An Tinh Co Luc

an-TÜnh Cæ Lôc
(Le vieux an-tÜnh)

An-TÜnh cæ lôc
(Le Vieux An-TÜnh)
TËp san §« thµnh hiÕu cæ xuÊt b¶n n¨m 1936
(Bulletin des Amis du Vieux HuÕ, 1936)
Ng êi dÞch: NguyÔn §×nh Khang vµ NguyÔn V¨n Phó

Ng êi hiÖu ®Ýnh: Ch ¬ng Th©u vµ Phan Träng B¸u
*
 Trung t©m V¨n hãa Ng«n ng÷ §«ng T©y
gi÷ b¶n quyÒn tæ chøc vµ bè côc bé s¸ch
Tñ s¸ch v¨n häc lÞch sö
Hippolyte le Breton
An-TÜnh Cæ lôc
(Le Vieux An-TÜnh)
Nhµ xuÊt b¶n nghÖ an

Trung t©m V¨n hãa Ng«n ng÷ §«ng T©y
2005
Le Breton vµ s¸ch An-TÜnh cæ lôc
Ph¶i c«ng nhËn r»ng, çc nhµ häc gi¶ Ph¸p vµo kho¶ng cuèi thÕ kû XIX
sang ®Çu thÕ kû XX ®· cã nhiÒu chuyªn ®Ò nghiªn cøu vÒ v¨n hãa ViÖt Nam,
vµ ®ã lµ nh÷ng chuyªn ®Ò cã gi¸ trÞ ®i vµo nhiÒu lÜnh vùc: kh¶o cæ häc, th
tÞch häc, v¨n häc, vµ nhÊt lµ ®Þa ph ¬ng häc. Th êng cã ®«i ba ý nghÜ r»ng
cã ai ®ã kh«ng thùc kh¸ch quan, ®· lång c¶ nh÷ng quan ®iÓm thùc d©n hay
quan ®iÓm n íc lín, n íc mÑ (!) vµo qu¸ tr×nh nghiªn cøu, nh ng kh«ng
ph¶i lµ nhiÒu, vµ rÊt dÔ nhËn ra. Thùc ra, ®· cã nh÷ng häc gi¶ cã ý thøc vµ
ph ¬ng ph¸p khoa häc ®Ó nghiªn cøu vÒ ViÖt Nam. §©y ®ã cã nh÷ng ph¸t
hiÖn, nh÷ng nhËn ®Þnh chÝnh x¸c vµ nh÷ng c«ng phu t×m tßi ®èi chiÕu. Ph¶i
c«ng b»ng mµ c¶m ¬n hä. TÊt nhiªn, do tr×nh ®é nghiªn cøu cña thêi ®¹i, do
gi¸c ®é chuyªn m«n cña tõng ng êi, cã nh÷ng ý kiÕn kh«ng phï hîp víi
chóng ta... th× ®iÒu ®ã lµ b×nh th êng, lµ cÇn ®Ó tranh luËn (vÒ mÆt khoa häc
chø kh«ng ph¶i vÒ chÝnh trÞ).
§a sè çc häc gi¶ Ph¸p th êng chó ý nhiÒu vÒ ®Þa ph ¬ng häc. Ta ®·
® îc ®äc nhiÒu luËn v¨n gi¸ trÞ vÒ c¶ mét vïng réng lín (nh vïng T©y
Nguyªn, vïng Nam Trung Bé, vïng ch©u thæ s«ng Hång) vµ vÒ nh÷ng tØnh,
nh÷ng khu vùc hÑp h¬n (nh tr êng hîp HuÕ, Thanh Hãa, Qu¶ng B×nh v.v...
vµ nhiÒu n÷a). Trong nh÷ng tµi liÖu ®Þa ph ¬ng chÝ nh thÕ, cã thÓ nãi cuèn
An-TÜnh cæ lôc (Le Vieux An-Tinh) cña Le Breton lµ mét c«ng tr×nh s¸ng gi¸,
cã thÓ giµnh ® îc nhiÒu thiÖn c¶m cña chóng ta.
Le Breton lµ mét nhµ gi¸o nhiÒu n¨m d¹y ë tr êng Quèc häc Vinh. ¤ng
còng ®· lµm nhiÖm vô ng êi thÇy ë nhiÒu tr êng, nh ng ®· dµnh cho ®Êt
An-TÜnh (NghÖ An vµ Hµ TÜnh) mét sù quyÕn cè ®Æc biÖt. §iÒu nµy thÊy râ
qua nh÷ng trang s¸ch cña «ng, kh«ng ph¶i chØ ë Lêi nãi ®Çu, mµ rÊt nhiÒu
lÇn, «ng ®· tranh thñ c¬ héi ®Ó béc lé çi ch©n t×nh Êy. Ph©n tÝch sù kiÖn nµy
hay hiÖn t îng kia, «ng lu«n nh¾c ®Õn nh÷ng nhµ häc gi¶ ViÖt Nam lµ b¹n
th©n cña «ng, nh÷ng häc trß xuÊt s¾c (bËc Cao ®¼ng tiÓu häc) vµ c¶ çc cô giµ,
çc nhµ Nho ë lµng, ë huyÖn, mµ «ng xem lµ nh÷ng con ng êi th«ng th¸i.
§iÒu nµy ch a gÆp ë nhiÒu so¹n gi¶ ngo¹i quèc ®ång thêi víi «ng. H¬n mét
lÇn, «ng nãi th¼ng ra r»ng «ng yªu xø NghÖ vµ yªu ng êi NghÖ TÜnh. §Ó ®i
-- 6 --
®Õn ® îc t×nh c¶m nµy, «ng b¾t ®Çu b»ng sù t×m, råi ®i ®Õn sù hiÓu xø NghÖ.
V× hiÓu, nªn míi yªu, vµ cµng yªu th× cµng hiÓu h¬n, ph¸t hiÖn ® îc nÐt riªng
t cña ®Êt n íc vµ con ng êi xø NghÖ. Sù thµnh thùc nµy cña «ng rÊt ®¸ng
tr©n träng. ¤ng ®· lµ ng êi b¹n, ng êi thÇy cña d©n xø NghÖ, chø kh«ng
ph¶i lµ mét c«ng chøc, hay mét häc gi¶ thùc d©n. Vµ kinh nghiÖm hiÓu ®Ó yªu
nµy còng ®¸ng cho ta häc tËp. Cã bao nhiªu ng êi so¹n s¸ch ®Þa chÝ cho çc
®Þa ph ¬ng (c¶ hiÖn nay) ch a ®¹t ® îc çi møc yªu vµ hiÓu nµy.
Cã mét ®iÒu ph¶i ®Æc biÖt chó ý ®Õn ph ¬ng ph¸p lµm viÖc cña Le
Breton, qua cuèn s¸ch An-TÜnh cæ lôc nµy. ¤ng kÕt hîp nhiÒu tri thøc cña
nhiÒu bé m«n khoa häc, nªn ®· lµm cho néi dung cuèn s¸ch cã mét tr÷ l îng
lín lao, cã nh÷ng nhËn thøc míi mÎ. ¤ng quan t©m ®Õn ®Þa chÊt, ®Õn lÞch sö,
vµ nhÊt lµ ®Õn folklore (v¨n hãa d©n gian). S¸ch nµy, «ng nhiÒu lÇn kh¼ng
®Þnh ®iÒu ghi chó cña m×nh lµ tõ folklore xø NghÖ mµ ra. ¤ng dïng h¼n thuËt
ng÷ nµy, lóc ®ã Ýt gÆp trong çc s¸ch cña ng êi Ph¸p, cßn nh÷ng x· chÝ, huyÖn
chÝ, tØnh chÝ cæ truyÒn cña chóng ta th× tÊt nhiªn lµ ch a biÕt. Vµ chÝnh v× thÕ,
«ng ®· cho ng êi ®äc cã ® îc nh÷ng thu ho¹ch s©u s¾c vµ míi mÎ vÒ xø NghÖ.
Néi dung nh÷ng thu ho¹ch Êy rÊt hîp víi kÕt qu¶ s u tÇm nghiªn cøu hiÖn
nay. Chóng ta ®· cã thÓ l u ý nh÷ng ®iÒu gîi ý sau ®©y:
1. D©n gian ViÖt Nam cã mét çch ph©n vïng rÊt c¶m tÝnh mµ l¹i rÊt
khoa häc. N¬i nµy hay n¬i kia cã ®Æc ®iÓm ®Þa ph ¬ng, th êng ® îc gäi lµ
xø: xø §«ng, xø §oµi v.v... Xø cã thÓ rÊt réng, mµ còng cã thÓ rÊt hÑp: 12 xø
L¸ng, 18 xø Neo. Le Breton biÕt t«n träng çch ph©n vïng nµy ë xø NghÖ.
¤ng ®Òu dïng ch÷ xø, khi ®Ó chØ vµo mét thµnh phè (le pays de Vinh), chØ vµo
mét phñ (pays de DiÔn Ch©u), mét huyÖn (pays de Kú Anh). Gäi tªn nh vËy
lµ ®óng sù thùc vµ rÊt khoa häc. ë tõng xø nh vËy, «ng ®Æc biÖt nªu lªn
nh÷ng ®åi nói, s«ng suèi, ®Òn ®µi, vµ thÊy r»ng ®ã lµ nh÷ng di tÝch tiªu biÓu
h¬n c¶ cho çi hån, çi c¶nh, çi lÞch sö cña quª h ¬ng. VËn dông ph ¬ng
ph¸p folklore, nh vËy lµ thÊu ®¸o.
2. ¤ng ®Æc biÖt chó träng ®Õn çc dßng hä, vµ ®iÒu nµy «ng ®· ®óng.
Qu¶ thùc lµ çc dßng hä míi lµm nªn nh÷ng v¨n hãa lµng, v¨n hãa vïng.
ViÖc tra cøu çc gia ph¶ råi çc sù tÝch, çc di chØ, çc t¸c phÈm cña dßng hä,
cña vïng miÒn, cho thÊy ® îc çi diÖn m¹o sinh ®éng cña xø NghÖ. Çi hay
cña «ng lµ kh«ng thiªn vÒ ®Ò cao ç nh©n mµ cho ta thÊy c¶ nh÷ng nhãm,
nh÷ng téc ®Ó lµm cho sinh ho¹t v¨n hãa çc miÒn trong xø NghÖ hiÖn ra
phong phó.
3. Cã con m¾t kh¶o cæ, cã tri thøc vÒ ®Þa chÊt, Le Breton ®· c¾t nghÜa
® îc lÞch sö diÔn biÕn cña çc dßng s«ng, ®Æc biÖt lµ con s«ng Lam, cïng víi
çc ngµn nh Ngµn S©u, Ngµn Tr ¬i, Ngµn Phè. §iÒu ®ã tr íc ®©y, h×nh
nh ch a cã ng êi nãi ®Õn. ¤ng còng chØ ra ® îc nh÷ng ¶nh h ëng v¨n hãa
çc l©n quèc ViÖt Nam: v¨n hãa Trung Hoa, v¨n hãa Ên §é. Çc t îng phçng
th× cã ng êi ®· nãi ®Õn, nh ng chØ ra ® îc nguån gèc cña chiÕc ®u tiªn ë vïng
Hoµnh S¬n th× cã thÓ lµ sù bÊt ngê ®èi víi chóng ta. §iÒu nµy cho thÊy thªm
-- 7 --
mét kinh nghiÖm: viÕt ®Þa chÝ, dï lµ ®Þa chÝ mét vïng xa x«i, hÎo l¸nh, kiÕn
thøc mµ h¹n hÑp th× kh«ng hiÓu s©u ® îc hiÖn t îng hoÆc çc vÊn ®Ò.
4. Mét ®iÒu ®Æc biÖt cã lÏ rÊt cÇn thiÕt cho çc nhµ nghiªn cøu lÞch sö ViÖt
Nam: ë rÊt nhiÒu trang s¸ch An-TÜnh cæ lôc, Le Breton ®· ngá ý kh«ng ®ång
t×nh víi nhiÒu nhµ sö häc kh«ng ®Æt ®óng vai trß quan träng cña NghÖ TÜnh
trong tr êng kú ®Êu tranh cña d©n téc ViÖt Nam. ¤ng chØ ra ® îc nh÷ng con
® êng hµnh qu©n, nh÷ng vÞ trÝ chiÕn l îc vµ nh÷ng nh©n vËt xø NghÖ cã vai
trß vµ t¸c ®éng lín. LÇn l ît theo dâi çc trang «ng viÕt, ta cã thÓ gÆp nh÷ng
lËp luËn nµy mét çch trùc tiÕp, hoÆc ngÇm thÊy ® îc çc ý gi¸n tiÕp cña «ng.
ChÝnh Le Breton còng thó nhËn r»ng, cuèn s¸ch cña «ng dï cã c«ng
phu, cã nhiÒu sù gióp ®ì cña nh÷ng häc gi¶, häc sinh, vµ c¶ nh÷ng quan
chøc n÷a, nh ng «ng vÉn ch a hoµn toµn tháa m·n. §ã chØ lµ çch nãi
khiªm tèn cña ng êi cÇu häc mµ th«i. S¸ch nµy lµ mét tµi liÖu quý. NhiÒu
ng êi ViÖt Nam ®· gãp vµo sù thµnh c«ng cña nã. Le Breton nhiÒu lÇn nh¾c
®Õn çc thÇy gi¸o håi ®Çu thÕ kû XX nh Lª Th íc (b¹n cña «ng), NguyÔn
§øc BÝnh (häc sinh cña «ng), ®Òu lµ thÇy gi¸o cña çc thÕ hÖ trÝ thøc míi
sau nµy. §iÒu ®¸ng tiÕc lµ b¶n dÞch cho ®Õn nay vÉn ch a ® îc xuÊt b¶n.
Nguyªn v¨n b¶n tiÕng Ph¸p ®· ® îc Ên hµnh tõ 70 n¨m tr íc (1936).
Nh÷ng n¨m 1960 Ty V¨n hãa NghÖ An cã cho dÞch ra tiÕng ViÖt ®Ó lµm tµi
liÖu "tham kh¶o". B¶n dÞch nµy do NguyÔn §×nh Khang vµ NguyÔn V¨n
Phó thùc hiÖn nh ng kh¸ s¬ l îc, nhiÒu ®o¹n bÞ l îc bá, nhiÒu chç c©u ch÷
ch a chÝnh x¸c. §iÒu ®¸ng tiÕc n÷a lµ t¸c gi¶ cña nã, ®· cïng víi gi¸o s
Lª Th íc chuÈn bÞ thµnh lËp mét çi Héi, gäi lµ Héi TrÝ tri NghÖ An (theo
h×nh mÉu cña Héi §« thµnh hiÕu cæ ë HuÕ), nh ng kh«ng cã kÕt qu¶ v× Le
Breton ®· sím rêi thµnh phè Vinh. Gi¸ nh Héi Êy ® îc h×nh thµnh, th×
lÞch sö NghÖ TÜnh, v¨n hãa xø NghÖ ch¾c ch¾n ®· cã nh÷ng thµnh qu¶ khoa
häc sím ® îc lµm quen víi c¶ n íc.
NhËn thÊy ®©y lµ mét tµi liÖu cã gi¸ trÞ vµ bæ Ých cho ng êi häc, ng êi
nghiªn cøu, Trung t©m V¨n hãa Ng«n ng÷ §«ng T©y chñ tr ¬ng c«ng bè
b¶n tiÕng ViÖt cña s¸ch nµy. Chóng t«i (Ch ¬ng Th©u vµ Phan Träng
B¸u) ®· dÞch bæ sung nh÷ng c©u ch÷ nh÷ng trang bÞ l îc bá vµ hiÖu ®Ýnh
kü l¹i b¶n dÞch cò. VÒ h×nh thøc, Ên phÈm ® îc tr×nh bµy theo phong
çch cña nguyªn b¶n (in trong çc sè 2, 3, 4 cña “TËp san Nh÷ng ng êi
b¹n HuÕ x a” n¨m 1936 mµ Nhµ xuÊt b¶n ThÕ giíi vµ ViÖn ViÔn §«ng
b¸c cæ Ph¸p t¹i ViÖt Nam in l¹i thµnh s¸ch n¨m 2001), gi÷ nguyªn çc
tranh, h×nh minh häa vµ trang trÝ (tÊt nhiªn do khæ s¸ch kh¸c nªn sè
trang còng kh¸c). Ngoµi ra, ë phÇn Phô lôc chóng t«i in thªm mét sè ¶nh
míi chôp t¹i vïng An - TÜnh ngµy nay ®Ó b¹n ®äc th ëng thøc vµ so
s¸nh.
Dï ®· cè g¾ng, ch¾c ch¾n cuèn s¸ch vÉn cßn nh÷ng thiÕu sãt, mong
® îc çc ®ång nghiÖp vµ b¹n ®äc gãp ý chØ b¶o.
Hµ Néi, th¸ng 5-2005
-- 8 --
Ch ¬ng Th©u
KÝnh tÆng
Ngµi Yves Charles Ch©tel
Phã Toµn quyÒn §«ng D ¬ng
®Ó tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c
-- 9 --
-- 10 --
Tùa
Khi «ng Hippolyte Le Breton yªu cÇu t«i ®Ò tùa cho quyÓn s¸ch
cña «ng, t«i ®· vui lßng nhËn lêi.
Tuy nhiªn, lóc ®Çu t«i còng cã phÇn nµo do dù v× ph¶i giíi
thiÖu víi b¹n ®äc mét t¸c phÈm trong ®ã cã phÇn nghiªn cøu vÒ
®Þa chÊt häc, mét vÊn ®Ò mµ vÒ chuyªn m«n ch¾c ch¾n sÏ v ît xa
hiÓu biÕt cña nhiÒu ng êi, còng nh v ît xa sù hiÓu biÕt cña t«i.
Tuy vËy, cã rÊt nhiÒu lý do lµm cho t«i kh«ng tõ chèi ® îc.
T«i ph¶i nh¾c l¹i ®©y t×nh b¹n cè cùu g¾n bã t«i víi t¸c gi¶, mét
t×nh b¹n b¾t ®Çu tõ nh÷ng ngµy xa x¨m mµ hai chóng t«i lµm quen
víi nhau ë çc líp häc cña Tr êng Thuéc ®Þa, tr íc khi sang §«ng
D ¬ng.
Trong cuéc ®êi c«ng chøc cña m×nh, t«i ®· tõng nhiÒu lÇn gÆp
Hippolyte Le Breton, vµ h¬n thÕ n÷a, t«i ®· cã may m¾n gÆp ® îc
«ng ta hai lÇn trong sè nh÷ng ng êi thuéc quyÒn qu¶n lý cña t«i.
V× vËy, t«i ®· cã dÞp ®¸nh gi¸ cao ®øc tÝnh trung thùc cña «ng
trong nghiÖp vô, t×nh c¶m g¾n bã cña «ng víi xø §«ng D ¬ng vµ
tÊm nhiÖt t×nh cña «ng trong viÖc t×m hiÓu ®Êt n íc nµy ®Ó lµm
cho nh÷ng ng êi kh¸c hiÓu.
T«i ®· theo dâi nh÷ng nç lùc cña «ng trªn ®Êt NghÖ TÜnh håi
t«i cßn lµ C«ng sø ë Vinh. T«i ®· thÊy sù kiªn tr× cña «ng trong
c«ng viÖc t×m tßi nghiªn cøu lu«n lu«n t¹o cho «ng nh÷ng c¬ héi
®Ó gÇn gòi ng êi An Nam, vµ nh÷ng ng êi nµy ®Òu biÕt nh×n nhËn
ë «ng tÊm lßng cña mét ng êi b¹n.
Ngoµi nh÷ng lý do ç nh©n trªn ®©y, t«i ph¶i thó thËt r»ng cßn
cã nh÷ng "lý lÏ logic" kh¸c còng thóc giôc t«i giíi thiÖu c«ng tr×nh
nµy ®Ó mong r»ng sÏ cã nhiÒu ng êi Ph¸p ë §«ng D ¬ng vµ ng êi
An Nam
quan t©m ®Ó
ý tíi.
N g h Ö
TÜnh lµ mét
trong nh÷ng
miÒn ®Êt cña
xø §«ng
D ¬ng cã
nh÷ng b¶n
s¾c vµ ®Æc
®iÓm râ rÖt
h¬n ®©u hÕt.
-- 11 --
Trong cuéc ®êi lµm quan cña t«i, ®· hai lÇn t«i ph¶i ho¹t ®éng vµ
ph¶i vÊt v¶ nhiÒu trªn m¶nh ®Êt nµy. MÆc dï ®· ph¶i sèng qua
nh÷ng giê phót khã kh¨n, nh ng t«i còng ®· g¾n bã víi tØnh miÒn
Trung nµy, g¾n bã víi nh÷ng con ng êi cã khÝ ph¸ch, yªu v¨n
häc, h¨ng h¸i trong lao ®éng vµ dòng c¶m, nhÉn n¹i trªn mét
vïng ®Êt ®Çy cam go thö th¸ch. Së dÜ nh÷ng ng êi d©n ë ®©y cã
b¶n lÜnh ®Æc biÖt nh vËy, ch¾c ch¾n v× hä ®· ® îc t«i luyÖn qua
mét qu¸ khø l©u dµi, vµ chØ ®iÒu ®ã míi gi¶i thÝch ® îc cho ng êi
ta hiÓu nh÷ng ®Æc thï rÊt râ rÖt trong tÝnh çch vµ trong t×nh c¶m
cña hä.
C«ng tr×nh nghiªn cøu cña «ng Hippolyte Le Breton lµ mét
®ãng gãp rÊt bæ Ých cho c«ng viÖc nghiªn cøu vÒ miÒn nµy. Qu¸
khø lµm cho ta hiÓu hiÖn t¹i. C«ng tr×nh nµy sÏ gióp cho nh÷ng ai
cã tr¸ch nhiÖm l·nh ®¹o ë ®©y hiÓu biÕt nh÷ng nguyÖn väng vµ
nh÷ng nhu cÇu cña ng êi d©n NghÖ TÜnh.
QuyÓn s¸ch nµy cung cÊp mét tµi liÖu quý gi¸, nã lµ ®iÓm xuÊt
ph¸t cho nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu cÇn thiÕt cho sù nghiÖp t×m
hiÓu lÉn nhau gi÷a ng êi Ph¸p vµ ng êi An Nam; ®ång thêi ®èi
víi ng êi d©n b¶o hé, nã sÏ lµ mét b»ng chøng cho thÊy r»ng
ng êi Ph¸p ë §«ng D ¬ng rÊt quan t©m ®Õn viÖc t×m hiÓu hä ®Ó
biÕt hä nhiÒu h¬n vµ ®Ó yªu hä nhiÒu h¬n n÷a./.
Yves-C. Ch©tel
-- 12 --
An-TÜnh cæ lôc
"T«i v« cïng t«n kÝnh nh÷ng phong
tôc tËp qu¸n, nh÷ng truyÒn thèng,
nh÷ng truyÒn thuyÕt, nh÷ng tÝn
ng ìng d©n gian. Chóng ta gäi nh÷ng
çi ®ã lµ v¨n hãa d©n gian, vµ chóng ta
dïng ®Ó lµm thµnh nh÷ng c©u chuyÖn
cã t¸c dông gi¶i trÝ rÊt nhiÒu".
Anatole France
(Çi hép xµ cõ)
Lêi nãi ®Çu

"HiÓu tøc lµ yªu; yªu tøc lµ hiÓu. C¶
hai tiÕng ®Òu trî lùc cho nhau, nªn cÇn
ph¶i biÕt kÕt hîp víi mét bµn tay m¹nh
mÏ vµ khÐo lÐo".
Hippolyte Le Breton
(VÒ vÊn ®Ò gi¸o dôc ng êi An Nam)
MÆc dï ®iÒu nµy cã vÎ l¹ lïng, t«i cã ý v¹ch ra ngay tõ ®Çu

phÇn DÉn nhËp mét b¶n ph¸c häa lÞch sö h×nh thµnh ®Þa chÊt
gÇn ®©y cña xø An-TÜnh. Vµ r»ng dông t©m cña t«i kh«ng ph¶i
lµ lµm cho ng êi ta ph¶i chó ý ®Õn nh÷ng sù t×m kiÕm vµ nh÷ng
ph¸t hiÖn vÒ khoa häc cña t«i (12, 13, 17, 18)(1), mµ lµ ®Ó t¹o nªn
mét sù t¸i sinh hoµn toµn cho ®Êt cæ An-TÜnh vµ ®ång thêi ®Ó
cho ng êi ta biÕt r»ng t«i rÊt ph¶n ®èi chñ tr ¬ng dùng lªn
(1) Nh÷ng chó thÝch trong ngoÆc xin xem ë phÇn phÝa tr íc b¶ng Môc
lôc cuèi s¸ch.
-- 13 --
nh÷ng bøc t êng ng¨n çch gi÷a çc chuyªn khoa nh §Þa
chÊt häc, §Þa v¨n hãa, TiÒn sö häc, Sö häc, nh÷ng m«n häc mµ
trong thùc tÕ cã liªn quan víi nhau vµ ng êi ta cÇn ph¶i biÕt
kÕt hîp l¹i khi ng êi ta muèn t¸i t¹o mét çch hîp lý çi qu¸
khø cña nh÷ng miÒn duyªn h¶i Trung Kú.
§Ó biÖn hé cho viÖc dïng nh÷ng kiÕn gi¶i ®Þa chÊt trong
viÖc gi¶i thÝch mét sè sù kiÖn lÞch sö, t«i xin ®¬n cö mét vÝ
dô. Nh÷ng ng êi tï binh Champa, tõ thÕ kû XI ®Õn ®Çu thÕ
kû XV, vµ nh÷ng tï binh Trung Quèc, ®Çu thÕ kû XV ®·
® îc ® a ®Õn lËp nghiÖp ë An-TÜnh. Song nh÷ng lµng míi
mµ hä lËp ra, ®Òu ®· ® îc x©y dùng trªn nh÷ng m¶nh ®Êt
båi cña biÓn míi næi lªn, hay trªn nh÷ng ®Êt phï sa do s«ng
Lam míi båi ®¾p. Thµnh ra, lÞch sö cña nh÷ng c d©n Êy
®Òu g¾n liÒn víi lÞch sö cña sù h×nh thµnh ®Þa chÊt míi ®©y
cña mét vµi miÒn trong xø An-TÜnh.
Th«ng qua ph ¬ng ph¸p nµy, t«i ®· ®i ®Õn chç chia ®Êt
An-TÜnh ra lµm nh÷ng "xø" ®Þa lý kh¸c nhau, nh÷ng xø ®ã,
mét mÆt, còng lµ nh÷ng "thùc tÕ" lÞch sö.
Nh thÕ lµ tõ lóc ®Êt An-TÜnh næi lªn trªn mÆt biÓn, mét
sù kiÖn mµ ng êi tiÒn sö h¼n ®· ® îc chøng kiÕn, cho ®Õn
thêi kú hiÖn ®¹i lµ thêi kú lÞch sö, b¹n ®äc sÏ ® îc biÕt ®Õn
hai cuéc biÕn hãa liªn tôc vµ cã t ¬ng quan mËt thiÕt, ®ã lµ
cuéc biÕn hãa cña ®Êt vµ cuéc biÕn hãa cña nh÷ng téc ng êi
®· nèi tiÕp nhau ®Õn chiÕm ®Êt nµy.
Sau nµy, trong phÇn DÉn nhËp cña t«i, t«i sÏ ®¸nh dÊu
vÞ trÝ quan träng cña ®Êt An-TÜnh trong lÞch sö cña n íc
Nam ViÖt, "n íc §¹i Nam", theo danh tõ mµ ngµy nay
nh÷ng ng êi An Nam tiªn tiÕn th êng dïng ®Ó gäi chung
-- 14 --
ba xø cïng mét tiÕng nãi ViÖt Nam lµ §µng Ngoµi, Trung Kú

vµ §µng Trong, ®Ó nh»m xãa ®i trong trÝ nhí cña hä m êi
thÕ kû ®« hé cña ng êi Tµu mµ hai tiÕng An Nam nh¾c nhë
®Õn nhiÒu qu¸.
T«i cã ý nh¾c tíi ph ¬ng ph¸p mµ t«i ®· dïng ë Vinh ®Ó
d¹y cho çc häc sinh cña t«i hiÓu kü h¬n, vµ do ®ã, ®Ó yªu
mÕn nhiÒu h¬n quª h ¬ng cña hä. Th«ng qua nh÷ng "líp häc
tham quan" ® îc chuÈn bÞ vµ tæ chøc chu ®¸o, çc häc sinh
®· ® îc tiÕp thu mét t×nh yªu qu¸ khø cã suy nghÜ.
Theo t«i, ng êi ta cã thÓ lîi dông nh thÕ nµo nh÷ng t
liÖu ®Þa ph ¬ng vÒ lÞch sö - nh÷ng t liÖu mµ ®Ønh cao nhÊt
lµ nh÷ng lo¹i sö "biªn niªn" (gia ph¶) cña çc väng téc, çc
hä lín.
PhÇn DÉn nhËp cã thÓ lµ dµi qu¸ møc. Mong r»ng b¹n
®äc sÏ v× tÊm lßng yªu ®Êt An-TÜnh mµ tha thø cho t«i.

T«i tÆng quyÓn s¸ch nµy cho çc häc sinh cò cña t«i ë
tr êng Trung häc Vinh, v¶ ch¨ng chÝnh çc häc sinh ®ã ®·
phÇn nµo thÊy ® îc néi dung quyÓn s¸ch nµy qua çc buæi
häc tham quan. Nh÷ng häc sinh Êy ®«i khi còng g©y cho t«i
nhiÒu lo l¾ng. Nh ng cø nghÜ ®Õn nh÷ng ®øc tÝnh tèt ®Ñp
cña hä lµ t«i quªn hÕt c¶. M êi hai n¨m trßn ng¨n çch
chóng t«i víi ngµy mµ thÇy trß cïng sum häp trong mét t×nh
yªu qu¸ khø. Ngµy nay, nhiÖt t×nh cña hä vÉn ch a t¾t,
t ëng kh«ng cã b»ng chøng nµo h¬n lµ nh÷ng bøc th mµ
-- 15 --
hä ®· viÕt cho t«i. Mét trong nh÷ng häc sinh ®ã, míi ®©y viÕt
th cho t«i, cã nh¾c l¹i mét bµi häc t×nh cê mµ t«i ®· d¹y
d íi ®Çu ®Ò: "H·y t«n kÝnh qu¸ khø": "ThÇy ®· d¹y cho
chóng t«i sù c«ng b»ng ®èi víi nh÷ng ng êi ®· khuÊt. ThÇy
®· nh¾c nhë cho chóng t«i hiÓu r»ng con ® êng cña sù tiÕn
bé ®i gi÷a çc ng«i mé vµ thÇy ®· d¹y cho chóng t«i yªu
nh÷ng ng êi ®· hy sinh ®êi m×nh ®Ó cho ®êi con ch¸u sau
nµy ® îc an vui, tèt lµnh, vµ nh©n ®¹o h¬n".
T«i d¸m kh¼ng ®Þnh r»ng th«ng qua çc cuéc tham quan
nh÷ng n¬i danh th¾ng trong tØnh, thÇy vµ trß ®Òu cã dÞp
hiÓu nhau nhiÒu h¬n, ®ã lµ ®iÒu cã lîi cho sù ®oµn kÕt nh÷ng
khèi ãc vµ nh÷ng tr¸i tim.

T«i kh«ng thÓ bá quªn mµ kh«ng tá lêi c¶m ¬n «ng

Antoine LagrÌze, C«ng sø ë Vinh, ng êi ®· vui lßng tr¶ lêi
mét sè c©u hái dïng ®Ó hoµn thµnh mét vµi ®o¹n trong t¸c
phÈm cña t«i, vµ «ng Jeannin, C«ng sø Hµ TÜnh, nhê «ng mµ
t«i ®· cã ® îc nh÷ng tÊm ¶nh tuyÖt ®Ñp cho phÐp t«i minh
häa nh÷ng ch ¬ng s¸ch nãi vÒ tØnh «ng cai trÞ, ngoµi mét
b¶n "chó thÝch" vÒ bia Tam Xu©n. T«i còng xin göi lêi c¶m
¬n tíi «ng b¹n ®ång sù cña t«i lµ «ng Plumet, Thanh tra çc
(1) Tøc thÇy NguyÔn §øc Th¸nh (ch¸u ®Ých t«n Th¸m hoa NguyÔn
§øc §¹t ng êi huyÖn Nam §µn) lóc bÊy giê d¹y ch÷ H¸n ë tr êng
Quèc häc Vinh, th êng lµm nhiÖm vô "h íng dÉn tham quan" di tÝch
th¾ng c¶nh ë xø NghÖ do thÇy trß «ng Le Breton (Ch ¬ng Th©u).
(2) ë ®©y t¸c gi¶ cã sù nhÇm lÉn: «ng NguyÔn §øc TÞnh (Mai Khª) lµ
cha cña NguyÔn §øc BÝnh (Tiªu Viªn); cßn anh cña NguyÔn §øc BÝnh
lµ NguyÔn §øc TÞnh (Ch ¬ng Th©u).
-- 16 --
tr êng häc cña NghÖ An, vµ nh÷ng ®iÒu gi¶i ®¸p mµ «ng ®·
thu l îm ® îc vÒ Trµng §en, cïng lßng h¶o t©m cña çc vÞ
linh môc Laygue vµ Lebourdois. Çc linh môc R.P. Victor
Barbier vµ ThÐodore Guignard còng cã nh÷ng ®ãng gãp vµo
viÖc viÕt quyÓn s¸ch nµy, nh t«i sÏ ghi l¹i ë nh÷ng trang
mµ t«i ®· nhËn ® îc sù gióp ®ì cña çc vÞ.
Cuèi cïng, t«i c¶m ¬n çc b¹n céng sù cña t«i ë çc
tr êng Trung häc Vinh vµ HuÕ, nh÷ng ng êi b¹n ®· gióp
t«i trong viÖc t×m kiÕm vµ trong viÖc dÞch çc tµi liÖu: çc «ng
Lª Th íc, Hoµng Kh«i vµ T¨ng Dôc, gi¸o s Th¸i Thóc
Hoµnh vµ Lª V¨n BÝch, Tæng gi¸m thÞ tr êng Trung häc
Vinh. ë Hµ Néi, nhiÒu lÇn t«i ®· nhê vµo sù uyªn b¸c cña
«ng NguyÔn V¨n Tè, trî lý cña Tr êng ViÔn §«ng B¸c Cæ;
tõ chç hîp t¸c víi nhau, chóng t«i ®· ®i ®Õn mét t×nh b¹n
ch©n thµnh. §èi víi «ng Tó T¸nh(1) t«i nî nhiÒu h¬n c¶, t«i
xin nãi l¹i ®©y mét lÇn n÷a r»ng t«i kh«ng bao giê quªn ¬n
«ng.
Nh÷ng tÊm ¶nh vÒ NghÖ An lµ cña «ng TrÇn §×nh
Qu¸n, nhµ nhiÕp ¶nh ë Vinh. B×a vµ çc h×nh vÏ ë ®Çu s¸ch
vµ cuèi s¸ch, çc h×nh vÏ ë cuèi mçi ch ¬ng lµ c«ng tr×nh
cña «ng NguyÔn §øc TÞnh (Mai Khª), anh cña ng êi häc
trß cña t«i lµ NguyÔn §øc BÝnh (Tiªu Viªn)(2).
Nh÷ng tÊm ¶nh cña "Ngµnh Kh«ng qu©n §«ng D ¬ng" do
tµi ba cña «ng Charle Borzuki cho ta thÊy sù hîp t¸c quý b¸u
mµ ngµnh kh«ng qu©n cã thÓ dµnh cho c«ng t¸c nghiªn cøu
liªn quan ®Õn çc ngµnh Kh¶o cæ häc, Sö häc vµ §Þa lý häc.

Håi cßn ë Vinh (1924 - 1928), t«i ®· cïng «ng Lª Th íc

-- 17 --
s¸ng lËp ra çi gäi lµ "Héi TrÝ tri NghÖ An" pháng theo "Héi
§« thµnh hiÕu cæ" (Amis du Vieux Hue), mµ nã chØ nªn lµ
mét chi nh¸nh. Môc ®Ých cña chóng t«i lµ nghiªn cøu xø An-
TÜnh vÒ tÊt c¶ mäi lÜnh vùc, nh»m tiÕn tíi c«ng tr×nh x©y
dùng mét quyÓn s¸ch ®Þa chÝ cña hai tØnh NghÖ An vµ Hµ
TÜnh hîp l¹i, b»ng çch kªu gäi sù hîp t¸c cña tÊt c¶ mäi tµi
n¨ng cña ng êi Ph¸p vµ ng êi An Nam. ChÝnh «ng Ch©tel,
lóc Êy lµ C«ng sø Vinh, ®· chñ täa buæi häp më ®Çu.
Sau khi t«i ®i, "Héi TrÝ tri NghÖ An" còng tan r·. ThËt
®¸ng tiÕc.
HiÖn nay ë Ph¸p, ® ¬ng cã phong trµo "®Þa ph ¬ng häc".
Çi viÖc mµ chóng t«i lµm còng lµ mét ý ®å theo kiÓu Êy.
Nh÷ng ng êi chñ chèt trong Héi chóng t«i ®Òu lµ ng êi cña
ngµnh gi¸o dôc. Vµ t«i nghÜ r»ng çc vÞ gi¸o s vµ gi¸o viªn
ph¶i ®¶m nhiÖm lÊy chøc th ký cña çc Ban ®Þa ph ¬ng bëi
hai lý do chÝnh. Mét mÆt, th«ng qua c«ng viÖc ®iÒu tra
nghiªn cøu vÒ tØnh mµ ë ®ã hä c«ng t¸c, víi nh÷ng hiÓu biÕt
mµ hä thu l îm ® îc, hä sÏ lµm lîi cho häc sinh vµ sÏ d¹y
cho häc sinh biÕt hiÓu thÊu t©m hån cña m¶nh ®Êt "quª
h ¬ng nhá vµ nh÷ng tæ tiªn ®· lµm cho quª h ¬ng Êy ® îc
vÎ vang". MÆt kh¸c, tr¸i víi nh÷ng c«ng chøc kh¸c, chØ çc
nhµ gi¸o míi cã thêi giê r¶nh rçi trong dÞp hÌ, vËy th× nh÷ng
ng êi nµy ph¶i tËp trung vµ sö dông tÊt c¶ nh÷ng t liÖu
®· s u tÇm ® îc vÒ ®Þa ph ¬ng, còng nh nhiÒu nhµ gi¸o
bªn Ph¸p ®· lµm cho lµng x· m×nh, vµ TËp san cña "Héi §«
thµnh hiÕu cæ" sÏ vui lßng mµ ®¨ng lªn nh÷ng c«ng tr×nh
nghiªn cøu cña çc chi nh¸nh cña Héi ë çc tØnh.
Nh ng muèn thµnh lËp ® îc çc chi héi Êy vµ lµm cho
-- 18 --
nã ho¹t ®éng, th× cÇn ph¶i cã lßng tin, çi lßng tin mµ vÞ s¸ng
lËp ra Héi ta ®· nªu g ¬ng: «ng CadiÌre.

Cßn vÒ nh÷ng tri thøc vµ nh÷ng kiÕn gi¶i thuéc hai lÜnh
vùc §Þa chÊt vµ §Þa lý, xin ®éc gi¶ ghi nhí cho lµ sÏ t×m thÊy
tÊt c¶ mäi tµi liÖu cÇn thiÕt tËp trung vµo sè TËp san s¾p ra
cña "Héi §Þa lý Hµ Néi", d íi nhan ®Ò: "Sù h×nh thµnh cña
n h ÷ n g
®ång b»ng
duyªn h¶i
An-TÜnh".
Vµ c«ng
viÖc mµ toµn bé tËp s¸ch ®em tr×nh bµy tr íc "Héi ®ång
nghiªn cøu khoa häc §«ng D ¬ng" lÊy tªn lµ: "Kh¸i luËn vÒ
viÖc nghiªn cøu nh÷ng bê biÓn thuéc thêi k× thø t ë xø NghÖ
vµ ba xø Qu¶ng miÒn B¾c §«ng D ¬ng".

N¨m 1929, theo yªu cÇu cña «ng M. A. LagrÌze, C«ng sø

ë Vinh, t«i ®· lµm b¶ng liÖt kª nh÷ng danh lam th¾ng c¶nh
cña NghÖ An ®¸ng ® îc ®Æt d íi sù b¶o trî cña Tr êng
ViÔn §«ng B¸c Cæ. QuyÓn s¸ch nµy ph¸t triÓn mét néi dung
kh¶ dÜ biÖn hé cho nh÷ng sù lùa chän trong danh s¸ch ®ã.

Cã nh÷ng vÊn ®Ò ë ®©y v× thËn träng nªn t«i kh«ng d¸m

-- 19 --
gi¶i quyÕt mét çch døt ®iÓm. Nh÷ng vÊn ®Ò ®ã míi chØ lµ
nh÷ng "gi¶ thuyÕt lµm viÖc" rÊt phong phó nh t«i hi väng,
v× nã rÊt thuËn lîi cho ng êi nghiªn cøu ®Ó ph¸t kiÕn ra
nh÷ng sù kiÖn cã thÓ kh«ng ® îc chó ý.

-- 20 --
DÉn NhËp
Nh÷ng cuéc nghiªn cøu ®Þa chÊt gÇn ®©y vÒ An-TÜnh

gi¶i thÝch cho ta hiÓu râ h¬n tiÒn sö vµ lÞch sö cña tØnh nµy.
§ã lµ ®iÒu t«i xin chøng minh tr íc tiªn d íi ®©y:
Thuéc vÒ nguån gèc sù h×nh thµnh ®Þa chÊt cña miÒn
®ång b»ng duyªn h¶i An-TÜnh, nh÷ng thu ho¹ch cña t«i qua
çc cuéc du l·m vµ kh¶o s¸t ®Òu phï hîp víi mét thùc tÕ ®Þa
chÊt kh¸ ®¬n gi¶n. §Çu ®Ö tø kØ, n íc bÓ trµn vµo ®Õn tËn
ch©n d·y nói Tr êng S¬n. MiÒn ®Êt b»ng duyªn h¶i theo ®ã
næi lªn tõ cuèi ®Ö tø kØ cho ®Õn nh÷ng vïng ®Êt ë bê biÓn
hiÖn nay kh«ng ®æi kh¸c bao nhiªu. V× thÕ mµ cã nhiÒu vïng
n íc mÆn bÞ t¸ch ra khái biÓn c¶ vµ dÇn dÇn h×nh thµnh nªn
çc b·i båi [17].
Trªn bê nh÷ng vòng ® îc t¹o ra trong ®iÒu kiÖn ®ã, con
ng êi cña thêi k× ®å ®¸ míi ®· sinh c¬ lËp nghiÖp, ®iÒu mµ
nhiÒu di chØ tiÒn sö cßn l u l¹i b»ng chøng, nhÊt lµ di chØ do
chÝnh t«i ®· ph¸t hiÖn ra ë Hµ TÜnh, trªn ®Ønh ®åi NghÜa
S¬n [18].
Nh÷ng cuéc chuyÓn ®éng t¹o thµnh ®Þa h×nh ®åi nói ë vµo
®Çu thêi k× h×nh thµnh cña çc vòng ®· t¹o ra nh÷ng ®ång
b»ng vµ thung lòng, nguyªn lóc ®Çu chØ lµ nh÷ng nÒn ®Êt do
çc con s«ng bá l¹i khi mµ do sù næi lªn cña lôc ®Þa, lßng çc
con s«ng Êy ph¶i ®µo s©u xuèng ®Êt h¬n tr íc. Nh÷ng nÒn
®Êt nµy ë t¹i l u vùc s«ng Lam, cïng niªn ®¹i víi bê cña
nh÷ng ®Çm ph¸ cò, nh ng ng êi ta ®· kh«ng t×m ra ® îc
mét di chØ nµo. Çc nhµ nghiªn cøu vÒ thêi tiÒn sö ®· may
m¾n h¬n ë phÇn h¹ l u cña thung lòng s«ng Lam, n¬i cã
hang mé cña thêi ®å ®¸ míi L¹c S¬n (Minh CÇm) [22].
B©y giê chóng ta ®· tíi cöa ngâ cña lÞch sö. Gi÷a mét ®Þa
-- 21 --
h×nh b»ng ®Çm ph¸, næi lªn nh÷ng cï lao. ë trªn ®Ønh cña
nh÷ng cï lao hay b¸n ®¶o ®ã nh÷ng ng êi thæ d©n v¨n minh
®Çu tiªn cña xø An-TÜnh cæ ®· ®Þnh c , chñ yÕu lµ ng êi
Ch¨m. Sau ®ã lµ sù më réng bê câi cña ng êi An Nam vÒ
Ph ¬ng Nam. Mét trong sè nh÷ng cï lao x a Êy lµ nói §ång
Trô mµ trªn ®Ønh cao ®ã, viªn t íng Tµu M· ViÖn ®· lËp
®ån vµo thÕ kû thø nhÊt. B¸n ®¶o quan träng nhÊt lµ Hoµnh
S¬n (d·y nói ch¾n ngang) mµ ngµy nay gäi lµ §Ìo Ngang.
MÆt kh¸c, nh÷ng yÕu tè kÕt thµnh d·y §¹i Ngµn kÐo xa
ra cho ®Õn vÞnh B¾c Bé, ®· chia An-TÜnh thµnh tõng xø nhá
vÒ mÆt ®Þa lý. ë miÖt bê biÓn, xø ® îc giíi h¹n mét çch râ
rÖt nhÊt lµ DiÔn Ch©u.
Xø DiÔn Ch©u ® îc bao v©y tÊt c¶ mäi mÆt bëi ®åi nói,
chØ më ra mÆt biÓn vÒ phÝa §«ng. ë thêi kú ®Ö tø kØ, xø nµy
lµm thµnh çi mµ t«i gäi lµ "vÞnh DiÔn Ch©u" th«ng vÒ phÝa
B¾c víi vÞnh Thanh Hãa bëi eo Hoµng Mai, vµ vÒ phÝa Nam
víi vÞnh Vinh bëi eo §ß CÊm. Cuéc næi lªn cña lôc ®Þa vµo
cuèi thêi kú ®Ö tø kØ biÕn vÞnh thµnh vòng, vµ hai eo bÓ
thµnh ®Ìo, ngµy nay mang tªn cña hai lµng Hoµng Mai vµ
§ß CÊm. Vµo thÕ kû thø IX, TiÕt ®é sø Cao BiÒn, ng êi
Trung Quèc, sai ®µo hai con kªnh ë hai ®Ìo ®Ó nèi liÒn víi
nhau çc vòng Thanh Hãa, DiÔn Ch©u vµ Vinh.
VÒ phÝa Nam, ph¸ DiÔn Ch©u th«ng víi bÓ do mét h¶i
c¶ng më ra ë s ên phÝa B¾c nói Mé D¹. ChÝnh ë chç nµy, vµo
thÕ kû thø III tr íc C«ng nguyªn, vua An D ¬ng V ¬ng bÞ
TriÖu §µ ®uæi ë ®Êt B¾c ®· chÕt ®¾m. ë s ên T©y cña nói
Mé D¹ cã ®Òn thê vÞ vua nµy. H¶i c¶ng nãi ®©y cã thÓ gäi lµ
"C¶ng An D ¬ng V ¬ng" ®Ó ghi l¹i mét sù kiÖn võa cã tÝnh
®Þa chÊt häc, võa cã tÝnh lÞch sö; ngµy nay c¶ng ®ã lµ mét
"cöa lÊp", nghÜa lµ mét cöa s«ng bÞ båi nh ng êi An Nam
-- 22 --
th êng gäi [18].

Cho ®Õn thÕ kû thø X, xø DiÔn Ch©u phÇn lín h·y cßn lµ
®Çm ph¸. §iÒu ®ã ®· ® îc nãi ®Õn trong gia phæ cña hä Hå,
mét dßng hä næi tiÕng ®· tõng cung cÊp cho lÞch sö hai vÞ
Hoµng ®Õ. ¤ng tæ ®Çu tiªn cña hä nµy lóc Êy lµ ng êi cÇm
®Çu viÖc cai trÞ DiÔn Ch©u vµ ®ãng ë trung ®é miÒn ®Êt phÝa
T©y. ChØ ®Õn cuèi thÕ kû XIII th× chi tr ëng cña dßng hä nµy
míi xuèng lËp nghiÖp ë miÒn Bµo §ét, phÝa T©y ph¸ mµ giíi
h¹n håi ®ã cã thÓ n»m vµo chç ® êng çi quan. Råi vµo
kho¶ng thÕ kû XV, hai chi kh¸c cña dßng hä nµy ®· ®¾p ®Ëp
®Ó më thªm ®Êt cµy ruéng ë nh÷ng ®Çm ph¸ mµ ngµy nay lµ
®Þa ®iÓm cña huyÖn lÞ Quúnh L u vµ Yªn Thµnh.
T«i ph¶i nh¾c l¹i ë ®©y r»ng trªn bê ®Êt phÝa T©y cña
ph¸ DiÔn Ch©u, ng êi cña thêi kú ®å ®¸ míi ®· ®Ó l¹i
nh÷ng vÕt tÝch.
Qua viÖc ph¸c häa l¹i qu¸ khø cña ®Êt cæ DiÔn Ch©u,
ng êi ta thÊy ®Þa chÊt häc, tiÒn sö häc vµ sö häc t ¬ng trî
cho nhau.
Vµ t«i còng cã thÓ chøng minh theo çch nµy cho çc
"xø" kh¸c cña An-TÜnh. Nh ng viÖc ®ã sÏ ® a t«i ®i qu¸ xa.
V¶ ch¨ng t«i ph¶i chØ ra r»ng c«ng viÖc chøng minh ®ã sÏ tù
nã thùc hiÖn th«ng qua viÖc v¹ch l¹i nh÷ng nÐt vÒ qu¸ khø
cña çc danh lam th¾ng tÝch vµ çc dßng hä cã danh tiÕng.
Chóng ta sÏ thÊy r»ng lÞch sö ®Þa chÊt gÇn ®©y cña çc ®ång
b»ng duyªn h¶i gi¶i thÝch cho ta hiÓu v× sao ë trªn m¶nh ®Êt
nµy, ng êi ta t×m thÊy Ýt dßng hä cò vµ ®Êt cò.
Tr¸i l¹i, nh÷ng "xø thung lòng" vµ trªn hÕt lµ nh÷ng xø
thuéc h¹ l u thung lòng s«ng Lam cung cÊp cho ta nh÷ng
tµi liÖu liªn quan ®Õn nh÷ng thÕ kû ®Çu cña C«ng nguyªn,
v× lý do nh÷ng nÒn ®Êt ven s«ng ®· ® îc ng êi ta ®Õn ë ngay
-- 23 --
sau khi çc dßng s«ng rót ®i.

Trong phÇn thø I cña DÉn nhËp, t«i ®· muèn chøng
minh r»ng ®Ó v¹ch l¹i qu¸ khø cña çc ®ång b»ng An Nam,
ph¶i kªu gäi sù gãp søc cña nhiÒu khoa häc: §Þa chÊt häc,
§Þa v¨n häc, TiÒn sö häc vµ Sö häc. Nh÷ng kÎ v« cí dùng lªn
gi÷a çc khoa häc Êy nh÷ng bøc t êng ng¨n çch ®Òu kh«ng
ph¶i lµ nh÷ng nhµ khoa häc: nh÷ng ®iÒu hä nhËn xÐt ®Òu cã
khuyÕt ®iÓm vµ sai lÇm; sù lµm sèng l¹i qu¸ khø kh«ng ® îc
®Çy ®ñ hoµn toµn. Cã nh÷ng vÊn ®Ò mµ ng êi ta chØ cã thÓ
lý gi¶i ® îc víi ®iÒu kiÖn lµ ph¶i kÕt hîp ® îc c¶ ba thø
hiÓu biÕt vÒ ®Þa chÊt, tiÒn sö, vµ lÞch sö.
Theo ®óng l«gÝc th× sù ph©n tÝch ph¶i ®i tr íc sù tæng
hîp. Khi nµo b¹n ®äc ®· n¾m ® îc tµi liÖu vÒ nh÷ng vïng
®Êt vµ nh÷ng dßng hä cã tªn tuæi, t«i sÏ xin tr×nh bµy trong
mét sù tæng hîp chung vÒ qu¸ khø cña ®Êt cæ An-TÜnh mµ
nhê ®ã, lÞch sö sÏ hiÖn ra d íi m¾t chóng ta mét çch râ nÐt
h¬n lµ b»ng çc ph ¬ng ph¸p kh¸c. "LÞch sö" mµ t«i nãi ®ã
sÏ lµ ®èi t îng nghiªn cøu cña mét sè TËp san sau nµy.
Trong phÇn thø nhÊt vÒ viÖc lµm sèng l¹i qu¸ khø cña An-
TÜnh, t«i sÏ cè g¾ng lµm râ nh÷ng danh x ng cò vµ hÖ thèng
hµnh chÝnh cña tØnh nµy. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò rÊt phøc t¹p
mµ t«i ch a d¸m ®Ò cËp trong quyÓn s¸ch nµy.

Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu vÒ ®Þa chÊt, t«i ®· ph¶i trÝch
(1) B¹n ®äc hiÖn nay cã thÓ tham kh¶o s¸ch Thñy kinh chó sí cña
LÞch §¹o Nguyªn chó vµ D ¬ng Thñ KÝnh, Hïng Héi Trinh sí do
NguyÔn B¸ M·o dÞch võa míi ® îc Nhµ xuÊt b¶n ThuËn Hãa vµ
Trung t©m V¨n hãa Ng«n ng÷ §«ng T©y xuÊt b¶n quÝ I-2005.
-- 24 --
tõ kho tµng truyÒn thuyÕt H¸n - ViÖt ra nh÷ng ®iÓn cè ¸m

chØ hai hiÖn t îng mµ çc nhµ ®Þa chÊt gäi lµ "thñy triÒu lªn
xuèng", nãi mét çch ®¬n gi¶n h¬n lµ sù di chuyÓn cña bê
biÓn. B¹n ®äc ch¾c sÏ thÝch thó khi ® îc biÕt nh÷ng trÝch
dÉn ®ã; ®Æc biÖt nã chøng minh r»ng tæ tiªn cña ng êi An
Nam vµ ng êi Trung Hoa ®· ® îc chøng kiÕn nh÷ng cuéc
x©m chiÕm cña l·nh ®Þa ®èi víi l·nh h¶i, hiÖn t îng mµ
ng êi ta ph¶i ®Æt vµo ®Çu thêi kú h×nh thµnh çc ®ång b»ng
duyªn h¶i cña Trung Quèc vµ cña An Nam [16].
Tµi liÖu x a nhÊt nãi vÒ vÊn ®Ò nµy mµ t«i biÕt lµ quyÓn
S¬n h¶i kinh(1), tËp truyÒn thuyÕt vÒ nói vµ biÓn ® îc viÕt ra
tõ ®êi TÇn vµ ®êi H¸n, nghÜa lµ vµo kho¶ng thÕ kû thø III
tr íc C«ng nguyªn. §o¹n trÝch cã gi¸ trÞ nhÊt ®èi víi chóng
ta lµ chuyÖn truyÒn kú Nµng c«ng chóa muèn lÊp bÓ. Sau
®©y lµ bµi häc bao hµm trong c©u chuyÖn ®ã.
Vµo kho¶ng thÕ kû thø XXVIII tr íc C«ng nguyªn, Viªm
§Õ trÞ v× bªn Trung Quèc, ®ã lµ «ng vua th êng ® îc ng êi
ta biÕt d íi çi tªn ThÇn N«ng (vÞ thÇn coi vÒ n«ng nghiÖp).
Trong mét cuéc du l·m, ng êi con g¸i cña Viªm §Õ ®· bÞ
chÕt ®¾m ë biÓn §«ng. Hån oan cña c«ng chóa hãa thµnh
chim Tinh VÖ. Tõ ®ã, con chim nµy kh«ng mét phót nghØ
ng¬i, cø ngËm ®¸ lÊy ë nói phÝa T©y ®Ó lÊp biÓn §«ng.
Mét con chim yÕu ít mµ l¹i nu«i ý ®å lÊp bÓ bao la th×
qu¶ lµ mét chÝ lín kh«n l êng. V× thÕ mµ trong nhiÒu t¸c
phÈm H¸n-ViÖt, ng êi ta t×m thÊy ®iÓn cè nµy ®Ó phª ph¸n
nh÷ng kÎ hîm m×nh dÊn th©n vµo nh÷ng cuéc phiªu l u.
Còng tõ ®ã mµ sinh ra nh÷ng thµnh ng÷ nh "Tinh VÖ hµm
th¹ch" hay "Hµm th¹ch ®iÒn h¶i" (Tinh VÖ ngËm ®¸ hay
NgËm ®¸ lÊp bÓ).
-- 25 --
Nhµ ®Þa chÊt häc hay nhµ sö häc cã thÓ gi¶i thÝch ® îc
truyÒn thuyÕt trªn ®©y nh thÕ nµo? KÎ nµo tù cho m×nh cã
thÓ gi¶i quyÕt ® îc vÊn ®Ò nµy mét çch triÖt ®Ó ch¾c h¼n
lµ ng êi kh«ng thùc tÕ! Nh ng chóng ta còng thö ®em ®èi
chiÕu mét vµi sù kiÖn l¹ lïng! Viªm §Õ ® îc thê lµm thÇn
v× «ng vua nµy ®· sinh ra nghÒ n«ng. D íi thêi «ng, con
ng êi cßn sèng trong t×nh tr¹ng m«ng muéi, chØ biÕt sèng
b»ng nghÒ s¨n b¾n vµ ®¸nh ç. Vua Viªm §Õ d¹y cho d©n
trång "ngò cèc". Cã ph¶i chÝnh «ng vua nµy ®· d¹y cho d©n
sö dông nh÷ng ®¸m ®Êt båi ë gÇn biÓn b»ng çch ®¾p ®ª
ng¨n n íc mÆn ®Ó b¶o vÖ nh÷ng ®Êt Êy chèng víi sù trë l¹i
cña nh÷ng con sãng hay kh«ng? Nh vËy th× truyÒn thuyÕt
vÒ nµng c«ng chóa vµ ®øa con cña bµ t îng tr ng cho sù
x©y dùng nh÷ng ®ª ®Ëp b»ng ®¸ däc theo mét ® êng bê biÓn
míi. Vµ viÖc ®ã ®· x¶y ra çch ®©y gÇn 5 ngµn n¨m, hay
ch¾c ch¾n h¬n lµ vµo thêi kú mµ ë Trung Quèc ng êi
nguyªn thñy míi dïng ®å ®¸, nãi çch kh¸c, lµ vµo thêi kú
tiÒn sö. Çch gi¶i thÝch truyÒn thuyÕt cña t«i cã phÇn t¸o
b¹o ch¨ng? BiÕt ®©u?
Cho dï thÕ nµo ®i n÷a, ng êi ta vÉn cã thÓ nãi lµ truyÒn
thuyÕt ¸m chØ hiÖn t îng ®Êt ¨n ra bÓ b¾t nguån tõ nh÷ng
thêi xa x a. §ã lµ kÕt luËn cã thÓ rót ra tõ nhiÒu c©u chuyÖn
hoang ® êng trong kho thÇn tho¹i cña ng êi An Nam vµ
Trung Hoa. Phong tôc häc cho ta biÕt nhiÒu ®iÒu vÒ vÊn ®Ò
nµy, t«i cã thÓ ® a ra ®©y mét ý niÖm vÒ viÖc ®ã b»ng çch
chØ ra nh÷ng t¸c phÈm mµ t«i ®· tham kh¶o. Tr íc hÕt lµ
nh÷ng s¸ch cña Trung Quèc mµ t«i kÓ sau ®©y, vµ ®Ó gióp
cho sù tham chiÕu, t«i xin m¸ch ®éc gi¶ lµ: TËp san cña
Tr êng ViÔn §«ng B¸c Cæ ®· cã ®¨ng nh÷ng bµi viÕt giíi
-- 26 --
thiÖu çc s¸ch Êy (TËp XVI, sè 1, trang 50; TËp XXIII, tr.
155, 156, 159; TËp XXV, tr. 229).
1. ThÇn tiªn truyÖn, tËp truyÖn truyÒn thuyÕt viÕt vµo
thÕ kû thø III tr íc C«ng nguyªn d íi ®êi TÇn. Tõ quyÓn
s¸ch nµy, t«i trÝch ra ®o¹n d íi ®©y:
Ma Cè nãi víi V ¬ng Ph ¬ng B×nh: "T«i nghiÖm thÊy ®·
ba lÇn biÓn §«ng biÕn thµnh ruéng d©u. Gi÷a bê biÓn vµ ®¶o
Bång Lai, bÓ dÇn dÇn thµnh ra ruéng. Ch¾c ch¾n mét ngµy
kia t«i sÏ thÊy nh÷ng ®¶o nµy biÕn thµnh ®åi nói".
2. Th¸i b×nh ngù l·m, tËp B¸ch khoa toµn th viÕt vµo
thÕ kû thø X, thêi kú th¸i b×nh cña nhµ Tèng, mµ d íi ®©y
lµ mét ®o¹n trÝch dÉn:
Mét h«m, ba cô giµ gÆp nhau trªn bê biÓn §«ng. Ba
ng êi hái nhau vÒ tuæi. Mét cô nãi: "TÊt c¶ mäi ®iÒu mµ t«i
cã thÓ biÕt, lµ cø mçi lÇn n íc biÓn rót lui, cho phÐp t«i khai
khÈn thªm nh÷ng ruéng d©u míi, t«i ®¸nh dÊu sù chiÕm
h÷u ®ã b»ng çch c¾m nh÷ng çi cäc. Vµ tõ buæi hoa niªn
®Õn giê, t«i tÝnh ra cã ®Õn m êi çi cäc nh thÕ".
Tõ chuyÖn nµy sinh ra thµnh ng÷ "H¶i èc thiªm trï"
(NghÜa lµ Chóc cho c¬ nghiÖp cña ngµi ë trªn bê biÓn ngµy
cµng ph¸t ®¹t), c©u nãi mµ ng êi An Nam vµ ng êi Trung
Quèc ngµy nay th êng dïng ®Ó chóc thä nhau.
3. Êu häc cè sù tÇm nguyªn, tËp S u tÇm nh÷ng sù tÝch
vÒ sù vËt dïng cho nh÷ng häc sinh trÎ tuæi. S¸ch nµy ® îc
viÕt ra vµo thÕ kû XIV d íi triÒu nhµ Minh. ChÝnh lµ tõ
trong s¸ch nµy, t«i trÝch ra t t ëng d íi ®©y vµ ®· ® îc
çc nhµ th¬ H¸n-ViÖt nhiÒu lÇn vay m în: "Th ¬ng h¶i
biÕn vi tang ®iÒn" (BiÓn xanh hãa thµnh n ¬ng d©u).
Nh÷ng cuèn s¸ch cña ng êi An Nam ®· ®ãng gãp cho t«i
-- 27 --
nh÷ng ®iÒu sau ®©y:

1) Tr íc tiªn t«i xin nh¾c l¹i s¬ l îc mét ®o¹n trong
Quèc sö: Thêi kú nöa tiÒn sö cña lÞch sö d©n téc An Nam b¾t
®Çu tõ triÒu vua An D ¬ng V ¬ng, vµo thÕ kû thø III tr íc
C«ng nguyªn. Tõ thêi Êy xuÊt hiÖn chuyÖn ®¸nh nhau gi÷a
S¬n Tinh vµ Thñy Tinh (thÇn Nói vµ thÇn N íc).
Sö s¸ch l¹i chÐp r»ng: ChuyÖn nµy ®· ® îc ®Æt ra ®Ó
gi¶i thÝch r»ng çc trËn b·o vµ lôt ph¸ ho¹i miÒn B¾c lµ do
sù thï h»n cña Thñy Tinh ®èi víi S¬n Tinh. Riªng t«i l¹i
muèn t×m thÊy ë trong ®ã mét ý nghÜa t îng tr ng cho
nh÷ng cuéc chiÕn tranh gi÷a nh÷ng c d©n miÒn trung du
chèng l¹i giÆc x©m l¨ng tõ Trung Quèc sang theo ® êng bê
biÓn, ®Ó chiÕm nh÷ng ®Êt phï sa míi næi lªn ë ch©u thæ B¾c
Bé vÉn ®ang tiÕp tôc ® îc h×nh thµnh. Håi ®ã, nghÜa lµ çch
®©y hai m ¬i hai thÕ kû, bê biÓn ®i qua ®Þa ®iÓm Hµ Néi
ngµy nay. NÕu cho r»ng thµnh phè nµy vµo thÕ kû thø VII
lµ mét h¶i c¶ng lµ sai lÇm [18].
2) QuyÓn §¹i Nam nhÊt thèng chÝ ® îc biªn so¹n d íi
triÒu Tù §øc vµ ® îc Bé Häc ë HuÕ in l¹i n¨m 1917, cung
cÊp cho ta nhiÒu t liÖu mµ t«i xin trÝch mét vµi ®o¹n d íi
®©y ®Ó b¹n ®äc cã mét chót ý niÖm.
Trong phÇn nghiªn cøu vÒ tØnh Nam §Þnh, cã ®o¹n viÕt:
a. Cöa biÓn hay s«ng Liªu H¶i thuéc huyÖn §¹i An, d íi
triÒu Gia Long cßn cã thÓ nhËn ® îc nh÷ng chiÕc thuyÒn
träng t¶i h¹ng lín; vÒ sau, nã bÞ çt biÓn båi lÊp.
b. §Òn thê TrÇn Minh C«ng ë huyÖn Vò Tiªn, thuéc ®Þa
phËn hai x· Kú Bå vµ Bå Xuyªn phô tr¸ch viÖc tÕ tù.
Minh C«ng sèng vµo giai ®o¹n Ngò §¹i trong lÞch sö ë
Trung Quèc. Giai ®o¹n lo¹n ly kÐo dµi 53 n¨m (907-960) nµy
-- 28 --
®· cho nh÷ng sø qu©n §µng Ngoµi vµ B¾c Trung Kú mét c¬

héi tèt ®Ó tù tuyªn bè ®éc lËp. §ã lµ giai ®o¹n trong Quèc sö
An Nam gäi lµ ThËp nhÞ sø qu©n. Minh C«ng lµ mét trong
m êi hai sø qu©n ®ã. ¤ng ta ph¶i ®¸nh chiÕm thµnh Bè H¶i
KhÈu ®Ó b¶o vÖ nh÷ng vÞ trÝ cña m×nh ë tØnh Nam §Þnh hiÖn
thêi. Nh ng H¶i KhÈu cã nghÜa lµ h¶i c¶ng ë cöa s«ng vµ x·
Bè H¶i ë thÕ kû X, ngµy nay lµ Kú Bè. VËy th× ë thÕ kû thø
X, ® êng bê biÓn ë ®©y ®i theo giíi h¹n phÝa T©y hiÖn nay
cña x· Kú Bè.
Qua hai viÖc trªn liªn quan ®Õn tØnh Nam §Þnh, chóng
ta thÊy viÖc nghiªn cøu çc tØnh duyªn h¶i ë §µng Ngoµi vµ
B¾c Trung Kú trong §¹i nam NhÊt thèng chÝ cã thÓ gióp Ých
® îc cho khoa §Þa lý vµ LÞch sö nh÷ng g×? T«i còng sÏ chøng
minh trong quyÓn s¸ch nµy sù cÇn thiÕt ph¶i cã th¸i ®é hoµi
nghi ®èi víi nh÷ng tËp ®Þa ph ¬ng chÝ ®ã, v× cã nh÷ng ®o¹n
chØ lµ sù sao chÐp mét çch vông vÒ. V× thÕ mµ trong phÇn
thuéc vÒ lÞch sö TrÇn Minh C«ng t«i võa míi tãm t¾t l¹i, b¹n
®äc sÏ biÕt râ sù thËt khi tham chiÕu TËp san cña Tr êng
B¸c Cæ (tËp IV, trang 628 vµ 629), trong ®ã cã ®o¹n chó
thÝch giíi thiÖu vÒ §¹i ViÖt Sö ký ngo¹i kû (tµi liÖu bæ sung
cho Quèc sö §¹i ViÖt).
3) VÒ v¨n häc tiÕng ViÖt, t«i chØ chó ý ®Õn tËp th¬ bÊt hñ
lµ Kim V©n KiÒu mµ t¸c gi¶ lµ mét danh nh©n An-TÜnh. Tªn
s¸ch nµy nh¾c l¹i ba nh©n vËt chÝnh cña quyÓn bi t×nh diÔm
sö nµy. T¸c phÈm pháng theo mét quyÓn tiÓu thuyÕt ch÷
H¸n cña Trung Quèc cã tªn lµ Thanh nh©n tµi t×nh lôc, còng
® îc ng êi ta gäi lµ §o¹n tr êng t©n thanh, çi tªn mµ t«i
thÝch h¬n nhiÒu v× nã nãi râ ® îc cuéc ®êi bi ®¸t cña nh©n
vËt chÝnh. T«i xin m în mÊy c©u sau cña t¸c phÈm mµ «ng
-- 29 --
RenÐ Crayssac ®· dÞch ra tiÕng Ph¸p b»ng th¬:

Tr¶i qua mét cuéc bÓ d©u
Nh÷ng ®iÒu tr«ng thÊy mµ ®au ®ín lßng.
Chñ ®Ò nµy n»m trong bèn c©u ®Çu cña t¸c phÈm §o¹n
tr êng t©n thanh ®· ® îc nh¾c l¹i trong "TruyÒn thuyÕt
thÇn tiªn" còng thuéc tËp th¬ nµy.
§Ó kÕt thóc ®o¹n trÝch dÉn trªn ®©y, t«i xin phÐp nh¾c
l¹i mét t t ëng rÊt ®Ñp cña Pierre Termier, - mét bËc thÇy
trong khoa häc ®Þa chÊt, võa míi mÊt çch ®©y vµi n¨m, - t
t ëng trÝch ë t¸c phÈm Vinh quang tr¸i ®Êt chóng ta, thËt
lµ mét tr êng ca b»ng v¨n xu«i:
Ph¶i cã bµi ca cña nh÷ng ®ång b»ng,
Nh÷ng ®ång b»ng, ngµy h«m qua cßn lµ bÓ th¼m,
Vµ trªn ®ã, ngµy mai ®©y, nh÷ng lµn sãng sÏ trë vÒ.
Nh÷ng truyÒn thuyÕt d©n gian kh«ng h¼n lµ lÞch sö,
nh ng mçi truyÒn thuyÕt ®Òu cã mét ý nghÜa kÝn ®¸o vµ
nghÖ thuËt cña ng êi viÕt sö lµ rót tõ truyÒn thuyÕt ra mét
sù gi¶i thÝch phï hîp víi sù thËt, vµ ® îc c¨n cø trªn nh÷ng
sù kiÖn hiÓn nhiªn.

ë An-TÜnh cã c©u ph ¬ng ng«n rÊt næi tiÕng: "Thanh cËy
thÕ, NghÖ cËy thÇn", nghÜa lµ: "TØnh Thanh Hãa dùa vµo ©n
huÖ cña vua, ®Êt NghÖ TÜnh ® îc thÇn phï hé". NÕu cho ®Õn
ngµy nay, Thanh Hãa lµ ®Êt ® îc h ëng nh÷ng ®Æc ©n cña
triÒu ®×nh th× bëi v× ®Êt Êy lµ quª h ¬ng cña triÒu NguyÔn.
Nh ng NghÖ TÜnh kh«ng ganh tÞ vÒ chuyÖn ®ã v× NghÖ TÜnh
l¹i lµ ®Êt ® îc lùa chän cña nh÷ng vÞ thÇn b¶o hé. Vµ çc vÞ
thÇn Êy ®Òu ® îc thê cóng mét çch trang träng v« chõng.
-- 30 --
NghÖ An lÊy lµm h·nh diÖn cã bèn trong sè nh÷ng ng«i ®Òn
®Ñp nhÊt ë An Nam: "§Òn CÇn, ®Òn Qu¶, B¹ch M·, Chiªu
Tr ng".
§Êt An-TÜnh ch¼ng nh÷ng lµ ®Êt cã nhiÒu truyÒn kú, mµ
cßn lµ ®Êt næi tiÕng trong lÞch sö. T«i tin cã thÓ kh¼ng ®Þnh
r»ng kh«ng cã tØnh nµo ®· ®ãng vai trß lín h¬n trong lÞch sö
cña n íc §¹i ViÖt (hay Nam ViÖt), Ýt nhÊt lµ cho ®Õn thÕ kû
XV, nh ®Êt An-TÜnh.
An-TÜnh lµ quª h ¬ng cña nhiÒu triÒu vua. §Êt nµy ®·
sinh ra nh÷ng vÞ ®Õ v ¬ng, nh÷ng lo¹n thÇn, nh÷ng vâ
t íng vµ nh÷ng thi nh©n. Mçi mét ®Þa ph ¬ng l u gi÷ mét
gãc lÞch sö. Cho ®Õn thÕ kû X, ®Êt NghÖ TÜnh ®¸nh dÊu giai
®o¹n quan träng nhÊt cña sù nghiÖp Nam tiÕn cña nßi gièng
An Nam: cuéc chiÕm lÜnh ®Êt ®ai cña ng êi Ch¨m. Nh ng
n íc An Nam ®· ph¶i khuÊt phôc d íi sù ®« hé cña Trung
Quèc. Ng êi gi¶i phãng ®Êt n íc lµ Lª Lîi (®Çu thÕ kû XV).
¤ng vèn ng êi Thanh Hãa. Nh ng kh«ng nªn quªn r»ng
chÝnh ë NghÖ An, ë çc thung lòng cña miÒn s¬n c íc mµ Lª
Lîi ®· t×m ra ® îc ®Þa ®iÓm thÝch hîp nh lµ tiÒn ®Þnh ®èi
víi m×nh, ë ®ã trong vßng m êi n¨m, «ng ®· cã thÓ nu«i
d ìng vµ tËp trung lùc l îng ®Ó cuèi cïng ®uæi h¼n qu©n
Trung Quèc ra khái n íc §¹i ViÖt.
§Êt An-TÜnh lµ thµnh tr× cuèi cïng cña bé h¹ vua Hµm
Nghi (chiÕn dÞch 1885-1887). Ng êi chØ huy cña lùc l îng
nµy lµ Phan §×nh Phïng, kÎ mµ thiÕu t¸ Masson [20] ®· gäi
(1) Tøc Hoµng Xu©n H·n (1908-1996) nh÷ng n¨m 30 thÕ kû XX, tõng
du häc ë Ph¸p, tèt nghiÖp Kü s CÇu ® êng n¨m 1934, tèt nghiÖp
Th¹c sÜ To¸n häc n¨m 1936.
-- 31 --
lµ KÎ ®Þch trung chÝnh. ¤ng Phan quª ë Hµ TÜnh, phñ §øc

Thä. ¤ng ta thuËn ®Çu hµng (?!) víi ®iÒu kiÖn lµ nh÷ng
ng êi tïy tïng cña m×nh ® îc trë vÒ quª qu¸n mét çch yªn
æn. Nh ng khi ®iÒu kiÖn ®ã ® îc tháa m·n, th× viªn t íng
lÜnh nµy, víi tinh thÇn nghÜa liÖt cña ng êi x a, ®· tù kÕt
liÔu ®êi m×nh.
§Êt An-TÜnh lµ quª h ¬ng cña nh÷ng bËc ®¹i nho ë An
Nam lõng danh mét thêi. ThÕ hÖ trÎ hiÖn nay ®ang lµm vÎ
vang cho truyÒn thèng v¨n häc cña cha «ng. DÉn chøng lµ
ng êi häc trß cò cña tr êng Trung häc Vinh, sau khi ®· häc
qua tr êng B¸ch khoa vµ lµ häc sinh giái cña Tr êng Cao
®¼ng cÇu ® êng ë Paris, ®· võa thi ®ç Th¹c sÜ To¸n häc(1).

Kh«ng ph¶i chØ v× yªu nh÷ng c©y xµ ch¹m træ tinh vi cña
çc ng«i ®Òn cæ vµ nh÷ng dÊu vÕt vinh quang cña nh÷ng
thµnh tr× vµ ®« thÞ x a mµ t«i ®· ®i vµo cuéc kh¶o s¸t ®Ó
ph¸t hiÖn ®Êt cæ An-TÜnh. Mµ ®ã còng lµ v× muèn bæ khuyÕt
cho sù gi¸o dôc nh÷ng ng êi häc trß cña t«i ë tr êng Trung
häc Vinh. Ng êi ta nãi víi ng êi thanh niªn r»ng: Muèn
m¹nh th× anh h·y tù biÕt m×nh.
ChØ mét tÊm g ¬ng tù kû quan s¸t cña Socrate kh«ng
®ñ. Khoa T©m lý häc hiÖn thêi ®· t×m ra ¶nh h ëng rÊt s©u
réng cña di truyÒn vµ ®ång thêi cña m«i tr êng. Sù tù tu bao
hµm sù hiÓu biÕt nh÷ng ng êi kh¸c, nhÊt lµ nh÷ng ng êi bµ
con cña m×nh trong kh«ng gian vµ thêi gian. Ph¶i biÕt tæ tiªn
trùc tiÕp cña m×nh, nh÷ng ng êi ®· x©y ®¾p nªn çi Tæ quèc
nhá mµ ë ®ã ta ®ang sinh sèng, ®ã lµ lµng xãm vµ tØnh
-- 32 --
thµnh. Ph¶i biÕt nh÷ng ng êi ®· khuÊt ®· t¸c thµnh cho

t©m hån m×nh, vµ vÉn ®ang tiÕp tôc t¸c ®éng ®Õn chóng ta.
Cã mét tr×nh tù logic vÒ nhËn thøc. TÊt c¶ mäi m«n häc
®Òu ph¶i b¾t ®Çu tõ çi cô thÓ råi míi ®Õn çi kh¸i qu¸t. §¶o
ng îc tr×nh tù Êy chØ g©y ra t×nh tr¹ng hçn ®én.
VËy th×, nãi tãm l¹i, nªn tæ chøc mét çch cã ý thøc çi
m«n ®Þa ph ¬ng häc nµy. §ã lµ ®iÒu mµ t«i ®· cè g¾ng thùc
hiÖn ë Thanh Hãa, Vinh vµ HuÕ.
Chñ nghÜa ®Þa ph ¬ng tr íc hÕt lµ mét lo¹i t×nh c¶m:
t×nh c¶m trªn c¬ së cïng chung mét nguån gèc. Khi cã mét
sè ®«ng ng êi ®· cã thÓ c¶m thÊy hä lµ chñ nh©n chung cña
mét c¶nh vËt, mét l©u ®µi, miÕu m¹o, mét tæ tiªn, th× hä cã
quyÒn nãi: Chóng ta cïng mét gia ®×nh mµ ra.
VÒ ph ¬ng diÖn tinh thÇn, ®iÒu quan träng lµ kh«ng nªn
bá r¬i sîi d©y liªn l¹c tù nhiªn ®ã.
Ng êi ta khuyªn dïng lÞch sö ®Þa ph ¬ng ®Ó d¹y lÞch sö
d©n téc. ThËt vËy, kh«ng g× nãi víi trÝ t ëng t îng vµ t×nh
c¶m thanh niªn hïng hån h¬n lµ nh÷ng chuyÖn thuËt l¹i sù
tham gia trùc tiÕp cña tæ tiªn vµo nh÷ng sù kiÖn cña cuéc
sèng d©n téc.
Chñ nghÜa ®Þa ph ¬ng kh«ng nh÷ng lµ mét t×nh c¶m, mµ
cßn lµ mét ph ¬ng ph¸p logic. Häc sinh chóng ta ë çc tØnh
cßn Ýt biÕt ®Õn çc tr êng §¹i häc ë Hµ Néi. H·y nãi víi hä
vÒ tØnh cña hä, hä cÇn ph¶i biÕt trong hiÖn t¹i, qu¸ khø vµ c¶
trong t ¬ng lai çi t ¬ng lai, nh nã sÏ cã thÓ x¶y ®Õn.
Lµm sao mµ cã thÓ tin ® îc kÎ tõ chèi kh«ng thõa nhËn
tæ tiªn m×nh, kÎ thê ¬, bµng quan víi ng êi vµ vËt chung
quanh m×nh, kÎ ®· kh«ng biÕt ph©n biÖt ®¼ng cÊp cña
nh÷ng tri thøc vµ c¶ nh÷ng t×nh yªu cña m×nh? Ng êi ®ã
-- 33 --
kh«ng thÓ hiÓu ® îc ý nghÜa s©u xa cña m«n häc cæ ®iÓn.

NÕu çc häc sinh chóng ta ®· ® îc häc kü h¬n ®Ó yªu tØnh
m×nh nhiÒu h¬n, th× ch¾c chi hä cßn ra Thñ ®« ®Ó t×m kiÕm
viÖc lµm?
Lµm cho ®øa trÎ tiÕp xóc trùc tiÕp víi m«i tr êng trong
®ã tæ tiªn ®· tõng sèng vµ chÝnh ®øa trÎ sÏ ph¶i sèng, nh
thÕ lµ chuÈn bÞ cho con ng êi Êy vµo ®êi mét çch chu ®¸o.

