Current Affairs Feb 2016

meceejbYe
me ves meerefjee ceW Deheveer mewve GheefmLeefle kee en eefleheue neefmeue efkeee efke etesve ekejCe kes yeeo
peneb Jen Deheveer Meefe-je^ keer eeflee ceW keceer cenmetme kej jne Lee JeneR Ske yeej hegve: Jen Decesefjkee
kes meceke#e Deemeerve ngDee nw~ 12 hejJejer, 2016 kees oesveeW osMeeW kes jepeveefeke meerefjee ceW Ske DemLeeeer
eg efJejece mecePeewles keer efoMee ceW eeemeeW nsleg mencele ngS nQ~
eOeeveceb$eer ceesoer ves Deheveer oes efoJemeere me ee$ee (23-24 efomebyej, 2015) kes oewjeve ceeref[ee
JeeJe keer MegDeele meerefjee kes GuuesKe mes ner keer Leer~ GvneWves kene, ceQ Ske veeieefjke meer efJeceeve hej
DeelebkeJeeoer nceues ceW peeve-ceeue keer neefve Deewj meerefjee ceW mewve pes kees ogYee&iehetCe& he mes efiejeS peeves
hej Deheveer ienjer mebJesovee Jee kejlee ntb~ og:Ke Deewj egveewleer keer Fme Ie[er ceW nce me kes ueesieeW kes
meeLe Skepeglee mes Ke[s nQ~ Ske JewefMJeke Meefe kes he ceW me kes cenJe kees kecelej kejkes veneR Deebkee
pee mekelee nw~ me ves JewefMJeke cegeW hej Yeejle kees mecee-mecee hej eefleye meneesie efoee nw~ efyekeme,
hetJe& SefMeee efMeKej meccesueve, peer-20 Deewj MebIeeF& meneesie mebie"ve ceW meomelee Yeejle-me Yeeieeroejer
kees JewefMJeke mJehe eoeve kejlee nw~ oesveeW osMeeW kes ceOe keg mewebefleke celeYeso nesves kes yeeJepeto Ieefve
mebyebOeeW kee ceenewue yevee jne nw~ Fve mebyebOeeW kees mLeeefelJe eoeve efkeee nw Jueeefoceerj hegefleve kes kegMeue
vesle=lJe ves~ eOeeveceb$eer ceesoer ves me kes meeLe-meeLe Deheieeefvemleeve SJeb heeefkemleeve keer ee$eeSb Yeer mebhevve
keer~ Fme Debke kes DeeJejCe DeeuesKe ceW FvneR leerve osMeeW keer ee$eeDeeW mes mebyebefOele meteveeDeeW kees mebkeefuele
efkeee ieee nw~
Yeejle Jeve efmLeefle efjhees& eleske 2 Je<e& hej peejer keer peeleer nw~ Je<e& 2015 keer efjhees& pees Deketyej,
2013 mes hejJejer, 2014 kes Gheenere Deebke[eW hej DeeOeeefjle nw, 4 efomebyej, 2015 kees peejer keer ieF& nw~
Fme efjhees& kes Deebke[s hejer#eeefLe&eeW kes efueS Deeieeceer 2 Je<eeX leke Gheeesieer neWies~ meeceefeke DeeuesKe ceW
Yeejle Jeve efmLeefle efjhees&-2015 kes hejer#eesheeesieer Deebke[eW kees emlegle efkeee ieee nw~
je^ceb[ue osMeeW keer ceeue efMeKej yew"ke 27-29 veJebyej, 2015 kees mebhevve ngF& Leer~ Fme Debke ceW Fme
meccesueve hej Yeer DeeuesKe emlegle efkeee ieee nw~
meePeer Oejleer, meePee YeefJe<e kee efJeeej nceW JewefMJeke heee&JejCeere mecemeeDeeW kes meceeOeeve nsleg
meePee eeeme kes efueS esefjle kejlee nw~ Ssmes ner eeemeeW kee eefleheue nw peueJeeeg heefjJele&ve hej hesefjme
mecePeewlee~ Fme mecePeewles hej meeceefeke DeeuesKe Fme Debke ceW emlegle nw~ OegJeere je@kes PSLV-C29 keer
meheue G[eve hej keWefle DeeuesKe Yeer Fme Debke ceW emlegle nw~
mLeeeer mlebYe meboYe& kes lenle ceeveJe efJekeeme efjhees&-2015 kes meej-leLeeW kees emlegle efkeee ieee nw~
Fme Debke kes meeLe Ske hejer#ee heefjefMe mebueive nw efpemeceW ueesDej meyee@ef[&ves eejbefYeke hejer#ee,
2015 kee nue eMve-he$e SJeb Je<eele meceer#ee kee mebkeueve emlegle nw pees hejer#ee keer ef mes hejer#eeefLe&eeW
kes efueS Gheeesieer efme neWies~ hee"keeW mes DevegjesOe nw efke Fme Debke keer meeceeer hej Deheveer eefleefeee
DeefYeJee kejW~
mece-meeceefeke Ievee ee / HejJejer,
2016
eOeeveceb$eer keer me, Deheieeefvemleeve SJeb heeefkemleeve ee$ee

ef he#eere mebyebOeeW kes Fefleneme ceW Yeejle-me
mebyebOe Deefleere jns nQ pees cew$eerhetCe& efjMleeW ceW
Yeewieesefueke otjer kes yeeJepeto he[esmeer keer Yeebefle
eleerle nesles nQ~ mJeeOeervelee mebeece ceW meceLe&ve mes
ueskej efveeesefpele DeLe&JeJemLee kes efJekeeme leke,
DeeOeejYetle GeesieeW keer mLeehevee mes ueskej jepeveerelf eke
j#ee meeceeer leke Yeejle keess efJeefYevve mlejeW hej
meesefJeele mebIe/me kee Dehesef#ele meneesie eehle
ngDee nw~ Meerle eg keeue ceW Yeejle eje iegefvejhes#elee veerefle kee DevegmejCe kejves kes keejCe
oesveeW kes ceOe mewebefleke celeYeso nesves kes yeeJepeto
Ieefve mebyebOeeW kee ceenewue yevee jne~ meeceefjke ee
meeceefeke eens pewmeer Yeer heefjefmLeefleeeb jner neW
oesveeW efJeMJemeveere meneesieer efme ngS nQ Deewj
me meneesie kes leceece #es$eeW ceW ceoo cegnwee
kejeves kes meeLe mebege je^ megj#ee heefj<eo ceW
Deheveer Jeeres heeJej Gheeesie kej Yeejle kees
Deveske ketveerefleke Debleje&êre oyeeJeeW mes yeeelee
jne nw~ Meerle eg keer meceeefhle kes heMeele JewefMJeke
heefjMe ceW peeW-peeW GoejerkejCe SJeb DeeefLe&ke
mebyebOeeW kees eeLeefcekelee efceueleer ieF& leeW-leeW Yeejle
keer efJeosMe veerefle Yeer eYeeefJele nesleer ieF&~ Gej
Meerle eg keeueerve efJeMJe ceW peneb Yeejle ves etjesheere
mebIe Deewj Decesefjkee mecesle Deeefmeeeve jeêW kes
meeLe Ieefve mebyebOe efJekeefmele kej efueS JeneR me
kes meeLe mebyebOeeW ceW efMeefLeuelee Dee ieF&~ hegve: 21JeeR
meoer keer MegDeele kes meeLe oesveeW osMeeW kes mebyebOeeW
ceW hegve: leepeieer Deewj Ieefvelee ye{ves ueieer~
Deketyej, 2000 ceW meer je^heefle Jueeefoceerj
hegefleve keer Yeejle ee$ee kes oewjeve Yeejle-me

ketveerelf eke Yeeieeroejer mebyebOeer Iees<eCee hej nmlee#ej
efkeS peeves kes yeeo mes Yeejle-me mebyebOeeW ceW
iegCeJeee keer ef mes veF& efJeMes<elee Dee ieF& efpeveceW
efhe#eere mebyebOeeW kes ueieYeie meYeer #es$eeW ceW meneesie
kee mlej ye{ ieee nw~ Yeejle kee ecegKe j#ee
meneesieer Je DeeOegefveke j#ee GhekejCeeW keer Deehetefle&
kee Yejesmescebo eesle nesves kes meeLe-meeLe me,
Yeejle kees DeeCeefJeke Tpee& kes Glheeove ceW melele
meneesie kej jne nw~ efJeefYevve #es$eere SJeb Debleje&e^ r e
cegeW hej oesveeW osMe Ske pewmee efkeesCe Oeeefjle
kej efJeefYevve Debleje&êre cebeeW eLee-efjke (RICme, Yeejle, eerve), efyekeme (BRICS- yeepeerue,
me, Yeejle, eerve, o. Deeerkee), peer-20 leLee
SmemeerDees (MebIeeF& meneesie mebie"ve) hej heejmheefjke
Yeeieeroejer kees meg{ yevee jns nQ~
osMe keer meeceefjke SJeb DeeefLe&ke ketveerefle kees
Oeej osves kes eeemeeW kes lenle eOeeveceb$eer vejW
ceesoer keer efJeosMe ee$eeDeeW kee ece me pee hengbee
nw~ eOeeveceb$eer ves 16JeW Yeejle-me Jeeef<e&ke efMeKej
meccesueve ceW Yeeie uesves kes efueS 23-24 efomebyej,
2015 kees cee@mkees keer Deheveer eLece DeeefOekeeefjke
ee$ee keer~ 24 efomebyej, 2015 kees meer je^heefle
Jueeefoceerj hegefleve leLee Yeejleere eOeeveceb$eer vejW
ceesoer kes yeere cee@mkees keer efMeKej Jeelee& kes heMeele
meePee-Yejesmee, veS ef#eeflepe (Shared Trust,
New Horizons) kes DeeoMe& Jeekee kes meeLe peejer
mebege JeeJe ceW oesveeW osMeeW ves efJeefYevve #es$eeW ceW
heejmheefjke meneesie kees veF& TbeeF& leke hengbeeves
mece-meeceefeke Ievee ee / HejJejer, 2016
5
kes mebkeuhe kes meeLe Deehemeer mebyebOeeW kees eiee{

kejves keer eefleyelee Jee keer nw~
me mes ueewves kes ece ceW eOeeveceb$eer ceesoer
ves 25 efomebyej, 2015 kees Deheieeefvemleeve keer
eLece DeeefOekeeefjke ee$ee keer~ eOeeveceb$eer ceesoer
mes henues lelkeeueerve eOeeveceb$eer ceveceesnve eEmen ves
ceF&, 2011 ceW Deheieeefvemleeve keer oes efoJemeere
ee$ee keer Leer~ Je<e& 2001 ceW Deheieeefvemleeve ceW
leeefueyeeve Meemeve keer meceeefhle kes heMeele Yeejle
ves ueeskeleebef$eke Deheieeefvemleeve kes meeLe hegve:
jepeveefeke mebyebOeeW keer mLeehevee keer Leer~ Jele&ceeve
ceW Yeejle, Deheieeefvemleeve kes engbcegKeer efJekeeme
nsleg meneesie eoeve kej jne nw~
me leLee Deheieeefvemleeve keer DeeefOekeeefjke
ee$ee mebhevve kej mJeosMe ueewves kes ece ceW eOeeveceb$eer
ceesoer ves 25 efomebyej, 2015 kees heeefkemleeve keer
eLece mebef#ehle ee$ee keer~ Yeejle SJeb heeefkemleeve
kes ceOe mebyebOeeW ceW megOeej keer eefeee ceW en
eOeeveceb$eer ceesoer kee DeYetlehetJe& eeeme nw~ Yeejleere
eOeeveceb$eer efmelebyej, 2016 ceW Fmueeceeyeeo ceW
Deeeesefpele nesves Jeeues 19JeW meeke& meccesueve ceW Yeeie
uesves heeefkemleeve peeSbies~
16JeeR
Yeejle-me efMeKej Jeelee&
Yeejleere eOeeveceb$eer Deewj meer je^heefle kes

yeere efMeKej Jeelee& 24 efomebyej, 2015 kees cee@mkees
ceW mebhevve ngF&~ efMeKej yew"ke kes oewjeve Deieues
oMeke ceW Yeejle-me meePesoejer kees meg{ kejves
keer ef mes meePee Yejesmee, veS ef#eeflepe Meer<e&ke
mes mebege JeeJe peejer efkeee ieee, efpemekes
cegKe eEyeog efvecveJele nQ :
oesveeW he#eeW eje 20 Deketyej, 2015 kees
cee@mkees ceW mebhevve Jeeheej, DeeefLe&ke, Jew%eeefveke,
eeweesefiekeere leLee meebmke=efleke meneesie hej ieef"le
Yeejle-me Debleme&jkeejer Deeeesie keer FkekeermeJeeR
yew"ke kes heefjCeeceeW kee mJeeiele efkeee ieee~
Yeejle Deewj etjes Mf eeeF& DeeefLe&ke mebIe kes meome
osMeeW kes ceOe cege Jeeheej kejej kes efueS mebYeeJelee
hej efJeeej nsleg mebege DeOeeve mecetn kes meheue
DeejbYe leLee 31 pegueeF&, 2015 kees cee@mkees ceW
Deeeesefpele DeOeeve mecetn keer eLece yew"ke kee
mJeeiele efkeee ieee~
oesveeW he#eeW kes eje Gvekeer DeLe&JeJemLeeDeeW kes
yeere veF& yeng-heelceke mebeespekelee kes DevJes<eCe
keer cenee hej yeue efoee ieee nw leeefke Jeeheke
cee$ee ceW JemlegDeeW SJeb GlheeoeW kee MeerIelee mes
mebejCe efkeee pee mekes~ Fme efoMee ceW eEno
cenemeeiej mes yeeefuke meeiej leke efJemleeefjle
Debleje&êre Gej-oef#eCe heefjJenve kee@efj[esj
(INSTC) kes eYeeJeer efeeevJeeve nsleg mebyebOe he#eeW
keer efJeiele cenerveeW ceW mebhevve yew"keeW kee mJeeiele
efkeee ieee~
Yeejle-me jCeveerefleke meePesoejer kes DeeOeej
kes he ceW veeefYekeere Tpee& kes #es$e ceW MeebeflehetCe&
heejmheefjke meneesie keer hegve:hegef keer ieF& nw~
oesveeW he#eeW eje ceske Fve Fbef[ee keee&ece kes
Debleie&le me ceW ef[peeFve keer ieF& hejceeCeg
efjSkej FkeeFeeW kes Yeejle ceW efJeefvecee&Ce kes
mLeeveerekejCe nsleg keee& kejves keer efoMee ceW
menceefle Jee keer ieF&~
Yeejle Deewj me kes yeere Je<eeX mes eueer Dee

jner Deehemeer Yejesmes Jeeueer oesmleer kee Ske
cenJeekeeb#eer DeOeee leye DeejbYe ngDee peye oesveeW
hegjeves meneesefieeeW ves Deketyej, 2000 ceW efJeefYevve
#es$eeW ceW heejmheefjke meneesie nsleg Ske Jeeef<e&ke
efMeKej yeww"ke Deeeesefpele kejves mebyebOeer mecePeewles
hej nmlee#ej efkeS~ Je<e& 2000 mes oesveeW osMe
yeejer-yeejer mes Ske-otmejs kes eneb Jeeef<e&ke efMeKej
yew"ke Deeeesefpele kej jns nQ~ Deye leke yeejer-yeejer
mes Yeejle Deewj me kes ceOe 15 Jeeef<e&ke efMeKej
yew"keW nes egkeer nQ~ 23-24 efomebyej, 2015 kees
cee@mkees ceW Deeeesefpele 16JeeR Yeejle-me Jeeef<e&ke
efMeKej Jeelee& ceW Yeeie uesves nsleg Yeejleere eOeeveceb$eer
vejW ceesoer ves me keer oes efoJemeere DeeefOekeeefjke
ee$ee mebhevve keer~
6
Yeejle-me kees mebye kejves Jeeueer neF[êks eeye&ve

heeFheueeFve eCeeueer keer mebYeeJelee kes DeOeeve
nsleg ieef"le mebege DeOeeve mecetn keer 6 veJebyej,
2015 kees cee@mkees ceW mebhevve eLece yew"ke kee
mJeeiele efkeee ieee~
Yeejle keer Meer<e& lesue Glheeoke kebheveer DeesSvepeermeer
efJeosMe efueefces[ eje me keer Meer<e& lesue Glheeoke
kebheveer jesmeveshe (Rosneft) kes JeWkeesjvesHe lesue
#es$e ceW 15 eefleMele keer efnmmesoejer Kejero nsleg
jesmeveshe leLee DeesSvepeermeer efJeosMe efueefces[ kes
ceOe ngS mecePeewles kee mJeeiele efkeee ieee~
efomebyej, 2015 ceW yebieeue keer Kee[er ceW mebhevve
Yeejle-me mebege veewmesvee DeYeeme kes meeLemeeLe veJebyej, 2015 ceW jepemLeeve ceW oesveeW osMeeW
keer Leue mesvee kes mebege mewve DeYeeme Fb2015 kes Deeeespeve kee mJeeiele efkeee ieee~
efMe#ee eCeeefueeeW leLee MeesOe heefleeeW kes #es$e
ceW meneesie kees ye{eJee osves nsleg Yeejle-me Ge
efve<heeove kebheteEie henue kes DeejbYe nsleg cee@mkees
jepe efJeMJeefJeeeuee, Yeejleere efJe%eeve mebmLeeve,
yebieueg leLee hegCes kes meer-[wke kes ceOe mecePeewles
kee mJeeiele efkeee ieee nw~
mebege je^ mebIe kes 70JeW Jeeef<e&keeslmeJe hej
Debleje&êre Meebefle leLee megj#ee, DeeefLe&ke SJeb
meeceeefpeke efJekeeme kes eeslmeenve leLee ceeveJeeefOekeejeW
kes mebj#eCe keer ef mes mebege je^ mebIe keer
Yetefcekee kees jsKeebefkele efkeee ieee~
oesveeW he#eeW eje DeelebkeJeeo kes meYeer megjef#ele
heveenieejeW kes lJeefjle Gvcetueve keer DeeJeMekelee
Jee keer ieF& leLee meeLe ner Debleje&e^ r e DeelebkeJeeo
hej Jeeheke DeefYemecee kes MeerIe efve<heeove keer
pejle hej yeue efoee ieee~
meerefjee SJeb Fjeke ceW DeeF&.Sme. leLee Deuevegmeje eb eje peejer eEnmee hej eEelee Jee keer
ieF&~
oesveeW osMeeW kes yeere meebmke=efleke Deeoeve-eoeve
nsleg meebmke=efleke ceneslmeJeeW kes Deeeespeve hej yeue
efoee~ Je<e& 2015 ceW me ceW Yeejleere mebmke=efle

ceneslmeJe kes meheue Deeeespeve kes heMeele Je<e&
2016 ceW Yeejle ceW meer mebmke=efle kes ceneslmeJe
kee Deeeespeve efkeee peeSiee~
efhe#eere mecePeewles
efMeKej yew"ke kes oewjeve meneesie kes Jeeheke

Yeeieeroejer Jeeues #es$eeW kees Fbefiele kejves kes meeLe
oesveeW vesleeDeeW keer ceewpetoieer ceW Deveske cenJehetCe&
#es$eeW ceW meneesie kes 17 omleeJespeeW hej nmlee#ej
efkeS ieS pees efvecve ekeej nQ
1. oesveeW osMeeW kes veeieefjkeeW keer keg esefCeeeW keer
heejmheefjke ee$eeDeeW kes efueS DeeJeMekeleeDeeW
kes mejueerkejCe hej Yeejle leLee meer mejkeej
kes yeere mecePeewles kes mebMeesOevekeejer eeseskee@ue
hej nmlee#ej efkeee ieee~
2. 3 ef o meb y ej, 2004 kees jepeveef eke SJeb
DeeefOekeeefjke heemehees& OeejkeeW kes efueS
heejmheefjke ee$ee JeJemLee Yeejle leLee meer
mejkeej kes yeere ngS mecePeewles kes mebMeesOevekeejer
eeseskee@ue hej nmlee#ej efkeee ieee~
3. nsueerkee@hj DeefYeeebef$ekeer kes #es$e ceW meneesie
nsleg oesveeW osMeeW keer mejkeejeW eje nmlee#ej
efkeee ieee~
4. Je<e& 2015-2017 ceW meercee MegukeeW kes GuuebIeve
mes efveheves nsleg Yeejle kes keWere Glheeo SJeb
meercee Meguke yees[& leLee meer mebIe kes yeere
meneesie eespevee efveefMele keer ieF& nw~
5. me ceW ef[peeFve keer ieF& hejceeCeg efjSkej
FkeeFeeW kes Yeejle ceW efJeefvecee&Ce kes mLeeveerekejCe
nsleg Yeejleere hejceeCeg Tpee& efJeYeeie leLee
meer jepe hejceeCeg Tpee& efveiece jesmeeesce,
(Rosatom) kes ceOe keee&eespevee hej menceefle
Jee keer ieF&~
6. jsueJes #es$e ceW lekeveerkeer meneesie kes efueS
Yeejleere jsue ceb$eeuee leLee mebege me@ke
kebheveer meer jsueJes kes yeere mecePeewlee
%eeheve nmlee#eefjle ngDee~
7
16. me keer lesue kebheveer jesmeveshe, Yeejleere

Yeejleere meewj Tpee& efveiece leLee meer Tpee&
SpeWmeer kes yeere Yeejle ceW meewj Tpee& mebeb$eeW
lesue kebheefveeeb Dee@eue Fbef[ee efueefces[ Deewj
Fbef[eve Dee@eue kee@heexjsMeve efueefces[ kes yeere
kes efvecee&Ce kes mebyebOe ceW mecePeewlee %eeheve
me ceW YetieYeeae meJex#eCe, leJeleea Deewj
nmlee#eefjle ngDee~
ceneerheere Mesuhe ceW neF[êskeeye&ve keer Keespe
8. SeF&meer ceW Yeejer FbpeerefveeeEjie ef[peeFve kes
Deewj Glheeove kes efueS meneesie nsleg mecePeewlee
efueS Glke=lee keW kes efJekeeme nsleg SeF&meer
leLee meerSveDeeF&DeeF&erSceSSmeSe kes yeere
meneesie kes efueS mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle
17. keWere DeeegJexoere efJe%eeve DevegmebOeeve heefj<eo
(CCRAS), Yeejle leLee heerhegume eW[efMehe
ngDee~
etefveJeefme&er Dee@he SefMeee (PFUR) kes yeere
9. SeF&meer ceW efJeefvecee&Ce megefJeOeeDeeW kes Gvveeve
DeeegJexo kes #es$e ceW meneesie nsleg mecePeewlee~
Deewj DeeOegefvekeerkejCe kes efueS SeF&meer Deewj
meerSveDeeF&DeeF&erSceSSmeSe (CNIITMASH)
Deheieeefvemleeve ee$ee
kes yeere meneesie kes efueS mecePeewlee %eeheve
ee$ee kes Deieues he[eJe ceW eOeeveceb$eer ceesoer
nmlee#eefjle ngDee~
25 efomebyej kees Deheieeefvemleeve hengb es, peneb GvneWves
10. emeejCe kes #es$e ceW meneesie kes efueS emeej
Deheieeefvemleeve kes je^heefle ceesncceo DeMejhe ieveer
Yeejleer leLee ef[efpeue sueerefJepeve me kes
Deewj cegKe keee&keejer [e@. Deyoguuee Deyoguuee mes
yeere mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle ngDee~
efJeeej-efJeceMe& efkeee Deewj keeyegue ceW hetJe& je^heefle
11. eiele mebieCeve efJekeeme keW (meer-[wke), Yeejleere
neefceo kejpeF& mes cegueekeele keer~
efJe%eeve mebmLeeve yebieueg (DeeF&DeeF&Smemeer) Deewj
Deheieeefvemleeve ceW je^heefle DeMejhe ieveer leLee
ueesceesveesmeesJe cee@mkees ms etefveJeefme&er
eOeeveceb$eer ceesoer ves Yeejle-Deheieeefvemleeve efJekeeme
(Sce.Sme.et.) kes yeere ef$ehe#eere mecePeewlee
meneesie kes Debleie&le efveefce&le jeêr e meYee (National
Assembly) kes YeJeve kees mebege he mes
12. eiele mebieCeve efJekeeme keW (meer-[wke),
Deheieeefvemleeve kees meceefhe&le efkeee~ Fme DeJemej hej
DeespesSmemeer iueesveeme Deewj iueesveeme etefveeve
eOeeveceb$eer ceesoer ves Deheieeveer mebmeo meomeeW kees
kes yeere ef$ehe#eere mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle
mebyeeseOf ele kejles ngS GvnW osMe ceW ueeskeleb$e keer
ngDee~
cepeyetleer kes efueS yeOeeF& oer~
13. ee hee@Jej kebheveer efueefces[ Deewj meer megotj
heeefkemleeve ee$ee
hetJe& efJekeeme ceb$eeuee kes yeere meer megotj hetJe&
mJeosMe Jeehemeer kes ece ceW eOeeveceb$eer vejW
ceW efveJesMe meneesie kes #es$e ceW mecePeewlee %eeheve
ceesoer eje heeefkemleeve keer mebef#ehle ee$ee keer ieF&~
nmlee#eefjle ngDee~
Je<e& 2004 kes heMeele en efkemeer Yeejleere eOeeveceb$eer
14. me ceW YetieYeeae meJex#eCe, leJeleea Deewj
keer heeefkemleeve keer eLece ee$ee nw~ Je<e& 2008 ceW
ceneerheere Mesuhe ceW neF[êskeeye&ve keer Keespe
cegbyeF& nceues kes heMeele hejceeCeg Mem$eeW mes mebhevve
Deewj Glheeove kes efueS meneesie nsleg mecePeewlee
Fve oes he[esmeer osMeeW kes yeere leveeJe Jeehle nes
ieee Lee~ leveeJe kes keejCe oesveeW osMeeW kes yeere
15. pesSmemeer JeWkeesjveshe ceW Ske mebege Gece kes
peejer meYeer mejkeejer leLee iewj-mejkeejer jepevee
me=peve kes mebyebOe ceW eLece ejCe meceeheve hetJe&
efMeefLeue he[ ieS Les~ 6 efomebyej, 2015 kees yeQkee@ke
keeeeX kes meheueleehetJe&ke hetCe& nesves keer hegef
ceW oesveeW osMeeW kes jeêre megj#ee meueenkeejeW keer
keer ieF&~
8
7.
Yeejle Deewj Deheieeefvemleeve kes yeere mebege JeeJe

25 efomebyej, 2015 kees
O
Deheieeefvemleeve kes je^heefle DeMejhe ieveer leLee Yeejleere eOeeveceb$eer vejW

ceesoer keer cegueekeele kes yeeo mebege JeeJe peejer efkeee ieee~ mebege JeeJe kes cegKe eEyeog:
eOeeveceb$eer ves Deheieeefvemleeve kes efJekeeme nsleg mJeerke=le 2 efyeefueeve Decesefjkeer [e@uej keer Yeejleere
meneelee kes eeesie kes mebyebOe ceW Deheieeefvemleeve kes je^heefle mes efJeeej-efJeceMe& efkeee~
eOeeveceb$eer eje Deheieeefvemleeve keer lelkeeue DeeJeMekeleeDeeW keer hetefle& nsleg 170,000 ve iesntb keer
Deehetefle& kee DeeMJeemeve efoee ieee nw~ meeLe ner Deheieeefvemleeve kees Yeejle mes eehle nesves Jeeueer 1000
veF& yemeeW keer Deehetefle& nsleg leewj lejerkeeW kees efJekeefmele kejves kee DeeMJeemeve efoee ieee~
je^heefle ieveer leLee eOeeveceb$eer ceesoer ves DeelebkeJeeo, GeJeeo Deewj ceeoke heoeLeeX keer iebYeerj
egveewefleeeW kee meecevee kej jns Deheieeefvemleeve keer megj#ee efmLeefle hej efJeeej-efJeceMe& efkeee~
Yeejle eje Deheieeefvemleeve keer mesvee keer Yetleue-DeeeceCe keer #ecelee kes Gvveeve nsleg SceDeeF&-25
nsueerkee@hj Deheieeve mesvee kees eoeve efkeS ieS~
Deheieeefvemleeve kes meeLe yesnlej mebheke& mLeeefhele kejves keer ef mes F&jeve kes eenyenej yebojieen kes
efvecee&Ce kes mebyebOe ceW ef$ehe#eere meneesie keer mebYeeJeveeDeeW hej efJeeej-efJeceMe& efkeee ieee~
Jeelee& kes heMeele oesveeW he[esefmeeeW kes mebyebOeeW ceW

DeeS ketveerefleke DeJejesOe kee meceeheve ngDee~
lelheMeele 8-9 efomebyej kees Fmueeceeyeeo ceW
Deeeesepf ele ne& Dee@he SefMeee kee@veWme ceW Yeeieeroejer
kejves nsleg Yeejleere efJeosMeer ceb$eer meg<ecee mJejepe

ves heeefkemleeve keer ee$ee mebhevve keer~ heeefkemleeve
ee$ee kes oewjeve Jeneb kes Meer<e& jepeveerefleke vesle=lJe
kes meeLe Yeejleere efJeosMe ceb$eer keer Jeelee& kes heMeele
2016
mebege Jeelee& peejer efkeee ieee, efpemekes Debleie&le

oesveeW osMeeW eje hetJe&Jeleea 8 eEyeogDeeW Jeeueer mecee
Jeelee& kes mLeeve 10 eEyeogDeeW Jeeueer Jeeheke efhe#eere
Jeelee& nsleg menceefle Jee keer ieF& nw~ 25 efomebyej,
2015 kees eOeeveceb$eer ceesoer keer heeefkemleeve keer ee$ee
oesveeW osMeeW kes mebyebOeeW ceW megOeej keer ef mes Ske
DeYetlehetJe& keoce nw~ eeefhe Fme ee$ee kes oewjeve
keesF& mebege JeeJe peejer veneR efkeee ieee~
Jeeheke efhe#eere Jeelee&

9 efomebyej, 2015 kees Yeejleere efJeosMe ceb$eer
meg<ecee mJejepe keer heeefkemleeve ee$ee kes heMeele
oesveeW osMeeW kes eje 10 eEyeogDeeW Jeeueer Jeeheke
efhe#eere Jeelee& (Comprehensive Bilateral
Dialogue) DeejbYe kejves kee efveCe&e efueee ieee
nw~ FmeceW hetJe&Jeleea 8 eEyeogDeeW Jeeueer mecee Jeelee&
kes meYeer eEyeog meceeefnle nQ~ Jeeheke efhe#eere
Jeelee& kes eEyeog :
O megj#ee SJeb Meebefle meefnle efJeMJeeme yeneueer kes
Gheee;
O peccet SJeb keMceerj;
O efmeeeefeve;
O mejeerke;
O Jeguej yewjepe/legueyegue heefjeespevee;
O DeeefLe&ke SJeb JeeefCeefpeke meneesie;
O DeelebkeJeeo kee cegkeeyeuee leLee ceeoke heoeLeeX
kee efveeb$eCe;
O peve-oj-peve efJeefvecee;
O Oeeefce&ke hee&ve leLee
O ceeveJeere cegs
efve<ke<e&
Yeejleere eOeeveceb$eer keer me, Deheieeefvemleeve
Deewj heeefkemleeve keer ee$ee Deleble meheue jner~
JeweMf Jeke cebe hej me Skecee$e Ssmee osMe nw efpemekes
meeLe Yeejle kes mebyebOe meowJe ner ceOegj jns nQ~
eeefhe Meerle eg kes meceeheve kes heMeele peye keg
mecee leke me eje Decesefjkeer Jee&mJe mJeerkeej
efueee ieee Lee leye Yeejle-me mebyebOeeW ceW Lees[er
10
efMeefLeuelee Dee ieF& Leer~ eEkeleg Deketyej, 2000 ceW

je^heefle Jueeefoceerj hegefleve keer Yeejle ee$ee mes
oesveeW osMeeW kes ceOe hegve: iece&peesMeer kee mebeej
ngDee~ eefle Je<e& nesves Jeeueer oesveeW osMeeW keer efMeKej
Jeelee& ves oesveeW osMeeW kes mebyebOeeW kees veS Deeeece osves
kes meeLe-meeLe eiee{lee Yeer eoeve keer nw~ eeflej#ee
Deewj Tpee& kes #es$e ceW oesveeW kee meneesie DeYetlehetJe&
jne nw Deewj Deepe Yeer me DeeOegevf eke j#ee GhekejCeeW
Je lekeveerke kee Ske Dence eesle nw~ Tpee& megj#ee
Yeejle keer efJeosMe veerefle kee Ske cenJehetCe& GsMe
nw Deewj me kes meeLe meneesie kee Ske veee
DeJemej Yeer nw~ oesveeW osMe Fme #es$e ceW meneesie
kees Deeies ye{e jns nQ~ oesveeW kes Ieefve meebmke=efleke
mebyebOeeW keer he=Yetefce FmeceW meneeke nQ~ Dele:
oesveeW kes yeere efhe#eere Deewj JewefMJeke ceeceueeW ceW
meneesie keer keF& mebYeeJeveeSb GheefmLele nQ leLeeefhe
oesveeW kes yeere Jeeheej kee mlej kece nw, efpemekee
efJemleej efkeS peeves keer DeeJeMekelee nw~
Sself eneefmeke he mes Yeejle leLee Deheieeefvemleeve
kes mebyebOe meowJe Ieefve jns nQ~ eOeeveceb$eer ceesoer
keer Deheieeefvemleeve ee$ee ves oesveeW osMeeW kes mebyebOeeW
kees veS Deeeece eoeve kejves kes meeLe-meeLe JeweJf eOelee
Yeer eoeve keer nw~ eOeeveceb$eer eje egemle
Deheieeefvemleeve kes hegveefve&cee&Ce nsleg efvejblej Yeejleere
meneesie kees eoeve efkeS peeves kee DeeMJeemeve
efoee ieee~ mJeosMe Jeehemeer kes ece eOeeveceb$eer
eje heeefkemleeve keer mebef#ehle ee$ee heeefkemleeve kes
meeLe mebyebOeeW ceW megOeej keer Yeejle keer meodYeeJevee kees
eefleOJeefvele kejleer nw~ heeefkemleeve kes meeLe mebyebOeeW ceW
megOeej keer ef mes Jeeheke efhe#eere Jeelee& kees hegve:
DeejbYe kejvee Yeejleere eeeme kee eleerke nw~ peveJejer,
2016 ceW hebpeeye kes he"evekees ceW efmLele Yeejleere
Jeeeg mesvee kes Des hej heeefkemleeve meceefLe&le Deelebekf eeeW
kes nceues kes yeeJepeto Yeejle eje heeefkemleeve kes
meeLe Jeelee& mLeefiele ve efkeS peeves kee efveCe&e mebyebOe
megOeej keer ef mes DeYetlehetJe& nw~
2016
Yeejle Jeve efmLeefle efjhees&-2015

ye {leer
mebpeerJe kegceej efmebn

DeefOeefveece, 1980 leLee jeêre Jeve veerefle, 1988
ceW Jeve mebmeeOeveeW kes mebj#eCe SJeb JeveerkejCe nsleg
mhe efoMee-efveoxMe efoS ieS nQ hejbleg Yeejleere
Jeve #es$e hej DeleefOeke oyeeJe yevee ngDee nw~ Dele:
Jeve #es$e ceW Je=e
f SJeb keceer kes Deebke[eW keer peevekeejer
ve kesJeue mejkeej kes efueS Jejve veeieefjke meceepe
kes efueS Yeer DeeJeMeke nes peeleer nw~ Fmeer meboYe& ceW
osMe kes JeveeJejCe SJeb Je=#eeJejCe keer efveiejeveer
Deleble cenJehetCe& nes peeleer nw leLee Fmeer heefjes#e
ceW osnjeotve efmLele Yeejleere Jeve meJex#eCe efJeYeeie
(Department of Forest Survey of India) eje
eleske oes Je<e& hej megotj mebJesove (Remote
Sensing) DeeOeeefjle Gheen efe$eCe kes ceeOece mes
osMe ceW JeveeW SJeb Je=#eeW keer efmLeefle hej DeeOeeefjle
Yeejle Jeve efmLeefle efjhees& (ISFR-India State
of Forest Report) peejer keer peeleer nw~
henueer Yeejle Jeve efmLeefle efjhees-& 1987 (meboYe&
Je<e& 1981-83) ceW leweej keer ieF& Leer~ Fme e=bKeuee
keer 14JeeR Yeejle Jeve efmLeefle efjhees-& 2015 (ISFR2015) 4 efomebyej, 2015 kees heee&JejCe, Jeve SJeb
peueJeeeg heefjJele&ve jepe ceb$eer (mJeleb$e eYeej)
ekeeMe peeJe[skej eje peejer keer ieF& pees efke
Deketyej, 2013 mes HejJejer, 2014 kes Gheen
Deebke[eW hej DeeOeeefjle nw~ GuuesKeveere nw efke
11JeeR Yeejle Jeve efmLeefle efjhees& (ISFR-2009)
pees efke hejJejer, 2010 ceW peejer keer ieF& Leer, mes
Debleje&êre ceeveob[eW kes Deveghe efjhees& leweej
nesves kes Je<e& kees efjhees& kes Meer<e&ke ceW efueee peeves
11
ngF& pevemebKee keer Jeve SJeb Je=#e

DeeOeeefjle DeeJeMekeleeDeeW keer hetefle&, Oejleer kees
yee{, metKee SJeb Yet-#ejCe mes yeeeves leLee eeCe
Jeeeg Dee@kemeerpeve keer GheueyOelee megefveefMele kej
ceeveJe peeefle kes DeefmlelJe keer j#ee nsleg JeveeW kes
cenJe kees vekeeje veneR pee mekelee nw~ Yeejle ceW
meJe&eLece Jeve j#ee nsleg henuee keoce Je<e& 1855 ceW
Yeejleere Jeeefvekeer ee&j (Charter of Indian
Forestry) keer GodIees<eCee kes meeLe G"eee ieee~
en ee&j hesiet kes Jeve DeOeer#eke (Forest
Superintendent) [e@. keuesueQ[ (Dr. Clelland)
keer DevegMebmee hej peejer efkeee ieee Lee~ Je<e&
1856 ceW [sêre yeQ[erme (Dietrich Brandis) kees
hesiet kee Jeve DeOeer#eke efveege efkeee ieee leLee 1
Deewue, 1864 kees eLece ceneJeve efvejer#eke
(Inspector General of Forest) kes heo hej
Fvekeer efveegefe kes meeLe Yeejle ceW Jew%eeefveke
Jeeefvekeer keer veeRJe he[er~ Fmeer keejCe FvnW Yeejleere
Jeeefvekeer kee efhelee (Father of Indian Forestry)
kene peelee nw~ efyeefMe keeue kes oewjeve ner [e@.
Jeesukej keer DevegMebmee hej Je<e& 1894 ceW Yeejle keer
henueer jeêre Jeve veerefle ekeeefMele keer ieF&~ Fme
veerefle keer keefceeeW kees otj kejves nsleg Je<e& 1952 ceW
mJeleb$e Yeejle keer henueer jeêre Jeve veerefle leweej
keer ieF&~ Fme veerefle ceW Jeve mebmeeOeveeW kes mebj#eCe
SJeb efJekeeme hej yeue osles ngS osMe kes Ske-efleneF&
Yet-Yeeie kees Jeveeeefole kejves kee ue#e jKee
ieee Lee~ lelheMeele Yeejle kes Jeve mebj#eCe
ueiee nw~ Yeejle Jeve efmLeefle efjhees-& 2015 ceW Yeejleere

megojt mebJesove Gheen efjmeesme&mes-2 kes meWmej IRSP6-LISS-III eje 23.5 ceer. kes efJeYesoerkejCe
(Resolution) leLee 1:50,000 kes ceeheke (vetvelece
ceeveefe$eCe eesie #es$e-1 nskesej) hej DeeOeeefjle
Deebke[s emlegle efkeS ieS nQ~ %eeleJe nw efke Yeejleere
heefjefmLeefleeeW kes meboYe& ceW Deketyej-efomebyej kee
mecee JeveeJejCe ceeveefe$eCe mebyebOeer Gheen Deebke[eW
kees eehle kejves kes efueS meJee&efOeke Gheege (cesIecege DeekeeMeere efmLeefle kes keejCe) jnlee nw~
ISFR-2015 ceW Yeejleere Jeve meJex#eCe efJeYeeie
eje neue kes mecee ceW kejeS ieS efJeefMe
DeOeeveeW kes DeeOeej hej Yeejleere Jeve keer
cenJehetCe& efJeMes<eleeSb, MemeJeeefvekeer ceW Je=#e SJeb
Yeejle kes mebIeere #es$e SJeb jepeeW ceW Jeve leLee
Je=#e mebmeeOeve hej Deefleefje meeceeer Yeer emlegle
keer ieF& nw~
ISFR-2015 kes cenJehetCe& efve<ke<e&
keer Yeebefle nesles nQ leLee pees efkemeer Yeer

ekeej kes Je=#e keer Je=ef kes efueS Devegheege
nQ) mes Thej kes #es$eeW (182,183 Jeie& efkeceer.)
kees neves hej en ye{kej Deewj DeefOeke nes
peelee nw~
GuuesKeveere nw efke jeêre Jeve veerefle, 1988
kes Devegmeej osMe kes Ske-efleneF& DeLeJee 33.33
eefleMele #es$e ceW (hene[er #es$eeW ceW oes-efleneF&
DeLeJee 66.67 eefleMele #es$e ceW) Jeve DeLeJee
Je=#eeJejCe nesves DeeJeMeke nQ~
ISFR-2013 keer leguevee ceW ISFR-2015 ceW 3775
Jeie& efkeceer. kes Jeve #es$e keer Je=e
f ngF& nw~
(iii)ISFR-2015 kes Devegmeej, osMe ceW kegue Je=#eeJejCe
(Tree Cover) 9.26 efceefueeve nskesej
(92,572 Jeie& efkeceer.) nw pees osMe kes kegue
Yeewieesefueke #es$e kee 2.82 eefleMele nw~
(vees : JeveeJejCe kee Deekeueve Gheenere Deebke[eW
kes DeeOeej hej melele ceeveefe$eCe kes eje efkeee
peelee nw peyeefke Je=#eeJejCe kes Deekeueve kes efueS
eefleoMe& eCeeueer DeheveeF& peeleer nw~)
(iv) ISFR-2013 keer leguevee ceW ISFR-2015 ceW
hene[er SJeb pevepeeleere efpeueeW ceW JeveeJejCe
ceW eceMe: 1680 Jeie& efkeceer. SJeb 438 Jeie&
efkeceer. keer Je=ef ope& keer ieF& nw~
(v) Gej-hetJeea jepeeW ceW, pees osMe kes kegue JeveeJejCe
ceW ueieYeie Ske-eewLeeF& kee eesieoeve kejles
nQ, efJeiele Deekeueve keer leguevee ceW 628 Jeie&
efkeceer. kes JeveeJejCe keer keceer ope& keer ieF&~
(vi) Fme efjhees& ceW 12 jepeeW kees es[kej Jeve
Deeeefole metevee kees meJex Dee@he Fbef[ee
es h ees M eer d m e (Survey of India
Toposheets) kes eerve JeeMe Sefjee (Green
Wash Area) kes DeeOeej hej mebye (Inside)
SJeb yeee (Outside) #es$eeW ceW he=Leke efkeee
ieee nw~
Gheenere Deebke[eW (Dekeyt ej, 2013- hejJejer,

2014) kes efJeMues<eCe Jeve/erDeesShe (TOF-Tree
Outside Forests) ieCevee leLee Yeejleere Jeve
meJex#eCe efJeYeeie eje kejeS ieS ISFR-2015 kes
ecegKe efve<ke<e& Fme ekeej nQ
(i) ISFR-2015 kes Devegmeej, osMe ceW kegue JeveeJejCe
70.17 efceefueeve nskesej (701,673 Jeie&
efkeceer.) nw pees osMe kes kegue Yeewieesefueke #es$e
kee 21.34 eefleMele nw~
(ii) Fme efjhees& kes Devegmeej, osMe ceW kegue JeveeJejCe
SJeb Je=#eeJejCe (Forest and Tree Cover)
79.42 efceefueeve nskesej (794,245 Jeie&
efkeceer.) nw pees efke osMe kes kegue Yeewieesefueke
#es$e kee 24.16 eefleMele nw~
Je=#e jsKee (Tree Line - 4000 ceerj TbeeF&
mlej, efpememes Thej kes #es$e Meerle cemLeue
12
2016
Yeejle ceW JeveeJejCe SJeb Je=#eeJejCe

esCeer
I S F R-2013
ISFR-2015
(meboYe& Je<e& 2011)

#es$e
Yeewieesefueke #es$e
(Jeie& efkeceer.)
kee eefleMele
(meboYe& Je<e& 2013)

#es$e Yeewieesefueke #es$e
(Jeie& efkeceer.)
kee eefleMele
JeveeJejCe
Deefle meIeve Jeve (VDF)
83,502
2.54
85,904
2.61
ceOece meIeve Jeve (MDF)
318,745
9.70
315,374
9.59
Kegues Jeve (OF)
295,651
8.99
300,395
9.14
kegue JeveeJejCe
697,898
21.23
701,673
21.34
Je=#eeJejCe
91,266
2.78
92,572
2.82
kegue JeveeJejCe SJeb Je=#eeJejCe
7,89,164
24.01
7,94,245
24.16
Peeef[eeb (Scrub)
41,383
1.26
41,362
1.26
iewj-Jeve
25,47,982
77.51
2,544,228
77.40
kegue Yeewieesefueke #es$e
3,287,263
100.00
3,287,263
100.00
veesiewj-Jeve ceW Je=#eeJejCe Meeefceue nw peyeefke Peeef[eeb he=Leke mecetn nQ~ kegue JeveeJejCe ceW ceQeesJe #es$e
Meeefceue nw~
(vii)ISFR-2013 keer leguevee ceW ISFR-2015 ceW
meJex Dee@he Fbef[ee esheeseeefheke Meerdme hej
osMe ceW ceQeesJe DeeJejCe (Mangrove Cover)
keg #es$eeW kees nukes njs jbie mes eoefMe&le
ceW
112 Jeie& efkeceer. keer Je=ef ngF& nw~
efkeee ieee nw leLee FvnW meeceevele: eerve
(viii)Yeejleere JeveeW SJeb JeveeW kes yeenj kes Je=#eeW
JeeMe Sefjee kes he ceW efveefo& efkeee
(TOF-Trees Outside Forests) kee
peelee nw~
iewj-Jeve 77.40%
Peeef[eeb
1.26%
Deefle meIeve Jeve 2.61%

Kegues Jeve
ceOece meIeve Jeve 9.59%
9.14%
kegue JeveeJejCe 21.34%
2016
13
Je=efceeve me@ke (Growing Stock) 5,768

efceefueeve Ieveceerj Deekeefuele efkeee ieee nw~
(ix)ISFR-2015 ceW 15 jepe/mebIeere #es$e ceW Gvekes
Yeewieesefueke #es$e kee 33 eefleMele mes DeefOeke
Yeeie Jeveeeefole nw peyeefke FveceW mes 8
jepe SJeb mebIeMeeefmele #es$e Ssmes nQ efpevekes
Yeewieesefueke #es$e kee 70 eefleMele mes DeefOeke
Yet-Yeeie Jeveeeefole nw~
DeefYeefueefKele Jeve #es$e SJeb JeveeJejCe
b. ceOece
meIeve Jeve (MDF - Moderately

Je=#e $e IevelJe 4070 eefleMele kes yeere neslee nw; leLee
c. Kegues Jeve (OF-Open Forest), efpevekee
Je=#e $e IevelJe 10-40 eefleMele kes ceOe neslee nw~
GuuesKeveere nw efke 10 eefleMele mes kece Je=#e
$e IevelJe Jeeueer efvecvemlejere Jeve Yetefce kees
JeveeJejCe ceW Meeefceue veneR efkeee peelee leLee FvnW
Pee[er (Scurb) keer esCeer ceW jKeles nQ~ ISFR2015 kes Devegmeej, osMe ceW Peeef[eeW kee #es$eHeue
41,362 Jeie& efkeceer. nw pees kegue Yeewieesefueke #es$e
kee 1.26 eefleMele nw~
Dense Forest), efpevekee
DeefYeefueefKele Jeve #es$e (Recorded Forest

Area) kes Debleie&le mejkeejer efjkee@[eX ceW Jeve
kes he ceW DeefYeefueefKele mecemle Yeewieesefueke #es$e
Meeefceue neslee nw, eens GmeceW JeveeJejCe/Je=#eeJejCe Je=#eeJejCe (Tree Cover)
DeefYeefueefKele Jeve #es$e kes yeenj kes leLee 1
neW ee ve neW~ FmeceW cegKele: Yeejleere Jeve
nskesej #es$eHeue mes kece #es$e Jeeues Je=#eere #es$eeW
DeefOeefveece, 1927 kes lenle mebmLeeefhele Deejef#ele
(JeveeJejCe #es$e kes Deefleefje) kees Je=#eeJejCe (Tree
Jeve #es$e (Reserved Forest Area) leLee
Cover) #es$e kes Debleie&le Meeefceue efkeee peelee nw~
mebjef#ele Jeve #es$e (Protected Forest Area)
Yeejleere Jeve meJex#eCe efJeYeeie eje osMe ceW Je<e&
Deeles nQ~ meeLe ner FmeceW jepeeW kes DeefOeefveeceeW
2001 mes Je=#eeJejCe kee Deekeueve efkeee pee jne
eje mebmLeeefhele Deewj jepemJe efjkee@[eX ceW Jeve
kes he ceW DeefYeefueefKele #es$e Yeer Meeefceue nesles nw~ Jele&ceeve Je=#eeJejCe Deekeueve Je<e& 2008 mes
2014 kes oewjeve osMe kes 178 eefleoMe& efpeueeW kes
nQ efpevnW DeJeieeake=le Jeve (Unclassed Forest)
32,027 eefleoMe& huee@eW kes Deebke[eW kes DeOeeve
kene peelee nw~
hej DeeOeeefjle nw~
otmejer Deesj, Yeejle Jeve efmLeefle efjhees& (ISFR)
Je=#eeJejCe SJeb erDeesSHe
ceW eege JeveeJejCe (Forest Cover) #es$e kes
Je=#eeJejCe (Tree Cover) SJeb erDeesSHe
lenle Ske nskesej mes DeefOeke #es$eHeue Jeeues Ssmes
(TOF-Tree
Outside Forest) oes he=Leke heo nQ
mecemle Yeewieesefueke #es$eeW (DeefYeefueefKele Jeve kes
hejbleg es oesveeW Ske-otmejs mes efvekelee mes peg[ s nQ~
Yeerlej Deewj yeenj meYeer #es$eeW) kees Meeefceue efkeee
erDeesSHe kes lenle DeefYeefueefKele Jeve #es$e mes
peelee nw peneb Je=#e $e IevelJe (Tree Canopy
yeenj kes meYeer Je=#eere #es$eeW kees Meeefceue efkeee
Density) 10 eefleMele mes DeefOeke nes~ Fmekes lenle
peelee nw~ 1.0 nskes ej mes DeefOeke #es$e Jeeues
ceQeesJe Jeve #es$e Yeer Meeefceue nesles nQ~ Fmes leerve
erDeesSHe kees lees Gheenere Deebke[eW kes DeeOeej hej
YeeieeW ceW yeebe peelee nw :
JeveeJejCe ceW Meeefceue kej efueee peelee nw peyeefke
a. Deefle meIeve Jeve (VDF-Very Dense
Mes<e (1.0 nskes ej mes kece #es$e Jeeues) erDeesSHe
Forest), efpevekee Je=#e $e IevelJe 70 eefleMele mes
Je=#eeJejCe kes mebIeke jnles nQ~
DeefOeke neslee nw;
14
I.
jepe/mebIeere #es$e
DeebOe eosMe
DeCeeeue eosMe
Demece
efyenej
eermeie{
efouueer
ieesJee
iegpejele
nefjeeCee
efnceeeue eosMe
peccet SJeb keMceerj
PeejKeb[
kevee&ke
kesjue
ceOe eosMe
ceneje^
ceefCehegj
cesIeeuee
efcepeesjce
veieeueQ[
Deese[f Mee
hebpeeye
jepemLeeve
efmeefkekece
leefceuevee[g
lesuebieevee
ef$ehegje
Gej eosMe
GejeKeb[
he. yebieeue
Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej
eb[erie{
oeoje SJeb veiej nJesueer
oceve SJeb oerJe

ue#eerhe
heg[g esjer
kegue
efJeefYevve jepeesW/mebIeere #es$eesW cesW DeefYeefueefKele Jeve #es$e

ISFR-2013
Yeewieeseuf eke cesW DeefYeefueefKele

#es$e
Jeve #es$e
160204
83743
78438
94163
135191
1483
3702
196022
44212
55673
222236
79714
191791
38863
308245
307713
22327
22429
21081
16579
155707
50362
342239
7096
130058
114865
10486
240928
53483
88752
8249
114
491
112
32
480
3,287,263
63814
51541
26832
6473
59772
85
1225
21647
1559
37033
20230
23605
38284
11309
94689
61357
17418
9496
16717
9222
58136
3084
32737
5841
22877
0
6294
16583
34651
11879
7171
35
204
8
0
13
771,821
ISFR-2015 cesW
DeefYeefueefKele Jeve #es$e
Deejef#ele Jeve mebjef#ele Jeve DeJeieeake=le Jeve

31959
10589
17864
693
25782
78
253
14373
249
1898
17643
4387
28690
11309
61886
49546
1467
1113
4483
86
26329
44
12475
5452
20293
20353
4175
12071
26547
7054
5613
32
199
0
0
0
424,985
5069
9779
0
5799
24036
24
0
2886
1158
33130
2551
19185
3931
0
31098
6733
4171
12
0
508
15525
1137
18217
389
1782
5939
2
1157
9885
3772
1558
0
5
0
0
2
209,440
(#es$e Jeie& efkeceer. ceW)

Yeewieeseuf eke
#es$e kee
kegue eefleMele
230 37258
31039 51407
8968 26832
1
6493
9954 59772
0
102
972
1225
4388 21647
152
1559
2005 37033
36 20230
33 23605
5663 38284
0
11309
1705 94689
5300 61579
11780 17418
8371
9496
1158
5641
8628
9222
16282 58136
1903
3084
2045 32737
0
5841
802 22877
612 26904
2117
6294
3354 16582
1568 38000
1053
11879
0
7171
3
35
0
204
8
8
0
0
11
13
130,141 764,566
13.54
61.39
34.21
6.90
44.21
6.88
33.09
11.04
3.53
66.52
9.10
29.61
19.96
29.10
30.72
20.01
78.01
42.34
26.76
55.62
37.34
6.12
9.57
82.31
17.59
23.42
60.02
6.88
71.05
13.38
86.93
30.70
41.55
7.14
0.00
2.71
23.26
jepeeW ceW #es$eheue keer ef mes meJee&efOeke DeefYeefueefKele Jeve eceMe: ceOe eosMe, ceneje^, eermeie{,
Deesef[Mee leLee DeCeeeue eosMe ceW peyeefke vetvelece eceMe: ieesJee, nefjeeCee, hebpeeye, efcepeesjce leLee
efmeefkekece ceW nQ~ mebIeere #es$eeW ceW #es$eheue keer ef mes meJee&efOeke SJeb vetvelece DeefYeefueefKele Jeve eceMe:
Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej leLee ue#eerhe (Metve) ceW nQ~ jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW Yeewieesefueke #es$e kes eefleMele
keer ef mes meJee&efOeke DeefYeefueefKele Jeve eceMe: Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej, efmeefkekece, ceefCehegj, GejeKeb[,
efnceeeue eosMe SJeb DeCeeeue eosMe ceW leLee vetvelece eceMe: ue#eerhe, hegg[gesjer, nefjeeCee, hebpeeye SJeb
efouueer/Gej eosMe ceW nQ~
2016
15
II.
efJeefYevve jepeesW/mebIeere #es$eesW cesW JeveeJejCe SJeb Je=#eeJejCe

JeveeJejCe
kegue
Yeewieeseuf eke
#es$eHeue #es$e kee %
Je=#eeJejCe
kegue
Yeewieeseuf eke
ISFR-2015
(#es$eheue Jeie& efkeceer. ceW)

Je=#eeJejCe JeveeJejCe
kegue
Yeewieeseuf eke
jepe/mebIeere #es$e
Yeewieeseuf eke
#es$e
DeebOe eosMe
DeCeeeue eosMe
Demece
efyenej
eermeie{
efouueer
ieesJee
iegpejele
nefjeeCee
efnceeeue eosMe
PeejKeb[
kevee&ke
kesjue
ceOe eosMe
ceneje^
ceefCehegj
cesIeeuee
efcepeesjce
veieeueQ[
Deese[f Mee
hebpeeye
jepemLeeve
efmeefkekece
leefceuevee[g
lesuebieevee
ef$ehegje
Gej eosMe
GejeKeb[
he. yebieeue
eb[erie{
oceve SJeb oerJe
ue#eerhe
heg[g esjer
kegue
160204
24424
15.25
3965
2.48
28389
17.72
83743
67248
80.30
761
0.91
68009
81.21
78438
27623
35.22
1613
2.06
29236
37.27
94163
7288
7.74
2182
2.32
9470
10.06
135191
55586
41.12
3629
2.68
59215
43.80
1483
188.77
12.73
111
7.49
299.77
20.22
3702
2224
60.08
325
8.78
2549
68.85
196022
14660
7.48
7914
4.04
22574
11.52
44212
1584
3.58
1355
3.07
2939
6.65
55673
14696
26.40
757
1.36
15453
27.76
222236
22988
10.34
8354
3.76
31342
14.10
79714
23478
29.45
2783
3.49
26261
32.94
191791
36421
18.99
5552
2.89
41973
21.88
38863
19239
49.50
2951
7.59
22189
57.10
308245
77462
25.13
7773
2.52
85235
27.65
307713
50628
16.45
9558
3.11
60186
19.56
22327
16994
76.11
243
1.09
17237
77.20
22429
17217
76.76
710
3.17
17927
79.93
21081
18748
88.93
535
2.54
19283
91.47
16579
12966
78.21
381
2.30
13347
80.50
155707
50354
32.34
3986
2.56
54340
34.90
50362
1771
3.52
1544
3.07
3315
6.58
342239
16171
4.73
8269
2.42
24440
7.14
16
7096
3357
47.31
35
0.50
3392
47.80
130058
26345
20.26
4505
3.46
30850
23.72
114865
21591
18.80
2549
2.22
24140
21.02
10486
7811
74.49
233
2.22
8044
76.71
240928
14461
6.00
7044
2.92
21505
8.93
53483
24240
45.32
752
1.41
24992
46.73
88752
16828
18.96
2088
2.35
18916
21.31
8249
6751
81.84
37
0.44
6788
82.28
114
22.03
19.32
7.80
31.03
27.22
491
206
41.96
28
5.72
234
47.66
112
19.61
17.51
10
9.18
29.61
26.44
32
27.06
84.56
12.50
31.06
97.06
480
55.38
11.54
27
5.63
82.38
17.16
3,287,263
701,673
21.34
92572
2.82
794,245
24.16
2016
III. ISFR-2013 kes Deebke[eW

jepe/mebIeere #es$e
JeveeJejCe
keer leguevee ceW ISFR-2015 ceW JeveeJejCe ceW heefjJele&ve

JeveeJejCe ISFR 2015
ISFR 2013
kegue
DeebOe eosMe
DeCeeeue eosMe
Demece
efyenej
eermeie{
efouueer
ieesJee
iegpejele
nefjeeCee
efnceeeue eosMe
PeejKeb[
kevee&ke
kesjue
ceOe eosMe
ceneje^
ceefCehegj
cesIeeuee
efcepeesjce
veieeueQ[
Deese[f Mee
hebpeeye
jepemLeeve
efmeefkekece
leefceuevee[g
lesuebieevee
ef$ehegje
Gej eosMe
GejeKeb[
he. yebieeue
Deb[ceeve SJeb efvekeeys eej er. me.
eb[erie{
oceve SJeb oerJe
ue#eerhe
heg[g esjer
kegue
Deefle meIeve ceOece meIeve
Kegues Jeve
kegue ceW
kegue heefjJele&ve heefjJele&ve Pee[er
(% ceW) #es$e
24357
375
13093
10956
24424
67
0.27 8562
67321
20804
31301
15143
67248
-73
-0.11
27671
1441
11268
14914
27623
-48
-0.17
384
7291
248
3376
3664
7288
-3
-0.04
120
55621
4152
34846
16588
55586
-35
-0.06
117
180
6.94
57.15
124.68
189
4.75
2219
542
580
1102
2224
0.22
14653
376
5220
9064
14660
0.05 1490
264
1586
27
452
1105
1584
-2
-0.13
151
14683
3224
6381
5091
14696
13
0.09
301
22538
4061
8815
10112
22988
450
1.96
625
23473
2588
9663
11227
23478
0.02
685
36132
1781
20063
14577
36421
289
17922
1523
9301
8415
19239
1317
77522
6629
34902
35931
77462
-60
-0.08 6383
50632
8712
20747
21169
50628
-4
-0.01 4157
16990
727
5925
10342
16994
0.02
1182
17288
449
9584
7184
17217
-71
-0.41
348
19054
138
5858
12752
18748
-306
-1.63
13044
1296
4695
6975
12966
-78
-0.60
622
50347
7023
21470
21861
50354
1772
735
1036
1771
-1
-0.06
16086
76
4426
11669
16171
85
0.53 4302
0.79 3191
6.85
36
0.01 4499
37
3358
500
2160
697
3357
-1
-0.03
311
23844
2993
10469
12883
26345
2501
9.49
414
21759
513
12712
8366
21591
-168
-0.78 1874
7866
113
4609
3089
7811
-55
-0.70
55
14349
2195
4060
8206
14461
112
0.77
803
24508
4754
13602
5884
24240
-268
-1.11
307
16805
2948
4172
9708
16828
23
0.14
133
6711
5686
685
380
6751
40
0.59
17.26
1.36
14.09
6.58
22.03
4.8
21.65
0.03
213
80
126
206
-7
-3.40
1.4
5.82
12.39
19.61
10
52.73
0.55
27
17.22
9.84
27.06
0.00
50.06
29.68
25.70
55.38
9.61
697,898
85,904
315,374
300,395 701,673
3,775
mebef#ehle efJeJejCe Dee leeefuekee ceW osKeW
0.54 413,62
2016
17
ceW ISFR-2013 keer leguevee ceW JeveeJejCe ceW meJee&efOeke Je=ef leefceuevee[g (2501 Jeie&
efkeceer.) ceW leLee meJee&efOeke keceer efcepeesjce (306 Jeie& efkeceer.) ceW ngF& nw~
ISFR-2015 kes Devegmeej, #es$eheue keer ef mes meJee&efOeke JeveeJejCe Jeeues 5 jepe eceMe: ceOe
eosMe, DeCeeeue eosMe, eermeie{, ceneje^ SJeb Deesef[Mee nQ peyeefke #es$eheue keer ef mes
meJee&efOeke JeveeJejCe Jeeues 5 mebIeere #es$e eceMe: Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej, oeoje Je veiej nJesueer,
efouueer, heg[gesjer leLee ue#eerhe nQ~ meJee&efOeke JeveeJejCe eefleMelelee Jeeues 5 jepe/mebIeere #es$e
eceMe: efcepeesjce (88.93) ue#eerhe (84.56), Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej erhe mecetn (81.84)
DeCeeeue eosMe (80.30) leLee veieeueQ[ (78.21%) nQ~ meJee&efOeke JeveeJejCe eefleMelelee Jeeues
Yeejle kes 5 jepe eceMe: efcepeesjce, DeCeeeue eosMe, veieeueQ[, cesIeeuee SJeb ceefCehegj nQ~
vetvelece JeveeJejCe #es$e Jeeues 5 jepe eceMe: nQnefjeeCee, hebpeeye, ieesJee, efmeefkekece SJeb efyenej
peyeefke vetvelece JeveeJejCe eefleMelelee Jeeues Yeejle kes 5 jepe eceMe: hebpeeye, nefjeeCee,
jepemLeeve, Gej eosMe SJeb iegpejele nQ~ meJee&efOeke JeveeJejCe eefleMelelee Jeeues Yeejle kes 4 mebIeere
#es$e eceMe: ue#eerhe, Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej, oeoje SJeb veiej nJesueer leLee eb[erie{ nQ~
Je=#eeJejCe keer ef mes ISFR-2015 ceW meJee&efOeke #es$eheue Jeeues 5 jepe eceMe: ceneje^, peccet
SJeb keMceerj, jepemLeeve, iegpejele leLee ceOe eosMe nQ peyeefke vetvelece #es$eheue Jeeues 5 jepe
eceMe: efmeefkekece, ef$ehegje, ceefCehegj, ieesJee SJeb veieeueQ[ nQ~ Yeewieesefueke #es$e kes eefleMele kes he ceW
meJee&efOeke Je=#eeJejCe Jeeues 5 jepe eceMe: ieesJee, kesjue, iegpejele, peccet SJeb keMceerj leLee
leefceuevee[g nQ~ mebIeere #es$eeW ceW meJee&efOeke Je=#eeJejCe eefleMele eceMe: ue#eerhe, oceve SJeb oerJe,
eb[erie{ leLee efouueer ceW nQ~ kegue Je=#eeJejCe SJeb JeveeJejCe #es$e keer ef mes meJee&efOeke #es$eheue
Jeeues 5 jepe eceMe: ceOe eosMe, DeCeeeue eosMe, ceneje^, eermeie{ SJeb Deesef[Mee nQ peyeefke
Fmeer ef mes Yeewieesefueke #es$e kes meJee&efOeke eefleMele Jeeues 4 jepe/mebIeere #es$e eceMe: ue#eerhe
(97.06), efcepeesjce (91.47), Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej (82.28) leLee DeCeeeue eosMe
(81.21) nQ~
GuuesKeveere nw efke DeCeeeue eosMe, efnceeeue
hene[er efpeueeW ceW JeveeJejCe
eosMe, ceefCehegj, cesIeeuee, efcepeesjce, veieeueQ[,
hene[er #es$eeW Deewj heefMeceer Iee efJekeeme
efmeefkekece, ef$ehegje SJeb GejeKeb[ kes meYeer efpeues
keee&ece kes efueS eespevee Deeeesie eje efveOee&efjle
ceeveob[eW kes Devegmeej meceg leue mes 500 ceerj hene[er nQ leLee Fve veew jepeeW ceW JeveeJejCe Fvekes
mecee Yeewieesefueke #es$eheue kee 62.57 eefleMele nw~
mes DeefOeke TbeeF& (Altitude) Jeeues leeuegkee hene[er
ISFR-2015
esCeer ceW Deeles nQ leLee efkemeer efpeues ceW Ssmes leeuegkeeDeeW pevepeeleere efpeueeW ceW JeveeJejCe
Yeejle mejkeej kes Skeerke=le pevepeeleere efJekeeme
kee kegue #es$eheue efpeues kes #es$eheue kes DeeOes mes
keee&ece (Integrated Tribal Development
DeefOeke nesves hej Jen hene[er efpeuee (Hill District)
Programme) kes lenle osMe kes 27 jepeeW/mebIeere
kenueelee nw~ Fme heefjYee<ee kes lenle osMe kes 16
#es$eeW kes 189 efpeueeW kees pevepeeleere efpeues (Tribal
jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW kegue 124 hene[er efpeues nQ~
District) keer esCeer ceW jKee ieee nw~ Fve pevepeeleere
ISFR-2015 kes Devegmeej, osMe kes hene[er
efpeueeW ceW kegue JeveeJejCe 283,015 Jeie& efkeceer. efpeueeW ceW ISFR-2015 kes Devegmeej kegue JeveeJejCe
451,223 Jeie& efkeceer. (ISFR-2013 kes Deekeueve
(ISFR-2013 kes Deekeueve keer leguevee ceW 1680
mes 438 Jeie& efkeceer. Je=ef) nw pees efke Fve efpeueeW kes
Jeie& efkeceer. DeefOeke) nw pees efke Fve efpeueeW kes
Yeewieessefueke #es$eheue kee 40.59 eefleMele nw~
Yeewieesefueke #es$eheue kee 39.99 eefleMele nw~
18
Gej-hetJeea jepeeW ceW JeveeJejCe

osMe kes hetJeexej Yeeie kes Dee" jepeeW veecele:
DeCeeeue eosMe, Demece, ceefCehegj, cesIeeuee,
efcepeesjce, veieeueQ[, efmeefkekece SJeb ef$ehegje ceW osMe
kes kegue Yeewieesefueke #es$e kee cee$e 7.98 eefleMele
Yet-Yeeie nw peyeefke FveceW osMe kes kegue JeveeJejCe
kee ueieYeie Ske-eewLeeF& Yeeie efmLele nw~ ISFR2015 kes Devegmeej, Fve jepeeW ceW kegue JeveeJejCe
171,964 Jeie& efkeceer. (ISFR-2013 keer leguevee ceW
628 Jeie& efkeceer. kece) nw pees efke Fvekes kegue
Yeewieesefueke #es$e kee 65.59 eefleMele nw~
efJeefYevve GeeJee
(Altitude)
#es$eeW ceW JeveeJejCe

ISFR-2015 ceW efJeefYevve GeeJee (meceg
mlej mes TbeeF&) #es$eeW ceW JeveeJejCe kes Deekeueve
nsleg Meue j[ej esheeseeHeer efceMeve (SRTM)
ef[efpeue SueerJesMeve cee@[ue (90 ceer. efJeYesoerkejCe
#ecelee) kee eeesie efkeee ieee nw~ efJeefYevve GeeJee
#es$eeW ceW JeveeJejCe keer efmLeefle efvecve meejCeer ceW
eoefMe&le nw
GeeJee #es$e

JeveeJejCe #es$e Yeewieeseuf eke
(kegue JeveeJejCe ceW % ) #es$e kee %
ceer.
368,344 (52.50%)
16.27
ceer.
1000-2000 ceer.
2000-3000 ceer.
3000-4000 ceer.
4000 ceer. mes Thej
kegue
198,375 (28.27%)
32.75
76,374 (10.88%)
65.38
40,441 (5.76%)
70.37
17,249 (2.46%)
28.36
0-500
500-1000
890 (0.13%)
0.49
701,673 (100%)
21.34
efJeefYevve YetDeeke=efleke #es$eeW ceW Je=#eeJejCe

ISFR-2015 kes Devegmeej osMe kes 14 YetDeeke=efleke
#es$eeW (Physiographic Zones) ceW #es$eheue keer
ef mes meJee&efOeke Je=#eeJejCe eceMe: ceOe
GeYetefceeeW (11,004 Jeie& efkeceer.), hetJeea okekeve
(10,120 Jeie& efkeceer.), heefMeceer efnceeuee (9,835

Jeie& efkeceer.), heefMeceer le (9,744 Jeie& efkeceer.)
SJeb Gejer cewoeveeW (8,756 Jeie& efkeceer.) #es$e ceW
nw~ Yeewieesefueke #es$e kes eefleMele kes he ceW
meJee&eOf eke JeveeJejCe eceMe: heefMeceer le (8.04%),
heefMeceer Iee (5.08%), hetJeea le (3.20%),
hetJeea okekeve (3.01%) leLee heefMeceer efnceeuee
(2.99%) ceW nw~
GuuesKeveere nw efke hetJeea efnceeuee #es$e ceW
cee$e 537 Jeie& efkeceer. (0.72%) kee Je=#eeJejCe nw
pees efke meYeer YetDeeke=efleke #es$eeW ceW meyemes kece nw~
eneb Je=#eeJejCe kece nesves kee ecegKe keejCe Fmekes
DeefOekeebMe #es$eeW kees JeveeJejCe kes lenle Meeefceue
efkeee peevee nw~
ceQeesJe Jeve
ceQeesJe (Mangrove) ueJeCe meefn<Ceg Jevemheefle
mecegoee nQ pees efJeMJe kes Ssmes G<CekeefyebOeere SJeb
Ghees<Ce keefyebOeere Deble:pJeejere (Intertidal) #es$eeW
ceW heeS peeles nQ peneb Je<ee& kee mlej 1000-3000
efceceer. kes ceOe SJeb leehe kee mlej 26-35oC kes
ceOe nes~ efJeMJe ceW en meeceevele: 24o Gejer
De#eebMe leLee 38o oef#eCeer De#eebMe kes ceOe heeS
peeles nQ~
Fve JeveeW kees he=LJeer hej Dee&YetefceeeW (Wetlands) keer pewJeefJeefJeOelee kee mebj#eke ceevee peelee
nw~ pewefJeke oyeeJe SJeb eeke=efleke DeeheoeSb ceQeesJe
heeefjefmLeefleke leb$e keer Me$eg nQ~ leeW kes menejs
Deeweeseif eke #es$eeW ceW Je=e
f leLee Iejsuet SJeb Deeweeseif eke
DeheefMe efJemepe&ve kes keejCe en #es$e eotef<ele nes
jns nQ~
ISFR-2015 kes Devegmeej, Yeejle ceW ceQeesJe
DeeJejCe efJeMJe keer mebhetCe& ceQeesJe Jevemheefle kee
ueieYeie 3 eefleMele nw pees efke osMe kes 12 leere
jepeeW/mebIeere #es$eeW kes 4740 Jeie& efkeceer. (ISFR2013 keer leguevee ceW 112 Jeie& efkeceer. DeefOeke) #es$e
ceW Hewuee ngDee nw pees efke osMe kes kegue Yeewieesefueke
2016
19
#es$e kee 0.14 eefleMele nw~ FmeceW Deefle meIeve

ceQeesJe 1472 Jeie& efkeceer. (kegue ceQeesJe #ess$e kee
31.05%), ceOece meIeve ceQeesJe 1391 Jeie& efkeceer.
(29.35%) leLee Kegues ceQeesJe 1877 Jeie& efkeceer.
(39.60%) #es$e ceW Hewues ngS nQ~
Yeejle ceW meJee&eOf eke ceQeesJe Deeeefole eej
jepe/mebIeere #es$e eceMe: heefMece yebieeue (2106
Jeie& efkeceer.), iegpejele (1107 Jeie& efkeceer.), Deb[ceeve
SJeb efvekeesyeej erhemecetn (617 Jeie& efkeceer.) leLee
DeebOe eosMe (367 Jeie& efkeceer.) nQ peyeefke eej meJee&eOf eke
ceQeesJe Deeeefole efpeues eceMe: oef#eCe eewyeerme hejieveehe. yebieeue (2077 Jeie& efkeceer.), ke-iegpejele (786
Jeie& efkeceer.), Deb[ceeve-Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej erhemecetn
(616 Jeie& efkeceer.) leLee keWhee[e-Deese[f Mee (190
Jeie& efkeceer.) nQ~ GuuesKeveere nw efke heefMece yebieeue
kee mebhetCe& ceQeesJe Deeeefole #es$e megob jyeve [sue
#es$e ceW DeJeefmLele nw~
20
efJeefYevve jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW ceQeesJe

DeeJejCe, ISFR-2015
(#es$eHeue Jeie& efkeceer. ceW)
jepe/mebIeere #es$e
ceQeesJe ISFR 2013
DeeJejCe mes heefjJele&ve
DeebOe eosMe
367
15
ieesJee
26
4
iegpejele
1107
4
kevee&ke
3
0
kesjue
9
3
ceneje^
222
36
Deesef[Mee
231
18
leefceuevee[g
47
8
he. yebieeue
2106
9
617
13
oceve SJeb oerJe
3
1
heg[gesjer
2
1
kegue
4740
112
2016
keg ecegKe jepeeW ceW JeveeJejCe keer efmLeefle

jepe
meJee&efOeke JeveeJejCe vetvelece JeveeJejCe

meJee&efOeke JeveeJejCe vetvelece JeveeJejCe
#es$e Jeeues efpeues #es$e Jeeues efpeues
eefleMele Jeeues efpeues eefleMele Jeeues efpeues
1. meble jefJeoeme veiej 1. meesveYe
1. meble jefJeoeme veiej
Gej eosMe 1. meesveYe
2. Keerjer
2. meble keyeerj veiej
2. eboewueer
2. cewvehegjer
3. efcepee&hegj
3. ceT
3. efcepee&hegj
3. meble keyeerj veiej
GejeKeb[ 1. heew[er ie{Jeeue 1. TOeceeEmen veiej 1. vewveerleeue
1. TOeceeEmen veiej
2. GejkeeMeer
2. nefjej
2. ebheeJele
2. nefjej
3. vewveerleeue
3. eeeie
3. heew[er ie{Jeeue 3. efheLeewjeie{
efyenej
1. YeYegDee (kewcetj) 1. MesKehegje
1. YeYegDee (kewcetj) 1. MesKehegje
2. heefMeceer ebheejve 2. ieesheeueiebpe/
2. pecegF&
2. ieesheeueiebpe
3. jesnleeme
penebveeyeeo
3. veJeeoe
3. penebveeyeeo/efmeJeeve
3. efmeJeeve
PeejKeb[ 1. heefMeceer eEmenYetce 1. Oeveyeeo
1. eleje
1. Oeveyeeo
2. heueecet
2. osJeIej
2. kees[jcee
2. osJeIej
3. iegceuee
3. heekeg[
3. heueecet
3. ogcekee
ceOe eosMe 1. yeeueeIee
1. Meepeehegj
1. yeeueeIee
1. Meepeehegj
2. eEoJee[e
2. Gppewve
2. Meeshegj
2. Gppewve
3. meerOeer
3. jleueece
3. Gceefjee
3. jleueece
eermeie{ 1. oblesJee[e
1. peebpeerieerj-ebhee
1. oblesJee[e
1. peebpeerieerj-ebhee
2. yemlej
2. ogie&
2. keesefjee
2. ogie&
3. mejiegpee
3. cenemecegbo
3. yemlej
3. cenemecegbo
jepemLeeve 1. Goehegj
1. eg
1. Goehegj
1. peesOehegj
2. efeeew[ie{
2. peesOehegj
2. efmejesner
2. eg
3. meJeeF& ceeOeeshegj 3. veeieewj
3. yeeje
3. pewmeuecesj
YetDeeke=efleke #es$eeW ceW Jeve #es$e ceW meJee&efOeke
Je=efceeve me@ke
Je=efceeve me@ke eceMe: heefMeceer efnceeuee, hetJeea
ISFR-2015 kes lenle osMe ceW jeêre mlej
okekeve, hetJeea efnceeuee, oef#eCeer okekeve SJeb heefMeceer
leLee jepe mlej hej JeveeW SJeb JeveeW kes yeenj Je=#eeW
Iee #es$e ceW Deekeefuele nw~
(TOF) leLee efJeefYevve YetDeeke=efleke #es$eeW ceW erDeesShe
YetDeeke=efleke #es$eeW ceW erDeesShe ceW meJee&efOeke
kes Je=efceeve me@ke (Growing Stock) kee Yeer
Je=
e
f
ceeve me@ke eceMe: heefMeceer efnceeuee hetJeea,

