De

efl

eefj

TM

ebke

ue#e-2016 : Jeeef<e&keer
(Lakshya-2016 : YearBook)

kejW Deheseme& kee Ske ceeveke emlegleerkejCe

mebIe ueeske mesJee Deeeesie Deewj efJeefYeVe jepe ueeske mesJee DeeeesieeW keer Je<e& 2016-17 keer meYeer Deeieeceer hejer#eeDeeW
leLee SSC, Bank, jsueJes Deeefo keer Yeleea hejer#eeDeeW nsleg kejW Deheseme& kee Deleble Gheeesieer Jeeef<e&ke mebkeueve

efJe<ee-eJesMe
1. je^ere cegs, 2015-16

4-15

pee Deej#eCe DeCeeeue eosMe ceW veF& mejkeej ^eF& ves efkeee
ves vet^efueer kee meceLe&ve mJe meJex#eCe 2016 DeefKeue Yeejleere
Ge efMe#ee meJex#eCe,2014-15 14Jeeb eJeemeer Yeejleere efoJeme, 2016
he"evekees ceW DeelebkeJeeoer nceuee Yeejle ceW ceefnueeDeeW kee Ge mlej hej
eefleefveefOelJe efkeMeesj veee DeefOeefveece, 2015 hebeeele eleeefMeeeW nsleg
eesielee efveOee&jCe kees meJeexe veeeeuee keer mJeerke=efle mLeeJej mebheoe
(efJeefveeceve SJeb efJekeeme) efJeOeseke, 2015 cewieer vet[ume efJeJeeo
efyenej efJeOeeve meYee egveeJe je^ere veeiej efJeceeveve veerefle, 2015
DeeOeej hej mebeJf eOeeve heer" kee efveCe&e iegpejele ceW DeefveJeee& celeoeve eeJeOeeve
hej jeske mebLeeje eLee hej eefleyebOe hej Gelece veeeeuee keer jeske Jeve
jQke, Jeve heWMeve veiee DeueieeJeJeeefoeeW mes mecePeewlee iegpejele mebieef"le
DehejeOe efveeb$eCe efJeOeseke Yetecf e DeefOeenCe DeefOeefveece, 2013 ceW 13 keevetve
Meeefceue mebeJf eOeeve (100Jeeb mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 keeuee Oeve
DeefOeefveece, 2015 ef[efpeue Fbef[ee mehleen Yeejle ceW meeceeefpeke
GheYeesie kes efMe#ee hej cegKe mebkesleke Yeejle eje meW[eF& esceJeke& kee
efeeevJeeve eerve ves kewueeMe ceevemejesJej nsleg veeLet uee ceeie& Keesuee
je<^ere jepeOeeveer #es$e (NCR) kee efJemleej veerefle (NITI) Deeeesie keer
mLeehevee mejmJeleer veoer keer eeceeefCekelee efme ceneje^ meeceeefpeke
yeefn<keej efve<esOe keevetve, 2015 ceneje^ pebleg mebj#eCe (mebMeesOeve) efJeOeseke

2. je^ere cenJe keer eespeveeSb/keee&ece

16-26

je^ere ye&ve efceMeve kee MegYeejbYe cevejsiee kes 10 Je<e& hetCe&

mQ[ Dehe Fbef[ee eespevee henue eespevee efieveerpe yegke ceW Meeefceue
efieJe F Dehe SJeb efieJe yewke DeefYeeeve efkejesmeerve meefyme[er [eryeerer
eespevee ceW Meeefceue megiece Yeejle DeefYeeeve kee MegYeejbYe leerve veF&
meeceeefpeke megj#ee eespeveeSb eOeeveceb$eer cege eespevee eOeeveceb$eer keewMeue
efJekeeme eespevee yeser yeeeDees, yeser he{eDees je^ere DeefYeeeve
megkevee mece=ef eespevee meebmeo DeeoMe& eece eespevee kee MegYeejbYe
oerve oeeue GheeOeee eeceerCe keewMeue eespevee heb. oerve oeeue Debleesoe
eespevee ceske Fve Fbef[ee JewefMJeke henue heb. oerve oeeue GheeOeee
ecesJe peeles eespevee mJe Yeejle DeefYeeeve eOeeveceb$eer peve Oeve
eespevee (PMJDY) ef[efpeue Fbef[ee keee&ece heb. ceove ceesnve
ceeueJeere je^ere efMe#eke SJeb efMe#eCe efceMeve Deve ecegKe meeceeefpekeDeeefLe&ke keee&ece

3. efJeefOe SJeb veee, 2015-16

27-32

meceepeJeeoer SJeb hebLeefvejhes#e Meyo neves mebyebOeer eeefekee Keeefjpe efnvot

Meeeese hejbheje kes Devegmeej nes Dee&keeW keer efveegef e Smemeer/Smeer (Deleeeej
efveJeejCe) mebMeesOeve Ske 2015 oesef<eeeW kees ceeheer hej mebefJeOeeve heer" kee
efveCe&e meer. [er. omleeJespeer mee#e kes he ceW ceeve efJeJeeefnle heg$eer kees
Devegkebhee efveegef e kee DeefOekeej Oece& ebLeeW kees ^[s ceeke& yeveeves keer Devegceefle veneR
efnvot efJeOeJee kees peerJeve efveJee&n kee DeefOekeej efJeosefMeeeW kes efueS Yeejle
ceW mejesiesmeer hej eefleyebOe efnvot GejeefOekeej hej megeerce kees& mLeeeer nw
Devegso 370 Meer<e&ke hej kee@heerjeF veneR cegemf uece ceefnueeDeeW kes efueS
Deueie me#ece heer" [ebme yeej kes mebyebOe ceW meJeexe veeeeuee kee efveoxMe
je<^er e veeefeke efveegef e Deeeesie DemebJewOeeefveke Yeejle kes 21JeW efJeefOe Deeeesie
kee ie"ve DeebOe eosMe ceW efJeMes<e veeeeueeeW keer mLeehevee je<^er e veeefeke
[ee efe[ yeeue efJekeeme Je keevetveer DeefOekeej Hej efJeefOe Deeeesie ce=lego[b
hej efJeefOe Deeeesie keer DevegMebmee efouueer ceW Ghejepeheeue-cegKeceb$eer efJeJeeo
mejkeejer efJe%eeheveeW hej meJeexe veeeeuee [eeve efMekeej efJeOeseke, 2015
DeeF&er Ske keer Oeeje-66A DemebJewOeeefveke kejej

4. veoer mebj#eCe SJeb efJekeeme

33-34

peue cebLeve, 2016 iebiee mebmke=efle ee$ee yee{ hegveJee&me heefjeespevee

nsleg efJeMJe yeQke mes mecePeewlee veceeefce iebies nsleg efJeMes<e heerheerheer cee@[ue Yeejle
keer henueer veoer metevee eCeeueer ieesoeJejer kees pees[ e ieee ke=<Cee mes je^er e
veoer pees[ es heefjeespevee

5. mebmke=efle SJeb hee&ve

35-40

peerDeeF& wie eehlekelee& veJeervelece Glheeo peuueerkedt SJeb yewueiee[er

oew[ hej megeerce kees& efleere Debleje&e^ r e jeceueeruee meccesueve etvesmkees kee
me=peveMeerue Menj vesJeke& je^ere Oejesnj efJekeeme SJeb mebJeOe&ve eespevee oe hee&ve mebyebOeer veJeervelece Deebke[s F&-hee&ke Jeer]pee eespevee kee
efJemleej emleeefJele veF& je<^ere hee&ve veerefle, 2015 efJeMJe efJejemele
meteer ceW Meeefceue Yeejleere mLeue/heefjmebheefe Deeleve cenJehetCe& meebmke=efleke leLe

6. ecegKe DeeefLe&ke cegs, 2015-16

41-51

ceske Fve Fbef[ee mehleen je^ere hetbpeeriele Jemleg veerefle Yeejle ceW
jepeJeej eefle Jeefe Deee yeQke DeeHe peeheeve keer yeepe oj $e+Ceelceke
me& Dehe Fbe[f ee kee MegYeejbYe hees kes eYeglJe Jeeuee GhekejCe : cemeeuee yeeb[
eewLeer Deeweesefieke eebefle ieVee meefyme[er met#ce, ueIeg SJeb ceOece
Gece efJekeeme (mebMeesOeve) efJeOeseke DeeF&SceSHe kes Devegmeej Yeejle keer efJekeeme
oj eMeeble-heejere Yeeieeroejer (TPP) mecePeewlee nmlee#eefjle Je<e& 201516 keer "eR efceeefmeke ceewef ke veerelf e Yeejle kes efJeosMeer $e+Ce kes Deeleve Deebke[s

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 1

 yeesveme Yegieleeve (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 WTO kee 10Jeeb

cebef$emlejere meccesueve msveuesme merue hej Sber-[befhebie Meguke eerveer cege
jsevf cevyeer Sme[erDeej yee@mkes ceW Meeefceue JeweMf Jeke efveOe&velee hej efJeMJe yeQke kes
veJeervelece Deekeueve yebOeve yeQke Deewj DeeF&[erShemeer yeQke keer mLeehevee
Jeeeoe yeepeej Deeeesie kee mesyeer ceW efJeuee eOeeveceb$eer Keefvepe #es$e keueeCe eespevee
mJeCe& ceewerkejCe SJeb mee@Jejsve mJeCe& yeeb[ eespeveeSb JneF uesyeue SerSce
heefjeeueve ceW She[erDeeF& Je=ef heerSmeet yeQkeeW ceW megOeej nsleg FbOeveg<e eespevee
SefMeee DeJemebjevee efveJesMe yeQke (AIIB) keer mLeehevee veF& efJeosMe
Jeeheej veerefle (FTP) 2015-2020 eLece je^ere nLekejIee efoJeme
Yegieleeve yeQkeeW Deewj ueIeg efJee yeQkeeW kees mewebelf eke mJeerke=efle

7. ke=ef<e, heMegheeueve SJeb celmeeve

52-59

eOeeveceb$eer Hemeue yeercee eespevee ke=ef<e kece&Ce hegjmkeej Yeejle yevee

meyemes ye[e eeJeue efveee&leke efJeSleveece ves neee Yeejleere cetib eHeueer kes Deeeele
mes eefleyebOe ke=ef<eiele Glheeove kes veJeervelece Deebke[s Yeejle ceW ke=ef<eiele
Glheeove Yeejle ceW Hemeue Glheeokelee Yeejle kee henuee peweJf eke jepe yevee
efmeefkekece melele ke=ef<e SJeb ke=<eke keueeCe hej je^ere meccesueve yeeieJeeveer
meebefKekeer, 2015 ogiOe Glheeove kes veJeervelece Deebke[s cesje ieebJe, cesje
ieewjJe efkemeeve (KISAN) heefjeespevee kee MegYeejbYe efkemeeveeW kes efueS
oes veS ceesyeeFue She Je<e& 2014-15 ceW Keee meefyme[er Deewj SveSHeSmeS kee
efeeevJeeve Kesmeejer oeue keer leerve veF& epeeefleeeW kees Devegceefle veerueer eebelf e
nsleg keWere #es$e eespevee Yeejle ceW celmeheeueve : ecegKe leLe heepe kee
vetvelece efveee&le cetue meceehle jyeer hemeueeW kee vetvelece meceLe&ve cetue
veeefjeue Keesheje kee SceSmeheer ceewmece esleeJeveer mesJee (veeTkeem)
eOeeveceb$eer ke=ef<e efmebeeF& eespevee (PMKSY) veerjebeue : je^ere peuemebYej
eyebOeve heefjeespevee Yeejle ceW efmebeeF& kes efJeefYeVe eesleeW mes efmebef ele #es$e (201011) je^ere ke=ef<e yeepeej kes eeslmeenve nsleg eespevee Kejerhe hemeueeW kee
vetvelece meceLe&ve cetue veS cesiee het[ heeke& hebpeeye ceW JneF heueeF& ves ve
keer kee@ve keer hemeue hejbhejeiele ke=ef<e efJekeeme eespevee ess efkemeeveeW kees
eerve hewyeues 19JeeR je^er e heMegOeve mebieCevee je^er e ieeskegue efceMeve
ce=oe mJeemLe kee[& eespevee kee MegYeejbYe efkemeeve erJeer ([er[er efkemeeve)
2016 : Debleje&^ere ouenve Je<e& Yeejle ceW ouenve Glheeove, GheYeesie SJeb
Deeeele veerce-uesefhele etefjee (Neem Coated Urea)

8.keewMeue efJekeeme

60-61

eOeeveceb$eer keewMeue efJekeeme eespevee keer eieefle hee&ve ceb$eeuee keer veF&
keewMeue henue keewMeue Yeejle DeefYeeeve kee MegYeejbYe je^ere keewMeue
efJekeeme SJeb Geefcelee veerelf e, 2015

9. DeJemebjevee

62-65

heejeoerhe efjHeeFvejer je^ kees meceefhe&le Meecee emeeo cegKepeea ye&ve efceMeve
leerve veS veiejere efJekeeme efceMeve eLece mcee& efmeer meteer
meeiejceeuee heefjeespevee je<^er e efveJesMe Deewj DeJemebjevee kees<e eOeeveceb$eer
eece me[ke eespevee (PMGSY) efouueer-cegbyeF& Deeweesefieke kee@efj[esj
je^er e efveJesMe SJeb efJeefvecee&Ce #es$e (NIMZs) efJeMJe keer Meer<e& DeJemebjevee
heefjeespeveeSb

10. heefjJenve

66-73

cenecevee Skemeesme 2015 ceW Iejsuet SejueeFveeW kee efve<heeove

ueerhe kee keee&ece kee eejbYe Yeejle kes ecegKe yebojieeneW mes ceeue eeleeeele
jsue DeJemebjevee heefjeespeveeDeeW ceW jepeeW keer Yeeieeroejer yegues ^sve
heefjeespevee heefjOeere SkemeesmeJes efouueer-cesj" SkemeesmeJes kee efMeueeveeme
ueKeveT cese^ s kes ejCe-1A kees mJeerke=efle Deue mesleg je^ kees meceefhe&le
mebMeesefOele je^ere peueceeie& efJeOeseke, 2015 hetJeea SJeb heefMeceer
[sef[kess[ es kee@efj[esj hesce-Fbef[ee eespevee Yeejle-vesheeue cew$eer yeme

mesJee Yeejle-yeebiueeosMe yeme mesJeeSb hetJeexej SJeb PeejKeb[ ceW veF& jsue
ueeFveeW kee MegYeejbYe Yeejle keer henueer meerSvepeer-eeefuele ^sve ee keer
efJemleeje SejueeFve kee heefjeeueve eejbYe eer ceelee Jew<Cees osJeer kejeTOecehegj jsue ueeFve

11. Tpee&

74-78

efJeegle wefjHe veerefle ceW mebMeesOeve Yeejle ceW meewj Tpee& keer mLeeefhele #ecelee
je^ere mcee& efe[ efceMeve oeYeesue efJeegle mebeb$e mes Glheeove hegve: eejbYe
Skeerke=le efJeegle efJekeeme eespevee Yeejle ceW efJeegle GheueyOelee hejceeCeg
Tpee& (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 Yeejleere hejceeCeg yeercee hetue Goe
: GppeJeue ef[mkee@ce SMeesjmW e eespevee oerveoeeue GheeOeee eece peeself e eespevee

12. Yeejle kes Deeleve Debleje&^ere mebyebOe

13. ecegKe Debleje&^ere cegs, 2015-16

79-83
84-88

JewefMJeke Mee SJeb j#ee Jeeheej keer efmLeefle vesheeue kes mebefJeOeeve ceW eLece
mebMeesOeve F&jeve-meToer Dejye ekejCe Gej keesejf ee eje neF[^eps eve yece
kee hejer#eCe keche& Jeercesve hej peeheeve-o. keesefjee mecePeewlee eerve kee
efJeJeeefole DeelebkeJeeo efJejesOeer keevetve ceoj sjms ee kees meble keer GheeefOe eerve
keer Ske mebleeve veerefle Deye meceehle meerefjee ceW Meebefle eefeee hej emleeJe
Fmueeceer osMeeW kee mewve ie"yebOeve leeheer (TAPI) iewme heeFheueeFve heefjeespevee
kee MegYeejbYe hesefjme ceW e=bKeueeye Deelebkeer nceues eerve-leeF&Jeeve
Ssefleneefmeke efMeKej Jeelee& MejCeeefLe&eeW kees Deesuebefheke KesueeW ceW eefleYeeie keer
Devegceefle yeeheg$e hej eerve kee peebiecet yeebOe meerefjee ceW me kee nmle#eshe
etSve ceW hee&Jes#eke osMeeW kes Peb[eW mebyebOeer mebkeuhe heeefjle etSve ceW
hee&Jes#eke osMeeW kes Peb[eW mebyebOeer mebkeuhe heeefjle vesheeue : ueeiet ngDee veee
mebefJeOeeve veF& mJespe venj kee GodIeeve F&jeve Deewj heer51 kes yeere
hejceeCeg mecePeewlee Decesefjkee ceW meceueQefieke efJeJeen kees efJeefOeke ceevelee
Deheieeefvemleeve keer meuecee yeebOe heefjeespevee

14. Debleje&^ere meccesueve 2015-16

15. Debleje&^ere egveeJe/meee heefjJele&ve 2015-16
16. Debleefj#e

89-93
94-96
97-104

mJeosMeer eeeespesefveke Fbpeve eeeesefieke hejer#eCe ceW meHeue yeeeb[ keer

ieglJeere lejbieeW kee eLece hee&Jes#eCe huewves 9 : meewjceb[ue ceW veS Gheen keer
mebYeeJevee DeeF&DeejSveSmeSme-1F& kee meHeue e#esheCe efceukeer Jes ceW otmeje
yuewke nesue petvees ves keeece efkeee efjkee[& keetefjDee@efmeer jesJej kee
cebieue en DevJes<eCe heerSmeSueJeer-meer 29 kee meheue e#esheCe PSLVC29 eje e#esefhele Gheen Dekeelmegkeer Mege en keer ke#ee ceW henbgee
peermew-15 : Yeejle kee veJeervelece mebeej Gheen veemee : cebieue en hej peue
eJeen keer Iees<eCee heerSmeSueJeer-meer30/Sm^esmew efceMeve Sm^esmew
(ASTROSAT) peerSmeSueJeer-[er6 : mJeosMeer eeeespesefveke Fbpeve hegve:
meheue yeskeLet efuemesve eespeske heerSmeSueJeer-meer28 keer meheue G[eve
vet nesjeFpebme : huetes henbg ee Debleefj#e DevJes<eCe eeve

17. efeefkelmee, mJeemLe SJeb hees<eCe

105-109

peerkee (Zika) efJe<eeCeg kee ekeeshe ceOegcesn SJeb ceuesefjee Gheeej nsleg
DeeegJexeof ke Deew<eefOeeeb ceuesejf ee Gvcetueve nsleg je^er e hejsKee je^er e ke=efce
efveJeejCe henue, 2016 heefeceer Deeerkee ceW Fyeesuee ceneceejer Debieesuee
ceW euees heerJej kee efJemleej [WieJewefkemeee : eLece [Wiet jesOeer Jewkemeerve
DeMJeiebOee hej MeesOe je^er e heefjJeej mJeemLe meJex#eCe ceuesejf ee kes efJe
peerve-mebMeeseOf ele cej epeeefle efceMeve FbOeveg<e kes efleere ejCe kee MegYeejbYe
efJeMJe keer eLece ceuesejf ee Jewkemeerve oef#eCe keesejf ee ceW ceme& (MERS) kee
ekeeshe efeefkelmee : Deve ecegKe leLe

18. efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer, 2015-16

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 2

110-112

19.
20.
21.
22.
23.

heee&JejCe SJeb melele efJekeeme

efjheesX/metekeebke, 2015-16
j#ee/eeflej#ee, 2015-16
ueIeg meeceeve %eeve, 2015-16
ecegKe Deeeesie/meefceefleeeb, 2015-16

113-119
120-123
124-129
130-151
152-154

26. pevemebKee mebyebOeer Deeleve Deebke[s

27. Gej eosMe mecemeeceefekeer

184-191
192-200

mebheeoke : Deefveue DeeJeeue

meJee&efOekeej : ekeeMeke
eOeeve keeee&uee : cebLeve ekeeMeve 7R/5 leeMekebo ceeie& efmeefJeue ueeFbme,
Deee kej keevetveeW hej F&MJej meefceefle efjhees& veefeehheve meefceefle keer efjhees& Fueeneyeeo-211001
oerheke ceesnbleer meefceefle keer efjhees& peefmme uees{e meefceefle keer efjhees& ceesyeeFue veb. : 09335151971

peerSmeer hej megyeceefCeeve meefceefle keer efjhees& meeleJeW Jesleve Deeeesie keer efjhees&
kesuekej meefceefle keer efjhees& Dee$es keee&oue keer efmeheeefjMeW Deve cenJehetCe&
Deeeesie/meefceefleeeb

24. hegjmkeej/mecceeve, 2015-16

25. Kesue-keto, 2015-16

155-164
165-183

hebpeerkejCe mebKee : 64777/96

cetue : ` 130/- (Ske meew leerme hees cee$e)
meYeer efJeJeeoeW kee efveheeje Fueeneyeeo keer meercee ceW Deeves Jeeueer me#ece DeoeueleeW Deewj heesjceeW
ceW ner efkeee peeesiee~

Hegmleke ceW ueies ketheve kees oskej eefleeesieer hegmleke efJeeslee mes hejer#ee cebLeve yepe mhesMeue, 2016-17 hegefmlekee
mebIeere yepe kes mebmeo ceW emlegle nesves kes heebe efove heMeele ue#e-2016 kes meeLe efve:Meguke eehle kejW~
mecheeokeere
efee hee"keeW,
cebLeve ekeeMeve eje eefleeesieer meeefnle kes #es$e ceW efJeMJeeme keer efpeme cepeyetle hejcheje kees keeece efkeee ieee nw, Gmekeer Ske
cenJehetCe& ke[er- ue#e-2016 Deehekes neLeeW ceW nw~ en 20 ceee&, 2016 kees mebheVe nesves pee jner etheerheermeerSme eejbefYeke hejer#ee hej
keWefle nceeje Gej eosMe mebmkejCe (U.P. Edition) nw~ eefleeesefieeeW kes meccegKe Deeieeceer
etheerheermeerSme eejbefYeke hejer#ee kee cenJehetCe& ue#e nw Deewj nce Deehekees en efJeMJeeme efoueeles nQ
efke ue#e mebOeeve ceW nceeje en Deefleefjeebke eefleeesefieeeW kes efueS Deleble meneeke efme nesiee~ en
yeele nce hetJe& ceW mebheVe ngF& hejer#eeDeeW (17 peveJejer, 2016 kees mebheVe ngF& Gej eosMe ueesDej
meyee@ef[&ves eejbefYeke hejer#ee-2015 meefnle) mes eehle PeeveeW kes DeeOeej hej ken jns nQ, efpeveceW
cebLeve ekeeMeve keer kejW Deheseme& F&ejyegkeme (ef$eeebkeeW) SJeb Deve DeefleefjeebkeeW mes Deer mebKee
ceW eMve hets ieS~ eefleeesefielee peiele ceW Fmekeer eee& Yeer jner~
hejJejer, 2016 kes Debeflece mehleen leke Deeleve ue#e-2016 kee eehe Jeeef<e&keer
pewmee nw, efpemeceW yeerles Je<e& keer hejer#eesheeesieer peevekeeefjeeW SJeb Deebke[eW kee uesKee-peesKee hejer#eeDeeW
kes PeeveeW kes Deveghe emlegle efkeee ieee nw, lees veJeJe<e&-2016 kes oes cenerveeW keer veJeervelece
nueeueeW kees Yeer meceeefnle efkeee ieee nw~ Gej eosMe jepe yepe-2016-17, Gej eosMe
mecemeeceefekeer leLee pevemebKee mebyebOeer Deeleve Deebke[s Fme Deefleefjeebke kes efJeMes<e Deeke<e&Ce nQ~
ue#e-2016 kee Jeeeve hejer#eeLeea DeefOeke mecee leke kej mekeW, Fme yeele kees Oeeve ceW jKekej nceves Fme yeej Ske DeefYeveJe henue keer
nw~ Fme henue kes lenle keWere yepe Deeves kes "erke heebe efove yeeo Deehekees yepe mhesMeue-2016-17 heefjefMe kes he ceW Deueie mes
Ske hegefmlekee efve:Meguke GheueyOe kejJeeF& peeSieer, efpemes Deehe ue#e-2016 kes meeLe mebueive ketheve kees hegmleke efJeeslee kees oskej eehle
kej mekeWies~ Fme hegefmlekee kee efJeMes<e Deeke<e&Ce efmehe& keWere yepe-2016-17 ner veneR nesiee, yeefuke jsue yepe-2016-17, DeeefLe&ke
meceer#ee-2015-16, ke=ef<e mebieCevee-2010-11 (ejCe-II) hej mecee meeceeer leLee Keefvepe Glheeo (Yeejle SJeb efJeMJe) kes veJeervelece
Deebke[eW meefnle veJeervelece mcejCeere leLe Yeer Fmekes efJeMes<e Deeke<e&Ce neWies~ nceejer Fme henues ceW efveefnle Ske GodosMe en Yeer nw efke
hejer#eeLeea hejer#ee mes "erke hetJe& keer hejer#eesheeesieer peevekeeefjeeW mes uewme jnW, keeeWefke Deepekeue hejer#eeDeeW ceW Gmekes hetJe& kes 20-25 efoveeW
kes Ieveeece mes peg[s eMve hets peeves kee eueve osKee pee jne nw~ Fme ef mes ue#e-2016 kes meeLe oer pee jner efve:Meguke hegefmlekee
keer Deehekes efueS efJeMes<e Gheeesefielee nw~
en mee nw efke nceves ue#e-2016 kees Deeieeceer etheerheermeerSme eejbeYf eke hejer#ee hej keWefle efkeee nw, efkebleg mebIe ueeske mesJee Deeeesie eje
Deeeesepf ele Deeieeceer DeeF&SSme eejbeYf eke hejer#ee-2016 leLee Gej eosMe ueesDej meyee@e[f v& es (cegKe) hejer#ee-2016 kes efueS Yeer Fmekeer
Gheeeseif elee kecelej veneR nw~ Deve ueeske mesJee DeeeesieeW keer Deeieeceer meYeer hejer#eeDeeW leLee yeQke, SmeSmemeer, jsueJes Deeefo hejer#eeDeeW nsleg Yeer en
efJeeMes<e he mes Gheeesieer nw~ ue#e-2016 kes ceeOece mes Deehe Deheves ue#e kee mebOeeve kejW, en keecevee kejlee nb~t

Deehekee
Deefveue DeeJeeue
mebheeoke
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 3

ecegKe je^ere cegs, 2015-16

pee Deej#eCe DeCeeeue eosMe ceW veF& mejkeej ^eF& ves efkeee ves vet^efueer kee meceLe&ve mJe meJex#eCe 2016
DeefKeue Yeejleere Ge efMe#ee meJex#eCe,2014-15 14Jeeb eJeemeer Yeejleere efoJeme, 2016 he"evekees ceW DeelebkeJeeoer nceuee
Yeejle ceW ceefnueeDeeW kee Ge mlej hej eefleefveefOelJe efkeMeesj veee DeefOeefveece, 2015 hebeeele eleeefMeeeW nsleg eesielee
efveOee&jCe kees meJeexe veeeeuee keer mJeerke=efle mLeeJej mebheoe (efJeefveeceve SJeb efJekeeme) efJeOeseke, 2015 cewieer vet[ume
efJeJeeo efyenej efJeOeeve meYee egveeJe je^ere veeiej efJeceeveve veerefle, 2015 DeeOeej hej mebefJeOeeve heer" kee efveCe&e iegpejele
ceW DeefveJeee& celeoeve eeJeOeeve hej jeske mebLeeje eLee hej eefleyebOe hej Gelece veeeeuee keer jeske Jeve jQke, Jeve heWMeve veiee
DeueieeJeJeeefoeeW mes mecePeewlee iegpejele mebieef"le DehejeOe efveeb$eCe efJeOeseke Yetefce DeefOeenCe DeefOeefveece, 2013 ceW 13 keevetve
Meeefceue mebefJeOeeve (100Jeeb mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 keeuee Oeve DeefOeefveece, 2015 ef[efpeue Fbef[ee mehleen
Yeejle ceW meeceeefpeke GheYeesie kes efMe#ee hej cegKe mebkesleke Yeejle eje meW[eF& esceJeke& kee efeeevJeeve eerve ves kewueeMe ceevemejesJej
nsleg veeLet uee ceeie& Keesuee je<^ere jepeOeeveer #es$e (NCR) kee efJemleej veerefle (NITI) Deeeesie keer mLeehevee mejmJeleer veoer keer
eeceeefCekelee efme ceneje^ meeceeefpeke yeefn<keej efve<esOe keevetve, 2015 ceneje^ pebleg mebj#eCe (mebMeesOeve) efJeOeseke

pee Deej#eCe

keWere SJeb jepe mlej hej peeeW kees Deesyeermeer keess ceW Deej#eCe osves
keer ceebie kees ueskej nefjeeCee kes pee mecegoee eje eueeee pee jne
Deeboesueve HejJejer, 2016 ceW efnmb eke nes ieee~ Fme Deeboesueve kes
keejCe 24 HejJejer, 2016 leke peejer jner efnmb ee kes keejCe peneb
30,000 kejes[ heS keer DeeefLe&ke #eefle ngF,& JeneR Ske ope&ve mes
DeefOeke ueesie ceejs ieS~ Deveske ueesie Ieeeue ngS, lees efnmb ee hej keeyet
heeves kes efueS nefjeeCee kes 9 MenjeW ceW keHeet& ueieevee he[e~ neueele
hej keeyet kejves kes efueS mesvee yegueeveer he[er~ nefjeeCee kee jesnleke
efpeuee efnmb ee mes meJee&eOf eke eYeeefJele jne~
Deeboesueve Kelce kejeves kes efueS mejkeej kees pee mecegoee keer
ceebie ceeveveer he[er~ mejkeej eje DeeboesuevekeeefjeeW kees DeeMJemle
efkeee ieee efke GvnW Deesyeermeer keess ceW keWere SJeb jepe mlejeW hej
mebJewOeeefveke lejerkes mes Deej#eCe kee ueeYe efoee peeSiee~
DeeboesuevekeeefjeeW mes ngF& yeeleeerle kes yeeo mejkeej eje en
efveCe&e efueee ieee efke keWere mlej hej peeeW kees Deesyeermeer kes
lenle Deej#eCe kee ueeYe osves kes efueS, peneb keW mejkeej eje
Jeefj keWere ceb$eer kes vesle=lJe ceW Gemlejere keceser kee ie"ve
efkeee peeSiee, JeneR mebmeo kes Deieues me$e ceW Fme hej efJeOeseke Yeer
ueeee peeSiee~ jepe mlej hej pee mecegoee kees Deej#eCe kee
ueeYe osves kes efueS nefjeeCee jepe efJeOeeve meYee kes Deeieeceer me$e
ceW emleeJe heeefjle efkeee peeSiee~ nefjeeCee kes cegKeceb$eer ceveesnj
ueeue Kedj ves Yeer DeeboesuevekeeefjeeW kees DeeMJemle efkeee efke
GvnW Deesyeermeer esCeer ceW Deej#eCe kee ueeYe DeJeMe efoee peeSiee~
Fme efveCe&e kes Devegheeueve ceW keWere mlej hej pee Deej#eCe keer
hejsKee lee kejves kes efueS keW mejkeej kes Jeefj ceb$eer JeWkewee
veee[t keer DeOe#elee ceW Ske Gemlejere meefceefle kee ve efmeHe&
ie"ve kej efoee ieee nw, yeefuke Fme meefceefle ves lelkeeue eYeeJe mes
keee& Yeer Meg kej efoee nw~
JeWkewee veee[t keer DeOe#elee Jeeueer Fme meefceefle ceW keWere ceb$eer
censMe Mecee&, mebpeerJe yeeefueeeve, Yeepehee GheeOe#e meleheeue ceefueke
SJeb DeefJeveeMe jee KeVee mecceefuele nQ~ en meefceefle eLeeMeerIe
Deheveer efjhees& keW mejkeej kees meeQhesieer~

pee Deeboesueve : he=Yetefce

GuuesKeveere nw efke efheueer etheerS mejkeej eje 16JeW ueeske
meYee egveeJe mes "erke hetJe& je^ere Deve efhe[e Jeie& Deeeesie keer
Demenceefle kes yeeJepeto 4 ceee&, 2014 kees DeefOemetevee peejer
kej veew jepeeW- nefjeeCee, iegpejele, efnceeeue eosMe, Gej
eosMe, GejeKeb[, ceOe eosMe, efyenej, efouueer (kesbMeeefmele
eosMe) SJeb jepemLeeve (oes efpeues- Yejlehegj Deewj Oeewuehegj) kes
efueS pee mecegoee kees Deve efhe[e Jeie& keer keWere meteer ceW
Meeefceue efkeee ieee Lee leeefke Fme mecegoee kees Deesyeermeer esCeer ceW
Deej#eCe kee ueeYe efceue mekes~
keW mejkeej keer Fme DeefOemetevee kes efJe Deesyeermeer Deej#eCe
j#ee meefceefle eje Deoeuele kee ojJeepee KeKeeee ieee Lee~
17 ceee&, 2015 kees meJeexe veeeeuee eje ve efmeHe& peeeW
kees Deesyeemeer keer keWere meteer ceW Meeefceue efkeS peeves mebyebOeer keW
mejkeej keer DeefOemetevee kees j kej efoee ieee yeefuke 31
ceee&, 2015 kees megveeS ieS Hewmeues ceW pee Deej#eCe kees efmejs
mes vekeejles ngS Meer<e& Deoeuele eje en Yeer mhe efkeee ieee efke
pee Deej#eCe kee ueeYe efkemeer kees veneR efceuesiee, eens DeefOemetevee
kes peejer jnles Gmeves en ueeYe keeeW ve ues efueee nes~
megeerce kees& kes Deheves Hewmeues ceW en jsKeebefkele efkeee Lee efke
pee mecegoee Deej#eCe kes efueS pejer DeeefLe&ke, meeceeefpeke
Deewj Mew#eefCeke efhe[sheve keer MeleeX kees hetje veneR kejlee~ meeLe
ner Meer<e& veeeeuee ves en Yeer kene efke GheueyOe kejeS ieS
Deebke[s Ske oMeke hegjeves nQ, efpevekes DeeOeej hej efhe[sheve kee
Deekeueve veneR efkeee pee mekelee~
megeerce kees& kes Fme Hewmeues kes yeeo hebpeeye SJeb nefjeeCee
neF&kees& ves Yeer nefjeeCee ceW peeeW kees efoS pee jns Deej#eCe hej
jeske ueiee oer Leer~
OeeleJe nw efke osMe ceW efheues Ske Je<e& kes oewjeve Deej#eCe keer ceebie
kees ueskej iegpe&jeW, hesueeW SJeb peeeW eje Meg efkeS ieS efnmb eke
DeevoesueveeW kes keejCe 1084 kejes[ hees keer mejkeejer mecheefe
kee vegkemeeve nes egkee nw~ en Deebke[e Smeesewce eje GheueyOe
kejJeeee ieee nw, efpemeceW keejesyeejer vegkemeeve Meeefceue veneR nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 4

veeecetefle& Se. Sue. oet

23 hejJejer, 2016 kees meJeexe veeeeuee kes hetJe& cegKe
veeeeOeerMe (28 efmelebyej, 2014-2 efomebyej, 2015) veeecetefle&
Se. Sue. oet kees je^ere ceeveJeeefOekeej Deeeesie (SveSeDeejmeer)
kee veee DeOe#e efveege efkeee ieee nw~ %eeleJe nw efke hetJe& DeOe#e
veeecetefle& kes.peer. yeeueeke=<Ceve kes keee&keeue keer meceeefhle kes yeeo
11 ceF&, 2015 mes veeecetefle& meeFjske peesmeshe SveSeDeejmeer kes
keee&keejer DeOe#e kes heo hej Les~
SveSeDeejmeer kes hetJe& DeOe#e
veeecetefle& jbieveeLe efcee (12 Deketyej, 1993-24 veJecyej,
1996)
veeecetefle& Sce.Sve. JeWkeesuewee (26 veJecyej, 1996-24 Deketyej,
1999)
veeecetefle& pes.Sme. Jecee& (4 veJecyej, 1999-17 peveJejer, 2003)
veeecetefle& S.Sme. Deevevo (17 HejJejer, 2003-31 Deketyej,
2006)

veeecetefle& Sme. jepesv yeeyet (2 Deewue, 2007-31 ceF&, 2009)

veeecetefle& kes.peer. yeeueke=<Ceve (7 petve, 2010-11 ceF&, 2015)

DeCeeeue eosMe ceW veF& mejkeej

19 HejJejer, 2016 kees keebesme mes he=Leke ngS Demebleg efJeOeeekeeW

kes veslee keeefueKees hegue (Kalikho Pul) kees DeCeeeue eosMe
kes veS cegKeceb$eer kes he ceW jepeheeue pes.heer.jepeKeesJee ves MeheLe
enCe kejeF&~ Jes DeCeeeue eosMe kes veewJeW cegKeceb$eer yeves nQ~
Fmemes hetJe& Jeneb 26 peveJejer, 2016 mes ueeiet je^heefle Meemeve
neves keer keW keer efmeHeeefjMe je^heefle eCeye cegKepeea ves cebpetj kej
ueer Leer~
60-meomeere DeCeeeue eosMe efJeOeeve meYee ceW keeefueKees hegue
eje keebesme mes he=Leke ngS 18 Demebleg efJeOeeekeeW kes meeLe
Yeejleere pevelee heeea kes 11 efJeOeeekeeW Deewj 2 efveo&ueere efJeOeeekeeW
kee efueefKele meceLe&ve emlegle efkeee ieee Lee efpemekes DeeOeej hej
GvnW veF& mejkeej kes ie"ve nsleg jepeheeue ves efvecebef$ele kejles ngS
keW mes Jeneb je^heefle Meemeve neS peeves keer mebmlegefle keer Leer~
%eeleJe nw efke ceF&, 2014 ceW DeCeeeue eosMe ceW ngS efJeOeeve
meYee egveeJe ceW keebesme kees 42, Yeepehee kees 11, heerhegume heeea
Dee@He DeCeeeue kees 5 leLee veeyeece gkeer (pees 2011 mes Jeneb
kes cegKeceb$eer Les) kes vesle=lJe ceW ner Jeneb hegve: keebesme mejkeej ceF&,
2014 ceW ner yeveer Leer~
keebesme kes efJeOeeekeeW kes Ske mecetn kes mejkeej mes Demebleg nesves
kes keejCe DeCeeeue eosMe ceW jepeveerefleke mebke keer efmLeefle
GlheVe ngF& Leer leLee 16 efomebyej, 2015 kees keebesme kes 21
Demebleg efJeOeeekeeW ves Yeepehee kes 11 efJeOeeekeeW Deewj efveo&ueere
efJeOeeekeeW kes meeLe efceuekej efJeOeeve meYee DeOe#e vesyeece jeefyeee
kes efJe DeefJeMJeeme heeefjle kej efoee Lee~
GuuesKeveere nw efke jepeheeue jepeKeesJee ves 9 efomebyej, 2015
kees DeefOemetevee peejer kej yeiewj jepe cebef$eceb[ue ee efJeOeeve meYee
DeOe#e mes meueen efkeS efJeOeeve meYee kee me$e 16-18 efomebyej,
2015 kes oewjeve Deentle efkeee Lee peyeefke me$e keer henues

emleeefJele efleefLe 16 peveJejer, 2016 Leer~ Fme hej efJeOeeve meYee

DeOe#e ves 14 Demebleg keebesme efJeOeeekeeW kees meove keer meomelee
kes Deeesie "njeee Lee~ Jeneb keer meee{ keebesme mejkeej ves
efJeOeeeke oue ceW efJeYeepeve kes Yee mes efJeOeeve meYee YeJeve kees ner
meerue kej efoee Lee~ Fmekes yeeo ef[her mheerkej er.veesjyet Leebie[eske
keer DeOe#elee ceW Demebleg keebesmeer efJeOeeekeeW SJeb efJehe#eer efJeOeeekeeW
eje DemLeeeer me$e Ske meecegoeefeke keW ceW Deeeesefpele efkeee ieee
Lee Deewj Fmeer ceW efJeOeeve meYee DeOe#e kees DeheomLe kejves kee
emleeJe heeefjle efkeee ieee Lee~ efJeOeevemeYee DeOe#e ves Fme
DemLeeeer me$e Deewj Fmekes efveCe&e kees DemebJewOeeefveke Ieesef<ele efkeee
Lee~
lelheeele Demebleg efJeOeeekeeW ves 17 efomebyej, 2015 kees cegKeceb$eer
veeyeece gkeer kees neves leLee keeefueKees hegue kees veee cegKeceb$eer
egveves nsleg Yeer emleeJe heeefjle efkeee Lee~
iegJeeneer Ge veeeeuee ves DeCeeeue efJeOeeve meYee DeOe#e
keer eeefekee hej jepeheeue eje me$e henues yegueeves keer keej&JeeF&
kees mebefJeOeeve kes Deveg.174 SJeb 175 kee GuuebIeve kejej osles
ngS DemLeeeer efJeOeeve meYee kes efveCe&eeW hej Debleefjce jeske ueieeF&
Leer~ meeLe ner Ge veeeeuee ves ef[her mheerkej keer eeefekee hej
7 peveJejer, 2016 kees 14 efJeOeeekeeW kees Deeesie "njeves kes
efJeOeeve meYee DeOe#e kes efveCe&e hej Yeer jeske ueiee oer Leer~
neueebefke 13 peveJejer, 2016 kees Ge veeeeuee ves efJeOeeve
meYee me$e Deentle kejves hej ueieeF& Debleefjce jeske kees ne efueee
Lee~ lelheMeele meJeexe veeeeuee ceW DeCeeeue eosMe kee
efJeJeeo hengbeves hej Fmes 5-meomeere mebefJeOeeve heer" kees 14
peveJejer, 2016 kees meeQhee ieee Lee~
Fme yeere DeCeeeue eosMe ceW Ske veee mebJewOeeefveke mebke leye
GlheVe ngDee peye 21 peveJejer, 2016 kees Jeneb keer efJeOeeve
meYee kes Debeflece me$e keer DeeefKejer yew"ke mes 6 ceen hetjs nes ieS~
%eeleJe nw efke mebefJeOeeve kes Deveg. 174 kes lenle efJeOeeve meYee kes
oes me$eeW kes yeere (efkemeer me$e kes Debeflece efove mes Deieues me$e kes
henues efove kes yeere) 6 ceen mes DeefOeke kee Deblej veneR nesvee
eeefnS~
leovegmeej Fme mebJewOeeefveke mebke leLee Jeneb keevetve-JeJemLee keer
efmLeefle kes meboYe& ceW jepeheeue jepeKeesJee ves DeCeeeue eosMe ceW
je^heefle Meemeve ueieeves keer mebmlegefle kes meeLe Deheveer efjhees& keW
kees Yespeer efpemekes yeeo keW mejkeej keer DevegMebmee hej je^heefle keer
mJeerke=efle eehle nesves kes yeeo Jeneb 26 peveJejer, 2016 mes
je^heefle Meemeve ueeiet kej efoee ieee Lee~
DeCeeeue eosMe ceW je^heefle Meemeve kees meJeexe veeeeuee ceW
egveewleer oer ieF& Leer efpeme hej mebefJeOeeve heer" ves 17 HejJejer,
2016 kees eLeeefmLeefle yeveeS jKeves kee DeeosMe efoee Lee hejbleg
Jeneb mejkeej ie"ve nsleg je^heefle Meemeve neS peeves kes efueS 18
HejJejer, 2016 kees mebefJeOeeve heer" ves hetJe& DeeosMe kees efvejmle
kejles ngS iegJeeneer Ge veeeeuee mes 14 efJeOeeekeeW kees
Deeesie "njeves kes ceeceues keer 22 HejJejer mes lJeefjle megveJeeF&
kejves Deewj oes mehleen ceW megveJeeF& hetjer kejves kee efveoxMe efoee~
meeLe ner mebefJeOeeve heer" ves en Yeer kene efke Fme oewjeve DeCeeeue
eosMe ceW keer ieF& keesF& Yeer keee&Jeener (veF& mejkeej kes ie"ve
meefnle) Ge veeeeuee kes mece#e ueefcyele ceeceues kes heefjCeece kes
DeOeerve nesieer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 5

GuuesKeveere nw efke yeescceF& Jeeo (1994) ceW meJeexe veeeeuee

ves en DeefOeefveOee&efjle efkeee nw efke yengcele nesves ee ve nesves kee
efveCe&e kesJeue meove ceW ner efkeee pee mekelee nw~ Fme efveCe&e keer
JeeKee DeCeeeue eosMe kes mee: ceeceues kes meboYe& ceW kejves kes
meeLe mebefJeOeeve heer" jepeheeue keer MeefeeeW kee mebJewOeeefveke hejer#eCe
Yeer Deveg. 174 SJeb Deveg. 175 kes meboYe& ceW (efpeveceW eceMe:
jepeheeue keer jepe kes efJeOeeveceb[ue kes me$e, me$eeJemeeve SJeb
efJeIeve keer Meefe leLee efJeOeeveceb[ue kes meove ee meoveeW ceW
jepeheeue kes DeefYeYee<eCe SJeb Gvekees mebosMe Yespeves keer Meefe
GheyebefOele nQ) ceW kejsieer~

mJe meJex#eCe 2016

^eF& ves efkeee ves vet^efueer kee meceLe&ve

8 HejJejer, 2016 kees Yeejleere otjmebeej efJeefveeeceke eeefOekejCe

(^eF&-TRAI) ves ves vet^efueer kee meceLe&ve kejles ngS Fme
mebyebOe ceW efoMee-efveoxMe peejer efkeS~ ^^eF& kes Devegmeej [ee mesJee
efJeefveeceeW nsleg YesoYeeJehetCe& MegukeeW hej eefleyebOe (Prohibition

of Discriminitory Tariffs for Data Services Regulations) kes lenle Fbjves mesJee eoelee kebheefveeeW kees Deueie-

Deueie Meguke hej mesJeeSb GheueyOe kejeves keer Devegceefle veneR

nesieer~ GheYeeseeDeeW keer hengbe meYeer JesyemeeFeW leke meceeve oj
Deewj meceeve ieefle mes nesveer eeefnS~
^eF& kes Devegmeej mesJee eoeleeDeeW kees Deeheele efmLeefle pewmes yee{ ee
Yetkeche kes oewjeve cegHele [se ee Meguke Ieeves keer Devegceefle nesieer
uesefkeve meele efove kes Yeerlej GvnW ^eF& kees peevekeejer osveer nesieer~
^eF& ves oes meeue yeeo Fve efveeceeW keer meceer#ee kejves kee Yeer efveCe&e
efueee nw~
^eF& kes Devegmeej eefo keesF& kebheveer efveeceeW kee GuuebIeve kejkes
Deueie-Deueie Meguke ueieeleer nw lees Gme hej eefleefove 50000
hees mes ueskej 50 ueeKe hees leke kee pegcee&vee nesiee~
^eF& kes Fme Hewmeues kes yeeo Hesmeyegke keer eer yesefmekeme (cetue
veece- Fbjves [e@ DeesDeejpeer) eespevee kees Deye Yeejle ceW ueeiet
veneR efkeee pee mekesiee~ GuuesKeveere nw efke Hesmeyegke ecegKe ceeke&
pegkejyeie& ves eer yesefmekeme kees ueskej Jeeheke DeefYeeeve eueeee Lee
Deewj meesMeue ceeref[ee etpeme& mes Fmekes meceLe&ve ceW ^eF& mes Deheerue
kejves kees kene Lee~
%eeleJe nw efke Hesmeyegke ves Fbjves [e@ DeesDeejpeer veece mes Je<e&
2013 ceW eer yesefmekeme eespevee keer MegDeele keer Leer~ Fme
eespevee kees DeYeer leke 36 osMeeW cebs ueeiet efkeee pee egkee nw
efpeveceW heeefkemleeve, yeebiueeosMe, kesvee, oef#eCe Deeerkee,
Fb[esvesefMeee, efcee, Fjeke, mesvesieue SJeb yeesefueefJeee pewmes osMe
Meeefceue nQ~ Hesmeyegke kes Devegmeej, Fme eespevee mes [s{ kejes[
ueesieeW kees Fbjves mes pees[e pee mekee nw, pees henues Fbjves mes
veneR peg[s Les~
GuuesKeveere nw efke ves vet^efueer kee efJeJeeo Fmemes hetJe& Sejsue
keer Sejsue peerjes veeceke eespevee kes meboYe& ceW G"e Lee~ Fme
eespevee kes lenle eenke efyevee [ee Meguke egkeeS ceesyeeFue
ShueerkesMeveeW kee Gheeesie kej mekeles Les~ ^eF& kes Fme efveCe&e mes
Sejsue peerjes pewmeer eespeveeSb Yeer veneR eueeF& pee mekeWieer~
^eF& kes Fme keoce mes Deye Jee@dmeShe, Hesmeyegke Deewj efdJej pewmes
She kes efueS Deueie mes efjeepe& yeQke yebo nes peeSbies~ sueerkee@ce
kebheefveeeb kesJeue [se kee eepe& Jemetue mekeWieer~

15 peveJejer, 2016 kees Menjer efJekeeme ceb$eer Sce.JeWkewee veee[t

ves mJe meJex#eCe-2016 kes heefjCeece peejer efkeS~ GvneWves Fme
meJex#eCe kes Debleie&le keJej efkeS ieS 73 MenjeW keer meteer peejer
keer efpemeceW kevee&ke kee cewmetj Menj eLece mLeeve hej nw~ cewmetj
kees Fmekes efueS DeesJejDeeue yesm hejHeeefceie efmeer hegjmkeej
efoee ieee~
Fve 73 MenjeW kees eej esefCeeeW ceW Jeieeake=le efkeee ieee~ meJeexe
mLeeve Jeeues 15 Menj ueer[me& keer esCeer ceW, jQke 16 mes 35
leke kes Menj Smheeeefjbie ueer[me& keer esCeer ceW, jQke 36 mes 53
leke kes Menj SkemeeruejsMeve efjkeJeee[& keer esCeer cebs leLee jQke
54 mes 73 leke kes Menj muees cetJeme& keer esCeer ceW Jeieeake=le
efkeS ieS~
Fme meteer ceW PeejKeb[ kee Menj Oeveyeeo meyemes efveeues mLeeve hej
jne~ meJeexe mLeeve Jeeues ome Menj eceMe: cewmetj, eb[erie{,
efleefejeheuueer, veF& efouueer cetevf eefmeheue keeGbemf eue, efJeMeeKeeheevece,
metjle, jepekees, iebieeske leLee efhehejer efebeJee[ nw~ vetvelece
mLeeve Jeeues ome Menj veeres mes eceMe: Oeveyeeo, Deemevemeesue,
F&eveiej, hevee, cesj", jeehegj, ieeefpeeeyeeo, peceMesohegj, JeejeCemeer
leLee keueeCe [esefcyeefJeueer nwb~
Gej eosMe kes Menj Fueeneyeeo kees e@he cetJej Fve veeLe& peesve kee
hegjmkeej efoee ieee~ Fueeneyeeo mecee meteer ceW 22JeW mLeeve hej nw~
FmeceW Gej eosMe kes Deve Menj eceMe: ueKeveT (28JeW mLeeve
hej), keevehegj (45JeW mLeeve hej), Deeieje (47JeW mLeeve hej),
JeejeCemeer (65JeW mLeeve hej) leLee cesj" (69JeW mLeeve hej) nQ~
eb[erie{ kees yesm hejHeece&j Fve veeLe& peesve kes meeLe yesm Fve
efmeerpeve Heer[yewke kee hegjmkeej efoee ieee~ efJeMeeKeeheevece kees
yesm hejHeece&j Fve meeGLe peesve SJeb yesm Fve Fbef[heW[W
Dee@ypeJexMeve, efleefejeheuueer kees efyenwefJeejue eWpe kecetefvekesMeve
DeJee@[&, jepekees kees yesm hejHeece&j Fve [esj t [esj keueskeMeve
Sb[ ^ebmeheesxMeve Dee@He mee@efue[ Jesm Sb[ mJeerefhebie, veF& efouueer
cetefveefmeheue keeGbefmeue kees yesm hejHeece&j Scebie mcee& efmeerpe
SJeb yesm Fve meefJe&me uesJeue msdme kee hegjmkeej efoee ieee~
en meJex#eCe mJe Yeejle efceMeve kes Debleie&le keJee@efueer keeGbefmeue
Dee@He Fbef[ee (QCI) kes eje efkeee ieee~

DeefKeue Yeejleere Ge efMe#ee meJex#eCe,2014-15

21 efomebyej, 2015 kees ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eer mce=efle

F&jeveer ves heebeJeeR DeefKeue Yeejleere Ge efMe#ee meJex#eCe efjhees&,
2014-15 peejer keer (%eeleJe nw efke Je<e& 2010-11 mes efkeS
pee jns Fme Jeeef<e&ke meJex#eCe keer en 5JeeR Jeeef<e&ke efjhees& nw)~
efjhees& kes Devegmeej mekeueer veecebkeve Devegheele (peerF&Deej) ceW Je<e&
2010-11 kes 19.4 Heermeoer keer leguevee Je<e& 2014-15 ceW
23.6 Heermeoer leke kee megOeej ngDee~
efjhees& kes Devegmeej, 12JeeR hebeJe<eeae eespevee kes eje efveOee&efjle
30 Heermeoer mekeue veeceebkeve Devegheele kes ue#e kees Je<e& 2020
leke eehle efkeee pee mekesiee~
Ge efMe#ee hej efkeS ieS Fme meJex#eCe kes lenle efJeMJeefJeeeueeeW,
keeuespeeW SJeb Ge efMe#ee kes meYeer mebmLeeveeW kees keJej efkeee ieee~
DeefKeue Yeejleere Ge efMe#ee meJex#eCe (AISHE) kes mecemle

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 6

[ee vees eesj kee@uespe hees&ue hej GheueyOe nQ~

efjheex kes Devegmeej Je<e& 2010-11 ceW Ge efMe#ee ceW osMe ceW
kegue veeceebkeve 27.5 efceefueeve Lee pees ye{kej Je<e& 2014-15
ceW 33.3 efceefueeve nes ieee~
efjhees& kes Devegmeej Fme DeJeefOe ceW peW[j hewefjer Fb[skeme (peerheerDeeF&)
ceW 0.86 mes 0.93 keer ceecetueer ye{esejer ngF& nw~
osMe ceW kegue efJeMJeefJeeeueeeW keer mebKee 621 mes ye{kej 757
nes ieF& nw leLee kee@uespeeW keer mebKee 32974 mes ye{kej 38056
nes ieF& nw~
osMe ceW ngS kegue veeceekebve ceW 17.9 efceefueeve ue[kes SJeb 15.4
efceefueeve ue[efkeeeb nw~ ue[efkeeeW kee veeceebkeve eefleMele 46 nw~
Gelece veeceebkeve kes ceeceues ceW Gej eosMe eLece mLeeve hej nw~
otmejs mLeeve hej ceneje^ SJeb leermejs mLeeve hej leefceuevee[g nQ~
efjhees& kes Devegmeej, kegue veeceebkeve ceW Devegmetefele peeefleeeW kee
eefleMele 13.4 nw leLee Devegmetef ele pevepeeefle kee eefleMele 4.8 nw~
GuuesKeveere nw efke 21 efomebyej, 2015 kees ner ceeveJe mebmeeOeve
efJekeeme ceb$eer eje DeefKeue Yeejleere Ge efMe#ee meJex#eCe, 201516 kee MegYeejbYe Yeer efkeee ieee~

14Jeeb eJeemeer Yeejleere efoJeme, 2016

8-10 peveJejer, 2016 kes oewjeve veF& efouueer kes eJeemeer

Yeejleere keW ceW 14JeW eJeemeer Yeejleere efoJeme meceeiece (14th
PBD) kee Deeeespeve efkeee ieee~
GuuesKeveere nw efke eJeemeer Yeejleere efoJeme meceeiece kee Deeeespeve
9 peveJejer, 1915 kees cenelcee ieebOeer kes oef#eCe Deeerkee
eJeeme mes Yeejle Jeeheme Deeves (efpemekes 2015 ceW 100 Je<e&
hetjs ngS Les) kes meboYe& kes meeLe 2003 mes Jeeef<e&ke DeeOeej hej
efkeee peelee jne nw~
iele Je<e& en efveCe&e efueee ieee Lee efke eJeemeer Yeejleere efoJeme
meceeiece kee Je=no mlej hej Deeeespeve Deye eleske oes Je<e& hej
efkeee peeSiee Deewj leovegmeej Je<e& 2016 ceW Fme meceeiece kee
meerefcele mebmkejCe ner mebhevve ngDee nw~
Je<e& 2016 kes Fme eJeemeer Yeejleere efoJeme kes lenle henueer yeej
efJeMJe kes meYeer Yeejleere otleeJeemeeW SJeb efceMeveeW ceW Yeer Fme efoJeme
kee Deeeespeve efkeee ieee leLee meeLe ner efJeefYevve eeefvele cegeW hej
efJeMJe kes efJeefYevve #es$eeW ceW Deueie-Deueie keWere efJe<eeeW (eLeeKee[er osMeeW ceW ece cegeW) kes meeLe Je<e& Yej Fme meboYe& ceW Deeeespeve
peejer jnWies~
GuuesKeveere nw efke keW mejkeej eje neue ner ceW eJeemeer Yeejleere
ceeceueeW kes ceb$eeuee kes efJeosMe ceb$eeuee ceW efJeuee kee efveCe&e
efueee ieee nw Deewj leodvegmeej Fme Je<e& henueer yeej Fme meceeiece kee
Deeeespeve efJeosMe ceb$eeuee kes lenle efkeee ieee~
Fme Je<e& eJeemeer Yeejleere efoJeme meceeiece keer efJeefMe DeefleefLe
efyesve keer jespeieej jepe ceb$eer eerefle hesue LeeR leLee 9 peveJejer,
2016 kees Fme meceeiece ceW Deheves GodIeeve Yee<eCe ceW efJeosMe
ceb$eer meg<ecee mJejepe ves Yeejleere [eemheesje mes mejkeej keer HeuewieefMehe
henueeW eLee-efmkeue Fbef[ee, ef[efpeue Fbef[ee, ceske Fve Fbef[ee,
veceeefce iebies Deeefo ceW Yeeieeroejer kee DeeJeeve efkeee~
%eeleJe nw efke iele Je<e& Fme meceeiece (13th PBD) kee Deeeespeve
iegpejele kes ieebOeerveiej ceW efkeee ieee Lee leLee 2017 ceW hegve:

Fmekee Je=no mebmkejCe menYeeieer jepe kes meeLe Deeeesefpele efkeee

peeSiee~
Je<e& 2007 mes Jeeef<e&ke DeeOeej hej #es$eere eJeemeer Yeejleere efoJeme
(Regional PBD) Yeer efJeMJe kes efJeefYevve #es$eeW kes osMeeW ceW Deeeesepf ele
efkeee pee jne nw~ Fmekee veJeervelece 9Jeeb mebmkejCe 14-15 veJebyej,
2015 kes ceOe uee@me Sbpesuesme ceW mebhevve ngDee~

he"evekees ceW DeelebkeJeeoer nceuee

2 peveJejer, 2016 kees eele: ueieYeie 3.00-3.30 yepes

hebpeeye kes he"evekees efmLele Yeejleere Jeeeg mesvee keer heefeceer
keceeve kes Sejheesme& msMeve hej Yeejer cee$ee ceW nefLeeejeW mes uewme
mesvee keer Jeoea ceW DeeS DeelebkeJeeefoeeW ves nceuee kej efoee~
DeelebkeJeeefoeeW Deewj megj#ee yeueeW kes yeere 2 peveJejer kees ueieYeie
17 Iebs leke ngF& ceg"Yes[ ceW eej DeelebkeJeeoer ceejs ieS~ Fmekes
yeeo je^ere megj#ee iee[& (NSG) kes keceeb[es SJeb mesvee kes peJeeveeW
eje Mes<e DeelebefkeeeW keer Keespe nsleg ienve DeefYeeeve eueeee ieee
efpemeceW 4 peveJejer kees oes Deve DeelebkeJeeefoeeW kes ceej efiejeS
peeves keer Iees<eCee keer ieF&~
kegue efceueekej he"evekees Sejyesme ceW SveSmepeer Deewj mesvee kee
DeefYeeeve (efpemes mesvee eje Dee@hejsMeve Oeebiet kee veece efoee ieee
Lee) 70 Iebs mes DeefOeke mecee leke euee peyeefke cebgyeF& Deelebkeer
nceues ceW ueieYeie 57 Iebs leke ceg"Yes[ eueer Leer~
Fme Deelebkeer nceues ceW Ske veeieefjke Yeer ceeje ieee Deewj kegue 7
Yeejleere megj#eekeceea Menero ngS efpemeceW SveSmepeer kes yece ef[mheespeue
mkeJee@[ kes keceebef[bie Dee@efhemej uesefheveW keve&ue efvejbpeve kegceej
Deewj je^ceb[ue KesueeW kes efveMeevesyeepeer mJeCe& heoke efJepeslee metyesoej
helesn efmebn Meeefceue Les~
heeke DeefOeke=le keMceerj (heerDeeskes) kes Ske ope&ve mes DeefOeke
Deelebkeer mebie"veeW kes mecevJeeke etveeFs[ pesneo keeGbefmeue (etpesmeer)
ves he"evekees Deelebkeer nceues keer efpeccesoejer ueer~
%eeleJe nw efke Fmemes hetJe& 27 pegueeF&, 2015 kees hebpeeye kes
iegjoemehegj efpeues kes oerveeveiej hegefueme Leeves hej Deelebkeer nceuee
ngDee Lee efpemeceW ueieYeie 11 Iebs leke eueer ceg"Yes[ kes yeeo
nceueeJej leerveeW Deelebkeer ceej efiejeS ieS Les Deewj Fme nceues ceW 5
hegefuemekeceea Yeer Menero ngS Les~

Yeejle ceW ceefnueeDeeW kee Ge mlej hej eefleefveefOelJe

efomebyej, 2015 kes eejbYe ceW keWere meebefKekeer SJeb keee&ece

efeeevJeeve ceb$eeuee eje peejer Ske efjhees& kes Devegmeej Yeejle ceW
efveCe&eve heoeW SJeb Ge mlej hej meYeer cenJehetCe& #es$eeW ceW ceefnueeDeeW
kee eefleefveefOelJe keeheer kece nw~
Fme efjhees& kes Devegmeej Jele&ceeve ceW keWere cebef$eheefj<eo ceW ceefnueeDeeW
keer efnmmesoejer cee$e 17 eefleMele nw leLee Fmekes 53 meomeeW ceW
cee$e 8 ceefnueeSb nQ~ ener efmLeefle ueeske meYee keer nw peneb kesJeue
11 eefleMele meome ner ceefnueeSb nQ~
jepe efJeOeeve meYeeDeeW ceW ceefnueeDeeW kee eefleefveefOelJe cee$e 9 eefleMele
leLee efJeOeeve heefj<eoeW ceW en kesJeue 6 eefleMele nw~ neueebekf e osMe Yej
ceW hebeeeleeW ceW ceefnueeDeeW keer Yeeieeroejer 47 eefleMele nw efpemekee
keejCe eneb ceefnueeDeeW kes efueS Deej#eCe nesvee nw~
peneb leke osMe keer veeeheeefuekee kee eMve nw, meJeexe veeeeuee ceW

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 7

Jele&ceeve ceW kesJeue 1 ceefnuee veeeeOeerMe nQ Deewj Fme ekeej Jeneb

ceefnueeDeeW kee eefleefveefOelJe kesJeue 4 eefleMele nw~ osMe kes meYeer Ge
veeeeueeeW ceW ceefnuee veeeeOeerMe cee$e 11 eefleMele nQ leLee 8 Ge
veeeeuee lees Ssmes nQ peneb Ske Yeer ceefnuee veeeeOeerMe veneR nQ~

efkeMeesj veee DeefOeefveece, 2015

31 efomebyej, 2015 kees je^heefle eje efkeMeesj veee (yeeeW

keer osKejsKe SJeb mebj#eCe) DeefOeefveece [The Juvenile Justice
(Care and Protection of Children) Act], 2015 nsleg mebmeo
eje heeefjle efJeOeseke kees mJeerke=efle efoS peeves kes yeeo Fme DeefOeefveece
kees DeefOemetefele kej efoee ieee nw~
Fme DeefOeefveece nsleg efJeOeseke jepe meYee eje 22 efomebyej,
2015 kees heeefjle kej efoee ieee Lee peyeefke ueeske meYee Fme
efJeOeseke kees 7 ceF&, 2015 kees ner heeefjle kej egkeer Leer~
en DeefOeefveece Je<e& 2000 kes efkeMeesj veee (yeeeW keer osKeYeeue
SJeb mebj#eCe) DeefOeefveece kees eeflemLeeefhele kejves nsleg ueeee ieee nw
Deewj neue ner ceW efveYe&ee keeb[ kes veeyeeefueie oes<eer kees cege efkeS peeves
kes meboYe& ceW en efJeOeseke efJeMes<e cenJehetCe& nw~ leLeeefhe Fmekes
eeJeOeeve efheueer leejerKe mes eYeeJeer veneR neWies~ en efJeOeseke Gve
yeeeW/efkeMeesjeW mes mebyebeOf ele nw efpevneWves keevetveve keesF& DehejeOe efkeee
nes Deewj efpevnW osKeYeeue Deewj mebj#eCe keer DeeJeMekelee nes~
en DeefOeefveece peccet SJeb keMceerj kees es[kej meejs Yeejle ceW
ueeiet nesiee~
Fmekes eeJeOeeveeW kes lenle peIeve (Heinous) DehejeOeeW ceW efuehle
16 mes 18 Je<e& kes efkeMeesjeW kes ceeceueeW keer megveJeeF& efkeMeesj
veee yees[& (JJB: Juvenile Justice Board) kes hejer#eCe kes
heMeele JeemkeeW keer lejn mes keer pee mekesieer~
meeLe ner, efkemeer Yeer 16-18 Je<e& kes efkeMeesj, efpemeves Dehes#eeke=le
ueIeglej eLee-iebYeerj (Serious) DehejeOe efkeee nes, kes ceeceueeW
keer megveJeeF& JeemkeeW keer lejn kesJeue leYeer keer pee mekesieer peye
Gmes 21 Je<e& keer Deeeg kes yeeo heke[e ieee nes~
Fmekes eeJeOeeveeW kes lenle nlee Deewj yeueelkeej pewmes peIeve
DehejeOeeW ceW efuehle 16 Je<e& mes DeefOeke Deeeg kes efkeMeesjeW hej
cegkeocee eueeves Deewj ke"esj ob[ osves kee ceeie& meeHe nes ieee nw~
Deye keesF& peIeve veeyeeefueie DehejeOeer leerve meeue ceW t veneR
mekesiee yeefuke Gmes vetvelece 7 Deewj DeefOekelece 10 Je<e& keer
mepee nes mekesieer~ neueebefke FmeceW Ssmes DehejeOeer efkeMeejeW kes efueS
Heebmeer kee eeJeOeeve veneR efkeee ieee nw~
JeemkeeW keer lejn cegkeocee eueeS peeves kes yeeo Yeer 16 Je<e& mes
DeefOeke Deeeg kes Ssmes DehejeOeer efkeMeesjeW kees meerOes pesue venerW Yespee
peeSiee~ efkeMeesj veee yees[& (JJB) Deesj ceveesJew%eeefveke en lee
kejsieW efke efkeee ieee DehejeOe yeeue ceeveefmekelee mes efkeee ieee nw
ee Jeemke ceeveefmekelee mes~
eleske efpeues ceW efkeMeesj veee yees[& (JJB) Deewj yeeue keueeCe meefceefle
(CWC: Child Welfare Committee) kee ie"ve efkeee peeSiee~
efkeMeesj veee yees[& Ske eejbefYeke peebe kes yeeo en efveOee&efjle
kejsiee efke efkeMeesj DehejeOeer kees hegveJee&me kes efueS Yespee peeS
DeLeJee Gme hej Ske Jeemke kes he ceW cegkeocee eueeee peeS~
pesue Yespes peeves keer efmLeefle ceW Yeer Ssmeer DehejeOeer efkeMeesj kees
Deheerue kee DeefOekeej nesiee~ meeLe ner veeyeeefueie kees pesue keer
mepee nesves hej Yeer Gmes 21 Je<e& kee nesves leke yeeue megOeej ie=n ceW
ner jKee peeSiee leLee 21 Je<e& kee nesves kes yeeo ceeceues hej veS

efmejs mes efJeeej nesiee~

Fmekes Deefleefje Fmekes eeJeOeeveeW ceW oeke enCe nsleg ceelee-efhelee
keer eesielee SJeb oeke enCe keer heefle kes meeLe yeeesW kes efJe
Deleeeej, GvnW veMeeruee heoeLe& osves, yees kes DehenjCe ee
Gmekes efJeee Deeefo kes meboYe& ceW ob[ kes eeJeOeeve Yeer Meeefceue nQ~
GuuesKeveere nw efke Fme efJeOeseke kes eeJeOeeveeW kee keeflehee yeeue
DeefOekeej mebie"veeW eje Fme DeeOeej hej efJejesOe efkeee pee jne nw efke
yeeue DeefOekeejeW hej mebege je^ DeefYemecee (UN Convention
on the Rights of the Child) ceW meYeer nmlee#ejkelee& osMeeW
(efpeveceW Yeejle Yeer Ske nw) mes 18 Je<e& mes kece Deeeg kes eleske yees
kees meceeve ceeves peeves keer DeeJeMekelee efveOee&ejf le keer ieF& nw~

hebeeele eleeefMeeeW nsleg eesielee efveOee&jCe

kees meJeexe veeeeuee keer mJeerke=efle
10 efomebyej, 2015 kees Ske cenJehetCe& efveCe&e ceW meJeexe
veeeeuee ves nefjeeCee hebeeeleer jepe (mebMeesOeve) DeefOeefveece,
2015 kees egveewleer osves Jeeueer jepeyeeuee, keewMeuee SJeb eerle
efmebn leLee Deeue Fbe[f ee [sceesesefke Jeercesve Smeesemf eSMeve (AIDWA)
keer eeefekee kees Keeeefjpe kejles ngS hebeeele eleeefMeeeW nsleg
eesielee efveOee&jCe kees Deheveer mJeerke=efle eoeve kej oer~
Deheves Fme efveCe&e ceW meJeexe veeeeuee ves kene efke nefjeeCee kes
Fme DeefOeefveece mes mebefJeOeeve kee GuuebIeve veneR ngDee nw leLee en
DeeJeMeke nw efke egves ngS eefleefveefOe efMeef#ele neW leeefke Jes Deheves
kee&JeeW kee efveJe&nve mener {bie mes kej mekeW~ meeLe ner veeeeuee ves
Meeweeuee keer Iej ceW DeefveJeee&lee kes eeJeOeeve kees Yeer mener ceevee~
GuuesKeveere nw efke nefjeeCee hebeeeleer jepe (mebMeesOeve) DeefOeefveece,
2015 nsleg efJeOeseke 7 efmelebyej, 2015 kees nefjeeCee jepe
efJeOeeve meYee eje heeefjle efkeee ieee Lee efpemes jepeheeue ves Gmeer
efove Deheveer mJeerke=efle os oer Leer~
Fme DeefOeefveece kes lenle hebeeele egveeJe nsleg meeceeve SJeb Deve efhe[e
Jeie& kes heg<e eleeefMeeeW nsleg vetvelece ke#ee 10, Fve eseCf eeeW keer
ceefnuee eleeefMeeeW SJeb Devegmetef ele peeefle kes heg<e eleeefMeeeW nsleg
vetvelece ke#ee 8 leLee Devegmetef ele peeefle keer ceefnuee eleeMeer kes efueS
vetvelece ke#ee 5 GeerCe& nesvee DeefveJeee& efkeee ieee nw~
Fmekes Deefleefje FmeceW hebeeele eleeefMeeeW kes efueS Iej ceW Meeweeuee
nesves, efkemeer yeQke ee mebmLeeve kee $e+Ce yekeeee ve nesves, efJeegle efyeueeW
kee yekeeee ve nesves kes meeLe-meeLe efkemeer veeeeuee eje oes<eefme ve
nesves ee 10 Je<e& DeLeJee DeefOeke kes keejeJeeme kes ceeceues kee
oes<eejesheCe ve nesves pewmeer hee$elee MeleX Yeer efveOee&ejf le keer ieF& nQ~
cenJehetCe& leLe
GuuesKeveere nw efke nefjeeCee mes hetJe& jepemLeeve jepe eje
efomebyej, 2015 ceW DeOeeosMe peejer kej hebeeele egveeJeeW nsleg
eleeefMeeeW keer vetvelece Mew#eefCeke eesielee mebyebOeer eeJeOeeve (efpeuee
heefj<eo ee hebeeele egveeJe nsleg vetvelece ke#ee 10 leLee mejhebe
egveeJe nsleg meeceeve #es$e kes efueS vetvelece ke#ee 8 SJeb Devegmetefele
#es$eeW kes efueS vetvelece ke#ee 5) efkeS ieS Les Deewj jepemLeeve
Ssmee kejves Jeeuee osMe kee henuee jepe yevee Lee~ peveJejer,
2015 kes eejbYe ceW meJeexe veeeeuee eje Fme DeOeeosMe kes
efeeevJeeve hej jeske mes Fvekeej kej efoee ieee Lee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 8

meJeexe veeeeuee eje Fme DeefOeefveece kes efeeevJeeve hej 15

efmelebyej, 2015 kees Debleefjce jeske ueieeF& ieF& Leer efpemekes yeeo
nefjeeCee ceW Deketyej, 2015 ceW emleeefJele hebeeele egveeJe Fme
ceeceues ceW Debeflece efveCe&e Deeves leke mLeefiele kej efoS ieS Les~

mLeeJej mebheoe (efJeefveeceve SJeb efJekeeme) efJeOeseke, 2015

9 efomebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW
mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW mLeeJej mebheoe (efJeefveeceve
SJeb efJekeeme) efJeOeseke [Real State (Regulation and Development) Bill], 2015 kees mJeerke=efle eoeve keer~
en efJeOeseke mLeeJej mebheoe GheYeeseeDeeW kes efnleeW keer j#ee kejves,
nmleeblejCeeW ceW efve<he#elee ueeves leLee mecee hej heefjeespeveeDeeW kes
efeeevJeeve kee ceeie& eMemle kejves kes GsMe mes ueeee ieee nw~
Fme efJeOeseke mes Jeeo-efJeJeeo kes lJeefjle efveheeve kes meeLe efjeue
Sms #es$e keer megefveeesefpele Je=ef megefveefele kejves nsleg meceeve
efveeeceke JeeleeJejCe GheueyOe nesiee, efjeue Sms #es$e ceW Iejsuet
SJeb efJeosMeer efveJesMe kees ye{eJee efceuesiee leLee efvepeer eefleYeeefielee
ye{ekej meYeer kes efueS DeeJeeme GheueyOe kejeves kes Yeejle
mejkeej kes GsMe kees eehle kejves ceW meneelee efceuesieer~
ecegKe eeJeOeeve
(i) Fmekes eeJeOeeve JeeJemeeefeke Deewj DeeJeemeere oesveeW ner ekeej
keer efjeue Sms heefjeespeveeDeeW hej ueeiet neWies~
(ii) efjeue Sms nmleeblejCeeW kees efJeefveeefcele kejves nsleg meYeer
jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW mLeeJej mebheoe efveeeceke eeefOekejCe
(RERA : Real Estate Regulatory Authority) keer
mLeehevee keer peeSieer leLee efjeue Sms heefjeespeveeDeeW SJeb
SpeWeW kee Fvekes heeme hebpeerkejCe DeefveJeee& nesiee~
(iii) meYeer hebpeerke=le heefjeespeveeDeeW kes yeejs ceW Kegueemee DeefveJeee&
nesiee efpemeceW eceesj, heefjeespevee, Yetefce keer efmLeefle, uesDeeG
hueeve, mecePeewles SJeb mJeerke=efleeeW kes meeLe-meeLe SpeWeW,
Jeemlegkeej, "skesoejeW SJeb FbpeerefveejeW Deeefo kes yeejs ceW efJemle=le
peevekeejer Meeefceue nw~
(iv) heefjeespevee kees mecee hej hetje kejves nsleg, Fmekeer efvecee&Ce
ueeiele kees keJej kejves kes efueS Ske he=Leke yeQke Keeles ceW
efveOee&efjle jeefMe pecee kejveer nesieer~
(v) Fme efJeOeseke ceW veeefeke DeefOekeeefjeeW kes peefjS Jeeo-efJeJeeo
meguePeeves kes efueS lJeefjle efJeJeeo efveheeve eCeeueer nsleg
Deheerueere DeefOekejCe (Appellate Tribunal) keer mLeehevee
keer Yeer JeJemLee keer ieF& nw~
(vi) Fme efJeOeseke ceW heefjYeeef<ele ceeceueeW kees efmeefJeue veeeeueeeW
ceW G"eves hej eefleyebOe kes meeLe efjeue Sms ceeceueeW keer
kesJeue GheYeesee DeoeueleeW ceW megveJeeF& kee eeJeOeeve efkeee
ieee nw~
(vii) heefjeespevee kes eceesj, GheYeeseeDeeW keer menceefle kes efyevee
eespevee SJeb ef[peeFve ceW heefjJele&ve veneR kej mekeWies~

cewieer vet[ume efJeJeeo

16 efomebyej, 2015 kees meJeexe veeeeuee eje vesmues kebheveer
kes cewieer vet[ume kes vecetveeW keer cewmetj eeesieMeeuee eje peebe kee
DeeosMe peejer efkeee ieee~ Fmemes hetJe& 10 efomebyej kees Yeejleere
GheYeesee efJeJeeo efveheeve Deeeesie (NCDRC) eje vesmues kebheveer
kes efJe keW mejkeej kes 640 kejes[ . kes cegDeeJepes kes Jeeo
kes meboYe& ceW cewieer kes vecetveeW keer peebe esVeF& ceW kejeS peeves kee
efveoxMe efoee ieee Lee efpemekes efJe vesmues ves meJeexe veeeeuee
ceW eeefekee oeej keer Leer~
%eeleJe nw efke vesmues kes cewieer vet[ume keer meYeer efkemceeW kes efJeee
hej 5 petve, 2015 kees mejkeej eje ueieeS ieS eefleyebOe kees
13 Deiemle, 2015 kees cebgyeF& Ge veeeeuee ves neles ngS
Fvekes vecetveeW keer veF& peebe nsleg kene Lee (SheSmeSmeSDeeF& eje
Fme efveCe&e kes efJe meJeexe veeeeuee ceW eeefekee oeej keer
ieF& nw)~
lelheeele 27 Dekeyt ej, 2015 kees vesmues Fbe[
f ee eje Yeejle ceW
cewieer vet[ume kee Glheeove hegve: eejbYe kejves keer Iees<eCee keer ieF&
Leer~ veJeervelece hejer#eCeeW ceW cewieer vet[ume kees Keeves nsleg megjef#ele heeS
peeves kes yeeo en efveCe&e efueee ieee Deewj 9 veJebyej, 2015 kees
Fvekee hegveeejbYe efkeee ieee Lee~
efJeefMe leLe
GuuesKeveere nw efke petve, 2015 kes eejbYe ceW Yeejle ceW
Keee efveeeceke mebmLee Yeejleere Keee mebj#ee SJeb ceeveke eeefOekejCe
(FSSAI) ves eeesieMeeuee efjhees& kes DeeOeej hej kene Lee efke
cewieer kes meYeer veew ekeej kes vet[ume Keeves kes ef<keesCe mes
Demegjef#ele Deewj Kelejveeke nQ~ SheSmeSmeSDeeF& kes Devegmeej
cewieer keer peebe ceW heeee ieee efke FmeceW meermes (ues[) keer cee$ee lee
meercee mes peeoe Leer leLee vesmues eje Deefleefje ceesvees meesef[ece
iueteces (MSG) ve nesves kee uesyeue ueieekej GheYeeseeDeeW kees
iegcejen efkeee ieee~ meeLe ner vesmues ves Glheeo cebpetjer efueS yeiewj
Deewj efyevee peesefKece SJeb megj#ee Deekeueve kes cewieer Deesdme cemeeuee
vet[ume efJeee nsleg peejer kej efoS~ Fmeer DeeOeej hej eeefOekejCe
eje cewieer kes efJeee hej osMeJeeheer eefleyebOe ueieeee ieee Lee~
%eeleJe nw efke vesmues Fbef[ee yengje^ere kebheveer vesmues (Nestle)
keer Deveg<ebieer kebheveer nw~ vesmues jepemJe keer ef mes efJeMJe keer
meyemes ye[er Keee Glheeo kebheveer nw efpemekee cegKeeuee JeerJes
(Vevey), efmJedpejueQ[ ceW efmLele nw~

efyenej efJeOeeve meYee egveeJe

efyenej jepe keer 16JeeR efJeOeeve meYee kes efueS meYeer 243 meereW
nsleg Deece egveeJe 5 ejCeeW ceW (eceMe: 12, 16 SJeb 28
Deketyej, leLee 1 SJeb 5 veJebyej, 2015 kees) mebheVe ngS~ Fme
egveeJe ceW kegue 56.80 eefleMele celeoeve (iele 2010 kes
egveeJe mes 4.13 eefleMeleebke DeefOeke) ngDee~
8 veJebyej, 2015 kees ngF& celeieCevee kes heeele Ieesef<ele heefjCeeceeW
kes Devegmeej meee{ pevelee oue (et) kee je^ere pevelee oue SJeb
keebesme kes meeLe kee ceneie"yebOeve kegue 178 meereW kes meeLe Yeejer

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 9

yengcele eehle kejves ceW meheue jne peyeefke Yeejleere pevelee heeea
kes vesle=lJe Jeeues je^ere peveleebef$eke ie"yebOeve (Sve[erS) kees cee$e
58 meereW hej meblees<e kejvee he[e~
ceneie"yebOeve kes Ieke oueeW ceW mes pevelee oue (et) kees 16.8
eefleMele celeeW kes meeLe 71 meerW, je^ere pevelee oue kees 18.4
eefleMele celeeW kes meeLe 80 meerW Deewj keebesme kees 6.7 eefleMele
celeeW kes meeLe 27 meerW Fme egveeJe ceW eehle ngF~
otmejer Deesj, Sve[erS kes Ieke oueeW ceW mes Yeepehee kees 24.4
eefleMele celeeW kes meeLe 53 meerW, ueeske peveMeefe heeea kees 4.8
eefleMele celeeW kes meeLe 2 meerW leLee je^ere ueeske mecelee heeea kees
2.6 eefleMele celeeW kes meeLe 2 meerW Deewj efnbogmleeveer DeJeece ceesex
kees 2.3 eefleMele celeeW kes meeLe 1 meer eehle ngF&~
Yeekehee (ceeues) kees Fme egveeJe ceW 3 meerW efceueeR peyeefke efveo&efueeeW
kees 9.4 eefleMele celeeW kes meeLe 4 meerW eehle ngF~ veese
(NOTA) kes lenle 2.5 eefleMele cele he[s~
ceneie"yebOeve eje efJeOeeve meYee ceW oes-efleneF& mes DeefOeke yengcele
eehle kejves kes yeeo 20 veJebyej, 2015 kees peo (et) kes veslee
veerleerMe kegceej ves hegve: cegKeceb$eer heo keer MeheLe ueer~ Jes kegue
efceueekej hebeeJeeR yeej efyenej kes cegKeceb$eer yeves nQ~
je^ere pevelee oue veslee ueeuet emeeo eeoJe kes ess heg$e lespemJeer
eeoJe kees GhecegKeceb$eer efveege efkeee ieee nw~
efyenej efJeOeeve meYee kes Fme Deece egveeJe ceW 28 ceefnueeSb
efJeOeeeke yeveeR nQ~
GuuesKeveere nw efke Fme egveeJe ceW henueer yeej efveJee&eve Deeeesie
eje heeses ege celeoelee meteer leLee F&JeerSce ceMeerveeW ceW eleeefMeeeW
kes veece Deewj egveeJe efe kes meeLe Gvekeer heeses Yeer GheueyOe
kejeF& ieF&~ meeLe ner 11 DeefveJeemeer YeejleereeW (NRI) kes veece
celeoelee meteer ceW Meeefceue kej henueer yeej SveDeejDeeF& kes efueS
F& celeoeve megefJeOee GheueyOe kejeF& ieF&~

DeeOeej hej mebefJeOeeve heer" kee efveCe&e

l

30 Deketyej, 2015 kees keWere veeieefjke Geve ceb$eer heer.

DeMeeske iepeeheefle jepet eje je^ere veeiej efJeceeveve veerefle (NCAP
: National Civil Aviation Policy), 2015 kee mebMeesefOele
cemeewoe peejer efkeee ieee~ Fme veerefle kes GsMeeW ceW efJeefYeVe
efJeceeveve Ghe#es$eeW eLee- SejueeFbme, nJeeF& DeeW, keeieex, jKejKeeJecejccele SJeb DeesJejne@ue mesJeeDeeW, meeceeve efJeceeveve, Sejesmhesme
efJeefvecee&Ce, keewMeue efJekeeme Deeefo kes efueS Devegketue JeeleeJejCe
Deewj meceeve DeJemej GheueyOe kejeves kes meeLe Iejsuet efkeeW keer
mebKee 2022 leke 30 kejes[ SJeb 2027 leke 50 kejes[
(meeLe ner Debleje&^ere efkeeW keer mebKee 2027 leke 20
kejes[)) kejves nsleg DeeJeMeke heeefjefmLeefleke leb$e kee me=peve kejvee
Meeefceue nw~ Fme veerefle kes lenle #es$eere mebeespekelee eespevee (RCS
: Regional Connectivity Scheme) 1 Deewue, 2016 mes
ueeiet keer peeSieer efpemekes lenle Ske Iebs leke keer nJeeF& ee$ee kee
efkejeee ueieYeie 2500 . leke ner nesiee~
Fme veerefle ceW #es$eere ceeieeX hej efJeceeve mesJee mebheke& ye{eves nsleg
DeejmeerSme SJeb meerSer IIA kes Deefleefje meYeer nJeeF& efkeeW

15 Deketyej, 2015 kees meJeexe veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe

Se.Sue. oet keer DeOe#elee Jeeueer 5 veeeeOeerMeeW keer mebefJeOeeve
heer" ves mejkeej kees eej Deve meeceeefpeke eespeveeDeeWcevejsiee,
heWMeve, kece&eejer YeefJe<e efveefOe (EPF) Deewj peve Oeve ceW DeeOeej
kee Fmlesceeue kejves kees mJeerke=efle eoeve kej oer~
Fmekes hetJe& 11 Deiemle, 2015 kees DeeOeej keer JewOeeefvekelee kees
egveewleer osves Jeeueer eeefekeeDeeW hej meJeexe veeeeuee 3 veeeeOeerMeeW
keer heer" ves Deheves Debleefjce DeeosMe ceW mejkeej kees meeJe&peefveke
efJelejCe eCeeueer (PDS; kesjesefmeve efJelejCe meefnle) Deewj Sueheerpeer
meefyme[er kes efueS ner DeeOeej kes eeesie keer cebpetjer oer Leer Deewj Jen
Yeer Fme Mele& kes meeLe efke mejkeej keer Fve keueeCekeejer eespeveeDeeW
kee ueeYe eehle kejves nsleg DeeOeej DeefveJeee& veneR nesiee~ Fme yeejs
ceW mejkeej Fueske^e@efveke Deewj efeb ceeref[ee ceW efJe%eeheveeW eje
Jeeheke eeej Yeer kejsieer~
Deheves 15 Deketyej kes efveCe&e ceW meJeexe veeeeuee keer mebefJeOeeve
heer" ves en hegve: mhe< efkeee nw efke DeeOeej kee Gheeesie efmehe&
mJewefke nesiee~

iegpejele ceW DeefveJeee& celeoeve eeJeOeeve hej jeske

je^ere veeiej efJeceeveve veerefle, 2015

l

(Iejsuet SJeb Debleje&^ere) hej 2 eefleMele Meguke ueieeves kee Yeer

emleeJe efkeee ieee nw~ ess MenjeW ceW 50 kejes[ . keer ueeiele
mes meeceeve vetvelece megefJeOeeDeeW Jeeues (vees-efeue) nJeeF& Des
efJekeefmele efkeS peeSbies~
veF& veeiej efJeceeveve veerefle ceW efJeceeveve kebheefveeeW ceW ele#e efJeosMeer
efveJesMe (She[erDeeF&) keer meercee Jele&ceeve 49 eefleMele mes ye{ekej
50 eefleMele mes DeefOeke kejves kee emleeJe nw~

21 Deiemle, 2015 kees iegpejele Ge veeeeuee eje Ske

peveefnle eeefekee hej megveJeeF& kes oewjeve iegpejele ceW mLeeveere
efvekeee egveeJeeW ceW DeefveJeee& celeoeve kee GheyebOe kejves Jeeues
iegpejele mLeeveere efvekeee efJeefOeeeb (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2009
kes efeeevJeeve hej jeske ueiee oer ieF&~
GuuesKeveere nw efke iegpejele Ssmee eeJeOeeve kejves Jeeuee osMe kee
henuee Deewj Deye leke kee Skecee$e jepe nw~
iegpejele kes veS jepeheeue Deesce ekeeMe keesnueer eje veJebyej,
2014 ceW mJeerke=efle kes yeeo en efJeOeseke DeefOeefveeefcele ngDee
Lee~

mebLeeje eLee hej eefleyebOe hej Gelece veeeeuee keer jeske

l

mebLeeje ee meuuesKevee pewve Oece& keer eeeerve keeue mes eueer Dee
jner hejbheje nw efpemekes lenle mJese mes GheJeeme eje eeCeeW kee leeie
efkeee peelee nw~ Fme eLee kes efJe meeceeefpeke keee&kelee& efveefKeue
meesveer eje Je<e& 2006 ceW jepemLeeve Ge veeeeuee ceW peveefnle
eeefekee oeej kej Fmes meleer eLee (SJeb Fe ce=leg) kes meceke#e
yeleeles ngS Deelcenlee keer esCeer ceW jKeves keer ceebie keer ieF& Leer~
Ge eeefekee hej efveCe&e osles ngS jepemLeeve Ge veeeeuee ves
10 Deiemle, 2015 kees mebLeeje eLee hej eefleyebOe ueiee efoee Lee
leLee mebLeeje uesves Jeeues Jeefe kes efJe Yeejleere ob[ mebefnlee

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 10

(IPC) keer

Oeeje 309 (Deelcenlee kes eeeme) Deewj mebLeeje uesves

nsleg Gkemeeves JeeueeW kes efJe Oeeje 306 (Deelcenlee kes efueS
Gkemeevee) kes lenle keej&JeeF& efkeS peeves kee efveoxMe efoee Lee~
31 Deiemle, 2015 kees Gelece veeeeuee ves mebLeeje eLee hej
eefleyebOe kes jepemLeeve Ge veeeeuee kes efveCe&e hej Debleefjce
jeske ueieeles ngS pewve celeeJeuebefyeeeW kees Fme eLee kes Devegheeueve
keer t os oer~
Gelece veeeeuee eje Fme eefleyebOe kees neS peeves kes heMeele
(neueebekf e DeYeer Fme ceeceues ceW Debelf ece efveCe&e Deevee Mes<e nw) yeerkeevesj
(jepemLeeve) keer JeeesJe= pewve ceefnuee yeoveer osJeer eje mebLeeje ueskej
5 efmelebyej, 2015 kees ce=leg kee JejCe efkeee ieee~

iegpejele mebieef"le DehejeOe efveeb$eCe efJeOeseke

Jeve jQke, Jeve heWMeve

l

keW mejkeej eje 5 efmelebyej, 2015 kees mesJeeefveJe=e mewefvekeeW kes

efueS Jeve jQke, Jeve heWMeve (OROP) JeJemLee ueeiet efkeS peeves
keer Iees<eCee keer ieF& leLee 7 veJebyej, 2015 kees Fme meboYe& ceW
DeefOemetevee peejer kej oer ieF&~ OeeleJe nw efke mesJeeefveJe=e mewefveke
efheues 42 Je<eeX mes Fme heWMeve veerefle kees ueeiet efkeS peeves keer
ceebie kej jns Les~ Je<e& 1973 leke en heWMeve veerefle ueeiet Yeer
jner, efkebleg Fmekes yeeo Fmes Keeefjpe kej efoee ieee Lee~
Jeve jQke, Jeve heWMeve (OROP) mes DeefYeeee Gme heWMeve veerefle mes
nw, efpemeceW efkemeer jQke efJeMes<e mes mesJeeefveJe=efe keer efleefLe DeueieDeueie nesves kes yeeJepeto mesJeeefveJe=e mewve keceea kees meceeve heWMeve
eoeve keer peeleer nw~
Fmekes lenle kewueW[j Je<e& 2013 keer mesJeeefveJe=efe keer heWMeve kes
DeeOeej hej hegve: heWMeve kee efveOee&jCe nesiee leLee ueeYe 1 pegueeF&,
2014 mes eYeeJeer nesiee~ YeefJe<e ceW heWMeve kees nj 5 Je<e& yeeo
mebMeesefOele efkeee peeSiee~
Jeve jQke, Jeve heWMeve keer veerefle kes eYeeJeer nesves kes yeeo mes
eefleJe<e& (Jeve eFce hesDeeG) ueieYeie 8300 kejes[ hees kee
efJeeere yeesPe ye{ves kee Devegceeve nw, pees efke j#ee yepe kee
ueieYeie 16 nw~
14 efomebyej, 2015 kees hetJe& mewefvekeeW kes heWMeve keer efJemebieefleeeW
keer peebe kej Gme hej efve<ke<e& osves kes efueS keW mejkeej eje
hevee Ge veeeeuee kes hetJe& cegKe veeeeOeerMe peefmme Sue.
vejefmecne jser keer DeOe#elee ceW Ske-meomeere veeefeke meefceefle
kee ie"ve efkeee ieee nw~ en meefceefle 6 ceen ceW Deheveer efjhees&
emlegle kejsieer~

3 Deiemle, 2015 kees veF& efouueer ceW Yeejle mejkeej Deewj

veieeueQ[ kes DeueieeJeJeeoer mebie"ve SveSmemeerSve (DeeF&Sce) (vesMeveue
meesMeefuem keeGbefmeue Dee@he veeieeueQ[) kes ceOe Meebefle mecePeewles
hej nmlee#ej ngS~
GuuesKeveere nw efke Je<e& 1980 kes oMeke ceW veiee vesMeveue
keeGbefmeue kes meeLe Yeejle mejkeej kes Ske mecePeewles kes efKeueehe
Fmeeke met Deewj lebgieueebie cegFJee kes vesle=lJe ceW SveSmemeerSve kee
ie"ve ngDee Lee~ yeeo ceW Fmemes Deueie neskej Keeheueebie ves Dehevee
Deueie ieg leweej kej efueee, pees efke Meebefle mecePeewles kes efKeueehe

cetuele: Je<e& 2003 ceW iegpejele jepe efJeOeeve meYee eje heeefjle
efkeee ieee iegpejele DeelebkeJeeo Deewj mebieef"le DehejeOe efveeb$eCe
efJeOeseke-2015 Deblele: 24 efmelebyej, 2015 kees keW mejkeej
eje je<^heefle keer cebpetjer kes efueS Yespee ieee~ Fme efJeOeseke kees
jepe efJeOeeve meYee eje ceee&-Deble, 2015 ceW hegve: heeefjle
efkeee ieee Lee~
Fme efJeOeseke ceW peneb hegefueme kees heesve she kejves kee DeefOekeej
efceuee ngDee nw, JeneR en Yeer eeJeOeeve nw efke heesve sefhebie SJeb F&cesue Deeefo kees veeeeuee mee#e kes he ceW mJeerkeej kejsiee~
Fme efJeOeseke ceW peneb JesMeeJe=efe, ceueruesyeue ceekexefbie SJeb heeWpeer
mkeerce kees DeelebkeJeeo keer esCeer ceW jKee ieee nw, JeneR Deejesheer
kees Deefece ee mLeeeer peceevele ve efoS peeves kee Yeer eeJeOeeve nw~

Yetecf e DeefOeenCe DeefOeefveece, 2013 ceW 13 keevetve Meeefceue

veiee DeueieeJeJeeefoeeW mes mecePeewlee

l

jne nw~ Je<e& 1997 ceW SveSmemeerSve (DeeF&Sce) kes meeLe ngS
mebIe<e& efJejece mecePeewles kes yeeo 80 oewj keer Jeelee&DeeW kes yeeo en
Meebefle mecePeewlee Yeejle mejkeej keer Deesj mes veiee Jeelee&keej Deej.Sve.
jefJe keer ceoo mes nes heeee~
Fme Ssefleneefmeke mecePeewles kes yeeo keW mejkeej ves 6 veJebyej,
2015 kees SveSmemeerSve kes Keeheueebie ieg hej heebe Je<e& kee
eefleyebOe ueiee efoee~ Fme mebie"ve kees hetJeexej ceW yeceyeejer SJeb
efnbmeke IeveeDeeW kees Debpeece osves kes keejCe DeJewOeeefveke ieefleefJeefOe
(jeskeLeece) DeefOeefveece [Unlawful Activities (Prevention)
Act, 1967] kes lenle DeJewOeeefveke mebie"ve Ieesef<ele efkeee ieee~

28 Deiemle, 2015 kees keW mejkeej eje Yetefce DeefOeenCe

DeefOeefveece, 2013 ceW 13 keevetveeW kees meceeefnle kejves nsleg
DeeosMe peejer efkeee ieee~
cegKele: je^ere jepeceeieeX, ces^es jsue, hejceeCeg Tpee&, efJeegle SJeb
Deve DeJemejbevee heefjeespeveeDeeW Deeefo mes mebyebefOele es 13 keevetve
Fme ekeej nQ- eeeerve mebmceejke Deewj hegjeleeeflJeke mLeue SJeb
DeJeMes<e DeefOeefveece, 1958; hejceeCeg Tpee& DeefOeefveece, 1962;
Yeejleere ^ece DeefOeefveece, 1886; Yetefce DeefOeenCe (Keeve)
DeefOeefveece, 1885; oeceesoj Ieeer efveiece DeefOeefveece, 1948;
ces^es jsue (efvecee&Ce keee&) DeefOeefveece, 1978; je^ere jepeceeie&
DeefOeefveece, 1956; hes^esefueece Deewj Keefvepe heeFheueeFve (Yetefce
ceW eeesee kes DeefOekeej kee DeefOeenCe) DeefOeefveece, 1962;
Deeue mebheefe kee DeefOeenCe Deewj hegveDe&efOeenCe DeefOeefveece,
1952; efJemLeeefhele JeefeeeW kee hegveJee&me (Yetefce DeefOeenCe)
DeefOeefveece, 1948; keeseuee #es$e DeefOeenCe SJeb efJekeeme
DeefOeefveece, 1957; jsue DeefOeefveece, 1989; Deewj efJeegle
DeefOeefveece, 2003~

mebefJeOeeve (100Jeeb mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015

mebefJeOeeve (119Jeeb mebMeesOeve) efJeOeseke, 2013 jepe meYee

eje 6 ceF&, 2015 kees leLee ueeske meYee eje 7 ceF&, 2015
kees heeefjle efkeee ieee leLee 28 ceF&, 2015 kees je^heefle keer
mJeerke=efle efceueves kes yeeo Deieues efove (29 ceF& kees) en mebefJeOeeve

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 11

(100Jeeb mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 kes he ceW Yeejle kes

jepehe$e ceW ekeeefMele neskej DeefOemetefele ngDee~
Fme DeefOeefveece kes ceeOece mes Yeejle kes he. yebieeue, Demece, ef$ehegje
SJeb cesIeeuee jepeeW kes #es$eeW mes mebyebeOf ele mebeJf eOeeve keer eLece Devegmeteer
kes DevegsoeW ceW mebMeesOeve ceW mebMeesOeve efkeee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke Yeejle Deewj yeebiueeosMe kes ceOe 4,096.7
efkeceer. Debleje&^ere Yet-meercee jsKee nw pees Yeejle kes he. yebieeue,
Demece, ef$ehegje, cesIeeuee Deewj efcepeesjce jepeeW mes mebueive nw~ en
Yeejle kes he[esmeer osMeeW kes meeLe meerceeDeeW ceW meyemes Je=no Debleje&^ere
meercee Yeer nw~
Yeejle Deewj yeebiueeosMe kes ceOe 1974 ceW Yet-meercee mecePeewlee
(Land Boundary Agreement) nmlee#eefjle ngDee Lee efpemeceW
Ske-otmejs osMeeW kes SvekeuesJeeW kes Deeoeve-eoeve Deewj Debleje&^ere
meercee kees mejue kejves mebyebOeer eeJeOeeve Les~ yeebiueeosMe keer mebmeo
eje lees 1974 ceW ner Fme mecePeewles kee DevegmeceLe&ve kej efoee
ieee Lee hejbleg Yeejle keer mebmeo eje Fmekee DevegmeceLe&ve Deye leke
Mes<e Lee~ efmelebyej, 2011 ceW oesveeW osMeeW kes ceOe 1974 kes Yetmeercee mecePeewles hej Deefleefje eeseskee@ue nmlee#eefjle ngDee Lee~
mebefJeOeeve (100Jeeb mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 eje Gheeg&e
Yet-meercee mecePeewles Deewj lelmebyebOeer eeseskee@ue kee ner DevegmeceLe&ve
efkeee ieee nw Deewj FmeceW Ske-otmejs kees nmleebleefjle nesves Jeeues
#es$eeW kee efJeJejCe Yeer nw~
Fme mebefJeOeeve mebMeesOeve kes eeJeOeeveeW kes lenle Yeejle kes yeebiueeosMe
ceW efmLele 111 SvekeuesJe yeebiueeosMe kees eehle ngS nQ leLee
yeebiueeosMe kes Yeejle ceW efmLele 51 SvekeuesJe Yeejle ceW Meeefceue
efkeS ieS nQ~ Yet#es$e kes DeeOeej hej Yeejle keer peneb 17,160.63
Ske[ Yetefce yeebiueeosMe kees nmleebleefjle ngF& nw, JeneR yeebiueeosMe keer
7,110.02 Ske[ Yetefce Yeejle kees nmleebleefjle ngF& nw~
6 petve, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer yeebiueeosMe-ee$ee
kes oewjeve oesveeW osMeeW kes eOeevecebef$eeeW keer GheefmLeefle ceW oesveeW he#eeW
eje DevegmeceLe&ve he$eeW kee Deeoeve-eoeve efkeee ieee leLee Yetefce kes
Deeoeve-eoeve mebyebOeer DeeMee-he$e nmlee#eefjle efkeS ieS~ lelheeele
6 pegueeF&, 2015 mes Yeejle Deewj yeebiueeosMe ves Yet-meercee mecePeewles
kes lenle Ske-otmejs kes meercee #es$e ceW efmLele SvekeuesJeeW ceW jnves
Jeeues ueesieeW keer je^erelee keer hemebo ope& kejves kes GsMe mes
mebege meJex#eCe eejbYe efkeee ieee~
%eeleJe nw efke Fme Yet-meercee mecePeewles kes lenle eefleketue keypee
(Adverse Possession) Jeeueer Yeejle kees nmleebleefjle nesves
Jeeueer Yetefce 2,777.038 Ske[ nw efpemeceW he. yebieeue ceW
2,398.05 Ske[, cesIeeuee ceW 240.578 Ske[ SJeb ef$ehegje
ceW 138.41 Ske[ Yetefce DeeSieer~ otmejer Deesj eefleketue keypee
Jeeueer yeebiueeosMe kees nmleebleefjle nesves Jeeueer Yetefce 2,267.682
Ske[ nw efpemeceW he. yebieeue mes 1,957.59 Ske[, cesIeeuee mes
41.702 Ske[ Deewj Demece mes 268.39 Ske[ Yetefce peeSieer~
oesveeW osMeeW kes ceOe SvekeuesJeeW Deewj eefleketue keypee Jeeues #es$eeW kee
Yeewefleke Deeoeve-eoeve Deewj meerceebkeve keee& 31 pegueeF&, 2015
mes 30 petve, 2016 kes ceOe ejCeeW ceW mebheVe efkeee pee jne nw~

Fve SvekeuesJeeW kees 31 pegueeF&, 2015 keer ceOe jeef$e mes

nmleebleefjle ceeve efueee ieee nw leLee meerceebkeve kee keee& oesveeW osMeeW
kes meJex#eCe efJeYeeieeW eje 30 petve, 2016 leke hetCe& kej efueee
peeSiee~
2 efomebyej, 2015 kees Yeejle kes keWere cebef$eceb[ue eje yeebiueeosMe
mes nmleebleefjle nesves Jeeues SvekeuesJeeW Deewj kete efyenej efpeues kes
efueS DeJemebjevee GVeeve SJeb hegveJee&me hewkespe (kegue ueieYeie
1005.99 kejes[ . keer Devegceeefvele ueeiele) kees mJeerke=efle oer
ieF& nw~

keeuee Oeve DeefOeefveece, 2015

efJeosMeeW ceW keeuee Oeve jKeves JeeueeW kes efueS meKle mepee kes
eeJeOeeve Jeeuee keeuee Oeve (DeIeesef<ele efJeosMeer Deee SJeb Deeefmle)
Deewj kejejesheCe DeefOeefveece, 2015 [The Black Money
(Undisclosed Foreign Income and Assets) and Imposition of Tax Act, 2015] 27 ceF&, 2015 kees keWere

efJeefOe SJeb veee ceb$eeuee eje DeefOemetefele kej efoee ieee~

en DeefOeefveece 1 pegueeF&, 2015 mes eYeeJeer ngDee nw~
Fme DeefOeefveece kes eeJeOeeve Gve meYeer ueesieeW hej ueeiet neWies
efpevekes heeme DeIeesef<ele efJeosMeer Deee Deewj mebheefeeeb nQ~ Fme
DeefOeefveece kes lenle efJeosMeer Deee Deewj mebheefe hej 30 eefleMele
keer oj mes kej Deejesefhele efkeee peeSiee~ efJeosMeer Deee hej kej
eesjer kejves hej henueer yeej 3/10 Je<e& leke kes ke"esj keejeJeeme
SJeb pegcee&ves leLee otmejer yeej (ee Gmekes yeeo eleske yeej) ener
DehejeOe kejves hej 3 mes 10 Je<e& leke kes ke"esj keejeJeeme kes
meeLe-meeLe 5 ueeKe hees mes 1 kejes[ hees leke kes pegcee&ves kee
Yeer eeJeOeeve efkeee ieee nw~
Fme DeefOeefveece kes lenle kej Jebeve DehejeOe DeMeceveere (noncompoundable) nesiee leLee mesueceW Deeeesie pee mekeves keer
Devegceefle veneR nesieer~ efJeosMeer DeeefmleeeW kes efueS efjve& pecee
kejvee (kej eesie Deee ve nesves hej Yeer) Yeer DeefveJeee& he mes
DeeJeMeke nesiee~
1 pegueeF&, 2015 kees keWere efJee ceb$eeuee eje Fme DeefOeefveece
kes eeJeOeeveeW kes lenle Deye leke DeIeese<f ele efJeosMeer mebheefe ee Deee
kees meeJe&peefveke kejves nsleg 30 efmelebyej, 2015 efveOee&ejf le efleefLe
DeefOemetef ele keer ieF&~ pees ueesie Fme DeefOeefveece kes lenle nesves Jeeueer
keej&JeeF& mes yeevee eenles, Jes Fme efleefLe leke Deheveer DeIeese<f ele
efJeosMeer mebheefe Deewj KeeleeW keer peevekeejer efveefele heecex ceW Ieese<f ele
kej mekeles Les leLee Fmekes yeeo 31 efomebyej, 2015 leke Jes Fme hej
30 eefleMele kej SJeb 30 eefleMele pegcee&vee Deoe kej mekeles Les~
6 peveJejer, 2016 kees keWere ele#e kej yees[& (CBDT) eje
peejer efJe%eefhle kes Devegmeej 30 efmelebyej, 2015 leke jner Fme
Devegheeueve efJeb[es megefJeOee kes lenle kegue 4,164 kejes[ . kes
keeues Oeve kes yeejs ceW 644 Iees<eCeeSb eehle ngF~ Fvemes 31
efomebyej, 2015 leke mejkeej kees kej SJeb pegcee&ves kes he ceW
kegue 2,428.4 kejes[ . keer eeefhle ngF& nw~ neueebefke en jeefMe
hetJe& kes DevegceeveeW mes keg kece nw~ Fmekee keejCe en nw efke pees
mJewefke Iees<eCeeSb keer ieF& LeeR, GveceW mes keg keer peevekeejer

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 12

henues mes ner DeefOekeeefjeeW kees Leer, Dele: Jes Fme megefJeOee kes hee$e II. 5 Je<e& Deewj DeefOeke Deeeg kes JeefeeeW ceW efMe#ee kee hetCe&
veneR Les~ meeLe ner, keg ceeceueeW ceW kej SJeb hesveeuer kee Yegieleeve
mlej
31 efomebyej, 2015 keer efveOee&efjle efleefLe kes yeeo eehle ngDee~ mveeleke Deewj Gmemes Thej efMe#ee kee Ge mlej hetje kejves JeeueeW
keer mebKee eeceerCe #es$eeW ceW Menjer #es$eeW keer leguevee ceW kece ope&
ef[efpeue Fbef[ee mehleen
ngF&~
1 pegueeF&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje mejkeej kes
heuewieefMehe keee&ece ef[efpeue Fbef[ee kees ieefle eoeve kejves nsleg eeceerCe #es$eeW ceW ueieYeie 4.5 eefleMele heg<e Deewj 2.2 eefleMele
ceefnueeDeeW ves mveeleke Deewj Ge mlej keer efMe#ee hetjer keer Leer
ef[efpeue Fbef[ee mehleen (Digital India Week) kee MegYeejbYe
peyeefke Menjer #es$eeW ceW 17 eefleMele heg<eeW Deewj 13 eefleMele
veF& efouueer kes Fbefoje ieebOeer Fb[esj msef[ece ceW Deeeesefpele Ske
ceefnueeDeeW ves efMe#ee kee en mlej hetje efkeee Lee~
meceejesn ceW efkeee ieee~ Fme Je=no meceejesn ceW osMe keer 400 mes
DeefOeke ecegKe kebheefveeeW kes cegKe keee&keejer DeefOekeeefjeeW (CEOs) III. GheefmLeefle Devegheele
ves eefleYeeie efkeee efpevneWves ef[efpeue Fbef[ee DeefYeeeve kes lenle
eeFcejer mlej hej mekeue GheefmLeefle Devegheele (GAR : Gross
kegue efceueekej ueieYeie 4.5 ueeKe kejes[ . keer efveJesMe eespeveeDeeW
Attendance Ratio) eeceerCe Deewj Menjer #es$eeW ceW heg<eeW Deewj
keer Iees<eCee keer~
ceefnueeDeeW oesveeW kes efueS ueieYeie 100 eefleMele Lee~
Fme meceejesn kes oewjeve eOeeveceb$eer ceesoer eje osMe ceW ef[efpeue
eebefle ueeves kes GsMe mes leweej Deveske ef[efpeue DeeOeeefjle eeFcejer mes Ge ceeOeefceke mlej hej peerSDeej eeceerCe heg<eeW
Deewj ceefnueeDeeW kes efueS eceMe: 91 Deewj 88 eefleMele Lee
eespeveeDeeW kees eejbYe efkeee ieee~ FveceW Yeejle ves (osMe keer {eF&
peyeefke Menjer #es$eeW ceW heg<eeW SJeb ceefnueeDeeW oesveeW kes efueS en
ueeKe eece hebeeeleeW ceW Ge ieefle yee@[yeQ[ kevesefkeefJeer GheueyOe
93 eefleMele hej keg DeefOeke Lee~
kejeves kee ue#e), ef[efpeue uee@kej (DeeJeMeke omleeJespeeW keer
ef[efpeueerke=le menpe GheueyOe nes mekeves keer eCeeueer) efmemce, Yeejle ceW eeLeefceke mlej hej efveJeue (Net) GheefmLeefle Devegheele
ceeF&peerDeesJeer [e@ Fve kee ceesyeeFue She, mJe Yeejle kee She,
(NAR) 6-10 Je<e& Deeeg Jeie& ceW heg<eeW kes efueS 84 eefleMele
F&-nmlee#ej esceJeke&, Dee@veueeFve jefpem^sMeve efmemce, vesMeveue
Deewj ceefnueeDeeW kes efueS 83 eefleMele Lee~
mkee@uejefMehe hees&ue Deeefo Meeefceue nQ~
Yeejle eje meW[eF& esceJeke& kee efeeevJeeve
ef[efpeue uee@kej eCeeueer
l
Yeejle eje Deeheoe peeseKf ece Meceve (Disaster Risk Reduction)
ef[efpeue Fbef[ee efJepeve kes lenle eejbYe ecegKe henueeW ceW mes
hej meW[eF& esceJeke& (Sendai Framework) kee hetCe&le: Deewj mecee
Ske ef[efpeue uee@kej eCeeueer (Digital Locker System) kes
he mes efeeevJeeve efkeS peeves kee efveCe&e efueee ieee nw~ keWere ie=n
^eeue Jepe&ve kee eejbYe hejJejer, 2015 ceW efkeee ieee Lee leLee
jepeceb$eer efkejCe efjefpepet eje 24 Deiemle, 2015 kees veF&
cee$e 100 efoveeW kes Yeerlej 1 ueeKe mes DeefOeke veeieefjkeeW eje
efouueer ceW Deeheoe peesefKece Meceve nsleg efvepeer #es$e Yeeieeroejer kee
ef[efpeue uee@kej Keesueves mes Fme eCeeueer keer Gheeoselee megefveefele
GVeeve efJe<ee hej Deeeesefpele keee&Meeuee kee GodIeeve kejles ngS
ngF& nw~ ef[efpeue uee@kej kee GsMe keeiepeer omleeJespeeW kes Fmlesceeue
en Iees<eCee keer ieF&~
kes eueve kees meceehle kejvee nw~
Yeejle ceW meeceeefpeke GheYeesie kes efMe#ee hej cegKe mebkesleke l GuuesKeveere nw efke 14 mes 18 ceee&, 2015 kes oewjeve peeheeve
kes efceeeieer eerewkeej kes meW[eF& ceW Deeheoe peesefKece Meceve hej
keWere meebefKekeer Deewj keee&ece efeeevJeeve ceb$eeuee kes je^ere
le=leere mebege je^ efJeMJe meccesueve (Third UN World ConeefleoMe& meJex#eCe keeee&uee (NSSO) kes lenle peveJejer mes petve,
ference on Disaster Risk Reduction) kee Deeeespeve efkeee
2014 leke kejeS ieS je^ere eefleoMe& meJex#eCe (NSS) kes
ieee Lee efpecemeW etiees hejsKee 2005-2015 kes efeeevJeeve
71JeW oewj kes oewjeve meeceeefpeke GheYeesie : efMe#ee hej ngS
keer
meceer#ee keer ieF& Leer leLee Deeheoe peesefKece Meceve hej meW[eF&
meJex#eCe kes Deebke[eW kes DeeOeej hej SveSmeSmeDees eje Yeejle ceW
hejsKee 2015-2030 kees Deheveeee ieee Lee~
meeceeefpeke GheYeesie kes efMe#ee hej cegKe mebkesleke 30 petve,
2015 kees peejer efkeS ieS~ Fmekes cegKe efve<ke<e& DeeefueefKele l Je<e& 2016 ceW 14-17 veJebyej kes ceOe Deeheoe peesefKece Meceve
Meer<e&keeW kes Debleie&le efyebogJeej emlegle efkeS ieS nQ
hej meeleJeW SefMeeeF& cebef$emlejere meccesueve kee Deeeespeve veF&
I. mee#ejlee oj
efouueer ceW efkeee peeSiee~
Yeejle ceW 7 Je<e& SJeb DeefOeke Deeeg kes JeefeeeW ceW mee#ejlee oj
l
veF& efouueer ceW 17 veJebyej, 2015 kees 8 SefMeeeF& osMeeW
75 eefleMele Leer~ eeceerCe #es$eeW ceW en 71 eefleMele peyeefke Menjer
(Yeejle, eerve, peeheeve, ceuesefMeee, o. keesefjee, Fb[esvesefMeee,
#es$eeW ceW 86 eefleMele heeF& ieF&~
LeeF&ueQ[ SJeb cebieesefueee) kes cebef$eeeW keer yew"ke veF& efouueer ceW
7 Je<e& SJeb DeefOeke Deeeg kes JeefeeeW ceW heg<e mee#ejlee oj 83
SefMeee #es$e nsleg Deeheoe peesefKece Meceve jes[cewhe leweej kejves nsleg
eefleMele peyeefke ceefnuee mee#ejlee oj 67 eefleMele Leer~
ngF& leLee efhej 17-19 veJebyej, 2015 kes oewjeve Deeheoe Meceve
Jeemke mee#ejlee oj (15 Je<e& SJeb DeefOeke Deeeg) 71 eefleMele
hej SefMeeeF& Yeeieeroejer (IAP) keer efleere yew"ke kee Deeeespeve
kes mlej hej Leer pees efke eeceerCe #es$eeW ceW 64 eefleMele Deewj Menjer
efkeee ieee~
#es$eeW ceW 84 eefleMele Leer~
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 13

23-26 veJebyej, 2015 kes oewjeve Yeejle eje eLece oef#eCe

SefMeeeF& Jeeef<e&ke Deeheoe eyebOeve DeYeeme (SAADMEX2015) keer cespeyeeveer efouueer-SvemeerDeej #es$e ceW keer ieF& leLee efhej
27 veJebyej, 2015 kees veF& efouueer ceW Deeheoe peesefKece Meceve
hej meJe&es eefeeeDeeW keer Yeeieeroejer hej meeke& #es$eere keee&Meeuee
kee Yeer Deeeespeve efkeee ieee~
meW[eF& hejsKee (Sendai Framework) 2015-2030
en Ske 15 Je<eeae iewj-yeeOekeejer Debleme&jkeejer mecePeewlee
nw pees Deeheoe peesefKece Meceve nsleg je^ere mejkeejeW keer keWere SJeb
eeLeefceke Yetefcekee kees mJeerkeej kejves kes meeLe Deve efnleOeejkeeW
eLee- mLeeveere mejkeejeW SJeb efvepeer #es$e kes eje GejoeefelJe keer
Yeeieeroejer kee Deeeve kejlee nw~ meW[eF& hejsKee kes lenle lee 7
JewefMJeke ue#e Fme ekeej nQ
(a) Je<e& 2030 leke JewefMJeke Deeheoe cele&lee kees meeLe&ke
he mes kece kejvee (2005-2015 DeJeefOe keer leguevee ceW
2020-2030 oMeke ceW Deewmeleve eefle 1 ueeKe Jeefe JewefMJeke
ce=leg oj ceW keceer ueevee); (b) Je<e& 2030 leke JewefMJeke he mes
eYeeefJele ueesieeW keer mebKee ceW meeLe&ke he mes keceer ueevee; (c) Je<e&
2030 leke JewefMJeke mekeue Iejsuet Glheeo kes mebyebOe ceW ele#e
Deeheoe DeeefLe&ke neefveeeW kees kece kejvee; (d) Je<e& 2030 leke
mJeemLe Deewj Mewef#eke megefJeOeeDeeW meefnle yegefveeeoer mesJeeDeeW kes
DeJejesOe Deewj cenJehetCe& DeJemebjevee keer Deeheoe #eefleeeW kees
meeLe&ke he mes kece kejvee; (e) Je<e& 2020 leke je^ere SJeb
mLeeveere Deeheoe peesefKece jCeveerefleeeW mes ege osMeeW keer mebKee ceW
meeLe&ke Je=ef kejvee; (f) Je<e& 2030 leke Jele&ceeve hejsKee kes
efeeevJeeve nsleg je^ere keee&JeeefneeW kees Deveghetefjle kejves nsleg
heee&hle SJeb melele meceLe&ve kes ceeOece mes efJekeemeMeerue osMeeW kees
Debleje&^ere meneesie ceW meeLe&ke DeefYeJe=ef kejvee leLee (g) Je<e&
2020 leke yeng-peesefKece hetJe& esleeJeveer eCeeefueeeW (Multihazard early warning systems) leLee Deeheoe peeseK
f ece metevee
keer ueesieeW leke henbge SJeb GheueyOelee kees meeLe&ke he mes ye{evee~

je<^ere jepeOeeveer #es$e (NCR) kee efJemleej

l

22 petve, 2015 kees eerve ves Yeejle kes kewueeMe ceevemejesJej

leerLe&eeef$eeeW kes efueS efmeefkekece kes veeLet uee ojx mes neskej peeves
Jeeuee ceeie& Keesue efoee Deewj leerLe&eeef$eeeW kes henues pelLes kees
Devegceefle eoeve keer~ en ceeie& efJeiele 44 Je<eeX mes yebo Lee~
en efleyyele efmLele kewueeMe ceevemejesJej keer leerLe&ee$ee nsleg Deye
otmeje ceeie& nesiee~
GuuesKeveere nw efke Deye leke kewueeMe ceevemejesJej ee$ee GejeKeb[
kes kegceeTb #es$e ceW efmLele efueheguesKe ojx kes ceeie& mes ner nesleer Leer pees
efke 2013 ceW GejeKeb[ keer yee{ efJeYeeref<ekee ceW yegjer lejn
#eefleemle nes ieee Lee~
veeLet uee ojx mes neskej kewueeMe ceevemejesJej keer ee$ee kes mebyebOe ceW
Yeejle Deewj eerve kes ceOe eerveer je^heefle Meer efpeveefhebie keer Yeejleee$ee kes oewjeve mecePeewlee ngDee Lee leLee eOeeveceb$eer ceesoer keer mee:
eerve ee$ee kes oewjeve eerve ves Fme ceeie& kees MeerIe Keesues peeves keer

9 petve, 2015 kees keWere Menjer efJekeeme ceb$eer JeWkewee veee[t

keer DeOe#elee ceW mebheVe je<^ere jepeOeeveer #es$e eespevee yees[&
(NCRPB : National Capital Region Planning Board1985 ceW ieef"le) keer yew"ke ceW osMe keer jepeOeeveer efouueer keer

DeJemebjevee hej yeesPe kece kejves kes GsMe mes je<^ere jepeOeeveer
#es$e (NCR) kes hegveefJe&mleej kee efveCe&e efueee ieee~
Fme efJemleej kes lenle je<^ere jepeOeeveer #es$e ceW leerve Deefleefje
efpeues Meeefceue efkeS peeves kee hewmeuee efkeee ieee nw~ es nQ
cegpehehejveiej (Gej eosMe) leLee peeRo SJeb kejveeue (nefjeeCee)~
Jele&ceeve efJemleej kes meeLe je<^ere jepeOeeveer #es$e ceW efouueer kes
Deefleefje Meeefceue efpeueeW keer mebKee 22 nes ieF& nw pees efke Fme
ekeej nQ
jepe
SvemeerDeej ceW Meeefceue efpeues
nefjeeCee
ieg[ieebJe, hejeroeyeeo, heueJeue, cesJeele,
heeveerhele, jesnleke, meesveerhele, jsJee[er,
Peppej, efYeJeeveer, cenWie{, peeRo SJeb
kejveeue
Gej eosMe
ieeefpeeeyeeo, ieewleceyeg veiej (veesS[e
SJeb esj veesS[e), cesj", yeeiehele,
yegueboMenj, neheg[ Deewj cegpehehejveiej
jepemLeeve
DeueJej, Yejlehegj

veerefle (NITI) Deeeesie keer mLeehevee

eerve ves kewueeMe ceevemejesJej nsleg veeLet uee ceeie& Keesuee

l

Iees<eCee keer Leer~

veeLet uee neskej peeves Jeeuee en ceeie& DeefOeke megefJeOeepeveke nw leLee
1,500 efkeceer. uebyes Fme hej yeme megefJeOee Yeer GheueyOe nw~

1 peveJejer, 2015 kees keWere cebe$f eceb[ue kes emleeJe kes ceeOece mes
eespevee Deeeesie kes mLeeve hej jepekees<eere mebIeJeeo Deewj meceeJesMeer
efJekeeme kees ye{eJee osves kes efueS veerelf e Deeeesie (hetje veece-je^er e
Yeejle heefjJele&ve mebmLeeve ; NITI : National Institution for
Transforming India) keer mLeehevee efkeS peeves keer Iees<eCee keer
ieF&~ %eeleJe nw efke eespevee Deeeesie kee ie"ve Yeer 15 ceee&,
1950 kees cebe$f eceb[ueere emleeJe kes ceeOece mes ner efkeee ieee Lee~
veerefle Deeeesie kee mebIeve Fme ekeej efveOee&efjle efkeee ieee nw
(i) DeOe#e : eOeeveceb$eer~
(ii) Meemeer heefj<eo : en meYeer jepeeW kes cegKecebef$eeeW Deewj
mebIeere #es$eeW kes Ghe jepeheeueeW mes efceuekej yevesieer~
(iii) #es$eere heefj<eoW : Ssmes efJeefMe cegeW Deewj Deekeefmceke
ceeceueeW pees Ske mes DeefOeke jepeeW ee Ske #es$e kees eYeeefJele
kejles neW, kes meboYe& ceW es heefj<eoW DeeJeMekelee-DeeOeej Deewj
efJeefMe keee&keeue nsleg ieef"le keer peeSbieer~ FmeceW mebyebefOele
#es$e kes jepeeW kes cegKeceb$eer SJeb mebIeere #es$eeW kes jepeheeue
Meeefceue neWies~
(iv) efJeMes<e Deecebe$f ele : veerelf e Deeeesie ceW mebye keee&#es$e kee %eeve
jKeves Jeeues efJeMes<e%e, efJeMes<e peevekeej Deewj hesMesJej efJeMes<e Deecebe$f ele
kes he ceW eOeeveceb$eer eje veeefcele efkeS peeSbies~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 14

hetCe&keeefueke mebie"veelceke {ebee : DeOe#e kes he ceW

eOeeveceb$eer kes Deefleefje veerefle Deeeesie kes hetCe&keeefueke
mebie"veelceke {ebes ceW DeeefueefKele Meeefceue nQ
(a) GheeOe#e : eOeeveceb$eer eje efveege~
(b) hetCe&keeefueke meome : eOeeveceb$eer eje efveege~
(c) DebMekeeefueke meome : DeeCeer efJeMJeefJeeeueeeW, MeesOe
mebmLeeveeW SJeb Deve eemebefieke mebmLeeveeW mes DeefOekelece 2
heosve #ecelee ceW meome pees efke eeere DeeOeej hej neWies~
(d) heosve meome : eOeeveceb$eer eje veeefcele keWere cebef$eheefj<eo
kes DeefOekelece 4 meome~
(e) cegKe keee&keejer DeefOekeejer (CEO) : eOeeveceb$eer eje
efveele keee&keeue kes efueS, Yeejle mejkeej kes meefeJe mlej
kes DeefOekeejer kees meerF&Dees efveege efkeee peeSiee~
5 peveJejer, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje keesuebefyeee
efJeMJeefJeeeuee (Decesefjkee) kes eeshesmej Deewj SefMeeeF& efJekeeme
yeQke kes hetJe& cegKe DeLe&Meeeer jn egkes DejefJebo heveieef[ee (13
peveJejer, 2015 kees heoYeej enCe) kees veerefle Deeeesie kee
henuee GheeOe#e efveege efkeee ieee~ meeLe ner GvneWves veerefle
Deeeesie ceW oes hetCe&keeefueke meomeeW- efyeyeske osyeje@e (DeLe&Meeeer)
Deewj [e@. Jeer.kes. meejmJele (hetJe& j#ee Deej Sb[ [er meefeJe) leLee
eej heosve meomeeW- keWere ie=n ceb$eer jepeveeLe efmebn, efJee ceb$eer
DeCe pesueer, jsue ceb$eer megjsMe eYeg Deewj ke=ef<e ceb$eer jeOee ceesnve
efmebn Deewj leerve efJeMes<e Deecebef$eleeW- me[ke heefjJenve SJeb jepeceeie&
ceb$eer efveefleve ie[kejer, meeceeefpeke veee Deewj DeefOekeeefjlee ceb$eer
LeeJej ebo ienueewle SJeb ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eer mce=efle
pegefyeve F&jeveer keer efveegefe Yeer keer~ 7 efmelebyej, 2015 kees ke=ef<e
#es$e kes efJeMes<e%e jcesMe ebo kees veerefle Deeeesie ceW hetCe&keeefueke
meome kes he ceW efveege efkeee ieee nw~ 1 peveJejer, 2016 kees
DeefceleeYe keeble kees veerefle Deeeesie kes meerF&Dees kee Deefleefje eYeej
(efmebOegeer Keguuej kes mLeeve hej) meeQhee ieee nw~
(v)

ceneje^ meeceeefpeke yeefn<keej efve<esOe keevetve, 2015

6 ceF&, 2015 kees nefjeeCee kes ecegveeveiej efpeues kes cegieueJeeueer

ieebJe ceW KegoeF& kes oewjeve peue keer Oeeje hetves mes eeeerve mejmJeleer
veoer kes DeefmlelJe mes peg[er leceece efkeJeobefleeeW Deewj efceLekeere
emebieeW kee jepe Keguelee eleerle nes jne nw Deewj Fme veoer keer
eeceeefCekelee efme nes ieF& nw~
cegieueJeeueer SJeb ueens[er ieebJe ceW KegoeF& kes oewjeve keneR 7 lees
keneR 10 heer hej heeveer efceue jne nw peyeefke Fme #es$e ceW Deve
mLeeveeW hej peuemlej 250 heer leke veeres nw~ Fmemes en OeejCee
yeueJeleer ngF& nw efke eneb mes mejmJeleer veoer yenleer Leer~
meJe&eLece mejmJeleer veoer kees Keespeves keer DeeMee kees efJeMes<e yeue
Decesejf keer Debleefj#e SpeWmeer veemee kes Gheen ueQ[mes mes eehle
ef[efpeue lemJeerjeW mes efceuee Lee efpeveceW pewmeuecesj #es$e ceW Ske efveefele
hewve& ceW Yetpeue kes GheefmLele nesves keer yeele meeceves DeeF& Leer~

neue ner ceW meeceeefpeke yeefn<keej pewmeer kegeLee kes efJe ceneje^
mejkeej eje Ske meMee keevetve ceneje^ meeceeefpeke yeefn<keej
efve<esOe keevetve, 2015 kee cemeewoe meeJe&peefveke efkeee ieee~
en Ske emleeefJele keevetve nw, efpemekes Debleie&le meeceeefpeke yeefn<keej
keer kegeLee kees JewOeeefveke {bie mes jeskeves keer henue kejles ngS Fme
kegeLee kees meb%ese DehejeOe keer esCeer ceW jKee ieee nw~
Fme keevetve kes heeefjle neskej eYeeJeer nesves kes yeeo ceneje^
meeceeefpeke yeefn<keej keer kegeLee hej JewOeeefveke he mes DebkegMe
ueieeves Jeeuee osMe kee henuee jepe nesiee~
Fme emleeefJele keevetve kes lenle meeceeefpeke yeefn<keej kee oes<e efme
nesves hej meele Je<e& kes keejeJeeme keer mepee ee 5 ueeKe hees
DeLe&ob[ ee oesveeW oC[ Ske meeLe efoS peeves kee eeJeOeeve nw~
Jeefe, heefjJeej SJeb peeleere hebeeeleW Fme emleeefJele keevetve kes
oeejs ceW neWieer~

ceneje^ pebleg mebj#eCe (mebMeesOeve) efJeOeseke

mejmJeleer veoer keer eeceeefCekelee efme

hetJe& ceW ngS leceece MeesOe veleerpeeW kes Devegmeej $e+iJeso ceW JeefCe&le
mejmJeleer Ske efJeMeeue veoer Leer pees 6 npeej mes 2 npeej F&.het.
leke DeefmlelJe ceW Leer~ en veoer mebYeJele: Jele&ceeve efnceeeue eosMe,
nefjeeCee, hebpeeye, jepemLeeve SJeb iegpejele jepeeW mes neskej heeefkemleeve
kes #es$e mes nesles ngS Dejye meeiej ceW efiejleer Leer~

2 ceee&, 2015 kees je^heefle eCeye cegKepeea eje ceneje^ pebleg

mebj#eCe (mebMeesOeve) efJeOeseke [Maharashtra Animal Preservation (Amendment) Bill] 1995 kees mJeerke=efle eoeve
keer ieF&~ Fme mebMeesOeve kee GsMe ceneje^ ceW yewueeW SJeb meeb[eW kes
JeOe kees eefleyebefOele kejvee nw~
Fme mebMeesOeve kes lenle ceneje^ ceW yeerhe (iees-JebMeere ceebme) kee
efJeee kejves ee Fmekees Deheves heeme jKeves hej 5 Je<e& leke keer mepee
Deewj 10 npeej hees leke kes pegcee&ves kee Yeer eeJeOeeve efkeee ieee
nw~ neueebekf e Fme mebMeesOeve kes lenle peue YeQmeeW (Water Buffaloes) kes JeOe kees eefleyebOe kes oeejs mes yeenj jKee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke Je<e& 1995 ceW lelkeeueerve Yeepehee-efMeJemesvee
mejkeej eje en mebMeesOeve efJeOeseke ceneje^ efJeOeeve meYee ceW
1976 kes pebleg mebj#eCe DeefOeefveece (Fmekes lenle cetuele: ieee
kee JeOe lees eefleyebefOele Lee hejbleg JeOe kes efueS Gheege eceeCehe$e
kes DeeOeej hej yewueeW SJeb meeb[eW kes JeOe keer Devegceefle Leer) ceW
mebMeesOeve nsleg heeefjle efkeee ieee Lee hejbleg jepeheeue eje mebefJeOeeve
kes Devegso 201 kes lenle Fmes je^heefle keer Devegceefle kes efueS
Deejef#ele kej efueee ieee Lee~
GuuesKeveere nw efke 16 ceee&, 2015 kees nefjeeCee efJeOeeve
meYee eje Yeer iees-JebMeere heMegDeeW kes JeOe hej jeske nsleg efJeOeseke
heeefjle efkeee ieee nw~ Fmekes eeJeOeeveeW kee GuuebIeve kejves hej
FmeceW 3-10 Je<e& leke kes keejeJeeme Deewj 30 npeej . mes 1
ueeKe . leke pegcee&ves kee eeJeOeeve Yeer efkeee ieee nw~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 15

je^ere cenJe keer eespeveeSb/keee&ece

je^ere ye&ve efceMeve kee MegYeejbYe cevejsiee kes 10 Je<e& hetCe& mQ[ Dehe Fbef[ee eespevee henue eespevee efieveerpe yegke ceW Meeefceue efieJe F Dehe SJeb
efieJe yewke DeefYeeeve efkejesmeerve meefyme[er [eryeerer eespevee ceW Meeefceue megiece Yeejle DeefYeeeve kee MegYeejbYe leerve veF& meeceeefpeke megj#ee eespeveeSb eOeeveceb$eer cege
eespevee eOeeveceb$eer keewMeue efJekeeme eespevee yeser yeeeDees, yeser he{eDees je^ere DeefYeeeve megkevee mece=ef eespevee meebmeo DeeoMe& eece eespevee kee MegYeejbYe
oerve oeeue GheeOeee eeceerCe keewMeue eespevee heb. oerve oeeue Debleesoe eespevee ceske Fve Fbef[ee JewefMJeke henue heb. oerve oeeue GheeOeee ecesJe peeles
eespevee mJe Yeejle DeefYeeeve eOeeveceb$eer peve Oeve eespevee (PMJDY) ef[efpeue Fbe[f ee keee&ece heb. ceove ceesnve ceeueJeere je^er e efMe#eke SJeb efMe#eCe
efceMeve Deve ecegKe meeceeefpeke-DeeefLe&ke keee&ece

je^ere ye&ve efceMeve kee MegYeejbYe

21 hejJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje eermeie{
kes jepeveeboieebJe efpeues kes kegYeele mes Meecee emeeo cegKepeea
je^ere ye&ve (Rurban : Rural + Urban) efceMeve kee MegYeejbYe
efkeee ieee~
Fme je^ere efceMeve kee GsMe osMe kes meYeer jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW
mcee& eeceeW kes mecetneW (ye&ve keuemme&) kee efJekeeme kej osMe kes
eeceerCe #es$eeW kees DeeefLe&ke, meeceeefpeke SJeb Yeewefleke he mes mebhees<eCeere
#es$eeW ceW heebleefjle kejvee nw~
Fme efceMeve kes MegYeejbYe kes DeJemej hej eOeeveceb$eer ves Deheves
mebyeesOeve ceW kene efke ye&ve efceMeve eeceerCe Deelcee SJeb Menjer
megefJeOeeDeeW (Rural Soul & Urban Amenities) kes meeLe
keuemj DeeOeeefjle efJekeeme kejves ceW me#ece yeveeSiee~ GvneWves
ye&ve keuemjeW kees DeeefLe&ke ieefleefJeefOeeeW kee keW yeleeee pees
efJekeeme kees esefjle kejWies leLee meceerhe kes eeceeW ceW peerJeve keer
iegCeJeee ceW megOeej kejWies~
vees : je^ere ye&ve efceMeve mebyebOeer Deve cenJehetCe& leLeeW nsleg Fmeer
Debke ceW DeJemebjevee SJeb mebeej DeOeee osKeW~
21 hejJejer, 2016 kees ner eOeeveceb$eer ceesoer eje eermeie{ kes
veee jeehegj ceW eOeeveceb$eer DeeJeeme eespevee (2022 leke meYeer
kes efueS DeeJeeme efceMeve) kes lenle efveefce&le keer peeves Jeeueer
DeeJeemeere heefjeespevee kee efMeueeveeme efkeee ieee (Fme eespevee
kee efJemle=le efJeJejCe Yeer DeJemebjevee SJeb mebeej DeOeee ceW
emlegle efkeee ieee nw)~
meeLe ner eOeeveceb$eer ves veee jeehegj ceW Fueskee^ e@ vf eke efJeefvecee&Ce keuemj
keer DeeOeejefMeuee Yeer jKeer Deewj GvneWves eermeie{ keer veF& veJeeeej
SJeb Geefcelee efJekeeme veerelf e kee Yeer DeveeJejCe efkeee~
Fmemes hetJe& Gmeer efove veee jeehegj ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves mele meeF
yeeyee keer cetefle& kee DeveeJejCe efkeee leLee GvneWves eer mele meeF
meewYeeiece-ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme keW kes GodIeeve kes meeLe
eer mele meeF mebpeerJeveer eeFu[ nsuLekesej meWj kees ceeveJelee
keer mesJee kes efueS meceefhe&le efkeee~

cevejsiee kes 10 Je<e& hetCe&

je^ere eeceerCe jespeieej ieejber DeefOeefveece (NREGA) kees 5

efmelebyej, 2005 kees DeefOemetefele kej Fmekes efeeevJeeve kee
MegYeejbYe 2 hejJejer, 2006 kees Deveblehegj efpeues (DeebOe eosMe)
mes osMe kes 200 eeefvele efpeueeW ceW efkeee ieee Lee~ Fmes 200708 ceW 130 Deve efpeueeW ceW leLee 1 Deewue, 2008 mes osMe kes
Mes<e efpeueeW ceW efJemleeefjle kejves kes yeeo 2 Deketyej, 2009 mes

Fmekee veecekejCe cenelcee ieebOeer vejsiee (cevejsiee) efkeee ieee~

Fme ekeej 2 hejJejer, 2016 kees cevejsiee kes eejbYe kes 10 Je<e&
hetCe& nes ieS nQ~ efJeiele 10 Je<eeX ceW cevejsiee keer ecegKe GheueefyOeeeb
Fme ekeej jner nQ
(i) kegue 3,13,844.55 kejes[ . kee Jee efpemeceW 71
eefleMele jeefMe cevejsiee eefcekeeW kees cepeotjer kes he ceW oer
ieF&~
(ii) kegue 1,980.01 kejes[ ceeveJe efoJemeeW kee me=peve~
(iii) ke=ef<e SJeb mebye #es$e keer ieefleefJeefOeeeW ceW 65 eefleMele mes
DeefOeke keeeeX kes meeLe eeceeW ceW mLeeeer heefjmebheefeeeW kee
me=peve~
(iv) eeceerCe pevelee kees DeeJeMeke jespeieej GheueyOelee kes meeLe
eeceeW kee mecee efJekeeme~
cevejsiee kes lenle Deye leke meYeer eefcekeeW ceW ceefnueeSb Deye ye{kej
57 eefleMele, Devegmetefele peeefle ueieYeie 20 eefleMele Deewj
Devegmetefele pevepeeefle ueieYeie 17 eefleMele nQ~
GuuesKeveere nw efke cevejsiee kes lenle eeceerCe #es$eeW ceW eleske
heefjJeej kees DeepeerefJekee megj#ee GheueyOe kejeves nsleg Gmekes Fgke
Jeemke meome kees eleske efJee Je<e& ceW vetvelece 100 keee&
efoJemeeW kee DekegMeue ece jespeieej GheueyOe kejeves kee eeJeOeeve
efkeee ieee nw~ Fmekes ueeYeeefLe&eeW ceW vetvelece Ske-efleneF& ceefnueeSb
nesves kee Yeer eeJeOeeve efkeee ieee nw~ Fmekes GsMeeW ceW metKee,
efveJe&veerkejCe Deewj ce=oe Dehe#ejCe kes keejCeeW kees otj kejles ngS
melele efJekeeme kees ye{eJee osvee Yeer Meeefceue nw~ keWere eeceerCe
efJekeeme ceb$eeuee Fme eespevee kee vees[ue ceb$eeuee nw~
Fme eespevee ceW Oeve kees heejoMeea SJeb meceeye he mes mebyebefOele
SpeWefmeeeW Deewj ueeYeeefLe&eeW kees GheueyOe kejeves nsleg Deye Fueske^e@efveke
efveefOe eyebOeve eCeeueer kee Gheeesie eejbYe kej efoee ieee nw~
mebIeere yepe 2015-16 ceW cevejsiee nsleg kegue 34,699 kejes[
. kee DeeJebve efkeee ieee Lee~
mJe efnceeeue-he{eF& Yeer, meheeF& Yeer DeefYeeeve
20 hejJejer, 2016 kees efnceeeue eosMe efekes Smeesemf eSMeve
eje mJe efnceeeue-he{eF& Yeer, meheeF& Yeer DeefYeeeve kee
MegYeejbYe Oece&Meeuee mes efkeee ieee~ Fme DeefYeeeve kee GsMe
jepe kes Menjer Deewj eeceerCe #es$eeW ceW yesnlej mJeemLe SJeb mJelee
kes eeslmeenve nsleg egJeeDeeW kees mJe kewhsve Deewj efMe#ekeeW kees
mJe keese kes he ceW Meeefceue kejvee nw~ keW mejkeej kes
mJe Yeejle DeefYeeeve mes peg[ves Jeeuee en osMe kee eLece jepe
efekes SmeesefmeSMeve nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 16

Deve ueIeg eespeveeSb/keee&ece

Debyes[kej meecetefnke eeslmeenve eespevee : 3 hejJejer,
2016 kees ceneje^ mejkeej ves DeeefLe&ke he mes efhe[s
oefuele GeefceeeW kes efueS yeeyee meensye Debyes[kej meecetefnke
eeslmeenve eespevee eejbYe keer~
kesjue : 13 peveJejer, 2016 kees Mele eefleMele eeLeefceke
efMe#ee kee ue#e neefmeue kejves Jeeuee osMe kee henuee jepe
kesjue yevee~ Fmekeer Iees<eCee Gheje^heefle [e@. neefceo Debmeejer
ves keer~ kesjue ves en ue#e Deleguece veeceke mee#ejlee
efceMeve kes peefjS neefmeue efkeee~
lesuebieevee : 12 peveJejer, 2016 kees mveeleke mlej hej
ueQeif eke efMe#ee kees DeefveJeee& kejves Jeeuee osMe kee henuee jepe
lesuebieevee yevee~ jepe mejkeej keer Deesj mes Fmekes efueS tJe[dm& e
S Jeu[&md e Dee@he FkeJeume veeceke hegmleke peejer keer ieF&~
Deenej eespevee kee efJemleej : 1 peveJejer, 2016 kees
Deese[f Mee mejkeej eje ueesieeW kees memlee Keevee GheueyOe kejeves
kes efueS Meg keer ieF& Deenej eespevee kees jepe kes 29 efpeueeW
ceW efJemleeefjle efkeee ieee~ Fme eespevee kes lenle Keesues ieS
keeGbj mes 5 hees ceW Keevee GheueyOe kejeee pee jne nw~

mQ[ Dehe Fbef[ee eespevee

6 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

keWere cebef$eceb[ue eje osMe ceW Devegmetefele peeefleeeW/Devegmetefele
pevepeeefleeeW Deewj ceefnuee GeefceeeW ceW GeceMeeruelee kes eeslmeenve
nsleg mQ[ Dehe Fbef[ee eespevee (Stand Up India Scheme)
kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
Fme mkeerce kes lenle eleske yeQke MeeKee eje Gheeg& e oesveeW eseCf eeeW
ceW mes eleske kes kece mes kece Deewmeleve Ske-Ske Geceer kees Gvekeer
Gece heefjeespeveeDeeW nsleg $e+Ce GheueyOe kejeS peeSbies~ mejkeejer
Deewj efvepeer meYeer yeQkeeW kees Fmekes lenle eefle MeeKee vetvelece oes Gece
heefjeespeveeDeeW kees meceLe&ve GheueyOe kejevee nesiee~
Fme eespevee kes MegYeejbYe mes 36 ceen kes Yeerlej kece mes kece 2.5
ueeKe ueeYeeefLe&eeW kees Fmekes lenle Deeeefole efkeS peeves kee
ue#e jKee ieee nw~
Fme eespevee kes efueS Yeejleere ueIeg Geesie efJekeeme yeQke (SIDBI)
10,000 kejes[ . keer eejbefYeke jeefMe kes meeLe hegveefJe&eereve
(Refinance) efJeb[es GheueyOe kejeSiee~
Devegmetefele peeefle/Devegmetefele pevepeeefle SJeb ceefnuee GeefceeeW kees
Fme eespevee kes lenle 10 ueeKe . mes ueskej 1 kejes[ . leke
kes $e+Ce iewj-ke=ef<e #es$e ceW mLeeefhele efkeS peeves Jeeues nefjle #es$e
GeceeW kes efueS eehle neWies~ Fve $e+CeeW keer hegveYe&gieleeve DeJeefOe 7
Je<e& leke keer nesieer~
Fme eespevee kes lenle eoe $e+CeeW keer megj#ee nsleg esef[ ieejber
eCeeueer kee ie"ve je^er e esef[ ieejber ^mer kebheveer (NCGTC)
kes ceeOece mes efkeee peeSiee~ Fme eespevee ceW meefccee $e+Ce nsleg
ceeefpe&ve jeefMe 25 eefleMele leke efveOee&efjle keer ieF& nw~
GuuesKeveere nw efke eOeeveceb$eer eje 15 Deiemle, 2015 kees
je^ kes veece Deheves mebyeesOeve ceW me& Dehe Fbef[ee, mQ[ Dehe

Fbef[ee henue keer Iees<eCee keer ieF& Leer~ Fmeer kes Ieke kes he ceW
mQ[ Dehe Fbef[ee eespevee efJeeere mesJeeSb efJeYeeie (DFS) eje
Devegmetefele peeefle/Devegmetefele pevepeeefle SJeb ceefnuee GeefceeeW kees
eeslmeenve GheueyOe kejeves nsleg leweej keer ieF& nw (me& Dehe
Fbef[ee DeefYeeeve kee efJemle=le efJeJejCe DeeefLe&ke cegs, 201516 DeOeee ceW emlegle efkeee ieee nw)~

henue eespevee efieveerpe yegke ceW Meeefceue

5 efomebyej, 2015 kees keWere hes^esefueece ceb$eer OeceX eOeeve eje
Sueheerpeer meefyme[er nsleg eejbYe henue eespevee kees efieveerpe yegke
Dee@he Jeu[& efjkee@[& ceW Meeefceue efkeS peeves mebyebOeer eehle eceeCehe$e
eOeeveceb$eer vejW ceesoer kees meeQhee ieee~
GuuesKeveere nw efke 13 Deiemle, 2015 kees efieveerpe yegke eje
efJeMJe kes meyemes ye[s vekeo nmleeblejCe keee&ece (heefjJeej DeeOeej
hej) kes he ceW ceevelee oer ieF& Leer~
Yeejle mejkeej eje Sueheerpeer iewme meefyme[er kes yeQke KeeleeW kes
ceeOece mes ele#e ueeYe nmleeblejCe (DBT) keer henue eespevee
15 veJebyej, 2014 kees osMe kes 54 efpeueeW ceW eejbYe keer ieF& Leer
efpemes osMe kes Mes<e efpeueeW ceW 1 peveJejer, 2015 kees efJemleeefjle
efkeee ieee Lee~
peveJejer, 2016 keer efmLeefle kes Devegmeej 14.78 kejes[ Sueheerpeer
GheYeesee Fme eespevee mes peg[ egkes nQ~
GuuesKeveere nw efke efomebyej-Deble, 2015 ceW mejkeej ves en
efveCe&e efueee nw efke efJeiele efJee Je<e& ceW 10 ueeKe . mes DeefOeke
keer kej-eesie Deee Jeeues GheYeeseeDeeW ee Gvekes heefle/helveer kees
Sueheerpeer meefyme[er GheueyOe veneR nesieer~ en efveCe&e GheYeeseeDeeW
eje mJeIees<eCee kes DeeOeej hej ueeiet efkeee ieee nw~
efieJe F Dehe SJeb efieJe yewke DeefYeeeve
27 ceee&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje Tpee&
mebiece, 2015 kes oewjeve efieJe F Dehe DeefYeeeve (Give it Up
Campaign) kee MegYeejbYe efkeee ieee~ Fme je^Jeeheer DeefYeeeve
kee GsMe meceepe kes yesnlej SJeb Ge esCeer Jeie& kes ueesieeW kees
Sueheerpeer meefyme[er mJele: es[ves nsleg esefjle kejvee nw~ Fme DeJemej
hej eOeeveceb$eer ves osMe kes meceLe& Jeie& kes ueesieeW kes meeLe efJeefYeVe
kebheefveeeW SJeb yeQkeeW kes DeefOekeeefjeeW mes mJeeb Sueheerpeer meefyme[er
es[ves leLee Deheves kece&eeefjeeW kees Sueheerpeer meefyme[er es[ves nsleg
eeslmeeefnle kejves kee Deeeve efkeee~ Fme ekeej es[er ieF& meefyme[er
mes yeeer jeefMe kee Gheeesie Ssmes efveOe&veeW kees veS meefyme[erke=le
Sueheerpeer keveskeMeve GheueyOe kejeves nsleg efieJe yewke DeefYeeeve
('Give Back' Compaign) kes lenle efkeee peeSiee pees Keevee
hekeeves nsleg ueke[er, efkejesmeerve, keeseuee, Gheues ee Deve FOeve
meeOeveebW kee eeesie kejles nQ~ Fmemes heee&JejCe mebj#eCe ceW Yeer
meneelee efceuesieer keeeWefke Sueheerpeer, heejbheefjke keeye&ve FOeveeW kes
mLeeve hej mJe FOeve nw~ GuuesKeveere nw efke efieJe F Dehe
DeefYeeeve kes lenle efomebyej, 2015 leke 57.50 ueeKe Sueheerpeer
GheYeeseeDeeW eje mJese mes iewme meefyme[er es[er pee egkeer nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 17

efkejesmeerve meefyme[er [eryeerer eespevee ceW Meeefceue

Sueheerpeer meefyme[er nsleg Meg keer ieF& ele#e vekeo nmleeblejCe
eespevee henue kes heeeoeW kees osKeles ngS keW mejkeej kes
hes^esefueece SJeb eeke=efleke iewme ceb$eeuee eje 1 peveJejer,
2016 kees efceer kes lesue (efkejesmeerve) hej Yeer ele#e ueeYe
nmleeblejCe ([eryeerer) eespevee ueeiet efkeS peesve kee efveCe&e
efueee ieee~
en eespevee 1 Deewue, 2016 mes ueeiet nes peeSieer leLee
Fmekes ueeiet nesves kes yeeo mes meefyme[er ueeYe kee Fueske^e@efveke
Yegieleeve yeQke KeeleeW ceW nesiee~
DeYeer 8 jepe Deheves 26 efpeueeW ceW efceer kes lesue hej ele#e
ueeYe nmleeblejCe eespevee ueeiet kejves hej mencele ngS nQ~ es
jepe nQeermeie{ (leerve efpeues), nefjeeCee (oes efpeues),
efnceeeue eosMe (leerve efpeues), PeejKeC[ (n efpeues), ceOe
eosMe (eej efpeues), ceneje^ (oes efpeues), jepemLeeve (leerve
efpeues) SJeb hebpeeye (leerve efpeues)~
OeeleJe nw efke efJee Je<e& 2014-15 kes oewjeve peneb efceer
kes lesue kes efueS meefyme[er Jee ueieYeie 24,799 kejes[
hees Lee, JeneR Je<e& 2015-16 kes efueS jepeeW kees 86.85
ueeKe efkeuees ueerj meefyme[er eehle heer[erSme efceer kee lesue
DeeJebefle efkeee ieee~

megiece Yeejle DeefYeeeve kee MegYeejbYe

SJeb jepe mejkeejeW eje peejer efkeS peeves Jeeues meYeer meeJe&peefveke
omleeJespeeW kee vetvelece 50 eefleMele efve:Mee peveeW nsleg
megiecelee ceevekeeW kes Devegketue nes~
mejkeej eje 1,700 kejes[
. keer ueeiele mes efve:Mee peveeW nsleg
Ske efJeMes<e efJeMJeefJeeeuee mLeeefhele kejves kee Yeer efveCe&e efueee
ieee nw pees efke Deieues Mew#eefCeke Je<e& mes keee& eejbYe kej osiee~
Fme DeefYeeeve kes MegYeejbYe kes meeLe Fmekes yeejs ceW peeiekelee
efJemleej nsleg Ske Jesye heesu& e Deewj ceesyeeFue She Yeer Meg efkeS ieS~
Fme DeefYeeeve kes MegYeejbYe kes DeJemej hej eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves
efve:Mee peveeW nsleg efJekeueebie Meyo kes mLeeve hej efoJeebie Meyo kes
eeesie hej efJeeej nsleg Yeer kene~
keW mejkeej eje efve:Mee JeefeeeW kes keewMeue eefMe#eCe nsleg
Ske je^ere keee&eespevee eejbYe keer ieF& nw efpemekes lenle Deieues 3
Je<e& ceW 5 ueeKe Ssmes JeefeeeW kees keewMeue eefMe#eCe GheueyOe
kejeee peeSiee~ meeLe ner Fvekes 12,786 efje heoeW kees Yejves
kes efueS Ske meceeye keee&eespevee Yeer leweej keer ieF& nw~
cenJehetCe& leLe
GuuesKeveere nw efke peveieCevee 2011 kes Deebke[eW kes Devegmeej
Yeejle ceW efve:Mee peveeW keer kegue mebKee 2.68 kejes[ nw, pees efke
osMe keer pevemebKee kee 2.21 eefleMele nw~ 1995 kes efve:Mee
peve (meceeve DeJemej, DeefOekeejeW kee mebj#eCe SJeb hetCe& Yeeieeroejer)
DeefOeefveece keer Oeeje 44,45 SJeb 46 kes lenle meYeer meeJe&peefveke
mLeeveeW SJeb heefjJenve eCeeefueeeW ceW yeeOee cege henbge kees DeefveJeee&
efkeee ieee nw~ efve:Mee peveeW kes DeefOekeejeW hej mebege je^
DeefYemecee (UNCRPD; efpemekee Yeejle Ske nmlee#ejkelee& nw)
kee Devegso 9 meYeer he#ekeej osMeeW kes efueS efve:Mee peveeW nsleg
yeiewj YesoYeeJe kes megiecelee/henbge GheueyOe kejevee DeefveJeee& kejlee
nw~ megiece Yeejle DeefYeeeve FvneR meboYeeX kes meeLe eejbYe efkeee
ieee nw~

3 efomebyej, 2015 kees efve:Mee peveeW nsleg Debleje&^ere efoJeme

(International Day of Persons with Disabilities) kes
DeJemej hej keWere efJee ceb$eer DeCe pesueer Deewj meeceeefpeke
veee SJeb DeefOekeeefjlee ceb$eer LeeJejebo ienueesle eje mebege he
mes megiece Yeejle DeefYeeeve (Accessible India Campaign)
kee MegYeejbYe efkeee ieee~
en meeceeefpeke veee SJeb DeefOekeeefjlee ceb$eeuee kes efve:Meelee
leerve veF& meeceeefpeke megj#ee eespeveeSb
ceeceues efJeYeeie kes lenle Ske je^Jeeheer DeefYeeeve nw pees efke osMe
Yej ceW efve:Mee peveeW kees meeJe&Yeewefceke henbge (Universal Ac- 9 ceF&, 2015 kees keesuekeelee ceW Deeeesefpele Ske meceejesn ceW
cess), efJekeeme nsleg meceeve DeJemej, mJeleb$e DeepeerefJekee leLee
eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje leerve veF& meeceeefpeke megj#ee eespeveeDeeW
Ske meceeJesMeer meceepe ceW peerJeve kes meYeer he#eeW ceW Yeeieeroejer
Deue heWMeve eespevee (APY), eOeeveceb$eer peerJeve peesefle yeercee
GheueyOe kejeves kes GsMe mes eejbYe efkeee ieee nw~
eespevee (PMJJBY) leLee eOeeveceb$eer megj#ee yeercee eespevee (PMSBY)
megiece Yeejle DeefYeeeve kes cenJehetCe& efyebog Fme ekeej nQ
kee Deewheeeefjke MegYeejbYe efkeee ieee~
(i) Fmekes lenle pegueeF&, 2018 leke je^ere jepeOeeveer efouueer I. Deue heWMeve eespevee (APY)
SJeb meYeer jepeeW keer jepeOeeefveeeW kes meYeer mejkeejer YeJeveeW en heWMeve eespevee cegKele: Demebieef"le #es$e ceW keee&jle JeefeeeW kees
kes kece mes kece 50 eefleMele Yeeie kees efve:Mee peveeW kes
mesJeeefveJe=ef e heWMeve eCeeueer mes pees[ ves kes GsMe mes leweej keer ieF& nw~
efueS hetCe&le: megiece yevee efoee peeSiee~
Deue heWMeve eespevee kes lenle DebMeoeleeDeeW kees 60 Je<e& keer
(ii) osMe kes meYeer Debleje&^ere nJeeF& DeeW leLee A1, A SJeb B
Deeeg hetjer nesves hej 1000 ./2000 ./3000 ./4000
esCeer kes jsueJes msMeveeW kees pegueeF&, 2016 leke hetCe&le:
./5000 . vetvelece ceeefmeke heWMeve eehle nesieer, pees Gvekes
megiece yeveeee peeSiee~
DebMeoeve hej efveYe&j kejsieer~
(iii) osMe kes mejkeejer heefjJenve JeenveeW kes vetvelece 10 eefleMele Fme heWMeve eespevee ceW Meeefceue nesves kes efueS vetvelece Deeeg 18
kees ceee&, 2018 leke efve:Mee peveeW kes efueS hetCe&le:
Je<e& Deewj DeefOekelece Deeeg 40 Je<e& nesieer leLee DebMeoeve keer jeefMe
megiece yeveeee peeSiee~
eespevee ceW Meeefceue nesves kes mecee Deeeg hej efveYe&j kejsieer (vetvelece
42 . eefleceen 18 Je<e& keer Deeeg ceW)~
(iv) en Yeer megefveefele efkeee peeSiee efke ceee&, 2018 leke keW
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 18

Deve ueIeg eespeveeSb/keee&ece

DevJes<ee eespevee : 21 efomebyej, 2015 kees Deesef[Mee
mejkeej ves Devegmetefele peeefle Deewj pevepeeefle kees efve:Meguke
efMe#ee eoeve kejves kes efueS DevJes<ee eespevee eejbYe keer~
Fme eespevee kes lenle Devegmetefele peeefleeeW SJeb pevepeeefleeeW kes
5000 yees Menjer #es$eeW kes ecegKe efvepeer mketueeW ceW veeceebefkele
efkeS peeSbies~
efcepeesjce : 9 ceee&, 2015 kees yeser yeeeDees, yeser
he{eDees DeefYeeeve kee Gej-hetJeea Yeejle ceW Deewheeeefjke
MegYeejbYe efcepeesjce kes mewne (Saiha) efpeues mes efkeee ieee~
nefjeeCee : 27 hejJejer, 2015 kees nefjeeCee mejkeej
ves Deblepee&leere efJeJeen eespevee kes lenle efceueves Jeeueer vekeo
hegjmkeej jeefMe kees 50,000 mes ye{ekej 1 ueeKe . kej
efoee~
Ske Yeejle, es Yeejle : Deketyej, 2015 kes Deble ceW
keW mejkeej ves osMe ceW efJeeceeve meebmke=efleke otjer kees kece
kejves leLee efJeefYeVe eosMeeW ceW jnves Jeeues ueesieeW kes ceOe
mebheke& kees ye{eves kes GsMe mes Ske Yeejle, es Yeejle
eespevee MeerIe ueeves keer Iees<eCee keer~
keW mejkeej Ssmes eleske hee$e DebMeoelee kes Keeles ceW nj Je<e& kegue
DebMeoeve kes 50 eefleMele kes yejeyej ee 1000 . (FveceW mes
pees Yeer kece nes) keer jeefMe kee men-eesieoeve 5 Je<eeX (201516 mes 2019-20) leke kejsieer, pees veF& heWMeve eespevee ceW 31
efomebyej, 2015 (Fme DeJeefOe kees ye{ekej Deye 31 ceee&,
2016 kej efoee ieee nw) mes hetJe& Meeefceue ngS nQ leLee pees
Deeekejoelee veneR nQ Deewj efkemeer Deve JewOeeefveke meeceeefpeke
megj#ee eespevee kes meome veneR nQ~
23 peveJejer, 2016 leke Deue heWMeve eespevee ceW Meeefceue nesves
Jeeues DebMeoeleeDeeW keer mebKee 1,948,811 hej henbge ieF& nw~
II. eOeeveceb$eer peerJeve peesefle yeercee eespevee (PMJJBY)
Fme eespevee kes hee$e Jes meYeer yeQke KeeleeOeejke nQ pees 18 mes 50
Je<e& keer Deeeg Jeie& kes nQ~
Fme eespevee kes lenle DebMeoeleeDeeW kees cee$e 330 . Jeeef<e&ke
eerefceece kee Yegieleeve (yeQke Keeles mes Dee@es [sefye kes ceeOece mes)
kejves hej 2 ueeKe . kee peerJeve yeercee eehle nesiee~ Fme eespevee
kes lenle Ske yeej meome yeveves kes yeeo 55 Je<e& keer Deeeg leke
Fme eespevee kee ueeYe efueee pee mekesiee~
Fme eespevee (pees Jemlegle: ce& FbMeesjmW e hueeve- DeJeefOe yeercee
eespevee nw) ceW yeercee DeJeefOe 1 petve mes 31 ceF& efveOee&ejf le keer ieF& nw~
III. eOeeveceb$eer megj#ee yeercee eespevee (PMSBY)
Fme eespevee kes lenle 18 mes 70 Je<e& Deeeg Jeie& kes meYeer yeQke
KeeleeOeejke hee$e neWies efpevnW cee$e 12 . kes Jeeef<e&ke eerefceece hej
ogIe&vee yeercee kee ueeYe eehle nesiee~ Fme eespevee ceW DebMeoelee keer
ogIe&vee ceW ce=leg ee hetCe& efJekeueebielee keer efmLeefle ceW 2 ueeKe .
leLee ogIe&vee ceW DeebefMeke efJekeueebielee keer efmLeefle ceW 1 ueeKe .
kee peesefKece keJej ee yeercee jeefMe GheueyOe kejeF& peeSieer~

Fmekeer yeercee DeJeefOe Yeer 1 petve mes 31 ceF& nw efpemekee eefleJe<e&

veJeerveerkejCe nesiee~

eOeeveceb$eer cege eespevee

8 Deewue, 2015 kees veF& efouueer kes efJe%eeve YeJeve ceW eOeeveceb$eer
vejW ceesoer eje eOeeveceb$eer cege eespevee kee MegYeejbYe efkeee ieee
leLee Fme eespevee kes lenle 20,000 kejes[ . keer eejbefYeke
efveefOe Deewj 3,000 kejes[ . keer ieejber efveefOe kes meeLe met#ce
FkeeF& efJekeeme hegveefJe&e SpeWmeer (MUDRA : Micro Units
Development Refinance Agency) keer SveyeerShemeer kes
he ceW mLeehevee keer ieF&~
cege (efme[yeer) yeQke meYeer met#ce-efJee mebmLeeveeW (MFIs : Micro-Finance Institutions) kees efJeefveeefcele (veerefleiele
efoMeeefveoxMe efvecee&Ce SJeb Gvekes hebpeerkejCe kes meeLe) kejsiee Deewj
GvnW eser JeeJemeeefeke FkeeFeeW kees $e+Ce eoeve kejves kes meboYe&
ceW hegveefJe&eereve Yeer GheueyOe kejeSiee~
Fme $e+Ceeoelee SJeb hegveefJe&eereve yeQke kes efueS eOeeveceb$eer cege eespevee
cegKe meceLe&ve eCeeueer nw leLee en yeQke Yeejleere ueIeg Geesie efJekeeme yeQke
(SIDBI) kes Yeeie kes he ceW keee& kejsiee~
cege yeQke eOeeveceb$eer cege eespevee kes lenle egJeeDeeW kees mJejespeieej
nsleg 10 ueeKe . leke kee $e+Ce kece yeepe oj hej GheueyOe
kejeSiee~ Fme eespevee kes lenle $e+Ce uesves JeeueeW kees cege kee[& Yeer
efceuesiee efpemes Deekeefmceke DeeJeMekelee keer efmLeefle ceW esef[ kee[&
keer lejn eeesie kej 10 npeej . leke eehle efkeS pee mekeWies~
eOeeveceb$eer cege eespevee kes lenle met#ce/eser JeeJemeeefeke FkeeFeeW
nsleg eejbeYf eke he mes 3 ecegKe $e+Ce eespeveeDeeW keer MegDeele keer ieF&
nw, pees efke JeJemeee kes 3 mlejeW hej efJeeereve GheueyOe keje jner nw~
FveceW eLece eespevee efMeMeg nw efpemekes lenle efkemeer Jeefe kees
JeeJemeeefeke FkeeF& kes eejbYe kes efueS 50 npeej . leke kee $e+Ce
efceuesiee~ otmejer eespevee efkeMeesj nw efpemekes lenle 50 npeej mes 5
ueeKe . leke kee $e+Ce eehle nes mekesiee~ leermejer eespevee leCe kes
lenle 5 mes 10 ueeKe . leke kee $e+Ce GheueyOe kejeee peeSiee~
GuuesKeveere nw efke Deewue, 2015 ceW cege eespevee kes eejbYe mes
hetJe& ceee&, 2015 ceW ner cege efue. keer mLeehevee efme[yeer keer
kee@jheesjs DeOeervemLe kebheveer kes he ceW kej oer ieF& Leer~
1 peveJejer, 2016 leke Fme eespevee kes lenle 1.73 kejes[
$e+Ce eehlekelee&DeeW kees 71,312 kejes[ . kes $e+CeeW kee
efJelejCe efkeee pee egkee nw~
6 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW
keWere cebef$eceb[ue eje eOeeveceb$eer cege eespevee kes lenle iewj
yeQefkebie efJeeere kebheveer (SveyeerShemeer) kes he ceW mLeeefhele cege
efueefces[ kees cege (efme[yeer) yeQke kes he ceW heefjJeefle&le efkeS
peeves kes meeLe cege (MUDRA : Micro Units Development Refinance Agency) eespevee kes lenle efoS peeves Jeeues
$e+CeeW kes efueS Ske $e+Ce ieejber kees<e (Credit Guarantee
Fund) keer mLeehevee kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
Fme $e+Ce ieejber kees<e eje eser JeeJemeeefeke FkeeFeeW kees
eoeve efkeS peeves Jeeues ueieYeie 1 ueeKe kejes[ . leke kes $e+CeeW
kes meboYe& ceW ieejber eoeve kejves kee Devegceeve nw~ Fme kees<e kee
efeeevJeeve 8 Deewue, 2015 mes eejbYe ceevee peeSiee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 19

Fme kees<e kes eyebOeve SJeb mebeeueve nsleg Yeejle mejkeej kes hetCe&
mJeeefcelJe Jeeueer kebheveer vesMeveue esef[ ieejber ^mer kebheveer
(NCGTC) kees ^mer yeveeee ieee nw~
en kees<e hees&heesefueees DeeOeej hej ef[hee@u $e+Ce kes DeefOekelece
50 eefleMele nsleg ieejber eoeve kejsiee~

eOeeveceb$eer keewMeue efJekeeme eespevee

20 ceee&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW
mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW eOeeveceb$eer keewMeue efJekeeme
eespevee (heerScekesJeerJeeF&) kees eYeeJeer lejerkes mes ueeiet kejves kes
efueS 1,500 kejes[ hees peejer kejves kees mJeerke=efle eoeve keer
ieF& leLee Fme eespevee kees eOeeveceb$eer ceesoer eje 15 pegueeF&,
2015 kees keewMeue Yeejle DeefYeeeve kes MegYeejbYe kes meeLe
Deewheeeefjke he mes Meg efkeee ieee~
Fme eespevee kees veF& keW mejkeej ceW henueer yeej yeveeS ieS
keewMeue efJekeeme Deewj Geefcelee ceb$eeuee kes peefjS ueeiet efkeee pee
jne nw~ Fme eespevee kes lenle Deieues 1 Je<e& ceW 24 ueeKe egJeeDeeW
kees efJeefYeVe ekeej kes jespeieejeW nsleg eefMeef#ele efkeee peeSiee~
Fme eespevee ceW eefMe#eCe heeves Jeeues ueesieeW kee Deekeueve yeenjer
mebmLeeve keer Deesj mes efkeee peelee nw~ meeLe ner eleske eefMe#eg kees
Deewmeleve 8,000 . kee DeeefLe&ke meneesie Yeer eoeve efkeee
peelee nw~ je^ere keewMeue efJekeeme efveiece Deheveer meePesoej SpeWefmeeeW
kes meeLe efceuekej en eefMe#eCe keee&ece euee jne nw~
vees : heerScekesJeerJeeF& keer eieefle keer efmLeefle hej efJeJejCe Fmeer Debke ceW
keewMeue efJekeeme DeOeee kes Debleie&le emlegle efkeee ieee nw~

yeser yeeeDees, yeser he{eDees je^ere DeefYeeeve

22 peveJejer, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje nefjeeCee

kes heeveerhele efpeues kes Seet[erS eeGb[ mes keW mejkeej kes
meeceeefpeke #es$e kes hegvejeslLeeve kes cenJeekeeb#eer keee&ece yeser
yeeeDees, yeser he{eDees (BBBP) kee je^ere DeefYeeeve kes he
ceW MegYeejbYe efkeee ieee~
yeser yeeeDees, yeser he{eDees eespevee Ske meeLe osMe kes Deuhe
(Kejeye) yeeue efuebieevegheele (peneb ue[efkeeeW keer pevemebKee kee
ue[keeW keer pevemebKee mes Devegheele keeheer kece nw) Jeeues 100
efpeueeW ceW eejbYe keer ieF&~
Fve 100 efpeueeW ceW nefjeeCee kes 12 (osMe ceW vetvelece yeeue
efuebieevegheele 775 Jeeues cenWie{ efpeues meefnle), hebpeeye kes 11,
ceneje^ kes 10, jepemLeeve kes 10, Gej eosMe kes 10 (yeeiehele,
ieewleceyeg veiej, ieeefpeeeyeeo, cesj", yegueboMenj, Deeieje,
cegpehehejveiej, neLejme, Peebmeer SJeb ceLegje), peccet SJeb keMceerj,
efouueer Deewj iegpejele kes 5-5, ceOe eosMe kes 4, GejeKeb[ kes
2 leLee Mes<e meYeer jepeeW SJeb mebIeere #es$eeW kes vetvelece yeeue
efuebieevegheele Jeeues Ske-Ske efpeues Meeefceue efkeS ieS~
5 peveJejer, 2016 mes Fme eespevee kees osMe kes 11 jepeeW kes
61 Deve efpeueeW (iegpejele-4, nefjeeCee-8, efnceeeue eosMe-2,
peccet SJeb keMceerj-10, ceOe eosMe-2, ceneje^-6, efouueer-2,
hebpeeye-9, jepemLeeve-4, Gej eosMe-11; FeJee, efhejespeeyeeo,

Deueerie{, Se, peeueewve, efyepeveewj, cewvehegjer, nceerjhegj, menejvehegj,

he&Keeyeeo SJeb cenesyee leLee GejeKeb[-3 efpeues) ceW efJemleeefjle
efkeee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke yeeue efuebieevegheele (CSR-Child Sex Ratio)
kees 0 mes 6 Je<e& keer Deeeg ceW eefle 1000 yeeuekeeW hej yeeefuekeeDeeW
keer mebKee kes he ceW heefjYeeef<ele efkeee peelee nw~ Yeejle ceW
meerSmeDeej Je<e& 1961 ceW 976 hej Lee pees efke Je<e& 2001 ceW
927 Deewj hegve: Je<e& 2011 ceW 919 (eeceerCe-923; Menjer905) hej Dee ieee nw~
%eeleJe nw efke Fme je^er e DeefYeeeve kee yee[b Scyesme[j eKeele
efmeves-leeefjkee ceeOegjer oere#f ele kees yeveeee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke ceOe eosMe jepe mejkeej eje Fmemes henues 1
Deketyej, 2007 kees yeser yeeeDees DeefYeeeve veece mes jepe
mlejere eespevee keer MegDeele keer ieF& Leer~
Deve ueIeg eespeveeSb/keee&ece
mJeeOeej ie=n eespevee : 18 Deketyej, 2015 kees nefjeeCee
mejkeej ves mJeeOeej ie=n eespevee kees cebpetjer eoeve keer~ Fmekes
ceeOece mes 18 Je<e& mes DeefOeke ceefnueeDeeW keer mebmLeeiele
keee&ece kes peefjS ceoo keer peeesieer~ Fme eespevee kes lenle
eleske efpeues ceW leerme ceefnueeDeeW keer #ecelee Jeeues mJeeOeej ie=n
mLeeefhele efkeS peeeWies~
DeVehetCee& YeC[ej eespevee : meeJe&peefveke-efvepeer Yeeieeroejer
kes DeeOeej hej 31 Deketyej, 2015 kees jepemLeeve mejkeej
eje DeVehetCee& YeC[ej eespevee keer MegDeele keer ieF&,
efpemekes lenle Gefele cetue keer ogkeeveeW kees DeVehetCee& YeC[ej
veece efoee ieee nw~ Fme eespevee kes lenle osMe ceW henueer yeej
meeJe&peefveke efJelejCe eCeeueer (heer[erSme) kees meeJe&peefvekeefvepeer Yeeieeroejer (heerheerheer cee@[ue) kes DeeOeej hej Meg efkeee
ieee nw~ eespevee kes lenle Gefele cetue keer ogkeeveeW kes ceeOece
mes eeflemheOeea ojeW hej yeng-yeeb[ GheYeesee JemlegDeeW kees yesee
peeSiee~
mJe Yeejle Ghekej : 6 veJebyej, 2015 kees keW
mejkeej ves mJe Yeejle DeefYeeeve kes efueS hebef[bie Fkee
kejves nsleg meYeer mesJeeDeeW hej 15 veJebyej, 2015 mes 0.5
eefleMele mJelee Ghekej ueieeves kee efveCe&e efueee~ Fmemes
Skeef$ele Oeve kees mJelee DeefYeeeve hej Keee& efkeee peeSiee~
GuuesKeveere nw efke 17 efomebyej, 2015 kees efJeMJe yeQke ves
mJe Yeejle efceMeve kes efueS 1.5 efyeefueeve [e@uej kee $e+Ce
mJeerke=le efkeee nw~

megkevee mece=ef eespevee

22 peveJejer, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje je^er e yeser

yeeeDees, yeser he{eDees DeefYeeeve kes lenle yesef eeW keer Ge efMe#ee
Deewj Gvekes efJeJeen kes efueS megkevee mece=e
f eespevee veece mes je^er e
ueIeg yeele eespevee kee MegYeejbYe heeveerhele mes efkeee ieee~
megkevee mece=ef eespevee kes Debleie&le yeser kes pevce mes ueskej Gmekes
10 Je<e& keer Deeeg keer nesves leke keYeer Yeer efkemeer Yeer [ekeIej
DeLeJee mejkeej eje DeefOemetefele yeQke MeeKee ceW yeser kes veece mes

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 20

1 npeej . keer vetvelece jeefMe mes Keelee Keesuee pee mekesiee~ nj

Je<e& Fme Keeles ceW vetvelece 1 npeej Deewj DeefOekelece 1.5 ueeKe
. leke pecee kejeS pee mekeWies efpeve hej mebyebefOele efJee Je<e& ceW
ueeske YeefJe<e efveefOe Keeles keer lejn kej t eehle nes mekesieer~
yesefeeW kes efueS efJeMes<e leewj hej yeveeF& ieF& Fme eespevee kes lenle
Keelee Keesueves mes 14 Je<e& leke Oeve pecee kejevee nesiee~
en Keelee Gmes Keesues peeves mes 21 Je<e& hetjs nesves ee 18 Je<e& keer
Deeeg kes heeele yeeefuekee kee efJeJeen nesves leke mebeeefuele jnsiee~
yeeefuekee keer Deeeg 18 Je<e& nesves hej Gmekeer Gelej efMe#ee
DeeJeMekeleeDeeW keer hetefle& nsleg Keeles ceW Mes<e jeefMe keer 50
eefleMele OevejeefMe efvekeeueer pee mekesieer~
GuuesKeveere nw efke Fme eespevee keer megefJeOee kesJeue oes yesefeeW kes
efueS ner efceuesieer leLeeefhe eefo henueer yeser kes yeeo peg[Jeeb yesefeeb
hewoe nesleer nQ lees Ssmeer efmLeefle ceW leerveeW yesefeeW kes efueS Fme eespevee
kee ueeYe efueee pee mekesiee~
31 Deketyej, 2015 leke Fme eespevee kes lenle osMe Yej ceW
76,19,668 Keeles Keesues pee egkes nQ~

meebmeo DeeoMe& eece eespevee kee MegYeejbYe

11 Deketyej, 2014 kees ueeskeveeeke pee ekeeMe veejeeCe keer

peebleer kes DeJemej hej eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves meebmeo DeeoMe&
eece eespevee (SAGY) kee MegYeejbYe efkeee~
Fme eespevee kes lenle eleske mebmeo meome Je<e& 2019 leke leerve
eeceeW ceW Yeewefleke SJeb mebmLeeiele DeJemebjevee efJekeeme keer efpeccesoejer
uesiee,efpemeceW mes Ske eece kee efJekeeme 2016 leke kejvee nesiee~
Fmekes heeele Je<e& 2024 leke eleske meebmeo eje Ssmes 5 eece
(eefle Je<e& 1 eece) eeefvele Deewj efJekeefmele efkeS peeSbies~
meebmeo DeeoMe& eece eespevee kes lenle cenJehetCe& leLe en nw efke
meebmeo Deheves mebmeoere #es$e kes (jepe meYee kes meboYe& ceW Deheves
jepe kes) efkemeer Yeer eece kee efJekeeme nsleg eeve kejves kes efueS
mJeleb$e neWies, hejbleg Jes mJeeb kes eece ee Deheves memegjeue he#e (InLaws) kes eece kee eeve veneR kej mekeWies~
Fme eespevee kes lenle efJekeeme keer efoMee ceW mecee efkeesCe
Deheveeles ngS eeefvele eeceeW kee efJeefJeOe #es$eeW, eLee- ke=ef<e,
mJeemLe, efMe#ee, meheeF&, heee&JejCe, DeepeerefJekee Deeefo kes meboYe&
ceW meceefvJele efJekeeme kejves keer heefjkeuhevee nw~
SmeSpeerJeeF& kee efeeevJeeve eleske eeefvele eece hebeeele kes
efueS leweej keer peeves Jeeueer eece efJekeeme eespevee (Village
Development Plan) kes ceeOece mes efkeee peeSiee efpemeceW
eleske efveOe&ve heefjJeej kees iejeryeer mes yeenj efvekeeueves nsleg me#ece
yeveeves hej efJeMes<e peesj efoee peeSiee~ FmeceW efJeeere DeblejeueeW kee
DeehetjCe meebmeo efveefOe (MPLADS) eje efkeee peeSiee~
Fme eespevee kes lenle efJekeeme nsleg eeLeefceke FkeeF& eece hebeeele
nesieer~ Fme eespevee kes Debleie&le cewoeveer #es$eeW ceW 3-5 npeej
pevemebKee Jeeueer eece hebeeeleeW leLee heJe&leere, pevepeeleere SJeb
ogie&ce #es$eeW ceW 1-3 npeej pevemebKee Jeeueer eece hebeeeleeW kee
eeve efkeee peeSiee leLee efpeve efpeueeW ceW pevemebKee kee FkeeF&
Deekeej GheueyOe veneR nesiee, Jeneb ueieYeie Jeebefle pevemebKee
DeeOeej hej eece hebeeeleeW kee eeve efkeee peeSiee~

GuuesKeveere nw efke eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje Deheves mebmeoere #es$e

JeejeCemeer kes peeehegj eece kee eeve Fme eespevee kes lenle efkeee
ieee nw~
23 vebJeyej, 2014 kees iegpejele jepe ves meebmeo DeeoMe& eece
eespevee keer lepe& hej SceSueS DeeoMe& eece eespevee keer
MegDeele keer~
Deve ueIeg eespeveeSb/keee&ece
l
cevejsiee kes lenle keece kes efoveeW ceW Je=ef : 9 efmelebyej,
2015 kees keW mejkeej ves metKee eYeeefJele #es$eeW ceW cevejsiee
kes lenle owefveke keee& efoJemeeW ceW 50 efove keer ye{esejer keer~
Fmekes henues cevejsiee kes lenle 100 efove kee jespeieej
efceuelee Lee~ Deye metKee eYeeefJele #es$eeW ceW 150 efove kee
keee& efceuesiee~
l
veF& cebefpeue : 8 Deiemle, 2015 kees keWere DeuhemebKeke
ceb$eeuee ves DeuhemebKeke mecegoeeeW keer eieefle Deewj meMeefekejCe
kes mebyebOe ceW mecee efkeesCe SJeb DeuhemebKekeeW kes keueeCe
kes efueS veF& cebefpeue eespevee kee MegYeejbYe efkeee~ en
eespevee DeuhemebKekeeW, efJeMes<ekej cegefmueceeW keer Mewef#eke SJeb
peerefJekeesheepe&ve keer pejleeW ceW ceoo kejsieer~ en eespevee
[^e@he DeeG e$eeW kees Yeer ueef#ele kejves kes efueS yeveeF& ieF&
nw~ GuuesKeveere nw efke DeuhemebKeke ceefnueeDeeW ceW vesle=lJe
efJekeeme kes efueS veF& jesMeveer veeceke eespevee Yeer Je<e&
2013 mes eueeF& pee jner nw~

oerve oeeue GheeOeee eeceerCe keewMeue eespevee

osMe kes eeceerCe #es$eeW kes 15-35 Je<e& kes egJeeDeeW kes keewMeue
efJekeeme Deewj GveceW Glheeoke #ecelee kee efJekeeme kejves kes GsMe
mes keW mejkeej eje 25 efmelebyej, 2014 mes oerve oeeue
GheeOeee eeceerCe keewMeue eespevee (DDU-GKY) kee eejbYe
efkeee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke DeeOegefveke yeepeej JeJemLee kes meboYe& ceW Yeejle
kes eeceerCe efveOe&veeW kees Deeies ueekej meceeJesMeer efJekeeme eefeee ceW
Meeefceue kejves ceW Deewheeeefjke efMe#ee Deewj yeepeej Devegketue keewMeue
keer keceer nesvee cegKe mecemeeSb nQ~ efJeMJemlejere eefMe#eCe, efJee
hees<eCe, jespeieej GheueyOe kejeves hej peesj osves, jespeieej mLeeeer
yeveeves, DeepeerefJekee GVeeve Deewj efJeosMe ceW jespeieej eoeve kejves
pewmes GheeeeW kes ceeOece mes [er[eret-peerkesJeeF& Fme Deblej kees heeves
kes GsMe kes meeLe eejbYe keer ieF& nw~
oerve oeeue GheeOeee eeceerCe keewMeue eespevee keer ecegKe efJeMes<eleeSb
Fme ekeej nQ
(i) eeceerCe efveOe&ve egJeeDeeW kes efueS ceebie DeeOeeefjle efve:Meguke
keewMeue eefMe#eCe eoeve kej ueeYekeejer eespeveeDeeW leke
henbge nsleg efveOe&veeW SJeb meerceeble ueesieeW kees me#ece yeveevee~
(ii) meeceeefpeke leewj hej Jebefele mecetneW (Smemeer/Smeer-50,
DeuhemebKeke-15, ceefnueeSb-33) kees DeefveJeee& he
mes Meeefceue kejvee~
(iii) eefMe#eCe mes ueskej jespeieej mLeeeer kejves kes meeLe DeepeerefJekee

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 21

Gvveeve Deewj efJeosMeeW ceW jespeieej eehle kejves nsleg heLe

eoMe&ve GheueyOe kejevee~
(iv) efveeespeve-heeele meneelee, eJeeme meneelee Deewj hetJe&-eefMe#eg
vesJeke& leweej kejvee~
(v) kece-mes-kece 75 eefleMele eefMeef#ele GcceeroJeejeW kes efueS
jespeieej keer ieejber GheueyOe kejevee~
(vi) eefMe#eCe mesJee eoeve kejves Jeeueer veF& SpeWefmeeeb leweej kej
keewMeue efJekeeme kejvee~
(vii) efJeefMe #es$eeW ceW efveOe&ve eeceerCe egJeeDeeW kes efueS keewMeue
efJekeeme Ghe-heefjeespeveeDeeW (eLee- peccet SJeb keMceerj ceW
efnceeele eespevee leLee JeecehebLeer GeJeeo mes eYeeefJele 27
efpeueeW ceW jesMeveer eespevee) hej DeefOeke peesj osvee~
[er[eret-peerkesJeeF& Jemlegle: keWere eeceerCe efJekeeme ceb$eeuee kes
lenle je^ere eeceerCe DeepeerefJekee efceMeve (NRLM) kee Ske
Yeeie nw leLee Fmes SveDeejSueSce kes jespeieej-mebye keewMeue
Ieke DeepeerefJekee keewMeue kees hegvemejefele kej leweej efkeee
ieee nw~
Fme keW eeeesefpele eespevee kes efJeeereve ceW keW mejkeej SJeb jepe
mejkeejeW keer Yeeieeroejer 75:25 (hetJeexej jepeeW kes meboYe& ceW
90:10) nw~
keWere yepe 2015-16 ceW Fme eespevee nsleg 1,500 kejes[
. kee DeeJebve efkeee ieee Lee~
Fme eespevee kes lenle Je<e& 2017 leke 10 ueeKe eeceerCe
egJeeDeeW kees keewMeue eefMe#eCe GheueyOe kejeves kee ue#e jKee
ieee nw~
en eespevee Jele&ceeve ceW osMe kes 610 efpeueeW ceW keeee&efvJele keer pee
jner nw leLee FmeceW 50 mes DeefOeke #es$eeW mes peg[s ngS 250 mes
DeefOeke ^s[eW kees Meeefceue kejles ngS 202 mes DeefOeke heefjeespevee
efeeevJeeve SpeWefmeeeW keer meePesoejer nw~

efeeeefvJele efkeee pee jne Lee efpemes [erSJeeF&-SveetSueSce kes

lenle hejJejer, 2016 mes Deye osMe kes Mes<e 3,250 meebefJeefOeke
veiejeW (meYeer 4,041 meebefJeefOeke veiejeW) kes efueS efJemleeefjle kej
efoee ieee nw~

ceske Fve Fbef[ee JewefMJeke henue

heb. oerve oeeue GheeOeee ecesJe peeles eespevee

heb. oerve oeeue Debleesoe eespevee

keW mejkeej eje 25 efmelebyej, 2014 kees heb. oerve oeeue

Debleesoe eespevee (DAY) keer Iees<eCee keer ieF&~ Fme eespevee kee
GsMe eeceerCe SJeb Menjer #es$eeW ceW keewMeue efJekeeme SJeb Deve
meeOeveeW kes ceeOece mes jespeieej DeJemejeW keer GheueyOelee ye{ekej
efveOe&velee kees kece kejvee nw~ Fme eespevee kes lenle Jeefeiele
met#ce GheeceeW nsleg 2 ueeKe . leke leLee mecetn GheeceeW kes
efueS 10 ueeKe . leke kee $e+Ce 7 eefleMele keer meefyme[erke=le
yeepe oj hej GheueyOe kejekej mJejespeieej kees Yeer eeslmeenve
efoee peeSiee~
Jemlegle: je^ere Menjer DeepeerefJekee efceMeve (NULM : National Urban Livelihood Mission) kees ner oerve oeeue
Debleesoe eespevee-SveetSueSce kes he ceW hegvemejefele SJeb hegvevee&ecf ele
efkeee ieee nw~ 23 efmelebyej, 2013 mes eejbYe SveetSueSce
Jele&ceeve ceW osMe kes kesJeue 791 MenjeW (meYeer efpeuee cegKeeueeeW
SJeb Ske ueeKe mes DeefOeke pevemebKee Jeeues MenjeW SJeb kemyeeW) ceW

25 efmelebyej, 2014 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje Yeejleere

DeLe&JeJemLee kees JewefMJeke heneeve efoueeves kes GsMe mes ceske Fve
Fbef[ee (Make in India) JewefMJeke henue kee MegYeejbYe efkeee
ieee~ Fme keee&ece kee ueesiees ceMeerveerke=le Mesj nw~
ceske Fve Fbef[ee veeceke Fme veS Je=no je^ere keee&ece kee
GsMe Yeejle kees JewefMJeke efJeefvecee&Ce nye kes he ceW mLeeefhele
kejvee nw~ en keee&ece osMe ceW efveJesMe kees ye{eves, veJeeJele&ve kees
leerelej kejves, keewMeue efJekeeme mebJeOe&ve, yeewefke mebheoe mebj#eCe
Deewj Glke= efJeefvecee&Ce DeJemebjevee kes efvecee&Ce kes GsMeeW kes
meeLe leweej efkeee ieee nw~
FmeceW Jele&ceeve ceW Meeefceue #es$e nQDee@esceesyeeFume, Dee@esceesyeeFue
kebheesveWdme, SefJeSMeve, yeeeesskeveesuee@peer, kesefcekeume, efvecee&Ce
#es$e, j#ee efJeefvecee&Ce, Fuesefke^keue ceMeervejer, Fueske^e@efveke efmemcme,
Keee emebmkejCe, DeeF&er Sb[ yeerheerSce, uesoj, ceeref[ee Sb[
FbjsveceW, Keveve, lesue SJeb iewme, heecee&megefkeume, yebojieen,
jsueJes, veJeerkejCeere Tpee&, me[ke SJeb jepeceeie&, Debleefj#e, Jee
SJeb heefjOeeve, leeheere Tpee&, tefjpce Sb[ ne@efmhewefueer leLee
Jesuevesme (DeeegJexefoke SJeb Jewkeefuheke Deew<eefOe #es$e)~
ceske Fve Fbef[ee DeefYeeeve kees efJeMes<e eeslmeenve GheueyOe kejeves
kes GsMe mes cebgyeF& ceW 13-18 hejJejer, 2016 kes oewjeve ceske
Fve Fbef[ee mehleen SJeb cesiee Skemehees kee Deeeespeve efkeee ieee
(efJemle=le efJeJejCe nsleg osKeW- Fmeer Debke ceW DeeefLe&ke cegs, 201516 DeOeee)~

eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves 16 Deketyej, 2014 kees veF& efouueer

kes efJe%eeve YeJeve ceW heb. oerve oeeue GheeOeee ecesJe peeles
eespevee kee met$eheele efkeee~ Fme eespevee kee cegKe GsMe Yeejle
ceW cepeotjeW keer oMee-efoMee megOeejvee nw~
Fme eespevee kes lenle heejoMeea ece efvejer#eCe JeJemLee kees eYeeJeer
yeveeS peeves kes GsMe mes FbmheskejeW kees efoS ieS efJeJeskeeefOekeej
Jeeheme efueS peeSbies~ kebhetj hej [^e kes peefjS lee nesiee efke
keewve-mee Fbmheskej efkeme hewkejer kee efvejer#eCe kejves peeSiee~
efvejer#eCe kes yeeo mebyebefOele efvejer#eke kees 72 IebeW ceW Dee@veueeFve
efjhees& Deheuees[ kejveer nesieer~
eespevee kes lenle heerShe pecee kejves JeeueeW kes efueS etefveJeme&ue
Keelee vebyej keer JeJemLee kees eYeeJeer yeveeee peeSiee~ veS efveeesee
kees kece&eejer eje Fmekeer peevekeejer oer peeSieer Deewj Gmekee
Keelee mJeeb mLeeveebleefjle nes peeSiee~

mJe Yeejle DeefYeeeve

cenelcee ieebOeer keer 145JeeR peebleer kes DeJemej hej 2 Deketyej,

2014 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje je^Jeeheer peve-peeiekelee

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 22

keee&ece mJe Yeejle DeefYeeeve (Mission Clean India)

kee Deewheeeefjke MegYeejbYe veF& efouueer ceW jepeheLe kes efveke Ske
Jeeuceerefke yemleer ceW mJeeb Pee[ eje meheeF& kejkes efkeee ieee~
Je<e& 2019 ceW cenelcee ieebOeer keer 150JeeR peebleer ceveeS peeves leke
Gvekes mJe Yeejle kes meheves kees hetje kejves kee ue#e jKee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke Fme je^Jeeheer efceMeve kees eejbYe efkeS peeves
keer Iees<eCee eOeeveceb$eer ceesoer ves 15 Deiemle, 2014 kees ueeue
efkeues mes je^ kes veece Deheves eLece mebyeesOeve ceW keer Leer~
24 efmelebyej, 2014 keer keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW efvece&ue
Yeejle DeefYeeeve kees mJe Yeejle efceMeve kes he ceW hegvemejefele
kej osMeJeeheer Je=no DeefYeeeve kes he ceW eejbYe kejves kees
mJeerke=efle oer ieF& Leer, efpemekes lenle oes Ghe-GheefceMeve nQmJe
Yeejle efceMeve (eeceerCe) leLee mJe Yeejle efceMeve (Menjer)~
mJe Yeejle efceMeve (eeceerCe) kes efeeevJeeve kee GejoeefelJe
keWere hesepeue SJeb mJelee ceb$eeuee kees leLee mJe Yeejle
efceMeve (Menjer) kes efeeevJeeve kee GejoeefelJe keWere Menjer
efJekeeme ceb$eeuee kees meeQhee ieee nw~
mJe Yeejle efceMeve (eeceerCe) kes lenle osMe kes eeceeW ceW Deieues
5 Je<eeX ceW ueieYeie 11.11 kejes[ Meeweeuee yeveeves kes efueS 1
ueeKe 34 npeej kejes[ . Kee& efkeS peeSbies~
mJe Yeejle efceMeve (Menjer) kes lenle Deieues 5 Je<eeX ceW kegue
62,009 kejes[ . Jee kee Devegceeve nw~ Fme ekeej Menjer
Deewj eeceerCe #es$eeW kees efceueekej mJe Yeejle efceMeve hej 5
Je<eeX ceW ueieYeie 2 ueeKe kejes[ . Jee efkeS peeSbies~

eOeeveceb$eer peve Oeve eespevee (PMJDY)

28 Deiemle, 2014 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje eejbYe

efJeeere meceeJesMeve kes osMeJeeheer Je=no DeefYeeeve eOeeveceb$eer peve
Oeve eespevee kes cenJehetCe& leLe Fme ekeej nQ
(i) eLece ejCe ceW osMe Yej ceW meYeer heefjJeejeW kees yeQefkebie
megefJeOeeDeeW leke meeJe&Yeewefceke henbge Ske eLeesefele otjer kes
Yeerlej yeQke MeeKee ee efveele mLeeve efyepevesme kee@jsmhee@v[W
(yeQke efce$e) kes ceeOece mes GheueyOe kejeF& pee jner nw~
(iv) Fme eespevee kes lenle Metve Mes<e (Zero Balance) hej yeQke
Keelee Keguelee nw leLee Keelee Oeejke kees hes (RuPay)
[sefye kee[& kes meeLe 1 ueeKe . kee ogIe&vee yeercee SJeb
26 peveJejer, 2015 leke Keelee Keesueves JeeueeW kees 30
npeej . kee peerJeve yeercee keJej eehle ngDee nw~ Fmekes
Deefleefje Fve KeeleeW hej 5,000 . leke keer DeesJej[^ehe
megefJeOee Yeer DeeOeej-mebye KeeleeW ceW 6 ceen leke meblees<epeveke
mebeeueve kes heeele GheueyOe (MeleeX kes DeOeerve) kejeF&
ieF& nw~
(v) Fme eespevee kes efleere ejCe ceW ueesieeW kees met#ce yeercee
(Micro-insurance) megefJeOeeSb GheueyOe kejeves kes meeLe
efyepevesme kee@jsmhee@v[Wdme (yeQke efce$e) kes ceeOece mes mJeeJeuebyeve
pewmeer Demebieef"le #es$e keer heWMeve eespeveeDeeW kes ueeYe Yeer
eoeve efkeS peeves nQ~

Fme eespevee kes lenle heefjJeej keer ceefnuee meome kee Keelee
Keesueves kees eeLeefcekelee oer peeleer nw~
(viii)Jele&ceeve KeeleeOeejke Yeer Ske DeeJesove oskej eOeeveceb$eer peve
Oeve eespevee kee ueeYe eehle kej mekeles nQ leLee GvnW Fmekes
efueS veee Keelee Keesueves keer DeeJeMekelee veneR nw~
eOeeveceb$eer peveOeve eespevee kes eejbYe kes mecee henues ner efove
ueieYeie 1.50 kejes[ Keeles leLee 23 mes 29 Deiemle, 2014
kes ceOe 18,096,130 Keeles Fme eespevee kes lenle Keesues ieS
(efpemes efieveerpe yegke Dee@he Jeu[& efjkee[dme& eje efJeMJe efjkee@[&
kes he ceW ceevelee oer ieF& nw) leLee 28 Deiemle, 2015 leke
(DeLee&le Ske Je<e& ceW) Fve KeeleeW keer mebKee ueieYeie 18 kejes[
hej henbge ieF& Leer, 15.74 kejes[ hes [sefye kee[& peejer kej
efoS ieS Les leLee 1 ueeKe 26 npeej mes DeefOeke yeQke efce$e efveege
efkeS ieS Les~
veJebyej, 2014 kes eejbYe ceW kesjue Fme eespevee kes lenle hetCe&
keJejspe eehle kejves Jeeuee (DeLee&le jepe ceW eleske heefjJeej kes
kece mes kece Ske yeQke Keeles kes meeLe) eLece jepe leLee ceF&,
2015 ceW hetJeexej kes jepeeW ceW cesIeeuee Ssmee kejves Jeeuee eLece
jepe yevee~
Deketyej, 2015 leke Fme eespevee kes lenle Keesues ieS KeeleeW ceW
pecee jeefMe 25,000 kejes[ . mes DeefOeke nes ieF& nw leLee Metve
Mes<e jeefMe Jeeues Keeles 40 eefleMele mes Yeer kece nQ~
hejJejer, 2016 kes eejbYe ceW hebpeeye vesMeveue yeQke (heerSveyeer)
kees eOeeveceb$eer peve Oeve eespevee kes meyemes meheue efeeevJeeve nsleg
meJeexece yeQke kee hegjmkeej eehle ngDee nw~
(vii)

ef[efpeue Fbef[ee keee&ece

20 Deiemle, 2014 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

mebheVe keWere cebe$f ece[ue keer yew"ke ceW Yeejle kees ef[efpeue DeeOeej
hej meMee meceepe SJeb %eeve DeLe&JeJemLee ceW heebleefjle kejves kes
Je=no SJeb cenJeekeeb#eer keee&ece ef[efpeue Fbe[f ee (Digital India) kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
meYeer ceb$eeueeeW Deewj mejkeej kes nj keesves kees mheMe& kejves Jeeues
Fme Je=no keee&ece kees Fueske^e@efvekeme SJeb metevee eeweesefiekeer
efJeYeeie eje heefjkeefuhele efkeee ieee nw~
ef[efpeue Fbef[ee keee&ece Je<e& 2014-15 mes 2017-18
leke ejCeye he ceW efeeeefvJele efkeee pee jne nw~ Fme keee&ece
keer eke=efle heefjJele&vekeejer nw leLee en megefveefMele kejsiee efke meYeer
mejkeejer mesJeeSb veeieefjkeeW leke Fueske^e@efveke he mes GheueyOe nes
mekeW~
Fme eespevee kes lenle osMe ceW ef[efpeue mee#ejlee kees Jele&ceeve 15
eefleMele mes ye{ekej Deieues 3 Je<eeX ceW 50 eefleMele leke henbgeeves
kee ue#e efveOee&efjle efkeee ieee nw~
Jemlegle: eeefhe efke Yeejle kees mee@heJesej Meefe kes he ceW peevee
peelee nw, leLeeefhe DeYeer Yeer eneb veeieefjkeeW leke mejkeejer mesJeeDeeW
keer Fueske^e@efveke ceeOece mes GheueyOelee keeheer kece nw~ Je<e&

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 23

2006 ceW mJeerke=le je^ere F&-ieJeveXme eespevee (NeGP) ves

neueebefke efceMeve cees[ heefjeespeveeDeeW (MMPs) Deewj keesj DeeF&meerer
DeJemebjevee efJekeeme kes ceeOece mes Fme efoMee ceW Deer eieefle keer
nw (NeGP kes lenle 8 Ieke Deewj 31 MMPs mebeeefuele nQ),
hejbleg osMe ceW Fueske^e@efvekeme efJeefvecee&Ce Deewj F&-Meemeve kes #es$e ceW
eYeeJeer eieefle megefveefMele kejves nsleg Fme keee&ece kees Deewj Je=no
kejles ngS ef[efpeue Fbef[ee ceW heebleefjle efkeee ieee nw~
ef[efpeue Fbef[ee keee&ece kes lenle otjmebeej, Fueske^e@efvekeme
Deewj DeeF&er keer peejer heefjeespeveeDeeW hej 1 ueeKe kejes[ .
Deewj veF& eespeveeDeeW SJeb ieefleefJeefOeeeW hej 13 npeej kejes[ .
keer mecee ueeiele Deeves kee Deekeueve nw~
ef[efpeue Fbef[ee keee&ece kes 2019 leke efvecveefueefKele megeYeeJe
eleeefMele nQ
(a) 2.5 ueeKe ieebJeeW ceW yee[
@ yeQ[, meeJe&Yeewecf eke heesve kevesekf eefJeer~
(b) Je<e& 2020 leke Fueske^e@efvekeme kee efveJeue Metve Deeeele~
(c) meYeer efJeMJeefJeeeueeeW SJeb 2.5 ueeKe mketueeW ceW JeeF&-heeF&
megefJeOee; veeieefjkeeW kes efueS meeJe&peefveke JeeF&-heeF& ne@mhee@dme~
(d) ef[efpeue meceeJesMeve : DeeF&er, sefuekee@ce SJeb Fueske^e@efvekeme
jespeieejeW kes efueS 1.7 kejes[ eefMeef#ele~
(e) jespeieej me=peve : ele#ele: 1.7 kejes[ SJeb Deele#e he
mes kece mes kece 8.5 kejes[~
(f) F&-ieJeveXme SJeb F&-meefJe&mespe : mejkeej ceW meJe&$e~
(g) Yeejle mJeemLe, efMe#ee, yeQefkebie pewmeer mesJeeDeeW ceW DeeF&er
Gheeesie ceW vesle=lJekelee& yevesiee~
(g) meeJe&peefveke keueeG[, Fbjves henbge kes ceeOece mes ef[efpeueer

meMee veeieefjke~
ef[efpeue Fbef[ee keee&ece kees efJeMes<e eeslmeenve GheueyOe kejeves
kes GsMe mes mejkeej eje 1-7 pegueeF&, 2015 kes oewjeve
ef[efpeue Fbef[ee mehleen (efJemle=le efJeJejCe nsleg osKeW-Fmeer Debke
ceW je^ere cegs, 2015-16 DeOeee) kee Je=no Deeeespeve
efkeee ieee~

heb. ceove ceesnve ceeueJeere je^er e efMe#eke SJeb efMe#eCe efceMeve

25 efomebyej 2014 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje yeveejme efnbot

efJeMJeefJeeeuee, JeejeCemeer kes mJeleb$elee YeJeve ceW heb. ceove ceesnve
ceeueJeere je^ere efMe#eke SJeb efMe#eCe efceMeve kee MegYeejbYe efkeee
ieee~ %eeleJe nw efke 25 efomebyej, 2014 kees ner hebef[le ceove
ceesnve ceeueJeere keer 154JeeR peebleer Yeer Leer~
Fme je^ere efceMeve kees eejbYe efkeS peeves keer Iees<eCee mebIeere yepe
2014-15 ceW 500 kejes[ . kes DeeJebve kes meeLe keer ieF&
Leer leLee Fme efceMeve kes efueS 12JeeR hebeJe<eeae eespevee ceW kegue
900 kejes[ . kee heefjJee efveOee&efjle efkeee ieee nw~
en je^ere efceMeve efMe#ekeeW, efMe#eCe, efMe#ekeeW kes eefMe#eCe leLee
Gvekes hesMesJej efJekeeme mes mebyebefOele cegeW kees Jeeheke he mes
ueef#ele kejsiee~ meeLe ner Fme efceMeve kes lenle hee"deece ef[peeFve,
Deekeueve SJeb cetueebkeve eeefJeefOe keer ef[peeFve SJeb efJekeeme,
efMe#eCe Meee (Pedagogy) Deewj eYeeJeer efMe#eCe Meee kee
efJekeeme Yeer nesiee~
ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eeuee Fme je^ere efceMeve kee vees[ue
ceb$eeuee nw~

Fme Debke ceW Deve$e meceeefnle je^ere cenJe keer Deve eespeveeSb/keee&ece
1. eOeeveceb$eer hemeue yeercee eespevee - ke=ef<e, heMegheeueve SJeb celmeeve DeOeee~
2. veerjebeue SJeb eOeeveceb$eer ke=ef<e efmebeeF& eespevee- ke=ef<e, heMegheeueve SJeb celmeeve DeOeee~
3. Meecee emeeo cegKepeea je^ere ye&ve efceMeve- DeJemebjevee SJeb mebeej DeOeee~
4. Decegle efceMeve- DeJemebjevee SJeb mebeej DeOeee~
5. mcee& Menj efceMeve- DeJemebjevee SJeb mebeej DeOeee~
6. 2022 leke meYeer kes efueS DeeJeeme efceMeve- DeJemebjevee SJeb mebeej DeOeee~
7. eOeeveceb$eer eece me[ke eespevee- DeJemebjevee SJeb mebeej DeOeee~
8. meeiejceeuee heefjeespevee- DeJemebjevee SJeb mebeej DeOeee~
9. je^ere keewMeue efJekeeme efceMeve- keewMeue efJekeeme DeOeee~
10. hesce Fbef[ee eespevee- heefjJenve DeOeee~
11. efceMeve FbOegve<e- mJeemLe, efeefkelmee SJeb hees<eCe DeOeee~
12. je^ere ke=ef<e efveJeejCe henue-mJeemLe, efeefkelmee SJeb hees<eCe DeOeee~
13. me&Dehe Fbef[ee DeefYeeeve- DeeefLe&ke cegodos, 2015-16 DeOeee~
14. eOeeveceb$eer Keefvepe #es$e keueeCe eespevee-DeeefLe&ke cegodos, 2015-16 DeOeee~
15. mJeCe& ceewerkejCe SJeb mJeCe& yeeb[ eespeveeSb- DeeefLe&ke cegodos, 2015-16 DeOeee~
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 24

Deve ecegKe meeceeefpeke-DeeefLe&ke keee&ece

keee&ece

mJeerke=efle/eejbYe

ecegKe GsMe

ueeiele/DeeJebve

je^er e Menjer DeepeereJf ekee

efceMeve (SveetSueSce)

3 efmelebyej, 2013 kees mJeerke=le;

mJeCe& peebleer Menjer jespeieej eespevee
kees hegveie&ef"le kejles ngS

osMe kes Menjer #es$e kes efveOe&veeW kees jespeieej DeJemej GheueyOe kejevee leLee
GveceW GeceMeeruelee nsleg mecegef ele keewMeue eefMe#eCe eoeve kejvee

12JeeR eespeveeJeefOe nsleg

6,404.90 kejes[ .

je^er e Keee megj#ee

DeefOeefveece

cetuele: DeOeeosMe kes ceeOece mes

20 Deiemle, 2013 kees eejbYe;
veF& keW mejkeej eje hegvemejefele
he ceW ueeiet

Menjer Deewj eeceerCe pevemebKee kes eceMe: 50 SJeb 75 eefleMele kees memleer
ojeW hej KeeeeVe GheueyOe kejevee; hee$e Jeefe kees eefle ceen 5 efkeee.
KeeeeVe-eeJeue 3 .; iesntb 2 . SJeb ceese Deveepe 1 . eefle efkeee.
keer oj mes

je^er e eeceerCe DeepeereJf ekee

efceMeve (SveDeejSueSce)DeepeereJf ekee

petve, 2011 ceW mJeCe& peebleer eece

mJejespeieej eespevee kees hegveie&e"f le
kejles ngS eejbYe

osMe kes eeceerCe iejerye heefjJeejeW kees yeQke $e+Ce SJeb mejkeejer meefyme[er
kes meeLe keewMeue efJekeeme SJeb mJemeneelee mecetneW kes ceeOece mes
mJejespeieej DeJemej GheueyOe kejekej GvnW iejeryeer jsKee mes Thej G"evee

je^er e meeceeefpeke meneelee

keee&ece (SveSmeSheer)

15 Deiemle, 1995 mes eejbYe

mebeJf eOeeve kes veerelf e efveosMeke lelJeeW kes Deveghe veeieefjkeeW kees yesjespeieejer,
Je=eJemLee, yeerceejer, De#ecelee SJeb Deve keef"veeFeeW keer efmLeefle ceW
ceW meneelee GheueyOe kejevee

mebIeere yepe 2015-16

ceW 9,074 kejes[ .