Tõ nh÷ng cuéc du l·m cña chóng t«i trªn ®Êt cæ An-

TÜnh, nªn rót ra nh÷ng hiÓu biÕt g×?
Trong t×nh h×nh hiÖn t¹i sù hiÓu biÕt cña chóng ta,
kh«ng thÓ v¹ch l¹i lÞch sö thêi cæ ®¹i cña xø nµy theo
ph ¬ng ph¸p cña khoa häc T©y ph ¬ng. V× r»ng cßn nhiÒu
tµi liÖu cò ch a ® îc kh¶o s¸t, Ýt nhÊt lµ vµo thêi kú tr íc
thÕ kØ XI. Cßn nhiÒu vÊn ®Ò bÝ Èn ph¶i gi¶i ®¸p. Tuy thÕ, t«i
kh«ng cã ý giÊu ®i mét vÊn ®Ò nµo, mµ tr¸i l¹i, cèt ®em béc
lé hÕt ra ®©y ®Ó lµm thµnh tËp t liÖu ®Çu tiªn cho nh÷ng
ai råi ®©y cã ý muèn theo ®uæi c«ng viÖc nghiªn cøu.
VÒ vÊn ®Ò nµy, t«i xin cã mÊy lêi khuyªn ®èi víi çc sinh
viªn An Nam cña çc tr êng §¹i häc ë Hµ Néi vµ ë Ph¸p. Vµ
tr íc hÕt, t«i xin m în cña «ng §µo §¨ng Vü mét vµi ý nghÜ
rÊt ph¶i ch¨ng:
"T«i lÊy lµm l¹ r»ng nh÷ng sinh viªn An Nam ë Ph¸p,
khi ph¶i tr×nh bµy luËn ¸n TiÕn sÜ, l¹i ®i nghiªn cøu nh÷ng
chuyÖn ë n íc Ph¸p h¬n lµ nh÷ng chuyÖn cña §«ng D ¬ng.
Tuång nh lµ ë Ph¸p ng êi ta ®ang cÇn hä ®Ó lµm cho
ng êi ta thÊy râ bé mÆt cña n íc Ph¸p. Tuång nh lµ ë
-- 34 --
Ph¸p kh«ng cã nhµ v¨n nµo ®ñ tµi ba ®Ó nãi vÒ n íc hä, vµ

nh lµ §«ng D ¬ng kh«ng xøng ®¸ng ®Ó hä chó ý tíi. Riªng
t«i nghÜ r»ng, mét trong nh÷ng nghÜa vô cña thanh niªn trÝ
thøc ta lµ kh«ng nh÷ng t×m hiÓu ®Ó biÕt n íc Ph¸p vµ ng êi
Ph¸p, mµ cßn ph¶i t×m çch lµm cho ng êi Ph¸p biÕt §«ng
D ¬ng vµ hiÓu biÕt chóng ta. Çi ®ã sÏ gióp cho sù hîp t¸c
mµ ng êi ta nãi ®Õn rÊt nhiÒu, nh ng kh«ng ph¶i khi nµo
còng ® îc thùc hiÖn mét çch mü m·n trong thùc tÕ".
§Õn l ît t«i, t«i sÏ nãi víi nh÷ng ng êi b¹n An Nam trÎ
cña t«i lµ: "§Êt n íc cña çc anh lµ mét kho v« tËn, lµ
nh÷ng luËn ¸n võa phong phó võa thó vÞ. N íc §¹i ViÖt
cÇn ® îc con em m×nh hiÓu biÕt s©u h¬n, hiÓu biÕt vÒ tÊt c¶
mäi lÜnh vùc, tÊt c¶, nghÜa lµ c¶ v¨n häc, triÕt häc, khoa häc
vµ sö häc. H·y nªn nu«i çi chÝ phôc vô cho sù nghiÖp ®ã,
vµ n íc Ph¸p b¶o hé sÏ gióp çc anh trong c«ng viÖc nµy,
nh ®· lµm vµ ®ang lµm cho mét ng êi häc trß cã tµi n¨ng
cña ®Êt An-TÜnh, lµ anh Hoµng Xu©n H·n, sinh viªn §¹i
häc B¸ch khoa".
Çi gäi lµ sù tiÕn bé chØ lµ truyÒn thèng ®ang ®i lªn. NÕu
kh«ng cã nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp, con ng êi sÏ bÞ l«i
cuèn theo b¶n n¨ng xÊu. N íc §¹i ViÖt giµu vÒ qu¸ khø, vµ
çc b¹n nªn hiÓu r»ng chÝnh ng êi chÕt cai trÞ ng êi sèng.
Nh÷ng ®øc tÝnh tèt mµ chóng ta cã, chóng ta nhê cha mÑ
«ng bµ mµ cã. H·y kÝnh thê vong linh tæ tiªn b»ng çch phæ
biÕn lÞch sö cña tæ tiªn.
NÕu hiÓu biÕt ®Þa ph ¬ng quª h ¬ng m×nh h¬n, cã lÏ çc
tÇng líp th îng l u An Nam sÏ t¸n thµnh çi c«ng thøc
hiÖn ® îc ng êi ta a chuéng ë Ph¸p, c«ng thøc nh÷ng
"QuyÓn s¸ch ®Þa chÝ" (Nh÷ng quyÓn s¸ch quª h ¬ng).
-- 35 --
Víi nh÷ng ng êi An Nam häc réng tµi cao cã ý muèn

s¸ng t¸c th¬ ca, tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n, t«i xin chuyÓn tíi
mét tin, mµ t«i võa nhËn ® îc tõ quª h ¬ng nhá cña t«i lµ
xø Normandie. V¶ l¹i nªn chó ý r»ng, nh÷ng g× lµ ®óng víi
lÏ ph¶i cho xø nµy, ®Òu ®óng cho tÊt c¶ çc tØnh kh¸c.
GÇn ®©y, ng êi ta ®· ca ngîi mét çch ®óng ®¾n nh÷ng
"QuyÓn s¸ch ®Þa chÝ", s¶n phÈm cña mét chñ nghÜa ®Þa
ph ¬ng ch©n chÝnh ra søc cæ vò t×nh yªu Tæ quèc nhá b»ng
çch biÓu d ¬ng çi qu¸ khø vÎ vang, çi gia tµi lín lµ
nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn, nh÷ng danh lam vµ th¾ng c¶nh cña
Tæ quèc nhá Êy.
§Êt Normandie, mét trong nh÷ng tØnh ® îc ban ph¸t
cña c¶i ®Çy ®ñ vÒ mäi mÆt, cã nh÷ng thuËn lîi nhÊt ®Þnh cho
nh÷ng ®oµn thÓ sinh ra trong lßng hay ngoµi tØnh, nh÷ng
®oµn thÓ gåm cã nh÷ng ng êi ®· b¶o vÖ Tæ quèc nhá võa
nhiÖt t×nh võa bÒn bØ, trong ®ã nªn kÓ ®Õn nh÷ng ng êi
Normands ë Paris.
VÒ phÇn m×nh, Héi çc nhµ v¨n Normands ®· ra søc
chiÕn ®Êu cho chÝnh nghÜa, vµ còng nhê Héi cã s¸ng kiÕn ®Ò
nghÞ mµ Tæng C«ng ty Hµng h¶i xuyªn §¹i T©y D ¬ng ®·
bæ sung vµo th viÖn trªn chiÕc tµu Normandie mét sè t¸c
phÈm ®Þa ph ¬ng chÝ.
Nªn hiÓu nghÜa danh tõ "s¸ch" hay "t¸c phÈm ®Þa chÝ"
nh thÕ nµo? LÏ tÊt nhiªn, t«i ®Ó ra mét bªn nh÷ng s¸ch
mang tÝnh chÊt chØ nam, chØ dÉn cho kh¸ch du lÞch lÇn ®Çu
tiªn tíi mét xø nh cßn nguyªn s¬ nh÷ng dÊu ch©n. Song
nh÷ng quyÓn s¸ch ®Þa chÝ nãi ®©y nªn ® îc hiÓu lµ nh÷ng
t¸c phÈm nãi vÒ çc phong tôc, tËp qu¸n, y phôc, truyÒn
thèng, truyÒn thuyÕt do m«n folklore häc phæ biÕn mµ thµnh
-- 36 --
ra ® îc quÇn chóng hoan nghªnh.

§iÒu kh«ng quan träng lµ nh÷ng s¸ch Êy cã thÓ cßn lµ
nh÷ng s¸ch nghiªn cøu b¸c häc, mµ còng cã thÓ lµ nh÷ng
tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n hay thi ca. "Nh÷ng con thñy qu¸i ë
cöa s«ng" cña Julien Guillemard, "Nh÷ng ®¸m c íi kú qu¸i"
cña Jehan Le Povremoyne, "Nh÷ng ng êi lÊm ®Êt" cña
Gaston DemongÐ, chØ kÓ chõng Êy th«i, còng thÊy mét ®iÒu
râ rµng lµ s¸ch ®Þa ph ¬ng chÝ, mçi quyÓn mét ®Òu cã mét
phong çch riªng, còng nh nh÷ng tËp ®Þa ph ¬ng chÝ tr×nh
bµy rÊt nghÖ thuËt vÒ Nói Th¸nh Michael, Lisieux,
Coudebec vµ Rouen.
ThËt lµ kh«ng ®ñ cho mét t¸c gi¶, dï lµ cã danh tiÕng,
dùa vµo lai lÞch Normands cña m×nh ®Ó ®ßi cho ® îc nh÷ng
s¸ch cña b¶n th©n ® îc nhËn vµo mét th viÖn ®Þa ph ¬ng
thuÇn tóy. Ng êi Êy chØ cã thÓ lµm hµi lßng mét kÎ cã thãi
quen hay s u tËp, sung s íng ® îc tËp hîp l¹i trong tñ
s¸ch m×nh nh÷ng t¸c phÈm cña çc nhµ v¨n trong tØnh,
nh ng ®iÒu ®ã kh«ng ®¸p øng ® îc víi ý muèn cña kh¸ch
du lÞch muèn biÕt nh÷ng g× vÒ xø së mµ m×nh tham quan.
QuyÓn tiÓu thuyÕt cña Raoul Gain "Mçi ng êi mçi l¹c
thó" sÏ gióp Ých cho kh¸ch nhËp m«n vµo phong tôc cña xø
La Hague. Laurent CerniÌres còng sÏ cÇn cho kh¸ch ®Ó giíi
thiÖu "Lµng nhá" cña «ng h¬n bÊt kú t¸c gi¶ ® îc yªu
chuéng nµo, thËm chÝ bá quªn c¶ viÖc chØ ra ®Þa ®iÓm cña c©u
chuyÖn m×nh s¾p kÓ, kh«ng coi träng viÖc chó ý ®Õn b¶n s¾c
®Þa ph ¬ng, mÆc dï ®ã lµ mét yÕu tè cã ¶nh h ëng quan
träng.
T«i còng kh«ng thÝch çi thãi cña mét sè nhµ v¨n thay
®æi mét çch v« lý tªn tuæi cña mét thµnh phè mµ hä ®· chän
-- 37 --
®Ó lµm s©n khÊu cho tÊn tuång hay kÞch cña hä, trõ phi
tr êng hîp néi dung cña kÞch hay tuång ®ã lµ mét sù c«ng
kÝch kÞch liÖt dÔ g©y bÊt b×nh cho ng êi d©n ë ®Êy.
Ng êi ®äc vèn thÝch theo dâi mét c©u chuyÖn mµ nh©n
vËt ho¹t ®éng trong mét khung c¶nh nhÊt ®Þnh h¬n lµ trªn
mét s©n khÊu m¬ hå.
Sù thµnh c«ng cña t¸c phÈm "Bµ Bovary" nÕu kh«ng kÓ
nh÷ng u ®iÓm thuéc vÒ v¨n ch ¬ng, ph¶i ch¨ng lµ do chç
c«ng chóng ®· nhËn ra chung quanh nh©n vËt chÝnh vµ
nh÷ng nh©n vËt kh¸c ho¹t ®éng trong mét khung c¶nh
quen thuéc tõ Ry ®Õn Rouen. V× thÕ, quyÓn tiÓu thuyÕt nµy
c¨n b¶n lµ mét quyÓn s¸ch ®Þa chÝ, tr íc khi ng êi ta ®Æt
tªn cho nã.
VÒ ph ¬ng diÖn nµy, Guy de Maupassant ®· ® îc ®éc
gi¶ c¶ trong vµ ngoµi n íc hoan nghªnh còng v× nh÷ng lý do
trªn. Cã nh÷ng bµi b×nh luËn ®Þa lý vÒ t¸c phÈm cña «ng ®·
® îc ®¨ng trªn çc t¹p chÝ ë §øc vµ ë Mü.
§iÒu hîp lý lµ, mÆc dï cã gi¸ trÞ, nh÷ng s¸ch phi ®Þa lý,
theo ý t«i, ph¶i ® îc lo¹i ra ngoµi çc th viÖn ®Þa ph ¬ng.
V× t«i coi nh mét çch dòng c¶m viÖc cña mét nhµ v¨n cè ý
lµm cho ng êi ®äc yªu quª h ¬ng cña m×nh, nh÷ng ng êi
®äc Êy vèn cã nh÷ng mèi lo nghÜ riªng cña hä. T¸c phÈm "§å
phông n¹p" (L’Ex-Voto) cña bµ Delarue Mardrus ®· g©y
tiÕng t¨m cho Honfleur nhiÒu h¬n lµ bÊt kú sù qu¶ng ço
khÐo lÐo nµo.
H·y dµnh vinh dù cho nh÷ng ai v× muèn cho quª h ¬ng
nhá cña m×nh, nÕu kh«ng h¬n ng êi th× còng cã tiÕng t¨m, ®·
kh«ng ngÇn ng¹i nh©n mäi c¬ héi ®Ó lµm cho xa gÇn hiÓu biÕt.
-- 38 --
VÒ phÇn t«i, t«i ®Ó lªn çc ng¨n tñ s¸ch cña m×nh, ë

nh÷ng chç hµng ngµy t«i vÉn dïng ®Õn, nh÷ng tiÓu thuyÕt
cã tÝnh çch t liÖu, vµ t«i dån nh÷ng quyÓn kh¸c vµo mét
gãc kÝn ®¸o, chç dµnh cho çc t¸c phÈm t ëng t îng, lµ
nh÷ng t¸c phÈm kh«ng d¹y thªm cho t«i ® îc g×.
§ã lµ mét çch trõng ph¹t nhá do së thÝch riªng cña t«i
®Æt ra, ®Ó th ëng cho nh÷ng ng êi ®· ®em hÕt c¶ t©m hån
ra yªu Tæ quèc nhá cña m×nh (Theo E. Spalikowski).
T«i tha thiÕt khuyªn çc b¹n thanh niªn trÝ thøc cña
n íc §¹i ViÖt nªn ®äc nh÷ng s¸ch ®Þa chÝ cña çc c©y bót
bËc thÇy ë Ph¸p. Hä nªn m« pháng theo ®ã; nh ng còng
tr¸nh trë thµnh n« lÖ cña ng êi ta: ph¶i biÕt thÝch øng víi
hoµn c¶nh cña §«ng D ¬ng.
§Êt An-TÜnh cung cÊp cho nh÷ng ai biÕt dïng t liÖu ®Ó
viÕt nh÷ng tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n, truyÖn cæ tÝch, nh÷ng ai
muèn dïng lµm khung c¶nh tõ mét qu¸ khø vÎ vang, nh÷ng
truyÒn kú, nh÷ng danh lam th¾ng c¶nh, nh÷ng tôc lÖ vµ
truyÒn thèng ®Æc s¾c.
ë Thanh Hãa, Hßn Väng Phu gîi cho ng êi ta chñ ®Ò
cña mét vë kÞch mang tÝnh chÊt An Nam thuÇn tóy.
Hå Hoµn KiÕm lµ mét "viªn ngäc quý mµ Hµ Néi ® îc
dïng lµm hép ®ùng", chØ mét m×nh nã víi c©u chuyÖn "Tr¶
l¹i G ¬m thiªng" vµ chuyÖn "Con rïa vµng" ®· hoµn toµn
xøng ®¸ng ® îc biÓu d ¬ng.
Mét vµi thÝ dô Êy chØ gîi cho ta mét ý niÖm nhá vÒ v« sè
nh÷ng t liÖu cã thÓ dïng ®Ó viÕt nh÷ng s¸ch ®Þa ph ¬ng ë
An Nam. Nh÷ng t¸c phÈm ®ã sÏ ® îc hoan nghªnh ë Ph¸p
bëi nh÷ng ®éc gi¶ thÝch chuyÖn l¹ n íc ngoµi.
-- 39 --
Tin tøc cña b¸o chÝ bªn Ph¸p cho hay, ®Çu th¸ng 4 n¨m
1935, "ViÖn §¹i häc Montmartroise" ®· ® îc thµnh lËp. Mét
ch ¬ng tr×nh gi¶ng d¹y ®· ® îc x©y dùng theo nguyªn t¾c
®Þa ph ¬ng häc cña ng êi Paris. Nh÷ng buæi diÔn thuyÕt vÒ
v¨n häc nghÖ thuËt ®· ® îc dù trï, do nh÷ng ng êi
Montmartroise thuÇn tóy, trong sè ®ã t«i rÊt sung s íng
khi biÕt cã nhµ v¨n Pierre Mac Orlan (Pierre Dumarchais)
lµ b¹n cïng líp víi t«i ë tr êng S ph¹m Ruen.
Çi thÞ hiÕu chung ngµy nay ®ang h íng vÒ ®Þa ph ¬ng
häc. §iÒu ®ã b¸o hiÖu mét thêi kú míi nhiÒu høa hÑn, ®Ó tiÕp
m¸u míi cho tÊt c¶ mäi s¶n phÈm trong mäi lÜnh vùc, nghÖ
thuËt vµ v¨n häc, sö häc vµ kh¶o cæ häc, c¶ çc ngµnh folk-
lore häc, nhê ®ã mµ ng êi ta cã thÓ viÕt ® îc nh÷ng chuyÖn
thó vÞ.

Nh÷ng t liÖu mµ t«i ®· dïng còng kh¸ phong phó vµ

®éc gi¶ cã thÓ t×m thÊy trong th môc ë cuèi s¸ch.
Nh ng chÝnh nh÷ng nguån t liÖu ®Þa ph ¬ng vÒ lÞch
sö ®Êt cæ An-TÜnh lµ t«i ®· sö dông nhiÒu h¬n c¶, mµ tr íc
hÕt lµ:
1. NghÖ TÜnh t¹p chÝ - NhiÒu ghi chó vÒ NghÖ An vµ Hµ
TÜnh, cña Phan Hoa Phó vµ Phan Huy S¶ng, thÕ kû XVIII.
2. NghÖ An phong thæ ký - Chuyªn luËn vÒ ®Þa lý NghÖ
An vµ Hµ TÜnh, cña Tån Trai (Bïi D ¬ng LÞch).
3. Hoan Ch©u phong thæ ký - Chuyªn luËn vÒ ®Þa lý cña
hai tØnh NghÖ An vµ Hµ TÜnh, thÕ kû XVIII.
S¸ch "Hoµng ViÖt nhÊt thèng d ®Þa chÝ", s¸ch ®Þa lý
tæng qu¸t vÒ An Nam, biªn so¹n theo lÖnh cña vua Gia Long,
-- 40 --
1806, vµ quyÓn "D ®Þa chÝ", s¸ch ®Þa lý cña NguyÔn Tr·i,
thÕ kû XV, còng gióp Ých t«i rÊt nhiÒu, ®ång thêi víi çc
quyÓn "Sù tÝch" hay "Nham C¶o", lÞch sö cña çc th«n x·,
®Æc biÖt lµ cña çc x· duyªn h¶i.
QuyÓn "§¹i Nam nhÊt thèng chÝ", s¸ch ®Þa lý tæng qu¸t
vÒ n íc §¹i Nam (mét pho s¸ch biªn so¹n gåm cã nh÷ng ®Þa
ph ¬ng chÝ cña çc tØnh Trung Kú), biªn so¹n d íi sù chØ
®¹o cña Bé Häc ë HuÕ n¨m 1917, ®èi víi t«i rÊt lµ quý.
Nh ng t«i ®· t×m thÊy trong ®ã nhiÒu sai lÇm vµ t«i còng ®·
ph¶i bæ sung, söa ch÷a thªm. Së dÜ cã nh÷ng sai lÇm nh
thÕ lµ v× nh÷ng ng êi biªn so¹n ®· qu¸ c©u nÖ theo çc s¸ch
cæ, do ®ã mµ cã mét sè ®o¹n thuéc vÒ ®Þa-v¨n hãa kh«ng thÓ
coi lµ c¨n cø ®Ó quan s¸t trùc tiÕp. ThÝ dô mét ®o¹n chó gi¶i
vÒ Hå N íc mÆn, sau nµy chóng t«i sÏ phª ph¸n.
Cã nh÷ng nhµ biªn so¹n kh¸c, n¨m 1917, l¹i kÓ r»ng, nh÷ng
vïng ®Êt vµ nh÷ng kiÕn tróc lÞch sö ë An-TÜnh ®· bÞ n íc s«ng
Lam cuèn ®i tõ h¬n 50 n¨m nay, ®ã lµ ®iÒu mµ kh«ng ai ® îc
quªn. ThÝ dô ®Òn TriÒu KhÈu vµ thµnh B×nh Ng«.
Sau cïng, xin cã mét nhËn xÐt cÇn thiÕt vÒ quyÓn s¸ch
nãi trªn, lµ phÇn lín chóng ®Òu thuéc vÒ truyÒn thuyÕt d©n
gian. §ã d êng nh lµ mét khuynh h íng cã tÝnh bÈm sinh
cña ng êi An Nam, thÝch nh÷ng chuyÖn phi th êng. §ã
kh«ng ph¶i lµ mét ®iÒu hoµn toµn cã h¹i, v× truyÒn thuyÕt
d©n gian gióp cho ng êi ta biÕt vµ hiÓu thªm cuéc sèng -
t©m hån cña ng êi d©n ë mét tØnh.
Dï sao, nh÷ng ai muèn lµm sèng l¹i qu¸ khø cña nh÷ng
tØnh An Nam sÏ kh«ng thÓ nµo kh«ng dÞch quyÓn "§¹i Nam
nhÊt thèng chÝ", lµ tµi liÖu tr íc tiªn ph¶i kh¶o cøu nh ng
ph¶i söa ch÷a vµ bæ sung cho t¸c phÈm. Vµ chØ nh÷ng ng êi
-- 41 --
n¾m v÷ng tiÕng ViÖt th× míi thµnh c«ng trong viÖc ®ã. DÞch
sÏ lµ ph¶n, nÕu nh ng êi nµo khi dÞch kh«ng kiÓm tra l¹i
b¶n dÞch th× rÊt dÔ m¾c ph¶i sai lÇm.
Nh÷ng nguån t liÖu ®Þa ph ¬ng cña lÞch sö An-TÜnh
kh«ng ®ñ vµ ®èi víi çc tØnh kh¸c ë An Nam còng vËy. Ph¶i
nhÊt ®Þnh tham chiÕu çc pho sö H¸n ViÖt ®Ó ® a lÞch sö
®Þa ph ¬ng vµo trong khu«n khæ réng lín cña lÞch sö d©n
téc (Quèc sö).
Nh ng chÝnh lµ nhê çc gia phæ, nh÷ng b¶n viÕt tay, võa
lµ s¸ch sö gia ®×nh võa lµ phæ hÖ cña çc väng téc mµ t«i cã
® îc nh÷ng t liÖu rÊt ch¾c ch¾n vµ rÊt phong phó. VÒ
ph ¬ng diÖn nµy, t«i kh«ng sî ph¶i nh¾c l¹i ®iÒu t«i ®· nãi
ë phÇn chó thÝch trong TËp san sè 2 cña chóng ta, th¸ng 4-
6/1935, trang 219. Nh÷ng t liÖu Êy rÊt quý ®èi víi lÞch sö
§¹i ViÖt trong tÊt c¶ mäi lÜnh vùc, tõ v¨n häc, lÞch sö, phong
tôc ®Õn m«n cæ v¨n häc, mÆc dï ®iÒu ®ã cã thÓ nhiÒu ng êi
cho lµ l¹ lïng. Nh÷ng quyÓn gia phæ ®ã ®· gióp cho t«i bæ
sung hay x¸c minh mét vµi kiÕn gi¶i cã ë trong çc s¸ch
th«ng sö. TÊt c¶ nh÷ng ai muèn ®óc kÕt l¹i lÞch sö tæng qu¸t
cña n íc §¹i ViÖt (gåm c¶ §µng Ngoµi vµ §µng Trong) sÏ
ph¶i kh¶o cøu nh÷ng quyÓn sö ®ã cña çc dßng hä lín, ngoµi
nh÷ng t liÖu míi kh¸c ph¶i nghiªn cøu. NÕu mét ngµy kia
ng êi ta muèn minh chøng lÞch sö Nam tiÕn cña ng êi An
Nam, th× ph¶i t×m ®Õn nh÷ng quyÓn gi¶ phæ cña çc dßng hä.
Nh÷ng ý kiÕn trªn ®©y ®· ®Õn víi t«i trong khi t«i dÞch vµ
s¾p xÕp quyÓn gia phæ cña bèn dßng hä chÝnh mµ t«i sÏ gäi
b»ng tªn cña mçi x·: hä Hå Quúnh §«i, hä NguyÔn Th îng
X¸, hä NguyÔn Tiªn §iÒn, vµ hä ChÕ Thu Lòng; nh÷ng hËu
-- 42 --
duÖ cña dßng hä ChÕ nµy bÞ ®uæi khái Tæ quèc m×nh bëi mét
ng êi c íp ng«i vµ ® îc vua nhµ TrÇn cho ®Õn n ¬ng n¸u
ë ®Êt An-TÜnh. Chóng t«i cßn cã nhiÒu dÞp khi triÓn khai çc
thiªn II vµ III nãi vÒ, nh÷ng danh lam th¾ng c¶nh vµ nh÷ng
danh nh©n, ®Ó chøng minh tÇm quan träng réng lín cña çc
gia phæ trong viÖc lµm sèng l¹i qu¸ khø cña mét xø.
§Ó tiÖn cho viÖc dÞch çc nguån t liÖu ®Þa ph ¬ng vÒ
lÞch sö cña ®Êt cæ An-TÜnh, t«i ®· nhê vµo sù hîp t¸c cña «ng
tó tµi NguyÔn §øc T¸nh, mét trong nh÷ng nhµ Nho häc
réng cña An-TÜnh mµ tinh thÇn tù do phª ph¸n, tù do ph¸n
®o¸n kh«ng bao giê cã khiÕm khuyÕt. §ã lµ nh÷ng ®øc tÝnh
cña çc m«n sinh nÒn gi¸o dôc cæ truyÒn kh«ng ® îc ®µo t¹o
ë çc tr êng häc Ph ¬ng T©y. T«i ph¶i thõa nhËn r»ng
trong sè çc bËc tóc nho b¹n t«i, cã nhiÒu ng êi cã tr×nh ®é
häc vÊn rÊt cao, cã trÝ ph¸n ®o¸n minh mÉn khiÕn kh«ng r¬i
vµo kiÓu häc vÑt. T«i hµm ©n «ng Tó T¸nh rÊt nhiÒu trong
c«ng viÖc so¹n çc s¸ch vÒ tØnh quª h ¬ng cña «ng. Ký øc t«i
sÏ m·i m·i gi÷ çc kû niÖm cña bèn n¨m hîp t¸c.

TÊt c¶ nh÷ng v¨n b¶n An Nam, thi ca hay luËn v¨n cö

tö, sö ký vµ ®Þa chÝ v.v... ®Òu ®Çy rÉy nh÷ng trÝch dÉn vµ
®iÓn cè v¨n häc rót trong nh÷ng t¸c phÈm kinh ®iÓn cña
Trung Quèc. Kh«ng thÓ nµo cã nh÷ng b¶n dÞch s¸t nghÜa cña
nh÷ng s¸ch ®ã nÕu kh«ng chång chÊt lªn b¶n dÞch rÊt nhiÒu
trang chó gi¶i vµ b×nh luËn. T«i ®µnh theo së thÝch riªng mµ
pháng dÞch, tuy vÉn t«n träng tinh thÇn cña nguyªn b¶n.
Tuy thÕ, t«i còng sÏ ® a ra nh÷ng kiÕn gi¶i vÒ lý do nh÷ng
-- 43 --
trÝch dÉn vµ ®iÓn cè trong nh÷ng tr êng hîp thÊy cÇn ph¶i
lµm s¸ng tá v¨n b¶n.
MÆt kh¸c, nh÷ng chøc vô, nhiÖm vô, phÈm t íc, cÊp bËc
cµng nhiÒu lªn gÊp béi vµ cµng ph©n chia ra nhiÒu ®¼ng cÊp
v« cïng, vµ vÊn ®Ò l¹i cµng r¾c rèi v× cã çc chøc t íc phong
khi sèng vµ sau khi chÕt. V¶ l¹i, tõ triÒu nµy sang triÒu
kh¸c, nh÷ng chøc t íc Êy l¹i cµng kh¸c nhau; râ rµng lµ cÇn
ph¶i cã c¶ mét m«n häc riªng ®Ó nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò nµy.
Cuèi cïng nh÷ng thø Êy còng kh«ng cã g× gäi lµ t ¬ng tù
nh ë Ph ¬ng T©y, thµnh ra nÕu dÞch nghÜa ®en tõng ch÷
th× khã hiÓu. T«i chØ phiªn dÞch ra tiÕng ViÖt ®Ó gióp Ých cho
nh÷ng ng êi An Nam kh«ng ®äc ® îc ch÷ H¸n. ChØ trong
nh÷ng tr êng hîp ®Æc biÖt, t«i míi dÞch ra tiÕng Ph¸p, ®ã lµ
tr êng hîp mµ tiÕng dÞch tá ra râ nghÜa kh«ng nh÷ng ®èi víi
nh÷ng ®Çu ãc T©y ph ¬ng, mµ c¶ víi nh÷ng ng êi ViÖt Nam
v× hä ®· bá r¬i hÕt ý niÖm vÒ ®¼ng cÊp trong x· héi Trung
Quèc vµ An Nam. Ngoµi ra, còng nªn c«ng nhËn r»ng,
nh÷ng t¸c gi¶ muèn lµm çi viÖc v« cïng khã kh¨n lµ dÞch
çc t íc phÈm, hµm vÞ H¸n-ViÖt ®Òu kh«ng ®ång ý víi nhau.
VÒ phÇn t«i, t«i nghÜ r»ng, chØ lµ muèn tr ng bµy mét sù
uyªn b¸c v« Ých nÕu t«i ®em dÞch nh÷ng d©y ch÷ dµi vÒ ®¼ng
cÊp An Nam vµ lµm nh thÕ th× t«i sÏ ph¶i chÊt ®Çy ë phÇn
d íi trang nh÷ng chó gi¶i dµi dßng v« vÞ. Tèt h¬n lµ dµnh
c«ng viÖc nµy cho mét quyÓn s¸ch riªng cã tÝnh çch chuyªn
®Ò mµ b¹n ®äc cña TËp san chóng ta cã thÓ tham kh¶o.

VÒ tiÓu sö cña çc danh nh©n, s¸ch "§¹i Nam nhÊt

thèng chÝ" theo mét ph ¬ng ph¸p rÊt vông, vµ t«i xin nãi râ
-- 44 --
v× sao. QuyÓn s¸ch x¸c lËp tr íc hÕt ba lo¹i ng êi: ®µn «ng,
®µn bµ, trÎ em; vµ vÒ mçi lo¹i, thø tù niªn ®¹i ®em dïng lµ
thø tù cña mçi mét triÒu ®¹i mµ çc nh©n vËt ®· sèng. Do
ph ¬ng ph¸p nµy, sù thèng nhÊt cña mçi dßng hä bÞ c¾t nhá
ra, vµ trong çi thÕ lÉn lén ®ã cña nh÷ng danh nh©n, kh«ng
kÓ ®Õn dßng hä riªng cña çc nh©n vËt, chØ cã "tÝnh ®Þa
ph ¬ng" míi lËp l¹i ® îc trËt tù. §ã lµ lÞch sö çc dßng hä
cÇn ph¶i lµm cho s¸ng tá ë ®©y, kh«ng nh÷ng tæ chøc x· héi
An Nam vÉn cßn mang tÝnh gia tr ëng, mµ bëi v× gia ®×nh
lµ tÕ bµo cña quèc gia, vµ còng bëi lý do chÝnh r»ng lÞch sö
®Þa ph ¬ng cña çc dßng hä gióp cho sù gi¶i thÝch nh»m
hiÓu nhiÒu h¬n lÞch sö chung cña n íc §¹i ViÖt.
§Ó chøng minh khuyÕt ®iÓm cña çc tµi liÖu vÒ lÞch sö
An Nam lµm háng tÝnh thèng nhÊt cña çc dßng hä lín nh
thÕ nµo, t«i chØ cÇn l u ý ®éc gi¶ ®Õn t¸c phÈm bËc thÇy cña
«ng Emile Gaspardone, héi viªn Tr êng B¸c Cæ, nhan ®Ò:
"Khoa th tÞch häc An Nam" (TËp san ViÔn §«ng B¸c Cæ,
quyÓn XXXIV, 1935). Trong t¸c phÈm ®ã, t«i t×m thÊy t¶n
m¸t nh÷ng danh nh©n cña An-TÜnh, ng êi th× thuéc vÒ hä
Hå (hä ®· cung cÊp hai vÞ vua); ng êi th× hä NguyÔn Tiªn
§iÒn (mµ nhµ th¬ bÊt tö NguyÔn Du lµ thÕ hÖ con ch¸u). §ã
lµ hai dßng hä ®· ®ãng mét vai trß lín lao trong lÞch sö §¹i
ViÖt kh«ng cßn nghi ngê g× n÷a, mµ çi ph ¬ng ph¸p ®¸ng
tr¸ch lµ ®· lµm sö chung cña ®Êt n íc råi míi viÕt ®Õn sö
riªng cña ®Þa ph ¬ng.
V× vËy, t«i c¨n cø vµo tõng dßng hä mµ viÕt lÞch sö cña
çc danh nh©n ®Êt An-TÜnh. Nh ng do khuyÕt ®iÓm nãi
trªn, viÖc lµm cña t«i sÏ kh«ng tr¸nh ® îc thiÕu sãt, v× t«i
kh«ng thÓ nghiªn cøu ® îc hÕt çc gia phæ cña tÊt c¶ nh÷ng
väng téc ë An-TÜnh. T«i ph¶i tõ gi· miÒn ®Êt nµy sím qu¸
-- 45 --
tr¸i víi ý muèn. Nh÷ng b¶n tiÓu sö danh nh©n cña t«i cÇn
ph¶i ® îc xem l¹i ®Ó xÕp theo ph ¬ng ph¸p ®Þa ph ¬ng häc
tèt nhÊt, ph ¬ng ph¸p lµm næi bËt ®êi sèng cña çc dßng hä.

Chóng ta cßn ch a biÕt g× nhiÒu vÒ lÞch sö tæng qu¸t cña
n íc §¹i ViÖt, hiÖn nay ch a cã thÓ b¾t ®Çu trong ®¹i thÓ
c«ng viÖc nghiªn cøu lÞch sö h×nh thµnh cña d©n téc An
Nam, dï chØ lµ trªn mét giai ®o¹n tr íc thÕ kû XI, vµ nhÊt
lµ nh÷ng nguån gèc cña d©n téc Êy. TÊt c¶ nh÷ng g× ng êi
ta cã thÓ lµm ® îc lµ nh÷ng c«ng tr×nh tæng hîp cã tÝnh chÊt
®Þa ph ¬ng vµ bé phËn, nh c«ng tr×nh t«i xin tr×nh bµy ë
®©y vµ c«ng tr×nh mµ t«i ®ang chuÈn bÞ vÒ ®Êt cæ An-TÜnh,
c¶ hai mét ngµy kia, sÏ chung ®óc vµo trong mét b¶n tæng
hîp chung bao gåm c¶ n íc §¹i ViÖt (Trung, B¾c vµ §µng
Trong). CÇn ph¶i theo ph ¬ng ph¸p ®Þa ph ¬ng tr íc khi
cã thÓ th¶o ra lÞch sö An Nam theo mÉu mùc cña çc bËc
thÇy viÕt vÒ lÞch sö n íc Ph¸p. Cßn vÒ nh÷ng tæng hîp ®Þa
ph ¬ng, c«ng tr×nh kiÓu mÉu cã thÓ nªu ra ®©y lµ t¸c phÈm
bËc thÇy cña vÞ Chñ biªn TËp san chóng ta, «ng L. CadiÌre:
"Thµnh §ång Híi. Nghiªn cøu vÒ sù kiÕn lËp cña nhµ
NguyÔn ë §µng Trong" (TËp san cña Tr êng ViÔn §«ng B¸c
Cæ, quyÓn VI, 1906, trang 87-254). TËp ®Þa ph ¬ng chÝ nµy
cho chóng ta thÊy, ph¶i sö dông nh thÕ nµo nh÷ng t liÖu
liªn hÖ ®Õn mét miÒn lÞch sö quan träng.
VÒ vÊn ®Ò "chñ nghÜa ®Þa ph ¬ng", "Héi §« thµnh hiÕu
cæ" hiÖn lµm thµnh mét tr êng ph¸i thËt sù cã thÓ lµm mÉu
mùc cho tÊt c¶ nh÷ng Héi B¸c häc kh¸c ë §«ng D ¬ng.
Vµ khoa Sö häc, khoa häc ® îc trang ®iÓm b»ng mét ch÷
-- 46 --
hoa lín, kh«ng thÓ kh«ng chó ý ®Õn v« sè nh÷ng t liÖu ®·

® îc c«ng bè trong TËp san chóng ta tõ 1913.

D íi ®©y lµ ba thiªn tiÕp theo:
- Thiªn I. TiÒn sö.
- Thiªn II. Nh÷ng danh lam th¾ng tÝch lÞch sö hay
truyÒn thuyÕt.
- Thiªn III. Nh÷ng danh nh©n.
T«i tËp hîp l¹i tÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò phô, mÆc dÇu cã tÇm
quan träng lín, ®Ó bæ sung cho chñ ®Ò chÝnh vµ soi s¸ng tõ
tÊt c¶ nh÷ng phÝa cÇn thiÕt. Chñ ®Ò chÝnh ®ã lµ LÞch sö tæng
qu¸t ®Êt An-TÜnh sÏ ra m¾t n¨m 1937. Ngay hai sè TËp san
sè 3 n¨m 1934 vµ sè 12 n¨m 1935 ®· cho phÐp t«i tËp hîp l¹i
d íi môc "T¹p lôc" mét sè nh÷ng ®iÒu t×m tßi vÒ nhiÒu vÊn
®Ò ®Þa ph ¬ng kh¸c nhau, vµ nhÊt lµ lµm s¸ng tá nh÷ng
®iÒu bÝ Èn ch a ® îc gi¶i ®¸p. Th«ng qua ph ¬ng ph¸p nµy,
viÖc c¨n b¶n cña c«ng tr×nh nghiªn cøu, sù tæng hîp lÞch sö
vÒ An-TÜnh sÏ
® îc chøng
minh mét
çch râ rµng
h¬n, tõ nh÷ng
rµng buéc cña
çc vÊn ®Ò
phô. Quan
®iÓm nµy
phôc vô ®¾c
lùc cho chñ ®Ò
-- 47 --
h¬n ph ¬ng ph¸p nµo kh¸c: kh«ng nh÷ng nã hiÖn ra d íi

d¹ng tæng hîp h¬n, mµ nã cã thÓ coi nh lµ mét sù rót gän
l¹i cña mét c©u chuyÖn qu¸ r êm rµ ë trong ®ã ng êi ®äc dÔ
l¹c ® êng, vµ cuèi cïng nã tr¸nh cho ta nh÷ng chó gi¶i
chång chÊt ë cuèi trang s¸ch, g©y trë ng¹i cho sù liªn tôc cña
c©u chuyÖn, lµm ng êi ®äc bá r¬i mÊt ý chÝnh vµ lµm cho sù
chó ý cña hä bÞ t¶n m¹n.
§Ó kÕt thóc bµi DÉn nhËp qu¸ dµi nµy, t«i xin nãi:
"Ng êi ta ch¾c ch¾n sÏ t×m ra trong quyÓn s¸ch nµy nh÷ng
sai lÇm: Chóng t«i mong ® îc çc b¹n chøng minh. QuyÓn
s¸ch nµy sÏ khªu gîi nh÷ng lêi phª b×nh. Chóng t«i sÏ xem
xÐt nh÷ng lêi ®ã mét çch thiÖn chÝ. Ng êi ta sÏ chØ ra nh÷ng
thiÕu sãt: Nh ng ®Ò tµi lµ bao la". (Ðdouard Herriot: - S¸ng
t¹o).
-- 48 --
Thiªn I. - thêi kú tiÒn sö
Nh÷ng t liÖu chñ yÕu vÒ thêi kú tiÒn sö cña An-TÜnh lµ

"nh÷ng gß vá hµu". Nh ng xÐt vÒ mÆt nµy, ng êi "ngo¹i
®¹o" cã thÓ cã nh÷ng nhÇm lÉn bëi v× cã nh÷ng gß tù nhiªn
vµ nh÷ng gß nh©n t¹o. Nh÷ng gß nµy thuéc vÒ thêi kú tiÒn
sö. Gß tù nhiªn thuéc vÒ thêi kú ®Ö tø kØ (Ìre quaternaire)
theo çc nhµ ®Þa chÊt. §ã lµ nh÷ng m¹ch vá hµu do biÓn ®Ó
l¹i sau khi n íc rót. Muèn nghiªn cøu tÊt c¶ nh÷ng gß nµy,
cÇn ph¶i hiÓu Ýt nhiÒu vÒ c«ng t¸c nghiªn cøu ®Þa chÊt häc
vµ tiÒn sö häc.
Nh÷ng gß vá hµu nh©n t¹o cã thÓ chia lµm hai lo¹i:
1. Mét lo¹i mµ theo mét häc thuyÕt hiÖn ®ang thÞnh
hµnh ®· gi¶i thÝch, th× cã lÏ lµ do ng êi ®¾p.
2. Mét lo¹i mµ nguån gèc kh«ng cÇn ph¶i bµn c·i bëi v×
®ã lµ nh÷ng di vËt ®å ¨n thõa hoÆc "di chØ"
(“Kjokkenmedding").
Nãi vÒ nh÷ng gß do ng êi ®¾p, t«i thÊy tr íc tiªn cÇn
ph¶i giíi thiÖu cho ®éc gi¶ mét tµi liÖu ®¨ng trong "Häa b¸o"
(Illustration) sè ra ngµy 23 th¸ng 2 n¨m 1935, trang 231)
nãi vÒ "Nh÷ng nói ®¸ vá hµu" cña vïng Saint Michel en
l’Herm ë xø VendÐe. Nh÷ng gß vá hµu nµy ®Æt ra cho çc nhµ
khoa häc mét dÊu hái lín. Cã ph¶i do biÓn ®Ó l¹i sau khi n íc
rót hay lµ do bµn tay con ng êi t¹o nªn?
Mét trong nh÷ng gß cña vïng Saint Michel hiÖn ® îc khai
th¸c ®Ó lµm ph©n bãn, nã chøa 83% chÊt v«i dïng ®Ó bãn cho
®Êt, vµ chÊt bét mÞn dïng lµm thøc ¨n cho gµ vÞt mau ®Î vµ
thø bét nµy ®em trén víi çm lîn vµ rau cá sÏ cã t¸c dông lµm
-- 49 --
cho x ¬ng gµ thªm cøng r¾n. Nh÷ng ng êi thî th êng t×m

thÊy trong gß sß nh÷ng ®ång tiÒn cña thÕ kû XIII vµ dao g¨m;
míi ®©y hä l¹i t×m thÊy mét bé x ¬ng ng êi. Nh ng khi cÇn
ph¶i x¸c ®Þnh niªn ®¹i cña gß sß, ng êi ta ®©m ra hoµi nghi.
VÒ vÊn ®Ò nµy, trong çc tµi liÖu l u tr÷ cña th«n x· còng nh
cña tu viÖn kh«ng thÊy nãi ®Õn, kh«ng cã chøng cí g× ®Ó gi¶i
®¸p. NÕu nh nh÷ng cån sß cña vïng Saint Michel kh«ng ph¶i
lµ vÕt tÝch do biÓn ®Ó l¹i khi rót lui, mµ do ng êi ®¾p, th× ng êi
ta cã thÓ hái lý do v× sao con ng êi cña thêi kú xa x a ®· ®¾p
lªn nh÷ng ®èng sß ghª gím Êy, nh ë çc tËp tranh trong "Häa
b¸o" ®· cho thÊy. VÒ c©u hái cÊp thiÕt nµy ch a cã mét ai cã
thÓ gi¶i ®¸p ® îc mµ kh«ng sî cã ý kiÕn ph¶n ®èi. Ng êi ta
chØ cã thÓ nªu ra nh÷ng gi¶ thiÕt ®Ó lµm viÖc (hipothÌses de
travail).
T¹i An-TÜnh còng cã rÊt nhiÒu "má vá sß" (xem H×nh LXII
vµ LXIII) vµ çc tËp ®Þa ph ¬ng chÝ vÒ NghÖ An vµ Hµ TÜnh
trong "§¹i Nam nhÊt thèng chÝ" còng ®· nãi ®Õn mét vµi lo¹i
má nµy. Nh©n d©n gäi má vá sß Êy lµ "S¬n ®iÖp" hoÆc "Cån
hµu" tïy theo tr êng hîp t¹o thµnh: hoÆc chñ yÕu do nh÷ng
m¶nh vá cña mét lo¹i hÇu bÑp thuéc lo¹i Placuma, hoÆc do vá
trai kÕt l¹i. Nh÷ng ®åi hµu nµy cã thÓ coi nh gÇn gièng çc
®åi hµu cña xø VendÐe, vµ vÒ çc ®åi Êy ng êi ta còng cã thÓ
®Æt ra nh÷ng gi¶ thiÕt nh ®· nãi trªn.
Nh ng, t¹i Phñ DiÔn, cã çi gäi lµ "b·i sß", nghÜa lµ mét
b·i vá hµu biÓn (xem H×nh LXV). Líp vá hµu nµy ®· cung cÊp
cho t«i trªn s¸u m ¬i lo¹i kh¸c nhau gåm vá hµu biÓn vµ c¶
nh÷ng vá cua, san h« v.v... T¶ng ®¸ cã vá hµu nµy cao nhÊt lµ
ë ®iÓm 6 vµ n»m s©u d íi ®Êt ë ®iÓm “-11", vµ r¶i ra theo chiÒu
dµi vµ chiÒu réng trªn nhiÒu c©y sè. Tr êng hîp nµy chØ cã thÓ
lµ líp vá hµu tù nhiªn do biÓn ®Ó l¹i khi rót lui vµo thêi kú cuèi
-- 50 --
®Ö tø kû. Theo lêi çc quan chøc nãi cho t«i biÕt th× ng êi ta
®· t×m thÊy ë ®©y nh÷ng x¸c kh« gièng nh x¸c íp, vµ cã lÏ
®ã lµ nh÷ng n¬i mai t¸ng míi ®©y, nh ng t«i còng ch a cã c¬
së nµo ®Ó chøng minh ®iÒu ®ã. Çc t¸c gi¶ ng êi Ph¸p gäi t¶ng
vá sß ë DiÔn Ch©u lµ mét "b·i næi" hay lµ mét "m¶nh nÒn ®Êt
ngÇm", tïy theo quan ®iÓm cña ®Þa v¨n hãa hoÆc ®Þa chÊt häc.
Líp vá sß cña Phñ DiÔn kh«ng ph¶i lµ lo¹i duy nhÊt cã ë
An-TÜnh. ë Hµ TÜnh ng êi ta còng ®· t×m thÊy mét nÒn ®Êt
d íi biÓn mµ ph ¬ng ph¸p häa ®å ®· x¸c ®Þnh râ rµng, ®ång
thêi cßn cã c¶ nh÷ng vá sß trong çc líp ®Êt. Vá sß kh«ng ph¶i
chØ cã ë líp trªn mÆt ®Êt mµ cßn n»m s©u d íi lßng ®Êt n÷a.
NÒn ®Êt nµy dµn ra d íi ch©n ®åi nói phÝa T©y trªn nhiÒu c©y
sè theo chiÒu dµi vµ chiÒu réng. Nh÷ng líp vá sß bªn trªn cao
nhÊt ë mèc 12 ë phÝa Nam, h¹ xuèng møc thÊp nhÊt ë mèc “-
4", c¨n cø vµo mét cuéc th¨m dß mµ t«i ®· cã thÓ tiÕn hµnh
® îc lóc ng êi ®Þa ph ¬ng ®µo mét çi giÕng n¨m 1927. NÕu
tiÕn hµnh nh÷ng cuéc th¨m dß xa h¬n mét chót vÒ phÝa B¾c
th× t«i d¸m ch¾c r»ng sÏ t×m thÊy nh÷ng líp vá sß ë d íi mèc
“-10", còng nh ng êi ta ®· cã thÓ th¨m dß ® îc ë Vinh vµ ë
Phñ DiÔn.
C¨n cø vµo nh÷ng nhËn ®Þnh trªn ®©y, th× cã lÏ ph¶i chia
çc ®èng vá hµu cña An-TÜnh thµnh ra ba lo¹i:
1) Nh÷ng má vá hµu na n¸ nh lo¹i sß ë vïng Saint Michel
en l’Herm. ViÖc nghiªn cøu çc má nµy gîi lªn cuéc tranh luËn.
2) Çc di vËt ®å ¨n thõa mµ nguån gèc kh«ng cßn ph¶i
nghi ngê g× n÷a.
3) Nh÷ng líp vá hµu d íi biÓn vµ nh÷ng líp vá hµu ë vông
biÓn [18].
Chóng ta sÏ g¸c l¹i nh÷ng líp vá hµu nµy mµ viÖc nghiªn
-- 51 --
cøu nã thuéc vÒ lÜnh vùc ®Þa chÊt vµ cña Khoa Nghiªn cøu vÒ
vá èc sß (Conehyliologic).
Cßn vÒ çc má hµu na n¸ víi lo¹i ë vïng VandÐe th× c«
Colani võa míi cho xuÊt b¶n mét cuèn s¸ch mµ t«i kh«ng ® îc
tháa m·n l¾m bëi hai lÏ sau ®©y: néi dung cuèn s¸ch kh«ng ®Ó
ý ®Õn çc ®iÒu kiÖn cÊu t¹o ®Þa chÊt míi ®©y cña ®ång b»ng ven
biÓn vïng An-TÜnh, vµ chØ cã thÓ nªu lªn nh÷ng gi¶ thuyÕt ®Ó
lµm viÖc (ë tr×nh ®é hiÓu biÕt cña chóng ta hiÖn nay) vÒ qu¸
tr×nh h×nh thµnh cña çc má hµu Êy [3 vµ 4].
Nh ng ®èi víi nh÷ng ®èng vá hµu mµ trong ®ã cã lÉn lén
m¶nh vá cña ®å gèm thêi cæ vµ c«ng cô b»ng ®¸ mµi (thêi kú
®å ®¸ míi) th× kh«ng cã g× ph¶i nghi ngê n÷a: ®©y lµ nh÷ng vËt
chøng do ng êi cña thêi tiÒn sö ®Ó l¹i, ®Êy lµ nh÷ng di chØ
(kjokkenmodding). NhiÒu khi ng êi ta thÊy çc di vËt ®å ¨n
thõa n»m ë ®åi nói. VËy th× trªn ®Ønh çc ®åi nói Êy x a kia
cã ng êi cña thêi ®¹i ®å ®¸ míi ë. §èng di vËt ®å ¨n thõa to
nhÊt t×m thÊy ngµy nay ë vïng An-TÜnh lµ ®åi NghÜa S¬n mµ
t«i ®· ph¸t hiÖn ® îc çch phÝa T©y Nam Hµ TÜnh mÊy c©y sè
(xem ¶nh sè LXIV). Qua viÖc nghiªn cøu ®èng vá hµu tÝch tô ë
NghÜa S¬n, t«i ®· t×m thÊy rÊt nhiÒu lo¹i hµu hÕn trong ®ã ®¹i
bé phËn lµ nh÷ng gièng sau ®©y: Oxtrea, Placuna, Arca,
Cyrina v.v...
V¶ l¹i còng cÇn ph¶i nhí r»ng khoa sinh vËt häc chuyªn
nghiªn cøu vÒ loµi nhuyÔn thÓ chØ cho ta biÕt r»ng çc gièng
hµu hÕn Êy sinh sèng ë çc ph¸ biÓn. Vµ c¨n cø vµo n¬i ë cña
çc sinh vËt nµy, ng êi ta biÕt ® îc r»ng x a kia con ng êi
(1) Station prÐhistorique: tr¹m di tró tiÒn sö (thêi x a trªn ® êng di

c , çc bé l¹c cã dõng l¹i ë tõng n¬i vµ sèng ë ®Êy mét thêi gian l©u
råi l¹i di c ®i n¬i kh¸c) - N.D.
-- 52 --
cña thêi ®¹i ®å ®¸ míi vïng NghÜa S¬n ®· dïng hµu hÕn nµy
lµm thøc ¨n vµ hä ®· c tró bªn bê cña mét ph¸ mµ t«i gäi lµ
"ph¸ Hµ TÜnh", ®Çm ph¸ nµy b©y giê ®· bÞ båi lÊp (18).
Nh÷ng "di vËt ®å ¨n thõa" vïng An-TÜnh cã lÏ còng kh«ng
thÓ ®ång sinh cïng mét thêi, mÆc dï chóng ®Òu thuéc thêi ®¹i
®å ®¸ míi. Víi sù dÌ dÆt ®ã, cã thÓ ®em liªn hÖ nh÷ng di vËt
nµy víi nh÷ng vËt t×m ® îc ë Qu¶ng B×nh (§ång Híi): Hang
mé ë L¹c S¬n (tøc lµ hang Minh CÇm), ®éng hang Rµo vµ ®éng
Khe Tong; tr¹m di tró tiÒn sö ë Bµu Trã [8, 22, 23]. CÇn
(1)
ph¶i chó ý r»ng Bµu Trã n»m s¸t bê biÓn, trªn bê t©y cña
mét çi bµu. Bµu nµy lµ dÊu tÝch cò cña mét cöa s«ng cña
s«ng NhËt LÖ. S«ng nµy ®· bá cöa Êy vµo thêi kú cã sù khëi
chuyÓn cña lôc ®Þa t¹o thµnh ®Çm ph¸ vµ ®ång b»ng §ång
Híi vµo cuèi thêi kú ®Ö tø kØ. Ph¸ hiÖn nay lµ do tõ thêi kú
Êy më réng xa vÒ phÝa T©y mµ cã, ®iÒu nµy ® îc x¸c nhËn
b»ng nhiÒu líp vá hµu ë ph¸ biÓn còng nh líp vá hµu ë çc
vïng phô cËn cña ga ThuËn Lý (§ång Híi) [18].
TÊt c¶ nh÷ng hiÖn vËt cña thêi kú tiÒn sö ®· chøng minh
r»ng con ng êi cña thêi ®¹i ®å ®¸ míi (®å ®¸ mµi) chØ xuÊt
hiÖn ë çc ®ång b»ng ven biÓn cña An-TÜnh (vµ c¶ ë Qu¶ng
B×nh n÷a) sau khi cã sù khëi chuyÓn cña toµn bé lôc ®Þa vµo
cuèi thêi kú
®Ö tø kØ cña
çc nhµ ®Þa
chÊt vµ cÇn
ph¶i nhí
r»ng thêi kú
®Ö tø khíp
vÒ thêi gian
-- 53 --
víi thêi kú mµ çc nhµ tiÒn sö häc gäi lµ thêi ®å ®¸ cò. VÒ vÊn
®Ò nµy, kh«ng cã mét vËt chøng nµo vÒ con ng êi cña thêi ®¹i
nµy ®· ® îc ph¸t hiÖn t¹i An-TÜnh (ngay c¶ çc n¬i kh¸c kh¾p
§«ng D ¬ng còng vËy). Con ng êi cña thêi kú ®Ö tø kØ cña çc
nhµ ®Þa chÊt hay lµ con ng êi thêi ®¹i ®å ®¸ cò cña çc nhµ
tiÒn sö häc, ®· sèng ë thêi kú ®Þa chÊt mµ biÓn lan réng tíi
nh÷ng ®åi nói cuèi cïng cña d·y Tr êng S¬n. VËy th×, muèn
kh¸m ph¸ ®Êt cæ An-TÜnh ®Ó t×m dÊu vÕt mµ con ng êi cæ s¬
(nguyªn thñy) Êy cã thÓ l u l¹i, th× ph¶i lÇn theo "con ® êng
th îng ®¹o" cæ s¬ - con ® êng mµ mét trong nh÷ng nh¸nh
cña nã dÉn tíi "Çnh ®ång Chum" cña cao nguyªn TrÊn Ninh
- mét vÊn ®Ò mµ t«i ®· nªu lªn trong TËp san sè 2, th¸ng 4-6
n¨m 1935, tr.234 cña Héi ta ®Ó çc nhµ nghiªn cøu l u ý.
TËp kû yÕu nµy vÒ thêi tiÒn sö cña An-TÜnh ch¼ng qua
chØ lµ ®Ó b¸o tr íc cho mét t¸c phÈm kh¸ ®Æc biÖt mµ t«i sÏ
cho xuÊt b¶n sau nµy.
(1) Sinaie: Trung Quèc. SÐrique: Vi

-N.D.
-- 54 --
nh÷ng danh lam th¾ng

Thiªn II. -
tÝch cã tÝnh chÊt truyÒn kú hoÆc
lÞch sö cña An-TÜnh x a
Cã nh÷ng danh lam vµ th¾ng tÝch cña An-TÜnh x a nh¾c

l¹i çc thêi kú ®« hé cña ng êi Trung Quèc. V¶ ch¨ng muèn
lµm sèng l¹i thêi th îng cæ cña §¹i ViÖt (An Nam), cÇn ph¶i
tra cøu çc sö biªn niªn cña Trung Quèc. ChÝnh nhiÒu nhµ
sö häc An Nam ®Çu tiªn còng chØ chÐp çc biªn niªn sö Êy
vÒ çc thêi kú tr íc thÕ kû XI. Vµ v× thÕ cho nªn, ®èi víi thêi
kú cæ ®¹i, tèt nhÊt nªn lång lÞch sö cña §¹i ViÖt vµo trong
khung cña lÞch sö Trung Quèc, h¬n lµ lµm thµnh hai qu¸
khø riªng biÖt, bëi v× nÕu kh«ng nh vËy th× ng êi ta sÏ
kh«ng hiÓu mèi liªn quan rÊt chÆt chÏ cÇn ph¶i x¸c lËp gi÷a
çc thêi kú ®éc lËp cña n íc §¹i ViÖt vµ çc thêi kú lo¹n l¹c
ë Trung Quèc (Trung Nguyªn). Nh vËy viÖc nghiªn cøu çc
danh lam vµ th¾ng tÝch cña An-TÜnh x a cã thÓ ® îc chia
ra thµnh hai ch ¬ng riªng biÖt. Mét ch ¬ng th× khíp víi çc
thêi kú ®« hé cña ng êi Trung Quèc vµ mét ch ¬ng khíp víi
çc thêi kú ®éc lËp cña §¹i ViÖt (thùc tÕ lµ thêi kú thuÇn
phôc Trung Quèc).
Cßn ®èi víi nh÷ng n¬i ph¸t tÝch cña gièng ng êi An
Nam [1] vµ thêi ®iÓm chÝnh x¸c mµ dßng gièng nµy x©m
nhËp vµo §µng Ngoµi råi më réng ®Þa bµn vÒ phÝa Nam, t¹i
B¾c Trung Kú, hiÖn nay chóng ta ch a cã c¬ së ®Ó ph¸n
®o¸n mét çch ch¾c ch¾n, mÆc dÇu tr êng ViÔn §«ng B¸c Cæ
®· cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu xuÊt s¾c.
T¹i B¾c Trung Kú, sau nh÷ng líp ng êi cña thêi tiÒn sö,
-- 55 --
cã lÏ nh÷ng c d©n ®Çu tiªn trªn ®Êt nµy thuéc dßng gièng
ng êi Ch¨m, ®iÒu mµ phÇn ®Çu tiÓu luËn cña t«i vÒ "Nh÷ng
nhãm d©n téc thiÓu sè gèc Ch¨m" (Ilots ethniques d’origine
Cham) [15] ®· cã ý chøng minh, t«i sÏ cã dÞp ph¸c l¹i lÞch sö
cña mét sè danh lam th¾ng tÝch mang dÊu vÕt Ch¨m.
Sau cïng, chØ nªn b¾t tay vµo nghiªn cøu lÞch sö ®Çy
truyÒn thuyÕt cña d©n téc An Nam trong nh÷ng thêi kú ®Çu
tiªn víi rÊt nhiÒu hoµi nghi vµ coi nã nh lµ mét thiªn nãi
vÒ phong tôc häc h¬n lµ lÞch sö.
Nh ng lËp tr êng trung t©m chi phèi toµn bé phÇn cßn
l¹i mµ chóng ta cÇn ph¶i b¸m lÊy, còng lµ chç mµ chóng ta
cßn ph¶i trë l¹i nhiÒu, lµ n íc An Nam lµ mét phÇn kh¨ng
khÝt cña toµn bé Trung Quèc suèt trong thêi gian dµi cña
nhiÒu thÕ kû. Nh÷ng thêi kú vïng dËy cña d©n téc An Nam
còng kh«ng ph¸ bá ® îc ®Þnh ®Ò Êy, mµ ng îc l¹i, cã thÓ
lµm chç dùa thªm cho ®Þnh ®Ò.
§· nhiÒu phen, cho ®Õn thÕ kû XI, n íc §¹i ViÖt ph¶i
khuÊt phôc d íi ¸ch ®« hé cña Trung Quèc. Sau mét cuéc
h u chiÕn bèn tr¨m n¨m - thêi kú nµy n íc §¹i ViÖt do çc
triÒu vua lín cña d©n téc m×nh cai qu¶n: nhµ HËu Lý (1010-
1225), nhµ TrÇn (1225-1414) vµ nhµ Hå (1400-1407), - mét
lÇn n÷a Trung Quèc l¹i x©m chiÕm An Nam. Råi Lª Lîi xuÊt
hiÖn, sau "cuéc chiÕn ®Êu m êi n¨m" (1418-1428), «ng ®·
®¸nh ®uæi ® îc qu©n cña Trung Quèc ra khái l·nh thæ §¹i
ViÖt vµ lËp nªn v ¬ng triÒu nhµ HËu Lª (1428-1778). Tõ ®ã
trë ®i, n íc An Nam chØ quan hÖ víi Trung Quèc ë ®Þa vÞ
ch hÇu.
V× tÊt c¶ nh÷ng nhËn xÐt ®ã, vµ ®Ó cho s¸ng râ lÞch sö
-- 56 --
nh÷ng danh lam th¾ng tÝch cña An-TÜnh x a, t«i cÇn ph¶i
rót ra tõ çc sö biªn niªn cña Trung Quèc mét bµi "lÞch sö
kh¸i yÕu" gi¶n l îc nhÊt, trong ®ã nh÷ng ®o¹n thuéc vÒ An
Nam sÏ ® îc nhÊn m¹nh. PhÇn kh¸i yÕu Êy biªn so¹n theo
H.Cordier [5] dõng l¹i ë thÕ kû XV nh ng chóng ta sÏ ph¶i
bæ sung cho ®Çy ®ñ b»ng çc t liÖu do biªn niªn sö An Nam
cung cÊp vµ nhÊt lµ nh÷ng ®ãng gãp mµ çc nguån t liÖu
cña ®Þa ph ¬ng vÒ lÞch sö An-TÜnh ®· cung cÊp cho chóng
ta. VËy th× chóng ta sÏ lµm çi c«ng viÖc ®em nèi thêi qu¸
khø cña An Nam víi thêi qu¸ khø cña Trung Quèc, tõ
nh÷ng thêi kú x a cho ®Õn thÕ kû XV. Chóng ta sÏ lÊy tªn
hiÖu cña çc triÒu vua quan träng vµ çc thêi kú ®Æc s¾c
nhÊt cña lÞch sö Trung Quèc ®Ó lµm tiÓu môc.
Cßn ®èi víi n íc An Nam, lÞch sö chØ b¾t ®Çu Ýt nhiÒu
x¸c thùc kÓ tõ thÕ kû III tr íc C«ng nguyªn vµ çi th¾ng ®Þa
x a nhÊt mµ chóng ta sÏ nghiªn cøu ë vïng An-TÜnh th×
còng cã tõ thÕ kû nµy. PhÇn kh¸i yÕu cña chóng t«i vÒ lÞch
sö Trung Quèc còng chØ b¾t ®Çu tõ triÒu nhµ TÇn.
TÇn. - Vµo thÕ kû thø III tr íc C«ng nguyªn, bÈy tï
tr ëng chia sÎ ®Êt ®ai cña nhµ Chu. Doanh ChÝnh lµ tï
tr ëng cña nhµ TÇn th«n tÝnh hÕt çc bé téc kia (n¨m 222
tr íc C«ng nguyªn). ChÝnh chia c¶ l·nh thæ bao la Êy ra
thµnh ba s¸u quËn vµ x ng Hoµng ®Õ tèi cao ®Çu tiªn mµ
lÞch sö ®· ghi tªn tuæi. §Ó ®¶m b¶o cho çi hµo quang cña
®êi vua m×nh ® îc v÷ng ch·i mµ lÞch sö cña ®Êt n íc ph¶i
b¾t ®Çu tõ ®Êy th× cÇn ph¶i xo¸ hÕt tÊt c¶ nh÷ng vÕt tÝch cña
qu¸ khø, cho nªn n¨m 213, TÇn Thñy Hoµng ®· ra lÖnh cho
tiªu hñy hÕt s¸ch sö, ®Æc biÖt lµ Kinh Thi vµ Kinh Th cña
-- 57 --
Khæng Tö. ¤ng ta ®· cho ®¾p tiÕp V¹n lý Tr êng thµnh vµo
n¨m 215 tr íc C«ng nguyªn. ë phÝa Nam, TÇn Thñy Hoµng
x©m chiÕm lu«n n íc An Nam, khi ®ã cã tªn lµ Giao ChØ,
gåm cã §µng Ngoµi vµ B¾c Trung Kú ngµy nay.
N¨m 210 th× y chÕt, con trai lµ NhÞ ThÕ Hoµng ®Õ lªn
ng«i trÞ v× ® îc ba n¨m, nh©n d©n næi dËy v× y tµn b¹o vµ y
®· bÞ ¸m s¸t.
H¸n. - Qua thêi kú rèi ren hçn lo¹n sau khi NhÞ ThÕ
Hoµng ®Õ sôp ®æ, chóng ta thÊy næi lªn hai m ¬i v ¬ng
quèc, cã ba v ¬ng quèc lín. Thñ lÜnh nhµ H¸n lµ L u Bang
lªn ng«i Hoµng ®Õ n¨m 202, tiªu diÖt çc lo¹n qu©n vµ lËp
ra nhµ H¸n. L u Bang mÊt n¨m 195. Hoµng ®Õ thø s¸u cña
triÒu nµy lµ Vâ §Õ, lµm vua trong mét thêi gian dµi. §©y lµ
thêi kú c êng thÞnh nhÊt cña lÞch sö Trung Quèc vÒ mÆt ®èi
néi còng nh vÒ mÆt më réng thanh thÕ ra n íc ngoµi.
Ng êi ta cã thÓ nãi r»ng chÝnh tõ thêi kú nµy, quèc gia
Trung Quèc míi ® îc thµnh lËp vµ còng tõ lóc Vâ §Õ lªn
ng«i th× thùc sù Trung Quèc míi b¾t ®Çu cã nh÷ng quan hÖ
víi çc n íc ngoµi. Mét trong nh÷ng vâ t íng cña Vâ §Õ lµ
Tr ¬ng Khiªn m u ®å mét chuyÕn ®i kÐo dµi trong vßng
12 n¨m (138-126). Tr ¬ng Khiªn ®· biÕt ® îc çc xø së ë
phÝa B¾c vµ phÝa T©y V¹n Lý Tr êng Thµnh. ChuyÕn ®i
nµy ®· ®em l¹i nh÷ng kÕt qu¶ lín lao: tr íc tiªn Vâ §Õ t×m
çch ®Ó më mét con ® êng sang phÝa T©y ®i qua çc bé téc
Thæ NhÜ Kú vµ T©y T¹ng. MÆt kh¸c, Tr ¬ng Khiªn ®·
nhËn thÊy ë miÒn Oxus cã çc lo¹i tre vµ v¶i tõ V©n Nam
vµ Tø Xuyªn chë tíi b»ng con ® êng Ên §é vµ ® êng
Afghanistan. Y lÊy lµm thÝch thó vµ muèn b»ng con ® êng
-- 58 --
®ã ®i qua Ph ¬ng T©y.

Mét trong nh÷ng kÕt qu¶ vÒ chuyÕn ®i cña Tr ¬ng Khiªn
vµ cña viÖc t×m kiÕm mét con ® êng ®i vÒ Ph ¬ng Nam lµ
viÖc chinh phôc ®Êt Giao ChØ (Giao ChØ gåm cã §µng Ngoµi
vµ B¾c Trung Kú), ®Êt nµy bÞ s¸p nhËp vµo Trung Quèc d íi
thêi nhµ H¸n (tõ n¨m 111 tr íc C«ng nguyªn ®Õn n¨m 39
sau C«ng nguyªn vµ tõ n¨m 42 ®Õn n¨m 186) vµ chia ra lµm
3 quËn: Giao ChØ tøc lµ §µng Ngoµi ngµy nay, Cöu Ch©n tøc
lµ Thanh Hãa ngµy nay vµ NhËt Nam tøc lµ NghÖ An ngµy
nay.
Vâ §Õ chÕt n¨m 87 tr íc C«ng nguyªn, lµm vua ® îc 54
n¨m.
N¨m thø chÝn tr íc C«ng nguyªn, V ¬ng M·ng tiÕm
ng«i nh ng n¨m 33 th× bÞ giÕt.
Qua çc v¨n b¶n Latinh vµ v¨n b¶n Trung Quèc, chóng
ta biÕt ® îc thêi ®ã cã sù th«ng th ¬ng víi n íc ngoµi b»ng
con ® êng biÓn gi÷a çc n íc ViÔn §«ng vµ v ¬ng quèc La
M· Ph ¬ng §«ng.
N¨m 120, çc nh¹c c«ng vµ nh÷ng ng êi lµm trß móa rèi
tõ Tatsin hay Foulin (®Õ quèc La M· Ph ¬ng §«ng) ®Õn
MiÕn §iÖn. N¨m 166, d íi triÒu Hoµng ®Õ nhµ H¸n, mét
ph¸i bé do Hoµng ®Õ An §«ng (tøc Marc AurÌle) ph¸i ®Õn
Trung Quèc. CÇm ®Çu ph¸i bé Êy lµ mét nhµ bu«n Xiri, hä
®i qua NhËt Nam (tøc lµ NghÖ An ngµy nay) ®Ó tíi Trung
Quèc. Vµo thÕ kû thø hai, PtolÐmÐe cho chóng ta biÕt çc
n íc ë vÒ cùc §«ng cña ch©u ¸: ng êi Sinaie ë phÝa §«ng
Ên §é, s«ng H»ng vµ çc n íc thuéc miÒn SÐrique(1).
Çc t¸c gi¶ Latinh ®· cã nãi ®Õn gièng ng êi SÐres, d©n
-- 59 --
téc nµy b¸n lôa cho La M·. Chóng ta biÕt ® îc "con ® êng
t¬ lôa" lµ nhê nh÷ng tin tøc do çc th ¬ng nh©n ng êi
Maxª®oan cung cÊp.
Tam Quèc. - Nhµ H¸n kh«ng biÕt duy tr× ® îc sù thèng
nhÊt cña l·nh thæ Trung Quèc. §Õn thÕ kû thø III, Trung
Quèc bÞ c¾t ra lµm ba v ¬ng quèc (ng êi An Nam gäi lµ Tam
Quèc). §©y lµ mét thêi kú lo¹n l¹c næi tiÕng trong çc biªn
niªn sö vµ trong v¨n häc Trung Quèc, d íi çi tªn "Thêi
Tam Quèc". Nh vËy lµ ba v ¬ng triÒu ® îc thµnh lËp:
1. Nhµ H¸n cña n íc Thôc (Tø Xuyªn ngµy nay) ®Æt
kinh ®« ë Thµnh §« (Thµnh §« kinh), v ¬ng triÒu nµy chØ
tån t¹i ® îc 43 n¨m (221-263).
2. Nhµ Ngôy (221-265) trÞ v× ë miÒn B¾c Trung Quèc vµ
®Æt kinh ®« ë Hå Nam ngµy nay.
3. Nhµ Ng« (222-281) chiÕm lÜnh miÒn Nam Trung Quèc
víi kinh ®« lµ KiÕn NghiÖp (ngµy nay lµ Nan King, ng êi An
Nam gäi lµ Nam Kinh, kinh ®« cña miÒn Nam).
Thñ lÜnh nhµ H¸n lµ L u BÞ ® îc sù phï trî cña Quan
C«ng (vÒ sau trë thµnh thÇn cña chiÕn tranh - ng êi An
Nam gäi lµ Quan §Õ) vµ cã danh t íng lµ Gia Çt L îng.
Con trai vµ lµ ng êi nèi ng«i cña HËu Chñ bÞ Ngôy c íp
ng«i n¨m 263; nhµ TÊn tiªu diÖt nh× Ngôy n¨m 265 vµ nhµ
Ng« n¨m 281.
TÊn. - Nhµ T©y TÊn, nghÜa lµ "nhµ TÊn ë Ph ¬ng T©y"
(®Ó ph©n biÖt víi nhµ TÊn ®· trÞ v× vµo thÕ kû thø III tr íc
C«ng nguyªn), tån t¹i ® îc 52 n¨m. Cã tÊt c¶ ba kinh ®«,
h·y nh¾c l¹i ®©y tªn cña kinh ®« cuèi cïng tøc lµ Nam Kinh
b©y giê. Tõ n¨m 317 trë ®i, ng êi ta gäi triÒu vua nµy lµ
-- 60 --
§«ng TÊn, nghÜa lµ nhµ TÊn ë Ph ¬ng §«ng, tån t¹i cho ®Õn
n¨m 420, ®óng thêi kú nµy th× bÞ L u Dô lËt ®æ. L u Dô lÊy
hiÖu lµ Vâ §Õ, lËp ra triÒu nhµ Tèng (420-479) ë Nam Kinh.
Nam B¾c TriÒu. - Sù sôp ®æ cña nhµ TÊn vµ viÖc lªn
ng«i cña Vâ §Õ ®¸nh dÊu buæi khëi ®Çu cña thêi kú mµ sö
Trung Quèc gäi lµ Nam B¾c TriÒu. Trong khi nhµ Tèng trÞ
v× ë Nam Kinh th× miÒn B¾c Trung Quèc bÞ chia ra lµm s¸u
v ¬ng quèc. Vua cuèi cïng cña nhµ Tèng lµ ThuËn §Õ tõ
ng«i vµ bÞ giÕt n¨m 479. Tiªu §¹o Thµnh lªn thay vµ lËp ra
ë Nam Kinh triÒu nhµ TÒ, tån t¹i cho ®Õn n¨m 502 vµ bÞ
ng êi s¸ng lËp ra nhµ L ¬ng tiÕm ng«i. TriÒu vua nµy l¹i bÞ
nhµ TrÇn diÖt, nhµ TrÇn trÞ v× tõ n¨m 557 ®Õn n¨m 589.
Tïy. - Nhµ Tïy tiÕm ng«i nhµ TrÇn n¨m 589 vµ kh«i
phôc l¹i sù thèng nhÊt ®Êt n íc. TriÒu nhµ Tïy chØ ë ng«i
® îc 29 n¨m, nh ng ®· ®Ó trong biªn niªn sö cña Trung
Quèc mét dÊu tÝch kh¸ quan träng. ChÝnh nh÷ng b¶n kh¾c
gç dïng cho c«ng viÖc Ên lo¸t ®· xuÊt hiÖn vµo thêi kú nµy.
§ êng. - Nhµ Tïy bÞ Lý Uyªn lËt ®æ n¨m 618. Lý Uyªn
lµ ng êi s¸ng lËp ra triÒu ®¹i nhµ § êng hiÓn h¸ch, kÐo dµi
cho ®Õn n¨m 907. Lý Uyªn lµm vua lÊy hiÖu lµ Cao Tæ. N¨m
626, Lý Uyªn tõ ng«i ®Ó cho Lý ThÕ D©n lµ Hoµng ®Õ Th¸i
T«n lªn thay. Th¸i T«n ®· lµm cho thanh danh cña Trung
Quèc v ît ra xa ngoµi bê câi.
Lóc nµy ®· sím cã nh÷ng bang giao b»ng ® êng biÓn
gi÷a ng êi A RËp vµ ng êi Trung Quèc. §Õn thêi ®¹i nhµ
§ êng th× nh÷ng mèi bang giao nµy ® îc ph¸t triÓn m¹nh:
tõ Qu¶ng §«ng, çc thuyÒn mµnh Trung Quèc qua l¹i vÞnh
Ba T , vµ ng êi A RËp ®· ®Æt nhiÒu th ¬ng ®iÕm ë tÊt c¶
-- 61 --
nh÷ng c¶ng lín cña Trung Quèc. §iÒu ch¾c ch¾n lµ çc nhµ
hµng h¶i nµy ®· ®Æt ch©n lªn bê biÓn cña An Nam.
TriÒu ®¹i nhµ § êng ch¼ng bao l©u sau bÞ suy yÕu.
Ng êi ®µn bµ rÊt mùc næi tiÕng lµ Vâ HËu, vî cña Cao T«n
n¾m quyÒn bÝnh tõ n¨m 684 cho ®Õn n¨m 705. Vua cuèi
cïng cña nhµ § êng lµ Chiªu T«n nh êng ng«i cho Chu
Hoµng n¨m 907.
ChÝnh d íi triÒu ®¹i nhµ § êng, ë An Nam cã viªn
quan cai trÞ næi tiÕng ng êi Trung Quèc lµ Cao BiÒn, viªn
quan nµy ®· ®Ó l¹i ë An-TÜnh nh÷ng kû niÖm bÊt diÖt (865-
875).
Ngò §¹i. - TiÕp theo nhµ § êng lµ mét thêi kú rèi ren
hçn lo¹n suèt 53 n¨m mµ trong lÞch sö Trung Quèc gäi lµ
thêi "Ngò ®¹i", ng êi ta cßn gäi lµ "HËu Ngò ®¹i" (N¨m hä
vÒ sau) ®Ó ph©n biÖt víi "TiÒn Ngò ®¹i" (N¨m hä vÒ tr íc),
n¨m hä nµy trÞ v× gi÷a nhµ TÊn vµ nhµ § êng.
Tèng. - TriÖu Khu«ng DÉn, Th¸i Tæ më ®Çu cho triÒu
®¹i vÜ ®¹i cña nhµ Tèng (960-1280), lµm vua tõ n¨m 960 ®Õn
n¨m 976 vµ ®· thµnh c«ng trong viÖc kh«i phôc l¹i phÇn lín
sù thèng nhÊt cña ®Êt n íc, ngo¹i trõ n íc Liªu; ë ®©y d©n
téc T¸c ta Ph ¬ng §«ng cßn ngù trÞ (K’iTan, ng êi An Nam
gäi lµ KhiÕt §an) më kinh ®« ë Yªn Kinh (ë T©y Nam cña
B¾c Kinh).
M«ng Cæ - TriÒu ®¹i nhµ Nguyªn. - Vµo cuèi thÕ kû
XII, çc n íc ë ViÔn §«ng n»m trong tay mét c êng quèc
míi lµ M«ng Cæ vµ ph¶i chÞu mét sù biÕn ®æi míi. Qu©n
M«ng Cæ lËp ra ë Trung Quèc triÒu ®¹i nhµ Nguyªn (tõ n¨m
1280-1368). ThiÕt Méc Ch©n hay §Æc Môc T©n chinh phôc
-- 62 --
® îc tÊt c¶ çc n íc l¸ng giÒng, vµ n¨m 1206, y mang danh

hiÖu lµ Ph¸p Thiªn Kh¸i VËn Th¸nh Vò Hoµng ®Õ mµ çc
t¸c gi¶ ng êi ¢u ch©u gäi lµ Thµnh Çt T H·n. Trong khi
®i ®¸nh Trung Quèc ®ang bÞ x©u xÐ trong cuéc chiÕn tranh
gi÷a nhµ Kim vµ nhµ Tèng, th× y chÕt ngµy 18 th¸ng 8 n¨m
1277. §Õ quèc bao la cña y më réng vÒ phÝa T©y ®Õn tËn
Serbie, Hongrie vµ Nga; vÒ phÝa §«ng ®Õn tËn bÓ §«ng bao
gåm c¶ TriÒu Tiªn (CorÐe); vÒ phÝa Nam th× lÊy T©y T¹ng vµ
v ¬ng quèc cña Delhi lµm giíi h¹n. Nh÷ng vïng ®Êt ®ai
réng lín mµ Thµnh Çt T H·n chiÕm ® îc, ® îc ®em chia
cho bèn ng êi thõa tù: Ogotai ® îc §«ng ¸, Touloui ® îc
çc vïng ®Êt ®ai ë ViÔn §«ng ®· chiÕm ® îc hoÆc sÏ chiÕm,
Djagatai ® îc Trung ¸; ng êi anh c¶ Djoutchi ®· chÕt, con
trai lµ Batou th× chiÕm çc xø phÝa T©y cña bÓ Caspienne.
N¨m 1248, Mangkou (M«ng Kha), con tr ëng cña
Touloui ® îc bÇu lµ §¹i H·n (Grand Khan), ng êi con lµ
Nguyªn ThÕ Tæ ®¸nh chiÕm V©n Nam n¨m 1253.
Çc vua M«ng Cæ Êy ®Òu rÊt kho¸ng ®¹t. Xem çc tµi
liÖu l u tr÷ quèc gia ë Paris cã nh÷ng v¨n b¶n ghi chÐp l¹i
nh÷ng mèi quan hÖ gi÷a hai ng êi trong sè nh÷ng vua nµy
lµ Arghoun vµ Oeldjaitou víi vua n íc Ph¸p lµ Philippe le
Bel (1268-1314).
M«ng Kha bÞ giÕt vµo kho¶ng th¸ng 7 n¨m 1259 t¹i trô
së cña Hå Ch©u ë Tø Xuyªn. Em lµ K’oublai lµ H·n lín nhÊt
cña ng êi M«ng Cæ vµ lµ vÞ Hoµng ®Õ ®Çu tiªn cña triÒu ®×nh
M«ng Cæ n¨m 1280, ® îc mang tªn lµ Nguyªn. Nguyªn tiÕn
hµnh x©y dùng ë §«ng B¾c cña Yªn Kinh, kinh ®« cña nhµ
Tèng, mét thµnh phè míi (®Þa ®iÓm ngµy nay cña B¾c Kinh)
-- 63 --
gäi lµ thµnh phè cña H·n mµ çc du kh¸ch Ph ¬ng T©y thêi
trung thÕ kû gäi lµ Cambalech, Cambalu, v.v... TriÒu ®¹i nhµ
Tèng còng chÊm døt tõ ®©y (n¨m 1279). Nguyªn chiÕm MiÕn
§iÖn, nh ng khi tiÕn ®¸nh NhËt B¶n hai lÇn ®Òu bÞ ®¹i b¹i
(1274 vµ 1281). T¹i An Nam y còng ch¼ng may m¾n g× h¬n.
"Vµo thêi nhµ TrÇn, thêi cña triÒu vua An Nam vÜ ®¹i,
n íc §¹i ViÖt hai lÇn bÞ qu©n M«ng x©m lÊn, d íi ®êi Th¸i
T«n (1225-1258) vµ Nh©n T«n (1279-1293). Sau ®©y xin tãm
l îc mét çch v¾n t¾t cuéc ®ông ®é Êy.
Cuéc x©m l¨ng lÇn thø nhÊt x¶y ra vµo n¨m 1257, qu©n
M«ng Cæ bÞ ®¸nh lui. N¨m 1285, qu©n M«ng l¹i tiÕn hµnh cuéc
chinh ph¹t lÇn thø hai, kÕt qu¶: An Nam bÞ lÖ thuéc vµo Trung
Quèc trong mÊy n¨m (1285-1287). Vua Th¸nh T«n (1258-1278)
vµ con trai lµ Nh©n T«n (1278-1293) ® îc truyÒn ng«i trèn ch¹y
vµo miÒn trung du Thanh Hãa. N¬i ®©y hai cha con ® îc nh©n
d©n An-TÜnh gióp søc, ®· chuÈn bÞ cuéc ph¶n c«ng vµ ®¸nh ®uæi
® îc qu©n M«ng ra khái bê câi An Nam.
Nh ng t«i còng ph¶i mét phÇn nµo ®i s©u vµo çc chi tiÕt cña
thêi kú nµy v× lÏ ®Êt An-TÜnh ®· cã nh÷ng chiÕn c«ng hiÓn h¸ch
trong çc cuéc ®ông ®é víi Trung Quèc.
Trong giai ®o¹n ®Çu, çc cuéc ®ông ®é Êy chØ lµ vÊn ®Ò cña
§µng Ngoµi. Mét trong çc t íng cña M«ng Cæ lµ Ngét L ¬ng
Hîp Thai sau khi ®¸nh chiÕm ® îc V©n Nam, tiÕn ®Õn tËn
H ng Hãa n¨m 1257 b»ng con ® êng l u vùc s«ng Hång. Th¸i
T«n tiÕn ®¸nh nh ng qu©n lÝnh bá ch¹y. Tr íc kÎ ®Þch, Th¸i
T«n ph¶i rót lui vÒ bÕn ®ß §«ng Bé §Çu, trªn s«ng NhÞ Hµ, n¬i
®©y ngµy nay gäi lµ bÕn ®ß Tø Trô (bac des Quatre colonnes) ë
-- 64 --
h÷u ng¹n phÝa trªn Hµ Néi mÊy c©y sè. Th¸nh T«n lóc bÊy giê
cßn lµ Th¸i tö, mang qu©n ®Õn tiÕp viÖn vµ t íng M«ng bÞ ®¸nh
thua. Qu©n ®Þch rót vÒ Trung Quèc, nh ng cuéc ®ä søc chØ lµ
t¹m ho·n.
D íi ®êi Th¸nh T«n, qu©n Nguyªn (tªn hiÖu cña triÒu vua
M«ng Cæ) sai sø sang An Nam ®Ó hái vÒ çi cét b»ng ®ång do viªn
danh t íng M· ViÖn ®· dùng vµo kho¶ng thÕ kû I sau C«ng
nguyªn. Cét ®ång nµy næi lªn trªn ®Ønh nói §ång Trô. TÊt nhiªn
ng êi ta ®· kh«ng t×m thÊy dÊu vÕt cña b»ng chøng vÒ sù lÖ
thuéc cña An Nam vµo Trung Quèc. §ßi hái nµy ch¼ng qua chØ
lµ mét çch lÊy cí ®Ó g©y hÊn víi An Nam. Nh ng hµnh ®éng
khai hÊn chØ næ ra d íi thêi Nh©n T«n. MÆc dï cã lÖnh nh¾c ®i
nh¾c l¹i nhiÒu lÇn, Nh©n T«n vÉn ch¼ng bao giê chÞu sang
Trung Quèc ®Ó lµm nghÜa vô phiªn th©n ®èi víi t«n chñ mµ chØ
ph¸i mét ng êi trong hä cïng mÊy viªn quan sang sø. §¸ng chó
ý lµ trong çc vÞ quan l¹i tiÕp kiÕn Hèt TÊt LiÖt cã ng êi hä Hå,
mét thÕ téc ë ®Êt An-TÜnh. Hä nµy ®· cung cÊp hai Hoµng ®Õ cho
n íc An Nam (1400-1407) (tøc Hå Quý Ly vµ Hå H¸n Th ¬ng -
N.D). Hèt TÊt LiÖt (mµ toµn ch©u ¸ ph¶i quy phôc), cho r»ng viÖc
vua An Nam chèng l¹i nh vËy lµ mét sù l¨ng nhôc ®èi víi m×nh
vµ quyÕt ®Þnh tr¶ thï. Tr íc tiªn y yªu cÇu ® îc ® a qu©n qua
l·nh thæ §¹i ViÖt ®Ó ®¸nh Champa, v× Champa ®· cÇm tï çc sø
thÇn cña Trung Quèc. §¸ng lÏ tr¶ lêi, th× Nh©n T«n l¹i chuÈn bÞ
®Ó chèng tr¶.
Tho¹t tiªn, qu©n lÝnh An Nam buéc ph¶i lïi tr íc sù tÊn
c«ng cña Th¸i tö Tho¸t Hoan, con trai cña Hèt TÊt LiÖt vµ sù tÊn
c«ng cña ¤ M· Nhi. Nh÷ng tªn ph¶n béi, trong ®ã cã Ých T¾c lµ
chó hä cña vua, ®· gióp cho kÎ ®Þch. T íng An Nam lµ Quèc
-- 65 --
TuÊn bÞ thua ë bÕn ®ß V¹n KiÕp. V¹n KiÕp lµ tªn cña mét lµng
ngµy nay gäi lµ V¹n An thuéc Lôc Ng¹n, tØnh B¾c Ninh. Th«n
nµy ë gÇn mét con s«ng vµ x a cã mét bÕn ®ß lín, tõ ®ã míi cã
çi danh tõ "bÕn ®ß V¹n KiÕp", "s«ng V¹n KiÕp" mµ ng êi ®äc
thÊy trong çc biªn niªn sö An Nam.
Thõa th¾ng, qu©n M«ng Cæ chiÕm ® îc kinh ®« Th¨ng Long
(Hµ Néi) mµ kh«ng ph¶i ®¸nh. Cßn Toa §«, mét thñ lÜnh kh¸c
cña M«ng Cæ kh¸c th× hµnh qu©n ë An-TÜnh.
N íc An Nam gÇn nh ®· r¬i vµo tay qu©n M«ng. Nh ng
Th¸nh T«n vµ Nh©n T«n ¸p dông mét chiÕn thuËt khÐo lÐo lµ rót
qu©n vÒ phÝa "con ® êng th îng ®¹o" ®Ó cho viÖc qua l¹i gi÷a
Ninh B×nh, Thanh Hãa vµ An-TÜnh ® îc dÔ dµng. §iÒu nµy t«i
®· nãi kü trong TËp san sè th¸ng 4-6 n¨m 1935, trang 229-235.
ë ®ã nhµ TrÇn chuÈn bÞ vµ tËp trung lùc l îng, råi chÝnh tõ trªn
con ® êng nµy kÐo xuèng, vµ qu©n An Nam ®· tËp kÝch vµo sau
l ng qu©n M«ng. Cuéc tÊn c«ng ®· diÔn ra t¹i An-TÜnh vµ sau
nh÷ng trËn th¾ng lîi, qu©n An Nam ®· ®Èy lïi ® îc qu©n ®Þch
vÒ §µng Ngoµi.
Toa §« vµ ¤ M· Nhi bÞ thua ë Trµng Yªn (tØnh Ninh B×nh)
vµ ë T©y KÕt (tØnh Nam §Þnh) vµ ë Hµm Tö (tØnh H ng Yªn).
Toa §« bÞ giÕt ë T©y KÕt.
Qu©n cña Tho¸t Hoan bÞ çc t íng An Nam lµ Quang Kh¶i
vµ Quèc TuÊn ®¸nh b¹i t¹i Ch ¬ng D ¬ng, huyÖn Th êng TÝn
(gÇn Hµ Néi) vµ ë V¹n KiÕp. ë ®©y Quèc TuÊn ®· ®¸nh mét trËn
phôc thï oanh liÖt. Tho¸t Hoan ph¶i bá Hµ Néi ®Ó rót vÒ phÝa
vÞnh H¹ Long.
§ îc tin çc cuéc thÊt trËn Êy, Hèt TÊt LiÖt chuÈn bÞ mét
cuéc chinh ph¹t míi. Qu©n ®Þch tiÕn c«ng b»ng ® êng bé vµ
-- 66 --
® êng biÓn. Tho¸t Hoan vµ ¤ M· Nhi cÇm qu©n. Nh ng cuéc

x©m l¨ng nµy bÞ thÊt b¹i cßn ®au ®ín h¬n trËn ®Çu. §éi chiÕn
thuyÒn M«ng Cæ bÞ TrÇn Kh¸nh D ®¸nh b¹i ë V©n §ån vÞnh
H¹ Long), Quèc TuÊn ®¹i ph¸ ®¹o qu©n cña ¤ M· Nhi ë s«ng
B¹ch §»ng, con s«ng gÇn H¶i Phßng. ¤ M· Nhi bÞ b¾t cÇm tï
(1287).
N íc An Nam ® îc tù do. VÎ vang thay cho mét ®Êt n íc
nhá bÐ ®· chiÕn th¾ng oanh liÖt nh÷ng ®éi qu©n M«ng Cæ ghª
gím nµy, nh÷ng ®éi qu©n ®· lµm cho c¶ ®¹i lôc ¢u-¸ ph¶i run
sî vµo thêi ®ã. Còng ph¶i nãi r»ng qu©n M«ng Cæ ®· ph¶i ®iªu
®øng víi mét khÝ hËu mµ chóng kh«ng hÒ quen chÞu.
Nh ng theo ý t«i, ®iÒu quan träng nhÊt cÇn ph¶i nhí kü lµ
së dÜ cã cuéc tæng ph¶n c«ng ®em l¹i chiÕn th¾ng cho ng êi An
Nam lµ nhê cã "con ® êng th îng ®¹o" cña An-TÜnh. Vµ vÒ sau,
viÖc ®ã còng l¹i x¶y ra mét lÇn n÷a khi Lª Lîi m u ®å cuéc
"ChiÕn ®Êu m êi n¨m" (1418-1428) chèng qu©n Minh lµ kÎ nèi
tiÕp qu©n Nguyªn".
Hèt TÊt LiÖt chÕt n¨m 1294, thä 80 tuæi.
Mét trong nh÷ng hiÖn t îng ®¸ng l u ý trong lÞch sö qu©n
M«ng lµ sù thay ®æi diÔn ra trong çch sèng. B¾t ®Çu tõ M«ng
Kha, viÖc biÕn ®æi çc bé l¹c du môc thµnh d©n téc ®Þnh c coi
nh hoµn thµnh d íi ®êi Hèt TÊt LiÖt.
Sau khi §¹i H·n thø n¨m chÕt th× M«ng Cæ b¾t ®Çu suy.
§ã lµ v× ng êi M«ng Cæ ®· bÞ Trung Quèc hãa nªn mÊt hÕt ®øc
tÝnh riªng cña d©n téc m×nh vµ còng ch¼ng tiÕp thu ® îc
nh÷ng ®øc tÝnh g× cña kÎ m×nh ®· khuÊt phôc. Hoµng ®Õ M«ng
Cæ cuèi cïng cña Trung Quèc ®· ph¶i ch¹y trèn khi gÆp ph¶i
ng êi Trung Quèc lµ Chu Nguyªn Ch ¬ng vµ hai n¨m sau th×
-- 67 --
chÕt.
Cã thÓ nãi r»ng, d íi triÒu Nguyªn, Trung Quèc míi ® îc
¢u ch©u biÕt ®Õn mét çch thËt sù. Nh÷ng vua M«ng d· man
®Çu tiªn d íi thêi nh÷ng §¹i H·n cuèi cïng ®· biÕn thµnh
nh÷ng «ng vua dÔ gÇn, tuy hä kh«ng thõa nhËn nh÷ng t
t ëng T©y Ph ¬ng vµ nh÷ng du kh¸ch ¢u ch©u ® îc tù do ®Õn
ViÔn §«ng ®· ®em vÒ cho ng êi ta nh÷ng hiÓu biÕt ®Çu tiªn cã
thÓ gäi lµ chÝnh x¸c cã thÓ cã vÒ Trung Quèc.
Tßa th¸nh La M· giao thiÖp víi Hèt TÊt LiÖt, vµ t¹i B¾c
Kinh ®· cã thÓ lËp mét Tßa tæng gi¸m môc còng nh nhiÒu tßa
gi¸m môc kh¸c ë nhiÒu vïng cña Trung Quèc. TiÕp theo thêi
qu©n Nguyªn kh¸ bao dung ®èi víi t«n gi¸o, ®Õn triÒu ®¹i nhµ
Minh th× t×nh h×nh ph¸t triÓn cña ®¹o Thiªn Chóa bÞ ngõng l¹i.
RÊt nhiÒu l¸i bu«n ®Õn çc n íc §«ng ¸, trong sè nµy cÇn
ph¶i kÓ ®Õn du kh¸ch næi tiÕng Marco Polo, con trai cña Nicolo
vµ lµ ch¸u cña MaffÐo, ®· thùc hiÖn mét chuyÕn ®i ®Çu tiªn ®Õn
triÒu ®×nh cña §¹i H·n Hèt TÊt LiÖt. Marco Polo ®i cïng cha
vµ chó n¨m 1271. C¶ ba ng êi ®Õn triÒu ®×nh cña §¹i H·n vµo
th¸ng 5 n¨m 1275. Hèt TÊt LiÖt ®· th©n thiÖn víi ng êi thanh
niªn Marco vµ sau ®ã ®· sö dông tµi n¨ng cña anh ta trong
nhiÒu sø bé. Mét trong nh÷ng sø bé nµy dÉn ng êi thanh niªn
thµnh Venise ®Õn Tø Xuyªn vµ ®Õn V©n Nam. Cã lÏ vµo
kho¶ng thêi gian gi÷a 1277 vµ 1280, Marco cho chóng ta biÕt
r»ng, «ng ®· lµm tæng tµi thµnh phè lín Qu¶ng Ch©u trong 3
n¨m (tØnh duyªn h¶i cña Giang T«).
Nh÷ng ng êi thµnh Venise rÊt muèn trë vÒ Tæ quèc nh ng
Hèt TÊt LiÖt lµm ng¬ tr íc nh÷ng lêi ngô ý cña hä lµ muèn rêi
triÒu ®×nh. Ph¶i chê mét c¬ héi bÊt ngê míi cã thÓ thùc hiÖn
-- 68 --
® îc nh÷ng ý ®Þnh Êy. Vua Ba T lµ Arghoun, ch¾t cña Hèt