Deekeueve emlegle efkeee ieee nw efpemekes Devegmeej,
okekeve SJeb heefMeceer le ceW nw~
osMe ceW Je=#eeW kee Je=efceeve me@ke 5,768.387
jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW JeveeW ceW meJee&efOeke
efceefueeve Ieveceerj Devegceeefvele nw efpemeceW 4,195
Je=
e
f
ceeve me@ke eceMe: GejeKeb[, DeCeeeue

efce. Ieveceerj Jeve #es$e kes Yeerlej leLee 1,573
efce. Ieveceerj DeefYeefueefKele Jeve #es$e kes yeenj eosMe leLee eermeie{ ceW peyeefke erDeesShe ceW
meJee&efOeke Je=efceeve me@ke eceMe: ceneje^, peccet
Deekeefuele nQ~
21
SJeb keMceerj leLee iegpejele ceW Deekeefuele nw~ meceele:

meJee&eOf eke Je=e
f ceeve me@ke eceMe: DeCeeeue eosMe,
GejeKeb[ SJeb eermeie{ ceW Deekeefuele nw~
ecegKe Jevemheefle epeeefleeeW kes kegue hewueeJe
(Total Volume) kes meboYe& ceW Jeve #es$e ceW meJee&eOf eke
Je=efceeve epeeefle Shorea robusta (12.06%)
nw efpemekes heMeele Tectonagrandis (5.30%)
SJeb Pinus roxburghii (4.02%) kee mLeeve nw~
ecegKe Jevemheefle epeeefleeeW kes kegue hewueeJe
(Total Volume) kes meboYe& ceW erDeesShe ceW meJee&eOf eke
Je=e
f ceeve epeeefle Mangifera indica (12.51%)
nw efpemekes heMeele Azadirachta indica (7.31%)
SJeb Cocos nucifera (5.53%) kee mLeeve nw~
ISFR-2013 ceW Je<e& 2011 kes Deebke[eW kes
Devegmeej, Jeve Yetecf e ceW keeye&ve me@ke 6,941 efceefueeve
ve kes mlej hej Lee pees ISFR-2015 ceW Je<e& 2013
keer leguevee ceW 103 efceefueeve ve keer Je=e
f kes meeLe
7,044 efceefueeve ve kes mlej hej nw~
ISFR-2015 ceW Gej eosMe keer efmLeefle

ISFR-2015 kes Devegmeej, Gej eosMe ceW
DeefYeefueefKele Jeve #es$e (Recorded Forest Area)
16,582 Jeie& efkeceer. nw pees Fmekes Yeewieesefueke #es$e
kee 6.88 eefleMele nw leLee Yeejle kes kegue Jeve #es$e
kee 2.17 eefleMele nw~ DeefYeefueefKele JeveeW ceW 73.00
eefleMele Deejef#ele Jeve, 6.98 eefleMele mebjef#ele
Jeve Deewj 20.22 eefleMele DeJeieeake=le Jeve nQ~
Dekeyt ej, 2013 mes HejJejer, 2014 kes oewjeve
kes Gheen Deebke[eW kes efJeMues<eCe kes DeeOeej hej
Gej eosMe ceW kegue JeveeJejCe 14,461 Jeie& efkeceer.
nw pees jepe kes kegue Yeewieesefueke #es$e kee 6.00
eefleMele nw~ FmeceW 2,195 Jeie& efkeceer. #es$e Deefle
meIeve Jeve (0.91 eefleMele), 4,060 Jeie& efkeceer.
#es$e ceOece meIeve Jeve (1.69 eefleMele) leLee
8,206 Jeie& efkeceer. #es$e Kegues Jeve (3.41 eefleMele)
kes Debleie&le nw~ Fvekes Deefleefje 803 Jeie& efkeceer.
#es$e (0.33 eefleMele) hej jepe ceW Peeef[eeb
(Scrub) nQ~ ISFR-2013 kes mebMeesefOele Deebke[eW
mece-meeceefeke Ievee
keer leguevee ceW jepe ceW JeveeJejCe ceW 112 Jeie&

efkeceer. keer Je=ef ngF& nw~
Gej eosMe ceW kegue Je=#eeJejCe 7,044 Jeie&
efkeceer. nw pees jepe kes kegue Yeewieeseuf eke #es$e kee
2.92 eefleMele nw~ Fme ekeej, jepe ceW kegue JeveeJejCe
SJeb Je=#eeJejCe 21,505 Jeie& efkeceer. nw pees efke jepe
kes kegue Yeewieeseuf eke #es$e kee 8.93 eefleMele nw~
Deve cenJehetCe& leLe

Je<e& 2015 kes Jele&ceeve Jeveeefive ceewmece ceW osMe
ceW kegue 15,937 Jeveeefive (Forest Fires) keer
IeveeSb Ieefle ngF~
meJee&eOf eke Jeveeefive keer Ievee efcepeesjce (2,468)
jepe ceW ope& keer ieF&~ Fmekes heMeele Jeveeefive
keer meJee&efOeke Ievee eceMe: Demece (1,656)
SJeb Deesef[Mee (1,467) ceW ope& keer ieF&~
JeweMf Jeke Jeve mebmeeOeve Deekeueve-2015 ceW Je=e
f ceeve
me@ke keer ef mes meJeexe 12 osMeeW kee
efJeJejCe efvecve leeefuekee ceW Debefkele nw
ece osMe
kegue Je=efceeve
Je=efceeve
me@ke (efceefueeve
me@ke
keetefyeke ceerj ceW) (keetefyeke ceer.
eefle nskesej)
1. yeepeerue
96,745
196
81,488
100
2. me
131
3. meb.je.Decesefjkee 40,699
230
4. [er.Deej. keebiees 35,115
5. eerve
16,002
77
10,227
112
6. Fb[esvesefMeee
8,891
120
7. hes
5,802
308
8. kewceve
9. iewyeesve
5,405
235
155
10. hehegDee vet efieveer 5,195
5,167
73
11. Yeejle
5,034
227
12. ceuesefMeee
veesjepeeW kes efpeuee mebyebOeer JeveeJejCe kes
Deebke[W Fme efjhees& ceW efoS efpeueeW kes Deebke[eW kes
DeeOeej hej ner leweej efkeS ieS nQ~
ee / HejJejer, 2016
23
je^ceb[ue MeemeveeOe#eeW keer ceeue efMeKej yew"ke

je ^ceb[ue kee Goe efyeefMe meeceepeJeeo
mes peg[e nw~ 19JeeR Meleeyoer ceW efyesve kes GheefveJesMe
Deveske osMeeW ceW hewues ngS Les~ uesefkeve 19JeeR Meleeyoer
kes eLecee& ceW Fve osMeeW ceW je^Jeeo keer ceebie
ye{ves ueieer, efpemes DeveosKee kejvee efyesve kes efueS
cegefMkeue Lee~ meJe&eLece kevee[e kees Je<e& 1867 ceW
[esecf eefveeve ms kee opee& eehle nes ieee~ mJeMeeefmele
[esefceefveeve kee opee& eehle nesves mes kevee[e kees
mJe-Meemeve SJeb efJeosMeer ceeceueeW ceW Jeeheke mJeleb$elee
eehle nes ieF&~
Je<e& 1887 ceW ngS eLece [esefceefveeve ms kes
meccesueve ceW efyesve SJeb [esefceefveeve msdme kes
yeere meccesueveeW kee ceeie& eMemle ngDee~ Je<e& 1901
ceW Dee@m^sefueee, 1907 ceW vetpeerueQ[, 1910 ceW
oef#eCe Deeerkee Je 1921 ceW DeeejueQ[ kees [esecf eefvf eeve
msdme keer efmLeefle eehle nes ieF&~ Je<e& 1911 ceW
Fcheerefjeue meccesueve keer mLeehevee ngF& Deewj Deeies
euekej 1920 kes oMeke ceW Fmekee veece efyeefMe
je^ceb[ue jKee ieee~ Gme mecee efyeef Me je^ceb[ue
MJesle vesle=lJe Jeeues n jeêW etveeFs[ eEkeie[ce,
kevee[e, Dee@m^sefueee, vetpeerueQ[, oef#eCe Deeerkee
SJeb DeeejueQ[ kee Ske meueenkeejer mecetn cee$e
Lee Deewj efyeefMe eeGve kes eefle efvee jKevee
Fme mecetn keer DeefveJeee& Mele& Leer~ Je<e& 1926 ceW
ngS Fcheerefjeue meccesueve ceW menYeeieer jeêW kes
eOeevecebef$eeeW ves yeeueheesj efjhees& kees mJeerke=efle
eoeve keer, efpemekes Devegmeej jeêW kees efyeefMe
24
DejeEJeo kegceej
eeGve kes eefle efvee jKeles ngS meceevelee hej
DeeOeeefjle mJeeee je^ ceevee ieee~
Je<e& 1931 ceW mwdet Dee@he JesmeEcemj
(Statute of Westminster) ceeOece mes efyeefMe
je^ceb[ue keer heefjYee<ee efyeefMe keevetve kes Debleie&le
ueeF& ieF&~ Je<e& 1948 ceW ieCeleebef$eke DeeejueQ[ ves
efyeefMe eeGve mes ie"yebOeve kes mebyebOe ceW heefjJele&ve
keer ceebie keer efpemekes heuemJehe Gmes efyeefMe
je^ceb[ue mes he=Leke nesves keer Devegceefle os oer ieF&~
mJeeOeerve ceebceej ves peye mJeeb kees ieCejepe Ieese<f ele
efkeee lees Gmes efyeefMe je^ceb[ue keer meomelee
eoeve kejves mes cevee kej efoee ieee~ ceebceej
(yecee&) efJeMJe kee Skecee$e Ssmee osMe nw pees Yetlekeeue
ceW efyeefMe GheefveJesMe nesves kes yeeJepeto je^ceb[ue
kee meome veneR nw~
Je<e& 1949 ceW DeeOegevf eke je^ceb[ue keer MegDeele
ngF&~ Je<e& 1947 ceW mJeleb$elee eeefhle kes yeeo Yeejle
ves ieCeleb$e kee ceeie& egvee~ eeefhe Yeejle ves
je^ceb[ue keer meomelee mes Fbkeej veneR efkeee
uesefkeve Gmeves efyeefMe meecee%eer kes eefle efvee
jKevee mJeerkeej veneR efkeee~ efyesve Yeejle kees
je^ceb[ue ceW meefcceefuele kejves kee Fgke Lee~
Dele: Yeejle pewmes osMeeW kees je^ceb[ue ceW yeveeS
jKeves kes efueS Je<e& 1949 ceW uebove Iees<eCee ceW
ieCeleb$e jeêW keer meomelee yeveeS jKeves keer
Devegceefle oer ieF&~ meeLe ner efyeefMe je^ceb[ue kee
veee veece je^ceb[ue he[ ieee leLee efyeefMe
cenejeveer kees mJeleb$e jeêW kes mecetn je^ceb[ue
2016
kee eleerke cee$e mJeerkeej kej efueee ieee ve efke

meebefJeefOeke~ Fme heefjJele&ve ves Deveske Deeerkeer Je
ess erheere osMeeW kees je^ceb[ue kee meome
yeveves kes efueS eeslmeeefnle efkeee~
Je<e& 1965 ceW je^ceb[ue kee meefeJeeuee uebove
ceW mLeeefhele efkeee ieee~ Je<e& 1971 ceW efmebieehegj
Iees<eCee ceW je^ceb[ue kes efmeebleeW keer Iees<eCee keer
ieF&~ Je<e& 1995 ceW je^ceb[ue cebef$emlejere keee&mecetn (CMAG) keer mLeehevee keer ieF&~
27-29 veJebyej, 2015 kes ceOe 24JeW je^ceb[ue
efMeKej meccesueve (Commonwealth Heads of
Government Meeting-CHOGM) kes meheue
Deeeespeve kes meeLe ner YetceOemeeiejere erheere osMe
ceeue kee veece je^ceb[ue kes Fefleneme ceW ope&
nes ieee~ en efMeKej meccesueve Ssmes mecee hej
ngDee peye efJeMJe peueJeeeg heefjJele&ve, DeelebkeJeeo Je
MejCeeLeea mecemee (efJeMes<ekej etjeshe) pewmeer mecemeeDeeW
mes petPe jne nw FmeerefueS en mecemeeSb Fme
meccesueve keer eee& kee keW eEyeog jneR~ meeLe ner
ceefnuee meMeeerkejCe, ueQefieke meceevelee, meceeJesMeer
efJekeeme Je egJee Meefe kee efJekeeme Fme meccesueve kes
eee& kes Deve ecegKe cegs jns~
leerve efoJemeere je^ceb[ue efMeKej meccesueve
ceW Yeejle kee eefleefveefOelJe keWere efJeosMe ceb$eer
meg<ecee mJejepe ves efkeee~ Fme yeej kes je^ceb[ue
efMeKej meccesueve kee efJe<ee (Theme) Lee
je<^ceb[ue JewefMJeke cetue kees pees[vee (The
Commonwealth Adding Global Value)~ en
Ssmee otmeje ceewkee nw peye je^ceb[ue efMeKej
meccesueve kee Deeeespeve ceeue ceW efkeee ieee~
Fmemes hetJe& Je<e& 2005 ceW eneb Fme meccesueve kee
Deeeespeve efkeee ieee Lee~ je^ceb[ue kes Jele&ceeve
cenemeefeJe keceuesMe Mecee& (Yeejle) nQ, efpevekee
keee&keeue 31 ceee&, 2016 kees meceehle nes peeSiee~
Fme efMeKej meccesueve ceW hetJe& etkes Dee@veea pevejue
hewêrefMeee mkee@ueQ[ (Patricia Scotland) kees

kee@ceveJesuLe kes veS cenemeefeJe kes he ceW egve
efueee ieee, pees 1 Deewue, 2016 kees heoYeej
enCe kejWieer~ hewêrefMeee kee@ceveJesuLe kes Fefleneme
ceW henueer ceefnuee cenemeefeJe nQ~ Jes kee@ceveJesuLe keer
"eR cenemeefeJe nQ~ 25JeW je^ceb[ue efMeKej
meccesueve kee Deeeespeve Je<e& 2018 ceW efyesve ceW
efkeee peeSiee~
heesefueees Kelce kejves kee Deeeve
je^ceb[ue efMeKej meccesueve ceW GheefmLele vesleeDeeW

ves heeseuf eees pewmeer Ieeleke yeerceejer kees pe[ mes Kelce
kejves kee Deeeve efkeee~ Je<e& 1987 ceW JeQketJej
(kevee[e) ceW Deeeesepf ele ngS efMeKej meccesueve ceW
125 osMeeW ceW 350,000 mes DeefOeke heeseuf eees kes ceeceues
ekeeMe ceW DeeS Les~ Fmeer kes efiele Je<e& 1988 ceW
JeweMf Jeke heeseuf eees Gvcetueve henue (The Global
Polio Eradication Initiative-GPEI) kee ie"ve efkeee
ieee~ leye mes kejes[ eW yeeeW leke heeseuf eees Jewkemeerve kees
hengb eeee ieee nw efpememes Devegceevele: 13 efceefueeve
ueesieeW kees DeepeerJeve Dehebielee kee efMekeej nesves mes
yeeeee ieee nw~ Je<e& 2015 ceW kesJeue heeefkemleeve Je
Deheieeefvemleeve ceW heeseuf eees kes ceeceues meeceves DeeS nQ~
Yeejle Je oef#eCe-hetJe& SefMeee kees heeseuf eees cege Ieese<f ele
efkeee ieee nw peyeefke neve& Dee@he Deeerkee (meesceeefueee,
FefLeeesehf eee, Fjeref ^ ee SJeb efpeyetleer) Je ceOe-hetJe& ceW
Yeer heeseuf eees kes ceeceueeW ceW keceer ope& keer ieF& nw~
DeYeer Yeer JeweMf Jeke mlej hej heeseuf eees kes Keelces kes
efueS 1.5 efyeefueeve Decesejf keer [e@uej keer DeeJeMekelee
nw~ efyevs e kes efJeosMe Je kee@ceveJesuLe jepe ceb$eer etiees
mJeeej (Hugo Swire) ves GPEI kees meceLe&ve osves
kes efueS 300 efceefueeve heeGb[ keer meneelee kee
DeeMJeemeve efoee~
GPEI kee mebeeueve jeêW keer mejkeejeW, efJeMJe
mJeemLe mebie"ve (WHO), jesjer FbjvesMeveue
(Rotary International), et.Sme. jesie efveeb$eCe
SJeb jeskeLeece keW (US Centres for Disease
25
Control and Prevention), mebege
kees<e
je^ yeeue
(United Nations Children's Fund-
UNICEF) Je
efyeue SJeb efceeEue[e iesdme heeGb[sMeve

keer meneelee mes efkeee peelee nw~ Je<e& 1988 ceW
efJeMJe mJeemLe meYee kes MegYeejbYe mes Deye leke
GPEI ves 99 eefleMele mes DeefOeke heesefueees keer
IeveeDeeW kees kece efkeee nw~
Jeeheej mecegoee kee Deeeve :
DeefOeke mece= je^ceb[ue
OeeleJe nw efke en heesjce pegueeF&, 2014 ceW

mLeeefhele je^ceb[ue SbjeeFpe SJeb efveJesMe heefj<eo
eje Deeeesefpele eLece efyepevesme heesjce Lee~
ueQefieke meceevelee hej keee&Jeener
kes efueS Deeeve : eLece je^ceb[ue

ceefnuee heesjce
je^ceb[ue efMeKej meccesueve mes Flej ceeue
ceW henues je^ceb[ue ceefnuee heesjce kee Deeeespeve
efkeee ieee~ 22-24 veJebyej, 2015 kees Deeeesefpele
Fme heesjce kee efJe<ee (Theme) LeeefJecesve Dens[
: yeer Deeue ow et kewve yeer (Women Ahead : Be
All That You Can Be)~
heesjce ceW je^ceb[ue ee&j kes Devegmeej,
ceefnuee DeefOekeejeW mes mebyebefOele cegeW hej efJeMes<elee
mes Oeeve osves hej yeue efoee ieee efpemeceW ueQefieke
meceevelee kee cege ecegKelee mes G"eee ieee~
je^ceb[ue meome osMeeW keer 400 mes DeefOeke
ceefnueeDeeW eje menYeeefiele Fme heesjce ceW ceefnuee
meMeeerkejCe kees ye{eJee osves kes efueS Ske keee&
mecetn (Working Group) keer mLeehevee hej yeue
efoee ieee~ meeLe ner GvnW DeeefLe&ke, jepevewefleke Je
lekeveerkeer he mes meMee yeveeves keer Jeeveyelee
eke keer ieF&~ je^ceb[ue efMeKej meccesueve ceW
henueer yeej efkemeer ceefnuee kees je^ceb[ue cenemeefeJe
kee heo eoeve kejves kes efueS egvee ieee~
24-26 veJebyej, 2015 kees 10JeW je^ceb[ue

Jeeheej heesjce (Commonwealth Business
Forum-CBF) kee Deeeespeve ceeue ceW efkeee ieee~
efpemeceW 75 osMeeW kes 1300 eefleefveefOe, 15 MeemeveeOe#e
Je mejkeejer Je efvepeer #es$e kes 180 veslee GheefmLele
Les~ heesjce kee efJe<ee (Theme) LeeJewefMJeke
cetueeW kees pees[vee : DeefOeke mece= je^ceb[ue
kee efvecee&Ce (Adding Global Value : Creating
a More Prosperous Commonwealth)~
CBF ceW GheefmLele meomeeW ves Je<e& 2020 mes
henues Deble:je^ceb[ue Jeeheej kees oesiegvee kejkes
1 efêfueeve Decesefjkeer [e@uej kejves keer eefleyelee
peleeF&~ heesjce ves eerve heeFveWme hesefmeefueer (Green
Finance Facility) keer mLeehevee keer mebmlegelf e eoeve
keer efpememes efke OeejCeere efJekeeme ue#e
(Sustainable Development Goals) Je peueJeeeg
10Jeeb kee@ceveJesuLe etLe heesjce
heefjJele&ve mes mebyebefOele heefjeespeveeDeeW kes keeee&vJeeve
kes efueS efvepeer #es$e kes efveJesMe kees eeslmeeefnle
ceeue kes [eryeer mesve Svesefveees nesue ceW
efkeee pee mekes~ Dee@veueeFve Jeeheej meneesie
21-25 veJebyej, 2015 kes ceOe 10JeW kee@ceveJesuLe
etLe heesjce kee Deeeespeve efkeee ieee~ en heesjce
je^ceb[ue Jeeheej henue Je SME (Small and
je^ceb[ue efMeKej meccesueve mes Flej Deeeesefpele
Medium-Sized Enterprises) DeeOeeef j le
nesves Jeeues 4 heesjceeW ceW mes Ske Lee Fme meccesueve
kee@ceveJesuLe hem& Fme heesjce keer Deve GheueefyOeeeb
ceW etLe SpeW[e hesMe efkeee ieee efpemeceW egJeeDeeW mes
LeeR~ heesjce kes ceeOece mes vesJeefkeie, efyepevesme
mebyebefOele DeeefLe&ke, meeceeefpeke Je jepevewefleke cegs
[erue Je #es$eere efveJesMe efKe[efkeeeW (Regional
Meeefceue Les~ meeLe ner metevee eeweesefiekeer, egJee
Investment Windows) kes efueS veS DeJemejeW
Geefcelee, meceeJesMeer ece veerefle, egJee yeepeej eJesMe
kees Yeer ye{eJee efoee ieee~
26
nsleg Gheege ece keewMeue Deeefo cegeW kees Yeer

ecegKelee mes G"eee ieee~ egJeeDeeW ceW Geefcelee
Deewj efJekeeme kes efueS efJeeere meneelee ceW Je=ef
kee Deeeve efkeee ieee~
Je<e& 2013 ceW mLeeefhele kee@ceveJesuLe egJee heefj<eo
kee@ceveJesuLe kes 1.2 efyeefueeve mes DeefOeke egJeeDeeW
kee DeeefOekeeefjke eefleefveefOelJe kejleer nw pees je^ceb[ue
osMeeW kes egJeeDeeW kes efueS meome osMeeW keer mejkeejeW
kes meeLe efceuekej keee& kejleer nw~ mcee@ue msdme
meWj hee@j SkemeerueWme ess osMe kes egJeeDeeW kees
jespeeieej Je eefMe#eCe eoeve kejves ceW meneelee
kejlee nw~
20 veJebyej kees je^ceb[ue yeeue veeieefjke efMeKej
meccesueve kee Deeeespeve je^ceb[ue emke heesme& Je
vesej ^m ceeue eje efkeee ieee efpemeceW 35
mketueeW kes 280 efJeeeefLe&eeW ves efnmmee efueee~
kee@ceveJesuLe heerhegume heesjce

kee@ceveJesuLe heerhegume heesjce (Commonwealth People's Forum) kee Deeeespeve 23 mes
26 veJebyej, 2015 kes ceOe efkeee ieee efpemeceW
350 mes DeefOeke meeceeefpeke mebie"veeW ves efnmmee
efueee~ Fme Deeeespeve kee cegKe efJe<ee Leepees
meceepe kees ueeeruee/efmLeefle-mLeeheke yeveelee nw
(What Makes Societies Resilient)~ Deeeespeve
kes meceeheve hej ceeue Iees<eCee-he$e emlegle efkeee
ieee~ Deeeespeve ceW GheefmLele meeceeefpeke mebie"veeW
ves meceeJesMeer meceepe keer mLeehevee kes efueS megj#ee,
meefn<Ceglee hej yeue efoee~ henueer yeej Fme meceejesn
ceW Suepeeryeerer [LGBT- Lesbian, Gay, Bisexual
and Transgender] mes mebyebefOele cegeW hej yenme
keer ieF&~ je^ceb[ue vesleeDeeW ves MejCeeLeea mecemee,
Keee mecemee, jespeieej, eEnmee Je heee&JejCe pewmes
cegeW kees meguePeeves hej menceefle Jee keer~ heesjce
kees Yeejle keer eefme heee&JejCe SJeb meeceeefpeke
keee&kelee& Jebovee efMeJee ves mebyeesefOele efkeee~ en
heesjce Deye leke Skeef$ele efmeefJeue meesmeeeer heesjceeW

ceW meyemes ye[e Lee~
je^ceb[ue vesleeDeeW ves OeejCeere efJekeeme kes
efueS Deeefome Deyeeyee SkeMeve SpeW[e Deheveeves hej
yeue efoee~ meeLe ner DeelebkeJeeo mes efveheves kes
efueS veJeieef"le kee@ceveJesuLe keeGbeEjie JeeeueWme
Skemêfcepce etefve kee mJeeiele efkeee~
peueJeeeg heefjJele&ve Je ceeue
je^ceb[ue efMeKej meccesueve

je^ceb[ue efMeKej meccesueve kes oewjeve peueJeeeg
heefjJele&ve kee cege ecegKelee mes eee jne~ efMeKej
meccesueve kes oewjeve meome osMeeW kes vesleeDeeW eje
ess Deewj iejerye osMeeW kes efueS eerve neGme iewme
Glmepe&ve kece kejves kes efueS Oeve GheueyOe kejeves
nsleg Ske peueJeeeg heefjJele&ve nye mLeeefhele kejves kes
efveCe&e kee meceLe&ve efkeee ieee~ en efveCe&e Yeejle
kes Gme emleeJe kes Devegketue nw efpemeceW iejerye Deewj
ess osMeeW kees eerve neGme iewme Glmepe&ve kece
kejves keer yeele kener ieF& Leer~ OeeleJe nw efke
peueJeeeg heefjJele&ve hej mebege je^ kes meccesueve
30 veJebyej11 efomebyej, 2015 kes ceOe eebme keer
jepeOeeveer hesefjme ceW Deeeesefpele ngDee~
je^ceb[ue SJeb Yeejle
Yeejle je^ceb[ue kes eejbefYeke meomeeW ceW mes

Ske nw~ Je<e& 1971 ceW kee@ceveJesuLe heb[ hee@j
sefkevekeue keesDee@hejsMeve keer mLeehevee keer ieF&
efpemekee GsMe efJekeemeMeerue osMeeW keer meneelee
kees eeslmeenve osvee Lee~ Yeejle Fme heb[ kes efueS
efJeeere meneelee GheueyOe kejeves Jeeues osMeeW ceW
ecegKe nw~
Yeejle je^ceb[ue kes eeseece kes efueS meJee&efOeke
yepe GheueyOe kejeves Jeeues osMeeW ceW etkes, kevee[e
Je Dee@mês uf eee kes yeeo eewLes mLeeve hej nw~ je^ceb[ue
osMeeW ceW Yeejle meJee&efOeke pevemebKee Jeeuee osMe nw~
27
meeLe ner Yeejle keer iegefvejhes#e veerefle Je ess

leLee efJekeemeMeerue osMeeW keer efnceeele ves je^ceb[ue
meome osMeeW kees ienjeF& mes eYeeefJele efkeee nw~
je^ceb[ue kes 31 ess osMe nQ efpevekeer DeLe&JeJemLee
kee Deekeej Yeer ese nw~ Yeejle kees Fvemes efce$elee
mLeeefhele kejves ceW je^ceb[ue ves Ske meMee cebe
eoeve efkeee nw~ Je<e& 1983 ceW veF& efouueer ceW
je^ceb[ue efMeKej meccesueve kee Deeeespeve efkeee
ieee~ Je<e& 1957, 1975, 1991 Je 2007 ceW Yeejle
ves Jeeef<e&ke kee@ceveJesuLe heeefue&eeceWjer meccesueve
(Annual Commonwealth Parliamentary
Association Conference) keer
kejves nsleg Yeejle ves 1 efceefueeve etjes kes eesieoeve

keer Iees<eCee keer Leer~
etkes kes hetJe& eOeeveceb$eer Je cenemeefeJe kes DevegjesOe
kes peJeeye ceW Yeejle ves Je<e& 2012 ceW etkes keer
cenejeveer kes [eeceb[ pegyeueer ^m ceW 1 efceefueeve
Decesefjkeer [e@uej eesieoeve keer Iees<eCee keer~ meeLe
ner kee@ceveJesuLe meome osMeeW kes efJeeeefLe&eeW kes
efueS me$e 2013-14 ceW Yeejle ceW DeOeeve kejves
kes efueS 50 mkee@uejefMehe keer Iees<eCee keer~
Jemlegle: je^ceb[ue hej Yeejle kee eYeeJe,
mebege je^ mebIe ee iegefvejhes#e mebie"ve DeLeJee
Deve keg Debleje&êre mebie"veeW ceW Yeejle kes
eYeeJe keer leguevee ceW DeefOeke nw~ pewmee efke YetlehetJe&
Yeejleere efJeosMe meefeJe kes. eerevf eJeemeve kee DeefYecele
nw je^ceb[ue ceW peye Yeer Yeejle yeesuelee nw lees
nj keesF& megvelee nw~
DeOe#elee keer~
ceW hegCes ceW kee@ceveJesuLe etLe iescme Je
2010 ceW efouueer ceW kee@ceveJesuLe iescme kes meheueleehetJe&ke
Deeeespeve kee ese Yeejle kees nw~ kee@ceveJesuLe kes
DeiegDee efyesve Je Yeejle kes mebyebOe mJeeYeeefJeke nQ
efpevekee Demej je^ceb[ue meome osMeeW hej Yeer
meceer#ee
he[lee nw~
29 veJebyej, 2015 kees mebhevve ngS je^ceb[ue
Yeejle kee@ceveJesuLe kes ecegKe efvekeeeeW kee meome
efMeKej meccesueve ves YeefJe<e kes efueS Deveske
nw~ pewmes-je^ceb[ue mebyebOeeW keer mebeeueve meefceefle,
mebYeeJeveeDeeW kes ej Keesue efoS~ je^ceb[ue meome
DeelebkeJeeo hej mLeeeer meefceefle, kee@ceveJesuLe Kesue
osMeeW kes eefleefveefOeeeW ves efceuekej JewefMJeke egveewefleeeW
meueenkeejer yees[,& kee@ceveJesuLe HeeGb[Ms eve keer Devegoeve
pewmes-heee&JejCe mecemee, DeelebkeJeeo, ueQeif eke YesoYeeJe
meefceefle Je kee@ceveJesuLe meefeJeeuee kes yees[& Dee@he
Je MejCeeLeea mecemee hej ekeeMe [euee~
ieJeveme& keer keee&keejer Je eleeveeve meefceefle~
53 meomeere Fme Deblece&neerheere mebie"ve ceW
Je<e& 2002 ceW je^ceb[ue kes Ge mlejere
peneb Ske lejhe kevee[e Je Dee@mês uf eee pewmes efJeMeeue
meceer#ee mecetn kes Debleie&le mLeeefhele metevee eeweeseif ekeer
#es$eheue Jeeues osMe nQ lees otmejer lejhe veeG
efJeMes<e%e mecetn ves metevee Je mebeej eeweesefiekeer
Deewj legJeeuet pewmes ess osMe Fmekes meome nQ~ Fme
(DeeF&meerer) kes ye{les DeeefLe&ke Deewj meeceeefpeke
mebie"ve keer efJeMeeue meomelee ceW Fmekeer mece=
cenJe keer meceer#ee keer~ Yeejle ves ceeue je^ceb[ue
efMeKej meccesueve (2005) ceW je^ceb[ue keer metevee meeceeefpeke, DeeefLe&ke, meebmke=efleke efJeefJeOelee kes oMe&ve
nesles nQ~ meeLe ner mJewefke meomelee Fme mebie"ve
Je mebeej eeweesefiekeer henue kee mJeeiele efkeee~
keer Goej efJeeejOeeje kee eceeCe nw~
meeLe ner Deheves DeeF&meerer hesMesJejeW keer Fve henueeW
je^ceb[ue meome osMeeW ves meowJe mes Debleje&e^ r e
ceW Yeeieeroejer kee efJeeej emlegle efkeee~ Fve henueeW
cebeeW hej Deheves he#eeW kees Skepeg neskej jKee nw,
kee ueeYe cegKele: Deeerkee kes efJekeemeMeerue jeêW
Je ess jeêW kees efceuesiee~ ceeue meccesueve (2005) efhej eens Jen ceeveJeeefOekeejeW kee cege nes ee
heee&JejCe mecemee kee DeLeJee efhej jbieYeso kee~
ceW DeeF&meerer kes efJekeeme kes efueS Ske heb[ mLeeefhele
28
Je<e&
2008
je^ceb[ue : cenJehetCe& leLe

O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
je^ceb[ue keer DeewheeefOeke eOeeve efyesve keer cenejeveer SefuepeeyesLe II nQ~

je^ceb[ue efoJeme eleske Je<e&, ceee& ceen kes efleere meesceJeej kees ceveeee peelee nw~
je^ceb[ue kes Jele&ceeve cenemeefeJe Yeejle kes keceuesMe Mecee& nQ efpevekee egveeJe Fme heo kes efueS Je<e&
2008 ceW efkeee ieee Lee~
keceuesMe Mecee& ueieeleej oes yeej je^ceb[ue kes cenemeefeJe jns nQ~ henueer yeej 1 Deewue, 2008 mes 31
ceee&, 2012 leke Je otmejer yeej 1 Deewue, 2012 mes 31 ceee&, 2016 leke~
ceeue je^ceb[ue efMeKej meccesueve, 2015 ceW efyesve keer hetJe& Dee@veea pevejue hewêrefMeee mkee@ueQ[
kees je^ceb[ue kee veee cenemeefeJe egvee ieee~
hewêrefMeee mkee@ueQ[ 1 Deewue, 2016 mes heoYeej enCe kejWieer~
eLece je^ceb[ue KesueeW kee Deeeespeve Je<e& 1930 ceW kevee[e kes nwefceuve ceW efkeee ieee Lee~
je^ceb[ue KesueeW kee Deeeespeve eefle eej Je<e& yeeo efkeee peelee nw~ Je<e& 2014 ceW je^ceb[ue KesueeW
kee Deeeespeve mkee@ueQ[ kes iueemiees ceW efkeee ieee Lee~
21JeW je^ceb[ue KesueeW kee Deeeespeve Je<e& 2018 ceW Dee@m^sefueee kes ieesu[ keesm ceW efkeee peeSiee~
ceespeeefcyeke Deewj jJeeb[e je^ceb[ue kes oes Ssmes meome je^ nQ pees keYeer Yeer efyesve kes GheefveJesMe
veneR jns~
je^ceb[ue MeemeveeOe#eeW kes efMeKej meccesueve (je^ceb[ue efMeKej meccesueve) kee eLece Deeeespeve
eEmeieehegj ceW peveJejer, 1971 ceW ngDee Lee~
ceebceej ves efyeefMe GheefveJesMe nesves kes yeeJepeto je^ceb[ue keer meomelee enCe veneR keer~
oes meome efpevneWves je^ceb[ue keer meomelee leeie oer~ Jes nQieeefcyeee (2013) Je efpecyeeyJes
(2003)~
25JeW je^ceb[ue efMeKej meccesueve kee Deeeespeve Je<e& 2017 ceW JevegDeeleg ceW emleeefJele Lee uesefkeve
ceee&, 2015 ceW DeeS Ieeleke G<CekeefyebOeere eeJeele heece (Pam) kes keejCe ngS vegkemeeve kees
osKeles ngS Gmeves je^ceb[ue efMeKej meccesueve kes Deeeespeve ceW DemeceLe&lee peleeF&~
Deye 25JeW je^ceb[ue efMeKej meccesueve kee Deeeespeve Je<e& 2018 ceW efyesve ceW efkeee peeSiee~
je^ceb[ue kes mecetn ceW ess, ye[s, Deceerj Je

iejerye osMeeW kees meceeve opee& eehle nw, meYeer je^
hetCe& mebeYeg nQ leLee mebie"ve kee GsMe meYeer
meome jeêW keer mece=ef kee eeeme kejvee nw~
keYeer-keYeer je^ceb[ue keer eemebefiekelee hej
Yeer eMveefe ueieeS peeles jns nQ Deewj ceevee peelee
nw efke je^ceb[ue keer efJeMeeue meomelee kes yeeJepeto
mebie"ve keer efveCe&e eefeee ceW efyesve, kevee[e,
Dee@m^sefueee SJeb vetpeerueQ[ pewmes MJesle Deeyeeoer
Jeeues jeêW kee oyeoyee jnlee nw~ meeLe ner Yeejle-
heeke kes mebyebOeeW kees ueskej Yeer je^ceb[ue kees

mebosn keer vepej mes osKee peelee nw~
efJeefYevve efJe<eceleeDeeW SJeb kecepeesejf eeW kes yeeJepeto
je^ceb[ue Jeeheeefjke, DeeefLe&ke, meeceeefpeke, Mewe#f eke,
Jew%eeefveke SJeb lekeveerkeer meneesie kee Ske meMee
cebe nw~ meeLe ner Gheeg&e kecepeesefjeeW kees Yeer otj
kejves kes eeeme efkeS pee jns nQ keeeWefke Ske
meMee je^ceb[ue meYeer meome jeêW kes efnle ceW
nw~ je^ceb[ue kees meMee SJeb yengDeeeeceer yeveeves
ceW Yeejle keer cenleer Yetefcekee Dehesef#ele nw~
2016
29
OegJeere je@kes
PSLV- C29
keer meheue G[eve
Fmejes eje efmebieehegj kes : GheeneWkeeDeeMe veejeeCe

e#esheCe
efcee
je êre efJekeeme ceW Debleefj#e eeweesefiekeer keer
kejej kej jns nQ~ Fmekee ecegKe keejCe OegJeere

Gheen e#esheCe eeve (PSLV) keer efJeMJemeveerelee
SJeb JewefMJeke yeepeej ceW Yeejle keer Gheen e#esheCe
keer kece ueeiele~ OegJeere Gheen e#esheCe eeve keer
ueieeleej meheue G[eveeW ves PSLV kees ogefveee kee
ueeskeefee je@kes yevee efoee nw~ Fmejes ves Deheves
Gvvele e#esheCe eeve efJekeefmele kej Deve osMeeW kes
cegkeeyeues kece ueeiele ceW ner meheueleehetJe&ke GheeneW
kee e#esheCe efkeee nw, Fmekee GoenjCe nw, 450
kejes[ . keer ueeiele Jeeuee cebieue efceMeve~ Fmejes
hej Yejesmee kejves keer otmejer Jepen en Yeer nw efke
heerSmeSueJeer 1750 efkeee. leke kes Jepeve Jeeues
GheeneW kees Yeer mete&-mecekeeefueke OegJeere ke#ee ceW
mLeeefhele kejves ceW me#ece nw~
Fmejes eje Debleefj#e eeweeseif ekeer ceW efvejblej
eieefle ves Yeejle keer JeeJemeeefeke eieefle kee ceeie&
eMemle efkeee nw~ Fmejes keer JeeefCeefpeke FkeeF& Sbef k^ eme
kee@heexjMs eve efueefces[ ves Je<e& 2015-17 kes oewjeve 6
osMeeW kes 28 GheeneW kees e#esehf ele kejves kee kejej
efkeee nw, FveceW 9 Decesejf keer Gheen Yeer Meeefceue nQ~
Fmekes Deefleefje kejej kes lenle Deupeerejf ee kes 3,
kevee[e kes 4, pece&veer kes 4, Fb[esveseMf eee kes 2 leLee
efmebieehegj kes 6 GheeneW kee e#esheCe Meeefceue nw~ 28
efmelebyej, 2015 kees efceMeve PSLV-C30 kes eje
Fmejes ves Yeejle kes henues Keieesueere efceMeve Smêms ew
kee meheue e#esheCe efkeee, Fmekes meeLe ner Decesejf kee
kes eej vewvees GheeneW, Fb[esveseMf eee kes Ske ceeFees
Gheen SJeb kevee[e kes Ske vewvees Gheen kee e#esheCe
Yeer efkeee ieee~ Fmeer ke[er ceW 16 efomebyej, 2015
Demeerce mebYeeJeveeDeeW kees cenmetme kejles ngS mJehveoMeea

veeeke [e@. efJeece meejeYeeF& ves meheves mebpeesS efke
en MeefeMeeueer eeweesefiekeer jeêre efJekeeme Deewj
Deece Deeoceer keer mecemeeDeeW kees meguePeeves ceW
DeLe&hetCe& Yetefcekee efveYeeSieer~ Yeejleere Debleefj#e
DevegmebOeeve mebie"ve (ISRO) ves Deheves cenJeekeeb#eer
eb SJeb cebieue efceMeve keer meheuelee mes ve efmehe&
[e@. meejeYeeF& kes meheves kees mee efkeee Deefheleg
Debleefj#e eeweesefiekeer kes #es$e ceW JewefMJeke mlej hej
Ske cegkeece keeece efkeee nw~ Fmejes ves Deheves
Gvvele OegJeere Gheen e#esheCe eeve (PSLV) kes
eje megotj mebJesoer GheeneW (IRS) SJeb Fvemew
esCeer kes GheeneW kees meheueleehetJe&ke e#esefhele kej
jeêre efJekeeme ceW cenJehetCe& Yetefcekee efveYeeF& nw~
Fve GheeneW kes eje ceewmece keer YeefJe<eJeeCeer,
otjmebeej, sueereJf epeve, Yet-es#eCe SJeb Deeheoe eyebOeve
kes #es$e ceW GuuesKeveere eieefle ngF& nw~
Jele&ceeve ceW Debleefj#e eeweesefiekeer kes #es$e ceW
Yeejle keer efmLeefle keeheer cepeyetle ngF& nw~ Fmekee
ese Fmejes kes Jew%eeefvekeeW kes heefjece SJeb Gvekeer
efvee kees peelee nw efpevneWves leceece DeeueeseveeDeeW
SJeb cegefMkeueeW kee meecevee kejles ngS Fme ieewjJehetCe&
mLeeve kees eehle efkeee nw~ Deye Yeejle Gheen
e#esheCe ceW DeelceefveYe&j nw, meeLe ner efJeosMeer GheeneW
kee e#esheCe kej Gmeves JeeJemeeefeke meheuelee Yeer
eehle kej ueer nw~ Deepe Gheen e#esheCe kes efueS
peeoelej osMe etjeshe, Decesefjkee, me, eerve Je
peeheeve kee Ke kejves kes yepeee Yeejle kes meeLe
30
2016
kees PSLV-C 29 kes eje Fmejes ves efmebieehegj kes 6

GheeneW kee e#esheCe efkeee~ Deye leke Yeejle, Decesejf kee
meefnle 20 osMeeW kes 57 GheeneW kee e#esheCe kej
egkee nw~
Debleefj#e eeweesefiekeer kes meboYe& ceW Yeejle SJeb
efmebieehegj kes yeere cepeyetle mebyebOe jns nQ~ Fmekeer
MegDeele Je<e& 2011 ceW ngF&, peye efmebieehegj kes
eje efJekeefmele ceeFees Gheen X-SAT kee e#esheCe
OegJeere Gheen e#esheCe eeve PSLV-C16 kes eje
20 Deewue, 2011 kees meheueleehetJe&ke mebhevve ngDee~
Fmekes heMeele 30 petve, 2014 kees OegJeere e#esheCe
eeve PSLV-C23 kes eje efmebieehegj kes vewvees Gheen
Jesuee@keme-I kee e#esheCe efkeee ieee~ Fme efJeMJeeme
keer hejbheje kees Deeies ye{eles ngS Ske yeej hegve:
efmebieehegj ves hejJejer, 2014 ceW Deheves 6 GheeneW
kes e#esheCe kes efueS Yeejle kes meeLe kejej hej
nmlee#ej efkeS~ 16 efomebyej, 2015 kees OegJeere
e#esheCe eeve PSLV-C29 kes eje efmebieehegj kes 6
GheeneW kee e#esheCe meheueleehetJe&ke mebhevve ngDee~
16 efomebyej, 2015 kees Yeejleere Debleefj#e
DevegmebOeeve mebie"ve (ISRO) kes OegJeere e#esheCe
eeve (PSLV) keer 32JeeR G[eve (efceMeve PSLVC29 ) mebhevve ngF&~ 59 Iebs keer Gueer efieveleer kes
yeeo 227.6 ve Jepeveer PSLV-C29 ves eernefjkeese
efmLele meleerMe OeJeve Debleefj#e keW Meej kes eLece
ueebe hew[ mes Yeejleere meceeevegmeej meeeb 6:00
yepes G[eve Yejer~ efuehe-Dee@he kes ueieYeie 18
efceve, 12 meskeb[ kes heMeele PSLV ves efmebieehegj
kes 400 efkeee. Jepeveer sueeree@me-1 (TeLEOS-1)
Gheen kees efveOee&efjle ke#ee ceW mLeeefhele kej efoee~
Fmekes yeeo Deieues leerve efceveeW ceW efmebieehegj kes ner
Deve heebe GheeneW kees yeejer-yeejer mes Debleefj#e ceW
mLeeefhele kej efoee ieee~ es heebe Gheen nQkeW
efjpe-1 (Kent Ridge-1), Jesuee@keme-meer-1 (VeloxC1), Jesuee@keme-II (Velox-II), iewuesemf eee (Galassia)
leLee SLeveesmew-1 (Athenoxat-1)~ heerSmeSueJeermeer29 ves efmebieehegj kes Fve meYeer 6 GheeneW kees
YetceOe jsKee mes 15 ef[eer kes keesCe hej Pegkeer ngF&
Fmejes-KISR mecePeewlee
20 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer keer
DeOe#elee Jeeues keWere cebef$eceb[ue ves Yeejleere
Debleefj#e efJeYeeie/Fmejes leLee kegJewle Fbmerdet
Dee@he meeFbefefheke efjmee& (KISR) kes ceOe Ske
mecePeewles kees cebpetjer eoeve keer~ en mecePeewlee
Yeejleere megotj mebJesove GheeneW kes Deebke[eW kee
kegJewle eje eeesie, eefMe#eCe Je megotj mebJesoer
SJeb mebeej GheeneW kee meePee efJekeeme efkeS
peeves mes mebyebefOele nw~
549 efkeceer. keer TbeeF& Jeeueer ke#ee ceW mLeeefhele
efkeee~ Fme e#esheCe eeve eje e#esefhele Fve 6
GheeneW kee kegue Jepeve 624 efkeee. nw~
efmebieehegj kes Gheen SJeb Gvekeer efJeMes<eleeSb
sueeree@me-1sueeree@me-1 400 efkeee. Jepeveer

Ske efJeegle ekeeMeere Yet-DeJeueeskeve Gheen
( Electro-Optical Earth Observation
Satellite) nw~ en efmebieehegj kee eLece JeeefCeefpeke
Yet-es#eCe Gheen nw, Fmekee efJekeeme efmebieehegj keer
kebheveer Smeer Fueskeê@efvekeme (S.T. Electronics)
kes eje efkeee ieee nw~ Fmes he=LJeer keer efveeueer
ke#ee ceW 549 efkeceer. TbeeF& hej mLeeefhele efkeee
ieee nw~ Fme Gheen kee eeesie megotj mebJesoer
DevegeeesieeW kes efueS efkeee peeSiee~ Fmekeer DeJeefOe
5 Je<e& nw~
keW efjpe-1en 78 efkeee. Jepeveer ceeFees
Gheen nw~ Fmekee efJekeeme vesMeveue egevf eJeefme&er efmebieehegj
eje efkeee ieee nw~ Fmekes meeLe oes eeLeefceke
veerelf eYeej ues peeS ieS nQhenuee ceOece efjpeesuetMeve
Jeeuee Jeer.Sve.DeeF&.Deej. neFhejmheskeu^ e kewceje leLee
Mee& JesJe Fbeejs[ neFhejmheskeu^ e kewceje leLee otmeje
efjeue eFce Ge efjpeesuetMeve Jeere[f ees kewceje~
iewuesefmeeeen 3.4 efkeee. kee keetyemew nw,
Fmekee efJekeeme Yeer vesMeveue egefveJeefme&er efmebieehegj
eje efkeee ieee nw~ Fmekes meeLe Yeer oes veerefleYeej nQ, henuee efmebieehegj kes Thej Deeeveceb[ue ceW
Fueskeê@veeW keer ieCevee kejves Jeeuee leLee otmeje
2016
31
met#ce heese@ve FbiQ eefuebie keJeebce efmemce (Photon

Entangling Quantum System), pees Debleefj#e
ceW keJeebce keesefjuesMeve [ee kee mebenCe kejsiee~
Jesuee@keme-C1en 123 efkeee. Jepeveer ceeFees
Gheen nw, Fmekee efJekeeme efmebieehegj keer veeveeebie
skeveesuee@efpekeue egefveJeefme&er eje efkeee ieee nw~
Fmekes ceeOece mes SefMeee kes G<CekeefyebOeere
(Tropical) JeeleeJejCe kee DeOeeve efkeee peeSiee~
Fmekee mebeeueve veeveeebie skeveesuee@epf ekeue egevf eJeefme&er
kes Yet-efmLele keW mes efkeee peeSiee~
Jesuee@keme-IIen 13 efkeee. Jepeveer Ske keetyemew
eeweeseif ekeer eoMe&ke nw~ Fmekes meeLe Yeer leerve veerelf eYeej
Yespes ieS nQ, pees mebeej, peerheerSme Devegeeesie SJeb
heeu e@uejW (Fault Tolerant) mes mebyebefOele
eeesieeW kes efueS keee& kejWies~ Fmekee mebeeueve Yeer
veeveeebie skeveesuee@efpekeue egefveJeefme&er kes Yet-efmLele
keW mes efkeee peeSiee~ Fmekee efJekeeme Yeer Fmeer
mebmLeeve ves efkeee nw~
SLesveesmew-1Fmekee efJekeeme ceeFeesmhesme jwehf e[
eeFJes efueefces[ kes eje veeveeebie egevf eJeefme&er kes
efveoxMeve ceW efkeee ieee nw~ en 3U keetyemew hee@ce&
hewkej DeeOeeefjle megojt mebJesoer vewvees Gheen nw~
Je<e&
2015
efmebieehegj keer veeveeebie skeveesuee@epf ekeue egevf eJeefme&er

(NTU), Debleefj#e eeweesefiekeer kes #es$e ceW DevegmebOeeve
kejves Jeeuee Ske Glke= mebmLeeve nw~ Fmekes eje
efJekeefmele eej Gheen Debleefj#e ceW e#esefhele efkeS
pee egkes nQ~ Sveeret eje efJekeefmele eLece Gheen
X-SAT Fmejes eje ner e#esefhele efkeee ieee~
efmebieehegj kes Fme mebmLeeve eje Ske eerve Gheen
kee efJekeeme efkeee pee jne nw pees Deheveer efveOee&efjle
DeJeefOe keer meceeefhle kes yeeo Yeer Debleefj#e ceW keeje
veneR yevesiee~ efmebieehegj kee Ske Gheen Jesuee@keme-III
Fmeer Je<e& peeheeve kes eje e#esefhele efkeee peeSiee~
Fmejes kes Jeke& neme& kens peeves Jeeues OegJeere
e#esheCe eeve PSLV keer meheue G[eveeW ves Yeejle
kees Debleefj#e eeweesefiekeer kes #es$e ceW Meer<e& osMeeW keer
esCeer ceW uee efoee nw~ Deepe efJeMJe kes leceece osMe
efpeveceW Decesefjkee Yeer Meeefceue nw, Deheves GheeneW kes
e#esheCe kes efueS Yeejle mes kejej kej jns nQ~
JewefMJeke Gheen e#esheCe yeepeej ceW Yeejle keer
cepeyetle efmLeefle ves Gmekeer JeeJemeeefeke meheuelee
keer jen Keesue oer nw efpemekes ceeOece mes efJeosMeer
cege Depe&ve kee ceeie& eMem$e ngDee nw~
ceW Fmejes kes JeeJemeeefeke e#esheCe
Fmejes
ves Je<e& 2015 ceW PSLV eje 5 osMeeW kes 17 GheeneW kee e#esheCe efkeee
efceMeve
osMe
Gheen
PSLV-C28
egveeFs[ eEkeie[ce
[erScemeer3-1
(10 pegueeF&, 2015)
[erScemeer3-2
[erScemeer3-3
meeryeerSveer-1
[er-Deeefye&mesue
PSLV- C30
mebege jepe Decesefjkee
4 uescetj Gheen (LEMUR Satellites)
(28 efmelebyej, 2015)
Fb[esvesefMeee
ueeheeve-A2
kevee[e
SveSueSme-14 (NLS-14)
PSLV-C29
eEmeieehegj
sueeree@me-1
(16 efomebyej, 2015)
Jesuee@keme-C1
keW efjpe-1
Jesuee@keme-II
SLeveesmew-1
iewuesemf eee
32
2016
peueJeeeg heefjJele&ve hej hesefjme mecePeewlee

mee Peer Oejleer, meePee YeefJe<e, meePee eeeme
peueJeeeg heefjJele&ve hej nesves Jeeues meccesueveeW kee
esjke SJeb ceeie&oMe&ke efmeeble nw~ Fmekee leelhee&
en nw efke, Oejleer kes efkemeer Ske Yeeie ceW efkeee
ieee Demeblegueve (eot<eCe) Deve YeeieeW kees Yeer
ele#e DeLeJee hejes#e he mes eYeeefJele kejlee nw~
Fmekee GoenjCe heefMeceer etjesheere Deeweeseif eke eot<eCe
kes heefjCeecemJehe Gejer osMeeW (vee@Jex, mJeer[ve,
efheveueQ[, DeeFmeueQ[ Deeefo) ceW DecueJe<ee&, Deeyeeo
#es$eeW mes Glhevve keueesjes-heueesjes keeye&ve mes efvepe&ve
OegJeere #es$eeW ceW Deespeesve #ejCe, Deeweesefieke osMeeW
eje Glmeefpe&le nefjle ie=n iewmeeW kes heefjCeecemJehe
JewefMJeke leeheve, OegJeere yehe& kes efheIeueves mes erheere
osMeeW ceW peueYejCe Deeefo heeW ceW osKee pee
mekelee nw~ mhe nw efke heee&JejCe Demeblegueve kee
eYeeJe efJeMJeJeeheer nw~ Dele: JewefMJeke heee&JejCeere
mecemeeDeeW mes efveheves nsleg meYeer osMeeW kees efceuekej
eeeme kejvee nesiee~ Ssmee ner Ske JewefMJeke eeeme
COP nw~ COP kees Conference of Parties keer
meb%ee oer ieF& nw~ en meccesueve efJeMJe kes ecegKe
osMeeW kes jepeveerefle%eeW SJeb Jew%eeefvekeeW kes ceOe
Jeweeefjke cebLeve leLee jCeveerefle efvecee&Ce nsleg eleske
Je<e& UNFCCC kes lelJeeJeOeeve ceW Deentle efkeee
peelee nw~
peueJeeeg heefjJele&ve keer mecemee mes efveheves
nsleg Jeelee& me@kenesce mes eejbYe neskej efjees-[erpevesefjees, keeeses, [jyeve Deeefo kes jemles hesefjme
mecePeewles leke Dee hengbeer nw~ hesefjme mecePeewwlee
efJekeeme kegceej Megkeue

eebme kes Menj hesejf me ceW 30 veJebyej mes 11 efomebyej,
2015 kes ceOe mebhevve ngS peueJeeeg heefjJele&ve hej
21JeW oewj keer Jeelee& COP-21/CMP-11 (21th
Yearly Session of Conference of Parties
to The UNFCCC/11th Session of the Meeting of the Parties to the Kyoto Protocol) ceW
ienve cebLeve kee eefleheue nw~
me@kenesce mes hesefjme

Oejleer keer mebj#ee kee eLece meecetefnke eeeme
me@kenesce, mJeer[ve ceW 5-16 petve, 1972 kes
ceOe Deeeesefpele ceeveJe heee&JejCe meccesueve,
(Conference on Human Environment) kees
ceevee peelee nw~ Fmeer meccesueve mes kesJeue Ske ner
Oejleer (Only One Earth) keer Devegietbpe ngF&~ en
meccesueve Fme meboYe& ceW Yeer cenJehetCe& Lee efke
FmeceW Jew%eeefvekeeW kes Deefleefje 114 osMeeW kes
jepeveefekeeW ves eefleYeeie efkeee~
me@kenesce meccesueve kes 20 Je<eeX yeeo yeepeerue
kes efjees-[er-pevesefjees ceW 3-14 petve, 1992 kes
ceOe he=LJeer meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee~
Fme meccesueve ceW Ske ner Oejleer kes efiele
meecetenf ke YeefJe<e (Common Future) kees mJeerkeej
efkeee ieee~ efjees meccesueve ceW nefjle ie=n iewmeeW
(GHGs-Green House Gases) kes ye{les
Glmepe&ve mes nesves Jeeues JewefMJeke leeheve pees peueJeeeg
heefjJele&ve Deewj meceger peuemlej ceW Je=ef nsleg
Gejoeeer nw, keer Deesj efJeMJe mecegoee kee Oeeve
Deekeef<e&le efkeee ieee~ Fmekes heefjCeecemJehe Glhevve
2016
33
nesves Jeeues KelejeW kees jsKeebekf ele kejles ngS, efJekeefmele 2020) leke peejer jKeves hej menceefle yeveer~ en
osMeeW mes GHGs kes Glmepe&ve kees Je<e& 2000 leke
mecePeewlee cee$e Gve efJekeefmele osMeeW hej ueeiet nesiee
kece kejkes Je<e& 1990 kes mlej mes veeres ueeves kee
pees mecee efJeMJe kes GHGs kes 15 eefleMele Glmepe&ve
Deeen efkeee ieee~ hejbleg Deeweesefieke jeêW keer nsleg efpeccesoej nQ~ Yeejle, eerve leLee meb.je.
Deeheefe kes keejCe keesF& keevetveer yebOeve DeefmlelJe ceW
Decesefjkee kees Fmekes oeejs mes yeenj jKee ieee nw~
veneR Dee heeee~
etjesheere mebIe, Dee@m^sefueee, eqmJedpejueQ[ SJeb 8
Deve Deeweesefieke jeêW ves Je<e& 2020 leke keeye&ve
Fmeer ece ceW peeheeve kes keeeses Menj ceW 1Glmepe&ve keewleer kes Fme yeeOekeejer mecePeewles hej
11 efomebyej, 1997 kes ceOe Deentle peueJeeeg
nmlee#ej efkeee~
heefjJele&ve meccesueve ceW JeweMf Jeke leeheve nsleg Gejoeeer
Oejleer keer mebj#ee nsleg Ske eYeeJeer leLee
6 nefjle ie=n iewmeeW (CO2, CH4, N2O, HFCs,
meJe&mJeerkeee& mecePeewles nsleg Jeejmee, heesueQ[ leLee
PFCs SJeb SF6) kes Glmepe&ve ceW Je<e& 1990 kes
ueercee, hes ceW eceMe: COP-19 leLee COP-20
mlej mes 5.2 eefleMele keer keewleer hej Deece
meccesueve Deentle efkeee ieee~ ueercee meccesueve ves
menceefle yeveer~ keeeses eeseskee@ue kes veece mes
hesefjme meccesueve keer he=Yetefce kee efvecee&Ce efkeee~
megefJeKeele Fme mebefOe ceW Sveskemej-1 (Deeweesefieke)
Fme meccesueve ceW yesemf eke osMeeW (yeepeerue, o. Deeerkee,
jeêW kes efueS keevetveer yebOeve nw, peyeefke efJekeemeMeerue
Yeejle leLee eerve) kes vesle=lJe ceW efJekeemeMeerue osMeeW
osMeeW kees efkemeer Yeer keevetveer yebOeve mes t eoeve
eje keer ieF& ceebie hej #ecelee kes Devegmeej meeceeve
keer ieF& nw~ keeeses eeseskee@ue 16 hejJejer, 2005
eEkeleg efJeYesoerke=le efpeccesoejer kes efmeeble kees Meeefceue
mes Gve 141 jeêW ceW ueeiet nes ieee efpevneWves
Fmekee DevegmeceLe&ve efkeee Lee~ Fmekes lenle Deeweeseif eke efkeee ieee~ GuuesKeveere nw efke Fmeer efmeeble ceW
efJekeefmele osMeeW kees peueJeeeg heefjJele&ve mes efveheves
jeêW kees Deieues 8 Je<eeX (Je<e& 2012 leke) ceW
kes GheeeeW ceW DeefOeke efpeccesoejer Jenve kejves keer
ecegKe nefjle ie=n iewmeeW kes Glmepe&ve ceW 5.2
yeele efveefnle nw~
eefleMele keewleer kejkes Je<e& 1990 kes mlej leke
hesefjme meccesueve ceW Yeejleere he#e
veeres ueeves kee keevetveer yebOeve ueiee~
keeeses eeseskee@ue keer DeJeefOe pees Je<e& 2012
ueieYeie 7500 efkeceer. uebyeer lejsKee leLee
ceW meceehle nes jner Leer, kes yeeo keer jCeveerefle
1300 erheeW Jeeuee osMe, Yeejle JewefMJeke leeheve kes
yeveeves nsleg Deveske meccesueve Deentle efkeS ieS~ Fmeer
eefle DeeflemebJesoveMeerue nw~ Fmekeer mebJesoveMeeruelee
ece ceW [jyeve, o. Deeerkee ceW 17JeW ee (COPosMe ceW DeleefOeke ke=ef<e hej efveYe&jlee, meoeveerje
17) keer Jeelee& Deentle keer ieF&~ Fmes [jyeve
efnceeueeer veefoeeW keer GheefmLeefle, Ge peve IevelJe,
huesheece& keer meb%ee oer ieF&~ Fme meccesueve ceW
heeefjefmLeefleke leb$e keer mece=lee Deeefo kes Deeueeske
efJekeefmele osMeeW ves keeeses eeseskee@ue kes Debleie&le
ceW Deewj ye{ peeleer nw~ Yeejle kes mece#e peneb Ske
Je<e& 2013 mes Deheves iewmeere Glmepe&ve ceW keewleer
Deesj peveekeeb#ee keer hetefle& nsleg leere DeeefLe&ke efJekeeme
kejves hej mJeerke=efle eoeve kej oer~ Fmes Je<e& 2012
keer DeefveJeee&lee nw, JeneR otmejer Deesj heee&JejCe
ceW 26 veJebyej mes 8 efomebyej kes ceOe oesne, kelej
mebj#eCe nsleg vewefleke oyeeJe Yeer nw~ Ssmes Yeejle kee
ceW Deentle keer ieF& 18JeW ee (COP-18) keer Jeelee&
ceW mJeerkeej kej efueee ieee leLee keeeses eeseskee@ue eefleefveefOelJe kejles ngS eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves
COP-21 meccesueve ceW peueJeeeg veee keer mLeehevee
kees Deieues 8 Je<eeX (peveJejer, 2013 mes efomebyej,
34
hej yeue efoee~ GvneWves efJeMJe ceW meYeer mes mebeefcele

peerJeve Mewueer kees Deheveeves kee Deeeve kejles ngS
peueJeeeg heefjJele&ve keer egveewefleeeW mes efveheves nsleg
osMeeW keer #ecelee kes Devegmeej meeceeve eEkeleg
efJeYesoerke=le efpeccesoejer kes efmeeble (The Principles
of
Common
but
Differentiated
Responsibility) kes
DeeOeej hej meecetefnke eelve

keer Jekeeuele keer~ GvneWves Fme meboYe& ceW Yeejleere
eefleyelee efpemekes lenle Je<e& 2030 leke Je<e& 2005
kes mlej mes 33-35 eefleMele keeye&ve Glmepe&ve ceW
keceer leLee 40 eefleMele mebmLeeefhele #ecelee iewjpeerJeeMce FOeve mes eehle kejvee meefcceefuele nw,
Jee keer~ Fmekes Deefleefje GvneWves Fme efoMee ceW
G"eS ieS keoceeW eLee-hesêsue meefyme[er ceW keceer,
keeseues hej Ghekej, JeveeJejCe, veJeerkejCeere Tpee&
nsleg kej cege yeeb[ keer MegDeele, DeheefMe mes
Tpee& efvecee&Ce Deeefo kee GuuesKe efkeee~
eOeeveceb$eer ceesoer ves Debleje&êre meewj ie"yebOeve
kes GodIeeve meceejesn ceW eebmeermeer jeêOe#e kes
meeLe men-DeOe#elee Yeer keer~ GvneWves Debleje&êre
meewj meneesie nsleg 30 veJebyej, 2015 kees hesefjme
ceW meewj eeweeseif ekeer SJeb DevegeeesieeW nsleg Debleje&e^ r e
SpeWmeer (IASTA-International Agency for
Solar Technologies and Applications) keer
MegDeele Yeer keer~ %eeleJe nw efke IASTA 121 meewj
efceMeve FveesJesMeve (Mission Innovation)

hesefjme meccesueve kes oewjeve 21 osMeeW eje
20 Dejye [e@uej mes Ske cenJeekeeb#eer DeefYeeeve
efceMeve FveesJesMeve eejbYe efkeee ieee~
O efceMeve FveesJesMeve ceW eleske osMe mJe Tpee&
leLee Tpee& DevegmebOeeve ceW Deheves Jele&ceeve
yepe kees oes iegvee kejves keer MeheLe kes meeLe
meefcceefuele ngDee nw~
O Fme efceMeve ceW eerve, meb.je. Decesej
f kee, Yeejle,
peeheeve pewmes ye[s keeye&ve Glmepe&ke osMeeW
meefnle 21 osMe Meeefceue nQ~
mece= osMeeW kee Ske meneesie mebie"ve nw~ Fmekee
cegKeeuee Yeejle ceW mLeeefhele efkeee peeSiee~
GuuesKeveere nw efke Yeejle eje Je<e& 2022 leke
175 ieerieeJee@ veJeerkejCeere Tpee& kes Glheeove kes
ue#e kes Deeueeske ceW en Ske ceerue kee helLej
efme nesiee~
O
hesefjme mecePeewlee
COP-21 ceW ienve efJeceMeexhejeble meome osMe

Ske Ssefleneefmeke mecePeewles hesefjme mecePeewlee hej
mencele ngS~ mecePeewles kes lenle osMeeW ves menceefle
Jee keer efke 21JeeR Meleeyoer kes Deewmele leeheceeve
ceW hetJe& Deeweesefieke egie kes Deewmele leeheceeve kes mlej
mes, 2oC mes DeefOeke keer Je=ef veneR nesves efoee
osMeeW eje keeye&ve Glmepe&ve ceW keewleer kee mebkeuhe

osMe
eerve
meb.je. Decesefjkee
etjesefheeve etefveeve
Yeejle
me
peeheeve
kevee[e
Fb[esvesefMeee
Dee@mês uf eee
DeeOeej Je<e&
ue#e eeefhle kee Je<e&
2005
2030
2005
2025
1990
2030
2005
2030
1990
2030
2013
2030
2005
2030
2005
2030
2005
2030
keewleer (eefleMele ceW)

60-65 eefleMele
26-28 eefleMele
40 eefleMele
33-35 eefleMele
25-30 eefleMele
26 eefleMele
30 eefleMele
39-41 eefleMele
26-28 eefleMele
2016
35
peeSiee~ osMeeW kee en eeeme nesiee efke JewefMJeke

Deewmele leeheceeve Je=ef kees 1.5oC kes mlej leke
jKee peeS~ Fme ue#e keer eeefhle nsleg eleske osMe
kees Deheveer peueJeeeg eespevee emlegle kejvee nesiee~
peueJeeeg eespevee kes lenle osMeeW kees keeye&ve Glmepe&ve
ceW keceer kee ue#e efpemes YeeJeer jeêre efveOee&efjle
Deb M eoeve (INDCs-Intended Nationally
Determined Contributions) keer meb%ee oer ieF&
nw, efveOee&efjle kejvee nesiee~ osMeeW kees eleske 5 Je<e&
hej INDCs kee Deeleve Yeer emlegle kejvee nesiee~
hesefjme mecePeewles kes Debleie&le JewefMJeke leeheve
Je=ef oj kees 2oC mes kece jKeves kes efveOee&efjle
ue#e keer eeefhle nsleg efpeve heebe jCeveerefleke eEyeogDeeW
kees Meeefceue efkeee ieee nw, Jes efvecveefueefKele nQ
1. GheMeceve (Mitigation);
2. heejoMeea eCeeueer SJeb JewefMJeke meJex#eCe (A
Transparent System and Global Stocktake);
3.
4.
5.
O
36
Devegketueve (Adaptation);
neefve SJeb #eefle (Loss and Damage);
meneesie (Support)~
GheMeceve kes Debleie&le keeye&ve Glmepe&ve ceW keceer
kejves kes eeJeOeeve nQ~ Fme jCeveerefle kes lenle
eleske osMe mJese mes Deheves Jele&ceeve keeye&ve
Glmepe&ve ceW keceer kee ue#e efveOee&efjle kejWies~
Fme efveOee&efjle ue#e (INDCs) kees eleske
heebe Je<e& ceW mebMeesefOele Yeer efkeee peelee jnsiee~
heejoMeea eCeeueer SJeb JeweMf Jeke meJex#eCe kes lenle
peueJeeeg keee&Jeener kes uesKeebkeve nsleg Ske
heejoMeea JewefMJeke meJex#eCe eCeeueer kee efJekeeme
efkeee ieee nw~ Fmekes lenle osMeeW eje efveOee&ejf le
ue#eeW keer eieefle keer meceer#ee keer peeSieer pees
Je<e& 2023 mes eejbYe neskej eleske 5 Je<e& hej
keer peeleer jnsieer~
Devegketueve kes Debleie&le osMeeW kees peueJeeeg heefjJele&ve

kes og<eYeeJeeW mes efveheves ceW me#ece yeveeves nsleg
eeeme efkeee peeSiee~
O neefve SJeb #eefle kes Debleie&le peueJeeeg heefjJele&ve
kes og<eYeeJe mes Gyejves nsleg #ecelee meg{lee
meefcceefuele nQ~ otmejs MeyoeW ceW Gve osMeeW kees
efpevnW peueJeeeg heefjJele&ve kes heefjCeecemJehe
neefve G"eveer he[er nw, kes hegvelLeeve leLee
GvnW #eceleeJeeve yeveeves nsleg meneesie efkeee
peeSiee~
O meneesie kee leelhee& mJe leLee ueeseMeerue
YeefJe<e kes efvecee&Ce nsleg efJeeere meneesie mes
nw~ Fmekes lenle efJekeemeMeerue osMeeW kees keeye&ve
Glmepe&ve ceW keceer kes ue#e keer eeefhle nsleg
100 Dejye [e@uej eefle Je<e& eoeve efkeee
peeSiee~
hesefjme mecePeewles kees nmlee#ej nsleg mebege
je^ kes heue hej jKee peeSiee~ Fme hej ceele=
he=LJeer efoJeme (Mother Earth Day) 22 Deewue,
2016 mes Ske Je<e& leke nmlee#ej efkeee pee mekesiee~
55 osMe efpevekeer keeye&ve Glmepe&ve ceW 55 eefleMele
keer efnmmesoejer nw, kes DevegmeceLe&ve mes en mecePeewlee
eYeeJeer nes peeSiee~ en mecePeewlee Je<e& 2020 mes
ueeiet nesiee~
hesefjme mecePeewlee DeebefMeke he mes yeeOekeejer
nw peyeefke DebMele: mJewefke meneesie hej DeeOeeefjle
nw~ Fmekes lenle keeye&ve Glmepe&ve ue#e emlegle
kejvee leLee efveeefcele meceer#ee pewmes leJe keevetveer
he mes yeeOekeejer nQ peyeefke Deve he#e mJewefke
meneesie hej DeeOeeefjle nQ~ ue#e keer eeefhle ve
kej heeves keer efmLeefle ceW keer peeves Jeeueer keee&Jeener
kes meboYe& ceW Yeer en mebefOe ceewve nw~ Fmes efJeMes<e%eeW
eje lekeveerkeer leLee keevetveer kemeewer hej kecepeesj
ceevee pee jne nw~
O
2016
keeeW
2oC ?
peueJeeeg heefjJele&ve hej Deblejmejkeejer hewveue (IPCC) kes heebeJeeR Deekeueve efjhees&, 2014 kes Devegmeej,
2 C mes DeefOeke leeheceeve keer Je=ef Deveske iebYeerj mecemeeDeeW kees pevce osieer~ 2oC kes ue#e kees eehle
kejves nsleg Je<e& 2050 leke 40.70 eefleMele leke GHGs kes Glmepe&ve ceW keceer kejveer he[sieer peyeefke
Meleeyoer kes Deble leke Metve keeye&ve Glmepe&ve kees eehle kejvee nesiee~
o
JewefMJeke leeheve kee eceeCe

O
O
O
O
O
efheues 100 Je<eeX ceW he=LJeer kes Deewmele leeheceeve ceW 0.85oC (1.4o F) keer Je=ef~
14 meJee&efOeke iece& Je<eeX ceW mes 13 Je<e& 21JeeR Meleeyoer mes nQ~
Je<e& 2015 Deye leke kee meyemes DeefOeke iece& Je<e& efjkee@[& efkeee ieee~
Deeke&efke meeiej ceW yehe& keer eeoj ceW keceer~
%eeleJe nw efke Je<e& 1980 ceW en 7.8 efceefueeve Jeie& efkeceer. Lee pees Je<e& 2015 ceW 4.6 efceefueeve Jeie&
efkeueesceerj jn ieee~
1850-2012 kes ceOe Deewm ele leeheceeve heef jJele&v e
Jeeef<e&ke Deewmele
oMekeere Deewmele
JewefMJeke leeheve kee eYeeJe

O
JewefMJeke leeheve mes Deveske vekeejelceke eYeeJe he[ves keer mebYeeJeveeSb Jee keer peeleer nQ~ FveceW leepes
peue keer keceer, Keeeevve Glheeove ceW keceer, eeke=efleke DeeheoeDeeW (yee{, metKee SJeb eeJeele Deeefo)
keer mebKee leLee ienvelee ceW Je=ef Deeefo meefcceefuele nQ~
#es$eJeej nefjle ie=n iewme Glmepe&ve (eefleMele ceW)

YeJeve, 6.4
heef jJenve, 14
efJeegle SJeb leehe
Glheeove, 24
Geesie, 21
ke=ef< e, 14
Deve Tpee&
Glheeove, 9.6
Jeve SJeb Deve Yet

Gheeesie, 11
2016
37
egveewefleeeb
Fme mecePeewles kes Devegheeueve ceW Deveske egveewelf eeeb
Yeer nQ~ Jew%eeefveke DevegceeveeW (IPCC) kes Devegmeej,
eefo meYeer osMe Jele&ceeve ceW eoefMe&le eefleyeleeDeeW
kees hetCe& kejW lees Yeer 21JeeR Meleeyoer ceW Deewmele
leeheceeve Je=ef 2.7oC jnsieer~ GuuesKeveere nw efke
Je<e& 2015 leke ner Deewmele leeheceeve ceW 1oC keer
efJeMJe kes Meer<e&

ece
osMe
Je=e
f kee Devegceeve ueieeee ieee nw~ Fmekes Deefleefje
DeeefLe&ke cegs hej Yeer Deveske egveewelf eeeb nQ~ efJekeemeMeerue
osMe DeeefLe&ke mebJe=e
f keer keercele hej keeye&ve Glmepe&ve
ceW keceer kees Meeeo ner DeefOeceeve oW~ meeLe ner
meeLe lespeer mes GYejles leLee mebmLeeiele he uesles
Deelebkeer mebie"ve Yeer Fme efoMee ceW G"eS ieS
keoceeW kees og<eYeeefJele kej mekeles nQ~
keeye&ve Glmepe&ke osMe
mekeue Glmepe&ve (2012)

efJeMJe Glmepe&ve
eefle Jeefe
kee eefleMele Glmepe&ve (ceeref^ke ve)
eerve
25.36
6.7
2.
meb.je. Decesefjkee
14.4
17.0
3.
etjesefheeve etefveeve 10.16
4.
Yeejle
6.96
1.7
5.
me
5.36
12.6
eesle-efJeMJe yeQke SJeb efJeMJe mebmeeOeve mebmLeeve (WRI)
1.
(2012)
eefle Jeefe Glmepe&ve