Deece Deeoceer yeercee eespevee

(SSyeerJeeF&)

2 Dekeyt ej, 2007 mes eejbYe

eeceerCe #es$eeW kes Yetecf enerve heefjJeejeW kes cegeKf eee keer ce=leg ee efJekeueebielee
keer efmLeefle ceW heefjJeej kees yeercee megj#ee eoeve kejvee

je^er e mJeemLe yeercee eespevee 1 Deewue, 2008 mes eejbYe

(DeejSmeyeerJeeF&)
Yeejle efvecee&Ce
2005-06 mes eejbYe

osMe kes Demebieef"le #es$e kes efveOe&velee jsKee mes veeres kes heefjJeejeW kees
mcee& kee[& DeeOeeefjle kewMeuesme mJeemLe yeercee keJej GheueyOe kejevee
Fmekes 6 Ieke nQ- eeceerCe DeJemebjevee nsleg efmebeeF&, me[ke, DeeJeeme,
peueehetelf e&, efJeegleerkejCe leLee otjmebeej mebheke&

eOeeveceb$eer eece me[ke eespevee efomebyej, 2000 ceW eejbYe

(heerScepeerSmeJeeF&)

cewoeveer #es$eeW ceW 500 ee DeefOeke Deeyeeoer leLee hene[er jepeeW, pevepeeleere
#es$eeW SJeb cemLeueere #es$eeW ceW 250 ee DeefOeke Deeyeeoer Jeeues cegKe
vesJeke& ceW hee$e mebheke&nerve JeefeeeW kes efueS yeejnceemeer mebheke& ceeie&
GheueyOe kejevee leLee ceewpetoe eeceerCe me[keeW kee JeJeefmLele mlejesVeeve

mebIeere yepe 2015-16

ceW 14,291 kejes[ .

peJeenjueeue vesn je^er e

Menjer veJeerkejCe efceMeve
(pesSveSveetDeejSce)

3 efmelebyej, 2005 mes eejbYe

osMe kes eeefvele ye[s SJeb cenJehetCe& veiejeW (kegue 65) ceW DeeOeejYetle
{ebes kee efJekeeme Deewj Gvekee Jeeheke DeeOegevf ekeerkejCe kejves kes meeLe
Jeneb kes efveJeeefmeeeW kees mecegef ele megeJf eOeeSb GheueyOe kejevee; Deye Fmekes
mLeeve hej Decelg e SJeb mcee& efmeer efceMeve

jepeerJe DeeJeeme eespevee

(DeejSJeeF&)

3 efmelebyej, 2013 kees mJeerke=le

osMe keer meYeer ceefueve yeefmleeeW (muece) kes hegveefJe&keeme kes meeLe Gvekees
Deewheeeefjke eCeeueer kes lenle ueekej Yeejle kees 2013-2022 kes
ceOe ceefueve yemleer-cege yeveevee

12JeeR eespeveeJeefOe nsleg

32,230 kejes[ .

jepeerJe $e+Ce eespevee

(DeejDeejJeeF&)

3 efmelebyej, 2013 kees Menjer

efveOe&veeW kees DeeJeeme nsleg yeepe
meefyme[er eespevee kees hegvemejefele
kejles ngS mJeerke=le

DeeefLe&ke he mes kecepeesj JeieeX (F&[yuetSme) SJeb Deuhe Deee mecetneW

(SueDeeF&peer) kees Deheves DeeJeemeeW kes efvecee&Ce/efJemleej nsleg 15-20
Je<eeX kes efueS oerIe&keeefueke $e+Ce hej 5 eefleMele keer yeepe meefyme[er
GheueyOe kejevee

12JeeR eespeveeJeefOe nsleg

3,580 kejes[ .

je^er e Gelej efMe#ee

DeefYeeeve (DeejetSmeS)

3 Dekeyt ej, 2013 kees mJeerke=le

Je<e& 2020 leke Gelej efMe#ee ceW mekeue veeceebkeve Devegheele kees
Jele&ceeve 19 eefleMele mes ye{ekej 30 eefleMele leke henbgeeves kee ue#e

12JeeR eespeveeJeefOe nsleg

22,885 kejes[ .

mee#ej Yeejle keee&ece

8 efmelebyej, 2009 mes eejbYe

je^er e mee#ejlee efceMeve kees ceefnuee mee#ejlee hej efJeMes<e Oeeve osles
ngS Fme keee&ece kes he ceW hegveie&ef"le efkeee ieee nw efpemes 12JeeR
eespeveeJeefOe ceW osMe kes meYeer efpeueeW ceW efJemleeefjle efkeee peeSiee

je^er e ceeOeefceke efMe#ee

DeefYeeeve (DeejSceSmeS)

ceee&, 2009 mes eejbYe

12JeeR eespeveeJeefOe kes Deble (2017) leke meYeer ceeOeefceke efJeeeueeeW

eje efJeefnle ceeveob[eW kes Deveghe meYeer meeceeefpeke-DeeefLe&ke-ueQeif eke
keeJeeW kees otj kejles ngS ceeOeefceke mlej keer efMe#ee kees meeJe&Yeewefceke
yeveevee

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 25

keee&ece

mJeerke=efle/eejbYe

ecegKe GsMe

ueeiele/DeeJebve

mketueeW ceW je^er e ceOee

Yeespeve keee&ece
(efce[ [s ceerue eespevee)

cetuele: 15 Deiemle, 1995 mes

je^er e hees<eenej meneelee keee&ece
kes he ceW eejbYe; 2007-08 mes
Jele&ceeve veecekejCe

eeLeefceke SJeb Ge eeLeefceke ke#eeDeeW kes yeeeW keer GheefmLeefle ye{eves

SJeb Gvekes hees<eCe mlej ceW megOeej kejves kes meeLe mketueeW ceW veeceebkeve oj
ceW Je=e
f kejvee

mebIeere yepe 2015-16

ceW 8,900 kejes[ .

je^er e eeceerCe mJeemLe

efceMeve (SveDeejSeSce)

Je<e& 2005 mes eejbYe; cetue DeJeefOe

kes efueS efJemleeefjle efkeee ieee nw

osMe keer eeceerCe Deeyeeoer kees Glke= mJeemLe mesJee leke henbg e ceW megOeej,
mJeemLe mesJee ceW DeblejeueeW kees Yejvee, mJeemLe #es$e ceW efJekeWerke=le
eespevee kees megiece yeveevee Deewj Deblej-#es$eere meceeefYehelee ueevee

je^er e Menjer mJeemLe

efceMeve (SveetSeSce)

1 ceF&, 2013 kees mJeerke=le

SveDeejSeSce keer lepe& hej osMe kes Menjer efveOe&ve Jeie& nsleg eeLeefceke
mJeemLe mesJeeDeeW hej cegKe Oeeve keWefle kejles ngS 50 npeej mes
DeefOeke pevemebKee Jeeues MenjeW SJeb kemyeeW ceW efeeeefvJele nesiee

vees : SveDeejSeSce Deewj SveDeejetSce Deye Decyeus ee keee&ece je^er e mJeemLe efceMeve (SveSeSce) kes lenle oes Ieke ee GheefceMeve nQ~ mebIeere yepe 2015-16 ceW SveSeSce
kes efueS 18,000 kejes[ . kee DeeJebve efkeee ieee nw~
je^er e yeeue mJeemLe
keee&ece (SvemeerSeheerSveDeejSeSce kes lenle)

6 hejJejer, 2013 kees MegYeejbYe

yeeeW keer meeJe&Yeewecf eke mJeemLe peebe kes ceeOece mes Gvekes YeeJeer peerJeve
keer iegCeJeee ceW megOeej kejvee leLee Gvekes efJekeeme keer yeeOeeDeeW, pevcepeele
keefceeeW, jesieeW, efJekeueebielee Deeefo keer eeLeefceke DeJemLee ceW ner heneeve
kej GvnW mecegef ele mJeemLe meneelee GheueyOe kejevee

peveveer megj#ee eespevee

(pesSmeJeeF&-SveDeejSeSce
kes lenle)

Je<e& 2005 mes eejbYe

o#e pevce heefjeejkeeW eje efkeS peeves Jeeues meebmLeeefveke peveve kees
eeslmeeefnle kejkes ceele=lJe ce=leg Devegheele (SceSceDeej) kees veeres ueevee

peveveer efMeMeg megj#ee keee&ece

1 petve, 2011 mes eejbYe

pevemJeemLe mebmLeeve ceW peveve kejves Jeeueer meYeer ieYe&Jeleer ceefnueeDeeW kes
efueS efve:Meguke Meue efeee, ceghele oJeeSb, efveoeve, je SJeb Deenej
meefnle peveve Deewj hejeceMe& kes oewjeve Iej mes mebmLeeve leke ceghele heefjJenve
kees Meeefceue kejles ngS hetCe&leee efve:Meguke peveve keer megeJf eOee
GheueyOe kejevee

ceele=lJe Deewj yeeue Deuhehees<eCe kes cegs mes efvehevee efpemekes lenle 3 Je<e&
mes kece Deeeg kes yeeeW ceW Jepeve keer keceer leLee yeeeW, efkeMeesejf eeW SJeb
ceefnueeDeeW ceW jeeuhelee kes mlejeW kees kece kejvee Meeefceue nQ

12JeeR eespeveeJeefOe nsleg

1,213.19 kejes[ .

ceele=lJe SJeb yeeue Deuhehees<eCe 24 efmelebyej, 2013 kees Devegceeseof le

nsleg yeng#es$eere keee&ece
Skeerke=le yeeue efJekeeme mesJee
eespevee (DeeF&meer[erSme)

1975 ceW eejbYe leLee efmelebyej, 2012 6 Je<e& mes kece Deeeg kes yeeeW kee mecee efJekeeme Deewj ieYe&Jeleer SJeb
ceW hegveie&e"f le he kees mJeerke=efle
mleveheeve kejeves Jeeueer ceefnueeDeeW kes efueS Gefele hees<eCe SJeb mJeemLe
efMe#ee eoeve kejvee

12JeeR eespeveeJeefOe nsleg

1,23,580 kejes[ .

efkeMeesjer ue[efkeeeW kes

meMeefekejCe nsleg
jepeerJe ieebOeer eespevee
- meyeuee

19 veJebyej, 2010 mes eejbYe

11-18 Je<e& keer ue[efkeeeW kee hees<eCe meefnle mecee efJekeeme Deewj
GvnW mJeeJeuebyeer yeveevee efpemeceW Deeejve heeseuf eke Sefme[ hetjke KegjekeW,
mJeemLe peebe, keewMeue SJeb mJeemLe efMe#ee, JeeJemeeefeke hejer#eCe
Deeefo Meeefceue nQ

ceefnuee meMeefekejCe nsleg

je^er e efceMeve

Je<e& 2010-11 mes eejbYe

efJeefYevve keWere ceb$eeueeeW keer veerelf eeeW, keee&eceeW Deewj mkeerceeW kes
yesnlej DeefYemejCe kes ceeOece mes ceefnueeDeeW kee mecee meMeefekejCe

Fbeof je ieebOeer ceele=lJe meneesie

eespevee (DeeF&peerSceSmeJeeF&)

Dekeyt ej, 2010 mes eejbYe

ieYe&Jeleer ceefnueeDeeW Deewj mleveheeve kejeves Jeeueer ceeleeDeeW kes efueS

meMele& vekeoer nmleeblejCe eespevee

ele#e ueeYe DeblejCe

([eryeerer) eespevee

1 peveJejer, 2013 mes ejCeye

he ceW eejbYe

keWere ceb$eeueeeW SJeb efJeYeeieeW eje eueeF& peeves Jeeueer keueeCekeejer

eespeveeDeeW kee ueeYe ueeYeeefLe&eeW kees vekeo meefyme[er kes he ceW Gvekes
yeQke Keeles ceW nmleebleefjle kejvee; veF& keW mejkeej eje hegveie&ef"le
keer pee jner nw~

jepeerJe ieebOeer eeceerCe

efJeegleerkejCe eespevee
(DeejpeerpeerJeerJeeF&)

Deewue, 2005 ceW eejbYe

keW mejkeej eje 90 eefleMele Devegoeve SJeb 10 eefleMele $e+Ce kes

ceeOeke mes eleske eece SJeb yemeeJe kee efJeegleerkejCe kejves nsleg;
Deye Fmekes mLeeve hej oerve oeeue eece efJeegleerkejCe eespevee

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 26

efJeefOe SJeb veee, 2015-16

meceepeJeeoer SJeb hebLeefvejhes#e Meyo neves mebyebOeer eeefekee Keeefjpe efnvot Meeeese hejbheje kes Devegmeej nes Dee&keeW keer efveegefe
Smemeer/Smeer (Deleeeej efveJeejCe) mebMeesOeve Ske 2015 oesef<eeeW kees ceeheer hej mebefJeOeeve heer" kee efveCe&e meer. [er.
omleeJespeer mee#e kes he ceW ceeve efJeJeeefnle heg$eer kees Devegkebhee efveegefe kee DeefOekeej Oece& ebLeeW kees ^s[ceeke& yeveeves keer Devegceefle
veneR efnvot efJeOeJee kees peerJeve efveJee&n kee DeefOekeej efJeosefMeeeW kes efueS Yeejle ceW mejesiesmeer hej eefleyebOe efnvot GejeefOekeej hej
megeerce kees& mLeeeer nw Devegso 370 Meer<e&ke hej kee@heerjeF veneR cegefmuece ceefnueeDeeW kes efueS Deueie me#ece heer" [ebme
yeej kes mebyebOe ceW meJeexe veeeeuee kee efveoxMe je<^ere veeefeke efveegefe Deeeesie DemebJewOeeefveke Yeejle kes 21JeW efJeefOe Deeeesie kee
ie"ve DeebOe eosMe ceW efJeMes<e veeeeueeeW keer mLeehevee je<^ere veeefeke [ee efe[ yeeue efJekeeme Je keevetveer DeefOekeej Hej efJeefOe
Deeeesie ce=legob[ hej efJeefOe Deeeesie keer DevegMebmee efouueer ceW Ghejepeheeue-cegKeceb$eer efJeJeeo mejkeejer efJe%eeheveeW hej meJeexe
veeeeuee [eeve efMekeej efJeOeseke, 2015 DeeF&er Ske keer Oeeje-66A DemebJewOeeefveke kejej

meceepeJeeoer SJeb hebLeefvejhes#e Meyo neves

mebyebOeer eeefekee Keeefjpe

Fueeneyeeo Ge veeeeuee ves 28 peveJejer, 2016 kees efnvot

eb Dee@he peefmme keer Gme eeefekee kees Keeefjpe kej efoee,
efpemeceW 42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveece keer Oeeje-2 kees
egveewleer osles ngS Yeejleere mebefJeOeeve keer emleeJevee mes meceepeJeeoer
SJeb hebLeefvejhes#e Meyo neves keer ceebie keer ieF& Leer~
OeeleJe nw efke 42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveece-1976 keer
Oeeje-2 eje Yeejle kes mebefJeOeeve keer emleeJevee ceW meceepeJeeoer
Deewj hebLeefvejhes#e Meyo pees[s ieS Les leLee je^ keer Skelee kees
je^ keer Skelee Deewj DeKeb[lee mes eeflemLeeefhele efkeee ieee Lee~
Fme eeefekee ceW efmehe& 42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveece1976 keer Oeeje-2 kees ner egveewleer veneR oer ieF& Leer, yeefuke en
Yeer kene ieee Lee efke mebefJeOeeve kes Devegso 368 kes eeJeOeeveeW
kes lenle mebmeo kees emleeJevee ceW mebMeesOeve ee GmeceW efkemeer Meyo
kees pees[ves ee neves kee DeefOekeej veneR nw~
eeefekee ceW en Yeer oueerue oer ieF& Leer efke osMe kees megee he mes
eueeves ceW emleeJevee ceW pees[s ieS meceepeJeeoer SJeb hebLeefvejhes#e
Meyo yeeOee hewoe kej jns nQ~ FvnW pevelee hej peyejomleer Leeshee ieee
nw~ mebefJeOeeve kees ueeiet kejles mecee es Meyo GmeceW veneR Les~
eeefekee kees Keeefjpe kejles ngS Fueeneyeeo Ge veeeeuee keer
KeC[heer" ves efceveJee& efceume yeveece Yeejle mejkeej ekejCe kee
nJeeuee osles ngS kene efke megeerce kees& ves 42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve
DeefOeefveece keer Oeeje 4 Deewj 5 kees efvejmle kej efoee Lee, efkebleg
emleeJevee ceW mebMeesOeve kees efyevee DeheJeeo kes ceevee Lee~ en Yeer
kene efke es efmeeble SJeb DeeoMe& Yeejleere mebefJeOeeve kee DeefYeVe
efnmmee nQ~

efnvot Meeeese hejbheje kes Devegmeej nes Dee&keeW keer efveegefe

Ske ekejCe kee efvemleejCe kejles ngS megeerce kees& kes veeecetefle&
jbpeve ieesieesF& SJeb Sve. Jeer. jeceCee keer heer" ves efomebyej, 2015
ceW en JeJemLee oer efke cebefoj ceW Dee&keeW keer efveegefe efnvot
Meeeese hejbheje kes Devegmeej ner nesveer eeefnS~ eeveer en efveegefe
Meee kes eeJeOeeveeW kes Debleie&le ner nesveer eeefnS~ Meer<e& Deoeuele
ves en Yeer mhe efkeee efke Meeeese DeeOeej hej keer peeves Jeeueer

Ssmeer efveegefe mes mebefJeOeeve ceW ope& meceevelee kes DeefOekeej kee
GuuebIeve veneR neslee~
en hewmeuee megeerce kees& ves Deeefo MewJe efMeJeeeee&ie&ue veeue mebiece
yeveece leefceuevee[g jepe ekejCe ceW megveeee~ ngDee en Lee efke
leefceuevee[g mejkeej eje Je<e& 1971 ceW efnvot Oecee&Le& SJeb Oeeefce&ke
oeve DeefOeefveece ceW Ske mebMeesOeve kes peefjS cebefojeW ceW Dee&keeW
(hegpeeefjeeW) keer JebMeevegiele efveegefeeeW keer JeJemLee kees Kelce kej
efoee ieee Lee~ mejkeej kes Fme keoce kees megeerce kees& ceW egveewleer
oer ieF&~ Fme hej megeeerce kees& ves Je<e& 2002 ceW en hewmeuee
megveeee efke Dee&keeW keer efveegefe DeeieceMeeeeW kes Deveghe ner
nesveer eeefnS~
Fmekes yeeo Je<e& 2006 ceW leefceuevee[g mejkeej ves Fme DeeMee kee
DeeosMe peejer efkeee efke Ssmee keesF& Yeer Jeefe cebefoj kee Dee&ke
efveege efkeee pee mekelee nw, efpemes Oeeefce&ke hejbhejeDeeW SJeb jerefleefjJeepeeW keer peevekeejer nes~ Deheves Fme DeeosMe kes meceLe&ve ceW jepe
mejkeej eje en leke& Yeer efoee ieee efke hegpeejer nesves hej kesJeue
Ske ner JeCe& kee efJeMes<eeefOekeej veneR nes mekelee~ en mebefJeOeeve ceW
eoe Oeeefce&ke mJeleb$elee kes DeefOekeej kee nveve nw~
jepe mejkeej kes Fme DeeosMe kees Deeefo MewJe efMeJeeeee&ie&ue veeue
mebiece eje egveewleer oer ieF& Leer~ Fme ekejCe ceW megeerce kees& ves
jepe mejkeej kes Meemekeere DeeosMe kees lees Keeefjpe veneR efkeee,
efkebleg en JeJemLee oer efke Dee&keeW keer efveegefe Meeeese DeeOeej
hej nesves hej mebefJeOeeve ceW GefuueefKele meceevelee kes DeefOekeej kee
GuuebIeve veneR neslee~
megeerce kees& ves Deheves Fme hewmeues ceW peneb Meeeese hejbheje kes
Deveghe Dee&keeW keer efveegefe kees keeece jKee, JeneR en Yeer kene
efke YeefJe<e ceW Ssmes efkemeer ceeceues hej efJeJeeo GlheVe nesves keer oMee
ceW Deoeuele en osKesieer efke FmeceW mebefJeOeeve keer efkemeer JeJemLee
kee GuuebIeve lees veneR nes jne nw DeLee&le Jen mebefJeOeeve meccele nw
DeLeJee veneR~

Smemeer/Smeer (Deleeeej efveJeejCe) mebMeesOeve Ske 2015

Devegmetefele peeefle SJeb Devegmetefele pevepeeefle (Deleeeej efveJeejCe)

DeefOeefveece, 1989 ceW Dehesef#ele mebMeesOeveeW nsleg DeOeeosMe keW
mejkeej eje 2014 ceW ueeee ieee Lee Deewj lelheMeele Fme
meboYe& ceW efJeOeseke ueeske meYee ceW pegueeF&, 2014 ceW emlegle efkeee

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 27

ieee Lee~ ueeske meYee eje 4 Deiemle, 2015 kees leLee jepe
meYee eje 21 efomebyej, 2015 kees en efJeOeseke heeefjle efkeee
ieee Deewj lelheMeele 31 efomebyej, 2015 kees je^heefle keer
mJeerke=efle eehle nesves kes yeeo en Devegmetefele peeefle SJeb Devegmetefele
pevepeeefle (Deleeeej efveJeejCe) mebMeesOeve DeefOeefveece, 2015
kes he ceW DeefOemetefele ngDee nw~
Fme DeefOeefveece kes eeJeOeeve 26 peveJejer, 2016 mes eYeeJeer nes
ieS nQ~
mebMeesOeve DeefOeefveece kes lenle iewj-Smemeer/Smeer eje Smemeer ee
Smeer kes efJe efkeS ieS keeeeX kees Fme DeefOeefveece kes lenle
Smemeer/Smeer kes efJe DehejeOeeW kes he ceW ceeves peeves nsleg veF&
DehejeOe esefCeeeb efveOee&efjle kejves kes meeLe keg hetJe&Jeleea DehejeOe
esefCeeeW kees mebMeesefOele Yeer efkeee ieee nw~
efkemeer Smemeer ee Smeer Jeefe hej efkemeer efJeefMe eleeMeer kees
cele osves ee ve osves kes efueS efJeefOe-efJe lejerkes mes oyeeJe [eueves
(pees efke cetue DeefOeefveece ceW ner Lee) kes Deefleefje Deye celeoeve mes
mebyebefOele efveefMele DeJejesOeke ieefleefJeefOeeeW kees Yeer Fme DeefOeefveece
kes lenle DehejeOe ceevee ieee nw~
cetue DeefOeefveece kes lenle Smemeer ee Smeer ceefnuee kee eewve
Mees<eCe ee Gmes eleeef[le kejvee DehejeOe keer esCeer ceW Lee~
mebMeesOeve DeefOeefveece ceW Smemeer ee Smeer ceefnuee kees Gmekeer
Fe kes yeiewj ieuele Fjeos mes tves, Gmekes efJe eewefveke eke=efle
keer keej&JeeF&, MeyoeW ee neJe-YeeJe kes eeesie DeLeJee efkemeer cebefoj
ceW Smemeer ee Smeer ceefnuee kees osJeoemeer kes he ceW emlegle kejves
kees Yeer Deye Fme DeefOeefveece kes lenle DehejeOe kes he ceW
Jeieeake=le efkeee ieee nw~
mebMeesOeve DeefOeefveece kes lenle Smemeer/Smeer kes efJe DehejeOe
keer esCeer ceW Meeefceue efkeS ieS veS DehejeOe nQ
(i) petles-ehheue keer ceeuee henveevee;
(ii) neLe mes cewuee {esves DeLeJee ceeveJe ee heMeg MeJeeW kees G"eves
kes efueS cepeyetj kejvee;
(iii) meeJe&peefveke he mes Smemeer ee Smeer kes efueS peeeflemeteke
DeheMeyoeW kee eeesie kejvee;
(iv) meeceeefpeke ee DeeefLe&ke yeefn<keej Deejesefhele kejvee ee Gmekee
Yee efoKeevee;
(v) Smemeer/Smeer kes efJe ogYee&JeveeSb Ye[keeves kee eeeme
kejvee DeLeJee efkemeer Ge mecceeefvele ce=leke kee Deveeoj
kejvee~
Fmekes Deefleefje mebMeesOeve DeefOeefveece ceW Deye Devegmetefele peeefle
ee Devegmetefele pevepeeefle kes JeefeeeW kees meeJe&peefveke mebheoe
mebmeeOeveeW kee Gheeesie kejves mes jeskeves, meeJe&peefveke hetpee mLeue ceW
eJesMe kejves mes jeskeves ee efkemeer Mew#eefCeke ee mJeemLe mebmLeeve ceW
eJesMe kejves mes jeskeves kees Yeer Smemeer/Smeer kes efJe DehejeOe
ceeves peeves kee eeJeOeeve efkeee ieee nw~

meer. [er. omleeJespeer mee#e kes he ceW ceeve

2 efomebyej, 2015 kees meJeexe veeeeuee kes lelkeeueerve cegKe

veeeeOeerMe Se.Sue. oet keer DeOe#elee Jeeueer 5 veeeeOeerMeeW
keer mebefJeOeeve heer" ves hetJe& eOeeveceb$eer jepeerJe ieebOeer keer nlee kes
oesef<eeeW kees ceeheer kes eMve hej Dehevee cenJehetCe& efveCe&e efoee~

25 veJebyej, 2015 kees Ske ekejCe keer megveJeeF& kejles ngS

meJeexe veeeeuee kes veeecetefle& oerheke efceee SJeb veeecetefle& heer.
meer. meble keer heer" ves en JeJemLee oer efke Yeejleere mee#e
DeefOeefveece, 1872 keer Oeeje-3 kes lenle kee@chewke ef[mke
(meer. [er.) Yeer Ske omleeJespe nw~ megeerce kees& ves en JeJemLee
omleeJespe (Document) keer heefjYee<ee keer peebe kejles ngS oer~
en ekejCe Ske yees kes eewve Mees<eCe mes mebyebefOele nw, efpemeceW
^e@eue kees& ves Deejesheer MeceMesj efmebn kees Deheveer yesiegveener meeefyele
kejves kes efueS efjkee@[x[ yeeleeerle keer meer. [er. hesMe efkeS peeves
keer Devegceefle veneR oer Leer~ ^e@eue kees& kes Fme hewmeues kees
nefjeeCee Deewj hebpeeye Ge veeeeuee eje Yeer mener "njeee
ieee Lee~
megeerce kees& ves Deheves hewmeues ceW Ge veeeeuee SJeb ^e@eue kees&
kes hewmeues kees Keeefjpe kejles ngS meer. [er. kees mee#e kes he ceW
hesMe efkeS peeves SJeb Gmekee heesjWefmeke uewye ceW hejer#eCe kejJeeS
peeves keer Fpeepele oer~ neueebefke Meer<e& veeeeuee eje meer. [er. keer
eeceeefCekelee hej keesF& efhheCeer veneR keer ieF&~

efJeJeeefnle heg$eer kees Devegkebhee efveegefe kee DeefOekeej

oesef<eeeW kees ceeheer hej mebefJeOeeve heer" kee efveCe&e

mebefJeOeeve heer" ves 3-2 kes yengcele mes efoS Deheves efveCe&e ceW kene
efke leefceuevee[g jepe mejkeej kees jepeerJe ieebOeer keer nlee kes
oesef<eeeW kees ceeheer oskej efjne kejves kee DeefOekeej veneR nw leLee Fme
meboYe& ceW keW mejkeej keer menceefle kes efyevee oesef<eeeW kees ceeheer
veneR oer pee mekeleer nw~
Fmekes meeLe ner mebefJeOeeve heer" ves en Yeer mhe efkeee efke DeepeerJeve
keejeJeeme kee leelhee& peerJeve Yej keer kewo nw leLee veeeeuee
peIeve DehejeOe ceW ceewle keer yepeeS Gcekewo keer mepee osles mecee
oes<eer kees efveefele mecee leke ceeheer oskej ve es[s peeves keer Mele&
ueiee mekelee nw~
meJeexe veeeeuee ves kene efke mebefJeOeeve kes Devegso 355
(mebIe kee en kee&Je nesiee efke Jen yeee DeeeceCe Deewj Deebleefjke
DeMeebefle mes eleske jepe keer mebj#ee kejs Deewj eleske jepe keer
mejkeej kee Fme mebefJeOeeve kes GyehebOeeW kes Devegmeej eueeee peevee
megefveefele kejs) kes efmeebleeW kes heefjes#e ceW meerDeejheermeer keer Oeeje
435(1)(S) ceW efoS eeJeOeeveeW kees mecePee peevee eeefnS pees
oesef<eeeW kees ceeheer oskej efjne kejves kes meboYe& ceW jepe mejkeej kees
keW mes hejeceMe& kejves keer yeele kejles nQ~
Fme efveCe&e kes meeLe ner mebefJeOeeve heer" ves efjneF& keer ceebie kejves
Jeeueer jepeerJe ieebOeer keer nlee kes oesef<eeeW keer eeefekeeSb efveheejs
kes efueS Jeeheme 3 veeeeOeerMeeW keer heer" kees Yespeer nQ pees efke
efveOee&efjle keevetve kes Devegmeej Fvekee efveheeje kejsieer~

5 efomebyej, 2015 kees Fueeneyeeo Ge veeeeuee leLee 2

efomebyej, 2015 kees efyeueemehegj Ge veeeeuee ves Deheves cenJehetCe&
efveCe&eeW ceW Meemekeere mesJeke keer ce=leg kes yeeo ce=leke Deeefele keess
kes lenle Gmekeer efJeJeeefnle heg$eer kees Yeer mejkeejer veewkejer ceW
Devegkebhee efveegefe kee nkeoej ceevee~
GuuesKeveere nw efke Gej eosMe jepe mesJee efveeceeJeueer leLee
eermeie{ keer 2003 keer Devegkebhee efveegefe mebyebOeer jepe Meemeve

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 28

veerefle ceW ce=leke Deeefele kes he ceW heg$e ee DeefJeJeeefnle heg$eer ee

efJeOeJee kees veewkejer osves kee efveece nw~
Fme meboYe& ceW Fueeneyeeo Ge veeeeuee ves Deheves efveCe&e ceW
DeefJeJeeefnle Meyo kees mebefJeOeeve kes Devegso 14 (efJeefOe kes
mece#e mecelee) SJeb 15 (Oece&, cetue JebMe, peeefle, efuebie ee pevce
mLeeve kes DeeOeej hej efJeYeso kee eefle<esOe) kes efJehejerle ceevee Deewj
kene efke efJeJeeefnle heg$eer kees efveegefe ve osvee efuebieYeso kejvee nw
efpemes mebefJeOeeve ceW eefleyebefOele efkeee ieee nw~ veeeeuee ves kene
efke efJeJeeefnle heg$e eefo ce=leke Deeefele keess kes lenle veewkejer hee
mekelee nw lees efJeJeeefnle heg$eer kees veewkejer osves mes Fvekeej kejves kee
Deewefele veneR nw~
otmejer Deesj, efyeueemehegj Ge veeeeuee ves Deheves efveCe&e ceW kene
efke jepe Meemeve keer Devegkebhee efveegefe kes efveece efuebieYeso ye{eves
Jeeues Deewj mebefJeOeeve kes Devegso 16(2) (efpemekes Devegmeej
jepe kes DeOeerve efveeespeve ee heo kes mebyebOe ceW Oece&, cetueJebMe,
peeefle, efuebie, GodYeJe, pevce mLeeve ee efveJeeme kes DeeOeej hej
efJeYeso veneR efkeee peeSiee) kee GuuebIeve nQ~ Fmekes meeLe ner
veeeeuee ves Devegkebhee efveegefe mebyebOeer 2003 keer jepe Meemeve
keer veerefle kees j kej efoee~

efJeosefMeeeW kes efueS Yeejle ceW mejesiesmeer hej eefleyebOe

Oece& ebLeeW kees ^s[ceeke& yeveeves keer Devegceefle veneR

meJeexe veeeeuee kes veeecetefle& jbpeve ieesieesF& SJeb veeecetefle&

Deej. kes. DeeJeeue keer KeC[heer" ves Ske ekejCe keer megveJeeF&
kejles ngS 23 veJebyej, 2015 kees en JeJemLee oer efke jeceeeCe,
kegjeve, yeeFefyeue SJeb iegebLe meeefnye pewmes heefJe$e SJeb Oeeefce&ke
ebLeeW kes veece kee Fmlesceeue JemlegDeeW ee mesJeeDeeW kes efueS ^s[ceeke&
kes he ceW veneR efkeee pee mekelee, keeeWefke Oece&ebLeeW kes veece kee
Fmlesceeue ^s[ceeke& kes he ceW kejves keer Devegceefle efoS peeves mes
ueesieeW keer YeeJeveeSb Deenle nes mekeleer nQ~
en ekejCe efyenej kes Ske keejesyeejer mes mebyebefOele nw, efpemeves
Deiejyeeer Deewj F$e yeseves kes efueS jeceeeCe Meyo kee ^s[ceeke& kes
he ceW Fmlesceeue efkeS peeves keer Devegceefle ceebieer Leer, efpemes
yeewefke mecheoe Deheerueere yees[& (Intellectual Property
Appellate Board) eje Keeefjpe kej efoee ieee Lee~ yees[& kes
Fme efveCe&e kees keejesyeejer eje megeerce kees& ceW egveewleer oer ieF& Leer~
keejesyeejer keer Deheerue kees Keeefjpe kejles ngS megeerce kees& ves en
hewmeuee megveeee efke jeceeeCe cenef<e& yeeuceerefke eje jefele efnvogDeeW
kee Ske heefJe$e Deewj Oeeefce&ke ebLe nw, DeleSJe ^s[ceeke& kes he ceW
Fmekee Fmlesceeue efkeS peeves keer Devegceefle veneR oer pee mekeleer nw~

megeerce kees& kes veeecetefle& Sce. JeeF&. Fkeyeeue keer DeOe#elee

Jeeueer heer" ves Ske ekejCe keer megveJeeF& kejles ngS 14 veJebyej,
2015 kees en cenJehetCe& JeJemLee oer efke efnvot efJeOeJee kes efueS
peerJeve efveJee&n kee DeefOekeej Ske cetueJeeve, DeeOeeeflceke Deewj
vewefleke DeefOekeej nw~ en efmehe& Deewheeeefjkelee veneR nw~
megeerce kees& ves en mhe efkeee efke efnvot efJeOeJee mJeeb kees meneje
osves kes efueS efceueer ngF& mecheefe ceW hetCe& DeefOekeej kee oeJee kej
Gmes veeefeke he mes ueeiet kejJee mekeleer nw~ en Yeer kene efke
efnvot efJeefOe kes lenle en hetCe&le: mLeeefhele nw efke heefle hej Deheveer

4 veJebyej, 2015 kees Ske Dence hewmeuee megveeles ngS megeerce

kees& ves efJeosMeer veeieefjkeeW kes efueS Yeejle ceW mejesiesmeer hej eefleyebOe
ueiee efoee~ mejesiesmeer (Surrogacy) mes DeefYeeee efkejeS keer
keesKe mes nw~ Fme efeefkelmekeere lekeveerke kes peefjS keesF& ceefnuee
efkemeer Deve kes YetCe kees Deheveer keesKe ceW heeueleer nw leLee Gmekeer
mebleeve kees pevce osleer nw~ Yeejle ceW mejesiesmeer Ske Geesie yeve egkee
nw, pees efke Jele&ceeve ceW 2.3 Dejye Decesefjkeer [e@uej kee nw leLee
meeueevee FmeceW 20 keer oj mes Fpeehee nes jne nw~
OeeleJe nw efke mejesiesmeer kes Deveskeeveske vekeejelceke eYeeJeeW SJeb
efJeosefMeeeW eje mejesies (efkejeS keer keesKe osves Jeeueer ceefnuee) kee
Mees<eCe efkeS peeves kes cesvepej Fme hej eefleyebOe keer ceebie keer pee
jner Leer~
Fme eefleyebOe kes meboYe& ceW en peeve uesvee Gefele jnsiee efke nceejs
osMe keer mejkeej Je<e& 2010 mes uebefyele efJeOeseke'Assisted
Reproductive Technology (ART) Bill' eje Fme yeele
hej efJeeej kej jner nw efke mejesiesmeer kees Yeejleere veeieefjkeeW kees
DeLeJee Yeejleere veeieefjkeeW mes efJeJeeefnle efJeosefMeeeW leke ner meerefcele
jKee peeS~
GuuesKeveere nw efke Yeejle mejkeej megeerce kees& ceW Fme DeeMee kee
nueheveecee Yeer oeefKeue kej egkeer nw efke Jen JeeefCeefpeke mejesiesmeer
ve efmehe& jeskesieer, yeefuke obef[le Yeer kejsieer, leeefke mejesies efMeMeg
kee efJeee SJeb ceeveJe lemkejer kees jeskee pee mekes leLee Yeejleere
veejer kes eerlJe keer j#ee keer pee mekes~

efnvot GejeefOekeej hej megeerce kees&

efnvot efJeOeJee kees peerJeve efveJee&n kee DeefOekeej

helveer kes peerJeve efveJee&n kee Yeej G"eves kee efvepeer oeefelJe neslee nw
Deewj Deiej Gmekes heeme mecheefe nw, lees Gmekeer helveer kees Deheves
peerJeve efveJee&n kes efueS Gme mecheefe ceW DeefOekeej kee nke nw~
en ekejCe Ske efJeOeJee mes mebyebefOele nw, efpemeves Deheves heefle mes
Jemeerele ceW efceueer mecheefe Ske efjMlesoej kees os oer Leer~ Fmes
Deoeuele ceW egveewleer oer ieF& Leer~ Fme hej DeebOe eosMe Ge
veeeeuee ves efJeOeJee kes he#e ceW hewmeuee megveeee Lee, efpemes megeerce
kees& ceW egveewleer oer ieF& Leer~ megeerce kees& ves DeebOe eosMe Ge
veeeeuee kes hewmeues kees mener "njeles ngS en kene efke en
ceefnuee kee hetCe& DeefOekeej nw Deewj Jen mecheefe keer Jemeerele kejves
kes efueS mJeleb$e nw~

Ske ekejCe ceW hewmeuee megveeles ngS 29 Deketyej, 2015 kees

megeerce kees& ves en JeJemLee oer efke efnvot GejeefOekeej (mebMeesOeve)
DeefOeefveece, 2005 Gve mecheefe yebJeejeW hej ueeiet veneR nesiee,
efpeveceW efhelee keer ce=leg 9 efmelebyej, 2005 mes henues nes egkeer nw~
OeeleJe nw efke Je<e& 2005 cesW efnvot GejeefOekeej DeefOeefveece,
1956 kees mebMeesefOele kej 9 efmelebyej, 2005 mes efnvot
GejeefOekeej (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2005 kees eYeeJeer efkeee
ieee Lee, efpemeceW heg$eeW kes meceeve hegef$eeeW kees Yeer efhelee keer mecheefe
ceW keevetveer DeefOekeej eoeve efkeee ieee Lee~
Deheves efveCe&e ceW osMe keer Meer<e& Deoeuele kes veeecetelf e& Deefveue Deej.
oJes SJeb veeecetelf e& DeeoMe& kes. ieeseue keer heer" ves en mhe efkeee
efke Je<e& 2005 kes mebMeesOeve DeefOeefveece keer Oeeje 6(5) ceW ceW en

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 29

meehe efueKee nw efke veS keevetve kes eYeeJeer nesves mes hetJe& ngS mecheefe
yebJeejs veS keevetve mes DeeYeeefJele jnWies~ eeveer Fmekee ueeYe heg$eer kees
leYeer efceuesiee peye Fme keevetve kes ueeiet nesves keer efleefLe 9 efmelebyej,
2005 kees efhelee Deewj heg$eer oesveeW peereJf ele neW~
OeeleJe nw efke efnvot GejeefOekeej (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2005
kes eYeeJeer nesves mes hetJe& efnvot GejeefOekeej DeefOeefveece, 1956
kes lenle heg$eeW kes meceeve hegef$eeeW kees efhelee keer mecheefe ceW keevetveer
DeefOekeej eehle veneR Lee~ ceefnueeDeeW kes eefle YesoYeeJe keer jeskeLeece
SJeb GvnW yejeyejer kee opee& efoueeves kes meeceeefpeke keueeCe kes
GsMe mes veS keevetve kees ueeiet efkeee ieee nw~

mLeeeer nw Devegso 370

peccet-keMceerj jepe kees efJeMes<e jepe kee opee& eoeve kejves Jeeuee
Yeejleere mebefJeOeeve kee Devegso 370 mLeeeer nw~ Fmes ve lees
neee pee mekelee nw Deewj ve ner mebMeesefOele ee j ner efkeee pee
mekelee nw, keeeWefke osMe keer mebefJeOeeve meYee ves Gmes Yebie (25
peveJejer, 1957 kees mebefJeOeeve meYee Yebie keer ieF& Leer) efkeS peeves
mes hetJe& Fme Devegso kees neS peeves ee mebMeesefOele efkeS peeves
mebyebOeer keesF& DevegMebmee veneR keer Leer~ en Devegso mebefJeOeeve ceW
mLeeeer peien yevee egkee nw~ en JeJemLee peccet-keMceerj Ge
veeeeuee kes veeecetefle& nmevewve cemetoer SJeb veeecetefle& jepe keesJeeue
keer Keb[heer" ves 12 Deketyej, 2015 kees Deheves Ske Ssefleneefmeke
hewmeues ceW oer~
Deheves efveCe&e ceW veeeeuee ves en Yeer kene efke mebefJeOeeve kee
Devegso 35(A) peccet-keMceerj ceW ueeiet ceewpetoe keevetve kees mebj#eCe
eoeve kejlee nw~
veeeeuee ves mhe efkeee efke mebefJeOeeve kes Devegso 370(1)
kes lenle Ssmee keesF& Yeer eeJeOeeve veneR nw, pees jepe kes meeLe jeeceMeJeje SJeb efJeeej-efJeceMe& kes yeeo DeeS je^heefle kes DeeosMe kes
efmeJee jepe hej ueeiet nesves eesie nes~

[ebme yeej kes mebyebOe ceW meJeexe veeeeuee kee efveoxMe

meJeexe veeeeuee ves 21 Deketyej, 2015 kees Ske ekejCe ceW

hewmeuee megveeles ngS en JeJemLee oer efke efkemeer jevee kes Meer<e&ke
hej kee@heerjeF ueeiet veneR nesiee~ Meer<e&ke kees kee@heerjeF mes cege
yeleeles ngS Meer<e& Deoeuele kes veeecetefle& ceove yeer. ueeskegj SJeb
veeecetefle& Sme.yeer. yeesye[ keer heer" ves en mhe efkeee efke
meeefnlekeej eje me=efpele meeefnefleke ke=efle kee kee@heerjeF lees
neslee nw, efkebleg Gmekes Meer<e&ke kee veneR~
en ekejCe osMeer yJeeepe hegmleke kes uesKeke Meece efJeue jeJe
osJekeMe mes peg[e Lee, efpevekeer hegmleke kes Meer<e& kes veece hej efheuce
efveoxMeke ke=ef<ekee ueguleeYe ves osMeer yJeeepe efheuce yeveeF&~ Fmes
osJekeMe eje DeOeervemLe veeeeuee ceW kee@heerjeF Ske kes lenle
egveewleer oer ieF&, lees efveeueer Deoeuele ceW oeej efkeS ieS cegkeoces
kees Keeefjpe kejves kes efueS efheuce efveoxMeke eje yecyeF& Ge
veeeeuee kee ojJeepee KeKeeee ieee, peneb mes keesF& jenle ve
efceueves hej GvneWves megeerce kees& kee ojJeepee KeKeeee Lee~

cegefmuece ceefnueeDeeW kes efueS Deueie me#ece heer"

osMe keer Meer<e& Deoeuele ves 26 veJebyej, 2015 kees Deheves Ske
Debleefjce efveCe&e ceW ceneje^ mejkeej kees en efveoxefMele efkeee efke
Jen jepe ceW [ebme yeej hegve: KegueJeeves kes efueS oes mehleen kes
Yeerlej ueeFmeWme peejer kejs~
en Yeer efveoxefMele efkeee efke jepe mejkeej Fmekes efueS megeerce kees&
kes 15 Deketyej, 2015 kes Gme efveCe&e kee heeueve kejs,
efpemeceW [ebme yeej Keesueves kes DeeJesove mJeerkeej kejves leLee Gmekes
efueS ueeFmeWme peejer kejves kee DeeosMe efoee ieee Lee~
OeeleJe nw efke Yeejleere mebefJeOeeve kee Devegso 19, pees efke
veeieefjkeeW keer mJeleb$elee kes DeefOekeej mes mebyebefOele nw, ve=le hej
efkemeer Yeer ekeej kee efveyevOeve Deejesefhele veneR kejlee nw~

je<^ere veeefeke efveegefe Deeeesie DemebJewOeeefveke

Meer<e&ke hej kee@heerjeF veneR

eefle nes jns YesoYeeJe kees jeskeves kes efueS Ske me#ece heer" yeveeF&
peeS, pees efke leueeke ee heefle kes eje otmejer Meeoer kejves kes
keejCe Gvekes meeLe nesves Jeeues YesoYeeJe keer megveJeeF& kej mekes~
Meer<e& Deoeuele kes veeecetefle& Deefveue Deej. oJes leLee S.kes. ieeseue
keer heer" ves Deheves hewmeues ceW kene efke en efmehe& Ske veerefleiele
ceeceuee veneR nw, yeefuke mebefJeOeeve kes lenle ceefnueeDeeW kees efceues
cetueYetle DeefOekeejeW mes mebyebefOele nw~
heer" ves Deheves hewmeues ceW en jsKeebefkele efkeee efke mebefJeOeeve kes
efpeccesoejer uesves kes yeeJepeto cegefmuece ceefnueeSb YesoYeeJe keer efMekeej
nQ~ ceveceeves {bie mes efoS peeves Jeeues leueeke Deewj henueer Meeoer kes
yeves jnves kes oewjeve ner heefle kes otmeje efJeJeen kej uesves kes
efKeueehe keesF& megjef#ele Gheee ve nesves mes Fve ceefnueeDeeW kees
mebj#eCe veneR efceue heelee nw~
OeeleJe nw efke megeerce kees& hetJe& ceW keW mejkeej mes Ssmes lejerkeeW
kee megPeeJe osves kees ken egkee nw, efpevemes otmejs OeceeX keer ceefnueeDeeW
pewmee yelee&Je ner cegefmuece ceefnueeDeeW kes meeLe Yeer megefveefele nes
mekes~

osMe keer Meer<e& Deoeuele ves Deketyej, 2015 ceW Ske ekejCe keer
megveJeeF& kejles ngS en efmeheeefjMe keer efke cegefmuece ceefnueeDeeW kes

16 Deketyej, 2015 kees meJeexe veeeeuee kes 5 veeeeOeerMeeW

keer mebefJeOeeve heer" ves Ssefleneefmeke efveCe&e osles ngS meJeexe veeeeuee
Deewj Ge veeeeueeeW kes veeeeOeerMeeW keer efveegefe leLee Ge
veeeeuee kes veeeeOeerMeeW kes mLeeveeblejCe keer JeJemLee nsleg je<^ere
veeefeke efveegefe Deeeesie (NJAC) kes ie"ve mebyebOeer mebefJeOeeve
(99Jeeb mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2014 leLee je<^ere veeefeke
efveegefe Deeeesie DeefOeefveece, 2014 oesveeW kees DemebJewOeeefveke
SJeb Metve Ieesef<ele kejles ngS j kej efoee~
GuuesKeveere nw efke osMe kes meJeexe veeeeuee Deewj Ge
veeeeueeeW ceW veeeeOeerMeeW keer efveegefe leLee Ge veeeeuee
kes veeeeOeerMeeW kes mLeeveeblejCe nsleg DevegMebmee kejves kes efueS
meJeexe veeeeuee kes keesefueefpeece efmemce kes mLeeve hej
je<^ere veeefeke efveegefe Deeeesie kes ie"ve SJeb Deve lelmebyebOeer
eeJeOeeveeW Jeeues Fve oesveeW DeefOeefveeceeW kees 13 Deewue, 2015
kees DeefOemetefele efkeee ieee Lee leLeeefhe Yeejle kes cegKe veeeeOeerMe
(efpevekes SvepesSmeer kes heosve DeOe#e nesves kee eeJeOeeve Lee) eje
Fme Deeeesie ceW Meeefceue nesves Jeeues 2 eefleef<"le veeieefjkeeW kes
eeve nsleg mee& keceser kee meome yeveves mes Fbkeej kejves kes keejCe
SvepesSmeer kee ie"ve veneR efkeee pee mekee Lee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 30

7 Deewue, 2015 kees meJeexe veeeeuee keer 3-meomeere

heer" eje Fvekes efJe eeefekeeDeeW kees mebefJeOeeve heer" (5meomeere) kees meboefYe&le efkeee ieee Lee~
keesefueefpeece eCeeueer
Yeejleere mebefJeOeeve ceW meJeexe veeeeuee kes veeeeOeerMeeW
keer efveegefe nsleg Deveg. 124, Ge veeeeuee kes veeeeOeerMeeW
keer efveegefe nsleg Deveg. 217, Ge veeeeuee kes veeeeOeerMeeW
kes mLeeveeblejCe nsleg Deveg. 222 leLee mebege Ge veeeeuee kes
veeeeOeerMeeW keer efveegefe nsleg Deveg. 231 kes lenle eeJeOeeve
efkeS ieS nQ~ Fvekes lenle veeeeOeerMeeW keer efveegefe SJeb mLeeveeblejCe
veeeheeefuekee mes hejeceMe& kes yeeo je<^heefle eje efkeS peeves keer
JeJemLee nw~ Fme hejeceMe& kees je<^heefle kes efueS yeeOekeejer
yeveeves mebyebOeer keesefueefpeece eCeeueer keer Glheefe megeerce kees&
S[Jeeskes Dee@ve efjkee@[dme& SmeesefmeSMeve yeveece Yeejle mebIe ceeceues
ceW 1993 ceW megveeS ieS hewmeues mes ngF&~ Jemlegle: Fme efmemce
keer Glheefe meJeexe veeeeuee kes leerve efveCe&eeW keer e=bKeuee ceW
efveefnle nw efpevnW mebege he mes Leer pepesme kesmesme kene peelee
nw~ es leerve cenJehetCe& hewmeues LesSmeheer ieghlee yeveece Yeejle
mebIe (1981), megeerce kees& S[Jeeskes Dee@ve efjkee@[dme&
SmeesefmeSMeve yeveece Yeejle mebIe (1993) leLee 1998 kee
efJeMes<e meboYe&~ Fmekes lenle meJeexe veeeeuee ves veeefeke
mJeleb$elee kes efmeeble kees JeeKeeefele kejles ngS kene efke
Gelej veeeeOeerMeeW keer efveegefe (SJeb mLeeveeblejCe) ceW efJeOeeefekee
SJeb keee&heeefuekee kee nmle#eshe veneR nesiee~ Fmeer kes Deveghe
Gelej veeeeOeerMeeW keer efveegefe SJeb mLeeveeblejCe kes efveCe&e
meJeexe veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe Deewj 4 Deve Jeefj<"lece
veeeeOeerMeeW kes keesefueefpeece eje efueS peeles nQ efpevekee hejeceMe&
je<^heefle kes efueS yeeOekeejer neslee nw~
meJeexe veeeeuee kes Fme efveCe&e kes meeLe meJeexe veeeeuee
Deewj Ge veeeeuee kes veeeeOeerMeeW keer efveegefe Deewj mLeeveeblejCe
keer keesefueefpeece eCeeueer hegve: yeneue nes ieF&~ neueebefke mebefJeOeeve
heer" ves keesefueefpeece eCeeueer ceW kece heejoefMe&lee pewmeer KeeefceeeW
kees mJeerkeej kejles ngS mejkeej SJeb Deve efnleOeejkeeW mes Fme yeejs
ceW megPeeJe ceebies leLee keesefueefpeece eCeeueer ceW megOeej keer mebYeeJeveeDeeW
hej 3 veJebyej, 2015 mes megveJeeF& eejbYe keer ieF&~
16 efomebyej, 2015 kees keesefueefpeece eCeeueer kees Deewj heejoMeea
SJeb peJeeyeosn yeveeves kes efueS mebefJeOeeve heer" ves keW mejkeej kees
Yeejle kes cegKe veeeeOeerMe mes hejeceMe& kej Fme meboYe& ceW cesceesjW[ce
Dee@he eesmeerpej (MoP) kees Debeflece he osves kes efueS kene nw~
FmeceW hee$elee, ceeheob[, efveegefe eefeee ceW heejoefMe&lee, eeve
eefeee kes eyebOeve nsleg meefeJeeuee kee ie"ve, efveegefe kes efueS
efJeeej efkeS pee jns ueesieeW kes efKeueehe efMekeeeleeW kee efveheeje
kejves kee leb$e Deewj Deve cegeW hej Oeeve osvee Meeefceue nw~-kees&
hees&ue 'E-courts.gov.in' kee Gheeesie kejvee nesiee~

DeebOe eosMe ceW efJeMes<e veeeeueeeW keer mLeehevee

l

9 efmelebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW Yeejle kes 21JeW efJeefOe
Deeeesie kes ie"ve kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~ Fme Deeeesie kee
keee&keeue 1 efmelebyej, 2015 mes eYeeJeer neskej 31 Deiemle,
2018 leke (kegue 3 Je<e&) kee nesiee~

DeebOe eosMe efJeOeeve meYee eje 3 efmelebyej, 2015 kees DeebOe

eosMe efJeMes<e veeeeuee efJeOeseke (Andhra Pradesh Special
Courts Bill), 2015 heeefjle kej efoee ieee~
Fve efJeMes<e veeeeueeeW kee ie"ve Yeeeej kes ceeceueeW kes meceeye
efveheeve nsleg efkeee ieee nw~ es efJeMes<e veeeeuee Yeeeej kes
ceeceueeW ceW Ske Je<e& kes Yeerlej Dehevee Debeflece hewmeuee megveeSbies~
Fme efJeOeseke kes lenle Yeeeejer ueeske mesJekeeW eje DeJewOe he
mes Deefpe&le mebheefeeeW keer efjkeJejer Deewj Gvekee ueeske GsMeeW SJeb
jepe kes efJekeeme nsleg Gheeesie efkeS peeves mebyebOeer eeJeOeeve Yeer
efkeS ieS nQ~

je<^ere veeefeke [ee efe[

l

Yeejle kes 21JeW efJeefOe Deeeesie kee ie"ve

l

21JeW efJeefOe Deeeesie ceW efvecveefueefKele Meeefceue neWies

(i) Ske hetCe&keeefueke DeOe#e;
(ii) eej hetCe&keeefueke meome (Ske meome-meefeJe meefnle);
(iii) efJeefOeke ceeceueeW kes meefeJe Deewj efJeOeeeer efJeYeeie kes meefeJe
heosve meome kes he ceW; leLee
(iv) DeefOekelece 5 DebMekeeefueke meome~
efJeefOe Deeeesie keW mejkeej eje meboefYe&le ee mJele:meb%eeve kes
DeeOeej hej efJeefOe mebyebOeer MeesOe kejsiee Deewj Yeejle ceW ceewpetoe
keevetveeW keer meceer#ee kejsiee leeefke GveceW megOeej efkeee pee mekes
Deewj veS keevetve ueeS pee mekeW~ Fmekes DeueeJee en veeefeke
eefeeeDeeW ceW osjer kees otj kejves, cegkeoceeW kes MeerIe efveheeve Deewj
cegkeoceeW kes KeeeX ceW keceer Fleeefo mebyebOeer veee ef[efueJejer eCeeueer
ceW megOeejeW nsleg Yeer DeOeeve Deewj DevegmebOeeve kejsiee~
GuuesKeveere nw efke Yeejle kee efJeefOe Deeeesie Yeejle mejkeej eje
ieef"le efkeee peeves Jeeuee Ske iewj-meebefJeefOeke efvekeee (Nonstatutory body) nw~ mJeleb$e Yeejle ceW eLece efJeefOe Deeeesie kee
ie"ve 1955 ceW (DeOe#eSce.meer.meerleueJee[) efkeee ieee Lee
leLee eleske 3 Je<e& hej Fmekee hegveie&"ve efkeee peelee nw~ 20JeW
efJeefOe Deeeesie (DeOe#eveeecetefle& Deefpele ekeeMe Meen) kee
keee&keeue 31 Deiemle, 2015 leke Lee~ Deye leke meYeer efJeefOe
DeeeesieeW eje kegue efceueekej 262 efjheesX emlegle keer ieF& nQ~
%eeleJe nw efke efyeefMe Yeejle ceW efJeefOe Deeeesie kee ie"ve meJe&eLece
1834 ceW (DeOe#euee@[& cewkeeues) efkeee ieee Lee Deewj lelheMeele
1853, 1861 Deewj 1879 ceW Yeer efJeefOe Deeeesie ieef"le efkeS
ieS Les~

Gelece veeeeuee keer F&-keceser kes DeOe#e veeecetelf e& yeer. ueeskegj
eje 19 efmelebyej, 2015 kees je<^er e veeefeke [ee efe[ kee
GodIeeve efkeee ieee~ OeeleJe nw efke en efe[ Gme F&-kees&
heefjeespevee kee Ske efnmmee nw, pees efke veeeheeefuekee ceW metevee
eeweeseif ekeer kees ye{eJee osves kes GsMe mes mebeeefuele keer pee jner nw~
je<^ere veeefeke [ee efe[ ve efmehe& osMe Yej kes efpeuee veeeeueeeW
ceW uebefyele ekejCeeW keer metevee osves ceW me#ece nw, yeefuke en uebefyele
ceeceueeW keer heneeve, Gvekee JeieeakejCe SJeb Gvekees kece kejves ceW
Yeer meneeke nesiee~ je<^ere veeefeke [ee efe[ kes peefjS uebefyele
ekejCeeW keer peevekeejer eehle kejves kes efueS Fmekes je<^ere F&

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 31

yeeue efJekeeme Je keevetveer DeefOekeej Hej efJeefOe Deeeesie

l

27 Deiemle, 2015 kees 20JeW efJeefOe Deeeesie eje keWere

keevetve ceb$eer kes mece#e 259JeeR efjhees& hesMe keer ieF&, efpemekee
Meer<e&ke nwyeeue efJekeeme Deewj keevetveer DeefOekeej~
Fme efjhees& ceW mebefJeOeeve kes Devegso 51S (kes) ceW mebMeesOeve keer
efmeheeefjMe keer ieF& nw, leeefke ceelee-efhelee/DeefYeYeeJeke Ske kee&Je
kes he ceW yeeeW kees efMe#ee kes DeJemej eoeve kej mekeW~
yeeheve kes efJekeeme SJeb eeslmeenve kes efueS Fme efjhees& ceW Ske
meebefJeefOeke eeefOekejCe DeLeJee yeeheve efJekeeme heefj<eo kee Ske
ece ceW ie"ve efkeS peeves keer efmeheeefjMe keer ieF& nw~
efjhees& ceW en Yeer efmeheeefjMe keer ieF& nw efke osMe ceW 6 Je<e& mes kece
DeJemLee Jeeues yeeeW kes efueS efMe#ee kes DeefOekeej kees efJemleeefjle
kejves kes ece ceW mebefJeOeeve kes Devegso 21S ceW Yeer mebMeesOeve
efkeee peevee eeefnS~

ce=legob[ hej efJeefOe Deeeesie keer DevegMebmee

l

mejkeejer efJe%eeheveeW hej meJeexe veeeeuee

efouueer Ge veeeeuee kes hetJe& veeeeOeerMe S.heer.Meen keer DeOe#elee

Jeeues 20JeW efJeefOe Deeeesie ves efo [sLe hesveeuer veeceke Deheveer
262JeeR efjhees& ceW 27 Deiemle, 2015 kees mejkeej mes en
efmeheeefjMe keer nw efke ce=legob[ DeelebkeJeeo mes peg[s DehejeOeeW SJeb
osMe kes efKeueehe pebie s[ves kes DehejeOeeW ceW ner efoee peeS~
Fme efjhees& ceW ce=legob[ kes ogue&Yelece mes ogue&Ye (Rarest of
Rare) kes efmeeble kees Yeer eMveiele efkeee ieee nw~ OeeleJe nw efke
megeerce kees& ves yeeve efmebn yeveece Yeejle mebIe kes ekejCe ceW en
ken kej ce=legob[ keer mebJewOeeefvekelee kees mLeeefhele efkeee Lee efke
en ob[ ogue&Yelece mes ogue&Ye ceeceueeW ceW ner efoee peevee eeefnS~

ceF&, 2015 ceW veewkejMeeneW keer efveegefe kees ueskej efouueer kes
Ghejepeheeue vepeerye pebie Deewj cegKeceb$eer DejefJebo kespejerJeeue kes
ceOe ienve efJeJeeo je^ere mlej hej eee& kee efJe<ee jne~
lelheeele 21 ceF&, 2015 kees keWere ie=n ceb$eeuee eje DeefOemetevee
peejer kej efouueer kes Ghejepeheeue kes DeefOekeejeW kees mhe kejles ngS
kene ieee efke veewkejMeeneW keer efveegef e pewmes ceeceueeW ceW Ghejepeheeue
kees cegKeceb$eer ee cebe$f eheefj<eo mes meueen uesvee DeefveJeee& veneR nw~
Fme DeefOemetevee kes Devegmeej ueeske JeJemLee, hegefueme, Yetefce
Deewj mesJee efouueer je^ere jepeOeeveer #es$e (NCT) keer efJeOeeve
meYee kes oeejs mes yeenj nQ Deewj Ghejepeheeue kes #es$eeefOekeej ceW
nQ leLee Jen mesJeeDeeW mes peg[s efJe<eeeW ceW Deheves efJeJeske mes
DeeJeMekelee he[ves hej cegKeceb$eer mes meueen ues mekeles nQ~
25 ceF&, 2015 kees efouueer Ge veeeeuee ves Ske ceeceues ceW
efouueer hegefueme kes Ske ns[ keebmsyeue keer peceevele eeefekee kees
Keeefjpe kejles ngS keW mejkeej keer Gheeg&e DeefOemetevee kees
mebMeefele (Suspect) kene Deewj efouueer mejkeej kes Yeeeej
efvejesOeke yetjes kes efouueer mejkeej kes lenle lewveele meYeer DeefOekeeefjeeW
kes Yeeeej ceeceueeW keer peebe kes DeefOekeej kees yeneue kej efoee~
keW mejkeej eje efouueer Ge veeeeuee kes Gheeg&e efvejer#eCe
kes efJe meJeexe veeeeuee ceW eeefekee oeej keer ieF& nw peyeefke
efouueer keer kespejerJeeue mejkeej eje efouueer Ge veeeeuee ceW
keWere ie=n ceb$eeuee keer DeefOemetevee kees egveewleer osles ngS eeefekee
oeej keer ieF& nw~

13 ceF&, 2015 kees meJeexe veeeeuee ves Ske cenJehetCe& Deewj

otjieeceer efveCe&e osles ngS mejkeejer efJe%eeheveeW ceW cebef$eeeW Deewj
vesleeDeeW keer lemJeerj ueieeS peeves hej jeske ueiee oer~ Meer<e& veeeeuee
kes Devegmeej mejkeejer efJe%eeheveeW ceW Deye kesJeue je^heefle, eOeeveceb$eer
Deewj osMe kes cegKe veeeeOeerMe keer ner lemJeerj ueieeF& pee mekesieer
Deewj Jen Yeer Gvekeer mJeerke=efle kes yeeo ner ueie mekesieer~
neueebekf e veeeeuee ves efoJebiele vesleeDeeW keer Je<e&ieeb" ee mce=elf e ceW peejer
nesves Jeeues efJe%eeheveeW ceW Gvekeer lemJeerj ueieeS peeves keer Devegceefle oer nw~
Fmekes Deefleefje meJeexe veeeeuee ves keW mejkeej kees efveoxefMele
efkeee efke Jen 3-meomeere meefceefle (efpemekes meome DemebefoiOe
efvee Jeeues Deewj lemLe Jeefe neW) yeveeS pees en osKesieer efke
mejkeejer efJe%eeheveeW ceW meeJe&peefveke Oeve kee ogheeesie ve nes~

[eeve efMekeej efJeOeseke, 2015

l

efouueer ceW Ghejepeheeue-cegKeceb$eer efJeJeeo

%eeleJe nw efke 1991 ceW 69JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve kes lenle

mebefJeOeeve ceW Devegso 239 AA Deewj 239 AB kes ceeOece mes
efouueer je^ere jepeOeeveer #es$e ceW efJeOeeve meYee Deewj cebef$eheefj<eo kee
eeJeOeeve efkeee ieee leLeeefhe Yetefce, hegefueme Deewj keevetve JeJemLee
kees efouueer mejkeej kes oeejs mes yeenj jKee ieee~
en leLe GuuesKeveere nw efke efouueer JeemleJe ceW hetCe& jepe veneR nw
yeefuke Jen efJeOeeve meYee Jeeuee mebIeere #es$e ee De&jepe ner nw~

Demece jepe ceW [eeve kes Meke ceW ueesieeW kees ceejs peeves keer kegjerefle
hej DebkegMe ueieeves kes GsMe mes Jeneb keer efJeOeeve meYee eje 13
Deiemle, 2015 kees [eeve efMekeej efJeOeseke, 2015 (Witch
Hunting Act, 2015) heeefjle efkeee ieee~
Fme kegjerefle kes efJe en Ske ke[e keevetve nw, efpemeceW efkemeer
Jeefe kees [eeve yeleeves hej peneb 3 mes 7 Je<e& keer kewo keer mepee
nes mekeleer nw, JeneR efkemeer Jeefe kees [eeve yeleekej Gmes Deelcenlee
kes efueS yeeOe efkeS peeves hej DeepeerJeve keejeJeeme keer mepee nes
mekeleer nw~

DeeF&er Ske keer Oeeje-66A DemebJewOeeefveke kejej

24 ceee&, 2015 kees meJeexe veeeeuee eje efouueer keer efJeefOe e$ee
esee efmebIeue SJeb Deve eje oeej peveefnle eeefekeeDeeW hej Sself eneefmeke
efveCe&e osles ngS metevee eeweeseif ekeer DeefOeefveece (DeeF&er Ske) keer
Oeeje-66A kees DemebJewOeeefveke kejej osles ngS j kej efoee ieee~
meJeexe veeeeuee ves Deheves efveCe&e ceW kene efke en Oeeje
mebefJeOeeve kes Devegso 19(1)(S) (DeefYeJeefe keer mJeleb$elee)
kee GuuebIeve kejleer nw~ veeeeuee kes Devegmeej Fbjves keer
Jeeheke henbge DeefYeJeefe keer Deepeeoer kes ceewefueke DeefOekeej hej
jeske ueieeves kee DeeOeej veneR nes mekeleer nw Deewj ve ner Fme DeeOeej
hej Fme DeefOekeej mes Jebefele efkeee pee mekelee nw~
Fmekes Deefleefje meJeexe veeeeuee ves Fme efveCe&e kes lenle
DeeF&er Ske keer Oeeje-69A Deewj 79 kees keg MeleeX kes meeLe
mebJewOeeefveke Yeer "njeee~ %eeleJe nw efke Oeeje-69A efkemeer kebhetj
mes keesF& metevee meeJe&peefveke kejves mes jeskeves kes efveoxMe peejer kejves
keer Meefe osleer nw peyeefke Oeeje-79 ceW keg ceeceueeW ceW ceOeJeleea
keer peJeeyeosner mes t kee eeJeOeeve nw~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 32

veoer mebj#eCe SJeb efJekeeme

peue cebLeve, 2016 iebiee mebmke=efle ee$ee yee{ hegveJee&me heefjeespevee nsleg efJeMJe yeQke mes mecePeewlee veceeefce iebies nsleg efJeMes<e
heerheerheer cee@[ue Yeejle keer henueer veoer metevee eCeeueer ieesoeJejer kees pees[e ieee ke=<Cee mes je^ere veoer pees[es heefjeespevee

peue cebLeve, 2016

22 hejJejer, 2016 kees keWere peue mebmeeOeve, veoer efJekeeme
SJeb iebiee mebj#eCe ceb$eer Gcee Yeejleer ves veF& efouueer cesW melele peue
eyebOeve nsleg Skeerke=le Gheeiece kes kesere efJe<ee kes meeLe oesefoJemeere peue cebLeve, 2016 kee GodIeeve efkeee~
jepeeW kes efmebeeF&/peue mebmeeOeve cebe$f eeeW, peue #es$e kes eKeele
efJeMes<e%eeW leLee iewj-mejkeejer mebie"veeW keer menYeeefielee Jeeues Fme
efJeceMe& cebe ceW melele efJekeeme nsleg veoer Ieeer Gheeiece, Yetpeue, peue
megj#ee, peue kes DeeJebve kes efmeebleeW, peue DeefYeMeemeve ceW veJeeeej,
peue eyebOeve, peue mebj#eCe Deewj peue hej je^er e efJeOeeeve keer
DeeJeMekelee Deeefo efJe<eeeW hej Jeeheke eee& keer ieF&~
%eeleJe nw efke eLece peue cebLeve veJebyej, 2014 ceW Deeeesefpele
efkeee ieee Lee leLee mee: Deeeespeve Fmekee efleere mebmkejCe Lee~
Fme hetJe& mJe iebiee nsleg je^ere efceMeve (NMCG) eje 30
peveJejer, 2016 kees mJe iebiee-eeceerCe menYeeefielee keee&ece
Deeeesefpele efkeee ieee Lee efpemeceW iebiee veoer kes le hej yemes
1,600 mes DeefOeke eeceeW kes eOeeveeW ves eefleYeeie kej mJe
iebiee DeefYeeeve ceW Deheveer Yetefcekee hej efJeceMe& efkeee Lee~
peue eebefle DeefYeeeve
keWere peue mebmeeOeve, veoer efJekeeme SJeb iebiee mebj#eCe ceb$eeuee
eje peue megj#ee Deewj peue mebj#eCe kes eefle peeiekelee efJemleej
nsleg petve, 2015 ceW jepemLeeve mes peue eebefle DeefYeeeve kee
MegYeejbYe efkeee ieee~ Fme DeefYeeeve kes lenle eleske efpeues ceW peue
keer keceer kes mebke Jeeues oes eeceeW kee peue eece kes he ceW eeve
kej GveceW peue mebj#eCe SJeb peue kes Devegketuelece Gheeesie nsleg
eeeme efkeS pee jns nQ~ 674 efpeueeW ceW kegue 1,348 efeefvnle
eeceeW ceW mes 1001 eeceeW kees peue eece kes he ceW eeefvele efkeee
ieee nw~ Fme DeefYeeeve kees 2015-16 kes yeeo oes Deewj Je<eeX leke
efJemleeefjle kejves kee emleeJe nw~

iebiee mebmke=efle ee$ee

veceeefce iebies nsleg efJeMes<e heerheerheer cee@[ue

iebiee veoer keer meebmke=efleke efJejemele kes eoMe&ve, mebj#eCe SJeb

eeslmeenve nsleg 14 HejJejer, 2016 mes iebiees$eer mes iebiee mebmke=efle
ee$ee kee eejbYe efkeee ieee~
Fme ee$ee ceneslmeJe kee Deeeespeve iebiees$eer mes nefjej, efyepeveewj,
keevehegj, Fueeneyeeo, JeejeCemeer, yeefueee, hevee, Yeeieuehegj,
cegefMe&oeyeeo, SJeb oef#eCesMJej meefnle 262 mLeeveeW hej efkeee pee
jne nw leLee Fmekee meceeheve meceejesn 13 ceee&, 2016 kees
iebieemeeiej ceW Deeeesefpele nesiee~

yee{ hegveJee&me heefjeespevee nsleg efJeMJe yeQke mes mecePeewlee

Pesuece Deewj jeJeer yee{ hegveJee&me heefjeespevee nsleg Yeejle SJeb efJeMJe
yeQke kes ceOe 21 peveJejer, 2016 kees 250 efceefueeve [e@uej

kee efJeeere mecePeewlee mebheVe ngDee~ Fme $e+Ce keer keeee&vJeeve

DeJeefOe 5 Je<e& nw~ Fme mecePeewles kes lenle Pesuece Deewj jeJeer yee{
hegveJee&me heefjeespevee kes yegefveeeoer {ebes kees oesyeeje leweej efkeee
peeSiee, keeeWefke pevemesJee mes mebyebefOele Fmekee yegefveeeoer {ebee ve
nes peeves kes keejCe peccet SJeb keMceerj kes ueesieeW kees keef"veeFeeW
kee meecevee kejvee he[ jne nw~
Fme mecePeewles kes lenle Menjer yee{ eyebOeve yegefveeeoer {ebes kees
oesyeeje Ke[e kejves kes DeueeJee peneb DeepeerefJekee kes DeJemej hegve:
me=efpele efkeS peeSbies, JeneR Deeheoe peesefKece eyebOeve #ecelee kees Yeer
meg{ efkeee peeSiee~
Fmemes hetJe& 20 peveJejer, 2016 kees Yeejle mejkeej eje efJeMJe
yeQke kes meeLe efyenej keesmeer yesefmeve efJekeeme heefjeespevee nsleg 250
efceefueeve [e@uej kee $e+Ce mecePeewlee efkeee ieee efpemekee GsMe
yee{eW kes og<eYeeJe mes hegvelLeeveMeeruelee Deewj ke=ef<e Glheeokelee ceW
Je=ef kejvee nw~

6 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW Skeerke=le iebiee mebj#eCe
efceMeve veceeefce iebies nsleg neFefye[ Sveger (Hybrid Annuity)
DeeOeeefjle efJeMes<e meeJe&peefveke-efvepeer Yeeieeroejer cee@[ue kees DeheveeS
peeves kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~ Fme heerheerheer cee@[ue kes lenle
mejkeej efve<heeove, me#ecelee, JeeJeneefjkelee SJeb efvejblejlee megefveefele
kejves nsleg hebtpeeriele efveJesMe kes Ske efnmmes (40 eefleMele leke) kee
Yegieleeve efvecee&Ce-mebye efveoxMeebbkeeW kes Devegmeej kejsieer peyeefke Mes<e
jeefMe 20 Je<eeX keer DeJeefOe ceW Jeeef<e&ke Yegieleeve kes he ceW oer
peeSieer~
%eeleJe nw efke 13 ceF&, 2015 kees keW mejkeej eje heuewieefMehe
keee&ece veceeefce iebies kees mJeerke=efle eoeve keer ieF& Leer~ en
keee&ece je^ere iebiee veoer yesefmeve eeefOekejCe (NGRBA) kes
lenle Je<e& 2020 leke efeeeefvJele nesiee~
veceeefce iebies keee&ece kes efueS Deieues 5 Je<eeX nsleg 20,000
kejes[ . kee yepe DeeJebefle efkeee ieee nw~ Je<e& 2015-16
ceW Fmekes efueS 2,750 kejes[ . kee DeeJebve efkeee ieee nw~
en keee&ece mJe iebiee nsleg je^ere efceMeve (NMCG : National Mission for Clean Ganga) leLee Fmekes Deveg<ebieer
jepe mebie"veeW DeLee&le, jepe keee&ece eyebOeve mecetneW (SPMGs
: State Program Management Groups) eje efeeeefvJele
efkeee peeSiee~
Fme keee&ece kes lenle efJeefYeVe ieefleefJeefOeeeW SJeb heefjeespeveeDeeW
kee Mele-eefleMele efJeeere Yeej keW mejkeej Jenve kejsieer~
4 peveJejer, 2016 kees Leue mesvee keer ceoo mes yeveeF& ieF& iebiee
Jeeefnveer yeeefueeve keer henueer kebheveer keer ie{cegesMJej ceW lewveeleer

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 33

keer ieF& nw~ Fmekes peJeeve iebiee kes le hej lewveele jn kej en
megefveefele kejWies efke Deeweesefieke FkeeFeeb Deewj veeieefjke iebiee kees
eotef<ele ve kejW~ Ssmeer leerve Deve kebheefveeeb keevehegj, JeejeCemeer
SJeb Fueeneyeeo ceW Yeer lewveele keer peeSbieer~
GuuesKeveere nw efke iebiee SJeb osMe keer Deve veefoeeW kes mebj#eCe
SJeb efJekeeme nsleg pevepeeiekelee efJemleej kes efueS Je<e& 201516 kees peue mebj#eCe Je<e& kes he ceW ceveeee pee jne nw~
iebiee eece eespevee
5 peveJejer, 2016 kees keWere peue mebmeeOeve, veoer efJekeeme
Deewj iebiee mebj#eCe ceb$eer Gcee Yeejleer eje Gej eosMe kes neheg[
efpeues kes eece heg" mes iebiee eece eespevee kee MegYeejbYe efkeee ieee~
Fme eespevee kes lenle iebiee efkeveejs efmLele osMe kes 1,600 eeceeW kee
efJekeeme efkeee peeSiee~ henues ejCe ceW Fme eespevee kes lenle 200
eeceeW kee eeve efkeee ieee nw~ Fve eeceeW keer Kegueer veeefueeeW SJeb
veeueeW kees iebiee ceW efiejves mes jeskekej DeheefMe efvekeemeer Deewj Gmekes
MeesOeve keer Jewkeefuheke JeJemLee keer peeSieer leLee hekekes MeeweeueeeW
kee efvecee&Ce efkeee peeSiee~ Fme eespevee kes lenle eleske eece hej 1
kejes[ . Jee efkeS peeSbies~ Fve eeceeW kee efJekeeme hebpeeye kes
efmeesJeeue eece kes cee@[ue hej efkeee peeSiee~

Yeejle keer henueer veoer metevee eCeeueer

6 peveJejer, 2016 kees keWere penepejeveer, me[ke heefjJenve SJeb

jepeceeie& ceb$eer efveefleve ie[kejer eje veF& efouueer ceW Deeeesefpele Ske
meceejesn ceW Yeejle keer henueer veoer metevee eCeeueer (RIS : River
Information System) kee MegYeejbYe efkeee ieee~
en Yeejle ceW Deheveer lejn keer veF& eCeeueer nw, pees iebiee veoer hej
je^ere peueceeie&-I (nefuoee mes Fueeneyeeo) hej megjef#ele SJeb
meerke DebleoxMeere veewheefjJenve (Navigation) kees megiece yeveeSieer~
DeejDeeF&Sme kee efeeevJeeve Yeejleere DebleoxMeere peueceeie&
eeefOekejCe (IWAI) kes mecee GejoeefelJe kes lenle efkeee peeSiee
pees penepejeveer ceb$eeuee eje eMeeefmele Ske JewOeeefveke efvekeee nw~

ieesoeJejer kees pees[e ieee ke=<Cee mes

l

DeebOe eosMe keer oes cenJehetCe& veefoeeWieesoeJejer SJeb ke=<Cee kees

hejmhej pees[ves kee keee& DeebOe eosMe keer mejkeej kes eeeme mes
efmelebyej, 2015 ceW mecheVe ngDee~ Fve oesveeW veefoeeW kees pees[ves
kes efueS DeebOe eosMe kes heefMeceer ieesoeJejer efpeues kes heesueeJejce
ceb[ue kes hedermeercee ieebJe kes heeme Fyeeefncehevece mes mebeeefuele
heeermeercee efuehe efmebeeF& mkeerce kes peefjS ieesoeJejer veoer kes
600 keetmeske peue kees cees[kej heesueeJejce venj eje efJepeeJee[e
efpeues ceW ke=<Cee veoer leke hengbeeee ieee~
174 efkeceer. uebyeer Fme heefjeespevee kes henues ejCe ceW ueieYeie
1300 kejes[ hees kee Kee& Deeee nw~ en efuebke mLeeefhele nesves
kes yeeo Deye ieesoeJejer veoer kee ueieYeie 80 npeej efceefueeve
keetefyeke peue venj kes eje ke=<Cee veoer leke hengbeeee peeSiee~
GuuesKeveere nw efke osMe ceW meJe&eLece ceOe eosMe ceW vece&oe-ef#eee efmebnmLe
efuebke heefjeespevee kes lenle vece&oe kees ef#eee mes pees[ e ieee Lee~
Deye kesve Deewj yesleJee veefoeeW kees pees[e peevee emleeefJele nw~ ceOe
eosMe SJeb Gej eosMe ceW yenves Jeeueer Fve veefoeeW kees pees[s peeves
hej oesveeW jepeeW kes yeere menceefle yeve egkeer nw~ en veefoeeW kees

pees[ves keer henueer je<^ere heefjeespevee nesieer~ kesve-yesleJee efuebke

kes Deefleefje oceveiebiee-efhebpeue efuebke SJeb heej-leeheer-vece&oe
efuebke nsleg efJemle=le heefjeespevee efjhees& (DPR) leweej keer pee egkeer
nQ leLee keWere veoer efJekeeme ceb$eer Gcee Yeejleer ves kesve-yesleJee
efuebke kees veoer pees[es heefjeespevee nsleg cee@[ue heefjeespevee kes he
ceW efJekeefmele efkeS peeves keer Iees<eCee keer nw~
je^ere veoer pees[es heefjeespevee
Yeejle ceW veoer pees[ es heefjeespevee kee cegKe cekemeo veefoeeW kees pees[ kej
peue keer GheueyOelee kees ye{evee nw~ osMe kes hetJe& eOeeveceb$eer Deue
efyenejer JeepehesF& ves FmeceW efJeMes<e efe ueer Leer leLee Gvekes keee&keeue ceW
Fmekeer eespevee yeveer SJeb keee&yeue kee ie"ve efkeee ieee~
je^ere veoer pees[es heefjeespevee mes peg[s keg efJeJeeoeW kes keejCe
ceeceuee osMe keer Meer<e& Deoeuele ceW henbgee, efpemekee efveheeje 27
hejJejer, 2012 kees ngDee~ megeerce kees& ves Fme heefjeespevee kees
je^ kes efueS efnlekej yeleeles ngS keW mejkeej kees efveoxefMele
efkeee efke Jen ejCeye {bie mes Fme heefjeespevee kees Deceueerpeecee
henveeS~
veoer pees[es heefjeespevee nsleg keW mejkeej eje vesMeveue heme&hesefkeJe
hueeve (Sveheerheer) leweej efkeee ieee nw efpemekes lenle je^^ere
peue efJekeeme SpeWmeer (Sve[yuet[erS) eje leweej hetJe&-Gheeesefielee
efjheeseX kes DeeOeej hej 30 veoer efuebke keer heneeve keer pee egkeer
nw~ Fme Je=no heefjeespevee nsleg veefoeeW kees pees[ves hej ieef"le
keee&yeue ves Je<e& 2002 kes cetue mlej hej kegue 5.60 ueeKe
kejes[ . kes Jee kee Deekeueve Jee efkeee Lee~
Fme cenlJeekeeb#eer heefjeespevee kes efeeevJeeve mes 35 efceefueeve
nskesej keer Deefleefje efmebeeF& #ecelee SJeb 34,000 cesieeJee
peue efJeegle kes me=peve kee Devegceeve nw~
OeeleJe nw efke mJeleb$elee mes hetJe& yeermeJeeR Meleeyoer kes henues oMeke
ceW DeeLe&j kee@ve ves veefoeeW kees pees[s peeves keer henue keer Leer~
Deepeeoer kes yeeo meJe&eLece Je<e& 1971-72 ceW lelkeeueerve
keWere peue SJeb Tpee& ceb$eer [e@. kevetjer ue#ceCe jeJe ves iebiee SJeb
keeJesjer veefoeeW kees pees[s peeves keer heefjkeuhevee keer Leer, pees efke
meekeej ve nes mekeer~
efvece&ue iebiee menYeeefielee keee&ece : 7 ceF&, 2015
kees keWere peue mebmeeOeve ceb$eeuee ves iebiee kees meehe kejves
kes GsMe mes iebiee kes efkeveejs DeJeefmLele veiejere mLeeveere
mebmLeeDeeW kes meeLe efceuekej efvece&ue iebiee menYeeefielee keee&ece
veeceke Ske mebhees<eCeere henue eejbYe keer nw~
iebiee keer meheeF& ceW efveuemeesevf eee kegS keer ceoo :
efomebyej, 2015 ceW veceeefce iebiee eespeske kes lenle iebiee meheeF&
DeefYeeeve ceW ceOe eosMe keer ebyeue veoer mes ye[er cee$ee ceW
efveuemeesevf eee kegDeeW kees yeveejme ueeee ieee~ es kegS
yeveejme kes IeeeW kes peweJf eke keejs kees meehe kej jns nQ~
efkeMeeT eespeske hej mecePeewlee : petve, 2015 ceW
GejeKeb[ SJeb efnceeeue eosMe mejkeej kes ceOe efkeMeeT
neF[^esFuesefke^ke eespeske mes 660 cesieeJee efJeegle Glheeove
kes efueS 10 npeej kejes[ hees kes mecePeewlee he$e hej
nmlee#ej ngS~en heefjeespevee osnjeotve keer eWme veoer (ecegvee
keer meneeke) hej efvecee&CeeOeerve nw~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 34

mebmke=efle SJeb hee&ve

peerDeeF& wie eehlekelee& veJeervelece Glheeo peuueerkedt SJeb yewueiee[er oew[ hej megeerce kees& efleere
Debleje&^ere jeceueeruee meccesueve etvesmkees kee me=peveMeerue Menj vesJeke& je^ere Oejesnj efJekeeme SJeb mebJeOe&ve eespevee
- oe hee&ve mebyebOeer veJeervelece Deebke[s F&-hee&ke Jeer]pee eespevee kee efJemleej emleeefJele veF& je<^ere hee&ve
veerefle, 2015 efJeMJe efJejemele meteer ceW Meeefceue Yeejleere mLeue/heefjmebheefe Deeleve cenJehetCe& meebmke=efleke leLe

peerDeeF& wie eehlekelee& veJeervelece Glheeo

21 hejJejer, 2016 kees heefece yebieeue mejkeej eje jepe keer

eej heejbheefjke yebieeueer efce"eFeeW kees Yeewieesefueke mebkesleve (GI :
Geographical Indication) hebpeerkejCe wie efoueeves hej efJeeej
kejves keer Iees<eCee keer ieF& nw~
es eej heejbheefjke efce"eFeeb nQpeeveiej keer ceesDee, ke=<Ceveiej
keer mejhegefjee SJeb efceefnoevee leLee yeo&Jeeve keer meerleeYeesie~
5 hejJejer, 2016 kees yeewefke mebheoe Deheerueere yees[& (IPAB :
Intellectual Property Appellate Board) kes esejcewve
veeecetefle& kes. Sve. yeeMee eje esVeF& efmLele peerDeeF& jefpem^er
(GIR) kees Yeejle kes 7 jepeeW ceW Glheeefole nesves Jeeues yeemeceleer
eeJeue kees peerDeeF& wie peejer efkeS peeves kee DeeosMe efoee~
efnceeuee keer leuener hej efmebOeg-iebiee cewoeve ceW efmLele hebpeeye,
nefjeeCee, efnceeeue eosMe, efouueer, GejeKeb[, heefeceer Gej
eosMe Deewj peccet SJeb keMceerj kes oes efpeueeW (peccet SJeb ke"gDee) ceW
Glheeefole nesves Jeeues yeemeceleer eeJeue kees Deye peerDeeF& wie eehle
nes mekesiee~ Fme DeeosMe kes eehle nesves kes 4 mehleen kes Yeerlej
peerDeeF&Deej kees FvnW peerDeeF& eceeCeve peejer kejves kee efveoxMe
efoee ieee nw leLee leodvegmeej hejJejer ceW ner Fmes peerDeeF& wie
(peerDeeF& hebpeerkejCe mebKee-238) peejer kej efoee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke Fve 7 jepeeW ceW Glheeefole yeemeceleer eeJeue
kees peerDeeF& wie efoueeves nsleg DeeJesove 7 Je<e& hetJe& ner efkeS ieS Les
leLee SheerF&[erS-ke=ef<e SJeb mebmeeefOele Keee Glheeo efJekeeme
eeefOekejCe eje efkeS ieS Yeejleere yeemeceleer eeJeue kes Yeewieesefueke
mebkesleve meerceebkeve kes lenle FvnW peerDeeF& wie efoS peeves keer
mebmlegefle keer pee egkeer Leer~ hejbleg ceOe eosMe kes efkemeeveeW SJeb
efveee&lekeeW eje Deheves #es$e kees Yeer Fve jepeeW ceW Meeefceue efkeS
peeves kees ueskej oeej eeefekee Deewj ueenewj (heeefkemleeve) kes
yeemeceleer Glheeoke mebIe eje Yeejleere yeemeceleer eeJeue kees peerDeeF&
wie efoS peeves kees egveewleer efoS peeves kes keejCe es DeeJesove
efJeuebefyele Les~
DeeF&heerSyeer ves Deheves DeeosMe ceW SheerF&[erS mes Yeejleere yeemeceleer
eeJeue Yeewieesefueke mebkesleve #es$e kes lenle ceOe eosMe kes Deveeeefole
#es$eeW kees Meeefceue kejves hej hegveefJe&eej nsleg Yeer kene leLee meeLe ner
ueenewj kes yeemeceleer Glheeoke mebIe keer oes eeefekeeDeeW kees mee#eeW
kes DeYeeJe ceW Keeefjpe kej efoee~
GuuesKeveere nw efke Je<e& 2014-15 ceW Yeejle eje 37 ueeKe
ceeref^ke ve yeemeceleer eeJeue (kegue cetue-27,597.87 kejes[
.) kee efveee&le efkeee ieee Lee~
Fmemes hetJe& Gej eosMe kes Deepeceie{ efpeues kes efvepeeceeyeeo kes

nmleefMeuhe yuewke hee@jer kees peerDeeF& wie eoeve efkeee ieee leLee
Deye en peerDeeF& hebpeerkejCe mebKee 237 kes meeLe osMe keer
yeewefke mebheoe ceW DeeefOekeeefjke he mes Meeefceue nes ieee, efpememes
Fme nmleefMeuhe keer Debleje&^ere mlej hej Ske veF& heneeve nesieer~
efvepeeceeyeeo yuewke hee@jer kes peerDeeF& hebpeerkejCe nsleg veeyee[& kes
meneesie mes Dekeyt ej, 2013 ceW DeeJesove efkeee ieee Lee~ Fme
nmleefMeuhe mes peg[ s ueieYeie 400 heefjJeejeW ves en keuee hejbheje
efJeiele 3 mes DeefOeke MeleeefyoeeW mes menspe kej jKeer nw~ Fme
nmleefMeuhe Glheeo kee 80 eefleMele efnmmee efveee&le efkeee peelee nw~
30 ceee&, 2015 kees hetJeexej Yeejle kes 9 pewefJeke SJeb Deveve
ke=ef<e GlheeoeW kees Yeewieesefueke mebkesleve (GI) HebpeerkejCe wie eoeve
efkeee ieee~ es efJeefMe ke=ef<e Glheeo Fme ekeej nQkeeyeea
Deebieueebie Deojke (Ginger),Demece lespehegj ueereer (Litchi),
cesIeeuee Keemeer veejbieer (Mandarin), efmeefkekece ye[er FueeFeer
(Large Cardamom), efcepeesjce ye[& DeeF& efcee& (Chilly),
ceefCehegj keeeF& veeRyet (Lemon), ef$ehegje keJeerve DeveVeeme (Pineapple), DeCeeeue mebleje (Orange) SJeb veieeueQ[ Je=#e ceej
(Tree Tomato)~ Fmekes yeeo cesIeeuee kes cesceeWie veejbie kees
Yeer peerDeeF& wie efoee ieee~
esefvee[ mee[er kees Fbef[eve nQ[uetce wie
7 hejJejer, 2016 kees keWere kehe[e ceb$eeuee eje Fbef[ee
nQ[uetce yeeb[ mkeerce kes lenle leefceuevee[g keer esefvee[ metleer
mee[er kees Fbef[eve nQ[uetce wie eoeve efkeee ieee~ Deye Fmekee
efvecee&Ce kejves Jeeues keejeriej Fmekes efJeheCeve nsleg efJeefMe yeeb[
ueesiees kee Gheeesie kej mekeWies efpememes GvnW Debleje&^ere yeepeej ceW
Yeer eeslmeenve eehle nesiee~

peuueerkedt SJeb yewueiee[er oew[ hej megeerce kees&

12 peveJejer, 2016 kees megeerce kees& peuueerkedt Kesue SJeb

yewueiee[er oew[ kees hegve: eejbYe kejves keer keW mejkeej keer
DeefOemetevee hej jeske ueiee oer~
GuuesKeveere nw efke keWere heee&JejCe SJeb Jeve ceb$eeuee ves 8
peveJejer, 2016 kees DeefOemetevee peejer kej peuueerkedt SJeb
yewueiee[er oew[ kees MeleeX kes meeLe Deeeesefpele efkeS pee mekeves keer
Devegceefle oer Leer~
%eeleJe nw efke peuueerkedt kee Deeeespeve leefceuevee[g ceW peveJejer kes
cenerves ceW Hemeue keeF& kes leesnej heeWieue hej leLee yewueieeb[ er oew[
kee Deeeespeve ceneje^ SJeb keF& Deve jepeeW ceW efkeee peelee nw~
Fmemes hetJe& meJeexe veeeeuee ves 7 ceF&, 2014 kees heMeg
Deleeeej efveJeejCe DeefOeefveece, 1960 keer JeeKee kes DeeOeej
hej peuueerkedt hej osMeJeeheer eefleyebOe ueieeee Lee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 35

Yeejle kes Yeewieesefueke mebkesleve

l
Yeejle eje efJeMJe Jeeheej mebie"ve (WTO) kes meome kes he ceW heCeeW kee Yeewieesefueke mebkesleve (hebpeerkejCe SJeb mebj#eCe)
DeefOeefveece [Geograplical Indications for Goods (Registration and Protection) Act], 1999 heeefjle efkeee ieee pees
efke 15 efmelebyej, 2003 mes eYeeJeer ngDee nw~ Fmeer DeefOeefveece kes lenle efJeefveeefcele peerDeeF& jefpem^er (esVeF& mes DeefKeue Yeejleere
#es$eeefOekeej kes meeLe mebeeefuele) kes lenle osMe kes efJeefYeVe #es$eeW kes efJeefMe GlheeoeW kees peerDeeF& wie eoeve efkeee peelee nw~ en #es$e
efJeMes<e kes Deveve ke=ef<eiele, eeke=efleke, nmleefMeuhe ee efJeefveefce&le GlheeoeW kees efJeefMe heneeve Deewj efJeee kee SkecesJe DeefOekeej
GheueyOe kejelee nw~
l
Yeejle ceW meJe&eLece 2004 ceW oepeeaefuebie eee kees peerDeeF& wie eoeve efkeee ieee Lee~ 25 hejJejer, 2016 leke osMe kes efJeefYeVe
#es$eeW (leLee efJeosMeeW) kes 238 efJeefMe GlheeoeW kees Yeejle ceW peerDeeF& wie eoeve efkeee pee egkee nw~ FveceW efJeefYeVe JeieeX kes ecegKe
Glheeo Fme ekeej nQ
(i) ke=ef<eiele Glheeo : oepeeaefuebie eee-Meyo SJeb ueesiees (he. yebieeue), keebie[e eee (efnceeeue eosMe), kegie& mebleje, cewmetj leebyetue
heee, veevepeveeieg[ kesuee, cewmetj pewmceerve, G[gheer pewmceerve SJeb n[ieueer pewmceerve, ceeueeyeej Dejsefyekee SJeb ceeueeyeej jesyeme
kee@heer, kegie& njer Fueeeeer (kevee&ke), veJeeje heeskekeueer, Jeseevee[ SJeb heuekeke[ve cee eeJeue, ceeueeyeej keeueer efcee&,
Deueshheer njer Fueeeeer, JePeekeguece DeveVeeme (kesjue), ue#ceCe Yeesie, efncemeeiej SJeb ceeueoe kes hepeueer Deece (he. yebieeue),
veiee efcee& (veieeueQ[), veerueefieefj ueesiees leLee efJehee#eer SJeb efmeceueeF& kesues (leefceuevee[g), yeerkeevesjer Yegefpeee (jepemLeeve),
iebgtj meVece ueeue efcee& (DeebOe eosMe), veeiehegj mebleje, ceneyeuesMJej m^eyesjer SJeb veeefmeke Debietj (ceneje^), efiej kesmej Deece,
heeve heesuee SJeb Yeeefueee iesnbt (iegpejele), iebpeece kesJe[e n SJeb heg<he (Deesef[Mee), yeemeceleer (hebpeeye, nefjeeCee, efnceeeue
eosMe, efouueer, GejeKeb[, peccet SJeb keMceerj) Deeefo~
(ii) nmleefMeuhe : heeseceheuueer Fkeele, eerkeueenmleer SJeb ceueerhevece keuecekeejer, keeW[eheuueer yeescceeuuet, kejerce veiej keer
efmeuJej efheefueeer, efvece&ue efKeueewves, heveeaej, heWefbime SJeb efMeuhe, ie[Jeeue mee[er (DeebOe eosMe), meuesce hewefyeke SJeb efmeuke,
keebeerhegjce efmeuke, ceogjF& megveieg[er, LebpeeJegj heWefbime, veeiejkeesFue scheue pJesuejer, Dejeveer efmeuke (leefceuevee[g), Dejveceguee
keVeeef[, Deueshheer kee@ej, kevvetj nesce heefve&efMebie, yeuejecehegjce mee[er SJeb kee@ve hewefyeke, kegLeceheuueer SJeb kemejiees[ mee[er,
eWocebieuece Oeesleer (kesjue), cewmetj efmeuke, jespeJeg[ heeerkeejer SJeb ^sef[Meveue heWefbime, kemeter Scyeee[jer, Fukeue SJeb
ceesueekeueg mee[er, veJeueiebg[ ojer, kevee&ke keebme JemlegSb (kevee&ke), Meesueehegj ej SJeb e@Jesue, Jeueea heWefbie, hew"veer
mee[er, hetvesjer heie[er, (ceneje^), keeshee[ nQ[uetce hewefyeke, Deesef[Mee Fkeele SJeb heeeefe$e, keesCeeke& helLej vekekeeMeer, heerheueer
Shueerke Jeke&, Keb[gDee, yeesceekeer Deewj mebyeuehegjer mee[er SJeb hewefyeke, yejnecehegj hee mee[er SJeb pees[e (Deesef[Mee), ebosjer
hewefyeke, Fboewj kes ece[s kes efKeueewves, yeeIe efebdme, oefleee SJeb erkeceie{ keer Iebe Oeeleg JemlegSb, censMJej mee[er SJeb hewefyeke
(ceOe eosMe), keese [esefjee, peehegj yuet hee@jer, jepemLeeveer ke"hegleefueeeb, Lesyee Dee& Jeke& (jepemLeeve), keguuet SJeb efkeVeewjer
Mee@ue, ebyee ceeue, keebie[e heWefbime (efnceeeue eosMe), ceOegyeveer heWefbime, Shueerke-KeJee heweJeke&, megefpeveer Scyeee[jer,
efmekekeer iueeme Jeke&, Yeeieuehegj efmeuke (efyenej), cetiee efmeuke SJeb ueesiees (Demece), veke#eer keb"e, Meebefleefvekesleve ece[e Glheeo,
Meebeflehegj, yeeuetejer SJeb OeefveeeKeueer mee[er (heb. yebieeue), yemlej {eskeje, kee efMeuhe SJeb ueewn efMeuhe, ebhee efmeuke mee[er SJeb
hewefyekeme (eermeie{), meveKes[e heveeaej, kewcyes kes Sies, lebieefueee SJeb ke Meeue, metjle pejer efMeuhe, heeve heesuee
(iegpejele), keveer Mee@ue, keMceerj heMceervee, keMceerj meespeeveer efMeuhe (peccet-keMceerj), heguekeejer (hebpeeye, nefjeeCee SJeb
jepemLeeve) Deeefo~
(iii) efJeefveefce&le SJeb Deve Glheeo : cewmetj Deiejyeeer, ebove lesue SJeb meeyegve (kevee&ke), keesebyetj Jes eeFb[j, F&.DeeF&. uesoj
(leefceuevee[g), hesveer (ieesJee), nwojeyeeo nueerce, efleheefle ue (DeebOe eosMe), veeefmeke Jewueer JeeFve (ceneje^), hesefJeeve
efhemkees (hes), keesiveke SJeb Mewchesve (eebme), veehee Jewueer (etSmeS), mkee@e efJnmkeer (efyesve-mkee@ueQ[), heesex SJeb [tjes
(hegle&ieeue), ee@efmkeJees [er heecee& (Keee Glheeo; Fueer) Deeefo~
Gej eosMe kes peerDeeF& wie eehle Glheeo
1. Fueeneyeeoer megKee& Deceo (ke=ef<eiele), 2. ueKeveT efekeve efMeuhe (nmleefMeuhe), yeveejme pejer SJeb mee[er leLee ueesiees
(nmleefMeuhe), ceueerneyeeoer oMenjer Deece (ke=ef<eiele), Yeoesner kes nmleefveefce&le keeueerve (nmleefMeuhe), Deeieje ojer (nmleefMeuhe), he&Keeyeeo
efebdme (nmleefMeuhe), ueKeveT pejoespeer (nmleefMeuhe), keeuee veceke eeJeue (ke=ef<eiele), efhejespeeyeeo keebe (nmleefMeuhe), keVeewpe F$e
(efJeefveefce&le), keevehegj mew[uejer (efJeefveefce&le), cegjeoeyeeo Oeeleg efMeuhe (nmleefMeuhe), menejvehegj kee efMeuhe (nmleefMeuhe), cesj" keQefeeeb
(efJeefveefce&le), Kegpee& hee@jer (nmleefMeuhe), yeveejme iegueeyeer ceerveekeejer efMeuhe (nmleefMeuhe), efcepee&hegj kes nmleefveefce&le keeueerve SJeb ojer
(nmleefMeuhe), yeveejme kes nmleefveefce&le keeueerve (nmleefMeuhe), yeveejme kes ueen hee$e (Laquerware) SJeb ueke[er kes efKeueewves (nmleefMeuhe)
leLee efvepeeceeyeeo yuewke hee@jer (nmleefMeuhe)~ yeemeceleer nsleg DeYeer Gej eosMe kee DeeJesove uebefyele nw~
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 36

efleere Debleje&^ere jeceueeruee meccesueve

veF& efouueer kes Fbefoje ieebOeer je^ere keuee keW ceW 26 mes 29
veJebyej, 2015 leke efleere Debleje&^ere jeceueeruee meccesueve kee
Deeeespeve Yeejle mejkeej kes keWere hee&ve SJeb mebmke=efle ceb$eeuee
eje efkeee ieee~
Fme meccesueve ceW peneb Yeejle Deewj efJeosMeeW keer jeceueeruee kes egves
ngS eeefuele heeW kee eoMe&ve efkeee ieee, JeneR jeceueeruee hej
GheueyOe efheuceW Yeer eoefMe&le keer ieF~ Fmekes jeceeeCe hej efceefLeuee
heWefbime kee meben eoefMe&le efkeee ieee Deewj JebpeveeW, keuee SJeb
efMeuheeW Deeefo keer eoMe&veer Yeer ueieeF& ieF&~
GuuesKeveere nw efke henuee Debleje&^ere jeceueeruee meccesueve ef$eefve[e[
SJeb esyewiees keer vewefleveue jeceueeruee heefj<eo eje pegueeF&, 2013
ceW ef$eefve[e[ SJeb esyewiees ceW Deeeesefpele efkeee ieee Lee~

etvesmkees kee me=peveMeerue Menj vesJeke&

11 efomebyej, 2015 kees etvesmkees (UNESCO) keer ceneefveoseMf ekee

Fefjvee yeeskeesJee eje hesefjme ceW Deeeesefpele etvesmkees kes me=peveMeerue
Menj vesJeke& (UCCN : UNESCO's Creative Cities Network) keer yew"ke ceW 33 osMeeW kes 47 MenjeW kees Fme vesJeke& kes
meome kes he ceW Meeefceue efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~
Fve MenjeW ceW Yeejle kes oes MenjJeejeCemeer (Gej eosMe) Deewj
peehegj (jepemLeeve) Yeer Meeefceue nQ~ GuuesKeveere nw efke henueer
yeej Yeejle kes Menj Fme vesJeke& kes meome yeves nQ~
etmeermeerSve ceW MenjeW kees 7 me=peveelceke #es$eeW (nmleefMeuhe SJeb
ueeskekeuee, ef[peeFve, efheuce, heeke keuee, meeefnle, ceeref[ee
Deedme& Deewj mebieerle) kes lenle Meeefceue efkeee peelee nw~
Fme vesJeke& ceW JeejeCemeer kees mebieerle esCeer leLee peehegj kees nmleefMeuhe
SJeb ueeske keuee esCeer kes lenle Meeefceue efkeee ieee nw~
Deheieeefvemleeve kes yeeefceeeve Menj kees Yeer Fme yeej Fme vesJeke& ceW
nmleefMeuhe SJeb ueeske keuee esCeer kes lenle Meeefceue efkeee ieee nw~
etvesmkees eje etmeermeerSve vesJeke& kee eejbYe Je<e& 2004 ceW efkeee
ieee Lee leLee mee: Meeefceue ngS 47 MenjeW kes meeLe Fme vesJeke& ceW
meefcceefuele MenjeW keer mebKee 116 nes ieF& nw~

hee&ve mebyebOeer veJeervelece Deebke[s

21 peveJejer, 2015 kees keWere Menjer efJekeeme ceb$eer Sce.

JeWkewee veee[t eje osMe keer efJehegue SJeb mece= meebmke=efleke efJejemele
kes mebj#eCe Deewj hegvejeslLeeve kes efueS je^ere Oejesnj efJekeeme SJeb
mebJeOe&ve eespevee kee keWere eespevee kes he ceW MegYeejbYe efkeee
ieee~
oe eespevee kes henues ejCe ceW efpeve 12 efJejemele MenjeW kees
mecee efJekeeme nsleg egvee ieee nw, Jes Fme ekeej nQJeejeCemeer SJeb
ceLegje (Gej eosMe), Dece=lemej (hebpeeye), Jeejbieue (lesuebieevee),
Depecesj (jepemLeeve), ieee (efyenej), keebeerhegjce SJeb Jesuueebefkeveer
(leefceuevee[g), DecejeJeleer (DeebOe eosMe), yeeoeceer (kevee&ke),
ejkee (iegpejele) Deewj hegjer (Deesef[Mee)~

8 peveJejer, 2016 kees hee&ve ceb$eeuee eje peejer veJeervelece

Deebke[eW kes Devegmeej peveJejer-efomebyej, 2015 kes oewjeve Yeejle
ceW efJeosMeer hee&ke Deeieceve (FTAs : Foreign Tourist Arrivals) 80.16 ueeKe jne pees peveJejer-efomebyej, 2014 keer
leguevee ceW 4.4 eefleMele keer Je=ef eoefMe&le kejlee nw~
peveJejer-efomebyej, 2015 kes oewjeve Yeejle ceW hee&ve mes kegue
efJeosMeer cege eeefhleeeb (FEEs : Foreign Exchange Earnings) 1,26,211 kejes[ . jneR pees peveJejer-efomebyej, 2014
keer leguevee ceW 2.3 eefleMele DeefOeke nw~
[e@uej meboYe& ceW peveJejer-efomebyej, 2015 kes oewjeve hee&ve mes
kegue efJeosMeer cege eeefhleeeb 19.676 efyeefueeve [e@uej LeeR pees
efke 2014 keer leguevee ceW 2.8 eefleMele keer $e+Ceelceke Je=ef
oMee&lee nw~

F&-hee&ke Jeer]pee eespevee kee efJemleej

l

je^ere Oejesnj efJekeeme SJeb mebJeOe&ve eespevee - oe

27 Deketyej, 2015 kees oe eespevee kes efueS Dee" efJejemele

MenjeW (JeejeCemeer, ceLegje, Depecesj, ejkee, yeeoeceer, Jeejbieue,
DecejeJeleer SJeb Jesuueebefkeveer) nsleg keee&eespeveeDeeW kees kegue 431
kejes[ . keer ueeiele mes mJeerke=efle eoeve keer ieF& nw~

keW mejkeej eje veJebyej, 2014 ceW Deeieceve hej hee&ke

Jeer]pee (Tourist Visa on Arrival) eespevee osMe ceW efJeosMeer
hee&keeW kes Deeieceve kees eeslmeeefnle kejves nsleg Fueske^e@efveke ee$ee
Deveg%eefhle (ETA) DeeOeeefjle en eespevee eejbYe ceW 43 osMeeW kes
veeieefjkeeW nsleg osMe kes 9 nJeeF& DeeW hej Meg keer ieF& Leer~
peveJejer, 2015 mes en megefJeOee iegeevee leLee Deewue, 2015 mes
eeruebkee kes veeieefjkeeW kees Yeer eoeve keer ieF& Leer leLee Deewue,
2015 ceW ner Fme eespevee kee veece heefjJeefle&le kej F&-hee&ke
Jeer]pee (E-Tourist Visa) eespevee kej efoee ieee Lee~
lelheMeele ceF&, 2015 ceW Fme eespevee kees 31 Deve osMeeW Deewj
15 Deiemle, 2015 kees 36 Deve osMeeW (SJeb 7 Deve
Yeejleere nJeeF& DeeW) kes efueS efJemleeefjle efkeee ieee (kegue
113 osMe) leLee 12 efmelebyej, 2015 kees Fmekes 37 Deve
osMeeW kes efueS efJemleeefjle efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF& nw efpememes
Fme megefJeOee kes lenle Deeeefole osMeeW keer kegue mebKee 150 nes
peeSieer peyeefke Fme megefJeOee keer GheueyOelee Jeeues osMe kes nJeeF&
DeeW keer mebKee Deye 16 nes ieF& nw~

emleeefJele veF& je<^ere hee&ve veerefle, 2015

l

1 ceF&, 2015 kees keWere hee&ve ceb$eeuee eje Je<e& 2002

keer je<^ere hee&ve veerefle kes mLeeve hej emleeefJele veF& je<^ere
hee&ve veerefle, 2015 kee cemeewoe peejer efkeee ieee~
GuuesKeveere nw efke Jele&ceeve ceW JewefMJeke hee&ke Deeieceve ceW Yeejle
keer efnmmesoejer cee$e 0.68 eefleMele nw efpemes Je<e& 2020 leke
ye{ekej 1 eefleMele Deewj 2025 leke 2 eefleMele kes mlej hej
ueeves kee ue#e emleeefJele veerefle ceW jKee ieee nw~
veF& je<^ere hee&ve veerefle "esme keee& eespevee kes meeLe melele SJeb
GejoeefelJehetCe& he mes hee&ve kes efJekeeme hej yeue osleer nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 37

hee&ve efJekeeme ceW meecegoeefeke Yeeieeroejer Deewj jespeieej me=peve hej

en veerefle cegKe Oeeve keWefle kejsieer~
l
FmeceW Ske je<^ere hee&ve meueenkeej yees[& (NTAB) kes ie"ve
kee emleeJe efkeee ieee nw~ keWere hee&ve ceb$eer Fmekes DeOe#e
neWies leLee jepeeW/mebIeere #es$eeW kes hee&ve ceb$eer leLee hee&ve #es$e kes
efJeMes<e%e Fmekes meome neWies~
l
veerefle kes mecegefele efeeevJeeve nsleg je<^ere hee&ve eeefOekejCe
(NTA) keer mLeehevee keer peeSieer efpemeceW DeblemeyebefOele efJeYeeieeW/
SpeWefmeeeW leLee Jeeheej SJeb Geesie #es$e kee eefleefveefOelJe nesiee~
l
Fme veerefle kes lenle metevee eeweesefiekeer SJeb meesMeue ceeref[ee kes
yesnlej Gheeesie kes meeLe cetueYetle DeJemebjevee (nJeeF&, jsueJes,
me[keW, peueceeie& Deeefo) kes meeLe-meeLe hee&ve DeJemebjevee (mJeosMe
oMe&ve, leerLe&mLeueeW nsleg emeeo eespevee, yeew meefke& Deeefo) kes
efJekeeme hej yeue efoee peeSiee~
l
hee&ve mes mebyebefOele meYeer #es$eeW ceW keewMeue efJekeeme kes meeLe hee&ve
Deewj DeeefleLe efMe#ee kes efueS meceefhe&le efJeMJeefJeeeuee keer mLeehevee
keer peeSieer~
emeeo : je^ere leerLe&mLeue SJeb DeeOeeeflceke DeeJeOe&ve keee&ece
meYeer OeceeX kes leerLe&mLeueeW kes meeQoeeakejCe efkeS peeves leLee
Jeneb megefJeOeeDeeW SJeb yegefveeeoer {ebeeW ceW megOeej efkeS peeves kes
efkeesCe mes Ske je^ere leerLe&mLeue hegveej SJeb DeeOeeeflceke
DeeJeOe&ve keee&ece (PRASAD) keer Iees<eCee Je<e& 2014-15 kes
keWere yepe ceW keer ieF&~
Decetle& meebmke=efleke efJejemele meteer ceW Yeejleere OejesnjW
etvesmkees eje Yeejle keer kegue 11 OejesnjeW kees Fme cenJehetCe&
meebmke=efleke efJejemeleeW keer meteer ceW Meeefceue efkeee pee egkee nw, pees efke
Fme ekeej nQYeejle kes hebpeeye jepe kes ""sjeW kes ceOe eeefuele
hee$e-efvecee&Ce keer heejbheefjke heerleue SJeb leece efMeuhe (2014 ceW
Meeefceue), ceefCehegj ceW Jew<CeJeeW eje Oeeefce&ke DeJemejeW hej efkeee peeves
Jeeuee ueeskeve=le mebkeerle&ve (2013 ceW Meeefceue), ueeKe #es$e kee
yeew ceb$eeseejCe SJeb yeew hegmlekeeW kee memJej hee" (2012 ceW
Meeefceue), hetJeea Yeejle kee T ve=le, jepemLeeve kee keeueyeseuf eee
ueeskeve=le SJeb kesjue kee cege[f es ve=le veeke (leerveeW 2010 ceW
Meeefceue), heejefmeeeW kee veewjespe leewnej Deewj ie{Jeeue efnceeuee kee
jcceve jbiecebe (oesveeW 2009 ceW Meeefceue) leLee jeceueeruee, Jewefoke
ceb$eeseejCe hejbheje SJeb kesjue kee kegefece mebmke=le jbiecebe (leerveeW
2008 ceW Meeefceue)~ Je<e& 2013 ceW etvesmkees eje yeebiueeosMe keer
peeceoeveer hejbheje (pees Yeejle ceW Yeer eeefuele nw) Yeer Fme meteer ceW
meefcceefuele keer ieF& Leer~

efJeMJe efJejemele meteer ceW Meeefceue Yeejleere mLeue/heefjmebheefe

etvesmkees keer efJeMJe efJejemele meteer ceW Deye leke Meeefceue Yeejleere
mLeue/heefjmebheefeeeb Fme ekeej nQ
mLeue/heefjmebheefeeeb
Meeefceue nesves kee Je<e&
meebmke=efleke Jeie&
1. Deeiejs kee efkeuee (G. e.)
1983
2. leepecenue (Deeieje, G.e.)
1983
3. Depeblee iegheeSb (ceneje^)
1983

4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

Sueesje iegheeSb (ceneje^)

1983
keesCeeke& kee mete& cebefoj (hegjer, Deesef[Mee)
1984
ceneyeueerhegjce kes mceejke mecetn (leefceuevee[g) 1984
ieesJee kes ee& SJeb keevJeW (ieesJee)
1986
ncheer kes mceejke mecetn (yesuueejer, kevee&ke) 1986
Kepegjenes kes mceejke mecetn (ce.e.)
1986
helesnhegj meerkejer (Deeieje, G.e.)
1986
heokeue kes mceejke mecetn (kevee&ke)
1987
ye=noerMJej cebefoj (lebpeeJegj, leefceuevee[g)
1987
(Fmekes efJemleej kes he ceW eesue cebefoj 2004 ceW Meeefceue)
13. SueerheWe iegheeSb (ceneje^)
1987
14. meebeer kes yeew mceejke (ceOe eosMe)
1989
15. keglegyeceerveej SJeb mebye mceejke (efouueer)
1993
16. ngceeebt kee cekeyeje (efouueer)
1993
17. heJe&leere jsueJes (meJe&eLece oepeeaefuebie efnceeueeve
jsueJes SJeb Fmekes efJemleej kes he ceW 2005
ceW veerueefieefj ceeGbsve jsueJes SJeb 2008 ceW
keeuekee-efMeceuee jsueJes FmeceW Meeefceue)
1999
18. ceneyeesefOe cebefoj heefjmej (yeesOeieee, efyenej)
2002
19. Yeerceyeskee iegheeSb (ceOe eosMe)
2003
20. ebheevesj-heeJeevesj hegjelelJe heeke& (iegpejele)
2004
21. $eheefle efMeJeepeer efce&veme (hetJe& veece efJekeesejf ee
2004
efce&veme; cebgyeF&, ceneje^)
22. efouueer kee ueeue efkeuee
2007
23. peblej-ceblej (peehegj, jepemLeeve)
2010
24. jepemLeeve kes heJe&leere efkeues
2013
25. jeveer-keer-JeeJe yeeJe[er (heeCe, iegpejele)
2014
eeke=efleke Jeie&
1. keepeerjbiee je^ere Geeve (Demece)
1985
2. ceeveme JevepeerJe DeYeeejCe (Demece)
1985
3. kesJeueeosJe je^ere Geeve (Yejlehegj, jepemLeeve) 1985
4. mebgojyeve je^ere Geeve (he. yebieeue)
1987
5. veboe osJeer je^er e Geeve (eceesueer, GejeKeb[;
1988
2005 ceW efJemleej kes he ceW FmeceW hetueeW
keer Ieeer Meeefceue)
6. heefeceer Iee (meneeer heJe&le e=bKeuee)
2012
7. es efnceeueeve vesMeveue heeke& (efnceeeue eosMe)
2014
Deesef[ee kees Meeeere Yee<ee kee opee&
keWere cebef$eceb[ue ves 20 HejJejer, 2014 kees Deesef[ee
Yee<ee kees Meeeere Yee<ee (Classical Language) kee opee&
eoeve efkeS peeves kees mJeerke=efle eoeve keer~ Fme eefleefle Jeie& ceW
Deeves Jeeueer Deesef[ee Yeejle keer "eR Yee<ee nw~ Fmemes hetJe& Je<e&
2004 ceW leefceue kees, 2005 ceW mebmke=le kees, 2008 ceW
keVe[ SJeb lesueiet kees leLee ceF&, 2013 ceW ceueeeuece kees
Meeeere Yee<ee kee opee& efoee ieee Lee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 38

Deeleve cenJehetCe& meebmke=efleke leLe

GoJe[e GlmeJe : oef#eCe iegpejele kes leere veiej Jeuemee[ kes

heeme efmLele GoJe[e ceW 25 mes 27 efomebyej, 2015 leke
GoJe[e GlmeJe kee Deeeespeve efkeee ieee, efpemeceW mecetes efJeMJe
mes ueieYeie 5000 heejmeer Deewj F&jeveer mecegoee kes ueesieeW ves Yeeie
efueee~ OeeleJe nw efke iegpejele kes GoJe[e ceW heejmeer mecegoee kes
ueesie jnles nQ~ en Jen mLeeve nw, peneb mes Dee"JeeR meoer ceW F&jeve
kes cegefmuece MeemekeeW mes Deeeeble heejefmeeeW ves Yeejle ceW eJesMe
efkeee Lee~ heejefmeeeW eje F&jeve mes ueeF& ieF& heefJe$e Deefive
DeleeMe yesnjece (Atash Behram) kees eneR eefleefle efkeee
ieee Lee~ mcejCeere leLe en Yeer nw efke Yeejle ceW heejefmeeeW keer
mebKee yejeyej Ie jner nw leLee Je<e& 2020 leke Fvekeer mebKee
cee$e 23,000 nes peeves kee Devegceeve nw~ GlmeJe kes oewjeve jleve
ee kees DeeFkeve Dee@he mekemesme (Icon of Success) mecceeve
mes mecceeefvele efkeee ieee~
heg<kej cesuee-2015 : Depecesj (jepemLeeve) mes 11 efkeceer. otj
efmLele heg<kej veeceke heefJe$e leerLe& ceW 18 mes 25 veJebyej, 2015
leke Fme cesues kee Deeeespeve efkeee ieee~ heg<kej cesues keer ieCevee
efJeMJe kes meyemes ye[s Tb cesues kes he ceW keer peeleer nw~ FmeceW
Jeeheke hewceeves hej TbeW SJeb heMegDeeW keer Kejero-hejesKle keer
peeleer nw~
Gveekeesef : ef$ehegje keer jepeOeeveer Deiejleuee mes 170 efkeceer.
otj efmLele Gveekeesef hene[er kee efJeMes<e hegjeleeeflJeke cenJe nw~
en hene[er eeveeW hej Gkesjer ieF& efnvot osJeer-osJeleeDeeW keer cetefle&eeW
kes efueS peeveer peeleer nw~ DeefOekeebMe cetefle&eeb efMeJe SJeb ieCesMe mes
mebyebefOele nQ~ Yeejleere hegjeleeeflJeke meJex#eCe kes Devegmeej Fme
hene[er hej efyeKeje en efMeuhe 8JeeR-9JeeR Meleeyoer kee nw~
veeer ueeske ve=le efieveerpe yegke ceW ope& : peveJejer, 2016 ceW
efnceeeue eosMe kes keguuet efpeues kes veeer ueeske ve=le keer efieveerpe
yegke Dee@he Jeu[& efjkee[dme& ceW ope& efkeee ieee~ en ve=le Deketyej,
2015 ceW keguuet oMenje ceneslmeJe kes oewjeve efkeee ieee efpemeceW
9,892 ceefnueeDeeW ves Yeeie efueee~
metjpekebg[ Debleje&^ere efMeuhe cesuee, 2016 : 1 hejJejer mes
15 hejJejer, 2016 kes ceOe nefjeeCee kes metjpekebg[ ceW 30Jeeb
Debleje&<^ere efMeuhe cesuee, 2016 kee Deeeesefpele efkeee ieee~
FmeceW kegue 20 osMeeW ves efMejkele keer leLee lesuebieevee kees Leerce
ms yeveeee ieee~
OeejeJeer : peveJejer, 2016 ceW mhesefveMe keueekeej pee@pex efyeees
ves SefMeee kee meyemes ye[er ceefueve yemleer cebgyeF& kes OeejeJeer ceW
efJeMJe kes eLece ceefueve yemleer mebeneuee (hem& muece cetefpeece)
mLeeefhele kejves keer henue keer~ Fme mebeneuee ceW OeejeJeer ceW
efveefce&le keer ieF& JemlegSb jKeer peeSbieer~
nefjej : 1 peveJejer, 2016 kees GejeKeb[ kes nefjej ceW
De&kebgYe cesues kee Deeieepe ngDee~ eefle : Je<e& hej ueieves Jeeues
Fme cesues ceW kegue 10 mveeve heJe& nQ~ cesues kee meceeheve 30
Deewue, 2016 kees nesiee~
YeerceeJejce : 25 efomebyej, 2015 kees je^heefle eCeye cegKepeea
ves DeebOe eosMe kes YeerceeJejce ceW efleceue efleheefle osJemLeevece keer

Jeso hee"Meeuee kee GodIeeve efkeee~

veeefmeke : 14 pegueeF& mes 25 efmelebyej, 2015 kes ceOe
ceneje^ ceW ieesoeJejer veoer kes le hej efmLele Menj veeefmeke ceW
efmebnmLe kegbYe kee Deeeespeve efkeee ieee~ %eeleJe nw efke kebgYe cesues
kee Deeeespeve osMe ceW eej mLeeveeWnefjej (iebiee), Fueeneyeeo
(eeeie ceW iebiee-ecegvee kes mebiece), veeefmeke (ieesoeJejer) SJeb Gppewve
(ef#eee) ceW neslee nw~
kebkegjieeer (keesuekeelee) : keesuekeelee kes kebkegjieeer #es$e kes
meebmke=efleke DevegmebOeeve mebmLeeve heefjmej ceW heefece yebieeue mejkeej
eje jepe keer mece= keebLee keuee (Ske ekeej keer keMeeroekeejer)
SJeb ke"hegleueer keuee hej keWefle Ske mebeneuee keer MegDeele keer
ieF& nw, peneb Fve keueeDeeW mes peg[s keueekeejeW kes keeceeW kees
eoefMe&le efkeee ieee nw~
efmebienesueer yeeeCe (yeeiehele) : ecegvee-efnv[ve oesDeeye hegjelelJe
DevJes<eCe heefjeespevee kes lenle keer ieF& KegoeF& ceW Gej eosMe kes
yeeiehele efpeues kes efmebienesueer yeeeCe (Singholi Brahmin)
veeceke ieebJe ceW n[hhee egie kes efceder kes yele&ve eehle ngS nQ~
hegjelelJeefJeoeW kes Devegmeej es yele&ve 17JeeR meoer F&.het. kes nQ~
pegDeejer veoer : 15 pegueeF&, 2015 kees je^ere meceg efJe%eeve
mebmLeeve (SveDeeF&Dees, ieesJee) ves ieesJee keer pegDeejer veoer hej
3500 F&. het. mes 1000 F&. kes ceOe kes Ske eeeerve yebojieen
kes DeJeMes<eeW keer Keespe keer~
keesefe : 10 Deiemle, 2015 kees eerve kes yeerefpebie efmLele
Jeu[& tefjpce efmeerpe hes[jsMeve keeGbefmeue kes meome kes he ceW
Meeefceue nesves Jeeuee keesefe Yeejle kee henuee Menj yeve ieee~
lebpeeJegj : efmelebyej, 2015 ceW leefceue efJeMJeefJeeeuee kes meceg
Fefleneme Deewj meceg hegjelelJe efJeYeeie kes efJeMes<e%eeW ves leefceuevee[g
kes lebpeeJegj ceW mebiecekeeueerve Deewj ceOe eesuekeeueerve mece= yebojieen
Menj kes DeefmlelJe keer Keespe keer~
eer Je[kekegcveeLeve cebefoj : 1 efmelebyej, 2015 kees etvesmkees
ves kesjue kes eer Je[kekegcveeLeve cebefoj kees DeJee@[& Dee@he SkemeerueWme
mes mecceeefvele efkeee~
efJe<Ceghegj : 20 ceF&, 2015 kees heefece yebieeue mejkeej ves
ceOeegieerve sjekeese cebefojeW Deewj ieewjJeMeeueer Deleerle kes efueS
ceMentj Menj efJe<Ceghegj kees Dehevee henuee Oejesnj Menj yeveeves keer
Iees<eCee keer~
yeeueMeeefceve cebefoj : 23 Deiemle, 2015 kees meerefjee kes
heuceeFje Menj kes yeeueMeeefceve cebeof j kees Fmueeefceke ms (DeeF&Sme)
kes Deelebekf eeeW ves efJemhees mes G[e efoee~ Fmes etvesmkees ves efJeMJe
Oejesnj mLeue Yeer Ieese<f ele efkeee Lee~
Deee& Dee@he ef^ebhe : 5 Deketyej, 2015 kees Deelebkeer
mebie"ve Fmueeefceke ms ves meerefjee kes Deee& Dee@he ef^ebhe kees
efJemhees mes G[e efoee~ meerefjee keer en Fceejle heuceeFje Menj
ceW efmLele nw efpemes 2000 Je<e& henues jesceve mecee kes heuceeFje
Deeieceve hej yeveeee ieee Lee~
keesveeeer : 21 pegueeF&, 2015 kees etvesmkees ves efieveer ieCejepe
keer jepeOeeveer keesveeeer kees Je<e& 2017 kes Jeu[& yegke kewefheue
kes he ceW egvee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 39

ie{erceeF& cebefoj : vesheeue ceW efmLele ie{erceeF& cebefoj ceW eleske

heebeJeW Je<e& Deeeesefpele efkeS peeves Jeeues heMegyeefue cesues ceW heMegDeeW
keer oer peeves Jeeueer yeefue hej 28 pegueeF&, 2015 kees cebefoj ^m
eje jeske ueiee oer ieF&~
meeke& keer meebmke=efleke jepeOeeveer : 25 efmelebyej, 2014 kees
veF& efouueer ceW mebheVe meeke& osMeeW kes mebmke=efle cebef$eeeW keer leermejer
yew"ke ceW Deheieeefvemleeve kes Ssefleneefmeke Menj yeeefceeeve kees Je<e&
2015-16 kes efueS meeke& keer meebmke=efleke jepeOeeveer yeveeee
ieee~ Je<e& 2016-17 kes efueS meeke& meebmke=efleke jepeOeeveer kes
he ceW {ekee kee eeve efkeee ieee~
neve&efyeue ceneslmeJe : 2 efomebyej, 2015 kees heejbheefjke neve&
Deewj ueebie [^cees kes eje ceveeee peeves Jeeuee veeieeueQ[ kee eefme
neve&efyeue ceneslmeJe veeieeueQ[ kes efkemeecee ieebJe ceW Meg ngDee~ Fme
ceneslmeJe kee GsMe veiee ueesieeW keer meebmke=efleke efJeefJeOelee Deewj
mece= hejbhejeDeeW kees yeveees jKevee nw~
nsefceme ceneslmeJe : 26-27 petve, 2015 kees peccet SJeb
keMceerj kes meyemes ye[s ce" ueeKe nsefceme ieeschee ceW ieg heodcemebYeJe
kes efueS meceefhe&le oes efoJemeere nsefceme ceneslmeJe kee Deeeespeve
ngDee~
Debyegyeefe ceneslmeJe : 23 mes 26 petve, 2015 kes ceOe
Demece kes iegJeeneer efmLele keeceeeveer osJeer cebefoj ceW eej efoJemeere
Debyegyeefe ceneslmeJe kee Deeeespeve ngDee~ Fme ceneslmeJe kees keeceeKee
osJeer hetpee kes veece mes Yeer peevee peelee nw~
efJeMJe mebmke=le meccesueve : 28 petve, 2015 mes 2 pegueeF&,
2015 kes ceOe LeeF&ueQ[ keer jepeOeeveer yeQkeeke ceW 16Jeeb efJeMJe
mebmke=le meccesueve Deeeesefpele ngDee~ 17Jeeb efJeMJe mebmke=le meccesueve
Je<e& 2018 ceW kevee[e kes JeQketJej ceW nesiee~
hee&ve SJeb ee$ee eeflemheOee& metekeebke ceW Yeejle 52JeW
mLeeve hej : efomebyej, 2015 kes Deble ceW efJeMJe DeeefLe&ke cebe
eje peejer hee&ve SJeb ee$ee eeflemheOee& metekeebke ceW Yeejle kees
52Jeeb mLeeve eehle ngDee~ efheues Je<e& Yeejle Fme meteer ceW 65JeW
mLeeve hej Lee~
ueesmeej ceneslmeJe : 12 efomebyej, 2015 kees peccet SJeb keMceerj
kes ueeKe #es$e ceW meyemes ye[s efleyyeleer yeew ceneslmeJe ueesmeej kee
Deeeespeve Meg ngDee~ en ceneslmeJe ome efove leke euee efpemeceW
yeeweW ves Deheves vees Je<e& keer MegDeele keer~
MeeQhesve heg<eeW kes cegkeeyeues ceefnueeDeeW keer mebKee kece :
Deb[ceeve-efvekeesyeej keer efJeueghleeee pevepeeefle MeeQhesve ceW heg<eeW keer
leguevee ceW ceefnueeDeeW keer mebKee kece nesves kes keejCe Fme pevepeeleere
mecegoee kes Deveske Jeemke heg<e meomeeW kees ceefnuee meeLeer kes
yeiewj iegpej kejveer he[leer nw~ en leLe Fme pevepeeefle hej efkeS
ieS Gme MeesOe kes yeeo meeceves Deeee nw, pees efke Yeejleere ceeveJe
efJe%eeve meJex#eCe (Anthro-Pological Survey of India) eje
neue ceW efkeee ieee~ Fme MeesOe ceW otmeje cenJehetCe& leLe en
meeceves Deeee nw efke MeeQhesve mepeeleere (Homogeneous) veneR,
yeefuke efJepeeleere (Heterogeneous) pevepeeefle nw SJeb Gvekeer
Yee<ee MeeQheveerpe ceW Yeer efYeVelee heeF& peeleer nw~ MeesOe kes Devegmeej
Deb[ceeve-efvekeesyeej keer efJeueghleeee pevepeeefle MeeQhesve keer Deeyeeoer
cee$e 200 mes 300 kes yeere nw~ en metDej heeueve, efMekeej SJeb

yeeieJeeveer pewmes keee& kejles nQ~ Deb[ceeve erhe kes Je=#e heb[evegme kee
heue Fvekee ecegKe Deenej neslee nw~
kepeeKmleeve ceW efceues 8000 Je<e& hegjeves mJeeefmleke efe :
kepeeKmleeve ceW efceues 8000 Je<e& hegjeves mJeeefmleke efeeW kes 60
mes DeefOeke mhe efeeW kees veemee keer Debleefj#e Fcewpeervejer eje
he=LJeer mes 692 efkeceer. keer TbeeF& mes peejer efkeee ieee nw~ efpeme
#es$e ceW es efe heeS ieS nQ, Gmekeer heneeve Fme #es$e kes he ceW
keer ieF& nw, pees hee<eeCe egieerve ceeveJe kes efMekeejieen Les~ 8000
Je<e& hegjeves Fve efeeW kees Jew%eeefvekeeW eje msheer efpeeesiueeFheme
(Steppe Geoglyphs) veece efoee ieee nw~ FvnW efkemeves yeveeee,
Fme yeejs ceW Jew%eeefveke keesF& efve<ke<e& veneR efvekeeue heeS nQ~ OeeleJe
nw efke efnvot, pewve SJeb yeew OeceeX ceW peneb mJeeefmleke kees cebieue
efe kes he ceW DeefYeefnle efkeee peelee nw, JeneR es efe jesceve,
etveeveer, yeeFpeWeFve SJeb mesuke keueeDeeW ceW Yeer eeefuele jns nQ~
yee"gkeccee-lesuebieevee kee jepekeere leesnej : veJeme=efpele
jepe lesuebieevee kee jepekeere leesnej yee"gkeccee oMenje kes
DeJemej hej 12 Deketyej mes 20 Deketyej, 2015 leke ceveeee
ieee~ Fme leesnej kees mLeeveere ueesieeW eje yeesveeueg (Bonalu)
Yeer kene peelee nw~
yejosGjer meceepe kees keeceeKee cebefoj kee eyebOeve : Yeejle
kes cenJehetCe& Meefeheer"eW ceW mes Ske Demece kes iegJeeneer ceW efmLele
keeceeKee cebefoj kes eyebOeve kee oeefelJe 7 pegueeF&, 2015 kees
megeerce kees& eje yejosGjer meceepe kees meeQhe efoee ieee, pees efke
eyebOeve kee keee& hejchejeiele he mes osKelee Lee~
ceeveJe kes veS hetJe&pe keer Keespe : oef#eCe Deeerkee kes
peesnebmeyeie& mes 50 efkeceer. otj jeFefpebie mej ieghee ceW Jew%eeefvekeeW
ves ceeveJe keer veF& epeeefle keer 1500 nef[d[eeb Keespe efvekeeueer
nQ~ Fme veF& epeeefle kes Deeefo ceeveJe kees Jew%eeefvekeeW eje nescees
veeuesoer veece efoee ieee nw, efpemeceW veeuesoer mes DeefYeeee
(mesmesLees Yee<ee ceW) efmeleeje neslee nw~
mete& cebefoj : 13 peveJejer, 2015 kees Yeejleere hegjelelJe
meJex#eCe efJeYeeie (ASI) ves Deesef[Mee kes mete& cebefoj kees DeeoMe&
mceejke kee wie efoee~ Fmekes Deefleefje heefece yebieeue kes
npeejogDeejer hewuesme, efyenej kes JewMeeueer-keesuneDee leLee Demece kes
jbie Iej kees Yeer DeeoMe& mceejke kee wie efoee ieee~
keueeeecece : 29 efomebyej, 2014 kees Yeejle kes henues
JewefMJeke keueekeej eece (Global Artist Village) keueeeecece
(Kalagramam) keer mLeehevee kesjue kes keVetj efpeues ceW keer ieF&~
ceewmece heefjeespevee : 20 petve, 2014 kees Yeejle kes mebmke=efle
ceb$eeuee ves eEno cenemeeiejere osMeeW kes #es$eere mebie"ve eEno cenemeeiej
efjce Smeesemf eSMeve kes osMeeW kes ceOe meebmke=efleke efJeefvecee kees cepeyetle
kejves kes GsMe mes ceewmece heefjeespevee keer MegDeele keer~ ceewmece
heefjeespevee kee GsMe meceg leere meebmke=efleke YetMe (Maritime Cultural Landscape) kees etvesmkees keer efJeMJe efJejemele
meteer kes heejje^er e mecheefe esCeer ceW ope& kejevee nw~
meeke& keer meebmke=efleke jepeOeeveer : Deheieeefvemleeve kes Ssefleneefmeke
Menj yeeefceeeve kees Je<e& 2015-16 kes efueS meeke& keer meebmke=efleke
jepeOeeveer yeveeee ieee nw leLee Je<e& 2016-17 kes efueS meeke&
meebmke=efleke jepeOeeveer kes he ceW {ekee kee eeve efkeee ieee nw~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 40

ecegKe DeeefLe&ke cegs, 2015-16

ceske Fve Fbef[ee mehleen je^ere hetbpeeriele Jemleg veerefle Yeejle ceW jepeJeej eefle Jeefe Deee yeQke DeeHe peeheeve keer yeepe
oj $e+Ceelceke me& Dehe Fbef[ee kee MegYeejbYe hees kes eYeglJe Jeeuee GhekejCe : cemeeuee yeeb[ eewLeer Deeweesefieke eebefle
ieVee meefyme[er met#ce, ueIeg SJeb ceOece Gece efJekeeme (mebMeesOeve) efJeOeseke DeeF&SceSHe kes Devegmeej Yeejle keer efJekeeme oj
eMeeble-heejere Yeeieeroejer (TPP) mecePeewlee nmlee#eefjle Je<e& 2015-16 keer "eR efceeefmeke ceewefke veerefle Yeejle kes efJeosMeer
$e+Ce kes Deeleve Deebke[s yeesveme Yegieleeve (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 WTO kee 10Jeeb cebef$emlejere meccesueve msveuesme
merue hej Sber-[befhebie Meguke eerveer cege jsefvcevyeer Sme[erDeej yee@mkes ceW Meeefceue JewefMJeke efveOe&velee hej efJeMJe yeQke kes veJeervelece
Deekeueve yebOeve yeQke Deewj DeeF&[erShemeer yeQke keer mLeehevee Jeeeoe yeepeej Deeeesie kee mesyeer ceW efJeuee eOeeveceb$eer Keefvepe
#es$e keueeCe eespevee mJeCe& ceewerkejCe SJeb mee@Jejsve mJeCe& yeeb[ eespeveeSb JneF uesyeue SerSce heefjeeueve ceW She[erDeeF& Je=ef
heerSmeet yeQkeeW ceW megOeej nsleg FbOeveg<e eespevee SefMeee DeJemebjevee efveJesMe yeQke (AIIB) keer mLeehevee veF& efJeosMe Jeeheej
veerefle (FTP) 2015-2020 eLece je^ere nLekejIee efoJeme Yegieleeve yeQkeeW Deewj ueIeg efJee yeQkeeW kees mewebefleke mJeerke=efle

ceske Fve Fbef[ee mehleen

13-18 HejJejer, 2016 kes oewjeve cegbyeF& (ceneje^) ceW Yeejle

mejkeej keer cenlJeekeeb#eer ceske Fve Fbef[ee henue kes meboYe& ceW
keWere JeeefCepe SJeb Geesie ceb$eeuee kes Deeweesefieke veerefle SJeb
mebJeOe&ve efJeYeeie (DIPP) eje ceske Fve Fbef[ee mehleen kee
Deeeespeve efkeee ieee~
13 HejJejer kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves cegbyeF& ceW ceske Fve
Fbef[ee meWj kes GodIeeve kes meeLe ceske Fve Fbef[ee mehleen Deewj
lelmebyebefOele cesiee Skemehees (efJeMeeue eoMe&veer) kee Deewheeeefjke
MegYeejbYe efkeee~
Fme DeJemej hej Deve ieCeceeve JeefeeeW kes meeLe mJeer[ve kes
eOeeveceb$eer merHesve uee@HeJesve, efHeveueQ[ kes eOeeveceb$eer petne efmeefheuee
Deewj heesueQ[ kes Ghe eOeeveceb$eer efheees$e efiuebmkeer Yeer GheefmLele Less~
ceske Fve Fbef[ee Skemehees Deewj Deve lelmebyebOeer DeeeespeveeW kes
meeLe ceske Fve Fbef[ee mehleen kes oewjeve kegue efceueekej 150
keee&ece Deeeesefpele efkeS ieS efpeveceW 8 ueeKe mes Yeer DeefOeke
ueesie Mejerke ngS peyeefke 25,000 mes DeefOeke ueesieeW ves efJeefYeVe
mesefceveejeW SJeb mebieesefeeW ceW eefleYeeie efkeee~ Fme cesiee Skemehees ceW
102 osMeeW eje eefleYeeie efkeee ieee~
ceske Fve Fbef[ee Skemehees 23 ueeKe Jeie& Heg mes DeefOeke
efJeMeeue #es$e ceW efJemleeefjle Lee~ FmeceW 215 eoMe&keeW ves 11 #es$eeW
ceW Deheveer #eceleeDeeW SJeb DeJemejeW kee eoMe&ve efkeee efpeveceW
Sejesmhesme SJeb j#ee, Dee@esceesyeeFue, jmeeeve SJeb hes^es jmeeeve,
efJeefvecee&Ce ceMeervejer, Keee emebmkejCe, DeJemebjevee, DeeF&er SJeb
Fueske^eefvekeme, Deeweesefieke GhekejCe SJeb ceMeervejer SceSmeSceF&
#es$e, Heecee&megefkeume Deewj Jee Meeefceue Les~
17 Yeejleere jepeeW Deewj 3 osMeeW- pece&veer, mJeer[ve SJeb heesueQ[
ves ceske Fve Fbef[ee meWj ceW Deheves hewJesefueeve ueieeS Les~
ceske Fve Fbef[ee mehleen ves ueieYeie 8,000 efyepevesme-t-efyepevesme,
efyepevesme-t-ieJeve&ceW Deewj Debleme&jkeejer yew"keeW kes efueS Yeer huesHee@ce&
GheueyOe kejeee~

ceske Fve Fbef[ee mehleen kes oewjeve efveJesMe kes he ceW kegue
15.20 ueeKe kejes[ . keer keejesyeejer eefleyeleeSb Jee keer
ieF efpeveceW cespeyeeve jepe ceneje^ Dekesues 7.94 ueeKe kejes[
. kee efveJesMe Deekeef<e&le kejves ceW meHeue jne~
ceneje^ mejkeej eje Fme Deeeespeve kes oewjeve 5 veF& veerefleeeW kee
DeveeJejCe efkeee ieee - 1. ceneje^ efjsue veerefle, 2. efmebieue
efJeb[es veerefle, 3. mecegere Geesie veerefle, 4. SHeSyeer efJeefvecee&Ce
kes meeLe Fueske^eefvekeme veerefle SJeb 5. Smemeer/Smeer GeefceeeW kes
efueS efJeMes<e hewkespe~ ceske Fve Fbef[ee mehleen kes oewjeve Deesef[Mee
Deeweesefieke efJekeeme eespevee 2025 leLee PeejKeb[ Deeweesefieke
mebJeOe&ve veerefle 2016 kee Yeer DeveeJejCe efkeee ieee~
pece&veer kes ueIeg SJeb ceOece GheeceeW kees Yeejle ceW efJeefvecee&Ce
FkeeFeeb mLeeefhele kejves nsleg eejbYe ceske Fve Fbef[ee efcesuemeQ[
FveerefMeSefJe kes lenle 19 efcesuemQ[ kebheefveeeW ves keee&ece
nsleg veeceebkeve kejeee~
ceske Fve Fbef[ee mehleen kes cegKe Heeskeme #es$e-ef[peeFve FveesJesMeve
SJeb me& Dehme Les~ Fme YeJe SJeb Je=no Deeeespeve ves efJeefvecee&Ce,
ef[peeFve Deewj veJeeeej kees Yeejle ceW Geesie-JeJemeee kes meboYe& ceW
keW cesW uee efoee~
kegue efceueekej Fme mehleen kes oewjeve efvecveefueefKele yeeleW GuuesKeveere
jneR(i) Yeejle ceW efJeefvecee&Ce keewMeue kes eoMe&ve, heejmheefjke mebeespeve
Deewj meneesie nsleg DeJemej me=efpele ngS~
(ii) efveJesMe meceLe&ke JeeleeJejCe kees eeslmeenve efceuee~
(iii) ef[peeFve, veJeeeej, egJee GeefceeeW SJeb me& Dehme kees
eeslmeenve GheueyOe ngDee~
(iv) JewefMJeke meerF&Dees, veerefle efvecee&leeDeeW, efJeeejkeeW, GeefceeeW
Deewj jepeveerefleeeW kees Ske meeLe pegves kee huesHee@ce& GheueyOe
ngDee~
( v) Yeejle kes efJeefvecee&Ce keewMeue kes YeJe eoMe&ve kes meeLe ceske Fve
Fbe[f ee henue kees lJeefjle kejves nsleg efJeMes<e yeue eehle ngDee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 41

je^ere hetbpeeriele Jemleg veerefle

15 HejJejer, 2016 kees cegbyeF& ceW keWere Yeejer Geesie SJeb

meeJe&peefveke Gheece ceb$eer Deveble ieerles eje je^ere hetbpeeriele Jemleg
veerefle (National Capital Goods Policy) kee DeveeJejCe
efkeee ieee~
Fme veerefle kes lenle Je<e& 2025 leke kegue efJeefvecee&Ce ieefleefJeefOeeeW
ceW hetbpeeriele JemlegDeeW (eLee-ceMeervejer, mebeb$e, GhekejCe Deeefo) keer
Yeeieeroejer kees Jele&ceeve 12 eefleMele mes ye{ekej 20 eefleMele leke
hengbeeves leLee hetbpeeriele JemlegDeeW kes efveee&le kees kegue Glheeove kes
Jele&ceeve 27 eefleMele mes ye{ekej 40 eefleMele kej Fvekes JewefMJeke
efveee&le ceW Yeejle keer efnmmesoejer kees 2.5 eefleMele leke ueeves kee
ue#e efveOee&efjle efkeee ieee nw~
Fme veerefle kes GsMeeW ceW Je<e& 2025 leke hetbpeeriele Geesie #es$e ceW
Iejsuet jespeieej kees Jele&ceeve 15 ueeKe mes ye{ekej 50 }eKe
kejves leLee osMe ceW hebtpeeriele JemlegDeeW keer ceebie ceW Iejsuet Glheeove
keer Yeeieeroejer kees Jele&ceeve 56 eefleMele mes ye{ekej 80 eefleMele
leke kejvee Yeer Meeefceue nw~
Yeejle ceW hetbpeeriele JemlegDeeW kes Glheeove kees 2014-15 kes
230,000 kejes[ . mes ye{ekej 2025 leke 750,000
kejes[ . leke hengbeekej Yeejle kees hetbpeeriele JemlegDeeW kee JewefMJeke
nye Deewj Fvekee efveJeue efveee&leke yeveeves keer yeele Fme veerefle ceW
kener ieF& nw~
Fme veerefle kes lenle meYeer Ghe-#es$eeW ceW eeweesefiekeer ienvelee kes
mebJeOe&ve, keewMeue GheueyOelee ye{eves, DeefveJeee& ceeveke megefveefMele
kejves leLee SceSmeSceF& #es$e keer Je=ef Deewj #ecelee efvecee&Ce kees
eeslmeeefnle kejves hej Yeer yeue efoee ieee nw~
Fme veerefle ceW hetbpeeriele Jemleg GeesieeW kes efueS oerIe&keeefueke SJeb
egefemebiele kej mebjevee ueeves, efJeuee SJeb DeefOeenCe nsleg eeslmeenve
osves, kees ceeue SJeb efJee keer GheueyOelee megefveefMele kejves,
Ghe-#es$e keuemjeW kes efJekeeme kes meeLe mLeeveere efJeefvecee&Ce kees
ye{eJee osves SJeb Iejsuet ceebie kees efJemleeefjle kejves kes meeLe efveee&le
kees mebJeefOe&le kejves leLee veJeeJele&ve SJeb heee&JejCe efnlew<eer iegCeJeeeege
Je<e&
efmLej (2011-12) cetueeW hej
Jele&ceeve cetueeWs hej
Je<e&
efmLej (2011-12) cetueeW hej
Jele&ceeve cetueeW hej
Je<e&
efmLej (2011-12) cetueeW hej
Jele&ceeve cetueeW hej

Glheeokelee ceW Je=ef kejves hej peesj efoee ieee nw~

Fme veerefle kes lenle Yeejle efveefce&le hetbpeeriele Jemleg efveee&le kees ye{eves
nsleg nwJeer Fb[m^er Skemehees& Sb[ ceekex [sJeueheceW DeefmemWme
mkeerce (HIEMDA) leLee eeweesefiekeer efJekeeme kees<e kee eejbYe
efkeee peeSiee~ meeLe ner veF& hejer#eCe SJeb eceeCeve megefJeOeeSb Yeer
mLeeefhele keer peeSbieer Deewj ceevekeeW kees DeefveJeee& kejles ngS Ieefee
ceMeerveeW kes Deeeele kees kece efkeee peeSiee~ hetbpeeriele Jemleg #es$e kes
efueS Ske keewMeue efJekeeme eespevee kee Yeer eejbYe efkeee peeSiee~

Yeejle ceW jepeJeej eefle Jeefe Deee

Je<e& 2013-14 ceW Jele&ceeve cetueeW hej osMe ceW meJee&efOeke eefle
Jeefe Deee (yeepeej keerceleeW hej eefle Jeefe efveJeue je^ere
Deee-NNI) Jeeues 5 jepe/mebIeere #es$e eceMe: Fme ekeej nQ1. ieesJee (2,24,138 .), 2. efouueer (2,19,979 .),
3. efmeefkekece (1,76,491 .), 4. eb[erie{ (1,56,951
.), SJeb 5. heg[gesjer (1,43,677 .)~
Je<e& 2012-13 keer leguevee ceW 2013-14 ceW eefleJeefe Deee
cesW meJee&efOeke Je=ef Jeeues 5 jepe/mebIeere #es$e eceMe: Fme ekeej
nQ- 1. heg[gesjer (25.75%), 2. ef$ehegje (21.43%), 3.
efcepeesjce (20.04%), 4. ceOe eosMe (19.28%), SJeb 5.
efmeefkekece (16.58%)~
Jele&ceeve cetueeW hej Gej eosMe ceW eefle Jeefe Deee 2013-14 ceW
36,250 . leLee 2014-15 ceW 40,373 . jner nw leLee
iele Je<e& keer leguevee ceW FmeceW 2013-14 ceW 8.27 eefleMele Deewj
2014-15 ceW 11.37 eefleMele keer Je=e
f ngF& nw~
osMe ceW vetvelece eefle Jeefe Deee Jeeuee jepe efyenej nw peneb
Jele&ceeve cetueeW hej eefle Jeefe Deee 2013-14 ceW 31,199
. leLee 2014-15 ceW 36,143 . ner jner nw~ Gej eosMe
Fme meboYe& ceW veeres mes otmejs mLeeve hej nw~
8 HejJejer, 2016 kees peejer je^er e Deee kes 2015-16 kes
efleere Deefece DevegceeveeW kes Devegmeej efJeiele 5 Je<eeX ceW Yeejle ceW eefle
Jeefe Deee Deewj eefle Jeefe peer[erheer leLee efJeiele 4 Je<eeX ceW osMe ceW
peer[erheer Je=e
f oj mebueive leeefuekeeDeeW ceW emlegle keer ieF& nw~

Yeejle ceW eefle Jeefe Deee (.)

2011-12
2012-13
2013-14
2014-15
2015-16
63460
65664
68867
72889
77431
63460
71050
79412
86879
93231
Yeejle ceW eefle Jeefe peer[erheer (.)
2011-12
2012-13 2013-14
2014-15 2015-16
71607
74712
78653
83285
88472
71607
80578
90110
98565 105746
Yeejle ceW peer[erheer Je=ef oj ()
2012-13
2013-14
2014-15
2015-16
5.6
6.6
7.2
7.6
13.9
13.3
10.8
8.6
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 42

efmLej cetueeW (2011-12) hej osMe ceW mekeue cetue JeOe&ve

(GVA) ceW 2014-15 ceW 7.1 eefleMele SJeb 2015-16 ceW
7.3 eefleMele Je=ef ope& ngF& nw~

yeQke DeeHe peeheeve keer yeepe oj $e+Ceelceke

29 peveJejer, 2016 kees peeheeve kes keWere yeQke yeQke Dee@He

peeheeve eje yeQkeeW keer keg esefCeeeW keer peceeDeeW hej yeepe oj
kees $e+Ceelceke (-0.1%) kej efoee ieee~ en $e+Ceelceke yeepe
oj 16 HejJejer, 2016 mes ueeiett keer ieF& nw~
Fme $e+Ceelceke yeepe oj kee GsMe peeheeve ceW efiejleer Iejsuet ceebie
kees ye{eJee oskej DeLe&JeJemLee kees ceboer keer efmLeefle mes yeenj ueevee nw~
Fme $e+Ceelceke yeepe oj kes lenle Ge Deefleefje esefCeeeW keer
peceeDeeW hej Jeneb kes yeQkeeW kees keWere yeQke mes $e+Ce veneR efceuesiee
Deewj Fvekes jKeves kes efueS GvnW keWere yeQke kees ner jeefMe osveer
nesieer~ Fmemes Jeneb kes yeQke Deheves heeme pecee jeefMe kees efveJesMe kees
eeslmeeefnle kejves nsleg ueieeves kes efueS esefjle nesWies~
%eeleJe nw efke peeheeve keer DeLe&JeJemLee efJeiele keg mecee mes ceboer
kes oewj mes iegpej jner nw leLee Jeneb cegemHeerefle keer oj henues ner
Metve mes Yeer veeres efiejkej -0.3 eefleMele leke hengbe egkeer nw~
%eeleJe nw efke Fmemes hetJe& etjesheere keWere yeQke (ECB) ves Yeer petve,
2015 ceW Deheveer DeesJejveeF peceeDeeW hej $e+Ceelceke yeepe oj (0.3%) ueeiet keer LeeR~ mJeer[ve, [sveceeke& SJeb efmJedpejueQ[ Yeer Fme
ece ceW Metve mes kece yeepe oj Dehevee egkes nQ~

DeeF&SceSHe keer 14JeeR meeceeve keese meceer#ee ueeiet

21 peveJejer, 2016 kees Debleje&^ere cege kees<e (IMF) eje

Deheveer 14JeeR meeceeve keese meceer#ee (14th General Review
of Quotas) ueeiet kejves keer Iees<eCee keer leLee es 26 peveJejer,
2016 mes eYeeJeer nes ieS nQ~
DeeF&SceSHe kes Fme yengeleeref#ele keese megOeej kees efomebyej, 2010
ceW Debeflece he efoee ieee Lee leLeeefhe Dehesef#ele MeleeX kes hetCe& ve
nesves (efJeMes<ekej Decesefjkee kes jes[e ueieeves) kes keejCe Fmekee
efeeevJeeve veneR nes mekee Lee~ Deblele: efomebyej, 2015 ceW
Decesefjkeer mebmeo eje Fmes mJeerke=le kejves kes yeeo FvnWb ueeiet efkeee
ieee nw~
DeeF&SceSHe kes veS keese megOeej kes lenle Fmekes Meer<e& keeseOeejkeeW
ceW Yeejle Deye 11JeW mes ye{kej 8JeW mLeeve hej Dee ieee nw leLee
Fmekee keese 2.44 eefleMele mes ye{kej 3.33 eefleMele (celeeefOekeej
2.34 eefleMele mes ye{kej 3.18 eefleMele) nes ieee nw~ eerve Yeer
Deye Fme meboYe& ceW 7JeW mLeeve mes ye{kej leermejs mLeeve hej hengbe
ieee nw leLee me Deewj yeepeerue Yeer Meer<e& 10 keeseOeejkeeW ceW
Meeefceue nes ieS nQ~
Sme[erDeej meboYe& ceW Yeejle kee DeeF&SceShe ceW keese 13,114.4
efceefueeve Sme[erDeej nes ieee nw peyeefke celeeW keer mebKee 132,364
nes ieF& nw~
Fme keese meceer#ee kes lenle DeeF&SceSHe kes Meer<e& keeseOeejkeeW ceW
Decesefjkee DeYeer Yeer henues mLeeve hej yevee ngDee nw peyeefke peeheeve

kee otmeje mLeeve nw~ Meer<e& 10 keese OeejkeeW ceW Meeefceue Deve
osMe peeheeve, eebme, efyesve Deewj Fueer nQ~
Fme keese megOeej kes ueeiet neves kes HeuemJehe DeeF&SceSHe kee
hetbpeer DeeOeej 238.5 efyeefueeve Sme[erDeej mes ye{kej 393.8
efyeefueeve Sme[erDeej hej hengbe ieee nw~
DeeF&SceSHe kes Fme keese megOeej kes HeuemJehe 6 eefleMele mes
DeefOeke keese kee nmleeblejCe efJekeefmele osMeeW mes GYejleer
DeLe&JeJemLeeDeeW Deewj Deve efJekeemeMeerue osMeeW kees ngDee nw efpemekes
HeuemJehe es Deye DeeF&SceSHe ceW DeefOeke celeeefOekeej kee
GheYeesie kej mekeWies~
DeeF&SceSHe keer Fme keese meceer#ee kes yeeo Deye Fmekes yees[& ceW
meYeer efveosMekeeW kee eeve egveeJe kes DeeOeej hej nesiee peyeefke
Fmemes henues Meer<e& 5 keeseOeejke osMeeW kees FmeceW Ske-Ske
efveosMeke kees ceveesveerle kejves kee DeefOekeej Lee~
kees lesue kes cetue ceW Yeejer efiejeJe
peveJejer, 2016 ceW JewefMJeke yeepeej ceW kees lesue kes
cetueeW ceW Yeejer efiejeJe ope& keer ieF& leLee Fmekee cetue efJeiele 12
Je<eeX ceW henueer yeej 30 [euej eefle yewjue mes veeres (eneb leke efke
27-28 [e@uej eefle yewjue) kes mlej hej hengbe ieee~ %eeleJe nw
efke Je<e& 2015 ceW Yeer kees lesue kes cetueeW ceW efiejeJe ueieeleej
yeveer jner Leer leLee neue ner ceW F&jeve hej ueieeS ieS eefleyebOeeW kees
neS peeves mes Deehetefle& ceW Deewj Je=ef nesves mes FmeceW es Yeejer
efiejeJe DeeF& nw~ neueebefke lesue efveee&leke osMeeW kes mebie"ve Deesheske
(OPEC) eje Glheeove ceW keceer ueeves keer eleeMee mes peveJejerDeble, 2016 mes kees lesue kes cetueeW ceW ueieYeie 25 eefleMele
keer ye{esejer ngF& nw leLeeefhe HejJejer, 2016 ceW Yeer es 32-35
[e@uej eefle yewjue kes ceOe yevess ngS nQ pees efke Dehes#eeke=le he mes
Fvekee keeHeer kece mlej nw~ en Yeejle pewmes osMeeW kes lesue Deeeele
efyeue kees kece kejves ceW keeHeer meneeke nes jne nw~

me& Dehe Fbef[ee kee MegYeejbYe

16 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves osMe ceW veS
Meg efkeS peeves Jeeues GeceeW kees ye{eJee osves leLee osMe kes egJeeDeeW
ceW Geefcelee kees eeslmeeefnle kejves kes efueS me& Dehe Fbef[ee
(Start Up India) DeefYeeeve kee MegYeejbYe efkeee~
Fme keee&ece kee GsMe osMe ceW Geefcelee efJekeeme Deewj jespeieej
me=peve kees lJeefjle ieefle mes ye{eJee osves nsleg me& Dehe GeceeW SJeb
kebheefveeeW kees yeQke efJeeereve SJeb Deve eeslmeenve Gheee GheueyOe
kejevee nw~
Fme keee&ece kes lenle veS GeceeW keer mLeehevee SJeb mebeeueve nsleg
DeeJeMeke efJeefveeeceke mJeerke=efleeeW keer eefeeeDeeW kees mejue yeveevee
leLee JeJemeee nsleg yesnlej ceenewue kee me=peve SJeb mebJeOe&ve kejvee
Yeer Meeefceue nw~
GuuesKeveere nw efke eOeeveceb$eer ceesoer ves 15 Deiemle, 2015 kees
ueeue efkeues mes je^ kes veece Deheves mebyeesOeve ceW Fme Je=no Geefcelee
efJekeeme DeefYeeeve kees eejbYe efkeS peeves keer Iees<eCee keer Leer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 43

Fme cenlJehetCe& keee&ece ceW osMe ceW Geefcelee heeefjleb$e kees efJeMes<e
he mes yesnlej yeveeS peeves kee ue#e jKee ieee nw leeefke osMe kees
me& Dehe GeceeW kes meboYe& ceW efJeMJe ceW Meer<e& hej ueeee pee mekes~
16 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer eje Ieesef<ele me&Dehe
Fbef[ee DeefYeeeve keer keee& eespevee SJeb eeslmeenve GheeeeW kes
cenlJehetCe& efyebog Fme ekeej nQ (i) me& Dehe GeceeW kes efJee hees<eCe SJeb efJekeeme nsleg 10,000
kejes[ . kee mcee& Dehe kees<e mLeeefhele efkeee peeSiee~
(ii) veF& me& Dehe kebheefveeeW kes lJeefjle hebpeerkejCe nsleg 1
Deewue, 2016 mes efJeMes<e hees&ue SJeb ceesyeeFue She keer
JeJemLee keer peeSieer leLee Fvekes efueS meYeer ekeej keer
mejkeejer mJeerke=efleeeb Dee@veueeFve ner GheueyOe neWieer~
(iiii) Fve GeceeW kes efueS henues 3 Je<e& leke ece SJeb heee&JejCe
mebyebOeer 9 keevetveeW kes meboYe& ceW mJeeceeCeve DeeOeeefjle Devegheeueve
JeJemLee ueeiet keer peeSieer~
(iv) henues leerve Je<e& leke Fve GeceeW kes Deefpe&le ueeYe kees Deee

kej kes oeejs mes yeenj jKeves, hesW Meguke ceW 80 eefleMele
keer t leLee hetbpeeriele ueeYe kees ceevelee eehle kees<eeW ceW
efveJesefMele kejves hej hetbpeer ueeYeebMe kej (Capital Gains
Tax) mes t kee Yeer eeJeOeeve efkeee ieee nw~
( v) mejkeej eje Fvekes keee& mebeeueve ceW nmle#eshe veneR efkeee
peeSiee leLee FvnW 3 Je<eeX leke efvejer#eCe ceW cege jKee
peeSiee~
(vi) me& GeceeW kes efueS mejue efveie&ce veerefle (Exit Policy)
ueeF& peeSieer~
(vii)veJeeeejeW kees eeslmeenve osves kes efueS Deue veJeeJele&ve
efceMeve (Atal Innovation Mission) MeerIe eejbYe efkeee
peeSiee~
me& Dehe Fbef[ee DeefYeeeve kes menYeeieer Ieke mQ[ Dehe
Fbef[ee keer eespevee kees keWere cebef$eceb[ue eje 6 peveJejer,
2016 kees mJeerke=le oer ieF& nw (Fmekee efJemle=le efJelejCe je^ere
cenJe keer eespeveeSb/keee&ece DeOeee ceW emlegle efkeee ieee nw)~

Yeejle ceW me& Dehe keer efmLeefle

me& Dehe mes leelhee& Ske Geefcelee meenme (Entrepreneurial Venture) ee Ske veJe eejbYe JeJemeee mes nw pees Ske kebheveer, Gece,
Yeeieeroejer ee DemLeeeer mebie"ve kes he ceW hegvee&eespe SJeb ceeheveere JeJemeee cee@[ue keer GheueefyOe nsleg leweej DeLeJee Meg efkeee peelee nw~
es kebheefveeeb ee Gece meeceevele: veJe me=efpele nesles nQ, efJekeeme eefeee ceW veJeeeejeW kees ye{eJee osles nQ leLee ueef#ele yeepeejeW kes efueS
DevegmebOeeve SJeb Gheegelee kes DeeOeej hej keee& kejles nQ~
Deketyej, 2015 ceW veemkee@ce (Nasscom) eje peejer Ske efjhees& 'Start up India: Momentous Rise of the Indian Startup
Ecosytem' kes Devegmeej Je<e& 2015 ceW Yeejle DeeOeeefjle me& Dehe kebheefveeeW ceW ueieYeie 5 efyeefueeve [e@uej kee efveJesMe nesves kee
Deekeueve nw pees efke 2014 kes 2.2 efyeefueeve [e@uej mes 125 eefleMele DeefOeke nw~
Fme efjhees& kes Devegmeej Yeejle Je<e& 2015 ceW 4,200 me& Dehe kebheefveeeW (pees 2014 mes 40 eefleMele DeefOeke nQ) kes meeLe Fpejeeue
kees heers es[les ngS efJee ceW meyemes ye[s (Decesefjkee SJeb efyesve kes yeeo) me& Dehe yeepeej kes he ceW GYeje nw~
veemkee@ce kes Deekeueve kes Devegmeej Je<e& 2010-14 DeJeefOe ceW osMe ceW me& Dehe kebheefveeeW ceW mebeeer efveJesMe 3.2 efyeefueeve [e@uej jne nw~
Fme efjhees& kes Devegmeej Yeejle efJee kee meJee&efOeke egJee me& Dehe GeceeW Jeeuee osMe nw peneb Fve GeceeW ceW mes 72 eefleMele kes mebmLeeheke
35 Je<e& mes kece Deeeg kes nQ~ meeLe ner Fme Je<e& ceefnuee GeefceeeW kee efnmmee iele Je<e& mes 50 eefleMele ye{ ieee nw leLee kegue GeceeW ceW mes
9 eefleMele keer men-mebmLeeheke ceefnueeSb nQ~
osMe ceW me& Dehe Deewj met#ce, ueIeg SJeb ceOece GeceeW (MSMEs) kees ye{eJee osves kes efueS keWere efJee ceb$eer DeCe pesueer eje 18
Deiemle, 2015 kees Yeejleere ueIeg Geesie efJekeeme yeQke (SIDBI) kes lenle Fbef[ee SefmhejsMeve Heb[ (IAF : India Aspiration Fund)
Deewj efme[yeer ceske Fve Fbef[ee ueesve Hee@j FbjeeFpespe (SMILE : SIDBI Make in India Loan for Enerprises) kee MegYeejbYe efkeee
ieee nw~
me&-Dehe Deewj SceSmeSceF& nsleg oes veS kees<e
Fbef[ee SefmhejsMeve heb[ (IAF) keer mLeehevee osMe ceW me&-Dehe heeefjleb$e ee JeeleeJejCe kees eeslmeeefnle kejves kes efueS kees<eeW kes kees<e
(Fund of Funds) kes he ceW keer peeSieer~
DeeF&SShe nsleg eejbefYeke efveefOe 2,000 kejes[ . jKeer ieF& nw leLee Fmekes lenle Deye leke 750 kejes[ . mes DeefOeke keer jeefMe
efJeefYeVe JeWej kewefheue heb[eW kees mJeerke=le keer pee egkeer nw~
mceeFue (SMILE : SIDBI Make in India Loan for Small Enterprises) kee MegYeejbYe 10,000 kejes[ . kes eejbefYeke
DeeJebve kes meeLe efkeee ieee nw~ en Ske veJeeeejer $e+Ce keee&ece kees<e nw pees eOeeveceb$eer ceesoer kes ceske Fve Fbef[ee efJepeve kes lenle
Meeefceue 25 #es$eeW hej Oeeve keWefle kejsiee~
mceeFue Yeejleere SceSmeSceF& GeceeW kees De&-FefkeJeer (Quasi-equity) Deewj meeJeefOe DeeOeej (Term based) Jeeues Deuhekeeefueke
$e+Ce kece meKle efveeceeW SJeb efJeefveeceeW kes lenle GheueyOe kejeSiee~
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 44

hees kes eYeglJe Jeeuee GhekejCe : cemeeuee yeeb[

SJeb efJekeefmele DeLe&JeJemLeeDeeW ceW peneb 20 ueeKe jespeieej kes

DeJemej me=efpele neWies, JeneR 70 ueeKe jespeieej meceehle nesves mes
yesjespeieejer ye{sieer~

hebtpeer yeepeej ceW peejer efkeee peeves Jeeuee hees kes eYeglJe Jeeuee
GhekejCe cemeeuee yeeb[ Dee@he Meesj kene peelee nw~ Fmes en veece
ieVee meefyme[er
Yeejleere JebpeveeW ceW cemeeueeW keer DeefOekelee kes DeeOeej hej efoee
ieee nw~ en Jen $e+Ce neslee nw pees efJeosMeer yeepeejeW mes cegKele: DeeefLe&ke ceeceueeW keer cebe$f eceb[ueere meefceefle (Cabinate Committee
hees ceW efueee peelee nw~
on Economic Affairs-CCEA) keer 18 veJebyej, 2015
peejerkelee& kes efueS cemeeuee yeeb[ ueeYekeejer FmeefueS nw, keeeWefke
kees ngF& yew"ke ceW en efveCe&e efueee ieee efke hemeue meerpeve
FmeceW Jen [e@uej kes cegkeeyeues hees kes cetue ceW nesves Jeeueer
(2015-16) ceW ieVee efkemeeveeW kees 4.50 hees eefle kebgue
efiejeJe keer #eefle mes yee peelee nw~ Fmekeer Jepen en nw efke yeeb[
Glheeove mebyebOeer meefyme[er oer peeSieer~
keer heefjhekeJelee (Maturity) kes yeeo Gmes cetueOeve hees ceW mejkeej eje en keoce vekeoer mebke kee meecevee kej jneR eerveer
ueewevee neslee nw, ve efke [e@uej ceW~
efceueeW kees yekeeee Yegieleeve ceW meneelee osves kes GsMe mes G"eee
en yeeb[ FmeefueS Yeer ueeYekeejer nw, keeeWefke Yeejle kes efJee
ieee nw, efpememes mejkeejer Kepeeves hej ueieYeie 1,147 kejes[
ceb$eeuee eje Fmemes nesves Jeeueer Deee hej Deeekej kees 20 mes
hees kee yeesPe he[siee~
Ieekej 5 kej efoee ieee nw~ Flevee ner veneR, hees keer cetue mejkeej ves en eespevee [yueterDees kes efveeceeW kes Deveghe
Je=ef mes nesves Jeeues hebtpeeriele ueeYe kees Yeer kej Je=ef mes yeenj jKee
leweej keer nw~ OeeleJe nw efke Kegoje yeepeej ceW eerveer keer efiejleer
ieee nw~
keerceleeW kes keejCe eerveer efceueeW kees vekeoer mebke kee meecevee
OeeleJe nw efke Yeejleere efjpeJe& yeQke eje efmelebyej, 2015 ceW
kejvee he[ jne nw~ Fve efceueeW hej ueieYeie 6,500 kejes[
vee@ve heeFveWme kebheveerpe SJeb Deve heceeX kees Jeee JeeefCeefpeke
heee ieVee efkemeeveeW kee yekeeee nw~ Fme eespevee kee GsMe
$e+CeeW kes efJemle=le {ebes kes Debleie&le cemeeuee yeeb[ peejer kejves keer
yekeeS ceW keceer ueevee SJeb efkemeeveeW keer meneelee kejvee nw~
Devegceefle oer pee egkeer nw~
cet[erpe veeceke jsefbie SpeWmeer kee en kenvee nw efke cemeeuee yeeb[ met#ce, ueIeg SJeb ceOece Gece efJekeeme (mebMeesOeve) efJeOeseke
Yeejleere heceeX kees hebtpeer pegeves kee Jewkeefuheke DeJemej eoeve Je<e& 2006 kes met#ce, ueIeg SJeb ceOece Gece efJekeeme DeefOeefveece
kejWies~
(MSME Development Act) ceW mebMeesOeve nsleg efJeOeseke Je<e&
cemeeuee yeeb[ kees peneb hees keer hetCe& heefjJele&veerelee keer lejhe
2015 ceW ueeske meYee ceW emlegle efkeee ieee nw efpemekes ecegKe
Ske mekeejelceke keoce ceevee pee jne nw, JeneR Fmemes Yeejleere
GsMe Fme ekeej nQhees kee JewefMJeke yeepeej ceW cenJe Yeer ye{siee~
(i) efJeefYevve JewefMJeke cetue eb=KeueeDeeW ceW SceSmeSceF& keer GYejleer
Yetefcekee kes meboYe& kes meeLe Fveheg ueeieleeW SJeb cetue metekeebke ceW
eewLeer Deeweesefieke eebefle
heefjJele&veeW kees osKeles ngS FveceW mebeb$e SJeb ceMeervejer ceW efveJesMe keer
peveJejer, 2016 ceW efmJedpejueQ[ kes oeJeesme ceW Deeeesepf ele efJeMJe
Jele&ceeve meercee kees ye{evee~
DeeefLe&ke cebe keer yew"ke ceW eewLeer Deeweeseif eke eebelf e hej pecekej eee&
ngF~& yew"ke kes oewjeve en Devegceeve Jee efkeee ieee efke hetJe& keer (ii) Fme DeefOeefveece keer Oeeje 7(9) ceW ueIeg GeesieeW kes Deefleefje
ceOece GeesieeW kees Meeefceue kejvee leeefke hetJeexe esCeer kes Gece
leerve eebelf eeeW keer Yeebelf e en eewLeer eebelf e Yeer eYeeJeer efme nesieer~
meceke#e ueeYeeW kees eehle kej yesnlej eefleeesieer yeve mekeW~
GuuesKeveere nw efke 18JeeR-19JeeR Meleeyoer keer henueer Deeweesefieke
(
iii
)
heef
jJele&veMeerue yeepeej efmLeefleeeW SJeb cegemHeerefle kees Oeeve ceW
eebefle peneb Yeehe Meefe hej DeeOeeefjle Leer, 19JeeR Meleeyoer keer
jKeles ngS keW mejkeej kees SceSmeSceF& ceW efveJesMe keer Jele&ceeve
otmejer Deeweesefieke eebefle ceW Jeeegeeve, efJeegle SJeb Deebleefjke onve
meercee kees DeefOemetevee eje ner mebMeesefOele kej mekeves nsleg meMee
Fbpeve kee efJeMes<e eesieoeve Lee~ Fmeer ekeej Je<e& 1960 kes oMeke
kejvee~
ceW leermejer Deeweesefieke eebefle kes met$eheele kee ese kechetj SJeb

SceSmeSceF& (mebMeesOeve) efJeOeseke, 2015 kes lenle efJeefvecee&Ce

metevee eeweesefiekeer kees peelee nw~
#es$e ceW mebueive GheeceeW ceW met#ce (Micro) GeceeW nsleg mebeb$e SJeb
Deye efpeme eewLeer Deeweewefieke eebefle kes Deeieceve keer eee&Sb nes jner
ceMeervejer ceW Jele&ceeve 25 ueeKe . leke efveJesMe keer meercee kees
nQ, Gmemes DeefYeeee mcee& ceMeerve DeeOeeefjle eebefle mes nw~
ye
{ekej 50 ueeKe . leke kejves, ueIeg (Small) GeceeW nsleg
Fme eewLeer Deeweesefieke eebefle kes met$eheele ceW [^eFJej jefnle keej,
Jele&
ceeve 25 ueeKe . mes DeefOeke SJeb 5 kejes[ . leke keer
Deeefh& eeremf eeue Fbus eerpeWme SJeb 3[er efebef ib e pewmes Deeleve eeweeseif ekeere
ef
v
eJes
Me meercee kees ye{ekej 50 ueeKe mes DeefOeke SJeb 10 kejes[
veJeeJele&veeW kee efJeMes<e eesieoeve nesiee~ en Jesie, efJemleej SJeb
.
leke
kejves leLee ceOece (Medium) GeceeW nsleg 5 kejes[ .
eCeeueer eYeeJe keer eebefle nesieer~
mes
Deef
O
eke
SJeb 10 kejes[ . leke keer Jele&ceeve efveJesMe meercee kees
en eewLeer Deeweesefieke eebefle lekeveerke kes efJekeeme keer nesieer~
10
kejes[ . mes DeefOeke SJeb 30 kejes[ . leke efkeS
ye
{
ekej
ceMeerve DeeOeeefjle Fme eebefle mes yesjespeieejer kee ye{vee mJeeYeeefJeke
peeves kee eeJeOeeve efkeee ieee nw~
nw, efpememes ece yeepeej Yeer eYeeefJele nesiee~ heefjCeecemJehe DeeefLe&ke

Fme mebMeesOeve efJeOeseke ceW mesJee #es$e ceW mebueive GheeceeW ceW met#ce
Demeceevelee ye{sieer~
GeceeW ceW GhekejCeeW ceW Jele&ceeve 10 ueeKe . leke keer efveJesMe
efJeMJe DeeefLe&ke cebe kes MeesOe kes cegleeefyeke ceMeerve DeeOeeefjle Fme
meercee kees ye{ekej 20 ueeKe . leke kejves, ueIeg GeceeW nsleg
Deeweesefieke eebefle kes heuemJehe Je<e& 2020 leke 51 ueeKe
10
ueeKe . mes DeefOeke SJeb 2 kejes[ . leke keer Jele&ceeve
veewkeefjeeb meceehle nes peeSbieer~ Fme DeJeefOe ceW efJeMJe keer 15 ye[er
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 45

efveJesMe meercee kees ye{ekej 20 ueeKe . mes DeefOeke SJeb 5 kejes[

. leke kejves leLee ceOece GeceeW nsleg 2 kejes[ . mes DeefOeke
SJeb 5 kejes[ . leke keer Jele&ceeve efveJesMe meercee kees ye{ekej 5
kejes[ . mes DeefOeke SJeb 15 kejes[ . leke efkeS peeves kee
eeJeOeeve efkeee ieee nw~

DeeF&SceSHe kes Devegmeej Yeejle keer efJekeeme oj

peveJejer, 2016 ceW Debleje&^ere kees<e (DeeF&SceSHe) ves Deheves

Jeu[& Fkeesvee@efceke DeeGuegke Dehe[s ceW en Devegceeve ueieeee
efke efJee Je<e& 2015-16 ceW Yeejle keer efJekeeme oj 7.3 Heermeoer
jnsieer peyeefke Deieues efJee Je<e& 2016-17 ceW efJekeeme oj 7.5
Heermeoer nes peeSieer~ DeeF&SceSHe ves Deheveer efjhees& ceW Je<e& 2016
kes JewefMJeke Je=ef Devegceeve kees Ieekej 3.4 Heermeoer kej efoee~
DeeF&SceSHe ves eerve keer efJekeeme oj Je<e& 2016 ceW 6.3 Heermeoer
jnves kee Devegceeve ueieeee~

eMeeble-heejere Yeeieeroejer (TPP) mecePeewlee nmlee#eefjle

l

4 hejJejer, 2016 kees Dee@keueQ[ (vetpeerueQ[) ceW eMeeble efjce

(Pacific Rim) kes 12 osMeeW eje cenJehetCe& eMeeble-heejere
Yeeieeroejer (TPP) mecePeewles hej nmlee#ej efkeS ieS~
5 Deketyej, 2015 kees ueieYeie 7 Je<eeX keer ienve Jeelee&DeeW kes
yeeo Decesefjkee SJeb peeheeve meefnle eMeeble efjce (Pacific Rim)
#es$e kes 12 osMeeW kes ceOe eMeeble-heejere Yeeieeroejer (TPP :
Trans-Pacific Partnership) mecePeewles kes cemeewos (Draft)
hej Decesefjkee kes Deueebe ceW menceefle Jee keer ieF& Leer~
en cenJehetCe& #es$eere cege Jeeheej mecePeewlee nw efpemekee GsMe
eMeeble efjce #es$e ceW cege Jeeheej #es$e Deewj etjesheere mebIe keer ner
lejn Skeue yeepeej kee me=peve kejvee nw~
erheerheer Jemlegle: eMeeble-heejere jCeveerefleke DeeefLe&ke Yeeieeroejer mecePeewles

(TPSEP or P4 : Trans-Pacific Strategic Economic

Partnership) kee ner efJemleej nw efpeme hej 2006 ceW yegvesF&,

efeueer, vetpeerueQ[ Deewj efmebieehegj eje nmlee#ej efkeS ieS Les~ Je<e&
2008 mes Fme mecePeewles kees Jeeheke he eoeve kejves nsleg
Jeelee&DeeW ceW eefceke he mes 8 Deve osMe- Dee@m^sefueee, kevee[e,
peeheeve, ceuesefMeee, cesefkemekees, hes, Decesefjkee SJeb efJeSleveece
Meeefceue ngS leLee FvneR 12 osMeeW eje erheerheer mecePeewles hej
nmlee#ej efkeS ieS nw~
erheerheer mecePeewlee meYeer Yeeieeroej osMeeW eje DevegmeceLe&ve efkeS
peeves ee nmlee#ej kes oes Je<eeX yeeo meYeer nmlee#ejkelee& osMeeW kes
kegue peer[erheer kes 85 leke kes Oeejke osMeeW kes DevegmeceLe&ve kes
yeeo ueeiet nesiee~

Je<e& 2015-16 keer "eR efceeefmeke ceewefke veerefle

l

2 hejJejer, 2016 kees Yeejleere efjpeJe& yeQke kes ieJeve&j [e@.

jIegjece jepeve eje efJee Je<e& 2015-16 keer "eR Deewj Debeflece
efceeefmeke ceewefke veerefle peejer keer ieF&~ Fmekes lenle 1 efomebyej,
2015 kees peejer 5JeeR efceeefmeke ceewefke veerefle keer lejn veerefleiele
ojeW kees DeheefjJeefle&le jKee ieee nw~
Fmemes hetJe& 29 efmelebyej, 2015 kees peejer Je<e& 2015-16 keer elegLe&
efceeefmeke ceewef ke veerelf e kes lenle en efveCe&e efueee ieee Lee efke
(i) eueefveefOe meceeeespeve megefJeOee (LAF : Liquidity Adjustment Facility) kes lenle veerefleiele jshees oj kees lelkeeue

eYeeJe mes 50 DeeOeej Debke kece kejkes 7.25 eefleMele mes

6.75 eefleMele efkeee peeS (leovegmeej SueSShe kes Debleie&le
eefleJeleea/efjJeme& jshees oj 6.25 eefleMele mes kece neskej 5.75
eefleMele leLee yeQke oj SJeb meerceeble mLeeeer megefJeOee-SceSmeShe
oj 8.25 eefleMele mes kece neskej 7.75 eefleMele hej
meceeeesefpele nQ)~
(ii) Devegmetefele yeQkeeW kes Deejef#ele vekeoer efveefOe Devegheele (CRR :
Cash Reserve Ratio) kees Gvekeer efveJeue ceebie Deewj efceeeoer
oseleeDeeW (NDTL : Net Demand and Time Liabilities)
kes 4.0 eefleMele hej yejkejej jKee peeS~
heebeJeeR SJeb elegLe& efceeefmeke ceewefke veerefle ceW Yeer meebefJeefOeke
lejuelee Devegheele (SLR : Statutory Liquidity Ratio) ceW
keesF& heefjJele&ve ve kejles ngS Fmes 21.5 eefleMele hej yejkejej
jKee ieee nw~
cegemheerefle keer efveebef$ele efmLeefle kees osKeles ngS veerefleiele jshees oj
ceW Je<e& 2015 ceW kegue 4 yeej keceer keer ieF&~ Fmemes hetJe& 15
peveJejer, 2015 kees, 4 ceee&, 2015 kees leLee 2 petve,
2015 kees jshees oj ceW 0.25-0.25 eefleMeleebke keer leerve
keewefleeeb DeejyeerDeeF& eje keer ieF& Leer (Fme ekeej kegue
efceueekej Je<e& 2015 ceW jshees oj ceW 1.25 eefleMeleebke keer
keewleer keer ieF&)~ Fmekes Deefleefje SmeSueDeej ceW efJeiele keewleer
3 hejJejer, 2015 kees (22.0 mes Ieekej 21.5 eefleMele)
keer ieF& Leer~
DeejyeerDeeF& eje Je<e& 2015-16 kes efueS Je=ef oj Devegceeve
kees hetJee&vegceeefvele 7.6 eefleMele kes mlej mes Ieekej 7.4 eefleMele
jKee ieee nw leLee Deieues efJee Je<e& 2016-17 kes Deble ceW Fmekes
7.6 eefleMele hej henbgeves kee hetJee&vegceeve Jee efkeee ieee nw~
cegemheerefle keer oj kes 2016-17 kes Deble ceW 5 eefleMele jnves
kee DeejyeerDeeF& kee Deekeueve nw~

Yeejle kes efJeosMeer $e+Ce kes Deeleve Deebke[s

31 efomebyej, 2015 kees keWere efJee ceb$eeuee kes DeeefLe&ke

ceeceues efJeYeeie (DoEA) eje peejer Deeleve Deebke[eW kes Devegmeej
efmelebyej-Deble, 2015 ceW Yeejle kee kegue efJeosMeer $e+Ce 483.2
efyeefueeve [e@uej Lee, pees efke ceeeele, 2015 kes 475.2 efyeefueeve
[e@uej keer leguevee ceW 1.7 eefleMele (8.0 efyeefueeve [e@uej) keer
Je=e
f oMee&lee nw~ neueebekf e $ewceeefmeke DeeOeej hej petve-Deble, 2015
keer leguevee ceW efmelebyej-Deble, 2015 ceW 291 efceefueeve [e@uej keer
keceer ope& ngF& nw~
Yeejle kes efJeosMeer cege Yeb[ej kee kegue efJeosMeer $e+Ce mes Devegheele
ceeeele, 2015 kes 71.9 eefleMele keer leguevee ceW efmelebyej-Deble,
2015 ceW 72.5 eefleMele kes mlej hej jne nw~
Yeejle kes mekeue Iejsuet Glheeo kes eefleMele kes he ceW kegue
efJeosMeer $e+Ce ceeeele, 2015 kes 23.7 eefleMele keer leguevee ceW
petve-Deble, 2015 ceW 24.0 eefleMele Lee~
efmelebyej-Deble, 2015 ceW Yeejle kes efJeosMeer $e+Ce kee meJee&efOeke
Yeeie Decesefjkeer [e@uej ceW cetueJeefie&le Lee (57.7 eefleMele),
efpemekes yeeo heee $e+Ce (28.3 eefleMele) kee mLeeve Lee~ kegue
efJeosMeer $e+Ce ceW Sme[erDeej (Debleje&^ere cege kees<e kes Special
Drawing Rights) ceW 5.8 eefleMele, peeheeveer esve ceW 4.0
eefleMele, etjes ceW 2.4 eefleMele, heeQ[ mefueie ceW 1.0 eefleMele
leLee Deve cegeDeeW ceW 0.8 eefleMele cetue keer ef mes Lee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 46

efJeMJe yeQke keer Debleje&^ere $e+Ce meebefKekeer (International

kes Devegmeej Je<e& 2014 ceW efJeMJe kes
20 meJee&efOeke $e+Ceemle efJekeemeMeerue osMeeW ceW Yeejle kee mLeeve
kegue efJeosMeer $e+Ce kes meboYe& ceW eceMe: eerve Deewj yeepeerue kes yeeo
leermeje Lee peyeefke cesefkemekees eewLes Deewj legkeea hebeeJeW mLeeve hej
Lee~ efJeosMeer $e+Ce me@ke kes mekeue je^ere Deee mes meyemes kece
Devegheele kes meboYe& ceW Yeejle 22.7 eefleMele kes meeLe eewLes mLeeve
hej (eceMe: eerve, yeebiueeosMe Deewj efheueerheeRme kes Thej) Lee
leLee efJeosMeer cege Yeb[ej eje efJeosMeer $e+Ce kees GheueyOe kejeS
ieS keJej kes meboYe& ceW Yeejle kee heebeJeeb mLeeve (eceMe: eerve,
LeeF&ueQ[, efheueerheeRme SJeb hes kes yeeo) Lee~
Debt Statistics), 2016

yeesveme Yegieleeve (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015

31 efomebyej, 2015 kees je^heefle keer mJeerke=efle efceueves kes

heeele en mebMeesOeve efJeOeseke yeesveme Yegieleeve (mebMeesOeve) DeefOeefveece
kes he ceW DeefOemetefele ngDee nw~
Fme DeefOeefveece kes eeJeOeeve 20 ee DeefOeke keeceieejeW Jeeueer
meYeer hewefke^eeW SJeb mebmLeeheveeDeeW hej ueeiet neWies~
Fme DeefOeefveece kes lenle Jeeef<e&ke yeesveme Yegieleeve nsleg Jesleve keer
DeefOekelece hee$elee meercee 10,000 . eefleceen mes ye{ekej
21,000 . eefle ceen kej oer ieF& nw~
meeLe ner yeesveme keer ieCevee meercee kees 3,500 . eefleceen mes
ye{ekej 7,000 . eefle ceen DeLeJee vetvelece Jesleve DeefOeefveece,
1948 kes lenle jespeieej nsleg DeefOemetefele vetvelece Jesleve (pees
Yeer DeefOeke nes) efkeee ieee nw~
Fme DeefOeefveece kes eeJeOeeve 1 Deewue, 2014 mes ueeiet efkeS
ieS nQ~
WTO

kee 10Jeeb cebef$emlejere meccesueve

15-19 efomebyej, 2015 kes oewjeve efJeMJe Jeeheej mebie"ve

(WTO : World Trade Organizatiion) kee 10Jeeb cebe$f emlejere
meccesueve vewjesyeer (kesvee) ceW Deeeesefpele efkeee ieee~
Fme meccesueve kes oewjeve 16 efomebyej kees ueeFyesefjee leLee 17
efomebyej kees Deheieeefvemleeve keer efJeMJe Jeeheej mebie"ve keer meomelee
kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~ ueeFyesefjee keer mebmeo eje 15
petve, 2016 leke leLee Deheieeefvemleeve keer mebmeo eje lelmebyebOeer
mecePeewles kees 30 petve, 2016 leke DevegmeceefLe&le kejvee nesiee
leLee Fme DevegmeceLe&ve he$e kees meeQheves kes 30 efove yeeo Jes
[yueterDees kes (163JeW SJeb 164JeW) meome yeve peeSbies~ es
oesveeW [yueterDees kes meome yeveves Jeeues 35JeW SJeb 36JeW Sue[ermeer
osMe leLee 1995 kes yeeo mes meome yeveves Jeeues 8JeW SJeb 9JeW
Sue[ermeer osMe neWies~
GuuesKeveere nw efke veJeervelece 30 veJebyej, 2015 kees kepeeKmleeve
(162Jeeb meome) leLee Fmemes hetJe& 26 Deewue, 2015 kees
mesMesume (161Jeeb meome) efJeMJe Jeeheej mebie"ve kes veS hetCe&
meome yeves nQ~
vewjesyeer meccesueve kes oewjeve 6 osMeeW eje efomebyej, 2013 ceW
yeeueer (Fb[esvesefMeee) ceW ngS efJeiele meccesueve ceW ngS Jeeheej
megiecelee mecePeewles (TFA : Trade Facilitation Agreement)
kes DevegmeceLe&ve he$e meeQhes ieS efpememes Deye leke Fme mecePeewles kee
DevegmeceLe&ve kejves Jeeues [yueterDees kes meome osMeeW keer mebKee

ye{kej 63 nes ieF& nw~ oes-efleneF& meome osMeeW eje DevegmeceefLe&le

nesves kes yeeo en mecePeewlee eYeeJeer nes peeSiee~
GuuesKeveere nw efke 17 hejJejer, 2016 kees Yeejle kes keWere
cebef$eceb[ue eje erSheS kes DevegmeceLe&ve leLee Fmekes eeseskee@ue kes
mJeerke=efle he$e kees Devegceesefole kej efoee nw Deewj meeLe ner Fmekes
lenle eefleyeleeDeeW kees DeefOemetefele kejves Deewj Jeeheej megiecelee
hej je^er e meefceefle (NCTF : National Committee on Trade
Facilitation) kes ie"ve kees Yeer cebpetjer oer ieF& nw~
Fme meccesueve ceW [yueterDees eje Jeeheej megiecelee nsleg veS
JewefMJeke ie"yebOeve (New Global Alliance for Trade Facilitation) kee MegYeejbYe Yeer efkeee ieee~
vewjesyeer meccesueve ceW 16 efomebyej, 2015 kees Yeejle meefnle 53
[yueterDees meomeeW eje meceeye he mes 201 DeeF&er GlheeoeW
(kegue cetue 1.3 ef^efueeve [e@uej eefle Je<e& mes DeefOeke) hej
wefjhe neS peeves hej Yeer menceefle Jee keer ieF&~
efveee&le eefleeesefielee hej efueee ieee cebef$emlejere efveCe&e (efpemeceW
ke=ef<e GlheeoeW hej meefyme[er neS peeves keer Jeeveyelee Yeer
Meeefceue nw) vewjesyeer meccesueve kee meyemes cenJehetCe& heefjCeece ceevee
pee mekelee nw~ Fmekes lenle efJekeefmele osMe Lees[s mes ke=ef<e GlheeoeW
kes Deefleefje Mes<e meYeer ke=ef<e GlheeoeW hej efveee&le meefyme[er lelkeeue
neS peeves hej mencele ngS peyeefke efJekeemeMeerue osMe 2018
leke Ssmee kejWies~ neueebefke efJekeemeMeerue osMeeW kees 2023 leke
ke=ef<e GlheeoeW keer efJeheCeve SJeb heefjJenve ueeiele kees keJej kej
mekeves keer Devegceefle nesieer peyeefke efveOe&velece Deewj Keee Deeeeleke
osMeeW kees Fmekes efueS Deewj Deefleefje mecee efceuesiee~
efJeMJe Jeeheej mebie"ve
efJeMJe Jeeheej mebie"ve (WTO) keer mLeehevee iew
(GATT : General Agreement on Tarrifs and Trade)

kes mLeeve hej ceejekesMe mecePeewles kes lenle Je<e& 1995 ceW ngF&
Leer~ Jele&ceeve ceW Fmekes 162 meome osMe/DeLe&JeJemLeeSb nQ~
Fmekee cegKeeuee pesvesJee (efmJedpejueQ[) ceW nw leLee Fmekes Jele&ceeve
ceneefveosMeke yeepeerue kes je@yeex DepesJes[es nQ~
2005 mes hetJe& kes vees yeoueves keer meceemeercee hegve: ye{er
Yeejleere efjpeJe& yeQke eje Je<e& 2005 mes hetJe& kes veeseW kees
yeoueves keer meceemeercee Deye ye{ekej 30 petve, 2016 kej oer ieF&
nw~ neueebefke 1 peveJejer, 2016 mes Ssmes vees Deye efeefle yeQke
MeeKeeDeeW Deewj DeejyeerDeeF& kes FMet Dee@efhemeeW mes ner yeoues pee
mekeles nQ~ %eeleJe nw efke 2005 mes hetJe& kes veeseW (Fve hej efebefbie
kee Je<e& veneR Debefkele nw) kees kecelej megj#ee GheeeeW kes keejCe
heefjeeueve mes neves keer Iees<eCee DeejyeerDeeF& ves ceee&, 2014 ceW
keer Leer leLee FvnW yeQkeeW mes yeoueves keer meceemeercee henues 1 pegueeF&,
2014 Deewj efhej 1 peveJejer, 2015, hegve: 30 petve, 2015
Deewj Fmekes yeeo 31 efomebyej, 2015 efveOee&efjle keer ieF& Leer~

msveuesme merue hej Sber-[befhebie Meguke

11 efomebyej, 2015 kees Yeejle mejkeej eje 6 osMeeW SJeb

etjesheere mebIe mes msveuesme merue kes keesu[-jesu[ heuew GlheeoeW
kes Deeeele hej 5 Je<eeX kes efueS Sber-[befhebie Meguke (Antidumping duty) ueieeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~
FveceW meJee&efOeke Sber-[befhebie Meguke (57.39 eefleMele) eerve mes
msveuesme merue kes Deeeele hej ueieeee ieee nw~ etjesheere mebIe mes

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 47

Deeeele hej 29.41 mes 52.56 eefleMele, oef#eCe Deeerkee mes

Deeeele hej 12.34 mes 36.91 eefleMele, leeFJeeve mes Deeeele
hej 15.93 eefleMele, oef#eCe keesefjee mes Deeeele hej 5.39 mes
13.44 eefleMele, Decesefjkee mes Deeeele hej 9.47 eefleMele
leLee LeeF&ueQ[ mes Deeeele hej 4.58 mes 5.39 eefleMele Sber[befhebie Meguke Deejesefhele efkeee ieee nw~

eerveer cege jsefvcevyeer Sme[erDeej yee@mkes ceW Meeefceue

30 veJebyej, 2015 kees Debleje&^ere cege kees<e (IMF : International Monetary Fund) kes SkepeerkeetefJe yees[& eje
efJeMes<e DeenjCe DeefOekeej (XDR/SDR : Special Drawing
Right) kes cetueve keer eeefJeefOe kee hebeJeeef<e&ke hegvejer#eCe mebheVe
efkeee ieee~
Sme[erDeej (efpemes he$e mJeCe&-Paper Gold Yeer kene peelee nw)
Jemlegle: DeeF&SceShe kes eje heefjYeeef<ele SJeb heesef<ele mebhetjke
efJeosMeer cege Yeb[ej heefjmebheefeeeb nQ pees mJele: ceW cege veneR nQ~
Fmekee me=peve 1969 ceW efkeee ieee Lee~
Sme[erDeej kee cetue 1999-2000 DeJeefOe mes Deye leke 4
cegKe Debleje&^ere cegeDeeW (etSme [e@uej, etjes peeheeveer esve SJeb
efyeefMe heeQ[ mefueie) keer yee@mkes hej ner DeeOeeefjle neslee jne nw
efpemekeer Je<e& 2000 mes eefle 5 Je<e& hej meceer#ee keer peeleer nw~
2010 ceW ngF& meceer#ee kes lenle 2011-2015 DeJeefOe nsleg
Sme[erDeej yee@mkes kes lenle Sme[erDeej kes cetueve nsleg etSme
[e@uej kee YeejebMe 41.9 eefleMele, etjes kee YeejbeMe 37.4
eefleMele, peeheeveer esve kee YeejebMe 9.4 eefleMele SJeb heeQ[
mefueie kee YeejebMe 11.3 eefleMele efveOee&efjle efkeee ieee Lee~
Sme[erDeej kes cetueve keer eeefJeefOe kes mee: hebeJeeef<e&ke hegvejer#eCe
kes lenle Sme[erDeej yee@mkes ceW eerve keer cege jsevf cevyeer (Renminbi;
Chinese Yuan) kees Yeer Meeefceue kejves kee efveCe&e efueee ieee
nw pees efke 1 Deketyej, 2016 mes eYeeJeer nesiee~ meeLe ner
Jele&ceeve Sme[erDeej yee@mkes kees efmelebyej, 2016 leke efJemleej
efoee ieee nw~
Fme hegvejer#eCe ceW DeheveeS ieS hee@ce&tues kes lenle 1 Deketyej,
2016 mes eYeeJeer nesves Jeeueer veF& Sme[erDeej yee@mkes ceW heebeeW
ecegKe Debleje&^ere cegeDeeW kee YeejebMe efvecveevegmeej nesiee
(i) etSme [e@uej 41.73 eefleMele
(ii) etjes 30.93 eefleMele
(iii) jsefvcevyeer 10.92 eefleMele
(iv) peeheeveer esve 8.33 eefleMele
(v) heeQ[ mefueie 8.09 eefleMele
en Sme[erDeej yee@mkes 30 efmelebyej, 2021 leke (5 Je<eeX) kes
efueS nesieer, eefo Fme yeere keer DeJeefOe ceW nesves Jeeueer efkevneR
efJeefMe heefjIeveeDeeW kes keejCe Fmekee mecee-hetJe& hegvejer#eCe
DeeJeMeke ve nes peeS~

yebOeve yeQke Deewj DeeF&[erShemeer yeQke keer mLeehevee

l

JewefMJeke efveOe&velee hej efJeMJe yeQke kes veJeervelece Deekeueve

l

JewefMJeke efveOe&velee keer efmLeefle hej efJeMJe yeQke eje Deheves veJeervelece
Deekeueve 4 Deketyej, 2015 kees peejer efkeS ieS~ Fve DeekeueveeW
kes lenle Je<e& 2015 ceW henueer yeej efJeMJe ceW DeefleMee efveOe&velee
(Extreme Poverty) keer efmLeefle ceW jnves Jeeues ueesieeW keer mebKee
JeweMf Jeke pevemebKee kes 10 eefleMele kes veeres (DeLee&le Ske Debkeere)
Deeves kee Deekeueve Jee efkeee ieee nw~

efJeMJe yeQke eje Deheves veJeervelece efveOe&velee Deekeueve nsleg 1.90

[e@uej (Fmemes henues en 1.25 [e@uej Leer) eefleefove (2011
kes cetueeW hej) keer Deeleve Debleje&^ere efveOe&velee jsKee (International Poverty Line) kee eeesie efkeee ieee nw~
veF& Debleje&e^ r e efveOe&velee jsKee (Deewj meeLe ner peerJeveeeheve mlejeW hej
veS je^-mlejere Deebke[eW) kee eeesie kejles ngS efJeMJe yeQke kes
veJeervelece Deekeueve kes Devegmeej efJeMJe ceW DeefleMee efveOe&ve JeefeeeW
keer mebKee Je<e& 2012 kes 902 efceefueeve mes Iekej 2015 ceW
702 efceefueeve Devegceeefvele nw~ Je<e& 1990 ceW en mebKee 1,958
efceefueeve Deewj 1999 ceW 1,747 efceefueeve Leer~
kegue JeweMf Jeke pevemebKee ceW Debleje&e^ r e efveOe&velee jsKee kes veeres peerJeveeeheve
kejves JeeueeW kee eefleMele Je<e& 2012 kes 12.8 mes Iekej 2015 ceW
9.6 eefleMele jn peeves kee Devegceeve nw~
efJeMJe yeQke kes Deekeueve kes Devegmeej 2015 ceW Ghe-meneje
Deeerkee Deewj oef#eCe SefMeee ceW meefcceefuele he mes JewefMJeke
efveOe&veeW kee ueieYeie oes-efleneF& Yeeie efveJeeefmele nw~
2015 ceW hetJeea SefMeee Deewj eMeeble #es$e ceW efveOe&veeW keer mebKee
eneb keer kegue pevemebKee keer 4.1 eefleMele nw pees 2012 ceW
7.2 eefleMele Leer~ Fmeer DeJeefOe ceW uewef ve Decesejf kee Deewj kewefjefyeeve
#es$e ceW Fmekes 6.2 eefleMele mes Iekej 5.6 eefleMele hej Deeves kee
Devegceeve nw~ Ghe-meneje Deeerkee #es$e ceW efveOe&ve pevemebKee kee
eefleMele 2012 kes 42.6 keer leguevee ceW 2015 ceW 35.2
eefleMele jnves kee Devegceeve Jee efkeee ieee nw~
2015 ceW oef#eCe SefMeee #es$e ceW efveOe&velee kee eefleMele 13.5
jnves kee Devegceeve nw, pees 2012 ceW 18.8 eefleMele Lee~
19 Dekeyt ej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje DeeF&[erShemeer
yeQke kes hetCe& yeQke kes he ceW heefjeeueve kee Deewheeeefjke MegYeejbYe veF&
efouueer ceW efkeee ieee~
Fmemes hetJe& 25 Deiemle, 2015 kees keesuekeelee ceW keWere efJee
ceb$eer DeCe pesueer eje yebOeve yeQke kee hetCe& yeQke kes he ceW
Deewheeeefjke GodIeeve efkeee ieee Lee~
yebOeve yeQke kees petve, 2015 ceW leLee DeeF&[erShemeer yeQke kees
pegueeF&, 2015 ceW DeejyeerDeeF& eje hetCe& yeQke kes he ceW keee&
kejves nsleg etefveJeme&ue yeQefkebie ueeFmeWme eoeve efkeee ieee Lee~
Fmemes hetJe& etefveJeme&ue yeQefkebie ueeFmeWme DeejyeerDeeF& eje 200304 ceW peejer efkeS ieS Les peye keeske ceefnbe yeQke Deewj eme yeQke
kees yeQefkebie ueeFmeWme eehle ngDee Lee~
DeeF&[erShemeer yeQke Deewj yebOeve yeQke kes eejbYe kes meeLe Deye osMe
ceW efvepeer #es$e kes veS JeeefCeefpeke yeQkeeW keer mebKee 9 nes ieF& nw~
Mes<e 7 nQSefkememe yeQke, [sJeueheceW esef[ yeQke, Se[erShemeer
yeQke, DeeF&meerDeeF&meerDeeF& yeQke, Fb[me Fb[ yeQke, keeske ceefnbe
yeQke Deewj eme yeQke~ Fvekes Deefleefje 13 efvepeer #es$e kes hegjeves
JeeefCeefpeke yeQke nQ~

Jeeeoe yeepeej Deeeesie kee mesyeer ceW efJeuee

l

mebIeere yepe 2015-16 ceW keer ieF& Iees<eCee kes Deveghe 28

efmelebyej, 2015 kees Jeeeoe yeepeej Deeeesie (FMC : Forward
Market Commission) kee Yeejleere eefleYetefle SJeb efJeefvecee
yees[& (SEBI : Securities and Exchange Board of India)
ceW efJeuee eYeeJeer nes ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 48

GuuesKeveere nw efke efJee DeefOeefveece, 2015 keer Oeeje 131 (i) mebMeesefOele mJeCe& pecee eespevee (GDS)
SJeb 133 kes lenle keW mejkeej eje 28 Deiemle, 2015 kees l Fme eespevee kes lenle keesF& efveJeemeer Yeejleere Jeefe ee mebmLeeve
DeefOemetevee peejer kej Jeeeoe yeepeej Deeeesie kee mesyeer ceW efJeuee
Deheves meesves (yegefueeve ee DeeYet<eCe) keer vetvelece 30 eece cee$ee
efkeS peeves leLee mesyeer kees ner efpebme (Commodities) Jeeeoe
kees yeQkeeW ceW pecee kej, kesJeeF&meer efveeceeW kes meeLe mJeCe& yeele
yeepeej kee efJeefveeceve meeQhes peeves keer Iees<eCee keer ieF& Leer~
Keelee Keesue mekesiee~ Fme Keeles ceW eece kes he ceW meesvee jKee
l
Jeeeoe yeepeej Deeeesie (FMC) kee ie"ve 1953 ceW efkeee ieee
peeSiee~
Lee pees efke Deye leke Yeejle ceW keceesef[er heeteme& kes keejesyeej kee
vees : efJee ceb$eeuee eje ceF&, 2015 ceW leLee 4 veJebyej,
efveeceve kejlee Lee~
2015 kees peejer Fme eespevee keer efJe%eefhle kes lenle vetvelece
pecee meesves keer cee$ee 30 eece nw, hejbleg cebef$eceb[ue keer
l
Fme ekeej Deye mesyeer Yeejle ceW Mesej yeepeej kes meeLe-meeLe
mJeerke=efle keer efJe%eefhle ceW en 30 esve (1 esve 0.065
keceesef[er yeepeej kee Yeer efJeefveeeceke efvekeee yeve ieee nw~
eece) oer ieF& Leer~
l
GuuesKeveere nw efke mesyeer keer mLeehevee 1988 ceW eefleYetefle yeepeej
kes efJeefveeceve nsleg Ske iewj-meebefJeefOeke efvekeee kes he ceW keer ieF& l mJeCe& kees pecee kejves mes hetJe& ne@ueceeefkeie keW (pees efke yetjes
Leer leLee 1992 kes mesyeer DeefOeefveece kes eje Fmes meebefJeefOeke
Dee@he Fbef[eve mQ[[&-BIS mes ceevelee eehle nes) mes Gmekeer
opee& eehle ngDee Lee~
peebe kejeveer nesieer~
eOeeveceb$eer Keefvepe #es$e keueeCe eespevee
l
mebMeesefOele eespevee kes lenle mJeCe& pecee 1-3 Je<e& keer Deuhekeeueerve
DeJeefOe (efpemes 1-1 Je<e& kejkes ye{eee pee mekelee nw), 5-7 Je<e&
l
17 efmelebyej, 2015 kees keWere Keeve SJeb Fmheele ceb$eer vejW
keer ceOekeeueerve DeJeefOe leLee 12-15 Je<e& keer oerIe&keeueerve
efmebn leescej eje Keveve mebyebOeer heefjeeueveeW mes ele#ele: ee
DeJeefOe kes efueS (efpemes mecee-mecee hej efveefMele efkeee peeSiee)
Deele#ele: eYeeefJele nesves Jeeues ueesieeW Deewj #es$eeW kes keueeCe nsleg
efkeee pee mekesiee~ meeJeefOe pecee keer lejn ner FmeceW Yeer uee@ke-Fve
eOeeveceb$eer Keefvepe #es$e keueeCe eespevee (PMKKKY) kee eejbYe
heerefje[ nesiee leLee mecee hetJe& pecee Jeeheme uesves hej hesveeuer ose
efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~ Fme eespevee nsleg efpeuee Keefvepe
nesieer~
heeGb[sMeve (DMF : District Mineral Foundation) eje
(ii) mebMeesefOele mJeCe& Oeeleg $e+Ce eespevee (GML)
me=efpele efveefOeeeW kee Gheeesie efkeee peeSiee~
l
yeQke eje pJesueme& kes efueS Ske mJeCe& Oeeleg $e+Ce Keelee Keesuee
l
eOeeveceb$eer Keefvepe #es$e keueeCe eespevee kes cegKe GsMe nQ
peeSiee pees mJeCe& kes eeceeW ceW cetueJeefie&le nesiee~
(i) Keveve mes eYeeefJele #es$eeW ceW efJeefYeVe efJekeeme leLee keueeCekeejer
heefjeespeveeDeeW kee efeeevJeeve; es heefjeespeveeSb keW Deewj l mebMeesefOele peer[erSme kes Deuhekeeueerve pecee kes lenle Ske$e meesves
kees DeejyeerDeeF& kes efveoxMeve ceW yeQkeeW eje efveOee&efjle MeleeX kes lenle
jepe mejkeej eje Jele&ceeve ceW eueeF& pee jner eespeveeDeeW/
pJesueme& kees $e+Ce kes he ceW GheueyOe kejeee peeSiee~ peerSceSue
heefjeespeveeDeeW kes mebhetjke kee keee& kejWieer~
hej ueeiet yeepe oj meYeer yeQke DeejyeerDeeF& kes efoMee-efveoxMeeW kes
(ii) Keveve Jeeues efpeueeW ceW ueesieeW kes mJeemLe SJeb meeceeefpekeDeveghe lee kejWies~
DeeefLe&keer leLee heee&JejCe hej Keveve kes oewjeve leLee Gmekes l peerSceSue keer DeJeefOe Fme mecee 180 efove nw~ mJeCe& peceeDeeW
yeeo he[s eefleketue eYeeJeeW kees vetvelece kejvee/otj kejvee~
hej vetvelece uee@ke-Fve heerefje[ Ske Je<e& kes DeeOeej hej Deewj
(iii) Keveve #es$eeW ceW eYeeefJele ueesieeW kes efueS oerIee&JeefOeke melele
eehle DevegYeJeeW kees osKeles ngS YeefJe<e ceW peerSceSue keer DeJeefOe
DeepeerefJekee megefveefMele kejvee~
keer meceer#ee keer peeSieer Deewj eefo DeeJeMeke nesiee lees mecegefele
mebMeesOeve efkeee peeSiee~
mJeCe& ceewerkejCe SJeb mee@Jejsve mJeCe& yeeb[ eespeveeSb
II.
mee@
Jejsve mJeCe& yeeb[ eespevee (SGD)
mJeCe& ceewerkejCe eespeveeDeeW (Gold Monetiziation Schemes)
l
leLee mee@Jejsve mJeCe& yeeb[ eespevee (Sovereign Gold Bonds l mee@Jejsve (mejkeejer) mJeCe& yeeb[eW (SGD) kees Je<e& 2015-16
SJeb Gmekes Deeies keer DeJeefOe nsleg mejkeej kes yeepeej $e+Ce keee&ece
Scheme) kee MegYeejbYe eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje 5 veJebyej,
kes Yeerlej peejer efkeee peeSiee~
2015 kees efkeee ieee~
l
mJeCe& keerceleeW ceW heefjJele&ve kes peeseKf ece kees mJeCe& Yeb[ej efveefOe (GRF)
l
Fve oesveeW ner ekeej keer eespeveeDeeW kee cetue GsMe osMe ceW leere
eje Jenve efkeee peeSiee peyeefke mejkeej keer GOeej ueeiele ceW keceer
ieefle mes ye{les meesves kes Deeeele kees kece kejvee nw~ GuuesKeveere nw
mes ngS ueeYe kees Fme efveefOe ceW nmleebleefjle efkeee peeSiee~
efke neue ner ceW peejer peerSheSceSme ieesu[ meJex efjhees& kes Devegmeej
l
Smepeer[er hees ceW Yegieleeve hej peejer efkeee peeSiee Deewj en
Je<e& 2015 kes henues 9 ceen ceW Yeejle, eerve kees heers es[les
mJeCe& kes eeceeW ceW cetueJeefie&le nesiee~ es yeeb[ Yeejle mejkeej keer
ngS efJeMJe kee meyemes ye[e mJeCe& GheYeesee osMe jne nw~
Dees
j mes DeejyeerDeeF& eje peejer efkeS peeSbies efpevekeer Yeejle
I. mJeCe& ceewerkejCe eespeveeSb (GMS)
mejkeej
eje eoe meeJe&Yeewce (Sovereign) ieejber nesieer~
l
mebMeesefOele mJeCe& pecee eespevee (GDS) Deewj mJeCe& $e+Ce eespevee
(GML) kes lenle Fvekes efoMee-efveoxMeeW ceW heefjJele&ve efkeS ieS nQ~ l Fme yeeb[ kee efJeee kesJeue efveJeemeer Yeejleere JeefeeeW/mebmLeeveeW kees
efkeee peeSiee~ yeeb[ keer DeefOekelece meercee Ske mecegef ele mlej hej jKeer
meesves keer keerceleeW ceW heefjJele&ve kee peesefKece veJeme=efpele mJeCe&
peeSieer pees eefle Jeefe eefleJe<e& 500 eece mes DeefOeke veneR nesieer~
Yeb[ej efveefOe (GRF : Gold Reserve Fund) eje Jenve efkeee
l
es yeeb[ [ercew ee heshej he, oesveeW ner lejn kes neWies~ FveceW
peeSiee~ meeLe ner mejkeej keer GOeej ueeiele ceW Deeves Jeeueer keceer
vetvelece efveJesMe meercee 2 eece meesves kes DeeOeej hej nesieer~
kees FmeceW nmleebleefjle efkeee peeSiee~
l

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 49

Fve yeeb[eW keer henueer efkemle veJebyej, 2015 ceW peejer keer ieF& l heerSmeet yeQkeeW kes efueS FbOeveg<e eespevee kes meele met$e nQ
efpemekes lenle 915.953 efkeee. kes mJeCe& mecelegue yeeb[eW nsleg (i) efveegefeeeb : mejkeej eje Fve yeQkeeW kes esejcewve SJeb cewvesefpebie
246.20 kejes[ . efveJesMe kes efueS 62,169 DeeJesove eehle
[eejskej (CMD) kes heo kees he=Leke kejles ngS meerF&Dees kees
ngS~ 18-22 peveJejer, 2016 kes oewjeve peejer efleere efkemle
Sce[er Sb[ meerF&Dees kee heoveece efoee ieee nw leLee meeLe ner FveceW
ceW 726 kejes[ . kes 2790 efkeee. mJeCe& nsleg 3.16 ueeKe
he=Leke iewj-keee&keejer (Non-Executive) esejcewve efveege kejves
DeeJesove eehle ngS nQ~
kee efveCe&e efueee ieee nw~ Fve heoeW kes efueS eeve eefeee
heejoMeea Deewj eesielee-DeeOeeefjle nesieer~
mJeCe& efmekekee/yegefueeve eespevee
(ii)
yeQke yees[& yetjes : heerSmeet yeQkeeW kes hetCe&keeefueke efveosMekeeW
5 veJebyej, 2015 kees ner eOeeveceb$eer ceesoer eje mJeCe&
leLee iewj-keee&keejer esejcewve keer efveegefe nsleg Jele&ceeve efveegefe
efmekekee/yegefueeve eespevee kee Yeer MegYeejbYe efkeee ieee~ DeMeeske
yees[& kes mLeeve hej yeQke yees[& yetjes (BBB) kee ie"ve efkeee
ee Deewj cenelcee ieebOeer kes efe$eeW mes ege es efmekekes 5 SJeb 10
peeSiee, efpemeceW eKeele hesMesJej Deewj DevegYeJeer DeefOekeejer Meeefceue
eece cetue kes peejer efkeS ieS nQ leLee MeerIe ner 20 eece Jeeues
neWies~ en 1 Deewue, 2016 mes keee& eejbYe kejsiee~
ieesu[ yeej Yeer peejer efkeS peeSbies~ Fvekee bkeCe Yeejleere efmekeeesefjer
(iii)
hetbpeerkejCe : Jele&ceeve ceW meYeer heerSmeet yeQke yesmeue III Deewj
efebefbie Sb[ efcebefbie efveiece eje efkeee peeSiee leLee Fmemes ueesieeW keer
Deejyeer
DeeF& ceevekeeW kes meboYe& ceW heee&hle hebtpeer mes ege nQ~ leLeeefhe
efJeosMeer mJeCe& efmekekeeW SJeb yegefueeve hej efveYe&jlee meceehle nesieer~
mejkeej eje yesmeue III kes vetvelece ceevekeeW kes Thej Ske
JneF uesyeue SerSce heefjeeueve ceW She[erDeeF& Je=ef
megjef#ele yehej nsleg Deieues 4 Je<eeX ceW Fvekes efueS 1,80,000
l
9 efmelebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW
kejes[ . keer hebtpeer DeeJeMekelee kee Deekeueve efkeee ieee nw
mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW JneF uesyeue SerSce
efpemeceW mes mejkeej yepeere DeeJebve kes ceeOece mes kegue 70,000
(WLA) heefjeeueveeW ceW mJeeeefuele ceeie& kes lenle 100 eefleMele
kejes[ . (2015-16 SJeb 2016-17 ceW 25-25 npeej
kejes[ . leLee 2017-18 SJeb 2018-19 ceW 10-10
leke efJeosMeer ele#e efveJesMe (FDI) kees Devegceefle efvecveefueefKele
npeej kejes[ .) keer hebtpeer FvnW GheueyOe kejeSieer~
MeleeX kes lenle eoeve keer ieF&
(i) [yuetSueS mLeeefhele kejves kes efueS efkemeer iewj-yeQefkebie efvekeee (iv) heerSmeet yeQkeeW kees oyeeJe-cege kejvee : Fmekes lenle yeQkeeW
keer veJeervelece efJee Je<e& keer Dee@ef[s[ yewueWme Meer kes
keer iewj-efve<heeefole heefjmebheefeeeW (NPA) keer mecemee mes efveheves
Devegmeej vetvelece efveJeue mebheefe (Net worth) 100 kejes[
nsleg efJeefMe Gheee efkeS peeSbies efpeveceW DeJemebjevee SJeb keesj
. nesveer eeefnS, efpemes nj mecee yejkejej jKevee nesiee~
meskej keer keer ngF& heefjeespeveeDeeW (pees Fve yeQkeeW kes SveheerS
yeesPe kee Ske ecegKe keejCe nQ) kees ieefleceeve kejves nsleg Gheee
(ii) eefo keesF& efvekeee, 18 iewj-yeQekf ebie efJeeere kebheveer (NBFC)
Meeefceue nQ~ meeLe ner peesefKece efveeb$eCe GheeeeW kees Yeer meg{ efkeee
ieefleefJeefOeeeW ceW mes efkemeer Deve ceW mebueive nw lees [yuetSueS
peeSiee~
mLeeefhele kejves Jeeueer kebheveer ceW ngS efJeosMeer efveJesMe kees Yeer
SveyeerShemeer mes peg[ er ieefleefJeefOeeeW ceW efJeosMeer efveJesMe kes efueS (v) meMeefekejCe : mejkeej eje Ske meke&guej peejer kej en
lee vetvelece hetpb eerkejCe ceevekeeW kes Deveghe jKevee nesiee~
Iees<eCee keer ieF& nw efke mejkeej keer lejhe mes Fve yeQkeeW keer
keee&eCeeueer ceW keesF& nmle#eshe veneR nesiee Deewj Fve yeQkeeW kees Deheves
JneF uesyeue SerSce (WLA)
mebie"ve kes JeeefCeefpeke efnle kees Oeeve ceW jKeles ngS mJeleb$e he
iewj yeQekf ebie kebheefveeeW kes mJeeefcelJe Deewj Gvekes eje mebeeefuele
mes efveCe&e uesves kes efueS eeslmeeefnle efkeee peeSiee~ leLeeefhe mJeeeelee
efkeS peeves Jeeues SerSce (ATM : Automated Teller
kes meeLe yeQkeeW kees GejoeefelJeeW kee efveJe&nve Yeer kejvee nesiee Deewj
Machine) kees JneF uesyeue SerSce (WLA) keer meb%ee oer
GheYeesee efMekeeele efveheeve eCeeueer kees meg{ yeveevee nesiee~
peeleer nw~ es efkemeer Yeer yeQke eje mebeeefuele SerSce ceMeerveeW kes
(vi) efve<heeove hejsKee : cegKe efve<heeove mebkeslekeeW (KPIs : Key
meceeve ner keee& kejles nQ leLee Fvemes efkemeer Yeer yeQke kes efJeeere/iewjPerformance Indicators) keer veF& hejsKee emlegle keer ieF&
efJeeere uesve-osve efkeS pee mekeles nQ~ Yeejle ceW meJe&eLece ee
nw
efpemekes DeeOeej hej yeQkeeW kes efve<heeove kee cetueebkeve efkeee
kecegevf ekesMebme hesceW mee@uetMebme efue. (TCPSL) eje henuee JneF
peeSiee~
en cetueebkeve Fve yeQkeeW kes Sce[er SJeb meerF&Dees kees efoS
uesyeue SerSce Fb[erkewMe veece kes lenle 27 petve, 2013 kees
peeves
Jeeues
efve<heeove yeesveme (efvepeer yeQkeeW keer lejn) kee Yeer
LeeCes (ceneje<^) kes eeceerCe #es$e ebhee[e ceW mLeeefhele efkeee ieee~
DeeOeej nesiee~
Fme kebheveer kes Deefleefje DeejyeerDeeF& eje leerve Deve kebheefveeeW
efepce hesceW meefJe&mespe ee. efue., cegLet heeFveWme efue. Deewj Jeeebieer
(vii) Meemeefveke megOeej : Fme meboYe& ceW heerSmeet yeQkeeW keer keee&eCeeefueeeW ceW
efue. kees [yuetSueS mLeeefhele kejves keer Devegceefle oer ieF& nw efpeveceW
Deecetueetue megOeej ueeves kes Gheee efkeS peeSbies efpeveceW peeseKf ece eyebOeve
mes eLece oes eje eceMe: ceveermhee@ Deewj cegLet SerSce kes veece
GheeieceeW kee meg{ erkejCe Meeefceue nw~
mes [yuetSueS heefjeeueve eejbYe efkeS pee egkes nQ~
SefMeee DeJemebjevee efveJesMe yeQke (AIIB) keer mLeehevee

heerSmeet yeQkeeW ceW megOeej nsleg FbOeveg<e eespevee

14 Deiemle, 2015 kees keWere efJee ceb$eer DeCe pesueer eje

meeJe&peefveke #es$e kes yeQkeeW (PSU Banks) ceW megOeej ueeves leLee
Gvekee hegvejeslLeeve kejves kes GsMe mes Ske meele-met$eere eespevee
keer Iees<eCee keer ieF&, efpemes FbOeveg<e veece efoee ieee nw~

30 petve, 2015 kees Yeejle meefnle 50 mebmLeeheke meome osMeeW

kes eefleefveefOeeeW eje eerve kes vesle=lJe Jeeues yenghe#eere SefMeee
DeJemebjevee efveJesMe yeQke (AIIB : Asia Infrastructure Investment Bank) kee efJeefOeke {ebee lee kejves mebyebOeer mecePeewles
hej yeerefpebie kes es ne@ue Dee@he efo heerhegue ceW nmlee#ej efkeS ieS

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 50

Les~ leodvegmeej 25 efomebyej, 2015 kees SDeeF&DeeF&yeer keer Deewheeeefjke

he mes mLeehevee nes ieF& nw~ 50 eefleMele mes DeefOeke DebMeOeeefjlee
kes peefjS efJee hees<eCe kejves Jeeues Yeejle meefnle 17 mebmLeeheke
meome osMeeW eje Gheeg&e mLeehevee mecePeewles kee DevegmeceLe&ve efkeS
peeves kes yeeo en yeQke mLeeefhele ngDee nw~
SDeeF&DeeF&yeer kee cegKeeuee yeerepf ebie ceW mLeeefhele efkeee ieee nw
peyeefke eerve kes ner efpeve efuekeetve Fmekes henues DeOe#e veeefcele ngS
nQ~ Fme yeQke kes mebYeeefJele mebmLeeheke meomeeW keer mebKee 57 nw~
SDeeF&DeeF&yeer keer eeefOeke=le hebtpeer (Authorised Capital) 100
efyeefueeve [e@uej nw peyeefke DeejbefYeke DeefYeoe hebtpeer (Initial
Subscribed Capital) ueieYeie 50 efyeefueeve [e@uej Deewj
eoe Devegheele (Paid-in Ratio) 20 eefleMele nesiee~
eerve 30.34 eefleMele DebMeOeeefjlee kes meeLe SDeeF&DeeF&yeer ceW
meyemes ye[e MesejOeejke nw~ eerve kees meJee&efOeke 26.06 eefleMele
kes celeeefOekeej kes meeLe keg cenJehetCe& efveCe&eeW kes meboYe& ceW Jeeres
Meefe Yeer eehle nw~
Yeejle 83,673 MesejeW Deewj 8.52 eefleMele DebMeOeeefjlee kes
meeLe Fme yeQke kee otmeje meyemes ye[e MesejOeejke nw leLee Gmes
7.50 eefleMele kee celeeefOekeej eehle nesiee~ 18 veJebyej, 2015
kees Yeejle kes keWere cebef$eceb[ue eje SDeeF&DeeF&yeer mecePeewles kes
DevegmeceLe&ve kees mJeerke=efle oer ieF& Leer~ Yeejle eje veeefcele [er. pes.
heebef[eve 10 hejJejer, 2016 kees Fme yeQke kes henues GheeOe#e
SJeb cegKe efveJesMe DeefOekeejer efveege ngS nQ~

Yegieleeve yeQkeeW Deewj ueIeg efJee yeQkeeW kees mewebefleke mJeerke=efle

l

veF& efJeosMe Jeeheej veerefle (FTP) 2015-2020

keWere JeeefCepe SJeb Geesie ceb$eer efvece&uee meerleejceCe eje Yeejle

keer veF& efJeosMe Jeeheej veerelf e (FTP : Foreign Trade Policy),
2015-2020 1 Deewue, 2015 kees peejer keer ieF&~
Fme veerefle kee meJe&ecegKe GsMe Deieues 5 Je<eeX ceW Yeejle kees Ske
efveee&le hee@JejneGme kes he ceW mLeeefhele kejvee nw~ Fme veerefle kes
lenle Je<e& 2020 leke osMe kes efveee&le kees 900 efyeefueeve
[e@uej kes mlej leke leLee JewefMJeke efveee&le ceW Yeejle keer efnmmesoejer
Jele&ceeve 2 eefleMele mes ye{ekej 3.5 eefleMele leke henbgeeves kee
ue#e jKee ieee nw~
veF& efJeosMe Jeeheej veerefle oes veF& eespeveeDeeW- Yeejle mes Jemleg
efveee&le eespevee (MEIS : Merchandise Exports from India Scheme) leLee Yeejle mes mesJee efveee&le eespevee (SEIS :
Services Exports from India Scheme) hej DeeOeeefjle nw~
Fme veerefle kes lenle hetJe& keer meYeer efveee&le eeslmeenve eespeveeDeeW kee
efJeuee Fve oesveeW veF& eespeveeDeeW ceW kej efoee ieee nw~
veF& efJeosMe Jeeheej veerefle kes lenle keeueerke Sejhees&, kesjue
SJeb Dejekeesvece DeeF&meer[er, leefceuevee[g kees efveee&le kes efueS
Deefleefje yebojieen Ieesef<ele efkeee ieee nw leLee efJeMeeKeeheevece
Deewj YeerceeJejce kees eGve Dee@he Skemehees& SkemeerueWme (Glke=
efveee&le Menj) kee opee& efoee ieee nw~

eLece je^ere nLekejIee efoJeme

l

hej GvneWves Je<e& 2012, 2013 SJeb 2014 nsleg nLekejIee #es$e
ceW Glke= keee& kejves Jeeues JeefeeeW kees je^ere hegjmkeej leLee
meble keyeerj hegjmkeej Yeer eoeve efkeS~ meeLe ner eOeeveceb$eer ceesoer
eje Fbef[ee nQ[uetce yeeb[ kee Yeer MegYeejbYe efkeee ieee~
GuuesKeveere nw efke je^ere nLekejIee efoJeme nsleg 7 Deiemle keer
efleefLe kee eeve Yeejleere Fefleneme ceW Fmekes efJeMes<e cenJe kes
keejCe efkeee ieee nw~ Fmeer efove Je<e& 1905 ceW keuekeee kes
eGve ne@ue ceW Ske efJeMeeue pevemecetn keer yew"ke ceW mJeosMeer
Deeboesueve eejbYe kejves keer Iees<eCee keer ieF& Leer~
nLekejIee yegvekejer Yeejle ceW ke=ef<e kes yeeo meJee&efOeke Je=no DeeefLe&ke
ieefleefJeefOeeeW ceW mes Ske nw pees efke 43 ueeKe mes DeefOeke yegvekejeW
Deewj mebye keeceieejeW kees ele#e ee Deele#e jespeieej GheueyOe
keje jner nw~ nLekejIee #es$e osMe kes kegue kehe[e Glheeove ceW
ueieYeie 15 eefleMele eesieoeve kejlee nw leLee en osMe keer efveee&le
Deee ceW Yeer eesieoeve oslee nw~ efJeMJe kes neLe mes yegves kehe[eW kee
95 eefleMele Yeejle mes Deelee nw~

7 Deiemle, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje esVeF& ceW Deeeesepf ele
Ske je^er e mlej kes meceejesn ceW eLece je^er e nLekejIee efoJeme (First
National Handloom Day) kee MegYeejbYe efkeee ieee~ Fme DeJemej

19 Deiemle, 2015 kees Yegieleeve yeQke keer mLeehevee nsleg 11

DeeJesoveeW SJeb 16 efmelebyej, 2015 kees ueIeg efJee yeQkeeW keer
mLeehevee nsleg 10 DeeJesoveeW kees DeejyeerDeeF& eje mewebefleke
mJeerke=efle oer ieF& nw~
Yegieleeve yeQkeeW kes efueS mJeerke=le eehle DeeJesovekelee& nQ
1. Deeefole efye[uee vetJees efueefces[
2. [eke efJeYeeie
3. efjueeebme Fb[m^erpe efueefces[
4. ske ceefnbe efueefces[
5. Jees[eheesve Sce-hesmee efueefces[
6. Sejsue Sce. kee@ceme& meefJe&mespe efueefces[
7. efoueerhe Meebefleueeue meebIeJeer (meve heecee& kes mebmLeeheke)
8. efJepee MesKej Mecee& (heserSce keer mJeeceer kebheveer Jeve 97
kecegefvekesMebme kes meerF&Dees)
9. eesueceb[uece ef[m^eryetMeve meefJe&mespe efueefces[
10. vesMeveue efmekeeesefjerpe ef[hee@efpejer efueefces[
11. efhevees hesske efueefces[
ueIeg efJee yeQkeeW kes efueS mJeerke=efle eehle DeeJesovekeee& nQ
1. Set heeFveWmeme& (Fbef[ee) efueefces[, peehegj
2. kewefheue ueeskeue Sefjee yeQke efueefces[, peeuebOej
3. efoMee ceeFeesefheve eeFJes efueefces[, Denceoeyeeo
4. FefkeJeeme nesefu[bime eeFJes efueefces[, esVeF&
5. F&SmeSShe ceeFeesheeFveWme Sb[ FvJesmceWmd e eeFJes efueefces[,
esVeF&
6. peveue#ceer heeFveWefMeeue meefJe&mespe eeFJes efueefces[, yebieueg
7. DeejpeerJeerSve (vee@Le& F&m) ceeFeesheeFveWme efueefces[, iegJeeneer
8. meteexoe ceeFeesheeFveWme eeFJes efueefces[, veJeer cegbyeF&
9. GppeerJeve heeFveWefMeeue meefJe&mespe eeFJes efueefces[, yebieueg
10. Glke<e& ceeFeesheeFveWme eeFJes efueefces[, JeejeCemeer

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 51

ke=ef<e, heMegheeueve SJeb celmeeve

eOeeveceb$eer Hemeue yeercee eespevee ke=ef<e kece&Ce hegjmkeej Yeejle yevee meyemes ye[e eeJeue efveee&leke efJeSleveece ves neee
Yeejleere cetbieHeueer kes Deeeele mes eefleyebOe ke=ef<eiele Glheeove kes veJeervelece Deebke[s Yeejle ceW ke=ef<eiele Glheeove Yeejle
ceW Hemeue Glheeokelee Yeejle kee henuee pewefJeke jepe yevee efmeefkekece melele ke=ef<e SJeb ke=<eke keueeCe hej je^ere meccesueve
yeeieJeeveer meebefKekeer, 2015 ogiOe Glheeove kes veJeervelece Deebke[s cesje ieebJe, cesje ieewjJe efkemeeve (KISAN)
heefjeespevee kee MegYeejbYe efkemeeveeW kes efueS oes veS ceesyeeFue She Je<e& 2014-15 ceW Keee meefyme[er Deewj SveSHeSmeS kee
efeeevJeeve Kesmeejer oeue keer leerve veF& epeeefleeeW kees Devegceefle veerueer eebefle nsleg keWere #es$e eespevee Yeejle ceW
celmeheeueve : ecegKe leLe heepe kee vetvelece efveee&le cetue meceehle jyeer hemeueeW kee vetvelece meceLe&ve cetue veeefjeue
Keesheje kee SceSmeheer ceewmece esleeJeveer mesJee (veeTkeem) eOeeveceb$eer ke=ef<e efmebeeF& eespevee (PMKSY) veerjebeue :
je^ere peuemebYej eyebOeve heefjeespevee Yeejle ceW efmebeeF& kes efJeefYeVe eesleeW mes efmebefele #es$e (2010-11) je^ere ke=ef<e yeepeej
kes eeslmeenve nsleg eespevee Kejerhe hemeueeW kee vetvelece meceLe&ve cetue veS cesiee het[ heeke& hebpeeye ceW JneF heueeF& ves
ve keer kee@ve keer hemeue hejbhejeiele ke=ef<e efJekeeme eespevee ess efkemeeveeW kees eerve hewyeues 19JeeR je^ere heMegOeve
mebieCevee je^ere ieeskegue efceMeve ce=oe mJeemLe kee[& eespevee kee MegYeejbYe efkemeeve erJeer ([er[er efkemeeve) 2016 :
Debleje&^ere ouenve Je<e& Yeejle ceW ouenve Glheeove, GheYeesie SJeb Deeeele veerce-uesefhele etefjee (Neem Coated Urea)

eOeeveceb$eer Hemeue yeercee eespevee

18 HejJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves ceOe eosMe kes
efmenesj ceW Deeeesepf ele Ske efkemeeve jwueer ceW eOeeveceb$eer Hemeue yeercee
eespevee (PMFBY) kes mebeeueveelceke efoMee-efveoxMeeW keer Iees<eCee keer~
Fme DeJemej hej GvneWves yeeyee meensye Decyes[kej keer 125 JeeR
peebleer kes DeJemej hej 14 Deewue, 2016 kees efkemeeveeW kes efueS
je^ere ke=ef<e yeepeej nsleg ef[efpeue huesHee@ce& kee MegYeejbYe efkeS
peeves keer Yeer Iees<eCee keer efpememes efkemeeveeW kees Gvekes Glheeove kee
yesnlej cetue efceue mekesiee~
GuuesKeveere nw efke 13 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer
keer DeOe#elee ceW keWere cebe$f eceb[ue eje osMe kes efkemeeveeWs kes efueS
Ske je^-Ske eespevee kes eehe kes lenle veF& eOeeveceb$eer Hemeue
yeercee eespevee (PMFBY) kees mJeerke=efle eoeve keer ieF& Leer~
Fme eespevee kes lenle efkemeeveeW eje ose eerefceece meYeer KejerHe
HemeueeW kes efueS cee$e 2 eefleMele Deewj meYeer jyeer HemeueeW kes efueS
cee$e 1.5 eefleMele nesiee~ Jeeef<e&ke yeeieJeeveer SJeb vekeoer HemeueeW
kes efueS Yeer en cee$e 5 eefleMele ner nesiee~
Fme eespevee kes lenle Mes<e eerefceece jeefMe kee Yegieleeve mejkeej
eje efkeee peeSiee leeefke efkemeeveeW kees eeke=efleke DeeheoeDeeW keer
efmLeefle ceW HemeueeW kes vegkemeeve kes efJe hetCe& yeerefcele jeefMe eehle
nes mekes~ Fme eespevee ceW mejkeej eje eoe keer peeves Jeeueer
meefyme[er keer keesF& Thejer meercee efveOee&efjle veneR keer ieF& nw, DeLee&le
eefo Mes<e eerefceece jeefMe 90 eefleMele nw, lees Gmekee Jenve Yeer
hetCe&le: mejkeej eje efkeee peeSiee~
Fme eespevee kes efeeevJeeve nsleg keW mejkeej kees 8,800 kejes[
. Jee kejves neWies peyeefke Fleveer ner OevejeefMe jepe mejkeejW Yeer
Kee& kejWieer~
Fme eespevee kes lenle Hemeue yeercee nsleg efkemeeveeW eje ose eerefceece

jeefMe 1999 ceW eejbYe je^ere ke=ef<e yeercee eespevee (NAIS) Deewj
2010 ceW Meg mebMeesefOele SveSDeeF&Sme oesveeW keer leguevee ceW
keeheer kece nw leLee FmeceW mejkeej efkemeeveeW eje oer ieF& jeefMe mes
5 iegvee DeefOeke kee meneesie eerefceece nsleg GheueyOe kejeSieer~
heerSceSHeyeerJeeF& ceW HemeueeW kes vegkemeeve kee Deekeueve kej, oeJeeW
kes lJeefjle efveheeve nsleg eeweesefiekeer (eLee-mcee&Heesve, [^esve, otj
mebJesove lekeveerkeeW Deeefo) kes eeesie hej yeue efoee peeSiee~
en eespevee 1 Deewue, 2016 mes ueeiet keer peeSieer~
Fme eespevee kes lenle meYeer efkemeeveeW ($e+Ceer SJeb iewj-$e+Ceer
oesveeW) kees hemeue yeercee GheueyOe nesiee peyeefke henues kesJeue
$e+Ce uesves Jeeues efkemeeveeW kees ner hemeue yeercee eespevee kee hee$e
ceevee peelee Lee~
heerSceSHeyeerJeeF& kes lenle KesleeW ceW Ke[er Hemeue kes Deefleefje
Keefueneve ceW he[er Ghepe DeLeJee yegJeeF& kes yeeo heewOeeW kee Yeer
yeercee nesiee peyeefke DeYeer Ke[er Hemeue kee ner yeercee neslee nw~
eeke=efleke Deeheoe kes keejCe yegJeeF& ve nes heeves hej Yeer oeJee
jeefMe eehle nesieer~ efkemeeve Deheveer Ghepe kes Deewmeleve 150
eefleMele leke Hemeue yeercee keje mekesbies~ Fmemes osMe kes mee{s
lesjn kejes[ efkemeeve ueeYeeefvJele neWies~
en eespevee osMe Yej cesW Ske pewmeer nesieer Deewj eerefceece Yeer meceeve
nesiee~ ye[s jepeeW ceW oes yeercee kebheefveeeb SJeb ess jepeeW ceW Ske
yeercee kebheveer Fme eespevee ceW Meeefceue keer peeSieer~
Fme eespevee kes lenle Hemeue kes vegkemeeve hej 25 eefleMele
yeerefcele jeefMe kee legjble Yegieleeve efkeee peeSiee leLee 30-45
efoveeW kes Yeerlej Mes<e 75 eefleMele jeefMe peejer kej oer peeSieer~
Fme eespevee kes lenle Hemeue yeercee kes keJejspe kees Jele&ceeve 23
eefleMele mes ye{ekej kece mes kece 50 eefleMele leke hengbeeves kee
ue#e jKee ieee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 52

efhej Yeer en osMe ceW Deye leke kee eewLee meJee&efOeke Jeeef<e&ke
KeeeeVe Glheeove (eceMe: 2013-14, 2011-12 SJeb
2012-13 kes yeeo) nw~
ke=ef<eiele Glheeove kes Je<e& 2014-15 kes Debeflece Deebke[eW kes
meeLe Je<e& 2015-16 kes efleere Deefece Devegceeve kes Deebke[s
mebueive leeefuekee ceW eoefMe&le nQ
Yeejle ceW ke=ef<eiele Glheeove
(efceefueeve ve ceW)
Ghepe
2014-15
2015-16
(Debeflece Deebke[s)
(2nd A.E.)
Yeejle yevee meyemes ye[e eeJeue efveee&leke
kegue KeeeeVe
252.02
253.06
27 peveJejer, 2016 kees peejer veJeervelece Deebke[eW kes
(i)
eeJeue
105.48
103.61
Devegmeej Yeejle Je<e& 2015 ceW LeeF&ueQ[ kees heers es[les ngS
(ii) iesnbt
86.53
93.82
efJeMJe kee meyemes ye[e eeJeue efveee&leke osMe yeve ieee nw~ Je<e&
(iii) ceess Deveepe
42.86
38.40
2015 ceW efJeMJe kes Meer<e& leerve eeJeue efveee&leke osMe nQ
1. Yeejle (10.23 efceefueeve ve), 2. LeeF&ueQ[ (9.8 efceefueeve
kegue Deveepe
234.87
235.83
ve) SJeb 3. efJeSleveece (6.4 efceefueeve ve)~ GuuesKeveere nw
kegue ouenve
17.15
17.33
efke Je<e& 2015 ceW Yeer eerve efJeMJe kee meyemes ye[e eeJeue
kegue veew efleuenve
27.51
26.34
Deeeeleke osMe yevee jne nw~
ieVee
362.33
346.39
keheeme
34.81
30.69

pet

SJeb
ces
m
lee
11.13
10.40
efJeSleveece ves neee Yeejleere cetib eHeueer

170 efkeee. keer efceefueeve ieeb"W @efjkee@[& Glheeove

kes Deeeele mes eefleyebOe

180 efkeee. keer efceefueeve ieeb"W

peveJejer, 2016 ceW efJeSleveece ves Yeejleere cetbieHeueer kes
Deeeele hej mes eefleyebOe kees neS peeves keer Iees<eCee keer nw~
GuuesKeveere nw efke 2014-15 kes Debeflece Deebke[eW kes Devegmeej
efJeSleveece eje en eefleyebOe ueieYeie 9 ceen hetJe& 6 Deewue,
osMe ceW ieVes kee Glheeove 362.33 efceefueeve ve jne pees efke
2015 kees Jeneb Deeeeeflele Yeejleere cetbieHeueer ceW keefLele he mes
Deye leke kee meJeexe Jeeef<e&ke Glheeove nw~
meb i ejes O eke keer veeMekeeW ( Quarantive Pests : living
Yeejle ceW Hemeue Glheeokelee
Caryedon serratus and Trogodrma granarrium) keer
Hemeue
Glheeokelee (efkeee/nskesej)
GheefmLeefle heeS peeves kes yeeo ueeiet efkeee ieee Lee~ %eeleJe nw efke
2010-11
2014-15
Je<e& 2014-15 ceW efJeSleveece ves Dekesues Yeejle mes kegue cetbieHeueer
efveee&le kee 26 eefleMele Deeeele efkeee Lee~
KeeeeVe
1930
2082
efleuenve
1193
1060
ke=ef<eiele Glheeove kes veJeervelece Deebke[s
ouenve
691
753
15 hejJejer, 2016 kees keWere ke=ef<e ceb$eeuee eje Je<e& 201516 ceW osMe ceW ke=ef<eiele Glheeove kes efleere Deefece Devegceeve le=leere Deefece Devegceeve
(2nd Advance Estimates) Je<e& 2014-15 kes ke=ef<eiele
Yeejle kee henuee pewefJeke jepe yevee efmeefkekece
Glheeove kes Debeflece Deebke[eW kes meeLe peejer efkeS ieS nQ~
Je<e& 2015-16 kes efleere Deefece Devegceeve kes Devegmeej osMe ceW efmeefkekece osMe kee henuee Ssmee jepe yeve ieee nw peneb jepe kes
meYeer ke=<eke heefjJeejeW eje Deheveer ke=ef<e kees hetCe&le: pewefJeke Kesleer
kegue KeeeeVe Glheeove 253.16 efceefueeve ve jne pees efke
ceW heefjJeefle&le kej efueee ieee nw Deewj Fme ekeej efmeefkekece Deye
2014-15 kes Debeflece Deebke[s 252.02 efceefueeve ve mes
osMe kee eLece pewefJeke jepe yevee nw~
1.14 efceefueeve ve DeefOeke nw~
GuuesKeveere nw efke 2013-14 ceW osMe ceW KeeeeVeeW kee kegue OeeleJe nw efke pewefJeke Kesleer ceW jemeeeefveke KeeoeW SJeb keerveeMekeeW
kee eeesie veneR efkeee peelee nw leLee FmeceW kesJeue pewJe-GJe&jkeeW SJeb
Glheeove 265.04 efceefueeve ve jne Lee pees efke Deye leke kee
pewJe-keerveeMeke GheeieceeW kee Gheeesie efkeee peelee nw~ ener
meJeexe Jeeef<e&ke efjkee@[& mlej nw~
keejCe nw efke pewefJeke Kesleer kees eeke=efleke Deewj heee&JejCe efnlew<eer
Je<e& 2015-16 ceW ceevemetve meerpeve kes oewjeve Je<ee& keer keceer
ceevee peelee nw~
leLee legueveelceke he mes iece& Meerle $e+leg kes keejCe KeeeeVe
Glheeove ue#e (264.10 efceefueeve ve) mes kece jne nw, 18 peveJejer, 2016 kees efmeefkekece keer jepeOeeveer iebieeske ceW
ke=ef<e kece&Ce hegjmkeej
13 hejJejer, 2016 kees keW mejkeej eje ceOe eosMe
jepe kees Je<e& 2014-15 kee ke=ef<e kece&Ce hegjmkeej meJee&efOeke
Keee Glheeove esCeer ceW eoeve efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~
Fmekes Deefleefje eermeie{ kees ouenve Glheeove ceW Je=ef nsleg,
heefece yebieeue kees yesnlej ke=ef<e Glheeove nsleg leLee Deesef[Mee kees
esCeer-II jepeeW ceW mecee KeeeeVe Glheeove ceW Meer<e& efve<heeove nsleg
en hegjmkeej efoee peeSiee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 53

eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje efmeefkekece pewefJeke GlmeJe 2016 kee

MegYeejbYe efkeee ieee leLee meeLe ner GvneWves efmeefkekece kes cegKeceb$eer
heJeve kegceej eeceefuebie kees efmeefkekece kes hetCe& pewefJeke jepe nesves
mebyebOeer eMeefmle he$e Yeer eoeve efkeee~ meeLe ner eOeeveceb$eer ceesoer ves
efmeefkekece Dee@iexefveke kes ueesiees kee Yeer ef[efpeue MegYeejbYe efkeee~
efmeefkekece kes cegKeceb$eer eeceefuebie eje efmeefkekece kees pewefJeke jepe
kes he ceW heefjJeefle&le efkeS peeves nsleg emleeJe 24 HejJejer,
2003 kees jepe efJeOeeve meYee ceW heeefjle kejeee ieee Lee leLee
Fmekes lenle efmeefkekece jepe pewefJeke yees[& (Sikkim State
Organic Board) kee ie"ve efkeee ieee Lee~ meeLe ner Fme meboYe&
ceW efmeefkekece kes jepe ke=ef<e efJeYeeie eje efmJedpejueQ[ kes efHeyeue
Dee@iexefveke efjmee& Fbmeret kes meeLe oerIe&keeueerve Yeeieeroejer nsleg
mecePeewles hej Yeer nmlee#ej efkeS ieS Les~
efmeefkekece kees pewefJeke jepe yeveeves nsleg Ske Deesj peneb ke=<ekeeW kees
pewefJeke GJe&jkeeW SJeb pewJe-keerveeMekeeW kes Gheeesie nsleg esefjle SJeb
eeslmeeefnle efkeee ieee, JeneR jemeeeefveke GJe&jkeeW Deewj keerveeMekeeW
kes efJeee kees eefleyebefOele kejves kes meeLe Fvekes mejkeejer Glheeove
kees Yeer meceehle kej efoee ieee~ Je<e& 2006 mes ner jepe mejkeej
ves keW mejkeej mes eehle nesves Jeeues jemeeeefveke GJe&jkeeW kees uesvee
yebo kej efoee Lee leLee mejkeejer SJeb efvepeer #es$e kes efJeee keWeW
kees Yeer meceehle kej efoee ieee Lee~
melele ke=ef<e SJeb ke=<eke keueeCe hej je^ere meccesueve
17-18 peveJejer, 2016 kes oewjeve keWere ke=ef<e ceb$eeuee
eje iebieeske ceW melele ke=ef<e SJeb ke=<eke keueeCe hej je^ere
meccesueve (National Conference on Subtainable Agriculture and Farmer Welfare) kee Deeeespeve efkeee ieee~ en
meccesueve melele efJekeeme nsleg ke=ef<e, pewefJeke Kesleer Deewj Fkees-tefjpce
hej DeeOeeefjle Lee~ eOeeveceb$eer ceesoer ves Yeer 18 peveJejer kees Fme
meccesueve kees mebyeesefOele efkeee~ Fmeer meccesueve kes meeLe 17-19
peveJejer, 2016 kes ceOe efmeefkekece pewefJeke GlmeJe kee Yeer
Deeeespeve efkeee ieee~

yeeieJeeveer meebefKekeer, 2015

keWere ke=ef<e SJeb ke=<eke keueeCe ceb$eer jeOee ceesnve efmebn eje 31
efomebyej, 2015 kees neeakeuej mwefefmkeme S S iueebme2015 peejer keer ieF&~
Fme efjhees& kes Devegmeej efJeiele leerve Je<eeX (2012-13, 201314 SJeb 2014-15) ceW osMe ceW yeeieJeeveer HemeueeW kee kegue
Glheeove KeeeeVe HemeueeW keer leguevee ceW DeefOeke jne nw~
Je<e& 2012-13 SJeb 2013-14 ceW yeeieJeeveer HemeueeW kee kegue
Glheeove eceMe: 269.4 efceefueeve ve SJeb 277.4 efceefueeve
ve kes mlej hej jne nw~
Yeejle kes kegue yeeieJeeveer Glheeove ceW ueieYeie 90 eefleMele Yeeie
HeueeW SJeb meypeer HemeueeW kee nw~ %eeleJe nw efke Fve oesveeW kes ner
Glheeove ceW Yeejle kee efJeMJe ceW efleere mLeeve (oesveeW ceW eerve kee
eLece mLeeve) nw~
yeeieJeeveer meebefKekeer, 2015 kes Devegmeej 2013-14 ceW osMe

kes Meer<e& 5 Heue Glheeoke jepe eceMe: Fme ekeej nQ 1. ceneje^ (13.46 efceefueeve ve) 2. DeebOe eosMe (10.51
efceefueeve ve), 3. iegpejele (8.00 efceefueeve ve), 4. leefceuevee[g
(7.37 efceefueeve ve), SJeb 5. Gej eosMe (6.89 efceefueeve ve)~
2013-14 ceW osMe kes Meer<e& 5 meypeer Glheeoke jepe nQ
1. heefMece yebieeue (23.05 efceefueeve ve) 2. Gej eosMe
(18.55 efceefueeve ve), 3. efyenej (15.10 efceefueeve ve),
4. ceOe eosMe (13.02 efceefueeve ve) SJeb 5. iegpejele (11.57
efceefueeve ve)~
2013-14 ceW osMe kes Meer<e& 5 cemeeuee Glheeoke jepe nQ
1. iegpejele (0.85 efceefueeve ve), 2. DeebOe eosMe (0.78
efceefueeve ve), 3. jepemLeeve (0.67 efceefueeve ve), leefceuevee[g
(0.55 efceefueeve ve) SJeb lesuebieevee (0.55 efceefueeve ve)~
OeeleJe nw efke Skeerke=le DeebOe eosMe jepe osMe ceW cemeeueeW kee
meyemes ye[e Glheeoke jepe Lee hejbleg DeebOe heosMe efJeYeepeve kes
yeeo Deye efleere mLeeve hej Dee ieee nw~

ogiOe Glheeove kes veJeervelece Deebke[s

Yeejle ceW Je<e& 2014-15 ceW ogiOe Glheeove 146.31 efceefueeve
ve jne nw pees efke 2013-14 kes 137.68 efceefueeve ve keer
leguevee ceW 6.3 eefleMele keer efjkee[& Jeeef<e&ke Je=ef nw~
Yeejle efJee ceW ogiOe Glheeove keer ef mes Meer<e& mLeeve hej yevee
ngDee nw~ %eeleJe nw efke Gheeg&e DeJeefOe ceW Jewefeke ogiOe Glheeove
ceW cee$e 2.2 eefleMele keer ner Je=ef ope& ngF& nw~
veJeervelece Deebke[eW kes Devegmeej, Yeejle ceW eefle Jeefe ogiOe GheueyOelee
302 eece eefleefove nw pees efke efJee mJeemLe mebie"ve (WHO) eje
DevegMebemf ele vetvelece DeeJeMeke cee$ee mes DeefOeke nw~
Deeleve Deebke[eW kes Devegmeej osMe kes mekeue je^ere Glheeo ceW
[sejer #es$e kee eesieoeve ueieYeie 3.9 eefleMele nw~
efJeiele oMekeeW ceW osMe kes eeceerCe Deewj Menjer #es$eeW ceW ogiOe SJeb
ogiOe GlheeoeW kes GheYeesie ceW eceMe: 29 SJeb 26 eefleMele keer
Je=ef ngF& nw~
cesje ieebJe, cesje ieewjJe
keW mejkeej cesje ieebJe, cesje ieewjJe veeceke veF& eespevee
Jew%eeefvekeeW eje efJekeefmele lekeveerkeeW SJeb eeweesefiekeer kees KesleeW leke
hengbeeves leLee Jew%eeefvekeeW kes efueS ieebJeeW kees ewefkekeue DeefOeiece
eeesieMeeueeSb yeveeves kes GsMe mes mebkeefuhele keer ieF& nw~ Fme
eespevee kes lenle ke=ef<e #es$e kes ueieYeie 20,000 Jew%eeefveke ieebJeeW
ceW peekej Jew%eeefveke %eeve kes eeej-emeej mes ieebJeeW kes efJekeeme ceW
eesieoeve kejWies~

efkemeeve (KISAN) heefjeespevee kee MegYeejbYe

keWere ke=ef<e SJeb ke=<eke keueeCe jepe ceb$eer [e@. mebpeerJe kegceej
yeueeeve eje 5 Deketyej, 2015 kees efkemeeve (KISAN:
C(K)rop Insurance using Space technology And geo
iNformatics) heefjeespevee kee MegYeejbYe efkeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 54

en heefjeespevee Debleefj#e eeweesefiekeer SJeb Yet-metevee eCeeueer (Space

eLee-peerDeeF&Sme,
peerheerSme SJeb mcee&Heesve eeweesefiekeer kes meeLe etSJeer/[^esve DeeOeeefjle
Fceefpebie mes eehle Ge efJeYesove Deebke[eW (High Resolution
data) kes ceeOece mes Hemeue yeercee keee&eceeW kes efueS DeeJeMeke
Ghepe Deebke[eW kes megOeej Deewj Hemeue keeF& DevegeeesieeW kes
yesnlej Deeeespeve kes GsMe mes eejbYe keer ieF& nw~
en heefjeespevee heeeue DeeOeej hej nefjeeCee, kevee&ke SJeb
ceOe eosMe kes Ske-Ske efpeueeW ceW KejerHe 2015 ceewmece leLee
FvneR jepeeW kes oes-oes efpeueeW ceW jyeer 2015-16 ceewmece ceW eejbYe
keer ieF& nw~ Fve heeeue DeOeeveeW kes meHeue nesves hej Fmes osMe
kes Deve YeeieeW ceW efJemleeefjle efkeee peeSiee~
efkemeeve heefjeespevee 1 Deewue, 2016 mes ueeiet nesves Jeeueer veF&
eOeeveceb$eer Hemeue yeercee eespevee kes meboYe& ceW efJeMes<e cenlJehetCe& nw~
Fme heefjeespevee kee efeeevJeeve ceneueveesefyeme je^ere Hemeue
hetJee&vegceeve keW (MNCFC; Je<e& 2012 ceW keWere ke=ef<e ceb$eeuee
kes lenle veF& efouueer ceW mLeeefhele) eje Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve
mebie"ve (ISRO) kes keWeW (mhesme ShueerkesMeve meWj, Denceoeyeeo
leLee vesMeveue efjcees meWefmebie meWj, nwojeyeeo), Yeejleere ceewmece
efJe%eeve efJeYeeie, jepe ke=ef<e efJeYeeieeW leLee jepe otj mebJesove keWeW
kes meneesie mes efkeee pee jne nw~
efkemeeve heefjeespevee kes meeLe ke=ef<e ceb$eeuee eje Fmejes kes
vesMeveue efjcees mesefmebie meWj eje ef[peeFve nsueme@ce& She
(Hoilstorm App) kee Yeer eejbYe efkeee ieee~ Sb[^ee[ DeeOeeefjle
en ceesyeeFue She DeesueeJe=ef kes meboYe& ceW Yeewieesefueke efveoxMeebkeeW
(De#eebMe SJeb osMeeblej) leLee efe$eeW kes meeLe DeesueeJe=ef mebyebOeer
efjeue eFce Deebke[s GheueyOe kejeves ceW meneeke nesiee efpememes
HemeueeW keer #eefle kee lJeefjle Deewj Jemlegefve he ceW Deekeueve
efkeee pee mekesiee~
efkemeeveeW kes efueS oes veS ceesyeeFue She
23 efomebyej, 2015 kees keWere ke=ef<e SJeb ke=<eke keueeCe
ceb$eer jeOee ceesnve efmebn eje efkemeeveeW kes efueS Gheeesieer oes veS
Sb[^ee[ DeeOeeefjle ceesyeeFue She kee MegYeejbYe efkeee ieee~ FveceW
henuee ee@he FbMeesjWme veeceke ceesyeeFue She efkemeeveeW kees Gvekes
#es$e ceW GheueyOe Hemeue yeercee keJej kes meboYe& ceW efJemle=le peevekeejer
GheueyOe kejeves kes meeLe DeefOemetefele HemeueeW nsleg yeercee eerefceece SJeb
keJejspe jeefMe keer ieCevee kejves ceW meneelee eoeve kejsiee~ otmejs
Seerceekex ceesyeeFue veeceke She mes efkemeeve Deheves mcee&Heesve kes
50 efkeceer. keer ef$epee ceW efmLeefle ceb[er ceW HemeueeW kes lelkeeueerve
yeepeej cetueeW keer peevekeejer eehle kejves kes meeLe osMe keer Deve
cebef[eeW kes meboYe& ceW Yeer meteveeSb eehle kej mekeWies~

Technology and Geoinformatics)

Kesmeejer oeue keer leerve veF& epeeefleeeW kees Devegceefle

Je<e& 2014-15 kes oewjeve keW mejkeej eje Keee meefyme[er kes
lenle kegue 1,13,171.2 kejes[ . peejer efkeS ieS~ en
Keee meefyme[er je<^ere Keee megj#ee DeefOeefveece (NFSA)

Je<e& 1961 mes osMe ceW eefleyebefOele Kesmeejer oeue keer leerve veF&
epeeefleeeW- jleve, eleerke SJeb cenelesDeesje keer Kesleer efkeS peeves keer
Devegceefle iele efoveeW keWere ke=ef<e ceb$eeuee eje eoeve keer ieF&~ Fve
leerveeW epeeefleeeW kees Yeejleere ke=ef<e MeesOe heefj<eo eje jepe ke=ef<e
efJeMJeefJeeeueeeW kes meneesie mes efJekeefmele efkeee ieee nw~
efJekeefmele keer ieF& Fve leerveeW veF& epeeefleeeW kees ceeveJe GheYeesie kes
efueS megjef#ele yeleeee ieee nw, keeeWekf e FveceW [eF Deceervees eesehf eDee@evf eke
Sefme[ keer cee$ee 0.07-0.10 eefleMele keer meercee ceW nw~
OeeleJe nw efke Je<e& 1961 ceW heefece yebieeue kees es[kej osMe kes
meYeer jepeeW keer mejkeejeW eje Kesmeejer oeue kes Glheeove SJeb
efyeeer hej eefleyebOe ueiee efoee ieee Lee~ Gme mecee efeefkelmee
efJeMes<e%eeW SJeb Jew%eeefvekeeW ves en esleeJeveer oer Leer efke Kesmeejer oeue
ceW ceewpetoe [eF& Deceervees ees eesefheeeefveke Sefme[ di-aminoPro-Pionic acid) kes keejCe uewefLeefjpce (Lathyrism) kee
Keleje nes mekelee nw~ uewefLeefjpce Gme efmLeefle kees kenles nQ, efpemeceW
Mejerj kes efveeues YeeieeW kees uekeJee ceej peelee nw leLee neLe-heebJe
megVe he[ peeles nQ~

veerueer eebefle nsleg keWere #es$e eespevee

Je<e& 2014-15 ceW Keee meefyme[er Deewj

SveSHeSmeS kee efeeevJeeve

2013 ueeiet kejves Jeeues jepeeW ceW SveSHeSmeS kes lenle leLee
Mes<e jepeeW ceW ueef#ele meeJe&peefveke efJelejCe eCeeueer (TPDS)
kes lenle KeeeeVeeW kes DeeJebve kes meboYe& ceW peejer keer ieF&~
GuuesKeveere nw efke SveSHeSmeS kes lenle eeceerCe pevemebKee kes
75 eefleMele leke Deewj Menjer pevemebKee kes 50 eefleMele leke kees
meeJe&peefveke efJelejCe eCeeueer kes ceeOece mes meefyme[erke=le ojeW hej
KeeeeVe (eeJeue, iesnbt SJeb ceess Deveepe eceMe: 3, 2 Deewj 1 .
heelf e efkeee.) GheueyOe kejeee peevee efveOee&ejf le efkeee ieee nw~
2014-15 ceW osMe kes 11 jepeeW/mebIeere #es$eeW kes ueieYeie 33.74
kejes[ ueeYeeefLe&eeW kees SveSHeSmeS kes lenle memleer ojeW hej KeeeeVe
GheueyOe kejeee ieee ~ 2015-16 ceW 12 Deve jepe/mebIeere
#es$e SveSHeSmeS mes peg[ s Deewj Jele&ceeve ceW kegue 23 jepeeW/mebIeere
#es$eeW kes ueieYeie 49.67 kejes[ ueesie Fmekes lenle Deeeefole nQ~
osMe kes Mes<e 12 jepeeW/mebIeere #es$eeW kees erheer[erSme kes lenle ner keW
eje KeeeeVe DeeJebve GheueyOe kejeee peelee nw~
Gej eosMe ceW je^ere Keee megj#ee DeefOeefveece (NFSA) 2013
eLece ejCe ceW peveJejer, 2016 mes 28 efpeueeW ceW ueeiet efkeee
ieee nw leLee efleere ejCe ceW ceee&, 2016 mes Fmes jepe kes Mes<e
47 efpeueeW ceW ueeiet efkeee peeSiee~

22 efomebyej, 2015 kees DeeefLe&ke ceeceueeW hej cebef$eceb[ueere

meefceefle (CCEA) eje veerueer eebefle (Blue Revolution) nsleg
keWere #es$e eespevee kes he ceW celme heeueve kes mecesefkele efJekeeme
SJeb eyebOeve kes efueS Deecetue eespevee (Umbrella Scheme for
Integrated Development and Management of Fisheries) kees 5 Je<eeW keer DeJeefOe nsleg 3,000 kejes[ . kes

heefjJee kes meeLe mJeerke=efle eoeve keer ieF&~

en keWere #es$e eespevee DebleoxMeere celmeheeueve, SkeJeekeuej,

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 55

ienjs meceg ceW celmeeve leLee je^ere celmeheeueve efJekeeme yees[&

(NFDB) eje veerueer eebefle kes meboYe& ceW eueeF& pee jner meYeer
ieefleefJeefOeeeW kees Deeeefole kejleer nw~
Fme eespevee kes lenle efheMejerpe SJeb SkeJeekeuej #es$e kes efJekeeme
Deewj eyebOeve nsleg mebkeWefle SJeb mecesefkele Gheeiece Deheveeee peeSiee
leeefke celmeheeueve #es$e keer 6-8 eefleMele leke keer melele Jeeef<e&ke
efJekeeme oj megefveefele keer pee mekes~
Fme keWere #es$e eespevee kees hetJee&ej kes jepeeW SJeb mebIeere #es$eeW
meefnle meejs osMe ceW efeeeefvJele efkeee peeSiee~
Yeejle ceW celmeheeueve : ecegKe leLe
Yeejle ceW celme Glheeove 1950-51 kes cee$e 7.5 ueeKe ve
mes ye{kej 2014-15 ceW 100.70 ueeKe ve kes mlej hej
henbg e ieee nw~ Je<e& 2014-15 ceW Fme #es$e mes efveee&le Deee
33,441 kejes[ . (5.51 efyeefueeve [e@uej) jner nw~
11JeeR hebeJe<eeae eespevee kes oewjeve ueieYeie 4 eefleMele keer
mecee Jeeef<e&ke efJekeeme oj kes meeLe je^ere peer[erheer ceW Fme #es$e
kee eesieoeve 0.92 eefleMele SJeb ke=ef<e peer[erheer ceW 5.58
eefleMele jne nw (2013-14 kes Deebke[eW kes Devegmeej)~
JewefMJeke celme Glheeove ceW 6.30 eefleMele Yeeie leLee JewefMJeke
celme Jeeheej ceW 5 eefleMele efnmmes kes meeLe Yeejle Deye efJeMJe
kee otmeje meyemes ye[e celme Glheeoke Deewj meeLe ner otmeje
meyemes ye[e SkeJeekeuej je^ yeve ieee nw~
heepe kee vetvelece efveee&le cetue meceehle
24 efomebyej, 2015 kees keW mejkeej eje heepe kee vetvelece
efveee&le cetue (MEP : Minimum Export Price) meceehle efkeS peeves
keer Iees<eCee keer ieF&~ Fmemes hetJe& 10 efomebyej, 2015 kees Fmes 700
[e@uej eefle ve mes Ieekej 400 [e@uej eefle ve kej efoee ieee Lee~
osMe ceW heepe keer Deer hewoeJeej osKeles ngS kece nes jns mLeeveere
YeeJeeW kes meboYe& ceW efveee&le kees ye{eJee osves kes efueS en keoce
G"eee ieee nw~

veeefjeue Keesheje kee SceSmeheer

3 hejJejer, 2016 kees DeeefLe&ke ceeceueeW hej cebef$eceb[ueere
meefceefle eje 2016 ceewmece kes efueS veeefjeue Keesheje (Copra) kes
vetvelece meceLe&ve cetue (MSP) kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~ ke=ef<e
ueeiele SJeb cetue Deeeesie (CACP) keer mebmlegelf eeeW kes DeeOeej hej
efceefuebie Keesheje (Milling Copra) keer Gefele Deewmele iegCeJeee
(FAQ) kee SceSmeheer iele Je<e& kes 5,550 . eefle efkeJebue mes
ye{ekej 5,950 . eefle efkeJb eue leLee yee@ue Keesheje (Ball
Copra) keer SheSkeet kee SceSmeheer 5,830 . eefle efkeJb eue mes
ye{ekej 6,240 . eefle efkeJb eue efkeee ieee nw~
ceewmece esleeJeveer mesJee (veeTkeem)
keWere ke=ef<e ceb$eer eer jeOeeceesnve efmebn ves 18 petve,
2015 kees ceewmece esleeJeveer mesJee (veeTkeem) kee ueeskeehe&Ce
efkeee~ en ke=ef<e SJeb menkeeefjlee efJeYeeie keer Jen veF& henue nw,
pees mecee jnles efkemeeveeW kees eefleketue ceewmece keer esleeJeveer osieer~

eOeeveceb$eer ke=ef<e efmebeeF& eespevee (PMKSY)

jyeer hemeueeW kee vetvelece meceLe&ve cetue

5 veJebyej, 2015 kees keW mejkeej eje Ieese<f ele hemeue Je<e& 201516 (efJeheCeve Je<e& 2016-17) keer jyeer hemeueeW kes vetvelece meceLe&ve
cetue (MSP) Fme ekeej nQ (. eefle efkeJebue ceW)
hemeue
hemeue Je<e&
hemeue Je<e&
Je=ef
2014-15 2015-16
iesnbt
1450
1525
75
peew
1150
1225
75
evee
3175
3425
250
mejmeeW/jshemeer[
3100
3350
250
cemetj
3075
3325
250
mewheuee@Jej
3050
3300
250
Fmekes Deefleefje evee SJeb cemetj (jyeer oeueeW) hej SceSmeheer kes
Deefleefje 75-75 . eefle efkebJeue kee yeesveme Yeer efoee peeSiee~