TÊt LiÖt, n¨m 1286 vî chÕt, «ng ta ph¸i çc sø thÇn ®i t×m cho
m×nh mét ng êi vî míi trong hä cña §¹i H·n. Nh÷ng ng êi ®i
theo Polo ® îc çc sø thÇn yªu th ¬ng vµ hä yªu cÇu ® îc ®i
theo khi çc sø thÇn trë vÒ. H·n giµ (Le vieux Khan) ®ång ý
nh ng ra ®iÒu kho¶n lµ nh÷ng ng êi d©n thµnh Venise ph¶i
trë vÒ sau khi hoµn thµnh nhiÖm vô. Nhê cã chuyÕn ®i dµi b»ng
® êng biÓn ®Ó dÉn c«ng chóa ®Õn cho vÞ h«n phu, chóng t«i cã
® îc mét sè ch ¬ng trong nh÷ng ch ¬ng quan träng nhÊt
trong tËp ký sù cña Marco. Xuèng Tµu t¹i Zaitoun (thuéc Phóc
KiÕn ngµy nay) vµo ®Çu n¨m 1292, nh÷ng ng êi cïng ®i víi
chóng t«i ph¶i dõng l¹i ë Sumatra mét thêi gian dµi v× tiÕt trêi
xÊu, sau ®ã míi ®i qua miÒn Nam Ên §é. Khi c«ng chóa ®Õn
Ba T th× ® îc tin Arghoun chÕt (7 th¸ng 3 n¨m 1291) vµ
ng êi con ®· lªn ng«i. Nµng bÌn kÕt duyªn víi con trai cña vÞ
h«n phu lµ Ghazan. C«ng chóa rÊt buån rÇu ph¶i tõ biÖt çc
b¹n ® êng. Nh÷ng ng êi nµy tiÕp tôc lªn ® êng råi ®Õn
Tabritz, vµ sau ®ã, b»ng con ® êng Constantinople, hä ®Õn
thµnh Venise n¨m 1295.
Trong trËn giao chiÕn ë Curzola trªn bê bÓ Dalmatie (ngµy
7 th¸ng 9 n¨m 1298), Marco bÞ Lamba Doria b¾t lµm tï binh.
ë trong nhµ tï t¹i thµnh phè Genes, Marco ®äc cho Rusticien
de Pige ghi b»ng tiÕng Ph¸p c©u chuyÖn vÒ çc chuyÕn ®i cña
m×nh. Cã lÏ Marco chÕt t¹i Venise n¨m 1325.
Minh. - Chu Nguyªn Ch ¬ng, ng êi s¸ng lËp ra triÒu ®¹i
nhµ Minh, tõ mét nhµ tu hµnh ®· trë thµnh viªn t íng, diÖt
trõ nh÷ng kÎ k×nh ®Þch víi m×nh vµ lªn ng«i, x ng lµ Hång Vâ
n¨m 1368. ViÖc ®Çu tiªn cña Hång Vâ lµ ph¶i ®¸nh tan çc lùc
-- 69 --
l îng chèng ®èi cuèi cïng cña qu©n Nguyªn vµ kh«i phôc l¹i
sù thèng nhÊt cña quèc gia.
N¨m 1398, Hång Vâ chÕt. ¤ng ®· ph¹m sai lÇm lµ chØ ®Þnh
ch¸u néi lµ Chu Nguyªn V¨n lªn nèi ng«i víi hiÖu lµ KiÕn V¨n
§Õ. Chó, b¸c cña «ng vua trÎ tuæi nµy, vµ nhÊt lµ Khou-Tai
(Chu Th¸i), phiªn v ¬ng cña n íc Yªn, rÊt lÊy lµm bÊt b×nh vÒ
sù lùa chän nµy. VÞ t©n qu©n g¹t bá bµ con th©n thÝch, trõ Chu
Th¸i lµ ng êi dùng cê khëi nghÜa, vµ tõ chç ®ãng ®« cña m×nh
lµ B¾c Kinh, ®· tiÕn ®¸nh qu©n cña triÒu ®×nh vµ ®· th¾ng.
KiÕn V¨n §Õ bá trèn, c¶i trang lµm nhµ s , sèng mét cuéc ®êi
lang thang, cßn hoµng tö n íc Yªn ® îc lªn ng«i Hoµng ®Õ víi
niªn hiÖu lµ VÜnh L¹c.
Hoµng ®Õ ®Çu tiªn cña nhµ Minh lµ Hång Vâ ®· ®Æt kinh
®« ë Nam Kinh (triÒu ®×nh cña Ph ¬ng Nam) nh ng v× lý do
chÝnh trÞ, ng êi nèi nghiÖp lµ VÜnh L¹c l¹i dêi kinh ®« Nam
Kinh ®Õn §¹i §« cò cña ng êi M«ng Cæ, vµ ®Æt tªn lµ ThuËn
Thiªn, vÒ sau trë thµnh B¾c Kinh (kinh ®« cña ph ¬ng B¾c).
D íi triÒu VÜnh L¹c, Trung Quèc thèng trÞ n íc An Nam
lÇn cuèi cïng, tõ 1407 ®Õn 1428. Tõ ®ã trë ®i, n íc §¹i ViÖt chØ
cã quan hÖ thÇn thuéc víi "Thiªn triÒu", chñ yÕu hµng n¨m
ph¶i triÒu cèng, kh«ng nÆng l¾m, ®Ó gi÷ thÓ diÖn cho Hoµng ®Õ
tèi cao (chØ ng«i b¸ chñ cña hai triÒu ®×nh nhµ Minh vµ nhµ
Thanh) vµ chóng t«i sÏ nãi ®Õn çc sø bé, trong ®ã çc "danh
nh©n" cña An-TÜnh cã tham gia.
VËy phÇn kh¸i yÕu tãm t¾t vÒ çc biªn niªn sö Trung Quèc
ph¶i dõng ë ®©y. LÞch sö giai ®o¹n ®« hé cuèi cïng cña Trung
Quèc sÏ ® îc nh¾c l¹i ë nhiÒu chç trong çc ch ¬ng dµnh cho
-- 70 --
-- 71 --
nh÷ng "danh lam vµ th¾ng c¶nh" vµ "danh nh©n" cña An-TÜnh.

T«i sÏ chØ nªu çc khung cÊu t¹o cña phÇn lÞch sö nµy.
Trong phÇn kÓ l¹i çc biÕn cè x¶y ra tõ n¨m 1400 ®Õn n¨m
1428 cã xen vµo nh÷ng «ng vua sau cïng cña nhµ TrÇn, triÒu
®¹i ng¾n ngñi cña nhµ Hå (1400-1407) vµ sau hÕt lµ "Ng êi gi¶i
phãng cho §¹i ViÖt". Lª Lîi, ng êi s¸ng lËp ra nhµ HËu Lª, sau
"cuéc chiÕn ®Êu m êi n¨m", ®· ®¸nh ®uæi vÜnh viÔn qu©n nhµ
Ng« (danh tõ khinh thÞ mµ ng êi An Nam gäi ng êi Trung
Quèc) ra khái bê câi An Nam.
ViÖc cßn l¹i cña t«i b©y giê lµ tr×nh bµy d íi h×nh thøc hai
biÓu ®èi chiÕu vÒ nh÷ng mèi liªn quan gi÷a çc thêi kú rèi ren
(1) §óng ra lµ ba lÇn (N.D.).

-- 72 --
ë Trung Quèc vµ çc thêi kú ®éc lËp ë An Nam vµ còng ®Ó l u
ý b¹n ®äc vÒ nh÷ng "danh lam vµ th¾ng tÝch" vµ çc "danh
nh©n" cña An-TÜnh trong hai thêi kú ®èi lËp nµy.
CÇn ph¶i chó ý r»ng hai biÓu nµy còng kh«ng thÓ gi¶i
quyÕt hÕt ® îc vÊn ®Ò; ®ã chØ lµ mét çi nh×n ®¹i thÓ, v× nÕu më
réng vÊn ®Ò nµy t«i sÏ ph¶i ®i qu¸ xa.
ChØ cã nh÷ng b»ng cø næi bËt sÏ ® îc lµm s¸ng tá, vµ chñ
yÕu lµ nh÷ng g× thuéc vÒ An-TÜnh.
TiÕp theo lµ hai biÓu ®èi chiÕu (tableaux synoptiques).

-- 73 --

Mét ph ¬ng ph¸p lµm viÖc:

Sù phôc sinh ®Êt cæ An-TÜnh th«ng qua
nh÷ng xø tù nhiªn
Chóng ta ®· thÊy khoa §Þa chÊt häc míi ®©y cña An-
TÜnh chi phèi c¶ §Þa v¨n hãa, TiÒn sö häc vµ Sö häc cña
®Êt nµy.
Trung thµnh víi ph ¬ng ph¸p cña chóng t«i, tr íc tiªn
chóng t«i m în ®ång b»ng duyªn h¶i ®Ó ®i tõ B¾c vµo Nam
vµ sau ®ã, sÏ th¨m dß çc thung lòng néi ®Þa.
Nh ng nh÷ng ®ång b»ng cña thung lòng vµ ®ång b»ng
duyªn h¶i Êy ®Òu chia ra thµnh hai xø do nh÷ng yÕu tè t¸ch
ra tõ d·y Tr êng S¬n trong lóc cÊu t¹o. V× vËy, chóng t«i
lµm sèng l¹i "qu¸ khø" cña An-TÜnh b»ng xø tù nhiªn. Theo
ý t«i, kh«ng cã ph ¬ng ph¸p lµm viÖc nµo tèt h¬n n÷a, nhÊt
lµ ®èi víi An-TÜnh, v× lÞch sö cña nã bÞ chi phèi chÆt chÏ bëi
h×nh thÕ tù nhiªn, cã lÏ h¬n bÊt kú mét vïng nµo cña §¹i
ViÖt. V¶ l¹i, còng ph¶i chó ý r»ng t«i sÏ ®Ò cËp lÞch sö cña
"Ba Qu¶ng miÒn B¾c" (HuÕ, Qu¶ng TrÞ, §ång Híi) theo mét
ph ¬ng ph¸p hoµn toµn kh¸c, v× lÏ miÒn nµy cã nh÷ng ph©n
khu tù nhiªn hÇu nh chØ cã ë vïng duyªn h¶i. Sau nµy, khi
t«i ph¸c l¹i lÞch sö cña An-TÜnh, t«i ph¶i chung ®óc l¹i tÊt
c¶ nh÷ng tæng hîp côc bé thµnh mét tæng hîp chung nhÊt.
-- 74 --
Sù tæng hîp nµy sÏ cã môc tiªu chÝnh lµ soi s¸ng mèi liªn
quan rÊt chÆt chÏ gi÷a sù h×nh thµnh cña quèc gia An Nam
vµ ®Êt An-TÜnh x a, vÒ çc cuéc chiÕn tranh víi Champa vµ
çc cuéc chiÕn tranh chèng Trung Quèc, ®èi víi çc thêi kú
tõ ®Çu thÕ kû thø nhÊt cña C«ng nguyªn, vµ ®Çu thÕ kû XV.
ViÖc nghiªn cøu nh÷ng th¾ng tÝch sÏ gióp ta b íc ®Çu nhËn
thøc ® îc luËn ®Ò nµy.
Ch ¬ng I. - Xø DiÔn Ch©u
DiÔn cã nghÜa lµ "n íc ch¶y d íi ®Êt". Tõ ng÷ hoµn toµn

®óng ®¾n nµy bao hµm mét kh¸i niÖm quan träng cÇn ph¶i
nhí lµ nã truyÒn thô cho ta çi nhËn thøc trùc gi¸c: mét líp
n íc hiÖn l u hµnh trªn nÒn cña ®Êt sÐt ®en; phÇn ®Êt sÐt
®en nµy quyÕt ®Þnh chÊt ®Êt cña ®¸y ®Çm ph¸, nay ®· t¹o
thµnh líp trªn ®Þa tÇng cña tÊt c¶ mäi ®ång b»ng duyªn h¶i.
ChÝnh líp n íc ®ã ch¶y d íi ®Êt tõ An-TÜnh cho ®Õn Quy
Nh¬n, ®· cung cÊp n íc cho çc giÕng ë chç tiÕp cËn cña
tÇng ®Êt vµ líp ®Êt d íi, vµ líp cã n íc nµy trung b×nh
th êng th êng lµ n»m ë cao ®iÓm 1 trªn 0 cña çc ®Þa ®å
(xem H×nh LXV) [16, 17 vµ 18].
Çi mµ ng êi ta gäi lµ con s«ng ®µo cña B¾c Trung Kú
thùc tÕ chØ lµ mét ® êng ®i cña n íc tù nhiªn ® îc cÊu
thµnh b»ng sù tô héi çc l¹ch cña n íc thñy triÒu song song
víi ® êng ®i hiÖn nay cña bê biÓn. L¹ch cña n íc thñy triÒu
lµ dÊu vÕt cuèi cïng cña nh÷ng vông x a, ngµy nay ®· bÞ
(1) Cña ng êi xø Captalane x íng ra. -N.D.

-- 75 --
lÊp. ChØ cã hai khóc ch¹y ngang qua nh÷ng rÆng nói ch¾n
ngang chØ çch DiÔn Ch©u víi "xø Vinh" vµ Thanh Hãa lµ
c«ng tr×nh cña con ng êi.
Ngµy nay, hai khóc nµy mang lu«n tªn cña hai çi ®Ìo
mµ n íc ®· ch¶y qua: ®Ìo Hoµng Mai (nh÷ng c©y mai vµng)
vµ ®Ìo §ß CÊm. Hai con kªnh nµy theo truyÒn thuyÕt d©n
gian th× do Cao BiÒn ®µo. Cao BiÒn lµ ng êi thay mÆt nhµ
§ êng sang cai trÞ TÜnh H¶i (§µng Ngoµi vµ B¾c Trung Kú)
tõ n¨m 865 ®Õn 875.
ChØ cã sù tÝch cña kªnh §ß CÊm lµ ®¸ng l u ý. Nh©n d©n
gäi lµ "kªnh S¾t". TruyÒn thuyÕt d©n gian kÓ l¹i r»ng khi
®µo con kªnh nµy, Cao BiÒn ®· ph¶i dïng thuèc sóng ®Ó ph¸
vì nh÷ng "t¶ng ®¸ s¾t" chÑn ngang ®Ìo.
Çch ¸m chØ nµy còng gîi cho chóng ta biÕt r»ng çc
®åi nói bao quanh ®ã cã rÊt nhiÒu chÊt huyÕt th¹ch
(hÐmatite) thuéc vµo lo¹i rÊt tèt. QuÆng s¾t nµy ®· ® îc
khai th¸c suèt nhiÒu thÕ kû do çc "chñ lß rÌn" Nho L©m.
Lµng nµy n»m ë phÝa T©y con s«ng ®µo cña B¾c Trung Kú,
çch ®Ìo vÒ phÝa B¾c ®é mÊy c©y sè. Còng theo truyÒn
thuyÕt th× nghÒ s¾t cã lÏ ®· th©m nhËp vµo An Nam do
t íng Trung Quèc lµ TriÖu §µ, tøc lµ vµo thÕ kû III tr íc
C«ng nguyªn vµ thêi cæ cña Nho L©m cã lÏ còng b¾t ®Çu tõ
®Êy. Çc "chñ lß rÌn" ®· dïng ph ¬ng ph¸p lß thÊp (ë ¢u
ch©u gäi lµ "ph ¬ng ph¸p Captalane"(1). Çc lß nµy cßn
thÞnh hµnh trong mÊy thÕ kû gÇn ®©y vµ còng chÝnh tõ çc
lß rÌn nµy ®· lµm ra nh÷ng sóng thÇn c«ng b»ng gang cã
tõ thêi Gia Long vµ Minh M¹ng (®Çu thÕ kû XIX) mµ ng êi
ta cßn thÊy bá l¹i trong çc ®ån tr¹i cò cña An-TÜnh.
Nh ng do çc khu rõng l©n cËn ®· bÞ ®èn ph¸ bõa b·i v×
-- 76 --
thiÕu cñi, nªn çc lß rÌn ®· t¾t löa vµ ngµy nay, ng êi ta

chØ t×m thÊy ë Nho L©m nh÷ng ng êi thî rÌn b×nh th êng
mµ sù khÐo lÐo tay nghÒ ®· ® îc kh¾p miÒn Trung Kú c«ng
nhËn. ChÝnh nh÷ng ng êi thî rÌn nµy ®· cung cÊp nh÷ng
dông cô cho tÊt c¶ çc chî bóa cña miÒn trung du Thanh
Hãa vµ An-TÜnh, çc d©n téc thiÓu sè vÒ ®©y mua s¾m dao
rùa, dao phay, l ìi cµy v.v... Ngµy nay thî rÌn Nho L©m
chØ dïng s¾t vôn tõ H¶i Phßng ® a vµo, qua BÕn Thñy,
c¶ng cña Vinh (H×nh sè LXVI).
Sau hÕt còng cÇn nhí lµ nÕu nghÒ s¾t ë An Nam chØ cã
vµo thêi kú thÕ kû III tr íc C«ng nguyªn, th× nghÒ ®¸ mµi
ra ®êi ngay tr íc nghÒ s¾t vµ sÏ cø tiÕp tôc ë §µng Ngoµi vµ
Trung Kú cho ®Õn nh÷ng thÕ kû gÇn ®©y, so víi Ph¸p vµ nh
vËy sÏ kh«ng cã tÝnh ®ång sinh gi÷a çc thêi ®¹i ®å ®¸ míi
cña §«ng D ¬ng vµ ¢u ch©u.
T t ëng ®Þa ph ¬ng chñ nghÜa lµm cho ng êi d©n ë
®©y th êng nãi:
"T«i lµ ng êi DiÔn Ch©u".
Sù h·nh diÖn vÒ Tæ quèc nhá h×nh nh ®· cã tõ çc thêi
kú mµ "Ch©u DiÔn" (khu hµnh chÝnh x a) ®· trë thµnh
"l·nh thæ cña hä Hå", tøc lµ thÕ kû X. Thiªn thø ba ® îc
dµnh riªng ®Ó nãi vÒ hä nµy: Çc "väng téc". Nh ng qu¸ khø
cña DiÔn Ch©u còng kh«ng cã g× næi tiÕng h¬n çc xø kh¸c
cña An-TÜnh, ng êi ®äc cã thÓ nhËn xÐt ®iÒu nµy qua çc
ch ¬ng tiÕp sau.
(1) "Port d’ An-D ¬ng": ®óng ra ph¶i dÞch lµ "c¶ng" An D ¬ng, nh ng

®Ó v¨n phong mang "kh«ng khÝ lÞch sö", nªn t«i dÞch lµ "bÕn" (n¬i An
D ¬ng V ¬ng trÉm m×nh).
-- 77 --
I. - Çc danh lam vµ th¾ng tÝch
Sù tÝch çc danh lam vµ th¾ng tÝch cña DiÔn Ch©u sÏ cè

g¾ng ® îc tr×nh bÇy theo tr×nh tù thêi gian, nh ng cÇn ph¶i
nhí lµ c¶ ®Õn çc danh lam th¾ng tÝch Êy vµ sù tËp trung ë
mét sè ®Þa ph ¬ng còng lµm cho ta nhí l¹i nh÷ng ®iÒu ®·
® îc nªu lªn khi nãi ®Õn sù h×nh thµnh gÇn ®©y cña çc
®ång b»ng duyªn h¶i. VÞ trÝ ®ã vµ sù héi tô nµy c¾m mèc çc
giai ®o¹n cña mét qu¸ tr×nh mµ theo ®ã çc vông dÇn dÇn
biÕn ®i.
§Òn Cu«ng (H×nh LXVII vµ LXVIII). - Khi nh¾c l¹i mét sè
sù kiÖn cña nh÷ng thêi kú b¸n tiÒn sö, chØ cã mét sù viÖc cÇn
ph¶i nªu lªn ®èi víi An-TÜnh. §ã lµ sù kÕt thóc mét çch bi
th¶m cuéc ®êi cña An D ¬ng V ¬ng t¹i mét ®Þa ®iÓm mµ t«i
®· gäi lµ "bÕn cña An D ¬ng"(1) trong çc c«ng tr×nh nghiªn
cøu cña t«i vÒ v¨n häc cæ cña NghÖ An [18]. BÕn ®ã, ngµy
nay ®· bÞ lÊp, n»m ë ch©n nói phÝa B¾c cña nói Mé D¹ (Ró
§Òn Cu«ng trªn b¶n ®å).
Mét khu rõng thiªng bao bäc phÝa T©y ngän nói, chÝnh
n¬i ®©y lµ ®Òn thê An D ¬ng V ¬ng. Cho ®Õn ®Çu thÕ kû
cña chóng ta, vïng nµy cßn cã rÊt nhiÒu chim c«ng, nh÷ng
ng êi s¨n b¾n ®· tµn s¸t hÕt mét çch ®¸ng tiÕc. Ng êi
Ph¸p vÉn tiÕp tôc gäi ®Òn nµy lµ §Òn Cu«ng. §Òn cæ ngµy
nay kh«ng cßn vÕt tÝch g× n÷a. Ng«i ®Òn b©y giê tr«ng rÊt t«n
nghiªm nh ng vÒ mÆt kh¶o cæ häc th× ch¼ng bæ Ých mÊy.
Chung quanh cuéc ®êi vµ çi chÕt cña An D ¬ng V ¬ng
còng nh çi chÕt cña ng êi con g¸i, cã rÊt nhiÒu chuyÖn
hoang ® êng mµ t«i thÊy cÇn nh¾c l¹i mét çch v¾n t¾t.
Theo sö biªn niªn chÐp l¹i th× An D ¬ng V ¬ng ® îc sù
-- 78 --
phï hé thÇn diÖu cña mét vÞ thÇn, hiÖn lªn d íi h×nh d¸ng
mét con rïa vµng. VÞ thÇn giao cho An D ¬ng V ¬ng mét
mét mãng rïa, ®Ó vµo mét çi ná, ná sÏ cã thÓ tiªu diÖt cïng
mét ph¸t m êi ngµn ng êi. TriÖu §µ ®· dïng m u kÕ ®Ó
th¾ng An D ¬ng V ¬ng. §µ cho ng êi con trai lµ Träng
Thñy sang lµm con tin, Träng Thñy dô ® îc Mþ Ch©u lµ con
g¸i An D ¬ng V ¬ng, vµ b¶o Mþ Ch©u cho cho xem chiÕc ná
thÇn. Träng Thñy ®¸nh c¾p mãng rïa k× diÖu råi lÊy cí lµ
ph¶i vÒ th¨m bè mÑ, Thñy ®· trë vÒ dinh tr¹i cña TriÖu §µ.
Lóc chia tay, Thñy nãi víi Mþ Ch©u: "NÕu nh sau nµy khi
t«i quay trë l¹i, hai n íc cã thÊt hßa th× dùa vµo dÊu hiÖu g×
®Ó t×m ® îc nhau?". Mþ Ch©u nãi: "ThiÕp cã mét çi nÖm
l«ng ngçng, th êng mang theo lµm chç dùa. §Õn lóc bÊy giê
thiÕp sÏ rót l«ng t¬ r¾c ë nh÷ng n¬i ng· ba ® êng ®Ó ®¸nh
dÊu chç thiÕp ®i qua. NhËn ra l«ng t¬ ®ã, chµng sÏ biÕt thiÕp
ë ®©u".
Cã ® îc mãng rïa trong tay, TriÖu §µ tiÕn ®¸nh. An
D ¬ng V ¬ng gi ¬ng ná b¾n nh ng ná bÞ g·y ngay trong
tay, ®µnh bá kinh ®« cña m×nh lµ Loa Thµnh (thµnh h×nh
con èc), phÕ tÝch nay vÉn cßn ë Phóc Yªn, vµ ch¹y trèn ®Õn
Nam H¶i (biÓn cña Ph ¬ng Nam) (NghÖ An ngµy nay) mang
theo ng êi con g¸i ngåi sau l ng ngùa. §Õn bê biÓn cuèi
cïng, vua kªu lín:
- "¥! Rïa vµng ®©u, h·y cøu ta víi!"
Rïa hiÖn lªn, lín tiÕng r»ng: "Tai häa cña nhµ vua ®ang
ngåi trªn l ng ngùa, h·y giÕt nã ®i!". Vua bÌn rót g ¬m
chÐm Mþ Ch©u. Mþ Ch©u kªu lín: "V× muèn gi÷ trän lêi thÒ
íc víi Träng Thñy mµ con bÞ ®¸nh lõa, con chÕt hãa thµnh
-- 79 --
ch©u ngäc ®Ó röa téi nµy". An D ¬ng V ¬ng chÐm ®Çu Mþ

Ch©u. M¸u ng êi thiÕu n÷ ® îc mét con trai hót lÊy råi hãa
thµnh mét vËt trang søc léng lÉy. Lóc ®ã dùa vµo mét ®o¹n
sõng tª, vua rÏ n íc vµ biÕn vµo lßng bÓ s©u.
Träng Thñy nhê cã l«ng ngçng nªn theo s¸t ® îc, bÌn
nh¶y xuèng giÕng - n¬i thi thÓ cña vÞ h«n thª bÞ ch×m. §êi
sau, khi çc ng d©n trong vïng t×m ® îc ngäc trai ë biÓn,
hä ®Òu ®em vµo vµo giÕng nµy ®Ó röa, vµ vÎ ®Ñp cña ngäc trai
trë nªn kú l¹.
Theo truyÒn thuyÕt d©n gian cña Thanh Hãa [11], Tiªn
Ngäc, cã nghÜa lµ çi "giÕng" mµ ë ®Êy ng êi ta röa "ngäc
trai", cã lÏ còng lµ çi giÕng mµ ngµy nay cßn thÊy ë gÇn ®Òn
"Ngäc C«ng" lµng Yªn Hoa, vÒ phÝa Nam Thanh Hãa, n¬i
®©y cã ®Òn thê nµng c«ng chóa bÊt h¹nh. GÇn ®ã lµ Ngäc
Khª - "Suèi ngäc trai".
§Òn CÇn (H×nh LXIX). - Trªn Quý LÜnh S¬n, ngän nói che
chë cho bÕn Cöa CÇn chèng ®ì víi nh÷ng trËn cuång phong
cña Ph ¬ng §«ng, ® îc dùng lªn §Òn CÇn hay lµ ®Òn cña
CÇn H¶i, mét trong bèn di tÝch ®Ñp nhÊt cña An Nam (Trung
Kú) theo mét ng¹n ng÷ cña nh©n d©n An-TÜnh.
Qu¸ khø cña ng«i ®Òn nµy thuéc vÒ truyÒn thuyÕt. VÒ
viÖc x©y dùng ng«i ®Òn nµy, mét chuyÖn hoang ® êng cho
chóng ta biÕt nh sau: §Òn CÇn ® îc dùng lªn t¹i lµng
H ¬ng CÇn, huyÖn Quúnh L u do d©n ®Þa ph ¬ng lµm ®Ó
thê "Hoµng th¸i hËu" cña triÒu nhµ Tèng (420- 479) bÞ chÕt
®uèi ë ®Êy (cïng víi ba c«ng chóa) trong khi trèn ch¹y v× mét
kÎ c ìng ®o¹t ng«i vua. Thi thÓ cña n÷ hoµng táa ra mét thø
thiªn h ¬ng vµ gîi lªn c¶m gi¸c cña mét cuéc sèng bÊt diÖt.
-- 80 --
Tr íc sù thÇn kú Êy, nh©n d©n vïng Cöa CÇn bÌn ®Æt tªn
cho lµng m×nh lµ H ¬ng CÇn vµ dùng lªn mét ng«i ®Òn ®Ó
thê n÷ hoµng, tõ ®ã bµ trë thµnh thÇn thµnh hoµng. VÒ sau
uy quyÒn t¸c phóc cña vÞ thÇn míi nµy th êng ® îc biÓu
hiÖn, vµ theo sö biªn niªn cña nhµ TrÇn cã chÐp l¹i chuyÖn
nh sau:
N¨m thø 12 thêi H ng Long (1312), vua Anh T«n ph¶i
tæ chøc mét cuéc chinh ph¹t Champa. Mét ®ªm, nhµ vua cho
th¶ neo ë Cöa CÇn vµ n»m méng thÊy mét n÷ thÇn hiÖn lªn
gi÷a mét ®¸m tïy tïng léng lÉy vµ nãi víi vua r»ng: "Ta lµ
vî Hoµng ®Õ TriÖu cña triÒu nhµ Tèng, bÞ qu©n ph¶n nghÞch
®uæi, ta ph¶i trèn ch¹y vÒ çc biÓn Ph ¬ng Nam vµ ta chÕt
®uèi ë ®©y. Nh ng Ngäc Hoµng Th îng §Õ ®· phong cho ta
lµm thÇn cña biÓn nµy. Ta sÏ phï hé cho vua vµ chiÕn thuyÒn
cña ngµi. Nhµ vua sÏ ® îc h ëng sãng ªm vµ sÏ chiÕn th¾ng
kÎ thï".
Lóc tØnh dËy, Anh T«n sai çc vâ quan lµm lÔ cÇu phóc
®Ó biÓu d ¬ng n÷ thÇn. Cuéc chinh ph¹t ®· thu ® îc kÕt
qu¶. Anh T«n chiÕm ® îc §å Bµn (kinh ®« cña Champa tøc
lµ B×nh §Þnh ngµy nay) vµ b¾t c«ng chóa B« §a La lµm tï
binh. Lóc trë vÒ, Anh T«n dõng ch©n t¹i Cöa CÇn vµ ban cho
vÞ n÷ hoµng ®· mÊt danh hiÖu "Quèc Gia Nam H¶i §¹i Cµn
Th¸nh N ¬ng “.
ThÇn còng phï hé cho v ¬ng triÒu nhµ Lª mµ sö s¸ch
®· chÐp l¹i çc biÕn cè sau ®©y. N¨m thø nhÊt thêi Hång
§øc (1470), vua Lª Th¸nh T«n rêi Thanh Hãa ®Ó b×nh ®Þnh
Champa. Lóc tíi Cöa CÇn, chiÕn thuyÒn An Nam ®Ëu l¹i ®Ó
cÇu xin sù gióp ®ì cña n÷ thÇn. Mét lÇn n÷a, An Nam l¹i
-- 81 --
chinh phôc ® îc Champa. Trªn ® êng vÒ n íc, ®éi chiÕn

thuyÒn cña Hång §øc bÞ mét trËn b·o ë ®¶o BiÖn S¬n (n¬i
gi¸p giíi Thanh Hãa vµ NghÖ An) vµ ph¶i ®i ® êng kh¸c ®Ó
vÒ Nam. ChiÕc thuyÒn ®· Èn t¹i Cöa CÇn. §Ó t¹ ¬n vÞ thÇn
phï hé, ng êi ta ®· tæ chøc nhiÒu cuéc lÔ t¹ vµ nhµ vua ®·
®Æt tªn lµ §«ng Håi, n¬i mµ thuyÒn rång ®· ®Õn Èn ® îc an
toµn trong khi cã b·o lín ®Ó t ëng nhí sù gióp ®ì cña giã
®«ng.
N÷ thÇn Cöa CÇn lµ thÇn phï hé cña ng d©n trong
vïng. H»ng n¨m, ®Õn ngµy r»m th¸ng ch¹p ©m lÞch, ng êi
ta tæ chøc çc cuéc tÕ thÇn, thu hót ®¸m ®«ng ng êi ®Õn lÔ
b¸i. §ã lµ mét ngµy héi ® îc biÓu hiÖn chñ yÕu b»ng nh÷ng
cuéc ®ua thuyÒn.
L·nh ®Þa nhµ Hå. - LÞch sö cña hä Hå næi tiÕng sÏ ® îc

nãi l¹i ë thiªn thø ba "Çc väng téc". ë ®©y, chóng ta chØ cÇn
l u ý ®Õn çc danh lam vµ th¾ng tÝch ®¸nh dÊu çc giai ®o¹n
hiÓn h¸ch cña dßng hä nµy, cho ®Õn thÕ kû XV, lóc mµ mét
ng êi cña hä Hå chiÕm ® îc ng«i vua cña An Nam. TÊt c¶
nh÷ng ®iÒu chóng t«i sÏ nãi ®· ® îc biªn so¹n theo gia phæ
cña hä nµy [31] vµ cÇn ph¶i nhí lµ çc sù viÖc mµ chóng t«i
sÏ nh¾c l¹i sÏ bæ sung cho nh÷ng ®iÒu mµ sö biªn niªn Trung
Quèc vµ An Nam ®· cung cÊp.
Sau ®©y lµ nh÷ng ®iÒu mµ çc sö liÖu Êy cho chóng ta
biÕt.
Tõ n¨m 907, mét thêi kú hçn lo¹n suèt 53 n¨m tiÕp theo
triÒu ®¹i nhµ § êng. Chóng ta nhí r»ng trong lÞch sö Trung
Quèc ng êi ta gäi thêi kú nµy lµ thêi Ngò §¹i. Lóc ®ã, n íc
An Nam bÞ nhµ HËu H¸n cai trÞ, Hoµng ®Õ cuèi cïng lµ
-- 82 --
Quang §Õ, chØ lµ mét ®øa bÐ. N¨m 960 nh êng ng«i cho nhµ
TriÖu. TriÖu Khu«ng DÉn më mµn cho triÒu ®¹i nhµ HËu
Tèng (Tèng: 960-1279).
Vµo thÕ kû X, §¹i ViÖt ph¶i khuÊt phôc d íi ¸ch ®« hé
cña ng êi Trung Quèc. §Êt n íc lóc ®ã chia lµm 12 ch©u
hay quËn. Nh©n c¬ héi Trung Quèc rèi lo¹n, çc th¸i thó An
Nam tù x ng ®éc lËp. Thêi kú nµy trong çc sö biªn niªn cña
Trung-ViÖt gäi lµ "Lo¹n M êi hai sø qu©n". Th¸i thó cña
Ch©u DiÔn lóc ®ã lµ Hå H ng DËt. Toµn bé xø DiÔn Ch©u lµ
l·nh ®Þa cña DËt. Trô së ®Æt t¹i Tr¹i Tiªn Sinh, trong vïng
®åi nói cña phÝa T©y, v× håi ®ã DiÔn Ch©u ®¹i bé phËn cßn
lµ vïng biÓn; Tiªn Sinh n»m ë kho¶ng trung ®é gi÷a ga Yªn
Lý vµ huyÖn NghÜa H ng ngµy nay. Nh©n d©n cã tËp qu¸n
gäi çc n¬i yªn nghØ cña tiÒn nh©n hä Hå lµ "Tiªn Sinh « «",
gäi chÖch tªn hä Hå.
Vµo cuèi thÕ kû XIII, hä Hå Kha xuèng khai khÈn miÒn
®Êt vông cña Bµu §ét b»ng çch ®¾p ®ª, ngµy nay lµ miÒn
n»m ë phÝa T©y ® êng çi quan thuéc huyÖn Quúnh L u.
Råi hai con trai cña Hå Kha lµ Hå Hång vµ Hå Cao xuèng
n¬i cßn thÊp h¬n t¹i ®ång b»ng ven biÓn, vÒ çc miÒn Thæ
§«i vµ Tam C«ng. Trung t©m cña Thæ §«i ngµy x a lµ lµng
Quúnh §«i gÇn huyÖn lÞ Quúnh L u ngµy nay; cßn trung
t©m cña Tam C«ng håi ®ã çch huyÖn lÞ Yªn Thµnh ngµy nay
mÊy c©y sè vÒ phÝa B¾c. Hå Hång vµ Hå Cao còng theo çch
cña cha, ®¾p ®ª ®Ó ng¨n n íc çc chç tròng tù nhiªn th êng
xuyªn bÞ ngËp, vµ ®· biÕn nh÷ng ®¸m ®Êt bao la thµnh ®Êt
trång lóa. ViÖc nµy diÔn ra vµo cuèi ®êi vua Minh T«n (1314-
1329) thêi nhµ TrÇn.
-- 83 --
Trong thiªn thø Ba, chóng ta sÏ thÊy hä Hå ®· cung cÊp

cho n íc An Nam nh÷ng danh nh©n ®· lËp nªn nh÷ng sù
nghiÖp hiÓn h¸ch trong nhiÒu lÜnh vùc: th¬ ca, ®¸nh giÆc,
qu¶n lý hµnh chÝnh v.v...
Mét trong nh÷ng danh nh©n nµy lµ Hå Quý Ly, ®· lªn
ng«i vua cña §¹i ViÖt vµ lËp ra mét triÒu ®¹i (1400-1407)
chÊm døt víi ng êi con trai lµ Hå H¸n Th ¬ng.
Hä Hå ®· ®Ó l¹i mét sè l©u ®µi miÕu m¹o nh ®Ó lµm
chøng cho thanh thÕ x a kia cña m×nh. Vua Hå H¸n
Th ¬ng, d íi triÒu Kh¸i §¹i ®· cho x©y dùng trªn ®Ønh ®åi
Bµu §ét mét ®Òn thê tæ tiªn cña dßng hä m×nh. Çc ®Òn ®µi
miÕu m¹o kh¸c th× do hä Hå ë Thæ §«i x©y dùng (¶nh LXX).
Nói Bµu §ét ®¸ng ® îc l u ý vÒ mét ph ¬ng diÖn kh¸c
nh ng kh«ng cã liªn quan g× víi hä Hå. LÞch sö cña triÒu Lª
vµ çc nguån t liÖu sö ®Þa ph ¬ng cña An-TÜnh cho ta biÕt
lµ thñ lÜnh qu©n ph¶n nghÞch ë tØnh H¶i D ¬ng lµ NguyÔn
H÷u CÇu ®· x©y dùng thµnh lòy vµo n¨m thø 30 thêi C¶nh
H ng (1740 - ®êi vua Lª HiÓn T«n). ChÝnh n¬i ®©y H¶i QuËn
c«ng Ph¹m §×nh Träng ®· b¾t sèng ® îc NguyÔn H÷u CÇu.
Sau cïng, chóng ta ph¶i chó ý r»ng l¹ch thñy triÒu gäi
lµ Kªnh Mü (s«ng Mü Giang trªn b¶n ®å) ch¶y qua huyÖn
Quúnh L u tõ B¾c ®Õn Nam, ®Ó ra biÓn ®· ® îc vÐt bïn vµ
®iÒu chØnh lßng s«ng vµo n¨m thø 7 thêi KiÕn Trung ®êi vua
TrÇn Th¸i T«n, ng êi s¸ng lËp ra triÒu ®¹i nhµ TrÇn (1231).
C«ng viÖc tiÕn hµnh d íi sù ®iÒu khiÓn cña ho¹n quan
NguyÔn B¨ng Cèc, lµm cho çc con s«ng ®µo nèi liÒn tØnh lÞ
cña Thanh Hãa vµ thñ phñ cña xø DiÔn Ch©u, thuËn lîi cho
thuyÒn bÌ ®i l¹i. Së dÜ t«i kÓ l¹i chi tiÕt nµy lµ v×, víi viÖc
-- 84 --
khai khÈn çc miÒn Bµu §ét, Thæ §ét vµ Tam C«ng çc chi
tiÕt Êy sÏ cung cÊp cho lÞch sö qu¸ tr×nh çt båi çi vông cña
xø DiÔn Ch©u trong thêi kú hiÖn ®¹i, mét ®ãng gãp cã gi¸ trÞ
lÞch sö.
Nói Yªn Ngùa. - Ngän nói nµy h×nh yªn ngùa, do ®ã cã

tªn ch÷ H¸n lµ "M· Yªn S¬n". Nã n»m ë lµng H ¬ng Khª
ngµy nay, vÒ phÝa T©y cña huyÖn lÞ Yªn Thµnh. Trªn s ên
cña ®åi nµy cã mét çi hang gäi lµ "hang V ¬ng MÉu". §Ó
gi¶i thÝch tªn gäi Êy, çc truyÒn thuyÕt ®Þa ph ¬ng kÓ l¹i
r»ng Long Toµn, mét trong nh÷ng ng êi con trai cña Lª §¹i
Hµnh (Hoµng ®Õ An Nam tõ n¨m 981 ®Õn n¨m 1006) lµ Th¸i
thó cña DiÔn Ch©u, mµ huyÖn lÞ ®ãng t¹i lµng C«ng Trung,
trªn nói Yªn Ngùa. MÑ cña Long Toµn lµ vî thø hai cña vua.
Khi bµ chÕt, ng êi con trai ®em ch«n trong hang, cöa hang
cã x©y t êng bÞt kÝn. N¨m 1010 t¹i DiÔn Ch©u, Long Toµn
dùng cê khëi nghÜa chèng Lý Th¸i Tæ võa míi c íp ® îc
ng«i vµ x ng Hoµng ®Õ. ChØ sau khi ®· khai quËt phÇn mé
cña hoµng phi, nhµ Lý míi th¾ng ® îc Long Toµn, nh©n d©n
®Æt tªn cho mét sè n¬i cña nói Yªn Ngùa nh÷ng tªn gäi ngô
ý mét kinh ®«: TiÒn Nha (Nha cña phÝa tr íc, hoÆc cña phÝa
Nam), HËu Nha (Nha cña phÝa sau hay cña phÝa B¾c), TriÒu
§ êng.
§ã lµ truyÖn d©n gian ®Þa ph ¬ng truyÒn tông, cßn sö
biªn niªn hoµn toµn kh«ng nãi g× ®Õn çc vÊn ®Ò nµy, vµ cã
nh÷ng nguån t liÖu ®Þa ph ¬ng vÒ lÞch sö An-TÜnh kh«ng
® a ra çc sù viÖc theo çch nh vËy. Theo s¸ch "V¨n hiÕn
th«ng kh¶o" do M· §oan L©m so¹n trong thêi kú nhµ Minh
®« hé (1407-1428) ta ®äc thÊy: "Con trai ót vua Lª §¹i Hµnh,
-- 85 --
tªn lµ Long Toµn ®¸nh c¾p quèc khè cña nhµ vua vµ trèn vµo
DiÔn Ch©u råi bÞ giÕt ë ®©y". Ph¶i ch¨ng s¸ch sö trªn ®©y v×
kh«ng biÕt g× nhiÒu h¬n ®· thuËt l¹i mét chuyÖn do nhµ Lý
cè ý ®Æt ra?
D íi ®êi nhµ TrÇn, cã nh÷ng biÕn cè kh¸c ®· x¶y ra t¹i
nói Yªn Ngùa, çc biªn niªn sö cña nhµ vua thêi ®ã ®· ghi
l¹i, do ®ã cã thÓ coi lµ chÝnh x¸c. §©y lµ b¶n tãm t¾t s¬ l îc:
Mét ng êi con trai cña Hoµng ®Õ TrÇn Th¸i T«n (1225-
1258) tªn lµ Quèc Khang lµm Th¸i thó DiÔn Ch©u. Khang cã
hai con trai thø lµ çc hoµng tö HuÖ NghÜa vµ Quèc Trinh.
Hai hoµng tö nµy ® îc vua ban cho c¶ vïng nói Yªn Ngùa
lµm th¸i Êp. Hang V ¬ng MÉu ®· dïng lµm phÇn mé cho
V ¬ng phi, mÑ cña hai hoµng tö.
Chóng ta cÇn l u ý r»ng çc chuyÖn kÓ liªn quan ®Õn
nói Yªn Ngùa cung cÊp nh÷ng b»ng chøng míi lµm chç dùa
cho luËn ®iÓm cña t«i ®· b¶o vÖ nhiÒu lÇn, tøc lµ çi vông
cña DiÔn Ch©u ®· tån t¹i cho ®Õn thêi kú hiÖn ®¹i, ch¾c ch¾n
lµ mét thêi kú lÞch sö, bëi v× thñ phñ cña xø nµy ®Æt trªn mét
ngän ®åi vµo thÕ kû XI vµ XIII.
Nói Hai Vai. - ë lµng Quú X¸, huyÖn §«ng Thµnh (phñ
DiÔn Ch©u) gÇn ® êng quèc lé sè 7 ®i §« L ¬ng (phñ Anh
S¬n) vµ ®i Cöa Rµo, cã mét ngän nói h×nh nöa ng êi kh«ng
®Çu, phÇn trªn, ë gi÷a gièng nh çi cæ vµ hai phÇn d íi
mçi bªn gièng hai vai. Nh©n d©n t¶ nh vËy vµ gäi lµ "Nói
Hai Vai" (ch÷ H¸n dÞch lµ L ìng Kiªn S¬n). Ngän nói nµy
®èi víi nh÷ng ng êi d©n chµi DiÔn Ch©u cã t¸c dông nh
mét çi phï tiªu.
Vua Lª Th¸nh T«n (1460-1497) vµo Nam ®¸nh Champa,
-- 86 --
tr«ng thÊy ngän nói nh mét bµ tiªn mang bói tãc, do ®ã mµ

trong mét bµi th¬, Ngµi ®· gäi tªn "Céc S¬n" ®Ó chØ nói nµy.
Mét vÞ t íng thuéc dßng téc chóa TrÞnh ë B¾c Hµ mµ sö
s¸ch gäi lµ ¤ng Ninh, ®· ®Æt tªn cho nói ®¸ lµ "Di LÆc S¬n",
tªn cña mét ®øc PhËt (PhËt VÞ lai). Cuéc ®êi cña ¤ng Ninh
sÏ ® îc kÓ l¹i trong mét luËn v¨n chuyªn kh¶o vÒ Lam
Thµnh (l u vùc S«ng Lam).
N¨m thø 3 thêi Gia Th¸i cña vua Lª Trang T«n (1533-
1548), nhµ M¹c (võa míi lËp nªn mét triÒu ®¹i ë §µng
Ngoµi) chiÕm DiÔn Ch©u. T íng nhµ M¹c lµ NguyÔn QuyÒn
x©y thµnh ®¾p lòy bao quanh nói Hai Vai vµ çc miÒn l©n
cËn, mét vïng ®Êt tròng lßng ch¶o tù nhiªn, réng mªnh
m«ng, lu«n lu«n ngËp n íc - vÕt tÝch cña phÇn phÝa T©y
®Çm ph¸ cò cña DiÔn Ch©u, phßng gi÷ cho nói nµy chèng l¹i
kÎ ®Þch muèn ®Õn gÇn. Phan TÝch, Lai Quèc QuËn c«ng, tõ
Thanh Hãa ®em qu©n ®Õn ®Ó bao v©y NguyÔn QuyÒn, b¾t
® îc QuyÒn lµm tï binh vµ b×nh ®Þnh ® îc xø nµy.
II. Çc ®ån tr¹i vµ thµnh qu¸ch
ThÕ kû thø XIV ®èi víi §¹i ViÖt lµ mét giai ®o¹n gay go.
B»ng ® êng biÓn, ng êi Ch¨m cã nhiÒu cuéc tÊn c«ng th¾ng
lîi v ¬ng quèc nhµ TrÇn. ChÝnh lóc bÊy giê, nhµ TrÇn cho
x©y thµnh ®¾p lòy kh¾p çc cöa s«ng trªn ®Êt An-TÜnh. Cã
rÊt nhiÒu c«ng tr×nh phßng thñ tõ thêi kú nµy, ngµy nay ®·
bÞ bá, ®ã lµ nh÷ng qu©n, nh÷ng b¶o, nh÷ng ®ån, nh÷ng tÊn,
theo thø tù quan träng gi¶m dÇn, tõ ®ån to kiªn cè cho ®Õn
lòy nhá chØ d¨m ba ng êi b¶o vÖ. Tuy nhiªn, còng cÇn ph¶i
nãi râ lµ "qu©n" th êng lµ ®Ó chØ mét ®ån tr¹i ë biªn giíi, cßn
-- 87 --
"tÊn" lµ mét ®ån b¶o vÖ mét bÕn, cöa vµo cña mét con s«ng.
¤ng Ninh ®· söa sang l¹i çc c«ng tr×nh nµy vµo thÕ kû
XVIII, lóc ®ã diÔn ra çc cuéc tranh chÊp gi÷a çc chóa ë
§µng Ngoµi vµ çc chóa ë HuÕ, hä TrÞnh vµ hä NguyÔn.
Chóng t«i chØ nh¾c l¹i lai lÞch cña nh÷ng thµnh qu¸ch
quan träng.
Thêi ®« hé cuèi cïng cña Trung Quèc, tøc lµ triÒu ®¹i
nhµ Minh (1407-1428), qu©n ®Þch cho x©y thµnh Cù L¹i vÒ
phÝa B¾c phñ lþ ngµy nay cña DiÔn Ch©u. §· tõ l©u, thµnh
nµy bÞ bá hoang, ch¼ng bao l©u sau n¬i ®©y ®· thµnh lËp mét
lµng gäi lµ lµng T©y Lòy ghi l¹i n¬i lÞch sö nµy. Cù L¹i ®·
® îc x©y b»ng "®¸ cña Phñ DiÔn", nghÜa lµ víi lo¹i ®¸ vôn
mµ c¶ ®Õn ngµy nay còng vËy, ng êi ta vÉn ®Ïo trong çc
tÇng sß cña Phñ DiÔn. Thµnh lòy nµy mét bÒ lµ 100 tr îng
(1 tr îng = 4,259 m.), t êng cao 5 th íc (1 th íc = 1,487m.)
Bao quanh lµ mét con hµo lu«n lu«n ngËp n íc.
Còng tõ thêi kú nµy, cã mét thµnh lòy do Lª Th¸i Tæ (Lª
Lîi) x©y khi tiÕn hµnh "cuéc chiÕn ®Êu m êi n¨m" (1418-
1428) chèng qu©n Minh. Thµnh nµy do §inh LÔ b¶o vÖ. C«ng
tr×nh bao quanh ®Ønh §«ng §×nh S¬n. Ngän nói nµy n»m ë
s¸ch (th«n) Quy Lai, huyÖn Yªn Thµnh; s«ng Bïng b¾t
nguån ë phÝa T©y ngän nói. Ngµy nay, ng êi ta chØ t×m thÊy
nh÷ng phÕ tÝch cña thµnh tr×, nh ng ng êi ta cßn cã thÓ
nhÆt ® îc ë ®Êy nh÷ng viªn ®¹n b»ng ®¸. §«ng §×nh S¬n lµ
mét ph¸o ®µi tiÒn tiªu tù nhiªn cña d·y nói ng¨n çch xø
DiÔn Ch©u víi xø An Sinh (§« L ¬ng). Nh vËy th× thµnh
nhá nµy ®· ¸n ng÷ çc ® êng hÎm däc l u vùc S«ng Lam
(s«ng C¶) vµ tõ ®ã ®i ®Õn "con ® êng th îng ®¹o".
-- 88 --
D·y thµnh b¶o vÖ phñ lþ DiÔn Ch©u vµ nhµ cöa cña c¬

quan ®¹i lý hµnh chÝnh cò cña Ph¸p, ngµy nay lµ n¬i ®Æt
tr êng tiÓu häc, còng chØ x©y dùng vµo n¨m thø ba cña triÒu
Minh M¹ng (1822). T êng lóc ®Çu chØ lµm b»ng ®Êt nÐn.
§Õn n¨m thø 13 d íi triÒu Êy (1832) çc t êng bªn trong
® îc x©y thªm cho ch¾c b»ng ®¸ hµu, vµ thµnh ngoµi b»ng
®¸ ong kÕt tô. Trung t©m c«ng nghiÖp lµm ®¸ ong nµy ë
huyÖn lÞ Nam §µn.
Thµnh Phñ DiÔn chu vi 177 tr îng 2 th íc, cao 9 th íc,
hµo bao quanh réng 1 tr îng vµ s©u 6 th íc, x a kia
th êng xuyªn thñy triÒu lªn ® a n íc vµo, nhê cã con s«ng
®µo th«ng víi cöa Bang, cöa cña s«ng Bïng gÇn ®ã. Nh÷ng
tÊm ®¸ ong kÕt tô chèng gi÷ bê cña hµo. PhÇn nhiÒu çc tÊm
®¸ ong nµy ®· ® îc ®em dïng l¹i ®Ó x©y c«ng së. Thµnh cã
ba cöa, cöa t¶, cöa hËu vµ cöa tiÒn: cã ba çi cÇu cong b¾c
qua hµo.
N¬i ®©y ngµy nay chØ lµ trô së cña phñ. PhÝa tr íc nha
m«n hay lµ chèn c«ng ® êng, n¬i quan tri phñ xö kiÖn, cã
hai cç sóng b¾n ®¹n b»ng gang cã ch÷ næi kh¾c ghi niªn ®¹i
chÕ t¹o: triÒu Minh M¹ng (1820-1840). Çc cç sóng nµy lµ
c«ng tr×nh cña çc chñ lß rÌn Nho L©m, lµng nµy ë çch ®Êy
kh«ng xa l¾m [14].
D íi triÒu nhµ Lª, trô së cña phñ n»m ë lµng §«ng Lòy
(“Lòy cña phÝa §«ng") trªn mét tßa thµnh ®· ®æ n¸t.
D íi triÒu T©y S¬n (1778-1801), thñ phñ dêi vÒ lµng
Tiªn Lý, nh ng chØ trong mét thêi gian ng¾n.
ë gÇn thµnh Phñ DiÔn cã çi mµ çc nhµ Nho gäi lµ
"B¹ng L¹p Sa", th«ng th êng gäi lµ b·i sß. VÒ líp sß biÓn
-- 89 --
nµy, nhµ Nho Bïi Huy BÝch ®· lµm mét bµi th¬ tãm t¾t nh
sau:
"Nguån gèc cña b·i sß nµy lµ ë ®©u? Tõ n¬i ®Òn thê
Hoµng ®Õ Thôc (An D ¬ng V ¬ng) cho ®Õn s«ng Bïng.
ChÝnh gi÷a ®ång b»ng næi lªn mét cån (®èng) sß biÓn ¨n s©u
trong lßng ®Êt. Nh÷ng ng êi thî ®¸ lÊy ®¸ ë ®©y, ®Ïo rÊt
khÐo vµ ®em ph¬i kh« cho cøng l¹i. Ng êi ta dïng ®¸ nµy ®Ó
x©y çc ®Òn ®µi miÕu m¹o, vµ lµm nh÷ng con ngùa vµ voi ®Ó
trang trÝ çc cæng ®Òn, chïa, miÕu, ®iÖn. N¬i nµy x a kia lµ
biÓn, mét biÕn cè lín ®· ® a nã tõ ®¸y biÓn næi lªn. HiÖn
t îng nµy ®· b¾t ®Çu tõ thêi kú nµo? Kh«ng ai cã thÓ nãi
® îc ®iÒu nµy. PhÝa tr íc n¬i nµy, biÓn ®· lïi ra nh ng cã
thÓ mét ngµy kia nã sÏ chiÕm l¹i chç cña nã. §ã lµ biÓu hiÖn
cña nh÷ng ®æi thay th¨ng trÇm cña sè phËn con ng êi".
Tõ líp sß nµy ®· cã tªn ch÷ H¸n B¹ng Thµnh (lòy sß).
Hai ch÷ nµy th êng ng êi ta dïng trong khi lµm çc c©u ®èi
mõng tri phñ vµo dÞp mång mét TÕt hoÆc khi quan ® îc
th¨ng trËt. B¹ng Thµnh còng dïng trong v¨n häc ®Ó chØ xø
DiÔn Ch©u, mét ®iÓn cè cña thi ca dïng ®Ó nãi lªn sù khëi
s¾c gÇn ®©y cña xø DiÔn Ch©u nhê çc má sß mµ cã ® îc.

-- 90 --
Ch ¬ng II. - Xø Vinh
S«ng Lam kh«ng ph¶i lµ ®Þa giíi thiªn nhiªn cña hai
tØnh mang tÝnh hµnh chÝnh gi÷a NghÖ An vµ Hµ TÜnh ngµy
nay, mµ chÝnh lµ nói Hång LÜnh, "D·y nói BÕn Thñy" cña
çc nhµ ®Þa chÊt häc. V¶ l¹i, cÇn chó ý r»ng cöa s«ng Lam
(s«ng C¶) ch¶y theo ch©n d·y nói Êy vÒ phÝa §«ng B¾c
tr íc thêi kú khëi chuyÓn cña lôc ®Þa vµo cuèi ®Ö tø kØ, lóc
nµy lµ thêi kú h×nh thµnh çc ®ång b»ng duyªn h¶i cña §¹i
ViÖt. CÇn nãi râ lµ tr íc thêi kú cã sù khëi chuyÓn Êy, ë
miÒn h¹ l u, s«ng Lam ch¶y qua Nam §µn råi tr ên theo
ch©n nói phÝa T©y - rÆng nói ng¨n çch Nam §µn víi Nghi
Léc, ®Ó ch¶y ®Õn ®Þa phËn ngµy nay cña trung t©m thÞ x·
bao gåm Vinh, Tr êng Thi vµ BÕn Thñy [17, 18, 19]. Giíi
h¹n phÝa T©y cña xø Vinh ® îc quy ®Þnh bëi "nói §ång
Trô" vµ rÆng nói H÷u BiÖt lµ ®Þa giíi tù nhiªn gi÷a Nam
§µn vµ Nghi Léc.
Ph©n giíi nh vËy th× xø Vinh gåm cã toµn huyÖn Nghi
Léc, phÇn ®Êt phÝa §«ng cña phñ H ng Nguyªn, vµ sau
cïng lµ huyÖn Nghi Xu©n, thuéc tØnh Hµ TÜnh vÒ mÆt hµnh
chÝnh. Nghi Léc vµ Nghi Xu©n x a kia hîp thµnh huyÖn
Ch©n Phóc, sau ®æi lµ NghÞ Ch©n cho ®Õn triÒu Tù §øc, n¨m
thø 28 (1874). Thêi kú nµy, Hµ TÜnh ® îc liÖt vµo tØnh lo¹i
hai thuéc quyÒn cai trÞ cña Tæng ®èc Vinh, chøc "Tæng ®èc
-- 91 --
An-TÜnh" vÉn cßn. Nh thÕ lµ trong çch gäi "xø Vinh" cã sù

tháa m·n cho c¶ nhµ ®Þa chÊt, nhµ ®Þa lý vµ nhµ sö häc.
Con ® êng çi quan lµ ® êng ph©n giíi râ nhÊt gi÷a hai
vïng kh¸c nhau hîp thµnh xø Vinh. MiÒn §«ng lµ vïng çt
bao la. MiÒn T©y, toµn bé n»m trong huyÖn Nghi Léc, lµ mét
vïng ®Êt sÐt, x a kia lµ vïng do ®Êt phï sa båi ®¾p, ®iÒu
nµy ®· ® îc x¸c minh qua bèn cuéc dß t×m ®· tiÕn hµnh ë
Vinh vµ Tr êng Thi, viÖc ph¸t hiÖn cña t«i vÒ mét líp than
bïn t¹i lµng CÈm Tr êng, vµ mét cø liÖu râ rÖt h¬n n÷a lµ
nh©n lóc ®µo mét çi giÕng trong v ên xø X· §oµi [17, 18,
19], ng êi ta ®· ph¸t hiÖn ® îc mét çi neo biÓn thuéc thêi
th îng cæ.
ChØ cÇn nh×n nhanh trªn b¶n ®å tû lÖ xÝch 1/100.000 cña
Nghi Léc lµ ng êi ta cã thÓ biÕt ngay r»ng çc lµng m¹c cña
vïng ®Êt çt ®· ® îc h×nh thµnh trªn nh÷ng b·i çt song
song víi ® êng bê biÓn ngµy nay. Nh÷ng d¶i ®Êt çt nµy bÞ
ng¨n çch bëi nh÷ng vông lßng ch¶o dµi, cã dßng n íc rÊt
trong lu«n lu«n ch¶y vµo. ChØ n¬i ®©y míi cã çc ruéng lóa.
Trªn çc d¶i ®Êt, ng êi ta chØ thÊy nh÷ng lo¹i c©y trång a
®Êt kh«. Mçi mét d¶i ®Êt ®Òu cã mét con ® êng nhá ch¹y
suèt tõ ®Çu ®Õn cuèi. §©y lµ khu cña çc ng«i mé. Çc cån
çt nµy lµ nh÷ng ®ôn çt hãa th¹ch vµ mçi gi¶i çt ®¸nh dÊu
mét ®ît biÓn tiÕn, biÓn lïi ra b¾t ®Çu vµo cuèi ®Ö tø kû.
Nh vËy lµ tõ con ® êng çi quan cho ®Õn miÒn duyªn h¶i
ngµy nay, çc lµng x· lÇn l ît ® îc thiÕt lËp. §i tõ T©y
sang §«ng, ng êi ta nhËn thÊy ®é cao cña çc gi¶i çt h¹
thÊp ®Òu kho¶ng tõ mùc 6 ®Õn mùc 2. Nh vËy lµ vÒ mÆt
®Þa h×nh, xø Vinh thuéc phÝa §«ng ® êng çi quan cã thÓ
-- 92 --
® îc biÓu hiÖn theo ®å h×nh bëi h×nh c¾t gièng nh h×nh

mét tÊm t«n uèn cong.
Cßn ®èi víi nh÷ng b·i ®Êt båi cña biÓn trong thêi cËn
®¹i, th× nhê b¶n dÞch çc Gia phæ cña hä NguyÔn Th îng X¸
(Cöa Lß) vµ hä NguyÔn Tiªn §iÒn (Cöa Héi), t«i biÕt ® îc bê
biÓn ë thÕ kû XIV çch bê biÓn ngµy nay 2 km vÒ phÝa T©y
[H×nh LXXI].
MiÒn T©y cña xø Vinh lµ mét vông lßng ch¶o dµi song
song víi bê biÓn. Çc ®é cao kh«ng qu¸ 2 m, ë phÝa Vinh ®Ó
råi h¹ xuèng d íi mùc 0 trªn çc b¶n ®å cho ®Õn eo §ß
CÊm, x a kia vïng nµy cßn ë trong tr¹ng th¸i nöa ®Çm.
Mét con "s«ng ®µo" ch¹y suèt theo chiÒu dµi cña vông lßng
ch¶o nµy. Bëi tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nhËn biÕt ®ã, ng êi ta h×nh
dung ® îc vông lßng ch¶o n»m gi÷a Vinh vµ §ß CÊm lµ di
tÝch cña mét çi vông x a, nay ®· ® îc båi ®¾p. Çc nhËn
biÕt nµy hç trî thªm cho nh÷ng ®iÒu ®· nãi ë trªn [H×nh
LXXII vµ LXIII ë d íi].
TÊt c¶ nh÷ng nhËn xÐt Êy gióp cho chóng ta t×m ® îc
nh÷ng ®Þa ®iÓm vµ çc c«ng tr×nh cæ x a trªn ®Ønh çc ®åi
nói. Nh÷ng ®åi nói nµy cã thÓ næi lªn vµo thêi kú mµ xø
Vinh cßn lµ mét vòng. MiÒn duyªn h¶i phÝa §«ng cã Ýt nhiÒu
gi¸ trÞ lÞch sö tõ thÕ kû XIV, thêi kú cña çc hä NguyÔn
Th îng X¸ vµ hä NguyÔn Tiªn §iÒn...
T«i cã thÓ ®Æt vµo trong khung c¶nh cña xø Vinh "nói
§ång Trô". Nh ng thung lòng s«ng Lam lµ mét thùc thÓ
võa mang tÝnh chÊt ®Þa chÊt, võa mang tÝnh chÊt ®Þa lý vµ
lÞch sö, bao gåm çc xø Nam §µn, Vâ LiÖt, Anh S¬n vµ
T ¬ng D ¬ng (Cöa Rµo) mang tªn gäi cña çc khu vùc hµnh
-- 93 --
chÝnh. HiÓu nh vËy, th× "Thung lòng s«ng Lam" tõ th îng

l u ®Õn h¹ l u, kÐo dµi tõ Cöa Rµo cho ®Õn nói §ång Trô.
T«i còng cã thÓ ® a vµo trong khung c¶nh cña Vinh "®Òn
§éc L«i", ®Òn nµy ë mót phÝa Nam rÆng nói ng¨n çch Nghi
Léc víi Nam §µn, nh ng nªn ®Ó ®Òn nµy vµo "xø Nam §µn",
v× mét lÏ lµ nã ®¸nh dÊu mót §«ng Nam cña thung lòng chÕt
cña s«ng Lam, sau khëi chuyÓn cña lôc ®Þa ®· biÕn thµnh Hå
cña mïa Xu©n (Xu©n Hå). Hå nµy tõ ch©n phÝa T©y nói Êy,
tõ huyÖn lÞ huyÖn Nam §µn cho ®Õn lµng H÷u BiÖt. §Òn §éc
L«i n»m trªn ®Þa phËn lµng nµy.
Nh vËy lµ "Nói §ång Trô" vµ "§Òn §éc L«i" sÏ lµ giíi
h¹n cuèi cïng cña ®Þa giíi phÝa T©y xø Vinh.
I. Nh÷ng danh lam vµ th¾ng tÝch
Nói Hång LÜnh. - RÆng nói kú thó nµy n»m ë h÷u ng¹n
s«ng Lam, s ên B¾c thuéc ®Þa phËn huyÖn Nghi Xu©n, s ên
Nam thuéc huyÖn Can Léc.
Theo truyÒn thuyÕt d©n gian, th× lai lÞch cña tªn rÆng
nói nh sau:
§øng ë phÝa B¾c ®ång b»ng ven biÓn, ng êi quan s¸t
nhËn râ ® îc ba d·y nói hîp l¹i gièng nh chim "hång"
gi ¬ng hai çnh ®Ó lÊy ®µ "lÜnh". Tõ ®ã ng êi ta míi ®Æt tªn
lµ "Hång LÜnh".
Çc thi nh©n muèn xem nÐt ®Æc s¾c cña c¶ chÝn m ¬i
chÝn ®Ønh, nh ng chØ cã mÊy ®Ønh lµ ®¸ng chó ý. 1. §Ønh
§«n L©n, çc nhµ th¬ nãi nã "biÕn mÊt trong m©y". Trªn
®Ønh §«n L©n, thêi nhµ Lª cã mét "b¶ng nh·n" tªn lµ TrÇn
-- 94 --
B¶o TÝn ë ®ã. Do ®ã ngän nói mang tªn lµ Cï S¬n, lÊy tªn
"TrÇn S¬n" ®Ó nh¾c l¹i vÞ quan Êy lµ mét nhµ th¬ næi tiÕng.
2. Ngän S Tö lµ mét ngän nói cã h×nh d¸ng con s tö trong
thÇn tho¹i H¸n ViÖt (?). §Æc biÖt ai còng biÕt ®Õn ngän nói
nµy v× ®ã lµ mét c«ng tr×nh cña thiªn nhiªn, lµ "ChiÕc cÇu
mµ çc nµng tiªn t¾m ë ®ã". 3. §Ønh H ¬ng TÝch qu¶ thùc lµ
®Ønh ®Ñp nhÊt. §©y lµ mét ®Þa ®iÓm du lÞch thu hót ng êi
An Nam tõ nh÷ng n¬i xa ®Õn. Hä ®Õn ®©y ®Ó th¨m "®Òn hay
®µi Trang V ¬ng", lÇu cña vua Trang, "Am Th¸nh mÉu",
n¬i Th¸nh mÉu, mét n÷ thÇn cña nhµ PhËt, ®· ë Èn, vµ nhÊt
lµ chïa H ¬ng TÝch mµ n¨m thø 17 ®êi Minh M¹ng (1857)
®· ® îc kh¾c tªn vµo mét çi ®Ønh cña cung ®iÖn nhµ vua ë
HuÕ, th¾ng tÝch nµy ® îc liÖt vµo nh÷ng n¬i ®Ñp nhÊt cña
§¹i ViÖt.
V¶ l¹i, cÇn ph¶i chó ý r»ng "nói Hång LÜnh" ® îc ng êi
Tµu cho lµ ®Ñp, hä ®· xÕp danh lam nµy vµo sè "Hai M ¬i
Mèt Ngän Nói" ®Ñp nhÊt cña n íc An Nam. Trong çc v¨n
b¶n Tµu, ng êi ta gäi ngän nói nµy lµ Thiªn T îng vµ ®Ønh
H ¬ng TÝch lµ H ¬ng T îng. Çc häa sÜ Tµu vÏ nh÷ng ®Ønh
nói ®Ñp nhÊt vµ d©ng t¸c phÈm cña m×nh lªn Hoµng ®Õ Hång
Vâ, ng êi khai s¸ng ra triÒu ®¹i nhµ Minh (cuèi thÕ kû XIV).
Hµng n¨m, cø ®Õn ngµy 18 th¸ng 2 ©m lÞch th× chïa
H ¬ng TÝch lµ n¬i trÈy héi rÊt nhén nhÞp (xem çc H×nh
LXXVI vµ LXXVII). Theo truyÒn khÈu th× mét ng êi con g¸i
cña vua Trang V ¬ng, mét tÝn ®å PhËt gi¸o rÊt mé ®¹o, ®Õn
tu ë ®©y. Vua cha bÌn dùng cho nµng mét çi lÇu ë phÝa B¾c
cña chïa - ng«i chïa con gÇn ®Êy chÝnh lµ n¬i mµ nµng c«ng
chóa tù thiªu (H×nh LXXIV ë trªn).
-- 95 --
Çi m« tÝp ë d íi H×nh sè LXXVII gäi lµ B¸t qu¸i. §Ó

tr¸nh ® îc nhiÒu ®o¹n trïng lÆp trong nhiÒu ch ¬ng, t«i ®·
tËp trung vµo "®Òn Vua Bµ". ViÖc miªu t¶ vµ b×nh luËn çc
m« tÝp vÒ ®iªu kh¾c th êng hay t×m thÊy ë ®Òn ®µi, miÕu
m¹o. ChÝnh ë ch ¬ng nµy, ng êi ®äc sÏ thÊy ® îc ý nghÜa
cña B¸t qu¸i.
§Òn thê Th¸nh MÉu ® îc x©y dùng d íi thêi nhµ TrÇn
(H×nh LXXIV).
§Òn Thiªn V ¬ng dùng tõ thêi nhµ Minh. Do mét trËn
ch¸y n¨m Êt DËu (1885), nªn ®¹i bé phËn ®Òn ®· bÞ tµn ph¸,
vµ ® îc Tæng ®èc An-TÜnh lµ §µo TÊn tu söa l¹i vµo n¨m
Thµnh Th¸i thø 13 (1901).
Nói §¹i H¶i. - Ngän nói nµy lµ bé phËn cña d·y nói ng¨n
çch hai xø Vinh vµ Nam §µn. Nã n»m ë ®Þa phËn lµng
H ¬ng Çi phñ H ng Nguyªn.
Theo çc truyÒn khÈu cña ®Þa ph ¬ng, th× tªn ngän nói
nh¾c l¹i r»ng vµo thêi xa x a, n íc biÓn ®· lÊn tíi tËn ch©n
nói nµy (§¹i H¶i = biÓn lín).
VÒ ph ¬ng diÖn lÞch sö, ®iÒu cÇn ph¶i nhí lµ lµng §«ng
Th¸i n»m ë phÝa Nam cña nói §¹i H¶i. §ã lµ çi n«i cña
dßng hä T©y S¬n vµ dßng hä Ng«. VÞ tæ ®Çu tiªn cña nhµ Ng«
lµ Ng« QuyÒn, ng êi ®· khai s¸ng ra mét trong nh÷ng triÒu
®¹i quèc gia ®Çu tiªn cña n íc An Nam (939-963). Çc sö
biªn niªn nãi lµ "TriÒu ®¹i quèc gia", nªn ®æi lµ "TriÒu ®¹i
®éc lËp", hay nãi ®óng h¬n lµ "TriÒu ®¹i thÇn thuéc Thiªn
triÒu", so víi çc thêi kú ®« hé cña Tµu tr íc ®ã. Bëi v× tæ
tiªn cña hä Ng« vµ cña nh÷ng ng êi s¸ng lËp ra çc triÒu
®¹i An Nam, cho ®Õn c¶ triÒu nhµ Lý (thÕ kû thø XI), lµ dßng
-- 96 --
dâi cña "M êi hai sø qu©n" nh©n lóc bªn Tµu gÆp thêi kú
lo¹n l¹c, thêi "Ngò ®¹i" (907-960), çc Th¸i thó tù x ng ®éc
lËp. T©y S¬n (nói ë phÝa T©y) lµ biÖt danh ®Ó ®Æt cho hä
NguyÔn ®· thµnh c«ng trong viÖc thiÕt lËp ra mét triÒu ®¹i.
Hä NguyÔn nµy trÞ v× kh¾p tÊt c¶ çc xø nãi tiÕng An Nam
(§µng Trong, Trung Kú, §µng Ngoµi) tõ n¨m 1778 ®Õn
1802. LÞch sö cña hä nµy sÏ ® îc nãi l¹i ë môc III. "Çc väng
téc quª ë Hµ TÜnh".
Th¸p Cao BiÒn (H×nh LXXII vµ H×nh ë d íi). - ë ®Þa

phËn lµng Ph ¬ng TÝch vµ lµng Yªn Tr êng cã mét hßn nói
khiÕn con s«ng ®µo tõ Vinh ®Õn §ß CÊm ph¶i uèn dßng vÒ
phÝa §«ng.
Trªn ®Ønh nói Êy, Cao BiÒn, tªn tuæi ®· ® îc nh¾c ®Õn
nhiÒu lÇn vµ chóng t«i sÏ cßn nãi ®Õn trong nhiÒu ch ¬ng
kh¸c, ®· dùng lªn mét çi th¸p, ng êi th× nãi ®ã lµ mét çi
th¸p ®Ó x¸ lÞ cña nhµ PhËt, ng êi th× nãi ®ã lµ mét çi ®Ìn
®Ó ban ®ªm chiÕu s¸ng cho thuyÒn bÌ qua l¹i trªn s«ng ®µo,
hoÆc ®ã lµ ®ån binh ®Ó b¸o hiÖu. §©y lµ mét ®iÒu bÝ Èn cßn
cÇn ph¶i nghiªn cøu. Dï sao ch¨ng n÷a, vÒ çi th¸p nµy nay
ch¼ng cßn dÊu tÝch g× n÷a. ChØ biÕt r»ng ngµy nay nh×n thÊy
®Ønh nói san b»ng lµ ng êi ta biÕt ® îc vÞ trÝ cña th¸p x a
kia n»m ë ®Êy, nh ng ng êi ta cßn t×m thÊy ë ®ã nh÷ng
m¶nh g¹ch vì kh«ng cßn gi¸ trÞ g× vÒ mÆt trang trÝ.
T¹i lµng Yªn Tr êng, gi÷a ch©n nói vµ con s«ng ®µo lµ
®Òn LÜnh V¹n. §Òn nµy do Cao BiÒn dùng, nh ng ngµy nay
vÒ ph ¬ng diÖn kh¶o cæ häc nã còng ch¼ng cã gi¸ trÞ g×.
Çc l·nh ®Þa cò cña hä NguyÔn Th îng X¸. - (Tõ H×nh