(ceeref^ke ve ceW)
kelej
ef$eefveoeo SJeb esyewiees
kegJewle
yegvesF&
Deyee
Ghemebnej
COP-21 keer
eslee Fme yeele ceW efveefnle nw

efke henueer yeej meYeer osMe efJekeefmele SJeb efJekeemeMeerue
Kesces mes efvekeuekej Ske meePes ue#e hej mencele
efoKes leLee Ske meePes eeeme nsleg eefleyelee Jee
keer~ eeefhe keevetveer yeeOelee keer kemeewer hej en
mecePeewlee Keje veneR Glejlee leLeeefhe Fmes Oejleer
keer mebj#ee nsleg Ske mekeejelceke keoce kes he ceW
osKee pee mekelee nw~ en mecePeewlee Deheves Deehe ceW
keesF& ue#e ve neskej Ske he[eJe cee$e nw~ Fmes
nefjle heefjJeeme keer eeefhle keer ee$ee ceW Ske ceerue
kee helLej DeJeMe kene pee mekelee nw~ Fme meboYe&
ceW o. Deeerkeer ceb$eer S[vee ceesuesJee eje kener ieF&
es hebef eeeb DeefOeke eemebeif eke eleerle nesleer nQ~ GvneWves
kene efke ceQ Ske ceneve hene[ hej e{ves kes
Ghejeble en jnme peeve heeee ntb efke Jeneb Deewj
Yeer heneef[ eeb nQ, efpeve hej cegPes e{vee nw~...........
ceQ kesJeue keg #eCe leke efJeeece kej mekelee ntb
hejbleg ke veneR mekelee keeeWefke cesjer uebyeer ee$ee
DeYeer meceehle veneR ngF& nw~
38
2016
44
37.1
28.1
24.4
23.9
14Jeeb
9 peveJejer, 2015 kees
eJeemeer Yeejleere efoJeme, 2016
cenelcee ieebOeer oef#eCe Deeerkee mes Yeejle DeeS~ ieebOeer peer keer Jeleve Jeehemeer keer Fme
Ievee keer eeo ceW Fmeer efove eefle Je<e& eJeemeer Yeejleere efoJeme ceveeee peelee nw~ Je<e&
2003 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves Fme efoJeme kees eejbYe kejkes
Yeejle mes eefleYee heueeeve (Brain Drain) keer mecemee kes efveJeejCe kes efueS Ske
cenJehetCe& henue keer MegDeele keer~ leye mes eJeemeer Yeejleere efoJeme meceeiece kee
Deeeespeve eefle Je<e& Yeejle kes efJeefYevve MenjeW ceW efkeee peelee nw~ Fme Deeeespeve kee cetue GsMe Yeejleere cetue
kes ueesieeW Deewj Yeejle kes ueesieeW kes yeere mebyebOe mLeeefhele kejvee, heejmheefjke efJeeej-efJeefvecee kees eeslmeeefnle kejves
kes meeLe Jeeheeefjke SJeb efveJesMe DeJemejeW keer leueeMe kejvee leLee efJeMeeue eJeemeer Yeejleere mecegoee kees Yeejle
kes meeceeefpeke-DeeefLe&ke efJekeeme mes mevve nesves kes efueS esejf le kejvee nw~
eKeele veeeefJeo [e@. ue#ceerceue eEmeIeJeer keer DeOe#elee ceW efmelebyej, 2000 ceW ieef"le meefceefle eje
9 peveJejer kees eJeemeer Yeejleere efoJeme meceeiece kes he ceW Deeeesefpele efkeS peeves kee megPeeJe efoee ieee
Lee~ Jeeef<e&ke DeeeespeveeW kes Fmeer ece ceW yengle veJeerve Deewj efYevve lejerkes mes 14JeW eJeemeer Yeejleere efoJeme
meceeiece kee Deeeespeve veF& efouueer ceW efkeee ieee~
14JeW eJeemeer Yeejleere efoJeme meceeiece kee
Fve oes Je<eeX keer DeJeefOe ceW Yeejleere [eemheesje
SJeb Yeejle kes ueesieeW kes ceOe efJeeej-efJeceMe&, eEeleve
Deeeespeve 8-10 peveJejer, 2016 kes ceOe veF&
efouueer ceW efkeee ieee~
eefeee kes meeLe efJeefYevve cegeW kee DeOeeve efkeee
peeSiee leLee efmeheeefjMeW emlegle keer peeSbieer efpevemes
iele Je<e& en meceeiece cenelcee ieebOeer kes oef#eCe
eJeemeer YeejleereeW kes cegeW kee meceeOeeve efkeee pee
Deeerkee mes mJeosMe Jeehemeer kes 100 Je<e& hetjs nesves
kes DeJemej hej ieebOeerveiej (iegpejele) ceW Deeeesefpele mekes leLee Gvekeer mecemeeDeeW kee nue Keespee pee
mekes~
efkeee ieee Lee~
Fme Je<e& Deeeesefpele efkeS ieS Fme mebef#ehle
Je<e& 2003 mes 2015 leke Fmes Ske ye=nod
meceeiece keer lejn ceveeee ieee leLee Yeejleere
mebmkejCe kee cegKe henuet Fmekee ogefveee Yej ceW
Yeejle kes meYeer otleeJeemeeW SJeb efceMeveeW ceW ceveeee
eJeeefmeeeW kees meceefhe&le efkeee ieee~
Je<e& 2016 ceW en eLece DeJemej nw peyeefke Fmekes
peevee jne nw~
9 peveJejer, 2016 kees efJeosMe ceb$eeuee eje
mebe#f ehle mebmkejCe kee Deeeespeve efkeee ieee~
GuuesKeveere nw efke Je<e& 2015 ceW eJeemeer
Deeeesefpele efJeMes<e keee&ece ceW efJeosMe ceb$eer
meg<ecee mJejepe kes mebyeesOeve kes meeLe Yeejle kes
Yeejleere efoJeme kes ye=nod mebmkejCe kee Deeeespeve
eleske oes Je<eeX hej efkeS peeves kee efveCe&e
efJeefYevve otleeJeemeeW SJeb efceMeveeW kes yeere
eMveesej-me$e kee Deeeespeve efkeee ieee~
efueee ieee~
mece-meeceefeke Ievee ee / hejJejer, 2016
39
efJeosMe ceb$eeuee kes efveCe&e kes lenle en keee&ece

hetjs Je<e& ceveeee peeSiee leLee eleske ceen
efJeeej-efJeceMe& kee me$e Deeeesepf ele efkeee peeSiee~
FmeceW [eemheesje kes ome meomeeW kees Deecebe$f ele
efkeee peeSiee leLee Yeejle keer Deesj mes heebe
efJeMes<e%e Meeefceue neWies~
Fvekeer efmeheeefjMeeW kees efJeosMe ceb$eeuee kes
mece#e emlegle efkeee peeSiee leLee Ske efjhees&
leweej keer peeSieer pees efke eJeemeer Yeejleere efoJeme
kes ye=nod mebmkejCe kes Deeeespeve kes DeJemej hej
emlegle keer peeSieer~
GuuesKeveere nw efke 9 peveJejer, 2016 kees
Deeeesepf ele Fme keee&ece ceW efyevs e keer jespeieej
jepe ceb$eer (Minister of State for Employment)
eerelf e hesue ves efJeefMe DeefleefLe kes he ceW efJeosMe
ceb$eer meg<ecee mJejepe leLee efJeosMe jepe ceb$eer [e@.
Jeer.kes. eEmen kes meeLe cebe meePee efkeee~
en eLece DeJemej nw peye eJeemeer Yeejleere
efoJeme kee Deeeespeve efJeosMe ceb$eeuee eje
efkeee ieee~
DeYeer leke Fmes eJeemeer Yeejleere ceeceueeW kes
ceb$eeuee (Ministry of Overseas Indian
eje Deeeesefpele efkeee peelee Lee~

GuuesKeveere nw efke keW mejkeej eje 7
peveJejer, 2016 kees Fme ceb$eeuee kee efJeosMe
ceb$eeuee ceW efJeuee efkeS peeves keer Iees<eCee keer
ieF& Leer~
%eeleJe nw efke #es$eere eJeemeer Yeejleere efoJemeeW
kes Deeeespeve kes ece ceW 9JeW #es$eere eJeemeer
Yeejleere efoJeme meceeiece kee Deeeespeve 14-15
veJebyej, 2015 kes oewjeve uee@me Sbepf eume, kewefueheesevf e&ee,
mebege jepe Decesefjkee ceW efkeee ieee~
Fme Deeeespeve kee cegKe efJe<eeYeejleere
[eemheesje : Yeejle-Decesefjkee mebyebOeeW ceW Ske
veS eefleceeveeW kes efveOee&jke (The Indian
Affairs)
Diaspora : Defining a New Paradigm in

India-US Relationship) Lee~
Fmemes hetJe& 8 #es$eere eJeemeer Yeejleere efoJeme

eceMe: vetee@ke& (Decesejf kee, 2007), eEmeieehegj
(2008), o nsie (veerojueQ[md e, 2009), [jyeve
(oef#eCe Deeerkee, 2010), esjb es (kevee[e,
2011), cee@jerMeme (2012), efme[veer (Dee@mês uf eee,
2013) SJeb uebove (et.kes., 2014) ceW Deeeesepf ele
efkeS ieS Les~
peuueerke hej eefleyebOe eLeeJele

12 peveJejer, 2016 kees Gelece veeeeuee ves meeb[eW kees keeyet ceW kejves kes Kesue peuueerke kees keW
mejkeej eje oer ieF& Devegceefle hej Debleefjce he mes jeske ueiee oer nw~ Fmekes
meeLe ner Gelece veeeeuee eje keW leLee leefceuevee[g mejkeej meefnle keg
Deve jepeeW kees peneb peuueerke kee Kesue eeefuele nw, veesefme Yeer peejer
efkeee nw~ eej Je<e& leke Fme Kesue hej eefleyebOe ueies jnves kes yeeo 8 peveJejer,
2016 kees keW mejkeej eje heeWieue leesnej mes "erke henues peuueerke hej eefleyebOe neves keer DeefOemetevee
peejer keer ieF& Leer~ Fmes Sefveceue Jesuehesej yees[& Dee@he Fbef[ee, hese Fbef[ee, heMeg DeefOekeej mecetneW
leLee mJewefke mebie"veeW eje Gelece veeeeuee ceW egveewleer oer ieF& Leer~
8 peveJejer, 2016 kees keW mejkeej eje
MeleeX kes Devegmeej, yewueiee[er keer oew[ Ske
peuueerke eLee ee yewueieeef[eeW keer oew[ ee Fmeer
efveeefcele ^wke hej Deeeesefpele kejveer nesieer,
ekeej kes Deve DeeeespeveeW hej ueies eefleyebOe kees
pees oes efkeueesceerj mes uebyee veneR nesiee~
DeefOemetevee eje ne efoee ieee leLee Fvekes
peuueerke kes ceeceues ceW meeb[ kes IesjeJe mes
DeeeespeveeW kees meMele& cebpetjer eoeve keer ieF&~
yeenj peeles ner Gmes 15 ceerj keer De&Jeeme
40
mece-meeceefeke Ievee ee / hejJejer,
2016
keee nw peuueerke?
peuueerke Ske leefceue Meyo nw, efpemekeer Glheefe keeueerke mes ngF& nw~ keeueer kee DeLe& kee@Fve
(Coin) DeLee&le efmekekee mes nw Deewj ke kee leelhee& GhenejmJehe (Package) eoeve efkeS peeves mes nw~
O eeeerve leefceue hejbheje ceW ueesie meeb[ keer YeieJeeve efMeJe kes Jeenve kes he ceW hetpee kejles ngS Deewj
GvnW ieues ueieeles ngS Gvekes meeRieeW ceW meesves-eeboer kes efmekekes henveeles Les, efpemes leye keeueerke Deewj
yeeo ceW peuueerke kene peeves ueiee~
O henues en Yeer eLee Leer efke pees Jeefe meeb[ keer Fme ekeej hetpee kejlee Lee, Jen Gme meeb[ kes
ceeefueke mes Deheveer heg$eer kee efJeJeen Yeer kej oslee Lee~
O leefceuevee[g ceW eejbYe ceW en eLee hemeueeW kes hekeves kes DeJemej hej eee: peveJejer-hejJejer kes cenerves
ceW DeLeJee efkemeer leesnej kes DeJemej hej cebefojeW kes meeceves mebhevve nesleer Leer~
O peuueerke keer eeeerve eLee Deye Kesue SJeb ceveesjbpeve kes he ceW heefjJeefle&le nes egkeer nw efpemes
leefceuevee[g jepe eje peuueerke efJeefveeceve DeefOeefveece, 2009 heeefjle kejkes Ske keevetveer ceevelee
os oer ieF& Leer~
Deeefo keeeeX ceW Gvekes Fmlesceeue hej eefleyebOe ueiee
otjer kes Yeerlej keeyet kejvee nesiee~
efoee Lee~
en Yeer megefveefMele kejvee nesiee efke heMegheeueve
keW mejkeej eje Deejesehf ele eefleyebOe kes yeeJepeto
SJeb efeefkelmee efJeYeeie kes DeefOekeeefjeeW mes meeb[ eW
leefceuevee[g peuueerke efJeefveeceve DeefOeefveece,
keer Gefele peebe kejeeer peeS leeefke megevf eefMele
2009' kes lenle peuueerke Kesue kee Deeeespeve
nes mekes efke es peeveJej keee&ece ceW Yeeieeroejer
leefceuevee[g ceW efvejblej peejer jne~
nsleg Deer oMee ceW nw~
7 ceF&, 2014 kees Gelece veeeeuee eje

GuuesKeveere nw efke Je<e& 2011 ceW keWere heee&JejCe
leefceuevee[g peuueerke efJeefveeceve DeefOeefveece,
ceb$eeuee ves Ske DeefOemetevee peejer kejkes heMeg
2009'
kes eeJeOeeveeW kees DemebJewOeeefveke Ieese<f ele
Deleeeej efveJeejCe DeefOeefveece, 1960 (The
kejles ngS peuueerke Kesue kees eefleyebeOf ele kej
Prevention of Cruelty to Animal Act, 1960)
efoee ieee Lee~
kes GheyebOe 22 kes lenle meeb[eW kes eoMe&ve, leceeMee
O
peuueerke Deewj Debleje&êre keevetve

O
peuueerke pewmeer eLee cegKele: Jeve-peerJeeW kes DeefOekeejeW kees eYeeefJele kejleer nw, Yeues ner Gmekee
eehe Deueie nes hejbleg Fmes Debleje&êre mlej hej heMeg Deleeeej keer esCeer ceW ceevee peelee nw~
heMeg Deleeeej kes efveJeejCe kes efueS meJe&ceeve efkemeer Debleje&êre emebefJeoe kee DeYeeJe nw, eEkeleg JeveeeefCeeeW kes Jeie& efJeMes<e hej keg Debleje&êre kevJeWMeve mebhevve ngS, efpeveceW heef#eeeW kes mebj#eCe kes efueS
Iees<eCee (1875), sue (ceueer) kes mebj#eCe kes kevJeWMeve (1931 SJeb mebMeesefOele kevJeWMeve 1946),
Jeve-eeCeer mes mebyebefOele kevJeWMeve (1990) leLee pewJe efJeefJeOelee hej mebege je^ heee&JejCe mebj#eCe
kevJeWMeve (1992) cegKe nQ~
pece&veer efJeMJe kee mebYeJele: henuee osMe nw efpemeves Je<e& 2002 ceW Deheves mebefJeOeeve ceW ceeveJe kes yeeo
Deewj heMegDeeW (And Animals) Meyo pees[kej ceeveJe kes meeLe-meeLe heMegDeeW keer ieefjcee (Animal
Dignity) kees eoeve kejvee jepe kee kee&Je efveele efkeee nw~
efyesve (2006) Deewj Dee@efmêe (2010) ves Yeer Fme efJe<ee hej keevetve yeveeS nQ~
2016
41
celme heeueve eespevee kees mJeerke=efle

celme heeueve efJeefJeOe mebmeeOeveeW SJeb #eceleeDeeW mes ege Ske GYejlee #es$e nw~ Yeejle ceW celme heeueve
#es$e ceW 14.50 efceefueeve mes DeefOeke JeefeeeW kees jespeieej
eehle nw~ osMe ceW heejbheefjke celme heeueve mes JeeJemeeefeke
mlej hej celme heeueve kes heefjJele&ve kes keejCe celme
Glheeove ceW leere Je=ef ngF&~ Yeejle ceW celme Glheeove Je<e& 1950-51 ceW 7.5 ueeKe ve Lee pees Je<e&
2014-15 ceW 100.70 ueeKe ve nes ieee~ meeLe ner celme heeueve #es$e keer efveee&le Deee Je<e& 2014-15 ceW
33,441 kejes[ hees (5.51 efyeefueeve Decesefjkeer [e@uej) Leer~ 11JeeR hebeJe<eeae eespevee kes oewjeve celme
heeueve #es$e keer mecee Jeeef<e&ke Je=ef oj 4 eefleMele Leer~ Je<e& 2013-14 kes oewjeve celme heeueve #es$e kee
peer[erheer ceW eesieoeve 0.92 eefleMele Deewj ke=ef<e peer[erheer ceW eesieoeve 5.58 eefleMele Lee~ JewefMJeke celme
Glheeove kes ueieYeie 6.30 eefleMele Deewj JewefMJeke celme Jeeheej kes 5 eefleMele efnmmes kes meeLe Jele&ceeve ceW
Yeejle efJeMJe kee otmeje meyemes ye[e celme Glheeoke SJeb celme heeueke osMe nw~
neue ner ceW DeeefLe&ke ceeceueeW keer cebef$eceb[ueere meefceefle eje celme heeueve #es$e kes yesnlej eyebOeve Deewj
celme Glheeove ceW Je=ef kejves nsleg Ske eespevee kees mJeerke=efle eoeve keer ieF& nw~
22 efomebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW
5. celme heeueve #es$e nsleg mebmLeeiele JeJemLee;
ceesoer keer DeOe#elee ceW DeeefLe&ke ceeceueeW keer 6. efveiejeveer, efveeb$eCe SJeb Deve DeeJeMekelee
cebef$eceb[ueere meefceefle eje celme heeueve kes
DeeOeeefjle nmle#eshe~
mecesefkele efJekeeme SJeb eyebOeve nsleg Ske Deecetue en eespevee veewJenve ceb$eeuee keer meeiejceeuee
eespevee (Umbrella Scheme) kes efeeevJeeve
heefjeespevee, cenelcee ieebOeer jeêre eeceerCe
kees cebpetjer eoeve keer ieF&~
jespeieej ieejber eespevee, jeêr e ke=ef<e efJekeeme
heebe Je<eeX keer DeJeefOe ceW efeeeefvJele keer peeves
eespevee SJeb jeêre eeceerCe DeepeerefJekee
Jeeueer Fme eespevee keer ueeiele 3000 kejes[ hees
efceMeve Deeefo mes peg[er nesieer~
nesieer~
en keWere eespevee celme heeueve #es$e kes
Fme keWere eespevee ceW Deble:mLeueere celme
efJekeeme SJeb eyebOeve hej yeue osieer leeefke 6 mes
heeueve, SkeJeekeuej (Aquaculture) SJeb
8 eefleMele leke keer Jeeef<e&ke efJekeeme oj megevf eefMele
meceger celme heeueve kes efJekeeme SJeb eyebOeve kees
nes mekes~
Meeefceue efkeee ieee nw~
Fme eespevee kes lenle Devegmetef ele peeefle, Devegmetef ele
Fme eespevee kes : cegKe Ieke nQ
pevepeeefle Deewj ceefnueeDeeW meefnle DeeefLe&ke he mes
1. jeêre celme heeueve efJekeeme yees[& (NFDB)
kecepeesj JeieeX kees eeslmeenve efoee peeSiee, leeefke Jes
Deewj Gmekeer ieefleefJeefOeeeb;
celme heeueve ieefleefJeefOeeeW ceW Meeefceue nes mekeW~
2. Deble:mLeueere celme heeueve SJeb SkeJeekeuej
Fme eespevee mes celme heeueve #es$e ceW efvepeer
kee efJekeeme;
efveJesMe Gece efJekeeme, meeJe&peefveke-efvepeer Yeeieeroejer
3. meceger celme heeueve, yegefveeeoer {ebee Deewj
Deewj mebmLeeiele efJeehees<eCe ye{eves ceW ceoo efceuesieer~
heesm neJexm mebeeueve kee efJekeeme;
meeLe ner eespevee kes lenle celme heeueve SJeb
4. celme heeueve #es$e nsleg Yeewieesefueke metevee
mebyebefOele ieefleefJeefOeeeW ceW keewMeue efJekeeme Deewj
eCeeueer Deewj [eeyesme kees cepeyetle yeveevee;
#ecelee efvecee&Ce Yeer efkeee peeSiee~
42
eespevee kes ceeOece mes 14.50 efceefueeve cegDeejeW

kees ueeYe nesiee~
meeLe ner ceueer kes Kegoje efJeeslee, Leeske
efJeeslee, celme emebmkejCe Geesie, celme efveee&le
Deewj ceefnuee mecetneW kees Yeer ueeYe eehle nesiee~

en keWere eespevee hetJeexej jepeeW Deewj keW
Meeefmele eosMeeW mecesle meYeer jepeeW ceW ueeiet keer
peeSieer~
efkeMeesj veee efJeOeseke mebmeo ceW heeefjle

yeeueke ee efkeMeesj (Juvenile) meceepe kes efueS Ske YeefJe<e efveefOe nQ efpevekes JeefelJe kee efJekeeme kej
Ske Des veeieefjke, meceepe, je^ leLee efJeMJe kee efvecee&Ce nes mekelee
nw~ yeeue JeefelJe kes FvneR efkeesCe hej DeeOe=le mebege je^ yeeue
DeefOekeej kevJeWMeve (UNCRC) hej Yeejle ves Je<e& 1992 ceW nmlee#ej
efkeS Les~ Yeejle ceW efkeMeesj veee, mebj#eCe, osKe-Yeeue, ieeso uesves Deeefo
yeeue DeefOekeejeW kes mebj#eCe kes yeeJepeto efJehejerle heefjefmLeefleeeW ceW efkeMeesjeW keer peIeve DehejeOeeW ceW
mebefuehlelee ves veeeeueeeW leLee meceepe kees Demenpe efkeee nw~ mee: Yeejle ceW efkeMeesj veee (osKe-Yeeue
SJeb mebj#eCe) DeefOeefveece 2000 ueeiet nw efpemekes Debleie&le 7 mes 18 Je<e& kes efkeMeesj DehejeefOeeeW kes hegve:
megOeej, osKeYeeue SJeb mebj#eCe eje Gece eefj$e efvecee&Ce kes DeJemej nsleg DeefOekelece leerve Je<e& leke megOeej
ie=neW ceW jKes peeves kee eeJeOeeve nw~ neue kes Je<eeX ceW Fmekee ueeYe G"eles ngS mebieef"le DehejeOeer iegeW eje
DeehejeefOeke ke=leeW ceW efkeMeesjeW kes Gheeesie SJeb peIeve DehejeOeeW ceW efkeMeesjeW keer ye{leer mebefuehlelee kes keejCe
veeeeueeeW eje efvejblej Fme eeJeOeeve hej hegveefJe&eej kee DevegjesOe efkeee ieee nw~ jeêre DehejeOe
efjkee@[& yetjes (NCRB) kes Devegmeej, Je<e& 2003 mes 2013 leke kes kegue DehejeOeeW ceW yeeue DehejeOe 1
eefleMele mes ye{kej 1.2 eefleMele nes ieee nw~ Fme DeJeefOe ceW 16-18 Je<e& kes efkeMeesjeW eje yeeue DehejeOeeW
kee eefleMele kegue DehejeOeeW kes 54 eefleMele mes ye{kej 66 eefleMele nes ieee nw~ Fve heefjefmLeefleeeW kes ceOe
efomebyej, 2012 ceW efouueer ceW Ieefle efveYe&ee keeb[ kes heMeele meceepe ceW Fme efJe<ee hej ceebie lespe ngF&~
neue keer yeueelkeej pewmeer peIeve DeehejeefOeke IeveeDeeW ceW efkeMeesjeW keer mebefuehlelee mes peneb ceefnuee
mebie"veeW ves efkeMeesjeW keer Deeeg kes mebyebOe ceW mejkeej hej hegveefJe&eej kee oyeeJe yeveeee JeneR keg meeceeefpeke
mebie"veeW leLee meceepe kes Ske Jeie& eje efkeMeesj DehejeefOeeeW keer Deeeg kece kejves kees Ske heers kes keoce
keer meb%ee oer ieF&~ otmeje he#e mejkeej SJeb meceepe kees efkeMeesjeW kees peIeve DehejeOeeW mes otj jKeves nsleg
Gvekeer osKe Yeeue, efMe#ee, Gefele heeueve-hees<eCe, veweflekelee kes efJekeeme eje otjieeceer meeceeefpeke meceeOeeve
keer DeeJeMekelee hej yeue oslee nw~ veeeeueeeW eje efvejblej hegveefJe&eej keer ceebie leLee ye{les meeceeefpeke
oyeeJe kes ceOe mejkeej eje efkeMeesjeW kes mebyebOe ceW DehejeOeeW, mebj#eCe, hegveJee&me, ieeso uesves keer eefeee nsleg
efkeMeesj veee efJeOeseke, 2015 kees efomebyej, 2015 ceW mebmeo ceW heeefjle kejeee ieee nw, efpemeceW efkeMeesj
DehejeefOeeeW kes meboYe& ceW Deeeg 18 Je<e& mes Ieekej 16 Je<e& kee efkeS peeves kee eeJeOeeve nw~
%eeleJe nw efke en efJeOeseke ueeske meYee eje
efkeMeesj veee (osKe Yeeue SJeb mebj#eCe) efJeOeseke,
ceF&, 2015 ceW heeefjle kej efoee ieee Lee~
2015, 22 efomebyej, 2015 kees jepe meYee ceW
en efJeOeseke peIeve DehejeOeeW ceW efuehle 16 mes
heeefjle ngDee~
18 Je<e& keer Deeeg kes efkeMeesjeW hej JeemkeeW kes meceeve
en efJeOeseke efkeMeesj veee (osKe Yeeue SJeb
cegkeocee eueeves keer Devegceefle eoeve kejlee nw~
mebj#eCe) DeefOeefveece, 2000 kee mLeeve uesiee~
2016
43
efJeOeseke kes Devegmeej, efkemeer 16-18 Je<eeae efkeMeesj

hej meeceeve DehejeOe (kece peIeve) kejves hej
kesJeue leYeer JeemkeeW keer Yeebelf e cegkeocee eueeee
pee mekelee nw peye Gmes 21 Je<e& keer Deeeg kes
yeeo efiejheleej efkeee ieee nes~
eleske efpeues ceW efkeMeesj veee yees[& (JJB)
Deewj yeeue keueeCe meefceefleeeW (CWDC) kee
ie"ve efkeee peeSiee~
efkeMeesj veee yees[& eje keer ieF& peebe kes yeeo
efveOee&ejf le efkeee peeSiee efke efkeMeesj DehejeOeer
kees hegveJee&me nsleg Yespee peeS ee Gme hej Ske
Jeemke keer Yeebelf e cegkeocee eueeee peeS~
yeeue keueeCe meefceefleeeb (CWDC), osKe Yeeue
Deewj mebj#eCe keer DeeJeMekelee Jeeues efkeMeesjeW
nsleg mebmLeeiele keee& kejWieer~
efkeMeesj veee yees[& (JJB) eje efkeMeesjeW eje
efkeS ieS DehejeOeeW kees leerve esefCeeeW (peIeve,
iebYeerj, ceecetueer) ceW Jeieeake=le efkeee peeSiee~
peIeve DehejeOe nsleg vetvelece meele Je<e& keer
mepee, iebYeerj DehejeOe nsleg leerve mes meele Je<e&
leLee ceecetueer DehejeOeeW ceW efkeMeesjeW kees leerve
Je<e& mes kece keejeJeeme kee eeJeOeeve efJeOeseke
ceW efkeee ieee nw~

efkemeer efkeMeesj kees ce=legob[ ee efyevee es[s
peeves keer mebYeeJevee kes meeLe DeepeerJeve keejeJeeme
kee eeJeOeeve Ge efJeOeseke ceW veneR nw~
peIeve DehejeOeeW Jeeues efkeMeesj, efpevnW 21 Je<e&
keer Deeeg kes hetJe& efiejheleej efkeee peeSiee
GvnW efkeMeesj veee yees[& (JJB) eje peebe
kes ceeOece mes DehejeOe leLee Gmekes heefjCeece
keer mecePe kee hejer#eCe leLee Meejerejf ke/ceeveefmeke
#ecelee kee efveOee&jCe kej Gmes megOeej ie=n
Yespeves DeLeJee yeeefueie keer Yeebefle cegkeoceW nsleg
megPeeJeeW kes meeLe yeeue veeeeuee Yespee peeSiee~
efkeMeesj veee yees[& ceW Ske veeefeke ceefpem^s
leLee Ske ceefnuee mecesle oes meeceeefpeke keee&kelee&
Meeefceue neWies~
yeeue veeeeuee, yeeue DeefOekeej keceerMeve Ske,
2005 kes lenle DeefOemetefele efkeee peelee nw~
efJeOeseke kes Devegmeej, pespesyeer eje yeeue
veeeeuee Yespes peeves hej Jen efkeMeesj hej
Jeemke keer Yeebefle cegkeocee eueeves ee Gmekes
efueS hejeceMe&, efveiejeveer Iej ceW jnves Deeefo
kee efveCe&e kejsiee~
Me$eg mebheefe DeOeeosMe, 2016

Je<e& 1965 Deewj 1971 kes Yeejle-heeke eg kes heMeele Yeejle mes heeefkemleeve kes efueS ueesieeW ves heueeeve
efkeee Lee~ Yeejle j#ee DeefOeefveece kes Debleie&le yeveeS ieS Yeejle j#ee efveeceeW
kes lenle Yeejle mejkeej eje Ssmes ueesieeW keer heefjmebheefeeeW SJeb kebheefveeeW kees
Deheves DeefOekeej ceW ues efueee ieee efpevneWves heeefkemleeve keer veeieefjkelee enCe
kej ueer Leer~ es Me$eg mebheefeeeb Yeejle ceW Me$eg mebheefe DeefYej#eke kes he ceW
keW mejkeej eje DeefYejef#ele LeeR~
Je<e& 1965 kes eg kes yeeo Yeejle Deewj heeefkemleeve ves 10 peveJejer, 1966 kees leeMekebo Iees<eCee hej
nmlee#ej efkeS~ leeMekebo Iees<eCee ceW Meeefceue Ske Keb[ kes Devegmeej, oesveeW osMe eg kes meboYe& ceW Skeotmejs kes eje keypee keer ieF& mebheefeeeW Deewj heefjmebheefeeeW kees ueeweves hej efJeeej-efJeceMe& kejWies~
heeefkemleeve mejkeej eje Je<e& 1971 ceW mJeeb ner Deheves osMe ceW ner Fme lejn keer meYeer mebheefeeeW kee
efveheeje kej efoee ieee~ meeLe ner Yeejle mejkeej eje Fme mebyebOe ceW Me$eg mebheefe DeefOeefveece, 1968
ueeiet efkeee ieee~
44
2016
neue ner ceW Yeejleere je^heefle eje Me$eg mebheefe DeefOeefveece, 1968 (Enemy Property Act, 1968) ceW
mebMeesOeve kejves nsleg Me$eg mebheefe (mebMeesOeve Deewj efJeefOeceevekejCe) DeOeeosMe, 2016 peejer efkeee ieee~
Fme DeefOeefveece kes Debleie&le DeefYej#eke kes
7 peveJejer, 2016 kees Yeejle kes je^heefle
DeOeerve Me$eg mebheefe kees yeveeS jKeves keer
eCeye cegKepeea eje Me$eg mebheefe DeefOeefveece,
megefJeOee eoeve keer ieF& Leer~
1968 ceW mebMeesOeve kejves nsleg Me$eg mebheefe
keW mejkeej Yeejle ceW Me$eg mebheefe kes
(mebMeesOeve Deewj efJeefOeceevekejCe) DeOeeosMe, 2016
DeefYej#eke kes ceeOece mes osMe kes efJeefYevve
peejer efkeee ieee~
jepeeW ceW hewueer Me$eg mebheefe kees Deheves DeefOekeej
DeOeeosMe kes Devegmeej, eefo Ske Me$eg mebheefe
ceW jKeleer nw~
DeefYej#eke kes DeOeerve nw lees Jen Me$eg mebheefe kes
Fmekes DeueeJee, Me$eg mebheefe kes he ceW Jeieeake=le
he ceW Gmeer keer DeOeerve ner jnsieer eens ce=leg Deeefo
eue mebheefeeeb Yeer nQ~
keejCeeW mes Me$eg, Me$eg Deeefele ee Me$eg kebheveer
en megefveefMele kejves nsleg efke Me$eg mebheefe
meceehle nes ieF& nes~
DeefYej#eke kes DeOeerve ner jns, lelkeeueerve mejkeej
GejeefOekeej keevetve Me$eg mebheefe hej ueeiet
eje Je<e& 2010 ceW Me$eg mebheefe DeefOeefveece, 1968
veneR neslee~
ceW Ske DeOeeosMe kes ceeOece mes Gheege mebMeesOeve
DeefYej#eke kes DeOeerve efkemeer Yeer mebheefe kee
efkeS ieS Les~
nmleeblejCe Me$eg DeLeJee Me$eg Deeefele DeLeJee
en DeOeeosMe 6 efmelebyej, 2010 kees meceehle
Me$eg hece& eje veneR efkeee pee mekelee~
nes ieee Lee Deewj Fmekes hetJe& ner 22 pegueeF&,
DeefYej#eke Me$eg mebheefe keer leye leke megj#ee
2010 kees Ske efJeOeseke ueeske meYee ceW Fme
kejsiee peye leke DeefOeefveece kes eeJeOeeveeW kes
mebyebOe ceW hesMe efkeee ieee Lee~
Deveghe Fmekee efveheeje veneR efkeee peelee~
neueebefke Fme efJeOeseke kees Jeeheme ues efueee
Gheeg&e mebMeesOeveeW kes ceeOece mes Me$eg mebheefe
ieee Deewj 15 veJebyej, 2010 kees ueeske meYee
DeefOeefveece, 1968 ceW efveefnle keefceeeW kees otj
ceW mebMeesefOele eeJeOeeveeW kes meeLe Ske Deewj
efkeee pee mekesiee~
efJeOeseke hesMe efkeee ieee~
meeLe ner en Yeer megefveefMele efkeee peeSiee efke
DeefYej#eke kes DeOeerve Me$eg mebheefeeeb Gvekes heeme Fmekes yeeo en efJeOeseke mLeeeer meefceefle kes
heeme Yespe efoee ieee~
ner yeveer jnWieer Deewj FvnW Me$eg DeLeJee Me$eg hece&
en efJeOeseke 15JeeR ueeske meYee kes keee&keeue
kees Jeeheme veneR efkeee peeSiee~
kes oewjeve heeefjle veneR efkeee pee mekee Lee,
Me$eg mebheefe DeefOeefveece, Yeejle mejkeej eje
efpememes en meceehle nes ieee~
Je<e& 1968 ceW DeefOeefveeefcele efkeee ieee Lee~
Yeejle efJeMJe ceW meJee&efOeke [eemheesje Jeeuee osMe

mebege je^ mebIe kes DeeefLe&ke Deewj meeceeefpeke ceeceueeW kes pevemebKee eYeeie eje
efveeefcele Deblejeue hej Debleje&êre eJeeefmeeeW keer mebKee, eJeemeve keer eJe=efe, eJeeme
mes mebyebefOele mlej Deewj veerefleeeW hej vepej jKeer peeleer nw~ en Debleje&êre eJeeme Deewj
efJekeeme kes yeere kes mebyebOeeW kes yeejs ceW Deebke[eW kees Skeef$ele kejlee nw Deewj Gvekee
2016
45
efJeMues<eCe kejlee nw~ en Deebke[s efJeMJe kes efJeefYevve #es$eeW leLee osMeeW kes eJeeefmeeeW keer mebKee leLee eJeemeve
keer eJe=efeeeW keer veJeervelece meteveeDeeW kees emlegle kejles nQ~
mebege je^ mebIe kes DeeefLe&ke Deewj meeceeefpeke ceeceueeW kes pevemebKee eYeeie eje veJeervelece efjhees&,
^W[dme Fve FbjvesMeveue ceeFeW meke : o 2015 efjJeerpeve Meer<e&ke mes 12 peveJejer, 2016 kees peejer
keer ieF&~ Fme veJeervelece efjhees& ceW kene ieee nw efke Deye Yeejle efJeMJe ceW meJee&efOeke [eemheesje Jeeuee osMe
yeve ieee nw~
mebege je^ kes DeeefLe&ke Deewj meeceeefpeke
keer mebege pevemebKee kes yejeyej nQ~
ceeceueeW kes pevemebKee eYeeie eje efJeMJe ceW eJeeefmeeeW Fme efjhees& kes Devegmeej, efJeMJe kee otmeje
keer mebKee leLee eJeeme mes mebyebefOele veerefleeeW hej
meJee&efOeke [eemheesje Jeeuee osMe cesefkemekees nw
efpemekes 12 efceefueeve ueesie Deve osMeeW ceW jn
Deheveer veJeervelece efjhees& 12 peveJejer, 2016 kees
jns nQ~
peejer keer ieF&~
Deve ye[s [eemheesje Jeeues osMeme, eerve,
Fme efjhees& kee Meer<e&ke, ^[
W md e Fve FbjvesMeveue
ceeFeW meke : o 2015 efjJeerpeve nw~
yeebiueeosMe, heeefkemleeve leLee etesve nQ~
Fme efjhees& ceW yeleeee ieee nw efke efJeMJe kes
Fme efjhees& ceW yeleeee ieee nw efke Yeejle Deye
efJeMJe ceW meJee&efOeke [eemheesje Jeeuee osMe nes
20 meyemes ye[s Debleje&êre eJeeefmeeeW keer mebKee
Jeeues osMeeW ceW 11 SefMeee mes, 6 etjeshe mes, 1
ieee nw~
[eemheesje kee leelhee& Ssmes Yeejleere veeieefjkeeW
Deeerkee mes, 1 uewefve Decesefjkee, 1 kewjsefyeeeF&
#es$e mes leLee 1 Gejer Decesefjkee mes nQ~
leLee Yeejleere cetue kes ueesieeW mes nw pees efJeefYevve
GsMeeW mes efJeMJe kes Deveske osMeeW ceW mLeeeer ee
efjhees& kes Devegmeej, kegue Debleje&e^ r e eJeeefmeeeW
kes ueieYeie oes-efleneF& etjeshe (76 efceefueeve) SJeb
DemLeeeer he mes jn jns nQ~
SefMeee (75 efceefueeve) ceW efveJeeme kejles nQ~
Fve eJeeefmeeeW ceW kegMeue, DekegMeue keeceieej,
efjhees& kes Devegmeej, kegue Debleje&e^ r e eJeeefmeeeW
JeJemeeeer, Jew%eeefveke, efeefkelmeke Deeefo
Meeefceue nQ~
ceW, 104 efceefueeve (43 eefleMele) keer
pevcemLeueer SefMeee nw leLee 62 efceefueeve
Fme veJeervelece efjhees& kes Devegmeej, Je<e& 2015
ceW Debleje&êre eJeeefmeeeW keer kegue mebKee 244
(25 eefleMele) eJeeefmeeeW keer pevcemLeueer etjeshe
nw~ Fmekes DeueeJee 37 efceefueeve uewef ve Decesejf kee
efceefueeve nes ieF& nw pees efJeMJe pevemebKee kee 3.3
leLee kewjsefyeeeF& osMeeW mes leLee 4 efceefueeve
eefleMele nw~
Gejer Decesefjkee mes Deeles nQ~
eJeeefmeeeW keer mebKee ceW Je<e& 2000 mes 2015
kes ceOe 41 eefleMele keer Je=ef ngF& nw (ueieYeie 71
kegue Debleje&êre eJeeefmeeeW ceW 52 eefleMele
heg<e leLee 48 eefleMele ceefnueeSb nQ~
efceefueeve)~
Fme veJeervelece efjhees& kes Devegmeej, Yeejle
efjhees& ceW yeleeee ieee nw efke Debleje&êre
efJeMJe ceW meJee&efOeke [eemheesje Jeeuee osMe yeve eJeeefmeeeW keer mebKee ceW Je=ef JewefMJeke pevemebKee
ieee nw~
Je=ef mes DeefOeke nw~ Yeejle kes meboYe& ceW eJeeefmeeeW
keer mebKee ceW Je=ef efheues oMeke ceW ueieYeie 60
Yeejle kes 16 efceefueeve ueesie efJeMJe kes efJeefYevve
efnmmeeW ceW jn jns nQ pees efpecyeeyJes leLee kegJewle
eefleMele nw~
46
peccet-keMceerj ceW jepeheeue Meemeve ueeiet

peccet-keMceerj kees Yeejleere mebeJf eOeeve keer Oeeje 370 kes lenle efJeMes<e jepe kee opee& eehle nw pees Fmekeer
efJe<ece heefjefmLeefleeeW kes keejCe efoee ieee nw~ en Yeejle kee Ske cee$e Ssmee jepe nw efpemekee mJeeb kee
mebeJf eOeeve nw~ peccet-keMceerj kes mebeJf eOeeve kes Devegso 92 ceW jepe
ceMeervejer kes efJeheue nesves hej jepeheeue Meemeve kee eeJeOeeve efkeee ieee nw~
peccet-keMceerj kes cegKeceb$eer cegheleer cegncceo meF&o keer 7 peveJejer,
2016 kees ce=leg nes peeves leLee veS cegKeceb$eer kes eeve ceW efJeuebye nesves
kes keejCe jepeheeue keer efmeheeefjMe hej je^heefle keer Devegceefle mes
jepe ceW jepeheeue Meemeve 9 peveJejer, 2016 mes ueeiet kej efoee ieee~ etbefke mebefJeOeeve ceW cegKeceb$eer keer
ce=leg keer efmLeefle ceW veS cegKeceb$eer kees egveves kes efueS keesF& mecee-meercee lee veneR keer ieF& nw Deewj meee{
oue eje veS cegKeceb$eer kee egveeJe Yeer veneR efkeee ieee, Dele: jepe ceW efkemeer mebJewOeeefveke mebke mes
yeeves kes efueS jepeheeue Meemeve ueeiet kej efoee ieee~
peccet-keMceerj kes cegKeceb$eer cegheleer cegncceo
kes 27 efJeOeeekeeW kes meceLe&ve kee oeJee efkeee
meF&o keer 7 peveJejer, 2016 kees ngF& ce=leg kes yeeo
hejbleg yeerpesheer ves eghheer meeOes jKeer (ce=leg kes
meee{ oue eje veS cegKeceb$eer kes eeve ceW nes
yeeo Ske meer efje ngF& nw)~
jns efJeuebye kes keejCe jepe ceW jepeheeue Meemeve
%eeleJe nw efke peccet-keMceerj keer 87 meomeere
ueeiet kej efoee ieee~
efJeOeeve meYee kes efueS egveeJe efomebyej, 2014 ceW
peccet-keMceerj kes jepeheeue Sve.Sve. Jeesnje
mebhevve ngS Les efpemeceW heer[erheer kees 28, yeerpesheer kees
kes DevegjesOe hej keWere ie=n ceb$eeuee ves Fmekeer
25, vesMeveue kee@veWme kees 15, keebesme kees 12,
mebmlegefle je^heefle mes keer Leer efpemes je^heefle ves
heerhegume keebeWme kees 2, ceekehee kees Ske leLee Deve
Deheveer cebpetjer eoeve kej oer~ heefjCeecemJehe kees 4 meerW eehle ngF& LeeR~
jepe ceW 9 peveJejer, 2016 mes jepeheeue Meemeve
cegheleer cegncceo meF&o
ueeiet nes ieee~
ceee&, 2015 ceW heer[erheer leLee yeerpesheer ie"yebOeve
peccet-keMceerj kes mebefJeOeeve kes Devegso 92
mes es jepe ceW otmejer yeej cegKeceb$eer yeves Les~
kes Devegmeej, jepe ceMeervejer efJeheue nesves hej
Fmemes hetJe& es Je<e& 2002-2005 leke jepe kes
jepeheeue Meemeve ueeiet efkeee peelee nw~
cegKeceb$eer jn egkes Les~
%eeleJe nw efke peccet-keMceerj ceW heerhegume
es peccet-keMceerj heerhegume [sceesesefke heeea kes
[sceesesefke heeea leLee Yeejleere pevelee
mebmLeeheke Les~ Fmekeer mLeehevee GvneWves Je<e&
heeea meee{ oue nQ~
1999 ceW keer Leer~
heer[erheer kes cegheleer cegncceo meF&o jepe kes
cegheleer cegncceo meF&o kees lelkeeueerve eOeeveceb$eer
cegKeceb$eer ceee&, 2015 ceW yeveeS ieS Les,
jepeerJe ieebOeer kes keee&keeue ceW 1986 ceW hee&ve
efpevekee 7 peveJejer, 2016 kees veF& efouueer
ceb$eer yeveeee ieee Lee~
kes Scme Demheleeue ceW efveOeve nes ieee~
1989 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer efJeMJeveeLe
eeefhe heer[erheer keer ves$eer leLee cegheleer cegncceo
eleehe eEmen kes keee&keeue ceW cegheleer cegncceo meF&o
meF&o keer yeser cenyetyee cegheleer ves Deheves oue
kees ie=n ceb$eer yeveeee ieee~
2016
47
eOeeveceb$eer keer ceuesefMeee SJeb efmebieehegj ee$ee

cew$eer, esnjs hej cegmkeeve cee$e veneR nw~ en Jen nw efpemes cegmkejeles efoue kes Deboj ienjeF& ceW cenmetme
efkeee peelee nw~ ceneve leefceue meble efLeJeuuegJej keer es hebefeeeb Yeejleere
efJeosMe veerefle kes cebleJe kees Deewj mhe kejleer nw~ Fmeer mvesnYeeJe SJeb
meneesieer vepeefjS mes Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves ceuesefMeee SJeb
eEmeieehegj keer ee$ee 21-24 veJebyej, 2015 kes ceOe mebhevve keer~ eOeeveceb$eer ves
ceuesefMeee ceW 13JeeR Deeefmeeeve-Yeejle efMeKej yew"ke SJeb 10JeeR hetJeea SefMeee efMeKej yew"ke ceW Meeefceue nesves
kes meeLe ner ceuesefMeee keer efhe#eere ee$ee Yeer mebhevve keer~ ceuesefMeee kes yeeo eOeeveceb$eer ves eEmeieehegj keer
efhe#eere ee$ee mebhevve keer~
ceuesefMeee ee$ee
eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer ceueseMf eee keer efhe#eere

ee$ee 23 veJebyej, 2015 kees mebhevve ngF&~
eOeeveceb$eer vejW ceesoer SJeb ceuesefMeee kes
eOeeveceb$eer oelees vepeerye legve Deyogue jppeeke
ves efJeefYevve cegeW hej meejieefYe&le Jeelee& keer
leLee ueeskeleb$e, yengueJeeo SJeb efJekeeme kes
eefle Deheveer eefleyelee Jee keer~
eOeeveceb$eer e ves mebege he mes efyeke heeru[dme
(keJeeueeuechegj) ceW Ske leesjCe ej kee GodIeeve
efkeee pees Yeejle-ceuesefMeee cew$eer kes eleerke kes
he ceW Yeejle keer Deesj mes ceuesefMeee kees
efoee ieee Ske Ghenej nw~
eOeeveceb$eer ceesoer keer ceuesefMeee ee$ee kes

oewjeve peejer mebege JeeJe kes ecegKe eEyeog
efvecveJele nQ :
Yeejle SJeb ceuesefMeee kes ceOe

mebhevve ngS mecePeewleeW/mecePeewlee
%eeheveeW keer meteer
1. CERT-IN (Indian Computer Emergency
Response Team), Yeejle SJeb meeFyej
2.
3.
megj#ee SpeWmeer, ceuesefMeee kes ceOe meeFyej

megj#ee hej SceDeeset
mebmke=efle ceb$eeuee, Yeejle leLee hee&ve SJeb
mebmke=efle ceb$eeuee, ceuesefMeee kes ceOe
meebmke=efleke Deeoeve-eoeve keee&ece hej SceDeeset
veer e f l e Deeees i e, Yeejle mejkeej SJeb
PEMANDU (Performance Management
& Delivery Unit), ceuesefMeee mejkeej kes
ceOe efve<heeove eyebOeve, heefjeespevee eoeeieer

SJeb efveiejeveer kes #es$e ceW meneesie hej SceDeeset~
eEmeieehegj ee$ee
efhe#eere mebyebOeeW keer eiee{lee ceW Deewj Je=ef

Yeejle eje efMe#ee SJeb meebmke=efleke mebyebOeeW kees
nsleg Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer 23 SJeb 24
Deewj eiee{ kejles ngS, ceuesefMeee kes eesie
veJebyej, 2015 kees eEmeieehegj keer DeeefOekeeefjke ee$ee
e$eeW kes efueS, Je<e& 1954 mes keee&jle Yeejleere
hej jns~
e$eJe=efe veeme efveefOe ceW 50 efceefueeve .
GvneWves cespeyeeve je^heefle esveer eve keWie
kes Deefleefje eesieoeve keer Iees<eCee keer ieF&~
eece SJeb eOeeveceb$eer ueer efmeSve uetbie kes meeLe
keJeeueeuechegj ceW Yeejleere meebmke=efleke keW kee
meejieefYe&le Jeelee& keer leLee 9 efhe#eere omleeJespeeW
veece vesleepeer megYee<e eb yeesme Yeejleere
hej nmlee#ej efkeS~
meebmke=efleke keW jKee ieee~
jepeveefeke mebyebOeeW keer 50JeeR Je<e&ieeb" kes Gheue#e
oesveeW vesleeDeeW eje mebege je^ eje DeheveeS
ceW mceejke [eke efke peejer efkeee ieee~
ieS Je<e& 2015 kes heMeele efJekeeme SpeW[e
oesveeW eOeevecebef$eeeW eje efhe#eere mebyebOeeW kees
efpemeceW Je<e& 2030 leke iejeryeer Gvcetueve ecegKe
Ske veF& TbeeF& hej ues peeves kes efueS Yeejle
ue#e nw, kee mJeeiele efkeee ieee~
48
Yeejle SJeb eEmeieehegj kes ceOe mebhevve ngS SceDeeset/kejejeW keer meteer
j#ee meneesie hej Yeejle ieCejepe SJeb eEmeieehegj ieCejepe kes ceOe kejej
eEmeieehegj kes SefMeeeF& meYelee mebeneuee kees efMeuheke=efleeeb GOeej osves hej Yeejle ieCejepe Deewj
eEmeieehegj ieCejepe kes ceOe kejej
3. Je<e& 2015-18 kes ceOe keuee, efJejemele, hegjeuesKe SJeb hegmlekeeuee kes #es$e ceW meneesie hej Yeejle
ieCejepe SJeb eEmeieehegj ieCejepe kes ceOe keee&heeueke (Executive) keee&ece
4. MJesle veewJenve metevee efnmmesoejer hej Yeejleere veewmesvee leLee eEmeieehegj keer veewmesvee kes ceOe 21
pegueeF&, 2015 kees nmlee#eefjle lekeveerkeer kejej kees efeeeMeerue yeveevee
5. meeFyej megj#ee kes #es$e ceW Yeejleere mebmLee CERT-IN SJeb meeFyej megj#ee SpeWmeer, eEmeieehegj kes ceOe
mecePeewlee-%eeheve
6. veeiej efJeceeveve hej Yeejleere efJeceeveheeve eeefOekejCe (AAI) leLee eEmeieehegj meneesie Gece
(SCE) kes ceOe mecePeewlee-%eeheve
7. Deeeespevee kes #es$e ceW meneesie hej veerefle Deeeesie, Yeejle SJeb eEmeieehegj meneesie Gece kes ceOe
mecePeewlee-%eeheve
8. vee@keexefke oJeeDeeW, ceve: eYeeJeer heoeLeeX Deeefo kes DeJewOe Jeeheej mes ue[ves ceW meneesie hej
veekeexefkeme efveeb$eCe yetjes, Yeejle SJeb keWere veekeexefkeme yetjes, eEmeieehegj kes ceOe mecePeewlee%eeheve, SJeb
9. Menjer Deeeespevee SJeb eMeemeve kes #es$e ceW #ecelee efvecee&Ce hej Yeejle mejkeej kes veiej SJeb eece
efveeespeve mebie"ve leLee eEmeieehegj mejkeej kes eEmeieehegj meneesie Gece kes yeere mecePeewlee-%eeheve~
Jeeheej kees oesiegvee kejves keer Deekeeb#ee~ %eeleJe
SJeb eEmeieehegj kes ceOe Ske meeceefjke meePesoejer
mLeeefhele kejves nsleg veee Glmeen, veee peesMe
nw efke oesveeW jeêW kes ceOe efhe#eere Jeeheej
(Renewed Spirit, New Energy) Meer<e&ke
Je<e& 2005 kes yeeo mes (2005 ceW oesveeW jeêW
Jeeues Ske mebege Iees<eCee-he$e hej nmlee#ej
kes ceOe CECA mebhevve ngDee Lee) oesiegvee mes
efkeee ieee~
DeefOeke ye{kej 17 efyeefueeve Decesefjkeer [e@uej
Fme nsleg oesveeW eOeevecebef$eeeW ves meneesie kes
nes ieee nw~
heebe ecegKe #es$eeW-5-Sme efpemekes lenle Jeeheej
efmebieehegj mes nes jns efveJesMe kees oesiegvee kejves
SJeb efveJesMe kees ye{evee (Scale Up Trade
kes GsMe mes eEmeieehegj kes efveJesMekeeW leLee
and Investment); mebeespekelee kees leerelej
efveJesMe mebmLeeDeeW kees Yeejle ceW Dehevee efveJesMe
kejvee (Speed Up Connectivity); mcee&
ye{eves nsleg eeslmeenve~
Menj (Smart Cities); keewMeue efJekeeme (Skill
DevegmebOeeve, veJeeeej, eeweesefiekeer Deeefo hej
Development) leLee Jeeheej Deewj meebmke=efleke
Deehemeer meneesie~
mebyebOeeW kees cepeyetle kejves nsleg jepe heeskeme
eer ceesoer ves Gcee hejcesMJejer keer eeflecee
(State Focus to strengthen Business
ueeweves leLee efmebieehegj ceW Yeejleere efJejemele
and Cultural Links), Deeles nQ, hej Oeeve
keW Keesues peeves kee mJeeiele efkeee~
osves keer DeeJeMekelee hej yeue efoee~
JeneR otmejer Deesj ueer efmeSve uetib e ves Fueskee^ e@ vf eke

Fmekes Deefleefje Deve #es$eeW ceW Yeer meneesie
tefjm Jeerpee mkeerce ceW efmebieehegj kees Meeefceue
kes eefle eefleyelee Jee keer ieF&, pees eEyeogJeej
kejves mebyebOeer Yeejleere efveCe&e kee mJeeiele efkeee~
efvecveefueefKele nQ
1.
2.
2016
49
keewMeue henue kee MegYeejbYe

egJee Tpee& efkemeer Yeer osMe kes meeceeefpeke SJeb DeeefLe&ke efJekeeme kees ieefle osves Jeeueer leekele nw Deewj keewMeue
efJekeeme SJeb jespeieej Fme leekele kees Deeies ye{eves kes meJeexece meeOeve nQ~ Deepe
Yeejle kes heeme egJee pevemebKee kee meyemes ye[e Yeb[ej nw hejbleg en kegMeue
ceeveJe yeue kes mebke mes petPe jne nw~ egJeeDeeW kees keewMeue eoeve kejves kes efueS
efMe#ee kee JeJemeeeerkejCe cenJehetCe& nw meeLe ner DeeefoJeeefmeeeW, ceefnueeDeeW SJeb
neefMeS hej he[s ueesieeW kees Ssmes eefMe#eCe keee&eceeW keer DeeJeMekelee nw pees
Gvekeer efJeefJeOe SJeb efJeefMe pejleeW kes Devegmeej neW~ ece yetjes keer 2014 keer
efjhees& kes Devegmeej, Yeejle ceW Deewheeeefjke he mes kegMeue keee&yeue kee Jele&ceeve Deekeej kesJeue 2 eefleMele nw~
Yeejleere efMe#ee eCeeueer eefleYeeMeeueer ceefmle<keeW kees pevce osleer jner nw uesefkeve jespeieej efJeMes<e kes efueS
pejer keewMeue keer GmeceW keceer nw~ kee@uespeeW Deewj efJeMJeefJeeeueeeW mes efvekeue jner eefleYee ceW Yeer DeeJeMeke
keewMeue ceevekeeW kee DeYeeJe nw~ Deepe pejle Ssmes meerke SJeb heee&hle keewMeue efJekeeme leLee eefMe#eCe keer
nw pees kegMeue ceeveJe yeue kees je^ kes efJekeeme kee meJeexece meesle yevee mekes~ keewMeue eefMe#eCe keer megefJeOeeDeeW
kee efJemleej kejves, keewMeue keer iegCeJeee ye{eves leLee kegMeue Yeejle, keewMeue Yeejle kes veejs kees eefjleeLe&
kejves kes efueS mejkeej eeemejle nw~ Fmeer efoMee ceW Deeies ye{les ngS Yeejle mejkeej kes hee&ve ceb$eeuee
ves 12 peveJejer, 2016 kees jeêre egJee efoJeme kes DeJemej hej veF& keewMeue henue kee MegYeejbYe efkeee~
DeeMee nw efke ceneve oeMe&efveke, meceepe megOeejke Deewj egJeeDeeW kes esjCeemeesle mJeeceer efJeJeskeevebo kes pevce
efoJeme hej eejbYe keer ieF& en henues Gvekes meheveeW kees meekeej kejsieer~
Fme henue ceW efvecveefueefKele eEyeog meefcceefuele
efkeee peeSiee~
efkeS ieS nQ :
Fme keee&ece ceW eefMe#egDeeW kees IejeW ceW Yeespeve
henues keee&ece ceW JeejeCemeer kes mesJee eoeleeDeeW
keer ef[ueerJejer kegMeuelee, efJeefMe jerelf e SJeb vecelee
kes efueS Ske mebJesoer keee&ece keer Iees<eCee keer
kes meeLe kejves nsleg eefMe#eCe efoee peeSiee~
ieF& nw~
leermeje keee&ece hee&ke efce$eeW kes eefMe#eCe
Fve mesJee eoeleeDeeW ceW veeefJekeeW, efjkeMee eeuekeeW,
mes mebyebefOele nw~
hegheeLe hej efJeee kejves JeeueeW, kegefueeeW kees
Fme keee&ece ceW 18-28 Je<e& kes kee@uespe peeves
ueef#ele efkeee ieee nw~
Jeeues efJeeeLeea meefcceefuele nQ~
Fme keee&ece kees Yeejleere hee&ve Deewj ee$ee
meeLe ner NCC Deewj NSS ceW veeceebefkele
eyebOeve mebmLeeve eje keeee&evf Jele efkeee peeSiee~
efJeeeefLe&eeW kees Yeer Fme keee&ece ceW ueef#ele
otmeje keee&ece nesce ef[ueerJejer mesJee kes hesMes
efkeee ieee nw~
ceW efe jKeves Jeeues egJeeDeeW kes efueS nw~
en keesme& hee&ve ceb$eeuee keer emeeo eespevee
kes lenle henues mes efeefle mLeueeW hej Yeejleere
Fme keee&ece ceW 18-28 Je<e& kes Jes egJee Meeefceue
hee&ve SJeb ee$ee eyebOeve mebmLeeve eje
nQ efpevneWves cewef k^ e hejer#ee GeerCe& keer nes~
ueeiet efkeee peeSiee~
Fme keee&ece kees Yeejleere hee&ve Deewj
ee$ee eyebOeve mebmLeeve, nesue eyebOeve mebmLeeve
eewLee keee&ece Gej-hetJe& ceW hee&ke efce$eeW kes
Deewj Keee efMeuhe mebmLeeve eje keeee&efvJele
eefMe#eCe mes mebyebefOele nw~
50
Fme keee&ece ceW 18-28 Je<e& kes yeejnJeeR ke#ee

kes GeerCe& egJeeDeeW kees ueef#ele efkeee ieee nw~
keee&ece kee efeeevJeeve Yeejleere hee&ve Deewj

ee$ee eyebOeve mebmLeeve eje efkeee peeSiee~
Gej eosMe : hee&ve keer ef mes Jenveere SJeb megjef#ele

hee&ve Geesie ceW meceeJesMeve kes iegCe meefvveefnle nQ~ en Geesie ele#e jespeieej mebJeOe&ve kes meeLe-meeLe
meneeke #es$eeW ceW Yeer jespeieej kes DeJemejeW kee JeOe&ve kejlee nw~ Fmemes ve kesJeue
hee&ve mLeueeW keer Deee ceW Je=ef nesleer nw Deefheleg Jeneb keer Deeyeeoer kes ye[s efnmmes ceW
Fme Deee kee efJelejCe Yeer neslee nw~ Yeejle pewmes osMe ceW peneb meceeJesMeer efJekeeme hej
DeleefOeke peesj efoee pee jne nw, hee&ve Geesie DeleefOeke meneeke efme nes
mekelee nw~ ener yeele Gej eosMe kes meboYe& ceW Yeer ueeiet nesleer nw~ GuuesKeveere nw
efke Gej eosMe hee&ve keer ef mes yesnlej efmLeefle ceW nesves kes yeeJepeto Deheveer #eceleevegmeej hee&keeW kees
Deekeef<e&le kej heeves ceW DemeceLe& jne nw~
Fme meboYe& ceW Smeesewce (ASSOCHAM-Associated Chambers of Commerce and Industry of
India) kes meeceeefpeke efJekeeme heeGb[Ms eve eje hee&ve hej Ske DeOeeve efkeee ieee nw~ en DeOeeve
ueKeveT, Denceoeyeeo, yebieueg, esvveF&, efouueer-jeêr e jepeOeeveer #es$e, Fboewj, peehegj, keesuekeelee, cegyb eF&
leLee hegCes kes 26-60 Je<e& keer Deeeg kes 500 hee&ve-hemebo efveJeeefmeeeW kes meJex#eCe hej DeeOeeefjle nw~ DeOeeve mes
eehle ecegKe efve<ke<e& DeeJele nQ
Yeejle ceW Je<eele hee&ve Peeve, 2015
Gej eosMe pewmes Gejer hee&ve keWeW hej peeves
(Year End Tourism Trends in India, 2015)
kees DeefOeceeve efoee~
Meer<e&ke Jeeueer Fme efjhees& ceW osMe kes Gejer, ceOe GuuesKeveere nw efke neue ner ceW oef#eCe Yeejleere
leLee leere heer ceW veS Je<e& keer gefeeb ceveeves
#es$eeW ceW DeeF& yee{ kes heefjCeecemJehe hee&ke Jeneb
nsleg ueieYeie 15 ueeKe Iejsuet leLee efJeosMeer hee&keeW
peeves mes yee jns nQ~
kes Deeieceve keer eleeMee Jee keer ieF&~
cee$e 8-10 eefleMele GejoeleeDeeW keer ner efJeosMeer
FveceW mes ueieYeie leerve ueeKe (20 eefleMele)
hee&ve mLeueeW eLee ogyeF&, nebiekeebie, ceueseMf eee,
mewueeefveeeW kes Gej eosMe hengb eves keer mebYeeJevee
ceeueoerJe, cee@jerMeme, eeruebkee SJeb eEmeieehegj Deeefo
Jee keer ieF&~
mLeueeW hej peeves keer eespevee Leer~
Gej eosMe ceW Deeieje, helesnhegj meerkejer,
en DeOeeve Je<eele 2015 kes DeJekeeMe kes
Fueeneyeeo, DeeesOee, yepeceb[ue, meejveeLe
meerpeve ceW Iejsuet hee&ve keejesyeej ceW 10
leLee JeejeCemeer hee&keeW kes hemeboeroe hee&ke
eefleMele keer Je=ef kee Deekeueve kejlee nw~
mLeue nQ~
DeOeeve ceW ye{leer cenbieeF&, cenbiee neslee nJeeF&
%eeleJe nw efke Gej eosMe Deveske efJeMJe OejesnjeW
efkejeee Deewj nesue leLee hees keer efJeefvecee
keer ceewpetoieer kes meeLe-meeLe megj#ee kes efuenepe
oj ceW DeefveefMele Gleej-e{eJe kees Yeejleere
mes yesnlej Deewj efkeheeeleer nesves kes keejCe veS
hee&ve kes ecegKe DeJejesOeke leJeeW kes he ceW
Je<e& kes DeJekeeMe ceW mewueeefveeeW kee hemeboeroe
heneevee ieee nw~
efve<ke<e&le: Yeejle ceW hee&ve keer Deheej
#es$e yeve ieee nw~
mebYeeJeveeDeeW kees Jee kejles ngS en efjhees&
DeeOes mes DeefOeke GejoeleeDeeW ves efnceeeue
megOeejeW hej peesj osleer nw~
eosMe, peccet-keMceerj, jepemLeeve, GejeKeb[,
2016
51
Yeeeej yeesOe metekeebke,
2015
efJeMJe kes efJeefYevve osMeeW ceW Yeeeej kes mlejeW keer leguevee nsleg eefleefle Deblejjeêre iewjmejkeejer mebie"ve êbmehesjWmeer FbjvesMeveue (Transparency
International) eje Je<e& 1995 mes eefle Je<e& Yeeeej yeesOe metekeebke
(CPI-Corruption Perception Index) peejer efkeee peelee nw~ en
metekeebke mebyebefOele osMeeW kes Yeerlej SJeb yeenj GeefceeeW Deewj efJeMues<ekeeW
mes eMve hetkej meJex#eCe efJeefOe eje leweej efkeee peelee nw~ Yeeeej
yeesOe metekeebke kes mebkeueve kes efueS Je<e& 2012 ceW Ske veF& eCeeueer DeheveeF& ieF& leeefke Deeieeceer Je<eeX ceW
Fme metekeebke kes DeeOeej hej meeue-oj-meeue leguevee keer pee mekes~ en metekeebke efJeMJe kes efJeefYevve
osMeeW ceW meeJe&peefveke #es$e ceW Yeeeej kes mlej kes legueveelceke Deekeueve nsleg Ske cenJehetCe& ceeveke
nw~ Fme metekeebke kes cenJehetCe& eEyeog Fme ekeej nQ
keer Jeehekelee kees eoefMe&le kejlee nw~
êbmehesjWmeer FbjvesMeveue eje 27 peveJejer,
FmeceW efkemeer Yeer osMe kees hetCe&le: Yeeeej
2016 kees 21Jeeb Jeeef<e&ke Yeeeej yeesOe metekeebke,
cege nesves pewmee mkeesj veneR efceuee nw DeLee&le
2015 (CPI-2015) peejer efkeee ieee~
keesF& Yeer osMe Yeeeej metekeebke ceW 100
FmeceW meeJe&peefveke #es$e kes Yeeeej kes heefjCeece
Debke kee mkeesj veneR Deefpe&le kej mekee nw~
peeveves kes efueS efjMJeleKeesjer kes ceeceueeW,
FmeceW [sveceeke& 91 Debke neefmeue kej efheues
Kemleeneue mketueer JeJemLee, vekeueer oJeeFeeW
Je<e& keer Yeebefle Je<e& 2015 ceW Yeer henues mLeeve
Deewj egveeJe ceW Oeve keer hengbe Deeefo kee eeesie
hej nw~
efkeee ieee nw~
metekeebke ceW efheveueQ[, mJeer[ve SJeb vetpeerueQ[
Fme metekeebke ceW efJeMJe Yej kes kegue 168
eceMe: 90,89 SJeb 88 DebkeeW kes meeLe efleere,
osMeeW/sefjjerpe kees jQeEkeie eoeve keer ieF& nw~
le=leere SJeb elegLe& mLeeve hej nQ~
en metekeebke 0 mes 100 DebkeeW leke efJemleeefjle
veerojueQ[dme SJeb vee@Jex oesveeW ves 87 Debke Deefpe&le
nw efpemeceW 0 kee DeLe& meJee&efOeke Ye (Highly
efkeS nQ Deewj metekeebke ceW mebege he mes
Corrupt) Deewj 100 kee DeLe& meJee&efOeke F&ceeveoej
heebeJeW mLeeve hej nQ~
(Very Clean) nesves mes nw~
eqmJedpejueQ[, eEmeieehegj SJeb kevee[e eceMe:
Fme metekeebke ceW Meeefceue 168 osMeeW ceW oes86, 85 SJeb 83 DebkeeW kes meeLe meeleJeW, Dee"JeW
efleneF& osMeeW ves 50 Debke mes kece kee mkeesj eehle
SJeb veewJeW mLeeve hej nQ~
efkeee nw pees Fve osMeeW ceW meeJe&peefveke Yeeeej
52
peyeefke pece&veer, uekepeceyeie& SJeb etveeFs[

eEkeie[ce mebege he mes omeJeW mLeeve hej
nQ Deewj FveceW eleske ves 81 Debke Deefpe&le
efkeS nQ~
Fme metekeebke ceW meJee&efOeke 5 DebkeeW keer keceer
uesmeesLees SJeb yeepeerue kes mkeesj ceW ope& keer ieF&
nw DeLee&le Fve osMeeW ceW Yeeeej ye{e nw~
peyeefke metekeebke ceW meJee&efOeke 5 DebkeeW keer
Je=ef eske efjheefyueke, jJeeb[e SJeb kegJewle kes
mkeesj ceW ngF& nw pees Fme yeele kee meteke nw efke
Fve osMeeW ceW Yeeeej Iee nw~
Fme metekeebke ceW kesJeue 8 Debke eehle kej
Gej keesefjee Deewj meesceeefueee mebege he mes
Debeflece mLeeve (167JeW) hej nQ pees efke meJee&efOeke
Ye nQ~
Fme metekeebke ceW Yeejle kees yeesefmveee Deewj
npexieesefJevee, yegefke&vee heemees, LeeF&ueQ[, detveerefMeee,
peeefcyeee SJeb yeepeerue kes meeLe mebege he mes
76JeeR jQke neefmeue ngF& nw~ Fve meYeer 7 osMeeW kee
metekeebke mkeesj 38 Debke nw~
efjhees& kes Devegmeej, efheues Je<e& keer leguevee ceW
Yeejle kes mkeesj ceW keesF& heefjJele&ve veneR ngDee
nw peyeefke Yeejle keer jQeEkeie ceW 9 mLeeve kee
megOeej ngDee nw~
efheues Je<e& kes metekeebke ceW Yeejle 38 Debke kes
mkeesj kes meeLe yegefke&vee heemees, pecewkee, hes,
efheueerheeRme, eeruebkee, LeeF&ueQ[, ef$eefveoeo SJeb
esyewiees leLee peeefcyeee kes meeLe mebege he
mes 85JeW mLeeve hej Lee~
Yeejle kes he[esmeer osMe vesheeue Deewj heeefkemleeve
eceMe: 27 Je 30 DebkeeW kes meeLe 130 JeW Je
117 JeW mLeeve hej nQ~
yeebiueeosMe 25 Debke kes mkeesj kes meeLe 139JeWW
mLeeve (jQke) hej nw~
Fme metekeebke ceW Yeejle kes Deefleefje Deve

efyekeme osMeeW keer efmLeefle Fme ekeej nw
yeepeerue-38 Debke (76JeeR jQke), me-29 Debke
(119JeeR jQke), eerve-37 Debke (83JeeR jQke)
leLee oef#eCe Deeerkee-44 Debke (61JeeR jQke)~
Je<e& 2015 kes metekeebke ceW yeneceeme, yeejyee[esme,
[esecf eefvekee, hetex efjkees (Puerto Rico), meW eEJemeW
Deewj esves[eFbme, meceesDee Deewj mJeepeerueQ[ kees Meeefceue
veneR efkeee ieee nw peyeefke efheues Je<e& kes 175 osMeeW
kes metekeebke ceW es osMe Yeer Meeefceue Les~
CPI-2015 ceW Deheieeefvemleeve (mkeesj-11),
met[eve (mkeesj-12), oef#eCe met[eve (mkeesj-15)
SJeb Debieesuee (mkeesj-15) Deewj ueerefyeee (mkeesj16) eceMe: 166JeW, 165JeW, 163JeW Deewj 161JeW
mLeeve hej nQ~
meerheerDeeF&-2015 ceW oef#eCe SefMeee kes osMe
jQke osMe
mkeesj
27
83
76
117
139
166
Yeteve
eeruebkee
Yeejle
heeefkemleeve
yeebiueeosMe
Deheieeefvemleeve
2015
2014
65
65
37
38
38
38
30
29
25
25
11
12
metekeebke ceW Meeefceue meYeer 168 osMeeW kee

Deewmele mkeesj (Average Score) 43 nw~
efjhees& kes Devegmeej, 53 eefleMele G-20 osMeeW
kee mkeesj (Debke) 50 mes kece nw~
CPI-2015 ceW etjesheere mebIe Je heefMeceer etjeshe
kes osMeeW kee Deewmele mkeesj 67 nw~
peyeefke SefMeee eMeeble, Decesefjkee SJeb hetJeea
etjeshe Je ceOe SefMeee kes osMeeW kee Deewmele mkeesj
eceMe: 43,40 SJeb 33 nw~
Ghe-meneje Deeerkee kes osMeeW kee Deewmele mkeesj
Yeer 33 nw~
53
Je<e& 2016 : Deblejjeêre ouenve Je<e& Ieesef<ele

efJeMJe Yej ceW oeueW ceeveJe kes efueS heeohe DeeOeeefjle eeserve SJeb Sefcevees Sefme[ (Amino Acid) kee
cenJehetCe& eesle nQ~ meeLe ner peeveJejeW kes efueS eejs kes he ceW heeohe DeeOeeefjle
eeserve kee eesle Yeer nQ~ efJeMJe Yej kes mJeemLe mebie"ve ceeveJe kes Deboj Glhevve
nesves Jeeueer yeerceejer, pewmesceesehee, ceOegcesn, keQmej Deeefo mes yeeeJe nsleg oeueeW kes
Gheeesie keer meueen osles nQ~ Fmekes Deefleefje oeueW heueeroej (Leguminous)
heewOes nQ efpevekee cenJehetCe& iegCe veeFêspeve-efmLejerkejCe nw pees ve kesJeue ce=oe keer
GJe&jlee ye{eves ceW eesieoeve kejles nQ yeefuke Fvekee heee&JejCe hej Yeer mekeejelceke
eYeeJe neslee nw~ efJeMJe Yej ceW oeueeW kes Glheeove SJeb GheYeesie kes eefle ueesieeW ceW
peeiekelee ye{eves nsleg 20 efomebyej, 2013 kees mebege je^ cenemeYee eje Deblejjeêre ouenve Je<e&,
2016 emleeJe mJeerke=le efkeee ieee~ Fmeer heefjhes#e ceW mebege je^ mebIe eje neue ner ceW Deblejjeêre
ouenve Je<e& 2016 kee MegYeejbYe efkeee ieee~
10 veJebyej, 2015 kees Ske efkeeT YeefJe<e
meefceefle kes men-DeOe#e nQ~
nsleg heewefke yeerpe (Nutritious Seeds for a
mebeeueve meefceefle eje Ske keee&eespevee leweej
Sustainable Future) veejs (Slogan) kes lenle
keer ieF& nw efpemeceW meYeer efnleOeejkeeW eje
mebege je^ eje Deblejjeêre ouenve Je<e&,
Deblejjeêre ouenve Je<e&, 2016 kes keeee&vJeeve
nsleg Deeeesepf ele nesves Jeeueer ieefleefJeefOeeeW kees meteerye
2016 (International Year of Pulses, 2016)
kee MegYeejbYe efkeee ieee~
efkeee ieee nw~
Keee SJeb ke=ef<e mebie"ve (FAO) kees mejkeejeW,
Fme Deblejjeêre ouenve Je<e& kes oewjeve Keee
mebyebefOele mebie"veeW, iewj-mejkeejer mebie"veeW SJeb Deve
SJeb ke=ef<e mebie"ve eje ouenve hej Ske Keee
meYeer eemebeif eke efnleOeejkeeW kes meneesie mes Deblejjeêr e
mebjevee [eeyesme kee efJekeeme efkeee peeSiee~
ouenve Je<e& kes keeee&vJeeve keer efveiejeveer nsleg
ieewjleueye nw efke mebege je^ eje 2015
veeefcele efkeee ieee nw~
kees Deblejjeêre ce=oe Je<e& Deewj 2014 kees
Deblejjeêre ouenve Je<e& 2016 kee GsMe
Deblejjeêre heeefjJeeefjke ke=ef<e Je<e& Ieesef<ele efkeee
oeueeW kes hees<eCe mebyebOeer ueeYeeW kes efJe<ee ceW peve ieee Lee~ Fme mebyebOe ceW Je<e& 2016 kees Deblejjeêr e
peeiekelee kees ye{evee nw~
ouenve Je<e& Ieesef<ele efkeee peevee Ske cenJehetCe&
Fmemes oeueeW kes JewefMJeke Glheeove ye{eves,
Ievee nw~
hemeue-ee kes yesnlej Gheeesie Deewj oeueeW kes
OeeleJe nw efke Yeejle efJeMJe ceW oeueeW kee meyemes
JewefMJeke Jeeheej ceW Deeves Jeeueer egveewefleeeW kee
ye[e Glheeoke (JewefMJeke Glheeove kee 25
meecevee kejves ceW ceoo efceuesieer~
eefleMele), GheYeesee (JeweMf Jeke GheYeesie kee 27
Deblejjeêr e ouenve Je<e&, 2016 kes keeee&vJeeve
eefleMele) Deewj Deeeeleke (14 eefleMele) nQ~
kee mecevJee Ske mebeeueve meefceefle eje efkeee pee
Yeejle ceW eefle Jeefe oeueeW keer GheueyOelee
jne nw~
Je<e& 2013 ceW 41.9 eece/efove Leer peyeefke efJeMJe
Keee SJeb ke=ef<e mebie"ve (FAO) ceW legkeea SJeb
mJeemLe mebie"ve kes Devegmeej, 80 eece/efove nesveer
heeefkemleeve kes mLeeF& eefleefveefOe Fme mebeeueve
eeefnS~
54
eewLee Yeejle-Deeerkee neF[êskeeye&ve meccesueve