1 pegueeF&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

DeeefLe&ke ceeceueeW hej cebef$eceb[ueere meefceefle (CCEA) eje ke=ef<e
#es$e ceW efmebeeF& megefJeOeeDeeW ceW Je=ef nsleg veF& eespevee kes he ceW
eOeeveceb$eer ke=ef<e efmebeeF& eespevee kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
eOeeveceb$eer ke=ef<e efmebeeF& eespevee kes efueS 5 Je<eeX (2015-16 mes
2019-20) nsleg kegue 50,000 kejes[ . kee heefjJee jKee ieee
nw efpemeceW 2015-16 kes efueS DeeJebef le jeefMe 5,300 kejes[ .
nw~ eOeeveceb$eer ke=ef<e efmebeeF& eespevee kes ecegKe GsMe nQ
(i) #es$e mlej hej efmebeeF& ceW efveJesMeeW kees DeefYemeefjle kejvee~
(ii) megefveefMele efmebeeF& JeJemLee kes lenle ke=ef<e eesie #es$e kee
efJemleej kejvee leeefke nj Kesle kees heeveer efceue mekes~
(iii) KesleeW ceW ner peue Gheeesie o#elee ceW megOeej ueevee leeefke heeveer
kee DeheJee kece mes kece nes~
(iv) eefle yebto DeefOeke hemeue (More Crop Per Drop) kes
lenle heefjMeg-efmebeeF& SJeb Deve peue yeele kejves Jeeueer
lekeveerkeeW kees Deheveevee~
GuuesKeveere nw efke osMe ceW kegue 14.2 kejes[ nskesej ke=ef<e
eesie Yetefce ceW mes 65 eefleMele ceW efmebeeF& megefJeOee veneR nw~ Fme
ef mes Fme eespevee kee cenJe Deewj ye{ peelee nw~
Fme eespevee ceW keW 75 eefleMele jeefMe Devegoeve kes he ceW osiee
peyeefke jepeeW kees Mes<e 25 eefleMele Jee Jenve kejvee nesiee~
hetJeexej #es$e kes jepeeW Deewj heJe&leere jepeeW ceW keW kee Devegoeve
90 eefleMele leke nesiee~ Fme eespevee kes lenle heefjeespeveeDeeW kes
efeeevJeeve nsleg vees[ue SpeWmeer jepe ke=ef<e efJeYeeie nesiee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 56

veerjebeue : je^ere peuemebYej eyebOeve heefjeespevee

je^ere peuemebYej eyebOeve heefjeespevee-veerjebeue (National
Watershed Management Project-Neeranchal)

kes efueS Yeejle mejkeej Deewj efJeMJe yeQke kes ceOe 14

peveJejer, 2016 kees 178.50 efceefueeve [e@uej kes $e+Ce
mecePeewles hej nmlee#ej efkeS ieS~
GuuesKeveere nw efke 7 Deketyej, 2015 kees DeeefLe&ke
ceeceueeW hej cebef$eceb[ueere meefceefle (CCEA) eje efJeMJe
yeQke mes meneelee eehle Fme heefjeespevee kees 2142.30
kejes[ . (357 efceefueeve [e@uej) kes heefjJee kes meeLe
mJeerke=efle eoeve keer ieF& Leer~
eOeeveceb$eer ke=ef<e efmebeeF& eespevee (PMKSY) kes peuemebYej
Ieke kes efueS veerjebeue heefjeespevee hetJe&Jeleea Skeerke=le
peuemebYej eyebOeve keee&ece kes mLeeve hej ueeF& ieF& nw~ en
heefjeespevee je^ere mlej kes meeLe-meeLe veew jepeeW- DeebOe
eosMe, eermeie{, iegpejele, PeejKeb[, ceOe eosMe, ceneje^,
Deesef[Mee, jepemLeeve Deewj lesuebieevee ceW efeeeefvJele keer
peeSieer~
Fme heefjeespevee keer 2142.30 kejes[ . keer kegue ueeiele
ceW mejkeej kee efnmmee 50 eefleMele nesiee peyeefke Mes<e jeefMe
efJeMJe yeQke mes $e+Ce Ieke kes he ceW eehle nesieer~

Yeejle ceW efmebeeF& kes efJeefYeVe eesleeW mes efmebefele #es$e (2010-11)
m$eesle

efmebefele #es$e
(000 nskesej)

detyeJesue
venjW
kegSb
leeueeye
Deve
kegue
m$eesle : Seerkeuejue

29108.23
17005.66
11971.98
2249.48
4289.29
64624.25
mwefefmkeme, 2014

eefleMele

45.04
26.31
18.53
3.48
6.64
100.00

je^ere ke=ef<e yeepeej kes eeslmeenve nsleg eespevee

1 pegueeF&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

mebheVe DeeefLe&ke ceeceueeW hej cebef$eceb[ueere meefceefle (CCEA) keer
yew"ke ceW ke=ef<e-lekeveerkeer DeJemebjevee kees<e (ATIF : AgriTech
Infrastructure Fund) kes ceeOece mes je^ere ke=ef<e yeepeej kes
eeslmeenve nsleg keWere #es$e eespevee kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
ke=ef<e SJeb menkeeefjlee efJeYeeie (DAC) Fme eespevee kee efeeevJeeve
osMe Yej ceW eeefvele efJeefveeefcele ke=ef<e yeepeejeW ceW heefjefveeespeve
eesie meePee Fueske^e@efveke hueshee@ce& kes me=peve eje ueIeg efkemeeveeW
kes efueS ke=ef<e JeJemeee mebIe (SFAC : Small Farmers Agribusiness Consortium) keer mLeehevee kes ceeOece mes kejsiee~
Fme eespevee kes lenle osMe Yej ceW Je<e& 2015-16 ceW 250

cebef[eeW, 2016-17 ceW 200 cebef[eeW leLee 2017-18 ceW

135 cebef[eeW (kegue 585 eeefvele efJeefveeefcele cebef[eeW) kees F&cebef[eeW kes he ceW Deeeefole efkeS peeves keer eespevee nw~
Kejerhe hemeueeW kee vetvelece meceLe&ve cetue
Kejerhe hemeue
2014-15 2015-16
Je=ef
Oeeve (meeceeve)
1360
1410
50
Oeeve (es[-S)
1400
1450
50
pJeej (mebkej)
1530
1570
40
pJeej (ceeueoeb[er)
1550
1590
40
yeepeje
1250
1275
25
cekekee
1310
1325
15
jeieer
1550
1650
100
letj (Dejnj)
4350
4625 275
cebtie
4600
4850 250
G[o
4350
4625 275
cebtieheueer efuekeeege
4000
4030
30
meeseeyeerve (keeueer)
2500

meeseeyeerve (heerueer)
2560
2600
40
metjpecegKeer yeerpe
3750
3800
50
efleue (Sesamum)
4600
4700
100
jeceefleue (Nigerseed) 3600
3650
50
keheeme (ceOe jsMee)
3750
3800
50
keheeme (uebyee jsMee)
4050
4100
50
200 . eefle efkeJebue yeesveme meefnle
veS cesiee het[ heeke&
ceOe eosMe kes henues cesiee het[ heeke& (Fb[me ee. efue. eje
mebeeefuele) kee GodIeeve 12 hejJejer, 2016 kees Kejieewve efpeues
kes heveJee eece (lenmeerue-keemejJee[) ceW leLee PeejKeb[ kes henues
cesiee het[ heeke& kee GodIeeve 15 hejJejer, 2016 kees jebeer
efpeues kes ieesleeuemego eece ceW efkeee ieee nw Fmemes hetJe& efyenej kes
Keieef[ee SJeb jesnleeme ceW eceMe: 6 Deewj 14 Deiemle, 2015
leLee lesuebieevee kes efvepeeceeyeeo efpeues kes ueKeceheuueer SJeb efecejepeheuueer
eece ceW 16 veJebyej, 2015 kees cesiee het[ heeke& keer DeeOeejefMeuee
jKeer ieF& Leer~ 28 ceF&, 2015 kees Demece kes veeueyee[er ceW cesiee
het[ heeke& kee GodIeeve efkeee ieee Lee~

hebpeeye ceW JneF heueeF& ves ve keer kee@ve keer hemeue

cee$e Ske mes oes mesceer. uebyes G<Ce keefyebOeere SJeb Ghees<Ce keefyebOeere
#es$eeW ceW heeS peeves Jeeues keer JneF heueeF& ves Je<e& 2015 ceW
hebpeeye ceW keheeme keer oes-efleneF& hemeue kees ve kej efoee,
efpememes ueieYeie 42,000 kejes[ hees kee vegkemeeve ngDee~
Gej Yeejle ceW hetjs Je<e& heeee peeves Jeeuee JneF heueeF& veeceke
en keer efJeMes<e he mes keheeme SJeb meefypeeeW keer hemeue kees
vegkemeeve henbgeelee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 57

2015 : Debleje&^ere ce=oe Je<e&

20 efomebyej, 2013 kees mebege je^ cenemeYee kes 68JeW
me$e kes oewjeve 5 efomebyej kees efJeMJe ce=oe efoJeme Ieesef<ele kejves kes
meeLe Je<e& 2015 kees Debleje&^ere ce=oe Je<e& (International
Year of Soils) Ieesef<ele efkeee ieee Lee~ Fmekee GsMe JewefMJeke
mlej hej Keee megj#ee kes meboYe& ceW ce=oeDeeW kes cenJe kes eefle
peeiekelee kee efJemleej kejvee nw~
ce=oe hejer#eke : efceer kes hejer#eCe nsleg ueIeg eeesieMeeuee
Yeejleere ke=ef<e DevegmebOeeve heefj<eo (ICAR) kes eeke=efleke
mebmeeOeve eyebOeve (NRM) ef[Jeerpeve kes lenle DevegmebOeeve mebmLeeve
DeeF&meerSDeej - Yeejleere ce=oe efJe%eeve mebmLeeve, Yeesheeue ves ce=oe
mJeemLe kes hejer#eCe nsleg Ske ueIeg eeesieMeeuee (efceveer uewye) ce=oe
hejer#eke efJekeefmele keer nw efpemes 18 hejJejer, 2015 kees keWere
ke=ef<e ceb$eer jeOee ceesnve efmebn eje DeeF&meerSDeej keer Jeeef<e&ke Deece
yew"ke ceW emlegle efkeee ieee~
hejbhejeiele ke=ef<e efJekeeme eespevee
ceee&, 2015 ceW keW mejkeej eje osMe ceW pewefJeke ke=ef<e
(Organic Farming) kees ye{eJee osves leLee heuemJehe ce=oe
mJeemLe kees mecegVele kejves kes GsMe mes hejbhejeiele ke=ef<e efJekeeme
eespevee kee MegYeejbYe efkeee ieee~ Fme eespevee nsleg mebIeere yepe
2015-16 ceW 300 kejes[ . kee DeeJebve efkeee ieee leLee
HejJejer, 2016 leke 8,000 keuemme& ieef"le efkeS pee egkes nQ~

ess efkemeeveeW kees eerve hewyeues

ke=ef<e kees mebeej ceeOeceeW mes GVele yeveeves kes GsMe mes DeOe&Meg<ke
G<CekeefyebOeere Debleje&^ere hemeue DevegmebOeeve mebmLeeve (The
International Crops Research Institute for the
Semiarid Tropic : ICRISAT) eje 29 efomebyej, 2014
kees osMe kes ess efkemeeveeW kes efueS eerve hewyeues (Green
Phablet) megefJeOee kee MegYeejbYe efkeee ieee~

OeeleJe nw efke eerve hewyeues heesve Deewj wyeues kechetj kee Ske
Ssmee kemceeFp[ mebeespeve nw, pees efke Deleble efkeheeeleer nw~
en GhekejCe efkemeeveeW kees Ssmeer Gheeesieer meteveeSb eoeve kejsiee,
efpevemes GvnW kece keercele hej Gheeesieer meeceeer Kejeroves, Glheeove keer
Deer keercele eehle kejves leLee yeepeej mes peg[ ves ceW ceoo efceuesieer~
efkemeeve erJeer ([er[er efkemeeve)
eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje ke=ef<e SJeb ke=<ekeeW kees meceefhe&le
osMe kes henues 247 sefueefJepeve ewveue [er[er efkemeeve (efkemeeve
erJeer) kee MegYeejbYe 26 ceF&, 2015 kees efkeee ieee~ otjoMe&ve
kes hetCe& mJeeefcelJe Jeeues Fme ewveue kees ke=ef<e SJeb mebye #es$eeW kes
keee&eceeW kes emeejCe nsleg eejbYe efkeee ieee nw~ en erJeer ewveue
efkemeeveeW kees veF& ke=ef<e lekeveerkeeW, GJe&jkeeW SJeb keerveeMekeeW kes
mecegefele Gheeesie, peue mebj#eCe, pewefJeke ke=ef<e eCeeefueeeW Deeefo kes
meeLe ke=ef<e GhepeeW kes efJeheCeve kes meboYe& ceW Yeer Deeleve peevekeeefjeeb
GheueyOe kejelee nw~ GuuesKeveere nw efke otjoMe&ve kes je^ere ewveue
(Jele&ceeve [er[er vesMeveue) hej ke=ef<e oMe&ve keee&ece 26 peveJejer,
1967 mes eejbYe efkeee ieee Lee~

Fme GhekejCe mes peneb efkemeeveeW kees ceewmece Deewj keer mecemeeDeeW
kes yeejs ceW ceghele peevekeejer efceuesieer, JeneR Jes MeesOekelee&DeeW mes
Gheeesieer peevekeeefjeeb Yeer eehle kej mekeWies~

19JeeR je^ere heMegOeve mebieCevee

19JeeR heMegOeve mebieCevee kes Devegmeej Je<e& 2012 ceW osMe ceW kegue
heMegOeve keer mebKee 512.05 efceefueeve jner pees Je<e& 2007 keer
mebieCevee (529.70 efceefueeve) keer leguevee ceW ueieYeie 3.33
eefleMele kece nw~
19JeeR heMegOeve mebieCevee kes Devegmeej kegue heMegOeve ceW ieesJebMeere
heMegDeeW kee eefleMele 37.28, YewmeeW kee 21.23, yekeefjeeW kee
26.40, Yes[eW kee 12.71 SJeb metDejeW kee 2.01 nw~
heMegOeve mebieCevee, 2012 kes Devegmeej efJeefYeVe heMegDeeW kes Meer<e&
eefleMele Jeeues jepe Fme ekeej nQ
(i)
ieesJebMeere heMeg : 1. ceOe eosMe (10.27), 2. Gej
eosMe (10.24), 3. he. yebieeue (8.65), 4. ceneje^
(8.11), 5. jepemLeeve (6.98)~
(ii) YeQ m e : 1. Gej eos M e (28.17), 2. jepemLeeve
(11.94), 3. DeebOe eosMe (9.77), 4. iegpejele
(9.55), 5. ceOe eosMe (7.53)~
(iii) Yes[ : 1. DeebOe eosMe-mebege (40.57), 2. kevee&ke
(14.73), 3. jepemLeeve (13.95), 4. leefceuevee[g
(7.36), 5. peccet SJeb keMceerj (5.21)~
(iv) yekejer : 1. jepemLeeve (16.03), 2. Gej eosMe
(11.53), 3. ef y enej (8.99), 4. he. yeb i eeue
(8.51), 5. DeebOe eosMe-mebege (6.71)~
osMe ceW otOe os jns kegue heMegDeeW keer mebKee 19JeeR heMegOeve mebieCevee,
2012 ceW 116.77 efceefueeve nw efpemeceW Glheeo Devegmeej YeQme kee
efnmmee 31 eefleMele, yekejer kee efnmmee 31 eefleMele leLee ieee kee
efnmmee 32 eefleMele (efpemeceW osMeer vemue mes 26 SJeb efJeosMeer/
mebkej vemue mes 12) nw~
je^ere ieeskegue efceMeve
keWere ke=ef<e ceb$eeuee eje je^er e ieeskegue efceMeve (RGM)
kes eejbYe kee efveCe&e efueee ieee nw, efpemekee GsMe osMeer vemue kes
ieesJebMeere heMegDeeW (Cattles) kee Jew%eeefveke SJeb DeefYekeWefle lejerkes
mes mebj#eCe, efJekeeme SJeb vemue megOeej kejvee nw~ en efceMeve vesMeveue
eeseece hee@j yeesJeeFve yeeer [f ib e Sb[ [sejer [sJeueheceW kes lenle Ske
keWefle heefjeespevee kes he ceW 12JeeR eespeveeJeefOe kes oewjeve 500
kejes[ . kes heefjJee kes meeLe eejbYe efkeee ieee nw~

ce=oe mJeemLe kee[& eespevee kee MegYeejbYe

19 hejJejer, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje yeerkeevesj

kes efveke eeriebieeveiej kes metjleie{ (jepemLeeve) mes ce=oe mJeemLe
kee[& eespevee (Soil Health Card Scheme) kee MegYeejbYe
efkeee ieee~ ce=oe mJeemLe kee[& eespevee kes MegYeejbYe kes DeJemej
hej eOeeveceb$eer eje mJemLe Oeje, Kesle nje kee veeje efoee ieee~
ce=oe mJeemLe kee[& eespevee kes lenle Je<e& 2017 leke osMe kes
eleske efkemeeve kees ke=ef<e Yetefce keer efceer keer peebe nsleg kee[&
GheueyOe kejeS peeSbies leLee Deieues 3 Je<eeX ceW 14 kejes[ ce=oe
mJeemLe kee[& GJe&jke DevegMebmeeDeeW kes meeLe peejer efkeS peeSbies~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 58

12 ceF&, 2015 kees hebpeeye Deheves eneb kes meYeer efkemeeveeW kees
ce=oe mJeemLe kee[& peejer kejves Jeeuee osMe kee henuee jepe yevee~

27 veJebyej, 2015 leke Fme eespevee kes lenle 26.53 ueeKe

ce=oe mJeemLe kee[& peejer efkeS pee egkes Les~

2016: Debleje&^ere ouenve Je<e&

Je<e& 2016 kees mebege je^ cenemeYee kes 68JeW me$e eje efomebyej, 2013 ceW emleeJe heeefjle kej Debleje&^ere ouenve Je<e&
(International Year of Pulses : IYP 2016) Ieesef<ele efkeee ieee Lee leLee mebege je^ Keee SJeb ke=ef<e mebie"ve (FAO) eje 10 veJebyej,
2015 kees lelmebyeOeer keee&eceeW kee MegYeejbYe efkeee ieee~ Fme Je<e& kee keWere efJe<ee melele YeefJe<e kes efueS heewef<ke yeerpe (Nutritious
Seeds for a Sustainable Future) efveOee&efjle efkeee ieee nw~ Debleje&^ere ouenve Je<e& 2016 kee GsMe Keee megj#ee Deewj hees<eCe keer
efoMee ceW melele Keee Glheeove kes Yeeie kes he ceW ouenveeW kes hees<eke iegCeeW SJeb ueeYeeW kes meboYe& ceW peve peeiekelee kee efJemleej kejvee nw~
en Je<e& mebhetCe& Keee e=bKeuee ceW mebeespeveeW kees eeslmeeefnle kejves nsleg efJeefMe DeJemejeW kee me=peve kejsiee efpememes ouenve-DeeOeeefjle eeserveeW kes
yesnlej Gheeesie, oeueeW kes Jewefeke Glheeove ceW DeefYeJe=ef kejves, Hemeue eeCe kes yesnlej Gheeesie leLee ouenve Jeeheej keer egveewefleeeW mes
efveheves ceW meneelee eehle nesieer~ Debleje&^ere ouenve Je<e&, 2014 keer mecevJeeve meefceefle keer men-DeOe#elee heeefkemleeve Deewj legkeea kees meeQheer
ieF& nw~ GuuesKeveere nw efke Yeejle efJee ceW oeueeW kee meyemes ye[e Glheeoke, GheYeesee SJeb Deeeeleke osMe nw~ Yeejle ceW eefle Jeefe oeue
GheueyOelee 2013 kes Deebke[eW kes Devegmeej 41.9 eece eefleefove Leer~

Je<e&

Yeejle ceW ouenve Glheeove, GheYeesie SJeb Deeeele

Glheeove
GheYeesie
(efce.ve)
(efce.ve)

2013-14
19.25
2014-15
17.38
le=leere Deefece Devegceeve heefjJeej GheYeesie

12.10
12.26

Deeeele
cee$ee
(efce.ve)
3.18
4.58

cetue
(kejes[ .)
11036.75
17062.94

veerce-uesefhele etefjee (Neem Coated Urea)

HemeueeW keer Je=ef nsleg veeF^espeve Ske DeeJeMeke hees<eke lelJe nw leLee veeF^espeve hetefle&kelee& kes he ceW etefjee Jewefeke mlej hej ke=ef<e ceW
eege nesves Jeeuee meJe&ecegKe GJe&jke nw~ leLeeefhe meeceeve etefjee mes eehle nes mekeves eesie DeeOes mes DeefOeke veeF^espeve keer #eefle ef[veeF^erefHekesMeve, Deceesefveee kes he ceW Jee<heve SJeb efve#eeueve (Leaching) Deeefo kes keejCe nes peeleer nw~ etefjee keer Fme veeF^espeve #eefle
kees jeskeves/kece kejves kes efueS efJeefYeVe ke=ef<e-Jew%eeefveke GJe&jke heefleeeW kes Deefleefje keF& veeF^erefHekesMeve DeJejesOeke SpeW eLeeveeF^eheeFefjve (Sve-meJe&) Deewj sjepeesue ([dJes) efJekeefmele efkeS ieS nQ leLeeefhe es keeHeer cenbies he[les nQ Deewj Yeejle ceW Hemeue Glheeove keer
henues mes Ge ueeiele kees osKeles ngS Devegheeesieer nQ~
leovegmeej Yeejle ceW veeF^erefHekesMeve-DeJejesOeke kes mJeosMeer SJeb menpe GheueyOe efJekeuhe kes he ceW veerce kes lesue kee ienve MeesOeeW kes
heMeele eeesie eejbYe efkeee ieee nw~ Fmekes Sefheefveefcyeve (Eipinimbin), ef[Smeerefueefveefcyeve (Deacetylmbin) meueeefveve (Salanin)
SJeb cesefueeeefmevme (Meliacins) pewmes Ieke etefjee keer veeF^espeve #eefle kees keeHeer kece kej osles nQ~ Fme ekeej veerce-uesefhele etefjee (NCU:
Neem Coated Urea) kes eeesie mes peneb Glheeokelee ceW keeHeer Je=ef nesleer nw, JeneR en etefjee keer cee$eelceke DeeJeMekelee kees Yeer kece kej
oslee nw~ Fme ekeej ce=oe keer GJe&jlee ye{eves kes meeLe ner en keer efveeb$eCe ceW Yeer meneeke neslee nw~
GuuesKeveere nw efke keW mejkeej eje pegueeF&, 2004 ceW veerce-uesefhele etefjee kees GJe&jke efveeb$eCe DeeosMe (FCO: Fertilizer
Control Order) kes lenle Meeefceue efkeee ieee leLee Je<e& 2008 mes Svemeeret GlheeokeeW kees veerce uesheve keer ueeiele keer Jemetueer nsleg
SceDeejheer mes 5 eefleMele DeefOeke hej Svemeeret kes efJeee keer Devegceefle oer ieF&~ peveJejer, 2015 ceW mejkeej eje etefjee GlheeokeeW kees
100 eefleMele leke veerce-uesefhele etefjee kes Glheeove kees mJeerke=efle osves kes meeLe Iejsuet etefjee Glheeove kes kece mes kece 75 eefleMele kee veerceuesefhele nesvee DeefveJeee& efkeee ieee Lee leLee 25 ceF&, 2015 kees DeefOemetevee peejer kej etefjee GlheeokeeW kes efueS Deheves kegue meefyme[erke=le
etefjee Glheeove kes 100 eefleMele kee veerce-uesefhele etefjee kes he ceW Glheeove DeefveJeee& kej efoee ieee nw~
Jemlegle: veerce-uesefhele etefjee keer Gleves ner Kesle kes efueS kece cee$ee keer DeeJeMekelee nesleer nw leLee en DeefOeke Glheeove kes meeLe
Yetefceiele peue kes eot<eCe kees kece kejves ceW Yeer meneeke nesleer nw keeeWefke FmeceW GheefmLele veeF^espeve Hemeue kees Oeerjs-Oeerjs eehle neslee nw~ meeLe
ner veerce-uesefhele etefjee Deeweesefieke eeesie nsleg Gefele veneR nesleer nw efpememes Fmes DeJewOe he mes GeesieeW ee iewj-ke=<eere Gheeesie kes efueS
nmleebleefjle nesves keer mebYeeJevee Yeer veieCe nes peeleer nw Deewj Fme ekeej en meefyme[er ueerkespe jeskeves ceW Yeer meneeke nw~
uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 59

keewMeue efJekeeme
eOeeveceb$eer keewMeue efJekeeme eespevee keer eieefle hee&ve ceb$eeuee keer veF& keewMeue henue
Yeejle DeefYeeeve kee MegYeejbYe je^ere keewMeue efJekeeme SJeb Geefcelee veerefle, 2015

eOeeveceb$eer keewMeue efJekeeme eespevee keer eieefle

hejJejer, 2016 kes eeejbYe leke keewMeue efJekeeme SJeb Geefcelee

ceb$eeuee kes heuewieefMehe keee&ece eOeeveceb$eer keewMeue efJekeeme
eespevee (PMKVY) kes lenle 10 ueeKe mes DeefOeke veeceebkeve
nes egkes nQ~ en eespevee je^ere keewMeue efJekeeme efveiece (NSDC)
kes eje Fme eespevee mes mebye efkeS ieS 1012 eefMe#eCe
YeeieeroejeW kes vesJeke& kes ceeOece mes efeeeefvJele keer pee jner nw~
5 hejJejer, 2016 leke heerScekesJeerJeeF& kes lenle kegue
10,28,671 veeceebkeve 382 jespeieej #es$eeW nsleg eefMe#eCe
keee&eceeW kes Debleie&le ngS nQ efpeveceW mes 70 eefleMele eje Deheves
eefMe#eCe keee&eceeW kees hetje efkeee pee egkee nw~
efJeMJe keer en meyemes ye[er keewMeue efJekeeme eespevee osMe kes meYeer
29 efpeueeW Deewj 6 mebIeere #es$eeW ceW efeeeefvJele keer pee jner nw leLee
Fmekes lenle osMe ceW 596 efpeueeW Deewj 531 mebmeoere efveJee&eve
#es$eeW kees keJej efkeee pee jne nw~
Fme eespevee kes lenle keewMeue efJekeeme kes 29 #es$eeW kees jsKeebefkele
efkeee ieee nw efpemeceW eefMe#eCe hee"deeceeW nsleg 566 jespeieej kes
#es$eeW keer heneeve keer ieF& nw~ Fve hee"deeceeW ceW egJee veeceebkeve
kejekej eefMe#eCe eehle kej mekeles nQ Deewj jespeieej ceW mebueive nes
mekeles nQ~
Fme eespevee kee efeeevJeeve osMe Yej ceW hewues ngS 8,749 keWeW
kes peefjS efkeee pee jne nw~
heerScekesJeerJeeF& kes lenle efpeve jepeeW ceW DeefOekelece veeceebkeve ngS
Jes nQGej eosMe, leefceuevee[g, ceOe eosMe, heefece yebieeue Deewj
DeebOe eosMe~
Fme eespevee kes lenle meJee&efOeke veeceebkeve Jeeues #es$e Fme ekeej
nQuee@efpeefmkeme (135615), ke=ef<e (90489), Fueske^eefvekeme
(82903), yeter SJeb Jesuevesme (72316), efjsue (65901)
SJeb Dee@esceesefJe (61846)~
Fme keewMeue eceeCeve SJeb ceewefke hegjmkeej Jeeueer eespevee kees 20
ceee&, 2014 kees keWere cebef$eceb[ue eje mJeerke=efle oer ieF& Leer
leLee eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje 15 pegueeF&, 2015 kees Fmekee
MegYeejbYe efkeee ieee Lee~

hee&ve ceb$eeuee keer veF& keewMeue henue

keWere hee&ve ceb$eeuee eje 12 peveJejer, 2016 kees je^ere

egJee efoJeme kes DeJemej hej veF& keewMeue henue eejbYe keer ieF& nw
efpemekee efeeevJeeve hee&ve ceb$eeuee keer emeeo eespevee kes
Debleie&le Yeejleere hee&ve SJeb eyebOeve mebmLeeve eje efeefle mLeueeW

keewMeue

hej efkeee peeSiee~

Fme henue kes lenle keF& keee&ece Deeeesefpele efkeS pee jns nQ
efpeveceW JeejeCemeer ceW mesJee eoeleeDeeW (hegheeLe efJeesleeDeeW, efjkeMee
eeuekeeW, veeefJekeeW, Dee@es [^eFJejeW SJeb kegefueeeW) kes efueS Ske
4-efoJemeere mebJesoer keee&ece ecegKe nw~
Fme veF& keewMeue henue kes lenle Meeefceue Deve keewMeue efJekeeme
keee&eceeW ceW cewef^ke heeme 18-28 Je<e& kes egJeeDeeW kes efueS 6efoJemeere nesce ef[efueJejer eefMe#eCe keee&ece, 18-28 Je<e& kes
kee@uespe peeves Jeeues egJeeDeeW (efJeMes<ekej Svemeermeer SJeb SveSmeSme
kes kew[seW SJeb mJeebmesJekeeW) nsleg 10-efoJemeere hee&ve efce$e
eefMe#eCe keee&ece leLee Gej-hetJe& kes 18-28 Je<e& kes 12JeeR
ke#ee heeme egJeeDeeW kes efueS 30-efoJemeere hee&ke efce$e eefMe#eCe
keee&ece Meeefceue nw~

keewMeue Yeejle DeefYeeeve kee MegYeejbYe

15 pegueeF&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves eLece efJeMJe
egJee keewMeue efoJeme kes DeJemej hej keW mejkeej kes cenJeekeeb#eer
keee&ece keewMeue Yeejle (Skill India) kee MegYeejbYe efkeee~
keewMeue Yeejle, kegMeue Yeejle keer wieueeFve Jeeues Fme je^Jeeheer
DeefYeeeve kes lenle Je<e& 2022 leke 40.02 kejes[ ueesieeW kees
keewMeue eefMe#eCe GheueyOe kejeves kee ue#e nw~
Fmekes meeLe ner GvneWves eej cenJehetCe& henueeW- je^ere keewMeue
efJekeeme efceMeve, je^ere keewMeue efJekeeme SJeb Geefcelee veerefle,
eOeeveceb$eer keewMeue efJekeeme eespevee leLee keewMeue $e+Ce eespevee
kees Deewheeeefjke he mes eejbYe efkeee~
keewMeue $e+Ce eespevee kes lenle Deieues 5 Je<eeX ceW 34 ueeKe
egJeeDeeW kees 5 npeej mes 1.5 ueeKe . leke kee $e+Ce keewMeue
efJekeeme keee&eceeW ceW Yeeie uesves nsleg GheueyOe kejeee peeSiee~
GuuesKeveere nw efke Je<e& 2022 leke Yeejle kees 11.92 kejes[
o#e egJeeDeeW keer DeeJeMekelee nesves kee Deekeueve nw~
Glke<e& yeebiuee eespevee
16 hejJejer, 2016 kees heefece yebieeue keer cegKeceb$eer
cecelee yevepeea ves mketue [^e@he DeeGdme kees JeeJemeeefeke eefMe#eCe
nsleg Glke<e& yeebiuee eespevee keer MegDeele keer~

je^ere keewMeue efJekeeme SJeb Geefcelee veerefle, 2015

1 pegueeF&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW mebheVe
keWere cebe$f eceb[ue keer yew"ke ceW je^er e keewMeue efJekeeme SJeb Geefcelee
veerelf e (National Policy for Skill Development and Entre-

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 60

2015 kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~ Fme veerelf e kee

Deewheeeefjke DeveeJejCe eOeeveceb$eer ceesoer ves 15 pegueeF&, 2015 kees
keewMeue Yeejle DeefYeeeve kes MegYeejbYe kes meeLe efkeee~
GuuesKeveere nw efke en keewMeue Deewj Geefcelee hej Yeejle keer
eLece Skeerke=le veerefle nw~
keewMeue efJekeeme hej hetJe&Jeleea je^ere veerefle keWere ece SJeb jespeieej
ceb$eeuee eje Je<e& 2009 ceW efveefhele keer ieF& Leer efpemeceW
veerefleiele eehe kees GYejles je^ere SJeb Debleje&^ere PeeveeW kes
Deveghe yeveeves kes efueS Fmekeer 5 Je<e& yeeo meceer#ee kee eeJeOeeve
efkeee ieee Lee~
je^er e keewMeue efJekeeme SJeb Geefcelee veerelf e, 2015 meheue keewMeue
jCeveerelf e keer kebg peer kes he ceW Geefcelee kees eeslmeeefnle kejves nsleg Ske
eYeeJeer jes[cewhe keer DeeJeMekelee kees mJeerkeej kejleer nw~
Fme veerefle kee efJepeve Ge ceevekeeW meefnle ye[s hewceeves hej
ieefleceeve he mes keewMeue eoeve kejles ngS meMeefekejCe kee
heeefjleb$e me=efpele kejvee Deewj Geefcelee hej DeeOeeefjle veJeeJele&ve
keer mebmke=le kees eeslmeeefnle kejvee nw, pees osMe ceW meYeer veeieefjkeeW
keer melele DeepeerefJekee megefveefele kejves kes efueS mebheefe Deewj
jespeieej kee me=peve kej mekes~
Fme efJepeve kees eehle kejves nsleg Fme veerefle kes ecegKe leLe Fme
ekeej nQ
(i) Deuhe Deekeeb#eehetCe& cetue, Deewheeeefjke efMe#ee mes SkeerkejCe
kee DeYeeJe, heefjCeeceeW hej Oeeve keWefle kejves kee DeYeeJe,
eefMe#eCe DeJemebjevee SJeb eefMe#ekeeW keer Deuhe iegCeJeee
Deeefo keewMeue efJekeeme mebyebOeer ecegKe yeeOeeDeeW kees otj kejvee~
(ii) Jele&ceeve keewMeue DeblejeueeW kees Yejves kes meeLe GeesieeW mes
mebyebOeeW kees ye{eJee osles ngS, iegCeJeeehetCe& efJeMJemeveere eehe
kes heefjeeueve Deewj eeweesefiekeer kee ueeYe uesves kes meeLe
eefMe#eglee eefMe#eCe kes Jeeheke DeJemejeW kees eeslmeenve osles
ngS keewMeueeW kes efueS Deehetefle& Deewj ceebie kees JeJeefmLele
jKevee~
(iii) Fme veerelf e ceW efve<he#elee hej efJeMes<e Oeeve efoee ieee nw, pees
meeceeefpeke/Yeewieeseuf eke he mes neefMees hej jnves JeeueeW Deewj
Jebef ele JeieeX kes efueS keewMeue DeJemejeW kees ueef#ele kejleer nw~
(iv) FmeceW ceefnueeDeeW kes efueS keewMeue efJekeeme SJeb Geefcelee
keee&eceeW hej Yeer efJeMes<e Oeeve efoee ieee nw~ Fme veerefle ceW
Geefcelee kes #es$e ceW Deewheeeefjke efMe#ee eCeeueer kes oeejs kes
Yeerlej Deewj yeenj mebYeeefJele GeefceeeW kees efMeef#ele Deewj
meceLe& yeveeves keer yeele kener ieF& nw~
(v) FmeceW GeefceeeW kees hejeceMe&oeleeDeeW, meneekeeW Deewj $e+Ce
yeepeejeW mes pees[ves, veJeeeej SJeb Geefcelee mebmke=efle kees
preneurship),

eeslmeenve osves, JeJemeee kejves kees Deewj DeefOeke megiece

yeveeves leLee meeceeefpeke Geefcelee hej Oeeve keWefle kejves kees
eeslmeenve Deeefo Yeer Meeefceue nQ~
je^ere keewMeue efJekeeme SJeb Geefcelee veerefle kes meeLe keWere
cebef$eceb[ue eje 1 pegueeF& kees ner 21 efJeefYeVe ceb$eeueeeW ceW
keewMeue efJekeeme mes mebyebefOele eue jner 70 eespeveeDeeW/keee&eceeW
kes SkeerkejCe Deewj GvnW Ske meJe&ceeve efveece kes lenle eueeS
peeves mebyebOeer emleeJe kees Yeer mJeerke=efle oer ieF&~
je^ere keewMeue efJekeeme efceMeve
eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW keWere cebef$eceb[ue
eje 1 pegueeF&, 2015 kees Je<e& 2015-16 kes yepe Yee<eCe
ceW Jee eefleyelee kes Deveghe je^ere keewMeue efJekeeme efceMeve
(NSDM : National Skill Development Mission) kees
mebmLeeiele {ebee eoeve kejves kees mJeerke=efle oer ieF&~ Fmekes lenle
efceMeve ceW ef$e-mlejere, GeeefOekeej eehle efveCe&e uesves mebyebOeer
mebjevee nesieer~ Meer<e& hej, eOeeveceb$eer keer DeOe#elee Jeeueer efceMeve
keer ieJeefveie keeGbefmeue nesieer, pees mecee ceeie&oMe&ve Deewj veerefleiele
efoMee eoeve kejsieer~ keewMeue efJekeeme kes eYeej Jeeues ceb$eer keer
DeOe#elee Jeeueer mebeeueve meefceefle ieJeefveie keeGbefmeue kes efveoxMeve
hej efceMeve keer ieefleefJeefOeeeW keer meceer#ee kejsieer~ keewMeue efJekeeme
meefeJe efceMeve efveosMeke kes he ceW keWere ceb$eeueeeW/efJeYeeieeW Deewj
jepe mejkeejeW ceW keewMeue mebyebOeer keee&keueeheeW kee keeee&vJeeve,
mecevJeeve Deewj DeefYemejCe megefveefele kejWies~
je^er e keewMeue efJekeeme efceMeve osMe ceW keewMeue ieefleefJeefOeeeW kes
keeee&vJeeve nsleg keW Deewj jepe mlej hej meg{ mebmLeeiele {ebee
eoeve kejsiee~ en meJeexe eeLeefcekelee Jeeues #es$eeW ceW egevf eboe GheefceMeve Yeer mebeeefuele kejsiee~ je^er e keewMeue efJekeeme SpeWmeer (NSDA),
je^er e keewMeue efJekeeme efveiece (NSDC) Deewj eefMe#eCe efveosMeeuee
efceMeve kes mecee ceeie&oMe&ve ceW keee& kejWies~ keWere keewMeue efJekeeme
SJeb Geefcelee ceb$eeuee efceMeve kes efveCe&eve Jeeues leerveeW mlejeW kees
mebyebeOf ele kejves kes meeLe meYeer keWere ceb$eeueeeW/efJeYeeieeW Deewj jepe
mejkeejeW kes meeLe keewMeue efJekeeme keee&keueeheeW kes efueS mecevJee
GheueyOe kejeSiee~ Fme efceMeve kee Yeer 15 pegueeF&, 2015 mes
Deewheeeefjke MegYeejbYe eOeeveceb$eer ceesoer eje efkeee ieee nw~
Gmleeo eespevee
14 ceF&, 2015 kees keWere DeuhemebKeke ceb$eeuee ves
Gmleeo (Deheesef[bie o efmkeume Sb[ ^seEveie Fve ^sef[Meveue Deedme&eeHedme Hee@j [sJeueheceW) veeceke eespevee kee eejbYe JeejeCemeer mes
efkeee~ Fme eespevee kee GsMe keewMeue Gvveeve SJeb eefMe#eCe
eje heejbheefjke keuee SJeb nmleefMeuhe kee efJekeeme kejvee nw~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 61

DeJemebjevee
heejeoerhe efjHeeFvejer je^ kees meceefhe&le Meecee emeeo cegKepeea ye&ve efceMeve leerve veS veiejere efJekeeme efceMeve eLece mcee&
efmeer meteer meeiejceeuee heefjeespevee je<^ere efveJesMe Deewj DeJemebjevee kees<e eOeeveceb$eer eece me[ke eespevee (PMGSY)
efouueer-cegbyeF& Deeweesefieke kee@efj[esj je^ere efveJesMe SJeb efJeefvecee&Ce #es$e (NIMZs) efJeMJe keer Meer<e& DeJemebjevee heefjeespeveeSb

heejeoerhe efjHeeFvejer je^ kees meceefhe&le

Fme efceMeve kes lenle osMe Yej ceW Deieues 3 Je<eeX ceW Ssmes 300
ye&ve mebJe=ef mecetneW kees efJekeefmele kejves kee ue#e nw~
GuuesKeveere nw Fmemes hetJe& eeceerCe #es$eeW ceW Menjer megeJf eOeeSb SJeb
DeeefLe&ke DeJemej GheueyOe kejekej meblegeuf ele meeceeefpeke-DeeefLe&ke efJekeeme
nsleg keW mejkeej eje hetje (PURA : Provision of Urban
Amenities in Rural Area; YetlehetJe& je<^heefle [e@. Sheerpes Deyogue
keueece eje emlegle mebkeuhevee) eespevee Je<e& 2004 ceW heeeue
DeeOeej hej efJeefYeVe jepeeW ceW eejbYe keer ieF& Leer efpemekes DevegYeJeeW kes
DeeOeej hej hejJejer, 2012 ceW hegvemejefele hetje eespevee
(Restructured PURA Scheme) ueeF& ieF& Leer~

7 HejJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer ceesoer eje Deesef[Mee efmLele

Fbef[eve Dee@eue kee@heexjsMeve (IOC) keer veF& DeleeOegefveke heejeoerhe l
efjHeeFvejer kees je^ kees meceefhe&le efkeee ieee~
en DeeF&Deesmeer eje mLeeefhele 11JeeR efjHeeFvejer nw~
34,555 kejes[ . keer ueeiele mes efveefce&le heejeoerhe efjHeeFvejer
keer mebmLeeefhele #ecelee 15 efceefueeve ceeref^ke ve eefle Je<e&
(MMTPA) nw~
en efjHeeFvejer uewefve Decesefjkee mes Deeves Jeeues memles Ge meuHej
ege nwJeer et[ (kees lesue) meefnle efJeefYeVe ekeej kes et[ kes
leerve veS veiejere efJekeeme efceMeve
MeesOeve nsleg ef[peeFve keer ieF& nw leLee en osMe keer Dee@es FOeve
veerefle kes DevegmejCe ceW Yeejle mspe IV SJeb V (BS-IV & V) 25 petve, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje veF& efouueer kes
efJe%eeve YeJeve mes leerve cenJeekeeb#eer veiejere efJekeeme efceMeveeW kee
iegCeJeee kes eeleeeele FOeve kee Glheeove kejsieer~
MegYeejbYe efkeee ieee~
heejeoerhe efjHeeFvejer kes cegKe Glheeo eerefceece es[ neF&mheer[
[erpeue (HSD) SJeb ceesj efmheefj (MS) nQ~ Fmekes Deve Deieues 5 Je<eeX ceW Fve leerve efceMeveeW ceW mes Decegle efceMeve nsleg
GlheeoeW ceW eesefheueerve (hes^eskesefcekeue es[), veeHeLee, Sueheerpeer,
50,000 kejes[ . leLee mcee& Menj efceMeve nsleg 48,000
SefJeSMeve jyeeFve Heetue (ATF) SJeb efkejesmeerve leLee Ghekejes[ . kee heefjJee efveOee&efjle efkeee ieee nw peyeefke 2022
GlheeoeW ceW meuHej Deewj heskeeske (hes^esefueece keeske) Meeefceue nQ~
leke meYeer kes efueS DeeJeeme efceMeve nsleg 3 ueeKe kejes[ . kee
Jee kejves keer mejkeej keer eespevee nw~
heejeoerhe efjHeeFvejer kes GodIeeve kes DeJemej hej eOeeveceb$eer ceesoer
ves Fmes efJekeeme erhe keer meb%ee osles ngS kene efke en Deesef[Mee kes I. Decegle (AMRUT) efceMeve
ueesieeW kes efJekeeme ceW meneeke nesiee~
Decelg e ee keeeekeuhe SJeb Menjer heeblejCe kes efueS Deue
efceMeve osMe kes Ssmes 500 MenjeW SJeb kemyeeW ceW veiejere DeJemebjevee
Meecee emeeo cegKepeea ye&ve efceMeve
megeJf eOeeDeeW kes efJekeeme nsleg efeeeefvJele efkeee peeSiee, peneb keer
16 efmelebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW
Deeyeeoer Ske ueeKe mes DeefOeke nw~ meeLe ner ecegKe veefoeeW hej yemes
mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW osMe kes eeceerCe #es$eeW kees
MenjeW, keg jepeOeeveer MenjeW Deewj heJe&leere #es$eeW, erheeW SJeb hee&ve
DeeefLe&ke, meeceeefpeke Deewj Yeewefleke he mes mebhees<eCeere #es$eeW ceW
#es$eeW kes cenJehetCe& MenjeW kees Yeer FmeceW Meeefceue efkeee peeSiee~
heebleefjle kejves kes cenJeekeeb#eer GsMe Jeeues Meecee emeeo
cegKepeea je^ere ye&ve efceMeve (SPMRM : Shyama Prasad Fme keee&ece kes lenle 10 ueeKe leke keer Deeyeeoer Jeeues MenjeW SJeb
kemyeeW kes efueS heefjeespevee ueeiele keer 50 eefleMele leke leLee 10
Mukherji National Rurbun Mission) kees 5,142.08
ueeKe mes DeefOeke Deeyeeoer Jeeues MenjeW SJeb kemyeeW kes efueS heefjeespevee
kejes[ . kes DeeJebve kes meeLe mJeerke=efle eoeve keer ieF& Leer leLee
ueeiele keer Ske-efleneF& keWere meneelee peejer keer peeSieer~
Fme efceMeve kee MegYeejbYe 21 hejJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer
vejW ceesoer eje eermeie{ kes jepeveeboieebJe kes kegYeele (Kurubhat) peueehetefle&, meerJejspe Deewj Menjer heefjJenve kes efueS keW kes heefjeespevee
ueeiele kes Ske-efleneF& mes ueskej 50 eefleMele leke kes efnmmes kes
mes efkeee ieee~
yeeo jepeeW kees Mes<e jeefMe pegeveer nesieer~ jepeeW kee Dehevee efnmmee
ye&ve (Rurban : Rural + Urban) efceMeve kes lenle mcee& eeceeW
20 eefleMele mes kece veneR nesiee~
kes mecetn (Cluster of Smart Villages) meYeer jepeeW/mebIeere
#es$eeW ceW efJekeefmele efkeS peeSbies~
Fme efceMeve kes lenle efeefle osMe kes 497 MenjeW ceW mes 469
MenjeW kes efueS 7 peveJejer, 2016 leke 20,137 kejes[ .
Fve mecetneW ceW Yeewieesefueke he mes mebueive Ssmeer eece hebeeeleeW kes
keer ueeiele mes Decegle keee& eespeveeDeeW kees mJeerke=efle oer ieF& nw~
#es$e Meeefceue neWies efpevekeer mecee pevemebKee cewoeveer Deewj leere
FmeceW Gej eosMe kes kegue 60 efceMeve Menj Meeefceue nQ~ jepemLeeve
#es$eeW ceW ueieYeie 25,000 mes 50,000 Deewj cemLeueere,
Fme efceMeve (SJeb mcee& Menj efceMeve) kes lenle Jeeef<e&ke keee&
hene[er SJeb pevepeeleere #es$eeW ceW 5,000 mes 15,000 leke
eespevee emlegle kejves Jeeuee henuee jepe Lee~
nesieer~
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 62

6 efomebyej, 2015 kees Gej eosMe mejkeej eje Fme efceMeve kes
lenle kegue 3,287 kejes[ . keer keee&eespeveeSb Fve 60 MenjeW
nsleg emlegle keer ieF& LeeR efpemeceW mes meJee&efOeke 352 kejes[ . keer
jeefMe ieeefpeeeyeeo nsleg emleeefJele nw~ Fve efceMeve MenjeW ceW 7
(ieeefpeeeyeeo, ueKeveT, keevehegj, Deeieje, cesj", JeejeCemeer SJeb
Fueeneyeeo) keer pevemebKee 10 ueeKe mes DeefOeke nw, peyeefke
vetvelece pevemebKee keemeiebpe keer nw~
II. mcee& Menj (Smart Cities) efceMeve
Fme efceMeve kes Debleie&le osMe kes kegue 100 eeefvele MenjeW kees
mcee& Menj kes he ceW efJekeefmele efkeS peeves keer eespevee nw~
27 Deiemle, 2015 kees keWere Menjer efJekeeme ceb$eer JeWkewee
veee[t eje Fme efceMeve nsleg 98 MenjeW SJeb kemyeeW keer meteer peejer
keer ieF&~ FveceW 24 jepe jepeOeeefveeeb, 18 meebmke=efleke SJeb
hee&ve mLeue, 5 yebojieen Menj leLee 64 ess SJeb ceOece esCeer
kes Menj Meeefceue nQ~ FveceW Meeefceue Gej eosMe kes 12 Menj
nQFueeneyeeo, Deueerie{, Deeieje, yejsueer, ieeefpeeeyeeo, Peebmeer,
keevehegj, ueKeveT, cegjeoeyeeo, jecehegj, menejvehegj SJeb JeejeCemeer~
DeYeer Gej eosMe kes Ske Deve Menj (efpemekes efueS jepe
mejkeej eje jeeyesjueer SJeb cesj" kes veece Yespes ieS nQ) leLee peccet
SJeb keMceerj kes Ske Menj (eerveiej ee peccet) kees Fme meteer ceW
Meeefceue nesvee nw~
Fve 98 eeefvele MenjeW kee eeve Ske efmeer ewueWpe eefleeesefielee
kes DeeOeej hej efkeee ieee efpemekes lenle efceMeve kes ue#eeW kees
heeves keer efoMee ceW MenjeW keer #ecelee kees efJeehees<eCe eefeee mes
pees[e ieee Lee~
15 efomebyej, 2015 leke efveOee&efjle mecee meercee kes Yeerlej Fve
98 ceW mes 85 MenjeW eje Deheves mcee& efmeer emleeJe keWere
Menjer efJekeeme ceb$eeuee kes heeme emlegle kej efoS ieS~ leefceuevee[g
ves yee{ keer efmLeefle kes keejCe 12 MenjeW kes emleeJe nsleg mecee
ceebiee leLee efhej 28 efomebyej, 2015 kees Gmeves Fve MenjeW kes
mcee& efmeer emleeJe emlegle efkeS nQ, peyeefke lesuebieevee ves nwojeyeeo
kes mLeeve hej kejerceveiej kees Meeefceue efkeS peeves kes efueS kene nw~
Jele&ceeve efJee Je<e& ceW osMe kes 11 jepeeW SJeb mebIeere #es$e efouueer kes
kegue 20 Menj Fme efceMeve nsleg egves ieS nQ (osKeW-yee@keme) peyeefke
Mes<e 23 jepeeW/mebIeere #es$eeW (efpevekee Fme eLece meteer ceW eefleefveefOelJe
veneR nw) kees Deheves Ske Meer<e& jQke Jeeues Menj kes efueS GVeefele
mcee& efmeer emleeJe 15 Deewue, 2016 leke emlegle kej heem
^wke eefleeesefielee ceW Yeeieeroejer kee DeJemej efoee ieee nw~ Mes<e 54
Menj 1 Deewue, 2016 mes eejbYe nesves Jeeueer mcee& efmeer ewueWpe
eefleeesefielee kes efleere oewj ceW Yeeieeroejer kejWies~ mcee& Menj
efceMeve kes lenle nj eeefvele Menj kees Deieues 5 Je<eeW kes oewjeve
eefle Je<e& 100 kejes[ . keer keWere meneelee GheueyOe kejeF&
peeSieer~
Fme henue kes lenle yegefveeeoer DeJemebjevee megefJeOeeDeeW hej efJeMes<e
Oeeve keWefle efkeee peeSiee, efpemeceW heee&hle SJeb mJe peueehetefle&,
meehe-meheeF&, "esme keejs kee eyebOeve, Menjer DeeJeeieceve Deewj
meeJe&peefveke heefjJenve keer eYeeJeer JeJemLee, efveOe&veeW kes efueS
Jenveere DeeJeeme, efJeegle Deehetefle&, yesnlej DeeF&er kevesefkeefJeer,

F&-ieJeveXme Deewj veeieefjkeeW keer Yeeieeroejer ege ieJeveXme, veeieefjkeeW

keer megj#ee SJeb mebj#ee, mJeemLe, efMe#ee Deewj melele Menjer heee&JejCe
Meeefceue nQ~ mcee& Menj mes peg[er eespeveeDeeW kes efeeevJeeve nsleg
efJeMes<e eeespe Jeenve (SPV) mLeeefhele efkeS peeSbies efpemeceW jepeeW
Deewj Menjer mLeeveere efvekeeeeW keer 50 : 50 DebMeOeeefjlee nesieer~
heefjeespeveeDeeW kes meboYe& ceW vetvelece #es$e ceeveke js^esefheefbie (keefceeeW
Jeeues mLeeve hej pees[s peeves Jeeues Yeeie) kes efueS 500 Ske[,
hegveefJe&keeme nsleg 50 Ske[ leLee nefjle #es$e (eerveheeru[)
heefjeespeveeDeeW kes efueS 250 Ske[ efveOee&efjle efkeee ieee nw~ en
hetJeexej Deewj efnceeuee #es$e kes jepeeW kes meboYe& ceW 50 eefleMele
nesiee~ neefmeue efkeS peeves Jeeues yeWeceekeeX ceW Meeefceue nQTpee&
DeeJeMekeleeDeeW kee 10 eefleMele veJeerkejCeere eesleeW mes hetje
efkeee peeSiee, YeJeve efvecee&Ce kee 80 eefleMele nefjle #es$e nesiee
leLee veF& (nefjle #es$e) heefjeespeveeDeeW ceW 35 eefleMele DeeJeeme
DeeefLe&ke ef mes kecepeesj JeieeX kes efueS neWies~
30 efomebyej, 2015 kees keWere cebef$eceb[ue eje keWere Menjer
efJekeeme ceb$eeuee Deewj vetee@ke& keer mebmLee yuetceyeie& efheueWLee@heerme
kes ceOe mecePeewles hej nmlee#ej efkeS peeves kees mJeerke=efle oer ieF&
efpemekes lenle en mebmLee mcee& MenjeW kes efJekeeme ceW meceLe&ve eoeve
kejsieer~
eLece mcee& efmeer meteer
28 peveJejer, 2016 kees keWere Menjer efJekeeme ceb$eeuee
eje osMe kes 98 MenjeW ceW mes 11 jepeeW SJeb mebIeere #es$e efouueer
kes kegue 20 MenjeW kees Gvekes mcee& efmeer emleeJeeW kes DeeOeej hej
eLece mcee& efmeer meteer ceW Meeefceue efkeee ieee nw efpevnW meJe&eLece
mcee& efmeer kes he ceW efJekeefmele efkeee peeSiee~ es 20 eeefvele
Menj jQke Devegmeej Fme ekeej nQ
1. YegJevesMJej (Deesef[Mee), 2. hegCes (ceneje^), 3. peehegj
(jepemLeeve), 4. metjle (iegpejele), 5. keesefe (kesjue), 6.
Denceoeyeeo (iegpejele), 7. peyeuehegj (ceOe eosMe), 8
efJeMeeKeeheevece (DeebOe eosMe), 9. Meesueehegj (ceneje^), 10.
oeJeCeiesjs (kevee&ke), 11. Fboewj (ceOe eosMe), 12. veF&
efouueer veiejheeefuekee heefj<eo (efouueer), 13. keesecyetj
(leefceuevee[g), 14. keekeervee[e (DeebOe eosMe), 15. yesueeieeJeer
(kevee&ke), 16. Goehegj (jepemLeeve), 17. iegJeeneer (Demece),
18. esVeF& (leefceuevee[g), 19. uegefOeeevee (hebpeeye) leLee 20.
Yeesheeue (ceOe eosMe)~
Fve MenjeW ceW meJee&efOeke 3 Menj ceOe eosMe kes nQ peyeefke
ceneje^, jepemLeeve, DeebOe eosMe, iegpejele, leefceuevee[g SJeb kevee&ke
kes 2-2 Menj FmeceW Meeefceue nQ~ Fve meYeer 20 MenjeW keer kegue
pevemebKee 3.54 kejes[ nw efpemeceW 5 MenjeW keer pevemebKee 5
ueeKe mes kece, 4 MenjeW keer pevemebKee 5-10 ueeKe, 6 MenjeW
keer 10-25 ueeKe leLee 4 keer 25-50 ueeKe kes ceOe nw
peyeefke FveceW Denceoeyeeo ner Ske Ssmee Menj nw efpemekeer pevemebKee
50 ueeKe mes DeefOeke nw~ Fve MenjeW kes emleeJeeW ceW Deieues 5 Je<eeX
ceW kegue 50,802 kejes[ . kes efveJesMe mes kegue 26,735
Ske[ #es$e kees efJekeeme nmle#esheeW nsleg efeefle efkeee ieee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 63

III.

2022 leke meYeer kes efueS DeeJeeme efceMeve

Menjer DeeJeeme nsleg Fme je^ere efceMeve kees eOeeveceb$eer DeeJeeme
eespevee (Menjer #es$e) veece Yeer efoee ieee nw efpemekee GsMe Je<e&
2022 leke osMe kes Menjer #es$eeW ceW meYeer kes efueS DeeJeeme
GheueyOe kejevee nw~ Fme efceMeve kes lenle Deieues 7 Je<eeX ceW Menjer
#es$eeW ceW 2 kejes[ DeeJeeme efveefce&le kejves kee ue#e jKee ieee nw~
Fme efceMeve kes jepeeW/mebIeere #es$eeW kes meboYe& ceW efvecveefueefKele 4
ecegKe Ieke/efJekeuhe nQ
(i) Yetefce kee mebmeeOeve kes he ceW Gheeesie kejles ngS efvepeer
efJekeemekelee&DeeW ([sJesuehejeW) keer Yeeieeroejer kes meeLe Pegiieer
(Slum) efveJeeefmeeeW kee hegveJee&me~
(ii) $e+Ce mebye yeepe meefyme[er kes ceeOece mes ogye&ue JeieeX kes
efueS Jenveere DeeJeemeeW kees eeslmeenve~
(iii) meeJe&peefveke Deewj efvepeer #es$e keer Yeeieeroejer kes meeLe Jenveere
DeeJeeme~
(iv) ueeYeeLeea kes Jeefeiele Iej kes efvecee&Ce ee efJemleej nsleg
meefyme[er~
Pegiieer hegveJee&me keee&ece kes lenle keW mejkeej eefle cekeeve
Deewmeleve 1 ueeKe . kee Devegoeve GheueyOe kejeSieer efpemekee
Gheeesie jepeeW eje efkemeer Yeer Pegiieer hegveJee&me heefjeespevee nsleg
efkeee pee mekelee nw~
$e+Ce mebye yeepe meefyme[er Ieke kes lenle F&[yuetSme/SueDeeF&peer
esefCeeeW kes efueS 15 Je<e& keer DeJeefOe nsleg DeeJeeme $e+CeeW hej
6.5 eefleMele keer yeepe meefyme[er GheueyOe kejeF& peeSieer pees efke
SveheerJeer DeeOeej hej ueieYeie 2.3 ueeKe . eefle DeeJeeme nesieer~
Mes<e oesveeW IekeeW kes lenle F&[yuetSme esCeer kes efueS eefle DeeJeeme
1.5 ueeKe . keer keWere meneelee GheueyOe kejeF& peeSieer~
en Je=no DeeJeeme eespevee keW eeeesefpele eespevee kes he ceW
efeeeefvJele keer peeSieer ($e+Ce mebye meefyme[er Ieke kes Deefleefje
pees efke keWere #es$e eespevee nesieer)~
Fme efceMeve kes lenle efveefce&le nesves Jeeues cekeeveeW kee mJeeefcelJe
heefjJeej keer ceefnuee ecegKe kes veece nesiee DeLeJee heefjJeej kes heg<e
ecegKe Deewj Gmekeer helveer kes veece mebegkele he mes nesiee~
en efceMeve osMe kes 4,041 JewOeeefveke veiejeW ceW efJemleeefjle Menjer
#es$e kees Deeeefole kejsiee efpemeceW eejbefYeke he mes 500 esCeer I
veiejeW hej Oeeve keWefle efkeee peeSiee~

meeiejceeuee heefjeespevee

25 ceee&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

mebhevve keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW veerueer eebefle keer efoMee
ceW cenJeekeeb#eer meeiejceeuee heefjeespevee ('Sagarmala' Project)
keer heefjkeuhevee Deewj mebmLeeiele {ebes kees mewebefleke mJeerke=efle
eoeve keer ieF&~ Fme heefjeespevee kee cegKe GsMe osMe kes yebojieeneW
(Ports) kes Deeme-heeme ele#e SJeb Deele#e efJekeeme kees eeslmeenve
osvee leLee yebojieeneW leke ceeue (keeieex) kes o#elee Deewj efkeheeeleer
{bie mes lJeefjle DeeJeeieceve nsleg yegefveeeoer DeJemebjevee GheueyOe
kejevee nw~

meeiejceeuee heefjeespevee kes veerefleiele ceeie&oMe&ve Deewj Ge mlejere

mecevJee SJeb efveeespeve kes efJeefJeOe henuegDeeW keer meceer#ee leLee
eespevee SJeb heefjeespeveeDeeW kes efeeevJeeve nsleg je^ere meeiejceeuee
Meer<e& meefceefle (NSAC : National Sagarmala Apex Committee) kee ie"ve efkeee ieee nw~ Fmekes DeOe#e keWere heesle
heefjJenve (Shipping) ceb$eer nQ leLee efnleOeejke ceb$eeueeeW kes kewefyeves
ceb$eer Deewj meceg leere jepeeW kes cegKeceb$eer/yebojieeneW mebyebOeer ceb$eer
Fmekes meome nQ~
5 Deketyej, 2015 kees SveSmeSmeer keer eLece yew"ke keWere
heesle SJeb me[ke heefjJenve leLee jepeceeie& ceb$eer efveefleve ie[kejer keer
DeOe#elee ceW veF& efouueer ceW mebheVe ngF&~

je<^ere efveJesMe Deewj DeJemebjevee kees<e

pegueeF&, 2015 ceW keWere cebef$eceb[ue eje osMe ceW DeJemebjevee
heefjeespeveeDeeW kes keee& kees lJeefjle kejves nsleg 40,000 kejes[
. kes je<^ere efveJesMe Deewj DeJemebjevee kees<e (NIIF) kes ie"ve
kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~ Fme kees<e ceW 20,000 kejes[ .
kee eesieoeve keW mejkeej kejsieer peyeefke Mes<e 20,000 kejes[
. efvepeer #es$e mes DeeSbies~
l
Fmekeer DeefYeoe hetbpeer (Subscribed Capital) ceW mejkeej keer
efnmmesoejer DeefOekelece 49 eefleMele leke nesieer leLee yenghe#eere/
efhe#eere SJeb DeesJejmeerpe efveJesMekeeW kees FmeceW efveJesMe nsleg eeslmeeefnle
efkeee peeSiee~
l
SveDeeF&DeeF&She osMe keer DeJemebjevee efJee GheueyOe kejeves Jeeueer
kebheefveeeW (eLee-je<^ere DeeJeeme yeQke, Yeejleere jsue efJee efveiece)
kees FefkeJeer efveJesMe kes ceeOece mes efJee GheueyOe kejeSiee efpemes es
kebheefveeeb Deeies efveJesMe nsleg eoeve kejWieer~ Fme ekeej en kees<e
Ske ^m ee yeQkejeW kes yeQke kes he ceW keee& kejsiee~
l
29 efomebyej, 2015 kees SveDeeF&DeeF&She keer ieJeefveie keeGbefmeue
keer eLece yew"ke keWere efJee ceb$eer DeCe pesueer keer DeOe#elee ceW
mebheVe ngF& leLee Fmemes henues 28 efomebyej, 2015 kees
SveDeeF&DeeF&She kees Yeejleere eefleYetefle SJeb efJeefvecee yees[& (mesyeer)
kes eje esCeer-II Jewkeefuheke efveJesMe efveefOe kes he ceW hebpeerke=le
efkeee ieee nw~
eOeeveceb$eer eece me[ke eespevee (PMGSY)
osMe kes eeceerCe #es$eeW kees meYeer ceewmeceeW ceW me[ke mebheke&
GheueyOe kejeves kes GsMe mes hetCe&le: keW eeeesefpele eespevee kes
he ceW eOeeveceb$eer eece me[ke eespevee 25 efomebyej, 2000 kees
eejbYe keer ieF& Leer~ Fme eespevee kes lenle osMe kes cewoeveer #es$eeW ceW
500 SJeb DeefOeke pevemebKee Jeeueer yeefmleeeW leLee hene[er, pevepeeleere
SJeb cemLeueere #es$eeW ceW 250 SJeb DeefOeke pevemebKee Jeeueer meYeer
yeefmleeeW kees yeejnceemeer me[ke mebheke&lee GheueyOe kejeS peeves kee
ue#e jKee ieee Lee~ mebIeere yepe 2015-16 ceW Fme eespevee
nsleg 14,291 kejes[ . kee DeeJebve efkeee ieee Lee~ 201415 ceW Fme eespevee kes lenle 36,000 efkeceer. mes DeefOeke eeceerCe
mebheke& me[keeW kee efvecee&Ce efkeee ieee~
l

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 64

efouueer-cegbyeF& Deeweesefieke kee@efj[esj

efouueer-cegbyeF& Deeweesefieke kee@efj[esj (DMIC) Yeejle mejkeej

keer cenJeekeeb#eer DeJemebjevee heefjeespevee nw~ Gej eosMe kes
oeojer mes eejbYe neskej cegbyeF& kes peJeenj ueeue vesn hees& leke
peeves Jeeuee 1,483 efkeceer. uebyee en ceuer-cee@[ue neF& Skemeue
uees[ [sef[kess[ es kee@efj[esj osMe kes 6 jepeeW- Gej eosMe
(1.5 eefleMele Yeeie), je.je. #es. efouueer (1.5 eefleMele Yeeie),
nefjeeCee (10 eefleMele Yeeie), jepemLeeve (39 eefleMele Yeeie),
iegpejele (38 eefleMele Yeeie) leLee ceneje^ (10 eefleMele Yeeie)
mes neskej iegpejsiee~
en Je=no DeJemebjevee heefjeespevee peeheeve mejkeej keer meneelee mes
efeeeefvJele keer pee jner nw leLee Fmekes eLece ejCe kee MegYeejbYe 2
ceee&, 2014 kees Gej eosMe kes esj veesS[e leLee 3 ceee&,
2014 kees cegbyeF& ceW efkeee ieee Lee~
[erSceDeeF&meer heefjeespevee kes lenle kegue 24 efveJesMe #es$eeW/Deeweesefieke
#es$eeW kees efJekeeme nsleg efeefvnle efkeee ieee nw, pees Fme ekeej nQ:
Denceoeyeeo- Oeesuesje, Yee-oenspe, Je[esoje-DebkeuesMJej, metjle
-veJemeejer SJeb yeuemee[-DebyesjieebJe (meYeer iegpejele ceW), Fielehegjerveeefmeke-efmeVeej Oegues-vejOeevee, DeuesJe[er-oerIeer SJeb hegCes-Kes[ (meYeer
ceneje^ ceW), KegMe Kes[e-efYeJee[er-veercejeCee, Depecesj-efkeMeveie{,
peehegj-oewmee, jepemecebo-YeerueJee[e SJeb heeueer-ceejJee[ (meYeer
jepemLeeve ceW), ceevesmej-yeeJeue, kegb[ueer-meesveerhele, HejeroeyeeoheueJeue SJeb jsJee[er-efnmeej (meYeer nefjeeCee ceW), heerlecehegj-Oeejcent, jleueece-veeieoe, veercee-veeeieebJe SJeb Meepeehegj-osJeeme (meYeer
ceOe eosMe ceW) leLee oeojer-veesS[e-ieeefpeeeyeeo SJeb cesj"-cegpeHeHejhegj

(oesveeW Gej eosMe ceW)~

FveceW mes oeojer-veesS[e-ieeefpeeeyeeo efveJesMe #es$e, ceevesmej-yeeJeue
efveJesMe #es$e, KegMeKes[e-efYeJee[er-veercejeCee efveJesMe #es$e, heerlecehegjOeje-cent efveJesMe #es$e, Denceoeyeeo-Oeesuesje efveJesMe #es$e, Mesbeefye[efkeve efveJesMe #es$e, oerIeer hees& Deeweewefieke #es$e leLee peesOehegjheeueer-ceejJee[ Deeweesefieke #es$e (kegue 8) kee efJekeeme Fme heefjeespevee
kes eLece ejCe kes lenle efkeee pee jne nw~
Gej eosMe ceW [erSceDeeF&meer kes lenle leerve Deueea ye[& heefjeespeveeSbesj veesS[e ceW Skeerke=le Deeweesefieke eGveefMehe, yees[ekeer ceW Ske
ceuer cee@[ue ^ebmehees& nye Deewj oeojer ceW ceuer cee@[ue uee@efpeefmke
nye, eejbYe keer ieF& nQ~ ceOe eosMe ceW Gppewve kes efveke Skeerke=le
Deeweesefieke eGveefMehe efJeece Geesiehegjer kee efvecee&Ce efkeee pee
jne nw~
Yeejle mejkeej eje eej Deve Deeweesefieke/DeeefLe&ke kee@efj[esj
heefjeespeveeDeeW kes efvecee&Ce keer Iees<eCee keer ieF& nw~ es Fme ekeej nQ
(i) Dece=lemej-keesuekeelee Deeweesefieke kee@efj[esj (AKIC) : en meele
jepeeW- hebpeeye, nefjeeCee, Gej eosMe, GejeKeb[, efyenej, PeejKeb[
SJeb heefece yebieeue mes neskej iegpejsiee~
(ii) esVeF&-yebieueg Deeweesefieke kee@efj[esj (CBIC) : en leefceuevee[g,
kevee&ke SJeb DeebOe eosMe mes iegpejsiee~
(iii) yebieueg-cegbyeF& DeeefLe&ke kee@efj[esj (BMEC) : en kevee&ke Deewj
ceneje^ jepeeW kees Deeeefole kejsiee~
(iv) efJeMeeKeeheevece-esVeF& Deeweesefieke kee@efj[esj (VCIC) : en DeebOe
eosMe Deewj leefceuevee[g jepeeW kees Deeeefole kejsiee~

je^ere efveJesMe SJeb efJeefvecee&Ce #es$e (NIMZs)

kesb mejkeej eje Deye leke osMe ceW kegue 20 je^ere efveJesMe SJeb efJeefvecee&Ce #es$eeW (NIMZs : National Investment and
Manufacturing Zones) kees mewebefleke mJeerke=efle oer ieF& nw~ FveceW efouueer-cegbyeF& Deeweesefieke kee@efj[esj kes eLece ejCe kes 8 #es$eeW kes
Deefleefje Deve 12 #es$e Fme ekeej nQ1. veeiehegj (ceneje^), 2. legcekegj, 3. keesueej, 4. yeeroj, 5. iegueyeiee& (eejeW kevee&ke ceW), 6.
efeetj, 7. ekeeMece (oesveeW DeebOe eosMe ceW), 8. ces[ke (lesuebieevee), 9. peepehegj (Deesef[Mee), 10. jeceveeLeehegjce (leefceuevee[g), 11.
Deewjwee SJeb 12. Peebmeer (oesveeW Gej eosMe ceW)~
efJeMJe keer Meer<e& DeJemebjevee heefjeespeveeSb
efjeue Sms #es$e keer Jewefeke meueenkeej kebheveer veeF ewbke ves 31 peveJejer, 2016 kees peejer Deheveer iueesyeue efmeer efjhees&,
2016 ceW efJee keer Meer<e& 5 DeJemebjevee heefjeespeveeDeeW ceW Yeejle keer efouueer-cegcyeF& Deeweesefieke kee@efj[esj (DMIC) heefjeespevee kees Yeer
Meeefceue efkeee nw~ FmeceW Meeefceue Deve heefjeespeveeSb Fme ekeej nQheveecee-mJespe venj kee efJemleej : heveecee venj kes efJemleej mes penepe 5,000 kes mLeeve hej 13,000 kebsvej ues pee mekeWies~ mJespe
venj oesnjer nesves mes oesveeW efoMeeDeeW ceW penepe Dee-pee mekeWies~ Fmekes efkeveejeW hej Deeweesefieke #es$e Yeer yeveWies~
eerve kee JewefMJeke jsue mebheke& : eerve etjeshe leke ceeue eeleeeele kes efueS me/F&jeve/legkeea kes peefjS jsue mebheke& hej keee& kej jne
nw~ eerve efmeuke jes[ kes efJekeeme ceW Yeer keee&jle nw leLee oef#eCeer eerve kes kegefcebie mes efmebieehegj keer jsue eespevee hej Yeer keece peejer nw~
meghej nJeeF& De[d[s : ogyeF& kes cekeletce FbjvesMeveue Sejhees& keer keeieex #ecelee 10 ueeKe ve mes ye{kej 160 ueeKe ve leLee ee$eer
#ecelee 22 kejes[ Jeeef<e&ke kejves kee ue#e nw~ efmebieehegj kes eebieer nJeeF& De[d[s kes efJemleej mes Jeeef<e&ke ee$eer #ecelee 8.2 kejes[ leLee nebiekeebie
nJeeF& De[d[s kes efJemleej mes Jeeef<e&ke ee$eer #ecelee 10.2 kejes[ keer peeSieer~
Deeerkeer Deekeeb#ee : eerve kesvee ceW ueecet hees& leLee ueecet-oef#eCe met[eve-FefLeeesefheee ^ebmehees& kee@efj[esj yevee jne nw~ FefLeeesefheee
ceW Deefome Deyeeyee mes efpeyetleer kes yeere eerve veF& jsue ueeFve kee efvecee&Ce 2016 ceW ner Meg kejsiee~ veeFpeerefjee ceW eerve heefMece ceW ueeieesme
mes ueskej hetJe& ceW keeueeyeej kes yeere 870 ceerue uebyeer jsue ueeFve efyeeves hej Yeer keee& kej jne nw~
uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 65

heefjJenve
cenecevee Skemeesme 2015 ceW Iejsuet SejueeFveeW kee efve<heeove ueerhe kee keee&ece kee eejbYe Yeejle kes ecegKe
yebojieeneW mes ceeue eeleeeele jsue DeJemebjevee heefjeespeveeDeeW ceW jepeeW keer Yeeieeroejer yegues ^sve heefjeespevee heefjOeere
SkemeesmeJes efouueer-cesj" SkemeesmeJes kee efMeueeveeme ueKeveT ces^es kes ejCe-1A kees mJeerke=efle Deue mesleg je^ kees
meceefhe&le mebMeesefOele je^ere peueceeie& efJeOeseke, 2015 hetJeea SJeb heefMeceer [sef[kess[ es kee@efj[esj hesce-Fbef[ee eespevee
Yeejle-vesheeue cew$eer yeme mesJee Yeejle-yeebiueeosMe yeme mesJeeSb hetJeexej SJeb PeejKeb[ ceW veF& jsue ueeFveeW kee MegYeejbYe
Yeejle keer henueer meerSvepeer-eeefuele ^sve ee keer efJemleeje SejueeFve kee heefjeeueve eejbYe eer ceelee Jew<Cees osJeer kejeTOecehegj jsue ueeFve

7.30 ueeKe eeef$eeeW, Sej hesieememe mes 1.17 ueeKe leLee

spes mes 1.14 ueeKe eeef$eeeW ves 2015 ceW Iejsuet nJeeF& mehej
efkeee~

cenecevee Skemeesme

22 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje Deheves

mebmeoere #es$e JeejeCemeer mes veF& efouueer kes efueS veF& cenecevee
Skemeesme ^sve kees njer Peb[er efoKeekej jJeevee efkeee ieee~
Yeejleere jsueJes eje efJekeefmele efJeefMe megefJeOeeDeeW SJeb Deebleefjke
meepe-meppee Jeeues keeseeW (DevegYetefle keese) mes ege Fme meghejheem
Skemeesme kee veecekejCe cenecevee heb. ceove ceesnve ceeueJeere kes
veece hej efkeee ieee nw~
en ^sve JeejeCemeer mes meguleevehegj, ueKeveT SJeb cegjeoeyeeo nesles
ngS veF& efouueer kes efueS mehleen ceW 3 efove eueeF& pee jner nw~
efJeefMe ee$eer megefJeOeeDeeW Jeeueer Fme ^sve keer mueerhej SJeb Smeer
esCeer kee efkejeee 15 eefleMele DeefOeke efveOee&efjle efkeee ieee nw~
18 keeseeW Jeeueer en ^sve JeejeCemeer mes efouueer keer otjer 14 Iebs
ceW lee kejleer nw~
GuuesKeveere nw efke efJeefMe megeJf eOeeDeeW Jeeues Fve keeseeW kee efJekeeme
jsueJes eje 2011 ceW eejbYe efkeee ieee Lee leLee jsueJes keer Yeesheeue
efmLele kewefjSpe jernew yf eefuesMeve Jeke&Mee@he eje Fve efJeMJemlejere
keeseeW kes efueS cee@[ue jske kee efJekeeme efkeee ieee nw~

ueerhe kee keee&ece kee eejbYe

2015 ceW Iejsuet SejueeFveeW kee efve<heeove

Je<e& 2015 ceW Iejsuet SejueeFveeW eje Deheveer efJeefYeVe G[eveeW kes
lenle 810.91 ueeKe ee$eer ues peeS ieS pees 2014 kes
673.83 ueeKe eeef$eeeW keer leguevee ceW 20.34 eefleMele keer
Je=ef oMee&lee nw~
Je<e& 2015 ceW kegue eeef$eeeW keer mebKee keer ef mes Fbef[iees kee
297.43 ueeKe eeef$eeeW (kegue eeef$eeeW kee 36.7 eefleMele) kes
meeLe Meer<e& mLeeve jne~ iele Je<e& Yeer Fmekee Meer<e& mLeeve Lee~
Fme meboYe& ceW pes SejJespe 155.53 ueeKe eeef$eeeW (19.2
eefleMele) kes meeLe otmejs leLee mejkeejer Sej Fbef[ee 133.35
ueeKe eeef$eeeW (16.4 eefleMele) kes meeLe leermejs mLeeve hej jns~
mheeFme pes (11.6 eefleMele) SJeb iees Sej (8.5 eefleMele) kee
eceMe: eewLee SJeb heebeJeeb mLeeve jne~
Deve SejueeFveeW ceW Sej SefMeee keer G[eveeW mes 14.10 ueeKe
eeef$eeeW, efJemleeje mes 10.66 ueeKe eeef$eeeW, Sej keesme mes

Yeejle mejkeej kes me[ke, heefjJenve SJeb jepeceeie& ceb$eeuee eje

uee@efpeefmkeme SefheefMeSbmeer FvenwvMeceW eeseece (Logistics Efficiency Enhancement Programme-LEEP) keer MegDeele
keer ieF& nw, efpemekee GsMe efJeMJe yeQke keer uee@efpeefmke hejhee@ceXme
Fb[skeme (SueheerDeeF&) ceW Deheveer jQefkebie ceW megOeej ueevee nw~
en jQefkebie efJeMJe yeQke eje eefleJe<e& peejer keer peeleer nw, efpemeceW
heefjJenve mes peg[s keg cenJehetCe& eEyeogDeeW kes DeeOeej hej Debke
efoS peeles nQ Deewj Fve DebkeeW kes DeeOeej hej jQke efveOee&jCe neslee
nw~
efJeMJe yeQke keer 160 osMeeW keer uee@efpeefmke hejhee@ceXme Fb[skeme ceW
Yeejle kes efhe[sheve kee helee Fmeer mes euelee nw efke FmeceW Jen
peneb Je<e& 2012 ceW 46JeW heeeoeve hej Lee, JeneR Je<e& 2014 ceW
Deewj veeres 54JeW heeeoeve hej henbge ieee~ Fme efhe[sheve mes
Gyejves kes efueS ner ueerhe keee&ece kes he ceW Ske henue Yeejle
eje keer ieF& nw~

Yeejle kes ecegKe yebojieeneW mes ceeue eeleeeele

Deewue-efomebyej, 2015 kes oewjeve osMe kes 12 ecegKe yebojieeneW

mes heefjeeefuele ceeue eeleeeele (Cargo Traffic) 447.05
efceefueeve ve jne pees efke Je<e& 2014 keer meceeve DeJeefOe keer
leguevee ceW 3.2 eefleMele (13.45 efceefueeve ve) DeefOeke nw~
Deewue-efomebyej, 2015 kes oewjeve meJee&efOeke ceeue eeleeeele
keeb[uee yebojieen eje (73.87 efceefueeve ve) heefjeeefuele
ngDee~ Fmekes yeeo eceMe: heejeoerhe yebojieen (55.13 efceefueeve
ve), peJeenj ueeue vesn hees& ^m-JNPT (48.23 efceefueeve
ve), cebgyeF& yebojieen (46.39 efceefueeve ve), efJeMeeKeeheevece
hees& (42.24 efceefueeve ve), esVeF& hees& (37.41 efceefueeve
ve), efeobyejveej hees& (27.80 efceefueeve ve), vet cebieueewj
hees& ^m-NMPT (25.29 efceefueeve ve), Se[ermeer (24.90
efceefueeve ve) keecejepeej (22.96 efceefueeve ve), keeseerve
hees& (16.49 efceefueeve ve), cece&gieeDees (13.89 efceefueeve

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 66

ve) SJeb kes[erSme (12.39 efceefueeve ve) kee mLeeve jne~

Fme DeJeefOe ceW ceeue eeleeeele ceW meJee&efOeke Je=ef cece&gieeDees hees&
(35.3 eefleMele) hej ngF& efpemekes yeeo eceMe: efeobyejveej (19.3
eefleMele), Se[ermeer (13.8 eefleMele), kes[erSme (12.5
eefleMele), heejeoerhe hees& (5.2 eefleMele), keeb[uee hees& (4.3
eefleMele), keeseerve hees& (3.1 eefleMele), keecejepeej hees& (1.5
eefleMele), cebgyeF& hees& (0.5 eefleMele) leLee pesSveheerer hees&
(0.3 eefleMele) kee mLeeve jne~ leerve yebojieeneW hej ceeue eeleeeele
heefjeeueve ceW $e+Ceelceke Je=ef ope& ngF& pees efke Fme ekeej nQ
vet cebieueewj hees& (-6.7 eefleMele), esVeF& hees& (-5.9 eefleMele)
SJeb efJeMeeKeeheevece hees& (-3.5 eefleMele)~

jsue DeJemebjevee heefjeespeveeDeeW ceW jepeeW keer Yeeieeroejer

30 efomebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

keWere cebef$eceb[ue eje jepeeW ceW efJeefYeVe jsue DeJemebjevee
heefjeespeveeDeeW kes efueS mebmeeOeve pegeves nsleg efJeefYeVe jepeeW kes
meeLe mebege Gheece kebheefveeeb mLeeefhele efkeS peeves kees mJeerke=efle
eoeve kej oer~
es mebege Gheece kebheefveeeb keWere jsue ceb$eeuee Deewj mebyebefOele
jepe mejkeejeW kes meeLe FefkeJeer Yeeieeroejer DeeOeej hej mLeeefhele
keer peeSbieer~
eleske mebege Gheece kebheveer keer DeejbefYeke eoe hebtpeer (Initial
Pai-dup Capital) 100 kejes[ . leke nesieer efpemeceW jsue
ceb$eeuee keer efnmmesoejer eleske jepe kes efueS 50 kejes[ . leke
meerefcele keer ieF& nw~
es mebege Gheece Deve efnleOeejkeeW eLee- yeQke, hees&, meeJe&peefveke
kebheefveeeW, Keveve kebheefveeeW Deeefo kes meeLe FefkeJeer Yeeieeroejer ceW
heefjeespevee efJeefMe SmeheerJeer (Special Purpose Vehicles)
keer mLeehevee kej mekeWies~
ceOe-hejJejer, 2016 leke 17 jepe mejkeejeW eje DehevesDeheves jepeeW ceW jsue DeJemebjevee kes efJekeeme nsleg mebege Gheece
mLeeefhele efkeS peeves hej menceefle Jee keer ieF& nw leLee Deesef[Mee,
ceneje^, DeebOe eosMe, eermeie{, kesjue Deewj lesuebieevee eje
Fme meboYe& ceW jsue ceb$eeuee kes meeLe mecePeewlee %eeheve hej nmlee#ej
kej efoS ieS nQ~
Fve mebege Gheece kebheefveeeW kee hetCe& mJeeefcelJe mejkeej kes heeme
nesiee efpemeceW mebyebefOele jepe mejkeej kee efnmmee 51 eefleMele Deewj
jsue ceb$eeuee kee efnmmee 49 eefleMele nesiee~

heefjOeere SkemeesmeJes

yegues ^sve heefjeespevee

peeheeve kes eOeeveceb$eer efMebpees Syes keer neue keer Yeejle ee$ee kes
oewjeve 12 efomebyej, 2015 kees Yeejle Deewj peeheeve kes ceOe
Ge ieefle jsueJes hej meneesie %eeheve (MoC on High Speed
Railways) nmlee#eefjle ngDee~
Fmekes lenle peeheeve mes efJeeere SJeb lekeveerkeer meneelee kes ceeOece
mes peeheeveer Ge ieefle jsue eeweesefiekeer hej DeeOeeefjle cebgyeF&Denceoeyeeo neF& mheer[ jsue kee@efj[esj efJekeefmele kejves hej meneesie

keer hegef keer ieF& nw~

Fme Ge ieefle jsue (efpemes yegues ^sve SJeb peeheeve ceW efMebkeevemesve
Yeer kene peelee nw) heefjeespevee kes lenle cebgyeF& SJeb Denceoeyeeo kes
ceOe 505.4 efkeceer. uebyes hej 300 efkeceer. eefle Iebs keer
DeefOekelece jheleej mes yegues ^sve eueeF& peeSieer efpememes en otjer
cee$e 2 Iebs (Jele&ceeve ceW ee$ee kee mecee ueieYeie 8 Iebs) ceW lee
keer pee mekesieer~
Yeejleere jsueJes Deewj peeheeve Debleje&^ere meneesie SpeWmeer (JICA)
eje Fme kee@efj[esj nsleg mebege he mes kejeee ieee JeJenee&lee
DeOeeve pegueeF&, 2015 ceW hetje ngDee Lee~
Fme yegues ^sve heefjeespevee hej ueieYeie 98 npeej kejes[ . keer
ueeiele Deeves kee Deekeueve nw efpemeceW mes ueieYeie 70 npeej
kejes[ . Fme Ge ieefle kee@efj[esj kes efvecee&Ce hej Jee neWies~
peeheeve eje Fme heefjeespevee nsleg 81 eefleMele (80,400
kejes[ .) jeefMe 0.1 eefleMele keer DeleefOeke efjeeeleer yeepe
oj hej GheueyOe kejeves hej menceefle Jee keer ieF& nw~ 50 Je<e&
keer oerIee&JeefOe kes efueS eehle nesves Jeeues Fme $e+Ce hej henues 15
Je<e& leke keesF& yeepe veneR ueiesiee~
GuuesKeveere nw efke Yeejle mejkeej keer [eeceb[ kee@efj[esj kes
lenle osMe kes ye[s MenjeW kees Ge ieefle jsue kes ceeOece mes pees[ves
keer eespevee nw~

eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje 5 veJebyej, 2015 kees nefjeeCee kes

kebg[ueer-meesveerhele efmLele jepeerJe ieebOeer SpegkesMeve efmeer ceW hetJeea
SJeb heefeceer heefjOeere SkemeesmeJes (Eastern and Western Peripheral Expressways) keer DeeOeejefMeuee jKeer ieF&~
FveceW hetJeea heefjOeere SkemeesmeJes (Eastern Peripheral Expressway) ee vesMeveue SkemeesmeJes-2 je^ere jepeOeeveer #es$e ceW
emleeefJele SkemeesmeJes nw efpemekes efJeeereve kees Deiemle, 2015 ceW
keW mejkeej eje mJeerke=efle oer ieF& Leer leLee hejJejer, 2016 mes
heueJeue mes Fmekee efvecee&Ce keee& eejbYe nes ieee nw~
efouueer kees hetJeea Deesj mes yeeFheeme kejves Jeeuee en SkemeesmeJes
efouueer leLee ieeefpeeeyeeo, hejeroeyeeo, esj veesS[e Deewj meesveerhele
kees mebeespekelee GheueyOe kejeSiee~
Fmekes lenle 5,763 kejes[ . keer ueeiele mes 135 efkeceer. uebyes
6-uesve Skemesme keb^esu[ SkemeesmeJes kee efvecee&Ce efkeee peeSiee
efpemekes oes Keb[ hejeroeyeeo-ieeefpeeeyeeo leLee ieeefpeeeyeeo-meesveerhele
neWies~
heefeceer heefjOeere SkemeesmeJes (Western Peripheral Expressway) efouueer kes heefeceer Deesj mes yeeFheeme GheueyOe kejeSiee~
kebg[ueer (meesveerhele) mes heueJeue (hejeroeyeeo) leke 135.6 efkeceer.
uebyes Fme SkemeesmeJes kee efvecee&Ce 2,274 kejes[ . keer ueeiele
mes efkeee peeSiee~
peveJejer, 2016 mes Fme SkemeesmeJes kee efvecee&Ce keee& Yeer eejbYe
nes ieee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 67

Fve oesveeW heefjOeere SkemeesmeJes kes meeLe eOeeveceb$eer ceesoer ves efouueer
kes cegkeejyee eewke mes heeveerhele leke jepeceeie& kes 8-uesve efkeS
peeves keer heefjeespevee (ueeiele-2,129 kejes[ .) kee Yeer efMeueeveeme
efkeee~

efouueer-cesj" SkemeesmeJes kee efMeueeveeme

31 efomebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje Gej eosMe

kes veesS[e ceW yengeleeref#ele efouueer-cesj" SkemeesmeJes (DME :
Delhi-Meerut Expressway) kee efMeueeveeme efkeee ieee~
Fme heefjeespevee keer kegue ueeiele 7,566 kejes[ . Deekeefuele
nw efpemeceW efvecveefueefKele 3 Ieke Meeefceue nQ
(i) [erSceF& ejCe-I : 2,869 kejes[ . keer ueeiele mes
efouueer-cesj" SkemeesmeJes (kegue uebyeeF&-74 efkeceer.) kes
28 efkeceer. uebyeeF& kes efouueer-[emevee Keb[ (14-uesve)
kee efvecee&Ce~
(ii) [erSceF& ejCe-II : 3],575 kejes[ . keer ueeiele mes,
efouueer-cesj" SkemeesmeJes kes 46 efkeceer. uebyeeF& kes [emeveecesj" Keb[ (6-uesve) kee efvecee&Ce~
(iii) 1,122 kejes[ . keer ueeiele mes je^ere jepeceeie& (NH)24 kes 22 efkeceer. uebyeeF& kes [emevee-neheg[ Keb[ keer 6uesefvebie~
efouueer Deewj cesj" kes ceOe Jele&ceeve ceW Skecee$e mebheke& ceeie&
SveSe-58 nw pees efke DeleefOeke ^wefheke kee yeesPe Jenve kej
jne nw~ efouueer-cesj" SkemeesmeJes kes leweej nes peeves hej ve kesJeue
Fme jepeceeie& hej eeleeeele kee oyeeJe kece nes peeSiee, yeefuke
Fmemes efouueer ceW eot<eCe ceW keceer Deeves kes meeLe-meeLe heefeceer
Gej eosMe kee lJeefjle efJekeeme Yeer nesiee~
efouueer-cesj" SkemeesmeJes kee efJekeeme Ske mcee& SkemeesmeJes kes
he ceW efkeee peeSiee~ en veS neFefye[ Sveger cee@[ue (Hybrid
Annuity Model) kes lenle osMe keer eLece heefjeespevee nw~ Fme
SkemeesmeJes hej Deeves-peeves JeeueeW kes efueS ceewmece, ^wefheke Deewj
ogIe&veeDeeW kes yeejs ceW cenJehetCe& meteveeSb osves Jeeueer eCeeefueeeW
kes meeLe cetueYetle megefJeOeeSb eLee- mJeemLe mesJee, hes^esue hebhe,
Jeenve cejccele SJeb jsmesjW Deeefo Yeer GheueyOe kejeF& peeSbieer~

ueKeveT ces^es kes ejCe- 1A kees mJeerke=efle

eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW 22 efomebyej, 2015 kees

mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW ueKeveT ces^es jsue heefjeespevee
kes ejCe-1A kees mJeerke=efle oer ieF&~ en 22 msMeveeW kes meeLe
22.878 efkeceer. keer otjer keJej kejsieer~
Fme heefjeespevee keer ueeiele 6,928 kejes[ . nesieer efpemekee
meceLe&ve keW mejkeej eje 1,300 kejes[ . keer FefkeJeer Deewj
DeOeervemLe $e+CeeW eje efkeee peeSiee~
Fme heefjeespevee kee efeeevJeeve ueKeveT ces^es jsue keeheexjsMeve
(LMRC) eje efkeee pee jne nw efpemekee hegveie&"ve Yeejle mejkeej
Deewj Gej eosMe jepe mejkeej kes mebege mJeeefcelJe Jeeueer kebheveer
kes he ceW efkeee peeSiee~
en heefjeespevee mecee-mecee hej eLeemebMeesefOele efo ces^es jsueJespe

(kebm^keMeve Dee@he Jekeme&) Ske, 1978; efo ces^es jsueJespe

(Dee@hejsMeve Sb[ ceWsveWme) Ske, 2002; leLee efo jsueJespe
Ske, 1989 kes JewOeeefveke oeejs kes lenle DeeSieer~
Fme heefjeespevee kes eLece ejCe kes lenle 22.878 efkeceer. uebyes
hej ces^es jsue eueeF& peeSieer efpemeceW eejyeeie mes npejleiebpe
leke 3.440 efkeceer. Yeeie Yetefceiele leLee Mes<e 19.438 efkeceer.
Yeeie SefueJess[ nesiee~ Fme eLece ejCe kes lenle 19 SefueJess[
Deewj 3 Yetefceiele msMeve neWies~
Fme hej ces^es ^sve kee heefjeeueve efomebyej, 2016 leke
mebYeeefJele nw~ Fmekeer Deewmele ieefle 32-34 efkeceer. eefle Iebe
nesieer~ ces^es jsue mQ[[& iespe (1435 mm) hej euesieer leLee
FmeceW meeceevele: 6 keese keer Ske jske nesieer, efpemekeer ee$eer
#ecelee 1574 nesieer~
Deve veF& ces^es jsue heefjeespeveeSb
29 petve, 2015 kees esVeF& keer cegKeceb$eer pes. peeueefuelee
eje esVeF& ces^es kes eLece ejCe (keeseceyes[g-Deueevogj) kes
MegYeejbYe kes meeLe ces^es jsue megefJeOee Jeeuee esvveF& Yeejle kee
7Jeeb Menj yeve ieee nw~ Fme ces^es kes GodIeeve kes DeJemej
hej Fmekeer eeueke Ske ceefnuee LeeR~
Fmemes hetJe& 3 petve, 2015 kees jepemLeeve keer cegKeceb$eer
JemebgOeje jepes eje njer Peb[er efoKeekej peehegj kes ceevemejesJej
ces^es msMeve mes peehegj ces^es ^sve kee MegYeejbYe efkeee ieee Lee~
peehegj SJeb esVeF& cese^ s jsue eCeeueer keesuekeelee, efouueer SvemeerDeej,
yebieueg, ieg[ ieebJe Deewj cebyg eF& kes yeeo Yeejle keer eceMe: "eR
SJeb meeleJeeR mebeeefuele cese^ s jsue eCeeueer yeveer nQ~
18 Dekeyt ej, 2014 kees keWere cebe$f eceb[ue eje Denceoeyeeo cese^ s
jsue heefjeespevee kes eLece ejCe (kegue 35.96 efkeceer.) kes efvecee&Ce nsleg
10,773 kejes[ . kes DeeJebve kees mJeerke=efle oer ieF&~
21 Deiemle, 2014 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje veeiehegj
ces^es jsue heefjeespevee keer DeeOeejefMeuee jKeer ieF&~
8 petve, 2014 kees cebgyeF& ceW JejmeesJee-DebOesjer-Ieekeeshej kes
ceOe 11.4 efkeceer. uebyeer ueeFve hej ces^es jsue mesJee kee
heefjeeueve eejbYe ngDee~ cebgyeF& ces^es jsue kee mebeeueve cebgyeF&
ceneveiej #es$e efJekeeme eeefOekejCe, efjueeebme Fbeem^keej Deewj
JesDeesefueee ^ebmehees& kes mebege Gheece cebgyeF& ces^es Jeve ee.
efue. (MMOPL) kes lenle efkeee pee jne nw~ en Yeejle keer
henueer meeJe&peefveke-efvepeer Yeeieeroejer Jeeueer ces^es jsue heefjeespevee
nw efpemeceW leerveeW ejCeeW (efvecee&Ce, mebeeueve Deewj jKejKeeJe)
keer efpeccesoejer efvepeer #es$e kees meeQheer ieF& nw~
30 peveJejer, 2014 kees keWere cebef$eceb[ue ves meeJe&peefveke
heefjJenve eCeeueer ceW megOeej ueeves Deewj Menj ceW Deefleefje
meeJe&peefveke heefjJenve keer megefJeOee kes cesvepej yebieueg ces^es
jsue heefjeespevee kes otmejs ejCe kees cebpetjer eoeve keer~
Fme heefjeespevee nsleg [erSceDeejmeer (efouueer ces^es jsue kee@heexjsMeve)
cee@[ue Deheveeee ieee nw efpemekes lenle FefkeJeer kes Deefleefje Mes<e
efJee hees<eCe nsleg keW mejkeej kes ceeOece mes yeee $e+Ce eehle efkeS
peeves keer Yeer JeJemLee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 68

ueKeveT ces^es jsue heefjeespevee kee meueenkeej ces^es cewve kes veece
mes eefme F&. eerOejve kees yeveeee ieee nw~
Gej eosMe yepe 2015-16 ceW ueKeveT ces^es nsleg 425
kejes[ . keer JeJemLee kejves kes meeLe jepe kes Deeieje, keevehegj,
JeejeCemeer Deewj cesj" ceW Yeer ces^es jsue heefjeespeveeSb eejbYe efkeS
peeves kee efveCe&e efueee ieee Lee~ neue ner ceW Fueeneyeeo ceW Yeer
ces^es jsue heefjeespevee eejbYe efkeS peeves keer Iees<eCee cegKeceb$eer eje
keer ieF& nw~

Deue mesleg je^ kees meceefhe&le

24 efomebyej, 2015 kees keWere j#ee ceb$eer ceveesnj heefj&kej eje

peccet SJeb keMceerj jepe kes peccet #es$e kes ke"gDee efpeues kes
yemeesnueer ceW jeJeer veoer hej efveefce&le Deue mesleg kees je^ kees
meceefhe&le efkeee ieee~
145 kejes[ . keer ueeiele mes efveefce&le Fme 592 ceerj uebyes
kesyeue-ms[ (Cable-stayed) efyepe mes efnceeeue eosMe SJeb hebpeeye
leLee peccet keMceerj SJeb keMceerj kes ceOe mebheke& mebeespekelee ceW keeheer
megOeej ngDee nw Deewj es Ske-otmejs kes Deewj efveke Dee ieS nQ~ en
yemeesnueer kees ogvesje mes pees[ ves Jeeues ceeie& hej yeveeee ieee nw~
leejeW hej Petueves Jeeuee en Yeejle kes Thejer Gejer Yeeie kee
henuee Deewj osMe ceW Deheveer lejn kee eewLee hegue nw~ Fme lejn
kes leerve Deve hegue cebgyeF& (jepeerJe ieebOeer yeebe-Jeueea meer efuebke),
Fueeneyeeo (veee vewveer efyepe) leLee keesuekeelee (efyeodeemeeiejngieueer efyepe) ceW nQ~

mebMeesefOele je^ere peueceeie& efJeOeseke, 2015

21 efomebyej, 2015 kees ueeske meYee eje mebMeesefOele je^ere

peueceeie& efJeOeseke, 2015 heeefjle kej efoee ieee~
Fmemes HetJe& 9 efomebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer
DeOe#elee ceW mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW je^ere
peueceeie& efJeOeseke (The National Waterways Bill), 2015
ceW mebMeesOeveeW kees mJeerke=efle eoeve keer ieF& Leer~
mebMeesefOele je^ere peueceeie& efJeOeseke, 2015 kes lenle 5 Jele&ceeve
je^ere peueceeieeX mebyebOeer DeefOeefveeceeW kees efvejmle kej Gvekees Fmeer
efJeOeseke kes oeejs ceW ueeS peeves nsleg eeJeOeeve efkeee ieee nw~
meeLe ner 106 Deefleefje DebleoxMeere peueceeieeX kees veew heefjJenve
nsleg je^ere peueceeie& (NW-National Waterway) Ieesef<ele kejves
kee eeJeOeeve efkeee ieee nw~ Fme ekeej Fme efJeOeseke kes DeefOeefveeefcele
nesves kes yeeo osMe ceW je^ere peueceeieeX keer mebKee ye{kej 111 nes
peeSieer~
GuuesKeveere nw efke keW mejkeej Yeejleere DebleoxMeere peueceeie&
eeefOekejCe (IWAI) kes ceeOece mes veew heefjJenve nsleg efkemeer
DebleoxMeere peueceeie& kee leYeer efJekeeme kej mekeleer nw peyeefke mebmeo
eje keevetve kes lenle Gmes je^ere peueceeie& Ieesef<ele efkeee peeS
(mebefJeOeeve keer 7JeeR Devegmeteer keer mebIe meteer keer eefJeef 24 kes
lenle je^ere peueceeieeX kes meboYe& ceW keW mejkeej ner keevetve yevee
mekeleer nw)~

efkemeer DebleoxMeere peueceeie& kees je^ere peueceeie& Ieesef<ele kej efoS

peeves hej GmeceW penepejeveer kes efJekeeme Deewj efveeceve leLee eb$eeeefuele
JeenveeW eje veew heefjJenve keW mejkeej kes DeefOekeej #es$e ceW Dee
peelee nw leLeeefhe peue kes Gheeesie, mebyebefOele Yetefce, Keefvepe,
DeJeeJe, Oeeleg, yeeuet Deeefo kes mJeeefcelJe kee DeefOekeej jepe
mejkeej kes ner heeme jnlee nw~
GuuesKeveere nw efke Yeejle kes kegue DebleoxMeere heefjJenve ceW peueceeieeX
kee Yeeie cee$e 0.4 eefleMele ner nw peyeefke veerojueQ[dme ceW es 42
eefleMele, eerve ceW 8.7 eefleMele Deewj Decesefjkee ceW 8 eefleMele kes
mlej hej nw~
Deye leke Ieesef<ele je^ere peueceeie&
efJeiele 30 Je<eeX ceW Yeejle ceW Deye leke kesJeue 5 peueceeieeX
kees ner je^ere peueceeie& (kegue uebyeeF& ueieYeie 4,382 efkeceer.)
Ieesef<ele efkeee pee mekee nw~ es nQ
a. NW-1 (1986 ceW Ieesef<ele) : iebiee-YeeieerjLeer-ngieueer
veoer eCeeueer kee Fueeneyeeo-nefuoee m^se (Gej eosMe,
efyenej, PeejKeb[ SJeb he. yebieeue ceW efJemleeefjle; kegue
uebyeeF&-1,620 efkeceer.)~
b. NW-2 (1988 ceW Ieesef<ele) : yeeheg$e veoer kee Oegyejermeeefoee m^se (Demece ceW; kegue uebyeeF&-891 efkeceer.)~
c. NW-3 (1993 ceW Ieesef<ele) : heefeceer le venj kee
keesehegjce-kesjue m^se (kesjue ceW Geesieceb[ue SJeb
ebheekekeje venjeW kes YeeieeW kes meeLe; kegue uebyeeF&-205
efkeceer.)~
d. NW-4 (2008 ceW Ieesef<ele) : ieesoeJejer kes Yeeeuecejepeecebger m^se SJeb ke=<Cee kes Jepeerjeyeeo-efJepeeJee[e
m^se kes meeLe keekeervee[e-heg[gesjer venj (DeebOe eosMe,
leefceuevee[g SJeb heg[gesjer ceW efJemleeefjle; kegue uebyeeF&1,095 efkeceer.)~
e. NW-5 (2008 ceW Ieesef<ele) : Deesef[Mee Deewj he.
yebieeue ceW yeeeCeer veoer kee leeueej-Oeeceje m^se, hetJeea
le venj kee efpeDeeveKeeueer-eejyeefleee m^se, celeeF&
veoer kee eejyeefleee-Oeeceje m^se Deewj ceneveoer [sue
veefoeeW kee cebieueie[er-heejeoerhe m^se (kegue uebyeeF&623 efkeceer.)~

hetJeea SJeb heefMeceer [sef[kess[ es kee@efj[esj

24 petve, 2015 kees DeeefLe&ke ceeceueeW hej cebef$eceb[ueere meefceefle

(CCEA) eje Yeejleere jsueJes keer cenJeekeeb#eer ceeue eeleeeele
heefjeespeveeDeeW-hetJeea SJeb heefMeceer [sef[kess[ es kee@efj[esj (DFC)
kes efueS 81,459 kejes[ . kes mebMeesefOele ueeiele Devegceeve kees
mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
Fme mebMeesefOele ueeiele ceW Fve meceefhe&le ceeue eeleeeele ieefueeejeW
(kegue uebyeeF& ueieYeie 3,360 efkeceer.) keer efvecee&Ce ueeiele (hetJeea
[erShemeer-26,674 kejes[ . SJeb heefeceer [erShemeer-46,178
kejes[ .) leLee Yetefce DeefOeenCe ueeiele (8,067 kejes[ .
Meeefceue nw~ Fvekes Deefleefje 534 efkeceer. kes meesveeieej-oevekegveer
Keb[ kee efvecee&Ce heerheerheer ceeOece mes efkeee peeSiee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 69

1.
2.
3.
4.

hetJeea [erShemeer nsleg efJeMJe yeQke eje leLee heefeceer [erShemeer nsleg
peeheeve Debleje&^ere meneesie SpeWmeer (JICA) eje meneelee eoeve
keer pee jner nw~
1,856 efkeceer. uebyee hetJeea [erShemeer heefece yebieeue kes oevekegveer
mes eejbYe neskej PeejKeb[, efyenej, Gej eosMe SJeb nefjeeCee nesles
ngS hebpeeye kes uegefOeeevee leke peeSiee peyeefke 1,504 efkeceer.
uebyee heefMeceer [erShemeer Gej eosMe kes oeojer kees cebgyeF& kes
peJeenjueeue vesn hees& mes pees[siee pees efke je^ere jepeOeeveer #es$e,
nefjeeCee, jepemLeeve, iegpejele SJeb ceneje^ mes iegpejsiee~
Fve meceefhe&le ceeue ieefueeejeW kes heuemJehe me[ke ceeie& mes jsue
ceeie& kees ceeue eeleeeele kes mLeeveeblejCe kes ceeOece mes 30 Je<eeX
ceW 457 efceefueeve ve CO2 mecelegue Glmepe&ve keewleer GheueyOe
nesieer~
2021-22 ceW hetJeea [erShemeer mes 153 efceefueeve ve leLee
heefMeceer [erShemeer mes 161 efceefueeve ve ceeue eeleeeele Deekeefuele
nw efpemekes ye{kej 2036-37 ceW eceMe: 251 efceefueeve ve
SJeb 284 efceefueeve ve kes mlej hej henbgeves kee Devegceeve Jee
efkeee ieee nw~
YeeJeer jsueJes es kee@efj[esj
hetJe&-heefeceer kee@efj[esj (keesuekeelee-cebgyeF&) - ueieYeie 2,330
efkeceer.
Gej-oef#eCe kee@efj[esj (efouueer-esVeF&) - ueieYeie 2,343
efkeceer.
hetJeea leere kee@efj[esj (Ke[iehegj-efJepeeJee[e) - ueieYeie 1,100
efkeceer.
oef#eCeer kee@efj[esj (esVeF&-ieesJee) - ueieYeie 899 efkeceer.

hesce-Fbef[ee eespevee

Yeejle-vesheeue cew$eer yeme mesJee

8 Deewue, 2015 kees keWere Yeejer Geesie SJeb meeJe&peefveke

Gece ceb$eer Deveble ieerles eje hesce (FAME : Faster Adop-

Fme eespevee kes eLece ejCe kee efeeevJeeve 2 Je<eeX (201516 SJeb 2016-17) ceW 795 kejes[ . kes DeeJebve kes meeLe
eejbYe efkeee ieee nw~
en osMe ceW heee&JejCe-efce$e JeenveeW kes efJeee kees lJeefjle ieefle mes
ye{eJee osves nsleg eebjYe efJeegle ceesefyeefueer nsleg je^ere efceMeve
(NMEM : National Mission on Electric Mobility Je<e& 2011 ceW mJeerke=le) kes Yeeie kes he ceW eejbYe efkeee ieee nw~
hesce-Fbef[ee eespevee kee GsMe osMe ceW neFefye[ SJeb efJeegle
JeenveeW kees lespeer mes Deheveeves Deewj Gvekes efJeefvecee&Ce kees eeslmeeefnle
kejvee nw~ en eespevee meYeer ekeej kes JeenveeW-t, Leer SJeb heesj
Jneruej, keej, SuemeerJeer, yeme Deeefo) leLee meYeer lejn kes neFefye[
Deewj hetCe&le: Fuesefke^ke JeenveeW kes efueS nw~
3-efmeerpe hesce Fbef[ee Fkees [^eFJe kee Deeeespeve 26 veJebyej,
2015 kees veF& efouueer ceW, 30 veJebyej, 2015 kees peehegj ceW
leLee 7 efomebyej, 2015 kees eb[erie{ ceW efkeee ieee~

4 peveJejer, 2016 kees Yeejle Deewj vesheeue kes ceOe veF& cew$eer
yeme mesJee kee efveeefcele eeeueve eejbYe ngDee~ pevejLe veeceke en
JeeF&-heeF& megefJeOeeege Jeeleevegketefuele yeme mesJee veF& efouueer mes
GejeKeb[ kes echeeJele efpeues efmLele yeveyeemee nesles ngS vesheeue kes
meerceeJeleea efpeues kebevehegj kes cenW veiej leke eueeF& pee jner nw~
Yeejle Deewj vesheeue kes ceOe Fme hej 27 Je<eeX yeeo yeme mesJee
eejbYe ngF& nw~
Fmemes hetJe& Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer vesheeue ee$ee kes
oewjeve 25 veJebyej, 2015 kees Yeejle Deewj vesheeue kes ceOe
ceesj Jeenve kejej kes efueS mecePeewlee %eeheve hej nmlee#ej efkeS
ieS Les leLee kee"ceeb[t-efouueer yeme mesJee (heMgeheefleveeLe Skemeesme)
kees njer Peb[er efoKeekej jJeevee efkeee ieee Lee~
lelheeele 4 ceee&, 2015 kees JeejeCemeer Deewj kee"ceeb[t kes yeere
yeme mesJee kee MegYeejbYe efkeee ieee Lee pees efke JeejeCemeer mes
Deepeceie{, megveewueer, YewjnJee nesles ngS kee"ceeb[t leke ueieYeie
600 efkeceer. keer otjer lee kejleer nw~ Fmekes Deefleefje Yeejle Deewj
vesheeue kes ceOe yeme mesJee nsleg veF& efouueer-heesKeje kees Yeer
Devegceesefole kej efoee ieee nw~

hetJeexej SJeb PeejKeb[ ceW veF& jsue ueeFveeW kee MegYeejbYe

tion and Manufacturing of Hybrid and Electric Vehicles)-Fbef[ee eespevee kee MegYeejbYe efkeee ieee~

GuuesKeveere nw efke Yeejle ceW eeefhe DeefOekeebMe (75-85)

efJeegle kee Glheeove peerJeeMce FOeveeW (keeseuee, eeke=efleke iewme SJeb
lesue) mes neslee nw leLeeefhe es hetCe& Fuesefke^ke Jeenve iewmeesueerve
eeefuele JeenveeW keer leguevee ceW 35-45 leke kece Co2
Glmeefpe&le kejWies leLee YeefJe<e ceW osMe ceW DeefOekeeefOeke veJeerkejCeere
Tpee& Glheeove kes meeLe leovegmeej Fvekes keejCe nesves Jeeuee Co2
Glmepe&ve Yeer kece neslee peeSiee~

20 hejJejer, 2015 kees DeCeeeue eosMe kes 29JeW mLeehevee

efoJeme kes DeJemej hej eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje Feveiej ceW
nejceger-veenjueeiegve jsue ueeFve kees je^ kees meceefhe&le efkeee
ieee~ nejceger-veenjueeiegve jsue ueeFve kes MegYeejbYe kes meeLe Deye
DeCeeeue eosMe keer jepeOeeveer Feveiej efouueer mes jsue mesJee kes
peefjS peg[ ieF& nw~
20 hejJejer, 2015 kees ner eOeeveceb$eer ceesoer ves PeejKeb[ kes
npeejeryeeie ceW jsueJes msMeve leLee npeejeryeeie-kees[jcee jsue ueeFve kee
GodIeeve efkeee~ Fmekes meeLe ner Deye leke jsue mesJee mes Jebef ele jne
npeejeryeeie efpeuee osMe kes jsueJes ceeveefe$e hej Dee ieee nw~
Fmemes hetJe& 29 veJebyej, 2014 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves
cesIeeuee kes veeLe& ieejes efnume efpeues kes ceWoer heLeej jsueJes msMeve mes
Demece kes ogOeveesF& kes yeere efveeefcele jsue mesJee kees njer Peb[er
efoKeeF& Leer~ Demece Deewj DeCeeeue kes yeeo cesIeeuee hetJeexej kee
leermeje jepe nw peneb jsue megefJeOee GheueyOe ngF& nw~

Yeejle-yeebiueeosMe yeme mesJeeSb

6 petve, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves Deheveer yeebiueeosMe

ee$ee kes oewjeve yeebiueeosMeer eOeeveceb$eer MesKe nmeervee Deewj heefece
yebieeue keer cegKeceb$eer cecelee yevepeea kes meeLe mebege he mes Yeejle

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 70

Deewj yeebiueeosMe kes ceOe oes yeme mesJeeDeeW kee MegYeejbYe efkeee
(a) {ekee-efMeueebie-iegJeeneer yeme mesJee : en yeme mesJee
mehleen ceW 6 efoveeW kes efueS {ekee Deewj iegJeeneer kes
ceOe eejbYe keer ieF& nw efpemeceW oes mehespe efMeueebie Deewj
efmeuen nQ~
(b) keesuekeelee-{ekee-Deiejleuee yeme mesJee : Fmekes ceeOece mes
keesuekeelee mes Deiejleuee leke meerOeer yeme mesJee eejbYe keer
ieF& nw efpemeceW Ske mehespe {ekee nw~ Fme yeme mesJee kes
eejbYe mes heefece yebieeue Deewj ef$ehegje keer jepeOeeefveeeW kes
ceOe me[ke ee$ee mecee keeheer kece nes ieee nw~ en yeme
mesJee Yeer mehleen ceW 6 efove euesieer~
Yeejle-ceebceej yeme mesJee
9 efomebyej, 2015 kees ceefCehegj kes cegKeceb$eer Deeskejece
Fyeesyeer efmebn eje ceefCehegj keer jepeOeeveer Fcheeue mes ceebceej kes
hee&ke Menj yeeieeve Deewj Jeneb keer jepeOeeveer ves heer lee nesles ngS
ceeb[ues leke kegue 595 efkeceer. me[ke ceeie& nsleg hejer#eCe ee$ee kees
njer Peb[er efoKeekej jJeevee efkeee ieee~ GuuesKeveere nw efke Yeejle
mes ceebceej Deewj efhej LeeF&ueQ[ leke peeves Jeeues ef$e-je^ jepeceeie&
nsleg ceee&, 2016 leke mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle nesves keer
DeeMee Jee keer ieF& nw~ Fmeer ef$ehe#eere jepeceeie& kes ceebceej efmLele
leecet-keeF&ieesve-keeuesJee (erkeskes) me[ke Keb[ hej mebheke& me[keeW
meefnle 69 hegueeW kes efvecee&Ce kees 371.58 kejes[ . keer
Devegceeefvele ueeiele mes Yeejle kes keWere cebef$eceb[ue eje 30
efomebyej, 2015 kees mJeerke=efle oer ieF& nw Deewj Fme heefjeespevee kes
2019-ceOe leke hetCe& nesves kee Deekeueve Jee efkeee ieee nw~
erkeskes me[ke Keb[ emleeefJele Fcheeue-ceeb[ues yeme mesJee kes
ceeie& kee Yeer Yeeie nw~

ee keer efJemleeje SejueeFve kee heefjeeueve eejbYe

9 peveJejer, 2015 kees ee mecetn Deewj efmebieehegj SejueeFbme
(TATA-SIA) kes mebege Gheece Jeeueer SejueeFve efJemleeje
(Vistara) ves Yeejle ceW hetCe& efJeceeve mesJee kes meeLe Deheveer Iejsuet
G[eveW eejbYe kej oeR~
Fmekes meeLe ner ee mecetn keer 6 oMeke keer uebyeer DeJeefOe kes yeeo
hegve: osMe kes hetCe& efJeceeveve #es$e ceW Jeehemeer ngF& nw~
efJemleeje ee-SmeDeeF&S mebege Gheece kee yeeb[ veece nw leLee
Fme Gheece ceW ee mebme keer 51 eefleMele Deewj SmeDeeF&S keer
49 eefleMele efnmmesoejer nw~
efJemleeje, meeJe&peefveke #es$e keer Sej Fbef[ee Deewj efvepeer efJeceeveve
kebheveer pes SejJespe kes yeeo leermejer hetCe& efJeceeveve mesJee
kebheveer nw~
yeeryeerDeeF&Sve ceesj Jeenve kejej
15 petve, 2015 kees Yeteve keer jepeOeeveer efLechet ceW 4
meeke& osMeeW- yeebiueeosMe, Yeteve, Yeejle Deewj vesheeue (BBIN) kes
heefjJenve cebef$eeeW keer yew"ke ceW Fve osMeeW kes yeere ee$eer, efvepeer SJeb
keeieex JeenveeW kes eeleeeele kes efJeefveeceve nsleg ceesj Jeenve kejej
(BBIN Motor Vehicle Agreement) hej nmlee#ej efkeS
ieS~ %eeleJe nw efke Fme mecePeewles kees Yeejle kes keWere cebef$eceb[ue
eje 10 petve, 2015 kees mJeerke=efle oer ieF& Leer~ Fme mecePeewles
hej nmlee#ej kes heuemJehe Deye Fme Ghe-#es$e ceW Fve osMeeW kes
yeere meercee-heej me[ke eeleeeele megjef#ele, DeeefLe&ke he mes eYeeJeer
Deewj heee&JejCeere ef mes Devegketue nesiee~

eer ceelee Jew<Cees osJeer keje-TOecehegj jsue ueeFve

Yeejle keer henueer meerSvepeer-eeefuele ^sve

14 peveJejer, 2015 kees keWere jsue ceb$eer megjsMe eYeg eje osMe
keer henueer meerSvepeer (CNG-Compressed Natural Gas)
FOeve mes eeefuele owefveke ^sve kees jsJee[er pebkeMeve (nefjeeCee) mes
jesnleke kes efueS njer Peb[er efoKeekej jJeevee efkeee ieee~
eejbefYeke he mes en ^sve Deheves kegue FOeve GheYeesie kes 20
eefleMele kes efueS meerSvepeer kee Gheeesie kejsieer leLee Fmes eefceke
he mes ye{ekej 50 eefleMele leke efkeee peeSiee~ Mes<e FOeve kes
he ceW en [erpeue kee eeesie kejsieer~ Fme ^sve kes 1,400 HP
kes Fbpeve kees oesnjs FOeve (Duel Fuel) Gheeesie nsleg me#ece yeveeves
kes efueS Oetceve (Fumigation) eeweesefiekeer kee eeesie kej GVeefele
efkeee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke meerSvepeer Fbpeve legueveelceke he mes kece
eot<eCe GlheVe kejlee nw~ en [erpeue Fbpeve keer leguevee ceW 90
eefleMele leke kece keeye&ve ceesveesDee@kemeeF[, 25 eefleMele leke
kece keeye&ve [eFDee@kemeeF[, 35 eefleMele leke kece veeF^espeve
Dee@kemeeF[dme Deewj 50 eefleMele leke kece iewj-cesLesve neF[^eskeeye&vme
kee Glmepe&ve kejlee nw~

4 pegueeF&, 2014 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves peccet SJeb

keMceerj ceW eer ceelee Jew<Cees osJeer keje-TOecehegj jsue ueeFve kees
je^ kees meceefhe&le efkeee~ meeLe ner GvneWves Fme ueeFve hej keje
mes TOecehegj kes ceOe henueer ^sve (Ske DMU) kees Yeer keje kes
veJeefveefce&le msMeve mes njer Peb[er efoKeekej jJeevee efkeee~
keje mes TOecehegj (Fvekes ceOe Ske ese msMeve eke jKeJeeue
nw) kes ceOe ^sve kee efveeefcele heefjeeueve 14 pegueeF&, 2014 mes
eejbYe ngDee nw leLee Fmekee veece eOeeveceb$eer kes megPeeJe hej eer
Meefe Skemeesme jKee ieee nw~
%eeleJe nw efke keje-TOecehegj jsue ueeFve Gejer jsueJes keer
cenJeekeeb#eer TOecehegj-keje-keepeeriebg[-eerveiej-yeejecetuee jsueJes
ueeFve (USBRL) heefjeespevee kee Ske Yeeie nw~ Fmes je^ere
cenJe keer heefjeespevee Ieesef<ele efkeee ieee nw~
veJeefveefce&le TOecehegj-eer ceelee Jew<Cees osJeer keje jsue ueeFve keer
uebyeeF& 25.6 efkeceer. nw efpemeceW 9.4 efkeceer. kee TOecehegj-eke
jKeJeeue leLee 15.5 efkeceer. kee eke jKeJeeue-eer ceelee Jew<Cees
osJeer keje Yeeie Meeefceue nw~ TOecehegj-keje jsue ueeFve kee 40
eefleMele (10.9 efkeceer.) Yeeie megjib eeW mes neskej iegpejlee nw leLee Fme
hej 1 cenJehetCe&, 7 ecegKe Deewj 29 ess hegue nQ~ Fme hej Peppej
veoer hej efmLele hegue osMe kee meyemes uebyee merue ie[&j hegue (TbeeF&
85 ceer. SJeb 154-154 ceer. uebyeeF& kes oes Yeeie) nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 71

GuuesKeveere nw efke peccet kees TOecehegj mes henues ner (2005 ceW
hetCe&) 53 efkeceer. jsue ueeFve mes pees[e pee egkee nw leLee Deye
TOecehegj kes keje mes peg[ves mes Yeejleere jsue vesJeke& mes meerOes ceeb
Jew<Cees osJeer oMe&ve nsleg keje leke henbgee pee mekelee nw~
otmejer Deesj USBRL heefjeespevee kes lenle keepeeriebg[ mes yeejecetuee
keer 112 efkeceer. jsue ueeFve Deketyej, 2009 ceW ner hetCe& neskej
eejbYe keer pee egkeer nw leLee Fmes keepeeriebg[ mes peccet kes yeefveneue
leke ye{eee pee egkee nw efpememes Fme Yeeie keer kegue uebyeeF& 130
efkeceer. nes ieF& nw~ 26 petve, 2013 kees yeefveneue Deewj keepeeriebg[
kes ceOe heerj hebpeeue jsue megjbie kee GodIeeve ngDee Lee~
Jele&ceeve ceW keje mes yeefveneue kes Yeeie hej efvecee&Ce keee& peejer nw,
efpemekes Je<e& 2018 ceW hetCe& nesves kes meeLe keMceerj Ieeer Mes<e
Yeejleere jsue vesJeke& mes mecegefele he mes peg[ peeSieer~
Yeejle keer eLece ceesveesjsue kee MegYeejbYe
mJeeleb$eesej Yeejle keer henueer ceesveesjsue cegbyeF& ceW eejbYe keer
ieF& nw efpemekee GodIeeve 1 HejJejer, 2014 kees mebheVe ngDee~
cegbyeF& ceesveesjsue eLece ejCe ceW Je[euee mes escyetj kes yeere (kegue
uebyeeF& 8.93 efkeceer) Meg keer ieF& nw~ cegbyeF& ceesveesjsue kes eejbYe
kes meeLe Yeejle Deye Decesefjkee, pece&veer, eerve, peeheeve, Dee@m^sefueee
Deewj ceuesefMeee pewmes meeJe&peefveke heefjJenve kes efueS ceesveesjsue kee
Gheeesie kejves Jeeues efJeefMe osMeeW kes keueye ceW Meeefceue nes ieee nw~
cegbyeF&-ceesveesjsue kes efleere ejCe (Je[euee mes meble iee[ies cenejepe
eewke/pewkeye mee|keue leke) kes eejbYe nesves (ceOe 2015 leke
mebYeeefJele) hej Fmekeer kegue uebyeeF& 19.54 efkeceer nes peeSieer
Deewj leye en efJee kee otmeje meyemes uebyee ceesveesjsue kee@efj[esj
nesiee~ peeheeve keer Deesmeekee ceesveesjsue Jele&ceeve ceW efJee keer meyemes
uebyeer ceesveesjsue ueeFve nw~
eerve-Fb[esvesefMeee kes ceOe leere ieefle jsue ueeFve efvecee&Ce
mecePeewlee : Fb[esvesefMeee ves Deheves eneb henueer leere ieefle keer jsue
ueeFve efyeeves kes efueS 16 Deketyej, 2015 kees eerve mes 5.5
efyeefueeve Decesefjkeer [e@uej kee mecePeewlee efkeee, efpemekes lenle
160 efkeceer. uebyeer leereieefle keer jsue ueeFve efyeeF& peeSieer, pees
efke Fb[esvesefMeee keer jepeOeeveer pekeelee& mes hene[er #es$e yeebogbie kees
pees[sieer~
meeFbme Skemeesme keueeFces SkeMeve mhesMeue (SmeF&meerSSme)
: veF& efouueer kes meheojpebie jsueJes msMeve mes 15 Deketyej ,
2015 kees meeFbme Skemeesme keueeFces SkeMeve mhesMeue
(SmeF&meerSSme) kees keWere jsue ceb$eer megjsMe eYeg, efJe%eeve SJeb
eeweesefiekeer leLee Yet-efJe%eeve ceb$eer [e@. n<e&JeOe&ve leLee heee&JejCe,
Jeve SJeb peueJeeeg heefjJele&ve jepe ceb$eer (mJeleb$e eYeej) ekeeMe
peeJe[skej eje njer Peb[er efoKeekej jJeevee efkeee ieee~
%eeveesoe Skemeesme : 18 efomebyej, 2014 kees efouueer
efJeMJeefJeeeuee keer 5JeeR %eeveesoe Skemeesme Gej-hetJe& kes efueS
efouueer kes meheojpebie jsueJes msMeve mes jJeevee keer ieF&~ en
Skemeesme 18 mes 29 efomebyej, 2014 kees Mew#eefCeke GsMe mes
Gej-hetJe& kes meYeer 8 jepeeW mes neskej iegpejer~ Fme ee$ee kes yeeo
efouueer efJeMJeefJeeeuee ves Oejesnj : o iueesjer Dee@he o veeLe& F&m
veeceke hegmleke ekeeefMele keer~

Yeejle kes jsueJes peesve

peesve
cegKeeuee
1. Gejer jsue (NR)
veF& efouueer
2. heefeceer jsueJes (WR)
cebgyeF& (ee& ies)
3. oef#eCe ceOe jsueJes (SCR)
efmekebojeyeeo
4. oef#eCe-hetJe& jsueJes (SER)
keesuekeelee
5. ceOe jsueJes (CR)
cebgyeF& meW^ue
6. oef#eCeer jsueJes (SR)
esVeF&
7. Gej-hetJeea jsueJes (NER)
ieesjKehegj (G. e.)
8. hetJeea jsueJes (ER)
keesuekeelee
9. Gej-hetJeea meerceeble jsueJes (NEFR)
ceeefueieebJe (iegJeeneer)
10. hetJeea ceOe jsueJes (ECR)
nepeerhegj (efyenej)
11. Gej-heefece jsueJes (NWR)
peehegj (jepemLeeve)
12. hetJeea leJeleea jsueJes (ECR)
YegJevesMJej (G[ermee)
13. Gej-ceOe jsueJes (NCR)
Fueeneyeeo (G. e.)
14. oef#eCe-heefece jsueJes (SWR)
ngyeueer (OeejJee[,
kevee&ke)
15. heefece-ceOe jsueJes (WCR)
peyeuehegj (ce. e.)
16. oef#eCe hetJe& ceOe jsueJes (SECR)
efyeueemehegj (eermeie{)
17. keesuekeelee ces^es (KMR)
keesuekeelee
Yeejle keer leerve meyemes uebyeer jsue mesJeeSb

efJeJeske Skemeesme (ef[yetie{ mes keveekegceejer) 4286 efkeceer.

efncemeeiej Skemeesme (keveekegceejer mes peccetleJeer)3715 efkeceer.

ef[yetie{ esVeF& (ef[yetie{ mes esVeF&)

3352 efkeceer.
jepeerJe ieebOeer meceger efuebke hegue : en Yeejle kee henuee
meceger hegue nw, pees efke cebgyeF& kes yeeve Deewj Jeueea kes ceOe
DeJeefmLele nw~ Fme hegue kee efvecee&Ce efnvogmleeve kebm^keMeve kebheveer
eje kejJeeee ieee~ ome uesveeW Jeeuee en hegue 5.6 efkeceer. uebyee
nw~ Fmekeer oes uesves yeme heefjJenve kes efueS nQ, peyeefke Dee" uesves
meeceeve eeleeeele kes efueS nQ~ Fme hegue kes efvecee&Ce hej kegue
1600 kejes[ hees kee Kee& Deeee~ Fme hegue kee ueeskeehe&Ce
30 petve, 2009 kees efkeee ieee~
ecegvee SkemeesmeJes
Yeejle kes Fme meyemes uebyes 6 uesve (eew[eF& ueieYeie 100
ceer.) keb^esue-Skemesme SkemeesmeJes kee efvecee&Ce pesheer mecetn eje
12,839 kejes[ . keer ueeiele mes efkeee ieee nw~ 165.537
efkeceer. uebyeeF& Jeeuee en SkemeesmeJes ieewleceyeg veiej, Deueerie{,
ceLegje, neLejme SJeb Deeieje efpeueeW mes neskej iegpejlee nw leLee en
keevehegj peeves Jeeues je^ere jepeceeie& meb. 2 mes peekej efceuelee nw~
Fme SkemeesmeJes kees 120 efkeceer. eefle Iebe keer ieefle kes Deveghe
ef[peeFve efkeee ieee nw leLee Fmekes yeve peeves mes Deeieje Deewj
efouueer kes ceOe me[ke ceeie& mes ee$ee ceW ueieves Jeeuee mecee Iekej
DeeOee jn ieee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 72

heefjJenve : Deve cenJehetCe& leLe

iegjspe : hejJejer, 2016 ceW osMe keer meyemes uebyeer megjbie peccet-keMceerj kes iegjspe ceW
yeveeves keer Iees<eCee keer ieF&~ Fme 18 efkeceer. uebyeer megjib e kes ceeOece mes efveeb$eCe jsKee
mes mes meeceefjke he mes cenJehetCe& iegjps e Menj kees keMceerj Ieeer kes Deve efnmmeeW mes
pees[e peeSiee~ Fmekes efueS me[ke heefjJenve SJeb jepeceeie& ceb$eeuee kes heeme emleeJe
Yespee ieee nw~
Deiejleuee-DeKeewje jsueJes efuebke : hejJejer, 2016 ceW keW mejkeej ves yeebiueeosMe
kes jemles ef$ehegje Deewj keesuekeelee kees pees[ves Jeeues Deiejleuee-DeKeewje jsueJes efuebke
eespeske kes efueS 580 kejes[ hees Devegceesefole efkeS~ en 15 efkeceer. uecyeer
heefjeespevee nw efpemekes Je<e& 2017 leke hetje nesves keer Gcceero nw~ Fmekeer uebyeeF& 10
efkeceer. yeebiueeosMe keer meercee ceW leLee 5 efkeceer. Yeejle keer meercee ceW nw~
je^er e jsue mebeneuee : 5 peveJejer, 2016 kees jsue ceb$eer megjMs e eYeg ves veF& efouueer
efmLele je^ere jsue mebeneuee kes hegveej kes yeeo Gmekee GodIeeve efkeee~ Fme
mebeneuee keer mLeehevee hejJejer, 1977 ceW ngF& Leer~
efJekeuhe eespevee : 1 veJebyej, 2015 kees keWere jsue ceb$eeuee ves eeeesefieke leewj
hej efJekeuhe (VIKALP) veece Jewefuheke ^sve meceeeespeve eespevee (Alternate
Train Accommodation Scheme) keer MegDeele keer efpememes peefjS jsue
Deej#eCe keer Jesefbie efuem ceW Meeefceue eeef$eeeW kee kevhece& meer GheueyOe kejeF&
peeSieer~ Fmekes ceeOece mes Jesef ib e meteer kes ee$eer Jewkeefuheke ^vs e kee eeve kej mekeles
nQ~
cebieueg nJeeF& Dee : veJebyej, 2015 ceW kevee&ke kes cebieueg Debleje&e^ r e nJeeF&
Des kees hetCe& iegCeJeee eyebOeve kes DeeOeej hej efJeMJe iegCeJeee hegjmkeej mes mecceeefvele
efkeee ieee~
cewmetj jsueJes msMeve : 3 veJebyej, 2015 kees osMe kes henues ves$enerveeW kes efueS
Devegketue jsueJes msMeve kes he ceW cewmetj jsueJes msMeve yevee~ Fme jsueJes msMeve hej
ves$enerveeW kes efueS ^sve kes DeeJeeieceve mes mebyebefOele meYeer peevekeeefjeeb yesue efueefhe kes
ceeOece mes GheueyOe kejeF& ieF& nw~
ceOeshegje : 10 veJebyej, 2015 kees Yeejleere jsueJes ves efyenej kes ceOeshegje ceW Fuesekf ek^ e
ueeskeesceesef Je hewkee^ r kes efueS eebme keer kebheveer cesmeme& Deumee@ce cewveghewkeeefjib e Fbe[f ee
efueefces[ kees DevegyebOe he$e peejer efkeee~
Yeejleceeuee heefjeespevee : me[ke heefjJenve SJeb jepeceeie& ceb$eeuee keer Yeejleceeuee
me[ke heefjeespevee kes ceeOece mes meerceeJeleea SJeb leere #es$eeW kees Deeheme ceW pees[ ves kes
efueS ueieYeie 5000 efkeceer. uebyes me[ke ceeie& kee efvecee&Ce efkeee peevee nw~ en
heefjeespevee Yeejle kes 15 jepeeW mes neskej iegpejsieer~

eefe&le ^vs eeW ceW meele Yeejleere ^vs eeW kees mLeeve efceuee~ es ^vs eW nQjepeOeeveer Skemeesme,
Meleeyoer Skemeesme, ogjlb ees Skemeesme, iejerye jLe, esVeF& Skemeesme SJeb [skekeve keJeerve~

jsueJes efJekeeme eeefOekejCe : 4 peveJejer, 2016 kees keW mejkeej ves mJeleb$e jsueJes
efJekeeme eeefOekejCe (Deej[erS) kes ie"ve kee hewmeuee efueee~ Fmekee ecegKe keee& jsue
ceeue-Yee[e SJeb efkejeS keer ojW lee kejvee nw~ FmeceW Ske esejcewve Deewj eej meome
neWies~ Fmekee ie"ve efJeJeske osyejee keer DeOe#elee Jeeueer meefceefle keer efmeheeefjMe kes
DeeOeej hej efkeee pee jne nw~
ceuesefMeee keer henueer Fmueeefceke SejueeFve : efomebyej, 2015 ceW Yeejleere
efnob t obheefle jefJe DeueieWve SJeb keeefle&eeveer ieeseJf eboce ves ceueseMf eee keer henueer Fmueeefceke
SejueeFve (jeeveer Sej) keer MegDeele keer~
efke j kejeves kee Meguke oesiegvee ngDee : 12 veJebyej, 2015 mes jsue
ceb$eeuee ves kevhece& efke j kejeves hej oesiegvee Meguke ueieeves kee efveCe&e ueeiet kej
efoee~ Fmekes Deefleefje ^sveeW ceW lelkeeue efke kee keese leerme heermeoer kejves kee l
efveCe&e Yeer efueee ieee~
efJeMJe keer heeerme eefe&le ^sveeW ceW meele Yeejleere : veJebyej, 2015 kes Deble
ceW efyevs e efmLele vesMeveue jsue cegepf eece eje kejeS ieS meJex ceW efJeMJe keer 25 meyemes
uuu

Oeesuesje nJeeF& Dee heefjeespevee kees heee&JejCe cebpetjer : 10 efomebyej, 2015

kees heee&JejCe ceb$eeuee ves Denceoeyeeo kes Oeesuesje ceW 1378 kejes[ heS keer ueeiele
mes Debleje&^ere nJeeF& Des kes efJekeeme kees cebpetjer eoeve keer~
osMe keer henueer Smeer [yeue [skej Meleeyoer ^sve : 6 efomebyej, 2015 kees jsue
ceb$eer megjMs e eYeg ves cebyg eF& SJeb ieesJee kes yeere osMe keer henueer Smeer [yeue [skej Meleeyoer
^sve kees njer Peb[er efoKeekej jJeevee efkeee~ GuuesKeveere nw efke henueer Smeer [yeue
[skej ^sve neJe[e SJeb Oeveyeeo kes yeere Deketyej, 2011 ceW Meg keer ieF& Leer~
yeojhegj-hejeroeyeeo ces^es ueeFve keer MegDeele : 6 efmelebyej, 2015 kees
eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves efouueer ces^es kees efJemleej osles ngS yeojhegj-hejeroeyeeo ces^es
ueeFve kee GodIeeve efkeee~ en veF& cese^ s ueeFve 13.875 efkeceer. Jee@eues ueeFve6 (Violet Line-6) nw pees hejeroeyeeo kees efouueer mes pees[sieer~
osMe keer henueer heerheerheer cee@[ue jsueJes ueeFve : iewj-mejkeejer jsueJes veerefle2012 kes lenle meeJe&peefveke-efvepeer-Yeeieeroejer (heerheerheer) cee@[ue kes DeeOeej hej leweej
keer ieF& osMe keer henueer jsueJes ueeFve kee GodIeeve 14 pegueeF&, 2015 kees keWere
jsueceb$eer megjMs e eYeg eje efkeee ieee~ keeb[uee hees& ^m SJeb heefMeceer jsueJes peesve keer
efJeeere ceoo mes en jsueJes ueeFve iegpejele ceW ieebOeerOeece SJeb gvee-skeje yebojieen kes
ceOe efveefce&le keer ieF& nw, pees efke heerheerheer cee@[ue kes DeeOeej hej leweej keer ieF& Yeejle
keer henueer jsueJes ueeFve nw~
jsueJes kee henuee neFefye[ Jewkeetce e@eues : Yeejleere jsueJes ves Deheves henues
neFefye[ Jewkeetce e@eue kee mebeespeve hejer#eCe kes leewj hej efouueer-ef[yetie{
jepeOeeveer Skemeesme ceW efkeee nw, pees efke Yeejleere jsueJes kes [sJeueheceW mesue eje
efJekeefmele efkeee ieee nw~ neFefye[ Jewkeetce e@eues keer efJeMes<elee nw efke en ceue kees
jsueJes keese kes veeres ueies yeeees[eFpesmj Qke ceW eJeeefnle kej oslee nw, efpemeceW ceewpeto
DeJeeeJeere peerJeeCeg ceue kees peue SJeb iewme ceW leyoerue kej osles nQ~
eerefceece keer peien megefJeOee ^sveW : 1 pegueeF&, 2015 mes Yeejleere jsueJes eje
eerecf eece ^vs eeW keer peien megeJf eOee ^vs eW eueeves kee efveCe&e efueee ieee~ Fve ^vs eeW ceW Jesef ib e
efkeeW hej eefleyebOe jnsiee~ kesJeue kevehece& efke ner peejer efkeS peeSbies~ 13
pegueeF&, 2015 kees henueer megeJf eOee ^vs e Gej eosMe kes ieesjKehegj mes Deevebo efJenej
msMeve (veF& efouueer) kes ceOe eueeF& ieF&~
eesie Skemeesme : 15 petve, 2015 kees Yeejleere jsueJes ves ^sve mebKee 1903119032 Denceoeyeeo-nefjej cesue kee veece yeouekej eesie Skemeesme kej efoee~
osMe keer henueer meermeererJeer kewcejs Jeeueer ^sve : Deiemle, 2015 mes eejbYe
Meeve-S-hebpeeye ^sve osMe keer henueer hetCe& meermeererJeer kewcejs ege ^sve nw~
osMe ceW 15 nefjle #es$e Sejhees& kes efvecee&Ce kees efmeeblele: cebpetjer : 12
ceF&, 2015 kees keW mejkeej ves osMe ceW 15 nefjle #es$e Sejhees& kes efvecee&Ce kes
efmeeblele: Devegceesove eoeve efkeee~ Fve mLeeveeW kes veece eceMe: ceeshee (ieesJee), veJeer
cebgyeF&, efMej[er Deewj efmebOegogie& (ceneje^), yeerpeehegj, iegueyeiee&, nmeve Deewj efMeceesiee
(kevee&ke), kegVetj SJeb Deve&ceguee (kesjue), ogiee&hegj (he. yebieeue), [eyeje (ce. e.),
heekeeeWie (efmeefkekece), kejwkeeue (hegogesjer) SJeb kegMeerveiej (G. e.) nQ~
efhebke Skemeesme : 27 hejJejer, 2015 kees efouueer mes ueKeveT kes yeere ceefnueeDeeW
kes efueS efhebke Skemeesme veeceke yeme mesJee keer MegDeele ngF~& en yeme Jeeleevegketefuele
nesves kes meeLe-meeLe JeeF&-heeF& efmemce mes Yeer uewme nw~ megj#ee kes efueS yeme ceW
meermeererJeer kewcejs Yeer ueieeS ieS nQ~
oerIee-henuespee jsue hegue : 8 Deiemle, 2015 kees osMe kes meyemes uebyes jsue
hegue oerIee-henuespee kee GodIeeve efkeee ieee~ en heeefueheg$e pebkeMeve mes
henuespee kes ceOe he[lee nw~ Fmemes Gejer efyenej kees oef#eCeer efyenej mes peg[ves ceW
Deemeeveer nesieer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 73

Tpee&
efJeegle wefjHe veerefle ceW mebMeesOeve Yeejle ceW meewj Tpee& keer mLeeefhele #ecelee je^ere mcee& efe[ efceMeve
oeYeesue efJeegle mebeb$e mes Glheeove hegve: eejbYe Skeerke=le efJeegle efJekeeme eespevee Yeejle ceW efJeegle
GheueyOelee hejceeCeg Tpee& (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 Yeejleere hejceeCeg yeercee hetue Goe :
GppeJeue ef[mkee@ce SMeesjWme eespevee oerveoeeue GheeOeee eece peesefle eespevee

tion Obligation)

efJeegle wefjHe veerefle ceW mebMeesOeve

20 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW
mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW Je<e& 2006 keer efJeegle
wefjHe veerefle (Power Tariff Policy) ceW Jeeheke mebMeesOeveeW kees
mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
Fve mebMeesOeveeW kee GsMe Goe (GppeJeue ef[mkee@ce SMeesjWme
eespevee) kes ue#eeW kees eehle kejves kes meeLe efvecveefueefKele 4Es
hej efJeMes<e keWefle kejvee nw(i) meYeer kes efueS efJeegle (Electricity for All)
meYeer GheYeeseeDeeW kees 247 efJeegle Deehetefle& megefveefMele keer
peeSieer leLee jepe mejkeejW SJeb efJeefveeeceke Fmes eehle kejeves nsleg
efJeegle Deehetefle& e#esheheLe (Trajectory) efJekeefmele kejWies~
otj-ojepe kes mebheke&efJenerve eeceeW kees ceeFees efe[dme kes ceeOece mes
efJeegle GheueyOe kejeF& peeSieer leLee peye Yeer Jeneb efe[ hengbeWies
Gvekes efueS efJeegle Kejeroves kee eeJeOeeve efkeee peeSiee~
keeseuee KeoeveeW kes efveke jnves Jeeues ueesieeW kees keesue JeeMejer
efjpeske DeeOeeefjle mebeb$eeW mes efJeegle Kejero me#ece yeveeles ngS
efkeHeeeleer efJeegle GheueyOe kejeF& peeSieer~
(ii) Jenveere wejf He megevf eefMele kejves nsleg o#elee (Efficiency)
Jele&ceeve efJeegle mebeb$eeW kes efJemleej kes eje GheYeeseeDeeW kes efueS
efJeegle keer keercele ceW keceer ueevee~
mecee efJeegle ueeiele ceW keewleer nsleg ceebie-jefnle efJeegle keer efyeeer
mes ueeYe meePee efkeS peeSbies~
eeflemhee&lceke yeesueer eefeee kes ceeOece mes heejs<eCe heefjeespeveeSb
efJekeefmele keer peeSbieer leeefke GvnW kece ueeiele hej lespeer mes hetje
efkeee pee mekes~
eFce Dee@He [s ceerefjbie, eesjer ceW keceer Deewj ves-ceerefjbie
meceLe&lee nsleg mcee& ceerjeW kee ueieevee lJeefjle efkeee peeSiee~
osMe Yej mes efJeegle leke hengbe nsleg heejs<eCe (Transmission)
#ecelee me=peve eje efJeegle ueeiele ceW keceer ueeF& peeSieer~
(iii) melele YeefJe<e nsleg heee&JejCe (Environment)
veJeerkejCeere Gpee& oeefelJe (RPO : Renewable Power Obligation) : veJeerkejCeere Gpee& Deewj Gpee& megj#ee kees ye{eJee osves
kes efueS, heveefyepeueer kees es[kej kegue efJeegle Kehele kee 8
eefleMele ceee&, 2022 leke meewj Gpee& mes eehle efkeee peeSiee~
veJeerkejCeere Glheeove oeefelJe (RGO : Renewable Genera

: efveOee&efjle efleefLe kes yeeo veS keeseuee/

efueiveeF DeeOeeefjle leeheere mebeb$e Yeer veJeerkejCeere #ecelee mLeeefhele/
neefmeue ee kejWies~
Ssmes mebeb$eeW efpevekes heerheerS keer DeJeefOe meceehle nes ieF& nw ee
Gheeesieer peerJevekeeue hetje nes ieee nw, kes meeLe veJeerkejCeere Gpee&
kes mecetnve eje Jenveere veJeerkejCeere Gpee&~
meewj Deewj heJeve Gpee& kes efueS keesF& Deblej-jepe heejs<eCe Yeej ee
neefve Deejesefhele veneR keer peeSieer~
keejs-mes-Gpee& (Waste-to-Energy) mebeb$eeW mes 100 eefleMele
efJeegle Kejero mes mJe Yeejle efceMeve kees keeHeer ye{eJee efceuesiee~
MenjeW kes efueS mJe hesepeue peejer kejves Deewj iebiee pewmeer veefoeeW
kee eot<eCe kece kejves kes efueS meerJespe MeesOeve megefJeOeeDeeW kes 50
efkeceer. kes oeejs ceW DeJeefmLele leeheere Gpee& mebeb$e MeesefOele meerJespe
peue kee eeesie kejWies~
heveefyepeueer heefjeespeveeDeeW kees oerIe&keeueerve heerheerS Deewj Deiemle,
2022 leke eeflemheea yeesueer mes t kes peefjS eeslmeenve~
veJeerkejCeere Gpee& kes efJemleej nsleg efe[ heefjeeueve meceLe&ve kes
efueS meneeke mesJeeSb ceoo kejWieer~
(iv) efveJesMe Deekeef<e&le kejves Deewj efJeeere JeeJeneefjkelee megevf eefMele
kejves nsleg keejesyeej megiecelee (Ease of Doing Business)
efveJesMe eeslmeenve kes peefjS keeseuee mece= hetJeea jepeeW (eLeeDeesef[Mee, heefMece yebieeue, PeejKeb[, eermeie{ Deeefo) ceW jespeieej
kee me=peve~ efJeefveeefcele Meguke ojeW (Regulated Tariff) hej
ef[mkee@ce eje 35 eefleMele leke efJeegle keer Kejeroejer kes meeLe
jepeeW kees mebeb$e mLeeefhele kejves keer Devegceefle~
eeflemheea yeesueer Jeeueer heefjeespeveeDeeW ceW Iejsuet MegukeeW, uesJeer
Ghekej Deewj kejeW ceW efkemeer Yeer heefjJele&ve kes eYeeJe mes efvekeemeer
Devegceve kej yeepeej DeefveefMelelee kees meceehle kejvee~
yeng-jepe efyeeer nsleg wejf He efveOee&jke eeefOekejCe hej mhelee~ keWere
efJeefveeeceke jepe mes yeenj 10 eefleMele mes DeefOeke efJeegle keer efyeeer
Jeeueer meefccee eespeveeDeeW nsleg wejf He kee efveOee&jCe kejsiee~

Yeejle ceW meewj Tpee& keer mLeeefhele #ecelee

14 peveJejer, 2016 kees Yeejle ceW efe[ mes peg[er meewj Tpee& keer
mebmLeeefhele #ecelee 5130 cesieeJee nes ieF&~
OeeleJe nw efke Yeejle mejkeej kes je^ere meewj efceMeve kes lenle Je<e&
2022 leke 100 ieerieeJee meewj Tpee& Glheeove eehle kejves kee

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 74

cenJeekeeb#eer ue#e jKee ieee nw efpemeceW efe[-mebege meewj Tpee&

nsleg 60 ieerieeJee leLee he-e@he FbjwefkeJe meewj Tpee& nsleg 40
ieerieeJee kee ue#e nw~
Jele&ceeve ceW 1264 cesieeJee meewj Tpee& keer mLeeefhele #ecelee kes
meeLe jepemLeeve peneb osMe ceW henues heeeoeve hej nw, JeneR iegpejele
(1024 cesieeJee), ceOe eosMe (679 cesieeJee), leefceuevee[g
(419 cesieeJee) SJeb ceneje^ (379 cesieeJee) kes meeLe eceMe:
otmejs, leermejs, eewLes SJeb heebeJeW heeeoeve hej nw~ Fvekes heeele
eceMe: DeebOe eeosMe (357 cesieeJee) SJeb Gej eosMe (140
cesieeJee) kee mLeeve nw~
meewj Tpee& Glheeove ue#e ceW Yeejer Je=ef :
17 petve, 2015 kees keW mejkeej ves peJeenj ueeue
vesn je^ere meesuej efceMeve (JNNSM) kes lenle Je<e& 2022
leke Yeejle keer meewj Tpee& #ecelee kes ue#e kees 20 npeej cesieeJee@
mes 5 iegvee ye{ekej 1 ueeKe cesieeJee@ (100 ieerieeJee) kej
efoee~ Fmekes efueS 6 ueeKe kejes[ hees kes efveJesMe keer DeeJeMekelee
nesieer~ Fmekes Debleie&le 40 npeej cesieeJee Glheeove he-e@he
(Dee@he efe[) heefjeespeveeDeeW mes leLee 60 npeej cesieeJee Glheeove
ye[s SJeb ceOece mlej kes efe[ keveskes[ meesuej hee@Jej eespeskeeW kes
ceeOece mes hetje efkeee peeSiee~

Skeerke=le efJeegle efJekeeme eespevee

je^ere mcee& efe[ efceMeve

keW mejkeej eje Je<e& 2015 kes eejbYe ceW je^er e mcee& efe[
efceMeve (NSGM) kees mJeerke=efle eoeve keer ieF& nw~ en efceMeve
eespevee yeveeves, efveiejeveer Deewj mcee& efe[ ieefleefJeefOeeeW mes mebyebeOf ele
veerelf eeeW Deewj keee&eceebW kes efeeevJeeve nsleg Ske mebmLeeiele leb$e nw~
12JeeR hebeJe<eeae eespevee kes oewjeve SveSmepeerSce ieefleefJeefOeeeW kes
efueS 338 kejes[ . keer yepeere meneelee kes meeLe kegue 980
kejes[ . kee heefjJee efveOee&efjle efkeee ieee nw~
SveSmepeerSce kes lenle ecegKe ieefleefJeefOeeeW ceW osMe ceW mcee& efJeegle
efe[ Deewj ceeFees efe[ kee efJekeeme, GheYeesee kes meeLe mebyebOe
leLee eefMe#eCe SJeb #ecelee efJemleej Deeefo Meeefceue nQ~
SveSmepeerSce kes Debleie&le mJeeeueve, mebeej Deewj metevee eeweesefiekeer
kes #es$e ceW DeleeOegefveke eeweesefiekeer hej DeeOeeefjle mcee& efJeegle
efe[ SJeb lelmebyebOeer eCeeefueeeW kee efeeevJeeve efkeee pee jne nw
leeefke yesnlej efveiejeveer Deewj efJeegle Glheeove kes mLeeve mes GheYeesee
leke efJeegle eJeen kees mecegefele he mes efveebef$ele efkeee pee mekes~
SveSmepeerSce Ske ef$emlejere mebjevee nw efpemekes Meer<e& mlej hej
keWere efJeegle ceb$eer keer DeOe#elee ceW Ske mebeeueve heefj<eo nw~

oeYeesue efJeegle mebeb$e mes Glheeove hegve: eejbYe

26 veJebyej, 2015 kees ceneje^ kes jlveeefieefj efpeues kes DebpeeveJesue

eece ceW efmLele oeYeesue efJeegle mebeb$e mes hegve: efJeegle Glheeove eejbYe
nes ieee~
GuuesKeveere nw efke Sveje@ve eje oeYeesue heefjeespevee mes nves kes
yeeo Fme heefjeespevee kes DeefOeenCe Deewj hegvemLee&heve nsleg jlveeefieefj
iewme Sb[ hee@Jej ee. efue. (RGPL) keer mLeehevee keer ieF& Leer
efpemekes eceesj Sveerheermeer efue. Deewj iesue (Fbef[ee) efue. nQ~

kegue 1967 cesieeJee@ keer mebmLeeefhele #ecelee Jeeuee en iewmeDeeOeeefjle efJeegle mebeb$e efJeiele oes Je<eeX mes Iejsuet iewme Deehetefle& kes
yeeefOele nesves kes keejCe yebo Lee~
Deye eejbefYeke he mes Fme mebeb$e mes 290 cesieeJee efJeegle kee
Glheeove efkeee pee jne nw efpemes Yeejleere jsueJes ee kej jner nw~
Deeieeceer cenerveeW ceW Fmekes Glheeove ceW Deewj Je=ef keer peeSieer~
jsueJes kees oeYeesue mebeb$e mes eehle efJeegle ceneje^ ceW Gmekes eje
Deye leke oer pee jner efJeegle keercele keer leguevee ceW ueieYeie 4 .
eefle etefve memleer he[ jner nw leLee Fmemes Gmekes keWere SJeb
heefMeceer jsue ceb[ueeW kees ueieYeie 600 kejes[ . Jeeef<e&ke keer
yeele nesieer~
%eeleJe nw efke jsueJes eje efkemeer Yeer jepe ceW efJelejCe ueeFmeWmeOeejke
kes he ceW Deesheve Skemesme kes meeLe efJeegle henueer yeej eehle keer
pee jner nw~

osMe kes Menjer #es$eeW ceW efJeegle heejs<eCe Deewj efJelejCe vesJeke& ceW
megOeej kej 247 efJeegle Deehetefle& megefveefMele kejves nsleg keW
mejkeej eje Skeerke=le efJeegle efJekeeme eespevee (IPDS : Integrated Power Development Scheme) eejbYe keer ieF& nw
efpemekee MegYeejbYe eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves 18 efmelebyej, 2015
kees JeejeCemeer mes efkeee~
%eeleJe nw efke Je<e& 2014-15 kes mebIeere yepe ceW Fme eespevee
keer Iees<eCee keer ieF& Leer leLee keWere cebef$eceb[ue ves Fmes 20
veJebyej, 2014 kees mJeerke=efle eoeve keer Leer~
Skeerke=le efJeegle efJekeeme eespevee (IPDS) kes efeeevJeeve nsleg
keW mejkeej eje kegue 45,800 kejes[ . keer yepeere
meneelee GheueyOe kejeF& peeSieer~
Fme eespevee kes lenle osMe kes Menjer #es$eeW ceW efJeegle Ghe-heejs<eCe
(Sub-Transmission) Deewj efJelejCe (Distribution) vesJeke&
kees meg{ SJeb meMee kej neefveeeW kees kece kejves, eleske mlej
hej efJeegle ceerefjbie, efJeemeveere efJeegle uesKee/uesKee hejer#eCe,
metevee eeweesefiekeer kes DeefOekelece Gheeesie, efyeue Jemetueer ceW megOeej,
efJeegle wefjHe ceW keceer/Je=ef hej efveeb$eCe, efJeegle keer iegCeJeee SJeb
GheueyOelee ceW megOeej leLee GheYeesee meblegef hej efJeMes<e yeue efoee
peeSiee~
DeeF&heer[erSme kes efeeevJeeve nsleg hee@Jej HeeFveWme kee@heexjsMeve efue.
(PFC) kees vees[ue SpeWmeer yeveeee ieee nw pees efke jepe mejkeejeW
SJeb jepe efJeegle efJelejCe kebheefveeeW (ef[mkee@ce) kes meeLe heefjeespeveeDeeW
kes efueS ef$ehe#eere mecePeewles kejsieer~
Fme eespevee kes Debleie&le keW mejkeej eje jepeeW kees heefjeespevee
ueeiele keer 60 eefleMele (efJeMes<e esCeer jepeeW kees 85 eefleMele)
jeefMe Devegoeve kes he ceW GheueyOe kejeF& peeSieer leLee efveOee&efjle
ue#eeW kees eehle kejves hej Deefleefje Devegoeve Yeer eoeve efkeee
peeSiee efpememes jepeeW kees heefjeespevee ueeiele keer 75 eefleMele
(efJeMes<e esCeer jepeeW kees 90 eefleMele) leke jeefMe kegue Devegoeve
kes he ceW eehle nes mekesieer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 75

Yeejle ceW efJeegle GheueyOelee

hejceeCeg Tpee& (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015

Je<e& 2015-16 ceW (veJebyej, 2015 leke) osMe ceW efJeegle keer
keceer 2011-12 kes 8.5 eefleMele mes Iekej 2.3 eefleMele
hej Dee ieF& nw peyeefke DeefOekelece ceebie kes mecee keceer meceeve
DeJeefOe ceW 10.6 eefleMele keer leguevee ceW 3.2 eefleMele jner nw~
Fme ekeej osMe ceW efJeegle keer keceer kee en Deye leke kee vetvelece
mlej nw~
12JeeR eespeveeJeefOe (2012-17) kes oewjeve 1,18,537 cesieeJee
(88,537 cesieeJee hejbhejeiele SJeb 30,000 cesieeJee
veJeerkejCeere) keer Deefleefje Glheeove #ecelee pees[ves kee ue#e nw
efpemeceW mes hejbhejeiele m$eesleeW mes 30.11.2015 leke 69,960
cesieeJee leLee veJeerkejCeere m$eesleeW mes 31.10.2015 leke
13,204 cesieeJee Deefleefje Glheeove #ecelee mLeeefhele keer pee
egkeer nw~
osMe ceW efJeegle keer kegue mLeeefhele #ecelee
keWere efJeegle eeefOekejCe (CEA) kes 31 peveJejer, 2016
leke kes Deebke[eW kes Devegmeej osMe ceW efJeegle keer kegue mLeeefhele
#ecelee Fme ekeej nw #es$e
cesieeJee
eefleMele efnmmee
jepe mejkeejeW kes DeOeerve 97950.59
34.01
keW mejkeej kes DeOeerve 74806.75
25.97
efvepeer #es$e kes DeOeerve
115247.63 40.02
kegue
288004.97 100.00
leeheere efJeegle
200740.04 69.70
(i) keeseuee DeeOeeefjle 175237.88 60.85
(ii) iewme DeeOeeefjle
24508.63
8.51
(iii) lesue DeeOeeefjle
993.53
0.34
peue efJeegle
42663.42
14.81
hejceeCeg efJeegle
5780.00
2.01

veJeerkejCeere efJeegle
38821.51
13.48
kegue
288004.97 100.00
31 efomebyej, 2015 leke
osMe ceW veJeerkejCeere efJeegle keer mLeeefhele #ecelee
keWere veJeerve SJeb veJeerkejCeere Gpee& ceb$eeuee kes 31 efomebyej,
2015 leke kes Deebke[eW kes Devegmeej osMe ceW veJeerkejCeere efJeegle
keer mLeeefhele #ecelee Fme ekeej nw
veJeerkejCeere efJeegle ekeej mLeeefhele #ecelee (cesieeJee)
ueIeg peue efJeegle
4176.82
heJeve efJeegle
25088.19
yeeeesceeme efJeegle/men Glheeove 4550.55
keejs mes efJeegle
127.08
meewj efJeegle
4878.87
kegue #ecelee
38821.51

31 efomebyej, 2015 kees je^heefle keer mJeerke=efle eehle nesves kes

yeeo hejceeCeg Tpee& (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 kees
DeefOemetefele kej efoee ieee nw~
en DeefOeefveece 1962 kes hejceeCeg Tpee& DeefOeefveece ceW mebMeesOeveeW
nsleg eeJeOeeve kejlee nw, efpevekee GsMe osMe ceW veF& veeefYekeere
Tpee& heefjeespeveeDeeW keer mLeehevee kees megiece yeveevee Deewj lJeefjle
kejvee nw~
Fme mebMeesOeve DeefOeefveece kes heuemJehe Yeejleere veeefYekeere
Tpee& efveiece efue. (NPCIL) meefnle hejceeCeg Tpee& FkeeFeeW kes
efueS Deve meeJe&peefveke SJeb mejkeejer #es$e kes GheeceeW kes meeLe
mebege Gheece yevee mekeves kee ceeie& Kegue ieee nw~
Fme DeefOeefveece kes eeJeOeeveeW kes lenle mejkeejer kebheveer mes leelhee&
Ssmeer kebheveer mes nw efpemeceW vetvelece 51 eefleMele eoe Mesej hebtpeer
(Paid-up Share Capital) keW mejkeej kes heeme nes~ veeefYekeere
Tpee& nsleg mebege Gheece ceW eoe Mesej hebtpeer hetjer lejn mes Ske
ee DeefOeke meeJe&peefveke #es$e Gheece kes heeme nes mekeleer nw leLee
keW mejkeej Ssmes mebege Gheece nsleg efveosMeke ceb[ue kee ie"ve
kejsieer~
Fme DeefOeefveece kes eeJeOeeveeW kes lenle veeefYekeere Tpee& Glheeove
DeLeJee efJekeeme ee DevegmebOeeve mes mebyebefOele efkemeer Yeer mebeb$e kes
DeefOeenCe, Glheeove, eeesie, efveee&le SJeb Deeeele nsleg ueeFmeWme
DeeJeMeke nw pees efke mejkeejer kebheveer ee keW mejkeej kes efkemeer
efJeYeeie kees ner eehle nes mekesiee~ Ssmeer mejkeejer kebheveer ceW mejkeej
keer DebMeOeeefjlee 51 eefleMele mes kece nesves (DeLee&le Gmekes mejkeejer
kebheveer ve jn peeves) hej eoe ueeFmeWme efvejmle nes peeSiee~

Yeejleere hejceeCeg yeercee hetue

l

l
l

Yeejle mejkeej eje 1,500 kejes[ hees cetue kes Yeejleere

hejceeCeg yeercee hetue kee MegYeejbYe 13 petve, 2015 kees efkeee
ieee~ Fmes efmeefJeue ueeeefyeefueer hee@j vetefkeueej [wcespe Ske
(Civil Liability for Nuclear Damage Act-CLND) kes
lenle mecetes veeefYekeere Geesie (Entire Nuclear Industry) kes
efueS yeeOekeejer yeveeee ieee nw~ OeeleJe nw efke en Ske Je<e&
2010 ceW heeefjle ngDee Lee, efpemekes lenle hejceeCeg ogIe&vee nesves
keer oMee ceW mebeeueke hej ueeiet DeefOekelece oselee kees meerefcele
efkeee ieee nw, leeefke Jen oyeeJecege neskej mebeb$e kees mebeeefuele
kej mekes~
Fmekes lenle Deye keesF& hejceeCeg ogIe&vee nesves keer oMee ceW hejceeCeg
mebeb$e mebeeueke, Deehetefle&kelee& hej cegkeocee ope& kejeee pee mekesiee~
Fme hetue keer mLeehevee pevejue FbMeesjWme kee@jheesjsMeve Dee@he Fbef[ee
(GICI) SJeb 11 Deve iewj-peerJeve yeercee kebheefveeeW eje efceuekej
keer ieF& nw~ FmeceW meeJe&peefveke SJeb efvepeer oesveeW #es$eeW keer yeercee
kebheefveeeb meefcceefuele nQ~ Fme hetue kes efueS 500 kejes[ hees
kee eesieoeve efyeefMe hetue eje efoee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke Jele&ceeve ceW Yeejle ceW kegue 21 hejceeCeg Tpee&
mebeb$e mebeeefuele nQ efpevekeer mebmLeeefhele #ecelee 5,780 cesieeJee
nw~ FveceW veJeervelece mebeb$e (efomebyej, 2014 mes mebeeefuele)
keg[vekeguece-1 (1000 cesieeJee) nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 76

Goe : GppeJeue ef[mkee@ce SMeesjWme eespevee

keWere efJeegle ceb$eeuee eje osMe ceW efJeegle efJelejCe kebheefveeeW

(DISCOMs : Distribution Companies) keer efJeeere efmLeefle
SJeb mebeeueveelceke kegMeuelee ceW megOeej nsleg veF& eespevee Goe
(UDAY : Ujwal Discom Assurance Scheme) kee 20
veJebyej, 2015 kees MegYeejbYe efkeee ieee~
Goe eespevee kes lenle ef[mkee@ce kebheefveeeW kees Deieues 2-3 Je<e&
ceW Iees mes yeenj efvekeeueves Deewj mecemee kes mLeeeer meceeOeeve nsleg
efvecveefueefKele 4 henueW eejbYe keer peeSbieer
(i) ef[mkee@ce kebheefveeeW keer mebeeueveelceke kegMeuelee ceW megOeej;
(ii) efJeegle keer ueeiele ceW keceer ueevee;
(iii) ef[mkee@ce kebheefveeeW keer yeepe ueeiele ceW keceer ueevee; leLee
(iv) jepe efJeeeW kes meeLe mecevJee kes peefjS ef[mkee@ce kebheefveeeW
hej efJeeere DevegMeemeve ueeiet kejvee~
Fme eespevee kes lenle jepe, ef[mkee@ce kebheefveeeW kes 30 efmelebyej,
2015 leke kes yekeeee $e+Ce kes 75 eefleMele Yeeie kee oes Je<eeX
ceW (2015-16 ceW 50 eefleMele Deewj 2016-17 ceW 25
eefleMele) DeefOeenCe kejWies efpememes yeepe ueeiele Jele&ceeve 1415 eefleMele mes Iekej ueieYeie 8-9 eefleMele hej Dee peeSieer~
meeLe ner Yeejle mejkeej Fme DeefOeeefnle $e+Ce kees Fve Je<eeX ceW
jepe mejkeejeW kes jepekees<eere Iees keer ieCevee ceW Meeefceue veneR
kejsieer~ ef[mkee@ce kebheefveeeW kes Mes<e $e+CeeW kees yeQkeeW/efJeeere mebmLeeveeW
eje Ssmes $e+CeeW ee yeeb[eW ceW heefjJeefle&le efkeee peeSiee efpeve hej
yeQkeeW keer DeeOeej oj mes 0.1 eefleMele DeefOeke leke ner yeepe
efueee pee mekesiee~
ef[mkeece kebheefveeeW keer YeeJeer neefveeeW kees ejCeye he ceW jepeeW
eje DeefOeenerle efkeee peeSiee~ en 2017-18 ceW iele Je<e& keer
neefveeeW kes 5 eefleMele mes 2020-21 leke iele Je<e& keer neefveeeW
kee 50 eefleMele nesiee~
meYeer jepeeW kes efueS en eespevee Jewkeefuheke jKeer ieF& nw~ Fmekee
mebeeueve keWere efJeegle ceb$eeuee, jepe mejkeej SJeb ef[mkee@ce
kebheefveeeW kes yeere Ske ef$ehe#eere mecePeewles kes peefjS efkeee peeSiee~
Fme eespevee kees mJeerkeej kejves Jeeues leLee heefjeeueve ue#eeW kes
Deveghe efve<heeove kejves Jeeues jepeeW kees keWere efJeegle ceb$eeuee
leLee veJeerve SJeb veJeerkejCeere Tpee& ceb$eeuee keer efJeefYeVe eespeveeDeeW
(eLee- oerveoeeue GheeOeee eece peesefle eespevee-DDUGJY,
Skeerke=le efJeegle efJekeeme eespevee-IPDS, efJeegle #es$e efJekeeme
kees<e-PSDF leLee Deve Ssmeer eespeveeSb) kes lenle Deefleefje/
eeLeefcekelee efJeeereve eoeve efkeee peeSiee~
osMe keer efJeegle efJelejCe kebheefveeeW kes $e+CeeW keer hegvemejevee SJeb
Deve henueeW mes Fme eespevee kes eje Jeeef<e&ke DeeOeej hej
1,80,000 kejes[ . leke keer yeele nesves leLee osMe Yej ceW
247 efJeegle keer melele SJeb efJeMJemeveere Deehetefle& kes ue#e kees
eehle nesves ceW meneelee efceuesieer~

5 peveJejer, 2016 kees Goe eespevee kes lenle henuee ef$ehe#eere

mecePeewlee %eeheve Yeejle mejkeej, PeejKeb[ jepe mejkeej Deewj
PeejKeb[ efyepeueer efJelejCe efveiece efueefces[ kes ceOe nmlee#eefjle
ngDee leLee lelheMeele 25 peveJejer, 2016 kees eermeie{ Deewj
27 peveJejer, 2016 kees jepemLeeve jepe eje Ssmes ef$ehe#eere
mecePeewles efkeS ieS~
30 peveJejer, 2016 kees ef$ehe#eere mecePeewlee %eeheve hej nmlee#ej
kej Goe eespevee ceW Meeefceue nesves Jeeuee Gej eosMe osMe kee
eewLee jepe (eLece iewj-Yeepehee Meeefmele jepe) yevee nw~ Fme nsleg
Yeejle mejkeej, Gej eosMe jepe mejkeej leLee G.e. hee@Jej
keejheesjsMeve efue. (eosMe kes heebeeW ef[mkee@ce- oef#eCeebeue efJeegle
efJelejCe efveiece, keevehegj Fuesefke^ke mehueeF& kebheveer, ceOeebeue
efJeegle efJelejCe efveiece, heefMeceebeue efJeegle efJelejCe efveiece SJeb
hetJeeeue efJeegle efJelejCe efveiece keer Deesj mes) kes ceOe mecePeewlee
%eeheve nmlee#eefjle ngDee~
iegpejele Fme eespevee nsleg SceDeeset nmlee#eefjle kejves Jeeuee osMe
kee heebeJeeb jepe yevee peyeefke 22 hejjJeer, 2016 kees efyenej
Ssmee kejves Jeeuee "e jepe yevee nw~

oerveoeeue GheeOeee eece peesefle eespevee

25 pegueeF&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje oerve oeeue

eece peesefle eespevee (DDUGJY) kee MegYeejbYe hevee mes efkeee
ieee~
Fme heuewieefMehe eespevee kee GsMe eeceerCe IejeW SJeb ke=ef<e keeeeX
kes efueS heer[j he=LekekejCe Deewj heejs<eCe SJeb efJelejCe DeJemebjevee
kes meg{erkejCe kes ceeOece mes eeceerCe IejeW ceW 24 Iebs efJeegle
Deehetefle& Deewj ke=ef<e GheYeeseeDeeW kees heee&hle efJeegle keer GheueyOelee
megefveefele kejvee nw~
Deye leke peejer jner jepeerJe ieebOeer eeceerCe efJeegleerkejCe eespevee
kees Fme veF& eespevee ceW eeceerCe efJeegleerkejCe Ieke kes lenle
meceeefnle kej efoee ieee nw~
[er[eretpeerpesJeeF& eespevee iegpejele jepe keer Fmeer ekeej keer DeleefOeke
meheue eespevee kes DeeOeej hej leweej keer ieF& nw~
Fme eespevee kes lenle heefjeespeveeDeeW kes efeeevJeeve nsleg 76,000
kejes[ . kee DeeJebve mJeerke=le efkeee ieee nw efpemeceW mes Yeejle
mejkeej 63,000 kejes[ . Devegoeve kes he ceW GheueyOe
kejeSieer~
[er[eretpeerpesJeeF& eespevee kes ecegKe ue#e SJeb Ieke Fme ekeej
nQ
(i) eeceerCe efJeegleerkejCe : osMe kes meYeer eeceeW kees efJeegleerke=le
kejvee~
(ii) heer[j he=LekekejCe : efkemeeveeW kees heee&hle efJeegle leLee Deve
GheYeeseeDeeW kees efveeefcele efJeegle Deehetefle& megefveefele kejvee~
(iii) ceerefjbie : neefveeeW kees kece kejves nsleg meYeer mlejeW (Fveheg
hJeeFbdme, heer[jeW SJeb efJelejCe ^ebmeheece&jeW) hej efJeegle keer
ceerefjbie kejvee~
(iv) Ghe-heejs<eCe SJeb efJelejCe vesJeke& kee GVeeve : efJeegle
Deehetefle& keer iegCeJeee SJeb efJeMJemeveerelee ceW megOeej kejves
nsleg~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 77

ceeFees efe[ SJeb Dee@he efe[ efJelejCe vesJeke& kee meg{erkejCe~

en eespevee ke=ef<e Glheeokelee ceW Je=ef SJeb eeceerCe #es$eeW ceW megee
efJeegle Deehetefle& kes ceeOece mes jespeieej DeJemejeW, mJeemLe, efMe#ee,
yeQefkebie mesJeeDeeW, mebeej megefJeOeeDeeW, meeceeefpeke megj#ee Deeefo keer
DeefYeJe=ef kes meeLe eeceerCe #es$eeW kes mecee efJekeeme ceW cenJehetCe&
eesieoeve kejsieer~
GuuesKeveere nw efke eOeeveceb$eer ves 15 Deiemle, 2015 kees
mJeleb$elee efoJeme hej Deheves Yee<eCe ceW 1000 efoveeW ceW (DeLee&le 1
ceF&, 2018 leke) osMe kes Mes<e 18,452 iewj-efJeegleerke=le eeceeW
kees efJeegleerke=le efkeS peeves kes ue#e keer Iees<eCee keer Leer~
21 hejJejer, 2016 leke Fme ue#e kes lenle 2015-16 ceW
5,537 eeceeW kees efJeegleerke=le kej efoee ieee nw~ Mes<e yees
12,915 eeceeW ceW mes 9026 eeceeW kees efe[ kes ceeOece mes,
3,381 eeceeW kees Dee@he-efe[ kes ceeOece mes (keeeWefke Jes ogie&ce
#es$eeW kes nQ) leLee Mes<e 508 eeceeW kees jepe mejkeejeW eje
efJeegleerke=le efkeee peeSiee~
(v)

je<^ere Deheleere heJeve Tpee& veerefle, 2015

l

9 efmelebyej, 2015 kees keWere cebef$eceb[ue eje je<^ere Deheleere

heJeve Tpee& veerefle (National Offshore Wind Energy
Policy), 2015 kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
Fme veerefle kes lenle keWere veJeerve SJeb veJeerkejCeere Tpee& ceb$eeuee
(MNRE) kees osMe kes efJeefMe< DeeefLe&ke #es$e (EEZ : Exclusive
Economic Zone) kes Yeerlej Deheleere #es$eeW kes eeesie nsleg

vees[ue ceb$eeuee kes he ceW DeefOeke=le efkeee ieee nw~

meeLe ner Fme veerefle kes lenle je<^ere heJeve Tpee& mebmLeeve (NIWE
: National Institute of Wind Energy), esVeF& kees osMe ceW
Deheleere heJeve Tpee& kes efJekeeme Deewj Deheleere heJeve Tpee&
yuee@keeW kes DeeJebve kes Deefleefje mebyebefOele ceb$eeueeeW SJeb SpeWefmeeeW
kes meeLe mecevJee SJeb mebye keeeeX kes efueS vees[ue SpeWmeer kes
he ceW DeefOeke=le efkeee ieee nw~
Fme mJeerke=efle mes osMe ceW Deewj Gmekes Deeme-heeme leere DeeOeej
jsKee mes 200 vee@efkeue ceerue (osMe kee F&F&pes[-SkemekeuetefmeJe
Fkeesvee@efceke peesve) keer otjer leke Deheleere heJeve Tpee& heefjeespeveeDeeW
keer mLeehevee Deewj peue ceW DevegmebOeeve SJeb efJekeeme keeeeX meefnle
Deheleere heJeve Tpee& kes efJekeeme kee ceeie& eMemle ngDee nw~
GuuesKeveere nw efke 7,600 efkeceer. uebyeer Yeejleere leere jsKee
kes meeLe kes meceger #es$e ceW DeejbefYeke DeekeueveeW mes Deheleere
heJeve Tpee& kes efJekeeme keer eegj mebYeeJeveeDeeW kes mebkesle eehle ngS
nQ, efpemeceW iegpejele le mes Ske ueeKe cesieeJee leLee leefceuevee[g
le mes 60 npeej cesieeJee Deheleere heJeve Tpee& #ecelee kes
Devegceeve Meeefceue nQ~
efJeMJe mlej hej heJeve Tpee& kees meJee&eOf eke efJekeefmele, ueeiele-eYeeJeer
SJeb o#eefme veJeerkejCeere Tpee& eeweeseif eefkeeeW ceW mes Ske ceevee peelee
nw~ Yeejle eje Deye leke Gheleere heJeve Tpee& efJekeeme ceW Deer
meheuelee eehle ngF& nw leLee Deye leke 23 ieerieeJee mes DeefOeke
heJeve Tpee& #ecelee mebmLeeefhele keer pee egkeer nw~

Tpee& : Deve cenJehetCe& leLe

ef$ehegje ceW veee hee@Jej hueeb eejbYe : 15 hejJejer, 2016 kees Yeejle nwJeer Fuesefke^keume efueefces[ (Yesue) ves 101 cesieeJee kes iewme
DeeOeeefjle kecyeeFb[ meeFefkeue hee@Jej hueeb (CCPP) kees ef$ehegje kes ceesveejeke ceW Meg efkeee~
ceesjkekees : 4 hejJejer, 2015 kees Deeerkeer osMe ceesjkekees ceW keJeepee&pes kes efveke efJeMJe kes meyemes ye[s 580 cesieeJee kes mebIeefvele meewj
Tpee& hueeb (Concentrated Solar Power Plant) keer MegDeele ngF&~ en heefjeespevee leerve ejCeeW ceW 9 efyeefueeve [e@uej keer ueeiele mes
hetjer keer pee jner nw~ Fmekes eLece ejCe ceW 160 cesieeJee kes vetj-1 hueeb keer MegDeele keer ieF&~
eeeiejepe hee@Jej eespeske : 29 efomebyej, 2015 kees Yeejle nwJeer Fuesefke^keume efueefces[ (Yesue) ves Gej eosMe kes Fueeneyeeo efpeues keer
yeeje lenmeerue ceW 660 cesieeJee kes eeeiejepe hee@Jej eespeske keer MegDeele keer~ en Gej eosMe keer eLece meghejefeefkeue Lece&ue etefve nw~
Yeejle Tpee& megj#ee heefjMe, 2047 : 28 Deiemle, 2015 kees veerefle Deeeesie ves Fbjves DeeOeeefjle Ske GhekejCe kee otmeje
mebmkejCe Yeejle Tpee& megj#ee heefjMe 2047 ueebe efkeee efpemekes ceeOece mes YeefJe<e ceW Yeejle ceW Tpee& #ecelee kes #es$eeW keer Keespe keer peeSieer
efpememes Je<e& 2047 leke efJeefYeVe #es$eeW keer Tpee& ceebie keer Deehetefle& keer pee mekes~ Fmekes peefjS meewj, Jeeeg, pewJe FOeve, lesue, iewme, keeseuee
SJeb hejceeCeg Tpee& pewmes meYeer #es$eeW ceW mebYeeefJele Tpee& heefjMe Keespe peeSbies~
meewj hewveueeW nsleg 5 npeej kejes[ . keer meefyme[er : 30 efomebyej, 2015 kees keW mejkeej ves leeW hej meewj hewveue ueieeves kes DeefYeeeve
kees ye{eJee osves kes efueS efJeeere meneelee jeefMe kees 600 kejes[ heS mes ye{ekej 5000 kejes[ heS kej efoee~ en jeefMe je^ere meewj
Tpee& efceMeve kes peefjS efveie&le keer peeSieer~ mejkeej keer Je<e& 2022 leke osMe ceW leeW hej ueies meewj hewveueeW kes peefjS 40 ieerieeJee efyepeueer
Glheeove keer eespevee nw~
hejceeCeg efyepeueerIejeW kes efueS vees mLeeveeW kees cebpetjer : keW mejkeej ves hejceeCeg efyepeueer IejeW keer mLeehevee kes efueS 10 vees mLeeveeW kees
cebpetjer eoeve keer nw~ es ome veS mLeeve osMe kes kegue veew jepeeW ceW DeJeefmLele nQ~ Fvekes veece eceMe: ieesjKehegj (nefjeeCee), egkee SJeb
Yeercehegj (ce. e.), kewiee (kevee&ke), ceener yebmeJeeje (jepemLeeve), keg[vekeguece (leefceuevee[g), pewlehegj (ceneje^), eee efce"er efJejoer
(iegpejele), keesJJee[er (DeebOe eosMe) leLee nefjhegj (he. yebieeue) nQ~
heeefkemleeve Deewj me kes yeere iewme heeFheueeFve mecePeewlee : heeefkemleeve Deewj me kes yeere 16 Deketyej, 2015 kees Ske
Debleme&jkeejer mecePeewlee mebheVe ngDee, efpemekes lenle me kes meneesie mes ueenewj mes kejeeer leke iewme heeFheueeFve efyeeF& peeSieer leLee kecesMeve
msMeve keer mLeehevee keer peeSieer~
uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 78

Yeejle kes Deeleve Debleje&^ere mebyebOe

vesheeueer eOeeveceb$eer keer Yeejle-ee$ee Deyet Oeeyeer kes eeGve efebme keer Yeejle ee$ee eebme kes je^heefle keer
Yeejle ee$ee Deheieeefvemleeve kes eerhe SkepeerkeetefJe keer Yeejle ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer Deheieeefvemleeve ee$ee
eOeeveceb$eer ceesoer keer me ee$ee peeheeve kes eOeeveceb$eer keer Yeejle ee$ee Yeejleere eOeeveceb$eer keer efyesve ee$ee
pece&ve eebmeuej keer Yeejle ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer Decesefjkee ee$ee eeruebkee kes eOeeveceb$eer keer Yeejle ee$ee

vesheeueer eOeeveceb$eer keer Yeejle-ee$ee

19-24 HejJejer, 2016 kes oewjeve vesheeue kes eOeeveceb$eer
kes.heer.Mecee& Deesueer Yeejle keer 6-efoJemeere jepekeere ee$ee hej jns~
en Gvekeer eOeeveceb$eer kes he ceW henueer efJeosMe ee$ee Leer~
20 HejJejer, 2016 kees Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer Deewj
vesheeueer eOeeveceb$eer kes ceOe veF& efouueer kes nwojeyeeo neGme ceW ngF&
efJemle=le eefleefveefOeceb[ue mlejere Jeelee& kes yeeo oesveeW osMeeW kes ceOe
efvecveefueefKele cenlJehetCe& kejej/SceDeeset/omleeJespe nmlee#eefjle ngS
(i) vesheeue ceW 25 Deewue, 2015 kees DeeS Yeer<eCe Yetkebhe
kes heMeele Jeneb hegveefve&cee&Ce meneelee nsleg Yeejle mejkeej
kes meneelee hewkespe kes 250 efceefueeve [e@uej kes Devegoeve
Ieke kes Gheeesie hej mecePeewlee %eeheve (SceDeeset)~
(ii) vesheeue kes lejeF& #es$e ceW me[ke DeJemebjevee kes meg{erkejCe
(efpemekes lenle 518 efkeceer. keer kegue 17 me[keeW kes Mes<e
keee& kee efeeevJeeve Meeefceue nw) hej SceDeeset~
(iii) Yeejle keer mebieerle veeke Dekeeoceer Deewj vesheeue keer mebieerle
SJeb veeke Dekeeoceer kes ceOe SceDeeset~
(iv) heejieceve ceeieeX hej he$e efJeefvecee (LOE : Letter of
Exchanges) :
1. keekejefyeee (vesheeue) Deewj yebieuee yeeOe (yeebiueeosMe) kee@efj[esj
kes ceeOece mes Yeejle mes heejieceve kes oewjeve vesheeue Deewj yeebiueeosMe kes
yeere ceeue eeleeeele kees megiece yeveeves nsleg~
2. efJeMeeKeeheevece yebojieen kes ceeOece mes vesheeue kees heejieceve
megefJeOeeSb GheueyOe kejeves nsleg~
(iv) jsue heefjJenve hej he$e efJeefvecee (LoE) :
1. efJeMeeKeeheevece mes vesheeue (SJeb Fmekes efJehejerle) leke jsue
heefjJenve keer Devegceefle eoeve kejves nsleg~
2. yeebiueeosMe kes meeLe Deewj yeebiueeosMe kes ceeOece mes vesheeue kes
Jeeheej kes efueS Yeejle ceW efmebneyeeo kes peefjS jsue heejieceve megefJeOee kees
mebeeefuele kejves nsleg~
(vi) cegpeHeHejhegj-{euekesyeej heejs<eCe ueeFve kee GodIeeve : 400
efkeueesJeesu (KV) keer Fme efJeegle heejs<eCe ueeFve kes vesheeueer
Keb[ kees Yeejle eje eoe 13.5 efceefueeve [e@uej keer
$e+Ce meneelee kes lenle vesheeue mejkeej efeeeefvJele kej jner
nw~ Fme heejs<eCe ueeFve kes ceeOece mes 80 cesieeJee (MW)
efJeegle keer eejbefYeke Deehetefle& nesieer efpemes ye{ekej Deketyej,
2016 leke 220 KV hej 200 MW leLee efHej

efomebyej, 2017 leke 400KV hej 600 MW efkeee

peeSiee~
(vii) eKeele Jeefe mecetn (EPG : Eminent Persons Group)
keer mLeehevee (efhe#eere mebyebOeeW keer Jeeheke meceer#ee SJeb
mebJeOe&ve nsleg ieef"le Fme mecetn ceWW kegue 8 eKeele Jeefe
neWies efpeveceW oesveeW osMeeW eje 4-4 meome veeefcele efkeS
peeSbies)~
20 HejJejer kees ner eOeeveceb$eer Deesueer ves Yeejleere je^heefle eCeye
cegKepeea SJeb Ghe je^heefle neefceo Debmeejer mes cegueekeele keer leLee Jes
Yeejleere efJeosMe ceb$eer, ie=n ceb$eer SJeb efJee ceb$eer mes Yeer efceues~ 21
HejJejer kees Jes osnjeotve (GejeKeb[) ieS leLee GvnesWves efnjer peue
efJeegle heefjeespevee kee DeJeueeskeve efkeee~ Fmekes yeeo Jes Deheveer
Fme ee$ee kes oewjeve 23 HejJejer kees iegpejele kes Yegpe hengbes leLee
GvneWves Yeerceemeej Deewj cegbe hegvemLee&heve kee DeJeueeskeve efkeee~
Fmekes yeeo Jes cegbyeF& Yeer ieS peneb GvnesveW 24 HejJejer kees
efnbogmleeve etveerueerJej efue. kes Deeweesefieke heeke& kee DeJeueeskeve
efkeee~

Deyet Oeeyeer kes eeGve efebme keer Yeejle ee$ee

10-12 hejJejer, 2016 kes ceOe Deyet Oeeyeer kes eeGve efhebm e
Deewj mebege Dejye Deceerjele (etSF&) mesvee kes ef[her megeerce keceeb[j
MesKe ceesncceo efyeve peeSo efyeve meguleeve Deue veeneeve Yeejle keer
jepekeere ee$ee hej jns~ en Gvekeer henueer Yeejle ee$ee Leer~
10 hejJejer kees veF& efouueer Deeieceve hej efhebme veeneeve kee
mJeeiele eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves eeseskee@ue kees lees[les ngS mJeeb
nJeeF& De[d[s peekej efkeee~
GuuesKeveere nw efke Deiemle, 2015 ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves etSF&
keer ee$ee keer Leer efpemeceW oesveeW osMe heejmheefjke mebyebOeeW kees Jeeheke
jCeveerefleke meePesoejer kes mlej leke ye{eves hej mencele ngS Les~
11 hejJejer kees efebme veeneeve keer eOeeveceb$eer ceesoer kes meeLe ngF&
efJemle=le eefleefveefOeceb[ue mlejere Jeelee& kes yeeo etSF& Deewj Yeejle kes
ceOe efvecveefueefKele kejej/mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle ngS
(i) meeFyej DehejeOeeW kee cegkeeyeuee kejves Deewj meeFyej mhesme ceW
lekeveerkeer meneesie hej SceDeeset~
(ii) Yeejle ceW DeJemebjevee efveJesMeeW ceW etSF& kes mebmLeeiele efveJesMekeeW
keer Yeeieeroejer kees megiece yeveeves nsleg Ske hejsKee mLeeefhele
kejves hej SceDeeset~
(iii) veJeerkejCeere Tpee& meneesie hej meeceeve hejsKee kejej~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 79

MeebeflehetCe& eeespeveeW nsleg yeee Debleefj#e kes eeesie Deewj DevJes<eCe

ceW meneesie hej Fmejes (ISRO) SJeb etSF& mhesme SpeWmeer kes
ceOe SceDeeset~
(v) Yeejleere yeercee efveeeceke SJeb efJekeeme eeefOekejCe (IRDA)
Deewj etSF& kes yeercee eeefOekejCe kes ceOe efhe#eere meneesie
nsleg SceDeeset~
(vi) meebmke=efleke meneesie kes efueS keee&keejer keee&ece~
(vii) keewMeue efJekeeme nsleg meneesie leLee Den&leeDeeW (Qualifications) keer heejmheefjke ceevelee hej cebMee he$e (LoI) ~
(viii)Yeejle kes Deeeele-efveee&le (Exim) yeQke Deewj ogyeF& DeeefLe&ke
heefj<eo (DEC) kes ceOe mecePeewlee %eeheve~
(ix) Yeejleere hees/etSF& efojnce efhe#eere kejWmeer mJewhe JeJemLee
hej Yeejleere efjpeJe& yeQke SJeb etSF& kes keWere yeQke kes ceOe
SceDeeset~
12 hejJejer, 2016 kees efebme veeneeve cegbyeF& hengbes peneb GvneWves
ogyeF& keer hees& efce&veue Dee@hejsj kebheveer [erheer Jeu[& eje
peJeenjueeue vesn hees& (JNPT) kes vneJee MesJee iesJes efce&veue
hej efveefce&le 330 ceerj keer veF& yeLe& kee GodIeeve efkeee~
%eeleJe nw efke [erheer Jeu[& eje Yeejle ceW 1.2 efyeefueeve [e@uej
kee efveJesMe efkeee pee egkee nw leLee 6 hees& megefJeOeeDeeW kes meeLe
Yeejle ceW Jen Skecee$e efJeosMeer hees& Dee@hejsj nw~
Deheves cebgyeF& eJeeme kes oewjeve efebme veeneeve ves yeebyes me@ke
SkemeeWpe kee Yeer oewje efkeee~
GuuesKeveere nw efke efebme veeneeve keer Fme Yeejle ee$ee kes oewjeve
Deyet Oeeyeer vesMeveue Dee@eue kebheveer (ADNOC) eje Yeejleere
jCeveerefleke hes^esefueece efjpeJme& efue. (ISPRL) kes meeLe efkeS peeves
Jeeues mecePeewles kes lenle Yeejle ceW Deheves kees lesue kee Yeb[ejCe
kejves hej menceefle Jee keer ieF& nw~
Yeejle jCeveerefleke hes^esefueece efjpeJe& (SPR)
Yeejle eje ueieYeie 5.33 efceefueeve ve kees lesue Yeb[ejCe
#ecelee Jeeues leerve Yetecf eiele jCeveerelf eke hese^ es uf eece efjpeJe& (SPR : Strategic Petroleum Reserve) eceMe: efJeMeeKeeheevece (1.33 efceefueeve
ve), cebieueewj (1.5 efceefueeve ve) SJeb hee[gj (2.5 efceefueeve ve)
mLeeefhele efkeS pee jns nQ~ es SmeheerDeej Deuhekeeefueke lesue Deehetelf e&
DeJejesOeeW leLee JeweMf Jeke cetue DeeIeeleeW kes efJe yehej me@ke kes he ceW
keee& kejWies~ OeeleJe nw efke Yeejle kees kees lesue keer Deheveer kegue
DeeJeMekelee kee ueieYeie 79 eefleMele Deeeele kejlee nw leLee Fmes
osKeles ngS ner SmeheerDeej keer mLeehevee keer pee jner nw~ S[erSveDeesmeer ves
cebieueewj SmeheerDeej hewefmeefueer keer DeeOeer #ecelee kees uesves ceW Deheveer
efoueemheer Jee keer nw~ en Fme mesjspe megefJeOee kes Ske Keb[ ceW 6
efceefueeve yewjue ee 0.75 efceefueeve ve kees lesue kee me@ke
jKesieer efpemeceW mes 0.50 efceefueeve ve keee lesue Yeejle kee nesiee
efpemekee Jen Dee@keefmceke efmLeefleeeW ceW efve:Meguke Gheeesie kej mekesiee~
(iv)

eebme kes je^heefle keer Yeejle ee$ee

24-26 peveJejer, 2016 kes oewjeve eebme kes je^heefle eebkeesFme

(eebmJeeb) Deesueebos Yeejle keer jepekeere ee$ee hej jns~

Jes Yeejle kes 67JeW ieCeleb$e efoJeme meceejesn kes cegKe DeefleefLe Les
leLee Jes Yeejleere ieCeleb$e efoJeme meceejesn ceW eefleYeeie kejves Jeeues
heebeJeW eebmeermeer je^heefle/eOeeveceb$eer SJeb eewLes eebmeermeer je^heefle
nQ (Yeejle ceW meJee&efOeke yeej Fme meceejesn ceW Yeeieeroejer eebme keer
ner jner nw)~ iele Je<e& Decesefjkeer je^heefle yejeke Deesyeecee Fme
meceejesn kes cegKe DeefleefLe Les peyeefke 2014 ceW peeheeveer eOeeveceb$eer
efMebpees Syes kees en ese efoee ieee Lee~
eebmeermeer je^heefle Deesueebos Deheveer Yeejle ee$ee kes efueS 24
peveJejer, 2016 kees meJe&eLece eb[erie{ (eWe Deeefke&ske keeyet&pes
keer hejsKee hej leweej Menj) hengbes peneb GvneWves je@ke iee[&ve SJeb
kewefheue kee@chueskeme leLee jepekeere mebeneuee Dee& iewuejer kee
eOeeveceb$eer ceesoer kes meeLe DeJeueeskeve efkeee~
eb[erie{ kes leepe nesue ceW je^heefle Deesueebos Deewj eOeeveceb$eer
ceesoer ves Yeejle-eebme Jeeheej meccesueve ceW eefleYeeie efkeee Deewj
meerF&Dees cebe kees mebyeesefOele efkeee~
Fme Jeeheej meccesueve ceW oesveeW osMeeW keer kebheefveeeW kes ceOe 16
JeeJemeeefeke kejej/mecePeewleeW hej nmlee#ej ngS efpeveceW eebme kes
Sejyeme Deewj Yeejle kes ceefnbe ieghe kes ceOe ceske Fve Fbef[ee
henue kes lenle Yeejle ceW nsefuekee@hj efvecee&Ce nsleg meneesie %eeheve,
eebme kes EDF JV SJeb Yeejle kes SITEC RE kes ceOe heJeve
Tpee& efJekeeme kejej, meewj heesesJeesefuke heefjeespeveeDeeW nsleg oes
mecePeewles, Menjer #es$e efJekeeme heefjeespeveeDeeW nsleg 9 mecePeewles leLee
eebme kes AFD Deewj ceneje^, eb[erie{ SJeb heg[gesjer keer mejkeejeW
kes ceOe mcee& efmeer efJekeeme nsleg melele Menjer efJekeeme kes #es$e ceW
lekeveerkeer meneesie hej leerve mecePeewlee %eeheve (eceMe: veeiehegj,eb[erie{
SJeb heg[gesjer kes meboYe& ceW) Meeefceue nQ~
eebmeermeer kebheefveeeW eje Yeejle ceW 50 MenjeW ceW cese^ s jsue heefjeespeveeDeeW
ceW meneesie kejves hej menceefle kes meeLe eebme ves Yeejle ceW eefleJe<e&
1 efyeefueeve [e@uej kes efveJesMe keer Yeer Iees<eCee keer nw~
25 peveJejer kees eebmeermeer je^heefle Deewj Yeejleere eOeeveceb$eer kes
ceOe veF& efouueer kes nwojeyeeo neGme ceW ngF& eefleefveefOeceb[ue
mlejere Jeelee& kes yeeo Yeejle-eebme mebege JeeJe leLee keeGbj
sjefjpce hej Yeejle-eebme mebege JeeJe peejer efkeee ieee Deewj
oesveeW osMeeW kes ceOe 14 Debleme&jkeejer kejej/mecePeewlee %eeheve
(osKeW-yee@keme) nmlee#eefjle ngS~
neue ner ceW Yeejle DeeS Deve Meer<e& jepeveefeke
16 hejJejer, 2016 kees Yeteve kes eOeeveceb$eer lMesefjbie leesyeies
ves Yeejle keer ee$ee mebhevve keer~
12-14 hejJejer, 2016 kes oewjeve mJeer[ve kes eOeeveceb$eer
merheve uee@heJesve Yeejle keer ee$ee hej jns~ GvneWves cegbyeF& ceW
Deeeesefpele ceske Fve Fbef[ee mehleen ceW eefleYeeie efkeee~
12-14 hejJejer, 2016 kes ceOe efheveueQ[ kes eOeeveceb$eer
petne efmeefheuee Yeejle keer ee$ee hej jns~ FvneWves Yeer cebgyeF& ceW
ceske Fve Fbef[ee mehleen ceW Yeeie efueee~
hejJejer, 2016 kes eejbYe ceW nebiekeebie efJeMes<e eMeemekeere #es$e
(SAR) kes eerhe SkepeerkeetefJe meer.JeeF&. ueeregbie Yeejle keer
ee$ee hej jns~ 4 hejJejer kees GvneWves eOeeveceb$eer ceesoer mes
cegueekeele keer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 80

Yeejle-eebme : nmlee#eefjle kejej/mecePeewlee %eeheve

1. Yeejle eje eebme mes 36 je@hesue ue[eket pes efJeceeveeW keer Kejero hej mecePeewlee %eeheve (MoU)~ ueieYeie 60,000 kejes[ hees keer
Devegceeefvele keercele Jeeues Fme meewos hej Deewue, 2015 ceW eOeeveceb$eer ceesoer keer eebme ee$ee kes oewjeve menceefle ngF& Leer~
2. Yeejle kes DeesMesvemew-3 Gheen hej eebme kes Argos-4 veerefleYeej kees ues peeves nsleg Fmejes Deewj eebme keer Debleefj#e SpeWmeer meerSveF&Sme kes
ceOe efeeevJeeve JeJemLee~
3. YeeJeer mebege Lece&ue Fbeejs[ DeLe& Dee@ypeJexMeve efceMeve hej efeeevJeeve JeJemLee~
4. Fmejes kes Deieues cebieue efceMeve ceW meerSveF&Sme keer Yeeieeroejer hej cebMee he$e~
5. ceOeshegje (efyenej) ceW 800 Fuesefke^ke ueeskeescesefJe (jsue Fbpeve) kes Glheeove nsleg eebme kes Alstom Deewj Yeejleere jsueJes kes yeere mebege
Gheece hej Mesejnesefub[ie kejej~
6. uegefOeeevee Deewj Decyeeuee jsueJes msMeveeW kes hegvejesej nsleg mebege mebYeeJelee DeOeeve kes efueS eWe jsueJes SmeSvemeerShe Deewj Yeejleere
jsueJes kes yeere kejej~
7. Keee megj#ee ceW SceDeeset~
8. ueeske eMeemeve ceW meneesie hej Yeeieeroejer mecePeewlee~
9. 2016-2018 DeJeefOe nsleg meebmke=efleke efJeefvecee keee&ece~
10. 2016 ceW vecemles eebme (Yeejle ceneslmeJe) leLee 2017 ceW Bonjour India (eebme ceneslmeJe) kes Deieues ee kes Deeeespeve nsleg cebMee
Iees<eCee~
11. efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer hej Yeejle-eebme mebege cebef$emlejere meefceefle keer mLeehevee nsleg JeJemLee~
12. DeeF&DeeF&er, cegbyeF& Deewj eebme kes Leeuesme efmemcesme Sejesheesxme kes ceOe Geesie eeeesefpele heerSe[er hesueesefMehe nsleg SceDeeset~
13. mebege MeesOe, DeOeeheve SJeb keeefce&keeW kes Deeoeve-eoeve Deeefo nsleg IISER (hegCes) SJeb ENS de Lyon (eebme) kes ceOe meneesie kejej~
14. Ge efMe#ee SJeb MeesOe kes #es$e cebs DeeF&DeeF&er cegbyeF& Deewj eebmeermeer efJeMJeefJeeeueeeW (CNRS, TB, UBO,UBS, ENSTA Bretagne,
ENIB) kes ceOe meneesie kee mecePeewlee~

25 peveJejer, 2016 kees je^heefle Deesueebos ves eOeeveceb$eer ceesoer

kes meeLe ieg[ieebJe peekej (en ee$ee oesveeW vesleeDeeW ves ces^es mes keer)
JeneB Debleje&^ere meewj ie"yebOeve (ISA : International Solar
Alliance) kes veJemLeeefhele Debleefjce meefeJeeuee kee GodIeeve
efkeee leLee Fmekes cegKeeuee keer DeeOeejefMeuee jKeer (DeeF&SmeS
kes efJemle=le efJeJejCe nsleg Fmeer Debke kee heee&JejCe SJeb melele
efJekeeme DeOeee osKebs)~ eebmeermeer je^heefle ves Fme DeJemej hej
DeeF&SmeS keer eejbefYeke heefjeespeveeDeeW kes efJeeereve nsleg eebmeermeer
efJekeeme SpeWmeer eje Deieues 5 Je<eeX ceW meewj Tpee& kes efJekeeme kes
efueS 300 efceefueeve etjes kee eesieoeve efoS peeves keer Yeer Iees<eCee
keer~
26 peveJejer kees Yeejleere ieCeleb$e efoJeme meceejesn kee eebmeermeer
je^heefle ves cegKe DeefleefLe kes he ceW DeJeueeskeve efkeee~ %eeleJe
nw efke Fme Je<e& eebmeermeer mesvee keer Ske eser gke[er ves Yeer ieCeleb$e
efoJeme hejs[ ceW Yeeie efueee Lee~

Deheieeefvemleeve kes eerhe SkepeerkeetefJe keer Yeejle ee$ee

31 peveJejer mes 4 hejJejer, 2016 kes oewjeve Deheieeefvemleeve

kes cegKe keee&keejer (Chief Executive) [e@. Deyoguuee Deyoguuee
Yeejle keer ee$ee hej jns~
1 hejJejer, 2016 kees Gvekeer Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer
kes meeLe heejmheefjke cenJe kes efJeefYevve efhe#eere, #es$eere Deewj
JewefMJeke cegeW hej efJemle=le Jeelee& ngF&~ GvneWves Deheieeefvemleeve ceW
megj#ee efmLeefle SJeb Meebefle JeJemLeeDeeW hej Yeer eee& keer~
Yeejle eje Deheieeefvemleeve ceW ueIeg efJekeeme heefjeespeveeDeeW kes
le=leere ejCe kes lenle Jeneb 92 heefjeespeveeDeeW kees mJeerke=efle eoeve

kej oer ieF& nw~ oesveebs he#e F&jeve kes eeyenej yebojieen (efpemes
Yeejle eje efJekeefmele efkeee pee jne nw) kes ceeOece mes mebeespekelee
kes efJekeeme hej Yeer mencele ngS~
Yeejle Deewj Deheieeefvemleeve kes ceOe jepeveefeke heemehees& OeejkeeW
nsleg Jeer]pee DeeJeMekeleeDeeW mes t nsleg mecePeewlee Yeer nmlee#eefjle
ngDee~
2 hejJejer, 2016 kees peehegj ceW Deeeessefpele efleere DeelebkeJeeojesOeer meccesueve (IInd Counter Terrorism Conference; Fmekee
GodIeeve je^heefle eCeye cegKepeea ves efkeee) kees [e@. Deyoguuee ves
mebyeesefOele efkeee~
3 hejJejer kees [e@. Deyoguuee ves Smeesewce, meerDeeF&DeeF& Deewj
efhekekeer kes meeLe yew"ke cebs Yeer eefleYeeie efkeee~

eOeeveceb$eer ceesoer keer Deheieeefvemleeve ee$ee

25 efomebyej, 2015 kees Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer

Deheieeefvemleeve keer ee$ee hej jns~
eOeeveceb$eer ceesoer ves Deheieeveer je^heefle DeMejhe Ieeveer kes meeLe
mebege he mes keeyegue ceW Yeejleere meneelee mes 9 kejes[ [e@uej ceW
efveefce&le Deheieeefvemleeve keer mebmeo vesMeveue Demescyeueer kes YeJeve
kee GodIeeve efkeee~ Fme heefjmej kes Ske Yeeie kee veece hetJe&
Yeejleere eOeeveceb$eer Deue efyenejer Jeepeheseer kes veece hej Deue
yuee@ke jKee ieee nw~
Fme DeJemej hej eOeeveceb$eer ceesoer ves Deheieeefvemleeve keer vesMeveue
Demescyeueer (cesMejevees efpejiee SJeb Jeesuesmeer efpejiee) kees Yeer mebyeesefOele
efkeee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 81

eOeeveceb$eer ceesoer ves Deheieeveer e$eeW kees eefleJe<e& Yeejle ceW DeOeeve
nsleg eoe 1000 e$eJe=efeeeW kees 2017 mes Deeies 5 Je<eeX kes
efueS efJemleeefjle kejves keer Iees<eCee keer~
eOeeveceb$eer ceesoer keer heeefkemleeve ee$ee
eOeeveceb$eer ceesoer Deheieeefvemleeve ee$ee mes ueewles mecee 25
efomebyej, 2015 kees ner heeefkemleeve Yeer kes peneb ueenewj nJeeF&
Des hej Gvekeer DeieJeeveer heeefkemleeveer eOeeveceb$eer veJeepe Mejerhe ves
keer~ lelheeele Jes nsefuekee@hj mes veJeepe Mejerhe kes heeefjJeeefjke
DeeJeeme jeeefJebo hewuesme ieS peneb GvneWves heeefkemleeveer eOeeveceb$eer
kes meeLe yew"ke keer~ eOeeveceb$eer ceesoer ves veJeepe Mejerhe kees Gvekes
pevceefove hej yeOeeF& oer leLee Gvekeer veeefleve cesnefvemee kes efJeJeen
meceejesn kes keee&ece ceW Yeer Jes Meeefceue ngS~ GuuesKeveere nw efke
ueieYeie 12 Je<eeX kes yeeo efkemeer Yeejleere eOeeveceb$eer ves heeefkemleeve
keer ee$ee keer nw~ Fmemes henues lelkeeueerve eOeeveceb$eer Deue efyenejer
Jeepeheseer 12JeW meeke& meccesueve (4-6 peveJejer, 2004) ceW
eefleYeeie nsleg Fmueeceeyeeo ieS Les~

eOeeveceb$eer ceesoer keer me ee$ee

Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer 23-24 efomebyej, 2015 kes

oewjeve me keer ee$ee hej jns~
24 efomebyej, 2015 kees Yeejleere eOeeveceb$eer ceesoer Deewj meer
je^heefle hegelf eve kes ceOe 16JeeR Yeejle-me efMeKej yew"ke cee@mkees kes
esceefueve ceW mebheVe ngF& efpemeceW oesveeW vesleeDeeW ves heejmheefjke cenJe kes
efJeefYeVe Debleje&e^ r e SJeb efhe#eere cegeW hej efJemle=le Jeelee& keer~
16JeeR Yeejle-me efMeKej yew"ke kes heeele oesveeW osMeeW eje
mebege JeeJe meePee efJeMJeeme, veS ef#eeflepe peejer efkeee ieee
leLee oesveeW he#eeW kes ceOe kegue 17 mecePeewleeW hej nmlee#ej efkeS
ieS efpeveceW ecegKe Fme ekeej nw
(a) nsefuekee@hj Fbpeerefveeefjbie kes #es$e ceW meneesie hej kejej :
Fmekes lenle oesveeW osMe ceske Fve Fbef[ee kes Debleie&le meer
keeceesJe (Kamov) 226 mewve nsefuekee@hjeW kes Yeejle ceW
mebege efvecee&Ce hej mencele ngS nQ~
(b) Yeejle kes hejceeCeg Tpee& efJeYeeie leLee me kes ms Se@ecf eke
Svepeea keeheexjMs eve je@meSce (Rosatom) kes ceOe me
eje ef[peeFve keer ieF& veeefYekeere mebeb$e FkeeFeeW kes efueS
Yeejle ceW efJeefvecee&Ce kes mLeeveerekejCe nsleg eeseece Dee@he SkeMeve
: Fmekes lenle Yeejle keer kebheefveeeW keer Yeeieeroejer kes meeLe me
Yeejle ceW 12 veS veeefYekeere Tpee& mebeb$e mLeeefhele kejsiee~
(c) jsueJes #es$e ceW lekeveerkeer meneesie nsleg mecePeewlee %eeheve~
(d) Yeejle ceW meewj Tpee& mebeb$eeW kes efvecee&Ce kes meboYe& ceW mecePeewlee
%eeheve~
(e) me kes megotj-hetJe& ceW efveJesMe meneesie kes #es$e ceW ee hee@Jej
kebheveer efue. Deewj meer megotj-hetJe& efJekeeme ceb$eeuee kes ceOe
mecePeewlee %eeheve~
(f) me kes ceneerheere ceivele (Continental Shelf) Deewj
leJeleea (Onshore) #es$eeW ceW neF[^eks eeye&veeW kes YetieYeeae meJex#eCe,
DevJes<eCe SJeb Glheeove ceW meneesie nsleg mecePeewlee %eeheve~
(g) DeeegJexo kes #es$e ceW meneesie hej Yeejle keer meW^ue keeGbefmeue
hee@j efjmee& Fve DeeegJexefoke meeFbmespe leLee heerhegume eW[efMehe
etefveJeefme&er Dee@he jefMeee (PFUR) kes ceOe kejej~

peeheeve kes eOeeveceb$eer keer Yeejle ee$ee

11-13 efomebyej, 2015 kes oewjeve peeheeve kes eOeeveceb$eer efMebpees
Syes ves Yeejle-peeheeve Jeeef<e&ke efMeKej yew"ke nsleg Yeejle keer
DeeefOekeeefjke ee$ee mebheVe keer~
12 efomebyej kees ngF& oesveeW osMeeW keer Fme efMeKej yew"ke kes yeeo
Yeejle-peeheeve efJepeve 2015 : efnboer-eMeeble #es$e Deewj hetjs efJeMJe
ceW Meebefle SJeb mece=ef nsleg efceuekej keee& kejves keer efJeMes<e meeceefjke
SJeb JewefMJeke meePesoejer hej mebege JeeJe peejer nggDee Deewj 16
cenJehetCe& omleeJespe nmlee#eefjle ngS~
Yeejle eje peeheeefveeeW kes efueS Deeieceve hej Jeerpee keer megefJeOee
eoeve kejves keer Iees<eCee keer ieF& nw pees efke 1 ceee&, 2016 mes
ueeiet nes peeSieer~
12 efomebyej kees ner peeheeveer eOeeveceb$eer JeejeCemeer ieS peneb
GvneWves eOeeveceb$eer ceesoer kes meeLe iebiee le kes eefme oMeeMJecesOe
Iee hej iebiee Deejleer kee DeJeueeskeve efkeee~
Yeejle : peeheeve nmlee#eefjle ecegKe mecePeewles
(i) hejceeCeg Tpee& kes MeebeflehetCe& eeeesieeW ceW meneesie kes efueS
kejej hej %eeheve~
(ii) neF&mheer[ jsueJes hej meneesie %eeheve~
(iii) j#ee GhekejCeeW kes nmleeblejCe SJeb eeweesefiekeer meneesie mes
mebyebefOele kejej~
(iv) oesnje kejeOeeve heefjnej kejej (DTAA; 1989 ceW
nmlee#eefjle) kes mebMeesOeve eeseskee@ue hej kejej~
(v) efMe#ee kes #es$e ceW meneesie %eeheve~
(vi) Yeejle kes veerefle Deeeesie Deewj peeheeve kes Fbmerdet Dee@he
Svepeea Fkeesvee@efcekeme kes ceOe meneesie hej cebMee JeeJe~
(vii) JeveeW SJeb Jeeefvekeer kes #es$e ceW meneesie %eeheve~

Yeejleere eOeeveceb$eer keer efyesve ee$ee

Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer 12-14 veJebyej, 2015 kes

oewjeve efyesve keer jepekeere ee$ee hej jns~
eOeeveceb$eer ceesoer ves Jeneb Yeejle kes ee mecetn eje DeefOeenerle
peiegDeej ueQ[jesJej hewke^er (meesueerngue) kes DeJeueeskeve Deewj [e@.
Decyes[kej kes uebove eJeeme kes efveJeeme mLeeve (efpemes Fmeer Je<e&
ceneje^ mejkeej ves ee efkeee Lee) kee mceejke kes he ceW
GodIeeve kejves kes meeLe-meeLe scme veoer le hej oeMe&efveke meble
yemeeJesMJej keer eeflecee kee DeveeJejCe Deewj uebove kes efieu[ ne@ue
ceW Jeneb kes JeeJemeeefeke mecegoee keer yew"ke kees mebyeesefOele Yeer
efkeee~
Fme ee$ee kes oewjeve veeefYekeere Tpee& kes MeebeflehetCe& Gheeesie mebyebOeer
Yeejle-efyesve mecePeewles kees Debeflece he osves kes Deefleefje 11
Deve mecePeewlee %eeheveeW (MoU) hej menceefle Jee kejves kes
meeLe 28 JeeefCeefpeke mecePeewleeW hej nmlee#ej Yeer oesveeW osMeeW eje
efkeS ieS~
13 veJebyej kees eOeeveceb$eer ceesoer ves cenejeveer SefuepeeyesLe-II kes
yeefkebIece hewuesme ceW oeshenj Yeespe ceW efMejkele keer leLee en mecceeve
heeves Jeeues Jes Fbefoje ieebOeer (1969) kes yeeo otmejs Yeejleere
eOeeveceb$eer yeves~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 82

pece&ve eebmeuej keer Yeejle ee$ee

4-6 Deketyej, 2015 kes oewjeve pece&veer keer eebmeuej

(MeemeveeOe#e) [e@. Sbpesuee cekexue Ske Gemlejere eefleefveefOeceb[ue
kes meeLe Yeejle keer DeeefOekeeefjke ee$ee hej jneR~ Gvekeer en ee$ee
le=leere efJeeef<e&ke Yeejle-pece&veer Debleme&jkeejer hejeceMe& (IGC : Intergovernmental Consultations) kes meboYe& ceW ngF&~
l
DeeF&peermeer ceW oesveeW he#eeW ves Yeejle ceW pece&veer keer meneelee (efJeiele
oes Je<eeX ceW 1.15 efyeefueeve etjes) mes eejbYe nefjle Tpee& kee@efj[esj
heefjeespevee kes meheue keeee&vJeeve hej meblees<e Jee efkeee efpemekee
efJemleej 400 efceefueeve etjes mes efkeee ieee nw~ Fme meboYe& ceW
pece&veer kes meeLe 125 efceefueeve etjes kes oes $e+Ce mecePeewles
(efnceeeue eosMe nsleg 57 efceefueeve etjes SJeb DeebOe eosMe nsleg 68
efceefueeve etjes kes) Yeer nmlee#eefjle ngS~
l
Yeejleere eOeeveceb$eer eje ceske Fve Fbef[ee kes meboYe& ceW Yeejle ceW
pece&ve kebheefveeeW eje efveJesMe kees ieefle eoeve kejves nsleg Ske he=Leke
efvekeee mLeeefhele kejves keer Iees<eCee keer ieF&~
l
Yeejleere eOeeveceb$eer eje pece&veer kes SkeerkejCe (1990) keer
25JeeR Je<e&ieeb" hej pece&veer kees Deheveer yeOeeF& Yeer esef<ele keer ieF&~
Yeejle : pece&veer ecegKe Meemekeere kejej/SceDeeset
1. Yeejle ceW Ske efJeosMeer Yee<ee kes he ceW pece&ve kees ye{eJee osves
leLee pece&veer ceW DeeOegefveke Yeejleere Yee<eeDeeW kees eeslmeenve nsleg
mebege cebMee Iees<eCee (Yeejle kes keWere efJeeeueeeW ceW Deye
Deefleefje efJeosMeer Yee<ee kes leewj hej pece&ve he{eF& peeSieer)~
2. Yeejle mejkeej Deewj pece&ve mejkeej kes yeere efJekeeme meneesie
hej Jeelee& kee meejebMe efjkee@[& (pece&veer eje Yeejle keer efJekeeme
heefjeespeveeDeeW nsleg 1.490 efyeefueeve etjes keer veF& eefleyelee
Ieesef<ele keer ieF& nw)~
3. Yeejle-pece&veer meewj Tpee& meePesoejer kes mebyebOe ceW efJekeeme
meneesie hej mecePeewlee %eeheve (MoU)~
4. keewMeue efJekeeme leLee JeeJemeeefeke efMe#ee SJeb eefMe#eCe kes
#es$e ceW meneesie hej mebege SceDeeset~
5. megj#ee meneesie hej mecePeewlee %eeheve~
6. efJeceeveve megj#ee hej mecePeewlee %eeheve~
l

eeruebkee kes eOeeveceb$eer keer Yeejle ee$ee

l

eOeeveceb$eer ceesoer keer Decesefjkee ee$ee

l

26 efmelebyej kees vetee@ke& ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves mebege je<^ megj#ee
heefj<eo keer mLeeeer meomelee kes oeJesoej osMeeW kes mecetn peer-4
keer efMeKej yew"ke keer cespeyeeveer keer ~
26 efmelebyej kees ner mewve peesme efmeefuekee@ve Jewueer keer Deveske ecegKe
DeeF&er kebheefveeeW kes Meer<e& DeefOekeeefjeeW mes cegueekeele keer Deewj Fve
meYeer kes meeLe ef[efpeue Fbef[ee Sb[ ef[efpeue skeveesuee@peer
ef[vej ceW GvneWves Yeeieeroejer keer~
Deheves mewve peesme eJeeme kes otmejs efove 27 efmelebyej kees eOeeveceb$eer
ceesoer hesmeyegke cegKeeuee ieS peneb eOeeveceb$eer ceesoer ves ietieue DeLe&
hej hevee kes efveke Keieewue (peneb KeieesueefJeod Deee&Yed keer
JesOeMeeuee Leer) kees efoKeeves keer iegpeeefjMe keer~
27 efmelebyej kees ner mewve peesme ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves veemkee@ce kes
mecevJee mes Deeeesefpele Fbef[ee-etSme me&Dehe keveske, 2015
kees mebyeesefOele efkeee~
Fmekes yeeo eOeeveceb$eer ceesoer ves mewve peesme kes mewhe meWj ceW Yeejleere
mecegoee keer Ske efJeMeeue meYee kees mebyeesefOele efkeee~ Fme mebyeesOeve
ceW GvneWves pewce (JpeveOeve eespevee; ADeeOeej efJeefMe< heneeve;
MceesyeeFue ieJeveXme) mes Ye<eeej ceW keceer Deeves kee Yeer GuuesKe
efkeee~ Gmeer efove GvneWves Jeeheme vetee@ke& emLeeve efkeee~
28 efmelebyej kees ner eOeeveceb$eer ceesoer ves mebege je<^ Meebeflej#eke
meccesueve ceW Yeer eefleYeeie efkeee~

23-28 efmelebyej, 2015 kes oewjeve Yeejleere eOeeveceb$eer vejW

ceesoer Decesefjkee keer ee$ee hej jns~
25 efmelebyej kees eOeeveceb$eer ceesoer ves mebege je<^ cenemeYee kes
lenle Deeeesefpele melele efJekeeme efMeKej meccesueve ceW eefleYeeie
efkeee efpemekee Deeeespeve 2015-heMeele efJekeeme SpeW[s kees
Deewheeeefjke he mes DeheveeS peeves nsleg efkeee ieee Lee~ Fme
meccesueve ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves efnboer ceW mebyeesOeve efoee efpemeceW
GvneWves melele efJekeeme kes efueS efJekeefmele osMeeW mes Deeies Deeves leLee
peueJeeeg heefjJele&ve hej Deheveer efJeeere eefleyeleeSb hetjer kejves keer
Deheerue keer~ GvneWves keueeFces eWpe mes efveheves nsleg keueeFces
peefmme keer yeele keer~

14-16 efmelebyej, 2015 kes oewjeve eeruebkee kes eOeeveceb$eer

jeefveue efJeeceefmebIes Yeejle keer ee$ee hej jns~ GuuesKeveere nw efke
Deiemle, 2015 ceW mebheVe eeruebkee kes mebmeoere egveeJe kes yeeo Jes
hegve: Jeneb kes eOeeveceb$eer (eewLeer yeej) yeves nQ leLee MeheLe enCe kes
yeeo en Gvekeer henueer DeeefOekeeefjke efJeosMe ee$ee Leer~
Fmemes hetJe& eeruebkee kes je<^heefle cew$eerheeuee efmeefjmesvee ves Yeer Deheves
efveJee&eve kes heMeele henueer jepekeere ee$ee 15-18 hejJejer,
2015 kes oewjeve Yeejle keer ner mebheVe keer Leer~
14 efmelebyej kees ngF& efhe#eere Jeelee& kes yeeo oesveeW osMeeW kes ceOe
efvecveefueefKele kejej/mecePeewlee %eeheve (MoU) nmlee#eefjle ngS
(i) o#esme (SAARC) #es$e kes efueS Gheen kes ke#ee DeeJe=efe
mecevJee (Orbit Frequency Co-ordination) hej Yeejle
Deewj eeruebkee kes yeere efhe#eere kejej~
(ii) mLeeveere efvekeeeeW, iewj mejkeejer mebie"veeW, Oece&mJe veemeeW leLee
efMe#ee SJeb JeeJemeeefeke mebmLeeDeeW kes ceeOece mes eeruebkee ceW
ueIeg efJekeeme heefjeespeveeDeeW (SDP) kes efeeevJeeve nsleg Yeejleere
Devegoeve meneelee kes mebyebOe ceW SceDeeset kee veJeerveerkejCe~
(iii) JeeJegefveee (eeruebkee) kes ef[efm^ke pevejue ne@efmheue ceW
200 efyemlejeW kes Jee@[& nsleg efeefkelmee GhekejCeeW keer Deehetefle&
kes mebyebOe ceW SceDeeset~
(iv) eeruebkee ceW Deeheelekeeueerve ScyegueWme mesJeeDeeW keer mLeehevee hej
he$eeW kee Deeoeve-eoeve~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 83

ecegKe Debleje&^ere cegs, 2015-16

JewefMJeke Mee SJeb j#ee Jeeheej keer efmLeefle vesheeue kes mebefJeOeeve ceW eLece mebMeesOeve F&jeve-meToer Dejye ekejCe Gej keesefjee
eje neF[^espeve yece kee hejer#eCe keche& Jeercesve hej peeheeve-o. keesefjee mecePeewlee eerve kee efJeJeeefole DeelebkeJeeo efJejesOeer keevetve
ceoj sjsmee kees meble keer GheeefOe eerve keer Ske mebleeve veerefle Deye meceehle meerefjee ceW Meebefle eefeee hej emleeJe Fmueeceer
osMeeW kee mewve ie"yebOeve leeheer (TAPI) iewme heeFheueeFve heefjeespevee kee MegYeejbYe hesefjme ceW e=bKeueeye Deelebkeer nceues eerveleeF&Jeeve Ssefleneefmeke efMeKej Jeelee& MejCeeefLe&eeW kees Deesuebefheke KesueeW ceW eefleYeeie keer Devegceefle yeeheg$e hej eerve kee peebiecet yeebOe
meerefjee ceW me kee nmle#eshe etSve ceW hee&Jes#eke osMeeW kes Peb[eW mebyebOeer mebkeuhe heeefjle etSve ceW hee&Jes#eke osMeeW kes Peb[eW mebyebOeer
mebkeuhe heeefjle vesheeue : ueeiet ngDee veee mebefJeOeeve veF& mJespe venj kee GodIeeve F&jeve Deewj heer51 kes yeere hejceeCeg mecePeewlee
Decesefjkee ceW meceueQefieke efJeJeen kees efJeefOeke ceevelee Deheieeefvemleeve keer meuecee yeebOe heefjeespevee

JewefMJeke Mee SJeb j#ee Jeeheej keer efmLeefle

mJeer[ve efmLele me@kenesce FbjvesMeveue heerme efjmee& Fbmerd et (SIPRI)

eje 22 hejJejer, 2016 kees peejer efjhees& kes Devegmeej Je<e&
2011-2015 keer DeJeefOe ceW Yeejle efJeMJe ceW nefLeeejeW kee meyemes
ye[e Deeeeleke osMe (efJeMJe ceW MeeeeW kes 14 Deeeele kes meeLe)
jne nw~
Yeejle kes yeeo Fme meboYe& ceW eceMe: meToer Dejye (7 eefleMele),
eerve (4.7 eefleMele), mebege Dejye Deceerjele (4.6 eefleMele) Deewj
Dee@m^sefueee (3.6 eefleMele) kee mLeeve nw~
efmeeer kes Deekeueve kes Devegmeej 2011-2015 DeJeefOe ceW efJeMJe kes
Meer<e& Mee efveee&leke osMe eceMe: Decesejf kee (33 eefleMele Yeeie) Deewj
me (25 eefleMele Yeeie) nQ efpevekes yeeo eceMe: eerve (5.9 eefleMele),
eebme (5.6 eefleMele) Deewj pece&veer (4.7 eefleMele) kee mLeeve nw~
efmeeer keer mee: efjhees& kes Devegmeej 2011-2015 kes oewjeve
Yeejle kes Mee Deeeele kee 70 me mes, 14 Decesefjkee mes
leLee 4.5 Fpejeeue mes Deeeele efkeee ieee~
%eeleJe nw efke 7 ceee&, 2015 kees Decesefjkeer mebmLee DeeF&SeSme
Fbke. eje Deheveer Jeeef<e&ke iueesyeue ef[heWme ^s[ efjhees& peejer keer
ieF& Leer efpemekes Devegmeej Je<e& 2014 ceW efJeMJe ceW j#ee mebyebOeer
GhekejCeeW (nefLeeejeW meefnle) kes Deeeele kes meboYe& ceW Yeejle kees
heers es[les ngS meToer Dejye Meer<e& mLeeve hej jne Lee~

eeruebkee ceW leefceue je^ieeve mes ne eefleyebOe

eeruebkee ceW ngS ie=neg kes oewjeve Jeneb kes je^ieeve kes
leefceue mJehe hej pees Deveewheeeefjke eefleyebOe ueieeee ieee Lee,
Gmes mejkeej eje ne efueee ieee nw leLee 4 hejJejer, 2016
kees eeruebkee kes mJeleb$elee efoJeme kes ceewkes hej leefceue Yee<ee ceW
eeruebkee kes je^ieeve kees ieeee ieee~ mepeeleere DeuhemebKeke
leefceue mecegoee kes meeLe cew$eer kes eeemeeW kes lenle eeruebkee ceW en
henue keer ieF& nw~

F&jeve-meToer Dejye ekejCe

vesheeue kes mebefJeOeeve ceW eLece mebMeesOeve

23 peveJejer, 2016 kees vesheeue keer mebmeo eje Jeneb kes veS
mebefJeOeeve ceW eLece mebMeesOeve kees 461/7 kes yengcele mes heeefjle
efkeee ieee~
Fme mebMeesOeve kes lenle vesheeue ceW DeuhemebKeke mecegoee nsleg Deevegheeefleke
eefleefveefOelJe eCeeueer leLee Jeneb kes mejkeejer efvekeeeeW ceW pevemebKee kes
DeeOeej hej eefleefveefOelJe mebyebOeer eeJeOeeve efkeS ieS nQ~
Fme mebMeesOeve mes ceOesMeer mecegoee hetCe&le: mebleg veneR nw leLee Gmeves
Dehevee Deeboesueve peejer jKeves keer yeele kener nw~
%eeleJe nw efke Fme mebefJeOeeve mebMeesOeve hej celeoeve kee ceOesMeer
meebmeoeW eje efJejesOe efkeee ieee~
GuuesKeveere nw efke 20 efmelebyej, 2015 mes ueeiet ngS vesheeue kes
veS mebefJeOeeve kee ceOesMeer Fme DeeOeej hej efJejesOe kej jns nQ efke
FmeceW eebleeW kes Fme lejn mes efJeYeepeve kee emleeJe nw efke Jes Deheves
ner #es$e ceW jepeveerefleke neefMeS hej eues peeSbies~

2 peveJejer, 2016 kees meToer Dejye ceW Deelebke kes ceeceues ceW
oes<eer heeS ieS 47 kewefoeeW kees hebemeer hej uekee efoee ieee~
FmeceW Je<e& 2011 keer Dejye eebefle ceW cegKe Yetefcekee efveYeeves Jeeues
Ske efMeee ceewueJeer MesKe efvece yeeefkej Deue-efvece kees Yeer mepeeS
ceewle oer ieF&~ meToer Dejye kes Fme keoce mes F&jeve meefnle heefece
SefMeee kes osMeeW ceW ienve jes<e GlheVe nes ieee~
2 peveJejer, 2016 keer jele ceW F&jeve keer jepeOeeveer lesnjeve
efmLeefle meToer Dejye kes otleeJeeme hej efvece Deue-efvece keer ceewle keer
mepee kes efJejesOe ceW iegmmeeF& Yeer[ ves nceuee efkeee leLee otleeJeeme kes
keg efnmmeeW ceW Deeie ueiee oer~
F&jeve efmLele meToer otleeJeeme SJeb JeeefCepe otleeJeeme hej nceues kes
yeeo meToer Dejye ves 3 peveJejer, 2016 kees F&jeve mes Deheves
jepeveefeke mebyebOe Kelce kejves keer Iees<eCee keer leLee F&jeveer jepeveefekeeW
kees 48 Iebs kes Yeerlej meToer Dejye es[ves kees kene~
meToer Dejye kee meceLe&ve kejles ngS yenjerve SJeb met[eve ves Yeer
F&jeve mes Deheves jepeveefeke mebyebOe Kelce kejves kee efveCe&e efueee~
Fmekes Deefleefje mebege Dejye Deceerjele (etSF&) ves lesnjeve mes
Deheves jepeotle kees Jeeheme yeguee efueee leLee F&jeve mes Deheves
jepeveefekeeW keer mebKee Ieeves kees kene~
4 peveJejer, 2016 kees meToer Dejye ves F&jeve kes efueS meYeer
G[eveeW SJeb Jeeheej mebyebOeeW kees Yeer mLeefiele kej efoee~
GuuesKeveere nw efke Fmekes henues Je<e& 1988 mes 1991 kes ceOe Yeer
meToer Dejye Deewj F&jeve kes jepeveefeke mebyebOe efveuebeyf ele jns Les~

Gej keesefjee eje neF[^espeve yece kee hejer#eCe

6 peveJejer, 2016 kees Gej keesefjee ves Deheves henues neF[^espeve

yece kee meheue hejer#eCe kej hetjs efJeMJe kees mleyOe kej efoee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 84

Jeneb kes mLeeveere meceeevegmeej megyen 10 yepes hebgies-jer (PunggyemLeue hej en Yetefceiele hejer#eCe efkeee ieee~ Fmekes hejer#eCe
mLeue kes 40 efkeceer. kes oeejs ceW 5.1 heefjCeece kee Yetkebhe ope&
efkeee ieee~
Yeejle meefnle efJeMJe kes DeefOekeebMe osMeeW eje Gej keesefjee kes
Fme veeefYekeere yece hejer#eCe keer ke[er efveboe keer ieF&~
Gej keesefjee kes Fme veeefYekeere yece hejer#eCe kes yeeo mebege je^
megj#ee heefj<eo ves Deeheele yew"ke yegueeF&~ eefo Debleje&^ere efJeMes<e%e
Gej keesefjee kes neF[^espeve yece hejer#eCe kes oeJes keer hegef kej
osles nQ lees Gmekes efJe megj#ee heefj<eo eje veS eefleyebOe ueieeS
peeSbies~ %eeleJe nw efke megj#ee heefj<eo ves 2006 ceW Gej keesefjee
kes henues hejceeCeg hejer#eCe kes yeeo mes ner Gmekes efJe ke[s
eefleyebOe ueiee jKes nQ~
GuuesKeveere nw efke Gej keesefjee henues ner 2006, 2009 SJeb
2013 ceW Yetefceiele hejceeCeg hejer#eCe kej egkee nw leLeeefhe neF[^espeve
yece kes nesves Deewj Gmekes hejer#eCe kee oeJee Gmeves henueer yeej
efkeee nw~
%eeleJe nw efke 7 hejJejer, 2016 kees Gej keesefjee ves uebyeer otjer
keer ceejke #ecelee Jeeueer eefleyebefOele efcemeeFue kee hejer#eCe efkeee nw
efpemekeer ke[er efveboe mebege je^ eje efkeS peeves kes meeLe megj#ee
heefj<eo ceW Gmekes efJe emleeJe heeefjle efkeee nw leLee Decesefjkee
eje Gej keesefjee kes efJe eefleyebOeeW kees Deewj ke[e efkeS peeves
keer Iees<eCee keer ieF& nw~~
ri)

ceoj sjsmee kees meble keer GheeefOe

keche& Jeercesve hej peeheeve-o. keesefjee mecePeewlee

efleere efJeMJeeg kes oewjeve meeceepeJeeoer peeheeveer mesvee eje hetJeea

SJeb oef#eCe-hetJeea SefMeee kes DeefOeke=le #es$eeW ceW yeuehetJe&ke meskeme
oemelee kes efueS eege keer ieF& ceefnueeDeeW SJeb ue[efkeeeW kees
keche& Jeercesve kes he ceW DeefYeefnle efkeee peelee Lee~ keche&
Jeercesve Jemlegle: peeheeveer Meyo Feevhet (Ianfu) kee DevegJeeo nw
efpemekee Meeefyoke leelhee& eewve oemeer mes nw~
oef#eCe keesefjee eje peeheeve mes keF& oMekeeW mes Fme Deleeeej kes
efueS ceeheer ceebieves leLee heeref[leeDeeW kes efueS cegDeeJepes keer ceebie
keer pee jner Leer~
28 efomebyej, 2015 kees peeheeve Deewj oef#eCe keesefjee keer
mejkeejeW eje Fme meboYe& ceW Debeflece Deewj DeheefjJele&veere mecePeewles
keer Iees<eCee keer ieF&~ Fme mecePeewles kes lenle peeheeve mejkeej eje
oef#eCe keesefjee mes Deewheeeefjke he mes keche& Jeercesve kes meboYe& ceW
ceeheer ceebieer ieF& nw leLee peeheeve Fve heeref[lee ceefnueeDeeW kes efueS
1 efyeefueeve esve (8.3 efceefueeve [e@uej) kes kees<e nsleg Yegieleeve
kejves hej mencele ngDee nw~ oef#eCe keesefjee Yeer Deye Fme cegs hej
peeheeve keer Deeueesevee yebo kejves leLee efmeeesue ceW peeheeveer otleeJeeme
kes meeceves mLeeefhele heeref[leeDeeW keer mceejke cetefle& kees neves hej
jepeer ngDee nw~

28 efomebyej, 2015 kees eerve ves DeelebkeJeeo efJejesOeer Gme

efJeJeeefole keevetve kees heeefjle kej efoee, efpemekee efJejesOe Deveske
ceeveJeeefOekeej mebie"veeW SJeb mebmLeeDeeW eje efkeee pee jne nwe~ en

18 efomebyej, 2015 kees Jesefkeve efmeer eje cejCeeshejeble ceoj

sjsmee kees Deieues Je<e& meble (Saint) keer GheeefOe mes efJeYetef<ele
efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~
iejeryeeW keer mesJee ceW Dehevee hetje peerJeve meceefhe&le kejves Jeeueer SJeb Meebelf e kes
veesyesue hegjmkeej mes mecceeefvele ceoj sjms ee kees efmelebyej, 2016 ceW
jesceve kewLeeseuf eke ee& kes meble keer GheeefOe mes veJeepee peeSiee~
Jesefkeve efmeer kes eJeee kes Devegmeej kewLeesefueke F&meeFeeW kes Meer<e&
Oece&ieg heeshe eebefmeme ves ceoj sjsmee kes otmejs ecelkeej kees
ceevelee os oer nw efpemekes lenle ceevee peelee nw efke GvneWves yeepeerue
kes yesve detcej mes heeref[le Jeefe kees Fme jesie mes cege efkeee Lee~
kewLeesefueke ee& kes meble keer GheeefOe neefmeue kejves kes efueS oes
cejCeeshejeble ecelkeejeW keer hegef nesvee DeeJeMeke neslee nw~
ceoj sjsmee kee pevce Je<e& 1910 ceW cesmeer[esefveee ceW ngDee Lee
leLee Gvekes ceelee-efhelee Deuyeeefveee kes Les~ GvnW Je<e& 1979 ceW
Meebefle kes veesyesue hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee Lee~ keesuekeelee
ceW efceMevejerpe Dee@he ewefjer keer mLeehevee kejves Jeeueer ceoj
sjsmee kee 1997 ceW 87 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee Lee~
ceoj sjsmee kewLeesefueke meble keer GheeefOe heeves Jeeueer leermejer Yeejleere
ceefnuee neWieer~ Fmemes hetJe& 2008 ceW kesjue keer efmemj DeuheeWmee
Deewj 2014 ceW kesjue keer ner efmemj etesefMeee kees cejCeeshejeble
meble keer GheeefOe oer ieF& Leer~

eerve keer Ske mebleeve veerefle Deye meceehle

eerve kee efJeJeeefole DeelebkeJeeo efJejesOeer keevetve

veee keevetve eerve kees en Meefe oslee nw efke Jen DeelebkeJeeo kes
efKeueehe Deheveer mesvee osMe kes yeenj Yespe mekelee nw~ neueebefke
Fmekes efueS mebyebefOele osMe keer menceefle DeeJeMeke nesieer~
OeeleJe nw efke ceeveJeeefOekeejeW keer Debleje&^ere mebmLee etceve
jeFdme Jeee meefnle Deveske ceeveJeeefOekeej mebie"veeW eje Fme
keevetve kee efJejesOe efkeee ieee leLee Gvekes Devegmeej eerve Fme
keevetve kee Gheeesie DeuhemebKeke mecegoeeeW kes efJe kej mekelee
nw~ en Yeer kene pee jne Lee efke en keevetve Debleje&^ere ceevekeeW
kes Deveghe veneR nw~
Fme keevetve kes lenle eerve ceW Skeue DeelebkeJeeo efJejesOeer efvekeee,
je^ere FbsueerpeWme keW SJeb DeelebkeJeeo efJejesOeer yeue keer mLeehevee
keer peeSieer~ Fme keevetve kes lenle peneb DeelebkeJeeefoeeW kee cegkeeyeuee
kejles ngS hegefueme nefLeeejeW kee Fmlesceeue kej mekesieer, JeneR ieghle
meteveeDeeW keer efveiejeveer SJeb Gvekee Kegueemee kejves kes efueS
skeveesuee@peer heceeX keer ceoo ueer peeSieer~