-- 97 --
LXXVIII ®Õn H×nh LXXXIII), - LÞch sö cña hä NguyÔn

Th îng X¸ sÏ ® îc nãi l¹i ë môc III - "Çc väng téc". §iÒu
®¸ng lµm cho chóng ta chó ý ë ®©y lµ çc ®Òn ®µi miÕu m¹o
®Òu dµnh ®Ó thê nh÷ng tæ tiªn danh tiÕng vµ miªu t¶ nh÷ng
danh lam trong l·nh ®Þa cña hä.
Nh÷ng ng êi khai s¸ng nªn thanh thÕ cña dßng hä nµy
lµ NguyÔn Héi, cïng víi NguyÔn Biªn, con tr ëng vµ con thø
lµ NguyÔn XÝ, ng êi næi danh nhÊt cña dßng hä. C¶ ba ®Òu
n»m trong danh s¸ch nh÷ng vâ t íng chñ chèt cña Lª Lîi.
NguyÔn XÝ lµ mét trong nh÷ng anh hïng xuÊt s¾c nhÊt
cña cuéc chiÕn tranh giµnh ®éc lËp (1418-1428) do Lª Lîi chØ
huy chèng qu©n Minh. Ngµi phông sù rÊt tËn lùc bèn vÞ vua
®Çu tiªn cña nhµ HËu Lª: Lª Lîi (1418-1433), Th¸i T«ng
(1433-1442), Nh©n T«ng (1442-1459) vµ Th¸nh T«ng (1459-
1497).
N¨m Êt DËu (1465), NguyÔn XÝ mÊt. §Õn n¨m §inh Hîi
(1467) th× viÖc x©y dùng ®Òn thê Ngµi hoµn thµnh. Vua
Th¸nh T«ng ®· trÝch quü riªng ®Ó chi vµo viÖc x©y ®Òn.
§Òn gåm cã n¨m nhµ. Nhµ gi÷a chia lµm ba gian: gian
trong vµ gian gi÷a lµ n¬i thê NguyÔn Héi, gian phÝa tr íc vµ
ë hai bªn: bªn tr¸i lµ bµn thê NguyÔn Biªn, chÕt kh«ng thõa
tù vµ bªn ph¶i lµ bµn thê NguyÔn XÝ. Gian gi÷a n»m ë phÝa
trªn ®Ó mét çi th¸p chu«ng nhá, xung quanh mÐp ngoµi cã
kh¾c dßng ch÷: "C ¬ng Quèc C«ng tõ" - ghi l¹i t íc vÞ cao
quý cña NguyÔn XÝ. Tr íc mÆt gian chÝnh gi÷a cña ng«i ®Òn
dµnh ®Ó thê NguyÔn XÝ, cã mét bøc hoµnh phi kh¾c mÊy ch÷:
Nh¹c gi¸ng thÇn (kh«ng khÝ trong lµnh cña nói rõng ®· lµm
nªn tµi ba cho con ng êi). §ã lµ mét c©u trÝch tõ Kinh Thi.
-- 98 --
Bªn ph¶i vµ bªn tr¸i cña gian Êy lµ hai c©u ®èi, do vua
Lª Th¸nh T«ng cho:
1. Hµ nh¹c nhËt tinh, thiªn thu h¹c khÝ (nói, s«ng vµ
tinh tó cã çi oai nghiªm mu«n ®êi, ý muèn nãi: con ng êi
trung thµnh vµ ngay th¼ng sinh ra tõ mét kh«ng khÝ trong
s¹ch, nghÜa lµ nh÷ng ®øc h¹nh cña tæ tiªn hä ®· hun ®óc
nªn mét con ng êi kiÖt xuÊt).
2. Phô tö huynh ®Ö, v¹n cæ anh phong (cha, con vµ anh
em cã tiÕng t¨m lõng lÉy, ¸m chØ nh÷ng c«ng tr¹ng hiÓn
h¸ch do NguyÔn Héi, cïng con trai c¶ lµ NguyÔn Biªn vµ con
thø lµ NguyÔn XÝ vµ m êi l¨m ng êi con trai cña NguyÔn
XÝ ®· ®ãng gãp cho bèn vÞ vua ®Çu tiªn cña TriÒu Lª).
ë mçi bªn cña gian gi÷a dµnh ®Ó thê NguyÔn Héi, lµ bøc
t îng hai con hæ, ë ch©n t îng cã mét bµn thê. ë ®©y con hæ
® îc t«n thê nh vÞ thÇn phï hé cña dßng hä. Theo gia phæ
ghi l¹i, th× trong bÊt kú mét cuéc chinh chiÕn nµo, NguyÔn
Héi ®Òu nhËn ® îc sù gióp ®ì kú diÖu cña mét con hæ, vµ
chÝnh nhê søc m¹nh kú diÖu cña "Chóa Hæ" mµ hä cã ® îc
vËn m¹ng tèt ®Ñp.
Khi NguyÔn Héi chÕt, hæ mang thi hµi cña «ng ®em ch«n
t¹i mét ngän nói do hæ chän lÊy. Ngµy h«m sau, çc con trai
®i t×m x¸c bè vµ ® a vÒ nhµ. ThÊy sù viÖc nh vËy, con hæ
gÇm thÐt kinh hoµng. Çc con liÒn hiÓu ý muèn cña hæ vµ
®ång ý chän n¬i ch«n cÊt thi hµi bè m×nh do "Chóa Hæ" ®·
chän. Çc gian bªn ph¶i vµ bªn tr¸i dµnh ®Ó thê m êi l¨m
ng êi con trai cña NguyÔn XÝ.
§Òn thê anh hïng NguyÔn XÝ ® îc trïng tu l¹i n¨m
1928 do ng êi téc tr ëng cña hä hiÖn nay lµ cô Tó tµi
-- 99 --
NguyÔn Huy X¸n phô tr¸ch. Cô lµ vÞ hµo môc ®øng ®Çu cña
Th îng X¸. Nh©n dÞp söa l¹i ng«i ®Òn, tÊt c¶ çc chi hä ë
kh¾p trong n íc An Nam ®Òu cè g¾ng ®ãng gãp ®Ó trang tr¶i
mäi phÝ tæn, vµ triÒu ®×nh còng cho mét sè tiÒn.
Tõ çc cöa cña ng«i ®Òn thÕ kû XV, ng êi ta ®· gi÷ ® îc
hai çi cét cña lèi vµo cò (H×nh LXXVIII).
Çc ng«i ®Òn kh¸c næi tiÕng chñ yÕu lµ:
1. ë gi¸p §ång ThÞnh, lµ ng«i ®Òn thê mét ng êi dßng
dâi n¨m ®êi cña NguyÔn XÝ lµ NguyÔn B¸ Ký vµ con trai «ng
lµ NguyÔn B¸ Kú, c¶ hai cha con ®Òu lËp chiÕn c«ng hiÓn
h¸ch trong çc cuéc giao chiÕn víi nhµ M¹c, vµo thÕ kû XVI.
2. ë Th îng X¸, cã ®Òn thê NguyÔn §×nh §¾c, (hËu duÖ
12 ®êi cña NguyÔn XÝ) ®· ®¸nh qu©n T©y S¬n vµo cuèi thÕ
kû XVIII.
ë trong vïng l¨ng mé vµ ®Òn ®µi cña hä NguyÔn cã rÊt
nhiÒu ®åi nói mµ ng êi ta ®· ®Æt tªn theo h×nh thï nh :
Nói M·o (mò cña t íng).
Nói Cê (cê chØ huy).
Nói KiÕm hay nói G ¬m.
Nói Voi: voi trËn.
Nói Trèng qu©n: trèng trËn.
Vµ do ®ã, theo thuyÕt phong thñy (®Þa lý), hä NguyÔn
Th îng X¸ ®· s¶n sinh ra rÊt nhiÒu vâ quan danh tiÕng.
Gia phæ cña hä NguyÔn Th îng X¸ ®· cung cÊp cho ta
nh÷ng cø liÖu chÝnh x¸c vÒ bê biÓn cña huyÖn Nghi Léc vµo
thÕ kû XV, vµ vÒ çc ®Çm ph¸ hoÆc eo biÓn mµ sau nµy trë
thµnh ®Êt trång trät.
Vµo ®Çu thÕ kû XV, Cöa Lß ch a cã, ngän nói n»m tõ
-- 100 --
® êng çi quan ®Õn Cöa Lß håi ®ã lµ mét hßn ®¶o mµ hai
dßng ch¶y cña s«ng CÊm l în quanh b¾t ®Çu tõ lµng §ß
CÊm ngµy nay (gÇn ga §ß CÊm). Nh¸nh B¾c cña s«ng vÉn
gi÷ nguyªn cho ®Õn ngµy nay. Nh¸nh Nam h×nh thµnh Cöa
X¸, ngµy nay hÇu nh ®· bÞ çt båi lÊp hoµn toµn. Ngay tõ
håi ®ã, ë Cöa X¸ ®· cã nh÷ng ®Çm ph¸ do Lª Lîi ban cho
NguyÔn Héi, vµ trªn çc vông nµy, NguyÔn Héi lËp lµng
Th¸i X¸, ngµy nay lµ Th îng X¸. Trªn ®Êt ®ai cña m×nh,
NguyÔn Héi lËp nhiÒu n¹i muèi vµ trë nªn giµu cã. Çc n¹i
muèi nµy, ngµy nay kh«ng cßn n÷a, do ®Êt phï sa båi lÊp
dÇn vµo, cho nªn n¹i muèi nay l¹i çch hai c©y sè vÒ phÝa
§«ng (H×nh LXXII).
NguyÔn XÝ ® îc cÊp l·nh ®Þa c¶ miÒn duyªn h¶i n»m
gi÷a Cöa Lß vµ Cöa Héi (Héi Thèng) ngµy nay. Trong sè çc
®Çm ph¸ nµy cã Bµu ã, çi bµu mµ theo çc s¸ch D ®Þa chÝ
th× gäi lµ Hå N íc BiÓn. Däc theo bê Bµu ã, NguyÔn XÝ lËp
nªn lµng Bµu ã mµ ®Êt ®ai th× do mét ®¸m tï binh ng êi
Tµu mµ NguyÔn XÝ b¾t ® îc trong çc cuéc chiÕn tranh ë
An-TÜnh (1418-1428) khai khÈn. Trªn nh÷ng ®Çm ph¸ kh¸c,
NguyÔn XÝ lËp ra rÊt nhiÒu lµng. §Êt ®ai míi næi lªn ®Òu do
nh÷ng ng êi Champa khai khÈn. Nh÷ng ng êi nµy do
NguyÔn XÝ b¾t ® îc trong cuéc ®¸nh nhau víi n íc Champa
n¨m Th¸i Hßa thø 3, ®êi Nh©n T«n, tøc lµ n¨m Êt Söu
(1445).
Çc thñ lÜnh Champa bÞ b¾t lµm tï binh lµ ChÕ HiÖp,
ChÕ L©u vµ ChÕ §a. NguyÔn XÝ bÌn cö hä lµm thñ chØ "Héi
®ång kú hµo" cña nh÷ng lµng míi lËp [15].
Con trai cña NguyÔn XÝ lµ NguyÔn S Håi ® îc ban cÊp
-- 101 --
®Çm ph¸ C©y B»ng, trªn miÒn ®Êt ®ai míi båi ®¾p nµy, çc
lµng V¹n Léc vµ T©n Léc ® îc h×nh thµnh (H×nh LXXX ë
d íi).
Theo chiÕu chØ cña nhµ vua, tÊt c¶ çc lµng ® îc thiÕt
lËp vµo thÕ kû XV bëi hä NguyÔn Th îng X¸ ®Òu ® îc miÔn
thuÕ vµ mäi ®¶m phô hµnh chÝnh hoÆc qu©n sù (phu phen,
t¹p dÞch v.v...). Nh÷ng ng êi thuéc hä NguyÔn nµy ®Òu lµ
l·nh chóa tuyÖt ®èi trªn th¸i Êp cña hä.
ë ®©y, t«i cÇn nh¾c l¹i mét lÇn n÷a, - bëi v× t«i th êng
hay ¸m chØ ®Õn vÊn ®Ò khi kÓ l¹i lÞch sö cña çc "danh
nh©n An-TÜnh": - Nh÷ng ®Çm ph¸ vµ ®Êt phï sa do çc
s«ng ngßi ®Ó l¹i sau khi n íc lôt rót khái, còng nh ®Êt
®ai míi khai ph¸ cña vïng trung du ®Òu thuéc quyÒn qu¶n
lý cña nhµ vua. Vua cã thÓ sö dông tuú ý, ban cho çc trung
thÇn cã tªn tuæi cña triÒu ®×nh vµ c¶ ®Õn çc th©n v ¬ng
n÷a. Vua cã thÓ tr ng dông çc lµng x·. Nh vËy lµ mét
sè th¸i Êp ® îc lËp nªn qua nhiÒu thÕ kû. Riªng ®èi víi
viÖc kh¶o s¸t nh÷ng d¶i ®Êt phï sa do biÓn hay s«ng ngßi
båi ®¾p trong thêi hiÖn ®¹i th× ch¾c ch¾n vÒ ph ¬ng diÖn
sö häc, lÞch sö cña çc l·nh ®Þa cò cã ®ãng gãp vµo viÖc lµm
sèng l¹i ®Þa lý cña ®Êt cæ An-TÜnh. Sù tÝch ë th«n xãm x¸c
minh thªm nh÷ng t liÖu ghi trong çc gia phæ. Tuy nhiªn
còng cÇn ph¶i nhí lµ mét phÇn cña mçi mét l·nh ®Þa Êy do
mét líp nh©n c«ng ®Æc biÖt khai khÈn: ®ã lµ nh÷ng tï binh
ng êi Tµu hay ng êi Ch¨m do çc t íng lÜnh tªn tuæi b¾t
® îc qua çc chiÕn dÞch. Sau hÕt, çc gia phæ vµ sù tÝch sÏ
bæ khuyÕt vµ söa ch÷a cho quèc sö.
Nãi vÒ lÞch sö cña lµng §«ng Së, ng êi ®äc sÏ lÊy lµm
-- 102 --
thó vÞ khi xem TËp san sè th¸ng 4-6 n¨m 1935, trong ®ã t«i
®· cã ®¨ng mét tiÓu luËn vÒ "Nh÷ng ®¶o téc ng êi gèc tÝch
ng êi Ch¨m" (trang 192-219). Nhê tiÓu luËn nµy, t«i ®· chØ
ra mét sè in nhÇm: ë d íi trang 213 lµ "chó thÝch (1)". CÇn
ph¶i ®äc nh thÕ nµy: "Cïng ë trong vïng biÓn §«ng Së, cã
nh÷ng phÇn ®Êt kh¸c cña NguyÔn XÝ do çc tï binh Tµu
khai khÈn (vµ kh«ng ph¶i ng êi "Ch¨m", nh ®· in sai).
Çc gia phæ vµ sù tÝch cßn cung cÊp cho chóng ta nhiÒu
t liÖu quý kh¸c, nh¾c nhë çc çn bé nghiªn cøu, s u tÇm
tµi liÖu cÇn ph¶i ®Ò phßng nh÷ng tr êng hîp biªn tËp vông
vÒ trong çc s¸ch "D ®Þa chÝ" gÇn ®©y.
T«i sÏ nªu ra ®©y chØ mét vÊn ®Ò ®Ó chøng minh, vÊn
®Ò nµy ® îc cung cÊp cho chóng t«i do lÞch sö ph¸t triÓn
vÒ ®Þa chÊt cña çi vông n íc mÆn mang tªn Bµu ã trong
gia phæ hä NguyÔn ë Th îng X¸ vµ tªn Hå N íc mÆn
trong çc s¸ch d ®Þa chÝ. Trong phÇn ®Þa chÝ cña NghÖ An
n»m trong "§¹i Nam nhÊt thèng chÝ", ® îc biªn so¹n d íi
triÒu Tù §øc (1847-1873) vµ Bé Häc söa ch÷a t¹i HuÕ n¨m
1917, cã nãi ®Õn çc vông ®ã. Ng êi ta cßn nãi râ lµ ë trong
n íc cña vòng nµy cã nh÷ng con hµu, con nghªu hay con
ngao, con vÑm v.v... §ã lµ lo¹i hÕn hµu sèng ë çc cöa s«ng,
çc n¬i n íc c¹n hoÆc cã n íc mÆn. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã
lµ ®óng çch ®©y 5 thÕ kû, vµ nh÷ng tµi liÖu nµy ®Òu lÊy ë
çc s¸ch ®Þa lý biªn so¹n d íi triÒu Lª (1428-1793);
nh ng nay th× sai. Sai sãt nµy lµ do mét ng êi biªn tËp
kh«ng chÞu khã ®Õn quan s¸t t¹i chç vµ ®i hái thªm mµ chØ
n« lÖ dùa vµo çc bµi b¶n cò. Cuèn gia phæ hä NguyÔn
Th îng X¸ vµ çc sù tÝch cña lµng x· xung quanh vïng
-- 103 --
nµy sÏ chØ cho anh ta biÕt lµ Hå N íc mÆn kh«ng cã giao

l u víi biÓn n÷a kÓ tõ ®êi Gia Long (®Çu thÕ kû XIX), l¹ch
ngµy x a nay ®· trë thµnh mét cöa lÊp. Çi vòng ngµy
x a ®· biÕn thµnh mét hå n íc ngät, nh ng lóc n íc trµn
th× ch¶y vµo s«ng C¶ theo mét con ngßi song song víi bê
s«ng ngµy nay. Sau cïng, ng êi biªn tËp ®· nhËn thÊy lµ
ngµy nay trong n íc cña hå nµy chØ cßn çc gièng hµu hÕn
ë n íc ngät: èc thñy, èc nhåi cña ao hå, v.v... §Ó kÕt luËn
vÒ cuéc tranh c·i nµy, t«i sÏ nãi r»ng: cÇn ph¶i biÕt söa
ch÷a l¹i çc xuÊt b¶n phÈm cho ®óng, mÆc dï ®· xuÊt b¶n
chÝnh thøc, bëi v× dï sao còng kh«ng thÓ tr¸nh khái ® îc
sai sãt lÇm lÉn.
ViÖc nghiªn cøu gia phæ cña hä NguyÔn Th îng X¸ vµ
çc sù tÝch cña nh÷ng lµng x· ven biÓn cña Nghi Léc cho
chóng ta biÕt r»ng ® êng bê biÓn ngµy nay çch ® êng bê
biÓn ë thÕ kû XV gÇn hai c©y sè vÒ phÝa §«ng. Nh vËy
chóng ta biÕt ® îc r»ng ®Êt liÒn lÊn ra biÓn mét çch nhanh
chãng. Nh÷ng ®ôn çt næi lªn trªn çc d¶i ®Êt do biÓn båi
®¾p sau thÕ kû XV cã chiÒu cao ®Õn mÊy th íc. Nh thÕ lµ
ng êi ta còng nhËn thÊy r»ng, çc ®ôn çt h×nh thµnh còng
rÊt nhanh chãng.
Th¸i Êp vµ ®Òn thê cña hä NguyÔn Tiªn §iÒn (H×nh

LXXIV ®Õn XVI). - Trªn h÷u ng¹n Héi Thèng (Cöa Héi, cöa
s«ng C¶) lµ mét vïng ®Êt lßng ch¶o ch¹y dµi song song víi
bê s«ng. VÒ phÝa Nam, vïng lßng ch¶o nµy gi¸p cËn víi cao
®iÓm 2 cña cöa s«ng cho ®Õn d íi ®Þa ®å, vµ thoai tho¶i ®i
xuèng vÒ phÝa cöa s«ng cho ®Õn d íi mèc sè "0". D¶i ®Êt
cuèi nµy lu«n lu«n ngËp d íi n íc bÞ bá hoang, chØ mäc
-- 104 --
mét thø cãi chiÕu lµ mét lo¹i th¶o thuéc hä c©y cñ gÊu, tøc
c©y "cãi l¸c" hay "cãi trang" nh ng êi An Nam th êng
gäi. Khu vùc phÝa Nam cã nhiÒu ruéng hai mïa rÊt tèt v× ë
®©y cã nhiÒu ngßi l¹ch ch¶y qua mang n íc nguån tíi;
nh÷ng ngßi l¹ch Êy ®Òu ch¶y mét h íng song song víi bê
biÓn hiÖn nay vµ ®Òu quy tô l¹i khu vùc d íi cao ®iÓm 0
trªn ®Þa ®å.
ë trung t©m miÒn ®Êt ph× nhiªu nµy lµ lµng Tiªn §iÒn,
do ®ã mµ trong çc bµi nghiªn cøu vÒ ®Þa chÊt cña t«i, t«i ®·
gäi lµ "MiÒn Tiªn §iÒn", v× lÏ g× th× l¸t n÷a t«i sÏ nãi [17, 18].
MiÒn Tiªn §iÒn lµ ®Êt th¸i Êp cña nhµ vua ban cho mét väng
téc, "hä NguyÔn Tiªn §iÒn" vµo thÕ kû thø XVI, nh tªn t«i
®· gäi trong çc bµi nghiªn cøu cña m×nh vÒ nh÷ng "Danh
nh©n" cña An-TÜnh. ë ®©y t«i chØ t¶ l¹i nh÷ng ®Òn thê cã
tiÕng cña dßng hä nµy.
S¸ch gia phæ cña hä NguyÔn Tiªn §iÒn cho ta biÕt r»ng
ng êi s¸ng lËp ra dßng hä quyÒn thÕ nµy lµ NguyÔn ThuyÕn,
Thù QuËn c«ng, sèng vµo thÕ kû thø XVI. Ng êi nµy ® îc
phong th¸i Êp Tiªn §iÒn lµ do cã nhiÒu c«ng tr¹ng víi nhµ
Lª. Håi Êy Tiªn §iÒn lµ mét miÒn ®Êt ngËp n íc, kh«ng cã
sù sèng. Cø mçi lÇn thñy triÒu lªn lµ n íc mÆn cña Cöa Héi
trµn vµo nªn kh«ng thÓ trång trät ® îc g× c¶. Çc vÞ tiÒn bèi
khai s¸ng ra dßng hä ®· ®¾p dÇn nh÷ng con ®ª theo h íng
cña miÒn ®Êt ngËp mÆn, khiÕn cho sù x©m nhËp cña n íc
còng dÇn dµ bÞ chÆn l¹i, vµ bëi thÕ, nh÷ng b·i ®Êt n íc mÆn
® îc khö s¹ch vµ biÕn thµnh ruéng tèt.
§Þa phËn hiÖn thêi cña lµng Tiªn §iÒn ® îc ng¨n çch
vÒ phÝa biÓn bëi mét doi ®Êt låi trªn cã ®ôn çt. Mét sù t×m
-- 105 --
hiÓu ®óng ®¾n gia phæ hä NguyÔn Tiªn §iÒn cho biÕt r»ng
nh÷ng ®Êt båi cña biÓn tõ thÕ kû XVI cho ®Õn nay lµm thµnh
mét d¶i ®Êt réng chõng mét c©y sè, vµ chÝnh trªn d¶i ®Êt nµy
®· næi lªn nh÷ng ®ôn çt míi h¬n. Nh vËy lµ nh÷ng ®ôn
çt ®ã chØ míi h×nh thµnh b¾t ®Çu tõ thÕ kû XVI.
Cßn ®èi víi nh÷ng c d©n ®Çu tiªn cña n¬i ®©y, nh÷ng
kÎ b»ng tµi n¨ng cña m×nh ®· khai th¸c nã, gia phæ cña hä
NguyÔn Tiªn §iÒn cho biÕt nhiÒu ®iÒu h÷u Ých. Kh«ng ph¶i
chóng t«i cã dông ý nãi tr íc nh÷ng ®iÒu sÏ nãi trong "lÞch
sö cña dßng hä" nµy, nh ng chóng t«i còng thÊy cÇn ph¶i
nãi mét vµi lêi vÒ bÒ dµy thanh thÕ cña dßng hä nµy.
"Theo gia phæ, ®ã lµ vµo håi nhµ M¹c c íp ng«i nhµ Lª
(1527-1592). VÞ thñy tæ cña hä lµ NguyÔn ThuyÕn sinh ra ë
lµng Canh Ho¹ch, huyÖn Thanh Oai, tØnh S¬n Nam (nay lµ
huyÖn Thanh Oai, tØnh Hµ §«ng). Ngµi thi Héi ®ç Tr¹ng
nguyªn, n¨m Nh©m Th×n, niªn hiÖu §¹i ChÝnh, triÒu vua
M¹c §¨ng Dung. Nh ng vÒ sau, qu©n nhµ M¹c bÞ tiªu diÖt
ë Thanh Oai (1555), tõ ®ã, hä M¹c chØ cßn cai trÞ ë tØnh Cao
B»ng, miÒn B¾c §µng Ngoµi cho ®Õn lóc bÞ mÊt ng«i h¼n. Sau
thÊt b¹i nµy, NguyÔn ThuyÕn quay sang lµm t«i nhµ Lª. Ngµi
lµm ®Õn chøc Th îng th , ® îc phong t íc Thù QuËn c«ng
vµ ® îc ban th¸i Êp Tiªn §iÒn".
ChÝnh ng êi ch¸u trai cña NguyÔn ThuyÕn lµ NguyÔn
NhiÖm t íc Nam - D ¬ng QuËn c«ng (Gia phong NhuËn Quèc
c«ng sau khi chÕt) lµ ng êi ®· cã c«ng ®Çu biÕn miÒn ®Êt vïng
Tiªn §iÒn thµnh ®Êt ruéng canh t¸c. MiÒn nµy x a kia thuéc
®Þa phËn phñ §øc Quang (ngµy nay lµ phñ §øc Thä mµ huyÖn
-- 106 --
Nghi Xu©n hiÖn thêi lµ n¬i cã x· Tiªn §iÒn tr íc kia còng

thuéc vÒ phñ §øc Quang). Sau khi chÕt, NguyÔn NhiÖm ® îc
t«n lªn lµ thµnh hoµng cña x· nµy. Ng«i ®Òn thê vÞ thÇn nµy
® îc coi nh mét kiÕn tróc l©u ®êi nhÊt trong vïng, v× nã ® îc
x©y dùng vµo thÕ kû XVI (H×nh LXXXIV ë trªn). ChÝnh n¬i
®©y, nh÷ng ng êi tr ëng chi trong hä ®Òu häp bµn vÒ çc vÊn
®Ò cã liªn quan ®Õn lîi Ých chung cña dßng hä. §Òn lîp b»ng
thø ngãi "hµi" lµ thø ngãi ®u«i cong lªn nh chiÕc hµi An Nam.
Trong ®Òn h×nh trang trÝ duy nhÊt lµ mét bøc hoµnh phi treo
trªn bµn thê cã bèn ch÷: "Hång S¬n thÕ ph¶".
Hång LÜnh lµ danh tõ cña thi ca dïng ®Ó chØ ®Êt An-TÜnh
(hay NghÖ TÜnh). C©u nµy cã nghÜa:
- TÊt c¶ çc thÕ hÖ trong dßng hä NguyÔn ®Þnh c d íi
ch©n nói Hång LÜnh ®· cèng hiÕn cho n íc §¹i ViÖt nh÷ng vÞ
quan cã danh tiÕng.
NghÜa dÞch bao hµm trong c©u d íi ®©y rót trong "gia phæ"
cña hä:
- Nhµ ®êi ®êi cã quan sang d íi d·y Hång S¬n.
Trªn bøc hoµnh phi, vÒ hµng ngang, ng êi ta ®äc:
1) Bªn ph¶i: Ngµy lµnh th¸ng 5 (©m lÞch) n¨m thø 15 niªn
hiÖu KÒn Long (1750). Hoµng Phï Th¸i, Trung HiÕn ®¹i phu
Thiªn triÒu (B¾c Kinh) kÝnh tÆng.
2) Bªn tr¸i: Th¸ng 3 (©m lÞch) n¨m thø 15 niªn hiÖu Minh
M¹ng (1834) ...do VÜnh T ¬ng lµm (mét sè ch÷ kh«ng ®äc ® îc
cßn ®Ó l¹i nh÷ng dÊu chÊm).
Theo cô nghÌ NguyÔn Mai, ng êi h íng dÉn chóng t«i th×
bøc hoµnh phi nµy chØ lµ mét c«ng tr×nh pháng theo bøc hoµnh
phi ®Ó trªn bµn thê NguyÔn Du. Nh ng nÕu thÕ th× sù m«
-- 107 --
pháng nµy kh«ng ®óng víi nguyªn b¶n, v× nguyªn b¶n mang
niªn ®¹i 1790 chø kh«ng ph¶i 1750, nh chóng ta sÏ thÊy sau
nµy.
Çch con ® êng dÉn tíi ®Òn mét vµi th íc ë gi÷a mét
kho¶ng ®Êt trßn trong mét khu "rõng c©y thiªng" nhá, cã dùng
mét çi bia ®¸ng ® îc chó ý v× hai lÏ, thø nhÊt lµ v× nh÷ng
h×nh trang trÝ vµ nh÷ng ch÷ ghi ®Òu ch¹m næi; thø hai lµ
nh÷ng ch÷ ghi ®Æc biÖt lµm cho ng êi xem ph¶i nhí ®Õn
nh÷ng quy ®Þnh cña çc ®¹o dô cña nhµ vua, theo ®ã sè ng êi
trªn (®· qu¸ cè råi hay cßn sèng) cã con ch¸u lËp nhiÒu c«ng
tr¹ng víi triÒu ®×nh ®Òu ® îc h ëng nh÷ng vinh hoa ban cho
con ch¸u (H×nh LXXXVII).
Hµng ch÷ ghi theo hµng ngang ë phÇn trªn bia dÞch ra
nh sau:
C¶nh H ng hoµng ®Õ mu«n thuë danh truyÒn. C¶nh
H ng lµ hiÖu cña vua Lª HiÓn T«n (1740-1786).
Nh÷ng ch÷ ghi ë gi÷a hoµnh phi ®äc theo hµng th¼ng ®øng,
tõ trªn xuèng d íi, tõ ph¶i sang tr¸i, mçi hµng ch÷ nh sau:
-- 108 --
- Gia phong vµ truy tÆng cho «ng NguyÔn... phÈm t íc

Th¸i b¶o LÔ bé Th îng th , NhuËn Quèc c«ng.
- Gia phong vµ truy tÆng cho bµ Phan thÞ... phÈm t íc
NhÊt phÈm tø phu nh©n c«ng t íc.
- Bia nµy dùng mïa thu n¨m Nh©m Ngä (1762).
CÇn chó ý, trong b¶n dÞch trªn ®©y, tªn riªng cña vÞ Quèc
c«ng vµ ng êi vî ®Òu ® îc ghi b»ng nh÷ng dßng dÊu chÊm, v×
r»ng nh÷ng ch÷ tªn ®Òu kh«ng ® îc viÕt ra còng nh kh«ng
® îc ®äc lªn, v× nh thÕ lµ ph¹m huý, kh«ng t«n kÝnh ng êi qu¸
cè.
ChÝnh n¨m Nh©m Ngä (1762) nµy, vua Lª HiÓn T«n gia
phong NguyÔn NghiÔm (vèn ®· ® îc phong t íc Trung CÇn
c«ng) lªn t íc Xu©n QuËn c«ng, vµ theo nguyªn t¾c t ¬ng ®èi,
th¨ng lªn mét bËc tÊt c¶ nh÷ng vinh hµm vµ t íc vÞ ®· phong
tÆng cho vong linh vÞ thñy tæ hä NguyÔn vµ ng êi vî cña «ng.
MÆt kh¸c, cÇn ghi nhËn r»ng tÊt c¶ çc tµi liÖu trong gia
phæ cña hä vÉn cø dïng t íc vÞ Trung CÇn c«ng ®Ó chØ NguyÔn
NghiÔm, mµ kh«ng dïng danh tõ Xu©n QuËn c«ng, v× mét
ng êi thuéc hµng con ch¸u trong hä kh«ng ® îc gäi tªn víi
mét t íc vÞ ngang hµng víi ng êi sinh ra m×nh.
ë mÆt sau cña bia, cã bèn ch÷ viÕt hµng ngang:
Hång Nguyªn, TuÊn L u.
ë gi÷a næi bËt lªn mét ®¹i tù ®Ó chØ ra r»ng tÊt c¶ nh÷ng
vinh hoa mµ nhµ vua ®· ban cho vong linh çc tiªn liÖt lµ mét
nguån phóc lµnh v« cïng lín lao.
Bªn tr¸i, ng êi ta chó ý ®Õn hai c©u th¬ ch÷ H¸n (t¹m dÞch
nh sau):
§«i vÇng nhËt nguyÖt nh¾c l¹i c«ng ®øc cña tæ tiªn mu«n ®êi.
Nói cao (Hång LÜnh) bÓ s©u (Ng H¶i) biÓu d ¬ng sù
-- 109 --
nghiÖp (cña hä NguyÔn) bÊt diÖt.

Hµng ch÷ ghi bªn ph¶i, dÞch nghÜa nh sau:
"Con thø cña LÜnh Nam QuËn c«ng (NguyÔn Quúnh) t«i
NguyÔn NghiÔm, nhÞ gi¸p TiÕn sÜ khoa thi §×nh n¨m T©n Hîi
(1731) hµm NhÞ NhËp ThÞ Tham tông, gi÷ chøc T¶ ChÊp
ph¸p, TÕ töu Quèc Tö Gi¸m vµ NhËp ThÞ Kinh diªn, Xu©n
QuËn c«ng, ®· dùng bia nµy" (ë ®©y ng êi dùng bia ®· ghi
t íc vÞ sau cïng cña m×nh, lµ ®Ó tá lßng biÕt ¬n nhµ vua ®·
ban t íc cho m×nh).
C«ng tr×nh kiÕn tróc ®å sé nhÊt cña hä lµ ®Òn thê
NguyÔn NghiÔm, Trung CÇn c«ng vµ vÒ sau ® îc gia phong
Xu©n QuËn c«ng (H×nh LXXXIV ë d íi vµ LXXXV). ë thiªn
III, t«i sÏ kÓ l¹i "TiÓu sö" ®Çy ®ñ cña vÞ nµy, ë ®©y chØ cÇn
biÕt r»ng ®ã lµ mét vÞ Th îng th lín coi sãc viÖc biªn so¹n
Quèc sö vµo cuèi ®êi Lª, mét sù nghiÖp mµ ng êi con lµ
NhiÖm tiÕp tôc sau nµy.
§Òn n»m trªn mét çi gß gäi lµ "Xu©n S¬n". Tr íc cöa
vµo rÊt ®å sé, ng êi ta nh×n thÊy g ¬ng n íc cña mét çi ao
nöa trång sen, nöa trång lóa. Tªn ao lµ Tiªn Tr¹ch, nghe nãi
sinh thêi Xu©n QuËn c«ng, ao nµy cßn s©u vµ réng h¬n. S©n
chÝnh cã nh÷ng c©y th«ng h¬n 100 tuæi táa bãng um tïm.
Nh÷ng voi vµ ngùa chiÕn b»ng cÈm th¹ch Thanh Hãa ®øng
hai bªn cöa Tam quan. VÒ phÝa ch©n trêi, çc d·y nói phÝa
§«ng cña Hång LÜnh ch¹y dµi.
Bªn trong ®Òn, trªn mét xµ gç, ®Ó trªn nãc, gian bªn tr¸i,
cã ch¹m næi mÊy ch÷:
- §Òn nµy ® îc dùng lªn n¨m Êt VÞ, n¨m thø 3 niªn hiÖu
C¶nh H ng (1742).
-- 110 --
Trªn ® êng xµ gian bªn tr¸i, cã ghi:

- Çc c«ng viÖc trïng tu khëi sù th¸ng b¶y ©m lÞch n¨m
Gi¸p TÝ niªn hiÖu Tù §øc, ®Òn ® îc hoµn thµnh th¸ng 9
n¨m Êy. §ã lµ n¨m 1864.
§å vËt trong ®Òn kh«ng cã g× tr¸ng lÖ, chØ cã mét bµn thê
b»ng gç ch¹m næi, xÐt vÒ ph ¬ng diÖn kh¶o cæ häc còng kh«ng
gi¸ trÞ g× mÊy, mÊy bøc hoµnh phi vµ hai çi kiÖu (H×nh
LXXXVI). Hoµnh phi vµ c©u ®èi cho ta biÕt ® îc Ýt nhiÒu vÒ
çi gäi lµ vinh hoa trong cuéc ®êi cña Xu©n QuËn c«ng.
Bøc hoµnh phi trªn bµn thê, ghi:
§êi ®êi h ëng phóc léc.
Hai dßng ®øng viÕt b»ng ch÷ nhá, (bªn ph¶i) "Ngù phñ",
(bªn tr¸i) "ViÕt vµo mïa xu©n n¨m Canh DÇn" (1737). Nghe
nãi bøc hoµnh phi nµy cña vua Lª ý T«n (1737-1740) ban
cho vÞ QuËn c«ng.
Trªn bøc hoµnh phi bªn tr¸i ®Ò: H ¬ng th¬m cña çc danh
nh©n nghiÖp v¨n m·i m·i truyÒn qua çc thÕ hÖ (trong hä).
Hai bªn c¹nh cã ghi:
(Bªn ph¶i) "Mång 7, tr íc ngµy l¹p nhËt (8 th¸ng Ch¹p)
n¨m T©n TÞ, niªn hiÖu KiÒn Long". (Bªn tr¸i) "S¸ch phong
ch¸nh sø §øc B¶o tÆng".
KiÒn Long, lµ niªn hiÖu cña mét «ng vua Trung Quèc,
triÒu M·n Thanh, tiÕng ViÖt gäi lµ Cµn Long, n¨m T©n TÞ
niªn hiÖu KiÒn Long trïng vµo n¨m 1728. Bøc hoµnh phi
nµy lµ mét thø quµ ngo¹i giao mµ Trung CÇn c«ng ®· nhËn
® îc trong khi cÇm ®Çu mét Sø bé sang B¾c Kinh. Trªn bøc
hoµnh phi vÒ bªn ph¶i ng êi ta ®äc:
- "Ng êi cã thÓ ®i qua h ¬ng m«n d íi läng che". ý nãi
-- 111 --
quyÒn thÕ réng lín cña hä NguyÔn Tiªn §iÒn.

Gi÷a cã ®«i c©u ®èi nghÜa nh sau:
(Bªn ph¶i) (Ngµi lµ) VÞ TÓ t íng lõng danh cña hai
triÒu.
§©y muèn nãi "TriÒu nhµ Lª" (Vua chÝnh thèng) vµ "TriÒu
nhµ TrÞnh" (lµ çc chóa thùc tÕ ®· c íp quyÒn vua Lª).
(Bªn tr¸i) "B×nh sinh (Ngµi lµ) mét danh nho vµ mét vÞ
phô ®¹o lín".
Nh÷ng c©u ®èi trªn ®©y ®Òu do vua nhµ Lª vµ chóa
TrÞnh tÆng gia ®×nh Xu©n QuËn c«ng lóc mai t¸ng vÞ c«ng
thÇn nµy.
Hai chiÕc kiÖu g¸c ë xµ trªn nãc lµ kiÖu cña QuËn c«ng
vµ ng êi vî. Trong hai çi th× chØ cßn çi cña ng êi vî lµ
ch a h háng; ®¸ng ®Ó ý lµ nh÷ng h×nh ch¹m léng trªn
kiÖu, s¶n phÈm cña mét nghÖ thuËt Ýt thÊy trªn çc t¸c
phÈm cña nh÷ng ng êi thî thñ c«ng An Nam ngµy nay
(H×nh LXXXVI).
-- 112 --
§Òn thê nhµ th¬ bÊt tö NguyÔn Du, lµ mét ng«i ®Òn gi¶n
®¬n h¬n c¶. §Òn nµy ® îc dùng lªn khi ®em hµi cèt cña thi
sÜ vÒ, ba n¨m sau khi Ngµi mÊt ë HuÕ, n¨m 1820, håi ®ã
Ngµi lµm Th îng th ë Kinh ®«.
ë ®©y, t«i thÊy cÇn ph¶i nh¾c l¹i mét lÔ tôc cña An Nam
® îc ng êi ta theo nhiÒu nhÊt ë §µng Ngoµi vµ B¾c Trung
Kú [9]. Ba n¨m sau khi mai t¸ng, hµi cèt cña ng êi chÕt
® îc nhÆt lªn vµ ® a sang mét chiÕc tiÓu sµnh
(0m37x0m,15). Råi l¹i ®em ch«n cÊt mét lÇn thø hai ë n¬i do
çc thÇy ®Þa lý chØ ®Þnh. Theo lÔ tôc trªn ®©y, hµi cèt cña
NguyÔn Du ® îc "c¶i t¸ng" vÒ vïng ®Êt quª h ¬ng «ng, ë
mét n¬i gÇn ®Òn thê Ngµi. Nh ng tõ n¨m 1823, hµi cèt cña
nhµ th¬ cßn ® îc hai lÇn di ®Õn n¬i kh¸c, v× lÏ vong linh cña
NguyÔn Du kh«ng ® îc yªn nghØ ë n¬i cò (ý nãi phÇn ¸c khÝ
ë trong vong linh ng êi chÕt) nªn ®· quÊy nhiÔu con ch¸u.
Trªn ¶nh ë H×nh LXXXIX ë trªn chôp trong cuéc tham
quan ngµy 23 th¸ng 3 n¨m 1928, tæ chøc cho häc sinh çc
líp trªn cña tr êng Quèc häc Vinh, ®øng bªn ph¶i t«i lµ vÞ
tr ëng chi hiÖn nay cña NguyÔn Du (mét nhµ Nho nghÌo)
vµ bªn tr¸i lµ «ng nghÌ NguyÔn Mai, tiÕn sÜ (®ç khoa thi Héi
ë Kinh ®«, mµ çc nhµ lµm s¸ch Ph¸p dÞch lµ docteur lµ
kh«ng ®óng) lµ ng êi ch¸u bèn ®êi cña Xu©n QuËn c«ng.
Nªn nhí r»ng chi nµy, mÆc dï cã nhiÒu tiÕn sÜ, nh ng x a
nay vÉn tõ chèi çc chøc t íc cña triÒu ®×nh HuÕ, do tÊm
lßng trung víi nhµ Lª lµ triÒu vua ®· g©y dùng tÊt c¶ c¬ ®å
sù nghiÖp cho hä NguyÔn Tiªn §iÒn. ChÝnh «ng nghÌ Mai lµ
-- 113 --
ng êi h íng ®¹o s¸ng suèt nhÊt cho chóng t«i trong viÖc
t×m hiÓu ®Êt cò cña hä NguyÔn Tiªn §iÒn víi nh÷ng danh
tÝch cña hä nµy.
Trong ®Òn thê NguyÔn Du, bµi trÝ rÊt s¬ sµi. Trªn bµn
thê x©y b»ng g¹ch ®Ó bµi vÞ cña ng êi qu¸ cè, trªn ®ã lµ
mét bøc hoµnh phi; hai bøc kh¸c ® îc ®Æt ë hai gian t¶
vµ h÷u. Thªm vµo ®ã lµ hai c©u ®èi treo hai bªn. §ã lµ tÊt
c¶ nh÷ng ®å vËt bµy biÖn ë trong ®Òn (H×nh LXXXIX ë
d íi). Bøc hoµnh phi treo ë gian gi÷a bªn trªn bµn thê,
ghi mÊy ch÷:
Hång S¬n thÕ ph¶
KÝnh tÆng dßng hä lõng danh ë Hång LÜnh.
Hång S¬n lµ ch÷ cña thi ca dïng ®Ó chØ ®Êt An-TÜnh.
ë hai bªn lµ dßng ch÷ sau:
Bªn ph¶i: "Ngµy lµnh th¸ng n¨m ©m lÞch, n¨m thø 55
KiÒn Long" (1790).
Bªn tr¸i: "Hoµng Phñ Th¸i, Trung hiÖu ®¹i phu Thiªn
triÒu ph©n tuÇn t¸ giang binh bÞ ®¹o, tØnh Qu¶ng T©y,
Ch¸nh ngò phÈm kÝnh tÆng".
N¨m thø 55 hiÖu KiÒn Long: (Cµn Long, lµ vÞ vua trÞ v×
tõ 1736 ®Õn 1796). N¨m 1790, NguyÔn Du 27 tuæi. ChÝnh
n¨m 1790 nµy, NguyÔn Du tham gia mét sø bé sang B¾c
Kinh nép cèng. Vµ trong khi ë bªn ®ã, NguyÔn Du ® îc tÆng
mãn quµ ngo¹i giao nµy.
Bøc hoµnh phi ®Ó ë gian bªn ph¶i cã ghi:
"Kh¸ khen ng êi ® îc ban th ëng nhiÒu ®¹o s¾c rång
(s¾c cña triÒu ®×nh, ®êi nhµ Lª)".
-- 114 --
Hai bªn cã dßng ch÷:

Bªn ph¶i: "Ngµy lµnh th¸ng 5 ©m lÞch, n¨m thø 55 niªn
hiÖu KiÒn Long" (1790).
Bªn tr¸i: "Hoµng Phó Th¸i, Trung HiÕn ®¹i phu Thiªn
triÒu... (xem trªn)
Bøc hoµnh phi bªn gian tr¸i cã nh÷ng ch÷:
- "Hai lÇn ® îc ph¸i ®Õn tr íc Thiªn m«n".
Thiªn m«n lµ ch÷ cña thi ca dïng ®Ó chØ "Hoµng cung" ë
B¾c Kinh, vµ dßng ch÷ ghi nh¾c r»ng NguyÔn Du hai lÇn
tham gia sø bé Trung Quèc.
ë mét bªn ng êi ta ®äc:
Bªn ph¶i: "Th¸ng giªng n¨m BÝnh Th×n, n¨m thø nhÊt
niªn hiÖu Gia Kh¸nh".
Vua Gia Kh¸nh trÞ v× tõ n¨m 1796 vµ 1820, n¨m thø
nhÊt cña triÒu vua nµy lµ n¨m 1796, n¨m mµ bøc hoµnh nµy
® îc ® a tÆng. N¨m Êy, NguyÔn Du 32 tuæi.
Bªn tr¸i: "Tri phñ tõ thµnh tØnh Qu¶ng T©y, tªn lµ Chu
B¶o, nªu ® îc 24 ®êi cña §øc V¨n C«ng, ®· ®Ò bót vµo bøc
nµy".
§«i c©u ®èi treo hai bªn t¶ h÷u nh¾c l¹i:
- "Ba n¨m lu«n (tøc ba lÇn) «ng lµm cho nh÷ng ®øc lín
cña m×nh chãi läi".
"Ba n¨m" cã nghÜa lµ ba sø bé mµ NguyÔn Du ®· tham
gia.
- "Do cã nhiÒu c«ng tr¹ng, «ng ® îc ®øng vµo hµng ®Çu
çc quan l¹i trong triÒu (triÒu nhµ NguyÔn ë HuÕ).
ThËt thÕ, NguyÔn Du ®· ®¹t ®Õn hµm Th îng th
(H×nh LXXXVIII ë d íi).
-- 115 --

§iÒu ®¸ng chó ý nhÊt ë bªn trong çc ng«i ®Òn thê tæ tiªn
hä NguyÔn Tiªn §iÒn, lµ sù "s¬ sµi", gi¶n ®¬n cña çc ®å vËt
bµi trÝ. Sù khiªm tèn nµy thËt lµ tr¸i ng îc víi c¶nh hçn t¹p
ë trong nh÷ng ng«i ®Òn thuéc dßng hä çc vÞ t íng qu©n vµ
çi mí ®å vËt lén xén trong nh÷ng ng«i ®Òn thuéc nh÷ng
dßng hä míi ph¸t.
NhËn xÐt trªn ®©y cÇn ® îc b×nh luËn thªm. V¨n MiÕu,
nghÜa lµ "®Òn v¨n häc", thê Khæng Phu tö vµ chõng 400 hay
600 m«n ®Ö cña Ngµi, chØ ® îc bµi trÝ nh÷ng bµi vÞ cña çc
vÞ hiÒn triÕt cña §¹o Nho. Bëi lÏ dßng hä NguyÔn ë Tiªn
§iÒn chØ s¶n sinh cho xø An Nam nh÷ng häc gi¶ uyªn th©m,
v× thÕ ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng c¶nh t îng gi¶n ®¬n trong
çc ng«i ®Òn hä NguyÒn Tiªn §iÒn t îng tr ng cho ®¹o ®øc
cao c¶ cña nh÷ng vÜ nh©n trong hä.
C¶nh t îng ®ã ®· khiÕn mét ng êi häc sinh cña t«i viÕt
mÊy c©u kÕt luËn d íi ®©y trong mét bµi lµm thuËt l¹i
nh÷ng cuéc tham quan cña líp ®Ö tø tr êng Quèc häc Vinh,
niªn khãa 1927-1928:
"Nhµ th¬ næi tiÕng NguyÔn Du: ng êi ®· cã nh÷ng vÇn
th¬ kiÖt xuÊt ®Ó nãi lªn sè phËn ®au xãt cña nh©n vËt chÝnh
trong t¸c phÈm cña m×nh, ngµy nay ®ang yªn giÊc d íi mét
ng«i mé v¾ng tanh bÞ cá d¹i lÊn chiÕm. (H×nh LXXXVIII ë
d íi). §øng tr íc mé cña Ng êi, t«i võa c¶m ®éng võa tøc
tèi. Hìi «i, ®©y cã ph¶i lµ n¬i yªn nghØ cuèi cïng cña mét nhµ
th¬ lín hay kh«ng? T¸c gi¶ tËp th¬ "Nh÷ng sù trõng ph¹t" th×
cã mé ë ®iÖn PathÐon, cßn t¸c gi¶ "Kim V©n KiÒu" th× chØ cã
-- 116 --
mét n¾m ®Êt nhá ®Ó lµm n¬i yªn nghØ" (NguyÔn §øc BÝnh).
C©u nµy nãi lªn mét t×nh c¶m th ¬ng tiÕc ®¸ng tr©n
träng. Nh ng nãi nh thÕ liÖu cã ®óng kh«ng? Cã Ých lîi g×
kh«ng çi viÖc x©y nh÷ng ®µi kû niÖm ®¾t tiÒn vµ dùng
nh÷ng bøc t îng v« duyªn nÕu nh sau ®ã, nh÷ng vËt tiªu
biÓu cho sù kÝnh mé cña c¶ n íc ®èi víi nh÷ng vÜ nh©n cña
m×nh l¹i biÕn thµnh çi cí cho nh÷ng cuéc biÓu t×nh tr¸i
kho¸y mµ chÝnh ¢u ch©u lµ n¬i ®· nhiÒu lÇn nªu g ¬ng. TÊt
c¶ ®Òu mÊt ®i, trong khi ®ã th× t¸c phÈm bÊt hñ cña NguyÔn
Du "§o¹n tr êng T©n thanh" ®· th©m nhËp vµo trong
nh÷ng tóp lÒu nghÌo nµn nhÊt cña ®Êt n íc ViÖt Nam. §ã
lµ mét sù bÊt tö thùc sù. Çi bÊt tö kh«ng cÇn ®Õn t îng
®ång bia ®¸. Vong linh cña NguyÔn Du cßn muèn g× h¬n n÷a
míi m·n nguyÖn?

Trong sè nh÷ng ng«i ®Òn dùng lªn gÇn ®©y nhÊt cña hä
NguyÔn, ®Ñp nhÊt lµ ®Òn thê NguyÔn Träng - th©n sinh cña
ng êi h íng ®¹o cña chóng t«i lµ NguyÔn Mai. NguyÔn
Träng lµ hËu duÖ ®êi thø t cña Xu©n QuËn c«ng hä
NguyÔn. Gi¸ trÞ lín nhÊt cña ng«i ®Òn nµy lµ tÊm bia ®Æt
d íi cöa tam quan (H×nh XCI). Bia nµy ®¸ng chó ý bëi bµi
v¨n ghi ë trªn vµ lai lÞch cña nã. Håi Êy, NguyÔn Träng
® îc cö tham gia mét sø bé ®i Trung Quèc víi t çch lµ
Tham ®èc. TÊm bia lµm b»ng ®¸ lôc v©n lÊy ë Phóc KiÕn
(Mét tØnh thuéc duyªn h¶i Trung Quèc ë gi÷a Qu¶ng §«ng
vµ Th îng H¶i). Trªn mÆt bia, çc thî ch¹m Trung Hoa ®·
-- 117 --
kh¾c nh÷ng lêi "gia huÊn". VÒ h×nh thøc còng nh vÒ néi

dung nã lµm cho ng êi ta nhí ®Õn "NguyÔn Tr·i gia huÊn
ca". Vµ c¶ hai tr êng hîp, cã thÓ nãi ®ã lµ nh÷ng bµi häc
lu©n lý thùc sù ë trong gia ®×nh hay ®óng h¬n lµ mét thø
di chóc triÕt lý cña mét vÞ téc tr ëng th¶o ra khi cßn sèng
®Ó cho con ch¸u vÒ sau.
VÒ mÆt huyÕt thèng, NguyÔn Tr·i kh«ng cã chót g× liªn
hÖ víi hä NguyÔn Tiªn §iÒn. ¤ng lµ mét nhµ chÝnh trÞ ë thÕ
kû XV. ¤ng ®· lµm mét ng êi t«i giái d íi ba triÒu vua ®Çu
cña nhµ Lª. Çi chÕt bi th¶m cña «ng lµm cho «ng thªm
danh tiÕng. Mét bän nÞnh thÇn v× ghen ghÐt ®· vu cho «ng
muèn c íp ng«i vua. ¤ng ph¶i tù tö. Nh ng vÒ sau tªn tuæi
«ng ® îc minh oan.
- "TiÓu sö cña Ngµi Hång Kh¼ng" mµ t«i ®· kÓ l¹i trong
TËp san cña Héi ta sè 2 th¸ng 7-9 1934, ®· cho t«i cã dÞp ®Ó
tr×nh bµy mét b¶n di chóc triÕt lý, cã thÓ nãi nã lµ nÕp nhµ
trong nh÷ng gia ®×nh nho häc cã tiÕng.
Sau ®©y lµ néi dung cña bµi v¨n bia cña NguyÔn Träng
lµm b»ng v¨n vÇn:
- §øc lµ ®iÒu ®¸ng quý trong ®êi, quyÓn s¸ch lµ ruéng
tèt.
Tõ x a, tæ tiªn ta ®· ®Ó l¹i cho con ch¸u mét gia s¶n tinh
thÇn mµ chóng ta cÇn b¶o vÖ.
Çc vÞ Hoµng ®Õ ®· ban cho ta nhiÒu ©n ®iÓn.
H·y b¾t ch íc çc ®Êng tiªn liÖt trong hä lµ ng êi ®· t«n
phï Qu©n v ¬ng víi nh÷ng lêi khuyªn can s¸ng suèt.
H·y gi÷ g×n ®õng ®Ó m¾c vµo thãi xÊu.
-- 118 --
Nh÷ng bÒ t«i giái ®Òu ® îc mäi ng êi ngîi khen.

Muèn ® îc nh nh÷ng ng êi Êy, çc con h·y ra søc häc
tËp.
Tõ ngh×n x a phó quý kh«ng thÓ tr êng tån ë trªn ®êi.
ChØ c«ng ®øc th× míi l u truyÒn trong sö s¸ch.
§õng cã ®Ó m×nh ph¶i hæ thÑn víi bãng m×nh hay víi
m×nh trong ch¨n (®õng ®Ó cho sù hèi hËn ph¸ rèi giÊc ngñ).
H·y gi÷ cho tÊm lßng lu«n lu«n trong s¹ch ®Ó ® îc tiÕng
nh çc bËc th¸nh hiÒn thuë x a. H·y t ëng nhí ®Õn nh÷ng
bËc Êy trong giÊc ngñ.
NÕu çc con kh«ng thÓ ®äc hÕt s¸ch th¸nh hiÒn th× Ýt nhÊt
còng hiÓu s©u ® îc tinh hoa cña Ngò Kinh vµ Tø Th (hay
Tø TruyÖn)(1).
NÕu çc con kh«ng biÕt sèng nh lêi d¹y trong çc s¸ch
®ã, th× cã ®äc v¹n quyÓn còng v« Ých.
Çc con h·y nhí r»ng thêi giê tr«i qua rÊt nhanh, vµ kÎ
nµo ®· bá phÝ thêi giê sÏ ph¶i ®au khæ. H·y nhí r»ng nh÷ng
ng êi lóc trÎ chØ bo bo theo thãi cæ hñ, råi sÏ thµnh nh÷ng
®øa v« l¹i; nÕu çc con biÕt dïng "ba kho¶ng thêi gian cßn
l¹i"(2) cho sù häc, çc con sÏ hiÓu thÊu tÊt c¶ nh÷ng s¸ch
"bèn lo¹i cña Quèc gia th khè"(3). Çc con sÏ h¬n ng êi
trong çc Héi tao ®µn còng nh trong çc cuéc thi tµi.
H·y lµm cho hßn ngäc tµi ®øc cña m×nh trë thµnh chãi
läi vµ v« gi¸, ®õng cã giÊu ë trong g ¬ng kÝn mµ ph¶i ®Ó cho
tÊt c¶ mäi ng êi ®Òu ® îc h ëng ¸nh s¸ng cña nã.
GÆp c¬ héi ch¨ng? Th× cø viÖc m¹nh d¹n quÊt ngùa bay ®i
gi÷ n íc phß vua, lóc Êy çc con sÏ nh con rång uèn m×nh
b¨ng qua bÓ réng vµ nh chim diÒu vç çnh v ît qua trêi
-- 119 --
xanh.
Vµ çc con sÏ nhê danh th¬m bay kh¾p mµ khiÕn cho ®êi
kÝnh mé vµ ® îc soi s¸ng bëi ¸nh s¸ng hµo quang cña Cöu
trïng.
Çc con ph¶i chÞu khã nhäc ®Ó t×m hiÓu v¹n vËt trong
trêi ®Êt vµ nhËn lÊy tr¸ch nhiÖm b¶o tån nh÷ng thuÇn
phong mü tôc ®¸ng t«n kÝnh.
H·y thanh liªm nh n íc mïa thu cã thÓ nh×n thÊu tËn
®¸y.
H·y c«ng b»ng nh vÇng nguyÖt soi s¸ng tÊt c¶ kh«ng t
vÞ mét ai.
Hä ta x a nay vÉn næi tiÕng v× thÞnh ®øc, vµ ®· cã nhiÒu
©n huÖ víi d©n.
C«ng tr¹ng cña hä ta bao la kh«ng kÓ xiÕt.
§Õn l ît m×nh çc con h·y lµm viÖc nghÜa vµ nh thÕ ë
bÊt kú chç nµo ® îc gäi ra phß d©n cøu n íc, çc con sÏ lµm
cho ®êi th¸i b×nh.
Lu«n lu«n gi÷ trong m×nh ®iÒu nh©n nghÜa.
-- 120 --
Chó ý tr¸nh øc hiÕp nh÷ng kÎ thuéc l¹i cña m×nh, ®õng

lµm phiÒn bÒ trªn kh«ng ph¶i lóc.
H·y lo l¾ng ®ªm ngµy kh«ng lµm ® îc nhiÒu ®iÒu hay
nh ý muèn.
V× h¹nh phóc cña m×nh, h·y gi÷ cho l ¬ng t©m lu«n
lu«n trong s¹ch.
Nh thÕ, çc con sÏ truyÒn l¹i cho ®êi sau h¹nh phóc
kh«ng chót vÈn ®ôc. Vµ çc con sÏ lµ nh÷ng ng êi kÕ nghiÖp
xøng ®¸ng cña tæ tiªn.
NÕu m×nh rÊt mùc quý träng ng êi nµo, lµ m×nh ph¶i
g¾ng søc noi g ¬ng cña ng êi Êy.
PhÐp xö thÕ lµ chó ý ®Õn lêi nãi viÖc lµm nh thÓ m×nh
®ang ®i trªn miÖng hè.
Sau khi ®äc bµi v¨n bia nµy vµ hiÓu thÊu ý tø cña ng êi
viÕt, h·y kiªn quyÕt thùc hiÖn nh÷ng lêi d¹y vµ ®õng ®Ó cho
nã tr«i theo th¸ng ngµy mét çch v« Ých.
Th¸ng m êi n¨m thø hai m ¬i s¸u niªn hiÖu C¶nh
H ng (1765).
NguyÔn Träng.
NghÞ LÜnh hÇu.
Niªn ®¹i ghi d íi bµi bia cÇn ® îc bæ sung b»ng mét vµi
c©u b×nh luËn. T¸c gi¶ cña bµi nµy kh«ng ph¶i lµ NguyÔn
Träng mµ lµ vÞ t»ng tæ phô Xu©n QuËn c«ng mµ vong linh
®· ® îc thê phông do ng êi ch¸u bèn ®êi, tr ëng cña hä
NguyÔn Tiªn §iÒn vµo cuèi thÕ kû XIX.
Trong sè nh÷ng ®å vËt bµy biÖn ë ®Òn NguyÔn Träng, chØ
®¸ng chó ý lµ bøc hoµnh phi ®Ó bªn trªn bµn thê. Bøc hoµnh
-- 121 --
phi mang dßng ch÷:

Hång Ng linh khÝ.
C©u Êy nghÜa lµ: "Linh khÝ cña nói Hång LÜnh vµ biÓn
Ng H¶i ®· sinh ra trÝ tuÖ uyªn th©m cña nh÷ng ng êi
trong hä NguyÔn Tiªn §iÒn".
Nh÷ng dßng ch÷ hai bªn cho biÕt r»ng bèn ch÷ trªn ®©y
®· ® îc s¸ng t¸c n¨m Nh©m DÇn, niªn hiÖu C¶nh H ng do
«ng Cao §oan, biÖt hiÖu lµ Thñy V©n Trai.
C¶nh H ng lµ niªn hiÖu cña vua Lª HiÓn T«n, vÞ vua trÞ
v× tõ n¨m 1740-1796, n¨m Nh©m DÇn thuéc thêi kú nµy
nh»m vµo n¨m 1782, ®ã lµ mét niªn ®¹i tr íc khi cã NguyÔn
Träng. Sù thùc lµ bøc hoµnh phi nµy ® îc ng êi kh¸c tÆng
cho Xu©n QuËn c«ng vµ chØ «ng NguyÔn Träng ®· thõa
h ëng thø gia b¸u ®ã.
Muèn ®i ®Õn nh÷ng di tÝch cæ nhÊt cña Hä, ng êi ta ph¶i
qua "CÇu Xu©n QuËn c«ng", gäi nh vËy bëi v× ®Òn nµy lµ
c«ng tr×nh cña vÞ QuËn c«ng mµ tÊm bia dùng ë cæng ®· ghi
l¹i. C«ng tr×nh nghÖ thuËt ® îc çc nho sÜ biÕt ®Õn qua mét
bµi th¬ cña Xu©n QuËn c«ng. Bµi th¬ nµy ® îc chia lµm hai
phÇn: Nh¾c ®Õn mét sù kiÖn lÞch sö Trung Quèc, kÌm theo
mét chó thÝch, cã thÓ tãm l îc ®¹i ý:
Dù Nh îng kiÒu chñy thñ hµnh
(T¹i cÇu Dù Nh îng ®· hµnh thÝch kÎ ®Þch b»ng chñy
thñ - mét lo¹i dao g¨m nhän vµ s¾c).
Dù Nh îng lµ mét trong nh÷ng anh hïng thêi ChiÕn
Quèc. Dù Nh îng chiÕn ®Êu cho TrÝ B¸. TrÝ B¸ bÞ T ¬ng Tö
giÕt. Dù Nh îng thÒ tr¶ thï cho chñ nh ng bÞ thÊt b¹i
nhiÒu lÇn. T ¬ng Tö c¶m phôc lßng trung thµnh víi chñ cña
-- 122 --
Dù Nh îng mµ tha. Tuy nhiªn, Dù Nh îng, vÉn tiÕp tôc

m u ®å tr¶ thï. Mét h«m Dù Nh îng nÊp d íi cÇu thµnh
TÊn D ¬ng mµ T ¬ng Tö sÏ ph¶i ®i qua nh ng Dù Nh îng
l¹i bÞ b¾t vµ bÞ xö tö. Dù Nh îng xin mét ®Æc ©n cuèi cïng
lµ ® îc cÇm trong chèc l¸t v¹t ¸o cña T ¬ng Tö. §Æc ©n ®ã
® îc chÊp nhËn vµ Dù Nh îng ®· ®©m xuyªn qua ba lÇn ¸o
cña T ¬ng Tö nh ng Dù Nh îng l¹i bÞ b¾t sau vô hµnh
thÝch nµy. Tuy vËy mét thêi gian sau T ¬ng Tö l¹i bÞ mét
®èi thñ kh¸c giÕt.
Vµ tiÕp ®ã, bµi th¬ ® a ra lêi bµn nh sau:
"Ng êi Quèc sü anh hïng kia ®· tr¶ mãn nî cña ng êi
t«i trung ®èi víi ®Êng qu©n v ¬ng ®· cã hËu ©n víi m×nh.
G ¬ng s¸ng ®ã ®¸ng lµm cho nh÷ng kÎ bÊt trung ph¶i chÕt
thÑn. Ngh×n n¨m sau sau khi Dù Nh îng mÊt, nh÷ng ai cã
chót t©m huyÕt sÏ ph¶i th ¬ng khãc çi chÕt th¶m thiÕt nµy.
§êi cña Dù Nh îng ®ang ® îc ®em ®èi chiÕu víi ®êi cña
Kinh Kha vµ NhiÕp ChÝnh - nh÷ng kÎ ®· tù lµm « danh khi
chóng trë thµnh n« lÖ cña kÎ thï cña m×nh. Hìi Dù Nh îng,
chØ cã ng êi lµ nßi gièng cña nh÷ng con ng êi s¾t thÐp!.
Tr íc ®©y, c©y dao g¨m cña ng êi chØ dµi chõng b¶y tÊc,
nh ng sau khi ng êi chÕt, ¸nh s¸ng táa ra tõ c©y dao ®ã l¹i
dµi mu«n ngh×n tr îng ®Ó nã soi cho tÊm lßng cña nh÷ng
bËc t«i trung qua mu«n ngh×n thÕ kû".
Bµi th¬ nµy mang mét ý nghÜa kÝn ®¸o. ChØ sau khi triÒu
Lª TrÞnh mÊt ®i råi th× con ch¸u Xu©n QuËn c«ng míi nãi râ.
Bµi th¬ ® îc lµm ra sau khi x¶y ra nh÷ng bi kÞch trong cung
cÊm, bi kÞch mµ trong ®ã mét sè quÇn thÇn ®· cïng víi chóa
TrÞnh ®ãng mét vai trß kh«ng ®Ñp chót nµo. Xu©n QuËn
-- 123 --
c«ng lµ ng êi ®· ® îc h ëng tÊt c¶ nh÷ng phÈm t íc cña

vua Lª HiÓn T«n, niªn hiÖu C¶nh H ng. Lßng c« trung cña
vÞ QuËn c«ng ®èi víi vua m×nh kh«ng bao giê ®¬n sai vµ
Ng êi thï ghÐt ®Õn chÕt nh÷ng kÎ nghÞch tÆc ®èi víi vÞ vua
®· cã hËu ©n víi m×nh. Trong ®o¹n liªn hÖ ®Õn c©u chuyÖn
Dù Nh îng, cÇn t×m thÊy nh÷ng t×nh c¶m g©y nªn do lßng
tham téi ¸c cña mét vµi «ng quan lín ë vµo kho¶ng cuèi ®êi
Lª C¶nh H ng.

Tr íc khi rêi ®Êt cña hä NguyÔn Tiªn §iÒn, t«i kh«ng

thÓ quªn kh«ng kÓ l¹i c©u chuyÖn vÒ mét gièng qu¶ ®Æc biÖt
ë ®Êt Nam ViÖt, thø qu¶ mµ dßng hä nµy tõ x a, hµng n¨m
vÉn ®em tiÕn d©ng triÒu ®×nh HuÕ, ®Ó gäi lµ quµ tÆng nh÷ng
ng êi sµnh ¨n.
Håi t«i ë Vinh, mçi n¨m vµo th¸ng 8 d ¬ng lÞch, cô
NguyÔn Mai th êng göi biÕu t«i nh÷ng qu¶ hång rÊt ngon
h¸i ë trong v ên nhµ. §©y lµ mét thø qu¶ chØ cã ë Tiªn §iÒn
vµ cã nguån gèc ë Qu¶ng T©y. Çc ngµi kh«ng t×m thÊy thø
qu¶ nµy ë chî v× chØ v ên hä NguyÔn míi trång.
Thø "hång Tiªn §iÒn" nµy cã c¶ mét lai lÞch, nh ng
tr íc khi thuËt l¹i ë ®©y, t«i xin cã mÊy dßng chó thÝch vÒ
mét vÊn ®Ò, võa thuéc vÒ ng«n ng÷ häc, võa thuéc vÒ thùc
vËt häc, cho dï chØ cã gi¸ trÞ ®¸nh tan nh÷ng ngé nhËn,
nh÷ng ®iÒu m¬ hå do çc t¸c gi¶ ®· tuyªn truyÒn vÒ hång ë
§µng Ngoµi vµ Trung Kú.
Nguån tµi liÖu ®óng ®¾n nhÊt lµ tËp s¸ch cña çc «ng
-- 124 --
PÐtelot vµ Magalon: "Kh¸i luËn vÒ thùc vËt §«ng D ¬ng"

(ÐlÐments de Botanique indochinoise), muèn biÕt nhiÒu chi
tiÕt h¬n, th× cÇn tra cøu tµi liÖu b¸ch khoa lín nhan ®Ò "Môc
lôc çc s¶n vËt §«ng D ¬ng" cña LemariÐ, Crevost vµ PÐtelot.
C©y hång (cïng mét lo¹i víi c©y nhãt t©y ë NhËt B¶n)
thuéc vÒ hä c©y mun (EbÐnacÐes). Thø c©y cã qu¶ ®á, thÞt
mÒm, tiÕng An Nam gäi lµ c©y hång hay c©y h êng. Danh tõ
gäi tªn nµy kh«ng thÓ lµm ta tháa m·n ® îc, v× cã nhiÒu lo¹i
c©y hång ë §µng Ngoµi vµ B¾c Trung Kú, nh ng ng êi ta
chØ t×m thÊy trong çc tµi liÖu mét sù lén xén thiÕu chÝnh x¸c
v× cïng mét thø qu¶, mµ mçi ®Þa ph ¬ng l¹i gäi víi mét tªn
riªng. VÊn ®Ò lµ thèng nhÊt danh tõ dïng ®Ó chØ tªn vµ
ng êi ta cã thÓ lÊy lµm c¬ së cho sù ph©n lo¹i ba thø qu¶
chÝnh sau ®©y:
1) Thø hång ng©m qu¶ dµi mµ trßn, thÞt ®á vµ mÒm, h¹t
cøng.
2) Thø hång L¹ng, qu¶ trßn mµ kh«ng cã h¹t. Qu¶ tuú
theo lo¹i, ®á vµ thÞt mÒm hoÆc vµng xanh vµ thÞt ch¾c.
3) Thø hång vu«ng qu¶ h×nh l¨ng trô dµi, c¹nh trßn, lóc
chÝn th× mµu vµng xanh, thÞt ch¾c.
Ng êi ta nhËp khÈu ë Tµu vÒ vµo ®é TÕt ©m lÞch nh÷ng
qu¶ hång kh«, ®Ñp nh qu¶ mËn kh«.
Thø hång mµ t«i thÊy cã ë Tiªn §iÒn, ch a ® îc çc nhµ
thùc vËt häc ®Þnh lo¹i, ®iÒu ®ã còng dÔ hiÓu v× ®©y lµ thø
qu¶, trõ ë ®Êt Tiªn §iÒn ra, th× kh¾p §«ng D ¬ng kh«ng n¬i
nµo cã. Ng êi ta kh«ng thÓ g¸n cho nã mét çi tªn tuú tiÖn
cho ®ñ, chØ v× mét lÏ lµ ph¶i truy nguyªn ®Õn nguån gèc cña
-- 125 --
nã ë Qu¶ng T©y, vµ còng kh«ng nªn quµng vµo cho nã mét

tªn An Nam kh«ng chÝnh x¸c nh ta sÏ thÊy.
Víi mét thø c©y ¨n qu¶, thuËt ng÷ §µng Ngoµi hay
Trung Kú thay ®æi tõ ®Þa ph ¬ng nµy sang ®Þa ph ¬ng
kh¸c, cã khi tõ lµng nµy sang lµng kh¸c. §Ó gäi tªn c©y,
ng êi ta dïng danh tõ c©y hång, c©y h êng, c©y thÞ, c©y
cËy. Kh«ng nªn lÊy lµm ng¹c nhiªn vÒ viÖc dïng nhiÒu
danh tõ ®Þa ph ¬ng cho mét lo¹i nh thÕ, v× ®ã lµ mét hiÖn
t îng mµ ng êi ta cã thÓ quan s¸t c¶ ë Ph¸p còng nh ë
An Nam. ThÝ dô: nh chØ nãi vÒ mét vµi thø hoa qu¶ trong
v ên hay h¶i s¶n mµ çc bµ néi trî th êng dïng ®Ó lµm
mãn ¨n, nh÷ng chïm qu¶ ®á gièng nh qu¶ biÓu kû (ces-
sis) mµ ë vïng Havre gäi lµ "Gade" (ç tuyÕt) th× ë vïng
Basse - Normandie ng êi ta chØ gäi lµ ç "gradelle", cßn ë
Havre ng êi ta gäi lµ "crevette" (t«m) th× ë vïng Etretat,
FÐcamp, Rowen vµ Trouville gäi lµ "salicoque" (t«m hång),
cßn thø ç nhá, thÞt th¬m ngon (gÇn gièng víi ç Ðperlan)
ë Havre th× çch ®ã 28 c©y sè ë Etretat, ng êi ta l¹i chØ gäi
lµ ç "prªtre" (thÇy tu).
Cßn thø qu¶ hång Tiªn §iÒn th× t«i vÉn t¹m gäi cho ®Õn
khi çc chuyªn gia thùc vËt häc minh ®Þnh ® îc thø lo¹i
hiÖn chØ cã ë lµng nµy. §Ó chung mét thuËt ng÷ cña nhµ bÕp,
t«i xin gäi ®ã lµ thø "qu¶ dïng dao" vÜ lÏ ng êi ta ph¶i ¨n
nh ¨n qu¶ t¸o, vµ nã còng gièng qu¶ t¸o kh«ng nh÷ng bëi
thÞt ch¾c, mµ c¶ vÒ h×nh khèi vµ mµu s¾c. Nh ng xÐt trong
tÊt c¶ çc thø hång ë Trung Kú vµ §µng Ngoµi mµ t«i ® îc
biÕt, thø qu¶ nµy lµ duy nhÊt cã vÞ th¬m khiÕn cho nh÷ng ai
-- 126 --
sµnh ¨n uèng còng thÌm, vµ cã thÓ nãi ®ã lµ thø qu¶ xøng

®¸ng ® îc ®Æt lªn bµn thê ®Ó cóng çc vÞ thÇn cæ La M· vµ
Hy L¹p. H¹t c©y hång nµy kh«ng ph¸t triÓn ®Çy ®ñ nªn
muèn nh©n c©y th× ph¶i dïng çch chiÕt cµnh nh cam,
quýt, chanh v.v...
Thø "hång Tiªn §iÒn" nµy, t«i ®· nãi lµ cã c¶ mét lÞch sö,
sau ®©y xin theo gia phæ hä NguyÔn mµ thuËt l¹i c©u chuyÖn
vÒ nã.
Håi ®ã lµ thêi kú lo¹n l¹c d íi triÒu nhµ Lª. Mét trong
chÝn ng êi con trai cña Xu©n QuËn c«ng lµ NguyÔn ThÞ (em
cña nhµ th¬ NguyÔn Du) sau khi ®· ®Ëu cö nh©n, ® îc bæ
lµm mét chøc quan vâ gäi lµ HiÖp t¸ qu©n ë S¬n T©y, råi sau
®ã ë Th¸i Nguyªn, sau ngµy vua Lª Chiªu Thèng (Lª MÉn
hoµng ®Õ) ch¹y sang Tµu, NguyÔn ThÞ lui vÒ ë ®Êt cha «ng
t¹i lµng Tiªn §iÒn. Trong thêi gian nµy, mét trong ba thñ
lÜnh T©y S¬n lµ NguyÔn HuÖ ® îc triÒu ®×nh B¾c Kinh c«ng
nhËn lµ vua chÝnh thèng, vµ trÞ v× cho ®Õn n¨m 1792 ë §µng
Ngoµi vµ B¾c Trung Kú, d íi niªn hiÖu Quang Trung
(1790), - tr¸i víi ý muèn cña m×nh, theo gia phæ cña hä, x a
nay vèn trung thµnh víi nhµ Lª, cßn ghi l¹i, - NguyÔn ThÞ
® îc vua T©y S¬n cö ®i sang Trung Quèc. Khi trë vÒ quª ë
Tiªn §iÒn, «ng mang theo nh÷ng c©y hång ë Qu¶ng T©y. Tõ
Êy trë ®i, hµng n¨m, hä NguyÔn Tiªn §iÒn (lóc nµy ë triÒu
®×nh HuÕ) d©ng lªn nhµ vua nh÷ng qu¶ hång ®ã ®óng vµo
ngµy lÔ Th îng tiÕn.