JeweMf Jeke cebe hej Deeerkee keer hejbhejeiele heneeve iejeryeer, pevepeeleere mebIe<e& mLeue leLee egemle #es$e kes
he ceW jner nw eEkeleg efJeiele keg Je<eeX mes Fmekeer heneeve mebYeeefJele
Tpee& eesle kes he ceW GYejer nw~ eerve meefnle Decesejf kee, efyeef Me SJeb
eebme keer lesue kebheefveeeW ceW Deeerkee keer lesue mebheoe ceW efnmmesoejer nsleg
nes[ nw~ Yeejle Yeer Deheves Tpee& eesleeW kes efJeefJeOeerkejCe nsleg Deeerkee
keer Deesj GvcegKe ngDee nw~ Yeejle ves Deeerkee kes meeLe meneesie keer
ef mes efJeefYevve cebeeW keer mLeehevee keer nw~ Dekeyt ej, 2015 ceW le=leere Yeejle-Deeerkee cebe efMeKej meccesueve kes
lelkeeue yeeo 21-22 peveJejer, 2016 kees veF& efouueer ceW elegLe& Yeejle-Deeerkee neF[êks eeye&ve meccesueve kee
Deeeespeve efkeee ieee~ Fme meccesueve kee GsMe neF[êks eeye&ve #es$e ceW Yeejle SJeb Deeerkee ceneerhe kes yeere
meneesie ceW Deewj Yeer peeoe Je=e
f kejvee nw~
21-22 peveJejer, 2016 kees veF& efouueer ceW
FkeJesesejf eue efieveer, ueeFyesejf ee, veeFpeerejf ee,
elegLe& Yeejle-Deeerkee neF[êskeeye&ve meccesueve
Ieevee, oef#eCe Deeerkee, efcee, lebpeeefveee,
Deeeesefpele efkeee ieee~
kesvee, ceespeebefyeke, egieeb[e, ueerefyeee, DeeFJejer
meccesueve kee cegKe efJe<ee efhejeefce[ kes
keesm, iewyeve leLee efmeeje efueeesve~
DeeOeej kees mhetefle& eoeve kejvee : Ske meeLe keue Yeejle kegue kees lesue kee 16 eefleMele Deeerkee
keer Deesj (Energizing the Bottom of the
mes Deeeele kejlee nw pees cegKe he mes veeFpeerejf ee
Pyramid : Together towards Tomorrow) nw~
leLee Debieesuee mes Deeeele efkeee peelee nw~
meccesueve kee GsMe neF[êskeeye&ve #es$e ceW
Yeejle SJeb Deeerkee ceneerhe kes yeere meneesie
ceW Deewj Yeer peeoe Je=ef kejvee nw~
Yeejle-Deeerkee neF[êskeeye&ve meccesueve keer
mebkeuhevee neF[êks eeye&ve #es$e ceW efhe#eere Jeeheej
mebyebOeeW kees ye{eJee osves kes GsMe mes Je<e&
2007 ceW keer ieF& Leer~
Yeejle-Deeerkee neF[êks eeye&ve meccesueve kes hetJe&Jeleea
leerve meccesueve eceMe: Je<e& 2007, 2009 leLee
2011 ceW mebhevve ngS Les~
elegLe& Yeejle-Deeerkee neF[êskeeye&ve meccesueve
ceW eefleYeeie kejves Jeeues Deeerkeer osMeeW keer kegue
mebKee 21 Leer~
Deeerkeer osMeeW kee vesle=lJe Jeneb kes cebe$f eeeW, jeêr e
lesue kebheefveeeW kes meerFD& ees eje efkeee ieee~
meccesueve ceW Yeeie uesves Jeeues 21 Deeerkeer osMe
nQcee@jerMeme, ceesjkekees, Deupeerefjee, met[eve,
oef#eCeer met[eve, detveerefMeee, mesvesieue,
2016
55
leeFJeeve ceW eLece ceefnuee je^heefle

ueeskeleb$e Ske Jeeheke DeJeOeejCee nw~ jepevewefleke kes meeLe-meeLe Fmekes DeeefLe&ke, meeceeefpeke leLee
meebmke=efleke Deeeece Yeer nQ~ Ske Des ueeskeleb$e keer kemeewer veeieefjkeeW eje
eefleefveefOeeeW kee egveeJe cee$e ve neskej en Yeer nw efke, eefleefveefOe kes he ceW efkemes
egvee pee jne nw? vesheLe ceW jnves Jeeueer DeeOeer Deeyeeoer eje osMe kee eefleefveefOelJe
ueeskeleb$e keer mLeehevee ceW Ske eieefleMeerue keoce ceevee peelee nw~ Ssmee ner Ske
eieefleMeerue keoce leeFJeeve kes ueesieeW eje meeF& Fbie-Jesve (Tsai Ing-wen) kees eLece ceefnuee je^heefle kes
he ceW egve kej G"eee ieee~ [sceesesefke eesesefmeJe heeea (DPP) keer GcceeroJeej meeF& Fbie-Jesve kee
efveJee&eve ve kesJeue Fme ef mes cenJehetCe& nw efke Jes leeFJeeve keer eLece ceefnuee je^heefle nQ Deefheleg Fmekee
#es$eere jepeveerefleke efveefnleeLe& Yeer nw~ %eeleJe nw efke Je<e& 2000-2008 keer DeJeefOe ceW [erheerheer kes leeFJeeve
ceW meee{ jnves kes oewjeve leeFJeeve-eerve efjMles ceW leuKeer DeleefOeke ye{ ieF& Leer~
leeFJeeve ceW Fme mecee oes ecegKe jepeveerefleke oue nQ~ Ske [sceesesefke eesesefmeJe heeea (DPP) leLee
otmejer kegDeeseEceleebie (KMT) heeea~ [erheerheer eerve mes leeFJeeve keer mJeleb$elee kee he#eOej nw peyeefke
kegDeeseEceleebie eerveer mejkeej kes meeLe meneesieelceke mebyebOeeW keer Jekeeuele kejleer nw~
hejepee kee meecevee kejvee he[e~
leeFJeeve keer eLece ceefnuee je^heefle yeveves
kee ieewjJe [erheerheer GcceeroJeej meeF& Fbie-Jesve kees Jesve keer efJepee kes heers kesSceer kes eerve kes
meeLe vepeoerkeer efjMles mes Ghepes peve-Demeblees<e kees
eehle ngDee~
ecegKe keejCe ceevee pee jne nw~
meeF& Fbie-Jesve ves meeeOeejer oue kegDeesefcebleebie
kes GcceeroJeej Sefjke et kees hejeefpele efkeee~
GuuesKeveere nw efke hetJe& mejkeej eje eerve kes
meeLe efkeS ieS Jeeheeefjke mecePeewles leeFJeeve
Jesve kees 56.1 eefleMele peyeefke Sefjke et kees
kees heeeoe hengbeeves ceW Demeheue jns leLee
31.0 eefleMele cele eehle ngS Les~
Fvemes ueesie hejsMeeve Les~
Jesve 20 ceF&, 2016 kees heoYeej enCe kejWieer~
meeF& Fbie-Jesve kes efveJee&eve kees efJeMes<e%eeW eje
GuuesKeveere nw efke Je<e& 2012 ceW Yeer meeF&
ye{les leeFJeeve-eerve mebyebOeeW keer jen ceW Ske ye[s
Fbie-Jesve je^heefle heo keer GcceeroJeej Leer
hejbleg leye FvnW 45 eefleMele celeeW kes meeLe
DeJejesOeke kes he ceW osKee pee jne nw~
leeFJeeve : Ske heefjee

O
O
O
O
56
leeFJeeve kee DeeefOekeeefjke veece efjheefyueke Dee@he eeFvee nw~

Je<e& 1971 leke mebege je^ mebIe ceW efjheefyueke Dee@he eeFvee kees ner meomelee eehle Leer hejbleg Je<e&
1971 ceW Fmekeer meomelee meceehle kej heerhegume efjheefyueke Dee@he eeFvee (eerve) kees meomelee eoeve
keer ieF&~
Jele&ceeve ceW efJeefOele: (Dejure) leeFJeeve kees Ske je^ kes he ceW ceevelee eehle veneR nw leLeeefhe
JeJenej ceW (Defacto) en Ske mJeleb$e je^ nw~
leeFJeeve keer Deheveer mebeYeg mejkeej, cege leLee mesvee nw~
eerve DeYeer Yeer leeFJeeve kees Deheves mes Deueie ngS Ske eeble kes leewj hej osKelee nw, efpemes DeeJeMekelee
he[ves hej hegve: efceueeee pee mekelee nw~
2016
MebIeeF& meneesie mebie"ve kes mejkeej kes ecegKeeW (eOeevecebe$f eeeW) keer 14JeeR yew"ke
meeseJf eele mebIe kes efJeIeve SJeb meeceJeeo kes heleve kes heefjCeecemJehe veF& Deblejjeêr e heefjefmLeefleeeb
Glhevve ngF leLee eerve, me SJeb leerve ceOe SefMeeeF& osMeeW kepeeKmleeve,
efkeefie&pemleeve leLee leeefpeefkemleeve ves vemueere SJeb Oeeefce&ke ejcehebLe mes
efveheves Deewj Deehemeer Jeeheej SJeb efveJesMe kees ye{eves kes efueS Skeef$ele nesves
kee efveCe&e efueee~ Deewue, 1996 ceW Fve heebe osMeeW ves efceuekej MebIeeF&
heeFJe veeceke Ske #es$eere Jeelee& cebe leweej efkeee, efpemekee GsMe ceOe
SefMeee ceW ye{ jner Decesejf keer eYegmeee kee eeflekeej kejvee leLee Deehemeer meneesie kes eje Deheves osMe kees
DeeefLe&ke efJekeeme kes ceeie& hej Deemej kejvee Lee~ petve, 2001 ceW Gpyesekf emleeve Yeer MebIeeF& heeFJe ceW Meeefceue
nes ieee leLee Gmeer mecee Fme mebie"ve kee veece yeoue kej MebIeeF& meneesie mebie"ve kej efoee ieee~ leye mes
Fme mebie"ve kes meome osMeeW kes jepe kes ecegKeeW (Heads of State) (je^heefleeeW) SJeb mejkeej kes ecegKeeW keer
heefj<eo (Council of Heads of Government) (eOeevecebe$f eeeW) keer Deueie-Deueie yew"keeW kee Deeeespeve
eleske Je<e& efkeee peelee nw, efpemeceW efJeefYevve #es$eere SJeb Deblejjeêr e cegeW hej efJeeej-efJeceMe& kes meeLe ner
heejmheefjke meneesie kees ye{eves kes GheeeeW hej yeue efoee peelee nw~ MebIeeF& meneesie mebie"ve kes meefeJeeuee keer
mLeehevee peveJejer, 2004 ceW eerve keer jepeOeeveer yeerepE eie ceW keer ieF&~ Jele&ceeve ceW SmemeerDees kes cenemeefeJe efoefce$eer
HeeesoesjeseJf ee cespesvlemesJe (Dmitry Fyodorovich Mezentsev) nQ~
MebIeeF& meneesie mebie"ve (SCO) kes meome
F&jeve Deewj cebieesefueee ves yew"ke ceW hee&Jes#eke je^
osMeeW kes mejkeej kes ecegKeeW keer heefj<eo (Council
kes he ceW leLee yesueeme ves Jeelee& Yeeieeroej kes
of Heads of Governments) keer 14JeeR efMeKej
he ceW Yeeie efueee~
yew"ke kee Deeeespeve 14-15 efomebyej, 2015 kees
yew"ke ceW mejkeej kes ecegKeeW (eOeevecebef$eeeW)
eerve kes nsvveeve eeble kes PeWiePeeT ceW efkeee ieee~
eje Ske Meemekeere metevee (Communique) peejer
Fmemes hetJe& SmemeerDees kes eOeevecebe$f eeeW keer yew"ke
keer ieF& efpemeceW efvecve cenJehetCe& efJe<eeeW hej menceefle
kee Deeeespeve efomebyej, 2014 ceW Demleevee
Jee keer ieF&
(kepeeKmleeve) ceW efkeee ieee Lee~
Je<e& 2017-2021 kes efueS SmemeerDees kes {ebes kes
efMeKej yew"ke ceW kepeeKmleeve kes eOeeveceb$eer
Debleie&le efveefce&le nesves Jeeueer heefjeespevee kee eehe
kes. ceeefmeceesJe, eerve kes eOeeveceb$eer ueer kesefkeeebie,
mejkeej kes ecegKeeW (eOeevecebe$f eeeW) eje Je<e&
efkeefie&pemleeve kes eOeeveceb$eer er. meefjesJe,
2016 keer yew"ke ceW mJeerkeej efkeee peeSiee~
leeefpeefkemleeve kes eOeeveceb$eer kes. jmeguepees[e, meer
SmemeerDees efJekeeme yeQke SJeb SmemeerDees efJekeeme
eOeeveceb$eer [er. cesoJesosJe Deewj Gpyesefkemleeve kes
HeeGb[sMeve kes ie"ve keer DeeJeMekelee hej
henues GheeOeeveceb$eer Deej. DeefpeceesJe Meeefceue ngS~
yeue efoee ieee~
Fme efMeKej yew"ke keer DeOe#elee eerve kes
eOeevecebef$eeeW ves SmemeerDees kes meome osMeeW
eOeeveceb$eer ueer kesefkeeebie ves keer~
keer jeêre hee&ve SpeWefmeeeW kes ecegKeeW keer
yew"ke ceW hee&Jes#eke je^ Yeejle kee eefleefveefOelJe
henueer yew"ke (25 ceee&, 2015, cee@mkees) kes
Yeejle kes efJeosMe ceeceueeW kes jepe ceb$eer efJepee
heefjCeeceeW kees cenJehetCe& yeleeee leLee SmemeerDees
kegceej eEmen ves efkeee~
meome osMeeW kes ceOe hee&ve kes #es$e ceW
Yeejle kes Deefleefje heeefkemleeve, Deheieeefvemleeve,
meneesie kes efJekeeme kes keee&ece kees efJekeefmele
2016
57
kejves SJeb Gmes cebpetjer eoeve kejves keer me

keer henue kee meceLe&ve efkeee~
eOeevecebef$eeeW ves hee&ve kes efJekeeme kes efueS
ceF&, 2016 ceW eerve ceW emleeefJele henues efJeMJe
mecces u eve (First World Conference on
Development of Tourism) ceW meefee Yeeieeroejer
kes eefle eefleyelee Jee keer leLee Fmes SmemeerDees
meome osMeeW kes efueS cenJehetCe& yeleeee~
SmemeerDees kes meome osMeeW ves Je<e& 20162021 kes efueS meercee Meguke meneesie he$e hej
nmlee#ej efkeee~
yew"ke ceW eerve keer efmeuke jes[ DeeefLe&ke #es$e
efJekeefmele kejves keer henue kee meceLe&ve efkeee ieee~
efmeuke jes[ DeeefLe&ke #es$e efJekeefmele kejves kes
efueS SmemeerDees kes meome osMeeW, hee&Jes#eke
jeêW SJeb mebJeeo menYeeefieeeW kes yeere Deehemeer
meneesie keer Dehes#ee keer ieF&~
me[ke SJeb jsue kes efueS Deblejjeêre me[ke
eeleeeele kee@efj[esj efJekeefmele kejves hej menceefle
yeveer~
efveJesMe, efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer, metevee
eeweesefiekeer, efeefkelmee SJeb efMe#ee, F&-Jeeheej Deewj
Tpee& kegMeuelee Deeefo kes #es$e ceW meneesie kees
ye{eJee osves hej menceefle Jee keer ieF&~
SmemeerDees {ebes kes Debleie&le heefjeespeveeDeeW kes
efueS efJeeere meceeMeesOeve leb$e kee efvecee&Ce kejles
ngS efJeeere #es$e ceW meneesie kees ye{eee peeS~
SmemeerDees kes meome osMeeW eje veJeerkejCeere
Tpee& Deewj heee&JejCeere megj#ee kes #es$e ceW meneesie
kees ye{eves hej menceefle Jee keer ieF& efpememes
Tpee& GheYeesie SJeb eerve neGme iewme Glmepe&ve ceW
keceer keer pee mekes~
ke=ef<e SJeb heMegheeueve kes #es$e ceW meneesie kees
ye{eves keer DeeJeMekelee Jee keer ieF&~
eOeevecebef$eeeW eje Je<e& 2016-2017 kes efueS
Deeheelekeeueerve efmLeefle ceW meneesie eoeve kejves kes
efueS MebIeeF& meneesie mebie"ve kes Debleme&jkeejer
mecePeewles kes efeeevJeeve kes efueS keee&eespevee
58
leweej kejves hej menceefle Jee keer ieF&~

MebIeeF& meneesie mebie"ve keer efJekeeme jCeveerefle,
2025 kes keeee&vJeeve kes efueS keee&eceeW keer
efJemle=le keee&eespevee leweej kejves hej menceefle
Jee keer ieF&~
Je<e& 2012-2016 kes efueS SmemeerDees kes {ebes ceW
heefjeespevee ieefleefJeefOeeeW kes efJekeeme kes efueS Jeeheej,
DeLe&JeJemLee, efJee, efveJesMe, heefjJenve, otjmebeej
Deeefo #es$eeW ceW meneesie hej yeue efoee ieee~
yew"ke ceW DeelebkeJeeo ecegKe efJe<ee jne leLee
SmemeerDees kes meome osMeeW eje Fmemes efceuekej
efveheves kes efueS eefleyelee Jee keer ieF&~
MebIeeF& meneesie mebie"ve kes mejkeejeW kes ecegKeeW
keer heef j <eo (Council of Heads of
Governments) (eOeevecebe$f eeeW) keer Deieueer yew"ke
Je<e& 2016 ceW efkeefie&pemleeve ceW emleeefJele nw~
Yeejle Deewj MebIeeF& meneesie mebie"ve
Jele&ceeve ceW Yeejle MebIeeF& meneesie mebie"ve
kee hee&Jes#eke je^ nw~ efmelebyej, 2014 ceW Yeejle
ves MebIeeF& meneesie mebie"ve keer hetCe& meomelee kes
efueS DeeJesove efkeee Lee, efpemes pegueeF&, 2015 ceW
SmemeerDees meome osMeeW kes jeêOe#eeW (Heads
of State) keer Ghee (me) yew"ke ceW menceefle
eoeve kej oer ieF&~
mebYeeJevee nw efke Je<e& 2016 leke Yeejle MebIeeF&
meneesie mebie"ve keer hetCe& meomelee enCe kej uesiee~
Yeejle eje SmemeerDees keer hetCe& meomelee
enCe kejvee Deleble cenJehetCe& ceevee pee jne nw
keeeWefke Fmemes Yeejle kees eerve eje emleeefJele
efmeuke jes[ DeeefLe&ke #es$e ceW Yeeieeroejer kee DeJemej
eehle nesiee~
SmemeerDees ceW Meeefceue ceOe SefMeeeF& osMe
eeke=efleke iewme kes Des Glheeoke nw, Dele: SmemeerDees
ceW Meeefceue nesves mes eeke=efleke iewme mebmeeOeveeW leke
Yeejle keer hengbe Deemeeve nesieer~
SmemeerDees ceW Meeefceue nesves mes Yeejle kees ceOe
SefMeee kee ye==no yeepeej Yeer GheueyOe nesiee peneb
Jen eerve mes eeflemheOee& kej mekelee nw~
2016
MebIeeF& meneesie mebie"ve : cegKe eEyeog

mLeehevee
GsMe
meome
hetJeea-SefMeee
ceOe-SefMeee
hee&Jes#eke je^
mebJeeo meePesoej
petve, 2001
Meebefle, efmLejlee SJeb DeeefLe&ke efJekeeme kes efueS meneesie
6
me, eerve
kepeeKmleeve, efkeefie&pemleeve, leeefpeefkemleeve Deewj Gpyesefkemleeve
Yeejle, heeefkemleeve, Deheieeefvemleeve, F&jeve Deewj cebieesefueee
yesueeme, eeruebkee SJeb legkeea
(Dialogue Partners)
MebIeeF& meneesie mebie"ve kes 6 meome osMeeW kes Debleie&le etjsefMeee kee
mebege pevemebKee efJeMJe pevemebKee kee ueieYeie Ske-eewLeeF& nw~
3/5
Yeeie Deelee nw~ Fvekeer
mecegef ele SJeb efJeefOeke DeeeJeemeve hej efyekeme Iees<eCee-he$e

ceeveJe lemkejer, ceeoke Je SJeb nefLeeejeW keer lemkejer, nJeeuee Jeeheej Deewj DeJewOe eJeemeve (Illegal
Migration) JewefMJeke efmLejlee kes efueS iebYeerj Kelejs Glhevve kejles nQ~
nefLeeejeW keer lemkejer Deewj nJeeuee Jeeheej mes DeelebkeJeeoer ieefleefJeefOeeeW
SJeb Gmekes efJeehees<eCe ceW Je=ef nesleer nw~ DeJewOe eJeemeve eje ece yee]peej
Deewj meeceeefpeke leeves-yeeves hej efJehejerle eYeeJe he[lee nw~ meeLe ner, ye[s
hewceeves hej eJeemeve mes eYeeefJele meceepe ceW mLeeveere mebmke=efle, ve=peeleere
leLee Oeeefce&ke Skelee ceW eme kee Keleje ceewpeto neslee nw~ efyekeme osMe (yeepeerue, me, Yeejle, eerve SJeb
oef#eCe Deeerkee) Yeer DeJewOe eJeemeve, nJeeuee Jeeheej, ceeoke JeeW, nefLeeejeW leLee ceeveJe lemkejer mes
heeref[le nQ~ Gvekes meeceeefpeke leeves-yeeves hej DeJewOe eJeemeve kes efJehejerle eYeeJe kees osKee pee mekelee nw~
Yetceb[ueerkejCe kes Jele&ceeve egie ceW eJeemeve kes eJeen kees jeskee veneR pee mekelee nw eEkeleg JewOe eJeemeve
kees ye{eJee osves, mebmeeOeve keWeW keer mLeehevee kejves, eJeeefmeeeW kes efueS keewMeue efJekeeme keer JeJemLee kejves
Deeefo kes ceeOece mes eJeemeve kees heejoMeea, megjef#ele SJeb JeJeefmLele yeveeee pee mekelee nw~
Fmeer heefjes#e ceW 8 Deketyej, 2015 kees meeseer, me ceW eJeemeve hej efyekeme osMeeW keer eLece
cebef$emlejere yew"ke Deeeesefpele ngF&~ Fme yew"ke ceW Yeejle kes ie=n jepe ceb$eer efkejCe efjeqpepet, me kes
mebIeere eJeemeve mesJee kes ecegKe keesmebefve jesceesoveesJmkeer, eerve kes meeJe&peefveke megj#ee ceb$eeuee kes ns[
Dee@he o Sefkepe Sb[ Sbêr S[efceefvem^sMeve PeWie yeeFieebie, oef#eCe Deeerkee kes ie=n jepe ceb$eer ceuetmeer
efieieeyee leLee meerDeeF&Sme kes keee&keejer meefeJe SJeb keee&keejer meefceefle kes DeOe#e meiexF& uesyesosJe ves Yeeie
efueee~ etjsefMeeve DeeefLe&ke mebIe, MebIeeF& meneesie mebie"ve, meerDeeF&Sme meome osMeeW keer eJeemeve SpeWefmeeeW,
Deblejjeêre DeeeJeemeve mebie"ve, meb.je. mebIe keer mebyebefOele SpeWefmeeeW Deewj etjesheere megj#ee SJeb meneesie
mebie"ve kes eefleefveefOe Yeer Fme yew"ke ceW Meeefceue ngS~
yew"ke kes oewjeve efyekeme osMeeW kes eJeeme mesJeeDeeW kes eefleefveefOeeeW, etjsefMeeve DeeefLe&ke mebIe, MebIeeF&
meneesie mebie"ve, meb.je. mebIe keer mebyebefOele SpeWefmeeeW Deewj etjesheere megj#ee SJeb meneesie mebie"ve kes
2016
59
eefleefveefOeeeW ves Ske ieesuecespe meccesueve ceW Yeeie efueee~ Fmekee efJe<ee meceepe kes meheue efJekeeme keer kegbpeer
kes he ceW DeeeJeemeve eyebOeve keer veF& jCeveerefle Lee~
Fme yew"ke kes Deble ceW eJeeme mesJeeDeeW kes mebIeeW kes ecegKeeW eje DeeeJeemeve kes #es$e ceW meneesie kes efueS
Ske mebege Iees<eCee-he$e peejer efkeee ieee~ metevee kes meboYe& ceW Jeelee&, DeJewOe eJeemeve kees jeskevee Deewj
Deblejjeêre megj#ee Iees<eCee-he$e kes cenJehetCe& eEyeog nw~
efyekeme osMeeW eje mecegefele SJeb efJeefOeke DeeeJeemeve hej peejer mebege Iees<eCee-he$e kes cenJehetCe& eEyeog
Fme ekeej nQ
eJeeme kes cegeW hej efyekeme osMeeW kes efnle ceW
eJeeme kes eYeeJe kees mJeerkeej efkeee ieee nw~
DevegYeJe SJeb efJeeejeW kee Deeoeve-eoeve kejvee~
FmeceW efJekeeme Deewj jeêr e DeeeJeemeve veerelf eeeW
ef y e k e m e os M eeW eje heejos M eer e eJeemeve
ee eefeeeDeeW kes keeee&vJeeve ceW meJeexece keee&
(Transnational Migration) SJeb efJekeeme kes ceOe
eCeeefueeeW kees meePee kejves ceW efyekeme osMeeW kes
DeblemeyebOe kees mJeerkeej efkeee ieee nw~
efnle kees Jee efkeee ieee nw~
eJeemeve eje emlegle egveewefleeeW SJeb DeJemejeW
efyekeme osMeeW ceW DeeeJeemeve kes #es$e ceW meneesie
mes efveheves Deewj Fmekes mekeejelceke eYeeJeeW keer eemebefiekelee kees mJeerkeej efkeee ieee nw~
kee ueeYe G"eves keer DeeJeMekelee kees mJeerkeej efyekeme osMeeW kes ceOe kegMeue eefcekeeW keer
efkeee ieee nw~
ieefleMeeruelee kees ye{eJee osves kes cenJe kees
Iees<eCee-he$e ceW megjef#ele SJeb JeJeefmLele eJeemeve
ceevelee oer ieF& nw~
keer megeJf eOee meefnle Deblejjeêr e eJeemeve kes cegeW Iees<eCee-he$e ceW mebieef"le DeehejeefOeke ceeveJe
kes meceeOeeve leLee eee& keer yeele kener ieF& nw~
lemkejer Deewj DeeeJeemeve lemkejer kee meecevee
Fmekes efueS meceevelee SJeb Deehemeer mecceeve kes
kejves leLee Gmes jeskeves kes efueS eefleyelee
efmeeble hej Deve osMeeW, Deblejjeêre SJeb
Jee keer ieF& nw~
#es$eere mebie"veeW kes meeLe meneesie kees cepeyetle efyekeme osMeeW kes DeeeJeemeve eeefOekejCeeW kes
yeveeves nsleg efyekeme kes Keguesheve keer hegef keer eefleefveefOeeeW keer keee&keejer yew"keeW kes meeLe ner
ieF& nw~
DeeeJeemeve veerefleeeW, eefeeeDeeW Deewj jCeveerefleeeW
Iees<eCee-he$e ceW efyekeme osMeeW kes meeceeefpeke SJeb
meefnle DeeeJeemeve kes #es$e ceW mebJeeo SJeb meneesie
DeeefLe&ke efJekeeme Deewj pevemeebefKekeere efmLeefle hej kees cepeyetle yeveeves kee mJeeiele efkeee ieee nw~
DeeF&.Sue.Dees. keer mebmlegelf e kees keWere cebe$f eceb[ue keer cebpetjer

Deblejjeêre ece mebie"ve (I.L.O. International Labour Organization) Deblejjeêre ceevekeeW
kes DeeOeej hej cepeotjeW leLee eefcekeeW kes efnleeW keer j#ee kes efueS efveece yeveelee nw~
en mebege je^ mebIe keer efJeefMe mebmLee nw~ Fmekeer mLeehevee eLece efJeMJe eg kes
yeeo Je<e& 1919 ceW ngF& Leer~ Yeejle Yeer Fmekes mebmLeeheke meomeeW ceW Meeefceue Lee~
Debleme&jkeejer SpeWmeer kes he ceW en mebie"ve eefcekeeW keer efmLeefle ceW megOeej kejves,
Gvekes peerJeve mlej kees Gvvele kejves keer keesefMeMe kejlee nw~ en efJeMJe ceW eefceke,
ceeefueke leLee mejkeej kes ef$eefJeOe meneesie kee eelve kejves Jeeuee meyemes ye[e
mebie"ve nw~ en mebie"ve Deblejjeêre meccesueveeW eje eefcekeeW keer cepeotjer, keece kes Iebs, keece keer
60
2016
ceveesefele oMeeSb, kece&eeefjeeW kees cegDeeJepee, meeceeefpeke yeercee pewmes efJe<eeeW hej Deblejjeêre ece mebefOeeeW
kes cemeewos leweej kejekej mJeerke=le kejlee nw~
mecee-mecee hej Deblejjeêre ece mebie"ve kes meccesueve nesles jnles nQ~ Fmeer ece ceW Fmekee 104Jeeb
Deblejjeêre ece meccesueve petve, 2015 ceW pesvesJee (eqmJedpejueQ[) ceW mebhevve ngDee~ Fme meccesueve ceW
Deblejjeêre ece mebie"ve ves eefcekeeW mes mebyebefOele Deheveer mebmlegefleeeW kees meomeeW kes yeere jKee efpemekee
Yeejle ves meceLe&ve efkeee~ Fme mebmlegefle kees yeeo ceW 6 peveJejer, 2016 kees keWere cebef$eceb[ue ves Yeer Deheveer
cebpetjer eoeve kej oer~
Deb l ejje^ e r e ece meb i e"ve kee 104Jeeb
nw~
Deblejjeêre ece meccesueve eqmJedpejueQ[ kes DeeF&.Sue.Dees. kes Fve mebmlegefleeeW kees ueeiet
pesvesJee ceW petve, 2015 ceW mebhevve ngDee~
kejves ceW Yeejle hej keesF& efJeeere Yeej veneR
Fme meccesueve ceW DeeF&.Sue.Dees. ves eefcekeeW mes
ye{siee~
mebyebefOele Deheveer mebmlegefle veb. 204 (R-204)
GuuesKeveere nw efke DeeF&.Sue.Dees. DeefYemecee
emlegle keer efpemekee Yeejle ves DevegmeceLe&ve
Deblejjeêre mebefOeeeb nQ pees meome osMeeW eje
efkeee~
DevegmeceLe&ve kes efueS Kegueer nQ~
Deblejjeêre ece mebie"ve keer Fve mebmlegefleeeW
DeeF&.Sue.Dees. DeefYemecee kee DevegmeceLe&ve Ske
kees eOeeveceb$eer keer DeOe#elee Jeeues mebIeere
Ssefke eefeee nw, hej Ske yeej Devegceesove
cebe$f eceb[ue ves 6 peveJejer, 2016 kees Devegceeseof le
nesves kes yeeo DeeF&.Sue.Dees. DeefYemecee Devegceesove
kejles ngS Fmes Dehevee efueee~
kejves Jeeues meome osMeeW hej keevetveer he mes
es mebmlegefleeeb Deveewheeeefjke DeLe&JeJemLee mes
yeeOekeejer nes peelee nw~
Deewheeeefjke DeLe&JeJemLee ceW mebeceCe kes veS
DeeF&.Sue.Dees. keer efmeheeefjMeW jeêr e mejkeejeW
GhekejCe kes he ceW Deblejjeêr e ece mebie"ve
kees eefcekeeW mes mebyebefOele veerefle, keevetve Deewj
ves emlegle keer nw~
eefeee leweej kejves ceW ceeie&oMe&ve eoeve
DeeF&.Sue.Dees. mebefJeOeeve keer Oeeje 19 kes
kejleer nw~
Devegmeej, eleske meome je^ kees meccesueve
eeseskee@ue, DeefYemecee kees DeebefMeke he mes
ceW jKeer ieF& mebmlegefleeeW kees meccesueve meceeefhle
mebMeesefOele kejves Jeeuee Ske meeOeve nw~ DeefYemecee
kes Ske Je<e& kes Yeerlej Deheves osMe keer mebmeo ceW
kee Deewheeeefjke DevegmeceLe&ve Deewj DeefYemecee kes
jKevee DeefveJeee& neslee nw~
eeseskee@ue kes mebyebOe ceW mejkeejW jeêre keevetveeW
es mebmlegefleeeb meome osMeeW kes eefcekeeW Deewj
SJeb eLeeDeeW kees Oeeve ceW jKeles ngS Deueie mes
DeeefLe&ke FkeeFeeW kees Deveewheeeefjke mes Deewheeeefjke
efveCe&e uesleer nQ~
DeLe&JeJemLee ceW mebeceCe nsleg efoMee-efveoxMe
meome osMeeW ceW Deveewheeeefjke DeLe&JeJemLee
lee kejleer nw~
keer efJeefJeOelee kees osKeles ngS me#ece eeefOekeejer
Fve mebmlegefleeeW kes efoMee-efveoxMe kes Devegmeej,
eje Fmekeer eke=efle Deewj meercee keer heneeve kejles
eefcekeeW kes ceewefueke DeefOekeej kee mecceeve,
ngS ef$ehe#eere leb$e (eefceke, ceeefueke leLee mejkeej)
Gvekeer jeveelcekelee kees ye{evee leLee GeceeW
kee Gheeesie kejkes Deewheeeefjke DeLe&JeJemLee kes
kes mebj#eCe SJeb efmLejlee kees ye{eles ngS
meeLe Fmekes mebyebOeeW keer meercee leLee eke=efle keer
Deewheeeefjke DeLe&JeJemLee ceW mebeceCe kejvee
heneeve kejveer eeefnS~
2016
61
%eeleJe nw efke DeeF&.Sue.Dees. keer mLeehevee eLece

efJeMJe eg kes yeeo 11 Deewue, 1919 kees ngF& Leer~
14 efomebyej, 1946 kees en mebege je^ mebIe
keer henueer efJeMes<eerke=le SpeWmeer yeve ieF& Leer~
Fmekee cegKeeuee eqmJedpejueQ[ kes pesvesJee
ceW nw~
en Ssmeer mebmLee nw pees efleere efJeMJe eg kes
keeue ceW Yeer keee& kejleer jner~

Fmekee GsMe eefcekeeW keer efmLeefle ceW megOeej
kejvee SJeb Gvekee peerJeve mlej Gvvele
kejvee nw~
Je<e& 1969 ceW Fmekeer mLeehevee keer 50JeeR
Je<e&ieeb" hej Fmekees veesyesue Meebefle hegjmkeej
eehle ngDee Lee~
Deheieeefvemleeve ceW Yetkebhe

Yetkebhe Deekeefmceke Ieefle nesves Jeeueer Ske eeke=efleke Ievee nw efpemeceW Yetleue kes Deboj leLee Yetleue hej
leere kebheve Glhevve neslee nw~ en ieefleMeerue Yet-hueseW kes mebefele leveeJe keer
cegefe kes heefjCeecemJehe Glhevve neslee nw~ he=LJeer keer Yet-hehe&er meele ye[er
(Seven Major) leLee Deveske eser hueseW ces efJeYee nw pees he=LJeer kes Deebleefjke
Yeeie ceW cebo ieefle mes ieefleceeve nw~ ieefleMeerue hues ner leere kebheve kes GodYeJe kes
efueS Gejoeeer nw~ eeke=efleke DeeheoeDeeW ceW Yetkebhe meJee&efOeke #eeflekeejke neslee nw~ Yetkebhe mes Jeeheke
meeceeefpeke-DeeefLe&ke #eefle nesves kes meeLe-meeLe mebye #es$e kee efJekeeme Yeer DeJejesefOele nes peelee nw~
mLeue leLee heJe&leere osMe Deheieeefvemleeve ceW 26 Deketyej, 2015 kees Yeejleere meceeevegmeej oeshenj 2
yepekej, 39 efceve hej 7.5 leerelee Jeeuee eeb[ Yetkebhe Deeee~ Yetkebhe kee keW Deheieeefvemleeve ceW eEnogkegMe
heJe&le esCeer #es$e ceW Lee~ Fme Yetkebhe kee DevegYeJe heeefkemleeve, Deheieeefvemleeve leLee Gej Yeejle ceW efkeee
ieee~ Yetkebhe mes meJee&efOeke #eefle heeefkemleeve ceW ngF&~
Fme #es$e ceW 70 mes 300 efkeceer. keer ienjeF&
26 Deketyej, 2015 kees oeshenj 2 yepekej,
leke Yetkebhe Glhevve nesles nQ~
39 efceve hej Deheieeefvemleeve ceW Ge leerelee
Fme #es$e ceW oef#eCe keer Yeejleere hues, Gej
Jeeuee Yetkebhe Deeee~
keer etjsefMeeeF& hues mes kejeleer nw~
efjkej hewceeves (Richter Scale) hej Yetkebhe
Yetkebhe kee meJee&efOeke eYeeJe Deheieeefvemleeve
keer leerelee 7.5 ceeheer ieF&~
leLee heeefkemleeve hej he[e eEkeleg Fmekes kebheve
Yetkebhe kee keW Deheieeefvemleeve kes yeoKMeeb eeble
(Tremors) kees Gejer Yeejle leLee leeefpeefkemleeve
ceW efmLele eEnogkegMe heJe&le esCeer #es$e ceW Lee~
ceW Yeer cenmetme efkeee ieee~
Yetkebhe kee keW Deheieeefvemleeve keer jepeOeeveer
Yetkebhe mes heeefkemleeve ceW 271, Deheieeefvemleeve
keeyegue mes kejerye 246 efkeceer. Gej-hetJe& ceW
ceW 115 leLee Yeejle ceW eej ueesie ceejs ieS nQ~
efmLele Lee~
etbefke Deheieeefvemleeve kes Yetkebhe kee GodYeJe
Yeejle mejkeej kes he=LJeer efJe%eeve ceb$eeuee kes
keW Yetleue mes keeheer ienjeF& ceW ueieYeie 210
DeOeerve jeêre YetieYe& efJe%eeve keW kes Devegmeej
efkeceer. ceW Lee, Dele: Fmemes peefvele #eefle keer
Yetkebhe kee keW eEnogkegMe heJe&le esCeer ceW Yetleue mes
Jeehekelee 25 Deewue, 2015 kees vesheeue ceW
ueieYeie 210 efkeueesceerj keer ienjeF& ceW Lee~
DeeS Yetkebhe keer leguevee ceW kece Leer~
eEnogkegMe heeceerj #es$e Yetkebhe keer ef mes
ves
heeue ceW DeeS Yetkebhe kee GodYeJe keW Yetleue
Gej-heefMeceer efnceeuee kee meJee&efOeke meefee
mes cee$e 8.2 efkeueesceerj keer ienjeF& ceW Lee~
eosMe nw~
62
SefMeee eMeeble DeeefLe&ke meneesie meccesueve, 2015

SefMeee-eMeeble DeeefLe&ke meneesie (Asia-Pacific Economic Co-operationAPEC) mebie"ve eMeeble
cenemeeiejere heefjefOe (Pacific Rim) kes 21 meome osMeeW SJeb DeLe&JeJemLeeDeeW
ceW DeeefLe&ke meneesie SJeb cege Jeeheej kees ye{eJee osves kee Ske meePee
DeeefLe&ke cebe nw~ Fme DeeefLe&ke mebie"ve keer mLeehevee Je<e& 1989 ceW keer ieF&
Leer~ Sheske keer mLeehevee kee cegKe GsMe SefMeee-eMeeble #es$e kes meome
osMeeW kes ceOe Jeeheej {ebes kes ceeOece mes Fme #es$e kes ueesieeW kees DeeefLe&ke mece=e
f eoeve kej #es$e ceW Deeweeseif eke
SJeb efJekeefmele DeLe&JeJemLeeDeeW kes ye{les eYeeJe kees jeskevee Lee~ Deheveer mLeehevee kes mecee mes ner en mebie"ve
meome osMeeW kes efveJeeefmeeeW kes peerJeve SJeb Mewe#f eke mlej ceW melele DeeefLe&ke Je=e
f kes ceeOece mes Gvveeve kejves
nsleg eeemejle nw~ mebie"ve kes meePee GsMeeW keer eeefhle kes efueS eefle Je<e& Jeeef<e&ke efMeKej yew"ke kee Deeeespeve
efkeee peelee nw~ Fme yew"ke kes ceeOece mes meome osMeeW kes vesleeDeeW kes ceOe #es$eere cenJe kes efJeefJeOe efJe<eeeW hej
Jeeheke efJeeej-efJeceMe& efkeee peelee nw~
Sheske mecetn kes DeeefLe&ke vesleeDeeW (MeemeveeOe#eeW)
MeemeveeOe#eeW eje Je<e& 2020 leke SefMeeeeMeeble #es$e ceW cege SJeb Kegues Jeeheej leLee
keer 23JeeR efMeKej yew"ke kee Deeeespeve 18-19
efveJesMe kes efueS Je<e& 1994 ceW efveOee&ejf le yeesieesj
vebJeyej, 2015 kes ceOe ceveeruee, efheueerheeRme ceW
ue#eeW
(Bogor Goals) keer MeerIe eeefhle kes
efkeee ieee~
efueS meePee eeeme kejves hej menceefle eoeve
Sheske MeemeveeOe#eeW kes Fme meccesueve keer efJe<eekeer ieF&~
Jemleg (Theme) meceeJesMeer DeLe&JeJemLeeDeeW kee
yees
ieesj ue#eeW kees eehle kejves kes GsMe mes
efvecee&Ce, yesnlej efJeMJe kee efvecee&Ce (Building
Inclusive Economies, Building Better
Sheske MeemeveeOe#eeW ves SefMeee-eMeeble cege
World) Lee~
Jeeheej #es$e (FTAAP : Free Trade Area
Fme efJe<eeJemleg keer DeJeOeejCee Fme yeele hej
of the Asia-Pacific) keer efoMee ceW efkeS pee
keWefle Leer efke SefMeee-eMeeble #es$e ceW Ske
jns eeemeeW kees Deewj DeefOeke leere kejves hej
meceefvJele, meblegeuf ele Deewj mece=e
f Meeueer mecegoee
menceefle Jee keer~
kee efvecee&Ce efkeee peeS, efpemeceW meYeer ueesie mebjeveelceke megOeej kes efueS veS mebjeveelceke
DeeefLe&ke mebJe=ef Deewj eeweesefiekeer eieefle kee
megOeej SpeW[s (RAASR-Renewed APEC
ueeYe G"e mekeW~
Agenda for Structural Reform) keer Iees<eCee
Fme Sheske meccesueve keer DeOe#elee efheueerheeRme
keer ieF&~
kes je^heefle yesefveivees SefkeJevees III ves keer~
Jeeheej (Geesie) kees Deemeeve yeveeves (EODB yew"ke kes heMeele 21 meome osMeeW kes vesleeDeeW
Ease of Doing Business) keer henue kee
ves meceeJesMeer DeLe&JeJemLeeDeeW kee efvecee&Ce, yesnlej
mJeeiele efkeee ieee leLee EODB SkeMeve
efJeMJe kee efvecee&Ce : SefMeee eMeeble mecegoee kes
hueeve (Je<e& 2016-2018) kees Ske veS ue#e
efueS Ske efJepeve Meer<e&ke mes Iees<eCee-he$e peejer
kes meeLe Meg efkeee ieee~
efkeee~ Fmes ceveeruee Iees<eCee-he$e kene ieee~
hees<eCeere efJekeeme kes efueS 2030 SpeW[e
Iees<eCee-he$e keer cegKe yeeleW efvecve nQ
ueeee ieee~
2016
63
en SpeW[e Deieues 15 Je<eeX ceW Yetceb[ueere

efJekeeme kes mecesefkele SJeb cenJeekeeb#eer {ebes kes
Debleie&le keee& kejsiee efpemekee ue#e iejeryeer
efceevee leLee meYeer kes efueS efJemle=le SJeb
hees<eCeere YeefJe<e kee efvecee&Ce kejvee nw~
efJeeere yeepeej kes peesefKeceeW kees kece kejves
keer yeele keer ieF&, efpemekes lenle meerSheer (CAP :
Cebu Action Plan) kee mJeeiele efkeee ieee~
meerSheer kes Debleie&le Sheske osMeeW kes efJee ceb$eer
SefMeee-eMeeble #es$e ceW peesefKece jefnle efJeeere
yeepeej yeveeves kes efueS yengJe<eeae hejsKee
leweej kejles nQ~
met#ce, ueIeg Deewj ceOece GeesieeW keer #es$eere
SJeb JewefMJeke yeepeej ceW Yeeieeroejer ye{eves hej peesj
osves keer yeele keer ieF&~
Sheske osMeeW eje hees<eCeere Deewj Deeheoe eeflejesOeer
DeLe&JeJemLeeDeeW kes efvecee&Ce keer yeele keer ieF& efpemekes
Debleie&le Sheske Deeheoe peeseKf ece vetveerkejCe (APEC
Disaster Risk Reduction) mebjevee kee efJekeeme
kejves hej menceefle Jee keer ieF&~
heee&JejCe megj#ee kees Oeeve ceW jKeles ngS
nefjle Tpee& ege efvecve keeye&ve Jeeues Menjer

efJekeeme keer yeele keer ieF&~
Sheske osMeeW eje SefMeee-eMeeble veiejerkejCe
meePesoejer efJekeefmele kejves keer yeele keer ieF&
efpemekes lenle eerve Je<e& 2016 ceW veiejerkejCe
hej Sheske Ge mlejere ieeser keer cespeyeeveer
kejsiee~
Sheske efMeKej yew"ke ceW ceeveJe hetpb eer kees efJekeefmele
kejves keer yeele keer ieF&, efpemekes lenle ceeveJe
hetbpeer kees meMee yeveeee peeS efpememes DeeefLe&ke
mebJe=ef ceW ceeveJe hetbpeer keer Yeeieeroejer ye{eF&
pee mekes~
mecesekf ele he mes, Jeeheke Skeerke=le, veJeeJele&veMeerue
Deewj Deeheme ceW peg[ s ngS SefMeee-eMeeble #es$e hej
menceefle yeveer, efpemekes Debleie&le Je<e& 2015-2025 kes
efueS Sheske mebyebOe hejsKee leweej keer ieF& efpemeceW
Yeewelf eke, mebmLeeefveke leLee ueesieeW mes ueesieeW kes yeere
mebyebOe ye{eves keer yeele keer ieF&~
Sheske DeeefLe&ke vesleeDeeW (MeemeveeOe#eeW) keer
Deieueer Jeeef<e&ke yew"ke kee Deeeespeve Je<e&
2016 ceW hes ceW emleeefJele nw~
Sheske : ecegKe leLe

O
O
O
64
Sheske keer eLece yew"ke vebJeyej, 1989 ceW Dee@m^sefueee keer jepeOeeveer kewveyeje ceW mebhevve ngF&~ Je<e&
1989 mes 1992 leke Sheske jeêW keer kesJeue eefleefveefOe mlej ceW yew"keW ner mebhevve ngF&~ Je<e& 1993 mes
Sheske jeêW kes MeemeveeOe#eeW keer yew"keW eejbYe ngF& (efpemes efMeKej yew"ke ee Fkeesvee@efceke ueer[dme&
ceereEie kene peelee nw)~
Sheske keer Jele&ceeve meome mebKee 21 nw~ efpemeceW 12 je^ (Dee@m^sefueee, yegvesF&, kevee[e, Fb[esvesefMeee,
peeheeve, oef#eCe keesefjee, ceuesefMeee, vetpeerueQ[, efheueerheeRme, eEmeieehegj, LeeF&ueQ[ SJeb Decesefjkee) Je<e&
1989 ceW ner meome yeves peyeefke leeFJeeve, nebiekeebie, eerve, cesefkemekees, heehegDee vet efieveer, efeueer,
hes, me SJeb efJeeleveece yeeo ceW Sheske kes meome yeves~
Sheske keer efheueer yew"ke veJebyej, 2014 ceW eerve keer jepeOeeveer yeereEpeie ceW mebhevve ngF& Leer~
Sheske jeêW keer kegue pevemebKee efJeMJe pevemebKee keer ueieYeie 40 eefleMele nw~ efJeMJe kes mekeue Iejsuet
Glheeo ceW Sheske jeêW keer Yeeieeroejer ueieYeie 57 eefleMele nw~ Sheske jeêW keer efJeMJe Jeeheej ceW
efnmmesoejer ueieYeie 47 eefleMele nw~
2016
iueesyeue Fkeesvee@efceke ee@mheskedme, 2016

iueesyeue Fkeesvee@ecf eke ee@mheskemd e (GEP : Global Economic Prospects
Report) efJeMJe yeQke eje DeOe&Jeeef<e&ke he mes peejer keer peeves Jeeueer efjhees&
nw~ iueesyeue Fkeesvee@efceke eeb@mheskedme efjhees& ceW JewefMJeke DeeefLe&ke Je=ef keer
eJe=efe leLee efJekeemeMeerue osMeeW hej he[ves Jeeues Fmekes eYeeJeeW kee hejer#eCe
efkeee peelee nw~ Fme efjhees& ceW Deeieeceer leerve Je<eeX nsleg JewefMJeke DeLe&JeJemLee
kes meboYe& ceW hetJee&vegceeve Yeer ekeeefMele efkeS peeles nQ~ peveJejer, 2016 ceW
Fmekeer veJeervelece efjhees& peejer keer ieF&~
peyeefke Fmekes Je<e& 2016 ceW 6.2 eefleMele leLee Je<e&
efJeMJe yeQke eghe ves Deheveer GEP efjhees& eqmheue
2017 leLee 2018 ceW 6.6 eefleMele jnves kee Devegceeve
DeesJeme& Sefce[ Jeerke eesLe (Spillovers Amid
nw~
Weak Growth) veeceke Meer<e&ke mes peejer keer
efyekeme (BRICS) osMeeW kes meboYe& ceW Je<e& 2015
efpemeceW yeleeee ieee nw efke hetJe& kes DevegceeveeW kes
cegleeefyeke JeweMf Jeke DeLe&JeJemLee kee efJekeeme kecepeesj ceW DeeefLe&ke mebJe=ef oj 3.9 eefleMele jner peyeefke
Fmekes Je<e& 2016, 2017 leLee 2018 ceW eceMe:
jne efpemekee ecegKe keejCe Goereceeve DeLe&JeJemLeeDeeW
4.6,
5.3 SJeb 5.4 eefleMele jnves kee Devegceeve efjhees&
ceW hetbpeer leLee Jeeheej kee eJeen kece nesvee nw~
ceW Jee efkeee ieee nw~
veJeervelece efjhees& kes Devegmeej, Je<e& 2015 ceW
efjhees& kes Devegmeej, mebege jepe Decesefjkee

JewefMJeke efJekeeme oj cee$e 2.4 eefleMele jner~
keer mebJe=ef oj Je<e& 2015 kes oewjeve 2.5
Je<e& 2016 ceW Fmekes 2.9 eefleMele peyeefke Je<e&
eefleMele jner leLee en Je<e& 2016 ceW 2.7
2017-18 ceW 3.1 eefleMele kes mlej hej jnves
eefleMele, Je<e& 2017 ceW 2.4 eefleMele peyeefke
kee hetJee&vegceeve nw~
2018 ceW 2.2 eefleMele Devegceeefvele nw~
Ge Deee Jeeues osMeeW ceW Je<e& 2015 kes oewjeve
Fme efjhees& kes Devegmeej, Je<e& 2015 ceW etjes
DeeefLe&ke efJekeeme keer oj 1.6 eefleMele kes mlej
#es$e keer efJekeeme oj 1.5 eefleMele jner~ Fmekes
hej jner~
Je<e& 2016 leLee 2017 ceW 1.7 eefleMele peyeefke
peyeefke Je<e& 2016, 2017 leLee 2018 nsleg
Je<e& 2018 ceW 1.6 eefleMele kes mlej hej jnves
hetJee&vegceeveeW ceW Ge Deee Jeeues osMeeW keer
kee Devegceeve Jee efkeee ieee nw~
DeeefLe&ke mebJe=ef 2.1 eefleMele (eleske Je<e&)
Devegceeefvele nw~
efjhees& kes Devegmeej, Je<e& 2015 kes oewjeve hetJeea
SefMeee SJeb eMeeble #es$e keer efJekeeme oj 6.4
efjhees& kes Devegmeej, efvecve Deee Jeeues osMeeW ceW
Je<e& 2015 ceW DeeefLe&ke Je=ef 5.1 eefleMele jner
eefleMele kes mlej hej jner~ Fmekes Je<e& 2016
65
ceW
6.3 eefleMele
6.2 eefleMele
peyeefke 2017 SJeb 2018 ceW

jnves kee Devegceeve Jee efkeee
ieee nw~
veJeervelece efjhees& kes Devegmeej, oef#eCe SefMeee
keer mebJe=ef oj Je<e& 2015 ceW 7.0 eefleMele jner~
Je<e& 2016 ceW Fmekes 7.3 eefleMele peyeefke Je<e&
2017 SJeb 2018 ceW Fmekes 7.5 eefleMele jnves kee
Devegceeve nw~
Fme efjhees& kes Devegmeej, Je<e& 2015 ceW Yeejle
keer mebJe=ef oj 7.3 eefleMele jner leLee Fmekes Je<e&
2016 ceW 7.8 eefleMele peyeefke Je<e& 2017 SJeb
2018 ceW 7.9 eefleMele kes mlej hej jnves kee
GEP-2016
kes Devegmeej, peer[erheer Je=ef oj (eefleMele ceW)
Ghe#es$e/osMe
efJeMJe
Ge Deee Jeeues osMe
2015
2016 (F)
2017 (F)
2018 (F)
2.4
2.9
3.1
3.1
1.6
2.1
2.1
2.1
USA
2.5
2.7
2.4
2.2
etjes #es$e
1.5
2.4
1.7
2.4
1.7
2.2
1.6
2.1
4.3
4.8
5.3
5.3
6.4
6.3
6.2
6.2
6.9
6.7
6.5
6.5
2.1
3.0
3.5
3.5
0.9
1.1
3.3
3.4
4.2
3.5
3.5
3.4
-0.7
0.1
2.3
2.5
-3.7
-2.5
1.4
1.5
2.5
2.8
3.0
3.2
2.5
5.1
5.8
5.1
1.9
5.8
6.7
6.0
7.0
7.3
7.5
7.5
7.3
7.8
7.9
7.9
5.5
5.5
5.4
5.4
6.5
6.7
6.8
6.8
3.4
4.2
4.7
4.7
1.3
1.4
1.6
1.6
UK
efJekeemeMeerue osMe
hetJeea SefMeee SJeb eMeeble #es$e
eerve
etjeshe SJeb ceOe SefMeee
kepeeKmleeve
legkeea
uewefve Decesefjkee SJeb kewjsefyeeve
yeepeerue
cesekf emekees
ceOe-hetJe& SJeb Gejer Deeerkee
F&jeve SJeb Fmueeefceke efjheefyueke
oef#eCe SefMeee
Yeejle
heeefkemleeve
yeebiueeosMe
Ghemeneje Deeerkee
oef#eCe Deeerkee
66
Devegceeve nw~
efjhees& kes Devegmeej, efJekeemeMeerue DeLe&JeJemLeeDeeW
kes meboYe& ceW Je<e& 2015 ceW DeeefLe&ke Je=e
f 4.3
eefleMele jner peyeefke Fmekes Je<e& 2016 ceW 4.8
eefleMele leLee Je<e& 2017 SJeb 2018 ceW 5.3
eefleMele jnves kee Devegceeve Jee efkeee ieee nw~
mecekeeefueke he mes efJeMJe kes eej Goereceeve
yeepeejeW-yeepeerue, me, eerve leLee oef#eCe
Deeerkee keer Oeerceer efJekeeme ieefle kes heuemJehe
JewefMJeke DeeefLe&ke efJekeeme Oeercee jne hej Je<e&
2016 ceW êbme-hewefmeefheke mecePeewles mes JewefMJeke
efJekeeme kees yeue efceuesiee~
2016
WTO kee 10Jeeb
cebef$emlejere meccesueve
efJeMJe Jeeheej mebie"ve (World Trade Organization-WTO) Ske Ssmee JewefMJeke mebie"ve nw pees
Deblejjeêre Jeeheej kes veeehetCe& SJeb menpe mebeeueve nsleg Gheege veerefleeeW kee
efvecee&Ce kejlee nw Deewj mecee-mecee hej Gvekeer meceer#ee kejlee nw~ Fmekeer
mLeehevee 1 peveJejer, 1995 kees pevejue SeerceW Dee@ve wefjhe Sb[ ^s[
(General Agreement on Tariffs and Trade-GATT) kes mLeeve hej
ceejekeMe mecePeewles (Marrakech Agreement) kes DeeOeej hej keer ieF& Leer~
Fmekee cegKeeuee pesvesJee, eqmJedpejueQ[ ceW efmLele nw Deewj Fmekes Jele&ceeve ceneefveosMeke yeepeerue kes je@yeex
DepesJes[es (Roberto Azevedo) nQ~
meome osMeeW kes ceOe yenghe#eere Deblejjeêre Jeeheej kees mejue SJeb meceleehetCe& yeveeves kes GsMe mes
meeceevele: eleske oes Je<eeX kes Deblejeue hej mebie"ve kes cebef$emlejere meccesueve Deeeesefpele efkeS peeles nQ~
Fve meccesueveeW ceW Deblejjeêre Jeeheej mes mebyebefOele mecemle MeleeX, mecePeewleeW SJeb efJeJeeoeW keer meceer#ee keer
peeleer nw leLee DeeJeMekeleevegmeej veF& veerefleeeW kee efvecee&Ce Yeer efkeee peelee nw~ neue ner ceW efJeMJe Jeeheej
mebie"ve kee 10Jeeb cebef$emlejere meccesueve vewjesyeer, kesvee ceW mebhevve ngDee~
15 mes 19 efomebyej, 2015 kes ceOe kesvee keer
ieF& nw~
jepeOeeveer vewjesyeer ceW efJeMJe Jeeheej mebie"ve kes 10JeW
DeuheefJekeefmele SJeb iejerye osMeeW kees efveee&le
cebe$f emlejere meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee~
meefyme[er meceehle kejves nsleg keesF& mecee-meercee
efkemeer Deeerkeer osMe ceW henueer yeej Deeeesefpele
efveOee&efjle veneR nw~
Fme meccesueve keer DeOe#elee kesvee keer efJeosMe
Fme meccesueve ceW efJekeemeMeerue osMeeW kees Keee
ceeceues Deewj Deblejjeêre Jeeheej ceb$eer Deceervee
megj#ee megefveefMele kejves nsleg Je<e& 2013 kes
ceesncceo ves keer~
yeeueer cebef$emlejere meccesueve ceW yeveer menceefle
meccesueve kes Deble ceW vewjesyeer hewkespe kes veece
kees 11JeW meccesueve (2017 ceW emleeefJele) leke
mes Ske Iees<eCee-he$e peejer efkeee ieee efpemeceW
peejer jKeves kee efveCe&e efkeee ieee nw~
ke=ef<e, keheeme Deewj DeuheefJekeefmele osMeeW (LDC)
Fmekes Debleie&le efJekeemeMeerue osMe Keee JemlegDeeW
mes mebyebefOele cegeW hej equeS ieS 6 cebef$emlejere
kees Deheves eneb Yeb[eefjle kejves kee keee&ece
efveCe&e Meeefceue nQ~
leye leke euee mekeWies peye leke efJeMJe Jeeheej
meccesueve ceW en efveCe&e efueee ieee efke efJekeefmele
mebie"ve kes osMe Fme cegs kes mLeeeer meceeOeeve
osMeeW eje keg ke=ef<e GlheeoeW kees es[kej
nsleg mencele ve nes peeSb~
peeoelej GlheeoeW hej efveee&le meefyme[er kees
efJekeemeMeerue osMeeW kees [behE eie keer mecemee mes
lelkeeue meceehle kej efoee peeSiee~
efveheves nsleg mhesMeue mesheiee[& cewkesefvepce (SSM)
efJekeemeMeerue osMeeW eje ke=ef<e GlheeoeW hej
keer JeJemLee Fme meccesueve ceW keer ieF& nw~
efveee&le meefyme[er Kelce kejves keer mecee-meercee
Fmekes Debleie&le efJekeemeMeerue osMeeW eje keg
Je<e& 2018 efveOee&efjle nw~
mecee leke kes efueS Deefleefje Deeeele Meguke
efJekeemeMeerue osMeeW kees efveee&le cetue ceW ceekexeEie
DeefOejesefhele efkeee pee mekesiee~
Deewj heefjJenve kes Kee& kees Deueie mes eoefMe&le
vewjesyeer meccesueve ceW efJekeefmele osMeeW kes yeepeej
kejves keer mecee-meercee Je<e& 2023 efveOee&efjle keer
ceW DeuheefJekeefmele osMeeW keer hengbe megefveefMele kejves
2016
67
nsleg Meguke cege Deewj keese cege keheeme efveee&le

JeJemLee ueeiet kejves kee efveCe&e efkeee ieee nw~
yeeueer cebef$emlejere meccesueve (2013) ceW efueS
ieS efveCe&e kes Devegmeej, DeuheefJekeefmele osMeeW
kes efueS Ssmes yenghe#eere Deemeeve efoMee-efveoxMe
leweej efkeS peeves Les efpememes es osMe Deheves
Glheeefole meeceeve kee efveee&le efJekeefmele SJeb
efJekeemeMeerue osMeeW kes yeepeej ceW kej mekeW~
vewjesyeer meccesueve ceW Fmes JeeJeneefjkelee eoeve
keer ieF& Deewj peeoe efJemle=le efveoxMe SJeb leewjlejerkes lee efkeS ieS~
vewjesyeer meccesueve ceW Sue[ermeer osMeeW keer mesJeeDeeW
Deewj mesJee eoeleeDeeW kees mesJee #es$e kes Jeeheej ceW
Jejerelee osves kee efveCe&e efkeee ieee nw~
Fmekes Debleie&le efJekeefmele SJeb efJekeemeMeerue osMeeW
eje Sue[ermeer osMeeW keer mesJeeDeeW kees 31 efomebyej,
2030 leke efJeMes<e Jejerelee eoeve keer peeSieer~
Fme meccesueve ceW metevee eeweeseif ekeer #es$e (DeeF&er
#es$e) mes mebyebefOele 201 GlheeoeW hej ueieves
Jeeues Meguke kees Ske mecee-meercee kes Yeerlej
meceehle kejves hej menceefle yeveer~
DeeF&er Glheeo kes JewefMJeke Jeeheej kes ueieYeie
90 eefleMele kee eefleefveefOelJe kejves Jeeues 53
osMeeW ves efveCe&e efkeee nw efke Jes 1 pegueeF&, 2016

leke 65 eefleMele Meguke meceehle kej oWies~
Deieues leerve Je<eeX ceW Je<e& 2019 leke eej
ejCeeW kes lenle DeeF&er GlheeoeW hej es Meguke
hetCe&leee meceehle nes peeSbies~
Fme meccesueve ceW ueeFyesefjee (163Jeeb) Deewj
Deheieeefvemleeve (164Jeeb) kees efJeMJe Jeeheej mebie"ve
kes veS meome kes he ceW Meeefceue efkeee ieee nw~
Fve oes osMeeW kes Meeefceue nesves mes efJeMJe Jeeheej
mebie"ve keer meome mebKee 164 nes ieF& nw~
Deheieeefvemleeve efJeMJe Jeeheej mebie"ve kee 36Jeeb
DeuheefJekeefmele meome nw~
ieewjleueye nw efke efJeMJe Jeeheej mebie"ve kee
161Jeeb meome mesMesume Deewj 162Jeeb meome
kepeeKmleeve nw~
vewjesyeer meccesueve ceW oesne oewj keer YeefJe<e ceW
nesves Jeeueer Jeelee&DeeW kes mebyebOe ceW efJekeefmele SJeb efJekeemeMeerue
osMeeW kee efkeesCe hejmhej efJejesOeer Lee~
vewjesyeer Iees<eCee-he$e ceW Fme yeele hej menceefle
yeveer efke oesne oewj ceW eee& nsleg Mes<e yees cegeW
hej Jeelee& DeJeMe keer peeS eEkeleg efJeMJe Jeeheej
mes mebyebefOele Deve cegeW hej Jeelee& kes veS ee
kees Yeer peejer jKee peeS~
Hee@et&ve Fbef[ee-500 meteer, 2015

Je<e& 1930 ceW nsvejer uetme (Henry Luce) eje mebmLeeefhele Hee@et&ve (Fortune) Ske JewefMJeke
efyepevesme cewiepeerve nw efpemekee ekeeMeve eFce Fbke eje efkeee
peelee nw~ en cewiepeerve efJeMes<e he mes jepemJe kes DeeOeej hej eefleJe<e&
kebheefveeeW keer jQeEkeie peejer kejves nsleg peeveer peeleer nw~
hee@etv& e Fbe[f ee (Fortune India) Hee@etv& e cewiepeerve kee "eb Deblejjeêr e mebmkejCe nw~ GuuesKeveere
nw efke hee@et&ve kes Deve Deblejjeêre mebmkejCe eerve, legkeea, keesefjee, Fb[esvesefMeee leLee eerme mes ekeeefMele
nesles nQ~ hee@et&ve Fbef[ee cewiepeerve eefleceen Debespeer ceW ekeeefMele nesleer nw~ Fmekes efueS hee@et&ve (USA) keer
ekeeMeke eFce Fbke (Time Inc) leLee Yeejle keer meyemes ye[er ceeref[ee kebheefveeeW ceW mes Ske keesuekeelee
efmLele Deevebo yeepeej heef$ekee mecetn (ABP Group) kes ceOe Ske ueeFmeWme mecePeewlee ngDee Lee~ hee@et&ve
Fbef[ee kee henuee mebmkejCe efmelebyej, 2010 ceW ekeeefMele ngDee Lee~ hee@et&ve Fbef[ee-500 Yeejle keer Meer<e&
500 kebheefveeeW keer jQeEkeie meteer nw pees Gvekeer veJeervelece efyeeer leLee mekeue jepemJe Deebke[eW kes DeeOeej hej
leweej keer peeleer nw~
68
Yeejle keer Meer<e& JeeJemeeefeke ceefnueeSb

meJee&efOeke MeefeMeeueer JeeJemeeefeke ceefnueeDeeW (50 Most
meteer hee@et&ve Fbef[ee heef$ekee eje peejer keer ieF&~
O Fme meteer ceW osMe kes meeJe&peefveke #es$e kes meyemes ye[s yeQke Yeejleere ms yeQke (SBI) keer DeOe#ee
(Chairperson) DebOeleer Yeeeee& kees Meer<e& mLeeve eoeve efkeee ieee nw~
O DeeF&meerDeeF&meerDeeF& yeQke keer cegKe keee&keejer DeefOekeejer (CEO) eboe keesej Fme meteer ceW otmejs
peyeefke Sefkememe yeQke keer efMeKee Mecee& leermejs mLeeve hej jner~
24 efomebyej, 2015 kees hee@et&ve Fbef[ee eje
Fme meteer ceW eLece ome ceW mLeeve heeves Jeeueer
peejer Yeejle keer Meer<e& 500 kebheefveeeW keer Jeeef<e&ke
Deve kebheefveeeb efvecve nQ
meteer hee@et&ve Fbef[ee-500 kes Devegmeej Jeeef<e&ke
"W mLeeve hej eEnogmleeve hese^ es uf eece kee@heexjMs eve
jepemJe kes ceeceues ceW meeJe&peefveke #es$e keer kebheveer
efue. (Jeeef<e&ke jepemJe 2,13,380 kejes[ .)~
Fbe[f eve Dee@eue kee@heexjMs eve (IOC) osMe keer meyemes
meeleJeW mLeeve hej DeesSvepeermeer (ONGC) (Jeeef<e&ke
ye[er kebheveer nw~
jepemJe 1,65,161 kejes[ .)~
DeeF&Deesmeer (IOC) ves kegue 4,51,911 kejes[
Dee"JeW mLeeve hej ee merue (Jeeef<e&ke jepemJe
hees kes Jeeef<e&ke jepemJe kes meeLe Fme meteer ceW
1,41,669 kejes[ .)~
henuee mLeeve eehle efkeee~
veewJeW mLeeve hej eEn[eukees Fb[mêrpe (Jeeef<e&ke
efjueeebme Fb[mêpr e efueefces[ (RIL) 3,82,565
jepemJe 1,06,897 kejes[ .)~
kejes[ hees kes jepemJe kes meeLe Fme meteer
omeJeW mLeeve hej ermeerSme (Jeeef<e&ke jepemJe
ceW otmejs peyeefke ee ceesme& (Jeeef<e&ke jepemJe
98,368 kejes[ .)~
2,67,025 kejes[ .) leermejs mLeeve hej nw~
Gheeg&e Meer<e& ome kebheefveeeW ceW heebe kebheefveeeb
ms yeQke Dee@he Fbef[ee (Jeeef<e&ke jepemJe
meeJe&peefveke #es$e keer nQ peyeefke heebe kebheefveeeb
efvepeer mJeeefcelJe Jeeueer nQ~
2,57,289 kejes[
.) Fme Je<e& keer meteer ceW eewLes
hee@et&ve efyepevesme cewiepeerve kes Devegmeej, Je<e&
mLeeve hej nw~ en iele Je<e& "W mLeeve hej Leer~
Yeejle hesêsefueece kee@heexjsMeve efue. (Jeeef<e&ke
2014 keer leguevee ceW kebheefveeeW kes mekeue jepemJe
jepemJe 2,40,367 kejes[ .) pees iele Je<e&
ceW 2.7 eefleMele keer Jeeef<e&ke Je=ef ope& keer ieF&
leermejs mLeeve hej Leer, Fme Je<e& heebeJeW mLeeve
nw peyeefke ueeYe ceW 5.9 eefleMele keer efiejeJe
hej Dee ieF& nw~
ope& keer ieF& nw~
O 8
veJebyej,
2015
kees Yeejle keer
50
Powerful Business Women) keer
Heesyme& keer
'30-Deb[j-30' meteer
Heesyme& cewiepeerve meJex Je ienve DeOeeve kes peefjS 30 meeue mes kece Gce kes
egJeeDeeW kees 20 Deueie-Deueie esefCeeeW ceW egveleer nw~ Fme meteer ceW ogefveee Yej
keer 600 Ssmeer Decesefjkeer nefmleeeb Meeefceue nesleer nQ efpevneWves Deheves #es$e efJeMes<e
ceW Delegueveere keece efkeee nes~ Fme ekeej eleske esCeer ceW meeceevele: 30
egJeeDeeW kees Meeefceue efkeee peelee nw~ en meteer ner 30-Deb[j-30 keer meteer
kenueeleer nw~ efheues 4 Je<eeX mes en meteer peejer keer pee jner nw~ Je<e& 2016 keer
meteer Fme e=bKeuee keer heebeJeeR meteer nw~ Fme meteer keer Keeme yeele nw efke en
efheues Je<eeX keer leguevee ceW ognjeJe jefnle nesleer nw~ Fme meteer kees yeveeves Jeeues
2016
69
pepe hewveue ceW ceeFeesmee@he kes hetJe& meerF&Dees merJe yee@ucej meefnle keF& Dejyeheefle JeJemeeeer, efveJesMeke Deewj
Deve ceMentj nefmleeeb Meeefceue LeeR~ hesMesJej meheuelee kes efueS yeeOekeheer egJeeJemLee kes leLe kees vekeejleer
Fme meteer kes cenJehetCe& eEyeog Fme ekeej nQ
4 peveJejer kees heesyme& ves 30-Deb[j-30 keer
ne@ueerJeg[ SJeb ceveesjbpeve,
meteer peejer keer, cewiepeerve kes heeme 15000 mes Yeer
Tpee& leLee mJeemLe
3
DeefOeke veeceebkeve DeeS Les~
mesJeeDeeW eleske ceW 1
30-Deb[j-30 keer meteer ceW Dee& Sb[ meFue,
Fme ekeej kegue 16 esefCeeeW ceW Yeejleere/
efJee, GheYeesee eeweesefiekeer, mheesdme&, ne@ueerJeg[
Yeejleere cetue kes egJeeDeeW kees Meeefceue efkeee
SJeb ceveesjpb eve, efjsue SJeb F&-kee@ceme&, efMe#ee, mebieerle,
ieee nw~
Kesue, Gece hetbpeer (Venture Capital), ceeref[ee,
GheYeesee eeweesefiekeer keer esCeer ceW Meeefceue 22
efJeefvecee&Ce SJeb Geesie, Gece eeweesefiekeer, Keee
Je<eeae efjlesMe DeeJeeue Deesees cme (Oyo Rooms)
SJeb hes e, meeceeef p eke Geceer (Social
kes mebmLeeheke SJeb cegKe keee&keejer DeefOekeejer nQ~
Deesees ves hetjs Yeejle kes 100 MenjeW ceW 2200 ess
Entrepreneurs), keevetve SJeb veerefle, efJe%eeve,
efJeheCeve SJeb efJe%eeheve, Tpee& Deewj mJeemLe mesJee nesueeW kee vesJeke& mLeeefhele efkeee nw~
meeceeefpeke Geceer keer esCeer kes Debleie&le Meeefceue
(Healthcare) pewmeer kegue 20 esefCeeeb nQ~
efkeS ieS Mejo meeiej Deblejjeêre meeceeefpeke
heesyme& keer Fme Jeeef<e&ke meteer ceW 46 Yeejleere/
Yeejleere cetue kes ueesie Meeefceue nQ efpevneWves efJeefYevve mebie"ve [skemesefjer iueesyeue kes mebmLeeheke Deewj
meerF&Dees nQ~
#es$eeW ceW efyeukegue veF& heefjefmLeefleeeW kee me=peve
Jen efyenej mes mebyebefOele henues Jeefe nQ efpevnW
efkeee nw~
heesyme& ves Deheveer meteer ceW Meeefceue efkeee nw~
FveceW meJee&efOeke (7) Gece eeweesefiekeer keer
GheYeesee eeweeseif ekeer esCeer kes Debleie&le Meeefceue

esCeer ceW Meeefceue nQ~
efkeS ieS ieieve efyeeeveer Deewj veerjpe yesjer ceesyeeFue
Deve esefCeeeb SJeb GmeceW Meeefceue Yeejleere/
ShueerkesMeve eqmeie (Sprig) kes men-mebmLeeheke nQ~
Yeejleere cetue kes egJeeDeeW keer mebKee nw
en ceesyeeFue SefhuekesMeve ueesieeW keer mJeemLeJeOe&ke
esCeer
Yeejleere/
Yeespeve leke hengbe kees megiece yeveelee nw~
Yeejleere cetue
GheYeesee eeweesefiekeer keer ner esCeer ceW Meeefceue
kes egJeeDeeW
keefjMcee Meen ietieue Skeme mes mebyebefOele nQ~
keer mebKee
meteer ceW Meeefceue meYeer Yeejleere/Yeejleere cetue
efJee
6
kes egJeeDeeW keer Deewmele Deeeg hetCeeke ceW 26 Je<e& nw~
GheYeesee eeweesefiekeer Deewj
8
egJeeDeeW keer Fme meteer ceW 9 Yeejleere cetue keer
keevetve SJeb veerefle eleske ceW 4
ceefnueeSb nQ~
Gece hetbpeer, efJeefvecee&Ce SJeb
Tpee& keer esCeer ceW Meeefceue kejve pesjeLe
Geesie, meeceeefpeke Geceer
12
Yeejleere/Yeejleere cetue kes egJeeDeeW ceW meyemes kece
Deewj efJe%eeve eleske ceW 3
Gce (19 Je<e&) kes nQ~
efjsue Je F&-kee@ceme&, efMe#ee,
heesyme& keer Fme meteer ceW ceeke& pegkejyeie&, ceueeuee
iescme, ceeref[ee Deewj
10
etmeghepeF& leLee kesefJeve efmemêcs e pewmeer eefe&le nefmleeeW
Keee hese eleske ceW 2
kees Meeefceue efkeee pee egkee nw~
70
2016
DeefKeue Yeejleere Ge efMe#ee meJex#eCe efjhees,& 2014-15

je^ kes meeceeefpeke SJeb DeeefLe&ke efJekeeme ceW efMe#ee Ske cenJehetCe& SJeb meMee Yetefcekee efveJe&nve kejleer
nw~ Yeejle ceW Ge efMe#ee kes meboYe& ceW efmLeefle keeheer efvejeMeepeveke jner nw~
mebKee keer ef mes osKee peeS lees Yeejle keer Gelej efMe#ee JeJemLee
Decesefjkee Deewj eerve kes yeeo leermejs mLeeve hej Deeleer nw uesefkeve peneb leke
iegCeJeee keer yeele nw, lees ogefveee kes Meer<e& 200 efJeMJeefJeeeueeeW ceW Yeejle kee
Ske Yeer efJeMJeefJeeeuee veneR nw~ Yeejle ceW Ge efMe#ee keer efmLeefle leLee mecemeeDeeW keer peevekeejer nsleg
keWere ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eeuee eje DeefKeue Yeejleere Ge efMe#ee meJex#eCe kejeee ieee~ en
meJex#eCe, Ge efMe#ee keer efJemebieefleeeW kees otj kejves ceW ceooieej nesves kes meeLe-meeLe 12JeeR hebeJe<eeae
eespevee ceW Ge efMe#ee kes #es$e ceW efveOee&efjle ue#eeW keer eeefhle ceW meneesieer Yeer yeve mekelee nw~ efJeMes<e%eeW keer
jee nw efke jve Dee@he o efceue eeveer yeves yeveeS {jx hej mveeleke hewoe kejves keer eJe=efe mes efpeleveer peuoer
gkeeje heeee peeS Glevee ner Dee nw~ Fme mecee Yeejle kes ueieYeie 12 kejes[ ueesieeW keer Deeeg 1823 Je<e& kes ceOe nw, Deiej FvnW %eeve Deewj keewMeue mes uewme kej efoee peeS, lees es Deheves yetles Yeejle kees
Ske JewefMJeke Meefe yevee mekeles nQ~ en meJex#eCe Yeer 18-23 Je<e& keer Deeeg kes ueesieeW hej ner keWefle nw~ Fme
meJex#eCe kee cegKe GsMe mekeue veeceebkeve oj, eEueie meceevelee, efMe#eke-e$e Devegheele, efJeMJeefJeeeueeeW,
kee@uespeeW SJeb Skeue mebeeefuele mebmLeeveeW keer mebKee Deeefo kee helee ueieekej Ge efMe#ee kes #es$e ceW Deeves
Jeeueer efJemebieefleeeW kees otj kejvee nw~ en meJex#eCe Dee@veueeFve [ee keer GheueyOelee hej DeeOeeefjle nw~
keWere ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eer mce=efle
efkeee pee jne nw~
F&jeveer ves 21 efomebyej, 2015 kees 6JeeR DeefKeue Fmekes Deefleefje osMe ceW 43 keWere efJeMJeYeejleere Ge efMe#ee meJex#eCe efjhees&, 2014-15
efJeeeuee, 1 keWere Deewj 13 jepe cege
(Devebeflece) peejer keer~
efJeMJeefJeeeuee nQ~
meJex#eCe ceW osMe kes Ge efMe#eCe mebmLeeveeW kees
osMe ceW kegue 69 jeêre cenJe kes mebmLeeve
leerve eseCf eeeW ceW Jeieeake=le efkeee ieee nwefJeMJeefJeeeuee,
nQ~ Fmekes Deefleefje 316 jepe mejkeejer
kee@uespe Deewj Skeue mebeeefuele mebmLeeve~
efJeMJeefJeeeuee, 5 mebmLeeve jepe efJeOeeveceb[ue
osMe ceW Ge efMe#eCe mebmLeeveeW ceW 757
Deef O eef v eece eje mLeeef h ele, 37 [er c [
efJeMJeefJeeeuee, 38,056 kee@uespe Deewj 11,922
efJeMJeefJeeeuee Deewj 6 Deve efJeMJeefJeeeuee nQ~
Skeue mebeeefuele mebmLeeve nQ~
Yeejle ceW kee@uespeeW keer mebKee keer ef mes
Fme meJex#eCe ceW Fve mebmLeeveeW kees Dee@veueeFve
Meer<e& 7 jepe nQGej eosMe, ceneje^, kevee&ke,
hees&ue kes ceeOece mes meteveeSb osves kee emleeJe jepemLeeve, DeebOe eosMe, leefceuevee[g SJeb lesuebieevee~
efkeee ieee Lee~
eefle ueeKe pevemebKee (18-23 Je<e&) hej kee@uespeeW
Fme meJex#eCe ceW 716 efJeMJeefJeeeueeeW, 29,506
keer mebKee kee jeêre Deewmele 27 nw~
kee@uespeeW Deewj 6,837 Skeue mebeeefuele mebmLeeveeW ves
meJee&eOf eke kee@uespe IevelJe heg[g esjer ceW 58 nQ
Deheveer meteveeSb meePee keer nQ~
peyeefke vetvelece kee@uespe IevelJe efyenej ceW 7 nQ~
hetje meJex#eCe Dee@veueeFve ceeOece mes efkeee
Deb[ceeve Deewj efvekeesyeej erhemecetn, oeoje
ieee nw, Fmekes efueS Ske veee hees&ue http:// veiej nJesueer, oceve SJeb oerJe Deewj ue#eerhe pewmes
aishe.gov.in yeveeee ieee nw~
keWMeeefmele eosMeeW ceW keesF& efJeMJeefJeeeuee veneR nw~
ef j hees & kes Deveg m eej, Jele& c eeve ceW 267
76 eefleMele kee@uespe efvepeer #es$e eje mebeeefuele
efJeMJeefJeeeueeeW kee eyebOeve efvepeer #es$e kes eje nQ efpeveceW 61 eefleMele kee@uespe iewj-meneelee eehle
2016
71
SJeb 15 eefleMele meneelee eehle nQ~

meJee&efOeke efvepeer kee@uespe DeebOe eosMe SJeb
lesuebieevee ceW eceMe: 83 eefleMele SJeb 82
eefleMele mebeeefuele efkeS pee jns nQ peyeefke
vetvelece efvepeer kee@uespe efcepeesjce, eb[erie{,
ef$ehegje ceW eceMe: 3 eefleMele, 4 eefleMele leLee
9 eefleMele mebeeefuele efkeS pee jns nQ~
Ge efMe#ee kes efueS kegue 33.3 efceefueeve
veeceebkeve ngS nQ efpeveceW 17.9 efceefueeve ue[kes SJeb
15.4 efceefueeve ue[efkeeeb Meeefceue nQ~
kegue veeceebkeve ceW 46 eefleMele ue[efkeeeW kee
veeceebkeve nw~
Yeejle ceW Ge efMe#ee ceW mekeue veeceebkeve
Devegheele (GER) 23.6 nw pees Je<e& 2010-11 ceW
19.4 mes DeefOeke nw~
heg<e pevemebKee kes efueS mekeue veeceebkeve
Devegheele 24.5 Deewj ceefnueeDeeW kes efueS 22.7 nw~
Fmekes Deefleefje Devegmetefele peeefle kes efueS
en Devegheele 18.5 nw peyeefke Devegmetef ele pevepeeefle
kes efueS en 13.3 nw~
ueieYeie 80 eefleMele e$eeW kee veeceebkeve mveeleke
mlej kes keee&ece ceW peyeefke cee$e 0.34 eefleMele
veeceebkeve ner heerSe[er ceW ngDee nw~
Gej eosMe Gelece veeceebkeve kes meeLe henues
mLeeve hej nw peyeefke ceneje^ SJeb leefceuevee[g
eceMe: otmejs SJeb leermejs mLeeve hej nw~
Ge efMe#ee kes mlej hej eEueie meceevelee metekeebke