27 efomebyej, 2015 kees eerve keer mebmeo eje emleeJe heeefjle kejles
ngS 1 peveJejer, 2016 mes meYeer eerveer obheefeeeW kees oes yees GlheVe
kej mekeves keer Devegceefle osves kes efveCe&e hej cegnj ueieeF& ieF&~ Fmekes
DevegmejCe ceW Deye Jeneb 1 peveJejer, 2016 mes Ske mebleeve veerelf e
Deewheeeefjke he mes meceehle kej oer ieF& nw~
GuuesKeveere nw efke eerve ceW efJeJeeefole Ske yeee veerefle pevemebKee
efJemhees kes efveeb$eCe nsleg Je<e& 1978 ceW emlegle keer ieF& Leer leLee
Fmes efmelebyej, 1980 mes ueeiet ee efeeeefvJele efkeee ieee Lee~
eerve eje Deye obheefeeeW kees oes yeeeW keer Devegceefle efoS peeves kee
cegKe keejCe peveebefkekeere heefjJele&ve nQ~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 85

mebege je^ DeekeueveeW kes Devegmeej Je<e& 2030 leke eerve ceW 65
Je<e& mes DeefOeke Deeeg kes ueesieeW keer mebKee kegue Deeyeeoer kee 18
eefleMele nes peeSieer pees efke 2011 keer leguevee ceW oesiegveer nesieer~

meerefjee ceW Meebefle eefeee hej emleeJe

18 efomebyej, 2015 kees vetee@ke& efmLele mebege je^ cegKeeuee

ceW mebege je^ megj#ee heefj<eo (UNSC) kes meYeer 15 meomeeW
eje meJe&mecceefle mes ie=neg heeref[le osMe meerefjee ceW Meebefle eefeee
mes mebyebefOele Ske cenJehetCe& emleeJe kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
Fme emleeJe ceW meerefjeeF& mejkeej Deewj efJehe#e kes yeere peveJejer,
2016 kes eejbYe ceW Jeelee& kejeves Deewj Jeneb mebIe<e& efJejece ueeiet
efkeS peeves kee meceLe&ve efkeee ieee nw~
Fme emleeJe ceW kene ieee nw efke meerefjee keer pevelee ner Deheves osMe
kes YeefJe<e kee hewmeuee kejsieer leLee FmeceW Jeneb 18 ceen kes Yeerlej
mebege je^ keer efveiejeveer ceW egveeJe kejeves keer mecee meeefjCeer lee
keer ieF& nw~
GuuesKeveere nw efke meerefjee ceW peejer ie=neg heebeJeW meeue ceW eJesMe
kejves pee jne nw, efpemeceW Deye leke 2.5 ueeKe mes DeefOeke ueesie
ceejs pee egkes nQ Deewj oefmeeeW ueeKe ueesie yesIej ngS nQ~
neueebefke Fme emleeJe mes DeelebkeJeeoer mecePes peeves Jeeues iegeW kes
efJe peejer keej&JeeF& eYeeefJele veneR nesieer leLee Fmueeefceke ms
(IS) ee oeFMe (Da'ish) kes ef"keeveeW hej Decesefjkeer, eebmeermeer,
efyeefMe Deewj meer nceues nesles jnWies~
GuuesKeveere nw efke Fme emleeJe mes hetJe& 17 efomebyej, 2015 kees
etSveSmemeer kes meYeer meome osMeeW kes efJee cebef$eeeW keer Deye leke
keer henueer yew"ke ceW Deelebkeer mecetn DeeF&Sme Deewj Deue-keeeoe
kees jepemJe eJeen keer Deehetefle& jeskeves nsleg meJe&mecceefle mes emleeJe
mJeerke=le efkeee ieee Lee~

leeheer (TAPI) iewme heeFheueeFve heefjeespevee kee MegYeejbYe

Fmueeceer osMeeW kee mewve ie"yebOeve

15 efomebyej, 2015 kees meToer Dejye eje DeelebkeJeeo kes

efJe mebIe<e& kees lJeefjle kejves kes efueS 34 osMeeW (efpemeceW
cegKele: Fmueeceer osMe ee cegefmuece yengue osMe nQ) kes Ske veS
mewve ie"yebOeve kee ie"ve efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~ Fme
mewve ie"yebOeve kee ie"ve Dee@iexveeFpesMeve Dee@he Fmueeefceke
keesDee@hejsMeve (OIC) kes ee&j kes efmeebleeW SJeb GsMeeW kes
lenle efkeee ieee nw~
meToer Dejye kes vesle=lJe Jeeues Fme veS mewve ie"yebOeve kes Mes<e 33
meome je^ nQmebege Dejye Deceerjele, efcee, legkeea, heeefkemleeve,
yeebiueeosMe, veeFpeerefjee, ceuesefMeee, pee@[&ve, kegJewle, kelej, yenjerve,
efheueermleerve, efpeyetleer, met[eve, detveerefMeee, yesefveve, esiees, iewyeve,
ee[, meesceeefueee, eceve, veeFpej, ceesjkekees, ceeueer, ueerefyeee,
DeeFJejer keesm, efieveer, keesceesjesme, ceeueoerJe, efmeSje efueeesve,
ceeefjleeefveee, uesyeveeve SJeb mesvesieue~
neuebeefke F&jeve, Fjeke, meerefjee, Deesceeve SJeb Deheieeefvemleeve
pewmes osMe FmeceW veneR Meeefceue nQ~
Fme veS mewve ie"yebOeve kee cegKe mebeeueve keW meToer Dejye keer
jepeOeeveer efjeeo ceW mLeeefhele efkeee ieee nw~

en veee ie"yebOeve meerefjee, eceve, ueerefyeee, Deheieeefvemleeve SJeb

efcee ceW Fmueeefceke ms (IS) Deewj Deve Deelebkeer mecetneW kes
efJe mebIe<e& kees meceefvJele kejsiee~
%eeleJe nw efke eceve kes ie=neg ceW nmle#eshe Deewj Jeneb ntleer
efJeesefneeW kes efJe meToer Dejye kes vesle=lJe ceW kegue 9 Dejye
osMeeW (Deve osMe- mebege Dejye Deceerjele, yenjerve, kegJewle, kelej,
efcee, pee@[&ve, ceesjkekees SJeb met[eve) kes ie"yebOeve eje ceee&Deewue, 2015 ceW eueeS ieS Dee@hejsMeve ef[meerefmeJe me@ce&
Deewj lelheeele Deewue, 2015 mes peejer Dee@hejsMeve jermesefjbie
neshe kes lenle keer pee jner mewve keej&JeeFeeW SJeb nJeeF& nceueeW
(efpemeceW Gheeg&kele osMeeW kes meeLe ceF&, 2015 mes mesvesieue Yeer
Meeefceue ngDee) kees Fmeer meboYe& ceW osKee peevee eeefnS~

13 efomebyej, 2015 kees legke&cesefvemleeve kes Ssefleneefmeke efmeuke

jes[ Menj cesjer/ceJe& (Mary/Merv) ceW leeheer (TAPI :
Turkmenistan-Afghanistan-Pakistan-India) iew m e
heeFheueeFve heefjeespevee kes efvecee&Ce keee& kee Deewheeeefjke MegYeejbYe
efkeee ieee~
leeheer iewme heeFheueeFve, legke&cesefvemleeve kes kewefmheeve meeiej #es$e
efmLele ieeueefkeefveMe iewme #es$e (Galkynysh Gas Field - efJeMJe
kee otmeje meyemes ye[e eeke=efleke iewme #es$e) mes Deheieeefvemleeve kes
nsjele Deewj kebonej nesles ngS heeefkemleeve kes keJese Deewj ceguleeve
leLee efhej Yeejle kes hebpeeye jepe kes heeefpeukee leke eeke=efleke
iewme keer Deehetefle& kejsieer~
kegue 1,814 efkeceer. (1,127 ceerue) uebyeer Fme iewme
heeFheueeFve keer ueeiele 10 efyeefueeve [e@uej Deekeefuele nw
leLee Fme heefjeespevee kee efJeeereve SefMeeeF& efJekeeme yeQke (ADB)
eje efkeee pee jne nw~
leeheer iewme heeFheueeFve keer #ecelee 90 efceefueeve mQ[[& keetefyeke
ceerj eefleefove (mmcmd) ee 33 efyeefueeve keetefyeke ceerj eefle
Je<e& iewme Deehetefle& keer nesieer efpemeceW mes Yeejle Deewj heeefkemleeve kees
38-38 mmcmd Deewj Deheieeefvemleeve kees 14 mmcmd iewme
eehle nesieer~ Fme cenJehetCe& heefjeespevee kee mebeeueve Je<e& 2019
leke eejbYe nesves kee Deekeueve Jee efkeee ieee nw leLee en 30
Je<eeX leke eeke=efleke iewme keer Deehetefle& kejsieer~

hesefjme ceW e=bKeueeye Deelebkeer nceues

13 veJebyej, 2015 kees eebme keer jepeOeeveer hesefjme ceW DeelebkeJeeefoeeW

ves mLeeveere meceeevegmeej jeef$e 9:20 hej e=bKeueeye DeelceIeeleer
yece efJemhees SJeb DebOeeOebgOe ieesueeryeejer eejbYe keer~ cebgyeF& Deelebkeer
nceueeW (26 veJebyej, 2008) pewmeer jCeveerefle kes meeLe efkeS ieS
Fve e=bKeueeye Deelebkeer nceueeW kees DeelebkeJeeefoeeW keer leerve erceeW
ves 6 Deueie-Deueie mLeeveeW hej Debpeece efoee~
eebme kes vesMeveue mheesdme& msef[ece (Stade de France) kes
efveke jeef$e 9:20 mes eejbYe neskej eceMe: leerve DeelceIeeleer
efJemhees ngS~ %eeleJe nw efke Gme mecee Jeneb eebme Deewj pece&veer
kes ceOe Debleje&^ere cew$eer cewe eue jne Lee efpemes osKeves nsleg mJeeb

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 86

eebmeermeer je^heefle eebkeesFme Deesueeb[s leLee pece&veer kes efJeosMe ceb$eer

Yeer GheefmLele Les~ Fve efJemheeseW ceW leerve nceueeJej Deelebkeer Deewj
Ske Deve Jeefe keer ce=leg ngF&~
henuee ieesueeryeejer nceuee jeef$e 9:25 hej ueer kewefjueeve kewhes Sb[
yeej kes yeenj Ke[s ueesieeW hej ngDee efpemekes yeeo nceueeJejeW ves
jsmesjW ueer hesef ceW Iegmekej ieesueeryeejer keer~ Fmekes DeueeJee keF&
kewhes SJeb jsmesjW kees DeelebefkeeeW ves Dehevee efveMeevee yeveeee~
meJee&efOeke Ieeleke nceuee 9:40 hej yewleebkeuee (Bataclan) efLeesj
(peneb ueieYeie 1,500 ueesie Decesefjkeer yeQ[ F&ieume Dee@he [sLe
cesue kee keee&ece osKe jns Les) hej ngDee peneb 3 DeelebkeJeeefoeeW
ves SkesSce keueeefMvekeesJe Demee@u jeeheueeW mes DebOeeOebgOe heeeefjbie
kej 89 ueesieeW keer nlee kej oer~
kegue efceueekej Fve nceueeW ceW DeelebefkeeeW ves kegue 130 ueesieeW kees
ceej [euee Deewj 368 Ieeeue ngS peyeefke 7 nceueeJej Deelebkeer
Yeer ceejs ieS~
Fve nceueeW kes yeeo eebme ceW Deeheelekeeue ueiee efoee leLee meerceeDeeW hej
ke[er efveiejeveer eejbYe keer ieF&~ Fmemes hetJe& Jeneb 2005 ceW veeieefjke
efnmb ee kes keejCe Deeheelekeeue ueieeee ieee Lee~
15 veJebyej, 2015 mes eebme eje DeeF&Sme kes efJe henues mes
eejbYe Dee@hejsMeve Meecceeue kes lenle meerefjee kes Deue-jkekeen
(peneb DeeF&Sme kee cegKeeuee nw) leLee Deve DeeF&Sme ef"keeveeW
hej ye[s nJeeF& nceues eejbYe efkeS ieS~
GuuesKeveere nw efke Fmemes hetJe& hesefjme ceW 7 peveJejer, 2015 kees
eebmeermeer Jebie heef$ekee Meeueea Syoes kes Dee@efheme hej nceuee kej
DeelebkeJeeefoeeW ves heef$ekee kes mebheeoke merheve Meeyeexefvee meefnle
12 ueesieeW keer nlee kej oer Leer~ Fmekes Deefleefje 7-9 peveJejer,
2015 kes oewjeve hesefjme ceW ner keg Deve Deelebkeer IeveeDeeW ceW
5 Deve ueesie ceejs ieS Les~

eerve-leeF&Jeeve Ssefleneefmeke efMeKej Jeelee&

7 veJebyej, 2015 kees lemLe mLeeve efmebieehegj ceW eerve Deewj

leeFJeeve kes je^heefleeeW kes ceOe Ssefleneefmeke efMeKej Jeelee& ngF&~
1949 ceW eerve Deewj leeFJeeve kes he=Leke mejkeejeW kes lenle Deeves
kes yeeo en henuee DeJemej nw peye oesveeW he#eeW kes ceOe mebyebOeeW ceW
megOeej nsleg efMeKej mlejere Jeelee& ngF& nw~
Fme Jeelee& ceW eerve kes je^heefle Meer efpeveefhebie Deewj leeFJeeve kes
je^heefle cee efebie efpeDeeset ves eefleYeeie efkeee~ Fme Jeelee& ceW oesveeW
he#eeW ves heejmheefjke Meebefle yeveeS jKeves nsleg keee& kejves kee
DeeMJeemeve efoee leLee oesveeW je^heefleeeW kes ceOe ne@ueeFve mLeeefhele
kejsve hej Yeer menceefle yeveer~
GuuesKeveere nw efke Je<e& 1949 ceW eerve ceW ceeDeeslmes lebgie kes
vesle=lJe ceW ngF& meeceJeeoer eebefle kes yeeo Jeneb mes efveJee&efmele eebie
keeF& Meske mejkeej eje leeFJeeve (hetJe& veece- heejceesmee) ceW
Meemeve eejbYe efkeee ieee Lee Deewj leye mes ueskej Deye leke cegKe
Yetefce eerve SJeb leeFJeeve keer mejkeejeW ceW Jewceveme yevee jne nw~
eerve (heerhegume efjheefyueke Dee@he eeFvee) leLee leeFJeeve (efjheefyueke
Dee@he eeFvee) kes heejmheefjke mebyebOeeW kees ee@me ms efjuesMebme

keer Yeer meb%ee oer peeleer nw~ leeFJeeve, eerve keer cegKe Yetefce kes
oef#eCe-hetJe& ceW leeFJeeve m^s eje he=Leke erhe mecetn nw~

MejCeeefLe&eeW kees Deesuebefheke KesueeW ceW eefleYeeie keer Devegceefle

l

28 Deketyej, 2015 kees Debleje&^ere Deesuebefheke meefceefle (IOC)

kes DeOe#e Lee@ceme yeeKe ves Ge #eceleeJeeve MejCeeLeea SLeueereW
kees Deesuebefheke KesueeW ceW eefleYeeie keer Devegceefle eoeve efkeS peeves
keer Iees<eCee keer~ %eeleJe nw efke MejCeeLeea SLeueereW kees Deesuebefheke
KesueeW ceW henueer yeej eefleYeeie keer Devegceefle oer ieF& nw~
Fme Iees<eCee kes heuemJehe Deye Meer<e& mlej kes MejCeeLeea efKeuee[er
(efpevekee Deye keesF& ie=n osMe veneR nw) 2016 kes Deesuebefheke
KesueeW ceW Deesuebefheke OJepe Deewj Deesuebefheke ieeve (Anthem) kes
meeLe Yeeie ues mekeWies~ Debleje&^ere Deesuebefheke meefceefle eje MejCeeefLe&eeW
ceW KesueeW kes ceeOece mes DeeMee kee me=peve kejves nsleg 2 efceefueeve
[e@uej kes Ske kees<e keer Yeer mLeehevee keer ieF& nw~

yeeheg$e hej eerve kee peebiecet yeebOe

l

13 Deketyej, 2015 kees efleyyele #es$e ceW yeeheg$e veoer hej yeves
Deye leke kes meyemes ye[s Deewj efJeMJe kes meJee&efOeke TbeeF& hej
efmLele peebiecet yeebOe (Zangmu Dam) kes peue efJeegle keW mes
eerve eje efJeegle Glheeove eejbYe kej efoee ieee~
efJeMJe ceW meJee&efOeke TbeeF& hej efveefce&le en yeebOe efleyyele keer
jepeOeeveer unemee mes 140 efkeceer. Deewj Yeejleere meercee mes 550
efkeceer. keer otjer hej efmLele nw~
peebiecet peue efJeegle heefjeespevee ceW ye[s hewceeves hej yeeheg$e veoer kes
heeveer kee Fmlesceeue efkeee pee jne nw pees Yeejle kes efueS efeblee kee
efJe<ee nw~ eefo heeveer yeeefOele efkeee ieee lees yeeheg$e hej Yeejleere
heefjeespeveeSb, efJeMes<e leewj hej DeCeeeue eosMe keer Dehej efmeeebie
Deewj ueesDej megnebmeer heefjeespeveeSb eYeeefJele nes mekeleer nQ~ meeLe ner
efkemeer mebIe<e& kes mecee eerve heeveer es[ mekelee nw efpememes GejhetJeea Yeejle ceW Yeejer yee{ keer efmLeefle GlheVe nes mekeleer nw~
cenJehetCe& leLe
peebiecet kes Deefleefje eerve eje 2013 ceW efleyyele ceW
yeeheg$e veoer hej leerve Deve peue efJeegle heefjeespeveeSb mLeeefhele kejves
kee efveCe&e efueee ieee Lee~ Fve heefjeespeveeDeeW kes lenle [eiet
(Dagu), efpeSkemet (Jiexu) Deewj peeeee (Jiacha) ceW yeebOe
yeveeS pee jns nQ~
ceefnuee meMeefekejCe nsleg 'W-20' kee eejbYe
efJeMJe keer 20 ecegKe efJekeefmele Deewj GYejleer ngF&
DeLe&JeJemLeeDeeW kes mecetn peer-20 (G-20 : Group of Twenty)
eje 6 efmelebyej, 2015 kees ceefnuee meMeefekejCe nsleg JewefMJeke
cebe [yuet-20 (W-20) kee MegYeejbYe legkeea keer jepeOeeveer
Debkeeje ceW efkeee ieee~ [yuet-20 keer eLece DeOe#ee legkeea keer
iegueosve legke&leeve yeveeR leLee Fme mecetn ceW peer-20 DeLe&JeJemLeeDeeW
eje veeefcele ceefnuee eefleefveefOe Meeefceue nQ~ 16-17 Deketyej,
2015 kes oewjeve Fmleecyegue (legkeea) ceW veJeieef"le JewefMJeke ceefnuee
cebe [yuet-20 kee eLece meccesueve Deeeesefpele efkeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 87

F&jeve Deewj heer51 kes yeere hejceeCeg mecePeewlee

vesheeue : ueeiet ngDee veee mebefJeOeeve

20 efmelebyej, 2015 kees vesheeue kes lelkeeueerve je<^heefle jeceyejve
eeoJe eje Jeneb keer mebefJeOeeve meYee ceW Debieerke=le veS mebefJeOeeve
hej nmlee#ej kes yeeo vesheeue ceW veee mebefJeOeeve ueeiet kej efoee
ieee~
l
en mebefJeOeeve 1950 kes yeeo mes vesheeue kee "eb leLee efveJee&efele
mebefJeOeeve meYee eje leweej eLece mebefJeOeeve nw~
l
vesheeue kes veS mebefJeOeeve kes cenJehetCe& leLe Fme ekeej nQ
(i) veS mebefJeOeeve ceW vesheeue kees Deye efnbot je<^ kes mLeeve hej
hebLeefvejhes#e ieCejepe Ieesef<ele efkeee ieee nw~
(ii) vesheeue kes Fme mebeJf eOeeve ceW Meemeve keer mebmeoere eCeeueer kes
meeLe efceefele SJeb mebege efveJee&eve cee@[ue Deheveeee ieee nw~
(iii) Fme mebefJeOeeve ceW mebIeere eCeeueer kees Deheveeles ngS vesheeue ceW
7 jepeeW kes mebIe kee eeJeOeeve nw leLee mebIeere mebmeo kes
Deefleefje eleske jepe keer Deheveer efJeOeeefekee nesieer~
(iv) vesheeue ceW je<^eOe#e je<^heefle nesiee efpemekee egveeJe mebmeo
Deewj jepeeW keer efJeOeeefekeeDeeW kes meome kejWies~
(v) vesheeue ceW JeemleefJeke keee&heeefuekee Meefe eOeeveceb$eer meefnle
cebef$eheefj<eo ceW efveefnle nesieer pees efke mebmeo kes efveeues meove
kes eefle Gejoeeer nesieer~
(vi) Fme mebefJeOeeve ceW meceueQefiekeeW SJeb ^ebmepeW[jeW kees Yeer meceeve
DeefOekeej efoS ieS nQ leLee Ssmes eeJeOeeve Jeeuee en SefMeee
kes efkemeer osMe kee henuee mebefJeOeeve nw~
(vii) mebefJeOeeve ceW efJeece mebJele kees Deheveeee ieee nw Deewj
leovegmeej en mebefJeOeeve 2072 efJe.meb. ceW DeefOeefveeefcele
ngDee nw~ mebefJeOeeve kes lenle ieee kees je<^ere heMeg kee
opee& efoee ieee nw~
cenJehetCe& leLe
l
12 Deketyej, 2015 kees meerheerSve-etSceSue kes Ke[ie
emeeo (kes.heer.) Mecee& Deesueer vesheeue kes veS eOeeveceb$eer yeves~
l
16 Dekeyt ej, 2015 kees etmeerheerSve-ceeDeesJeeoer keer Deesvemeejer
Iejleer ceeiej vesheeueer mebmeo keer veF& DeOe#e egveer ieF pees efke
Jeneb mebmeo DeOe#e yeveves Jeeueer henueer ceefnuee nQ~
l
28 Dekeyt ej, 2015 kees meerheerSve-etSceSue keer efyeee osJeer
Yeb[ejer vesheeue keer henueer ceefnuee je^heefle kes he ceW efveJee&ef ele
ngF& leLee 31 Dekeyt ej, 2015 kees etmeerheerSve-ceeDeesJeeoer kes
vebo efkeMeesj hegve Jeneb kes veS Ghe je^heefle yeves~
l

Decesefjkee ceW meceueQefieke efJeJeen kees efJeefOeke ceevelee

6 Deiemle, 2015 kees efcem$e kes je<^heefle Deyosue helesn Deuemeermeer eje mJespe venj kes efJemleej nsleg efveefce&le veF& mJespe venj
kee Deewheeeefjke GodIeeve Fmueeefceee Menj ceW efkeee ieee~
GuuesKeveere nw efke ueeue meeiej Deewj YetceOe meeiej kees pees[ves
Jeeueer mJespe venj kee efvecee&Ce 1869 ceW hetje ngDee Lee~
cetue mJespe venj keer uebyeeF& 164 efkeceer. (102 ceerue) nw leLee
mJespe venj kes Jele&ceeve efJemleej (efpemes veF& mJespe venj kene ieee nw)
kes lenle cetue venj kes meceeveeblej 35 efkeceer. (22 ceerue) uebyeer Ske
efleere efMeefhebie uesve efveefce&le keer ieF& nw efpememes efJehejerle efoMeeDeeW ceW
(oeslejhee) peueheesleeW kee DeeJeeieceve mebYeJe nes ieee nw~

26 petve, 2015 kees Decesefjkee kes megeerce kees& ves Deesyepe&hesue

Jemexpe ne@ime (Obergefell v. Hodges) ceeceues ceW Decesefjkee ceW
meceueQefieke efJeJeen kees efJeefOeke ceevelee eoeve keer ieF&~
DeeejueQ[ ceW 22 ceF&, 2015 kees ngS pevecelemeben ceW 62.07
eefleMele celeoeleeDeeW ves meceueQefieke efJeJeen kes he#e ceW Dehevee cele
efoee (DeeejueQ[ Jemlegle: efJeMJe kee eLece osMe nw peneb Fme meboYe& ceW
pevecelemeben ngDee) leLee Jeneb Fme meboYe& ceW mebeJf eOeeve ceW mebMeesOeve
29 Deketyej, 2015 mes eYeeJeer nes ieee nw~ efheveueQ[ ceW
meceueQeif eke efJeJeen kees efJeefOeke ceevelee lees efceue ieF& nw leLeeefhe en
DeYeer eYeeJeer veneR ngF& nw~
GuuesKeveere nw efke mueesJesefveee keer mebmeo eje ceee&, 2015 ceW
meceueQefieke efJeJeen kees efJeefOeke ceevelee oer ieF& Leer, hejbleg Jeneb 20
efomebyej, 2015 kees ngS pevecelemeben ceW Fmes vekeej efoee ieee nw~

Deheieeefvemleeve keer meuecee yeebOe heefjeespevee

veF& mJespe venj kee GodIeeve

l

14 pegueeF&, 2015 kees Dee@efm^ee keer jepeOeeveer efJeSvee ceW

F&jeve kees hejceeCeg nefLeeej neefmeue kejves mes jeskeves leLee Gmekes
hejceeCeg keee&ece kees meerefcele kejves SJeb Gme hej ueies eefleyebOeeW ceW
t osves kes GsMe mes ogefveee kes ecegKe osMeeW (P5+1 : Decesefjkee,
me, eerve, efyesve, eebme SJeb pece&veer) Deewj F&jeve kes ceOe
Ssefleneefmeke hejceeCeg mecePeewlee ngDee~
13 Deketyej, 2015 kees F&jeve keer mebmeo eje Fme hejceeCeg
mecePeewles kees mJeerke=efle eoeve kej oer ieF& leLee lelheeele 18
Deketyej, 2015 mes en mecePeewlee eYeeJeer ngDee nw~
15 efomebyej, 2015 kees Debleje&^ere hejceeCeg Tpee& SpeWmeer
(IAEA; cegKeeuee-efJeSvee) eje emleeJe heeefjle kej efJeiele
12 Je<eeX mes veeefYekeere nefLeeejeW kes efJekeeme kes DeejesheeW hej peejer
F&jeve keer peebe kees meceehle kejves kee efveCe&e efueee ieee~
29 efomebyej, 2015 kees Fme mecePeewles kes efeeevJeeve kes ece
ceW F&jeve eje Deheves 11,000 efkeee. Deuhe mebJeef&le etjsefveece
kees me Yespe efoee ieee nw~
Decesejf kee, etjesheere mebIe Deewj mebege je^ eje F&jeve kes efJe
ueieeS ieS DeeefLe&ke eefleyebOeeW kees eefceke me mes neee pee jne nw~

22 efomebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

Yeejle kes keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW Deheieeefvemleeve keer
meuecee yeebOe heefjeespevee (Slam Dam Project) kes hegveefve&cee&Ce
SJeb Gmes hetje efkeS peeves kees 1775.69 kejes[ . keer hegvejeref#ele
ueeiele kes meeLe mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
Fme heefjeespevee kee petve, 2016 leke hetCe& kej efueee peevee
efveOee&efjle efkeee ieee nw~
heefeceer Deeieeefvemleeve kes nsjele eeble ceW njer o (Hari Rud)
veoer hej mLeeefhele meuecee yeebOe heefjeespevee kes lenle 107.5
ceerj Tbes yeebOe Deewj 14-14 cesieeJee keer leerve FkeeFeeW (kegue
42 cesieeJee #ecelee) Jeeues peue efJeegle ie=n kee efvecee&Ce Meeefceue
nw~ Fme heefjeespevee kes lenle 75,000 nskesej Yetefce keer efmebeeF&
nsleg heeveer es[ves kee eeJeOeeve Yeer efkeee ieee nw~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 88

Debleje&^ere meccesueve, 2015-16

Decesefjkee-Deeefmeeeve ueer[me& meefcce efJeMJe DeeefLe&ke cebe kee 46Jeeb Jeeef<e&ke meccesueve CELAC mebie"ve
kee elegLe& efMeKej meccesueve efleere eerve-Deeerkee meneesie cebe efMeKej meccesueve ne& Dee@he SefMeee keebeWme
je^ceb[ue efMeKej meccesueve (CHOGM), 2015 27Jeeb Deeefmeeeve efMeKej meccesueve Sheske efMeKej meccesueve,
2015 peer-20 kee 10Jeeb efMeKej meccesueve le=leere Yeejle-Deeerkee cebe efMeKej meccesueve, 2015 YeejleeMeeble erheere osMe heesjce kee efMeKej meccesueve MebIeeF& meneesie mebie"ve (SCO) kee efMeKej meccesueve efyekeme
(BRICS) kee meeleJeeb efMeKej meccesueve Deve cenJehetCe& je^ere/ Debleje^ere meccesueve

CELAC mebie"ve kee elegLe& efMeKej meccesueve

Decesefjkee-Deeefmeeeve ueer[me& meefcce

15-16 hejJejer, 2016 kes oewjeve Decesefjkee kes kewefueheesefve&ee

efmLele meveerueQ[me ceW Decesejf kee-Deeefmeeeve efJeMes<e vesle=lJekelee& meccesueve
(US-ASEAN Special Leaders Summit) kee Deeeespeve efkeee
ieee~
Decesefjkeer je^heefle yejeke Deesyeecee keer cespeyeeveer Deewj DeOe#elee
ceW Deeeesefpele Fme mececesueve ceW Deeefmeeeve mecetn kes meYeer 10
meome osMeeW kes vesleeDeeW ves eefleYeeie efkeee~
Fme meccesueve ceW #es$eere ueeskeleb$e SJeb mebeYeglee kes meeLe ceeveJeeefOekeejeW
hej yeue ossles ngS oef#eCe eerve meeiej kes meboYe& ceW eerve keer
efJemleejJeeoer veerefleeeW keer egveewleer kee meecevee meecetefnke he mes
kejves keer yeele kener ieF&~

efJeMJe DeeefLe&ke cebe kee 46Jeeb Jeeef<e&ke meccesueve

20-23 peveJejer, 2016 kes ceOe oeJeesme keueesmme&

(efmJedpejueQ[) ceW efJee DeeefLe&ke cebe (mebmLeeheke SJeb SkepeerkeetefJe
esejcewve-ees. keueeme MJeeye) kee 46Jeeb Jeeef<e&ke meccesueve Deeeesefpele
efkeee ieee~
Fme Je<e& [yuetF&She kee Jeeef<e&ke meccesueve eewLeer Deeweesefieke
eebefle kee mebeeueve (Mastering the Fourth Industrial
Revolution) kes keWere efJe<ee (Theme) kes meeLe Deeeesefpele
efkeee ieee~
Fme meccesueve ceW Yeejleere efJee ceb$eer DeCe pesueer, RBI kes
ieJeve&j jIegjece jepeve SJeb DeebOe eosMe kes cegKeceb$eer ebyeeyet
veee[t meefnle Yeejle keer ueieYeie 125 jepeveerefleke, JeeJemeeefeke
SJeb Geesie peiele keer nefmleeeW ves eefleYeeie efkeee~
GuuesKeveere nw efke 11-16 ceF&, 2016 kes oewjeve Deeerkee
hej FyuetF&SHe meccesueve kee Deeeespeve efkeee peeSiee~
oeJeesme 2016 efemue DeJee@[&
[yuetF&SHe kes mee: meccesueve ceW eefleefle efemue DeJee@[&
efueDeeveeoex ef[ kewefeees (Decesefjkeer DeefYeveslee) SJeb eeDees esve
(eerveer DeefYeveslee), efJeefueece pescme S[cme petefve. (Will.i.am;
Decesefjkeer mebieerlekeej SJeb ieeeke) leLee Deesueehej Fefueeemeve
([wefveMe efMeuhekeej) kees eoeve efkeee ieee~

uewefve Decesefjkeer Deewj kewefjefyeeeF& osMeeW kes mecegoee (CELAC :

Community of Latin American and Caribbean States)
kee elegLe& efMeKej meccesueve FkeJes[esj keer jepeOeeveer efkeJees (Quito)

ceW 27-28 peveJejer, 2016 kes oewjeve Deeeesefpele efkeee ieee~

FmeceW CELAC kes meYeer 33 meome osMeeW ceW mes DeefOekeebMe kes
je^eOe#eeW leLee Deve meYeer osMeeW kes Gemlejere eefleefveefOeeeW ves
eefleYeeie efkeee~
GuuesKeveere nw efke CELAC uewefve Decesefjkee Deewj kewefjefyeeeF&
#es$e kes 33 osMeeW kee mebie"ve (2010 ceW ieef"le) nw efpemeceW
Gejer Deewj oef#eCeer Decesefjkee kes mebege jepe Decesefjkee (USA)
leLee kevee[e kes Deefleefje meYeer mebeYeglee eehle osMe meefcceefuele nQ~
CELAC mecetn kee heebeJeeb efMeKej meccesueve Je<e& 2017 ceW
Deeeesefpele efkeee peeesiee~

efleere eerve-Deeerkee meneesie cebe efMeKej meccesueve

oef#eCe Deeerkee kes peesnebmeyeie& ceW 4-5 efomebyej, 2015 kes

oewjeve efleere eerve-Deeerkee meneesie cebe efMeKej meccesueve kee
Deeeespeve efkeee ieee~ OeeleJe nw efke Je<e& 2006 ceW eerveDeeerkee meneesie cebe kes henues efMeKej meccesueve kee Deeeespeve
yeerefpebie ceW ngDee Lee~ Fme otmejs efMeKej meccesueve ceW Je<e& 2006
kes efMeKej meccesueve ceW nmlee#eefjle mecePeewleeW keer meceer#ee keer ieF&~
Fme meccesueve ceW peneb Deeieeceer keg Je<eeX kes efueS eerve leLee
Deeerkee efJekeeme mebyebOeeW nsleg efeeeefJeefOe lee keer ieF&, JeneR eerve
ves Deeerkee ceneerhe kes efJekeeme kes efueS 60 Dejye [e@uej kes
meneelee hewkespe keer Iees<eCee keer, efpemeceW Metve yeepe oj hej
$e+Ce, DeeerefkeeeW kees e$eJe=efe SJeb eefMe#eCe efoee peevee meefcceefuele
nw~

ne& Dee@he SefMeee keebeWme

9 efomebyej, 2015 kees Fmleebyegue eefeee keer hejsKee kes lenle

heebeJeeR ne& Dee@he SefMeee cebef$emlejere keebeWme (HOA-IP :
Heart of Asia-Istanbul Process) kee Deeeespeve heeefkemleeve
keer jepeOeeveer Fmueeceeyeeo ceW efkeee ieee~
GuuesKeveere nw efke 2 veJebyej, 2011 kees Deheieeefvemleeve hej
legkeea kes Fmleebyegue ceW ngS meccesueve ceW megjef#ele SJeb efmLej

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 89

Deheieeefvemleeve nsleg #es$eere megj#ee Deewj meneesie hej Fmleebyegue

eefeee kee Iees<eCeehe$e peejer efkeee ieee Lee leLee Deheieeefvemleeve
kees keW ceW jKeles ngS ne& Dee@he SefMeee mecetn kes he ceW
#es$eere meneesie kee veee SpeW[e mJeerke=le ngDee Lee~
Jele&ceeve ceW ne& Dee@he SefMeee mecetn ceW Yeejle meefnle 14 osMe
osMe Meeefceue nQ~

je^ceb[ue efMeKej meccesueve (CHOGM), 2015

27-29 veJebyej, 2015 kes oewjeve YetceOe meeiej efmLele erheere

osMe ceeue ceW je^ceb[ue kes meome osMeeW kes je^eOe#eeW/MeemeveeOe#eeW
kee 24Jeeb efMeKej meccesueve (CHOGM : Commonwealth
Heads of Government Meeting) Deeeesefpele efkeee ieee~
Fme meccesueve kee keWere efJe<ee Lee - efo kee@ceveJesuLe-Ssef[bie
iueesyeue Jewuet~
Fme efMeKej meccesueve kes oewjeve je^ceb[ue kes veS cenemeefeJe heo
nsleg efyeefMe veeeefJeo yewjesvesme hew^erefMeee pewves mkee@ueQ[ egveer
ieF& pees "W cenemeefeJe kes he ceW Yeejle kes keceuesMe Mecee&
(Jele&ceeve cenemeefeJe) mes 1 Deewue, 2016 kees heoYeej enCe
kejWieeR~
Fme meccesueve ceW 1 efyeefueeve [e@uej keer je^ceb[ue nefjle efJee
megeJf eOee (CGFF : Commonwealth Green Finance Facility) kee Yeer MegYeejbYe efkeee ieee~ Fme meccesueve ceW Yeejle eje
efveOe&ve je^ceb[ue osMeeW kees 2.5 efceefueeve [e@uej keer meneelee
eoeve kejves keer Iees<eCee keer ieF&~
Je<e& 2017 ceW Deieuee CHOGM JevegDeeleg ceW leLee Gmekes
heeele 2019 ceW ceuesefMeee ceW Deeeesefpele efkeee peeSiee~

Sheske efMeKej meccesueve, 2015

27Jeeb Deeefmeeeve efMeKej meccesueve

Je<e& 2015 kee Deeefmeeeve (ASEAN : Association of

Southeast Asian Nations) kee otmeje efMeKej meccesueve
18-22 veJebyej, 2015 kes oewjeve ceuesefMeee keer jepeOeeveer
kegDeeueeuechegj ceW Deeeesepf ele efkeee ieee pees efke Fme mebie"ve kee kegue
efceueekej 27Jeeb efMeKej meccesueve Lee~ Deeefmeeeve kee efheuee (26Jeeb)
efMeKej meccesueve Yeer ceueseMf eee kes ner kegDeeueeuechegj SJeb ueQiekeeJeer
ceW 26-28 Deewue, 2015 kes oewjeve mebheVe ngDee Lee~
Deeefmeeeve kes Fme efMeKej meccesueve ceW 22 veJebyej, 2015 kees
meYeer 10 meome je^eW (yegvesF&, kebyeesef[ee, Fb[esvesefMeee, ceuesefMeee,
efheueerheeRme, efmebieehegj, LeeF&ueQ[, ceebceej, ueeDeesme SJeb efJeSleveece)
eje Deeefmeeeve mecegoee keer mLeehevee nsleg kegDeeueeuechegj Iees<eCeehe$e
hej nmlee#ej efkeS ieS~
Deeefmeeeve mecegoee keer mLeehevee etjesheere mebIe keer lepe& hej Ske
DeeefLe&ke mecegoee kes he ceW efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF& nw
efpemeceW JemlegDeeW, mesJeeDeeW, hebtpeer SJeb keeceieejeW kes cege DeeJeeieceve
kes meeLe Skeue yeepeej GheueyOe nesiee~
27JeW Deeefmeeeve meccesueve kes meeLe ner mebheVe 13JeeR
Deeefmeeeve-Yeejle yew"ke (21 veJebyej, 2015 kees mebheVe)
ceW Yeejle kee eefleefveefOelJe eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje efkeee ieee~

GuuesKeveere nw efke Deeefmeeeve kes Deieues oes efMeKej meccesueve

(28JeW SJeb 29JeW) Je<e& 2016 ceW ueeDeesme kes efJeSveefleSve ceW
emleeefJele nQ~
10Jeeb hetJeea SefMeee efMeKej meccesueve
hetJeea SefMeee efMeKej meccesueve (EAS : East Asia Summit) Ske cenJehetCe& Jeelee& cebe nw efpemeceW Deeefmeeeve mecetn kes
meeLe Yeejle SJeb 7 Deve ecegKe osMe (Decesefjkee, me, eerve,
peeheeve, Dee@m^sefueee, vetpeerueQ[ SJeb o. keesefjee) eefleYeeie kejles
nQ~ hetJeea SefMeee efMeKej meccesueve kee 10Jeeb Jeeef<e&ke Deeeespeve
(10th EAS) 22 veJebyej, 2015 kees 27JeW Deeefmeeeve efMeKej
meccesueve kes meceeveeblej kegDeeueeuechegj ceW mebheVe ngDee~ 10JeW hetJeea
SefMeee efMeKej meccesueve keer DeOe#elee ceuesefMeee kes eOeeveceb$eer
vepeerye legve jpeeke ves keer leLee FmeceW Yeejleere eOeeveceb$eer vejW
ceesoer eje Yeer eefleYeeie efkeee ieee~
SefMeee-eMeeble DeeefLe&ke meneesie (APEC ) mecetn kes meome osMeeW
kes je^eOe#eeW/MeemeveeOe#eeW kee 27Jeeb Jeeef<e&ke efMeKej meccesueve
18-19 veJebyej, 2015 kes oewjeve efheueerheeRme kes ceveeruee
je^ere jepeOeeveer #es$e kes hemeee (Pasay) ceW Deeeesefpele efkeee
ieee~
Sheske kes Fme efMeKej meccesueve kee keWere efJe<ee LeemeceeJesMeer
DeLe&JeJemLeeDeeW kee efvecee&Ce Ske yesnlej efJeMJe kee efvecee&Ce~
Sheske kes Fme efMeKej meccesueve kes Deble ceW meYeer vesleeDeeW eje
nmlee#eefjle ceveeruee Iees<eCeehe$e peejer efkeee ieee~
Deieuee (28Jeeb) Sheske efMeKej meccesueve veJebyej, 2016 cesW hes
keer jepeOeeveer ueercee ceW Deeeesefpele efkeee peeSiee~

peer-20 kee 10Jeeb efMeKej meccesueve

15-16 veJebyej, 2015 kes oewjeve peer-20 mecetn (19 osMe

SJeb etjesheere mebIe) keer meome DeLe&JeJemLeeDeeW kes je^eOe#eeW/
MeemeveeOe#eeW kee 10Jeeb efMeKej meccesueve Debleeuee (legkeea) ceW
Deeeesefpele efkeee ieee~ Je<e& 2014 kes veJebyej ceen ceW peer-20
kee efJeiele efMeKej meccesueve efyemeyesve (Dee@m^sefueee) ceW Deeeesefpele
efkeee ieee Lee~
peer-20 kes Fme efMeKej meccesueve ceW 13 veJebyej kees hesefjme Deewj
10 Deketyej kees Debkeeje ceW ngS peIeve Deelebkeer nceueeW keer ke[er
efveboe kejles ngS DeelebkeJeeo kes efJe mebIe<e& hej Ske efJeMes<e
Iees<eCeehe$e peejer efkeee ieee~
Fme meccesueve kes Deble ceW meYeer vesleeDeeW eje nmlee#eefjle peer-20
mecetn kee Debleeuee Iees<eCeehe$e peejer efkeee ieee~ FmeceW Je<e&
2018 leke 2 eefleMele keer Deefleefje Jeeef<e&ke mebJe=ef oj eehle
kejves kee ue#e jKee ieee nw~
Debleeuee meccesueve ceW meYeer vesleeDeeW eje peer-20/DeesF&meer[er keer
yeerF&heerSme (Base Erosion and Profit Sharing) keee&eespevee
kees Yeer mJeerke=efle eoeve keer ieF&~ en keee&eespevee yengje^ere
kebheefveeeW eje kejeOeej ceW t kes GsMe mes ess wkeme nwJesve

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 90

osMeeW ceW hebpeerkejCe kejekej Deve osMeeW ceW kej DeheJebeve keer
eeueekeer mes yeeves kes efueS efeeeefvJele keer pee jner nw~
Debleeuee ceW peer-20 efMeKej meccesueve mes Flej efyekeme mecetn kes
vesleeDeeW keer he=Leke Jeelee& yew"ke Yeer mebheVe ngF&~
peer-20 kee Deieuee (11Jeeb) efMeKej meccesueve 4-5 efmelebyej,
2016 kes oewjeve eerve kes nebiePet ceW Deeeesefpele efkeee peeSiee
peyeefke 2017 ceW pece&veer Deewj 2018 ceW Yeejle Fme meccesueve
keer cespeyeeveer kejWies~
eeGb[ peerjes meccesueve, 2015 : 5 veJebyej, 2015 kees veF&
efouueer ceW meeFyej megj#ee mebyebOeer efJeefYeVe cegeW leLee Fvemes Jele&ceeve ceW
GlheVe nes jner egveewelf eeeW hej efJeeej-efJeceMe& nsleg eeGb[ peerjes meccesueve
2015 kee Deeeespeve efkeee ieee~ Fme meccesueve kee keWere efJe<ee
ef[efpeue Fbe[f ee-efmekeeesejf ib e ef[efpeue Fbe[f ee Lee~

Yeejle-eMeeble erheere osMe heesjce kee efMeKej meccesueve

l

le=leere Yeejle-Deeerkee cebe efMeKej meccesueve, 2015

l

26-29 Deketyej, 2015 kes oewjeve veF& efouueer ceW le=leere

Yeejle-Deeerkee cebe efMeKej meccesueve (3rd IAFS) kee Deeeespeve
efkeee ieee~ %eeleJe nw efke eLece Yeejle-Deeerkee cebe efMeKej
meccesueve 8-9 Deewue, 2008 kes oewjeve veF& efouueer ceW leLee
efleere efMeKej meccesueve FefLeeesefheee keer jepeOeeveer Deefome Deyeeyee
ceW 24-25 ceF&, 2011 kes ceOe Deeeesefpele efkeee ieee Lee~
3rd IAFS meccesueve nsleg efJeMes<e ueesiees ef[peeFve efkeee ieee Lee
efpemeceW Ske Mesj kee DeeOee Yeeie Yeejleere Mesj Deewj otmeje DeeOee
Yeeie Deeerkeer Mesj kes he ceW eoefMe&le Lee~ Fme ueesiees kee Oese
Jeekee (MOTTO) Lee- hegvepeeaeJf ele Yeeieeroejer-meePee ef~
le=leere DeeF&SSheSme meccesueve ceW 41 osMeeW kes je^eOe#eeW/MeemeveeOe#eeW
meefnle meYeer 54 Deeerkeer osMeeW kes Gemlejere eefleefveefOeceb[ueeW eje
eefleYeeie efkeee ieee~ Deeerkee ceneerhe kes yeenj Deeerkeer osMeeW kee
en meyemes ye[e meccesueve Lee~
Fme meccesueve kee keWere efJe<ee (Theme) Lee- eieefle ceW Yeeieeroej
: Ske ieefleMeerue Deewj heefjJele&veMeerue efJekeeme SpeW[e keer Deesj~
Fme efMeKej yew"ke keer men-DeOe#elee Yeejleere eOeeveceb$eer vejW
ceesoer leLee efpecyeeyJes kes je^heefle je@ye& cegieeyes (Deeerkeer mebIe kes
Jele&ceeve DeOe#e) eje keer ieF&~
eOeeveceb$eer ceesoer ves Fme efMeKej yew"ke ceW Deeerkee kees Deieues 5
Je<eeX ceW 10 efyeefueeve [e@uej kee efjeeeleer $e+Ce GheueyOe kejeS
peeves keer Iees<eCee keer~ meeLe ner GvneWves 600 efceefueeve [e@uej keer
Devegoeve meneelee Yeer eoeve kejves kee Ssueeve efkeee efpemeceW 100
efceefueeve [e@uej keer Yeejle-Deeerkee efJekeeme efveefOe leLee 10
efceefueeve [e@uej keer Yeejle-Deeerkee mJeemLe efveefOe Meeefceue nQ~
le=leere DeeF&SSheSme efMeKej yew"ke kes Deble ceW Yeejle Deewj
Deeerkeer osMeeW eje nmlee#eefjle 34 efyeboDg eeW Jeeuee efouueer Iees<eCeehe$e
2015 leLee 52 efyebogDeeW Jeeuee jCeveerefleke meneesie nsleg YeejleDeeerkee esceJeke& peejer efkeee ieee~
Deieuee Yeejle-Deeerkee cebe efMeKej meccesueve Je<e& 2020 ceW
Deeeesefpele efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF& nw~

21 Deiemle, 2015 kees Yeejle-eMeeble erheere osMe meneesie cebe

(FIPIC ) kee efleere efMeKej meccesueve peehegj ceW Deeeesefpele efkeee

ieee~ Fme cenJehetCe& #es$eere meneesie heesjce kee henuee efMeKej

meccesueve megJee (efhepeer) ceW veJebyej, 2014 ceW (eOeeveceb$eer ceesoer
keer efhepeer ee$ee kes oewjeve) mebheVe ngDee Lee~
Yeejle-eMeeble erheere osMe meneesie cebe kes Yeejle kes Deefleefje
eMeeble #es$e kes 14 ess erheere osMe meome nQ~ es nQefhepeer,
veew, efkeefjyeeleer, ceeFeesvesefMeee, kegke DeeFueQ[dme, meesueesceve
DeeFueQ[dme, ceeMe&ue DeeFueQ[dme, heehegDee vet efieveer, JevegDeeleg,
legJeeuet, veeret, heueeT, meceesDee SJeb eWiee~
Debeke&efkee Yet efJe%eeve hej Debleje&^ere mebieeser : 2 mes
17 pegueeF&, 2015 kes oewjeve ieesJee ceW Debeke&efke YetefJe%eeve
hej Debleje&<^er e mebiees<"er (ISAES) kes 12JeW mebmkejCe kee Deeeespeve
efkeee ieee~ Fme Debleje&<^ere heefjmebJeeo kee Deeeespeve keWere
Debeke&efke Deewj meceg DevegmebOeeve mebmLeeve (NCAOR), ieesJee
eje efkeee ieee Lee~

MebIeeF& meneesie mebie"ve (SCO) kee efMeKej meccesueve

MebIeeF& meneesie mebie"ve (SCO) kes je^eOe#eeW kee 15Jeeb Jeeef<e&ke

efMeKej meccesueve 9-10 pegueeF&, 2015 kes oewjeve Thee (me)
ceW Deeeesepf ele efkeee ieee~
SmemeerDees kes Fme efMeKej meccesueve ceW Yeejle Deewj heeefkemleeve kees
Fme mebie"ve ceW hetCe& meome kes he ceW Meeefceue kejves kee efveCe&e
efueee ieee leLee keg lekeveerkeer eefeeeDeeW kes hetje nesves kes yeeo
Yeejle Deewj heeefkemleeve Deieues Je<e& mes Fme mebie"ve kes hetCe& meome
yeve peeSbies~
SmemeerDees kes Thee efMeKej meccesueve ceW yesueeme kees hee&Jes#eke
opee& efoS peeves leLee Depejyewpeeve, Deecexefveee, kecyeesef[ee Deewj
vesheeue kees Jeelee& Yeeieeroej yeveeS peeves kees Yeer mJeerke=efle oer ieF&~
%eeleJe nw efke SmemeerDees ceW Yeejle Deewj heeefkemleeve kes Deefleefje
F&jeve, cebieesefueee SJeb DeHeieeefvemleeve kees hee&Jes#eke kee leLee
legkeea SJeb eeruebkee kees Jeelee& Yeeieeroej kee opee& henues mes eehle nw~
MebIeeF& Meneesie mebie"ve kee Deieuee (16Jeeb) efMeKej meccesueve
efmelebyej, 2016 ceW Gpyesefkemleeve keer jepeOeeveer leeMekebo ceW
Deeeesefpele efkeee peeSiee Deewj me kes mLeeve hej Deye Deieues
meccesueve leke Gpyesefkemleeve Fme mebie"ve kee DeOe#e yeveeee
ieee nw~
GuuesKeveere nw efke SmemeerDees kes je^eOe#eeW kes Deefleefje Fmekes
meome osMeeW kes Meemeve ecegKeeW keer yew"ke Yeer Jeeef<e&ke DeeOeej hej
Deeeesefpele keer peeleer nw efpemekee veJeervelece mebmkejCe 14-15
efomebyej, 2015 kes oewjeve eerve kes PeWiePet ceW mebheVe ngDee~

efyekeme (BRICS) kee meeleJeeb efMeKej meccesueve

8-9 pegueeF&, 2015 kes oewjeve me kes yeeMkeesleexmleeve mebIeere

#es$e kes Thee (Ufa) Menj ceW efyekeme (BRICS : yeepeerue, me,
Yeejle, eerve SJeb oef#eCe Deeerkee) kee meeleJeeb efMeKej meccesueve
Deeeesefpele efkeee ieee~ en efMeKej meccesueve efyekeme meePesoejer :

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 91

JewefMJeke efJekeeme kee Ske MeefeMeeueer keejke kes keWere efJe<ee

kes meeLe Deeeesefpele efkeee ieee~
efyekeme kes meeleJeW efMeKej meccesueve kes Deble ceW 9 pegueeF&, 2015
kees meome osMeeW eje Thee Iees<eCeehe$e, DeeefLe&ke meneesie nsleg
jCeveerefle leLee Thee keee& eespevee hej nmlee#ej efkeS ieS~
Thee meccesueve kes oewjeve efyekeme kes veS efJeeere mebmLeeveeW- vet
[sJeueheceW yeQke (NDB) Deewj Deekeefmceke efjpeJe& JeJemLee
(CRA) keer mLeehevee nsleg iele Je<e& heese&uespee (yeepeerue) ceW "W
efyekeme meccesueve ceW ngS mecePeewleeW kes ueeiet nesves keer Iees<eCee keer
ieF&~
vet [sJeueheceW yeQke eje Deewue, 2016 mes efyekeme osMeeW keer

Deheveer mLeeveere cegeDeeW ceW $e+Ce GheueyOe kejeS peeves kee efveee
meome osMeeW eje efkeee ieee nw~ %eeleJe nw efke Fme yeQke kee
cegKeeuee MebIeeF& ceW mLeeefhele efkeee ieee nw leLee Fmekes eLece
DeOe#e Yeejle kes eKeele yeQkej kes.Jeer. keeceLe nQ~
efyekeme kee Deieuee (8Jeeb) efMeKej meccesueve 2016 ceW Yeejle
kes veF& efouueer ceW Deeeesefpele efkeee peeSiee~
veJebyej, 2015 ceW Debleeuee (legkeea) ceW mebheVe peer-20 efMeKej
meccesueve kes vesheLe ceW efyekeme mecetn kes vesleeDeeW keer yew"ke Yeer ngF&
efpemeceW eOeeveceb$eer ceesoer ves Deeieeceer veF& efouueer meccesueve kee
keWere efJe<eeefyeefu[b ie efjmheebemf eJe, Fvkeuetemf eJe Sb[ keuesekf eJe
mee@uetMebme jKes peeves keer Iees<eCee keer~

Deve cenJehetCe& je^ere/ Debleje^ere meccesueve

mebege je^ Meebefle j#ee efMeKej meccesueve : 28 efmelebyej, 2015 kees vetee@ke& efmLele mebege je<^ cegKeeuee ceW mebege je<^ Meebefle j#ee efMeKej meccesueve (UN Peace
Keeping Summit) kee Deeeespeve efkeee ieee~
peer-4 mecetn keer efMeKej yew"ke : peer-4 efJeMJe kes 4 ecegKe osMeeWyeepeerue, pece&veer, Yeejle Deewj peeheeve kee mecetn nw pees efke mebege je<^ megj#ee heefj<eo ceW megOeejeW kes efueS
oyeeJe [eueves ceW vesle=lJekeejer Yetefcekee ceW nQ~ 26 efmelebyej, 2015 kees vetee@ke& ceW Yeejle kes Deeceb$eCe hej peer-4 mecetn kes MeemeveeOe#eeW keer efMeKej yew"ke mebheVe ngF&~ %eeleJe nw efke
en efMeKej yew"ke Je<e& 2004 kes yeeo henueer yeej ngF& nw~
LMDC mecetn keer yew"ke : 14-15 efmelebyej, 2015 kes oewjeve veF& efouueer ceW meceeve-efJeeej Jeeues efJekeemeMeerue osMeeW (LMDC : Like-Minded Developing Countries)
kes peueJeeeg heefjJele&ve Jeelee&keejeW keer yew"ke kee Deeeespeve efkeee ieee~ Fme yew"ke ceW 13 osMeeW- DepeXervee, yeeseuf eefJeee, eerve, keetyee, Deue meuJee[esj, FkeJes[esj, F&jeve, efvekeejeiegDee, JesvespegSuee,
ceueseMf eee, efJeSleveece, meToer Dejye Deewj Yeejle kes eefleefveefOeceb[ueeW ves eefleYeeie efkeee~ SueSce[ermeer eefleefveefOeeeW ves 10-12 Dekeyt ej, 2015 kes oewjeve yeeseuf eefJeee eje Jeu[& heerhegume
keebeWme Dee@ve keueeFces eWpe Sb[ ef[heWme Dee@he ueeFhe (yeeseuf eefJeee kes efveefkeJeheeee, keeseeyeebyee ceW mebheVe) kee Deeeespeve efkeS peeves kee mJeeiele efkeee~
peer-7 kee 41Jeeb efMeKej meccesueve : 7-8 petve, 2015 kes oewjeve efJeMJe kes 7 Meer<e& Deeweeseif eke SJeb efJekeefmele osMeeW leLee etjesheere mebIe kes mecetn peer-7 (G-7 : Group of Seven)
kee 41Jeeb Jeeef<e&ke efMeKej meccesueve pece&veer kes yeeJesejf ee efmLele mkeuee@me Sucet ceW Deeeesepf ele efkeee ieee~ en me kes yeiewj Fme mecetn kee 24Jeeb efMeKej meccesueve Lee~
peer - 7
kee Deieuee (42Jeeb) efMeKej meccesueve peeheeve kes keeefMekees erhe ceW efmLele Meercee (Shima) ceW Deeeesefpele efkeee peeSiee~
SefMeee-Deeerkee mebmceejke meccesueve, 2015 : 22 Deewue, 2015 kees Fb[esveseMf eee kes yeeb[igb e ceW Je<e& 1955 kes Sself eneefmeke SefMeee-Deeerkee meccesueve (yeeb[igb e meccesueve)
keer 60JeeR Je<e&ieeb" kes DeJemej hej mebmceejke meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee~ GuuesKeveere nw efke Je<e& 1955 ceW yeeb[igb e ceW ner SefMeee Deewj Deeerkee kes veJe mJeleb$e osMeeW kee
meccesueve Deeeesepf ele efkeee ieee Lee efpememes Deblele: iegefvejhes#e Deeboesueve (NAM) keer veeRJe he[er Leer~
Debleje&e^ r e lemLelee meccesueve : 12 efomebyej, 2015 kees legke&cesevf emleeve keer jepeOeeveer DeMieeyeele (Ashgabat) ceW Debleje&e^ r e lemLelee meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee~
Fme meccesueve keer DeOe#elee legke&cesevf emleeve kes je^heefle iegjyeebiegueer yeoeacegnecesoesJe ves keer~ FmeceW Yeejle kes Ghe je^heefle cees. neefceo Debmeejer, heeefkemleeve kes eOeeveceb$eer veJeepe MejerHe, DeHeieeveer
je^heefle DeMejHeieveer leLee me SJeb F&jeve meefnle 20 osMeeW kes eefleefveefOeeeW ves eefleYeeie efkeee~
ceefnueeDeeW kes meerSmemeer kee je^er e meccesueve : 20 hejJejer, 2016 kees veF& efouueer ceW eeceerCe mlej hej ceefnueeDeeW kes Gece kes efueS mLeeefhele meeceeve mesJee keW (CSC)
kee je^ere meccesueve Deeeesefpele efkeee ieee~
DeefKeue Yeejleere eeeee& meccesueve : 12 hejJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves veF& efouueer ceW DeefKeue Yeejleere eeeee& meccesueve kee GodIeeve efkeee~ en meccesueve
efJeee Yeejleer DeefKeue Yeejleere efMe#ee mebmLeeve eje Deeeesepf ele efkeee ieee Lee~
je^er e Deejesie cesuee-2016 : 8 hejJejer, 2016 kees GejeKeb[ keer jepeOeeveer osnjeotve ceW eej efoJemeere je^er e Deejesie cesues kee Deeeespeve mebheVe ngDee~ Fme cesues kee GsMe
efeefkelmee keer Deeeg<e eCeeefueeeW keer Meefe, eYeeJeeslheeokelee leLee Gvekeer kece ueeiele kees eoefMe&le kejvee Lee~
jeFpe Dee@he ef[efpeue Fbe[
f ee : 6 hejJejer, 2016 kees eeruebkee keer jepeOeeveer keesuebyees ceW Yeejleere efJeosMe ceb$eer meg<ecee mJejepe ves jeFpe Dee@he ef[efpeue Fbe[f ee eoMe&veer kee GodIeeve
efkeee~ en eoMe&veer eeruebkee ceW n cenerves leke eueves Jeeues hesefmJeue Dee@he Fbef[ee kee efnmmee nw~
Fbe[
f ee FvJesmceW meefcce, 2016 : 4 hejJejer, 2016 kees efJee ceb$eer DeCe pesueer ves veF& efouueer ceW Fbe[f ee FvJesmceW meefcce, 2016 kee GodIeeve efkeee~ GvneWves Fme
DeJemej hej je^ere efveJesMe SJeb DeeOeejYetle mebjevee kees<e (NIIF) kee ueesiees Yeer ueebe efkeee~
keeGbj sjefjp]ce keeveWme : 2 hejJejer, 2016 kees peehegj ceW je^heefle eCeye cegKepeea ves otmejer keeGbj sjefjp]ce keeveWme kee GodIeeve efkeee~
JewefMJeke DeeegJexo ceneslmeJe : 2 hejJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves kesjue kes keesefPekees[ ceW JewefMJeke DeeegJexo ceneslmeJe kee GodIeeve efkeee~
DeefKeue Yeejleere #es$eere mebheeoke meccesueve : 1 heJejer, 2016 kees jepemLeeve keer jepeOeeveer peehegj ceW DeefKeue Yeejleere #es$eere mebheeoke meccesueve (Sef[me& keebeWme) kee
Deeeespeve ngDee~
F&-ieJeveXme hej je^er e meccesueve : 21-22 peveJejer, 2016 kees veeiehegj ceW F&-ieJeveXme hej oes efoJemeere 19JeW je^ere meccesueve kee Deeeespeve ngDee~
meneesieer mebIeJeeo hej Debleje&e^ r e meccesueve : 20-21 peveJejer, 2016 kees veF& efouueer ceW meneesieer mebIeJeeo : je^er e heefjes#e SJeb Debleje&e^ r e DevegYeJe efJe<ee hej oes efoJemeere
Debleje&e^ r e meccesueve kee Deeeespeve ngDee~ Fme meccesueve ceW Dee@m^es uf eee, FefLeeesehf eee, pece&veer, efmJedpejueQ[, o. Deeerkee SJeb kevee[e pewmes mebIeere osMeeW kes eefleefveefOeeeW ves eefleYeeie efkeee~
Fme meccesueve kee GodIeeve Yeejle kes ie=nceb$eer jepeveeLe efmebn ves efkeee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 92

es ke=efle SJeb kee@ps e eerecf eece : 19-31 peveJejer, 2016 kes ceOe veF& efouueer ceW Jee ceb$eeuee ves es ke=efle SJeb kee@ps e eerecf eece veeceke eoMe&veer kee Deeeespeve efkeee~
en Deeeespeve nLekejIee GlheeoeW kes eeslmeenve SJeb Yeejle keer mece= efJejemele kees eoefMe&le kejves kes GsMe mes efkeee ieee Lee~
je^er e egJee ceneslmeJe : 12 mes 18 peveJejer, 2016 kes ceOe eermeie{ kes veee jeehegj ceW 20JeW je^er e egJee ceneslmeJe kee Deeeespeve ngDee~ Fmekee GodIeeve eOeeveceb$eer vejW
ceesoer ves Jeere[f ee keevesefmebie kes ceeOece mes efkeee~ en ceneslmeJe Kesue SJeb egJee ceeceueeW kes ceb$eeuee SJeb eosMe mejkeej kes meneesie mes Deeeesepf ele efkeee ieee Lee~ ceneslmeJe keer Leerce
Fbef[ee etLe hee@j efmkeue, [sJeueheceW Sb[ nejceesveer Leer~ ceneslmeJe kee MegYebkej eermeie{ kee jepe heMeg JeeFu[ yehewuees (meebieer) Lee~
kecyeeFb[ keceeC[me& meccesueve : 15 efomebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejs ceesoer ves kesjue kes keesef e ceW kecyeeFb[ keceeC[me& meccesueve keer DeOe#elee keer~ Fme meccesueve ceW leerveeW
mesveeDeeW kes DeOe#eeW ves eefleYeeie efkeee~ henueer yeej Fme meccesueve kee Deeeespeve efouueer mes yeenj ngDee nw~
FbjvesMeveue tefjpce cee& : 15 Deketyej, 2015 kees efmeefkekece keer jepeOeeveer iebieeske ceW eewLes FbjvesMeveue tefjpce cee& kee GodIeeve efkeee ieee~
eewLee veeefYekeere megj#ee meccesueve : 31 ceee&, 2016 mes 1 Deewue, 2016 kes ceOe eewLes veeefYekeere megj#ee meccesueve kee Deeeespeve mebege jepe Decesefjkee keer jepeOeeveer
JeeefMebieve [ermeer ceW nesiee~
Yeejle-Deeerkee neF[^eskeeye&ve meccesueve : 21 mes 22 peveJejer, 2016 kes ceOe veF& efouueer ceW Yeejle Je Deeerkee kes ceOe eewLes neF[^eskeeye&ve meccesueve kee Deeeespeve ngDee~
Deeerkee ceneerhe kes kegue 21 osMeeW ves Fme meccesueve ceW eefleYeeie efkeee~
Yeejle-Dee@m^sefueee Tpee& megj#ee mebJeeo : 10 hejJejer, 2016 kees Yeejle SJeb Dee@m^sefueee kes Tpee& cebef$eeeW kes ceOe Tpee& megj#ee hej SkeefoJemeere mebJeeo kee Deeeespeve
Dee@m^es uf eee keer jepeOeeveer kewveyeje ceW ngDee~
efJeMJe Fbjves meccesueve : 16 mes 18 efomebyej, 2015 kes oewjeve eerve kes Jegpesve Menj ceW efleere efJeMJe Fbjves meccesueve ([yuetDeeF&meer) kee Deeeespeve efkeee ieee~
Jee@j uee@me meccesueve : 31 peveJejer mes 3 hejJejer, 2016 kes ceOe 7JeW Jee@j uee@me meccesueve 2016 kee Deeeespeve yebieueg ceW FbjvesMeveue Jee@j Smeesemf eSMeve SJeb Fbe[f eve
Jee@j Jekeme& Smeesemf eSMeve eje efkeee ieee~
eerve-Deeerkee meneesie cebe meccesueve : 4 mes 5 efomebyej, 2015 kes ceOe oef#eCe Deeerkee kes peesnebmeyeie& ceW eerve-Deeerkee meneesie cebe kes otmejs efMeKej meccesueve kee Deeeespeve
efkeee ieee~ meccesueve kee efJe<ee Deeerkee-eeFvee eesesemf ebie tiesoj : efJeve-efJeve keesDee@hejsMeve hee@j kee@ceve [sJeueheceW Lee~
eLece efyekeme ceere[
f ee meccesueve : 30 veJebyej mes 1 efomebyej, 2015 kes ceOe eerve kes yeerepf ebie ceW eLece efyekeme ceere[f ee meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee~ meccesueve keer efJe<eeJemleg
veJeeJele&ve, efJekeeme, meneesie Deewj efJeMJeeme Leer~ meccesueve ceW efyekeme osMeeW kes 25 ceere[f ee mecetneW ves Yeeie efueee~
cesieeefmeer megj#ee meccesueve : 23 mes 24 veJebyej, 2015 kes ceOe cebyg eF& ceW oes efoJemeere cesieeefmeer megj#ee meccesueve kee Deeeespeve etSme kee@vmegues pevejue eje efkeee ieee~
iueesyeue heeskeue hJeeFb meccesueve : 18 veJebyej, 2015 kees veF& efouueer ceW "W iueesyeue heeskeue hJeeFb meccesueve kee GodIeeve eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves efkeee~
Smesce efJeosMe ceb$eer meccesueve : 5 mes 6 veJebyej, 2015 kees uekepeceyeie& ceW SefMeee-etjeshe efJeosMe cebef$eeeW kes meccesueve kes 12JeW mebmkejCe kee Deeeespeve ngDee~ Fme meccesueve kee
efJe<ee melele SJeb megjef#ele YeefJe<e kes efueS Ske meeLe keece kejvee Lee~
Yeejle-etjesheere peue cebe keer yew"ke : 23 mes 24 veJebyej, 2015 kes ceOe Yeejle SJeb etjesheere peue cebe keer eLece yew"ke kee Deeeespeve veF& efouueer ceW efkeee ieee~
Deeheoe eyebOeve hej efJeMJe keebesme : 19 mes 22 veJebyej, 2015 kes ceOe DeebOe eosMe kes efJeMeeKeeheevece ceW otmejer Deeheoe eyebOeve hej efJeMJe keebesme kee Deeeespeve efkeee ieee~
etDeeF&meer JewefMJeke megj#ee meccesueve : 9 mes 10 efomebyej, 2015 kes ceOe veF& efouueer ceW 11JeW etDeeF&meer JewefMJeke megj#ee meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee~ en meccesueve
Debleje&e^ r e jsueJes mebIe kes meneesie mes Yeejleere jsue megj#ee efveosMeeuee kes eje Deeeesepf ele efkeee ieee~ Fme meccesueve kee efJe<ee jsue eCeeefueeeb, DeefYeeeveeW SJeb JeeJemeeefeke ieefleefJeefOeeeW
keer megj#ee Lee~
efJeMJe jesyees Deesuebefheee[ : 6 mes 8 veJebyej, 2015 kes ceOe kelej keer jepeOeeveer oesne ceW 12JeW efJeMJe jesyees Deesuebefheee[ kee Deeeespeve efkeee ieee~ Yeejleere e$eeW ves Fme
eefleeeseif elee ceW 1 mJeCe& Deewj 2 jpele heoke eehle efkeS~ 13JeW efJeMJe jesyees Deesuebehf eee[ kee Deeeespeve veJebyej, 2016 ceW Yeejle ceW efkeee peeSiee~
meceger megj#ee meneesie hej ef$ehe#eere meccesueve : 30 efmelebyej, 2015 kees vetee@ke& ceW Yeejle, peeheeve Deewj Decesejf kee kes efJeosMe cebe$f eeeW keer yew"ke meceger megj#ee meneesie kes efJe<ee
hej mebheVe ngF&~ en leerveeW osMeeW kes yeere kes Fme cegs hej ngF& henueer ef$ehe#eere Jeelee& nw~
efJeMJe efnboer meccesueve : 10 efmelebyej mes 12 efmelebyej, 2015 kes yeere ceOe eosMe keer jepeOeeveer Yeesheeue ceW leerve efoJemeere omeJeW efJeMJe efnob er meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee~
omeJeW efJeMJe efnob er meccesueve kee keWere efJe<ee efnob er peiele : efJemleej SJeb mebYeeJeveeSb Lee~
JeweMf Jeke efnob -t yeew meccesueve : 3-5 efmelebyej, 2015 kes oewjeve veF& efouueer SJeb yeesOeieee ceW JeweMf Jeke efnob -t yeew meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee~ Fme leerve efoJemeere JeweMf Jeke
efnob t yeew meccesueve kee keWere efJe<ee mebIe<e& yeeeJe SJeb heee&JejCe eslevee Lee~
YeieJeodieerlee hej eLece meccesueve : 25 efmelebyej, 2015 kees uebove ceW YeieJeodieerlee keer mecekeeueerve eemebefiekelee hej eLece meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee~
je^ceb[ue efMe#ee cebef$eeeW kee meccesueve : 22 mes 26 petve, 2015 kes ceOe yeneceeme keer jepeOeeveer vemeeT ceW je^ceb[ue osMeeW kes efMe#eecebef$eeeW kee 19Jeeb meccesueve Deeeesefpele
efkeee ieee~
Debleje&^er e ece meccesueve kee 104Jeeb me$e : 1 mes 13 petve, 2015 leke efmJedpejueQ[ kes pesvesJee ceW Debleje&^ere ece meccesueve kes 104JeW me$e kee Deeeespeve efkeee ieee~
SheSDees kee 39Jeeb me$e : 7 mes 8 petve, 2015 kes ceOe Fueer kes jesce ceW mebege je^ Keee SJeb ke=ef<e mebie"ve (FAO) kes 39JeW me$e kee Deeeespeve ngDee~
peer-20 ke=ef<e cebef$eeeW kee meccesueve : 7 ceF&, 2015 kees legkeea kes Fmleebyegue ceW peer-20 kes ke=ef<e cebef$eeeW kes meccesueve kee Deeeespeve ngDee~
DehejeOe jeskeLeece Deewj DeehejeefOeke veee meccesueve, 2015 : 12 mes 19 Deewue, 2015 kes ceOe oesne keer jepeOeeveer kelej ceW 13JeW mebege je^ DehejeOe jeskeLeece Deewj
DeehejeefOeke veee meccesueve-2015 kee Deeeespeve efkeee ieee~
meeke& mJeemLe cebef$eeeW keer yew"ke : 8 Deewue, 2015 kees veF& efouueer ceW meeke& osMeeW kes mJeemLe cebef$eeeW keer 5JeeR yew"ke ngF&~
Debleje&e^ r e DeelebkeJeeo efJejesOeer meccesueve : 19 mes 21 ceee&, 2015 kes ceOe jepemLeeve kes peehegj ceW Debleje&e^ r e DeelebkeJeeo efJejesOeer leerve efoJemeere meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee~
Deeheoe peeseK
f ece Meceve hej meeleJeeb SefMeeeF& meccesueve : 17 ceee&, 2015 kees peeheeve kes meW[eF& ceW Deeeesepf ele Deeheoe peeseKf ece Meceve hej mebege je^ kes leermejs efJeMJe meccesueve
kes oewjeve Yeejleere ie=n ceb$eer jepeveeLe efmebn ves Je<e& 2016 ceW Deeheoe peeseKf ece Meceve hej meeleJeW SefMeeeF& cebe$f emlejere meccesueve kee Deeeespeve Yeejle ceW kejves keer Iees<eCee keer~ %eeleJe nw
efke Deeheoe peeseKf ece Meceve hej "eb SefMeeeF& cebe$f emlejere meccesueve 23-26 petve, 2014 kees LeeFueQ[ ceW Deeeesepf ele ngDee Lee~
ceefnueeDeeW kee JeweMf Jeke meccesueve, 2015 : 14-16 ceF&, 2015 kes oewjeve meeDees heeGuees (yeepeerue) ceW ceefnueeW kee JeweMf Jeke efyepevesme heesjce iueesyeue meefcce Dee@he JetcesveDeeeeses pf ele
efkeee ieee pees Fme heesjce keer 25JeeR Je<e&ieeb" kes DeJemej hej mebheVe ngDee~
uuu
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 93

Debleje&^ere egveeJe / meee heefjJele&ve, 2015-16

mebege je^ megj#ee heefj<eo kes veS DemLeeeer meome

1 peveJejer, 2016 mes efcee, mesvesieue, GiJes, peeheeve Deewj

etesve Je<e& 2016-17 keer DeJeefOe (31 efomebyej, 2017
leke) kes efueS mebege je^ megj#ee heefj<eo (UNSC; mLeehevee1946) kes veS DemLeeeer meome yeves nQ~ es heebeeW mebege je^
cenemeYee kes 70JeW me$e kes oewjeve 15 Dekeyt ej, 2015 kees ngS
egveeJe ceW megj#ee heefj<eo keer DemLeeeer meomelee nsleg efveJee&ef ele ngS~
es megj#ee heefj<eo ceW ee[, efeueer, efueLegDeeefveee, veeFpeerejf ee Deewj
pee@[v& e kee mLeeve efueee efpevekee oes-Je<eeae keee&keeue 31 efomebyej,
2015 kees meceehle ngDee~
Jele&ceeve ceW mebege je^ megj#ee heefj<eo kes 5 Deve DemLeeeer meome
nQDebieesuee, ceuesefMeee, vetpeerueQ[, mhesve Deewj JesvespegSuee~
Fvekee megj#ee heefj<eo ceW keee&keeue 31 efomebyej, 2016 leke nw~

Yeejle DeeF&SceDees heefj<eo nsleg hegveefve&Jee&efele

27 veJebyej, 2015 kees uebove ceW mebege je^ kes Debleje&^ere

meecegefke mebie"ve (IMO : International Maritime Organization) kes 29JeW me$e kes oewjeve Yeejle, Fme mebie"ve keer
heefj<eo (Council) nsleg efveefJe&jesOe he mes hegveefve&Jee&efele ngDee nw~
Yeejle kee en hegveefve&Jee&eve DeeF&SceDees heefj<eo ceW esCeer yeer kes
lenle 2 Je<eeX (2016-17) kes efueS ngDee nw~
Yeejle etSve kes 4 efvekeeeeW ceW eeefvele : 8 Deewue,
2015 kees mebege je^ DeeefLe&ke SJeb meeceeefpeke heefj<eo
(ECOSOC) keer mebeespeve SJeb eyebOeve yew"ke kes oewjeve Yeejle
kee 4 Deveg<ebieer efvekeeeeW ceW ceewefKeke celeoeve kes peefjS eeve
efkeee ieee~ Yeejle kees etveermeshe (UNICEF) kes keee&keejer yees[&
nsleg 13 Deve osMeeW kes meeLe peveJejer, 2016 mes 3 Je<e& kes efueS
egvee ieee nw~ efJeMJe Keee keee&ece (WFP) kes keee&keejer yees[&
ceW Yeer Yeejle 2016-18 DeJeefOe nsleg hegve: eeefvele ngDee nw~
meeLe ner Yeejle mebege je^ etceve mesueceW eeseece (etSvenwefyes) keer Meemeer heefj<eo nsleg Yeer 2016-19 DeJeefOe nsleg
hegve: egvee ieee nw~ Fmekes Deefleefje Yeejle kees DehejeOe jeskeLeece
SJeb DeehejeefOeke veee Deeeesie (CCPCJ) ceW Yeer peveJejer, 2016
mes 3 Je<e& keer DeJeefOe nsleg egvee ieee nw~

meGoer Dejye : egveeJe ceW ceefnuee Yeeieeroejer

12 efomebyej, 2015 kees meToer Dejye kes MenjeW SJeb kemyeeW ceW
mLeeveere efvekeee egveeJe kejeS ieS~ es meToer Dejye kes Ssmes
henues egveeJe Les efpeveceW ceefnueeDeeW kees cele osves leLee egveeJe ue[
mekeves kes DeefOekeej eoeve efkeS ieS~
meToer Dejye kes mee: egveeJe ceW celeeefOekeej keer Deeeg kees 21
Je<e& mes Ieekej 18 Je<e& efkeee ieee Lee leLeeefhe kesJeue hebpeerke=le
celeoelee ner cele os mekeles Les~
Debeflece heefjCeeceeW kes Devegmeej ueieYeie 2,100 heefj<eo meereW ceW
mes 20 hej ceefnuee eleeMeer efveJee&efele ngF~ meuecee efyevle efnpeeye
Deue-Deeslewyeer Fme egveeJe ceW meToer Dejye keer henueer efveJee&efele
ceefnuee veslee yeveeR~

yegefke&vee Heemees ceW Deece egveeJe

29 veJebyej, 2015 kees yegefke&vee heemees ceW Deece egveeJe mebheVe

ngS~ es 27 Je<eeX leke Meemeve kejves Jeeues je^heefle yuespe keecheesj
kes Jeneb Yeejer efJejesOe-eoMe&veeW kes yeeo 31 Deketyej, 2015 kees
meee es[ves kes yeeo ngS henues Deece egveeJe Les~
GuuesKeveere nw efke 16 efmelebyej, 2015 kees yegefke&vee heemees ceW
yuespe keecheesj keer meceLe&ke mewve FkeeF& DeejSmeheer (jspeerceW
Dee@he esmeer[WefMeeue efmekeeesefjer) eje mebeceCekeeueerve mejkeej
kes Debleefjce je^heefle efceMesue keeheeboes Deewj Jeneb keer kewefyeves kes
meomeeW kees efiejheleej kej leKlee heue (Burkinabe Coup
d'etat) efkeee ieee Lee leLeeefhe Jeneb keer efveeefcele mesvee eje Fmes
Demeheue kejles ngS 23 efmelebyej, 2015 kees hegve: keeheeboes kees
Debleefjce je^heefle heo hej hegvemLee&efhele efkeee ieee Lee~
leovegmeej Jeneb veF& mejkeej nsleg kejeS ieS Deece egveeJe kes lenle
je^heefle heo nsleg 53.49 eefleMele cele eehle kej je@me ceeke&
efeefeeve keeyeesj egves ieS nQ efpevneWves 29 efomebyej, 2015 kees
heoYeej enCe efkeee~

ceebceej ceW Deece egveeJe

8 veJebyej, 2015 kees ceebceej keer mebmeo kes efveeues meove

neGme Dee@he efjespeWsefJme keer 440 ceW mes 323 meereW Deewj
Ge meove neGme Dee@he vesMeveefueerme keer 224 ceW mes 168
meereW kes efueS Deece egveeJe kejeS ieS~
%eeleJe nw efke Meeve jepe ceW efnbmeke mebIe<eeX kes keejCe Jeneb efveeues
meove keer 7 meereW hej egveeJe veneR nes mekes~
ceebceej ceW mebmeo kes oesveeW meoveeW keer Mes<e 25 eefleMele meerW mesvee
eje ceveesveerle meomeeW kes efueS nQ~
Ieesef<ele heefjCeeceeW kes Devegmeej efveeues meove keer 255 meereW Deewj
Ge meove keer 135 meereW hej Deebie meeve met keer kes vesle=lJe
Jeeues cegKe efJehe#eer oue vesMeveue ueerie hee@j [sceesesmeer (NLD)
kees efJepee eehle ngF& peyeefke mesvee eje meceefLe&le meee{ etefveeve
mee@efue[sefjer Sb[ [sJeueheceW heeea (USDP) kees eceMe: 30
SJeb 11 meerW ner eehle nes mekeeR~
Fme Yeejer yengcele kes yeeo ceebceej ceW Deieues je^heefle egveeJe
(%eeleJe nw efke Jele&ceeve je<^heefle etSme[erheer kes LesFve mesFve kee
5-Je<eeae keee&keeue ceee&, 2016 ceW hetje nesiee) ceW vesMeveue
ueerie hee@j [sceesesmeer meceefLe&le je^heefle ner egvee pee mekesiee~
neueebefke en Jeneb mesvee keer Fe hej ner efveYe&j kejlee nw efke Jen
SveSue[er kees meee meeQheleer nw ee veneR~
GuuesKeveere nw efke ceebceej ceW je^heefle Jeneb keer mebmeo kes meomeeW
eje eeefvele efveJee&eke ceb[ue eje egvee peelee nw leLeeefhe Jeneb
mesvee eje 2008 ceW ueeiet efkeS ieS mebefJeOeeve kes lenle Deebie
meeve met keer je^heefle veneR yeve mekeleeR (keeeWefke Gvekes heefle Deewj
oesveeW heg$e efJeosMeer veeieefjke nQ)~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 94

eceve ceW leKlee heue

peveJejer, 2015 ceW eceve ceW Debmeej Deuueen ee ntleer efJeesefneeW
(pewoer efMeee mecetn) ves hetJe& je^heefle Deueer Deyoguueen meeuesn
(efpevnW 2011 keer Dejye eebefle kes lenle meee es[veer he[er Leer)
kes meceLe&ke mewve iegeW kes meneesie mes Jeneb leKleeheue kejles ngS
je^heefle Deyo cebmetj neoer kees meee mes ne efoee efpevneWves Deblele:
meToer Dejye ceW MejCe ueer~
ceee&, 2015 ceW meToer Dejye kes vesle=lJe ceW 9 Dejye osMeeW kes
ie"yebOeve (efpemeceW ceF&, 2015 ceW mesvesieue 10JeW osMe kes he ceW
Meeefceue ngDee) eje ntleer efJeesefneeW kes efJe nJeeF& nceues SJeb
veewmewve veekesyeboer (Dee@hejsMeve ef[meerefmeJe me@ce& kes lenle) eejbYe
keer ieF&~
je^heefle neoer eje Deove kees DemLeeeer jepeOeeveer yeveeS peeves kes
meeLe mJeeb kees eceve kee JewOe je^heefle Ieesef<ele efkeee ieee nw
peyeefke cetue jepeOeeveer mevee mes ntleer efJeesefneeW eje Deheves veslee
cegncceo Deueer Deue-ntleer kes vesle=lJe ceW efjJee@uetMevejer keceser keer
mLeehevee kej meee eueeF& pee jner nw~
F&jeve eje eceve kes Fme peejer ie=neg ceW ntleer efJeesefneeW kee
meceLe&ve efkeee pee jne nw~ otmejer Deesj meToer Dejye kes vesle=lJe ceW
Dejye ie"yebOeve ele#e he mes neoer kes meceLe&ve ceW Dee@hejsMeve
jermesefjbie neshe kes lenle keej&JeeF& kej jne nw~
7 peveJejer, 2016 kees F&jeve ves meToer Dejye hej eceve ceW mevee
efmLele Deheves otleeJeeme kees nJeeF& nceueeW ceW peeveyetPekej efveMeevee
yeveeves kee Deejeshe ueieeee nw~

Deve cenJehetCe& efveJee&eve

hegle&ieeue ceW je^heefle egveeJe : 26 peveJejer, 2016 kees

hegle&ieeue ceW je^heefle egveeJe mebheVe ngS~ Fme egveeJe ceW ceemexuees
jsyesuees ef[ meeGmee veS je^heefle efveJee&efele ngS nQ~ Jes 9 ceee&
2016 kees heoYeej enCe kejWies~
leeFJeeve kes Deece egveeJe : 16 peveJejer, 2016 kees leeFJeeve
ceW mebheVe Deece egveeJeeW ceW [sceesesefke eesesefmeJe heeea keer lmeeF&
Fbie-Jesve (Tsai Ing-Wen) 56 eefleMele cele eehle kej Jeneb keer
veF& je^heefle egveer ieF~ Jes 26 ceF&, 2016 kees heoYeej enCe
kejves kes meeLe leeFJeeve keer eLece ceefnuee je^heefle yeveWieer~
egieeb[e ceW je^heefle egveeJe : 18 HejJejer, 2016 kees egieeb[e
ceW ngS je^heefle egveeJe ceW je^heefle eesJesjer cegmesJesveer 5JeW keee&keeue kes
efueS hegveefveJee&ef ele ngS nQ~ Jes 1986 mes Fme heo nQ~
mhesve ceW Deece egveeJe : 20 efomebyej, 2015 kees mhesve keer
mebmeo nsleg Deece egveeJe kejeS ieS~ Fme egveeJe ceW mebmeo kes
efveeues meove keebesme Dee@he [shegerpe keer kegue 350 meereW ceW
mes eOeeveceb$eer ceeefjDeevees jepeesS keer heerhegume heeea 123 meerW
(iele egveeJe mes 64 kece) eehle kej eeefhe meyemes ye[er heeea
yeveer leLeeefhe Jen yengcele mes keeheer heers jn ieF&~
jJeeb[e ceW pevecelemeben : 18 efomebyej, 2015 kees Deeerkeer
osMe jJeeb[e ceW mebJewOeeefveke mebMeesOeveeW nsleg pevecelemeben (Referendum) kejeee ieee~ Fve mebMeesOeveeW kes lenle Jele&ceeve je^heefle
hee@ue keeieeces kees 2017 ceW leermejs keee&keeue nsleg egveeJe ue[
mekeves leLee 2024 mes je^heefle kes keee&keeue kees Jele&ceeve 7 Je<e&
mes Ieekej 5 Je<e& kejves nsleg eeJeOeeve efkeS ieS Les~ Debeflece
heefjCeeceeW kes Devegmeej 98.3 eefleMele celeoeleeDeeW ves Fve mebefJeOeeve
mebMeesOeveeW kee meceLe&ve efkeee peyeefke cee$e 1.7 eefleMele cele ner

Fmekes efJe he[s~

mesMesume ceW je^heefle egveeJe : 3-5 efomebyej, 2015 kes
oewjeve mesMesume ceW kejeS ieS je^heefle egveeJe kes eLece ejCe ceW
efkemeer Yeer eleeMeer kes 50 eefleMele mes DeefOeke cele ve eehle kej
heeves kes keejCe Jeneb je^heefle egveeJe kee efleere ejCe 16-18
efomebyej, 2015 kes ceOe mebheVe ngDee~ Ieese<f ele heefjCeeceeW kes Devegmeej
je^heefle pescme Sefuekeme efceMesue efJehe#e kes veslee JeeJesue jecekeueeJeve
kees cee$e 193 celeeW mes hejeefpele kej le=leere Deewj Debelf ece keee&keeue
nsleg hegveefve&Jee&ef ele ngS~
JesvespegSuee ceW mebmeoere egveeJe : 6 efomebyej, 2015 kees
JesvespegSuee ceW mebmeoere egveeJe mebheVe ngS~ Fme egveeJe ceW Jeneb keer
vesMeveue Smescyeueer keer kegue 167 meereW ceW mes 109 meerW eehle kej
efJehe#eer [sceesesefke etevf eer jeGb[syeue (MUD; veslee-peermeme ejsuyee)
efJepeeer ngF& peyeefke meee{ je^heefle efvekeesueme cee[gjes kees etveeFs[
meesMeefuem heeea (PSUV) cee$e 55 meerW ner eehle kej mekeer~
%eeleJe nw efke 1999 kes yeeo mes henueer yeej heerSmeetJeer oue
vesMeveue Smescyeueer ceW yengcele heeves ceW Demeheue jne nw~
Deecexefveee ceW pevecelemeben : 6 efomebyej, 2015 kees Deecexefveee
ceW mebJewOeeefveke mebMeesOeveeW nsleg pevecelemeben kejeee ieee~ Fve
mebMeesOeveeW kee GsMe osMe ceW De&-je^heleere eCeeueer kes mLeeve
hej mebmeoere ieCejepe keer mLeehevee kejvee Lee~ Ieesef<ele heefjCeeceeW
kes Devegmeej 66.2 eefleMele celeoeleeDeeW kes meceLe&ve kes meeLe en
pevecelemeben heeefjle nes ieee~ Deecexefveee ceW leovegmeej es mebJewOeeefveke
heefjJele&ve 2017-18 kes efveJee&eve ee mes ueeiet neWies~
[sveceeke& ceW pevecelemeben : 3 efomebyej, 2015 kees [sveceeke&
ceW etjesheere mebIe (EU) mes osMe kes ie=n Deewj veee ceeceueeW kes
meboYe& ceW hetCe&le: yeenj jnves (Opt-out) kes mLeeve hej efyesve
Deewj DeeejueQ[ keer lejn ceeceues-oj-ceeceues Yeerlej jnves (Optin)
kes eMve hej kejeee ieee~ en pevecelemeben veS efveeceeW kes lenle
[sveceeke& kes etjesheesue (Europol- etjesheere mebIe keer efJeefOe eJele&ve
SpeWmeer) kee meome yeves jnves nsleg DeeJeMeke Lee~ leLeeefhe pevecelemeben
kes heefjCeeceeW kes Devegmeej Fmes 53 eefleMele celeoeleeDeeW eje
vekeej efoee ieee~
DepeXervee ceW Deece egveeJe : 25 Deketyej, 2015 kees
DepeXervee ceW Deece egveeJe (je^heefle Deewj mebmeoere oesveeW) mebheVe
ngS~ je^heefle heo nsleg ngS egveeJe ceW eLece ejCe ceW efkemeer Yeer
eleeMeer kes 50 eefleMele cele ve eehle kejves kes keejCe Jeneb
je^heefle egveeJe kee efleere ejCe (Runoff) 22 veJebyej, 2015
kees kejeee ieee~ Ieesef<ele heefjCeeceeW kes Devegmeej ceOe oef#eCehebLeer
heerDeejDees (efjheefyuekeve eheespeue) oue kes veslee cee@efjefmeees cewmejer
(Mauricio Macri) ves 51.34 eefleMele cele eehle kej Deheves
eefleber [wefveeue efmkeDeesueer kees hejeefpele efkeee~ 10 efomebyej,
2015 kees ceeefjefmeees cewmejer, efemervee heveeef[me ef[ efkee&vej
kes mLeeve hej DepeXervee kes veS je^heefle yeves nQ~
vetpeerueQ[ ceW pevecelemeben : 20 veJebyej mes 11 efomebyej,
2015 kes ceOe vetpeerueQ[ ceW Jele&ceeve je^ere OJepe kees heefjJeefle&le
kej Jewkeefuheke je^ere OJepe kes eeve nsleg eLece pevecelemeben
mebheVe ngDee~ Fme pevecele meben ceW 5 OJepeeW ceW mes keeFue
uee@keJeg[ kes keeues, meheso SJeb veerues efmeuJej heve& Jeeues OJepe kees
Jewkeefuheke je^ere OJepe kes he ceW pevelee ves henueer hemebo ceevee~
Deye Jeneb 2016 ceW efleere OJepe pevecelemeben kejeee peeSiee
efpemekes lenle Jeneb keer pevelee Fme Jewkeefuheke OJepe kees je^ere
OJepe kes he ceW DeheveeS peeves hej efveCe&e kejsieer~
legkeea ceW Deece egveeJe : 1 veJebyej, 2015 kees legkeea keer eQ[

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 95

vesMeveue Smescyeueer keer meYeer 550 meereW nsleg Deece egveeJe mebheVe
ngS~ Ieesef<ele heefjCeeceeW kes Devegmeej eOeeveceb$eer Dencesle oeJegleesiuet
kes vesle=lJe Jeeueer peefmme Sb[ [sJeueheceW heeea (AKP) 317
meerW eehle kej mebmeo ceW hegve: yengcele eehle kejves ceW meheue jner~
lebpeeefveee ceW je^heefle egveeJe : 25 Deketyej, 2015 kees
Deeerkeer osMe lebpeeefveee ceW je^heefle Deewj mebmeoere egveeJe kejeS
ieS~ 29 Deketyej, 2015 kees Ieesef<ele heefjCeeceeW kes Devegmeej
58.46 eefleMele cele eehle kej je^heefle heo nsleg meee{
meermeerSce oue kes eleeMeer pee@ve cewieghegueer (John Magufuli)
efJepeeer ngS~ 5 veJebyej, 2015 kees pee@ve cewieghegueer ves pekeeee
efkekeJesles kes mLeeve hej lebpeeefveee kes heebeJeW je^heefle kes he ceW
heoYeej enCe efkeee~
iJeesceeuee ceW je^heefle egveeJe : 6 efomebyej, 2015 kees
ceOe Decesefjkee efmLele osMe iJeesceeuee ceW je^heefle egveeJe kejeS
ieS efpemeceW efkemeer Yeer eleeMeer kes 50 eefleMele mes DeefOeke cele ve
eehle kejves kes keejCe Jeneb je^heefle egveeJe kee efleere ejCe 25
Deketyej, 2015 kees mebheVe ngDee~ efleere ejCe ceW 67.44
eefleMele cele eehle kej vesMeveue kevJepeXme eb kes efpecceer ceesjeuesme
Jeneb je^heefle heo nsleg efveJee&efele ngS nQ~ GvneWves 14 peveJejer,
2016 kees keee&keejer je^heefle Deuespeebes ceeue[esvee[es kes mLeeve
hej je^heefle kee heoYeej enCe efkeee nw~
DeeFJejer keesm ceW je^heefle egveeJe : 25 Dekeyt ej, 2015
kees heefece Deeerkee efmLele osMe DeeFJejer keesm ceW je^heefle egveeJe
ngS~ Fme egveeJe ceW je^heefle Deueemmeeves keesJee$ee 83.66 eefleMele
cele eehle kej efleere keee&keeue nsleg hegveefve&Jee&ef ele ngS nQ~ Jes
2010 mes DeeFJejer keesm kes je^heefle nQ~
hegle&ieeue ceW mebmeoere egveeJe : 4 Deketyej, 2015 kees
hegle&ieeue keer mebmeo Smescyeueer Dee@he efjheefyueke keer meYeer 230
meereW nsleg ngS Deece egveeJe ceW oef#eCehebLeer ie"yebOeve hegle&ieeue
Dens[ 38.6 eefleMele cele kes meeLe 107 meerW eehle kej meyemes
ye[s ie"yebOeve kes he ceW GYeje peyeefke JeecehebLeer oueeW ceW meesMeefuem
heeea kees 86 leLee ueshe yuee@ke kees 19 meerW ner eehle ngF~
meyemes ye[e egveeJe-hetJe& ie"yebOeve nesves kes keejCe Jeneb hegle&ieeue
Dens[ kes veslee hes[^es heemeesme keesSunes (pees petve, 2011 mes
eOeeveceb$eer heo hej Les) kees hegve: mejkeej ieef"le kejves nsleg je^heefle
Sveefyeue keesJeekees efmeuJee ves Deecebef$ele efkeee hejbleg 10 veJebyej,
2015 kees JeecehebLeer oueeW eje Gvekeer mejkeej kes efJe ueeee
ieee DeefJeMJeeme emleeJe heeefjle nes ieee~ lelheeele, meesMeefuem
heeea kes veslee Sbesefveees keesme (efpevnW Deve Jeece oueeW kee
meceLe&ve eehle nw) 26 veJebyej, 2015 kees hegle&ieeue kes veS
eOeeveceb$eer yeves nQ~GuuesKeveere nw efke hegle&ieeue ceW 1974 ceW mewve
leeveeMeener kes Kelce nesves kes yeeo Jeneb henueer yeej meesMeefuem
heeea meee ceW DeeF& nw~ en Yeer cenJehetCe& leLe nw efke hegle&ieeue kes
veS eOeeveceb$eer Sbesefveees keesme kes efhelee Dee@jueQ[es ef[ keesme
ieesJee kes efveJeemeer Les pees 1961 ceW efuemyeve eues ieS Les~
heesueQ[ ceW mebmeoere egveeJe : 25 Deketyej, 2015 kees
heesueQ[ ceW mebmeoere egveeJe kejeS ieS~ Ieesef<ele heefjCeeceeW kes
Devegmeej yeere efmeefpe[uees kes vesle=lJe Jeeueer uee@ Sb[ peefmme heeea
(PiS) 37.58 eefleMele celeeW kes meeLe 235 meerW eehle kej
yengcele heeves ceW meheue ngF&~ heesueQ[ keer veF& eOeeveceb$eer yeere
efmeefpe[uees ves 16 veJebyej, 2015 kees heoYeej enCe efkeee~
kevee[e ceW mebIeere egveeJe : kevee[e keer mebmeo kes efveeues meove
neGme Dee@he kee@cebme keer meYeer 338 meereW nsleg mebIeere egveeJe 19
Dekeyt ej, 2015 kees kejeS ieS~ Ieese<f ele heefjCeeceeW kes Devegmeej

peefmve [det kes vesle=lJe Jeeueer efueyejue heeea ves 39.47 eefleMele
celeeW kes meeLe 184 meerW eehle kej yengcele eehle efkeee~ peefmve
[det ves 4 veJebyej, 2015 kees kevee[e kes veS eOeeveceb$eer kes
he ceW heoYeej enCe efkeee nw~
yesueeme ceW je^heefle egveeJe : 11 Dekeyt ej, 2015 kees
yesueeme ceW je^heefle egveeJe mebheVe ngS~ Fme egveeJe ceW je^heefle
DeueskepeW[j uegkeeMeWkees 83.47 eefleMele cele eehle kej hegve:
je^heefle efveJee&efele ngS~ en je^heefle uegkeeMeWkees kee heebeJeeb
keee&keeue nw leLee Jes Je<e& 1994 mes yesueeme kes je^heefle nQ~
eerme ceW mebmeoere egveeJe : eerme keer mebmeo keer meYeer 300
mebmeoere meereW ceW mes 250 meereW (Mes<e 50 meerW Jeneb meyemes ye[er
heeea kees eehle nesleer nQ) kes efueS veS egveeJe Jeneb 20 efmelebyej,
2015 kees kejeS ieS~ Fve egveeJeeW ceW 35.46 eefleMele celeeW kes
meeLe 145 meerW (9550 yeesveme meer)W eehle kej efmeefjpee heeea
ves meheuelee ope& keer leLee Gmekeer meneesieer Fbe[f heW[W eerkeme heeea
kees 10 meerW eehle ngF~ Suesekf ememe eflmeeeme ves 21 efmelebyej,
2015 kees hegve: eerme kes eOeeveceb$eer kes he ceW MeheLe ueer nw~
efmebieehegj ceW mebmeoere egveeJe : 11 efmelebyej, 2015 kees
efmebieehegj ceW mebmeo keer 89 meereW nsleg Deece egveeJe kejeS ieS~
Fme egveeJe ceW eOeeveceb$eer ueer meerve uetbie kes vesle=lJe Jeeueer heerhegume
SkeMeve heeea (PAP) 69.9 eefleMele celeeW kes meeLe 83 meerW
eehle kej meee hej Dehevee keypee yejkejej jKeves ceW meheue jner~
eeruebkee ceW mebmeoere egveeJe : 17 Deiemle, 2015 kees
eeruebkee ceW 15JeeR mebmeo nsleg ngS Deece egveeJe kes Ieesef<ele heefjCeeceeW
kes Devegmeej eOeeveceb$eer jeefveue efJeeceefmebIes keer etveeFs[ vesMeveue
heeea (UNP) kes vesle=lJe Jeeues etveeFs[ vesMeveue eb hee@j ieg[
ieJeveXme (UNFGG) ves kegue 106 meerW (93 ele#e efveJee&eve
SJeb 13 je^ere DeeJebve mes) eehle keeR peyeefke je^heefle cew$eerheeuee
efmeefjmesvee kes vesle=lJe Jeeuee etveeFs[ heerhegume eer[ce SueeSbme
(UPFA) 95 meerW (8312) eehle kej otmejs mLeeve hej jne~
eOeeveceb$eer jeefveue efJeeceeEmeIes ves je^heefle efmeefjmesvee keer eeruebkee
eer[ce heeea (SFP) kes meneesie mes mejkeej kee ie"ve efkeee nw
leLee GvneWves 21 Deiemle, 2015 kees hegve: eOeeveceb$eer heo keer
MeheLe enCe keer~ Fmemes hetJe& 8 peveJejer, 2015 kees eeruebkee ceW
ngS je^heefle egveeJe ceW cew$eerheeuee efmeefjmesvee ves ceefnboe jepehe#es kees
hejeefpele kej 9 peveJejer, 2015 kees eeruebkee kes 7JeW je^heefle
kes he ceW heoYeej enCe efkeee Lee~
efyevs e ceW hegve: kewceve mejkeej : efyeef Me mebmeo kes efveeues meove
neGme Dee@he kee@cebme kes efueS Deece egveeJe 7 ceF&, 2015 kees
kejeS ieS~ 8 ceF&, 2015 kees Ieese<f ele heefjCeeceeW kes Devegmeej
kebpejJesef Je heeea 36.1 eefleMele celeeW kes meeLe 330 meerW (iele
egveeJe mes 24 DeefOeke) eehle kej hetCe& yengcele eehle kejves ceW meheue
jner~ %eeleJe nw efke 1992 kes yeeo henueer yeej kebpejJesef Je heeea
kees hetCe& yengcele efceuee nw~ Fme egveeJe ceW SmeSveheer keer 20 Je<eeaee
cneFjer yuewke efJepeeer neskej efJeiele ueieYeie 360 Je<eeX ceW Jeneb keer
meyemes egJee meebmeo yeveer nQ~ %eeleJe nw efke efyevs e ceW 2006 ceW
egveeJeeW ceW Ke[s nesves kes efueS vetvelece Deeeg 21 Je<e& mes Ieekej 18
keer ieF& Leer~ efyevs e kes veS neGme Dee@he kee@cebme ceW Yeejleere cetue kes
10 meebmeo Fme yeej henbg eves ceW meheue jnsefuemee veboer, eerelf e
hesue, Jewuesjer Jeepe, megSuee hevee[erpe SJeb meercee ceunes$ee (meYeer
ceefnueeSb) leLee keerLe Jeepe, Deeueeske Mecee&, JeerjW Mecee&, $e+ef<e
megveeke (Fbheesemf eme kes mebmLeehekeeW ceW mes Ske Sve. veejeeCecetelf e& kes
oeceeo) SJeb MewuesMe Jeeje~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 96

Debleefj#e
mJeosMeer eeeespesefveke Fbpeve eeeesefieke hejer#eCe ceW meHeue yeeeb[ keer ieglJeere lejbieeW kee eLece hee&Jes#eCe huewves 9 :
meewjceb[ue ceW veS Gheen keer mebYeeJevee DeeF&DeejSveSmeSme-1F& kee meHeue e#esheCe efceukeer Jes ceW otmeje yuewke nesue
petvees ves keeece efkeee efjkee[& keetefjDee@efmeer jesJej kee cebieue en DevJes<eCe heerSmeSueJeer-meer 29 kee meheue e#esheCe
PSLV-C29 eje e#esefhele Gheen Dekeelmegkeer Mege en keer ke#ee ceW henbgee peermew-15 : Yeejle kee veJeervelece
mebeej Gheen veemee : cebieue en hej peue eJeen keer Iees<eCee heerSmeSueJeer-meer30/Sm^esmew efceMeve Sm^esmew
(ASTROSAT) peerSmeSueJeer-[er6 : mJeosMeer eeeespesefveke Fbpeve hegve: meheue yeskeLet efuemesve eespeske heerSmeSueJeermeer28 keer meheue G[eve vet nesjeFpebme : huetes henbgee Debleefj#e DevJes<eCe eeve

mJeosMeer eeeespesefveke Fbpeve eeeesefieke hejer#eCe ceW meHeue

19 HejJejer, 2016 kees Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve mebie"ve

(ISRO) kes cenWefieefj efmLele Fmejes eesheuMeve efjmee& meWj (IPRC)
ceW Fmejes kes cenlJeekeeb#eer Gheen e#esheCe eeve peerSmeSueJeer
ceeke&-3 kes Thejer ejCe nsleg eeeespesefveke Fbpeve kee ne@yes[
(Hotbed) hejer#eCe efkeee ieee~
en hejer#eCe 640 meskeW[ keer G[eve DeJeefOe kes efueS efkeee ieee
pees efke meYeer cenlJehetCe& hewceeveeW hej Keje Gleje~
Fme hejer#eCe kes oewjeve yeej-yeej Fbpeve epJeueve efJeMes<elee meeceves
DeeF& Deewj Fmekee eoMe&ve Yeer yesnlej jne~
(-)2530C hej Je neF[^espeve leLee (-) 1930C hej Je
Dee@kemeerpeve kee eCeesokeeW (FOeve) kes he ceW eeesie kejves Jeeues
Fme neF&-Lem& eeeespesefveke Fbpeve (CE20) kee efJekeeme Fmejes kes
Je eCeesove eCeeueer keW (LPSC) eje efkeee ieee nw leLee
Fmemes hetJe& Fmekee oes yeej Deuhe DeJeefOe hejer#eCe efkeee ieee Lee~
mJeosMeer eeeespesefveke Fbpeve kes Fme eeeesefieke hejer#eCe kes meHeue
nesves mes Fmejes kees Yeejer GheeneW kees Yet-leguekeeefueke ke#ee ceW
mLeeefhele kej mekeves keer #ecelee neefmeue kejves keer efoMee ceW
cenlJehetCe& meHeuelee efceueer nw~
Fme eeeespesefveke Fbpeve kee eeesie efomebyej, 2016 ceW nesves Jeeueer
peerSmeSueJeer ceeke&-3 keer eLece efJekeemeelceke G[eve ceW efkeee
peeSiee~ %eeleJe nw efke peerSmeSueJeer ceeke&-3 Yeejle kee Deye
leke kee meyemes Je=no e#esheCe eeve (je@kes) nw pees 4 ve Jepeveer
GheeneW kees Yet-leguekeeefueke ke#ee ceW mLeeefhele kej mekeves ceW
me#ece nesiee~

yeeeb[ keer ieglJeere lejbieeW kee eLece hee&Jes#eCe

11 HejJejer, 2016 kees Debleje&e^ r e Yeewelf eke mebmLeeveeW Deewj DevegmebOeeve

mecetneW keer Jew%eeefveke menYeeefielee efueiees (LIGO : Advanced
Laser Interferometer Gravitational Wave Observatory) SJeb efJeieex (Virgo Interferometer) eje ieglJeere lejbieeW
kee eLece hee&Jes#eCe (First Observation of Gravitational
Waves) nesves keer Sself eneefmeke Iees<eCee keer ieF&~

ieglJeere lejbieeW kee en eLece hee&Jes#eCe 14 efmelebyej, 2015

kees efueiees kes oes Je=no ef[skejeW (Decesefjkee kes uegFefmeeevee jepe

kes efueefJebiemesve Deewj JeeefMebieve jepe kes nwveHees[& ceW Je<e& 2002
mes 2010 kes ceOe mLeeefhele) eje efkeee ieee efpemekes lenle
DevegmebOeevekelee& Jew%eeefvekeeW ves oes yuewke nesueeW kes kejeves SJeb
efJeuee mes Debleefj#e-keeue (Space-Time) ceW GlheVe ngF& ieglJeere
lejbieeW (GW) kes efmeiveue uenjeW (Ripples) kes he ceW ceeefhele
efkeS~
Fme lejbiehe (Waveform) kes eje 1.3 efyeefueeve Je<e& hetJe&
oes ueieYeie 36 SJeb 29 meewj Jeceeve (Solar Mass ; mete& kes
Jeceeve kee iegCeke) kes oes yuewke nesueeW kes efJeuee mes efvekeueer
ieglJeere lejbie Deewj lelheeele heefjCeeceer Skeue yuewke nesue kes
efjbie[eGve mes eKeele Yeewefleke Jew%eeefveke Deuye& DeeFbmeFve eje
1916 ceW Deheves meeceeve meehes#elee kes efmeeble (Theory of
General Relativity) kes DeeOeej hej emlegle efkeS ieS ieglJeere
lejbieeW kes hetJee&vegceeve (Prediction) keer hegef< ngF& nw~
Fme Ssefleneefmeke Jew%eeefveke Keespe kes lenle mebmetefele ieglJeere lejbie
kes efmeiveue kees GW 150914 (Gravitational Wave
2015-09-14) veece efoee ieee nw~
en efDeeOeejer (Binary) yuewke nesue efJeuee kee henuee hee&Jes#eCe
Yeer nw leLee en efDeeOeejer ve#e$eere-Jeceeve yuewke nesue (Stellar-mass Black Hole : Deleble Je=no leejs kes mJeeb kes ieglJe
mes mebIeefvele nesves- 'Gravitational Collapse' mes yeves yuewke
nesue) eCeeefueeeW kes DeefmlelJe kees eoefMe&le kejves kes meeLe en Yeer
yeleelee nw efke Ssmes efJeuee yeeeb[ keer Jele&ceeve Deeeg kes Yeerlej Yeer
nes mekeles nQ~
Jemlegle: en hee&Jes#eCe Yeewelf eke efJe%eeve leLee yeeeb[ efvecee&Ce (efJeMes<ekej
efyeie yeQie efmeeble) SJeb Fmekes Fefleneme mebyebOeer DevegmebOeeveeW kes
meboYe& ceW ceerue kee helLej nw~ ieglJeere lejbieeW kes DeefmlelJe kees
ele#e he mes efme kejves kes eeeme efJeiele 50 Je<eeX mes DeefOeke
mecee mes peejer Les leLee Fve lejbieeW kes efmeiveue Fleves Deefle met#ce
(Ske eese@ve keer eew[eF& kes Ske npeejJesb Yeeie kes yejeyej) Les efke
mJeeb DeeFbmeFve ves FvnW keYeer mebmetefele efkeS pee mekeves hej
mebosn Jee efkeee Lee~
es efmeiveue efueiees ef[skejeW eje 0.2 meskeW[ leke ceeefhele ngS
leLee Fvekeer DeeJe=efe SJeb Deeeece ceW ueieYeie 8 eeCe ceW 35 mes
250 ndpe& leke keer Je=ef ngF&~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 97

ieglJeere lejbieeW kes Fme eLece hee&Jes#eCe kees ieglJeere-lejbie Keieesue

efJe%eeve (GW Astronomy) ceW veS egie kes eejbYe keer meb%ee oer
ieF& nw leLee Fmeves yeeeb[ kes Fefleneme kes Skeoce eejbYe kes ele#e
hee&Jes#eCe keer mebYeeJeleeSb emlegle keer nQ~ Deye leke Keieesue
efJe%eeveer SJeb YeeweflekeerefJeo efJeegle egbyekeere efJeefkejCeeW (eLee-Me
ekeeMe, Skeme efkejCeeW, met#ce lejbieeW, jsef[ees lejbieeW SJeb ieecee
lejbieeW) leLee vetef^veeW, ve#e$eere nJeeDeeW, yeeeb[ere efkejCeeW Deeefo
kes hee&Jes#eCe hej ner efveYe&j Les hejbleg Fmekeer efveefMele meerceeSb LeeR,
keeeWefke yeeeb[ ceW yengle mes efheb[eW keer GheefmLeefle kee mee#e Gvekeer
ieglJeere Debleefe&ee ner nes mekeleer nw~
GuuesKeveere nw efke jmesue nume SJeb peesmesHe suej ves 1974 ceW
ef[ vet^e@ve leeje eCeeueer PSRB 1913+16 keer ieefle kes ceeOece
mes ieglJeere lejbieeW kes Deele#e mee#e keer Keespe keer Leer Deewj
Fmekes efueS GvnW mebege he mes Je<e& 1993 ceW Yeeweflekeer kee
veesyeue hegjmkeej efoee ieee Lee~
DeeFbmeFve (efpevnW 1921 ceW mewebefleke Yeeweflekeer, efJeMes<e he
mes ekeeMe-Jewegle eYeeJe kes efveece keer Keespe nsleg veesyeue hegjmkeej
efoee ieee Lee) kes meehes#elee kes efmeeble kes Fme Debeflece hetJee&vegceeve
kes ele#e mee#e eehle nes peeves kes yeeo Deye en efveefMele nw efke
nce Deheves yeeeb[ keer Glheefe kes jnme kees mecePe mekeves ceW
meHeue nes mekesbies~
ieglJeere lejbie hee&Jes#eCe ceW Yeejleere eesieoeve
efueiees keer Fme Ssefleneefmeke Jew%eeefveke Keespe ceW efJeMJe Yej kes
ueieYeie 1000 Jew%eeefvekeeW keer erce ves cenJehetCe& eesieoeve efoee
nw efpemeceW 37 Yeejleere Jew%eeefveke Yeer Meeefceue Les~ Yeejleere
ieglJeere lejbie YeeweflekeefJeoeW kes kebmeesef&ece Fbef[iees [INDIGO :
Indian Initiative in Gravitational-Wave Observations; efpemeceW leerve cegKe mebmLeeveeW- Fbmerdet Dee@He hueepcee

efjmee& (ieebOeerveiej), Fbj-etefveJeefme&er meWj Hee@j Sm^esvee@ceer

Sb[ Sm^esefHeefpekeme (hegCes) SJeb jepee jeceVee meWj Hee@j S[Jeebm[
skeveesuee@peer (Fboewj) kes Deefleefje esVeF& cewLecesefkeue Fbmerdet,
ICTS-TIFR yebieueg, TIFR cegyb eF&, IISER keesuekeelee, IISER
ef$eJeWce SJeb DeeF&DeeF&er ieebOeerveiej Meeefceue nw] kes Jew%eeefveke
SJeb DevegmebOeevekelee& efueiees Jew%eeefveke menYeeefielee ceW Meeefceue nQ~
Je<e& 2009 mes Fbef[iees kebmeesef&ece eje Yeejle ceW efueiees kes meeLe
efceuekej ieglJeere-lejbie JesOeMeeuee (LIGO- India GW Observatory) mLeeefhele kejves kes eeeme efkeS pee jns nQ leLee
GuuesKeveere nw efke efueiees keer Fme Ssefleneefmeke Keespe kes MeerIe
yeeo 17 HejJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer
DeOe#elee ceW mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW efueieesFbef[ee cesiee meeFbme heefjeespevee kees mewebefleke mJeerke=efle os oer
ieF& nw~
Fme heefjeespevee kes lenle Decesefjkee kes kewueske SJeb SceDeeF&er
mebmLeeveeW eje mebeeefuele efueiees eeesieMeeuee kes meneesie mes Yeejle
ceW DeleeOegefveke uespej FbjHeceexceerj peer [yuet Dee@ypeJexjer
(LIGO- India) mLeeefhele keer peeSieer leLee Fmekee efeeevJeeve
Yeejle mejkeej kes efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer leLee hejceeCeg Gpee&
efJeYeeie eje efkeee peeSiee~

ueerpee heeLeHeeFb[j
3 efomebyej, 2015 kees etjesheere Debleefj#e SpeWmeer eje
eWe iegeevee efmLele keew e#esheCe keW mes Jesiee (Vega) je@kes
eje ueerpee heeLeHeeFb[j (LISA Pathfinder) Debleefj#eeeve
kee e#esheCe efkeee ieee~ en Debleefj#e eeve ieglJeere lejbieeW kes
ele#e mee#e GheueyOe kejeves kes GsMe mes Deheves meeLe Ske
mebmeteke eb$e ueskej ieee nw pees Debleefj#e ceW Deuhe-DeeJe=efe keer
ieglJeere lejbieeW mes uenjeW kes he ceW Deeves Jeeues efmeiveueeW kee
hee&Jes#eCe kejsiee~ en eeve he=LJeer mes 15 ueeKe efkeceer. otj Ssmeer
peien leke G[eve Yejsiee peneb keesF& ieglJeeke<e&Ce Meefe keece
veneR kejleer nw~ Fme efceMeve mes ieglJeere lejbieeW keer eke=efle leLee
yeeeb[ kes DevemeguePes jnmeeW kee helee ueieeves kes efueS YeeJeer
Je=no efceMeve ceW meneelee eehle nesieer~

huewves 9 : meewjceb[ue ceW veS Gheen keer mebYeeJevee

20 peveJejer, 2016 kees Sm^esvee@efcekeue peve&ue (Astronomical

Journal) ceW ekeeefMele MeesOe he$e ceW Decesefjkee kes kewefueHeesefve&ee
Fbmerdet Dee@He skeveesuee@peer (Caltech) kes KeieessueefJeoeW ceeFkeue
yeeGve (Michaele Brown) Deewj keesvemebefve yeeefefpeve
(Konstantin Batygin) ves yeee meewjceb[ue ceW Ske mebYeeJe
veS en kes DeefmlelJe keer Keespe keer Iees<eCee keer nw~
Fme mebYeeJe veS en kees huewves veeFve (Planet Nine) veece
efoee ieee nw~ Fmekes DeefmlelJe keer heefjkeuhevee Fve KeieesueefJeoeW
keer erce eje keethej yesu (Kuiper belt) kes yeee Yeeie ceW
^ebme-veshetefveeve efheb[eW (TNOs : Trans-Neptunian Objects) kes mecetn kes Demeeceeve ke#eere DeefYeefJeveeme kes DeeOeej
hej emlegle keer ieF& nw~
kewueske kes KeieesueefJeoeW keer Fme erce ves Deveske erSveDees keer
ke#eeDeeW kes veS Jew%eeefveke cee@[ue kes DeeOeej hej huewves veeFve
kes DeefmlelJe kes Deele#e mee#e eehle efkeS nQ~
MeesOekelee&DeeW kes Devegmeej Fme mebYeeefJele veS en (pees efke Je=no
efnce en nesiee) kee Jeceeve, he=LJeer kes Jeceeve kee 5 mes 10
iegvee leLee Jeeme he=LJeer kes Jeeme kee 2 mes 4 iegvee (13,00026,000 efke.ceer.) leke nes mekelee nw~
MeesOekelee&DeeW kes DeekeueveeW kes Devegmeej en heefjkeefuhele (Hypothetical) en mete& mes ueieYeie 700 meewj FkeeF& (AU) kes
mesceer-cespej Sefkememe (De#e) hej mete& keer Deefle oerIe&Je=eere ke#ee ceW
10-20 npeej Je<e& keer ke#eere DeJeefOe kes meeLe heefjecee kejlee
nes mekelee nw~
Fmekeer otjer meewjceb[ue kes Jele&ceeve ceW meyemes otjmLe en veshetve keer
mete& mes otjer kee 20 iegvee nes mekeleer nw, leLeeefhe en oerIe&Je=eere
ke#ee ceW mete& mes vetvelece 200AU (30 efyeefueeve efkeceer.) otjer
leLee DeefOekelece 1200AU otjer hej nes mekelee nw~
huewves veeFve Deheves DeefmlelJe keer hegef nesves hej nceejs meewjceb[ue
kee veewJeeb en leLee 5Jeeb meyemes ye[e en (ye=nmheefle, Meefve,
etjsveme SJeb veshetve kes yeeo) nesiee~
GuuesKeveere nw efke henues huetes (ece; efpemekeer Keespe 1930 ceW

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 98

ngF& Leer) kees meewjceb[ue kes veewJeW en kee opee& eehle Lee hejbleg
2006 ceW FbjvesMeveue Sm^esvee@efcekeue etefveeve (IAU) ves eneW
keer veF& DeeefOekeeefjke heefjYee<ee kes lenle Fmes eneW keer esCeer mes
yeenj kej Jeeceve en (Dwarf Planet) kee opee& efoee Lee~
huetes kees eneW keer esCeer mes yeenj efkeS peeves ceW ceeFkeue yeeGve
(efpevneWves huewves veeFve keer mebYeeJevee kes mee#e Keespes nQ) kes
MeesOeeW kee Yeer ecegKe eesieoeve jne Lee~
Jele&ceeve ceW meewjceb[ue kes Dee" en mete& mes Gvekeer otjer Devegmeej
eceMe: Fme ekeej nQ- 1. yegOe (Mercury), 2. Mege (Venus), 3. he=LJeer (Earth), 4. cebieue (Mars), 5. ye=nmheefle
(Jupiter), 6. Meefve (Saturn), 7. DeCe (Uranus), SJeb
8. JeCe (Neptune)~

DeeF&DeejSveSmeSme-1F& kee meHeue e#esheCe

Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve mebie"ve (ISRO) eje OegJeere Gheen

e#esheCe eeve heerSmeSueJeer-meer31 kes ceeOece mes 20 peveJejer,
2016 kees meleerMe OeJeve Debleefj#e keW (SHAR), eer nefjkeese
mes Yeejleere #es$eere vewefJeiesMeve Gheen eCeeueer (IRNSS) nsleg
mLeeefhele efkeS pee jns 7 GheeneW keer e=bKeuee kee heebeJeeb Gheen
DeeF&DeejSveSmeSme-1-F& meHeueleehetJe&ke Yetleguekeeefueke
mLeeveeblejCe ke#ee (GTO) nsleg megyen 9:31 yepes e#esefhele efkeee
ieee~
en heerSmeSueJeer kee kegue efceueekej 33Jeeb DeefYeeeve leLee ueieeleej
32Jeeb meHeue DeefYeeeve Lee~ Fme e#esheCe nsleg heerSmeSueJeer kes
XL Jepe&ve kee 11JeeR yeej eeesie efkeee ieee~ Fmemes hetJe& 16
efomebyej, 2015 kees heerSmeSueJeer-meer-30 eje efmebieehegj kes 6
GheeneW kee meHeue e#esheCe efkeee ieee Lee~
DeeF&DeejSveSmeSme-1F& kees eefceke he mes ke#ee GVeeve kej
Deblele: he=LJeer keer Yetleguekeeefueke ke#ee (GSO) ceW 111.75
ef[eer hetJeea osMeeblej hej 28.1 ef[eer DeefYeveefle (Inclination)
kes meeLe mLeeefhele efkeee ieee nw~
DeeF&DeejSveSmeSme-1F& kee efueHe-Dee@He Jepeve 1,425 efkeee.
nw leLee Fmekeer keee&keejer DeJeefOe 10 Je<e& Deekeefuele nw~
Yeejle kee Fbef[eve jerpeveue vewefJeiesMeve mewsueeF efmemce Decesefjkee
kes iueesyeue heespeerMeefvebie efmemce (GPS), me kes iueesvee@me,
etjeshe kes iewueerefueees, eerve kes yesF[t (BSNS) leLee peeheeve kes
keetpes[SmeSme keer lepe& hej mLeeefhele efkeee pee jne nw~ Fme
eCeeueer kes Mes<e 2 Gheen (IRNSS-1F SJeb 1G) Fmeer Je<e&
e#esefhele efkeS peeves nQ leLee meYeer 7 GheeneW kees Debleefj#e ceW
mLeeefhele kejves kes yeeo ueeskesMeve, ^wefkebie, cewefhebie Deeefo kes meboYe&
ceW Yeejle kees Deheveer vewefJeiesMeve Gheen eCeeueer hetCe&le: GheueyOe
nes peeSieer~
Yeejle keer Fme vewefJeiesMeve eCeeueer kes eLece Gheen IRNSS 1A
(Jepeve-1,425 efkeee.) kee e#esheCe heerSmeSueJeer- C22 eje
1 pegueeF&, 2013 kees, efleere Gheen IRNSS 1B (Jepeve1,432 efkeee.) kee e#esheCe heerSmeSueJeer- C24 eje 4
Deewue, 2013 kees, le=leere Gheen IRNSS 1C (Jepeve1,425 efkeee.) kee e#esheCe heerSmeSueJeer- C26 eje 16

Deketyej, 2014 kees, leLee eewLes Gheen IRNSS 1D (Jepeve1,425 efkeee.) kee e#esheCe heerSmeSueJeer- C27 eje 28
ceee&, 2015 kees, eer nefjkeese mes ner efkeee ieee Lee~ Fve
GheeneW keer keee&keejer DeJeefOe Yeer 10 Je<e& nw~
Decesefjkee Deewj me kes yeeo Deheveer he=Leke Gheen-DeeOeeefjle
vewefJeiesMeve eCeeueer hetCe&le: efJekeefmele kej uesves Jeeuee Yeejle efJee
kee leermeje osMe nesiee~ Jele&ceeve ceW Decesefjkee kee peerheerSme leLee
me kee iueesvee@me efmemce ner hetCe&le: mebeeefuele nQ leLee Fve oesveeW
mes Yeejle Deebke[s eehle kejlee nw~ eerve kee yesF[t Deewj etjeshe kee
iewueerefueees vewefJeiesMeve efmemce Je<e& 2020 leke ner hetCe&le: mebeeefuele
nes heeSbies~
DeeF&DeejSveSmeSme eCeeueer keer hetCe&le: mLeehevee kes yeeo ve
kesJeue Yeejle yeefuke Fmemes mebueive 1,500 efkeceer. kes #es$e ceW
yesnlej vewefJeiesMeve, ueeskesMeve, cewefhebie Deewj ^wefkebie megefJeOee GheueyOe
nes mekesieer~ Fmemes JeenveeW, JeeegeeveeW, meceger penepeeW Deeefo keer
meerke efmLeefle kee helee ueieeves kes meeLe-meeLe j#ee ieefleefJeefOeeeW
Deewj Deeheoe eyebOeve ceW Yeer meneelee eehle nesieer~
Fme eCeeueer kes lenle osMe kes Yeewieesefueke he mes efJeYeeefpele 21
keWseW kee vesJeke& nesiee leLee en eCeeueer yebieueg kes efveke
yeeueeuet efmLele Fbef[eve [erhe mhesme vesJeke& eje hetCe&le: efveebef$ele
nesieer~ Fme eCeeueer kes ceeOece mes Yeejle ceW efkemeer Yeer mLeue keer
meerke peevekeejer 10 ceerj leLee Yeejle kes mebueive #es$eeW ceW 20
ceerj keer heefjMeglee kes meeLe eehle keer pee mekesieer~
DeeF&DeejSveSmeSme eCeeueer kes lenle oes ekeej keer mesJeeSb GheueyOe
nesWieer- eLece mQ[[& heespeerMeefvebie efmemce (SPO) pees efke meYeer
ekeej kes Gheeesiekelee&DeeW kes efueS GheueyOe nesieer leLee efleere,
efjefm^kes[ meefJe&me (RS) pees efke Sveefehs[ (ketuesefKele)
he ceW nesieer Deewj cee$e eeefOeke=le Gheeesiekelee&DeeW (DeLee&le mesvee,
megj#ee SpeWefmeeeW Deeefo) kes efueS GheueyOe nesieer~

efceukeer Jes ceW otmeje yuewke nesue

17 peveJejer, 2016 kees peeheeve kes keerDees (Keio) efJeeefJeeeuee

kes KeieesueefJeoeW eje nceejer DeekeeMeiebiee efceukeer Jes (Milky
Way) ceW otmejs yuewke nesue keer heneeve keer ieF& nw~
mete& kes ueieYeie 100 iegvee Jeceeve (100 Solar Mass)
Jeeues Fme DeMe yuewke nesue kes mebmetefele ue#eCeeW kes DeeOeej hej
Fmes efceukeer Jes kes keW mes ueieYeie kesJeue 200 ekeeMe Je<e& otj
Deekeefuele efkeee ieee nw~
Fme jnmecee Je=no iewmeere yuewke nesue kees CO-0.40-0.22
veece efoee ieee nw~
Fme yuewke nesue keer Keespe keer Iees<eCee peeheeve keer vesMeveue
Sm^esvee@efcekeue Dee@ypejJesjer eje mebeeefuele oes jsef[ees sefuemkeesheeW
(peeheeve kes veesyeseecee 45 Sce SJeb efeueer kes SSmeerF&) mes
eehle Deebke[eW SJeb hee&Jes#eCeeW kes DeekeueveeW kes DeeOeej hej keer
ieF& nw~ Fmemes mebyebefOele MeesOe he$e Sm^esefHeefpekeue peve&ue uesme& ceW
ekeeefMele ngDee nw~
GuuesKeveere nw efke efceukeer Jes kes keW ceW efmLele DeleefOeke Je=no
yuewke nesue ( SMBH: Supermassive Black Holes)

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 99

mewefiesefjeme S-mej (Sagittarius A-Star) nw pees 400

efceefueeve meewj Jeceeve kee nw~
Deye leke KeieesueefJeoeW kes heeme oes ekeej kes yuewke nesueeWSmeSceyeerSe (pees cegKele: DeekeeMeiebieeDeeW kes keW ceW nesles nQ)
leLee ve#e$eere-Jeceeve yuewke nesue (Stellar-Mass Black
Holes) keer ner peevekeejer Leer leLee efceukeer Jes ceW mee: mebmetefele
yuewke nesue kee Deekeej ceOeJeleea nw, pees efke henueer yeej heeee
ieee nw~

petvees ves keeece efkeee efjkee[&

veemee eje Je<e& 2011 ceW e#esefhele efkeS ieS henues meewj Gpee&
Debleefj#e eeve petvees (Juno Specacraft) ves meJee&efOeke otjer
lee kejves kee efjkee[& keeece efkeee nw~ OeeleJe nw efke veemee kee
petvees Debleefj#e efceMeve ye=nmheefle en mes mebyebefOele nw leLee Je<e&
2016 ceW Fmekes ye=nmheefle en keer ke#ee ceW hengbeves keer mebYeeJevee
nw~
petvees ves 13 peveJejer, 2016 kees en efjkee[& Gme mecee keeece
efkeee, peye Jen mete& mes 793 efceefueeve efkeceer. leke keer otjer hej pee
hengb ee, pees efke efkemeer meewj hewveue DeeOeeefjle Debleefj#e eeve eje Deye
leke lee keer ieF& meyemes DeefOeke otjer nw~ OeeleJe nw efke Fmemes henues
en efjkee[& etjesheere SpeWmeer kes jesmese efceMeve kes veece Lee, efpemeves
mete& mes 792 leke keer otjer lee keer Leer~
heebe ueIeg eneW kee veecekejCe :
4 peveJejer, 2015 kees Debleje&^ere Keieesueere mebIe (International Astronomical Union-IAU) ves eerve kes
Jew%eeefvekeeW kes veece mes heebe ueIeg eneW kes veecekejCe efkeS~ eLece
ueIeg en 31230 kee veece eerve kes veesyesue hegjmkeej efJepeslee
Jew%eeefveke leg et et (Tu you you) kes veece hej jKee ieee~
efleere ueIeg en 12935 kee veecekejCe eerveer Yeewefleke efJe%eeveer
PeWie pesefceve kes veece hej efkeee ieee~ le=leere ueIeg en 19282 kee
veecekejCe Peebie kegveneDees kes veece hej leLee elegLe& SJeb hebece ueIeg
en eceMe: 32928 SJeb 9221 kee veecekejCe eceMe: Peer
efpeeeefueve SJeb Jet efueeebieeeWie kes veece hej efkeee ieee~

keetefjDee@efmeer jesJej kee cebieue en DevJes<eCe

keetefjDee@efmeer jesJej Decesefjkeer Debleefj#e SpeWmeer veemee (NASA)

kes ceeme& meeFbme uesyeesjsjer efceMeve (MSL) kee Yeeie nw efpemes
26 veJebyej, 2011 kees keshe kesveJesjue e#esheCe keW mes Sueme
V541 je@kes eje e#esefhele efkeee ieee Lee leLee en 6 Deiemle,
2012 kees cebieue en kes esue esj hej Gleje Lee~ keej kes
Deekeej kee en jesyeesefke jesJej Jele&ceeve ceW esue esj kes ceOe ceW
efmLele ceeGb Meehe& keer {ueeveeW hej DevJes<eCe kej jne nw~
18 efomebyej, 2015 kees keer ieF& Iees<eCee kes Devegmeej keetefjDee@efmeer
jesJej ves cebieue en hej efmeefuekee kee Yeb[ej Keespee nw~ Jew%eeefvekeeW
kes Devegmeej cebieue en hej efceuee efmeefuekee kee en Yeb[ej Jeeheke
nw leLee Ssmee meeceeve leewj hej leYeer nes mekelee nw, peye efkemeer
eeve mes Deve IekeeW kees Deueie kej efoee peeS Deewj efmeefuekee
yee peeS ee efhej keneR Deewj mes Deekej efmeefuekee pece peeS~

oesveeW ner eefeeeDeeW ceW heeveer keer DeeJeMekelee nesieer keeeWefke heeveer
Deeceleewj hej Flevee Decueere neslee nw efke Jen Deve IekeeW kees
yenekej efmeefuekee kee Yeb[ej es[ oslee nw~ Fme ekeej cebieue en hej
eehle Fme efmeefuekee Yeb[ej mes Jeneb heeveer keer eeeerve keeue ceW
GheefmLeefle kes veS eceeCe efceue mekeves keer DeeMee Jee keer ieF& nw~
Fmemes hetJe& petve, 2014 ceW keetefjDee@efmeer jesJej kees eneb efhejeefce[
pewmeer Jemleg efceueer Leer efpemekeer lemJeerj KeeRekej Fmeves veemee kees
Yespeer~ Ske eser keej kes Deekeej kes Fme efhejeefce[ kes meboYe& ceW
keeflehee efJeMes<e%eeW kee oeJee nw efke en cebieue en hej henues jner
efkemeer meYelee kees oMee& jne nw~ neueebefke keg efJeMes<e%e Fmes
mebeesie mes yeveer eeve yelee jns nQ leLee Gvekes Devegmeej, nJee kes
keejCe en eeve efhejeefce[ pewmeer yeve ieF& nw~
24 ceee&, 2014 kees veemee ves keetefjDee@efmeer jesJej kes mewce
(SAM : Sample Analysis at Mars) GhekejCe eje eehle
Deebke[eW kes DeeOeej hej cebieue en hej pewefJeke he mes Gheeesieer
veeF^espeve heeS peeves keer Iees<eCee keer Leer~ en veeF^espeve, veeefFef^ke
Dee@kemeeF[ kes he ceW nw pees efke Jeneb melen keer leue kees iece&
kejves mes eehle ngF&~ en veeF^espeve peerJeOeeefjeeW eje eege nes
mekeleer nw leLee Fme Keespe mes Fme yeele kees yeue efceuelee nw efke hetJe&
keeue ceW cebieue en peerJeve kes efueS Gheege Lee~
Fmemes henues efomebyej, 2014 ceW keetefjDee@efmeer jesJej eje
kegcyejueQ[ veeceke eeve ceW ef[^efuebie kes heuemJehe Jeneb cesLesve
Deewj Deve keeye&efveke jmeeeveeW (efJeMes<ekej keueesjesyeWpeerve) kes Ge
mlejeW keer hegef keer ieF& Leer~
cebieue hej meewj nJeeDeeW kee DeOeeve
Yeejle kes cebieue eeve kes meceeveeblej veemee eje e#esefhele
ceeJesve (Maven : Mars Atmosphere and Volatile Evolution) Debleefj#e efceMeve (18 veJebyej, 2013 kees Sueme V
401 je@kes eje e#esefhele en Debleefj#e eeve 22 efmelebyej, 2014
kees cebieue en keer ke#ee ceW henbgee Lee) ves ceee&, 2015 ceW meewj
nJeeDeeW kee DeOeeve efkeee pees efke cebieue kes Jeeegceb[ue hej Dehevee
eYeeJe es[ jner LeeR~ meewj nJeeSb cebieue kes Jeeegceb[ue mes 100
eece eefle meskeW[ keer oj mes iewmeW Debleefj#e ceW efvekeeue jner LeeR efpevekes
efve<keemeve mes Deesjesje (DeekeeMe ceW jbieefyejbieer jesMeveer) keer eefeee
efoKeeF& oer~ Jew%eeefvekeeW kes Devegmeej kejes[eW Je<eeX leke Ssmes ner meewj
nJeeDeeW ves cebieue kes Jeeegceb[ue kes peerJeveoeeer lelJeeW kees Debleefj#e ceW
iewme kes he ceW eJeeefnle efkeee nesiee~ Fmemes mebyebefOele DeOeeve
veJebyej, 2015 ceW ekeeefMele ngDee nw~

heerSmeSueJeer-meer 29 kee meheue e#esheCe

16 efomebyej, 2015 kees Yeejle kes OegJeere Gheen e#esheCe eeve

(PSLV : Polar Satellite Launch Vehicle) keer 32JeeR G[eve
kes lenle heerSmeSueJeer-meer 29 (PSLV-C 29) kees eernefjkeese
(DeebOe eosMe) efmLele Yeejle kes mhesmehees& meleerMe OeJeve Debleefj#e
keW (SDSC-SHAR) mes Meece 6:00 yepes meheueleehetJe&ke
e#esefhele efkeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 100

heerSmeSueJeer keer en ueieeleej 31JeeR meheue G[eve Leer~ Fme

hetCe&le: JeeJemeeefeke e#esheCe ceW Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve
mebie"ve (ISRO) eje efmebieehegj kes 6 GheeneW kees YetceOe jsKee mes
15 ef[eer PegkeeJe hej 550 efkeceer. TbeeF& keer Je=eere ke#ee nsleg
e#esefhele efkeee ieee~
heerSmeSueJeer-meer29 efceMeve Fme e#esheCe eeve kes keesj Sueesve
mebmkejCe (yeiewj "esme mwhe-Dee@ve ceesme& kes) keer 11JeeR G[eve Leer
efpemekes lenle e#esehf ele meYeer 6 GheeneW kee kegue efuehe-Dee@he Jepeve
(e#esheCe kes mecee GlLeeheve Yeej) ueieYeie 624 efkeee. Lee~
44.4 ceerj Tbes Deewj 227.6 ve Jepeveer heerSmeSueJeer-meer
29 kes henues Deewj leermejs ejCe ceW "esme eCeesokeeW leLee otmejs
Deewj eewLes ejCe ceW Je eCeesokeeW kee eeesie efkeee ieee Lee~
efuehe-Dee@he kes ueieYeie 18 efceve 12 meskeW[ kes yeeo Fme
e#esheCe kee eeLeefceke Gheen sueerDee@me-1 e#esheCe eeve kes
elegLe& ejCe mes he=Leke neskej Deheveer ke#ee ceW mLeeefhele nes ieee
efpemekes heeele 3 efceve kes Yeerlej Mes<e heebeeW menee$eer GheeneW
(oes ceeFeesmewsueeF SJeb leerve vewveesmewsueeF) kee he=LekekejCe
Yeer hetje nes ieee~
PSLV-C29 eje e#esefhele Gheen
(a) sueerDee@me-1 (TelEOS-1) : en efmebieehegj kee henuee
JeeefCeefpeke Yet hee&Jes#eCe Gheen nw efpemekee ef[peeFve SJeb
efJekeeme Jeneb kes Smeer Fueskee^ e@ vf ekeme eje efkeee ieee nw~
efmebieehegj kes Deye leke kes meyemes ye[s (Jepeve-400 efkeee.)
Fme Fueskee^ -s Dee@ehf keue Gheen kee Gheeesie meceger efveiejeveer
SJeb meercee megj#ee kes meeLe Deeheoe eyebOeve Deewj Menjer efveeespeve
nsleg efkeee peeSiee~ Fmekeer efceMeve DeJeefOe 5 Je<e& nw~
(b) Jesuee@keme-CI (VELOX-CI) : 123 efkeee. Jepeveer en
ceeFees mewus eeF efmebieehegj keer veeveeebie skeveesuee@epf ekeue etevf eJeefme&er
(NTU) kee nw efpemekee GsMe jse[
f ees Dee@keguesMeve lekeveerkeeW
kes eeesie mes G<Ce keefyebOeere heee&JejCe kee hee&Jes#eCe nw~
(c) Jesuee@keme-II (VELOX-II) : Sveeret kee en vewvees Gheen
13 efkeee. Jepeveer 6 et-keetyemew lekeveerkeer eoMe&ke nw~
(d) SLesveesmew-1 (Athenoxat-1) : Sveeret kee en ueieYeie
6.6 efkeee. Jepeveer vewvees Gheen Yeer lekeveerkeer eoMe&ke nw~
(e) keW efjpe-1 (Kent Ridge-1) : 78 efkeee. Jepeveer en
ceeFees mewus eeF vesMeveue etevf eJeefme&er Dee@he efmebieehegj (NUS)
kee nw~ en Ske hee&Jes#eCe Gheen nw~
(f) iewuesefmeee (Galassia) : SveetSme kee en vewvees Gheen
3.4 efkeee. Jepeve kee 2 et-keetyemew nw efpemekee GsMe
efmebieehegj kes Thej Deeeveceb[ue kee DeOeeve nw~
Fve GheeneW kee e#esheCe Fmejes keer JeeefCeefpeke MeeKee Sbe
f k^ eme
keejheesjMs eve leLee efmebieehegj kes Smeer Fueskee^ e@ vf ekeme (mewkee@ce Sb[
meWmej efmemcme) kes ceOe ngS mecePeewles kes lenle efkeee ieee nw~
heerSmeSueJeer-meer 29 keer Fme meheue G[eve kes lenle en leermeje
DeJemej nw peye Fmejes eje efmebieehegj kes GheeneW kee JeeefCeefpeke
e#esheCe efkeee ieee nw~ Fmemes hetJe& Deewue, 2011 ceW heerSmeSueJeermeer 16 eje efmebieehegj kes Skeme-mew Gheen leLee petve, 2014

ceW heerSmeSueJeer-meer 23 eje eneb kes Jesuee@keme-1 kee e#esheCe

efkeee ieee Lee~
heerSmeSueJeer-meer 29 kes meheue e#esheCe kes meeLe Fmejes eje
heerSmeSueJeer kes ceeOece mes Deye leke kegue 90 GheeneW kee
meheue e#esheCe efkeee pee egkee nw efpemeceW kegue efceueekej 20
osMeeW kes 57 GheeneW kee e#esheCe Yeer Meeefceue nw~
efJeefMe leLe
Fmejes eje meJe&eLece JeeJemeeefeke he mes 26 ceF&,
1999 kees heerSmeSueJeer-meer2 kes ceeOece mes pece&veer kes
[erSueDeej-yemew Deewj oef#eCe keesefjee kes efkemew-3 kee
e#esheCe efkeee ieee Lee~ heerSmeSueJeer keer henueer efJeefMe JeeJemeeefeke
G[eve (heerSmeSueJeer-meer8) 23 Deewue, 2007 kees mebheVe ngF&
Leer efpemekes ceeOece mes Fueer kes Gheen SpeeFue kees e#esefhele
efkeee ieee Lee~ Fmekes heeele heerSmeSueJeer keer henueer hetCe&le:
JeeJemeeefeke G[eve (efpemeceW keesF& Yeer Yeejleere Gheen veneR Lee)
23 peveJejer, 2008 kees mebheVe ngF& Leer peye heerSmeSueJeermeer10 kes eje Fpejeeue kes Gheen skemeej kee e#esheCe
efkeee ieee Lee~

Dekeelmegkeer Mege en keer ke#ee ceW henbgee

Dekeelmegkeer (Akatsuki; Meeefyoke DeLe&-Dawn) peeheeveer Debleefj#e

SpeWmeer peekemee (JAXA) eje Mege en (Venus) kes Jeeegceb[ue
kes DeOeeve nsleg e#esefhele Debleefj#eeeve nw~
Fmekee e#esheCe 20 ceF&, 2010 kees Se-II A 202 je@kes eje
efkeee ieee Lee leLee en 6 efomebyej, 2010 kees Mege en keer
ke#ee ceW eJesMe kejves ceW Demeheue jne Lee~
Fmekes heeele Dekeelmegkeer 5 Je<eeX leke mete& keer ke#ee ceW heefjeceCe
kejlee jne Deewj Deblele: efJe%eeefveeeW ves 7 efomebyej, 2015 kees
Fmes Mege en keer Jewkeefuheke oerIe&Je=eere ke#ee ceW eJesMe kejeves ceW
meheuelee eehle keer nw~
Dekeelmegkeer Deheves 5 efJeefYeVe kewcejeW kee eeesie kejles ngS Mege
en kes Jeeegceb[ue kes mlejerkejCe, Jeeegceb[ue ieeflekeer Deewj cesIe
Yeeweflekeer kee DeOeeve kejsiee~
GuuesKeveere nw efke Dekeelmegkeer, peeheeve kee henuee meheue enere
DevJes<eCe efceMeve nw~ Fmemes hetJe& peeheeve eje 1998 ceW veespeesceer
(Nozomi) veeceke ceeme& Dee@efye&j efceMeve e#esefhele efkeee ieee Lee
pees efke Demeheue jne Lee~
Dekeelmegkeer kees Jeerveme keueeFces Dee@efye&j (VCO) Deewj huewvesmeer veece mes Yeer peevee peelee nw~

peermew-15 : Yeejle kee veJeervelece mebeej Gheen

11 veJebyej, 2015 kees Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve mebie"ve

(ISRO) kes veJeervelece mebeej Gheen peermew-15 (GSAT-15)
kees etjesheere Debleefj#e SpeWmeer kes eWe iegeevee efmLele keew (Kourou)
Debleefj#e keW mes Sefjeve-5 JeerS-227 je@kes kes ceeOece mes

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 101

Yetleguekeeefueke mLeeveeblejCe ke#ee (GTO : Geosynchronous

nsleg meheueleehetJe&ke e#esefhele efkeee ieee~
Sefjeve je@kes keer Fme G[eve kes ceeOece mes meToer Dejye kes
Gheen Dejye mew-6yeer (ARABSAT-6B) kee Yeer e#esheCe
efkeee ieee~
peermew-15 Fmejes eje efveefce&le peermew e=bKeuee kee 13Jeeb leLee
kegue 26Jeeb mJeosMeer Yetleguekeeefueke mebeej Gheen nw~ Fmemes hetJe&
peermew e=bKeuee kes 12JeW Gheen peermew-6 kee e#esheCe 27
Deiemle, 2015 kees mJeosMeer e#esheCe eeve peerSmeSueJeer-[er6
eje eernefjkeese mes leLee 11JeW Gheen peermew-16 kee e#esheCe
7 efomebyej, 2014 kees etjesheere Debleefj#e SpeWmeer kes Sefjeve-5
JeerS-221 eje keew, eWe iegeevee mes efkeee ieee Lee~
oerIe& Je=eere Yetleguekeeefueke mLeevebelejCe ke#ee (hesejf peer-250 efkeceer.
SJeb Sheespeer-35,819 efkeceer.) ceW peermew-15 kes eJesMe kes yeeo
Fmejes keer nemeve efmLele ceemj keb^eus e hewefmeefueer (MCF) eje
Fme Gheen kee efveeb$eCe Deheves neLeeW ceW ues efueee ieee Deewj lelheeele
Gheen keer efueefkeJe[ Deheespeer ceesj (SueSSce) kee Gheeesie kejles
ngS Fmekeer ke#ee GVeeve kej Fmes eefceke he mes YetceOe jsKee mes
Transfer Orbit)

peermew-15 : ecegKe leLe

Yeejleere je^ere Gheen eCeeueer (Fvemew/peermew e=bKeuee) kes veJeervelece GVele mebeej Gheen peermew-15 kee GlLeeheve (Lift-off)
Jepeve 3,164 efkeee. leLee [^eF ceeme 1,440 efkeee. nw~ en Gheen 24 keset-yeQ[ mebeej ^ebmeheeW[jeW kes meeLe-meeLe ieieve
(GAGAN : GPS Aided Geo Augmented Navigation) veerefleYeej (L1 SJeb L5-yeQ[ ceW mebeefeuele) mes ege nw~
%eeleJe nw efke peermew-8 (ceF&, 2011 ceW e#esefhele) Deewj peermew-10 (efmelebyej, 2012 ceW e#esefhele Deewj 3,400 efkeee. Jepeveer
Yeejle kee Deye leke kee meyemes Yeejer mebeej Gheen) kes yeeo ieieve veerefleYeej mes ege peermew-15 leermeje Gheen nw~
peermew-15 Ske keset-yeQ[ yeerkeve (Beacon) mes Yeer ege nw, pees efke Yet-SberveeDeeW kees Gheen keer Deesj meerke he mes efveoxefMele kejves
ceW meneelee eoeve kejsiee~
Fme Gheen kees Tpee& eoeve kejves nsleg FmeceW leerve 100 AH keer ueerefLeece Deeeve yewefjeeb mebueive keer ieF& nQ pees 6,200 Jee@ #ecelee
GheueyOe kejeves Jeeues meewj hewveue mes eepe& neWieer~
peermew-15 kes mebeej ^emb eheeW[j Fvemew/peermew eCeeueer eje Jele&ceeve ceW GheueyOe kejeF& pee jner efJeefYeVe mesJeeDeeW keer melelelee megevf eefele
kejWies~ Fme Gheen keer efceMeve DeJeefOe 12 Je<e& Deekeefuele nw~

veemee : cebieue en hej peue eJeen keer Iees<eCee

l

36,000 efkeceer. Thej keer Je=eere Yetleguekeeefueke ke#ee (Circular Geostationary Orbit) ceW mLeeefhele kejeee ieee~
peermew-15 kees Yetleguekeeefueke ke#ee ceW 93.5 ef[eer hetJeea
osMeeblej hej Jele&ceeve ceW mebeeefuele Fvemew-3A Deewj Fvemew-4B
GheeneW kes meeLe men-DeJeefmLeefle ceW mLeeefhele efkeee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke Deye leke Yeejle eje Fvemew e=bKeuee keer eej
heeref{eeW leLee peermew e=bKeuee kes Debleie&le kegue 29 Gheen mLeeefhele
efkeS ieS nQ, efpeveceW mes 13 (Fvemew-3A, Fvemew-4B, Fvemew3C, Fvemew-4A, Fvemew-4CR, peermew-8, peermew-12, peermew10, peermew-7, Fvemew-3D, peermew-16, peermew-6 SJeb mee:
peermew-15) Jele&ceeve ceW mesJee ceW nQ~
Jele&ceeve ceW Yeejleere je^ere Gheen eCeeueer kes lenle meer-yeQ[,
efJemleeefjle meer-yeQ[ leLee keset-yeQ[ kes 220 mes DeefOeke ^ebmeheeW[j
ee es<eevegkej otjmebeej, sueerefJepeve emeejCe, ceewmece hetJee&vegceeve,
Deeheoe esleeJeveer Deewj Keespe SJeb yeeeJe jenle keeeeX Deeefo ceW
mesJeeSb GheueyOe keje jns nQ~

28 efmelebyej, 2015 kees Decesejf keer Debleefj#e SpeWmeer veemee (NASA)

eje cebieue en hej peue eJeen keer Keespe keer Iees<eCee keer ieF&~
veemee kes ceeme& efjkee@veWefmeSbMe Dee@efye&j (MRO; ceee&, 2006
mes cebieue en keer ke#ee ceW meefee Debleefj#e eeve) mes ueer ieF&
lemJeerjeW kes DeOeeveeW kes DeeOeej hej veemee ves en hegef keer nw efke
Fme en hej Keejs heeveer keer yenleer OeejeSb GheefmLele nQ~
cebieue en hej peue eJeen keer Keespe mes mebyebefOele MeesOehe$e efJe%eeve
peve&ue vesej efpeeesmeeFbme (Nature Geoscience) ceW Yeer ekeeefMele
ngDee nw efpemes vesheeueer cetue kes Decesefjkeer Jew%eeefveke uegpeW DeesPee
Deewj Gvekes meneesieer MeesOekelee&DeeW eje leweej efkeee ieee nw~
uegpeW DeesPee kes vesle=lJe ceW ner MeesOekelee&DeeW keer erce ves ceeme&
efjkee@veWefmeSbMe Dee@efye&j kes neF&jeFpe (Hi RISE : High Resolution Imaging Science Experiment) veerefleYeej mes eehle

efe$eeW mes meyemes henues 2011 ceW cebieue en keer {ueeveeW hej ienjer
Deewj mebkejer OeeefjeeW keer Keespe keer Leer~
Fve OeeefjeeW ceW peueeesefpele ueJeCeeW keer GheefmLeefle heeS peeves kes
DeeOeej hej ner Jew%eeefvekeeW ves eneb peue eJeen keer hegef keer nw Deewj
en ceevee nw efke es Oeeefjeeb Keejs peue kes eJeen kees oMee&leer nQ~
%eeleJe nw efke hetJe& ceW cebieue en hej peces ngS (efnce he ceW) heeveer
keer GheefmLeefle kes ner mebkesle efceueles jns nQ leLee melen hej lejue
peue keer GheefmLeefle keer Keespe henueer yeej keer ieF& nw~
cebieue en hej Keejs peue eJeen keer hegef kes yeeo 9 Dekeyt ej,
2015 kees Decesejf keer Debleefj#e SpeWmeer veemee ves Deieues 25 Je<eeX ceW
peveea t ceeme& efceMeve kes lenle cebieue en hej ceeveJe yeefmleeeb yemeeves
keer ef$emlejere eespevee leweej kejves keer Iees<eCee keer nw~
GuuesKeveere nw efke veemee cebieue en keer efceer kees he=LJeer hej ueeves
keer keesefMeMe ceW Yeer ueiee ngDee nw~ Fme heefjeespevee kees js[ [^wieve

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 102

(d) kew[efceece efpebke suegjeF[ Fcespej (CZTI : Cadmium

Zinc Telluride Imager)
(e) mkewefvebie mkeeF& cee@veerj (SSM : Scanning Sky Monitor)

veece efoee ieee nw leLee Fme DeefYeeeve keer MegDeele 2022 ceW nes
mekeleer nw~

heerSmeSueJeer-meer30/Sm^esmew efceMeve
l

l
l

28 efmelebyej, 2015 kees Yeejle kes OegJeere Gheen e#esheCe eeve

(PSLV : Polar Satellite Launch Vehicle) keer 31JeeR G[eve
kes lenle heerSmeSueJeer-meer30 (PSLV-C30) kees eernefjkeese (DeebOe
eosMe) efmLele Yeejle kes mhesmehees& meleerMe OeJeve Debleefj#e keW
(SDSC-SHAR) mes megyen 10:00 yepes e#esefhele efkeee ieee~
heerSmeSueJeer-meer30 keer en ueieeleej 30JeeR meheue G[eve jner
efpemekes lenle Yeejle keer yeng lejbieowOe& Debleefj#e JesOeMeeueeSm^esmew (Multi Wavelength Space ObservatoryASTROSAT) kees 6 efJeosMeer GheeneW kes meeLe YetceOe jsKee mes
6 ef[eer PegkeeJe hej 644.6651.5 efkeceer. ke#ee (Low
Earth Equatorial Orbit) ceW e#esefhele efkeee ieee~
Fve meeleeW GheeneW kee kegue efuehe-Dee@he Jepeve (e#esheCe kes
mecee GlLeeheve Yeej) 1,631 efkeee. Lee Deewj Fme keejCe Fme
G[eve ceW heerSmeSueJeer kes meyemes Yeejer SkemeSue (XL) mebmkejCe
kee eeesie efkeee ieee~ SkemeSue Jepe&ve ceW heerSmeSueJeer keer en
10JeeR G[eve Leer~
Sm^esmew (ASTROSAT)
1513 efkeee. efuehe Dee@he Jepeve ([^eF& ceeme-1470 efkeee.)
Jeeueer en Keieesueere MeesOe kees meceefhe&le JesOeMeeuee he=LJeer keer efveeueer
efveke YetceOejsKeere ke#ee (Low Earth Near Equatorial Orbit)
ceW ueieYeie 650 efkeceer. keer TbeeF& hej mLeeefhele keer ieF& nw~
Sm^ems ew kes meheue e#esheCe kes meeLe Yeejle Deye Decesejf kee, me,
peeheeve Deewj etjesheere mebIe kes Ssmes efJeefMe< keueye ceW Meeefceue nes ieee
nw efpevneWves Deheveer Debleefj#e JesOeMeeuee mLeeefhele keer nw~ %eeleJe nw efke
eerve Yeer Fme efoMee ceW DeYeer eeemejle nw~
Fme Jew%eeefveke Gheen efceMeve kee GsMe nceejs yeeeb[ (Universe)
keer DeefOeke efJemle=le Deewj yesnlej peevekeeefjeeb GheueyOe kejevee nw~
Sm^esmew keer Deveve efJeMes<eleeDeeW ceW mes ecegKe efJeMes<elee Fmekee
Ske Skeue Gheen kes meeLe efJeefYeVe Keieesueere efheb[eW kes mecekeeefueke
yeng-lejbieowOe& efvejer#eCeeW ceW meceLe& nesvee nw~ Sm^esmew yeeeb[ kee
hee&Jes#eCe efJeegle egbyekeere (Electr-omagnetic) mheske^ce kes
Me (Optical), hejeyeQieveer (Ultraviolet) leLee efvecve SJeb
Ge Tpee& Skeme-efkejCe #es$eeW ceW kejsiee peyeefke DeefOekeebMe Deve
Jew%eeefveke Gheen lejbieowOe& yeQ[ kes meerefcele jWpe ceW ner efvejer#eCeeW ceW
me#ece nesles nQ~
Sm^esmew keer efceMeve DeJeefOe 5 Je<e& Deekeefuele keer ieF& nw~
Sm^esmew kes 5 cegKe Jew%eeefveke veerefleYeej nQ
(a) Deu^eJeeeues Fcesefpebie sefuemkeeshe (UVIT : Ultraviolet
Imaging Telescope)
(b) ueepe& Sefjee Skeme-js eheesMe&veue keeGbj (LAXPC : Large
Area X-ray Proportional Counter)
(c) mee@ h e Ske m e-js s e f u emkees h e (SXT : Soft X-ray
Telescope)

44.4 ceerj Tbes Deewj 320.2 ve Jepeveer heerSmeSueJeermeer30 kes efuehe-Dee@he kes ueieYeie 22 efceve yeeo Sm^esmew
Gheen e#esheCeeeve kes elegLe& ejCe mes he=Leke neskej Deheveer ke#ee
ceW meheueleehetJe&ke mLeeefhele nes ieee efpemekes heMeele 3 efceve kes
Yeerlej Mes<e meYeer menee$eer GheeneW kee he=LekekejCe Yeer hetje nes
ieee~
Sm^ewmew kes meeLe heerSmeSueJeer-meer30 eje e#esefhele 6 efJeosMeer
Gheen Fme ekeej nQ
(i) eej Decesefjkeer uescetj (LEMUR) vewvees Gheen
(ii) Fb[esvesefMeee kee ueeheeve-S 2 (LAPAN-A2)
(iii) kevee[e kee SveSueSme-14 (F&Jeer 9)
heerSmeSueJeer-meer30 keer Fme meheue G[eve kes lenle en henuee
DeJemej nw peye Fmejes eje Decesefjkee kes GheeneW kee JeeefCeefpeke
e#esheCe efkeee ieee~

peerSmeSueJeer-[er6 : mJeosMeer eeeespesevf eke Fbpeve hegve: meheue

l

Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve mebie"ve (ISRO) eje mJeosMeer

eeeespesefveke Fbpeve mes ege Deheves cenJeekeeb#eer e#esheCe eeve
peerSmeSueJeer-[er6 (GSLV : Geosynchronous Satellite
Launch Vehicle) kee meheue e#esheCe 27 Deiemle, 2015
kees eernefjkeese (DeebOe eosMe) kes meleerMe OeJeve Debleefj#e keW
(SHAR) mes efkeee ieee~
Fme G[eve kes lenle Fme e#esheCe eeve ves 2,117 efkeee. Jepeve
kes mebeej Gheen peermew-6 (GSAT-6) kees meheueleehetJe&ke
Yetleguekeeefueke mLeeveeblejCe ke#ee ceW mLeeefhele kej efoee~
kegue efceueekej en peerSmeSueJeer keer veewJeeR leLee mJeosMeer eeeespesefveke
Fbpeve kes meeLe leermejer G[eve Leer~ peerSmeSueJeer kee en "eb
meheue e#esheCe Lee Deewj Fmemes henues kes 5 meheue e#esheCeeW
(efpeveceW 2 DeebefMeke meheue ner Les) ceW mes 4 ceW meer eeeespesefveke
Fbpeve kee eeesie efkeee ieee Lee~
Fmemes hetJe& 5 peveJejer, 2014 kees peerSmeSueJeer-[er5 kee meheue
e#esheCe (Gheen peermew-14 kees Yet-efmLej ke#ee ceW mLeeefhele kejves
nsleg) efkeee ieee Lee pees efke mJeosMeer eeeespesefveke Fbpeve kes meeLe
Fme e#esheCe eeve kee eLece meheue e#esheCe Lee Deewj Fme e#esheCe
kes meeLe Yeejle mJeosMeer eeeespesefveke Fbpeve #ecelee Jeeuee Decesefjkee,
me, eebme (etjesheere Debleefj#e SpeWmeer), peeheeve Deewj eerve kes
yeeo efJeMJe kee Ssmee "eb osMe yevee Lee~
GuuesKeveere nw efke peerSmeSueJeer 49.1 ceerj Tbee Deewj 3.4
ceerj Jeeme Jeeuee ef$eejCeere je@kes nw efpemeceW meyemes Thejer ejCe
ceW eeeespesefveke Fbpeve eege neslee nw~ peerSmeSueJeer kee efueheDee@he Jepeve 416 ve jnlee nw~
%eeleJe nw efke DeleefOeke kece leeheceeve hej keee& kejves Jeeueer
eeeespesefveke lekeveerke ceW lejue neF[^espeve (pees -2530C leeheceeve
hej lejue nesleer nw) Deewj lejue Dee@kemeerpeve (pees -1830C leeheceeve
hej lejue nesleer nw) kee FOeve kes he ceW eeesie neslee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 103

peermew-6 : cenJehetCe& leLe

IeveeYe (Cuboid) Deekeej kes Fme Gheen kee efuehe-Dee@he Jepeve
(e#esheCe kes mecee GlLeeheve Yeej) 2117 efkeee. Lee efpemeceW Gheen
kee cetue Jeceeve (Dry Mass) 985 efkeee. leLee eCeesokeeW
(Propellants) kee Jepeve 1132 efkeee. Meeefceue nw~
peermew-6 keer GVele efJeMes<eleeDeeW ceW Fmekee 6.0 ceer. Jeeme kee
S-yeQ[ Deueheuexyeue (Unfurlable) Sbefvee Meeefceue nw pees efke
Fmejes eje leweej Deye leke kee meJee&efOeke Je=no Gheen Sbefvee
nw~ en es<eCe Deewj enCe kejves oesveeW ner keeeeX ceW me#ece nw~ meeLe
ner FmeceW eege 70 Jeer yeme (70 V Bus) henueer yeej efkemeer
Yeejleere mebeej Gheen kes meeLe Yespee ieee nw~
peermew-6 kes mebeej veerefleYeejeW (Payloads) ceW eeesee mebhekeeX
(User links) kes efueS Yeejle keer cegKe Yetefce kees keJej kejves
Jeeues 5 mhee@ yeerce kes meeLe S-yeQ[ veerefleYeej (Gheeg&e Je=no
Sbefvee kes ceeOece mes) leLee nye (hub) mebhekeeX kes efueS 1 yeerce
kes meeLe C-yeQ[ veerefleYeej (0.8 ceer. Jeeme kes efmLej Sbefvee kes
ceeOece mes) Meeefceue nQ~
Fme Gheen keer efceMeve DeJeefOe 9 Je<e& Deekeefuele nw~ en Gheen
DeeOeeefjle ef[efpeue ceuerceeref[ee yee@[keeefmbie (S-DMB) mesJeeSb
GheueyOe kejeSiee~ Fmekee eeesie meeceeefpeke SJeb jCeveerefleke
oesveeW ner GsMeeW kes efueS efkeee pee mekelee nw~ en 4-peer heesve
mesJeeDeeW kes meboYe& ceW efJeMes<e Gheeesieer nes mekelee nw~
[e@. keueece kes veece hej etSve kee JewefMJeke Gheen
mebege je<^ (UN) esceJeke& kes lenle Ske emleeefJele JewefMJeke
Gheen kee veece Yeejle kes mJeieeae je<^heefle [e@. Sheerpes Deyogue
keueece (efpevekee efveOeve 27 pegueeF&, 2015 kees ngDee) kes veece
hej jKes peeves keer Iees<eCee keer ieF& nw~
Yet hee&Jes#eCe Deewj Deeheoe peesefKece Meceve nsleg Fme JewefMJeke
Gheen (Globalsat for DRR : Global Satellite for Earth
Observation and Disaster Risk Reduction) kee veece
Deye etSve keueece iueesyeuemew nesiee~
Fme Gheen kees e#esehf ele efkeS peeves kee emleeJe ceee&, 2015 ceW
meW[eF& (peeheeve) ceW mebheVe Deeheoe peeseKf ece Meceve hej le=leere mebege
je<^ efJeMJe meccesueve ceW jKee ieee Lee~

he=LJeer mes hejs peerJeve keer mebYeeJeveeDeeW keer leueeMe keer ef< mes Fme
heefjeespevee kees Deleble cenJehetCe& ceevee pee jne nw~

heerSmeSueJeer-meer28 keer meheue G[eve

vet nesjeFpebme : huetes henbgee Debleefj#e DevJes<eCe eeve

yeskeLet efuemesve eespeske

l

heejueewefkeke kegMeee peerJeve hej DevegmebOeeve kes efueS efyeefMe

yenceeb[efJe%eeveer merheve ne@efkebme eje Ske 10 Je<eeae heefjeespevee
keer MegDeele 20 pegueeF&, 2015 kees uebove keer jeeue meesmeeeer
meeFbme Skes[ceer ceW keer ieF&, efpemes yeskeLet efuemesve eespeske
(Breakthrough Listen Project : BLP) veece efoee ieee nw~
Fme ekeej keer en Deye leke keer meyemes ye[er heefjeespevee nw,
efpemekeer Devegceeefvele ueeiele 100 efceefueeve [e@uej nw~ Fme heefjeespevee
ceW meer Dejyeheefle etjer efceuevej, ne@efkebme kees meneesie os jns nQ~
Fme heefjeespevee kes lenle meer sueermkeeshe efceueerefce$eesve meefnle
Deve Deveske jsef[ees sueermkeesheeW kees mLeeefhele efkeee peeSiee, pees
efke yeeeC[ ceW efmLele ueeKeeW efmeleejeW mes Deeves Jeeues mebkesleeW kees
heke[Wies~ Deem^sefueee Deewj Decesefjkee ceW henues mes ner Ssmes jsef[ees
sueermkeeshe mLeeefhele nQ~

10 pegueeF&, 2015 kees Yeejle kes OegJeere Gheen e#esheCe eeve

(PSLV) keer 30JeeR G[eve meheueleehetJe&ke mebheVe ngF&~ Fme G[eve
kes lenle heerSmeSueJeer-meer28 (PSLV-C28) kees DeebOe eosMe kes
eernefjkeese efmLele Yeejle kes mhesmehees& meleerMe OeJeve Debleefj#e keW
(SDSC-SHAR) e#esehf ele efkeee ieee~
heerSmeSueJeer-meer28 keer en G[eve hetCe&le: JeeJemeeefeke G[eve
Leer efpemekes ceeOece mes Fmejes (ISRO) eje kegue 5 efyeefMe
GheeneW kees meheueleehetJe&ke e#esefhele kej Gvekeer DeYeer ke#eeDeeW
ceW mLeeefhele efkeee ieee
(a) leerve [erScemeer3 Gheen : efyesve kes mejs mewsueeF
skeveesuee@peer efueefces[ (SSTL) eje efJekeefmele~
(b) meeryeerSveer-1 Gheen : Fme Gheen (CBNT-1) kee
efvecee&Ce Yeer SmeSmeerSue eje efkeee ieee nw~
(c) [er-Dee@efye&mesue Gheen : efyesve kes mejs mhesme meWj
eje efveefce&le~
Fve heebeeW efJeosMeer GheeneW kee mebege GlLeeheve Yeej ueieYeie
1,440 efkeee. Lee Deewj Fme ekeej en Fmejes/Sbef^keme kee Deye
leke kee meJee&efOeke Jepeveer JeeefCeefpeke e#esheCe efceMeve Lee~

vet nesjeFpebme (New Horizons) Decesefjkeer Debleefj#e SpeWmeer

veemee (NASA) eje meewj eCeeueer keer yeee meerceeDeeW hej
DeJeefmLele [dJeehe& en huetes SJeb Fmekes ebceeDeeW leLee #egenyengue #es$e keethej yesu (Kuiper Belt) kes DeOeeve nsleg Yespee
ieee Debleefj#e DevJes<eCe eeve (Space Probe) nw pees pegueeF&,
2015 ceW Deheveer ee$ee hetjer kej huetes kes efveke henbgee~
vet nesjeFpebme kee e#esheCe veemee kes vet ebefeme& keee&ece kes
lenle 19 peveJejer, 2006 kees keshe kesveJesjue mhesme ueebe meWj
mes Sueme V 551 je@kes eje efkeee ieee Lee~
Je<e& 2015 kes oewjeve vet nesjeFpebme huetes Deewj Fmekes 5
ebceeDeeW (esje@ve (Charon), neF[^e, efvekeme, keyexjesme SJeb
meFkeme) kee DevJes<eCe kejkes Deebke[s Deewj efe$e he=LJeer hej
mebesef<ele kej jne nw~
14 pegueeF&, 2015 kees vet nesjeFpebme huetes kes meJee&eOf eke efveke
efmLeefle (Flyby) mes iegpeje~ huetes kes efveke mes iegpejles ngS Fmekeer
ieefle ueieYeie 14 efkeceer. eefle meskeW[ Leer~ vet nesjeFpebme mes eehle
Deebke[eW kes Devegmeej huetes kee Jeeme 2,370 efkeceer. nw peyeefke
henues Fmekee Jeeme 2300 efkeceer. ceevee peelee Lee~
Jele&ceeve ceW vet nesjeFpebme mewefiewefjeme (Sagittarius) ve#e$e
keer efoMee ceW ieefleceeve nw leLee eefo en Jele&ceeve ieefle mes mebeeefuele
Deewj efeeeMeerue jnlee nw lees en Je<e& 2038 leke mete& mes 100
AU keer otjer hej nesiee leLee leye en yeee nerefueeesmheerej kes
Deebke[s mebYeeefJele he mes Yespe mekesiee~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 104

efeefkelmee, mJeemLe SJeb hees<eCe

peerkee (Zika) efJe<eeCeg kee ekeeshe ceOegcesn SJeb ceuesefjee Gheeej nsleg DeeegJexefoke Deew<eefOeeeb ceuesefjee Gvcetueve nsleg je^ere
hejsKee je^ere ke=efce efveJeejCe henue, 2016 heefeceer Deeerkee ceW Fyeesuee ceneceejer Debieesuee ceW euees heerJej kee
efJemleej [WieJewefkemeee : eLece [Wiet jesOeer Jewkemeerve DeMJeiebOee hej MeesOe je^ere heefjJeej mJeemLe meJex#eCe ceuesefjee
kes efJe peerve-mebMeesefOele cej epeeefle efceMeve FbOeveg<e kes efleere ejCe kee MegYeejbYe efJeMJe keer eLece ceuesefjee Jewkemeerve
oef#eCe keesefjee ceW ceme& (MERS) kee ekeeshe efeefkelmee : Deve ecegKe leLe

peerkee (Zika) efJe<eeCeg kee ekeeshe

kes ue#eCe Yeer heeS ieS nQ~

peerkee efJe<eeCeg mes mebeceCe kes ue#eCe S[erpe Sefpeher cej mes ner
nesves Jeeues [Wiet Deewj efekeveiegefveee mes efceueles-pegueles nQ~ Fmekes
ue#eCeeW ceW lespe yegKeej, Mejerj SJeb pees[eW ceW oo&, lJeee hej jwMespe,
kebpeefkeJeeeefme Deeefo nesles nQ~ DeYeer Fmekeer jeskeLeece nsleg keesF&
erkee ee Deew<eefOe GheueyOe veneR nw leLee ue#eCeeW kes DeeOeej hej
Fmekee Fueepe efkeee peelee nw~
Deewue, 2015 mes hejJejer, 2016 leke peerkee efJe<eeCeg kes
1.6 efceefueeve ceeceues ope& nes egkes nQ efpeveceW meJee&efOeke yeepeerue ceW
(1.5 efceefueeve) nQ~ keesuebefyeee ceW 31,555, JesvespegSuee ceW
5,220 leLee keshe Je[x ceW 7,081 ceeceueeW meefnle oef#eCe Deewj
ceOe Decesefjkee leLee kewefjefyeeeF& erhe mecetn kes 26 osMe SJeb #es$e
Fmemes eYeeefJele nQ~ ceeueoerJe, LeeF&ueQ[ SJeb eerve leLee etSmeS,
kevee[e SJeb etjeshe kes mhesve SJeb Fueer ceW Yeer oef#eCe Decesefjkee mes
ueews keg JeefeeeW ceW Fmekee mebeceCe heeee ieee nw~ ceeFeesefmehesueer
kes 3,718 ceeceueeW ceW mes 38 ce=legSb Yeer ope& ngF& nQ~
yeepeerue, JesvespegSuee, keesuebefyeee leLee keF& Deve osMeeW ceW ceefnueeDeeW
kees keg mecee leke ieYe&OeejCe ve kejves keer meueen oer ieF& nw~
efJeMJe kes Deveske osMeeW ves Deheves veeieefjkeeW kees peerkee eYeeefJele
osMeeW keer iewj-pejer ee$ee mes yeeves keer meueen oer nw~
2 hejJejer, 2016 kees Yeejle mejkeej kes mJeemLe ceb$eeuee eje
Yeer peerkee efJe<eeCge jesie hej Jeeheke efoMee-efveoxMe peejer kejves kes
meeLe eeef$eeeW (efJeMes<ekej ieYe&Jeleer ceefnueeDeeW) kees eYeeefJele osMeeW
keer iewj-pejer ee$ee j kejves keer meueen oer ieF& nw~ GuuesKeveere
nw efke peerkee efJe<eeCeg kee cegKe Jeenke S[erpe Sefpeher cej
Yeejle ceW yengleeele mes heeee peelee nw leLee Yeejle henbgeves keer
efmLeefle ceW en jesie Deleble Jeekehe he mes hewue mekelee nw~
peerkee efJe<eeCeg kee erkee
hejJejer, 2016 kes eejbYe ceW Yeejle keer nwojeyeeo efmLele
heecee&megefkeue kebheveer Yeejle yeeeesske FbjvesMeveue ves peerkee
efJe<eeCeg kes oes erkeeW (Ske efjkee@ecf yeveW Jewkemeerve SJeb otmejer FveSefkeJes[s
Jewkemeerve) kees yeveeves kee oeJee kejles ngS Yeejle mejkeej mes Fvekes
Glheeove keer mJeerke=efle nsleg DeeJesove efkeee nw~ kebheveer eje Fve
erkeeW kes JewefMJeke hesW kes efueS henues ner (pegueeF&, 2015 ceW)
DeesJeove efkeee pee egkee nw leLee Jen peerkee Jewkemeerve kes hesW nsleg
DeeJesove kejves Jeeueer efJeMJe keer henueer kebheveer nw~ %eeleJe nw efke
jeseJeeejme kes erkes jeseJewke kee efJekeeme Fmeer kebheveer eje
efkeee ieee nw~
Scarring)

Je<e& 2016 kes eejbYe mes oef#eCeer Deewj ceOe Decesejf kee kes keF& osMe
mebeeceke peerkee efJe<eeCeg (Zika Virus) kes ekeeshe mes eYeeefJele nQ
efpemeves Fmes hetjs efJeMJe ceW eee& Deewj Yee kee efJe<ee yevee efoee nw~
peerkee efJe<eeCeg kees en veece Svsyes, egieeb[e kes peerkee pebieue mes
mes efceuee nw~ eneR henueer yeej 1947 ceW Ske jermeme yeboj ceW Fme
efJe<eeCeg keer heneeve ngF& Leer~
peerkee efJe<eeCeg heuesefJeefJeefj[s kegue (Flaviviride Family) Deewj
heuesefJeJeeejme (Flavivirus) ekeej kee efJe<eeCeg nw pees S[erpe
(Aedes) cejeW cegKele: S[erpe Sefpeher (SJeb S[erpe
Suyeesefhekeme-SefMeeve eFiej) eje hewuelee nw~ en mebeefcele
ieYe&Jeleer ceefnueeDeeW mes veJepeele efMeMegDeeW ceW nmleebleefjle nesves kes
meeLe eewve mebyebOeeW mes Yeer mebeeefjle nes mekelee nw~
ceevekeeW ceW en efJe<eeCeg peerkee yegKeej ee peerkee jesie GlheVe kejlee
nw pees 1950 kes oMeke mes Deeerkee kes meerefcele efJe<egJelejsKeere
#es$e ceW ner Ieefle neslee Lee~ Je<e& 2014 ceW en efJe<eeCeg hetJe& keer
Deesj eWe hee@ueervesefMeee SJeb F&mj erhemecetn ceW hewuee leLee
2015 mes en ceOe SJeb oef#eCeer Decesefjkee leLee kewefjefyeeeF&
erhemecetn ceW efJemleeefjle nes jne nw~
Deewue, 2015 ceW oef#eCe Decesefjkee kes yeepeerue ceW peerkee Jeeejme
kee ekeeshe eejbYe ngDee pees eefceke he mes Fme #es$e kes Deve osMeeW
ceW hewue egkee nw~ peveJejer, 2016 ceW efJeMJe mJeemLe mebie"ve
(WHO) ves Fme efJe<eeCeg kes 2016 kes Deble leke DeefOekeebMe
Decesefjkeer osMeeW ceW hewueves keer DeeMebkee peleeF& leLee Gmekes yeeo 1
hejJejer, 2016 kees [yuteSeDees ves peerkee Jeeejme mes mebye
ceeves peeves Jeeues ceeFeesefmehesueer (Microcephaly) Deewj iegefueSveyesjs efmeb[e^ cs e (Guillain-Barre Syndrome) kees Debleje&e^ r e efeblee
kee efJe<ee ceeveles ngS meeJe&peefveke mJeemLe Deeheele (Public
Health Emergency of International Concern) Ieesef<ele
efkeee nw~
yeepeerue SJeb keF& Deve oef#eCe Decesefjkeer osMeeW ceW peerkee Jeeejme
kes hewueeJe kees ieYe&Jeleer ceeb mes veJepeele efMeMegDeeW ceW nesves Jeeues
ceeFeesefmehesueer efJekeej mes pees[e pee jne nw~ Fmemes heeref[le
efMeMegDeeW kee efmej meeceeve mes ese neslee nw Deewj Gvekee ceeveefmeke
efJekeeme eYeeefJele nesves keer DeeMebkee jnleer nw~ 2013 ceW 167
SJeb 2014 ceW 147 ceeceueeW keer leguevee ceW yeepeerue ceW 2015
ceW ceeFeesefmehesueer kes 2,782 ceeceues ope& ngS~ Fve heeref[le
efMeMegDeeW ceW keF& ceW OeyyeeW kes meeLe jsefvee efJemheejCe (Retina

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 105

tion), 2016-2030

ceOegcesn SJeb ceuesefjee Gheeej nsleg DeeegJexefoke Deew<eefOeeeb

19 hejJejer, 2016 kees efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer ceb$eeuee kes
Jew%eeefveke SJeb DevegmebOeeve efJeYeeie kes DeOeerve Gheece je^ere
DevegmebOeeve efJekeeme efveiece (NRDC : National Research
Development Corporation) eje ceuesefjee kes Gheeej nsleg
Deeeg<e-64 leLee ceOegcesn kes Gheeej nsleg Deeeg<e-82 veeceke
Deew<eefOeeeW kes yeepeej efJeheCeve nsleg [eyej Fbef[ee efue. kes meeLe
Ske ueeFmeWme mecePeewlee efkeee ieee~
Fve oesveeW DeeegJexefoke Deew<eefOeeeW kee efJekeeme Deeeg<e (DeeegJexo,
eesie SJeb eeke=efleke efeefkelmee, etveeveer, efme Deewj nesceeshewLeer)
ceb$eeuee keer mJeeeeMeemeer mebmLee keWere DeeegJexeof ke efJe%eeve DevegmebOeeve
heefj<eo (CCRAS : Central Council for Research in
Ayurvedic Sciences) eje efkeee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke SveDeej[ermeer (pees efke mejkeej keer eeweesefiekeer
ueeFmeWme SpeWmeer nw) eje Deye leke meermeerDeejSSme eje efJekeefmele
10 eeweesefieefkeeeW kee efJeheCeve ueeFmeWme Yeejle ceW 30 mes DeefOeke
kebheefveeeW kees efoee pee egkee nw~
osMe ceW ceneceejer kes he ceW hewueves Jeeues ceuesefjee kes eYeeJeMeeueer
Gheeej nsleg meermeerDeejSSme eje efJekeefmele Deeeg<e-64 oJee
yengle keejiej nw~ GuuesKeveere nw efke eeeervekeeue mes DeeegJexo kes
Jewe Fmekee efJe<ece pJej kes he ceW GuuesKe kejles jns nQ~ en
oJee keF& lejn keer pe[er-yetefeeW mes leweej keer ieF& nw Deewj Fmekeer
efJemle=le heecee&keesuee@efpekeue, e@efkemekeesuee@efpekeue Deewj keueerefvekeue
peebe keer ieF& nw~ ceOegcesn keer oJee Deeeg<e-82 kees Yeer
meermeerDeejSSme eje efJeefYeVe hejeref#ele peef[eeW (Hypoglycen
Drugs) kes efceeCe mes leweej efkeee ieee nw~ es oesveeW oJeeSb
ceuesefjee Deewj ceOegcesn kes Gheeej ceW ueeKeeW ueesieeW kees meneelee
eoeve kejWieer~
meeryekeLee@ve& DeeOeeefjle GlheeoeW kes efJeheCeve nsleg mecePeewlee
DeleefOeke GbeeF& Jeeues #es$eeW ceW heeS peeves Jeeues meeryekeLee@ve&
(Ske ekeej keer heCe&heeleer Pee[er) ceW Ge iegCeJeee kes hees<eke lelJe
heeS peeles nQ~ j#ee DevegmebOeeve SJeb efJekeeme mebie"ve (DRDO) kes
lenle ef[heWme Fbmerdet Dee@he neF& Suerdet[ efjmee& (DIHAR)
eje meeryekeLee@ve& DeeOeeefjle Ge hees<eke cetue Jeeues eeweesefiekeer
Glheeo efJekeefmele efkeS ieS nQ~ Fvekee eeesie iegCeJeeehejke Keee
Deveghetjke kes he ceW efkeee pee mekelee nw keeeWefke FveceW SberDee@kemeer[W, efJeeefceveeW SJeb hees<eke KeefvepeeW keer Yejhetj cee$ee nesleer
nw~ Deiemle, 2015 ceW [erDeej[erDees eje meeryekeLee@ve& DeeOeeefjle
5 GlheeoeW (meeryekeLee@ve& yesJesjspe, nye&ue er, meeryekeLee@ve& lesue,
mee@he pesue kewhmetue SJeb meeryekeLee@ve& pewce) kes efJeheCeve nsleg vee@ve
SkemekeuetefmeJe ueeFmeWme kes ceeOece mes helebpeefue DeeegJexo efue.
(yeeyee jeceosJe keer yengeefe&le kebheveer) kes meeLe eeweesefiekeer nmleeblejCe
mecePeewlee efkeee ieee nw~

je^ere ke=efce efveJeejCe henue, 2016

ceuesefjee Gvcetueve nsleg je^ere hejsKee

11 hejJejer, 2016 kees keWere mJeemLe SJeb heefjJeej keueeCe

ceb$eer pes. heer. vee eje ceuesefjee Gvcetueve nsleg je^ere hejsKee
(NFME : National Framework for Malaria Elimina-

kee MegYeejbYe efkeee ieee efpemekes lenle Fme

jesie kes Je<e& 2030 leke Gvcetueve nsleg Yeejle keer jCeveerefle kees
jsKeebefkele efkeee ieee nw~
Fme je^ere esceJeke& kee efJekeeme osMe ceW ceuesefjee Gvcetueve kes
efJepeve leLee yesnlej mJeemLe SJeb peerJeve mlej kes meeLe iejeryeer
Gvcetueve ceW eesieoeve osves kes GsMe kes meeLe efkeee ieee nw~
SveSheSceF& omleeJespe mhe he mes ue#eeW, GsMeeW, jCeveerefleeeW
SJeb meceemeercee kees efveefo& kejlee nw Deewj en ejCeye he mes
osMe ceW ceuesefjee Gvcetueve nsleg eespevee yeveeves kes efueS Ske
jes[cewhe kes he ceW keee& kejsiee~ Fmekes meeLe ner mebyebefOele ceneceejer
keer efmLeefle kes Deveghe eleske jepe/mebIeere #es$e ceW jCeveerefleeeb
SJeb eespeveeSb eejbYe kejves nsleg DeeJeMeke efoMee-efveoxMe peejer kej
efoS ieS nQ~
SveSheSceF& kes lenle ecegKe meceeye ue#e Fme ekeej nQ
(i) meYeer Deuhe (esCeer-1) SJeb ceOece (esCeer-2) ceOece ceneceejer
(Endemic) jepeeW/mebIeere #es$eeW (kegue 26) ceW Je<e& 2022
leke ceuesefjee kee Gvcetueve~
(ii) Je<e& 2024 leke meYeer jepeeW/mebIeere #es$eeW kes meYeer efpeueeW ceW
ceuesefjee kes ceeceues eefle 1000 pevemebKee hej 1 mes kece
kes mlej hej ueevee leLee 31 jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW ceuesefjee
kee Gvcetueve~
(iii) Je<e& 2027 leke meYeer esCeer-3 Ge ceneceejer jepeeW/
mebIeere #es$eeW ceW ceuesefjee kes osMeere nmleeblejCe (Transmission) kees jeskevee~
(iv) Je<e& 2030 leke ceuesefjee mes Gvcetefuele #es$eeW ceW ceuesefjee kes
mLeeveere nmleeblejCe keer hegvemLee&hevee keer jeskeLeece Deewj osMe
kes ceuesefjee-cege opex kees yeveeS jKevee~
Fme je^er e esceJeke& kes lenle 2027 mes 2030 leke ueieeleej leerve
Je<eeX leke ceuesejf ee mes Metve osMeere ceeceueeW Deewj ce=legDeeW kes mlej kees
melele he mes yeveeS jKekej osMe kees ceuesejf ee-cege osMe kes he ceW
eceeefCele mlej eehle kejeves kee ue#e jKee ieee nw~

9 hejJejer, 2016 kees keWere mJeemLe SJeb heefjJeej keueeCe

ceb$eer pes.heer.vee eje nwojeyeeo mes je^ere ke=efce efveJeejCe henue
(National Deworming Initiative) kee MegYeejbYe efkeee ieee~
%eeleJe nw efke iele Je<e& Yeer keee&ece kee Deeeespeve efkeee ieee
Lee~
je^er e [erJeeefceie efoJeme (10 hejJejer) keer hetJe& mebOee hej eebjYe Fme
cenJehetCe& je^Jeeheer DeefYeeeve kee GsMe osMe kes 1-19 Je<e& Deeeg
Jeie& kes meYeer eer-mketue ee mketue peeves keer Deeeg Jeeues (mketue ceW
veeceebekf ele ee iewj-veeceebekf ele) yeeeW kees hes kes keer[ eW (Deeb$e ke=efceeeW;
Intesinal Parasitic Worms) mes cegef e efoueevee nw~
Fme henue kes lenle 27 kejes[ mes DeefOeke yeeeW kees ueef#ele efkeee
ieee efpemekes lenle eneb kes meYeer yeeeW kees Suyes[epeesue
(Albendazole) keer ieeseuf eeeb (1-2 Je<e& Deeeg kes efueS 1/2
ieesueer SJeb 2-19 Je<e& nsleg 1 ieesueer) 10 hejJejer mes efJeleefjle keer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 106

heefeceer Deeerkee ceW Fyeesuee ceneceejer

29 efomebyej, 2015 kees efieveer leLee efhej 14 peveJejer, 2016

kees ueeFyesefjee kees Fyeesuee Jeeejme mes cege Ieesef<ele kejles ngS
heefece Deeerkee ceW Fyeesuee ceneceejer kes meceehle nesves keer Iees<eCee
peejer keer ieF& hejbleg 14 peveJejer, 2016 kees ner efmeSje efueeesve
ceW hegve: Fmekee ceeceuee meeceves Deeves hej [yuetSeDees ves Fme
Iees<eCee kees Jeeheme ues efueee~
efmeSje efueeespeve ceW 4 hejJejer, 2016 kees Debeflece %eele Fyeesuee
heeref[le Jeefe kee hejer#eCe otmejer yeej efveiesefJe eehle ngDee nw
leLee Fmekes yeeo Jeneb Deye eefo 42 efoveeW leke Fyeesuee kee keesF&
ceeceuee meeceves veneR Deelee lees efmeSje efueDeesve kees 17 ceee&,
2016 kees Fyeesuee cege Ieesef<ele kej efoee peeSiee~
%eleJe nw efke Je<e& 2013 kes efomebyej ceen ceW heefeceer Deeerkee efmLele
osMe efieveer ceW eejbYe Deewj eefceke he mes ueeFyesefjee, efmeSje
efueeesve, veeFpeerejf ee SJeb Deve heefece Deeerkeer osMeeW ceW efJemleeefjle
Ieeleke Fyeesuee efJe<eeCeg jesie (EVD-Ebola Virus Disease) ves
efJemleeefjle neskej ceneceejer (Epidemic) kee he ues efueee nw~
Fyeesuee Ske Deleble Ieeleke Deewj mebeeceke jesie nw efpemeceW 70-90
eefleMele leke jeseif eeeW keer ce=leg nes peeleer nw~ en jesie Fmekes efJe<eeCeg
mes mebeefcele peeveJejeW eLee- yeboj, efecheQpeer, efnjCe, eceieeo[ Deeefo
ee Fmemes heere[f le jeseif eeeW kes je DeLeJee Meejerejf ke Je kes ele#e
mebheke& ceW Deeves mes neslee nw~
17 hejJejer, 2016 leke Fyeesuee kes kegue 28,638 %eele
ceeceueeW ceW 28,638 JeefeeeW keer ce=leg ngF&~ Fmekes meJee&efOeke
ceeceues efmeSje efueeesve (14,122 ceeceues; 3,955 ce=legSb) ceW
ope& ngS peyeefke Fmemes meJee&efOeke ce=legSb ueeFyesefjee ceW (10,675
ceeceues; 4,809 ce=legSb) ope& ngF~ Fyeesuee kes ceeceueeW Deewj
ce=legDeeW keer mebKee kes meboYe& ceW efieveer leermejs mLeeve (3,805
ceeceues; 2,536 ce=legSb) hej nw~
Fvekes Deefleefje veeFpeerefjee, ceeueer, mesvesieue kes meeLe Decesefjkee,
Fueer, efyesve SJeb mhesve ceW Yeer Fmekes ceeceues ope& ngS~
Deiemle, 2014 ceW efJeMJe mJeemLe mebie"ve ves Fmes Debleje&^ere
efeblee keer mJeemLe FcejpeWmeer Ieesef<ele efkeee Lee~ Deketyej, 2014
ceW veeFpeerefjee Deewj mesvesieue kes leLee peveJejer, 2015 ceW ceeueer
kes Fme ceneceejer mes cege nesves keer Iees<eCee keer ieF& nw~
Fyeesuee Jeeejme jesie (EVD) kees Fyeesuee nsceesjes pf eke HeerJej (EHF)
Yeer kene peelee nw~ en jesie efHeueeseJf eefj[s (Filoviridae) kegue kes
Fyeesuee efJe<eeCegDeeW eje neslee nw~ meJe&eLece Fme Ieeleke efJe<eeCeg keer
heneeve Je<e& 1976 ceW keer ieF& Leer leLee meyemes henues Deeerkee kes
peeejs (Jele&ceeve [erDeej keebiees) ceW en jesie Hewuee Lee~ peeejs keer
Fyeesuee veoer kes veece hej Fmes en veece efoee ieee nw~

[WieJewefkemeee : eLece [Wiet jesOeer Jewkemeerve

efomebyej, 2015 mes Deye leke oef#eCeer Deeerkeer osMe Debieesuee ceW
euees heerJej (heerle pJej) kee ekeeshe meeceves Deeee nw leLee Deye leke
Fmemes mebeefcele 191 ueesieeW ceW mes 37 keer ce=leg nes egkeer nw~
euees heerJej kee keejke heuesefJeJeeejme ekeej kee euees heerJej
efJe<eeCeg nw efpemekee Jeenke cegKele: S[erpe Sefpeher cej neslee
nw~ Fmekes ue#eCeeW ceW yegKeej SJeb Meerle, efmejoo& SJeb Mejerj

[WieJewefkemeee, [Wiet yegKeej keer jeskeLeece nsleg efveefce&le henuee erkee

nw efpemekes 9 efomebyej, 2015 kees cesefkemekees ceW peve eeesie nsleg
efJeee kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
[Wiet efJe<eeCeg kes meYeer eejeW eefleheeW (Serotypes) kes efJe
eYeeJeer Fme cenJehetCe& s^eJewueW erkes kee efJekeeme SJeb efvecee&Ce
eebme keer Deew<eefOe efvecee&lee kebheveer meveesheer kes Jewkemeerve eYeeie
meveesheer heeej eje efkeee ieee nw~
23 efomebyej, 2015 kees Fme erkes kes efJeee kees mJeerke=efle osves
Jeeuee efheueerheeRme henuee SefMeeeF& osMe yevee nw~
[yuetSeDees kes Deekeueve kes Devegmeej, [Wiet Jele&ceeve efJeMJe ceW
meyemes leere ieefle mes efJemleeefjle neslee cej-peefvele jesie (cegKele:
Sef[me Sefpeher cej eje mebeeefjle) nw efpememes eefle Je<e& ueieYeie
400 efceefueeve mebeceCe nesles nQ leLee ueieYeie 22,000 ueesieeW
keer nj Je<e& Fmekes keejCe ce=leg nes peeleer nw~

DeMJeiebOee hej MeesOe

Debieesuee ceW euees heerJej kee efJemleej

(efJeMes<ekej heer") ceW oo&, YetKe ve ueievee, hes oo& Deewj lJeee kee
heeruee nesvee Meeefceue nQ~ Fmekes heuemJehe efueJej Deewj efke[veer
kees #eefle nes mekeleer nw leLee jeeeJe Yeer nes mekelee nw~
GuuesKeveere nw efke en jesie cegKele: Deeerkee Deewj oef#eCeer
Decesefjkee kes G<CekeefyebOeere #es$eeW ceW neslee nw leLeeefhe en SefMeee
ceW efJemleeefjle veneR nw~
euees heerJej mes eefleJe<e& ueieYeie 2 ueeKe ueesie mebeefcele nesles nQ
efpeveceW mes 30 npeej keer ce=legDeeW (90 Deeerkee ceW) kee en
keejke yevelee nw~
GuuesKeveere nw efke Fme efJe<eeCegpeve jesie kee eejbYe 17JeeR Meleeyoer
ceW Deeerkee ceW ngDee Lee pees efke oeme Jeeheej kes ceeOece mes
oef#eCeer Decesefjkee ceW hewuee~ 18JeeR SJeb 19JeeR Meleeyoer ceW Fmes
meJee&efOeke Kelejveeke mebeeceke jesieeW ceW mes Ske ceevee peelee Lee~
Je<e& 1927 ceW euees heerJej efJe<eeCeg meJe&eLece he=Lekeke=le (Isolated) ceeveJe efJe<eeCeg yevee Lee~

Yeejle ceW heeF& peeves Jeeueer DeMJeiebOee (Jew%eeefveke veece-Fbef[eve

efpevemeWie efJebj esjer) veeceke cepeyetle Pee[er (Stout Shrub) hej
DeupeeFcej jesie kes Gheeej nsleg Yeejleere efJe%eeve mebmLeeve eje
yebieueg ceW MeesOe keee& efkeS pee jns nQ~ Fme MeesOe nsleg ee
Deeweesefieke mecetn eje 75 kejes[ heS kee efJeeere meneesie
eoeve efkeee ieee nw~
DeupeeFcej veeceke jesie kes Gheeej kes efueS Fme MeesOe ceW DeMJeiebOee
keer pe[eW kee Fmlesceeue efkeee pee jne nw~ eejbefYeke mlej hej etneW
hej hejer#eCe efkeS ieS, efpemeceW meheuelee Yeer efceueer~
OeeleJe nw efke jsMesoej DeIegueveMeerue eeserve Sceeruee@e[ (Amyloid) kes keejCe DeupeeFcej keer yeerceejer nesleer nw leLee Fmekeer
mebjevee DemeeOeejCe he mes Fme yeerceejer mes emle Jeefe ceW heeF&
peeleer nw~ Fme MeesOe ceW efkeS ieS hejer#eCe ceW DeMJeiebOee keer pe[
mes leweej efkeS ieS efceeCe ves Sceeruee@e[ kees meesKekej Fmes
ceefmle<ke mes KeeReves ceW meheuelee eehle keer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 107

kehe, efhee SJeb Jeele oes<eeW mes nesleer nQ yeerceeefjeeb

DeeegJexo kes Gme efmeeble keer hegef Deye meerSmeDeeF&Deej kes
Jew%eeefvekeeW ves Yeer kej oer nw, efpemeceW en kene ieee nw efke Mejerj ceW
nesves Jeeueer yeerceeefjeeb cegKele: kehe, efhee SJeb Jeele oes<eeW mes nesleer
nQ~ DeeegJexo kes Fme hegjeves efmeeble hej meerSmeDeeF&Deej keer
nwojeyeeo efmLele eeesieMeeuee meWj hee@j mesueguej SJeb cee@ueerkeetuej
yeeeesuee@peer (meermeerSceyeer) kes Jeefj Jew%eeefveke Lebieejepe ves Deheves
meeefLeeeW kes meeLe MeesOe efkeee, efpemekes lenle 3400 ueesieeW keer
peerve mebjevee kee DeOeeve efkeee ieee~ meYeer ueesieeW keer pesvesefke
mebjevee leerve efkemce keer heeF& ieF&, pees efke kehe, efhee SJeb Jeele
oes<e kes DeeegJexefoke efmeeble kee meceLe&ve kejleer nw~ OeeleJe nw efke
yebieueg kes meer-[wke eje kehe, efhee SJeb Jeele oes<eeW keer peebe
kes efueS Ske mee@HeJesej Yeer leweej efkeee ieee nw, efpemes Deeegmee@he
veece efoee ieee nw~

je^ere heefjJeej mJeemLe meJex#eCe

je^ere heefjJeej mJeemLe meJex#eCe kee henuee Yeeie 19 peveJejer,

2016 kees mejkeej eje ekeeefMele efkeee ieee~ FmeceW heefece
yebieeue, DeebOe eosMe, efyenej, ieesJee, nefjeeCee, kevee&ke, ceOe
eosMe, cesIeeuee, efmeefkekece, leefceuevee[g, lesuebieevee, ef$ehegje,
GejeKeC[, DeC[ceeve SJeb efvekeesyeej erhe mecetn leLee heg[gesjer
(13 jepe SJeb 2 mebIe Meeefmele eosMe) mes mebyebefOele mJeemLe mes
peg[s Deebke[s ekeeefMele efkeS ieS nQ~
Fme meJex#eCe efjhees& ceW Gve yeoueeJeeW kes yeejs ceW yeleeee ieee nw,
pees mJeemLe #es$e ceW efheues ome Je<eeX ceW meeceves DeeS nQ~ Fmemes hetJe&
en meJex#eCe Je<e& 2005-2006 ceW ngDee Lee~
Fme efjhees& ceW veiejere #es$eeW ceW neefvekeejke Deenej mes Ghepeer
mJeemLe mebyebOeer hejsMeeefveeeW SJeb osMe kes eeceerCe #es$eeW ceW ye{les ngS
jeeehe kes mlej kees mJeemLe mebyebOeer oes ye[er mecemeeDeeW kes he
ceW DeefYeefnle efkeee ieee nw~ en jsKeebefkele efkeee ieee nw efke
veiejere #es$eeW keer leguevee ceW eeceerCe #es$eeW ceW Ge jeeehe (High
Blood Pressure) mes heeref[le ueesieeW keer mebKee DeefOeke nw~
peneb veiejere #es$eeW ceW je Meke&je (Blood Sugar) mlej keer
DeefOekelee kes ceeceues eeceerCe #es$eeW keer leguevee ceW DeefOeke heeS ieS
nQ, JeneR Fme meboYe& ceW Ske DeheJeeo kes he ceW ieesJee jepe meeceves
Deeee nw, peneb je Meke&je mlej keer DeefOekelee kes ceeceues veiejere
#es$eeW keer leguevee ceW eeceerCe #es$eeW ceW keneR peeoe heeS ieS~
Fme meJex kes Deebke[eW kes Devegmeej efheues 10 Je<eeX ceW ceesehes keer
mecemee ceW Jeeheke ye{le osKeves kees efceueer nw~ heg[gesjer kes
Deefleefje Deve meYeer jepeeW ceW Je<e& 2005-06 keer leguevee ceW
ceesehes kes mlej ceW Jeeheke Je=ef ngF& nw~ DeebOe eosMe ceW meJex ceW
Meeefceue 45.6 Menjer ceefnueeDeeW kee Jepeve meeceeve mes DeefOeke
Lee~ eeceerCe ceefnueeDeeW ceW en eefleMele 27.6 Lee~
meJex ceW Meeefceue meYeer jepeeW ceW Je<e& 2005-06 keer leguevee ceW
Je<e& 2015-16 ceW peneb ceefnueeDeeW ceW ceesehes kee mlej 13.92
mes ye{kej 19.56 nes ieee, JeneR heg<eeW ceW en 10.35 mes
ye{kej 18.04 nes ieee~
efjhees& ceW en jsKeebefkele efkeee ieee nw efke ceesehee, Ge jeeehe
leLee Ge Meke&je mlej pewmeer hejsMeeefveeeb peneb DeeOegefveke peerJeveMewueer
keer osve nw, JeneR ye{les ngS eot<eCe leLee ceeheeve SJeb Oetceheeve
pewmeer DeeoleeW ves Yeer ueesieeW keer mJeemLe mebyebOeer hejsMeeefveeeW kees
ye{eee nw~

efceMeve FbOeveg<e kes efleere ejCe kee MegYeejbYe

5 Deketyej, 2015 kees keWere mJeemLe SJeb heefjJeej keueeCe

ceb$eer pes. heer. vee eje meeJe&Yeewefceke erkeekejCe nsleg meceeye
he mes ueef#ele keee&ece efceMeve FbOeveg<e kes efleere ejCe kee
MegYeejbYe efkeee ieee~
l
efceMeve FbOeveg<e kes lenle Je<e& 2020 leke osMe kes 90 eefleMele
mes DeefOeke yeeeW kee hetCe& erkeekejCe kejeves kee ue#e jKee ieee
nw~ Fme keee&ece kes peefjS meYeer yeeeW kees DeeJeMeke 7 erkes
ueieevee megefveefele efkeee peeSiee efpemeceW ef[hLeerefjee (Diptheria),
keeueer Keebmeer (Whooping Cough), efvesme (Tetanus),
hees e f u eees (Polio), lehes e f o ke (Tuberculosis), Kemeje
(Measles) Deewj nsheseFefme yeer (Hepatitis B) Meeeefceue nQ~
l
efceMeve FbOeveg<e kee DeveeJejCe 25 efomebyej, 2014 kees
eLece je^ere megMeemeve efoJeme kes DeJemej hej efkeee ieee Lee
leLee Fmekee eLece ejCe osMe kes 28 jepeeW kes 201 Ge
eeLeefcekelee efpeueeW ceW 7 Deewue, 2015 (efJeMJe mJeemLe
efoJeme) kees eejbYe efkeee ieee Lee~
l
efceMeve FbOeveg<e kes efleere ejCe ceW osMe kes 352 efpeueeW kees
eeefvele efkeee ieee nw~
Yeejle peee-yeee efvesme mes cege
27 Deiemle, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves veF& efouueer
ceW le=leere JewefMJeke kee@ue t SkeMeve efMeKej meccesueve, 2015 kee
GodIeeve kejles ngS Iees<eCee keer efke efJeMJe mJeemLe mebie"ve (WHO)
ceuesefjee kes efJe peerve-mebMeesefOele cej epeeefle
eje Yeejle kees peee-yeee efvesme (Maternal and Neonatal Tetanus) mes cege Ieesef<ele (15 ceF&, 2015 kees) kej efoee
uebove kes Fbheerefjeue kee@uespe kes efJe%eeefveeeW keer Ske erce ves
nw leLee efomebyej, 2015 kes JewefMJeke ue#e mes henues Yeejle ves en
ceuesefjee kes efJe peerve-mebMeesefOele (Genetically Modified)
kej efoKeeee nw~
cej epeeefle kee efJekeeme kejves ceW meheuelee eehle keer nw~
efJeMJe keer eLece ceuesefjee Jewkemeerve
Fme MeesOe kes lenle efJe%eeefveeeW ves ceuesefjee jesie keer cegKe Jeenke
Sveeshesueerpe iewefcyeSF& veeceke cej epeeefle kees DeevegJeebefMeke he l 23 Deketyej, 2015 kees efJeMJe mJeemLe mebie"ve (WHO) kes
efJeMes<e%eeW keer meueenkeej meefceefle eje DeejerSme, Sme Jewkemeerve
mes mebMeesefOele efkeee nw~ DeevegJeebefMeke he mes mebMeesefOele en cej
kes Deeerkee ceW meerefcele heeeue Devegeeesie (10 ueeKe yeeeW
epeeefle Ssmes mebMeseefOele peerve mes ege nw pees Deieueer heer{er ceW peekej
leke kes mecetn hej) kees DevegMebefmele efkeee ieee nw~
ceeoe cejeW ceW Deb[eW kes Glheeove kees jeske osleer nw~
l

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 108

24 pegueeF&, 2015 kees etjeshe keer Deew<eefOe efveeeceke mebmLee

etjesefheeve cesef[efmebme SpeWmeer (EMA) eje efJeMJe kes eLece
ceuesefjee eeflejesOeer erkes kees Deeerkee ceW ceuesefjee kes peesefKece
Jeeues yeeeW hej eege efkeS peeves nsleg ueeFmeWme eoeve kejves keer
DevegMebmee keer ieF& Leer~
l
cee@efmkeJeefjkeme pewye ee DeejerSme, Sme veeceke en erkee
efJeMJe kee efkemeer hejpeerJeer jesie kes efJe henuee ueeFmeWme eehle
ceeveJe Jewkemeerve nesiee~
l
DeejerSme, Sme (cee@efmkeJeefjkeme Fmekee Jeeheeefjke veece nw) Ske
hegveeexefpele (Recombinant) eeserve-DeeOeeefjle Jewkemeerve nw pees
ceuesefjee hejpeerJeer mebeceCe kes 4 eefleheeW ceW mes meJee&efOeke Ieeleke
hueepceesef[ece hewefumeheejce kees ueef#ele kejles ngS leweej keer ieF&
nw~
l
GuuesKeveere nw efke 2013 ceW ceuesejf ee keer Jepen mes 5.84 ueeKe
ce=legSb ngF efpemeceW mes 5.23 ueeKe ce=legSb lees kesJeue Deeerkee (cegKele:
Ghe-meneje Deeerkee #es$e) ceW ope& ngF~
leguemeer keer hetCe& peerveesce meerkeJeWefmebie
28 ceF&, 2015 kees yeerScemeer peerveesefcekeme ceW ekeeefMele MeesOe
he$e kes Devegmeej efJe%eeve SJeb Deeweesefieke DevegmebOeeve heefj<eo (CSIR)
kes ueKeveT efmLele keWere Deew<eOeere SJeb meiebOe heeohe mebmLeeve
(CIMAP) ves leguemeer (Holy basil) ee Deesefmecece meQkece kes
heewOes kee hetCe& peerveesce Devegece (Genome Sequence) leweej
kejves ceW meheuelee eehle keer nw~ efJe<Cegefeee veece mes Yeer DeefYeefnle
Deewj efnbot mebmke=efle ceW heefJe$e SJeb hetefpele ceeves peeves Jeeues Fme heewOes
kees eeke=efleke Deew<eefOeeeW keer peveveer ceevee peelee nw~ Fmes nj he ceW
DeeegJexo, etveeveer, efme Fleeefo Deew<eOeere hejbhejeDeeW ceW Gheeesie
efkeee peelee jne nw~
l

efeefkelmee : Deve ecegKe leLe

oef#eCe keesefjee ceW ceme& (MERS) kee ekeeshe

l

ceme& ee ceOe-hetJe& MJemeve efmeb[^esce (MERS : Middle East

Resipiratory Syndrome) Ske Ieeleke vetceesefveee-ekeej kee
MJemeve mebyebOeer efJe<eeCeg-peefvele jesie nw efpemekeer heneeve meJe&eLece
Deewue, 2012 ceW meToer Dejye kes Ske cejerpe ceW ngF& Leer~
ceme& kees kewceue heuet (Camle Flu) Yeer kene peelee nw keeeWefke
ceOe-hetJe& ceW TbeW ceW Fmekes efJe<eeCeg kes efJe jesie-eeflej#eer
(Antibodies) heeS ieS nQ~
Deewue, 2012 ceW meToer Dejye ceW Fme jesie kee henuee ceeceuee
meeceves Deeves kes yeeo mes ceme& kes 1200 mes DeefOeke ceeceues
efJeMJe kes kece mes kece 24 osMeeW (efpeveceW cegKele: ceOe-hetJe& kes ner
osMe nQ) ceW ope& efkeS pee egkes nQ~
20 ceF&, 2015 kees ceme& kee henuee ceeceuee oef#eCe keesefjee
ceW meeceves Deeee~ 15 pegueeF&, 2015 leke oef#eCe keesefjee ceW
ceme& kes 186 ceeceues meeceves DeeS efpeveceW mes 36 ueesieeW keer Fme
Ieeleke yeerceejer mes ce=leg nes ieF&~

[eeefjee efveeb$eCe nsleg mJeosMeer erkes kee MegYeejbYe

eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje 9 ceee&, 2015 kees osMe ceW
[eeefjee (keejke-jeseJeeejme efJe<eeCeg) efveeb$eCe nsleg Yeejle
yeeeesske eje mJeosMe ceW efJekeefmele SJeb efveefce&le erkes jeseJewke
(Rotavac) kee MegYeejbYe efkeee ieee~ en Ske cegKeere
erkee (Oral Vaccine) nw~
3 efomebyej, 2015 kees efnceeeue eosMe 5 Je<e& mes kece
Deeeg kes yeeeW kes efueS jeseJeeejme erkeekejCe heefjeespevee
eejbYe kejves Jeeuee osMe kee henuee jepe yevee nw~

Scme, veF& efouueer : 2 peveJejer, 2016 kees veF& efouueer kes

DeefKeue Yeejleere DeeegefJe&%eeve mebmLeeve (AIIMS) ceW oes npeej
kejes[ hees kes yepe mes osMe kes henues JeJeefmLele detcej efMet
yeQke keer mLeehevee keer Iees<eCee keer ieF&~
PeeueeJee[ : 19 veJebyej, 2015 kees keWere jmeeeve SJeb
GJe&jke ceb$eer Deveble kegceej ves jepemLeeve kes PeeueeJee[ ceW je^ere
Deew<eefOe efMe#ee SJeb DevegmebOeeve mebmLeeve (NIPER) keer mLeehevee
kejves keer Iees<eCee keer~
keetyee : 30 petve, 2015 kees efJeMJe mJeemLe mebie"ve
([yuetSeDees) keer ceneefveosefMekee ceeie&js eeve ves keetyee kees ceeB
mes yees kees nesves Jeeues SeDeeF&Jeer mebeceCe kees meceehle kejves
Jeeuee efJeMJe kee henuee osMe Ieesef<ele efkeee~
68JeeR efJee mJeemLe meYee : 18 mes 27 ceF&, 2015 leke
efmJedpejueQ[ kes pesvesJee ceW efJee mJeemLe mebie"ve keer 68JeeR efJee
mJeemLe meYee kee Deeeespeve efkeee ieee~ Yeejle ves Fme Deeeespeve
keer DeOe#elee keer~
eespeske mevejeFpe : hejJejer, 2016 kes eLece mehleen ceW
meJeemLe SJeb heefjJeej keueeCe ceb$eeuee keer Deesj mes Gej-hetJe& kes
Dee" jepeeW kes efueS eespeske mevejeFpe keer MegDeele keer~
Fmekes ceeOece mes Fve jepeeW keer [^ie Sef[ke pevemebKee ceW
S[dme kes jeskeLeece kee eeeme efkeee peeSiee~
DeeF&Sheer nsuLeheesve eeseece : 3 petve, 2015 kees keWere
ceefnuee SJeb yeeue efJekeeme ceb$eer cesvekee ieebOeer eje veF& efouueer ceW
DeeF&Sheer (IAP : Indian Academy of Pediatrics) nsuLeheesve
eeseece kee MegYeejbYe efkeee ieee~ en osMe Yej ceW ceefnueeDeeW SJeb
yeeeW ceW keghees<eCe keer mecemee mes efveheves nsleg eejbYe efJeMJe kee
meJee&efOeke Je=no ef[efpeue peveefMe#ee keee&ece nw~
efyesve : 3 JeefeeeW mes mebleefle kees cebpetjer : efyesve efJeMJe
kee Ssmee eLece osMe yeve ieee nw peneb ceelee, efhelee Deewj Ske Deve
ceefnuee kes ceeFeskee@efv[^eue (Sce) [erSveS kes Gheeesie mes
DeeF&JeerShe efMeMeg kee pevce kejeee pee mekesiee~ Fme lekeveerke kees
Ieeleke JebMeevegiele jesieeW kees ceelee mes Deieueer heer{er ceW peeves mes
jeskeves kes GsMe mes mJeerke=efle eoeve keer ieF& nw~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 109

efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer, 2015-16

efvepeer #es$e kees kee@hej eFsefveece kes efJeefvecee&Ce SJeb efJeee kee ueeFmeWme efemhej eeweesefiekeer : Je<e& 2015
keer meyemes cenJehetCe& Jew%eeefveke GheueefyOe efJeMJe ceW henueer yeej pevce efoee ieee sm detye efheuueeW kees Je<ee&
mebJeOe&ve efJe%eeve Fbjves keer veF& eeweesefiekeer : ueeF&-heeF& DeeJele& meejCeer ceW eej veS lelJe Meeefceue
ietieue kee eespeske uetve 103JeeR Yeejleere efJe%eeve keebesme (ISC) Deve cenJehetCe& Jew%eeefveke leLe

ceeveJe YetCe keer peerve Sef[efbie nw, efpememes peneb ef[peeFvej yesyeer
kee me=peve mebYeJe ngDee nw, JeneR keF& ekeej keer DeevegJebefMeke
yeerceeefjeeW kes Gheeej keer mebYeeJeveeSb Yeer ye{er nQ~

efvepeer #es$e kees kee@hej eFsefveece kes efJeefvecee&Ce

SJeb efJeee kee ueeFmeWme

j#ee DevegmebOeeve SJeb efJekeeme mebie"ve (Defence Research

and Development Organisation-DRDO) keer hegCes efmLele
j#ee meeceeer MeesOe eeesieMeeuee (Defence Material Research
Laboratory-DMRL) eje efJekeefmele SJeb Je<e& 2004 ceW
hesW mebjef#ele kee@hej eFsefveece efcee Oeeleg kees henueer yeej
JeeefCeefpeke GsMeeW nsleg efvepeer #es$e kees meeQhes peeves kee efveCe&e
efueee ieee nw~
peveJejer, 2016 ceW Fmemes mebyebefOele mecePeewlee [erDeej[erDees SJeb
henJee cesue ske eeFJes efueefces[ kes ceOe mebheVe ngDee~
Fme mecePeewles kes lenle kee@hej eFsefveece efcee Oeeleg kes efJeefvecee&Ce
SJeb JewefMJeke mlej hej Fmekeer efyeeer kee ueeFmeWme Ge kebheveer kees
eoeve efkeee ieee nw~ Fmekes yeoues ceW kebheveer eje [erDeej[erDees
kees peneb eeweesefiekeer nmleeblejCe Meguke Deoe efkeee peeSiee, JeneR
10 meeue leke je@euer Yeer oer peeSieer~
OeeleJe nw efke kee@hej eFsefveece efcee Oeeleg kee Fmlesceeue
Jesefu[bie GlheeoeW SJeb nmle GhekejCeeW kes efvecee&Ce ceW neslee nw~ en
Oeeleg Ge eeueke nesleer nw, efpememes FmeceW mheeke& veneR neslee nw~

efemhej eeweesefiekeer : Je<e& 2015 keer meyemes

cenJehetCe& Jew%eeefveke GheueefyOe

efemhej eeweesefiekeer kees meeFbme heef$ekee eje Je<e& 2015 keer

meyemes cenJehetCe& Jew%eeefveke GheueefyOe kes he ceW DeefYeefnle efkeee
ieee nw~
GuuesKeveere nw efke efemhej (Clustered Regulatory
Interspaced Short Palindromic Repeats) Jen peerveesce
Sef[efbie tue nw, pees Jew%eeefvekeeW kees DeeleeefMele Meglee, o#elee
SJeb ueesekelee mes peerveesce Sef[efbie keer #ecelee eoeve kejlee nw~
en Deemeeve SJeb legueveelceke he mes memlee Yeer nw~
Je<e& 2015 ceW ngS oes cenJehetCe& efJekeemeeceeW ves Fme lekeveerke
kees meyemes cenJehetCe& Jew%eeefveke GheueefyOe keer esCeer ceW ueeves ceW
efJeMes<e eesieoeve efoee~ FveceW henuee efJekeeme ece nw Gme peerve
[^eFJe kee me=peve, pees Deheves meeLe Jenve kejves Jeeues neefvekeejke
keerveeMeke ee yeerceejer kee Gvcetueve kej oslee nw~
otmeje efJekeemeece Fme lekeveerke kes meheue eeesie eje eerve ceW

efJeMJe ceW henueer yeej pevce efoee ieee sm detye efheuueeW kees

efJeMJe ceW henueer yeej Fve efJe^es heef&ueeFpesMeve (sm detye

lekeveerke) mes meele efheuueeW kees pevce efoee ieee~ Fmekee ese
Decesefjkee kes yeskej Fbmerdet hee@j Sefveceue nsuLe kes Jew%eeefvekeeW
kees peelee nw~
efheuueeW kees pevce osves kes efueS Jew%eeefvekeeW eje sm detye
lekeveerke mes leweej 19 YetCeeW kees Ske kegefleee ceW eleejesefhele
efkeee ieee Deewj Gmeves eefeee hetjer nesves hej meele mJemLe efheuueeW
kees pevce efoee~
Jew%eeefvekeeW keer Fme GheueefyOe kees Deleble cenJehetCe& FmeefueS
ceevee pee jne nw, keeeWefke Fmemes mebkeemle epeeefleeeW kees mebjef#ele
kejves keer mebYeeJeveeSb ye{er nQ~
OeeleJe nw efke Fve efJe^es heef&ueeFpesMeve lekeveerke je@ye& peer.
S[Je[dme& keer osve nw, efpevnW Fmekes efueS Je<e& 2010 ceW efeefkelmee
efJe%eeve kee veesyesue hegjmkeej eoeve efkeee ieee Lee~

Je<ee& mebJeOe&ve efJe%eeve

Je<ee& Je=ef kes #es$e ceW Jew%eeefveke MeesOe SJeb efJekeeme eje peue
megj#ee kees eeslmeeefnle kejves kes GsMe mes mebege Dejye (etSF&)
Deceerjele mejkeej eje Je<ee& mebJeOe&ve efJe%eeve (Rain Enhancement Science) keer MegDeele keer ieF& nw~
Fme henue ceW mebege Dejye Deceerjele kees peeheeve SJeb pece&veer kes
Jew%eeefveke meneesie os jns nQ~ Fmekes efueS 5 efceefueeve [e@uej keer
Devegoeve jeefMe keer Iees<eCee 29 peveJejer, 2016 kees keer ieF&~

Fbjves keer veF& eeweesefiekeer : ueeF&-heeF&

ueeF&-heeF& eeveer ueeF efhe[sefueer (Light Fidelity) Fbjves

keer Jen veF& eeweesefiekeer nw, pees JeeF&-heeF& keer leguevee ceW Ske
efove ceW 100 iegvee DeefOeke mheer[ eoeve kejves ceW me#ece nw~
GuuesKeveere nw efke Fme veF& eeweeseif ekeer ves JesuecesVeer kebheveer (Smesevf eee
kes eefueve ceW efmLele) kes keeee&uee ceW 1 peer.yeer. eefle meskeW[ keer
ieefle eehle keer, pees efke JeeF&-heeF& keer leguevee ceW 100 iegvee
DeefOeke nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 110

ueeF&-heeF& eeweesefiekeer keer efJeMes<elee en nw efke FmeceW [ee kees

yesleej mebeeefjle (Wireless Transmit) kejves kes efueS ekeeMe
Glmeefpe&le [eees[ (Light Emitting Diodes-LED) kee
Fmlesceeue efkeee peelee nw~

ietieue kee eespeske uetve

DeeJele& meejCeer ceW eej veS lelJe Meeefceue

30 efomebyej, 2015 kees jemeeeefveke veeceheefle, MeyoeJeueer

SJeb ceeheve kes efveeeceke JewefMJeke mebie"ve DeeF&etheerSmeer (IUPAC
: International Union of Pure and Applied Chemistry) eje eej veS jemeeeefveke lelJeeW keer Keespe kes meleeheve kes

yeeo FvnW DeeJele& meejCeer ceW Deewheeeefjke Meeefceue efkeS peeves keer
Iees<eCee keer ieF&~
Fve eej veS meghej-nwJeer lelJeeW kes hejceeCeg eceebke 113, 115,
117 SJeb 118 nQ leLee FvnW eceMe: egvegveef^ece (Unt),
egvegveheWefece (Uup), egvegvemesefhece (Uus) leLee egvegveDee@efkeece
(Uno) kee DemLeeeer veece efoee ieee nw~
DeeF&etheerSmeer eje hejceeCeg eceebke 113 kes lelJe keer Keespe kee
ese peeheeve kes efjkesve Fbmerdet kes Jew%eeefvekeeW keer erce kees
efoee ieee nw peyeefke Mes<e leerveeW lelJeeW (hejceeCeg eceebke 115,
117 SJeb 118) keer Keespe kee ese me kes [gyevee efmLele
pJeeFb Fbmerdet Hee@j vetefkeueej efjmee& Deewj Decesefjkee kes
kewefueHeesefve&ee efmLele uee@jWme efueJejcetj vesMeveue uesyeesjsjer kes
meer SJeb Decesefjkeer Jew%eeefvekeeW keer mebege erce kees efoee ieee nw~
Fmemes hetJe& DeeJele& meejCeer ceW DeefOekeeefjke he mes Meeefceue lelJeeW
keer mebKee 114 Leer leLee Fve 4 veS lelJeeW kes Meeefceue nesves mes
DeeJele& meejCeer ceW lelJeeW keer kegue mebKee Deye 118 nes ieF& nw
leLee meeLe ner DeeJele& meejCeer keer meeleJeerb #eweflepe hebefe/ meeleJeeb
DeeJele& (7th Period) Yeer hetCe& nes ieee nw~
es eejeW ner veS lelJe DeleefOeke jsef[eesSefkeJe SJeb DemLeeeer nw
leLee FvnW eeesieMeeuee ceW otmejs lelJeeW kes meeLe eeesie kej ner leweej
efkeee ieee nw~
FveceW mes hejceeCeg eceebke 113 Jeeues lelJe keer Keespe peeheeve kes
Jew%eeefveke keesmegkes ceesefjlee kes vesle=lJe Jeeues Jew%eeefvekeeW kes oue ves
keer nw, Dele: efveece kes Devegmeej Fme lelJe kee mLeeeer/DeeefOekeeefjke
veece Fmeer erce eje jKee peeSiee leLee Fefleneme ceW en henuee
DeJemej nesiee peyeefke SefMeee ceW efkemeer veS lelJe kee veecekejCe
nesiee~ Mes<e leerveeW veS lelJeeW kee veecekejCe meer-Decesefjkeer Jew%eeefvekeeW
keer Keespekelee& erceeW eje efkeee peeSiee~
GuuesKeveere nw efke Fmemes henues DeeJele& meejCeer ceW hejceeCeg eceebke
114 Deewj 116 Jeeues lelJe Je<e& 2011 ceW pees[s ieS Les efpememes
DeeJele& meejCeer ceW DeeefOekeeefjke he mes Meeefceue lelJeeW keer mebKee
114 leke hengbeer Leer~ Fve oesveeW lelJeeW kees henues DemLeeeer veece
eceMe: egvegvekeJeeef[ece Deewj egvegvensefkemeece efoS ieS Les leLee
2012 ceW FvnW mLeeeer veece eceMe: HeuesjesefJeece (Flerovium;
Symbol- Fl) Deewj efueJejceesefjece (Livermorium; Symbol- Lv) efoS ieS~

17 efomebyej, 2015 kees Yeejle keer ee$ee hej DeeS ietieue

kebheveer kes meerF&Dees mebgoj efheeeF& ves veF& efouueer ceW keWere mebeej
SJeb metevee eeweesefiekeer ceb$eer jefJe Mebkej emeeo kes meeLe ngF& yew"ke
kes yeeo kene efke Yeejle ves ietieue kes eespeske uetve (Project
Loon) kees mewebefleke he mes mJeerke=efle eoeve kej oer nw~ en
heefjeespevee Yeejle ceW Fbjves kevesefkeefJeer kes efJemleej nsleg Yeejle
mebeej efveiece efueefces[ (BSNL) kes meeLe Yeeieeroejer ceW eeeesefieke
DeeOeej hej eejbYe keer peeSieer~
Decesefjkeer Fbjves mee& Fbpeve ietieue (Google) keer kebheveer
eje en cenJeekeeb#eer DevegmebOeeve SJeb efJekeeme heefjeespevee eeceerCe
Deewj otj-ojepe kes #es$eeW ceW Deuhe-ueeiele Fbjves henbge GheueyOe
kejeves kes GsMe mes eejbYe keer ieF& nw~
Fme heefjeespevee kes lenle Fbjves mesJeeDeeW kes heejs<eCe (Transmission) nsleg he=LJeer keer melen mes 20 efkeceer. keer TbeeF& hej
nJee ceW lewjles otjmebeej e@Jej kes he ceW efJeefMe GhekejCeeW mes
ege iegyyeejs mLeeefhele efkeS peeles nQ~
ietieue kebheveer eje Fme eeweesefiekeer kee henues ner yeepeerue,
kewefueheesefve&ee SJeb vetpeerueQ[ ceW meheue hejer#eCe efkeee pee egkee
nw~ pegueeF&, 2015 ceW ietieue kebheveer Deewj eeruebkee mejkeej kes
ceOe Fme heefjeespevee nsleg mecePeewlee ngDee Lee~ leLee 16 hejJejer,
2016 kees eeruebkee kes iewcheesuee ceW Fmekee eLece mebeeueve
hejer#eCe eejbYe ngDee nw~TOP 500 : efJeMJe kes Meer<e& kebhetjeW
keer meteer
veJebyej, 2015 ceW peejer efJeMJe kes 500 Meer<e& kebhetjeW keer
veJeervelece De&Jeeef<e&ke meteer (TOP 500) kes Devegmeej keee&
efve<heeove #ecelee (Processing Speed) kes meboYe& ceW eerve kes
meghej kebhetj efleeevns-2 (Tianhe-2) ves efJeMJe kes meyemes
leere ieefle meghej kebhetj kes he ceW Dehevee mLeeve yejkejej jKee
nw~ en petve, 2013 mes ueieeleej "eR yeej Fme meteer ceW Meer<e&
mLeeve hej nw~ efleeevns-2 kee otmeje veece efceukeer Jes-2 nw~
Fmekeer DeefOekelece eehle ieCevee #ecelee Rmax 33.863 heseHeuee@hme
(keJeeef[^efueeve ee 1000 ef^efueeve) eefle meskeW[ nw~
e@he 500 keer veJeervelece meteer ceW Yeejle kes kegue 9 kebhetj
efmemcme Meeefceue nQ efpevekes mLeeve eceMe: 96, 119, 145,
166, 251, 286, 300, 313 SJeb 316 nQ~ FveceW Meer<e&
mLeeve hej Fbe[f eve Fbmerd et Dee@He meeFbme, yebieueg kes meghejkebhetj
SpegkesMeve Sb[ efjmee& meWj (SERC) ceW 2015 ceW mLeeefhele SJeb
mewebefleke #ecelee Rpeak kes Devegmeej Yeejle kee eLece heseheuee@hme
meghej kebhetj menm$e-er ee SmeF&Deejmeer es Skememeer 40
(DeefOekelece ieCevee #ecelee Rmax 901.5 sjeHeuee@hme leLee
Rpeak 1.244 heseheuee@hme kes meeLe mecee meteer ceW 96Jeeb
mLeeve) nw~
e@he 500 meteer kes Fme veJeervelece mebmkejCe ceW efleere SJeb
le=leere mLeeve hej Decesefjkeer meghej kebhetj eceMe: eFve
(DeefOekelece ieCevee #ecelee-17.590 heseHeuee@hme) leLee meerkeeesFee
(DeefOekelece ieCevee #ecelee-17.173 heseHeuee@hme) nQ~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 111

103JeeR Yeejleere efJe%eeve keebesme (ISC)

3-7 peveJejer, 2016 kes oewjeve cewmetj efJeMJeefJeeeuee, cewmetj

(kevee&ke) ceW Yeejleere efJe%eeve keebesme (ISC : Indian Science
Congress) kee 103Jeeb Jeeef<e&ke me$e Deeeesefpele efkeee ieee~
Fmekeer DeOe#elee [e@. S. kes. mekemesvee eje keer ieF&~ iele Je<e&
DeeF&Smemeer kee 102Jeeb me$e cebgyeF& efJeMJeefJeeeuee, cebgyeF& ceW
Deeeesefpele efkeee ieee Lee~
Yeejleere efJe%eeve keebesme kes 103JeW me$e kee keWere efJe<ee (Theme)
Lee - Yeejle ceW mJeosMeer efJekeeme kes efueS efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer~
iele Je<e& DeeF&Smemeer kee keWere efJe<ee ceeveJe efJekeeme nsleg efJe%eeve
SJeb eeweesefiekeer Lee~
3 peveJejer, 2016 kees Yeejleere efJe%eeve keebesme kes GodIeeve
meceejesn ceW Deheves mebyeesOeve ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves osMe-efJeosMe kes
Jew%eeefvekeeW mes Deheves DevegmebOeeve kees heeFJe-F& (Fkeesvee@ceer,
SvJeeejceW, Svepeea, SchewLeer SJeb FefkeJeer) hej keWefle kejves kee

Deeeve efkeee~
4 peveJejer, 2016 kees heebeJeeR ceefnuee efJe%eeve keebesme (2012
mes DeeF&Smemeer kes meeLe eefle Je<e& Deeeseefpele) kee MegYeejbYe keWere
ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eer mce=efle F&jeveer ves efkeee peyeefke Fmeer
efove yeeue efJe%eeve keebesme (1993 mes DeeF&Smemeer kes meeLe eefle
Je<e& Deeeesefpele) kee GodIeeve veesyesue efJepeslee efyeefMe Jew%eeefveke
pee@ve yeer. ieg[&ve eje efkeee ieee~ Fmeer efove 9JeeR meeFbme
kecegefvekesme& ceer kee eejbYe veesyesue efJepeslee Fpejeeueer Jew%eeefveke
[wve Mesecewve eje efkeee ieee~
7 peveJejer, 2016 kees mebheVe Yeejleere efJe%eeve keebesme kes
103JeW me$e kes meceeheve meceejesn kes cegKe DeefleefLe hetJe& eOeeveceb$eer
Se.[er. osJeieew[e Les peyeefke meceejesn kee efJeoeF& Yee<eCe kevee&ke
kes jepeheeue JepetYeeF& Jeeuee eje efoee ieee~
Yeejleere efJe%eeve keebesme kee Deieuee (104Jeeb) Jeeef<e&ke me$e 3-7
peveJejer, 2017 kes oewjeve esVeF& kes SmeDeejSce efJeMJeefJeeeuee
ceW Deeeesefpele efkeee peeSiee~

Deve cenJehetCe& Jew%eeefveke leLe

henuee efjcees eeefuele DeefiveMeceve jesyees : 10 efomebyej, 2015 kees Dee@m^sefueee kes vet meeGLe Jesume eeble ceW efJeMJe kes eLece
efjcees eeefuele DeefiveMeceve jesyees kee DeveeJejCe efkeee ieee~ erSShe 20 (TAF : Turbine Added Firefighting) veece efoee
ieee nw~
heeveer ceW lewjlee hejceeCeg Tpee& mebeb$e : me eje efomebyej, 2015 ceW efJeMJe kee eLece heeveer ceW lewjlee ngDee hejceeCeg Tpee& mebeb$e leweej
kejves keer Iees<eCee keer ieF& pees efmelebyej, 2016 mes keee& eejbYe kej osiee~ efo Skes[efceke ueesceesveesmeesJe veeceke Fme hejceeCeg Tpee& mebeb$e
kees yehe& kes hene[eW kees lees[ves Jeeues Deewj ess hejceeCeg mebeb$eeW mes yeves DeeFmeyeskej efMehe keer lepe& hej leweej efkeee ieee nw~ peveJejer,
2016 ceW eerve eje Yeer Ssmee mebeb$e yeveeves keer Iees<eCee keer ieF& nw~
efJeMJe kee meyemes ye[e meruesjsj mebueeve mebeb$e : pece&veer kes eerhemeJeeu[ ceW efmLele efJeMJe kes meyemes ye[s meruesjsj mebueeve mebeb$e
JeW[suemerve 7 Skeme kees eeuet kejves keer eefeee Jew%eeefvekeeW eje Meg kej oer nw~ en mebeb$e veeefYekeere mebueeve efJeegle keer mebkeuhevee
kees meekeej kej mekelee nw, keeeWefke FmeceW 30 efceve mes DeefOeke mecee leke hueepcee kees iece& jKeves eeveer meghej ne@ yeveeS jKeves ceW
meheuelee eehle ngF& nw~
ietieue ves efJekeefmele efkeee jQke yesve : JewefMJeke mee& Fbpeve kes he ceW efJeKeele ietieue ves jQke yesve kes efJekeeme ceW meheuelee eehle
keer nw Deewj Fmes ke=ef$ece yegef kes he ceW DeefYeefnle efkeee nw~ en jQke yesve Gve DeodYegle SJeb Demhe eMveeW kee meJee&efOeke mener meceeOeeve
emlegle kejsiee, pees hets peeles nQ~ meeLe ner en eMve mes meboefYe&le meJee&efOeke Gefele JesyemeeF kee efuebke Yeer GheueyOe kejJeeesiee~
meghej yuewke Oeeleg kee efvecee&Ce : SefMeeeF& PeeRiegj (Asian Beetle) mes esjCee ueskej meGoer Dejye kes efkebie Deyoguuee efJe%eeve SJeb
eeweesefiekeer efJeMJeefJeeeuee kes Jew%eeefveke Sbef[^ee ewsueeseer Deewj Gvekes meeefLeeeW ves meghej yuewke Oeeleg kes efvecee&Ce ceW meheuelee eehle keer nw~
en Deye leke %eele meyemes DeefOeke keeueer Oeeleg nw~ OeeleJe nw efke DeYeer leke kee meyemes keeuee Oeeleg keeye&ve vewvees etye Lee~
eerve eje efveefce&le eLece efJeegle eeefuele efJeceeve : petve, 2015 ceW eerve eje efJeMJe kes eLece efJeegle eeefuele ee$eer efJeceeve kees
meheue G[eve mebyebOeer eceeCehe$e eoeve efkeee ieee~ efJeegle eeefuele efJeceeve yeerSkeme 1 F& (BX 1E) kes hebKeeW keer uebyeeF& 14.5 ceerj
nw leLee en 230 efkeee. leke Jepeve G"eves ceW me#ece nw~ 160 efkeceer. eefle Iebe keer DeefOekelece ieefle Jeeuee en efJeceeve 3,000 efkeceer.
keer TbeeF& leke G[eve Yej mekelee nw~
Yeejle kee henuee neF&-mheer[ eeceerCe yee@[yeQ[ vesJeke& : 12 peveJejer, 2015 kees keWere mebeej SJeb metevee eeweesefiekeer ceb$eer
jefJeMebkej emeeo eje kesjue kes F[gkekeer (Idukki) efpeues ceW Yeejle kes henues neF&-mheer[ eeceerCe yee@[yeQ[ vesJeke& kee MegYeejbYe efkeee
ieee~ Fmekes meeLe ner osMe ceW eeceerCe yee@[yeQ[ kevesefkeefJeer keer cenJeekeeb#eer heefjeespevee je^ere Dee@efhkeue heeFyej vesJeke& keer
yengeleeref#ele MegDeele Yeer ngF&~ %eeleJe nw efke SveDeesSheSve Deye eOeeveceb$eer kes ef[efpeue Fbef[ee keee&ece kee Ske Yeeie nw~ F[gkekeer
ceW je^ere Dee@efhkeue heeFyej vesJeke& ((NOFN) kes eejbYe kes meeLe ner en Yeejle kee henuee Ssmee efpeuee yeve ieee efpemekes meYeer #es$e
neF&-mheer[ yee@[yeQ[ mes peg[s ngS nQ~
uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 112

heee&JejCe SJeb melele efJekeeme

Yeejle mspe-VI kee efeeevJeeve Debleje&^ere meewj ie"yebOeve 28 eefleMele efheIeuee SJejsm kee iuesefMeej etSveF&heer ves
mLeeefhele efkeee heee&JejCe Deewj Jeeheej keW heee&JejCe efnlew<eer eerve yeeb[ Yeejle Jeve efmLeefle efjhees&, 2015 mebege je^ peueJeeeg
heefjJele&ve meccesueve, 2015 mebege je<^ melele efJekeeme meccesueve, 2015 efJekeeme nsleg efJee hej Debleje&<^ere meccesueve, 2015
efouueer ceW mece-efJe<ece eeleeeele eefleyebOe meele Yeejleere he#eer ueeue meteer mes yeenj eej jepeeW kes efueS nefjle Yeejle efceMeve kees
cebpetjer ef[keueeshesveske hej eefleyebOe Jeer-20 : peueJeeeg heefjJele&ve kes eefle megYese osMe INDC : peueJeeeg heefjJele&ve hej Yeejle kes
DeefYeesle eesieoeve es Fbef[eve yem[& kee ke=ef$ece epeveve keee&ece mehej : Jeeeg iegCeJeee ceewmece hetJee&vegceeve eCeeueer nefjle
jepeceeie& veerefle, 2015 Deesef[Mee ceW neLeer ieCevee, 2015 eOeeveceb$eer eje je^ere Jeeeg iegCeJeee metekeebke kee MegYeejbYe
Yeeieyelehegj ceiejce heefjeespevee Yeejle eje efceveeceelee mebefOe hej nmlee#ej heee&JejCe : Deve cenJehetCe& leLe