Nhê cã gia phæ hä NguyÔn Tiªn §iÒn, t«i cßn ph¸t hiÖn
-- 127 --
® îc mét ®iÒu n÷a mµ t«i rÊt vui lßng th«ng b¸o cho çc
chuyªn gia vÒ çc bé ®å sø Trung Quèc. §©y lµ nh÷ng ®å
sø mµ ng êi ta chØ cßn t×m ® îc ë trong çc gia ®×nh cña
con ch¸u hay bµ con xa gÇn trong hä. Çc thø ®å Êy tËp hîp
l¹i lµm thµnh mét bé ®å sø ®Çy ®ñ, dïng trong çc b÷a tiÖc
vµo nh÷ng ngµy thÞnh lÔ cuèi thÕ kû XVIII. H×nh trang trÝ
chÝnh cña çc thø ®å Êy lµ c©y mai vµ con chim h¹c, nã "cã
mét gi¸ trÞ t îng tr ng" rÊt gÇn gòi ®èi víi t©m hån cña
çc nhµ th¬ H¸n ViÖt, vµ nhÊt lµ hai c©u th¬ cña NguyÔn
Du. D íi ®©y lµ bèi c¶nh cña viÖc chÕ ra bé ®å sø nµy.
Trong mét cuéc ®i sø sang Trung Quèc, NguyÔn Du ®· cã
dÞp ®Õn th¨m mét xÝ nghiÖp lµm ®å sø ë Qu¶ng T©y. Ng êi
"thÇy thî" ®å sø Trung Quèc vèn biÕt tµi n¨ng cña nhµ th¬
An Nam, ®· yªu cÇu NguyÔn Du ban cho çi vinh dù ®Ò th¬
tÆng lªn bé chÐn ® ¬ng lµm. NguyÔn Du liÒn cÇm bót
chÊm vµo chÊt çt hoµng, ®Ò vµo bªn c©y mai vµ chim h¹c
hai c©u th¬ d íi ®©y:
Nghªu ngao vui thó yªn hµ
Mai lµ b¹n cò, h¹c lµ ng êi quen
C©u th¬ sau cã thÓ coi lµ c©u ch©m ng«n cña çc nhµ th¬
An Nam. Sau khi nung xong tÊt c¶ nh÷ng chiÕc ®å sø mang
h×nh mÉu trang trÝ nh thÕ, «ng ta ®Òu ® a tÆng NguyÔn
Du vµ, ®Ó tá lßng kÝnh mé nhµ th¬ ®Õn th¨m, «ng ®· cho ph¸
tÊt c¶ nh÷ng khu«n mÉu. Thµnh ra bé ®å sø ® a tÆng lµ bé
®å sø ®éc nhÊt lµm theo kiÓu ®ã.
____________
-- 128 --
Chó thÝch:
* Ngò kinh gåm cã:

1) Thi kinh, c©u th¬ ®Ñp, mÆc dï diÔn ®¹t theo lèi cæ, nh ng t¸c gi¶
cña nã h×nh nh t×m thi tø ë trong nh÷ng c¶m xóc phãng ®·ng. QuyÓn
s¸ch gåm cã bèn phÇn: - Quèc phong (phong tôc trong n íc) tËp hîp 160
bµi ®o¶n thi hay d©n ca nãi vÒ phong tôc cña bèn n íc cæ nhÊt cña
Trung Quèc. - TiÓu nh· (phÐp t¾c nhá) vµ - §¹i nh· (phÐp t¾c lín), së dÜ
® îc gäi nh vËy lµ v× ë ®©y nãi ®Õn nh÷ng ng êi vµ viÖc cã thÓ lµm
g ¬ng cho kÎ kh¸c trong khi xö sù, ®Æc biÖt trong viÖc trÞ n íc. Nh÷ng
ng êi vµ viÖc Êy thuéc vÒ m êi hai triÒu vua ®Çu tiªn cña nhµ Chu (422-
770) - Tông (ca) ph©n chia lµm ba phÇn: Chu tông (thi ca cña nhµ Chu
gåm cã 31 bµi t¸n ca ®Ó ngîi ca çc tæ tiªn cña triÒu vua nµy; - Lç tông,
thi ca cña n íc Lç gåm cã 14 bµi ®o¶n ca ®Ó ngîi ca çc vua n íc Lç; -
vµ sau hÕt lµ Th ¬ng tông, thi ca cña nhµ Th ¬ng, gåm cã 4 bµi t¸n ca
®Ó ca tông vua Thµnh Thang - vÞ vua s¸ng lËp ra triÒu Th ¬ng vµ mét
vµi vua kh¸c.
QuyÓn s¸ch ® îc b¾t ®Çu viÕt vµo kho¶ng thÕ kû XIV tr íc C«ng
nguyªn.
2) Th kinh (s¸ch sö). QuyÓn s¸ch nµy ® îc Khæng Tö hoµn toµn san
®Þnh l¹i, bÞ mÊt ®i n¨m 213 tr íc C«ng nguyªn, do TÇn Thñy Hoµng ra
lÖnh ®èt hÕt s¸ch vë ®Ó tr¶ thï nh÷ng häc gi¶ ®· chØ trÝch nhµ vua.
Nh ng ®Õn n¨m 176 sau C«ng nguyªn th× vua V¨n §Õ "t¸i t¹o" l¹i ® îc
néi dung cña s¸ch nhê cã mét «ng giµ chÝn m ¬i tuæi cßn nhí ® îc tÊt
c¶. H¬n n÷a, ®Õn triÒu vua sau nghe ®©u ng êi ta cßn t×m thÊy ® îc
trong ng«i nhµ ®æ n¸t cña Khæng Tö mét b¶n nguyªn v¨n cña quyÓn
s¸ch ®ã.
Th kinh gåm cã bèn phÇn: Ngu th (sö nhµ Ngu), H¹ th (sö nhµ
H¹), Th ¬ng th (sö nhµ Th ¬ng) vµ Chu th (sö nhµ Chu). S¸ch chøa
rÊt nhiÒu huÊn dô bæ Ých ®èi víi ®¹o trÞ n íc. PhÇn ®Çu s¸ch ® îc viÕt
ra h¬n 30 thÕ kû tr íc C«ng nguyªn.
3) DÞch kinh (s¸ch vÒ sù biÕn ho¸). Néi dung cña s¸ch uyªn nguyªn tõ
vò trô quan cña ng êi Trung Quèc cho r»ng tÊt c¶ mäi hiÖn t îng ®Òu
sinh ra bëi sù phèi ngÉu cña hai yÕu tè t ¬ng ph¶n, mét bªn lµ d ¬ng
(®ùc) vµ mét bªn lµ ©m (çi).
QuyÓn Kinh dÞch ®· ® îc s¸ng t¸c tõ thÕ kû XIII, XII tr íc C«ng
-- 129 --
nguyªn.
4) LÔ kÝ (S¸ch ghi chÐp çc nghi lÔ). QuyÓn s¸ch nµy ra ®êi tõ mét thêi
kú cæ ®¹i xa x«i, lµ mét tæng hîp nh÷ng tËp tôc cña çc bé l¹c ®êi x a.
5) Xu©n Thu. §©y lµ mét b¶ng liÖt kª theo thø tù thêi gian do Khæng
Tö lËp ra, vÒ nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ c«ng tÝch cña m êi hai vÞ vua n íc Lç
(quª h ¬ng cña Khæng Tö). QuyÓn s¸ch nµy còng ® îc gäi lµ sö ký cña
Khæng Tö.
* Tø th (hay Tø TruyÖn) lµ bèn s¸ch kinh ®iÓn:
1) §¹i häc - C¨n b¶n cña m«n "häc lín" nµy lµ "sù minh ®øc, sù t©n
d©n" (®æi míi th©n m×nh vµ ng êi xung quanh). S¸ch ® îc T¨ng Tö lµ
häc trß cña Khæng Tö viÕt l¹i, vµ c¨n b¶n chØ lµ sù thuËt l¹i nh÷ng t
t ëng vµ huÊn gi¸o cña Phu Tö.
2) Trung dung - T¸c gi¶ Tö T , con trai cña B¸ Ng , ch¸u ruét Khæng
Tö, d¹y r»ng bæn phËn cña ng êi ta lµ theo con ® êng trung dung (trung
chÝnh) - S¸ch cho ng êi ta thÊy r»ng çi chÝ thiÖn do sù lµm trßn bæn
phËn mµ cã ® îc, lµ ®Ønh cao nhÊt cã thÓ ®¹t tíi ®Ó cho m×nh ngang víi
trêi ®Êt.
3) LuËn ng÷ (Lêi nãi cña Khæng Tö) - §©y lµ s¸ch tËp hîp nh÷ng lêi
nãi cña Khæng Tö trong lóc ®µm ®¹o víi çc häc trß cña m×nh. C©u v¨n
khóc chiÕt khiÕn cho ý nghÜa trong c©u khã hiÓu thÊu.
4) M¹nh Tö - QuyÓn s¸ch nµy lÊy tªn cña t¸c gi¶ ®Ó lµm nhan ®Ò.
S¸ch chøa ®ùng nhiÒu lêi d¹y thuéc nhiÒu lo¹i, rót ra tõ trong
-- 130 --
nh÷ng cuéc nãi chuyÖn. ý tø th êng s©u s¾c vµ lêi v¨n lu«n lu«n
ªm ®Òm.
Nh÷ng ®iÒu trªn ®©y m în ë quyÓn "B¾c Kú t¹p lôc" cña A + B tøc
cè Souvignet. VÒ mçi quyÓn trong Ngò kinh vµ Tø th , cè Souvignet cã
® a ra nhiÒu trÝch dÉn cã thÓ lµm cho ®éc gi¶ cã mét ý niÖm vÒ t¸c
phÈm. T«i kh«ng trÝch l¹i ®©y ®Ó cho phÇn chó thÝch khái dµi ra v« Ých.
QuyÓn s¸ch cña cè Souvignet sù thùc lµ mét tËp b¸ch khoa gåm 583
trang nãi vÒ ng êi vµ sù vËt ë An Nam. §¸ng tiÕc lµ s¸ch ®· b¸n hÕt
tõ l©u: 1903. Mong r»ng mét ngµy sÏ cã ng êi tiÕp tôc lµm çi viÖc cña
t¸c gi¶ ®· lµm, b»ng çch c¶i t¸c vµ bæ sung t¸c phÈm, c¨n cø theo
nh÷ng sù biÕn ®æi ®· x¶y ra trong nhiÒu n¨m tõ n¨m 1903: vÒ gi¸o dôc,
phong tôc tËp qu¸n v.v...
VÒ Ngò kinh vµ Tø th , t«i ph¶i nh¾c l¹i r»ng phÇn nhiÒu çc s¸ch
®Òu ® îc dÞch ra tiÕng Ph¸p. Nh ng tÊt c¶ çc b¶n dÞch ®«i khi cÇn ® îc
®èi chiÕu víi nguyªn t¸c ®Ó ch÷a l¹i. T«i xin kÓ çc t¸c gi¶ sau ®©y:
Pauthier: §¹o Khæng vµ bèn quyÓn s¸ch cña triÕt häc lu©n lý vµ chÝnh
trÞ cña Trung Quèc. HiÖu s¸ch Garnier, Paris.
B.H. Couveur: Tø th Hå Kiªn Phu, 1910.
(2) Buæi chiÒu lµ kho¶ng thêi gian cßn l¹i cña ngµy.
Mïa ®«ng lµ cña n¨m.
M a lµ cña trêi t¹nh.
(3) D íi ®êi nhµ § êng (618-907) thiÕt lËp "Tø khè toµn th ", trong ®ã,
s¸ch chia lµm bèn lo¹i:
- S¸ch gi¸o khoa vµ kinh ®iÓn.
- S¸ch sö.
- S¸ch cña çc t¸c gi¶.
- T¹p lôc cña çc thÓ lo¹i.
Xin nh¾c l¹i r»ng võa råi ë HuÕ còng thµnh lËp "Th viÖn B¶o §¹i".
Th viÖn nµy lµ mét chÕ ®Þnh sÏ l u tªn l¹i trong sö s¸ch, cã rÊt nhiÒu
tµi liÖu cò vµ míi cÇn ® îc nghiªn cøu ®Ó cã thÓ x¸c minh mét sè vÊn
®Ò thuéc lÞch sö An Nam tõ nguån gèc ®Õn ngµy nay.
II. §ån lòy vµ thµnh qu¸ch

-- 131 --
LÞch sö cña nh÷ng c«ng tr×nh phßng ngù lµm ta nhí ®Õn
nh÷ng c«ng tr×nh ë DiÔn Ch©u. §a sè nh÷ng c«ng tr×nh nµy
th êng ® îc x©y dùng tõ ®êi TrÇn ®Ó ng¨n ngõa sù x©m
l îc cña ng êi Ch¨m thÕ kû XIV.
Quan träng nhÊt cña thµnh lòy ë ®©y lµ tÊn Cöa Héi ë
phÝa B¾c cöa s«ng. S¸ch Thñy kinh, tuyÓn tËp nh÷ng sù
kiÖn vÒ h¶i qu©n, dÉn r»ng ®éi chiÕn thuyÒn cña L©m Êp
(Champa) ®· tiÕn vµo cöa biÓn nµy ®Ó c íp bãc vïng NghÖ
An vµo ®Çu thÕ kû XIV. Sau trËn nµy qu©n TrÇn ®· cho x©y
mét ®ån binh ë lµng Léc Ch©u. §ån nµy ®· bÞ b·i bá vµo n¨m
thø nhÊt triÒu §ång Kh¸nh (1886).
Cöa Héi trong lÞch sö ®· cã nh÷ng çi tªn nh §an Th¸i,
§an Nhai. Sö biªn niªn cña nhµ NguyÔn cho biÕt trong thêi
kú ph©n tranh TrÞnh - NguyÔn, NguyÔn Cöu KiÒu ®· ®¸nh
tan h¶i qu©n cña chóa TrÞnh ë cöa biÓn §an Nhai (hay §an
Giíi) vµo n¨m 1656 [2 vµ 10].
Hai sù kiÖn phô cã quan hÖ víi cïng ®Þa ®iÓm: Ngµy x a
ë Léc Ch©u cã ®Òn thê V ¬ng Bét; ®Òn nµy ®· bÞ ph¸ hñy tõ
l©u. S¸ch NghÖ An ký cña Bïi D ¬ng LÞch chÐp r»ng §oµn
Nh÷ Hµi ®· bÞ chÕt ch×m ë Cöa Héi sau khi ®· ®¸nh th¾ng
viªn t íng Lµo tªn lµ Bæng vµo n¨m 1335 (®óng ra lµ ng êi
Th¸i hay M êng vïng th îng du An-TÜnh).
§i vµo s«ng Cöa Lß cã tÊn H¶i X· vµ Cöa HiÖu, cöa cña
mét dßng s«ng nhá La Hoµng (còng lµ tªn lµng) cã tÊn H¶i
HiÖu b¶o vÖ. Hai ®ån bªn nµy ®· bÞ b·i bá vµo n¨m 1849, ®êi
Tù §øc thø 3.
Trªn ®Ønh ®åi bao qu¸t c¶ng BÕn Thñy cã phÕ tÝch cña
mét tßa thµnh mµ ng êi ta cßn ph©n biÖt ® îc vÞ trÝ cña
nh÷ng tr¹i lÝnh vµ së chØ huy, còng nh nh÷ng dÊu tÝch cña
-- 132 --
t êng thµnh (H×nh XCII).

Còng nh Lam Thµnh çch vµi km vÒ phÝa th îng l u,
ph¸o ®µi BÕn Thñy do M· ViÖn x©y dùng tõ thÕ kû thø nhÊt,
nh ng vÊn ®Ò cßn ph¶i ® îc chøng minh.
Ph¸o ®µi nµy trong nhiÒu thÕ kû ®· chÕ ngù lèi v ît qua
s«ng Lam chèng l¹i qu©n Champa lóc ®ã ®ang chiÕm cø Hµ
TÜnh cho ®Õn thÕ kû X. Thµnh BÕn Thñy d íi thêi TrÇn ®·
bÞ qu©n Champa chiÕm ®ãng vµo thÕ kû XIV, vµ ®Õn thÕ kû
XVII th× bÞ ¤ng Ninh (TrÞnh Ninh) ®¸nh ph¸ d÷ déi trong
chiÕn tranh TrÞnh-Nguyªn. Th¸ng 8 n¨m 1885 ph¸o thuyÒn
cña Ph¸p ®· b¾n ph¸ thµnh lÇn cuèi cïng vµ sau trËn tÊn
c«ng th¾ng lîi th× hä ®· ®¸nh ng· vÜnh viÔn ®èi thñ. V¶ l¹i
mét thêi gian sau thµnh nµy ®· bÞ cÊm vµo n¨m §ång
Kh¸nh nguyªn niªn (1886).
Ngän ®åi BÕn Thñy cã tªn lµ nói Dòng QuyÕt, ë phÝa
T©y cã s«ng QuÇn Méc, n¬i ®©y ®· x¶y ra mét trËn giao
chiÕn gi÷a hai qu©n ®éi B¾c vµ Nam vµo thÕ kû XVII. Gi÷a
nói vµ s«ng cã çi gß gäi lµ nói Kú L©n hay th êng gäi lµ
nói Con MÌo. Mét khÈu ®¹i b¸c cì lín b»ng gang bÞ bá
trong khu thµnh hoang phÕ bao bäc nói Con MÌo. §ån
binh nµy ®· b·i bá vµo n¨m ®Çu triÒu §ång Kh¸nh (1886)
(H×nh XCIII).
Trong thµnh BÕn Thñy cã nh÷ng cç sóng b»ng ®ång mµ
t«i ®· nãi trong phÇn thø nhÊt cña "T¹p lôc" [14 vµ 15].
Hai khÈu sóng Hµ Lan cña thÕ kû XVII chÕ t¹o rÊt khÐo
trang trÝ s©n cá cña dinh c«ng sø Vinh; nh÷ng khÈu kh¸c ®·
bÞ nung ch¶y, tr íc ®ã ng êi ta ®· ghi chÐp cÈn thËn nh÷ng
chØ dÉn trªn nßng sóng.
-- 133 --
Tõ nhµ TrÇn ®Õn hÕt nhµ Lª, Lam Thµnh lµ lÞ së cña An-
TÜnh, thµnh cæ cña l u vùc s«ng Lam. Ng êi s¸ng lËp ra
triÒu NguyÔn, Gia Long, tõ khi lªn ng«i (1801) ®· dêi lÞ së
vÒ lµng Yªn Dòng, phÝa §«ng cña Tr êng Thi, b©y giê lµ s©n
bay. Thµnh Vinh lóc ®Çu ®¾p b»ng ®Êt. D íi triÒu Minh
M¹ng thµnh ® îc x©y l¹i b»ng g¹ch nÒ. C«ng tr×nh hoµn
thµnh vµo n¨m 1832 (H×nh XCV).
Thµnh Vinh h×nh 6 c¹nh, do ®ã nh©n d©n gäi lµ thµnh
"Con Rïa", chu vi 630 tr îng (1 tr îng b»ng 10 Th íc, tøc
lµ 0m,42x10=4,20m) cao 1 tr îng. Trªn t êng thµnh lµ mét
t êng phô cao 2 th íc 50. Hµo thµnh lóc ®Çu s©u 8 th íc
nh ng dÇn dÇn bÞ båi lÊp vµ hiÖn nay phÇn lín ®· thµnh
ruéng. T êng gia cè hµo x©y b»ng ®¸ phiÕn BÕn Thñy.
T êng thµnh ngoµi ® îc x©y b»ng ®¸ ong Nam §µn. T êng
thµnh trong b»ng ®¸ sß Phñ DiÔn. "S«ng ®µo V¹ch" còng ®µo
®ång thêi víi khi x©y thµnh, môc ®Ých chÝnh lµ gia cè cho
nh÷ng hµo thµnh. C«ng tr×nh nµy b¾t ®Çu vµo n¨m Gia Long
thø 3 (1803) vµ hoµn thµnh n¨m Gia Long thø 8 (1809).
Kªnh ®µo xuÊt ph¸t tõ kÎ § íc, ch¶y vÒ Xu©n Hå (hay Nén
Hå), råi ch¶y kho¶ng 100m qua phÝa Nam thµnh, tr íc Tßa
Sø, ë ®©y s«ng ch¶y th¼ng vµ sau nhiÒu khóc quanh s«ng
ch¶y vµo s«ng Lam. ThËt ra ®©y kh«ng ph¶i lµ s«ng ®µo,
nghÜa lµ c«ng tr×nh nh©n t¹o, nã chØ ë khóc th¼ng, phÇn ®Çu
lµ sù ho¹t ®éng cña mét dßng s«ng cã tr íc vµ khóc thø ba
hoµn toµn tù nhiªn. Thµnh cã bèn cæng nh ng cæng B¾c ®·
bÞt l¹i nÕu kh«ng sÏ cã ma do nh÷ng ¸c thÇn quÊy nhiÔu.
Còng gièng nh cæng phÝa Nam cña Thanh Hãa mµ tôc ng÷
®· cã c©u:
-- 134 --
"Thanh v« tiÒn, NghÖ v« hËu".

(TiÒn = cæng phÝa Nam, HËu = cæng phÝa B¾c).
Vinh, thµnh phè míi x©y dùng, kh«ng cã mét c«ng tr×nh
g× ®¸ng kÓ, chØ cã V¨n MiÕu, Vâ MiÕu vµ Tr êng Thi.
V¨n MiÕu n¬i ng êi ta thê Khæng Tö, M¹nh Tö vµ
nh÷ng häc trß næi tiÕng cña Khæng Tö, x©y dùng vµo n¨m
thø ba ®êi Gia Long (1803). Nã chØ ®¸ng ®Ó ý v× sù ®¬n gi¶n
nh tÊt c¶ çc "v¨n miÕu" ë Trung Kú.
MiÕu Quan C«ng hay "Vâ MiÕu", ®Òn cña chiÕn tranh,
® îc x©y dùng tõ n¨m thø 18 thêi Minh M¹ng (1839), thê
Quan C«ng mét t íng Tµu thêi Tam Quèc, thÕ kû thø ba,
mét thêi kú lo¹n ly cña Trung Quèc. Mét trong nh÷ng triÒu
®¹i ®ã lµ nhµ H¸n. Vua H¸n lµ L u BÞ ® îc Quan C«ng phß
t¸, sau ®ã Quan C«ng ®· trë thµnh ThÇn ChiÕn tranh. Vâ
MiÕu ® îc bµy biÖn mét çch hçn t¹p. VÎ bÒ ngoµi gîi cho
ta h×nh mÉu kiÕn tróc cña tÊt c¶ nh÷ng c«ng tr×nh thêi
Minh M¹ng (1820-1840). B×nh phong vµ hai quyÕt cét rÊt
®Ñp. PhÝa t¶ lèi vµo cã mét lÇu bia nhá nh ng néi dung bia
kh«ng cã g×. Tr íc b×nh phong cã nhiÒu khÈu "thÇn c«ng"
thêi Gia Long vµ Minh M¹ng mµ t«i ®· thuËt l¹i lÞch sö
trong phÇn ®Çu cña "T¹p lôc" [14]. N¨m 1933 nh÷ng khÈu
thÇn c«ng nµy ® îc chuyÓn vµo X ëng ®óc tiÒn ë HuÕ vµ bÞ
nung ch¶y.
Tr êng thi hay Tr êng thi h ¬ng ba n¨m mét lÇn ®·
® îc dì sau khi nÒn gi¸o dôc cæ truyÒn bÞ b·i bá (1919).
Tr êng nµy x©y b»ng "®¸ Phñ DiÔn" vµo n¨m thø 3 thêi Gia
Long (1804), nay ®· lµ vÞ trÝ cña "phi tr êng" (s©n bay).
"Tr êng sÜ tö" ®· ®Ó l¹i tªn "Tr êng thi" mét phÇn cña
trung t©m ®« thÞ Vinh - BÕn Thñy, cã x ëng m¸y cña ® êng
-- 135 --
s¾t khu vùc phÝa B¾c gäi lµ "Nhµ m¸y Tr êng Thi".
Thµnh Vinh ®· bÞ qu©n Ph¸p chiÕm ®ãng trong "chiÕn
dÞch NghÖ An" 1885-1887. Trong nghÜa trang Ph¸p gÇn cæng
phÝa T©y mét c«ng tr×nh ®· ® îc x©y dùng ®Ó t ëng niÖm sÜ
quan vµ binh sÜ Ph¸p - Nam ®· ng· xuèng trªn chiÕn tr êng.
III - Bia Tam Xu©n
T«i nhí r»ng t«i ®· ph¸t hiÖn ë lµng Tam Xu©n H¹ mét
tÊm ®¸ rÊt l¹ mµ t«i nghÜ cÇn ph¶i cã sù quan t©m cña
Tr êng ViÔn §«ng B¸c Cæ. §©y lµ mét tÊm bia kh¾c næi
h×nh mét nh©n vËt næi tiÕng thêi x a. Mò lµ mò cña nh÷ng
vÞ quan An Nam. CÊp bËc theo kiÓu An Nam kh«ng thÓ lµ
kiÓu Champa, tuy nhiªn t thÕ hoa sen Ên §é (padmasana)
th× ®óng h¬n vµ ph¶i lµ phong çch Hindoue. Tæng thÓ gîi
cho ta nh÷ng çi kut (bia mé) cña Champa, kh«ng ph¶i
phong tôc An Nam ch¹m kh¾c nh vËy trªn tÊm l¸t trong lÔ
tang ng êi chÕt. Ng êi ta cã thÓ cho r»ng ®ã lµ mét hçn hîp
Champa vµ An Nam (H×nh CI).
Theo nh÷ng s u tÇm ç nh©n cña «ng M. Ch. Jeannin,
c«ng sø Ph¸p ë Hµ TÜnh th× "bøc t îng chÝnh lµ h×nh cña
t íng §Æng §×nh An, cã thÓ ch¾c ch¾n lµ «ng ®· ® îc ch«n
cïng mét mé víi bµ mÑ ë çch nhµ bia ch¹m kh¾c mét vµi
mÐt". C¨n cø vµo nh÷ng th«ng tin ®ã, «ng Jeannin ®· thªm
vµo b¶n dÞch cña tÊm bia vµ mét chØ dÉn mµ t«i ®· cho c«ng
bè toµn v¨n:
"Cuéc ®êi vµ sù nghiÖp cña §Æng §×nh An"(1)
§Æng §×nh An xuÊt th©n tõ mét gia ®×nh vâ quan ë lµng
-- 136 --
Trung Lao (nay lµ Trung S¬n) x· Yªn L¹c (nay lµ Tam Xu©n
H¹) huyÖn Nghi Xu©n, tØnh Hµ TÜnh. Sinh ngµy 10 th¸ng 6
n¨m Nh©m Tý (1612) ®êi Lª KÝnh T«n, cã khu«n mÆt vµ tÇm
vãc kh¸c th êng. N¨m «ng míi 12 tuæi, Quý Hîi (1623), ®·
® îc theo cha ra trËn. Víi tµi n¨ng vµ søc kháe phi th êng,
«ng ®· ® îc qu©n lÝnh kh©m phôc vµ chØ mét thêi gian «ng
® îc phong "Khu«ng léc b¸ trô quèc h¹ trËt". Tõ ®ã sè phËn
lu«n mØm c êi víi «ng. Nhê ®¸nh th¾ng qu©n Champa
nhiÒu trËn, n¨m VÜnh Té (1629) «ng ® îc th¨ng "Trô quèc
trung trËt", lóc ®ã «ng míi 18 tuæi.
N¨m 47 tuæi, ®êi ThÞnh §øc thø 6 (1658) «ng ® îc
phong "§iÖn tiÒn t¶ hiÖu diªm Khu«ng léc hËu trung trËt".
N¨m 1679 ®êi Lª Hi T«n, «ng ® îc phong th ëng cuèi
cïng víi t íc "TÊn tri c«ng thÇn, ®¾c tiÒn phô quèc th îng
t íng qu©n, tham ®èc thÇn vâ tu vÖ qu©n vô, Khu«ng léc
hÇu trô quèc th îng liªn quÝ t ëng" vµ ® îc vÒ nghØ h u
ë huyÖn Nghi Xu©n. N¨m Êy «ng 68 tuæi. Trong nh÷ng n¨m
nghØ h u, «ng ®· dïng thêi gian lµm nh÷ng viÖc cã lîi Ých
-- 137 --
cho ®Þa ph ¬ng. N¨m 1679, sau khi vÒ nhµ ® îc vµi th¸ng,
«ng ®· cho lµm chïa T¶ Ao cho huyÖn Nghi Xu©n. Sau ®ã
«ng cho söa l¹i ®×nh Trung Lao vµ hiÕn cho c«ng quü cña
lµng 2 kho¶nh ruéng vµ 200 quan tiÒn. §Ó t ëng nhí ®Õn
c«ng lao vµ lßng ®é l îng cña «ng, 51 chøc s¾c cña Trung
Lao ®· dùng mét tÊm bia b»ng ®¸ h×nh 4 mÆt vµ liÖt «ng
vµo hµng çc vÞ thµnh hoµng lµng. TÊm bia mÆc dÇu cã sù
tµn ph¸ cña thêi gian, vÉn cßn tèt; mÆt bia mang nh÷ng
dßng ch÷ H¸n bót tÝch cña QuËn c«ng Hå SÜ D ¬ng, tiÕn
sÜ, cùu thÇn cña nhµ Lª, quª Quúnh §«i (NghÖ An).
Çch tÊm bia kho¶ng 300 mÐt, d íi ch©n d·y Hång
LÜnh, ë mét trong nh÷ng n¬i phong c¶nh ®Ñp nhÊt cña x·
Tam Xu©n cßn cã mét phiÕn ®¸ v«i(2) ch¹m træ nh ®¸ hoa,
trªn ®ã h×nh «ng §Æng §×nh An mÆc triÒu phôc ® îc ch¹m
næi. Tr íc phiÕn ®¸ cã mét th¹ch bµn nhá trªn ®ã cã kh¾c
nh÷ng dßng ch÷ H¸n: HiÒn tû, ch¸nh phu nh©n, Bïi quÝ thÞ
gia phong §¹i v ¬ng(3). Th¹ch bµn nµy vèn ® îc b¶o vÖ tèt.
(H×nh CI).
___________
Chó thÝch:
(1) ¤ng vµ bè ®Òu lµ vâ t íng nhµ Lª. Nhê nh÷ng vâ c«ng, hai ng êi ®Òu
® îc phong t íc HÇu. Xem bµi viÕt cña H. Le Breton ®¨ng ë BAVH sè 2,
th¸ng 2+6, 1935, tr. 227-228.
(2) PhiÕn ®¸ cao 1,045 m, réng 0,60 m, dµy 0,30 m. Thêi gian dùng ng êi
ta ®· yÓm bïa vµo rèn cña §¹i t íng mét sè ®ång tiÒn Nguyªn Phong ®êi
H¸n vµ mét Ýt vµng. Çch ®©y vµi n¨m mét kÎ "ph¹m th îng" nµo ®ã ®·
®ôc rèn vµ lÊy mÊt sè vµng nµy.
(3) Ng«i ®Òn ë phÝa sau phiÕn ®¸ lµ mé cña th©n mÉu §Æng §×nh An.
T íc "§¹i v ¬ng" cã thÓ bµ lµ con g¸i cña mét nhµ quý téc B¾c Kú. (Chó
thÝch cña Le Breton).
-- 138 --
Ch ¬ng III. - Xø Hµ TÜnh
Xø nµy lóc ®Çu vèn lµ mét miÒn ®Êt ®Çm ph¸. §iÒu ®ã,
t«i ®· chøng minh trong tËp nghiªn cøu cña m×nh vÒ "Sù næi
lªn cña çc ®ång b»ng duyªn h¶i An-TÜnh" [18] (H×nh CIII:
¶nh chôp tõ trªn m¸y bay).
Giíi h¹n phÝa Nam cña nã ® îc quy ®Þnh mét çch râ
rµng bëi con s«ng Hé Giang do Cöa Nh îng ch¶y ra bÓ. T«i
xin dµnh viÖc x¸c chøng ® êng giíi h¹n võa cã tÝnh chÊt tù
nhiªn, võa cã tÝnh chÊt lÞch sö nµy cho ch ¬ng sau nãi vÒ xø
Kú Anh.
I - Nh÷ng nói ®¸ng chó ý
Theo chóng t«i, ®ã lµ nh÷ng nói danh tiÕng, cã quan hÖ

®Õn phong tôc ®Þa ph ¬ng, hoÆc lµ n¬i ®· chøng kiÕn nh÷ng
sù kiÖn quan träng.
Nói Nam Giíi (H×nh CIII). - Trªn h÷u ng¹n cöa Sãt,
cöa cña Hµ TÜnh thuéc ®Þa phËn x· D ¬ng LuËt, vÒ T©y
B¾c huyÖn Th¹ch Hµ, cã mét ngän nói mµ s¸ch "§¹i Nam
nhÊt thèng chÝ" gäi lµ nói Nam Giíi (nói ®Þa giíi phÝa
Nam). Çi tªn ®ã nh¾c l¹i r»ng n¬i ®©y, gi÷a thÕ kû thø VII
vµ thø X lµ ®Þa giíi ph©n çch hai hïng téc: Champa vµ An
Nam [15].
Nói NghÌn (H×nh CIV). - Ngän ®åi nµy ë vÒ phÝa B¾c

huyÖn Th¹ch Hµ, lµng Tr¶o Nha. D íi ch©n ®åi lµ s«ng
NghÌn. Trªn ®Ønh Ngµn S¬n, håi tr íc cã mét çi th¸p
Champa. "Vµo kho¶ng canh 5 mét ®ªm hÌ n¨m thø 35 ®êi
-- 139 --
C¶nh H ng (1774), mét thÕ lùc huyÒn bÝ nµo ®ã ®· nhæ çi

th¸p ®ã ®i". V× thÕ, ngµy nay chØ cßn l¹i nÒn cò cña th¸p.
Nói B¸u §µi. - §åi nµy n»m ë phÝa T©y huyÖn Th¹ch
Hµ, lµng TÜnh L u. Tù nã kh«ng cã gi¸ trÞ ®Æc biÖt ®Ó ® îc
ng êi ta chó ý, nh ng tõ nói B¸u §µi tho¸t ra mét nh¸nh
®i vÒ h íng §«ng B¾c gäi lµ ®åi B¹ng, ë trªn ®Þa phËn lµng
B¹ng Ch©u. Hai n¬i nµy, së dÜ cã tªn lµ B¹ng bëi v× ®Òu cã
nguån gèc ë nh÷ng b·i sß mµ biÓn ®· ®Ó l¹i khi nã rót lui vµo
thêi ®Ö tø kØ. §åi nµy lµ mét n¬i "linh thiªng" v× nghe ®©u ë
®Êy chØ mäc mét thø c©y "trÊp nhò" cã t¸c dông l¹ kú lµ lµm
cho ng êi ®µn bµ kh«ng s÷a hãa cã.
Nói Thµnh S¬n. - §åi nµy ë lµng §¹i T¨ng, vÒ phÝa B¾c
huyÖn CÈm Xuyªn. Çi tªn "thµnh" lÊy ë sù tÝch ®åi nµy vèn
tr íc cã mét tßa thµnh cæ ë trªn ®Ønh. Trong qu¸ tr×nh TrÞnh
- NguyÔn ph©n tranh (thÕ kû XVII), «ng Ninh (TrÞnh Ninh)
®· dùng l¹i nh÷ng m¶ng thµnh ®æ n¸t. Qu©n ®µng trong
(HuÕ) chiÕm thµnh nµy n¨m 1655, nh ng råi l¹i ph¶i bá mµ
rót lui (1661).
Mét vµi phÕ tÝch cña thµnh cßn sãt l¹i (H×nh CV).
II - Nh÷ng ng«i ®Òn ®¸ng chó ý
Chóng t«i sÏ chØ nªu lªn nh÷ng ng«i ®Òn ®¸ng ® îc xÕp
vµo lo¹i nh÷ng c«ng tr×nh mµ chÝnh phñ nªn b¶o qu¶n.
§Òn Quan §« §µi (H×nh CVIII). - §Òn nµy ë trªn ®åi

B¹ch Ty, lµng §é Liªu, huyÖn Can Léc. §Òn thê Bïi CÇm
Hæ, sinh qu¸n ë lµng, lµ ng êi ®· lËp ® îc nh÷ng c«ng
-- 140 --
tr¹ng hiÓn h¸ch d íi triÒu vua ®Çu tiªn cña nhµ Lª (thÕ kû
XV). TiÓu sö cña «ng nµy sÏ thuËt l¹i ë thiªn III. ë bªn trong
®Òn, ta thÊy cã hai «ng phçng, ngoµi sè nh÷ng «ng phçng mµ
t«i ®· kÓ ra ë mét quyÓn s¸ch kh¸c.
§Òn Lª QuËn C«ng. - §Òn ë lµng Phï L u, huyÖn Can

Léc. §Òn thê NguyÔn C«ng Giai, mét vÞ c«ng thÇn nhµ Lª ®·
lËp nhiÒu c«ng tr¹ng trong chiÕn tranh diÖt M¹c (1429-
1540). TiÓu sö cña danh nh©n nµy sÏ thuËt ë thiªn III (H×nh
CVIII ë trªn).
§Òn Tam Trung (®Òn ba ng êi t«i trung). - §Òn nµy

(H×nh CVIII ë d íi) ë lµng §¹i N¹i, huyÖn Th¹ch Hµ. Ng êi
ta thê ë trong ®Òn "ba ng êi bÒ t«i trung" víi vua. Vµo n¨m
thø 27 triÒu Tù §øc, thµnh Hµ Thµnh nguyªn lµ tØnh lÞ tØnh
Hµ TÜnh, bÞ ®å ®¶ng cña Lª B¶o Phông v©y h·m, ng êi nµy
lµ hËu duÖ cña nhµ Lª (triÒu vua ®· mÊt tõ cuèi thÕ kû
XVIII) ® ¬ng ng«i vua cña nhµ Lª.
Ba vÞ ®¹i quan ®· hy sinh ®Ó b¶o vÖ thµnh tr× lµ: Qu¶n
®¹o M¹nh Tuyªn, Kh©m ph¸i §inh Khoa, L·nh binh Lª
NhÊt. D©n lµng dùng ®Òn vµ tõ ®Êy thê ba ng êi "t«i
trung".
§Òn Tam Lang Long V ¬ng. - §Òn nµy ë lµng Nhôy
Uyªn, huyÖn Th¹ch Hµ (H×nh CIX ë trªn). Tôc truyÒn
thuyÒn ngù cña Lª Th¸nh T«n ®i ®¸nh Champa, ph¶i dõng
l¹i ®©y mét çch bÊt ngê. "Do sù t¸c ®éng cña mét søc m¹nh
huyÒn bÝ, çc m¸i chÌo ®Òu kh«ng cÊt lªn ® îc vµ giã tù
nhiªn dõng l¹i mét çch bÊt th êng". Sau khi ®· hái d©n së
t¹i vÒ lý do cña hiÖn t îng nµy, nhµ vua sai tæ chøc lÔ t¹ lçi
-- 141 --
vÞ thÇn thµnh hoµng ®Þa ph ¬ng. LËp tøc giã l¹i næi lªn vµ
®Èy ®éi chiÕn thuyÒn ®i mét m¹ch ®Õn ®Êt Champa. Sau khi
th¾ng trËn trë vÒ, nhµ vua xuèng chiÕu cho thê vÞ thÇn ®·
b¶o hé m×nh, theo ®¼ng cÊp cña çc vÞ thÇn.
§Òn Quan C«ng. - §Òn nµy ë lµng T¶ H¹, huyÖn Can Léc.
§Òn thê B×nh ch ¬ng §Æng TÊt, mét vÞ t íng næi tiÕng v× cã
nhiÒu c«ng tr¹ng trong chiÕn tranh víi ng êi Tµu cuèi ®êi
TrÇn (thÕ kû XIV-XV). TiÓu sö cña ng êi nµy sÏ thuËt l¹i ë
thiªn III.
§Òn Vâ Môc §ai V ¬ng. - §Òn nµy ë gÇn biÓn (Cöa Sãt)
trªn nói Long Kim, huyÖn Th¹ch Hµ. §Òn thê Lª Kh«i, anh
em hä cña Lª Th¸i Tæ (1428-1434) (H×nh CIX vµ CX ë d íi).
Sau mét cuéc viÔn chinh th¾ng lîi ë Champa vÒ, Lª Kh«i
rêi thuyÒn lªn bé ë d íi ch©n nói Long Kim vµ chÕt mét
çch ®ét ngét (1447). ChÝnh trªn m¶nh ®Êt ®ã, ng êi ta ®·
dùng ®Òn thê.
N¨m thø t niªn hiÖu Quang ThuËn (1463), vua Lª
Th¸nh T«n ra lÖnh cho C«ng bé Th îng th NguyÔn H÷u
§é dùng bia kû niÖm ng êi b¸c cña m×nh vµ sai Bé LÔ tæ
chøc lÔ lín vµo ngµy mÊt cña vÞ anh hïng Êy. Thªm vµo ®ã,
Th¸nh T«n cã s¾c phong tÆng vÞ nµy ® îc ®øng trong çc
thÇn hé quèc víi hµm Vâ Môc §¹i V ¬ng.
N¨m th b¶y, niªn hiÖu D ¬ng Hoµ, triÒu vua Lª HiÓn
T«n (1497-1504), Bé LÔ t©u vua biÕt cÇn ph¶i cho dêi ®Òn
nµy ®Õn mét n¬i kh¸c v× nh÷ng c¬n thÞnh né cña sãng giã
th êng lµm cho viÖc thê cóng rÊt khã thùc hiÖn. Vua sai
dùng mét ng«i ®Òn kh¸c ë TriÒu KhÈu.
Sù tÝch ng«i ®Òn vµ tiÓu sö cña Lª Kh«i sÏ thuËt l¹i ë
-- 142 --
Ch ¬ng nãi vÒ "L u vùc s«ng Lam".

MÆc dï vËy, vong linh Lª Kh«i vÉn tiÕp tôc ® îc thê
phông ë çc lµng Mai L©m, VÜnh Tuy, vµ Kim §«i d íi ch©n
nói Long Kim.
ë Cöa Sãt, ng êi ta còng t×m thÊy mét ng«i ®Òn cña
ng êi Tµu tõ thÕ kû XV.
§Òn Quan QuËn C«ng TrÇn. - T¹i lµng Trung TiÕt,

huyÖn Th¹ch Hµ, cã mét ng«i ®Òn thê TrÇn Hoa (H×nh CXI
ë d íi).
TrÇn Hoa sinh qu¸n ë Trung TiÕt. D íi triÒu Quang
Th¸i (1573-1599) cña ThÕ T«n, «ng ®¸nh th¾ng qu©n nhµ
M¹c vµ ® îc s¾c phong Th îng Trô qu©n vµ Duyªn QuËn
c«ng. Sau khi chÕt, «ng trë thµnh thÇn thµnh hoµng cña
lµng quª m×nh.
TiÓu sö ®Çy ®ñ cña vÞ nµy sÏ ® îc tr×nh bµy ë thiªn III.
III - Nh÷ng ®ån lòy vµ thµnh tr×
Çc thµnh tr× ® îc x©y dùng t¹i nhiÒu tØnh lÞ vµ çc ®ån
lòy ® îc thµnh lËp ë cöa s«ng; nh÷ng thµnh vµ ®ån Êy ®·
b¶o vÖ ® îc nh÷ng n¬i nµy trong nhiÒu thÕ kû chèng nh÷ng
cuéc x©m nhËp cña qu©n Champa vµo thÕ kû XIV vµ chèng
chóa NguyÔn vµo thÕ kû XVII. Çc thêi kú sau nµy, tÊt c¶
çc ®ån lòy ®Òu ® îc c¶i tæ l¹i nhê «ng Ninh (TrÞnh Ninh),
v× thÕ mµ nh÷ng c«ng tr×nh phßng thñ quan träng ®Òu mang
tªn "¤ng Ninh". TÊt c¶ hÖ thèng phßng ngù nãi trªn ®Òu bÞ
ph¸ bá vµo n¨m thø nhÊt niªn hiÖu §ång Kh¸nh (1886).
TÊn Cöa Sãt (lµng Kim §«i) b¶o vÖ cöa s«ng Ray, huyÖn
-- 143 --
Th¹ch Hµ. Cöa Sãt vµ h÷u ng¹n cöa s«ng nµy lµm thµnh ®Þa
giíi gi÷a An Nam vµ Champa nh ®· chØ ra trong phÇn nãi
vÒ nói Nam Giíi.
CÇn nãi thªm r»ng ®ã lµ mét ®Þa giíi tù nhiªn hoµn
chØnh, v× chØ mét viÖc ®i theo con ® êng tõ tØnh lÞ Hµ TÜnh
®Õn Cöa Sãt (H×nh CIII) còng ®ñ thÊy con ® êng nµy ®i qua
mét vïng lu«n lu«n bÞ ngËp n íc. §iÒu ®ã lµm cho ta ®o¸n
biÕt ® îc r»ng çch ®©y m êi thÕ kû, c¶ mét vïng ®Êt phÝa
B¾c thuéc Hµ TÜnh chØ lµ mét vïng n íc, mét ®Çm lÇy tr¶i
ra tõ bê biÓn hiÖn thêi cho ®Õn s«ng Ray vÒ phÝa T©y.
ë Cöa Sãt, viªn chØ huy cña chóa NguyÔn lµ NguyÔn
H÷u DËt ®· ®¸nh b¹i qu©n vµ chiÕn thuyÒn ®µng ngoµi n¨m
1655.
Thµnh cña phñ Hµ Thanh (nguyªn tØnh lÞ tØnh Hµ TÜnh)
® îc x©y dùng tõ ®êi Gia Long (1801-1821). Thµnh b»ng ®Êt
nªn ® îc t¨ng c êng b»ng mét líp t êng ®¸ vµo n¨m thø t
triÒu Minh M¹ng (1824). Chu vi 267 tr îng, cao 7 th íc: hå
ngoµi thµnh réng 1 tr îng vµ s©u 4 th íc. Thµnh cã hai
cöa. N¨m 1873, ®å ®¶ng cña Lª B¶o Phông chiÕm thµnh vµ
h¹ s¸t ba viªn quan b¶o vÖ thµnh, nh chóng t«i ®· thuËt
l¹i trong ®o¹n nãi vÒ ®Òn thê ba ng êi trung thÇn (®Òn Tam
Trung).
Sau viÖc ®ã x¶y ra, tØnh lÞ ® îc dêi ®Õn ®Þa ®iÓm cña mét
®ån nhá x©y dùng ®êi Minh M¹ng (1824), n¬i ®©y ® îc më
réng rÊt nhiÒu vµo n¨m thø 29 triÒu Tù §øc (1875). T êng
thµnh b»ng ®¸ ® îc x©y n¨m thø 35 triÒu vua Êy (1881).
Thµnh cã chu vi 328 tr îng, cao 4 th íc 4 tÊc, hå réng 1
tr îng vµ s©u 4 th íc. Thµnh Hµ TÜnh cã træ 4 cöa trªn cã
-- 144 --
chßi. Thµnh kh«ng cã lÞch sö g× ®Æc biÖt.

Ch ¬ng IV. - Xø Kú Anh
Xø nµy ® îc cÊu t¹o bëi nh÷ng yÕu tè ®Þa chÊt cuèi cïng
t¸ch rêi tõ d·y Tr êng S¬n ®Ó lao ra ngoµi bÓ kh¬i. MiÒn
nµy chØ cã nói vµ nói lÉn víi mét Ýt ruéng n»m xen vµo gi÷a.
XÐt vÒ ph ¬ng diÖn ®Þa chÊt, nguån gèc cña miÒn nµy ® îc
chøng minh bëi nh÷ng ®åi bÞ n íc biÓn x©m thùc lµm mßn
dÇn, nh÷ng ®åi çt cã di vËt hãa th¹ch vµ nh÷ng líp sß ch«n
d íi ®Êt [17, 18,19].
Giíi h¹n phÝa B¾c Kú Anh lµ Hé Giang, ch¶y ra cöa
Nh îng, tøc lµ Kú Anh Nh îng H¶i KhÈu theo çc tËp sö
biªn niªn.
Khi ®· ®i qua con s«ng nµy th× b¾t ®Çu mét miÒn cã
nhiÒu ®åi nói vµ ¶i ®¹o kÐo dµi cho ®Õn tËn Hoµnh S¬n, "d·y
nói ch¾n ngang" mµ ng êi An Nam th êng gäi, cßn ng êi
Ph¸p th× l¹i gäi lµ d·y nói cöa ngâ miÒn Trung. D·y Hoµnh
S¬n lµ ®Þa giíi phÝa Nam cña "xø" Kú Anh; ®ã còng lµ giíi
h¹n hµnh chÝnh gi÷a çc tØnh lµ Hµ TÜnh vµ Qu¶ng B×nh
(§ång Híi) ngµy nay (H×nh CXIV).
Cöa Nh îng còng ® îc gäi trong çc sö biªn niªn lµ C¬ La
hoÆc Kú La. Mét ph¸o ®µi b¶o vÖ cöa s«ng ®èi víi nh÷ng cuéc
x©m nhËp cña qu©n Champa tõ thÕ kû XI ®Õn thÕ kû XV. Viªn
-- 145 --
t íng chØ huy qu©n bé vµ qu©n thñy cña chóa NguyÔn lµ

NguyÔn H÷u DËt ®· chiÕm ph¸o ®µi nµy n¨m 1661.
Kh«ng cã mét ngän ®åi, kh«ng cã mét ¶i ®¹o nµo cña Kú
Anh mµ kh«ng l u gi÷ Ýt nhiÒu lÞch sö. "Xø" nµy, trong mét
thêi gian mÊy thÕ kû, lµ ®Êt biªn giíi ng¨n çch Champa vµ
An Nam, nhÊt lµ vµo thÕ kû thø X. VÒ sau, vµo thÕ kû XVII,
®Êt Kú Anh l¹i ®ãng mét vai trß næi bËt trong lÞch sö n íc
§¹i ViÖt. ¤ng Ninh (TrÞnh Ninh), thèng so¸i qu©n ®µng
ngoµi, sai x©y dùng nh÷ng c«ng tr×nh phßng ngù ë tÊt c¶
®Ønh cao vµ ¶i ®¹o ®Ó ng¨n chÆn b íc tiÕn cña qu©n chóa
NguyÔn. Nh ng NguyÔn H÷u DËt, n¨m 1665, ®· m în "con
® êng th îng ®¹o" ®Ó tr¸nh nh÷ng c«ng tr×nh phßng ngù
®ã, ®· bÊt kú xuÊt hiÖn ë xø Hµ TÜnh, ®· th¾ng nhiÒu trËn,
b¾t buéc «ng Ninh ph¶i lui vÒ phßng tuyÕn s«ng Lam. VÞ chñ
bót uyªn b¸c cña TËp san chóng ta ®· thuËt l¹i mét çch
®Çy ®ñ nh÷ng sù kiÖn ®ã trong bµi nhan ®Ò lµ: "ChiÕn dÞch
NghÖ An" [2].
Vµ nªn biÕt, l¹i còng chÝnh ë xø Kú Anh nµy, mÊy «ng
t íng nhµ Minh ®· b¾t cÇm tï cha con vua Hå Quý Ly vµ
Hå H¸n Th ¬ng (1407).
T«i sÏ kh«ng chia ch ¬ng nghiªn cøu nµy thµnh ba phÇn
nói non, thµnh lòy, c«ng tr×nh kiÕn tróc kh¸c - ®Ó tr¸nh sù
lÆp l¹i qu¸ nhiÒu.
ë phÝa §«ng huyÖn lÞ CÈmXuyªn, t¹i lµng Kú La cã mét
ng«i ®Òn gäi lµ Thiªn CÇm (c©y ®µn cña trêi) bëi v× ngµy x a
cã mét vÞ ®Õ v ¬ng dõng ch©n nghØ l¹i mét ®ªm ë ®©y vµ ®·
® îc nghe trong méng nh÷ng tiÕng nh¹c tuyÖt vêi (H×nh
-- 146 --
CXII ë trªn).
Vµo ®Çu thÕ kû XV, vÞ vua s¸ng lËp ra nhµ Hå vµ ng êi
con cña m×nh (Hå Quý Ly vµ Hå H¸n Th ¬ng) ch¹y trèn
quan qu©n nhµ Minh ®· dõng l¹i ®©y tr íc khi ®Þnh theo
® êng bÓ ®Ó trèn vµo miÒn trung Trung Kú (ThuËn Hãa =
HuÕ), bçng nhiªn cã mét «ng giµ xuÊt hiÖn nãi víi hai ng êi:
"§©y lµ ®Êt cña Kú Lª; ë ®ã lµ nói Thiªn CÇm. Hai n¬i
nµy ®Òu kh«ng lµnh cho çc Ngµi v× tªn nã lµ ®iÒm gë. Ph¶i
trèn ®i ngay kh«ng ® îc tr× ho·n".
Cha con vua Hå khinh th êng nh÷ng hung triÖu ®ã. Sau
®ã kh«ng l©u, hai ng êi ®Òu bÞ Tµu b¾t. Sau ®©y lµ çch gi¶i
mÊy c©u Èn ng÷ trªn: "Kú Lª nghÜa lµ b¾t chép tªn Lª - tøc
lµ Quý Ly; Thiªn CÇm nghÜa lµ bÞ trêi giËn b¾t ® îc". §ã lµ
lêi gi¶i thÝch vÒ sù b¹i trËn cña nhµ Hå, lµ triÒu vua c íp
ng«i nhµ TrÇn, trong kho v¨n häc d©n gian.
TiÓu sö cña hai vÞ vua cña triÒu nhµ Hå ng¾n ngñi
(1400-1407), sÏ ® îc tr×nh bµy ë thiªn III "Nh÷ng dßng hä
danh tiÕng ë An-TÜnh".
Nªn nh¾c l¹i ®©y ®iÒu mµ çc nhµ Nho th êng a thÝch
lµ ®Êu trÝ chØ lµ mét trß ch¬i ch÷. Do ®ã, hai ch÷ H¸n ®Òu ®äc
lµ "CÇm" nh ng nghÜa th× kh¸c nhau: nghÜa c©y ®µn vµ
nghÜa b¾t ® îc.
Trªn h÷u ng¹n Cöa Nh îng cã qu¶ nói Cao Väng thuéc
®Þa phËn hai x· VÜnh Trung vµ V¹n ¸ng. ChÝnh n¬i ®©y hai
cha con Hå Quý Ly ®· bÞ b¾t (1047) vµ bÞ ® a xuèng thuyÒn
gi¶i vÒ Tµu (H×nh CXII ë d íi).
Qu¶ nói nµy lµm thµnh Vông Yªn, trªn ®ã, ng êi ta cßn
-- 147 --
t×m thÊy vÕt tÝch cña mét thµnh cæ.

Trªn ®Þa phËn x· Duy L«i, cã mét qu¶ ®åi gäi lµ M· Yªn
v× cã h×nh thï nh mét çi "yªn ngùa". Trªn ®Ønh ®åi, cã mét
nÒn ®Êt b»ng ®ãng dinh cña mét khu hµnh chÝnh vµ qu©n sù
®êi nhµ TrÇn vµ nhµ Lª (thÕ kû XIII ®Õn thÕ kû XVIII).
Ng êi ta cßn nhËn thÊy vÕt tÝch (H×nh CXIII). Trªn bê biÓn
cã hai ngän ®åi gäi lµ "Háa hiÖu" - N¬i b¸o hiÖu b»ng çch
®èt löa. Hai n¬i "háa hiÖu" Êy ®Òu ë trªn ®Þa phËn x· Duy
L«i vµ ThÇn §Çu. háa hiÖu Êy lµm tõ ®êi TrÇn, thêi ®ã
th êng x¶y ra n¹n qu©n Champa x©m nhËp bê câi, nh»m
b¸o hiÖu chiÕn thuyÒn cña ®Þch lóc chóng xuÊt hiÖn. §Õn thÕ
kû XVII, giai ®o¹n TrÞnh - NguyÔn ®¸nh nhau, çc háa hiÖu
nµy l¹i ®ãng mét vai trß rÊt lín. DÊu vÕt háa hiÖu hiÖn nay
cßn tr«ng thÊy (H×nh CXIII ë d íi).
Xø Kú Anh bÞ bÝt kÝn vÒ phÝa Nam bëi mét çnh nói cao
nhÊt cña d·y Hoµnh S¬n, s ên nói kÐo m·i ra ®Õn bÓ kh«ng
liªn tôc nh ng êi ta cã thÓ nhËn thÊy qua H×nh CXIV. Nã
®Ó çch mét lèi ®i qua: §Ìo Ngang. §Ønh ®Ìo x a ® îc b¶o
vÖ bëi mét bøc thµnh mµ hiÖn nay chØ cßn l¹i çi cöa. ChÝnh
v× cã çi cöa ®ã mµ d·y nói ® îc gäi b»ng çi tªn nh ta biÕt
hiÖn giê: "Cöa ngâ Trung Kú" (H×nh CXV).
Ta thö quan s¸t H×nh CXIV. Çi ® êng chØ tr¾ng thÓ
hiÖn § êng Thuéc ®Þa sè 1. § êng nµy cã hai cung lín.
B»ng kÝnh "lóp", ta h·y theo ® êng d©y nèi cña mçi mét
vµnh cung, ng êi ta nhËn thÊy râ mét ® êng chØ nhá kh¸c,
®ã lµ ® êng çi quan cò, ngµy nay chØ lµ mét con ® êng
mßn nhá mµ ng êi ®i bé th êng qua. ë trªn ®Ønh ®Ìo,
dïng kÝnh "lóp", ng êi ta cã thÓ nhËn thÊy cöa ngâ mµ
-- 148 --
H×nh CXV tr×nh bµy. Du kh¸ch ë B¾c vµo sÏ ®i phÝa d íi

cöa Êy mµ kh«ng biÕt, vËy mµ nã vÉn dÔ tr«ng thÊy tõ phÝa
Nam con ® êng.
TÊt c¶ phÇn nµy cña "d·y Hoµnh S¬n" ®· tõng næi tiÕng
trong lÞch sö An Nam. Çc c«ng tr×nh phßng ngù thuéc hÖ
thèng nµy ®Òu ® îc biÕt qua hai tªn d íi ®©y: "L©m Êp phÕ
lòy" vµ "Thµnh «ng Ninh" (H×nh CXVI ë trªn) nh¾c l¹i hai
thêi kú kh¸c nhau trong lÞch sö §¹i ViÖt lµ:
1) Vµo thÕ kû thø X, chÝnh d·y Nam Giíi (mµ t«i ®· nãi
tr íc ®©y) ® îc coi nh lµ ranh giíi gi÷a hai l·nh thæ cña
An Nam vµ Champa. TriÒu vua TiÒn Lª (980-1010) ®· chiÕm
gi÷ ®ång b»ng duyªn h¶i tõ tØnh lÞ Hµ TÜnh hiÖn thêi ®Õn Hé
Giang. Nh ng ®Õn ®©y, hä ®· bÞ nh÷ng ph¸o ®µi thiªn nhiªn
cña xø Kú Anh ® îc t¨ng c êng bëi çc ®ån lòy Champa
ng¨n chÆn l¹i. Toµn bé nh÷ng c«ng tr×nh ®ã gåm c¶ §Ìo
Ngang ®· ® îc ng êi ta ®Æt cho çi tªn "L©m Êp phÕ lòy".
Lý Th¸i Tæ (1010-1028), vÞ vua ®Çu cña nhµ HËu Lý
(1010-1225) ®· h¹ ® îc bøc thµnh ®ã. V× vËy, kÓ tõ thÕ kû
XI trë ®i, chÝnh lµ "Cöa Ngâ xø Trung Kú" d·y Hoµnh S¬n
lµm ranh giíi phÝa Nam cña n íc §¹i ViÖt.
2) §Õn thÕ kû XVII x¶y ra cuéc chiÕn tranh gi÷a Chóa
TrÞnh vµ Chóa NguyÔn. Bëi vËy, lóc Êy «ng Ninh l¹i ®Æt ®ån
¶i ë nh÷ng vÞ trÝ nµy vµ do ®ã, nh÷ng di tÝch cßn l¹i còng
® îc gäi lµ "thµnh ¤ng Ninh".
MÆc dï «ng Ninh lµ ng êi quª ë §µng Ngoµi, t«i còng sÏ
kÓ tiÓu sö cña «ng Êy, v× r»ng vÞ danh nh©n nµy ®· ®Ó l¹i
nh÷ng kû niÖm ë ®Êt An-TÜnh nªn cuéc ®êi cña «ng cã thÓ
-- 149 --
nãi lµ ®· thªu dÖt nªn lÞch sö cña xø nµy tõ 1655 ®Õn 1661.
TiÓu sö cña «ng Ninh sÏ ® îc tr×nh bµy trong khung cña lÞch
sö Lam Thµnh, mét thµnh lòy n»m trong khu vùc "thung
lòng s«ng Lam" sÏ nãi ®Õn trong ch ¬ng tiÕp theo.
B©y giê, t«i chØ cßn ph¶i kÓ tªn hai thµnh n÷a. ë lµng
Hµ Trung, ng êi ta ph¸t hiÖn ra dÊu vÕt cña mét ph¸o ®µi
x©y tõ ®êi nhµ TrÇn (thÕ kû XIII), ph¸o ®µi nµy ®· tõng
®ãng mét vai trß d íi triÒu Lª (thÕ kû XVII). Tªn gäi cña
thµnh nµy lµ §inh CÇu cæ thµnh (H×nh CXVIII ë d íi),
mét thµnh cò phÝa sau lµ chç ®ãng qu©n gi÷ chiÕc cÇu ®ã.
H¶i KhÈu, cöa s«ng ra biÓn ® îc b¶o vÖ bëi mét ®ån nhá
cïng ®ãng mét vai trß nh thµnh cæ trªn ®©y vµ cïng trong
mét giai ®o¹n.
Tr íc khi nãi ®Õn nh÷ng ng«i ®Òn ë Kú Anh, t«i cÇn ph¶i
chØ ra mét ®Þa ®iÓm ®¸ng chó ý. §ã lµ nói Tiªn Ch ëng S¬n
(còng ® îc biÕt d íi çi tªn Ngäc S¬n). Qu¶ nói nµy së dÜ
® îc gäi nh thÕ lµ v× h×nh thï cña nã gièng nh tay cña
mét vÞ thÇn tiªn. Nh ng kh«ng biÕt ®Ých x¸c lµ vÞ tiªn nµo.
Bªn c¹nh qu¶ nói nµy lµ mét nói kh¸c ® îc gäi lµ L¹c
S¬n. ë n¬i ®©y, triÒu nhµ Lª ®· lËp "tr¹i nu«i voi chiÕn".
Nh÷ng ng«i ®Òn hiÕm cã ®¸ng chó ý v× nhiÒu lÏ: nh÷ng
çnh ®ång ë Kú Anh chØ lµ nh÷ng b·i çt dµi réng. ChØ trªn
bê çc con s«ng, ng êi ta míi t×m thÊy ruéng, mµ phÇn
nhiÒu còng lµ ruéng t¹m thêi. ChØ mïa xu©n míi cã n íc, vÒ
mïa kh« dßng s«ng ch¶y d íi çt. V× vËy ®©y lµ miÒn mét
phÇn lµ ®Êt c»n vµ hoang. Xø Kú Anh së dÜ ® îc chiÕm lÜnh
lµ do nh÷ng lÏ thuéc vÒ lÜnh vùc chiÕn l îc vµ chÝnh trÞ. Xø
nµy kh«ng thÓ thµnh ®Êt mµ çc dßng hä lín lùa chän. LÞch
-- 150 --
sö vÒ nh÷ng n¬i cã tªn tuæi vµ nh÷ng th¾ng tÝch cña xø nµy

v× vËy liªn hÖ mËt thiÕt víi lÞch sö çc cuéc chiÕn tranh.
ChiÕn tranh gi÷a ng êi An Nam víi ng êi Champa, chiÕn
tranh gi÷a hä TrÞnh vµ hä NguyÔn.
ChØ cã mét c«ng tr×nh ®Ó l¹i ®¸ng chó ý lµ ®Òn "ChÕ
Th¾ng". §Òn nµy ë H¶i KhÈu (cöa s«ng ®· nãi trªn), th«n
B×nh LÔ (H×nh CXVIII).
TruyÒn thuyÕt d©n gian kÓ r»ng: N÷ thÇn cña ®Òn lµ mét
ng êi vî cña vua TrÇn DuÖ T«ng tªn lµ NguyÔn BÝch Ch©u.
N¨m 1377, DuÖ T«n chuÈn bÞ cuéc viÔn chinh sang Champa.
BÝch Ch©u khuyªn nhµ vua tõ bá ý ®Þnh ®ã. Nh ng khi vua
tõ chèi, th× nµng xin ®i theo vua. §Õn H¶i KhÈu, mét buæi
chiÒu, ®éi chiÕn thuyÒn bá neo. Vµo kho¶ng nöa ®ªm, mét
trËn b·o næi lªn. Nhµ vua n»m méng thÊy mét ng êi ®µn
«ng tù giíi thiÖu m×nh lµ "Nam Minh §« ®èc" (vÞ t íng chØ
huy ®éi qu©n d©n miÒn Nam) vµ ®ßi nhµ vua ph¶i giÕt mét
trong sè nh÷ng ng êi vî cña m×nh ®Ó tÕ thÇn th× míi lµm
dÞu ® îc trËn b·o. BÝch Ch©u tù nguyÖn hy sinh ®Ó cøu lÊy
®éi chiÕn thuyÒn. DuÖ T«n sai trãi vî m×nh ®Ó trªn mét chiÕc
m©m vµng råi ®em qu¼ng xuèng biÓn. Ngay sau ®ã, sãng giã
bçng yªn lÆng. T«i ph¶i nh¾c l¹i ë ®©y r»ng cuéc viÔn chinh
®ã kÕt thóc b»ng mét cuéc ®¹i b¹i: DuÖ T«ng bÞ giÕt tr íc
thµnh §å Bµn (tØnh B×nh §Þnh ngµy nay) vµ ®éi qu©n An
Nam bÞ ®¸nh tan.
ChuyÖn d©n gian cßn truyÒn tông r»ng: Vua Lª Th¸nh
T«ng (1460-1497), lóc ®i ®¸nh Champa (1470) cã dõng l¹i ë
H¶i KhÈu. Trong khi n»m méng, nhµ vua thÊy BÝch Ch©u
-- 151 --
hiÖn vÒ vµ nãi r»ng: "ThiÕp bÞ thuång luång b¾t gi÷, xin bÖ

h¹ cøu cho".
Lóc tØnh dËy, vua cho bäc vµo nÕn mét bøc th , ®ãng dÊu
Ên riªng cña m×nh råi vøt xuèng bÓ. Bøc th bµy tá nh÷ng
lêi khuyªn nhñ cña vua cho Qu¶ng Lîi, tøc lµ Hµ B¸. ThÇn
Hµ B¸ thuËn theo ý nhµ vua vµ ng êi ta thÊy tõ ®¸y biÓn
næi lªn thi hµi cña nµng BÝch Ch©u vÉn nguyªn s¾c ®Ñp nh
håi cßn trªn d ¬ng thÕ. Vua mai t¸ng nµng víi nghi lÔ dµnh
cho mét vÞ hoµng hËu. Lª Th¸nh T«ng sau khi ®¹i th¾ng trë
vÒ sai lËp ®Òn thê BÝch Ch©u vµ phong cho nµng t íc vÞ ChÕ
Th¾ng phu nh©n.
Tõ ®ã, sù linh thiªng cña vÞ v ¬ng phi nµy ®· nhiÒu lÇn
® îc biÓu hiÖn ra ®Ó phï hé cho d©n chµi H¶i KhÈu vµ
nh÷ng ng êi nµy coi nµng nh lµ vÞ thÇn che chë cho m×nh.
ë lµng ThÇn §Çu cã hai ng«i ®Òn thê hai anh em Lª
Qu¶ng Chi vµ Lª Qu¶ng Y. C¶ hai ®Òu lµm ®Õn chøc Th îng
th d íi triÒu vua Lª Th¸nh T«ng vµ Lª HiÓn T«ng (thÕ kû
XV) (H×nh CXIX vµ CXX). TiÓu sö cña hai ng êi sÏ ® îc
tr×nh bµy ë Thiªn III.
ë lµng Phu LÔ cã ®Òn thê Ph¹m C«ng Tiªm, ng êi tõng
lµm tæng trÊn An-TÜnh d íi triÒu vua Lª (H×nh CXXI).
B©y giê t«i chØ cßn gãp thªm mét ý niÖm vÒ qu¸ tr×nh
kiÕn t¹o gÇn ®©y nhÊt cña çc ®ång b»ng duyªn h¶i cña n íc
§¹i ViÖt b»ng çch ® a ra lµm thÝ dô hai ®ång b»ng nhá ë
Hoµng LÔ vµ VÜnh S¬n, mét n»m ë phÝa B¾c vµ mét n»m ë
phÝa Nam Hoµnh S¬n.
Ta h·y nh×n kü H×nh CXIV.
T¹i ®ång b»ng Hoµng LÔ n»m vÒ phÝa B¾c (phÇn bªn tr¸i
-- 152 --
cña H×nh), chóng ta thÊy uèn khóc khe Con Bß ®Ó ®i ®Õn cöa
XÝch Mé (Mé ®á). Cöa s«ng nµy ch¾c lµ çch ®©y mÊy thÕ kû
n»m xa vÒ phÝa B¾c h¬n, v× kh«ng nh÷ng chØ ng«i mé mµ c¶
®ån lòy cò ®Ó b¶o vÖ lèi ®i qua hiÖn nay còng bÞ ch«n vïi
d íi çt ®· di chuyÓn tõ T©y B¾c sang §«ng Nam. §ån nµy
gäi lµ §¸o §Çu. N¨m 1470, vua Lª Th¸nh T«n cÇm qu©n ®i
®¸nh Champa, khi qua çnh ®ång Hoµng LÔ, nhµ vua ® îc
biÕt lµ thµnh bÞ çt x©m lÊn nªn ®· ph¶i bá ®i. Vua bÌn lµm
mét bµi th¬, trong ®ã viÕt:" X a, thµnh §¸o §Çu b¶o vÖ xø
nµy. B©y giê ®åi çt l¹i lµ thµnh tr× ®Ó chèng qu©n giÆc
(Champa).
B©y giê chóng ta h·y quan s¸t cån çt båi VÜnh S¬n ë
phÝa Nam §Ìo Ngang (ë bªn ph¶i H×nh). Chóng ta nhËn
thÊy nh÷ng khóc quanh co cña Khe Rµo h íng vÒ ®åi çt,
nh ng çt th× ®· lÊp cöa s«ng nhá nµy. V× vËy, ë ®©y chØ cßn
çi mµ ng êi An Nam quen gäi lµ Cöa LÊp, nghÜa lµ mét cöa
s«ng bÞ båi lÊp Ýt nhÊt çch ®©y mét thÕ kû.
Cöa LÊp! §ã lµ sè phËn ®ang chê cöa XÝch Mé hiÖn thêi.
Vµ ®ã lµ lÞch sö cña nh÷ng "cöa lÊp" kh¸ nhiÒu trªn bê biÓn
xø Trung Kú [18].

Ch ¬ng V. - L u vùc s«ng Lam
S«ng Lam b¾t nguån tõ n íc Lµo. T¹i Trung Kú, ch¶y

qua bèn "xø" mµ t«i gäi lµ çc khu hµnh chÝnh. LÇn l ît tõ
-- 153 --
miÒn th îng l u cho ®Õn h¹ l u lµ T ¬ng D ¬ng (Cöa

Rµo), Anh S¬n, Thanh Ch ¬ng vµ Nam §µn. Nh ng vÒ
ph ¬ng diÖn lÞch sö, c¶ bèn "xø" nµy kÕt thµnh mét khèi
kh«ng thÓ chia c¾t ® îc, ®ã lµ "l u vùc s«ng Lam". Muèn cã
mét ý niÖm vÒ çi thùc thÓ nµy, th× chØ cÇn nh¾c l¹i mét
trong nh÷ng thêi kú oanh liÖt nhÊt cña lÞch sö n íc §¹i
ViÖt.
§ã lµ thêi kú ®Çu thÕ kû XV. Hai kÎ ®èi ®Þch ®¸nh nhau,
mét bªn lµ ng êi An Nam do Lª Lîi chØ huy vµ mét bªn lµ
qu©n Tµu do t íng Tr ¬ng Phô cÇm ®Çu. Ng êi An Nam
chiÕm ®ãng toµn bé h÷u ng¹n s«ng Lam. Cßn qu©n Tµu th×
x©y dùng çc cø ®iÓm ë t¶ ng¹n vïng h¹ l u s«ng Lam, ë
"xø" Nam §µn vµ Vinh. Däc theo h÷u ng¹n S«ng Lam cã mét
d·y nói. Lª Lîi ®· x©y thµnh lòy kh¾p trªn d·y nói Êy vµ
çc ph¸o ®µi h×nh r¨ng c a thiªn nhiªn dïng lµm cø ®iÓm
mai phôc qu©n Minh.
Däc theo ch©n d·y nói Êy vÒ phÝa T©y lµ "con ® êng
th îng ®¹o". Nhê con ® êng nµy mµ Lª Lîi ®· ®Æt c¬ së liªn
l¹c mét çch ch¾c ch¾n víi ng êi Th¸i (M êng), nh÷ng ®ång
minh cña «ng ë çc vïng th îng du An-TÜnh vµ Thanh Hãa.
VÒ con ® êng nµy ch¹y suèt tõ §µng Ngoµi cho ®Õn
Lang Biang, t«i ®· cã dÞp tr×nh bµy trong b¶n l îc kh¶o cña
TËp san sè th¸ng 4-6 n¨m 1935. Trªn b¶n ®å An-TÜnh,
chóng ta sÏ thÊy con ® êng nµy in h×nh râ nÐt khi nghiªn
cøu vÒ "thung lòng s«ng Lam" vµ khi ph¸t triÓn çc ch ¬ng
môc sau nµy - vÒ çc xø H ¬ng Khª vµ H ¬ng S¬n.
ChÝnh tõ "con ® êng th îng ®¹o" nµy mµ tÊt c¶ çc ®éi
qu©n cña "Ng êi gi¶i phãng n íc §¹i ViÖt" ®· ®i xuèng ®Ó
®¸nh tr¶ l¹i nh÷ng cø ®iÓm cña çc t íng Tµu.
N¨m 1423, n¨m Lª Lîi chiÕm ® îc Lam Thµnh, ®¸nh
-- 154 --
dÊu giai ®o¹n ®Çu tiªn cña cuéc tæng tÊn c«ng toµn diÖn sÏ
chÊm døt mét çch vÜnh viÔn ¸ch ®« hé cña qu©n Tµu (1428).
Ýt cã vïng nµo cã t¸c dông lín lao nh "l u vùc s«ng
Lam" trong lÞch sö §¹i ViÖt. Víi sù hiÓu biÕt kh¸ s©u s¾c vÒ
lÞch sö n íc An Nam, t«i cã thÓ kh¼ng ®Þnh ®iÒu ®ã. ViÖc
lµm sèng l¹i qu¸ khø cña "l u vùc" Êy sÏ lµm cho bÊt cø
nh÷ng ai chuyªn nghiªn cøu vÒ lÞch sö An Nam cµng tin vµo
®iÒu ®ã.
LÞch sö cÊu t¹o vÒ mÆt ®Þa chÊt gÇn ®©y cña "thung lòng
s«ng Lam" l¹i cµng lµm cho chóng ta hiÓu thªm vÒ thêi kú
xa x a cña thung lòng nµy. Vµo thêi ®Ö tø kØ, biÓn ¨n s©u
vµo tËn ch©n çc ngän nói cuèi cïng cña d·y nói lín, lóc ®ã
n íc s«ng Lam bao phñ mªnh m«ng c¶ bèn "xø". TiÕp ®Õn
mét thêi kú lôc ®Þa næi lªn. Sau lóc x¶y ra hiÖn t îng ®ã,
xuÊt hiÖn çc "b·i båi", dÊu vÕt cña lßng s«ng ®Çy, ngµy nay
®· biÕn thµnh ruéng lóa, vµ s«ng Lam ®· ®æi dßng vÒ phÝa
d íi. HÖ thèng thñy ®¹o bÞ gi¶i thÓ, nh ng çc dÊu tÝch cña
lßng s«ng c¹n cò cña s«ng Lam ngµy nay cßn hiÓn hiÖn bëi
çc "lßng s«ng chÕt" ®· biÕn thµnh ao hå. Trong tÊt c¶ çc
lßng s«ng chÕt Êy, ®¸ng chó ý h¬n c¶ lµ "Xu©n Hå" (hå cña
mïa xu©n) (H×nh CXXII ë trªn), mét trong nh÷ng lµng ven
s«ng ngµy nay vÉn cßn mang tªn Êy: Xu©n LiÔu [16 ®Õn 19].
Xu©n Hå cã lÞch sö cña nã, t«i cÇn kÓ l¹i:
N¨m 1430, n¨m thø ba ®êi vua Th¸i Tæ - ng êi khai
s¸ng ra nhµ HËu Lª (Lª Lîi), nh÷ng cuéc tÕ lÔ ®Ó trõ tµ diÖt
quû theo lÖnh nhµ vua ph¶i tæ chøc ®Ó ®uæi nh÷ng "thñy
qu¸i" cuèi cïng cßn lui tíi Xu©n Hå (hay Nén Hå). Nh÷ng
thñy qu¸i kh«ng cã g× kh¸c h¬n lµ loµi ç sÊu.
-- 155 --
ë ®©y cã mét ®iÒu rÊt thó vÞ cÇn nh¾c l¹i mét vµi nÐt vÒ
phong tôc ®· mÊt tõ nhiÒu thÕ kû. D íi thêi Hång Bµng
(2879-258 tr íc C«ng nguyªn), theo nh çc nhµ b×nh luËn
vÒ biªn niªn sö An Nam kÓ l¹i th× nh©n d©n ë ch©n nói thÊy
ë cöa Giang Hµ cã rÊt nhiÒu t«m ç, bÌn kÐo nhau ®Õn ®¸nh,
nh ng bÞ r¾n vµ ç sÊu c¾n. Ng êi ta bÌn t©u víi vua sù viÖc
nh vËy. Vua tr¶ lêi: "Lo¹i trïng cña nói rõng vµ gièng ë
d íi n íc lµ thï ®Þch víi nhau, çi g× gièng víi chóng th×
chóng a, çi g× mµ chóng thÊy lµ kú l¹ th× chóng c¨m ghÐt:
nhµ vua cã lÖnh cho x¨m m×nh". Tõ ®ã trë ®i, rång kh«ng cßn
lµm h¹i cho ai n÷a vµ tôc x¨m h×nh cña ng êi B¸ch ViÖt
còng b¾t nguån tõ ®ã (tr¨m hä ViÖt: ng êi An Nam).
Còng cÇn ph¶i biÕt r»ng ng«n tõ dïng ®Ó chØ nh÷ng con
ç sÊu ® îc dÞch ra lµ "con cña rång". §Õn thÓ kû XIII, çc
Hoµng ®Õ An Nam bÌn theo tôc lÖ vÏ h×nh mét con rång ë
nhµ bÕp. Tôc lÖ nµy liªn quan mËt thiÕt víi tËp tôc cña
nh÷ng ng êi ViÖt s¬ khai, hä ®· vÏ trªn th©n m×nh h×nh
t îng cña nh÷ng con ç sÊu. Nh÷ng ®iÒu ®ã ®· dÉn mét sè
t¸c gi¶ ®i t×m con ç sÊu cã nguån gèc lµ con vËt t ëng
t îng mµ ng êi Tµu vµ ng êi An Nam gäi lµ "long". Sau
n÷a, ph¶i biÕt r»ng çi n«i cña dßng gièng ng êi An Nam
cã lÏ lµ ë l u vùc cña trung l u s«ng D ¬ng Tö vïng Hå
B¾c vµ Hå Nam ngµy nay, n»m gi÷a Di Giang vµ hå §éng
§×nh. ChÝnh n¬i ®©y, tæ tiªn xa x a cña ng êi An Nam ®·
lËp ra triÒu ®¹i nhµ Chu (Tch’ou) (thÕ kû XI tr íc C«ng
nguyªn). Vµo thÕ kû IX tr íc C«ng nguyªn, mét chi nh¸nh
cña nhµ Chu, tøc lµ ng êi ViÖt theo H¾c Long Giang ®i
xuèng vµ lËp nªn n íc ViÖt ë bê biÓn phÝa §«ng, t¹i T©y
-- 156 --
Giang ngµy nay. Nh ng n¨m 333 tr íc C«ng nguyªn,

ng êi Chu ®uæi ng êi ViÖt vµ tõ ®ã b¾t ®Çu mét cuéc di
d©n hµng lo¹t däc theo bê biÓn cña biÓn §«ng vµ ® a mét
trong "Tr¨m hä" ®Õn tËn §µng Ngoµi. Nh ng ng êi Chu
vµ ng êi ViÖt cã nh÷ng nÐt gièng nhau vÒ phong tôc tËp
qu¸n theo nh çc v¨n b¶n cò cã ghi l¹i: "Lóc nµo hä còng
®¾m m×nh d íi n íc. Hä x¨m m×nh ®Ó cho gièng nh÷ng
con ç sÊu. V× thÕ cho nªn hä tr¸nh ® îc tai häa tõ phÝa
nh÷ng ng êi con cña rång" [1].
Mçi khi ng êi ®äc ®i th¨m mét ng«i ®×nh hay mét ng«i
®Òn, hä sÏ nhËn thÊy con rång t îng tr ng kÌm theo t¸m
con rång th êng ® îc ch¹m trªn çc ® êng xµ h¹.
Nh÷ng nÐt vÒ tËp tôc cò nµy ®· ® îc ghi l¹i, t«i chØ cÇn
nãi thªm lµ nh÷ng con ç sÊu ngµy nay kh«ng cßn sèng ë
s«ng vµ ao hå cña §µng Ngoµi vµ B¾c Trung Kú n÷a [18].
N íc ®· hãa l¹nh, vµ theo nh lÞch sö cña hå Xu©n LiÔu cã
ghi l¹i, th× lo¹i ç sÊu nµy ®· biÕn mÊt vµo thÕ kû XV.
D íi thêi D ¬ng Hßa ®êi vua Lª HiÓn T«n (1460-1497),
mét con quan Th îng th h u trÝ tªn lµ NguyÔn V¨n Minh
®· cho ®µo mét con s«ng ®Ó rót n íc cho hå c¹n ®i mét phÇn.
§ã lµ con s«ng ®µo H÷u BiÖt, con kªnh ® îc nèi tiÕp vµ ch¶y
vµo s«ng Lam.
Trªn phÇn ®Êt phÝa T©y cña nh÷ng miÒn ®Êt ®ai næi
lªn do s«ng ®Ó l¹i, lµng Xu©n LiÔu ®· ® îc lËp nªn, d©n
lµng nu«i ç trong nh÷ng ao nu«i ç tæ chøc rÊt khÐo...
Suèt ®êi Xu©n LiÔu ph¶i tiÕn cèng cho triÒu ®×nh ç ®¸nh
ë ao Xu©n Hå, ç cña hå nµy rÊt ngon. Trong cuéc du l·m
cña häc trß tr êng Quèc häc Vinh ngµy thø n¨m mång 8
-- 157 --
th¸ng 3 n¨m 1928, vÞ tiªn chØ cña lµng ®· cho t«i th ëng
thøc thø ç ®ã.
H×nh CXXII chôp trªn ngän ®åi thø nhÊt phÝa trªn Sa
Nam (lÞ së cña huyÖn Nam §µn) chøng minh râ nÐt nhÊt vÒ
lÞch sö h×nh thµnh Xu©n Hå. Tr íc tiªn, ng êi ta thÊy s«ng
Lam vßng mét çch ®ét ngét vÒ phÝa Nam vµ ch¶y theo trªn
"nÒn ®Êt" cña Nam §µn. PhÝa sau nÒn ®Êt Êy, ®»ng §«ng,
ng êi ta thÊy dßng cò cña con s«ng ®· trë thµnh Xu©n Hå.
Hå nµy kÐo dµi tr íc tiªn theo h íng T©y B¾c - §«ng Nam,
cho ®Õn d·y nói H÷u BiÖt, råi theo s¸t ch©n d·y nói theo
h íng B¾c Nam [16 ®Õn 19].
§ång b»ng cña bèn xø Nam §µn, Thanh Ch ¬ng, Anh
S¬n vµ T ¬ng D ¬ng ngµy nay ®· ® îc dïng ®Ó trång lóa,
tr íc ®©y còng lµ nh÷ng miÒn ®Êt (nÒn ®Êt) cò cña s«ng
Lam, x a lµ lßng s«ng ®Çy vµ çc ao hå, lµ nh÷ng dÊu tÝch
cò cña lßng s«ng c¹n.
Nh÷ng nÒn ®Êt nµy cã ng êi ®Õn ë ngay sau lóc s«ng ®Ó
l¹i, trong lóc çc ®ång b»ng ven biÓn cßn trong tr¹ng th¸i lµ
nh÷ng vòng ®Çm bao la. §iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao mµ ng êi
ta ®· t×m thÊy t¹i "l u vùc s«ng Lam" çc ®Þa danh lµ ®Òn
®µi miÕu m¹o x a nhÊt cña An-TÜnh vµ sè l îng còng nhiÒu
h¬n so víi miÒn duyªn h¶i.
Nh ng dßng s«ng Lam ch a ® îc ®iÒu chØnh æn ®Þnh.
Chøng minh cho ®iÒu ®ã lµ nh÷ng tai häa do hiÖn t îng
n íc trµn míi ®©y g©y nªn. T«i cÇn nªu mét sè thÝ dô:
ThÝ dô nh nÕu chóng ta kh¶o s¸t vÒ vïng V¹n Léc, çch
Sa Nam vÒ h¹ l u mÊy c©y sè trªn h÷u ng¹n (Sa Nam lµ lÞ së
cña huyÖn Nam §µn), chóng ta sÏ biÕt ® îc r»ng, d íi triÒu
-- 158 --
Tù §øc (1847 - 1883), çc gi¸o d©n An Nam ®· sinh c¬ lËp

nghiÖp trªn nh÷ng ®¸m ®Êt n»m gi÷a d·y nói vµ con ®ª (con
®ª nµy ngµy nay lµ con ® êng hµng tØnh sè 43) ch¹y qua tæng
Nam Kim. D íi triÒu Tù §øc, s«ng Lam ®· b¾t ®Çu båi lªn ë
ch©n ®ª nµy mét d¶i ®Êt çt mªnh m«ng, vµ ®Õn n¨m 1875,
gi¸m môc Gauthier ë X· §oµi nãi víi gi¸o d©n r»ng: "H·y bá
con ®ª vµ chiÕm lÊy ®Êt çt". Tõ lóc ®ã, s«ng Lam cø lïi m·i.
Çc thêi kú nèi tiÕp nhau do lßng s«ng ®Èy lïi m·i ë vïng V¹n
Léc ®· ®Ó l¹i ngµy nay ba hå song song víi nhau, lóc lªn cao,
n íc s©u ®Õn 6 th íc. §Êt båi do s«ng Lam chuyÓn tíi tõ thêi
Tù §øc rÊt lín. VÒ lÞch sö cña V¹n Léc, t«i ®· ghi l¹i ® îc nhê
ng êi b¹n qu¸ cè cña t«i lµ Cha ThÐodore Guignard, tr íc ®·
ë ®©y ba m ¬i n¨m vµ ®· h íng dÉn cho t«i nghiªn cøu trùc
tiÕp vÒ qu¸ tr×nh h×nh thµnh cña vïng nµy.
B©y giê chóng ta h·y kÓ l¹i lÞch sö cña çc biÕn cè bÊt
th êng mµ lµng Xu©n LiÔu ®· ph¶i tr¶i qua tõ thêi Tù §øc.
Çc ®Þa ®å ®Çu tiªn víi tû lÖ 1/100.000 ®· chØ cho ta thÊy ë
h¹ l u cña Sa Nam cã hai lµng còng mang tªn Êy, mét lµng
ë t¶ ng¹n s«ng, mét lµng kh¸c ë çch mét c©y sè vÒ phÝa d íi
trªn h÷u ng¹n. VËy d íi ®êi Tù §øc chØ cã mét lµng D ¬ng
LiÔu ë t¶ ng¹n phÝa trªn. S«ng Lam v× sù "cuång ®iªn" cña
nã ®· c¾t D ¬ng LiÔu lµm ®«i råi tµn ph¸ hoµn toµn lµng ®ã.
Nh ng víi ®Êt ®ai cuèn ®i, con s«ng ®· båi lªn ë phÝa d íi,
bªn h÷u ng¹n, mét d¶i ®Êt phï sa. Trªn ®Êt nµy, nh÷ng c
d©n cña D ¬ng LiÔu cò ®· dêi nhµ cöa ®Õn ë. Nh vËy lµ
lµng D ¬ng LiÔu thø hai ® îc thµnh lËp.
Nh ng than «i, ch¼ng ® îc bao l©u.
Bëi mét sù "cuång ®iªn" míi, s«ng Lam l¹i gÆm nhÊm
-- 159 --
mÆt çc bê cña lµng míi vµ l¹i båi l¹i lµng cò, çi lµng duy
nhÊt cßn l¹i ngµy nay, mÆc dÇu b¶n ®å vÏ ®· mét phÇn t
thÕ kû còng kh«ng x¸c ®Þnh ® îc ®Þa h×nh rÊt gÇn ®©y cña
lßng s«ng Lam. §iÒu nµy kh«ng nh÷ng chØ ®óng víi miÒn
D ¬ng LiÔu, mµ còng ®óng ®èi víi nhiÒu miÒn kh¸c. S«ng
Lam, trªn dßng ch¶y ë mét sè n¬i, ®· lµm biÕn mÊt ruéng
lóa n ¬ng d©u, b·i mÝa hoÆc b·i ng«. C©u chuyÖn vÒ D ¬ng
LiÔu lµm t«i nhí l¹i mÊy c©u th¬ sau ®©y cña Victor Hugo:
"Vµ con s«ng Couesnon, v× sù cuång ®iªn cña nã
§· dêi vïng Saint-Michel ®Õn xø Normandie".
Sù cuång ®iªn cña s«ng Couesnon lµ nguån gèc cña
nh÷ng bÊt hßa hµng bao ®êi nay gi÷a vïng Bretagne vµ
vïng Normandie, lý do lµ con s«ng con nµy ngµy x a lµ ®Þa
giíi gi÷a hai tØnh. Nh ng sù cuång ®iªn cña con s«ng Lam
®· g©y nªn biÕt bao cuéc xung ®ét g¾t gao gi÷a nh©n d©n
lµng D ¬ng LiÔu vµ nh©n d©n çc lµng l©n cËn, bëi v× kh«ng
biÕt lµng nµo ® îc quyÒn chiÕm gi÷ d¶i ®Êt phï sa do s«ng
Lam t¶i ®Õn. Nh÷ng sù xung ®ét nµy, quan c«ng sø Vinh cò
lµ «ng Yves Ch©tel, hiÖn lµ Phã toµn quyÒn §«ng D ¬ng,
ch¾c sÏ kh«ng bao giê quªn ® îc, bëi v× Ngµi ®· Ýt nhiÒu bÞ
quÊy rÇy nh ng nhê tµi ngo¹i giao cña Ngµi nªn ®· dµn xÕp
kh«ng ®Ó x¶y ra nh÷ng cuéc tranh chÊp.
Khi cha ThÐodore Guignard ®Õn An-TÜnh, n¨m 1886,
Ngµi ®· ® îc chiªm ng ìng mét trong sè bèn ng«i ®Òn
theo mét ph ¬ng ng«n cña An-TÜnh lµ ®Ñp nhÊt cña An
Nam. §ã lµ ®Òn TriÒu KhÈu, thê Lª Kh«i, mét danh nh©n
cña thÕ kû XV.
S«ng Lam ®· tµn ph¸ hoµn toµn lµng TriÒu KhÈu, lµm
-- 160 --
lë s©u vµo phÝa t¶ ng¹n, trªn mét chiÒu réng h¬n mét c©y sè
vµ çch bê s«ng nµy còng h¬n mét c©y sè, s©u 8 mÐt. ë ®Êy,
cã thÓ dß t×m ® îc nh÷ng phÕ tÝch cña mét ng«i ®Òn tuyÖt
®Ñp ë thÕ kû XV.
Thµnh B×nh Ng« do Lª Lîi x©y ë thÕ kû XV ®· bÞ n íc
s«ng cuèn ®i toµn bé, ngµy nay chØ cßn ®Ó l¹i dÊu tÝch ë tªn
®Æt cho mét çi chî.
BÞ s«ng cuèn ®i mét nöa, Thµnh Nam x©y dùng tõ thÕ kû
XIV chØ cßn l¹i c¶nh hoang tµn.
Trong tÊt c¶ nh÷ng vÝ dô Êy vÒ sù " cuång ®iªn" cña s«ng
Lam, cã nh÷ng ®iÒu rÊt quan träng cÇn ghi nhí ®Ó nghiªn
cøu vÒ sù phôc håi qu¸ khø cña "L u vùc s«ng Lam".
Çc nhµ biªn so¹n cuèn §¹i Nam nhÊt thèng chÝ cã thiÕu
sãt lín lµ bá qua nh÷ng ®iÒu nµy.
Trong nh÷ng thêi kú xa x a, Lam Thµnh ®· mang tªn
lµ Long Thµnh. Nh ng tõ khi Lª Lîi chiÕm ® îc Lam
Thµnh (1423), nh©n d©n An-TÜnh ®· ®Æt tªn cho s«ng nµy lµ
s«ng Lam, vµ còng tõ ®ã, çc quèc sö cña çc triÒu ®¹i vÉn
gäi lµ S«ng Lam. N¨m Minh M¹ng thø 17 (1837), ng êi ta
®· ch¹m h×nh ¶nh cña s«ng Lam vµ çc nói non bao quanh
con s«ng vµo mét çi ®Ønh ®Æt tr íc ThÕ miÕu trong thµnh
néi ë HuÕ; ®Ønh nµy gäi lµ Tuyªn. Vµ n¨m thø 21 còng thêi
Minh M¹ng, s«ng Lam ® îc liÖt vµo nh÷ng con s«ng ®Ñp
nhÊt cña An Nam.
Víi viÖc kh¸m ph¸ "L u vùc s«ng Lam", ng êi ta ®·
ph¸t hiÖn ® îc nh÷ng ®Þa danh vµ ®Òn ®µi. C«ng viÖc
nghiªn cøu ®ã sÏ do nhiÒu ngµnh khoa häc kh¸c nhau gi¶i
quyÕt, ®Æc biÖt lµ khoa v¨n häc d©n gian (Folklore) vµ khoa
lÞch sö; nh ng nÕu theo ph ¬ng ph¸p nµy th× sÏ lµm ph©n
-- 161 --
t¸n sù chó ý. §Ó cã mét tr×nh tù trong suy nghÜ cña chóng

ta, tèt nhÊt lµ nªn nh¾c l¹i tÊt c¶ nh÷ng sù kiÖn ®Æc s¾c vµ
miªu t¶ tÊt c¶ nh÷ng ®Þa ®iÓm vµ ®Òn ®µi miÕu m¹o ®¸ng
® îc xÕp h¹ng, theo ba tiªu ®Ò cña çc ch ¬ng sau ®©y: 1 -
Nói non; 2 - Çc ®Òn ®µi miÕu m¹o; 3 - Çc thµnh tr×.
I - Çc nói non kú thó
Chóng ta nhí nhÊt lµ nh÷ng ngän nói mµ nhµ sö häc

kh«ng thÓ bá qua ® îc:
Nói Hïng (H×nh CXXII ë d íi). Lµ ngän nói cã ®é

cao 169 trªn çc b¶n ®å tû lÖ 1/100.000, tªn N«m gäi lµ
Ró Thµnh. § êng xe löa vßng vÒ phÝa T©y ®Ó b¨ng qua
s«ng Lam b»ng cÇu Yªn Th¸i. Ngän nói ngµy n»m trªn
çc ®Þa phËn lµng NghÜa LiÖt vµ Phó §iÒn thuéc phñ
H ng Nguyªn.
Trong truyÒn khÈu d©n gian, ng êi ta hay gäi Hïng S¬n
lµ "Nói §ång Trô" mµ chóng ta ®· nãi ®Õn ë TËp san sè 2,
th¸ng 4-6 n¨m 1935. Hai ch ¬ng dµnh ®Ó nãi vÒ çc "®Òn ®µi
miÕu m¹o" vµ "çc thµnh tr×" sÏ gióp cho chóng ta sèng l¹i
víi toµn bé lÞch sö cña th¾ng tÝch nµy.
Nói Hïng LÜnh (H×nh CXXII ë trªn). ChÝnh Mai H¾c §Õ
- vua §en ®· mÊt ë n¬i nµy vµo thÕ kû thø VIII. VÒ «ng vua
nµy, t«i ®· nªu thµnh mét vÊn ®Ò thuéc phong tôc häc trong
TËp san sè th¸ng 4-6 n¨m 1935.
ë ch©n phÝa Nam cña ngän nói, cã mét trong hai ng«i
®Òn thê H¾c §Õ. §Òn chÝnh th× ë ®Þa ®iÓm cò cña "V¹n An
Thµnh", thµnh nµy do vua Mai x©y ®¾p. Chóng t«i sÏ ®Ò cËp
-- 162 --
toµn bé çc vÊn ®Ò nµy trong nh÷ng ch ¬ng dµnh ®Ó nãi vÒ