(GPI) pees Je<e& 2010-11 ceW 0.86 Lee, Jen Je<e&
2014-15 ceW 0.93 nes ieee nw~
osMe ceW Devegmetef ele peeefle kes e$e kegue veeceebkeve
kee 13.4 eefleMele Deewj Devegmetefele pevepeeefle kes
kegue veeceebkeve kee 4.8 eefleMele nQ~
Deve efhe[e Jeie& kes e$e kegue veeceebkeve kee
32.9 eefleMele nQ~
4.4 eefleMele e$e cegemf uece DeuhemebKeke peyeefke
1.9 eefleMele Deve DeuhemebKeke mecegoee kes
nQ~
osMe ceW Ge efMe#ee ceW efMe#ekeeW keer kegue
mebKee 1,418,389 nw efpeveceW 61 eefleMele heg<e
efMe#eke Deewj 39 eefleMele ceefnuee efMe#eke nQ~
osMe ceW Ge efMe#ee kes #es$e ceW e$e-efMe#eke
Devegheele (PTR) efJeMJeefJeeeueeeW Deewj kee@uespeeW ceW
24 nw~
jeêre mlej hej Ge efMe#ee ceW eefle 100
efMe#ekeeW hej 64 efMeef#ekeeSb nQ~
Gej eosMe ceW Ge efMe#ee mes mebyebeOf ele mebmLeeveeW
keer mebKee efvecveJele nw
keWere efJeMJeefJeeeuee
4
jepe efJeMJeefJeeeuee
24
[erc[ efJeMJeefJeeeuee
10
efvepeer efJeMJeefJeeeuee
20
jeêre cenJe kes mebmLeeve
4
hetpb eeriele JemlegDeeW kes efueS jeêr e veerelf e eehe

hetbpeeriele Glheeo Jes ceMeervejer mebeb$e, GhekejCe leLee mebyebefOele eb$e-leb$e nesles nQ efpevekeer JemlegDeeW kes
Glheeove DeLeJee mesJee eoeve kejves ceW ele#e ee Deele#e Yetefcekee nesleer nw~ FmeceW lekeveerke Dehees[ kejves
keer eefeee kees Yeer Meeefceue efkeee peelee nw~ keW mejkeej ves ceske Fve Fbef[ee DeefYeeeve kees meheue yeveeves
leLee efJeefvecee&Ce #es$e kees eeslmeeefnle kejves nsleg hetbpeeriele Glheeo #es$e kes efueS Ske jeêre veerefle leweej
kejves kee hewmeuee efkeee nw~
Yeejer Geesie efJeYeeie ves Geesie mebIeeW Deewj mebkeeeeW
kes meeLe meefee hejeceMe& mes hetbpeeriele JemlegDeeW kes yeejs ceW jeêre veerefle kee cemeewoe (Draft National
Capital Goods Policy of India) leweej efkeee nw efpemeceW leeefke&ke kej {ebes kes meeLe-meeLe keewMeue
efJekeeme hej peesj efoee ieee nw~ mebYeeJeveeDeeW mes Yejs Fme #es$e keer #eceleeDeeW kees Gpeeiej kejves Deewj
Yeejle kees JewefMJeke efJeefvecee&Ce nye kes he ceW mLeeefhele kejves keer keuhevee keer ieF& nw~ en henuee DeJemej nw
peye hetbpeeriele JemlegDeeW kes yeejs ceW veerefle leweej keer pee jner nw~ ceske Fve Fbef[ee henue kes efueS en meyemes
72
2016
cenJehetCe& #es$e nw, keeeWefke Fme #es$e kee DeLe&JeJemLee kes Deve #es$eeW hej iegCeelceke eYeeJe he[lee nw~
hetbpeeriele JemlegDeeW hej jeêre veerefle mes Fme cenJehetCe& #es$e ceW mebYeeJeveeSb ye{sieer Deewj Yeejle efJeefvecee&Ce
Meefe kes he ceW mLeeefhele nesiee~ ceevee pee jne nw efke Fme #es$e hej Oeeve oskej osMe ceW jespeieej mebJe&ve,
Jeeheej meblegueve ceW megOeej leLee Deeweesefieke GlheeoeW ceW DeelceefveYe&jlee neefmeue keer pee mekeleer nw~ Fme
cemeewos kees Yeejer Geesie efJeYeeie ves 23 Deketyej, 2015 kees peejer efkeee~
efceMeve
Yeejle mejkeej keer jeêre efJeefvecee&Ce veerefle
Jele&ceeve hetbpeeriele Jemleg Glheeove kees oes iegvee
(NMP) 2011 ceW Je<e& 2022 leke efJeefvecee&Ce #es$e
kej, Yeejle kees ogefveee kes Meer<e& hetbpeeriele
keer efnmmesoejer kees mekeue Iejsuet Glheeo (GDP) ceW
Jemleg Glheeoke osMeeW ceW mes Ske yeveevee~
25 eefleMele kejvee leLee 100 kejes[ Deefleefje
kegue Glheeove kee kece mes kece 40 eefleMele
jespeieej me=peve kee ue#e Lee~
leke efveee&leeW kees ye{evee Deewj Fme ekeej
GVA ceW eeuet keerceleeW hej Je<e& 2014-15 ceW
hetpb eeriele JemlegDeeW kes JeweMf Jeke efveee&le ceW cenJehetCe&
efJeefvecee&Ce #es$e kee efnmmee 17.2 eefleMele nw
efnmmesoejer neefmeue kejvee~
efpemeceW efJeiele eej Je<eeX mes keceer nesleer pee
Yeejleere hetbpeeriele JemlegDeeW kees Jele&ceeve mlej
jner nw~
SJeb ceOece mlej mes Gvvele mlej leke ueeves kes
hetbpeeriele JemlegDeeW kee efJeefvecee&Ce ceW 12 eefleMele
efueS eeweesefiekeer ienvelee ceW megOeej kejvee~
eesieoeve nw peyeefke GDP ceW en ueieYeie 2
GsMe
eefleMele keer efnmmesoejer jKelee nw~
kegue Glheeove ceW Je=ef kejvee~ Je<e& 2025
jespeieej kes #es$e ceW hetbpeeriele Geesie #es$e 14
leke Jele&ceeve Glheeove ueieYeie 220,000
ueeKe ele#e leLee 70 ueeKe Deele#e jespeieej
kejes[ heeeW kees ye{ekej 5 ueeKe kejes[
eoeve kejlee nw~
hees leke kejvee~
Yeejle ceW hetbpeeriele Jemleg kee Glheeove efJeiele
Je<e& 2025 leke Jele&ceeve kes 15 ueeKe Iejsuet
leerve Je<eeX ceW cee$e 0.3 eefleMele keer oj mes
jespeieej kees ye{ekej 50 ueeKe leke kejvee
ye{e nw pees 12JeeR hebeJe<eeae eespevee ceW ueef#ele
efpememes 35 ueeKe Deefleefje ueesieeW kees jespeieej
16.8 eefleMele keer Je=ef oj mes keeheer otj nw~
efoueeee pee mekes~
Yeejle ceW hetpb eeriele JemlegDeeW keer ceebie kee 40-45
hetbpeeriele JemlegDeeW keer ceebie ceW Iejsuet Glheeove
eefleMele Deeeele eje hetje efkeee peelee nw, pees
keer efnmmesoejer kees Je<e& 2025 leke 56 eefleMele mes
Deuhe DeelceefveYe&jlee kees eoefMe&le kejlee nw~
ye{ekej 80 eefleMele kejvee Deewj Fme eefeee kes
JewefMJeke efJeefvecee&Ce cetue eesie ceW Yeejle kes
oewjeve Iejsuet Gheeesie #ecelee ceW 80-90 eefleMele
efJeefvecee&Ce #es$e keer efnmmesoejer cee$e 2 eefleMele
leke megOeej ueevee~
nw pees eerve keer efnmmesoejer (24 eefleMele) kes
Je<e& 2025 leke efveee&le ceW Je=ef kees mekeue
10JeW Yeeie mes Yeer kece nw~
Glheeove kee 40 eefleMele leke kejvee~
jeêr e hetpb eeriele Jemleg veerelf e kes efJepeve, efceMeve
Je<e& 2025 leke 50 ueeKe ueesieeW kees eefMeef#ele
Deewj GsMe
kej hetbpeer Jemleg #es$e keer keewMeue GheueyOelee ceW
efJepeveJe<e& 2025 leke mekeue efJeefvecee&Ce
megOeej ueevee~
ieefleefJeefOe ceW hetbpeeriele JemlegDeeW kes eesieoeve
Yeejle ceW DevegmebOeeve ienvelee kees ye{evee~ Fmes
keer efnmmesoejer kees Jele&ceeve kes 12 eefleMele mes
Jele&ceeve ceW GDP kes 0.9 eefleMele mes ye{ekej
2.8 eefleMele leke kejvee~
ye{ekej 20 eefleMele kejvee~
2016
73
ceevekeeW (Standards) kees ye{eJee osvee~

ueIeg SJeb ceOece mebmLeeveeW (SMEs) kees ye{eJee
osvee~
jespeieej kes #es$e ceW hetbpeeriele Geesie 1.4
efceefueeve ele#e peyeefke 7 efceefueeve Deele#e
jespeieej eoeve kejlee nw~
GDP kes meehes#e ee Meefe mecelee (PPP) kes
DeeOeej hej Yeejle Jele&ceeve ceW Decesefjkee leLee
eerve kes yeeo efJeMJe keer leermejer meyemes ye[er
DeLe&JeJemLee nw~
efJeMJe yeQke kes Devegmeej, Yeejle kes GVA ceW
mesJee #es$e, FOeve kee keece kejlee nw~ Fmekee
GVA ceW eesieoeve ueieYeie 53 eefleMele nw~
Fme cemeewos kes lenle Ske keee&eespevee leweej
keer ieF& nw pees efvecve nQ
Ske oerIe&keeefueke, efmLej leLee egefemebiele
kej SJeb Meguke mebjevee hej efJeeej kejvee~
Iejsuet Deewj JewefMJeke efJeuee leLee DeefOeenCe
kees eeslmeenve eoeve kejvee~
Geesie eejbYe kejves kes efueS Deeweesefieke efJee
hees<eCe /peesefKece hetbpeer kees eeslmeenve eoeve kejvee~
Deeweeseif eke efJeehees<eCe keer GheueyOelee megevf eefMele
kejvee~
meYeer hetbpeeriele JemlegDeeW kes efueS mJeeeefuele

ceeie& kes lenle yeee JeeefCeefpeke GOeej keer
Devegceefle osvee~
hetbpeeriele JemlegDeeW kes Ghe#es$eeW nsleg keuemj
kee efJekeeme kejvee~
mebMeesefOele hee$elee ceeveob[ kes meeLe Jeeheke
meeJe&peefveke Kejero veerefle kee cemeewoe leweej
kejvee Deewj Iejsuet cetue mebJeOe&ve kes efueS
DevegyebOe ceW efJeMes<e eeJeOeeve kejvee~
meskeb[ nQ[ ceMeerveeW kes Deeeele kees meerefcele
kej leLee Meguke kes vegkemeeve kees kece kej Ske
melen hej ueevee~
meePee megefJeOeeDeeW Keemekej SME (Small
Medium Enterprises) kes efueS efJeefvecee&Ce
keuemjeW kee efJekeeme kejvee~
mejkeej eje yeveeF& ieF& meefceefle kees Gheeg&e
meYeer keeeeX kes efueS Jeeef<e&ke DeeOeej hej meceefvJele
keej&JeeF&, eieefle keer efveiejeveer leLee veerefle keer
eYeeJeMeeruelee kee keece meeQhee peeSiee~
jeêr e hetpb eeriele Jemleg veerelf e keer meceer#ee eleske
heebe Je<e& ceW Ske yeej keer peeSieer leLee meceemecee hej FmeceW Gefele mebMeesOeve Yeer efkeS
peeSbies~
ele#e efJeosMeer efveJesMe keer veF& Iees<eCeeSb

efkemeer osMe ceW ele#e efJeosMeer efveJesMe (Foreign Direct Investment) keF& lejerkeeW mes Deelee nw~
Fmekes Debleie&le keesF& efJeosMeer kebheveer Iejsuet osMe ceW veF& kebheveer Meg kej eneb
kes yeepeej ceW eJesMe kej mekeleer nw ee Jen efkemeer Yeejleere kebheveer kes meeLe
mebege Gece yevee mekeleer nw DeLeJee Jen efkemeer kebheveer ceW 10 eefleMele mes
DeefOeke keer DebMe hetbpeer Oeeefjle kej mekeleer nw~ ele#e efJeosMeer efveJesMe eje
efveJesefMele hetbpeer kes eeesie hej efveJesMeke kee efveeb$eCe yevee jnlee nw~ FDI ceW
efveJesMeke kees Gme kebheveer kes eyebOeve ceW efnmmee (Share) leLee celeeefOekeej Yeer eehle neslee nw~ FDI kee
mekeejelceke he#e en nw efke, Fmemes Iejsuet osMe ceW Yeewefleke hetbpeer efvecee&Ce neslee nw, pees Glheeove, Deee leLee
jespeieej hej Devegketue eYeeJe [euelee nw~
Yeejle mejkeej kee DeeMee Deewj GsMe en nw efke lJeefjle DeeefLe&ke mebJe=ef kes efueS Iejsuet hetbpeer,
eeweesefiekeer Deewj keewMeue kees ye{eJee osves nsleg FDI kees Deekeef<e&le Deewj mebJeefOe&le efkeee peeS~ Fmekes efueS veF&
mejkeej eje DeeefLe&ke megOeej kes SpeW[s kees Deeies ye{eles ngS ceske Fve Fbef[ee Deewj efmkeue Fbef[ee pewmes
DeefYeeeve Meg efkeS ieS nQ~ Fme ke[er ceW leepee henue me& Dehe Fbef[ee nw~ efveJesMe kes Fme hetjs ceenewue
74
2016
kees Deewj yesnlej yeveeves leLee efJeosMeer efveJesMe kees Deekeef<e&le kejves kes efueS keW mejkeej ves ele#e efJeosMeer
efveJesMe kes keF& efveeceeW kes mejueerkejCe kes meeLe ner keg efieves-egves #es$eeW ceW FDI keer meercee ceW yeoueeJe Yeer
efkeee nw~ osMe ceW keejesyeej kejvee Deemeeve yeveeves kes GsMe mes Fve efveeceeW kees mejue kejves kee hewmeuee
uesles ngS mejkeej ves 10 veJebyej, 2015 kees DeLe&JeJemLee kes 15 ecegKe #es$eeW mes peg[s FDI megOeej ueeiet efkeS
nQ~ Fmemess peg[er cegKe yeeleW efvecve nQ
mejkeej eje efpeve 15 #es$eeW ceW FDI ye{eves
[ererSe (DTH), kesyeue vesJeke& leLee iewjkes efveeceeW ceW {erue oer ieF& nw GveceW j#ee, cesef[keue
meceeeej ewveue #es$e ceW mJeeeefuele ceeie& mes
ef[JeeFmesme, emeejCe, efvepeer yeQekE eie, ke=ef<e, yeeieJeeveer,
100 eefleMele ele#e efJeosMeer efveJesMe keer Devegceefle~
Keveve, veeieefjke Geve, efvecee&Ce efJekeeme, Skeue
efvecee&Ce efJekeeme kes #es$e ceW vetvelece hetbpeerkejCe
yeeb[ efjsue, kewMe Sb[ kewjer nesue mesue Deewj
efveeceeW leLee heueesj #es$e eefleyebOe kees meceehle
efJeefvecee&Ce pewmes cenJehetCe& #es$e Meeefceue nQ~
kej efoee ieee nw~ heueesj #es$e kees 50,000
efJeosMeer efveJesMe mebJeOe&ve yees[& (FIPB) kes peefjS
Jeie& ceerj mes Ieekej 20,000 Jeie& ceerj
FDI keer meercee ye{ekej 5,000 kejes[
hees kej oer
kej efoee ieee Lee uesefkeve Deye Fmes Yeer
ieF& nw pees Deye leke 3,000 kejes[ hees Leer~
meceehle kej efoee ieee nw~
DeLee&le 5,000 kejes[ hees leke kes FDI emleeJeeW
eEmeieue yeeb[ efjsue ceW FDI hee@efuemeer ceW t,
kees FIPB ner cebpetjer os osiee peyeefke Fmemes Thej kes kebheefveeeW kees F&-kee@ceme& kes peefjS ees[ke yeseves
emleeJeeW kes efueS mejkeej keer cebpetjer uesveer nesieer~
keer Devegceefle~
eGveefMehe, Mee@eEheie kee@cheueskeme Deewj Jeeheej
[deter eer Mee@he leLee meerefcele peJeeyeosner
keW Deeef o kes ef u eS mJeeeef u ele ceeie&
Yeeieeroejer (LLP) ceW mJeeeefuele ceeie& kes peefjS
(Automatic Route) kes lenle 100 eefleMele
100 eefleMele ele#e efJeosMeer efveJesMe keer Devegceefle~
ele#e efJeosMeer efveJesMe keer Devegceefle oer ieF&~
efJeosMeer FefkeJeer hetpb eer GheeneW, $e+Ce meteveeoelee
kebheefveeeW, iewj-Devegmetef ele nJeeF& heefjJenve Deewj
j#ee #es$e ceW mJeeeefuele ceeie& DeLee&le RBI kes
eeGb[ nQ[eEueie mesJeeDeeW keer mLeehevee Deewj
peefjS 49 eefleMele leke ele#e efJeosMeer efveJesMe
mebeeueve ceW mejkeejer ceeie& kes lenle 74
kees cebpetjer oer ieF&~ 49 eefleMele mes Thej kes
FDI kes efueS FIPB mes Devegceefle uesveer nesieer~
eefleMele mes ye{ekej 100 eefleMele kej oer
ieF& nw~
j#ee #es$e ceW ele#e efJeosMeer efveJesMe kes mJeeefcelJe
heefjJele&ve kes efueS cebe$f eceb[ue kes megj#ee ceeceueeW
jerpeveue SDej meefJe&mespe ceW mJeeeefuele ceeie&
keer meefceefle keer Devegceefle uesveer nesieer~
mes 49 eefleMele leke efJeosMeer efveJesMe keer cebpetjer
eoeve keer ieF&~
efvepeer yeQeEkeie #es$e ceW mecesefkele ele#e efJeosMeer
efveJesMe keer meercee 74 eefleMele leke kej oer ieF& nw~
cesef[keue ef[JeeFmesme ceW mejkeejer ceeie& kes
kee@heer, jyej, Fueeeeer, heece Dee@eue Deewj
lenle 100 eefleMele ele#e efJeosMeer efveJesMe kees
pewletve lesue (yeeieJeeveer #es$e) Deeefo kes Je=#eejesheCe
cebpetjer eoeve keer ieF&~
ceW mJeeeefuele ceeie& kes peefjS 100 eefleMele ele#e
yeercee leLee Fmekeer GheieefleefJeefOeeeW ceW FDI keer
efJeosMeer efveJesMe keer Devegceefle~
meercee mejkeejer ceeie& mes 26 eefleMele mes ye{ekej
meceeeej ewveueeW ceW mejkeejer ceeie& mes FDI keer
49 eefleMele kej oer ieF&~
meercee 26 eefleMele mes ye{ekej 49 eefleMele
heWMeve #es$e ceW mejkeejer ceeie& mes 49 eefleMele
kej oer ieF& nw~
leke FDI keer cebpetjer~
2016
75
jsueJes #es$e keer efJeMes<e ieefleefJeefOeeeW pewmes efvecee&Ce,

mebeeueve leLee jKe-jKeeJe kes efueS mJeeeefuele
ceeie& kes lenle 100 eefleMele ele#e efJeosMeer
efveJesMe keer Devegceefle~

JneF uesyeue SerSce (ATM) kes mebeeueve ceW
100 eefleMele FDI keer Devegceefle~
efveJesMe kes ekeej

efJeosMeer efveJesMe oes ekeej kee neslee nw(1) ele#e efJeosMeer efveJesMe (Foreign Direct Investment),
hees&heesefueees efveJesMe (Portfolio Investment)~ FDI mebjeveelceke ekeej leLee oerIe&keeefueke mJeYeeJe
kee efveJesMe neslee nw~ FmeceW hetbpeer heueeeve (Capital Flight) kee Yee veneR neslee nw peyeefke legueveelceke
he mes hees&heesefueees efveJesMe efJeeere mebheefeeeW pewmes Mesej, $e+Ce he$e, yee@C[ Deeefo kees ee eje
efkeee peelee nw~ Fvekeer eke=efle DemLeeeer nesleer nw~ yeepeej ceW GLeue-hegLeue keer efmLeefle yeveves hej FmeceW
hetbpeer heueeeve kee Yee yevee jnlee nw~ Deblejjeêre mebmLeeiele efveJesMekeeW kees efJeeere yeepeej ceW Yeeie
uesves kes efueS mesyeer (SEBI) mes hebpeerke=le nesvee DeeJeMeke neslee nw~ Yeejle ceW FDI Deeves kes oes jemles nQ
henuee mJeeeefuele (Automatic) jemlee leLee otmeje mejkeej (Government) eje eehle Devegceefle kee
jemlee~ mJeeeefuele ceeie& kes eje FDI ceW mejkeej keer Devegceefle keer DeeJeMekelee veneR nesleer~ Fmekee
eyebOeve RBI eje efkeee peelee nw peyeefke mejkeej eje Devegceefle kee jemlee FIPB (Foreign
Investment Promotion Board) eje mJeerke=le efkeee peelee nw~ GuuesKeveere nw efke ele#e efveJesMe
veerefle efveOee&efjle kejves keer ecegKe mejkeejer mebmLee DIPP (Department of Industrial Policy and
Promotion) nw~ efkemeer ele#e efJeosMeer efveJesMe kee Devegceesove FIPB efJeefYevve SpeWefmeeeW eLee eJele&ve
efveosMeeuee, meeryeerDeeF& leLee DeejyeerDeeF& keer menceefle ueskej kejleer nw~
efJeosMeer efveJesMe mebJeOe&ve yees[& (FIPB) : en Ske mejkeejer mebmLee nw pees mJeeeefuele ceeie& mes Deueie
mejkeejer ceeie& eje nesves Jeeues ele#e efJeosMeer efveJesMe kes emleeJe kees Skeue efKe[keer cebpetjer (Single
Window Clearance) eoeve kejlee nw~ en Deblejceb$eeueeer efvekeee Fme yeele kee Yeer hejer#eCe kejlee
nw efke osMe kes efkeme #es$e ceW efJeosMeer efveJesMe keer DeeJeMekelee nw Deewj efkeme meercee leke Fmes ye{eee pee
mekelee nw~ FIPB kee ie"ve Je<e& 1991 ceW ngDee Lee leLee Je<e& 2003 mes en efJee ceb$eeuee kes Debleie&le keee&
kej jne nw~ efJee ceb$eeuee kes meefeJe FIPB kes DeOe#e nesles nQ~
(2)
meerceeble efveefOe ueeiele Deefece yeepe oj keer veF& heefle

Yeejleere efjpeJe& yeQke ves 7 Deewue, 2015 kees Ieese<f ele henues efceeefmeke ceewef ke veerelf e JeeJe 2015-16 ceW
en JeeJe peejer efkeee Lee efke ceewef ke mebejCe kes efueS $e+Ce ojeW kee veerelf eiele
ojeW (pewmes CRR, Repo Rate Deeefo) kes eefle mebJesoveMeerue nesvee eeefnS~ RBI
ves Deheveer ceewef ke veerelf e ceW Ssmee JeeJe FmeefueS peejer efkeee Lee keeeWekf e RBI eje
veerelf eiele ojeW ceW keewleer kejves kes yeeJepeto JeeJemeeefeke yeQke yeepe ojeW ceW keewleer
kee ueeYe eenkeeW kees hengb eeves mes yeeles jns nQ~ Fme Je<e& RBI Deheveer ecegKe ojeW ceW keF&
yeej keewleer kej egkeer nw uesekf eve yeQke efmehe& Gmekee DeeOee ner heeeoe eenkeeW kees os heeSb nQ, Jen Yeer leye, peye
RBI ves yeQkeeW kes eefle ke[e Ke Deheveeee~
1 pegueeF&, 2010 kees DeeOeej oj (Base Rate) kes eejbYe nesves kes meeLe ner yeQke Deheveer JeemleefJeke
$e+Ce SJeb Deefece keer ojeW kees, DeeOeej oj (Base Rate) kes Devegmeej efveOee&efjle kej mekeles Les~ hejbleg
Jele&ceeve ceW Jes Fmekeer ieCevee nsleg efveefOeeeW (Funds) keer ueeiele kee Deewmele, meerceeble ueeiele DeLeJee efceefele
76
2016
ueeiele (oseleeSb) pewmeer efJeefYevve heefleeeW kees Deheveeles nQ~ FmeefueS peye RBI Deheveer veerefleiele ojeW ceW
Je=ef kejlee nw, lees yeQke Yeer Deheves $e+Ce SJeb Deefece keer ojeW kees ye{e osles nQ hejbleg RBI eje veerefleiele
ojeW ceW keewleer kejves hej yeQke, RBI kes Deveghe Deheveer ojeW kees veneR Ieeles nQ~ Jes Deheves kees<e keer
ueeiele kees DeefOeke nesves kee nJeeuee osles ngS kepe& keer oj kees RBI eje ecegKe ojeW ceW keer ieF& keewleer
kes Deveghe osves mes Fbkeej kejles jns nQ~ Dele: RBI ves yeQkeeW keer ceveceeveer hej ueieece ueieeles ngS 17
efomebyej, 2015 kees DeefeceeW (Advances) hej yeepe oj kes heefjkeueve nsleg veF& heefle, meerceeble efveefOe
ueeiele kes efueS efoMee- efveoxMe peejer kej efoS~ Fme veF& heefle mes mebyebefOele leLe efvecve nQ
RBI eje meerceeble efveefOe ueeiele hej DeeOeeefjle
kece DeJeefOe keer nesieer~
GOeej oj (Marginal Cost of Funds Based
$e+Ce cebpetjer keer leejerKe kees efJeeceeve MCLR,
Lending Rate-MCLR) kes heefjkeueve nsleg peejer
Deieues hegveefve&Oee&jCe keer leejerKe leke ueeiet nesieer,
efoMee-efveoxMe 1 Deewue, 2016 mes ueeiet neWies~
Yeues ner Debleefjce DeJeefOe kes oewjeve yeWeceeke& ceW
1 Deewue, 2016 kees cebpetj efkeS ieS meYeer
heefjJele&ve efkeee ieee nes~
heee $e+CeeW Deewj veJeerke=le esef[ meerceeDeeW kee
DeeOeej oj mes mebye ceewpetoe $e+Ce SJeb esef[
keercele-efveOee&jCe meerceeble efveefOe ueeiele hej DeeOeeefjle
meerceeSb $e+Ce Jeehemeer ee veJeerkejCe, pewmee
GOeej oj (MCLR) kes meboYe& ceW efkeee peeSiee
ceeceuee nes, leke yeveer jnsieer~
pees efke Ssmes eeespeveeW kes efueS Deebleefjke yeWeceeke&
ceewpetoe GOeejkelee&DeeW kees Yeer heejmheefjke he
(melen) nesieer~
mes mencele MeleeX hej MCLR mes mebye $e+Ce
MCLR Deebleefjke yeWeceeke& mes mebye Ske svej
ceW heefjJeefle&le kejves kee efJekeuhe eehle nesiee~
(Tenor) nesieer~
hetJe& keer Yeebefle yeQkeeW eje DeeOeej oj (Base
JeemleefJeke GOeej ojeW kee efveOee&jCe MCLR kes
Rate) keer meceer#ee Deewj ekeeMeve peejer jnsiee~
meeLe emeej kes IekeeW kees pees[kej efkeee
RBI ves kene efke MCLR hee@ce&tuee mes peneb
peeSiee~
eenkeeW kees kece oj kee heeeoe efceuesiee, JeneR yeQke
yeQke eleske ceen hetJe&-Ieese<f ele leejerKe kees efJeefYevve
eje yeepe oj lee kejves keer eefeee ceW heejoefMe&lee
heefjhekeJelee DeJeefOe keer Deheveer MCLR keer meceer#ee
megefveefMele nesieer~
kejWies Deewj GvnW peejer kejWies~
RBI kes Devegmeej, Fme efoMee-efveoxMe mes Gme
yeQke DeefmLej oj kes $e+CeeW hej yeepe keer
yeepe oj hej kepe& keer GheueyOelee megefveefMele
hegveefve&Oee&jCe leejerKeW Ieesef<ele kejW~ GvnW
nesieer pees yeQkeeW kes meeLe ner kepe& uesves JeeueeW kes
hegveefve&Oee&jCe leejerKeeW mes ege $e+CeeW keer hesMekeMe
efueS Yeer Gheege nes~
meeLe ner, $e+CeeW keer meerceeble ueeiele kes keercele
ee lees $e+Ce/esef[ meerceeDeeW keer cebpetjer leejerKe
efveOee&jCe mes yeQke Deewj eeflemheOeea yeveWies leLee
mes mebye kejkes kejveer nesieer ee MCLR keer
oerIee&JeefOeke cetue kees ye{eves ceW ceoo efceuesieer
meceer#ee kes meeLe kejveer nesieer~
Deewj DeeefLe&ke Je=ef ceW eesieoeve efceuesiee~
hegveefve&Oee&jCe keer DeJeefOe Ske Je<e& ee Gmemes
meerceeble efveefOe ueeiele (Marginal Cost of Funds)
mebheefeeeW ee efveJesMe kes efueS Oeve pegeves nsleg efueS ieS GOeej keer eefle FkeeF& ye{leer ueeiele kees
meerceeble efveefOe ueeiele kenles nQ~ DeLee&le eefo yeQkeeW kes $e+Ce keer ueeiele henues efpeleveer ner yeveer jnleer
nw, lees eleske Deefleefje $e+Ce hej DeeF& ueeiele meerceeble ueeiele efveefOe kenueeSieer~ pewmes eefo efkemeer
yeQke keer Jele&ceeve ceW GOeej uesves keer ueeiele 10 eefleMele nw hejbleg Deieues efove en yeoue kej 8 eefleMele
10 8
2
nes peeleer nw, lees kepe& keer oj keer ieCevee 8 eefleMele hej nesieer ve efke oesveeW kes Deewmele
2016
9 hej~
77
Gej keesefjee eje neF[êspeve yece kee hejer#eCe

veeefYekeere Dem$e (Nuclear Weapon) Ske efJemheeske egefe nw efpemekeer efJeOJebmeke Meefe kee DeeOeej
veeefYekeere DeefYeefeeeSb nesleer nQ~ es Dem$e veeefYekeere efJeKeb[ve (Nuclear
Fission) ee veeefYekeere efJeKeb[ve SJeb veeefYekeere mebueeve (Nuclear
Fusion) oesveeW DeefYeefeeeDeeW kes meefcceueve mes yeveeS pee mekeles nQ~
oesveeW ner ekeej keer DeefYeefeeeDeeW kes heefjCeecemJehe Lees[er ner meeceeer
mes Yeejer cee$ee ceW Tpee& Glhevve nesleer nw~ Ssmes Dem$e efpevekeer efJemheeske
Meefe kee DeeOeej kesJeue efJeKeb[ve DeefYeefeeeSb nesleer nQ, GvnW hejceeCeg yece (Atomic or Atom
Bombs) kenles nQ peyeefke veeefYekeere mebueeve kes efmeeble hej DeeOeeefjle Dem$e Leceexvetefkeueej nefLeeej
(Thermonuclear Weapons) ee meeceevele: neF[êspeve yece (Hydrogen Bomb) kenueeles nQ~
veeefYekeere mebueeve Ge leehe (107 mes 1080 ef[eer meWeres[) SJeb Ge oeye hej mebhevve neslee nw efpemekeer
eeefhle kesJeue veeefYekeere efJeKeb[ve mes ner mebYeJe nw~
Deye leke kesJeue 6 osMeeW eLee Decesefjkee, me, etveeFs[ eEkeie[ce, eerve, eebme SJeb Yeejle eje
neF[êspeve yece kee hejer#eCe efkeee ieee Lee~ neue ner ceW Gej keesefjee ves Yeer neF[êspeve yece kee meheue
hejer#eCe kejves kee oeJee efkeee nw~
6 peveJejer, 2016 kees Gej keesejf ee ves en
keesejf ee ceW hegveiesF-& jer veeefYekeere hejer#eCe mLeue
oeJee efkeee efke Gmeves Ske ueIeg Deekeej kes neF[êps eve
kes efveke Yetkebhe kes Pekes cenmetme efkeS ieS~
yece (Miniaturised Hydrogen Bomb) kee hejer#eCe
Decesejf keer YetieYe& meJex#eCe eje Fme Yetkebhe keer
meheueleehetJe&ke mebhevve efkeee nw~
leerelee efjkej hewceeves hej 5.1 ope& keer ieF&~
Gej keesefjee kes mejkeejer erJeer ewveue ves
GuuesKeveere nw efke Je<e& 2006 kes yeeo mes
Fme yeele keer hege
f kejles ngS kene efke neF[êps eve
Gej keesefjee eje efkeee ieee en eewLee
yece kee hejer#eCe 6 peveJejer kees mLeeveere
veeefYekeere hejer#eCe peyeefke neF[êspeve yece kee
meceeevegmeej megyen 10 yepes efkeee ieee~
henuee hejer#eCe Lee~
en Ske Yetefceiele hejer#eCe Lee pees efkeupet
Fmekes hetJe& Gej keesejf ee ves hejceeCeg yece (Atom
keeGber efmLele hegveiesF&-jer veeefYekeere hejer#eCe
Bomb) kes hejer#eCe kes efueS Je<e& 2006, 2009
mLeue (Punggye-ri Nuclear Test Site) mes
SJeb 2013 ceW leerve Yetecf eiele hejer#eCe efkeS Les~
efkeee ieee~
peneb Gej keesefjeeF& mejkeej ves mee:
neF[êspeve yece kes hejer#eCe kes keejCe Gej
neF[êspeve yece hejer#eCe kees hetCe& meheue kejej
2016
79
osles ngS Fmes Deelcej#ee kee Ske keoce yeleeee nw,

JeneR Deblejjeêre efJeMes<e%eeW kees Fme leLe hej
mebosn nw efke en neF[êspeve yece kee hejer#eCe Lee~
efJeMes<e%eeW kes Devegmeej, en hejer#eCe hetCe& efJekeefmele
neF[êspeve yece kes efJemhees keer ef mes
keeheer efvecve Lee Deewj en meeceeve efJeKeb[ve
Deble:mhees Dem$e pewmee ner Lee efpemekee hejer#eCe
Gej keesefjee hetJe& ceW leerve yeej kej egkee nw~
efJeMes<e%eeW kee kenvee nw efke Yetkebheere ieefleefJeefOe
mes Yeer Ssmee eleerle neslee nw efke en hejer#eCe
neF[êps eve yece kes efJemhees efpelevee MeefeMeeueer
veneR Lee~
%eeleJe nw efke Gej keesefjee eje Je<e& 2013
ceW efkeS ieS hejceeCeg yece kes hejer#eCe kes
keejCe efvekeJeleea #es$eeW ceW DeeS Yetkebhe kee

heefjceeCe efjkej hewceeves hej 5.1 ner ope&
efkeee ieee Lee pees efke mee: mebhevve leLeekeefLele
neF[êspeve yece kes hejer#eCe kes heuemJehe
cenmetme efkeS ieS Yetkebhe kes heefjceeCe kes meceeve
ner nw~
Gej keesejf ee eje neF[êps eve yece kes hejer#eCe
kes oeJes kes yeeo Ghepeer iebYeerj efmLeefle mes efveheves
nsleg 15 meomeere mebege je^ megj#ee heefj<eo
(UN Security Council) ves Ske Deeheelekeeueerve
yew"ke Deeeesefpele kejves keer Iees<eCee kej oer~
yew"ke kes heMeele peejer esme JeeJe ceW megj#ee
heefj<eo kes meomeeW ves neF[êspeve yece kes Fme
hejer#eCe keer ke"esjlee mes efveboe keer Deewj Fmes
Deye leke ngS neF[êspeve yece kes hejer#eCe

1.
2.
3.
4.
5.
6.
80
S[Je[& suej, msefvemueeJe Sce. Tuece leLee keg Deve Decesefjkeer Jew%eeefvekeeW ves meJe&eLece neF[êspeve
yece kee efJekeeme efkeee Lee~ nbiejer ceW pevceW Decesefjkeer Jew%eeefveke S[Je[& suej (Edward Teller)
kees ner neF[êspeve yece kee peveke (Father of the Hydrogen Bomb) kene peelee nw~ efJeMJe ceW
neF[êspeve yece kee henuee meheue hejer#eCe 1 veJebyej, 1952 kees Decesefjkee eje efkeee ieee Lee~ en
hejer#eCe FJeer ceeFke (Ivy Mike) kes ket veece kes lenle efkeee ieee Lee~
hetJe& meesefJeele mebIe eje henuee neF[êspeve yece hejer#eCe 12 Deiemle, 1953 kees efkeee ieee~
ceF&, 1957 ceW etveeFs[ eEkeie[ce eje neF[êspeve yece kee hejer#eCe efkeee ieee~
petve, 1967 ceW ef$eejCeere neF[êspeve yece kes meheue hejer#eCe kes meeLe ner eerve Leceexvetefkeueej
Dem$e kee efJekeeme kejves Jeeuee efJeMJe kee eewLee osMe yeve ieee~
Deiemle, 1968 ceW eebme ves Yeer neF[êspeve yece kee hejer#eCe efkeee Lee~
ceF&, 1998 ceW Yeejleere Leue mesvee keer heesKejCe hejer#eCe jWpe ceW Yeejle ves heebe veeefYekeere yeceeW kes
hejer#eCe mebhevve efkeS~ es hejer#eCe Dee@hejsMeve Meefe (heesKejCe-II) kes lenle efkeS ieS~ FveceW henuee
hejer#eCe neF[êspeve yece kee peyeefke Mes<e 4 hejceeCeg yece kes hejer#eCe Les~ neueebefke Yeejle eje
neF[êspeve yece kes hejer#eCe keer meHeuelee Yeejleere Jew%eeefveke mecegoee SJeb Deblejjeêre MeesOeeefLe&eeW
kes ceOe efJeJeeo kee efJe<ee jner~ [erDeej[erDees kes hetJe& Jew%eeefveke SJeb heesKejCe-II hejer#eCeeW kes oewjeve
heeru[ [eejskej jns [e@. kes. mebLeevece ves Yeejle kes neF[êspeve yece hejer#eCe kees Demeheue kejej
efoee Lee Deewj Gvekee cele Lee efke Yeejle kees neF[êspeve yece eeweesefiekeer ceW cenejle neefmeue kejves
kes efueS DeYeer Deewj hejer#eCe kejves keer pejle nw~ neueebefke hejer#eCe ceW Meeefceue Deve Yeejleere
Jew%eeefveke Gvemes mencele veneR Les~ Yeejle kes cegKe Jew%eeefveke meueenkeej Deej. efeobyejce, YetlehetJe&
je^heefle S.heer.pes. Deyogue keueece Deeefo ves Fme efJeJeeo kees DeveeJeMeke kejej osles ngS kene efke
heesKejCe-II mes Yeejle kees DeeJeMeke heefjCeece eehle nes egkes nQ leLee Deye Yeejle kees Deewj veeefYekeere
hejer#eCeeW keer pejle veneR nw~
2016
megj#ee heefj<eo kes mebkeuheeW
(Resolutions)
1718 (2006), 1874 (2009), 2087 (2013)
leLee 2094 (2013) kee hetCe&leee GuuebIeve

kejej efoee~
Jeeheke hejceeCeg hejer#eCe efve<esOe mebeOf e mebie"ve
(CTBTO) keer keee&keejer meefeJe uewemf evee pesyeex
(Lassina Zerbo) ves Gej keesefjee mes
veeefYekeere hejer#eCeeW mes otj jnves Deewj Jeeheke

hejceeCeg hejer#eCe efve<esOe mebefOe (CTBT) hej
nmlee#ej kejves kee Deeen efkeee~
GuuesKeveere nw efke Deye leke efJeMJe kes 183
osMe meereryeerer hej nmlee#ej kej egkes nQ~
Yeejle, heeefkemleeve SJeb Gej keesefjee ves Deye
leke Fme mebefOe hej nmlee#ej veneR efkeee nw~
Yeejleere efJe%eeve keebesme kee
103Jeeb
DeefOeJesMeve
Yeejleere efJe%eeve keebesme SmeesefmeSMeve (ISCA : Indian Science Congress Association) osMe
ceW Jew%eeefveke DevegmebOeeveeW kees ye{eJee osves kes GsMe mes mLeeefhele Ske Jew%eeefveke
mebie"ve nw~ Fmekes leJeeJeOeeve ceW Jew%eeefveke efJe<ee-JemlegDeeW kes DevJes<eCe,
efJeMues<eCe SJeb heejmheefjke Deeoeve-eoeve kes GsMe mes eefle Je<e& Yeejleere
efJe%eeve keebesme kee Deeeespeve efkeee peelee nw~ Je<e& 1914 mes ueieeleej eleske
Je<e& Deeeesefpele nesves Jeeuee en efJe%eeve meccesueve osMe kee meyemes ye[e jeêre efJe%eeve meceejesn nw~ efheues
Je<e& Fme eefleefle efJe%eeve keebesme kee 102Jeeb DeefOeJesMeve cegbyeF& efJeMJeefJeeeuee, cegbyeF& ceW Deeeesefpele efkeee
ieee Lee~
kes efJe%eeve mebkeee kes hetJe& [erve [e@. DeMeeske kegceej
Yeejleere efJe%eeve keebesme kee 103Jeeb DeefOeJesMeve
mekemesvee ves keer~
3-7 peveJejer, 2016 kes ceOe cewmetj efJeMJeefJeeeuee,
cewmet ceW Deeeesefpele efkeee ieee~
mee: mebhevve 103JeeR Yeejleere efJe%eeve keebesme
GuuesKeveere nw efke en otmeje DeJemej Lee
kee keWere efJe<ee (Focal Theme) LeeYeejle ceW
peye en eefleefle meceejesn cewmetj (hegjevee
mJeosMeer efJekeeme kes efueS efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer
(Science
& Technology for Indigenous
veece) ceW Deeeesefpele efkeee ieee~
Development in India)~
Fmekes hetJe& Je<e& 1982 ceW ees. Sce.peer.kes. cesveve
3 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer
keer DeOe#elee ceW 69JeeR Yeejleere efJe%eeve keebesme
ves 103JeeR Yeejleere efJe%eeve keebesme kee GodIeeve
kee Deeeespeve cewmetj ceW mebhevve ngDee Lee~
ef
keee Deewj Fmekes GodIeeve me$e keer DeOe#elee
en Yeer GuuesKeveere nw efke Je<e& 2016 ceW
keer~
cewmetj efJeMJeefJeeeuee ves Deheveer mLeehevee kes
Fme efJe%eeve keebesme kes GodIeeve meceejesn kes
100 Je<e& hetjs kej efueS nQ~
oewjeve eOeeveceb$eer ves eeweesefiekeer efJepeve %eeleJe nw efke cewmetj efJeMJeefJeeeuee keer mLeehevee
2035 (Technology Vision-2035)
Je<e& 1916 ceW cewmetj kes cenejepee veueJee[er
omleeJespe peejer efkeee, meeLe ner Je<e& 2015ke=<Ce jepee Jeeef[eej kes mebj#eCe ceW mej Sce.
16 nsleg Yeejleere efJe%eeve keebesme Smeesemf eSMeve
efJeMJesmJejwee keer me#ece meneelee kes meeLe keer
ieF& Leer~
hegjmkeej (ISCA Awards) Yeer eoeve efkeS~
103JeeR Yeejleere efJe%eeve keebesme keer DeOe#elee
Fve hegjmkeejeW ceW veesyesue hegjmkeej eehlekelee&
$eheefle Meent peer cenjepe efJeMJeefJeeeuee, keevehegj
6 Jew%eeefvekeeW kees mJeCe& heoke, ISCA meJe&es
81
ceew e f K eke emlees l ee
(ISCA Best Oral
Presenter), ISCA meJe&es heesmj, ISCA
egJee Jew%eeefveke hegjmkeej SJeb meer.Jeer. jceve

pevce Meleeyoer hegjmkeej Meeefceue nQ~
3 peveJejer kees 103JeeR efJe%eeve keebesme kes
GodIeeve efoJeme kes DeJemej hej ner keWere efJe%eeve
SJeb eeweesefiekeer Deewj he=LJeer efJe%eeve ceb$eer [e@.
n<e&JeOe&ve ves eeF[ Dee@he Fbe[f eeebefej meeFbme
Sb[ skeveesuee@peerpe (Pride of IndiaFrontier
Science & Technologies) Meer<e&ke mes Ske eoMe&veer
(Expo) kee DeveeJejCe efkeee~
103JeeR efJe%eeve keebesme kes meeLe ner 23JeeR
yeeue efJe%eeve keebesme (23rd Children Science
Congress) leLee heebeJeeR ceefnuee efJe%eeve keebesme
(5th Women's Science Congress) kee
Deeeespeve Yeer efkeee ieee~
4 peveJejer, 2016 kees yeeue efJe%eeve keebesme kee
GodIeeve Je<e& 2012 ceW efeefkelmee efJe%eeve kes
#es$e ceW veesyesue hegjmkeej efJepeslee efyesve kes
Jew%eeefveke pee@ve yeer. ie[&ve eje efkeee ieee~
4 peveJejer, 2016 kees ner ceefnuee efJe%eeve
keebesme kee GodIeeve keWere ceeveJe mebmeeOeve
efJekeeme ceb$eer mce=efle pegefyeve F&jeveer ves efkeee~
Fmekes Deefleefje Yeejleere efJe%eeve keebesme kes
oewjeve 9JeW efJe%eeve mebeejke meccesueve (9th
Science Communicator's Meet) kee
Deeeespeve Yeer efkeee ieee~
103JeeR Yeejleere efJe%eeve keebesme ceW 12,500
eefleefveefOeeeW, 6 veesyesue efJepeslee Jew%eeefvekeeW meefnle
osMe SJeb efJeosMe kes 500 Jew%eeefvekeeW leLee 150 mes

DeefOeke mebmLeeveeW ves Yeeie efueee~
5,000 mes DeefOeke JeeeDeeW ves Yeer Fme Deeeespeve
kes oewjeve Deheves efJeeej jKes~
103JeeR Yeejleere efJe%eeve keebesme kee Ske ecegKe
SJeb meJee&efOeke eleeref#ele Deeeespeve 6 veesyesue efJepeslee
Jew%eeefvekeeW kee GodyeesOeve Lee~
Fme Deeeespeve ceW efpeve 6 veesyesue efJepeslee
Jew%eeefvekeeW ves Deheves efJeeej jKes, Jes nQ :
1. ees. pee@ve yeer. ie[&ve, efyesve (Je<e& 2012 ceW
efeefkelmee efJe%eeve kes #es$e ceW veesyesue hegjmkeej);
2. ees. cebpegue Yeeie&Je, Decesefjkee [Je<e& 2014 ceW
heeru[dme ces[ue (veesyesue mecelegue)];
3. ees. [sefJe[ peer. ee@me, Decesefjkee (Je<e& 2004
ceW Yeewelf eke efJe%eeve kes #es$e ceW veesyesue hegjmkeej);
4. eess. [wve Mesecewve, FeeFue (Je<e& 2011 ceW
jmeeeve efJe%eeve kes #es$e ceW veesyesue hegjmkeej);
5. ees. mepex njeses, eebme (Je<e& 2012 ceW Yeewefleke
efJe%eeve kes #es$e ceW veesyesue hegjmkeej);
6. DeeLe&j yeer. cewke[esveeu[, kevee[e (Je<e& 2015
ceW Yeewelf eke efJe%eeve kes #es$e ceW veesyesue hegjmkeej)~
Yeejleere efJe%eeve keebesme kes 104JeW DeefOeJesMeve
kee Deeeespeve 3-7 peveJejer, 2017 kes ceOe
SmeDeejSce efJeMJeefJeeeuee (SRM University),
keebeerhegjce, leefceuevee[g ceW efkeee peeSiee~
SmeDeejSce efJeMJeefJeeeuee kes efveosMeke
(DevegmebOeeve) ees. [er. veejeeCe jeJe Yeejleere
efJe%eeve keebesme kes 104JeW DeefOeJesMeve keer
DeOe#elee kejWies~
heebe ueIeg eneW kee veecekejCe

Ssmes Keieesueere eEhe[ pees mete& kes eejeW Deesj ke#ee ceW Gmekeer heefjecee lees kejles nQ hejbleg GvnW ve lees
en Deewj ve ner Oetcekesleg ee hegue leejs (Comet) keer esCeer ceW Jeieeake=le efkeee pee mekes, lees Jes ueIeg en
(Minor Planet) kenueeles nQ~ #eg en (Asteroids), êspeve
en leLee meWesj (Centaurs) Fleeefo ueIeg eneW kes Debleie&le
ner Deeles nQ Deewj Ssmes Debleefj#eere eEhe[eW kees heefjYeeef<ele kejves
kes efueS 19JeeR Meleeyoer mes ner ueIeg en heo kee eeesie efkeee
82
2016
pee jne nw~ neueebefke Je<e& 2006 ceW Deblejjeêre Keieesueere mebIe (IAU : International Astronomical
Union) ves ueIeg eneW Deewj OetcekeslegDeeW kees veF& esefCeeeW eLee-yeewves en (Dwarf Planets) SJeb ueIeg
meewjceb[ueere eEhe[eW (Small Solar System Bodies) ceW hegveJe&ieeake=le kej efoee~ Deiej efkemeer Keieesueere
eEhe[ kee mJe-ieglJe (Self-gravity) Flevee MeefeMeeueer nw efke Jen Je-mLewefleke meece (Hydrostatic
Equilibrium) kees eehle kej ueieYeie Ske ieesueere Deekeej keeece jKe heeves ceW me#ece nw, lees Jen yeewvee
en kenueeSiee, Fmekes Deefleefje Deve meYeer ueIeg en SJeb Oetcekesleg ueIeg meewjceb[ueere eEhe[ kenueeSbies~
neueebefke DeeF&Set DeYeer Yeer #eg en, êspeve en, meWesj Fleeefo kes meboYe& ceW ueIeg en Meyo kes eeesie
kees ceevelee oslee nw uesekf eve Fve eEhe[eW kes efueS ueIeg meewjceb[ueere eEhe[ heo kee eeesie DeefOeke Gheege nw~
keer veesyesue efJepeslee Jew%eeefveke leg etet (Tu Youyou)
neue ner ceW Deblejjeêre Keieesueere mebIe
kes veece hej efkeee ieee~
(IAU) ves heebe ueIeg eneW kee veecekejCe Meer<e& eerveer
GuuesKeveere nw efke leg etet kees ceuesefjee kes
Jew%eeefvekeeW kes veece hej kejves kes eerve kes emleeJe
Gheeej nsleg Deeefc& eeremf eefveve (Artemisinin)
kees cebpetjer eoeve kej oer~
keer Keespe kes efueS Je<e& 2015 ceW efeefkelmee
Fve ueIeg eneW kee veece meerSSme (CAS :
efJe%eeve kes #es$e kes veesyesue hegjmkeej mes mecceeefvele
Chinese Academy of Sciences) keer
efkeee ieee Lee~
vesMeveue Smêsvee@efcekeue Dee@ypeJexjerpe eje
ueIeg
en mebKee 12935 kee veecekejCe
megPeeee ieee efpemes Deblejjeêre Keieesueere
mebIe kes ueIeg en keW (MPC : Minor efJemheeske eebe$f ekeer (Explosive Mechanics)
kes #es$e ceW efJeMes<e%elee eehle eerveer YeeweflekeMeem$eer
Planet Center) keer mJeerke=efle eehle nes ieF&~
Fve heebe ueIeg eneW kees yeerepE eie efMce meermeer[er
PeWie pesefceve kes veece hej efkeee ieee~
ueIeg en mebKee 19282 kees Deye Peebie kegveneDees
#eg en keee&ece (Beijing Schmidt CCD
Asteroid Programme) kes lenle Gejer eerve
kes veece mes peevee peeSiee~
efmLele efPeieueebie es#eCe msMeve (Xinglong Peebie kegveneDees eerve ceW Ge-Tpee& jemeeeefveke
Observation Station) kes ceeOece mes Je<e&
uespej kes eJele&ke (Founder) nQ~
1995 SJeb 1999 kes ceOe Keespee ieee Lee~
ueIeg en mebKee 32928 kee veecekejCe Peer
Deblejjeêre efveeceeW kes Devegmeej, ueIeg en
efpeeeefueve kes veece hej efkeee ieee nw pees eerve ceW
keW eje eceeefCele efkeS peeves kes heMeele
keCe lJejke (Particle Accelerators) kes
ueIeg eneW kes Keespekelee&DeeW kees Gvekes veecekejCe
mebmLeeheke nQ~
kee DeefOekeej eehle nes peelee nw~
ueIeg en mebKee 9221 kees Jet efueeebieeeWie veece
ueIeg en mebKee 31230 kee veecekejCe eerve
efoee ieee nw pees Ske Deeefke&ske SJeb efMe#eke nQ~
ueIeg en keW
ueIeg en keW (MPC : Minor Planet Center) Deblejjeêr e Keieesueere mebIe kes Debleie&le keece kejves
Jeeueer Ske mebmLee nw efpemekee keee& efJeMJe mlej hej ueIeg en, #eg en Deewj OetcekeslegDeeW mes mebyebefOele
peevekeejer Skeef$ele kejkes Gvekeer ke#eeDeeW kee Devegceeve ueieevee Deewj Fme meejer peevekeejer kees ueIeg en
heefjhe$eeW (Minor Planet Circulars) kes peefjS efJeMJeYej kes KeieesueMeeefm$eeeW leke hengbeevee nw~ peye
efkemeer veS ueIeg en keer Keespe nesleer nw, lees Gmekeer heneeve Deewj Deewheeeefjke he mes Gmekee veeceebkeve
(Designation) ener mebmLee kejleer nw~ DeeF&Set kes leJeeJeOeeve ceW Fme mebmLee kee heefjeeueve efmceLemeesevf eeve
Keieesue-Yeeweflekeer JesOeMeeuee (Smithsonian Astrophysical Observatory) mes neslee nw~
2016
83
YeQme keer keueesevE eie ceW me#ece Yeejle kee otmeje mebmLeeve
efkemeer Yeer peerJe kee eeflehe yeveevee ner keueeseEveie kenueelee nw~ keueesve Ske Ssmeer pewefJeke jevee nw pees
cee$e peveke (ceelee ee efhelee) mes iewj-ueQefieke efJeefOe eje Glheeefole nesleer
nw~ keueesve Meejerefjke SJeb DeevegJeebefMeke he mes Deheves peveke kes hetCe&le:
mecehe neslee nw~ keueeseEveie kees ueskej Yeejle ceW MeesOekelee&DeeW kee GsMe
hetjer lejn mhe nw~ Jew%eeefvekeeW kee ceevevee nw efke ceJesefMeeeW keer keueeseEveie
mes Ge keesef keer vemueW Glhevve keer pee mekeWieer Deewj Jen Yeer efyevee efkemeer
DeevegJeebefMeke iegCe keer neefve kes~ Fme keueeseEveie kee meyemes ye[e heeeoe [sejer #es$e kees nesiee Deewj uebyes mecee
leke otOe osves Jeeueer Deer vemue keer YeQmeeW keer mebKee ceW Je=ef nes mekesieer~ Yeejle ceW kejveeue efmLele
jeêre [sejer DevegmebOeeve mebmLeeve (NDRI) keueeseEveie lekeveerke kes efueS efJeMJe Yej ceW eefme nw~
Sve[erDeejDeeF& kes Jew%eeefvekeeW ves ner hejJejer, 2009 ceW efJeMJe ceW henueer yeej YeQme kee keueesve efJekeefmele efkeee
Lee efpemes mecehee veece efoee ieee Lee~ Fmekes yeeo Sve[erDeejDeeF& ves petve, 2009 ceW otmejer keueesve
ke[er ieefjcee kee pevce kejeves ceW meheuelee eehle keer Leer~
neue ner ceW nefjeeCee kes efnmeej efmLele keWere
keueesve ke[s kee pevce kejeee nw~
YeQme DevegmebOeeve mebmLeeve (CIRB : Central Institute
Fme heefjeespevee kee GsMe Glke= vej SJeb
for Research on Buffaloes) Yeejle kee Ssmee
ceeoe YeQmeeW kee keueesve leweej kejvee nw Deewj
veJe efJekeefmele ke[e Ske Glke= cegje&n YeQmeW
otmeje mebmLeeve yeve ieee nw pees YeQmeeW keer keueeseEveie
(Mu-4354) kee keueesve nw~
ceW me#ece nw~
meerDeeF&Deejyeer, efnmeej ceW Fme YeQmeW (Buffalo

Yeejleere ke=ef<e DevegmebOeeve heefj<eo (ICAR)
Bull) kee eeesie Jele&ceeve ceW Jeere& Glheeove kes
mes mebye Fme mebmLeeve kes Jew%eeefvekeeW ves 11
efueS nes jne nw Deewj Fme YeQmeW kes Jeere& keer
efomebyej, 2015 kees Ske keueesve ke[s
ye[er ceebie nw~
(Cloned Buffalo Calf) kee pevce kejeves ceW
veJe efJekeefmele keueesve ke[e Yeejle ceW Deye
meheuelee eehle keer nw~
leke efJekeefmele keueesveeW mes Fme ceeeves ceW Deueie nw
Fme keueesve ke[s kee pevce meeceeve emeJe
efke Fme ke[s kees YeQmeW keer hetb kes veeres kes mLeeve
(Normal Delivery) kes peefjS ngDee Deewj
mes keesefMekeeSb ueskej Glheeefole efkeee ieee nw~
Fmekee veece efnmeej ieewjJe (Hisar Gourav)
en Yeeie mete& kes ekeeMe kes ele#e mebheke& ceW
jKee ieee nw~
yengle kece Deelee nw Deewj Fmekeer GlheefjJele&ve
pevce kes mecee Fme ke[s kee Jepeve 40.4
oj (Mutation Rate) Yeer kece nesleer nw~
efkeee. Lee~
Fme keejCe en Yeeie mJemLe keueesveeW kes efJekeeme
Glke= YeQme kes pece&hueepce kes mebj#eCe SJeb
kes efueS oelee keesefMekeeDeeW kees Deueie kejves kes
ieg C eve ns l eg ke u ees e E v eie (Cloning for
efueS Gece efJekeuhe nes mekelee nw~
Conservation and Multiplication of
Superior Buffalo Germplasm) veeceke
GuuesKeveere nw efke Deye leke keueesveeW kes efJekeeme
heefjeespevee kes lenle keWere YeQme DevegmebOeeve
nsleg keesefMekeeSb mete& kes ekeeMe mes meerOes mebheke&
mebmLeeve kes Jew%eeefvekeeW kes Ske oue ves Fme
ceW Deeves Jeeues DebieeW mes ner ueer peeleer jneR nQ~
85
Yeejle-peeheeve lej#eke mebege DeYeeme

Yeejle Deewj peeheeve kes lej#eke yeueeW kes ceOe efhe#eere mebyebOeeW keer MegDeele 1980 kes oMeke kes
Geje& mes ngF& peye Je<e& 1987 SJeb 1989 ceW peeheeveer lej#eke yeue kes oes
heesleeW ves Ske meodYeeJevee efceMeve kes lenle ceeme yebojieen kee oewje efkeee
Lee~ Fmekes yeeo Je<e& 1999 ceW yebieeue keer Kee[err ceW Dehele efkeS ieS
peeheeve kes DeueeWe jsveyees (Alondra Rainbow) veeceke Ske ceeueJeenke
heesle kees Yeejleere lej#eke yeue ves peueomegDeeW kes ebiegue mes cege kejekej Gmes peeheeve kees meeQhe efoee
Lee~ Yeejleere lej#eke yeue eje peeheeve kes Ske JeeefCeefpeke heesle kees meceger [ekegDeeW mes cege kejeves keer
Fme Ievee ves peeheeve kees Yeejleere lej#eke yeue SJeb Yeejleere veewmesvee kes meeLe uebyeer DeJeefOe kes meceger
meneesie mebyebOe mLeeefhele kejves nsleg esefjle efkeee~ leYeer mes Yeejle Deewj peeheeve kes lej#eke yeueeW kes ceOe
efveeefcele efhe#eere Deeoeve-eoeve nes jne nw~
Yeejle Deewj peeheeve kes lej#eke yeueeW kes
DeeF&meerpeerSme jepelejbie, DeeF&meerpeerSme
ceOe mebege efhe#eere DeYeemeeW keer e=Kb euee veJebyej,
jepekeceue leLee Ske [e@evf e&ej Do-226 efJeceeve
2000 ceW eejbYe ngF& Leer~
SJeb Ske esleke nsueerkee@hj ves efkeee~
en meb eg e DeYeeme menees i e-kes ef p eve
peyeefke peeheeveer lej#eke yeue kes heesle
(Sahyog-Kaijin) Meer<e&ke kes lenle Deeeesep
f ele
pesmeerpeerSme Fefeiees (JCGS Echigo) ves
efkeS pee jns nQ~
Fme DeYeeme ceW Yeeie efueee~
Yeejle Deewj peeheeve kes lej#eke yeueeW kes
leerve ceen kes Deblejeue ceW en otmeje DeJemej
ceOe mebege DeYeeme meneesie-kesefpeve kee
Lee peye peeheeveer mewve yeueeW kes efkemeer heesle ves
15Jeeb mebmkejCe 11-16 peveJejer, 2016 kes
Yeejle kes meeLe mewve DeYeeme ceW Yeeie efueee~
oewjeve esvveF& le kes efveke yebieeue keer
GuuesKeveere nw efke Fmekes hetJe& Dekeyt ej, 2015
Kee[er ceW mebhevve ngDee~
ceW peeheeveer meceger mJej#eke yeue kes heesle
Fme DeYeeme ceW Yeejle kee eefleefveefOelJe lej#eke
SheSme hegegpegke (FS Fuyuzuk) ves Yeejleere
hees l eeW DeeF& m eer p eer S me meceg henjs o ej,
SJeb Decesefjkeer veewmesvee kes heesleeW SJeb efJeceeveeW kes
DeeF&meerpeerSme meejbie, DeeF&meerpeerSme efJeMJemle,
meeLe ceeueeyeej DeYeeme ceW Yeeie efueee Lee~
17 Yeejleere
MenjeW kee Jeeeg iegCeJeee metekeebke
Jeeeg eot<eCe efJeMJe Yej ceW meeJe&peefveke mJeemLe kes mece#e GheefmLele meyemes iebYeerj mebke nw~ efJeMJe
mJeemLe mebie"ve kes Devegmeej Je<e&, 2012 ceW efJeMJe Yej ceW 37 ueeKe ueesieeW
keer ce=leg yeee Jeeeg eot<eCe kes keejCe ngF&~ iueesyeue ye[xve Dee@he
ef[peerpespe (GBD : Global Burden of Diseases) kes Devegmeej, Je<e&
2013 ceW Yeejle ceW Jeeeg eot<eCe mes ueieYeie 6 ueeKe, 60 npeej ceewleW ngF~
17 Deketyej, 2014 kees keWere heee&JejCe, Jeve SJeb peueJeeeg heefjJele&ve ceb$eeuee eje mJe Yeejle
efceMeve kes Debleie&le Ske ye[er henue kes he ceW jeêre Jeeeg iegCeJeee metekeebke (NAQI) kee MegYeejbYe
86
2016
efomebyej, 2015 kees eerve heerme Fbef[ee

eje 17 Yeejleere MenjeW kee Jeeeg iegCeJeee metekeebke
kes Deebke[s peejer efkeS ieS~
Fme metekeebke nsleg Deewue, 2015 mes veJebyej,
2015 kes ceOe kes Jeeeg eot<eCe kes Deebke[s
Skeef$ele efkeS ieS~
metekeebke kes Devegmeej, DeefOekeebMe Yeejleere
MenjeW ceW efJe<eee keCe eot<eCe (Toxic Particulate
Pollution-PM2.5 Deewj PM10) kee Tbee mlej
eEeleepeveke nw~
Fmekes Devegmeej 17 Yeejleere MenjeW ceW mes 15
ceW Jeeeg eot<eCe kee mlej efveOee&efjle Yeejleere
ceevekeeW mes DeefOeke nw~
Fve meYeer 17 MenjeW ceW efouueer ceW Jeeeg eot<eCe
meJee&efOeke nw~
pegueeF&, 2015 mes veJebyej, 2015 keer DeJeefOe
ceW efouueer, Denceoeyeeo, JeejeCemeer, hevee, Deeieje
SJeb keevehegj ceW Jeeeg eot<eCe kee mlej yeerepE eie leLee
Deve eerveer MenjeW mes peeoe ope& efkeee ieee~
pegueeF&, 2015 mes veJebyej, 2015 kes ceOe
efouueer keer Jeeeg ceW PM2.5 keCeeW keer GheefmLeefle
yeereEpeie kes cegkeeyeues ueieYeie oesiegveer jner~
Fmeer lejn PM10 kee mlej yeerepE eie kes cegkeeyeues
leerve iegvee DeefOeke heeee ieee~
Deewue mes veJebyej, 2015 leke keer 8 ceen keer
DeJeefOe ceW efouueer keer Jeeeg ceW eot<eCe kee mlej
efJeMJe mJeemLe mebie"ve kes Jeeef<e&ke ceeveke mes
12 iegvee DeefOeke Deewj jeêre ceeveke mes leerve
iegvee DeefOeke heeee ieee~
ueKeveT, hejeroeyeeo, Denceoeyeeo, keevehegj
14
SJeb JeejeCemeer ceW Jeeeg eot<eCe efJeMJe mJeemLe

mebie"ve kes ceeveke mes 10 iegvee DeefOeke nw~
efjhees& ceW JeeleeJejCe ceW efJe<eee PM 2.5 keCeeW
keer ceewpetoieer kes mebyebOe ceW ueKeveT, Denceoeyeeo,
cegpehehejhegj Deewj hejeroeyeeo keer efmLeefle kees Jeeeg
eot<eCe kes keejCe js[ Sue& peejer kejves eesie
yeleeee ieee nw~
ueKeveT, hejeroeyeeo, Denceoeyeeo, keevehegj,
JeejeCemeer Deewj Deeieje ceW PM2.5 keCeeW keer ceewpetoieer
yeereEpeie mes peeoe nw~
GuuesKeveere nw efke Dekeyt ej, 2014 ceW peejer
jeêr e Jeeeg iegCeJeee metekeebke ceW : eseCf eeeb
nQDee (Good), meblees<epeveke (Satisfactory),
ceOece eote<f ele (Moderately Polluted), Kejeye
(Poor), yengle Kejeye (Very Poor) Deewj iebYeerj
(Severe)~
FmeceW Meeefceue Dee" eot<eke nQPM10, PM2.5,
veeFêps eve [eFDee@kemeeF[ (NO2), meuhej [eF
Dee@kemeeF[ (SO2), keeye&ve ceesveeskemeeF[ (CO),
Deespeesve (O3), Deceesevf eee (NH3) Deewjs ues[ (Pb)~
jeêre Jeeeg iegCeJeee metekeebke ceW Meeefceue
: eseCf eeeW nsleg efveefMele : jbie nQDee (ienje
nje jbie), meblees<epeveke (nukee nje jbie), ceOece
eotef<ele (iegueeyeer jbie), Kejeye (heeruee jbie), yengle
Kejeye (ueeue jbie) Deewj iebYeerj (ienje ueeue jbie)~
Fme metekeebke ceW Jeeeg keer Meglee kee cetueebkeve
0 mes 500 DebkeeW ceW nesiee, pees Fme ekeej nQ
Dee (0-50), meblees<epeveke (51-100), ceOece
eotef<ele (101-200), Kejeye (201-300), yengle
Kejeye (301-400) Deewj iebYeerj (401-500)~
keeceesJe nsueerkee@hj efvecee&Ce mecePeewlee

Yeejle ceW keeceesJe (Ka-226T) nsueerkee@hjeW kes efvecee&Ce kees ueskej Debleme&jkeejer kejej ceske Fve
Fbef[ee efceMeve kes lenle j#ee #es$e ceW henueer heefjeespevee nw~ Fme kejej mes
me ceske Fve Fbef[ee DeefYeeeve ceW Ske cenJehetCe& meePesoej yeve ieee nw~
16JeW Yeejle-me Jeeef<e&ke efMeKej meccesueve ves Yeejle me kes meeceefjke leLee
DeeefLe&ke efjMleeW kees cepeyetleer eoeve keer nw~ Yeejle Je me kes vesleeDeeW kes yeere
2016
87
Jeeef<e&ke efMeKej yew"ke, efpemekeer MegDeele Je<e& 2000 ceW ngF&, efkemeer efJeheuelee kes yeiewj efveeefcele he mes
Deeeesefpele ngF& nw leLee en Gme efJeMes<e cenJe kees jsKeebefkele kejleer nw efpemes oesveeW osMe, efJeosMe veerefle keer
Deheveer mecee eeLeefcekeleeDeeW ceW Ske-otmejs kees eoeve kejles nQ~ Deketyej, 2000 ceW Yeejle-me meeceefjke
meePesoejer Iees<eCee hej nmlee#ej kes yeeo mes Jemlegle: meYeer #es$eeW ceW mebyebOeeW ceW iegCeelceke ef mes yeoueeJe
DeeS nQ~ efomebyej, 2010 ceW meeceefjke meePesoejer kes mlej kees Thej G"ekej Fmes efJeMes<e SJeb efJeMes<eeefOekeej
eehle meeceefjke meePesoejer kes mlej hej hengbeeee ieee~ j#ee mebyebOe, pees Yeejle, me mebyebOe kee DeeOeej nw,
ves eslee-efJeeslee mes Deeleve j#ee eeweesefiekeer SJeb Mem$e eCeeefueeeW kes mebege DevegmebOeeve, efJekeeme SJeb
Glheeove kes efueS melele keee&ece kes he ceW veF& ieefleMeeruelee eehle keer nw~ mebege efJekeeme Ske veee ceb$e
nw pees yeeesme efcemeeFueeW, heebeJeeR heer{er kes heeFj Sejee@He, ceuer êbmehees& Sejee@he leLee Yeejle
ceW megKeesF&-30 Sejee@he leLee er-90 Qke kes ueeFmeWmeer Glheeove ceW eefleeEyeefyele neslee nw~ keeceesJe
nsueerkee@hj efvecee&Ce kee kejej Fme efoMee ceW Ske "esme henue nw, pees Yeejle SJeb me kes efjMles kees cepeyetle
kejves kes meeLe-meeLe Yeejle kees meeceefjke JemlegDeeW kes Deeeeleke mes efveee&leke keer efmLeefle ceW hengbeves ceW
cenJehetCe& Yetefcekee efveYee mekelee nw, pees JewefMJeke mlej hej Yeejle kes GppJeue YeefJe<e kee mebkesle nw~
SJeb jefmeeve nsueerkee@hj kes yeere Ka-226T
eOeeveceb$eer vejW ceesoer 16JeW Yeejle-me Jeeef<e&ke
kes Glheeove kes efueS Yeejle ceW Ske mebege
efMeKej meccesueve kes efueS 23-24 efomebyej, 2015
Gece mLeeefhele efkeee peeSiee~
leke me keer DeeefOekeeefjke ee$ee hej jns~
Ka-226T Ske nukee SJeb yengeeespeveere leLee
Yeejleere eOeeveceb$eer Deewj meer je^heefle kes
oes Fbpeve Jeeuee nsueerkee@hj nw~
yeere efMeKej Jeelee& 24 efomebyej, 2015 kees ngF&~
Fmekee efvecee&Ce kegcelee& SefJeSMeve ees[keMeve
Fme efMeKej yew"ke kes oewjeve oesveeW osMeeW kes
FbjeeFpe (Kumertau Aviation Production
yeere kes efjMles kees Deewj DeefOeke cepeyetle yeveeves
Enterprise)
kes eje efkeee peelee nw pees
kes efueS Gmekeer meceer#ee leLee #es$eere SJeb
jefmeeve nsueerkee@hj keer Ske MeeKee nw~
Deve JewefMJeke cegeW hej eee& ngF&~
en
nsueerkee@hj efveiejeveer, Keespe SJeb yeeeJe,
Fmekes heMeele Deieues oMeke ceW Yeejle-me
mewve hee&Jes#eCe leLee ue#e efveOee&jCe kes efueS
meePesoejer kees meg{ kejves kes efueS meePee
eege efkeee peelee nw~ Fmekes meeLe ner en
Yejesmee, veS ef#eeflepe Meer<e&ke mes mebege JeeJe
meceeve {gueeF& SJeb eeef$eeeW kees ues peeves ceW Yeer
peejer efkeee ieee~
eege neslee nw~
efMeKej yew"ke kes oewjeve oesveeW vesleeDeeW keer
FmeceW 5.4 ceer.3 Deeeleve Jeeuee kesefyeve SJeb
ceewpetoieer ceW Deveske cenJehetCe& #es$eeW ceW meneesie kes
keeieex ngke keer JeJemLee nw~
17 omleeJespeeW hej nmlee#ej efkeS ieS efpeveceW
Ka-226T Deheves Deebleefjke efnmmes ceW 1200
nsueerkee@hj FbpeerefveeeEjie kes #es$e ceW meneesie hej
efkeee. SJeb Deheves yeee efnmmes ceW DeeJeMekelee he[ves
Yeejle ieCejepe keer mejkeej Deewj meer mebIe keer
hej 1500 efkeee. meeceeve {es mekelee nw~ Fmekeer
mejkeej kes yeere mecePeewlee Yeer Meeefceue nw~
DeefOekelece Yeej Jeenve #ecelee 3800 efkeee. nw~
Fme mecePeewles kes lenle Yeejle ceW keeceesJe (Ka226T) nsueerkee@hj kee efvecee&Ce efkeee peeSiee~
en oes Fbpeve Jeeuee nsueerkee@hj nw~ FmeceW oes
Yeejle ceW keeceesJe nsueerkee@hj kes mewve SJeb
yeexceerkee Sefjeme 2G1 (Turbomeca Arrius
veeieefjke oesveeW mebmkejCeeW kee efvecee&Ce efkeee peeSiee~
2G1) Fbpeve ueies nQ pees Ske Fbpeve kes Kejeye
eEnogmleeve Sjesvee@efkeme efueefces[ (HAL)
nesves hej megjef#ele ske Dee@he SJeb ueQeE[ie ceW
88
Fmekeer DeefOekelece ieefle 250 efkeceer./Iebs nw~

Ske yeej ceW efveOee&efjle FOeve mes 600 efkeceer.
G[eve Yejves ceW me#ece nw~
en nsueerkee@hj efove Deewj jele leLee eefleketue
ceewmece ceW Yeer keee& kej mekelee nw~ en 50oC
mes +50oC leeheceeve ceW keee& kejves ceW me#ece nw~
Ka-226T kee ee$eer cee@[ue 7 eeef$eeeW kes
efueS Gheege nw~
Fmekee SbyegueWme cee@[ue oes ekeej keer cesef[keue
mesJeeSb oslee nw~ henueer cesef[keue GhekejCeeW,
efpemeceW Dee@kemeerpeve efmeueW[j, m^sej Deeefo
leLee otmejs ekeej keer mesJee ceW Deeheelekeeueerve
cesef[keue mesJeeSb, efpemeceW Ske Ieeeue Jeefe
leLee leerve cesef[keue me@he pee mekeles nQ~
es nsueerkee@hj Yeejle kes eerlee (Cheetah)