Yeejle mspe-VI kee efeeevJeeve

Debleje&^ere meewj ie"yebOeve

Yeejle ceW 4-heefnee JeenveeW kes efueS Yeejle mspe (BS)-IV (etjes-IV
meceke#e) FOeve Glmepe&ve ceeveke je^er e jepeOeeveer #es$e Deewj 12
ecegKe MenjeW ces 1 Deewue, 2010 mes ueeiet efkeS ieS Les leLee Deewue
mes Dekeyt ej, 2010 kes ceOe osMe kes Deve meYeer #es$eeW kees Yeejle
mspe-III Glmepe&ve ceevekeeW kes oeejs ceW ueeee ieee Lee~
DeYeer Yeer kesJeue Yeejle (efouueer, hebpeeye, nefjeeCee, heefMeceer Gej
eosMe, GejeKeb[, efnceeeue eosMe leLee jepemLeeve kes keg Yeeie kes
kegue 33 MenjeW ceW ner 4-heefnee JeenveeW kes efueS yeerSme-IV ceeveke
ueeiet efkeS pee mekes nQ peneb Fme es[ kes FOeve keer ner Deehetelf e& nes jner
nw, peyeefke Mes<e Yeejle ceW yeerSme-III ceeveke ner ueeiet nQ~
Yeejle mejkeej eje 4-heefnee JeenveeW nsleg Yeejle mspe-V Glmepe&ve
ceevekeeW kees 1 Deewue, 2019 mes leLee Yeejle mspe-VI Glmepe&ve
ceevekeeW kees 1 Deewue, 2021 mes ueeiet efkeS peeves keer Iees<eCee
27 veJebyej, 2015 kees keer ieF& Leer~
6 peveJejer, 2016 kees Gheeg&e efeeevJeeve efleefLeeeW ceW cenJehetCe&
heefjJele&ve kejles ngS Yeejle mejkeej eje yeerSme-V Glmepe&ve
ceevekeeW kees yeeFheeme kejles ngS osMe Yej ceW 1 Deewue, 2020 mes
meerOes yeerSme-VI FOeve Glmepe&ve ceeveke ueeiet efkeS peeves kee
efveCe&e efueee ieee nw~
meWj hee@j meeFbme Sb[ SveJeeejceW (CSE) kes Devegmeej mejkeej
kes Fme cenJehetCe& keoce mes [erpeue keejeW mes veeF^espeve Dee@kemeeF[
Glmepe&veeW ceW 68 eefleMele keer leLee hes^esue keejeW ceW 25 eefleMele
keer keceer DeeSieer peyeefke [erpeue keejeW mes efveuebefyele keCe (PM :
Particulate Matter) ceW 80 eefleMele leke keer keceer nesieer~
GuuesKeveere nw efke yeerSme-IV FOeveeW ceW Ieeleke meuhej keer cee$ee
50 heerheerSce (Parts Per Million) keer leguevee ceW yeerSme-V
SJeb yeerSme-VI ceW 10 heerheerSce leke meuhej keer cee$ee ner
efveOee&efjle keer ieF& nw~
met#ce efveuebefyele keCe (PM2.5-Particulate Matter 2.5)
PM2.5 DeleefOeke Ieeleke Jeeeg ceW efveuebefyele efJeefJee heoeLe&
keCe nQ efpevekee Deekeej 2.5 ceeFee@ve (1 ceeFee@ve 10-6
ceerj) ee ueieYeie 0.0001 Fbe mes kece neslee nw~ es met#ce keCe
meeceevele: FOeve kes onve kes heuemJehe efveie&efcele neskej Jeeeg ceW
efceue peeles nQ~ Fve Ieeleke met#ce keCeeW kes keejCe ceveg<eeW ceW MJemeve
mebyebOeer JeeefOeeeb, efmej oo& leLee oeeIeele SJeb keQmej pewmes jesie Yeer
GlheVe nes mekeles nQ~

hesefjme ceW mebheVe mebege je^ peueJeeeg heefjJele&ve meccesueve (COP21) kes henues efove 30 veJebyej, 2015 kees Yeejleere eOeeveceb$eer
vejW ceesoer eje eebme kes je^heefle eebkeesFme Deesueebos kes meeLe
121 G<Ce keefyebOeere #es$e (Tropical Zone) kes osMeeW kes
Debleje&^ere meewj ie"yebOeve (ISA/InSA : International Solar Alliance) kee MegYeejbYe efkeee ieee~
meewj veerefle SJeb Devegeeesie nsleg Debleje&^ere SpeWmeer (IASPA/
InSPA : INternational Agency for Solar Policy and
Application) kes veece mes Yeer DeefYeefnle Fme ie"yebOeve ceW Jes
meYeer ecegKe osMe Meeefceue nw pees keke& jsKee (Tropic of Cancer)
Deewj cekej jsKee (Tropic of Capricorn) kes yeere hetCe& ee

DeebefMeke he mes efmLele nQ~ Fme #es$e kes yeenj kes osMe Yeer FmeceW
Meeefceue nes mekeles nQ~
en Debleje&^ere meewj ie"yebOeve meewj Tpee& kees eeslmeeefnle kejves
Deewj Je<e& 2030 leke meYeer kees efkeheeeleer SJeb peueJeeeg Devegketue
Tpee& GheueyOe kejeves kes melele efJekeeme ue#e (SDG) kes meboYe&
ceW Ske cenJehetCe& cebe kes he ceW keee& kejsiee~
GuuesKeveere nw efke keke& Deewj cekej jsKeeDeeW kes ceOe efmLele he=LJeer
kes Yeeie kees G<Ce keefyebOeere #es$e kene peelee nw peneb mete& keer
efkejCeW meerOeer he[ves kes keejCe meewj Tpee& #eceleeDeeW kes efJekeeme
keer eegj mebYeeJeveeSb nQ~ Dele: meewj Tpee& mebYeeJeleeDeeW keer ef
mes mece= Fve osMeeW (efpevnW 'Sunshine Countries' Yeer kene
peelee nw) kee en ie"yebOeve peueJeeeg heefjJele&ve kes efJe Yeeieeroejer
cebe kes he ceW DeleefOeke cenJehetCe& nw~
Fme ie"yebOeve kes meome osMe Ske-otmejs kee meewj Tpee& DevegOeeve
SJeb efJekeeme ceW meceLe&ve SJeb meneesie kejWies~
Fme ie"yebOeve keer Debleje&^ere mebeeueve meefceefle keer eLece yew"ke
18 peveJejer, 2016 kees Deyet Oeeyeer ceW Deeeesefpele keer ieF~
25 peveJejer, 2016 kees ieg[ieebJe (nefjeeCee) ceW eebme kes
je^heefle Deesueebos Deewj eOeeveceb$eer ceesoer eje mebege he mes
Debleje&^ere meewj ie"yebOeve kes Debleefjce meefeJeeuee kee GodIeeve
kejves kes meeLe Fmekes cegKeeuee kee efMeueeveeme Yeer efkeee ieee~
en cegKeeuee je^ere meewj Tpee& mebmLeeve (NISE) kes ieg[ieebJe
efmLele kewcheme ceW 5 Ske[ kes #es$e ceW efveefce&le efkeee pee jne nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 113

Yeejle eje Fmekes cegKeeuee kes YeJeve efvecee&Ce, Deve DeJemebjeveeDeeW

leLee 5 Je<eeX leke Fmekes DeeJeleea JeeeW nsleg 175 kejes[ .
GheueyOe kejeves keer Iees<eCee keer ieF& nw pees efke DeeF&SmeS nsleg
Yeejle keer 400 kejes[ . keer eefleyelee kee efnmmee nw~
Debleje&^ere meewj ie"yebOeve eje Je<e& 2030 leke 1,000 ieerieeJee@
keer meewj Tpee& #ecelee mebmLeeefhele efkeS peeves kee ue#e jKee ieee nw
leLee Fme nsleg 1 ef^efueeve [e@uej jeefMe Ske$e kejves keer DeeJeMekelee
Jee keer ieF& nw~ Fme ie"yebOeve kes lenle efveefOeeeW kee Gheeesie
#ecelee efvecee&Ce, veF& SJeb veJeeeejer veerefleeeW kes efJekeeme leLee
DevegmebOeeve SJeb efJekeeme kes meeLe heefjeespeveeDeeW nsleg efJeeere leb$e
keer mLeehevee kes efueS efkeee peeSiee~
GuuesKeveere nw efke Yeejle eje Je<e& 2022 leke 175 ieerieeJee@
veJeerkejCeere Tpee& Glheeove kee ue#e jKee ieee nw~

heee&JejCe efnlew<eer eerve yeeb[

28 eefleMele efheIeuee SJejsm kee iuesefMeej

efJeMJe kes meyemes Tbes heJe&le ceeGb SJejsm kes iuesefMeej efheues
40 Je<eeX ceW 28 eefleMele mes Yeer peeoe efheIeue egkes nQ~ en
Kegueemee eerve keer eeFveerpe Skes[ceer Dee@he meeFbmespe, ngVeeve
egefveJeefme&er Dee@he meeFbme SC[ skeveesuee@peer leLee ceeGb keesceesuebiecee
mvees efueeeshee[& kebpeJexMeve meWj eje peejer keer ieF& Ske efjhees&
ceW efkeee ieee nw~
efjhees& ceW iuesefMeejeW kes efheIeueeJe kee keejCe peueJeeeg heefjJele&ve
yeleeee ieee nw~ kene ieee nw efke peueJeeeg heefjJele&ve kes keejCe
leeheceeve ye{ves mes ceeGb SJejsm kes iuesefMeej efheIeue jns nQ~

14 efomebyej, 2015 kees mebege je^ heee&JejCe keee&ece eje

vewjesyeer ceW mLeeefhele efkeS ieS heee&JejCe Deewj Jeeheej keW kee
GodIeeve mebheVe ngDee~ OeeleJe nw efke mebege je^ heee&JejCe
keee&ece meYeer osMeeW keer mejkeejeW SJeb efnleOeejkeeW kees meeLe ueskej
nefjle DeLe&JeJemLee kees eeslmeenve osves keer efoMee ceW lelhej nw~
etSveF&heer kee heee&JejCe Deewj Jeeheej keW peneb nefjle DeLe&JeJemLee
kes JewefMJeke efJemleej SJeb efJekeeme ceW ceoo kejsiee, JeneR efJekeemeMeerue
osMeeW keer #ecelee kees ye{eves kes Gheee kejsiee~ Gve je^eW ceW, peneb
DeYeer efveJesMe keer keceer nw, Fme keW eje Ssmee ceenewue leweej
efkeee peeSiee, efpememes Debleje&^ere efveJesMe ye{s leLee heee&JejCeere
efmLejlee keer efoMee ceW keece nes mekeW~
en keW peneb je^eW kes yeere heee&JejCe kes efJekeeme SJeb Gmemes peg[ er
mecemeeDeeW kees efveheeves Fr kk Je<e& 2030 leke melele efJekeeme kes
ue#eeW kees hetje kejsiee~ Fve ue#eeW kees hetje kejves ceW meneeke nesiee~

hetJeea Iee kes pebieue ceW yee@kemeeF Keveve heefjeespevee hej jeske

keg mecee hetJe& DeebOe eosMe mejkeej kes Jeve efJeYeeie eje hetJeea
Iee (Estern Ghat) kes pebieue ceW yee@kemeeF Keveve keer efpeme
heefjeespevee kees cebpetjer eoeve keer ieF& Leer, Gme hej efheueneue jepe
mejkeej eje DemLeeF jeske ueiee oer ieF& nw~ pevepeeleere mecegoee
kes eyeue efJejesOe kees osKeles ngS jepe mejkeej eje en keoce
G"eee ieee~

eerve yeeb[ keer DeJeOeejCee heee&JejCe mebj#eCe mes peg[er ngF& nw~ Fme
yeeb[ kees peejer kejves Jeeuee meeJe&peefveke he mes en Iees<eCee kejlee
nw efke yeeb[ eje nefjle heefjeespeveeDeeW (eLee- De#ee Tpee& SJeb
Glmepe&ve keewleer Deeefo mes mebyebefOele heefjeespeveeSb) kes efJeeereve
nsleg hebtpeer Ske$e keer pee jner nw~
heee&JejCe mebj#eCe mes mebyebefOele eerve yeeb[ Ske JewefMJeke DeJeOeejCee
nw, efpemekes lenle efJeMJe yeQke, efveieceeW, mejkeejer SpeWefmeeeW SJeb
veiejheeefuekeeDeeW pewmeer yengDeeeeceer SpeWefmeeeW eje eerve yeeb[ peejer
efkeS peeles nQ~ JewefMJeke mlej hej Je<e& 2013 ceW peneb 15 Dejye
[e@uej kes eerve yeeb[dme peejer efkeS ieS, JeneR Je<e& 2014 ceW
38.8 Dejye [e@uej kes eerve yeeb[dme peejer efkeS ieS~ Fvekeer
ye{leer ceebie kee helee Fmeer mes euelee nw efke peejer efkeS ieS
DeefOekeebMe eerve yeeb[dme DeesJej meymeeeFye nes ieS~
eerve yeeb[ keer efoMee ceW Yeejle ves Yeer henue keer nw~ ceee&, 2015 ceW
eme SJeb Sefkepece yeQkeeW eje heebe Je<eeX kes efueS 50 kejes[ [e@uej kes
eerve yeeb[ peejer efkeS ieS, pees efke 3.2 iegvee meymeeeFye ngS~

Yeejle Jeve efmLeefle efjhees&, 2015

etSveF&heer ves mLeeefhele efkeee heee&JejCe Deewj Jeeheej keW

Fme heefjeespevee kes lenle efJeMeeKeeheevece efpeues kes efebleeheuueer

Deewj veefme&heevece #es$e kes pesefjuee efjpeJe& Jeve kes 1212 nskesej
#es$e ceW DeebOe eosMe Keefvepe efJekeeme efveiece eje yee@kemeeF kee
Keveve efkeee peevee Lee~

4 efomebyej, 2015 kees keWere heee&JejCe, Jeve SJeb peueJeeeg

heefjJele&ve jepe ceb$eer (mJeleb$e eYeej) ekeeMe peeJe[skej eje
14JeeR Yeejle Jeve efmLeefle efjhees& (ISFR : India State of
Forest Report), 2015 peejer keer ieF&~
DeeF&SmeSheDeej, 2015 kes Devegmeej Yeejle ceW kegue JeveeJejCe
SJeb Je=#eeJejCe (Total Forest and Tree Cover) 794,
245 Jeie& efkeceer. (79.42 efceefueeve nskesej) nw pees osMe kes
kegue Yeewieesefueke #es$e kee 24.16 eefleMele (ISFR, 2013 ceW en
Deebke[e 24.01 eefleMele Lee) nw~ en efJeiele Deekeueve mes
5,081 Jeie& efkeceer. DeefOeke nw~
GuuesKeveere nw efke nceejer je^ere Jeve veerefle kes Devegmeej osMe kee
Ske efleneF& DeLee&le 33.33 eefleMele #es$e (hene[er #es$eeW ceW oes
efleneF& ee 66.67 eefleMele #es$e) Jeveeeefole nesvee eeefnS~
ISFR, 2015 kes Deekeueve kes lenle osMe kee kegue JeveeJejCe
(Forest Cover) 701,673 Jeie& efkeceer. (70.17 efceefueeve
nskes ej) nw (2013 kes Deekeueve keer leguevee ceW 3,775 Jeie&
efkeceer. DeefOeke) pees efke Yeejle kes kegue Yeewieeseuf eke #es$e kee 21.34
eefleMele (ISFR, 2013 ceW en Deebke[e 21.23 eefleMele Lee) nw~
ISFR, 2015 kes Devegmeej osMe kes 2.82 eefleMele #es$e (92,572
Jeie& efkeceer; 9.26 efceefueeve nskesej-efJeiele Deekeueve mes 1,306
Jeie& efkeceer. DeefOeke) hej Je=#eeJejCe (Tree Cover) Deewj 1.26
eefleMele #es$e (41,362 Jeie& efkeceer.) hej Peeef[eeb (Scrub) nQ~
#es$eheue keer ef mes Yeejle kes meyemes DeefOeke JeveeJejCe Jeeues

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 114

jepeeW kee ece Fme ekeej nw 1. ceOe eosMe (77,462 Jeie&

efkeceer.), 2. DeCeeeue eosMe (67,248 Jeie& efkeceer.), 3.
eermeie{ (55,586 Jeie& efkeceer.), 4. ceneje^ (50,628
Jeie& efkeceer.) SJeb 5 Deesef[Mee (50,354 Jeie& efkeceer.)~
Yeewieesefueke #es$e kes eefleMele keer ef mes meyemes DeefOeke JeveeJejCe
Jeeues jepeeW/mebIeere #es$eeW kee ece Fme ekeej nw1. efcepeesjce
(88.93 eefleMele), 2. ue#eerhe (84.56 eefleMele), 3.
Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej erhe mecetn (81.84 eefleMele), 4.
DeCeeeue eosMe (80.30 eefleMele), 5. veieeueQ[ (78.21
eefleMele), 6. cesIeeuee (76.76 eefleMele), 7. ceefCehegj (76.11
eefleMele) SJeb 8. ef$ehegje (74.49 eefleMele)~ Fve jepeeW kes
Deefleefje 7 jepe/mebIeere #es$e (ieesJee, kesjue, efmeefkekece, GejeKeb[,
oeoje SJeb veiej nJesueer, eermeie{ SJeb Demece) Ssmes nQ peneb
JeveeJejCe 33 eefleMele mes DeefOeke nw~
GuuesKeveere nw efke DeefYeefueefKele (efjkee@[x[) Jeve kes meboYe& ceW
#es$eheue keer ef mes ceOe eosMe Deewj eefleMelelee keer ef mes
Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej kee Meer<e& mLeeve nw~
osMe kes jepeeW ceW meJee&eOf eke Je=#eeJejCe #es$eheue Jeeues jepe eceMe:
ceneje^ (9,558 Jeie& efkeceer.), peccet SJeb keMceerj (8,354 Jeie&
efkeceer.), jepemLeeve (8,269 Jeie& efkeceer.), iegpejele (7,914
Jeie& efkeceer.) SJeb ceOe eosMe (7,773 Jeie& efkeceer.) nQ peyeefke
meJee&eOf eke Je=#eeJejCe eefleMelelee Jeeues jepe/mebIeere #es$e eceMe: ue#eerhe
(12.50 eefleMele), oceve SJeb oerJe (9.18 eefleMele), ieesJee
(8.78 eefleMele) Deewj eb[erie{ (7.80 eefleMele) nQ~
ISFR, 2015 kes Devegmeej osMe ceW ceQeesJe keJej Yeejle kes Yeewieesefueke
#es$e kes 0.14 eefleMele Yeeie hej 12 leere jepeeW/mebIeere #es$eeW
kes 4,740 Jeie& efkeceer. (osMe kes JeveeJejCe #es$e ceW Meeefceue) ceW
efJemleeefjle nw pees efke kegue JewefMJeke ceQeesJe JevemheefleeeW kee ueieYeie
3 eefleMele nw~ efJeiele Deekeueve keer leguevee ceW osMe ceW ceQeesJe
keJej ceW 112 Jeie& efkeceer. keer Je=ef ngF& nw~
osMe ceW meJee&efOeke ceQeesJe keJej Jeeues jepeeW/mebIeere #es$eeW kee ece
Fme ekeej nw1. heefece yebieeue (2,106 Jeie& efkeceer.), 2.
iegpejele (1,107 Jeie& efkeceer.), 3. Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej
erhe mecetn (617 Jeie& efkeceer.), 4. DeebOe eosMe (367 Jeie&
efkeceer.) Deewj 5. Deesef[Mee (231 Jeie& efkeceer.)~
ISFR, 2015 kes Deekeueve kes Devegmeej osMe kes JeveeW ceW kegue
keeye&ve me@ke 7,044 efceefueeve ve nw pees efke efJeiele Deekeueve
keer leguevee ceW 103 efceefueeve ve (eefleMelelee ceW 1.48) keer
Je=ef oMee&lee nw~ %eeleJe nw efke Yeejle kes DeeF&Sve[ermeer kes lenle
Jeve #es$e nsleg 2.5 mes 3.0 efyeefueeve ve CO2 kee Deefleefje
keeye&ve efmebke me=efpele kejves kee ue#e jKee ieee nw leLee Gheeg&e
Je=ef Fme efoMee ceW Yeejle kes eeemeeW kees jsKeebefkele kejleer nw~

2015 kes oewjeve Deeeesefpele efkeee ieee~ iele Je<e& en meccesueve

ueercee (hes) ceW mebheVe ngDee Lee~
en 1992 kes peueJeeeg heefjJele&ve hej mebege je^ esceJeke&
kevJeWMeve (UNFCCC) kes he#ekeejeW kes meccesueve (Conference of Parties) kee 21Jeeb Jeeef<e&ke me$e (COP 21) leLee
1997 kes keeeses eeseskee@ue kes he#ekeejeW keer yew"ke (Meeting
of the Parties) kee 11Jeeb me$e (CMP 11) Lee~
Fme meccesueve kes henues efove Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje
eebme kes je^heefle eebkeesFme Deesueeb[s kes meeLe 122 osMeeW kes
Debleje&^ere meewj ie"yebOeve (ISA/InSA : International Solar Alliance) kee MegYeejbYe efkeee ieee~
30 veJebyej, 2015 kees ner eOeeveceb$eer ceesoer ves hesefjme ceW Decesefjkeer
je^heefle yejeke Deesyeecee Deewj peeheeve kes eOeeveceb$eer efMebpees Syes kes
meeLe FveesJesMeve meefcce ceW eefleYeeie efkeee~ Fme meccesueve ceW
20 efyeefueeve [e@uej kes FveesJesMeve efceMeve kees eejbYe kejves keer
Iees<eCee 21 osMeeW eje mebege he mes keer ieF&~
ienve Jeelee&DeeW kes yeeo hesefjme peueJeeeg heefjJele&ve meccesueve ceW
mecePeewles kes Debeflece cemeewos kees Yeejle, eerve Deewj Decesefjkee meefnle
meYeer 195 osMeeW Deewj etjesheere mebIe (kegue 196 he#ekeej) ves
12 efomebyej, 2015 kees mJeerke=efle eoeve keer (hesefjme mecePeewles
kes cenJehetCe& efyebog mebueive yee@keme ceW osKeW)~ en mecePeewlee Deewue,
2016 ceW nmlee#ej nsleg Keesuee peeSiee leLee etSveShemeermeermeer kes
vetvelece 55 he#ekeejeW (pees mebege he mes JewefMJeke nefjle ie=n
iewme Glmepe&ve kes kece mes kece 55 eefleMele kes efueS Gejoeeer
neW) eje Fme mecePeewles kee DevegmeceLe&ve (Ratification) efkeS
peeves kes yeeo eYeeJeer nesiee~
hesefjme peueJeeeg heefjJele&ve mecePeewlee : ecegKe efyebog
(i) JewefMJeke Deewmele leeheceeve ceW Je=ef kees hetJe&-Deeweesefieke mlejeW
mes 2 ef[eer mesefumeeme (3.6 ef[eer hee@jsveneF) mes heee&hle
he mes kece jKevee leLee Fmes 1.5 ef[eer mesefumeeme leke
meerefcele jKeves kes eeemeeW kees peejer jKevee~
(ii) Keee Glheeove kees neefve henbgeeS yeiewj Deuhe nefjleie=n iewme
Glmepe&ve efJekeeme SJeb peueJeeeg heefjJele&ve kes og<eYeeJeeW kes
eefle Devegketueve #ecelee kes meeLe peueJeeeg ueeseMeeruelee (Resilience) lJeefjle kejves kees ye{eJee osvee~
(iii) Deuhe nefjleie=n iewme Glmepe&veeW Deewj peueJeeeg ueeseMeeruelee
efJekeeme kes meboYe& ceW megmebiele efJeeere eJeen GheueyOe kejevee~

mebege je^ peueJeeeg heefjJele&ve meccesueve, 2015

mebege je^ kee Je<e& 2015 kee Jeeef<e&ke peueJeeeg heefjleJe&ve

meccesueve (United Nations Climate Change Conference,
2015) eebme keer jepeOeeveer hesefjme ceW 30 veJebyej mes 12 efomebyej,

mebege je<^ melele efJekeeme meccesueve, 2015

l

25-27 efmelebyej, 2015 kes ceOe mebege je<^ cenemeYee kes

70JeW me$e kes oewjeve vetee@ke& ceW mebege je<^ melele efJekeeme
meccesueve (UN Sustainable Development Summit),
2015 kee Deeeespeve efkeee ieee~ Fme meccesueve ceW Yeejle kee
eefleefveefOelJe eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje efkeee ieee~
mebege je<^ kes Fme meccesueve kee keWere efJe<ee (Theme) Lee
2015 : eFce hee@j iueesyeue SkeMeve hee@j heerhegue Sb[ huewves~
mebege je<^ melele efJekeeme meccesueve, 2015 kes oewjeve 25
efmelebyej kees mebege je<^ cenemeYee kes meYeer meomeeW eje Deieues

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 115

15 Je<eeX kes efueS melele efJekeeme nsleg SpeW[s ^ebmehee@efceie Dee@Jej

Jeu[& : efo 2030 SpeW[e hee@j memsvesyeue [sJeueheceW kees
Deewheeeefjke he mes mJeerkeej efkeee ieee~
Fmekes lenle Je<e& 2000 ceW mebege je<^ meneeyoer meccesueve ceW
efveOee&efjle menm$eeyoer efJekeeme ue#eeW (MDGs : Millennium
Development Goals; efpevekeer DeJeefOe Je<e& 2015 leke
efveOee&efjle Leer) kes mLeeve hej 2015-2030 DeJeefOe kes efueS
veS melele ef J ekeeme ue#e (SDGs : Sustainable
Development Goals) efveOee&efjle efkeS ieS nQ~
^ebmehee@efceie Dee@Jej Jeu[& Meer<e&ke Jeeues Fme melele efJekeeme SpeW[s
kes lenle kegue 17 melele efJekeeme ue#eeW (SDGs) kees Meeefceue
efkeee ieee nw efpevnW Je<e& 2015 mes 2030 keer DeJeefOe ceW eehle
efkeee peevee nw (osKeWyee@keme)~ Fve 17 melele efJekeeme ue#eeW kes
lenle 169 efJeefYeVe ue#eeW Deewj 304 lelmebyebOeer mebkeslekeeW kees
Yeer Meeefceue efkeee ieee nw~

meele Yeejleere he#eer ueeue meteer mes yeenj

eej jepeeW kes efueS nefjle Yeejle efceMeve kees cebpetjer

efJekeeme nsleg efJee hej Debleje&<^ere meccesueve, 2015

l

13-16 pegueeF&, 2015 kes oewjeve FefLeeesefheee keer jepeOeeveer

Deefome Deyeeyee ceW efJekeeme nsleg efJee hej le=leere Debleje&<^ere
meccesueve (Third International Conference on Finance
for Development) kee Deeeespeve mebege je<^ kes lelJeeOeeve ceW
efkeee ieee~
Deefome Deyeeyee meccesueve ceW 2015-heMeele efJekeeme SpeW[s kes
lenle melele efJekeeme ue#eeW (SDGs) keer eeefhle nsleg DeeJeMeke
efJee keer GheueyOelee hej Jeeheke efJeceMe& ngDee leLee Deblele: melele
efJekeeme kes efJeeereve nsleg veee JewefMJeke SkeMeve SpeW[e (Global
Action Agenda) Deheveeee ieee~

efouueer ceW mece-efJe<ece eeleeeele eefleyebOe

efouueer ceW Jeeeg eot<eCe keer mecemee kes efJe Ske cenJehetCe&
keoce G"eles ngS efouueer mejkeej eje 4 efomebyej, 2015 mes
efouueer ceW mece-efJe<ece eeleeeele eefleyebOe ueeiet kejves keer Iees<eCee
keer ieF&~ eeeesefieke he mes Fmekes lenle 1 peveJejer mes 15
peveJejer, 2016 leke efouueer ceW eefceke he mes Ske efove kesJeue
efJe<ece (1, 3, 5, 7, 9) vebyej mes Deble nesves Jeeueer vebyej hueseW
keer ieeef[eeb leLee otmejs efove kesJeue mece (2,4,6,8,0) vebyej mes
Deble nesves Jeeueer vebyej hueseW keer ieeef[eeb eueeF& ieF~ jefJeJeej kees
en eefleyebOe ueeiet veneR Lee~
ceebceej kee henuee etvesmkees yeeeesmheerej efjpeJe&
efomebyej, 2015 ceW ceebceej kes hetJeea jepe Meeve kes lebgieF&
efpeues ceW efmLele Fvues Peerue (Inle Lake) kee osMe kes eLece etvesmkees
yeeeesmheerej efjpeJe& #es$e kes he ceW MegYeejbYe efkeee ieee~ %eeleJe nw
efke Fmemes hetJe& petve, 2015 ceW etvesmkees kes SceSyeer (MAB : Man
and the Biosphere) keee&ece kes lenle Fvues Peerue kees ceebceej
kes eLece yeeeesmheerej efjpeJe& kes he ceW DeeefOekeeefjke leewj hej
Meeefceue efkeee ieee Lee~

Yeejle kes Gejer #es$e ceW eJeeme kejves Jeeues meele Yeejleere heef#eeeW
kees DeeF&etmeerSve (IUCN) ves Deheveer ueeue meteer mes yeenj kej
efoee nw~ Ssmee Fvekes efJeueesheve keer kece nesleer mebYeeJeveeDeeW kees
Oeeve ceW jKe kej efkeee ieee~
ueeue meteer mes yeenj efkeS ieS Yeejleere heef#eeeW kee eJeeme #es$e
cegKele: osMe kee Gejer #es$e nw~ es nQjs[ vee@ (Red Knot),
kejuet (Curlew), meQ[heeFhej, etjsefMeeve Deesemjkewej (Eurasian Oystercatcher), yeej-su[ iees[efJeu (Bar-Tailed
Godwilt), meeRie Jeeuee esye (Horned Grebe) SJeb kee@ceve
heesee[& (Common Pochard)~

peueJeeeg heefjJele&ve Meceve SJeb Jeeefvekeer #es$e eje heee&JejCeere

megOeej kes efueS cegKe he mes je^ere mlej hej Meg efkeS ieS
nefjle Yeejle efceMeve (Green India Mission-GIM) kees 9
Deketyej, 2015 kees osMe kes eej jepeeWceefCehegj, efcepeesjce,
PeejKeb[ SJeb kesjue kes efueS cebpetjer eoeve keer ieF&~
Ge eej jepeeW eje hesMe efkeS ieS mebeeueveeW SJeb mebYeeefJele
keee& eespeveeDeeW keer Jeeef<e&ke eespevee kees eerve Fbef[ee efceMeve keer
je^ere keee&keejer keer otmejer yew"ke ceW mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
heebe mes ome Je<eeX keer Ske eespeveeJeefOe kes efueS 90202.68
ueeKe hees kes kegue efJeeere heefjJee kes meeLe Fve eejeW jepeeW keer
mebYeeefJele eespeveeDeeW kees 11195.32 ueeKe hees kes meeLe
eeuet efJee Je<e& kes efueS cebpetjer eoeve keer ieF& nw~

ef[keueeshesveske hej eefleyebOe

kegojleer meheeF&keceea kens peeves Jeeues efJeueghle nes jns efieeW kees
yeeeves kes GsMe mes Yeejle mejkeej kes mJeemLe SJeb keueeCe
ceb$eeuee ves heMegDeeW kees oer peeves Jeeueer oo& efveJeejke oJee
ef[keueeshesveske (Diclofenac) hej eefleyebOe ueieeS peeves kes
efveoxMe efoS nQ~ OeeleJe nw efke Fme oJee kes mesJeve kes yeeo heMeg
keer ceewle nes peeves hej Gme heMeg kee ceebme efieeW eje KeeS peeves mes
Gvekeer ceewle nes peeleer Leer~
OeeleJe nw efke efie mebj#eCe mes peg[s peevekeejeW kes Devegmeej Yeejle
ceW efJeiele 12 Je<eeX ceW efieeW keer mebKee ceW 97 keer keceer DeeF&
nw Deewj Jes efJeueesheve kes keieej hej henbge egkes nQ~ Yeejle ceW heeF&
peeves Jeeueer efieeW keer meYeer 10 epeeefleeeW hej efJeueesheve kee
Keleje ceb[je jne nw~
Fme keceer kes heers oes ecegKe keejCe nQ~ henuee- Yeespeve ee ceW
ef[keueeshesveske kee eYeeJe, otmeje- efieeW kes DeeJeeme ceW keceer Je
ye{e ngDee eot<eCe~
osMe ceW Deemexefveke eot<eCe
Deemexefveke eot<eCe osMe ceW Kelejveeke {bie mes ye{ jne nw leLee
12 jepe iebYeerj he mes Fmekeer ehes ceW nQ~ en leLe Fme
efjhees& ceW meeceves Deeee nw, pees efke meefeJeeW eje keW
mejkeej kees meeQheer ieF& nw~
efjhees& kes Devegmeej osMe ceW 7.04 kejes[
ueesie Deemexevf eke
eot<eCe mes eYeeefJele nQ leLee 3 ueeKe ueesie Deemexevf eke eot<eCe mes
peg[ s jesieeW mes emle nQ~ FveceW mes 30 iejerye Je kegheese<f ele nQ~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 116

Jeer-20 : peueJeeeg heefjJele&ve kes eefle megYese osMe

l

8 Deketyej, 2015 kees peueJeeeg heefjJele&ve kes eefle megYese 20

osMeeW kes efJee cebe$f eeeW kes mecetn Jeer-20 (V-20 : The Vulnerable
Twenty Group) keer GodIeeve yew"ke ueercee (hes) ceW Deeeesefpele
keer ieF&~ Fme yew"ke ceW Fme mecetn kes meYeer meome osMeeW kes efJee
cebef$eeeW ves eefleYeeie efkeee~ Jeer-20 mecetn kes meome osMe nQ
Deheieeefvemleeve, yeebiueeosMe, yeejyes[e@me, Yeteve, keesmeefjkee,
FefLeeesefheee, Ieevee, kesvee, efkeefjyeeleer, ces[eieemkej, ceeueoerJe,
vesheeue, efheueerheeRme, jJeeb[e, meW uetefmeee, lebpeeefveee, efleceesjuesmles, legJeeuet, JevegDeeleg Deewj efJeSleveece~
Jeer-20 mecetn kee GsMe peueJeeeg heefjJele&ve kes og<eYeeJeeW mes Fve
osMeeW kes mece#e GlheVe Yeer<eCe mecemeeDeeW kee meceeOeeve kejves nsleg
mebmeeOeve pegevee leLee Deeweeseif eke SJeb GYejleer DeLe&JeJemLeeDeeW hej
Jewef eke leeheve kes efJe lJeefjle keee&Jeener nsleg oyeeJe [euevee nw~

INDC : peueJeeeg heefjJele&ve hej Yeejle kes DeefYeesle eesieoeve

l

1 Deketyej, 2015 kees Yeejle eje peueJeeeg heefjJele&ve kes

meboYe& ceW Deheves DeefYeesle je<^ere efveOee&efjle eesieoeve (INDC :
Intended Nationally Determined Contribution) mebyebOeer
omleeJespe yee@ve ceW peueJeeeg heefjJele&ve hej mebege je<^ hejsKee
DeefYemecee (UNFCCC : UN Framework Convention
on Climate Change) kees emlegle efkeS ieS Deewj FvnW ieebOeer
peebleer kes DeJemej hej 2 Deketyej, 2015 kees veF& efouueer ceW
Ieesef<ele efkeee ieee~
Fme DeeF&Sve[ermeer kes cenJehetCe& leLe Fme ekeej nQ
(i) melele peerJeveMewueer : hejbhejeDeeW Deewj mebj#eCe SJeb meblegueve kes
cetueeW hej DeeOeeefjle mJemLe Deewj melele peerJeve Mewueer kee
eefleheeove leLee emeej kejvee~
(ii) mJe DeeefLe&ke efJekeeme : DeeefLe&ke efJekeeme kes mecevegheer
mlej hej Deve osMeeW eje Deye leke DevegmejCe efkeS ieS
ceeie& hej eueves kes mLeeve hej Ske peueJeeeg Devegketue Deewj
mJelej ceeie& Deheveevee~
(iii) Glmepe&ve leerelee ceW keceer : osMe kes mekeue Iejsuet Glheeo
(GDP) keer Glmepe&ve ienvelee (Emission Intensity) kees
Je<e& 2030 leke 2005 kes mlejeW mes 33 mes 35 eefleMele
leke kece kejvee~
(iv) iewj-peerJeeMce DeeOeeefjle efJeegle kes efnmmes ceW Je=ef : eeweesefiekeer
kes nmleeblejCe Deewj nefjle peueJeeeg efveefOe (GCF : Green
Climate Fund) meefnle kece ueeiele kes Debleje&<^ere efJee
keer meneelee mes Je<e& 2030 leke ueieYeie 40 eefleMele
efJeegle Tpee& keer mebeeer mebmLeeefhele #ecelee iewj-peerJeeMce
FOeve DeeOeeefjle Tpee& mebmeeOeveeW mes eehle kejvee~
(v) keeye&ve efmebke ceW DeefYeJe=ef : Je<e& 2030 leke Deefleefje
JeveeJejCe SJeb Je=#eeJejCe kes ceeOece mes 2.5 mes 3 efyeefueeve
ve keeye&ve [eFDee@kemeeF[ (CO2) mecelegue Deefleefje keeye&ve
eme (Carbon Sink) me=efpele kejvee~
(vi) Devegketueve : peueJeeeg heefjJele&ve kes eefle mebJesoveMeerue #es$eeW,
efJeMes<ekej ke=ef<e, peue mebmeeOeve, efnceeueeer #es$e, leere

#es$eeW, mJeemLe Deewj Deeheoe eyebOeve ceW efJekeeme keee&eceeW ceW

efveJesMe ye{ekej peueJeeeg heefjJele&ve kes eefle yesnlej he mes
Devegketueve kejvee~
(vii) efJee eyebOeve : Dehesef#ele mebmeeOeveeW Deewj mebmeeOeve Deblejeue
kes Deeueeske ceW Gheeg&e GheMeceve Deewj Devegketueve keej&JeeFeeW
nsleg Iejsuet mebmeeOeve Deewj efJekeefmele osMeeW mes veF& SJeb Deefleefje
efveefOeeeb pegevee~
(viii) eeweesefiekeer nmleeblejCe SJeb #ecelee efvecee&Ce : #eceleeDeeW kee
efvecee&Ce kejvee leLee Yeejle ceW mecegVele peueJeeeg eeweesefiekeer
kes MeerIe emeej leLee Ssmeer YeeJeer eeweesefieefkeeeW kes efueS
mebege meneesieelceke DevegmebOeeve SJeb efJekeeme nsleg Iejsuet
{ebee leLee Debleje&<^ere JeemlegefMeuhe kee me=peve kejvee~
Gheeg&e kes Deefleefje Yeejle eje keke& jsKee Deewj cekej jsKee kes
ceOe efmLele meYeer meewj Tpee& mece= osMeeW kes Ske JewefMJeke meewj
ie"yebOeve, DeeF&SveSmeheerS (INSPA : International Agency
for Solar Policy and Application) kee eejbYe kejves kee Yeer
efveCe&e efueee ieee~ Fmekee MegYeejbYe COP 21 kes oewjeve 30
veJebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer ceesoer eje hesefjme ceW efkeee ieee~
GuuesKeveere nw efke Yeejle eje Deheves DeeF&Sve[ermeer kes lenle
emlegle Glmepe&ve ienvelee kece kejves kee ue#e Deye leke Yeejle
eje mJewefke leewj hej Ieesef<ele ue#e (2020 leke 2005 kes
mlej mes peer[erheer keer Glmepe&ve ienvelee ceW 20 mes 25 eefleMele keer
keceer ueevee) mes 75 eefleMele DeefOeke nw~ Fmemes 3.59 efyeefueeve
ve CO2 mecelegue Glmepe&ve kees jeskee pee mekesiee~
Yeejle ves 2005 mes 2010 kes ceOe peer[erheer keer Glmepe&ve
leerelee ceW 12 eefleMele keer keceer keer nw leLee mebege je<^
heee&JejCe keee&ece (UNEP) keer Glmepe&ve Deblejeue efjhees&
(Emission Gap Report), 2014 ceW Yeejle kees Deheves
mJewefke ue#e kees eehle kejves kes ceeie& hej Deemej osMeeW ceW Ske
kes he ceW ceevelee oer ieF& nw~
Yeejle eje Je<e& 2022 leke veJeerkejCeere Tpee& kee ue#e
ye{ekej 175 GW kej efoee ieee nw efpemeceW 100 GW meewj
Tpee&, 60 GW heJeve Tpee&, 10 GW yeeeesceeme Tpee& leLee 5
GW ueIeg peueefJeegle Meeefceue nQ~ Fmekes heuemJehe 326
efceefueeve ve CO2 mecelegue eefleJe<e& Glmepe&ve ceW keceer nesieer~

es Fbef[eve yem[& kee ke=ef$ece epeveve keee&ece

l

keWere heee&JejCe, Jeve SJeb peueJeeeg heefjJele&ve ceb$eeuee eje leerve

jepeeWjepemLeeve, iegpejele SJeb ceneje<^ keer mejkeejeW kes meeLe
efceuekej MeerIe ner es Fbe[f eve yem[& kee ke=ef$ece epeveve (Artificial
Breeding) keee&ece eejbYe efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF& nw~
GuuesKeveere nw efke keYeer Yeejle Deewj heeefkemleeve kes efJeefYeVe #es$eeW
ceW heeF& peeves Jeeueer en efJeefMe< he#eer epeeefle Deye ienve mebkehetCe&
(Critically Endangered) efmLeefle ceW nw leLee es Deye kesJeue
cee$e 3 heefMeceer jepeeWjepemLeeve, iegpejele Deewj ceneje<^ ceW ner
meerefcele mebKee ceW heeF& peeleer nw~ Ske Deekeueve kes Devegmeej lees
Fmekeer osMe ceW kegue mebKee Deye cee$e 200 mes 300 kes yeere
efmecekej jn ieF& nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 117

14JeeR SefMeeeF& Mesj ieCevee 2015

iegpejele jepe kes Jeve efJeYeeie eje 5 Je<e& kes Deblejeue hej
kejeF& peeves Jeeueer veJeervelece 14JeeR SefMeeeF& Mesj ieCevee
(14th Asiatic Lion Census), 2015' 1-5 ceF&, 2015
kes ceOe mebheVe ngF&~
efiej DeYeeejCe (pees efke SefMeeeF& MesjeW kee Jele&ceeve ceW efJeMJe
ceW Skecee$e Jeeme mLeeve nw) Deewj Fmekes Deeme-heeme kes #es$eeW
(ueieYeie 20,000 Jeie& efkeceer.) ceW DeeOegefvekelece peerheerSme
lekeveerke kes ceeOece mes kejeF& ieF& Fme SefMeeeF& Mesj ieCevee
kes Deebke[s iegpejele keer cegKeceb$eer Deeveboer yesve hesue eje
11 ceF&, 2015 kes oewjeve peejer efkeS ieS~ 14JeeR SefMeeeF&
Mesj ieCevee kes lenle eehle Deebke[eW kes Devegmeej efiej DeYeeejCe
SJeb Fmekes Deeme-heeme kes #es$eeW ceW SefMeeeF& MesjeW keer mebKee
523 ope& ngF& pees efke efJeiele ieCevee (2010) keer leguevee ceW
27 eefleMele DeefOeke nw~
GuuesKeveere nw efke SefMeeeF& Mesj (Panthera leo persica)
kees Fmekes ess pevemebKee Deekeej kes keejCe eke=efle mebj#eCe
nsleg Debleje&<^ere mebIe (IUCN) eje mebkeemle epeeefleeeW
(Endangered Species) keer meteer ceW jKee ieee nw~

Deesef[Mee ceW neLeer ieCevee, 2015

mehej : Jeeeg iegCeJeee ceewmece hetJee&vegceeve eCeeueer

mehej (SAFAR : System of Air quality Weather Forecasting And Research) eLece Yeejleere Jeeeg iegCeJeee SJeb
ceewmece hetJee&vegceeve leLee DevegmebOeeve eCeeueer nw efpemekee efJekeeme
Yeejleere G<CekeefyebOeere ceewmece efJe%eeve mebmLeeve (IITM) eje
Yeejleere ceewmece efJe%eeve efJeYeeie (IMD) kes meeLe efceuekej efkeee
ieee nw~ Fme eCeeueer kes Sb[^ee[ ceesyeeFue DeeOeeefjle ShueerkesMeve
(App) mehej-Sej kees 17 hejJejer, 2015 kees je^ kees
meceefhe&le efkeee ieee~
en ceesyeeFue She keuej kees[s[ efmemce (efpemeceW Des mes Kejeye
leke 6 Jeeeg iegCeJeee mlejeW kes efueS he=Leke jbie efveOee&efjle nQ) kes
ceeOece mes Jeeeg iegCeJeee meteveeSb GheueyOe kejeSiee~

nefjle jepeceeie& veerefle, 2015

l

29 efmelebyej, 2015 kees keWere me[ke heefjJenve SJeb jepeceeie&

leLee penepejeveer ceb$eer efveefleve ie[kejer eje veF& efouueer ceW nefjle
jepeceeie& (Je=#eejesheCe, eeflejesheCe, meeQoeeakejCe SJeb Devegj#eCe)
veerefle, 2015 kee MegYeejbYe osMe ceW nefjle jepeceeieeX kes efJekeeme
hej je^ere meccesueve kes oewjeve efkeee ieee~
nefjle jepeceeie& veerefle kee GsMe mecegoeeeW, efkemeeveeW, efvepeer #es$e,
iewj mejkeejer mebie"veeW Deewj mejkeejer mebmLeeveeW keer Yeeieeroejer kes
meeLe jepeceeie& kee@efj[esjeW ceW nefjeeueer kees mebJeef&le kejvee nw~
Fme veerefle kes lenle meYeer jepeceeie& heefjeespeveeDeeW keer kegue ueeiele
kee 1 eefleMele jepeceeieeX hej Je=#eejesheCe Deewj Gvekes jKejKeeJe kes
ueS he=Leke jKee peeSiee efpememes eefleJe<e& Je=#eejesheCe nsleg ueieYeie
1000 kejes[ . nefjle jepeceeie& efveefOe (Green Highway
Fund) kes efueS GheueyOe nes mekeWies~ en veerefle eeceerCe #es$eeW ceW
ueieYeie 5 ueeKe ueesieeW kes efueS jespeieej kes DeJemejeW kee me=peve
kejsieer~

Fme veerefle kes lenle Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve mebie"ve (ISRO)

keer YegJeve (Bhuvan) Deewj ieieve (GAGAN) Gheen
DeeOeeefjle eCeeefueeeW kee Gheeesie kejles ngS meMee efveiejeveer
JeJemLee ueeiet keer peeSieer~ eleske jeshes ieS Je=#e keer ieCevee SJeb
uesKee hejer#eCe leLee yesnlej keee& kejves Jeeueer SpeWefmeeeW kees
mecceeefvele kejves nsleg eeJeOeeve Yeer Fme veerefle ceW efkeS ieS nQ~
jepeceeieeX hej me[keeW kes efkeveejs 1200 megefJeOeeSb (Amenities) Yeer mLeeefhele keer peeSbieer~
29 petve, 2015 kees Deesef[Mee ceW Je<e& 2015 keer neLeer ieCevee
efjhees& (Elephent Census Report) peejer keer ieF&~
Fme efjhees& kes Devegmeej Je<e& 2012 keer neLeer ieCevee keer leguevee
ceW 2015 ceW jepe ceW neefLeeeW keer mebKee ceW 24 keer Je=ef ngF& nw
pees efke 1,930 mes ye{kej 1,954 nes ieF& nw~
neLeer ieCevee, 2015 kes lenle Deesef[Mee kes 3 neLeer efjpeJeeX
(ERs : Elephant Reserves) - ceetjYebpe, ceneveoer SJeb mebYeuehegj
ceW neefLeeeW keer mebKee 1,450 heeF& ieF& nw pees efke jepe ceW
neefLeeeW keer kegue mebKee kee 74.21 eefleMele nw~ Fve leerveeW neLeer
efjpeJe& #es$eeW ceW kegue 8 JevepeerJe DeYeeejCe meceeefnle nQ~
jepe kes 5 Deve DeYeeejCeeW ceW neefLeeeW keer mebKee 102 (5.22
eefleMele) nw peyeefke Mes<e 402 (20.57 eefleMele) neLeer Gheeg& e
neLeer efjpeJeeX Deewj DeYeeejCeeW kes yeenj heeS ieS nQ~
neLeer ieCevee, 2015 kes lenle jepe ceW heeS ieS kegue neefLeeeW ceW
ceeoe neefLeeeW (Cow Elephants) keer mebKee 1,096 nw peyeefke
341 vej neLeer (Tuskers) heeS ieS nQ~ Mes<e 490 neLeer 5
Je<e& mes kece Deeeg kes nQ~
efmeefceueerheeue eFiej efjpeJe& (pees efke ceetjYebpe neLeer efjpeJe& kee
Yeeie nw) ceW eehle neefLeeeW keer mebKee 487 Deewj melekeesefmeee
eFiej efjpeJe& (pees efke ceneveoer neLeer efjpeJe& kee Yeeie nw) ceW eehle
neefLeeeW keer mebKee 234 nw~
neLeer ieCevee, 2015 Deesef[Mee kes 44 hee@jsm ef[JeerpeveeW ceW
kejeF& ieF& Leer efpeveceW mes 26 ef[JeerpeveeW ceW neefLeeeW keer mebKee ceW
Je=ef Deewj 14 ef[JeerpeveeW ceW keceer (4 ceW hetJe&Jele) ope& ngF& nw~

eOeeveceb$eer eje je^ere Jeeeg iegCeJeee metekeebke kee MegYeejbYe

6 Deewue, 2015 kees veF& efouueer kes efJe%eeve YeJeve ceW jepeeW kes
Jeve SJeb heee&JejCe cebef$eeeW kes meccesueve kes oewjeve eOeeveceb$eer vejW
ceesoer eje je^ere Jeeeg iegCeJeee metekeebke (NAQI : National Air Quality Index) kee MegYeejbYe efkeee ieee~
eejbefYeke he mes osMe kes 10 MenjeW (efouueer, hejeroeyeeo,
Deeieje, keevehegj, ueKeveT, JeejeCemeer, esVeF&, Denceoeyeeo,
yebieueg Deewj nwojeyeeo) ceW en mesJee Jeeeg eot<eCe keer efveiejeveer
nsleg eejbYe keer ieF& nw~
Fve meYeer MenjeW ceW cegKe mLeeveeW hej mJeeeefuele GhekejCeeW mes nJee
keer iegCeJeee peebeer peeSieer leLee Gmekes heefjCeece cegKe eewjeneW hej
meerve mes eoefMe&le neWies~ meYeer MenjeW ceW kece mes kece 6-7

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 118

efveiejeveer keW neWies peneb en metekeebke eoefMe&le nesiee~

Fme metekeebke kes lenle Jeeeg iegCeJeee kees 6 esefCeeeW ceW he=Leke
jbieeW ceW (osKeW- yeekeme) efoKeeee peeSiee Deewj nj esCeer ceW mJeemLe
hej eYeeJeeW kee Yeer efpee nesiee efpememes ueesie mLeeveere mlej hej
mejuelee mes nJee keer iegCeJeee kees mecePe mekeW~
eefceke he mes otmejs ejCe ceW Fme mesJee kees osMe kes 22 jepeeW
keer jepeOeeefveeeW kes meeLe-meeLe 10 ueeKe mes DeefOeke pevemebKee
Jeeues (efceefueeve hueme) 46 MenjeW ceW Yeer eejbYe efkeee peeSiee~
meeLe ner mejkeej osMe kes 240 Deve MenjeW kees Yeer Fme metekeebke
kes lenle ueeves keer eespevee hej keee& kej jner nw leLee Deieues 5
Je<e& ceW nj ess Menj ceW Jeeeg eot<eCe keer efveiejeveer nesieer~
je^ere Jeeeg iegCeJeee metekeebke
je^ere Jeeeg iegCeJeee metekeebke kes lenle Dee" eot<ekeeWefveuebeyf ele Oetue keCeeW (PM10), met#ce Oetue keCeeW (PM2.5), veeF^eps eve
[eFDee@kemeeF[ (NO2), Deespeesve (O3), keeye&ve ceesveesDee@kemeeF[
(CO), meuhej [eFDee@kemeeF[ (SO2), Deceesefveee (NH3) Deewj
ues[ (Pb) keer GheefmLele cee$ee kes DeeOeej hej heefjJesMeer Jeeeg keer
iegCeJeee kee ceeheve kej 6 iegCeJeee mlej Deewj Gvekes he=Leke jbie
kees[ efveOee&efjle efkeS ieS nQ, pees efke Fme ekeej nQ1. Dee
(Good); nje, 2. meblees<eeo (Satisfactory); Oeeveer, 3.
efveebef$ele eot<eCe (Moderately Polluted); heeruee, 4. Kejeye
(Poor); veejbieer, 5. DeleefOeke Kejeye (Very Poor); ueeue
Deewj 6. efebleepeveke (Severe); kelLeF&/iee{e Yetje~

heee&JejCe : Deve cenJehetCe& leLe

Yeeieyelehegj ceiejce heefjeespevee

he. yebieeue kes megbojyeve keer cegKe Yetefce mes otj ueesefLeeve erhe
(Ske efvepe&ve erhe) kes heeme efmLele Yeeieyelehegj ceiejce heefjeespevee
keer veF& MegDeele iele efoveeW nhexesuee@peer (Herpetology) kes
efJeMes<e%eeW keer ceoo mes keer ieF&~
OeeleJe nw efke Yeeieyelehegj ceiejce heefjeespevee keer MegDeele
1970 kes oMeke ceW keer ieF& Leer, efpemekee GsMe Keejs heeveer ceW
ceiejceeW keer mebKee ceW Je=ef kejvee Lee~
Fme veF& MegDeele kes lenle peneb nhexesuee@peer kes efJeMes<e%eeW eje
megbojyeve kes Jeve DeefOekeeefjeeW kees Ske Je<e& kee #es$e eefMe#eCe
efoee ieee, JeneR epeveve ceW me#ece SJeb De#ece Deb[eW keer heneeve,
Deb[eW kes mebj#eCe nsleg JeeleeJejCe leweej kejves SJeb ceiejceeW kes
Deb[eW kees Ske$e efkeS peeves keer efJeefOe kes yeejs ceW cenJehetCe&
peevekeeefjeeb Yeer eoeve keer ieF~
veF& MegDeele kes Dehesef#ele heefjCeece efceueves Meg nes ieS nQ~ Deye
Deb[eW kes mebj#eCe ceW 30 keer Je=ef ope& keer ieF& nw~ en Je=ef
hetJe& kes 40 keer leguevee ceW ye{kej 70 nes ieF& nw~

Yeejle eje efceveeceelee mebefOe hej nmlee#ej

Yeejle eje 30 efmelebyej, 2014 kees heejs (Mercury) Deewj

Gmekes eewefiekeeW kes ceeveJe mJeemLe SJeb heee&JejCe hej he[ves Jeeues
og<eYeeJeeW kees jeskeves mebyebOeer cenJehetCe& Debleje&^ere efceveeceelee
mebefOe (Minamata Convention) hej nmlee#ej kej efoS ieS~

mebege je^ keer Fme JeweMf Jeke heee&JejCe mebeOf e kee veece peeheeve kes
efceveeceelee Menj hej DeeOeeefjle nw peneb meJe&eLece 1956 ceW heejs kes
Ieeleke efJe<ewues eYeeJe kes mee#e (efpememes ye[s mlej hej ueesieeW keer ce=leg
leLee Deve Meejerejf ke og<eYeeJe eLee-ef kee OegOb eueeheve, efpee SJeb
neW" keer megVelee, uekeJee Deeefo GlheVe ngS Les) meeceves DeeS Les~
efceveerceelee mebefOe hej peeheeve kes kegceeceeses Menj ceW 10 Deketyej,
2013 kees mebege je^ kes 128 meome osMeeW eje nmlee#ej
efkeS ieS Les leLee Deye leke 12 nmlee#ejkelee& osMeeW eje Fme
mebefOe kee DevegmeceLe&ve efkeee pee egkee nw~ en mebefOe vetvelece 50
osMeeW eje Fmekes DevegmeceLe&ve kes 90 efoveeW yeeo ueeiet nesieer~
efceveerceelee mebefOe kes lenle Yeejle kees heejs kes Glme&peveeW hej efveeb$eCe
Deewj Gmes kece kejves nsleg veS efJeegle mebeb$eeW kes meboYe& ceW 5 Je<e&
leLee Jele&ceeve efJeegle mebeb$eeW kes meboYe& ceW 10 Je<e& kee mecee
efceuesiee~

FveefJeme hees&ue : 17 hejJejer, 2016 kees keWere heee&JejCe

ceb$eer ekeeMe peeJe[skej ves FveJeeejceW FvheecexMeve efmemce
(Environment Information System-ENVIS) heesu& e ueebe
efkeee~ Fmekes peefjS osMe Yej ceW heee&JejCeere meteveeDeeW kees
Fkee kej meceefvJele efkeee peeSiee~
peueJeeeg heefjJele&ve hej meneesie mecePeewlee : 12 hejJejer,
2016 kees kevee[e kes efJevehesie ceW Deeeesefpele Gejer Decesefjkeer
osMeeW kes Tpee& cebef$eeeW keer yew"ke ceW peueJeeeg heefjJele&ve hej meneesie
nsleg kevee[e, mebege jepe Decesefjkee SJeb cesefkemekees kes ceOe
mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle ngDee~
pebieueer megDej GejeKeb[ ceW Kelejveeke pebleg Ieesef<ele :
hejJejer, 2016 ceW heee&JejCe, Jeve SJeb peueJeeeg heefjJele&ve
ceb$eeuee ves GejeKeb[ ceW pebieueer megDej (Sus Scrofa) kees Ske
Je<e& kes ueS Kelejveeke pebleg (Vermin) Ieesef<ele efkeee~
heefjeespevee nefjle yebojieen : 19 peveJejer, 2016 kees
efMeefhebie ceb$eeuee ves osMe kes meYeer ecegKe yebojieeneW kees mJe Deewj
nefjeeueer ege kejves kes efueS heefjeespevee nefjle yebojieen keer
MegDeele keer~ Fmekes ceeOece mes oes ecegKe henueeW keer MegDeele
keer ieF& nw~ henueer nefjle yebojieen henue kes peefjS yebojieen kes
heee&JejCe kees megjef#ele SJeb mebJeef&le kejves kee eeeme efkeee
peeSiee leLee otmejer mJe Yeejle DeefYeeeve keer henue kes ceeOece
mes yebojieeneW kees mJe SJeb meeQoe&ege efkeee peeSiee~
eLece [e@efuheve efjpeJe& : iebiee veoer ceW jnves Jeeueer mebkeemle
[e@efuheveeW kes efueS MeerIe ner heefece yebieeue ceW osMe kee eLece
meecegoeefeke efjpeJe& Keesuee peeSiee~ en efveCe&e keesuekeelee kes
Jeve peerJe yees[& kes DeefOekeeefjeeW eje 8 Deketyej, 2015 kees
efueee ieee~
oeseebie Peerue (veieeueQ[) : Decegj yeepe heef#eeeW kes eJeeme kes
efueS efJeKeele veieeueQ[ keer oeseebie Peerue kees Fkees-hee&ve #es$e
kes he ceW efJekeefmele efkeS peeves kee efveCe&e keWere heee&JejCe
ceb$eeuee eje efueee ieee nw~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 119

efjheesX/metekeebke, 2015-16
efjhees/& metekeebke

peejerkelee& mebmLee/mebie"ve
(peejer kejves keer efleefLe)

Debleje&e^ r e yeewe
f ke mebheoe
DeefOekeej metekeebke

JeweMf Jeke yeewe

f ke mebheoe keW

(International Inte-

-18 hejJejer, 2016

meefcceefuele osMe/ Meer<e& mLeeve

DeLe&JeJemLeeSb Jeeues osMe

38. JesvespegSuee

37

22. eerve

178

1. nebiekeebie
2. efmebieehegj
3. vetpeerueQ[
4. efmJedpejueQ[
5. Dee@m^es uf eee

178. G. keesejf ee
177. keetyee
176. JesvespegSuee
175. efpecyeeyJes
174. legke&cesevf emleeve

123

93. eeruebkee
97. Yeteve
126. heeefkemleeve
137. yeebiueeosMe
144. eerve
151. vesheeue

168

1. [sveceeke&
2. efheveueQ[
3. mJeer[ve
4. vetpeerueQ[
5. veerojueQ[md e

167 meesceeefueee,
167 G. keesejf ee
166. Deheieeefvemleeve
165. met[eve
163. o. met[eve

76

27. Yeteve
83. eeruebkee
83. eerve
130. vesheeue
117. heeefkemleeve
139. yeebiueeosMe
147. ceebceej

145

1. DeeFmeueQ[
2. veeJex
3. efheveueQ[
4. mJeer[ve
5. DeeejueQ[

145. eceve
144. heeefkemleeve
143. meerejf ee
142. ee[
141. F&jeve

108

118. Yeteve
144. heeefkemleeve
91. eerve
84. eeruebkee

Rights Index) , 2016

- EFI), 2016

(Corruption

^emb ehesjmW eer FbjvesMeveue

(TI)- 27 peveJejer, 2016

Perception
Index-CPI), 2016

iueesyeue peW[j iewhe Fb[ks eme efJeMJe DeeefLe&ke cebe

-2015 (Global
18 veJebyej] 2015

Yeejle kes he[esmeer

osMeeW kes mLeeve/jQke

1. Decesejf kee
2. efyevs e
3. pece&veer
4. eebme
5. mJeer[ve

llectual Property

Yeeeej yeesOe metekeebke

Yeejle kee
mLeeve/jQke

38

(GIPC)

DeeefLe&ke mJeleb$elee
efo nsejf spe heeGb[Ms eve
metekeebke (Economic SJeb Jeeue m^er peve&ue
Freedom Index
- 1 hejJejer, 2016

efvecvelece mLeeve
Jeeues osMe

Gender Gap Index)

iueesyeue sjefjp]ce
Fb[ks eme, 2015

Fbmerd et hee@j Fkeesvee@ecf ekeme

Sb[ heerme-17 veJebyej, 2015

162

1. Fjeke
2. Deheieeefvemleeve
3. veeFpeerejf ee
4. heeefkemleeve
5. meerejf ee

124. peeefcyeee
124. efJeSleveece
124. Gpeyesekf emleeve
124. GiJes

22. eerve
25. yeebiueeosMe
32. vesheeue
107. Yeteve
42. eeruebkee

uesieece mece=e
f metekeebke

uesieece Fbmerd et
-2 veJebyej, 2015

142

1. veeJex
2. efmJedpejueQ[
3. [sveceeke&
4. vetpeerueQ[
5. mJeer[ve

142. meWu^ e Deeerkeve

efjheefyueke
141. Deheieeefvemleeve
140. nwleer
139. ee@[
138. yeg[b er

99

52. eerve
61. eeruebkee
89. vesheeue
103. yeebiueeosMe
130. heeefkemleeve

efJeMJe yeQke SJeb Debleje&e^ r e efJee

efveiece-28 Dekeyt ej, 2015

189

1. efmebieehegj
2. vetpeerueQ[
3. [sveceeke&
4. o. keesefjee
5. nebiekeebie

189. o. met[eve
188. ueereyf eee
187. Fjeref ^ ee

130

84. eerve
99. vesheeue
107. eeruebkee
138. heeefkemleeve
174. yeebiueeosMe

(Legatum Prosperity Index-LPI),

2015

F&pe Dee@he [tFib e efyepevesme

Fb[ks eme, 2015

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& /

120

efjhees/& metekeebke

peejerkelee& mebmLee/mebie"ve
(peejer kejves keer efleefLe)

meefcceefuele osMe/ Meer<e& mLeeve

DeLe&JeJemLeeSb Jeeues osMe

efvecvelece mLeeve
Jeeues osMe

Yeejle kee
mLeeve/jQke

Yeejle kes he[esmeer

osMeeW kes mLeeve/jQke

iueesyeue Spe Jee@e Fb[ks eme nsuheSpe FbjvesMeveue Deewj

2015
mebege je^ pevemebKee kees<e
-Dekeyt ej, 2015

96

1. efmJedpejueQ[
2. veeJex
3. mJeer[ve
4. pece&veer
5. kevee[e

96. Deheieeefvemleeve
95. ceueeJeer
94. ceespeebeyf eke
93. Jesm yeQke Deewj ieepee

71

46 eeruebkee
52. eerve
70. vesheeue
92. yeebiueeosMe

JeweMf Jeke YetKe metekeebke

FbjvesMeveue het[ hee@euf emeer

efjmee& Fbmerdet (IFPRI)
-13 Dekeyt ej, 2015

104

1. kegJewle
2. meGoer Dejye
3. legkeea
4. mueesJeeke efjheefyueke
5. jesceeefveee

104. mes. Deeerkeve efj.

103. ee[
102. peeefcyeee
101. efleceesj uesmles

80

21. eerve
58. vesheeue
65. ceebceej
69. eeruebkee
93. heeefkemleeve

141

1. efmJedpejueQ[
2. et.kes.
3. mJeer[ve
4. veerojueQ[md e
5. etSmeS

141. met[eve
140. esiees
139. efieveer
138. ceebceej
137. eceve

81

Index-2015)

keejvesue efJeMJeefJeeeuee
SJeb efJeMJe yeewe
f ke mebheoe
mebie"ve (WIPO)
-17 efmelebyej, 2015

29. eerve
85. eeruebkee
121. Yeteve
129. yeebiueeosMe
131. heeefkemleeve
135. vesheeue

efyepevesme eesLe
FveJee@ejceW-2015

eeb Leeve&ve
-16 efmelebyej, 2015

60

1. efmebieehegj
2. Fpejeeue
3. Dee@m^es uf eee
4. efheveueQ[
5. mJeer[ve

60. Deupeerejf ee
59. veeFpeerejf ee
58. DepeXervee
57. JesvespegSuee
56. etesve

34

14. eerve
55. heeefkemleeve

JeweMf Jeke Meebelf e metekeebke

Fbmerd et hee@j Fkeesvee@ecf ekeme

Sb[ heerme
-17 petve, 2015

162

1. DeeFmeueQ[
2. [sveceeke&
3. Dee@emf ^ee
4. vetpeerueQ[
5. efmJedpejueQ[

162. meerejf ee
161. Fjeke
160. Deheieeefvemleeve
159. o. met[eve
158. ceOe Deeerkeer
ieCejepe

143

18. Yeteve
62. vesheeue
84. yeebiueeosMe
114. eeruebkee
124. eerve
130. ceebceej
154. heeefkemleeve

hee@jvs e hee@euf emeer Deewj efo heb[

hee@j heerme-petve, 2015

178

1. oef#eCeer met[eve
2. meesceeefueee
3. ceOe Deeerkeer
ieCejepe
4. met[eve
5. [er.Deej. keebiees
(meJee&eOf eke DeefmLej osMe)

178. efheveueQ[
177. mJeer[ve
176. veeJex
175. [sveceeke&
174. uekepeceyeie&
(meJee&eOf eke efmLej osMe)

68

8. Deheieeefvemleeve
13. heeefkemleeve
32. yeebiueeosMe
34. eeruebkee
36. vesheeue
74. Yeteve
83. eerve

mesJe efo efeu[^vs e eje peejer

ms Dee@he efo Jeu[dme&
ceome& efjhees& ceW
emlegle-5 ceF&, 2015

179

1. veeJex
2. efheveueQ[
3. DeeFmeueQ[
4. [sveceeke&
5. mJeer[ve

179. meesceeefueee
178. [erDeej keebiees
177. ceOe Deeerkeer
ieCejepe
176. ceeueer
175. veeFpej

140

61. eerve
92. eeruebkee
114. vesheeue
122. Yeteve
130. yeebiueeosMe
149. heeefkemleeve
152. Deheieeefvemleeve

(Global Hunger
Index-GHI)

2015
JeweMf Jeke veJeeeej
metekeebke-2015
(Global Innvoation

(Global Peace
Index-GPI), 2015

DeefmLej je^ metekeebke

(Fragile State
Index), 2015

ceoj Fb[ks eme

(Mother
Index), 2015

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& /

121

iueesyeue Fkeesvee@efceke ee@mheskedme efjhees&

6 peveJejer, 2016 kees efJeMJe yeQke (World Bank) eje Deheveer ceener efjhees&
JewefMJeke DeeefLe&ke mebYeeJeleeSb (GEP : Global Economic Prospects)
kee veJeervelece mebmkejCe peejer efkeee ieee~
Fme efjhees& kes Devegmeej Je<e& 2016 ceW JewefMJeke DeLe&JeJemLee keer Je=ef oj 2.9
eefleMele ner jnves kee Devegceeve Jee efkeee ieee nw~ en Je=e
f oj 2015 keer 2.4
eefleMele keer Je=ef oj mes DeefOeke nw~
eerve ceW Je=e
f oj kes 2015 kes 6.9 eefleMele mes Iekej 2016 ceW 6.7 eefleMele
SJeb 2017 ceW 6.5 eefleMele ner jnves kee hetJee&vegceeve nw, pees efke 1990 mes eerve keer
DeLe&JeJemLee kee meyemes Kejeye efve<heeove nw~
Fme efjhees& kes Devegmeej Yeejle keer Je=e
f oj 2016 ceW 7.8 eefleMele leLee Deieues oes Je<eeX
(2017 SJeb 2018) ceW 7.9 eefleMele kes yesnlej mlej hej jnves keer eleeMee nw~
GuuesKeveere nw efke peveJejer-ceee&, 2015 keer efleceener kes oewjeve 7.5 eefleMele keer
Je=ef oj kes meeLe Yeejle, eerve (7 eefleMele) kees heers es[les ngS GYejleer yeepeej
DeLe&JeJemLeeDeeW ceW efJekeeme oj kes meboYe& ceW Meer<e& mLeeve hej Dee ieee Lee Deewj leYeer mes
en efmLeefle yeveer ngF& nw~

efJekeemeMeerue osMeeW mes keeues Oeve kee eJeen

9 efomebyej, 2015 kees JeeefMebieve efmLele efLebke Qke iueesyeue heeFveWeMf eeue Fberef eer
efJekeemeMeerue osMeeW mes DeJewOe efJeeere eJeen 2004-2013 efjhees&
peejer keer ieF&~
Fme efjhees& kes Devegmeej efJeiele Ske oMeke ceW efJekeemeMeerue Deewj GYejleer ngF& DeLe&JeJemLeeDeeW
mes keeues Oeve kes eJeen ceW DeefleMee Je=e
f ngF& nw~ Je<e& 2004 ceW en peneb 465.3
efyeefueeve [e@uej Jeeef<e&ke Lee JeneR 2013 ceW en 1.1 ef^efueeve [e@uej kes mlej hej
henbg e ieee~
2004-2013 kes oewjeve keeues Oeve kes eJeen ceW eerve Meer<e& mLeeve hej jne peneb mes
Fme DeJeefOe ceW 1.39 ef^efueeve [e@uej (139 efyeefueeve [e@uej Jeeef<e&ke) keer jeefMe
yeenj ieF&~ eerve kes yeeo Fme meboYe& ceW 1.04 ef^efueeve [e@uej kes meeLe me otmejs
mLeeve hej leLee 0.53 efe^ uf eeve [e@uej kes meeLe cesekf emekees leermejs mLeeve hej nQ~ DeJewOe
efJeeere eJeen kes meboYe& ceW 2004-2013 DeJeefOe ceW 0.51 ef^efueeve [e@uej
(51.03 efyeefueeve [e@uej Jeeef<e&ke) kes meeLe Yeejle kee eewLee mLeeve nw~
ceeveJe efJekeeme efjhees&, 2015

(GFI) eje

ceeveJe efJekeeme efjhees& (Human Development Report) Je<e& 1990 mes

mebege je^ efJekeeme keee&ece (UNDP) eje meeceevele: Jeeef<e&ke DeeOeej hej peejer
keer peeleer nw~
ceeveJe efJekeeme efjhees& kee veJeervelece 24Jeeb mebmkejCe (HDR, 2015) 14 efomebyej,
2015 kees Deefome Deyeeyee (FefLeeesefheee) ceW peejer efkeee ieee nw, efpemekee keWere
efJe<ee/Meer<e&ke nw ceeveJe efJekeeme kes efueS keee& (Work for Human
development)~
ceeveJe efJekeeme efjhees,& 2015 ceW emlegle ceeveJe efJekeeme metekeebke (HDI) kes lenle
188 osMeeW kees Je<e& 2014 kes Deebke[eW kes DeeOeej hej meteerye efkeee ieee nw~ Fmekes
lenle HDI keer ef mes veeJex (HDI ceeve 0.944) kees hegve: Meer<e& mLeeve eehle ngDee
nw peyeefke meyemes efveeues mLeeve hej veeFpej (HDI ceeve 0.348) nw~
ceeveJe efJekeeme efjhees,& 2015 ceW Yeejle kees ceOece ceeveJe efJekeeme Jeeues osMeeW keer
esCeer ceW mLeeve efoee ieee nw leLee Yeejle 0.609 HDI ceeve (2014 kes Deebke[eW
kes lenle) kes meeLe 130JeW mLeeve hej nw~ HDR 2014 ceW emlegle Je<e& 2013 kes
Deebke[eW kes lenle Yeejle 187 osMeeW ceW 135JeW ece (HDI ceeve 0.586 kes meeLe)
hej Lee~
Deve efyekeme osMeeW keer efmLeefle HDI, 2015 ceW Fme ekeej nwme (50Jeeb mLeeve),
yeepeerue (75Jeeb mLeeve), eerve (90Jeeb mLeeve) SJeb oef#eCe Deeerkee (116Jeeb mLeeve)~

mhe nw efke ceeveJe efJekeeme kes meboYe& ceW Fve osMeeW kee eoMe&ve Yeejle mes keneR yesnlej nw~
eerve kes Deefleefje Yeejle kes Deve he[esmeer osMeeW ceW eeruebkee (73Jeeb mLeeve) leLee
ceeueoerJe (104Jeeb mLeeve) keer efmLeefle Yeejle mes yesnlej nw peyeefke Yeteve (132JeeR
jQke), yeebiueeosMe (142JeeR jQke), vesheeue (145JeeR jQke), heeefkemleeve (147JeeR jQke)
leLee DeHeieeefvemleeve (171JeeR jQke) Fme meboYe& ceW Yeejle mes efvecve efmLeefle ceW nQ~
ceeveJe efJekeeme efjhees,& 2015 ceW emlegle yengDeeeeceer efveOe&velee metekeebke (MPI : en
10 Jebeve mebkeslekeeW kes DeeOeej hej eehle efkeee peelee nw) kes lenle Yeejle kee MPI
ceeve 0.282 (Je<e& 2005/2006 kes efueS) nw leLee eneb efJeMJe kes meJee&efOeke
mebKee ceW yengDeeeeceer efveOe&ve (osMe keer kegue pevemebKee kes 55.3 eefleMele) nQ~
cetuele: en eceMe: 0.283 SJeb 53.7 eefleMele Deekeefuele Lee leLee Jebeve mebkeslekeeW
keer heefjYee<eeDeeW ceW keeflehee heefjJele&veeW kes keejCe en Deblej nw~
F&pe Dee@he [tFbie efyepevesme efjhees&
l
efJeMJe yeQke eje Yeejleere Geesie heefjmebIe (Confederation of Indian
IndustryCII) kes meneesie mes leweej keer ieF& F&pe Dee@he [tFbie efyepevesme efjhees&
(Ease of doing Busines Report) 14 efmelebyej, 2015 kees peejer keer ieF&~
l
efjhees& ceW 71.14 mkeesj kes meeLe iegpejele jepe henues heeeoeve hej nw~ eeveer en
jepe Jeeheej kejves keer ef< mes Yeejle kee DeeCeer jepe nw~
l
Fme meboYe& ceW DeebOe eosMe (70.12 mkeesj), PeejKeC[ (63.09 mkeesj), eermeie{
(62.45 mkeesj) SJeb ceOe eosMe (62.00 mkeesj) eceMe: otmejs, leermejs SJeb eewLes
heeeoeve hej nQ, JeneR Gej eosMe (47.37 mkeesj), hebpeeye (36.73 mkeesj) SJeb
efyenej (16.41 mkeesj) kes meeLe omeJeW, meesuenJeW SJeb 21JeW heeeoeve hej nQ~
01.23 mkeesj kes meeLe DeCeeeue eosMe meyemes efveeues heeeoeve hej nw~

Debkee[ keer efJeMJe efveJesMe efjhees&

24 petve, 2015 kees mebege je^ Jeeheej SJeb efJekeeme meccesueve (UNCTAD) ves
efJeMJe efveJesMe efjhees& (World Investment Report) peejer keer~ Fme efjhees&
kes Devegmeej Yeejle hegve: efJeMJe kes meyemes Deeke<e&ke 10 efveJesMe mLeueeW ceW Meeefceue nes
ieee nw~
efjhees& kes Devegmeej Yeejle ceW Je<e& 2014 ceW 34 Dejye [e@uej (22 eefleMele Je=ef)
kee efJeosMeer efveJesMe ngDee efpememes Jen efveJesMe Deekeef<e&le kejves Jeeues osMeeW keer keleej ceW
9JeW mLeeve hej henbge ieee~ Debkee[ eje peejer Fme efjhees& ceW She[erDeeF& DebleJee&n
Jeeues Meer<e& heebe osMe eceMe: eerve, nebiekeebie (eerve), Decesejf kee, etkes Je efmebieehegj nQ~

Yeejle ceW yeewefke mebheoe DeefOekeej efjhees&

petve, 2015 kes leermejs mehleen ceW Fbe[f ee yee[b FefkeJeer heeGb[Ms eve (DeeF&yeerFS& he)
ves Je<e& 2013-14 kes oewjeve Yeejle ceW oeefKeue efkees iees yeewefke mebheoe DeefOekeejeW
(DeeF&heerDeej) mebyebOeer efjhees& peejer keer~ efjhees& kes Devegmeej ceneje^ jepeeW ceW Fme meteer
ceW meyemes Thej nw leLee yebieueg MenjeW ceW meyemes Thej nw~
efJeMJe ceW meeceeefpeke megj#ee mebpeeueeW keer efmLeefle, 2015
l
7 pegueeF&, 2015 kees efJeMJe yeQke eje efo ms Dee@he meesMeue mesheer vesmd e (meeceeefpeke
megj#ee mebpeeueeW keer efmLeefle), 2015 veeceke efjhees& peejer keer ieF&~ Fme efjhees& kes Devegmeej
efJeMJe kes heebe meJee&eOf eke Je=no meeceeefpeke megj#ee mebpeeue keee&eceeW ceW mes meYeer ceOece-Deee
osMeeW (eerve, Yeejle, oef#eCe Deeerkee Deewj FefLeeesehf eee) ceW eueeS pee jns nQ Deewj Fvekeer
hengb e 526 efceefueeve (52.6 kejes[ ) JeefeeeW leke nw~
l
Fme efjhees& kes Devegmeej Yeejle kes eeceerCe efJekeeme ceb$eeuee eje mebeeefuele cenelcee
ieebOeer je<^ere eeceerCe jespeieej ieejber DeefOeefveece (MNREGA) efJeMJe kee
meJee&efOeke Je=no meeJe&peefveke jespeieej keee&ece nw pees efke 182 efceefueeve (18.2
kejes[ ) ueeYeeefLe&eeW kes meeLe osMe keer ueieYeie 15 eefleMele pevemebKee kees meeceeefpeke
megj#ee mebpeeue GheueyOe keje jne nw~
l
Yeejle kes mJeemLe SJeb heefjJeej keueeCe ceb$eeuee keer peveveer megj#ee eespevee (JSY)
78 efceefueeve (7.8 kejes[ ) ueeYeeefLe&eeW kes meeLe efJeMJe kee meMele& vekeo nmleeblejCe

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& /

122

l
l

(keb[erMeveue kewMe ^emb eheme&) Jeeuee meyemes ye[e meeceeefpeke megj#ee keee&ece nw~
Yeejle kes ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eeuee keer ceOeeve Yeespeve eespevee (Mid-day
Meal Scheme) kees efJeMJe kee meyemes ye[e mketue Yeespeve keee&ece ceevee ieee nw
pees ueieYeie 105 efceefueeve (10.5 kejes[ ) ueeYeeefLe&eeW kees ueeYe eoeve kej jne nw~
Fmekes Deefleefje Yeejle kes eeceerCe efJekeeme ceb$eeuee keer Fbeof je ieebOeer je<^er e Je=eJemLee
heWMeve eespevee (IGNOAPS) kees efyevee Mele& vekeo nmleeblejCe Jeeuee efJeMJe kee
otmeje meyemes ye[e meeceeefpeke megj#ee keee&ece ceevee ieee nw~
efJeMJe kes meJe&keeefueke 10 meJee&efOeke Oeveer Jeefe
pegueeF&-Deble, 2015 ceW eFce cewiepeerve eje efJeMJe kes meJe&keeefueke 10
meJee&efOeke Oeveer JeefeeeW keer meteer peejer keer ieF& nw~
Fme meteer kes Devegmeej efcyeket (Jele&ceeve ceeueer, heefMece Deeerkee) kes mecee
cevemee cetmee (1280-1337 F&.) Deye leke kes meyemes Oeveer Jeefe Les pees Deheves
meeceepe ceW efJeMeeue mJeCe& Glheeove kes eueles Deheej mebheoe kes mJeeceer Les~ jesceve
meeceepe kes Meemeke Deeiemme meerpej (63 F&.het.14 F&.) kees Fme
meteer ceW otmeje leLee eerve kes Meebie JebMe kes Meemeke Mesve peebie (1048
1085 F&.) kees leermeje mLeeve eehle ngDee nw~
Yeejle kes ceneve cegieue mecee Dekeyej (15421605 F&.) kees efJeMJe kes
meJe&keeefueke OeefvekeeW ceW eewLee mLeeve eoeve efkeee ieee nw~ veewJeW mLeeve hej
Decesejf kee kes efyeue iesmd e (ceeFeesmee@he kes mebmLeeheke; pevce1955 F&.) nQ
pees efke Fme meteer ceW Meeefceue Skecee$e peereJf ele Jeefe nQ~

efJeMJe ceW Keee Demegj#ee keer efmLeefle, 2015

l
29 ceF&, 2015 kees mebege je<^ kes efvekeee Keee SJeb ke=ef<e mebie"ve (FAO :
cegKeeuee-jesce) eje Deheveer Jeeef<e&ke efjhees& efJeMJe ceW Keee Demegj#ee keer efmLeefle (The
State of Food Insecurity in the World), 2015 peejer keer ieF&~
l
Fme efjhees& kes Devegmeej Je<e& 1990-92 ceW ogevf eee ceW YetKe-heere[f le ee ienve Deuheheese<f ele
ueesieeW keer mebKee 1 efyeefueeve (1000 efceefueeve/1 Dejye) Leer pees 2014-15 ceW
Iekej 795 efceefueeve kes mlej hej nw~
l
SheSDees kes Deekeueve kes Devegmeej Yeejle ceW YetKe-heere[f le ueesieeW keer mebKee 201415 ceW 194.6 efceefueeve nw pees efke efJeMJe ceW meJee&eOf eke nw~
l
Yeejle Deewj eerve kes yeeo 2014-15 ceW efJeMJe ceW YetKe-heere[f le ueesieeW keer meJee&eOf eke
mebKee Jeeues osMe eceMe: nQheeefkemleeve (41.4 efceefueeve), FefLeDeesehf eee (31.6
efceefueeve), yeebiueeosMe (26.3 efceefueeve), Fb[esveseMf eee (19.4 efceefueeve), lebpeeefveee
(16.8 efceefueeve), efheueerheeRme (13.7 efceefueeve), veeFpeerejf ee (12.9 efceefueeve)
Deewj Gejer keesejf ee (10.5 efceefueeve)~
Deve efjheesX

Smeesewce keer jespeieej me=peve hej efjhees& : 5 hejJejer, 2016 kees Smeesemf eSs[
eQyeme& Dee@he keeceme& Sb[ Fb[m^er Dee@he Fbe[f ee (Smeesewce) kes eje peejer Ske efjhees&
kes Devegmeej Je<e& 2016 ceW osMe kes F&-keeceme& #es$e ceW 2.5 ueeKe jespeieej me=epf ele neWies~
efjhees& kes Devegmeej Je<e& 2009 ceW F&-keeceme& #es$e kee yeepeej 3.8 Dejye [e@uej kee Lee
pees Je<e& 2014 ceW ye{kej 17 Dejye [e@uej nes ieee~ Fmekes Je<e& 2016 leke 23
Dejye [e@uej henbg eves keer Gcceero nw~ efjhees& kes Devegmeej Jele&ceeve ceW F&-keeceme& kes #es$e
ceW 3.5 ueeKe ueesie keece kej jns nQ~
iueesyeue ye[&ve Dee@he ef[peer]pe eespeske efjhees& : hejJejer, 2016 ceW Decesejf kee
ceW peejer Fme efjhees& kes Devegmeej ogevf eee ceW nj Je<e& 55 ueeKe mes peeoe ueesieeW keer ce=leg
Jeeeg eot<eCe mes nesleer nw~ FveceW mes Yeejle ceW 13 ueeKe leLee eerve ceW 16 ueeKe ce=leg
eefleJe<e& nesleer nw~

je^er e Jeeeg iegCeJeee meteer : peveJejer, 2016 ceW keWere eot<eCe efveeb$eCe yees[&
(meerheermeeryeer) ves Yeejle kes 24 MenjeW kes efueS je^er e Jeeeg iegCeJeee meteer (SkeetDeeF&)
peejer keer~ Fme meteer ceW JeejeCemeer eLece Deewj cegpehehejhegj (efyenej) efleere-iebYeerj he
mes eote<f ele esCeer ceW nQ~ meteer ceW hejeroeyeeo (nefjeeCee) leermejs, hevee (efyenej) eewLes
SJeb Deeieje (G. e.) heebeJeW mLeeve hej nQ~

ef[efpeue ueeYeebMe hej efJeMJe yeQke keer efjhees& : 14 peveJejer, 2016 kees
efJeMJe yeQke eje ef[efpeue ueeYeebMe (Digital Dividends) hej efJeMJe efJekeeme
efjhees&-2016 peejer keer ieF&~ ef[efpeue ueeYeebMe mes leelhee& ef[efpeue lekeveerke kes
eeesie mes efJekeeme, jespeieej SJeb mesJee kees ye{eJee efceuevee nw~ efjhees& kes Devegmeej ogevf eee
keer 40 heermeoer mes Yeer DeefOeke Deeyeeoer keer henbge Fbjves leke nw~ efheues Ske
oMeke ceW Fbjves GheYeeseeDeeW keer mebKee 1 efyeefueeve (2005) mes ye{kej 3.2
efyeefueeve (2015) leke nes ieF& nw~ efJeMJe ceW Fbjves GheYeeseeDeeW keer mebKee meyemes
DeefOeke eerve ceW leLee otmejs mLeeve hej mebege jepe Decesejf kee ceW nw~ Yeejle Fme meboYe&
ceW efJeMJe ceW leermejs mLeeve hej nw~

Dee@kemehesce keer mecheefe hej efjhees& : peveJejer, 2016 ceW Debleje&e^ r e iewj mejkeejer
mebmLee Dee@kemehesce ves Sve Fkeesvee@ceer hee@j o Jeve hejmeW veece mes efJeMJe ceW mecheefe kes
mebkesCe hej Ske efjhees& peejer keer~ efjhees& kes Devegmeej efJeMJe keer DeeOeer mecheefe SJeb
mebmeeOeveeW hej efJeMJe kes Meer<e& 62 JeefeeeW kee keypee nw peyeefke ogefveee kes Ske
heermeoer ueesieeW kes heeme 99 heermeoer ueesieeW mes peeoe mecheefe nw~ Je<e& 2011 ceW ogevf eee
kes DeeOes mebmeeOeve 388 JeefeeeW kes heeme Les~ Je<e& 2014 ceW en Deebke[e 80 leLee
Je<e& 2015 ceW 62 jn ieee~

hee@etv& e Fbe[
f ee keer osMe keer 500 Meer<e& kebheefveeeW keer meteer : 24 efomebyej,
2015 kees hee@etv& e Fbe[f ee ves Yeejle keer Meer<e& 500 kebheefveeeW keer Jeeef<e&ke meteer hee@e&vt e
Fbe[f ee-500 veece mes peejer keer~ Fme meteer ceW Fbe[f eve Dee@eue keejheesjMs eve (DeeF&Deesmeer)
kegue 451911 kejes[ heS kes Jeeef<e&ke jepemJe kes meeLe osMe keer meyemes ye[er kebheveer nw~
efjueeebme Fb[m^epr e meteer ceW otmejs leLee ee ceesme& leermejs mLeeve hej nw~

Yeejle keer Meer<e& 50 keejesyeejer ceefnueeSb : 8 veJebyej, 2015 kees hee@e&tve

Fbe[f ee eje Yeejle keer Meer<e& 50 keejesyeejer ceefnueeDeeW keer meteer ceW SmeyeerDeeF& ecegKe
DeOebleer Yeeeee&, henues, DeeF&meerDeeF&meerDeeF& yeQke keer eboe keesej otmejs leLee
Sefkememe yeQke keer efMeKee Mecee& leermejs mLeeve hej jneR~

iueesyeue Mesheme& SvegDeue meJex-2015 : 28 Dekeyt ej, 2015 kees peejer Jeu[&
Fkeesvee@ecf eke heesjce ([yuetFS& he) kes iueesyeue Mesheme& SvegDeue meJex 2015 kes Devegmeej
efJeMJe ceW meyemes hemeboeroe nmleer oef#eCe Deeerkee kes efoJebiele je^heefle vesumeve ceb[us ee nQ~ heeshe
eebemf eme otmejs leLee smuee ceesme& kes meerFD& ees Fueesve cemke leermejs mLeeve hej nQ~ cenelcee
ieebOeer Fme meteer ceW eewLes mLeeve hej, efyeue iesmd e heebeJesb SJeb yejeke Deesyeecee "W mLeeve hej
nQ~ Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer Fme meteer ceW omeJesb mLeeve hej nQ~
Oece& YeejleereeW kes efueS cenJehetCe& : efomebyej, 2015 kes Deble ceW peejer het
efjmee& meWj keer efjhees& ceW ogevf eee kes efJeefYeVe osMeeW kes veeieefjkeeW kes Oece& mebyebOeer vepeefjS
kees yeleeee ieee~ efjhees& kes Devegmeej Yeejle ceW 80 heermeoer ueesieeW ves peerJeve ceW Oece& keer
cenJehetCe& Yetecf ekee kees mJeerkeej efkeee~ efjhees& ceW meyemes DeefOeke FefLeeesehf eee (98)
leLee mesvesieue (97) ceW ueesieeW ves Oece& keer Yetecf ekee kees efvepeer peerJeve ceW mJeerkeej efkeee
leLee meyemes kece Ssmes ueesie eerve (03) SJeb peeheeve (11) ceW nQ~
heesyme& keer SefMeee kes meyemes Deceerj JeefeeeW keer meteer : 8 Deketyej,
2015 kees heesyme& heef$ekee eje SefMeee kes kegue 50 Deceerj heefjJeejeW keer meteer peejer
keer ieF&~ Fme meteer ceW Meer<e& ome mLeeve ceW mes leerve Yeejleere heefjJeej nQ~ Debyeeveer heefjJeej
meteer ceW leermejs mLeeve hej nw~ Depeerpe escepeer SJeb meeFjme efceeer heefjJeej Meer<e& ome ceW
Deve Yeejleere heefjJeej nQ~ meteer ceW meyemes Thej oef#eCe keesejf ee kee ueer heefjJeej nw~
Jeu[& etefveJeefme&er jQekf ebie ceW Yeejle kes oes mebmLeeve : efmelebyej, 2015 kes otmejs
mehleen ceW keetSme Jeu[& etefveJeefme&er jQefkebie eje efJeMJe kes e@he-200 mebmLeeveeW keer
jQefkebie peejer keer ieF&~ FmeceW Yeejle kes oes mebmLeeve eceMe: Fbef[eve Fbmerdet Dee@he
meeFbme (IISc), yebieueg 147JeW mLeeve hej leLee Fbe[f eve Fbmeret Dee@he skeveesuee@peer
(IIT), efouueer 179JeW mLeeve hej jKes ieS~ jQekf ebie ceW henues mLeeve hej cesmeeegmesmd e
Fbmerdet Dee@he skeveesuee@peer (MIT) leLee otmejs mLeeve hej neJe[& etefveJeefme&er nw~

Fbjves js[ervesme Fb[skeme : hejJejer, 2016 kes otmejs mehleen ceW Fbjves Sb[
ceesyeeFue Smeesemf eSMeve Dee@he Fbe[f ee SJeb Fbe[f keme Sveeefueefkeme eje peejer Fb[ks eme
Dee@he Fbjves js[ervesme Dee@he Fbe[f eve msmd e efjhees& ceW ceneje^ kees meJeexe mLeeve
eehle ngDee~ efjhees& kes Devegmeej kevee&ke, iegpejele, lesuebieevee SJeb leefceuevee[g eceMe:
otmejs mes heebeJeW mLeeve hej nQ~
uuu
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& /

123

j#ee/eeflej#ee, 2015-16
Fymeeceej veewmewve DeYeeme, 2016
19-29 HejJejer, 2016 kees oewjeve yeepeerue, Yeejle SJeb
oef#eCe Deeerkee keer veewmesveeDeeW kes ceOe heebeJeeb Fymeeceej
veewmewve DeYeeme (IBSAMAR-V) ieesJee le hej Deeeesefpele
efkeee ieee~ henueer yeej Fme DeYeeme kee Deeeespeve Yeejle ceW
efkeee ieee nw~ Fmekes meYeer hetJe& mebmkejCe oef#eCe Deeerkee ceW
Deeeesefpele efkeS ieS Les~

DeeF&SveSme Deefjnble kes meecegefke hejer#eCe meheue

23 hejJejer, 2016 kees Yeejle keer henueer mJeosMeer hejceeCeg
Tpee& mes eeefuele nesves Jeeueer yewefueefmke e#esheee ege heve[gyyeer
DeeF&SveSme Deefjnble (S-73) kes mJe-Tpee& mebeeefuele meecegefke
hejer#eCeeW meheueleehetJe&ke hetCe& nesves keer Iees<eCee keer ieF&~ DeeF&SveSme
Deefjnble kes es meecegefke hejer#eCe ueieYeie 18 ceen keer DeJeefOe
leke eues leLee Fvekes meheueleehetJe&ke mebheVe nesves kes yeeo Deye Fme
heve[gyyeer kees Yeejleere veewmesvee ceW MeerIe Meeefceue efkeS peeves keer
eleeMee Jee keer ieF& nw~
efJeMeeKeehevece kes efMehe efyeefu[bie meWj eje Yeejleere veewmesvee,
j#ee DevegmebOeeve SJeb efJekeeme mebie"ve (DRDO) leLee YeeYee
hejceeCeg DevegmebOeeve keW (BARC) kes meneesie mes ueieYeie 209
efyeefueeve [e@uej keer ueeiele kes meeLe Fme 364 heer uebyeer Deewj
6,000 ve Jepeveer heve[gyyeer kee efvecee&Ce Yeejle keer S[Jeebm[
skeveesuee@peer Jesmeue (ATV) heefjeespevee kes lenle efkeee ieee nw~
Fmekee peueeJelejCe 26 pegueeF&, 2009 kees lelkeeueerve eOeeveceb$eer
[e@. ceveceesnve efmebn keer helveer iegMejCe keewj eje efkeee ieee Lee~
DeeF&SveSme Deefjnble ceW 83 cesieeJee #ecelee kee oeefyele peue
veeefYekeere mebeb$e (PWR-Pressurized Water Reactor) ueieeee
ieee nw, pees efke 40 eefleMele mebJeefOe&le (Enriched) etjsefveece
kee FOeve kes he ceW Gheeesie kejlee nw~
SkemejmeeFpe 'FORCE 18
2-8 ceee&, 2016 kes oewjeve hegCes ceW Yeejleere mesvee eje
yengje^ere Heeru[ ^sefvebie SkemejmeeFpe (FTX DeYeeme)
'FORCE 18' kee Deeeespeve efkeee peeSiee~
Fme Je=no eefMe#eCe DeYeeme ceW eerve, etSmeS, me, peeheeve SJeb
oef#eCe keesejf ee meefnle 18 Deeefmeeeve hueme osMe Yeeie ueWies~
Fme DeYeeme keer Leerce nw- ceeveJeere yeeoer megjbie keee&Jeener
(HMA) SJeb Meebeflej#eke DeefYeeeve (PKO) ~
DeeF&SveSme Deefjnble kes Yeejleere veewmesvee ceW Meeefceue nesves kes yeeo
Yeejle efJeMJe kee Ssmee "eb osMe nesiee efpemekes heeme mJeosMeer
veeefYekeere heve[gyyeer kes ef[peeFve, efvecee&Ce Deewj mebeeueve keer
#ecelee nw~ Yeejleere veewmesvee ceW Meeefceue nesves Jeeueer en Yeejle keer
otmejer veeefYekeere heve[gyyeer nesieer~ %eeleJe nw efke Jele&ceeve ceW me
mes ueerpe hej ueer ngF& Dekeguee esCeer keer veeefYekeere heve[gyyeer
DeeF&SveSme ee Yeejleere veewmesvee ceW keee&jle nw~
DeeF&SveSme Deefjnble hej lewveeleer kes efueS hejceeCeg nefLeeej ues
peeves ceW me#ece Deewj heve[gyyeer mes meceg kes Yeerlej ceej kej mekeves
Jeeueer 'K-15' ('B-05' ee meeieefjkee) yewefueefmke efcemeeFueeW kee
efJekeeme Yeejle eje efkeee pee egkee nw~
Yeejle kee eLece j#ee Deeweesefieke heeke&
hejJejer, 2016 kes eejbYe ceW keW mejkeej ves kesjue kes
heuekeke[ efpeues kes Deeseheuece leeuegkes ceW Yeejle kes eLece j#ee
Deeweesefieke heeke& keer mLeehevee kees Debeflece cebpetjer eoeve keer~

DeekeeMe e#esheemle kee meheue hejer#eCe

28 peveJejer, 2016 kees Deesef[Mee eeboerhegj efmLele Skeerke=le

hejer#eCe jWpe mes Yeejleere Jeeeg mesvee eje DeekeeMe e#esheee kee
meheue hejer#eCe efkeee ieee~
GuuesKeveere nw efke Fmes iece Je<e& ner Deewheeeefjke he mes Yeejleere
Jeeeg mesvee SJeb Leue mesvee ceW Meeefceue efkeee ieee Lee~
10 pegueeF&, 2015 kees iJeeefueej kes cenejepehegj Sejheesme&
msMeve hej j#ee ceb$eer ceveesnj heefj&kej eje mJeosMeer DeekeeMe
e#esheee eCeeueer Jeeeg mesveeOe#e Sej eerhe ceeMe&ue Dehe jene
kees meeQheer ieF& Leer efpevneWves Fmes Yeejleere Jeeeg mesvee ceW Meeefceue
efkeS peeves keer Iees<eCee keer Leer~
Fmemes hetJe& 5 ceee&, 2015 kees Leue mesveeOe#e pevejue oueyeerj
efmebn megneie kees Yeejle [eeveeefcekeme efueefces[ (BDL) kes ecegKe
eje DeekeeMe e#esheee eCeeueer veF& efouueer ceW Deeeesefpele Ske
meceejesn ceW Deewheeeefjke he mes meeQheer ieF& Leer efpevneWves Fme
e#esheee eCeeueer kees keehme& Dee@he Deeceea Sej ef[heWme kees
meceefhe&le kej Fmes Yeejleere Leue mesvee ceW Meeefceue efkeee~
96 eefleMele mJeosMeer IekeeW Jeeueer DeekeeMe e#esheee eCeeueer
meYeer ceewmeceeW ceW melen mes nJee ceW ceej kejves Jeeueer meghejmeesefveke
ceOece otjer keer efcemeeFue nw pees 25 efkeceer. keer otjer leke Deewj
20 efkeceer. keer TbeeF& leke Deheves ue#e kees efveMeevee yevee mekeves
2.5 cewke keer meghejmeesefveke ieefle mes ues pee mekelee nw~
720 efkeee. Jepeveer Deewj 5.78 ceerj uebyeeF& Jeeuee en e#esheee
mJeosMeer j[ej jepeW keer meneelee mes Deheves ue#e kees efveMeevee
yeveelee nw~ jepeW j[ej eje efveoxefMele DeekeeMe e#esheee eCeeueer
kes ceeOece mes Ske meeLe 64 ue#eeW keer efveiejeveer kes meeLe 4
mJeeeefuele hejmhej mebege ueebejeW mes 12 e#esheeeeW kes eje 12
ue#eeW kees meceeveeblej he mes Yesoe pee mekelee nw~

DeeF&SveSme keocee veewmesvee ceW Meeefceue

7 peveJejer, 2016 kees veewmesvee ecegKe S[efcejue Deej.kes. OeJeve

eje efJeMeeKeeheevece veewmewve ieesoer hej Deeeessefpele Ske YeJe
meceejesn ceW osMe ceW efveefce&le meruLe heve[gyyeer-jesOeer egheesle DeeF&SveSme
keocee (INS Kadmatt-P28) kees Yeejleere veewmesvee ceW Meeefceue
kejves kes meeLe je^ kees meceefhe&le efkeee ieee~
DeeF&SveSme keocee veewmewve ef[peeFve efveosMeeuee (DND) eje
eespeske-28 kes lenle ef[peeFve efkeS ieS eej heve[gyyeer-jesOeer
eg (ASW: Anti-Submarine Warfare) SJeb j[ej keer
efveieeneW mes yeeves ceW me#ece (Stealth) pebieer heesleeW (Corvettes)

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 124

keer e=bKeuee kee efleere egheesle nw efpemes Yeejleere veewmesvee ceW

Meeefceue efkeee ieee nw~
Fmemes henues 23 Deiemle, 2014 kees Fme e=bKeuee kes eLece
heve[gyyeer-jesOeer egheesle DeeF&SveSme keeceesee& kees veewmesvee ceW
Meeefceue efkeee ieee Lee~
ueieYeie 90 eefleMele mJeosMeer Ieke Jeeues DeeF&SveSme keocee
kee efvecee&Ce keesuekeelee efmLele iee[&ve jere efMeheefyeu[me& Sb[
Fbpeerefveeme& efueefces[ eje efkeee ieee nw~

efheveekee ceeke&-II kee meHeue hejer#eCe

efomebyej-Deble, 2015 ceW Yeejleere mesvee eje heefMeceer jepemLeeve

ceW Leej jsefiemleeve efmLele heesKejCe Heeeefjbie jWpe mes mJeosMeer efheveekee
je@kes eCeeueer kes Gvvele mebmkejCe efheveekee ceeke&-II (Pinaka
Mark-II) kee meHeue hejer#eCe efkeee ieee~
GuuesKeveere nw efke efheveekee Ske DeefveoxefMele (Unguided) #es$e
nefLeeej je@kes eCeeueer nw efpemekee efJekeeme [erDeej[erDees kes hegCes
efmLele DeeegOe DevegmebOeeve SJeb efJekeeme eefleeve (ARDE) eje
efkeee ieee nw~ en efvejblej leere ieefle mes Heeej kejkes Jeeheke #es$e
kees efve<eYeeJeer kejves kes GsMe mes leweej keer ieF& nw~
en cee$e 44 meskeW[ ceW 12 je@keseW keer yeewej kejves ceW me#ece nw
Deewj Fmekes 6 ueebejeW kes mecetn (Battery) mes Ske ner mecee ceW
3.9 Jeie& efkeceer. ueef#ele #es$e kees efve<eYeeJeer efkeee pee mekelee nw~
meeceeve efheveekee je@kes eCeeueer (efpemes 1995 mes efvejblej DeveskeeW
hejer#eCeeW mes iegpeeje ieee nw Deewj henues ner Yeejleere mesvee ceW
Meeefceue efkeee pee egkee nw) keer ceejke #ecelee 40 efkeceer. nw leLee
efheveekee ceeke&-II ceW ceejke #ecelee kees Gvveefele kejkes 60 efkeceer.
mes DeefOeke ye{eee ieee nw~

veewmesvee eje LRSAM e#esheee kee meHeue hejer#eCe

Yeejleere veewmesvee eje Dejye meeiej ceW veewmewve DeYeeme kes oewjeve
29 efomebyej, 2015 keer jeef$e leLee 30 efomebyej, 2015 keer
megyen DeeF&SveSme keesuekeelee egheesle mes uebyeer otjer kes melen mes
nJee ceW ceej kejves Jeeues e#esheem$e (LRSAM: Long Range
Surface to Air Missile) kes oes meHeue hejer#eCe efkeS ieS
efpeveceW Fme e#esheem$e ves meceerhe Dee jns nJeeF& ue#e kees meHeueleehetJe&ke
peo ceW uesles ngS ve kej efoee~
Yeejleere lej#eke yeue kes veS ieMleer heesle
20 veJebyej, 2015 kees kejeF&keue hees& hej Yeejleere
lej#eke yeue ceW veS Fbjmeshj ieMleer heesle DeeF&meerpeerSme meer22 kees Meeefceue efkeee ieee~ Fme heesle kee efvecee&Ce ueeme&ve Sb[
tyees eje efkeee ieee nw~ 10 veJebyej, 2015 kees ieesJee hees&
hej Yeejleere lej#eke yeue ceW Deheleere ieMleer heesle DeeF&meerpeerSme
meceLe& kees Meefceue efkeee ieee~ Fme heesle kee efvecee&Ce ieesJee
efMeheee[& efueefces[ eje efkeee ieee nw~ 2 veJebyej, 2015 kees
keesefe hees& hej Yeejleere lej#eke yeue ceW leere ieMleer heesle
(FPV) DeeF&meerpeerSme Deefjbpee kees Meeefceue efkeee ieee~ Fme
SHeheerJeer (Heem hew^esue Jesmesue) kee efvecee&Ce keeseerve efMeheee[&
efueefces[ eje efkeee ieee nw~

en Yeejleere veewmesvee kes egheesle mes Fme e#esheem$e kee henuee

hejer#eCe Lee~ Fmemes hetJe& 10 veJebyej, 2014 leLee 27 veJebyej,
2015 kees Fme e#esheem$e kes oes meHeue hejer#eCe Fpejeeue ceW
efkeS ieS Les~
Je<e& 2006 ceW ngS Yeejle-Fpejeeue mecePeewles kes lenle veewmesvee kes
efueS mebege Gheece kes lenle SueDeejSmeSSce e#esheem$e kee
efJekeeme [erDeej[erDees keer nwojeyeeo efmLele eeesieMeeuee [erDeej[erSue
leLee Fpejeeue Sejesmhesme Fb[m^erpe (DeeF&SDeeF&) eje efkeee
ieee nw~ Yeejle ceW Fmekee efvecee&Ce j#ee #es$e kes meeJe&peefveke
eefleeve Yeejle [eeveeefcekeme efueefces[ (yeer[erSue) eje efkeee
pee jne nw~
melen mes nJee ceW 500 ceerj mes 70 efkeceer. leke kes ue#eeW hej
Deetke efveMeevee meeOeves ceW me#ece Fme e#esheem$e kees Sber-efMehe
efcemeeFueeW, ue[eket efJeceeveeW, nsefuekeehjeW SJeb [^esve Deeefo kes
meeLe-meeLe meghejmeesefveke etpe efcemeeFueeW kes nceueeW mes megj#ee keer
ef mes efJekeefmele efkeee ieee nw~
4.5 ceerj uebyeeF& Deewj 0.54 ceerj Jeeme Jeeuee en e#esheem$e
2 cewke (ueieYeie 680 ceerj eefle meskeW[) keer ieefle mes Deheves
ue#e kee heere kej Gmes meerkelee kes meeLe efveMeevee yeveeves ceW
me#ece nw~
DeeF&SveSme ieesoeJejer Deye mesJeecege
23 efomebyej, 2015 kees cegbyeF& veewmewve [e@keee[& hej
Yeejleere veewmesvee kes egheesle DeeF&SveSme ieesoeJejer kees 32
Je<eeX keer mesJee kes heMeele mesJeecege kej efoee ieee~ en Yeejle
kee henuee mJeosMeer he mes ef[peeFve SJeb efveefce&le egheesle Lee~
Fme ieeF[s[-efcemeeFue efeies kee efvecee&Ce cePeieebJe [e@ke efueefces[
eje efkeee ieee Lee leLee Fmes 1983 ceW Yeejleere veewmesvee ceW
Meeefceue efkeee ieee Lee~

me mes j#ee Kejero mecePeewles

29 efomebyej, 2015 kees Yeejle kes efnbogmleeve Sejesvee@efkeme

efueefces[ (SeSSue) Deewj me kes je@meske ms keeheexjsMeve kes
ceOe keeceesJe () 226 mewve nsefuekee@hjeW kes efvecee&Ce nsleg mecePeewlee
ngDee~ Fme 1 efyeefueeve [e@uej keer Devegceeefvele ueeiele Jeeues j#ee
meewos kes lenle Yeejle ceW ceske Fve Fbef[ee henue kes lenle kece mes
kece 200 nsefuekee@hjeW kee efvecee&Ce efkeee peeSiee~ efomebyej,
2015 ceW ner mebheVe eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer me ee$ee kes
oewjeve Fme nsleg Debleme&jkeejer mecePeewlee nmlee#eefjle ngDee Lee~
Yeejle eje me mes Sber yewefueefmke efcemeeFue eCeeueer Sme400 (S-400) keer Kejero nsleg cenJehetCe& j#ee mecePeewlee efkeS
peeves kees 17 efomebyej, 2015 kees j#ee ceb$eer ceveesnj heefj&kej keer
DeOe#elee ceW ngF& j#ee Kejero heefj<eo keer yew"ke ceW mJeerke=efle eoeve
keer ieF&~ Fme j#ee meewos kes lenle Yeejle, me mes Sme-400 keer
5 etefve eehle kejsiee efpemekeer keercele ueieYeie 40 npeej kejes[
. nesieer~ Fme efcemeeFue j#ee eCeeueer mes 400 efkeceer. keer jWpe ceW
Deheveer Deesj Deeles efkemeer Yeer ue#e kees Deemeeveer mes ceej efiejeee
pee mekelee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 125

heeefkemleeve eje Meenerve efcemeeFue kes hejer#eCe

11 efomebyej, 2015 kees heeefkemleeve eje hejceeCeg nefLeeej ues

peeves ceW me#ece Meenerve-III (Shaheen-III) yewefueefmke efcemeeFue
(ceejke #ecelee-2,750 efkeceer.) kee meheue hejer#eCe efkeee ieee~
hejer#eCe kes oewjeve meYeer ceeheob[eW hej Kejer Glejer Fme efcemeeFue
kee ue#e Dejye meeiej ceW Lee~
heeefkemleeve eje 15 efomebyej, 2015 kees veeefYekeere me#ece
melen mes melen yewefueefmke efcemeeFue Meenerve-I (ceejke #ecelee900 efkeceer.) kee hejer#eCe efkeee ieee~

Oeveg<e e#esheee kee meheue hejer#eCe

Fpejeeue eje Sjes-3 Fbjmeshj eCeeueer kee hejer#eCe

10 efomebyej, 2015 kees Fpejeeue eje Decesefjkee keer meneelee

mes efveefce&le Sjes-3 (Arrow-3) yewefueefmke efcemeeFue Fbjmeshj
eCeeueer kee meheue hejer#eCe efkeee ieee~
Fme efcemeeFue Fbjmeshj eCeeueer kee efJekeeme Fpejeeue Sejesmhesme
Fb[m^erpe (IAI) leLee Decesefjkeer efJeceeveve kebheveer yeesFbie eje
mebege he mes efkeee ieee nw~

AAD : mJeosMeer Fbjmeshj efcemeeFue eCeeueer

F&jeve kes veS efcemeeFue hejer#eCe

veJebyej, 2015 ceW F&jeve eje Deesceeve keer Kee[er mes mebueive #es$e
ceW eeyenej yebojieen kes efveke peer-110 (Ghadr-110) yeweuf eefmke
efcemeeFue kee meheue hejer#eCe efkeee ieee~
veeefYekeere SJeb heejbheefjke oesveeW ekeej kes egMeer<e& ues pee mekeves
ceW me#ece en efcemeeFue 1,800 mes 2,000 efkeceer. leke enej
kej mekeleer nw~
Fmemes hetJe& Deketyej, 2015 ceW F&jeve eje F&ceeo (Emad)
veeceke veeefYekeere-me#ece yewefueefmke efcemeeFue kee hejer#eCe efkeee
ieee Lee efpemekeer ceejke #ecelee 1,700 efkeceer. nw~
peer-110 Deewj F&ceeo oesveeW kees ner F&jeve keer Meeneye-3 (Shahab3) efcemeeFue kee GVele SJeb DeefOeke efJekeefmele mebmkejCe ceevee
ieee nw~

27 veJebyej, 2015 kees Deesef[Mee le kes efveke Deyogue

keueece erhe (Jneruej erhe) efmLele Skeerke=le hejer#eCe jWpe (ITR)
kes ueebe hew[-4 mes Ske ceesyeeFue ueebej eje Deefive-I (AgniI) e#esheee kee meheue hejer#eCe efkeee ieee~
melen mes melen 700 efkeceer. keer ceejke #ecelee Jeeueer leLee
veeefYekeere egMeer<e& (Nuclear Warhead) ues peeves ceW me#ece
Deefive-I kee en hejer#eCe Yeejleere mesvee keer m^wsefpeke heesmexpe
keceeb[ (SFC) eje eefMe#eCe DeYeeme kes lenle efkeee ieee~

26 veJebyej, 2015 kees hejceeCeg nefLeeej ues peeves ceW me#ece

melen mes melen ceej kejves Jeeues yewefueefmke e#esheee he=LJeer-II
(Prithvi-II) kee eeboerhegj (Deesef[Mee) kes Skeerke=le hejer#eCe jWpe
(ITR) mes meheue hejer#eCe efkeee ieee~
350 efkeceer. ceejke #ecelee Jeeuee en mJeosMeer e#esheee 5001000 efkeee. leke kes veeefYekeere ee hejbhejeiele egMeer<e& (Warhead) kees ues peeves ceW me#ece nw~

14 veJebyej, 2015 kees j#ee ceb$eer ceveesnj heefj&kej eje mJeosMeer

GVele ejheer[es j#ee eCeeueer ceejere (Maareech : Advanced
Torpedo Defence System) kees veewmewve meeFbme Sb[
skeveesuee@peer uesyesjsjer (NSTL) ceW Deeeesefpele Ske keee&ece ceW
veewmesvee ecegKe S[efcejue Deej. kes. OeJeve kees meeQhee ieee~
Fme DeleeOegefveke ejheer[es mebmeteve (Detection) SJeb eeflejesOeke
eCeeueer kee efJekeeme SveSmeerSue, efJeMeeKeeheevece Deewj
SveheerDeesSue (veewmewve efheefpekeue Sb[ DeesMesveeseeefheke uesyeesjsjer),
keesefe eje mebege heefjeespevee kes lenle efkeee ieee nw~
ceejere eCeeueer efkemeer veewmewve hueshee@ce& (eLee- egheesle, heve[gyyeer
Deeefo) keer ejheer[es DeeeceCe mes j#ee nsleg leweej keer ieF& nw~

yeesFbie P-8I : veewmesvee kee meceger ieMleer efJeceeve

he=LJeer-II e#esheee kee meheue hejer#eCe

22 veJebyej, 2015 kees j#ee DevegmebOeeve SJeb efJekeeme mebie"ve

(DRDO) eje Deesef[Mee kes yeeueemeesj le kes efveke Deyogue
keueece erhe (Jneruej erhe) mes Yeejle keer mJeosMeer Fbjmeshj
efcemeeFue eCeeueer SS[er (AAD : Advance Air Defence)
kee meheue hejer#eCe efkeee ieee~
melen mes nJee ceW ceej kejves Jeeueer Fme Fbjmeshj efcemeeFue ves
eeboerhegj mes e#esefhele Deheveer Deesj Deeles Fueske^e@efveke he mes leweej
ue#e kees 30 efkeceer. keer TbeeF& hej meheueehetJe&ke efveMeevee
yeveeee~
en eCeeueer 15-30 efkeceer. keer TbeeF& hej Me$eg he#e keer
yewefueefmke efcemeeFue kees efveMeevee yeveeves ceW me#ece nw~ [erDeej[erDees
eje efJekeefmele 50-80 efkeceer. keer TbeeF& hej ceej kejves Jeeueer
Fbjmeshj efcemeeFue kees heer[erJeer (PDV : Prithvi Defence
Vehicle) veece efoee ieee nw~

ceejere : GVele ejheer[es j#ee eCeeueer

Deefive-I e#esheee kee meheue hejer#eCe

24 veJebyej, 2015 kees Yeejle eje mJeosMeer he=LJeer-II e#esheee

kes veewmewve mebmkejCe Oeveg<e (Dhanush) kee Deesef[Mee le kes
efveke yebieeue keer Kee[er ceW lewveele Ske veewmewefveke egheesle
DeeF&SveSme megYee mes meheue hejer#eCe efkeee ieee~
melen mes melen/heesle mes heesle hej ceej kejves Jeeues Fme Skeue ejCeere
SJeb Je eCeesoke ege e#esheee keer uebyeeF& 8.53 ceerj SJeb Jeeme
0.9 ceerj nw leLee Fmekeer ceejke #ecelee 350 efkeceer. nw~
Oeveg<e e#esheee heejbheefjke Deewj veeefYekeere oseveeW ekeej kes 5001000 efkeee. leke egMeer<e& (Warhead) kees ues peeves ceW
me#ece nw Deewj Fmes Yeejleere veewmesvee ceW henues ner Meeefceue efkeee pee
egkee nw~

13 veJebyej, 2015 kees oef#eCe Yeejle ceW esVeF& kes efveke

Dejekekeesvece ceW efmLele Yeejle kes veewmewve Sej msMeve DeeF&SveSme
jepeeueer hej Deeeesefpele Ske meceejesn ceW j#ee ceb$eer ceveesnj heefj&kej
eje Yeejleere veewmesvee kes meceger ieMleer efJeceeve yeesFbie P-8I (P-8I
: Poseidon Eight India) kees je^ kees meceefhe&le efkeee ieee~
DeleeOegefveke efveiejeveer eCeeefueeeW, meWmejeW leLee Deve egke SJeb
j#ee GkehejCeeW mes ege en ueebie jWpe meceger efveiejeveer efJeceeve

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 126

Decesefjkeer efJeceeveve kebheveer yeesFbie (Boeing) eje Decesefjkeer

veewmesvee kes efueS efJekeefmele P-8A heesmeer[e@ve efJeceeve kee Yeejleere
mebmkejCe nw~
Yeejleere veewmesvee eje kegue 8 Ssmes efJeceeveeW nsleg ueieYeie 2.1
efyeefueeve [e@uej kee mecePeewlee 1 peveJejer, 2009 kees nmlee#eefjle
efkeee ieee Lee leLee Yeejle Fve efJeceeveeW kee henuee Debleje&^ere
eenke yevee Lee~ henuee P-8I efJeceeve 15 ceF&, 2013 kees
Yeejle henbgee Lee Deewj Deye leke meYeer 8 efJeceeve Yeejle kees eehle
neskej Yeejleere veewmesvee mes peg[ egkes nQ~

Deefive-IV e#esheee kee meheue hejer#eCe

9 veJebyej, 2015 kees Deesef[Mee kes yeeueemeesj le kes efveke

Deyogue keueece erhe (Jneruej erhe) efmLele Skeerke=le hejer#eCe jWpe
(ITR) mes melen mes melen (Surface to Surface) hej ceej
kejves Jeeues mJeosMe efveefce&le veeefYekeere me#ece Deefive-IV (AgniIV) e#esheee kee heebeJeeb meheue hejer#eCe efkeee ieee~
mee: hejer#eCe kes oewjeve Deefive-IV e#esheee keer hetjer G[eve kee
meYeer ceeveob[eW hej le kes meeLe ueies ueebie jWpe j[ejeW Deewj
Fueske^es-Dee@efhkeue ^wefkebie efmemcme (EOTS) kes ceeOece mes
melele hejer#eCe efkeee ieee leLee en efcemeeFue meYeer efveOee&efjle
hewceeveeW hej Kejer Glejles ngS Deheves ue#e kees heefjMeglee kes meeLe
Yesoves ceW meheue jner~
j#ee DevegmebOeeve Deewj efJekeeme mebie"ve (DRDO) eje efJekeefmele
en Fbjceeref[S jWpe yewefueefmke efcemeeFue (IRBM) 4,000
efkeceer. keer otjer leke ceej kejves ceW me#ece nw (eeefhe veJeervelece
hejer#eCe 3,200 efkeceer. kes efueS ner Lee) leLee en 1 ve
(1,000 efkeee.) leke kes veeefYekeere Deewj hejbhejeiele oesveeW
ekeej kes egMeer<e& (Warhead) ues pee mekeleer nw~ Fmes jes[ceesyeeFue ueebej mes e#esefhele efkeee pee mekelee nw~
Deefive-IV efejCeere "esme FOeve ege 17 ve Jepeveer e#esheee
nw efpemekeer uebyeeF& 20 ceerj Deewj Jeeme 1.5 ceerj nw~

DeeF&SShe ceW ceefnueeSb neWieer ue[eket heeeue

l

7 veJebyej, 2015 kees Yeejle ceW me kes meneesie mes efveefce&le

meghejmeesefveke etpe e#esheee yeeesme (BrahMos; Yeejle keer
yeeheg$e Deewj me keer cemkeJee veoer kes veece hej veecekejCe) kes
GVele mebmkejCe kee jepemLeeve kes pewmeuecesj efpeues ceW efmLele heesKejCe
hejer#eCe jWpe mes meheue hejer#eCe efkeee ieee~
2.5 mes 2.8 cewke keer jheleej Jeeueer yeeesme efcemeeFue keer ceejke
#ecelee 290 efkeceer. leke nw leLee Fmes Yeejleere mesvee SJeb veewmesvee
ceW henues ner Meeefceue efkeee pee egkee nw~

29 Deketyej, 2015 kees mJeosMe-efveefce&le mkee@heeave esCeer

(Scorpene Class) keer henueer heve[gyyeer DeeF&SveSme keueJeejer

(INS Kalvari) kees cebgyeF& kes veewmesvee [e@keee[& mes meecegefke

16 Dekeyt ej, 2015 kees j#ee DevegmebOeeve SJeb efJekeeme mebie"ve

(DRDO) eje efJekeefmele Yeejle keer henueer meyemeesevf eke etpe efcemeeFue
efveYe&e kees Deese[f Mee kes yeeueemeesj efmLele eeboerhegj Skeerke=le hejer#eCe
jWpe (ITR) kes kee@chueskeme-3 mes efJeMes<e he mes leweej ueebej mes
megyen 11:38 yepes e#esehf ele efkeee ieee~
eejbeYf eke leewj hej en e#esheCe meeceeve jne leLee 700 meskeW[ keer
G[eve kes oewjeve leke Fmekes meYeer Gheleb$e meeceeve Deewj meblees<epeveke
he mes keee& kej jns Les hejbleg Fmekes yeeo Deeeveke efcemeeFue ceW
lekeveerkeer Kejeyeer Dee ieF& efpememes en hejer#eCe efceMeve Demeheue nes
ieee~
en e#esheee mJeosMeer eeueke jefnle efJeceeve ue#e kes DeeOeej hej
ner hetCe&le: mJeosMeer lekeveerke mes leweej efkeee ieee nw~

SceermeerDeej keer meomelee nsleg Yeejle kee DeeJesove

eLece mkee@heeave esCeer heve[gyyeer-keueJeejer

24 Deketyej, 2015 kees j#ee ceb$eeuee eje Yeejleere Jeeegmesvee

ceW ceefnueeDeeW kees egke ee ue[eket mebJeie& (Fighter/Combat
Stream) ceW ue[eket heeeue (Fighter Pilots) kes he ceW
Meeefceue efkeS peeves kees mJeerke=efle eoeve kej oer ieF&~
j#ee ceb$eeuee kes Devegmeej, Sejheesme& Skes[ceer ceW Jele&ceeve ceW
eefMe#eCe ues jner ceefnuee heeeueeW ceW mes ner ceefnuee ue[eket
heeeueeW kes henues yewe kee eeve efkeee peeSiee leLee eejbefYeke
eefMe#eCe kes meheueleehetJe&ke hetje nesves kes yeeo petve, 2016 ceW Jes
ue[eket mebJeie& ceW keee& kejves kes efueS DeefOeke=le nes peeSbieer~
Fmekes heeele GvnW Ske Je<e& kes GVele eefMe#eCe mes iegpejvee nesiee
leLee efhej Jes petve, 2017 leke ue[eket efJeceeve kee@keefhe ceW
heeeue kes he ceW eJesMe kej ueWieer~

efveYe&e e#esheee kee hejer#eCe Demeheue

yeeesme e#esheee kee meheue hejer#eCe

kes ceeOece mes cePeieebJe [e@keee[& efueefces[ eje efveefce&le keer pee
jner mkee@heeave esCeer keer 6 heve[gefyyeeeW ceW en eLece heve[gyyeer nw~
es heve[gefyyeeeb Yeejleere veewmesvee kes cenJeekeeb#eer eespeske 75 kes
Yeeie kes he ceW leweej keer pee jner nQ~

hejer#eCeeW nsleg Gleeje ieee~

GuuesKeveere nw efke Yeejle eje eebme kes meeLe Je<e& 2005 ceW ngS
3 efyeefueeve [e@uej kes mecePeewles kes lenle Yeejleere veewmesvee kes
efueS eWe kebheveer [ermeerSveSme kes meneesie mes lekeveerkeer nmleeblejCe

efcemeeFue eeweesefiekeer efveeb$eCe JeJemLee (Missile Technology Control Regime-MTCR) keer meomelee nsleg pees DeeJesove
Yeejle ves petve, 2015 ceW efkeee Lee, Gmes SceermeerDeej keer 9
Deketyej, 2015 kees veeJex kes je@j[ce ceW mebheVe ngF& 29JeeR
yew"ke ceW efJeeejeLe& mJeerkeej kej efueee ieee~
OeeleJe nw efke Je<e& 1987 ceW eebme, kevee[e, etSmeS, efyesve,
peeheeve, Fueer SJeb pece&veer ves efceuekej efcemeeFue eeweesefiekeer
efveeb$eCe JeJemLee (SceermeerDeej) keer mLeehevee keer Leer, en
Jele&ceeve ceW efJeMJe kes 34 osMeeW keer Jen mJewefke SJeb Deveewheeeefjke
meePesoejer nw, pees efke vetvelece 500 efkeee. hesuees[ kees 300
efkeceer. otj leke ues peeves Jeeueer efcemeeFue Deewj ceeveJejefnle nJeeF&
eeve (Unmanned Aerial Vehicle) eeweesefiekeer kes emeej kees
jeskeves kes eefle meceefhe&le nw~

Dejye meeiej heeejsmeer Ge peesefKece #es$e meceehle

9 Deketyej, 2015 kees Debleje&^ere meecegefke penepejeveer SpeWmeer

ves petve, 2010 kes Deheves Gme efveCe&e kees Jeeheme ues efueee,

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 127

efpemeceW mechetCe& Dejye meeiej kees yeerSceheer4 (BMP4) kes lenle

Ge peesefKece Jeeuee heeejsmeer #es$e Ieesef<ele efkeee ieee Lee~ en
efveCe&e 1 efomebyej, 2015 mes eYeeJeer Yeer nes egkee nw~ Yeejle
efvejblej Fmekes efueS eeemejle Yeer Lee~
OeeleJe nw efke meesceeefueee peue omegDeeW mes penepeeW keer megj#ee kes
efueS Je<e& 2009 ceW mebege je^ kes Ske emleeJe kes lenle
yeerSceheer4 (Best Management Practices for Protection against Somalia Based Piracy) keer mLeehevee keer Leer~
efveCe&e Jeehemeer kes yeeo Deye efmLeefle hetJe&Jele nes ieF& nw leLee Ge
peesefKece #es$e (High Risk Area-HRA) kees Deye oesyeeje heefece
keer Deesj 650 hetJeea osMeeblej leke meerefcele kej efoee ieee nw,
peyeefke petve, 2010 kes efveCe&e kes lenle Ge peesefKece Jeeues
heeejsmeer #es$e kees Dejye meeiej ceW 650 hetJeea osMeeblej mes hetJe& keer
Deesj efKemekeekej 780 hetJeea osMeeblej kej efoee ieee Lee~

DeeF&SveSme DeeOeeefjCeer veewmesvee ceW Meeefceue

l

6 Deketyej, 2015 kees efJeMeeKeeheevece kes veewmesvee yesme hej

Deeeesefpele Ske YeJe meceejesn ceW mJeosMe efveefce&le ejheer[es ueebe
SJeb efjkeJejer heesle DeeF&SveSme DeeOeeefjCeer kees Yeejleere veewmesvee
ceW Meeefceue efkeee ieee~
DeeF&SveSme DeeOeeefjCeer kee Gheeesie SveSmeerSue eje efJekeefmele
Deblepe&ueere (Underwater) MeeeW SJeb eCeeefueeeW kes lekeveerkeer
hejer#eCeeW nsleg efkeee peeSiee~ en 17 pegueeF&, 2015 kees
Yeejleere veewmesvee mes mesJee cege ejheer[es ueebe SJeb efjkeJejer heesle
DeeF&SveSme DeeJeeefnveer (pees 1984 mes veewmesvee ceW Deheveer
mesJeeSb os jne Lee) kee GVele mLeeveeheVe nw~

DeeF&SveSme keesefe je^ kees meceefhe&le

l

Yeejleere veewmesvee nsleg eespeske 16A kes lenle osMe ceW efveefce&le
efveoxefMele e#esheee efJeOJebmeke (Guided Missile Destroyer)
egheesleeW keer e=bKeuee (keesuekeelee-esCeer) kee otmeje egheesle
DeeF&SveSme keesefe j#ee ceb$eer ceveesnj heefj&kej eje 30 efmelebyej,
2015 kees cebgyeF& efmLele veewmesvee ieesoer ceW Deeeesefpele Ske meceejesn
ceW Yeejleere veewmesvee ceW Meeefceue kejves kes meeLe je^ kees meceefhe&le
efkeee ieee~ Fmemes hetJe& Fme e=bKeuee kes eLece egheesle DeeF&SveSme
keesuekeelee kees 16 Deiemle, 2014 kees eOeeveceb$eer vejs ceesoer
ves je^ kees meceefhe&le efkeee Lee~
keesuekeelee esCeer kes es egheesle Yeejle ceW Deye leke leweej efkeS
ieS meJee&efOeke MeefeMeeueer egheesle nQ~ Fvekeer heefjkeuhevee SJeb
ef[peeFefvebie veewmewve ef[peeFve efveosMeeuee (DND : Directorate
of Naval Design) ves keer nw leLee Fvekee efvecee&Ce cebgyeF& efmLele
cePeieebJe [e@ke efueefces[ eje efkeee ieee nw~

SJeb Decesefjkeer yeesFbie kebheveer kes ceOe mecePeewlee nmlee#eefjle ngDee

nw peyeefke 22 Deheees (Apache) nsefuekee@hjeW keer Kejero nsleg
oes mecePeewles (j#ee ceb$eeuee eje Ske yeesFbie kebheveer kes meeLe Deewj
otmeje Decesefjkeer mejkeej kes meeLe, efpemekes lenle Decesefjkee Fvekes
efueS nefLeeejeW, j[ej Deewj Fueske^e@efveke eg GhekejCeeW keer
Deehetefle& kejsiee) nmlee#eefjle ngS nQ~
Fpejeeue mes [^esve efJeceeve meewos kees mJeerke=efle
11 efmelebyej, 2015 kees Yeejle mejkeej eje Fpejeeue mes
10 efcemeeFue-uewme [^evs e efJeceeveeW keer Kejero kees mJeerke=efle eoeve keer
ieF&~ 400 efceefueeve [e@uej ueeiele Jeeues Fme mecePeewles kes lenle
Yeejleere Jeeegmesvee Fpejeeue mes 10 nsje@ve erheer [^evs e (Heron TP
Drone) efJeceeve eehle kejsieer pees efke nJee mes melen hej ceej kejves
Jeeueer efcemeeFueeW mes uewme neWies~
l
Fmemes hetJe& Decesefjkeer kebheefveeeW ves efJeiele oMeke ceW Yeejle kes meeLe
ueieYeie 10 efyeefueeve [e@uej kes j#ee meewos efkeS nQ~ FveceW P-81
veewmewefveke efveiejeveer efJeceeve, C-130 J meghej njkeeg&efueme efJeceeve
leLee C-17 iueesye ceemj-III efJeceeve Meeefceue nQ~
l
GuuesKeveere nw efke Deiemle, 2015 ceW Decesefjkee eje heeefkemleeve
kees DeelebkejesOeer DeefYeeeveeW kees lespe kejves kes efueS SSe-1 pes[
JeeFhej ue[eket nsefuekee@hjeW kes efJeee kee efveCe&e efueee ieee
nw~ meeLe ner neue ner ceW heeefkemleeve ves me kes meeLe SceDeeF&35 ue[eket nsefuekee@hj Kejeroves kee Yeer mecePeewlee efkeee nw~
DeceesIe-I : Qke-jesOeer efveoxefMele e#esheee
Yeejle kes nwojeyeeo efmLele j#ee eefleeve Yeejle [eeveeefcekeme
efueefces[ (BDL) eje ef[peeFve SJeb efJekeefmele efkeS ieS efleere
heer{er kes mJeosMeer Qke-jesOeer efveoxefMele e#esheee (ATGM : AntiTank Guided Missile) DeceesIe-I kes oes meheue hejer#eCe
10 efmelebyej, 2015 kees efkeS ieS~ Fve hejer#eCeeW kes lenle ceOe
eosMe kes yeeyeervee efmLele mewve jWpe mes e#esefhele oes DeceesIe-I
e#esheeeeW ves eceMe: 2.6 efkeceer. Deewj 2.8 efkeceer. keer otjer hej
efmLele ue#eeW kees meheueleehetJe&ke Yesoe~

DeeF&SveSme Jeekees<e : veF& veewmewefveke mebmLeehevee

l

Yeejle-Decesefjkee nsefuekee@hj meewoe

l

28 efmelebyej, 2015 kees Yeejle kes j#ee ceb$eeuee eje ueieYeie 3

efyeefueeve [e@uej (ueieYeie 19,800 kejes[ .) keer ueeiele mes
Decesejf keer efJeceeveve kebheveer yeesFib e (Boeing) eje efveefce&le 37
DelegVele nseuf ekee@hjeW keer Kejero nsleg mecePeewleeW hej nmlee#ej efkeS
ieS~ Fme Yeejle-Decesefjkee nsefuekee@hj meewos kes lenle 15 efevetke
(Chinook) nsefuekee@hjeW keer Kejero nsleg Yeejle kes j#ee ceb$eeuee

9 efmelebyej, 2015 kees j#ee ceb$eer ceveesnj heefjk& ej eje kevee&ke kes
keejJeej (Karwar) ceW Yeejleere veewmesvee keer veF& mebmLeehevee DeeF&SveSme
Jeekees<e (INS Vajrakosh) kees je^ kees meceefhe&le efkeee ieee~
600 Ske[ mes DeefOeke #es$e ceW efJemleeefjle Fme veewmewefveke msMeve
kee efJekeeme veewmewve efcemeeFueeW SJeb DeeegOeeW kes Yeb[ejCe SJeb
jKejKeeJe nsleg efJeefMe megefJeOeeDeeW kes meeLe efkeee ieee nw~
en keejJeej ceW ner mLeeefhele Yeejleere veewmesvee kes cenJehetCe& yesme DeeF&SveSme
keobye mes ueieYeie 20 efkeceer. keer otjer hej efmLele nw pees efke osMe kes veS
efJeceeveJeenke egheesle DeeF&SveSme efJeeceeefole meefnle Deveske cenJehetCe&
egheesleeW kee nescehees& Yeer nw~ DeeF&SveSme Jeekees<e eneb kes egheesleeW
keer Mee DeeJeMekeleeDeeW keer hetelf e& kejsiee~
DeeF&SveSme Jeekees<e kee efvecee&Ce veewmesvee kes Deleble cenJehetCe&
eespeske meerye[& (Project Seabird) kes efleere ejCe kes lenle
efkeee ieee nw~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 128

j#ee : mewveeYeeme

ueeefceleer, 2016 : 15 mes 28 hejJejer, 2016 kes ceOe Yeejle SJeb mesMesume kes
ceOe meeleJeW mebege mewve egeYeeme ueeefceleer, 2016 kee Deeeespeve mesMesume
ef[heWme Skes[ceer (Sme[erS), efJekeesefjee ceW efkeee ieee~

Fcekeesj-2016 : 13 mes 16 hejJejer, 2016 kes ceOe yebieeue keer Kee[er SJeb
Deb[ceeve meeiej kes ceOe Debleje&e^ r e meceger meercee jsKee (IMBL) kes heeme Yeejle SJeb
ceebceej kes ceOe Fbef[ee-ceebceej keesDee@ef[&vess[ hes^esue (IMCOR) kes eewLes
mebmkejCe kee Deeeespeve ngDee~

mete& efkejCe-IX : 8 hejJejer, 2016 mes 21 hejJejer, 2016 kes ceOe

GejeKeb[ kes efheLeewjeie{ ceW Yeejle SJeb vesheeue kes ceOe mete& efkejCe-IX kes veewJeW
mebmkejCe kee Deeeespeve ngDee~ Fme mebege mewveeYeeme kee GsMe Deeheoe kes mecee
ceeveJeere meneelee Deewj Deeheoe yeeeJe keee& GheueyOe kejevee Lee~

efmevees Fbe[
f ee keesDee@hejsMeve, 2016 : 7 hejJejer, 2016 kees Yeejle SJeb eerve
kes ceOe ueeKe efmLele Yeejle-eerve meercee hej egMegue-ceesuoes veeceke mLeeve hej eLece
jCeveerelf eke mebege mewveeYeeme Deeeesepf ele ngDee~

keesyeje ieesu[ : 3 hejJejer, 2016 kees Yeejle ves LeeF&ueQ[ ceW nesves Jeeues yenghe#eere
keesyeje ieesu[ mebege mewveeYeeme ceW Yeeie uesves keer Iees<eCee keer~ en SefMeee-eMeeble #es$e kee
meyemes ye[e mewve DeYeeme nw pees eleske Je<e& LeeF&ueQ[ ceW Deeeesepf ele efkeee peelee nw~

yenjerve FbjvesMeveue Sej Mees, 2016 : 21 mes 23 peveJejer, 2016 kes

oewjeve yenjerve kes meeefKej Sejyesme hej yenjerve FbjvesMeveue Sej Mees, 2016 kee
DeYeeme mebheVe ngDee~ FmeceW Yeejleere ueeF keecyew Sejeehe (SuemeerS) lespeme
ves eefleYeeie efkeee pees efke Gmekee efJeosMe ceW eLece eoMe&ve Lee~ Fmekes Deefleefje
Yeejleere Jeeeg mesvee kes nsefuekeehj erce meejbie ves Yeer kejleye efoKeeS~

meneesie kewefpeve : 15 peveJejer, 2016 kees Yeejle SJeb peeheeve kes lej#eke yeue kes
ceOe esVeF& ceW mebege efhe#eere mewve DeYeeme meneesie kewefpeve kes 15JeW mebmkejCe kee
Deeeespeve efkeee ieee~ en mewve DeYeeme eleske oes Je<eeX kes Deblejeue hej efkeee peelee nw~

FbjvesMeveue heueer efjJet : 4 mes 8 hejJejer, 2016 kes ceOe efJeMeeKeeheevece ceW
efleere FbjvesMeveue heueer efjJet kee Deeeespeve efkeee ieee~ FmeceW 50 mes DeefOeke
osMeeW kes veewmewve heesleeW ves Yeeie efueee~ eLece FbjvesMeveue heueer efjJet kee Deeeespeve
hejJejer, 2001 ceW cebgyeF& ceW efkeee ieee Lee~

Meefe-2016 : 8 mes 15 peveJejer, 2016 kes ceOe jepemLeeve kes yeerkeevesj efmLele
cenepeve heeru[ heeeefjib e jWpe ceW Yeejle SJeb eebme kes ceOe DeelebkeJeeo efJejesOeer mebege
mewveeYeeme Meefe-2016 kee Deeeespeve efkeee ieee~

Fbe vesJeer-2015 : 7 mes 12 efomebyej, 2015 kes ceOe Yeejle Je me keer

veewmesvee kes ceOe efJeMeeKeeheevece ceW Fbe vesJeer-2015 efhe#eere veewmewevf eke DeYeeme
kee Deeeespeve ngDee~

heeukeve m^eFke-2015 : 12 mes 30 veJebyej, 2015 kes ceOe eerve leLee

LeeFueQ[ keer Jeeeg mesvee kes eLece mebege DeYeeme heeukeve m^eFke-2015 kee
Deeeespeve LeeF&ueQ[ kes keesjle ceW mebheVe ngDee~
efmueveskeme-15 : 27 Dekeyt ej mes 1 veJebyej, 2015 kes ceOe Yeejle Je eeruebkee keer
veewmesvee kes yeere eeruebkee kes ef$ebkeesceeueer ceW eeruebkee-Fbe[f ee SkemejmeeFpe (SrilankaIndia Exercise-SLINEX) kes eewLes mebmkejCe kee Deeeespeve mebheVe ngDee~ oesveeW
osMeeW kes ceOe Fme efhe#eere veewmewevf eke DeYeeme keer MegDeele Je<e& 2005 ceW ngF& Leer~

^eF[W pebkeej : 3 Deketyej mes 6 veJebyej, 2015 kes ceOe Gej Deueebefke
mebefOe mebie"ve (NATO) kee mewve DeYeeme ^eF[W pebkeej oes ejCeeW ceW mhesve,
Fueer Deewj hegle&ieeue ceW Deeeesepf ele efkeee ieee~

ceeueeyeej DeYeeme-2015 : 14 mes 19 Deketyej, 2015 leke Yeejle,

mebege jepe Decesejf kee SJeb peeheeve keer veewmesveeDeeW ves hetJeea le hej ceeueeyeej veewmewevf eke
DeYeeme, 2015 mebheVe efkeee~ %eeleJe nw efke Je<e& 1992 mes Yeejle Deewj Decesejf kee
kes ceOe eejbYe Fme Jeeef<e&ke veewmewve DeYeeme ceW Fme Je<e& (19JeW mebmkejCe ceW) henueer
yeej peeheeve Yeer Meeefceue ngDee~ FmeceW Yeejle kes DeeF&SveSme efmebOegjepe, DeeF&SveSme
jCeefJepee, DeeF&SveSme yesleJee, DeeF&SveSme efMeJeeefueke SJeb DeeF&SveSme Meefe ves
eefleYeeie efkeee~
nQ[ Fve nQ[ : 12 Dekeyt ej, 2015 kees Yeejle Deewj eerve keer mesveeDeeW kes ceOe 5Jeeb
Jeeef<e&ke DeeblekeJeeo efvejesOeke 12 efoJemeere mebege mewve egeYeeme nQ[ Fve nQ[
eerve kes etvveeve eeble ceW Meg ngDee~ 23 Deketyej, 2015 kees en mewve DeYeeme
meceehle ngDee~
efce$e Meefe-2015 : 29 efmelebyej, 2015 mes 12 Dekeyt ej, 2015 leke hegCes
kes DeeQOe mewve efMeefJej ceW Yeejle Deewj eeruebkee kes ceOe leermeje 14-efoJemeere mebege
eefMe#eCe DeYeeme efce$e Meefe-2015 mebheVe ngDee~
Dee@emf eb[ks eme-15 : 11 mes 19 efmelebyej, 2015 kes ceOe Dee@m^es uf eee Deewj Yeejle
kes ceOe henuee veewmewevf eke DeYeeme Dee@emf eb[ks eme-15 Yeejle kes hetJeea le hej Deeeesepf ele
ngDee~ Fme DeYeeme kee GsMe oesveeW osMeeW keer veewmesveeDeeW kes ceOe yebojieen Deewj meceg
oesveeW mLeeveeW hej Deble:efeee kees cepeyetle kejvee Lee~
keeWkeCe-2015 : 5 mes 11 efmelebyej, 2015 kes ceOe Yeejleere veewmesvee SJeb efyevs e
keer je@eue veewmesvee kes ceOe keeWkeCe e=Kb euee kes 10JeW mebmkejCe kee Deeeespeve ngDee~ Fme
mebegkele veewmewevf eke DeYeeme ceW Yeejle keer Deesj mes DeeF&SveSme-ef$ekeb[ ves Yeeie efueee~
SkemejmeeFpe SkegJesefjeve-2015 : 31 Deiemle mes 13 efmelebyej, 2015 kes
ceOe Yeejleere mesvee Deewj ceeueoerJe je^ere j#ee yeue kes ceOe mebege mewve eefMe#eCe
DeYeeme SkemejmeeFpe SkegJesejf ve-2015, heQiees[s efceefue^er msMeve ef$eJeWce, kesjue ceW
Deeeesefpele ngDee~ en mebege mewve eefMe#eCe DeYeeme SkemejmeeFpe SkegJesefjve kee
"eb mebmkejCe Lee~
Depese Jee@ejf ej-2015 : 13 petve, 2015 mes Yeejle Je efyevs e keer mesvee kes ceOe
mekeejelceke mewve mebyebOeeW kes efvecee&Ce kes efueS efyevs e kes Jesm[eGve kewche, meseuf emeyejer
huesvme ^es vf ebie Sefjee ceW Depese Jee@ejf ej-2015 veeceke mewve DeYeeme Meg efkeee ieee
pees 28 petve, 2015 leke euee~ Fme mewve DeYeeme ceW Yeejleere mesvee keer kegceeTb jspeerceW
keer Ske yeeefueeve ves Yeeie efueee~
efmecyeskeme-2015 : 23 mes 26 ceF&, 2015 kes ceOe Yeejle Je eEmeieehegj kes
efhe#eere veewmewevf eke DeYeeme efmecyeskeme-2015 kee Deeeespeve eEmeieehegj ceW efkeee ieee~
Yeejle keer Deesj mes DeeF&SveSme meleheg[ e, DeeF&SveSme keeceeslee& leLee heer8 DeeF& efJeceeve
ves FmeceW Yeeie efueee~ en veewmewefveke DeYeeme oesveeW osMeeW kes ceOe Je<e& 1999 mes
eefleJe<e& Deeeesepf ele efkeee pee jne nw~
JeCe veewmewefveke DeYeeme : 23 Deewue mes 2 ceF&, 2015 leke Yeejle Deewj
eebme kes ceOe 14Jeeb veewmewevf eke DeYeeme JeCe ieesJee ceW Deeeesepf ele efkeee ieee~ en
veewmewevf eke DeYeeme henueer yeej Je<e& 1983 cesW Deeeesepf ele efkeee ieee Lee~
Leerje Jese : 28-29 Deewue 2015 kes oewjeve Yeejleere lej#eke yeue ves Dejye
meeiej ceW Leerje Jese veeceke egeYeeme efkeee~ en DeYeeme keesefe veewmesvee yesme
efmLele mebege DeefYeeeve keW mes mebeeefuele ngDee~
Kebpej 2015 : Yeejle Deewj efkeefie&mleeve kes ceOe ceee&, 2015 ceW Fme mebege mewve
DeYeeme kee efleere mebmkejCe efkeefie&mleeve ceW Deeeesepf ele efkeee ieee~ Je<e& 2011 ceW
Fmekee eLece mebmkejCe Yeejle ceW mebheVe ngDee Lee~ pegueeF&, 2015 ceW eOeeveceb$eer ceesoer
keer efkeefie&mleeve ee$ee kes oewjeve Fme mebege mewveeYeeme kees Jeeef<e&ke DeeOeej hej
Deeeesefpele efkeS peeves kee efveCe&e efueee ieee nw~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 129

ueIeg meeceeve %eeve, 2015-16

efveOeve (je^ere)

heb. peeself eve Yedeeee& : 22 HejJejer, 2016 kees osMe kes eKeele mejeso Jeeoke
SJeb yeeyee DeueeGerve KeeB kes meJe&ef ee efMe<eeW ceW Ske heb. peeself eve Yedeeee& kee 91
Je<e& keer DeJemLee ceW JeejeCemeer ceW efveOeve nes ieee~
Yegyevesejer efceee : 19 hejJejer, 2016 kees eKeele ieeefekee Yegyevesejer efceee kee
67 Je<e& keer Gce ceW veF& efouueer ceW efveOeve nes ieee~ GvneWves Deesef[ee efHeuceeW ceW ieerle
ieeS Les~
Deyogue jeefMeo Keeve : 18 hejJejer, 2016 kees efnvogmleeveer Meeeere mebieerle kes
eefme ieeeke SJeb Je<e& 2013 kes heodce Yet<eCe mes mecceeefvele Gmleeo Deyogue jeefMeo
Keeve kee keesuekeelee ceW 107 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ Jes iJeeefueej Iejeves mes
mebyebefOele Les~ Gvekee pevce Gej eosMe ceW ngDee Lee~ es leevemesve kes 16JeeR heer{er kes
JebMepe Les~
Dekeyej kekekeeefleue : 17 hejJejer, 2016 kees eefme ceueeeuece uesKeke
Dekeyej kekekeeefleue kee 62 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
Dees.Sve.Jeer. keghe : 13 hejJejer, 2016 kees eefme ceueeeueer keefJe Dees.Sve.Jeer.
keghe kee 84 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ GvnW heodce efJeYet<eCe mes veJeepee ieee Lee~
efyejepee emeeo : 13 hejJejer, 2016 kees lepeeefkemleeve ceW Yeejle kes jepeotle
efyejepee emeeo kee ne& Dewke kes keejCe efveOeve~
nvegceveLehhee keeshhee[ : 11 hejJejer, 2016 kees ueebme veeeke nvegcebveLehhee
keeshhee[ kee efveOeve nes ieee~ %eeleJe nw efke 3 hejJejer, 2016 kees efmeeeefeve ceW
yehe&yeejer Deewj efncemKeueve kes keejCe ome peJeeve hebme ieS Les~ 9 hejJejer, 2016
kees mesvee kes mee& DeefYeeeve ceW 10 peJeeveeW ceW mes kesJeue Ske ueebmeveeeke nvegceveLehhee
ner yehe& kes veeres peerefJele heeS ieS Les~ GvnW efouueer efmLele mewve Demheleeue ceW Yeleea
kejeee ieee Lee~
Dejefyeboes cegKepeea : 10 hejJejer, 2016 kees yeebiuee efheuceeW kes efveoxMeke Dejefyeboes
cegKepeea kee 96 Je<e& keer Gce ceW keesuekeelee ceW efveOeve nes ieee~
kewueeMe eeoJe : 9 hejJejer, 2016 kees Gej eosMe kes hebeeeleer jepe ceb$eer SJeb
pebieerhegj efJeOeeve meYee #es$e mes efJeOeeeke kewueeMe eeoJe kee efveOeve nes ieee~
efveoe hee]peueer : 8 hejJejer, 2016 kees ceMentj Meeej Deewj ieerlekeej efveoe hee]peueer
kee 78 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
megOeerj lewuebie : 6 hejJejer, 2016 kees eefme keet&efvem megOeerj lewuebie kee 55
Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~ Jes keF& DeKeyeejeW (cegKele: efnob mg leeve eFcme)
mes peg[s Les~ Gvekeer eefme kee&tve hegmleke vees, eeFce efceefvemj (hetJe& eOeeveceb$eer
ceveceesnve efmebn hej) nw~
yeuejece peeKe[ : 3 hejJejer, 2016 kees keebesme kes JeeesJe= veslee SJeb hetJe&
ueeskemeYee DeOe#e yeuejece peeKe[ kee 92 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~ Jes
1980 mes 1989 leke ueeskemeYee DeOe#e Les~ GvneWves Je<e& 2004 mes 2009 leke
ceOe eosMe kes jepeheeue kes he ceW Yeer mesJeeSb oer~
Sme. Sme. leejeheesj : 2 hejJejer, 2016 kees Yeejleere efjpeJe& yeQke kes hetJe& ef[her
ieJeve&j Sme. Sme. leejeheesj kee 80 Je<e& keer DeJemLee ceW cebgyeF& ceW efveOeve nes ieee~
kes. Jeer. ke=<Ce jeJe : 30 peveJejer, 2016 kees peccet-keMceerj kes hetJe& jepeheeue SJeb
Je<e& 1971 kes yeebiueeosMe cegef e mebeece ceW cenJehetCe& Yetecf ekee efveYeeves Jeeues Yeejle kes
hetJe& mesvee ecegKe pevejue kes. Jeer. ke=<Ce jeJe kee 92 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes
ieee~
veeveer ke=<Ce kegceejer : 30 peveJejer, 2016 kees lesuegieg meeefnlekeej veeveer ke=<Ce
kegceejer kee 86 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ GvnW DeebOe eosMe meeefnle Dekeeoceer
eje mecceeefvele efkeee ieee Lee~
efvece&uee iepeJeeveer : 22 peveJejer, 2016 kees iegpejele efJeOeeve meYee keer henueer
ceefnuee ef[her mheerkej efvece&uee iepeJeeveer kee efveOeve nes ieee~
ce=Ceeefueveer meejeYeeF& : 21 peveJejer, 2016 kees eefme Yeejleere Meeeere
ve=leebievee ce=Ceeefueveer meejeYeeF& kee 97 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ GvnW Je<e&
1992 ceW heodce Yet<eCe mes mecceeefvele efkeee ieee~

Jeer. jeceejeJe : 17 peveJejer, 2016 kees efmeefkekece kes hetJe& jepeheeue SJeb Yeejleere
pevelee heeea kes Jeefj veslee Jeer. jeceejeJe kee 80 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
DeCe erkeskej : 19 peveJejer, 2016 kees Jeefj he$ekeej SJeb uesKeke DeCe
erkeskej kee 72 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
jepesMe efJeJeske : 14 peveJejer, 2016 kees yee@ueerJeg[ DeefYeveslee jepesMe efJeJeske kee
66 Je<e& keer Gce ceW ne& Dewke mes efveOeve; ueieeve SJeb mJeosMe pewmeer 30 mes DeefOeke
efheuceeW ceW DeefYevee~
Deefveue ieebiegueer : 15 peveJejer, 2016 kees efheucekeej Deefveue ieebiegueer kee 82
Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ GvnW efheuce keesje keeiepe Deewj lehemee kes efueS
je^ere hegjmkeej efceuee Lee~
ues. pevejue pesSHeDeej pewkeye : 13 peveJejer, 2016 kees Yeejle-heeefkemleeve kes
yeere 1971 kes eg kes veeekeeW ceW mes Ske ues. pevejue pesSHeDeej (pewkeye-Hepe&jeHesue) pewkeye kee 92 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~ 1971 kes eg kes oewjeve
Jes cespej pevejue kes he ceW Yeejleere mesvee keer hetJeea keceeve kes ecegKe Les leLee GvneWves ner
heeefkemleeveer mesvee kes mecehe&Ce ceW cegKe vesle=lJekeejer Yetefcekee efveYeeF& Leer~ 1978 ceW
mesJeeefveJe=e nesves kes yeeo Jes ieesJee Deewj hebpeeye kes jepeheeue Yeer jns~ Sve Deese[f meer Fve
Jeej Sb[ heerme Gvekeer DeelcekeLee nw~ Jes entoer Oece& kes Les leLee DeefJeJeeefnle jns Les~
jJeeR keeefueee : 9 peveJejer, 2016 kees efnob er kes megeefme keLeekeej SJeb Yeejleere
%eeveheer" kes hetJe& efveosMeke jJeeR keeefueee kee 77 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
GvneWves JeeieLe& SJeb veee %eeveesoe pewmeer heef$ekeeDeeW kee mecheeove efkeee~ Gvekeer ecegKe
jeveeSb ieeefueye ger Mejeye, Syeermeer[er, 17 jevee[s jes[, Kegoe mener meueecele
nw, veew meeue eser helveer SJeb keeuee jefpemj nQ~
cegheleer ceesncceo meF&o : 7 peveJejer, 2016 kees peccet SJeb keMceerj kes cegKeceb$eer
SJeb heerhegume [sceesesefke heeea (heer[erheer) kes veslee cegHeleer ceesncceo meF&o kee 80 Je<e&
keer Gce ceW Scme ceW efveOeve nes ieee~ Jes Jeer.heer. efmebn mejkeej ceW osMe kes henues cegemf uece
ie=nceb$eer (Je<e& 1989-90) jns Les~ GvneWves heer[erheer-Yeepehee ie"yebOeve keer meePee
mejkeej kes lenle 1 ceee&, 2015 kees peccet SJeb keMceerj kes cegKeceb$eer heo keer MeheLe
ueer Leer~ Fmemes hetJe& Jes Je<e& 2002-05 leke Yeer Jeneb kes cegKeceb$eer jns~
jefJe mJehe OeJeve : 5 peveJejer, 2016 kees hevee Ge veeeeuee kes mesJeeefveJe=e
cegKe veeeeOeerMe jefJe mJehe OeJeve kee 72 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
Sme. Se. keheeef[ee : 4 peveJejer, 2016 kees osMe kes hetJe& cegKe veeeeOeerMe
mejesme nesceer keheeef[ ee kee oeeIeele mes 68 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ Jes 12
ceF&, 2010 mes 28 efmelebyej, 2012 leke osMe kes 38JeW cegKe veeeeOeerMe jns Les~
Jes Je<e& 2003 ceW GejeKeb[ Ge veeeeuee kes Yeer cegKe veeeeOeerMe jns Les~
S.yeer. yeOe&ve : 2 peveJejer, 2016 kees Yeejleere kecegevf em heeea (meerheerDeeF&) kes hetJe&
cenemeefeJe DeOexog Yet<eCe yeOe&ve (S.yeer yeOe&ve kee 92 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
cespej helesn efmebn : 2 peveJejer, 2016 kees hetJe& Debleje&^ere jeFheue efveMeevesyeepe
metyesoej cespej helesn efmebn he"evekees Deelebkeer nceues ceW Menero nes ieS~ GvneWves Je<e&
1995 ceW veF& efouueer ceW eLece je^ceb[ue efveMeevesyeepeer eQehf eeveefMehe ceW Yeejle kes efueS
Ske mJeCe& Deewj Ske jpele heoke peerlee Lee~
meeOevee : efnob er efheuceeW keer eefme DeefYeves$eer jneR meeOevee efMeJeoemeeveer kee 25 efomebyej,
2015 kees 74 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~ DeefYeves$eer keer cegKe Yetecf ekee ceW Gvekeer
henueer efheuce ueJe Fve efMeceuee Leer~ Gvekeer ecegKe efheuceW nQSke hetue oes ceeueer,
cesje meeee, Jee, Jees keewve Leer Deeefo~ Gvekee pevce 2 efmelebyej, 1941 kees kejeeer
ceW ngDee Lee~ Jes Deheves efJeMes<e nsej ke kes efueS eefme LeeR~
Mejo peesMeer : 12 efomebyej, 2015 kees efkemeeve veslee Deewj Meslekeejer mebie"ve kes
mebmLeeheke Mejo peesMeer kee 81 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
Deesce ekeeMe ceunes$ee : 29 efmelebyej, 2015 kees hetJe& Leue mesvee DeOe#e pevejue
Deesce ekeeMe ceunes$ee kee 93 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~ Jes Je<e& 1979 mes
Je<e& 1981 leke Yeejleere Leue mesvee ecegKe jns Les~
megyeerj mesve : 29 efomebyej, 2015 kees eefme ieeeke megyeerj mesve kee 81 Je<e& keer
DeJemLee ceW keesuekeelee ceW efveOeve nes ieee~ Jes yebieeueer efheuceeW ceW ieeves kes efueS eefme Les~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 130

l
l
l
l

Jeer.Sme. ceeefuecele : 22 efomebyej, 2015 kees kevee&ke SJeb kesjue Ge veeeeuee

kes hetJe& cegKe veeeeOeerMe jns veeecetelf e& Jeer. Sme. ceeefuecele kee 86 Je<e& keer DeJemLee
ceW efveOeve nes ieee~
eeleuee eerjecegueg : 18 efomebyej, 2015 kees eefme efLeesj keueekeej eeleuee
eerjecegueg kee 84 Je<e& keer Gce ceW efmekebojeyeeo ceW efveOeve nes ieee~
vegue ngoe : 17 efomebyej, 2015 kees ceekeme&Jeeoer kecegevf em heeea kes hetJe& meebmeo
vegue ngoe kee 86 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
heeret<e ieebiegueer : Dekeyt ej, 2015 ceW ueeskeefee yebieeueer DeefYeveslee heeret<e ieebiegueer
keer 50 Je<e& keer Gce ceW ce=leg nes ieF&~
ceveesjcee : 10 Deketyej, 2015 kees leefceue DeefYeves$eer ceveesjcee kee 78 Je<e& keer
Deeeg ceW esVeF& ceW efveOeve nes ieee~
iepeeveve jeJe heW{veskej : 8 Dekeyt ej, 2015 kees Geceer iepeeveve jeJe heW{veskej
kee 81 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ Jes efJekees uesyeesjsjerpe kes esejcewve Les~
Sefooe veeiesMJej jeJe : 4 Deketyej, 2015 kees eKeele lesuegiet efheuce efvecee&lee
Sefooe veeiesMJej jeJe kee 81 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
Sme. kes. Yeeeee& : 8 efomebyej, 2015 kees Debleje&^ere hegyeeue cenemebIe
(heerhee) kes hetJe& jshejer Sme.kes. Yeeeee& kee 87 Je<e& keer Gce ceW heefMece yebieeue ceW
efveOeve nes ieee~
SceSSce jeceemJeeceer : 2 efomebyej, 2015 kees Geesieheefle SJeb hetJe& jepemeYee
meebmeo SceSSce jeceemJeeceer kee 84 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
ceeieea meeLeer : 1 efomebyej, 2015 kees ketef[eece Deewj vebeif eeejkegLet Deewj vebeif eejketLeg
pewmeer veede keueeDeeW keer keueekeej ceeieea meeLeer kee 50 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
meeyejer Keeve : 30 veJebyej, 2015 kees eefme meejbieer Jeeoke Gmleeo meeyejer Keeve
kee 88 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
[e@. cenerhe efmebn : 24 veJebyej, 2015 kees Jeefj meeefnlekeej [e@. cenerhe efmebn kee 86
Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~ Jes efouueer efJeMJeefJeeeuee ceW efnob er kes eeshesmej Les~
er.Deej. ieeseJf ebojepeve : 24 veJebyej, 2015 kees leefceuevee[g kes eefme hegyeeue
eMeemeke er. Deej. ieeseJf ebojepeve kee 90 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
[e@. er.Sme. heheesuee : 23 veJebyej, 2015 kees DeLe&Meeeer [e@. er. Sme. heeheesuee
kee 74 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
DeMeeske efmebIeue : 17 veJebyej, 2015 kees efJeMJe efnob t heefj<eo (efJeefnhe) kes mebj#eke
DeMeeske efmebIeue kee 89 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
melee hee@ue DeeJeeue : 17 veJebyej, 2015 kees eKeele vetjesmepe&ve Deewj
Yeejleere js[ ee@me meesmeeeer kes cenemeefeJe melee hee@ue DeeJeeue kee 70 Je<e& keer Gce
ceW efveOeve nes ieee~
nsceW veejeeCe : 16 veJebyej, 2015 kees Jeefj he$ekeej nsceW veejeeCe kee 65
Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
meF&o peehejer : 15 veJebyej, 2015 kees yee@ueerJeg[ DeefYeveslee meF&o peehejer kee 86
Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
keceuee ue#ceCe : 14 veJebyej, 2015 kees efeu[^sve yegkeme keer uesefKekee keceuee
ue#ceCe kee 90 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~ Jes eefme kee&et vf em Deej. kes.
ue#ceCe keer helveer LeeR~
Deesce ekeeMe cesnje : 8 veJebyej, 2015 kees hetJe& Jeeeg mesvee ecegKe Deesce ekeeMe
cesnje kee 96 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
ees. yeerjW veeLe efceee : 31 Dekeyt ej, 2015 kees hegjelelJeefJeo SJeb Feflenemekeej
ees. yeerjW veeLe efceee kee 80 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
yepeceesnve cebgpeeue : 1 veJebyej, 2015 kees Yeejle kes ecegKe JeJemeeeer SJeb nerjes
ceeseskee@he& kes mebmLeeheke esejcewve yepeceesnve cebpg eeue kee efveOeve nes ieee~
pegieue efkeMeesj : 25 Dekeyt ej, 2015 kees Jeefj jbiekeceea SJeb DeefYeveslee pegieue
efkeMeesj kee 60 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
ueYe pebpegDee : 22 Deketyej, 2015 kees yee@ueerJeg[ ieeeke SJeb ieerlekeej ueYe
pebpegDee kee 56 Je<e& keer Gce ceW cebgyeF& ceW efveOeve nes ieee~
kesSmeSue mJeeceer : 20 Deketyej, 2015 kees eefme keVe[ efheucekeej efkekesjer
meceVee ue#ceer vejefmebn mJeeceer kee 77 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~

l
l

l
l

l
l
l

l
l
l
l
l

l
l
l

l
l
l
l
l
l
l
l

meweo pentj keeefmece : 20 Deketyej, 2015 kees eKeele meceg peerJe efJe%eeveer
meweo pentj keeefmece kee 88 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
jJeerv pewve : 9 Dekeyt ej, 2015 kees eefme mebieerlekeej jJeerv pewve kee cebyg eF& ceW
71 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~ GvnW Je<e& 2015 ceW heodce eer mecceeve mes
mecceeefvele efkeee ieee Lee~ GvneWves DebeKf eeeW kes PejesKeeW mes, veefoee kes heej, eesj ceeeS
Meesj, jece lesjer iebiee cewueer pewmeer keF& efheuceeW kes meeLe ceMentj erJeer OeejeJeeefnke
jeceeeCe ceW Yeer mebieerle efoee Lee~
Sce.Sce. keeueyegieea : 30 Deiemle, 2015 kees keVe[ meeefnlekeej SJeb keVe[
efJeMJeefJeeeuee kes hetJe& Ghe kegueheefle Sce.Sce. keeueyegieea keer nlee kej oer ieF&~ Jes
cetelf e&hetpee SJeb DebOeefJeMJeeme kes efKeueehe efoS yeeeveeW mes kejhebeLf eeeW kes efveMeeves hej Les~
jceekeeble hee"ke : 19 Deketyej, 2015 kees ceMentj heKeeJepe Jeeoke hebef[le
jceekeeble hee"ke kee 75 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
jeOeeke=<Ce nefjjece leefnefueeeveer : 14 Deketyej, 2015 kees YetlehetJe& veewmesvee
DeOe#e S[efcejue jeOeeke=<Ce nefjjece leefnefueeeveer kee 85 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes
ieee~
Sve. jceeveer : 9 Deketyej, 2015 kees kevee&ke mebieerle kes eKeele yeebmegjerJeeoke
[e@. Sve. jceeveer kee 82 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
Jeerjsve [bieJeeue : 28 efmelebyej, 2015 kees efnboer keefJe SJeb Jeefj he$ekeej Jeerjsve
[bieJeeue kee 68 meeue keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
meweo Denceo : 27 efmelebyej, 2015 kees ceefCehegj kes meesuenJeW jepeheeue meweo
Denceo kee 70 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ GvneWves 16 ceF&, 2015 kees ceefCehegj
kes jepeheeue kes he ceW MeheLe ueer Leer~
nesehf ebie mesve efuebieoesn : 26 efmelebyej, 2015 kees cesIeeuee ceW meyemes uecyes mecee
leke efJeOeeeke jns nesehf ebie mesve efuebieoesn kee 86 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
eMeeble efmevne : 22 efmelebyej, 2015 kees hetJe& Yeejleere hegyeeue efKeuee[er eMeeble
efmevne kee 77 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
jeefOekee efLeueke : 20 efmelebyej, 2015 kee ceueeeuece heeMJe& ieeefekee jeefOekee
efLeueke kee 45 Je<e& keer Gce ceW keQmej mes efveOeve nes ieee~
efvepeece : 21 efmelebyej, 2015 kees Deesef[ee kes eefme ieerlekeej efvepeece kee 62
Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
peieceesnve [eueefceee : 20 efmelebyej, 2015 kees Yeejleere efekes keb^esue yees[&
kes lelkeeueerve DeOe#e (2 ceee&, 2015 kees Fme heo nsleg efveJee&efele) peieceesnve
[eueefceee kee oeeIeele kes keejCe 75 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ Jes oes yeej
yeermeermeerDeeF& SJeb Ske yeej DeeF&meermeer kes DeOe#e jns Les~
meeOeve ieghlee : 19 efmelebyej, 2015 kees kecegevf em veslee Je meebmeo meeOeve ieghlee kee
98 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ Jes Yeejle kes henues ves$enerve meebmeo Les~
keeueeceb[uece meleYeecee : 13 efmelebyej, 2015 kees heodceeer ceesnveerDece
ve=leebievee keueeceb[uece meleYeecee kee 77 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
yeeue hebef[le : 18 efmelebyej, 2015 kees ceje"er efekes keceWsj yeeue hebef[le kee
89 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ GvneWves efekes hej 30 efkeleeyeW efueKeeR leLee
megveerue ieeJemkej keer DeelcekeLee meveer [spe kee ceje"er DevegJeeo efkeee Lee~
jeceemJeeceer Deej. Deej : 9 efmelebyej, 2015 kees eKeele peue veerefle efJeMes<e%e
jeceemJeeceer Deej. Deej kee 86 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
DeeosMe eerJeemleJe : 5 efmelebyej, 2015 kees yee@ueerJeg[ ieeeke Deewj mebieerlekeej
DeeosMe eerJeemleJe kee 49 Je<e& keer Deeeg ceW keQmej kes keejCe efveOeve nes ieee~
eCeye kegceej yeesjen : 24 Deiemle, 2015 kees Jeefj Demeceer he$ekeej eCeye
kegceej yeesjen kee 63 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
MegYee cegKepeea : 18 Deiemle, 2015 kees jJeerv mebieerle keer ieeefekee SJeb je^heefle
eCeye cegKepeea keer helveer MegYee cegKepeea kee 74 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
hejeJegj Yeejleve : Deiemle, 2015 ceW ceueeeuece efheuce DeefYeveslee hejeJegj Yeejleve
kee 86 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
Deesce ekeeMe cegbpeeue : 13 Deiemle, 2015 kees nerjes meeFefkeue efueefces[ kes
mebmLeeheke Deesce ekeeMe cebpg eeue kee 87 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
Yeeueeb heWOejkej : 11 Deiemle, 2015 kees ceje"er jbiecebe DeefYeveslee Yeeueeb
heWOejkej kee 94 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
keweeje efkevnVee jee : 9 Deiemle, 2015 kees eKeele keVe[ keefJe Deewj

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 131

mJeleb$elee mesveeveer keweeje efkevnVee jee kee 101 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
keve&ue njJeble efmebn : 4 Deiemle, 2015 kees efleere efJeMJe eg kes veeeke jns
keve&ue njJeble efmebn (mesJeeefveJe=e) kee 95 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
l
JemebOg eje keescekeueer : 29 pegueeF&, 2015 kees eKeele Meeeere ieeefekee JemebOg eje
keescekeueer kee 85 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
l
megveerefle meesueesceve : 28 pegueeF&, 2015 kees SeDeeF&Jeer MeesOekelee& [e@. megveerefle
meesueesceve kee 76 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ GvneWves Je<e& 1986 ceW henueer yeej
Yeejle ceW SeDeeF&Jeer mebeceCe keer hegef keer Leer~
l
jeceke=<Cee mete&Yeeve ieJeF& : 25 pegueeF&, 2015 kees efjheefyuekeve heeea Dee@he Fbe[f ee
kes Jeefj veslee jeceke=<Cee mete&Yeeve ieJeF& kee 86 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ Jes efyenej
kes ieJeve&j Yeer jns Les~
l
heer.Deej. eejer : 24 pegueeF&, 2015 kees hejceeCeg efvejeerkejCe kes eJeee heer.Deej.
eejer kee 79 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
l
efyeMesMej eoerhe : 19 pegueeF&, 2015 kees Go&t uesKeke [e@. efyeMesMej eoerhe kee 80
Je<e& keer DeJemLee ceW ueKeveT ceW efveOeve nes ieee~
l
Jeer. jeceeke=<Cee : 15 pegueeF&, 2015 kees Jeefj lesuegiet heeMJe& ieeeke Jeer.
jeceeke=<Cee kee 68 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
DeCee Meeveyeeie : 18 ceF&, 2015 kees cegbyeF& kes eEkeie S[Je[& cesceesefjeue
Demheleeue ceW keee&jle veme& DeCee Meeveyeeie kee 42 Je<e& leke keescee ceW jnves kes yeeo
efveOeve nes ieee~
DeefceleeYe eewOejer : 2 ceF&, 2015 kees Jeefj he$ekeej SJeb uesKeke DeefceleeYe
eewOejer kee 88 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~ GvnW yebie efJeYet<eCe SJeb jsceve cewiemesmes
hegjmkeej mes veJeepee ieee Lee~
[e@. Sheerpes Deyogue keueece
Yeejle kes hetJe& je^heefle SJeb efcemeeFue cewve kes veece mes efJeKeele Meer<e& Jew%eeefveke [e@.
DeJegue heeefkej pewvegueeyoerve Deyogue keueece ([e@. Sheerpes Deyogue keueece) kee efveOeve 27
pegueeF&, 2015 kees 83 Je<e& keer DeJemLee ceW Gej-hetJe& kes efMeueebie ceW ngDee, peneb kes
Ske mebmLeeve DeeF&DeeF&Sce (IIM) ceW Jen peerJeve eesie en (Livable Planet)
efJe<ee hej JeeKeeve osves ieS Les~ keee&ece kes oewjeve ner GvnW oeeIeele ngDee Deewj
yeeo ceW yesLeveer Demheleeue ceW Gvekeer Fnueeruee meceehle nes ieF&~
mebege je^ mebIe ves [e@. Deyogue keueece kees e=ebpeefue osles ngS 15 Dekeyt ej, 2015
kees efJeMJe e$e efoJeme ceveeee leLee Fmekes henues 7 Deiemle, 2015 kees Deheves JeweMf Jeke Gheen
iueesyeuemew [erDeeDeej kees [e@. keueece kees meceefhe&le efkeS peeves keer Iees<eCee keer~

efveOeve (Debleje&^ere)

Decyeex Fkees : 19 hejJejer, 2016 kees eefme Feefueeve uesKeke Decyeex Fkees
kee 84 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~ Gvekeer eefme hegmleke efo vesce Dee@He
jespe nw~
nehe&j ueer : 19 hejJejer, 2016 kees Decesejf keer uesKeke nehe&j ueer kee 89 Je<e& keer
DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~ Gvekeer eefme hegmleke t efkeue S cee@efkebie ye[& nw~
Deebspe pegueeJmkeer : 17 hejJejer, 2016 kees heesueQ[ kes efveoxMeke Deebspe
pegueeJmkeer kee 75 Je<e& keer Gce ceW Jeejmee ceW efveOeve nes ieee~
yeglejme yeglejme Ieeueer : 16 hejJejer, 2016 kees mebege je^ mebIe (etSveDees) kes
hetJe& cenemeefeJe efcem$e kes yeglejme yeglejme Ieeueer kee 93 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
Jes Je<e& 1992 mes 1996 leke mebege je^ kes cenemeefeJe kes heo hej jns Les~
Deveeleesueer Fefueve : 10 hejJejer, 2016 kees hetJe& meesefJeele hegyeeue efKeuee[er
Deveeleesueer Fefueve kee 84 Je<e& keer Gce ceW ceemkees ceW efveOeve nes ieee~
megMeerue keesFjeuee : 9 hejJejer, 2016 kees vesheeue kes hetJe& eOeeveceb$eer SJeb vesheeueer
keebesme kes DeOe#e megMeerue keesFjeuee kee 78 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
uesmueer yesmes : 4 hejJejer, 2016 kees hegeuf elpej hegjmkeej efJepeslee uesmueer yesmes kee
93 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
Fblepeej ngmewve : 2 hejJejer, 2016 kees Go&t Gheveemekeej SJeb keefJe Fblepeej ngmewve
kee ueenewj ceW 93 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
Fmejej Deueer : 1 hejJejer, 2016 kees heeefkemleeve kes meyemes yegpegie& efekesj Fmejej
Deueer kee efveOeve nes ieee~
Deyes efJeieesoe : 26 peveJejer, 2016 kees ne@ueerJeg[ DeefYeveslee Deyes efJeieesoe kee 94
Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~

nsvejer Jeme&ues : 25 peveJejer, 2016 kees henueer yeej Debeke&efkee kees Dekesues heej
kejves ceW pegs efyeef Me mewve DeefOekeejer nsvejer Jeme&ues keer ce=leg Gvekes DeefYeeeve kes 71JeW
efove nes ieF&~
ceeefJe&ve efcebmkeer : 24 peveJejer, 2016 kees ke=ef$ece yege
f (Deeefe& hf eefMeeue Fbus eerpeWme)
kes Keespekelee& SJeb eefme ieefCele%e ceeefJe&ve efcebmkeer kee 88 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes
ieee~
Sesj mkeesuee : 19 peveJejer, 2016 kees Feefueeve efheuce efvecee&lee Sesj mkeesuee
kee 84 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
emegleejes keesSos : 19 peveJejer, 2016 kees efJeMJe kes meyemes Je= heg<e peeheeve kes
emegleejes keesSos kee 112 Je<e& SJeb 312 efove keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ Jele&ceeve ceW
Fpejeeue kes efLemejeFue efemlee meJee&efOeke Je= peerefJele heg<e nQ efpevekeer Deeeg 23
hejJejer, 2016 kees 112 Je<e& SJeb 161 efove nw~
iuesve es : 19 peveJejer, 2016 kees Decesejf kee kes je@ke yeQ[ F&ieume kes menmebmLeeheke
Deewj efieejJeeoke iuesve es kee 67 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
Sueve efjkecewve : 14 peveJejer, 2016 kees efyeefMe DeefYeveslee Sueve efjkecewve kee
69 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
ceeWs FjefJeve : 11 peveJejer, 2016 kees Decesejf keer yesmeyee@ue efKeuee[er ceeWs FjefJeve
kee 96 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
ceeefjee sjsmee [er efHeefuehme : 8 peveJejer, 2016 kees efJeMJe keer henueer ceefnuee
Heecet&uee Jeve eeueke ceeefjee sjsmee [er efHeefuehme kee 89 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes
ieee~ GvneWveW heebe efJeMJe eQehf eeveefMehe eeb eer ceW Yeeie efueee~
cewLet nesye[ve : 3 peveJejer, 2016 kees FbiueQ[ keer keeGber efekes erce memeskeme
kes efKeuee[er cewLet nesye[ve kee 22 Je<e& keer Gce ceW Deekeefmceke efveOeve nes ieee~
mgDe& pesmeve nesueeJes SJeb [sue Deceeb[e mlespeJes : 2 peveJejer, 2016 kees
Dee@m^es uf eee kes Fve oes heJe&leejesenf eeW keer vetpeerueQ[ kes oef#eCeer Suhme heJe&le e=Kb euee ceW
efiejves mes ce=leg nes ieF&~
MesKe efvece Deue-efvece : 2 peveJejer, 2016 kees meGoer Dejye ceW Deelebke kes ceeceues
kes Deejeshe ceW efMeee ceewueJeer MesKe efvece Deue-efvece kees heebmeer keer mepee oer ieF&~
heerj ef[efkebmeve : 16 efomebyej, 2015 kees efyeef Me Gheveemekeej heerj ef[efkebmeve
kee efveOeve nes ieee~
efkece eebie ieesve : 29 efomebyej, 2015 kees Gej keesejf ee SJeb oef#eCe keesejf ee kes
ceOe ecegKe meueenkeej keer Yetecf ekee efveYeeves Jeeues efkece eebie ieesve kee 73 Je<e& keer Deeeg
ceW efveOeve nes ieee~
veesyees kejeefMecee : 26 veJebyej, 2015 kees oef#eCe SefMeee (SJeb oef#eCe Yeejle)
kes eefme peeheeveer Feflenemekeej veesyees kejeefMecee kee 82 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve
nes ieee~
Denceo ueeJeer : 3 veJebyej, 2015 kees Fjekeer jepeveerelf e%e Je Decesejf keer meceLe&ke
veslee Denceo ueeJeer kee efveOeve nes ieee~
pee@ve iegFuuesjefceve : 27 efmelebyej, 2015 kees efyeefMe efheuce efveoxMeke pee@ve
iegFuuesjefceve kee 89 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ GvneWves efkebiekeebie, o eJeefjib e
Fbheveex Je o yuet cewkeme pewmeer eefme efheuceW efveoxefMele keer LeeR~
pewkeer kee@euf ebme : 19 efmelebyej, 2015 kees eefme ueseKf ekee pewkeer kee@euf ebme kee 77
Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ Gvekeer eefme hegmlekeW nQJeu[& Fpe hegue Dee@he
cewefj[ cewve, je@ke mej, ne@ueerJeg[ JeeFyme : o vet pevejsMeve Deeefo~
eb yeneogj [ebieer : 3 efmelebyej, 2015 kees efJeMJe kes meyemes ess keo kes Jeefe
eb yeneogj [ebieer kee Decesefjkee kes meceesDee ceW 75 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
Gvekeer uebyeeF& 1 heer 9.5 Fbe Leer~ Gvekee pevce vesheeue ceW ngDee Lee~
meQ[er yeie&j : 2 efomebyej, 2015 kees Decesefjkee kes hetJe& je^ere megj#ee meueenkeej
meQ[er yeie&j kee 70 Je<e& keer Gce ceW efveOeve~
jsceb[ Jeeve mketj : 20 veJebyej, 2015 kees veeceerefyeee kes efJekeskeerhej yeuuesyeepe
jsceb[ Jeeve mketj kee cewoeve hej oewje he[ves kes meele efove yeeo 25 Je<e& keer Gce ceW efveOeve
nes ieee~
efelPeeke veeJeesve : 6 veJebyej, 2015 kees Fpejeeue kes hetJe& je^heefle efelPeeke
veeJeesve kee 96 Je<e& keer Gce ceW efveOeve~
Deueer meuesce : 22 efmelebyej, 2015 kees ueeskeefee neme veekeeW keer jevee kejves
Jeeues efcee kes Jebiekeej Deueer meuesce kee 79 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 132

l
l
l
l

l
l

uee@[& iegueece vetve : 27 Deketyej, 2015 kees Yeejleere JebpeveeW kes ceMentj
JeJemeeeer Yeejleere cetue kes uee@[& iegueece vetve kee uebove ceW efveOeve nes ieee~
eQke eemeve : 27 efmelebyej, 2015 kees FbiueQ[ kes hetJe& lespe ieWoyeepe eQke
eemeve kee 85 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
ueejWme heerj eesieer yesje : 22 efmelebyej, 2015 kees Decesefjkee kes eefme
yesmeyeeue efKeuee[er ueejWme heerj eesieer yesje kee 90 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
efmeuee yuewke : 1 Deiemle, 2015 kees eefme efyeefMe ieeefekee efmeuee yuewke kee
72 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ Jes et Deej ceeF& Jeu[& ieerle kes efueS efJeMJe
eefme LeeR~
keueeFJe jeFme : 28 pegueeF&, 2015 kees oef#eCe Deeerkeer efekes erce kes hetJe&
kehleeve keueeFJe jeFme kee 66 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
heer. nefjnjve : 27 pegueeF&, 2015 kees Decesefjkee ceW Yeejleere cetue kes Yeewefleke
efJe%eeveer heer. nefjnjve kee 89 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~ GvneWves yengjbieer
nesueeseece efJekeefmele efkeee Lee~
cewer cewkeesvesve : 30 petve, 2015 kees ceesyeeFue keer SmeSceSme lekeveerke keer
DeJeOeejCee kes peveke cewer cewkeesvesve kee 63 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
pesjeueerve sueer : 19 petve, 2015 kees efJeMJe keer meyemes yegpegie& ceefnuee pesjeueerve
sueer kee Decesejf kee ceW 116 meeue keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~ Gvekeer ce=leg kes yeeo
Decesejf kee keer ner megmeeVeen cegmenle peeWme efJeMJe keer meyemes Je= peereJf ele Jeefe nQ efpevekeer
Deeeg 23 hejJejer, 2016 kees 116 Je<e& 232 efove nw~
pee@ve vewMe : 24 ceF&, 2015 kees veesyesue hegjmkeej efJepeslee DeLe&Meeeer SJeb ieefCele%e
pee@ve vewMe keer 86 Je<e& keer Gce ceW Ske me[ke ogIe&vee ceW ce=leg nes ieF&~ GvnW Je<e&
1994 ceW iesce Leesjer hej DeLe&Meee kee veesyesue hegjmkeej efoee ieee Lee~ Gvekes
peerJeve hej DeeOeeefjle efHeuce yeterHegue ceeFb[ kees Dee@mkej hegjmkeej eehle ngDee Lee~
efJepee ceesnve : 18 ceF&, 2015 kees Yeejleere Decesefjkeer efHeucekeej efJepee
ceesnve keer efheuee[sefuHeee ceW Ske me[ke ogIe&vee kes yeeo ce=leg nes ieF&~
heerj ies : 12 ceF&, 2015 kees eefme Feflenemekeej heerj ies kee veteeke& ceW 91
Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~ GvneWves veeFbeRLe meWegjer leLee SvueeFceW pewmeer
hegmlekeW efueKeeR~
Deemkej nesu[jj : 5 ceF&, 2015 kees ebeeve (Je<e& 1969 ceW ebcee hej Glejves
Jeeues eeve) keer ef[peeFve kejves Jeeueer erce kes Debelf ece peereJf ele meome Dee@mkej nesu[jj
kee 95 Je<e& keer Gce ceWb efveOeve nes ieee~
uet eEheie : 3 ceF&, 2015 kees nebiekeebie kees DebespeeW keer DeOeervelee mes cegefe efoueeves
Jeeues eerveer jepeveefeke uet eEheie kee 87 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
iebgj eeme : 13 Deewue, 2015 kees Je<e& 1999 kes veesyesue meeefnle hegjmkeej
efJepeslee pece&ve uesKeke iebgj eeme kee efveOeve nes ieee~ Gvekeer ecegKe ke=efleeeb nQ- efo
efve [^ce, efo kee@ue Dee@he efo es[, kew Sb[ ceeGme Deeefo~ GvneWves keesuekeelee
kes Deheves DevegYeJeeW hej 1989 ceW Mees eesj bie veeceke hegmleke efueKeer Leer~
efjeer yesvees : 10 Deewue, 2015 kees Dee@m^es uf eeeF& efekes erce kes hetJe& kehleeve, Deewj
ceMentj keceWs j efjeer yesvees kee 84 Je<e& keer Gce ceW efveOeve~
ueer kegDeeve et : 23 ceee&, 2015 kees efmebieehegj kes mebmLeeheke Deewj eLece eOeeveceb$eer ueer
kegDeeve et kee 91 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
efueee Jewve ueerj : 13 ceee&, 2015 kees Fpejeeueer efmevescee keer Deeotle efueee Jewve
ueerj kee 90 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
kewefceues cegheele : 9 ceee&, 2015 kees uebove Deesuebehf eke (2012) ceW lewjekeer mheOee&
ceW mJeCe& heoke peerleves Jeeueer 25 Je<eeaee kewefceues cegheele keer DepeXervee ceW Ske
nsueerkee@hj ogIe&vee ceW ce=leg nes ieF&~
efueve ebie Jesve : 8 ceee&, 2015 kees Go&t kes veeceJej Meeej Deewj oble mepe&ve efueve
ebie Jesve (Mewoe eerveer) kee 84 Je<e& keer Gce ceW peceMesohegj ceW efveOeve nes ieee~
[e@. uees"ej ueglmes : 5 ceee&, 2015 kees eKeele efnob er efMe#eke SJeb YeejleefJeod [e@.
uees"ej ueglmes kee 87 Je<e& keer Deeeg ceW pece&veer kes yeefue&ve ceW efveOeve~
veeecetefle& jeCee YeieJeeve oeme : 23 hejJejer, 2015 kees heeefkemleeve kes
meJeexe veeeeuee kes hetJe& keee&Jeenke cegKe veeeeOeerMe peefmme jeCee YeieJeeve oeme
kee 72 Je<e& keer Deeeg ceW kejeeer ceW efveOeve nes ieee~ Jes heeefkemleeve kes meJeexe
veeeeuee kes henues efnvot cegKe veeeeOeerMe jns Les~
keWpeer FkegDee@ve : 9 hejJejer, 2015 kees yegues ^sve kes peeheeveer Deeweesefieke

ef[peeFvej keWpeer FkegDee@ve keer 85 Je<e& keer Gce ceW ce=leg nes ieF&~
keeue& pesjemeer : 1 hejJejer, 2015 kees Decesejf keer Jew%eeefveke SJeb ieYe& efvejesOeke oJee
kes peveke keeue& pesjemeer kee 91 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~

efveegefe (je^ere)

eesiesMe kegceej leeieer : 15 hejJejer, 2016 kees ees. eesiesMe kegceej leeieer kees
efouueer efJeMJeefJeeeuee kee veee kegueheefle efveege efkeee ieee~
DeMeeske eeJeuee : 12 hejJejer, 2016 kees DeMeeske eeJeuee kees efo Svepeea Sb[
efjmeesme& Fbmerd et (TERI) kee DeOe#e efveege efkeee ieee~ Jes Yeejleere eeflemheOee&
Deeeesie (meermeerDeeF&) kes hetJe& DeOe#e Les~
OeerjW nerjeueeue JeeIesuee : 8 hejJejer, 2016 kees veeecetefle& OeerjW nerjeueeue
JeeIesuee kees yebyeF& Ge veeeeuee kee cegKe veeeeOeerMe efveege efkeee ieee; 16
hejJejer, 2016 kees heo enCe~
Deej. megYee<e jser : 3 hejJejer, 2016 kees iegpejele Ge veeeeuee kes cegKe
veeeeOeerMe efveege~
[e@. keceuesMe kegceej heeb[s : 28 peveJejer, 2016 kees [e@. keceuesMe kegceej heeb[s
kees efveMeepeveeW kee cegKe Deeege (meermeerheer[er) efveege efkeee ieee~ Jes Fme heo hej
leerve Je<eeX leke jnWies~
DeleguesMe efpeboue : 21 peveJejer, 2016 kees jepemJe mesJee kes Jeefj DeefOekeejer
DeleguesMe efpeboue kees keWere ele#e kej yees[& (meeryeer[erer) kee DeOe#e efveege efkeee
ieee~ GvneWves S.kes. pewve kee mLeeve efueee~
jefJe esuuece : 20 peveJejer, 2016 kees heee&JejCeefJeod jefJe esuuece ves eerveheerme
Fbef[ee kes keee&keejer efveosMeke kee keee&Yeej enCe efkeee~
heguesuee ieesheerebo : 17 peveJejer, 2016 kees hetJe& yew[efcebve efKeuee[er heguesuee
ieesheerebo kees eerefceej yew[efcebve ueerie (heeryeerSue) kee veee Deeege efveege efkeee
ieee~
peeie=elf e heb[d ee : 13 peveJejer, 2016 kees iegpejele keer cegKeceb$eer Deeveboeryesve hesue
ves peeie=elf e heb[d ee kees iegpejele yeeue DeefOekeej Deeeesie kee DeOe#e efveege efkeee~
Deefcele Meen : 24 peveJejer, 2016 kees Deefcele Meen meJe&mecceefle mes Yeejleere pevelee
heeea (Yeepehee) kes hegve: je^ere DeOe#e egves ieS~
merHeve Heuesefcebie : 11 peveJejer, 2016 kees vetpeerueQ[ kes hetJe& kehleeve merHeve
Heuesefcebie kees DeeF&heerSue keer veF& hegCes eWeeFpeer kee cegKe keese yeveeee ieee~
ueeuet emeeo eeoJe : 9 peveJejer, 2016 kees ueeuet emeeo eeoJe kees je^ere
pevelee oue (jepeo) kee ueieeleej veewJeeR yeej je^er e DeOe#e efveJee&ef ele efkeee ieee~
Gefpe&le hesue : 9 peveJejer, 2016 kees keW mejkeej ves Gefpe&le hesue kees leerve Je<eeX
kes efleere keee&keeue nsleg hegve: Yeejleere efjpeJe& yeQke kee ef[her ieJeve&j efveege efkeee~
GvneWves 11 peveJejer, 2016 kees Dehevee heo enCe efkeee~ efjpeJe& yeQke kes Jele&ceeve ceW
Deve leerve ef[her ieJeve&j Deej. Keeve, Sme. Sme. cegbe SJeb Deej. ieebOeer nQ~
osJesvoj kegceej meerkejer : 8 peveJejer, 2016 kees [er.kes. meerkejer kees meermeerDeeF&
(Yeejleere eeflemheOee& Deeeesie) kee ecegKe efveege efkeee ieee~
iegveoerhe kegceej : 8 peveJejer, 2016 kees iegveoerhe kegceej ves efvepeer keejCeeW mes 12JeW
oef#eCe SefMeeeF& KesueeW (5 mes 16 hejJejer, 2016) ceW Yeejleere ne@keer erce kes keese heo
keer efpeccesoejer mebYeeueves mes cevee kej efoee~ Gvekeer peien yeer.pes. keefjehhee keese yeves~
heJeve kehetj : 7 peveJejer, 2016 kees Je<e& 1990 yewe kes efJeosMe mesJee kes DeefOekeejer
heJeve kehetj kees Fpejeeue ceW Yeejle kee veee jepeotle efveege efkeee ieee~
Mewues<e : 7 peveJejer, 2016 kees keW mejkeej ves ie=n ceb$eeuee kes Deefleefje meefeJe
Mewues<e kees Yeejle kee veee cenehebpeereke SJeb peveieCevee Deeege efveege efkeee~ GvneWves
meer. ebceewueer kee mLeeve efueee leLee 9 peveJejer, 2016 kees heoYeej enCe efkeee~
ceveve elegJexoer : 7 peveJejer, 2016 kees jepemLeeve mejkeej ves meceepemesJeer ceveve
elegJexoer kees jepemLeeve yeeue DeefOekeej mebj#eCe Deeeesie kee DeOe#e efveege efkeee~
Deegle meeceble : 6 peveJejer, 2016 kees [e@. Deegle meeceble kees 2017-18 nsleg
Yeejleere efJe%eeve keebesme kee DeOe#e eeefvele efkeee ieee~
DeMeeske peer. jpeveer : 5 peveJejer, 2016 kees Jee efveee&lekeeW keer Meer<e& mebmLee Jee
efveee&le eeslmeenve heefj<eo (SF&heermeer) ves DeMeeske peer. jpeveer kees Dehevee DeOe#e egvee~
iepeW eewneve : 7 peveJejer, 2016 kees iepeW eewneve ves SheerDeeF&DeeF& (efheuce
Sb[ sueerefJepeve Fbmerdet Dee@he Fbef[ee) kes DeOe#e kes he ceW Dehevee heoYeej

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 133

enCe kejles ngS veJeefveege SheerDeeF&DeeF& meesmeeeer SJeb ieJeefveie keeGbefmeue keer
eLece yew"ke keer DeOe#elee keer~ GuuesKeveere nw efke GvnW petve, 2015 ceW Fme heo
hej efveege efkeee ieee Lee efpemekes yeeo mes SheerDeeF&DeeF& kes e$e Gvekee efJejesOe kej
jns Les~
DeefceleeYe keeble : 1 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee
Jeeueer kewefyeves meefceefle ves DeeF&SSme DeefOekeejer DeefceleeYe keeble kees veerefle Deeeesie kes
cegKe keee&keejer DeefOekeejer kee Deefleefje eYeej meeQhee~
De#ee kegceej : efomebyej, 2015 kes Deble ceW eerefceej yew[efcebve ueerie (heeryeerSue)
ves yee@ueerJeg[ DeefYeveslee De#ee kegceej kees 2 peveJejer, 2016 mes Meg ngF& ueerie kes me$e
kee yeeb[ Scyesme[j efveege efkeee ieee~
Deej. kes. Yeoewejf ee : 1 peveJejer, 2016 kees Sej ceeMe&ue Deej. kes. Yeoewejf ee ves
Yeejleere Jeeeg mesvee kes Ghe-ecegKe kee keee&Yeej enCe efkeee~
%eevesv [er. yeboieeve : 30 efomebyej, 2015 kees DeLe&Meeeer SJeb hetJe& DeeF&SSme
DeefOekeejer %eevesv [er. yeboieeve kees vesMeveue meWj hee@j ieg[ ieJeveXme (Svemeerpeerpeer) kee
ceneefveosMeke efveege efkeee ieee~
heJeve kegceej DeeJeeue : 22 efomebyej, 2015 kees Jeefj DeeF&SSme DeefOekeejer
heJeve kegceej DeeJeeue kees Yeejleere Keee megj#ee Deewj ceeveke eeefOekejCe (SheSmeSmeSDeeF&)
kee veee cegKe keee&keejer DeefOekeejer efveege efkeee ieee~
yeesve& F&meyeie& : 30 efomebyej, 2015 kees mJeer[ve kes yeesve& F&meyeie& kees ueieeleej
eewLeer yeej ne@keer Fbef[ee ueerie (SeDeeF&Sue) kee tvee&ceW efveosMeke efveege efkeee
ieee~
Deej.kes. ceeLegj : 18 efomebyej, 2015 kees hetJe& j#ee meefeJe Deej. kes. ceeLegj kees
cegKe metevee Deeege (meerDeeF&meer) efveege efkeee ieee~ GvneWves efJepee Mecee& kee mLeeve
efueee~
peefmme leerjLe efmebn "ekegj : Yeejle kes 43JeW cegKe veeeeOeerMe; 2 efomebyej,
2015 kees veeecetefle& Se. Sue. oet kes mLeeve hej 13 ceen kes keee&keeue (4
peveJejer, 2017 leke) kes efueS heoYeej enCe efkeee~
Debpet yee@yeer pee@pe& : veJebyej, 2015 ceW eiex Deesuebefheke heesef[ece mkeerce kes
DeOe#e heo hej Debpet yee@yeer peepe& keer efveegefe keer ieF&~
he=LJeerjepe efmebn : veJebyej, 2015 ceW he=LJeerjepe efmebn kees efJeMJe peue heefj<eo kes yees[&
Dee@he ieJeveme& ceW efveJee&ef ele efkeee ieee~
megveerue keeveesejf ee : 26 veJebyej, 2015 kees vee@ve yeQekf ebie efJeeere kebheveer SmeDeejF&DeeF&
(SREI) kes megveerue keeveesejf ee kees Geesie Jeeheej peiele kes mebie"ve Smeesewce (Smeesemf eSs[
eQyeme& Dee@he kee@ceme& Sb[ FC[m^er) kee DeOe#e yeveeee ieee~
jsJee Kes$eheeue : Deketyej, 2015 ceW efouueer Ge veeeeuee keer mesJeeefveJe=e
veeeeOeerMe jsJee Kes$eheeue kees efouueer kee veee ueeskeeege efveege efkeee ieee~ GvneWves
17 efomebyej, 2015 kees Deheves heo keer MeheLe enCe keer~
vepeerye Meen : 29 Deketyej, 2015 kees Yeejleere jepemJe mesJee kes DeefOekeejer
vepeerye Meen kees keWere Glheeo SJeb meercee Meguke yees[& (meeryeerFm& eer) kee DeOe#e efveege
efkeee ieee~
megveerue peesMeer : 19 efomebyej, 2015 kees hetJe& Yeejleere efmheve ieWoyeepe megveerue peesMeer
kees er-20 Jeu[& kehe kes efueS Deesceeve efekes erce kee ieWoyeepeer keese efveege efkeee
ieee~
DeefKeuesMe efceee : 15 efomebyej, 2015 kees keW mejkeej ves Jeefj jepeveefeke
DeefKeuesMe efceee kees ceeueoerJe ceW Yeejle kee Geeege efveege efkeee~
og<eble oJes : 12 efomebyej, 2015 kees Jeefj DeefOeJeee og<eble oJes kees megeerce kees&
yeej Smeesemf eSMeve (SmemeeryeerS) kee DeOe#e egvee ieee~ Fmekes Deefleefje Gej eosMe
kes Sef[Meveue S[Jeeskes pevejue ieewjJe Yeeefee kees SmemeeryeerS kee meefeJe egvee ieee~
Denceo peeJeso : 11 efomebyej, 2015 kees cebyg eF& hegeuf eme keefceMvej Denceo peeJeso
kees meGoer Dejye ceW Yeejle kee jepeotle efveege efkeee ieee~
ceveespe eYeekej : 18 efomebyej, 2015 kees Yeejle kes hetJe& lespe ieWoyeepe ceveespe
eYeekej Deheieeefvemleeve efekes erce kes ieWoyeepeer keese efveege efkeS ieS~
efJepee kegceej eewOejer : 3 efomebyej, 2015 kees pevelee oue etveeFs[ kes efJeOeeeke
efJepee kegceej eewOejer kees efyenej keer 16JeeR efJeOeeve meYee kee DeOe#e egvee ieee~
S. kes. pewve : 30 veJebyej, 2015 kees Jeefj DeeF&DeejSme DeefOekeejer S. kes. pewve
kees keWere ele#e kej yees[& (meeryeer[erer) kee veee DeOe#e efveege efkeee ieee~

l
l
l

l
l

l
l

l
l

l
l

GvneWves Deveerlee kehetj kee mLeeve efueee~

efoueerhe JeWiemejkej : 24 veJebyej, 2015 kees Yeejleere efekes keb^esue yees[& ves
yebieueg efmLele je^er e efekes Dekeeoceer kee efveosMeke efveege efkeee~ GvneWves ye=pesMe
hesue kee mLeeve efueee~
n<e&JeOe&ve efveeesefleee : 20 veJebyej, 2015 kees n<e&JeOe&ve efveeesefleee kees Je<e&
2016 kes efueS hes[jsMeve Dee@he Fbe[f eve eQyeme& Dee@he keeceme& Sb[ Fb[m^er (efhekekeer)
kee DeOe#e efveege efkeee ieee~
Deefpele ekeeMe Meen : 9 veJebyej, 2015 kees Yeejleere efekes keb^eus e yees[&
(yeermeermeerDeeF&) kes vewelf eke DeefOekeejer (ueeskeheeue) kes he ceW efouueer Ge veeeeuee kes
hetJe& cegKe veeeeOeerMe Deefpele ekeeMe Meen kees efveege efkeee ieee~
jespej Jeeve ieW : 7 veJebyej, 2015 kees jespej Jeeve ieW kees Yeejleere heg<e ne@keer
erce kee jCeveerelf eke keese efveege efkeee ieee~ Jen efjees Deesuebehf eke-2016 leke Fme
heo hej jnWies~
Mejo kegceej : 30 Deketyej, 2015 kees je^ere peebe SpeWmeer (SveDeeF&S) kes
ceneefveosMeke kes heo hej efveege~
Meefekeeble oeme : 30 Deketyej, 2015 kees keW mejkeej eje Yeejleere efjpeJe&
yeQke (DeejyeerDeeF&) kes keWere efveosMeke ceb[ue ceW veeefcele~
Deeueeske jeJele : 21 Deketyej, 2015 kees hetJe& peue mebmeeOeve meefeJe Deeueeske
jeJele kees je^ere ceefnuee Deeeesie kes meome kes he ceW efveege efkeee ieee~ Jes
je^ere ceefnuee Deeeesie kes henues heg<e meome nQ~
Deefveue kebg yeues : 20 Dekeyt ej, 2015 kees hetJe& Yeejleere efekes efKeuee[er Deefveue
kebgyeues kees jeehegj jWpeme& kee yeeb[ Scyesme[j efveege efkeee ieee~ jeehegj jWpeme&,
eQefheebme sefveme ueerie (meererSue) keer meome erce nw~
Jeer. kes. ceunes$ee : 19 Deketyej, 2015 kees keW mejkeej ves Jeefj Kesue
eMeemeke Jeer. kes. ceunes$ee kees DeefKeue Yeejleere Kesue heefj<eo kes DeOe#e kes he ceW
veeefcele efkeee~ Jeer. kes. ceunes$ee Yeejleere Deesuebefheke mebIe kes Jeefj GheeOe#e nQ~
yeeF&ebig e Yetef ee : 18 Dekeyt ej, 2015 kees DeefKeue Yeejleere hegyeeue cenemebIe
ves Yeejleere hegyeeue erce kes hetJe& kehleeve yeeF&ebig e Yetef ee kees hegyeeue cenemebIe kee
meueenkeej efveege efkeee~
meewjJe ieebiegueer : 16 Dekeyt ej, 2015 kees meewjJe ieebiegueer ves yebieeue efekes mebIe
(meerSyeer) kes DeOe#e kes he ceW heo enCe efkeee~
kebg OeeJeer keefojsmeve : 14 Dekeyt ej, 2015 kees Yeejleere veeieefjke kegb OeeJeer keefojsmeve
kees mebege je^ Keee SJeb ke=ef<e mebie"ve (SheSDees) kee meneeke efveosMeke leLee
SefMeee-hewemf eefheke #es$e kee mLeeveere eefleefveefOe efveege efkeee ieee~
MesKej yemeg : 9 Deketyej, 2015 kees Yeejle kes eefme Jew%eeefveke MesKej yemeg kees
hejceeCeg Tpee& Deeeesie kee veee DeOe#e efveege efkeee ieee~ GvneWves 23 Deketyej,
2015 kees [e@. Deej. kes efmevne kee mLeeve efueee~
MeMeebke ceveesnj : 4 Dekeyt ej, 2015 kees Yeejleere efekes keb^eus e yees[& (yeermeermeerDeeF&)
kes DeOe#e kes he ceW MeMeebke ceveesnj kee eeve efkeee ieee~
peeble emeeo : 29 efmelebyej, 2015 kees vesheeue ceW Yeejle kes hetJe& jepeotle peeble
emeeo kees veF& efouueer efmLele j#ee DeOeeve SJeb efJeMues<eCe mebmLeeve kes ceneefveosMeke
kes he ceW efveege efkeee ieee~
DejefJebo heveieef[ee : 24 efmelebyej, 2015 kees keW mejkeej ves veerelf e Deeeesie kes
GheeOe#e DejefJebo heveieef[ ee kees peer-20 Jeelee& kee veee Mesjhee efveege efkeee~ Mesjhee,
peer-20 efMeKej meccesueve ceW mebyebeOf ele mejkeej kee eefleefveefOe neslee nw~
mlegefle veejeeCe kekeke[ : 23 efmelebyej, 2015 kees keWere ceefnuee SJeb yeeue
efJekeeme ceb$eeuee ves mlegelf e veejeeCe kekeke[ kees je^er e yeeue DeefOekeej mebj#eCe Deeeesie
kee DeOe#e efveege efkeee~
pewve Keeve : 22 efmelebyej, 2015 kees pewve Keeve meJe&mecceefle mes Yeejleere ceesj
mheesdme& keueye mebIe (SheSceSmemeerDeeF&) kes DeOe#e kes he ceW efveJee&efele ngS~
nesjcegmpeer Sve. keecee : 14 efmelebyej, 2015 kees yebyeF& meceeeej kes eyebOe efveosMeke
nesjcegmpeer Sve. keecee kees esme ^m Dee@he Fbef[ee (heererDeeF&) kee veee DeOe#e
efveege efkeee ieee~
efiejerMe meenveer : 24 Deiemle, 2015 kees Jew%eeefveke SJeb Deeweesefieke DevegmebOeeve
heefj<eo (meerSmeDeeF&Deej) kes ceneefveosMeke kes he ceW efveege~
ceoveueeue ue#ceCe oeme lenefueeeveer : 24 Deiemle, 2015 kees cebgyeF& Ge

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 134

l
l

l
l

veeeeuee kes hetJe& veeeeOeerMe ceoveueeue ue#ceCe oeme lenefueeeveer kees ceneje^ kes veS
ueeskeeege kes he ceW efveege efkeee ieee~
Deesce ekeeMe jeJele : 13 Deiemle, 2015 kees Yeejleere eMeemeefveke mesJee kes
DeefOekeejer Deesce ekeeMe jeJele kees Yeejle kee efveJee&eve Deeege efveege efkeee ieee~
Jele&ceeve ceW Fvekes meeLe Yeejle kes 3-meomeere efveJee&eve Deeeesie ceW cegKe efveJee&eve
Deeege (20JeW) [e@. vemeerce pewoer (18 Deewue, 2015 mes) Deewj efveJee&eve Deeege
Deeue kegceej peesefle nQ (13 ceF&, 2015 mes)~
Deuekee heeb[e : 1 Deiemle, 2015 kees DeeF&SSme DeefOekeejer Deuekee heeb[e kees
Yeejleere ceeveke yetjes keer ceneefveosMeke efveege efkeee ieee~
osyepeeveer Iees<e : 30 pegueeF&, 2015 kees cewveghewkeejme& SmeesefmeSMeve hee@j
Fbhee@jcesMeve skeveesuee@peer (SceSDeeF&er) kee DeOe#e osyepeeveer Iees<e kees yeveeee ieee~
Jes Fme heo hej efveege nesves Jeeueer henueer ceefnuee nQ~
mJeeefle ceeueerJeeue : 27 pegueeF&, 2015 kees efouueer ceefnuee Deeeesie kes DeOe#e
kes he ceW mJeeefle ceeueerJeeue keer efveegefe keer ieF&~
DeeMeer<e yengiegCee : 28 pegueeF&, 2015 kees keW mejkeej ves DeeMeer<e yengiegCee kees
Keee efveeeceke mebmLee Yeejleere Keee megj#ee SJeb ceeveke eeefOekejCe kee DeOe#e
efveege efkeee~
jecemesJeke Mecee& : 27 pegueeF&, 2015 kees Yeejleere otjmebeej efJeefveeeceke eeefOekejCe
(^eF&) kes veS DeOe#e kes he ceW jecemesJeke Mecee& kees efveege efkeee ieee~
Dee&vee jeceemebgojce : 17 petve, 2015 kees Dee&vee jeceemebgojce kees je^ere
DehejeOe efjkee@[& yetjes (NCRB) kee efveosMeke efveege efkeee ieee~
Mejo heJeej : 17 petve, 2015 kees Svemeerheer ecegKe Mejo heJeej kees cebyg eF& efekes
SmeesefmeSMeve (ScemeerS) kes DeOe#e kes he ceW 7JeeR yeej egvee ieee~
[e@. efyeceue kes. je@e : 10 petve, 2015 kees [e@. efyeceue kes. je@e kees Yeejleere
meebefKekeer mebmLeeve kes efveosMeke heo mes ne efoee ieee~ Gvekes mLeeve hej veeefcele
efveosMeke ees. Sme. yebOeesheeOeee ves heo enCe efkeee~
kes. Jeer. eewOejer : 8 petve, 2015 kees keW mejkeej eje cegKe meleke&lee Deeege
(CVC) efveege efkeS ieS~
efJepee Mecee& : 8 petve, 2015 kees keW mejkeej ves efJepee Mecee& kees cegKe metevee
Deeege leLee megOeerj Yeeie&Je kees metevee Deeege efveege efkeee~
jengue efJe[ : 6 petve, 2015 kees Yeejleere efekes keb^eus e yees[& (yeermeermeerDeeF&)
ves hetJe& Yeejleere kehleeve jengue efJe[ kees Yeejle S SJeb Deb[j 19 erceeW kee keese
efveege efkeee~ GuuesKeveere nw efke Fmekes henues yeermeermeerDeeF& ves Yeejle kes leerve hetJe&
efoiiepe efKeueeef[ eeW meefeve leWoug ekej, meewjJe ieebiegueer Je JeerJeerSme ue#ceCe kees Deheveer
meueenkeej meefceefle ceW Meeefceue kejves keer Iees<eCee keer Leer~
meweo Deeefmehe Fyeeefnce : 3 petve, 2015 kees meweo Deeefmehe Fyeeefnce kees
DeelebkeJeeo kes efJe eOeeveceb$eer vejW ceesoer kee efJeMes<e otle efveege efkeee ieee~
ueefuele Yevees : 1 petve, 2015 kees eerve kes Jegneve ceW Deeeesefpele egveeJeeW ceW
Yeejleere Deesuebehf eke mebIe kes hetJe& cenemeefeJe ueefuele Yevees kees SefMeeeF& SLeueses f keme
mebIe kee GheeOe#e egvee ieee~ kelej kes onueeve Deue-nceo kees oesyeeje SefMeeeF&
SLeuesef keme mebIe kee DeOe#e egvee ieee~
kes. efmeJeeve : 1 petve, 2015 kees Debleefj#e Jew%eeefveke kes. efmeJeeve kees efJeece meejeYeeF&
Debleefj#e keW (JeerSmeSmemeer) kes efveosMeke kes he ceW efveege efkeee ieee~
heer. kegveerke=<Ceve : 1 petve, 2015 kees heer. kegveerke=<Ceve meleerMe OeJeve Debleefj#e keW
kes efveosMeke efveege efkeS ieS~ GvneWves SceJeeF&Sme emeeo kee mLeeve enCe efkeee~
ceerCee nsceeb : 1 petve, 2015 kees ceerCee nsceeb kees Yeejleere efjpeJe& yeQke
(DeejyeerDeeF&) keer keee&keejer efveosMeke (F&[er) kes he ceW efveege efkeee ieee~
DeefKeuesMe oemeieghlee : 26 Deewue, 2015 kees Yeejleere yew[efcebve mebIe (yeeF&)
kes DeOe#e DeefKeuesMe oemeieghlee kees yew[efcebve SefMeee heefjmebIe (yeerSmeer) kee GheeOe#e
egvee ieee~
peer. meleerMe jser : 29 ceF&, 2015 kees j#ee ceb$eer ceveesnj heefjkej kee Jew%eeefveke
meueenkeej [e@.peer. meleerMe jser kees efveege efkeee ieee~
Jeervee pewve : 29 ceF&, 2015 kees metevee Deewj emeejCe ceb$eeuee ves Jeervee pewve kees
otjoMe&ve kee veee ceneefveosMeke efveege efkeee~
Sme. efemesHej : 28 ceF&, 2015 kees eefme Jew%eeefveke Sme. efemesHej kees j#ee
DevegmebOeeve SJeb efJekeeme mebie"ve ([erDeej[erDees) kee ceneefveosMeke efveege efkeee ieee~

ceervee#eer ceove jee : 15 Deewue, 2015 kees ceervee#eer ceove jee ves efmeefkekece
Ge veeeeuee keer henueer ceefnuee veeeeOeerMe kes he ceW MeheLe ueer~
meboerhe peepeesefoee : 3 ceF&, 2015 kees yeeefkemebie Fbef[ee kes DeOe#e meboerhe
peepeesefoee kees Gvekes heo mes ne efoee ieee~
megecf ele cepetceoej : Deewue, 2015 ceW megecf ele cepetceoej kees Yeejleere Geesie heefjmebIe
(meerDeeF&DeeF&) kee DeOe#e efveege efkeee ieee~
jepeerJe Megkeuee : 6 Deewue, 2015 kees Yeejleere efekes keb^eus e yees[& (yeermeermeerDeeF&)
ves keebesme meebmeo Deewj hetJe& DeeF&heerSue keefceMvej jepeerJe Megkeuee kees DeeF&heerSue keer
mebeeueve heefj<eo kee DeOe#e efveege efkeee~ GvneWves jbpeerye efyemJeeue kee mLeeve efueee~
iegueMeve jee : 1 Deewue, 2015 kees iegueMeve jee eOeeveceb$eer keeee&uee (heerSceDees)
kes DeOeerve Yeejle kes henues meeFyej megj#ee ecegKe yeveeS ieS~
[e@. ceeefeuemeeceer DeVeeogjw : 1 Deewue, 2015 kees [e@. ceeefeuemeeceer DeVeeogjw ves
Fmejes Gheen keW yebieueg kes efveosMeke kes he ceW keee&Yeej enCe efkeee~
megOeekej jser : 29 ceee&, 2015 kees Sme. megOeekej jser kees ueieeleej otmejer yeej
Yeejleere kecegevf em heeea (Yeekehee) kee cenemeefeJe egvee ieee~
kes. Sce. ceefCe : 24 ceee&, 2015 kees kesjue kes efJee ceb$eer kes.Sce. ceefCe kees
peerSmeer (ieg[md e Sb[ meefJe&mespe wkeme) ueeiet kejves kes efueS jepeeW kes efJee cebe$f eeeW keer
DeefOekeej eehle meefceefle kee DeOe#e efveege efkeee ieee~
efJekeeme mJehe : 26 ceee&, 2015 kees Jeefj jepeveefeke efJekeeme mJehe kees
efJeosMe ceb$eeuee ceW eJeee efveege efkeee ieee~ Gvekes Gheveeme keet Sb[ S hej yeveer
efheuce muece [e@ie efceefueevesej ves Dee@mkej hegjmkeej peerlee Lee~
vejW ceesoer : 20 ceee&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer kees Deieues leerve Je<eeX kes
efueS efJeMJe Yeejleer efJeMJeefJeeeuee (he. yebieeue) kee kegueeefOeheefle efveege efkeee ieee~
Sve. jeceebve : 17 ceee&, 2015 kees Yeejleere Deesuebefheke mebIe (DeeF&DeesS) kes
DeOe#e Sve. jeceebve kees je^er e Deesuebehf eke meefceefle mebIe (ANOC) kes Debleje&e^ r e
mebyebOe Deeeesie kee GheeOe#e efveege efkeee ieee~
megjMs e keuecee[er : 12 ceee&, 2015 kees Yeejleere Kesue eMeemeke megjMs e keuecee[er
kees SefMeeve SLeuesefkeme (SSS) kee DeepeerJeve DeOe#e pekeelee& (Fb[esvesefMeee) ceW
ceveesveerle efkeee ieee~
yeueosJe Mecee& : 2 ceee&, 2015 kees heebepeve kes hetJe& mebheeoke yeueosJe Mecee& kees
vesMeveue yegke ^m (Sveyeerer) kee DeOe#e efveege efkeee ieee~
Deej.kes. heeewjer : 24 hejJejer, 2015 kees efo Svepeea Sb[ efjmeesme& Fbmerd et (sjer)
kes lelkeeueerve esejcewve Deej.kes. heeewjer ves peueJeeeg heefjJele&ve hej mebege je^ kes Deblej
mejkeejer hewveue (DeeF&heermeermeer) kes DeOe#e heo mes Fmleerhee os efoee~ 8 hejJejer, 2016
kees FvnW sjer ceW Skepeerkeetef Je JeeFme esejcewve efveege efkeee ieee nw~
vees jepeheeueeW kes veece
jepe
DeJeefOe
leLeeiele je@e
ef$ehegje
(20 ceF&, 2015 mes)
kehleeve efmebn meesuebkeer
hebpeeye
(22 peveJejer, 2015 mes)
Jeer. <eCecegiebLeve
cesIeeuee
(20 ceF&, 2015 mes)
efveYe&e Mecee&
efcepeesjce
(26 ceF&, 2015 mes)
ke=<Cekeeble heeue
GejeKeb[
(8 peveJejer, 2015 mes)
ewheoer cegce&t (PeejKeb[ keer
PeejKeb[
(18 ceF&, 2015 mes)
henueer ceefnuee jepeheeue)
peeself e emeeo jepeKeesJee
DeCeeeue eosMe (1 petve, 2015 mes)
Deeeee& osJeele
efnceeeue eosMe (12 Deiemle, 2015 mes)
jeceveeLe keeseJf eo
efyenej
(16 Deiemle, 2015 mes)
Jeer. <eCecegiebLece
ceefCehegj
(30 efmelebyej, 2015 mes)

efveegefe (Debleje&^ere)

Decej efmebn : 22 HejJejer, 2016 kees Yeejleere cetue kes efmeKe DeefOekeejer Decej efmebn
keer efveegef e ceueseMf eee keer jepeOeeveer kegDeeueeuebhegj kes hegeuf eme Deeege kes heo hej keer
ieF&~
viegesve kegLeeiW e : hejJejer, 2016 kes eLece mehleen ceW viegesve hegLeeiW e kees kecegevf em
heeea Dee@he o meesMeefuem efjheefyueke Dee@he efJeSleveece kee pevejue mesesjer hegve:
efveJee&ef ele efkeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 135

lecej nenve : 10 hejJejer, 2016 kees yetveme Deeeme& efmLele mebege je^ metevee
keW (etSveDeeF&meer) kes ecegKe he ceW lecej nenve kees efveege efkeee ieee~
ye=peYet<eCe MejCe efmebn : 8 hejJejer, 2016 kees meebmeo Deewj Yeejleere kegMleer
cenemebIe kes DeOe#e ye=peYet<eCe MejCe efmebn kees oef#eCe SefMeee kegMleer cenemebIe
(SmeS[yuetShe) kee DeOe#e efveege efkeee ieee~
efJeMeeue cesnlee : 4 hejJejer, 2016 kees FbjvesMeveue eesve [eeceb[ Smeesemf eSMeve
(DeeF&peer[erS) kes DeOe#e kes he ceW efJeMeeue cesnlee keer efveegefe keer ieF&~
pee@ve efvekeesumeve : 4 hejJejer, 2016 kees Deeceea uesehf eveW pevejue pee@ve efvekeesumeve
kees Deheieeefvemleeve ceW veees keceeb[j efveege efkeee ieee~ GvneWves pee@ve kewcheyesue kee
mLeeve efueee~
peeMebkej cesveve : 2 hejJejer, 2016 kees Yeejle kes cespej pevejue peeMebkej cesveve
kees mebege je^ kes ef[meFbiespeceW Dee@ypeJe&j heesme (etSve[er DeesShe; meerejf ee-Fpejeeue
eg efJejece ceW ieesueeve neFdme hej hee&Jes#eCe kee keee&) kee ecegKe efveege efkeee
ieee~
[er. pes. heebef[eve : 3 hejJejer, 2016 kees iegpejele kes hetJe& cegKe meefeJe [er. pes.
heebe[f eve kees SefMeeve Fbeem^keej FvJesmceW yeQke (SDeeF&DeeF&yeer) kee cegKe efveJesMe
DeefOekeejer SJeb GheeOe#e efveege efkeee ieee~
uee@[& kejCe efyeefueceesefjee : 3 hejJejer, 2016 kees Yeejleere cetue kes efyeefMe
keejesyeejer uee@[& efyeefueceesejf ee kees eefleefle keQefyepe efyepevesme mketue kes meueenkeej yees[&
kee DeOe#e efveege efkeee ieee~
jengue efJe[ : 4 hejJejer, 2016 kees Yeejle kes hetJe& yeuuesyeepe jengue efJe[ kees
Debleje&e^ r e efekes heefj<eo (DeeF&meermeer) kes veJeefveege Yeeeej jesOeer efveiejeveer eghe ceW
Meeefceue efkeee ieee~
mejespe kegceej Pee : 1 hejJejer, 2016 kees Yeejleere veeieefjke mejespe kegceej Pee kees
efJeMJe yeQke ceW Yebiegjlee, mebIe<e& Deewj efnbmee mecetn kes efueS Jeefj efveosMeke kes he ceW
efveege efkeee ieee~
ceeMexuees jsyesuees ef[metpee : 24 peveJejer, 2016 kees hegle&ieeue kes je^heefle kes he
ceW meesMeue [sceesesefke heeea kes ceeMexuees jsyeesuees ef[metpee kees egvee ieee~
heeJesue efheefuehe : 22 peveJejer, 2016 kees hetJeea etjesheere osMe ceeu[esJee keer mebmeo
ves heeJesue efheefuehe kees osMe kee veee eOeeveceb$eer efveege efkeee~ Jes efheues Ske Je<e& kes
Yeerlej ceeu[esJee kes leermejs eOeeveceb$eer nQ~
cegesMe kegceej hejosMeer : 29 peveJejer, 2016 kees Jeefj DeeF&SheSme DeefOekeejer
cegesMe kegceej hejosMeer kees cesefkemekees ceW Yeejle kee jepeotle efveege efkeee ieee~
heer. njerMe : 29 peveJejer, 2016 kees Je<e& 1990 yewe kes Yeejleere efJeosMe mesJee kes
DeefOekeejer heer. njerMe kees efJeeleveece ceW Yeejle kee jepeotle efveege efkeee ieee~
meeF& Fbie Jeve : 16 peveJejer, 2016 kees leeFJeeve keer [sceesesefke eesesemf eJe heeea
keer veslee meeF& Fbie Jeve leeFJeeve keer henueer ceefnuee je^heefle egveer ieF~
DeeMeer<e meje&he : 11 peveJejer, 2016 kees efJeMJe keer ecegKe nJeeF& penepe kebheveer
Sejyeme mecetn ves Yeejleere cetue kes DeeMeer<e meje&he kees Dehevee GheeOe#e efveegkele
efkeee~
pesjesce Jeeukes : 9 peveJejer, 2016 kees heerhee Deeheele meefceefle ves Deheves cenemeefeJe
pesjesce Jeeukes kees efveeceeW kes GuuebIeve Deewj Deheves heo kes ogheeesie kes eueles yeKee&mle
kej efoee~
Jekeej egvetme : 8 peveJejer, 2016 kees heeefkemleeve efekes yees[& (heermeeryeer) ves
heeefkemleeveer efekes erce kes cegKe keese kes he ceW hetJe& lespe ieWoyeepe Jekeej egvetme kee
keee&keeue efmelebyej, 2016 leke ye{e efoee~
efpevese[
f ve efpe[eve : 5 peveJejer, 2016 kees mhesve kes hegyeeue keueye jereue cewe[f [^
ves efoiiepe hegyeeuej efpevese[f ve efpe[eve kees Dehevee keese efveege efkeee~
iegjyeerj esJeeue : 4 peveJejer, 2016 kees Yeejleere cetue kes Decesejf keer efmeKe iegjyeerj
esJeeue kees vetpemeea (Decesejf kee) keer meyemes DeefOeke meIeve Deeyeeoer Jeeues keeGber ceW Meer<e&
DeefYeeespeke kes heo hej efveege efkeee ieee~
efheefuehees eQ[er : 4 peveJejer, 2016 kees Fueer kes efheefuehees eQ[er kees mebege je^
MejCeeLeea SpeWmeer, etSveSemeerDeej kee veee DeOe#e yeveeee ieee~
nveerhe Keeve : 28 efomebyej, 2015 kees nveerhe Keeve kees heeefkemleeve keer je^ere
ne@keer erce kee cegKe keese SJeb cewvespej efveege efkeee ieee~

l
l

ieewlece Se. yebyeeJeeues : 23 efomebyej, 2015 kees Je<e& 1984 kes Yeejleere
efJeosMe mesJee kes DeefOekeejer ieewlece Se. yebyeeJeeues kees heeefkemleeve ceW Yeejle kee Geeege
efveege efkeee ieee~ GvneWves ermeerS jeIeJeve kee mLeeve mLeeve enCe efkeee~
eJeerCe ieesJeOe&ve : 13 efomebyej, 2015 kees oef#eCe Deeerkee kes je^heefle pewkeye
pegcee ves Yeejleere cetue kes eJeerCe ieesJeOe&ve kees osMe kee veee efJee ceb$eer yeveeee~
pewke [esmeea : Dekeyt ej, 2015 ceW efJd ej ves Dehevee cegKe keee&keejer DeefOekeejer
(meerF&Dees) pewke [esmeea kees efveege efkeee~
megjpeve Deej. efevee@e : Dekeyt ej, 2015 ceW Yeejleere efJeosMe mesJee kes DeefOekeejer
megjpeve Deej. efevee@e kees peeheeve ceW Yeejle kee veee jepeotle efveege efkeee ieee~
iegjpeerle efmebn : Deketyej, 2015 ceW Yeejleere efJeosMe mesJee kes DeefOekeejer iegjpeerle
efmebn kees pece&veer ceW Yeejle kee jepeotle efveege efkeee ieee~
yes cewkeiegke& : Deketyej, 2015 ceW Decesefjkeer je^heefle yejeke Deesyeecee ves Fjeke
ceeceueeW kes efJeMes<e%e yes cewkeiegke& kees Fmueeefceke ms (DeeF&SmeDeeF&Sme) mes ue[ves
kes efueS Decesefjkeer vesle=lJe Jeeues ie"yebOeve kee otle efveege efkeee~
[e@. efJepee Sce. jeJe : 2 efomebyej, 2015 kees Yeejleere cetue keer Decesejf keer ceefnuee
[e@. efJepee Sce. jeJe kees Gejer Decesefjkee keer eefleefle jsef[eesuee@efpekeue meesmeeFer
(DeejSmeSveS) kes efveosMeke yees[& kee DeOe#e efveege efkeee ieee~
mej JeWkejceve jeceke=<Ceve : 1 efomebyej, 2015 kees Yeejleere cetue kes veesyesue efJepeslee
(jmeeeve Meee) Jew%eeefveke mej JeWkejceve jeceke=<Ceve ves uebove ceW je@eue meesmeeeer kes
DeOe#e kee heo enCe efkeee~
ceeFkeue keerefbie : 23 veJebyej, 2015 kees mebege je^ kes cenemeefeJe yeeve keer
cetve ves FbiueQ[ kes ceeFkeue keerefbie kees meesceeefueee kes efueS efJeMes<e eefleefveefOe SJeb
etSveSmeDeesSce kes ecegKe kes he ceW efveege efkeee~
mJeeefle oeb[skej : 20 veJebyej, 2015 kees Decesefjkeer je^heefle yejeke Deesyeecee ves
Yeejleere cetue keer jepeveerefle%e mJeeefle oeb[skej kees jepeotle jQke kes meeLe SefMeeeF&
efJekeeme yeQke (S[eryeer) kee keee&keejer efveosMeke efveege efkeee~b
meweo Dekeyeerve : 16 veJebyej, 2015 kees Yeejleere efJeosMe mesJee kes DeefOekeejer
meweo Dekeyeerve kees mebege je^ ceW Yeejle kee mLeeeer eefleefveefOe efveege efkeee ieee~
megyeerj ieeskeCe& : 12 veJebyej, 2015 kees Yeejleere efjpeJe& yeQke kes hetJe& ef[her ieJeve&j
megyeerj ieeskeCe& kees Debleje&e^ r e cege kees<e (DeeF&SceShe) ceW keee&keejer efveosMeke efveege
efkeee ieee~
keueeCeer keewue : 11 veJebyej, 2015 kees Yeejleere cetue keer efyeefMe veeieefjke
keueeCeer keewue kees efyesve ceW meefke& veeeeOeerMe efveege efkeee ieee~
veJelespe mejvee : 31 Dekeyt ej, 2015 kees efJeosMe ceb$eeuee ceW meefeJe veJelespe mejvee
kees etveeFs[ efkebie[ce ceW Yeejle kee veee Geeege efveege efkeee ieee~
uewceoeslee m^epw egcee : 7 efomebyej, 2015 kees yeeefuke osMe ueeefJeee keer henueer
ceefnuee eOeeveceb$eer uewceoeslee m^epw egcee ves Deheves heo mes Fmleerhee os efoee~ Jes Je<e& 2014
ceW ueeefJeee keer henueer ceefnuee eOeeveceb$eer yeveer LeeR~
megveerue veejeeCe : 29 veJebyej, 2015 kees Debleje&e^ r e efekes heefj<eo (DeeF&meer)
ves JesmFb[erpe kes Dee@he efmhevej megveerue veejeeCe kes ieWoyeepeer SkeMeve kees DeJewOe heeS
peeves kes yeeo GvnW Debleje&e^ r e efekes ceW ieWoyeepeer mes efveuebeyf ele kej efoee~
Sve. eerevf eJeemeve : 9 veJebyej, 2015 kees Sve. eerevf eJeemeve kees DeeF&meermeer DeOe#e
kes heo mes neves kee hewmeuee efueee ieee~
efyeee osJeer Yeb[ejer : 28 Deketyej, 2015 kees vesheeue keer mebmeo ves vesheeue keer
kecegefvem heeea (etSceSue) keer GheeOe#e efyeee osJeer Yeb[ejer kees osMe keer henueer
ceefnuee je^heefle kes he ceW egvee~ vesheeue ceW jepeMeener Kelce nesves kes yeeo Yeb[ejer,
jeceyejve eeoJe (2008-2015) kes yeeo Jeneb keer otmejer efveJee&ef ele je^heefle nQ~
veeefmej Keeve pebpegDee : 22 Deketyej, 2015 kees heeefkemleeve ceW mesvee kes
mesJeeefveJe=e ueseHf eveW pevejue veeefmej Keeve pebpegDee kees veee je^er e megj#ee meueenkeej
(SveSmeS) efveege efkeee ieee~
efpeDeespeer keeWjesles : 12 Dekeyt ej, 2015 kees efhepeer keer mebmeo ves efpeDeespeer keeWjesles
kees efhepeer kee veee je^heefle efveJee&ef ele efkeee~ Jes efhepeer kes cespej pevejue jn egkes nQ~
kes. heer. Mecee& Deesueer : 11 Dekeyt ej, 2015 kees kecegevf em heeea Dee@he vesheeueetevf eheeF[ ceekeme&Jeeoer uesevf eveJeeoer (meerheerSve-etSceSue) kes veslee kes.heer. Mecee& Deesueer
kees vesheeue kee veee eOeeveceb$eer egvee ieee~
Depee Mecee& : 4 Dekeyt ej, 2015 kees Yeejleere cetue kes efyeef Me jepeveefeke Depee

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 136

l
l
l

l
l
l

l
l

Mecee& kees efyesve ves kelej ceW Dehevee veee jepeotle efveege efkeee~
Deesvemeejer Iejleer ceeiej : 16 Deketyej, 2015 kees vesheeue keer mebmeo ves
meJe&mecceefle mes etmeerheerSve-ceeDeesJeeoer keer meebmeo Deesvemeejer Iejleer ceeiej kees meove kee
DeOe#e efveJee&ef ele efkeee~ Jes vesheeue keer mebmeo keer henueer ceefnuee DeOe#e yeveeR nQ~
nes mebgie ueer : 6 Deketyej, 2015 kees oef#eCe keesefjee kes peueJeeeg heefjJele&ve
efJeMes<e%e nes mebig e ueer kees peueJeeeg heefjJele&ve hej Debleme&jkeejer hewveue (DeeF&heermeermeer) kes
veS DeOe#e kes he ceW eeefvele efkeee ieee~ GvneWves jepeW heeewjer kee mLeeve efueee nw~
pee@ve er. eQyeme& : 21 efmelebyej, 2015 kees efmemkees kes keee&keejer DeOe#e pee@ve er.
eQyeme& kees Decesefjkee-Yeejle Jeeheej heefj<eo (etSmeDeeF&yeermeer) kee DeOe#e efveJee&efele
efkeee ieee~ GvneWves 1 efomebyej, 2015 kees Fme heo mes mesJeeefveJe=e ngS Depee yebiee
kee mLeeve efueee~
cewuekee@ce ve&yegue : 14 efmelebyej, 2015 kees efueyejue heeea kes cewuekee@ce ve&yegue
ves Dee@m^sefueee kes 29JeW eOeeveceb$eer kes he ceW MeheLe enCe keer~
DeveJej penerj peceeueer : 10 efmelebyej, 2015 kees DeveJej penerj peceeueer ves
heeefkemleeve kes cegKe veeeeOeerMe kes he ceW MeheLe enCe keer~
F&. eerOejve : efmelebyej, 2015 kees mebege je^ cenemeefeJe yeeve keer cetve ves Yeejleere
cese^ s cewve F&. eerOejve kees melele heefjJenve hej mebege je^ kes Ge mlejere meueenkeej
mecetn (SeSueSpeer Smeer) kee meome yeveves kes efueS Deecebef$ele efkeee~
efJevme eyeefjee : 24 Deiemle, 2015 kees Decesejf keer je^heefle yejeke Deesyeecee ves
Yeejleere cetue kes efJevme eyeefjee kees kewefueheesefve&ee keer Deoeuele kee hetCe&keeefueke
mebIeere veeeeOeerMe efveege efkeee~
jeheer eer[ceve iegmhewve : 18 Deiemle, 2015 kees eF neGme ceW henueer yeej ^emb epeW[j
keee&kelee& jeheer eer[ceve iegmhewve keer efveegef e kece&eejer efveosMeke kes he ceW keer ieF&~
Delegue kesMehe : 5 Deiemle, 2015 kees Yeejleere cetue kes Delegue kesMehe kees eeruebkee
SJeb ceeueoerJe ceW mebege jepe Decesefjkee kee jepeotle efveege efkeee ieee~
peieoerhe esJeeue : 3 efmelebyej, 2015 kees Yeejleere cetue keer Decesefjkeer ceefnuee
peieoerhe esJeeue ves kewefueheesevf e&ee kes meweeceWes Menj keer henueer ceefnuee heesmceemj kes
he ceW MeheLe enCe keer~
ceewefjme Deesymehesu[ : 20 efmelebyej, 2015 kees eF neGme kes hetJe& DeeefLe&ke
meueenkeej ceewefjme Deesymehesu[ kees Debleje&^ere cege kees<e (DeeF&SceShe) kee cegKe
DeLe&Meeeer efveege efkeee ieee~
Deeses hesjspe : 3 efmelebyej, 2015 kees iJeesceeuee kes je^heefle Deeses hesjspe ves
Yeeeej ceW efuehle nesves kes Deejeshe ceW Fmleerhee os efoee~
Deyoguuee DeueefLeveer : 12 Deiemle, 2015 kees ueereyf eee kes eOeeveceb$eer Deyoguuee
DeueefLeveer ves osMe ceW efJejesOe eoMe&ve kes keejCe heo mes Fmleerhee os efoee~
efpeve ueerkegve : 6 pegueeF&, 2015 kees eerve kes hetJe& efJee ceb$eer efpeve ueerkegve kees
SefMeeeF& DeJemebjevee efveJesMe yeQke kee henuee DeOe#e veeefcele efkeee ieee~
keerLe Jeepe : 18 petve, 2015 kees Yeejleere cetue kes efyeef Me meebmeo keerLe Jeepe kees
efyeef Me mebmeo keer ie=n efJeYeeie keer eJej meefceefle kee hegve: DeOe#e egvee ieee~
Deekeej hesue : 18 petve, 2015 kees uesKeke-he$ekeej Deekeej hesue kees Scevesmer
FbjvesMeveue Fbef[ee kee keee&keejer efveosMeke efveege efkeee ieee~
ceeWiesme uegkese@he : 15 petve, 2015 kees [sveceeke& keer mebmeo kes mheerkej ceeWiesme
uegkese@he kees Ske Je<e& kes efueS mebege je^ cenemeYee kee DeOe#e egvee ieee~ Jes
mebege je^ cenemeYee kes Jele&ceeve 70JeW me$e kes DeOe#e nQ~
Deceervee iegjerye hekeerce : 5 petve, 2015 kees Deceervee iegjerye hekeerce cee@jerMeme keer
eLece efveJee&ef ele ceefnuee je^heefle yeveer nQ~
efJeveerlee yeeueer : 4 petve, 2015 kees iueesyeue DeueeSbme hee@j FbetJeceW vet^erMeve
(GAIN) kes yees[& keer DeOe#e kes he ceW efJeveerlee yeeueer keer efveegefe keer ieF&~
heeGjs veeefmebieyes : 29 Deewue, 2015 kees Deeerkeer osMe esiees ceW ngS je^heefle
egveeJe ceW esiees kes je^heefle heeGjs veeefmebieyes leermejer yeej je^heefle egves ieS~
pee@pe& Fees : 30 ceF&, 2015 kees eEmeieehegj kes hetJe& efJeosMe ceb$eer pee@pe& Fees kees
veeueboe efJeeefJeeeuee kes kegueheefle kes he ceW eeefvele efkeee ieee~ Fmekes henues Fme
heo hej DeLe&Meeeer Decele& mesve Les~
peefmme megjW kegceej efmevne : 17 peveJejer, 2015 kees peefmme megjsv kegceej
efmevne ves yeebiueeosMe kes eOeeve veeeeOeerMe kes he ceW MeheLe ueer~ Jen Fme heo hej
efveege nesves Jeeues henues efnvot veeeeOeerMe nQ~

veJeervelece hegmlekeW

nwjer hee@j Sb[ o kem[& eeFu[ (Yeeie 1, 2)

pes.kes. jeseuf ebie
efce[veeF heetjerpe : o [s[ueer ueeriesmeer Dee@he Fbef[eepe heeeaMeve
efveefmeo npeejer
o ye&gueW Feme&
eCeye cegKepeea
o pes[ hewkej : ceeF peveea Spe efo jebie cewve S efo jeF eFce
megYee<e ebe
hewefceueer ueeFhe
DeefKeue Mecee&
nQieJegcesve
kes.Deej. ceerje
o yegke Dee@he ieesu[ ueerJme
efcepee& Jeeefno
o ueeFJme Dee@he Deome&
veerue cegKepeea
Meer efJeue efyeu[ efnce S efmeer
jepekeceue
o mebpee mesjer ee@ce Deevebo YeJeve t Deces"er
efJeveeso cesnlee
jefMeee Fve ^ebpeerMeve
efJeveeso cesnlee
o Fbjves Fpe vee@ o Deebmej
Sb[^et keerve
metheer ueew DeeS nQ
[e@. ev ef$eKee
ceQ[s : efJeue Dee@he o heerhegue
Jeerj meebIeJeer
o vescemeske SJeb o ueesueQ[
Pegchee ueeefn[ er
S iee@[ Fve FJejer mesve
keefceuee Mecmeer
vetveeF[ e@ue
jecesMe iegCesmekesje
o efcejj Dee@he yeter
Mecemegj jnceeve heekeer
oew[
cecelee keeefueee
o yesjcewve
Deefvelee veeej
ow ueebie meeFueWme
MeefMe osMeheeb[s
mceeue jsefce[erpe
MeefMe osMeheeb[s
yegke Dee@he kee@ceve meeFbme
DeMeeske eerevf eJeemeve
hem& [^eh@ e
yeer.peer. Jeieeape
heesm nsm
yeer.peer. Jeieeape
efheieme& Dee@he efnm^er
pewkeme jWemf eej
efuejsej Spe efnm^er
boe epeea
Sve Deese[
f Meer Fve efleyyele - S efheueefecespe t kewueeMe ceevemejesJejleCe efJepee
meesefveee ieebOeer - Sve Skem^e Deeef[&vejer ueeFhe
jeveer efmebn
Sve Deesef[Meer Fve Jee@j Sb[ heerme
ues.peve. (efje.) pesSheDeej pewkeye
mejW[j S {ekee
ues. peve. (efje.) pesSheDeej pewkeye
JebosYeejleced
heb. eceeso kegceej efcee
Fve o ueeF Dee@he Jne@ Jeer vees
efpeee nwoj jnceeve
nQieJeercesve
kes. Deej. ceerje
cegefmuece efpeDeesve
hemesue osJepeer
yeesme Sb[ vesn : hewjsueue ueeFJme
enbMet cegKepeea
o [sceesesefke ef[kes[ ; o Fbefoje ieebOeer F&eme&
eCeye cegKepeea
(DeelcekeLee $eeer keer henueer hegmleke)
efebmeuesms
Sve. jeFme
41
pee@pe& [yuet. yegMe
De hees^x Dee@he ceeF& heeoj
pee@pe& [yuet. yegMe
eme hueer]pe
Sceer heesnuej
mcee@ue efJekejerpe
Sve. uewce
Sbheeej t Fbef[heW[Wme
cespej pevejue pee ke=<Ce keeweMf eke
ceeF& yeerhe efnm^er
merheve ne@ekf ebie
ce Yeejle, me Yeejle
Deeeee& jlvemebog j megjermJejpeer cenjepe
Deepeeo yeeheve keer Deesj
kewueeMe meleeLeea
Jesefvemee Sb[ nj efmemj
efeee hejceej
Kegoe mener meueecele nw
jJeeR keeefueee