"®Òn ®µi miÕu m¹o" vµ "thµnh tr×".
Nói §¹i HuÖ. Ngän nói nµy n»m ë ®Þa phËn lµng Nén Hå
huyÖn Nam §µn, rÊt ®Æc s¾c v× trong ®éng Th¨ng Thiªn cã
chïa §¹i HuÖ. GÇn ®ã cã mét çi ®Ìo, trong thêi kú tµn s¸t
nh÷ng ng êi theo ®¹o, çc cha cè ë X· §oµi ®· trèn ë ®©y ®Ó
vÒ Trµng §en.
Nói Hå (lµng Thanh Thñy, huyÖn Nam §µn). Ngän nói
nµy nh¾c l¹i mét giai ®o¹n cña cuéc chiÕn tranh Lª - M¹c.
D íi thêi Gia Th¸i ®êi vua Lª ThÕ T«n (1573 - 1599),
NguyÔn C¶nh M«, QuËn c«ng TÊn Quèc, ®· phßng vÖ cho
ngän nói nµy. Mét vµi dÊu tÝch cña thµnh lòy nay vÉn cßn.
Nói Thiªn NhÉn. Chóng ta sÏ cã dÞp nãi nhiÒu vÒ lÞch sö
cña d¶i nói nµy khi ®Ò cËp ®Õn çc "thµnh tr×" vµ "con ® êng
th îng ®¹o" (H×nh CLXXIV).
§©y kh«ng ph¶i chØ lµ mét ngän nói mµ râ rµng lµ c¶ mét
d¶i nói kÐo dµi tõ "xø" T ¬ng D ¬ng cho ®Õn Ngµn S¬n, mét
chi l u cña s«ng Lam. Nh vËy lµ vÒ phÝa T©y, d¶i nói nµy
lµ ph©n giíi liªn tiÕp cña thung lòng s«ng Lam kÓ tõ "xø"
Anh S¬n mµ ë ®©y con s«ng ®· bá h íng T©y B¾c - §«ng
Nam ®Ó ch¶y vÒ phÝa Nam.
Däc theo d·y nói Thiªn NhÉn, lµ "con ® êng th îng
®¹o", ® êng ® îc d·y nói che khuÊt. Con ® êng vµ d·y nói
cïng víi ® êng hµo cña s«ng Lam h×nh thµnh mét hÖ thèng
phßng thñ tù nhiªn mµ Lª Lîi ®· ®ãng gi÷ suèt thêi kú cuéc
"ChiÕn tranh s¸u n¨m" chèng t íng qu©n nhµ Minh (1418 -
1423). Thêi kú Êy chiÕn trËn chÝnh lµ An-TÜnh. Tõ cuéc chiÕn
®Êu nµy, chØ huy së cña Lª Lîi ®· lÊy tªn Lôc Niªn Thµnh,
-- 163 --
nghÜa lµ "Thµnh s¸u n¨m".

Ng êi An Nam chØ biÕt gäi d·y nói nµy lµ "ngh×n ngän",
nghÜa lµ, theo truyÒn khÈu d©n gian, Thiªn NhÉn gåm cã
999 ngän nói tËp hîp l¹i gièng nh mét "bÇy ngùa ®uæi
nhau". Ba ngän nói cao nhÊt gäi lµ "Tam Th¸i". ChÝnh tõ n¬i
ph¸o ®µi thiªn nhiªn nµy mµ Lª Lîi ®· chØ huy çc ®ît ®¸nh
ph¸ chèng qu©n Tµu phßng thñ ë t¶ ng¹n s«ng Lam. "Lôc
Niªn Thµnh" n»m trªn s ên cña mét trong ba ngän nói Êy,
gäi lµ §éng Chñ. Gi÷a çc ngän nói cña Thiªn NhÉn cã
nhiÒu ® êng hÎm song song víi s«ng Lam vµ "con ® êng
th îng ®¹o". Ng êi ta thÊy râ rµng yÕu ®Þa cña Lª Lîi lîi
h¹i biÕt bao. Cã mét con ®Ìo cã thÓ ®i tõ Tam Th¸i - cöa vµo
phÝa §«ng quay mÆt vÒ phÝa çc vÞ trÝ cña qu©n Tµu, gäi lµ
"Cöa TiÒn" (§«ng). Cöa nµy vµo rÊt khã (H×nh CLXXV ë
trªn, cho ta mét ý niÖm vÒ vÊn ®Ò nµy. Cã mét dßng th¸c ®Ñp
t« ®iÓm cho quang c¶nh vïng nµy. ë phÝa T©y lµ n¬i cã "cöa
HËu". ë cöa nµy, nh×n thÊu ®Õn phÝa T©y cã "con ® êng
th îng ®¹o" b¨ng qua.
Nói Hoµng Bang. Ngän nói nµy n»m trªn ®Þa phËn
lµng Vâ LiÖt, huyÖn Thanh Ch ¬ng. N¨m thø ba thêi C¶nh
H ng ®êi vua Lª HiÓn T«n (1740 - 1786), NguyÔn ChÝnh
§«ng, QuËn c«ng cña §inh Qu©n x©y dùng ®ån lòy phßng
vÖ cho thµnh Hoµng Bang, trong thêi kú nµy ®¸nh nhau víi
Lª Duy MËt. CÇn nhí r»ng Lª Duy MËt tõ §µng Ngoµi vµo
An-TÜnh b»ng "con ® êng th îng ®¹o". Ngµy nay, ng êi ta
cßn ph¸t hiÖn ® îc dÊu tÝch çc c«ng tr×nh phßng vÖ cña
ChÝnh §«ng.
II - Vïng Trµng §en

-- 164 --
§©y lµ mét miÒn nói non, kh«ng cßn c©y cèi vµ chØ cã Ýt
c d©n, con ® êng hµng tØnh sè 47 ch¹y qua ®©y. § êng nµy
«t« kh«ng ®i ® îc, nèi liÒn lÞ së cña huyÖn Nam §µn víi lÞ së
cña phñ Anh S¬n th«ng qua ®Ìo Tru«ng Bån. Th«n Trµng
§en n»m phÝa tr íc ®Ìo Êy, xuÊt ph¸t tõ Nam §µn vµ thuéc
lµng §«ng LiÖt, tæng Xu©n LiÔu.
Vïng nµy cÇn ® îc kh¶o s¸t v× hai lÏ:
a) T¹i ®Ìo, ngµy x a cã mét thµnh tr× ®Ó b¶o vÖ nã, nay
vÉn cßn Ýt dÊu tÝch. C«ng tr×nh phßng vÖ nµy cã lÞch sö cña
nã chñ yÕu trong thêi kú chiÕm ®ãng cña nhµ M¹c (1527 -
1592).
b) Trµng §en lµ n¬i Èn n¸u cña çc gi¸m môc X· §oµi,
cña nh÷ng ng êi truyÒn gi¸o vµ çc gi¸o d©n, nhÊt lµ lóc cã
çc cuéc s¸t h¹i çc cè ®¹o vµo cuèi thÕ kû XVII vµ ®Çu
XVIII.
T¹i Trµng §en, héi truyÒn gi¸o cã mét ®ån ®iÒn, Cha
ThÐodore Guignard, ng êi b¹n qu¸ cè cña t«i, ®· nãi víi t«i
r»ng t¹i vïng Trµng §en cã çc ng«i mé nh÷ng gi¸m môc
®Çu tiªn cña X· §oµi.
T«i ph¶i tõ gi· Vinh tr íc lóc cã thÓ lµm râ vÊn ®Ò nµy.
Theo ®Ò nghÞ cña t«i, ng êi b¹n ®ång sù lµ «ng Plumet,
thanh tra häc chÝnh tØnh NghÖ An, tá ý muèn tr¶ lêi vÊn ®Ò
®ã ®· chuyÓn ®Õn cho t«i çc tµi liÖu do çc cha cè P.P.
Laygue ë X· §oµi vµ G.Lebourdais ë Hµ Néi cung cÊp. §ã lµ
nh÷ng tµi liÖu ®· thu thËp ® îc mµ t«i cÇn ph¶i tr×nh bµy
cho ®éc gi¶ biÕt.
T¹i Trµng §en kh«ng cã mét dÊu vÕt g× vÒ må m¶ c¶, vµ
ch¼ng ai biÕt ® îc çc gi¸m môc ®Çu tiªn ®· an t¸ng ë ®©u.
-- 165 --
Çch ®©y bèn hoÆc n¨m n¨m, khi ®µo mét çi hè ®Ó trång cµ
phª, ng êi ta ®· t×m ® îc mét çi tiÓu b»ng ®¸ cÈm th¹ch
®Ïo rÊt khÐo ®ùng hµi cèt. Çi tiÓu nµy dµi kho¶ng 40cm,
réng 20cm vµ cao 30cm. Çc hµi cèt ë trong ®ã cã ph¶i lµ cña
çc gi¸m môc kh«ng? Còng cã thÓ nh ng ch¼ng cã g× ®Ó ®¶m
b¶o c¶. Çi tiÓu vÉn cßn n»m chç cò. Mét sè d÷ liÖu cã ® îc
vÒ Trµng §en còng cho ta hiÓu mét çch dÔ dµng n¬i nµy, bëi
v× çc cuéc næi lo¹n vµ nh÷ng cuéc chÐm giÕt ®· buéc çc
gi¸m môc, çc nhµ truyÒn ®¹o vµ çc gi¸o d©n ph¶i dêi chç
liªn tiÕp, do ®ã Trµng §en chØ lµ n¬i c tró nhÊt thêi, vµ cã
lóc trong mét thêi gian kh¸ dµi kh«ng hÒ cã ai ®Æt ch©n ®Õn.
Hai gi¸m môc ®Çu tiªn cña X· §oµi lµ BÐlot vµ Guisain.
VÒ cuéc ®êi hai vÞ gi¸m môc nµy, çc håi ký cña Héi truyÒn
gi¸o ë n íc ngoµi cña Paris vµ TËp san c«ng gi¸o cña Hµ Néi
(1922) cã nãi nh sau:
BÐlot hay Bellot, Edme, sinh ngµy 10 th¸ng 5 n¨m 1651
t¹i xø Saint Pierre, ë Avallon (Yonne), thô phong linh môc
n¨m 1678 vµ ®Õn §µng Ngoµi ngµy 22 th¸ng 12 n¨m Êy.
Ngµi ë t¹i Hµ Néi mét thêi gian, ®i kh¾p tØnh vµ ®· næi danh
bëi sù lanh lîi, tÝnh lo xa vµ lßng b¸c ¸i cña m×nh.
Ngµy 20 th¸ng 10 n¨m 1696, Ngµi ® îc cö gi÷ chøc cha
xø cña BasilÐe vµ Phã gi¸m môc gióp viÖc cho Tæng gi¸m
môc De Bourges. M·i ®Õn n¨m 1700, s¾c dô cña §øc gi¸o
hoµng míi tíi xø §µng Ngoµi, Ngµi ® îc thô chøc gi¸o chñ
t¹i H ng Yªn ngµy 8 th¸ng 1 n¨m 1702. §Õn ngµy 2 th¸ng
2, Ngµi lµm lÔ thô chøc cha xø dßng Dominicain Lezzoli t¹i
KÎ SÆt. MÆc dï tËn tuþ víi çc gi¸o sÜ b¶n xø vµ cã nhiÒu ®øc
tÝnh ®¸ng khen còng nh c«ng lao ®ãng gãp, Ngµi vÉn
-- 166 --
kh«ng t¸n thµnh viÖc thô phong chøc gi¸m môc cho Joseph
Ph íc, thÇy c¶ ng êi §µng Ngoµi. Ng êi ph¶i ®au ®ín chÞu
®ùng c¶nh cÊm ®¹o vµ ng îc ®·i gi¸o sÜ n¨m 1706.
N¨m 1712, bÞ b¾t t¹i H ng Yªn, ng êi ta hái cung rÊt
dµi, Ngµi ®èi ®¸p rÊt b×nh tÜnh, tá ra r»ng kÓ tõ lóc ®Æt ch©n
lªn ®Êt §µng Ngoµi, nh÷ng cha cè ng êi Ph¸p ®i truyÒn ®¹o
ch a hÒ ph¹m mét ®iÒu g× ®¸ng chª tr¸ch c¶. Tuy thÕ, Ngµi
còng nh Gi¸m môc De Bourges bÞ trôc xuÊt ra khái xø
§µng Ngoµi.
C¶ ba ng êi xuèng tµu ngµy 21 th¸ng 1 n¨m 1713, cã ba
«ng quan ®i theo, nh ng khi ®Õn cöa s«ng Hång, mÊy «ng
quan lªn bé trë vÒ. Çc cha cè lîi dông chuyÕn ®i Êy, khi ®Õn
gÇn bê biÓn tØnh Thanh Hãa, th× BÐlot vµ Guisain nh¶y lªn
mét chiÕc thuyÒn ®Õn ®ãn hä vµ trë l¹i §µng Ngoµi. Ng êi
ta nãi r»ng mÊy cha cè bÞ ®i ®Çy ®ã ®· trèn lªn trªn tÇng cao
mét tu viÖn cña n÷ tu sÜ ®Ó cho kh«ng ai biÕt. Tõ khi ®ã, §øc
cha h×nh nh ë Thanh Hãa vµ NghÖ An.
N¨m 1714, Ngµi gi÷ chøc gi¸m môc gi¸o phËn vµ còng
n¨m Êy Ngµi yªu cÇu La M· cö Guisain qua ®©y lµm phã ®Ó
gióp viÖc cho m×nh.
M·i ®Õn n¨m 1718, Guisain míi ® îc cö nhËn chøc vô
®ã. Tæng gi¸m môc BÐlot mÊt t¹i Trµng §en (NghÖ An) ngµy
2 th¸ng 1 n¨m 1717 vµ håi ®ã ng êi ta ®ån r»ng, sau lóc ®Õn
cÇu khÊn t¹i mé phÇn cña Ngµi, ®· cã nhiÒu tr êng hîp khái
bÖnh mét çch kú l¹.
Ngµi ®· viÕt nhiÒu bøc th mµ «ng Rousseille cã trÝch
dÉn nhiÒu ®o¹n trong tËp håi ký n¨m 1869.
Gi¸m môc Guisain (1718-1723) còng nh Jacques De
-- 167 --
Bourges, François Gabriel Guisain lµ ng êi Paris, mét

trong nh÷ng gia ®×nh quý téc næi tiÕng nhÊt. Ngµi sinh n¨m
1665. Cha Ngµi, tr¹ng s t¹i ph¸p viÖn, cè vÊn cña nhµ vua,
ph¶n ®èi kÞch liÖt viÖc Ngµi cã thiªn h íng ®i theo con
® êng nhµ dßng vµ vÒ sau vÉn tiÕp tôc tá th¸i ®é kh«ng
b»ng lßng nªn tiÒn nong th êng lµ göi chËm trÔ. Nh ng
thiÕu thèn vµ nghÌo tóng còng nh t×nh th ¬ng ®»m th¾m
víi ng êi th©n ®· kh«ng thÓ nµo ng¨n c¶n ® îc sø ®å ®i
theo tiÕng gäi cña th îng ®Õ hoÆc lµm cho hä ph¶i luyÕn tiÕc
vÒ mét sù hy sinh ®· cèng hiÕn.
Ngµi rêi n íc Ph¸p n¨m 1689, ®Õn §µng Ngoµi b×nh an
v« sù vµ sau mét thêi gian ng¾n ®· ®Õn nhËn tr¸ch nhiÖm ë
miÒn T©y Thanh Hãa vµ NghÖ An vµ ®· tr¶i qua n¬i ®©y hÇu
nh c¶ cuéc ®êi gi¶ng ®¹o vµ lµm gi¸m môc. Nhanh nhÑn,
ho¹t b¸t, Ngµi kh«ng hÒ bá sãt mét nhiÖm vô nµo trong ®Þa
h¹t Ngµi cai qu¶n: tr«ng coi th¸nh lÔ, ch¨m sãc con chiªn,
gi¶ng ®¹o cho ®ång bµo l ¬ng. Nh÷ng viÖc Êy chiÕm hÕt thêi
gian c¶ ngµy lÉn ®ªm. Lóc nµy, cïng víi çc ®ång nghiÖp,
Ngµi cßn tham gia vµo viÖc x©y dùng ®iÒu lÖ cña Héi. NhiÖm
vô cao nhÊt vµ tr íc tiªn cña Ngµi lµ ch¨m lo ®Õn viÖc ®µo
t¹o ®éi ngò thÇy dßng b¶n xø: lùa chän thiªn h íng, d¹y dç
häc sinh tr êng Latinh, qu¶n lý çc thÇy gi¶ng vµ thÇy c¶
®Æt d íi quyÒn m×nh vµ chÝnh vÒ mÆt nµy cã rÊt nhiÒu bøc
th kÓ l¹i c«ng lao cña Ngµi. §ã lµ nguån an ñi quý gi¸ nhÊt
®èi víi Ngµi.
ë xa triÒu ®×nh, nh ng kh«n ngoan, biÕt lo l¾ng tr íc
trong nh÷ng hoµn c¶nh b¾t buéc, sèng çch biÖt víi çc nhµ
cÇm quyÒn ®Þa ph ¬ng, Ngµi ®i gi¶ng ®¹o trong kho¶ng hai
-- 168 --
m ¬i n¨m rßng mµ kh«ng ®Ó x¶y ra nh÷ng r¾c rèi lín. Ngay

c¶ trËn phong ba n¨m 1705, nhê lßng nh©n tõ cña quan thñ
hiÕn tØnh, nªn håi ®ã ë NghÖ An, Ngµi còng kh«ng gÆp
chuyÖn g× c¶. Nh ng n¨m 1712, v× mét vµi lý do nµo ®Êy,
Ngµi rêi khái ®Þa phËn ®ang cai qu¶n, nªn ®· bÞ b¾t ë H ng
Yªn cïng víi çc gi¸m môc De Bourges vµ BÐlot, råi bÞ tra
vÊn nhiÒu vµ cuèi cïng bÞ trôc xuÊt ra khái n íc.
Chóng ta biÕt Ngµi ®· giÊu m×nh nh thÕ nµo tr íc çc
nhµ chøc tr¸ch, khi trë vÒ ®Þa h¹t m×nh phô tr¸ch vµ cïng
víi gi¸m môc BÐlot, ®· can ®¶m dùng l¹i c¶nh hoang tµn
chång chÊt do viÖc cÊm ®¹o g©y nªn. Gi¸m môc cña BalisÐe
trë thµnh ng êi bÒ trªn cña ph¸i bé truyÒn gi¸o, liÒn ® a
Ngµi vÒ lµm phã gi¸m môc, råi trong n¨m 1715, phong Ngµi
lªn chøc gi¸m môc gi¸o phËn trong lóc chê quyÕt ®Þnh cña
Tßa Th¸nh.
Kh«ng may Ngµi qua ®êi (1717) tr íc khi La M· tr¶ lêi
vµ miÒn T©y xø §µng Ngoµi ë trong t×nh tr¹ng kh«ng cã
ng êi ®øng ®Çu. TÝnh ra ®Õn n¨m Êy, François Guisain ®·
sèng ë xø nµy 28 n¨m, cã rÊt nhiÒu kinh nghiÖm ® îc çc
gi¸o sÜ b¶n xø vµ con chiªn tin yªu. Ngµi cã thÓ nhËn tr íc
nhiÖm vô gi¸m môc gi¸o phËn ®Ó n¾m lÊy quyÒn cai qu¶n
®Þa h¹t vµ sÏ ® îc phôc tïng. Víi th¸i ®é khiªm tèn vµ tinh
thÇn th©n thiÖn, Ngµi muèn ® îc ®Æt d íi quyÒn cña mét
gi¸m môc ng êi Italia trong Héi truyÒn gi¸o.
Mét thêi gian ng¾n, c«ng viÖc vµ t ¬ng lai cña Héi
truyÒn gi¸o ë n íc ngoµi cña Ph¸p t¹i xø §µng Ngoµi h×nh
nh bÞ ®e däa. Guisain vµ çc b¹n ®ång nghiÖp rÊt lo phiÒn
cho quyÒn lîi cña quèc gia, võa lóc th cña La M· ®Õn. §Ò
-- 169 --
ngµy 3 th¸ng 12 n¨m 1718, Th¸nh th ®Æt chøc gi¸m môc

gi¸o phËn cho gi¸m môc Laranda vµ gi¸m môc gi¸o phËn
cña miÒn T©y xø §µng Ngoµi. Do nhiÒu hoµn c¶nh kh¸c nªn
lÔ nhËn chøc bÞ chËm l¹i, cho ®Õn ngµy 4 th¸ng 5 n¨m 1721
míi tæ chøc ® îc ë KÎ SÆt. §©y lµ n¬i ë cña gi¸m môc §µng
Ngoµi thuéc dßng Saint Dominique. Nh ng vÞ gi¸m môc míi
kh«ng ®îi ®Õn lÔ Êy míi nhËn chøc. §èi víi c«ng viÖc cña çc
thÇy dßng ng êi b¶n xø, Ngµi vÉn tiÕp tôc ®ãng gãp phÇn
lín c«ng søc cña m×nh. Ba ng êi Ph¸p gióp viÖc cho Ngµi lµ
Saint Hilaire t¹i NghÖ An, Cordier vµ NÐez t¹i VÜnh TrÞ,
nhËn nhiÖm vô gi¶ng d¹y trong çc tr êng häc Latinh.
ChÝnh Ngµi rÊt cè g¾ng t¨ng c êng sè l îng thÇy gi¶ng gi¸o
lý vµ ch¨m sãc chu ®¸o ®Õn ®øc h¹nh vµ chÝnh gi¸o cña çc
linh môc ng êi §µng Ngoµi, b¶o vÖ hä trong mét sè tr êng
hîp bÞ x©m ph¹m.
Nh÷ng c«ng viÖc ban ®Çu ®Òu v× môc ®Ých chñ yÕu cña
Héi truyÒn gi¸o ë n íc ngoµi vµ v× lßng ¸i mé cao c¶ nhÊt ®èi
víi ®¹o gi¸o, gi¸m môc Laranda còng kh«ng cã nh÷ng hoµn
c¶nh thuËn lîi vµ thêi gian cÇn thiÕt ®Ó më réng çc c«ng
viÖc Êy. Sau lóc ®i dù lÔ chóc th¸nh trë vÒ, t¹i gi¸o phËn cò
lµ ®Êt NghÖ An, Ngµi ë ®Êy chØ mÊy th¸ng, th× bçng ®©u vµo
cuèi n¨m 1721, ngän löa cÊm ®¹o l¹i nhãm lªn. ThËt lµ mét
c¶nh t îng buån th¶m nhÊt mµ nhµ thê §µng Ngoµi ph¶i
chÞu ®ùng. Theo chØ dô cña nhµ vua th× kh¾p trong n íc hÔ
ai ®i truyÒn ®¹o ®Òu bÞ kÕt ¸n tö h×nh. Trong suèt hai n¨m,
ng êi ta trõng trÞ mét çch khèc liÖt nh÷ng ng êi ®i gi¶ng
®¹o, çc linh môc ng êi b¶n xø, çc thÇy gi¶ng gi¸o lý.
Ng êi ta buéc nh÷ng ng êi bÞ b¾t - ®Ó ly khai víi lßng tin
-- 170 --
vµo ®øc Chóa, ph¶i dÉm ch©n lªn thËp gi¸; çc quan l¹i
kh«ng tha thø cho mét m u mÑo, tµ thuËt nµo. LÇn ®Çu
tiªn, tßa ¸n tuyªn ¸n tö h×nh. Cã hai thÇy dßng P.P.Messart
vµ Bucharelli bÞ b¾t gi¶i ra Hµ Néi vµ bÞ kÕt ¸n xö tr¶m.
Ng êi thø nhÊt chÕt trong tï, ng êi thø hai ra ph¸p tr êng
ngµy 11 th¸ng 10 n¨m 1725, cïng víi bèn thÇy gi¶ng gi¸o lý
vµ n¨m gi¸o d©n ng êi An Nam. NhiÒu tÝn ®å kh¸c th× bÞ
cÇm tï, bÞ ®i ®Çy hay ph¶i nhËn nh÷ng c«ng viÖc cùc nhäc
nhÊt; çc nhµ thê vµ nh÷ng n¬i ë cña linh môc ®Òu bÞ c íp
ph¸ hoÆc tiªu hñy.
Nh ng ë NghÖ An, gi¸m môc Guisain vµ çc ng êi ®i
gi¶ng ®¹o ®· tho¸t khái sù truy lïng cña nh÷ng ng êi
s¸t ®¹o. C¶nh t îng cña ph¸i bé ®i truyÒn ®¹o bÞ ng¨n
trë, bao hy väng cña Ngµi xiªu ®æ, nçi ®au ®ín do nhiÒu
tr êng hîp béi gi¸o g©y nªn, tÊt c¶ nh÷ng çi ®ã ®· lµm
tiªu tan uy thÕ cña gi¸m môc ®¸ng t«n kÝnh vµ ngµy 17
th¸ng 11 n¨m 1723, Ngµi trót h¬i thë cuèi cïng t¹i
Trµng §en. Lµng nµy ®· chøng kiÕn çi chÕt cña ng êi
®i tr íc, gi¸m môc BÐlot.
C©u chuyÖn nµy cña Trµng §en buéc t«i ph¶i c«ng bè
c©u chuyÖn vÒ ph¸i bé truyÒn gi¸o cña NghÖ An mµ t«i ph¶i
nhê ®Õn sù gióp ®ì tËn t×nh cña Cha Victor Barbier (ngµy 25
th¸ng 8 n¨m 1929).
Th¸ng 3 n¨m 1692, çc cha Rhodes vµ Marquez bÞ ®uæi
khái §µng Ngoµi vµ ph¶i vµo §µng Trong.
Vµo ®Çu th¸ng 4 hä ®Õn NghÖ An t¹i Cöa CÇn thuéc "xø"
DiÔn Ch©u. Hä chØ cÇn lªn bÕn, còng nh ë Cöa Sãt cña Hµ
TÜnh ngµy nay, çc cha cè ®Òu ® îc dÉn tíi n¬i gi¸p giíi víi
-- 171 --
xø §µng Trong (B¾c Qu¶ng B×nh ngµy nay).

Ýt l©u sau, De Rhodes vµ ng êi b¹n ®ång hµnh trë vÒ
NghÖ An. Hä ® îc quan thñ hiÕn tØnh ®ãn tiÕp chu ®¸o vµ
sau khi dù ®o¸n tr íc çc kú cña nhËt thùc ngµy 25 th¸ng
8 tíi vµ nh÷ng ®iÒu pháng ®o¸n Êy hoµn toµn chÝnh x¸c,
quan thñ hiÕn tá râ th¸i ®é t«n träng vµ ®¶m b¶o che chë cho
hai gi¸o sÜ nµy. Nhê vËy mµ hä ®· lµm phÐp röa téi cho 600
ng êi.
Sau chuyÕn ®i §µng Ngoµi ® îc nhµ vua cho phÐp, hä
trë l¹i Cöa CÇn mét lÇn n÷a vµ ®· lµm phÐp röa téi cho 22
gi¸o d©n ë ®©y.
VËy lµ, ®óng ba tr¨m n¨m, ngµy nµy qua ngµy kh¸c,
nh÷ng ng êi truyÒn ®¹o ®Çu tiªn cña NghÖ TÜnh ®· ®i kh¾p
vïng ®Êt nµy.
ViÖc truyÒn ®¹o t¹i tØnh nµy ®¹t ® îc nh÷ng tiÕn bé lín
cho nªn ®óng m êi n¨m sau, 70 lµng hay tõng phÇn cña
lµng ®· trë thµnh c«ng gi¸o.
Ba m ¬i n¨m sau khi cha De Rhodes ®Õn NghÖ An, ph¸i
bé truyÒn gi¸o ë §µng Ngoµi ®· chuyÓn c«ng viÖc nµy cho
gi¸m môc ®Þa phËn vµ giao cho François Pallu cña Héi
truyÒn gi¸o ë n íc ngoµi tr«ng nom. Ngµi cai qu¶n nhµ thê
nµy hai m ¬i n¨m (1659 - 1679),
Ngµy 25 th¸ng 11 n¨m 1679, xø §µng Ngoµi chia ra lµm
hai: T©y §µng Ngoµi vµ §«ng §µng Ngoµi.
MiÒn T©y §µng Ngoµi ® îc giao cho çc ph¸i bé truyÒn
gi¸o ë n íc ngoµi cña Paris, b¾t ®Çu tõ Lµo Cai, ViÖt Tr×, Hµ
Néi ®Õn tËn s«ng Gianh (tØnh Qu¶ng B×nh). Nh vËy lµ tõ
Hµ Néi, gi¸m môc ®Þa phËn sÏ cai qu¶n cho ®Õn tØnh NghÖ
-- 172 --
TÜnh. §Ó tiÕn hµnh gÊp rót c«ng viÖc, çc gi¸m môc ®Çu tiªn
®· tæ chøc ngay tõ ®Çu nh÷ng thÇy c¶ ng êi b¶n xø. Nh÷ng
thÇy gi¶ng gi¸o lý Ýt ra ph¶i tõ bèn m ¬i ®Õn bèn l¨m tuæi,
biÕt ®äc tiÕng Latinh ®Ó tr«ng nom th¸nh lÔ, th× ® îc th©u
nhËn vµo lµm thÇy c¶. Mét cè ®¹o cò nãi vÒ çc thÇy c¶ b¶n
xø nh sau: "Hä rÊt ®¸ng khen vÒ sù sèt s¾ng, lßng nh©n tõ,
®øc kh«n ngoan, chÝ v÷ng vµng vµ tÝnh v« t ". ThËt ®óng
nh vËy, hä ® îc xem nh lµ mét trong nh÷ng chç dùa chñ
yÕu vµ lµ bé mÆt ®Ñp nhÊt cña ph¸i bé truyÒn gi¸o ë miÒn
T©y §µng Ngoµi. ë ®©y, hä sÏ lµm viÖc l©u dµi vµ cã nh÷ng
®ãng gãp quan träng.
Gi¸m môc ®Þa phËn, ë xa çc tØnh miÒn Nam nh vËy,
nªn th êng cö phã gi¸m môc thay, nh thÕ lµ cã nhiÒu gi¸m
môc mÊt ë NghÖ An: Tæng gi¸m môc BÐlot mÊt t¹i Trµng
§en n¨m 1717; Tæng gi¸m môc Devaux t¹i Thä Kú (Hµ TÜnh
ngµy nay) n¨m 1756 vµ Tæng gi¸m môc La Mothe t¹i KÎ
Trµn n¨m 1816.
Çc thÇy dßng ®Õn §µng Ngoµi n¨m 1676 vµ tõ ®Êy hä
®· vµo NghÖ An. M·i ®Õn cuèi thÕ kû XVIII, ng êi ta cßn
gÆp hä ë n¬i ®©y. Tõ ®ã trë ®i, nh÷ng ng êi truyÒn gi¸o ë
NghÖ An ®Òu lµ nh÷ng cha cè cña Héi truyÒn gi¸o ë n íc
ngoµi cña Paris.
Gi¸o d©n t¹i tØnh nµy mçi ngµy mét ®«ng. Nh ng trong
bèn n¨m cuèi d íi triÒu T©y S¬n (th¸ng 8 n¨m 1798 ®Õn
th¸ng 7 n¨m 1802), hä ®· bÞ mét ®ît th¶m s¸t ghª gím: tÊt
c¶ çc nhµ thê, trô së cña gi¸m môc, çc nhµ Chung cña
NghÖ TÜnh hÇu nh bÞ ph¸ hñy gÇn hÕt. Khi ®ã, Tæng gi¸m
môc La Mothe ë t¹i tr êng Lý ®o¸n Trµng Nøa (gÇn X·
-- 173 --
§oµi ngµy nay). Ngµi trèn tho¸t ® îc lµ nhê mét «ng quan
ng êi c«ng gi¸o. Tr êng Lý ®o¸n ë Trµng Nøa còng ngõng
ho¹t ®éng kÓ tõ ®ã.
Cho ®Õn thêi kú nµy, trung t©m ho¹t ®éng cña Ph¸i bé
truyÒn gi¸o ë Trµng §en, mét lµng nhá (xø Quy ChÝnh, ®Þa
h¹t V¹n Léc), lµ n¬i mµ nhiÒu gi¸m môc ®· chÕt vµ ® îc an
t¸ng ngay t¹i ®©y.
N¨m 1812, NghÖ TÜnh cã 45.680 gi¸o d©n. Theo bøc th
®Ò ngµy 23 th¸ng 6 n¨m 1839 cña Tæng gi¸m môc Retord göi
cho La M·, chóng t«i biÕt ® îc r»ng gi¸o d©n NghÖ TÜnh tèt
h¬n c¶ vµ hä ®· chÞu ®ùng trong n¨m Êy mét cuéc s¸t ®¹o
ghª gím. §øc cha Masson ë NghÖ An ®· viÕt ngµy 10 th¸ng
6 n¨m 1842 nh sau:
"Çc gi¸o d©n cña chóng ta ®Òu dµy d¹n trong c¶nh
hiÓm nghÌo. Nh÷ng lÇn ®Çu khi nghe nãi ®Õn viÖc xö tö th×
hä khiÕp sî kh«ng kÓ xiÕt; hä sî ®Çu r¬i. Ngµy nay, mét cè
®¹o bÞ b¾t, nçi ®au ®ín cña mçi ng êi l¹i tö v× ®¹o ®èi víi
hä còng chØ lµ mét viÖc x¶y ra nh nh÷ng viÖc kh¸c. Hä nãi
®Õn vÊn ®Ò nµy kh«ng hÒ ®éng lßng. Hä lÊy lµm h·nh diÖn
cã thªm mét ng êi lµm chøng míi hiÕn d©ng cho ®øc Chóa
Jesus vµ thªm mét vinh hiÓn cho nhµ thê cña hä".
Ngµy 27 th¸ng 3 n¨m 1846, tßa gi¸m môc ®Þa h¹t miÒn
T©y xø §µng Ngoµi ® îc thµnh lËp (ngµy nay lµ Ph¸i bé
truyÒn gi¸o ë Vinh). Gi¸o h¹t míi gåm cã NghÖ An, Hµ TÜnh
vµ B¾c Qu¶ng B×nh cho ®Õn s«ng Gianh, gi¸m môc
Gauthier, ng êi gióp viÖc cho §øc cha ë Hµ Néi ® îc cö lµm
gi¸m môc ®Þa phËn. Ngµi nhËn chøc th¸ng 2 n¨m 1847.
Trong tuÇn chay cña n¨m Êy, çc cha Taillandier vµ
-- 174 --
Collombert ® îc cö ®Õn phô tr¸ch çc d©n téc thiÓu sè ë

TrÊn Ninh, nh ng kh«ng ®¹t ® îc kÕt qu¶ g×. Ýt l©u sau,
Collombert chÕt v× sèt rÐt rõng (ngµy 24 th¸ng 4 n¨m 1854).
H×nh nh Taillandier cã lµm ® îc mét sè viÖc, nh ng ngµy
11 th¸ng 5 n¨m 1856 «ng mÊt t¹i Kú S¬n. Do kh«ng cã ng êi
lµm c«ng viÖc truyÒn gi¸o, nªn ®iÒu dù tÝnh ®Çu tiªn trong
viÖc truyÒn gi¸o t¹i çc d©n téc thiÓu sè ë ®©y ®· bÞ ho·n l¹i.
N¨m 1874, t¹i NghÖ TÜnh cã t×nh tr¹ng s¸t h¹i ®¹o ghª
gím. Kho¶ng chõng 2.000 gi¸o d©n ®· bÞ giÕt. Gi¸m môc
Gauthier ®· tá ra rÊt oanh liÖt vµ ®· kiªn t©m b¶o vÖ çc
tÝn ®å.
Nh÷ng ng êi truyÒn gi¸o kh«ng sèng l©u ® îc. Hä ë
trong nh÷ng tóp lÒu, th êng lµ sèng trªn ®ß, ¨n c¬m víi Ýt
ç hoÆc rau d¹i, hä ph¶i chÞu ®ùng qu¸ nhiÒu thiÕu thèn, cho
nªn sím bÞ suy kiÖt vÒ søc kháe vµ phÇn ®«ng ®· kh«ng môc
vô ® îc qu¸ m êi l¨m n¨m.
Gi¸m môc Gauthier mÊt ngµy 8 th¸ng 12 n¨m 1877, thä
67 tuæi, sau mét nhiÖm kú dµi vµ ®¹t kÕt qu¶. Ph¸i bé truyÒn
gi¸o ë Vinh ® îc may m¾n cã ngay tõ ®Çu mét con ng êi cã
nghÞ lùc vµ cã kh¶ n¨ng ®Ó ®øng ®Çu trong 31 n¨m (1846-
1877). Ngµi ®· ®Ó l¹i trong hµng ngò tÝn ®å nh÷ng kû niÖm
s©u s¾c còng nh sù kh©m phôc vµ kÝnh nÓ.
Phã gi¸m môc ®Çu tiªn cña gi¸m môc Gauthier lµ
Masson mÊt n¨m 1853. Ng êi thø hai lµ gi¸m môc Croc kÕ
tôc sù nghiÖp cña Masson vµ ®iÒu khiÓn ph¸i bé cho ®Õn
n¨m 1885 (tõ 8 th¸ng 12 n¨m 1877 cho ®Õn 11 th¸ng 10 n¨m
1885).
Trong thêi gian gi¸m môc Croc cßn t¹i chøc, ®· næi lªn
-- 175 --
mét phong trµo s¸t ®¹o ghª gím gäi lµ "phong trµo v¨n th©n"
(1884 - 1885), giÕt mÊt ba cè ®¹o ng êi Ph¸p, rÊt nhiÒu linh
môc ng êi b¶n xø vµ thÇy gi¶ng gi¸o lý vµ kho¶ng chõng
6.000 gi¸o d©n. Mét sè lín nhµ thê bÞ ®èt ch¸y, biÕt bao nhµ
chung bÞ tµn ph¸.
N¨m 1886, gi¸m môc Pineau nèi quyÒn gi¸m môc Croc
vµ cai qu¶n ®Þa h¹t Vinh cho ®Õn n¨m 1910.
MÊy n¨m tr íc khi x¶y ra chiÕn tranh cña çc v¨n th©n,
vµo n¨m 1883, cha Blanck phô tr¸ch ®¸m ng êi M êng cña
thung lòng s«ng C¶. §¸m ng êi nµy ®· bÞ çc to¸n qu©n
Tµu ®¸nh t¸n lo¹n, cha PÐdemon ®· tËp hîp hä l¹i n¨m 1888
gÇn cöa s«ng Con (Phñ Quú), tõ n¬i ®©y cha Guignard ®·
® a hä ®Õn c tró xung quanh Cöa Rµo. Ng êi cha th©n
thiÕt ®· sèng víi hä trong 15 n¨m, cã thÓ ® îc coi nh lµ
ng êi s¸ng lËp ra ph¸i bé truyÒn gi¸o ë ®Êt M êng t¹i Vinh.
Tõ n¨m 1884 ®Õn n¨m 1892, giÆc gi· ®· tiªu hñy mÊt
278 lµng cña ®Þa h¹t gi¸o d©n.
N¨m 1893, theo ®iÒu tra d©n sè gi¸o d©n th× con sè lµ
95.673 ng êi.
Gi¸m môc Pineau tõ chøc n¨m 1910. Ng êi nèi nghiÖp
lµ gi¸m môc Belleville nhËn chøc tõ n¨m 1911 ®Õn th¸ng 7
n¨m 1912.
Cuèi n¨m 1912, gi¸m môc Eloy nhËn chøc gi¸m môc ®Þa
h¹t xø Vinh.
Cuéc ®iÒu tra gi¸o d©n n¨m 1928 cho biÕt cã 142.395 con
chiªn. T¹i M êng sau 40 n¨m truyÒn ®¹o, con sè gi¸o d©n
vÉn xÊp xØ nh vËy.
-- 176 --
III - Nh÷ng th¾ng ®Þa vµ ®Òn ®µi næi tiÕng
Chóng ta h·y nh¾c l¹i c©u ph ¬ng ng«n nãi lªn niÒm tù
hµo cña An-TÜnh v× cã bèn ng«i ®Òn ®Ñp nhÊt An Nam.
§Òn CÇn; §Òn Qu¶; B¹ch M·; Chiªu Tr ng.
VÒ §Òn CÇn t«i ®· tr×nh bµy mét b¶n tãm t¾t ë Ch ¬ng
I: Xø DiÔn Ch©u. §Òn Qu¶ vµ B¹ch M· sÏ lµ ®Çu ®Ò cña ®o¹n
nãi vÒ "Xø Anh S¬n". Chiªu Tr ng th× kh«ng cßn n÷a, s«ng
Lam ®· cuèn mÊt vµo cuèi thÕ kû XIX.
Më ®Çu cho çc chuyÕn ®i, chóng t«i ®Õn th¨m ®Òn §éc
L«i ë cuèi phÝa Nam d·y nói H÷u BiÖt. Sau ®ã ®i ng îc t¶
ng¹n s«ng Lam, tõ TriÒu KhÈu cho ®Õn Sa Nam, huyÖn lÞ
cña Nam §µn. Cuèi cïng sÏ t×m hiÓu nh÷ng ®Òn ®µi ë h÷u
ng¹n. Nh vËy lµ chóng t«i kh«ng ®i ra khái "xø" Nam §µn,
râ rµng ®ã lµ miÒn tµng l u nhiÒu chøng tÝch nhÊt vÒ mét
qu¸ khø huy hoµng cña An-TÜnh. Vµ ®Ó kÕt thóc çc chuyÕn
®i, chóng t«i sÏ ®Õn t×m hiÓu "xø" Anh S¬n lµ miÒn thñ phñ
cò cña An-TÜnh. Hai xø kh¸c lµ "xø" Thanh Ch ¬ng vµ
T ¬ng D ¬ng, theo nh t«i biÕt, th× ch¼ng cã mét ®Òn ®µi
nµo ®¸ng ® îc liÖt h¹ng c¶.
§Òn §éc L«i. - ë ch©n nói §éc L«i, lµng H÷u BiÖt, huyÖn
Nam §µn, cã mét ng«i ®Òn ® îc dùng lªn theo s¾c chØ cña
nhµ vua (H×nh CXXIII, ë d íi vµ CXXVI).
D íi triÒu HËu Lý (1010 - 1225) cã mét vÞ t íng thuéc
hä Ph¹m ®· ®ãng ë ®©y trong thêi kú ®¸nh nhau víi ng êi
M¸n cña miÒn th îng du An-TÜnh. VÞ t íng ®ã mÊt ®i ®©u
kh«ng biÕt sau "mét tiÕng sÐt", tõ ®ã tªn §éc L«i ®· ® îc ®Æt
cho ng«i ®Òn vµ ngän nói. §»ng sau ng«i ®Òn lµ mét "rõng
-- 177 --
thiªng", do ®ã c©y cèi lu«n lu«n ® îc b¶o vÖ.

§ã lµ theo truyÒn khÈu d©n gian. Nh ng tiÓu sö x¸c
thùc cña vÞ anh hïng vÉn lµ mét ®iÒu bÝ Èn m·i cho ®Õn lóc
mµ çc tµi liÖu cò nãi vÒ nh÷ng thêi kú ®Çu cña nhµ HËu Lý
® îc ph¸t hiÖn. Nhê ®ã cã thÓ kh¼ng ®Þnh ® îc lµ ng êi
anh hïng nµy ®· næi danh qua nhiÒu cuéc ®¸nh nhau víi
Champa, chøng minh phÇn nµo cho t îng ®¸ t¹c h×nh
nh÷ng “«ng Phçng", nh÷ng anh chµng bông phÖ, ®óng lµ
nh÷ng thñ lÜnh ng êi Champa ë ®Òn §éc L«i ®· ® îc nãi
®Õn trong bµi kh¶o luËn cña t«i dµnh riªng ®Ó nãi vÒ " «ng
Phçng" trong TËp san sè th¸ng 4-6,1935.
§Òn Chiªu Tr ng. - §Òn nµy mang tªn "Chiªu Tr ng

V ¬ng", t íc vÞ truy phong cho Lª Kh«i.
§· bèn lÇn ng êi ta ®Ò cËp ®Õn vÞ anh hïng nµy. §Çu
tiªn ë TËp san sè th¸ng 4-6 n¨m 1934, trong çc cuéc th¶o
luËn vÒ nh÷ng "nhãm téc ng êi nguån gèc Champa" vµ çc
“«ng Phçng". TiÕp ®ã, trong cuèn s¸ch nµy, tr íc tiªn ë ®o¹n
nãi vÒ ®Òn nói Long Kim n»m ë ®Êt Hµ TÜnh, vµ sau hÕt lµ
trong bµi DÉn nhËp khi nghiªn cøu vÒ "L u vùc s«ng Lam"
nh©n lóc nãi ®Õn nh÷ng lÇn ®æi dßng cña s«ng nµy.
Chóng t«i còng kh«ng ph¶i kÓ l¹i mét çch dµi dßng lÇn
n÷a tiÓu sö cña Lª Kh«i. ChØ cÇn nh¾c l¹i lµ Ngµi næi danh
vµo ®Çu thÕ kû XV, trong çc cuéc chèng tr¶ víi qu©n Tµu vµ
qu©n Champa. Cßn nãi vÒ ng«i ®Òn dùng lªn tõ thêi kú Êy,
nã ®· bÞ ch«n vïi trªn nöa thÕ kû ë gi÷a s«ng Lam s©u 8m,
vµ theo lêi cña nh©n d©n truyÒn l¹i th× ®Òn nµy lµ mét trong
nh÷ng ng«i ®Òn ®Ñp nhÊt cña n íc An Nam. ViÖc miªu t¶
-- 178 --
ng«i ®Òn sÏ ng¾n th«i bëi v× kh«ng thÊy cã mét v¨n b¶n nµo
nãi ®Õn nã c¶. Mét vµi ®iÒu mµ t«i sÏ kÓ l¹i vÒ ng«i ®Òn chÝnh
lµ nhê cha ThÐodore Guignard ®· qu¸ cè cung cÊp cho t«i.
Ngµi ®· ® îc ng¾m ®Òn Chiªu Tr ng lóc Ngµi ®Æt ch©n lªn
®Êt NghÖ An n¨m 1886.
D íi s«ng b íc lªn ®Òn, trÌo qua nh÷ng bËc ®¸ ®å sé,
hai bªn c©u l¬n lµ nh÷ng con rång b»ng ®¸ cÈm th¹ch Thanh
Hãa, th× ®Õn ngay mét lèi ®i rÊt ®Ñp gi÷a hai hµng cæ thô táa
bãng. Çc tiÒn ® êng gåm cã hai hµng quan l¹i t îng tr ng
cho ®oµn ng êi ®i theo vua, voi vµ ngùa chiÕn, tÊt c¶ ®Òu
b»ng ®¸ cÈm th¹ch cña Thanh Hãa. §Òn cã h×nh ch÷ V ¬ng
(vua ch hÇu), t íc vÞ cao quý truy tÆng cho Lª Kh«i.
Nh÷ng ® êng ch¹m træ cña çc ® êng xµ thËt tuyÖt ®Ñp.
Trong ®Òn cã nhiÒu ®å vËt quý.
TrËn lôt lín ®· cuèn mÊt ®Òn Chiªu Tr ng, ng êi ta chØ
cøu ® îc t îng cña Lª Kh«i, tÊm bia ghi l¹i tiÓu sö cña
Ngµi vµ nh÷ng “«ng Phçng", h×nh ¶nh cña nh÷ng ng êi n«
lÖ Champa mµ Ngµi ®· ® a tõ Champa vÒ.
Çc H×nh CXXVII vµ CXXVIII chØ cã thÓ cho ta biÕt
®Õn thÕ.
Theo tÝn ng ìng cña nh©n d©n th× çc thñy thÇn ®·
lµm h¹i Lª Kh«i: Ngµi chÕt t¹i Cöa Sãt lóc ë thuyÒn b íc
lªn; n¬i ®©y mét ng«i ®Òn ®· ® îc dùng lªn nh ng råi
kh«ng thê Ngµi ë ®©y ® îc v× tiÕng sãng vç ®· ¶nh h ëng
®Õn çc cuéc tÕ lÔ vµ "quÊy rÇy" vong linh vÞ anh hïng. Sau
cïng, Chiªu Tr ng ®· bÞ çc c¬n sãng thÞnh né cña s«ng
Lam cuèn ®i mÊt.
MÆc, Lª Kh«i vÉn lµ "vÞ thÇn phï hé" cña TriÒu KhÈu mµ
-- 179 --
Ngµi ®· lËp trªn l·nh ®Þa cña m×nh vµo thÕ kû XV. V¶ l¹i,
ngµy nay lµng nµy chØ cßn l¹i mét phÇn rÊt nhá do nh÷ng
"c¬n thÞnh né" cña s«ng Lam, vµ ng«i ®Òn míi nµy vÉn ch a
xøng víi con ng êi kiÖt xuÊt.
§Òn vua Lª. - Ng«i ®Òn nµy cã tõ thÕ kû XV, ë lµng Léc
§iÒn, phñ H ng Nguyªn, gi÷a TriÒu KhÈu vµ Lam Thµnh.
§Òn thê Lª Th¸i Tæ (Lª Lîi - ng êi khai s¸ng ra nhµ HËu Lª
(1418-1433), hoµng hËu vµ hai ng êi nèi ng«i: Lª Th¸i T«ng
(1433-1442) vµ Lª Nh©n T«ng (1442-1459).
Chi phÝ cho ng«i ®Òn do Nhµ n íc chÞu, nh ng ngµy
nay nã chØ cßn chót Ýt ý nghÜa vÒ qu¸ khø. N¨m thø 5 niªn
hiÖu Gia Long (1805) tÊt c¶ ®Òn thê çc vua triÒu Lª dùng ë
Lam S¬n, lµng quª cña Lª Lîi (tØnh Thanh Hãa), ë Léc §iÒn
(An-TÜnh) vµ ë Hµ Néi (§µng Ngoµi) ®Òu ®· ® îc tËp trung
l¹i thµnh mét ng«i th«i. Ng«i ®Òn nµy dùng ë KiÒu §¹i, çch
thÞ x· Thanh Hãa vÒ phÝa Nam hai c©y sè.
Trong ®Òn Léc §iÒn, nay chØ cßn l¹i mÊy bµi vÞ cña bèn
nh©n vËt lín nhÊt ® îc thê ë ®©y vµ nh÷ng con h¹c t îng
tr ng.
§Òn dùng theo kiÓu ch÷ ..........V ¬ng ®Ó thê çc danh
nh©n cã chøc t íc vua ban. §Òn ®· ® îc tu söa rÊt nhiÒu
lÇn. Lóc ®µo bíi s¸t xung quanh ®Òn, t«i ®· t×m thÊy nhiÒu
viªn g¹ch kÝch th íc rÊt lín mµ ngµy nay kh«ng cßn s¶n
xuÊt n÷a vµ nh÷ng m¶nh ngãi. Ngãi nµy gäi lµ ngãi "mòi
hµi" bëi v× nã gièng h×nh nh÷ng chiÕc guèc gç cã mòi cong
lªn. Ngµy nay ë An-TÜnh kh«ng cßn lµm nh÷ng lo¹i ngãi Êy
n÷a (H×nh CXXX).
-- 180 --
H×nh CXXIX cho chóng ta mét ý niÖm vÒ çc cöa ®Òn vµ

sù trèng rçng cña bªn trong.
§Òn An Quèc (H×nh CXXXI ë trªn). - §Òn nµy dùng ë

ch©n nói Lam Thµnh, lµng NghÜa LiÖt. N¬i ®©y ng êi ta thê
NguyÔn BiÓu mµ tiÓu sö sÏ ® îc nãi l¹i ë môc III. Ngµi lµ
mét trong nh÷ng nh©n vËt næi tiÕng nhÊt cña giai ®o¹n cuèi
nhµ TrÇn (cuèi thÕ kû XIV vµ ®Çu thÕ kû XV).
ChÝnh t¹i nh÷ng n¬i ®©y, NguyÔn BiÓu ®· hy sinh trong
lóc dù ®Þnh chiÕm Lam Thµnh. Ng êi anh hïng ®· trë
thµnh vÞ thÇn phï hé cña NghÜa LiÖt.
Nh¹n Th¸p. - Th¸p nµy vèn lµ ®Çu ®Ò cña mét chó

thÝch trong môc V cña TËp san sè 2, th¸ng 4-6 n¨m 1935.
Lai lÞch cña nã cßn ch a ai biÕt. §iÒu cã thÓ tin ® îc h¬n
c¶ lµ th¸p nµy do Cao BiÒn dùng khi «ng thay mÆt nhµ
§ êng cai trÞ TÜnh H¶i (B¾c Kú vµ B¾c Trung Kú) tõ n¨m
865-875.
VÒ di tÝch Nh¹n th¸p, b¹n ®äc cã thÓ xem l¹i bµi ®¨ng
trªn TËp san sè 2, th¸ng 4-6 n¨m 1935.
§Òn thê Mai H¾c §Õ. - TiÓu sö cña Mai H¾c §Õ, tøc lµ
cña vua §en sÏ ® îc kÓ l¹i ë môc III. §iÒu cÇn l u ý ë ®©y
lµ çc ®Òn ®µi dùng lªn ®Ó thê Ngµi. Chóng t«i ®· kÓ ®Õn mét
trong nh÷ng ng«i ®Òn nµy ë ®o¹n nãi vÒ nói Hång LÜnh,
nh ng ®Òn nµy ch¼ng cã g× lµ ®Ñp c¶. ChØ cã mét ng«i ®Òn
®¸ng ® îc liÖt h¹ng lµ ng«i ®Òn dùng ngay ë n¬i vua §en ®·
®Æt kinh ®« cña Ngµi "V¹n An thµnh" mµ chóng t«i sÏ nãi ë
ch ¬ng dµnh cho thµnh tr×.
-- 181 --
T«i ®· cã dÞp nãi ®Õn ng«i ®Òn nµy ë môc III cña TËp san
sè nh÷ng th¸ng 4-6 n¨m 1935. ë ®©y t«i chØ cßn ph¶i nªu lªn
mét ý vÒ çi kú vÜ cña ®Òn vµ quang c¶nh bªn trong cña nã
(H×nh CXXXIV vµ CXXXV).
Nh vËy lµ ë phÝa ngoµi cã çc tiÒn ® êng, cung m«n,
nhµ chÝnh gi÷a cã g¸c chu«ng vµ hai ng«i nhµ phô. Trong
®Òn, ng êi ta thÊy cã kiÖu s¬n son thiÕp vµng, ®Õn ngµy tÕ
lÔ hµng n¨m th× kiÖu r íc bµi vÞ cña H¾c §Õ ®i kh¾p lµng.
Trong tÊt c¶ çc ®å vËt ®Ó trong ®Òn, chØ cã mét çi cã thÓ
gióp Ých cho nhµ kh¶o cæ häc vµ nhµ sö häc, ®ã lµ hai “«ng
Phçng" ®Æt ë tr íc bµn thê.
VÒ çc t îng ng êi Champa, ®Ò nghÞ b¹n ®äc sÏ xem l¹i
TËp san sè 2 cña chóng t«i, sè th¸ng 4-6 n¨m 1935: Môc III
- Nh÷ng nhãm téc ng êi gèc Champa, tõ trang 192 ®Õn
trang 217, vµ Môc III - Nh÷ng «ng Phçng, tõ trang 219 ®Õn
trang 224.
VÞ thÇn thµnh hoµng nµy cña lµng Sa Nam sèng vµo
thÕ kû thø VII thêi nhµ § êng cai trÞ An Nam. Tªn Ngµi
-- 182 --
chÝnh lµ Mai Thóc Loan, nh ng biÖt hiÖu H¾c §Õ, nghÜa lµ

Vua §en, do mét ®Þch thñ ng êi Tµu ®Æt dùa vµo n íc da
cña Ngµi. Cã nhiÒu kh¶ n¨ng Ngµi lµ gèc tõ Champa, chø
kh«ng ph¶i ng êi An Nam. §iÒu nµy do nh÷ng ng êi dùng
®Òn ë lµng Sa Nam kh«ng biÕt (thÕ kû X), ®· biÕn Mai Thóc
Loan thµnh ng êi An Nam vµ t«n lµm thÇn phï hé cho
m×nh. Muèn gi¶i thÝch sù nhÇm lÉn Êy, vµ sù cã mÆt cña
t îng ®¸ t îng tr ng çc tï binh Champa ®øng tr íc mét
«ng vua dßng gièng Champa ®· trÞ v× mét thêi gian rÊt
ng¾n trªn ®Êt An-TÜnh vµo thÕ kû thø VIII, cÇn ph¶i hiÓu
r»ng d íi triÒu nhµ Lý, ë thÕ kû XI, nh÷ng tï binh
Champa ®· ® îc ® a ®Õn sinh c¬ lËp nghiÖp trªn ®Þa phËn
huyÖn Nam §µn; vµo thÕ kû XIII, d íi triÒu nhµ TrÇn,
nhiÒu líp tï binh kh¸c ng êi Champa ®· ® îc tËp trung ë
nh÷ng lµng kh¸c. Çc «ng phçng cña ®Òn Vua Mai cã lÏ cã
l©u nhÊt th× còng tõ thÕ kû XI. Ch¾c ch¾n r»ng çc t îng
nµy kh«ng ph¶i cïng thêi víi Mai H¾c §Õ. KÕt luËn l¹i,
ng êi ta cã thÓ nãi r»ng: Do sù mª tÝn vµ thiÕu hiÓu biÕt
cña nh÷ng ng êi lËp ®Òn thê ë Sa Nam ®· khiÕn hä ph¹m
ph¶i mét sù nhÇm lÉn vµ ph¶i t«n thê mét con ng êi kh«ng
ph¶i thuéc nßi gièng cña m×nh.
§×nh Hoµnh S¬n (H×nh CXXXVI vµ CXLII). - Qua tÊt c¶

çc chuyÕn ®i ë ®Êt n íc An Nam, t«i ch a hÒ thÊy "mét
ng«i ®×nh" nµo ®Ñp nh ®×nh nµy. Tr íc khi t¶ çc ® êng
ch¹m træ tuyÖt ®Ñp cña nã, t«i sÏ kÓ nh÷ng thÇn tÝch xung
quanh viÖc dùng ®×nh vµ tr íc tiªn lµ thÇn tÝch vÒ ®¾p nÒn
nh mét ng êi häc trß cò cña t«i, quª ë Hoµnh S¬n, ®· viÕt.
"TÊt c¶ mäi ng êi d©n lµng t«i sÏ kÓ cho çc anh nghe lµ
-- 183 --
"ng«i ®×nh" cña chóng t«i ® îc dùng lªn theo sù ®iÒu khiÓn
cña mét sø thÇn cña Long V ¬ng.
"Cã mét h«m, vµo lóc hoµng h«n, mét ®¸m m©y to ®en
nghÞt bçng lµm tèi c¶ trêi ®Êt. Giã gÇm d÷ déi, bèc c¶ nhµ
tranh, nhæ c¶ c©y to, sÊm ran, sÐt ®¸nh, chíp giËt loÐ tia
trong ®ªm tèi dµy ®Æc. Mét c¬n m a nh trót, kÐo dµi kh«ng
døt. Tõ x a tíi nay, trong ký øc cña con ng êi, ch a bao giê
thÊy cã mét thiªn tai ghª gím nh vËy.
"Çc bµ giµ mª tÝn, rªn rØ vµ van xin v× sî h·i: "¤i! Trêi
¬i, trêi hµnh chóng t«i nh vËy sao?". §èi víi tÊt c¶ mäi
ng êi, thiªn tai nµy vèn lµ nhÞp thë ra cña Long V ¬ng,
Ngµi næi giËn v× mÊy ng êi ®¸nh ç trong lµng v« ý ®· kÐo
l íi mÊt mÊy con ç "hoµng tö" hay "t«m chóa" ®ang ®ïa
giìn d íi n íc s«ng Lam.
"Lóc mÆt trêi mäc, ®Êt trêi ®· yªn. MÊy cô giµ ®¸ng kÝnh
lµ nh÷ng kú hµo cã uy tÝn, bÌn ra ngoµi ®ª xem xÐt trËn lôt
®· g©y thiÖt h¹i ®Õn ®©u cho çc c«ng tr×nh trÞ thñy do tæ tiªn
chóng t«i ®· x©y ®¾p ë ®©y: con ®ª vµ çc bê ®¸ cña nã. Hä
söng sèt thÊy r»ng s«ng Lam ®· t¹o nªn mét cån çt bao la
ngay ë ch©n ®ª nh muèn lµm cho ®ª thªm v÷ng. Vµ trªn
cån çt nµy la liÖt nh÷ng cét lim tuyÖt ®Ñp (gç s¾t) vµ rÊt
nhiÒu lo¹i gç quý ®Ó kiÕn thiÕt.
"Trong mí ngæn ngang cña c¶i do s«ng mang l¹i, th× cã
mét ng êi th©n h×nh cao lín kú l¹, thiªn s¾c tuyÖt vêi, oai
nghiªm b íc tíi. Trªn l ng mang ®Çy dông cô thî méc vµ
thî ch¹m.
"MÊy cô giµ ®i ®Õn ®ãn ng êi nµy, cói m×nh tr íc «ng ta
vµ nãi: "Ngµi lµ ai?".
-- 184 --
"ThÇn ®¸p l¹i giäng vui vÎ:

- "Vua Thñy TÒ ®· giao cho t«i nhiÖm vô dùng ng«i ®×nh
®Ó ®¸p l¹i nh÷ng c«ng lao mµ thµnh hoµng cña lµng çc «ng
®· gióp Ngµi trong viÖc b×nh ®Þnh v ¬ng quèc".
"Çc hµo môc bÌn chØ cho thÇn chç ®Êt lµnh ®Ó dùng
®×nh. §×nh ® îc dùng lªn nhanh chãng phi th êng, chØ cã
th¸nh thÇn míi ® îc trêi ban cho sù nhanh chãng Êy. Nhê
sù khÐo lÐo thÇn kú cña sø gi¶ Long V ¬ng nªn tõ khi Êy
lµng chóng t«i míi cã ® îc mét ng«i ®×nh ®Ñp léng lÉy mµ
kh«ng çi nµo s¸nh kÞp.
"C«ng viÖc lµm xong, mét h«m thÇn xuèng t¾m ë s«ng
Lam råi biÕn mÊt d íi n íc. NhiÖm vô hoµn thµnh, thÇn ®·
trë vÒ "v ¬ng quèc Thñy tÒ".
Ký tªn: NguyÔn §øc CÇn
Häc sinh n¨m thø ba tr êng Quèc häc Vinh
(buæi häc tham quan ngµy 16 - 2 -1928)
ThËt kú l¹! HuyÒn tho¹i xung quanh viÖc dùng ®×nh ®·

lµm cho t«i say s a, nh ng çi cÇn nhí ngay liªn quan ®Õn
nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cña t«i vÒ ®Þa chÊt, lµ ë ®©y
chuyÖn truyÒn khÈu d©n gian ®· ®ãng gãp cho viÖc kh¶o s¸t
nh÷ng dßng ch¶y cña s«ng Lam. ThËt thÕ, ®×nh dùng tõ n¨m
1763 vµ tõ huyÒn tho¹i nµy mµ t«i nhí ë ®©y d¶i çt h×nh
thµnh trong mét ®ªm khiÕp sî chÝnh lµ c«ng lao cña s«ng
Lam. D¶i çt nµy vÉn cã tõ l©u nh ng n»m gi÷a nã vµ con
®ª, tõ thÕ kû XVIII chØ cßn l¹i dÊu tÝch cña lßng s«ng cò cña
s«ng Lam. Lóc ®ã con s«ng ch¶y qua d íi ch©n ®ª. ë trªn
khóc s«ng côt h×nh thµnh tõ thÕ kû XVIII nµy diÔn ra nh÷ng
cuéc ®ua thuyÒn nh©n ngµy giç thÇn thµnh hoµng, ng êi lËp
-- 185 --
nªn Hoµnh S¬n.

Sau nµy, khi nãi ®Õn ®Òn Qu¶ S¬n (®Òn Qu¶), chóng ta
sÏ thÊy lµng nµy ®· ® îc thiÕt lËp tõ thÕ kû XI vµ tr íc thêi
kú Êy, s«ng Lam ®· ch¶y qua ®Þa phËn lµng ngµy nay, gi÷a
con ®ª vµ ngän nói.
§×nh Hoµnh S¬n ngµy nay ®· ® îc x©y dùng tõ ®êi vua
Lª HiÕn T«n (1740 - 1786). C«ng viÖc khëi sù vµo mét ngµy
lµnh th¸ng 12 n¨m Nh©m Ngä, n¨m thø 23 niªn hiÖu C¶nh
H ng, tøc lµ th¸ng 2 n¨m 1763. Mét vÞ quan to ®· nghØ h u,
tªn lµ §Æng Th¹c t íc vÞ "B¸ t íc th«ng gi¸m" mµ ai còng
biÕt, ®· dµnh mét khu ®Êt rÊt réng ®Ó dùng ®×nh. Ngµi quª
ë lµng Hoµnh S¬n. §Æng Th¹c b íc vµo lµm viÖc quan tõ tri
huyÖn Kú S¬n thuéc ch©u Lµo th©n thuéc cña TrÊn Ninh.
Cuèi ®êi lµm quan, Ngµi ® îc phong t íc vÞ "Nam t íc
Qu¶ng Ng·i" vµ ® îc truy tÆng "B¸ t íc th«ng gi¸m". Hµng
n¨m cø ®Õn ngµy lÔ träng thÓ "kú phóc", lµng ®em d©ng
r îu vµ ®å tÕ phÈm ®Ó tÕ vong linh Ngµi.
ChÝnh "B¸ t íc th«ng gi¸m" ®· ®Ých th©n ®iÒu khiÓn
mäi c«ng viÖc x©y dùng ng«i ®×nh. §Çu vµ cuèi cña ®×nh (çc
gian bªn ph¶i vµ bªn tr¸i) cã h¬i kh¸c nhau bëi sù hoµn h¶o
vµ çi ®Ñp cña nh÷ng h×nh ch¹m, ng êi ta còng cã thÓ nhËn
thÊy ®iÒu ®ã do mÊy tÊm v¸n mµ chóng t«i sÏ gi¶i thÝch ë
d íi. §ã lµ v× cã hai hiÖp thî tuy cïng ® îc giao nh÷ng c«ng
viÖc lµm nh nhau, nh ng do mét hiÖp khÐo tay h¬n hiÖp
kia. VÒ vÊn ®Ò nµy, truyÒn thuyÕt mµ t«i s¾p kÓ ®· gi÷ ® îc
b»ng chøng vÒ nh÷ng xÝch mÝch ®· x¶y ra gi÷a hai hiÖp thî
vµ t«i sÏ nãi nh÷ng kÕt luËn nµo t«i t ëng cã thÓ rót ra ® îc
tõ truyÖn truyÒn khÈu d©n gian.
-- 186 --
Tr íc tiªn, ng êi ta chØ giao viÖc cho mét ng êi thî c¶

rÊt giái vÒ nghÒ méc lµm nhµ vµ ch¹m træ trªn gç. Mét buæi
chiÒu cã mét ng êi hµnh khÊt tªn lµ ChuÈn ®Õn xin ng êi
thî cho tró l¹i ®ªm. § îc mét chç nghØ trong c«ng tr êng,
anh ta ®èt vá bµo ®Ó s ëi Êm råi n»m ngñ. Nh ng ngän löa
®· thiªu mÊt mét tÊm gç tuyÖt ®Ñp võa ch¹m træ xong. Lóc
tØnh dËy, ng êi thî tøc giËn v« cïng bÌn tóm lÊy ng êi
hµnh khÊt vµ ® a tr×nh çc hµo môc.
ChuÈn nãi: "T«i ®· ph¹m khuyÕt ®iÓm, t«i ®¸ng ph¶i
chÞu téi, nh ng theo tôc lÖ, t«i ®Ò nghÞ h·y khoan trõng
ph¹t. T«i lµ thî c¶ vÒ nghÒ méc lµm nhµ kiªm ch¹m træ. H·y
cho t«i thö tµi. T«i lµm h¬n hiÖp kia. NÕu t«i chØ huªnh
hoang, t«i sÏ nhËn téi vµ kh«ng d¸m phµn nµn nh÷ng h×nh
ph¹t cña quý ngµi.
Çc hµo môc ®ång ý ®Ò nghÞ ®ã. ChuÈn bÌn gäi çc thî
b¹n tíi. Råi c¶ hai hiÖp thî b¾t ®Çu vµo viÖc nh ng c«ng
tr êng xa çch nhau vµ ® îc canh phßng cÈn thËn bëi v×
mçi hiÖp ®Òu ph¶i gi÷ bÝ mËt vÒ tµi nghÖ riªng cña m×nh.
C«ng viÖc hoµn thµnh, Héi ®ång kú hµo häp, d íi quyÒn
chñ to¹ cña "B¸ t íc th«ng gi¸m", vµ tuyªn bè c«ng tr×nh do
nhãm cña ChuÈn lµ h¬n h¼n. QuyÕt ®Þnh ®ã ®· g©y nªn mét
trËn x« x¸t gi÷a hai nhãm thî b¹n lµm s ên nhµ ch¹m træ.
ChuÈn ®· th¾ng cuéc. Lóc Êy, ng êi gi¶ hµnh khÊt ®· cho
mäi ng êi biÕt r»ng tõ l©u anh ta lµ chñ cña mét héi kÝn chØ
kÕt n¹p vµo héi nh÷ng thî b¹n nµo ®· ® îc træ tµi.
Tõ chuyÖn kÓ nµy, t«i cã thÓ rót ra nh÷ng kÕt luËn sau
®©y: Ngµy x a ë An Nam cã nh÷ng "Nhãm bÝ mËt vÒ nghÒ
nghiÖp", nhãm nµy ®è kþ víi nhãm kia, tæ chøc còng na n¸
-- 187 --
nh nh÷ng "Thî b¹n vßng quanh n íc Ph¸p"

(“Compagnons du Tour de France"), v¶ ch¨ng còng cÇn chó
ý r»ng ngµy nay vÉn cßn cã nh÷ng ph êng héi An Nam
truyÒn mét sè bÝ mËt tõ cha sang con vµ cã mét sè nghÒ chØ
tËp trung thµnh nh÷ng lµng chuyªn m«n. Còng nh ë §Ëu
Khª (tØnh H¶i D ¬ng) cã nghÒ gèm cha truyÒn con nèi tõ thÕ
kû XI vµ ë Thanh Hãa tõ thÕ kû XV, ngµy nay, gÇn Hoµnh
S¬n, t¹i lµng Trung CÇn, vÉn cã nh÷ng ng êi thî méc lµm
nhµ vµ thî ch¹m træ khÐo tay.
Bµn thê cña ®×nh dµnh ®Ó thê hai vÞ thÇn thµnh hoµng
cña lµng: Tam Tßa vµ Tø VÞ. Ng«n tõ thø nhÊt chØ ng êi
con trai thø 8 cña Lý Th¸i Tæ (ng êi s¸ng lËp ra triÒu HËu
Lý vµo n¨m 1010) gäi lµ NhËt Quang, lµ mét nh©n vËt næi
tiÕng mµ chóng t«i sÏ nãi khi ®Ò cËp ®Õn §Òn Qu¶, ng«i ®Òn
chÝnh thê Ngµi. Tø VÞ lµ tªn gäi vî vua Tµu Tèng §Õ B×nh,
vua sau cïng cña triÒu nhµ Tèng (960 - 1279). Nãi vÒ bµ
chóa nµy, chóng t«i ®· kÓ l¹i mét huyÒn tho¹i nµo ®ã thuËt
chuyÖn lµm nÒn cña §Òn Cên (hay CÇn), ®Òn thê Bµ ë cöa
Cên (hay CÇn) lµ mét trong nh÷ng cöa bÓ cña "xø DiÔn
Ch©u".
Hµng n¨m, vµo dÞp th¸ng 6 ©m lÞch, Hoµnh S¬n d©ng
r îu vµ çc ®å tÕ phÈm lªn vong linh cña Tam Tßa vµ cña
Tø VÞ.
Theo nh viÖc thê cóng NhËt Quang, thiÕt t ëng cã thÓ
kh¼ng ®Þnh r»ng, ng êi lËp nªn lµng Hoµnh S¬n lµ con trai
thø 8 cña vua Lý Th¸i Tæ. §Þa phËn dµnh cho lµng Êy
nguyªn lµ phÇn ®Êt cña ®Êt phong dµnh cho NhËt Quang.
VËy th× Hoµnh S¬n cã thÓ ®· ® îc thµnh lËp vµo ®Çu thÕ kû
-- 188 --
XI trªn nh÷ng d¶i phï sa do s«ng Lam bá l¹i.