SJeb esleke (Chetak) nsueerkee@hjeW kes hegjeves
he[les yes[s kee mLeeve uesiee~
%eeleJe nw efke 3 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer
vejW ceesoer ves kevee&ke kes legcekeg efpeues ceW eEnogmleeve
Sjesvee@ef keme efueefces[ (HAL) keer veF& nsueerkee@hj
efvecee&Ce FkeeF& keer DeeOeejefMeuee jKeer~
Fme FkeeF& ceW ceske Fve Fbef[ee kes lenle hetCe&
mJeosMeer lekeveerkeeW mes DeleeOegevf eke nsueerkee@hjeW
kee efvecee&Ce nesiee~
en Yeer GuuesKeveere nw efke eEnogmleeve Sjesvee@e
f keme
efueefces[ ves Je<e& 2015 ceW Deheveer mLeehevee kee
75Jeeb Je<e& hetje efkeee~
JewefMJeke Keee peefvele jesie efjhees&,
2015
ceeveJelee meYelee keer MegDeele mes ner Keee peefvele jesie (Foodborne Diseases) efJeMJe mecegoee
ceW Ske iebYeerj mecemee nw~ mecee kes meeLe Keee peefvele jesieeW kes ekeej leLee eYeeJe SJeb Gvekeer eeb[lee
ceW yeoueeJe Deeee nw leLee es jesie DeYeer Yeer efJeefYevve #es$eeW, osMeeW SJeb
mecegoeeeW ceW efYevve-efYevve heeW ceW efJeeceeve nQ~ DeYeer leke Keee peefvele
jesieeW SJeb Fmekes keejCe nesves Jeeueer ceewleeW kes JewefMJeke eYeeJe keer ieCevee keer
henue efkemeer Yeer JewefMJeke mebmLee eje veneR keer ieF& Leer~ efJeMJe mJeemLe
mebie"ve (WHO) ves Je<e& 2006 ceW Fme efoMee ceW eeeme Meg kejles ngS JewefMJeke mlej hej Keee peefvele
jesieeW kes DeOeeve keer henue keer Leer leLee Je<e& 2007 ceW FERG (Foodborne Disease Burden
Epidemiology Reference Group) kee ie"ve Fme keee& kes vesle=lJe nsleg efkeee ieee~ FERG eje
leweej keer ieF& Keee peefvele jesieeW kee JewefMJeke Yeej (Global Burden of Foodborne Diseases)
veeceke efjhees& efJeMJe Yej ceW Keee peefvele jesieeW kes ceeceueeW leLee Gvekes keejCe nesves Jeeueer ceewleeW kes meboYe&
ceW henuee Devegceeve GheueyOe kejeleer nw~
kes keejCe Glhevve Keee peefvele jesieeW kes
3 efomebyej, 2015 kees efJeMJe mJeemLe mebie"ve
(World Health Organization-WHO) eje o
JewefMJeke Yeej kee Deekeueve emlegle kejleer nw~
iueesyeue ye[&ve Dee@he het[yee@ve& ef[peerpe veeceke
emlegle efjhees& kes Devegmeej, efJeMJe Yej ceW eefle
efjhees& peejer keer ieF&~
Je<e& 600 efceefueeve ueesie DeLee&le eleske 10 ceW mes
emlegle efjhees& Keee efJe<eeelee mes Glhevve
Ske Jeefe otef<ele Yeespeve kes mesJeve mes yeerceej he[
jesieeW leLee Gmekes meceeOeeve hej efkeee ieee
peelee nw~
eLece efJeMJe mlejere Jew%eeefveke DeOeeve nw~
FveceW mes ueieYeie 4,20,000 ueesieeW keer ceewle
Ge efjhees& 31 keejkeeW pewmespeerJeeCeg, efJe<eeCeg,
nes peeleer nw efpemeceW 5 Je<e& mes kece Deeeg kes
hejpeerefJeeeW, efJe<ewues leJeeW leLee jmeeeveeW Deeefo
1, 25,000 yees Yeer Meeefceue nQ~
89
efJeMJe Yej ceW Keee peefvele jesieeW kes DeeOes mes

DeefOeke ceeceueeW kes efueS veesjesJeeejme (Norovirus)
leLee kewcheerueesyewkej Smeheerheer (Camphylobacter SPP) peerJeeCeg pewmesDeeflemeej jesie kes
keejke Gejoeeer nQ~
Deeflemeej kes keejCe efJeMJe Yej ceW eefle Je<e&
550 efceefueeve ueesie yeerceej he[ peeles nQ Deewj
2,30,000 ueesieeW keer ce=leg nes peeleer nw~
Keee peefvele jesieeW kes keejCe nesves Jeeueer

ceewleeW kes Deve ecegKe keejCe meuceesvesuee eFheer
peerJeeCeg (eFheeF[ pJej kee keejke), wefveee
meesefueece (A Tapeworm), nsheseFefme A
efJe<eeCeg leLee Deheueee@efkemeve jmeeeve nQ~
pevemebKee kes DeeOeej hej meyemes DeefOeke Keee
peefvele jesieeW mes eYeeefJele ueesieeW keer mebKee Deeerkee
ceW Leer, Fmekes yeeo oef#eCe-hetJe& SefMeee kee mLeeve nw~
Yeejle-me mebege veewmewefveke DeYeeme,
2015
Yeejle leLee me keer veewmesveeDeeW eje Deble:meneesie ye{eves leLee eEno cenemeeiej ceW meeceefjke efmLeefle
meg{ kejves kes GsMe mes Ske efJe<eeae mebege veewmewefveke DeYeeme Fb
(INDRA) keer MegDeele Je<e& 2003 ceW keer ieF& Leer~ Fmekee veecekejCe oesveeW
osMeeW kes veeceeW kes eLecee#ejeW kees efceueekej efkeee ieee nw~ %eeleJe nes efke Je<e&
1990 kes oMeke ceW Meerle eg kes meceeheve keer efoMee ceW me ves Deheves j#ee
yepe ceW Jeeheke keewleer keer Leer efpemekes heefjCeecemJehe lelmecee me ceW penepe efvecee&Ce SJeb veewmewefveke
ieefleefJeefOeeeW ceW Jeeheke efiejeJe DeeF& Leer~ Gme oewjeve meer veewmesvee keer GheefmLeefle eEno cenemeeiej ceW
ueieYeie meceehle nes ieF& Leer~ Je<e& 2000 kes heMeele yeoueles meeceefjke heefjJesMe kes efiele me ves Yeejle
kes meeLe veewmewefveke meneesie keer lejhe keoce ye{eee Lee, Fb veewmewefveke mebegeeYeeme Fmeer henue kee
heefjCeece nw~
me efJeMJe kee Meer<e& nefLeeej efveee&leke osMe nw leLee Yeejle efJeMJe kes ecegKe j#ee GhekejCe Deeeeleke
osMe kes he ceW peevee peelee nw~ SIPRI, 2015 F&ej yegke kes Devegmeej, Yeejle Je<e& 2010 mes 2014 kes ceOe
efJeMJe kee Meer<e& nefLeeej Deeeeleke osMe nw efpemekes Deeeele kee 70 eefleMele efnmmee me mes mebye nw~ Fve
efJeefYevve meboYeeX kes Debleie&le 7-12 efomebyej, 2015 leke yebieeue keer Kee[er ceW ngDee Dee"Jeeb mebege veewmewefveke
DeYeeme Fb oesveeW osMeeW keer meeceefjke leLee jepeveerefleke veerefleeeW ceW Ske cenJehetCe& ke[er nw~
7-12 efomebyej, 2015 leke Yeejle leLee me
jCeefJepee, yes[e meneeke heesle DeeF&SveSme
keer veewmesveeDeeW eje mebege DeYeeme Fb vesJeerMeefe, heve[gyyeer DeeF&SveSme efmebOegJeerj, uebyeer
15 (INDRA NAVY-15) kee Deeees p eve
otjer kes meecegefke ieMleer efJeceeve P8I, ueIeg
efJeMeeKeeheevece (yebieeue keer Kee[er) ceW efkeee ieee~
otjer kes meceger ieMleer efJeceeve [esevf e&ej S[Jeebme
pes ^svej ne@ke Deewj Deveske Skeerke=le jesjer
mebege DeYeeme oes ejCeeW ceW mebhevve ngDee (i)
eEJeie nsueerkee@hjeW eje efkeee ieee~
efJeMeeKeeheevece ceW yebojieen ejCe (7-9 efomebyej,
2015) Deewj (ii) efJeMeeKeeheevece le kes efveke
meer veewmesvee kee eefleefveefOelJe eej veewmewefveke
meceg ceW meceger ejCe (10-12 efomebyej, 2015)~
heesleeW (Jeejeeie egheesle, efJeOJebmeke heesle yeeem$eer,
jsmkeet DeesMeve ieesFbie ie-DeueeleeG leLee lesue
Yeejleere veewmesvee kee eefleefveefOelJe mJeosMeer
egheesle DeeF&SveSme meeeef, efveoxefMele
Jeenke heesle yeesefjme yegleescee) eje efkeee ieee~
e#es h eem$e ef J eOJeb m eke hees l e, DeeF& S veSme
oesveeW veewmesveeDeeW kes ceOe keeuheefveke DeelebkeJeeoer
90
2016
mecetneW kes efJe DeefYeeeve kee DeYeeme efkeee ieee~

yebojieen ejCe ceW meceg keer Deesj emLeeve
kejves mes hetJe& syeue-e@he SkemejmeeFpe Deewj
efkeveejs hej meccesueveeW kee Deeeespeve efkeee ieee~

meceger ejCe ceW yes[e heefjeeueveeW kes efJeefYevve
henuet Meeefceue Les~
DeeF&SveSme keocee Yeejleere veewmesvee ceW Meeefceue

Jele&ceeve ceW keesuekeelee efmLele iee[&ve jere efMeheefyeu[me& Sb[ Fbpeerefveeme& (GRSE) eje Yeejleere
veewmesvee nsleg heefjeespevee-28 kes lenle keceese& esCeer (Kamorta Class)
kes heve[gyyeer-jesOeer (Anti Submarine) meruLe egheesleeW kee efJekeeme
efkeee pee jne nw~ peerDeejSmeF& ves heefjeespevee-28 kes lenle Ssmes 4 heesleeW
kee efvecee&Ce efkeee nw, Fve heesleeW kees Yeejle ceW ner veewmewefveke ef[peeFve
efveosMeeuee (Directorate of Naval Design), veF& efouueer ves ef[peeFve
efkeee nw~ Fve heesleeW kees Yeejle ceW ner efveefce&le Ge keesef kes merue (DMR 249A) mes leweej efkeee ieee
nw~ keceese& esCeer kes henues egheesle DeeF&SveSme keceese& kees 23 Deiemle, 2014 kees Yeejleere veewmesvee ceW
Meeefceue efkeee ieee Lee~ Fme esCeer kes otmejs egheesle DeeF&SveSme keocee (INS Kadmatt) kee efvecee&Ce
keee& Je<e& 2007 ceW eejbYe ngDee Deewj Fmekee peueeJelejCe Deketyej, 2011 ceW mebhevve nes egkee nw~
7 peveJejer, 2016 kees efJeMeeKeeheevece efmLele
Fme heesle kee ueieYeie 90 eefleMele Yeeie mJeosMeer
nw Deewj en heesle hejceeCeg, pewefJeke SJeb jemeeeefveke
veewmewefveke heesleieen ceW Deeeesefpele Ske Deewheeeefjke
eg keer heefjefmLeefleeeW mes efveheves ceW Deer lejn
meceejesn ceW DeeF&SveSme keocee kees Yeejleere
mes me#ece nw~
veewmesvee ceW Meeefceue kej efueee ieee~
DeeF&SveSme keocee keF& DeleeOegevf eke lekeveerkeeW
DeeF&SveSme keocee kee veecekejCe ue#eerhe
mes uewme nw Deewj en j[ej keer heke[ ceW Yeer veneR
erhemecetn kes Ske erhe kes veece hej efkeee
Deelee~
ieee nw~
Fme heesle hej heve[gyyeer-jesOeer je@kes Deewj
GuuesKeveere nw efke DeeF&SveSme keocee veece
e@jheer[es ueieeS ieS nQ efpevekeer ceoo mes
kee ner Ske egheesle Yeejle ves Je<e& 1968 ceW
ogMceve keer heve[gefyyeeeW kee helee ueieekej GvnW
lelkeeueerve meesefJeele mebIe mes eehle efkeee Lee~
vesmleveeyeto efkeee pee mekelee nw~
Fme heesle ves ueieYeie 24 Je<eeX leke Yeejleere
Fme heesle ceW mJeosMe efveefce&le esner j[ej jsJeleer
veewmesvee ceW Deheveer mesJeeSb oeR, efJeMes<e he mes Je<e&
kees Yeer ueieeee ieee nw Deewj en Ske heve[gyyeer1971 kes Yeejle-heeefkemleeve eg Deewj eeruebkee
jesOeer egke nsueerkee@hj kees ues peeves ceW me#ece nw~
ceW Dee@hejsMeve heJeve SJeb Dee@hejsMeve leeMee kes
DeeF&SveSme keocee Yeejleere veewmesvee keer hetJeea
oewjeve Fme heesle kee eesieoeve GuuesKeveere jne~
veewmewefveke keceeve kes Debleie&le hetJeea yes[s kee Ske
neue ner ceW Yeejleere veewmesvee ceW Meeefceue
DeefYevve Debie nesiee~
DeeF&SveSme keocee keer uebyeeF& 109 ceerj leLee
heefjeespevee-28 kes lenle efveefce&le oes Deve
efJemLeeheve #ecelee 3300 ve nw~
heve[gyyeer-jesOeer egheesle eceMe: DeeF&SveSme efkeuleeve
4 [erpeue FbpeveeW eje eeefuele en heesle 25
SJeb DeeF&SveSme keJejeer nQ Deewj Yeejleere veewmesvee
vee@ mes DeefOeke keer ieefle eehle kejves ceW
ceW Fvekeer lewveeleer Je<e& 2017 leke mebYeeefJele nw~
me#ece nw~
91
eefe&le Jeefe
[e@. keceuesMe kegceej heeb[s
28 peveJejer, 2016 kees meeceeefpeke veee SJeb
DeeefOekeeefjlee ceb$eeuee ves [e@. keceuesMe

kegceej heeb[s kees efve:MeepeveeW kee
cegKe Deeege (Chief Commissioner
for Person with Disabilities:
CCPD) efveege efkeee~
Fme heo hej Fvekee keee&keeue 3 Je<eeX kee nesiee~

Fmemes hetJe& Jes efJekeueebielee kes #es$e ceW keee&
kejves Jeeues iewj-mejkeejer mebie"ve (NGO)
me#ece (Saksham) mes peg[s Les~
ce=Ceeefueveer meejeYeeF&
peveJejer, 2016 kees ceMentj Meem$eere
ve=leebievee ce=Ceeefueveer meejeYeeF& kee
Denceoeyeeo ceW efveOeve nes ieee~
Jen Yejleveeece, keLekeueer
Deewj ceesefnveerDece keer ceMentj
ve=leebievee, ve=le efveoxMeke Deewj
eefMe#eke LeeR~
Jen Yeejleere Debleefj#e keee&ece kes peveke
efJeKeele Yeewefleke efJe%eeveer efJeece meejeYeeF&
keer helveer LeeR~
GvnW Yeejle mejkeej eje Je<e& 1965 ceW heodceeer
Deewj 1992 ceW heodce Yet<eCe eje mecceeefvele efkeee
ieee Lee~
GvneWves Ske DeelcekeLee Yeer efueKeer Leer, efpemekee
Meer<e&ke ce=Ceeefueveer meejeYeeF&: o Jee@Fme Dee@he
o ne& nw~
21
92
emegleejes keesFos
19 peveJejer, 2016 kees efJeMJe kes meyemes DeefOeke
Deeeg kes heg<e emegleejes keesFos

kee peeheeve ceW efveOeve nes ieee~
ce=leg kes mecee peeheeve kes
keesFos keer Deeeg 112 Je<e&
312 efove Leer~
Fvekes yeeo Deye efJeMJe kes meyemes yegpegie& heg<e
peeheeve kes ceemeeefcelmeg eesefMeoe nQ~
Fvekeer Deeeg 111 Je<e& mes DeefOeke nw~
GuuesKeveere nw efJeMJe kes meJee&efOeke Deeeg kes
peerefJele Jeefe kee efjkee@[& Jele&ceeve ceW megmevveen
cegmenele peesvme kes veece nw~
Fme Decesefjkeer ceefnuee keer Deeeg 5 hejJejer,
2016 kes Devegmeej 116 Je<e& 214 efove nw~
Sueve efjkecewve
14 peveJejer, 2016 kees eefme efyee
f Me DeefYeveslee
SJeb efveoxMeke Sueve efjkecewve kee

uebove ceW efveOeve nes ieee~
GvnW nwjer hee@j, [eF& ne&
Deewj ueJe SkeegDeueer ceW Gvekes
DeefYevee kes efueS peevee peelee
nw~
nwjer hee@j (Harry Potter) ceW eeshesmej mveshe
kee Fvekee efkejoej oMe&keeW eje yengle mejene
ieee Lee~
uesehf eveW pevejue pes.She.Deej. pewkeye

13
peveJejer,
2016
2016
kees uesefheveW pevejue
pes.She.Deej. pewkeye kee veF& efouueer ceW efveOeve nes

ieee~
GvnW Je<e& 1971 kes Yeejleheeefkemleeve eg ceW Yeejle
keer peerle Deewj yeebiueeosMe
keer Deepeeoer ceW Meeveoej
Yetecf ekee kes efueS peevee peelee
nw~
lelkeeueerve cespej pevejue pewkeye ves eg kes
oewjeve Yeejleere Leue mesvee keer hetJeea keceeve
kes ecegKe kes he ceW Deheveer mesJeeSb oer LeeR~
GvneWves ieesJee Je hebpeeye kes jepeheeue kes he
ceW Yeer Deheveer mesJeeSb oer LeeR~
mejW[j S {ekee: yeLe& Dee@he S vesMeve
Deewj Sve Deesef[Meer Fve Jeej Sb[ heerme: Sve
Dee@esyeeeesee@heer yeeF& uesehf eveW pevejue pes.She.Deej.
pewkeye Fvekeer oes ecegKe ke=efleeeb nQ~
jepesMe efJeJeske
peveJejer, 2016 kees eefme yee@ueerJeg[

DeefYeveslee jepesMe efJeJeske kee nwojeyeeo
ceW MeteEie kes oewjeve efoue kee oewje
he[ves mes efveOeve nes ieee~
Jes Meece yesvesieue keer Je<e& 1978
ceW DeeF& efheuce pegvetve mes heox
hej DeeS Les~
ueieeve, mJeosMe, DeefiveheLe, meve Dee@he mejoej,
kees Oeeies, yeber Deewj yeyeueer pewmeer efheuceeW ceW
GvneWves DeefYevee efkeee~
GvneWves erJeer OeejeJeeefnke ceneYeejle, Yeejle
Ske Keespe Deewj DeIeesjer ceW Yeer keece efkeee Lee~
GvneWves ceneYeejle ceW cegevf e JesoJeeme keer Yetecf ekee
efveYeeF& Leer~
14
efyevveer yebmeue Deewj meefeve yebmeue

efyevveer yebmeue kees F&- kee@ceme&

kebheveer efheuehekee& kee cegKe
keee&keejer DeefOekeejer (CEO)
efveege efkeee ieee nw~ FvneWves meefeve yebmeue kee

mLeeve efueee~
efyevveer yebmeue Fmemes hetJe& efheuehekee& kes cegKe
heefjeeueve DeefOekeejer (COO) Les~
meefeve yebmeue kees cegKe keee&keejer DeefOekeejer
keer peien keee&keejer DeOe#e yeveeee ieee nw~
OeeleJe nw efke efyevveer yebmeue ves meefeve yebmeue
kes meeLe efceuekej Je<e& 2007 ceW F&-kee@ceme& huesheece&
efheuehekee& keer mLeehevee keer Leer~
efmelebyej, 2015 ceW heesyme& keer Yeejleere DeceerjeW
keer meteer ceW efyevveer yebmeue Deewj meefeve yebmeue
kees 86Jeeb mLeeve eehle ngDee Lee~
[sefJe[ yeesJeer
10 peveJejer, 2016 kees eefme efyee
f Me ieeeke,
je@ke mebieerlekeej SJeb uesKeke [sefJe[

yeesJeer (David Bowie) kee efveOeve
nes ieee~
Je<e& 2016 ceW Fvekes 69JeW
pevceefoJeme hej Fvekee Debeflece
cetefpeke Sueyece yuewke mej yeepeej ceW
Gleeje ieee~
Je<e& 2006 ceW FvnW ewceer ueeFheeFce DeeerJeceW
hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee Lee~
jJeerv keeefueee
9 peveJejer, 2016 kees eEnoer kes megeefme keLeekeej
Deewj Yeejleere %eeveheer" kes hetJe& efveosMeke

jJeerv keeefueee kee veF& efouueer ceW
efveOeve nes ieee~
veew meeue eser helveer, keeuee
jefpemj, iejeryeer neDees, yeebkes
ueeue, ieueer ketes, ekewee veerce, meeeFme meeue
keer Gcej leke, peje meer jesMeveer Deeefo Fvekeer
ecegKe keneveer meben nQ~
Kegoe mener meueecele nw, Syeermeer[er, 17 jevee[s
jes[ Deeefo Fvekes Gheveeme nQ~
FvneWves veee %eeveesoe, JeeieLe&, iebiee pecegvee,
Fleeefo meeefnefleke heef$ekeeDeeW kee mebheeove Yeer efkeee~
2016
93
Mewues<e
kewefyeves keer efveegefe

meefceefle ves keWere ie=n ceb$eeuee
ceW Dehej meefeJe Mewues<e kees Yeejle
kee cenehebpeereke SJeb peveieCevee
Deeege (Registrar General
and Census Commissioner
of India) efveege efkeee~
Jes Fme heo hej meer. ebceewefue kee mLeeve ueWies~

Jes Fme heo hej 28 pegueeF&, 2017 DeLeJee
Deieues DeeosMe leke yeves jnWies~
efeebkee eeshe[e
7 peveJejer, 2016 kees Yeejleere DeefYeves$eer SJeb
hetJe& efceme Jeu[& efeebkee eeshe[e

kees uee@me Sbefpeume, mebege
jepe Decesefjkee ceW Deeeesefpele
heerhegume Jee@Fme DeJee@[dme&,
2016 ceW veS erJeer keee&ece
e=bKeuee esCeer ceW hemeboeroe
DeefYeves$eer kee hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
FvnW en hegjmkeej keJeebe
f kees veeceke Decesejf keer
erJeer keee&ece e=bKeuee ceW DeefYevee kes efueS eehle
ngDee nw~
efeebkee en hegjmkeej eehle kejves Jeeueer henueer
oef#eCe SefMeeeF& DeefYeves$eer yeve ieF& nQ~
cegheleer ceesncceo meF&o
7 peveJejer, 2016 kees peccet-keMceerj kes cegKeceb$eer
veS #es$eere jepevewefleke mebie"ve peccet Deewj keMceerj

heerhegume [sceesesefke heeea (heer[erheer) kee ie"ve
efkeee~
[e@. jIegjece peer. jepeve

7 peveJejer, 2016 kees Yeejleere efjpeJe& yeQke kes
ieJeve&j [e@.jIegjece peer. jepeve

kees Je<e& 2016 kes efueS meWu^ e yeQkej
Dee@he o F&ej DeJee@[& (iueesyeue Sb[
SefMeee hewefmeefheke) mes mecceeefvele
efkeee ieee~
en hegjmkeej heeFveWefMeeue eFcme eghe kes
ceeefmeke ekeeMeve o yeQkej eje efoee ieee~
osJeW kegceej meerkejer

osJeW kegceej meerkejer

kees Yeejleere eeflemheOee& Deeeesie (CCI) kee DeOe#e
efveege efkeee ieee~
Jes Fme heo hej DeMeeske eeJeuee kee mLeeve
ueWies~
ueeYeMebkej "ekej
peeves ceeves iegpejeleer

meeefnlekeej ueeYeMebkej "ekej kee efveOeve nes
ieee~
ueeYeMebkej peeoJepeer "ekej
kees Gvekes Gheveece ueeIeejes leLee
Jewe hegveJe&meg mes Yeer peevee peelee
Lee~
FvnW Je<e& 1991 ceW Fvekes keefJelee meben leesueve
DeeJeepe IetbIe kes efueS meeefnle Dekeeoceer
hegjmkeej leLee Je<e& 2002 ceW iegpejeleer meeefnle
Dekeeoceer eje meeefnle ieewjJe hegjmkeej mes
mecceeefvele efkeee ieee Lee~
cegheleer ceesncceo meF&o kee efouueer kes

Scme Demheleeue ceW efveOeve nes ieee~
Jen peccet-keMceerj jepe ceW
Yeepehee SJeb peccet Deewj keMceerj
heerhegume [sceesesefke heeea keer
meefeve leWoguekej
ie"yebOeve mejkeej ceW 1 ceee&, 2015 mes cegKeceb$eer 4 peveJejer, 2016 kees [sveceeke&
kes he ceW keee&jle Les~
keer heecee&megefkeue kebheveer veesJees
Je<e& 1989 ceW Jeer.heer. efmebn kes vesle=lJe ceW yeveer keW
vee@ef[&mke (Novo Nordisk) ves
Yeejleere efekesj meefeve leWoug ekej
mejkeej ceW FvnW keWere ie=n ceb$eer yeveeee ieee~
kees kebheveer kes jesie peeiekelee DeefYeeeve (Disease
Je<e& 1999 ceW FvneWves keebesme kees es[kej Ske
94
Awareness Compaign)
yeoueles ceOegcesn
(Changing Diabetes) kee yee[

b Sbyesmes[j Ieese<f ele
efkeee~
iegjoerhe efmebn
peveJejer, 2016 ceW iegpejele
jepe efJeegle efveiece efueefces[ kes
eyebOe efveosMeke iegjoerhe efmebn kees
keWere meeJe&peefveke Gheece vesMeveue
Lece&ue hee@Jej kee@heexjMs eve (Sveerheermeer)
kee DeOe#e SJeb eyebOe efveosMeke (meerSce[er) efveege
efkeee ieee~
mewce efhe$eesoe
Deese[f Mee mejkeej ves 6 peveJejer, 2016 kees
DeeF&er meskej ceW efJekeeme kes
efueS mewce efhe$eesoe kees jepe kee
lekeveerkeer meueenkeej efveege efkeee
nw~
jeêre %eeve Deeeesie kes hetJe& esejcewve mewce
efhe$eesoe Deese[f Mee kes mecee efJekeeme kees meceefhe&le
efJepeve2036 ceW cenJehetCe& Yetefcekee efveYeeSbies~
Delegue meesyeleer
56 Je<eeae Delegue meesyeleer kees 1 peveJejer, 2016
kees cenejlve kebheveer Yeejle nwJeer

Fuesekf ek^ eume efueefces[ (BHEL)
kee esejcewve Deewj eyebOe efveosMeke
(CMD) efveege efkeee ieee~
FvnW Fme heo hej yeer. emeeo jeJe kes mLeeve
hej efveege efkeee ieee nw~
ieesheeue megyeceCece
hetJe& mee@efueefmej pevejue ieesheeue megyeceCece
kees efomebyej, 2015 ceW efouueer Deewj efpeuee efekes
mebIe (DDCA) ceW keefLele DeefveeefceleleeDeeW keer
peebe nsleg Ske meomeere Deeeesie kee DeOe#e efveege
efkeee ieee~
heodceeer Jewefjej
Yeejleere cetue keer
55
Je<eeae heodceeer Jewejf ej
kees eerve keer veskem F&Jeer (Next EV)

Fuesekf ek^ e keej efvecee&lee kebheveer kes
Decesefjkeer heefjeeueveeW nsleg cegKe
keee&keejer DeefOekeejer (CEO) efveege
efkeee ieee nw~
S.yeer. yeOe&ve
Yeejleere kecegefvem
heeea kes ecegKe veslee S.yeer. yeOe&ve (DeOeXog Yet<eCe
yeOe&ve) kee efveOeve nes ieee~
Jes Yeejle ceW JeecehebLeer Deeboesueve kes efMeKej
heg<eeW ceW mes Ske Les~
Jes efjkee@[& 16 Je<eeX (1996-2012) leke Yeejleere
kecegevf em heeea (CPI) kes cenemeefeJe jns~
Sme.Se. keheeef[ee
4 peveJejer, 2016 kees meJeexe veeeeuee kes hetJe&
cegKe veeeeOeerMe mejesMe nesceer

keheeef[ ee (Sme.Se. keheeef[ ee)
kee cegyb eF& ceW efveOeve nes ieee~
peefmme keheeef[ee ceF&,
2010 ceW meJeexe veeeeuee
kes cegKe veeeeOeerMe efveege
ngS Les leLee efmelebyej, 2012 ceW Fme heo mes
mesJeeefveJe=e ngS~
[e@. %eeveW [er. yeboieeve

30 efomebyej, 2015 kees keWere cebef$eceb[ue keer
efveegef e meefceefle (ACC) eje mebege je^ efJekeeme

keee&ece (UNDP) kes hetJe& cegKe DeLe&Meem$eer [e@.
%eeveW [er. yeboieeve kees jeêre megMeemeve keW
(NCGG) kee ceneefveosMeke efveege efkeS peeves kees
cebpetjer eoeve keer ieF&~
[e@. %eeveW [er. yeboieeve keer efveegefe leerve
Je<e& kes efueS keer ieF& nw~
Fmes Deefleefje 2 Je<e& ee Gvekes 60 Je<e& keer
Deeeg eehle kejves leke ye{eee pee mekelee nw~
jeêre megMeemeve keW (NCGG) keeefce&ke
SJeb eefMe#eCe efJeYeeie kes DeOeerve Ske mJeeee
mebmLeeve nw~
2016
95
Deve eefe&le Jeefe
z
z
Deefyeoeueer pes[. veerceeJeeuee1 hejJejer, 2016

kees osMe keer leermejer meyemes ye[er metevee
eeweesefiekeer mesJee eoelee kebheveer efJeees efueefces[
kes cegKe keee&keejer DeefOekeejer (CEO) kee
heoYeej enCe efkeee~
jefJe esuuece 20 peveJejer, 2016 kees eerveheerme
Fbef[ee kes keee&keejer efveosMeke kee heo enCe
efkeee~
iegbsj yegdmeeskepeveJejer, 2016 ceW ee
ceesme& kes cegKe keee&keejer DeefOekeejer (CEO)
leLee eyebOe efveosMeke efveege~
efvece&uee iepeJeeveeriegpejele jepe efJeOeeve meYee
keer hetJe& GheeOe#e; peveJejer, 2016 ceW efveOeve~
Sme. peeJeero DenceopeveJejer, 2016 ceW Gej
eosMe kes veS hegefueme ceneefveosMeke (DGP)
efveege~
Sej ceeMe&ue jekesMe kegceej efmebn Yeoewefjee
1 peveJejer, 2016 kees Yeejleere Jeeeg mesvee kes
GheecegKe (DCAS) kee heoYeej enCe efkeee~
z
z
z
z
z
uesefheveW pevejue megjsMe Mecee& 6 peveJejer,

2016 kees 24JeW ceneefveosMeke meercee me[ke
(DGBR) kes heo Yeej kees enCe efkeee~
Fesj mkeesueeFleeJeueer efheuce efveoxMeke SJeb
hekeLee uesKeke; 19 peveJejer, 2016 kees efveOeve~
heJeve kehetjpeveJejer, 2016 ceW FeeFue ceW
Yeejle kes veS jepeotle efveege~
ceemexuees jsyesuees ef[metpeemeesMeue [sceesesefke
heeea (PSD) mes mebye hegle&ieeue kes veslee;
peveJejer, 2016 ceW je^heefle egveeJeeW ceW
peerle ope& keer~
mebpee efceeeFueeneyeeo neF&kees& kes hetJe&
veeeeOeerMe, peveJejer, 2016 ceW Gej eosMe
kes ueeskeeege efveege~
pes.Sme. oerhekepeveJejer, 2016 ceW otjmebeej
efJeYeeie ceW meefeJe efveege~
keuheveejeêre hegjmkeej efJepeslee (Je<e& 2012)
ceueeeuece DeefYeves$eer; 25 peveJejer, 2016 kees
efveOeve~
ADD
96
2016
eefe&le mLeue
Fboewj
ueeske meYee DeOe#e

megefce$ee cenepeve Deewj cegKeceb$eer efMeJejepe efmebn
eewneve ves ceOe eosMe kes Fboewj efpeues (eeceerCe)
kees hetjer lejn Kegues ceW Meewe mes cege Ieesef<ele
efkeee~
GuuesKeveere nw efke heefMece yebieeue kes veeefoee
efpeuee kes yeeo Fboewj Kegues ceW Meewe mes cege nesves
Jeeuee osMe kee otmeje efpeuee yeve ieee nw~
Fmekes lenle Fboewj efpeues keer meYeer 312 eece
hebeeeleeW kes 610 ieebJe ceW Meeweeuee yeve ieS nQ~
jebeer
vesleepeer megYee<e eb
yeesme kes pevce efoJeme hej j#ee

ceb$eer ceveesnj heefjk& ej ves jebeer
kes hene[er cebefoj hej osMe kee
meyemes ye[e SJeb Tbee jeêre
OJepe uenjeee~
Fmekeer TbeeF& 66 heer
Deewj eew[eF& 99 heer nw~ jebeer ceW en eflejbiee
293 heer kes heesue hej uenjeee ieee~ Fmekeer
Devegceeefvele ueeiele 1.25 kejes[ hees nw~
Gej eosMe ceW hee@ueerLeerve keer
LewefueeeW hej eefleyebOe

Gej eosMe ceW 21 peveJejer, 2016 mes hee@ueerLeerve
keer LewefueeeW hej hetCe&le:
eefleyebOe ueiee efoee ieee~
Fme meboYe& ceW MeemeveeosMe
22 efomebyej, 2015 kees peejer efkeS ieS Les~
en eefleyebOe meYeer ekeej kes kewjer yewie kes
efJeefvecee&Ce, Deeeele, Yeb[ejCe leLee efJeee hej
ueeiet nesiee~
en eefleyebOe heee&JejCe mebj#eCe DeefOeefveece,
1986 keer Oeeje 5 kes lenle eYeeJeer nesiee~
en eefleyebOe pewJe efeefkelmeere ket[e-kejke

(eyebOeve) kes efueS Gheeesie nesves Jeeueer hueeefmke
LewefueeeW leLee hewkeseEpeie eLeeotOe, yes[ hej ueeiet
veneR nesiee~
cegbyeF& meWûe jsueJes msMeve

jsue ceb$eer megjsMe eYeg

ves osMe keer henueer ceghele neF&mheer[ meeJe&peefveke
JeeF&-heeF& mesJee kee cegbyeF& meWûe jsueJes msMeve hej
GodIeeve efkeee~
en mesJee Yeejleere jsue keer otjmebeej FkeeF&
jsuesue kee@heexjsMeve (Railtel Corporation)
Deewj ietieue kes meneesie mes Meg keer ieF& nw~
Fmekes meeLe ner cegbyeF& meWûe jsueJes msMeve
Fme mesJee kees eejbYe kejves Jeeuee Yeejle kee henuee
msMeve yeve ieee~
Gejer yebieeue ceW meheejer heeke&

heefMece yebieeue keer
cegKeceb$eer cecelee yevepeea ves

jepe kes henues meheejer heeke&
kes eLece ejCe kee GodIeeve
efkeee~
en meheejer heeke& Gejer yebieeue ceW efmeefueieg[er
kes efveke meewefjee (Sauriya) ceW Keesuee ieee~
heeefkemleeveer efJeMJeefJeeeuee ceW
Deelebkeer nceuee
peveJejer, 2016 kees

heeefkemleeve kes Kewyej-heKletveKJee
eeble kes ejmee (Charsadda)
ceW efmLele yeeee Keeve etefveJeefme&er ceW DeelebefkeeeW ves
nceuee efkeee~
Fme nceues ceW ueieYeie 25 ueesie ceejs ieS
efpemeceW efJeMJeefJeeeuee kes Ske eeshesmej Yeer
Meeefceue Les~
megj#ee yeueeW ves efJeMJeefJeeeuee heefjmej ceW
97
20
keej&JeeF& kejles ngS eej DeelebefkeeeW kees ceej

efiejeee~
Fmueeceer Deelebkeer
mebie"ve lenjerke-Sleeefueyeeve heeefkemleeve
(TTP) ves Fme nceues keer efpeccesoejer ueer nw~
mJeleb$elee mebeece mesveeveer Keeve Deyogue ieheheej
Keeve kes veece hej Fme etefveJeefme&er keer mLeehevee 3
pegueeF&, 2012 kees ngF& Leer~
efyenej: mejkeejer veewkeefjeeW ceW
ceefnueeDeeW kees Deej#eCe

efyenej mejkeej ves

kewefyeves keer yew"ke ceW ceefnueeDeeW kees meYeer mejkeejer
veewkeefjeeW ceW 35 eefleMele Deej#eCe efoS peeves kes
efveCe&e kees cebpetjer eoeve keer~
ceefnuee Deej#eCe kes eEyeog hej mejkeej eje
hetJe& ceW efmehe& hegefueme mesJeeDeeW ceW ceefnueeDeeW kes
efueS 35 eefleMele Deej#eCe eeJeOeeefvele Lee~
meeLe ner eeFcejer mketue ceW DeOeehekeeW leLee
hebeeeleer jepeJeJemLee ceW 50 eefleMele kee
Deej#eCe ceefnueeDeeW kees henues mes ner efoee pee
jne nw~
Fme efveCe&e mes jepe kes meYeer mejkeejer mesJeeDeeW/
mebJeieeX kes meYeer mlej SJeb meYeer ekeej kes heoeW hej
meerOeer efveegefeeeW ceW Deejef#ele SJeb iewj-Deejef#ele
keesef ceW ceefnueeDeeW kes efueS 35 eefleMele #eweflepe
Deej#eCe efoee peeSiee~
eebme
kesjue
13 peveJejer, 2016
kees Gheje^heefle neefceo

Debmeejer ves kesjue jepe kees Mele-eefleMele eeLeefceke
efMe#ee neefmeue kejves Jeeuee osMe kee eLece jepe
Ieesef<ele efkeee~
kesjue eje en ue#e jepe kes mee#ejlee
efceMeve Deleguece kes peefjS neefmeue efkeee
ieee~
efmeeesue
Yeejle kes meyemes ye[s yeQke,
ms yeQke Dee@he Fbe[f ee ves efmeeesue
(oef#eCe keesefjee) ceW Deheveer eLece MeeKee Keesueves
keer GodIees<eCee 13 peveJejer, 2016 kees keer~
ceOe eosMe
pevemebheke& efJeYeeie,
ceOe eosMe eje peejer efJe%eefhle kes Devegmeej,
Yeejle mejkeej eje ceOe eosMe kees ueieeleej
eewLeer yeej eefleefle kewsiejer-1 ceW meJee&eOf eke Keeeevve
Glheeove kes efueS Je<e& 2014-15 kee ke=ef<e kece&Ce
DeJee@[& efoee peeSiee~
Fmekes hetJe& Je<e& 2011-12, 2012-13 Deewj
2013-14 ceW ceOe eosMe kees ke=ef<e kece&Ce
DeJee@[& efceuee Lee~
ieewjleueye nw efke ke=ef<e kece&Ce hegjmkeej keer
MegDeele Je<e& 2010-11 ceW Keeeevve Glheeove ceW
jepeeW kes mejenveere eeemeeW kees eeslmeenve eoeve
kejves kes efueS keer ieF& Leer~
PeejKeb[
eebme kes je^heefle eebmJee Deesueebo ves 18
peveJejer, 2016 kees osMe ceW DeeefLe&ke Deeheele efmLeefle 12 peveJejer, 2016 kees PeejKeb[ mejkeej ves
jepe ceW peeot-esves pewmeer IeveeDeeW mes mebyebefOele
keer Iees<eCee keer~
efeeekeueeheeW hej lJeefjle keej&JeeF& kes efueS heem
Deesueebo ves Fme Deeheele efmLeefle mes efvekeueves kes
^wke kees& kes ie"ve kees cebpetjer oer~
efueS 2 efyeefueeve etjes keer jespeieej me=peve
es heem ^kw e veeeeuee jepe kes heebe efpeueeWeespevee kees eejbYe efkeee~
jebeer, eeF&yeemee, Ketber, heueecet SJeb efmece[siee
%eeleJe nw efke eebme ceW yesjespeieejer keer oj
ceW mLeeefhele efkeS peeSbies~
10.6 eefleMele nw~
98
PeejKeb[ mejkeej ves 12 peveJejer, 2016 kees

heerves kes heeveer kes mebke kees iebYeerj mLeeveere
Deeheoe ceW pees[ves kee efveCe&e efueee nw~
efveCe&e kes Devegmeej, jepe Deeheoe kees<e keer
10 eefleMele jeefMe hesepeue mebke kees otj
kejves hej Kee& nesieer~
en jeefMe Gve efpeueeW ceW Kee& nesieer peneb
ceevemetve ceW 75 eefleMele mes kece yeeefjMe ngF& nw
Deewj Yetefceiele peuemlej eej ceerj leke veeres
euee ieee nw~
efJeMeeKeeheevece
FcesepE eie meWj mLeeefhele kejves

kee efveCe&e efueee nw~
Fmemes Yeejle kes he=LJeer
hej vepej jKeves Jeeues
GheeneW (Fbef[eve DeLe&
Dee@ypeJexMeve mewus eeFdme) mes KeeReer ieF& lemJeerjeW
keer hengbe efJeeleveece leke nes peeSieer~
Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve mebmLeeve (Fmejes)
Fme mewsueeF ^weEkeie leLee [se efjmeshMeve meWj
kee Kee& Jenve kejsiee~ pees 2 kejes[, 30 ueeKe
Decesefjkeer [e@uej nesiee~
11
Gcceso YeJeve hewuesme
nwojeyeeo
ogefveee keer meyemes ye[er ^wJeue meeF ef^he

S[JeeFpej kes Devegmeej, peesOehegj kee Gcceso YeJeve
hewuesme JewefMJeke
nesueeW keer Je<e&
2016 keer ^Jw eueme&
Jee@Fme meteer ceW
efJeMJe kee meJe&es nesue Ieesef<ele efkeee ieee~
peveJejer, 2016 kees DeebOe eosMe kes

efJeMeeKeeheevece ceW Yesue (BHEL) ves 520 cesieeJee@
keer keeseuee DeeOeeefjle leeheere Tpee& Glhevve kejves
Jeeueer FkeeF& kees eejbYe efkeee~
en FkeeF& eEnogpee jeêre Tpee& kebheveer
efueefces[ keer 2520 MW efJepeeie leeheere
Tpee& heefjeespevee ceW mLeeefhele keer ieF& nw~
keWere efJe%eeve Deewj

eeweeseif ekeer leLee he=LJeer efJe%eeve jepe ceb$eer JeeF&.Sme.
eewOejer ves Yeejleere jeêre cenemeeiej metevee
mesJee keW, nwojeyeeo ceW meceger efJe%eeve kes efueS
Deblejjeêre eefMe#eCe keW (International
Training Centre for Operational
kes YeJeve heef j mej keer

DeeOeejefMeuee jKeer~
Fmes he=LJeer efJe%eeve ceb$eeuee eje mLeeefhele
efkeee pee jne nw~
Fme keW keer mLeehevee mes cegDeejeW kees meueen
osves, meceger efmLeefle kee hetJee&vegceeve Jee kejves,
megveeceer leLee letheeve mebyebOeer eejbefYeke esleeJeveer
osves ceW mentefueele nesieer~
Oceanography)
lesuebieevee
peveJejer, 2016 ceW ueQefieke efMe#ee (Gender
Education) kees mveeleke mlej hej DeefveJeee& kejves
Jeeuee lesuebieevee Yeejle kee eLece jepe yeve ieee~
Fme mebyebOe ceW peJeenjueeue vesn eeweesefiekeer
efJeMJeefJeeeuee, nwojeyeeo ceW Ske efYee<eer
efkeleeye Towards a
World of Equals
(Ske meceeve efJeMJe keer

Deesj) kee efJeceeseve efkeee
ieee~
Fme hegmleke kees Ske
heeeue eespeske kes
lenle Fbpeerefveeefjbie kee@uespeeW ceW eejbYe efkeee
nes efe efcevn efmeer
ieee nw~ es meYeer Fbpeerefveeefjbie kee@uespe
peveJejer, 2016 ceW Yeejle ves oef#eCeer efJeeleveece
peJeenjueeue vesn eeweesefiekeer efJeMJeefJeeeuee
kes nes efe efcevn efmeer ceW mewus eeF êw kE eie Deewj
nwojeyeeo mes mebye nQ~
99
hegjmkeej/mecceeve
hebef[le Yeercemesve peesMeer Meem$eere
mebieerle hegjmkeej
3 hejJejer, 2016 kees
ceneje^ mejkeej kes

meebmke=efleke ceeceueeW kes ceb$eer efJeveeso leeJe[s eje
eefme meejbieerJeeoke heb.jeceveejeeCe kees Yeejle
jlve hebef[le Yeercemesve peesMeer
Meem$eere mebieerle hegjmkeej Je<e&
2015-16 mes mecceeefvele efkeS
peeves keer Iees<eCee keer ieF&~
Fme hegjmkeej kes lenle
heebe ueeKe hees keer hegjmkeej jeefMe, Ske
ê@heer SJeb eMeefmle-he$e eoeve efkeee peelee nw~
Jeerjlee hegjmkeej SJeb Deve
DeuebkejCe,
2016
26 peveJejer, 2016 kees je^heefle eCeye cegKepeea
ves 67JeW ieCeleb$e efoJeme kes DeJemej hej osMe kes

meJeexe Meebelf ekeeueerve Jeerjlee hegjmkeej DeMeeske ee
meefnle Deve mewve hegjmkeejeW kee efJelejCe efkeee~
Fve hegjmkeejeW ceW Ske DeMeeske ee, eej
keerefle& ee, ieejn Meewe& ee kes meeLe Deve
heoke Meeefceue nQ~
osMe kee meJeexe Meebelf ekeeueerve Jeerjlee hegjmkeej
DeMeeske ee 9 hewje (efJeMes<e yeue)/6JeeR yeeefueeve
jeêre jeFheume kes ueebme veeeke ceesnve veeLe
ieesmJeeceer kees cejCeeshejeble eoeve efkeee ieee nw~
keerefle& ee metyesoej cenW efmebn, jepesMe De$ee,
peieoerMe ebo (cejCeeshejeble) leLee ieewlece keese
(cejCeeshejeble) kees eoeve efkeee ieee~
heodce mecceeve,
2015
Fme Je<e& je^heefle ves 112 heodce mecceeve

Devegceesefole efkeS nQ efpeveceW 10 heodce efJeYet<eCe,
19 heodce Yet<eCe Deewj 83
heodceeer mecceeve Meeefceue
nQ~
Fve efJepesleeDeeW ceW 19 ceefnueeSb Deewj 10 efJeosMeer/
DeeJeemeer Yeejleere/Yeejleere cetue kes Jeefe
(Ske Jeefe cejCeeshejeble) Meeefceue nQ leLee
kegue eej JeefeeeW kees cejCeeshejeble mecceeefvele
efkeee ieee~
heodce efJeYet<eCe eehle JeefeeeW kee efJeJejCe
Fme ekeej nw:
keuee
eeefceveer ke=<Cecetelf e& (efouueer); jpeveerkeeble (leefceuevee[g)
Deewj efieefjpee osJeer (heefMece yebieeue)~
meeefnle SJeb efMe#ee-he$ekeeefjlee
jeceespeer jeJe (DeebOe eosMe) Deewj DeefJeveeMe
oeref#ele* (Decesefjkee)~
efJe%eeve SJeb FbpeerefveeeEjie
[e@. JeemegosJe keuekegbles Dee$es (kevee&ke)~
cesef[efmeve-Dee@vekeesuee@peer
[e@.efJeMJeveeLeve Meeblee (leefceuevee[g)
ueeske mesJee
peieceesnve (efouueer)~
Jeeheej SJeb Geesie
OeerYeeF& Debyeeveer* (ceneje^)~
DeOeelce
eer eer jefJe Mebkej (kevee&ke)~
heodce Yet<eCe eehle ecegKe Jeefe Deveghece Kesj, Gefole veejeeCe Pee, efJeveeso
jee, Sve.Sme. jeceevegpe leeleeeee&, meeFvee
vesnJeeue, meeefveee efcepee&, Fbog pewve, mJeeceer
oeevebo mejmJeleer*, je@ye& yuewkeefJeue*, heeueesvepeer
Mehetjpeer efcem$eer*, nheerpe keebkw^ ej, mJeeceer
lespeesceeevebo, ees.[er.veeiesMJej jser Fleeefo~
Deeceleewj hej ceee&/Deewue ceW je^heefle YeJeve

ceW Deeeesefpele Ske YeJe meceejesn ceW je^heefle
eje eoeve efkeS peeves Jeeues heodce mecceeveeW keer
Iees<eCee 25 peveJejer, 2016 kees 67JeW ieCeleb$e
efoJeme meceejesn kes Ske efove henues keer ieF&~
100
2016
heodceeer eehle ecegKe JeefeeefleYee eueeo, Depee osJeieve, efeebkee eeshe[e,

leguemeeroeme yeesjkej, [e@. meescee Iees<e, Sme.Sme.
jepeeceeweuf e, ceOegj Yeb[ejkej, ceeefueveer DeJemLeer,
OeerjW veeLe yespeyeDee, nueoj veeie, ees.heg<hesMe
heble, peJeenjueeue keewue, [e@. cevvece ieesheer
ebo, ees.er.kes. ueeefn[er, [e@. Deefveue kegceejer
ceunes$ee, efmeceesve Deesje@Deesve, heeret<e heeb[s,
Se.Deej. veieW, Sce.meer.cesnlee, GppJeue
efvekece, [e@. meleerMe kegceej, ees. oerheebkej
epeea, megveerlee ke=<Ceve, DeeWkeej veeLe eerJeemleJe,
eerYeeme eb megheekej, efoueerhe meebIeJeer, oerehf ekee
kegceejer, megMeerue oes<eer, ekeeMe ebo megjevee*,
meF&o peehejer*, ceeFkeue heesmsue*, meueceeve
Deceerve meue Keeve*, ngF& ueeve Peebie*, es[^sie
kes.efveefkeke*, megob j Deeefole cesveve*, Depeeheeue
efmebn yebiee*, Fleeefo~
vees- *efJeosMeer/DeeJeemeer Yeejleere/Yeejleere cetue
kes Jeefe/cejCeeshejeble keer esCeer ceW mecceeve efJepesleeDeeW
kees oMee&lee nw~
jeêr e yeneogjer hegjmkeej, 2015

ves 25 yeneogj yeeeW kees jeêr e yeneogjer hegjmkeej
2015 eoeve efkeS~
hegjmkeej efJepesleeDeeW ceW 3 ue[efkeeeb leLee 22
ue[kes meefcceefuele nQ efpeveceW mes oes yeeeW kees
en hegjmkeej cejCeeshejeble eoeve efkeee ieee~
ecegKe hegjmkeej Deewj Gvekes eehlekelee& Fme
ekeej nQ Yeejle hegjmkeej
ieewjJe keJe[tpeer menm$eyegs cejCeeshejebleceneje^
mebpee eeshe[e hegjmkeej
ceemj Depeg&ve efmebn (16 Je<e&)-GejeKeb[
ieerlee eeshe[e hegjmkeej
efMeJecehes efelee (8 Je<e&)-lesuebieevee
yeehet iewOeeveer hegjmkeej

ceemj jeceoerve Leeje (15 Je<e&)-efcepeesjce,
ceemj jekesMe YeeF& MeeveeYeeF& hesue (13
Je<e&)-iegpejele SJeb ceemj Dejesceue Sme.Sce.(12
Je<e&)-kesjue
Je<e& 1957 mes eejbYe en hegjmkeej Yeejleere
yeeue keueeCe heefj<eo (Indian Council For Child
Welfare-ICCW) eje eoeve efkeee peelee nw~
[erSmemeer hegjmkeej,
2016
peveJejer, 2016 kees Yeejleere he$ekeej,

mebheeoke SJeb Gheveeme
uesefKekee DevegjeOee je@e
kees Gvekes Gheveeme
mueerehE eie Dee@ve pegehf ej
(Sleeping on Jupiter) kes efueS meeGLe SefMeeve
efuejsej kes [erSmemeer hegjmkeej, 2016 mes mecceeefvele
efkeee ieee~
Je<e& 2015 ceW en hegjmkeej Yeejleere-Decesejf keer
uesefKekee Pegchee ueeefn[er kees Gheveeme o ueesueQ[
kes efueS eoeve efkeee ieee Lee~
16
61Jeeb
efyeeefveee efheucehesej
hegjmkeej, 2015
peveJejer, 2016 kees cegbyeF& kes mejoej

hesue msef[ece ceW 61JeW
efyeeefveee efheucehesej
hegjmkeej, 2015 kes
hegjmkeej efJelejCe meceejesn
ceW meJe&es efheuce kee hegjmkeej yeepeerjeJe cemleeveer
kees eoeve efkeee ieee~
mebpee ueeruee Yebmeeueer eje efveoxefMele efheuce
yeepeerjeJe cemleeveer kees Fme hegjmkeej meceejesn
ceW meJee&efOeke veew esefCeeeW ceW mecceeefvele efkeee
ieee~
hegjmkeej efJelejCe meceejesn ceW efJeleefjle ecegKe
hegjmkeej Fme ekeej nQz meJe&es efveoxMeke-mebpee ueeruee Yebmeeueer
(efheuce-yeepeerjeJe cemleeveer)
101
15
meJe&es DeefYeveslee-jCeJeerj efmebn (efheuceyeepeerjeJe cemleeveer)

z meJe&es DeefYeves$eer-oerehf ekee heeogkeesCe (efheuceheerket)
z meJe&es meneeke DeefYeveslee-Deefveue kehetj
(efheuce-efoue Oe[keves oes)
z meJe&es meneeke DeefYeves$eer-efeebkee eeshe[e
(efheuce-yeepeerjeJe cemleeveer)
z meJe&es mebieerle-Debefkele efleJeejer, ceerle yeodme&,
Devepeeve Deewj Deceeue ceefueke (efheuce-je@e)
z meJe&es ieerle-FjMeeo keeefceue (Deiej legce
meeLe nes, efheuce-leceeMee)
z meJe&es heeMJe&ieeeke-Deefjpeerle efmebn-metjpe
[tyee (efheuce-je@e)
z meJe&es heeMJe&ieeefekee-esee Iees<eeue-oerJeeveer
cemleeveer (efheuce-yeepeerjeJe cemleeveer)
z DeepeerJeve GheueefyOe hegjmkeej (Life Time
Achievement Award)-ceewmeceer epeea~
z Deej.[er. yece&ve hegjmkeej-Dejceeve ceefueke~
z meJe&es veJeesefole DeefYeveslee-metjpe hebeesueer
(efheuce-nerjes)~
z meJe&es veJeesefole DeefYeves$eer-Yetefce hes[veskej
(efheuce-oce ueiee kes nF&Mee)~
z meJe&es veJeesefole efveoxMeke-veerjpe IesJeve
(efheuce-cemeeve)~
meceeueeseke esCeer kes hegjmkeej Fme ekeej nQz meJe& es ef h euce-heer k et -(ef v eox M eke-meg e f p ele
mejkeej)
z meJe&es DeefYeveslee-DeefceleeYe yeeve (efheuceheerket)~
z meJe&es DeefYeves$eer-kebievee jveewle (efheuce-levet
Jes[dme ceveg efjvme&)~
z
efelpekej Jeemlegkeuee hegjmkeej,

2016
13 peveJejer, 2016 kees efMekeeiees, Decesefjkee ceW
kees Je<e& 2016 kee efelpekej Jeemlegkeuee

hegjmkeej eoeve efkeS peeves keer
Iees<eCee keer~
Jes en hegjmkeej heeves Jeeues efeueer
kes eLece leLee uewef ve Decesejf kee
mes eewLes Jeefe nQ~
Je<e& 1979 ceW mLeeefhele 1 ueeKe Decesejf keer [e@uej
keer hegjmkeej jeefMe Jeeues Fme eefleefle hegjmkeej
kees Jeemlegkeuee kee veesyesue hegjmkeej Yeer kene
peelee nw~
Aravena)
[wveer keees ceeveJeere vesle=lJe hegjmkeej

peveJejer, 2015 kees uee@me Sbefpeume ceW
Deeeesepf ele "JeW efJeeef<e&ke etveermeshe
yeeue (UNICEF Ball) keee&ece ceW
mebege je^ yeeue kees<e kes meodYeeJevee
otle SJeb FbiueQ[ kes hetJe& hegyee@ue
kehleeve [sefJe[ yeskence kees [wveer
keees (Danny Kaye) ceeveJeere vesle=lJe hegjmkeej
mes mecceeefvele efkeee ieee~
13
heerhee yewueesve [erDeesj DeJee@[dme&

11 peveJejer, 2016 kees Deblejjeêre hegyee@ue
mebIe (FIFA) kes Jeeef<e&ke hegjmkeejeW kes meeLe yewueesve

[er Dees j heg j mkeej kee ef J elejCe pet e f j Ke
(efmJedpejueQ[) ceW efkeee ieee~
DepeXervee kes meghej
mej efKeuee[er SJeb
yeeefme&ueesvee Shemeer keer
Deesj mes Kesueves Jeeues
efueeesveue cesmeer kees
heerhee kes Je<e& kes meJe&es efKeuee[er kee yewueesve
[erDeesj hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
efueeesveue cesmeer ves en heebeJeeR yeej meJe&es
efKeuee[er kee heerhee yewueesve [erDeesj hegjmkeej
peerlee nw~
Decesefjkee keer keeueea uee@e[ (Carli Lloyd)
Je<e& 2015 keer meJe&es ceefnuee hegyee@ue efKeuee[er
egveer ieF~
neele heeGb[sMeve kes DeOe#e e@ce efelpekej ves

efeueer kes Jeemlegkeej SuespeQ[e^ s DejeJesvee (Alejandro
102
2016
yeeefme&ueesvee Shemeer kes uegFme Svejerke (mhesve)

kees heg<e erce kes meJe&es keese SJeb Decesejf kee
keer efpeue Fefueme kees meJe&es ceefnuee keese
hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~
JeW[sue ueerje (yeepeerue) kees Je<e& kes meJe&es
ieesue kes efueS heerhee hegmkeme (Puskas)
DeJee@[& mes mecceeefvele efkeee ieee~
Fme Je<e& heerhee hesej hues DeJee@[& mes MejCeeLeea
mebke kes efueS meneesie kejves mebyebOeer eeemeeW kes
lenle efJeMJe kes meYeer hegyee@ue mebie"veeW Deewj keueyeeW
kees mecceeefvele efkeee ieee~
73JeW
ieesu[ve iueesye hegjmkeej
Dee@mkej kes yeeo meJee&efOeke eefleefle efheuce

hegjmkeej ieesu[ve iueesye kes Je<e& 2015 kes
efJepesleeDeeW keer Iees<eCee 10 peveJejer, 2016
kees Decesefjkee kes yesJejueer efnume (Beverly
Hills), kewefueheesefve&ee ceW keer ieF&~
ecegKe JeieeX ceW eoe hegjmkeej Fme ekeej
jnsceesMeve efhekeej: veede Jeie& ([êcee)
meJe&es efheuce-o jsJesveeb (efveoxMeke-Deuespesv[ês
Fveeefjlet)
meJe&es DeefYeveslee-efueeesvee[ex
[er kewefeees (efheuce-o jsJesveeb)
meJe&es DeefYeves$eer-efyeS ueeme&ve
(efheuce-ce)
meJe&es efveoxMeke-Deuespesv[ês
Fveeefjlet(efheuce-o jsJesveeb)~
meJe&es hekeLee-Sjesve mee@ekf e&ve
(efheuce-merJe pee@yme)
meJe&es SveercesMeve efheuce-FvemeeF[ DeeG
meJe&es efJeosMeer Yee<ee keer efheuce-nbiejer keer
efheuce meve Dee@he meeGue (efveoxMeke-ue@puees
vescesme)
ceesMeve efhekeej: cetefpekeue/kee@ces[er Jeie&
meJe&es efheuce-o ceeefme&eve (efveoxMeke-efj[ueer
mkee@)
meJe&es DeefYeveslee-cew [sceve (efheuce-o

ceeefme&eve)
meJe&es DeefYeves$eer-pesefvehej uee@jWme (efheucepJeee)
Fbef[ee hee@cee& hegjmkeej,
2016
7 peveJejer, 2016
kees keWere jmeeeve SJeb

GJe&jke ceb$eer Deveble kegceej ves yebieueg ceW efeefkelmee,
Fueskeê@efvekeme SJeb GhekejCe #es$e kes Deblejjeêre
meccesueve SJeb eoMe&veer Fbef[ee cesef[keue Skemehees,
2016 kes GodIeeve kes DeJemej hej eLece Fbef[ee
hee@cee& hegjmkeejeW kee efJelejCe efkeee~
hegjmkeej efJepeslee Fme ekeej nQ:-mecee Yeejle
hee@cee& Glke=lee hegjmkeej (Overall India Pharma
Excellence) kewef[uee nsuLe kesej efueefces[ leLee
Yeejle hee@cee& ueer[j (India Pharma Leader)
hegjmkeej iuesve meueoevee, esejcewve SJeb eyebOe
efveosMeke iuesveceeke& hee@cee&megefkeue efue. kees eoeve
efkeee ieee~
Yeejle hee@cee& Je<e& keer kebheveer (India Pharma
Company of the year) hegjmkeej uegefheve
efueefces[ kees eoeve efkeee ieee~
BCCI hegjmkeej, 2014-15
Yeejleere efekes kebêsue yees[& (BCCI) ves Je<e&

kes Jeeef<e&ke hegjmkeejeW kee efJelejCe 5
peveJejer, 2016 kees cegbyeF& ceW efkeee ieee~
YetlehetJe& Yeejleere efJekeskeerhej Je ceOeece kes
yeuuesyeepe meweo efkejceeveer kees keve&ue meer.kes.
veee[t ueeFheeFce DeeerJeceW DeJee@[& mes
mecceeefvele efkeee
ieee~
Fmekes Deb l eie& l e
GvnW 25 ueeKe hees
keer OevejeefMe, Ske
eMeefmle he$e SJeb mce=efle efe eoeve efkeee ieee nw~
meJe&es Yeejleere efekesj (2014-15) kes
efueS Yeejleere sm erce kes kehleeve efJeje
keesnueer kees hee@ueer Gcejeriej DeJee@[& (5 ueeKe
103
2014-15
hees keer OevejeefMe) eoeve

efkeee ieee~
1 Deketyej, 2014 mes 30
efmelebyej, 2015 kes ceOe es
eoMe&ve kes DeeOeej hej efJeleefjle
efkeS ieS Deve hegjmkeej Fme
ekeej jns
(Costa Book Award), 2015 kes
ceeOeJe jeJe efmebefOeee hegjmkeej
jCepeer ê@heer ceW meJee&efOeke jve nsleg-je@efyeve

GLehhee (11 ceweeW ceW 912 jve)~
(ii) jCepeer ê@heer ceW meJee&efOeke efJekes nsleg-Deej.
efJevee kegceej (kevee&ke) Je Meeog&ue "ekegj
(ceneje^) kees mebege he mes (oesveeW ves 10
ceweeW ceW 48 efJekes eehle efkeS)~
(i)
Sce.S. efeobyejce ê@heer
meJe&es Deb[j-23 efekesj-Deuceeme Meewkele

(G.e.)~
(ii) meJe&es Deb[j-19 efekesj-Deveceesueeerle efmebn
(hebpeeye)~
(iii) meJe&es Deb[j-16 efekesj-Megyeceeve efieue
(hebpeeye)~
(iv) meJe&es ceefnuee efekesj meerefveej-efceleeueer
jepe (jsueJes)~
(v) meJe&es ceefnuee efekesj petefveej-osefJekee
Jewe (ceneje^)~
(vi) Iejsuet efekes ceW meJe&es Debheeej-Dees.vebove
(i)
ueeuee DecejveeLe DeJee@[&
meJe&es DeeuejeGb[ eoMe&ve jCepeer ê@heer

ceW-peuepe mekemesvee, ceOe eosMe efekes mebIe
(8 ceweeW ceW, 583 jve, 17 efJekes)~
(ii) meJe&es DeeuejeGb[ eoMe&ve Iejsuet meerefceleDeesJej eefleeesefielee ceW-oerheke nge, ye[ewoe
efekes mebIe~
(iii) meJe&es DeesJejDee@ue eoMe&ve (2014-15)kevee&ke jepe efekes mebIe (14 Debke)~
(i)
keesme yegke DeJee@[&,

104
2015
keesme yegke DeJee@[&
efJepesleeDeeW keer
Iees<eCee keer ieF&~
efJeefYevve esCeer kes hegjmkeej efJepesleeDeeW SJeb
hegmlekeeW kes veece Fme ekeej nQ(i) keesme eLece Gheveeme hegjmkeej (First
Novel Award) Sb[êt ceeFkeue nuex kees Gvekes
Gheveeme o ueesveer kes efueS~
(ii) keesme Gheveeme hegjmkeej (Novel Award)
uesefKekee kes Sefdkebmeve kees Gvekes Gheveeme S
iee@[ Fve Fvme (A God in Ruins) kes efueS~
(iii) keesme peerJeveer hegjmkeej (Biography
Award) uesefKekee Sbef[êe Jeguhe kees o FvJeWMeve
Dee@he vesej: o S[JeWeme& Dee@he SueskepeW[j Jee@ve
ncyeesu, o ueem nerjes Dee@he meeFbme kes efueS~
(iv) keesme keefJelee hegjmkeej (Poetry Award)
keefJe [e@ve hesjmeve kees Gvekes keefJelee meben 40
meesvesdme kes efueS eoeve~
(v) keesme yeeeW keer hegmleke hegjmkeej (Children's
Book Award) ueseK
f ekee eebmesme neef[i e kees Gvekeer
hegmleke o ueeF& êr kes efueS~ Fme hegmleke kees
keesme yegke Dee@he o F&ej hegjmkeej Yeer eoeve
efkeee ieee~
yeeryeermeer mheesdme& heme&vesefueer Dee@he
o F&ej, 2015
20 efomebyej, 2015 kees yeeryeermeer mheesdme& Dee@he
o F&ej kes Jeeef<e&ke hegjmkeejeW kee efJelejCe yesueheem

(Gejer DeeejueQ[) ceW efkeee ieee~
efyee
f Me yee[@ keeefmbie kee@heexjMs eve (BBC) mheesmd e&
heme&vesefueer Dee@he o F&ej hegjmkeej efyesve
kes sefveme efKeuee[er Sb[er cejs kees eoeve
efkeee ieee~
mheesdme& heme&vesefueer Dee@he o F&ej kes Deve
hegjmkeej efJepesleeDeeW kee efJelejCe Fme ekeej nw DeesJejmeerpe mheesmd e& heme&veseuf eer Dee@he o F&ej[sefveeue efJeefueece kee&j
mheesdme& heme&vesefueer keese Dee@he o F&ej ceeFkeue Deesveerue
2016
ebie mheesdme& heme&vesefueer Dee@he o F&ej-Ssueer

[eGveer (efpeceveeefmkeme)
ueeFheeFce DeeerJeceW DeJee@[-& S.heer. cewkekee@e
mheesdme& Devmebie nerjes DeJee@[&-[sefceeve efueb[mes
(hegyee@ue keese)
mheesmd e& heme&veseuf eer erce Dee@he o F&ej DeJee@[-&
es efyesve [sefJeme kehe erce
nsuesve jesueemeve DeJee@[&-yesueer cewLetpe
IAAF
Jeu[& SLeueer Dee@he o
F&ej, 2015
IAAF (International Association of
Athletics Federation)
eje eoeve efkeee peeves

Jeeuee Jeu[& SLeueer Dee@he
o F&ej hegjmkeej veJebyej,
2015 ceW heg<e Jeie& ceW
Decesefjkee kes SMve F&ve ([skeeLeueve) SJeb ceefnuee
Jeie& ceW FefLeeesefheee keer OeeefJekee ieWpeyes ef[yeeyee kees
eoeve efkeee ieee~
L.G.
DeeF&meermeer DeJee@[dme&, 2015
Je<e& 2015 kes L.G. DeeF&meermeer DeJee@[md e&, 2015

kee efJelejCe efomebyej, 2015 ceW efkeee ieee~
Je<e& kes meJe&es efKeuee[er kes
efueS eefleefle mej ieejheeru[
meesyeme& ê@heer kee hegjmkeej
Dee@m^sefueee kes kehleeve merJe
efmceLe kees eoeve efkeee ieee~
Deve efJeleefjle hegjmkeejeW kee efJeJejCe Fme
ekeej nw Je<e& kee meJe&es sm efKeuee[er merJe efmceLe
(Dee@m^sefueee)
SkeefoJemeere Deblejjeêre efekes ceW Je<e& kee
meJe&es heg<e efKeuee[er-Syeer ef[ efJeefueeme&
(oef#eCe Deeerkee)
SkeefoJemeere Deblejjeêre efekes ceW Je<e& keer
meJe&es ceefnuee efKeuee[er- cesie ueweEveie
(Dee@m^sefueee)
Je<e& kee GYejlee ngDee efKeuee[er-peesMe nspeueJeg[

(Dee@m^sefueee)
Je<e& kee SmeesefmeS Deewj SefheefueS efekesjKegj&ce Keeve (etSF&)
Je<e& kee meJe&es dJeWer-20 Deblejjeêr e eoMe&vehee@he [g huesefmeme (oef#eCe Deeerkee)
Je<e& keer meJe&es dJeWer-20 ceefnuee efKeuee[ermsheveer suej (JesmFb[erpe)
Je<e& kes meJe&es Debheeej keer [sefJe[ Meshe[&
ê@heer-efje[& kesueyeesjes (FbiueQ[)
efmheefj Dee@he o efekes hegjmkeej-yeQ[ve
cewkekeguece (vetpeerueQ[)
oef#eCe Deeerkee kes Syeer ef[ efJeefueeme& kees henueer
yeej DeeF&meermeer keer SkeefoJemeere erce kee kehleeve
(peyeefke eewLeer yeej erce kee meome) egvee ieee nw~
FbiueQ[ kes Sefuemsej kegke kees DeeF&meermeer keer
sm erce kee kehleeve egvee ieee~
GuuesKeveere nw efke Yeejle kes jefJeebve DeefMJeve
DeeF&meermeer keer sm erce ceW 12JeW meome Je
ceesncceo Meceer DeeF&meermeer keer SkeefoJemeere erce ceW
ieWoyeepe kes he ceW Meeefceue efkeS ieS nQ~
AIFF hegyee@uej Dee@he o F&ej

DeefKeue Yeejleere hegyee@ue cenemebIe (AIFF)
ves Deheves Jeeef<e&ke hegjmkeejeW keer Iees<eCee efomebyej,
2015 ceW kej oer~
hegjmke=le Jeefe SJeb mebie"ve Fme ekeej nQ meJe&es efKeuee[er-egpeWmeve eEueieoesn
meJe&es ceefnuee efKeuee[er-yeeuee osJeer
meJe&es Goereceeve efKeuee[er-eerlece keesue
meJe&es ceefnuee Goereceeve efKeuee[er-heejer
PeePee
meJe&es jshejer-meerDeej eerke=<Cee
meJe&es meneeke jshejer-meehece kesves[er
peceerveer mlej hej efJekeemeMeerue keee&ece nslegDeesef[Mee hegyee@ue mebIe (FAO)
Yeejleere hegyee@ue ceW uebyes mecee leke Glke=
eesieoeve nsleg-keeskee-keesuee (Coca-Cola)~
2016
105
eespevee/heefjeespevee
jepeceeie& heefjeespeveeDeeW kes
efeeevJeeve nsleg neFefye[ Sveger

cee@[ue
keer DeOe#elee ceW DeeefLe&ke ceeceueeW keer cebef$eceb[ueere

meefceefle eje jepeceeie& heefjeespeveeDeeW kes efeeevJeeve
keer Ske eCeeueer kes he ceW efceefele Jeeef<e&ke Kee&
leb$e (Hybrid Annuity Model) kees cebpetjer eoeve
keer ieF&~
Fme leb$e kes Debleie&le mejkeej efJekeemekelee& kees
keee& eejbYe kejves kes efueS heefjeespevee ueeiele
kee 40 eefleMele Oeve GheueyOe kejeSieer leLee
Mes<e efveJesMe efJekeemekelee& kees mJeeb kejvee nesiee~
Deccee met#ce $e+Ce eespevee

22 peveJejer, 2016 kees cegKeceb$eer peeueefuelee
meeLe ner ueeYeeLeea eefo 25 mehleen ceW hetje $e+Ce

veneR ueewe heeSiee lees Gmemes yeeer ngF& jeefMe hej
4 eefleMele keer oj mes yeepe efueee peeSiee~
Yeejle keer henueer Suepeeryeerer
jsef[ees wkemeer mesJee

peveJejer, 2016 kees uesmeefyeeve ies
yeeF&meskemegeue êbmepeW[j (LGBT) mecegoee kes
efueS eEJeime jsveyees veeceke osMe keer henueer jsef[ees
wkemeer mesJee eejbYe
keer ieF&~
Fme ees p evee
kees heeeue
heefjeespevee kes he ceW cegbyeF&& ceW eejbYe efkeee
ieee leLee Fmekes Je<e& 2017 ceW keee&Meerue nesves
keer mebYeeJevee nw~
eEJeime ^wJeume leLee ncemehej ^m Fme wkemeer
mesJee ceW yeleewj [êFJej Meeefceue nesves Jeeues LGBT
mecegoee kes Jeefe kees eefMe#eCe os jns nQ~
20
ves leefceuevee[g ceW Deccee met#ce $e+Ce eespevee kee

MegYeejbYe efkeee~
Fme eespevee kee GsMe yee{ eYeeefJele ess
mecej
JeeheeefjeeW pewmes-heue efJeeslee, meypeer efJeeslee
mecej (SAMAR)efmemce Dee@he Sejesmee@ue
Deeefo kees ceoo hengbeevee nw~
cee@efveeEjie Sb[ efjmee& Sejesmee@ue efveiejeveer SJeb
Fme eespevee kes lenle 5,000 hees leke yeepe
DevegmebOeeve eCeeueer kee mebef#ehle veece nw~
cege $e+Ce osves kee eeJeOeeve efkeee ieee nw
mecej, Jeeegceb[ue ceW yuewke-keeye&ve meeblee,
efpemes menkeejer yeQkeeW kes ceeOece mes efJeleefjle
Sejesmee@ue jsef[SMeve kes iegCeOece&, heee&JejCe
efkeee peeSiee~
Melee Deewj Gvekes peueJeeegJeere eYeeJeeW kee
efoS ieS $e+Ce hej 11 eefleMele keer oj mes
DeOeeve kejlee nw~
yeepe jepe mejkeej eje yeQke kees efoee
15 peveJejer, 2016 kees efJe%eeve SJeb eeweeseif ekeer
peeSiee~
leLee he=LJeer efJe%eeve ceb$eer n<e&JeOe&ve ves Sejesmee@ue
ueeYeeLeea 25 mehleen ceW (200 hees eefle
efveiejeveer SJeb DevegmebOeeve eCeeueer kees je^ kees
mehleen) $e+Ce kees egkee mekelee nw~
meceefhe&le efkeee~
efveefMele meceeeJeefOe (24 mehleen) ceW $e+Ce
$e+Ce ieejber kees<e yeveeves kees cebpetjer
egkeeves Jeeuee ueeYeeLeea hegve: kece yeepe oj
6 peveJejer, 2016 kees keWere cebef$eceb[ue ves
(4 eefleMele) hej 5,000 hees kee $e+Ce eehle
cege (Micro Units Development Refinance
kejves kee hee$e nesiee~
106
Agency) mes peg[s $e+CeeW kes efueS Ske $e+Ce

ieejber kees<e yeveeves kees cebpetjer oer~
Fmekes Debleie&le eOeeveceb$eer cege eespevee
(PMMY) kes Debleie&le cebpetj efkeS ieS $e+CeeW
keer ieejber nsleg cege FkeeFeeW kes efueS $e+Ce
ieejber kees<e (CGFMU) keer mLeehevee nesieer
pees 8 Deewue, 2015 mes eYeeJeer ceeveer peeSieer~
Fmekee GsMe yeQkeeW/iewj-yeQekE eie efJeeere kebheefveeeW/
ueIeg efJee mebmLeeveeW Je Deve efJeeere ceOemLeeW
kes $e+Ce peesefKeceeW kees kece kejvee nw~
Yeejle mejkeej kes hetCe& mJeeefcelJe Jeeueer kebheveer
jeêre $e+Ce ieejber ^mer kebheveer efueefces[
Fme kees<e keer ^mer nesieer~
Fmekes meeLe ner cebef$eceb[ue ves cege efueefces[
kees efme[yeer kes hetCe& mJeeefcelJe Jeeues Ske meneeke
efvekeee cege Yeejleere ueIeg Geesie efJekeeme yeQke
ceW heefjJeefle&le kejves kees Yeer Deheveer cebpetjer os oer~
osMe keer henueer veoer metevee eCeeueer

peveJejer, 2016 kees keWere penepejeveer,
me[ke heefjJenve SJeb
jepeceeie& ceb$eer efveefleve
ie[kejer ves veF& efouueer
ceW osMe keer henueer veoer metevee eCeeueer (River
Information System: RIS) kee GodIeeve efkeee~
Fmekee GsMe peueceeie& mebeeuekeeW SJeb
Gheeesiekelee&DeeW kes yeere meteveeDeeW kes Deeoeveeoeve kees egefemebiele yeveevee nw~
en Yeejle ceW Deheveer lejn keer henueer veF&
eCeeueer nw pees iebiee veoer hej jeêr e peueceeie&-1 hej
megjef#ele SJeb meerke veewheefjJenve kees megiece yeveeSieer~
eCeeueer kee efeeevJeeve DeblejosMeere peueceeie&
eeefOekejCe eje efkeee peeSiee pees penepejeveer
ceb$eeuee eje eMeeefmele Ske JewOeeefveke efvekeee nw~
6
ves Gej eosMe kes neheg[ efpeues kes eece heg" ceW
iebiee eece eespevee keer MegDeele keer~
Fme eespevee kes lenle iebiee le efmLele 1600
ieebJeeW kee efJekeeme efkeee peeSiee~
eLece ejCe ceW Fme eespevee kes lenle 200
ieebJeeW kee eeve efkeee ieee nw~
iebiee eece eespevee kes lenle eleske eeefvele
ieebJe hej 1 kejes[ hees Kee& efkeS peeSbies~
Deccee yeerpe eespevee kee MegYeejbYe

peeueefuelee mejkeej ves leefceuevee[g ceW efkemeeveeW
kes efnleeW kees ye{eves Jeeueer Deccee yeerpe eespevee
kee MegYeejbYe 2 peveJejer, 2016 kees efkeee~
eespevee kee ue#e efkemeeveeW kees iegCeJeee ege
eceeefCele yeerpe GheueyOe kejevee nw~
Fmekes efueS leefceuevee[g mejkeej ves Deccee meefJe&me
meWj keer mLeehevee keer nw peneb mes hetjs jepe ceW
iegCeJeeeege eceeefCele yeerpe eehle nes mekeWies~
leefceuevee[g jepe yeerpe efJekeeme SpeWmeer
(TNSDA) kees Deccee yeerpe eespevee kes mebeeueve
kes efueS vees[ue SpeWmeer yeveeee ieee nw~
efceer kes lesue hej [eryeerer eespevee

he$e metevee keeee&uee

keer efJe%eefhle kes Devegmeej, hesêsefueece SJeb eeke=efleke
iewme ceb$eeuee eje 1 Deewue, 2016 mes efceer kes
lesue hej ele#e ueeYe nmleeblejCe (DBT) eespevee
efeeeefvJele keer peeSieer~
GuuesKeveere nw efke Dee" jepe Deheves egves ngS
26 efpeueeW ceW efceer kes lesue hej [eryeerer
eespevee ueeiet kejves hej mencele ngS nQ~
en eespevee eermeie{, nefjeeCee, efnceeeue
eosMe, PeejKeb[, ceOe eosMe, ceneje^,
hebpeeye SJeb jepemLeeve ceW ueeiet keer peeSieer~
iebiee eece eespevee keer MegDeele
efouueer-cesj" SkemeesmeJes heefjeespevee
31 efomebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer
keWere peue mebmeeOeve,

veoer efJekeeme Deewj iebiee mebj#eCe ceb$eer Gcee Yeejleer
ves efouueer kes eeleeeele kees megiece leLee yeeOeemece-meeceefeke Ievee ee / hejJejer, 2016
107
jefnle yeveeves kes GsMe mes 14 uesve Jeeueer 74

efkeceer. uebyes efouueer-[emevee-cesj" SkemeesmeJes
heefjeespevee keer DeeOeejefMeuee jKeer~
Gheeg&e heefjeespevee keer ueeiele 7,566 kejes[
hees keer nesieer leLee FmeceW efvecve leerve mebIeke
Meeefceue nQ :
(i) ejCe-I : efouueer-cesj" SkemeesmeJes kes 14 uesve
Jeeues 28 efkeceer. uebyes efouueer-[emevee Keb[ kee
efvecee&Ce~
ejCe-II: efouueer-cesj" SkemeesmeJes kes 6 uesve