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 137

keecejs[ ceesveeefuemee
jJeeR keeefueee
me=peve kes menee$eer
jJeeR keeefueee
veeRo keeeW jele Yej veneR Deeleer
jJeeR keeefueee
es keee peien nw oesmleesb
JejJej jeJe
neefMecehegje
efJeYetelf e veejeeCe jee
yee
efieefjjepe efkeMeesj
yeg efveJee&Ce keer jen hej
efMeJe kes. kegceej
o yeesme yeome& Sb[ Fbe[
f eve Fbe[
f heW[mW e Sve FvemeeF[me& SkeeGbceeOegjer yeesme
efome DevekeJeeF ueQ[ : mesjerpe ee@ce Fbe[
f eepe hee@u ueeFbmeyejKee oe
o ve& Dee@he o e@dJee&Fpe : o ewueWpe Sb[ ee@efceme Dee@he Fbef[eepe
heetej
er. Sve. efveveeve
o cee@[ve& : ceeF& SkemehesjerceW efJeo hesjWefbie
meesveeueer yeWs
Fbjefuebefkebie Dee@he Fbef[eve efjJeme&
jeOeekeeble Yeejleer
jeryetefbie Fbef[ee : efjeueeFefpebie S efyeefueeve SefmhejsMevme
vebove veeruekesCeer SJeb efJejeue Meen
o Deoj meeF[ Dee@he o ceeGbsve
meueceeve KegMeeao
mJeleb$elee mesveeveer jepee cenW eleehe
jIegJeerj efmebn DejefJebo
(mebheeefole)
Deueea efnbot scheume Dee@he iegpejele
JeCe ceeeje
peveea Dee@he S keetefjeme ceeFb[
[e@. peieVeeLe heveeeke
uee@[& peieVeeLe
emeVee kegceej hemeeceer
[^erefcebie efyeie : ceeF& peveea t keveske Fbef[ee
mewce efhe$eesoe
Fbef[eve hewefceueer efyepevesme ceb$eeme heerj ueere SJeb lelJecemeer oere#f ele
heue[ Dee@he heeej
DeefceleeJe Iees<e
mueerefhebie Dee@ve petefhej
DevegjeOee je@e
Jnsve efo efjJej mueerhme
F&mjerve keeFj
meer ne@me&
pewevf eme hewejf S
efo hevee cewvegDeue Dee@he meFue
efmeeLe& eewOejer
nueble
ef<ekesMe megueYe
keeues DeOeee
ceveespe he[e
efnpejle mes henues
Jebovee jeie

l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l

veJeervelece Meer<e& eefe&le hegmlekeW

l
l

[e@. Deyogue keueece keer hegmlekeW

l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l

[sJeueheceW Fve heuet[ ceskewefvekeme Sb[ mhesme skeveesuee@peer (menuesKeke-jesece

vejefmecne)
Fbe[f ee 2020 : S efJepeve hee@j efo vet efceuesevf eece (men uesKeke- JeeF&. Sme. jepeve)
Fve efJepeefvebie Sve SbheeJe[& vesMeve (men uesKeke- efMeJeleveg efheuueF&)
et Deej yee@ve& t yuee@mece (men uesKeke- Dece efleJeejer)
ejies 3 efyeefueeve, 2011 (men uesKeke- me=peve heeue efmebn)
S cewveerhesmes hee@j eWpe : S efmekeJesue t Fbe[f ee 2020 (men uesKeke- Jeerheesve jepe)
jerFiveeFs[ : meeFbefefheke heeLeJespe t S yeeFj heetej, 2015 (men
uesKeke- me=peve heeue efmebn)
^emb e[Wme ceeF& mheerejf egDeue Skemeheerejf ebmespe efJeo ecegKe mJeeceerpeer 2015
ceeF& peveea : ^emb eheeefceie [^ecr me Fve t SkeMeve, 2013
Fve[e@ecf esyeue efmheefj
FiveeFs[ ceeFb[md e : Deveueerepf ebie efo hee@Jej efJeo Fve Fbe[f ee, 2002
efo uetecf eveme mheekeme&
efceMeve Fbe[f ee Fbmheeeefjib e Lee@md e
hee@pe& eesj heetej : keQef[[, heesLe&jeF, Fbmheeeefjbie
efveie hJeeFbmd e : S peveea Let ewueWpespe
S[Jeebspe Fbef[ee : ee@ce ewueWpespe t Dehee@e&gefveerpe (men uesKeke- me=peve
heeue efmebn; veJeervelece hegmleke)

keMceerj : o Jeepeheseer F&eme&

S.Sme. oguele Deewj Deeefole efmevne
Deeef<e
DeefJeke mesve
37 efyepespe SJeb Deve keneefveeeb
Deeefcej ngmewve
o JneF peesve
kewjeseuf eve ceeme&[vs e
eerve efmeiveume : Fkeesuee@peer Sb[ [sceesesmeer Fve Fbef[ee peejece jcesMe
meerue Dee@he o mete&
eer Dece=leebMeg
Gveerefke (Meeefyoke DeLe&-Existence)
meer. efJeeemeeiej jeJe
(ceneje^ kes jepeheeue)
mebIe<e& kes eeesie
ees. jece ieesheeue eeoJe
ueKeveT yJee@e : S cesceesej (DeelcekeLee)
efJeveeso cesnlee
S[erj Devehuei[ : ceeref[ee, cewivesdme vesleepe Sb[ ceer efJeveeso cesnlee
ceervee kegceejer
efJeveeso cesnlee
SveerefLebie ye KeeceesMe (DeelcekeLee) Me$egIve efmevne
ceerj Dee kes ueew ieee cegveJJej jevee
SJejsm keer yeserDeefCecee efmevne
o efceefmebie heme&vehewef k^ e ceeseof Deevees
ueeFhe Dee@ve ceeF& cme&-ee@ce o eeme Sb[ kee@efj[esj Dee@he hee@Jej
Mejo heJeej
e nwheW[ t vesleepeerDevegpe Oej
efo efeveej ueerJme : S hee@efueefkeue cescee@ej
ceeKeve ueeue heeslesoej
Deesef[efmeme Syee@[
Deefcele eewOejer
iee@[dme Dee@he kejhMeve
eesecf euee Mebkej
o efve [^ce
iebg j eeme
t F&eme& S cebLme Sb[ dJeWer S veeFdme
meueceeve Moer
iee@[ yeQkeme& : S efnm^er Dee@he ceveer Sb[ hee@Jej
iesjeu[ heespevej
Fbef[eve heeefue&eeceWjer ef[hueescesmeer-mheerkeme& heme&hesefkeJe ceerje kegceej
heue[ Dee@he heeej
DeefceleeJe Iees<e
o jeFpe Dee@he Fmueeefceke ms
hewef k^ e kee@keyeve&
Deelebke kes meees ceW
ieefjcee mebpee
hesmespe Sb[ huesmespe
ees. oerheke veeej

efKeueeef[eeW keer eefe&le ke=efleeeb

kesefJeve heerjmeve
(FbiueQ[ kes hetJe& efekesj)
efekes kee ceneYeejle
megMeerue oes<eer
heeFveue sm : Sefkepe meefeve leWoguekej
efoueerhe ef[metpee
Deveyeskesyeue (DeelcekeLee)
Sce.meer. cewjerkeece
(Yeejleere ceefnuee cegkekesyeepe)
o ms Dee@he ceeF& ueeFhe : ee@ce efekes t keQmej Sb[ yewke
egJejepe efmebn, Meejoe Gieje leLee efveMeeble peerle Dejesje
egJeer (efekesj egJejepe efmebn keer peerJeve keLee) cekejbo yesveievekej
meeFvee vesnJeeue : Sve FbefmhejsMeveue yeeeeseeheer
er.Sme. megOeerj
huesFbie t efJeve
meeFvee vesnJeeue
heewoer : veJeeye Dee@he efekes
megjMs e cesveve
yee@ve& Deiesve Dee@ve o ceeGbsve
DeefCecee efmevne
(ceeGb SJejsm kee DeejesnCe kejves Jeeueer henueer efJekeueebie ceefnuee)
huesFbie F ceeF Jes
meefeve leWoug ekej
(menuesKeke-yeesejf ee cepetceoej) (efnob er ceW cesjer DeelcekeLee-[e@. megOeerj oere#f ele)
keb^esJeefme&eueer eesme&
MeesSye DeKlej, efekesj
o efJeefvebie Jes
peevesceeves efekes keceWs^ j n<ee& Yeesieues
S Mee@ S efnm^er
DeefYeveJe efyebe
kesheer (DeelcekeLee)

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 138

heereme& heeskeme
esie ewheue (Yeejle kes hetJe& efekes keese)
DeeF& Jee]pe osej....cesceesjerpe Dee@he S efekes S[efceefvem^sj
peeJeble uesues (hetJe& meefeJe yeermeermeerDeeF&)
yeeFueer Hes[dme efo [e@ve pewke efhebieuesve (hetJe& Deem^es uf eeeF& efekesj)
o Jeu[& efyeveerLe efnpe heer
mebpee Mecee&, Meeer Mecee&
(hetJe& yew[efcebve efKeuee[er heer. ieesheerebo keer peerJevekeLee)
Dee@ve e@he Dee@he o Jeu[& : ceeF& SJejsm S[JeWej Depe&vg e Jeepeheseer
(SJejsm DeejesnCe kejves Jeeues meyemes kece Gce kes Yeejleere)
Deesheve : Sve Deeesyeeeeseeheer
Deebs Deieemeer (hetJe& sevf eme efKeuee[er)
JeeF[ SWieue : keQef[[ ceesceWdme ee@ce ceeF& huesFbie [spe
Deefveue kebg yeues (efekesj)
vees efueefcedme : o efJeue t mekemeer[ ceeFkeue hesuhme (Deesuebehf eeve lewjeke)
keueme& (DeelcekeLee)
S[ce efieueefem (efekesj)
mQef[ie ceeF& eebG[
cewLet nw[sve (efekesj)
o kewhebme F&ej
efjkeer heeWef ib e
Fdme vee@ SyeeG o yeeFke-ceee peveea yewke t ueeFhe
meeFkeefuem ueebme Dee@ce&m^eib e (keQmej mes Gyejkej efhej eQehf eeve yeves meeFkeefuem
keer keneveer)

efoJeme/Je<e&/oMeke

je^ere (National) efoJeme

je^er e ke=efce efveJeejCe efoJeme : 10 hejJejer, 2016 kees hetjs osMe ceW je^er e ke=efce
efveJeejCe (Deworming) efoJeme ceveeee ieee~ Fme efoJeme keer MegDeele Je<e&
2015 mes keer ieF& nw~
Je<e& 2016 : peveJejer, 2016 ceW hese^ es uf eece SJeb eeke=efleke iewme ceb$eeuee ves Je<e&
2016 kees GheYeesee Je<e& ceveeves kee efveCe&e efueee~
je^er e efJeefOeke mesJee efoJeme : 9 veJebyej, 2015 kees osMe Yej ceW je^er e efJeefOeke
mesJee efoJeme ceveeee ieee~
je^er e egJee efoJeme : 12 peveJejer, 2016 kees mJeeceer efJeJeskeevebo keer 153JeeR
peebleer kes DeJemej hej je^ere egJee efoJeme osMe Yej ceW ceveeee ieee~
veeieer efoJeme : 28 efomebyej, 2015 kees Yeejleere Leue mesvee ves Je<e& 1971 ceW veeieer veeceke
ieebJe ceW heeefkemleeve kes meeLe ngS eefme eg keer eeo ceW 44Jeeb veeieer efoJeme ceveeee~
je^ere megMeemeve efoJeme : 25 efomebyej, 2015 kees Yeejle kes hetJe& eOeeveceb$eer
Deue efyenejer Jeepeheseer kes pevce efoJeme hej osMe Yej ceW je^ere megMeemeve efoJeme
ceveeee ieee~
je^ere GheYeesee DeefOekeej efoJeme : 24 efomebyej, 2015 kees osMe Yej ceW
30Jeeb je^er e GheYeesee DeefOekeej efoJeme ceveeee ieee~
je^ere ieefCele efoJeme : 22 efomebyej, 2015 kees osMe Yej ceW je^ere ieefCele
efoJeme ceveeee ieee~ en efoJeme ceneve ieefCele%e eerevf eJeeme jeceevegpeve kes pevce efoJeme
hej ceveeee peelee nw~
je^er e Tpee& mebj#eCe efoJeme : 14 efomebyej, 2015 kees osMe Yej ceW je^er e Tpee&
mebj#eCe efoJeme ceveeee ieee~
je^er e mebefJeOeeve efoJeme : 26 veJebyej, 2015 kees osMe Yej ceW je^er e mebeJf eOeeve
efoJeme ceveeee ieee~ GuuesKeveere nw efke 11 Dekeyt ej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW
ceesoer ves 26 veJebyej, 2015 kees je^ere efJeefOe efoJeme ceveeves kes mLeeve hej je^ere
mebeJf eOeeve efoJeme ceveeves keer Iees<eCee keer Leer~ %eeleJe nw efke 26 veJebyej kees ner 1949
ceW Yeejleere mebeJf eOeeve Debieerke=le ngDee Lee~
keewceer Skelee mehleen : 19 mes 25 veJebyej, 2015 kes ceOe ie=n ceb$eeuee ves keewceer
Skelee mehleen ceveeves keer Iees<eCee keer~ Fme DeJemej hej 19 veJebyej kees je^er e Skelee
efoJeme kes he ceW ceveeee ieee~
je^er e ogiOe efoJeme : 26 veJebyej, 2015 kees MJesle eebefle kes efhelee [e@. Jeieeape
kegefjeve kes pevceefove kes DeJemej hej osMe Yej ceW je^er e ogiOe efoJeme ceveeee ieee~
GuuesKeveere nw efke mebege je^ eje 1 petve kees efJeMJe ogiOe efoJeme ceveeee peelee nw~
je^er e Skelee efoJeme : 31 Dekeyt ej, 2015 kees hetjs osMe ceW mejoej JeuueYeYeeF&
hesue keer 140JeeR peebleer kes DeJemej hej je^ere Skelee efoJeme ceveeee ieee~
GuuesKeveere nw efke Je<e& 2014 ceW keW mejkeej ves 31 Dekeyt ej kees je^er e Skelee

efoJeme ceveeves kee efveCe&e efueee Lee~

DeefYeeblee efoJeme : 15 efmelebyej, 2015 kees osMe Yej ceW DeefYeeblee efoJeme ceveeee
ieee~
l
efMe#eke efoJeme : 5 efmelebyej, 2015 kees osMe Yej ceW efMe#eke efoJeme ceveeee ieee~
Fme DeJemej hej osMe kes hetJe& je^heefle [e@. jeOeeke=<Ceve keer 125JeeR peebleer ceveeF& ieF&~
l
je^er e nLekejIee efoJeme : 7 Deiemle, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves eLece
je^er e nLekejIee efoJeme kee GodIeeve efkeee~
l
je^ere emeejCe efoJeme : 23 pegueeF&, 2015 kees osMe Yej ceW je^ere emeejCe
efoJeme ceveeee ieee~ 23 pegueeF& kees ner osMe ceW meJe&eLece 1927 ceW yebyeF& mes jse[f ees
emeejCe Meg efkeee ieee Lee~
je^er e meebeK
f ekeer efoJeme : 29 petve, 2015 kees Yeejle ceW veewJeeb je^er e meebeKf ekeer
efoJeme ceveeee ieee~ Fme Je<e& meebeKf ekeer efoJeme keer Leerce meeceeefpeke efJekeeme Leer~ en
efoJeme ees. heer. meer. ceneueveeseyf eme kes pevce efoJeme hej ceveeee peelee nw~
DeelebkeJeeo efJejesOeer efoJeme : 21 ceF&, 2015 kees osMe Yej ceW DeelebkeJeeo
efJejesOeer efoJeme ceveeee ieee~ en efoJeme hetJe& eOeeveceb$eer jepeerJe ieebOeer keer hegCeefleefLe hej
ceveeee peelee nw~
je^er e eeweesefiekeer efoJeme : 11 ceF&, 2015 kees osMe Yej ceW je^er e eeweeseif ekeer
efoJeme ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves pee peJeeve, pee
efkemeeve, pee efJe%eeve kee veeje efoee~
je^ere yebOeglJe YeJe/mecejmelee efoJeme : 14 Deewue, 2015 kees osMe Yej ceW
[e@. yeer. Deej. Decyes[kej kes pevce efoJeme kes DeJemej hej osMe Yej ceW je^er e yebOeglJe
YeJe/mecejmelee efoJeme ceveeee ieee~
je^ere efJe%eeve efoJeme : 28 hejJejer, 2015 kees osMe Yej ceW je^ere efJe%eeve
efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee je^ efvecee&Ce kes efueS
efJe%eeve Lee~ Je<e& 2016 ceW Fme efoJeme kee efJe<ee ceske Fve Fbef[ee : meebFme Sb[
skeveesuee@peer [^eFJesve FveesJesMebme efveOee&ejf le efkeee ieee nw~
Debleje&^er e ekeeMe Je<e& : Je<e& 2015
Je<e& 2015-16 : peue mebj#eCe Je<e& (Yeejle ceW)
meebmke=efleke efJejemele kee o#esme Je<e& : Je<e& 2016-17
Debleje&^ere (International) efoJeme
Debleje&e^ r e ceele=Yee<ee efoJeme : 21 HejJejer, 2016 kees ogevf eee Yej ceW Debleje&e^ r e
ceele=Yee<ee efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2016 kes Fme efoJeme keer Leerce-keJee@efueer
SpegkesMeve ueQiJespespe Dee@He Fbm^keMeve Sb[ ueefveie DeeGkecme Leer~
efJeMJe jsef[ees efoJeme : 13 hejJejer, 2016 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe jsef[ees
efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2016 kes Fme efoJeme kee efJe<ee Deeheelekeeue SJeb Deeheoe
kes mecee jsef[ees Lee~
efJeMJe keQmej efoJeme : 4 hejJejer, 2016 kees ogevf eee Yej ceW efJeMJe keQmej efoJeme
ceveeee ieee~ Je<e& 2016 kes Fme efoJeme kee efJe<ee Jeer kewve DeeF& kewve Lee~
efJeMJe vece Yetefce efoJeme : 2 hejJejer, 2016 kees ogefveeeYej ceW efJeMJe vece Yetefce
efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2016 kes Fme efoJeme kee efJe<ee JesueQ[ hee@j DeJej
heetej : memsvesyeue ueeFJeueern[g md e Lee~
je^er e celeoelee efoJeme : 25 peveJejer, 2016 kees osMe Yej ceW je^er e celeoelee
efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2016 kes Fme efoJeme kee efJe<ee meceeJesMeer Deewj iegCeelceke
Yeeieeroejer Lee~
Debleje&^ere heJe&le efoJeme : 11 efomebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW Debleje&^ere
heJe&le efoJeme ceveeee ieee~ Fme efoJeme kee efJe<ee yesnlej DeepeereJf ekee kes efueS hene[er
GlheeoeW kee mebJe&ve Lee~
Debleje&^er e Yeeeej Gvcetueve efoJeme : 9 efomebyej, 2015 kees hetjer ogefveee ceW
Debleje&e^ r e Yeeeej Gvcetueve efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2016 kes Fme efoJeme keer Leerce
Yeeeej e=bKeuee kees lees[es Lee~
efJeMJe S[dme efoJeme : 1 efomebyej; Je<e& 2015 ceW Fme efoJeme kee mebege je^ eje
Ieesef<ele ecegKe efJe<ee Dee@ve efo heem ^w t Sb[ S[dme Lee (neueebefke 2011 ceW
Ieese<f ele Leerce iesef ib e t peerjeW-Metve hej ueevee kees 2015 leke eege efkeS peeves kee
efveCe&e efueee ieee Lee)~
Yes[
Je<e& : 8 hejJejer, 2016 kees eerve ceW eejbYe ngS vees eb Je<e& kees yeboj Je<e&
kes he ceW ceveeves kee efveCe&e efueee ieee~ Je<e& 2015 kees eerve ves yekejer Je<e& leLee
l

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 139

l
l
l

l
l
l

Je<e& 2014 kees Iees[ e Je<e& kes he ceW ceveeee Lee peyeefke Je<e& 2017 kees cegiee& Je<e&
kes he ceW ceveeee peeSiee~
efJeMJe efnob er efoJeme : 10 peveJejer, 2016 kees ogevf eee Yej ceW 11Jeeb efJeMJe efnob er efoJeme
ceveeee ieee~ en efoJeme Je<e& 2006 mes eefleJe<e& 10 peveJejer kees ceveeee peelee nw~
jesceve kewLeesefueke heefJe$e Je<e& : 8 efomebyej, 2015 mes jesceve kewLeeseuf eke mecegoee
kee jesceve kewLeesefueke heefJe$e Je<e& Meg ngDee~ Fme Je<e& keer Leerce oee nw~
Debleje&^er e eJeemeer efoJeme : 18 efomebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW Debleje&^ere
eJeemeer efoJeme ceveeee ieee~
Debleje&^er e eJeemeer efoJeme : 18 efomebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW Debleje&^ere
eJeemeer efoJeme ceveeee ieee~
Debleje&^ere ceeveJeeefOekeej efoJeme : 10 efomebyej, 2015 kees efJeMJe Yej ceW
Debleje&^ere ceeveJeeefOekeej efoJeme ceveeee ieee~ Fme efoJeme kes 50 Je<e& hetjs nesves kes
DeJemej hej mebege je^ ceeveJeeefOekeej keeee&uee ves nceejs DeefOekeej, nceejer mJeleb$elee
veeceke DeefYeeeve Meg efkeee~
Debleje&^er e mJeeb mesJeke efoJeme : 5 efomebyej, 2015 kees efJeMJe Yej ceW ceveeee
ieee~
Debleje&e^ r e efJekeueebie efoJeme : 3 efomebyej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW Debleje&e^ r e
efJekeueebie efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee meceeJesMeve :
meYeer #eceleeDeeW kes ueesieeW kes efueS Gheeesie SJeb meMeeerkejCe Lee~
Debleje&e^ r e iegueeceer Gvcetueve efoJeme : 2 efomebyej, 2015 kees JeweMf Jeke mlej hej
Debleje&e^ r e iegueeceer Gvcetueve efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe Meeweeuee efoJeme : 19 veJebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe
Meeweeuee efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee mJelee Deewj
hees<eCe Lee~
Debleje&e^ r e meefn<Ceglee efoJeme : 16 veJebyej, 2015 kees efJeMJe Yej ceW Debleje&e^ r e
meefn<Ceglee efoJeme (International Tolerance Day) ceveeee ieee~
efJeMJe efveceesevf eee efoJeme : 12 veJebyej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW SJejer yeeLr e keeGb
: me@he veeG efveceesevf eee veeceke efJe<ee kes meeLe efJeMJe efveceesevf eee efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe efJe%eeve efoJeme : 10 veJebyej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW YeefJe<e ceW ceeveJe
peerJeve ceW efJe%eeve efJe<ee kes meeLe ceveeee ieee~
eg Deewj meMee mebIe<e& ceW heee&JejCe kes Mees<eCe keer jeskeLeece kes efueS
Debleje&e^ r e efoJeme : 6 veJebyej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW eg Deewj meMee mebIe<e&
ceW heee&JejCe kes Mees<eCe keer jeskeLeece kes efueS Debleje&^ere efoJeme ~
FbjvesMeveue [s t Sb[ Fchetefveer hee@j eeFcme DeieWm peve&efuem : 2
veJebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW FbjvesMeveue [s t Fb[ Fchetefveer hee@j eeFcme
DeieWm peve&euf emceveeee ieee~
efJeMJe Deeees[erve Deuhelee efJekeej efveJeejCe efoJeme : 21 Deketyej, 2015
kees ogevf eeeYej ceW efJeMJe Deeees[erve Deuhelee efJekeej efveJeejCe efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe meebeK
f ekeer efoJeme : 20 Dekeyt ej, 2015 kees ogevf eeeYej ceW yesnlej [se
yesnlej peerJeve keer Leerce kes meeLe efJeMJe meebeKf ekeer efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe e$e efoJeme : 15 Deketyej, 2015 kees ogefveeeYej ceW mebege je^ mebIe
eje hetJe& je^heefle [e@. Sheerpes Deyogue keueece keer 84JeeR peebleer kes DeJemej hej efJeMJe
e$e efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe Dee@ef[ees efJepegDeue efJejemele : 27 Dekeyt ej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW
efJeMJe Dee@e[f ees efJepegDeue efJejemele efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe heesefueees efoJeme : 24 Deketyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW heesefueees kes
Kelejs mes ueesieeW kees peeieke kejves kes efueS efJeMJe heeseuf eees efoJeme ceveeee ieee~
Debleje&^er e iejeryeer Gvcetueve efoJeme : 17 Deketyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW
OeejCeere YeefJe<e kee efvecee&Ce : iejeryeer SJeb YesoYeeJe kees Kelce kejves kes efueS meeLe
Deevee efJe<ee kes meeLe Debleje&e^ r e iejeryeer Gvcetueve efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe Keee efoJeme : 16 Deketyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe Keee
efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee meesMeue eesks eMeve Sb[
Seerkeuej Lee~
eF kesve efoJeme : 15 Deketyej, 2015 kees efJeMJe Yej ceW eF kesve efoJeme
ceveeee ieee~ en efoJeme ves$enerve SJeb efyeeefOele ueesieeW keer egveewelf eeeW kes eefle ueesieeW kees
peeieke kejves kes efueS ceveeee ieee~

l
l
l
l

l
l
l
l

l
l

l
l
l
l
l

l
l

l
l

l
l
l
l

iueesyeue nQ[ JeeefMebie [s : 15 Deketyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW ieueesyeue
nQ[ JeeefMebie [s ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee jspe S nQ[ hee@j
neFpeerve Lee~
Debleje&^er e eeceerCe ceefnuee efoJeme : 15 Deketyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW
Debleje&e^ r e eeceerCe ceefnuee efoJeme ceveeee ieee~
Debleje&e^ r e Deeheoe vetveerkejCe efoJeme : 13 Dekeyt ej, 2015 kees ogevf eee Yej
ceW Debleje&e^ r e Deeheoe vetveerkejCe efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe ceeveefmeke mJeemLe efoJeme : 10 Deketyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW
efJeMJe ceeveefmeke mJeemLe efoJeme ceveeee ieee~
Debleje&^er e vejmebnej Heeref[le mcejCe efoJeme : 11 efmelebyej, 2015 kees mebege
je^ cenemeYee ves Ske emleeJe heeefjle kej eefleJe<e& 9 efomebyej, 2015 kees Debleje&e^ r e
vejmebnej heere[f le mcejCe efoJeme ceveeves kee efveCe&e efueee~
Debleje&e^ r e yeeefuekee efoJeme : 11 Dekeyt ej, 2015 kees efJeMJe Yej ceW Debleje&e^ r e
yeeefuekee efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe [eke efoJeme : 9 Dekeyt ej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW efJeMJe [eke efoJeme
ceveeee ieee~
efJeMJe ef efoJeme : 8 Dekeyt ej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW efJeMJe ef efoJeme
ceveeee ieee~ en efoJeme eleske Je<e& Dekeyt ej kes otmejs iegJeej kees ceveeee peelee nw~
efJeMJe heee&Jeeme efoJeme : 5 Dekeyt ej, 2015 kees heefyueke mhesmespe hee@j Dee@ue
efJe<ee kes meeLe ogefveee Yej ceW efJeMJe heee&Jeeme efoJeme ceveeee ieee~ en efoJeme Je<e&
1985 mes Dekeyt ej ceen kes henues meesceJeej kees ceveeee peelee nw~
efJeMJe heMeg efoJeme : 4 Deketyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe heMeg efoJeme
ceveeee ieee~
Debleje&^er e Deefnbmee efoJeme : 2 Deketyej, 2015 kees efJeMJe Yej ceW Debleje&^ere
Deefnmb ee efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2007 ceW mebege je^ cenemeYee eje Ske emleeJe
heeefjle kejkes Fme efoJeme kees ceveeves keer Iees<eCee keer ieF& Leer~
Debleje&e^ r e Je=peve efoJeme : 1 Dekeyt ej, 2015 kees Debleje&e^ r e Je=peve efoJeme
ogevf eee Yej ceW ceveeee ieee~
Debleje&e^ r e DevegJeeo efoJeme : 30 efmelebyej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW Debleje&e^ r e
DevegJeeo efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe oe efoJeme : 29 efmelebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW efeSefbie ne&nsuLeer SveJeeejceW efJe<eeJemleg kes meeLe efJeMJe oe efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe jsyeerpe efoJeme : 28 efmelebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW Sb[ jsyeerpe
tiesoj efJe<ee kes meeLe efJeMJe jsyeerpe efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe hee&ve efoJeme : 27 efmelebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe hee&ve
efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes hee&ve efoJeme kee efJe<ee Jeve efyeefueeve tejf m,
Jeve efyeefueeve Dehee@ege& vf eerpe Lee~
efJeMJe ieQ[e efoJeme : 22 efmelebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe ieQ[e efoJeme
ceveeee ieee~
Debleje&^ere Meebefle efoJeme : 21 efmelebyej, 2015 kees efJeMJe Yej ceW Debleje&^ere
Meebelf e efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee hee&vejefMehe hee@j
heerme-ef[efiveer hee@j Dee@ue Lee~
efJeMJe DeupeeFcej efoJeme : 21 efmelebyej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW efjceWyej ceer
Leerce kes meeLe efJeMJe DeupeeFcej efoJeme ceveeee ieee~
Deespeesve hejle mebj#eCe efoJeme : 16 efmelebyej, 2015 kees Deespeesve hejle mebj#eCe
kes efueS ogevf eee Yej ceW Debleje&e^ r e efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee
efJe<ee 30 F&ej Dee@he nereuf ebie o Deespeesve tiesoj-Deespeesve : Deeue osej Fpe efyeJeerve
et Sb[ Deu^eJeeeues Lee~ Je<e& 2015 Deespeesve hejle mebj#eCe kes efJeevee kevJeWMeve
keer 30JeeR Je<e&ieeb" Leer~
efJeMJe Deelcenlee efveJeejCe efoJeme : 10 efmelebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW
efJeMJe Deelcenlee efveJeejCe efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe ceeveJelee efoJeme : 19 Deiemle, 2015 kees ogefveee Yej ceW Fbmheeeefjbie o
Jeu[& etcewevf eer Leerce kes meeLe efJeMJe ceeveJelee efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe heeseseeheer efoJeme : 19 Deiemle, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe
heeseseeheer efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe pewJe FOeve efoJeme : 10 Deiemle, 2015 kees efJeMJe Yej ceW efJeMJe pewJe
FOeve efoJeme ceveeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 140

l
l
l

efnjesefMecee efoJeme : 6 Deiemle, 2015 kees peeheeve kes efnjesefMecee Menj hej
Decesefjkee eje hejceeCeg yece kes nceues kes 70 Je<e& hetjs nesves kes DeJemej hej 70Jeeb
efnjeseMf ecee efoJeme ceveeee ieee~
ceeveJe lemkejer kes efJe efoJeme : 30 pegueeF&, 2015 kees efJeMJe Yej ceW ceeveJe
lemkejer kes efJe efoJeme ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej mebege je^ ves efieJe neshe
veeceke efJeMJeJeeheer DeefYeeeve eejbYe efkeee~
Debleje&e^ r e yeeIe efoJeme : 29 pegueeF&, 2015 kees efJeMJe Yej ceW Debleje&e^ r e yeeIe
efoJeme ceveeee ieee~
vesumeve ceb[us ee efoJeme : 18 pegueeF&, 2015 kees ogevf eee Yej ceW Debleje&e^ r e vesumeve
ceb[us ee efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe egJee keewMeue efoJeme : 15 pegueeF&, 2015 kees efJeMJe Yej ceW henueer yeej
efJeMJe egJee keewMeue efoJeme (WYSD) ceveeee ieee~
efJeMJe pevemebKee efoJeme : 11 pegueeF&, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe
pevemebKee efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee Deeheele efmLeefle
ceW Demegjef#ele pevemebKee Lee~ en efoJeme Je<e& 1989 mes ceveeee pee jne nw~
efJeMJe heee&JejCe efoJeme : 5 petve, 2015 kees ogevf eeeYej ceW efJeMJe heee&JejCe efoJeme
ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme keer Leerce meele Dejye meheves, Ske en, meeJeOeeveer
mes kejW GheYeesie Leer~ Fme Je<e& Fme efoJeme kee JeweMf Jeke cespeyeeve Fueer Lee~
etveeFs[ vesMebme heermekeerehf ebie [s : 29 ceF&, 2015 kees efJeMJe Yej ceW etveeFs[
vesMebme heermekeerehf ebie [s ceveeee ieee~
Debleje&^ere pewJe efJeefJeOelee efoJeme : 22 ceF&, 2015 kees ogefveee Yej ceW
Debleje&e^ r e pewJe efJeefJeOelee efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee
efvejblej efJekeeme kes efueS pewJe efJeefJeOelee Lee~
ceome& [s : 10 ceF&, 2015 kees efJee Yej ceW ceome& [s ceveeee ieee~ en efoJeme
eefleJe<e& ceF& kes otmejs jefJeJeej kees ceveeee peelee nw~
efJee esme mJeleb$elee efoJeme : 3 ceF&, 2015 kees efJee mlej hej esme mJeleb$elee
efoJeme ceveeee ieee~
efJee cepeotj efoJeme : 1 ceF& 2015 kees ogefveee Yej ceW efJee cepeotj efoJeme
ceveeee ieee~
efJee ve=le efoJeme : 29 Deewue, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJee ve=le efoJeme
ceveeee ieee~
efJee ceuesefjee efoJeme : 25 Deewue, 2015 kees efJee ceuesefjee efoJeme ceveeee
ieee~ Fme efoJeme keer Leerce-YeefJe<e ceW efveJesMe kejW, ceuesefjee kees njeSb Leer~
Debleje&^ere he=LJeer efoJeme : 22 Deewue, 2015 kees ogefveee Yej ceW Debleje&^ere
he=LJeer efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee Fdme DeJej ve& t
ueer[ Lee~
efJee efJejemele efoJeme : 18 Deewue, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJee efJejemele
efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe mJeemLe efoJeme : 7 Deewue, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe mJeemLe
efoJeme ceveeee ieee, efpemekee keWere efJe<ee Keee megj#ee Lee~
Debleje&^ere jbiecebe efoJeme : 27 ceee&, 2015 kees efJeMJe Yej ceW Debleje&^ere
jbiecebe efoJeme ceveeee ieee~
DeLe& Dee@Jej, 2015 : 28 ceee&, 2015 kees efJeMJe Yej ceW Jeu[& JeeF[ heb[
hee@j vesej (WWF) kes lelJeeOeeve ceW DeLe& Dee@Jej kee Deeeespeve ngDee~
efJeMJe ceewmece efJe%eeve efoJeme : 23 ceee&, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe
ceewmece efJe%eeve efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe peue efoJeme : 22 ceee&, 2015 kees efJeMJe Yej ceW efJeMJe peue efoJeme
ceveeee ieee efpemekee keWere efJe<ee heeveer SJeb melele efJekeeme Lee~
Debleje&^ere Jeve efoJeme : 21 ceee&, 2015 kees efJeMJe Yej ceW Debleje&^ere Jeve
efoJeme ceveeee ieee efpemekeer Leerce peueJeeeg heefjJele&ve Deewj Jeve Leer~
efJeMJe ieewjw ee efoJeme : 20 ceee&, 2015 kees ogevf eee Yej ceW efJeMJe ieewjw ee efoJeme
ceveeee ieee~
efJeMJe GheYeesee DeefOekeej efoJeme : 15 ceee&, 2015 kees hetjs efJeMJe ceW efJeMJe
GheYeesee DeefOekeej efoJeme ceveeee ieee~ %eeleJe nw efke Yeejle ceW 24 efomebyej kees
je^er e GheYeesee efoJeme eefleJe<e& ceveeee peelee nw~

efJeMJe JevepeerJe efoJeme : 3 ceee&, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe JevepeerJe
efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee JevepeerJe DehejeOe iebYeerj
nw, Fmekes yeejs ceW iebYeerj neW Lee~ %eeleJe nw efke 20 efomebyej, 2013 kees mebege je^
cenemeYee ves emleeJe heeefjle kej Fme efoJeme kees ceveeS peeves kee efveCe&e efueee Lee~ Je<e&
2016 ceW Fme efoJeme kee efJe<ee JevepeerJeve kee YeefJe<e nceejs neLeeW ceW nw efveOee&ejf le
efkeee ieee nw~
eLece efJeMJe ce=oe efoJeme : 5 efomebyej, 2015 kees mebege je^ Keee Deewj ke=ef<e
mebie"ve eje efleere efJeMJe ce=oe efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kees Debleje&e^ r e ce=oe
Je<e& Ieesef<ele efkeee ieee Lee~
20 ceee& : Debleje&e^ r e emeVelee efoJeme ; Yeteve kes megPeeJe hej mebege je^ eje Je<e&
2013 ceW Ieese<f ele~
DeLe& DeesJej Met [s, 2015 : DeLe& DeesJej Met [s (Earth Over Shoot
Day) Je<e& 2015 ceW 13 Deiemle kees ceveeee ieee~ Fme efoJeme kees ceveeves kee
leelhee& en nw efke eeuet Je<e& nsleg eke=efle eje DeeJebef le eeke=efleke mebmeeOeveeW kee GheYeesie
ceeveJe ves Fme efove leke kej efueee nw~

Debleje&^ere eesie efoJeme

21 petve, 2015 kees henuee Debleje&e^ r e eesie efoJeme 192 osMeeW kes 251
mes DeefOeke MenjeW ceW ceveeee ieee~ efouueer ceW eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves Fme eLece
Debleje&e^ r e eesie efoJeme kee jepeheLe hej 35 npeej ueesieeW SJeb 84 osMeeW kes eefleefveefOeeeW
kes meeLe vesle=lJe efkeee~ vetee@ke& ceW mebege je^ mebIe Deewj efnbot scheue Dee@he vee@Le&
Decesejf kee ceW ngS keee&eceeW ceW Yeejleere efJeosMe ceb$eer meg<ecee mJejepe ves eefleYeeie efkeee~
heeefkemleeve ceW eesie efoJeme kee Deeeespeve kesJeue Yeejleere Geeeesie leke meerecf ele jne~
eceve Skecee$e Ssmee mebege je^ osMe Lee peneb eesie efoJeme veneR ceveeee ieee~
GuuesKeveere nw efke 11 efomebyej, 2014 kees mebege je^ cenemeYee ves 21 petve kees
Debleje&^ere eesie efoJeme kes he ceW Ieesef<ele kejves kee emleeJe heeefjle efkeee Lee~ eLece
Debleje&e^ r e eesie efoJeme kes DeJemej hej oes efJeMJe efjkee@[& yeves efpevnW efieveerpe yegke Dee@he
Jeu[& efjkee@[md& e ceW peien oer ieF&~ henuee efjkee@[& Ske mLeeve hej meyemes DeefOeke ueesieeW
kes eesie ceW Fkee nesves kee nw~ otmeje efjkee@[& 50 osMeeW kes eefleefveefOeeeW kee Ske meeLe
eesie ceW Yeeie uesves kee Lee pees 21 petve, 2015 kees 84 osMeeW kes eefleefveefOeeeW kes Yeeie
uesves mes te~

eefe&le Jeefe (je^ere)

cegkegue cegodieue : 22 HejJejer, 2016 kees efouueer Ge veeeeuee ves Deeieeceer

er-20 efJee kehe kes efueS mesJeeefveJe=e veeeeOeerMe veeecetefle& cegkegue cegodieue kees
hee&Jes#eke efveege efkeee~
Deefcele efceee : 19 hejJejer, 2016 kees heefece yebieeue kes efJee ceb$eer Deefcele efceee
kees Jemleg SJeb mesJee kej (peerSmeer) hej jepeeW kes efJee cebe$f eeeW keer meMee meefceefle kee
veee DeOe#e efveege efkeee ieee~ Fmekes henues Fme meefceefle kes DeOe#e kesjue kes efJee
ceb$eer kes.Sce. ceefCe Les efpevneWves veJebyej, 2015 ceW leeiehe$e os efoee Lee~
meceerj Debpeeve : 18 hejJejer, 2016 kees eefme Yeejleere ieerlekeej meceerj Debpeeve
kees meyemes DeefOeke ieerle efueKeves kes efueS efieveerpe yegke Dee@he Jeu[& efjkee@[& ceW Meeefceue
efkeee ieee~ meceerj Debpeeve ves Deye leke 3524 mes DeefOeke ieerle efueKes nQ~
he=eLf ekee eeefMeveer : 16 hejJejer, 2016 kees leefceuevee[g mejkeej keer Deesj mes 24
Je<eeae efkeVej he=eLf ekee eeefMeveer kees hegeuf eme DeefOekeejer kes heo hej efveege efkeee ieee~
Jes hegefueme Ghe-efvejer#eke kes heo hej efveege nQ~
efhepe Kebyeee : 16 hejJejer, 2016 kees jmevee kes esejcewve Deewj eyebOe efveosMeke
efhepe Kebyeee kees keW mejkeej ves ceske Fve Fbe[f ee kee yee[b Decyesme[j efveege efkeee~
veerleerMe kegceej : 30 peveJejer, 2016 kees efyenej kes cegKeceb$eer veerleerMe kegceej kees
meeceeefpeke veee kes #es$e ceW eefleefle JeerjceefCe meeceeefpeke veee DeJee@[& mes mecceeefvele
efkeee ieee~
jceee Mevecegoe mebgoj : 29 peveJejer, 2016 kees me kes je^heefle Jueeefoceerj
hegelf eve ves keg[vekeguece hejceeCeg Tpee& heefjeespevee ceW GuuesKeveere Yetecf ekee efveYeeves Jeeues
heefjeespevee efveosMeke jceee Mevecegoe mebog j kees me kes efJeefMe mecceeve Dee@[j& Dee@he
eW[efMehe mes mecceeefvele efkeee~
DeefceleeYe yeeve : 12 peveJejer, 2016 kees DeefYeveslee DeefceleeYe yeeve kees
keesuekeelee kes hegyeeue keueye ceesncce[ve mheesef i e kee DeepeerJeve ceeveo meome yeveeee
ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 141

l
l
l
l
l

l
l

DeefceleeYe yeeve : peveJejer, 2016 kes Deble leke yee@ueerJeg[ DeefYeveslee DeefceleeYe
yeeve kes efJd ej (ceeFees yueeefiebie meeF) hej Ske kejes[ veyyes ueeKe hee@ueesDej nes
ieS Les~ Jes Ssmes henues Yeejleere mesefueefyeer nQ efpevekes efdJej hej Fleves peeoe
heeueesDej nQ~
efebme veuee : 23 peveJejer, 2016 kees efebme veuee efyeie yee@me meerpeve-9 kes
efJepeslee Ieese<f ele efkeS ieS~
Deoveeve meeceer : 1 peveJejer, 2016 kees heeefkemleeveer ieeeke Deoveeve meeceer kes
ceeveJeere DeeOeej hej Yeejle eJeeme kees keevetveer yeveeves kes Gvekes Deeen kees cebpetj kejles
ngS keW mejkeej ves Yeejle keer veeieefjkelee eoeve kej oer~
pes. yeer. heejoerJeeuee : 18 efomebyej, 2015 kees jepe meYee ceW efJehe#e kes 58
meomeeW ves iegpejele neFkees& kes veeeeOeerMe pes.yeer. heejoerJeeuee kes efKeueehe ceneefYeeesie
eueeves keer ceebie keer~
ceOegj Yeb[ejkej : 18 efomebyej, 2015 kees Yeejleere efheuce efvecee&lee ceOegj Yeb[ejkej
kees heeefkemleeve ceW Deeeesepf ele jheer heerej FbjvesMeveue efheuce hesefmJeue, 2015 kes
oewjeve mce=elf e hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~
eCeye cegKepeea : 17 efomebyej, 2015 kees Yeejleere je^heefle eCeye cegKepeea neme
mketue Dee@he efyepevesme keer Deesj mes meeJe&peefveke veJeeeej ceW Glke= JeweMf Jeke ceeie&oMe&ve kes
efueS ieejJeg[ hegjmkeej mes mecceeefvele efkeS ieS~
vemeererve Meen : 9 efomebyej, 2015 kees 12JeW ogyeF& FbjvesMeveue efheuce
ceneslmeJe kes oewjeve yee@ueerJeg[ DeefYeveslee vemeererve Meen kees ueeFheeFce DeeerJeceW
hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~
efkejve efjefpepet : 17 veJebyej, 2015 kees ie=n jepe ceb$eer efkejve efjefpepeg kees mebege
je^ keeee&uee eje SefMeee ceW Deeheoe peesefKece vetveerkejCe kes efueS efkeS ieS
mejenveere keeeeX nsleg Deeheoe peeseKf ece vetveerkejCe SefMeee eQehf eeve DeJee[& mes mecceeefvele
efkeee ieee~
ese jepeve : 26 Dekeyt ej, 2015 kees Yeejle kes ceesm Jeeb[s DehejeefOeeeW ceW mes
Ske Deb[jJeu[& [e@ve ese jepeve kees Fb[esveseMf eee kes yeeueer mes efiejheleej efkeee ieee~
Jen efheues 27 meeue mes hejej eue jne Lee~ Gmes Yeejle kees 6 veJebyej, 2015 kees
eleefhe&le efkeee ieee~
Depe&gve Jeepeheseer SJeb YethesMe kegceej : 20 Deketyej, 2015 kees Yeejleere
heJe&leejesner Depe&vg e Jeepeheseer SJeb YethesMe kegceej keer pees[ er ves efnceeeue eosMe keer mheerleer
Ieeer keer Ske 6180 Tbeer Deveece heJe&le eeser hej e{eF& hetjer kejkes Jeehemeer keer~
GvneWves Fme heJe&le kee veece Yeejle kes efoJebiele hetJe& je^heefle [e@. Sheerpes Deyogue keueece
kes mecceeve ceW ceeGb keueece jKee~
MeenKe Keeve : 16 Deketyej, 2015 kees MeenKe Keeve kees mkee@ueQ[ keer
Sef[veyeie& etevf eJeefme&er ves [e@kejs keer ceeveo GheeefOe mes mecceeefvele efkeee~
DeCe pesueer : Dekeyt ej, 2015 ceW Yeejleere efJee ceb$eer DeCe pesueer uebove keer
heef$ekee Fceefpebie ceekexdme eje heeFveWme efceefvemj Dee@he o F&ej, SefMeee egves ieS~
S. Deej. jnceeve : 8 Dekeyt ej, 2015 kees Yeejleere mebieerlekeej S. Deej. jnceeve
kees mesMesume kes meebmke=efleke otle kes he ceW ceveesveerle efkeee ieee~
Debefkele heeef[ee : efmelebyej, 2015 kes Debelf ece mehleen ceW keW mejkeej ves Debekf ele
heeef[ee kees ef[efpeue Fbef[ee kee yeeb[ Scyesme[j efveege kejves keer Iees<eCee keer~
jeIeJeW ie[iekej : 7 Deiemle, 2015 kees Yeejleere meceepe pewJeefJe%eeveer jeIeJeW
ie[iekej kees pece&veer kes meJeexe veeieefjke mecceeve o ee@me Dee@he Dee@[j& Dee@he cesejf
mes mecceeefvele efkeee ieee~
[er. heueskej : 7 Deiemle, 2015 kees ieesJee kes hee&ve ceb$eer [er. heueskej kees
hewefmeefheke Sefjee ^wJeue jeFme& SmeesefmeSMeve (heJee-PATWA) meheejer Fbef[ee
meeGLe SefMeee ^Js eue DeJee@[-& 2015 mes mecceeefvele efkeee ieee~
Deceesue heeueskej : Deiemle, 2015 ceW efheuce efveoxMeke SJeb DeefYeveslee Deceesue
heeueskej kees Yeejle keer Dee@mkej petjer kee DeOe#e efveege efkeee ieee~
meweo nwoj jpee : 14 pegueeF&, 2015 kees DeeOegevf eke Yeejleere efe$ekeej meweo nwoj
jpee kees eebme kes je^er e efoJeme kes DeJemej hej eebme kes meJeexe veeieefjke mecceeve o
ueerpeve Dee@he Dee@vej mes mecceeefvele efkeee ieee~
[e@. keceue yeeJee : 3 pegueeF&, 2015 kees Yeejle kes pewJe Deewj heee&JejCe efJe%eeveer [e@.
keceue yeeJee kees je@eue meesmeeFer kee meome egvee ieee~ GvnW Je<e& 2014 kes pewJe
efJeefJeOelee kes efueS efceoesjer hegjmkeej mes Yeer mecceeefvele efkeee ieee nw~

eefe&le Jeefe (Debleje&^ere)

Sngo Deesuce& : 15 hejJejer, 2016 kees Fpejeeue kes hetJe& eOeeveceb$eer Sngo
Deesuce& kees Yeeeej kes Ske ceeceues ceW 19 Je<e& keer mepee megveeF& ieF&~
efjeeWie efieue : hejJejer, 2016 kes otmejs mehleen ceW Gej keesefjee ves Deheves mesvee
ecegKe efjeeWie efieue kees heebmeer hej uekee efoee~
mebgoj efheeeF& : 9 hejJejer, 2016 kees ietieue kes meerF&Dees, Yeejleere cetue kes mebgoj
efheeeF& Decesejf kee ceW meyemes peeoe keceeves Jeeues meerFD& ees yeve ieS~ ietieue keer hewjW kebheveer
Deuheeyes Fbke ves GvnW 1300 kejes[ kes me@ke ceekex Mesej efoS~
jepesv s$eer : 3 hejJejer, 2016 kees Yeejle kes je^heefle eCeye cegKepeea ves vesheeueer
mesvee kes mesveeOe#e pevejue jepesv s$eer kees Yeejleere mesvee kes pevejue keer ceeveo jQke
eoeve keer~
Sceesve yeg[
b er : 27 peveJejer, 2016 kees Decesejf keer hegeuf eme ves Decesejf kee kes Deesjis ee@ve
efmLele cesuegDej vesMeveue JeeF[ueeFhe efjheetpe hej keypee kejves Jeeues nefLeeejyebo
efiejesn kes veslee Sceesve yebg[er kees efiejheleej kej efueee~
je@[ pee@pe& uesJej : 26 peveJejer, 2016 kees Dee@m^sefueee efoJeme kes DeJemej hej
Dee@m^sefueee SJeb efJeMJe kes hetJe& vebyej Ske sefveme efKeuee[er je@[ pee@pe& uesJej kees
kee@chewefveeve Dee@he efo Dee@[&j Dee@he Dee@m^sefueee mes mecceeefvele efkeee ieee~ en
mecceeve Dee@m^es uf eee kee meJeexe mecceeve nw~
keeseueebiees efveeesve : 22 peveJejer, 2016 kees Yeejleere cetue kes keeseueebiees
efueeesve kees Skes[ceer Dee@he ceesMeve efhekeej Deedme& Sb[ meeFbmespe kes sefkevekeue
SeerJeceW DeJee@[& 2016 kes efueS egvee ieee~
pee@ve [sefJe[ Jee[& : 20 peveJejer, 2016 kees Dee@m^sefueee kes kewveyeje ceW Yeejle
SJeb Dee@m^es uf eee kes ceOe Kesues ieS eewLes Jeve[s cewe ceW Dee@m^es uf eeeF& Decheeej pee@ve
[seJf e[ Jee[& nsueces henvekej heeru[ hej Glejs~ Ssmee kejves Jeeues Jes ogevf eee kes henues
efekes Decheeej nQ~
eebmJee Deesueeb[s : 26 peveJejer, 2016 kees Yeejle kes 67JeW ieCeleb$e efoJeme kes
DeJemej hej eebme kes je^heefle eebmJee Deesueeb[s cegKe DeefleefLe yeves~ en heebeJeer yeej nw
peye eebme kee keesF& veslee Yeejleere ieCeleb$e efoJeme kee cegKe DeefleefLe yevee nw~ 2015
ceW yejeke Deesyeecee Fme meceejesn kes cegKe DeefleefLe Les~
Jueeefoceerj hegelf eve : 4 peveJejer, 2016 kees me kes je^heefle Jueeefoceerj hegelf eve kees
Fpejeeue ceW heme&ve Dee@he o F&ej kee efKeleeye efoee ieee~
njheeue efmebn kegceej : 31 efomebyej, 2015 kees efyeefMe cenejeveer SefuepeeyesLe
efleere ves keQmej hej MeesOe kes efueS Yeejleere cetue kes njheeue efmebn kegceej kees
veeFng[ keer GheeefOe mes veJeepee~
Sngo Deesuece& : 29 efomebyej, 2015 kees Fpejeeue kes hetJe& eOeeveceb$eer Sngo
Deesuece& hej Yeeeej kes Ske ceeceues ceW mepee kees Meer<e& Deoeuele ves yejkejej jKee nw~
GvnW 18 cenerves keer pesue ngF& nw~ Jes Fpejeeue kes henues eOeeveceb$eer nQ pees pesue ieS
nQ~
jekesMe pewve : 22 efomebyej, 2015 kees Yeejleere cetue kes Decesejf keer eeshesmej jekesMe
kes. pewve kees Decesefjkee ceW efJe%eeve kes je^ere heoke 2015 kes efueS egvee ieee~
efce heerke : 15 efomebyej, 2015 kees efyesve kes efce heerke ves kepeeKmleeve kes
yewkeevetj e#esheCe mLeue mes Debleje&e^ r e Debleefj#e msMeve (DeeF&SmeSme) kes efueS G[eve
Yejer~ Jes DeeF&SmeSme kes efueS ee$ee kejves Jeeues henues efyeef Me Debleefj#e ee$eer yeve ieS~
JeWke mele eer jesnve efekekece : 12 efomebyej, 2015 kees Yeejleere cetue kes 13
Je<eeae e$e JeWke mele eer jesnve efekekece kees ogefveee keer meyemes hegjeveer Deewj ye[er
DeeFkeet meesmeeeer cesvemee ves DeeF&keet cesvemee keueye ceW Meeefceue efkeee~
ef[ucee jesmeshe : efomebyej, 2015 kes eLece mehleen ceW yeepeerue keer henueer ceefnuee
je^heefle ef[ucee jesmeshe kes efKeueehe Jeneb keer mebmeo kes efveeues meove ceW ceneefYeeesie keer
eefeee Meg keer ieF&~ Gvekes Thej efJeeere nsjehesjer kee Deejeshe ueiee nw~
oueeF& ueecee : 27 Dekeyt ej, 2015 kees efleyyeleer DeeOeeeflceke veslee oueeF& ueecee
kees hetjs efJeMJe ceW keCee Deewj ceeveJeeefOekeej kees eeslmeeefnle kejves kes efueS Decesejf kee kes
efheuee[seuf heee ceW efueyeea ces[ue mes mecceeefvele efkeee ieee~
Denceo Deoerye : 24 Deketyej, 2015 kees ceeueoerJe kes Gheje^heefle Denceo
Deoerye kees Ske yece efJemhees kes mebyebOe ceW efiejheleej efkeee ieee~ 5 veJebyej, 2015
kees Jeneb keer mebmeo eje Gvekes efJe ceneefYeeesie emleeJe heeefjle kej GvnW heo mes ne
efoee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 142

l
l

pee@ve SsMe : 7 Dekeyt ej, 2015 kees mebege je^ cenemeYee kes hetJe& DeOe#e (68JeW
me$e) pee@ve SsMe mecesle heebe ueesieeW kees Ietme uesves kes Deejeshe ceW efiejheleej efkeee ieee~
mkee@ kesueer : Dekeyt ej, 2015 ceW Decesejf keer Debleefj#e ee$eer SJeb Debleje&e^ r e mhesme
msMeve kes keceeb[j mkee@ kesueer Debleefj#e ceW meJee&eOf eke mecee leke jnves Jeeues Decesejf keer
nes ieS~ Jes Debleefj#e ceW 216 efove leke jns~
keeefle&ke ebve : efmelebyej, 2015 ceW Yeejleere cetue kes Decesejf keer heee&JejCe Fbpeerevf eej
keeefle&ke ebve kees Je<e& 2015 kes cewke DeeLe&j peerevf eeme eeb keer hesueeseMf ehe kes efueS
eeefvele efkeee ieee~
iesvee[er hew[uekee : 12 efmelebyej, 2015 kees meer Debleefj#e ee$eer iesvee[er hew[uekee
ves Debleefj#e ceW meyemes peeoe efove jnves kee efjkee@[& yeveeee~ Deheves heebeJeW Debleefj#e efceMeve
ceW hew[uekee ves 168 efove Debleefj#e ceW efyeleees~ Jes Deye leke kegue 879 efove Debleefj#e
ceW efyelee egkes nQ~ Fmekes henues en efjkee@[& me kes meiexF& efekeeuesJe kes veece Lee~
Devethe eself eee : yeebiueeosMe mejkeej ves 11 veJebyej, 2015 kees eefleyebeOf ele DeueieeJeJeeoer
mebie"ve Guhee kes mebmLeeheke cenemeefeJe Devethe esefleee (JeemleefJeke veece- ieesuehe
yeDee) kees Yeejle mejkeej kees meeQhe efoee~
DeMeeske DeueskepeW[j eerOejve : 14 efmelebyej, 2015 kees pece&veer kes yee@ve Menj
kes cesej kes he ceW efveJee&ef ele nesves Jeeues DeMeeske DeueskepeW[j eerOejve Yeejleere cetue kes
henues Jeefe yeves~ GvneWves 21 Dekeyt ej, 2015 kees Dehevee keee&Yeej enCe efkeee~
Depeerpe nkekeeveer : Deiemle, 2015 kes Deble ceW Decesejf kee ves nkekeeveer vesJeke& kes
veS veslee Depeerpe nkekeeveer kees JeweMf Jeke DeelebkeJeeoer Ieese<f ele efkeee~
veesJeeke peeskeesefJeke : 26 Deiemle, 2015 kees ogefveee kes vebyej Ske sefveme
efKeuee[er veesJeeke peeskeeseJf eke kees mebege je^ yeeue kees<e (etevf emeshe) kee meodYeeJevee otle
efveege efkeee ieee~
efMeJe heeb[s : 17 pegueeF&, 2015 kees Yeejleere cetue kes [e@kej efMeJe heeb[s kees
FbiueQ[ keer etefveJeefme&er Dee@he meW^ue uebkeeMeeej ves efeefkelmeke kes he ceW Gvekes
meecegoeefeke eesieoeve kes efueS ceeveo hesueeseMf ehe mes mecceeefvele efkeee~

eefe&le ceefnueeSb (je^ere)

nefjob j efme : 11 hejJejer, 2016 kees Yeejleere cetue keer Dee@m^es uf eeeF& jepeveefeke
nefjboj efme kees Yeejle ceW Dee@m^sefueee kee veee Geeege efveege efkeee ieee~
Dee&vee jeceemebog jce : 1 hejJejer, 2016 kees Jeefj DeeF&heerSme DeefOekeejer Dee&vee
jeceemebog jce kees meMee meercee yeue (SmeSmeyeer) kee ceneefveosMeke efveege efkeee ieee~
Jen Yeejle kes efkemeer De&mewevf eke yeue kee vesle=lJe kejves Jeeueer henueer ceefnuee DeefOekeejer
nQ~
Sefueme peer. Jewodeve : peveJejer, 2016 ceW Yeejleere meeOeejCe yeercee efveiece kee
DeOe#e Sefueme peer. Jewod eve kees efveege efkeee ieee~ Jes Fme heo hej efveege nesves Jeeueer
henueer ceefnuee nQ~
DeCee mes"er : 1 hejJejer, 2016 kees Yeejleere ueeiele uesKee mesJee (Indian
Cost Accounts Service-ICoAs) kes DeOe#e kes he ceW DeCee mes"er keer
efveegefe keer ieF&~ Jes Fme heo hej efveege nesves Jeeueer henueer ceefnuee nQ~
DeeeMee vetj : peveJejer, 2016 ceW veerojueQ[dme kes efveoxMeke keesSve megoerieesm ves
keesuekeelee keer Pegiieer yeefmleeeW ceW Je=eefe$e ieue& keveske[s keer Metef ib e keer efpemeceW 19
Je<eeae yuewke yesu DeeeMee vetj keer keneveer Yeer Meeefceue nw~ DeeeMee vetj efceieea keer
yeerceejer mes heeref[le Leer leLee keF& keef"veeF&eeW mes ue[les ngS Jes kejes eQefheeve yeveeR~
DeheCee& kegceej : 17 peveJejer, 2016 kees Gej eosMe kew[j keer DeeF&heerSme
DeefOekeejer DeheCee& kegceej ves Debeke&efkee keer meyemes Tbeer eeser ceeGb efJebmeve cewemf ehe
hej e{eF& hetjer keer~ Fmekes henues Jes efJeMJe kes 4 Meer<e& efMeKejeW hej e{ egkeer nQ~
Deefvelee Mess : 11 peveJejer, 2016 kees ceneje^ kes veeefmeke kes eej meew Je<e& hegjeves Ske
cebeof j (efMebieCeehegj) kes veemeer yees[& keer DeOe#e kes he ceW Deefvelee Mess kees efveJee&ef ele efkeee
ieee~ Jes Fme heo hej efveJee&ef ele nesves Jeeueer henueer ceefnuee nQ~ Fmekes Deefleefjkele yees[& ceW
ceefnuee meome kes he ceW Meeefueveer ueeb[s kees Yeer eeefvele efkeee ieee~
efeebkee eeshe[e : 7 peveJejer, 2015 kees uee@me Sbpesuesme ceW yee@ueerJeg[ DeefYeves$eer
efeebkee eeshe[e kees Decesefjkeer Mees keJeebefkees kes efueS heerhegume JeeFme DeJee@[& eoeve
efkeee ieee~ Jes en DeJee@[& peerleves Jeeueer henueer Yeejleere DeefYeves$eer yeve ieF& nQ~
yesceyesce osJeer : 2 peveJejer, 2016 kees Yeejleere ceefnuee hegyeeue keer oes oMeke
leke Oegjer jneR mej efKeuee[er yesceyesce osJeer ves 21JeeR meerefveej ceefnuee hegyeeue
eQehf eeveefMehe kes yeeo mebveeme uesves keer Iees<eCee keer~

DeefCecee efmevne : 25 efomebyej, 2015 kees efJekeueebie heJe&leejesner DeefCecee efmevne

ves DepeXervee keer ceeGb DekeebkeeiegDee keer 6962 ceerj eeser hej henbg eves kee efjkee@[&
keeece efkeee~ DeefCecee ogevf eee keer heebe meyemes Tbeer heJe&le eesef eeb helen kej egkeer
nQ~
pes. cebpeguee : 8 efmelebyej, 2015 kees pes. cebpeguee kees [erDeej[erDees eje Deheves
Fueske^e@efvekeme Sb[ kecegefvekesMeve efmemce keuemj keer henueer ceefnuee ceneefveosMeke
efveege efkeee ieee~
efJeefvelee "ekegj : 11 efmelebyej, 2015 kees Yeejleere hegefueme mesJee keer DeefOekeejer
efJeefvelee "ekegj kees vewefe[ (National Intelligence Grid-NATGRID)
kee efveosMeke efveege efkeee ieee~
Sve.Sue. yesvees pesheerve : 12 petve, 2015 kees esVeF& keer Sve.Sue. yesvees pesheerve
Yeejleere efJeosMe mesJee ceW Meeefceue nesves Jeeueer henueer ves$enerve ceefnuee yeveeR~
ceeveyeer yebOeesheeOeee : 9 petve, 2015 kees Yeejle ceW henueer yeej ^ebmepeW[j
efebefmeheue kes he ceW ceeveyeer yebOeesheeOeee ves heefece yebieeue kes ke=<Cee veiej Jeercesvme
kee@uespe ceW MeheLe ueer~
pes. peeueefuelee : 23 ceF&, 2015 kees pes. peeueefuelee ves heebeJeer yeej leefceuevee[g
kes cegKeceb$eer heo keer MeheLe ueer~ Fmekes henues 11 ceF&, 2015 kees Deee mes DeefOeke
mebheefe kes ceeceues ceW kevee&ke Ge veeeeuee ves GvnW yejer kej efoee Lee~
oerhee kegceejer : 23 ceF&, 2015 kees Debleje&^ere ne@keer cenemebIe keer DebheeeeEjie
meefceefle ves Yeejle keer oerhee kegceejer kees heoesVele kejkes Debleje&e^ r e DeeG[esj Debheeej kee
opee& eoeve efkeee~
Jeer. meefjlee : 17 Deewue, 2015 kees Jeer. meefjlee kees efouueer heefjJenve efveiece
([erermeer) keer henueer ceefnuee yeme [^eFJej efveege efkeee ieee~ Jes lesuebieevee keer nQ~
T<ee : 8 Deewue, 2015 kees jepemLeeve keer T<ee ves efyeefMe SmeesefmeSMeve Dee@he
meeGLe SefMeeve m[erpe (yeerSSmeSSme) kes meeueevee meccesueve ceW Yeejle ceW mJelee
Deewj ceefnueeDeeW kes DeefOekeej efJe<ee hej mebyeeseOf ele efkeee~ Jes megueYe FbjvesMeveue mes
peg[er ngF& nQ~
ceefjece efmeerkeer : 3 Deewue, 2015 kees cebyg eF& keer keemceeshee@euf eve neF&mketue keer
ke#ee n keer yeejn Je<eeaee e$ee ceefjece Deeefmehe efmeerkeer ves Fmkee@ve eje Deeesepf ele
DeblejefJeeeuee YeieJeodieerlee eefleeeseif elee peerleer~
meleJeble DeJeeue ef$eJesoer : 20 ceee&, 2015 kees DeeF&heerSme DeefOekeejer meleJeble
DeJeeue ef$eJesoer kees meercee megj#ee yeue (yeerSmeShe) ceW [erDeeF&peer kes heo hej efveege
efkeee ieee~ Jes Fme heo hej Yeejle keer henueer ceefnuee DeeF&heerSme DeefOekeejer nQ~
Sce.meer. cewjerkee@ce : 14 ceee&, 2015 kees keWere hetJeexej #es$e efJekeeme ceb$eeuee ves
Deesuebehf eke keebme heoke efJepeslee cegkekesyeepe Sce.meer. cewjerkee@ce kees hetJeexej #es$e kes yee[b
Scyesme[j kes he ceW efveege efkeee~

eefe&le ceefnueeSb (Debleje&^ere)

Keeefueoe efpeee : 25 peveJejer, 2016 kees yeebiueeosMe keer hetJe& eOeeveceb$eer Deewj
efJehe#e keer veslee yesiece Keeefueoe efpeee kes efKeueehe osMeesn kee Ske ceeceuee 1971 kes
cegefe mebeece kes MeneroeW kes efKeueehe keefLele ogYee&JeveehetCe& efhheefCeeeb kejves hej ope&
efkeee ieee~
jepekegceejer efemervee : 11 peveJejer, 2016 kees mhesve keer jepekegceejer efemervee
Yeeeej kes Ske ceeceues ceW Deoeuele ceW hesMe ngF~ Jes efheues heeeme Je<eeX ceW mhesve
jepeJebMe keer henueer meome nQ efpevekes efKeueeHe DeehejeefOeke Deejeshe ueieeS ieS~
keeefMceee Jeener : 10 peveJejer, 2016 kees efyevs e ceW Yeejleere cetue keer 11 Je<eeaee
e$ee keeefMceee Jeener kewue-3 yeer cesvemee keer DeeF&keet (IQ) hejer#ee ceW meJee&efOeke
162 Debke ueekej meyemes lespe efoceeie Jeeueer e$ee yeve ieF&~
meeefceee Keeve : 10 peveJejer, 2016 kees efmebieehegj ceW Yeejleere cetue keer veew Je<eeaee
e$ee meeefceee Keeve ves efnob er Yee<ee mes peg[ er Ske eefleeeseif elee ceW eLece hegjmkeej eehle efkeee~
^smeer kegef&me sueve : 9 peveJejer, 2016 kees efyesve keer ^smeer kegef&me sueve ves
efyesve mes Dee@m^sefueee leke kee mehej 23 osMeeW keer ee$ee kejles ngS Kegues kee@keefhe
Jeeues efJeceeve mes hetje efkeee~ GvneWves en ee$ee Deketyej, 2015 ceW Meg keer Leer~
Sbpesuee cekexue : efomebyej, 2015 kes otmejs mehleen ceW eFce heef$ekee ves pece&veer keer
eebmeuej Sbpesuee ceekexue kees eFce heme&ve Dee@he o F&ej egvee~ Jes Deye leke eFce
heme&ve Dee@he o F&ej kes efueS egveer ieF& kesJeue eewLeer ceefnuee nQ~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 143

mJesLee eYeekejve : 15 efmelebyej, 2015 kees Yeejleere cetue keer 15 Je<eeae e$ee
mJesLee eYeekejve ves Decesejf kee ceW eF neGme eje eQehf eebme Dee@he eWpe hegjmkeej eehle
efkeee~
megefce$ee cenepeve : 4 efmelebyej, 2015 kees Yeejleere ueeske meYee DeOe#ee megefce$ee
cenepeve ves mebege je^ cenemeYee ceW ogefveeeYej kes mebmeoere DeOe#eeW kes me$e keer
DeOe#elee keer~
eerefLekee kegceej : 4 efmelebyej, 2015 kees Decesefjkeer efJeMJeefJeeeuee ceW keee&jle
Yeejleere cetue keer eeshesmej eereLf ekee kegceej kees DeeGmQe[f ib e erej DeJee@[& kes efueS
egvee ieee~
cenejeveer SefuepeeyesLe efleere : 9 efmelebyej, 2015 kees efyesve keer cenejeveer
SefuepeeyesLe efleere efyesve kes Meener leKle hej meyemes uebyes mecee leke jnves Jeeueer
Meeefmekee yeveer~ GvneWves cenejeveer efJekeesejf ee kes 63 Je<e& leke Meemeve kejves kes efjkee@[&
kees lees[e~
ieerlee : 26 Deketyej, 2015 kees hebn meeue henues ieueleer mes meercee heej kej
heeefkemleeve henbgeves Jeeueer cetke-yeefOej ieerlee Yeejle Jeeheme ueewer~ efyenej kes peveeo&ve
cenlees ves ieerlee kes Deheveer yeser nesves kee oeJee efkeee Lee~ ieerlee F&oer heeGb[Ms eve keer ceoo
mes ueenewj SJeb kejeeer ceW jn jner Leer~
megveerlee efJeMJeveeLe : 16 pegueeF&, 2015 kees Yeejleere cetue keer Decesejf keer ceefnuee
megveerlee efJeMJeveeLe kees Decesejf keer je^heefle YeJeve eF neGme eje eQehf eebme Dee@he eWpe
mes mecceeefvele efkeee ieee~
ceglegue keeee : 24 petve, 2015 kees legkeea keer ieeefekee ceglegue keeee keescee mes yeenj
Dee ieF~ GvnW kejhebeLf eeeW ves efjSefueer Mees ceW efnmmee uesves kes eueles efmej ceW ieesueer ceej
oer Leer~ ceglegue keeee kees legkeea keer ceueeuee kene pee jne nw~
msheer eehe : 23 petve, 2015 kees pece&veer keer hetJe& vebyej Ske sefveme efKeuee[er
msheer eehe kees kesjue hee&ve efJeYeeie keer efJeefpe kesjue eespevee kees eeslmeeefnle kejves
kes efueS kesjue keer DeeegJexo yeeb[ Sbyesme[j efveege efkeee ieee~
uegFme efje[&meve : ceF&, 2015 kes Deble ceW Dee@kemehees[& efJeMJeefJeeeuee ves ees.
uegFme efje[&meve kees Deheveer henueer ceefnuee kegueheefle yeveeves kee hewmeuee efueee~ GvneWves
12 peveJejer, 2016 kees Dehevee heo enCe efkeee~
lemueercee vemejerve : ceF&, 2015 kes Deble ceW ueppee pewmes eefe&le Gheveeme keer
ueseKf ekee lemueercee vemejerve ves yeebiueeosMe ceW hejJejer, 2015 ceW ngF& leerve Oece&evf ejhes#e
yueeiejeW keer nlee kes yeeo Yeejle es[ Decesefjkee ceW MejCe ueer~
njYepeve keewj Oeerj : 12 ceF&, 2015 kees Yeejleere cetue keer ceefnuee njYepeve
keewj Oeerj kees efyesve ceW cesej efveJee&efele efkeee ieee~ Jes Fme heo hej efveJee&efele nesves
Jeeueer SefMeeeF& cetue keer eLece ceefnuee nQ~
jepejepesejer : 27 Deewue, 2015 kees Yeejleere cetue keer ceefnuee jepejepesejer ves
vetee@ke& keer DeehejeefOeke Deoeuele kes veeeeOeerMe kes he ceW MeheLe ueer~ Jes Yeejleere
cetue keer Ssmeer henueer ceefnuee nQ efpevnW en heo eehle ngDee nw~
ueesjs e eEuee : 27 Deewue, 2015 kees ueesjs e eEuee ves mebege jepe Decesejf kee kes
83JeW Deeveea pevejue kes he ceW MeheLe ueer~ Jes Fme heo hej hengBeves Jeeueer henueer
Deeerkeer-Decesejf keer ceefnuee nQ~
ceepeean DeheKeece : 14 Deewue, 2015 kees F&jeve eje 36 Je<eeX kes yeeo Deheves
jepeotle kes he ceW efkemeer ceefnuee keer efveegefe keer Iees<eCee keer ieF& nw~ GvneWves 8
veJebyej, 2015 kees ceuesefMeee ceW F&jeveer jepeotle kee heoYeej enCe efkeee~ ceepeean
DeheKeece F&jeve keer Deye leke keer kesJeue otmejer ceefnuee jepeotle nQ~
ceueeuee etmeghepeF& : 11 Deewue, 2015 kees veesyesue hegjmkeej efJepeslee ceueeuee
etmeghepeF& kes veece hej Ske SmsjeF[ (#eg en) kee veece ceueeuee Smsje@F[ jKee
ieee~

eefe&le mLeue (je^ere)

peJeenj ueeue vesn efJeMJeefJeeeuee : efouueer kes peJeenj ueeue vesn efJeMJeefJeeeuee
ceW 9 hejJejer, 2016 kees Dehepeue ieg keer heebmeer kes yejmeer hej Deeeesepf ele keee&ece ceW
osMeesner veejs ueieeves kes Deejesheer e$eeW Gcej Keeefueo Deewj Deefveye&ve Yeeeee& ves 23
hejJejer, 2016 kees osj jele hegeuf eme kes mece#e mecehe&Ce kej efoee~ Fmemes hetJe& 12 hejJejer
kees Jeneb kes e$e mebIe DeOe#e kevnwee kees Fme ceeceues ceW efiejheleej efkeee ieee Lee~
Fueeneyeeo Ge veeeeuee : 13 ceee&, 2016 kees Fueeneyeeo Ge veeeeuee
keer mLeehevee keer 150JeeR Je<e&ieeb" ceveeF& peeSieer~

je^heefle YeJeve : 11 hejJejer, 2016 kees veF& efouueer efmLele je^heefle YeJeve ceW
Jeeef<e&ke GeeveeslmeJe keer MegDeele ngF~& en GlmeJe 19 hejJejer, 2016 leke euee~
oMe&keeW ves cegieue iee[xve, efmheefjegDeue iee[xve, nye&ue iee[Xve, yeeWmeeF& iee[xve SJeb
cegepf ekeue iee[xve Deeefo kee DeJeueeskeve efkeee~
iegpejele : 8 hejJejer, 2016 kees iegpejele mejkeej ves osMe kee henuee efJeceeveve heeke&
mLeeefhele kejves keer eespevee keer Iees<eCee keer~
jebeer : 23 peveJejer, 2016 kees PeejKeb[ keer jepeOeeveer jebeer ceW vesleepeer megYee<e eb
yeesme keer peebleer kes DeJemej hej efJeMJe kee meyemes ye[e eflejbiee (293 heer Tbes KebYes
hej, 9966 heer Deekeej) henjeee ieee~ otmejer lejhe keW mejkeej ves vesleepeer mes
peg[ er meew ieesheveere heeFueW Yeer meeJe&peefveke keeR~
cebgyeF& meW^ue jsueJes msMeve : 22 peveJejer, 2016 kees jsue ceb$eer megjsMe eYeg ves
cebgyeF& kes meW^ue jsueJes msMeve hej neF& mheer[ JeeF&-heeF& mesJee kee GodIeeve efkeee~
Fme mesJee kees ietieue Deewj jsue sue keejheesjsMeve kes meneesie mes ueebe efkeee ieee nw~
efyenej : 20 peveJejer, 2016 kees efyenej ceW Deejef#ele SJeb iewj Deejef#ele Jeie& oesveeW ceW ceefnueeDeeW
kees mejkeejer veewkejer ceW 35 heermeoer Deej#eCe osves keer Iees<eCee jepe mejkeej ves keer~
heueecet : 27 peveJejer, 2016 kees PeejKeb[ kes heueecet efpeues kes lejhegj kes keeuee
hene[ hebeeele kes keefmeeej esues kes heeme Sber vekemeue Dee@hejsMeve mes ueew jner
ngmewveeyeeo hegeuf eme keer Jewve kees vekemeefueeeW ves ueQ[ceeFbme ueiee kej G[e efoee, efpemeceW
meele peJeeve Menero nes ieS leLee meele Deve Ieeeue ngS~
ueKeveT : peveJejer, 2016 kes Deble ceW G. e. keer jepeOeeveer ueKeveT ceW ogevf eee kes
meyemes ye[s heeke& (870 Ske[) kes efvecee&Ce keer leweejer Meg ngF&~
Gcceso YeJeve hewuesme : 21 peveJejer, 2016 kees peesOehegj kes Gcceso YeJeve hewuesme
kees ^Jw eue meeF efh^ e S[JeeFpej kes Ske meJex#eCe ceW ogevf eee kes meyemes Des nesue
kee efKeleeye efoee ieee~ en nesue erlej hewuesme kes veece mes Yeer peevee peelee nw~
legcekeg : 3 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves kevee&ke kes legcekeg
efpeues ceW efnob mg leeve Sejesvee@ef keme efueefces[ keer veF& nsueerkee@hj efJeefvecee&Ce FkeeF& keer
veeRJe jKeer~
heefeceer yebieeue : 18 efomebyej, 2015 kees heefece yebieeue mejkeej ves jepe ceW heebe
veS efpeueeW kes me=peve kees cebpetjer eoeve keer~ Fvekes veece eceMe: keeefueceheeWie yeeefmejne,
megojb yeve, Peejeece SJeb yeo&Jeeve (Deeweeseif eke) nQ~ Fve veS efpeueeW kees cebpetjer efceueves kes
yeeo heefece yebieeue ceW efpeueeW keer mebKee 25 nes ieF&~
efcepeesjce : veJebyej, 2015 ceW keW mejkeej ves Gej-hetJeea jepe efcepeesjce kees Yeejle
kes yeebme jepe (Bamboo State of India) kes he ceW efJekeefmele kejves kee
efveCe&e efueee~
letleerkeesejf ve le : leefceuevee[g kes letleerkeesejf ve le hej 12 peveJejer, 2016 kees ye[er
mebKee ceW Mee@ efheb[ heeeue Jnsue ce=le heeS ieS~ Fme lejn keer IeveeSb Jnsue
yeeref ebie (Whale Beaching) kenueeleer nw, efpeveceW es peueere peerJe le hej Deekej
oce lees[ osles nQ~ letleerkeesefjve le hej Fmemes henues Yeer Jnsue yeerefebie keer IeveeSb Ie
egkeer nQ~
Denceoeyeeo : 10 mes 14 peveJejer, 2016 kes ceOe iegpejele kes Denceoeyeeo ceW
Debleje&e^ r e helebie ceneslmeJe kee Deeeespeve mebhevve ngDee~ FmeceW ogevf eee kes 31 osMeeW
SJeb Yeejle kes 27 jepeeW kes helebieyeepeeW ves Yeeie efueee~
keeefueeeeke : peveJejer, 2016 kes eejbYe ceW heefMece yebieeue kes ceeueoe efpeues kes
keeefueeeeke veeceke mLeue hej meeceoeefeke efnbmee keer IeveeSb ngF&~
peccet SJeb keMceerj : 9 peveJejer, 2016 kees peccet SJeb keMceerj ceW veF& mejkeej
yeveves keer eefeee ceW osjer kes eueles ie=n ceb$eeuee keer DevegMebmee hej je^heefle ves jepeheeue
Meemeve ueieeves keer cebpetjer oer~ en keoce peccet SJeb keMceerj kes cegKeceb$eer cegheleer
ceesncceo meF&o keer ce=leg kes yeeo G"eee ieee~
yebieueg : 3 peveJejer, 2016 kees yebieueg kes efpeieveer ceW [erc[ efJeMJeefJeeeuee
efJeJeskeevebo eesie DevegmebOeeve mebmLeeve ceW eesie DevegmebOeeve Deewj Fmekes eeesie ceW meerceeble
hej Debleje&e^ r e meccesueve kee GodIeeve eOeeveceb$eer vejsb ceesoer ves efkeee~
leefceuevee[g : 1 peveJejer, 2016 mes leefceuevee[g kes efJeefYeVe cebeof jeW ceW oMe&ve kejves
kes efueS Deeves Jeeues eeuegDeeW kes efueS veS [^sme kees[ kees ueeiet efkeee ieee~ en
keoce ceeme Ge veeeeuee kes veJebyej 2015 kes DeeosMe hej G"eee ieee~
neueebekf e leefceuevee[g jepe mejkeej keer Deheerue hej 11 peveJejer, 2016 kees ceeme
Ge veeeeuee ves Deheves hetJe& kes DeeosMe hej Debleefjce jeske ueiee oer nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 144

l
l
l

he"evekees : 2 peveJejer, 2016 kees hebpeeye kes he"evekees Jeeeg mewefveke Des hej
ngS Deelebkeer nceues ceW nceuee kejves Jeeues meYeer n DeelebkeJeeoer ceejs ieS~ Yeejle ceW
Jeegemesvee kes efkemeer Sejyesme hej en henuee Deelebkeer nceuee Lee~
efyenej : efyenej ceW 1 Deewue, 2016 mes Mejeye efyeeer eefleyebeOf ele nesieer~ en Iees<eCee
26 veJebyej, 2015 kees cegKeceb$eer veerleerMe kegceej ves Deheves MeheLe enCe meceejesn ceW
keer~ Mejeye keer efyeeer hej eefleyebOe Jeeuee efyenej osMe kee "Jeeb jepe/keW Meeefmele
eosMe nesiee~ neueebekf e Deye hetCe& eefleyebOe eejbYe ceW kesJeue osmeer Mejeye hej ueeiet nesiee
leLee Yeejle efveefce&le efJeosMeer Mejeye keer keg mejkeejer ogkeeveeW kes ceeOece mes efyeeer nesleer
jnsieer~
DecejeJeleer : 22 Dekeyt ej,2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves DeebOe eosMe keer veF&
jepeOeeveer DecejeJeleer (epee jepeOeeveer veece mes DeefYeefnle) keer veeRJe iegb jt efpeues ceW jKeer~
en DeebOe eosMe kes JeeJemeeefeke nye efJepeeJee[e mes cee$e 40 efkeceer. keer otjer hej
efmLele nw~ DecejeJeleer, eeeerve Yeejle ceW meeleJeenveeW kes keeue ceW yeew mebmke=efle kee ecegKe
keW Lee~ DeebOe eosMe keer veF& jepeOeeveer kes he ceW DecejeJeleer kees efmebieehegj keer ceoo
mes yeveeee pee jne nw~
kesjue : kesjue Yeejle kee Jen henuee jepe yeve ieee nw, efpemeves 12 veJebyej, 2015
kees ^emb epeW[j veerelf e peejer keer~
PeejKeb[ : 8 efmelebyej, 2015 kees PeejKeb[ mejkeej ves DeelebkeJeeo efvejesOeer omles
kee ie"ve efkeee~
nefjeeCee : efmelebyej, 2015 ceW nefjeeCee mejkeej ves eLece SJeb efleere efJeMJe eg
kes mewefvekeeW keer heWMeve jeefMe 3000 hees mes ye{ekej 4500 hees kej oer~
iegpejele : 21 efomebyej, 2015 kees iegpejele eOeeveceb$eer DeeJeeme eespevee (Menjer) kes
lenle meeJe&peefveke-efvepeer meePesoejer (heerheerheer) DeeOeej hej Pegiieer yeefmleeeW kes cetue mLeeve
hej hegveefJe&keeme nsleg heefjeespevee Meg kejves Jeeuee osMe kee henuee jepe yevee nw~
efmejefmeuee : 2 Deketyej, 2015 kees lesuebieevee kes efmejefmeuee efJeOeeve meYee #es$e ves
osMe kes henues hetCe& Meeweeueeege efJeOeeve meYee kes ue#e kees hetje efkeee~ efmejefmeuee
kes eleske Iej ceW Meeweeuee kee efvecee&Ce efkeee pee egkee nw~
pewmeuecesj : 24 Deiemle, 2015 kees jepemLeeve kes pewmeuecesj mewve msMeve ceW
mLeeefhele pewmeuecesj eg mebeneuee kee GodIeeve efkeee ieee~ Fmes Yeejle-heeke eg
1965 keer mJeCe& peebleer kes DeJemej hej mLeeefhele efkeee ieee~
hesFkebyet : leefceuevee[g kes jecesMJejce efmLele hesFkebyet ceW 30 pegueeF&, 2015 kees hetJe&
je^heefle Deyogue keueece kee Debelf ece mebmkeej efkeee ieee~ Fme mLeue hej keWere ueeske
efvecee&Ce efJeYeeie leLee leefceuevee[g mejkeej ves Ske mceejke yeveeves kee hewmeuee efkeee nw~
jepecebog jer : 14 pegueeF&, 2015 kees DeebOe eosMe kes hetJeea ieesoeJejer efpeues ceW ieesoeJejer
veoer kes le hej efmLele #es$e jepecebog jer ceW ceneheg<kejce cesues kes henues efove ngF& Yeieo[
ceW 27 ueesieeW keer ce=leg nes ieF&~
JeCeeele heJe&le : pegueeF&, 2015 ceW GejeKeb[ kes GejkeeMeer efpeues ceW efmLele
JeCeeele heJe&le e=Kb euee keer lebyeeKeeveer megjib e kes Thejer efnmmes ceW 25 ceerj uecyeer Je 4 mes
5 Fbe eew[ er ojej Dee ieF& efpememes Gme #es$e ceW YetmKeueve kee Keleje ye{ ieee nw~
keesuuece (JeJeeje) : kesjue eeble kes keesuuece efpeues kes JeJeeje ceW efmLele kesjue
efcevejue Sb[ cesume ceW Fmejes kes efJeece meejeYeeF& Debleefj#e keW eje mLeeefhele efkeS
ieS mJeosMeer eFsevf eece mhee@vpe mebeb$e ves iele efoveeW hetCe&le: keece kejvee Meg efkeee~
Deesdeheuuece : kesjue eeble ceW efmLele Deesdeheuuece veeceke mLeeve ceW osMe kee
henuee j#ee Deeweeseif eke heeke& mLeeefhele kejves keer cebpetjer keW mejkeej eje 15 pegueeF&,
2015 kees eoeve keer ieF&~
heje : 24 petve, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee Jeeueer keWere
cebe$f eheefj<eo ves ueeskeveeeke peeekeeMe veejeeCe kes pevce mLeeve efyenej kes heje efpeues
kes ueeuee kee esuee ceW Ske je^ere mceejke keer mLeehevee kees cebpetjer eoeve keer~
ef$ehegje : 27 ceF&, 2015 kees ef$ehegje mejkeej ves jepe mes meMee yeue efJeMes<eeefOekeej
DeefOeefveece (AFSPA) neves kee hewmeuee efueee~ ef$ehegje ceW en keevetve Je<e& 1997
mes ueeiet efkeee ieee Lee~
LeeCes : Je<e& 2015 ceW ceneje^ kes LeeCes kees vesMeveue DeLe& Dee@Jej kewefheue yeveeee
ieee~ Je<e& 2014 ceW en mecceeve keesebyetj kees efceuee Lee~
efJeMeeKeeheevece SJeb YeerceeJejce : 3 Deewue, 2015 kees DeebOe eosMe kes
efJeMeeKeeheevece SJeb YeerceeJejce kees meceger Glheeo Jeie& ceW Glke= efveee&leke veiej kes
he ceW efeefle efkeee ieee~

ueeKe : 6 ceee&, 2015 kees ueeKe (J & K) kes eebie ieebJe ceW yeheeaues mlethe kes
Deekeej kes ke=ef$ece iuesefMeej peueeMee kee GodIeeve efkeee ieee~ Fmekes efvecee&Ce kee
GsMe eebie ieebJe ceW peue meben kejvee nw~

eefe&le mLeue (Debleje&^ere)

Debkeeje : 17 hejJejer, 2016 kees legkeea keer jepeOeeveer Debkeeje ceW ngS Ske yece
Oeceekes ceW 28 ueesieeW keer ce=leg nes ieF& leLee 61 ueesie Ieeeue ngS~ GuuesKeveere nw efke
Fmekes henues Dekeyt ej, 2015 ceW Debkeeje ceW ner Ske Meebelf e ee$ee kees ue#e yeveekej
nceues efkeS ieS efpemeceW 100 mes DeefOeke ueesieeW keer ce=leg ngF& Leer~ Fve nceueeW kes heers
Fmueeefceke ms (ISIL) kee neLe yeleeee pee jne nw~
efmebOe : 15 hejJejer, 2016 kees heeefkemleeve kes efmebOe eeble keer efJeOeeve meYee ves efnob t
efJeJeen efyeue 2015 kees heeefjle kej efoee~ Fme ekeej efmebOe Fme efyeue kees heeme kejves
Jeeuee heeefkemleeve kee henuee eeble yeve ieee~ Fme keevetve kes ceeOece mes efnbot mecegoee
kes ueesie efJeJeen kee hebpeerkejCe keje mekeWies~
yeeJesefjee : 9 hejJejer, 2016 kees oef#eCe-hetJe& pece&veer kes yeeJesefjee Menj kes yew[
Syeefuebie veeceke mLeeve hej oes ee$eer ^sveeW kes efYe[ves mes veew JeefeeeW keer ce=leg nes ieF&
leLee 100 mes DeefOeke ueesie Ieeeue nes ieS~
meesveeefoee erhe : 8 hejJejer, 2016 kees yeebiueeosMe ves yebieeue keer Kee[er ceW efmLele
meesveeefoee erhe veeceke Deheves erhe hej eerve eje emleeefJele ienjs heeveer kes yebojieen keer
heefjeespevee kees mLeefiele kej efoee~
efHepeer : 7 HejJejer, 2016 kees efHepeer ceW ^ee@ hf ekeue meeFkeueesve efJebmve kee eYeeJe
osKee ieee~ en 20 HejJejer, 2016 leke efHepeer kes le hej yevee jne~ Fmemes 17
ueesieeW keer ce=leg ngF& leLee keF& erhe eYeeefJele ngS~
peeheeve : hejJejer, 2016 ceW peeheeve ceW Fceejle efvecee&leeDeeW ves Ske Ssmeer Fceejle
yeveeves kee emleeJe jKee pees ogyeF& kes yegpe& Keueerhee mes oesiegveer Tbeer nesieer~ Jele&ceeve ceW
yegpe& Keueerhee ogevf eee keer meyemes Tbeer Fceejle nw efpemekeer TbeeF& 2717 heer nw~ Fme
emleeefJele Fceejle kees mkeeF& ceeFue e@Jej veece efoee ieee nw~
heeefkemleeve : 18 peveJejer, 2016 kees heeefkemleeve ves Dee@veueeFve Jeere[f ees ShueerkesMeve
et detye hej mes leerve Je<eeX mes ueiee eefleyebOe ne efueee~
yeeee Keeve efJeMJeefJeeeuee : 20 peveJejer, 2016 kees heeefkemleeve kes Kewyej
eeble efmLele yeeee Keeve efJeMJeefJeeeuee hej ngS Deelebkeer nceues ceW 22 ueesieeW keer ce=leg
nes ieF& leLee 20 mes DeefOeke Ieeeue ngS~ en efJeMJeefJeeeuee meerceeble ieebOeer Keeve
Deyogue ieheheej Keeve kes veece hej nw~
eebme : 19 peveJejer, 2016 kees eebme kes je^heefle eebkeesFme Deesueeb[s ves osMe ceW
je^er e DeeefLe&ke SJeb meeceeefpeke Deeheelekeeue keer Iees<eCee keer~ Deesueebos ves en keoce
osMe keer DeLe&JeJemLee kees hegvepeeaefJele kejves kes efueS G"eee~
JesvespegSuee : 15 peveJejer, 2016 kees oef#eCe Decesejf keer osMe JesvespegSuee ves osMe ceW
DeeefLe&ke mebke keer efmLeefle kees osKeles ngS 60 efoveeW kes efueS DeeefLe&ke Deeheelekeeue
keer Iees<eCee keer~
kewefueheexevf eee : 6 peveJejer, 2016 kees Decesejf keer jepe kewefueheesevf e&ee ceW ceerLesve iewme
kes efjmeeJe kes keejCe Deeheelekeeue ueiee efoee ieee~
iewefcyeee : 11 efomebyej, 2015 kees heefeceer Deeerkeer osMe iewefcyeee kes je^heefle
eeee peeccesn ves iewecf yeee kees Fmueeefceke ieCeleb$e Ieese<f ele efkeee~ iewecf yeee, ceeefjleeefveee
kes yeeo Deeerkee kee otmeje Fmueeefceke ieCejepe yevee nw~
mJeer[ve : Dekeyt ej, 2015 ceW mkeQef[veseJf eeve osMe mJeer[ve Deheveer DeLe&JeJemLee
kees kewMeuesme (Cashless) yeveeves Jeeuee ogefveee kee henuee osMe yevee~ mJeer[ve kee
97 eefleMele uesve-osve yeQefkebie kee[eX SJeb ceesyeeFue yeQefkebie eje efkeee pee jne nw~
meerefjee : 29 Deketyej, 2015 kees DeeiexveeFpesMeve hee@j o eesefnefyeMeve Dee@he
kesefcekeue Jesheve (OPCW) keer Ske ieesheveere efjhees& kes cegleeefyeke Deiemle, 2015
ceW meerejf ee kes Deueshhee ceW DeeF&SmeDeeF&Sme eje efkeS ieS nceues ceW cem[& iewme kes
eeesie kes mee#e efceues~ Fmekes henues meerejf ee keer mejkeejer mesvee hej Deiemle, 2013
ceW efJe<ewueer mejerve iewme kes eeesie kes Deejeshe ueies Les~
keermesve heeFheueeFve : veJebyej, 2015 ceW Decesefjkeer je^heefle yejeke Deesyeecee ves
kevee[e mes Decesefjkee leke yeveeS peeves Jeeueer efJeJeeefole lesue heeFheueeFve keermesve
heefjeespevee kees Keeefjpe kej efoee~ en 1900 efkeceer. uebyeer heeFheueeFve heefjeespevee
Leer efpemes kevee[e kes Deuyee& mes Decesejf kee kes vesyeemkee leke efyeeee peevee Lee~
peeheeve : efmelebyej, 2015 ceW peeheeve keer mebmeo ves Deheveer mesvee kees efJeosMeeW ceW peekej

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 145

ue[ves keer Devegceefle osves Jeeues Ske efJeJeeefole efJeOeseke kees cebpetjer eoeve keer~ efleere
efJeMJe eg kes yeeo en henueer yeej ngDee nw efke peeheeve kes mewevf ekeeW kees osMe mes yeenj
ue[ves keer Devegceefle oer ieF& nw~
mhesve : pegueeF&, 2015 kes Deble ceW etjesheere osMe mhesve ceW Meeoer keer Gce kees 14 Je<e&
mes ye{ekej 16 Je<e& kej efoee ieee~ Fmekes henues hetjs etjeshe ceW Meeoer keer meyemes kece
Gce mhesve ceW Leer~
eebme : eebme kes keejesyeejer cee@[ue kees hegvehe&efjYeeef<ele kejves kes GsMe mes Jeneb kes
je^heefle eebkeesFme Deesueebos eje 18 peveJejer, 2016 kees osMe ceW je^er e, DeeefLe&ke
SJeb meeceeefpeke Deeheelekeeue ueeiet efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~
vesheeue : 10 peveJejer, 2016 kees vesheeue kees etveermesHe kes keee&keejer yees[& kee
meome egvee ieee~ vesheeue SefMeee-eMeeble osMeeW kes mecetn kee eefleefveefOele kejsiee~
keee&keejer yees[& ceW vesheeue kee keee&keeue Je<e& 2016 mes 2018 leke nesiee~ vesheeue
kes jepeotle ogiee& emeeo YedjeF& kees etveermesHe kes keee&keejer yees[& kes yetjes kee
GheeOe#e egvee ieee~
eeruebkee : peveJejer, 2016 kes eLece mehleen ceW eeruebkee kes keesuebyees kes efveke Ske
Keeve ceW efJeMJe kee meyemes ye[e yuet mej veeruece efceuee~ Fme veeruece kes Jele&ceeve ceeefueke
ves Fmes o mej Dee@he S[ce veece efoee nw~
MesvePesve : 30 efomebyej, 2015 kees SefMeee kee meyemes ye[e Yetecf eiele jsueJes msMeve
eerve kes oef#eCeer Menj MesvePesve ceW Keguee~
efieveer : efomebyej, 2015 ceW Deeerkeer osMe efieveer kees efJeMJe mJeemLe mebie"ve ([yuetSeDees)
ves Fyeesuee Jeeejme cege osMe Ieesef<ele efkeee~
ceeueer : 21 efomebyej, 2015 kees Deeerkeer osMe ceeueer keer mejkeej ves osMe ceW ome
efoveeW kes efueS Deeheelekeeue ueeiet efkeee~ en efveCe&e pesneoer iegeW keer OeceefkeeeW kes yeeo
efueee ieee~
Sefpeeve meeiej : 18 efomebyej, 2015 kees legkeea kes vepeoerke Sefpeeve meeiej ceW
MejCeeefLe&eeW mes Yejer Ske veeJe kes heueves mes 18 MejCeeefLe&eeW keer ce=leg nes ieF&~
ee@me yee@[j& Skemeesme : 9 efomebyej, 2015 mes Decesejf kee Je cesekf emekees keer meercee hej
efmLele ee@me yee@[j& Skemeesme veeceke Debleje&e^ r e nJeeF& Dee Meg efkeee ieee~ en
efJeMJe kee henuee nJeeF& Dee nw efpemekeer meercee oes osMeeW ceW he[leer nw~
Fpejeeue : 2 efomebyej, 2015 kees Fpejeeue mejkeej ves osMe keer mesvee ceW
SeDeeF&Jeer mebeefcele ueesieeW kes Meeefceue nesves keer Devegceefle eoeve keer~
yeerefpebie : 18 efmelebyej, 2015 kees eerve kes je^ere ceewmece efJe%eeve keW ves mceesie
(eot<eCe ege keesnjs) kes keejCe yeerepf ebie Menj ceW otmejer yeej js[ Deue& peejer efkeee~
Fmemes hetJe& Jeneb henues veejbieer Deue& Deewj efhej 7 efomebyej, 2015 kees js[ Deue&
peejer efkeee ieee Lee~ Fme oewjeve DeefOekelej JeenveeW kes mebeeueve hej jeske, heeKeeW
hej hetCe& eefleyebOe SJeb mketue yebo kej efoS ieS~
ceeues : 22 veJebyej, 2015 kees eeruebkee kes je^heefle cew$eerheeue efmeefjmesvee ves eeruebkee
kes ceeues ceW cenelcee ieebOeer Debleje&e^ r e keW kee GodIeeve efkeee~ GuuesKeveere nw efke
Je<e& 1927 ceW cenelcee ieebOeer ves heeues keer ee$ee keer Leer~
efmeSje efueeesve : 7 veJebyej, 2015 kees efJeMJe mJeemLe mebie"ve ves Deeerkeer osMe
efmeSje efueeesve kees Fyeesuee Jeeejme mes cege osMe Ieesef<ele efkeee~ GuuesKeveere nw efke
efmeSje efueeesve ceW Fyeesuee kee henuee ceeceuee ceF&, 2014 ceW Deeee Lee~
ceeueoerJe : 4 veJebyej, 2015 kees ceeueoerJe kes je^heefle Deyoguuee eeceerve ves osMe
ceW 30 efoveeW kes efueS Deeheelekeeue Ieesef<ele kej efoee~
hesejf me : 13 veJebyej, 2015 kees eebme keer jepeOeeveer hesejf me ceW DeeF&SmeDeeF&Sme eje
efkeS ieS DeelceIeeleer nceues ceW kegue 130 ueesieeW keer ce=leg nes ieF&~
mewve yevee&e[
f vees : 2 efomebyej, 2015 kees Decesejf kee kes kewefueheesevf e&ee jepe kes mewve
yevee&e[f vees ceW heeefkemleeveer cetue kes Ske obheefle ves Ske heeea kes oewjeve ieesueeryeejer kejkes
14 ueesieeW kees ceej efiejeee leLee 17 ueesieeW kees Ieeeue kej efoee~ heeke cetue kes obheefle
keer heneeve DeeF&SmeDeeF&Sme meceLe&ke kes he ceW keer ieF&~
yegKeejsm : 30 Deketyej, 2015 kees jesceeefveee keer jepeOeeveer yegKeejsm ceW Ske
veeF keueye ceW ngS efJemhees mes 27 ueesieeW keer ce=leg nes ieF& leLee 150 mes DeefOeke
Ieeeue nes ieS~ en efJemhees veeF keueye kes Yeerlej DeeefleMeyeepeer kes keejCe ngDee~
efceeeceer : 26 Deketyej, 2015 kees Decesefjkee kes efceeeceer Menj ves ogefveee kee
meyemes ye[e jsle kee efkeuee yeveekej efJeMJe efjkee@[& yeveeee~

l
l

vetee@ke& : Dekeyt ej, 2015 ceW Decesejf kee kes vetee@ke& Menj ceW yeveees pee jns ogevf eee
kes henues Deb[jeeGb[ heeke& kes keg efnmmes kees Keesuee ieee~
kebg ogpe : 3 Dekeyt ej, 2015 kees Decesejf kee eje Deheieeefvemleeve kes kebg ogpe ceW efkeS
nceues ceW cewe[f mebme meQme ebefeme& (SceSmeShe) kes Demheleeue ceW 22 ueesieeW keer ce=leg
nesves kes yeeo Decesejf kee ves Deheveer ieueleer ceeveer~
peeheeve : 19 efmelebyej, 2015 kees peeheeve keer mebmeo eje Gme keevetve kees heeefjle
efkeee ieee, efpemekes lenle peeheeve keer mesvee Deheves efce$e osMeeW keer megj#ee kes efueS otmejs
osMeeW ceW Yeer peekej eg keej&JeeFeeW ceW Yeeie ues mekesieer~
uebove : 27 Deiemle, 2015 kees ceneje^ mejkeej ves uebove efmLele [e@. YeercejeJe
Debyes[kej kes leerve cebepf euee cekeeve kee ceeefuekeevee nke neefmeue kej efueee~ GuuesKeveere
nw efke Je<e& 1921-22 ceW Debyes[kej uebove mketue Dee@he Fkeesvee@efcekeme ceW he{eF& kes
oewjeve eneb jnles Les~ eneb Decyes[kej mceejke kee GodIeeve eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje
Deheveer efyevs e ee$ee kes oewjeve veJebyej, 2015 ceW efkeee ieee~
Gej keesefjee : 15 Deiemle, 2015 kees Gej keesefjee ves Deheves efueS Deueie
eFce peesve keer mLeehevee kejles ngS Ie[er kees 30 efceve heers kej efoee, efpemes
heeWieeebie eFce veece efoee ieee~
mkeveer : Fueer ceW efmLele mkeveer veeceke mLeeve hej efJeMJe kee henuee Ssmee De#ee
Tpee& mebeb$e mLeeefhele efkeee ieee nw, pees Yetleeheere (Geothermal) SJeb yeeeesceeme
(Biomass) Tpee& kees meceefvJele kejves ceW me#ece nw~
kevee[e : petve, 2015 kes eLece mehleen ceW kevee[e keer Ske Deoeuele ves leerve ye[er
lebyeeket kebheefveeeW hej 12 Dejye [e@uej kee pegcee&vee ueieeee~
peeheeve : 17 petve, 2015 kees peeheeve keer mebmeo [eF eje Jeneb celeoeve keer Deeeg
20 Je<e& mes Ieekej 18 Je<e& kejves mebyebOeer efJeOeseke heeefjle efkeee ieee~
nJeeF& : 19 petve, 2015 kees mebege jepe Decesefjkee kes nJeeF& jepe ves Oetceheeve
(mceesekf ebie) keer vetvelece Deeeg 21 Je<e& kejves mebyebOeer keevetve heeefjle efkeee~ Ssmee kejves
Jeeuee Jen Decesefjkee kee henuee jepe nw~

heefjeespeveeSb/keee&ece

efceMeve YeieerjLe : peveJejer, 2016 ceW lesuebieevee mejkeej ves meYeer kees hesepeue keer
GheueyOelee megevf eefele kejeves kes efueS efceMeve YeieerjLe keer MegDeele keer~
eieefle heefjeespevee : 27 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves eieefle
(PRAGATI- Proactive Goverannce and Timely
Implmentation) heefjeespevee keer meceer#ee yew"ke keer DeOe#elee keer~ en mejkeejer

heefjeespeveeDeeW keer efmLeefle SJeb cee@veerefjib e mebyebOeer heefjeespevee nw~

F&-meneesie : 27 Dekeyt ej, 2015 kees efJee ceb$eer DeCe pesueer ves kejoeleeDeeW keer
megefJeOee nsleg F&-meneesie eespevee kees eejbYe efkeee~ Fmekes Deefleefje ieebJeeW ceW hewve
efMeefJej ueieekej hewve OeejkeeW keer mebKee ceW efJemleej efkeee peeSiee~
heere[
f lee #eeflehetelf e& mkeerce : 15 efmelebyej, 2015 kees efouueer mejkeej ves heere[f lee
#eeflehetelf e& mkeerce kee eejbYe efkeee efpemekes lenle yeueelkeej heere[f lee kees oer peeves Jeeueer
#eeflehetelf e& jeefMe 3 ueeKe . mes ye{ekej 5 ueeKe . leLee lespeeye nceues keer heere[f lee kees
oer peeves Jeeueer #eeflehetefle& jeefMe 3 ueeKe . mes ye{ekej 7 ueeKe . kej oer ieF&~
F&-eieefle heefjeespevee : 5 efmelebyej, 2015 kees DeebOe eosMe mejkeej ves meYeer
mejkeejer eespeveeDeeW kees Ske le kes veeres ueeves kes efueS Sheer ms FbjeeFpespe
Deeefke&skeej F&-eieefle heefjeespevee keer MegDeele keer~
Melekeere ceefnuee henue : efmelebyej, 2015 kes otmejs mehleen ceW keWere ceefnuee SJeb
yeeue efJekeeme ceb$eeuee ves Melekeere ceefnuee henue eespevee keer MegDeele keer~ Fmekes
eje 100 keeceeeye ceefnueeDeeW kes veece hesmeyegke kes peefjS ceebies ieS efpevnesves hetjs osMe
ceW mecegoee Deewj je^ efvecee&Ce ceW eesieoeve efkeee nw~
veerueefieefj heefjeespevee : efmelebyej, 2015 ceW jsue sue SJeb ietieue kes mebege eeeme
mes veerefueefieefj heefjeespevee keer MegDeele keer ieF& efpemekes lenle osMe kes 400 jsueJes
msMeveeW hej eeef$eeeW kees ceghele JeeF&-heeF& mesJee eoeve keer peeSieer~
efveelece keee&ece : efveelece (Niti Initiative to Yield Aspirational
Targets and Actionable MeansNIYATAM) veerefle Deeeesie kee Ske
cenJehetCe& keee&ece nw, efpemekes lenle peneb jepeeW keer eMeemeve ceW o#elee kees ye{eves kes
Gheee megevf eefMele efkeS peeSbies, JeneR jepeeW ceW ueeskekeueeCekeejer keee&eceeW kes eoMe&ve
keer meceer#ee keer peeSieer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 146

keeeekeuhe : 15 ceF&, 2015 kees keWere mJeemLe SJeb heefjJeej keueeCe ceb$eeuee
ves pevemJeemLe megeJf eOeeDeeW kees hegjmke=le kejves keer Ske keeeekeuhe veeceke henue Meg
keer~ Fmekes lenle kegue heebe hegjmkeej eoeve efkees peeeWies~
vece&oe ceemj hueeve : 5 Deewue, 2015 kees iegpejele mejkeej ves ogevf eee keer meyemes
ye[er hesepeue heeFhe ueeFve heefjeespevee vece&oe ceemj hueeve keer MegDeele keer~

mebmLeeve/mebie"ve

iueesyeue vesJeke& Dee@hejsMeve keW : 10 hejJejer, 2016 kees veF& efouueer kes
ejkee ceW kece&eejer YeefJe<e efveefOe mebie"ve (F&heerSheDees) kes iueesyeue vesJeke& Dee@hejsMeve
keW kee GodIeeve efkeee ieee~
^emb euesMeveue efjmee& etevf e Dee@he SkemeerueWme : 8 hejJejer, 2016 kees keWere
efJe%eeve eeweesefiekeer SJeb Yet efJe%eeve ceb$eer [e@. n<e&Je&ve ves keesuekeelee kes Fbef[eve
Fbmerd et Dee@he kesefcekeue yee@eesuee@peer (IICB) ceW ^emb euesMeveue efjmee& etevf e Dee@he
SkemeerueWme (TRUE) kee GodIeeve efkeee~
je^er e efJe%eeve efMe#ee SJeb MeesOe mebmLeeve : 7 hejJejer kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer
ves Deese[f Mee kes YegJevesMJej ceW je^er e efJe%eeve efMe#ee SJeb MeesOe mebmLeeve je^ kees meceefhe&le
efkeee~
yeeheg$e ewkej SJeb hee@ueercej efueefces[ : 5 hejJejer, 2016 kees Demece kes
ef[yetie{ kes vepeoerke uesheskeelee ceW eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves yeeheg$e ewkej SJeb
hee@ueercej efueefces[ kees je^ kees meceefhe&le efkeee~
efpeeesefheefpekeme efjmee& uesyeesjsjer : 2 hejJejer, 2016 kees ceneje^ kes keje[
kes npeejceeeer ceW yeesjnesue efpeeesehf eefpekeme efjmee& uesyeesjs jer kes efvecee&Ce keer DeeOeejefMeuee
jKeer ieF&~ Fmekes ceeOece mes keesevee #es$e ceW DeeS Yetkebhe keer efeeeefJeefOe kees mecePeves
kee eeeme efkeee peeSiee~
ne@ue Dee@he vetefkeueej hee@Jej : 16 peveJejer, 2016 kees veF& efouueer ceW je^er e
efJe%eeve keW kes heefjmej ceW mLeeeer eoMe&veer keW ne@ue Dee@he vetefkeueej hee@Jej kee
GodIeeve efkeee ieee~
je^er e eew{ keW : 16 peveJejer, 2016 kees keW mejkeej ves oes je^er e eew{ keWeW
kes mLeehevee keer Devegceefle oer~ henues eew{ keW keer mLeehevee DeefKeue Yeejleere DeeegeJf e&%eeve
mebmLeeve (Scme), veF& efouueer ceW keer peeSieer leLee otmejs keer mLeehevee ceeme cese[f keue
keeuespe, esVeF& ceW keer peeSieer~
Yeejleere mesvee Jesjvme efveosMeeuee : 14 peveJejer, 2016 kees Leue mesvee ecegKe
oueyeerj efmebn megneie ves efouueer keQ ceW Yeejleere mesvee Jesjvme efveosMeeuee kee GodIeeve
efkeee~ Fmekes peefjS hetJe& mewefvekeeW keer osKeYeeue SJeb meneelee mebyebOeer mesJeeDeeW kee
efveoxMeve efkeee peeSiee~
je^er e Me efJe%eeve SJeb keuee mebmLeeve : 11 peveJejer, 2016 kees Yeejle kes
Gheje^heefle cees. neefceo Debmeejer ves kesjue kes keeseece ceW kes. Deej. veejeeCeve je^er e
Me efJe%eeve SJeb keuee mebmLeeve kee GodIeeve efkeee~
FbjvesMeveue ^sefvebie meWj hee@j Dee@hejsMeveue DeesMesveeseeheer : 5 peveJejer,
2016 kees nwojeyeeo ceW FbjvesMeveue ^sefvebie meWj hee@j Dee@hejsMeveue DeesMesveeseeheer
(ITCO-Ocean) keer veeRJe jKeer ieF&~
nesefceeeshewLeer SJeb etveeveer MeesOe mebmLeeve : 28 efomebyej, 2015 kees veJeer cebyg eF&
kes KeejIej ceW nesefceeeshewLeer SJeb etveeveer MeesOe mebmLeeve (Research Institute of
Homeopathy and Unani) keer veeRJe jKeer ieF&~ en mebmLeeve nesefceeeshewLeer SJeb
etveeveer keWere MeesOe heefj<eo kes Debleie&le mLeeefhele efkeee pee jne nw~ en Deeeg<e
ceb$eeuee kes Debleie&le MeesOe kees ye{eJee osiee~
keWere YeQme DevegmebOeeve mebmLeeve : efomebyej, 2015 ceW nefjeeCee kes efnmeej efmLele
keWere YeQme DevegmebOeeve mebmLeeve ves cegje&n YeQme kes Ske keueesve ke[s (Cloned
Buffalo Calf) kees pevce kejeves ceW meheuelee eehle keer~ Fmes efnmeej ieewjJe veece
efoee ieee nw~ Fme ekeej keueesefvebie lekeveerke ceW meheuelee eehle kejves Jeeuee en
mebmLeeve je^ere [sejer DevegmebOeeve mebmLeeve (NDRI) kes yeeo otmeje Yeejleere
mebmLeeve nw~
meWu^ e keeGbemf eue hee@j efjmee& Fve eesiee Sb[ vesegjeshewLeer : efomebyej, 2015 ceW
Deese[f Mee kes KeesjOee efpeues kes efyebPeeefiejer ceW meWu^ e keeGbemf eue hee@j efjmee& Fve eesiee Sb[
vesegjeshewLeer keer mLeehevee kee jemlee meehe nes ieee~ Deesef[Mee mejkeej ves Fmekes efueS
20 Ske[ keer peceerve GheueyOe kejeF& nw~
ceneveoer Fbmerdet Dee@he cesef[keue meebFmespe Sb[ efjmee& : 3 efomebyej,

2015 kees Deese[f Mee kes cegKeceb$eer veJeerve heveeeke ves leeueesj ceW ceneveoer Fbmerd et
Dee@he cese[f keue meeFbmespe Sb[ efjmee& keer veeRJe jKeer~
Yeejleere Keee mebj#ee SJeb ceeveke eeefOekejCe
Yeejleere Keee mebj#ee SJeb ceeveke eeefOekejCe (FSSAI : Food Safety and
Standards Authority of India) keer mLeehevee Keee mebj#ee SJeb ceeveke DeefOeefveece,
2006 kes lenle Deiemle, 2011 ceW Meer<e& efJeefveeeceke mebmLee kes he ceW keer ieF& Leer~ Yeejle
mejkeej kes mJeemLe SJeb heefjJeej keueeCe ceb$eeuee kes Debleie&le en eeefOekejCe osMe ceW Keee
megj#ee kes efJeefveeceve SJeb hee&Jes#eCe kes ceeOece mes ueeske mJeemLe kes mebj#eCe SJeb mebJeOe&ve nsleg
Gejoeeer nw~ Fmekee cegKeeuee veF& efouueer ceW nw~
efeeeMeerue meceger efJe%eeve kes efueS Debleje&^er e eefMe#eCe keW : 5 peveJejer,
2016 kees keW mejkeej eje nwojeyeeo ceW efeeeMeerue meceger efJe%eeve kes efueS
Debleje&^ere eefMe#eCe keW keer mLeehevee keer ieF&~
oes veS DeeF&DeeF&SmeF&Deej : 10 efomebyej, 2015 kees keW mejkeej ves veieeueQ[
SJeb Deese[f Mee ceW oes veS Yeejleere efJe%eeve efMe#ee SJeb MeesOe mebmLeeve (Fbe[f eve Fbmerd et
Dee@he meeFbme SpegkesMeve Sb[ efjmee&-DeeF&DeeF&SmeF&Deej) keer mLeehevee keer Iees<eCee keer~
Fve veS mebmLeeveeW keer MegDeele Je<e& 2016-17 Dekeeoefceke me$e mes nesieer~
Scme je^er e keQmej mebmLeeve : 12 efomebyej, 2015 kees nefjeeCee kes Peppej efpeues
ceW Scme je^ere keQmej mebmLeeve keer veeRJe jKeer ieF&~
megjbie eeweesefiekeer mebmLeeve : 19 Dekeyt ej, 2015 kees keeWkeCe jsueJes ves Deheveer
mLeehevee kes 25 Je<e& hetjs nesves hej ieesJee kes ce[ieebJe ceW Ske megjib e eeeweeseif ekeer mebmLeeve
keer mLeehevee keer Iees<eCee keer~
Smyesmme SJeb efmeefuekee hej megj#ee SJeb mJeemLe eoMe&veer keW : 7 Dekeyt ej,
2015 kees hejeroeyeeo kes #es$eere ece mebmLeeve (RLI) ceW Smyesmme Deewj efmeefuekee hej
megj#ee SJeb mJeemLe kes efuenepe mes Yeejle kee henueer eoMe&veer keW mLeeefhele efkeee ieee~
je^ere mebmeeOeve megefJeOee : 18 veJebyej, 2015 kees kewefyeves ves nwojeyeeo kes
Yeejleere DeeegefJe&%eeve DevegmebOeeve heefj<eo eje Deew<eOeere DevegmebOeeve kes efueS je^ere
mebmeeOeve megeJf eOee kes ie"ve kees cebpetjer eoeve keer~
Dece=le Deew<eOeeuee : 16 veJebyej, 2015 kees keW mejkeej ves veF& efouueer efmLele
Scme ceW osMe kes eLece efkeheeeleer oj Jeeues Kegoje Deew<eOeeuee Dece=le (AMRITDehees[yx eue cese[f efmeve Sb[ efjueeeyeue Fbhueebmd e hee@j ^er ceW) kee GodIeeve efkeee~
l
leerve veS Scme keer mLeehevee kees cebpetjer : 7 Dekeyt ej, 2015 kees eOeeveceb$eer
vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW keWere cebef$eceb[ue ves eOeeveceb$eer mJeemLe megj#ee eespevee
(heerSceSmeSmeet) kes lenle leerve veS DeefKeue Yeejleere DeeegefJe&%eeve mebmLeeve (Scme)
keer mLeehevee kees cebpetjer oer~ es veS mebmLeeve eceMe: ceneje^ kes veeiehegj, DeebOe eosMe
kes cebieueeefiejer leLee heefece yebieeue kes keueeCeer ceW mLeeefhele efkeS peeSbies~
l
Yeewefceke (Terrestrial) MeesOe SJeb efJekeeme keW : 4 Deketyej, 2015
kees Yeejleere j#ee DevegmebOeeve SJeb efJekeeme mebie"ve ([erDeej[erDees) eje peccet-keMceerj ceW
uesn kes vepeoerke eebieuee ceW meceg le mes 17,600 heer keer TbeeF& hej yeves MeesOe
keW (efJeMJe kee meJee&efOeke TbeeF& hej efmLele MeesOe keW) kee GodIeeve efkeee ieee~
en keW uesn kes ef[heWme Fbmerd et Dee@he neF& Suerd et[ efjmee& ([erDeeF&SeSDeej)
eje mLeeefhele efkeee ieee nw~ en keW ke=ef<e SJeb pewJe efeefkelmee DevegmebOeeve kes meeLe
DeleefOeke TbeeF& hej lewveele mesvee kes peJeeveeW kes efueS Keee Deeefo kes meboYe& ceW Yeer
MeesOe kejsiee~
l
keWere meebkesefleke Yee<ee DevegmebOeeve mebmLeeve : 22 efmelebyej, 2015 kees keW mejkeej
ves veF& efouueer ceW keWere meebkesefleke Yee<ee DevegmebOeeve mebmLeeve keer mLeehevee kees cebpetjer oer~
l
veece heeGb[Ms eve : 15 efmelebyej, 2015 kees DeefYeveslee veevee heeskej ves metKes keer efmLeefle
mes efveheves kes efueS efkemeeveeW keer ceoo kejves nsleg veece heeGb[Ms eve keer mLeehevee keer~

Dee@hejsMeve/DeefYeeeve

Dee@hejsMeve Keefvepe Keespe : 17 hejJejer, 2016 kees Fmheele SJeb Keveve ceb$eeuee
ves Dee@hejsMeve Keefvepe Keespe veeceke Dee@hejsMeve eueeee~
etSve eer Sb[ SkeJeue : 4 hejJejer, 2016 kees mebege je^ [eke eMeemeve
(etSveheerS) ves Suepeeryeerer (uesemf yeeve, ies, yeeFmeskemegDeue, ^emb epeW[j) keer meceevelee
kes efueS mebege je^ kes JewefMJeke DeefYeeeve etSve eer Sb[ FkeJeue kees ye{eJee osves
kes efueS n mceejke [eke efke kee mes peejer efkeee~ mebege je^ kes Fme
DeefYeeeve keer MegDeele ceeveJeeefOekeejeW kes efueS Geeege keeee&uee eje keer ieF& nw~
Dee@hejsMeve jenle : hejJejer, 2016 ceW FbiueQ[ keer je@eue vesJeer ves eceve ceW Deewue,

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 147

2015 ceW Yeejleere mesvee eje eueeS ieS Dee@hejsMeve jenle kee DeeefOekeeefjke DeOeeve
kejves keer Iees<eCee keer efpemeceW Yeejleere mesvee ves ome efove ceW 5600 ueesieeW kees yeeeee
efpemeceW Deve 41 osMeeW kes 960 veeieefjke Yeer Meeefceue Les~ Yeejleere mesvee kee en
DeefYeeeve Jeeeg SJeb meceg oesveeW kes peefjS efkeee ieee Lee~
Dee@hejsMeve keesu[ : 11 mes 30 peveJejer, 2016 kes ceOe jepemLeeve keer Debleje&e^ r e
meercee hej meercee megj#ee yeue (SSB) eje meercee hej ke[er efveiejeveer kes efueS Dee@hejsMeve
keesu[ kee Deeeespeve efkeee ieee~
heume heesefueees keee&ece : 16 peveJejer, 2016 kees je^heefle eCeye cegKepeea ves
heebe Je<e& mes kece Deeeg kes yeeeW kes efueS heume heesefueees keee&ece, 2016 kee
GodIeeve efkeee~
Dee@hejsMeve Oebieg : 2 peveJejer, 2016 kees hebpeeye kes he"evekees ceW ngS Deelebkeer
nceues mes efveheves kes efueS SveSmepeer ves Dee@hejsMeve Oebieg veeceke DeefYeeeve eueeee~
Fmekes peefjS eej efove ceW meYeer n DeelebefkeeeW kees ceej efiejeee ieee~
Dee@hejsMeve mceeFue-II : 14 efomebyej, 2015 kes keW mejkeej kes efveCe&e kes
Devegmeej meYeer jepeeW SJeb keW Meeefmele eosMeeW ceW KeesS ngS yeeeW kes yeeeJe SJeb
hegveJee&me kes efueS 1 peveJejer, 2016 mes 31 peveJejer, 2016 kes ceOe Dee@hejsMeve
mceeFue-II eueeee ieee~
iueesyeue FefveefMeSefJe Dee@he Skesef[efceke vesJeke& keer MegDeele : 30
veJebyej, 2015 kees ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eer mce=elf e F&jeveer ves Yeejle ceW Debleje&e^ r e
meneesie mes Ge efMe#ee kes #es$e ceW megOeej nsleg DeeF&DeeF&er, ieebOeerveiej ceW iueesyeue
FefveefMeSefJe Dee@he Skesef[efceke vesJeke& (GIAN; %eeve) keer MegDeele keer~
Dee@hejsMeve Jeelmeue : Deketyej, 2015 ceW kesjue jepe ceW hegefueme ves meeceeefpeke
meneelee kes GsMe mes Dee@hejsMeve Jeelmeue eueeee~
Dee@hejsMeve FvensjW efjpee@uJe : veJebyej, 2015 kes Deble ceW Decesefjkee ves
DeeF&SmeDeeF&Sme (ISIS) kes efKeueehe Dee@hejsMeve FvensjW efjpee@uJe veeceke mewve
DeefYeeeve eejbYe efkeee~
mee[cewkeme-2015 : 23 mes 26 veJebyej, 2015 kes ceOe veF& efouueer ceW meeke&
osMeeW kes oef#eCe SefMeeeF& Jeeef<e&ke Deeheoe eyebOeve-2015 kee Deeeespeve ngDee~
Dee@hejsMeve mceeFue : pegueeF&, 2015 kes otmejs mehleen ceW GejeKeb[ ceW hegefueme
eje ueehelee yeeeW kees {tb{ves kes efueS Dee@hejsMeve mceeFue eueeee ieee~
Dee@hejsMeve efMeJee : pegueeF&, 2015 kes eLece mehleen ceW peccet SJeb keMceerj ceW Meg
ngF& 59 efoJemeere Jeeef<e&ke DecejveeLe ee$ee ceW Yeeie uesves Jeeues eeuegDeeW kees megj#ee
eoeve kejves kes GsMe mes Yeejleere mesvee ves Dee@hejsMeve efMeJee kee MegYeejbYe efkeee~
ieue& jeFefpebie DeefYeeeve : petve, 2015 ceW ue[efkeeeW kees meMee Je efMeef#ele
yeveeves kes efueS Ske JewefMJeke SkeMeve DeefYeeeve ieue& jeFefpebie kes eefleefveefOeeeW ves
eOeeveceb$eer vejW ceesoer mes cegueekeele keer~
mJeeen DeefYeeeve : 12 ceee&, 2015 kees keWere Menjer efJekeeme ceb$eeuee ves
ieebOeerpeer kes meleeen keer lepe& hej mJeeen DeefYeeeve eueeves keer Iees<eCee keer~
etveeF heesj nsefjspe DeefYeeeve : 28 ceee&, 2015 kees etvesmkees keer
ceneefveosefMekee Fjervee yeeskeesJee ves etveeF heesj nsefjspe (Unite 4 Heritage)
veeceke DeefYeeeve eejbYe efkeee nw efpememes kejhebefLeeeW kes Kelejs mes Ssefleneefmeke Je
meebmke=efleke mLeueeW kees yeeeee pee mekes~

ogIe&vee
l

mecePeewlee

eJeemeer heef#eeeW kes efueS mecePeewlee : 30 efomebyej, 2015 kees keW mejkeej ves
Deeerkee Deewj etjsefMeee kes eJeemeer heef#eeeW kes mebj#eCe kes mebyebOe ceW Ske menceefle he$e
hej nmlee#ej kejves kees cebpetjer os oer~ jwhej SceDeeset veeceke Fme menceefle he$e kes lenle
76 efMekeejer heef#eeeW kees Meeefceue efkeee ieee nw~
keeje hegvee&eCe ceW veeJex kes meeLe mecePeewlee : 30 efomebyej, 2015 kees keW
mejkeej ves keeje hegvee&eCe kes #es$e ceW Jew%eeefveke MeesOe kes efueS meneesie kees ueskej veeJex
kes heeGb[sMeve hee@j meeFbefefheke Sb[ Fb[efm^eue efjmee& (efmeveshe) leLee Yeejle kes
keWere ueeske efvecee&Ce efJeYeeie kes yeere menceefle he$e kees cebpetjer eoeve keer~
mcee& efmeer efceMeve kee vee@uespe hee&vej nesiee yuetceyeie& efheueWLee@heerpe : 30
efomebyej, 2015 kees keW mejkeej ves Decesejf keer kebheveer yuetceyeie& efheuesLb eeh@ eerpe (yeerheer)
kees mcee& efmeer efceMeve kee vee@uespe hee&vej yeveeves nsleg mecePeewles kees cebpetjer eoeve keer~
Dee@m^es uf eee kes meeLe Demewve hejceeCeg kejej : oesveeW osMeeW kes ceOe en mecePeewlee
13 veJebyej, 2015 kees ueeiet ngDee~ Fmemes osMe ceW hejceeCeg Tpee& kes efJekeeme ceW

meneelee efceuesieer~
Ge efMe#ee kes #es$e ceW kevee[e mes meneesie : 30 efomebyej, 2015 kees keW
mejkeej ves Ge efMe#ee kes #es$e ceW kevee[e kes meeLe Je<e& 2010 ceW ngS Ske mecePeewles
kes veJeerveerkejCe kees mJeerke=efle eoeve keer~ Fmekes Deefleefje efyekeme osMeeW kes yeere efyekeme
vesJeke& efJeMJeefJeeeuee nsleg mecePeewles kees Yeer mJeerke=efle oer ieF&~
jsueJes leLee leerve DeeF&DeeF&er kes ceOe SceDeeset : 22 efomebyej, 2015 kees
jsue ceb$eeuee Deewj osMe kes leerve Yeejleere eeweesefiekeer mebmLeeveeW (DeeF&DeeF&er) eceMe:
keevehegj, ceeme SJeb [keer kes ceOe jsueJes MeesOe keW mLeeefhele kejves nsleg mecePeewlee he$e
hej nmlee#ej efkeS ieS~
leerve veS ef^heue DeeF&er keer mLeehevee kes efueS SceDeeset : 12 efomebyej,
2015 kees keW mejkeej ves leerve veS Yeejleere metevee eeweesefiekeer mebmLeeve (IIITs)
keer mLeehevee kes efueS mecePeewlee he$e hej nmlee#ej efkeS~ Fvekeer mLeehevee jebeer, veeiehegj
SJeb hegCes ceW keer peeSieer~ es mebmLeeve meeJe&peefveke-efvepeer meePesoejer (PPP) kes DeeOeej
hej yeveeS peeSbies~
Yeejle-efyesve Tpee& #es$e meneesie mecePeewlee : efomebyej, 2015 kes otmejs
mehleen ceW Yeejle Je efyesve kes ceOe Tpee& #es$e ceW mecePeewles kees keWere cebef$eceb[ue ves
Devegceesove efoee~ mecePeewles kes lenle efJeegle yeepeej keer mebjevee leLee veJeerkejCeere Tpee&
kes eesleeW kee efe[ ceW mecevJee Meeefceue nw~
Yeejle-Fb[esvesefMeee mecePeewlee : veJebyej, 2015 ceW Gheje^heefle cees. neefceo
Debmeejer keer Fb[esveseMf eee ee$ee kes oewjeve oesveeW osMeeW kes ceOe veJeerkejCeere Tpee& kes #es$e
ceW mecePeewlee ngDee~
Yeejle-oef#eCe keesejf ee kejeOeeve mecePeewlee : efomebyej, 2015 ceW Yeejle Deewj oef#eCe
keesejf ee ves oesnjs kejeOeeve mes gkeeje heeves kes efueS mecePeewlee he$e hej nmlee#ej efkeS~
Yeejle mejkeej SJeb efJeMJe yeQke kes ceOe $e+Ce mecePeewlee : 16 veJebyej,
2015 kees Yeejle mejkeej SJeb efJeMJe yeQke ves 75 efceefueeve Decesejf keer [e@uej kes $e+Ce
mecePeewles hej nmlee#ej efkeS~ Fme jeefMe kee Gheeesie mejkeej eeceerCe heefjeespevee kes #es$e
ceW kejsieer~
DeejyeerDeeF& ves efkeee yeebiueeosMeer yeQke kes meeLe mecePeewlee : 26 Deketyej,
2015 kees Yeejleere efjpeJe& yeQke ves yeebiueeosMe kes yeQke kes meeLe hee&Jes#eer meneesie SJeb
hee&Jes#eer metevee kes Deeoeve-eoeve hej mecePeewlee %eeheve hej nmlee#ej efkeee~ Fmekes
henues DeejyeerDeeF& ves 19 Dekeyt ej kees meWu^ e yeQke Dee@he etSF& kes meeLe Yeer mecePeewlee
he$e hej nmlee#ej efkeS Les~
Fbheesefmeme eje Decesefjkeer kebheveer veesDee kebmeefubie kee DeefOeenCe : 19
Dekeyt ej, 2015 kees Fbheesemf eme ves Decesejf keer lesue-iewme #es$e keer kebheveer veesDee kebmeefubie
kee 7 kejes[ [e@uej ceW DeefOeenCe efkeee~
veeueboe efJeMJeefJeeeuee keer mLeehevee ceW hegle&ieeue Meeefceue : 9 Deketyej,
2015 kees hegle&ieeue ves veeueboe efJeMJeefJeeeuee keer mLeehevee nsleg mecePeewlee %eeheve hej
nmlee#ej kejves Jeeuee 17Jeeb SJeb etjeshe kee henuee osMe yevee~

me kee efJeceeve ogIe&veeemle : 31 Dekeyt ej, 2015 kees me kee ee$eer efJeceeve
efcee kes Mece& Deue MesKe mes me kes meW heerme&yeie& kes efueS G[eve Yejves kes yeeo ner
ogIe&veeemle nes ieee efpememes penepe ceW meJeej meYeer 224 Jeefe ceejs ieS~ Fme efJeceeve
kees efmeveeF& eeeerhe kes Thej DeeF&Sme Fmueeefceke ms kes DeebleefkeeeW ves ceej efiejeves
kee oeJee efkeee~
cekekee ceW Jeeef<e&ke npe kes oewjeve Yeieo[ : 24 efmelebyej, 2015 kees meGoer
Dejye kes cekekee Menj ceW ceervee veeceke mLeeve hej Jeeef<e&ke npe kes oewjeve ngF& Yeieo[ ceW
769 leerLe&eeef$eeeW (DeveeefOekeeefjke Deebke[eW kes lenle en Deebke[e 2,000 mes DeefOeke
Lee) keer ce=leg nes ieF& leLee 924 mes DeefOeke ueesie Ieeeue nes ieS~ Fmekes henues 12
efmelebyej, 2015 kees cekekee keer ye[er ceefmpeo ceW Ske efJeMeeue esve kes efiejves mes 115
ueesieeW keer ce=leg nes ieF& Leer~
Fb[esvesefMeee kee efJeceeve ogIe&veeemle : 30 petve, 2015 kees Fb[esvesefMeeeF&
Jeeegmesvee kee heefjJenve efJeceeve njkeeteuf eme meer-130 G[eve Yejves kes keg ner efceve
yeeo ogIe&veeemle nes ieee~ FmeceW 100 mes DeefOeke ueesie ceejs ieS~
leeFJeeve kes Jee@j heeke& ceW Deeie ueieer : 27 petve, 2015 kees leeFJeeve keer
jepeOeeveer leeFhes kes yeenjer Fueekes efmLele heejceesmee heve keesm Jee@j heeke& ceW Ske
jbieerve heeG[j kes ef[ keeJe mes Deeie ueie ieF& efpememes 500 ueesie Pegueme iees~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 148

eerve ceW penepe [tyee : 1 petve, 2015 kees eerve kes ngyesF& eeble ceW, SefMeee keer
meyemes ye[er veoer eebielmeer (eerve) ceW eeJeele keer ehes ceW Deekej Ske ee$eer penepe kes
[tyeves mes 400 ee$eer ceejs ieS peyeefke cee$e 15 ueesieeW kees yeeeves ceW meheuelee efceueer~
mhesmeSkeme heeukeve-9 je@kes ogIe&veeemle : 28 petve, 2015 kees Debleje&e^ r e
Debleefj#e msMeve (DeeF&SmeSme) kes Debleefj#e eeef$eeeW kes efueS Keee meeceeer ues pee jns
Debleefj#eeeve mhesmeSkeme heeukeve-9 kes lejue Dee@kemeerpeve Qke ceW DeleefOeke oeye kes
keejCe efJemhees nesves mes eeve ogIe&veeemle neskej ve nes ieee~

efJeefJeOe

mJe hee&ve ceesyeeFue She ueebe : 22 hejJejer, 2016 kees keWere ceb$eer
censMe Mecee& ves mJe hee&ve veeceke ceesyeeFue She ueebe efkeee~ Fmekes ceeOece mes
hegjelelJe efJeYeeie eje mebjef#ele 25 mceejkeeW kees keJej efkeee ieee nw~
cee$e 251 . ceW mcee& heesve : hejJejer, 2016 ceW efjbefiebie yesue veeceke kebheveer
cee$e 251 . ceW mcee& heesve (eer[ce 251 GheueyOe kejeves keer Iees<eCee kes keejCe
je^ere mlej hej eee& ceW jner~ Fme kebheveer kes ceeefueke Gej eosMe kes Meeceueer kes
ceesenf le ieeseue nQ~
keWere efJeMJeefJeeeueeeW ceW je^ere OJepe : 18 hejJejer, 2016 kees ceeveJe
mebmeeOeve efJekeeme ceb$eer mce=elf e F&jeveer ves veF& efouueer ceW Deeeesepf ele keWere efJeMJeefJeeeueeeW
kes kegueheefleeeW keer yew"ke ceW efJeMJeefJeeeuee heefjmej ceW 207 heer Tbes KecYes hej
je^ere OJepe eflejbiee henjeves kes efveCe&e keer Iees<eCee keer
leelee eshes keer 200JeeR peebleer : 16 hejJejer, 2016 kees eLece mJeleb$elee
mebeece kes mesveeveer leelee eshes keer 200JeeR peebleer ceveeF& ieF&~ leelee eshes kee
JeemleefJeke veece jeceeb heeb[jg ib e eshes Lee~
yeerSeet kes meew Je<e& hetjs : 13 hejJejer, 2016 kees yeveejme efnob t efJeMJeefJeeeuee
(yeerSeet) keer mLeehevee kes meew Je<e& hetjs ngS~ Fmekeer mLeehevee mJeleb$elee mesveeveer hebe[f le
ceove ceesnve ceeueJeere ves keer Leer~ Fme efJeMJeefJeeeuee kee efMeueeveeme lelkeeueerve
Jeeemejee uee[& neef[ie ves efkeee Lee~
Deuheeyes Fbke yeveer efJeMJe keer ceesm JewuegSyeue kebheveer : hejJejer, 2016
kes eLece mehleen ceW ietieue keer hewjW kebheveer Deuheeyes Fbke ves Shheue kees heers es[ les
ngS efJeMJe keer ceesm JewuegSyeue kebheveer kee opee& eehle efkeee~
hebeeele ceW ceefnueeDeeW kees 50 heermeoer Deej#eCe : hejJejer, 2016 kes
eejbYe ceW keW mejkeej ves Iees<eCee keer efke Jen Deeieeceer yepe me$e ceW ceefnueeDeeW kes efueS
hebeeeleeW ceW 50 heermeoer Deej#eCe ueeves nsleg mebMeesOeve efJeOeseke emlegle kejsieer~
meefeve leWoug ekej keer DeelcekeLee efueckee yegke ceW Meeefceue : hejJejer, 2016
ceW Yeejle kes hetJe& efekes efKeuee[er ceemj yueemj meefeve leWoguekej keer DeelcekeLee
huesFbie F ceeF& Jes kees meyemes DeefOeke efyeeer kes efueS efueckee yegke Dee@he Jeu[&
efjkee[dme& ceW Meeefceue efkeee ieee~ Fme efkeleeye ves Deye leke 13.51 kejes[ hees keer
keceeF& keer~ Fmekeer [s{ ueeKe mes Yeer DeefOeke eefleeeb efyeke egkeer nQ~ veJebyej, 2014
ceW efjueerpe Fme efkeleeye kes menuesKeke yeesejf ee cepetceoej nQ~
SeSmemeermeer efceveer jlve-1 ceW Meeefceue : hejJejer, 2016 kes eLece mehleen ceW
keWere mJeemLe SJeb heefjJeej keueeCe ceb$eeuee ves ne@efmheue meefJe&mespe kevmeusvmeer
keeheexjMs eve (HSCC) efueefces[ kees efceveer jlve esCeer-1 ceW Meeefceue kejves kee efveCe&e
efueee~
cese^ s keese Dee@m^es uf eee Yespes ieS : peveJejer, 2016 kes Deble ceW ye[ewoe ceW efveefce&le
6 cese^ s jsue keeseeW kees Dee@m^es uf eee Yespee ieee~ GuuesKeveere nw efke Yeejle Deieues {eF&
Je<eeX ceW Dee@m^sefueee kees 450 ces^es keeseeW kee efveee&le kejsiee~
efce$e ceesyeeFue ShueerkesMeve : 2 hejJejer, 2016 kees heg[g esjer kes Ghejepeheeue
Depee kegceej efmebn ves efce$e (MITRA-ceesyeeFue FveerefMeSs[ ^wefkebie Sb[ jsmkeet
ShueerkesMeve) veeceke ceesyeeFue ShueerkesMeve keer MegDeele keer~ Fme She kes ceeOece mes
ceefnueeDeeW keer megj#ee kees megevf eefele efkeee peeSiee~
ueeuee ueepehele jee hej mce=efle efmekekee peejer : 28 peveJejer, 2016 kees
keWere mebmke=efle SJeb hee&ve jepe ceb$eer (mJeleb$e eYeej) [e@. censMe Mecee& ves mJeleb$elee
mesveeveer ueeuee ueepehele jee keer mce=elf e ceW 150 hees kee Ske mce=elf e efmekekee Deewj 10
hees kee Ske meeceeve efmekekee peejer efkeee~
eerve yeveeSiee heeveer ceW lewjlee hejceeCeg efyepeueerIej : 27 peveJejer, 2016
kees eerve kes hejceeCeg Tpee& eeefOekejCe ves Je<e& 2020 leke Deheveer hejceeCeg #ecelee
kees oesiegvee kejves kes efueS heeveer ceW lewjlee ngDee hejceeCeg efyepeueer mebeb$e yeveeves keer

Iees<eCee keer~
peccet-keMceerj SJeb vekemeue eYeeefJele jepeeW ceW 17 Deefleefje efjpeJe&
yeeefueeve : 27 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee Jeeueer
meefceefle ves peccet keMceerj SJeb osMe kes vekemeue eYeeefJele jepeeW ceW 17 Deefleefje efjpeJe&
yeeefueeve keer lewveeleer kee Devegceesove efkeee~
yeeeW kes efueS JeerjieeLee e=K
b euee keer hegmlekeW : 25 peveJejer, 2016 kees j#ee
ceb$eer ceveesnj heefj&kej ves yeeeW kes efueS JeerjieeLee e=bKeuee keer heebe hegmlekeeW kees ueebe
efkeee~ FmeceW yeneogjer kes hegjmkeej heeS mewefvekeeW keer ieeLeeSb nQ~
vesleepeer megYee<e eb yeesme mes peg[er heeFueW meeJe&peefveke : 23 peveJejer,
2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves vesleepeer megYee<eeb yeesme mes peg[ er ieesheveere heeFueW
meeJe&peefveke kejles ngS 100 heeFueeW kees meeJe&peefveke efkeee~ es heeFueW ef[efpeue
mebmkejCe ceW meeJe&peefveke keer ieF~ Fmekes henues 4 efomebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer
keeee&uee ves 33 heeFueeW kees meeJe&peefveke efkeee Lee~
meercee oMe&ve : 22 peveJejer, 2016 kees ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eeuee ves mketueer
yeeeW ceW osMeYeefe Deewj je^Jeeo kees ye{eJee osves kes efueS meercee hee&ve kee DeJemej osles
ngS meercee oMe&ve veeceke henue keer MegDeele keer~
Yeejle ceW ome ueeKe Sb[^ee[ heesve Jeeejme keer ehes ceW : peveJejer, 2016
kes Deble ceW peejer efjhees& kes Devegmeej Yeejle ceW 10 ueeKe Sb[^ee[ heesve Jeeejme keer
ehes ceW nQ~ Fme ceeceues ceW Yeejle otmejs mLeeve hej nw peyeefke 15 ueeKe Jeeejme eefmele
Sb[^ee[ heesveeW kes meeLe eerve eLece mLeeve hej nw~ Yeejle ceW ^espeve veeceke Jeeejme
meyemes DeefOeke eYeeJeMeeueer nw~
ceefnueeDeeW ves eMeeble cenemeeiej heej efkeee : 25 peveJejer, 2016 kees efyesve
keer eej ceefnueeDeeW ves eMeeble cenemeeiej heej kej efjkee@[& yeveeee~ Fvekes veece eceMe:
uetje hesvene@ue, veleeefueee keesnsve, Sccee efceMesue SJeb cesie [eseme kesevme& nQ~ Fve
ceefnueeDeeW ves Deewue, 2015 ceW Dehevee mehej Meg efkeee Lee~
eerve mes F&jeve kes ceOe eueer ^vs e : 31 peveJejer, 2016 kees eerve ves Deheves efeJeg
Jeeheej keW mes F&jeve kes efueS eLece ceeueiee[er ^vs e kees jJeevee efkeee~ en ^vs e eerve kes
efpeve efpeeebie eeble mes kepeeKmleeve SJeb legke&cesevf emleeve nesles ngS 10399 efkeceer. keer otjer lee
kej 13 hejJejer, 2016 kees 14 efoveeW ceW F&jeve keer jepeOeeveer lesnjeve henbg eer~ en eerve
kee eeeerve efmeuke kees hegvepeeaeJf ele kejves keer efoMee ceW ye[e keoce nw~
je^er e DeepeerefJekee hees&ue : 27 peveJejer, 2016 kees keWere meeceeefpeke veee
SJeb DeefOekeeefjlee ceb$eeuee ves efoJeebieeW (efJekeueebieeW) kes efueS Ske efJeMes<e je^ere
DeepeereJf ekee heesu& e keer MegDeele keer~ Fmekes peefjS efoJeebie mJejespeieej $e+Ce, efMe#ee
$e+Ce, keewMeue eefMe#eCe, e$eJe=ef e Deewj jespeieej kes yeejs ceW meteveeSb Ske ner mLeeve hej
eehle kej mekeWies~
je^ere efheuce hegjmkeejeW ceW Ske veF& esCeer : 20 peveJejer, 2016 kees keW
mejkeej ves je^ere efheuce hegjmkeejeW ceW Ske veF& esCeer ceesm efheuce eW[ueer ms/
etevf eeve sejf jer kee ie"ve efkeee~ Fme Je<e& ceF& ceW 63JeW je^er e efheuce hegjmkeejeW ceW
Fme esCeer kees Meeefceue efkeee peeSiee~
yeew DeOeeve mebmLeeve yevee [erc[ efJeMJeefJeeeuee : 15 peveJejer, 2016
kees keW mejkeej ves uesn kes eesie ueecemej efmLele keWere yeew DeOeeve mebmLeeve kees
[erc[ efJeMJeefJeeeuee kee opee& efoee ieee~
eerve etjesheere efJekeeme yeQke kee meome yevee : 15 peveJejer, 2016 kees eerve
etjesheere hegveefve&cee&Ce SJeb efJekeeme yeQke (F&yeerDeej[er) kee DeeefOekeeefjke he mes 67Jeeb
meome yeve ieee~
DeMJesle keueekeej SJeb Dee@mkej DeJee@[& : 19 peveJejer, 2016 kees Dee@mkej
hegjmkeejeW kes efueS veeceebekf ele DeefYevesleeDeeW ceW Ske Yeer DeMJesle keueekeej kee veece ve nesves
mes efheuce efveoxMeke mheeFke ueer Deewj DeefYeves$eer pee[e efhebkes ves DeJee@[& meceejesn kee
yeefn<keej kejves keer Iees<eCee keer~ en ueieeleej otmeje Je<e& nw peye Dee@mkej veeceebkeve ceW
Ske Yeer DeMJesle keueekeej kees veneR egvee ieee~
eerve eebo kes DebOesjs efnmmes ceW eeve Yespesiee : 14 peveJejer, 2016 kees eerve
ves eb DeefYeeeve kes veS oewj keer Iees<eCee kejles ngS Je<e& 2018 leke eebo kes DebOesjs
efnmmes ceW henueer yeej Dehevee Debleefj#e eeve Yespeves kee efveCe&e efueee~
SmeyeerDeeF& ves o. keesefjee ceW henueer MeeKee Keesueer : peveJejer, 2016 ceW
ms yeQke Dee@he Fbe[f ee ves o. keesejf ee keer jepeOeeveer efmeeesue ceW Deheveer henueer MeeKee
Keesueer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 149

henuee efleyyeleer Yee<ee kee mee& Fbpeve : 11 peveJejer, 2016 kees eerve ves
efleyyeleer Yee<ee kes mee& Fbpeve keueeG[ efleyyele kee hejer#eCe DeejbYe efkeee~ en mee&
Fbpeve Je<e& 2016 kes Deble leke ueebe efkeee peeSiee~
meyemes ye[s eeFce vebyej keer Keespe : 7 peveJejer, 2016 kees Decesejf keer Jew%eeefvekeeW
kes mecetn ves Deye leke kes meyemes ye[s eeFce vebyej ({ mebKee) keer Keespe keer~ Fme
mebKee kee veece M74207281 efoee ieee~ etefveJeefme&er Dee@he meW^ue efcemeewjer keer
Ske erce ves Jew%eeefveke kegef&me kethej kes vesle=lJe ceW en keee& efkeee~
osMe ceW veS yee{ hetJee&vegceeve keW : osMe kes efJeefYeVe efnmmeeW ceW yee{ hetJee&veceeve
(Flood Forecasting) nsleg 100 veS keW mLeeefhele kejves kee efveCe&e efueee
ieee nw~ 12JeeR hebeJe<eeae eespeveeJeefOe ceW mLeeefhele efkeS peeves Jeeues Fve yee{ hetJee&vegceeve
keWeW ceW mes 40 Ssmes 6 jepeeW ceW mLeeefhele efkeS peeSbies efpeveceW henues mes Ssmes keW veneR
nQ~ FveceW mes DeCeeeue eosMe ceW 3, efnceeeue eosMe ceW 1, kesjue ceW 2, jepemLeeve
ceW 12, efmeefkekece ceW 8 Deewj leefceuevee[g ceW 14 keW Keesues peeSbies~ Mes<e 60 keW
henues mes yee{ hetJee&vegceeve keWeW Jeeues jepeeW kes Deveeeefole #es$eeW ceW Keesues peeSbies efpeveceW
meJee&eOf eke 15 keW PeejKeb[ ceW mLeeefhele neWies~
De&mewefveke yeueeW ceW 33 heermeoer ceefnuee efmeheener : 5 peveJejer, 2016 kees
keW mejkeej ves keWere efjpeJe& hegefueme yeue (meerDeejheerShe) Deewj keWere Deeweesefieke
megj#ee yeue (meerDeeF&SmeShe) ceW 33 heermeoer ceefnuee efmeheeefneeW keer Yeleea keer Iees<eCee
keer~ Fmekes Deefleefje meercee megj#ee yeue (yeerSmeShe), meMee meercee yeue (SmeSmeyeer)
Deewj Yeejle efleyyele meercee hegeuf eme (DeeF&eryeerheer) ceW 15 heermeoer ceefnueeSb neWieer~
eLece Menjer veewkee yebojieen : 3 peveJejer, 2015 kees Yeejle kee henueer Menjer
veewkee yebojieen (ee cejervee) heefjeespevee neJe[e ceW ngieueer veoer kes le hej mLeeefhele
kejves keer Iees<eCee keer ieF&~
ogefveee kes Meer<e& 30 meghej MenjeW ceW efouueer Je cebgyeF& Meeefceue : 3 peveJejer,
2016 kees Debleje&^ere efjeue Sms hejeceMe& kebheveer pesSueSue ves Ske meJex kes
DeeOeej hej ogefveee kes 30 meyemes MeefeMeeueer, Glheeoke SJeb yesnlej mebheke& megefJeOee
Jeeues MenjeW ceW oes Yeejleere MenjeW efouueer Deewj cebyg eF& kees Meeefceue efkeee~ 30 MenjeW
kees Fme meteer ceW eskeees henues mLeeve hej nw~
heesyme& keer meheue ueesieeW keer meteer ceW 45 Yeejleere cetue kes : peveJejer,
2016 kes eLece mehleen ceW peejer heesyme& keer 30 Je<e& mes kece Deeeg kes 600 meheue
JeefeeeW keer meteer ceW 45 Yeejleere Deewj Yeejleere cetue kes ueesie Meeefceue nQ~
mebMeeseOf ele eeweeseif ekeer GVeeve kees<e : 30 efomebyej, 2015 kees keW mejkeej ves
kehe[e Geesie keer eeweesefiekeer kees GVele yeveeves kes efueS mebMeesefOele eeweesefiekeer GVeeve
kees<e eespevee kees mJeerke=efle oer~
ieee: Yeejle keer heme&vee@efueef Dee@He efo F&ej, 2015 : 21 efomebyej,
2015 kees Fbjves mee& Fbpeve eent keer Je<e& 2015 ceW Yeejle kes meJe&es
JeefelJe keer meteer ceW (Fbjves hej meJee&eOf eke Keespes ieS JeefelJe) ieee (Cow)
kees Meer<e& mLeeve efoee ieee~ Je<e& 2015 ceW jepeveerefleke nefmleeeW ceW eOeeveceb$eer vejW
ceesoer meJee&efOeke mee& efkeS ieS veslee jns~
Fboewj meeFkeueesLee@ve : 28 efomebyej, 2015 kees heee&JejCe Deewj peve mJeemLe kes
eefle Deece ueesieeW kees peeieke kejves kes efueS 15000 ueesieeW ves Fboewj meeFkeueesLee@ve
kes lenle meeFefkeue eueeF&~ en keee&ece ieesu[sve yegke Dee@he Jeu[& efjkee@[md e& ceW ope&
ngDee~
Yeejleere nLekejIee eoMe&veer : 22 efomebyej, 2015 kees veF& efouueer efmLele
je^er e efMeuhe mebeneuee ceW keWere Jee ceb$eeuee kes eje Yeejleere nLekejIee : hejbheje
Deewj Peeve efJe<ee kes meeLe Yeejleere nLekejIee eoMe&veer keer MegDeele keer ieF&~
meWekeuee@pe keer jsle Deeke=efle : 29 efomebyej, 2015 kees Deese[f Mee kes eefme jsle
keueekeej megoMe&ve heveeeke eje yeveeF& ieF& meWekeuee@pe keer jsle Deeke=efle kees efueckee
yegke Dee@he Jeu[& efjkee@[d&me ceW mLeeve eoeve efkeee ieee~
Yeejle ceW yeve jne hejceeCeg Menj : efomebyej, 2015 kes ceOe ceW Decesejf keer peve&ue
hee@jvs e hee@euf emeer ves oeJee efkeee nw efke Yeejle ieesheveere lejerkes mes kevee&ke kes euueekesjs
ceW Leceexvetefkeueej nefLeeej yeveeves kes efueS hejceeCeg Menj yemee jne nw~
heerevf ekeme mee@heJesej kees cebpetjer : 27 efomebyej, 2015 kees eb[erie{ neFkees&
ves pesue SJeb DeoeueleeW kes yeere DeeveueeFve metevee emeejCe kes ceeOece heerefvekeme
meeheJesej kees cebpetjer eoeve keer~
Deefveue Debyeeveer SJeb mheerueyeie& kebheveer yeveeSbies : 17 efomebyej, 2015 kees

Yeejleere Geesieheefle Deefveue Debyeeveer Deewj ne@ueerJeg[ efheuce efveoxMeke merJeve mheerueyeie& ves
efceuekej efheuce sueereJf epeve Deewj ef[efpeue meeceeer efvecee&Ce keer veF& kebheveer yeveeves kee
efveCe&e efueee~ Fme kebheveer kee veece Debyeefueve hee&veme& nesiee~
[eeveemeesj kes IegceeJeoej heoefe efceues : efomebyej, 2015 kes eLece mehleen
ceW egevf eJeefme&er Dee@he Sef[veyeje kes MeesOekelee&DeeW kees mkee@ueQ[ kes DeeFue Dee@he mkeeF&
#es$e kes Ske heLejerues Fueekes ceW mee@jeshees[ epeeefle kes [eeveemeesj kes hewj kes efveMeeve
efceues~ es hewjeW kes efveMeeve 28 Fbe uebyes nQ~
Depeerce escepeer meyemes DeefOeke oeve osves Jeeues Yeejleere : 8 peveJejer, 2016
kees ngve Fbe[f ee eje peejer hejeshekeeefjeeW keer meteer kes Devegmeej Depeerce escepeer meyemes
DeefOeke oeve osves Jeeues Yeejleere nQ~ GvneWves efMe#ee kes efueS 27,514 kejes[ heS
oeve efkeS nQ~ otmejs mLeeve hej vebove veerueskesCeer leLee leermejs mLeeve hej veejeeCecetelf e& nQ~
Yeejle kes meyemes Oeveer Jeefe cegkesMe Debyeeveer Fme meteer ceW "W mLeeve hej nQ~
vekemeue eYeeefJele #es$eeW ceW 300 ceefnuee keceeb[es : 5 peveJejer, 2016 kees
keWere efjpeJe& hegeuf eme yeue kes ceneefveosMeke ekeeMe efceee ves hegeuf eme yeue ceW ceefnueeDeeW
keer efmLeefle hej 7JeW je^ere meccesueve ceW vekemeue eYeeefJele #es$eeW ceW leerve meew ceefnuee
keceeb[es keer lewveeleer keer Iees<eCee keer~
Deesyeecee ogefveee kes meyemes ueeskeefee veslee : efomebyej, 2015 ceW DeesDeejyeer
FbjvesMeveue eje FbjvesMeveue Jeu[& ueer[j Fb[ks eme kes efueS kejeS ieS meJex kes
Devegmeej ogevf eee kes meyemes ueeskeefee vesleeDeeW keer meteer ceW eOeeveceb$eer vejW ceesoer meeleJeW leLee
Decesejf keer je^heefle yejeke Deesyeecee eLece mLeeve hej nQ~ otmejs mLeeve hej pece&veer keer eebmeuej
Sbpesuee cekexue nQ peyeefke efyeef Me eOeeveceb$eer [seJf e[ kewceve leermejs mLeeve hej nQ~
meghej dJeer : peveJejer, 2016 kes eejbYe ceW meesMeue vesJeefkeie meeF efJd ej
ves peuo ner ome npeej De#ej Jeeues mebosMe Yespeves kes efueS meghej dJeer kees ueebe
kejves keer Iees<eCee keer~
Deejkee@ce kes DeefOeenCe emleeJe kees cebpetjer : 5 peveJejer, 2016 kees Yeejleere
eeflemheOee& Deeeesie (meermeerDeeF&) ves efjueeebme kewefheue Smes cewvespeceW (Deejkee@ce) kes
eje ieesu[cewve mewkeMe kes cegegDeue heb[ efyepevesme kees Kejeroves kes emleeJe kees cebpetjer
eoeve keer~
eerve ceW jesyees ves keer efjheesefie : 23 efomebyej, 2015 kees eerve ceW henueer yeej
jesyees ves ceewmece mes peg[ er KeyejeW keer oMe&keeW kes mece#e efjheesef i e keer~ MebIeeF& [^iw eve erJeer
ewveue ves jesyees (efMeDeesFme) kees Jesoj efjhees&j efveege efkeee~
yeerSmeShe efJeceeve ogIe&veeemle : 22 efomebyej, 2015 kees efouueer ceW meercee
megj#ee yeue (yeerSmeShe) kee meghejefkebie efJeceeve ogIe&veeemle nes ieee efpemeceW GmeceW
meJeej yeerSmeShe kes ome lekeveerkeer keefce&eeW keer ce=leg nes ieF&~
DeeOeej veeceebkeve kesJeue etS[erSDeeF& mes : 6 efomebyej, 2015 kees DeeOeej
eespeske kes efueS hetjs osMe ceW Deebke[s pegeves kee keee& etveerke DeeF[WefefhekesMeve
DeLee@efjer Dee@he Fbef[ee (etS[erSDeeF&) eje efkeS peeves kee efveCe&e efueee ieee~
Fmekes henues en keee& vesMeveue hee@heguesMeve jefpemj (SveheerDeej) eje Yeer efkeee pee
jne Lee~
efouueer ceW peveueeskeheeue efyeue heeefjle : 4 efomebyej, 2015 kees efouueer efJeOeeve
meYee ves peveueeskeheeue efyeue-2015 kees heeefjle kej efoee~ FmeceW peveueeskeheeue keer
efveegef e ceW meele meomeeW kees Meeefceue efkeS peeves, Yeeeej keer peebe keer mecee meercee
lee kejves leLee efMekeeelekelee& kees megj#ee osves mebyebOeer eeJeOeeve nQ~
Ske yeQke ceW Ske ner yeele Keelee : efomebyej, 2015 kes eLece mehleen ceW
Yeejleere efjpeJe& yeQke ves efkemeer Ske yeQke ceW kesJeue Ske ner yeele Keelee Keesueves pee
mekeves kee efveoxMe efoee~ Deye Deiej efkemeer Jeefe kee Ske ner yeQke keer Deueie-Deueie
MeeKeeDeeW ceW Yeer yeele Keeles nQ lees Jes 30 efove ceW yebo efkees peeSbies~ en efveece mebege
KeeleeW hej ueeiet veneR nesiee~
ogevf eee keer meyemes cenbieer Oeeleg : efomebyej, 2015 ceW Dee@kemehees[& efJeMJeefJeeeuee
kes Jew%eeefvekeeW ves keeye&ve hejceeCegDeeW keer ceoo mes Ske veF& Oeeleg Fb[esn[s jue heguejerve
kee efvecee&Ce efkeee efpemekeer keercele eefle eece Ske npeej kejes[ Deebkeer ieF&~
meew JewefMJeke efJeeejkeeW ceW eej Yeejleere cetue kes : efomebyej, 2015 ceW
Decesefjkeer heef$ekee hee@jsve hee@efuemeer keer Meer<e& meew JewefMJeke efJeeejkeeW keer meteer ceW eej
Yeejleere cetue kes Jeefe eceMe: veervee b[ve, jepeve Deevebove, DeeeMee KeVee leLee
pewveye Oeeef[eeueer Meeefceue nQ~
hee@kemeJewieve ves keejeW kees Jeeheme uesves kee efveCe&e efueee : efomebyej, 2015

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 150

kes eLece mehleen ceW pece&ve Deees kebheveer hee@kemeJewieve ves Yeejle mes Deheves 3.23 ueeKe
JeenveeW kees Jeeheme uesves kee efveCe&e efueee~ GuuesKeveere nw efke keW mejkeej ves Fme
kebheveer kes JeenveeW keer peebe kee DeeosMe efoee Lee efpemeceW [erpeue JeenveeW ceW Glmepe&ve
hejer#eCe kees ve heke[ heeves kes efueS efke ueieer ngF& HeeF& ieF&~
jesyees ves yeveeee hewoue eueves kee efJeMJe efjkee@[& : veJebyej, 2015 ceW eerve
kes efpebiPes vebyej 1 ee Jee@kej-1 veeceke jseyees ves 54 Iebs ceW 134 efkeceer. keer otjer
hewoue euekej efJeMJe efjkee@[& yeveeee~
Dee@m^sefueee ceW veeFng[ mecceeve Kelce : veJebyej, 2015 ceW Dee@m^sefueee ves
Fme je^ere mecceeve eLee kees Kelce kej efoee~
Dee@mkej keer oew[ mes yeenj ngF& kees& : 18 efomebyej, 2015 kees efJeosMeer
Yee<eeDeeW keer esCeer ceW Yeejle keer Deesj mes Yespeer ieF& ewleve lecneCes keer ceje"er efheuce
kees& 88JeW Dee@mkej keer oew[ mes yeenj nes ieF&~
Yeejleere efJe%eeve mebmLeeve ves Decesefjkeer j#ee efJeYeeie mes DevegyebOe efkeee :
efomebyej, 2015 ceW yebieueg efmLele Yeejleere efJe%eeve mebmLeeve ves meewj Tpee& met#ce efe[
hej MeesOe SJeb efJekeeme kes efueS mebege jepe Decesefjkee keer hewefmeefheke Sejheesme& mes
mecePeewlee efkeee~
ess JeeheeefjeeW nsleg Dee@veueeFve hees&ue : 23 veJebyej, 2015 kees ess
JeeheeefjeeW nsleg F&-ueeuee veeceke Dee@veueeFve hees&ue kee MegYeejbYe efkeee~
Fymee kees<e nsleg ef$ehe#eere mecePeewles kees keWere kewefyeves keer cebpetjer : 18
veJebyej, 2015 kees Yeejle, yeepeerue SJeb oef#eCe Deeerkee (IBSA) kes ceOe efveOe&velee
SJeb #egOee GheMeceve kes efueS ieef"le Fymee kees<e hej ngS ef$ehe#eere mecePeewles kees keWere
kewefyeves ves cebpetjer eoeve keer~ Fme kees<e kee ie"ve Je<e& 2004 ceW efkeee ieee Lee~
kevee[e keer mebmeo ceW hebpeeyeer leermejer Yee<ee yeveer : Deketyej, 2015 kes
leermejs mehleen ceW kevee[e keer mebmeo ceW Debespeer Je eebmeermeer kes yeeo hebpeeyeer kees leermejer
meyemes ye[er Yee<ee kee opee& eoeve efkeee ieee~ kevee[e kes neGme Dee@he keecevme ceW 20
hebpeeyeer Yee<eer meome egves iees nQ~
yeebiueeosMe ceW Sefkememe yeQke ves keeee&uee Keesuee : 22 veJebyej, 2015 kees
Sefkememe yeQke ves yeebiueeosMe kes {ekee ceW Dehevee eefleefveefOe keeee&uee Keesuee~
cebieue Gheen DeefYeeeve hej efnboer Sueme hegmleke : 26 Deketyej, 2015
kees cebieue Gheen DeefYeeeve hej henueer efnboer Sueme hegmleke kee efJeceeseve Debleefj#e
jepe ceb$eer [e@. efpeleW efmebn ves efkeee~
heesyme& keer e@he 100 Fbe[
f eve mesueseyf eer keer keceeF& keer meteer : efomebyej,
2015 kes otmejs mehleen ceW heesyme& heef$ekee ves e@he 100 Fbe[f eve mesueseyf eer meteer keer peejer
keer~ Fme meteer ceW MeenKe Keeve Fme meeue 257.5 kejes[ heS keer keceeF& kes meeLe
henues mLeeve hej nQ~ Fme meteer ceW efekes efKeuee[er cenW efmebn Oeewveer eewLes mLeeve hej nQ~
iueesyeue erej eeFpe kes efueS eej Yeejleere efMe#eke ceveesveerle : 9
efomebyej, 2015 kees efMe#eCe kes efueS veesyesue hegjmkeej kes veece mes eefme Jeekeea
peerFS& ceSme heeGb[Ms eve iueesyeue erej eeFpe-2016 kes Debelf ece 50 ceW 4 Yeejleere
efMe#ekeeW kees ceveesveerle efkeee ieee~ Gvekes veece eceMe: je@efyeve eewjefmeee, OeJeue
yeeef"ee, meebLeer keejeceesleer Deewj jefMce keLetejf ee nQ~ FveceW mes je@eyf eve eewjefmeee hejJejer,
2016 ceW Jew%eeefveke merheve neefkebie eje Ieese<f ele Debelf ece 10 keer meteer ceW Meeefceue ngS
nQ~ en hegjmkeej 13 ceee&, 2016 kees Ieesef<ele efkeee peeSiee~
Decyes[kej hej efmekekes peejer : 6 efomebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves
[e@. YeercejeJe Decyes[kej kes efveJee&Ce efoJeme hej 125 heS Deewj 10 heS kes mceejke
efmekekes peejer efkeS~
YegJeve iesue hees&ue : 4 efomebyej, 2015 iewme DeLee@efjer Dee@he Fbef[ee efueefces[
(iesue) ves Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve mebie"ve (Fmejes) keer Ske FkeeF& vesMeveue
efjcees meWemf ebie meWj kes meneesie mes iesue keer iewme heeFheueeFve efveiejeveer kes efueS YegJeve
iesue hees&ue ueebe efkeee~
kevee[e ves Yeejle kees etjsefveece keer henueer Keshe Yespeer : efomebyej, 2015 kes
eLece mehleen ceW kevee[e ves etjsefveece keer henueer Keshe Yeejle Yespeer~ kevee[e kes meeLe
Yeejle ves efmelebyej, 2013 ceW Demewve hejceeCeg meneesie mecePeewlee efkeee Lee~
[sve heerme Dekee@[& : 21 veJebyej, 2015 kees mebege je^ ves [sve heerme Dekee@[&
keer yeermeJeeR Je<e&ieeb" ceveeF&~ [sve heerme Dekee@[& 21 veJebyej, 1995 kees ueeiet ngDee
Lee efpemekes yeeo yeesemf veeeF& eg meceehle ngDee Lee~ [sve heerme Dekee@[& kes ueeiet nesves

l
l

kes yeeo yeesemf veee SJeb npexieeseJf evee veeceke oes je^eW keer veeRJe jKeer ieF&~
efJeMJe kes meyemes keerceleer yeeb[ Jeeues osMeeW keer meteer : Deketyej, 2015 kes
Deble ceW JewefMJeke kebheveer yeeb[ heeFveWme eje peejer keer ieF& efJeMJe keer meyemes keerceleer
yee[b Jeeues osMeeW keer meteer ceW Yeejle kees meeleJeeb mLeeve eoeve efkeee ieee~ Fme meteer
ceW Meer<e& mLeeve hej Decesejf kee leLee otmejs Je leermejs mLeeve hej eceMe: eerve SJeb pece&veer nQ~
efouueer Ge veeeeuee DeefOeefveece, 2015 : 26 Deketyej, 2015 kees
keWere efJeefOe SJeb veee ceb$eeuee eje DeefOemetevee Fme mebMeesOeve DeefOeefveece kes peefjS
efouueer kes efpeuee veeeeueeeW kee ceewef ke veeefeke #es$e 5 ueeKe hees mes ye{ekej 20
ueeKe hees kej efoee ieee~
ieesJeOe jeskeves kes efueS keevetve yeveeS mejkeej : 14 Deketyej, 2015 kees
efnceeeue eosMe Ge veeeeuee ves keW mejkeej kees DeeosMe efoee nw efke Jen ieesnlee
hej jeske ueieeves kes efueS keevetve yeveeS~
eeueke jefnle efJeceeve ves Yejer G[eve : 15 Deketyej, 2015 kees efyesve ceW
veeieefjke Geve kes #es$e ceW [^esve kes eeeesefieke Fmlesceeue kes leewj hej henues eeueke
jefnle efJeceeve kee meheue hejer#eCe efkeee ieee~
efjeepe& kes meeLe peerJeve yeercee Yeer : 7 Deketyej, 2015 kees sefuevee@j Fbef[ee
ves henueer yeej ceesyeeFue efjeepe& kes meeLe peerJeve yeercee kee keJejspe osves keer hesMekeMe keer~
efmeKe heie[er henvekej keece kej mekeWies : 1 Deketyej, 2015 mes efyesve ceW
jespeieej keevetve ceW ngS mebMeesOeve kes lenle efmeKeeW kees keee&mLeueeW hej heie[er henveves keer
Deepeeoer nesieer~
cebgyeF& OeceekeeW ceW heebe kees ce=legob[ : 30 efmelebyej, 2015 kees cebgyeF& keer
efJeMes<e cekeeskee Deoeuele ves Je<e& 2006 kes ueeskeue ^vs e yueem ceeceues ceW heebe oese<f eeeW
eceMe: keceeue Denceo Debmeejer, veJeero ngmewve Keeve, Snmeeve efmeerkeer, hewpeue MesKe
leLee Deeefmehe Keeve kees ce=lego[b keer mepee megveeF&~ Fve OeceekeeW ceW 188 ueesie ceejs ieS
Les leLee 800 mes DeefOeke Ieeeue ngS Les~
veeyeeefueie cegefmuece kee efvekeen iewjkeevetveer : efmelebyej, 2015 kes Deble ceW
iegpejele Ge veeeeuee ves Deheves Ske hewmeues ceW veeyeeefueie cegemf uece ue[keer kes efvekeen
kees hetjer lejn iewjkeevetveer kejej efoee~
efdJej kes peJeeye ceW Deeee cet<eke : 8 efmelebyej, 2015 kees hegCes kes
Devegjeie ieew[ ves efJeMJe efnob er meccesueve, Yeesheeue kes oewjeve efJd ej keer lepe& hej efnob er ceW
keee& kejves Jeeueer cet<eke meesMeue vesJeefkeie meeF emlegle keer~ peneb efJd ej ceW Meyo
meercee 140 nw JeneR cet<eke ceW en 500 nw~
efJeosMeer efveJesMe ceW Yeejle eLece : efmelebyej, 2015 kes Deble ceW uebove mes ekeeefMele
nesves Jeeueer efyepevesme heef$ekee heeFveWeMf eeue eFcme ves peveJejer, 2015 mes petve, 2015
kes Deebke[eW kes DeeOeej hej kene nw efke Je<e& 2015 keer henueer ceener ceW Yeejle, eerve
Deewj Decesejf kee kees heers es[ les ngS ogevf eee kee meyemes Deeke<e&ke osMe yeve ieee nw~ Fme
DeJeefOe ceW Yeejle ceW ele#e efJeosMeer efveJesMe 31 Dejye [e@uej, eerve ceW 28 SJeb Decesejf kee
ceW 27 Dejye [e@uej jne~
ceeGb cewefkeveues kee veece yeouee : Deiemle, 2015 kes Deble ceW Decesefjkeer
je^heefle yejeke Deesyeecee ves Gejer Decesejf kee kes Deueemkee ceW efmLele meyemes Tbes heJe&le kee
veece ceeGb cewekf eveues mes yeouekej ceeGb [sveeueer kej efoee~
ceesyeeFue She mes Keelee Keesueves keer megefJeOee : 6 Deiemle, 2015 kees osMe ceW
henueer yeej ceesyeeFue She mes yeQke Keelee Keesueves keer megeJf eOee hes[jue yeQke ves oer~ Fmekes
efueS hes[yegke veeceke ceesyeeFue She keer JeJemLee keer ieF& nw~
Yeejleer Sejsue ves Meg keer 4peer mesJee : 6 Deiemle, 2015 kees osMe keer
meyemes ye[er efvepeer otjmebeej kebheveer Yeejleer Sejsue ves osMe kes 296 MenjeW ceW
neF&mheer[ 4peer mesJee Meg kejves keer Iees<eCee keer~ efomebyej, 2015 ceW efjueeebme efpeees
ves Yeer 4peer mesJee Meg keer nw~
Se[erShemeer ves Jee@e yeQefkebie keer MegDeele keer : pegueeF&, 2015 kes eLece
mehleen ceW efvepeer #es$e kes Se[erShemeer yeQke ves Shheue Jee@e kes efueS Jee@e yeQekf ebie keer
MegDeele Yeejle ceW henueer yeej keer~
PeejKeb[ ceW Lecee&keesue keer hues hej eefleyebOe : petve, 2015 ceW PeejKeb[ kes
cegKeceb$eer jIegyej oeme ves jepe ceW heefeeeW mes yeveer hues kees ye{eJee osves kes efueS
Leceexkeesue hues kes efJeee hej eefleyebOe ueiee efoee~ Fmemes iejerye Je DeeefoJeemeer #es$eeW ceW
jespeieej ye{is ee~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 151

ecegKe Deeeesie/meefceefleeeb, 2015-16

Deee kej keevetveeW hej F&MJej meefceefle efjhees& veefeehheve meefceefle keer efjhees& oerheke ceesnbleer meefceefle keer efjhees&
peefmme uee{s e meefceefle keer efjhees& peerSmeer hej megyeceefCeeve meefceefle keer efjhees& meeleJeW Jesleve Deeeesie keer efjhees&
kesuekej meefceefle keer efjhees& Dee$es keee&oue keer efmeheeefjMeW Deve cenJehetCe& Deeeesie/meefceefleeeb

Deee kej keevetveeW hej F&MJej meefceefle efjhees&

Deee kej keevetveeW kes mejueerkejCe nsleg megPeeJe osves kes efueS veeecetelf e& Deej. Jeer. F&MJej
keer DeOe#elee ceW ieef"le keer ieF& 10-meomeere Gemlejere meefceefle ves Deheveer efjhees&
mejkeej kees meeQhe oer nw, efpemeceW eesle hej kej keewleer (Tax Deducted at
Source-TDS) kes eeJeOeeveeW kees DeefOeke mejue SJeb Devegketue yeveeS peeves hej yeue
efoee ieee nw~
efjhees& ceW kene ieee nw efke osMe ceW ueieYeie 65 Jeefeiele Deee kej mebenCe eesle
hej kej keewleer (er[erSme) kes ceeOece mes neslee nw Deewj efheues keg Je<eeX mes er[erSme
kes eeJeOeeve peefue yeves ngS nQ~ Ssmes ceW FvnW DeefOeke Devegketue yeveeS peeves keer
DeeJeMekelee nw~ en Yeer megPeeJe efoee nw efke Fmes leke&mebiele yeveeves kes meeLe Fmekeer
meercee Yeer ye{eF& peeS~

efjhees& ceW en efmeheeefjMe keer ieF& nw efke eefleYetelf eeeW hej yeepe kes ceeceues ceW er[erSme
keer meercee kees ceewpetoe 2,500 heS mes ye{ekej 15,000 hees Jeeef<e&ke efkeee peevee
eeefnS leLee Fmekes efueS kej keer oj kees DeeOee eeveer Jele&ceeve 10 mes Ieekej 5
efkeee peevee eeefnS~

efjhees& ceW peneb efkejeS mes Deee kes efueS er[erSme keer meercee kees 1.8 ueeKe . mes
ye{ekej 2.4 ueeKe . Jeeef<e&ke kejves keer DevegMebmee keer ieF& nw, JeneR en Yeer megPeeJe
efoee ieee nw efke hesMesJej ee lekeveerkeer mesJeeDeeW kes efueS er[erSme meercee kees ye{ekej
30,000 heS mes 50,000 heS efkeee peeS~

veefeehheve meefceefle keer efjhees&

ueeskeheeue hej mebMeesOeveeW mes peg[s megPeeJe osves kes efueS F&SceSme veefeehheve keer
DeOe#elee ceW ieef"le keer ieF& 31 meomeere mebmeoere meefceefle ves 7 efomebyej, 2015 kees
Deheveer efjhees& mejkeej kees meeQheer~

Fme meefceefle ves meyemes cenJehetCe& efmeheeefjMe en keer nw efke keWere DevJes<eCe yetjes
(CBI) leLee keWere meleke&lee Deeeesie (CVC) kees Yeer ueeskeheeue kes Deboj nesvee
eeefnS~ Fmekeer DeeJeMekelee FmeefueS yeleeF& ieF& nw, leeefke oesveeW ueeskeheeue kes Yeerlej
Ske meeLe keece kejles ngS Yeeeej kes efJe peneb eYeeJeer peebe kej mekeWies, JeneR
GejoeefelJe lee kejves ceW Yeer heejoefMe&lee jnsieer~ Fve efvekeeeeW kee Fmlesceeue ueeskeheeue
eje peebe Je DeefYeeespeve kes efueS Yeer efkeee pee mekesiee~

efjhees& ceW Fme yeele keer DevegMebmee keer ieF& nw efke ueeskeheeue kes eeve ceW meyemes ye[s
efJehe#eer oue kes veslee kees meefcceefuele efkeee peevee eeefnS, ve efke efJehe#e kes veslee kees~

efjhees& ceW peneb ueeskeheeue kee cegKeeuee meerJeermeer cegKeeuee ceW mLeeefhele efkeS peeves keer
DevegMebmee keer ieF& nw, JeneR Ske Ssmes ef[efpeue mee@heJesej kes efvecee&Ce hej Yeer yeue
efoee ieee nw, pees efke efkemeer keer DeJewOe keceeF& kee heewjve helee ueiee ues~

meefceefle ves peneb Deheveer efjhees& ceW meefyme[er osves kes yepeee meerOes ueesieeW kes KeeleeW ceW vekeoer
nmleeblejCe efkeS peeves keer efmeheeefjMe keer nw, JeneR Fme yeele hej Yeer yeue efoee nw efke
ke=ef<e $e+Ce hej yeepe ceW t kes yeoues memleer meeJe&Yeewecf eke hemeue yeercee eespevee ueeiet
keer peeveer eeefnS~

GOeej eCeeueer ceW megOeej kes GsMe mes meefceefle ves en efmeheeefjMe keer nw efke GOeejer KeeleeDeeW
kees DeeOeej mebKee (efJeefMe heneeve mebKee) mes pees[ e peeS, leeefke meeKe mebyebOeer meteveeSb
GheueyOe kejeves Jeeueer kebheefveeeW kees DeeJeMeke peevekeeefjeeb efceue mekeW~

efjhees& ceW Yetecf e efjkee@[eX kes ef[efpeefueerkejCe keer efmeheeefjMe Yeer keer ieF& nw~ Fmes FmeefueS
DeeJeMeke yeleeee ieee nw, leeefke ke=ef<e $e+Ce JeemleefJeke ke=<eke kees ner efceue mekes~

peefmme uees{e meefceefle keer efjhees&

Fbe[f eve eerecf eej ueerie (IPL) ceW mhee@ efHeefkemebie leLee efekes ceW Yeeeej kes ceeceues
ceW efveCe&e osles ngS 22 peveJejer, 2015 kees meJeexe veeeeuee ves oese<f eeeW keer mepee
efveOee&ejf le kejves leLee efekes eMeemeve ceW efnleeW kes kejeJe Deewj Yeeeej kes ceeceues ceW
DevegMebmeeSb eoeve kejves nsleg hetJe& cegKe veeeeOeerMe peefmme Deej.Sce. uees{e keer
DeOe#elee ceW 3-meomeere meefceefle (Deve meome-peefmme DeMeeske Yeeve Deewj peefmme
Deej.Jeer. jefJebve) kee ie"ve efkeee Lee efpemeves Deheveer efjhees& 4 peveJejer, 2016 kees
meJeexe veeeeuee kees meeQheer~

yeermeermeerDeeF& ceW megOeejeW kes meboYe& ceW peefmme uees{e meefceefle keer ecegKe DevegMebmeeSb
efyebogJeej Fme ekeej nQ
(i)

yeermeermeerDeeF& Deewj DeeF&heerSue kes Meemekeere efvekeee he=Leke nesves eeefnS~

(ii)

yeermeermeerDeeF& kes Dence heoeefOekeeefjeeW pewmes- DeOe#e, GheeOe#e, meefeJe, mebege

meefeJe Deewj kees<eeOe#e Deeefo keer efveegefe kes efueS ke[s efveece neW~ meeLe ner
Gmekeer Deeeg 70 Je<e& mes DeefOeke ve nes leLee keesF& ceb$eer ee mejkeejer veewkejer
kejves Jeeuee Fve heoeW hej efveege ve nes~

(iii)

yeermeermeerDeeF& kes heoeefOekeejer ueieeleej oes keee&keeue mes DeefOeke heo hej veneR jn
mekeWies leLee Jes Ske mecee ceW oes heoeW hej veneR jn mekeles~

(iv)

eleske jepe mes Ske efekes mebIe ner yeermeermeerDeeF& kee meome nes leLee eleske
jepe kee kesJeue Ske Jees nes~

(v)

yeermeermeerDeeF& keer ner lejn jepeeW kes efekes SmeesefmeSMeveeW kes mebie"ve Deewj
keee&eCeeueer ceW mebjeveelceke Skehelee nes~

(vi)

Debleje&^ere Deewj eLece esCeer mlejeW hej heg<e SJeb ceefnuee erceeW kes efueS
efKeueeef[eeW kes mebIe ieef"le efkeS peeSb~

(vii) efekes ceW medys eepeer kees JewOeeefveke ceevelee oer peeveer eeefnS leLee cewe efHeefkemebie

kees ob[veere DehejeOe yeveeee peeS~

(viii) yeermeermeerDeeF& ceW efveJee&eve eefeee Ske efveJee&eve DeefOekeejer keer osKe-jsKe ceW nesveer

eeefnS leLee yees[& kes Deebleefjke efJeJeeoeW kes meceeOeeve nsleg ueeskeheeue keer JeJemLee nes~

oerheke ceesnbleer meefceefle keer efjhees&

Yeejleere efjpeJe& yeQke eje keee&keejer efveosMeke oerheke ceesnlb eer keer DeOe#elee ceW efJeeere
meceeJesMeve hej megPeeJe osves kes efueS pegueeF&, 2015 ceW ieef"le keer ieF& meefceefle ves iele
efoveeW Deheveer efjhees& mejkeej kees meeQheer~

(ix) yees[& kes JeeeW kee hee&Jes#eCe mJeleb$e uesKee hejer#eke eje efkeee peevee eeefnS~
(x) meeLe ner meefceefle ves yeermeermeerDeeF& kees metevee kes DeefOekeej (RTI) kes oeejs ceW
ueeves keer Yeer mebmlegefle keer nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 152

GuuesKeveere nw efke Fmemes hetJe& peefmme uees{ e meefceefle ves 14 pegueeF&, 2015 kees peejer
Deheves efveCe&e ceW iegveeLe ceehheve Deewj jepe kegb e hej efekes mes peg[er ieefleefJeefOeeeW ceW
Meeefceue nesves hej DeepeerJeve eefleyebOe ueiee efoee Lee leLee DeeF&heerSue ceW Fbe[f ee meerceWmd e
keer eWeeFpeer erce esvveF& meghejefkebime SJeb peehegj DeeF&heerSue eWeeFpeer erce
jepemLeeve je@eume kees 2 Je<e& kes efueS DeeF&heerSue mes eefleyebeOf ele kejves kee Yeer efveCe&e
efoee Lee~

peerSmeer hej megyeceefCeeve meefceefle keer efjhees&

Jemleg SJeb mesJee kej (GST) kes lenle mebYeeefJele kej ojeW hej Yeejle mejkeej kes cegKe
DeeefLe&ke meueenkeej [e@. DejefJebo megyeceefCeeve keer DeOe#elee ceW ieef"le meefceefle ves Deheveer
efjhees& 4 efomebyej, 2015 kees efJee ceb$eer DeCe pesueer kees meeQheer~
megyeceefCeeve meefceefle ves peerSmeer keer DeefOeceeve (Preffered) Deewj Jewkeefuheke
(Alternative) oes ekeej keer oj-mebjevee keer mebmlegelf e kejles ngS jepemJe efve<eYeeJeer
oj (RNR : Revenue Neutral Rate) kees 15 mes 15.5 eefleMele kes ceOe
(keW SJeb jepe mebege) jKeves kee megPeeJe efoee nw~
meefceefle ves DeefOekeebMe JemlegDeeW SJeb mesJeeDeeW hej 16.9 eefleMele mes 18.9 eefleMele leke
keer peerSmeer keer ceeveke oj ueieeS peeves kee megPeeJe efoee nw~ yengcetue OeelegDeeW hej
2, 4 SJeb 6 eefleMele leLee efJeefMe JemlegDeeW hej 12 eefleMele keer kece oj mes
peerSmeer Deejesefhele kejves keer mebmlegefle keer ieF& nw~
meefceefle ves Ssmeer JemlegDeeW keer Ske Deueie esCeer kee emleeJe efkeee nw efpevnW Gheeesieer veneR
ceevee ieee nw~ Fme ef[cesejf (Demerit) wkeme ee iewj-peerSmeer Glheeo Meguke kees
40 eefleMele keer Ge oj hej jKeles ngS Fmekes lenle uekepejer keejeW, Sejs[s ef[kb^ e
(keesu[ ef[^bke, mees[e), heeve cemeeuee leLee lebyeeket SJeb Fmekes GlheeoeW kees Meeefceue
efkeee ieee nw~
ceeveJe Gheeesie kes efueS Sukeesnefueke hese kes Deefleefje meYeer JemlegSb Deewj mesJeeSb
peerSmeer kes oeejs ceW DeeSbieer~ peerSmeer kees 1 Deewue, 2016 mes ueeiet kejves kee
keW mejkeej kee ue#e nw~ Fme nsleg 122Jeeb mebefJeOeeve (mebMeesOeve) efJeOeseke 19
efomebyej, 2014 kees ueeske meYee ceW emlegle efkeee ieee Lee efpemes ueeske meYee eje 6
ceF&, 2015 kees heeefjle kej efoee ieee leLeeefhe Fme efJeOeseke kee DeYeer jepe meYee ceW
heeefjle nesvee Mes<e nw~ mejkeej eje Fmekes me]e: yepe me$e ceW heeefjle nesves keer DeeMee
Jee keer ieF& nw~

kes peer[erheer mes Devegheele ceW 0.65 eefleMeleebke keer Je=e

f nesves kee Deekeueve nw peyeefke
"W Jesleve Deeeesie keer efmeheeefjMeeW mes FmeceW 0.77 eefleMeleebke keer Je=ef ngF& Leer~

meeleJeW Jesleve Deeeesie keer efmeheeefjMeeW kes efeeevJeeve keer DevegMebemf ele efleefLe 1 peveJejer,
2016 nw~

kesuekej meefceefle keer efjhees&

efJee Deeeesie kes hetJe& DeOe#e efJepee kesuekej keer DeOe#elee ceW ceF&, 2015 ceW ieef"le
keer ieF& 10-meomeere meefceefle ves 19 veJebyej, 2015 kees Deheveer efjhees& efJee ceb$eer
DeCe pesueer kees meeQheer~ OeeleJe nw efke Fme meefceefle kee ie"ve meeJe&peefveke-efvepeerYeeieeroejer (PPP) mes cetueYetle mebjevee kes efJekeeme kes cee@[ue keer meceer#ee nsleg efkeee
ieee Lee~

meefceefle ves Deheveer efjhees& ceW en DevegMebmee keer nw efke meeJe&peefveke-efvepeer Yeeieeroejer cee@[ue
kes {ebes kees ve efmehe& Debleje&^ere heefleeeW kes Deveghe megOeeje peevee eeefnS, yeefuke
Fmes veS efmejs mes leweej Yeer kejvee eeefnS~

efjhees& ceW peneb Fme cee@[ue (PPP) hej Deewj DeefOeke Oeeve efoS peeves keer yeele kener
ieF& nw, JeneR en Yeer kene ieee nw efke Fme cee@[ue keer heefjeespeveeDeeW kee efJeehees<eCe
ogmle efkeee peeS~

Dee$es keee&oue keer efmeheeefjMeW

hetJe& [erDeej[erDees ecegKe Jeer. kes. Dee$es keer DeOe#elee ceW ieef"le keee&oue ves Deheveer
efmeheeefjMeW mejkeej kees meeQhe oer nQ~ Fme keee&oue kee ie"ve cenJehetCe& mewve huesheece&
kes efJekeeme ceW meeceefjke meePeeroejer nsleg efvepeer kebheefveeeW keer leueeMe kes GsMe mes efkeee
ieee Lee~

Fme keee&oue eje meeceefjke meePeeroejer kes efueS efvepeer kebheefveeeW kes eeve kes meboYe& ceW
efvecveefueefKele ecegKe efmeheeefjMeW keer ieF& nQ
(i)

kebheveer keer efheues leerve Je<eeX keer Deewmele Jeeef<e&ke mecheoe 750 kejes[ hees nes
leLee efheues leerve Je<eeX kee Deewmele Jeeef<e&ke ve& DeesJej 4000 kejes[ hees nes~

(ii)

kebheveer ceW efJeosMeer mJeeefcelJe 5 mes kece nes SJeb Gmekeer hebpt eeriele mecheoe 2000
kejes[ hees nes~

(iii)

kebheveer kee eyebOeve Yeejleere veeieefjkeeW kes neLe ceW nes leLee kebheveer kes meePeeroejeW
kes yeere keesF& ee@me nesefu[bie ve nes~

(iv)

kebheveer keer efheues leerve Je<eeX ceW Deewmele jepemJe Je=ef 5 nes leLee efJeMeg
heefjmebheefe keer leguevee ceW kepe& 1:1 Devegheele mes peeoe ve nes~

(v)

keee&oue eje peneb S eeFefmeue jsef ib e keer efmeheeefjMe keer ieF& nw, JeneR en
Yeer Mele& jKeer ieF& nw efke meeceefjke meePeeroejer ceW DeesF&Sce kes efueS keesF&
She[erDeeF& ve nes~

meeleJeW Jesleve Deeeesie keer efjhees&

19 veJebyej, 2015 kees veeecetelf e& DeMeeske kegceej ceeLegj kes vesle=lJe Jeeues 7JeW Jesleve
Deeeesie ves Deheveer efjhees& meeQheer~

meeleJeW Jesleve Deeeesie ves Deheveer efjhees& ceW keWere keeefce&keeW kee vetvelece cetue Jesleve
SeesFo met$e (Aykroyd Formula) kes lenle eefle ceen 18,000 . efveOee&efjle
kejves keer DevegMebmee keer nw~ DeefOekelece Jesleve Meer<e& mlej hej 2.25 ueeKe . eefleceen
leLee kewefyeves meefeJe (Deewj meceeve Jesleve mlej kes efueS) kes efueS 2.50 ueeKe . eefle
ceen jKeves keer DevegMebmee keer ieF& nw~

Fme efjhees& kes lenle keWere keeefce&keeW kes Jesleve, YeeeW SJeb heWMeve ceW Deewmeleve 23.53
eefleMele keer mecee Je=e
f keer DevegMebmee keer ieF& nw efpemeceW cetue JesleveeW ceW 16 eefleMele,
YeeeW ceW 63 eefleMele leLee heWMeveeW ceW 24 eefleMele Je=e
f keer mebmlegelf eeeb meefcceefuele nQ~
ceeLegj Deeeesie ves "W Jesleve Deeeesie eje eejbYe es[ hes keer eCeeueer kes mLeeve hej veF&
hes cewef^keme keer JeJemLee kes meeLe keeefce&keeW keer Jeeef<e&ke Jesleve Je=ef (Annual
Increment) kees 3 eefleMele kes Jele&ceeve mlej hej yeveeS jKeves leLee eseger keer
DeefOekelece meercee kees Jele&ceeve 10 ueeKe . mes ye{ekej 20 ueeKe . efkeS peeves keer
efmeheeefjMe keer nw~

meeleJeW Jesleve Deeeesie keer efmeheeefjMeeW kees eLeeleLe ueeiet kejves hej efJee Je<e& 201617 ceW keW mejkeej hej kegue 1,02,100 kejes[ . kee Deefleefje efJeeere Yeej
he[is ee~

meeleJeW Jesleve Deeeesie keer efmeheeefjMeeW kes heuemJehe Jesleve, YeeeW SJeb heWMeve hej Jee

Deve cenJehetCe& Deeeesie/meefceefleeeb

JeWkewee veee[t meefceefle : 21 hejJejer, 2016 kees keW mejkeej ves mebJewOeeefveke
lejerkes mes pee mecegoee kees Deej#eCe osves kes efueS Fme mebyebOe ceW hejsKee lee kejves
nsleg keWere ceb$eer Sce. JeWkewee veee[t keer DeOe#elee ceW Ske Gemlejere meefceefle kee
ie"ve efkeee~

uees{e meefceefle : 2 hejJejer, 2016 kees meJeexe veeeeuee ves heume& Seesske
keejheesjMs eve efueefces[ (heerSmeerSue) keer mecheefe yeseves Deewj efveJesMekeeW kees 49 npeej
kejes[ hees ueeweves kes efueS hetJe& cegKe veeeeOeerMe Deej.Sce. uees{e keer DeOe#elee
ceW Ske-meomeere meefceefle kee ie"ve efkeee~

DeMeeske kegceej heveJeeue : 28 peveJejer, 2016 kees keWere ceeveJe mebmeeOeve

efJekeeme ceb$eeuee ves Fueeneyeeo Ge veeeeuee kes mesJeeefveJe=e veeeeOeerMe veeecetelf e&

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 153

DeMeeske kegceej heveJeeue keer DeOe#elee ceW nwojeyeeo efJeMJeefJeeeuee kes e$e jesenf le
Jesceguee keer Deelcenlee keer heefjefmLeefle SJeb peJeeyeosner efveOee&efjle kejves kes efueS Ske
meefceefle kee ie"ve efkeee~

Deej. Jeer. F&MJej meefceefle : 27 Deketyej, 2015 kees Deeekej DeefOeefveece

1961 kes eeJeOeeveeW kees mejue yeveeves hej megPeeJeeW nsleg ieef"le~

DejefJebo heveieef[ee meefceefle : peveJejer, 2016 ceW eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves veerelf e
Deeeesie kes GheeOe#e DejefJebo heveieef[ ee keer DeOe#elee ceW Denceoeyeeo, cebyg eF& yegues
^sve heefjeespevee kes efeeevJeeve nsleg Ske meefceefle kee ie"ve efkeee~

Deefveue yewpeue meefceefle ves efjhees& meeQheer : keejheesjs meesMeue efjmheebefmeefyeefueer

(meerSmeDeej) keer eieefle hej megPeeJe osves kes efueS hejJejer, 2015 ceW ieef"le Fme
meefceefle ves Deheveer efjhees& 22 efmelebyej, 2015 kees meeQheer~

efoJeeefueeeheve keevetve megOeej meefceefle ves meeQheer efjhees& : [e@. er. kes. efJeMJeveeLe
keer DeOe#elee Jeeueer efoJeeefueeeheve keevetve megOeej meefceefle ves 4 veJebyej, 2015 kees
efjhees& meeQheer, efpemeceW meefceefle ves efoJeeefueeeheve keevetve kes lenle efveeeceke yeveeves kes
eeJeOeeve keer efmeheeefjMe keer nw, leeefke $e+CeoeleeDeeW kee hewmee ve [tyes~
vee@ve-ves hesueesefMehe keer meceer#ee kes efueS meefceefle : 25 Deketyej, 2015
kees ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eeuee ves vee@ve ves hesueeseMf ehe keer meceer#ee kes efueS ees.
ieewlece yeDee keer DeOe#elee ceW Ske efJeMes<e%e meefceefle ieef"le keer~
iegueMeve jee keceser efjhees& : efvejblej ye{ jns meeFyej DehejeOeeW mes efveheves SJeb
Fvekeer jeskeLeece kes efueS jes[cewhe leweej kejves kes GsMe mes ieef"le Fme meefceefle ves
efmelebyej, 2015 ceW Deheveer efjhees& mejkeej kees meeQheer~
Oeerjsv efmebn keceser efjhees& : j#ee Kejero eefeee ceW ceske Fve Fbef[ee keer
DeJeOeejCee kees Meeefceue kejves SJeb Kejero eefeee ceW lespeer ueeves kes efueS ieef"le~
megefcele yeesme meefceefle keer efjhees& : efJeeere efveJesMe Glheeo hej hetJe& efJee meefeJe
megecf ele yeesme kes vesle=lJe ceW ieef"le keer ieF& meefceefle ves efmelebyej, 2015 ceW Deheveer efjhees&
mejkeej kees meeQheer~
er. nke meefceefle : efmelebyej, 2015 kes Debelf ece mehleen ceW veerelf e Deeeesie ves hes hej
Yetecf e DeeJebve nsleg Fme efJeMes<e%e meefceefle kee ie"ve efkeee~
efceefnj Meen meefceefle : 11 efmelebyej, 2015 kees peue mebmeeOeve ceb$eeuee eje
keWere peue Deeeesie (meer[yuetmeer) leLee keWere Yetpeue yees[& (meerpeeryeer) kes hegveie&"ve
nsleg ieef"le~
yeer.Sme. yemJeeb meefceefle : 12 Deiemle, 2015 kees efmeefJeue mesJee hejer#ee kes hewve&
hej hegve: efJeeej kejves kes efueS ieef"le~
Debyes[kej keer 125JeeR peebleer nsleg meefceefle : 30 ceF&, 2015 kees eOeeveceb$eer
vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW [e@. yeer. Deej. Debyes[kej keer 125JeeR peebleer kees ceveeves
kes efueS Ske meefceefle kee ie"ve efkeee ieee~ GuuesKeveere nw efke 14 Deewue, 2016
kees Debyes[kej keer 125JeeR peebleer nw~

DeMeeske efceee meefceefle keer efmeheeefjMeW : Yeejleere eeweesefiekeer mebmLeeve heefj<eo

eje eeshesmej DeMeeske efceee keer DeOe#elee ceW ieef"le meefceefle ves
Deheveer efjhees& 5 veJebyej, 2015 kees mejkeej kees meeQheer~ en efjhees& eefleefle
DeefYeeebe$f ekeer mebmLeeveeW keer eJesMe hejer#ee hej keWefle nw leLee FmeceW keer ieF& efmeheeefjMeeW
kees Je<e& 2017 mes ueeiet kejves kee megPeeJe efoee ieee nw~
(IIT Council)

keceuesMe eb meefceefle : 1 peveJejer, 2016 kees eeceerCe [eke mesJekeeW kes Jesleve
{ebes, mesJee MeleeX SJeb megeJf eOeeDeeW keer meceer#ee nsleg ieef"le Ske meomeere meefceefle~

Meece yesvesieue meefceefle : 1 peveJejer, 2016 kees meWmej yees[& ceW megOeej kes efueS
eefme efheuce efvecee&lee Meece yesvesieue keer DeOe#elee ceW Ske n-meomeere meefceefle
ieef"le~

oerheke ceesnlb eer meefceefle keer efjhees& : 28 efomebyej, 2015 efJeeere meceeJesMeve hej
ieef"le Fme meefceefle ves Deheveer efjhees& meeQheer~ Fme efjhees& ceW ceefnueeDeeW kes yeQke Keeles
Keesueves kes eeemeeW kees ye{eves, ceesyeeFue yeQekf ebie kees DeefOeke JeJenejhejke yeveeves SJeb
eeceerCe #es$eeW ceW DeefOeke SerSce ueieeves pewmes megPeeJe efoS ieS nQ~

ieesheeue megyeeCece Deeeesie : 21 efomebyej, 2015 kees efouueer mejkeej ves

[er[ermeerS ceW keefLele DeefveeefceleleeDeeW keer peebe kes efueS Fme Ske-meomeere peebe
Deeeesie kes ie"ve kees cebpetjer oer~

vejefmecne jser meefceefle : 14 efomebyej, 2015 kees hetJe& mewevf ekeeW kes efueS Jeve jQke
Jeve heWMeve (DeesDeejDeesheer) eespevee kes efeeevJeeve hej megPeeJe kes efueS ieef"le~

DeMeeske efceee meefceefle : veJebyej, 2015 ceW Yeejleere eeeweeseif ekeer mebmLeeve (DeeF&DeeF&er)
keer mebege eJesMe hejer#ee (pesF&F&) ceW megOeej kes efueS ieef"le keer ieF& DeMeeske efceee
meefceefle ves Deheveer efjhees& meeQheer~ Gvekeer efmeheeefjMeW Je<e& 2017 mes ueeiet keer peeSbieer~

Sve. ieesheeuemJeeceer meefceefle : veJebyej, 2015 ceW keW mejkeej ves hetJe& cegKe egveeJe
Deeege Sve. ieesheeuemJeeceer keer DeOe#elee ceW osMe ceW mebmke=le kees ye{eJee osves kes efueS
meefceefle kee ie"ve efkeee~

erSmeDeej megyeceefCeeve meefceefle : Dekeyt ej, 2015 ceW Yeejle keer leermejer je^er e
efMe#ee veerefle kee eehe leweej kejves kes efueS ieef"le~

leCe KeVee meefceefle efjhees& : 27 Deketyej, 2015 kees veerefle Deeeesie eje
veJeeeej (efJeMes<ekej Deue FveesJesMeve efceMeve SJeb mesleg-mesuhe Fbhuee@eceW Sb[
wueW etef ueeFpesMeve eespeveeDeeW kes meboYe& ceW) hej ieef"le Fme meefceefle ves Deheveer efjhees&
oer~ efjhees& ceW efJeMJeefJeeeueeeW SJeb me&Dehe leLee Deve eeesieMeeueeDeeW ceW MeesOe SJeb
efJekeeme hej efvepeer #es$eeW kees Meeefceue kejves keer efmeheeefjMe keer ieF&~

l
l

S.heer. Meen meefceefle : 25 Deiemle, 2015 kees 20JeW efJeefOe Deeeesie kes DeOe#e
veeecetel| e S.heer. Meen keer DeOe#elee ceW ieef"le Ge mlejere meefceefle ves Deheveer efjhees&
meeQheer~ Fme meefceefle ves efJeosMeer mebmLeeiele efveJesMekeeW hej vetvelece Jewkeefuheke kej (cew)
mes mebyebeOf ele efJeJeeo kees efveheeves kes lejerkes megPeeS nQ~
keeeekeuhe heefj<eo kee ie"ve : 19 ceee&, 2015 kees Yeejleere jsue keer
veJeeeej heefj<eo kes he ceW ieef"le~ Fmekee GsMe Yeejleere jsueJes ceW megOeej, Jeeheke
yeoueeJe Deewj DeeOegefvekeerkejCe kes efueS megPeeJe osvee nw~ Fmekee DeOe#e Geesieheefle
jleve ee kees efveege efkeee ieee nw~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 154

hegjmkeej/mecceeve, 2015-16
je^ere

eeF[ Dee@he kesjue hegjmkeej : 14 hejJejer, 2016 kees yee@ueerJeg[ DeefYeves$eer efJeee
yeeueve kees efJeMJe ceueeeueer heefj<eo SJeb kesjueer erJeer kes eje eeF[ Dee@he kesjue
hegjmkeej mes veJeepee ieee~
eOeeveceb$eer ece hegjmkeej, 2014 : 9 hejJejer, 2016 kees Yeejle mejkeej ves
eOeeveceb$eer ece hegjmkeej, 2014 keer Iees<eCee keer~ Je<e& 2014 kes efueS ece jlve
keer Iees<eCee efkemeer Yeer Jeefe kes efueS veneR keer ieF&~ Je<e& 2014 kes efueS ece Yet<eCe
hegjmkeej kegue 9 JeefeeeW kees eoeve efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~ ece Jeerj/
Jeerjebievee hegjmkeej kegue 19 JeefeeeW kees leLee ece eer/osJeer hegjmkeej 26 JeefeeeW
kees eoeve kejves keer Iees<eCee keer ieF&~

heerSveyeer kees meJeexece yeQke hegjmkeej : hejJejer, 2016 kes eLece mehleen ceW
hebpeeye vesMeveue yeQke (heerSveyeer) kees eOeeveceb$eer peve Oeve eespevee kes meyemes meheue
keeee&vJeeve kes efueS meJeexece yeQke kes hegjmkeej mes veJeepee ieee~

Yeercemesve peesMeer Meeeere mebieerle hegjmkeej, 2015-16 : 3 hejJejer,

2016 kees meejbieer Jeeoke Gmleeo hebe[f le jece veejeeCe kees Yeercemesve peesMeer Meeeere
mebieerle hegjmkeej, 2015-16 kes efueS egvee ieee~ en hegjmkeej ceneje^ mejkeej
eje eoeve efkeee peelee nw~ Fmekes lenle 5 ueeKe heS vekeo, Ske ^eh@ eer SJeb Ske
eMeefmle he$e efoee peelee nw~

heodce hegjmkeej : 27 peveJejer, 2016 kees keW mejkeej ves heodce hegjmkeejeW keer
Iees<eCee keer~ Fme Je<e& kegue 112 ueesieeW kees heodce hegjmkeejeW kes efueS egvee ieee nw
efpemeceW 10 ueesieeW kees heodce efJeYet<eCe SJeb 83 ueesieeW kees heodceeer mes mecceeefvele efkeee
peeSiee~ FmeceW 19 ceefnueeSb, 10 SveDeejDeeF& Jeefe leLee 4 cejCeeshejeble Yeer
Meeefceue nQ~
heodce efJeYet<eCe eehle 10 JeefeeeW kes veece nQOeerYeeF& Debyeeveer (cejCeeshejebleJeeheej leLee Geesie), jpeveerkeeble (keuee-efmevescee), efieefjpee osJeer (keuee-Meeeere ieeeve),
jeceespeer jeJe (meeefnle SJeb efMe#ee-he$ekeeefjlee), eeefceveer ke=<Cecetefle& (Meeeere ve=le),
[e@. efJeMJeveeLeve Meeblee (cese[f efmeve : Deebkeesuee@peer), eer eer jefJeMebkej-Deve : DeeOeelce),
peieceesnve (ueeske ceeceues), [e@. Jeer. kes. De$es (efJe%eeve SJeb Fbpeerevf eeefjib e) SJeb DeefJeveeMe
oere#f ele (efJeosMeer-meeefnle SJeb efMe#ee)~
heodce Yet<eCe eehle 19 JeefeeeW ceW mes ecegKe JeefeeeW kes veece nQDeveghece Kesj
(keuee-efmevescee), Gefole veejeeCe (keuee-heeMJe& ieeeve), efJeveeso jee (efmeefJeue mesJee), [e@.
yejefpeboj efmebn nceoo& (meeefnle leLee efMe#ee-he$ekeeefjlee), neefhepe keebkw^ ej (Deve-ke=ef<e),
meeFvee vesnJeeue (Kesue), meeefveee efcepee& (Kesue), Fbog pewve (Jeeheej Geesie), mJeieeae mJeeceer
oeevebo mejmJeleer (cejCeeshejeble, Deve-DeOeelce), je@ye& yuewkeefJeue (efJeosMeer-ueeske ceeceues),
jeceJeer megleej (keuee-cetelf e&keuee), jJeeR eb Yeeie&Je (ueeske ceeceues) SJeb heueesvepeer Mehetjpeer
efceeer (SveDeejDeeF&/heerDeeF&Dees-Jeeheej leLee Geesie)~
heoceeer eehle 83 JeefeeeW ceW mes ecegKe JeefeeeW kes veece nQeefleYee eeo
(keuee-Meeeere mebieerle), Depee osJeieve (keuee-efmevescee), efeebkee eeshe[e (keueeefmevescee), ueeruee ceeOeJe heeb[e (keuee-efheuce efveoxMeve leLee efvecee&Ce), Sme.Sme. jepeceewueer
(keuee-efheuce efveoxMeve leLee efvecee&Ce), ceOegj Yeb[ejkej (keuee-efheuce efveoxMeve leLee
efvecee&Ce), vejsMe ebueeue (keuee-efLeesj SJeb efmevescee), OeerjW veeLe yespeyeDee (meeefnle
Deewj efMe#ee), jJeeR veeiej (meeefnle SJeb efMe#ee), heg<hesMe heble (meeefnle Deewj efMe#eehe$ekeeefjlee), peJeenjueeue keewue (meeefnle Deewj efMe#ee-he$ekeeefjlee), Fefcleeepe kegjwMeer
(Deve-heeke keuee), heeret<e heeC[s (Deve-efJe%eeheve leLee mebeej), GppeJeue efvekece
(ueeske ceeceues), oerefhekee kegceejer (Kesue-leerjboepeer), megMeerue oes<eer (Kesue- kecesb^er),
censMe Mecee& (Jeeheej leLee Geesie), efoueerhe mebIeJeer (Jeeheej leLee Geesie), mJeieeae
meF&o peehejer (keuee-efmevescee, SveDeejDeeF&), ceeFkeue heesmsue (efJeosMeer, keueehegjelelJe), meueceeve Deceerve meueKeeve (meeefnle leLee efMe#ee), ngF& uewve Peebie (Deve-

eesie), esks e kes. efveefkeke (Deve-eesie), mebog j Deeefole cesveve (meeceeefpeke keee&) SJeb
Depee efmebn yeiiee (Jeeheej SJeb Geesie) nQ~

heodceeer eehle Gej eosMe kes JeefeeeW kes veece eceMe: eer Yee<e eb megheekej (keueeJee ef[peeFefvebie), [e@. meercee Iees<e (keuee-Meeeere ieeeve), ceeefueveer DeJemLeer (ueeske
mebieerle), ees. jefJekeeble (cesef[efmeve-mepe&jer), ees. jece n<e& efmebn (cesef[efmeve-DeeegJexo),
ees. efMeJe veejeeCe kegjerue (cesef[efmeve-heeref[eeef^ke mepe&jer), [e@. meJemeeeer mejkeej
(cese[f efmeve-jse[f eesuee@peer), ees. er. kes. ueeefn[ er (cese[f efmeve-keeef[& ees Leesjeefmeme mepe&jer),
ees. ouepeerle efmebn iebYeerj (cese[f efmeve-keeef[& eesuee@peer) SJeb DeeWkeej veeLe eerJeemleJe (efJe%eeve
leLee Fbpeerevf eeefjib e)

meJe&es Peebkeer hegjmkeej : 26 peveJejer, 2016 kees 67JeW ieCeleb$e efoJeme kes
DeJemej hej hejs[ kes efueS Peebkeer keer esCeer ceW meJe&es Peebkeer kee hegjmkeej heefece
yebieeue keer Peebkeer kees eoeve efkeee ieee~ heefeceer yebieeue keer Peebkeer ceW Yeefe SJeb metheer
Deeboesueve hej DeeOeeefjle yeeGue ueeske mebieerlekeejeW kees oMee&ee ieee Lee~ otmeje mLeeve
ef$ehegje Deewj leermeje Demece keer Peebkeer kees eehle ngDee~

je^er e ceeref[ee hegjmkeej : 25 peveJejer, 2016 kees je^heefle eCeye cegKepeea ves
veF& efouueer ceW owevf eke DeKeyeej efnvogmleeve kees efyenej efJeOeeve meYee egveeJe ceW meJeexece
keJejspe kes efueS je^er e ceere[f ee hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee~ en hegjmkeej 2015
ceW efyenej efJeOeeve meYee egveeJeeW kes oewjeve efJeMes<e DeefYeeeve DeeDees jepeveerefle kejW
eueekej celeoeleeDeeW kees peeieke kejves leLee celeoeve ceW Gvekeer peyejomle Yeeieeroejer
ye{eves kes efueS efoee ieee~

peerJeve j#ee heoke hegjmkeej, 2015 : 25 peveJejer, 2016 kees je^heefle eCeye
cegKepeea ves peerJeve j#ee heoke hegjmkeejeW, 2015 keer Iees<eCee keer~ FmeceW 30 JeefeeeW
kees meJeexece peerJeve j#ee heoke, 09 JeefeeeW kees Gece peerJeve j#ee heoke leLee 38
ueesieeW kees peerJeve j#ee heoke mes mecceeefvele efkeee ieee~ meJeexece peerJeve j#ee heoke heeS
JeefeeeW kes veece nQGuueeme GVeerke=<Ceve (cejCeeshejeble-kesjue), jeceojMe efmemeeseof ee
(cejCeeshejeble-ceOe eosMe) leLee Debekf ele kegceej efceee (cejCeeshejeble-Gej eosMe)~

Jeerjlee hegjmkeej : 25 peveJejer, 2016 kees je^heefle eCeye cegKepeea ves Jeerjlee
hegjmkeejeW keer Iees<eCee keer~ DeMeeske ee cejCeeshejeble mesvee kes ceesnve veeLe ieesmJeeceer kees,
keerelf e& ee metyesoej cenW efmebn, efmeheener peieoerMe eb (cejCeeshejeble), jepesMe De$ee SJeb
ieewlece keese (cejCeeshejeble) kees leLee Meewe& ee keve&ue meblees<e eMeJeble ceneefoke
(cejCeeshejeble), cespej eheguue kegceej Yeejepe, cespej Devegjeie kegceej, cespej meboerhe
eeoJe, uesehf eveW njefpeboj efmebn, veeeke Keerce efmebn cesnje, efmeheener Oece&jece (cejCeeshejeble),
veeeke meleerMe kegceej (cejCeeshejeble), eer je@keer (cejCeeshejeble), jekesMe kegceej Mecee& SJeb
efJeecepeerle kees eoeve efkeee ieee~

je^er e yeneogjer hegjmkeej, 2015 : 24 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW

ceesoer 25 yeeeW (3 ue[efkeeeW SJeb 22 ue[keeW kees je^ere yeneogjer hegjmkeej,
2015 mes mecceeefvele efkeee~ hegjmkeej eehlekelee& yeeeW kes veece Fme ekeej nQ
Yeejle hegjmkeej : ceemj ieewjJe keeJeotpeer meneyeg-s cejCeeshejeble (15 Je<e&;
ceneje^)
ieerlee eeshe[e hegjmkeej : kegceejer efMeJecehes efeLee (8 Je<e&; lesuebieevee)
mebpee eeshe[e hegjmkeej : ceemj Depe&vg e efmebn (16 Je<e&; GejeKeb[)
yeehet iewOeeveer hegjmkeej : Gej eeosMe kes ceemj efMeJeebMe efmebn (cejCeeshejeble)
SJeb ceemj Yeercemesve Ghe& meesvet meefnle kegue 22 yeeeW kees~

kebpetcej meghej yeeb[ DeJee@[& : 21 peveJejer, 2016 kees heee&JejCe, Jeve SJeb
peueJeeeg heefjJele&ve jepe ceb$eer (mJeleb$e eYeej) ekeeMe peeJe[ks ej ves owevf eke meceeeej he$e
owefveke peeiejCe kees Je<e& 2014-15 kes efueS kebpetcej meghej yeeb[ DeJee@[& eoeve
efkeee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 155

ecegKe meeefnefleke hegjmkeejeW mes mecceeefvele Jeefe SJeb Gvekeer hegmlekeW

hegjmkeej
veesyesue meeefnle hegjmkeej

cewve yegkej FbjvesMeveue

(eleske oes Je<e& hej)
cewve yegkej (Jeeef<e&ke)

%eeveheer" hegjmkeej

cetelf e&oJs eer hegjmkeej

Jeeme mecceeve

mejmJeleer mecceeve

efyenejer hegjmkeej

meeefnle Dekeeoceer (efnvoer)

[erSmemeer eeFpe hee@j

meeGLe SefMeeve efuejsej
efo efnbot efuejsjer hegjmkeej

Je<e&
2015
2014
2013
2015
2013
2011
2015
2014
2013
2015
2014
2013
2014
2013
2012
2014
2013
2012
2014
2013
2012
2014
2013
2012
2015
2014
2013
2016
2015
2014
2015
2014
2013

eehlekelee& (osMe)
mJesleueevee SueskemeereJf ee (yesueeme)
hewef k^ e ceeseof eevees (eebme)
Sefueme cegvejes (kevee[e)
uewmkeeuees kejempeveeneskeexF& (nbiejer)
ueere[f ee [seJf eme
efheefuehe jesLe
ceeueexve pescme (pecewkee)
efje[& heuewveeieeve (Deem^es uf eee)
Sueervee@j kewve (kevee[e)
jIegJeerj eewOejer (iegpejeleer uesKeke)
Yeeueeb vescee[s (ceje"er uesKeke)
kesoejveeLe efmebn (efnvoer)
efJeMJeveeLe ef$ehee"er (efnob er)
meer. jeOeeke=<Ceve (ceueeeuece)
njemeeo oeme (Deese[f ee)
keceue efkeMeesj ieesevekee
efJeMJeveeLe ef$ehee"er
vejW keesnueer
Sce. Jeerjhhee ceesFueer
ieeseJf ebo efcee
megieeLee kegceejer
Deesce LeeveJeer
ev ekeeMe osJeue
njer jece ceerCee
jeceojMe efcee
jcesMe ev Meen
ce=oug ee ieie&
DevegjeOee je@e
Pegchee ueeefn[ er
meeFjme efcem$eer
FmsjeFve keerjs
DeMeeske eerevf eJeemeve
Deveerme meueerce

F&-ieJeveXme kee je^ere hegjmkeej : 22 peveJejer, 2016 kees keWere keeefce&ke,

ueeske efMekeeele Deewj heWMeve ceb$eeuee ves kece&eejer YeefJe<e efveefOe mebie"ve (F&heerSheDees)
kees etevf eJeme&ue DekeeGb vebyej (etSSve) peejer kejves kes efueS F&-ieJeveXme 2015-16
kee je^ere hegjmkeej eoeve efkeee~

efo efnob t efuejsjer eeFpe, 2015 : 16 peveJejer, 2016 kees veieeueQ[ kes keefJe,
Gheveemekeej SJeb yeeue keLee uesKeke FmsjeFve keerjs (Easterine Kire) kees
Gvekes Gheveeme Jnsve efo efjJej mueerhme nsleg eoe~

Decesefpebie Fbef[ebme DeJee@[& : 14 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer ceesoer ves kegue
12 YeejleereeW kees meceepe ceW Gvekes DemeeOeejCe eesieoeve kes efueS Decesepf ebie Fbe[f ebme
DeJee@[& mes mecceeefvele efkeee~ Gvekes veece eceMe: keeuesve heeskekegove (cejCeeshejeble),
Sme. jeceke=<Ceve, megveerlee Dejefuekej, heeshe$e jeJe heJeej, efceesLeer, efeblee efkeboer ceues<ece,
ceueeJeLee hetCee&, oeefceveer mesve, cegieve Sme. cewLetpe kes. cewLet, eMejepe Kesleeve leLee
cee jeskee nQ~
veerjpee Yevees hegjmkeej : 13 peveJejer, 2016 kees Jemeblejlvee heeGb[sMeve keer
mebmLeeheke megYeeef<eveer Jemeble kees veerjpee Yevees hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~ en

hegmlekeW
Jeeme& DeveJetcesveueer hesme, Jee@emespe ee@ce esjveeseyf eue, efpebkeer yJee@Spe, efo uee@m efJevesmespe
efceefmebie heme&ve, nveercetve, DeeG Dee@he o [eke&, efjib e jes[, hese[f eer, o mee& Jeejb
[erej ueeFhe, jveDeJes, t cee nwheervesme, o ueJe Dee@he S ieg[ Jeercesve, Deeshesve meeresdme
mewveQiees, efo cesuevekeesueer Dee@he jsepf emWme, Jeej Sb[ Jeej
o keeGpe, yee@ye, meve Dee@he yewue, JewjeFerpe Dee@he ef[mjyeWme
Decesejf keve heemesjue, o etceve msve, ieg[yeee keesuecyeme, o huee@ DeieWm Decesejf kee
S yeehr e efnm^er Dee@he mesJesve efkeefuebime
o vewjes jes[ t [erhe vee@Le&
o uetecf evesjerpe
Dece=lee (Gheveeme)
efnvot : peieJeeeer mece= De[ieue
Dekeeue ceW meejme
JeescekesMe ojJesMe
Leerkeke[ue keeebnt efLeceOegjce
JeekeMee
esceebo keer keneefveeeW kee keeueeceevegmeej DeOeeve
yeescekesMe ojJesMe
ve Yetlees ve YeefJe<eefle
eer jeceeeCe cenevJes<eCece
Oetue heewOeeW hej
ceeveeuespegLeg (ceueeeuece keefJee$eer)
cegDeevepeeso[ es
efnjvee ceewve meeOe Jeve ejvee (keefJelee meben)
Oetveer lehes leerj (efnvoer Gheveeme)
Deeie keer nbmeer
efJeveeeke (Gheveeme)
efceue-pegue ceve (Gheveeme)
mueerehf ebie Dee@ve petehf ej
ueesueQ[
ee@efvekeue Dee@he S kee@hme& efyeejj
Jnsve efo efjJej mueerhme
efo yegke Dee@he kee@ceve meeFvedme
Jewevf eer yewie
hegjmkeej veerjpee Yevees (Sej nesmsme) kes mecceeve ceW efoee peelee nw efpevneWves Je<e&
1986 ceW Deheveer peeve oskej Deelebekf eeeW eje neFpewke efkeS ieS hewve Sce G[eve 73
efJeceeve kes eeef$eeeW kees kejeeer ceW yeeeee Lee (Fme Ievee hej DeeOeeefjle efheuce veerjpee
neue ner ceW efjueerpe ngF& nw efpemeceW veerjpee Yevees kee efkejoej meesvece kehetj ves efveYeeee
nw)~ Fme hegjmkeej kes lenle [s{ ueeKe hees keer hegjmkeej jeefMe oer peeleer nw~

DeeefLe&ke efJekeeme SJeb veJeeeej hegjmkeej : 14 pegueeF&, 2015 kees veerelf e SJeb
keee&ece ueeiet kejves ceW Glke=lee kes efueS DeeefLe&ke efJekeeme SJeb veJeeeej hegjmkeej mes
Yeejle mejkeej kes ceske Fve Fbe[f ee keee&ece kees hegjmke=le efkeee ieee~ en hegjmkeej
Decesefjkee keer Ske kebheveer eesm SJeb megueerJeve eje eoeve efkeee ieee~

nefjke=<Ce osJemejs yeeue meeefnle mecceeve : 8 peveJejer, 2016 kees keefJe

yeeueke=<Ce ieie& kees Je<e& 2015 kes efueS nefjke=<Ce osJemejs yeeue meeefnle mecceeve yeeue
ieerle veeceke Gvekes keefJelee meben kes efueS efoee ieee~

eOeeveceb$eer ^e@Heer : peveJejer, 2016 kes eLece mehleen ceW ee merue efueefces[
kees Je<e& 2013-14 kes efueS eOeeveceb$eer ^e@Heer yesm hejHeeefceie Fberess[ merue
hueeb kes efueS oer ieF&~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 156

kesoej mecceeve : 5 peveJejer, 2016 kees Je<e& 2015 kee kesoej mecceeve Jeefj
keefJe ceove keMehe kees efoS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~ en mecceeve GvnW Gvekes oes
keefJelee mebkeueveeW otj leke eghheer Deewj Dehevee ner osMe kes efueS efoee ieee~
mebieerle keueeefveefOe hegjmkeej : 1 peveJejer, 2016 kees oef#eCe Yeejleere Meeeere
mebieerle ieeeke mebpee megyeeCece kees Je<e& 2015 kee mebieerle keueeefveefOe hegjmkeej 89JeW
ceeme mebieerle Dekeeoceer meceejesn ceW eoeve efkeee ieee~ en hegjmkeej kevee&ke mebieerle
ceW efJeMes<e mLeeve neefmeue kejves Jeeues Jeefe kees efoee peelee nw~
ne@ms Jesepf esejf eve Dee@he 2015 : 29 efomebyej, 2015 kees heerhegue hee@j efo
SefLekeue ^erceW Dee@he Sefveceume (hese) ves DeefYeveslee Deeefcej Keeve Deewj DeefYeves$eer
Deveg<kee Mecee& kees ne@ms Jesepf esejf eve Dee@he 2015 kes efKeleeye mes veJeepee~
%eeveheer" hegjmkeej, 2015 : 29 efomebyej, 2015 kees eefme iegpejeleer meeefnlekeej
jIegJeerj eewOejer kees Je<e& 2015 kes efueS 51JeW %eeveheer" hegjmkeej mes veJeepes peeves keer
Iees<eCee keer ieF&~ Fmekes lenle GvnW 11 ueeKe heS, JeeiosJeer keer eeflecee Deewj eMeefmle he$e
efoee peeSiee~ GuuesKeveere nw efke jIegJeerj eewOejer mes hetJe& leerve iegpejeleer meeefnlekeejeW eceMe:
Gcee Mebkej peesMeer (1967), heVee ueeue hesue (1985) SJeb jepeW Meen (2001)
kees %eeveheer" hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee pee egkee nw~ %eeveheer" hegjmkeej Yeejle kee
meJeexe meeefnefleke mecceeve nw~ Fmes eefleJe<e& Yeejleere %eeveheer" veeme eje eoeve efkeee
peelee nw~ GuuesKeveere nw efke 50Jeeb %eeveheer" hegjmkeej ceje"er meeefnlekeej Yeeueeb vescee[s
kees leLee 49Jeeb %eeveheer" hegjmkeej efnvoer meeefnlekeej kesoejveeLe efmebn kees eoeve efkeee
ieee Lee~
eMe eeshe[e mce=efle hegjmkeej : 2 hejJejer, 2016 kees yee@ueerJeg[ DeefYeves$eer jsKee
kees eMe eeshe[e mce=elf e hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~
meeefnle Dekeeoceer hegjmkeej-2015 : 17 efomebyej, 2015 kees meeefnle
Dekeeoceer hegjmkeej kegue 23 Yee<eeDeeW ceW meeefnlekeejeW kees (eleske kees 1 ueeKe .)
eoeve kejves keer Iees<eCee keer ieF&~ efnob er ceW jeceojMe efcee kees Gvekes keefJelee meben Deeie
keer nbmeer kes efueS leLee Go&t ceW Meceerce leeefjke kees Gvekeer meceeueesevee lemeJJeghe Deewj
Yeefe kes efueS en hegjmkeej eoeve efkeee peeSiee~ Fmekes Deefleefje Debespeer ceW en
hegjmkeej meeFjme efceeer kees, Deesef[ee nsleg efJeYetefle heveeeke kees, mebmke=le nsleg
jeceMebkej DeJemLeer kees, [esiejer nsleg Oeeve efmebn kees, vesheeueer nsleg ieghle eOeeve kees,
keMceerjer nsleg yeMeerj YeJeener kees, ceje"er nsleg DeCe Keeshekej kees, mebLeeueer nsleg
jefJeueeue t[t kees, jepemLeeveer nsleg ceOeg Deeeee& kees, hebpeeyeer nsleg pemeefJeboj efmebn kees
leLee Demeefceee nsleg kegue mesFefkeee kees eoeve efkeee peeSiee~ yeebiuee Yee<ee nsleg DeYeer
Fme hegjmkeej keer Iees<eCee veneR ngF& nw~
meerDeeF&DeeF&-DeeF&ermeer memsvesefyeefueer hegjmkeej : 17 efomebyej, 2015 kees
osMe keer efvepeer #es$e keer meyemes ye[er lesue SJeb iewme GlKeveve SJeb Glheeoke kebheveer keseve&
Fbe[f ee kees keejheesjs -meeceeefpeke GejoeefelJe kes #es$e ceW yesnlej eoMe&ve kes efueS Je<e&
2015 kee meerDeeF&DeeF&-DeeF&ermeer memsveseyf eefueer hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
mebieerle mecceeve hegjmkeej : 14 efomebyej, 2015 kees keesuekeelee ceW Deeeesefpele
mebieerle mecceeve hegjmkeej meceejesn ceW mebieerlekeej Meebleveg ceesFpee kees mebieerle cenemecceeve SJeb
ieeeke veefekeslee leLee Depee eeJeleer kees efJeMes<e mebieerle mecceeve mes veJeepee ieee~
Fmekes Deefleefje mebieerlekeej yehheer ueeefn[ er Deewj ieeeke kegceej meevet kees ueeFhe eFce
DeeerJeceW hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~
keuee GlmeJe-2015 hegjmkeej : 11 efomebyej, 2015 kees veF& efouueer ceW keuee
GlmeJe-2015 kes efJepesleeDeeW kees hegjmkeej eoeve efkeee ieee~ ecegKe hegjmkeej nQ
efJepegDeue Deedme& esCeer ceW eLece hegjmkeej : Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej erhe mecetn~
mebieerle esCeer ceW eLece hegjmkeej : efouueer~
efLeSj esCeer ceW eLece hegjmkeej : nefjeeCee~
ve=le esCeer ceW eLece hegjmkeej : Demece~

Sefpeme eence yesue hegjmkeej : 11 efomebyej, 2015 kees meeheJesej kebheveer efJeees
kees Je<e& 2015 kes Sefpeme eence yesue hegjmkeej kee efJepeslee Ieesef<ele efkeee ieee~
[e@. Sheerpes Deyogue keueece FiveeF DeJee@[& : 30 veJebyej, 2015 kees
je^heefle eCeye cegKepeea ves 18 jepeeW kes 40 mketueer yeeeW kees [e@. Sheerpes Deyogue
keueece FiveeF DeJee@[& eoeve efkeS~ en hegjmkeej je^er e mlej hej lekeveerkeer efJekeeme
kes efueS 17 Je<e& leke keer Deeeg kes yeeeW eje efkeS ieS DeeefJe<keej kes efueS eoeve
efkeee peelee nw~
oerveeveeLe cebiesMekej hegjmkeej : 23 veJebyej, 2015 kees eefme ceje"er keueekeej
eMeeble oeceues kees ceemj oerveeveeLe cebiesMekej hegjmkeej kes efueS eeefvele efkeee ieee~
GvnW en hegjmkeej Deewue, 2016 ceW eoeve efkeee peeSiee~ Je<e& 2015 kes efueS en
hegjmkeej DeefYeveslee Deefveue kehetj kees eoeve efkeee ieee Lee~
jeceveeLe ieesevekee SkemeerueWme hegjmkeej : 23 veJebyej, 2015 kees veF& efouueer
ceW Dee"JeW jeceveeLe ieesevekee SkemeerueWme hegjmkeej eoeve efkeS ieS~ Jeefj he$ekeej SJeb
uesKeke kegueoerhe vewej kees he$ekeeefjlee ceW Gvekes GuuesKeveere eesieoeve kes efueS
jeceveeLe ieesevekee ueeFheeFce DeeerJeceW DeJee@[& mes mecceeefvele efkeee ieee~
Fbefoje ieebOeer Meebefle, efvejeerkejCe SJeb efJekeeme hegjmkeej : 19 veJebyej,
2015 kees mebege je^ MejCeeLeea Geeege keeee&uee (etSveSemeerDeej) kees Je<e&
2015 kes Fbeof je ieebOeer Meebelf e, efvejeerkejCe SJeb efJekeeme hegjmkeej kes efueS eeefvele
efkeee ieee~ Je<e& 2014 ceW en hegjmkeej Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve mebie"ve
(Fmejes) kees eoeve efkeee ieee Lee~
Fbheesemf eme hegjmkeej, 2015 : 16 veJebyej, 2015 kees Fbheesemf eme meeFbme heeGb[Ms eve
eje Je<e& 2015 kes Fbheesefmeme hegjmkeejeW keer Iees<eCee keer ieF& leLee 15 hejJejer,
2016 kees je^heefle eCeye cegKepeea eje es hegjmkeej eoeve efkeS ieS~ DeefYeeebe$f ekeer
Deewj kechetj efJe%eeve kes #es$e ceW ees. GcesMe JeeIeceejs (pesSveet), ceeveefJekeer esCeer ceW ees.
peesve[&ve ievesjer (veteeke&), ueeFhe meeFbme keer esCeer ceW [e@. Deefcele Mecee& (veF& efouueer),
Yeewefleke efJe%eeve keer esCeer ceW ees. peer. jJeeR kegceej (ee Fbmerdet), ieefCeleere
efJe%eeve keer esCeer ceW ees. ceneve Scepes leLee meeceeefpeke efJe%eeve keer esCeer ceW [e@. eerveeLe
jeIeJeve (veF& efouueer) kees 13 hejJejer, 2016 kees mecceeefvele efkeee peeSiee nw~
jepeerJe ieebOeer ceeveJe mesJee hegjmkeej : 14 veJebyej, 2015 kees yeeue efoJeme kes
DeJemej hej je^heefle eCeye cegKepeea ves Je<e& 2015 kes jepeerJe ieebOeer ceeveJe mesJee
hegjmkeej mes eceMe: [e@. ceespeer efpeveer, Jewpeebleer Sce. eewieeuee SJeb [e@. meblees<e peer.
Lee@ceme kees mecceeefvele efkeee~
Deeefole efJeece efye[uee keuee efMeKej hegjmkeej : 7 veJebyej, 2015 kees
ceneje^ kes jepeheeue meer.Jeer. jeJe ves mebletj Jeeoke hebef[le efMeJekegceej Mecee& kees Je<e&
2015 kes Deeefole efJeece efye[uee keuee efMeKej hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee~ Fmekes
Deefleefje Deeefole efye[uee keuee efkejCe hegjmkeej mes meejbieer Jeeoke cegjeo Deueer Keeve
SJeb leyeuee Jeeoke melepeerle leJeuekej kees mecceeefvele efkeee ieee~
hee@ue Se. Shheueyeer hegjmkeej : Deketyej, 2015 ceW ceeme efJeMJeefJeeeuee ceW
DehejeOe efJe%eeve kes eeshesmej kes. eeskeefuebiece kees Yeejleere ueeske eMeemeve mebmLeeve
(IIPA) eje hee@ue Se. Shheueyeer hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~
oeveeLe cebiesMekej hegjmkeej : 26 Dekeyt ej, 2015 kees mebieerlekeej S. Deej.
jnceeve kees heebeJeW oeveeLe cebiesMekej hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~ Je<e& 2014
ceW en hegjmkeej DeefYeves$eer megueesevee leeF& kees efoee ieee Lee~
pes.meer. [sevf eeue hegjmkeej : 12 Dekeyt ej, 2015 kees eefme ceueeeuece efheuce
efvecee&lee DeeF&.Jeer. MeefMe kees Je<e& 2014 kes efueS eefleefle pes.meer. [sevf eeue hegjmkeej
mes mecceeefvele efkeee ieee~ en hegjmkeej Je<e& 1992 ceW kesjue mejkeej eje mLeeefhele
efkeee ieee Lee~
cenejepe meeepeerjeJe Yee<ee mecceeve : Deketyej, 2015 ceW eLece cenejepe
meeepeerjeJe Yee<ee mecceeve ieerlekeej SJeb uesKeke emetve peesMeer kees eoeve efkeee ieee~ en
hegjmkeej yeQke Dee@he ye[ewoe eje Deheves mebmLeeheke cenejepe meeepeerjeJe ieeekeJee[
le=leere kes mecceeve ceW efnboer Yee<ee ceW eesieoeve kes efueS eoeve efkeee peelee nw~
Meee jeceevegpeve hegjmkeej : efmelebyej, 2015 ceW esjbes efJeMJeefJeeeuee kes
ieefCele%e pewkeye efMecejcewve kees Je<e& 2015 kes Meee jeceevegpeve hegjmkeej nsleg eeefvele
efkeee ieee~
ieebOeer Meebelf e hegjmkeej : 9 efmelebyej, 2015 kees je^heefle eCeye cegKepeea ves Yeejleere
Debleefj#e DevegmebOeeve mebie"ve (Fmejes) kees Je<e& 2014 kes efueS ieebOeer Meebelf e hegjmkeej mes