ViÖc thê cóng Tam Tßa vµ Tø VÞ do bèn gi¸p vµ n¨m
ph êng ®¶m nhiÖm. Do ®ã míi cã ®«i hoµnh phi ®Æt ®»ng
tr íc gian gi÷a cña ng«i ®×nh dµnh ®Ó thê hai vÞ thÇn
phï hé:
1. Ngò ph ¬ng kiªm ngò phóc
(Ngò ph ¬ng t ¬ng øng víi ngò léc hay ngò phóc).
Phóc - Léc - Thä - Khang - Ninh
(Ngò léc t ¬ng øng víi ngò phóc). Ch÷ Phóc lµ d¬i ® îc
dµnh cho con vËt nµy. Ch÷ "Phóc lµ D¬i" viÕt kh¸c ch÷
"Phóc lµ h¹nh phóc" nh ng c¶ hai ch÷ ®Òu ®äc nh nhau,
tõ chç gièng nhau ®ã nªn ng êi ta dïng con "d¬i" ®Ó t îng
tr ng cho ch÷ "Phóc".
2. Tø gi¸p ®iÓn tø duy:
(Tø gi¸p th× mçi gi¸p cã mét trong bèn ®øc chÝnh: Trung
- HiÕu - LÔ - NghÜa).
T«i chØ cßn ph¶i nªu lªn mét ý niÖm vÒ çi ®Ñp cña çc
h×nh ch¹m træ cña ®×nh Hoµnh S¬n vµ tr×nh bµy ý nghÜa cña
çc h×nh ch¹m Êy.
H×nh CXXXVI ë trªn nh×n theo chiÒu däc, cho biÕt ng«i
®×nh gåm cã b¶y gian.
H×nh CXXXVI ë d íi chØ gîi cho ta mét ý niÖm vÒ bªn
trong cña ng«i ®×nh, cã bèn gian, nh×n H×nh ®Çu tiªn ta thÊy
gian gi÷a, bªn ph¶i gian nµy cã mét kho¶ng dµnh cho bµn
thê hai vÞ thÇn thµnh hoµng. CÇn ph¶i chó ý nh÷ng cét lim
®å sé vèn lµ c©y nguyªn.
VÒ ®å méc xøng ®¸ng nªu tªn th× chØ cã mét çi tñ mµ
mçi mét h×nh mÉu (m« tÝp) trang trÝ ®Çu th¸ng ® îc b×nh
-- 189 --
gi¶i.
ë trªn çi tµn cña bµn thê thÇn, cã dßng ch÷ H¸n:
"Tø thÇn khÝ tr¸ng v¨n ch ¬ng"
NghÜa lµ: "Bèn luång khÝ th êng lµm r¹ng vÎ v¨n
ch ¬ng (bèn mïa).
Trªn tÊm bªn kia, ng êi ta ®äc:
"Hoµng th îng v¹n v¹n tuÕ"
Lêi chóc thä gièng nh c©u cña Ph ¬ng T©y "Hoµng ®Õ
mu«n n¨m". Lêi chóc thä nµy ®· d©ng lªn vua HiÕn T«ng,
d íi thêi Ngµi trÞ v× ®· dùng ng«i ®×nh vµo n¨m 1763 theo
c«ng lÞch.
Çc h×nh ch¹m træ trong H×nh CXXXVII biÓu hiÖn mét
®¸m r íc qu©n lÔ víi voi, trèng ®ång, qu©n lÝnh cÇm gi¸o.
Trªn H×nh CXXXVIII ng êi ta thÊy mét cuéc ®ua thuyÒn
trªn s«ng Lam.
Çc H×nh CXXXIX vµ CXL rÊt ®Æc s¾c ë chç çc h×nh
ch¹m léng h×nh hai con rång chÇu mÆt tr¨ng, hai bªn cã hai
con ph îng, gièng chim sèng l¹i tõ ®¸m tro sau khi bÞ thiªu.
ë trªn bøc hoµnh phi thø hai lµ h×nh ¶nh cña mét trong
nh÷ng "kú thi" vµo ng¹ch vâ quan.
H×nh CXLI ë d íi lµ h×nh sø gi¶ cña vua Cao Tæ thuéc
triÒu nhµ H¸n, thay mÆt nhµ vua ®Õn mêi "Bèn vÞ Èn c t¹i
nói Th êng S¬n" vÒ triÒu ®Ó lµm cè vÊn cho Hoµng ®Õ. Bèn
vÞ hiÒn triÕt nµy ®Òu ®· tõ chèi.
H×nh CXLI ë trªn, ng êi ta thÊy Hoµng ®Õ Thµnh Thang
®Ých th©n ®i ®Õn gÆp Y Do·n ®Ó yªu cÇu Y céng t¸c víi m×nh
cai qu¶n v ¬ng quèc. Y Do·n ®· tõ chèi.
-- 190 --
Cuéc bµn luËn vÒ hai bøc hoµnh phi sau cïng nµy sÏ ® a
chóng ta ®i xa. Thùc thÕ, v× cã rÊt nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau
cã thÓ gi¶i thÝch ý nghÜa. Nã thuéc vÒ nh÷ng biÕn cè cña lÞch
sö Trung Hoa, ®· thu hót rÊt nhiÒu t¸c gi¶ An Nam vµ mçi
mét çch lý gi¶i ®Òu ph¶i ® îc bµn luËn. VËy nªn ch¨ng
kh«ng ® a ra mét gi¶i thÝch nµo c¶? Çch hiÓu ®óng h¬n c¶
cã lÏ hai bøc hoµnh nµy lµ mét biÓu hiÖn lßng trung thµnh
cña quan l¹i ®èi víi mét triÒu ®×nh ®· bÞ lËt ®æ, bëi v× cÇn
nhí r»ng thêi kú dùng ®×nh th× triÒu ®×nh Th¨ng Long ®· bÞ
rèi ren do çc cuéc tranh giµnh trong néi bé hä TrÞnh, nh÷ng
"thÞ néi" thùc sù cña TriÒu Lª.
Cßn ph¶i thªm vµo nh÷ng çi ®ã çc h×nh ch¹m træ kh¸c
thÓ hiÖn cuéc sèng vµ çc phong tôc cña ng êi An Nam vµo
thÕ kû XVIII mµ ngµy nay kh«ng cßn n÷a vµ c¶ viÖc nh¾c l¹i
nh÷ng biÕn cè trong lÞch sö Trung Hoa mµ ®èi víi çc thÕ hÖ
ngµy nay ®· mÊt hÕt ý nghÜa nh :
a) Dßng ch÷ trªn b¶ng thiÕp vµng ghi tªn con ch¸u cña
Hoµnh S¬n thi H ¬ng ®Ëu, trë vÒ lµng trong th¾ng lîi vµ
nh÷ng ng êi nµy ®· lµm lÔ b¸i yÕt tæ tiªn ®Ó tá lßng biÕt ¬n
vÒ nh÷ng thµnh c«ng ®· ®¹t ® îc.
b) Vua V¨n V ¬ng mêi Th¸i C«ng ®Õn ë t¹i Hoµng cung.
§©y lµ dßng ch÷ thø ba thªm vµo hai dßng ch÷ tr íc mµ çc
nhµ Nho ë ®©y lÊy lµm thó vÞ træ tµi häc vÊn uyªn th©m cña
m×nh vµ kÕt hîp mét sè sù viÖc nµo ®ã cña lÞch sö cæ x a ®èi
víi nh÷ng sù kiÖn hiÖn ®¹i.
¤ng Tó T¸nh (NguyÔn §øc T¸nh, tó tµi), ng êi céng t¸c
víi t«i, quª ë Hoµnh S¬n. ¤ng ®· nhê çc hµo môc trong ®ã
cã th©n phô «ng, mêi quan ®èc vµ häc trß çc líp trªn ë
-- 191 --
tr êng Quèc häc Vinh, ®Õn dù ngµy lÔ hµng n¨m cña lµng
vµo ngµy 10 th¸ng Hai n¨m 1928. Mét trËn m a kh«ng may
®· g©y ra nh÷ng hËu qu¶ tai h¹i cho mét sè trß ch¬i trong
ngµy lÔ Êy. TrËn m a ®· ph¸ hñy tÊt c¶ giÊy mµu d¸n trªn
s ên tre, lµ nh÷ng nÐt riªng biÖt cña mét sè trß ch¬i hoÆc tÕ
lÔ cña ng êi An Nam. Çc vËt trang trÝ cña s©n ®¸nh cê, çc
con rång, vµ thñy qu¸i trªn nh÷ng chiÕc thuyÒn ®· bÞ h h¹i
trong ®ªm tr íc lóc chóng t«i ®Õn.
Trong cuéc ®¸nh cê ng êi (H×nh CXLII), 16 cËu con trai
vµ 16 c« thiÕu n÷ lµm qu©n cê. Mçi bªn cã mét t íng, hai sÜ,
hai t îng, hai xe, hai ph¸o, hai m· vµ n¨m tèt.
Trai th× ®Çu quÊn mét d¶i lôa máng mµu ®á, g¸i th× mét
d¶i lôa xanh.
TrËt tù mçi bªn do mét "tr ëng" ®¶m nhiÖm. TÊt c¶ mäi
ng êi ®Òu ® îc tham gia. ë mçi bªn cã mét ng êi ch¬i cÇm
cê ®á, khi muèn chuyÓn chç mét con cê th× anh ta phÊt cê
mét çi tr íc mÆt ng êi Êy. Nh ng mét tiÕng trèng vµ
thanh la inh tai vang lªn, lµm cho anh rèi trÝ vµ ®i sai n íc
thiÖt cho çc con cê.
Ng êi ch¬i cê may m¾n th¾ng ba cuéc liªn tiÕp th× ® îc
nhËn phÇn th ëng b»ng hiÖn vËt cña lµng, mét çi ¸o dµi
xanh bËn trong ngµy lÔ hoÆc mét çi «, hoÆc dÐp b»ng da tuú
m×nh chän.
Khæ cho ng êi thua cuéc! Tha hå cho kh¸ch xem nh¹o
cît chª bai, ch¼ng kh¸c g× nh ®èi víi mét viªn t íng b¹i
trËn trë vÒ.
Cuéc ®ua thuyÒn thu hót d©n lµng kÐo lªn ®ª, con ®ª che
chë cho xãm lµng chèng l¹i tai häa do s«ng n íc g©y ra. Mçi
-- 192 --
lÇn ®ua chØ hai thuyÒn, mét thuyÒn 12 nam, mét thuyÒn 12
n÷. Mçi thuyÒn chÞu lÖnh mét «ng "tr ëng" ngåi ®Çu mòi
quay mÆt vÒ phÝa ng êi chÌo, vung tay tõ ph¶i sang tr¸i vµ
ng îc l¹i ®Ó b¾t nhÞp vµo ®éng t¸c çc tay chÌo theo giäng
"khoan, hß khoan" mçi lÇn tay chÌo ch¹m n íc.
Cã mét trß ch¬i ®Ñp nhÊt lµ "®u tiªn" (H×nh CXLI ë trªn).
§Ó dïng çi ng«n tõ gîi l¹i mét trong nh÷ng trß ch¬i ®· thu
hót biÕt bao tiÒn tµi t¹i Héi chî quèc tÕ n¨m 1900 ë Paris,
t«i sÏ nãi ®ã lµ mét "b¸nh xe lín" h×nh lôc gi¸c, ë s¸u c¹nh
cã treo s¸u çi ®u cã mang s¸u c« thiÕu n÷ trang ®iÓm rÊt
®Ñp, hä dïng lùc cña ®«i bµn ch©n ®Ó lµm cho b¸nh xe quay.
Tôc ®u tiªn nµy gîi l¹i mét h×nh thøc cóng tÕ mang
tÝnh chÊt t«n gi¸o Champa m în cña Ên §é. T«i cÇn nh¾c
l¹i lÔ nµy bëi v× sù giao hßa Êy sÏ gióp cho t«i ®Æt mét gi¶
thiÕt mµ nhµ sö häc kh«ng thÓ kh«ng chó ý ®Õn tÇm quan
träng cña nã.
Mét c«ng tr×nh nghiªn cøu cña «ng E.M Durand mang
tªn "Kh¶o luËn vÒ ng êi Ch¨m (TËp san E.F.E.O. tËp VII
n¨m 1907, tõ trang 320 ®Õn 321) cho chóng t«i biÕt: trß ch¬i
®u, mét trong nh÷ng trß gi¶i trÝ mµ phô n÷ Ên §é rÊt thÝch
®· th©m nhËp vµo çc nghi lÔ t«n gi¸o, ThÇy lÔ lµ mét ng êi
®µn bµ ®ãng vai trß chñ chèt trong lÔ ® a ®u. §Æc biÖt trong
viÖc thê cóng nh÷ng Krish mµ dÊu Ên cña ng êi phô n÷ ®·
¨n s©u, th× mét trong nh÷ng thø lÔ hµng ngµy cÇn ph¶i lµm
lµ ®u ® a t îng PhËt (§«lana).
Còng ch¼ng cã g× lµ ng¹c nhiªn khi thÊy ë Hoµnh S¬n
cßn mét phong tôc Champa, nÕu nh ng êi ta muèn xem l¹i
bµi kh¶o luËn cña t«i nãi vÒ "Nh÷ng nhãm téc ng êi gèc
-- 193 --
Champa t¹i An-TÜnh" mµ t«i ®· tr×nh bµy trong TËp san sè

th¸ng 4-6 n¨m 1935. ë trang 22, theo sù thËt t«i nªu lªn ba
lµng thµnh lËp vµo thÕ kû XIII ë tæng Nam Kim ngµy nay
(lµng Hoµnh S¬n thuéc tæng nµy) dµnh cho tï binh Champa.
T«i nh¾c l¹i lµ sau khi Th¸i T«n - ng êi s¸ng lËp ra triÒu ®¹i
nhµ TrÇn, chiÕn th¾ng Champa (1252), çc tï binh Champa
®· ® îc ph©n bè t¹i An-TÜnh thµnh hai nhãm: mét nhãm ë
tæng Nam Kim (3 lµng), mét nhãm ë phñ H ng Nguyªn (4
lµng), hai bªn bê s«ng Lam. Tr íc kia vµo thÕ kû XI, NhËt
Quang còng ®· ® a ng êi Champa ®Õn sinh c¬ lËp nghiÖp
t¹i vïng Hoµnh S¬n.
Tõ nh÷ng nhËn ®Þnh Êy, cã thÓ kÕt luËn r»ng, trß "®u
tiªn" cña Hoµnh S¬n cã thÓ coi nh ®u Champa.
Ch¾c ch¾n lµ, vµo nh÷ng ngµy lÔ cña d©n chóng, ng êi
ta thÊy nh÷ng chiÕc ®u ngay c¶ ë xãm nghÌo nhÊt. Nh ng
gi÷a nh÷ng çi ®u Êy víi çi ®u cña Hoµnh S¬n cã hai chç
kh¸c nhau xa: ®u cña Hoµnh S¬n nhiÒu bé phËn, nã gåm cã
6 çi ®u trªn mét "b¸nh xe lín" trong lóc ë nh÷ng n¬i kh¸c
th× ®u ®¬n gi¶n. V¶ l¹i ë nh÷ng n¬i Êy, ®u lµ mét trß ch¬i cña
trÎ em, tr¸i l¹i ë Hoµnh S¬n, trß ch¬i "®u tiªn" mang phong
çch cña mét nghi lÔ t«n gi¸o chØ dµnh riªng cho thiÕu n÷
t×m chång.
Dï sao ch¨ng n÷a, "ba nhãm nguån gèc Champa" cã
thùc ë tæng Nam Kim, Hoµnh S¬n thuéc tæng nµy, ®ã lµ çc
lµng Xu©n Låi, Xu©n ¸ng vµ Th¸nh Tù. Ch¾c ch¾n r»ng tôc
ch¬i "®u tiªn" ë Hoµnh S¬n lµ viÖc gîi l¹i mét trong nh÷ng
nghi lÔ t«n gi¸o cña ng êi Champa x a kia kh«ng ph¶i lµ
mét gi¶ thiÕt vu v¬.
-- 194 --
Mét sù viÖc kh¸c cho phÐp x¸c nhËn nh÷ng gi¶ thiÕt cña
t«i vÒ sù cã mÆt cña nh÷ng ng êi An Nam gèc Champa t¹i
Nam Kim. §ã lµ viÖc ph¸t hiÖn nh÷ng pho t îng nhá b»ng
gç mang phong çch Ên §é mµ t«i ®· t×m ® îc trong chïa
Nam S¬n bÞ bá hoang. VÒ chïa Nam S¬n sau nµy t«i sÏ nãi
râ.
Mét vµi ng êi d©n tæng Nam Kim cã thÓ chèi tõ hoÆc
giÊu tæ t«ng hä lµ ng êi Champa, ta còng kh«ng nªn tr¸ch
hä lµm g×. Nh ng rÊt nhiÒu lý lÏ cho ta biÕt r»ng çc tï binh
Champa ®· sinh c¬ lËp nghiÖp tõ thÕ kû XI vµ XIII ë xung
quanh Hoµnh S¬n, hiÖn cßn l¹i mét sè dÊu tÝch.
Nh ng nãi g× th× nãi, ®iÒu tèt nhÊt lµ nªn cho biÕt lÞch
sö vµ kh¸i niÖm cña "®×nh" ngµy x a vµ ngµy nay. §ã lµ viÖc
mµ t«i sÏ lµm dùa theo «ng TrÇn V¨n Gi¸p, trî lý ë tr êng
ViÔn §«ng B¸c Cæ.
Theo mét vµi t¸c gi¶, ®©y lµ ng«i ®×nh ®Æc s¾c nhÊt trong
çc ®Òn ®µi mang tÝnh chÊt t«n gi¸o cña ng êi An Nam.
Nh÷ng ng êi nµy th× nãi r»ng "®×nh" lµ ng«i nhµ chung cho
tÊt c¶ bµ con trong th«n. Nã gåm cã mét gian trong ®ã ®Æt
bµn thê cña mét hay nhiÒu thÇn thµnh hoµng lµng, vµ çc
gian réng dµnh cho h ¬ng hµo nhãm häp vµ cho c¶ nh÷ng
ngµy héi hÌ cña nh©n d©n toµn th«n (xem bµi cña NguyÔn
V¨n Khoan: TiÓu luËn vÒ çi "§×nh vµ viÖc thê cóng thÇn
thµnh hoµng ë B¾c Kú", BEFEO, t.XXX, tr.11). P.Giran
trong bµi "Ph ¬ng thuËt vµ T«n gi¸o cña ng êi An Nam"
tr.334-335 nãi r»ng: "§×nh, chç ë cña thÇn thµnh hoµng cña
mçi mét lµng, lµ n¬i chung sèng cña bµ con trong th«n.
ChÝnh n¬i ®ã çc hµo môc nhãm häp, mäi viÖc cai qu¶n trong
-- 195 --
th«n xãm còng nh kiÖn ço néi bé ®Òu ® îc gi¶i quyÕt ë

®Êy. TÕ lÔ, héi hÌ còng ® îc tæ chøc ë ®ã, tãm l¹i lµ tÊt c¶
mäi vÊn ®Ò thuéc ®êi sèng x· héi cña ng êi An Nam". §ã lµ
nh÷ng ®Þnh nghÜa ®óng nh ng kh«ng thÊy nh¾c ®Õn lÞch sö
ra ®êi cña ®×nh. Muèn kÓ l¹i çi lai lÞch Êy th× ph¶i ®äc çc
tµi liÖu cña ng êi Tµu.
Ch÷ "®×nh" lµ phiªn ©m cña ch÷ Tµu (t’ing). Tõ nµy cã
niªn ®¹i Ýt ra còng tõ nh÷ng thêi kú ®Çu cña triÒu ®¹i nhµ
H¸n, nghÜa lµ tõ thÕ kû thø nhÊt cña c«ng lÞch vµ cã nghÜa
lµ "mét n¬i cho kh¸ch ch¬i ®i ® êng tró ch©n".
Chóng t«i ® îc soi s¸ng thªm bëi mét cuèn s¸ch Tµu:
§×nh Minh Trïng. Lý t¹o ph¸p thøc (VÒ cuèn s¸ch nµy, xem:
Paul DemiÐville, BEFEO XXV,1925). T¸c gi¶ sèng vµo thÕ
kû XI, ®· sö dông çc nguån tµi liÖu cã tõ thÕ kû thø nhÊt
c«ng lÞch, triÒu nhµ H¸n.
Theo t¸c gi¶ nµy th× "®×nh" nghÜa lµ: dõng ch©n, nghØ;
nhµ tr¹m cho quan l¹i nghØ ch©n däc ® êng vµ nhµ tr¹m
cho kh¸ch ®i ® êng. TiÕp nhËn mét sè thiÕt chÕ cña triÒu
®¹i nhµ TÇn, ng êi H¸n ®· cho x©y dùng, däc theo çc
® êng vua hay ®i, nh÷ng ng«i "®×nh" çch nhau chõng 10
dÆm.
Mét ®Þnh nghÜa kh¸c "®×nh" cã nghÜa lµ "n¬i tô häp, nhµ
chung", ë n¬i ®ã nh÷ng c«ng viÖc thuéc lîi Ých chung ® îc
®em ra bµn b¹c.
TÊt c¶ nh÷ng c«ng dông Êy ®Òu ® îc ghi trong mét cuèn
s¸ch An Nam ViÖt sö tiªu ¸n (Ng« Th× SÜ, ViÖt sö tiªu ¸n),
trong ®ã cã nãi thªm nh sau:
"N¨m thø 7 niªn hiÖu KiÕn Trung ®êi vua Th¸i T«n
-- 196 --
(ng êi s¸ng lËp ra triÒu ®¹i nhµ TrÇn) tøc lµ n¨m 1231, vua
xuèng dô cho tÊt c¶ lµ ph¶i thÓ hiÖn t îng cña ®øc PhËt
trong tÊt c¶ çc "®×nh". Cã chuyÖn ®ã lµ v×:
Vua Th¸i T«n, håi cßn nhá, mét h«m nghØ ch©n t¹i mét
ng«i "®×nh", vua vµ mét sè nhµ s gÆp nhau ë ®Êy. Nhµ s
tiªn ®o¸n r»ng Th¸i T«n sÏ lµm vua, råi b»ng phÐp l¹, biÕn
mÊt. §Ó ghi t¹c lêi tiªn ®o¸n ®ã, Ýt l©u sau khi lªn ng«i, Th¸i
T«n truyÒn lÖnh ph¶i t«n thê ®øc PhËt trong tÊt c¶ çc ®×nh.
Tõ nh÷ng kiÕn gi¶i nãi trªn th× ch¾c cã lÏ "®×nh" cña
ng êi An Nam lµ mét trong nh÷ng vÕt tÝch vÒ tæ chøc hµnh
chÝnh cña triÒu ®×nh nhµ H¸n, vµ ng êi An Nam vÒ sau ®·
kho¸c cho nã mét tÝnh chÊt x· héi vµ t«n gi¸o. VËy th× sù
biÕn ®æi cña thiÕt chÕ Êy cã thÓ ® îc thÓ hiÖn bëi ba kh¸i
niÖm, ®ã lµ:
1- §×nh: N¬i tró Èn dµnh cho kh¸ch ®i ® êng.
2- §×nh: Tr¹m hµnh chÝnh.
3- §×nh: Nhµ chung cho c¶ lµng vµ ®Òn lµng.
Nh ng ngµy nay, Ýt ra t¹i An-TÜnh, ng êi ta sÏ kh«ng
thê PhËt trong çc "®×nh" n÷a. Lµ thiÕt chÕ mang tÝnh chÊt
t«n gi¸o "®×nh" chØ cßn thê çc thÇn thµnh hoµng. §×nh lµ
n¬i mµ çc h ¬ng hµo nhãm häp ®Ó bµn b¹c tÊt c¶ mäi c«ng
viÖc thuéc lîi Ých chung (hµnh chÝnh, t ph¸p, thuÕ m¸
v.v...). LÔ tÕ mét hay nhiÒu thÇn thµnh hoµng thùc hiÖn ë
chç nµy, vµ ®ã lµ ngµy héi cña lµng.
Sau cïng ®©y lµ n¬i tiÕp ®ãn kh¸ch l¹ ®i qua; quan hoÆc
quan chøc cña Ph¸p ®i kiÓm tra. Nh÷ng nghi ngê Êy ®· ® îc
P.Pasquier nãi râ trong cuèn An Nam ngµy x a. § îc b¸o
-- 197 --
tin cã ng êi l¹, lËp tøc cång ®¸nh, mâ khua. Ng êi ta theo

dâi, r×nh ng êi l¹ vµ dÉn hä tíi ®×nh vµ hä chØ ® îc ®Õn ®Êy
mµ th«i.
§×nh t îng tr ng cho t×nh tr¹ng gi÷ luËt lÖ riªng cña
ng êi An Nam. Tôc ng÷ d©n gian ®· truyÒn ®êi: phÐp vua
thua lÖ lµng.
Chïa Nam S¬n hay chïa Ngang. - Ngän ®åi Nam S¬n lµ
mét nÒn cò cña s«ng Lam, s«ng ch¶y qua ch©n ®åi vµo thÕ
kû X. §åi thuéc ®Þa phËn Hoµnh S¬n ®· nãi ë phÇn tr íc.
Mét lïm c©y thiªng bao bäc ngän ®åi, chïa n»m ë gi÷a. H×nh
CXLIII cho ta khung c¶nh tæng qu¸t cña nh÷ng n¬i nµy.
Ng«i chïa l©u ®êi nhÊt ®· ® îc x©y dùng vµo thÕ kû XI,
lóc ®ã Lý NhËt Quang lµ quan trÊn thñ An-TÜnh. Trong
ch ¬ng sau dµnh cho ®Òn Qu¶ sÏ nãi vÒ danh nh©n nµy.
Chïa ® îc trïng tu nhê sù hµo phãng cña hä §Æng, tÊm
bia dùng ë s©n chÝnh cã ghi. Hµng ch÷ khã ®äc, mÆc dï vËy
tÊm bia còng cho ta biÕt viÖc tu söa l¹i ng«i chïa ®· tiÕn
hµnh n¨m thø 8 niªn hiÖu Qu¶ng H ng ®êi vua Lª ThÕ T«n,
-- 198 --
tøc n¨m 1586.

Chïa ®· bÞ bá hoang tõ l©u, nh ng mét sè pho t îng cßn
ghi l¹i qu¸ khø cña nã. Thó vÞ nhÊt lµ nh÷ng t îng cã phong
çch thuÇn tuý Ên §é, t¹c vî chång Vischnou vµ Cyva. Râ
rµng ë ®©y cã ¶nh h ëng Champa. Qua ®ã sÏ kh«ng lÊy lµm
l¹ khi ng êi ta biÕt r»ng NhËt Quang ®· lËp ba lµng thuéc
tæng Nam Kim víi nh÷ng tï binh Champa b¾t ® îc sau mét
chiÕn dÞch chèng l¹i Champa (1020). Nh÷ng pho t îng Êy ®Ó
trong çc nhµ t îng cña s©n chÝnh nh ng kh«ng may t«i ®·
®¸nh mÊt ¶nh. T«i chØ cßn çc ¶nh chôp phÝa trong ng«i
chïa (H×nh CXLIV), ®ã lµ m« t¶ thuë thiÕu thêi cña PhËt,
®Æt ë gi÷a tÊm ¶nh.
Ng êi ta thÊy ë ®©y chÝn con rång phun n íc quý lªn
th©n h×nh cËu bÐ thÇn linh ®Ó tÈy s¹ch nh÷ng d¬ d¸y lóc míi
sinh. H×nh ch¹m nµy biÓu hiÖn sù biÕn d¹ng cña Ên §é gi¸o
d íi ¶nh h ëng H¸n ViÖt.
Nghe lêi t«i, vÞ tiªn chØ cña Hoµnh S¬n (bè cña «ng Tó
T¸nh, ng êi céng t¸c víi t«i) ®· ®Æt ng«i chïa vµ nh÷ng di
vËt kú l¹ cña nã d íi sù b¶o trî cña lµng x·.

ThÇy Nam S¬n vµ tr êng häc §«ng S¬n. - Xung quanh

vïng Hoµnh S¬n, cã çi am ®¬n s¬ dùng tõ n¨m 1887, cïng
mÊy hµng ch÷ trªn ®¸, ® îc t¹c vµo nh÷ng n¨m 1873 vµ
1883. Çc h×nh do ng êi x a vÏ ë ®Òn ®µi miÕu m¹o, ®Õn
nay vÉn cã lîi Ých lín ®èi víi viÖc nghiªn cøu nh÷ng phong
tôc võa mÊt ®i tõ Ýt n¨m nay.
-- 199 --
Nh÷ng n¬i nµy còng lµm r¹ng rì mét nh©n vËt næi tiÕng
cña An-TÜnh. §ã lµ "Quan Th¸m NhÊt". TÊm bia trªn ng«i
mé (H×nh CXLVI vµ CXLVIII ë d íi) mang ®»ng tr íc hµng
ch÷:
N¬i ®©y yªn nghØ NguyÔn Kh¶ Am ®¹i nh©n, «ng Th¸m
hoa biÖt hiÖu Nam S¬n.
Th¸m hoa lµ t íc phong cho ng êi nµo, ngµy x a thêi
cßn häc ch÷ H¸n, ®i "thi ®×nh" ®Ëu thø 3. DÞch theo tõng
ch÷, Th¸m hoa nghÜa lµ "h¸i hoa m¬", Kh¶ Am nghÜa lµ "Tu"
vµ nhµ tu hµnh tªn thËt lµ NguyÔn §øc §¹t. Nam S¬n lµ bót
danh cña Kh¶ Am vµ do ®ã mµ çc m«n ®Ö ®· gäi ngµi lµ
"Nam S¬n Th¸m hoa".
MÆt sau cña tÊm bia cã tiÓu sö cña nhµ tu hµnh:
- ¤ng sinh n¨m Êt DËu (1825) lµ mét ng êi uyªn b¸c.
§Ëu Cö nh©n n¨m Êt TÝ (1845) d íi ®êi vua ThiÖu TrÞ vµ
Th¸m hoa n¨m Quý Söu (1853) d íi ®êi vua Tù §øc. LÇn
l ît «ng ®· lµm ®èc häc çc tr êng cña tØnh nhµ (An-TÜnh
hay NghÖ TÜnh) n¨m 1863, tæng ngù sö t¹i kinh ®« (HuÕ)
n¨m 1865, ¸n s¸t råi bè ch¸nh cña tØnh Thanh Hãa (Trung
Kú) vµ sau cïng lµ tuÇn phñ tØnh H ng Yªn (B¾c Kú).
N¨m Quý DËu (1873), Hµ Néi vµ H ng Yªn r¬i vµo tay
ng êi Ph¸p vµ Kh¶ Am xin tõ chøc n¨m 1876. M êi mét
n¨m sau (1887) Ngµi mÊt, thä 63 tuæi.
B¶n tiÓu sö nµy, Hoµng Cao Kh¶i vµ Cao Xu©n Dôc ký
tªn lµ häc trß cña danh nho, hai ng êi nµy ®· dùng bia n¨m
1917 ®Ó tá lßng nhí ¬n thÇy. Ng êi thø nhÊt nguyªn lµ kinh
l îc ë B¾c Kú (Phã v ¬ng) mÊt t¹i Hµ Néi n¨m 1934. Ng êi
thø hai (Cao Xu©n Dôc) lµ th îng th Bé Häc HuÕ. VÒ h u
-- 200 --
n¨m 1917, Ngµi sèng gÇn Phñ DiÔn t¹i lµng quª vµ mÊt ë
®Êy n¨m 1920. Cô lín Hoµng Cao Kh¶i lµ ng êi §øc Thä
(tØnh Hµ TÜnh).
Sau khi tõ chèi kh«ng nhËn nh÷ng chøc vô cao nhÊt ë
quan tr êng, NguyÔn §øc §¹t lui vÒ ë trªn ngän ®åi §«ng
S¬n. ë ®©y Ngµi më mét líp häc ngoµi trêi. Chç "ë Èn" nµy
cña §«ng S¬n lµ mét trong nh÷ng n¬i ®Ñp nhÊt cña An-TÜnh.
H×nh CXLV cho thÊy râ ë phÝa §«ng, §«ng S¬n n»m trong
vïng ®Êt cò s«ng Lam.
Häc trß cña Th¸m hoa ®· tÆng cho n¬i nµy biÖt hiÖu:
"Nam S¬n Kh¶ Am"
VÒ mÆt nghiªn cøu çc ch÷ cæ kh¾c trªn t¶ng ®¸ §«ng
S¬n rÊt cã ý nghÜa: §øng ë ®©u ng êi ta còng thÊy nh÷ng
"hßn ®¸ cã ch÷". Nh÷ng ch÷ kh¾c nµy ®èi víi chóng t«i lµ
mét ®iÓm tùa rÊt quý ®Ó nghiªn cøu lÞch sö çc phong tôc
tËp qu¸n ®· mÊt ®i tõ khi bá H¸n häc (Trung Kú 1919; §µng
Ngoµi 1915). TÊt c¶ nh÷ng ch÷ Êy ®Òu do häc trß kh¾c.
Cã ba d·y ®¸ kh¾c ch÷ ng êi ta ®· ®Æt tªn:
"Tam B×nh Nham".
Hay lµ "Nh÷ng hßn ®¸ t¹o thµnh ba bøc b×nh phong".
Nhãm ng«n tõ nµy t îng tr ng cho sù yªn tÜnh cña ®Þa
®iÓm, xa con ng êi vµ tiÕng ®éng.
ë ®ã ng êi ta thÊy bµn thê vµ ch÷ kh¾c trªn ®¸ thê
Th¸m NhÊt (hay Th¸m Hoa), çi bôc n¬i thÇy ®· d¹y häc trß
vµ ngåi hãng m¸t hoÆc nghØ ng¬i vµo nh÷ng giê nhµn rçi vµ
çi bµn mµ Nam S¬n th êng ngåi ®Ó chÊm bµi cho häc sinh.
H×nh CXLVI cho ta thÊy trong mét ng«i nhµ nhá cã mét
tÊm bia do häc trß dùng ®Ó ghi c«ng lao cu¶ thÇy. Bia dùng
-- 201 --
tõ n¨m 1877. Tªn hiÖu b»ng ch÷ to "Tam B×nh Nham" vµ

v¨n bia thuËt l¹i niÒm say mª cña viÖc häc hµnh t¹i mét n¬i
nªn th¬.
ThËt lµ mét ®iÒu c¶m ®éng víi nh÷ng dßng ch÷ vµ tÊm
bia mµ çc m«n ®Ö muèn ghi t¹c trªn ®¸ ®Ó l u l¹i mu«n ®êi
t t ëng cña ng êi thÇy häc, con ng êi sau khi ®· kh íc tõ
mäi chøc vô cao nhÊt cã thÓ ® a m×nh lªn ®Õn ®Þa vÞ cÇm
®Çu mét Bé ë HuÕ, lÊy lµm thÝch thó vÒ n¬i thanh v¾ng vµ
d¹y dç cho nh÷ng ng êi trÎ tuæi, líp ng êi u tó cña tØnh
nhµ. VÒ thï lao thÇy chØ nhËn cã "g¹o vµ n íc m¾m, ¸o dµi
vµ dÐp", nghÜa lµ çc m«n ®Ö ®· cung cÊp cho thÇy nh÷ng
thø cÇn thiÕt cho ®êi sèng, kh«ng cã g× h¬n.
§Êy lµ nh÷ng phong tôc ®· mÊt ®i tõ mét phÇn t thÕ
kû. Lßng tin cña «ng thÇy vµo sù nghiÖp cña m×nh, lßng th¶o
kÝnh cña ng êi häc trß ®èi víi ng êi cha thø hai ngµy nay
kh«ng cßn nh x a n÷a.
Ng êi tÇm th êng b©y giê chØ lÊy vµng lµm träng. Hä lo
toan nhiÒu vÒ quyÒn lîi vËt chÊt. Nh÷ng lîi léc Êy chØ cã thÓ
lµ nh÷ng kÝch thÝch tÇm th êng. ë "An Nam ngµy x a"
kh«ng ph¶i çi g× còng hoµn h¶o c¶, nh ng nã cã tÇng líp
th îng l u; çi ®Ñp cña "An Nam ngµy nay" sÏ chØ cã thÓ do
líp ng êi th îng l u lµm ra. Mçi mét thêi ®¹i cã nh÷ng
nh©n vËt næi tiÕng, nh ng tõ thêi ®¹i nµy ®Õn thêi ®¹i kh¸c,
nh÷ng con ng êi th îng l u kh¸c nhau vÒ c¬ b¶n bëi nh÷ng
tÝnh nÕt, phong tôc cña hä. Sù tiÕn bé ®ßi hái mét sè phong
tôc ph¶i mÊt ®i, nh ng cÇn ph¶i thay thÕ vµo nh÷ng phong
tôc cã mét tÇm ®¹o lý cao h¬n.
Tr êng Lôc Niªn. - Çch phÝa Nam Hoµnh S¬n, trªn

-- 202 --
®Ønh cña mét trong nh÷ng ®åi nhá t¸ch khái d·y nói Thiªn
NhÉn cã mét tr êng häc kh¸c, vµo cuèi thÕ kû XVIII.
Ng êi ta gäi lµ Lôc Niªn bëi v× «ng thÇy lËp ra tr êng
Êy ®· d¹y häc ë ®Êy s¸u n¨m, cho ®Õn khi mÊt.
Nh ng çch gi¶i thÝch cã lý h¬n c¶ lµ ngän ®åi nhá n»m
ë ch©n Lôc Niªn thµnh, "thµnh lòy cña s¸u n¨m" mµ sau
nµy sÏ nãi.
ThÇy tªn lµ NguyÔn ThiÕp. ¤ng ®· tõng lµ tri huyÖn
Thanh Ch ¬ng (NghÖ An) vµo cuèi triÒu nhµ Lª. TiÕp ®Õn lµ
thêi kú lo¹n l¹c cña lÞch sö An Nam, gäi lµ lo¹n "T©y S¬n"
(1774 - 1801). Trung thµnh víi triÒu nhµ Lª, NguyÔn ThiÕp
tõ chèi kh«ng chÞu ra phông sù çc t©n qu©n.
Sau khi tù nguyÖn rót lui khái mäi chøc vô cña Nhµ
n íc, «ng ®Õn Èn c trªn ®Ønh ngän ®åi thanh v¾ng cña lµng
quª vµ më tr êng d¹y häc ë ®Êy.
Vong linh thÇy ® îc t«n thê trong mét ng«i ®Òn do tÊt
c¶ häc trß dùng lªn ngay ë tr êng. Häc trß cña «ng còng lo
lu«n c¶ viÖc x©y l¨ng.
§Òn vµ l¨ng nµy ® îc chôp ë H×nh CXLIX. Çc ®Ønh t¹o
thµnh phÇn cuèi cña H×nh lµ nh÷ng nh¸nh sau cïng cña d·y
"nói Thiªn NhÉn", d·y nói mµ ë ®Êy "thµnh Lôc Niªn" ®· bÞ
che lÊp.

-- 203 --
§Òn Vua Bµ (H×nh CL ®Õn CLVI). - Çch Sa Nam, huyÖn

lÞ cña Nam §µn, vÒ phÝa xu«i 3 c©y sè cã mét n¬i gäi lµ
"GhÒnh §¸", n»m trªn ®Þa phËn lµng §an NhiÔm, ven bê ®ª
däc theo s«ng Lam (® êng hµng tØnh sè 42).
§Òn Vua Bµ ë n¬i nµy. Vua Bµ cã ®óng lµ mét bµ Chóa
hay kh«ng? Vµ nÕu nh thËt, th× bµ Chóa Êy lµ ai?
§©y lµ hai bÝ Èn khã gi¶i m·. Thùc tÕ, trªn mét ® êng
xµ nhá cña cöa tam quan ®· ch¹m râ ngµy, th¸ng vµ n¨m
(Canh Ngä, hay ®óng h¬n, MËu Ngä), mÊy ch÷ nµy kh«ng
cßn râ lµm ®Òn trong thêi gian nµo, niªn hiÖu th× ®· bÞ hñy
v× l ìi ®ôc. Cho nªn ng êi ta kh«ng thÓ biÕt ®Òn ® îc x©y
dùng d íi ®êi vua nµo. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh vËy,
niªn ®¹i chÝnh x¸c cña viÖc lµm ®Òn kh«ng thÓ x¸c ®Þnh
® îc.
VÒ vÊn ®Ò nµy, ng êi ta buéc ph¶i ®Æt ra nh÷ng gi¶
thiÕt. Tr íc khi ®Æt ra çc gi¶ thiÕt Êy, t«i ph¶i nãi s¬ qua
mét vµi ®iÒu.
Tr íc tiªn, cã mét vÊn ®Ò c¬ b¶n ® îc ®Æt ra. Nguyªn
nh©n v× sao l¹i cã lÖnh cho ®ôc xãa mÊy ch÷ ghi niªn hiÖu?
T«i sÏ tr¶ lêi d íi h×nh thøc ® a ra hai lý lÏ mang tÝnh
chÊt gi¶ thiÕt. Gi÷a hai lý lÏ nµy ph¶i lùa chän, hoÆc lµ vøt
bá c¶ hai v× e r»ng sÏ sa vµo nh÷ng luËn cø vu v¬.
-- 204 --
Gi¶ thiÕt thø nhÊt: Mét niªn hiÖu gåm cã hai ch÷ lµnh
® îc Hoµng gia lùa chän vµ thèng nhÊt víi Bé LÔ vµ Tßa
Thiªn v¨n. Sau khi mét «ng vua nµo ®ã ®· chän ® îc niªn
hiÖu th× tÊt c¶ viÖc c«ng, tÊt c¶ çc sù kiÖn, tÊt c¶ nhµ cöa
®Òn ®µi dùng lªn trong thêi vua ®ang trÞ v× ®Òu mang niªn
hiÖu Êy. V¶ l¹i, khi mét «ng vua lªn ng«i, tÊt c¶ nh÷ng ch÷
trïng víi tªn vua ®Òu lµ ch÷ huý.
ë ®©y cÇn ph¶i nãi nhiÒu vÒ vÊn ®Ò nµy.
Ng êi An Nam rÊt kþ tªn riªng. Gäi tªn Êy lªn, tøc lµ
xóc ph¹m ®Õn ng êi ta. Cho nªn hä gi÷ kÝn tªn Êy cÈn thËn
l¾m, vµ thay thÕ b»ng nh÷ng tªn vay m în. Thµnh ra, cha
th× b»ng lßng gäi theo tªn con trai, ng êi viªn chøc th× theo
tªn c«ng viÖc, ng êi thî thñ c«ng theo tªn nghÒ v..v... Vµ
nÕu gäi ng êi trªn hoÆc ng êi ngang hµng b»ng tªn thËt th×
ch¼ng kh¸c g× chöi hä. V¶ l¹i ë ch©u ¢u Ýt nhiÒu còng t ¬ng
tù nh thÕ.
Bëi vËy kh«ng nªn ng¹c nhiªn khi thÊy ng êi ta cÊm ®äc
hoÆc viÕt lªn tªn cña mét «ng vua. Nh ng muèn hiÓu râ viÖc
cÊm ®o¸n ®ã th× ph¶i biÕt r»ng mçi mét «ng vua cã Ýt ra còng
®Õn n¨m tªn hoÆc hiÖu.
1- Niªn hiÖu.
2- Tªn cña vua tr íc khi lªn ng«i, ®ã lµ danh tù.
3- Ngù danh.
4- MiÕu hiÖu: tªn chän ®Ó ®Æt cho ®Òn thê çc tiªn liÖt
hoÆc tªn triÒu ®¹i, miÕu hiÖu, viÕt trªn bµi vÞ cña bµn thê
ng êi qu¸ cè. §Êy lµ tªn mµ çc biªn niªn sö nãi ®Õn.
5- Vinh hµm truy phong, tªn thôy (tªn hÌm): "tªn ®Æt cho
ng êi chÕt, cho thi hµi cña hä", t íc hiÖu mang ®iÒm lµnh
-- 205 --
cho thÕ giíi bªn kia, t íc hiÖu bæ sung cho tªn tr íc trong
biªn niªn sö.
Hai tªn riªng (2 vµ 3) lµ tªn huý. ChØ cã hai tªn nµy mµ
thÝ sinh trong çc kú thi do nhµ n íc tuyÓn c«ng chøc (thêi
H¸n häc, ë §µng Ngoµi th× ®· bá n¨m 1915, ë Trung Kú,
n¨m 1919) kh«ng ® îc dïng trong çc bµi luËn, nÕu ph¹m
sÏ bÞ ®uæi vµ cã khi bÞ téi n÷a.
Thªm vµo nh÷ng tªn huý Êy, cßn ph¶i kÓ ®Õn nh÷ng tªn
dïng ®Ó chØ l©u ®µi cña Hoµng hËu vµ nh÷ng tªn riªng cña
Bµ trªn l¨ng tÈm.
TÊt c¶ çc ch÷ hóy, tuyÖt ®èi kh«ng ® îc nãi vµ kh«ng
® îc viÕt, hoÆc gi¶ nÕu cã viÕt th× ph¶i viÕt cho kh¸c ®i b»ng
çch bít ®i mét hoÆc nhiÒu nÐt cña nh÷ng ch÷ hóy Êy (xem
thÝ dô ë d íi ®©y) vµ, nÕu ®äc th× ph¶i ®æi ra çch ®äc kh¸c,
nh vËy th× sÏ ®äc lµ thêi, chiÕu sÏ ®äc lµ chiÓu, v.v...
V¶ ch¨ng, tr íc lóc më tÊt c¶ çc kú thi, nhµ n íc cã
niªm yÕt b¶n kª çc ch÷ huý. TÊt c¶ mäi ng êi An Nam theo
nho häc khi lµm bµi ®Òu tu©n theo b¶n liÖt kª tªn huý Êy,
nh ng t«i kh«ng thÓ tr×nh bµy l¹i ë ®©y ® îc. T«i chØ giíi
h¹n trong viÖc nh¾c l¹i mét sù viÖc mµ t«i ®· nªu lªn trong
cuèn "§Þa chÝ tØnh Thanh Hãa" (T¹p chÝ §«ng D ¬ng, 1918).
Cho ®Õn n¨m 1841, ch÷ thø hai cña tõ dïng ®Ó gäi tØnh
Êy viÕt vµ ®äc nh sau: "Hoa" (thanh b»ng, kh«ng cã uèn
tiÕng). Nh ng khi ThiÖu TrÞ lªn ng«i (1841 - 1847), ch÷ nµy
trë thµnh ch÷ huý bëi v× nã lµ mét trong nh÷ng tªn riªng cña
hoµng hËu. Tõ ®ã "Hoa" ®æi thµnh "Ho¸".
Tãm l¹i, viÖc ®Æt ra nh÷ng ch÷ huý qua hµng ngh×n n¨m
nh vËy thËt lµ mét viÖc c¶m ®éng. Trong mét sè v¨n tù,
-- 206 --
quy lÖ ®ã buéc ph¶i cã sù t«n kÝnh ®èi víi vua, víi chñ gia
®×nh, víi «ng thÇy. ViÖc nghiªn cøu çc ch÷ huý cã lîi Ých lín
®Ó t×m hiÓu phong tôc cña ng êi An Nam ®· mÊt ®i hoÆc cã
xu h íng sÏ mÊt. Vµ v× thÕ cho nªn t«i cè ý nãi nhiÒu ë chç
nµy.
Gi¶ thiÕt thø hai: Cßn ®èi víi çc vong linh thê cóng
trong ®Òn Vua Bµ, cã thùc ®ã lµ mét bµ Chóa kh«ng (mÑ
hoÆc vî vua)? Trong tr êng hîp Êy, niªn hiÖu ®· bÞ ®ôc xãa
cã lÏ lµ niªn hiÖu cña mét kÎ tiÕm ng«i, con trai hoÆc chång
cña bµ Chóa nµy. Sau khi lÊy l¹i ng«i, triÒu vua chÝnh thèng
®· h¹ vua nµy xuèng, nh÷ng ng êi kÕ nghiÖp cïng víi toµn
gia, kÓ c¶ con ch¸u, vµ ®· quÐt s¹ch khái çc l©u ®µi miÕu
m¹o mäi dÊu vÕt cña thêi kú tiÕm ng«i. Nh vËy lµ çc niªn
hiÖu lóc ë ng«i T©y S¬n (1778 - 1801) vµ cña nhµ M¹c (1527
- 1592) ®Òu bÞ cÊm. Nh ng trong mçi thêi kú cña çc giai
®o¹n lo¹n l¹c trong lÞch sö n íc An Nam (1527 - 1592 vµ
1778 - 1801) th× n¨m Canh Ngä cña "chu kú 60 n¨m" ©m lÞch
kh«ng cã trë l¹i. Cßn ®èi víi n¨m MËu Ngä th× kh«ng ph¶i
nh vËy, n¨m MËu Ngä gÇn nhÊt t ¬ng øng víi n¨m 1918
-- 207 --
cña c«ng lÞch. LÊy hai chu kú, ng êi ta sÏ ®i ng îc trë l¹i vÒ

n¨m 1789 (1918 - 120 = 1798) vµ nh vËy th× ng«i ®×nh cã
thÓ x©y dùng vµo thêi T©y S¬n. LÊy s¸u chu kú, tøc lµ 360
n¨m, b»ng mét bµi tÝnh trõ, ng êi ta sÏ ®i ng îc trë vÒ n¨m
1558, vµ nh thÕ th× ng«i ®×nh cã tõ ®êi nhµ M¹c.
Tõ sù viÖc çc h ¬ng hµo ë §an NhiÔm cho t«i biÕt, cã lÏ
"®Òn Vua Bµ" ®· ® îc dùng lªn ®Ó thê vî cña mét ng êi
trong sè T©y S¬n. Ng êi ®ã lµ ai? Ng êi ta kh«ng nãi. §ã lµ
nh÷ng ý kiÕn ch¾c ch¾n cã ®¶m b¶o.
KÕt luËn l¹i, chóng t«i buéc ph¶i nh×n nhËn r»ng kh«ng
mét gi¶ thiÕt nµo trong hai gi¶ thiÕt ®· tr×nh bµy lµ cã thÓ
gi÷ l¹i ® îc cho ®Õn lóc cã d÷ liÖu ®Çy ®ñ h¬n.
§eo ®uæi çc cuéc t×m hiÓu vµ c¨n cø vµo viÖc thê cóng
"Vua Bµ", t«i tù hái r»ng ph¶i ch¨ng ®©y chØ lµ mét trong v«
sè thÇn cña "V ¬ng quèc nh÷ng ng êi bÊt tö" cña ®Òn chïa
An Nam?
Dï sao, vÒ vÊn ®Ò x¸c minh xem Vua Bµ lµ ai Ýt ra còng cã
sù viÖc nµy lµ nh÷ng ch÷ cã thÓ gióp chóng t«i x¸c ®Þnh ® îc
gèc tÝch cña ng«i ®Òn ®· bÞ tiªu hñy. V× nh÷ng lý do g× mµ
ng êi ta ®· ph¶i hµnh ®éng hñy ho¹i nh vËy? Vµ d íi ®êi
vua nµo? §iÒu bÝ Èn ®ã t«i ch a c¾t nghÜa ® îc. Song, viÖc ®ã
cã thÓ t ¬ng ®èi dÔ, nÕu h ¬ng hµo cña çc lµng x· vui lßng
gióp ®ì cho nh÷ng cuéc ®iÒu tra cña chóng t«i. Çc h ¬ng hµo
cña lµng §an NhiÔm kh«ng ®ång ý cho t«i xem sù tÝch (sö s¸ch
cña lµng, hay nham c¶o theo nh mét ng«n tõ riªng cña An-
TÜnh), çi ®ã cã thÓ gióp t«i hiÓu ® îc sù thËt. Nh ng ng êi
An Nam, dï lµ hä hµng hay lµng n íc ®Òu t×m çch giÊu kÝn
çc nham c¶o cña m×nh tr íc con m¾t cña ng êi l¹ vµ ng êi
-- 208 --
l¹ ë ®©y ph¶i hiÓu lµ ng êi d©n cña lµng bªn c¹nh, c¶ ®Õn quan
l¹i n÷a. Thµnh ra ng êi céng t¸c cña chóng t«i lµ «ng Tó T¸nh
kh«ng thÓ b¾t ng êi ta më cöa ®Òn CÇn cho «ng vµo, còng nh
t«i ®· thuËt l¹i tr íc ®©y (xem "Xø DiÔn Ch©u") mÆc dï ®· cã
giÊy cña Ngµi Ph¹m LiÖu Tæng ®èc Vinh cho phÐp. Muèn buéc
ng êi ta bá quy lÖ Êy, t«i ®· ph¶i xin mét çi lÖnh viÕt cña
th îng th Bé LÔ. Lµm tiÕt lé ®Òn CÇn sÏ ® a ®Õn cho lµng
mäi thø tai häa. Bao giê mµ mét sè ®Þnh kiÕn cßn tån t¹i, th×
sÏ rÊt khã cho ng êi nghiªn cøu dï ng êi ®ã lµ ng êi An
Nam, kÓ l¹i lÞch sö mang tÝnh chÊt t«n gi¸o cña "lµng, x· An
Nam". T«i nghÜ ®ã lµ kÕt luËn hay nhÊt rót ra ® îc tõ lÞch sö
cña "®Òn Vua Bµ" ë GhÒnh §¸.

ViÖc nghiªn cøu çc h×nh ch¹m træ lµm cho ta ®ì thÊt
väng. Nh÷ng c«ng tr×nh nghÖ thuËt nµy n»m trong sè nh÷ng
çi ®Ñp nhÊt vµ l¹ nhÊt mµ t«i biÕt ® îc ë An-TÜnh. T«i sÏ
tr×nh bµy ý kiÕn b×nh luËn cña t«i theo nh÷ng ¶nh chôp
® îc. Song mét sè h×nh t îng chØ lµ nh÷ng bé phËn cña mét
toµn thÓ bao gåm c¶ Kinh DÞch “- quyÓn s¸ch TriÕt häc cña
§¹o Nho", vµ B¸ch ThÇn Sö TÝch “- lÞch sö 100 vÞ thÇn". V×
vËy nÕu ®em t¸ch bé phËn ra khái toµn thÓ th× sÏ kh«ng hiÓu
thÊu ® îc ý nghÜa s©u xa cña mét h×nh t îng nhÊt ®Þnh.
Cho nªn t«i sÏ ph¶i ph©n tÝch kh¸ nhiÒu mét sè h×nh ch¹m
træ.
Ngoµi ra còng cÇn chó ý r»ng phÇn lín chÝnh nh÷ng
ng êi An Nam ngµy nay còng kh«ng cßn biÕt gi¶i thÝch çc
h×nh t îng Êy vµ l¾m lóc cÇn ph¶i tËp trung sù chó ý ®Õn
-- 209 --
mét sè nÐt vÒ phong tôc cã chiÒu h íng mÊt ®i nhanh chãng

theo trµo l u cña t t ëng tiÕn bé. Cuèi cïng, ®¹i ®a sè d©n
chóng Ph¸p kh«ng hiÓu biÕt g× vÒ chñ nghÜa t îng tr ng
H¸n ViÖt c¶, do ®ã ng êi ®i xem chØ nh×n l ít qua nh÷ng
h×nh ch¹m træ trªn çc cét kÌo cña nh÷ng ng«i ®Òn cæ v× hä
kh«ng hiÓu ® îc ý nghÜa cña nh÷ng ch¹m træ Êy, vµ ®ã lµ
mét thiÖt thßi lín cho nhËn thøc, v× sù nghiªn cøu nh÷ng
h×nh ch¹m træ Êy gióp cho ng êi ta hiÓu râ h¬n tÝn ng ìng
vµ t t ëng cña mét d©n téc. Vµ ch¼ng bao l©u n÷a, tÊt c¶
nh÷ng ®iÒu nµy ®Òu trë thµnh qu¸ khø, v× nh÷ng ng êi An
Nam b¾t ®Çu t×m çch tho¸t khái nh÷ng d©y liªn l¹c cña hä
®èi víi nÒn t«n gi¸o cæ x a cña hä. Vµ çi qu¸ khø Êy, ngay
tõ b©y giê ph¶i b¾t ®Çu ® îc m« t¶ l¹i bëi v× nã lµ mét sù
®ãng gãp rÊt quý b¸u cho viÖc nghiªn cøu nÒn v¨n hãa d©n
gian cña An Nam.
V× tÊt c¶ nh÷ng lý do Êy, t«i sÏ m« t¶ mét çch hÕt søc
phong phó, ®iÒu ®ã d êng nh kh«ng b×nh th êng nÕu
kh«ng cã Lêi nãi ®Çu nµy.
H×nh CLIV ë trªn - H×nh thøc trang trÝ chñ yÕu lµ Quy,
tøc lµ con Rïa, cã th©n m×nh chia ra thµnh nh÷ng h×nh kh¸c
nhau, dïng trong thuËt bãi to¸n th× ®ã còng lµ con rïa
t îng tr ng cho sù tr êng sinh.
Nh÷ng kho¶ng chia c©n ®èi cña mai rïa ®· gîi cho
Hoµng ®Õ §¹i Vò (2205 - 2197 tr íc C«ng nguyªn) nhµ H¹
(2205 -1766 TrCN) çch bè trÝ ®å biÓu cña L¹c th . Nh ng
L¹c th lµ biÓu t îng cuèi cïng cña bèn biÓu t îng cña
Th¸i cùc, hçn mang (dÞch theo tõng ch÷ lµ tèi ®¹i) do ®ã
chóng ta ph¶i nghiªn cøu Th¸i cùc. (Chóng ta sÏ lµm viÖc
-- 210 --
nµy dùa theo Ed. Nordemann [21].

VÒ nghÜa bãng, Th¸i cùc lµ mÇm mèng, lµ bµo thai cña
mäi sinh vËt, mäi sù vËt. Nãi réng ra ®ã lµ kØ nguyªn, vÒ
nghÜa ®en vµ nghÜa bãng, lµ bèn thêi ®¹i cña thÕ giíi, bèn
thêi ®¹i cña cuéc ®êi çc sinh vËt. T ¬ng tù víi bèn thêi ®¹i
nµy lµ bèn giai ®o¹n cña mäi sù kiÖn, theo nh Khæng gi¸o
vµ L·o gi¸o (H×nh CLI, h×nh sè 1).
Bèn thêi ®¹i Êy cña thÕ giíi lµ bèn tr¹ng th¸i nèi tiÕp
nhau mµ chÊt vò trô ph¶i tr¶i qua trong cuéc sèng cña vò
trô. ChÊt vò trô nµy gåm hai yÕu tè: khÝ ©m vµ khÝ d ¬ng.
ë ®©y chóng ta ph¶i trë l¹i lý thuyÕt vÒ nguån gèc vò trô cña
§¹o Nho.
Hai nguyªn lý vò trô, khÝ d ¬ng, nguån gèc tÝch cùc cña
mäi vËt, d ¬ng tÝnh, s¸ng sña vµ khÝ ©m, nguån gèc thô
®éng cña mäi vËt, ©m tÝnh, ®en tèi, kÕt thµnh vò trô. Vèn cã
søc thu hót lÉn nhau rÊt m¹nh, khÝ ©m vµ khÝ d ¬ng phèi
ngÉu theo nh÷ng quy luËt bÊt biÕn mµ s¸ch Kinh DÞch ®·
quy ®Þnh, ph¸t sinh ra tÊt c¶ mäi sinh vËt cã tæ chøc, sèng
trªn qu¶ ®Þa cÇu. Trong sè çc sinh vËt nµy, ng êi ta ph©n
biÖt ® îc ng êi ®µn «ng cã ba hån sinh ra tõ khÝ d ¬ng vµ
b¶y vÝa sinh ra tõ khÝ ©m. Ng êi ®µn bµ, vî cña ®µn «ng, th×
cã chÝn vÝa chø kh«ng ph¶i b¶y vÝa, do ®ã ë hä yÕu tè ©m
m¹nh h¬n. Trêi th× chØ gåm cã khÝ d ¬ng vµ cã h×nh mét qu¶
cÇu, trong lßng trêi cã qu¶ ®Êt chØ lµm b»ng khÝ ©m vµ tùa
nh mét çi h×nh lôc gi¸c cã s¸u mÆt b»ng nhau khi ng êi
ta gì ®i nh÷ng khèi lo·ng bao bäc tõng phÇn. Çc v× sao vµ
vÖ tinh lµ nh÷ng hßn ®¸ dÝnh chÆt vµo bÇu trêi. VÒ lêi nãi Êy,
çc nhµ thiªn v¨n häc ng êi Trung Hoa cã nªu lªn hiÖn
t îng sao b¨ng ®· x¶y ra ë n íc Tèng, vµo n¨m thø 16 ®êi
-- 211 --
Hy C«ng, vua n íc Lç, nghÜa lµ n¨m 643 tr íc C«ng

nguyªn. Çc mÖnh sao nµy bõng s¸ng bëi v× trêi chØ cã khÝ
d ¬ng. Qu¶ ®Êt quay bªn ph¶i vµ mÆt trêi quay bªn tr¸i, çi
nµy quanh xung quanh çi kia, ë gi÷a kh«ng gian.
Trêi ®Êt ® îc cÊu t¹o nh vËy, tån t¹i ® îc 129.600
n¨m. Thêi gian cña sù tån t¹i nµy gäi lµ nhÊt ç ®¹i khai
hÊp, ® îc kÕ tiÕp bëi mét thêi kú míi gäi lµ hçn mang vµ ®Õn
mét ®iÓm nµo ®ã th× gièng nh tr¹ng th¸i ®Æc biÖt mµ çc
tinh v©n ch a ® îc tæ chøc ®i qua. Thêi gian tån t¹i cña vò
trô gåm cã ba giai ®o¹n
1 - Th îng nguyªn, lµ hçn mang tr íc khi chia lÎ ra
tõng m¶nh.
2 - Trung nguyªn.
3 - H¹ nguyªn.
H×nh nh chóng ta b©y giê ®ang ë thêi kú h¹ nguyªn,
vµo lóc nµy, phÇn trÝ tuÖ con ng êi ph¸t triÓn tæn h¹i ®Õn
phÇn thÓ x¸c, nßi gièng con ng êi mçi ngµy cã thÓ yÕu dÇn
®i. V× vËy ng êi ta nhËn thÊy con ng êi cña çc thÕ hÖ ngµy
nay kh«ng lín vµ kh«ng kháe nh ng êi cña nh÷ng thêi ®·
qua. Ph¶i ch¨ng ng êi ta còng ®· cã nhËn ®Þnh nh vËy ë
ch©u ¢u, c¨n cø vµo cø liÖu vÒ x ¬ng cèt khai quËt ® îc
trong thêi kú tiÒn sö vµ dùa vµo lÞch sö?
Lý thuyÕt vÒ nguån gèc vò trô cña §¹o Nho ® îc tãm t¾t
nh vËy. B©y giê chóng ta h·y nghiªn cøu vÒ nguån gèc vµ
sù tÝch cña çc thÇn.
ViÖc "thê §¹o lý" ®Æt trªn c¬ së cña mét chñ nghÜa duy
vËt hÇu nh triÖt ®Ó. Khæng Tö, trong nh÷ng s¸ch mµ Ngµi
®· söa ch÷a l¹i hoÆc nh÷ng s¸ch do chÝnh Ngµi viÕt ra,
kh«ng thõa nhËn mét vÞ thÇn nµo c¶. ChØ cã khÝ ©m vµ khÝ
-- 212 --
d ¬ng lµ nguån gèc cña mäi vËt vµ ph¶i ® îc t«n thê nh

thÕ nµy: vua An Nam (NhËt vµ Tµu còng vËy) lµ Thiªn tö,
con trêi tøc lµ con cña khÝ d ¬ng, chØ thê cã Thiªn ®Õ mµ
th«i. Thiªn ®Õ kh«ng ph¶i lµ mét vÞ thÇn nh nhiÒu t¸c gi¶
qu¸ say s a muèn nãi. Thiªn ®Õ nµy còng nh HËu thæ, mµ
viÖc thê cóng l¸t n÷a sÏ ® îc chóng t«i nãi ®Õn, chØ coi nh
lµ nh÷ng céi rÔ ®Çu tiªn cña tinh tuý vËt chÊt.
Ng îc l¹i, trong gia ®×nh, viÖc thê cóng tæ tiªn ® îc ®Ò
cao tét møc; thùc tÕ ®ã lµ kÕt qu¶ trùc tiÕp cña mét ®iÓm chñ
yÕu cña §¹o Khæng, nã buéc mçi mét con ng êi ph¶i thùc
hiÖn viÖc thê cóng, tá lßng biÕt ¬n nh÷ng ng êi ®· sinh ra
m×nh.
Nãi réng ra, tÊt c¶ nh÷ng ng êi nµo ®· ®ãng gãp nh÷ng
c«ng lao to lín th× còng ® îc t«n thê nh vËy. Tõ ®ã nªn míi
cã quan niÖm vÒ thø bËc th¸nh, thÇn, hiÒn, tiªn nho cña çc
thêi tr íc mµ viÖc thê cóng do d©n chóng thùc hiÖn vµ nhµ
vua lµ ®Êng chÝ t«n n»m trªn c¶ çc thÇn th¸nh vµ cã quyÒn
ban ph¸t cho thÇn, th¸nh, hiÒn, tiªn nho çc chøc t íc
phÈm hµm tuú theo tõng tr êng hîp. Çc thµnh viªn cña
hai bËc ®Çu lµ th¸nh vµ thÇn cã nh÷ng ®Æc quyÒn phi
th êng.
B©y giê chóng ta h·y t×m hiÓu xem sau khi con ng êi
chÕt råi th× sÏ ra sao: ®©y, thÕ giíi çch trïng ®ã ® îc gi¶i
thÝch nh thÕ nµy. Sau h¬i thë cuèi cïng th× 3 hån cña ®µn
«ng hoÆc cña ®µn bµ trë vÒ khÝ d ¬ng (trêi), n¬i chóng ®·
s¶n sinh, nh ng 7 vÝa cña ®µn «ng vµ 9 vÝa cña ®µn bµ l¹i
quay vµo khÝ ©m (®Êt) n¬i chóng ®· xuÊt ph¸t. Dßng dâi lµ
nam mµ gäi th× hån vµ vÝa Êy trë vÒ vµ häp nhau l¹i: sau ®ã,
-- 213 --
chóng lµ linh hån sèng mét cuéc ®êi vui thó quanh qña ®Êt
vµ tham dù nh÷ng cuéc tÕ r îu vµ cóng lÔ th êng ® îc tæ
chøc ®Ó cóng m×nh trong gia ®×nh. Cßn ®èi víi nh÷ng hån vµ
vÝa kh«ng ®Ó l¹i dßng dâi lµ nam nµo, th× chóng trë thµnh
ma quû, "nh÷ng linh hån ®ãi kh¸t", ph¶i chÞu ®ùng mét cuéc
®êi b·o t¸p vµ ®au khæ. Chóng lµm khæ ng êi sèng, v× thÕ
nªn ng êi ta ph¶i lµm lÔ chóng sinh "cóng lÔ nh÷ng con
ng êi ®ãi kh¸t" v× sî h·i h¬n lµ v× th ¬ng xãt.
Do çch vËn dông kú l¹ cña søc hót gi÷a hai khÝ, ng êi
ta cho r»ng h íng cña må m¶ vµ nhµ cöa cã mét ¶nh h ëng
nµo ®ã ®Õn h¹nh phóc cña nh÷ng vong hån vµ sè mÖnh cña
ng êi sèng, ®èi víi m¹ch n íc vµ h íng giã còng vËy. Tõ ®ã
mµ sinh ra nghÒ cña thÇy ®Þa lÝ.
ViÖc §¹o Nho "t«n thê §¹o lý" gåm cã viÖc tÕ lÔ c«ng céng
vµ thê cóng riªng ë tõng gia ®×nh.
TÕ lÔ c«ng céng ph©n chia lµm bèn phÇn:
1- ViÖc tÕ lÔ khÝ d ¬ng vµ khÝ ©m, nãi mét çch kh¸c lµ
tÕ Trêi vµ tÕ §Êt, do Thiªn tö tæ chøc (Vua). Ngµy x a cø
hµng n¨m th× tæ chøc tÕ giao, mét cuéc tÕ lÔ träng thÓ. B©y
giê th× cø ba n¨m mét lÇn, gäi lµ tÕ Nam giao.
Trong lÔ tÕ nµy, Trêi th× gäi lµ Thiªn ®Õ hay Th îng ®Õ
vµ §Êt lµ HËu thæ.
2- ViÖc thê cóng nh÷ng HiÒn vµ Tiªn nho çc thêi tr íc
tæ chøc t¹i V¨n MiÕu. §ã lµ viÖc cóng tÕ §øc Khæng Tö vµ
çc häc trß cña Ngµi.
3- ViÖc cóng tÕ "chóng sinh", "nh÷ng ng êi ®ãi kh¸t",
dµnh cho tÊt c¶ nh÷ng bÇy t«i hy sinh trong khi lµm nhiÖm
vô.
-- 214 --
4- ViÖc cóng tÕ B¸ch thÇn, t¹i çc ®×nh vµ mét sè ®Òn.

ViÖc thê cóng riªng gåm cã:
a) Thê cóng tæ tiªn do tr ëng téc tæ chøc.
b) Cóng thÇn bÕp hay «ng T¸o vµ Thæ c«ng.
c) Cóng chóng sinh dµnh cho nh÷ng linh hån v« thõa
nhËn, kh«ng ai cóng vµ ai còng sî h·i v× hay quÊy ph¸.
Muèn gi¶i thÝch ý nghÜa cña mét sè h×nh ch¹m træ cña
®Òn ®µi, b©y giê chóng ta ph¶i nghiªn cøu bèn biÓu t îng
biÓu hiÖn bèn thêi ®¹i cña thÕ giíi. T¸c gi¶ cña ba biÓu
t îng ®Çu lµ Phôc Hy, vÞ Hoµng ®Õ Tµu trÞ v× tõ n¨m 2852
®Õn n¨m 2737 tr íc C«ng nguyªn. LÞch sö cña n íc Tµu b¾t
®Çu tho¸t khái truyÒn thuyÕt kÓ tõ vÞ Hoµng ®Õ nµy. BiÓu
t îng cuèi cïng do vua §¹i Vò (2205-2197 tr íc C«ng
nguyªn) vÏ ra. Chóng ta cÇn l u ý ngay r»ng, trong bèn biÓu
t îng Êy, khÝ ©m lóc nµo còng ® îc biÓu hiÖn b»ng mµu
®en, vÒ khÝ d ¬ng b»ng mµu tr¾ng (H×nh CLI).
§Ó cho dÔ hiÓu phÇn sau, t«i nh¾c l¹i lµ qu¸ tr×nh cÊu
t¹o thÕ giíi gåm hai thêi kú: thêi kú hçn ®én vµ thêi kú ph¸t
triÓn, vµ thêi kú sau cïng nµy gåm cã ba giai ®o¹n nèi tiÕp
nhau. Nh vËy lµ tæng céng chóng ta cã bèn biÓu t îng, ®ã
lµ:
1) Th¸i cùc vÞ ph©n, t îng tr ng cho hçn mang tr íc
lóc chia lÎ tõng m¶nh. Tãm l¹i, ®ã lµ thêi kú tinh v©n cña
khoa häc thiªn v¨n hiÖn ®¹i (H×nh CLI, h×nh sè 1).
2) Th¸i cùc ký ph©n, t îng tr ng cho hçn mang sau lóc
chia lÎ tõng m¶nh (H×nh CXL, h×nh sè 2).
3) Hµ ®å, biÓu hiÖn thêi kú "Trung nguyªn" (H×nh CLI,
h×nh sè 3).
-- 215 --
4) L¹c th , biÓu hiÖn cao nhÊt cña sù ph¸t triÓn råi ®Õn
lóc suy tµn cña thÕ giíi (H×nh CLI, h×nh sè 4).
BiÓu t îng thø nhÊt. - Th¸i cùc vÞ ph©n "Hçn mang

tr íc lóc chia nhá tõng m¶nh" lµ thêi kú hçn ®én, nã lu©n
phiªn m·i m·i víi thêi kú sinh tån trong sù tån t¹i cña vò
trô. Thêi kú nµy vµ thêi kú kia ®Òu lµ 129.600 n¨m, con sè
nµy dïng lµm c¬ së cho mét sù íc tÝnh mµ kh«ng thÓ tr×nh
bµy ë ®©y v× dµi qu¸, ng êi ta sÏ thÊy r»ng ®ã lµ b×nh
ph ¬ng cña 360 vµ 360 lµ con sè trung b×nh gi÷a thêi gian
cña n¨m d ¬ng lÞch vµ n¨m ©m lÞch.
Trong çi quan niÖm Êy vÒ Hçn mang, thÕ giíi tiªu hñy
chuyÓn qua tr¹ng th¸i tinh v©n. Tõ chç thÕ giíi bÞ tiªu hñy,
chØ cßn l¹i hai chÊt khÝ h×nh bµo thai quyÖn víi nhau. Hai
chÊt nµy kÕt hîp l¹i víi nhau thµnh ra mét ®¸m xo¸y trßn
khæng lå do mét sù vËn ®éng xoay vßng vµo trung t©m quay
tõ ph¶i sang tr¸i.
Khi s¾p x¶y ra sù ph©n chia tõng m¶nh, th× sù vËn ®éng
dÇn dÇn trë l¹i vÞ trÝ cò cña nã råi xoay ng îc chiÒu ®Èy hai
chÊt khÝ quay ng îc l¹i tõ tr¸i qua ph¶i vµ xa dÇn t©m
®iÓm. Vµ råi çi khèi hçn ®én Êy ta thÊy ë gi÷a nh÷ng b¶ng
B¸t qu¸i.
Sù t¸ch ra khái nhau cña hai khÝ D ¬ng vµ ¢m lµ kh«ng
bao giê tuyÖt ®èi c¶: ë trong mçi khÝ tån t¹i mét m¶nh cña
yÕu tè ®èi nghÞch. Mçi mét m¶nh Êy ® îc h×nh dung b»ng
mét h×nh trßn nhá tr¾ng (D ¬ng) hoÆc mét h×nh trßn nhá
®en (¢m). §ã lµ hai h¹t nh©n cña nh÷ng kÕt cÊu t ¬ng lai
(NÕu chóng ta ®èi chiÕu hÖ thèng vò trô luËn nµy víi mét sè
®iÒu mµ khoa sinh vËt häc hiÖn ®¹i d¹y chóng ta, chóng ta
-- 216 --
sÏ rÊt ng¹c nhiªn thÊy cã nhiÒu chç gièng nhau): hai çi h¹t
nh©n h×nh dung b»ng hai çi vßng trßn nhá ë gi÷a khèi khÝ
D ¬ng vµ khÝ ¢m t îng tr ng cho çi h¹t nh©n cña c¬ quan
sinh s¶n cña tÕ bµo ®éng vËt hoÆc thùc vËt, vµ nh÷ng ph«i
ngÉu ph¸t sinh tõ mÇm mèng vò trô nh¾c tíi sù ph©n liÖt
gi¸n tiÕp cña tÕ bµo tr íc sù h×nh thµnh cña hai tÕ bµo
t ¬ng tù nh tÕ bµo mÑ, mµ sinh s¶n thµnh hµng tû, sÏ sinh
ra sinh vËt hoµn chØnh víi nh÷ng tÕ bµo kh¸c nhau.
Çi h×nh ¶nh ng©y th¬ ®ã vÒ Hçn mang, do ý niÖm hïng
vÜ nã gîi lªn, trong t t ëng cña çc nhµ Nho H¸n-ViÖt ®·
trë thµnh biÓu t îng cho sù h v« cña thÕ giíi nµy, cña sù
lu©n håi.
Nh÷ng tÝn ®å cña §¹o L·o g¸n cho nã mét ý nghÜa thÇn
bÝ, mét phÐp mµu nhiÖm chèng víi mäi ¶nh h ëng xÊu, vµ
chÝnh ë chç nµy t«i cÇn ph¶i lµm s¸ng tá çi mµ ng êi ta gäi
lµ B¸t qu¸i, th êng thÊy trong ®iªu kh¾c hoÆc t îng (H×nh
CLLI, h×nh sè 2). B¸t qu¸i lµ biÓu t îng cho t¸m c¨n
nguyªn cña vò trô, t¸m yÕu tè lín cña trêi ®Êt, cña ®êi sèng
mu«n vËt:
1 - KiÒn - "Trêi".
2 - Kh¶m - "n íc ch¶y".
3 - CÊn - "nói".
4 - ChÊn - "sÊm".
5 - Tèn - "giã".
6 - Ly - "löa"
7 - Kh«n - "®Êt".
8 - §oµi - "n íc ®äng".
CÇn l u ý r»ng ®ã lµ nh÷ng tiÕng thÇn bÝ cã tÝnh chÊt
-- 217 --
quy íc, çc ch÷ nµy hoµn toµn kh«ng thÓ dÞch b»ng: Trêi,
n íc, ch¶y, nói non v.v... CÇn ph¶i thÊy r»ng:
1) Trong mçi mét khu cña h×nh b¸t gi¸c, cã nh÷ng ® êng
nèi liÒn t îng tr ng cho khÝ D ¬ng, vµ nh÷ng ® êng ®øt
®o¹n t îng tr ng cho khÝ ¢m. 2) Trong mçi khu cã ba hµng
dÊu hiÖu, nh vËy lµ ng êi ta cã tÊt c¶ t¸m quÎ (b¸t qu¸i).
Hai dÊu phÈy ®an vµo nhau nh ta thÊy ë chÝnh gi÷a
b¸t gi¸c t îng tr ng cho Hçn mang trong cña qu¸ tr×nh vËn
®éng lÇn thø hai, vËn ®éng cña sù ®¶o ng îc x¶y ra tr íc
lóc cã sù ph©n chia thµnh tõng m¶nh.
T¸m biÓu ®å ®ét biÕn xung quanh vµ biÓu ®å chÝnh gi÷a
trong thêi cæ x a, cã lÏ ®· tõng lµm ch÷ viÕt cæ cho ng êi
Tµu. TrËn ®å "b¸t qu¸i Êy", ngµy nay chØ cßn ® îc dïng
trong thuËt bãi to¸n, lµm c¬ së cho nh÷ng b¶ng pháng ®o¸n.
Çc ®å h×nh Êy vÉn th êng ® îc dïng nh lµ mét biÓu
t îng cã thÓ chèng víi sè mÖnh, vËn h¹n, yªu qu¸i. B¸t qu¸i
lµ c¬ së t×m ®Êt ®Ó ®Æt må m¶ theo h íng la bµn cña thÇy
®Þa lý.
BiÓu t îng thø hai. - Th¸i cùc ký ph©n. "Hçn mang sau
khi chia lÎ tõng m¶nh" lµ kú ®Çu cña giai ®o¹n ph¸t triÓn,
gäi lµ Th îng nguyªn (phÇn trªn) thÕ giíi h×nh thµnh. Hai
khÝ D ¬ng vµ ¢m chia thµnh ba líp h×nh trßn ®ång t©m, tõ
lóc Êy, trêi vµ ®Êt ® îc ph©n biÖt râ rÖt.
BiÓu t îng thø ba. - Hµ ®å, së dÜ ng êi ta gäi lµ Hµ ®å

lµ v× vua Phôc Hy ®· t×m ra nã bªn bê s«ng Hoµng Hµ. §ã
lµ biÓu t îng cña kú hai cña giai ®o¹n ph¸t triÓn, gäi lµ
Trung nguyªn. 30 ®iÓm ®en ®ä víi 25 ®iÓm tr¾ng chØ râ r»ng
-- 218 --
trong bÊt kú chÊt g× khÝ ¢m ®Òu chiÕm u thÕ, do chiÒu

h íng ®i ®Õn mét cuéc sèng thô ®éng, kh«ng cã ph¶n øng
mµ ë ®Êy trÝ th«ng minh chØ míi cã mét phÇn nhá.
Nh©n viÖc ph¸t hiÖn ra ® îc Hµ ®å, cÇn cho biÕt thªm
mét biÓu t îng thuéc lo¹i thø hai mµ ng êi ta th êng hay
t×m thÊy trong çc ®Òn ®µi. §ã lµ Long M· (Ngùa rång).
TruyÒn thuyÕt dùng con vËt nµy víi ®Çu rång m×nh ngùa, da
cã vÈy vµ trªn l ng cã mét vÕt nhá t îng tr ng cho Hµ ®å
(vµ cã khi cho Th¸i cùc).
Th êng th× h×nh vÏ nµy ® îc thay b»ng nh÷ng cuèn
th . Nh÷ng h×nh t îng gîi l¹i sù viÖc Phôc Hy ®· t×m ® îc
ë trªn l ng con vËt nµy mét sè dÊu hiªô nµo ®ã mµ Ngµi ®·
x©y dùng nªn Hµ ®å.
BiÓu t îng thø t . - L¹c th ®å, h×nh nµy ® îc ®Æt tªn

nh vËy lµ v× nã ® îc ph¸t hiÖn ra trªn bê s«ng L¹c, mét
nh¸nh s«ng næi tiÕng cña Hoµng Hµ ®Õn hîp l u gÇn phñ
Khai Phong. L¹c th lµ biÓu t îng cña kú ba cña giai ®o¹n
ph¸t triÓn, gäi lµ H¹ nguyªn. §©y lµ ®Ønh cao nhÊt vµ tiÕp
diÔn lµ sù suy tµn cña thÕ giíi. LÇn nµy th× 25 ®iÓm tr¾ng ®ä
víi 20 ®iÓm ®en, ®iÒu ®ã nãi lªn r»ng khÝ D ¬ng chiÕm u
thÕ trong çc chÊt: do ®ã cuéc sèng tÝch cùc, s«i næi, ë ®©y
mét phÇn lín dµnh cho trÝ th«ng minh.
ViÖc t×m hiÓu nhiÒu nh vËy vÒ nh÷ng bÝ mËt cña bèn
biÓu t îng vò trô sÏ gióp chóng ta hiÓu ® îc ý nghÜa cña
con rïa trong H×nh CLIV.
Trªn m×nh con rïa nµy th êng cã 9 ch÷ H¸n (8 ë vßng
chung quanh vµ mét ë chÝnh gi÷a), toµn bé 9 ch÷ Êy hîp l¹i,
ng êi ta gäi lµ:
-- 219 --
"Cöu trï ®å së tù".