Jeeues 46 efkeceer. uebyes [emevee-cesj" Keb[ kee efvecee&Ce~
(iii) SveSe-24 kes 22 efkeceer. uebyes [emevee-neheg[
Keb[ kees 6 uesve kejvee~
en SkemeesmeJes veS neFefye[ Sveger cee@[ue
(Hybrid Annuity Model) kes lenle henueer
heefjeespevee nesieer~
Fmes Ske mcee& SkemeesmeJes kes he ceW efJekeefmele
efkeee peeSiee~
(ii)
Dee@hejsMeve/DeefYeeeve
Dee@hejsMeve eerve nb
eerve nb vekemeefueeeW kes efJe Yeejle mejkeej
kes hewjeefceefuejer yeue leLee jepe yeue eje GvnW
Deeeeceke lejerkes mes yeenj
Keos[ves kes efueS eueeS
ieS DeefYeeeve kee veece
nw~
en DeefYeeeve veJebyej, 2009 mes ueeue ieefueeejs
#es$e Jeeues heebe jepeeW ceW eueeee ieee~
en efomebyej, 2014 ceW Yeer eee& ceW jne peye
vekemeefueeeW ves megkecee, eermeie{ ceW Ieele
ueieekej mewve yeueeW hej nceuee efkeee Lee pees
eerve nb DeefYeeeve kes efJejesOe ceW Lee~
8 peveJejer, 2016 kees Fme DeefYeeeve kees keWere
mejkeej keer hewjeefceefuejer heesme& ves hegve: eejbYe
efkeee efpememes en hegve: eee& ceW Deeee~
vemeerce Deue-yenj
22-24 peveJejer, 2016
kes ceOe ieesJee kes le

hej mebhevve ngDee~
otmeje ejCe meceger ejCe (Sea Phase)
24-27 peveJejer, 2016 kes ceOe ieesJee le mes
mes Dejye meeiej
ceW mebhevve ngDee~
Fme DeYeeme ceW
Yeejleere veewmesvee kes
oes heesleeW-DeeF&SveSme
ef$ekebo (INS Trikand) Deewj DeeF&SveSme ef$eMetue
(INS Trishul) ves eefleYeeie efkeee~
peyeef k e Dees c eeveer veew m es v ee kes oes hees l eeW
DeejSveDeesJeer Deue-MeefceKe (RNOV ALShamikh) Deewj DeejSveDeesJeer Deue-meerye
(RNOV AL-Seeb) ves efnmmee efueee~
efmheefj Dee@he Fbef[ee jve
Dee@m^sefueee kes YetlehetJe& efMe#ee Deewj Kesue ceb$eer

Yeejleere veewmesvee Deewj Deesceeve keer Meener veewmesvee
hew heece&j ves 26 peveJejer, 2016
(Royal Navy of Oman) kes yeere efhe#eere
kees keMceerj mes keveekegceejer leke
veewmewefveke DeYeeme vemeerce Deue-yenj (Naseem
efmheefj Dee@he Fbef[ee jve oew[
Al-Bahr) kes omeJeW mebmkejCe kee Deeeespeve 22kee MegYeejbYe keveekegceejer mes efkeee~
27 peveJejer, 2016 kes ceOe ieesJee le hej Dejye
hew heece&j 4,600 efkeceer. uebyeer
meeiej ceW efkeee ieee~
en oew[ Yeejle kes efJeefYevve
Fmes oes ejCeeW ceW Deeeesefpele efkeee ieee~
jepeeW mes nesles ngS 30 ceee&, 2016 kees peccet henuee ejCe heesle ejCe (Harbour Phase)
keMceerj ceW meceehle kejWies~
108
Deeeesie/meefceefle
jesenf le Jesceguee Deelcenlee ceeceuee :
veeefeke Deeeesie kee ie"ve
28 peveJejer, 2016 kees keWere ceeveJe mebmeeOeve
efJekeeme ceb$eeuee ves MeesOeeLeea jesenf le Jesceguee (Rohit

Vemula) keer Deelcenlee (17 peveJejer, 2016)
kes ceeceues keer peebe kes efueS Fueeneyeeo neF&kees&
kes mesJeeefveJe=e veeecetefle& DeMeeske kes. heveJeeue
kees Ske meomeere peebe Deeeesie kee DeOe#e efveege
efkeee~
en veeefeke Deeeesie nwojeyeeo efJeMJeefJeeeuee
kes oefuele MeesOeeLeea jesenf le Jesceguee keer Deelcenlee
leLee efJeMJeefJeeeueeeW SJeb kee@uespeeW ceW e$eeW kes Mees<eCe
kees jeskeves kes efueS Je<e& 2012 ceW leweej efJeMJeefJeeeuee
Devegoeve Deeeesie kes efoMee-efveoxMeeW (UGC Guidelines)
keer Gheeeseif elee keer Yeer peebe kejsiee~
Deeeesie 3 ceen kes Yeerlej Deheveer efjhees& mejkeej
kees meeQhesiee~
yegues ^sve heefjeespevee kes efueS
Gemlejere meefceefle
peveJejer, 2016 kees keW mejkeej ves

kejes[ hees keer cegbyeF&-Denceoeyeeo
yegues ^sve heefjeespevee keer efveiejeveer kes efueS
11
90,000
veerefle Deeeesie kes GheeOe#e DejeEJeo heCeieefjee

keer DeOe#elee ceW Ske heebe meomeere Gemlejere
meefceefle kee ie"ve efkeee~
meefceefle kes meome heefjeespevee kes mecee mebeeueve
Deewj lekeveerkeer cegeW, efhe#eere mebyebOe, efJeeere
heefjJee Deewj ceske Fve Fbef[ee Ieke hej
Oeeve oWies~
Fmekes Deefleefje Meefekeeble oeme keer DeOe#elee
ceW Ske Deueie meefceefle ieef"le keer ieF& nw pees Deblej
efJeYeeieere mecevJee Deewj heefjeespevee keeee&vJeeve
mes mebyebefOele meYeer cegeW kes eefle meceefhe&le nesieer~
keceuesMe eb meefceefle
peveJejer, 2016 kees keW mejkeej eje

eeceerCe [eke mesJekeeW kes Jesleve {ebes, mesJee MeleeX
Fleeefo keer meceer#ee kes efueS [eke mesJee yees[& kes
mesJeeefveJe=e meome keceuesMe eb keer DeOe#elee ceW
Ske meomeere meefceefle kee ie"ve efkeee ieee~
Meece yesvesieue meefceefle
peveJejer, 2016 kees keW mejkeej ves

efmevesceseseehe DeefOeefveece/efveeceeW kes eeJeOeeveeW keer
hetCe& JeeKee kes efueS efheuce efveoxMeke Meece yesvesieue
keer DeOe#elee ceW Ske meefceefle kee ie"ve efkeee nw~
en meefceefle oes ceen ceW Deheveer efjhees& meeQhesieer~
1
meccesueve/meceejesn
efleere Deblejjeêr e Seer ne@eaks e
Gej eosMe, 2016
Gej eosMe kes cegKeceb$eer DeefKeuesMe eeoJe ves

28 peveJejer, 2016 kees ueKeveT kes pevesMJej
efcee heeke& ceW efleere Deblejjeêre Seer ne@easke
Gej eosMe, 2016 kee GodIeeve efkeee~
Fmekee Deeeespeve heer.Se.[er. eQyej Dee@he kee@ceme&
Sb[ Fb[mêr (Gej eosMe) SJeb Gej eosMe
mejkeej eje mebege he mes efkeee ieee~
en ke=ef<e SJeb ne@eakeuej eeweesefiekeer hej Ske
Deblejjeêre eoMe&veer nw~
Dejye-Yeejle meneesie cebe keer
henueer cebef$emlejere yew"ke
Dejye-Yeejle meneesie cebe keer henueer cebe$f emlejere

(22 osMeeW) yew"ke 24 peveJejer, 2016 kees ceveecee,
yenjerve ceW ngF&~
Yeejle keer Deesj mes Fme yew"ke ceW efJeosMe ceb$eer
meg < ecee mJejepe Deew j ef J eos M e meef eJe
Sme.peeMebkej ves Yeeie efueee~
Fme meccesueve ceW oesveeW he#eeW ves MejCeeLeea
mebke, DeelebkeJeeo, Yeejle-Dejye kes ceOe DeeefLe&ke,
109
meeceeefpeke SJeb meebmke=efleke #es$eeW ceW meneesie ye{eves

hej eee& keer~
Yeejle-Dejye ueerie meneesie cebe keer mLeehevee
Je<e& 2008 ceW veF& efouueer ceW keer ieF& Leer~
eLece Gej eosMe eJeemeer efoJeme

peveJejer, 2016 kees oes efoJemeere eLece
Gej eosMe eJeemeer efoJeme kee GodIeeve
Ssefleneefmeke leepeveiejer Deeieje kes nesue
DeeF&.er.meer. cegieue ceW cegKeceb$eer DeefKeuesMe eeoJe
eje efkeee ieee~
Fme meceejesn kee GsMe eosMe ceW GeesieeW SJeb
efveJesMe kees ye{eJee osvee nw~
Fme DeJemej hej cegKeceb$eer ves Gej eosMe mes
peg[s 16 SveDeejDeeF&/heerDeeF&Dees kees efJeefYevve #es$eeW
ceW Gvekes GuuesKeveere eesieoeve nsleg G.e. jlve
DeJee@[& mes mecceeefvele efkeee~
efpeveceW Deuekee Yeveeiej, DeMetke jecemejve,
[e@. Deleele Keeve, JeemegoJs e heeb[s e, eskb e She.
Fmueece, kebJeue jsKeer, [e@. Keeefueo nceero,
[e@. ke=<Ce kegceej, veoerce DeKlej lejerve, [e@.
vebeof veer b[ve, [e@. jepeve emeeo, ees. jepesMe
eb, [e@. jeefpeboj efleJeejer, [e@. eerveeLe efmebn,
megceve kehetj Je leuele She. nmeve Meeefceue nQ~
Fme DeJemej hej mebege Dejye Deceerjele kes
eJeemeer Yeejleere etmeghe Deueer ves ueKeveT ceW
1,000 kejes[ hees efveJesMe keer Iees<eCee keer~
G.e. eJeemeer efoJeme kes GodIeeve me$e ceW
Deblejjeêre SJeb jeêre eJeemeer YeejleereeW kes
mebie"veeW kes meeLe 13 menceefle-he$e (MoU)
nmlee#eefjle efkeS ieS~
7Jeeb jeêr e ceefnuee hegeuf eme meccesueve
6-8 peveJejer, 2016 kes ceOe 7 JeW jeêre
ceefnuee hegeuf eme meccesueve kee Deeeespeve meerDeejheerShe
Dekeeoceer, keeojhegj, ieg[ieebJe ceW efkeee ieee~
Fme meccesueve kee cegKe efJe<ee (Theme)
#ecelee efvecee&Ce Deewj vesle=lJe (Capacity
Building and Leadership) nw~
meccesueve ceW ie=n ceb$eer ves kene efke ie=n ceb$eeuee
eejbYe ceW keWere efjpeJe& hegefueme yeue (CRPF)
4
110
leLee keWere Deeweesefieke megj#ee yeue (CISF) ceW

ceefnueeDeeW nsleg 33 eefleMele Yeleea kees ueeiet kejsiee~
meercee megj#ee yeue (BSF), meMem$e meercee
yeue (SSB) Deewj Yeejle-efleyyele meercee hegeuf eme
yeue (ITBP) pewmes megj#ee yeueeW ceW 15 eefleMele
ceefnueeDeeW keer Yeleea keer peeSieer~
OeeleJe nw efke kesjue hegefueme ceW ceefnueeDeeW keer
Yeleea kejves Jeeuee osMe kee henuee jepe nw~
Jeneb Je<e& 1933 ceW $eeJeCekeesj je@eue hegefueme
ceW ceefnueeSb Meeefceue keer ieF Leer~
celeoelee ceneslmeJe
celeoeve kes yeejs ceW ueesieeW kees peeieke kejves

nsleg 14 mes 17 peveJejer, 2016 kes ceOe Yeejle
efveJee&eve Deeeesie eje celeoelee ceneslmeJe kee
Deeeespeve veF& efouueer kes kevee huesme efmLele
meWûe heeke& ceW efkeee ieee~
ceneslmeJe ceW efouueer kees meJe&es eoMe&veer
(Pavilion) kee hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
Gej eosMe efleere SJeb efyenej le=leere mLeeve
hej jns~
eske=efle eoMe&veer
Yeejleere nLekejIee GlheeoeW kees eeslmeenve

osves Deewj Yeejle keer mece= efJejemele kees eoefMe&le
kejves kes efueS keWere kegerj Geesie efveiece
(CCIC) eje 19 mes 31 peveJejer, 2016 leke veF&
efouueer ceW jeêre hegjmkeej eehlekelee&DeeW eje
neLe mes yeveeS ieS efJeefMe GlheeoeW keer eoMe&veer
Deewj efyeeer kee Deeeespeve efkeee ieee~
eske=efle veeceke Fme eoMe&veer kee MegYeejbYe
19 peveJejer, 2016 kees Jem$e ceb$eeuee keer
meefeJe jefMce Jecee& eje efkeee ieee~
F&-ieJeveXme hej 19Jeeb jeêre meccesueve

21-22 peveJejer, 2016 kes
ceOe veeiehegj ceW

F&-ieJeveXme hej 19JeW jeêr e meccesueve kee Deeeespeve
efkeee ieee~
en meccesueve Yeejle mejkeej kes eMeemeefveke
megOeej SJeb ueeske efMekeeele efJeYeeie leLee
Fueskeê@efvekeme SJeb metevee eeweesefiekeer efJeYeeie
eje Deeeesefpele efkeee ieee~
2016
mebefOe/mecePeewlee
Yeejle Deewj me kes ceOe mecePeewlee
yegefveeeoer Deewj Keespeer Jew%eeefveke DevegmebOeeve nsleg

Yeejle Deewj me kes ceOe ngS mecePeewles kees mJeerke=efle
eoeve keer~
en mecePeewlee Yeejle Deewj me kes MeesOekelee&DeeW
kees cetue Deewj Keespeer efJe%eeve (Basic and
Exploratory Sciences) kes #es$eeW ceW DevegmebOeeve
heefjeespeveeDeeW kes mebege keeee&vJeeve kes efueS
eeflemheOeea DevegmebOeeve Devegoeve GheueyOe kejelee nw~
Yeejle mejkeej Deewj peerDeeF&meerS
kes ceOe $e+Ce mecePeewlee
13 peveJejer, 2016
kees Yeejle mejkeej ves

jeêr e veoer mebj#eCe eespevee (NRCP) kes Debleie&le
hegCes ceW cetuee-cetLee veoer keer meheeF& kes efueS peeheeve
Deblejjeêre meneesie SpeWmeer (JICA) kes meeLe
$e+Ce mecePeewles hej nmlee#ej efkeS~
en heefjeespevee peveJejer, 2022 leke hetjer
nesveer nw~
peeheeve Fme heefjeespevee kes efueS 0.30 eefleMele
Jeeef<e&ke yeepe oj mes Yeejle mejkeej kees 19.064
efyeefueeve esve (ueieYeie 1,000 kejes[ hees) kee
$e+Ce GheueyOe kejeSiee~
Goe eespevee hej eLece mecePeewlee-%eeheve

PeejKeb[ jepe Deewj

PeejKeb[ efyepeueer efJelejCe kebheveer (JBVNL) ves
Yeejle mejkeej kes meeLe Goe (Ujjwal Discom
Assurance Yojna) eespevee kes Debleie&le mecePeewlee-
%eeheve hej nmlee#ej efkeS nQ~

PeejKeb[ Goe eespevee hej keWo mejkeej kes
meeLe mecePeewlee-%eeheve hej nmlee#ej kejves
Jeeuee osMe kee henuee jepe nw~
efJeMJe yeQke kes meeLe $e+Ce mecePeewlee

1 peveJejer, 2016 kees Yeejle ves
veF& cebefpeueDeuhemebKekeeW kes efueS efMe#ee SJeb keewMeue eefMe#eCe

eespevee nsleg 50 efceefueeve Decesefjkeer [e@uej kes
$e+Ce kes efueS efJeMJe yeQke kes meeLe efJeehees<eCe
mecePeewles hej nmlee#ej efkeee~
Fme heefjeespevee kee kegue Deekeej 100 efceefueeve
Decesefjkeer [e@uej kee nw efpeveceW mes 50 efceefueeve
[e@uej efJeMJe yeQke kes Debie DeeF&[erS (IDA :
International Development Association) mes
$e+Ce kes he ceW GheueyOe neWies peyeefke Mes<e jeefMe
kee efJeehees<eCe keWere yepe mes nesiee~
Menjer efJekeeme ceb$eeuee Deewj yuetcyeie&
efheueWLeesheerpe kes ceOe mecePeewlee
keer DeOe#elee ceW keWere cebef$eceb[ue ves keWere

Menjer efJekeeme ceb$eeuee Deewj vetee@ke& efmLele
yuetcyeie& efheueWLeesheerpe kes ceOe mcee& efmeer
heefjeespevee kes efJekeeme kes efueS mecePeewlee-he$e
hej nmlee#ej kees mJeerke=efle eoeve keer~
GuuesKeveere nw efke Fme mecePeewles kes Debleie&le
yuetcyeie& efheueWLeesheerpe yeleewj %eeve meePeeroej
keee& kejsiee Deewj mcee& efmeer efceMeve kes
lenle Menjer egveewleer efJe<ee hej ceoo kejsiee~
mebIe/mebie"ve
DeeF&F&S-DeesF&Sme ceW Yeejle keer
meomelee kees cebpetjer
keWere cebef$eceb[ue ves

keeee&vJeeve mecePeewles hej nmlee#ej kej Yeejle kees
Deblejjeêre Tpee& SpeWmeer-cenemeeiej Tpee&
eCeeueer (IEA-OES) kee meome yeveeS peeves

kees cebpetjer eoeve keer~
meomelee kes efueS vees[ue SpeWmeer he=LJeer efJe%eeve
ceb$eeuee kes DeOeerve he=LJeer eCeeueer efJe%eeve
mebie"ve-jeêr e cenemeeiej eeweeseif ekeer mebmLeeve
(ESSO-NIOT) nesieer~
ee / hejJejer, 2016
111
Je<e&/efoJeme
efJeMJe JesueQ[dme efoJeme
jeêre yeeefuekee efoJeme
2 hejJejer, 2016 kees
24 peveJejer, 2016 kees mebhetCe& Yeejle ceW jeêr e
efJeMJe Yej ceW efJeMJe

JesueQ[dme efoJeme ceveeee ieee~
Fme Je<e& kee cegKe efJe<ee (Theme) nceejs
YeefJe<e kes efueS JesueQ[md e : mLeeeer DeepeereJf ekee
(Wetlands for our Future : Sustainable
Livelihoods)
nw~
jeêre celeoelee efoJeme
25 peveJejer, 2016 kees Yeejle efveJee&eve Deeeesie
eje hetjs osMe ceW 6JeW jeêre celeoelee efoJeme

kee Deeeespeve efkeee ieee~
6JeW jeêre celeoelee efoJeme kee cegKe efJe<ee
meceeJes M eer SJeb ieg C eelceke Yeeieer o ejer
(Inclusive and Qualitative Participation)
leLee keesF& celeoelee heers ve ts

Voter to be left behind) nw~
(No
yeeefuekee efoJeme ceveeee ieee~

mebege je^ eje Deblejjeêr e yeeefuekee efoJeme
eefle Je<e& 11 Dekeyt ej kees ceveeee peelee nw~
jeêre egJee efoJeme

osMe Yej ceW 32Jeeb

jeêre egJee efoJeme ceveeee ieee~
en efoJeme meceepe megOeejke, oeMe&efveke Deewj
megeefme efJeeejke mJeeceer efJeJeskeevebo keer peebleer
kes Gheue#e ceW ceveeee peelee nw~
efJeMJe eEnoer efoJeme

efJeMJe Yej ceW 11Jeeb

efJeMJe eEnoer efoJeme ceveeee ieee~
Fme DeJemej hej efJeosMe ceb$eeuee ves Deheves
efJeYeeieeW ceW jepeYee<ee kes cenJe kees eoefMe&le kejves
nsleg efJeefYevve keee&eceeW kee Deeeespeve efkeee~
hegmlekeW
meheves pees meesves ve oW ([e@. Deyogue keueece kes
mJelee mebmkeej
peerJeve eyebOeve hej DeeOeeefjle)
ce=oguee efmevne (ieesJee keer jepeheeue)
[e@. jcesMe heesKeefjeeue efveMebke
mJe Yeejle
ueeFhe ceb$eeme meneje eer megyele je@e meneje
ce=oguee efmevne SJeb [e@. Deej.kes. efmevne
efieuye& : o ueem F&eme& Dee@he [yuet.peer.
S ow Jesjer ceesceW
ce=uee efmevne
esme
eeueea keesvesueer
pes[ hewkej : ceeF& peveea Sspe o jebie cewve
kecyew
e
E
ie
nb
i
ej
Sb
[
Seer
e
E
J
eie
het[ meskeeesefjer
Ss o jeF eFce (DeelcekeLee) megYee<e ebe
Sce.Sme. mJeeceerveeLeve
cee Yeejle mee Yeejle (cesje Yeejle es
etveeFs[ msmd e - eeFvee Fbe[
f ee m^s es pf eke
Yeejle) pewve Deeeee& jlveemegbojmegjermJeejpeer
êFSWieue Fve o Fbe[f eve DeesMeve jerpeve : ewueWpesme
JeerjieeLee e=bKeuee keer 5 meefe$e hegmlekeW (Fve
eqmeLeeje hevee[es
hegmlekeW ceW cespej meesceveeLe Mecee&, cespej Mewleeve Sb[ De@heeeg&efveer
efmebn, Deyogue nceero, meskeb[ uesheerveW DeCe o meeGLe Deeerkeve ieebOeer : m^s ej yeerejj
Dee@he Sbheeej DeefMJeve osmeeF& SJeb iegueece Jeenso
Kes$eheeue Deewj kewhve ceveespe kegceej heeC[se keer
o dyeg&uesv F&eme& : 1980-1996
Jeerjlee kee JeCe&ve nw) ieewjJe meeceble eje leweej
eCeye cegKepeea
Deewj hepeerve, Oeerjpe Yeeefee, Deefveces<e osyeveeLe,
SveereELeie ye KeeceesMe : o Me$egIve efmevne
efvehesve Yeteeve leLee meceg keepeue mewefkeee eje
yee@eeseeheer
YeejLeer Sme. eOeeve
efeef$ele
112
efJeefJeOe
jeiece
emeej Yeejleer ves Meem$eere mebieerle kes emeejCe

kes efueS veee ewveue jeiece eejbYe efkeee nw efpemekee
GodIeeve 26 peveJejer, 2016 kees emeej Yeejleer
kes DeOe#e S. mete& ekeeMe ves yebieueg ceW efkeee~
jeiece ewveue hej kevee&ke leLee eEnogmleeveer
mebieerle emeeefjle efkeee peeSiee~
[e@ meerSve
(.cn)
ogefveee kee
meyemes ye[e [escesve

efJeMJe ceW eerve kee kees[ [escesve .cn kee
meyemes DeefOeke eeesie efkeee pee jne nw~
Fmeves pece&veer kes [escesve '.de' kees heers es[
efoee nw~
eeFvee Fbjves vesJeke& Fbhee@cexMeve meWj
(CNNIC) keer efjhees& kes Devegmeej, Je<e& 2015
kes Deble leke Fmekes 16.36 efceefueeve Gheeesiekelee& Les~
DeeF&SveSme efJeeceeefole Deewj
DeeF&SveSme cewmetj keer keesuebyees ee$ee

Yeejleere veewmesvee kes INS efJeeceeefole Deewj
cewmetj ves 21 mes 23 peveJejer, 2016 kes ceOe
keesuebyees (eeruebkee) keer DeeefOekeeefjke ee$ee keer~
Fmekee GsMe oesveeW osMeeW keer veewmesveeDeeW kes
yeere Deehemeer mecePe Deewj mebyebOeeW kees cepeyetle
kejvee nw~
INS
ms yeQke Dee@he $eeJeCekeesj hej
ceewefke ob[
Yeejleere efjpeJe& yeQke

ves Deve yeeleeW kes meeLe-meeLe ye[s $e+CeeW hej
peevekeejer kes keWere Yeb[ej (CRILC) kes efueS
Deebke[eW keer efjheesefie kes mebyebOe ceW Deheves DevegosMeeW
kee GuuebIeve kejves kes efueS ms yeQke Dee@he $eeJeCekeesj
hej 1 kejes[ . kee ceewef ke ob[ ueieeee~
efjpeJe& yeQke eje mecee-mecee hej peejer

DevegosMeeW/efveoxMeeW/efoMee-efveoxMeeW kee GuuebIeve
kejves kes keejCe yeQkekeejer efJeefveeceve DeefOeefveece,
1949 (menkeejer meefceefleeeW hej eLee ueeiet)
kes Debleie&le en ob[ ueieeee ieee nw~
efyekeme vesJeke& efJeMJeefJeeeuee

keer DeOe#elee ceW keWere cebef$eceb[ue eje efyekeme

vesJeke& efJeMJeefJeeeuee hej efyekeme osMeeW kes ceOe
mecePeewlee-he$e hej nmlee#ej keer hetJe&Jeeheer Devegceefle
eoeve keer ieF&~
veJebyej, 2015 ceW cee@mkees, me ceW Deeeesefpele
efyekeme osMeeW kes efMe#eecebef$eeeW keer leermejer yew"ke
ceW efyekeme vesJeke& efJeMJeefJeeeuee keer mLeehevee
hej Jeelee& keer ieF& Leer~
mejkeej eje yeerSme-VI Glmepe&ve
ceevekeeW kees ueeiet kejves kee hewmeuee

me[ke heefjJenve SJeb

jepeceeie& ceb$eeuee ves 1 Deewue, 2020 leke yeerSmeIV Glmepe&ve ceevekeeW kes yeeo meerOes yeerSme-VI
Glmepe&ve ceevekeeW kees ueeiet kejves kee hewmeuee
efkeee~
GuuesKeveere nw efke Dee@es FOeve veerefle ceW Je<e&
2024 leke yeerSme-VI Glmepe&ve ceevekeeW kees
ueeiet kejves keer efmeheeefjMe keer ieF& Leer~
SeSceer keer leerve FkeeFeeW kees
yebo kejves keer Iees<eCee

cebef$eceb[ue kes DeeefLe&ke

ceeceueeW keer meefceefle ves vegkemeeve G"e jner SeSceer
Jee@esme efueefces[, SeSceer Jee@esme efeveej efueefces[
Deewj SeSceer efyeeefjbie efueefces[ kees yebo kejves
kee efveCe&e efueee~
113
mejkeej keer lejhe mes Fve FkeeFeeW kes kejerye

1,000 kece&eeefjeeW kees Je<e& 2007 kes Jesleveceeve
kes Devegmeej Deeke<e&ke mJewefke mesJeeefveJe=efe
eespevee (VRS) keer hesMekeMe keer ieF& nw~
Fmekes efueS kegue 427.48 kejes[ hees keer
DeeefLe&ke meneelee kees cebpetjer oer ieF&~
Sve Fkeesvee@ceer hee@j o Jeve hejmeW

uebove (Dee@kemehees[&)
ef m Lele iew j -mejkeejer meb i e"ve Dee@ k e m ehes ce
FbjvesMeveue eje JewefMJeke DeeefLe&ke Demeceevelee
hej Sve Fkeesvee@ceer hee@j o Jeve hejmeW veece mes
efjhees& emlegle keer ieF&~
Dee@kemehesce ves emlegle efjhees& kes ceeOece mes
DeLe&JeJemLee ceW ye{leer Demeceevelee leLee Gmekes
meceeOeeve hej DeOeeve emlegle efkeee nw~
cenecevee Skemeesme
ves JeejeCemeer ceW Deeeesepf ele Ske keee&ece ceW JeejeCemeer

mes veF& efouueer kes yeere veF& DeleeOegefveke jsueiee[er
JeejeCemeer-veF& efouueer meghejheem (efJeMes<e ^sve)
cenecevee Skemeesme kees njer Peb[er efoKeekej jJeevee
efkeee~
Fme veF& Skemeesme jsueiee[er kee veece yeveejme
eEnot efJeMJeefJeeeuee kes mebmLeeheke cenecevee ceove
ceesnve ceeueJeere kes veece hej jKee ieee nw~
cenecevee Skemeesme neue ner ceW hetjs ngS
ieeefpeeeyeeo-cegjeoeyeeo ceeie& kes jemles JeejeCemeer
mes veF& efouueer kes efueS Fuesefke^ke ^wkeMeve hej
efveyee&Oe eueves Jeeueer henueer ^sve nw~
Yeejleere efjpeJe& yeeefueeveeW kes
ie"ve kees cebpetjer

keWere cebef$eceb[ue ves

peccet-keMceerj Deewj JeecehebLeer GeJeeo (LWE) mes
eYeeefJele jepeeW ceW 17 Yeejleere efjpeJe& yeeefueeveeW
kes ie"ve kees cebpetjer eoeve keer~
114
Fmekes lenle peccet-keMceerj ceW heebe, eermeie{

ceW eej, PeejKeb[ ceW leerve, Deesef[Mee ceW leerve
Deewj ceneje^ ceW oes Yeejleere efjpeJe& yeeefueeveeW
kee ie"ve efkeee peeSiee~
meer D eeF& y eer S me kees ceeef v ele
efJeMJeefJeeeuee keer ceevelee

27 peveJejer, 2016 kees efJeMJeefJeeeuee Devegoeve
Deeeesie kes hejeceMe& hej keW mejkeej ves keWere

yeew DeOeeve mebmLeeve (CIBS) kees 5 Je<e& keer
DemLeeeer DeJeefOe kes efueS ceeefvele efJeMJeefJeeeuee
keer ceevelee eoeve keer~
en mebmLeeve uesn (ueeKe), peccet-keMceerj ceW
efmLele nw~
Yeejle : ogefveee kee meyemes ye[e
eeJeue efveee&leke osMe

peejer LeeF& eeJeue

efveee&leke mebIe (TREA) kes Deebke[eW kes Devegmeej,
Yeejle ogefveee kee meyemes ye[e eeJeue efveee&leke
osMe yeve ieee nw~
efjhees& kes Devegmeej, Yeejle ves Je<e& 2015 ceW
10.23 efceefueeve ve eeJeue kee efveee&le efkeee~
LeeF&ueQ[ 9.8 efceefueeve ve eeJeue efveee&le kes
meeLe otmejs mLeeve hej jne~
ueeuee ueepehele jee keer
150JeeR
pevce Meleeyoer
keWere mebmke=efle SJeb

hee&ve (mJeleb$e eYeej) SJeb veeieefjke Geve
jepe ceb$eer [e@. censMe Mecee& ves ceneve mJeleb$elee
mebeece mesveeveer ueeuee ueepehele jee keer 150JeeR
pevce Meleeyoer kes mcejCeeslmeJe hej Deeeesefpele Ske
meceejesn ceW Gve hej DeeOeeefjle eoMe&veer kee veF&
efouueer ceW GodIeeve efkeee~
Gve hej DeeOeeefjle eoMe&veer kee efJe<ee ueeuee
ueepehele jee-Ske efve:mJeeLe& osMeYee Lee~
ueeuee ueepehele jee hebpeeye kesmejer kes veece
mes efJeKeele Les~
2016
sefveme
Dee@m^sefueeve Deesheve,
2016
18 mes 31 peveJejer, 2016 kes ceOe cesueyeve& ceW
mebhevve uee@ve sefveme keer Fme eefleefle eQ[ muewce

eefleeesefielee (Je<e& keer eLece) kes 104JeW mebmkejCe
kes heefjCeece Fme ekeej jns
heg<e Skeue
efJepeslee - veesJeeke
peeskeeseJf eke (meefye&ee)
GheefJepeslee - Sb[er
cejs (efyesve)
ceefnuee Skeue
efJepeslee - Sbpeefueke
keye&j (pece&veer)
GheefJepeslee - mesjsvee
efJeefueecme (Decesejf kee)
heg<e egieue
efJepeslee - pesceer cejs (efyevs e) SJeb yevt ees meesDeejsme
(yeepeerue)
GheefJepeslee - [wefveeue vesmj (kevee[e) SJeb
je[ske msheeveske (eske ieCejepe)
ceefnuee egieue
efJepeslee - meeefveee efcepee& (Yeejle) SJeb ceeef&vee
eEnefieme (eqmJedpejueQ[)
GheefJepeslee - Deebefee nueeJeekeesJee SJeb uetmeer
nje[smkee (oesveeW eske ieCejepe)
efceefele egieue
efJepeslee - Suesvee Jesmveervee (me) SJeb yetvees
meesDeejsme (yeepeerue)
GheefJepeslee - keeskees Jeeb[sJesIes (Decesefjkee) SJeb

nesefjee skeeT (jesceeefveee)
en peeskeesefJeke kee 6Jeeb Dee@m^sefueeve Deesheve
efKeleeye SJeb kegue 11Jeeb eQ[ muewce efKeleeye Lee~
Fme peerle kes meeLe peeskeesefJeke ves Dee@m^sefueee
kes je@e Fceme&ve kes efJeMJe efjkee@[& keer yejeyejer
kej ueer efpevneWves Je<e& 1961 mes 1967 kes ceOe
6 Dee@m^sefueeve Deesheve efKeleeye peerles Les~
en keye&j kes ke@efjej kee henuee eQ[ muewce
efKeleeye nw leLee Jen msheer eehe kes yeeo Dee@mês uf eeve
Deesheve peerleves Jeeueer otmejer pece&ve efKeuee[er nQ~
meeefveee-eEnefieme
keer pees[er keer en
ueieeleej 36JeeR peerle
nw~
meeLe ner en
Fvekee ueieeleej leermeje eQ[ muewce efKeleeye
nw~
Fmemes hetJe& Fme pees[
er ves Je<e& 2015 ceW efJecyeue[ve
SJeb etSme Deesheve kee efKeleeye peerlee Lee~
esvveF& Deesheve,
2016
4-10 peveJejer, 2016 kes
ceOe esvveF& Deesheve

(eeeespeke-Sejmesue) kee 21Jeeb mebmkejCe esvveF&
ceW mebhevve ngDee~
eefleeesefielee kes heefjCeece Fme ekeej jns
heg<e Skeue
efJepeslee - msevf emueeme JeeJeeEjkee (eqmJedpejueQ[)
GheefJepeslee - yeesvee& keesefjke (eesSefMeee)
115
heg<e egieue
efJepeslee - DeesueerJej cejee (Dee@efmêe) SJeb
hesefyeme ceeef&ve (eebme)
GheefJepeslee - Dee@efmve eeFmeske (Decesefjkee)
SJeb yesveesF hesej (eebme)
efyemeyesve FbjvesMeveue,
2016
3-10 peveJejer, 2016 kes ceOe efyemeyesve,

(keJeeRmeueQ[) ceW mebhevve~
heg<e Skeue
efJepeslee - efceueesme jeDeesevf eke
(kevee[e)
GheefJepeslee - jespej hes[jj
(eqmJedpejueQ[)
ceefnuee Skeue
efJepeslee - efJekeesefjee
DepeejWkee (yesueeme)
GheefJepeslee - Sbpeefueke
keye&j (pece&veer)
heg<e egieue
efJepeslee - nsvejer keebervesve (efheveueQ[) SJeb
pee@ve efheeme& (Dee@m^sefueee)
GheefJepeslee - pescme [keJeLe& SJeb efeme iegemf eDeesve
(oesveeW Dee@m^sefueee)
ceefnuee egieue
efJepeslee - ceeef&vee eEnefieme (eqmJedpejueQ[)
SJeb meeefveee efcepee& (Yeejle)
GheefJepeslee - Sbpeefueke keye&j SJeb Sbef[^Dee
heslkeesefJeke (oesveeW pece&veer)
ne@hecewve kehe,
2016
etesve kees 2-0 mes hejeefpele kej ne@hecewve kehe kee

efKeleeye peerle efueee~
heeFveue mheOee& kes heefjCeece Fme ekeej jns
heg<e Skeue
efJepeslee - efveke efkeieeaDeesme (Dee@m^sefueee)
GheefJepeslee - DeueskepeW[j [esuieesheesueesJe (etesve)
ceefnuee Skeue
efJepeslee - [wefjee iewefeueesJee (Dee@m^sefueee)
GheefJepeslee - Sefuevee mJeeresueervee (etesve)
Dee@m^sefueee eje oesveeW Skeue mheOee& peerleves
kes yeeo efceefele egieue mheOee& Kesueves keer DeeJeMekelee
veneR he[er~
Sefheee FbjvesMeveue efme[veer, 2016

peveJejer, 2016 kes ceOe efme[veer
(Dee@m^sefueee) ceW mebhevve~
heg<e Skeue
efJepeslee - efJekej
êsFmkeer (meefye&ee)
GheefJepeslee - efeieesj
efoefce$eesJe (yeguieeefjee)
ceefnuee Skeue
efJepeslee - mJeslueevee
kegpveslmeesJee (me)
GheefJepeslee - ceesefvekee
hegFie (hetex efjkees)
heg<e egieue
efJepeslee - pesceer cejs (efyevs e) SJeb yegv ees meesDeejsme
(yeepeerue)
GheefJepeslee - jesnve yeeshevvee (Yeejle) SJeb
heueesjerve ceefie&ee (jesceeefveee)
ceefnuee egieue
efJepeslee - ceeef&vee eEnefieme (eqmJedpejueQ[)
SJeb meeefveee efcepee& (Yeejle)
GheefJepeslee - kewjesefueve ieeefme&ee SJeb efeefmvee
cuee[sveesefJeke (oesveeW eebme)
10-16
eefleefle erce DeeOeeefjle uee@ve sefveme

eefleeesefielee ne@hecewve kehe kee 28Jeeb mebmkejCe 3 mes
9 peveJejer, 2016 kes ceOe Dee@m^sefueee kes heLe& ceW
mebhevve ngDee~
Dee@m^sefueee eerve keer erce ves heeFveue ceW
116
2016
Deblejjeêr e eerecf eej sevf eme ueerie,

2015 (IPTL, 2015)
keeskee-keesuee SJeb kelej SejJespe

eje eeees e f p ele er c e s e f v eme
eefleeesefielee Deblejjeêre eerefceej
sevf eme ueerie (IPTL) kes otmejs mebmkejCe
kee Deeeespeve 2-20 efomebyej, 2015
kes ceOe eceMe: 5 MenjeW keesyes, ceveeruee, veF&
efouueer, ogyeF& Je eEmeieehegj ceW efkeee ieee~
20 efomebyej, 2015 kees eEmeieehegj Fb[esj
msef[ece, eEmeieehegj ceW Kesues ieS HeeFveue cewe ceW
DeesetF& eEmeieehegj muewceme& ves ceeFeescewkeme Fbef[eve
Smesme kees 2621 mes hejeefpele kej Fme mebmkejCe
kee eQefheeve yevee~
eefleeesefielee kes meJee&efOeke cetueJeeve efKeuee[er
(MVP) kee hegjmkeej heg<e Jeie& ceW FJeeve [esef[ie
(Fbef[eve Smesme erce) Je ceefnuee Jeie& ceW yeseEue[e

yeWefmeme (efmebieehegj muewceme& erce) kees eoeve efkeee
ieee~
Dee@keueQ[ Deesheve,
2016
ASB eje eeeesefpele Dee@keueQ[ Deesheve sefveme
eefleeesefielee kes ceefnuee Jeie& keer mheOee& 4 mes 9

peveJejer leLee heg<e Jeie& keer mheOee& 11 mes 16
peveJejer, 2016 kes ceOe Dee@keueQ[, vetpeerueQ[ ceW
mebhevve ngF&~
eefleeesefielee heefjCeece Fme ekeej jns
heg<e Skeue
efJepeslee - je@yeex yeeGeflemlee Deiegle (mhesve)
GheefJepeslee - pewke meeske (Decesefjkee)
ceefnuee Skeue
efJepeslee - mueesSve merheWme (Decesefjkee)
GheefJepeslee - petefueee iee@iexme (pece&veer)
efekes
Yeejleere efekes erce kee Dee@mês uf eee
oewje,
2016
mes 31 peveJejer, 2016 kes ceOe Yeejleere

erce Dee@m^sefueee kes oewjs hej jner~
Fme oewjeve oesveeW osMeeW kes ceOe 5 SkeefoJemeere
leLee 3 dJeWer-20 ceweeW keer e=bKeuee Kesueer
ieF&~
5 SkeefoJemeere ceweeW keer e=bKeuee Dee@m^sefueee
ves Yeejle kees 4-1 mes hejeefpele kej peerle ueer~
e=bKeuee ceW meJee&efOeke 441 jve
yeveeves Jeeues Yeejleere yeuuesyeepe jesefnle
Mecee& kees huesej Dee@he o meerjerpe
egvee ieee~
Dee@m^sefueee keer Deesj mes e=bKeuee ceW meJee&efOeke
jve (315) merJe efmceLe ves yeveeS~
Dee@m^sefueee kes pee@ve nsefmbime ves e=bKeuee ceW
meJee&efOeke 10 efJekes efueS peyeefke Yeejle keer Deesj
8
mes FMeeble Mecee& meJee&efOeke 9 efJekes uesves ceW meheue

jns~
SkeefoJemeere e=bKeuee kes oewjeve 5 ceweeW ceW
kegue 3159 jve yeves~
en 5 ee Fmemes kece ceweeW keer efhe#eere
e=bKeuee ceW yeves meJee&efOeke jveeW kee veee efJeMJe
efjkee@[& nw~
Fmemes hetJe& Je<e& 2015 ceW FbiueQ[ leLee vetpeerueQ[
kes ceOe Kesueer ieF& SkeefoJemeere e=bKeuee ceW
meJee&efOeke 3151 jve yeves Les~
SkeefoJemeere e=bKeuee ceW kegue 11 Meleke yeves
pees 5 ceweeW keer efkemeer efhe#eere e=bKeuee ceW
yeves Deye leke kes meJee&efOeke Meleke nQ~
eewLes SkeefoJemeere cewe ceW ner Debheeej efje[&
kessueyeesjes Ieeeue nes ieS Deewj Gvekes mLeeve hej
leermejs Debheeej hee@ue efJeumeve ves DebheeeeEjie keer~
Fmeer cewe ceW Dee@m^sefueeeF& Debheeej pee@ve Jee[&
ee / hejJejer, 2016
117
ves nsueces henve kej DebheeeeEjie keer pees

Yeejleere ceefnuee efekes erce kee
Deblejjeêre mlej hej efkemeer Debheeej eje
Dee@m^sefueee oewje
megj#ee nsueces kes eeesie kee henuee ceeceuee
22 peveJejer mes 7 hejJejer, 2016 leke Yeejleere
Lee~
ceefnuee efekes erce Dee@m^sefueee kes oewjs hej jnerr~
heebeJeW cewe ceW Dee@m^sefueee eje peerle kes efueS
Fme oewjeve oesveeW osMeeW kes ceOe 3 dJeWer-20
efoS ieS 331 jveeW kes ue#e kees eehle kej Yeejle
SJeb 3 SkeefoJemeere ceweeW keer e=bKeuee Kesueer
ves e=bKeuee ceW Deheveer henueer peerle ope& keer~
ieF&~
SkeefoJemeere ceweeW ceW Dee@mês uf eee ceW Dee@mês uf eee
31 peveJejer, 2016 kees 3 ceweeW keer dJeWerkes efJe efkemeer erce eje ue#e kee heere
20 e=bKeuee meceehle nes ieF& efpemes Yeejle ves 2-1
kejles ngS en Deye leke keer meyemes ye[er peerle
mes peerle efueee~
nw~
e=Kb euee ceW 4 efJekes eehle kejves
Fme cewe ceW nejves kes yeeo Dee@m^sefueeeF& erce
Jeeueer Yeejle keer Petueve ieesmJeeceer
SkeefoJemeere ceweeW ceW Deheveer ueieeleej 19JeeR peerle
kees huesej Dee@he o meerjerpe Ieese<f ele
mes Jebefele jn ieF&~
efkeee ieee~
3 dJeWer-20 ceweeW keer e=bKeuee Yeejle ves keueerve
e=bKeuee ceW Yeejleere erce keer kehleeve efceleeueer
mJeerhe kejles ngS Dee@m^sefueee kees 3-0 mes hejeefpele
jepe SJeb Dee@m^sefueeeF& erce keer kehleeve cesie
kej peerle ueer~
ueseEveie LeeR~
e=bKeuee ceW meJee&efOeke 199 jve
GuuesKeveere nw efke Yeejleere ceefnuee erce ves
yeveeves Jeeues Yeejleere yeuuesyeepe efJeje
Ssefleneefmeke peerle ope& kejles ngS Dee@m^sefueee kees
keesnueer kees huesej Dee@he o meerjerpe
efekes kes efkemeer Yeer eehe ceW efhe#eere e=bKeuee
Ieesef<ele efkeee ieee~
ceW henueer yeej hejeefpele efkeee nw~
Dee@m^sefueee keer Deesj mes e=bKeuee ceW meJee&efOeke
7 hejJejer, 2016 kees mebhevve ngF& leerve ceweeW
jve (151) Mesve Jeemeve ves yeveeS~
keer SkeefoJemeere e=Kb euee Dee@mês uf eeeF& ceefnuee erce
Yeejle kes pemeeerle yegcejen ves e=bKeuee ceW
ves 2-1 mes peerle ueer~
meJee&efOeke 6 efJekes efueS peyeefke Dee@m^sefueee kes
eLece efnerve dJeWer-20 SefMeee
Mesve Jeemeve 3 efJekes uesves ceW meheue jns~
kehe
3 ceweeW keer dJeWer-20 e=Kb euee 3-0 mes peerlekej
Yeejleere efekes erce ves heeefkemleeve kees
Yeejle ICC keer dJeWer-20 jQeEkeie ceW Meer<e& mLeeve
hejeefpele kej eLece efnerve dJeWer-20 SefMeee
hej hengbe ieee nw~
kehe peerle efueee~
oesveeW ner e=bKeueeDeeW ceW Yeejleere erce kes
24 peveJejer, 2016 kees keesef e kes peJeenjueeue
kehleeve Sce.Sme. Oeewveer jns peyeefke Dee@mês uf eee
vesn msef[ece ceW Kesues ieS heeFveue cewe ceW
keer Deesj mes SkeefoJemeere e=bKeuee ceW merJe
Yeejle ves heeefkemleeve kees 44 jve mes njeee~
efmceLe SJeb dJeWer-20 e=bKeuee kes henues oes
heeFveue mkeesj Fme ekeej jne
ceweeW ceW Sjesve efhebe leLee leermejs cewe ceW Mesve
Yeejle20 DeesJej, 5 efJekes, 208 jve
heeefkemleeve 164 jve hej Dee@ue DeeG
Jeemeve ves kehleeveer keer~
118
meweo cegMleeke Deueer dJeWer-20
tvee&ceW
efJepee npeejs ê@heer,
2015-16
efuem-A keer Yeejle keer Iejsuet SkeefoJemeere efekes

eefleeeseif elee efJepee npeejs êh@ eer (eeeespeke-Paytm)
kee heeFveue 28 efomebyej, 2015 kees Sce. efevveemJeeceer
mse[f ece, yebieueg ceW mebhevve ngDee~
heeFveue cewe ceW iegpejele ves efouueer kees 139
jveeW mes hejeefpele kej eefleeesefielee kee efKeleeye
peerle efueee~
efouueer kes kehleeve ieewlece iebYeerj SJeb iegpejele
kes kehleeve heeefLe&Je hesue Les~
heeFveue cewe kes Paytm cewve Dee@he o cewe
kee hegjmkeej mebege he mes heeefLe&Je hesue Je
Deej.heer. efmebn kees eoeve efkeee ieee~
peveJejer, 2016 kees cegbyeF& kes JeeveKes[s

msef[ece ceW Kesues
ieS heeFveue cewe
ceW Gej eosMe ves
ye[ewoe kees 38 jve
mes hejeefpele kej
henueer yeej meweo cegMleeke Deueer dJeWer-20 tvee&ceW
kee efKeleeye peerle efueee~
heeFveue cewe kee huesej Dee@he o cewe Gej
eosMe kes megjsMe jwvee (47 jve) kees egvee ieee~
Gej eosMe kes kehleeve megjMs e jwvee SJeb ye[ewoe
erce kes kehleeve Fjheeve he"eve Les~
20
DeefKeue Yeejleere meerevf eej ceefnuee
SkeefoJemeere ueerie,
2015-16
veJebyej mes 5 efomebyej, 2015 kes ceOe

Yeejle ceW mebhevve~
5 efomebyej, 2015 kees Fbeo
f je ieebOeer mse[f ece,
Gvee (efnceeeue eosMe) ceW Kesues ieS heeFveue cewe
ceW ceOe eosMe ves ye[ewoe kees 5 efJekes mes njekej
ê@heer peerle ueer~
ceOe eosMe erce keer kehleeve efveefOe yetues peyeefke
ye[ewoe keer kehleeve yeer.[er. megjleer LeeR~
15
henuee efove-jeef$e sm cewe

veJebyej, 2015 ceW Dee@mês uf eee-vetpeerueQ[ kes ceOe
Kesueer ieF& leerve sm ceweeW keer e=Kb euee kee Debelf ece
cewe efJeMJe kee henuee efove-jeef$e sm cewe Lee~
Sef[ues[ DeesJeue kes cewoeve hej Kesues ieS Fme
cewe ceW iegueeyeer ieWo kee eeesie efkeee ieee Lee~
kehleeve merJe eqmceLe keer DeiegJeeF& ceW Dee@mês uf eee
ves Fme Ssefleneefmeke cewe kes meeLe-meeLe e=bKeuee kees
2-0 mes peerle efueee~
vetpeerueQ[ kes kehleeve yeQ[ve cewkekeguece Les~
GuuesKeveere nw efke 138 Je<eeX kes efekes Fefleneme
ceW sm efekes kee en 2188Jeeb cewe Lee~
hegyee@ue
mewhe eQefheeveefMehe,
2015
23 efomebyej, 2015 mes 3 peveJejer, 2016 kes
ceOe mewhe eQefheeveefMehe,

(eeeespeke keejCe
mes-mewhe megpegkeer kehe, 2015) Yeejle ceW mebhevve
ngF&~
3 peveJejer, 2016 kees ef$eJeWce FbjvesMeveue
msef[ece, efleJeveblehegjce (kesjue) ceW Kesues ieS
2015
heeFveue cegkeeyeues ceW Yeejle ves Deheieeefvemleeve kees

Deefleefje mecee ceW 2-1 mes hejeefpele kej 7JeeR
yeej Fme hegyee@ue eefleeesefielee kee efKeleeye peerlee~
eefleeesefielee ceW eoe efJeMes<e hegjmkeej Fme
ekeej jns
meJe&es efKeuee[ermegveerue s$eer (Yeejle)
iees u [s v e yet DeJee@ [ & Kew y ej Deceeveer
(Deheieeefvemleeve)~
2016
119
heerhee keueye efJeMJe kehe,
2015
heerhee eje Deeeesefpele heerhee keueye efJeMJe

kehe kee 12Jeeb mebmkejCe 10-20 efomebyej, 2015
kes ceOe peeheeve ceW mebhevve ngDee~
mhesefveMe hegyee@ue keueye Shemeer yeeefme&ueesvee
ves DepeXervee kes hegyee@ue keueye Suesefkees keueye
efjJej hues kees heeFveue ceW 3-0 mes hejeefpele kej
heerhee keueye efJeMJe kehe efKeleeye leermejer yeej Deheves
veece efkeee~
Shemeer yeeefme&ueesvee kes uegF&me
megDeejspe (GiJes) kees keueye efJeMJe
kehe kee meJe&es efKeuee[er egvee
ieee Deewj GvnW ieesu[ve yee@ue kee hegjmkeej
eoeve efkeee ieee~
heerhee hesej hues DeJee@[& Shemeer yeeefme&ueesvee
kees eoeve efkeee ieee~
Fbef[eve meghej ueerie,
2015
nerjes ceeseskee@he& efueefce. eje

eeeesepf ele Yeejle keer hesMesJej hegyee@ue
ueerie Fbef[eve meghej ueerie (ISL)
kee otmeje mebmkejCe 3 Deketyej mes
20 efomebyej, 2015 kes ceOe Yeejle kes efJeefYevve
MenjeW ceW mebhevve ngDee~
Fme oewjeve 8 erceeW kes ceOe kegue 61 cewe
Kesues ieS efpeveceW kegue 186 ieesue ngS~
efomebyej, 2015 kees peJeenjueeue vesn

msef[ece (hees[e& msef[ece), ieesJee ceW Kesues
ieS tvee&ceW kes heeFveue cewe ceW esvveF&efeve
Shemeer ves Shemeer ieesJee kees 3-2 mes hejeefpele
kej DeeF&SmeSue kes otmejs mebmkejCe kee efKeleeye
peerle efueee~
heeFveue cewe kes nerjes Dee@he o cewe kee
hegjmkeej Shemeer ieesJee kes peeses ceeslesT
ieeWpeeuespe kees eoeve efkeee ieee~
esvveF&ef eve Shemeer kes pee@ve merJeve
ceW[espee JeQuesefmeee (keesuebefyeee) kees
ieesu[ve yet DeJee@[& eoeve efkeee
ieee GvneWves tvee&ceW kes 16 ceweeW ceW
meJee&efOeke 13 ieesue efkeS~
tvee&ceW kes meJe&es efKeuee[er kee nerjes Dee@he
o ueerie DeJee@[& esvveF&ef eve Shemeer kes pee@ve merJeve
ceW[espee JeQuesemf eee kees ner eoeve efkeee ieee~
Deve eoe hegjmkeej Fme ekeej jns
Fceef p e i e hues ej Dee@ h e o ueer i epes p es
ueeuehesKeuegDee (Yeejle, esvveF&efeve Shemeer)
iees u [ve iueJmeDehees G uee S[ue yes s
(Deecexefveee, esvveF&efeve Shemeer)
Decetue efhesm huesej Dee@he o ueerieFeeve
etce (kevee[e, Suesefkees [er keesuekeelee)
cegLet eghe hesej hues DeJee@[&cegbyeF& efmeer
Shemeer
20
ne@keer
ueeue yeneogj Meem$eer ne@keer tvee&ceW
ne@keer Fbef[ee ueerie kee

Meer<e&ke eeeespeke
CIL :
heg<eeW kee 26Jeeb ueeue yeneogj Meem$eer ne@keer

efomebyej, 2015 ceW meeJe&peefveke #es$e keer kebheveer
tvee&ceW 27 efomebyej, 2015 mes 3 peveJejer,
keesue Fbef[ee efueefces[
2016 kes ceOe veF& efouueer kes efMeJeepeer msef[ece
(CIL), ne@ k eer Fb e f [ ee
ceW mebhevve ngDee~
ueerie (HIL) keer Meer<e&ke
tvee&ceW kes heeFveue cewe ceW DeesSvepeermeer
eeeespeke (Title Sponsor) yeve ieF&~
(ONGC) ves Yeejleere jsueJes kees hesveeuer MetDeeG
iele leerve mebmkejCeeW (2013, 2014, 2015)
ceW 3-0 mes hejeefpele kej efKeleeye peerle efueee~
120
kes Meer<e&ke eeeespeke nerjes ceeseskee@he& kes mLeeve

hej keesue Fbef[ee efueefces[ kees Deeieeceer leerve
mebmkejCeeW (2016, 2017, 2018) kes efueS ne@keer
Fbef[ee ueerie kee Meer<e&ke eeeespeke yeveeee ieee~
ne@keer Jeu[& ueerie heeFveue, 20142015
(ceefnuee)
5-13
efomebyej, 2015 kes ceOe ne@keer Jeu[&

ueerie heeFveue (ceefnuee) kes otmejs mebmkejCe kee
Deeeespeve jesmesefjees, DepeXervee ceW efkeee ieee~
13 efomebyej, 2015 kees Kesues ieS heeFveue
cewe ceW DepeXervee ves vetpeerueQ[ kees 5-1 mes njekej

mJeCe& heoke peerle efueee~
peyeefke keebme heoke kes efueS Kesues ieS cewe ceW
pece&veer ves eerve kees 6-2 mes hejeefpele efkeee~
eefleeeseif elee ceW eoe hegjmkeej Fme ekeej jns
Meer<e& ieesue mkeesjjJeebie ceWieg (eerve), 5
ieesue
huesej Dee@he o tvee&ceWmsmeer efceesuemeve
(vetpeerueQ[)
ebie huesej Dee@he o tvee&ceWceeefjee peesme
eevewes (DepeXervee)
Melejbpe
ee merue Melejbpe tvee&ceW,
2016
mes 31 peveJejer, 2016 kes ceOe 78JeeR

ee merue Melejbpe eefleeesefielee veerojueQ[dme kes
Gej ne@ueQ[ eeble ceW efmLele efJepke Deeve ]peer
(Wijk Aan Jee) ceW mebhevve ngF&~
keesjme Melejbpe tvee&ceW kes veece mes efJeKeele
Fme eefleeesefielee kees Je<e& 2011 mes ee
merue eje eeeesefpele efkeee pee jne nw~
ceemdme& eghe kee efKeleeye vee@Jex kes
cewiveme keeue&meve ves 13 ceW mes meJee&eOf eke
9 Debke eehle kej peerle efueee~
keeue&meve ves Fme tvee&ceW kees
heebe yeej peerleves Jeeues efJeMJeveeLeve Deevebo
(Yeejle) kes efjkee@[& keer yejeyejer kej ueer nw~
Yeejle kes DeefOeyeeve Yee<kejve, Sueskemeer [êrJe
(me) SJeb Sueleepe meheeueea (Depejyewpeeve) ewueWpeme&
eghe kes mebege efJepeslee jns~
Fme Je<e& mes hesej hues kes efueS Jegiej ieeMeerceesJe
DeJee@[& keer mLeehevee keer ieF& nw pees [sefJe[ veJeeje
(eske ieCejepe) SJeb pee@[&ve Jeeve heesefjm
(veerojueQ[dme) kees eoeve efkeee ieee~
16
heeMJe&veeLe efouueer Deblejjeêre
eQ[ ceemdme& Melejbpe tvee&ceW,

2016
mes 16 peveJejer, 2016 kes ceOe 14Jeeb

heeMJe&veeLe efouueer Deblejjeêr e eQ[ ceemdme& Melejbpe
tvee&ceW, veF& efouueer ceW mebhevve ngDee~
me kes eQ[ceemj FJeeve
heesheesJe ves heeFveue jQeEkeie ceW
8 DebkeeW kes meeLe Meer<e& mLeeve
eehle kej eefleeesefielee keer A
esCeer kee efKeleeye peerle efueee~
Yeejle kes FbjvesMeveue ceemj meeebleve oeme
ves tvee&ceW kes 10JeW Deewj DeeefKejer oewj ceW etesve
kes efyeeueer yevee&[mkeee kees hejeefpele kej eQ[ceemj
vee@ce& neefmeue efkeee~
9
esvveF& Deesheve eQ[ceemj Melejbpe
tvee&ceW, 2016
25 peveJejer, 2016 kees esvveF& ceW
mebhevve 8JeW esvveF& Deesheve Deblejjeêre

eQ[ceemj Melejbpe tvee&ceW kee efKeleeye
me kes eQ[ceemj yesueesGme Jueeefoceerj (Belous
121
Vladimir) ves 8.5
DebkeeW kes meeLe peerle efueee~

Yeejle keer IM efJepeeeue#ceer megyyeejceve ves
tvee&ceW ceW eQ[ceemj vee@ce& eehle efkeee~
uebove keueeefmeke Melejbpe,

4-13
efomebyej,
2015
2015
kes ceOe 7Jeeb uebove
keueeefmeke Melejbpe tvee&ceW uebove ceW mebhevve ngDee~

tvee&ceW kee efKeleeye vee@Jex kes eQ[ceemj cewiveme
keeue&meve ves peerlee~
DeveerMe efieefj (veerojueQ[dme) ves otmeje mLeeve
eehle efkeee~
yew[eEceve
eerefceej yew[eEceve ueerie,
2016
mes 17 peveJejer,
kes ceOe eerefceej
yew[efcebve ueerie (PBL) kes
efleere mebmkejCe (eeeespeke-mej mheesdme&) kee
Deeeespeve Yeejle kes efJeefYevve MenjeW ceW efkeee
ieee~
eefleeesefielee ceW 6 erceeW ves Yeeie efueeeDeJeOe
Jeeefjeme&, yebieueg e@heiebme, esvveF& mcewMeme&,
efouueer Smeme&, nwojeyeeo nbme& SJeb cegbyeF&
je@kesdme~
17 peveJejer kees efouueer ceW Kesues ieS heeFveue
ceW efouueer Smeme& ves cegbyeF& je@kesdme kees 4-3 mes
hejeefpele kej PBL kee efKeleeye peerle efueee~
efouueer Smeme& kes e@ceer megeif eDeeleex (Fb[esveseMf eee)
SJeb esvveF& mcewMeme& keer heer.Jeer. efmebOeg kees tvee&ceW
kee meyemes cetueJeeve efKeuee[er (MVP) Ieesef<ele
efkeee ieee~
meyemes hegleeaueer erce (Most Vibrant Team)
efouueer Smeme& jner~
2
2016
ceuesefMeee ceemdme& eQ[ efekeme
ieesu[, 2016
BWF eQ[ efekeme ieesu[ esCeer keer eefleeeseif elee
GheefJepeslee - Fmkeboj pegukejvewve pewvegerve

(ceuesefMeee)
ceefnuee Skeue
efJepeslee - heer.Jeer. eEmeOeg (Yeejle)
GheefJepeslee - kemea efieueceewj (mkee@ueQ[)
cesekf emekees efmeer eQ[ efekeme, 2015

BWF eQ[
efekeme esCeer kee cesefkemekees efmeer

eQ[ efekeme yew[eEceve tvee&ceW 15-20 efomebyej,
2015 kes ceOe cesefkemekees ceW mebhevve~
heg<e Skeue
efJepeslee - ueer [ebie keegve (oef#eCe keesefjee)
GheefJepeslee - heveeefJe LeebievegDece (LeeF&ueQ[)
ceefnuee Skeue
efJepeslee - meeekee meees (peeheeve)
GheefJepeslee - yesF& egve-pet (oef#eCe keesefjee)
heg<e egieue
efJepeslee - ceveg De$eer SJeb yeer. megceerLe jser
(oesveeW Yeejle)
GheefJepeslee - yeesef[ve Fmeeje SJeb efveefheleheesve
hegDebiehegDeeheere (oesveeW LeeF&ueQ[)
ogyeF& Jeu[& meghej meerjerpe ceemdme&
heeFveume,
2015
ceuesefMeee ceemdme& 19-24 peveJejer, 2016 kes

BWF meghej meerjerpe heeFveue ceemdme& esCeer
ceOe hesveebie, ceuesefMeee ceW mebhevve ngF&~
keer ogyeF& Jeu[& meghej meerjerpe heeFveume yew[eEceve
eefleeesefielee 9-13 efomebyej, 2015 kes ceOe ogyeF&
heg<e Skeue
(etSF&) ceW mebhevve~
efJepeslee - ueer eeWie JesF& (ceuesefMeee)
122
heg<e Skeue
efJepeslee - keWes ceesceese (peeheeve)
GheefJepeslee - efJekej Skemesuemesve ([sveceeke&)
ceefnuee Skeue
efJepeslee - veespeesceer Deeskegneje (peeheeve)
GheefJepeslee - Jeebie efeneve (eerve)
K & D
eeefhekeme/eesveskeme eQ[
efekeme, 2015
BWF eQ[ efekeme esCeer keer K & D eeefhekeme/
eesveskeme eQ[ efekeme yew[eEceve eefleeesefielee 7-12

efomebyej, 2015 kes ceOe kewefueheesefve&ee, Decesefjkee
ceW mebhevve~
heg<e Skeue
efJepeslee - ueer etve Fue (oef#eCe keesefjee)
GheefJepeslee - jepeerJe DeesGmeshe (FbiueQ[)
ceefnuee Skeue
efJepeslee - heeF& eg-hees (eerveer leeFhes)
GheefJepeslee - kemex efieueceewj (mkee@ueQ[)
efyeefuee[dme&/mvetkej/mkeJewMe
jeêre efyeefuee[dme& SJeb mvetkej
eQefheeveefMehe, 2016
peveJejer, 2016 ceW 83JeeR meerefveej heg<e
jeêr e efyeefuee[dme& SJeb mvetkej eQehf eeveefMehe, Fboewj
(ceOe eosMe) ceW mebhevve ngF&~
hesêsefueece mheesdme& eceesMeve yees[& (PSPB) kes
meewjJe kees"ejer ves jsueJes kes efmeeLe& heeefjKe kees
heeFveue ceW 5-2 mes hejeefpele kej efyeefuee[dme&
eQefheeveefMehe kee efKeleeye peerle efueee~
Deeefole cesnlee (PSPB) ves heeFveue ceW PSPB

kes ner ceveve ebe kees 6-3 mes hejeefpele kej
mvetkej eQefheeveefMehe kee efKeleeye peerle efueee~
ceemdme& mvetkej,
2016
10 mes 17 peveJejer, 2016 kes ceOe [eheeyes

(Dafabet) eje eeeesepf ele ceemdme& mvetkej, 2016
kee Deeeespeve uebove ceW efkeee ieee~

FbiueQ[ kes je@veer DeesmegefJeueeve ves eefleeesefielee
kes heeFveue ceW nceJeleve yewjer ne@eEkeme kees 10-1 mes
hejeefpele kej efKeleeye peerle efueee~
ieesuHe
heejceme& FbMeesjWme Deesheve
31 peveJejer, 2016 kees kewefueheesevf e&ee ceW mebhevve~
efJepeslee yeQ[d mves[skej (Decesefjkee)
ke@efjej efyeu[j ewueWpe

24 peveJejer, 2016 kees kewefueheesevf e&ee ceW mebhevve~
efJepeslee pesmeve [hevesj (Decesefjkee)
efueeeshewuesme 21 ceebceej Deesheve,

2016
hejJejer, 2016 ceW ebietve ceW mebhevve

efJepeslee Mee@ve veewefjme (o. Deeerkee)
Jesm cewvespeceW heesefvekeme Deesheve,

2016
HejJejer, 2016 ceW Sefjpeesvee ceW mebhevve~

efJepeslee efnoskeer ceelmegeecee (peeheeve)
meesveer Deesheve Fve nJeeF&,
2016
peveJejer, 2016 kees nJeeF& ceW mebhevve~

efJepeslee Hesefyeeve ieescespe (DepeXervee)
17
ng[
b F& tvee&ceW Dee@he eQehf eebme, 2016
10 peveJejer, 2016 kees nJeeF& ceW mebhevve~
efJepeslee pee[&ve mheerLe (Decesefjkee)
2016
123
etjsefMeee kehe,
DRB - HICOM eje emlegle etjsefMeee kehe
ieesuhe eefleeesefielee 15-17 peveJejer,

ceOe ceuesefMeee ceW mebhevve ngF&~
efJepeslee - etjeshe erce (18.5 Debke)

GheefJepeslee - SefMeee erce (5.5 Debke)
SefMeee erce kes kehleeve peerJe efceuKee eEmen
(Yeejle) SJeb etjeshe erce kes kehleeve [wjvs e keueeke& Les~
2016
2016
kes
syeue sefveme
meerevf eej jeêr e SJeb Deblejjepeere
syeue sefveme eQefheeveefMehe

mes 10 peveJejer, 2016 kes ceOe nwojeyeeo
(lesuebieevee) ceW mebhevve 77JeeR meerefveej jeêre SJeb
Deblejjepeere syeue sefveme eefleeesefielee kes heg<e
SJeb ceefnuee Jeie& keer erce mheOee& kee efKeleeye hese^ es uf eece
mheesdme& eceesMeve yees[& (PSPB) ves peerle efueee~
peneb heg<e Jeie& kes yesvee& yesuee@ke kehe kes
efueS PSPB ves nefjeeCee kees 3-1 mes hejeefpele
efkeee JeneR ceefnuee Jeie& kes peeue#ceer kehe
kes efueS PSPB ves he. yebieeue kees 3-0 mes
hejeefpele efkeee~
Jeweefeke heefjCeece Fme ekeej jns
heg<e Skeue (cenejepee heerlecehegje kehe)
efJepeslee - SbLeesveer Deceuejepe (PSPB)
GheefJepeslee - peer. meeefLeeeve (PSPB)
ceefnuee Skeue (êJeCekeesj kehe)
efJepeslee - ceefvekee ye$ee (PSPB)
GheefJepeslee - hetpee meneyegs (PSPB)
heg<e egieue
efJepeslee - DeefYe<eske eeoJe SJeb megOeebMeg eesJej
(jepemLeeve )
GheefJepeslee - Depeg&ve SJeb Deefveyee&ve Iees<e (he.
yebieeue)
ceefnuee egieue
efJepeslee - ke=leefJekee efmevne je@e SJeb ceewmeceer
hee@ue (he. yebieeue)
GheefJepeslee - ceewcee oeme SJeb kes. Meeefceveer
(PSPB)
(PSPB)
124
efceefele egieue
efJepeslee - njceerle osmeeF& SJeb hetpee meneyegs
GheefJepeslee - jesefvele Yebpee SJeb Deeefnkee
cegKepeea (he. yebieeue)
20JeeR
DeJeOe je^ceb[ue syeue

sefveme eQefheeveefMehe, 2015
16-21 efomebyej, 2015 kes ceOe 20JeeR DeJeOe
je^ceb[ue syeue sefveme eQefheeveefMehe metjle ceW

mebhevve ngF&~
18 efomebyej, 2015 kees hebef[le oerve oeeue
GheeOeee Fb[esj msef[ece metjle (iegpejele) ceW
Kesues ieS erce mheOee& kes heeFveue cewe ceW Yeejleere
heg<e erce ves FbiueQ[ heg<e erce kees 3-1 mes
hejeefpele kej otmejer yeej Fme eQefheeveefMehe kee
mJeCe& heoke Deheves veece efkeee~
ceefnuee Jeie& ceW eEmeieehegj keer ceefnuee erce ves
Yeejle keer ceefnuee erce kees 3-1 mes njekej
Fme eQefheeveefMehe kee mJeCe& heoke peerlee~
eefleeesefielee keer Jeefeiele mheOee& kes efJepesleeDeeW
kes efJeJejCe Fme ekeej nQ
heg<e Skeue
efJepeslee - esve heWie (efmebieehegj)
GheefJepeslee - SbLeesveer Deceuejepe (Yeejle)
ceefnuee Skeue
efJepeslee - PeesG efeneve (eEmeieehegj)
GheefJepeslee - ceewcee oeme (Yeejle)
heg<e egieue
efJepeslee - meewcepeerle Iees<e SJeb njceerle osmeeF&
(oesveeW Yeejle)
2016
GheefJepeslee - peer. meeefLeeeve SJeb osJesMe keefjee

(oesveeW Yeejle)
ceefnuee egieue
efJepeslee - efueve es SJeb PeesG efeneve (oesveeW
eEmeieehegj)
GheefJepeslee - ceefvekee ye$ee SJeb Debefkelee oeme
(oesveeW Yeejle)
efceefele egieue
efJepeslee - peer. meeefLeeeve SJeb Debefkelee oeme
(oesveeW Yeejle)
GheefJepeslee - meewcepeerle Iees<e SJeb ceewcee oeme
(oesveeW Yeejle)
SLeuesefkeme
mQ[[& ee&[& cegyb eF& cewjeLeve, 2016
17 peveJejer, 2016 kees 13JeeR mQ[[& ee&[&
cegbyeF& cewjeLeve mebhevve ngF&~

cewjeLeve kes heg<e Jeie& kee efKeleeye
kesvee kes OeeJeke efieef[Deesve efkehekesj
(Gideon Kipketer) ves peerle efueee~
42.195 efkeceer. keer otjer efkehekesj
ves 2 Ieb,s 8 efceve, 35 meskeb[
ceW hetjer keer~
ceef n uee Jeie& kee ef K eleeye
FefLeeesefheee keer Megkees pesvescees
(Shuko Genemo) ves 2 Ieb,s
27 efceve, 50 meskeb[ ceW jsme hetjer kej peerle
efueee~
heg<e Jeie& ceW efveleW eEmen jeJele 2 Iebs, 15
efceve, 48 meskeb[ kee mecee efvekeeuekej
Yeejleere SLeueereW ceW Meer<e& hej SJeb meceele:
(Overall) 10JeW mLeeve hej jns~
Yeejleere ceefnueeDeeW ceW megOee efmebn 2 Iebs, 39
efceve, 28 meskeb[ kes mecee kes meeLe Meer<e& hej
jneR SJeb meceele: 7Jeeb mLeeve eehle efkeee~
ne@he cewjeLeve (21.097 efkeceer.) kes heg<e Jeie&
kee efKeleeye oerheke kegbYeej SJeb ceefnuee Jeie& kee
efKeleeye ceesefvekee jeGle ves peerlee~
cewjeLeve kes heefjCeece Fme ekeej jns

hegue cewjeLeve
heg<e efJepeslee - efyeues Deyee[esees (FefLeeesefheee)
ne@he cewjeLeve
heg<e efJepeslee - [wefveeue Sce. ceglesleer (kesvee)
ceefnuee efJepeslee - [eke&me efkeLeesceer (lebpeeefveee)
10 efkeceer. oew[
heg<e efJepeslee - keeueeroeme efnjeJes (Yeejle)
ceefnuee efJepeslee - ceervee#eer heeefue
5 efkeceer. oew[
heg<e efJepeslee - hejepeer ieeekeJee[ (Yeejle)
ceefnuee efJepeslee - Debefkelee efYeJeeMeer (Yeejle)
12JeW oef#eCe SefMeeeF& Kesue, 2016

5 mes 16 hejJejer, 2016 kes
ceOe iegJeeneer
SJeb efMeueebie ceW Deeeesefpele 12JeW oef#eCe SefMeeeF&
KesueeW kes MegYebkej SJeb eleerke efe (Logo) kee
DeveeJejCe efomebyej, 2015 ceW efkeee ieee~
Fve KesueeW kee MegYebkej efleKeesj
(Tikhor) veeceke Ske yesyeer ieQ[e
(Baby Rhino) nw~
efleKeesj Fve KesueeW kes DeeoMe&
Jeekee (Motto) Meebelf e, efJekeeme
Deewj mece=ef kes efueS Kesuees
(Play for Peace,
Progress and Prosperity)
hegCes Deblejjeêr e cewjeLeve, 2015
kee mebosMe emeeefjle kejlee nw~

Fmekes eleerke efe ceW 8 hebKegef[eeb nQ pees Fve
cewjeLeve hegCes, Yeejle ceW mebhevve ngF&~
KesueeW ceW eefleYeeie kej jns 8 osMeeW kees oMee&leer nQ~
125
6 efomebyej, 2015 kees 30JeeR hegCes Deblejjeêr e
efJeefJeOe
SefMeeve uetpe eQehf eeveefMehe, 2015
peeheeve kes veeieevees
(Nagano) ceW mebhevve SefMeeve uetpe eQefheeveefMehe
ceW Yeejle kes efMeJee kesMeJeve ves jpele heoke eehle
efkeee~
Luge (uetpe) jsme kee mJeCe& heoke peeheeve
kes efnoxvjer keeveeeecee SJeb keebme heoke keesefjee
kes [eWie efneesve efkece ves eehle efkeee~
ees kegMleer ueerie
27 efomebyej, 2015 kees
meerefveej jeêre Yeejeseesueve
eQefheeveefMehe
68JeeR heg<e SJeb 31JeeR ceefnuee meerevf eej jeêr e
Yeejeseesueve eQehf eeveefMehe 25 mes 29 efomebyej, 2015

kes ceOe heefeeuee ceW mebhevve ngF&~
jsueJes mheesmd e& eceesMeve yees[& (RSPB) ves heg<e
SJeb ceefnuee Jeie& kee efKeleeye peerle efueee~
meefJe&mespe mheesmd e& kebêus e yees[& (SSCB) heg<e
Jeie& ceW SJeb hebpeeye ceefnuee Jeie& ceW GheefJepeslee
jne~
(PWL) eQehf eeveefMehe,
2015
[e@yej eJeveeeMe eje eeeesefpele ees kegMleer

ueerie (PWL) eQefheeveefMehe kee eLece mebmkejCe
10-27 efomebyej, 2015 kes ceOe Yeejle kes efJeefYevve
MenjeW ceW mebhevve ngDee~
27 efomebyej, 2015 kees kes[er peeOeJe jsmeeEueie
msef[ece, efouueer ceW Kesues ieS heeFveue cewe ceW
cegbyeF& ie[ ves nefjeeCee nwceme& kees hejeefpele kej
eLece mebmkejCe kee efKeleeye peerle efueee~
ueerie ceW eoe hegjmkeej Fme ekeej jns
jsmeuej Dee@he o meerjerpe (ceefnuee)efJevesMe
heesie (Yeejle, Sce.et. efouueer Jeerj) SJeb
Dees[gvees De[skegDeesjesS (veeFpeerefjee, jsJeeblee
cegbyeF& ie[)~
jsmeuej Dee@he o meerjerpe (heg<e)vejeEmen
eeoJe (Yeejle, yebieueg eesepe)
DeeF&kee@ve ceWjeesiesMJej oe (Yeejle,
nefjeeCee nwceme&)
eefe&le Kesue Jeefe SJeb mLeue

osyeesjen nsju[
Yeejleere meeFeqkeuem osyeesjen nsju[ ves 26
peveJejer, 2016 kees Fefleneme jeles
ngS Deblejjeêr e meeFefkeue mebIe
(UCI) keer ^kw e meeFeqkeuebie Jeu[&
eQehf eeveefMehe, 2016 kes efueS Den&lee
eehle kej ueer~
Jen en GheueefyOe eehle kejves Jeeueer Yeejle
keer eLece ceefnuee meeFeqkeuem yeve ieF& nQ~
GuuesKeveere nw efke Fmemes hetJe& efomebyej, 2015 ceW
126
osyeesjen ves UCI keer Jeefeiele efJeMJe jQekE eie ceW elegLe&
mLeeve eehle kejves Jeeueer Yeejle keer eLece ceefnuee
meeFeqkeuem yeveves kee ieewjJe neefmeue efkeee Lee~
efMeJeveejeeCe ebhee@ue
JesmFb[erpe kes efoiiepe yeuuesyeepe efMeJeveejeeCe
ebhee@ue ves 22 peveJejer,
2016 kees Deb l ejje^ e r e
efekes mes mebveeme keer Iees<eCee
kej oer~
sm Fefleneme ceW meJee&efOeke jve yeveeves Jeeues
2016
yeuuesyeepeeW keer meteer ceW meeleJeW mLeeve hej keeefyepe

ebhee@ue kes sm jveeW keer kegue mebKee 11867
jve nw~
en mebKee JesmFb[erpe keer Deesj mes meJee&efOeke
sm jve yeveeves Jeeues yeeeve ueeje mes cee$e
86 jve kece nw~
yeKee&mle kej efoee nw~