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 157

l
l

mecceeefvele efkeee~ Fmejes keer Deesj mes en hegjmkeej Fmejes kes DeOe#e S.Sme. efkejve
kegceej ves enCe efkeee~ GuuesKeveere nw efke Fmejes kees Je<e& 2014 nsleg Meebefle,
efve:MeeerkejCe SJeb efJekeeme kes efueS Fbefoje ieebOeer hegjmkeej Yeer eehle ngDee Lee~
Meebefle mJehe Yeveeiej hegjmkeej : 26 efmelebyej, 2015 kees efJe%eeve SJeb
eeweeseif ekeer ceb$eeuee ves Meebelf e mJehe Yeveeiej hegjmkeejeW keer Iees<eCee keer~ pewJe efJe%eeve
kes #es$e ceW yeeueemegyeceCece ieesheeue leLee jepeerJe kegceej Jee<Cexe kees, he=LJeer, Jeeegceb[ue,
cenemeeiej Deewj en efJe%eeve kes #es$e ceW peeself ejbpeve eerebove kees, Fbpeerevf eeefjib e efJe%eeve kes
#es$e ceW eesiesMe peesMeer kees, ieefCeleere efJe%eeve kes #es$e ceW efjleeyelee cebMg eer kees, Shueerkesyeue
ieefCele kes #es$e ceW kes. meboerhe kees, mJeemLe efJe%eeve kes #es$e ceW efJeefolee Jewe kees, Meejerejf ke
efJe%eeve Jeie& ceW yesoib eoeme ceesnlb eer SJeb ceboj osMecegKe kees leLee jemeeeefveke efJe%eeve kes #es$e
ceW [er. eerefveJeeme jser SJeb eegle Iees<e kees hegjmkeej nsleg eeefvele efkeee ieee~
%eeve ieefjcee ceeveo DeuebkejCe hegjmkeej : 20 efmelebyej, 2015 kees Yeejleere
%eeveheer" ves eKeele Go&t meeefnlekeej Meceerce nveheer kees Gvekes 70 Je<e& hetCe& nesves kes
Gheue#e ceW eejbYe %eeve ieefjcee ceeveo DeuebkejCe hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee~
je^ere hee&ve hegjmkeej : 18 efmelebyej, 2015 kees je^heefle eCeye cegKepeea ves
2013-14 nsleg je^er e hee&ve hegjmkeej eoeve efkeS~ iegpejele kees hee&ve esCeer kes
Jeeheke efJekeeme ceW Meer<e& hegjmkeej eoeve efkeee ieee~ iegpejele kees meJe&es eeceerCe
hee&ve heefjeespevee kee hegjmkeej Yeer efceuee~ ceOe eosMe kees meJe&es mebjef#ele SJeb
efJekeueebieeW kes efueS Devegketue je^ere mceejke GheueyOe kejeves nsleg mecceeefvele efkeee
ieee~ efouueer kes Fbefoje ieebOeer Debleje&^ere nJeeF& Des kees meJe&es Sejhees& kee
DeJee@[& efceuee~
jepeYee<ee keerelf e& hegjmkeej : 14 efmelebyej, 2015 kees efnob er efoJeme kes DeJemej hej
je^heefle eCeye cegKepeea ves jsue ceb$eeuee kees jepeYee<ee keerefle& hegjmkeej mes mecceeefvele
efkeee~
Jeerjlee hegjmkeej, 2015 : 15 Deiemle, 2015 kees mJeleb$elee efoJeme kes DeJemej
hej je^heefle eCeye cegKepeea ves Je<e& 2015 kes Jeerjlee hegjmkeej eoeve efkeS~ keerelf e& ee
mesvee kes keve&ue mebpesveyeece kees leLee veeeye metyesoej jepesMe kegceej (cejCeeshejeble) kees
eoeve efkeee ieee~ Meewe& ee mesvee kes keve&ue ceveeR veeLe jee (cejCeeshejeble), cespej
levegpe eesJej, kewhve JeCe kegceej efmebn, nJeueoej ceeve yeneogj s$eer (cejCeeshejeble)
SJeb nJeueoej vekee kegceej efuebyet kees, Jeeeg mesvee kes efJebie keceeb[j heeeue meboerhe
efmebn kees leLee veewmesvee kes keceeb[j ceesnve efceefuebo ceeskeeMeer kees eoeve efkeee ieee~
ietpejceue ceesoer DeJee@[& hee@j FveesJesefJe meeFbme Sb[ skeveesuee@peer : 14
Deiemle, 2015 kees ees. ceglebefMej Jecee& kees Je<e& 2015 kes efueS iegpejceue ceesoer
DeJee@[& hee@j FveesJesef Je meeFbme Sb[ skeveesuee@peer mes mecceeefvele efkeee ieee~
kegJescheg je^er e hegjmkeej : 13 Deiemle, 2015 kees kegJescheg je^ere hegjmkeej kes
efueS ceje"er uesKeke Meece ceveesnj kees egvee ieee~ en hegjmkeej eefme keVe[ keefJe
kegJescheg keer mce=efle ceW mLeeefhele efkeee ieee Lee~
efnboer jlve mecceeve : 2 Deiemle, 2015 kees Jeefj uesKeke jbieveeLe jeceoeeue
efleJeejer kees efnob er jlve mecceeve mes veJeepee ieee~
heee hegjmkeej : 18 pegueeF&, 2015 kees kesjue hee&ve efJeYeeie keer cegefpeefjme
efJejemele heefjeespevee (SceSeheer) kees efJejemele Deewj mebmke=efle esCeer ceW cekeeT mejkeej
hee&ve keeee&uee eje eeeesefpele hewefmeefheke SefMeee ^sJesue SmeesefmeSMeve (heee)
hegjmkeej osves keer Iees<eCee keer ieF&~ cegefpeefjme efJejemele heefjeespevee kee GsMe efJeefYeVe
efJekeeme keeeeX ceW mLeeveere ueesieeW kees Meeefceue kejvee nw~
18JeeR je^ere egJee mebmeo eefleeesefielee : 15 pegueeF&, 2015 kees peJeenj
veJeesoe efJeeeuee, egjeeebohegj, ceefCehegj ves 18JeeR je^er e egJee mebmeo eefleeeseif elee kee
efKeleeye peerlee~
IeveMeece oeme efye[uee hegjmkeej : 1 pegueeF&, 2015 kees Je<e& 2014 kee
IeveMeece oeme efye[uee hegjmkeej ees. mebpeerJe ieueeb[s kees osves keer Iees<eCee keer ieF&~
hegCeYet<eCe hegjmkeej : 26 petve, 2015 kees je^heefle eCeye cegKepeea ves mekeeue
ceeref[ee eghe (SmeScepeer) kes ecegKe eleehejeJe heJeej kees hegCeYet<eCe hegjmkeej mes
mecceeefvele efkeee~

cetefle&osJeer hegjmkeej : 26 petve, 2015 kees efnboer meeefnle kes meceeueeseke [e@.
efJeMJeveeLe ef$ehee"er kees Gvekeer jevee JeescekesMe ojJesMe kes efueS Je<e& 2014 kes
cetefle&osJeer hegjmkeej kes efueS eeefvele efkeee ieee~
meeefnle Dekeeoceer Yee<ee SJeb egJee hegjmkeej : 23 petve, 2015 kees meeefnle
Dekeeoceer ves Yee<ee hegjmkeejeW SJeb egJee hegjmkeejeW keer Iees<eCee keer~ Meeeere SJeb
ceOekeeueerve meeefnle ceW eesieoeve nsleg Je<e& 2013 kes efueS (oef#eCeer #es$e) [e@. kes.
ceervee#eer mebog jce leLee Je<e& 2014 kes efueS (hetJeea #es$e) Deeeee& cegevf eMJej Pee kees egvee
ieee~ Dekeeoceer eje 23 Yee<eeDeeW kes efueS egJee hegjmkeejeW keer Iees<eCee Yeer keer ieF&~
FmeceW efnob er ceW Fbeof je [ebieer Deewj Debespeer ceW MeewYeW MesKej kees Gheveeme kes efueS leLee
Go&t ceW Deceerj Fceece kees keefJelee meben kes efueS egvee ieee~
%eeveheer" veJeuesKeve hegjmkeej : 17 petve, 2015 kees efnboer keJeefe$eer yeeyegMee
keesnueer SJeb Gheemevee kees Yeejleere %eeveheer" kee 10Jeeb veJeuesKeve hegjmkeej eoeve
efkeee ieee~ yeeyegMee keesnueer kees Gvekeer keefJelee meben esce efieuenjer efoue DeKejes
kes efueS leLee Gheemevee kees Gvekeer keneveer Ske ef]peboieer Ske-Ske efmeh Yej kes
efueS en hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
mebieerle veeke Dekeeoceer hesueesefMehe SJeb hegjmkeej, 2014 : 12 petve,
2015 kees mebieerle veeke Dekeeoceer ves Je<e& 2014 kes efueS mebieerle veeke Dekeeoceer
hesueeseMf ehe SJeb mebieerle veeke Dekeeoceer hegjmkeej Ieese<f ele efkeS~ hesueeseMf ehe eehlekelee&DeeW
kes veece eceMe:- Deej. peevekeerjeceve (mebieerle%e), Sme. meLeg (efheuce efvecee&lee), efJepee
efkeeuet (Meeeere ieeeke) SJeb leguemeeroeme yeesjkej (mebieerlekeej) nQ~
mebmeo jlve hegjmkeej 2015 : 27 ceF&, 2015 kees eej ueeske meYee meebmeoeW kee
eeve mebmeo jlve hegjmkeej-2015 kes efueS efkeee ieee~ Gvekes veece eceMe: heerheer
eewOejer (Yeepehee), ebot yeevex efMejbie (efMeJe mesvee) efveefMekeeble otyes (Yeepehee) leLee megef eee
metues (Svemeerheer) nQ~
hebe[
f le nefjoe Mecee& hegjmkeej : 15 ceF&, 2015 kees Gheje^heefle neefceo Debmeejer
ves yeerSpeer efHeucme Sb[ ceeref[ee efueefces[ keer meerSce[er DevegjeOee emeeo kees hebef[le
nefjoe Mecee& hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee~
Meeeere leefceue nsleg je^heefle hegjmkeej : 14 ceF&, 2015 kees je^heefle eCeye
cegKepeea ves Je<e& 2011-12 leLee Je<e& 2012-13 kes efueS Meeeere leefceue kes #es$e
ceW je^heefle hegjmkeej eoeve efkeS~ Fmekes Devleie&le Je<e& 2011-12 kes efueS Meeeere
leefceue Yee<ee SJeb meeefnle ceW DeepeerJeve GheueefyOe kee leesukeeefhheej hegjmkeej Sme.Jeer.<eCecegiece
kees leLee Je<e& 2012-13 kes efueS en hegjmkeej eer jece megyyeg ke=<Ceecetel| e kees eoeve
efkeee ieee~
oeoe meensye heeukes hegjmkeej : 10 ceF&, 2015 kees ceMentj DeefYeveslee Deewj
efheuce efvecee&lee MeefMe kehetj kees Yeejleere efmevescee kee meyemes eefleefle oeoe meensye heeukes
hegjmkeej DeCe pesueer eje eoeve efkeee ieee~ en hegjmkeej eehle kejves Jeeues Jen
46JeW Jeefe nQ~ Jes kehetj Keeveoeve kes leermejs MeKme nQ efpevnW Fme hegjmkeej mes veJeepee
ieee~ Fmekes henues Gvekes efhelee he=LJeerjepe kehetj leLee ye[s YeeF& jepekehetj kees Fme
eefleefle mecceeve mes veJeepee pee egkee nw~
jepeYee<ee Meeru[ eefleeesefielee : 26 petve, 2015 kees Yeejleere efjpeJe& yeQke keer
jepeYee<ee Meeru[ eefleeeseif elee ceW hebpeeye vesMeveue yeQke (heerSveyeer) kees jepeYee<ee efnob er kes
eeesie ceW Glke= eesieoeve kes efueS kegue eej hegjmkeej eehle ngS~
ceb[ueesF& mecceeve : 2 ceF&, 2015 kees ue#ceCe emeeo ceb[ueesF& mecceeve egJee
keefJe ceesnve meieesejf ee kees eoeve efkeee ieee~
keueeeer hegjmkeej : 21 Deewue, 2015 kees oeoe meenye Heeukes efHeuce HeeGb[Ms eve
ves efHeuce DeefYeves$eer peee eoe kees keueeeer hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee~
eOeevecebb$eer ueeske eMeemeve Glke=lee hegjmkeej : Deewue, 2015 ceW Deee kej
efJeYeeie kees iegCeJeee hetCe& mesJee kes peefjS Deemeeve kej efveeceeW kees ueeiet kejves kes efueS
eOeeveceb$eer ueeske eMeemeve Glke=lee hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 158

efyenejer hegjmkeej : 13 Deewue, 2015 kees kes.kes. efye[uee heeGb[Ms eve eje Jeefj
he$ekeej SJeb uesKeke Deesce LeeveJeer kees Gvekes ee$ee Je=eeble cegDeevepeeso[ es nsleg efyenejer
hegjmkeej, 2014 eoeve efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~
kegceej Demeve hegjmkeej : Deewue, 2015 kes eLece mehleen ceW meerejf eeF& meeefnlekeej
Deueer Denceo kees Je<e& 2015 kes kegceejve Demeve hegjmkeej kes efueS eeefvele efkeee ieee~
kebyeve Dekeeoceer mecceeve : 3 Deewue, 2015 kees Yeejleere pevelee heeea kes meebmeo
Deewj he$ekeej-uesKeke leCe efJepee kees kebyeve Dekeeoceer mecceeve eoeve efkeee ieee~
%eeveheer" hesueeseMf ehe-2015 : Deewue, 2015 kes eejbYe ceW Yeejleere %eeveheer" kes
70JeW Je<e& Deewj %eeveheer" hegjmkeej keer mJeCe& peebleer kes DeJemej hej Je<e& 2015 keer
%eeveheer" hesueeseMf ehe keer Iees<eCee keer ieF&~ en hesueeseMf ehe egJee keefJe eleerv efcee leLee
Jeefj keefJe ceove keMehe kees oer ieF&~
Yeejle jlve : 27 ceee&, 2015 kees je^heefle eCeye cegKepeea ves hetJe& eOeeveceb$eer Deue
efyenejer yeepeheseer kees efouueer ceW Gvekes Iej peekej osMe kes meJeexe veeieefjke mecceeve
Yeejle jlve mes mecceeefvele efkeee~ Fmekes Deefleefje 30 ceee&, 2015 kees je^heefle
YeJeve ceW ceneve mJeleb$elee mesveeveer, efMe#eeefJeo SJeb yeerSeet kes mebmLeeheke hebe[f le ceove
ceesnve ceeueJeere kees cejCeeshejeble Yeejle jlve eoeve efkeee ieee~ Fme ekeej kegue 45
JeefeeeW kees 1954 mes Deye leke en mecceeve eoeve efkeee ieee nw~
uee[ueer Jee@Fme Dee@he o meWegjer hegjmkeej : 20 ceee&, 2015 kees je^ere
ceeref[ee Deewj efJe%eeheve hegjmkeej kes "W mebmkejCe ceW peW[j mebJesoveMeeruelee kes efueS
eefme ieeefekee uelee cebiesMekej kees uee[ueer Jee@Fme Dee@he o meWegjer DeJee@[& mes mecceeefvele
efkeee ieee~ Fmekes Deefleefje yesm cetJeer DeJee[&-keJeerve efheuce kees efoee ieee~
heodce efJeYet<eCe, 2015 : ueeueke=<Ce Dee[JeeCeer, ekeeMe efmebn yeeoue SJeb kes.kes.
JesCegieesheeue (meeJe&peefveke keee& #es$e), DeefceleeYe yeeve SJeb efoueerhe kegceej (keuee #es$e),
[e@. [er. JeerjW nsie[s (meceepe keee&), mJeeceer jeceYeeeee& (Deve #es$e), ees. ceuetj
eerevf eJeemeve (efJe%eeve SJeb Fbpeerevf eeefjib e #es$e) Deewj eebme/efyevs e kes kejerce Deue ngmewveer
Deeiee Keeve (Jeeheej SJeb JeeefCepe)~ Je<e& 2014 ceW en mecceeve 2 JeefeeeW- [e@.
jIegveeLe S. ceeMesuekej Deewj yeer.kes.Sme. Deebieej kees eoe~
je^ere og<eble kegceej DeuebkejCe : 17 ceee&, 2015 kees keefJe SJeb er.Jeer.
he$ekeej Deeueeske eerJeemleJe kee eeve Je<e& 2014 kes je^er e og<eble kegceej DeuebkejCe
kes efueS efkeee ieee~ Jes en DeuebkejCe heeves Jeeues meyemes kece Gce kes meeefnlekeej nQ~
m$eer Meefe hegjmkeej, 2014 : 8 ceee&, 2015 kees Debleje&e^ r e ceefnuee efoJeme
kes DeJemej hej je^heefle eCeye cegKepeea ves eer Meefe hegjmkeej, 2014 eoeve efkeS~
jeveer ue#ceeryeeF& hegjmkeej : meercee ekeeMe (ce. e.)
jeveer ccee osJeer hegjmkeej : DeemLee mebmLeeve (SvepeerDees, jepemLeeve)~
ceelee peerpeeyeeF& hegjmkeej : ebeYee yeerkes (ceneje^)~
keVeieer hegjmkeej : [e@. heer. Yeevegceefle (kesjue)
f vuet peseuf eeebie hegjmkeej : efmemj ceeefjeesuee (jepemLeeve)~
jeveer iese[
osJeer DeefnueeyeeF& nesukej hegjmkeej : Deveeejefnle efpeboefieeeb (SvepeerDees,
ieesJee)~
mejmJeleer mecceeve-2014 : 9 ceee&, 2015 kees Je<e& 2014 kee meeefnle peiele
kee eefleefle mejmJeleer mecceeve keVe[ uesKeke SJeb hetJe& keWere ceb$eer [e@. Sce. Jeerjhhee
ceesFueer kees efoS peeves kee efveCe&e kes.kes. efye[uee heeGb[sMeve eje efueee ieee~ GvnW
en 24Jeeb mejmJeleer mecceeve Je<e& 2007 ceW ekeeefMele Gvekes keVe[ cenekeeJe eer
jeceeeCe cenevJes<eCe kes efueS je^heefle eCeye cegKepeea eje 10 Deiemle, 2015 kees
eoeve efkeee ieee~
efeMleer Fbe[
f ee nece&veer DeJee@[& : 5 hejJejer, 2015 kees Fbe[f ee nece&veer heeGb[Ms eve
ves eefme hegjelelJeefJeod SJeb Yeejleere hegjeleeeflJeke meJex (SSmeDeeF&) kes hetJe& #es$eere
efveosMeke kes.kes. cegncceo kees efeMleer Fbe[f ee nece&veer DeJee@[& mes mecceeefvele efkeee~
neefhepe Deueer Keeve hegjmkeej, 2014 : 3 ceee&, 2015 kees 30Jeeb neefhepe
Deueer Keeve hegjmkeej (2014) Yeejleere Jeeeefueve Jeeoke Sue. megyeceCece Deewj
keLeke ve=leebievee jesMeve kegceejer (peehegj Iejevee) kees mebege he mes eoeve efkeee ieee~
eerueeue Megkeue mce=efle FHekees meeefnle mecceeve : 31 peveJejer, 2016 kees
efnvoer kes eefe&le keefJe DeYegpee Megkeue kees Je<e& 2015 kee eerueeue Megkeue mce=efle

FHekees meeefnle mecceeve eoeve efkeee ieee (iele Je<e& en hegjmkeej efnob er Gheveemekeej
efceefLeuesMJej kees eoe)~
KegMeJeble efmebn cesceesefjeue hegjmkeej : 24 peveJejer, 2015 kees peehegj meeefnle
ceneslmeJe kes oewjeve keJeefe$eer DebOeleer megyeeCece kees Gvekes keefJelee meben Jnsve iee@[
Fpe ^Js euej kes efueS KegMeJeble efmebn cesceesejf eue hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~
DeMeeske ee, 2015 : 26 peveJejer, 2015 kees 66JeW ieCeleb$e efoJeme kes
DeJemej hej je^heefle eCeye cegKepeea eje Yeejleere mesvee kes cespej cegkebg o Jejojepeve Deewj
veeeke veerjpe kegceej efmebn kees Yeejle kee Meebelf e keeue kee meJeexe mewve mecceeve DeMeeske
ee cejCeeshejeble eoeve efkeee ieee efpemes Gvekeer heeflveeeW ves enCe efkeee~
Jeeme mecceeve-2014 : 13 peveJejer, 2015 kees efnvoer kes eKeele uesKeke [e@.
keceue efkeMeesj ieesevekee kees Je<e& 2014 kes Jeeme mecceeve (24JeW) kes efueS egvee ieee~
GvnW en hegjmkeej esceebo keer keneefveeeW kes keeueeceevegmeej DeOeeve kes efueS efoee
ieee nw~ Je<e& 2013 ceW [e@. efJeMJeveeLe ef$ehee"er kees en hegjmkeej efoee ieee Lee~
meeefnle Dekeeoceer hegjmkeej, 2014 : 9 ceee&, 2015 kees meeefnle Dekeeoceer
eje efnboer kes efueS eKeele meeefnlekeej heodce eer [e@. jcesMe eb Meen Deewj Go&t kes
efueS cegveJJej jevee kees Je<e& 2014 kes efueS meeefnle Dekeeoceer hegjmkeej eoeve efkeee
ieee~ [e@. jcesMeeb Meen kees Gvekes Gheveeme efJeveeeke kes efueS leLee cegveJJej jeCee
kees Gvekes keeJe meben Menoeyee kes efueS Fme mecceeve mes veJeepee ieee~

Debleje&^ere

Fpejeeue eeFpe : 15 hejJejer, 2016 kees eefme Fb[esuee@epf em eeshesmej [seJf e[

Megueceeve kees oMe&ve Je Oece& kes #es$e ceW efkeS ieS Gvekes DeOeeve kes efueS eefleefle
Fpejeeue eeFpe kes efueS eeefvele efkeee ieee~ Jes efnyet efJeMJeefJeeeuee kes ceeveefJekeer
DeOeeve ceW eeshesmej leLee Fpejeeue Skes[ceer Dee@he meeFbmespe kes meome nQ~

vewvees meeFbme SJeb skeveesuee@peer kes #es$e ceW etvesmkees heoke : 5 hejJejer, 2016
kees etvesmkees ves vewvees meeFbme SJeb vewvees skeveesuee@peer kes #es$e ceW eesieoeve kes efueS kegue
Dee" Jew%eeefvekeeW kees ces[ue eoeve efkeS~ Gvekes veece eceMe: eeshesmej Fmeeceg Deekeemekeer
(veesyesue hegjmkeej efJepeslee-Yeeweflekeer, 2014 peeheeve), eeshesmej ueer efpebie (eerve),
eeshesmej efheefuehe hesveex[ (eebme), eeshesmej efvekeesueme keesleesJe (mebege jepe Decesejf kee),
iesVeeoer eeefmvekeesJe (me), eeshesmej Fieesj DeMegjyewueer (meer), [e@. efceKeeFue ogeyf evee
(me) SJeb [e@. veleeuee efceKeeFhueesJee nQ~

cesefn[ue DeJee@[dme&, 2015 : 29 peveJejer, 2016 kees LeeF&ueQ[ keer jepeOeeveer

yeQkeeke ceW Decesejf kee kes [e@kej cee@v& e cee@Jej leLee efyevs e kes mej ceeFkeue ceeceex kees
Je<e& 2015 kes cesenf [ue DeJee@[md e& mes mecceeefvele efkeee ieee~

efJeefueece F&. kee@uyeer DeJee@[& : 28 peveJejer, 2016 kees Yeejleere uesKeke efveefmeo
npeejer kees Gvekeer hegmleke efce[veeF heetjerpe : efo [s[ueer ueeriesmeer Dee@he Fbef[ee
(Yeejle efJeYeepeve hej DeeOeeefjle) kes efueS meJe&es mewve hegmleke kee hegjmkeej eoeve
efkeee ieee~

Scevesmer FbjvesMeveue DeJee@[& : peveJejer, 2016 ceW Yeejleere meeceeefpeke keee&kelee&

nsvejer efleheeives kees Je<e& 2016 kee Scevesmer FbjvesMeveue hegjmkeej eoeve kejves keer
Iees<eCee keer ieF&~ nsvejer efleheeives Yeejle ceW heerheue Jee@e veeceke ceeveJeeefOekeej mebmLee kes
mebmLeeheke nQ~

Jetueceeke& DeJee@[& : 13 peveJejer, 2016 kees Yeejleere hewMeve ef[peeFvej mebkesle

Oeerj kees heg<e heefjOeeveeW kes #es$e ceW Debleje&e^ r e Jetueceeke& DeJee@[& eoeve kejves keer Iees<eCee
keer ieF&~ GvnW Fmekes efueS Ske ueeKe Dee@m^sefueeeF& [e@uej keer jeefMe eoeve keer
peeSieer~
[erSmemeer eeFpe, 2016 : 19 peveJejer, 2016 kees DevegjeOee je@e (Yeejle) kees
Gvekes Gheveeme mueerefhebie Dee@ve petefhej kes efueS eeruebkee kes ieeues ceW Deeeesefpele
efuejsjer hesefmJeue ceW eoeve efkeee ieee~ iele Je<e& Yeejleere-Decesejf keer ueseKf ekee Pegchee
ueeefn[ er kees Gvekeer hegmleke efo ueesueQ[ kes efueS 50 npeej [e@uej kee oef#eCe SefMeee kee en
eefleefle meeefnefleke hegjmkeej 22 peveJejer, 2015 kees eoe~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 159

efelpekej eeFpe, 2016 : 13 peveJejer, 2016 kees efeueer kes Deeefke&ske

Deuespeebes DejeJesvee kees Je<e& 2016 kee efelpekej hegjmkeej eoeve efkeS peeves keer
Iees<eCee keer ieF&~ iele Je<e& 10 ceee&, 2015 kees pece&ve Deeefke&ske esF& Deeses (9
ceee&, 2015 kees efveOeve) kees Je<e& 2015 kee efelpekej eeFpe cejCeeshejeble eoeve
efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF& Leer~
meW^ue yeQkej Dee@he o F&ej DeJee@[& : 7 peveJejer, 2016 kees Yeejleere efjpeJe&
yeQke (DeejyeerDeeF&) kes ieJeve&j jIegjece jepeve kees Je<e& 2016 kes efueS meW^ue yeQkej
Dee@he efo F&ej DeJee@[& (iueesyeue Sb[ SefMeee hewemf eefheke) mes mecceeefvele efkeee ieee~
keesme yegke DeJee&[dme& : 4 peveJejer, 2016 kees efyesve kes eefleefle meeefnefleke
hegjmkeej keesme yegke DeJee@[dme&-2015 keer Iees<eCee keer ieF&~ eoe hegjmkeej Fme
ekeej nQ
keesme vee@Jesue DeJee@[&, 2015 : kes Sefkebmeve (S iee@[ Fve Fve
Gheveeme kes efueS)
keesme hem& vee@Jesue DeJee@[& efJevej, 2015 : ceeFkeue nuex (Gheveeme- o
ueesvemeer)
keesme yeeeeseeheer DeJee@[& efJevej, 2015 : Sb[efjee Jeguhe
keesme heese^er DeJee@[& efJevej, 2015 : [e@ve heer
s jmeve
keesme efeu[^vs e yegke DeJee@[& efJevej, 2015 : eebemf eme ne[ea vespe
F&-SefMeee hegjmkeej : 31 efomebyej, 2015 kees F&jeve keer jepeOeeveer lesnjeve ceW
SefMeee-hewefmeefheke keeGbefmeue hee@j ^s[ HewefmeefuesMeve Sb[ Fueske^e@efveke efyepevesme
(AFACT) ves Jeeheej megiecelee esCeer ceW Yeejle kes JeeefCepe efJeYeeie keer oJee
heefjeespevee (DAVA : [^ie Dee@LeWefkesMeve Sb[ JesefjefhekesMeve ShueerkesMeve) kees F&SefMeee hegjmkeej osves keer Iees<eCee keer~ oJee heefjeespevee (DAVA Project) 29
petve, 2015 kees ueebe keer ieF& Leer~ Fmekes peefjS Yeejle ceW yeveves Jeeueer meYeer oJeeDeeW
kees eceeefCele SJeb meleeefhele efkeee pee jne nw~
pesvesefmeme hegjmkeej, 2016 : 14 efomebyej, 2015 kees Fpejeeue kee eefme
pesvesefmeme hegjmkeej Je<e& 2016 kes efueS efJeMJe eefme Jeeeefueve Jeeoke Flpeeke
heue&cewve kees osves keer Iees<eCee keer ieF&~
meeGLe F&m SefMeee jeF DeJee@[& : 14 efomebyej, 2015 kees Yeejleere cetue kes
peceeuegerve ceesncceo Meeueer kees yeQkeeke ceW meeGLe F&m SefMeee jeF DeJee@[-& 2015
kes efueS egvee ieee~
cesuej eeFpe : 10 efomebyej, 2015 kees Decesefjkee kes cesuej eeFpe mes uesKeke
meueceeve Moer kees mecceeefvele efkeee ieee~
keJeerve ebie ueer[me& DeJee@[& : 9 efomebyej, 2015 kees efyesve ceW Je<e& 2016 kes
keJeerve ebie ueer[me& DeJee@[& keer Iees<eCee keer ieF&~ FmeceW oes Yeejleere eceMe: keeefle&ke
meenveer SJeb vesne mJewve kee Yeer eeve kegue 60 ueesieeW kes meeLe efkeee ieee~ Je<e& 2016
kes petve ceen ceW efyevs e keer cenejeveer efJepesleeDeeW kees hegjmke=le kejWieer~ en hegjmkeej je^ceb[ue
kes 53 osMeeW kes Ssmes JeefeeeW kees efoee peelee nw pees otmejeW kes peerJeve kees yeoueves ceW
eesieoeve osves kes meeLe Gme mecegoee ceW mLeeeer heefjJele&ve kes efueS keece kejles neW~
Meefe Ye hem& yegke hegjmkeej : 24 veJebyej, 2015 kees jesefnCeer ceesnve kees
Gvekeer hegmleke efo meerpebme Dee@he ^yeue nsleg eoeve kejves keer Iees<eCee~ iele Je<e&
heeefkemleeveer uesKeke efyeueeue leveJeerj keer hegmleke o mkesj efnej Fpe t es kees Je<e&
2014 kes Meefe Ye hem& yegke hegjmkeej kes efueS egvee ieee Lee~
Debleje&e^ r e yeeue Meebelf e hegjmkeej : 10 veJebyej, 2015 kees 17 Je<eeae Deyeence
ueeFyesefjee kes Sce. kesFlee Je<e& 2015 kes Debleje&^ere yeeue Meebefle hegjmkeej mes
mecceeefvele efkees iees~ GvnW en hegjmkeej veeyeeefueieeW kes efKeueehe efnmb ee hej jeske ueieeves
keer efoMee ceW Gvekes eeemeeW kes efueS efoee ieee~
meKeejesJe hegjmkeej, 2015 : 29 Deketyej, 2015 kees meToer Dejye kes
yuee@iej SJeb SefkeefJem jwhe yeoeJeer kees ceeveJeeefOekeej Deewj efJeeejeW keer mJeleb$elee kes
efueS etjesheere mebIe ves Je<e& 2015 kes meKeejesJe hegjmkeej mes mecceeefvele efkeS peeves keer
Iees<eCee keer~ meKeejesJe hegjmkeej Je<e& 1988 mes eefleJe<e& etjesheere mebIe eje eoeve
efkeee peelee nw~

l
l

kevheeteMf eeme Meebelf e hegjmkeej, 2015 : 22 Dekeyt ej, 2015 kees efpecyeeyJes
kes je^heefle je@ye& cegieeyes kees kevheetefMeeme Meebefle hegjmkeej, 2015 mes mecceeefvele
efkeee ieee~ en eerve eje efoee peeves Jeeuee meyemes ye[e hegjmkeej nw efpemes veesyesue Meebelf e
hegjmkeej kes meceke#e mecePee peelee nw~ Je<e& 2014 ceW en hegjmkeej efheosue keeees kees
efoee ieee Lee~
neJe[& etcewefvesefjeve Dee@he o F&ej : 16 Deketyej, 2015 kees neJe[&
efJeMJeefJeeeuee ceW Yeejleere veesyesue hegjmkeej efJepeslee kewueeMe meleeLeea kees Je<e& 2015
kes eefleefle neJe[& etcewevf esejf eve Dee@he o F&ej DeJee@[& mes mecceeefvele efkeee ieee~
etvesmkees Deeef&m hee@j heerme DeJee@[& : 13 Deketyej, 2015 kees etvesmkees keer
ceneefveosMeke Fjervee yeeskeesJee ves hesejf me ceW eerveer efe$ekeej, cetelf e&keej Deewj ef[peeFvej neve
cesFefueve kees etvesmkees Deeefm& hee@j heerme DeJee@[& mes mecceeefvele efkeee~
cewve yegkej hegjmkeej, 2015 : 13 Deketyej, 2015 kees pecewkee kes uesKeke
ceeueexve pescme kees Gvekes Gheveeme S yeehr e efnm^er Dee@he mesJeve efkeefuebime kes efueS Je<e&
2015 kee eefleefle cewve yegkej hegjmkeej eoeve efkeee ieee~ Jes pecewkee kes meeefnefleke
Fefleneme ceW yegkej peerleves Jeeues henues uesKeke nQ~
ceee|ve SVesume hegjmkeej : 7 Deketyej, 2015 kees mebege Dejye Deceerjele
(etSF&) kes ceeveJeeefOekeej keee&kelee& Denceo cebmetj kees ceeveJeeefOekeejeW kes veesyesue kens
peeves Jeeues ceee|ve SVesume hegjmkeej mes veJeepee ieee~
hee@heguej JeeFme DeJee@[& : 7 Deketyej, 2015 kees vewvees skeveesuee@peer kes #es$e ceW
keee&jle Yeejleere kebheveer vegDeeuieer kees cesmeeegmesdme Fbmerdet Dee@he skeveesuee@peer
(SceDeeF&er) kes keueeFces keesuewye ceW hee@heguej JeeFme DeJee@[& eoeve efkeee ieee~
hesve efhebj hegjmkeej : 6 Deketyej, 2015 kees meGoer Dejye kes yuee@iej SJeb
meeceeefpeke keee&kelee& jwhe yeoeJeer leLee efyeefMe keefJe, he$ekeej SJeb Deeueeseke pescme
heWve kees mebege he mes uebove ceW hesve efhebj hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~
o jeF ueeFJeueern[
g DeJee@[md e&-2015 : 1 Dekeyt ej, 2015 kees Jewkeefuheke
veesyesue kes veece mes eefme o jeF ueeFJeueern[g DeJee@[md e&-2015 keer Iees<eCee keer
ieF&~ hejceeCeg nefLeeej jKeves Jeeues veew osMeeW kes efKeueehe Debleje&^ere veeeeuee ceW
cegkeocee oeej kejves Jeeues ceeMe&ue erhe mecetn kes e@veer [er yect e, kevee[e keer Meeruee Jee@
keueeGefej, egieeb[e keer keeMee pewkeueerve veeyeeiesmesje leLee Fueer kes efievees m^eoe SJeb
Gvekeer mebmLee FcejpeWmeer kees Fme hegjmkeej mes veJeepee ieee~
ceefue&ve DeJee@[& : efmelebyej, 2015 kes Deble ceW Yeejle keer pesevf eee yegceieeje kees ceefue&ve
DeJee@[& (peeot kee Dee@mkej) mes mecceeefvele efkeee ieee~
kecegevf eer Fchewke DeJee@[& : 22 efmelebyej, 2015 kees kewefueheesevf e&ee ceW Deeeesepf ele
heebeJeW ietieue meeFbme hesej ceW eefleefle kecegevf eer Fchewke DeJee@[& Deese[f Mee kes keesjeheg
efpeues keer 13 Je<eeae e$ee ueefuelee eefmeoe eerheo eermeeF& kees eoeve efkeee ieee~
JewefMJeke vesle=lJe hegjmkeej-2015 : efmelebyej, 2015 ceW hesefhmekees keer ecegKe
Fbefoje vetF& Deewj efnbogmleeve eFcme mecetn keer ecegKe MeesYevee Yejefleee kees DecesefjkeeYeejle Jeeheej heefj<eo kes JeweMf Jeke vesle=lJe hegjmkeej-2015 mes mecceeefvele efkeee ieee~
hegkegDeeskee SefMeeve keuej eeFpe : 17 efmelebyej, 2015 kees eefme Yeejleere
Feflenemekeej jeceeb iegne kees peeheeve kes hegkegDeeskee Debleje&^ere keebesme keW ceW
Dekeeoefceke esCeer ceW hegkegDeeskee SefMeej keuej eeFpe eoeve efkeee ieee~
vesMeveue etcewefveerpe ces[ue : efmelebyej, 2015 ceW Yeejleere cetue keer Decesefjkeer
ueseKf ekee Pegchee ueeefn[ er kees Je<e& 2014 kes eefleefle vesMeveue etcewevf eerpe ces[ue mes
eF neGme ceW Decesejf keer je^heefle yejeke Deesyeecee ves veJeepee~
Dee@ve[& iesm Dee@he skemeeme DeJee@[& : 7 efmelebyej, 2015 kees Yeejleere
DeefYeveslee Deveghece Kesj kees efmevescee Deewj keuee peiele ceW Gvekes eesieoeve kes efueS skemeeme
jepe kes ieJeve&j keer Deesj mes Dee@ve[& iesm Dee@he skemeeme DeJee@[& eoeve efkeee ieee~
Deveghece Kesj kees 19 Deiemle, 2015 kees ueQefieke meceevelee kes DeefYeeeve-ner hee@j
Meer kes efueS mebege je^ kee jepeotle Yeer yeveeee ieee~
veevemesve efjheetpeer DeJee@[&-2015 : 15 efmelebyej, 2015 kees MejCeeefLe&eeW kes
efueS mebege je^ kes Geeege (etSveSemeerDeej) ves veevemesve efjheetpeer DeJee@[&2015 mes Deheieeve MejCeeLeea efMeef#ekee Dekeeruee Deefmeheer kees mecceeefvele efkeee~
Deefmeheer heeefkemleeve ceW MejCeeLeea ue[efkeeeW keer efMe#ee kes efueS keee& kej jner nQ~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 160

veesyesue hegjmkeej-2015
1. meeefnle (Literature) : yesueeme keer 67 Je<eeaee uesefKekee (pevce- lelkeeueerve meesefJeele mebIe kes etesve ceW) mJesleueevee SueskemeerefJee (Svetlana Alexievich)
kees~ Jes meeefnle kee veesyesue hegjmkeej heeves Jeeueer 14JeeR ceefnuee nQ~ SueskemeereJf ee keer cenJehetCe& SJeb eefe&le hegmlekeW nQJeeme& DeveJetcewveueer hesme (1985 ceW ekeeefMele eLece hegmleke),
Jee@emespe ee@ce esjveeseyf eue : efo Deesjue efnm^er Dee@he S vetekf eueej ef[peemj (1997), efpebkeer yJee@Spe : meeseJf eele Jee@emespe ee@ce efo Deheieeefvemleeve Jee@j (1991), efo uee@m
efJevesmespe : S nb[[s^ Dee@he DeveeeFu[ueeFke (1985), SveeQ[s efJeo [sLe (1994) Deeefo~
2. Meebelf e (Peace) : detveereMf eee kes eej mebie"veeW kes mecetn vesMeveue [e@euee@ie keJeex kees detveereMf eee mes eejbYe 2011 keer Dejye eebelf e (pewmceerve eebelf e) kes yeeo osMe ceW
yengueleeJeeoer ueeskeleb$e keer cepeyetleer Deewj meYeer OeceeX SJeb mecegoeeeW keer meceevelee Jeeues meceepe keer mLeehevee ceW GuuesKeveere eesieoeve nsleg~Fme keJeex mecetn ceW Meeefceue 4 efmeefJeue meesmeeeer mebie"ve
nQ- detveerMeeve pevejue uesyej etevf eeve; efo detevf eefMeeve kebhes[jsMeve Dee@he Fb[m^e,r ^[s Sb[ nQ[ereehemd e; efo etveereMf eeve etceve jeFdme ueerie; leLee detveereMf eeve Dee@[j& Dee@he uee@eme&~
3. Yeewefleke efJe%eeve (Physics) : peeheeve kes lekeekeer keeefpelee (Takaaki Kajita) Deewj kevee[e kes DeeLe&j yeer. cewke[esveeu[ (Arthur B. McDonald) kees
mebege he mes vetef^vees mheboveeW (Neutrino Oscillations) ee vetef^vees kes ekeejeW ceW heefjJele&veeW keer Keespe kes efueS pees efoKeelee nw efke vetef^vees ceW Jeceeve neslee nw~
4. jmeeeve efJe%eeve (Chemistry) : mJeer[ve kes e@ceme efueb[eue (Tomas Lindahl), Decesefjkee kes hee@ue cee@[efje (Paul Modrich) Deewj legkeea-Decesefjkeer
veeieefjke Depeerpe meQkej (Aziz Sancar) kees [erSveS keer cejccele (DNA Repair) mebyebOeer DeOeeveeW Deewj pesvesefke meteveeDeeW keer j#ee kejves Jeeues keesefMekeeDeeW kes tueyee@keme
keer Keespe kejves kes efueS~
5. efeefkelmee (Phisiology or Medicine) : DeeeefjMe cetue kes Decesefjkeer veeieefjke efJeefueece meer. kewcheyesue (William C. Campbell) Deewj peeheeve kes
meeleesMeer Deescegje (Satoshi Omura) kees ieesueke=efce (Roundworm) hejpeereJf eeeW mes nesves Jeeues mebeeceke jesieeW (eLee- efjJej yueeFb[vesme, efuechewefke heeFuesejf ee Deeefo) kes Fueepe
(oJee-SJesjcewefkeve) keer Keespe kejves leLee eerve keer etet leg (Youyou Tu) kees ceuesefjee kes Fueepe nsleg veF& Deew<eefOeeeW (DeexefcemeeFefveve SJeb [eFneF[^esDeexefcemeeFefveve) keer Keespe
kes efueS mebege he mes~ etet leg hegjmkeej jeefMe kes DeeOes efnmmes keer nkeoej neWieer peyeefke DeeOeer hegjmkeej jeefMe Mes<e oesveeW eehlekelee&DeeW ceW yejeyej efJeYeeefpele nesieer~
6. DeLe&Meee (Economic Sciences) : mkee@ef Me (efyeef Me) cetue kes efyeef Me-Decesejf keer veeieefjke Sbieme ef[Sve (Angus Deaton) kees GheYeesie, efveOe&velee Deewj keueeCe
kes efJeMues<eCe nsleg~ Je<e& 2014 ceW DeLe&Meee kee en veesyesue cesceesejf eue mJesejf pesme efjkemeyeQke hegjmkeej eebme kes peeb efjesue (Jean Tirole) kees Gvekes eje Je=no SJeb MeefeMeeueer kebheefveeeW
keer yeepeej Meefe SJeb efJeefveeceve kes efJeMues<eCe nsleg eoeve efkeee ieee Lee~

efJeMJe ke=ef<e hegjmkeej : efmelebyej 2015 ceW iueesyeue kebhes[jsMeve hee@j ne@ej
SpegkeMseve Smeesemf eSMeve hee@j Seerkeuej Sb[ ueeFhe meeFbme eje veeveefpebie ceW Yeejleere
cetue kes Decesefjkeer ees. Deej. hee@ue efmebn kees peermeerSeF&DeejS efJeMJe ke=ef<e hegjmkeej,
2015 eoeve efkeee ieee~
eQefheeve Dee@he efo DeLe&-2015 : 7 efmelebyej, 2015 kees mebege je^
heee&JejCe keee&ece (etSveF&heer) eje oef#eCe Deeerkee keer yuewke cebgyee Sber-heesefebie
etevf e (Sheeret) kees Je<e& 2015 kes eQehf eeve Dee@he o DeLe& hegjmkeej kes efueS eeefvele
efkeee ieee~ 27 efmelebyej, 2015 kees Sheeret kees en hegjmkeej vetee@ke& ceW eoeve
efkeee ieee~ Je<e& 2004 mes mebege je^ heee&JejCe keee&ece eje efoee pee jne en
heee&JejCe kes #es$e kee Meer<e& hegjmkeej nw~ Fmekes DeueeJee yeebiueeosMe keer eOeeveceb$eer MesKe
nmeervee kees leLee vesMeveue peeseeefheke meesmeeFer, yeepeerue keer kee@mcesef ke hece& vesegje
kees Yeer eQehf eeve Dee@he o DeLe&-2015 hegjmkeej mes veJeepee ieee~
heerj cewkeuej DeJee@[-& 2015 : 22 Deiemle, 2015 kees meerejf ee keer ceefnuee
he$ekeej pewvee Fjnwce kees meenmeer SJeb vewelf eke he$ekeeefjlee kes efueS Je<e& 2015 kee heerj
cewkeuej DeJee@[& eoeve efkeee ieee~
s yuewke eeFpe : 18 Deiemle, 2015 kees efyesve kes meyemes hegjeves meeefnefleke
mecceeve s yuewke eeFpe mes yeebiueeosMeer cetue kes efyeef Me uesKeke efpeee nwoj jnceeve
kees mecceeefvele efkeee ieee~ GvnW en mecceeve Gvekeer hegmleke Fve o ueeF Dee@he
eF Jeer vees kes efueS efoee ieee~
mee@euf e[sejf er hegjmkeej-2015 : 5 Deiemle, 2015 kees me kes hetJe& jepeveerelf e%e
yeesefjme vesclemeesJe keer yeser penevee vesclemeesJe kees heesueQ[ kes mee@efue[sefjer hegjmkeej2015 mes mecceeefvele efkeee ieee~
jsceve cewimesmes DeJee@[-& 2015 : 29 pegueeF&, 2015 kees jsceve cewimesmes DeJee@[,&
2015 kes efJepesleeDeeW keer meteer peejer keer ieF&~ efJepesleeDeeW kes veece eceMe: keescceeueer
eebleeJeeWie (ueeDeesme), efueieeee hevee[es-Deefceueyeebimee (efheueerheeRme), DebMeg ieghlee (Yeejle),
keeeJe Let (ceebceej) leLee mebpeerJe elegJexoer (Yeejle) nQ~ efJepesleeDeeW kees 31 Deiemle, 2015
kees efheueerheeRme ceW hegjmke=le efkeee ieee~ Yeejle kes DebMeg ieghlee iebpt e veeceke mebmLee kes
efveosMeke nQ leLee mebpeerJe elegJexoer DeefKeue Yeejleere DeeegeJf e&%eeve mebmLeeve (AIMS) veF&
efouueer kes ef[her mesesjer nQ~

eLece vesumeve ceb[us ee jesenf uneuee hegjmkeej : 24 pegueeF&, 2015 kees veeceereyf eee keer
ceefnuee ves$e jesie efJeMes<e%e nsuesvee v[detce leLee hegle&ieeue kes hetJe& je^heefle pee@pe& mewcheeees kees
mebege je^ mebIe eje eLece vesumeve ceb[us ee jesenf uneuee hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee
ieee~ Fme hegjmkeej keer Iees<eCee mebege je^ cenemeYee ves Je<e& 2014 ceW keer Leer~
efJeMJe Keee hegjmkeej, 2015 : 1 pegueeF&, 2015 kees efJeMJe Keee hegjmkeej
heeGb[Ms eve ves Je<e& 2015 kee efJeMJe Keee hegjmkeej yeebiueeosMe kes mej hepeues nmeve
Deeefyeo kees osves keer Iees<eCee keer~ Je<e& 2014 kee en hegjmkeej Yeejle ceW pevces
cesefkemekees kes [e@. mebpee jepeejece kees efoee ieee Lee~
meeryeerF& mecceeve : 22 petve, 2015 kees ee efueefces[ kes hetJe& eyebOe efveosMeke
Sme.S. nmeve kees efyesve keer DeLe&JeJemLee kes eefle Gvekeer mesJee kes efueS efyesve keer
cenejeveer SefuepeeyesLe efleere eje ceeveo keceeb[j Dee@he ceesm SkemeerueW Dee@[j& Dee@he
o efyeef Me Sbheeej (meeryeerF)& mecceeve efoee ieee~
mebege je^ ueeske mesJee hegjmkeej, 2015 : 26 petve, 2015 kees heefece
yebieeue kes veefoee efpeues kees meeyeej Meewe Iej heefjeespevee (meyekes efueS Meeweeuee)
kes efueS mebege je^ ueeske mesJee hegjmkeej, 2015 eoeve efkeee ieee~
Deesj[sve [er uee [sceesesefmeee efmecee@ve yeesefueJej DeJee@[& : petve, 2015 kes
Debelf ece mehleen ceW DeeOeeeflceke ieg eer eer jefJeMebkej kees keesuebeyf eee kes Fme meJeexe
mecceeve mes mecceeefvele efkeee ieee~
Jeer.kes. ke=<Ce cesveve hegjmkeej 2015 : 21 petve, 2015 kees efyesve ceW jnves
Jeeues yesVeer peesmeshe ceeJesefueue kees eefleefle Jeer.kes. ke=<Ce cesveve hegjmkeej 2015 kes
efueS eeefvele efkeee ieee~ peesmeshe ceeJesefueue cetuele: kesjue kes jnves Jeeues nQ~
o keJeeRme ebie ueer[me& hegjmkeej : 22 petve, 2015 kees Je<e& 2015 kes efueS o
keJeeRme ebie ueer[me& hegjmkeej mes kegue 60 ueesieeW kees mecceeefvele efkeee ieee~ GveceW leerve
Yeejleere eceMe: Deefeveer Deieeoer, oseJf ekee ceefueke leLee De#ee peeOeJe Yeer Meeefceue Les~
yewueerpe JeerceWme eeFpe hee@j efhekeMeve, 2015 : 3 petve, 2015 kees efyesve
keer ueseKf ekee Deueer efmceLe kees Gvekeer hegmleke neG t yeer yeesLe kes efueS yewueerpe JeerceWme
eeFpe hee@j efhekeMeve, 2015 kee hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
[wiw e nwcejMeesu[ heoke : 29 ceF&, 2015 kees oes Yeejleere Meebelf e mewevf ekeeWueebme

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 161

veeeke vebo jece Deewj jepet etmegHe kees cejCeeshejeble mebege je^ kes eefleefle [wie
nwcejMeesu[ heoke mes mecceeefvele efkeee ieee~
cewve yegkej Debleje&^ere hegjmkeej : 19 ceF&, 2015 kees nbiejer kes uesKeke
uewmkeeuees kejempeveeneskeexF& kees Je<e& 2015 kee cewve yegkej Debleje&^ere hegjmkeej
Jewefeke mlej hej FbefiueMe efHekeMeve ceW GuuesKeveere eesieoeve nsleg eoeve efkeee ieee~
en hegjmkeej Je<e& 2005 mes eefle oes Je<e& kes Deblejeue hej efoee peelee nw~
e@euej hegjmkeej, 2015 : Yeejleere heee&JejCe Jew%eeefveke ceeOeJe iee[efieue leLee
Decesejf keer Jew%eeefveke [e@. pesve uegyeWkees kees heee&JejCe GheueefyOe kes efueS Je<e& 2015
kee e@euej hegjmkeej 4 Deewue, 2015 kees uee@me SbpeWuesme ceW mebege he mes eoeve
efkeee ieee~ en hegjmkeej heee&JejCe efJe%eeve Deewj veerefle kes #es$e ceW efoee peelee nw~
ieJeve&me& hegjmkeej : 9 ceF&, 2015 kees Gejer kewjeseuf evee efJeeefJeeeuee kes jmeeeve
efJe%eeve kes eJeee efmeJeeveeoeveW ceboefpeves kees DeOeeheve ceW Glke=lee kes efueS Je<e& 2015
kes ieJeve&me& hegjmkeej mes veJeepee ieee~ Jes cetue he mes leefceuevee[g kes efveJeemeer nQ~
e@he efmeefJeefueeve meghejJeeFpej Dee@He o F&ej : 18 ceF&, 2015 kees Yeejleere
Decesefjkeer hegefuemekeceea njkeerjle eEmen mewveer kees Decesefjkee kes hegefueme DeJee@[& e@he
efmeefJeefueeve meghejJeeFpej Dee@He o F&ej mes mecceeefvele efkeee ieee Lee~
Svekeesj hegjmkeej : 12 ceF&, 2015 kees uesKeke veerue cegKepeea Gvekes Gheveeme o
ueeFJme Dee@He Deome& kes efueS efyesve kes Svekeesj hegjmkeej mes mecceeefvele~
hesve hegjmkeej : 6 ceF&, 2015 kees veteeke& ceW eebmeermeer Jebie heef$ekee Meeueea Syoes
kees hesve hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~ en hegjmkeej hesve Decesefjkeve meWj eje
DeefYeJeefe keer mJeleb$elee kees eeslmeenve osves kes efueS efoee peelee nw~
etvesmkees esme eer[ce hegjmkeej : 3 ceF&, 2015 kees etvesmkees ves esme eer[ce
hegjmkeej (iegFuesceex keevees Jeu[& esme eer[ce hegjmkeej-2015) meerejf eeF& he$ekeej SJeb
ceeveJeeefOekeej keee&keee& ceepesve [sjefJeMe kees eoeve kejves keer Iees<eCee keer~
meweefoeevee Fceece Deue nmeve Fyve Deueer Meebefle hegjmkeej : 30 Deewue,
2015 kees eefme Fmueeefceke efJeeve ceewueevee Jenerog erve kees mebege Dejye Deceerjele ceW
Gvekes %eeve Je Meebelf e keeece jKeves kes eeemeeW kes keejCe meweefoeevee Fceece Deuenmeve
Fyve Deueer Meebelf e hegjmkeej mes veJeepee ieee~
efJnues DeJee[& : Deewue, 2015 kes Deble ceW Jeve peerJe mebj#eCe hej keee& kejves
Jeeues YeejleereeW eceMe: [e@. Deevevo kegceej SJeb [e@. eceeso heeefue kees eerve Dee@mkej
kens peeves Jeeues efJnues DeJee[& mes mecceeefvele efkeee ieee~
veeF Dee@He o efuepeve Dee@He Dee@vej : 25 Deewue, 2015 kees hetJe& keWere efJee
ceb$eer Deewj Jeefj Yeepehee veslee eMeJeble efmevne kees eebme kes meJeexe mecceeve veeF Dee@He
o efuepeve Dee@He Dee@vej mes mecceeefvele efkeee ieee~
je^ceb[ue ueIeg keLee hegjmkeej : Deewue, 2015 kes Deble ceW Gheveemekeej
efmeeLe& efieiet kees Gvekes Gheveeme o Decyeus ee cesve kes efueS 2015 kes SefMeee #es$e
kes je^ceb[ue ueIeg keLee hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~
nWpe hegjmkeej : 26 Deewue, 2015 kees cesmeeegmesmd e Fbmeret DeeHe skeveesuee@peer
(SceDeeF&er) ceW Yeejleere cetue keer Jew%eeefveke mebieerlee Yeeefee kees efMet Fbpeerevf eeeEjie
SJeb jesie efveeb$eCe kes efueS 20Jeeb nWpe hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
SefMeeve yeQkej DeeerJeceW DeJee@[& 2015 : 23 Deewue, 2015 kees
Yeejleere ceefnuee yeQke (yeerSceyeer) kees SefMeeve yeQkej DeeerJeceW DeJee@[&-2015
efoee ieee~ Yeejleere ceefnuee yeQke keer esejcewve Je eyebOe efveosMeke G<ee Deveble megyeeCece
ves nebiekeebie ceW Deeeesepf ele SefMeeeF& yeQekf ebie meccesueve ceW en hegjmkeej enCe efkeee~
SefMeeve DeJee@[& : 19 Deewue, 2015 kees uebove ceW heebeJeW Jeee|<eke SefMeeve
DeJee@[& mes Yeejleere efHeuce DeefYeveslee MeenKe Keeve Deewj Jeve [eejskeMeve yeQ[ kes hetJe&
ieeeke peeeve ceefueke kees mecceeefvele efkeee ieee~
nsJespeer ces[ue hegjmkeej-2015 : 12 Deewue, 2015 kees meene hejceeCeg
Yeewelf ekeer mebmLeeve ceW jmeeeve efJe%eeve kes eesHesmej megMeeble ueeefn[er leLee efcemeewjer efJeeefJeeeuee
kes jsef[eesuee@efpekeue efjmee& keW ceW eesHesmej kessMe Jeer keer kees jsef[ees SJeb hejceeCeg
jmeeeve efJe%eeve kes #es$e ceW Glke= eesieoeve kes efueS nsJespeer ces[ue DeJee@[-& 2015 mes

mecceeefvele efkeee ieee~

Fbmerd et Dee@he efheefpekeme eeFpe : Deewue, 2015 kes eLece mehleen ceW efyevs e
ceW Yeejleere cetue kes 15 Je<eeae e$e eleehe efmebn kees Deuye& DeeFbmeeFve kes meehes#elee
kes efmeeble kes eYeeJe kees meleeefhele kejves Jeeues eeesie kes efueS Fbmerdet Dee@he
efheefpekeme eeFpe mes hegjmke=le efkeee ieee~
Debleje&^ere GheueefyOe hegjmkeej : 21 petve, 2015 kees Yeejleere cetue keer veme&
[e@. megYeoe osJeer kees ceefnueeDeeW Deewj MejCeeefLe&eeW keer mJeemLe mesJee kes #es$e ceW
GuuesKeveere keee& kes efueS efmebieehegj ceW eleske oes Je<e& hej efoee peeves Jeeuee eefleefle
Debleje&e^ r e GheueefyOe hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
SefMeeve efyepevesme ueer[jefMehe heesjce DeJee@[dme& : 29 veJebyej, 2015 kees
SefMeeve efyepevesme ueer[jefMehe heesjce, ogyeF& ceW efnbogpee eghe Dee@he kebheveerpe kes keesesejcewve ieesheerebo heer. efnob pg ee kees ueeFheeFce DeeerJeceW DeJee@[& eoeve efkeee ieee~
me@kenesce Jee@j eeFpe : 21 ceee&, 2015 kees eefme heee&JejCe keee&kelee&
jepeW efmebn (leCe Yeejle mebIe kes mebmLeeheke) kees Yeejleere ieebJeeW ceW peue mebj#eCe kes
eeemeeW Deewj mecegoeeeW kees meMee kejves kes efueS Je<e& 2015 kes eefleefle me@kenesce
Jee@j eeFpe mes mecceeefvele kejves keer Iees<eCee keer ieF&~ 23 mes 28 Deiemle, 2015
kes ceOe me@kenesce ceW Deeeesefpele efJeMJe peue mehleen kes oewjeve GvnW en hegjmkeej
eoeve efkeee ieee~
et.Sme. esmeer[WefMeeue DeJee@[& : ceee&, 2015 kes Deble ceW Yeejleere cetue kes
Decesejf keer peerJeefJe%eeveer cetelf e& Sme. kebYeceheefle kees et.Sme. esmeer[eW Mf eeue DeJee@[& kes efueS
egvee ieee~
ceesncceo Fyeeefnce hegjmkeej, 2014 : 2 ceee&, 2015 kees veeceerefyeee kes
efveJele&ceeve je^heefle efnefhekeshegves uegkeeme heesnecyee kees Je<e& 2014 kee ceesncceo Fyeeefnce
hegjmkeej eoeve kejves keer Iees<eCee keer ieF&~
Debleje&e^ r e hegeMf keve mecceeve, 2012 : 24 ceee&, 2015 kees efnob er keefJe Deewj
DevegJeeoke efovekej kegceej kee eeve me kes Debleje&e^ r e hegeMf keve mecceeve, 2012 kes
efueS efkeee ieee~
heeseuf eees hegjmkeej, 2015 : 23 ceee&, 2015 kees Yeejleere cetue kes Decesejf keer
uesKeke Deewj Gheveemekeej DeefKeue Mecee& kees Gvekes Gheveeme hewefceueer ueeFhe kes
efueS Je<e& 2015 kee heesefueees hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
Debleje&e^ r e ceefnuee Jeerjlee hegjmkeej : 3 ceee&, 2015 kees Je<e& 2015 kes efueS
eefleefle Debleje&e^ r e ceefnuee Jeerjlee hegjmkeej mes oef#eCe SefMeee keer leerve ceefnueeDeeW kees
eeefvele efkeee ieee~ Gvekes veece eceMe: veerueeshej jnceeveer (Deheieeefvemleeve), veeefoee
Mejceerve (yeebiueeosMe) leLee leyemmegce Deoveeve (heeefkemleeve) nQ~
Svee@efueefke kescesm^er pes. kesueefJeve efieef[bime DeJee@[& : 20 hejJejer, 2015
kees Yeejleere cetue kes Decesejf keer eeshesmej hegCeX oemeieghlee kees jmeeeve efJe%eeve kes #es$e
ceW efJeMes<e eesieoeve kes efueS Je<e& 2015 kes Decesefjkeve kesefcekeue meesmeeFer kes pes.
kesueefJeve efieef[bime DeJee@[& mes mecceeefvele efkeee ieee~ Je<e& 2016 ceW en DeJee@[&
Decesefjkee kes ees. [sefJe[ neJex kees eoeve efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF& nw~
eeume&esve-F&Shepeer pee@ve cesvee[& keervme hegjmkeej : 9 hejJejer, 2015 kees
Yeejleere DeLe&Meeeer Deewj veesyesue hegjmkeej efJepeslee Decele& mesve kees eeume&esve-F&Shepeer
pee@ve cesvee[& keervme hegjmkeej mes Gvekes keueeCekeejer DeLe&JeJemLee hej efkeS ieS keee&
kes efueS mecceeefvele efkeee ieee~ Je<e& 2016 ceW en hegjmkeej Jeu[& JeeF[ Jesye
(www) kes DeeefJe<keejke efce yeve&me& ueer kees eoeve efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF& nw~
efkebie hewpeue Debleje&^ere hegjmkeej : 1 ceee&, 2015 kees meGoer Dejye kee
eefleefle efkebie hewpeue Debleje&e^ r e hegjmkeej iewjDejyeer Yeejleere Fmueeefceke mkee@uej [e@.
peeefkej veeFke meefnle heebe ueesieeW kees eoeve efkeee ieee~
efpejehe nerjes hegjmkeej-2015 : 22 peveJejer, 2015 kees Yeejleere DeejerDeeF&
keee&kelee& megYee<e eb DeeJeeue kees Decesefjkee kes mJeebmesJeer mebie"ve efpejehe nerjes
eespeske ves efpejehe nerjes hegjmkeej-2015 mes mecceeefvele efkeee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 162

efheuce hegjmkeej

66JeW yeefue&ve Debleje&e^ r e efheuce hesefmJeue : 11 mes 21 hejJejer, 2016 kes

ceOe yeefue&ve (pece&veer) ceW Deeeesepf ele~
ieesu[sve efyeej hee@j yesm efheuce : heeej S meer (Fueer kes efveoxMeke
efpeeeve eQkees jesmeer keer [ekeetceWe^ r efheuce)
Dee@vejsjer ieesu[sve efyeej : pece&ve efmevesceweseehej ceeFkeue yeeueneme kees eoe~
yeefue&ve efheuce meceejesn ceW peejepe jepeeMesKejve eje efveoxefMele ceueeeuece
efheuce Deesue (efo ^hw e) kees pesvesjMs eve kes-hueme Keb[ ceW efemue efyeej
DeJee@[& eehle ngDee~ en DeJee@[& Fmes yeeue efheuce esCeer ceW yesm-heerej ueWLe
Deewj yesm Mee& efheuce kes efueS eehle ngDee~
ewceer DeJee@[,& 2016 : 16 hejJejer, 2016 kees Decesejf kee kes uee@me Sbpesuesme ceW
58JeW ewceer hegjmkeej efJeleefjle efkeS ieS~

efleleueer kees eebme ceW mecceeve : 1 hejJejer, 2016 kees Yeejleere efheuce
efveoxMeke keveg yenue eje efveoxeMf ele efheuce efleleueer kees eWe efmebe[f kes Dee@he efmevescee
efeefkeme-2016 (SheSmemeermeer) eje meJe&es efJeosMeer efheuce kee hegjmkeej efoee
ieee~

cebgyeF& Debleje&^ere efheuce ceneslmeJe : 28 peveJejer, 2016 kees cebgyeF& ceW 14JeW
cebyg eF& Debleje&e^ r e efheuce ceneslmeJe kes oewjeve eefme JevepeerJe efheuce efvecee&lee vejsMe yesoer
kees Jeer. Meebleejece ueeFhe eFce DeeerJeceW hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~

efeefkeme JeeFme hegjmkeej : 19 peveJejer, 2016 kees 21JeW efeefkeme JeeFme

hegjmkeej efJeleefjle efkeS ieS~ ne@ueerJeg[ DeefYeveslee efueeesvee[ex ef[ kewefeees Deewj yeer
ueeme&ve kees eceMe: efheuce meJee&FJej SJeb ce ceW Gvekes DeefYevee kes efueS Decesejf kee
kes efeefkeme JeeFme hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~

61JeW efheucehesej DeJee@[dme& : 15 peveJejer, 2016 kees eoe~

meJe&es Sueyece - 1989 (suej efmJehe)

meJe&es efheuce : yeepeerjeJe cemleeveer

meJe&es efjkee@[& - DeheeGve hebke (ceeke& jWmeve)

meJe&es DeefYeveslee : jCeJeerj efmebn (efheuce-yeepeerjeJe cemleeveer)

meJe&es ieerle - efLebekf ebie DeeG ueeG[ (S[. Meerjve SJeb Sceer Jespe)

meJe&es DeefYeves$eer : oerehf ekee heeogkeesCe (efheuce-heerket)

meJe&es hee@he - DeheeGve hebke (ceeke& jWmeve)

meJe&es DeefYeves$eer kee efeefkeme DeJee@[& : kebievee jeveeJele (efheuce-leveg Jes[md e

ceveg efjvme&)

Fme Je<e& ewceer hegjmkeej peerleves JeeueeW ceW oes YeejleJebMeer Yeer Meeefceue nQ~ YeejleereefyeefMe efveoxMeke Deeefmehe keheeef[ee kees Gvekeer [e@keetceW^er Sceer kes efueS
meJe&es mebieerle efheuce kee ewceer hegjmkeej leLee yesm FbmceWue kee@cheesepf eMeve
esCeer ceW sMe cenveLehhee kees efo Sees ueeefleve met kes efueS ewceer hegjmkeej
eoeve efkeee ieee~

yeehee DeJee@[dme& : 14 hejJejer, 2016 kees uebove ceW 69JeW yeehee (efyeefMe
Dekeeoceer efheuce SJeb sueereJf epeve Deedme&) DeJee@[md e& eoeve efkeS ieS~

meJe&es efveoxMeke : mebpee ueeruee Yebmeeueer (efheuce-yeepeerjeJe cemleeveer)

meJe&es meneeke DeefYeves$eer : efeebkee eeshe[e (efheuce-yeepeerjeJe cemleeveer)

meJe&es efheuce : o jsJesveW

DeeGmwe[f ib e efyeef Me efheuce : yekg eefueve

meJe&es SveercesMeve efheuce : FvemeeF[ DeeG

meJe&es [ekeetceW^er : Sceer (Deeefmehe keheeef[ee-Yeejleere cetue kes efyeefMe
efheucekeej)
meJe&es DeefYeveslee : efueeesveeoex ef[ kewefeees (efheuce-o jsJesveW)

meJe&es DeefYeves$eer : kes efJebmeues (efheuce-ce)

meJe&es efveoxMeke : DeuespeWes peer. Fveejerlet (o jsJesveW)

73JeW ieesu[ve iueesye DeJee@[& : 11 peveJejer, 2016 kees uee@me Sbpesuesme ceW
efJeleefjle~
meJe&es efhekeej [^ecee- o jsJeveW
meJe&es efveoxMeke- DeuespeWes ieeWpeeuespe Fveeefjleg (o jsJeveW)
meJe&es DeefYeves$eer- yeer ueeme&ve (ce)
meJe&es DeefYeveslee- efueeesvee[ex ef[ kewefeees (o jsJeveW)
meJe&es efJeosMeer Yee<ee efHeuce- meve Dee@He mee@ue (nbiejer)

je^er e efJe%eeve efheuce ceneslmeJe : 9 mes 13 hejJejer, 2016 kes ceOe cebyg eF& ceW
"W je^ere efJe%eeve efheuce ceneslmeJe kee Deeeespeve mebheVe ngDee~ Fmekee Deeeespeve
efJe%eeve SJeb eeweeseif ekeer efJeYeeie kes efJe%eeve emeej eje efkeee ieee~ ceneslmeJe ceW veieeueQ[
keer efheuce veieeueQ[ Fpe eWepf ebie, ye... kees ieesu[sve efyeej DeJee@[& mejkeejer SJeb iewjmejkeejer mebmLeeveeW keer esCeer ceW eoeve efkeee ieee~ en efheuce iegjceerle meheeue eje
efveoxefMele nw~ Jeefeiele esCeer ceW ieesu[sve efyeej DeJee@[& peueeueGerve yeeyee eje
efveoxeMf ele efheuce meseJf ebie Sb[ meseJf eeesj kees eoeve efkeee ieee~

ueeFhe eFce DeeerJeceW DeJee@[& : ceewmeceer epeea

efmebieehegj Debleje&^er e efheuce ceneslmeJe : 6 efomebyej, 2015 kees hebpeeyeer efheuce
o heesLe& [eejskeMeve kees 26JeW efmebieehegj Debleje&^ere efheuce ceneslmeJe ceW meJe&es
efheuce kee hegjmkeej efoee ieee~ Fme hebpeeyeer efheuce kee efveoxMeve iegjefJeboj efmebn ves
efkeee nw~
uebove efheuce hesefmJeue : Dekeyt ej, 2015 ceW Deeeesepf ele uebove efheuce hesefmJeue
ceW Yeejleere ueIeg efheuce jve Deesu[ [e@ime [eejer kees meJe&es ueIeg efheuce kee mecceeve
eoeve efkeee ieee~ 11 efceve keer en ueIeg efheuce MeeF& nsjes of ee SJeb Megceesvee ieeseue
eje efveoxefMele keer ieF& nw~
46Jeeb Yeejleere Debleje&e^ r e efheuce ceneslmeJe : 20 mes 30 veJebyej, 2015 kes
oewjeve ieesJee ceW 46JeW Yeejleere Debleje&e^ r e efheuce ceneslmeJe kee Deeeespeve efkeee ieee~
FmeceW efvecveefueefKele hegjmkeej eoeve efkeS ieS~
meJe&es efheuce (mJeCe& ceetj hegjmkeej) : Scyems e Dee@he o meheX (efveoxMekeefmejes iegSje, keesuebeyf eee)~
meJe&es efveoxMeke (jpele ceetj hegjmkeej) : heerj eerveJes (efheuce- DeeFpeWmeFve
Fve iegDeeveepegDeeleeW, efyevs e)~
meJe&es DeefYeveslee : efJebmes efueb[eW (o cespej Dee@he S cewve, eebme)~
meJe&es DeefYeves$eer : heebe DeefYevesef$eeeW kees en hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
legkeea keer ceefnuee efheucekeej [sefvepe iescpe FjiegJesve keer efheuce cegmebie ceW
DeefYevee kes efueS eceMe: ietvesme meWmeese, [esiee [tiegmeguees, legkeyee meveiegiegueg,
Sueeflelpe keeve SJeb ueeF&[e SJeoesieve kees~
efJeMes<e petjer hegjmkeej : peteuf eee Jeiee&me (efheuce- meeru[ keeieex, yeeseuf eefJeee)~
ueeFheeFce DeeerJeceW hegjmkeej : efveefkelee efceKeeuekeesJe (meer efheucekeej)~
DeeF&meerSheer etvesmkees hesefueveer DeJee@[& : keewefMeke ieebiegueer (yeebiuee efheuceefmevesceeJeeuee)~
"W peeiejCe efheuce hegjmkeej : 5 Dekeyt ej, 2015 kees cebyg eF& ceW "eb peeiejCe
efheuce hegjmkeej eoeve efkeee ieee~ Fme DeJemej hej DeefYeveslee MeefMe kehetj kees
ueeFheeFce DeeerJeceW hegjmkeej mes veJeepee ieee~
meJe&es efveoxMeke : megpeerle mejkeej (efheuce-heerket)

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 163

meJe&es heerej efheuce : yebieeueer efheuce eesesosj eesyeer (efveoxMeke- keewefMeke

ieebiegueer)
67JeW eeFceeFce Sceer DeJee@[dme& : 20 efmelebyej, 2015 kees uee@me Sbpesuesme ceW
67JeW eeFce eFce Sceer DeJee@[md& e ceW eefme Decesejf keer erJeer e=Kb euee iesce Dee@he Leem@ e
ves kegue 12 hegjmkeej peerles~
40Jeeb esjb es efheuce ceneslmeJe : 20 efmelebyej, 2015 kees kevee[e kes 40JeW esjb es
efheuce ceneslmeJe ceW hegjmkeej eoeve efkeS ieS~ Fme oewjeve efheuce ce (efveoxMeke-uesveer
Deyeeemeve) kees heerhegume JeeFme DeJee@[& eoeve efkeee ieee~ Yeejleere efveoxMeke heeue veefueve
keer efheuce Sbeer Fbe[f eve iee@[ms e kees heerhegume JeeFme DeJee@[& esCeer ceW GheefJepeslee kee
hegjmkeej efceuee~
efmeuke jes[ Debleje&e^ r e efheuce hegjmkeej-2015 : efmelebyej, 2015, eerve ceW
Deeeesepf ele efmeuke jes[ Debleje&e^ r e efheuce hegjmkeej-2015 ceW Yeejleere DeefYeves$eer mJeje
Yeemkej kees Deefeveer Deej efleJeejer keer efheuce efveue yes meVeee kes efueS meJe&es
DeefYeves$eer kee hegjmkeej efoee ieee~
cesueyeve& efheuce ceneslmeJe-2015 : 15 Deiemle, 2015 kees cesueyeve& ceW
Deeeesefpele Fbef[eve efheuce hesefmJeue Dee@he cesueyeve& (IFFM-2015) ceW hegjmkeej
efJeleefjle efkeS ieS
meJe&es efheuce : heerket
meJe&es efveoxMeke : megpeerle mejkeej (heerket)
efJeMJe efmevescee ceW eesieoeve kes efueS efJeMes<e hegjmkeej : Deefveue kehetj
cewe[
f [
^ efheuce hesefmJeue : pegueeF&, 2015 ceW Yeejleere efheucekeej efyevee@e yenue
kes eje yeveeF& ieF& [ekeetceW^er Fbef[eve dme Dee@he efleyyeefleeve yegefpce kes efueS
GvnW cesef[^[ efheuce hesefmJeue ceW meJe&es [e@keetceW^er ees[etmej kee hegjmkeej eoeve
efkeee ieee~ Fmekes Deefleefje efheucekeej efJeJeske Deefivenes$eer eje efveoxeMf ele efheuce yege
Fve S ^wefheke peece ves efJeosMeer Yee<ee keer esCeer ceW meJe&es<" hekeLee kee hegjmkeej
peerlee~
FbjvesMeveue Fbef[eve efheuce Skes[ceer DeJee@[& (DeeFhee), 2015 : 5
petve, 2015 kees ceueseMf eee kes kegDeeueeuechegj ceW eoe
meJe&es efheuce : keJeerve
meJe&es efveoxMeke : jepekegceej efnjeveer (heerkes)
Debleje&e^ r e efmevescee ceW Glke= GheueefyOe : megYee<e IeF&
68JeW kee@ve efHeuce hegjmkeej : 13 mes 24 ceF&, 2015 kes ceOe kee@ve efheuce
ceneslmeJe kee 68Jeeb mebmkejCe eebme kes kee@ve Menj ceW Deeeesepf ele ngDee~ FmeceW pewkeme
Deeefoeeo& eje efveoxeMf ele eWe efheuce Oeerheve kees meJe&es efheuce kee heece ef[ Deesj
hegjmkeej efoee ieee~
JeeeEMeieve [ermeer FbjvesMeveue efHeuce HesefmJeue : 16 mes 26 Deewue,
2015 kees Decesefjkee ceW Deeeesefpele 29JeW JeeeEMeieve [ermeer FbjvesMeveue efHeuce
HesefmJeue ceW Yeejleere efHeuce DeefYeves$eer keefuke keeseefueve keer efHeuce ceeie&jere efJeo
S m^e@ kees meJe&es Heerej efHeuce kee hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
me@kenesce Debleje&^ere efHeuce meceejesn : 19 Deewue, 2015 kees mJeer[ve ceW
Deeeesepf ele me@kenesce Debleje&e^ r e efHeuce meceejesn ceW Yeejleere efheuce cewjerkee@ce kees
meJe&es efHeuce kes hegjmkeej mes veJeepee ieee~

62JeW je^ere efheuce hegjmkeej : 3 ceF&, 2015 kees 62JeW je^ere efheuce
hegjmkeej je^heefle eCeye cegKepeea eje eoe
meJe&es<" heerej efheuce : kees& (ceje"er, efnob er, iegpejeleer Deewj Debespeer)
meJe&es<" ueeskeefee efheuce : cewjerkee@ce
meJe&es<" efheuce kes efueS Fbeof je ieebOeer hegjmkeej : DeeMee peesDeej ceePes (yeebiuee)
veJeeseof le efveoxMeke kes efueS Fbeof je ieebOeer hegjmkeej : Deeefole efJeece mesveieghlee
meJe&es<" efveoxMeke : eerepf ele cegKepeea (yebieeueer efheuce-eleg<keesCe)
meJe&es<" DeefYeveslee : efJepee (keVe[ efheuce-veevet DeJeveuuee DeJeeueg)
meJe&es<" DeefYeves$eer : kebievee jeveeJele (efnob er efheuce- keJeerve)
meJe&es<" heeMJe& ieeeke : megKeefJeboj efmebn (ieerle-efyeefmceue; efheuce-nwoj)
meJe&es<" mebieerle efveoxMeke : efJeMeeue Yeejepe (efheuce-nwoj kes ieeveeW kes efueS)
meeceeefpeke cegeW hej DeeOeeefjle meJe&es efheuce : keeb ske efome efMe Sveerceesj
ewceer hegjmkeej, 2015 : 9 hejJejer, 2015 kees uee@me Sbpesuesme ceW efJeleefjle~
yesm vet Spe Sueyece DeJee@[& : Yeejle kes efjkeer kespe (efJeb[dme Dee@he mebmeej
kes efueS); Jes Fme esCeer ceW ewceer DeJee@[& heeves Jeeues eLece Yeejleere nQ~
yesm efeu[^vs e Sueyece : Yeejle keer veeruee JeemeJeeveer (DeeF& Sce ceueeuee : neG
Jeve ieue& mg[hee@j SpegkesMeve Sb[ eWp[ o Jeu[& kes efueS)
Dee@mkej hegjmkeej, 2015 : 23 hejJejer, 2015 kees Decesefjkee kes uee@me
Sbpesuesme ceW Ieesef<ele efkeS ieS~
meJe&es efheuce : ye[&cewve
meJe&es DeefYeveslee : S[er js[ cesve (o Leesjer Dee@he SJejerefLebie)
meJe&es DeefYeves$eer : peteuf eeevee cetj (efmue Sefueme)
meJe&es efveoxMeke : SueerpeQ[e^ s ieeWmeeuesme (ye[&cewve)
meeQoe& eefleeesefieleeSb
efceme etveerJeme&-2015 : 20 efomebyej, 2015 kees efceme efheueerheeRme efheee
DeueeWpees Jelpe&yewke ves efceme etveerJeme& 2015 kee efKeleeye peerlee~ Yeejle keer Deesj mes
eefleYeeie kej jner GejeKeb[ ke GJe&Meer jewlesuee Debelf ece 15 ceW Yeer peien veneR yevee
heeF~ keesuebefyeee keer heeGefuevee Jesiee ves efheueer yeej en efKeleeye peerlee Lee~
efceme Jeu[&-2015 : 19 efomebyej, 2015 kees eerve ceW Deeeesepf ele efceme Jeu[&
eefleeeseif elee ceW efceme mhesve efceefjee ueeueeiegvee jesees ves efceme Jeu[&-2015 kee efKeleeye
peerlee~
efceme FbjvesMeveue-2015 : 5 veJebyej, 2015 kees JesvespegSuee keer mebgojer
Sef[ceej ceeefv& espe ves eskeees ceW efceme FbjvesMeveue 2015 kee efKeleeye peerlee~
efceme SefMeee hewemf eefheke Jeu[&, 2015 : jceervee DeMejhe (heeefkemleeve); Je<e&
2014 ceW en efKeleeye ceebceej keer cese keee veesF& ves peerlee Lee hejbleg 3 ceen yeeo
Deeeg DeefOeke nesves kes Deejeshe ceW Gvemes en hegjmkeej erve efueee ieee Deewj efhej en
Yeejle keer mJeslee jepe kees eoeve efkeee ieee Lee~
efceme SefMeee, 2015 : 18 Deiemle, 2015 kees keesef e ceW ngF& Fme meeQoe&
eefleeesefielee kee efKeleeye Yeejle keer keefvekee kehetj ves peerlee~
efceme Fjeke-2015 : 19 efomebyej, 2015 kees Fjeke keer MeeFcee keeefmece
Deyogue jnceeve kees efceme Fjeke-2015 egvee ieee~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 164

Kesue-keto, 2015-16
ecegKe Deeeespeve
ne@keer Fbef[ee ueerie
21 HejJejer, 2016 kees jebeer ceW mebheVe ne@keer Fbe[
f ee ueerie (SeDeeF&Sue) kes eewLes
mebmkejCe kes HeeFveue ceW Yeejleere ne@keer erce kes kehleeve mejoej efmebn keer DeiegJeeF&
Jeeueer pesheer hebpeeye Jee@ejf eme& ves keefuebiee ueebmeme& kees 6-1 mes hejeefpele kej efKeleeye peerlee~
efouueer JesyejeF[me&, efJeiele eQehf eeve jebeer jWpe kees 2-0 mes njekej leermejs mLeeve hej jner~
hebpeeye Jee@efjeme& kees 2.5 kejes[ ., keefuebiee ueebmeme& kees 1.75 kejes[ . leLee
efouueer JesJejeF[me& kees 75 ueeKe . keer Fveeceer jeefMe eoeve keer ieF&~
12JeW oef#eCe SefMeeeF& Kesue (mewie), 2016
5 mes 16 hejJejer, 2016 kes ceOe Demece keer jepeOeeveer iegJeeneer SJeb cesIeeuee keer
jepeOeeveer efMeueebie ceW 12JeW oef#eCe SefMeeeF& KesueeW (mewie) kee Deeeespeve ngDee~ FmeceW
meeke& kes Dee" osMeeW kes 2600 mes DeefOeke efKeueeef[ eeW ves Yeeie efueee~ 12JeW mewie kee
MegYebkej efleKeesj Ske yesyeer ieQ[e Lee~ GodIeeve meceejesn ceW Yeejleere oue kes
OJepeJeenke mkeJewMe efKeuee[er meewjJe Iees<eeue Les peyeefke GodIeeve meceejesn ceW ceMeeue
(Flame) Yeejleere Deesuebefhebke mJeCe& efJepeslee Metj ieieve veejbie eje msef[ece ceW
ueeF& ieF&~ hetJeexej Yeejle ceW mebheVe Fme henueer Debleje&^ere ceuer-mheesdme& cesiee FJeW
kee GodIeeve eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves iegJeeneer kes Fbeof je ieebOeer SLeuesef keme mse[f ece
ceW efkeee~
GuuesKeveere nw efke eLece oef#eCe SefMeeeF& KesueeW kee Deeeespeve 1984 ceW kee"ceeb[t
(vesheeue) ceW ngDee Lee leLee keeflehee DeJemejeW kes Deefleefje meeceevele: eleske 2 Je<e& hej
Fmekee Deeeespeve efkeee peelee nw~ neueebekf e Fme yeej en Deeeespeve 6 Je<eeX kes Deblejeue
hej ({ekee-2010 kes yeeo) ngDee nw~
en keesuekeelee (1987) SJeb esVeF& (1995) kes yeeo Yeejle ceW Fve KesueeW kee
leermeje Deeeespeve Lee~ %eeleJe nw efke henues 2012 ceW efouueer ceW Fmekee Deeeespeve
nesvee Lee hejbleg Gme mecee Jeneb efJeOeeve meYee egveeJe nesves Deewj efHej efomebyej, 2012 mes
HejJejer, 2014 leke Yeejleere Deesuebehf eke mebIe kes efveuebyb eve kes keejCe Fvekee Deeeespeve
veneR nes mekee Lee~
12JeW oef#eCe SefMeeeF& KesueeW ceW kegue 23 KesueeW keer 228 mheOee&Sb Kesueer ieF&~
FmeceW Yeejle 188 mJeCe&, 90 jpele SJeb 30 keebme heokeeW meefnle kegue 308 heoke
peerlekej heoke leeefuekee ceW Meer<e& mLeeve hej jne~
otmejs Deewj leermejs mLeeve hej eceMe: eeruebkee (25 mJeCe&, 63 jpele SJeb 98 keebme
heokeeW kes meeLe) leLee heeefkemleeve (12 mJeCe&, 37 jpele SJeb 57 keebme heokeeW kes
meeLe) jns~ DeHeieeefvemleeve (7 mJeCe&, 9 jpele SJeb 19 keebme) kees eewLee, yeebiueeosMe
(4 mJeCe&, 15 jpele SJeb 56 keebme) kees heebeJeeb, vesheeue (3 mJeCe&, 23 jpele SJeb
34 keebme) kees "eb, ceeueoerJe (2 jpele, 1 keebme) kees meeleJeeb leLee Yeteve (1
jpele, 15 keebme) kees Dee"Jeeb mLeeve eehle ngDee~
Fve KesueeW ceW meJe&es Jeefeiele eoMe&ve eeruebkee kes cewLet Syesemf ebIes ves efkeee efpevneWves
lewjekeer ceW 7 mJeCe& heoke peerles~
Yeejle ves 10 KesueeW ceW keueerve mJeerhe efkeee leLee SLeuese
f keme ceW meJee&eOf eke 29 mJeCe&
heoke peerles~ Yeejle keer Deesj mes henuee heoke (henuee mJeCe& heoke Yeer) 30 efkeceer.
ceefnuee meeFefkeefuebie ceW efJepeeue#ceer ves peerlee~
Yeejle keer ceefnuee OeeJeke keefJelee jeGle ves Deesuebehf eke keese (efjees Deesuebehf eke kes efueS
Den&lee) neefmeue efkeee~
heg<e ne@keer kee mJeCe& HeeFveue ceW heeefkemleeve ves Yeejle kees njekej leLee ceefnuee ne@keer
kee mJeCe& HeeFveue ceW Yeejle ves eeruebkee kees njekej peerlee~
heg<e Hegyeeue kee mJeCe& HeeFveue ceW vesheeue ves Yeejle kees njekej leLee ceefnuee
Hegyeeue kee mJeCe& HeeFveue ceW Yeejle ves vesheeue kees njekej peerlee~
eefleeesefielee kee Leerce meebie mJe. Yethesve npeeefjkee kee ieeee ngDee ieerle F& he=Lyeer Fvees

eer[ejbieesve, eer[e nesue Meebelf ej ebieesve (hetjer ogevf eee Kesue kee cewoeve nw, Deewj Kesue
Meebefle kee eleerke nw) jne~
Deieues (13JeW) oef#eCe SefMeeeF& KesueeW kee Deeeespeve 2018 ceW kee"ceeb[t (vesheeue)
ceW efkeee peeSiee~
Deb[j-19 efJeMJe kehe
14 hejJejer, 2016 kees yeebiueeosMe kes ceerjhegj ceW Kesues ieS heeFveue cegkeeyeues ceW
JesmFb[erpe ves Yeejle kees heebe efJekes mes njekej henueer yeej Deb[j-19 efekes efJeMJe
kehe kee efKeleeye peerlee~ cewve Dee@he o tvee&ceW kee efKeleeye yeebiueeosMe kes cebns oer nmeve
efcejepe kees efceuee efpevneWves 242 jve yeveeS SJeb 12 efJekes efueS~ Deb[j-19 efJeMJe
kehe ceW meJee&eOf eke 285 jve JesmFb[erpe kes Mesceej efmebiej ves yeveeS~ Yeejle keer Deb[j19 erce leerve yeej en efKeleeye peerle egkeer nw~
eQ[ muewce tvee&ceW
Dee@m^sefueeve Deesheve, 2016
peveJejer, 2016 ceW Dee@m^es uf eee kes cesueyeve& ceW mebheVe~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue veesJeeke peeskeeseJf eke (meefye&ee)
Sb[er cejs (efyesve)
ceefnuee Skeue Sbpeseuf eke keye&j (pece&veer)
mesjvs ee efJeefueecme (Decesejf kee)
heg<e egieue pesceer cejs (efyevs e) SJeb
[sevf eeue vesmj (kevee[e) SJeb
yevt ees megDeejsme (yeepeerue)
je@[ske msheeveske (eske ieCejepe)
ceefnuee egieue meeefveee efcepee& (Yeejle) SJeb
Sbef ee ueeJeekeesJee SJeb
ceeefv& ee efneb if eme (efmJedpejueQ[) uetmeer je[skee (oesveeW eske ieCejepe)
efceefele egieue Suesvee Jesemf veervee (me) SJeb
keeskees Jeeb[Js esIes (Decesejf kee) SJeb
yevt ees megDeejsme (yeepeerue)
nesejf ee efkeeT (jesceeefveee)
etSme Deesheve, 2015
31 Deiemle, 2015 mes 13 efmelebyej, 2015 kes ceOe vetee@ke& ceW Deeeesepf ele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
veesJeeke peeskeeseJf eke
jespej hes[jj
(meefye&ee)
(efmJedpejueQ[)
ceefnuee Skeue
heueeefJeee hesvese
je@yee& efJebmeer
(Fueer)
(Fueer)
heg<e egieue
efheejs etpe nye&& SJeb
pesceer cejs (etkes) SJeb
ceengle (oesveeW eebme)
pee@ve efheeme& (Dee@m^es uf eee)
ceefnuee egieue
meeefveee efcepee& (Yeejle)
kewmeer [sueekegDee
SJeb ceeefv& ee efneb if eme
(Dee@m^es uf eee) SJeb
(efmJedpejueQ[)
eejesmueeJee MJesoesJee
(kepeeKmleeve)
efceefele egieue
ceeefv& ee efneb if eme
yesLeveer ceeske meQ[md e
(efmJedpejueQ[) SJeb
SJeb mewce keetjs
efueSb[j hesme (Yeejle)
(oesveeW Decesejf kee)
efJecyeue[ve, 2015
29 petve mes 12 pegueeF&, 2015 kes ceOe uebove ceW mebheVe~
12 pegueeF&, 2015 kees efJeMJe kes vebyej Ske efKeuee[er veesJeeke peeskeeseJf eke ves heeFveue
ceW otmejer meer[ efmJeme efKeuee[er jespej hes[jj kees 7-6, 6-7, 6-4, 6-3 mes
efMekemle oer~
11 pegueeF&, 2015 kees ceefnuee Skeue kes heeFveue ceW e@he meer[ Decesejf keer efKeuee[er
mesjvs ee efJeefueecme ves mhesve keer 20JeeR meer[ ieejyeeFve cegiegjps ee kees Deemeeveer mes 6-4, 64 mes efMekemle oer~ mesjsvee kee en "eb efJecyeue[ve efKeleeye Lee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 165

mesjvs ee 33 Je<e& Deewj 289 efove keer Deeeg ceW en efKeleeye peerle kej ceeefv& ee veJejeefleueesJee
kees heers es[les ngS Deesheve egie ceW ceefnuee Skeue eQ[ muewce efKeleeye peerleves Jeeueer
meyemes DeefOeke Gce keer ceefnuee efKeuee[er yeveeR~
11 pegueeF&, 2015 kees Yeejle keer meeefveee efcepee& SJeb efmJeme efKeuee[er ceeefv& ee efneb if eme
keer pees[ er ves meer pees[ er F&. cekeejesJee SJeb F&. Jesmveervee kees 5-7, 7-6 Je 7-5 kes
Deblej mes njekej ceefnuee egieue kee efKeleeye peerlee~
12 pegueeF&, 2015 kees Yeejle kes efueSb[j hesme Je efmJeme efKeuee[er ceeefv& ee efneb if eme ves
Dee@m^sefueee kes DeueskepeW[j hesee Je nbiejer keer efefceee yeeyeesme kees 6-1, 6-1 mes
njekej efJecyeue[ve kee efcekem[ [yeume kee efKeleeye peerle efueee~
egJee Yeejleere sevf eme efKeuee[er megecf ele veeieue ves efJecyeue[ve ceW efJeeleveece kes ngDeebie ueer
kes meeLe efceuekej Decesejf kee keer jerueer Deeshesukee Deewj peeheeve kes Dekeerje mebelf eueeve keer
pees[er kees 7-6, 6-4 mes njekej ue[keeW kee egieue efKeleeye peerlee~
efJecyeue[ve, 2015 kes heg<e egieue kee efKeleeye veerojueQ[md e kes pee@ peteuf eeve jespej
Deewj jesceeefveee kes nesejf ee leskeeT keer pees[ er ves efyevs e kes pewceer cejs Je Dee@m^es uf eee kes
pee@ve heereme& keer pees[er kees 7-6, 6-4, 6-4 mes njekej peerlee~
eWe Deesheve, 2015 : 7 petve, 2015 kees hesefjme ceW mebheVe~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
msevf emeueeme JeeJeefjkb ee
veesJeeke peeskeeseJf eke
(efmJedpejueQ[)
(meefye&ee)
ceefnuee Skeue
mesjvs ee efJeefueecme
uetmeer meheejesJee
(Decesejf kee)
(eske ieCejepe)
heg<e egieue
FJeeve [ese[f pe (eesSefMeee)
ceeFke SJeb yee@ye yee@ eve
SJeb ceeefme&uees cesuees (yeepeerue)
(Decesejf keer pees[ er)
ceefnuee egieue
yesLeeveer ceeske (Decesejf kee)
kewmeer [sueekegDee (Dee@m^es uf eee)
SJeb uetmeer meheejesJee
SJeb ejesmueeJee MJesoe
(eske ieCejepe)
(kepeeKmleeve)
efceefele egieue
yesLeeveer ceeske
uetmeer njeoskee (eske)
SJeb ceeFke yeeeve
SJeb ceeefme&ve ceekeesJemkeer
(oesveeW Decesejf kee)
(heesueQ[)
Dee@m^es uf eeve Deesheve, 2015 : 1 hejJejer, 2015 kees Dee@m^es uf eee kes cesueyeesve& ceW mebheVe~
mhee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
veesJeeke peeskeeseJf eke (meefye&ee)
Sb[er cejs (efyesve)
ceefnuee Skeue
mesjvs ee efJeefueecme (Decesejf kee)
ceeefjee MeejeheesJee (me)
efceefele egieue
efueSb[j hesme (Yeejle)
[sevf eeue vesmj (kevee[e)
SJeb ceeefv& ee efneb if eme (efmJedpejueQ[) SJeb efemervee cueeosveeseJf ee (eebme)
l
je^ceb[ue egJee Kesue : 5 mes 11 efmelebyej, 2015 kes ceOe hee@ueervessefMeeve osMe
meceesDee keer jepeOeeveer Deefheee ceW heebeJeW je^ceb[ue egJee KesueeW kee Deeeespeve ngDee~
heoke leeefuekee ceW Meer<e& heebe osMe Fme ekeej nQ
osMe
mJeCe&
jpele
keebme
kegue
1. Dee@m^es uf eee
25
19
19
63
2. o. Deeerkee
13
7
15
35
3. FbiueQ[
12
16
16
44
4. ceueseMf eee
11
3
3
17
5. Yeejle
9
5
6
20
l
14Jeeb mhesMeue Deesuebehf eke Jeu[& mecej iescme, 2015 : 25 pegueeF&, 2015
mes 2 Deiemle, 2015 kes ceOe 14JeW mhesMeue Deesuebehf eke Jeu[& mecej iescme-2015
kee Deeeespeve Decesejf kee kes uee@me Sbpesuesme ceW ngDee~ Yeejle ves Fve KesueeW ceW 47 mJeCe&,
54 jpele leLee 72 keebme heokeeW meefnle kegue 173 heoke eehle kej heoke leeefuekee
ceW leermeje mLeeve eehle efkeee~ heoke leeefuekee ceW Decesefjkee Meer<e& hej jne leLee eerve
otmejs mLeeve hej jne~

efJeMJe etevf eJeefme&er Kesue : 3 pegueeF&, 2015 kes ceOe oef#eCe keesejf ee kes iJeebiepet
ceW 28JeW efJeMJe etefveJeefme&er KesueeW kee Deeeespeve efkeee ieee~ Yeejleere erce ves
eefleeeseif elee ceW 1 mJeCe&, 1 jpele Deewj 3 keebme heokeeW meefnle kegue 5 heoke peerlekej
heoke leeefuekee ceW 35Jeeb mLeeve eehle efkeee~ Yeejle keer Deesj mes mJeCe& heoke peerleves
Jeeues Fbojpeerle efmebn (Mee@heg) efJeMJe etevf eJeefme&er KesueeW ceW mJeCe& heoke peerleves Jeeues
Skecee$e Yeejleere efKeuee[er yeves~ Fme eefleeeseif elee ceW oef#eCe keesejf ee 47 mJeCe&, 32
jpele SJeb 29 keebme heokeeW meefnle kegue 108 heoke heekej Meer<e& hej jne~ Je<e&
2015 kes efJeMJe etevf eJeefme&er KesueeW (mecej etevf eJeefme&ee[) kee MegYebkej vegejf yeer Lee~
Je<e& 2017 kes 29JeW efJeMJe etefveJeefme&er KesueeW kee Deeeespeke leeFJeeve kes leeFhes ceW
nesvee emleeefJele nw~

JeerceWme heerhee Jeu[& kehe

5 pegueeF&, 2015 kees Decesefjkee ves peeheeve kees 5-2 mes njekej kevee[e kes JeQketJej
ceW Kesues iees heerhee JeerceWme Jeu[& kehe kee efKeleeye peerle efueee~
Fme eefleeesefielee ceW ieesu[sve yee@ue DeJee@[&-keeueea uee@e[ (Decesefjkee), Deceeve [eFve
nsvejer (eebme) leLee Deee efceeecee (peeheeve) kees efoee ieee~
eefleeesefielee kee ieesu[sve yet DeJee@[&- meerefueee meeefmeke (pece&veer), keeueea uee@e[
(Decesejf kee) leLee Debpee efcewie (pece&veer) kees efoee ieee~
keeshee Decesefjkee hegyeeue tvee&ceW
4 pegueeF&, 2015 kees efeueer kes meQe
f eeiees ceW Kesues iees heeFveue cegkeeyeues ceW efeueer
ves DepeXervee kees hesveeuer MetDeeG ceW 4-1 mes njekej keeshee Decesefjkee hegyeeue
tvee&ceW kee efKeleeye peerle efueee~ efeueer ves en eefleefle hegyeeue tvee&ceW henueer yeej
peerlee nw~ Fmekes Deefleefje efeueer eje hegyeeue ceW peerleer ieF& en henueer Debleje&^ere
^e@heer nw~
SefMeeeF& SLeuesefkeme eQefheeveefMehe, 2015
3-7 petve, 2015 kes ceOe eerve kes Jegneve ceW 21JeeR SefMeeeF& SLeuesefkeme
eQehf eeveefMehe kee Deeeespeve ngDee~
Yeejle ves 4 mJeCe&, 5 jpele SJeb 4 keebme heokeeW meefnle kegue 13 heoke peerlekej
heoke leeefuekee ceW leermeje mLeeve eehle efkeee~ Yeejle kes mJeCe& heoke efJepesleeDeeW kes veece
nQueefuelee yeyyej (ceefnueeDeeW keer 3000 ceer. merheueespe), efb t uetkee (ceefnueeDeeW
keer 800 ceer. oew[ ), efJekeeme ieew[ e (ef[mkeme Lee)s SJeb Fbojpeerle efmebn (Mee@heg)~
eerve ves 15 mJeCe&, 13 jpele SJeb 13 keebme heokeeW kes meeLe eefleeeseif elee ceW Meer<e& mLeeve
eehle efkeee~ kelej 7 mJeCe&, 2 jpele SJeb 1 keebme heoke kes meeLe otmejs mLeeve hej jne~
DeeF&heerSue-8 kee eQefheeve cebgyeF& Fbef[ebme
24 ceF&, 2015 kees keesuekeelee kes F&[vs e iee[xve ceW Kesues iees heeFveue cegkeeyeues ceW
cebgyeF& Fbef[ebme ves oes yeej keer eQefheeve esVeF& meghejefkebime kees 41 jve mes njekej
DeeF&heerSue-8 kee efKeleeye peerlee~
heeFveue cegkeeyeues ceW cegyb eF& Fbe[
f ebme ves efveOee&ejf le yeerme DeesJejeW ceW 5 efJekes hej
202 jveeW kee mkeesj yeveeee, esVeF& ue#e kee heere kejles ngS 20 DeesJejeW
ceW Dee" efJekes hej 161 jve ner yevee heeF&~
Fmekes henues Je<e& 2013 ceW Yeer cebyg eF& Fbe[
f ebme ves keesuekeelee kes F&[vs e iee[xve
hej esVeF& kees njekej efKeleeye peerlee Lee~
DeeF&heerSue-8 ceW leermeje mLeeve je@eue ewueWpeme& yebieueg kees eehle ngDee~
DeeF&heerSue-8 ceW Dee@jWpe kewhe (meJe&es yeuuesyeepe) kee efKeleeye mevejeFpeme&
nwojeyeeo kes yeuuesyeepe [seJf e[ Jeeve&j kees efceuee efpevneWves 562 jve yeveeS Les~
DeeF&heerSue-8 ceW hehe&ue kewhe (meJe&es ieWoyeepe) esvveF& meghejefkebime kes ieWoyeepe
[dJesve yeeJees kees eehle ngF& efpevneWves kegue 26 efJekes eehle efkees~
DeeF&heerSue-8 kes heeFveue cewe ceW cewve Dee@he o cewe cebyg eF& Fbe[
f ebme kes kehleeve
jesefnle Mecee& (50 jve) yeves~
DeeF&heerSue-8 kee meJee&efOeke Jeefeiele mkeesj je@eue ewueWpeme& yebieueg kes
yeuuesyeepe Syeer ef[efJeefueeme& ves yeveeee (133 jve vee@ DeeG)~
DeeF&heerSue-8 kes GYejles ngS efKeuee[er kee hegjmkeej eseme Deej kees leLee
kewe Dee@he o tvee&ceW kee hegjmkeej [dJesve yeeJees kees efoee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 166

DeeF&meermeer efekes efJeMJekehe, 2015

Debleje&e^ r e efekes heefj<eo (ICC) eje Deeeesepf ele keer peeves Jeeueer heg<eeW keer SkeefoJemeere
efekes efJeMJe kehe eefleeeseif elee kee 11Jeeb mebmkejCe 14 hejJejer mes 29 ceee&, 2015
kes ceOe Dee@m^es uf eee Deewj vetpeerueQ[ keer mebege cespeyeeveer ceW Deeeesepf ele efkeee ieee~
29 ceee&, 2015 kees Kesues iees efJeMJe kehe heeFveue cewe ceW Dee@m^es uf eee ves cesueyeesve&
efekes eeGb[ (Scemeerpeer) hej vetpeerueQ[ kees 101 ieWo Mes<e jnles ngS meele efJekes
mes njekej heebeJeeR yeej DeeF&meermeer efekes efJeMJe kehe kee efKeleeye peerlee~ efJeMJe kehe kes
heeFveue cewe ceW vetpeerueQ[ keer erce henues Kesueles ngS 45 DeesJejeW ceW 183 jve
yeveekej Dee@ueDeeG nes ieF& Leer~
heeFveue ceW Dee@m^es uf eee keer Deesj mes pescme hee@kevej ves 36 jve oskej 3 efJekes eehle
efkeS efpevnW cewve Dee@he o cewe kee hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
Dee@m^es uf eee kes lespe ieWoyeepe efceMesue meke& kees Gvekes meJe&es eoMe&ve kes efueS efJeMJe
kehe, 2015 kee cewve Dee@he o tvee&ceW DeJee@[& efoee ieee~
Fme efJeMJe kehe ceW meJee&eOf eke jve yeveeves Jeeues yeuuesyeepeceeefv& e iegehf ue (547 jve,
vetpeerueQ[) SJeb kegceej mebiekeeje (541 jve, eeruebkee)~
efJeMJe kehe, 2015 ceW meJee&eOf eke efJekes uesves Jeeues ieWoyeepeefceMesue meke& (22
efJekes, Dee@m^sefueee), ^W yeesu (22 efJekes, vetpeerueQ[)~
Dee@m^es uf eee Fme efJeMJe kehe ceW Ske cewe ceW meJee&eOf eke jve yeveeves Jeeueer erce yeveer~ Gmeves
4 ceee&, 2015 kees Deheieeefvemleeve kes efKeueehe cewe ceW 6 efJekes hej 417 jve
yeveeS~ Fmekes Deefleefje vetpeerueQ[ kes yeuuesyeepe ceeef&ve iegefhue ves JesmFb[erpe kes
efKeueehe veyeeo 237 jve yeveekej efJeMJe kehe kes Fefleneme ceW meJeexe Jeefeiele mkeesj
yeveeee~ efJeMJe kehe kes Fefleneme kee henuee oesnje Meleke (215 jve) JesmFb[erpe kes
efeme iesue ves 24 hejJejer, 2015 kees efpecyeeyJes kes efKeueehe yeveeee Lee~
efJeMJe kehe, 2015 ceW meJee&eOf eke kekes ueieeves kee efjkee@[& JesmFb[erpe kes efeme iesue
(6 heejer ceW 26 kekes) kes veece jne~
35JeW je^ere Kesue
35JeW je^ere Kesue 31 peveJejer, 2015 mes 14 hejJejer, 2015 kes ceOe kesjue
ceW Deeeesefpele efkeS ieS~ 35JeW je^ere KesueeW kes meodYeeJevee otle meefeve leWoguekej Les
leLee Fve KesueeW kee MegYebkej kesjue kee jepe he#eer es neve&efyeue Lee efpemes Deccet
veece efoee ieee Lee~
mesvee (meefJe&mespe mheesmd e& keb^eus e yees[)& ves heoke leeefuekee ceW ueieeleej leermejer yeej Meer<e&
mLeeve eehle kej jepee YeeueW efmebn ^e@heer peerleer~
GuuesKeveere nw efke 36JeW je^ere Kesue Je<e& 2016 ceW ieesJee ceW Deeeesefpele efkeS
peeSbies~ Fmekes henues 34JeW je^er e KesueeW kee Deeeespeve jebeer, PeejKeb[ ceW ngDee Lee~
35JeW je^ere KesueeW ceW meJee&efOeke mJeCe& kes meeLe meJee&efOeke heoke (6 mJeCe& SJeb 2
jpele kes meeLe kegue 8 heoke) kesjue kes lewjeke meepeve ekeeMe ves eehle efkeS~
ceneje^ keer lewjeke Deekeeb#ee Jeesje Deewj Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej leLee ceOe eosMe keer
kewveesFbie efKeueeef[eeW eceMe: jeefpevee keerjes SJeb FveeDeesee osJeer - es leerveeW efKeuee[er
heoke leeefuekee ceW 5 mJeCe& SJeb Ske jpele (kegue 6 heoke) eehle kej mebege he mes
otmejs mLeeve leLee ceefnueeDeeW ceW eLece mLeeve hej jneR~
Gej eosMe kee 7 mJeCe&, 31 jpele SJeb 30 keebme (kegue 68 heoke) kes meeLe
heoke leeefuekee ceW 14Jeeb mLeeve jne~
Fve KesueeW ceW 100 ceerj oew[ kes heg<e Jeie& kes efJepeslee nefjeeCee kes Oejceyeerj jns
peyeefke ceefnuee Jeie& keer efJepeslee Deese[f Mee keer ogleer ebo jneR~
35JeW je^er e KesueeW ceW kevee&ke keer 12 Je<eeaee mketueer e$ee meueesveer oueeue meyemes
kece Gce ceW je^er e KesueeW ceW heoke peerleves Jeeueer efKeuee[er yeveeR, efpevneWves 200 ceerj
yesm m^eske lewjekeer mhee& ceW keebme heoke peerlee~
36eW je^er e Kesue veJebyej, 2016 ceW ieesJee ceW Deeeesepf ele efkeS peeSbies~

sefveme

efouueer Deesheve : 21 hejJejer, 2016 kees mebheVe Fme eefleeeseif elee kee efKeleeye eebme
kes merHeve je@ye& ves Yeejle kes meekesle ceeFvesveer kees 6-3, 6-0 mes njekej peerlee~ Fme
eefleeesefielee kee egieue efKeleeye censMe Yetheefle Deewj egkeer Yeebyejer keer Yeejleere pees[er ves

20 HejJejer kees peerlee Lee~

ogyeF& Deesheve : 21 hejJejer, 2016 kees Fme eefleeesefielee kee ceefnuee Skeue
efKeleeye Fueer keer meeje F&jeveer ves eske ieCejepe keer yeejyeje m^ekr eesJee kees 6-0, 62 mes njekej peerlee~
DepeXervee Deesheve : 15 hejJejer, 2016 kees Dee@efm^ee kes [esefceefveke efLeSce ves
mhesve kes efvekeesueme Deueceeees kees 7-6, 3-6, 7-6 mes njekej DepeXervee Deesheve
sevf eme tvee&ceW kee efKeleeye peerlee~ en efLeSce kes kewefjej kee kegue eewLee efKeleeye Lee~
meW heerdmeyeie& ues[erpe tvee&ceW : 14 hejJejer, 2016 kees Yeejleere sefveme
mej meeefveee efcepee& Deewj efmJedpejueQ[ keer Gvekeer pees[ eroej ceeefv& ee efneb if eme (efJee keer
Meer<e&mLe ceefnuee egieue pees[ er) ves ueieeleej 40JeeR peerle ope& kejles ngS meW heermd eyeie&
ues[erpe tvee&ceW ceW ceefnuee egieue kee efKeleeye Deheves veece efkeee~
Sefheee Debleje&^er e efme[veer kehe : 16 peveJejer, 2016 kees meefye&ee kes sefveme
efKeuee[er efJekej ^eFs keer ves yeguieeefjee kes efeieesj efoefce$eesJe kees njekej ueieeleej otmejer
yeej Sefheee Debleje&e^ r e efme[veer kehe kee efKeleeye peerlee~ Fmekes henues 15 peveJejer kees
Yeejle keer meeefveee efcepee& Deewj efmJedpejueQ[ keer ceeefv& ee efneb if eme ves kesjeseuf eve ieefme&ee SJeb
efemervee ceeu[sveeseJf ee keer pees[ er kees njekej ceefnuee egieue efKeleeye peerlee~
esvveF& Deesheve : 10 peveJejer, 2016 kees esvveF& ceW mebhevve~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
msve JeeJeefjkb ee
yeesvee& keesejf e
(efmJedpejueQ[)
(eesSefMeee)
heg<e egieue
ewefyeme ceeefv& e (eebme) Dee@emf ve ewefpemeske
SJeb Deeseuf eJej cewjee
(etSmeS) SJeb
(Dee@emf ^ee)
yesvees efheejs (eebme)
efyemyesve FbjvesMeveue sefveme tvee&ceW :
mheOee& efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
efceueesme jeDeesevf eke
jespej Hes[jj
(kevee[e)
(efmJedpejueQ[)
efyemyesve FbjvesMeveue sefveme tvee&ceW : 9 peveJejer, 2016 kees Yeejleere mej
meeefveee efcepee& Deewj Gvekeer pees[ eroej efmJedpejueQ[ keer ceeefv& ee efneb if eme ves pece&veer keer
Sbpesefueke keye&j Deewj Deebefee heslkeesefJee kees njekej efyemyesve FbjvesMeveue sefveme
tvee&ceW kes ceefnuee egieue kee efKeleeye peerlee~
FbjvesMeveue eerefceej sefveme ueerie (DeeF&heererSue) : 20 efomebyej, 2015
kees efmebieehegj muewceme& ves Fbe[f eve Smesme kees 26-21 mes njekej FbjvesMeveue eerecf eej
sevf eme ueerie (DeeF&heererSue) kes otmejs meerpeve kee efKeleeye peerlee~ efmebieehegj muewceme& ves
10 ueeKe [e@uej keer Fveeceer jeefMe peerleer~
20JeeR DeJeOe je^ceb[ue sefveme eQefheeveefMehe : 18 efomebyej, 2015 kees
Yeejleere heg<e erce ves FbiueQ[ kees 3-1 mes njekej 20JeeR DeJeOe je^ceb[ue sefveme
eQehf eeveefMehe kee erce mheOee& kee mJeCe& heoke peerle efueee~ ceefnuee erce kees efmebieehegj
mes nej kee meecevee kejvee he[e~ ceefnuee erce kees jpele heoke eehle ngDee~
efmJeme Fb[esme&-2015 : 1 veJebyej, 2015 kees efmJedpejueQ[ kes yeemesue ceW
mebheVe
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue jespej hes[jj
jehesue ve[eue
(efmJedpejueQ[)
(mhesve)
Jewuesefvmeee Deesheve-2015 : 1 veJebyej, 2015 kees mhesve kes Jewuesefvmeee ceW
mebheVe
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue peesDeejDees metvee
jeyeex yeefme
(hegle&ieeue)
(mhesve)
jekeglesve peeheeve Deesheve : 1 Deketyej, 2015 kees peeheeve kes eskeees ceW
mecheVe

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 167

mheOee&
heg<e Skeue

efJepeslee
GheefJepeslee
msevf emueeme yeeJeefjkb ee
yesveeF heeFjs
(efmJedpejueQ[)
(eebme)
MebIeeF& Deesheve-2015 : 18 Dekeyt ej, 2015 kees eerve kes MebIeeF& ceW mecheVe
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue veesJeeke peeskeeseJf eke
pees efJeues[ meeWiee
(meefye&ee)
(eebme)
ceuesefMeee Deesheve-2015 : 28 efmelebyej, 2015 mes 4 Dekeyt ej, 2015 kes
ceOe ceueseMf eee kes kegDeeueeuechegj ceW mecheVe
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue [seJf e[ hesjj
hesefueefmeeevees ueeshespe
(mhesve)
(mhesve)
eQehf eebme sevf eme ueerie : 6 efomebyej, 2015 kees hebpeeye ceeMe&ue ves nwojeyeeo Smesme
kees heeFveue ceW njekej eQefheebme sefveme ueerie-2015 kee efKeleeye peerle efueee~
eefleeeseif elee ceW efJepeslee erce kees Ske kejes[ heS leLee GheefJepeslee erce kees 50 ueeKe
heS keer Fveeceer jeefMe efceueer~ hebpeeye ceeMe&ue kes meekesle ieeFvesveer meJe&es Yeejleere
efKeuee[er yeves leLee nwojeyeeo erce keer Deesj mes Kesueves Jeeueer ceeefv& ee efneb if eme kees meyemes
cenJehetCe& efKeuee[er Ieese<f ele efkeee ieee~
hes[ kehe : 15 veJebyej, 2015 kees eske ieCejepe keer sevf eme efKeuee[er kewjseefuevee
efhuemkeesJee ves ceefnuee Skeue mheOee& ceW me keer efKeuee[er kees njekej hes[ kehe kee
efKeleeye veewJeeR yeej eske ieCejepe kes veece efkeee~
[sefJeme kehe : 29 veJebyej, 2015 kees efyevs e kes Sb[er cejs ves yeseuf peece kes [seJf e[
iee@ehf eve kees njekej Je<e& 2015 kee [seJf eme kehe efKeleeye peerlee~ efyevs e ves kegue 10JeeR
yeej en efKeleeye peerlee~ Je<e& 2014 ceW [ses Jf eme kehe kee efJepeslee efmJedpejueQ[ Lee~
Serheer Jeu[& tj : 22 veJebyej, 2015 kees efJeMJe kes vebyej Ske efKeuee[er veesJeeke
peeskeesefJee ves Serheer Jeu[& tj kee efKeleeye jespej hes[jj kees njekej ueieeleej eewLeer
yeej peerlee~ egieue Jeie& kee efKeleeye pegefueeve jespej SJeb nesefjee skeeT keer pees[er ves
Yeejle kes jesnve yeesheVee SJeb Fueer kes heueesefjve ceesiexJee kees njekej peerlee~
[yueterS heeFveume : 1 veJebyej, 2015 kees efmebieehegj ceW mebheVe~
mheOee&

efJepeslee

GheefJepeslee

ceefnuee Skeue

Sefivemkee jodJeebmkee
(heesueQ[)

hes$ee efkeJeleesJee
(eske ieCejepe)

ceefnuee egieue

ceee|vee efneb if eme

(efmJedpejueQ[) SJeb
meeefveee efcepee&
(Yeejle)

ieeefJe&ve cegiegpee
SJeb
keeuee& megDeejspe
(oesveeW mhesve)

Sej SefMeee Deesheve : 25 Dekeyt ej, 2015 kees meekesle ceeFvesveer Deewj mejce efmebn
keer Yeejleere pees[ er ves 50 npeej [e@uej keer Fveeceer jeefMe Jeeues Sej SefMeee Deesheve
ewueWpej sefveme tvee&ceW kee efKeleeye heeFveue ceW Decesefjkee kes pee@ve hee@ue eglesjes Deewj
Yeejle kes efJepee mebgoj eMeeble keer pees[er kees njekej peerlee~

efJeSleveece Deesheve : 18 Deketyej, 2015 kees efJeSleveece ceW Deeeesefpele~

mheOee&

efJepeslee

GheefJepeslee

heg<e Skeue

meekesle ceeFvesveer
(Yeejle)

pee@[v& e Lee@chemeve
(Dee@m^es uf eee)

heg<e egieue

efm^ ve uesceefmeves (eebme)

SJeb efveume ueQiej (pece&veer)

meekesle ceeFvesveer SJeb

mevece efmebn (oesveeW Yeejle)

eeFvee Deesheve-2015 : 11 Dekeyt ej, 2015 kees eerve kes yeerepf ebie ceW mebheVe~

mheOee&

efJepeslee

GheefJepeslee

heg<e Skeue

veesJeeke peeskeeseJf eke

(meefye&ee)

jehesue ve[eue
(mhesve)

ceefnuee Skeue

ieeefye&ve cegiegpee
(mhesve)

erecf eee yeeefmebmkeer

(efmJedpejueQ[)

ceefnuee egieue

meeefveee efcepee& (Yeejle)

SJeb ceeefv& ee efneb if eme
(efmJedpejueQ[)

neDees efebie eeve SJeb

ebit e peeve eeve
(oesveeW eerveer leeFhes)

Jegneve Deesheve, 2015 : 3 Dekeyt ej, 2015 kees eerve kes Jegneve ceW Deeeesepf ele~
mheOee&

efJepeslee

GheefJepeslee

Jeerveme efJeefueecme
ieeefye&ve cegiegjps ee
(Decesejf kee)
(mhesve)
ceefnuee egieue
meeefveee efcepee& (Yeejle)
Fefjvee kewefceefueee yesiet
SJeb ceeefv& ee efneb if eme
SJeb ceesevf ekee efveketuesmkees
(efmJedpejueQ[)
(oesveeW jesceeefveee)
iJeebiePet Deesheve, 2015 : 26 efmelebyej, 2015 kees eerve kes iJeebiePet ceW mebheVe~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
ceefnuee Skeue
esuesvee eevekeeseJf eke
[sevf eMee SefueexJee
(meefye&ee)
(eske ieCejepe)
ceefnuee egieue
meeefveee efcepee& (Yeejle)
efMeefueve Met SJeb
SJeb ceeefv& ee efneb if eme
efMeeeDees[er et
(efmJedpejueQ[)
(oesveeW eerve)
MebIeeF& ewueWpej sevf eme tvee&ceW, 2015 : 7 efmelebyej mes 13 efmelebyej, 2015
kes ceOe eerve kes MebIeeF& ceW Deeeesefpele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
egkeer Yeebyejer (Yeejle)
[er Jeg (eerve)
efJebmve meuesce Deesheve, 2015 : 23 Deiemle mes 30 Deiemle, 2015 kes ceOe
Decesejf kee kes efJebmve meuesce ceW Deeeesepf ele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
kesefJeve Sb[jmej
efheejs etpe njye&
(o. Deeerkee)
(eebme)
keveskeerke Deesheve, 2015 : 23 Deiemle mes 29 Deiemle, 2015 kes ceOe
Decesejf kee kes vet nwJesve ceW Deeeesepf ele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
ceefnuee Skeue
hes$ee efkeJeleesJee
uetmeer meeheejesJee
(eske ieCejepe)
(eske ieCejepe)
Jesmve& Sb[ meove& Deesheve, 2015 : (efmeveefmeveeer Deesheve) 15 Deiemle 2015
mes 23 Deiemle, 2015 kes ceOe Decesejf kee kes Deesneees ceW Deeeesepf ele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
jespej hes[jj
veesJeeke peeskeeseJf eke
(efmJedpejueQ[)
(meefye&ee)
ceefnuee Skeue
mesjvs ee efJeefueecme
efmeceesvee neueshe
(Decesejf kee)
(jesceeefveee)
jespeme& kehe 2015 : 16 Deiemle, 2015 kees kevee[e ceW mebheVe~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
Sb[er cejs
veesJeeke peeskeeseJf eke
(efyevs e)
(meefye&ee)
ceefnuee Skeue
yeseuf eb[e yeWemf eme
efmeceesvee neueshe
(efmJedpejueQ[)
(jesceeefveee)
ceefnuee Skeue

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 168

efmeer Deesheve, 2015 : 9 Deiemle, 2015 kees Decesejf kee kes JeeefMebieve ceW mebheVe~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
kesF& efveefMekeesjer
pee@ve FMvej
(peeheeve)
(Decesejf kee)
ceefnuee Skeue
mueesSve merheWme
Deveemleeefmeee hee@JeuegeWkeesJee
(Decesejf kee)
(me)
yeer.yeer. Sb[ er. Deueebe Deesheve, 2015 : 28 pegueeF&, 2015 mes 2
Deiemle, 2015 kes ceOe Decesejf kee kes Deueebe ceW Deeeesepf ele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
pee@ve FMvej
ceekeexme yeeIeoeefleme
(Decesejf kee)
(meeFeme)
ne@ue Dee@he hesce sefveme eQefheeveefMehe : 11 mes 19 pegueeF&, 2015 kes ceOe
Decesejf kee kes vet hees& ceW Deeeesepf ele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
jepeerJe jece (Decesejf kee)
FJees keeueexeJf eke (eesSefMeee)
iewjer Jesyej Deesheve, 2015 : 13 mes 21 petve, 2015 kes ceOe pece&veer kes neues
ceW Deeeesepf ele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
jespej hes[jj (efmJedpejueQ[) Deebef eeme meshheer (Fueer)
heg<e egieue
jeJesve keueemesve
jesnve yeesheVee (Yeejle)
(o. Deeerkee) SJeb
SJeb heueesjerve ceefie&ee
jepeerJe jece (Decesejf kee)
(jesceeefveee)
mJeeref[Me Deesheve : 13 mes 26 pegueeF&, 2015 leke mJeer[ve kes yewmee[ ceW
mJeere[f Me Deesheve 2015 kee Deeeespeve efkeee ieee~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
yesveesF hewjs (eebme)
e@ceer jesye[s es (mhesve)
ceefnuee Skeue
peesneVee ueejmeve (mJeer[ve)
ceesvee yeLe&us e (pece&veer)
FbjvesMeveue pece&ve Deesheve, 2015 : 27 pegueeF&, 2015 mes 2 Deiemle,
2015 kes ceOe pece&veer kes nwcyeie& ceW Deeeesepf ele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
je@hesue ve[eue (mhesve)
hewefyeees heesieveerveer (Fueer)
Siee@ve Deesheve : 21 petve, 2015 kees uebove kes keJeeRme keueye ceW mebheVe~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
Sb[er cejs (efyesve)
kesefJeve Sb[jmeve (o. Deeerkee)
mgiee& Deesheve sevf eme tvee&ceW : 14 petve, 2015 kees Yeejle kes jesnve yeesheVee
Deewj jesceeefveee kes heueesejf ve ceefpe&ee keer pees[ er ves mgiee& Deesheve sevf eme tvee&ceW kee
heg<e egieue efKeleeye SueskepeW[j SJeb meesme& keer pees[er kees njekej peerlee~
etefveeve mheesef&Je FbjvesMeveue eQefheeveefMehe : 31 ceF& mes 6 petve, 2015
leke pece&veer kes vetjcs eyeie& ceW Deeeesepf ele 20JeeR etevf eeve mheesef J& e FbjvesMeveue eQehf eeveefMehesefveme mheOee& ceW Yeejleere jsueJes ves eebme kees 3-1 mes njekej eefleeesefielee peerleer~
etefveeve mheesef&Je FbjvesMeveue eQefheeveefMehe (etSmeDeeF&meer) Ske Debleje&^ere jsueJes
Kesue Smeesemf eSMeve nw~
jesce ceemme& tvee&ceW : 17 ceF&, 2015 kees Fueer kes jesce ceW mebheVe
eefleeeseif elee
efJepeslee
GheefJepeslee
ceefnuee Skeue
ceeefjee MeejeheesJee (me)
keeuee& megDeesjps e (mhesve)
ceefnuee egieue
efceeree yeeyeesme (nbiejer)
meeefveee efcepee& (Yeejle)
SJeb ceee|vee efneb if eme
SJeb efemervee
(efmJedpejueQ[)
cueeosveeseJf eke (eebme)
heg<e Skeue
veesJeeke peeskeeseJf eke
jespej Hes[jj
(meefye&ee)
(efmJedpejueQ[)

cewef[^[ Deesheve ceemme& tvee&ceW-2015 : 10 ceF&, 2015 kees Yeejle kes

jesnve yeesheVee Je jesceeefveee kes Heueesefjve cee|peee keer pees[er ves mee|yeeeF& Deewj heesefueMe
pees[ er vesveeo efpeceesveefpeke Je ceee|ve ceelekeesJemkeer kees 6-2, 6-7, 11-9 mes njekej
cewe[f [^ Deesheve ceemme& tvee&ceW 2015 kes heg<e egieue kee efKeleeye peerlee~
Fmleecyegue Deesheve : 3 ceF&, 2015 kees efmJedpejueQ[ kes sefveme efKeuee[er jespej
Hes[jj ves GiJes kes heeyuees egJeeme kees 6-3, 6-4 mes njekej Fmleecyegue Deesheve kee
efKeleeye peerle efueee~
SefMeeeF& petefveej sefveme eQefheeveefMehe : 18 Deewue, 2015 kees Yeejle keer
JeeF&. eebpeuee ves eerve keer PeWie JegMegDebie kees njekej SefMeeeF& petevf eej sevf eme eQehf eeveefMehe
kee efKeleeye peerle efueee~
ceeWs keeueex ceemme& efKeleeye : 20 Deewue, 2015 kees mee|yeee kes veesJeeke
peeskeesefJeke ves eske ieCejepe kes eceme yeef[&e kees njekej otmejer yeej ceeWs keeueex
ceemme& sevf eme efKeleeye peerlee~
hewefceueer meefke&ue kehe, 2015 : 6 mes 12 Deewue, 2015 kes ceOe Decesejf kee
kes eeume&ve ceW ngS hewefceueer meefke&ue kehe-2015 (eeume&ve kehe-2015) kes
ceefnuee Skeue kee efKeleeye pece&veer keer Sbpeseuf eke keye&j ves Decesejf kee keer cewe[f meve keerpe
kees njekej peerlee~ ceefnuee egieue kee efKeleeye Yeejle keer meeefveee efcepee& SJeb efmJedpejueQ[
keer ceeef&vee efnbefieme ves Dee@m^sefueee keer mesmeer [sueekegDee SJeb eesSefMeee keer oeefjpee
pegjeke keer pees[er kees 6-0, 6-4 mes njekej peerlee~
efceeeceer Deesheve sevf eme tvee&ceW : Deewue, 2015 kes eLece mehleen ceW Deeeesepf ele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
veesJeeke peeskeeseJf eke
Sb[er cejs
(meefye&ee)
(efyevs e)
ceefnuee Skeue
mesjvs ee efJeefueecme
keeuee& megDeejspeveeJeejes
(Decesejf kee)
(mhesve)
ceefnuee egieue
meeefveee efcepee& (Yeejle)
Sefuevee Jesmveervee SJeb
SJeb ceeefv& e efneb if eme
Skeelesejf vee ceekeejesJee
(efmJedpejueQ[)
(meer pees[ er)
Fbef[eve Jesume efKeleeye : 23 ceee&, 2015 kees efJeMJe kes vebyej Ske sefveme
efKeuee[er veesJeeke peeskeesefJeke ves jespej hes[jj kees 6-3, 6-7, 6-2 mes njekej
Fbef[eve Jesume kee efKeleeye keeece jKee~ ceefnuee Skeue ceW jesceeefveee keer efmeceesvee
neueshe ves meefye&ee keer hetJe& eQefheeve esuesvee eebkeesefJee kees 2-6, 7-5, 6-4 mes
njekej Fbef[eve Jesume [yueterS sefveme tvee&ceW kee efKeleeye peerlee~
yeerSveheer heeefjyeeme Deesheve : 22 ceee&, 2015 kees Yeejleere sefveme mej
meeefveee efcepee& SJeb efmJedpejueQ[ ceeefv& ee efneb if eme ves yeerSveheer heeefjyeeme Deesheve sevf eme
tvee&ceW kes efKeleeyeer cegkeeyeues ceW Skeelesejf vee ceekeejesJee Deewj Suesvee Jesmveervee keer pees[ er
kees meerOes meseW ceW 6-3, 6-4 mes ceele oskej ^e@heer Deheves veece keer~
DepeXervee Deesheve-2015 : 1 ceee&, 2015 kees mhesve kes jehesue ve[eue ves
pegDeeve ceesveekees (DepeXervee) kees 6-4, 6-1 mes njekej DepeXervee Deesheve sefveme
eefleeeseif elee-2015 kee efKeleeye peerle efueee~
efouueer Deesheve Serheer ewueWpej sefveme tvee&ceW, 2015 : 22 hejJejer,
2015 kees meesceosJe osJeJece&ve ves egkeer Yeebyejer kees 3-6, 6-4, 6-0 mes njekej
efouueer Deesheve Serheer ewueWpej sevf eme tvee&ceW kee efKeleeye ueieeleej otmejer yeej peerlee~

SLeuesefkeme

je^er e mketue SLeuesefkeme eQehf eeveefMehe : 29 peveJejer mes 2 hejJejer, 2016

kes ceOe kesjue kes keesefPekees[ ceW 61JeeR je^ere mketue SLeuesefkeme eQefheeveefMehe kee
Deeeespeve efkeee ieee~ kesjue eefleeesefielee ceW 39 mJeCe&, 29 jpele SJeb 17 keebme
heokeeW kes meeLe Meer<e& hej jne~ leefceuevee[g SJeb ceneje^ eceMe: otmejs Deewj leermejs
mLeeve hej jns~
cebgyeF& cewjeLeve : 17 peveJejer, 2016 kees cebgyeF& ceW Deeeesefpele 13JeeR mwC[[&
ee&[& cebyg eF& cewjeLeve cegkeeyeues ceW heg<e Jeie& kee efKeleeye kesvee kes efieef[Deesve efkehekesj
ves leLee ceefnuee Jeie& kee efKeleeye FefLeeesefheee keer Megkees pesvecees ves peerlee~ Yeejleere
OeeJekeeW ceW efveleW efmebn jeJele ves henuee mLeeve eehele efkeee~ GvneWves 2 Iebs 15 efceve

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 169

48 meskeW[ ceW oew[ hetjer kej veee Yeejleere efjkee@[& yeveeee~ Yeejleere ceefnueeDeeW ceW megOee
efmebn meJe&es jneR~ GvneWves 2 Iebs, 39 efceve 28 meskeW[ kee mecee efvekeeuee~
ee merue keesuekeelee 25 kes jes[ jsme : 20 efomebyej, 2015 kees SefMeeeF&
KesueeW keer mJeCe& heoke efJepeslee megOee efmebn ves ee merue keesuekeelee 25 kes jes[ jsme
kes ceefnuee Sueer Jeie& kee efKeleeye peerlee~ heg<e Jeie& kee efKeleeye Suece efmebn ves peerlee~
DeeF&heermeer SLeuese
f keme efJeMJe eQehf eeveefMehe-2015 : 21 mes 31 Dekeyt ej,
2015 kes ceOe oesne ceW 7JeeR DeeF&heermeer SLeuesef keme efJeMJe eQehf eeveefMehe 2015 kee
Deeeespeve efkeee ieee~ Yeejle ves Fme tvee&ceW ceW kegue 2 jpele heoke eehle kej 50Jeeb
mLeeve eehle efkeee~ eerve ves Fme tvee&ceW ceW 41 mJeCe& heoke, 26 jpele heoke SJeb 18
keebme heokeeW meefnle kegue 85 heoke peerlekej Meer<e& mLeeve eehle efkeee~ Je<e& 2017 ceW
8JeeR DeeF&heermeer SLeuesef keme efJeMJe eQehf eeveefMehe kee Deeeespeve uebove ceW nesiee~
efouueer ne@he cewjeLeve : 29 veJebyej, 2015 kees FefLeeesefheee kes efyejneveg uesiesmeer
ves heg<e Jeie& ceW leLee keerevf eee keer efmebeLf eee efuecees ves ceefnuee Jeie& ceW efouueer nehe cewjeLeve
kee efKeleeye peerlee~
^kw e SefMeee kehe meeFefkeefuebie eQehf eeveefMehe : 21 veJebyej, 2015 kees Yeejle ves
veF& efouueer ceW Deeeesepf ele ^kw e SefMeee kehe meeFefkeefuebie eQehf eeveefMehe ceW leerve mJeCe&, leerve
jpele SJeb heebe keebme heokeeW meefnle kegue 11 heoke peerlekej leermeje mLeeve eehle efkeee~
eefleeeseif elee ceW oef#eCe keesejf ee ves 6 mJeCe&, 3 jpele Deewj 3 keebme heoke meefnle 12
heokeeW kes meeLe Meer<e& mLeeve eehle efkeee~ otmejs mLeeve hej Gpeyesekf emleeve jne~
l
yeerefpebie FbjvesMeveue cewjeLeve-2015 : 20 efmelebyej, 2015 kees kesvee kes
ceeefjkees efkeheebyg ee ves Je<e& 2015 kee yeerepf ebie FbjvesMeveue cewjeLeve peerlee~ ceefnuee Jeie&
ceW en efKeleeye FefLeeesefheee keer OeeJeke yesLesuence esjsves ves peerlee~
l
49Jeeb SefMeeve yee@[er efyeefu[bie SJeb efheefpeke eQehf eeveefMehe-2015 : 29
efmelebyej mes 5 Dekeyt ej, 2015 kes ceOe Gpeyesekf emleeve ceW 49JeW SefMeeve yee@[er efyeefu[bie
SJeb efheefpeke eQehf eeveefMehe, 2015 kee Deeeespeve efkeee ieee~ Yeejleere ceefnuee yee@[er
efyeu[j MJeslee je"ewj ves Fme eefleeeseif elee kes ceefnuee Jeie& ceW jpele heoke eehle efkeee~ Jes Fme
eefleeeseif elee ceW heoke eehle kejves Jeeueer henueer Yeejleere ceefnuee nQ~
l
je^ere Deesheve SLeuesefkeme eQefheeveefMehe-2015 : 16 mes 19 efmelebyej,
2015 kes ceOe 55JeeR je^er e Deesheve SLeuesef keme kee Deeeespeve keesuekeelee ceW ngDee~
eefleeeseif elee ceW mesvee kes Deejeskee jepeerJe kees heg<eeW ceW leLee jsueJes keer ueefuelee yeeyej kees
ceefnueeDeeW ceW meJe&es SLeueer Ieesef<ele efkeee ieee~ jsueJes keer ceveeerle keewj ves
17.96 ceerj leke ekekee heWke kej ekekee heWke mheOee& ceW Je<e& 1997 ceW njyebme
keewj eje yeveeee ieee 17.43 ceerj kee je^ere efjkee@[& lees[e~ jsueJes keer ner ogleer
ebo ves Jeefeiele he mes meJee&eOf eke leerve heoke peerles~ ecegKe mheOee&DeeW SJeb Gvekes heoke
efJepesleeDeeW kes veece efvecveefueefKele nQ
mheOee&
heg<e Jeie&
ceefnuee Jeie&
100 ceer.
ceefvekebove jepe (jsueJes) 10.70
ogleer ebo (jsueJes) 11.68
200 ceer.
ceefvekeeb[e Dejcegiece (jsueJes) 21.35 ogleer ebo (jsueJes) 23.69
400 ceer.
Deejeskee jepeerJe (mesvee)
Sce.Deej. hetJeccee (DeesSvepeermeer)
45.70
53.55
800 ceer.
Depee kegceej mejespe (DeesSvepeermeer) efbt uetkee (jsueJes)
1:54:87
2:00:56
5000 ceer. peer ue#ceveve (mesvee) 14:00:77
Dees.heer. pewMee (jsueJes) 15:31:73
10000 ceer. ieesheer er (mesvee) 30:07:70
Sve metee& (jsueJes) 33:44::84
4100 ceer. mesvee 40:66
jsueJes 45:92
4400 ceer. mesvee 3:06:63
DeesSvepeermeer 3:42:49
Mee@heg
Fbojpeerle efmebn (nefjeeCee)
ceveeerle keewj (jsueJes)
19.82 ceer.
17.96ceer.
l
15JeeR efJeMJe SLeuesefkeme eQefheeveefMehe-2015 : 22 mes 30 Deiemle,
2015 kes ceOe eerve kes yeerepf ebie ceW 15JeeR efJeMJe SLeuesef keme eQehf eeveefMehe 2015
kee Deeeespeve ngDee~ pecewkee kes Gmewve yeesu ves 3 mJeCe& heoke eceMe: 100 ceerj,
200 ceerj Je 4100 ceerj efjues mheOee& ceW peerles~ eefleeesefielee ceW 7 mJeCe&, 6
jpele Je 3 keebme heokeeW meefnle kesvee Meer<e& hej jne~ pecewkee kegue 12 heokeeW kes

meeLe otmejs mLeeve leLee cespeyeeve eerve 1 mJeCe&, 7 jpele Je 1 keebme heoke kes meeLe
11JeW mLeeve hej jne~ Fme efJeMJe SLeueer eQehf eeveefMehe ceW Yeejle kee 17 meomeere
oue Ske Yeer heoke veneR hee mekee~
55JeeR je^er e Debleje&peere meerevf eej SLeuesef keme eQehf eeveefMehe : 10 pegueeF&,
2015 kes ceOe esVeF& ceW 55JeeR je^er e Debleje&peere meerevf eej SLeuesef keme eQehf eeveefMehe
kee Deeeespeve ngDee~ eefleeesefielee kes heg<e Jeie& kee erce efKeleeye nefjeeCee ves leLee
ceefnuee Jeie& kee erce efKeleeye kesjue ves peerlee~ eefleeesefielee ceW nefjeeCee kes Mee@heg
efKeuee[er Fbojpeerle efmebn ves 20.44 ceerj otjer leke ieesuee heWke kej veee ceer efjkee@[&
yeveeee~ GvnW heg<e Jeie& ceW meJe&es SLeueer Ieesef<ele efkeee ieee~ kevee&ke keer
Sce.Deej. hetJeccee kees ceefnuee Jeie& ceW meJe&es SLeueer Ieese<f ele efkeee ieee~
eerefceej ceeGbsve yeeFefkebie jsme : 4 Deketyej, 2015 kees hegle&ieeue kes uegF&me
efueees efhebes ves SefMeee keer eerefceej ceeGbsve yeeFefkebie jsme peerleer~ Fmekes henues GvnW
Je<e& 2013 ceW Yeer efkebie Dee@he o efnceeuee kee efKeleeye efceue egkee Lee~ FbiueQ[ keer
kewLejerve efJeefueecemeve ves ceefnuee Skeue esCeer ceW peerle neefmeue keer~
heeryee SefMeeve yee@mkesyee@ue eQehf eeveefMehe : 3 Dekeyt ej, 2015 kees eerve ves
heeFveue cegkeeyeues ceW efheueerheeRme kees 78-67 mes njekej heeryee SefMeeve yee@mkesyee@ue
eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerle efueee~ Fme peerle kes meeLe eerve ves Je<e& 2016 kes efjees
Deesuebefheke kes efueS Yeer keJeeueerheeF& kej efueee~ eerve kes eer efpeDeeveefueeeve kees
tvee&ceW kee ceesm Jewuetyeue huesej egvee ieee~ Yeejle kees Fme eefleeesefielee ceW 8Jeeb
mLeeve eehle ngDee~
21JeeR SefMeeve SLeuesef keme : 3 mes 7 petve, 2015 kes ceOe eerve kes Jegneve ceW
Deeeesepf ele~ Yeejle kees Fme eefleeeseif elee ceW 4 mJeCe& (Fbojpeerle efmebn, efJekeeme ieew[ e,
eft uebgkee Je ueefuelee yeeyej), 5 jpele Je 4 keebme heoke meefnle kegue 13 heoke
eehele ngS~ Yeejle kee eefleeeseif elee ceW leermeje mLeeve jne~ eerve 15 mJeCe&, 13 jpele
Je 13 keebme heokeeW meefnle kegue 41 heoke heekej Meer<e& hej jne~
efJeMJe hegefueme SJeb heeej Kesue : 7 pegueeF&, 2015 kees JeeefMebieve ceW mebheVe
ngS efJeMJe hegefueme SJeb heeej KesueeW ceW Yeejle ves 89 mJeCe& Deewj 50 jpele mecesle
efjkee@[& 156 heoke peerles~ meerDeejheerShe keer lewjeke efjee efceee ves Yeejle keer Deesj mes
meyemes DeefOeke 6 mJeCe& Deewj 2 jpele heoke peerles~
SefMeeeF& SLeuesefkeme eeb. eer : 23 petve, 2015 kees Yeejle kes Fbpeerle efmebn
Deewj efpevemeve pee@vemeve ves yeQkeeke ceW SefMeeeF& SLeuesef keme eeb. eer. kes henues ejCe ceW
mJeCe& heoke peerles~ Fbpeerle efmebn ves ieesuee heWke ceW mJeCe& heoke leLee efpevemeve pee@vemeve
ves heg<eeW keer 800 ceerj mheOee& ceW mJeCe& heoke peerlee~
etjesheere erce SLeuesefkeme eQefheeveefMehe, 2015 : 21 petve, 2015 kees
me ves etjesheere erce SLeuesef keme eQehf eeveefMehe peerleer~ pece&veer Fme eefleeeseif elee ceW otmejs
mLeeve hej jne leLee eebme kees leermeje mLeeve efceuee~
hewoue eeue : 6 petve, 2015 kees eerve keer OeeJeke efueet neWie ves mhesve ceW
FbjvesMeveue SmeesefmeSMeve Dee@he SLeuesefkeme (DeeF&SSShe) eje Deeeesefpele 20
efkeceer. hewoue eeue jsme uee keesvee ceW efJeMJe keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee~ GvneWves 1
Iebe, 24 efceve Deewj 38 meskeW[ ceW 20 efkeceer. keer otjer lee keer~
100 ceerj keer jsme ceW veee efJeMJe efjkee@[& : 4 petve, 2015 kees Fueer kes
jesce ceW Deeeesepf ele jesce [eeceb[ ueerie ceW Decesejf keer OeeJeke peefmve iewefueve ves 100
ceerj keer oew[ efjkee@[& 9.75 meskeW[ ceW hetjer keer~ GvneWves pecewkee kes Gmewve yeesu kes
Je<e& 2012 ceW 9.76 meskeW[ ceW 100 ceerj oew[ hetjer kejves kes efjkee@[& kees lees[ e~
19JeeR Hes[jsMeve kehe je^er e meerefveej SLeuesefkeme eQefheeveefMehe : 3 ceF&,
2015 kees Yeejleere mesvee ves 19JeeR Hes[jsMeve kehe je^ere meerefveej SLeuesefkeme
eQehf eeveefMehe ceW eLece mLeeve eehle efkeee~ otmejs mLeeve hej leefceuevee[g keer erce jner~
heg<e Jeie& ceW meJe&es efKeuee[er kee hegjmkeej nefjeeCee kes Fbojpeerle eEmen leLee ceefnuee
Jeie& ceW meJe&es efKeuee[er Deese[f Mee keer meyee&Ceer veboe jns~

efekes

Fbiuew[-oef#eCe Deeerkee er-20 meerjerpe : 21 HejJejer, 2016 kees cespeyeeve

oef#eCe Deeerkee ves FbiueQ[ kees otmejs er-20 cegkeeyeues ceW 9 efJekes mes hejeefpele kej
oes ceweeW keer en meerjerpe 2-0 mes peerle ueer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 170

Yeejle-eeruebkee er-20 meerjerpe : 14 hejJejer, 2016 kees Yeejleere efekes

erce ves leermejs Deewj Debelf ece er-20 cewe ceW eeruebkee kees 9 efJekes mes njekej leerve ceweeW
keer meerjerpe 2-1 mes Deheves veece keer~ huesej Dee@He efo meerjerpe kee efKeleeye Yeejleere
efmhevej Deej.Deefeve kees efceuee~ Debelf ece cewe ceW GvneWves cee$e 8 jve oskej 4 efJekes efueS
pees Yeejle keer Deesj mes Deye leke kee meJexes er-20 ieWoyeepeer eoMe&ve nw~ meeLe ner
Yeejleere erce er-20 jQefkebie ceW efhej mes vebyej Ske mLeeve hej henbge ieF&~ Yeejle ves
Deheves osMe ceW en henueer er-20 meerjerpe peerleer nw~
Yeejle-Dee@m^sefueee er-20 meerjerpe : 31 peveJejer, 2016 kees Yeejle ves
efme[veer cebW leermejs Deewj Debeflece er-20 cewe ceW Dee@m^sefueee kees 7 efJekes mes njekej
e=Kb euee 3-0 mes peerle ueer~ Yeejleere yeuuesyeepe efJeje keesnueer cewve Dee@he o meerjerpe
egves ieS~ Yeejle kes Fme keueerve mJeerhe kes henues 140 Je<eeX kes efekes kes Fefleneme ceW
Dee@m^es uf eee kees Gmeer keer peceerve hej keYeer efkemeer osMe ves leerve ee Fmemes DeefOeke ceweeW
keer e=bKeuee ceW keueerve mJeerhe veneR efkeee Lee~
Yeejle-Dee@m^es uf eee SkeefoJemeere Debleje&e^ r e e=K
b euee : 23 peveJejer, 2016
kees Dee@m^es uf eee ves Yeejle kes efKeueehe heebe ceweeW keer SkeefoJemeere Debleje&e^ r e e=Kb euee kee
efKeleeye 4-1 mes peerlee~ heebeJeW Deewj Debelf ece cewe ceW Yeejle ves 331 jve kes ue#e kee heere
kejles ngS Dee@m^es uf eee kees eej efJekes mes njeee~ leerve meew mes DeefOeke kes ue#e kee heere
kejles ngS en Yeejle keer leermejer meyemes ye[er peerle jner~ heebe ceweeW keer e=Kb euee ceW Yeejleere
yeuuesyeepe jesenf le Mecee& kees cewve Dee@he o meerjerpe kee hegjmkeej efoee ieee~
efnerve er-20 SefMeee kehe : 24 peveJejer, 2016 kees Yeejle ves heeefkemleeve
kees 44 jveeW mes njekej henues efnerve er-20 SefMeee kehe kee efKeleeye peerlee~
meweo cegMleeke Deueer ^e@heer : 20 peveJejer, 2016 kees cebgyeF& kes JeeveKes[s
mse[f ece ceW Gej eosMe ves oes yeej keer efJepeslee erce ye[ewoe kees 25 jveeW mes njekej
henueer yeej meweo cegMleeke Deueer ^e@heer kee efKeleeye Deheves veece efkeee~ Gej eosMe
efekes erce keer kehleeveer megjsMe jwvee ves keer~
osJeOej ^e@heer : 29 peveJejer, 2016 kees Yeejle S ves Yeejle yeer kees 87 jve
mes njekej osJeOej ^e@heer Jeve[s tvee&ceW kee efKeleeye peerle efueee~
efyeie yewMe er-20 ueerie : 24 peveJejer, 2016 kees efme[veer Leb[j ves heeFveue
ceW cesueyeve& meme& kees leerve efJekes mes njekej efyeie yewMe er-20 ueerie kee efKeleeye
peerlee~
vetpeerueQ[-heeefkemleeve er-20 meerjerpe : 22 peveJejer, 2016 kees vetpeerueQ[
ves leermejs Deewj Debelf ece er-20 cewe ceW heeefkemleeve kees 95 jve mes njekej meerjerpe 21 mes peerle ueer~ Fmekes yeeo vetpeerueQ[ ves 31 peveJejer, 2016 kees leerve ceweeW keer
Jeve[s meerjerpe Yeer heeke kees 2-0 mes njekej peerleer~
DeefKeue Yeejleere kete efyenej Deb[j-19 efekes tvee&ceW : 22 peveJejer,
2016 kees Gej eosMe ves cebgyeF& kees leerve efJekes mes njekej DeefKeue Yeejleere kete
efyenej Deb[j-19 efekes tvee&ceW kee efKeleeye peerlee~
DeHeieeefvemleeve-efpecyeeyJess er-20 meerjerpe : 11 peveJejer, 2016 kees
DeHeieeefvemleeve ves efpecyeeyJes kees otmejs Deewj Debeflece er-20 cegkeeyeues ceW 81 jve mes
njekej oes ceweeW keer er-20 meerjerpe kee efKeleeye 2-0 mes peerlee~ DeHeieeefvemleeve kes
ceesncceo Menpeeo ves otmejs cewe ceW 118 jve keer veeyeeo heejer Kesueer pees er-20
Debleje&^ere efekes kes Fefleneme keer eewLeer meJe&es heejer nw~
vetpeerueQ[-eeruebkee er-20 e=K
b euee : 10 peveJejer, 2016 kees vetpeerueQ[ ves
otmejs er-20 cewe ceW eeruebkee kees veew efJekes mes njekej oes ceweeW keer e=Kb euee 2-0 mes
peerle ueer~
je^ere ceefnuee efekes eQefheeveefMehe : 8 peveJejer, 2016 kees keevehegj ceW
je^ere ceefnuee efekes eQefheeveefMehe kes heeFveue ceW Gej eosMe ves eb[erie{ kees oes
efJekes mes njekej eefleeeseif elee kee efKeleeye Deheves veece efkeee~
Deheieeefvemleeve-efpecyeeyJes SkeefoJemeere Debleje&^er e e=bKeuee : 7 peveJejer,
2016 kees Deheieeefvemleeve ves heebeJeW Deewj Debeflece SkeefoJemeere Debleje&^ere cewe ceW
efpecyeeyJes kees oes efJekes mes njekej heebe ceweeW keer SkeefoJemeere meerjerpe 3-2 mes peerle
ueer~ Fme peerle kes meeLe ner Deheieeefvemleeve ves DeeF&meermeer jQekf ebie ceW e@he sve erceeW ceW Yeer
peien yevee ueer~ Fme meerjerpe kes cewve Dee@he o meerjerpe e=Kb euee ceW 237 jve yeveeves Jeeues
ceesncceo Meenpeeo jns~ Deheieeefvemleeve keer erce kes kehleeve Demeiej msevf ekepeF& Les~

Dee@m^sefueee-JesmFb[erpe sm e=bKeuee : 7 peveJejer, 2016 kees Dee@m^sefueee

SJeb JesmFb[erpe kes yeere leermeje Deewj DeeefKejer sm cewe [^e nes ieee~ Dee@m^es uf eee ves
leerve sm ceweeW keer e=bKeuee 2-0 mes peerle ueer~
vetpeerueQ[-eeruebkee SkeefoJemeere Debleje&^er e meerjerpe : 5 peveJejer, 2016
kees vetpeerueQ[ ves eeruebkee kees heebeJeW Deewj Debelf ece SkeefoJemeere Debleje&e^ r e efekes cewe
ceW 36 jve mes njekej heebe ceweeW keer meerjerpe 3-1 mes peerle ueer~ Fmekes henues efomebyej,
2015 ceW vetpeerueQ[ ves sm meerjerpe ceW Yeer eeruebkee kees 2-0 mes njeee~
efJepee npeejs ^e@heer : 28 efomebyej, 2015 kees yebieueg ceW Kesues ieS heeFveue
cegkeeyeues ceW iegpejele ves efouueer kees 139 jve mes njekej Je<e& 2015 keer Ske efoJemeere
ceweeW keer efJepee npeejs ^eh@ eer peerle ueer~ iegpejele keer Deesj mes kehleeve heeefLe&Je hesue ves
heeFveue ceW 105 jveeW keer heejer Kesueer~ efouueer keer erce kee vesle=lJe ieewlece iebYeerj ves
efkeee Lee~
Yeejle-eeruebkee-FbiueQ[ Deb[j-19 ef$ekeesCeere meerjerpe : 21 efomebyej, 2015
kees Yeejle keer Deb[j-19 erce ves eeruebkee kees heebe efJekes mes njekej Deb[j-19
ef$ekeesCeere meerjerpe kee efKeleeye peerle efueee~
efekes Dee@ue meme& meerjerpe : 7 veJebyej, 2015 mes 14 veJebyej, 2015 kes
ceOe Decesefjkee ceW Debleje&^ere efekes ceW mebveeme efueS ngS efKeueeef[eeW keer efekes
Dee@ue meme& meerjerpe kes henues mebmkejCe kee Deeeespeve ngDee efpemeceW meefeve leWoug ekej
kes vesle=lJe ceW meefeve yueemme& SJeb Mesve Jeeve& kes vesle=lJe ceW Jeeve& Jeeefjeme& erce ves eefleYeeie
efkeee~ meerjerpe kee efKeleeye Jeeve& Jeeefjeme& ves 3-0 mes peerlee~ cewve Dee@he o meerjerpe kee
hegjmkeej Jeeve& Jeeefjeme& kes kegceej mebiekeeje kees efceuee efpevneWves meerjerpe ceW meJee&efOeke
153 jve yeveees~
Yeejle-oef#eCe Deeerkee sm e=bKeuee : 5 veJebyej, 2015 mes 7 efomebyej,
2015 kes ceOe Yeejle Deewj oef#eCe Deeerkee kes ceOe Kesueer ieF& eej sm ceweeW keer
meerjerpe kee efKeleeye Yeejle ves 3-0 mes peerlee~ e=Kb euee ceW meJee&eOf eke efJekes eehle kejves
Jeeues Yeejleere ieWoyeepe jeceebve Deefeve (31 efJekes) kees cewve Dee@he o meerjerpe kee
hegjmkeej efoee ieee~ Fme sm meerjerpe ceW Yeejle keer Deesj mes meJee&eOf eke jve Debepf ekee
jneCes (266 jve) ves yeveeS efpevneWves eewLes sm keer oesveeW heeefjeeW ceW Meleke ueieeee~
meerjerpe ceW Yeejleere sm erce kes kehleeve efJeje keesnueer SJeb oef#eCe Deeerkeer sm
erce kes kehleeve neefMece Deceuee Les~ meerjerpe kes eewLes sm cewe keer Debeflece heejer ceW
oef#eCe Deeerkee ves 0.99 kes jve js mes 143.1 DeesJej ceW 143 jve yeveekej sm
efekes kes Fefleneme ceW Deye leke keer otmejer meyemes Oeerceer heejer Kesueer~
Deb[j-19 ef$ekeesCeere e=K
b euee : 19 veJebyej, 2015 kees keesuekeelee ceW Yeejle,
yeebiueeosMe Deheieeefvemleeve kes ceOe ngF& Deb[j-19 ef$ekeesCeere e=Kb euee kes heeFveue ceW
Yeejle ves yeebiueeosMe kees njekej efKeleeye peerlee~ Yeejleere Deb[j-19 erce kes kehleeve
efjkeer YegF& Les~
heeefkemleeve-FbiueQ[ sm cewe e=bKeuee : 5 vebJeyej, 2015 kees heeefkemleeve Je
FbiueQ[ kes ceOe leerve sm ceweeW keer e=Kb euee Meejpeen ceW heeefkemleeve ves 2-0 mes peerleer~
heeefkemleeve kes eeefmej Meen kees cewve Dee@he o meerjerpe kee efKeleeye efoee ieee~
Yeejle-o. Deeerkee er-20 SJeb SkeefoJemeere e=bKeuee : Yeejle Je oef#eCe
Deeerkee kes ceOe Kesueer ieF& leerve ceweeW keer er-20 meerjerpe kee efKeleeye o. Deeerkee ves
2-0 mes peerlee~ Fme cewe ceW o. Deeerkee kes pes. heer. [gecf eveer kees cewve Dee@he o meerjerpe
kee efKeleeye efoee ieee~ oesveeW osMeeW kes yeere heebe SkeefoJemeere ceweeW keer meerjerpe Yeer
Deeeesepf ele keer ieF&~ Fme SkeefoJemeere meerjerpe kee efKeleeye oef#eCe Deeerkee ves 3-2 mes
peerlee~ o. Deeerkeer yeuuesyeepe Syeer ef[efJeefueeme& kees SkeefoJemeere meerjerpe ceW meJee&eOf eke
358 jve yeveeves kes efueS cewve Dee@he o meerjerpe kee hegjmkeej efoee ieee~ Ske
efoJemeere e=Kb euee ceW Yeejle kee vesle=lJe cenW efmebn Oeewveer SJeb o. Deeerkee kee vesle=lJe Syeer
[seJf eefueeme& ves efkeee~
eLece efove-jeef$e sm cewe : 27 veJebyej, 2015 kees efekes kes Fefleneme kee
eLece efove-jeef$e sm cewe Dee@m^es uf eee Je vetpeerueQ[ kes ceOe Sef[ues[ ceW Meg ngDee~
Dee@m^es uf eee ves cewe kes leermejs ner efove vetpeerueQ[ kees leerve efJekes mes njekej en cewe
peerle efueee~ Fme cewe ceW henueer yeej iegueeyeer ieWo kee eeesie efkeee ieee~ Fme cewe ceW
pee@Me nspeueJeg[ kees Gvekeer Meeveoej ieWoyeepeer kes efueS (9 efJekes) cewve Dee@he o cewe
kee hegjmkeej efoee ieee~ en sm efoJebiele Dee@m^es uf eeeF& efKeuee[er efheefuehe etpe kees
e=ebpeefue osves kes efueS Yeer Kesuee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 171

ieebOeer-ceb[suee meerjerpe : 25 Deketyej, 2015 kees oef#eCe Deeerkee ves Yeejle kes
efKeueehe heebe SkeefoJemeere Debleje&e^ r e ceweeW keer ieebOeer-ceb[us ee meerjerpe kes Debelf ece cewe ceW
Yeejle kees efjkee@[& 214 jveeW mes njekej meerjerpe 3-2 mes Deheves veece keer~ heebeJeW cewe
ceW efceueer nej Yeejle keer Iejsuet cewoeve hej meyemes ye[er Je kegue efceueekej otmejer meyemes ye[er
nej Leer~
Deheieeefvemleeve-efpecyeeyJes SkeefoJemeere Debleje&e^ r e meerjerpe : 25 Dekeyt ej,
2015 kees Deheieeefvemleeve ves efpecyeeyJes kes efKeueehe heebe ceweeW keer SkeefoJemeere
Debleje&e^ r e e=Kb euee kee efKeleeye 3-2 mes peerle efueee~ Fmekes meeLe ner Deheieeefvemleeve
Ssmee henuee meneesieer efekes osMe yeve ieee nw efpemeves sm Kesueves Jeeues osMe kees
SkeefoJemeere efekes meerjerpe ceW njeee~
Deheieeefvemleeve-efpecyeeyJes er-20 meerjerpe : 28 Deketyej, 2015 kees
Deheieeefvemleeve ves efpecyeeyJes kees oes er-20 ceweeW keer meerjerpe ceW 2-0 mes njekej
Fefleneme jee~ Deheieeefvemleeve DeeF&meermeer kee henuee Smeesemf eS osMe nw efpemeves oes er20 ceweeW keer meerjerpe peerleer~
ceesFvegewuee ieesu[ kehe : 2 efmelebyej, 2015 mes 16 efmelebyej, 2015 kes ceOe
nwojeyeeo ceW DeefKeue Yeejleere keesjesceb[ue efkebie ceesFvegewuee ieesu[ kehe tvee&ceW
2015-16 kee Deeeespeve efkeee ieee~ eefleeeseif elee kee efKeleeye Fbe[f ee meerceWmd e ves
nwojeyeeo efekes Smeesemf eSMeve SkeeoMe kees njekej peerlee~
Yeejle-eeruebkee sm e=K
b euee : 6 Deiemle, 2015 mes 1 efmelebyej, 2015 kes
ceOe Yeejle Je eeruebkee kes ceOe leerve sm ceweeW keer e=bKeuee Deeeesefpele keer ieF&~
Yeejleere erce ves 22 Je<eeX yeeo eeruebkee mes Gmeer keer Oejleer hej en sm e=Kb euee 21 mes peerle ueer~ Yeejleere ieWoyeepe jefJeebve Deefeve kees 21 efJekes eehle kejves kes
efueS huesej Dee@he o meerjerpe kee efKeleeye efoee ieee~ Yeejleere erce kes kehleeve
efJeje keesnueer leLee eeruebkeeF& erce kes kehleeve Sbpesuees cewLetpe Les~
SMespe e=bKeuee 2015 : 8 pegueeF&, 2015 mes 23 Deiemle, 2015 kes ceOe
FbiueQ[ ceW heebe sm ceweeW keer SMespe e=bKeuee Deeeesefpele keer ieF&~ Je<e& 2015 keer
SMespe e=bKeuee FbiueQ[ ves Dee@m^sefueee kees 3-2 mes njekej peerleer~ Dee@m^sefueee kes
efeme jespeme& leLee FbiueQ[ kes pees kees mebege he mes huesej Dee@he o meerjerpe kee
hegjmkeej efoee ieee~
Yeejle-efpecyeeyJes SkeefoJemeere Debleje&^ere e=bKeuee : Yeejle ves 10 mes 14
pegueeF&, 2015 kes ceOe efpecyeeyJes kes efKeueehe Kesueer ieF& leerve SkeefoJemeere Debleje&e^ r e
ceweeW keer e=bKeuee 3-0 mes peerle ueer~ leermejs Je Debeflece SkeefoJemeere ceweeW ceW kesoej
peeOeJe (105 jve) kees cewve Dee@he o cewe egvee ieee~ cewve Dee@he o meerjerpe kee
hegjmkeej Decyeeleer jee[t kees efoee ieee~
Yeejle-vetpeerueQ[ ceefnuee Jeve[s meerjerpe : 8 pegueeF&, 2015 kees Yeejleere
ceefnuee efekes erce ves vetpeerueQ[ kees heeeJeW Deewj Debelf ece SkeefoJemeere Debleje&e^ r e cewe
ceW veew efJekes mes njekej meerjerpe 3-2 mes peerle ueer~
Yeejle-yeebiueeosMe SkeefoJemeere e=Kb euee : 24 petve, 2015 kees yeebiueeosMe ves {ekee
ceW Yeejle kes efKeueehe leerve ceweeW keer SkeefoJemeere Debleje&e^ r e e=Kb euee 2-1 mes peerle ueer~
yeebiueeosMe keer Yeejle kes efKeueehe en henueer e=Kb euee peerle Leer~ yeebiueeosMe kes cegmleeefhepegj
jnceeve kees meerjerpe ceW meJe&es ieWoyeepeer kes efueS cewve Dee@he o meerjerpe egvee ieee~
meweo cegMleeke Deueer er-20 ^e@heer : 7 Deewue, 2015 kees iegpejele ves
heeFveue ceW hebpeeye kees oes efJekes mes njekej meweo cegMleeke Deueer er-20 tvee&ceW kee
efKeleeye peerle efueee~
F&jeveer kehe : 20 ceee&, 2015 kees jCepeer eQehf eeve kevee&ke ves Mes<e Yeejle (jsm Dee@he
Fbe[f ee) kees 246 jve mes njekej ueieeleej otmejer yeej SJeb kegue "eR yeej F&jeveer kehe efekes
tvee&ceW kee efKeleeye peerlee~ cewve Dee@he o cewe ceveer<e heeb[s ves veeyeeo 123 jve yeveeS~
jCepeer ^eh@ eer : 12 ceee&, 2015 kees ceewpetoe eQehf eeve kevee&ke ves jCepeer ^eh@ eer kee
efKeleeye leefceuevee[g kees heejer Deewj 217 jve mes njekej ueieeleej otmejer yeej peerlee~
keve&ue meer.kes. veee[t Deb[j-23 ^eh@ eer, 2014-15 : 28 hejJejer, 2015
kees Gej eosMe keer efekes erce ves heeFveue ceW eLece heejer keer ye{le kes DeeOeej hej
efnceeeue eosMe kees njekej eefleefle Deb[j-23 keve&ue meer.kes. veee[t ^eh@ eer 2014-15
kee efKeleeye peerlee~

ne@keer

l
l

ueeue yeneogj Meeeer ne@keer tvee&ceW : 3 peveJejer, 2016 kees veF& efouueer ceW
Kesues ieS heeFveue cegkeeyeues ceW DeesSvepeermeer keer erce ves Yeejleere jsueJes kees njekej
ueeue yeneogj Meeeer ne@keer tvee&ceW kee efKeleeye peerle efueee~
yeecyes ieesu[ kehe : 16 efomebyej, 2015 kees Yeejle hes^esefueece keejheesjsMeve
efueefces[ (yeerheermeerSue) ves heeFveue ceW efveeb$eke Je ceneuesKee hejer#eke (kewie) keer erce
kees 6-1 mes njekej ueieeleej otmejs Je<e& yeecyes ieesu[ kehe ne@keer tvee&ceW kee efKeleeye
peerlee~
7JeeR ceefnuee petefveej SefMeee kehe-2015 : 5 efmelebyej, 2015 mes 13
efmelebyej, 2015 kes ceOe eerve kes eebiePeesT ceW mebheVe 7JeeR ceefnuee petevf eej SefMeee
kehe ne@keer kee efKeleeye eerve ves peeheeve kees njekej peerlee~
Jeu[& ueerie heeFveue : 6 efomebyej, 2015 kees jeehegj ceW heg<eeW kes ne@keer Jeu[&
ueerie heeFveume kee efKeleeye Dee@m^sefueee ves yesefupeece kees 2-1 mes njekej peerlee~
Yeejle ves veerojueQ[md e kees hesveeuer MetDeeG ceW 3-2 mes njekej leermeje mLeeve (keebme
heoke) eehle efkeee~ Fme eefleeesefielee ceW nerjes cewve Dee@he efo cewe pesjcs eer nsJe[& Deewj
eefleeeseif elee kes meJe&es efKeuee[er pesceer [dJeeej (oesveeW Dee@m^es uf eee) jns~
petevf eej SefMeee kehe : 22 veJebyej, 2015 kees Yeejleere petevf eej heg<e ne@keer erce
ves Dee"JeW petefveej SefMeee kehe kee efKeleeye heeefkemleeve kees 6-2 mes njekej peerle
efueee~ leermeje mLeeve keesejf ee ves peeheeve kees njekej eehle efkeee~ heeFveue ceW Yeejleere
erce kes kehleeve njpeerle efmebn leLee heeefkemleeveer erce kes kehleeve Denceo Mekeerue yed
Les~ en eefleeeseif elee 14 mes 22 veJebyej, 2015 kes ceOe ceueseMf eee ceW Deeeesepf ele keer
ieF&~ Yeejle kes njceveeerle eEmen ves tvee&ceW ceW meJee&eOf eke 14 ieesue keS~ tvee&ceW kes
meJe&es efKeuee[er kee hegjmkeej ceueseMf eee kes Meenefjue meyeen kees efoee ieee~
meguleeve peesnesj kehe ne@keer tvee&ceW : 18 Deketyej, 2015 kees efyesve keer
petevf eej ne@keer erce ves Yeejleere petevf eej ne@keer erce kees hesveeuer MetDeeG ceW 4-3
mes njekej ueieeleej leermejs Je<e& meguleeve peesnesj kehe ne@keer tvee&ceW kee efKeleeye peerlee~
cespeyeeve ceueseMf eee ves DepeXervee kees njekej keebme heoke neefmeue efkeee~ Dee@m^es uf eee
kees eefleeeseif elee kee hesejhues hegjmkeej eoeve efkeee ieee~ efyevs e kes uetke suej (10
ieesue) meyemes DeefOeke ieesue kejves Jeeues efKeuee[er jns~ efyevs e kes efeme JesJej meJe&es
ieesuekeerhej jns leLee Yeejle kes njpeerle efmebn kees yesm huesej kee efKeleeye efoee ieee~
Yeejle-vetpeerueQ[ ne@keer sm e=K
b euee : 11 Deketyej, 2015 kees Yeejle ves
vetpeerueQ[ kes efKeueehe eej ceweeW keer heg<eeW keer ne@keer sm e=Kb euee 2-1 mes peerle ueer~
yesve kehe : 11 Deketyej, 2015 kees hebpeeye vesMeveue yeQke (heerSveyeer) ves
hesveeuer Met ceW Fbef[eveDee@eue keejheesjsMeve (DeeF&Deesmeer) kees 5-3 mes njekej
yesve kehe ne@keer tvee&ceW kee efKeleeye peerlee~ heerSveyeer kes ieesuekeerhej pemeyeerj efmebn
kees meJe&es efKeuee[er kee hegjmkeej eoeve efkeee ieee~ en tvee&ceW yebieeue ne@keer
mebIe eje Je<e& 1895 ceW mLeeefhele efkeee ieee Lee~ en Yeejle kee meyemes hegjevee
ne@keer tvee&ceW nw~
24Jeeb DeefKeue Yeejleere yeeyee hejero ieesu[ kehe : 23 efmelebyej, 2015
kees hebpeeye kes hejerokees ceW Yeejleere Jeeegmesvee ves Deeceea FuesJeve kees 2-1 mes njekej
24JeW DeefKeue Yeejleere yeeyee hejero ieesu[ kehe kee efKeleeye peerle efueee~
Yeejle keer eebme SJeb mhesve mes sm e=K
b euee : Deiemle, 2015 ceW Yeejleere ne@keer
erce ves mejoej efmebn keer DeiegJeeF& ceW eebme kees oes sm ceweeW keer e=Kb euee ceW 2-0 mes
njeee leLee mhesve kees leerve sm ceweeW keer e=bKeuee ceW 2-1 mes njeee~
ceefnuee Fb[esj SefMeee kehe : 12 mes 16 Deiemle, 2015 kes ceOe LeeF&ueQ[ ceW
SefMeeve ne@keer cenemebIe (SSeShe) eje 5JeeR ceefnuee Fb[esj SefMeee kehe kee
Deeeespeve efkeee ieee~ eefleeeseif elee kee efKeleeye kepeeKmleeve ves LeeF&ueQ[ kees 4-2 mes
njekej peerlee~ huesej Dee@he o tvee&ceW kee efKeleeye nebiekeebie kes eeve efeve efebie
efhehewveer kees efoee ieee~ kepeeKmleeve keer veleeuee ieeeGefuevee ves tvee&ceW ceW
meJee&eOf eke 8 ieesue efkeS~
ieg lesie yeneogj ^eh@ eer : Deiemle, 2015 ceW cebyg eF& ceW Deeeesepf ele ieg lesie yeneogj

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 172

^e@heer kee efKeleeye Sej Fbef[ee ves mesvee SkeeoMe kees 3-1 mes njekej peerle efueee~
cegiehhee ieesu[ kehe : pegueeF&, 2015 ceW esVeF& ceW 89JeW cegiehhee ieesu[ kehe kee
efKeleeye Fbef[eve Dee@eue keejheesjsMeve (DeeF&Deesmeer) ves mesvee SkeeoMe kees 3-2 mes
njekej peerlee~
Yeejle-peeheeve sm e=Kb euee : 3 mes 9 ceF&, 2015 leke Yeejle Je peeheeve kes ceOe
4 ceweeW keer ne@keer sm e=Kb euee Kesueer ieF&~ Yeejle ves en e=Kb euee 3-0 mes peerleer~
ne@keer Jeu[& ueerie : 4 pegueeF&, 2015 kees Deesuebefheke eQefheeve veerojueQ[dme ves
SefMeeeF& KesueeW kes mJeCe& heoke efJepeslee oef#eCe keesefjee kees 2-1 mes njekej ceefnuee
ne@keer Jeu[& ueerie kee efKeleeye peerle efueee~ Yeejleere heg<e erce ves keebme heoke kes
efueS efyevs e mes Kesueles ngS 1-5 mes njekej eewLee mLeeve eehle efkeee~ Fme efJeMJe ueerie
mesceerheeFveume ceW Debelf ece eej ceW peien yeveeves Jeeueer meYeer erceW 2016 efjees Deesuebehf eke
kes efueS keJeeueerheeF& kej ieF& nQ~ 5 pegueeF&, 2015 kees ne@keer Jeu[& ueerie ceW heg<eeW
kee efKeleeye Dee@m^es uf eee ves cespeyeeve yeseuf peece kees 1-0 mes njekej peerlee~ eefleeeseif elee
ceW kegue 7 ieesue kejves Jeeues Dee@m^sefueee kes yuewke ieesJeme& kees nerjes meJe&es egJee
efKeuee[er Ieese<f ele efkeee ieee~
Dee@Fme ne@keer Jeu[& eQefheeveefMehe : 17 ceF&, 2015 kees eske ieCejepe keer
jepeOeeveer eeie ceW DeeF&DeeF&SeSHe (IIHF) Jeu[& eQefheeveefMehe 2015 (DeeFme
ne@keer) kes HeeFveue ceWb kevee[e ves me kees njekej en efKeleeye peerle efueee~
petefveej ceefnuee je^ere eQefheeveefMehe : 10 ceF&, 2015 kees PeejKeb[ kes
jepeveeboieebJe ceW Kesues iees HeeFveue cewe ceW nefjeeCee ves PeejKeb[ kees 6-1 mes hejeefpele
kej heebeJeeR petevf eej ceefnuee ne@keer je^er e eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~
meerefveej je^ere ne@keer eQefheeveefMehe : 3 ceF&, 2015 kees jsueJes mheesdme&
eceesMeve yees[& (DeejSmeheeryeer) ves mewHeF& kes ceemj eboieerjece mheesdme& msef[ece ceW
Kesues iees meerevf eej je^er e ceefnuee ne@keer eQehf eeveefMehe 2015 kes HeeFveue ceW PeejKeb[
kees njekej efKeleeye peerlee~ 28 Deewue, 2015 kees jsueJes ves Gej eosMe kees njekej
meerevf eej heg<e ne@keer eQehf eeveefMehe 2015 kee efKeleeye peerlee Lee~
meguleeve Depeueeve Meen kehe ne@keer, 2015 : 12 Deewue, 2015 kees
vetpeerueQ[ ves Dee@m^sefueee kees hesveeuer MetDeeG ceW 3-1 mes njekej otmejer yeej
meguleeve Depeueeve Meen ne@keer tvee&ceW kee efKeleeye peerlee~ Yeejle ves oef#eCe keesejf ee kees
njekej 6 osMeeW keer Fme cenJehetCe& eefleeesefielee kee keebme heoke (leermeje mLeeve)
peerlee~ Fme tvee&ceW ceW Yeejleere erce kee vesle=lJe mejoej efmebn ves efkeee Lee leLee Yeejleere
erce kes keese veerojueQ[dme kes hee@ue Jeeve Sme Les~

hegyeeue

meerevf eej je^er e eQehf eeveefMehe : 17 peveJejer, 2016 kees ceefnueeDeeW keer 21JeeR
meerevf eej je^er e eQehf eeveefMehe kes heeFveue cegkeeyeues ceW jsueJes ves ceefCehegj kees 4-3 mes
njekej eefleeeseif elee kee efKeleeye peerlee~
mewhe kehe : 3 peveJejer, 2016 kees kesjue kes efleJeveblehegjce ceW Kesues ieS heeFveue
cewe ceW Yeejle ves efheues eQefheeve Deheieeefvemleeve kees 2-1 mes njekej meeleJeeR yeej
oef#eCe SefMeeeF& hegyeeue hes[jsMeve (mewhe) kehe kee efKeleeye peerlee~ Yeejle keer Deesj
mes kehleeve megveerue s$eer (101JeW efceve) SJeb pespes ueeuehesKeuegDee (72JeW efceve) ves
Ske-Ske ieesue efkeS peyeefke iele eQefheeve Deheieeefvemleeve keer Deesj mes pegyewj Deeefcejer
(71JeW efceve) ves Skecee$e ieesue efkeee~ Yeejleere kehleeve megveerue s$eer kee Yeejle keer
Deesj mes en 50Jeeb ieesue Lee~ Yeejle mewhe kehe ceW Fme yeej kegue omeJeeR yeej heeFveue
ceW henbg ee~ Jele&ceeve ceW Yeejleere erce keer efJeMJe ceW 166JeeR jQekf ebie nw leLee Deheieeefvemleeve
keer erce keer 150JeeR jQefkebie nw~ Yeejleere erce kes keese merheve keeWmsveeFve nQ~
GuuesKeveere nw efke Je<e& 2013 kes mewhe kehe ceW Yeejle Deheieeefvemleeve mes nej ieee
Lee~ Yeejle ves Fmekes henues Je<e& 1993, 1997, 1999, 2005, 2009 SJeb
2011 ceW en efKeleeye peerlee Lee~ mewhe kehe kes yeeo Deheieeefvemleeve ceOe-SefMeee
cenemebIe mes peg[ peeSiee Dele: es Gmekee mewHe kehe ceW Debelf ece cegkeeyeuee jne~
keueye Jeu[& kehe : 20 efomebyej, 2015 kees yeeefme&ueesvee ves DepeXerveer keueye jereue
hues kees 3-0 mes njekej keueye Jeu[& kehe kee efKeleeye peerlee~ mhesevf eMe keueye kee en
Fme Je<e& kee heebeJeeb efKeleeye nw~ yeeefme&ueesvee kes uegFme megDeejspe kees tvee&ceW kee meyemes
yesnlej efKeuee[er Ieese<f ele efkeee ieee~

Fbe[
f eve meghej ueerie : 20 efomebyej, 2015 kees esVeF&eve Shemeer ves Shemeer ieesJee
kees 3-2 mes njekej Fbef[eve meghej ueerie (DeeF&SmeSue) hegyeeue tvee&ceW kes otmejs
mebmkejCe kee efKeleeye peerlee~
SShemeer jerpeveue hegyeeue eQehf eeveefMehe : 20 efomebyej, 2015 kees yeebiueeosMe
keer Deb[j-14 ue[efkeeeW keer erce ves SShemeer jerpeveue hegyeeue eQefheeveefMehe kee
efKeleeye peerle efueee~ yeebiueeosMe keer erce ves vesheeue kees 1-0 mes njekej henueer yeej
en efKeleeye peerlee~ Yeejle Fme tvee&ceW ceW mesceerheeFveue ceW yeebiueeosMe mes nej ieee Lee~
heerhee Deb[j-17 efJeMJe kehe : 8 veJebyej, 2015 kees veeFpeerefjee ves Je<e&
2015 kee heerhee Deb[j-17 efJeMJe kehe heeFveue ceW ceeueer kees 2-0 mes njekej
leermejer yeej peerlee~ Je<e& 2017 ceW Yeejle heerhee Deb[j-17 efJeMJe kehe keer cespeyeeveer
kejsiee~
Deb[j-18 petefveej je^er e hegyeeue eQefheeveefMehe : 21 Deketyej, 2015
kees ceefCehegj ves Deese[f Mee kees 5-0 mes njekej ue[efkeeeW keer Deb[j-18 petevf eej je^er e
hegyeeue eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerle efueee~
kee@vekeekehe ieesu[ kehe-2015 : 7 mes 26 pegueeF&, 2015 kes ceOe Decesejf kee
Je kevee[e ceW mebege he mes kee@vekeekehe ieesu[ kehe-2015 kee Deeeespeve ngDee~ Fme
tvee&ceW kee efKeleeye cesekf emekees ves pecewkee kees 3-1 mes njekej omeJeeR yeej peerlee~
etShee meghej kehe-2015 : 11 Deiemle, 2015 kees etShee (etefveeve Dee@he
etjesefheeve hegyeeue SmeesefmeSMeve-UEFA) meghej kehe eefleeesefielee kee Deeeespeve
etShee eQefheebme ueerie keer efJepeslee yeeefme&ueesvee Deewj etShee etjeshee ueerie keer efJepeslee
mesefJeuee hegyeeue keueye kes ceOe cewe mes ngDee~ FmeceW mesefJeuee kees 5-4 mes njekej
mhesevf eMe keueye yeeefme&ueesvee ves etShee meghej kehe kee efKeleeye peerle efueee~ yeeefme&ueesvee kes
efueeesvesue cesmeer kees cewve Dee@he o cewe kee hegjmkeej efoee ieee~
56JeW megyelees kehe FbjvesMeveue hegyeeue tvee&ceW : 24 efmelebyej, 2015 kees
efcepeesjce kes mejkeejer eeQieefheDeebie efce[ue mketue ves Deheieeefvemleeve kes Ssmleskeueeue
mketue kees 3-2 mes njekej 56JeW megyelees kehe FbjvesMeveue hegyeeue tvee&ceW kee
Deb[j-14 efKeleeye peerlee~
meblees<e ^e@heer : 15 ceee&, 2015 kees mesvee ves uegefOeeevee ceW hebpeeye kees 5-4 mes
njekej meblees<e ^eh@ eer je^er e hegyeeue eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~
hes[jsMeve kehe : 11 peveJejer, 2015 kees yebieueg Shemeer ves [Whees Shemeer kees 21 mes njekej hes[jsMeve kehe hegyeeue tvee&ceW peerlee~
eLece Fbe[
f eve meghej ueerie (ISL) : 20 efomebyej, 2014 kees cebyg eF& ceW Kesues ieS
eLece Fbe[f eve meghej ueerie (DeeF&SmeSue) kes heeFveue ceW Suesef kees ef[ keesuekeelee
ves kesjue yueemme& kees 1-0 mes njekej efKeleeye hej keypee efkeee~
oef#eCe SefMeee hegyeeue hes[jsMeve Deb[j-16 eFue : 18 Deiemle,
2015 kees yebeiueeosMe ves henueer yeej oef#eCe SefMeee hegyeeue hes[jsMeve (SmeSSheShe)
kee Deb[j-16 efKeleeye heeFveue ceW Yeejle kees 4-2 mes njekej peerlee~
Deb[j-20 hegyeeue efJeMJe kehe : 20 petve, 2015 kees vetpeerueQ[ kes DeekeueQ[
ceW Kesues ieS heeFveue cegkeeyeues ceW meefye&ee ves yeepeerue kees 2-1 mes njekej henueer yeej
Deb[j-20 hegyeeue efJeMJe kehe 2015 kee efKeleeye peerlee~
DeeF&ueerie (je^er e hegyeeue ueerie) efKeleeye : 31 ceF&, 2015 kees keesuekeelee
kes DeeCeer Hegyeeue keueye ceesnve yeeieeve ves 13 Je<eeX yeeo yebieueg SHemeer kees DebkeeW
kes DeeOeej hej njekej DeeF& ueerie kee efKeleeye peerlee~
FbefiueMe eerefceece ueerie 2014-15 : 3 ceF&, 2015 kees FbefiueMe Hegyeeue
keueye esumeer ves mwceHees[& efyep e ceW Kesues iees HeeFveue cegkeeyeues ceW efemue hewuesme kees
1-0 mes njekej FbefiueMe eerefceej ueerie 2014-15 kee efKeleeye peerle efueee~

yew[efcebve

SefMeee erce yew[efcebve eQefheeveefMehe : 21 HejJejer, 2016 kees nwojeyeeo ceW

mebheVe Fme eQehf eeveefMehe kee heg<e Jeie& kee efKeleeye Fb[esveseMf eee ves HeeFveue ceW peeheeve
kees 3-2 mes hejeefpele kej peerlee peyeefke ceefnuee Jeie& ceW eerve keer erce peeheeve kees ner
HeeFveue ceW njekej efJepeslee yeveer~
meweo ceesoer FbjvesMeveue yew[efcebve eQefheeveefMehe : peveJejer, 2016 ceW
ueKeveT ceW mebheVe~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 173

mheOee&
heg<e Skeue
ceefnuee Skeue
heg<e egieue

efJepeslee
GheefJepeslee
efkeoebyeer eerkeeble (Yeejle)
ngDeebie etepf eeebie (eerve)
mebgie peer etve (o. keesefjee)
meeeekee meelees (peeheeve)
ieesn Jeer Mesce SJeb
eCeJe eeshe[e SJeb
Jeer efkeeeWie eve
De#ee osJeeuekej
(oesveeW ceueseMf eee)
(oesveeW Yeejle)
ceefnuee egieue pebig e keseeWie SJeb
FShepes cetmkeWme SJeb
meerve meseeWie eeve
mesuesvee heerke
(oesveeW o. keesefjee)
(oesveeW veerojueQ[md e)
ceueseMf eee cee@mme& eeb. eer. : 24 peveJejer, 2016 kees Yeejleere ceefnuee yew[efcebve
efKeuee[er heer. Jeer. efmebOeg ves mkee@ueQ[ keer efemer efieueceewj kees njekej ceuesefMeee
cee@mme& eeb. eer. ieesu[ yew[efcebve tvee&ceW kee efKeleeye otmejer yeej peerlee~ Fmekes henues
efmebOeg ves Je<e& 2013 ceW Yeer en efKeleeye peerlee Lee~
eerefceej yew[efcebve ueerie (heeryeerSue) : 17 peveJejer, 2016 kees cebgyeF& ceW
efouueer Smeme& ves cegbyeF& je@kesdme kees njekej eerefceej yew[efcebve ueerie (heeryeerSue) kes
otmejs mebmkejCe kee efKeleeye Deheves veece efkeee~ efJepeslee erce kees leerve kejes[ hees leLee
GheefJepeslee kees oes kejes[ hees keer hegjmkeej jeefMe efceueer~
eesveskeme eQ[ efekeme yew[efcebve tvee&ceW : 7 mes 12 efomebyej, 2015 kes ceOe
Decesejf kee kes kewefueheesevf e&ee ceW Deeeesepf ele ngDee~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Jeie&
ueer etve Fve
jepeerJe Deesmeshe
(o. keesefjee)
(FbiueQ[)
ceefnuee Skeue heeF& et hees
efemer efieueceewj
(eerveer leeFhes)
(mkeeueQ[)
cewekf emekees Deesheve eeb. eer. : 20 efomebyej, 2015 kees Meer<e& Yeejleere Meuej ceveg
De$eer SJeb yeer. megecf ele jser keer pees[ er ves cesekf emekees Deesheve ee. eer. yew[efcebve tvee&ceW kes
heg<e egieue kee efKeleeye heeFveue ceW LeeF&ueQ[ kes yeeseof ve Fmeeje Deewj heer. efveefheleketve keer
pees[ er kees njekej peerlee~
eesveskeme [sveceeke& Deesheve-2015 : 13 mes 18 Deketyej, 2015 kes ceOe
[sveceeke& kes Dees[mW es ceW mebheVe
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue esve ueebie (eerve)
eceer megeif eDeeex
(Fb[esveseMf eee)
ceefnuee Skeue ueer PegFF& (eerve)
heer.Jeer. efmebOeg (Yeejle)
[e Deesheve eQ[ efekeme : 6 mes 11 Dekeyt ej, 2015 leke veerojueQ[ kes Deuescesj
ceW mebheVe
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue Depee peejece (Yeejle)
jeGle cem
(FSmeseJf eee)
eeie yew[efcebve Deesheve-2015 : 23 mes 26 efmelebyej, 2015 kes ceOe eske
ieCejepe keer jepeOeeveer eeie ceW mebheVe
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue ceeke& efpJeyeuej
[efke&vepeke
(pece&veer)
(eesSefMeee)
ceefnuee Skeue efemer efieueceesj
efueb[e peself ejer
(mkee@ueQ[)
(yeguieeefjee)
heg<e egieue S[ce keueeefuevee SJeb
ceveg Depeer SJeb
heer. Jeeee
yeer. megecf ele jser
(oesveeW heesueQ[)
(oesveeW Yeejle)

ogyeF& Jeu[& meghej meerjerpe heeFveume : 13 efomebyej, 2015 kees ogyeF& ceW
Deeeesepf ele ogyeF& Jeu[& meghej meerjerpe heeFveume yew[efcebve kee efKeleeye peeheeve kes keWlees
ceesceeslee ves heg<e Jeie& ceW Deewj peeheeve keer ner veespeesceer Deesketneje ves ceefnuee Jeie& ceW peerlee~
ee Deesheve Fbef[eve FbjvesMeveue yew[efcebve : 13 efomebyej, 2015 kees
Yeejle kes meceerj Jecee& ves heeFveue ceW meewjYe Jecee& kees njekej 15 npeej [e@uej Fveeceer
jeefMe Jeeues ee Deesheve Fbe[f eve FbjvesMeveue yew[efcebve ceW heg<e Skeue kee efKeleeye
peerlee~ ceefnuee Skeue kee efKeleeye LeeF&ueQ[ keer heesve&heeJeer eegJeeWie ves peerlee~
Dee@ue FbiueQ[ Deesheve yew[efcebve eQefheeveefMehe : 7 efomebyej, 2015 kees mhesve
keer kewjeseuf evee ceeefjve ves Yeejle keer meeFvee vesnJeeue kees 16-21, 21-14, 21-7
mes njekej Dee@ue FbiueQ[ Deesheve yew[efcebve eQefheeveefMehe kes ceefnuee Skeue Jeie& kee
efKeleeye peerlee~
cekeeT Deesheve ee. eer. ieesu[ : 29 veJebyej, 2015 kees Yeejleere yew[efcebve
efKeuee[er heer.Jeer. efmebOeg ves peeheeve keer efceveemleg efceleeveer kees njekej leermejer yeej cekeeT
Deesheve ee. eer. ieesu[ yew[efcebve tvee&ceW kee efKeleeye peerlee~
efJeMJe petefveej eQefheeveefMehe : 15 veJebyej, 2015 kees Yeejleere yew[efcebve
efKeuee[er efmeefjue Jecee& ves hes kes ueercee ceW Deeeesefpele yeer[yuetShe efJeMJe petefveej
eQehf eeveefMehe ceW heg<eeW keer Skeue mheOee& kee jpele heoke Deheves veece efkeee~ eerve kes
efeee nbgie uet ves heg<eeW keer Skeue mheOee& kee mJeCe& heoke peerlee~
eeFvee Deesheve meghej meerjerpe-2015 : 15 veJebyej, 2015 kees eerve kes
hegPeesT Menj ceW Deeeesefpele ngF&~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
ueer JesF& eebie
esve ueebie
(ceueseMf eee)
(eerve)
ceefnuee Skeue
ueer pegSjsF& (eerve)
meeFvee vesnJeeue (Yeejle)
l
efJeMJe yeQ[efcebve eQefheeveefMehe-2015 : 10 mes 16 Deiemle, 2015 kes
ceOe Fb[esveseMf eee kes pekeelee& ceW efJeMJe yew[efcebve eQehf eeveefMehe 2015 kee Deeeespeve
ngDee~ Fme eefleeesefielee ceW jpele heoke eehle kejves Jeeueer meeFvee vesnJeeue eLece
Yeejleere ceefnuee efKeuee[er yeveeR~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
esve ueebie (eerve)
ueer eeWie JesF& (ceueseMf eee
ceefnuee Skeue
kewjesueervee ceeefjve (mhesve)
meeFvee vesnJeeue (Yeejle)
l
keesefjee Deesheve : 20 efmelebyej, 2015 kees Yeejleere yew[efcebve efKeuee[er Depee
peejece ves efmeeesue ceW Deeeesepf ele keesejf ee Deesheve ceW jpele heoke peerlee~ Jes eerve kes esve
ueeWie mes heeFveue ceW 14-21, 12-21 mes nej iees~ efhej Yeer keesefjee Deesheve ceW
heoke peerleves Jeeues Jes henues Yeejleere efKeuee[er yeves nQ~ oef#eCe keesejf ee keer mebig e peer etve
ceefnuee Skeue keer efJepeslee yeveer~
l
peeheeve meghej meerjerpe-2015 : 8 mes 13 efmelebyej, 2015 kes ceOe peeheeve kes
eskeees ceW Deeeesepf ele peeheeve meghej meerjerpe-2015 kes heg<e Skeue kee efKeleeye eerve
kes efueve [eve ves [sveceeke& kes efJekej Skemesuemesve kees njekej peerlee~ ceefnuee Skeue kee
efKeleeye peeheeve keer veespeesceer Deeskegneje ves Dekeeves eeceeiegeer kees njekej peerlee~
l
efJeSleveece Deesheve eeb. efe.-2015 : 24 Deiemle mes 30 Deiemle, 2015 kes
ceOe mebheVe efJeSleveece Deesheve eeb. efe. yew[efcebve kes heg<e Skeue kee efKeleeye
Fb[esvesefMeee kes e@ceer megefieDeeleex leLee ceefnuee Skeue kee efKeleeye peeheeve keer meeSvee
keeJeekeeceer ves peerlee~
kevee[e Deesheve : 28 petve, 2015 kees Yeejleere yew[efcebve efKeuee[er pJeeuee iege
SJeb Deefeveer heesvehhee keer pees[er ves mesuesveer heerke SJeb cegmkeervme keer pees[er kees njekej
kevee[e Deesheve kee efKeleeye peerlee~
Decesejf keer Deesheve yew[efcebve tvee&ceW : 22 petve, 2015 kees Yeejle kes ceveg De$eer
Je yeer. megecf ele jser keer heg<e egieue pees[ er kees eerve kes pegvengF& ueer Deewj egesve uet keer
pees[ er ves njekej Decesejf keer Deesheve yew[efcebve tvee&ceW egieue kee efKeleeye peerlee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 174

Dee@m^sefueeve Deesheve : 31 ceF&, 2015 kees heg<e Skeue kee efKeleeye efJeMJe kes
vebyej Ske efKeuee[er esve ueeWie ves [sveceeke& kes efJekej Skemesuemesve kees njekej peerlee
leLee ceefnuee Skeue kee efKeleeye mhesve keer kewjesueervee ceeefjve ves eerve keer Jeebie efMeefpeeeve
kees njekej peerlee~
Fb[esvesefMeee Deesheve : 7 petve, 2015 kees Fb[esvesefMeee kes pekeelee& ceW Kesues iees
heeFveue cegkeeyeues ceW peeheeve kes yew[efcebve efKeuee[er keWlees ceesceeslee ves Fb[esveseMf eee Deesheve
meghej meerjerpe yew[efcebve tvee&ceW kes heg<e Skeue Jeie& kee efKeleeye peerlee~ ceefnuee Skeue
Jeie& kee efKeleeye LeeF&ueQ[ keer jleveeske Fbleeveesve ves peerlee~
yew[efcebve SefMeee eQefheeveefMehe-2015 : 26 Deewue, 2015 kees eerve kes
efueve [eve ves eerve kes Jegneve ceW Deeeesepf ele yew[eEceve SefMeee eQehf eeveefMehe-2015 ceW
heg<e Skeue kee efKeleeye nceJeleve efleeeve ngJesF& kees 21-19, 21-8 mes njekej
peerlee~ ceefnuee Skeue kee efKeleeye LeeF&ueQ[ keer jleeveeske Fbleeveesve ves eerJe keer ueer
MetF&& kees 20-22, 23-21, 21-12 mes njekej peerlee~
ceuesefMeee Deesheve yew[efcebve tvee&ceW : 5 Deewue, 2015 kees eerve kes esve
ueeWie Deewj mhesve keer kewjeseuf evee ceeefjve ves ceueseMf eee Deesheve yew[efcebve tvee&ceW ceW eceMe:
heg<e Je ceefnuee Skeue kee efKeleeye peerlee~
Fbef[ee Deesheve meghej meerjerpe : 29 ceee&, 2015 kees efJeMJe keer vebyej Ske
efKeuee[er meeFvee vesnJeeue ves LeeF&ueQ[ keer jleeveeske Fbleeveesve kees 21-16, 21-14
mes njekej eesveskeme mevejeFpe Fbef[ee Deesheve meghej meerjerpe kee efKeleeye peerlee~ Fmekes
Deefleefje heg<e Jeie& ceW efkeoebyeer eerkeeble ves [sveceeke& kes efJekej Sueskemeve kees 18-21,
21-13, 21-12 mes njekej efKeleeye peerlee~ oesveeW henues Yeejleere nQ efpevneWves Fbe[f ee
Deesheve kee efKeleeye peerlee nw~
efmJeme Deesheve eeb. eer. ieesu[ : 15 ceee&, 2015 kees Yeejleere yew[efcebve mej
efkeoebyeer eerkeeble ves heg<e Skeue kes heeFveue ceW [sveceeke& kes efJekej Sueskemeve kees
njekej efmJeme Deesheve eeb. eer. ieesu[ kee efKeleeye peerle efueee~

kegMleer

yeemkesyee@ue

meerefveej je^er e yee@mkesyee@ue eQefheeveefMehe : 9 mes 16 peveJejer, 2016 kes

ceOe cewmetj ceW 66JeeR meerevf eej je^er e yee@mkesyee@ue eQehf eeveefMehe kee Deeeespeve ngDee~
FmeceW heg<e Jeie& kee efKeleeye mesvee ves GejeKeb[ kees njekej peerlee leLee ceefnuee Jeie& kee
efKeleeye jsueJes ves kesjue kees njekej peerlee~ mesvee kes peesefieboj efmebn ves heg<eeW ceW leLee
jsueJes keer veJeveerlee ves ceefnueeDeeW ceW ceesm JewuetSyeue huesej kee efKeleeye peerlee~

efyeefuee[dme&/mvetkej

83 JeeR je^ere mvetkej SJeb efyeefuee[dme& eQefheeveefMehe : 12-31 peveJejer,

2016 kes oewjeve Fboewj (ceOe eosMe) ceW mebheVe Fme eefleeesefielee ceW 31 peveJejer,
2016 kees cebgyeF& kes Deeefole cesnlee ves ceveve ebe kees njekej heg<e Jeie& ceW leLee
kevee&ke keer efJeee efheuueF& ves Deceer keeceeveer kees njekej ceefnuee Jeie& ceW Je<e& 2016
keer je^er e mvetkej eQehf eeveefMehe kes efJepeslee yeves~ Je<e& 2016 keer je^er e efyeefuee[dme&
eQehf eeveefMehe ceW ceefnuee Jeie& kee efKeleeye efouueer keer keerjLe Yeb[eue ves Dejeb#ee meebef eme
kees njekej leLee heg<e Jeie& kee efKeleeye heerSmeheeryeer kes meewjJe kees"ejer ves efmeeLe&
heeefjKe kees njekej peerlee~
efJeMJe efyeefuee[dme& eQefheeveefMehe : 27 efmelebyej, 2015 kees hebkepe Dee[JeeCeer
ves Dee@m^es uf eee kes Sef[ues[ ceW Deeeesepf ele heeFveue ceW efmebieehegj kes heerj efieueefem kees
njekej efJeMJe efyeefuee[dme& eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~ en Gvekee 14Jeeb efJeMJe
efyeefuee[dme& eQehf eeveefMehe efKeleeye nw~
IBSF efJeMJe erce SJeb 6 js[ mvetkej eQefheeveefMehe : 6 mes 15 Deiemle,
2015 kes ceOe FbjvesMeveue efyeefuee[dme& Sb[ mvetkej hes[jsMeve (IBSF) eje
efJeMJe erce SJeb 6 js[ mvetkej eQefheeveefMehe kee Deeeespeve heeefkemleeve kes kejeeer ceW
efkeee ieee~ eefleeeseif elee ceW Yeejle kes hebkepe Dee[JeeCeer ves eerve kes eeve efyebleeDees kees
njekej 6 js[ mvetkej eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~ ceefnuee Jeie& ceW nebiekeebie keer vie
Deesve eer ves Yeejle keer efJeee efheuueF& kees njekej efKeleeye peerlee~ Jeu[& erce eQehf eeveefMehe
kee efKeleeye ceueseMf eee ves heeefkemleeve kees njekej peerlee~
IBSF Jeu[& Deb[j-21 mvetkej eQehf eeveefMehe : 18 mes 26 pegueeF&, 2015 kes
ceOe jesceeefveee kes yegKeejsm ceW Debleje&e^ r e efyeefuee[dme& SJeb mvetkej cenemebIe eje Jeu[&

Deb[j-21 mvetkej eQehf eeveefMehe-2015 kee Deeeespeve efkeee ieee~ Fme eefleeeseif elee kee
efKeleeye LeeFueQ[ kes yetveeefjle efkeDeeerkegve ves Jesume kes pewceer keueeke& kes njekej peerlee~
mvetkej efJeMJe kehe, 2015 : 21 petve, 2015 kees eerve kes JetMeer ceW Deeeesepf ele
heeFveue cewe ceW eerve ves mkee@ueQ[ kees 4-1 mes njekej mvetkej efJeMJe kehe, 2015
kee efKeleeye peerle efueee~ Fme mvetkej efJeMJe kehe ceW Yeejle ves leermeje mLeeve eehle efkeee~
SmeeryeerSme SefMeeeF& efyeefuee[dme& eQefheeveefMehe : 13 Deewue, 2015 kees
cebyg eF& kes keet efKeuee[er OeJg e efmeleJeeue ves keF& yeej kes efJeMJe eQehf eeve nceJeleve hebkepe
Dee[JeeCeer kees njekej SmeeryeerSme SefMeeeF& efyeefuee[dme& eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerle
efueee~ en Gvekee henuee Debleje&^ere efKeleeye nw~
meerevf eej je^er e heg<e mvetkej eQehf eeveefMehe : 24 peveJejer, 2015 kees hebkepe
Dee[JeeCeer ves keesuekeelee ceW JeCe ceoeve kees 6-3 mes njekej meerevf eej je^er e mvetkej
eQehf eeveefMehe peerleer~
meerevf eej vesMeveue efyeefuee[dme& eQehf eeveefMehe : 17 peveJejer, 2015 kees hebkepe
Dee[JeeCeer ves meeleJeeR meerefveej vesMeveue efyeefuee[dme& eQefheeveefMehe kee efKeleeye OegJe
efmeleJeeuee kees 5-0 mes njekej peerlee~
meerevf eej je^er e ceefnuee mvetkej eQehf eeveefMehe : 24 peveJejer, 2015 kees ceOe
eosMe keer Deceer keceeveer ves kevee&ke keer efJeee efheuueF& kees njekej ceefnuee Jeie& kee
je^er e mvetkej eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~
meerefveej je^ere ceefnuee efyeefuee[dme& eQefheeveefMehe : 22 peveJejer, 2015
kees ceneje^ keer DejebMee meebef eme (Arantxa Sanchis) ves ceneje^ keer ner ceerveue
"ekegj kees njekej ceefnuee Jeie& kee je^er e efyeefuee[dme& eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~
meerefveej je^ere kegMleer eQefheeveefMehe : 30 efomebyej, 2015 kees meerefveej
je^ere kegMleer eQefheeveefMehe ceW yepejbie hegefveee ves heg<eeW kes 65 efkeee. Jeie& ceW mJeCe&
heoke leLee efjleg heesie ves ceefnueeDeeW kes 48 efkeee. eer meFue Jeie& ceW mJeCe& heoke
peerlee~ Fmekes Deefleefje heg<eeW kes 74 efkeee. Jeie& ceW efpeleWoj ves mJeCe& heoke peerlee~
ceefnueeDeeW kes 53 efkeee. Jeie& ceW efJevesMe heesie, 60 efkeee. Jeie& ceW mee#eer ceefueke leLee
69 efkeee. Jeie& ceW veJepeesle ves mJeCe& heoke peerlee~
ees kegMleer ueerie : 27 efomebyej, 2015 kees efouueer ceW Deeeesepf ele heeFveue cegkeeyeues
ceW cebgyeF& ie[ ves nefjeeCee nwceme& kees 7-2 mes njekej ees kegMleer ueerie kes eLece
mebmkejCe kee efKeleeye Deheves veece efkeee~ cebgyeF& kees hegjmkeej kes he ceW leerve kejes[
heS efceues~

ieesuhe

heerpeererDeeF& hueseme& ieesuHe eQefheeveefMehe : yebie}g ceW 20 HejJejer, 2016

kees mebheVe Fme eefleeeseif elee kee efKeleeye ieg[ ieebJe kes MegYebkej Mecee& ves veS keesme& efjkee[&
kes meeLe peerlee~
ceebceej Deesheve : 7 hejJejer, 2016 kees oef#eCe SefMeee kes Mee@ve veewejf me ves Fmekee
efKeleeye peerlee~ Yeejle kes ieesuhej SmeSmeheer iewjefmeee kees heebeJeeb mLeeve eehle ngDee~
nbg[F& tvee&ceW Dee@he eQefheebme : 10 peveJejer, 2016 kees Decesefjkee kes ieesuhej
pee@[v& e mheerLe ves FmeceW peerle kes meeLe Dehevee meeleJeeb etSme heerpeerS tj efKeleeye peerlee~
ceefnuee eeshesMeveue ieesuhe tj : 7 peveJejer, 2015 kees efouueer keer JeeCeer kehetj
ves ceefnuee eeshesMeveue ieesuhe tj kes henues ejCe kee efKeleeye peerlee~
cewkeueesje@[ jemesue tj ieesuhe eQehf eeveefMehe : 27 efomebyej, 2015 kees Yeejleere
ieesuhej Sme.efekekeejbieehhee ves cewkeueesje@[ jemesue tj eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~
Fmekes meeLe ner Jes jesueskeme jQefkebie (Dee@[&j Dee@he cesefj) peerleves Jeeues meyemes egJee
ieesuhej yeve ieS~
efheueerheeRme Deesheve : 20 efomebyej, 2015 kees Yeejleere ieesuhej efnccele jee ves
efheueerheeRme Deesheve ceW mebege he mes leermeje mLeeve eehle efkeee~
hewveemeesefveke Deesheve Fbef[ee-2015 : 5 veJebyej, 2015 mes 8 veJebyej,
2015 kes ceOe efouueer kes ieesuhe keueye ceW ngF& hewveemeesefveke Deesheve Fbef[ee ieesuhe
eefleeeseif elee kee efKeleeye Yeejleere ieesuhej efejeie kegceej ves peerlee~
nerjes ceefnuee Fbe[
f eve Deesheve-2015 : 23 mes 25 Dekeyt ej, 2015 kes ceOe

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 175

Deeeesepf ele nerjes ceefnuee Fbe[f eve Deesheve 2015 kee efKeleeye [sveceeke& keer Sefceueer efemerve
hes[jmeve ves peerlee~ Yeejleere ieesuhej Deefoefle DeMeeske ves 13Jeeb mLeeve eehle efkeee~
espeer[W kehe : 8 mes 11 Deketyej, 2015 kes ceOe o. keesefjee kes Fbefeeesve ceW
11JeW espeer[W kehe ieesuhe tvee&ceW kee Deeeespeve ngDee~ Decesejf kee ves ueieeleej "eR
yeej en efKeleeye peerlee~
nerjes Jeu[& ewueWpe ieesuhe efKeleeye : 7 efomebyej, 2015 kees oes yeej kes ceemme&
efJepeslee yegyyee Jee@meve ves nerjes Jeu[& ewueWpe ieesuhe kee efKeleeye peerlee~ Yeejle kes
Deefveyee&ve ueeefn[ er 17JeW mLeeve hej jns~
81JeeR efmebIee LeeF&ueQ[ Ssceseesj Deesheve, 2015 : 8 mes 11 efmelebyej,
2015 kes ceOe LeeF&ueQ[ kes yeQkeeke ceW Deeeesefpele 81JeeR efmebIee LeeF&ueQ[ Ssceseesj
Deesheve ieesuhe eefleeesefielee 2015 kee efKeleeye heg<e Jeie& ceW Dee@m^sefueee kes yuewke
eesJeyeme& ves peerlee leLee Yeejleere Ssceseesj ieesuhe efKeuee[er Deefoefle DeMeeske ves ceefnuee
Jeie& kee efKeleeye peerlee~

Hee@cet&uee Jeve

l
l
l
l
l

SceDeejShe ewueWpe heece&tuee, 2015-16 : 31 peveJejer, 2016 kees

yeepeerue kes jsemf ebie [^eFJej efheS$ees efheefheeu[er ves leefceuevee[g kes eerhesjyb egojt ceW Deeeesepf ele
SceDeejShe ewueWpe heece&ut ee 2015-16 kee efKeleeye peerle efueee~
ues[er efJeeece ^eh@ eer : 16 peveJejer, 2016 kees meneje heesme& Fbe[f ee Dekeeoceer kes
heece&ut ee Jeve efKeuee[er pesneve oeJeeuee ves vetpeerueQ[ keer eefme ues[er efJeeece ^eh@ eer kee
efKeleeye peerlee~
Deyeg Oeeyeer ee. efe. : 29 veJebyej, 2015 kees pece&ve heece&tuee Jeve [^eFJej efvekees
jesmeyeie& ves ceme&[erpe erce kes efueS Je<e& 2015 keer Deyet Oeeyeer eeb[ efekeme kee efKeleeye
peerle efueee~ efvekees jesmeyeie& ves Je<e& 2015 ceW kegue 6 efKeleeye peerles~
yeepeereuf eeve eeb. efe. : 15 veJebyej, 2015 kees pece&ve heece&ut ee Jeve [^eFJej efvekees
jesmeyeie& ves uegF&me nwefceuve kees njekej peerlee~
etSme eeb. efe. : 26 Deketyej, 2015 kees ceewpetoe eQefheeve ceefme&[erpe kes uegFme
nwefceuve ves etSme eeb. efe. kee efKeleeye peerlee~ GvneWves Fmekes meeLe ner leermejer yeej
Jeu[& eQehf eeveefMehe hej keypee efkeee~ efyeef Me [^eFJej uegFme nwecf euve keer Fme me$e ceW
en 10JeeR peerle nw~
Fweuf eeve eeb. efe. : efmelebyej, 2015 ceW Deeeesepf ele Fweuf eeve eeb. efe. kee efKeleeye
ceefme&[erpe erce kes uegFm& e nwecf euve ves peerlee~
yesefupeeve eeb. efe. : 23 Deiemle, 2015 kees Deeeesefpele yesefupeece eeb. efe. kee
efKeleeye ceefme&[erpe erce kes efyeef Me eeueke uegFm& e nwecf euve ves peerlee~
meer eeb. efe. : 11 Deketyej, 2015 kees ceefme&[erpe [^eFJej uegF&me nwefceuve ves
meer eeb. efe. heece&ut ee Jeve jsme peerleer~
efmebieehegj eeb. efe. : 20 efmelebyej, 2015 kees efmebieehegj eeb. efe. kee efKeleeye hejejer
erce kes mesyesefmeve Jesue ves peerlee~
peeheeve eeb. efe. : 7 efmelebyej, 2015 kees efyesve kes ceefme&[erpe [^eFJej uegF&me
nwecf euve ves peeheeve kes megpegkee meefke& ceW Deeeesepf ele peeheeve eeb. efe. heece&ut ee Jeve kee
efKeleeye peerlee~ ceefme&[erpe kes [^eFJej efvekees jesmeyeie& otmejs mLeeve hej jns~
nbiejer eeb. efe. : 26 pegueeF&, 2015 kees hesjejer kes pece&ve [^eFJej mesyesefmeve
Jessue ves yeg[ehesm ceW nbiejer eeb. efe. kee efKeleeye peerlee~ Fme peerle kes meeLe Jessue ves
kegue 41 eeb. efe. peerleves kes Deee&ve mesVee kes efjkee@[& keer yejeyejer keer~
efyeefMe eeb. eer. : 5 pegueeF&, 2015 kees heece&tuee Jeve efJeMJe eQefheeve efyesve kes
uegFme nwefceuve ves ueieeleej otmejs Je<e& en efKeleeye peerle efueee~

Melejbpe

efveMeevesyeepeer

mJeeref[Me kehe eeb. efe. : 5 peveJejer, 2016 kees Yeejleere efveMeevesyeepe DehetJeea
eboeruee ves eerve keer Deesuebehf eke mJeCe& heoke efJepeslee eer efmeefuebie kee efjkee@[& lees[ les ngS
mJeeref[Me kehe ee. efe. ceW ceefnueeDeeW keer ome ceerj Sej jeFheue ceW mJeCe& heoke
peerlee~ Fmekes yeeo 7 peveJejer, 2016 kees Yeer DehetJeea eboeruee ves veeJex keer ceeefueve
Jesmjnerce kees ome ceerj ^eF& meerjerpe mhee& ces Yeer njekej mJeCe& heoke peerlee leLee
meJe&es Metj kee efKeleeye eehle efkeee~
13JeeR SefMeeeF& efveMeevesyeepeer eQehf eeveefMehe : 6 veJebyej, 2015 kees Yeejleere
ceefnuee efveMeevesyeepe efnvee efme ves kegJewle ceW Deeeesepf ele 13JeeR SefMeeeF& efveMeevesyeepeer

ewehf eeveefMehe ceW 10 ceerj Sej efhemue mheOee& ceW mJeCe& heoke peerlee~ petevf eej ceefnuee
Jeie& keer 10 ceerj Sej efhemue ceW eerevf eJeslee ves mJeCe& peerlee~ Fmekes Deefleefje veeveer
Yeejepe, no&<ee efveLeeJes Deewe ceueeFkee ieeseue keer efleke[er ves Yeer 10 ceerj Sej
efhemue etLe ceefnuee Jeie& ceW erce mJeCe& heoke peerlee~ heg<e petevf eej Jeie& keer 25 ceerj
efhemue mheOee& ceW Yeejle kes efMeJece Megkeuee ves mJeCe& heoke peerlee~
8JeeR SefMeeeF& SDejieve eQefheeveefMehe : 30 efmelebyej, 2015 kees veF& efouueer
ceW Deeeesepf ele 8JeeR SefMeeeF& SDejieve eQehf eeveefMehe ceW Yeejle keer ceefnuee efhemue Metj
efnvee efme ves 10 ceerj efhemue mheOee& ceW mJeCe& heoke peerlee~ Fme eefleeesefielee ceW
Yeejle ves n mJeCe&, heebe jpele Je n keebme heokeeW meefnle kegue 17 heoke peerlekej
eLece mLeeve eehle efkeee~ F&jeve Je leeFhes eceMe: 12 Je 5 heokeeW kes meeLe otmejs Je
leermejs mLeeve hej jns~ mJeCe& heoke efJepesleeDeeW ceW DeefYeveJe efyebe, ieieve veejbie Je ewve
efmebn Yeer Meeefceue jns~ 15 Je<eeae melepeerle Keb[esue ves 10 ceer. etLe eefleeesefielee ceW
mJeCe& heoke peerlee~
ISSF efJeMJe kehe heeFveue 2015 : 1 efmelebyej mes 7 efmelebyej, 2015 kes
ceOe pece&veer kes cetevf eKe ceW ISSF efJeMJe kehe heeFveue jeFheue/efhemue 2015 kee
Deeeespeve efkeee ieee~ eefleeesefielee ceW eerve 3 mJeCe&, 1 jpele Je 2 keebme heoke
meefnle kegue 6 heoke eehle kej Meer<e& hej jne~ Yeejle keer Deesj mes DehetJeea ebosuee ves
10 ceerj Sej jeFheue mheOee& ceW jpele heoke peerlee~

je^ere Melejbpe erce eQefheeveefMehe : 8 mes 14 hejJejer, 2016 kes ceOe

Deesef[Mee kes YegJevesMJej ceW Deeeesefpele 36JeeR je^ere Melejbpe erce eQefheeveefMehe kee
efKeleeye Yeejleere jsueJes ves Yeejleere peerJeve yeercee efveiece kees njekej peerlee~
heeMJe&veeLe efouueer FbjvesMeveue esme tvee&ceW : 15 peveJejer, 2016 kees
FJeeve heesheesJe ves etesve kes eQ[ceemj Jeuesjer vesJesjesJe kees njekej 14JeW heeMJe&veeLe
efouueer FbjvesMeveue esme tvee&ceW kee efKeleeye peerlee~ GuuesKeveere nw efke heeFveue
jQefkebie ceW heesheesJe kees Meer<e& mLeeve eehle ngDee uesefkeve efKeleeye hej vesJesjesJe ves keypee
efkeee~ Yeejleere efKeuee[er SceDeej ueefuele yeeyet ves eewLee mLeeve eehle efkeee~
je^er e eerecf eej Melejbpe eQehf eeveefMehe-2015 : 15 mes 28 veJebyej, 2015
kes ceOe mebheVe 53JeeR je^ere eerefceej Melejbpe eQefheeveefMehe kee efKeleeye 16 Je<eeae
keeefle&keseve cegjueer ves peerlee~
42JeeR je^er e ceefnuee eerefceej Melejbpe eQefheeveefMehe : 13 mes 24 veJebyej,
2015 kes ceOe keesuekeelee ceW ngF& 42JeeR je^er e ceefnuee eerecf eej Melejbpe eQehf eeveefMehe
kee efKeleeye Deese[f Mee keer heefeveer jeGle ves peerlee~
efJekeueebieeW kes efueS efJeMJe Melejbpe eQefheeveefMehe-2015 : 17 mes 25
Dekeyt ej, 2015 kes ceOe pece&veer kes [^ms e[sve ceW efJekeueebieeW kes efueS efJeMJe eQehf eeveefMehe
kes otmejs mebmkejCe kee Deeesepeve efkeee ieee~ me kes Sueskemeer efmcejveesJe ves mJeCe&
heoke leLee me kes ner msefvemeueJe yeJejerkeve ves jpele heoke peerlee~
DeefKeue Yeejleere Fbef[eevee efhe[s jsefbie Melejbpe tvee&ceW : 18 veJebyej,
2015 kees ceneje^ keer Melejbpe efKeuee[er me=ef heeb[s ves DeefKeue Yeejleere Fbe[f eevee
efhe[s jsef ib e Melejbpe tvee&cebpe kee efKeleeye peerlee~
efJeMJe egJee Melejbpe eQehf eeveefMehe : 6 veJebyej, 2015 kees Yeejleere efKeueeef[ eeW
ves etveeve kes heesex keejsme ceW mebheVe efJeMJe egJee Melejbpe eQehf eeveefMehe ceW heebe mJeCe&, leerve
jpele SJeb leerve keebme heoke meefnle kegue 11 heoke peerles~
ntiesJeerve FbjvesMeveue Deesheve : 26 Deketyej, 2015 kees Yeejleere eQ[ ceemj
DeefYepeerle ieghlee ves nceJeleve veerueeslheue oeme kees njekej ntiesJeerve (ne@ueQ[) FbjvesMeveue
Deesheve Melejbpe tvee&ceW kee efKeleeye peerle efueee~
efJeMJe jwefhe[ Melejbpe eQefheeveefMehe : 13 Dekeyt ej,2015 kees veeJex kes cewiveme
keeue&meve ves efJeMJe jwehf e[ Melejbpe eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~ otmejs mLeeve hej me
kes Feeve vesheesceefveeeeleeer leLee leermejs mLeeve hej Depejyewpeeve kes lewcetj jeopeeyeesJe jns~
Yeejle kes efJeMJeveeLeve Deevebo 25JeW mLeeve hej jns~
efhe[s efJeMJe Melejbpe kehe-2015 : 5 Deketyej, 2015 kees me kes mepexF&
kepexekf eve ves me kes ner heerj efmJeouej kees njekej efhe[s efJeMJe Melejbpe kehe 2015
kee efKeleeye peerlee~ en eefleeeseif elee Depejyewpeeve kes yeeket ceW 10 efmelebyej, 2015 mes
5 Deketyej, 2015 kes ceOe Deeeesefpele keer ieF&~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 176

kee@ceveJesuLe Melejbpe eQefheeveefMehe : 22 mes 30 petve, 2015 kes ceOe veF&

efouueer ceW kee@ceveJesuLe Melejbpe eQehf eeveefMehe kee Deeeespeve efkeee ieee~ eefleeeseif elee kes
heg<e Jeie& kee efKeleeye Yeejleere eQ[ ceemj DeefYepeerle ieghlee ves peerlee~ ceefnuee Jeie& kee
efKeleeye Yeejle keer heodecf eveer jeGle ves peerlee~
SefMeeve egJee Melejbpe eQefheeveefMehe : 3 Deiemle, 2015 mes 11 Deiemle,
2015 kes ceOe o. keesefjee kes megJeeve ceW mebheVe ngF&~ SefMeeve egJee Melejbpe
eQehf eeveefMehe 2015 ceW Yeejle ves efKeleeye peerleles ngS 5 mJeCe&, 5 jpele leLee 7 keebme
heokeeW meefnle kegue 17 heoke eehle efkeS~
hee@euf eefkesve kehe-2015 : 25 pegueeF& mes 2 Deiemle, 2015 kes ceOe [sveceeke&
kes nseuf mebiej ceW hee@euf eefkesve kehe Melejbpe eefleeeseif elee Deeeesepf ele ngF~& eefleeeseif elee kee
efKeleeye Dee@emf ^ee kes eQ[ ceemj ceeke&me jwiej ves peerlee~
veeJex Melejbpe tvee&ceW, 2015 : 25 petve, 2015 kees Jesmeefueve esheeueesJe ves
efJeMJeveeLeve Deevebo kees [^e mes njekej veeJex Melejbpe tvee&ceW 2015 kee efKeleeye peerlee~
Jeu[& erce esme eQefheeveefMehe : 28 Deewue, 2015 kees Deecexefveee ceW mebheVe
Jeu[& erce esme eQehf eeveefMehe ceW Yeejle veewJeW mLeeve hej jne~ eerve Fme eefleeeseif elee kee
efJepeslee jne leLee etesve otmejs mLeeve hej jne~ 29 Deewue, 2015 kees ceefnuee efJee
erce Melejbpe eQehf eeveefMehe kee efKeleeye pee@ep| eee ves peerlee~
ogyeF& Deesheve Debleje&e^ r e Melejbpe tvee&ceW : 15 Deewue, 2015 kees Debleje&e^ r e
ceemj meeebleve oeme (Yeejleere Melejbpe efKeuee[er) Fueer kes [sefveeues Jeeskeelegjes hej
peerle ope& kejkes ogyeF& Deesheve Debleje&e^ r e Melejbpe tvee&ceW ceW meJe&es efKeuee[er jns~
Jeu[& ceefnuee Melejbpe eQehf eeveefMehe : 6 Deewue, 2015 kees Yeejleere eQ[ceemj
esCeeJeuueer nefjkee ves Jeu[& ceefnuee Melejbpe eQehf eeveefMehe kes mesceerheeFveue ceW henbg ekej
mJeer[ve keer eQ[ceemj efheee ewceefuebie kes meeLe keebme heoke peerlee~

syeue sefveme

je^ere SJeb Deblejjepeere syeue sefveme : 10 peveJejer, 2016 kees SbLeveer

Deceuejepe ves meerefveej je^ere SJeb Deblej jepeere syeue sefveme kes HeeFveue ceW peer.
meleve kees njekej otmejer yeej heg<e Skeue kee efKeleeye peerlee~ ceefnuee Skeue ceW
ceefvekee ye$ee ves hetpee meneyegs kees njekej efKeleeye peerlee~
77JeeR meerefveej vesMeveue Sb[ FbjvesMeveue syeue sefveme eQefheeveefMehe : 7
peveJejer, 2016 kees hese^ es uf eece mheesmd e& eceesMeve yees[& (heerSmeheeryeer) ves nwojeyeeo ceW
Deeeesepf ele 77JeeR meerevf eej syeue sevf eme vesMeveue Sb[ FbjvesMeveue eQehf eeveefMehe kes
heg<e SJeb ceefnuee Jeie& kee efKeleeye peerlee~
kee@ceveJesuLe syeue sefveme eQefheeveefMehe : 20 efomebyej, 2015 kees Yeejle kes
peer. meeefLeeve Deewj Debekf elee keer pees[ er ves meewcepeerle Iees<e SJeb ceewcee oeme keer pees[ er kees
njekej kee@ceveJesuLe syeue sevf eme eQehf eeveefMehe ceW efceefele egieue kee efKeleeye peerlee~
oef#eCe SefMeeeF& petefveej SJeb kew[s syeue sefveme eQefheeveefMehe : 18
petve, 2015 kees Yeejle kes efKeueeef[eeW ves veF& efouueer ceW oef#eCe SefMeeeF& petefveej
SJeb kew[s syeue sevf eme eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~
76JeeR meerevf eej syeue sevf eme vesMeveue eQehf eeveefMehe : 17 peveJejer, 2015
kees 76JeeR meerefveej syeue sefveme vesMeveue eQefheeveefMehe ceW meewcepeerle Iees<e ves peer
meeefLeeeve kees njekej otmejer yeej heg<e efmebieume efKeleeye peerlee leLee ceewcee oeme ves
heewueceer Ieke kees njekej ceefnuee efmebieume kee efKeleeye peerlee~

Deve ecegKe Kesue

Debleje&^er e hee@Jej efueefhebie eQefheeveefMehe : 4 mes 9 peveJejer, 2016 kes ceOe

PeejKeb[ kes ee peceMesohegj ceW Debleje&e^ r e hee@Jej efueefheib e eQehf eeveefMehe kee Deeeespeve
efkeee ieee~ eefleeesefielee ceW peesOehegj kes GcesMe meebKeuee ves 2 mJeCe&, 1 jpele leLee
ef$eueeskejece ves 3 mJeCe& heoke peerles~
meerefveej je^er e Yeejeseesueve eQefheeveefMehe : 29 efomebyej, 2015 kees jeKeer
nueoj ves 69 efkeee. Jeie& ceW kegue 213 efkeee. Jepeve G"ekej meerefveej je^ere
Yeejeseesueve eQehf eeveefMehe ceW mJeCe& heoke peerlee~ Fmekes Deefleefje keefJelee osJeer ves 75
efkeee. Jeie& ceW kegue 217 efkeee. Jepeve G"ekej mJeCe& heoke peerlee~ Fmekes henues 27
efomebyej, 2015 kees efJekeeme "ekegj ves 341 efkeee. Yeej G"ekej veee je^er e efjkee@[&
yeveeee~ GvneWves kesjue ceW 35JeW je^ere KesueeW kes oewjeve yeveeS Deheves 339 efkeee.

Jepeve G"eves kes efjkee@[& kees lees[e~ 25 efomebyej, 2015 kees mebpeerlee eevet ves
ceefnueeDeeW kes 48 efkeee. Jeie& ceW mJeCe& heoke leLee heg<eeW kes 56 efkeee. Jeie& ceW keesjeoe
jceVee ves mJeCe& heoke peerlee~
je^ere jQefkebie tvee&ceW : 4 peveJejer, 2016 kees je^ere jQefkebie tvee&ceW kes
meerevf eej ceefnuee efjkeJe& heeFveue ceW ue#ceer jeveer ceebPeer ves oerehf ekee kegceejer kees njekej
mJeCe& heoke peerlee~ heg<e Jeie& ceW Deleeveg oeme ves heeFveue ceW cebieue efmebn ebefheee kees
njekej mJeCe& heoke peerlee~ Fmekes Deefleefje jepemLeeve kes jpele eewneve ves meerefveej
heg<e kebheeGb[ Jeie& kee mJeCe& heoke Deheves veece efkeee~
ees. yee@ekf emebie : 19 efomebyej, 2015 kees Yeejle kes Deesuebehf eke keebme heoke efJepeslee
cegkekesyeepe efJepeWoj kegceej ves hesMesJej (ees.) cegkekesyeepeer cegkeeyeues ceW yeguieeefjee kes meecesle
ngmesveesJe kees njekej ueieeleej leermejer peerle ope& keer~ Fmekes henues GvneWves efyesve kes
meesveer efJeefib e leLee [erve efieuesve kees njeee Lee~
18JeeR SefMeeeF& uetpe eQefheeveefMehe : efomebyej, 2015 kes Deble ceW Yeejleere
uetpe efKeuee[er efMeJee kesMeJeve ves 18JeeR SefMeeeF& uetpe eQehf eeveefMehe ceW jpele heoke
eehle efkeee~ eQehf eeveefMehe kee mJeCe& heoke peeheeve kes efnosvejer keeveeeecee ves peerlee~
DeeF&yeerSmeShe efJeMJe mvetkej eQefheeveefMehe : 22 veJebyej, 2015 kees Yeejle
kes mvetkej efKeuee[er hebkepe Dee[JeeCeer ves efcee ceW Deeeesefpele DeeF&yeerSmeShe efJeMJe
mvetkej eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~
efmebieehegj mkeJewMe Deesheve : 20 efomebyej, 2015 kees Yeejleere mkeJewMe efKeuee[er
DeYee efmebn ves Deb[j-19 Jeie& ceW efmebieehegj mkeJewMe Deesheve kee efKeleeye peerlee~
jiyeer efJeMJe kehe-2015 : 18 mes 31 Deketyej, 2015 kes ceOe FbiueQ[ ceW
jiyeer efJeMJe kehe 2015 kee Deeeespeve mebheVe ngDee~ Fme 8JeW jiyeer efJeMJe kehe kee
efKeleeye vetpeerueQ[ ves Dee@m^es uf eee kees njekej peerlee~ vetpeerueQ[ ves ueieeleej otmejer leLee
kegue leermejer yeej en efKeleeye peerlee~
hewjeiueeFef[ib e efJeMJe kehe-2015 : 1 veJebyej, 2015 kees efnceeeue eosMe kes
keebie[e ceW hewjeiueeFef[ib e efJeMJe kehe-2015 kee Deeeespeve mebheVe ngDee~ efmJedpejueQ[
kes heeeue ceeFkeue keghej ves SSDeeF& hewjeiueeFef[ib e efJeMJe kehe 2015 kes heebeJeW
ejCe kee efKeleeye peerlee~ ceefnueeDeeW keer eefleeesefielee ceW peeheeve keer egkeer meelees ves
efKeleeye peerlee~
SefMeeeF& yee@mkesyee@ue eQehf eeveefMehe-2015 : 23 efmelebyej, mes 3 Dekeyt ej,
2015 kes ceOe eerve kes ngveeve eeble ceW Deeeseefpele SefMeeeF& yee@mkesyee@ue eQehf eeveefMehe
2015 kee efKeleeye eerve ves efheueerheeRme kees njekej peerlee~ Yeejle ves Fme tvee&ceW ceW
8Jeeb mLeeve eehle efkeee~
FbjvesMeveue hes[ kehe : Deketyej, 2015 ceW veF& efouueer ceW Deeeesefpele meeleJeW
FbjvesMeveue hes[ kehe kewjce tvee&ceW ceW Yeejle ves efKeleeye peerlee~ heg<e Jeie& ceW Yeejle
kes efjeepe Deueer ves eeruebkee kes efveMeeble hejveev[es kees njeee leLee ceefnuee Jeie& ceW
keepeue kegceejer ves Yeejle keer ner legyee menj kees njeee~
meerevf eej je^er e lewjekeer eQehf eeveefMehe : 29 Dekeyt ej mes 2 veJebyej, 2015 kes
ceOe iegpejele kes jepekees ceW 69JeeR meerevf eej je^er e eQehf eeveefMehe kee Deeeespeve efkeee
ieee~ FmeceW jsueJes ves 14 mJeCe&, 9 jpele Je 4 keebme heokeeW meefnle kegue 27 heoke
peerlekej heg<e erce eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee peyeefke DeesJejDee@ue eQehf eeveefMehe kee
efKeleeye kevee&ke ves peerlee~
leerjboepeer Jeu[& kehe : 25 Deketyej, 2015 kees efouueer kes DeefYe<eske Jecee& ves
cesekf emekees efmeer ceW Deeeesepf ele leerjob epeer Jeu[& kehe kes heeFveue ceW kebheeGb[ Jeie& ceW jpele
heoke peerlee~ Jes heeFveue ceW legkeea kes Fueceeiekeueer mes nejkej mJeCe& peerleves mes etke
iees~ Fmekes Deefleefje oerehf ekee kegceejer ves heeFveue ceW jpele heoke peerlee~ en efheues
heebe meeue ceW efJeMJe kehe ceW Gvekee eewLee jpele heoke nw~ Jes heeFveue ceW ogefveee keer
vebyej Ske efcemegve mes nej ieF&~
efJeMJe leerjboepeer eQefheeveefMehe-2015 : 26 pegueeF& mes 2 Deiemle, 2015
kes ceOe [sveceeke& kes keeshesvensiesve ceW efJeMJe leerjob epeer eQehf eeveefMehe kee 48Jeeb mebmkejCe
Deeeesepf ele efkeee ieee~ oef#eCe keesejf ee ves 6 mJeCe& Je 3 keebme heokeeW meefnle kegue 9
heoke eehle kej eefleeeseif elee ceW Meer<e& mLeeve eehle efkeee~ Yeejle ves 2 jpele heoke eehle
kej eefleeeseif elee ceW 7Jeeb mLeeve eehle efkeee~ Yeejle keer Deesj mes ceefnueeDeeW keer efjkeJe&
erce mheOee& ceW Yeejleere ceefnuee leerjboepe oerefhekee kegceejer, efjefceue yetjeretueer Deewj

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 177

ue#ceerjeveer ceePeer ves jpele heoke eehle efkeS~ Yeejle kes jpele eewneve ves kebheeGb[ Jeie&
ceW jpele heoke peerlee~
leeFJeeve kehe ^wke Debleje&^ere keueeefmeke tvee&ceW : Deketyej, 2015 ceW
Yeejleere ceefnuee meeFefkeefuem osyeesje ves leeFJeeve kehe ^wke Debleje&^ere keueeefmeke
tvee&ceW ceW Ske mJeCe&, leerve jpele Deewj Ske keebme heoke meefnle kegue heebe heoke
peerles~ osyeesje ves ceefnueeDeeW keer Fueer efmeb ceW ceueseMf eee keer Meer<e& jeF[j kees njekej
mJeCe& heoke peerlee~
etjesefheeve ceefnuee Jee@ueeryee@ue eQefheeveefMehe : 5 Deketyej, 2015 kees me
keer ceefnuee Jee@ueeryee@ue erce ves veerojueQ[ kees 3-0 mes njekej etjesefheeve ceefnuee
Jee@ueeryee@ue eQefheeveefMehe kee efKeleeye peerlee~ me ves ueieeleej otmejer yeej leLee kegue
19JeeR yeej en efKeleeye peerlee nw~ me keer leeefleeevee keesMesuesJee kees tvee&ceW kes ceesm
Jewuetyeue huesej kee efKeleeye efoee ieee~
16JeeR SefMeeeF& jesFbie eQefheeveefMehe : 28 efmelebyej, 2015 kees eerve kes
yeerepf ebie ceW Deeeesepf ele 16JeeR SefMeeeF& jesFib e eQehf eeveefMehe ceW Yeejle ves heebe jpele Je oes
keebme heokeeW meefnle kegue meele heoke peerles~
efJeMJe kegMleer eQehf eeveefMehe : 13 efmelebyej, 2015 kees Decesejf kee kes uee@me Jesieeme
ceW Deeeesepf ele efJeMJe kegMleer eQehf eeveefMehe ceW eermeFue mheOee& ceW Yeejle kes vejefmebn hebece
eeoJe ves 74 efkeueeseece Jeie& ceW keebme heoke peerlee~ Fmekes meeLe ner vejefmebn hebece
eeoJe ves efjees Deesuebefheke, 2016 kes efueS keJeeueerheeF& efkeee~

ee|ele efKeuee[er
je^er e

efJeje keesnueer : 1 hejJejer, 2016 kees Debleje&e^ r e efekes heefj<eo (DeeF&meermeer)

eje peejer er-20 jQekf ebie ceW Yeejleere yeuuesyeepe efJeje keesnueer kees Meer<e& mLeeve efoee
ieee~ GvneWves Dee@m^sefueee kes efKeueehe er-20 meerjerpe ceW meJee&efOeke jve yeveeS Les~
$e+<eYe heble : 1 hejJejer, 2016 kees Yeejleere Deb[j-19 efekes erce kes meueeceer
yeuuesyeepe $e+<eYe heble ves Deb[j-19 efekes ceW meyemes lespe DeOe&Meleke kee efJeMJe efjkee@[&
yeveeee~ GvneWves Deb[j-19 efJeMJe kehe ceW vesheeue kes efKeueehe 18 ieWoeW ceW DeOe&Meleke
yeveeee~ Fmekes henues en efjkee@[& JesmFb[erpe kes ^Js eesve efeefheLe kes veece Lee efpevneWves
Je<e& 2010 ceW 19 ieWoeW ceW DeOe&Meleke ueieeee Lee~
JeerjW menJeeie : 1 hejJejer, 2016 kees Yeejle kes hetJe& yeuuesyeepe JeerjW menJeeie kees
Fbe[f eve eerecf eej ueerie kes Deeieeceer veewJeW me$e kes efueS efkebime FuesJeve hebpeeye kee ceWj
efveege efkeee ieee~
meewcee DeeJeeue : 1 hejJejer, 2016 kees Gppewve keer meewcee DeeJeeue ves Deb[j14 kes mkeerefhebie jeshe ceW Ske efceve ceW 160 peche ueieekej veerojueQ[ keer eeoje
Jeesu[^s kee Ske efceve ceW 158 peche ueieeves kee efjkee@[& lees[ les ngS veee efJeMJe efjkee@[&
yeveeee~
Deefpele eb[eruee : 18 peveJejer, 2016 kees Yeejleere efekes keb^esue yees[&
(yeermeermeerDeeF&) keer DevegMeemeve meefceefle ves efekesj Deefpele eb[eruee hej Je<e& 2013 kes
DeeF&heerSue mhee@ efheefkemebie ceeceues ceW DeepeerJeve eefleyebOe ueiee efoee, peyeefke efnkesve
Meen hej heebe meeue kee eefleyebOe ueiee~
cenW efmebn Oeewveer : 18 peveJejer, 2016 kees cenW efmebn Oeewveer kees Fbe[f eve eerecf eej
ueerie (DeeF&heerSue) meerpeve-2016 kes efueS jeFefpebie hegCes meghejpeeFbmd e kee kehleeve
egvee ieee~ Fme erce kes ceeefueke mebpeerJe ieesevekee nQ~
jesenf le Mecee& : 12 peveJejer, 2016 kees Yeejleere yeuuesyeepe jesenf le Mecee& Dee@m^es uf eee
kes efKeueehe heebe Jeve[s ceweeW keer e=bKeuee kes henues cewe ceW Meleke ueieekej heLe& kes
cewoeve ceW Meleke ueieeves Jeeues henues Yeejleere yeuuesyeepe yeves~ GvneWves Fme cewe ceW 163
ieWoeW ceW 171 jve yeveees~
Deefveyee&ve ueeefn[
er : 12 hejJejer, 2016 kees Yeejleere ieesuhej Deefveyee&ve ueeefn[ er
ves Dee@veueeFve celeoeve ceW efnuve SefMeeve tj ieesuhej Dee@he o F&ej DeJee@[& peerlee~
ueeefn[er kee efheues Je<e& Meeveoej eoMe&ve jne, GvneWves cesyeQke ceuesefMeeve Deewj nerjes
Fbef[eve Deesheve ceW peerle ope& keer Leer~
meeefveee efcepee& : 11 peveJejer, 2016 kees peejer [yueterS jQefkebie ceW Yeejleere
sefveme efKeuee[er meeefveee efcepee& ceefnuee egieue ceW Meer<e& mLeeve hej yeveer ngF& nQ peyeefke
Yeejle kes jesnve yeeshevvee heg<e egieue ceW 9JeW mLeeve hej nQ~

efmeefjue Jecee& : 7 peveJejer, 2016 kees Yeejleere egJee efKeuee[er efmeefjue Jecee& ves 11
mLeeve keer ueebie ueieeles ngS efJeMJe yeQ[efcebve cenemebIe eje peejer jQekf ebie ceW petevf eej
heg<e Jeie& ceW henuee mLeeve eehle efkeee~
efceiegSue leyegSvee : 7 peveJejer, 2016 kees efheueerheeRme kes efceiegSue leyegSvee kees
efomebyej, 2015 ceen kes efueS efnuve SefMeeve tj ieesuhej Ieesef<ele efkeee ieee~
GvneWves Je<e& 2015 ceW efheueerheeRme Deesheve kee efKeleeye peerlee~
JeerJeerSme ue#ceCe : peveJejer, 2016 kes eejbYe ceW F&SmeheerSve keer ef[efpeue
heef$ekee efekes cebLeueer ves efheues heeeme Je<eeX ceW sm efekes ceW meJe&es eoMe&veeW kes
lenle Yeejle kes hetJe& yeuuesyeepe JeerJeerSme ue#ceCe eje Dee@m^es uf eee kes efKeueehe F&[vs e
iee[&ve ceW yeveeS ieS 281 jve keer heejer kees Meeefceue efkeee~
neefMece Deceuee : 6 peveJejer, 2016 kees oef#eCe Deeerkee kes yeuuesyeepe neefMece
Deceuee ves sm erce kes kehleeve heo mes Fmleerhee os efoee~ Gvekee mLeeve efJekeskeerhej
yeuuesyeepe Syeer ef[efJeefueeme& ueWies~
efceleeueer jepe Dee@m^es uf eee oewjs keer Yeejleere erce keer kehleeve : 8 peveJejer,
2016 kees DeefKeue Yeejleere ceefnuee efekes eeve meefceefle ves Deeieeceer Dee@m^es uf eee oewjs kes
efueS (leerve SkeefoJemeere Debleje&e^ r e ceweeW SJeb leerve er-20 ceweeW kes efueS) DevegYeJeer
yeuuesyeepe efceleeueer jepe kees Yeejleere ceefnuee efekes erce kee kehleeve egvee nw~
Jesve veer : 5 peveJejer, 2016 kees cewveesmj etveeFs[ kes kehleeve Jesve veer kees
ueieeleej otmejer yeej yee@kemene@ue FbiueQ[ huesej Dee@he o F&ej DeJee@[& kes efueS egvee
ieee~ GvnW en hegjmkeej 26 ceee&, 2016 kees eoeve efkeee peeSiee~
eCeJe OeveeJe[s : 4 peveJejer, 2016 kees eCeJe OeveeJe[s ves veeyeeo 1009 jve
yeveekej mketue efekes tvee&ceW kes Fefleneme ceW 116 Je<e& hegjevee efjkee@[& lees[ e~ GvneWves
Yeb[ejer ewueWpe efekes tvee&ceW kes Ske cewe ceW 323 ieWoeW ceW 129 eewkeeW Deewj 59
kekeeW keer ceoo mes 1009 jve yeveeS~ Fmekes meeLe ner eCeJe ves Je<e& 1899 ceW
FbiueQ[ kes SF&pes kee@efuebme kes eje yeveeS ieS 628 jveeW kee efJeMJe efjkee@[& leLee
2014 ceW he=LJeer Mee@ eje yeveeS ieS 546 jveeW kee Yeejleere efjkee[& lees[e~ eCeJe
keer erce ves Fme oes efoJemeere cewe ceW leerve efJekes hej efjkee@[& 1495 jve yeveees~ eCeJe
kes mketue ves Je<e& 1926 ceW efJekeesejf ee eje vet meeGLe Jesume kes efKeueehe yeveeS ieS
1107 jve kes efjkee@[& kees heers es[e~
jefJeebve DeefMJeve : 31 efomebyej, 2015 kees peejer keer ieF& Debleje&^ere efekes
heefj<eo (DeeF&meermeer) keer jQekf ebie ceW 42 Je<eeX yeeo Yeejle kes ieWoyeepe jefJeebve DeefMJeve
ogevf eee kes vebyej Ske sm ieWoyeepe yeves~ Fmekes henues Je<e& 1973 ceW efyeMeve efmebn yesoer
vebyej Ske sm ieWoyeepe yeves Les~ sm ieWoyeepeer jQekf ebie ceW yeer. ebMesKej, keefheue osJe
Deewj Deefveue kebgyeues otmejs mLeeve leke ner henbge heeS Les~ DeefMJeve ves Je<e& 2015 ceW
kegue 9 sm ceweeW ceW 62 efJekes efueS~ meeLe ner sm DeeuejeGb[j keer jQekf ebie ceW Yeer
DeefMJeve Meer<e& hej nQ~ sm ieWoyeepeer ceW otmejs mLeeve hej [sue msve nQ~
ceveespe JeOe&ve : efomebyej, 2015 kes Deble ceW Yeejleere cetue kes 16 Je<eeae Decesejf keer
veeieefjke ceveespe JeOe&ve kees eefleefle neJe&[& etevf eJeefme&er keer hegyeeue erce mes peg[ ves kee
Deeceb$eCe efceuee~ ceveespe en GheueefyOe heeves Jeeues henues Yeejleere yeve ieS nQ~ Jele&ceeve
ceW ceveespe 11JeeR kes e$e nQ~
ue#ceer jleve Megkeuee : 30 efomebyej, 2015 kees yebieeue kes hetJe& kehleeve ue#ceer jleve
Megkeuee ves efekes kes meYeer eeheeW mes mebveeme keer Iees<eCee keer~
Debleje&^er e
ye[
W ve cewkeguece : 20 hejJejer, 2016 kees vetpeerueQ[ kes yeuuesyeepe ye[W ve cewkeguece
ves sm ceweeW ceW meyemes lespe Meleke yeveeves kee efjkee@[& yeveeee~ GvneWves Dee@m^es uf eee kes
efKeueehe Kesueles ngS cee$e 54 ieWoeW ceW Dehevee Meleke hetje efkeee~ GvneWves JesmFb[erpe
kes efJeefJeeve efje[dme& Deewj heeefkemleeve kes efcemyeen Gue nke kes eje 56 ieWoeW ceW Meleke
hetje kejves kes efjkee@[& kees lees[ e~ cewkeguece kee 101JeW sm ceW en 12Jeeb Meleke Lee~
efueeesveue cesmeer : 18 hejJejer, 2016 kees DepeXervee kes hegyeeuej efueeesveue cesmeer
mhesve efmLele uee ueerie cewe kes oewjeve 2 ieesue kejves kes meeLe ner uee ueerie ceweeW ceW 300
mes DeefOeke ieesue kejves Jeeues henues efKeuee[er yeves~
vesceej : 16 hejJejer, 2016 kees yeepeerue kes mej hegyeeuej vesceej hej kej eesjer
kes Ske ceeceues ceW yeepeerue eMeemeve ves Gvekes efvepeer pes efJeceeve meefnle Gvekeer heebe
kejes[ [e@uej keer mebheefe peyle kej ueer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 178

eeefmej Meen : 7 hejJejer, 2016 kees Debleje&^ere efekes heefj<eo (DeeF&meermeer) ves
heeefkemleeveer uesie efmhevej eeefmej Meen hej eefleyebeOf ele oJeeDeeW kes mesJeve ceW hee@epf eefJe heeS
peeves kes yeeo leerve cenerves kee eefleyebOe ueiee efoee~
S[ce Jeesime : 13 hejJejer, 2016 kees Dee@m^es uf eee kes yeuuesyeepe S[ce Jeesime ves
veeyeeo jnles ngS meJee&efOeke 551 jve yeveeS~ GvneWves vetpeerueQ[ kes efKeueehe henues
sm ceW es jve yeveeS pees efke efekes ceW veeyeeo meyemes peeoe jve yeveeves kes ceeceues ceW
Deye leke kee efjkee@[& nw~
hesFhee efkeueejer : 4 hejJejer, 2016 kees Dee@m^es uf eee keer ceefnuee efekes efKeuee[er
hesFhee efkeueejer kees mesyeepeer kee oes<eer heeS peeves kes keejCe n cenerves kes efueS
efekes Kesueves mes eefleyebefOele kej efoee ieee~
jsves nesuve hee@uemeve : 9 peveJejer, 2016 kees [sveceeke& kes SLeueer jsves nesuve
hee@uemeve kees Je<e& 2015 kes [sveceeke& kes meJe&es efKeuee[er kee hew[uej hegjmkeej
eoeve efkeee ieee~
efkeJebve ef[kee@ke : 9 hejJejer, 2016 kees oef#eCe Deeerkeer efJekes keerhej yeuuesyeepe
efkeJb eve ef[kee@ke ves FbiueQ[ kes efKeueehe Jeve[s cegkeeyeues ceW meyemes kece Gce ceW Jeve[s kee
omeJeeb Meleke ueieeves kee efjkee@[& yeveeee~ GvneWves 23 Je<e& 54 efove ceW Dehevee omeJeeb
Meleke ueieeee peyeefke Yeejle kes efJeje keesnueer ves 23 Je<e& 159 efove ceW Dehevee omeJeeb
Meleke ueieeee Lee~ keesnueer ves 10JeW Meleke kes efueS 80 heeefjeeb Kesueer peyeefke
ef[kee@ke ves en keejveecee Deheveer 55JeeR heejer ceW ner efkeee~
yeQ[ve cewkeguece : 8 hejJejer, 2016 kees vetpeerueQ[ keer efekes erce kes kehleeve
ye[Q ve cewkekeguece ves SkeefoJemeere Debleje&e^ r e efekes mes mebveeme ues efueee~
iegueece yeesoer : 25 peveJejer, 2016 kees efekes oef#eCe Deeerkee (meerSmeS) ves
Yeejle ceW pevces hetJe& DeeuejeGb[j iegueece yeesoer hej 20 meeue kee eefleyebOe ueiee efoee~
GvneWves Iejsuet er-20 tvee&ceW kes oewjeve cewe efhekeme kejves keer keesefMeMe keer Leer~
efMeJeveejeeCe ebhee@ue : 22 peveJejer, 2016 kees JesmFb[erpe efekes erce kes
yeuuesyeepe efMeJeveejeeCe ebhee@ue ves Debleje&^ere efekes mes mebveeme uesves keer Iees<eCee
keer~ GvneWves Deheves kewefjej ceW kegue 164 sm leLee 268 SkeefoJemeere Debleje&e^ r e
cewe Kesues~ GvneWves sm ceW kegue 11,867 jve yeveeS~
uesve nsefJe : 21 peveJejer, 2016 kees Dee@m^sefueee kes sefveme efKeuee[er uesve
nsefJe ves sefveme mes mebveeme uesves keer Iees<eCee keer~
veeLeve ne@ejf lpe : 19 peveJejer, 2016 kees Dee@m^es uf eee kes ieWoyeepe veeLeve ne@ejf lpe
ves Debleje&e^ r e efekes kes meYeer eeheeW mes mebveeme uesves keer Iees<eCee keer~ GvneWves Deheves
kewefjej ceW 17 sm, 58 Jeve[s SJeb leerve er-20 cewe Kesues nQ~
efeme iesue : 18 peveJejer, 2016 kees JesmFb[erpe kes yeuuesyeepe efeme iesue ves efyeie
yewMe ueerie ceW kesJeue 12 ieWoeW hej De&Meleke peceekej Yeejle kes egJejepe efmebn kes
efjkee@[& keer yejeyejer keer~
cejele meeefheve : 14 peveJejer, 2016 kees meer sevf eme cenemebIe ves efJeMJe kes hetJe&
vebyej Ske efKeuee[er cejele meeefheve kees Debleje&e^ r e sevf eme ne@ue Dee@he hesce ceW Meeefceue
kejves keer Iees<eCee keer~
jesveeefu[vnes : 11 peveJejer, 2016 kees yeepeerue kes hetJe& hegyeeuej Deewj Shemeer
efceueeve kes efKeuee[er jesveeefu[vnes kees veeiepeer FbjvesMeveue keueye hegyeeue tvee&ceW kee
yee[b Decyesme[j efveege efkeee ieee~
Deueskemeer ueJeesJe : efomebyej, 2015 ceW me kes Yeejeseesueke Deueskemeer ueJeesJe kees
efJeMJe Yeejeseesueve cenemebIe (DeeF& [yuet She) ves [^ie hejer#eCe ceW Demeheue jnves kes keejCe
DemLeeeer he mes efveuebeyf ele kej efoee~ GvnW veJebyej, 2015 ceW etmve ceW Deeeesepf ele efJeMJe
eQehf eeveefMehe kes yeeo eefleyebeOf ele heoeLe& kes mesJeve kee oes<eer heeee ieee Lee~
ceeFkeue yew[ueer : 23 efomebyej, 2015 kees Decesefjkee keer je^ere hegyeeue erce
SJeb esjb es Shemeer kes kehleeve ceeFkeue ye[w ueer kees Je<e& 2015 ceW Gcoe eoMe&ve kes
efueS Decesefjkee kes meJe&es heg<e hegyeeue efKeuee[er kes hegjmkeej mes veJeepee ieee~
meJe&es ceefnuee hegyeeue efKeuee[er kee hegjmkeej keeueex uee@e[ kees efceuee~
Sb[er cejs : 20 efomebyej, 2015 kees efyesve kes sefveme efKeuee[er Sb[er cejs kees Je<e&
2015 kes yeeryeermeer mheesdme& heme&vee@efueer Dee@he o F&ej kee hegjmkeej eoeve efkeee
ieee~

eeve Oeeb[e : 18 efomebyej, 2015 kees Yeejleere cetue kes eeve Oeeb[e ves FbefiueMe
eerefceece ueerie keueye kes meeLe kejej efkeee~ efkemeer Meer<e& hegyeeue keueye kes meeLe
hesMesJej kejej kejves Jeeues Oeeb[e Yeejleere cetue kes henues efKeuee[er nQ~
je@jer cewkeueje@e : 15 efomebyej, 2015 kees mej ieesuhej je@jer cewkeueje@e kees
etjesefheeve tj huesej Dee@he o F&ej egvee ieee~ efheues eej me$eeW ceW je@jer ves leermejer
yeej en DeJee@[& Deheves veece efkeee~
mesjsvee efJeefueecme : efomebyej, 2015 kes otmejs mehleen ceW Decesefjkee keer eefleefle
Kesue heef$ekee mheesdme& Fuem^ss[ (SmeDeeF&) ves efoiiepe ceefnuee efKeuee[er mesjsvee
efJeefueecme kees mheesmd e&heme&ve Dee@he o F&ej egvee~ Jes Je<e& 1983 kes yeeo en mecceeve
heeves Jeeueer henueer ceefnuee efKeuee[er nQ~
Deefve&yeeve ueeefn[er : efomebyej, 2015 kes ceOe ceW Yeejleere ieesuhej Deefveyee&ve
ueeefn[er ves SefMeeve tj Dee@[&j Dee@he cesefj efKeleeye Deheves veece kej efueee~ GvnW
SefMeeve tj kes meceeheve me$e kes henues ner efJepeslee Ieese<f ele efkeee ieee~ Jes eewLes Yeejleere
efKeuee[er nQ efpevneWves SefMeeve tj efKeleeye Deheves veece efkeee~
yeW[ve cewkeguece : 18 efomebyej, 2015 kees vetpeerueQ[ efekes erce kes kehleeve
yeW[ve cewkeguece ves sm efekes ceW Ske veF& GheueefyOe neefmeue keer~ Gvekes veece heoehe&Ce
kes yeeo mes ueieeleej meJee&efOeke sm Kesueves kee efjkee@[& nes ieee~ 18 efomebyej,
2015 kees eeruebkee kes efKeueehe Meg ngDee sm cewe cewkeguece kes kewefjej kee 99Jeeb
sm Lee~ GvneWves oef#eCe Deeerkeer efekesj Syeer ef[efJeefueeme& kee ueieeleej 98 sm
cewe Kesueves kee efjkee@[& lees[e~
SueskepeW[j peskegheesefJeke : 18 efomebyej, 2015 kees sefveme Fbsefeer etefve ves
eerke sefveme efKeuee[er SueskepeW[j peskegheesefJeke hej Yeeeej jesOeer keee&ece kes lenle
oes<eer heeS peeves kes keejCe DeepeerJeve eefleyebOe ueiee efoee~
efueeesveue cesmeer : 2 veJebyej, 2015 kees ee ceesme& ves DepeXervee kes hegyeeue
efKeuee[er efueeesveue cesmeer kees Dehevee JeweMf Jeke yee[b Decyesme[j efveege efkeee~
efceMesue meke& : 15 veJebyej, 2015 kees Dee@m^es uf eeeF& lespe ieWoyeepe efceMesue meke&
ves vetpeerueQ[ kes efJe sm cewe ceW 160.4 efkeceer. eefle Iebe keer jheleej mes ieWo
heWkeves kee efjkee@[& yeveeee~
ceueexve mewcegDeume : 13 efomebyej, 2015 kees Debleje&^ere efekes heefj<eo ves
JesmFb[erpe kes DeeuejeGb[j ceueexve mewcegDeume hej Debleje&e^ r e efekes ceW ieWoyeepeer kejves
mes 12 cenerves kes efueS eefleyebOe ueiee efoee~
efJekeeme ieew[e : 12 efomebyej, 2015 kees Yeejle kes ekekee heWke kes SLeueer
efJekeeme ieew[e ves efjees Deesuebefheke 2016 kes efueS keJeeueerheeF& kej efueee~
osyeesjen nsjeu[ : 11 efomebyej, 2015 kees peejer Jeu[& meeFefkeefuebie jQefkebie ceW
Yeejleere meeFefkeefuebie mej osyeesjen nsjeu[ ves eewLee mLeeve eehle efkeee~ osyeesjen
Deb[ceeve efvekeesyeej mes nQ~
eeve heetjer : 9 efomebyej, 2015 kees Debleje&e^ r e cegkekesyeepeer cenemebIe (DeeF&yeerShe)
ves efyeef Me nwJeerJes cegkekesyeepeer eQehf eeve eemeve heetjer mes efJeMJe DeeF&yeerShe efKeleeye
Jeeheme uesves keer Iees<eCee keer~ GuuesKeveere nw efke GvneWves 28 veJebyej, 2015 kees
Jueeefoefcej efkeueMbkees kees DebkeeW kes DeeOeej hej njekej en efKeleeye peerlee Lee~
censuee peeJeOe&ves : 9 efomebyej, 2015 kees uebove kes cesjerefueyeesve efekes keueye
(Scemeermeer) ves eeruebkee kes hetJe& efekes efKeuee[er censuee peeJeOe&ves kees ceeveo DeepeerJeve
meomelee mes mecceeefvele efkeee~
Debepf ekee jneCes : 8 efomebyej, 2015 kees peejer DeeF&meermeer sm jQekf ebie ceW Yeejleere
yeuuesyeepe Debefpekee jneCes Yeejle kes meJeexe jQefkebie Jeeues sm yeuuesyeepe yeves~ Jes
12JeW mLeeve hej nQ~ Meer<e& ome yeuuesyeepeeW ceW keesF& Yeejleere yeuuesyeepe veneR nw~
je@ye& uesJeeb[esJemkeer : 30 veJebyej, 2015 kees heesueQ[ kes hegyeeue efKeuee[er
je@ye& uesJeeb[esJemkeer kee veece efieveerpe yegke Dee@he Jeu[& efjkee@[& ceW ope& efkeee ieee~
GvneWvs es 22 efmelebyej, 2015 kees Ske cewe ceW veew efceve ceW heebe ieesue efkeS Les~ en
etjesefheeve hegyeeue ueerie kes Fefleneme kee meyemes lespe ieesue nQ~
efceMesue pee@vemeve : 17 veJebyej, 2015 kees Dee@m^es uf eee kes lespe ieWoyeepe efceMesue
pee@vemeve ves Debleje&e^ r e efekes kes meYeer eeheeW mes mebveeme keer Iees<eCee keer~ GvnW Je<e&
2009 leLee Je<e& 2014 ceW DeeF&meermeer efekesj Dee@he o F&ej egvee ieee Lee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 179

l
l

Jemeerce peehej : 9 veJebyej, 2015 kees Yeejleere erce kes hetJe& yeuuesyeepe Jemeerce
peehej ves jCepeer ^e@heer efekes kes Fefleneme ceW 10 npeej jve hetjs efkeS~ Jes en
GheueefyOe neefmeue kejves Jeeues henues yeuuesyeepe yeves~ GvneWves Deceesue cepetceoej kees heers
es[ e~
jefJeebve DeefMJeve : 6 veJebyej, 2015 kees Yeejleere Dee@he efmhevej jefJeebve
DeefMJeve Yeejle kes sm efekes ceW meyemes lespe 150 efJekes uesves Jeeues ieWoyeepe yeves~
GvneWves Deheves 29JeW sm cewe kes oewjeve en GheueefyOe neefmeue keer~
neefMece Deceuee : 25 Deketyej, 2015 kees Yeejle kes efKeueehe Kesueles ngS
oef#eCe Deeerkeer efekes erce kes Deeshevej neefMece Deceuee ves SkeefoJemeere Debleje&e^ r e
ceweeW ceW meyemes lespe 6000 jve (123JeeR heejer ceW) yeveeves kee efjkee@[& yeveeee~ Fmekes
henues en efjkee@[& Yeejleere yeuuesyeepe efJeje keesnueer kes veece Lee efpevneWves 136
heeefjeeW ceW 6000 jve yeveeS Les~
pewke kewefueme : 21 Deketyej, 2015 kees keesuekeelee veeF jeF[me& (keskesDeej)
ves oef#eCe Deeerkee kes DeeuejeGb[j pewke kewefueme kees Dehevee cegKe keese efveege efkeee~
GvneWves ^Js ej yeeseuf eme keer peien ueer~
Deefveyee&ve ueeefn[er : 21 Deketyej, 2015 kees Yeejleere ieesuhej Deefveyee&ve
ueeefn[ er kees neue ceW Deheves Meeveoej eoMe&ve kes DeeOeej hej ceeefmeke efnuve SefMeeve
tj ieesuhej hegjmkeej mes veJeepee ieee~ efJeMJe kes 39JeW vebyej kes ieesuhe efKeuee[er
Deefveyee&ve kees en hegjmkeej petve, 2015 mes ueskej efmelebyej, 2015 leke kes eleske
cenerves ceW Gvekes Meeveoej eoMe&ve kes efueS efoee ieee~
JeerjW menJeeie : 20 Dekeyt ej, 2015 kees ogevf eee kes meyemes Deeeeceke yeuuesyeepeeW
ceW Megceej JeerjW menJeeie ves Debleje&e^ r e efekes Deewj Fbe[f eve eerecf eej ueerie mes mebveeme
ues efueee~ GvneWves 104 sm ceweeW ceW 8586 jve yeveees efpemeceW 23 Meleke Je 32
DeOe&Meleke Meeefceue nQ~ Jes sm ceW oes eflenjs Meleke ueieeves Jeeues yeuuesyeepeeW ceW Meefeceue
nQ~ menJeeie ves 251 Jeve[s ceweeW ceW 8273 jve yeveees efpemeceW 15 Meleke Je 38
DeOe&Meleke Meeefceue nQ~ GvneWves 19er-20 ceweeW ceW 394 jve yeveees~ Jes Je<e& 2007
kes er-20 efJeMJe kehe Je Je<e& 2011 DeeF&meermeer Jeve[s efJeMJe kehe keer efJepeslee erce kes
meome Les~ menJeeie ves Dehevee DeeefKejer sm cewe ceee& 2013 ceW Dee@m^sefueee kes
efKeueehe Kesuee Lee~ Deewue 2009 ceW menJeeie kees Je<e& 2008 ceW eoMe&ve kes efueS
efJepe[ve ves ogefveee kee meJe&es efekesj Ieesef<ele efkeee Lee~ GvneWves sm efekes ceW
6 oesnjs Meleke Yeer ueieees nQ~ sm efekes ceW 82.83 leLee Jeve[s efekes ceW
104.33 kee Gvekee m^eFke js GuuesKeveere nw~
egkeer Yeebyejer : 19 Dekeyt ej, 2015 kees peejer Serheer jQekf ebie ceW Yeejle kes [seJf eme
kehe mej egkeer Yeebyejer kees henueer yeej Meer<e& 100 ceW peien efceueer~ Jes 99JeW mLeeve
hej henbge ieS~
meeje suej : 17 Dekeyt ej, 2015 kees FbiueQ[ ceefnuee efekes erce keer efJekeskeerhej
yeuuesyeepe meeje suej ves Dee@m^sefueee ceW vee@o&ve ef[efm^kedme keer heg<eeW keer erce kee
efnmmee yevekej S es[ cewe Kesuee~ en GheueefyOe neefmeue kejves Jeeueer Jen ogevf eee keer
henueer ceefnuee efKeuee[er yeve ieF& nQ~
penerj Keeve : 15 Deketyej, 2015 kees Yeejle kes lespe ieWoyeepe penerj Keeve ves
Debleje&e^ r e efekes mes mebveeme uesves keer Iees<eCee keer~ GvneWves 92 sm ceweeW ceW 311
efJekes leLee 200 SkeefoJemeere ceweeW ceW 282 efJekes efuees~ penerj Keeve ves Dehevee
DeeefKejer sm cewe hejJejer, 2014 ceW vetpeerueQ[ kes efKeueehe leLee DeeefKejer SkeefoJemeere
cewe Deiemle, 2012 ceW eeruebkee kes efKeueehe Kesuee Lee~
etefveme Keeve : 13 Deketyej, 2015 kees heeefkemleeve kes yeuuesyeepe etefveme Keeve
heeefkemleeve keer lejhe mes sm efekes ceW meJee&eOf eke jve yeveeves Jeeues yeuuesyeepe yeve ieS
nQ~ GvneWves peeJeso efceeeboeo kee efjkee@[& lees[ e~
heuee@e[ cesJesoj petefveej : 12 efmelebyej, 2015 kees Decesefjkee kes eefme
cegkekesyeepe heuee@e[ cesJesoj petevf eej ves Dehevee 49Jeeb Deewj Debelf ece cegkeeyeuee JesujJes
efJeMJe eQefheeveefMehe kes efueS Deebs yeex kees njekej peerlee~ Fmekes meeLe ner GvneWves
hesMesJej cegkekesyeepeer mes mebveeme keer Iees<eCee keer~
Jesve veer : efmelebyej, 2015 ceW FbiueQ[ hegyeeue erce kes kehleeve Jesve veer FbiueQ[
keer Deesj mes meJee&eOf eke Debleje&e^ r e ieesue (50) kejves Jeeues efKeuee[er yeves~
oerhee kejceekej : Deiemle, 2015 ceW Yeejle keer oerhee kejceekej ves efnjesefMecee ceW

l
l

l
l

Deeeesepf ele "eR meerevf eej SefMeeeF& Deeefe& mf ke efpeceveeefmkeme eQehf eeveefMehe ceW Jeeu&
mheOee& ceW keebme heoke eehle efkeee~
Deefoefle eewneve : Deiemle, 2015 ceW Yeejleere ceefnuee hegyeeue erce keer ieesuekeerhej
Deefoefle eewneve kes meeLe FbiueQ[ kes hegyeeue keueye Jesm nwce keer ceefnuee hegyeeue
erce ves kejej efkeee~ Fmekes meeLe ner Jes FbefiueMe eerefceej ueerie (EPL) kes efkemeer
Meer<e& hegyeeue keueye mes peg[ves Jeeueer eLece Yeejleere hegyeeue ceefnuee efKeuee[er yeve
ieF& nQ~
mesyeeefmeve keesS : 19 Deiemle, 2015 kees efyevs e kes hetJe& Deesuebehf eeve mesyeeefmeve
keesS kees Debleje&^ere SLeuesefkeme cenemebIe (IAAF) kee "eb DeOe#e egvee ieee~
Deefveyee&ve ueeefn[
er : 16 Deiemle, 2015 kees Decesejf kee ceW mebheVe heerpeerS eQehf eeveefMehe
ceW Yeejleere ieesuhej Deefveyee&ve ueeefn[er Decesefjkee kes yetkeme keesShkee kes meeLe mebege
he mes heebeJeW mLeeve hej jns~ efkemeer ecegKe ieesuhe tvee&ceW kes Meer<e& heebe ceW peien
yeveeves Jeeues Deefveyee&ve eLece Yeejleere ieesuhej nQ~
Syeer ef[efJeefueeme& : Deiemle, 2015 ceW o. Deeerkee kes yeuuesyeepe Syeer ef[efJeefueeme&
ves meyemes kece (182JeeR) heeefjeeW ceW 8000 jve SkeefoJemeere Debleje&^ere ceweeW ceW
yeveees~ Fmekes henues en efjkee@[& meewjJe ieebiegueer kes veece Lee~ efpevneWveW 200 heeefjeeW
ceW 8000 jve yeveees Les~
Sefceueer ceejsmcees : 18 pegueeF&, 2015 kees hetJe& eebmeermeer sevf eme efKeuee[er Sefceueer
cee@jms cees kees Debleje&e^ r e sevf eme ne@ue Dee@he hesce ceW Meeefceue efkeee ieee~
efnkesve Meen : 13 pegueeF&, 2015 kees Yeejleere efekes keb^esue yees[& ves Yeeeej
kes Deejeshe ceW cebgyeF& kes jCepeer efKeuee[er efnkesve Meen kees efveuebefyele kej efoee~ GvnW
DeeF&heerSue kes oewjeve meeLeer efKeuee[er kees Yeeeej keer hesMekeMe kes Deejeshe ceW efveuebeyf ele
efkeee ieee~
kewefiemees jyeeoe : 10 pegueeF&, 2015 kees oef#eCe Deeerkee kes lespe ieWoyeepe kewefiemees
jyeeoe ves Deheves henues ner cewe ceW Dee" DeesJej ceW 16 jve oskej 6 efJekes efueS~ en
Jeve[s Fefleneme ceW efkemeer ieWoyeepe kee henues cewe ceW meJe&es eoMe&ve nw~ jyeeoe oef#eCe
Deeerkee keer Deesj mes Jeve[s ceW meJe&es eoMe&ve kejves Jeeues ieWoyeepe Yeer yeves~ henues cewe
ceW nwef k^ e uesves Jeeues Jes otmejs ieWoyeepe yeves~
efeme iesue : 8 pegueeF&, 2015 kees JesmFb[erpe kes meueeceer yeuuesyeepe efeme iesue
er-20 ceW 8000 jve hetje kejves Jeeues efJeMJe kes henues yeuuesyeepe yeve ieS nQ~
efceleeueer jepe : 6 pegueeF&, 2015 kees Yeejleere ceefnuee efekes erce keer kehleeve
efceleeueer jepe SkeefoJemeere Debleje&e^ r e efekes ceW 5000 jve hetje kejves Jeeueer Yeejle
keer henueer leLee efJeMJe keer otmejer ceefnuee efKeuee[er yeveeR~
efJepeWoj efmebn : 29 petve, 2015 kees Deesuebefheke keebme heoke efJepeslee Yeejleere
cegkekesyeepe efJepeWoj efmebn ves DeeF&DeesSme mheesmd e& Sb[ FbjsveceW kes peefjS keJeeRme yewjer
eceesMebme kes meeLe yengJe<eer& e eceesMeveue kejej efkeee efpemekes lenle Jes Ske Je<e& ceW kece
mes kece 6 cegkeeyeues ue[iW es~

Kesue : efJeefJeOe

2024 Deesuebehf eke kes oeJesoej : 19 HejJejer, 2016 kees Debleje&e^ r e Deesuebehf eke
meefceefle ves Iees<eCee keer efke efJee kes 4 MenjeW- jesce (Fueer), hesefjme (eebme), ueeme
Sbpesuesme (etSmeS) leLee yeg[ehesm (nbiejer) ves Je<e& 2024 kes 33JeW Deesuebehf eke KesueeW
keer cespeyeeveer kes efueS Deheveer oeJesoejer emlegle keer nw~ Fme nsleg egveeJe 13 efmelebyej,
2017 kees hesejf me keer jepeOeeveer ueercee ceW Deeeesepf ele efkeS peeSbies~
ne@keer cenemebIe ves efkeee eer efn efveeceeW ceW yeoueeJe : 16 hejJejer, 2016
kees Debleje&e^ r e ne@keer cenemebIe (SeDeeF&Se) ves ne@keer efveeceeW ceW mebMeesOeve kejles ngS
efveece 13.2 kees mhe efkeee~ Fmekes Devegmeej Deye meke&ue kes heebe ceerj kes oeejs
ceW efceueer eer efn kees meerOes meke&ue ceW veneR Kesuee pee mekelee peye leke efke ieWo ves kece
mes kece heebe ceerj keer otjer lee veneR keer nes ee efJejesOeer efKeuee[er ves Fmes gDee ve nes~
yeermeermeerDeeF& ves heeefkemleeveer Decheeej hej ueieeee eefleyebOe : 12 hejJejer,
2016 kees Yeejleere efekes keb^eus e yees[& (yeermeermeerDeeF&) kes DeOe#e MeMeebke ceveesnj
keer DeiegJeeF& Jeeueer meefceefle ves heeefkemleeveer Decheeej Demeo jThe kees heebe meeue kes
efueS eefleyebeOf ele kej efoee~ yees[& keer DevegMeemeve meefceefle ves GvnW Ye keeeeX ceW efuehle
nesves Deewj Kesue keer efJe kees vegkemeeve henbgeeves kee oes<eer heeee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 180

Metve hej DeeG ngF& hetjer efekes erce : hejJejer, 2016 kes otmejs mehleen ceW
FbiueQ[ ceW je^er e eQehf eeveefMehe kes Ske cegkeeyeues ceW yewheeeFu[ keer erce Keelee Keesues
efyevee Metve hej DeeG nes ieF&~ yewheeeFu[ kees eeFm ee& etevf eJeefme&er ves 121
jveeW kee ue#e efoee Lee~ peJeeye ceW yewheeeFu[ keer erce cee$e 20 iesoeW ceW Metve hej
Dee@ueDeeG nes ieF&~
hegyeeue cenemebIe ves eej erceeW kees efveuebefyele efkeee : 2 hejJejer, 2016
kees DeefKeue Yeejleere hegyeeue cenemebIe (SDeeF&SheShe) ves meye petefveej je^ere
eQehf eeveefMehe, 2015-16 mes hebpeeye, eb[erie{, GejeKeb[ SJeb Gej eosMe keer erce
kees DeefOeke Gce kes efKeueeef[eeW kees Meeefceue kejves kes keejCe efveuebefyele kej efoee~
DeeF&meermeer ves SceDeejShe eeme& kees JewefMJeke meePeeroej yeveeee : 20
peveJejer, 2016 kees Debleje&^ere efekes heefj<eo (DeeF&meermeer) ves eej Je<eeX kes efueS
SceDeejShe eeme& kees Dehevee JeweMf Jeke meePesoej (iueesyeue hee&vej) yeveeee~ SceDeejShe
eeme& Je<e& 2020 leke DeeF&meermeer kee JewefMJeke meePesoej nesiee~ Fmekes henues 10
peveJejer kees DeeF&meermeer ves Oeve nmleeblejCe SJeb Yegieleeve mesJee eoelee Debleje&e^ r e kebheveer
ceveereece FbjvesMeveue kees Dehevee FJeW hee&vej efveege efkeee~
Jeu[& SkeJesef ke eQehf eeveefMehe, 2021 : 31 peveJejer, 2016 kees Debleje&e^ r e
lewjekeer cenemebIe ves Jeu[& SkeJesefke eQefheeveefMehe, 2021 keer cespeyeeveer peeheeve kes
hegkeeskee Menj kees meeQheer~ Je<e& 2023 kes Jeu[& SkeJesef ke eQehf eeveefMehe keer cespeyeeveer
kelej keer jepeOeeveer oesne kees oer ieF&~ en eQehf eeveefMehe 2015 ceW me kes kepeeve ceW
Deeeesepf ele keer ieF& Leer~ Je<e& 2017 ceW yeg[ehesm SJeb Je<e& 2019 ceW oef#eCe keesejf ee
ceW Fmekee Deeeespeve nesvee nw~
Yeejleere Deesuebehf eke mebIe kee veee ceekexefib e hee&vej : 21 peveJejer, 2016
kees Yeejleere Deesuebehf eke mebIe (DeeF&DeesS) ves Kesue eyebOeve hece& DeeF&DeesSme mheesmd e& Sb[
FbjsveceW kees Deieues oes Je<eeX kes efueS ceekexefbie hee&vej efveege efkeee~
heeefkemleeve kes keF& efekes efKeueeef[eeW ves mebveeme keer Iees<eCee keer : 13
peveJejer, 2016 kees heeefkemleeve kes keF& hetJe& sm SJeb Debleje&^ere SkeefoJemeere
efKeueeef[ eeW ves Debleje&e^ r e efekes mes mebveeme uesves keer Iees<eCee keer~ efKeueeef[ eeW ves en
keoce leye G"eee peye heeefkemleeve efekes yees[& (heermeeryeer) ves GvnW ogyeF& ceW Deeeesepf ele
ceemme& eQehf eebme ueerie ceW Yeeie uesves kes efueS SveDeesmeer (veeve Dee@ypeskeMeve meefe& hf ekes)
peejer veneR efkeee~ Fve efKeueeef[eeW ceW jeCee veeJeso, ngceeebt hejnle Deewj ceesncceo
Keueerue ecegKe nQ~
DeeF&meermeer kee erce mJe DeefYeeeve : 18 peveJejer, 2016 kees Debleje&^ere
efekes heefj<eo (DeeF&meermeer) ves etveermeshe (UNICEF) Deewj Yeejleere efekes keb^eus e
yees[& (yeermeermeerDeeF&) kes meeLe efceuekej efekes hee@j ieg[ kes lenle erce mJe
DeefYeeeve eueeee~ Fme DeefYeeeve kee GsMe mJelee kes eefle peeiekelee hewoe
kejvee nw~
heerhee ves meshe yuesj SJeb ceeFkeue hueeefleveer hej eefleyebOe ueieeee : 21
efomebyej, 2015 kees Debleje&^ere hegyeeue cenemebIe (heerhee) ves heerhee DeOe#e meshe
yuesj Deewj etjesheere hegyeeue mebIe kes DeOe#e ceeFkeue hueeefleveer hej Dee" Je<e& leke
hegyeeue ieefleefJeefOeeeW ceW Meeefceue nesves hej eefleyebOe ueiee efoee~
Yeejleere ne@keer erce jQefkebie ceW efKemekeer : 18 efomebyej, 2015 kees peejer
SheDeeF&iSe keer leepee jQekf ebie ceW Yeejleere heg<e ne@keer erce meeleJeW mLeeve hej efKemeke
ieF&~ jQekf ebie ceW efJeMJe eQehf eeve Dee@m^es uf eee Meer<e& hej nw leLee neueQ[ Je pece&veer eceMe:
otmejs Deewj leermejs mLeeve hej nQ~
keesue Fbef[ee SeDeeF&Sue kee veee eFefue eeeespeke : 16 efomebyej,
2015 kees meeJe&peefveke #es$e keer kebheveer keesue Fbe[f ee efueb. (meerDeeF&Sue) kees leerve meeue
kes efueS ne@keer Fbe[f ee ueerie kee eFefue eeeespeke yeveeee ieee~ ne@keer Fbe[f ee ueerie
kee Je<e& 2016 kee me$e 18 peveJejer mes 21 hejJejer leke Kesuee peeesiee~
DeeF&Deesmeer ves Yeejleere cegkekesyeepeeW kees oer e$eJe=ef e : 15 efomebyej, 2015
kees Debleje&^ere Deesuebefheke meefceefle (DeeF&Deesmeer) ves eej Yeejleere cegkekesyeepeeW eceMe:
efMeJe Leehee, ceboerhe peebie[e, ieewjJe efJeOet[ er SJeb megecf ele meebieJeeve kees e$eJe=ef e kes efueS
eeefvele efkeee~ DeeF&Deesmeer Deiemle, 2016 leke eefleceen 800 Decesejf keer [e@uej Fve
cegkekesyeepeeW kees eoeve kejsiee~
DeeF&heerSue kee Meer<e& eeeespeke efJeJees yevee : 21 Deketyej, 2015 kees

eerve keer ceesyeeFue efvecee&lee kebheveer efJeJees (Vivo) kees Fbe[f eve eerecf eej ueerie (DeeF&heerSue)
kes Deeieeceer oes me$eeW (2016 SJeb 2017) kes efueS veee Meer<e& eeeespeke yeveeee ieee~
12JeW oef#eCe SefMeeeF& KesueeW kes MegYebkej kee DeveeJejCe : 13 efomebyej,
2015 kees keWere Kesue ceb$eer meJee&vebo ves 12JeW oef#eCe SefMeeeF& KesueeW kes MegYebkej
efKeesj kee DeveeJejCe efkeee~ MegYebkej efKeesj Ske meeRie Jeeuee ieQ[e nw~ 12JeW
oef#eCe SefMeeeF& Kesue 6 mes 16 hejJejer, 2016 leke iegJeeneer Deewj efMeueebie ceW
Kesues peeSbies~
DeeF&meermeer sm jQefkebie ceW Yeejle otmejs mLeeve hej : efomebyej, 2015 kes eLece
mehleen ceW peejer DeeF&meermeer sm jQekf ebie ceW Yeejle eewLes mes otmejs mLeeve hej henbg e ieee~
oef#eCe Deeerkee kes efKeueehe sm e=Kb euee 3-0 mes peerleves kes keejCe Yeejle kees en
heeeoe efceuee~ neueebefke Meer<e& hej oef#eCe Deeerkee yevee ngDee nw~
heeryeerSue kes efueS ngF& efKeueeef[eeW keer veerueeceer : 8 efomebyej, 2015 kees
Yeejle ceW yew[efcebve kees ye{eJee osves kes efueS eejbYe eerecf eej yew[efcebve ueerie (heeryeerSue)
kes efueS efKeueeef[ eeW keer veerueeceer ngF~& FmeceW Yeejle keer meeFvee vesnJeeue (Ske ueeKe
[e@uej) Je eerve kes ueer eeWie JesF& (Ske ueeKe [e@uej) meyemes cenbies efKeuee[er jns~
meeFvee kees ueKeveT kes DeJeOe Jeefjeme& SJeb ueer JeeWie kees nwojeyeeo nbme& ves Kejeroe~
heer.Jeer. efmebOeg kees 95 npeej [e@uej leLee efkeoebyeer eerkeeble kees 80 npeej [e@uej ceW
Kejeroe ieee~ heeryeerSue kes Fme me$e keer MegDeele 2 peveJejer, 2016 mes nes jner nw~
Yeejleere yew[efcebve mebIe ves Je<e& 2013 ceW henueer yeej Fbef[eve yew[efcebve ueerie kee
Deeeespeve efkeee Lee~
DeeF&meermeer ves keer ceefnuee DecheeejeW keer efveegefe : 25 veJebyej, 2015 kees
Debleje&^ere efekes heefj<eo (DeeF&meermeer) ves ceefnuee er-20 kehe kes keJeeueerheeFbie
eefleeesefielee kes efueS eej ceefnuee DecheeejeW keer efveegefe keer~ Gvekes veece eceMe:
kewLeueerve ee@me (vetpeerueQ[), keuesejs heesueesmeeke (Dee@m^es uf eee), met js[heve& (FbiueQ[)
leLee pewkeueerve efJeefueecme (JesmFb[erpe) nQ~
SDeeF&yeerS ves Yeejle kees je^ere yee@efkemebie hes[jsMeve yeveeves keer cebpetjer oer
: 25 veJebyej, 2015 kees Debleje&e^ r e yee@ekf emebie Smeesemf eSMeve (SDeeF&yeerS) ves Yeejle
kees Ske je^er e yee@ekf emebie hes[jsMeve yeveeves keer Devegceefle oer~
Jee[e ves efkeee me keer [esefhebie efvejesOeke SpeWmeer kees efveuebefyele : 18
veJebyej, 2015 kees efJeMJe [esefhebie efvejesOeke SpeWmeer (Jee[e) ves me keer [esefhebie
efvejesOeke SpeWmeer kees Jee[e kes efveeceeW kee heeueve veneR kejves hej efveuebeyf ele kej efoee~
heerhee keer jQefkebie ceW yesefupeece Meer<e& hej : 5 veJebyej, 2015 kees heerhee eje
peejer Debleje&e^ r e hegyeeue jQekf ebie ceW yeseuf peece kees henueer yeej eLece mLeeve eehle ngDee~
hewjeiueeFef[bie efJeMJe kehe : 23 mes 31 Deketyej, 2015 kes ceOe efnceeeue
eosMe keer keebie[e Ieeer kes yeerj efyeefuebie ceW hewjeiueeFef[bie efJeMJe kehe kee Deeeespeve
efkeee ieee~ en henuee ceewkee nw peye Yeejle kes efkemeer jepe ves hewjeiueeFef[bie efJeMJe
kehe eefleeeseif elee keer cespeyeeveer keer~
Je<e& 2022 kes SefMeeeF& Kesue : 15 efmelebyej, 2015 kees SefMeeeF& Deesuebehf eke
heefj<eo ves Je<e& 2022 kes (19JeW) SefMeeeF& KesueeW keer cespeyeeveer eerve kes Menj nebiePet
(Hangzhou) kees meeQheves kee efveCe&e efueee~ %eeleJe nw efke Je<e& 2018 kes
SefMeeeF& Kesue Fb[esvesefMeee ceW emleeefJele nQ~
Je<e& 2022 kes Meerlekeeueerve Deesuebehf eke : 31 pegueeF&, 2015 kees Debleje&e^ r e
Deesuebefheke meefceefle ves Je<e& 2022 ceW nesves Jeeues Meerlekeeueerve Deesuebefheke KesueeW keer
cespeyeeveer eerve kes yeerepf ebie Menj kees meeQhe oer~
SefMeeeF& SLeuesefkeme eQefheeveefMehe, 2017 : Dekeyt ej, 2015 kes Deble ceW
efheueerheeRme kes ceveeruee ceW Deeeesepf ele SefMeeeF& SLeuesef keme mebIe keer 83JeeR heefj<eoere
yew"ke kes oewjeve 22JeeR SefMeeeF& SLeuesef keme eQehf eeveefMehe-2017 kees PeejKeb[ keer
jepeOeeveer jebeer ceW Deeeesefpele kejves keer Iees<eCee keer ieF&~ Yeejle ves Fmekes henues
SefMeeeF& SLeuesef keme eQehf eeveefMehe keer cespeyeeveer Je<e& 1989 ceW veF& efouueer ceW leLee
Je<e& 2013 ceW hegCes ceW keer Leer~
DeeF&heerSue mhee@ efheefkemebie ceW leerve efKeuee[er Deejeshecege : 25 pegueeF&,
2015 kees Fbef[eve eerefceej ueerie (DeeF&heerSue) mhee@ efheefkemebie kes ceeceues ceW
heefeeuee neGme kees& ves Yejleere efekesj Sme. eermeble, Deefpele eboeruee Deewj Debekf ele
eeCe kees Deejeshecege kej efoee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 181

heerhee ves kegJewle hegyeeue Smeesemf eSMeve kees eefleyebeOf ele efkeee : 16 Dekeyt ej,
2015 kees Debleje&e^ r e hegyeeue mebmLee heerhee (FIFA) ves kegJewle hegyeeue Smeesemf eSMeve
(KAF) kees eefleyebefOele kejves keer Iees<eCee keer~
DeeF&meermeer ceefnuee erceeW keer DeeefOekeeefjke jQefkebie keer MegDeele : 1
Deketyej, 2015 kees Debleje&^ere efekes heefj<eo (DeeF&meermeer) ves efekes kes leerveeW
eeheeW eceMe: sm, SkeefoJemeere Debleje&e^ r e SJeb er-20 kes heefjCeeceeW kees meceeve
he mes Meeefceue kejkes DeeF&meermeer ceefnuee erceeW keer DeeefOekeeefjke jQekf ebie eoeve keer nw~
Dee@m^sefueee keer ceefnuee erce eLece, FbiueQ[ keer efleere, vetpeerueQ[ keer le=leere leLee
Yeejle keer ceefnuee efekes erce eewLes mLeeve hej nw~ JesmFb[erpe, oef#eCe Deeerkee,
heeefkemleeve, eeruebkee, yeebiueeosMe leLee DeeejueQ[ eceMe: heebeJeW, "W, meeleJeW,
Dee"JeW, veewJeW SJeb omeJeW mLeeve hej nQ~
hewjeueefcheke Kesue-2020 kee eleerke efe peejer : 25 pegueeF&, 2015 kees
peeheeve keer jepeOeeveer eskeees ceW Je<e& 2020 ceW nesves Jeeues hewjeueefcheke KesueeW kes efueS
eleerke efe peejer efkeee ieee~ en peeheeveer keueekeej kesvepeerjes meeleeW eje leweej efkeee
ieee nw pees eskeees kes Debespeer veece kes henues De#ej er hej DeeOeeefjle nw~
Yeejleere keueejerhee hes[jsMeve kees #es$eere Kesue hes[jsMeve kee opee& :
efmelebyej, 2015 ceW Yeejleere keueejerhee hes[jsMeve kees keWere egJee ceeceues SJeb Kesue
ceb$eeuee ves #es$eere Kesue hes[jsMeve kee opee& efoee~ keueejerhee, kesjue Je leefceuevee[g
ceW Kesues peeves Jeeuee Ske ekeej kee ceeMe&ue Dee& nw~
Yeejleere cegkekesyeepeer heefj<eo kee ie"ve : 8 pegueeF&, 2015 kees Yeejle ceW
hesMesJej cegkekesyeepeer kees eeslmeeefnle kejves kes GsMe mes Yeejleere cegkekesyeepeer heefj<eo
(DeeF&yeermeer) kee ie"ve efkeee ieee~ Yeejleere Sceseesj cegkekesyeepeer cenemebIe kes hetJe&
cenemeefeJe efyeese[f ej cegjueerOejve jepee DeeF&yeermeer kes henues DeOe#e egves ieS~
SefMeee kee meJee&eOf eke sm cewe peerleves Jeeuee osMe yevee heeefkemleeve : 21
petve, 2015 kees ieeues ceW eeruebkee hej ome efJekes mes peerle ope& kejves kes meeLe ner
heeefkemleeve SefMeee kee meyemes DeefOeke sm cewe peerleves Jeeuee osMe yeve ieee~ heeefkemleeve
keer en 390 sm ceweeW ceW 123JeeR peerle nw~ efJeMJe mlej hej meJee&eOf eke sm cewe peerleves
kee efjkee@[& Dee@m^es uf eee kes veece nw efpemeves 775 sm ceweeW ceW 364 peerle ope& keer nw~
DeeF&ererShe meyemes ye[er Kesue mebmLee yeveer : 29 Deewue, 2015 kees
Debleje&e^ r e syeuesevf eme cenemebIe (DeeF&ererShe) meomelee kes ceeceues ceW ogevf eee keer
meyemes ye[er Kesue mebmLee yeve ieF&~ DeeF&ererShe mes ceevelee eehle je^ere mebIeeW keer
mebKee 222 leke henbg e ieF& nw~ Debelf ece oes meomelee uesves Jeeues meome osMe eceMe:
meeDees esce Sb[ efebmeshe leLee oef#eCeer met[eve nQ~
[esefhebie jesOeer efveoxMe GuuebIeve (S[erDeejyeer) efjhees&, 2013 : 15 petve,
2015 kees efJeMJe [esefhebie jesOeer SpeWmeer (Jee[e) ves [esefhebie jesOeer efveoxMe GuuebIeve
(S[erDeejyeer) efjhees,& 2013 peejer keer~ efjhees& kes Devegmeej Je<e& 2013 ceW me ceW
meyemes DeefOeke 212 [esehf ebie kes ceeceues ope& efkeS ieS~ Fme meboYe& ceW otmejs mLeeve hej
legkeea (155) leLee leermejs mLeeve hej Yeejle (91) nw~
MeenKe Keeve ves meerheerSue ceW erce Kejeroer : 9 petve, 2015 kees keesuekeelee
veeF jeF[me& (kes.kes.Deej.) kes ceeefueke MeenKe Keeve ves kewjsefyeeve eerefceej ueerie
(meerheerSue) keer er-20 erce ef$eefveoeo SJeb esyewiees (T&T) keer eWeeFpeer Kejeroer~
heesyme& keer Oeveer efKeueeef[eeW keer meteer ceW cenW efmebn Oeewveer : petve, 2015
kes eLece mehleen ceW Decesejf kee keer eefleefle heef$ekee heesyme& ves ogevf eee kes 100 meyemes
Oeveer efKeueeef[ eeW keer meteer peejer keer~ FmeceW Yeejleere efKeuee[er cenW efmebn Oeewveer 23JeW
mLeeve hej nQ~ Meer<e& mLeeve hej cegkekesyeepe heueee[ cesJesoj nQ~ Fme meteer ceW Meeefceue nesves
Jeeues Oeewveer Skecee$e Yeejleere efKeuee[er nQ~
oef#eCe SefMeee yeemkesyee@ue eQefheeveefMehe : 5 pegueeF&, 2015 kees Yeejle ves
yebieueg ceW eeruebkee kees 93-44 mes njekej eewLeer oef#eCe SefMeee yeemkesyeeue
eQehf eeveefMehe kee efKeleeye ueieeleej otmejer yeej peerlee~
meyemes cenbiee cegkeeyeuee : 3 ceF&, 2015 kees ueeme Jesieeme (Decesefjkee) ceW
cegkekesyeepeer Fefleneme kes meyemes cenbies cegkeeyeues ceW Decesefjkee kes Heuee@e[ cesJesoj ves
efHeueerheeRme kes cewveer hewekf eeeDees kees njeee~ cesJesoj ves Fme peerle mes 1142 kejes[ hees
Deewj hewefkeeeDees ves nej kes yeeJepeto 761 kejes[ hees eehle efkeS~ neueebefke 7
pegueeF&, 2015 kees Gvemes en JesujJes efKeleeye erve efueee ieee~

Kesue hegjmkeej
HeerHee DeJee[dme&-2015 : 11 peveJejer, 2016 kees petejf Ke ceW eoeve efkees ieS~
meJe&es Hegyee@uej kee yewueve[er Deesj DeJee[& : efueeesveue cesmeer (DepeXervee)
(heeeJeeR yeej)
meJe&es ceefnuee efKeuee[er - keeueea uee@e[
meJe&es keese - uegFme Sveefjkeme
meJe&es ieesue kes efueS hegmkeeme DeJee[& - JeW[ue ueerje (yeepeerue)
yeermeermeerDeeF& hegjmkeej : 5 peveJejer, 2016 kees cebgyeF& ceW efJeleefjle~
Je<e& 2014-15 kes efueS meJe&es efekesj (hee@ueer Gcejeriej DeJee@[&) efJeje keesnueer keer (otmejer yeej, henueer yeej Je<e& 2011-12 ceW)
Je<e& 2014-15 keer meJe&es ceefnuee efKeuee[er (SceS efeobyejce ^e@heer) efceleeueer jepe
keve&ue meer.kes. veee[t ueeFhe eFce DeeerJeceW DeJee@[& - meweo efkejceeveer (hetJe&
efJekeskeerhej, yeuuesyeepe)
ceeOeJe jeJe efmebeOf eee hegjmkeej - jeefyeve GLehhee (kevee&ke)
meJee&efOeke efJekes uesves kee hegjmkeej - Deej. efJevee kegceej (kevee&ke) SJeb
Meeo&gue "ekegj (cebgyeF&)
jCepeer kes meJe&es njheveceewuee efKeuee[er kee ueeuee DecejveeLe DeJee@[& - peuepe
mekemesvee (ceOe eosMe)
Iejsuet efekes kes meJe&es njheveceewuee efKeuee[er kee ueeuee DecejveeLe DeJee@[&
- oerheke nge (ye[esoje)
DeeF&meermeer Jeeef<e&ke hegjmkeej, 2015
23 efomebyej, 2015 kees ogyeF& ceW Ieesef<ele Debleje&^ere efekes heefj<eo
(ICC) kes 2015 kes Jeeef<e&ke hegjmkeej Fme ekeej nQ
1. Je<e& kee meJe&es efekesj (mej ieejheeru[ meesyeme& ^eh@ eer) SJeb meJe&es sm
efekesj merJe efmceLe (Dee@m^es uf eee)
2. Je<e& kee meJe&es Jeve[s efekesjS yeer ef[efJeefueeme& (o.Deeerkee)
3. Je<e& kee meJe&es meJe&es er-20 FbjvesMeveue hejhee@ceXme- hee@he [g huesemf eme
(o.Deeerkee)
4. Je<e& keer meJe&es ceefnuee Jeve[s efekesjcesie uesevf ebie (Dee@m^es uf eee)
5. Je<e& keer meJe&es ceefnuee er-20 efekesjmsheveer suej (JesmFb[erpe)
6. Je<e& kee meJe&es Goereceeve efekesjpeesMe nspeueJeg[ (Dee@m^es uf eee)
7. DeeF&meermeer efmheefj Dee@he efekes DeJee@[
& ye[W ve cewkekeguece (vetpeerueQ[)
8. Je<e& kee meJe&es Decheeej ([seJf e[ Meshe[& ^eh@ eer)efje[& kesueyejes (vetpeerueQ[)
9. Je<e& kes meJe&es Smeesemf eS SJeb Sheereuf eS efekesjKegjc& e Keeve (etSF&)
iueesye hegyeeue hegjmkeej : 27 efomebyej, 2015 kees iueesye hegyeeue ves ogyeF& ceW
iueesye hegyeeue hegjmkeej kes "W mebmkejCe kee Deeeespeve efkeee~ FmeceW efKeueeef[eeW
kees Je<e& 2015 ceW Gvekes eoMe&ve kes DeeOeej hej eeefvele efkeee ieee~
meJe&es hegyeeuej : efueeesvesue cewmeer (DepeXervee)
meJe&es hegyeeue keueye : Shemeer yeeefme&ueesvee (mhesve)
meJe&es keese : ceeke& efJeuceesefme (yeseuf peece)
meJe&es jshejer : jeJeMeeve Fcee&leesJe
DeeF&erShe (Debleje&^ere sefveme cenemebIe) efJeMJe eQefheeve : 22 efomebyej,
2015 kees Ieese<f ele~
ceefnuee DeeF&erShe efJeMJe eQehf eeve : mesjvs ee efJeefueecme (etSmeS)
heg<e DeeF&erShe efJeMJe eQehf eeve : veesJeeke peeskeeseJf eke (meefye&ee)
ceefnuee egieue DeeF&erShe efJeMJe eQefheeve : ceeef&vee efnbefieme (efmJedpejueQ[)
SJeb meeefveee efcepee& (Yeejle)

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 182

heg<e egieue DeeF&erShe efJeMJe eQehf eeve : peerve peteuf eeve jespej (veerojueQ[md e)
SJeb nesefjee skeeT (jesceeefveee)
DeeF&erShe petevf eej efJeMJe eQehf eeve : [euecee jsyeskee ieuheer (nbiejer) SJeb suej
efedpe (etSmeS)
DeefKeue Yeejleere hegyeeue cenemebIe hegjmkeej : 20 efomebyej, 2015 kees Je<e&
2015 kes efueS DeefKeue Yeejleere hegyeeue cenemebIe kes hegjmkeej Ieese<f ele efkeS ieS~
Je<e& kee meJe&es heg<e efKeuee[er - efce[efheu[j egiesvemeve efuebieoesn
Je<e& keer meJe&es ceefnuee efKeuee[er - m^eFkej yeeuee osJeer
Je<e& keer GYejleer ngF& ceefnuee efKeuee[er - heejer MeeMee
Je<e& kee GYejlee ngDee efKeuee[er - eerlece keesue
yesm eeme eeseece DeJee@[& - Deese[f Mee hegyeeue cenemebIe
Yeejleere hegyeeue ceW uebyes mecee leke eesieoeve kes efueS hegjmkeej - keeskee
keesuee
Je<e& kee meJe&es jshejer - meer.Deej. eerke=<Cee
yeeryeermeer mheesdme& heme&vesefueer Dee@he o F&ej : 18 efomebyej, 2015 kees
vetpeerueQ[ kes jiyeer efKeuee[er [sevf eeue efJeefueece kee&j kees yeeryeermeer DeesJejmeerpe mheesmd e&
heme&vesefueer Dee@he o F&ej hegjmkeej kes efueS egvee ieee~
Debleje&^ere SLeueer cenemebIe hegjmkeej : 28 veJebyej, 2015 kees Debleje^ere
SLeueer cenemebIe ves Je<e& 2015 kes meJe&es SLeueer kee heg<e Jeie& kee efKeleeye
Decesefjkee kes SMeve F&e@ve kees leLee ceefnuee Jeie& kee efKeleeye FefLeeesefheee keer ieWpesyes
efoyeeyee kees efoee~
etjesheere ieesu[sve yet hegjmkeej : 13 Deketyej, 2015 kees hegle&ieeue kes
m^eFkej efeefmeevees jesveeu[es kees etjeshe kes Iejsuet me$e 2014-15 ceW meJee&efOeke
ieesue kejves kes efueS eewLeer yeej etjesefheeve ieesu[sve yet hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee
ieee~ Jes eej yeej en hegjmkeej eehle kejves Jeeues henues hegyeeuej nQ~
je^ere Kesue hegjmkeej, 2015 : 29 Deiemle, 2015 kees Kesue efoJeme kes
DeJemej hej je^heefle eCeye cegKepeea ves je^ere Kesue hegjmkeej-2015 kee efJelejCe
efkeee~ Je<e& 2015 kee jepeerJe ieebOeer Kesue jlve hegjmkeej sevf eme mej meeefveee efcepee&
kees eoeve efkeee ieee~ Fmekes Debleie&le GvnW Ske heoke, eceeCehe$e SJeb 7.5 ueeKe
hees keer OevejeefMe eoeve keer ieF&~
Je<e& 2015 kes esCeeeee& hegjmkeej eceMe: veJeue efmebn (SLeuesef keme), Devethe efmebn
(kegMleer), njyebMe efmebn (SLeuesefkeme-ueeFheeFce), mJeleb$ejepe efmebn (cegkekesyeepeerueeFheeFce) leLee efvenej Deceerve (lewjekeer-ueeFheeFce) kees eoeve efkeS ieS~ Je<e&
2015 kes Oeeveebo hegjmkeej eceMe: jesefceees pescme (ne@keer), efMeJe ekeeMe efceee
(sefveme) leLee er.heer.heer. veeej (yee@ueeryee@ue) kees eoeve efkeS ieS~
Fmekes Deefleefje 17 efKeueeef[eeW kees Depe&gve hegjmkeej kes lenle Depe&gve keer eeflecee,
eceeCehe$e SJeb 5 ueeKe hees keer OevejeefMe eoeve keer ieF&~ Fve efKeueeef[eeW kes veece
eceMe: veeeye metyesoej meboerhe kegceej (leerjob epeer), Sce. Deej. hetJeccee (SLeuesef keme),
kes. eerkeeble (yew[efcebve), ceboerhe peebie[e (yee@efkemebie), jesefnle Mecee& (efekes), oerhee
kecee&kej (efpecveeefmke), heer. Deej. eerpesMe (ne@keer), cebpeerle efeuuej (keyeer),
DeefYeuee<ee MeefMekeeble cne$es (keyeer), mJeCe& efmebn (veewkeeeve), Devethe kegceej ceecee
(jesuej mkesefbie), peerlet jee (efveMeevesyeepeer), Sme. meleerMe kegceej (Yeejeseesueve),
yepejbie (kegMleer), yeefyelee kegceejer (kegMleer), JeeF&. meveeLeesF& osJeer (JegMeg) SJeb MejLe
Sce. ieeekeJee[ (hewje efmJeefcebie) nQ~

ceewueevee Deyegue keueece Deepeeo ^e@heer : 29 Deiemle (Kesue efoJeme), 2015

kees je^heefle eCeye cegKepeea eje Je<e& 2014-2015 kes efueS ceewueevee Deyegue keueece
Deepeeo ^e@Heer hebpeeyeer efJeeefJeeeuee, heefeeuee kees (ueieeleej eewLes Je<e&) eoeve keer ieF&~
efmeS FbjvesMeveue efekes hegjmkeej 2014-15 : 25 ceF&, 2015 kees
cebgyeF& ceW efmeS FbjvesMeveue efekes hegjmkeej 2014-15 eoeve efkees iees~
heeheguej JeeFme DeJee@[& - keerjesve heesuee[&

Je<e& kes meJe&es yeuuesyeepe - neefMece Deceuee

efmeS FbjvesMeveue efekesj Dee@He o F&ej- kegceej mebiekeeje
ueeFHeeFce DeeerJeceW DeJee@[& - keefheue osJe
efmeS Fbef[eve huesej Dee@He o F&ej- Debefpekee jneCes
er 20 huesej Dee@He o F&ej - [dJesve yeeJees
Je<e& kes meJe&es ieWoyeepe- jbievee nsjeLe
ne@keer Fbef[ee hegjmkeej : 28 ceee&, 2015 kees ne@keer Fbef[ee ves Deheves eLece
Jeeef<e&ke hegjmkeej eoeve efkeS~ leerve yeej keer Deesuebefheke mJeCe& heoke efJepeslee erce
(uebove-1948, nsueefmebkeer-1952, cesueyeve&-1956) kes meome yeueyeerj efmebn meerevf eej
kees ne@keer Fbe[f ee ves cespej Oeeveebo ueeFheeFce DeeerJeceW hegjmkeej mes veJeepee ieee~
meJe&es heg<e SJeb ceefnuee ne@keer efKeuee[er kee OeJg e hegjmkeej eceMe: heg<e ne@keer erce
kes ef[heW[j yeerjW ueeke[e Deewj ceefnuee ne@keer erce keer m^eFkej Jebovee keeefjee kees
efceuee~
yew[efcebve Jeu[& hes[jsMeve (yeer[yuetShe) DeJee@[& : 7 efomebyej, 2015
kees Je<e& 2015 kes yew[efcebve Jeu[& hes[jsMeve (yeer[yuetetShe) DeJee@[& eoeve efkeS
iees~ efJepeslee efKeueeef[eeW kes veece Fme ekeej nQ
huesej Dee@he o F&ej DeJee@[& : eerve kes esve uee@vie SJeb kewjesefuevee ceeefjve
(mhesve)
ceesm eeefceefmebie huesej Dee@he o F&ej : pnWie meer Jeer (eerve)
Deeieeceer Kesue eefleeesefieleeSb
Kesue mheOee&Sb
Deeeespeve mLeue
Deesuebehf eke Kesue (31JeW)
efjees ef[ pesvesjes (yeepeerue)
Deesuebehf eke Kesue (32JeW)
esekf eees (peeheeve)
19JeW SefMeeeF& Kesue
nebiepet (eerve)
Meerlekeeueerve Deesuebehf eke Kesue (23JeW)
oef#eCe keesejf ee
Meerlekeeueerve Deesuebehf eke Kesue (24JeW)
yeerepf ebie (eerve)
je^ceb[ue Kesue (21JeW)
ieesu[keesm efmeer
(Dee@m^es uf eee)
36JeW je^er e Kesue
ieesJee
37JeW je^er e Kesue
eermeie{
38JeW je^er e Kesue
DeebOe eosMe
18JeW SefMeeeF& Kesue
pekeelee& (Fb[esveseMf eee)
efJeMJe kehe hegyeeue (21JeW)
me
efJeMJe kehe hegyeeue (22JeW)
kelej
etjes kehe hegyeeue
eebme
keeshee Decesejf kee kehe
Decesejf kee
U-17 hegyeeue efJeMJe kehe
Yeejle
14Jeeb heg<e efJeMJe kehe ne@keer
Yeejle
14Jeeb ceefnuee efJeMJe kehe ne@keer
uebove (FbiueQ[)
6"eb DeeF&meermeer er-20 efJeMJe kehe
Yeejle
ceee&-Deewue,
12Jeeb SkeefoJemeere efekes efJeMJe kehe FbiueQ[-Jesume
13Jeeb SkeefoJemeere efekes efJeMJe kehe Yeejle
eQehf eebme ^eh@ eer (efekes)
FbiueQ[
SkeefoJemeere ceefnuee efekes efJeMJe kehe FbiueQ[
er-20 ceefnuee efJeMJe kehe
JesmFb[erpe
1st sm eQefheeveefMehe
FbiueQ[
2nd sm eQefheeveefMehe
Yeejle
heerhee ceefnuee efJeMJe kehe, 2019 : eebme~
heerhee Deb[j-20 ceefnuee efJeMJe kehe, 2018 : eebme~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 183

Je<e&
2016
2020
2022
2018
2022
2018
2016
2018
2019
2018
2018
2022
2016
2016
2017
2018
2018
2016
2019
2023
2017
2017
2018
2017
2021

pevemebKee mebyebOeer Deeleve Deebke[s

peveieCevee 2011 kes Oece& DeeOeeefjle Deebke[s
l

Yeejle kes cenehebpeereke SJeb peveieCevee Deeege eje peveieCevee

2011 kes Oece& DeeOeeefjle DeeefOekeeefjke Deebke[s 25 Deiemle,
2015 kees peejer efkeS ieS~
peveieCevee 2011 kes Oece& DeeOeeefjle Deebke[eW kes Devegmeej 2011
ceW osMe ceW kegue efnbot pevemebKee 966.3 efceefueeve (96.63
kejes[) nw pees efke osMe keer kegue pevemebKee kee 79.8 eefleMele
(henueer yeej 80 eefleMele mes kece) nw~ 2001-11 kes oewjeve
efnbot pevemebKee keer oMekeere Je=ef oj 16.76 eefleMele (19912001 ceW en 19.92 eefleMele Leer) jner nw~
2011 ceW osMe ceW kegue cegefmuece pevemebKee 172.2 efceefueeve
(17.22 kejes[) nw pees efke osMe keer kegue pevemebKee kee
14.23 eefleMele nw~ 2001-11 kes oewjeve cegefmuece pevemebKee
keer oMekeere Je=ef oj 24.6 eefleMele jner nw pees efke osMe kes
meYeer ecegKe Oeeefce&ke mecegoeeeW ceW meJee&efOeke nw (neueebefke efJeiele
oMeke 1991-2001 kes 29.52 eefleMele keer leguevee ceW FmeceW
Deer keceer ope& ngF& nw)~
2011 ceW osMe ceW kegue F&meeF& pevemebKee 27.8 efceefueeve
(2.78 kejes[) nw pees efke osMe keer kegue pevemebKee kee 2.3
eefleMele nw~ 2001-11 kes oewjeve F&meeF& pevemebKee keer oMekeere
Je=ef oj 15.5 eefleMele jner nw~
2011 ceW osMe ceW efmeKe mecegoee keer kegue pevemebKee 20.8
efceefueeve (osMe keer pevemebKee kee 1.72 eefleMele), yeeweW keer
kegue pevemebKee 8.4 efceefueeve (osMe keer pevemebKee kee 0.7
eefleMele) leLee pewve celeeJeuebefyeeeW keer kegue pevemebKee 4.5 efceefueeve
(osMe keer pevemebKee kee 0.4 eefleMele) nw~ 2001-11 DeJeefOe
ceW Fve leerveeW OeceeX kees ceeveves JeeueeW keer oMekeere Je=ef oj eceMe:
8.4, 6.1 SJeb 5.4 eefleMele jner nw~
kegue pevemebKee ceW Oecee&vegmeej eefleMele
Oece&
kegue pevemebKee ceW eefleMele
2001
2011
efnvot
80.5
79.8
cegmeueceeve
13.4
14.2
F&meeF&
2.3
2.3
efmeKe
1.9
1.7
yeew
0.8
0.7
pewve
0.4
0.4
Deve
0.6
0.7
Oece& kee GuuesKe veneR
0.1
0.2
kegue
100.0
100.0

peveieCevee 2011 kes Deebke[eW kes Devegmeej osMe ceW Gheeg&e OeceeX
kes Deefleefje Deve OeceeX kes ceeveves JeeueeW keer mebKee 7.9
efceefueeve (osMe keer pevemebKee kee 0.7 eefleMele) nw peyeefke 2.9
efceefueeve (osMe keer pevemebKee kee 0.2 eefleMele) ueesie Ssmes nQ
efpevekes eje Deheves Oece& kee GuuesKe veneR efkeee ieee~
l
eeceerCe SJeb Menjer pevemebKee kes meboYe& ceW 2011 ceW kegue
pevemebKee ceW efnbogDeeW kee eefleMele eceMe: 82.06 SJeb
74.83 nw peyeefke cegefmueceeW kee eefleMele eceMe: 12.42
SJeb 18.23 nw~
l
peveieCevee 2011 kes Deebke[eW kes Devegmeej peneb osMe kee mecee
efuebieevegheele (eefle 1000 heg<eeW hej efeeeW keer mebKee) 943 nw
JeneR efnbogDeeW ceW en 939, cegefmueceeW ceW 951, F&meeFeeW ceW
1023, efmeKeeW ceW 903, yeeweW ceW 965 SJeb pewveeW ceW 954
nw~ Deve OeceeX kes ueesieeW ceW efuebieevegheele 1009 leLee Oece& kee
GuuesKe ve kejves JeeueeW ceW 959 nw~
Oecee&vegmeej oMekeere Je=ef oj SJeb efuebieevegheele
Oece&
oMekeere Je=ef oj
efuebieevegheele
() 2001-11 2001 2011
efnvot
16.8
931 939
cegmeueceeve
24.6
936 951
F&meeF&
15.5 1009 1023
efmeKe
8.4
893 903
yeew
6.1
953 965
pewve
5.4
940 954
Deve
19.7
992 1009
Oece& kee GuuesKe veneR
314.3

959
kegue
17.7
933 943
l
osMe kes meYeer jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW peveieCevee 2011 kes Devegmeej
cegemf uece Deeyeeoer kee meJee&eOf eke eefleMele eceMe: ue#eerhe (96.58),
peccet SJeb keMceerj (68.31), Demece (34. 22), heefMece
yebieeue (27.01) SJeb kesjue (26.56) ceW nw~
l
2011 ceW F&meeFeeW kes meJee&efOeke eefleMele Jeeues jepe eceMe:
veieeueQ[ (87.93), efcepeesjce (87.16), cesIeeuee
(74.59), DeCeeeue eosMe (30.26) SJeb ieesJee (25.
10) nQ~
l
2011 ceW jepe keer pevemebKee ceW efmeKeeW kee meJee&efOeke eefleMele
hebpeeye ceW (57.79), yeeweW kee efmeefkekece ceW (27.39),
pewveeW kee ceneje<^ ceW (1.25), Deve OeceeX kes ceeveves JeeueeW kee
DeCeeeue eosMe ceW (26.20) leLee efkemeer Oece& kee GuuesKe
ve kejves JeeueeW kee meJee&efOeke eefleMele DeCeeeue eosMe SJeb
DeebOe eosMe (mebege) ceW (oesveeW ceW 0.48) nw~
l

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 184

2011 ceW jepe/mebIeere #es$e keer pevemebKee ceW efnbogDeeW kes vetvelece
eefleMele Jeeues jepe eceMe: efcepeesjce (2.75), ue#eerhe
(2.77), veieeueQ[ (8.75), cesIeeuee (11.53) leLee
peccet SJeb keMceerj (28.44) nw~
2001-11 DeJeefOe ceW cegefmueceeW keer oMekeere Je=ef oj keer ef<
mes Demece (34.22), he. yebieeue (27.01) leLee kesjue
(26.56) Ssmes jepe nQ peneb en 1991-2001 keer leguevee
ceW DeefOeke jner nw~
en Ske GuuesKeveere leLe nw efke osMe kes meYeer Oecee&JeuebefyeeeW ceW
ceefnueeDeeW keer Je=ef oj heg<eeW keer Je=ef oj mes DeefOeke jner nw~

peveieCevee 2011 : heefjJeejeW keer Mew#eefCeke efmLeefle

l

24 efmelebyej, 2015 kees peveieCevee 2011 kes lenle osMe kes

heefjJeejeW (efpeveceW kece mes kece Ske meome 15 Je<e& ee DeefOeke
Deeeg kee nw) keer Mew#eefCeke efmLeefle hej Deebke[s peejer efkeS ieS~
Fve Deebke[eW kes Devegmeej osMe ceW 15 Je<e& ee DeefOeke Deeeg kes
kece mes kece Ske meome Jeeues heefjJeejeW keer kegue mebKee 248.3
efceefueeve (24.83 kejes[) nw efpemeceW mes 122.9 efceefueeve
(49.5) heefjJeejeW ceW kece mes kece Ske meome kees cewef^ke ee
Gelej mlej keer efMe#ee eehle Leer~
Ske oMeke hetJe& (2001 ceW) Ssmes heefjJeejeW kee eefleMele cee$e
39.4 Lee~
2001 ceW 15 Je<e& ee DeefOeke Deeeg kes kece mes kece Ske meome
Jeeues heefjJeejeW ceW kece mes kece Ske mveeleke meome Jeeues heefjJeejeW
keer mebKee 23.6 efceefueeve (12.2) Leer pees efke 2011 ceW
ye{kej 41.4 efceefueeve (16.7) nes ieF& nw~
2011 ceW osMe ceW kece mes kece Ske heg<e cewef^kegues ee Gelej
efMe#ee eehle meome Jeeues heefjJeejeW keer mebKee 104.7 efceefueeve
(42.2) leLee kece mes kece Ske ceefnuee cewef^kegues ee Gelej
efMe#ee eehle meome Jeeues heefjJeejeW keer mebKee 75.3 efceefueeve
(30.3) Leer~
2011 ceW osMe ceW kece mes kece Ske heg<e mveeleke ee Gelej
efMe#ee eehle meome Jeeues heefjJeejeW keer mebKee 33.2 efceefueeve
(13.4) Deewj kece mes kece Ske ceefnuee mveeleke ee Gelej
efMe#ee eehle meome Jeeues heefjJeejeW keer mebKee 21.9 efceefueeve
(8.8) Leer~

efJeMJe pevemebKee mebYeeJeleeSb kee veJeervelece hegvejer#eCe

l

mebege je<^ kes ef[hee&ceW Dee@he Fkeesvee@efceke Sb[ meesMeue Deheseme&

kes heeheguesMeve ef[Jeerpeve eje eleske oes Je<e& hej efJeMJe pevemebKee
keer Jele&ceeve efmLeefle kes meeLe-meeLe hetJe& SJeb YeeJeer eJe=efeeeW mebyebOeer
hegvejeref#ele Deebke[s efJeMJe pevemebKee mebYeeJeleeSb (World
Population Prospects) kes lenle peejer efkeS peeles nQ~
29 pegueeF&, 2015 kees peejer efJeMJe pevemebKee mebYeeJeleeSb kee
2015 kee hegvejer#eCe (The 2015 Revision) Fmekee veJeervelece
24Jeeb mebmkejCe nw~
efJeMJe pevemebKee mebYeeJeleeSb kes veJeervelece hegvejer#eCe kes Devegmeej
2015-ceOe ceW efJeMJe keer pevemebKee 7.3 efyeefueeve (730
kejes[) kes mlej hej hengbe ieF& nw leLee FmeceW efJeiele 12 Je<eeX ceW
ner ueieYeie 1 efyeefueeve keer Je=ef ngF& nw~

ceOece epevekelee DeeOeej (Medium Fertility Variant) kes

DeeOeej hej efJeMJe pevemebKee kes 2030 ceW 8.5 efyeefueeve,
2050 ceW 9.7 efyeefueeve leLee Je<e& 2100 leke 11.2 efyeefueeve
kes mlej hej hengbeves kee Deekeueve Jee efkeee ieee nw~
JewefMJeke pevemebKee Je=ef keer oj Jele&ceeve ceW 1.18 eefleMele
Jeeef<e&ke nw pees efke Ske oMeke hetJe& 1.24 eefleMele Jeeef<e&ke kes
mlej hej Leer~
2015 ceW efJeMJe pevemebKee kee 60 eefleMele SefMeee ceW (4.4
efyeefueeve), 16 eefleMele Deeerkee ceW (1.2 efyeefueeve), 10
eefleMele etjeshe ceW (738 efceefueeve), 9 eefleMele uewefve Decesefjkee
Deewj kewefjefyeeve ceW (634 efceefueeve) leLee Mes<e 5 eefleMele Gejer
Decesefjkee (358 efceefueeve) SJeb DeesefMeefveee (39 efceefueeve) ceW
efveJeeefmele nw~
efJeMJe pevemebKee (efceefueeve ceW) kee #es$eJeej efJelejCe
ecegKe #es$e

pevemebKee
pevemebKee
pevemebKee
2015
2050
2100
Deeerkee
1186
2478
4387
SefMeee
4393
5267
4889
etjeshe
738
707
646
uewefve Decesefjkee 634
784
721
SJeb kewefjefyeeve
Gejer Decesefjkee 358
433
500
DeesefMeefveee
39
57
71
efJeMJe
7349
9725
11213
l
2015 ceW pevemebKee keer ef< mes eerve (1.4 efyeefueeve) Deewj
Yeejle (1.3 efyeefueeve) efJeMJe kes oes meyemes ye[s osMe nQ peneb kegue
JewefMJeke pevemebKee kes eceMe: 19 SJeb 18 eefleMele Jeefe jnles
nQ~ Fvekes yeeo mebege jepe Decesefjkee (0.32 efyeefueeve) kee
mLeeve nw~
l
efJeMJe pevemebKee mebYeeJeleeSb kes veJeervelece hegvejer#eCe kes Devegmeej
Yeejle Je<e& 2022 leke eerve kees heers es[les ngS efJeMJe kee
meJee&efOeke pevemebKee Jeeuee osMe yeve peeSiee~
l
meeLe ner FmeceW 2050 leke veeFpeerefjee (Jele&ceeve ceW 7Jeeb mLeeve)
kes pevemebKee keer ef< mes leermejs mLeeve hej hengbeves kee Deekeueve
Jee efkeee ieee nw~
l
2015 ceW efJeMJe keer kegue pevemebKee ceW 50.4 eefleMele heg<e
leLee 49.6 eefleMele ceefnueeSb nQ~ efJeMJe pevemebKee keer ceeefOekee
(Median) Deeeg 29.6 Je<e& nw~ efJeMJe pevemebKee ceW 26
eefleMele Jeefe 15 Je<e& mes kece Deeeg kes nQ peyeefke 62 eefleMele
Jeefe 15-59 Je<e& Deeeg kes Deewj 12 eefleMele Jeefe 60 Je<e&
ee DeefOeke Deeeg kes nQ~

meeceeefpeke-DeeefLe&ke SJeb peeefle peveieCevee, 2011

meeceeefpeke-DeeefLe&ke SJeb peeefle peveieCevee (SECC : Socio Ecokes lenle eeceerCe Yeejle kes
meeceeefpeke-DeeefLe&ke mlej mebyebOeer ee@efJeefpeveue Deebke[s 3 pegueeF&,
2015 kees peejer efkeS ieS~
nomic and Caste Census) 2011

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 185

SmeF&meermeer, 2011 kes lenle eehle Deebke[eW kes Devegmeej osMe ceW
kegue heefjJeejeW (eeceerCeMenjer) keer mebKee 24.39 kejes[ nw
efpemeceW eeceerCe #es$eeW ceW kegue heefjJeejeW keer mebKee 17.91 kejes[ nw~
osMe kes kegue eeceerCe heefjJeejeW ceW mes 7.05 kejes[ (39.39
eefleMele) Ssmes nQ pees efke efveOee&ejf le 14 ceeveob[eW ceW mes efkemeer Ske kees
hetje kejves kes keejCe Jebeve esCeer nsleg efJeeej mes mJele: yeenj nQ~
eeceerCe heefjJeejeW ceW Ssmes heefjJeejeW keer mebKee 16.50 ueeKe
(0.92 eefleMele) nw pees efke efveOee&efjle 5 ceeveob[eW ceW mes efkemeer
Ske kees hetje kejves kes heuemJehe mJele: Jebeve esCeer ceW Meeefceue
ceeves ieS nQ~

e.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Fme ekeej eeceerCe Yeejle kes Mes<e 10.69 kejes[ heefjJeejeW hej
JebeveeW kes meboYe& ceW efJeeej efkeee ieee efpemeceW mes 2.00 kejes[
heefjJeejeW ves Jebeve keer efmLeefle efjhees& veneR keer peyeefke Mes<e 8.69
kejes[ heefjJeej Jebeve kes 7 DeeOeejeW ceW mes efkemeer Ske (ee
DeefOeke) DeeOeej hej Jebefele heeS ieS~
SmeF&meermeer, 2011 kes lenle eeceerCe #es$e mes eehle Jebeve Deebke[s
(Deprivation Data) Jebeve kes meeleeW DeeOeejeW kes meboYe& ceW
DeeefueefKele leeefuekee ceW Je nQ
SmeF&meermeer, 2011 kes lenle eeceerCe #es$eeW ceW heefjJeejeW keer
Deee kes eesle mebyebOeer Deebke[s DeeefueefKele leeefuekee ceW emlegle efkeS
ieS nQ

heefjJeej Deee kee eesle

Kesleer
DemLeeeer cesnvele cepeotjer
DebMekeeefueke ee hetCe&keeefueke Iejsuet mesJee
ket[e efyevevee Deeefo
iewj-ke=ef<e mJeeb kee Gheece
YeerKe, oeve Deeefo
Deve (mejkeejer mesJee, efvepeer mesJee, meeJe&peefveke Gheece jespeieej Deeefo meefnle)

SmeF&meermeer, 2011 : Deve cenJehetCe& leLe

osMe kes eeceerCe #es$eeW ceW kesJeue 12.83 eefleMele heefjJeej Ssmes nQ efpevekeer cegefKeee ceefnueeSb nQ~ Fme meboYe& ceW meyemes Deer efmLeefle
ue#eerhe (40.64) keer nw efpemekes yeeo kesjue (26.25) kee mLeeve nw~ jepemLeeve Deewj efouueer (oesveeW ceW 8.98) Fme meboYe& ceW
meyemes veeres nQ~ Gej eosMe ceW eeceerCe #es$eeW ceW ceefnuee cegefKeee heefjJeejeW kee eefleMele 10.48 nw~
eeceerCe Yeejle kes 13.34 kejes[ heefjJeejeW (ueieYeie 75 eefleMele) keer ceeefmeke Deee 5,000 . mes kece nw peyeefke 10,000 . cenerves
mes DeefOeke Deeceoveer Jeeues heefjJeej 8.29 eefleMele ner nQ~ osMe kes eeceerCe #es$eeW kes kesJeue 4.6 eefleMele heefjJeej ner Deee kej osles nQ~
osMe keer 35 eefleMele mes DeefOeke eeceerCe Deeyeeoer DeefMeef#ele nw~ jepemLeeve kes ieebJeeW ceW meyemes peeoe 47.58 eefleMele DeefMeef#ele
heefjJeej nQ peyeefke ue#eerhe ceW meyemes kece 9.30 eefleMele DeefMeef#ele heefjJeej nQ~ Gej eosMe ceW en Deebke[e 38.18 eefleMele nw~
osMe kes ieebJeeW ceW cee$e 3.45 eefleMele heefjJeejeW ceW mveeleke ee Gmemes peeoe efMeef#ele Jeefe nQ~ Ssmes heefjJeejeW kee eefleMele efouueer ceW
meJee&efOeke (9.62) Deewj efcepeesjce ceW vetvelece nw~ Gej eosMe ceW Ssmes eeceerCe heefjJeejeW kee eefleMele 3.57 nw~
osMe kes ieebJeeW ceW 27 eefleMele eeceerCe heefjJeejeW ceW keesF& heesve veneR nw peyeefke 68 eefleMele heefjJeejeW kes heeme ceesyeeFue heesve nw~ cee$e
2.46 eefleMele heefjJeejeW kes heeme keej ee Deve Jeenve nQ~
je^ere mlej hej eeceerCe #es$eeW ceW Deewmele heefjJeej 4.93 meome mebKee nw peyeefke Gej eosMe ceW en Deebke[e 6.26 kee nw~
Gej eosMe ceW ueieYeie 2.6 kejes[ eeceerCe heefjJeej nQ Deewj FveceW 1.03 kejes[ (ueieYeie 40 eefleMele) Kesleer hej Deeefele nQ peyeefke 1.18 kejes[
heefjJeej (ueieYeie 46 eefleMele) DemLeeeer cepeotjer mes peerJeveeeheve kejles nQ~ Gej eosMe ceW Yetecf enerve eeceerCe heefjJeejeW kee eefleMele 45 nw~

peveieCevee 2011 : cenJehetCe& Deebke[s

heefjJeejeW keer mebKee (SJeb eefleMele)

5.39 kejes[ (30.10)
9.16 kejes[ (51.14)
44.84 ueeKe (2.50)
4.08 ueeKe (0.23)
28.87 ueeKe (1.61)
6.68 ueeKe (0.37)
2.50 kejes[ (14.01)

Yeejle ceW 1872 mes peveieCevee kee keee& efkeee pee jne nw leLee
1881 mes Fmes efveeefcele he mes eleske 10 Je<e& kes Deblejeue
hej eieefCele efkeee peelee nw~ peveieCevee 2011, Je<e& 1872
mes Deye leke Yeejle keer kegue efceueekej 15JeeR leLee mJeeleb$eesej
Yeejle keer 7JeeR peveieCevee nw~
Yeejle kee Yet#es$e efJeMJe kes kegue Yeewieesefueke #es$e kee cee$e 2.4
eefleMele nw~ leovegmeej Fmekee efJeMJe ceW #es$eheue keer ef mes 7Jeeb

mLeeve nw, peyeefke eneb efJeMJe keer 17.5 eefleMele pevemebKee (Fme
meboYe& ceW eerve kes yeeo otmeje mLeeve) efveJeeme kejleer nw~
Yeejle keer kegue pevemebKee etSmeS, Fb[esvesefMeee, yeepeerue,
heeefkemleeve, yeebiueeosMe Deewj peeheeve keer mebege pevemebKee kes
ueieYeie meceeve nw~
efheues oMeke (2001-2011) ceW Yeejle keer pevemebKee ceW
18.2 kejes[ keer Je=ef ngF& nw pees yeepeerue (efJeMJe ceW pevemebKee
kes meboYe& ceW 5Jeeb mLeeve) keer kegue pevemebKee kes efveke nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 186

#es$eeW ceW kegue 705 epeeleere mecetneW kees Devegmetefele pevepeeefle

1991-2001 kes 1.97 eefleMele keer leguevee ceW 2001(S.T.) kes he ceW DeefOemetefele efkeee ieee nw~
2011 kes oewjeve osMe keer pevemebKee ceW Deewmele Jeeef<e&ke Ieeleebkeer
2001 keer leguevee ceW 2011 ceW osMe ceW mee#ejlee oj ceW meJee&eOf eke
Je=ef oj 1.64 eefleMele jner nw~
Je=e
f eceMe: oeoje SJeb veiej nJesueer (18.6 eefleMeleebke-57.6
pevemebKee keer ef mes Yeejle kes meyemes ye[s jepe Gej eosMe keer
mes
ye{kej 76.2), efyenej (14.8 eefleMeleebke- 47.0 mes
pevemebKee yeepeerue mes Yeer DeefOeke nw DeLee&led he=Lekele: Fmekeer eerve,
ye
{
kej
61.8) SJeb ef$ehegje (14.0 eefleMeleebke-73.2 mes
Yeejle, etSmeS Deewj Fb[esveseMf eee kes yeeo meJee&eOf eke pevemebKee nw~
ye{kej 87.2) ceW ngF& nw~
2001 keer leguevee ceW 2011 ceW osMe ceW efuebieevegheele ceW 10
DebkeeW keer, peve IevelJe ceW 57 DebkeeW keer, kegue mee#ejlee oj ceW 2001-11 kes oMeke ceW efcepeesjce kes Deefleefje osMe kes meYeer
jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW ceefnuee mee#ejlee oj ceW heg<e mee#ejlee oj keer
8.2 eefleMeleebke keer leLee veiejerkejCe ceW 3.4 eefleMeleebke keer
leguevee ceW DeefOeke megOeej ele#e ngDee nw (efcepeesjce ceW en heg<eeW SJeb
Je=ef ngF& nw~
ceefnueeDeeW oesveeW kes meboYe& ceW meceeve jne nw)~
2011 ceW 2001 keer Dehes#ee heg<e mee#ejlee oj ceW 5.6
eefleMeleebke keer ner ye{esejer ope& ngF& nw peyeefke Fmeer DeJeefOe ceW 2001 keer leguevee ceW 2011 ceW efuebieevegheele ceW meJee&efOeke Je=ef
eceMe: efouueer (47 Debke) DeCeeeue eosMe (45 Debke),
ceefnuee mee#ejlee oj ceW 10.9 eefleMeleebke keer Je=ef ngF& nw~
efcepeesjce SJeb eb[erie{ (oesveeW ceW 41 Debke) leLee heg[gesjer (36
leovegmeej mee#ejlee ceW ueQefieke Deblejeue (heg<e SJeb ceefnuee mee#ejlee
Debke) ceW ope& ngF& nw peyeefke efuebieevegheele ceW meJee&efOeke eme
oj kee Deblej) 2001 kes 21.6 mes kece neskej 2011 ceW
eceMe: oceve SJeb oerJe (92 Debke) leLee oeoje SJeb veiej nJesueer
16.3 jn ieee nw~
(38 Debke) ceW heeee ieee nw~ Fme DeJeefOe ceW efuebieevegheele ceW eme
2011 ceW efMeMegDeeW (0-6 Je<e& Deeeg) ceW efuebieevegheele cee$e 919
Jeeues Deve jepe/mebIeere #es$e nQ- peccet SJeb keMceerj (3 Debke),
nw pees efke 1961 kes heeeled meyemes kece nw~
efyenej (1 Debke), iegpejele (1 Debke) leLee ue#eerhe (1 Debke)~
2001 keer leguevee ceW 2011 ceW osMe keer kegue pevemebKee ceW

2001 keer leguevee ceW 2011 ceW peve IevelJe ceW meJee&efOeke Je=ef
Devegmetefele peeefleeeW Deewj Devegmetefele pevepeeefleeeW kes eefleMele ceW
eceMe: efouueer (1980 Debke), eb[erie{ (1358 Debke),
0.4 eefleMeleebkeeW keer Je=ef ope& ngF& nw~
oceve SJeb oerJe (696 Debke) leLee heg[gesjer (558 Debke) ceW ngF&
heefece yebieeue kees heers es[les ngS efyenej Deye Yeejle kee meJee&efOeke
nw peyeefke vetvelece Je=ef veieeueQ[ (-1 Debke), Deb[ceeve SJeb
peve IevelJe Jeeuee jepe yeve ieee nw~
efvekeesyeej (3 Debke), DeCeeeue eosMe (4 Debke) leLee efcepeesjce
Yeejle keer oMekeere pevemebKee Je=ef oj ceW 1971 kes yeeo
SJeb efmeefkekece (10-10 Debke) ceW ope& ngF& nw~
efiejeJe Deeveer eejbYe ngF& Leer pees 2001-2011 kes oewjeve
meJee&efOeke (3.8 eefleMeleebke) jner nw~
peveieCevee 2011 : #es$eheue
Jeu[& heeheguesMeve ee@mheskemd e : efjJeerpeve 2013 kes Devegmeej Yeejle peveieCevee 2011 kes Debeflece Deebke[eW kes Devegmeej Yeejle kee
Je<e& 2028 leke eerve kees heers es[ les ngS efJeMJe kee meJee&eOf eke
kegue #es$eheue 3287469 Jeie& efkeceer. nw~ Fmekes Debleie&le eerve
pevemebKee Jeeuee osMe yeve peeSiee~
kes DeJewOe keypes Jeeuee 37555 Jeie& efkeceer. #es$e, heeefkemleeve kes
Je<e& 2001-11 kes oewjeve osMe kes 8 EAG (Empowerd
DeJewOe keypes Jeeuee 78114 Jeie& efkeceer. #es$e Deewj heeefkemleeve
Action Group) mecetn kes jepeeW- jepemLeeve, efyenej, PeejKeb[,
eje DeJewOe he mes eerve kees nmleebleefjle 5180 Jeie& efkeceer.
ceOe eosMe, eermeie{, Deesef[Mee, Gej eosMe SJeb GejeKeb[ ceW
Yeejleere #es$e Meeefceue nw~
Deewmele eeceerCe pevemebKee Je=ef oj 18.9 eefleMele leLee Deewmele
meJee&efOeke #es$eheue Jeeues 5 jepejepemLeeve (342239),
Menjer pevemebKee Je=ef oj 29.9 eefleMele (iewj-EAG jepeeW ceW
ceOe eosMe (308252), ceneje^ (307713), DeebOe eosMe
eceMe: 5.7 eefleMele SJeb 32.7 eefleMele leLee mebhetCe& Yeejle ceW
(275045), Gej eosMe (240928)~
eceMe: 12.3 eefleMele SJeb 31.8 eefleMele) jner nw~
Yeejle kee vetvelece #es$eheue Jeeuee jepe ieesJee (3702 Jeie&
EAG jepeeW ceW efuebieevegheele 929 nw peyeefke iewj-EAG jepeeW ceW
efkeceer.) nw efpemekes heeele eceMe: efmeefkekece (7096 Jeie& efkeceer.)
en 954 kes legueveelceke he mes Ge mlej hej nw~
SJeb ef$ehegje (10486 Jeie& efkeceer.) kee mLeeve nw~
EAG jepeeW ceW veiejerkejCe cee$e 21.1 eefleMele nw peyeefke iewj Yeejle kee meJee&eOf eke #es$eheue Jeeuee mebIeere #es$e Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej
EAG jepeeW ceW en 39.7 eefleMele nw~
erhe mecetn (8249 Jeie& efkeceer.) leLee vetvelece #es$eheue Jeeuee mebIeere
2001-11 kes oMeke ceW osMe ceW ceefnueeDeeW keer pevemebKee keer
#es$e ue#eerhe (30 Jeie& efkeceer.) nw~
Je=ef oj (18.3 eefleMele) heg<eeW keer pevemebKee keer Je=ef oj
peveieCevee 2011 : pevemebKee
(17.1 eefleMele) mes DeefOeke jner nw~
2001-11 kes oewjeve osMe kes 14 jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW pevemebKee peveieCevee 2011 kes Devegmeej 1 ceee&, 2011 kees (mecee
00.00 hej) Yeejle keer kegue pevemebKee 1210569573
keer oMekeere Je=e
f 20 eefleMele mes DeefOeke jner nw~
(121.06 kejes[ efpemeceW heg<e-62.31 kejes[ ; ceefnueeSb- 58.75
2011 ceW osMe kes 8 jepeeW- peccet SJeb keMceerj, jepemLeeve,
kejes[ ) nQ efpemeceW eeceerCe pevemebKee 833463448 (83.35
Gej eosMe, efyenej, PeejKeb[, DeCeeeue eosMe, efcepeesjce SJeb
kejes[ ) leLee Menjer pevemebKee 377106125 (37.71 kejes[ )
cesIeeuee ceW efMeMeg (0-6 Je<e& Deeeg) pevemebKee kee kegue pevemebKee
nw~
ceW Devegheele 15 eefleMele mes DeefOeke nw~
osMe kes 31 jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW kegue 1,241 epeeleere mecetneW meJee&efOeke pevemebKee Jeeues 5 jepe Gej eosMe
kees Devegmetefele peeefle (S.C.) kes he ceW leLee 30 jepeeW/mebIeere
(199812341), ceneje^ (112374333), ef y enej
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 187

(104099452), he. yebieeue (91276115), DeebOe eosMe peveieCevee 2011 : pevemebKee SJeb efuebieevegheele
(84580777)~

peveieCevee 2011 kes Debeflece Deebke[eW kes Devegmeej osMe ceW 0 vetvelece pevemebKee Jeeues 5 jepeefmeefkekece (610577),
6 Je<e& Deeeg Jeie& kes efMeMegDeeW keer pevemebKee 16.45 kejes[
efcepeesjce (1097206), DeCeeeue eosMe (1383727), ieesJee
(2001 keer leguevee ceW ueieYeie 0.07 kejes[ DeefOeke) nw
(1458545), veieeueQ[ (1978502)~ Yeejle kes mebIeere
efpemeceW heg<e efMeMegDeeW keer mebKee 8.57 kejes[ leLee ceefnuee
#es$eeW ceW meJee&efOeke pevemebKee efouueer (16787941) keer nw
efMeMegDeeW keer mebKee 7.88 kejes[ nw~ efMeMegDeeW keer pevemebKee
peyeefke vetvelece ue#eerhe (64473) keer nw~
osMe keer kegue pevemebKee keer 13.6 eefleMele nw pees 2001 ceW
peveieCevee 2011 : oMekeere Je=ef oj
15.9 eefleMele Leer~
efJeiele oMeke (2001-11) ceW efMeMeg pevemebKee keer Je=ef oj
peveieCevee 2011 kes Debeflece Deebke[eW kes Devegmeej Yeejle keer
0.4 eefleMele ner jner nw~
2001-2011 kes oMeke ceW oMekeere Je=ef oj (Decadal
osMe ceW meJee&efOeke efMeMeg pevemebKee Jeeues 5 jepe eceMe: Gej
Growth Rate) 17.7 eefleMele jner nw~ Fme DeJeefOe ceW eeceerCe
eosMe (3.08 kejes[), efyenej (1.91 kejes[]), ceneje^ (1.33
#es$eeW ceW oMekeere Je=ef oj 12.3 eefleMele leLee Menjer #es$eeW ceW
kejes[), ceOe eosMe (1.08 kejess[) leLee jepemLeeve (1.07
oMekeere Je=ef oj 31.8 eefleMele kes mlej hej jner~
kejes[) nQ~
meJee&efOeke oMekeere Je=ef oj (2011) Jeeues 5 jepe
cesIeeuee (27.9), DeCeeeue eosMe (26.0), efyenej (25.4), vetvelece efMeMeg pevemebKee Jeeues 5 jepe eceMe: nQefmeefkekece
(64111) < ieesJee (144611) < efcepeesjce (168531)
peccet SJeb keMceerj (23.6), efcepeesjce (23.5)~
vetvelece oMekeere Je=e
f oj (2011) Jeeues 5 jepe
< DeCeeeue eosMe (212188)~
veieeueQ[ [(-) 0.6], kesjue (4.9), ieesJee (8.2), DeebOe eosMe meJee&efOeke efMeMeg pevemebKee Jeeuee mebIeere #es$e efouueer
(2012454) leLee vetvelece efMeMeg pevemebKee Jeeuee mebIeere
(11.0) efmeefkekece (12.9)~
#es$e ue#eerhe (7255) nw~
efJeiele oMeke ceW meJee&efOeke oMekeere Je=ef oj Jeeuee mebIeere #es$e
oeoje SJeb veiej nJesueer (55.9) leLee vetvelece oMekeere Je=ef 2001 keer leguevee ceW efMeMeg efuebieevegheele (Child Sex Ratio) ceW 8
DebkeeW keer efiejeJe DeeF& nw leLee 2011 ceW en 919 kes mlej hej
oj Jeeuee mebIeere #es$e ue#eerhe (6.3) nw~
Dee ieee nw, pees efke 1961 kes heeeled osMe ceW meyemes kece efMeMeg
peveieCevee 2011 : peve IevelJe
efuebieevegheele nw~ 2011 ceW eeceerCe #es$eeW ceW efMeMeg efuebieevegheele 923
peveieCevee 2011 kes Debelf ece Deebke[eW kes Devegmeej Yeejle kee peve
leLee Menjer #es$eeW ceW efMeMeg efuebieevegheele 905 nw~
IevelJe 382 Jeefe eefle Jeie& efkeceer. nw~ 2001 keer leguevee ceW FmeceW

meJe&efOeke efMeMeg efuebieevegheele Jeeues 5 jepeDeCeeeue

57 keer Je=e
f ope& ngF& nw~
eosMe (972), efcepeesjce (970), cesIeeuee (970), eermeie{
meJee&efOeke peve IevelJe Jeeues 5 jepeefyenej (1106),
(969), kesjue (964)~
he. yebieeue (1028), kesjue (860), Gej eosMe (829),

vetvelece efMeMeg efuebieevegheele Jeeues 5 jepenefjeeCee

nefjeeCee (573)~
(834), hebpeeye (846), peccet SJeb keMceerj (862), jepemLeeve
vetvelece peve IevelJe Jeeues 5 jepeDeCeeeue eosMe
(888), iegpejele SJeb GejeKeb[ (890)~
(17), efcepeesjce (52), efmeefkekece (86), ceefCehegj (115),

meJee&efOeke efMeMeg efuebieevegheele Jeeuee mebIeere #es$e Deb[ceeve SJeb

veieeueQ[ (119)~
efvekeesyeej erhe mecetn (968) leLee vetvelece efMeMeg efuebieevegheele
mebIeere #es$eeW ceW meJee&eOf eke peve IevelJe efouueer (11320) ceW nw
Jeeuee mebIeere #es$e efouueer (871) nw~
peyeefke vetvelece Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej erhe mecetn (46) ceW nw~
peveieCevee
2011 : mee#ejlee oj
peveieCevee 2011 : efuebieevegheele
peveieCevee 2011 kes Debeflece Deebke[eW kes Devegmeej Yeejle ceW peveieCevee 2011 kes Debeflece Deebke[eW kes Devegmeej 2001 keer
leguevee ceW 2011 ceW osMe ceW 7 Je<e& Deewj DeefOeke Deeeg kes
efuebieevegheele (Sex Ratio - eefle 1000 heg<eeW hej ceefnueeSb)
JeefeeeW ceW mee#ejeW keer kegue mebKee 20.38 kejes[ keer Je=ef kes
2001 keer leguevee ceW 10 Debke ye{kej 943 nes ieee nw~
meeLe 76.35 kejes[ kes mlej hej henbge ieF& nw~ 2011 ceW osMe
osMe kes eeceerCe #es$eeW ceW efuebieevegheele 949 nw peyeefke Menjer #es$eeW
ceW mee#ej heg<eeW keer mebKee 43.47 kejes[ leLee mee#ej ceefnueeDeeW
ceW es 929 ner nw~
keer mebKee 32.88 kejes[ nw~
meJee&efOeke efuebieevegheele Jeeues 5 jepekesjue (1084),

Je<e& 2011 ceW eYeeJeer mee#ejlee oj (Effective Literacy Rate)

leefceuevee[g (996), DeebOe eosMe (993), ceefCehegj (992),
2001 keer leguevee ceW 8.2 eefleMeleebke ye{kej 73.0 eefleMele kes
eermeie{ (991)~
mlej hej henbg e ieF& nw~ eeceerCe #es$eeW ceW mee#ejlee oj 67.8 eefleMele
vetvelece efuebieevegheele Jeeues 5 jepenefjeeCee (879),
leLee Menjer #es$eeW ceW mee#ejlee oj 84.1 eefleMele kes mlej hej nw~
peccet SJeb keMceerj (889), efmeefkekece (890), hebpeeye (895),
meJee&efOeke mee#ejlee oj Jeeues 5 jepekesjue (94.0),
Gej eosMe (912)~
efcepeesjce (91.3), ieesJee (88.7), ef$ehegje (87.2), efnceeeue

meJee&eOf eke efuebieevegheele Jeeuee mebIeere #es$e heg[g esjer (1037) peyeefke
eosMe (82.8)~
vetvelece efuebieevegheele Jeeuee mebIeere #es$e oceve Je oerJe (618) nw~
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 188

efmeefkekece (28275), ceefCehegj (97042)~

vetvelece mee#ejlee oj Jeeues 5 jepeefyenej (61.8),
DeCeeeue eosMe (65.4), jepemLeeve (66.1), PeejKeb[ meJee&efOeke Devegmetefele peeefle eefleMele Jeeues 5 jepe
hebpeeye (31.9), efnceeeue eosMe (25.2), he. yebieeue (23.5),
(66.4), DeebOe eosMe (67.0)~
Gej eosMe (20.7), nefjeeCee (20.2)~

osMe kes mebIeere #es$eeW ceW meJee&efOeke mee#ejlee oj ue#eerhe keer

(91.8) leLee vetvelece mee#ejlee oj oeoje Je veiej nJesueer keer osMe kes mebIeere #es$eeW ceW meJee&efOeke Devegmetefele peeefle pevemebKee
(76.2) nw~
efouueer ceW (28.12 ueeKe) leLee meJee&efOeke Devegmetefele peeefle

Je<e& 2011 ceW osMe ceW heg<e mee#ejlee oj (Male Literacy

eefleMelelee eb[erie{ ceW (18.9) nw~
Rate) 80.9 eefleMele kes mlej hej nw pees efke 2001 keer
efJeefole nes efke veieeueQ[, DeCeeeue eosMe, ue#eerhe leLee
leguevee ceW 5.6 eefleMeleebke DeefOeke nw~ osMe ceW heg<e mee#ejlee
Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej erhe mecetn ceW keesF& Yeer Devegmetefele peeefle
oj eeceerCe #es$eeW ceW 77.2 eefleMele leLee Menjer #es$eeW ceW 88.8
efveJeeefmele veneR nw~
eefleMele nw~
peveieCevee 2011 : Devegmetefele pevepeeefle

meJee&efOeke heg<e mee#ejlee oj Jeeues 5 jepekesjue peveieCevee 2011 kes Debeflece Deebke[eW kes Devegmeej osMe ceW
(96.1), efcepeesjce (93.3), ieesJee (92.6), ef$ehegje (91.5),
Devegmetefele pevepeeefle kes JeefeeeW keer kegue mebKee 10.43
efnceeeue eosMe (89.5)~
kejes[ nw~ 2001-2011 kes oewjeve osMe ceW Devegmetef ele pevepeeefleeeW

vetvelece heg<e mee#ejlee oj Jeeues 5 jepeefyenej (71.2),

keer oMekeere Je=ef oj 23.7 eefleMele jner nw~
DeCeeeue eosMe (72.6), DeebOe eosMe (74.9), cesIeeuee osMe keer kegue pevemebKee ceW Devegmetefele pevepeeefle kee eefleMele
(76.0), PeejKeb[ (76.8)~
2001 kes 8.2 keer leguevee ceW ye{kej 2011 ceW 8.6 nes

osMe kes mebIeere #es$eeW ceW meJee&efOeke heg<e mee#ejlee oj ue#eerhe

ieee nw~ 2011 ceW Devegmetefele pevepeeefleeeW ceW efuebieevegheele
ceW (95.6) nw peyeefke vetvelece oeoje Je veiej nJesueer ceW
990 kes mlej hej nw~
(85.2) nw~

osMe ceW meJee&efOeke Devegmetefele pevepeeefle pevemebKee Jeeues 5 jepe

Je<e& 2011 ceW osMe ceW ceefnuee mee#ejlee oj (Female Literacy

eceMe: nQceOe eosMe (1.53 kejes[) > ceneje^ (1.05
Rate) 64.6 eefleMele kes mlej hej nw pees efke 2001 keer leguevee
kejes[) > Deesef[Mee (0.96 kejes[) > jepemLeeve (0.92
ceW 10.9 eefleMeleebke DeefOeke nw~ osMe ceW ceefnuee mee#ejlee oj
kejes[) > iegpejele > (0.89 kejes[)~
eeceerCe #es$eeW ceW 57.9 eefleMele Deewj Menjer #es$eeW ceW 79.1 vetvelece Devegmetefele pevepeeefle pevemebKee Jeeues 5 jepe eceMe:
eefleMele nw~
nQieesJee (1.49 ueeKe) > efmeefkekece (2.06 ueeKe) >

meJee&efOeke ceefnuee mee#ejlee oj Jeeues 5 jepekesjue

GejeKeb[ (2.91 ueeKe) > efnceeeue eosMe (3.92 ueeKe)
(92.1), efcepeesjce (89.3), ieesJee (84.7), ef$ehegje (82.7),
> kesjue (4.85 ueeKe)~
veieeueQ[ (76.1)~

meJee&efOeke Devegmetefele pevepeeefle eefleMelelee Jeeues 5

vetvelece ceefnuee mee#ejlee oj Jeeues 5 jepeefyenej

jepeefcepeesjce (94.4), veieeueQ[ (86.5), cesIeeuee
(51.5), jepemLeeve (52.1), PeejKeb[ (55.4), peccet SJeb
(86.1), DeCeeeue eosMe (68.8), ceefCehegj (35.1)~
keMceerj (56.4), Gej eosMe (57.2)~

osMe kes mebIeere #es$eeW ceW meJee&efOeke Devegmetefele pevepeeefle pevemebKee

osMe kes mebIeere #es$eeW ceW meJee&efOeke ceefnuee mee#ejlee oj ue#eerhe

oeoje Je veiej nJesueer ceW (1.79 ueeKe) leLee meJee&efOeke
ceW (87.9) nw peyeefke vetvelece oeoje Je veiej nJesueer ceW
Devegmetefele pevepeeefle eefleMelelee ue#eerhe ceW (94.8) nw~
(64.3) nw~

efJeefole nes efke nefjeeCee, hebpeeye, efouueer, eb[erie{ SJeb heg[gesjer

peveieCevee 2011 : Devegmetefele peeefle
ceW keesF& Yeer Devegmetefele pevepeeefle efveJeeefmele veneR nw~

peveieCevee 2011 kes Debeflece Deebke[eW kes Devegmeej osMe ceW peveieCevee 2011 : eeceerCe-veiejere efJelejCe
Devegmetefele peeefle kes JeefeeeW keer kegue mebKee 20.14 kejes[ peveieCevee 2011 kes Debeflece Deebke[eW kes Devegmeej osMe keer
nw~ 2001-2011 kes oewjeve osMe ceW Devegmetefele peeefle keer
kegue pevemebKee ceW veiejere pevemebKee 31.2 eefleMele (2001
oMekeere Je=ef oj 20.8 eefleMele jner nw~
keer leguevee ceW 3.4 eefleMeleebke DeefOeke) nw peyeefke eeceerCe

osMe keer kegue pevemebKee ceW Devegmetefele peeefle kee eefleMele

pevemebKee 68.8 eefleMele nw~ GuuesKeveere nw efke 2001 ceW
2001 kes 16.2 keer leguevee ceW ye{kej 2011 ceW 16.6 nes
veiejere pevemebKee 27.8 eefleMele leLee eeceerCe pevemebKee
ieee nw~ 2011 ceW Devegmetefele peeefleeeW ceW efuebieevegheele 945
72.2 eefleMele kes mlej hej Leer~
kes mlej hej nw~

meJee&efOeke veiejere pevemebKee Jeeues 5 jepeceneje^

osMe ceW meJee&efOeke Devegmetefele peeefle pevemebKee Jeeues 5 jepe

(50818259), Gej eosMe (44495063), leefceuevee[g
eceMe: nQGej eosMe (4.14 kejes[) > he. yebieeue (2.15
(34917440), he. yebieeue (29093002), DeebOe eosMe
kejes[) > efyenej (1.66 kejes[) > leefceuevee[g (1.44
(28219075)~
kejes[) > DeebOe eosMe > (1.39 kejes[)~

vetvelece veiejere pevemebKee Jeeues 5 jepeefmeefkekece

vetvelece Devegmetef ele peeefle pevemebKee Jeeues 5 jepe eceMe: nQ

(153578), DeCeeeue eosMe (317369), veieeueQ[
efcepeesjce (1218), cesIeeuee (17355), ieesJee (25449),
(570966), efcepeesjce (571771), cesIeeuee (595450)~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 189

osMe kes mebIeere #es$eeW ceW meJee&efOeke veiejere pevemebKee efouueer ceW
(16368899) leLee vetvelece veiejere pevemebKee ue#eerhe ceW
(50332) nw~

meJee&efOeke eeceerCe pevemebKee Jeeues 5 jepeGej eosMe

(155317278), efyenej (92341436), he. yebieeue
(62183113), ceneje^ (61556074), DeebOe eosMe
(56361702)~

vetvelece eeceerCe pevemebKee Jeeues 5 jepeefmeefkekece

(456999), efcepeesjce (525435), ieesJee (551731),
DeCeeeue eosMe (1066358), veieeueQ[ (1407536)~
osMe kes mebIeere #es$eeW ceW meJee&efOeke eeceerCe pevemebKee efouueer ceW
vees
(419042) leLee vetvelece ue#eerhe ceW (14141) nw~
meJee&efOeke veiejere pevemebKee eefleMele (vetvelece eeceerCe
pevemebKee eefleMele) Jeeues 5 jepeieesJee (62.2),

efcepeesjce (52.1), leefceuevee[g (48.4), kesjue (47.7),

ceneje^ (45.2)~
vetvelece veiejere pevemebKee eefleMele (DeefOekelece eeceerCe
pevemebKee eefleMele) Jeeues 5 jepeefnceeeue eosMe
(10.0), efyenej (11.3), Demece (14.1), Deesef[Mee
(16.7), cesIeeuee (20.1)~
osMe kes mebIeere #es$eeW ceW meJee&eOf eke veiejere pevemebKee eefleMele efouueer
ceW (97.5) nw efpemekes yeeo eceMe: eb[erie{ (97.3),
ue#eerhe (78.1) Deewj oceve Je oerJe (75.2) kee mLeeve nw~
mebIeere #es$eeW ceW vetvelece veiejere pevemebKee eefleMele Deb[ceeve SJeb
efvekeesyeej erhe mecetn ceW (37.7) nw~
:peveieCevee kes lenle emlegle jepe mebyebOeer Deebke[s DeefJeYeeefpele
DeebOe eosMe kes meboYe& ceW nQ~ lesuebieevee kes ie"ve kes yeeo Gej
eosMe #es$eheue kes meboYe& ceW eewLes mLeeve hej Dee ieee nw~

peveieCevee 2011 : Gej eosMe kes Deebke[s

(Census 2011 : Final Data of Uttar Pradesh )

Gej eosMe kes 5 meJee&eOf eke oMekeere Je=e

f oj Jeeues efpeues
kegue pevemebKee
ieew
l
eceyeg

veiej
(49.1),
ieeef
p
eeeyeeo
(41.3), eeJemleer

peveieCevee 2011 kes Debeflece Deebke[eW kes Devegmeej Gej eosMe

(30.5), yenjeFe (29.3), yeuejecehegj (27.7)~
keer kegue pevemebKee 199812341 nw efpemeceW heg<e pevemebKee
104480510 leLee ceefnuee pevemebKee 95331831 nw~ Gej eosMe kes 5 vetvelece oMekeere Je=ef oj Jeeues
efpeueskeevehegj veiej (9.9), nceerjhegj (11.1), yeeiehele

eosMe keer pevemebKee osMe keer kegue pevemebKee keer 16.51

(11.9), helesnhegj (14.1), osJeefjee (14.2)~
eefleMele nw (ueieYeie "eb Yeeie) peyeefke eosMe kee #es$eheue
(240928 Jeie& efkeceer.) osMe kes kegue #es$eheue kee 7.33 mee#ejlee oj
eefleMele nw~

peveieCevee 2011 kes Debeflece Deebke[eW kes Devegmeej Gej eosMe

ceW kegue mee#ejlee oj 67.7 eefleMele (ceefnuee mee#ejlee oj

Gej eosMe ceW efMeMeg (0-6 Je<e&) pevemebKee 30791331 nw

57.2; heg<e mee#ejlee oj 77.3) nw pees efke 2001 keer
leLee meJee&eOf eke efMeMeg pevemebKee Jeeues 5 efpeues eceMe: Fueeneyeeo,
leguevee ceW 11.3 eefleMeleebke DeefOeke nw~ osMe kes meYeer 35
cegjeoeyeeo, meerleehegj, Deepeceie{ Deewj yejsueer nQ~
jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW mee#ejlee oj kes meboYe& ceW Gej eosMe kee

Gej eosMe kes 5 meJee&efOeke pevemebKee Jeeues efpeues

DeJejesner ece ceW 29Jeeb mLeeve nw~
Fueeneyeeo (5954391), cegjeoeyeeo (4772006),

Gej eosMe kes 5 meJee&efOeke mee#ejlee oj Jeeues efpeues

ieeefpeeeyeeo (4681645), Deepeceie{ (4613913),
ieewleceyeg veiej (80.1), keevehegj veiej (79.7), Deewjwee
ueKeveT (4589838)~
(78.9), FeJee (78.4), ieeefpeeeyeeo (78.1)~

Gej eosMe kes 5 vetvelece pevemebKee Jeeues efpeues Gej eosMe kes 5 vetvelece mee#ejlee oj Jeeues efpeues
cenesyee (875958), efe$eket (991730), nceerjhegj
eeJemleer (46.7), yenjeFe (49.4), yeuejecehegj (49.5),
(1104285), eeJemleer (1117361), ueef u eleheg j
yeoeebt (51.3), jecehegj (53.3)~
(1221592)~

Gej eosMe kes 5 meJee&eOf eke heg<e mee#ejlee oj Jeeues efpeues

ieewleceyeg veiej (88.1), Deewjwee (86.1), FeJee (86.1),
vees : peveieCevee 2011 ceW Gej eosMe jepe kes pevemebKee
ieeefpeeeyeeo (85.4), Peebmeer (85.4)~
mebyebOeer meYeer Deebke[s lelkeeueerve 71 efpeueeW kes meboYe& ceW ner
emlegle efkeS ieS nQ leLee veS me=efpele ngS efpeueeW kes Deebke[s Gej eosMe kes 5 vetvelece heg<e mee#ejlee oj Jeeues efpeues
eeJemleer (57.2), yenjeFe (58.0), yeuejecehegj (59.7),
Gvekes cetue efpeueeW ceW ner meceeefnle nQ~
yeoeebt (61.0), jecehegj (61.4)~
oMekeere Je=ef oj

Gej eosMe kes 5 meJee&eOf eke ceefnuee mee#ejlee oj Jeeues

efJeiele oMeke (2001-2011) ceW Gej eosMe keer pevemebKee

efpeueskeevehegj veiej (75.1), ueKeveT (71.5), ieewleceyeg
keer oMekeere Je=ef oj 20.2 eefleMele jner nw~ osMe kes 35
veiej (70.8), Deewjwee (70.6), ieeefpeeeyeeo (69.8)~
jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW Fme meboYe& ceW Gej eosMe kee DeJejesner Gej eosMe kes 5 vetvelece ceefnuee mee#ejlee oj Jeeues efpeues
ece ceW 14Jeeb mLeeve nw~ 1991-2011 ceW Gej eosMe keer
eeJemleer (34.8), yeuejecehegj (38.4), yenjeFe (39.2),
oMekeere Je=ef oj 25.85 eefleMele kes mlej hej Leer~
yeoeebt (40.1), jecehegj (44.4)~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 190

peve IevelJe
Devegmetefele pevepeeefle

peveieCevee 2011 kes Debeflece Deebke[eW kes Devegmeej Gej eosMe peveieCevee 2011 kes Debeflece Deebke[eW kes Devegmeej Gej eosMe
ceW peve IevelJe 2001 kes 690 mes ye{kej 829 Jeefe eefle
ceW Devegmetefele pevepeeefle keer pevemebKee 1134273 (heg<eJeie& efkeceer. hej henbge ieee nw~
581083; ceefnueeSb- 553190) nw pees jepe keer kegue
pevemebKee keer 0.6 eefleMele nw~ osMe kes meYeer jepeeW/mebIeere

Gej eosMe kes 5 meJee&eOf eke peve IevelJe Jeeues efpeues

#es$eeW ceW DeJejesner ece ceW Devegmetefele pevepeeefle keer pevemebKee kes
ieeefpeeeyeeo (3971), JeejeCemeer (2395), ueKeveT (1816),
meboYe& ceW Gej eosMe kee 17Jeeb leLee Devegmetefele pevepeeefle
meble jefJeoemeveiej (1555), keevehegj veiej (1452)~
eefleMelelee keer ef mes 30Jeeb mLeeve nw~

Gej eosMe kes 5 vetvelece peve IevelJe Jeeues efpeues

ueefuelehegj (242), meesveYe (270), nceerjhegj (275), Gej eosMe kes 5 meJee&efOeke Devegmetefele pevepeeefle
pevemebKee Jeeues efpeuesmeesveYe (385018), yeefueee
cenesyee (279), efe$eket (308)~
(110114), osJeefjee (109894), kegMeerveiej (80269),
efuebieevegheele
ueefuelehegj (71610)~

peveieCevee 2011 kes Debeflece Deebke[eW kes Devegmeej Gej eosMe

vetvelece Devegmetefele pevepeeefle pevemebKee Jeeues efpeues eceMe:

ceW efuebieevegheele 2001 kes 898 mes ye{kej 912 nes ieee nw
yeeiehele (14) Deewj keVeewpe (15) nQ~
leLeeefhe 2011 ceW efMeMeg efuebieevegheele 902 (2001 ceW 916)

Gej eosMe kes 5 meJee&efOeke Devegmetefele pevepeeefle

ner nw~ osMe kes meYeer 35 jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW Gej eosMe kee
eefleMelelee Jeeues efpeuesmeesveYe (20.7), ueefuelehegj
DeJejesner ece ceW efuebieevegheele Deewj efMeMeg efuebieevegheele oesveeW ner
(5.9), osJeefjee (3.5), yeefueee (3.4), kegMeerveiej (2.3)~
meboYeeX ceW 26Jeeb mLeeve nw~

vetvelece Devegmetef ele pevepeeefle eefleMelelee Jeeues 5 efpeues eceMe: nQ

Gej eosMe kes 5 meJee&efOeke efuebieevegheele Jeeues efpeues

yeeiehele<keVeewpe<yeoeeb<
t yegueboMenj<cegpehehej veiej~
peewvehegj (1024), Deepeceie{ (1019), osJeefjee (1017), eeceerCe-veiejere efJelejCe
eleeheie{ (998), meguleevehegj (983)~

peveieCevee 2011 kes Debelf ece Deebke[eW kes Devegmeej Gej eosMe ceW

Gej eosMe kes 5 vetvelece efuebieevegheele Jeeues efpeues

eeceerCe pevemebKee 155317278 (jepe keer kegue pevemebKee
ieewleceyeg veiej (851), nceerjhegj, yeeiehele (861), keevehegj
keer 77.7 eefleMele) leLee veiejere pevemebKee 44495063
veiej, yeeboe, ceLegje (863)~
(jepe keer kegue pevemebKee keer 22.3 eefleMele) nw~ veiejere
Devegmetefele peeefle
pevemebKee kes meboYe& ceW osMe kes 35 jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW Gej
eosMe otmejs mLeeve hej nw peyeefke veiejere pevemebKee eefleMelelee keer

peveieCevee 2011 kes Debelf ece Deebke[eW kes Devegmeej Gej eosMe ceW
ef mes Fmekee keeheer veeres 30Jeeb mLeeve nw~
Devegmetefele peeefle keer pevemebKee 41357608 (heg<e21676975; ceefnueeSb- 19680633) nw pees jepe keer Gej eosMe kes 5 meJee&eOf eke veiejere pevemebKee Jeeues efpeues
ieeefpeeeyeeo (3162547), ueKeveT (3038996), keevehegj
kegue pevemebKee keer 20.7 eefleMele nw~ osMe kes meYeer jepeeW/mebIeere
veiej (3015645), Deeieje (2024195), ces j "
#es$eeW ceW DeJejesner ece ceW Devegmetef ele peeefle keer pevemebKee kes meboYe&
(1759182)~
ceW Gej eosMe kee Meer<e& mLeeve nw peyeefke Devegmetef ele peeefle eefleMelelee

vetvelece veiejere pevemebKee Jeeues efpeues eceMe: eeJemleer (38649)

keer ef mes en eewLes mLeeve hej nw~
SJeb efe$eket (96332) nQ~

Gej eosMe kes 5 meJee&efOeke Devegmetefele peeefle pevemebKee

Jeeues ef p eues meer l eeheg j (1446427), Fueeneyeeo Gej eosMe kes 5 meJee&eOf eke eeceerCe pevemebKee Jeeues efpeues
Fueeneyeeo (4481518), Deepeceie{ (4220512), peewvehegj
(1309851), njoes F & (1274505), Deepeceie {
(4147624), meer l eeheg j (3953208), iees j Keheg j
(1171378), Keerjer (1061782)~
(3604766)~

vetvelece Devegmetefele peeefle pevemebKee Jeeuee efpeuee yeeiehele vetvelece eeceerCe pevemebKee Jeeues efpeues eceMe: ieewleceyeg veiej
(149060) nw~
(673806) leLee cenesyee (690577) nQ~

Gej eosMe kes 5 meJee&efOeke Devegmetef ele peeefle eefleMelelee Gej eosMe kes 5 vetvelece veiejerkejCe eefleMele Jeeues
Jeeues efpeueskeewMeecyeer (34.7), meerleehegj (32.3), njoesF&
efpeueseeJemleer (3.5), kegMeerveiej (4.7), cenjepeiebpe
(31.1), GVeeJe (30.5), jeeyejsueer (30.3)~
(5.0), meguleevehegj (5.3), eleeheie{ (5.5)~

Gej eosMe kes 5 vetvelece Devegmetef ele peeefle eefleMelelee Gej eosMe kes 5 meJee&efOeke veiejerkejCe eefleMele Jeeues
efpeuesieeefpeeeyeeo (67.6), ueKeveT (66.2), keevehegj
Jeeues efpeuesyeeiehele (11.4), yejsueer (12.5), yeuejecehegj
veiej (65.8), ieewleceyeg veiej (59.1), cesj" (51.1)~
(12.9), ieewleceyeg veiej (13.1), jecehegj, JeejeCemeer (13.2)~
uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 191

Gej eosMe mecemeeceefekeer

G. e. hee&ve veerefle, 2016 kees cebpetjer : peveJejer, 2016 ceW G. e. mejkeej

ves veF& hee&ve veerelf e, 2016 kees cebpetjer eoeve keer~ G. e. keer veF& hee&ve veerelf e kes
Devegmeej Deye hee&ve kees Geesie kee opee& efoee peeSiee~ Fmekes Devegmeej mejkeejer
efJeYeeieeW kes nesueeW kees efvepeer neLeeW ceW meeQhekej hegvepeeaefJele efkeee peeSiee~ Fmekes
Deefleefje hee&ve mLeueeW SJeb nesueeW ceW hee&keeW keer megj#ee kes efueS hee&ve hegefueme
keer mebKee Yeer ye{eves hej efJeeej efkeee peeSiee~
Keee megj#ee efMekeeele heesjce : peveJejer, 2016 ceW G. e. mejkeej ves eosMe kes
eleske efpeues ceW Keee megj#ee efMekeeele heesjce kes ie"ve kee efveCe&e efueee~ Fmekes
peefjS iejeryeeW kees leerve hees efkeuees eeJeue Deewj oes hees efkeuees iesnbt eehle nesves ceW
efkemeer kees efMekeeele nw lees Jen efMekeeele ope& keje mekelee nw~ Fmekes Deefleefje eosMe
mejkeej ves Gej eosMe Keee megj#ee efveeceeJeueer, 2015 kees ueeiet kejves kes efueS
cebpetjer eoeve keer~ en efveeceeJeueer Keee megj#ee keevetve kes efeeevJeeve kes efueS yeveeF&
ieF& nw~
cegceleepe Denceo efmeerkeer : 25 peveJejer, 2016 kees G. e. mejkeej ves
mesJeeefveJe=e DeeF&SSme DeefOekeejer cegceleepe Denceo efmeerkeer kees G. e. ceojmee efMe#ee
heefj<eo kee veee esejcewve ceveesveerle efkeee~
eeeeeeX kees Yeer efceuee eeshesmej heoveece : 22 peveJejer, 2016 kees G. e.
mejkeej ves meYeer jepekeere SJeb DeMeemekeere meneelee eehle ef[eer keeuespeeW kes eeeeeeX
kees Deye eeshesmej heoveece osves kee hewmeuee efueee~ Fmemes eeeeeeX kes efJeMJeefJeeeueeeW kes
kegueheefle yeveves kee jemlee meehe nes ieee~
G. e. hee&ve efoJeme : 14 mes 16 hejJejer, 2016 leke G. e. hee&ve efJeYeeie
ves henueer yeej leerve efoJemeere G. e. hee&ve efoJeme ceveeee~ Fme oewjeve jepe kes meYeer
efpeueeW ceW Fme DeJemej hej keee&ece ngS~
[e@. megveerue kegceej pewve : 10 hejJejer, 2016 kees G. e. kes jepeheeue jece
veeFke ves G. e. ueeske mesJee Deeeseie kes keee&keejer DeOe#e [e@. megveerue kegceej pewve kee
keee&keeue Ske ceen ee efveeefcele DeOe#e keer efveegefe nesves leke (pees Yeer henues nes)
ye{e efoee~
mebpee efceee : 28 peveJejer, 2016 kees meJeexe veeeeuee ves Fueeneyeeo Ge
veeeeuee kes hetJe& veeeeOeerMe veeecetelf e& mebpee efceee kees G. e. kee veee ueeskeeege
efveege efkeee~ Jes G. e. kes 7JeW ueeskeeege nQ~
JeerjW efmebn : 16 efomebyej, 2015 kees megeerce kees& ves Fueeneyeeo neF&kees& kes
hetJe& veeeeOeerMe veeecetefle& JeerjW efmebn kees Gej eosMe kee veee ueeskeeege efveege
efkeee Lee~ megeerce kees& ves Yeejleere mebefJeOeeve kes Devegso 142 kes lenle eoe
DeefOekeejeW kee eeesie kejles ngS en efveegefe keer Leer~ neueebefke Ske peveefnle
eeefekee hej meJeexe veeeeuee ves Gvekes MeheLe enCe hej henues jeske ueiee oer
leLee efhej Gvekes mLeeve hej veeecetefle& mebpee efcee kees Gej eosMe kee veee
ueeskeeege efveege efkeee ieee nw~
Devegso 142 : Yeejleere mebeJf eOeeve kes Devegso 142 kes lenle meJeexe veeeeuee
kees en Meefe eehle nw efke Jen Deheves mece#e uebeyf ele Jeeo ee efJe<ee ceW hetCe& veee kejves
kes efueS DeeJeMeke DeeosMe os mekelee nw~ %eeleJe nw efke megOeejelceke eeefekee
(Curative Petition) kee Godiece Fmeer Devegso kes lenle ngDee nw~
G. e. kes hetJe& ueeskeeegeeW keer meteer
veeecetelf e& efJeMJebYej oeeue - 1977 mes 1982
veeecetelf e& efcepee& ceesncceo cegle&pee ngmewve - 1983 mes 1989
veeecetefle& kewueeMe veeLe ieeseue - 1989 mes 1995 leke
veeecetelf e& jepesMJej efmebn - 1995 mes 2s2000 leke
veeecetelf e& megOeerj eb Jecee& - 2000 mes 2006 leke
veeecetefle& Sve. kes. cesnjes$ee - 2006 mes 2015 leke
peve megveJeeF& hees&ue keer MegDeele : 25 peveJejer, 2016 kees G. e. mejkeej
ves peve megveJeeF& veeceke efMekeeele heesu& e SJeb ceere[f ee nsuheueeFve keer MegDeele keer~
en Ske meceefvJele efMekeeele efveJeejCe eCeeueer nw efpemekes ceeOece mes cegKeceb$eer

keeee&uee, efpeueeefOekeejer SJeb hegeuf eme DeOeer#eke keeee&uee kees leLee lenmeerue efoJeme hej
SJeb DeeveueeFve efceueer meYeer efMekeeeleeW kee efvemleejCe efkeee peeSiee~
Dees. heer. Mecee& : peveJejer, 2016 ceW Yeejleere pevelee heeea kes veslee Deesce ekeeMe
Mecee& kees G. e. efJeOeeveceb[ue kes Ge meove efJeOeeve heefj<eo kee meYeeheefle efveege efkeee
ieee~ GvneWves 16 peveJejer, 2016 kees Dehevee keee&keeue hetje kejves Jeeues ieCesMe
Mbekej heeb[se kee mLeeve efueee~
Kegpee& : 14 hejJejer, 2016 kees Gej eosMe kes yegueboMenj efpeues kes Kegpee& jsueJes
pebkeMeve hej Deu^e cee@[ve& kechetj yesm efmeiveefuebie efmemce keer MegDeele keer ieF&~
Fmekes ceeOece mes ieeefpeeeyeeo mes keevehegj kes ceOe jsueJes ^ew hf eke kes cetJeceW ceW megOeej
nesiee~
Deeieje : hejJejer, 2016 ceW Gej eosMe mejkeej ves Deeieje-ueKeveT SkemeesmeJes
kes meceerhe Deeieje ceW Leerce heeke& heefjeespevee kees efJekeefmele kejves kee efveCe&e efueee leLee
Fmekes efueS 1000 Ske[ #es$eheue Je ome npeej kejes[ hees keer ueeiele keer Iees<eCee
keer~ en heeke& osMeer-efJeosMeer hee&keeW kees Deekeef<e&le kejves SJeb jepe ceW ele#e leLee
Deele#e jespeieej kees ye{eJee osves kes efueS mLeeefhele efkeee pee jne nw~

cegKeceb$eer efkemeeve Deewj meJe&efnle yeercee eespevee

Gej eosMe ceW Deye leke mebeeefuele ke=<eke ogIe&vee yeercee eespevee kes mLeeve hej 1
Deewue, 2016 (efJee Je<e& 2016-17) mes veF& cegKeceb$eer efkemeeve Deewj meJe&enf le yeercee
eespevee eejbYe kejves kee efveCe&e jepe cebe$f eceb[ue eje 18 peveJejer, 2016 kees efueee
ieee nw~ Fme eespevee kee GsMe efkemeeveeW keer ogIe&vee ceW ce=leg ee efJekeueebielee keer efmLeefle
ceW DeLeJee efeefkelmee DeeJeMekeleeDeeW nsleg DeeefLe&ke meneelee GheueyOe kejevee nw~
Fme veF& eespevee kes lenle jepe kes jepemJe efJeYeeie keer Keleewveer ceW Keelesoej ee menKeelesoej kes he ceW ope& efkemeeveeW kes meeLe-meeLe Yetecf enerve Deewj 75 npeej . Jeeef<e&ke mes
kece Deee Jeeues ke=<eke Yeer hee$e nesiW es~ Fme eespevee ceW ogIe&vee ceW ce=leg/hetCe& efJekeueebielee
keer efmLeefle ceW efkemeeve kes heefjJeej kees 5 ueeKe . keer yeercee jeefMe eehle nesieer peyeefke
ogIe&vee kes yeeo efeefkelmee DeeJeMekeleeDeeW kes efueS 2.5 ueeKe . leke Deewj ke=ef$ece
Debie DeeJeMekelee kes efueS 1 ueeKe . leke GheueyOe kejeS peeSbies~ Fme eespevee mes
eosMe kes 3 kejes[ mes DeefOeke efkemeeveeW kees ogIe&vee keer efmLeefle ceW efJeeere megj#ee GheueyOe
nesieer~
efkemeeve mecceeve efoJeme : 23 efomebyej, 2015 kees Gej eosMe mejkeej ves hetJe&
eOeeveceb$eer mJe. eewOejer ejCe efmebn kes 113JeW pevce efoJeme kees efkemeeve mecceeve efoJeme
Ieese<f ele efkeee~ %eeleJe nw efke G. e. mejkeej eje Je<e& 2015-16 SJeb 2016-17
kees efkemeeve Je<e& (meeLe ner 2016-17 egJee Je<e& Yeer Ieese<f ele efkeee ieee nw) kes he
ceW ceveeee pee jne nw~
meweo peeJeero Denceo : 1 peveJejer, 2016 kees Gej eosMe mejkeej ves Je<e&
1984 yewe kes DeeF&heerSme DeefOekeejer meweo peeJeero Denceo kees eosMe kee veee
hegeuf eme ceneefveosMeke ([erpeerheer) efveege efkeee~
petner efmebn : 16 hejJejer, 2015 kees Gej eosMe mejkeej ves meceepeJeeoer heeea keer
veslee petner efmebn kees yeeue DeefOekeej mebj#eCe Deeeesie (yeeue Deeeesie) keer henueer DeOe#ee
efveege efkeee~
veepeveerve Debmeejer : 22 peveJejer, 2016 kees JeejeCemeer keer veepeveerve Debmeejer kees je^heefle
YeJeve ceW osMeYej mes egveer ieF& Gve 100 ceefnueeDeeW SJeb ue[efkeeeW kes meeLe mecceeefvele efkeee ieee
efpevneWves efMe#ee, meeceoeefekelee, mJeemLe Deeefo #es$eeW ceW Glke= keee& efkeee nw~
Fueeneyeeo : 5 peveJejer, 2016 kees mJeer[ve keer kebheveer skeveer[wve FbsefuepeWme
skeveesuee@peer ves Fueeneyeeo ceW ef[efpeue yeeees nsuLe nye keer mLeehevee kees menceefle eoeve
keer~ Fmekes peefjS Iej yew"s mJeemLe keer peebe keer pee mekesieer~ Fueeneyeeo keer lejn ner
skeveesuee@peer keW keevehegj ceW Yeer mLeeefhele efkeee peeSiee~
cegKeceb$eer egJee jespeieej me=peve eespevee : 7 efomebyej, 2015 kees Gej eosMe
kes cegKeceb$eer DeefKeuesMe eeoJe ves eosMe kes egJeeDeeW kees mJeeJeuebyeer yeveeves kes efueS
cegKeceb$eer egJee jespeieej me=peve eespevee keer Iees<eCee keer~ Fmekes efueS 50 kejes[ heS
kee FveesJesMeve heb[ yeveeee ieee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 192

Gej eosMe jepe yepe 2016-17

Gej eosMe jepe kee Je<e& 2016-17 kee yepe cegKeceb$eer DeefKeuesMe eeoJe (efJee ceb$eeuee GvneR kes heeme nw) eje 12 HejJejer, 2016 kees jepe efJeOeeve meYee ceW emlegle efkeee
ieee~ en Gvekee ueieeleej heebeJeeb yepe Lee~ Fmekes cenJehetCe& leLe DeeefueefKele efyebogDeeW kes lenle emlegle efkeS ieS nQ~
eosMe mejkeej eje Je<e& 2016-17 kees efkemeeve Je<e& Deewj egJee Je<e& Ieesef<ele kejves kee efveCe&e efueee ieee nw~ %eeleJe nw efke Je<e& 2015-16 kees eosMe ceW efkemeeve Je<e& kes
he ceW Ieesef<ele efkeee ieee Lee leLee 12JeeR hebeJe<eeae eespevee SJeb jepe ke=ef<e veerefle, 2013 kes lenle ke=ef<e #es$e keer efJekeeme oj 5.1 eefleMele eehle kejves kee ue#e jKee ieee
nw~
Je<e& 2013-14 ceW eosMe keer efJekeeme oj 5 eefleMele (2004-05 kes efmLej cetueeW hej) Deekeefuele Leer pees osMe keer lelkeeueerve efJekeeme oj mes DeefOeke Leer~
yepe Devegceeve 2016-17
Je<e& 2016-17 kes efueS Gej eosMe jepe yepe kee kegue Deekeej 3,46,935 kejes[ . nw pees Je<e& 2015-16 kes yepe kes meehes#e 14.6 eefleMele DeefOeke nw~
Fme Deekeej kes yepe kees efJeeheese<f ele kejves nsleg yepe ceW mebmeeOeveeW keer mecegef ele JeJemLee keer ieF& nw efpemeceW eosMe kes mJeeb kes kej jepemJe ceW iele Je<e& keer Dehes#ee ueieYeie 13.5
eefleMele keer Je=e
f meefcceefuele nw~
Fme yepe ceW 13,842 kejes[ . keer veF& eespeveeSb Meeefceue keer ieF& nQ~
jepe yepe ceW Je<e& 2016-17 ceW 3,40,120.61 kejes[ . keer kegue eeefhleeeb Devegceeefvele nQ, efpemeceW jepemJe eeefhleeeb 2,81,555.44 kejes[ . nQ, peyeefke hetbpeeriele
eeefhleeeb 58,565.17 kejes[ . nQ~
jepemJe eeefhleeeW ceW kej jepemJe kee DebMe 2,06,893.60 kejes[
. nw, efpemeceW keWere kejeW ceW jepe kee efnmmee 1,05,637.10 kejes[ . meefcceefuele nw~
JeeefCepe kej (Trade Tax) eosMe kes kej jepemJe kee meyemes ye[e m$eesle nw~ Je<e& 2016-17 ceW Fme kej mes 57,940 kejes[ . keer eeefhle kee Devegceeve efueee ieee nw pees
iele Je<e& kes efveOee&ejf le ue#e mes 10 eefleMele DeefOeke nw~ Je<e& 2016-17 ceW Deeyekeejer Meguke mes 19,250 kejes[ ., meche SJeb hebpeerkejCe Meguke mes 16,320 kejes[ .
leLee Jeenve kej mes 5,124 kejes[ . (meYeer ceW iele Je<e& mes 10 eefleMele DeefOeke) kes jepemJe meben kee ue#e jKee ieee nw~
. kee kegue Jee Devegceeefvele nw, efpemeceW jepemJe uesKes kee Jee 2,53,354.54 kejes[ . leLee hetpb eer uesKes kee Jee
jepe yepe 2016-17 ceW 3,46,934.78 kejes[
93,580.24 kejes[ . nw~ kegue Jee ceW Deeeespeveeiele he#e kes Jee kes efueS 1,26,683.66 kejes[ . keer JeJemLee keer ieF& nw~
Je<e& 2016-17 ceW jepemJe yeele 28,200.90 kejes[
. Devegceeefvele nw, peyeefke jepekees<eere Ieee 49,960.88 kejes[ . jnves kee Deekeueve nw pees efke jepe mekeue Iejsuet
Glheeo (GSDP) kee 4.04 eefleMele (iele Je<e& kes yepe ceW 2.96 eefleMele) nw~
Je<e& 2016-17 kes jepekees<eere Ieee Devegceeve ceW jepe efJeegle efJelejCe kebheefveeeW keer efJeeere hegveie&"ve eespevee- Goe kes lenle peejer efkeS peeves Jeeues 13,303 kejes[
. kes
yebOe he$e Meeefceue nQ efpevekeer jeefMe Gej eosMe jepekees<eere GejoeefelJe Deewj yepe eyebOeve DeefOeefveece, 2004 (eLeemebMeeseOf ele) ceW efveOee&ejf le Jeeef<e&ke $e+Ce meercee mes yeenj jKeer
peeSieer~ Fme jeefMe kees ne kej 2016-17 ceW jepekees<eere Ieee 36,657.88 kejes[ . (GSDP kee 2.97 eefleMele) kes mlej hej eehle neslee nw~
2016-17 ceW jepe keer $e+Ceemlelee peerSme[erheer kes 30.3 eefleMele leke ner jnves kee Devegceeve nw leLee jepe mejkeej eje $e+Ce uesves keer efveOee&ejf le meercee (GSDP kee 41.9
eefleMele) kes Yeerlej ner $e+Ce efueee peevee emleeefJele nw~
mecesekf ele efveefOe keer eeefhleeeW mes kegue Jee Ieeves kes heeele Je<e& 2016-17 ceW 6,814.17 kejes[
. kee yepeere Ieee Devegceeefvele nw, peyeefke Fme Je<e& ueeske uesKes mes Devegceeefvele
7,200 kejes[ . keer Meg eeefhleeeW kes meceeeespeve kes yeeo mecemle uesve-osve kee Meg heefjCeece 385.83 kejes[ . Devegceeefvele nw~
Je<e& 2016-17 ceW eejbefYeke Mes<e 179.55 kejes[ . kees efnmeeye ceW uesles ngS Debeflece Mes<e 565.38 kejes[ . jnves kee Deekeueve nw~
cenlJehetCe& Iees<eCeeSb/eeJeOeeve 2016-17
efkemeeveeW Deewj peve meeceeve kes ueef#ele mecetn kes JeefeeeW nsleg veF& meceepeJeeoer efkemeeve SJeb meJe&enf le yeercee eespevee kes efueS 897 kejes[
., ke=<eke ogIe&vee yeercee eespevee nsleg
240 kejes[ . leLee Deece Deeoceer yeercee eespevee nsleg 50 kejes[ . keer yepe JeJemLee~
efkemeeveeW kes DeJeMes<e ieVee cetue Yegieleeve nsleg 1,336 kejes[ . keer yepe JeJemLee keer ieF& nw~
Fme Je<e& eosMe kes 50 peveheoeW kees metKee emle Ieesef<ele efkeee ieee nw leLee metKes mes ke=ef<e HemeueeW kees ngF& #eefle mes efveheves nsleg 2,057 kejes[ . keer keee& eespevee~
je^er e ke=ef<e efJekeeme eespevee nsleg 787 kejes[
. leLee efkemeeveeW kees kece yeepe oj (cee$e 3 eefleMele) hej Deuhekeeefueke Hemeueer $e+Ce (3 ueeKe . leke) GheueyOe kejeves nsleg
200 kejes[ . kee eeJeOeeve~
Je<e& 2016-17 ceW 93,212 kejes[ . kee Hemeueer $e+Ce efJeleefjle kejeS peeves kee ue#e~
2016-17 ceW KeeeeVe Glheeove kee ue#e 660 ueeKe ceeref^ke ve SJeb efleuenve Glheeove kee ue#e 14 ueeKe ceeref^ke ve~
2016-17 ceW 56 ueeKe efkeJb eue yeerpe efJelejCe (KejerHe HemeueeW nsleg 11 ueeKe efkeJebue SJeb jyeer HemeueeW nsleg 45 ueeKe efkeJebue) leLee yeerpe eeflemLeeheve oj 42 eefleMele
eehle kejves kee ue#e~ Keeo efJelejCe kee ue#e 98 ueeKe ceeref^ke ve~
Hemeue yeercee keee&eceeW nsleg 450 kejes[ . leLee Yetefce mesvee eespevee nsleg 83 kejes[ . keer yepe JeJemLee~
eefMeef#ele ke=ef<e Geceer mJeeJeuebyeer eespevee (ke=ef<e efMe#ee eehle egJeeDeeW kees jespeieej nsleg 5 eefleMele yeepe meefyme[er kes meeLe 2015-16 mes eejbYe) kes lenle Fme Je<e& Yeer 1000
Jeve me@he Mee@he Seer pebkeMeve mLeeefhele efkeS peeSbies~
yeerpe efJelejCe ceW [eryeerer kes lenle 10 ueeKe mes DeefOeke efkemeeveeW kes KeeleeW ceW Devegoeve kee nmleeblejCe kejves Jeeuee Gej eosMe osMe kee henuee jepe yevee nw~
Deepeceie{ SJeb ueKeercehegj Keerjer ceW veS ke=ef<e ceneefJeeeueeeW ceW he{eF& eejbYe nes ieF& nw leLee ieeW[e ceW efvecee&CeeOeerve veS ke=ef<e efJeeefJeeeuee kees MeerIe eejbYe efkeee peeSiee~
ogiOe efJekeeme keee&ece kes lenle veS [sejer hueebeW keer mLeehevee nsleg 400 kejes[
. leLee keevehegj ceW efceuke heeG[j hueeb keer mLeehevee nsleg 80 kejes[ . keer yepe JeJemLee~
Je<e& 2016-17 ceW ogiOe Glheeove kee ue#e 362 ueeKe ceeref^ke ve~
yeeyetie{ Deewj jnceeve Kes[
e ceW Deefleefnceerke=le Jeere& Glheeove keW keer ese[f ib e ceW megOeej kes efueS 28 kejes[ . kee DeeJebve~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 193

Gej eosMe meese[f ke ueQ[ efjkeuesceMeve-le=leere heefjeespevee 29 efpeueeW ceW efeeeefvJele, efpemekes lenle 1,206 kejes[ . keer kegue ueeiele mes 1.30 ueeKe nskes ej Tmej Yetecf e
megOeej kee ue#e nw~ yeern[ megOeej keee&ece kes lenle keevehegj osnele SJeb Helesnhegj ceW 5,000 nskesej yeern[ Yetefce kes megOeej kee ue#e~
ke=<ekeeW kees Deheves Glheeo meerOes GheYeeseeDeeW kees efJeee keer megeJf eOee nsleg 6 peveheoeW- ueKeveT, Peebmeer, FeJee (mewHeF&), cewvehegjer, keemeiebpe SJeb keVeewpe ceW efkemeeve yeepeej mLeeefhele
efkeS pee jnW nQ leLee yenjeFe ceW efkemeeve yeepeej mLeeefhele efkeS peeves kee emleeJe~
keVeewpe, yenjeFe, keevehegj, cenesyee SJeb ueefuelehegj ceW cebef[eeW kes efueS megiece heefjJenve eespevee eejbYe keer ieF& nw~
2016-17 ceW keVeewpe ceW Deeuet keer efJeefMe ceb[er leLee ceefueneyeeo ceW Deece keer efJeefMe ceb[er keer mLeehevee keer peeSieer~
nceerjhegj ceW pewefJeke Kesleer keer efJekeeme eespevee nsleg 10 kejes[ . keer yepe JeJemLee~
[e@. jece ceveesnj ueesenf ee mecee eece efJekeeme eespevee kes lenle eeceerCe mebheke& ceeieeX SJeb ueIeg meslegDeeW nsleg 630 kejes[ . SJeb lelmebyebOeer Deve keeeeX nsleg 1,413 kejes[ .
; eeceerCe hesepeue keee&eceeW kes efueS 2,300 kejes[ .; ueesenf ee eeceerCe DeeJeeme eespevee nsleg 1,779 kejes[ .; Fbeof je DeeJeeme eespevee nsleg 3,162 kejes[ .; leLee
eOeeveceb$eer eece me[ke eespevee nsleg 2,031 kejes[ . keer yepe JeJemLee~
eeefvele ieebJeeW kees mcee& efJeuespe yeveeS peeves leLee GvnW veF& megeJf eOeeDeeW mes pees[ ves nsleg veF& DeeF& mheMe& eespevee kes efueS 300 kejes[ . kee eeJeOeeve~
eeceerCe efJeegleerkejCe eespevee kes lenle 2015-16 ceW 1 ueeKe ieebJeeW SJeb cepejeW kee efJeegleerkejCe hetje efkeS peeves kee ue#e nw~
efJee yeQke meneeeflele Gej eosMe keesj jes[ vesJeke& heefjeespevee nsleg 320 kejes[ . leLee SefMeeeF& efJekeeme yeQke meneeeflele Gej eosMe cegKe efpeuee efJekeeme heefjeespevee nsleg
260 kejes[ . keer yepe JeJemLee~
Fueeneyeeo ceW mebiece #es$e ceW SefueJes[s hengb e ceeie& SJeb HeueeF&DeesJej efvecee&Ce nsleg 250 kejes[ . kee eeJeOeeve~
veiej efvekeeeeW ceW meewj Tpee& mebeb$e kes ceeOece mes m^e^ r ueeFeW SJeb hesepeue JeJemLee nsleg [e@. Sheerpes Deyogue keueece veiejere Menjer hegpb e eespevee kes efeeevJeeve nsleg 50 kejes[
. kee eeJeOeeve~
ueKeveT cese^ s nsleg 814 kejes[ . leLee keevehegj SJeb JeejeCemeer cese^ s nsleg 50-50 kejes[ . keer yepe JeJemLee~ Fvekes Deefleefje Deeieje, cesj" SJeb Fueeneyeeo ceW Yeer cese^ s
kes efvecee&Ce nsleg keee&Jeener eejbYe kej oer ieF& nw~
efmebeeF& keee&eceeW keer veF& eespeveeDeeW nsleg 1,574 kejes[ . SJeb yee{ efveeb$eCe eespeveeDeeW nsleg 745 kejes[ . kee eeJeOeeve~ Peebmeer ceW Sje kes efveke yesleJee veoer hej yengGsMeere
efmebeeF& heefjeespevee nsleg 150 kejes[ . kee emleeJe SJeb mejet venj je^ere heefjeespevee kes efueS 2,157 kejes[ . keer yepe JeJemLee~
Jele&ceeve ceW eosMe kee ueieYeie 78 eefleMele efmebef ele #es$e efvepeer ueIeg efmebeeF& meeOeveeW mes efmebef ele nw~ Fme meboYe& ceW 549 kejes[ . keer yepe JeJemLee~
ueKeveT-Deeieje SkemeesmeJes kes efvecee&Ce nsleg 4,003 kejes[ . kee eeJeOeeve~ ueKeveT kees hetJeea Gej eosMe mes pees[ ves Jeeues veS ueKeveT-Deepeceie{-yeefueee meceepeJeeoer
hetJeeeue SkemeesmeJes nsleg 1,500 kejes[ . kee emleeJe~
Je<e& 2013-14 ceW eosMe mes kegue efveee&le 80,523 kejes[ . Lee pees 2014-15 ceW ye{kej 85,034 kejes[ . nes ieee~ efveee&le mebJeOe&ve nsleg Gej eosMe efveee&le veerelf e,
2015-2020 peejer keer ieF& nw~
13 MenjeW- ueKeveT, keevehegj, Deeieje, Fueeneyeeo, JeejeCemeer, Peebmeer, Deueerie{, ieeefpeeeyeeo, cesj", menejvehegj, cegjeoeyeeo, yejsueer SJeb ieesjKehegj ceW jsef[ees wkemeer kes
mebeeueve kee efveCe&e efueee ieee nw efpemeceW ueKeveT SJeb JeejeCemeer ceW Fmekee mebeeueve eejbYe nes ieee nw~
meJe& efMe#ee DeefYeeeve nsleg 15,397 kejes[ ., ceeOeefceke efMe#ee eespeveeDeeW kes efueS 9,168 kejes[ . leLee Ge efMe#ee keer eespeveeDeeW nsleg 2,622 kejes[ . kee eeJeOeeve~
Deces"er, cewvehegjer SJeb Peebmeer ceW mewefveke mketue keer mLeehevee nsleg 150 kejes[ . keer yepe JeJemLee~
2016-17 ceW cegKeceb$eer eeceeseesie jespeieej eespevee kes lenle 3,000 eeceeseesieer FkeeFeeb mLeeefhele kejves kee ue#e efpememes 60,000 JeefeeeW kees jespeieej GheueyOe nesiee~
2016 efjees Deesueefcheke ceW mJeCe&, jpele SJeb keebme heoke efJepesleeDeeW kees eceMe: 6, 4 SJeb 2 kejes[ . (erce Jeie& ceW eceMe: 3, 2 SJeb 1 kejes[ .) eoeve efkeS peeves
keer Iees<eCee~
meceepeJeeoer heWMeve eespevee kes efueS 2016-17 ceW 55 ueeKe ueeYeeefLe&eeW (Je<e& 2015-16 mes 10 ueeKe DeefOeke) kees Deeeefole kejves nsleg 3,327 kejes[ . keer yepe
JeJemLee~
je^e^ r e mJeemLe efceMeve nsleg 4,576 kejes[ . kee eeJeOeeve~
je^er e Keee megj#ee DeefOeefveece (NFSA) 2013 eosMe ceW eLece ejCe ceW peveJejer, 2016 mes 28 peveheoeW ceW ueeiet kej efoee ieee nw leLee efleere ejCe ceW Mes<e 47 peveheoeW
ceW Fmes ceee&, 2016 mes ueeiet efkeee peeSiee~
eosMe kes 12 ceneveiejeW ceW mecesefkele eeleeeele eyebOeve eCeeueer nsleg 111 kejes[ . kee eeJeOeeve~ veJebyej, 2014 mes ueKeveT ceW ueeiet kejves kee emleeJe~
jepe Deeheoe Devegefeee yeue (SDRF) kes ie"ve nsleg 40 kejes[ . keer yepe JeJemLee~
ueKeveT, Fueeneyeeo, keVeewpe SJeb Peebmeer ceW efJeefOe efJe%eeve eeesieMeeueeDeeW keer mLeehevee nsleg 40 kejes[ . kee eeJeOeeve~
nwveesJej, pece&veer efmLele efeef[ eeIej kes DeeOeej hej veJeeye Jeeefpeo Deueer Meen eeCeer Geeve, ueKeveT kes efJekeeme nsleg 10 kejes[ . leLee efleleueer heeke& kes efvecee&Ce nsleg 1 kejes[
. kee DeeJebve~ keevehegj eeCeer Geeve ceW Yeer efleleueer heeke& kee efvecee&Ce kejeee peeSiee~ meerleehegj ceW Deeeee& vejW osJe mce=elf e heeke& keer mLeehevee keer peeSieer leLee Deueerie{ keer MesKee
Peerue kees je^er e he#eer efJenej kes he ceW efJekeefmele efkeee peeSiee~
jepekeere cese[f keue keeuespe keVeewpe, Deepeceie{, peeueewve SJeb menejvehegj kees eejbYe efkeee pee egkee nw~ yeeboe,peewvehegj, eboewueer SJeb yeoeetb ceW cese[f keue kee@uespe efvecee&CeeOeerve nQ leLee
efyepeveewj kes vepeeryeeyeeo ceW veee cese[f keue kee@uespe mLeeefhele kejves kee efveCe&e efueee ieee nw efpememes eosMe ceW jepekeere cese[f keue kee@uespeeW keer mebKee 16 nes peeSieer~
yeefueee ceW eerjecehegj Iee hej iebiee Ieeer veoer hej 2,544 ceerj uebyes hegue kee efvecee&Ce keee& eejbYe efkeee pee egkee nw, pees eosMe kee meyemes uebyee hegue nesiee~
Deketyej, 2016 leke eosMe kes eleske ieebJe ceW efyepeueer GheueyOe kejeS peeves kee ue#e nw~
mJeleb$elee mebeece mesveeefveeeW keer ceeefmeke heWMeve 12 npeej . mes ye{ekej 15,176 . leLee ueeskeleb$e mesveeefveeeW keer ceeefmeke mecceeve jeefMe 10 npeej . mes ye{ekej 15 npeej
. kej oer ieF& nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 194

iebieeleerjer ieee mebj#eCe SJeb efJekeeme keW : 15 petve, 2015 kees keWere ke=ef<e
ceb$eer jeOee ceesnve efmebn ves JeejeCemeer kes MenbMeenhegj ceW iebieeleerjer ieew mebj#eCe SJeb efJekeeme
keW keer mLeehevee keer~ en keW je^ere ieeskegue efceMeve kee efnmmee nw~
meeFefkeue Skes[ceer : 14 ceee&, 2015 kees Gej eosMe kes cegKeceb$eer DeefKeuesMe
eeoJe ves eosMe keer jepeOeeveer ueKeveT ceW ieg ieesefJebo efmebn mheesdme& keeuespe ceW Ske
meeFefkeue Skes[ceer keer mLeehevee keer Iees<eCee keer~
Gej eosMe ceW 25 veS DeeF&erDeeF& : 4 peveJejer, 2016 kees Gej eosMe
mejkeej ves keW keer veF& DeeF&erDeeF& Keesueves keer eespevee kes lenle eosMe ceW 25 veS
DeeF&erDeeF& mebmLeeve Keesues peeves keer Iees<eCee keer~ FveceW ms keeGbefmeue Dee@he
JeeskesMeveue ^sefvebie (SmemeerJeerer) kes lenle 6 ^s[ mebeeefuele efkeS peeSbies~ Fve
mebmLeeveeW keer mLeehevee ceW keW mejkeej keer Deesj mes 70 eefleMele leLee jepe mejkeej keer
Deesj mes 30 eefleMele Jee Jenve efkeee peeSiee~
iebiee keJeerve iebiee hee&ve kes efueS leweej : efomebyej, 2015 kes Deble ceW
JeejeCemeer ceW iebiee ceW peue hee&ve kes efueS Ketyemetjle lejerkes mes mepeeS ieS etpe iebiee
keJeerve kees heeses mesMeve kes efueS ueebe efkeee ieee~ iebiee keJeerve kee mebeeueve
jepeIee mes Demmeer Iee leke nesiee~ Fme hej hee&keeW kees iebiee efJenej kes meeLe-meeLe
JeejeCemeer keer keuee-mebmke=efle, meeefnle mebieerle, Keeve-heeve Deewj yeveejmeerheve kees osKeves
kee DeJemej efceuesiee~
G. e. mejkeej keer veF& jepekeere efvecee&Ce SpeWmeer : 9 veJebyej, 2015 kees Gej
eosMe mejkeej ves etheer jepe efvecee&Ce SJeb efJekeeme menkeejer mebIe efueefces[ kees jepekeere
efvecee&Ce SpeWmeer veeefcele kejves kee hewmeuee efkeee~ en efveCe&e leerve Je<e& kes efueS eYeeJeer
nesiee~
Gej eosMe kees 13 Dejye hees keer metKee jenle : keW mejkeej ves 6 peveJejer,
2016 kees Gej eosMe kes metKeeemle #es$eeW kes efueS 1304.52 kejes[ heS keer
meneelee jeefMe cebpetj keer~
Gej eosMe ceW hebeeele egveeJe : Gej eosMe keer meYeer eece hebeeeleeW (ieewleceyeg
veiej peveheo keer eece hebeeeleeW SJeb efpeve hebeeeleeW kee keee&keeue 6 ceen mes DeefOeke
Mes<e nw, Gvekes Deefleefje) kes eOeeveeW leLee Gvekes meomeeW nsleg meeceeve efveJee&eve 7
veJebyej, 2015 kees jepe efveJee&eve Deeeesie eje peejer DeefOemetevee kes lenle eceMe:
28 veJebyej, 1 efomebyej, 5 efomebyej leLee 9 efomebyej, 2015 kees 4 ejCeeW ceW kejeS
ieS~ peveheo ieeW[e SJeb ueKeveT ceb[ue kes 6 peveheoeW ceW le=leere ejCe kee celeoeve 5
kes mLeeve hej 7 efomebyej kees leLee ieeW[e SJeb yejsueer ceW elegLe& ejCe kee celeoeve 9 kes
mLeeve hej 10 efomebyej kees kejeee ieee~ Fmemes hetJe& Gej eosMe keer mecemle #es$e
hebeeeleeW SJeb efpeuee hebeeeleeW (ieewlece yeg veiej peveheo kees es[ kej) kes meomeeW nsleg
meeceeve efveJee&eve 21 efmelebyej, 2015 kees jepe efveJee&eve Deeeesie eje peejer
DeefOemetevee kes lenle eceMe: 9 Deketyej, 13 Deketyej, 17 Deketyej SJeb 29
Deketyej, 2015 kees eej ejCeeW ceW kejeS ieS~ peveheo keevehegj veiej, keevehegj
osnele, GVeeJe SJeb helesnhegj ceW efleere SJeb le=leere ejCe kes egveeJe eceMe: 15 SJeb
18 Dekeyt ej kees leLee peveheo Deeieje ceW eLece, efleere SJeb le=leere ejCe kes egveeJe
eceMe: 11, 15 SJeb 18 Deketyej kees kejeS ieS~ Fvekeer celeieCevee 1 veJebyej,
2015 kees mebheVe ngF~& efpeuee hebeeeleeW kes veJeefveJee&ef ele meomeeW eje efpeuee hebeeele
DeOe#eeW kes efveJee&eve nsleg 17 efomebyej, 2015 kees peejer DeefOemetevee kes lenle 7
peveJejer, 2016 kees egveeJe kejeS ieS~
GuuesKeveere nw efke Gej eosMe kes jepe efveJee&eve Deeege Sme.kes DeeJeeue nQ~
G. e. jepemJe mebenf lee (mebMeesOeve) DeOeeosMe, 2015 : jepeheeue jece veeF&ke
eje Gej eosMe jepemJe mebenf lee (mebMeesOeve) DeOeeosMe, 2015 kees 15 efomebyej,
2015 kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~ en DeOeeosMe Je<e& 2006 keer Gej eosMe
jepemJe mebefnlee ceW cenJehetCe& mebMeesOeveeW nsleg eeJeOeeve kejlee nw~ Fme DeOeeosMe kes
eeJeOeeveeW kes lenle eosMe kes oefuele Dehevee keesF& GejeefOekeejer ve nesves ee Deve efkemeer
mLeeve hej yemeves hej efpeueeefOekeejer keer Devegceefle ueskej Deheveer peceerve kee efJeee kej
mekeWies~ jepe mejkeej efJeMes<e heefjefmLeefleeeW ceW ueeske Gheeesefielee keer peceerve kee YetGheeesie heefjJeefle&le kejves keer Devegceefle os mekesieer~ peyejve keypes kes DeeOeej hej
ceeefuekeevee nke eehle kejves keer JeJemLee meceehle nesieer~ 5.0586 nskesej mes
DeefOeke Yetefce Kejeroves kes efueS jepe mejkeej keer Devegceefle DeeJeMeke nesieer~ mJeeb
Kesleer ve kej heeves Jeeues efkemeeve Deheveer Yetefce efveOee&efjle mecee kes efueS hes hej os
mekeWies~ efkemeeveeW kees jenle osves kes efueS 50 npeej . leke kes yekeeSoej keer

efiejheleejer hej jeske ueiee oer ieF& nw~ MeheLe he$e kes DeeOeej hej Yeer ceeceueeW kee efvemleejCe
nes mekesiee leLee jepemJe ceeceueeW ceW Yeer kewefJeS oeefKeue kej mekeves keer JeJemLee nesieer~
oeefKeue-Keeefjpe ceW efvemleejCe JeJemLee kees mejue kejles ngS MeheLe he$e kes DeeOeej hej
mebMeesOeve nes mekeves kee eeJeOeeve efkeee ieee nw~ eleske eece hebeeele mlej hej jepemJe
meefceefle ieef"le keer peeSieer leLee jepemJe JeeoeW kes efveheejs kes efueS Sme[erSce (veeefeke),
S[erSce (veeefeke) SJeb Dehej Deeege (veeefeke) efveege kejves keer JeJemLee nesieer~
GuuesKeveere nw efke veJebyej, 2015 ceW jepe cebef$eceb[ue eje Fme DeOeeosMe kees
mJeerke=efle eoeve kejles ngS jepeheeue kes heeme Yespee ieee Lee~
Gej eosMe ceW hee@efueLeerve hej eefleyebOe : 18 efomebyej, 2015 kees Gej eosMe
jepe cebe$f eceb[ue eje eosMe ceW hueeefmke keer Leweuf eeeW (hee@euf eLeerve) kees yeveeves kes meeLe
Gmekes Yeb[ejCe, efJelejCe, efJeee, jKeves Deewj {gueeF& kejves kees eefleyebeOf ele kejves kee
efveCe&e efueee ieee~ 22 efomebyej, 2015 kees Fme efveCe&e keer DeefOemetevee jepe
mejkeej eje mejkeejer iepe ceW ekeeefMele keer ieF& leLee Fme leejerKe mes 30 efoveeW kes
yeeo (21 peveJejer, 2016 mes) hetjs eosMe ceW hee@efueLeerve hej eefleyebOe ueeiet nes ieee
Deewj Fmekes heeele hee@euf eLeerve kewjer yewie kee efJeee Deewj eeesie kejves JeeueeW kes efJe
heee&JejCe mebj#eCe DeefOeefveece, 1986 kes lenle keej&JeeF& keer pee jner nw~
GuuesKeveere nw efke Fueeneyeeo Ge veeeeuee ves 8 veJebyej, 2015 kees
efoS Deheves DeeosMe ceW eosMe mejkeej kees 31 efomebyej, 2015 leke hee@euf eLeerve hej hetjer
lejn mes eefleyebOe ueieeves kee DeeosMe efoee Lee leLee Gmeer kes DevegmejCe ceW jepe
heee&JejCe efJeYeeie kes emleeJe hej Gej eosMe jepe cebe$f eceb[ue eje en efveCe&e efueee
ieee nw~ Fme eefleyebOe kes lenle keesF& Yeer ogkeeveoej, Leeske/Kegoje efJeeslee, hesjerJeeues,
jsn[er Jeeues meefnle keesF& Yeer Jeefe efkemeer Keee heoeLe& ee DeKeee Jemleg kes Yeb[ejCe
ee efJelejCe kes efueS efkemeer ekeej keer hueeefmke keer Leweuf eeeW keer efyeeer, Yeb[ejCe ee
Fmlesceeue veneR kej mekesiee~ meeLe ner keesF& Yeer Jeefe eosMe ceW efkemeer Yeer ekeej keer
hueeefmke Leweuf eeeW kee efvecee&Ce, Deeeele, Yeb[ejCe, efyeeer ee {gueeF& veneR kej mekesiee~
FveceW hee@ueer eesheueerve Deewj ve yegves ngS hewefyeke ekeej keer hueeefmke Leweuf eeeb Meeefceue nQ~
meeLe ner keesF& Yeer Jeefe efkemeer hegmleke, heef$ekee Deewj efveceb$eCe ee mJeeiele he$e kees yeebOeves
ee {bkeves kes efueS efkemeer ekeej kes hueeefmke keJej/Meer/efheuce/detye kee
Fmlesceeue veneR kejsiee~ neueebefke hewkesefpebie kee DeefYeVe Debie ee efnmmee yeveves Jeeueer
hueeefmke keer Leweuf eeeb Deewj JemlegDeeW kees henues mes meerueyebo kejves Jeeueer Leweuf eeeb Fme
eefleyebOe mes cege jnWieer~
keueerve etheer, eerve etheer DeefYeeeve : Gej eosMe mejkeej eje 7 veJebyej,
2015 kees keueerve etheer, eerve etheer (Clean Up, Green UP) veeceke nefjle
DeefYeeeve kes lenle Jeeheke heewOejesheCe keee&ece kee Deeeespeve efkeee ieee~ Fme
keee&ece kes lenle eosMe kes 10 efJeefYeVe mLeeveeW hej cee$e 8 Iebs (megyen 8:30 mes Meece
4:30) kes ceOe ueieYeie 850 nskes ej Yetecf e hej 10.15 ueeKe heewOes ueieeS ieS
efpemes efJeMJe efjkee@[& kes he ceW efieveerpe yegke Dee@he Jeu[& efjkee@[md e& ceW ope& efkeee ieee~
eosMe kes heee&JejCe kees mJe Deewj nefjle yeveeves nsleg pevemenYeeefielee DeeOeeefjle Fme
henue kes lenle cegKeceb$eer DeefKeuesMe eeoJe ves mJeeb nceerjhegj ceW ceewone yeebOe (yeeevebo
yeebOe) hej heerheue kee heewOee jesefhele efkeee~ Yeejle kes peue heg<e kes he ceW efJeKeele
heee&JejCeefJeo jepeW efmebn ves efcepee&hegj ceW Fme DeefYeeeve kee vesle=lJe efkeee~ GuuesKeveere
nw efke cegKeceb$eer DeefKeuesMe eeoJe eje Deheveer helveer ef[hb eue eeoJe kes mebmeoere #es$e mes
7 pegueeF&, 2015 kees heewOe jesheCe keee&eceeW kee MegYeejbYe efkeee ieee Lee Deewj Fme
DeJemej hej mJeieeae [e@. keueece cegKe DeefleefLe Les~
ees. jleve ueeue nebieuet : 17 efomebyej, 2015 kees ees. jleve ueeue nebieuet kees
ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eeuee ves Fueeneyeeo keWere efJeMJeefJeeeuee kee kegueheefle
efveege efkeee~ Fmekes henues Jes heefeceer yebieeue kes keueeCeer efJeMJeefJeeeuee kes
kegueheefle Les~
Gej eosMe jlve hegjmkeej : 9 efomebyej, 2015 kees G. e. mejkeej ves Gej eosMe
jlve hegjmkeej Yeejleere cetue kes Decesefjkeer Geceer eQke Fmueece kees eoeve kejves keer
Iees<eCee keer~ peveJejer, 2015 kes eejbYe ceW Deeieje ceW ceveeS ieS eLece Gej eosMe
eJeemeer efoJeme meceejesn kes oewjeve G. e. kes cegKeceb$eer DeefKeuesMe eeoJe en hegjmkeej
eoeve efkeee ieee~ eQke Fmueece kee pevce Gej eosMe kes Deepeceie{ efpeues ceW ngDee
Lee~
jepe kece&eejer meeefnle mebmLeeve hegjmkeej : 17 efomebyej, 2015 kees G. e.
jepe kece&eejer meeefnle mebmLeeve hegjmkeejeW keer Iees<eCee keer ieF&~ es hegjmkeej 13 ceee&,
2016 kees G. e. efnboer mebmLeeve kes meYeeieej ceW eoeve efkeS peeSbies~ Fve hegjmkeejeW
ceW [e@. efeeoMe&ve ceeueJeere kees hebef[le ceneJeerj emeeo efJesoer hegjmkeej, [e@. jepeW

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 195

eeoJe kees YeieJeleer ejCe Jecee& hegjmkeej, ceveespe kegceej efmebn kees megefce$ee vebove heble
hegjmkeej, [e@. Deevevo DeesPee kees YeejleWog nefjev hegjmkeej, meblees<e efleJeejer keeseMf eue
kees Dece=le ueeue veeiej hegjmkeej, ceveg mJeeceer kees [e@. efJeeeefveJeeme efcee hegjmkeej, [e@.
Deefveue efcee kees Meece mebgoj oeme hegjmkeej, meJexv efJeece kees peeMebkej emeeo
hegjmkeej, keceuesMe Ye keceue kees [e@. efMeJecebieue efmebn megceve hegjmkeej, [e@. jefJeMebkej
heeb[s e kees ieee emeeo Megkeue mevesner hegjmkeej, [e@. jbpeve Jecee& efJe<eo kees [e@. nefjJebMe
jee yeeve hegjmkeej, eoerhe kegceej leeieer kees jeceOeejer efmebn efovekej hegjmkeej, neefceo
Keeb kees Demeo Guueen Keeb ieeefueye hegjmkeej, [e@. Jepeenle ngmewve kees efhejeke
ieesjKehegjer hegjmkeej, [e@. cesjepegue nmeve kees Deceerj Kegmejes hegjmkeej, cees. Deueer
meeefnue kees Dekeyej Fueeneyeeoer hegjmkeej, ieoeOej veejeeCe efmebn kees eleehe veejeeCe
efcee hegjmkeej, yepeYet<eCe efmebn ieewlece kees efMeJe efmebn mejespe hegjmkeej, [e@. efkeMesejer
MejCe Mecee& kees yeeueke=<Ce Ye hegjmkeej, efieefjpeeMebkej ogyes kees ceneosJeer Jecee& hegjmkeej
mes veJeepee peeSiee~
le=leere ueKeveT efJe%eeve keebesme : 31 Dekeyt ej mes 2 veJebyej, 2015 kes oewjeve
le=leere ueKeveT efJe%eeve keebesme kee Deeeespeve yeeyee meensye YeercejeJe Decyes[kej keWere
efJeMJeefJeeeuee, ueKeveT ceW efkeee ieee~
Jeer. Sve. efceee : 31 Dekeyt ej, 2015 kees hegjelelJe efJe%eeveer SJeb Feflenemekeej ees.
Jeer. Sve. efceee kees 80 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
[eeue-100 heefjeespevee : 19 efomebyej, 2015 kees Gej eosMe kes cegKeceb$eer
DeefKeuesMe eeoJe ves eosMe mlejere hegefueme FcejpeWmeer eyebOeve eCeeueer (heerF&SceSme)
[eeue-100 heefjeespevee kee GodIeeve efkeee~ Fme heefjeespevee keer Devegceeefvele ueeiele
23 Dejye hees nw~
Goe eespevee : 18 efomebyej, 2015 kees Gej eosMe kewefyeves ves Yeejle mejkeej
eje Ieese<f ele veF& efJeeere hegveie&"ve eespevee Goe (GppJeue ef[mkee@ce SMeesjmW e eespevee)
kees eosMe keer efJeegle efJelejCe kebheefveeeW kes efueS ueeiet kejves kes emleeJe kees cebpetjer eoeve
keer leLee 30 peveJejer, 2016 kees Gej eosMe eje Fme meboYe& ceW ef$ehe#eere mecePeewlee
%eeheve nmlee#eefjle ngDee nw~
mhesve keer neF&mheer[ ^sve ^wuiees Yeejle ceW : efomebyej, 2015 kes eLece mehleen
ceW ueKeveT efmLele DevegmebOeeve DeefYekeuhe SJeb ceeveke mebie"ve (Deej[erSmeDees) ves 180
efkeceer. keer jheleej mes mhesve keer neF&mheer[ ^sve wuiees kee Ske jwke Yeejle ueeves kee
efveCe&e efueee~ hejJejer, 2016 ceW wuiees kee ^eeue efkeee peeSiee~ Fmekes efueS
ueKeveT-cegjeoeyeeo leLee efouueer-Deeieje jsueKeb[ kee eeve efkeee ieee nw~ ^eeue
kes meheue jnves kes Ghejeble Yeejle mhesve mes wuiees kee Deeeele kejsiee~
G. e. mejkeej kee Tpee& mebj#eCe kes efueS hees&ue : 14 efomebyej, 2015 kees
G. e. mejkeej ves iewj hejbhejeiele Tpee& eesleeW, efJeMes<e he mes meewj Tpee& kes Gheeesie
kees ye{eJee osves kes GsMe mes etheermesJeSvepeea[e@keece (upsaveenergy.com)
veeceke hees&ue keer MegDeele keer~ Fmekes efueS mejkeej ves 2 kejes[ hees kee Tpee&
mebj#eCe heb[ mLeeefhele efkeee nw~
Fueeneyeeo neF&kees& ves ueieeF& eerveer cebPes hej jeske : 19 veJebyej, 2015 kees
Fueeneyeeo neF&kees& ves helebie G[eves kes efueS eeesie efkeS peeves Jeeues vee@eueeve mes yeves
eerveer cebPes keer efyeeer hej hetjs Gej eosMe ceW jeske ueiee oer~ GuuesKeveere nw efke eosMe
ceW eerveer cebPes kee efMekeej neskej keF& peeveW ieF nQ~
eosMe ceW meYeer mejkeejer uesve-osve neWies heshej jefnle : 3 veJebyej, 2015 kees
Gej eosMe kes cegKeceb$eer DeefKeuesMe eeoJe ves meYeer mejkeejer efJeYeeieeW kees efveoxMe osles
ngS kene efke Ske efveefele DeJeefOe kes Yeerlej meYeer mejkeejer efJeYeeie efkemeer Yeer lejn kes
uesve-osve kees heshej jefnle kejles ngS F&-hesceW kee meneje ueW~
G. e. cebef$eceb[ue ceW hesjyeoue : 31 Dekeyt ej, 2015 kees Gej eosMe mejkeej
ves Deheves cebe$f eceb[ue ceW hesjyeoue kejles ngS 12 veS cebe$f eeeW kees Meeefceue efkeee efpemeceW
heebe kewefyeves ceb$eer SJeb meele jepe ceb$eer yeveeS iees~ kewefyeves ceW Meefeceue vees cebe$f eeeW
ceW DejefJebo efmebn ieeshe, keceeue DeKlej, hebef[le efmebn, meenye efmebn mewveer Deewj yeueJeble
efmebn jecetJeeefueee ecegKe nQ~
etheerheerSmemeer DeOe#e keer efveegefe DeJewOe Ieesef<ele : 14 Deketyej, 2015
kees Fueeneyeeo neF&kees& kes cegKe veeeeOeerMe [er. JeeF&. ebet[ Deewj veeecetefle&
eMeJeble Jecee& keer Keb[heer" ves Ske Sself eneefmeke hewmeuee megveeles ngS G. e. ueeske mesJee
Deeeesie kes DeOe#e Deefveue eeoJe keer efveegef e kees mebJewOeeefveke eeJeOeeve kes efKeueehe,
DeJewOe SJeb efveeceeW kes efJehejerle Ieese<f ele efkeee~
et.heer. FvJesmme& kee@vkeuesJe-2015 : 10 efmelebyej, 2015 kees osMe keer

DeeefLe&ke jepeOeeveer cebyg eF& ceW G. e. mejkeej eje efvepeer efveJesMe kees Deekeef<e&le kejves kes
GsMe mes etheer FvJesmme& keevkeuesJe-2015 kee Deeeespeve efkeee ieee~ Fme
keevkeuesJe ceW oes meew mes DeefOeke efveJesMekeeW ves 50 mes DeefOeke mecePeewlee he$eeW hej nmlee#ej
efkeS~ Fmemes jepe mejkeej kees kegue ueieYeie 33 npeej kejes[ kee efveJesMe eehle
ngDee~
DeeF&heerDeej megefJeOee keW kee GodIeeve : 2 efmelebyej, 2015 kees eosMe keer
jepeOeeveer ueKeveT ceW DeeF&heerDeej (FbsueskeegDeue eeheea jeFdme-yeewefke mebheoe
DeefOekeej) megeJf eOee keW kee GodIeeve efkeee ieee~ en keW met#ce, ueIeg SJeb ceOece
GeceeW (SceSmeSceF&) kes #es$e ceW veJeeeej ieefleefJeefOeeeW kees ye{eves Deewj efJekeefmele kejves
ceW meneelee eoeve kejsiee~
ieee kes otOe kee hueeb keVeewpe ceW mLeeefhele efkeee peeSiee : efmelebyej,
2015 ceW G. e. mejkeej ves eosMe ceW henueer yeej keVeewpe efpeues ceW ieee kes otOe kee
hueeb mLeeefhele kejves kee efveCe&e efueee~ meeLe ner cesj" efpeues ceW eer]pe (Cheese)
hueeb mLeeefhele efkeee peeSiee~
jeveer ue#ceeryeeF& SJeb ue#ceCe hegjmkeej : 29 Deiemle, 2015 kees G. e. kes
cegKeceb$eer DeefKeuesMe eeoJe ves eosMe kes efJeefYeVe efKeueeef[eeW kees jeveer ue#ceer yeeF&
hegjmkeej (ceefnuee Jeie&) SJeb ue#ceCe hegjmkeej (heg<e Jeie&) mes mecceeefvele efkeee~ ceefnuee
Jeie& ceW hegjmkeej eehle kejves Jeeueer efKeuee[er eceMe: megOee efmebn (SLeuesef keme), ee
oere#f ele (leeFkeJeeb[es), jbpevee ieghlee (Metef ib e), mLeJeer DemLeevee (Ieg[ meJeejer), Fbog ieghlee
(nQ[yeeue) leLee cesOee meejmJele (meehe sefveme) nQ~ heg<e Jeie& ceW hegjmkeej eehle
efKeueeef[ eeW kes veece eceMe: osJesMe kegceej (efpeceveeefmke), efnceebMeg efleJeejer (lewjekeer),
ebesoe veejeeCe (SLeuesefkeme), jefJekeeble efceee (sefveme yee@ue efekes), Deefve
efmebn (Metefbie), Delegue eer hesue (meehe sefveme), leg<eej Keeb[skej (ne@keer) SJeb
Depeerle kegceej efmebn (Metef ib e) nQ~ ceefnuee Jesjve Jeie& ceW ne@keer Deesuebehf eeve jefpeee pewoer
leLee heg<e Jesjve Jeie& ceW ne@keer Deesuebehf eeve jefJev heeue efmebn, Sceheer efmebn, Mekeerue
Denceo Keeve leLee kegMleer Jesjve Jeie& kes Debleie&le jeceeee eeoJe SJeb heVee ueeue kees
mecceeefvele efkeee ieee~ Fmekes lenle efJepesleeDeeW kees 50 npeej hees keer hegjmkeej jeefMe
oer ieF&~
veJeerkejCeere Tpee& heefjeespeveeDeeW keer mLeehevee hej yew"ke : 21 Deiemle,
2015 kees Gej eosMe kes cegKeceb$eer DeefKeuesMe eeoJe ves ueKeveT ceW efjvegyeue
Svepeea iueesyeue FvJesmme& ceer Sb[ Skemehees (jer-FvJesm) kes lenle veJeerkejCeere
Tpee& heefjeespeveeDeeW keer mLeehevee ceW Dee jner keef"veeFeeW kes mebyebOe ceW nesves Jeeueer yew"ke
kee GodIeeve efkeee~ en keee&ece Yeejleere De#ee Tpee& efJekeeme mebmLeeve meefceefle SJeb
etheerves[ ves efceuekej Deeeesefpele efkeee Lee~ GuuesKeveere nw efke G.e. mejkeej Je<e&
2017 leke 500 cesieeJee meewj efJeegle Glheeove kes efueS lespeer mes Deemej nw~
eeLeefceke efMe#ee mebyebOeer neF&kees& kee DeeosMe : 18 Deiemle, 2015 kees
Fueeneyeeo neF&kees& ves Gej eosMe mejkeej kees en efveoxMe efoee efke meYeer mejkeejer
kece&eejer, efveJee&ef ele peveeefleefveefOe, veeeheeefuekee kes meome ee Jes meYeer ueesie efpevnW
mejkeejer Kepeeves mes Jesleve Je ueeYe efceuelee nw, GvnW Deheves yeeeW kees jepe kes
ceeOeefceke efMe#ee yees[& eje mebeeefuele eeLeefceke efJeeeueeeW ceW he{ves Yespeves mebyebOeer
keee&Jeener efveefele kejW~ veeeeuee ves en JeJemLee Deieues me$e (Je<e& 2016-17) mes
ueeiet kejves kes efveoxMe efoS nQ~
JeejeCemeer-Meejpeen meerOeer efJeceeve mesJee : 17 Deiemle, 2015 kees Sej
Fbe[f ee Skemeesme keer JeejeCemeer Deewj Meejpeen (etSF&) kes yeere meerOeer efJeceeve mesJee kee
GodIeeve, ueeue yeneogj Meeeer Debleje&e^ r e nJeeF& Dee, JeejeCemeer mes efkeee ieee~
yesiece DeKlej hegjmkeej kes efveece ceW mebMeesOeve : 11 Deiemle, 2015 kees
Gej eosMe mejkeej ves yesiece DeKlej hegjmkeej kes efoMee-efveoxMeeW ceW mebMeesOeve kees
ceevelee oer~ Fmekes Devegmeej Fme hegjmkeej kes efueS Gej eosMe kee efveJeemeer nesvee
eeefnS leLee Gce eeueerme Je<e& mes DeefOeke nesveer eeefnS~
meceepeJeeoer peue SerSce mesJee keer MegDeele : 12 ceF&, 2015 kees Gej
eosMe mejkeej ves efJeefYeVe yeme msMeveeW hej yeme eeef$eeeW kees Gefele cetue hej heerves eesie
heeveer GheueyOe kejeves kes efueS meceepeJeeoer peue SerSce mesJee keer MegDeele keer~
Fmekes Deefleefje 25 eefleMele kece efkejees Jeeueer ueesefnee eeceerCe yeme mesJee keer
MegDeele Yeer keer ieF&~
Gej eosMe efheuce veerefle ceW mebMeesOeve : 16 ceF&, 2015 kees Gej eosMe
mejkeej ves jepe ceW hee&ve kees ye{eJee osves kes efueS eosMe keer efheuce veerelf e ceW mebMeesOeve
efkeee~ Fmekes Devegmeej Deye jepe ceW efheuce yeveeves Jeeues efheuce efvecee&lee kees oes kejes[

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 196

hees keer meefyme[er eoeve keer peeSieer~ Fmekes Deefleefje www.filmbandhu.com

veeceke JesyemeeF Yeer ueebe keer ieF&~
ueKeveT eeCeer Geeve kee veece heefjJeefle&le : 23 petve, 2015 kees Gej eosMe
mejkeej ves ueKeveT eeCeer Geeve (ueKeveT efeef[ eeIej) kee veece veJeeye Jeeefpeo Deueer
Meen eeCeer Geeve, ueKeveT kejves kee efveCe&e efueee~ meeLe ner veJeeyeiebpe he#eer efJenej
kee veece yeouekej Menero ebMesKej Deepeeo he#eer efJenej, veJeeyeiebpe, GVeeJe efkeee
ieee~
[e@. Sheerpes Deyogue keueece eeefJeefOeke efJeMJeefJeeeuee : 4 Deiemle, 2015
kees Gej eosMe eeefJeefOeke efJeMJeefJeeeuee (Uttar Pradesh Technical University) kee veece yeouekej [e@. Sheerpes Deyogue keueece eeefJeefOeke efJeMJeefJeeeuee
kej efoee ieee~
Gmleeo meeyejer Keeve : 1 efomebyej, 2015 kees eefme meejbieer Jeeoke Gmleeo
meeyejer Keeve kee 88 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ Gvekee pevce G. e. kes cegjeoeyeeo
ceW ngDee Lee~ GvnW mebieerle veeke Dekeeoceer (1990), heeeer (1992) SJeb hee
Yet<eCe (2006) mes mecceeefvele efkeee pee egkee Lee~
Fueeneyeeo ceW cese^ s : 10 efomebyej, 2015 kees G. e. kes Fueeneyeeo meefnle heebe
MenjeW keevehegj, Deeieje, JeejeCemeer SJeb cesj" ceW ces^es kes meJex kee keece hetje kejkes
ef[sue eespeske efjhees& ([erheerDeej) yeveeves kee DeeosMe efoee ieee~
efMe#ee efce$eeW kes meceeeespeve kees j kejves kes hewmeues hej jeske : 7 efomebyej,
2015 kees meJeexe veeeeuee ves Gej eosMe ceW efMe#eeefce$eeW keer efveegef eeeW kees DeJewOe
"njeves Jeeues Fueeneyeeo neF&kees& kes efveCe&e hej jeske ueiee oer~ meJeexe veeeeuee
ves eosMe mejkeej kees meYeer 1.72 ueeKe efMe#eeefce$eeW kees mesJee ceW jKeles ngS eLeeefmLeefle
yeneue kejves kee DeeosMe efoee~
ceb[ue cegKeeuee ceW DeefYeveJe efJeeeuee Keguesiee : 4 efomebyej, 2015 kees
eosMe mejkeej ves eleske ceb[ue cegKeeuee ceW Ske DeefYeveJe efJeeeuee Keesueves kee
efveCe&e efueee~ Fmes meceepeJeeoer DeefYeveJe efJeeeuee eespevee kes lenle mebeeefuele efkeee
peeesiee~
jepe FveesJesMeve heb[ keer mLeehevee : 9 veJebyej, 2015 kees Gej eosMe mejkeej
ves mesJee, eMeemeve Je eyebOeve, hee&ve leLee mJeemLe kes #es$e ceW veS eeesieeW kees ye{eJee
osves kes efueS jepe FveesJesMeve heb[ keer mLeehevee kees cebpetjer oer~ Fmekes efueS 50
kejes[ hees kes kees<e keer JeJemLee keer ieF& nw~
meceepeJeeefoeeW kee cegefpeece : 9 veJebyej, 2015 kees eosMe mejkeej ves
ueKeveT efmLele ueeske veeeke peeekeeMe veejeeCe Debleje&^ere keW ceW meceepeJeeefoeeW
kee cegepf eece yeveeves kee hewmeuee efkeee~
cee@[ue lenmeerue : 9 veJebyej, 2015 kees eosMe mejkeej ves FeJee efpeues keer
pemeJeble veiej lenmeerue kees cee@[ue lenmeerue yeveeves kee efveCe&e efueee~
peceerve kee hebpeerkejCe ngDee cenbiee : 9 veJebyej, 2015 kees G. e. mejkeej ves
cekeeve SJeb huee@ kee hebpeerkejCe Meguke ye{ekej yeerme npeej . kej efoee~ Fmekes
henues eosMe ceW jefpem^er keer DeefOekelece meercee ome npeej Leer~ Fmekes Deefleefje oefuele
hesoejeW kees Yeer Deheveer peceerve [erSce kes DeeosMe mes yese mekeves kee DeefOekeej efoee
ieee~
og<kece& peefvele yees kee pewefJeke efhelee keer mecheefe ceW DeefOekeej : 4
veJebyej, 2015 kees Fueeneyeeo Ge veeeeuee ves Ske hewmeues ceW kene efke og<kece&
kes keejCe pevces yees kee Deheves pewefJeke efhelee keer mecheefe ceW DeefOekeej nesiee~ Ske
Deve efveCe&e ceW Ge veeeeuee ves kene efke og<kece& heere[f lee keer mveeleke leke he{eF&
kee efpeccee mejkeej hej nesiee~
yepeYet<eCe MejCe efmebn : 13 Deewue, 2015 kees Gej eosMe kes yepeYet<eCe MejCe
efmebn kees Yeejleere kegMleer cenemebIe ([yuetSheDeeF&) kee 4 Je<eeX kes efueS oesyeeje
DeOe#e egvee ieee~
eogheefle efmebIeeefveee : 22 ceee&, 2015 kees eogheefle efmebIeeefveee kees Gej eosMe
efekes SmeesefmeSMeve (etheermeerS) kee veee DeOe#e yeveeee ieee nw~
Yetpeue mehleen : Gej eosMe jepe mejkeej eje 16 mes 22 pegueeF&, 2015 kes
ceOe peve menYeeefielee kes ceeOece mes YetieYe& peue mebmeeOeveeW kes mebj#eCe SJeb eyebOeve nsleg
Yetpeue mehleen kee Deeeespeve efkeee ieee~
Deeieje : 8 Deketyej, 2015 kees Gej eosMe mejkeej ves Je<e& 2016 kes 4-5
peveJejer kees Deeieje ceW Gej eosMe cetue kes eJeemeer YeejleereeW kes peefjS efJeosMeer efveJesMe

kees Deekeef<e&le kejves kes GodosMe mes G. e. SveDeejDeeF& efoJeme ceveeves keer Iees<eCee
keer~ en jepe kee henuee SveDeejDeeF& efoJeme nesiee~
ueefuelehegj : 20 efmelebyej, 2015 kees ueefuelehegj kes 1980 cesieeJee efyepeueerIej mes
Glheeove Meg nes ieee~ Glheeove kes efuenepe mes en Gej eosMe kee meyemes ye[e
efyepeueerIej nw~
keevehegj : 8 efmelebyej, 2015 kees keWere meeceeefpeke veee SJeb meMeefekejCe ceb$eer
LeeJej ebo ienueesle ves keevehegj ceW efveeues Debie ke=ef$ece eCeeueer (Lower Limb
prosthetic System) kes veS keW kee GodIeeve efkeee~
yejsueer : 14 ceee&, 2015 kees keWere kehe[e meefeJe ves Gej eosMe kes yejsueer ceW
sefkevekeue skemeeFue heeke& kes mLeehevee keer Iees<eCee keer~
mewheF& : 4 hejJejer, 2015 kees Gej eosMe mejkeej ves cegueeece efmebn eeoJe kes
hewle=ke ieebJe mewheF& efmLele Gej eosMe DeeegefJe&%eeve SJeb DevegmebOeeve mebmLeeve kees
efJeMJeefJeeeuee kee opee& os efoee~
pesJej : petve, 2015 ceW je^er e jepeOeeveer #es$e (NCR) ceW veeieefjke Geve kes ye{les
ngS oyeeJe kees kece kejves kes efueS esj veesS[e kes pesJej veeceke mLeeve hej Ske Deve
nJeeF& Dee mLeeefhele kejves kee emleeJe veeieefjke Geve ceb$eeuee ves efkeee~
kegMeerveiej : 14 ceee&, 2015 kees Gej eosMe kes cegKeceb$eer DeefKeuesMe eeoJe ves
kegMeerveiej efpeuess ceW oes veF& lenmeerueeW eceMe: Kee SJeb kehleeveiebpe kee GodIeeve
efkeee~
osnjeotve-JeejeCemeer pevelee Skemeesme ogIe&veeemle : 20 ceee&, 2015 kees
G. e. kes jeeyejsueer efpeues kes yejeJeeb msMeve kes heeme yeske hesue nes peeves mes
osnjeotve-JeejeCemeer pevelee Skemeesme ogIe&veeemle nes ieF&~ Fme ogIe&vee ceW 36 ueesieeW
keer ce=leg nes ieF& leLee 150 mes DeefOeke Ieeeue nes ieS~
efJe<Ceg menee Deeeesie efjhees& : efmelebyej, 2015 kes Deble ceW veeecetefle& efJe<Ceg
menee ves 2013 kes cegpehehejveiej obieeW mes mebyebeOf ele peebe efjhees& G. e. kes jepeheeue
jece veeFke kees meeQheer~ efjhees& ceW obieeW kes efueS mLeeveere vesleeDeeW kes meeLe eMeemeve leLee
hegeuf eme kees Yeer efpeccesoej ceevee ieee nw~
yeerheerSue keer Deee meercee ceW Je=ef : 17 Deketyej, 2015 kees Gej eosMe
mejkeej ves ieebJe ceW 46 npeej hees meeueevee leLee MenjeW ceW 56 npeej hees meeueevee
leke keer Deeceoveer Jeeues heefjJeejeW keer ieCevee yeerheerSue (BPL : Below Poverty
Line) ceW kejves keer Iees<eCee keer~ Fmekes henues eeceerCe #es$e ceW 19,984 hees
meeueevee leLee Menjer #es$eeW ceW 25, 546 hees meeueevee Deee Jeeues heefjJeej yeerheerSue
esCeer ceW Deeles Les~
G. e. efnvoer mebmLeeve kes hegjmkeej : 14 efmelebyej, 2015 kees G. e. kes cegKeceb$eer
DeefKeuesMe eeoJe ves efnboer efoJeme kes DeJemej hej G. e. efnboer mebmLeeve, ueKeveT ceW
efnboer Yee<ee kes #es$e ceW eesieoeve osves Jeeues efJeeveeW kees efJeefYeVe hegjmkeejeW mes mecceeefvele
efkeee
Yeejle-Yeejleer mecceeve : kesoejveeLe efmebn (iele Je<e& en mecceeve otOeveeLe efmebn kees
eoe)~
ueesenf ee meeefnle mecceeve : ce=oug ee ieie&~
efnob er ieewjJe mecceeve : efJeveeso kegceej Megkeue~
cenelcee ieebOeer meeefnle mecceeve : [e@. ke=<Ce efyenejer efcee~
heb. oerveoeeue GheeOeee meeefnle mecceeve : [e@ DeefYejepe jepeW efcee~
DeJebleeryeeF& meeefnle mecceeve : [e@. jeceke=<Ce jepehetle~
jepeef<e& heg<eesece oeme C[ve mecceeve : kevee&ke efnob er eeej meefceefle, yebieueg~
he$ekeeefjlee Yet<eCe mecceeve : efJe<Ceg veeiej~
mebmke=le meeefnle mecceeve : 25 petve, 2015 kees Gej eosMe kes cegKeceb$eer
DeefKeuesMe eeoJe ves ueKeveT ceW mebmke=le meeefnle mecceeve eoeve efkeS~ eoe ecegKe
hegjmkeej Fme ekeej nQ
efJeMJe Yeejleer hegjmkeej : Deeeee& jeceelve Megkeue (JeejeCemeer)~
cenef<e& Jeeme hegjmkeej : eYegveeLe efJesoer (efcepee&hegj) Je MeefMe efleJeejer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 197

meeefnle efMejesceefCe mecceeve : 8 Deewue, 2015 kees Gej eosMe mejkeej ves
ceMentj keefJe [e@. ieesheeue oeme veerjpe SJeb Jeefj meeefnle [e@. Goe eleehe efmebn kees
Gvekeer Glke= meeefnle mesJee kes efueS 21-21 ueeKe hees keer hegjmkeej jeefMe kee
meeefnle efMejesceefCe mecceeve osves keer Iees<eCee keer~ GuuesKeveere nw efke ieesheeue oeme
veerjpe kees Gej eosMe mejkeej ves je^ jlve efmeleej-S-efnob keer GheeefOe mes Yeer efJeYete<f ele
kejves keer Iees<eCee keer~
Gej eosMe Go&t Dekeeoceer kes Je<e& 2014 kes je^er e hegjmkeej : 30 ceee&,
2015 kees Dekeeoceer keer Deesj mes efoee peeves Jeeuee meyemes ye[e hegjmkeej ceewueevee
Deyegue keueece Deepeeo hegjmkeej Dehemeevee efveieej Deewj ueIeg keneveerkeej Fkeyeeue cepeero
kees efoes peeves keer Iees<eCee keer ieF&~
mebmke=le meeefnle mecceeve : 20 ceee&, 2015 kees Gej-eosMe mebmke=le mebmLeevece
keer Deesj mes mebmke=le meeefnle mecceeve eoeve efkeee ieee~ Je<e& 2009 kee efJeMJe Yeejleer
hegjmkeej ees. Deeee emeeo efcee kees, Je<e& 2010 kee Deeeee& JeefMe ef$ehee"er kees, Je<e&
2011 kee Deeeee& efkeMeesj veeLe Pee kees, Je<e& 2012 kee mJeeceer jeceYeeeee&
(efieefjOej ueeue efcee) kees leLee Je<e& 2013 kee efJeMJe Yeejleer Deeeee& YeeieerjLe emeeo
ef$ehee"er kees eoeve efkeee ieee~ Fmekes lenle 2 ueeKe 51 npeej hees keer hegjmkeej
jeefMe eoeve keer ieF&~
Se ceW Deu^e cesiee hee@Jej eespeske : ceee&, 2015 ceW keWoere efJeegle eeefOekejCe
(CEA) eje Gej eosMe kes Se ceW Deu^e cesiee hee@Jej eespeske kees mewebefleke
mJeerke=efle eoeve keer ieF&~ 4,000 cesieeJee #ecelee keer Fme etSceheerheer kee efeeevJeeve
ueieYeie 25,000 kejes[ . keer ueeiele mes yeerDeesheer (efyeu-Deesve-Sb[-^ebmehej)
DeeOeej hej efkeee peeSiee~ Fme heefjeespevee kes 2020-21 leke hetje nesves keer DeeMee
Jee keer ieF& nw~
meewj Tpee& heefjeespeveeDeeW nsleg mecePeewles : Deewue, 2015 ceW Gej eosMe eje
jepe ceW Ske Deu^e cesiee meewj Tpee& heefjeespevee meefnle oes meewj Tpee& heefjeespeveeDeeW keer
mLeehevee nsleg mecePeewlee %eeheveeW hej nmlee#ej efkeS ieS nQ~ Fve meewj Tpee& mebeb$eeW keer
mLeehevee Gej eeosMe keer Je<e& 2013 keer meewj veerelf e (Solar Policy) kes lenle keer
peeSieer leLee Fvekes eejbYe nesves mes jepe kees 600 cesieeJee efJeegle eehle nesieer~
eosMe ceW veF& lenmeerueW : peveJejer, 2015 ceW Gej eosMe kes cegKeceb$eer DeefKeuesMe
eeoJe eje ueefuelehegj ceW oes veF& lenmeerueW- heeueer Deewj ceoJeeje leLee ceLegje ceW Ske veF&
lenmeerue ieesJeOe&ve kees yeveeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~
ueKeveT ceW hueeefmke keuemj kes efvecee&Ce kee emleeJe : ceee&, 2015 kes
eLece mehleen ceW ewcyej Fbe[f eve Fb[m^epr e Smeesemf eSMeve (DeeF&DeeF&S) ves Gej eosMe
keer jepeOeeveer ueKeveT ceW 100 kejes[ hees mes DeefOeke kes efveJesMe kes meeLe efveee&lekeWefle hueeefmke keuemj mLeeefhele efkees peeves kee emleeJe efoee nw~ en keW met#ce,
ueIeg SJeb ceOece Gece (SceSmeSceF&) SJeb meW^ue Fbmerdet Dee@he hueeefmke
Fbpeerevf eeefjib e Sb[ skeveesuee@peer kes meeLe efceuekej mLeeefhele efkeee peeSiee~ Fme heefjeespevee
mes 2500 egJekeeW kees hejes#e he mes jespeieej efceueves kee Devegceeve nw~
[e@. Deefveue kegceej ieghlee : 3 ceee&, 2015 kees Gej eosMe mejkeej ves Je<e&
1979 yewe kes DeeF&SSme DeefOekeejer [e@. Deefveue kegceej ieghlee kees jepemJe heefj<eo kee
DeOe#e efveege efkeee~
peeJeso Gmceeveer : 17 hejJejer, 2015 kees G. e. kes jepeheeue jece veeFke eje
peeJeso Gmceeveer (hetJe& cegKe meefeJe G. e.) kees G. e. kee jepe cegKe metevee Deeege
efveege efkeee ieee~ Fmekes hetJe& Jes jepemJe heefj<eo kes DeOe#e heo hej Les~ Jes Je<e&
2012 ceW Gej eosMe kes cegKe meefeJe Yeer jn egkes nQ~
Jeeefpeo Deueer Meen ceneslmeJe : 23 hejJejer, 2015 kees Gej eosMe keer jepeOeeveer
ueKeveT ceW Jeeefpeo Deueer Meen ceneslmeJe kee Deeeespeve efkeee ieee~ Fme ceneslmeJe kee
GodIeeve eosMe kes cegKeceb$eer DeefKeuesMe eeoJe ves efkeee~ ceneslmeJe kee Deeeespeve ceer
heeGC[sMeve eje eosMe kes hee&ve efJeYeeie kes meneesie mes efkeee ieee Lee~
ueKeveT ceW mebmke=efle mketue kee efMeueeveeme : 13 hejJejer, 2015 kees
Gej eosMe kes cegKeceb$eer ves Deheves mejkeejer DeeJeeme mes mebmke=efle mketue kee efMeueeveeme
efkeee~ GuuesKeveere nw efke Fme mketue keer mLeehevee veF& efouueer efmLele mebmke=efle mketue

keer lepe& hej nes jner nw~ 10 Ske[ keer Yetefce hej 109 kejes[ hees keer ueeiele mes
mLeeefhele nes jns Fme mebmke=efle mketue ceW veme&jer mes ueskej 12JeeR ke#ee leke kes 2,760
e$e-e$eeSb DeOeeve kejWies~
peieoerMehegj : keWere cebe$f eceb[ue ves 12 hejJejer, 2014 kees Gej eosMe kes Deces"er
efpeues kes peieoerMehegj veeceke mLeeve hej heshej efceue ueieeves kees cebpetjer oer~
heebeJeeb je^er e efJe%eeve efheuce cesuee : 4 mes 8 hejJejer, 2015 leke ueKeveT
ceW heebeJeW je^er e efJe%eeve efheuce cesues kee Deeeespeve efkeee ieee~
jepekeere cese[
f keue keeuespe kes efMe#ekeeW keer mesJeeefveJe=ef e Deeeg ceW ye{esejer :
4 hejJejer, 2015 kees Gej eosMe cebef$eheefj<eo ves jepekeere cesef[keue keeuespeeW ceW
keee&jle efMe#ekeeW keer mesJeeefveJe=efe keer Deeeg 60 Je<e& mes ye{ekej 65 Je<e& kej oer~
Fmekes meeLe ner mejkeej ves jepe ueeske mesJee Deeeesie eje eeefvele efkeS peeves Jeeues
efeefkelmee efMe#ekeeW keer Yeleea keer DeefOekelece Deeeg meercee kees meceehle kejves kee Yeer efveCe&e
efueee~
ogiee& Meefe veeieheeue : 8 peveJejer, 2015 kees eefe&le DeeFSSme DeefOekeejer ogiee&
Meefe veeieheeue kees keWere ke=ef<e ceb$eer jeOee ceesnve efmebn kee Dee@efhemej Dee@ve mhesMeue
[deter (DeesSme[er) efveege efkeee ieee~
megMeerue efyejsJeeue yeves G. e. DeeJeeme SJeb efJekeeme heefj<eo kes GheeOe#e :
30 peveJejer, 2015 kees Gej eosMe mejkeej ves megMeerue efyejsJeeue kees Gej eosMe
DeeJeeme SJeb efJekeeme heefj<eo kee DeOe#e efveege efkeee~
uecener : peveJejer, 2015 ceW meeefnlekeej cebMg eer esceebo kes ieebJe uecener kees osMe kes
ome eebleeW mes egves ieS ome ieebJeeW ceW Meeefceue efkeee ieee~ uecener kees Gej eosMe kee
henuee cee@[ue F&-hebeeele ieebJe yeveeee peeSiee~ Fmekes Debleie&le peeefle, efveJeeme eceeCe
he$e, Keleewveer kes DeueeJee meYeer mejkeejer eespeveeDeeW Deewj keee&eceeW kee mebeeueve Yeer
Dee@veueeFve efkeee peeSiee~ efMekeeeleW Yeer Dee@veueeFve ope& kejeF& pee mekeWieer~
cesj" : 13 peveJejer, 2015 kees Gej eosMe mejkeej ves cesj" efpeues keer Jeso
Jeemehegjer DeeJeemeere eespevee ceW 2.5 Ske[ peceerve hej Ske DeeF&er heeke& (Information Technology Park) mLeeefhele kejves keer Iees<eCee keer~
ueKeveT : 13 peveJejer, 2015 kees Gej eosMe mejkeej ves eosMe keer jepeOeeveer
ueKeveT kes ieg ieesefJebo efmebn mheesdme& kee@uespe ceW Ske Jesuees[^esce (meeFefkeue ^wke)
mse[f ece yeveeves keer Iees<eCee keer~
Gej eosMe mejkeej eje yesiece DeKlej hegjmkeej eoeve kejves keer Iees<eCee :
peveJejer, 2015 ceW Gej eosMe mejkeej ves eefme iepeue ieeefekee yesiece DeKlej kes
pevce kes meew Je<e& hetjs nesves kes DeJemej hej oeoje, "gcejer Deewj iepeue kes efueS yesiece
DeKlej hegjmkeej osves kee hewmeuee efkeee~ Fmekes lenle eefleJe<e& 5 ueeKe heS vekeo,
DebieJee Je eMeefmle he$e eoeve efkeee peeSiee~ GuuesKeveere nw efke yesiece DeKlej kee
JeemleefJeke veece DeKlej yeeF& hewpeeyeeoer Lee~ 22 Deiemle, 2015 kees henuee yesiece
DeKlej hegjmkeej iepeue ieeefekee pejervee yesiece SJeb "gcejer ieeefekee megveerlee efPebiejve kees
eoe~
[e@. ueesefnee eeceerCe heefjJenve mesJee : 13 peveJejer, 2015 kees Gej eosMe
mejkeej ves [e@. ueesenf ee eeceerCe heefjJenve mesJee veeceke veF& heefjJenve mesJee Meg kejves
keer Iees<eCee keer~ Fmekes Debleie&le eeceerCeeW kes efueS jes[Jespe yemeeW kee efkejeee 25
heermeoer kece nesiee~ Fme veF& heefjJenve mesJee ceW 1500 veF& yemeW eueeF& peeSbieer pees
250 efkeceer. mes 270 efkeceer. keer otjer jespeevee lee kejWieer~
Gej eosMe ceefnuee Geceer mkeerce 2014-15 : 2 efomebyej, 2014 kees
Gej eosMe mejkeej ves ceefnuee Geefcelee mkeerce eejbYe keer, efpemekes eje ceefnueeDeeW
keer Deeweeseif ekeerkejCe eefeee ceW Yeeieeroejer megevf eefMele keer peeSieer~ Fmekes eje met#ce
mlejere, Jeefeiele heejbheefjke GeesieeW SJeb nmleefMeuhe FkeeFeeW keer mLeehevee hej yeue
efoee peeSiee~ Fme mkeerce ceW 70 eefleMele ceoo keW mejkeej osieer leLee Fmekeer
ueeYeeLeea eefleJe<e& 5 eefleMele keer oj mes 50000 heS leke kes kepe& ues mekeleer nw~
yeeiehele : efomebyej, 2014 ceW Yeejleere hegjelelJe meJex#eCe efJeYeeie ves Gej eosMe kes
yeeiehele efpeues kes eb[ereve ieebJe ceW n[hhee keeue kes Geje& (1900-1800 F&.
het.) kee Ske Iej Keespee~ en henueer yeej nw efke iebiee Je ecegvee kes yeere Thejer oseDeeye
#es$e ceW n[hhee keeue kes Geje& kee keesF& DeeJeemeere mee#e eehle ngDee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 198

eMe Yeejleer mecceeve, 2013-14 SJeb 2014-15

9 hejJejer, 2015 kees Gej eosMe mejkeej eje eosMe keer 56 efJeYetefleeeW kees
Fme Je<e& eMe Yeejleer mecceeve mes veJeepee ieee~ Fmekes lenle eleske kees 11 ueeKe .
keer vekeo jeefMe SJeb eMeefmle he$e efoee ieee~ FveceW ecegKe efJeYetelf eeeb nQveJeepegerve
efmeerkeer (DeefYeveslee), efJeveeso cesnlee (he$ekeej), jenle Deueer meeyejer (metheer ieeeke),
Deuekee leescej (kegMleer), kewueeMe Kesj (heeMJe& ieeeke), jJeeR pewve (mebieerlekeej), MegYee
cegoid eue (Meeeere ieeefekee), hetvece eeoJe (Yeejeseesueve), peieodieg mJeeceer Yeeeee&
er. heer. ef$eJesoer (peeself e<eefJeod), [e@. Gefce&ue kegceej Leheefueeeue (ueeske veede meeefnle),
kegcekegce Oej (keLeke), jerlee ieebiegueer (De&-Meeeere ieeeve), efpecceer Mesjefieue (DeefYeveslee),
eleehe efmebn SJeb DeJeveerMe kegceej (Kesue) Deeefo (2014-15 kes efueS)~ Devethe
peueese (Yepeve ieeeke), meceerj (ieerlekeej), jsKee Yeejepe (heeMJe& ieeefekee), jepeve
SJeb meepeve efcee (Meeeere ieeeke- mebege he mes), DeMeeske kegceej (ne@keer efKeuee[er),
eesieW efmebn eeoJe (hejceJeerj ee eehlekelee&), DeefYe<eske eeoJe (efJeefMe keceeb[es
eefMe#eCe), JebMe ieesheeue eeoJe (Deeune ieeeke), nerje ueeue eeoJe (Yeespehegjer efyejne
ieeeke), OeceX efmebn (cegkekesyeepe), Yeiele efmebn, ueeue yeeve eeoJe SJeb efJepee heeue
eeoJe (leerveeW kegMleer), osJeer emeeo heeb[s e SJeb ceelee emeeo ef$ehee"er (oesveeW uesKeke),
heb. efJekeeme cenejepe (mejeso Jeeoke), jcesMe Yewee (meeceeefpeke keee&kelee&), yeskeue
Glmeener (keefJe), MJeslee efeeoMeea (Melejbpe efKeuee[er), jepesMe kegceej eeoJe (jesefJebie
efKeuee[er) cegveJJej Debpeej (pet[es jshejer) SJeb peieoerMe ieebOeer (efMe#eeefJeo) (es meYeer
2013-14 nsleg)~ Fvekes Deefleefje cenejeveer DeefnueeyeeF& nesukej DeJee@[& meercee
efleJeejer kees leLee jeveer ue#ceeryeeF& hegjmkeej jsMece heeeflecee kees eoeve efkeee ieee~

Yeoesner : efomebyej, 2014 ceW Gej eosMe mejkeej ves meble jefJeoeme veiej efpeues kee
veece hegve: Yeoesner kejves kee efveCe&e efueee~ GuuesKeveere nw efke Fme efpeues kee efvecee&Ce
30 petve, 1994 kees jepe kes 65JeW efpeues kes he ceW efkeee ieee Lee efpemekee veece
ceeeeJeleer mejkeej ves meble jefJeoeme veiej kej efoee Lee~
peeehegj : 7 veJebyej, 2014 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves meebmeo DeeoMe& eece
eespevee (SAGY) kes lenle JeejeCemeer efpeues kes DejpeerueeFve yuee@ke ceW efmLele peeehegj
ieebJe kees ieeso efueee~
Deeieje-ueKeveT SkemeesmeJes kee efMeueeveeme : 23 veJebyej, 2014 kees
Deeieje Deewj ueKeveT kes ceOe efveefce&le nesves Jeeues osMe kes meyemes uebyes Skemesme-keb^eus [
6 uesve SkemeesmeJes kee Gej eosMe ceW meee{ meceepeJeeoer heeea kes ecegKe cegueeece
efmebn eeoJe eje efMeueeveeme efkeee ieee~ 302 efkeceer. uebyes Fme SkemeesmeJes kee
efvecee&Ce 22 ceen ceW hetje kej efueee peeSiee~ 110 ceerj eew[e Deeieje-ueKeveT
SkemeesmeJes Deeieje, efhejespeeyeeo, cewvehegjer, FeJee, Deewjw ee, keVeewpe, keevehegj (veiej),
GVeeJe, njoesF& Deewj ueKeveT mes neskej iegpejsiee~ Fme cenJeekeeb#eer heefjeespevee hej
ueieYeie 15,000 kejes[ . keer ueeiele Deeves kee Deekeueve~ Fme heefjeespevee kes
efueS kegue 3,100 nskes ej Yetecf e keer DeeJeMekelee nw efpemeceW mes 2,300 nskes ej
Yetecf e (75 eefleMele mes DeefOeke) jepe mejkeej eje henues ner DeefOeie=nerle keer pee egkeer
nw~ Fme SkemeesmeJes kes efvecee&Ce nsleg Fmes 5 YeeieeW ceW yeebkej efveefJeoeSb Deecebe$f ele keer ieF&
LeeR~ FmeceW mes vetvelece efveefJeoe kes DeeOeej hej ueKeveT mes GVeeJe m^s e kes efueS Sue
Sb[ er kees, GVeeJe mes keVeewpe m^se kes efueS Shekeebme Fbeem^keej kees, keVeewpe mes
FeJee kes efueS veeieepe&vg e kebm^keMeve kebheveer, FeJee mes efhejespeeyeeo kes efueS Shekeebme
Fbeem^keej leLee efhejespeeyeeo mes Deeieje kes efueS heerSvemeer Fbeeske kees efvecee&Ce kee
GejoeefelJe meeQhee ieee nw~ Fme 6 uesve SkemeesmeJes kees 8 uesve ceW efJemleeefjle efkeee pee
mekesiee leLee en ueKeveT mes Deeieje kes ceOe me[ke ceeie& mes ueieves Jeeues mecee kees
Jele&ceeve 8 Iebs mes Ieekej 4 Iebs mes Yeer kece kej osiee~ Fme SkemeesmeJes kees ecegvee
SkemeesmeJes mes pees[ ves keer Yeer eespevee nw, efpemekes heuemJehe ueKeveT mes efouueer kes
ceOe me[ke ee$ee kes mecee ceW kece mes kece 3 Iebs keer keceer nesieer~ Deeieje-ueKeveT
SkemeesmeJes Deeieje kes Sleceeohegj ceoje eece mes eejbYe neskej ueKeveT kes ceesnve jes[
efmLele meejesmee-Yeejesmee eece leke peeSiee~
F&-ieJeveXme Deewj F&-ef[efm^ke eespevee : 28 veJebyej, 2014 kees Gej eosMe
mejkeej ves mejkeejer keecekeepe ceW lespeer ueeves Deewj Yeeeej hej DebkegMe ueieeves nsleg F&ieJeveXme Deewj F&-ef[efm^ke eespevee kees MeerIe efeeeefvJele kejves kee efveCe&e efueee~

Fmekes efueS mejkeej ves 173.78 kejes[ hees cebpetj efkeS nQ~ Fme OevejeefMe kes eje
keevehegj, cesj" Je Deeieje ceW DeeF&er heeke& mLeeefhele efkeS peeSbies leLee ecegvee SkemeesmeJes
kes efkeveejs Fuesefke^ke Deewj Fueske^e@efvekeme keuemj kee efvecee&Ce nesiee~ Fmemes 35
npeej ueesieeW kes efueS jespeieej megevf eefele nesiee~
meceepeJeeoer heWMeve eespevee : 5 veJebyej, 2014 kees Gej eosMe mejkeej eje
eosMe kes eeceerCe #es$eeW kes Ssmes iejerye heefjJeejeW, efpevekes heeme Deee kes Gheege meeOeve
veneR nQ, kes peerJeveeeheve leLee DeeefLe&ke SJeb meeceeefpeke GVeeve nsleg DeeefLe&ke meneelee
GheueyOe kejeves kes GsMe mes meceepeJeeoer heWMeve eespevee kes veece mes veF& eespevee eejbYe
keer ieF& nw~ Fme eespevee kes lenle eleske ueeYeeLeea heefjJeej keer ceefnuee cegeKf eee kees vetvelece
500 . eefleceen F&-hesceW kes ceeOece mes OevejeefMe GheueyOe kejeF& peeSieer~ ceefnuee
cegeKf eee kes ve nesves keer oMee ceW ner heefjJeej kes heg<e cegeKf eee kees ueeYeeLeea yeveeee peeSiee~
Fme eespeveebleie&le eosMe mlej hej 2015-16 kes jepe yepe kes Devegmeej 45 ueeKe leLee
2016-17 kes yepe kes Devegmeej 55 ueeKe iejerye heefjJeejeW kees ueeYeeefvJele efkeee
peeSiee efpememes ueieYeie 2 kejes[ pevemebKee Fme eespevee mes Deeeefole nesieer~ ueeYeeefvJele
heefjJeejeW ceW Devegmetef ele peeefle/pevepeeefle kes heefjJeej 30 eefleMele, DeuhemebKeke Jeie& kes 25
eefleMele leLee efhe[e SJeb meeceeve Jeie& kes heefjJeej 45 eefleMele neWies~
Gej eosMe veiej efveiece (mebMeesOeve) efJeOeseke, 2015 : 24 ceee&,
2015 kees Gej eosMe jepe efJeOeeve meYee ceW efJehe#e kes efJejesOe kes yeeJepeto Gej
eosMe veiej efveiece (mebMeesOeve) efJeOeseke, 2015 OJeefve cele mes heeefjle nes ieee~ Gej
eosMe veiej efveiece (mebMeesOeve) efJeOeseke, 2015 kes ceeOece mes Gej eosMe veiej
efveiece DeefOeefveece, 1959 Deewj Gej eosMe veiej heeefuekee DeefOeefveece 1916 kes
efJeuee kee eeJeOeeve efkeee ieee nw~ Fme efJeOeseke ceW veiej hebeeele DeOe#e kees
meYeeheefle heo veece efoS peeves kee eeJeOeeve nw~ efJeOeseke kes eeJeOeeveeW kes lenle veiej
heeefuekee DeOe#e Deewj veiej hebeeele DeOe#e keer ner lejn veiej efveieceeW kes ceneheewj kees Yeer
mejkeej kes eefle Gejoeeer yeveeee ieee nw Deewj oes<eer heeS peeves hej Gmes Yeer mejkeej eje
neS pee mekeves keer JeJemLee keer ieF& nw~ Fme mebMeesOeve efJeOeseke kes ceeOece mes veiej
heeefuekee DeOe#e Deewj veiej hebeeele DeOe#e kes efJeeere DeefOekeej ye{ekej eceMe: 5
ueeKe . Deewj 1 ueeKe . kej efoS ieS nQ, peyeefke veiej efveiece kes ceneheewj kee
efJeeere DeefOekeej 15 ueeKe . ner jKee ieee nw~
28JeeR DeefKeue Yeejleere Fbefoje cewjeLeve : 19 veJebyej, 2015 kees hetJe&
eOeeveceb$eer Fbefoje ieebOeer kes pevceefove kes DeJemej hej Fueeneyeeo ceW 28JeeR DeefKeue
Yeejleere Fbefoje cewjeLeve kee Deeeespeve efkeee ieee~ heg<e Jeie& ceW mesvee kes Sue. veeyee
ebe (hegCes) eLece mLeeve neefmeue efkeee~ ceefnuee Jeie& ceW ceneje^ keer peesefle Mebkej
ieJeles ves ueieeleej leermejer yeej eLece mLeeve neefmeue efkeee~
Gej eosMe ceW hegjeveer ieeef[
eeW hej eerve wkeme : 20 ceF&, 2014 kees Gej eosMe
jepe cebe$f eceb[ue keer yew"ke ceW jepe ceW 15 Je<e& mes DeefOeke hegjeveer ieeef[ eeW kes jefpem^Ms eve
kes veJeerveerkejCe kes mecee Gve hej eerve wkeme Deejesehf ele kejves kee efveCe&e efueee ieee nw~
en eerve wkeme iee[er keer cetue keercele hej 7 eefleMele keer oj mes efueee peeSiee~ ueipejer
JeenveeW kes ceeceues ceW 7 eefleMele kes Deefleefje efveOee&ejf le wkeme kee 25 eefleMele Jeenve
ceeefueke mes Jemetuee peeSiee~ eosMe mejkeej kes Fme keoce mes kejes[ eW . keer Deefleefje
jepemJe Deee nesieer efpemekee Gheeesie jepe ceW heee&JejCe mebj#eCe nsleg efkeee peeSiee~
Gej eosMe ceW efouueer-cebyg eF& Deeweeseif eke ieefueeeje (DMIC) heefjeespevee :
Jesmve& [se[f kess[ es kee@ejf [esj kes oesveeW Deesj ueieYeie 150-200 efkeceer. keer heer
ceW emleeefJele [erSceDeeF&meer kes eYeeJe #es$e kee 12 eefleMele efnmmee Gej eosMe ceW he[lee
nw leLee en jepe kes 12 peveheoeW kes 36,068 Jeie& efkeceer. #es$e ceW emleeefJele nw~
1483 efkeceer. uebyes efouueer-cebgyeF& Deeweesefieke ieefueeejs kes lenle Gej eosMe ceW oes
efJekeeme #es$e efeefle efkeS ieS nQ(i) oeojer-veesS[e-ieeefpeeeyeeo efveJesMe #es$e leLee
(ii) cesj"-cegpehehejveiej Deeweeseif eke #es$e~ Fme hej eosMe ceW 3 Deueea ye[& heefjeespeveeSb
emleeefJele nQ efpeveceW esj veesS[e ceW Skeerke=le Deeweesefieke eGveefMehe kes Deefleefje
yees[ekeer ceW Ske ceuer cee@[ue ^emb ehees& nye leLee oeojer ceW ceuer cee@[ue uee@epf eefmke
nye meefcceefuele nQ~ %eeleJe nw efke eosMe kes oeojer ceW F&mve& [se[f kess[ es kee@ejf [esj
Deewj Jesmve& [sef[kess[ es kee@efj[esj kee pebkeMeve emleeefJele nw~ F&mve& [sef[kess[
es kee@efj[esj kee meJee&efOeke ye[e efnmmee Gej eosMe mes ner iegpejlee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 199

ueKeveT cese^ s jsue heefjeespevee : eosMe ceW veesS[e, esj veesS[e leLee ieeefpeeeyeeo
ceW cese^ s jsue heefjeespevee hej henues ner keee& eue jne nw Deewj Deye FmeceW ueKeveT kee
Yeer veece peg[ ieee nw~ ueKeveT ces^es jsue heefjeespevee kee meueenkeej ces^es cewve kes
veece mes eefme F&. eerOejve kees yeveeee ieee nw~ Fme heefjeespevee nsleg ueKeveT ces^es
jsue keeheexjMs eve efue. veeceke Ske efJeMes<e eeespeve meeOeve (SPV) kee ie"ve efkeee ieee
nw efpemeceW Yeejle mejkeej Deewj Gej eosMe mejkeej keer 50-50 eefleMele keer mebege
meePesoejer nw~ ueKeveT cese^ s jsue heefjeespevee kes veeLe&-meeGLe kee@ejf [esj hej cese^ s ^vs e kee
mebeeueve efomebyej, 2016 leke mebYeeefJele nw~ Fmekeer Deewmele jheleej 32-34 efkeceer. eefle
Iebe nesieer~ Fme kee@ejf [esj hej Je<e& 2020 ceW eefleefove 6.45 ueeKe eeef$eeeW kes eueves kee
Devegceeve nw~ cese^ s jsue mQ[[& iespe (1435 mm) hej euesieer leLee FmeceW meeceevele: 6
keese keer Ske jske nesieer, efpemekeer ee$eer #ecelee 1574 nesieer~ 27 efmelebyej, 2014 kees
ueKeveT cese^ s jsue heefjeespevee kes eLece ejCe kee efvecee&Ce cegKeceb$eer DeefKeuesMe eeoJe eje
efkeS ieS Yetecf e hetpeve kes meeLe eejbYe ngDee nw~ GuuesKeveere nw efke Gej eosMe yepe
2015-16 ceW ueKeveT cese^ s nsleg 425 kejes[ . keer JeJemLee kes meeLe jepe kes
Deeieje, keevehegj, JeejeCemeer Deewj cesj" ceW Yeer cese^ s jsue heefjeespeveeSb eejbYe efkeS peeves kee
efveCe&e efueee ieee nw~ Fmekes Deefleefje Fueeneyeeo ceW Yeer cese^ s kee eejbYe kejves keer Iees<eCee
cegKeceb$eer eje 2015 ceW keer ieF& nw leLee Fmekes efueS [erheerDeej (efJemle=le heefjeespevee
efjhees)& leweej kej ueer ieF& nw~
heerueerYeerle eFiej efjpeJe& keer mLeehevee : petve, 2014 ceW je^er e yeeIe mebj#eCe
eeefOekejCe mes mebmlegelf e efceueves kes yeeo Fme meboYe& ceW DeefOemetevee peejer kej heerueerYeerle

eFiej efjpeJe& keer mLeehevee keer ieF&~ ogOeJee Deewj Deceveie{ kes yeeo en eosMe kee leermeje
eFiej efjpeJe& nw~
keWere nesue eyeObeve mebmLeeve keer mLeehevee : Gej eosMe ceW keWere nesue eyebOeve
mebmLeeve (Central Institute of Hotel Management) keer mLeehevee Deces"er
peveheo kes peieoerMehegj ceW keer pee jner nw~
leepe Debleje&^ere nJeeF& Dee : jepe cebef$eheefj<eo ves peveheo efhejespeeyeeo keer
b[t uee lenmeerue ceW kegjerkeghee (efnjve ieebJe jsueJes msMeve kes efveke) ceW leepe Debleje&e^ r e
nJeeF& Des kes efvecee&Ce nsleg eeefvele mLeeve kee Devegceesove kej efoee nw~
12JeeR hebeJe<eeae eespevee Deewj Gej eosMe
DeeefLe&ke efJekeeme oj ue#e - 10 eefleMele
ke=ef<e #es$e efJekeeme oj ue#e - 5.1 eefleMele
Deeweeseif eke #es$e efJekeeme oj ue#e - 11.2 eefleMele
mesJee #es$e efJekeeme oj ue#e - 11.9 eefleMele
2017 leke mee#ejlee oj kees ye{ekej 85 eefleMele kejvee~
1 kejes[ Deefleefje jespeieej DeJemej GheueyOe kejevee~
10,000 MW Deefleefje efJeegle Glheeove kee ue#e~
yeeeW kes mketue es[ves ([^eheDeeG) keer oj kees Jele&ceeve 11 eefleMele mes
Ieekej 5 eefleMele kes mlej hej ueevee~
2017 leke efMeMeg ce=leg oj (IMR) kees 61 eefle npeej peereJf ele pevce mes kece
kejkes 32, ceele= ce=leg oj (MMR) kees 359 eefle ueeKe peereJf ele pevce mes kece
kejkes 200 leLee mekeue epeveve oj kees 3.8 mes kece kejkes 2.8 leke ueevee~

ISFR, 2015 kes lenle Gej eosMe ceW Jeve #es$e

Yeejle Jeve efmLeefle efjhees& (ISFR), 2015 kes Devegmeej Gej eosMe ceW kegue JeveeJejCe SJeb Je=#eeJejCe 21,505 Jeie& efkeceer. nw, pees jepe kes Yeewieeseuf eke #es$e kee 893 eefleMele
(ISFR, 2013 ceW en Deebke[e 8.82 eefleMele Lee) leLee osMe kes kegue JeveeJejCe SJeb Je=#eeJejCe kee 2.71 eefleMele nw~
Gej eosMe ceW eefle Jeefe JeveeJejCe SJeb Je=#eeJejCe 0.011 nskesej nw~
Gej eosMe ceW JeveeJejCe kegue Yet #es$e kes 6.00 eefleMele (14,461 Jeie& efkeceer.) Yeeie hej nw peyeefke efJeiele Deekeueve ceW en Deebke[e 5.96 eefleMele Lee~
eosMe kes kegue JeveeJejCe #es$e 14,461 Jeie& efkeceer. ceW 2,195 Jeie& efkeceer. ceW Deefle meIeve Jeve, 4,060 Jeie& efkeceer. ceW ceOece meIeve Jeve Deewj 8,206 Jeie& efkeceer. ceW Kegues Jeve
nQ~ efJeiele Deekeueve keer leguevee ceW eosMe ceW kegue JeveeJejCe ceW 112 Jeie& efkeceer. keer Je=ef ngF& nw~
Gej eosMe ceW Je=#eeJejCe kegue Yet #es$e kes 2.92 eefleMele (7,044 Jeie& efkeceer.) Yeeie hej nw pees efJeiele Deekeueve kes lenle 2.86 eefleMele kes mlej hej Lee~
eosMe ceW meyemes DeefOeke JeveeJejCe eefleMelelee Deewj #es$eheue Jeeuee efpeuee meesveYe leLee meyemes kece JeveeJejCe eefleMelelee Deewj #es$eheue Jeeuee efpeuee meble jefJeoeme veiej (Jele&ceeve Yeoesner)
nw~
Gej eosMe ceW kegue DeefYeefueefKele Jeve #es$e (Recorded Forest Area) 16,582 Jeie& efkeceer. nw pees eosMe kes kegue Yet #es$e kee 6.88 eefleMele nw~ FmeceW 12,071 Jeie&
efkeceer. Deejef#ele (Reserved) Jeve, 1,157 Jeie& efkeceer. mebjef#ele (Protected) Jeve Deewj 3,354 Jeie& efkeceer. DeJeieeake=le (Unclassed) Jeve nQ~

ke=ef<e mebieCevee 2010-11 kes lenle Gej eosMe

2010-11 ceW Gej eosMe ceW heefjeeefuele peesleeW keer kegue mebKee 23.33 efceefueeve (osMe kee 16.9 eefleMele) leLee kegue mebeeefuele #es$e 17.62 efceefueeve nskesej nw~
Gej eosMe ceW meYeer peesleeW kee Deewmele Deekeej 0.76 nskes ej nw~ eneb meerceeble, ueIeg, De&-ceOece, ceOece leLee Je=no peesleeW kee Deewmele Deekeej eceMe: 0.39 nskes ej, 1.40
nskesej, 2.72 nskesej, 5.52 nskesej SJeb 15.01 nskesej nw~
Gej eosMe keer kegue heefjeeefuele peesleeW ceW eefleMele keer ef mes eceMe: meerceeble peesleeW (79.45%), ueIeg peesleeW (13.01%), De&-ceOece peesleeW (5.72%), ceOece peesleeW
(1.71%) SJeb Je=no peesleeW (0.11) kee mLeeve nw~
Gej eosMe ceW kegue mebeeefuele #es$e ceW meerceeble peesleeW kes lenle 40.69 eefleMele, ueIeg peesleeW kes lenle 24.08 eefleMele, De&-ceOece peesleeW kes lenle 20.59 eefleMele, ceOece peesleeW
kes lenle 12.48 eefleMele leLee Je=no peesleeW kes lenle 2.16 eefleMele #es$e nw~
Gej eosMe ceW 2010-11 ceW mekeue Hemeefuele #es$e (GCA) 25.68 efceefueeve nskesej nw efpemeceW efveJeue yeesee ieee #es$e (NAS) 16.53 efceefueeve nskesej nw~
Gej eosMe ceW 2010-11 ceW Hemeue ienvelee 1.55 (155.31 eefleMele) nw pees 2005-06 ceW 1.58 (158.38 eefleMele) Leer~
Gej eosMe ceW efveJeue efmebef ele #es$e (NIA) 2010-11 ceW 13.43 efceefueeve nskesej nw leLee efveJeue yeesS ieS #es$e ceW efveJeue efmebef ele #es$e kee eefleMele 81.21 nw~ 200506 ceW en Deebke[s eceMe: 14.84 efceefueeve nskesej Deewj 88.00 eefleMele Les~
2010-11 ceW Gej eosMe ceW meJee&eOf eke efmebeeF& veueketheeW mes (72.17%) nesleer nw efpemekes yeeo eceMe: venjeW (19.44%), kegDeeW (7.32%), leeueeyeeW (0.75%), leLee
Deve eesleeW mes efmebeeF& (0.32%) kee mLeeve nw~
Gej eosMe ceW efveJeue peesles ieS #es$e kee kegue mebeeefuele #es$e mes eefleMele 99.36 nw peyeefke Deeege Yetecf e 0.53 eefleMele leLee pegleeF& kes efueS DevegheueyOe Yetecf e 0.11 eefleMele nw~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 200