Jeeukes hej efJeMJe kehe hegyee@ue, 2014 kes
efkeeW keer keeueeyeepeejer mes mebyebefOele eespevee
ceW meneesie osves kee Deejeshe nw~
Fvekes mLeeve hej cenemeefeJe kee keee&Yeej Deye
keee&Jeenke cenemeefeJe ceeke&me kevej mebYeeueWies~
Depeerle eboeruee
jesveeefu[vnes
11 peveJejer, 2016 kees yeepeerefueeve hegyee@ue
cegbyeF& ceW BCCI keer

DevegMeemeve meefceefle ves Deheves Ske
efveCe&e ceW Je<e& 2013 kes IPL mhee@
efheefkemebie ceeceues ceW jepemLeeve
je@eume kes hetJe& Dee@he efmhevej Depeerle
eboeruee hej DeepeerJeve eefleyebOe ueiee
efoee nw~
meeLe ner Ske Deve Deejesheer cegbyeF& kes yeuuesyeepe
efnkesve Meen hej 5 Je<e& kee eefleyebOe ueieeee
ieee nw~
efeme iesue
JesmFb[erpe kes yeuuesyeepe efeme iesue ves
Dee@m^sefueeeF& efyeie yewMe ueerie dJeWer-20 ceW cesueyeve&
jsvesies[dme keer Deesj mes Kesueles ngS
cee$e 12 ieWoeW hej DeOe&Meleke
ueieekej Je<e& 2007 ceW egJejepe
efmebn eje yeveeS ieS efjkee@[& keer
yejeyejer kej ueer~
17 peveJejer, 2016 kees iesue ves Ssef[ues[
mêFkeme& kes efJe Kesueles ngS 17 ieWoeW hej
56 jve yeveeS efpemeceW 7 kekes Deewj 2 eewkes
Meeefceue Les~
pesjesce Jeeukes
heerhee cenemeefeJe pesjesce Jeeukes
(Jerome Valcke) kees heer h ee
(FIFA) Deeheele meef c eef l e ves 9
peveJejer, 2016 kees Gvekes heo mes
efKeuee[er jesveeefu[vnes kees veeiepeer

FbjvesMeveue keueye hegyee@ue
tvee&ceW kee yee[b Sbyesmes[j efveege
efkeee ieee nw~
21 Je<eeX kes Deblejeue kes yeeo
en tvee&ceW 5-21 hejJejer, 2016 kes ceOe kesjue
(efveiece msef[ece) ceW Deeeesefpele efkeee pee jne
nw~
FmeceW Yeejleere keueye erceeW kes Deefleefje
henueer yeej etjeshe Deewj o. Decesefjkee keer keueye
erceW Yeeie ueWieer~
DehetJeea ebosuee
peveJejer, 2016 kees Yeejleere efveMeevesyeepe
DehetJeea ebosuee ves mJeeref[Me kehe eQ[ efekeme, 2015
ceW ceefnueeDeeW keer 10 ceerj Sej
jeFheue mheOee& ceW efJeMJe keerelf e&ceeve
mLeeefhele kejles ngS mJeCe& heoke
peerlee~
ebosuee ves mheOee& ceW 211.2 Debke yeveekej mJeCe&
heoke peerleles ngS eerve keer Deesuebefheke mJeCe& heoke
efJepeslee eer efmeeEueie kes 211 Debke kes efJeMJe efjkee@[&
kees lees[ efoee~
5
ceeefjee sjsmee [er efheueerheerme

8 peveJejer, 2016 kees henueer ceefnuee hee@cetu& ee-
eeueke ceeefjee sjsmee [er efheueerheerme (Maria

Teresa De Filippis) kee 89 Je<e& keer Deeeg ceW
2016
127
efveOeve nes ieee~

11 veJebyej, 1926 kees
Fueer ceW pevceeR ceeefjee ves
Je<e& 1958-59 kes yeere heebe
efJeMJe eQefheeveefMehe eQ[ efekeme
ceW Yeeie efueee Lee~
peeeveboe Jevee&Jeerje
peveJejer, 2016 ceW Deblejjeêr e efekes heefj<eo
(ICC) ves eeruebkee kes ieeue msef[ece kes keetjsj
peeeveboe Jevee&Jeerje kees leerve Je<e& kes efueS efveuebefyele
kej efoee nw~
heefj<eo ves en efveCe&e Yeeeej kes Ske
ceeceues keer peebe ceW Yeeeej jesOeer FkeeF&
(ACU) kes meeLe Jevee&Jeerje kes meneesie veneR
kejves hej efueee nw~
eCeJe OeveeJe[s
eeve {eb[e
efomebyej, 2015 ceW FbiueQ[ kes
Deblejjeêre egJee hegyee@ue efKeuee[er
eeve {eb[e (Yan Dhanda) hegyee@ue
keueye efueJejhetue kes meeLe hesMesJej
MeleeX hej nmlee#ej kejves Jeeues eLece
Yeejleere JebMeeieefle (Indian Heritage) Jeeues efKeuee[er
yeve ieS nQ~
meshe yueej
21 efomebyej, 2015 kees Deblejjeêr e hegyee@ue
cenemebIe (FIFA) keer Deeeej meefceefle

ves Yeeeej kes DeejesheeW kee meecevee
kej jns heerhee DeOe#e meshe yueej
hej 8 Je<eeX kee eefleyebOe ueiee efoee
nw~
Fvekes meeLe ner etjesheere hegyee@ue mebIe (UEFA)
kes DeOe#e SJeb heerhee keee&keejer meefceefle kes
meome Je GheeOe#e ceeFkeue hueeefleveer hej
Yeer 8 Je<e& kee eefleyebOe ueieeee nw~
heerhee kes Jele&ceeve keee&Jeenke DeOe#e Fmmee
neeeleesG (kewceve) nQ~
peveJejer, 2016 ceW cegyb eF& efekes mebIe (MCA)

eje Deeeesefpele Se.er. Yeb[ejer kehe
Deblej-efJeeeueeere tvee&ceW ceW kes.meer.
ieebOeer neej meskeW[jer mketue kes 15
Je<eeae yeuuesyeepe eCeJe OeveeJe[s ves
vee@ DeeG jnles ngS Ske heejer ceW
1009 jve yeveeves kee efJeMJe efjkee@[& yeveeee~
eerOejve eerjece
eCeJe ves 396 efceve leke eerpe hej efkes
efomebyej, 2015 ceW efekes Dee@m^sefueee (CA)
jnves kes oewjeve 327 ieWoeW hej 129 eewkeeW Deewj
ves Yeejle kes hetJe& efekesj eerOejve eerjece SJeb
59 kekeeW keer ceoo mes en efJeMeeue mkeesj yeveeee
hetJe& Dee@mês uf eeeF& yeuuesyeepe ceeFke
leLee Fvekee mêFke js 308.56 jne~
nmeer kees dJeWer-20 efJeMJe kehe,
Fme heejer kes meeLe ner eCeJe ves efekes kes
2016 nsleg Dehevee meueenkeej
efkemeer Yeer eehe ceW meJeexe Jeefeiele mkeesj
efveege efkeee nw~
yeveeves kee efjkee@[& Deheves veece kej efueee~
en oesveeW 8 ceee& mes 3 Deewue, 2016 leke
Fmemes hetJe& en efjkee@[& FbiueQ[ kes Dee@Le&j
Yeejle ceW Deeeesefpele dJeWer-20 efJeMJe kehe
keesefuevme kes veece Lee efpevneWves Je<e& 1899 ceW
nsleg Dee@m^sefueeeF& erce keer leweejer ceW meneesie
keueeke& neGme keer Deesj mes Kesueles ngS veeLe& eGve
neGme kes efJe veeyeeo 628 jve yeveeS Les~
eoeve kejWies~
128
Deblejjeêre Deesuebefheke meefceefle
ceW eefleYeeie kejves nsleg heefjJenve ueeiele kes

he ceW Deefleefje 5000 [e@uej Yeer eoeve
efkeS peeSbies~
e$eJe=efe
efomebyej, 2015 ceW Deblejjeêre Deesuebefheke
meefceefle (IOC) ves eej Yeejleere cegkekesyeepeeW efMeJe
Leehee (56 efkeee.), ceveoerhe peebie[e (69 efkeee.),
ieewjJe efyeOeg[er (52 efkeee.) SJeb megefcele meebieJeeve
(69 efkeee.) kees e$eJe=efe kes efueS egvee nw~
Fve cegkekesyeepeeW kees Deiemle, 2016 leke eefle
ceen 800 [e@uej keer jeefMe Fme Mele& kes meeLe
eoeve keer peeSieer efke Jes Deesuebefheke kes efueS Den&lee
eehle kejW~
meeLe ner Deesuebehf eke keJeeueerheeFbie eefleeeseif eleeDeeW
DeebOe eosMe
efomebyej, 2015 kees iegJeeneer ceW mebhevve

Yeejleere Deesuebefheke mebIe (IOA) keer yew"ke ceW DeebOe
eosMe kees Je<e& 2019 kes jeêr e KesueeW keer cespeyeeveer
meeQheves kee efveCe&e efueee ieee~
Fve KesueeW kee Deeeespeve DeebOe eosMe keer veF&
jepeOeeveer DecejeJeleer ceW nesvee emleeefJele nw~
GuuesKeveere nw efke 36JeW jeêre KesueeW kee
Deeeespeve Je<e& 2016 ceW ieesJee ceW emleeefJele nw~
23
Deve eefe&le Kesue Jeefe

z
ue#ceer jleve Megkeuee he. yebieeue erce kes hetJe&

jCepeer kehleeve; efomebyej, 2015 ceW efekes kes
meYeer eeheeW mes mebveeme efueee~
efpecceer efnue hetJe& efyeefMe hegyee@ue efKeuee[er;
efomebyej, 2015 ceW efveOeve~
eeefmej Meen heeefkemleeveer ieWoyeepe; efomebyej,
2015 ceW [eshe sm ceW Demeheue heeS peeves kes
yeeo ICC eje DemLeeeer he mes efveuebefyele~
efueeesveue cesmeer DepeXefefveeeF& hegyee@ue
efKeuee[er; efomebyej, 2015 ceW 7JeW iueesye mee@kej
DeJee@[& meceejesn ceW meJe&es efKeuee[er kes
hegjmkeej mes mecceeefvele~
Deef v eue Kevvee Dee@ u e Fb e f [ ee s e f v eme
SmeesefmeSMeve (AITA) kes DeOe#e; veJebyej, 2015
ceW SefMeeeF& sefveme hes[jsMeve (ATF) kes DeOe#e
heo hej hegveefve&Jee&efele~
heguesuee ieesheerebo jeêre yew[eEceve keese;
peveJejer, 2016 ceW eerefceej yew[eEceve ueerie
(PBL) kes veS Deeege efveege~
ieg u eece yees o er oef#eCe Deeerkeer efekes
efKeuee[er; peveJejer, 2016 ceW cewe efheeEkemeie kes
Deejeshe ceW efekes oef#eCe Deeerkee (CSA) ves

20 Je<e& kes efueS meYeer Deblejjeêre SJeb Iejsuet
efekes ieefleefJeefOeeeW mes eefleyebefOele kej efoee~
cewLeg efcelece Deesuebefheke mJeCe& heoke efJepeslee
Dee@m^sefueeeF& lewjeke; peveJejer, 2016 ceW mebveeme
keer Iees<eCee keer~
efLemeeje hejsje eeruebkeeF& efekes efKeuee[er;
peveJejer, 2016 ceW sm efekes mes mebveeme
keer Iees<eCee keer~ neueebefke hejsje Jeve[s SJeb
T-20 Kesueles jnWies~
cejele meeefheve hetJe& meer sefveme efKeuee[er;
peveJejer, 2016 ceW Deblejjeêre sefveme ne@ue
Dee@he hesce ceW Meeefceue efkeS peeves keer Iees<eCee~
uesve nsefJe Dee@m^sefueeeF& sefveme efKeuee[er;
peveJejer, 2016 ceW sefveme mes mebveeme keer
Iees<eCee keer~
ceveespe eYeekej efomebyej, 2015 ceW hetJe&
Yeejleere njheveceewuee efKeuee[er ceveespe eYeekej
kees Je<e& 2016 ceW Yeejle ceW Deeeesefpele nesves
Jeeueer dJeWer-20 efJeMJe kehe leke kes efueS
Deheieeefvemleeve efekes erce kee ieWoyeepeer
keese efveege efkeee ieee~
2016
129
ceeveJe efJekeeme efjhees&-2015

yengDeeeeceer efJekeeme keer Deesj lespeer mes Deeies ye{ jner ogefveee ceW jeêW kes ceeveJe mebmeeOeve Gvekeer jer{
nQ~ Ssmes ceW eleske je^ Deheves ceeveJe mebmeeOeve kes mebhees<eCeere SJeb me=peveelceke efJekeeme kes efueS eeemejle
jnlee nw uesefkeve eee: en osKee peelee nw efke je^ efJekeeme kee SkeDeeeeceer efkeesCe Deheveeles ngS
kesJeue Yeewefleke SJeb DeeefLe&ke efJekeeme hej peesj osles nQ, efJekeeme kes Deve henuet eee: heers t peeles nQ~
efJekeeme kes Deve henuegDeeW hej efJeMJe kes jeêW kee Oeeve Deekeef<e&le kejves kes efueS mebege je^ efJekeeme
keee&ece (United Nations Development Programme-UNDP) eje Je<e& 1990 mes ueieeleej
Jeeef<e&ke DeeOeej hej ceeveJe efJekeeme efjhees& (Human Development Report-HDR) kee ekeeMeve
efkeee peelee nw efpemeceW efJeefYevve jeêW eje efJekeeme kes efJeefYevve ceevekeeW kes meehes#e efkeS ieS eeemeeW kee
Ske JewefMJeke efJeMues<eCe emlegle efkeee peelee nw~
UNDP kee en ceevevee nw efke ceeveJeere efJekeeme kee JeemleefJeke Deekeueve eee: mekeue Iejsuet Glheeo
(GDP) ee eefle Jeefe Deee (PCI) pewmes heejbheefjke ceehekeeW mes veneR nes heelee FmeefueS UNDP eje ceeveJe
efJekeeme kes DeeOeejYetle henuegDeeW pewmes-mJeemLe, efMe#ee, Deee Deeefo kes metekeebkeeW kes Deewmele kes eje efJeefYevve
osMeeW kee ceeveJe efJekeeme metekeebke (Human Development Index-HDI) eehle efkeee peelee nw efpemes
ceeveJe efJekeeme efjhees& Meer<e&ke kes lenle ekeeefMele efkeee peelee nw~ ceeveJe efJekeeme metekeebke keer DeJeOeejCee kee
efJekeeme heeefkemleeveer DeLe&Meem$eer cenyetye-Gue-nke leLee veesyesue hegjmkeej efJepeslee Yeejleere cetue kes Decesejf keer
veeieefjke DeLe&Meem$eer Decele& mesve ves efkeee Lee~ ceeveJe efJekeeme efjhees& kes henues mebmkejCe kee ekeeMeve Je<e&
1990 ceW FvneR oesveeW DeLe&Meeefm$eeeW keer ceoo mes efkeee ieee Lee~
leLee Jeeheke heefjJele&ve efkeS ieS Les~
mebege je^ efJekeeme keee&ece eje 14
efomebyej, 2015 kees FefLeeesefheee keer jepeOeeveer eLecele:, mee#ejlee Deewj Deee hej Fvekes mebkeslekeeW
kees veee he osles ngS mekeue veeceebkeve oj
Deefome Deyeeyee ceW ceeveJe efJekeeme efjhees& 2015
SJeb Jeemke mee#ejlee oj kees eceMe: mketue
peejer keer ieF&~
DeJeefOe kes Devegceeefvele Je<e& (Expected Years
OeeleJe nw efke HDR mebheeokeere he mes UNDP
of Schooling) SJeb mketue DeJeefOe kes Deewmele
mes mJeleb$e ekeeMeve nw~
Je<e& (Mean Years of Schooling) mes
Je<e& 2007 leLee 2008 keer ceeveJe efJekeeme
eeflemLeeefhele efkeee ieee leLee mekeue Iejsuet
efjhees& kees mebege he mes ekeeefMele efkeee
Glheeo (GDP) kees mekeue jeêre Deee
ieee Lee leLee Je<e& 2012 ceW ceeveJe efJekeeme
(GNI) mes eeflemLeeefhele efkeee ieee efpemeceW
efjhees& kee ekeeMeve veneR efkeee ieee Lee~
Debleje&êre Deee eJeeneW kees Yeer Meeefceue efkeee
Je<e& 2010 mes HDR ceW ceeveJe efJekeeme kees
ieee~
ceeheves kes meboYe& ceW veJeerve eefeee DeheveeF& ieF& Leer
131
ceeveJe efJekeeme efjhees& kes efJe<ee

Je<e& 1990 : ceeveJe efJekeeme keer DeJeOeejCee SJeb ceeheve (Concept and Measurement of Human
Development)~
Je<e& 1995 : eEueie SJeb ceeveJe efJekeeme (Gender and Human Development)~
Je<e& 1999 : ceeveJeere esnjs kes meeLe Yetceb[ueerkejCe (Globalisation with Human Face)~
Je<e& 2000 : ceeveJeeefOekeej SJeb ceeveJe efJekeeme (Human Rights and Human Development)~
Je<e& 2003 : meneeefyo efJekeeme ue#e : ceeveJe efveOe&velee keer meceeefhle nsleg osMeeW kes ceOe mecePeewlee
(Millennium Development Goals : A Compact Among Nations to End Human
Poverty)~
Je<e& 2010 : jeêW kee JeemleefJeke Oeve : ceeveJe efJekeeme kes ceeie& (The Real Wealth of Nations :
Pathways to Human Development)~
Je<e& 2013 : oef#eCe kee Goe : efJeefJeOeleehetCe& efJeMJe ceW ceeveJe eieefle (The Rise of the South :
Human Progress in a Diverse World)~
Je<e& 2014 : melele ceeveJe eieefle : megYeselee kee vetveerkejCe Deewj ueeeruesheve kee efvecee&Ce (Sustaining
Human Progress : Reducing Vulnerabilities and Building Resilience)~
efleerele: HDR-2010 ceW leerve veS hewceeves Yeer
keee& SJeb jespeieej (Work and Employemlegle efkeS ieS Les
ment)
(i) yengDeeeeceer efveOe&velee metekeebke (The
ceeveJe megj#ee (Human Security)
Multidimensional Poverty Index)
Deb l eje& ^ e r e mecevJee (International
(ii) ueQefieke Demeceevelee metekeebke (The
Integration)
Gender Inequality Index)
(iii)
Demeceevelee meceeeesefpele ceeveJe efJekeeme

metekeebke (The Inequality-adjusted
Human Development Index)
veJeervelece ceeveJe efJekeeme efjhees&-2015 ceW

ceeveJe efJekeeme metekeebke kes meeLe-meeLe
efvecveefueefKele mebkeslekeeW hej metekeebke (Gheeg& e
leerve hewceeveeW kees Meeefceue kejles ngS) peejer
efkeee ieee nw~
ueQ e f i eke ef J ekeeme met ekeeb k e (Gender
Development Index)
mJeemLe heefjCeece (Health
Out Comes
Children and Youth)
Mewe#f eke GheueefyOeeeb (Education Achievements)
jeêre Deee SJeb mebmeeOeveeW kee mebeespeve

(National Income and Composition of
Resources)
132
heee&JejCeere melelelee
(Environmental
Sustainability)
pevemebKee eJe=efe (Population Trends)

hetjke mebkesleke : megKe kee DevegYeJe
(Supplementary Indicators : Perceptions of Well-being).
HDR-2015 kes
HDR-2015 kee
ecegKe eEyeog
Meer<e&ke nwceeveJe efJekeeme
kes efueS keee& (Work for Human Development)~

ceeveJe efJekeeme efjhees&-2015 ceW ceeveJe efJekeeme
kes efueS keee& keer cenee hej Oeeve keWefle efkeee
ieee nw~ keee& ueesieeW kees DeepeerefJekee kes eesie Deewj
DeeefLe&ke he mes megjef#ele yeveelee nw~ en veee
mebiele, DeeefLe&ke Je=ef, efveOe&velee Gvcetueve Deewj
ueQefieke meceevelee kes efueS cenJehetCe& nw~ en ueesieeW
2016
ceeveJe efJekeeme metekeebke keer veF& eefJeefOe

Je<e& 2009 leke ceeveJe efJekeeme metekeebke (HDI) keer ieCevee ceW leerve DeeeeceeW eceMe: pevce kes mecee
peerJeve eleeMee, mekeue veeceebkeve Devegheele SJeb eew{ mee#ejlee oj leLee eefle Jeefe mekeue Iejsuet Glheeo
(PPP DeeOeeefjle) kes ceeOece mes mJeemLe SJeb oerIe&peerefJelee, Mew#eefCeke mlej leLee peerJeve efveJee&n mlej kee
ceeheve efkeee peelee nw~ Je<e& 2010 mes ceeveJe efJekeeme efjhees& nsleg UNDP eje HDI keer ieCevee kes efueS veF&
eefJeefOe kee eeesie efkeee pee jne nw efpemekes Debleie&le leerve mebkesleke Meeefceue nQ :
1. peerJeve eleeMee metekeebke (LEI) - mJeemLe SJeb oerIe&peerefJelee kes ceeheve nsleg hetJe&Jele pevce kes mecee
peerJeve eleeMee kees jKee ieee nw~
2. efMe#ee metekeebke (EI) - en oes veS Deebke[eW hej DeeOeeefjle nw :
(i) mketue DeJeefOe kes Deewmele Je<e& (MYS : Mean Years of Schooling) - 25 Je<eeae Jeemke
eje mketue ceW efyeleeS ieS Je<e& leLee
(ii) mketue DeJeefOe kes Devegceeefvele Je<e& (EYS - Expected Years of Schooling) - 5 Je<eeae
yeeueke eje Deheves peerJeve ceW mketue ceW efyeleeS peeves Jeeues Je<e&~
3. Deee metekeebke (II- Income Index) - peerJeve efveJee&n kes Deekeueve kes efueS eefle Jeefe GDP
(PPP DeeOeeefjle) kees eefle Jeefe PPP DeeOeeefjle mekeue jeêre Deee (GNI) mes eeflemLeeefhele efkeee
ieee nw~
veF& eefJeefOe kes lenle UNDP ves Gheeg&e leerveeW metekeebkeeW kes DeeeeceeW kes efueS Gelece SJeb efvecvelece
cetue efveOee&efjle efkeS nQ pees efke Fme ekeej nQ
(i) peerJeve eleeMee - Gelece 83.6 Je<e& SJeb vetvelece 20.0 Je<e&~
(ii) mketue DeJeefOe kes Deewmele Je<e& - Gelece 13.3 SJeb vetvelece Metve~
(iii) mketue DeJeefOe kes Devegceeefvele Je<e& - Gelece 18 SJeb vetvelece Metve~
(iv) eefle Jeefe GNI (PPP$) - Gelece 107.721 [e@uej SJeb efvecvelece 100 [e@uej~
HDI kes Gheeg&e IekeeW kes metekeebke efvecee&Ce nsleg efvecve met$e eege neslee nw
JeemleefJeke cetue - vetvelece cetue
metekeebke =
Gelece cetue - vetvelece cetue
HDI, leerveeW metekeebkeeW (LEI, EI, II) kee peeefceleere ceeOe neslee nw~
kees meceepe ceW hetCe& efnmmesoejer keer Devegceefle Yeer
eoeve kejlee nw leeefke GveceW ieefjcee Deewj cetueeW
keer YeeJevee peeie=le nes mekes~
keee& meceepe kees meMee yeveelee nw~ meeLe ner
ceveg<e kesJeue Yeewefleke JemlegSb ye{eves kes efueS keece
veneR kejlee, yeefuke Jen %eeve kee efJemle=le Deeeece
Yeer efveefce&le kejlee nw pees mebmke=efle Deewj meYelee kes
efueS DeeOeej nesles nQ~
efjhees& en Yeer yeleeleer nw efke peyejve cepeotjer,
ceeveJe DeefOekeej kes GuuebIeve, ceeveJe ieefjcee kees "sme
hengb eeves Deewj mJeleb$elee leLee mJeeeelee kee leeie

kejves pewmes keee& mes ceeveJe efJekeeme kees neefve hengb e
mekeleer nw~ efyevee Gheege veerelf e kes, keee& kes Demeceeve
DeJemej Deewj eefleheue efJeYeepevekeejer Deewj meceepe ceW
Demeceevelee ye{eves Jeeues nes mekeles nQ~
Fme efjhees& ceW [ermeW Jeke& SpeW[e kes eej
mlebYe efveOee&efjle efkeS ieS nQ
i. jespeieej me=peve Deewj Gece efJekeeme
ii. keee& hej DeefOekeej Deewj ceeveke
iii. meeceeefpeke megj#ee
2016
133
HDR-2015 ceW
HDI
jQke osMe
DeleefOeke Ge ceeveJe efJekeeme
1 vee@Jex
2 Dee@mês uf eee
3 eqmJedpejueQ[
4 [sveceeke&
5 veerojueQ[dme
6 pece&veer
6 DeeejueQ[
8 Decesej
f kee
9 kevee[e
9 vetpeerueQ[
11 eEmeieehegj
14 mJeer[ve
14 etveeFs[ eEkeie[ce
16 DeeFmeueQ[
20 peeheeve
22 eebme
32 kelej
39 meToer Dejye
41 mebege Dejye Deceerjele
ecegKe osMeeW keer efmLeefle
pevce hej mketue DeJeefOe mketue DeJeefOe eefle Jeefe

HDI
peerJeve kes Devegceeefvele kes Deewmele GNI (2011
cetue eleeMee
Je<e&
Je<e&
PPP$)
2014 (Je<e& 2014 ceW) (Je<e& 2014 ceW) (Je<e& 2014 ceW) (Je<e& 2014 ceW)
0.944
81.6
17.5
12.6
64,992
0.935
82.4
20.2
13.0
42,261
0.930
83.0
15.8
12.8
56,431
0.923
80.2
18.7
12.7
44,025
0.922
81.6
17.9
11.9
45,435
0.916
80.9
16.5
13.1
43,919
0.916
80.9
18.6
12.2
39,568
0.915
79.1
16.5
12.9
52,947
0.913
82.0
15.9
13.0
42,155
0.913
81.8
19.2
12.5
32,689
0.912
83.0
15.4
10.6
76,628
0.907
82.2
15.8
12.1
45,636
0.907
80.7
16.2
13.1
39,267
0.899
82.6
19.0
10.6
35,182
0.891
83.5
15.3
11.5
36,927
0.888
82.2
16.0
11.1
38,056
0.850
78.2
13.8
9.1
123,124
0.837
74.3
16.3
8.7
52,821
0.835
77.0
13.3
9.5
60,868
0.798
71.3
15.7
12.0
16,676
0.798
70.1
14.7
12.0
22,352
0.793
76.8
13.6
8.0
34,858
0.793
77.2
15.5
8.5
19,283
Ge ceeveJe efJekeeme
50
50
52
52
62
63
73
74
75
yesueeme
me
Deesceeve
GiJes
ceuesefMeee
cee@jerMeme
eeruebkee
cesefkemekees
yeepeerue
134
0.779
74.7
12.7
10.0
22,762
0.777
74.4
15.6
8.5
17,470
0.757
74.9
13.7
10.8
9,779
0.756
76.8
13.1
8.5
16,056
0.755
74.5
15.2
7.7
15,175
2016
eerve
0.727
75.8
13.1
7.5
12,547
104 ceeueoerJe
0.706
76.8
13.0
5.8
12,328
108 efcee
0.690
71.1
13.5
6.6
10,512
Fb[esvesefMeee
115 efheueerheeRme
116 oef#eCe Deeerkee
116 efJeeleveece
121 Fjeke
130 Yeejle
132 Yeteve
142 yeebiueeosMe
0.684
68.9
13.0
7.6
9,788
0.668
68.2
11.3
8.9
7,915
0.666
57.4
13.6
9.9
12,122
0.666
75.8
11.9
7.5
5,092
0.654
69.4
10.1
6.4
14,003
0.609
68.0
11.7
5.4
5,497
0.605
69.5
12.6
3.0
7,176
0.570
71.6
10.0
5.1
3,191
145 kesvee
0.548
61.6
11.0
6.3
2,762
145 vesheeue
0.548
69.6
12.4
3.3
2,311
147 heeefkemleeve
0.538
66.2
7.8
4.7
4,866
148 ceebceej
0.536
65.9
8.6
4.1
4,608
160 eceve
0.498
63.8
9.2
2.6
3,519
171 Deheieeefvemleeve
0.465
60.4
9.3
3.2
1,885
179 ceeueer
0.419
58.0
8.4
2.0
1,583
184 yegb[er
0.400
56.7
10.1
2.7
758
188 veeFpej
0.348
61.4
5.4
1.5
908
90
ceOece ceeveJe efJekeeme

110
efvecve ceeveJe efJekeeme
#es$e (Regions)
Dejye osMe
0.686
70.6
12.0
6.4
15,722
hetJe& SefMeee SJeb eMeeble
0.710
74.0
12.7
7.5
11,449
etjeshe SJeb ceOe SefMeee
0.748
72.3
13.6
10.0
12,791
uewefve Decesefjkee SJeb kewjsefyeeve 0.748 75.0
14.0
8.2
14,242
oef#eCe SefMeee
0.607
68.4
11.2
5.5
5,605
Ghe-meneje Deeerkee
0.518
58.5
9.6
5.2
3,363
hej jQeEkeie eoeve keer ieF& Leer~
iv. ieJeveXme Deewj meeceeefpeke mebJeeo
HDR-2015 ceW 0.944 ceeveJe efJekeeme metekeebke
Je<e& 2015 keer HDR ceW 188 osMeeW kees Gvekes
(HDI) cetue kes meeLe vee@Jex ceeveJe efJekeeme jQekE eie ceW
ceeveJe efJekeeme metekeebke (HDI) keer efmLeefle kes
eLece mLeeve hej nw peyeefke efleere SJeb le=leere mLeeve
DeeOeej hej jQeEkeie eoeve keer ieF& nw~
eceMe: Dee@mês uf eee (HDI cetue- 0.935), eqmJedpejueQ[
Je<e& 2014 keer HDR ceW 187 osMeeW kees Gvekes
ceeveJe efJekeeme metekeebke keer efmLeefle kes DeeOeej (HDI cetue-0.930) kees eehle ngDee nw~
2016
135
en ceOece ceeveJe efJekeeme Jeeues osMeeW keer esCeer

Meer<e& 10 ceW mLeeve eehle kejves Jeeues Deve osMe
ceW Jeieeake=le nw~
eceMe: (jQke 4-10) nQ[sveceeke&, veerojueQ[dme,
GuuesKeveere nw efke HDR-2014 ceW 187 osMeeW
pece&veer, DeeejueQ[, Decesefjkee, kevee[e leLee
ceW mes 0.586 HDI cetue kes meeLe Yeejle kee mLeeve
vetpeerueQ[~
135Jeeb Lee~
Fme Je<e& ceeveJe efJekeeme jQekE eie ceW meyemes efveeues
Yeejle kes he[esmeer osMeeW ceW eeruebkee (0.757
mLeeve (188JeW) hej veeFpej nw efpemekee ceeveJe
HDI cetue kes meeLe 73Jeeb), eerve (0.727 HDI
efJekeeme metekeebke (HDI) cetue cee$e 0.348 nw~
cetue kes meeLe 90Jeeb) leLee ceeueoerJe (0.706 HDI
Fme meteer ceW efveeues mLeeve kes meYeer ome osMe
cetue kes meeLe 104 Jeeb mLeeve) keer efmLeefle Yeejle
Ghe-meneje Deeerkee #es$e kes nQ
mes yesnlej nw~
Fme meteer ceW efveeues ece kes ome osMe eceMe:
Yeteve (0.605 HDI cetue kes meeLe 132Jeeb
nQ veeFpej (188Jeeb), ceOe Deeerkeer ieCejepe
mLeeve), yeebiueeosMe (0.570 HDI cetue kes meeLe 142Jeeb
(187 Jeeb), Fefjefêe (186Jeeb), ee[ (185Jeeb),
mLeeve), vesheeue (0.548 HDI cetue kes meeLe 145Jeeb
yegb[er (184Jeeb), yegefke&vee heemees (183Jeeb), efieveer
mLeeve), heeefkemleeve (0.538 HDI cetue kes meeLe
(182Jeeb), efmeeje efueDeesve (181Jeeb), ceespeeefcyeke
147Jeeb mLeeve), ceebceej (0.536 HDI cetue kes meeLe
(180Jeeb) SJeb ceeueer (179Jeeb)~
148Jeeb mLeeve) leLee Deheieeefvemleeve (0.465 HDI
ceeveJe efJekeeme efjhees&-2015 ceW Meeefceue 188
cetue kes meeLe 171Jeeb mLeeve) keer efmLeefle Fme meboYe&
osMeeW kees Gvekes HDI cetue kes DeeOeej hej efvecveefueefKele
ceW Yeejle mes heers nw~
eej YeeieeW ceW yeebe ieee nw~
efJeMJe kes Deve ecegKe osMeeW ceW etveeFs[

(i) 0.802 Deewj Gmemes DeefOeke - DeleefOeke Ge
eEkeie[ce (0.907 HDI cetue kes meeLe 14Jeeb mLeeve),
ceeveJe efJekeeme Jeeues osMe
me (0.798 HDI cetue kes meeLe 50Jeeb mLeeve),
(ii) 0.702 mes 0.798 leke - Ge ceeveJe efJekeeme
yeepeerue (0.755 HDI cetue kes meeLe 75Jeeb mLeeve)
Jeeues osMe
leLee oef#eCe Deeerkee (0.666 HDI cetue kes meeLe
(iii) 0.555 mes 0.698 leke - ceOece ceeveJe efJekeeme
116Jeeb mLeeve) keer efmLeefle Yeejle mes yesnlej nw~
Jeeues osMe
#es$eere he mes Gelece ceeveJe efJekeeme metekeebke
(iv) 0.548 leLee Gmemes kece-efvecve ceeveJe efJekeeme
(HDI) cetue etjeshe SJeb ceOe SefMeee leLee uewefve
Jeeues osMe
Decesefjkee SJeb kewjsefyeeve osMeeW kee 0.748 nw leLee
HDR-2015 kes ceeveJe efJekeeme metekeebke (HDI)
meyemes kece #es$eere HDI cetue Ghe-meneje Deeerkee
keer jQeEkeie leeefuekee ceW 1 mes 49 ece mebKee leke
kes osMe DeleefOeke Ge ceeveJe efJekeeme esCeer ceW, kee 0.518 nw~
oef#eCe SefMeee kee HDI cetue 0.607 nw~
50 mes 105 ece mebKee leke kes osMe Ge ceeveJe
HDR-2015 kes Devegmeej, Yeejle mebyebOeer Deve
efJekeeme esCeer ceW 106 mes 143 leke kes osMe
ecegKe leLe Fme ekeej nQ
ceOece ceeveJe efJekeeme esCeer ceW leLee 145 mes
mJeemLe
188 ece mebKee leke kes osMe efvecve ceeveJe efJekeeme
Yeejle ceW peer[erheer kes eefleMele kes he ceW
esCeer ceW nQ~
mJeemLe hej meeJe&peefveke Jee cee$e 4 eefleMele
HDR-2015 ceW Yeejle 0.609 HDI cetue kes
meeLe 188 osMeeW ceW 130JeW mLeeve hej nw DeLee&le
(2013 ceW) nw~
136
HDI :
Yeejle, oef#eCe SefMeee SJeb efJeMJe
Je<e&
1980
1990
2000
2010
2011
2013
2014
Yeejle oef#eCe SefMeee

0.369
0.431
0.483
0.570
0.581
0.586
0.609
0.382
0.438
0.491
0.573
0.582
0.588
0.607
efJeMJe
0.559
0.597
0.639
0.693
0.698
0.702
0.711
Yeejle ceW heebe Je<e& mes kece Deeeg keer yeeue

ce=leg oj (eefle 1000 peerefJele pevceeW hej) 52.7
(Je<e& 2013) nw~
Yeejle ceW heebe Je<e& mes kece Deeeg keer yeeue
keghees<eCe keer oj (Je<e& 2008-2013) 47.9 eefleMele nw~
mee" Je<e& keer Gce ceW peerJeve eleeMee (20102015) 17 Je<e& nw~
Yeejle ceW eefle 10 npeej JeefeeeW hej (20012013) kesJeue 7 efhepeerefMeeve keer GheueyOelee Leer~
Yeejle ceW pevce hej peerJeve eleeMee ceefnueeDeeW
kes efueS Je<e& 2014 ceW 69.5 Je<e& SJeb heg<eeW kes efueS
66.6 Je<e& Leer~
pevemebKee
yengDeeeeceer efveOe&velee metekeebke 0.282 nw leLee

yengDeeeeceer efveOe&velee eefleMele 55.3 nw~ Je<e& 2010
ceW yengDeeeeceer efveOe&velee eefleMele 53.7 Lee~
efMe#ee
Je<e& 2005-2013 leke Yeejle keer mee#ejlee
oj (15 Je<e& mes DeefOeke Gce) 62.8 eefleMele Leer~
15-24 Je<e& keer Gce keer mee#ejlee oj ceefnuee
74.4 eefleMele leLee heg<e 88.4 eefleMele Leer~
Je<e& 2008-2014 kes oewjeve hetJe& eeLeefceke mlej
hej 58 eefleMele, eeLeefceke mlej hej 113 eefleMele
ceeOeefceke mlej hej 69 eefleMele SJeb Ge efMe#ee
leke 25 eefleMele mekeue veeceebkeve oj jner nw~
keece SJeb yesjespeieejer

Je<e& 2013 ceW 15 Je<e& ee Gmemes DeefOeke
Gce kes ueesieeW kes efueS jespeieej mes pevemebKee
kee Devegheele (Employment to Population
Ratio) 52.2 Lee, peyeefke ece yeue Yeeieeroejer
oj 54. 2 eefleMele Leer~
Yeejle kes ceeveJe efJekeeme mebkesleke

O
Je<e& 2014 ceW Yeejle keer pevemebKee 1267.4

efceefueeve Leer pees Je<e& 2030 leke 1476.4 efceefueeve
nes peeves kee Devegceeve nw~
Yeejle keer pevemebKee ceW Deewmele Jeeef<e&ke Je=ef
(2010-2015) 1.2 eefleMele nw~
Yeejle keer Menjer pevemebKee 32.4 eefleMele nw~
Yeejle keer heebe Je<e& mes kece Deeeg kes yeeeW keer
mebKee 122 efceefueeve nw peyeefke 15-64 Je<e& keer
pevemebKee 835.2 efceefueeve nw~ 65 Je<e& Deewj
Gmemes DeefOeke Gce Jeeues ueessieeW keer pevemebKee
67.9 efceefueeve nw~
Yeejle ceW eefle ceefnuee epeveve oj (TFR)
2000-2005 leke kes 3.0 mes Iekej 20102015 ceW 2.5 nes ieF& nw~
pevce hej eEueieevegheele 1.11 (2010-2015)
nw~
pevce hej peerJeve (68 Je<e&) heg<e 66.6

eleeMee
ceefnuee 69.5
mketue DeJeefOe kes (5.4 Je<e&) heg<e 7.2
Deewmele Je<e&
ceefnuee 3.6
mketue DeJeefOe kes (11.7 Je<e&) heg<e 11.8
Devegceeefvele Je<e&
ceefnuee 11.3
eefle Jeefe GNI 2014
heg<e 8656
(efmLej cetueeW 2011 hej; ceefnuee 2116
PPP $) (5497.00)
Demeceevelee meceeeesefpele
HDI cetue 2014
0.435
ueQefieke Demeceevelee metekeebke
2014
0.563
yengDeeeeceer efveOe&velee
metekeebke cetue
0.282
2016
137
yengDeeeeceer efveOe&velee metekeebke
(MPI)
UNDP kes Devegmeej, kesJeue Jeefe keer Deee kes ceeheve mes Gmekeer efveOe&velee kee mecee Devegceeve veneR
ueieeee pee mekelee nw~ efveOe&velee kes mecee ceeheve kes efueS efMe#ee, mJeemLe SJeb peerJeve-mlej kes Deve
henuegDeeW kee ceeheve Yeer DeeJeMeke nw~ Fme leLe kees Oeeve ceW jKeles ngS ceeveJe efJekeeme efjhees& ceW Je<e&
1997 mes eege HPI (Human Poverty Index) kes mLeeve hej Je<e& 2010 mes yengDeeeeceer efveOe&velee
metekeebke (MPI-Multidimensional Poverty Index) emlegle efkeee ieee~ UNDP kes meneesie mes
Dee@kemehees[& efveOe&velee SJeb ceeveJe efJekeeme henue (OPHI) eje efJekeefmele en metekeebke HDI kes leerveeW
DeeeeceeW (efMe#ee, mJeemLe, peerJeve-eeheve mlej) kes efJeefYevve henuegDeeW kes meboYe& ceW 10 JebeveeW hej Oeeve
keWefle kejlee nw~ en 10 Jebeve Fme ekeej nQ
O efMe#ee mebyebOeer (eleske mebkesleke kee Yeej 1/6)
(i) mketue DeJeefOe kes Je<e&-Jebeve, eefo heefjJeej kes efkemeer Yeer meome ves 5 Je<e& keer mketueer efMe#ee hetjer veneR
keer nw~
(ii) yeeue veeceebkeve - Jebeve, eefo keesF& mketue-Deeeg kee e$e ke#ee 1 mes 8 leke mketue veneR pee jne nw~
O mJeemLe (eleske mebkesleke kee Yeej 1/6 )
(iii) yeeue ce=leg- Jebeve, eefo heefjJeej ceW efkemeer yees keer ce=leg nesleer nw~
(iv) hees<eCe - Jebeve, eefo keesF& Jeemke ee yeee kegheesef<ele nw~
O peerJeve-eeheve mlej (eleske mebkesleke kee Yeej 1/18)
(v) efJeegle - Jebeve, eefo heefjJeej kees efJeegle GheueyOe veneR nw~
(vi) meheeF& JeJemLee - Jebeve, eefo Gvekes heeme Gefele Meeweeuee veneR nw ee Meeweeuee meePes ceW nw~
(vii)hesepeue - Jebeve, eefo heefjJeej keer hengbe mJe hesepeue leke veneR nw ee mJe peue keer eeefhle Iej
mes 30 efceve keer hewoue otjer mes DeefOeke nw~
(viii)heMe& - Jebeve, eefo Iej kee heMe& Oetueege, ieesyej kee DeLeJee keee nw~
(ix) Yeespeve nsleg FOeve - Jebeve, eefo Jes ueke[er, eejkeesue ee ieesyej mes Keevee hekeeles nQ~
(x) heefjmebheefe - Jebeve, eefo heefjJeej kes heeme jsef[ees, erJeer, sueerheesve, yeeFke ee ceesjyeeFke ceW mes
Ske mes DeefOeke Jemleg veneR nw Deewj keej ee ^ke kee mJeeceer veneR nw~
O Fve Jebeve mebkeslekeeW kes DeeOeej hej Ske Jeefe kees efveOe&ve ceevee peeSiee eefo Jen FveceW mes kece mes
kece 33.33 eefleMele Yeeefjle mebkeslekeeW hej Jebefele nw~ keesF& Jeefe efpeleves DeefOeke mebkeslekeeW kes meboYe&
ceW Jebefele nesiee, Gmekeer efveOe&velee eyeuelee (Intensity of Poverty) Yeer Gleveer DeefOeke nesieer~
O yengDeeeeceer efveOe&velee metekeebke keer ieCevee efvecve ekeej mes keer peeleer nw
MPI = H A
peneb, H = MPI efveOe&ve JeefeeeW kee eefleMele

A = efveOe&veeW ceW MPI efveOe&velee keer Deewmele eyeuelee~
HDR-2015 kes Devegmeej, Je<e& 2005/2006 kes efueS Yeejle kee MPI cetue 0.282 nw (Je<e& 2014-HDR
ceW Yeejle kee MPI cetue 0.282 Lee) leLee efveOe&velee kee eefleMele 55.3 nw (Je<e& 2013 HDR ceW 53.7 Lee)~
138
2016
Je<e& 2012 ceW ke=ef<e #es$e ceW keee& kejves Jeeues

(kegue jespeieej kee eefleMele) ueesieeW kee 47.2 Lee~
Je<e& 2008-2013 kes oewjeve yesjespeieejer oj
kegue ece yeue keer 3.6 eefleMele Leer~ Fme oewjeve
(2008-2014) egJee yesjespeieejer oj (15-24 Je<e&)
10.7 eefleMele Leer~
Demeceevelee meceeeesefpele ceeveJe
efJekeeme metekeebke
(IHDI)
Demeceevelee meceeeesefpele ceeveJe efJekeeme

metekeebke (IHDI-Inequality adjusted HDI) kee
meJe&eLece ekeeMeve Je<e& 2010 HDR ceW efkeee ieee
Lee~ en Demeceeve meceepe ceW ueesieeW kes efJekeeme
mlej kees ceehelee nw~ hetCe& meceeve meceepe keer
efmLeefle ceW HDI Deewj IHDI kes ceeve yejeyej neWies
peyeefke mJeemLe, efMe#ee SJeb Deee kes efJeefYevve
DeeeeceeW ceW Demeceevelee keer efmLeefle ceW meceepe kes
efveeues mlej kes JeefeeeW kee HDI Deewmele HDI mes
kece nesiee~ IHDI kes HDI mes kece nesves keer efmLeefle
ceW meceepe ceW DeefOeke Demeceevelee Jeehle nesieer~
IHDI nsleg Deee, efMe#ee SJeb mJeemLe mebyebOeer
DemeceeveleeDeeW kes ceeheve kes efueS efyeef Me DeLe&Meem$eer
SbLeveer yeevexme SeEkemeve (Anthony Barnes
Atkinson) eje efJekeefmele eefJeefOe kee eeesie efkeee
peelee nw~ HDR-2015 ceW 151 osMeeW kee IHDI
emlegle efkeee ieee nw (peyeefke HDR-2014 ceW
kesJeue 145 osMeeW kee IHDI emlegle efkeee ieee Lee)
efpemekes ecegKe eEyeog Fme ekeej nQ
Demeceevelee meceeeesepf ele ceeveJe efJekeeme metekeebke
keer jQeEkeie ceW eejbefYeke heebe mLeeve hej eceMe:
vee@Jex, Dee@m^sefueee, eqmJedpejueQ[, [sveceeke& SJeb
veerojueQ[dme nQ~
Demeceevelee kes keejCe HDI ceW Deewmele keceer
22.8 eefleMele nw DeLee&le Demeceevelee kees
meceeeesepf ele kejves hej JeweMf Jeke HDI 0.711 mes
efiejkej 0.548 jn peelee nw, pees Fmes Ge
ceeveJe efJekeeme mes efvecve ceeveJe efJekeeme keer

esCeer ceW uee oslee nw~
Yeejle kee IHDI cetue cee$e 0.435 nw pees HDI
keer leguevee ceW 28.6 eefleMele keer efiejeJe
oMee&lee nw~ en Yeejle kees ceOece ceeveJe
efJekeeme Jeeues osMeeW keer esCeer mes efvecve ceeveJe
efJekeeme Jeeues osMeeW keer esCeer ceW uee oslee nw~
Demeceevelee kes keejCe HDI ceW DeeF& Deewmele keceer
efJeefYevve osMeeW ceW 5.4 eefleMele (vee@Jex) mes ueskej
46.7 eefleMele (keceesjesme) leke efJemle=le nw~
ueQeif eke Demeceevelee metekeebke (GII)

HDR-2010 ceW ueQeif eke Demeceevelee metekeebke
(GII-Gender Inequality Index) Yeer emlegle efkeee
ieee Lee pees ceeveJe efJekeeme kes efJeefYevve DeeeeceeW

kes meboYe& ceW ceefnueeDeeW Deewj heg<eeW kes yeere
Demeceevelee kee ceeheve kejlee nw~ Je<e& 2015 ceW en
metekeebke 155 osMeeW kes efueS emlegle efkeee ieee nw
(peyeefke Je<e& 2014-HDR ceW en 152 osMeeW kes
efueS emlegle efkeee ieee Lee) efpemekes ecegKe eEyeog
Fme ekeej nQ
meJee&efOeke ueQefieke meceevelee Jeeues osMeeW ceW
meJeexe mLeeve mueesJesefveee kee nw leLee Gmekes
yeeo eceMe: eqmJedpejueQ[, pece&veer, [sveceeke&,
SJeb Dee@efmêe nQ~
ceeveJe efJekeeme kes DeefOeke Demeceeve efJelejCe
Jeeues osMeeW ceW ceefnueeDeeW SJeb heg<eeW kes yeere
Demeceevelee Yeer DeefOeke nw~ Ssmes osMeeW ceW meJee&eOf eke
Kejeye efmLeefle eceve (155Jeeb mLeeve), ee[
(153Jeeb mLeeve), Deheieeefvemleeve (152Jeeb
mLeeve), veeFpej (154Jeeb mLeeve), kees [er
DeeFJejer (151Jeeb mLeeve) SJeb ceeueer (150Jeeb
mLeeve) keer nw~
Yeejle kee ueQefieke Demeceevelee metekeebke (GII)
cetue 0.563 nw leLee 155 osMeeW ceW Yeejle kee
130Jeeb mLeeve nw~
JewefMJeke ueQefieke Demeceevelee metekeebke cetue
0.449 nw~
139
Yeejle keer ecegKe yengGsMeere veoer Ieeer heefjeespeveeSb

13 DebkeeW
ceW DeeefJe<keej/Keespe, 4 DebkeeW ceW jeîeeve, 5 DebkeeW ceW mebmeo, 3 DebkeeW ceW cegeDeeW leLee 11
DebkeeW ceW Oejeleueere Deeke=efleeeW kes heMeele Deye %eeefvekeer kes lenle he=Leke-he=Leke Meer<e&keeW ceW peevekeeefjeeb
eoeve keer pee jner nQ~ iele 14 DebkeeW ceW heefjJenve kes efJeefYevve IekeeW, cenemeeiejere efveleue kes GeeJee
mLeeveere heJeve, Dee&lee, kegnje SJeb yeeoue, Je<ee&, eeJeele, Yetkebhe, leLee yee{ SJeb metKee hej peevekeejer
emlegle keer ieF& Leer~ Fme Debke ceW Yeejle keer ecegKe yengGsMeere veoer Ieeer heefjeespeveeDeeW hej peevekeejer
emlegle keer pee jner nw~
veefoeeW keer IeeefeeW hej ye[s-ye[s yeebOe yeveekej
heefMece yebieeue ceW efJemle=le nw~ oeceesoj veoer ese
Tpee&, efmebeeF&, hee&ve mLeueeW kee efJekeeme SJeb
veeiehegj he"ej keer heneef[eeW mes efvekeuekej he.
yee{ efveeb$eCe keer megefJeOeeSb eehle keer peeleer nQ, yebieeue ceW ngieueer veoer mes efceue peeleer nw~ FmeceW
FmeefueS FvnW yengGsMeere veoer Ieeer heefjeespevee efleuewee, keesveej, cewLeeve leLee hebesle hene[er hej
kenles nQ~ veoer Ieeer heefjeespevee kee eeLeefceke yeebOe yeveeS ieS nQ Deewj yeeskeejes, ogiee&hegj, ebhegj
GsMe neslee nw efkemeer veoer Ieeer kes Debleie&le peue
leLee helejeleg ceW leehe efJeegle ie=neW kee efvecee&Ce
Deewj mLeue kee ceeveJeefnleeLe& hetCe& eeesie~ hebef[le efkeee ieee nw~
peJeenjueeue vesn ves yengGsMeere veoer Ieeer YeeKe[e-veebieue heefjeespevee
heefjeespeveeDeeW kees DeeOegefveke Yeejle kee cebefoj
YeeKe[e-veebieue yengGsMeere heefjeespevee hebpeeye,
kene Lee~ yengGsMeere veoer Ieeer heefjeespeveeDeeW
nefjeeCee Deewj jepemLeeve jepeeW kee mebege Gheece
kes ceeOece mes eEmeeeF& kee eyebOe, peueefJeegle
nw~ Fmekes Debleie&le YeeKe[e Deewj veebieue kes heeme
Glheeove, yee{ efveeb$eCe, heee&JejCe keer j#ee,
Deble:mLeueere veew-heefjJenve kee efJekeeme, Yet-mebj#eCe meleuepe veoer hej oes yeebOeeW kee efvecee&Ce efkeee
Deewj ceueer heeueve keWeW kee efJekeeme efkeee peelee ieee nw~ Fme heefjeespevee kee keceeb[ #es$e efnceeeue
eosMe, hebpeeye, nefjeeCee SJeb jepemLeeve ceW
nw~ Yeejle ceW eLece yengGsMeere heefjeespevee kee
efJemleeefjle nw~
efJekeeme Je<e& 1948 ceW Decesefjkee keer svesmeer Ieeer
efjnbo yeebOe heefjeespevee
keer lepe& hej oeceesoj Ieeer efveiece (DVC) keer
mLeehevee mes Meg ngDee~
en Gej eosMe ceW meesve keer eefme Ieeer ceW
Yeejle keer ecegKe yengGsMeere veoer Ieeer
Gmekeer meneeke veoer efjnbo hej yeveeF& ieF& nw~
heefjeespeveeSb
Fme yeebOe kes heers ieeseEJeo yeuueYe heble meeiej
oeceesoj Ieeer heefjeespevee
veeceke Ske ke=ef$ece Peerue yeveeF& ieF& nw pees Yeejle
keer meyemes ye[er ke=ef$ece Peerue nw~ en ceOe eosMe
en mJeleb$e Yeejle keer eLece yengGsMeere
heefjeespevee nw~ en heefjeespevee PeejKeb[ SJeb leLee Gej eosMe keer meercee hej efmLele nw~
140
nerjekegb[ yeebOe
legbieYee heefjeespevee
nerjekebg[ yeebOe G[ermee (Deye Deesef[Mee) jepe

ceW ceneveoer hej yeveeF& ieF& cenJeekeeb#eer heefjeespevee
nw~ en mebyeuehegj mes 15 efkeceer. otj ueieYeie 61
ceerj Tbee SJeb 4801 ceerj uebyee yeebOe nw~ Fme
yeebOe keer kegue uebyeeF& 25.8 efkeceer. nw~ Fme yeebOe mes
ueieYeie 10 ueeKe nskesej #es$e ceW efmebeeF& Yeer keer
pee jner nw~
en heefjeespevee DeebOe eosMe leLee kevee&ke

jepeeW kes meneesie mes ke=<Cee keer meneeke legbieYee
veoer hej ceuuehegjce kes efveke yeveeF& ieF& nw~
ieb[ke heefjeespevee
en heefjeespevee vesheeue kes meneesie mes Je<e&
1969 ceW ieb[ke yewjepe efvecee&Ce kes meeLe Meg keer
ieF&~ yewjepe kee efvecee&Ce ieb[ke veoer hej Jeeuceerefke
veiej ceW efkeee ieee efpemekee GsMe vesheeue, Gej
eosMe Deewj efyenej ceW eEmeeeF& megefJeOee GheueyOe
kejevee Lee~
keesmeer heefjeespevee
en efyenej jepe ceW vesheeue kes meneesie mes
hetjer keer ieF& nw~ efJeveeMekeejer yee{eW kes keejCe
keesmeer kees Gejer efyenej kee Meeske kene peelee
nw~ cegKe venj keesmeer hej yeves nvegceeve veiej
yewjepe mes efvekeeueer ieF& nw~
ebyeue heefjeespevee
ebyeue veoer hej efveefce&le ebyeue heefjeespevee
jepemLeeve SJeb ceOe eosMe keer mebege heefjeespevee
nw~ Fme heefjeespevee kes Debleie&le leerve yeebOe-ieebOeer
meeiej, jeCee eleehe meeiej SJeb peJeenj meeiej
efveefce&le efkeS ieS nQ~
veeieepeg&ve meeiej heefjeespevee

en DeebOe eosMe kes veboerkees[e ieebJe kes efveke
ke=<Cee veoer hej efveefce&le nw~ Fme heefjeespevee kes
lenle 1550 ceerj uebyee Ske efeveeF yeebOe yeveeee
ieee nw~ Fme heefjeespevee mes DeebOe eosMe keer 8.67
ueeKe nskes ej Yetecf e kees efmebeeF& keer megeJf eOee GheueyOe
nw leLee 210 cesieeJee@ efJeegle kee Glheeove efkeee
peelee nw~ en heefjeespevee DeebOe eosMe SJeb lesuebieevee
oesveeW jepeeW ceW efJemleeefjle nw~
efkeMeveiebiee heefjeespevee
en peccet-keMceerj ceW Pesuece veoer hej
cesieeJee@ keer peueefJeegle heefjeespevee nw~
330
yeieueernej heefjeespevee
en peccet-keMceerj ceW efeveeye veoer hej
cesieeJee@ keer peueefJeegle heefjeespevee nw~
450
mejoej mejesJej heefjeespevee

mejoej mejesJej heefjeespevee kee efvecee&Ce iegpejele
jepe ceW vece&oe veoer hej efkeee ieee nw~ Fmemes
1450 cesieeJee@ peueefJeegle kee Glheeove efkeee pee
mekesiee~ Fme heefjeespevee mes ueeYeeefvJele nesves Jeeues
jepe iegpejele, jepemLeeve, ceneje^ SJeb ceOe
eosMe nQ~
efnjer yeebOe heefjeespevee

Fme heefjeespevee kee efvecee&Ce YeeieerjLeer veoer hej
GejeKeb[ kes efnjer efpeues ceW efkeee ieee nw~ Fme
heefjeespevee kee cegKe GsMe YeeieerjLeer SJeb efYeueebievee
veefoeeW kes Deefleefje peue kee meben kej eEmeeeF&,
yee{ efveeb$eCe SJeb efJeegle Glheeove kejvee nw~
keeuheeWie peueefJeegle heefjeespevee

en heefjeespevee Deb[ceeve-efvekeesyeej erhemecetn
ceW keeuheeWie veoer hej efmLele nw~ en Deb[ceeveefvekeesyeej erhemecetn keer eLece peueefJeegle
heefjeespevee nw~
leJee heefjeespevee
leJee heefjeespevee ceOe eosMe kes nesMebieeyeeo
efpeues ceW leJee veoer hej efveefce&le keer ieF& nw~
GkeeF& heefjeespevee
iegpejele ceW metjle kes efveke leehleer veoer hej
efmLele nw~ Fme heefjeespevee mes eEmeeeF& Je efJeegle
oesveeW keer DeeJeMekeleeDeeW keer hetefle& nesleer nw~
2016
141
heefjeespevee
ecegKe yengGsMeere veoer Ieeer heefjeespeveeSb
YeeKe[e-veebieue heefjeespevee
yeeme heefjeespevee
oeceesoj Ieeer heefjeespevee
nerjekegb[ yeebOe heefjeespevee
ebyeue heefjeespevee
legbieYee heefjeespevee
ceetje#eer heefjeespevee
veeieepeg&ve meeiej heefjeespevee
keesmeer heefjeespevee
ieb[ke heefjeespevee
hejkekee heefjeespevee
keekejeheej heefjeespevee
leJee heefjeespevee
Fbefoje ieebOeer venj heefjeespevee
GkeeF& heefjeespevee
heesecheeo heefjeespevee
ceeueeYee heefjeespevee
efjnbo heefjeespevee
F[gkekeer heefjeespevee
efnjer heefjeespevee
ceeleeeruee heefjeespevee
keesevee heefjeespevee
keuhemej heefjeespevee
cestj heefjeespevee
jeceiebiee heefjeespevee
Iee eYee heefjeespevee
Yeercee heefjeespevee
Yee heefjeespevee
peeekeJee[er heefjeespevee
jbpeerle meeiej yeebOe heefjeespevee
meueeue heefjeespevee
veeLehee-Peekejer heefjeespevee
MejeJeleer heefjeespevee
hesjeefcyekeguece heefjeespevee
hebesle yeebOe
yeeCe meeiej heefjeespevee
legueyegue heefjeespevee
oguenmleer heefjeespevee
efleuewee heefjeespevee
mejoej mejesJej heefjeespevee
efiejvee heefjeespevee
ceekegb[ heefjeespevee
nmeosJe yebiees heefjeespevee
keebiemeeJeleer heefjeespevee
heeWie yeebOe heefjeespevee
heechee heefjeespevee
oceveiebiee heefjeespevee
megFue heefjeespevee
142
veoer
meleuepe veoer
yeeme veoer
oeceesoj veoer
ceneveoer
ebyeue veoer
legbieYee veoer
ceetje#eer veoer
ke=<Cee veoer
keesmeer veoer
ieb[ke veoer
iebiee
leehleer veoer
leJee veoer
meleuepe veoer
leehleer veoer
ieesoeJejer veoer
ceeueeYee veoer
efjnbo veoer
hesefjeej veoer
YeeieerjLeer veoer
yesleJee veoer
keesevee veoer
KebYeele keer Kee[er
keeJesjer veoer
jeceiebiee veoer
Iee eYee veoer
Yeercee veoer
Yee veoer
ieesoeJejer veoer
jeJeer veoer
efeveeye veoer
meleuepe veoer
MejeJeleer veoer
hesjeefcyekeguece veoer
oeceesoj veoer
meesve veoer
Pesuece veoer
efeveeye
yejekej
vece&oe veoer
efiejvee veoer
ceekegb[ veoer
nmeosJe veoer
keebiemeeJeleer veoer
yeeme veoer
heechee veoer
oceveiebiee veoer
megFue veoer
ueeYeeefvJele nesves Jeeues jepe
hebpeeye, nefjeeCee, efnceeeue eosMe, jepemLeeve

jepemLeeve, hebpeeye, nefjeeCee, efnceeeue eosMe
PeejKeb[, heefMeceer yebieeue, Deesef[Mee
Deesef[Mee
jepemLeeve, ceOe eosMe
DeebOe eosMe, kevee&ke
heefMece yebieeue, PeejKeb[
DeebOe eosMe, lesuebieevee
efyenej leLee vesheeue
efyenej leLee vesheeue
heefMece yebieeue
iegpejele
ceOe eosMe
jepemLeeve, hebpeeye, nefjeeCee
iegpejele
lesuebieevee
kevee&ke
Gej eosMe
kesjue
Gej eosMe, GejeKeb[
Gej eosMe, ceOe eosMe
ceneje^
iegpejele
leefceuevee[g
GejeKeb[
kevee&ke
ceneje^
kevee&ke
ceneje^
hebpeeye
peccet-keMceerj
efnceeeue eosMe
kevee&ke
kesjue
PeejKeb[, heefMece yebieeue
ceOe eosMe
Yeejle, heeefkemleeve
PeejKeb[
iegpejele
ceneje^
DeebOe eosMe SJeb Deesef[Mee
eermeie{
heefMece yebieeue
efnceeeue eosMe
DeebOe eosMe
iegpejele SJeb oeoje veiej nJesueer
efnceeeue eosMe
2016
HejJejer, 2016 kees efkemeves keWere ele#e

kej yees[& (CBDT) kes DeOe#e kee heo enCe
efkeee?
DeleguesMe efpeboue ves~
Yeejleere veewmesvee Deewj Deesceeve keer Meener veewmesvee
kes yeere ngS efhe#eere meceger DeYeeme kee keee
veece nw efpemes 22-27 peveJejer, 2016 kes ceOe
ieesJee le hej Deeeesepf ele efkeee ieee?
vemeerce-Deue-yenj (Naseem-Al-Bahr)~
22 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW
ceesoer ves JeejeCemeer ceW Deeeesefpele Ske keee&ece
ceW JeejeCemeer mes veF& efouueer kes yeere efkeme veF&
DeleeOegefveke meghejheem Skemeesme jsueiee[er
kees njer Peb[er efoKeekej jJeevee efkeee?
cenecevee Skemeesme kees~
21 peveJejer, 2016 kees ceMentj Meem$eere
ve=leebievee ce=Ceeefueveer meejeYeeF& kee efveOeve nes
ieee~ Jen efkeve Meem$eere ve=le MewefueeeW keer
eefme ve=leebievee LeeR?
Yejleveeece, keLekeueer Deewj ceesenf veerDece keer~
21 peveJejer, 2016 kees keW mejkeej ves
efkeve oes efheuceer nefmleeeW kees Delegue Yeejle
(Incredible India) DeefYeeeve kes veS yeeb[
Scyesmes[me& kes he ceW eeefvele efkeee?
DeefceleeYe yeeve Deewj efeebkee eeshe[e kees~
20 peveJejer, 2016 kees Yeejleere Debleefj#e
DevegmebOeeve mebie"ve (ISRO) ves efkeme e#esheCeeeve
mes heebeJeW veewJenve Gheen DeeF&DeejSveSmeSme1 F& kee meheue e#esheCe efkeee?
heerSmeSueJeer-meer31 mes~
heeefkemleeve kes eEnmeeemle Gej-heefMeceer KewyejheKletveKJee eeble (Khyber Pakhtunkhwa
Province) ceW efmLele Gme efJeMJeefJeeeuee kee
keee veece nw efpeme hej 20 peveJejer, 2016
kees DeelebefkeeeW ves nceuee efkeee Lee?
Q. 1
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
A. yeeee Keeve efJeMJeefJeeeuee~

Q. 19 peveJejer, 2016 kees osMe
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
Yej kes ecegKe

yebojieeneW kees mJe SJeb nefjeeueer ege yeveeves
nsleg efkeme ceb$eeuee ves heefjeespevee nefjle
yebojieen (Project Green Ports) kee
MegYeejbYe efkeee?
heesle heefjJenve ceb$eeuee ves~
18 peveJejer, 2016 kees j#ee ceb$eeuee eje
peejer efJe%eefhle kes Devegmeej, Je<e& 2015 kee mebpee
eeshe[e hegjmkeej leLee ieerlee eeshe[e hegjmkeej
efkemes eoeve efkeS peeves keer Iees<eCee keer?
eceMe: Depeg&ve eEmen (GejeKeb[) leLee
efMeJecehes efelee (lesuebieevee) kees~
14 peveJejer, 2016 kees Yeejleere ms yeQke
ves efkeme Menj ceW osMe keer henueer me&Dehe
keWefle yeQke MeeKee SmeyeerDeeF& Fbkeetye (SBI
Incube) keer MegDeele keer?
yebieueg ceW~
12-16 peveJejer, 2016 kes ceOe 20JeW jeêr e
egJee ceneslmeJe kee Deeeespeve jeehegj,
eermeie{ ceW efkeee ieee~ Fmekee efJe<ee
(Theme) keee Lee?
keewMeue, efJekeeme SJeb meewneo& kes efueS Yeejleere
egJee~
efkemeeveeW kes keueeCe kes efueS efkeme hemeue
yeercee eespevee kees cebpetjer eoeve keer?
eOeeveceb$eer hemeue yeercee eespevee kees~
13 peveJejer, 2016 kees Gheje^heefle neefceo
Debmeejer ves efkeme jepe kees Mele-eefleMele
eeLeefceke efMe#ee neefmeue kejves Jeeuee osMe kee
henuee jepe Ieesef<ele efkeee?
kesjue kees~
11 peveJejer, 2016 kees keW mejkeej ves cegyb eF&Denceoeyeeo yegues ^vs e heefjeespevee keer efveiejeveer
2016
143
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
kes efueS efkemekeer DeOe#elee ceW Ske heebe meomeere

Gemlejere meefceefle kee ie"ve efkeee?
veerefle Deeeesie kes GheeOe#e DejeEJeo heCeieefjee
keer DeOe#elee ceW~
11 peveJejer, 2016 kees Je<e& kes meJe&es
efKeuee[er kee Je<e& 2015 kee heerhee yewueesve
[er Deesj hegjmkeej efkemes eoeve efkeee ieee?
efueeesveue cesmeer (DepeXervee) kees~
8 peveJejer, 2016 kees kewefyeves keer efveegefe
meefceefle eje Yeejle kee cenehebpeereke SJeb
peveieCevee Deeege efkemes efveege efkeee ieee?
eer Mewues<e kees~
Yeejleere efJe%eeve keebesme kee 103Jeeb DeefOeJesMeve
3 7 peveJejer , 2016 kes ceOe cew m et j
efJeMJeefJeeeuee ceW Deeeesefpele efkeee ieee~ Fme
efJe%eeve keebesme kee keWere efJe<ee keee Lee?
Yeejle kes mJeosMeer efJekeeme kes efueS efJe%eeve
SJeb eeweesefiekeer~
8-10 peveJejer, 2016 kes ceOe 14Jeeb eJeemeer
Yeejleere efoJeme kee Deeeespeve keneb efkeee ieee?
veF& efouueer ceW~
6-8 peveJejer, 2016 kes oewjeve 7JeW jeêre
ceefnuee hegefueme meccesueve kee Deeeespeve keneb
efkeee ieee?
ieg[ieebJe ceW~
10 peveJejer, 2016 kees eoeve efkeS ieS
73JeW ieesu[ve iueesye hegjmkeej ceW efkeme efheuce
kees [êcee esCeer ceW meJe&es efheuce kee hegjmkeej
eoeve efkeee ieee?
o jsJesveeb (The Revenant) kees~
7 peveJejer, 2016 kees efkemes HeeFveWefMeeue
eFcme mecetn kes ceeefmeke ekeeMeve o yeQkej
eje Je<e& 2016 kes meWûe yeQkej Dee@he o
F&ej DeJee@[& mes mecceeefvele efkeee ieee?
Yeejleere efjpeJe& yeQke kes ieJeve&j [e@. jIegjece
jepeve kees~
6 peveJejer, 2016 kees efJeMJe yeQke eghe eje
peejer efjhees& iueesyeue Fkeesvee@ecf eke ee@mheskeme
kes Devegmeej, Je<e& 2016 ceW

Yeejle keer efJekeeme oj efkeleves eefleMele jnves
kee Devegceeve nw?
7.8 eefleMele~
5 peveJejer, 2016 kees yeermeermeerDeeF& eje Je<e&
2015 kes keve&ue meer.kes. veee[t ueeFheeFce
DeeerJeceW DeJee@[& mes efkemes mecceeefvele efkeee
ieee?
meweo efkejceeveer kees~
4 peveJejer, 2016 kees oes efoJemeere eLece
Gej eosMe eJeemeer efoJeme kee GodIeeve
cegKeceb$eer DeefKeuesMe eeoJe eje keneb efkeee
ieee Lee?
Deeieje ceW~
7 peveJejer, 2016 kees Yeejleere eeflemheOee&
Deeeesie (CCI) kee DeOe#e efkemes efveege efkeee
ieee?
osJeW kegceej meerkejer kees~
1 peveJejer, 2016 kees keW mejkeej ves
efmevesceseseehe DeefOeefveece/efveeceeW kes eeJeOeeveeW
keer hetCe& JeeKee kes efueS efkemekeer DeOe#elee
ceW Ske meefceefle kee ie"ve efkeee?
Meece yesvesieue keer DeOe#elee ceW~
24 efomebyej, 2015 kees hee@et&ve Fbef[ee eje
peejer Yeejle keer Meer<e& 500 kebheefveeeW keer
Jeeef<e&ke meteer hee@etv& e Fbe[f ee-500 kes Devegmeej
Jeeef<e&ke jepemJe kes ceeceues ceW osMe keer meyemes
ye[er kebheveer keewve nw?
Fbef[eve Dee@eue kee@heexjsMeve (IOC)~
30 efomebyej, 2015 kees Yeejleere veewmesvee
eje uebyeer otjer keer melen mes nJee ceW ceej
kejves Jeeueer efcemeeFue (LRSM) yejeke-8
kee efkeme egheesle mes meheueleehetJe&ke hejer#eCe
efkeee ieee?
DeeF&SveSme keesuekeelee mes~
24 efomebyej, 2015 kees ceOe eosMe Meemeve
eje efoee peeves Jeeuee Je<e& 2014-15 kee
jeêre leevemesve mecceeve efkemes eoeve efkeee
ieee?
heb. Depee eeJeleea kees~
(GEP), 2016
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
A.
Q.
A.
cegke, ekeeMeke Deewj mJeeceer meblees<e kegceej eewOejer eje GvneR kes efueS Decej cegCeeuee 15/1/17 keje jes[ ceeOees
kegb pe Fueeneyeeo mes cegef le SJeb 188A/128 Sueveiebpe, ee&uesve, Fueeneyeeo mes ekeeefMele~ mebheeokemeblees<e kegceej eewOejer~
144
2016

Current Affairs Feb 2016

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Current Affairs Feb 2016

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

meceejbYe

mece-meeceefeke Ievee ee / HejJejer,

eOeeveceb$eer keer me, Deheieeefvemleeve SJeb heeefkemleeve ee$ee

hegefleve keer Yeejle ee$ee kes oewjeve Yeejle-me

kes mebkeuhe kes meeLe Deehemeer mebyebOeeW kees eiee{

Yeejle-me efMeKej Jeelee&

Yeejleere eOeeveceb$eer Deewj meer je^heefle kes

Yeejle Deewj me kes yeere Je<eeX mes eueer Dee

Yeejle-me kees mebye kejves Jeeueer neF[^eks eeye&ve

efoee~ Je<e& 2015 ceW me ceW Yeejleere mebmke=efle

efMeKej yew"ke kes oewjeve meneesie kes Jeeheke

16. me keer lesue kebheveer jesmeveshe, Yeejleere

Yeejle Deewj Deheieeefvemleeve kes yeere mebege JeeJe

Deheieeefvemleeve kes je^heefle DeMejhe ieveer leLee Yeejleere eOeeveceb$eer vejW

Jeelee& kes heMeele oesveeW he[esefmeeeW kes mebyebOeeW ceW

kejves nsleg Yeejleere efJeosMeer ceb$eer meg<ecee mJejepe

mece-meeceefeke Ievee ee / HejJejer,

mebege Jeelee& peejer efkeee ieee, efpemekes Debleie&le

Jeeheke efhe#eere Jeelee&

efMeefLeuelee Dee ieF& Leer~ eEkeleg Deketyej, 2000 ceW

mece-meeceefeke Ievee ee / HejJejer,

Yeejle Jeve efmLeefle efjhees&-2015

 mebpeerJe kegceej efmebn

ngF& pevemebKee keer Jeve SJeb Je=#e

ueiee nw~ Yeejle Jeve efmLeefle efjhees-& 2015 ceW Yeejleere

ISFR-2015 kes cenJehetCe& efve<ke<e&

keer Yeebefle nesles nQ leLee pees efkemeer Yeer

Gheenere Deebke[eW (Dekeyt ej, 2013- hejJejer,

Yeejle ceW JeveeJejCe SJeb Je=#eeJejCe

(meboYe& Je<e& 2011)

(meboYe& Je<e& 2013)

Deefle meIeve Jeve 2.61%

ceOece meIeve Jeve 9.59%

kegue JeveeJejCe 21.34%

mece-meeceefeke Ievee ee / HejJejer,

Je=efceeve me@ke (Growing Stock) 5,768

DeefYeefueefKele Jeve #es$e SJeb JeveeJejCe

meIeve Jeve (MDF - Moderately

DeefYeefueefKele Jeve #es$e (Recorded Forest

oeoje SJeb veiej nJesueer

oceve SJeb oerJe

efJeefYevve jepeesW/mebIeere #es$eesW cesW DeefYeefueefKele Jeve #es$e

Yeewieeseuf eke cesW DeefYeefueefKele

DeefYeefueefKele Jeve #es$e

Deejef#ele Jeve mebjef#ele Jeve DeJeieeake=le Jeve

(#es$e Jeie& efkeceer. ceW)

mece-meeceefeke Ievee ee / HejJejer,

efJeefYevve jepeesW/mebIeere #es$eesW cesW JeveeJejCe SJeb Je=#eeJejCe

(#es$eheue Jeie& efkeceer. ceW)

mece-meeceefeke Ievee ee / HejJejer,

III. ISFR-2013 kes Deebke[eW

keer leguevee ceW ISFR-2015 ceW JeveeJejCe ceW heefjJele&ve

Deefle meIeve ceOece meIeve

(#es$eheue Jeie& efkeceer. ceW)

mebef#ehle efJeJejCe Dee leeefuekee ceW osKeW

mece-meeceefeke Ievee ee / HejJejer,

Gej-hetJeea jepeeW ceW JeveeJejCe

#es$eeW ceW JeveeJejCe

(#es$eheue Jeie& efkeceer. ceW)

efJeefYevve YetDeeke=efleke #es$eeW ceW Je=#eeJejCe

(10,120 Jeie& efkeceer.), heefMeceer efnceeuee (9,835

mece-meeceefeke Ievee ee / HejJejer,

#es$e kee 0.14 eefleMele nw~ FmeceW Deefle meIeve

efJeefYevve jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW ceQeesJe

mebpeerJe kegceej efmebn

Fmejes eje efmebieehegj kes : GheeneWkeeDeeMe veejeeCe

efJekeeme kegceej Megkeue