(H×nh vÏ chÝn nguyªn t¾c cña thuËt bãi to¸n).
H×nh kh¾c ch¹m ®ã gäi lµ:
"ThÇn quy phô th ".
NghÜa lµ: "Con rïa thÇn mang s¸ch ë trªn l ng" xuÊt
hiÖn tr íc mÆt vua §¹i Vò nhµ H¹, ®Ó ph¸t hiÖn cho vua bÝ
mËt cña Cöu trï vµ nh vËy ®· gîi lªn cho Ngµi çch kÕt
cÊu h×nh cña L¹c th .
NhiÒu khi, thay cho nh÷ng h×nh ghi kh¾c Êy lµ h×nh rïa
mang trªn l ng "tr¸p ®ùng giÊy tê quý", giÊy tê cã viÕt s½n
nh÷ng bÝ mËt m« t¶ cña L¹c th (H×nh CLIII, h×nh sè 1).
CÇn ph¶i bæ sung cho sö liÖu Êy hai kiÓu ch¹m træ kh¸c
cña nÒn ®iªu kh¾c H¸n ViÖt. Ng êi ta th êng thÊy mét mai
rïa l ng mang mét con h¹c, ®ã lµ t îng tr ng cho sù
tr êng sinh (H×nh CLII, h×nh sè 4).
Sau hÕt, cã mét çch biÓu hiÖn cuèi cïng cña con rïa
dïng ®Ó chèng xÊu sè, ®ã lµ T íng Quy (t îng rïa). §©y lµ
tªn ®Æt cho mét con rïa tu luyÖn 10.000 n¨m mµ thµnh.
Ng êi ta h×nh dung T íng Quy d íi mét h×nh thøc
còng gièng nh con rïa ®· hiÖn ra tr íc vua §¹i Vò, chØ
thiÕu hµng ch÷ trªn l ng hoÆc çi tr¸p, vµ cã kÌm theo
T íng Xµ mµ t«i sÏ nãi tíi sau nµy, ng êi ta ®Æt cho hai con
vËt nµy chøc "T íng" bëi v× chóng ® îc xem nh hai con
qu¸i l·o luyÖn nhÊt trong hµng ngò çc yªu qu¸i. T íng Xµ
(t íng r¾n) lµ do mét con r¾n còng sèng m êi thÕ kû. Ng êi
An Nam gäi yªu qu¸i lµ ®Ó chØ nh÷ng con vËt tai ¸c mµ
chuyÖn thÇn tho¹i H¸n ViÖt th êng hay nãi ®Õn, vµ nh÷ng
gièng nµy lµ do çc loµi vËt hoÆc c©y cèi ®· ®¹t tíi mét tuæi
-- 220 --
thä nµo ®ã míi sinh ra chóng ® îc. Çc yªu qu¸i cã kh¶
n¨ng biÕn ho¸. T íng Quy vµ T íng Xµ bÞ TrÊn Vò ®¸nh
b¹i. Hai con qu¸i nµy ®· trë thµnh ng«i sao HuyÒn Vò, mét
ng«i sao b¸o ®iÒu bÊt th êng khi xuÊt hiÖn.
Hµ ®å vµ L¹c th hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ ®Ó biÓu hiÖn
çc thÕ giíi kh¸c nhau nh ng êi ta cã thÓ t ëng. ë ®©y chØ
lµ nh÷ng s¬ ®å ®¬n gi¶n ®Ó biÓu hiÖn sù ph©n bè nh÷ng khÝ
D ¬ng vµ khÝ ¢m trong vò trô. Hçn mang kh«ng ph¶i ®· bÞ
tiªu tan hoµn toµn, nã ®· ®Ó l¹i t¹i t©m ®iÓm mét phÇn rÊt
nhá cña nã ®Ó t¹o thµnh bµo thai cña Th¸i cùc sau nµy.
Ng êi ta sÏ thÊy çc chÊm tr¾ng th× chØ tËp hîp l¹i theo sè
lÎ vµ çc chÊm ®en theo sè ch½n. V× r»ng khÝ d ¬ng chiÕm
u thÕ so víi khÝ ©m, nh vËy ® ¬ng nhiªn ®· chiÕm çc vÞ
trÝ lÎ trong tr×nh tù lÇn l ît vÒ u thÕ cña hai khÝ. Còng
theo mét lý luËn nh vËy, khÝ ©m theo sè ch½n. Sù t¨ng tiÕn
chØ diÔn ra cã mét lÇn trong qu¸ tr×nh cña mét nguyªn lªn
tíi 9 vµ 10 ®èi víi Hµ ®å. Nã dõng ë 8 vµ 9 trong L¹c th .
Ba biÓu t îng sau cïng coi thÕ giíi (®Êt vµ trêi) nh mét
®Ønh cÇu xoay quanh theo vßng trßn vµ chuyÓn dÞch trong V«
Cùc.
-- 221 --
KhÝ vò trô ¢m D ¬ng chuyÓn ®éng, ph¸t triÓn m¹nh vµ

x©m nhËp vµo nhau trong mét tr¹ng th¸i lu«n lu«n ®i tíi, do
mét lùc néi t¹i, tu©n theo quy luËt bÊt biÕn cña çi lý cña sù
viÖc, l«gÝc cña sù viÖc, cña çc hiÖn t îng, cña çc sù kiÖn,
lµ tån t¹i. §ã lµ phÝa vËt chÊt.
B©y giê chóng ta h·y xem xÐt mÆt tinh thÇn.
Mçi mét sinh vËt cã mét b¶n chÊt, mét tÝnh riªng cho
m×nh vµ ¶nh h ëng nhiÒu hay Ýt ®Õn sù ph¸t triÓn cña sinh
vËt, çi ®ã lµ tÝnh cña sinh vËt. Toµn bé vò trô còng nh con
ng êi hoÆc con vËt vµ th¶o méc còng cã nh÷ng lóc vui tÝnh
hoÆc khã tÝnh, nh÷ng thÝch thó vµ nh÷ng ghª tëm, nh÷ng
tÝnh tèt vµ nh÷ng tËt xÊu.
TÝnh vµ lý, hiÓu theo nghÜa nh vËy, lµ nh÷ng yÕu tè
®Çu tiªn lµm nÒn t¶ng cho tÊt c¶ nh÷ng kiÕn thøc khoa häc
H¸n ViÖt, y häc, d îc häc, thiªn v¨n häc, ®Þa lý häc, thuËt
bãi to¸n ®· rót ® îc tõ c¬ së Êy nh÷ng quy luËt rÊt phong
phó.
Tõ nh÷ng kiÕn gi¶i tr×nh bµy ë trªn, cã thÓ cho phÐp ta
kÕt luËn r»ng khoa häc nghiªn cøu vÒ çc ®Þnh luËt chi phèi
vò trô cña Khæng Tö vµ L·o Tö lµ mét h×nh th¸i cña ®a thÇn
gi¸o nhÞ nguyªn vµ thùc nghiÖm.
§©y lµ mét phÇn thuéc tr êng ph¸i nhÊt nguyªn luËn
cña triÕt häc Hy L¹p hßa lÉn vµo chñ nghÜa thùc nghiÖm cña
Auguste Comte vµ do sù t«n sïng gia ®×nh chi phèi cao ®é vÒ
mÆt lu©n lý ®¹o ®øc.

Mong r»ng ®éc gi¶ sÏ tin lêi t«i: nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy ë
trªn rót ra tõ viÖc nghiªn cøu "con rïa t îng tr ng" kh«ng
-- 222 --
ph¶i lµ v« Ých. Con rïa nµy còng chØ lµ mét chi tiÕt trong çc
h×nh ch¹m træ cña ®Òn Vua Bµ. Vµ t«i sÏ nãi v× sao. Kh«ng
cã g× lµm cho ng êi nghiªn cøu lÇn ®Çu tiªn b íc ch©n vµo
mét ng«i ®Òn ë An Nam ph¶i thö th¸ch tÝnh kiªn tr× cña
m×nh h¬n lµ sù im lÆng tuyÖt ®èi cña nh÷ng ng êi h íng
dÉn, sù im lÆng nµy lµ tr¹ng th¸i cña con ng êi kh«ng muèn
diÔn ®¹t ý nghÜ cña m×nh v× sî thÇn th¸nh næi giËn; hoÆc
kh«ng thÓ bµy tá ý nghÜ cña m×nh do ngu dèt. VËy th× tèt h¬n
c¶ lµ b¶n th©n m×nh ph¶i t×m hiÓu mét sè bÝ Èn cña nÒn t
t ëng H¸n ViÖt cæ x a vµ sù diÔn ®¹t cña t t ëng Êy b»ng
nghÖ thuËt ch¹m træ. Nh thÕ ng êi ta chØ cã thÓ gi¶i thÝch
t t ëng chØ ®¹o trong viÖc dùng lªn mét ng«i ®Òn vµ kiÕn
tróc trang trÝ cña nã. MÆt kh¸c, cÇn ph¶i l u ý ®Õn sù ph¸t
triÓn cña t t ëng cña ng êi An Nam.
T«i xin tr×nh bµy râ ý kiÕn cña t«i, chóng ta h·y t¹m cho
r»ng thêi ®iÓm dùng ®Òn Vua Bµ chØ b¾t ®Çu tõ thÕ kû
XVIII. Thêi ®ã cã thÓ tÊt c¶ çc nhµ Nho ®Òu ®· tiÕp thu
nh÷ng gi¸o huÊn cña Kinh DÞch vµ nh÷ng t¸c phÈm cña §¹o
gi¸o mang vµo. Nh ng ®ã lµ ®iÒu mµ ë thÕ kû XX ng êi ta
kh«ng biÕt. Sù suy nghÜ ngµy h«m nay cña con ng êi kh«ng
gièng nh sù suy nghÜ h«m qua, ®¸m quÇn chóng vÉn cßn
b¸m chÆt víi nhiÒu mª tÝn. ë chç nµy cã dÊu hiÖu cña mét
sù tiÕn bé râ rÖt. §©y lµ mét ®iÒu rÊt tèt ®Ñp nh ng ng êi
nghiªn cøu còng chØ cã thÓ tù m×nh t×m hiÓu çi bÝ Èn cu¶
çc h×nh ch¹m træ cña çc ®Òn miÕu x a. Vµ ®©y lµ mét
trong nh÷ng ch×a khãa chñ yÕu më ra çi bÝ mËt mµ t«i nghÜ
cÇn nªu lªn ë ®©y, ®Ó cho ng êi nµo ®Õn th¨m mét ng«i ®Òn
hoÆc mét ®×nh lµng, dï lµ chØ ®Ó muèn tháa m·n tÝnh tß mß
còng cã thÓ hiÓu ® îc ý nghÜa cña nã g¾n liÒn víi mét sè
-- 223 --
kiÓu kiÕn tróc nµo ®ã cña ng êi An Nam.

Sù gi¶i thÝch H×nh CLIV ë trªn trë nªn dÔ hiÓu h¬n nhê
cã çc tµi liÖu ®· ® îc nªu trªn ®©y. §©y lµ h×nh ch¹m:
"B¸t qu¸i t îng do thµnh"
DÞch theo tõng ch÷ lµ "BiÓu t îng cña t¸m quÎ vÒ
nguyªn do vµ thµnh qu¶".
C©u nµy lµm cho ta nhí l¹i Hoµng ®Õ Phôc Hy, sau khi
Long M· xuÊt hiÖn, ®· vÏ lµm t¸m quÎ (Häa b¸t qu¸i) nhê
cã dÊu hiÖu trªn m×nh con vËt, vµ còng dùa theo çc dÊu
hiÖu Êy mµ Phôc Hy ®· so¹n thµnh hÖ thèng ch÷ viÕt ®Çu
tiªn. T¸c Lôc th (H×nh CLII, sè 3 vµ H×nh CLLV, ë d íi).
M«tÝp ch¹m træ nµy còng gäi lµ:
"Long M· phô ®å".
DÞch theo tõng ch÷ lµ "Con ngùa rång mang b¶n ®å trªn
l ng". B¶n Êy lµ Hµ ®å mµ ng êi ta chØ thÊy cã mét phÇn,
phÇn cßn l¹i bÞ bêm ngùa che lÊp. Mét ®oµn hé tèng çc thÇn
theo hÇu ngùa hång. ë chç ®ã cã dÊu vÕt "®i cèng tiÕn vËt
phÈm" cña ng êi Tµu nhí ¬n vua. Thùc tÕ toµn bé gîi l¹i c©u
th¬ sau: "Rång n»m yªn æn, ç léi th¶nh th¬i", nghÜa lµ: vua
® îc yªn hµn vµ d©n ® îc hoµn toµn tù do. Tãm l¹i ®iÒu nµy
cã nghÜa lµ phÇn th ëng cho Phôc Hy lµm nhiÒu viÖc lµnh
nªn Trêi ®· m¸ch cho çc bÝ mËt cña Hµ ®å.
H×nh CLV, ë d íi. T¹i h×nh vÏ nhá n»m ë trªn vµ bªn
tr¸i ®Çu con rång cã ghi nh÷ng ch÷ cã thÓ gióp ta nhËn ®Þnh
® îc niªn ®¹i x©y ®Òn. MÆt kh¸c, cÇn ph¶i chó ý r»ng hai
nh©n vËt chñ yÕu cña m« tÝp chÝnh ®· bÞ xö chÐm mét çch
h÷u ý. Çi bÝ Èn cña tÊt c¶ çc hµnh ®éng hñy ho¹i nµy cßn
lµ vÊn ®Ò ph¶i gi¶i quyÕt.
-- 224 --
Hai c©u th¬ sau ®©y nãi lªn ý nghÜa cña ®Ò tµi bøc häa:
Vò y v·n h íng huyÒn cung héi;
Long gi¸ nhµn tÇm l¹c ®Þa du.
DÞch theo tõng ch÷ lµ:
(Khi tèi ®Õn, mÆc ¸o l«ng tíi n¬i héi häp cña cung ®iÖn
huyÒn bÝ;
Vµ KiÖu r íc vua t×m chç nghØ ë nh÷ng n¬i l¹c thó).
Hai c©u th¬ nµy ® îc gi¶i nghÜa nh sau:
Rång t îng tr ng cho Vua, Ph îng t îng tr ng cho
Hoµng hËu, cung ®iÖn huyÒn bÝ lµ mÆt tr¨ng, nh÷ng thó vui
lµm cho sao nh·ng chøc tr¸ch lµ ©m nh¹c, cê t íng vµ th¬
ca.
Bøc tranh léng lÉy nµy pháng theo chuyÖn huyÒn tho¹i
"d¹o ch¬i cung tr¨ng", cuéc d¹o ch¬i nµy lµ cña vua Minh
Hoµng ®êi nhµ § êng (618-997). ChuyÖn ® îc ghi l¹i trong
c©u th¬:
"Minh Hoµng du nguyÖt cung"
NghÜa lµ: Minh Hoµng lªn ch¬i cung tr¨ng.
MÆc dï chñ ®Ò Êy cña bøc häa khiÕn cho chóng ta nghÜ
r»ng rång ë ®Òn Vua Bµ dùng lªn ®Ó thê mét bµ hoµng,
nh ng ®©y lµ bµ hoµng nµo vµ «ng vua nµo? §ã lµ bÝ Èn cÇn
gi¶i m· ®Ó biÕt ® îc lÞch sö cña "®Òn Vua Bµ".
H×nh CLV ë trªn - Chñ ®Ò cña bøc häa gäi lµ:
"Tróc l©m thÊt hiÒn"
§©y ý nãi ®Õn lÞch sö cña Trung Hoa. §ã lµ vµo thêi kú
lo¹n l¹c gäi lµ "Tam Quèc". Nhµ TÊn (265-420) truÊt ng«i
nhµ H¸n. BÊt kú mét bÒ t«i nµo cña nhµ H¸n ®Òu tõ chèi
kh«ng thõa nhËn dßng vua míi. Nh thÕ lµ b¶y vÞ quan rót
-- 225 --
lui vÒ miÒn Tróc L©m, gåm: Kª Khang, NguyÔn TÞch, S¬n

§µo, H íng Tó, L u Linh, NguyÔn Hµm, V ¬ng Nhung.
B¶y ng êi hiÒn Êy sèng Èn dËt trong nói Tróc L©m, kÕt b¹n
víi nhau th©n thiÕt vµ lËp ra mét tiÓu héi ®Ó cïng nhau
chuyÖn trß vµ tiªu khiÓn.
NhiÒu bµi v¨n H¸n ViÖt nh¾c ®Õn "b¶y vÞ hiÒn cña Tróc
L©m" nh nh÷ng tÊm g ¬ng cña nh÷ng vÞ quan trung trùc
tõ chèi kh«ng chÞu phông sù mét triÒu vua tiÕm ®o¹t vµ thµ
sèng Èn dËt ®Çy ¶i h¬n lµ nhËn chøc vô cao.
Çc bøc ch¹m ®ì çi bøc häa tuyÖt ®Ñp Êy ® îc gäi lµ:
"L ìng Long chÇu nguyÖt".
(Hai con rång chÇu mÆt tr¨ng). Long theo ch÷ H¸n, hay
rång theo ng«n tõ th«ng dông trong nh©n d©n lµ con vËt
t îng tr ng cho kho thÇn tho¹i H¸n ViÖt. Con vËt huyÒn
tho¹i nµy cã ®Çu l¹c ®µ, sõng h ¬u, tai tr©u, m¾t låi, cæ r¾n,
v©y ç chÐp, ch©n cäp, mãng diÒu h©u. Mçi bªn mâm lµ mét
çi yÕm dµi lßng thßng. D íi l ìi cã mét hßn ®¸ quý, ®Ønh
®Çu cã mét çi b íu b»ng x ¬ng låi ra biÓu hiÖn cña sù
th«ng minh xuÊt chóng. Sau cïng lµ mét çi mµo cã 81 mòi
x ¬ng n»m trªn x ¬ng sèng. Con rång phun ra mét lµn khãi
mµ nã cã thÓ tù ý biÕn thµnh ngän löa hoÆc n íc thÇn.
MÆc dï cã h×nh thï khñng khiÕp nh vËy, con vËt huyÒn
tho¹i Êy hoµn toµn kh«ng t îng tr ng cho yªu ma nh con
vËt trong çc chuyÖn huyÒn tho¹i cña Thiªn chóa gi¸o. Tr¸i
l¹i, ë kh¾p ViÔn §«ng, rång t îng tr ng cho sù hïng c êng
vµ cao sang. Nãi réng ra, nã ®· trë thµnh biÓu hiÖn chÝnh
cña ng«i vua, vµ trong tr êng hîp nµy, nã cã c¶ n¨m mãng
ë mçi ch©n, chø kh«ng ph¶i bèn mãng nh trong ®iªu kh¾c
-- 226 --
hoÆc trong çc bøc tranh th êng.

Dïng theo ®Þnh ng÷, ch÷ long cã nghÜa lµ vua. V× vËy
ng êi ta cã thµnh ng÷ sau ®©y:
- Long phi (rång bay).
- Long nhan (mÆt rång).
- Long gi¸ (gi¸ rång).
- Long huyÖt (m¶ rång).
- Long tinh (tinh rång) v.v...
Ph¶i hiÓu r»ng viÖc thê PhËt ë An Nam vµ ë Tµu lµ mét
biÕn d¹ng cña Ên §é gi¸o. Vµ ®øc PhËt (Cakya - Mouni) lóc
sinh ra ®· ® îc h×nh t îng hãa trong ®iªu kh¾c H¸n ViÖt
nh sau: trªn ®Çu cã côc b íu biÓu hiÖn cña sù th«ng th¸i,
chÝn con rång phun lªn trªn th©n thÓ cña em bÐ thÇn linh
mét thø n íc mµu nhiÖm ®Ó tÈy s¹ch nh÷ng uÕ t¹p cuèi
cïng do thai nghÐn ®Ó l¹i.
§Òn Qu¶ vµ Chïa PhËt Bµ (H×nh CLVII vµ CLX). - Hai

ng«i ®Òn nµy ®Òu ë trªn çc ®Þa phËn phô cËn cña lµng Nh©n
Båi vµ lµng Nh©n Trung, çch §« L ¬ng (phñ Anh S¬n) vµi
c©y sè vÒ phÝa trªn.
Theo tôc ng÷ d©n gian ®· nªu trong bµi DÉn nhËp cña
t¸c phÈm nµy, ®Òn Qu¶ lµ mét trong 4 ng«i ®Òn ®Ñp nhÊt mµ
t«i biÕt ® îc ë An-TÜnh. Nh ng t«i biÕt t¹i An Nam cßn cã
nh÷ng ®Òn ®µi ®Ñp h¬n, nãi nh vËy cã thÓ ng êi An-TÜnh
kh«ng hµi lßng.
§Òn Qu¶ dùng lªn ®Ó thê Lý NhËt Quang, con trai thø 8
cña Lý Th¸i Tæ, ng êi khai s¸ng ra triÒu HËu Lý (1010-
1225). VÞ vua nµy cña n íc An Nam ®· ®¸nh nhau víi
-- 227 --
Champa, c ¬ng giíi cña hai n íc håi ®ã lµ Hoµnh S¬n, ë

phÝa B¾c tØnh Qu¶ng B×nh ngµy nay (§ång Híi). N¨m 1020,
Th¸i Tæ tiÕn hµnh mét cuéc chinh ph¹t chèng l¹i Champa.
ChiÕn thuyÒn vµ çc ®éi qu©n do hai con trai Ngµi chØ huy:
hoµng th¸i tö PhËt M· vµ NhËt Quang, ng êi hµo kiÖt cña
chóng ta.
Qua chiÕn dÞch Êy, NhËt Quang lËp chiÕn c«ng, chÝnh
qu©n Champa, kÎ thÊt trËn, ®· dùng lªn mét ng«i ®Òn ®Ó thê
NhËt Quang ë ch©n nói Tam Thai, t¹i Qu¶ng B×nh.
Tõ Champa trë vÒ, NhËt Quang ® îc cö lµm trÊn thñ
An-TÜnh. Ngµi ®Æt lÞ së trªn mét ngän ®åi gäi lµ Qu¶ S¬n hay
nói Qu¶, vµ tõ ®ã ng êi ta lÊy tªn ngän nói mµ ®Æt tªn cho
ng«i ®Òn. Ngµi ®Æt tªn cho thñ phñ Êy lµ B¹ch § êng vµ ®Þa
phËn ngµy nay ® îc ph©n chia gi÷a çc lµng Nh©n Båi vµ
Nh©n Trung.
Nhê kh«n khÐo trong viÖc cai qu¶n tØnh nµy nªn Ngµi ®·
thu phôc ® îc nh©n t©m, d©n t×nh t«n phôc, nªn sau khi
Ngµi mÊt nh©n d©n An-TÜnh ®· lËp nªn rÊt nhiÒu ®Òn ®µi ®Ó
thê vong linh Ngµi, nh ng ®Òn Qu¶ lµ ®Òn chÝnh, v× n¬i ®©y
x a kia NhËt Quang ®· ®Æt trô së. Çc ®Òn miÕu kh¸c th×
chñ yÕu n»m ë l u vùc s«ng Lam.
Ngµi ®· ® îc triÒu ®×nh truy phong t íc vÞ "Uy Minh
V ¬ng", t íc vÞ cña Ngµi vÒ t«n gi¸o lµ Tam tßa thµnh
hoµng. Tam tßa lµ ng«n tõ cña thi ca ®Æt cho Qu¶ S¬n.
NhiÒu lµng ë hai bê s«ng Lam, ®Æc biÖt lµ Hoµnh S¬n,
mµ chóng t«i võa míi nghiªn cøu vÒ ng«i ®×nh, ®Òu thê Lý
NhËt Quang lµm thµnh hoµng. §©y lµ mét ®iÒu cã tÇm quan
träng lín cÇn l u ý ®Ó nghiªn cøu vÒ nh÷ng thay ®æi thÊt
-- 228 --
th êng cña lßng s«ng Lam ë thÕ kû X vµ XI. V× r»ng çc x·

Êy, thùc tÕ, ®· ® îc Lý NhËt Quang thµnh lËp trªn th¸i Êp
cña m×nh. Vïng ®Êt ®ai cña Lý NhËt Quang ®· ® îc h×nh
thµnh do çc d¶i phï sa cña s«ng Lam ®Ó l¹i. MÆt kh¸c, thêi
®iÓm thiÕt lËp çc lµng Êy cßn ® îc x¸c minh b»ng sù kiÖn
lÞch sö Lý NhËt Quang ®em tï binh Champa ®Õn sinh c¬ lËp
nghiÖp t¹i mÊy n¬i ®· nãi trong bµi kh¶o luËn cña t«i vÒ
"Çc nhãm téc ng êi gèc Champa" ®¨ng ë TËp san sè 2,
th¸ng 4 -6, 1935.
Trong ®Òn, çc ®å thê b»ng gç nhiÒu vµ ® îc g×n gi÷ cÈn
thËn, ®ã lµ nhê sè ®«ng tÝn ®å thËp ph ¬ng trong tØnh kÐo
vÒ nh©n ngµy giç thÇn vµ nhiÒu lµng ®· ®ãng tiÒn ®Ó tu söa
g×n gi÷ ng«i ®Òn. Bµn vµ tñ ch¹m træ tuyÖt ®Ñp, nh ng ®èi
víi t«i, th× chØ cã çi l h ¬ng lµ cã gi¸ trÞ vÒ mÆt kh¶o cæ
häc.
Trong s©n ®Òn thê NhËt Quang, cã mét tÊm bia kh«ng cã
liªn quan g× ®Õn tiÓu sö cña ng êi anh hïng, còng nh
chóng ta cã nhËn xÐt ®óng nh vËy qua b¶n dÞch néi dung
v¨n bia. B¶n dÞch sÏ kÌm theo mét bµi chó thÝch lÞch sö,
trong ®ã cã nªu nghÜa çc danh tõ kÌm theo dÊu "h×nh sao".
"T«i, T©y §inh V ¬ng" nguyªn so¸i vµ thñ lÜnh tèi cao
cña c¶ n íc, truyÒn lÖnh sau cho çc kú l·o quan l¹i, t íng
t¸, viªn chøc chÝnh quyÒn (cña NghÖ An hay An-TÜnh), cho
thñ chØ lµng B¹ch § êng, huyÖn Nam § êng, cã tªn sau
®©y: Lª ThÕ Khanh, Lª MÉn Trung, Lª ViÕt Hµo, Phan §¨ng
TriÒu, §µo V¨n Chøc, Lª TiÕn TriÒu, Lª ThÕ VÞnh, Ng« C«ng
LiÔu, Lª B¹n, L ¬ng TiÕn T íc, Lª QuyÒn, Bïi Quang Hoa,
NguyÔn Quang LÞch, Ph¹m ViÕt B×nh, Lª Kh¾c Khoan, §µo
-- 229 --
LÞch, NguyÔn TiÕn Bµn, §ç §¨ng Thä, Lª Ngäc Gia, NguyÔn

Gia C¶nh, NguyÔn Vò còng nh tÊt c¶ nh©n d©n trong lµng.
Nghi quèc c«ng, Kh©m sai, chØ huy tèi cao toµn bé lôc qu©n
vµ h¶i qu©n cña tÊt c¶ çc tØnh, víi quyÒn hµnh cai qu¶n c¶
n íc, ng êi cã c«ng dÑp lo¹n ®em l¹i hßa b×nh cho ®Êt n íc,
do ®ã ®· gióp cho qu©n ta biÕt tr íc nh÷ng m u toan cña
kÎ thï, vµ chuÈn bÞ ® îc chu ®¸o mäi ®iÒu kiÖn ®Ó chiÕn
th¾ng. V× vËy Nghi quèc c«ng ®· cã thÓ ®¸nh m¹nh qu©n thï
vµ th¾ng ® îc nhiÒu trËn, vµ nh÷ng con ng êi chiÕn th¾ng
anh dòng ®· ® îc th ëng b¹c, tiÒn. Khi mµ ®éi qu©n cña
nhµ vua x«ng lªn ®«ng ®¶o th× kÎ thï bÞ ®¸nh tan vµ nh÷ng
®Êt ®ai bÞ chiÕm ® îc thu håi. Mäi t«i trung ® îc khÝch lÖ.
§ång thêi nh÷ng ®Æc ©n ® îc ban vÜnh viÔn cho lµng B¹ch
§ êng. Tõ ®ã trë ®i, lµng nµy ® îc miÔn trõ mäi ®ãng gãp
hµng n¨m: thuÕ ®iÒn thæ vµ thuÕ th©n, phu phen t¹p dÞch
v.v... ®Ó t ëng nhí nh©n d©n trung thµnh víi chÝnh quyÒn,
®Ó cho lµng B¹ch § êng sèng ngh×n ®êi v¹n ®êi trong h¹nh
phóc cña hßa b×nh. §ã lµ néi dung lÖnh truyÒn.
Ngµy 22 th¸ng 4 ©m lÞch, VÜnh Thä thø 4".
V¨n b¶n nµy cÇn ph¶i cã mét bµi chó thÝch dµi. Tr íc
hÕt ph¶i nhËn thÊy r»ng tÊm bia nµy ®óng lµ dùng lªn tõ
thêi VÜnh Thä ®êi vua Lª ThÇn T«n, nh ng kÎ n¾m quyÒn
hµnh lµ T©y §Þnh V ¬ng. V× r»ng çc chóa TrÞnh, tõ thÕ kû
XVI cho ®Õn cuèi thÓ kû XVIII ®· lµm cho triÒu Lª l©m vµo
mét t×nh c¶nh buån th¶m. Çc vua Lª chØ ngåi lµm v× trong
çc cuéc b¸i yÕt träng thÓ vµ çc cuéc tÕ lÔ, tÕ trêi vµ tÕ ®Êt
hµng n¨m. Thùc tÕ, thêi ®ã cã hai vua, vua chØ lµ h vÞ, chóa
n¾m hÕt quyÒn bÝnh. Cuèi cïng çc chóa TrÞnh x ng V ¬ng,
-- 230 --
mét t íc lµ ng êi ta cã thÓ dÞch lµ "ch hÇu". §Ó ch©u phª

nh÷ng mÖnh lÖnh cña m×nh, chóa TrÞnh vÉn dïng niªn hiÖu
cña nhµ vua, nh ng thùc tÕ vua kh«ng cßn cã quyÒn hµnh
g×. TÊt c¶ çc Bé ®Òu n»m trong cung ®iÖn riªng cña V ¬ng.
Vµo th¸ng M êi n¨m Êt M·o, Kh¸nh §øc thø ba ®êi Lª
ThÇn T«n, TrÞnh Tr¸ng ® îc nhµ Minh phong chøc An Nam
Phã Quèc v ¬ng vµ chøc nµy trë thµnh cha truyÒn con nèi.
Nh vËy lµ ë Ph¸p ngµy x a cã çc "Quan Ch ëng vÖ
Hoµng cung" (“Maires du Palais") vµ NhËt B¶n cã çc
"Shogun" m·i cho ®Õn cuéc çch m¹ng cña Minh TrÞ (1868).
Nãi tãm l¹i, hä TrÞnh cai trÞ thùc sù. T©y §Þnh V ¬ng lµ
t íc vÞ cña TrÞnh T¹c, trÞ v× tõ n¨m 1657 ®Õn 1682. Nghi
QuËn c«ng tøc lµ TrÞnh C¨n, con trai tr ëng cña TrÞnh T¹c
nèi ng«i víi t íc vÞ §Þnh Nam V ¬ng (1682-1709).
Nh ng mét hä lín kh¸c lµ hä NguyÔn lµm vua ë HuÕ. Hä
NguyÔn còng cã çc t íc vÞ Chóa vµ V ¬ng. Nh vËy lµ tõ
thÕ kû XVI cho ®Õn cuèi thÕ kû XVIII, gi÷a TrÞnh vµ NguyÔn
lu«n lu«n cã sù tranh giµnh nhau. ChÝnh tÊm bia cña ®Òn
Qu¶ S¬n ®· ghi l¹i cho ta mét trong nh÷ng giai ®o¹n cña
thêi kú ph©n tranh Êy.
Giai ®o¹n nµy, «ng LÐon CadiÌre gäi lµ "ChiÕn dÞch NghÖ
An" diÔn ra tõ n¨m 1655 ®Õn 1661. ThÕ lùc cña hä TrÞnh lóc
®ã gÇn nh s¾p bÞ tan vì. B¶y huyÖn phÝa Nam s«ng Lam
r¬i vµo tay chóa NguyÔn, HiÒn V ¬ng [2].
Ch¾c ch¾n lµ hä NguyÔn cã ®å ®¶ng ë NghÖ An, håi ®ã
NghÖ An bao gåm c¶ Hµ TÜnh ngµy nay. §ã lµ do viÖc ¸m chØ
®Õn "th tÝn bÝ mËt cña kÎ ®Þch" ®· gîi lªn vµ lêi khen do
tÊm bia ë x· B¹ch § êng ghi l¹i, x· nµy kh«ng nh©n
-- 231 --
nh îng kÎ thï. Nh ng t«i kh«ng biÕt nh÷ng lµng nµo ë An-

TÜnh ®· nhËn ® îc mét b»ng khen víi møc ®é nh thÕ cña
TrÞnh T¹c. VËy th× h×nh nh c¶ An-TÜnh ®Òu theo nhµ
NguyÔn c¶.
LÞch sö cña "chiÕn dÞch NghÖ An" sÏ ® îc kÓ l¹i trong
tiÓu sö cña «ng Ninh (TrÞnh Toµn hay TuyÒn) ë trong DÉn
nhËp khi nghiªn cøu vÒ çc "thµnh tr× cña l u vùc s«ng
Lam" tiÕp sau ®©y. V¶ l¹i cÇn l u ý r»ng t«i ®· kÓ l¹i "tiÓu
sö" cña hä TrÞnh trong "Çc danh nh©n quª Thanh Hãa"
(T¹p chÝ §«ng D ¬ng n¨m 1919-1920).
§Òn PhËt Bµ n»m ë ®Þa phËn lµng NhËt Trung. PhËt Bµ
lµ ch÷ t¾t cña PhËt Bµ Quan ©m, nh ng çi t îng Êy kh«ng
gièng mét chót nµo víi h×nh mµ ng êi ta th êng thÊy cña
Quan ¢m hay Quan ThÕ ¢m vµ ®ã lµ n÷ thÇn mµ ai còng
®Òu biÕt víi tªn gäi lµ "ng êi mÑ cña Nh©n tõ". Bªn ph¶i vµ
bªn tr¸i cã hai Bå T¸t, nh÷ng n÷ thÇn kh«ng hoµn chØnh,
ngåi trªn mét hoa sen to. PhÝa tr íc lµ hai «ng thÇn: bªn
ph¶i lµ Long N÷ - "con g¸i cña Rång", vµ bªn tr¸i lµ Tµi
ThÇn - "thÇn cña c¶i".
Thùc ra th× nh©n d©n ë Nh©n Trung kh«ng hiÓu ® îc ý
nghÜa çc nh©n vËt PhËt Bµ, Long N÷ vµ ThÇn Tµi. Muèn
gi¶i m· bÝ Èn nµy, cÇn ph¶i cã trong tay lÞch sö cña viÖc dùng
chïa, nh ng tÊt c¶ çc tµi liÖu ®Òu bÞ mÊt hÕt, ®iÒu ®ã còng
kh«ng lÊy g× lµm l¹ v× ng«i ®Òn ®Çu tiªn cã tõ thÕ kû XI.
§Òn PhËt Bµ lµ tr¹m nghØ ch©n cña nh÷ng ®¸m r íc tæ
chøc xung quanh ®Þa phËn B¹ch § êng (hai lµng Nh©n Båi
vµ Nh©n Trung ngµy nay). Vµo ngµy giç cña hai vÞ thÇn
B¹ch § êng vµ ngay c¶ lóc x¶y ra n¹n «n dÞch, lóc h¹n h¸n
-- 232 --
hoÆc khi cã m a lín, ng êi ta r íc hai "bµi vÞ" ¸o lôa ®Ñp

cña hai vÞ ¸ thÇn.
ViÖc kh¶o s¸t çc ®Òn Qu¶ S¬n vµ chïa PhËt Bµ cho ta
biÕt r»ng x· B¹ch § êng ngµy x a ®· thê hai thÇn. Mét
thÇn nam, thÇn thµnh hoµng, cßn mét thÇn n÷ lµ thÇn PhËt
gi¸o. ViÖc thê cóng Lý NhËt Quang lµ thuéc vÒ §¹o Nho (®¹o
cña çc nhµ Nho). Nh©n vËt lÞch sö nµy næi danh v× nhiÒu
c«ng tr¹ng cña m×nh, ® îc t«n lªn ®Þa vÞ thÇn thµnh hoµng
cña B¹ch § êng, bëi v× Ngµi lµ ng êi ®· s¸ng lËp ra lµng
nµy vµ Ngµi ®· ® îc çc líp hËu sinh ca ngîi c«ng lao.
Dï r»ng viÖc thê cóng Ngµi cã kÌm thªm viÖc cóng lÔ
mang tÝnh chÊt PhËt gi¸o còng kh«ng lµm cho chóng ta ng¹c
nhiªn. Bëi v×, thùc tÕ, viÖc thê PhËt thùc sù trë thµnh quèc
gi¸o d íi triÒu HËu Lý (1010-1225) mµ ng êi khai s¸ng lµ
Lý Th¸i Tæ, nÕu kh«ng ph¶i lµ con ®Î, th× Ýt ra còng lµ con
nu«i cña mét «ng s . Nhê çc s mµ lªn ® îc ng«i vua, tÊt
nhiªn Ngµi ph¶i lµm cho PhËt gi¸o trë thµnh quèc gi¸o.
LÌn Kim Nhan vµ LÌn Chïa (H×nh CLXL). - VÒ phÝa trªn

§« L ¬ng kho¶ng chõng 40 c©y sè, ®i ng îc ® êng sè 7 (vÒ
phÝa Cöa Rµo), ng êi ta ®i vµo mét vïng b»ng ph¼ng vµ ®éc
n íc. §ã ch¼ng qua còng lµ mét nÒn ®Êt cò cña lßng s«ng
Lam ®Ó l¹i, n¬i ®©y næi lªn rÊt nhiÒu lÌn v«i, ë ch©n lÌn ®·
Èn h×nh mét ® êng mßn theo dèc nói do xãi mßn t¹o nªn ghi
dÊu hiÖu mùc n íc x a kia cña con s«ng.
MiÒn nµy rÊt thó vÞ bëi çc chuyÖn thÇn tho¹i vµ çc
biÕn thiªn lÞch sö ®· x¶y ra.
N¬i ®©y, vµo thÕ kû XI vµ XII, çc tr¹i tËp trung tï binh
Champa ® îc thiÕt lËp. VÒ vÊn ®Ò nµy, trong bµi th¶o luËn
-- 233 --
cña t«i vÒ nh÷ng "Nhãm téc ng êi gèc Champa ë An-TÜnh

[15]" ®· cung cÊp tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu cã thÓ ®¶m b¶o ® îc.
ChÝnh n¬i ®ã, vua HiÕn T«n chiÕn th¾ng qu©n Lµo.
ChiÕn th¾ng nµy sÏ ® îc nh¾c l¹i trong ®o¹n sau ®©y nãi vÒ
"Thµnh Nam S¬n".
ë ®©y, t«i chØ ®Ò cËp "LÌn Kim Nhan" vµ "LÌn Chïa".
LÌn thø nhÊt chØ cã gi¸ trÞ truyÒn kú. LÌn nµy n»m trªn ®Þa
phÇn lµng Xu©n Tr êng, tæng §Æng S¬n, huyÖn Thanh
Ch ¬ng, tØnh NghÖ An. §©y lµ mét chãp nói trong nh÷ng ®¸
gièng h×nh çi "m¨ng tre" vµ toµn bé lÌn Kim Nhan tùa nh
b«ng "hoa sóng" në. Trªn ®Ønh lÌn cã hai t¶ng ®¸, hai t¶ng
chÇu l¹i víi nhau, v× thÕ ng êi ta gäi lµ "hai hµm ç". Gi÷a
hai hµm, më ra mét çi hang kh«ng ®¸y, kh«ng ai d¸m
xuèng hang Êy. Theo çc truyÒn thuyÕt cña ®Þa ph ¬ng, th×
chÝnh t¹i çi hang nµy, ®ªm ®ªm hån cña çc ma khÝ nhËp
vµo ®©y ®Ó ®i xuèng ©m phñ. Lóc Êy, mét vÖt s¸ng mµu hång
xuÊt hiÖn trªn nÒn trêi, tùa h×nh mét tÊm lôa tr¶i ra nh
mét çi läng vua (nghÜa lµ mµu vµng) che cho cöa vµo hang.
HiÖn t îng nµy kÌm theo nh÷ng tiÕng sÊm d÷ déi. V× nh÷ng
lý do ®ã, hang Kim Nhan ®· mang tªn "hang ®ãn Linh hån".
LÌn Chïa ® îc mang tªn nh vËy lµ do sù viÖc Phïng
Kh¾c Khoan ®Õn Èn c ë ®Êy vµ dµnh thêi giê nghiªn cøu
®¹o PhËt vµ thùc hiÖn viÖc thê cóng PhËt. Nh ng kh«ng hÒ
thÊy cã chïa ë ®©y bao giê.
Phïng Kh¾c Khoan, ng êi lµng Phïng X¸, huyÖn Th¹ch
ThÊt, tØnh S¬n T©y (§µng Ngoµi), m«n ®Ö cña NguyÔn BØnh
Khiªm, ®Ëu thñ khoa kú thi ®Çu tiªn më vµo n¨m thø nhÊt
triÒu Lª Trung T«n (1548-1556). BÞ TrÞnh KiÓm trõng ph¹t
-- 234 --
vµ ph¶i ®µy vµo ë huyÖn T ¬ng D ¬ng, n¬i cã LÌn Chïa.

Hai n¨m sau ® îc ©n x¸, «ng trë vÒ quª vµ ®i thi §×nh, n¨m
thø 3 thêi Quang H ng, ®êi vua Trung T«n (1550) vµ ®Ëu
Hoµng gi¸p, cuèi ®êi lµm quan, «ng ® îc phong lªn hµm
Th¸i phã vµ nhËn t íc QuËn c«ng.
Håi ®ã, n íc An Nam bÞ lo¹n l¹c do nh÷ng cuéc chiÕn
tranh gi÷a nhµ Lª vµ nhµ M¹c (1553-1593). TriÒu ®×nh B¾c
Kinh thõa nhËn dßng vua míi vµ ®· cö M¹c §¨ng Dung lµm
quan trÊn thñ cña An Nam. Phïng Kh¾c Khoan ® îc ph¸i
®i sang gÆp nhµ Minh ®Ó xin phong cho Lª Trung T«n. Nhê
tµi hïng biÖn cña m×nh, «ng ®· l«i kÐo ® îc vua Minh ®ång
t×nh mét phÇn víi ý ®Þnh cña m×nh vµ nhµ Lª ® îc lµm vua
ë B¾c An Nam.
Trong chuyÕn ®i sø ®ã, Phïng Kh¾c Khoan lµm nh÷ng
bµi th¬ tuyÖt t¸c khiÕn cho vua Tµu ph¶i say mª. Vua Tµu
bÌn ban th ëng häc vÞ Tr¹ng nguyªn, tõ ®ã míi cã tªn Tr¹ng
Phïng.
Lóc vÒ n íc, «ng ® îc giao nhËn nhiÖm vô hµn g¾n
nh÷ng vÕt th ¬ng do cuéc chiÕn tranh ë Thanh Hãa g©y
nªn.
Muèn cã t liÖu nhiÒu h¬n vÒ Tr¹ng Phïng cÇn xem
"LÞch TriÒu HiÕn Ch ¬ng", tiÓu sö çc danh nh©n ®êi Lª.
TiÓu sö cña «ng chØ cã thÓ ® îc nªu lªn ®Çy ®ñ trong mét bµi
chuyªn kh¶o vÒ quª h ¬ng cña «ng: S¬n T©y.
H×nh cã LÌn Chïa cßn gi¸ trÞ ë chç lµ çi lÌn cao nhÊt,
gäi lµ bia Thµnh Nam, chóng ta sÏ dµnh bµi chó thÝch sau
®©y ®Ó nãi vÒ bia Êy.
Bia Thµnh Nam (H×nh CLXII). - Bia (hoÆc bi) cã nghÜa

-- 235 --
lµ "ghi kh¾c trªn ®¸", dï lµ trªn mét t¶ng ®¸ hoÆc trªn mét
tÊm bia. Thµnh Nam nh¾c cho ta lµ çch ®ã kh«ng xa,
kho¶ng 1 dÆm (886m) cã thµnh cæ cña phÝa Nam (so víi
s«ng), thµnh mµ lÞch sö cña nã sÏ ® îc kÓ l¹i trong mét ®o¹n
riªng.
LÌn còng gäi lµ Thµnh Nam S¬n, hay cßn gäi lµ LÌn CÈm
S¬n. Kh¸ch du lÞch muèn tíi lÌn rÊt dÔ. T«i sÏ cung cÊp tÊt
c¶ nh÷ng ®iÒu chØ dÉn cÇn thiÕt ®Ó ®i tíi.
CÈm S¬n thuéc ®Þa phËn xãm Chi Khª, lµng TrÇm
H ¬ng, n¬i gäi lµ Con Cu«ng, tæng Yªn DuyÖt, huyÖn T ¬ng
D ¬ng. Tõ Vinh hoÆc Hµ Néi ®Õn, ph¶i theo ® êng sè 7 trªn
mét qu·ng ® êng 97 km, kÓ tõ Phñ DiÔn. Bia Thµnh Nam
chØ çch ® êng çi kho¶ng 100 mÐt, cã mét lèi ®i vµo bia vµ
nhê cã giµn b»ng tre ng êi ta cã thÓ leo gÇn ®Õn bia ®Ó ®äc
ch÷ kh¾c trªn ®¸.
§©y lµ c«ng tr×nh x a nhÊt vÒ l¨ng mé míi ph¸t hiÖn
® îc cho ®Õn nay ë An Nam. C«ng tr×nh nµy ®Æt d íi sù b¶o
hé cña Tr êng ViÔn §«ng B¸c Cæ, ch÷ lín nh bµn tay vµ
kh¾c s©u vµo trong ®¸. T¸c gi¶ cña v¨n bia lµ nhµ Nho næi
tiÕng NguyÔn Trung Ng¹n vµ bµi v¨n bia ® îc s¸ng t¸c theo
s¾c chØ cña nhµ vua ®Ó kû niÖm trËn chiÕn th¾ng qu©n Lµo
d íi thêi vua HiÕn T«n (1329-1341) ®êi nhµ TrÇn. Håi ®ã,
NguyÔn Trung Ng¹n ®¶m nhiÖm chøc tr¸ch Ph¸t vËn sø
tØnh Thanh Hãa; «ng quª ë lµng Thæ Hoµng, huyÖn Thiªn
Nhi, tØnh Nam §Þnh. Sau ®©y lµ lêi dÞch cña b¶n v¨n kh¾c:
"Hoµng ®Õ thø 6 nhµ TrÇn, n íc §¹i ViÖt, Ch ¬ng
Nghiªu V¨n TriÕt, Th¸i th îng Hoµng ®Õ sau khi nhËn
® îc sø mÖnh cña Trêi, trë thµnh chñ nh©n cña tÊt c¶ çc
-- 236 --
xø phÝa T©y.
Trong tÊt c¶ çc xø ch hÇu, çc xø ë trªn nói còng nh
ë ®ång b»ng, kh«ng mét xø nµo d¸m tõ chèi viÖc phôc tïng
quyÒn hµnh cña Ngµi. ChØ trõ cã n íc Lµo khèn khæ muèn
tho¸t ra khái ¶nh h ëng cña Hoµng triÒu.
N¨m Gi¸p TuÊt (th¸ng 10-1334), vµo th¸ng cuèi cña
mïa thu, vua ®Ých th©n cÇm ®Çu s¸u ®éi qu©n, ®i kinh lý ë
biªn giíi phÝa T©y. Con trai c¶ cña vua Champa, çc ®¹i
diÖn cña v ¬ng quèc Campuchia vµ Xiªm vµ nh÷ng tï
tr ëng cña çc d©n téc man rî, nh çc d©n téc Qu×, CÇm,
X¸, LÆc còng nh çc thñ lÜnh cña nh÷ng nhãm ng êi míi
® îc s¸p nhËp: B«i Bèn vµ Thanh Xa, ®Õn tr×nh diÖn ®Çu
tiªn cïng víi çc tiÕn phÈm ®Ó b¸i yÕt Hoµng ®Õ. ChØ cã tªn
ph¶n nghÞch Bæng t ëng r»ng nÕu xuÊt ®Çu lé diÖn th× sÏ bÞ
trõng ph¹t nªn kh«ng chÞu ra ®Çu hµng.
Vµo th¸ng cuèi mïa ®«ng còng n¨m Êy (th¸ng 12-1334)
vua ®iÒu qu©n lÝnh ®i. Ngµi dõng l¹i ë ®ång b»ng cña Cù
§ån, thuéc Ch©u MËt (phñ T ¬ng D ¬ng ngµy nay) vµ
truyÒn lÖnh cho çc vâ quan vµ qu©n lÝnh cña çc bé l¹c mäi
rî tiÕn ®¸nh Lµo. Tªn ph¶n nghÞch ch hÇu bçng nghe tin
®ã véi rót lui vµ ch¹y trèn vÒ xø nã. Råi nhµ vua cho rót
qu©n.
Kh¾c trªn ®¸, vµo mét ngµy lµnh cña th¸ng 12 nhuËn,
mïa ®«ng n¨m Êt Hîi (th¸ng 12 n¨m 1335) Khai H÷u thø
7".
T«i nghÜ cÇn ph¶i thªm vµo b¶n dÞch nµy mét sè chó
thÝch lÞch sö. CÇn hiÓu vÒ hai ch÷ Ai Lao nh thÕ nµo mµ
ng êi ta th êng cã thãi quen dÞch b»ng ch÷ Lµo.
-- 237 --
Theo L¹c sö Th¸i B×nh hoµn vò ký, biªn so¹n ®êi nhµ
Tèng (420-479), n íc Lµo th©n thuéc n íc Tµu d íi ®êi
vua VÞnh B×nh, triÒu HËu H¸n (25-220 sau C«ng nguyªn).
Qu©n H¸n chia n íc ra lµm hai huyÖn: HuyÖn Ai Lao vµ
huyÖn B¾c Nam (V©n Nam ngµy nay). Råi hai huyÖn ®ã
hîp l¹i thµnh quËn VÞnh L ¬ng, QuËn nµy cã çc n íc
l¸ng giÒng: vÒ phÝa T©y lµ n íc §¹i TÇn (MiÕn §iÖn?), vÒ
phÝa §«ng, n íc Giao ChØ (§µng Ngoµi vµ B¾c Trung Kú
ngµy nay).
Theo X©n Vùc ký do D ¬ng Th©n biªn so¹n thêi Nhµ
Minh (1368-1614) th× l·nh thæ cña X©n Vùc kÐo dµi ®Õn tËn
nói non cña quËn VÞnh X ¬ng. Thêi ®ã X©n Vùc cã tÊt c¶
s¸u thñ lÜnh phong kiÕn, tÊt c¶ ®Òu gäi lµ "ChiÕu". Theo
Qu¶ng d ký do Th¸i Ph ¬ng B×nh biªn so¹n còng d íi
triÒu Minh, th× tõ niªn hiÖu Khai Nguyªn (704), ®êi nhµ
§ êng (620-907), n íc nµy mang tªn lµ Nam ChiÕu. D íi
triÒu nhµ HËu Tèng (960-1280) cã hai hä lín lµ §oµn vµ Cao
chiÕm mÊt Nam ChiÕu. Qu©n Nguyªn (1280-1368) ®Æt ë ®Êy
"Kim xØ tuyªn phñ t " mµ qu©n Minh (1368-1614) gäi lµ
"VÞnh X ¬ng qu©n d©n chØ huy sø".
S¸ch §Þa d cña NguyÔn Tr·i, biªn so¹n vµo thÕ kû XV
d íi triÒu Lª, cã nãi r»ng çc bé l¹c cña Ai Lao rÊt ®«ng vµ
trong nói rõng còng nh çc thung lòng miÒn T©y ®©u ®©u
còng cã, vµ NguyÔn Tr·i ®Æt cho mét tªn chung lµ Lµo.
Dùa theo tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nãi trªn th× ph¶i hiÓu r»ng Lµo
lµ tÊt c¶ çc d©n téc thuéc nßi gièng Th¸i ë phÝa B¾c §«ng D ¬ng
vµ Ai Lao lµ miÒn T©y n íc Lµo. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh
vËy, "L·o Qua" v ¬ng quèc (Luang Prabang), "V¹n T îng"
-- 238 --
(m êi ngh×n con voi, v ¬ng quèc Vientianne), cao nguyªn TrÊn

Ninh cïng víi ®«ng ®¶o bé l¹c xø L¹c Hoµn hîp l¹i mµ h×nh
thµnh nªn xø Ai Lao. Vµ tªn ph¶n nghÞch Bæng mµ bia Thµnh
Nam nãi tíi, chØ lµ mét trong çc tï tr ëng bé l¹c cña TrÊn Ninh.

-- 239 --

IV. - Çc thµnh tr× cña l u vùc s«ng lam
Cã 3 ph ¬ng ph¸p nghiªn cøu vÒ çc "thµnh qu¸ch cña

l u vùc s«ng Lam".
a) Ph ¬ng ph¸p theo thêi gian.
b) Ph ¬ng ph¸p theo çc triÒu ®¹i (ng êi Champa,
ng êi Trung Hoa, ng êi An Nam).
c) Ph ¬ng ph¸p ®Þa lý.
Chóng ta cÇn ¸p dông ph ¬ng ph¸p sau cïng nµy, t«i sÏ
nãi v× sao. ThÝ dô, chóng ta ng îc dßng lÞch sö trë l¹i ®Çu thÕ
kû XV. Tõ n¨m 1407 ®Õn n¨m 1428, nhµ Minh ®« hé n íc An
Nam, kh«ng ph¶i lµ kh«ng gÆp khã kh¨n bëi v× c¶ n íc An
Nam næi dËy. T¹i An-TÜnh, qu©n Tµu chØ cã thÓ ®ãng binh
® îc ë t¶ ng¹n s«ng Lam vµ ë hai cø ®iÓm chñ yÕu lµ Yªn
Thµnh vµ L îng Qu©n §Êu (®Êu ®ong qu©n). N¨m 1418,
xuÊt hiÖn Lª Lîi "Ng êi gi¶i phãng cho n íc §¹i ViÖt",
ng êi ®ãng binh v÷ng ch¾c ë h÷u ng¹n s«ng Lam. Tõ bøc
b×nh phong tù nhiªn rÊt lîi h¹i b¶o vÖ "con ® êng th îng
®¹o", m¹ch m¸u giao th«ng liªn l¹c víi Thanh Hãa vµ phÝa
-- 240 --
Nam An-TÜnh, vµ ®· ®¸nh b¹i vÜnh viÔn qu©n Tµu ra khái

§¹i ViÖt. ThËt lµ mét vÞ trÝ bÊt kh¶ x©m ph¹m. Bøc b×nh
phong Êy lµ "d·y ngh×n ngän nói". T¹i çc ph¸o ®µi tù nhiªn
do d·y nói nh« ra vÒ phÝa §«ng vµ ®èi diÖn víi con ® êng
phßng thñ cña ng êi Tµu, Lª Lîi vÉn x©y ®¾p nh÷ng thµnh
lòy kiªn cè bÊt kh¶ x©m ph¹m suèt trong c¶ cuéc chiÕn ®Êu
"s¸u n¨m" t¹i An-TÜnh. Theo çc biªn niªn sö cña ®Þa
ph ¬ng th× çc thµnh qu¸ch nµy cã nhiÒu tªn gäi: Lôc Niªn,
B×nh Ng«, Kh¶ L u vµ Thµnh Nam. Vµ chÝnh tõ thµnh lòy
tù nhiªn nµy, ® îc phßng vÖ mét çch tµi t×nh n¨m 1423, Lª
Lîi ®· ®¸nh b¹i çc ®éi qu©n Tµu vµ ®uæi qu©n Minh vÒ §µng
Ngoµi råi vÜnh viÔn ra khái biªn giíi Trung ViÖt n¨m 1428.
§©y lµ giai ®o¹n kÕt liÔu thêi ®« hé cuèi cïng cña nhµ Ng«
(danh tõ khinh miÖt mµ ng êi An Nam dïng ®Ó gäi ng êi
Tµu).
Nh vËy, ng êi ta hiÓu r»ng nhiÒu khi khoa ®Þa lý l¹i
chi phèi lÞch sö.
Tu©n theo tr×nh tù thêi gian sÏ buéc ta ®i tíi ph¹m ph¶i
nhiÒu trïng lÆp.
V¶ ch¨ng, ng êi ta cã thÓ phèi hîp c¶ ba ph ¬ng ph¸p
vµ ®ã lµ môc ®Ých cña "biÓu nhÊt l·m" sau ®©y, t«i kh«ng
theo çch s¾p xÕp trong b¶n nµy, nh ng b¶n nµy cã bæ Ých ë
chç lµ minh ®Þnh thêi kú x©y dùng vµ vÞ trÝ cña çc thµnh tr×
(Xem b¶n ®èi chiÕu d íi ®©y).
Xem b¶n nµy, ng êi ®äc ph¶i nhËn thÊy r»ng, Lam
Thµnh ®· cã mét lÞch sö liªn tôc qua nhiÒu triÒu ®¹i kh¸c
nhau, tõ thÕ kû I sau C«ng nguyªn cho ®Õn thÕ kû XIX. §©y
lµ thµnh x a nhÊt vµ cã tuæi thä dµi nhÊt. ChÝnh vÒ thµnh
nµy mµ çc biªn niªn sö cña çc triÒu ®×nh Trung Quèc vµ
cña An Nam, çc biªn niªn sö ®Þa ph ¬ng còng nh v¨n häc
-- 241 --
d©n gian (Folkore) ®· cung cÊp nhiÒu t liÖu nhÊt. V× qu©n

Tµu chiÕm mÊt Lam Thµnh cho nªn vµo thÕ kû XV, ng êi
An Nam ®· ph¶i phßng vÖ chu ®¸o h÷u ng¹n s«ng Lam. Do
®ã Lam Thµnh ®· cã mét thanh thÕ táa kh¾p n¬i, cÇn ph¶i
nªu bËt ®iÒu ®ã.
V¶ l¹i, vÒ ph ¬ng diÖn ®Þa lý, Lam Thµnh lµ ranh giíi
§«ng Nam cña "l u vùc s«ng Lam", ®èi diÖn víi Lam
Thµnh, ë bê bªn kia, Lôc Niªn Thµnh lµ ranh giíi T©y Nam
cña vïng nµy.
Víi tÊt c¶ nh÷ng nguyªn do Êy, lÞch sö cña Lam Thµnh
sÏ lµ ®Çu ®Ò ®Çu tiªn cña "çc ch ¬ng môc" kh¶o luËn cña
t«i. Chóng t«i sÏ ®i tõ vÞ trÝ nµy ®Ó ng îc dßng t¶ ng¹n s«ng
Lam vµ sau ®ã trë vÒ theo h÷u ng¹n.
KÕt luËn l¹i, chóng ta cÇn ph¶i nªu bËt t¸c dông ghª
gím cña "con ® êng th îng ®¹o" tõ thêi kú cæ x a cho ®Õn
thêi kú biÕn lo¹n n¨m 1930. §©y lµ mét con ® êng tù nhiªn
võa cã ý nghÜa vÒ mÆt chÝnh trÞ, gi¸ trÞ vÒ mÆt qu©n sù cÇn
ph¶i ® îc nãi lªn; vÒ ®Þa h×nh häc vµ vÒ lÞch sö còng cÇn
® îc kh¶o s¸t kü l ìng trong toµn bé còng nh trong çc
chi tiÕt cña nã.
Cuéc ®êi cña ¤ng Ninh. - Khi ng êi ta bµn luËn vÒ çc

thµnh tr× cña An-TÜnh th× lóc nµo còng thÊy tªn cña hai vÞ
anh hïng An Nam, mµ tiÕng t¨m lõng lÉy chen lÊp çc anh
hïng kh¸c; ®ã lµ Lª Lîi vµ ¤ng Ninh.
T«i ®· cã dÞp kÓ l¹i cuéc ®êi cña Lª Lîi trong kh¶o luËn
vÒ "Çc danh nh©n quª ë Thanh Hãa" (§¨ng trong "T¹p chÝ
§«ng D ¬ng" n¨m 1919-1920). LÞch sö çc thµnh tr× trªn
h÷u ng¹n s«ng Lam sÏ bæ sung cho b¶n tiÓu sö Êy.
-- 242 --
TÊt c¶ çc thµnh tr× ë ®ång b»ng ven biÓn suèt vïng An-
TÜnh cho ®Õn c¶ ®Ìo Ngang ngµy nay ®Òu ® îc nh©n d©n gäi
lµ thµnh "¤ng Ninh".
Còng chØ v× lý do nh vËy nªn mÆc dï danh nh©n nµy
quª qu¸n ë §µng Ngoµi, nh ng "cuéc ®êi" cña «ng vÉn ph¶i
® îc nªu bËt lªn trong chuyªn kh¶o vÒ xø An-TÜnh. Cã hai
lý do kh¸c nhau ®· dÉn t«i ®i ®Õn viÕt b¶n tiÓu sö Êy ë ®©y.
Tr íc tiªn lµ lßng t«n kÝnh cña nh©n d©n tØnh nµy ®èi víi
Ngµi. Lßng t«n kÝnh Êy n¶y sinh tõ lóc Ngµi cai qu¶n xø An-
TÜnh, vµ còng v× nh©n d©n xø nµy t«n kÝnh Ngµi nªn Ngµi
®· bÞ chÕt mét çch bi th¶m do sù nghi kþ cña ng êi anh c¶
lµ TrÞnh T¹c. Sau cïng, thuËt l¹i cuéc ®êi cña ¤ng Ninh, cã
nghÜa lµ lµm mét viÖc tæng hîp cña tÊt c¶ çc ®ån lòy tõ trªn
bé cho ®Õn d íi biÓn cña An-TÜnh ë thÕ kû XVII.
"¤ng" lµ mét tõ phô cã tÝnh chÊt träng väng, ng êi ta
®Æt tr íc tªn çc nh©n vËt ® îc t«n kÝnh, do tuæi t¸c, hoÆc
do ®øc ®é: ng êi giµ, ng êi thÇy, ng êi «ng, ng êi thñ lÜnh,
®èi víi mét sè loµi vËt ®¸ng sî ng êi ta còng ®Æt thªm tõ
phô nµy vµo víi íc mong lµ chóng khái h·m h¹i: r¾n, voi,
hæ, "Ninh" lµ danh hiÖu cao quý cña vÞ anh hïng: QuËn c«ng
vµ Quèc c«ng.
"¤ng Ninh" lµ biÖt danh th©n t×nh còng nh kÝnh träng
mµ nh©n d©n An-TÜnh ®Æt cho vÞ thñ lÜnh toµn quyÒn vµ
tæng chØ huy ®ån tr¹i NghÖ An (An-TÜnh) cã tªn lµ TrÞnh
Toµn. Ngµi lµ mét trong nh÷ng gia nh©n cña hä TrÞnh. Hä
nµy ®· n¾m hÕt mäi quyÒn hµnh suèt c¶ thêi gian h¬n mét
thÕ kû chØ ®Ó cho çc vua Lª vinh hµm triÒu ®¹i. Hä lµ nh÷ng
"néi gi¸m" thùc sù nh khi nh¾c ®Õn lÞch sö cña Ph¸p,
-- 243 --
nh÷ng "l·nh chóa" (Shogun) khi nãi ®Õn lÞch sö cña NhËt
B¶n. TrÞnh Toµn lµ con trai thø 8 cña Chóa §µng Ngoµi lµ
TrÞnh Tr¸ng; anh c¶ Ngµi lµ TrÞnh T¹c sau còng lªn ng«i
chóa.
T«i ®· thuËt l¹i lÞch sö cña hä TrÞnh trong kh¶o luËn
"Nh÷ng danh nh©n quª ë Thanh Hãa" cho nªn t«i sÏ kh«ng
sao chÐp l¹i nh÷ng chi tiÕt sÏ dÉn t«i ®i qu¸ xa.
ChÝnh trong c©u chuyÖn vÒ çc biÕn cè trong cuéc "chinh
chiÕn ë NghÖ An" (1635-1661) [2] ®· næi lªn tªn tuæi cña
TrÞnh Toµn (tøc lµ ¤ng Ninh). T«i sÏ tr×nh bµy râ ®iÒu nµy.
Vµo th¸ng hai n¨m BÝnh Th©n, ThÞnh §øc n¨m thø t
®êi ThÇn T«n nhµ Lª (1656), çc ®éi qu©n cña Chóa ë HuÕ,
HiÒn V ¬ng, do çc t íng NguyÔn H÷u TiÕn (hay TÊn) vµ
NguyÔn H÷u DËt chØ huy ®¸nh chiÕm Hµ TÜnh ngµy nay.
Qu©n lÝnh §µng Ngoµi do Vâ V¨n ThiÒm vµ §µo Quang
Nhiªu chØ huy bÞ ®¸nh bËt ®Õn s«ng Lam (tøc lµ s«ng C¶, con
s«ng lín cña Vinh). Quang Nhiªu cïng víi ®éi qu©n cña
m×nh rót lui vÒ An Tr êng, ®Þa ®iÓm nµy n»m gi÷a Vinh vµ
BÕn Thñy ngµy nay. N¬i ®©y, TrÞnh Tr¸ng cñng cè cø ®iÓm
vµ tËp hîp çc t íng t¸ ®Ó quyÕt ®Þnh mét kÕ ho¹ch t¸c
chiÕn míi. TrÞnh Tr¸ng hái çc t íng t¸: "Çc ng êi cã thÓ
cho ta biÕt ai lµ ng êi cã thÓ dÉn qu©n vµo Nam vµ sÏ chiÕn
th¾ng ® îc?" TÊt c¶ ®Òu nhÊt trÝ cö ng êi con trai ót cña
TrÞnh Tr¸ng lµ TrÞnh Toµn, "vÞ t íng kh«n ngoan vµ dòng
c¶m l¹i ® îc qu©n lÝnh th ¬ng yªu".
Lóc bÊy giê TrÞnh Toµn ® îc sung chøc "Kh©m sai" vµ
"TiÕt chÕ" (Tæng chØ huy qu©n ® êng bé vµ ® êng biÓn) víi
tÊt c¶ quyÒn hµnh ®Ó cai qu¶n NghÖ An (An-TÜnh).
-- 244 --
B¾t ®Çu tõ ®©y t«i sÏ gäi TrÞnh Toµn b»ng biÖt danh
"¤ng Ninh".
¤ng Ninh ra lÖnh cho qu©n ®éi chiÕm phñ Th¹ch Hµ (Hµ
TÜnh). §µo Quang Nhiªu vµ D ¬ng Hé chØ huy çc ®éi qu©n
® êng bé ®ãng ë çc lµng H ¬ng Béc vµ §¹i N¹i (s¸t thµnh
Hµ TÜnh ngµy nay). Th îng quËn c«ng Lª Sü HËu vµ Bïi Sü
L ¬ng chØ huy chiÕn thuyÒn tËp trung ë cöa Nam Giíi (Cöa
Sãt trªn b¶n ®å) hay Nam Gi¸i, lµ "c ¬ng giíi phÝa Nam cò"
cña Champa vµo thÕ kû thø X vµ t«i ®· cã dÞp nãi ®Õn tr íc
®©y). §Ó dù bÞ, Vâ V¨n ThiÒm ®ãng qu©n gi÷ cöa §an Nhai
(Cöa Héi ngµy nay, tøc lµ cöa s«ng Lam hay s«ng C¶, con
s«ng lín cña Vinh).
VÒ phÝa m×nh, çc ®éi qu©n cña nhµ NguyÔn, çc Chóa
cña HuÕ, còng chuÈn bÞ ®Ó giao chiÕn. Ng êi tæng chØ huy
®Çu tiªn lµ NguyÔn H÷u TiÕn (hay TÊn) tËp trung qu©n ë
®Þa phËn lµng Na Khè (tæng Na Kinh, huyÖn CÈm Xuyªn) vµ
x©y ®¾p thµnh lòy ®Ó phßng ngù. ¤ng nµy giao viÖc chØ huy
chiÕn thuyÒn cho D ¬ng TrÝ vµ NguyÔn Cöu KhiÕu. Cßn
Tèng Phóc Khang vµ Phï D ¬ng th× chØ huy çc ®éi qu©n
trªn bé.
D ¬ng TrÝ gÆp chiÕn thuyÒn §µng Ngoµi ë c¶ng Nam
Giíi, b¾t ngay thñy s ®« ®èc ®Çu tiªn lµ Th ¬ng quËn c«ng
cïng víi ba m ¬i chiÕn thuyÒn. §¹i Nguyªn so¸i thø hai lµ
NguyÔn H÷u DËt cho nhiÒu chiÕn thuyÒn vµ qu©n ®æ bé ®Õn
cøu.
Lóc bÊy giê hai thñy s ®« ®èc kh¸c lµ Sü HËu vµ Sü
L ¬ng ®i vÒ h íng §an Nhai, bÞ TrÝ vµ Cöu KhiÕu ®uæi
theo. Cöa §an Nhai lµ n¬i ®· diÔn ra mét cuéc huyÕt chiÕn
-- 245 --
mµ qu©n §µng Trong ®· chiÕn th¾ng. Nh÷ng chiÕn thuyÒn

cña TrÞnh cßn l¹i ch¹y vÒ phÝa B¾c.
§ îc tin ®éi chiÕn thuyÒn cña m×nh hÇu nh bÞ ®¸nh
tan gÇn hÕt, ¤ng Ninh ra lÖnh cho çc ®éi qu©n ® êng bé
rót lui vÒ "bÕn ®ß Ho¹t" (bÕn phµ BÕn Thñy ngµy nay). §Ó
b¶o vÖ cho ®éi qu©n rót lui ® îc an toµn, t íng Quang
Nhiªu ®ãng c¨n cø ë lµng H ¬ng Béc. Çc t íng so¸i §µng
Trong lËp tøc bao v©y Quang Nhiªu. ¤ng Ninh ®· th©n
chinh ®Õn tËn n¬i ®Ó gi¶i v©y cho t íng cña m×nh. § îc tin
cã mét ®éi qu©n ®Õn cøu viÖn, Quang Nhiªu liÒn më mét ®ît
tæng c«ng kÝch qu©n cña Phóc Khang ®ãng t¹i §¹i N¹i. Cuèi
cïng qu©n §µng Trong ph¶i bá vÞ trÝ nµy vµ lui qu©n vÒ tËn
lµng Hµ Trung (huyÖn Kú Anh).
¤ng Ninh vµ Quang Nhiªu bÌn tÊn c«ng ®éi qu©n hËu
cÇn vµ ®¸nh bËt ®Õn lµng Tam Léng (huyÖn CÈm Xuyªn).
Kh«ng thÓ th¾ng næi trªn bé, NguyÔn H÷u TÊn bÌn ra
lÖnh cho ®éi chiÕn thuyÒn trë vÒ çc c¶ng Phï Th¹ch, TriÒu
KhÈu vµ ViÖt Yªn. Cïng víi çc chiÕn thuyÒn cña m×nh,
Hoµng TÝn ® îc giao nhiÖm vô chuÈn bÞ mai phôc trªn s«ng
Minh L ¬ng (lµng Minh L ¬ng, huyÖn Can Léc) vµ lóc ®ã
H÷u DËt ph¶i giÊu m×nh ë lµng Nam Ng¹n (tæng Yªn Hå,
phñ §øc Thä) ®Ó øng chiÕn víi qu©n lÝnh §µng Ngoµi khi çc
®éi qu©n nµy tiÕn tíi.
ThÊy ©m m u nh vËy, ¤ng Ninh th¸o lui vµ giao cho
Tµo Nham vµ Diªn Thä cÇm qu©n tiÕn ®¸nh DËt. Kh«ng
may hai ng êi nµy bÞ giÕt. ¤ng Ninh rót lui nh ng bÞ Hoµng
TÝn chÆn ®¸nh t¹i lµng B×nh Hå. Cuéc ®ông ®Çu rÊt gay go
-- 246 --
¸c liÖt vµ ®éi qu©n cña «ng Ninh v ît ® îc qua s«ng Lam

®Õn ®ãng ë An Tr êng.
Ng êi anh c¶ cña ¤ng Ninh, chóa TrÞnh T¹c viÖn cí vÒ
sù thÊt b¹i Êy ®Ó ® a con trai lµ TrÞnh C¨n lªn sung chøc
Phó quèc c«ng, tæng chØ huy qu©n ®éi, cßn ¤ng Ninh th× bÞ
d íi quyÒn ch¸u m×nh.
TrÞnh T¹c chÊn chØnh l¹i toµn bé chØ huy tèi cao. Con
trai thø hai vµ thø ba lµ Thä quËn c«ng TrÞnh LÖ vµ Vâ quËn
c«ng TrÞnh §èng, ® îc gi÷ chøc vô ®èc suÊt Th¸i béc tù
khanh Phan H ng T¹o, LÔ khoa cÊp sù trung TrÇn V¨n
TuyÓn vµ Hé khoa cÊp sù trung Phïng ViÕt Tu th× nhËn
chøc ®èc thÞ. C¶ ba ng êi nµy cÇm ®Çu mét ®éi qu©n ®Ó yÓm
hé cho nh÷ng trËn t¸c chiÕn cña Phó quËn c«ng.
TrÞnh T¹c ®Ó cho ¤ng Ninh ®i tuyÕn ®Çu víi hy väng lµ
¤ng Ninh sÏ bÞ chÕt. ¤ng Ninh ®ãng qu©n ë ®Þa phËn lµng
Qu¶ng KhuyÕn (huyÖn Can Léc, Hµ TÜnh). TrÞnh C¨n ®ãng
ë phÝa sau, t¹i lµng BÊt B¹t, cho ®µo hµo vµ ®¾p lòy, x©y
thµnh, cñng cè çc ngän nói xung quanh. TÊt c¶ nh÷ng viÖc
-- 247 --
®ã lµm cho ¤ng Ninh lo ng¹i vµ ®o¸n tr íc nh÷ng sù viÖc

nµy lµ nh»m môc ®Ých chèng l¹i m×nh, chø kh«ng ph¶i lµ ®Ó
chèng tr¶ qu©n thï mµ th«i, do ®ã ¤ng Ninh bÌn rót lui vÒ
An Tr êng. ThÊy ¤ng Ninh rót lui, TrÞnh C¨n còng lïi l¹i
vµ v ît qua s«ng Lam, cho qu©n ®ãng ë t¶ ng¹n s«ng t¹i
Phó Long, trong Lam Thµnh.
Lóc bÊy giê, qu©n §µng Trong (®éi qu©n cña HuÕ) bÌn
®¸nh chiÕm toµn bé tØnh Hµ TÜnh ngµy nay cho ®Õn h÷u
ng¹n s«ng Lam vµ ®ãng ë ®Êy cho ®Õn n¨m 1661.
Ngµy 16 th¸ng 4 n¨m §inh DËu (tøc 28 th¸ng 5 n¨m
1657) TrÞnh Tr¸ng chÕt, TrÞnh T¹c lªn thay vµ tøc tèc
hµnh ®éng chèng l¹i em m×nh lµ ¤ng Ninh. T¹c ®Þnh ®em
em ra xö lÊy cí lµ em kh«ng lo ®Õn viÖc chÞu tang cho cha,
nh ng thùc ra th× v× T¹c cho r»ng em m×nh cã thÓ lµ ®Þch
thñ nªn ®· gäi vÒ B¾c Hµ. ¤ng Ninh bÞ nhèt vµo tï vµ chÕt
ë ®Êy, kh«ng ai biÕt nguyªn do.
Tuæi cßn trÎ (lóc chÕt míi 35 tuæi), tµi ba, nh©n ®øc ®èi
víi binh lÝnh vµ nh©n d©n vïng An-TÜnh, cïng víi çi chÕt
bÊt h¹nh cña Ngµi... tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã ®· gãp phÇn lµm
cho tªn tuæi cña Ngµi ® îc ghi s©u trong lßng nh©n d©n.
Ngµy nay, ng êi ta chØ cho chóng ta thÊy nh÷ng c«ng
tr×nh mµ Ngµi ®Þnh thùc hiÖn, vµ nh©n d©n th êng nãi
r»ng: lóc Ngµi cßn sèng, çc ¸c thÇn ®Òu ph¶i khuÊt phôc.
Theo çc biªn niªn sö cña nhµ NguyÔn th× viÖc triÖu
håi vµ kÕt ¸n TrÞnh Toµn, biÖt hiÖu ¤ng Ninh, lµ mét sai
lÇm lín vÒ mÆt chÝnh trÞ. Sau nµy, mét sè lín t íng t¸ vµ
binh lÝnh cña «ng ch¹y sang phÝa qu©n §µng Trong, nh
hai bé t íng cña ¤ng Ninh lµ TrÞnh Bµn vµ D ¬ng §¾c
Danh.
-- 248 --

Lam Thµnh (Xem çc bøc ¶nh tõ CLXIII ®Õn CLXVIII).

- Thµnh nµy mang tªn cña con s«ng Lam lµ thµnh phßng gi÷
kh«ng cho kÎ ®Þch v ît qua. Xung quanh ®Ønh nói ngµy nay
vÉn cßn dÊu tÝch, trªn çc b¶n ®å tû lÖ 1/100.000, nói nµy
n»m ë ®é cao 169.
Çc thµnh lòy ë phÝa §«ng vµ phÝa T©y kÐo dµi ®Õn tËn
s«ng Lam. Lam Thµnh n»m vÒ phÝa T©y Nam thµnh phè
Vinh çch 10 c©y sè theo ® êng chim bay. Ng êi ta ®i ®Õn
®ã b»ng con ® êng quèc lé sè 8 (tõ Vinh ®Õn tËn s«ng Mª
K«ng) vµ lóc ®Õn gÇn s«ng Lam th× rÏ sang tay ph¶i ®Ó ®i
theo con ® êng liªn tØnh sè 42, mét con ® êng ®Ñp vµ « t«
®i rÊt dÔ. §Ønh nói lµ mét n¬i rÊt m¸t vµ ®øng ë ®Êy ng êi
ta nh×n ® îc c¶ mét toµn c¶nh tuyÖt ®Ñp.
Nói mang nhiÒu tªn cÇn ph¶i nh¾c l¹i, v× rÊt nhiÒu v¨n
b¶n tµi liÖu chØ nªu cã mét tªn. Çc tªn Êy lµ:
1 - Hïng S¬n: Hïng cã nghÜa lµ "con gÊu". Nh ng ë ®©y
ph¶i hiÓu ngÇm lµ "®iÒm", bëi v× "®iÒm hïng" lµ "®iÒm cña
con gÊu" cã nghÜa lµ: "®iÒu méng b¸o hiÖu mét ®øa con trai
ra ®êi" vµ sù thùc lµ ®· sinh ra Lª Lîi - "ng êi gi¶i phãng"
®Êt n íc §¹i ViÖt.
2 - Toµn NghÜa S¬n: Tªn nµy lÊy tªn cña ng«i ®Òn lµng
NghÜa LiÖt n»m ë gi÷a ch©n cña phÝa Nam Lam Thµnh vµ
s«ng Lam.
3 - Ró Thµnh: Trªn çc b¶n ®å tû lÖ 1/100.000, ngän nói
nµy mang tªn "Ró Thµnh". Ró lµ mét ng«n tõ ®Þa ph ¬ng cã
-- 249 --
nghÜa lµ "nói, ®Ønh, ngän". ë vïng An-TÜnh nh÷ng tªn "Ró"

th× nhiÒu l¾m.
4 - Nói §ång Trô: Tõ nµy cã nghÜa lµ "Ngän nói cña cét
®ång" vµ còng lµ danh x ng duy nhÊt mµ nhµ sö häc cßn
nhí ® îc. T«i sÏ nãi râ vÒ vÊn ®Ò nµy.
Theo çc "biªn niªn sö" cña Trung Quèc, vµo thÕ kû thø
nhÊt sau C«ng nguyªn, Nam KiÒu (còng gäi lµ "NhËt Nam
QuËn") lóc bÊy giê lµ ®Þa giíi vÒ phÝa Nam cña nh÷ng xø bÞ
ng êi Tµu ®« hé.
TiÓu sö cña M· ViÖn ghi r»ng y ®Õn ®Êt Giao ChØ (tøc lµ
§µng Ngoµi vµ B¾c Trung Kú) vµ dùng lªn mét "cét ®ång" ®Ó
lµm giíi h¹n phÝa Nam cña nhµ HËu H¸n, vµ ë trªn cét ®ång
nµy cã kh¾c dßng ch÷: "Cét ®ång gÉy th× Giao ChØ diÖt".
Theo çc biªn niªn sö An Nam th× cã lÏ çi ranh giíi nµy
n»m xa h¬n vÒ phÝa Nam, NhËt Nam lµ ®Êt An-TÜnh cña
chóng ta.
Theo "NghÖ An chÝ", th× cét §ång Trô dùng trªn ®Ønh
Hïng S¬n. T¸c gi¶ cña tËp chuyªn kh¶o nµy vÒ NghÖ An lµ
Bïi D ¬ng LÞch, mét vÞ quan ®· gióp viÖc çc triÒu vua cuèi
cïng cña nhµ Lª vµ T©y S¬n (cuèi thÕ kû XVIII), «ng chØ biªn
tËp çc tµi liÖu cò nh ng vÉn dùa vµo çc truyÒn thuyÕt ®Þa
ph ¬ng. Còng kh«ng cã g× ®Ó lµm b»ng chøng quyÕt ®Þnh
cho nh÷ng ý kiÕn cña «ng c¶. §iÒu nµy còng rÊt khã, bëi v×
®· bao nhiªu thÕ kû, ng êi ta kh«ng cßn thÊy cét nµy n÷a.
Nh©n d©n An Nam tin ch¾c r»ng ®Õn ®êi nhµ Lý (1010-1225)
th× cét ®ång nµy kh«ng cßn n÷a, nh vËy th× ph¶i cho r»ng
viÖc ph¸ hñy çc h×nh ghi dÊu vÕt cña ¸ch ®« hé mµ tæ tiªn
ng êi An Nam ph¶i mang nÆng ®· x¶y ra vµo thÕ kû XI. T«i
-- 250 --
nãi thÕ kû XI, nh ng ng êi ta cßn cã thÓ nªu lªn nhiÒu gi¶

thuyÕt kh¸c ®Ó chøng minh r»ng "cét ®ång" ®· bÞ lËt ®æ vµo
mét thêi kú xa x a h¬n n÷a.
Cßn rÊt nhiÒu tµi liÖu, v¨n b¶n cò cÇn ph¶i so¸t l¹i ®Ó
gi¶i quyÕt mét çch døt kho¸t çi ®iÒu khã hiÓu vµ vÞ trÝ
chÝnh x¸c cña "cét §ång Trô" vµ nh÷ng giai ®o¹n ®Çu tiªn
cña lÞch sö Lam Thµnh [15]. Tuy nhiªn, tÊt c¶ çc tµi liÖu
còng nh truyÒn thuyÕt, ®iÒu lµm cho ng êi ta nghÜ r»ng
vµo thÕ kû I sau C«ng nguyªn, "nói §ång Trô" vµ çi thµnh
x©y trªn ngän nói (Lam Thµnh) vµ t¶ ng¹n s«ng Lam ®óng
lµ giíi h¹n phÝa Nam cña ®Õ quèc H¸n.
Nh vËy th×, h÷u ng¹n s«ng Lam lµ giíi h¹n phÝa B¾c
cña d©n téc Champa, vÊn ®Ò nµy t«i ®· cã dÞp tr×nh bµy
trong TËp san sè 2, th¸ng 4-6 n¨m 1935 (tõ trang 195 ®Õn
trang 200).
Trong çc biªn niªn sö An Nam viÕt sau thÕ kû XV th×
thµnh ® îc mang tªn lµ Lam Thµnh, nh ng nh©n d©n
th êng gäi lµ "Thµnh Tr ¬ng Phô", tªn cña viªn t íng Tµu
thêi nhµ Minh, ®Þch thñ cña Lª Lîi (thÕ kû XV). Nh÷ng
ng êi Ph¸p sèng ë Vinh th× gäi thµnh nµy lµ "Thµnh nhá
cña ng êi Tµu" (Fort Chinois).
ViÖc x©y ®¾p thµnh lòy ë nói §ång Trô cã lÏ do M· ViÖn
tiÕn hµnh lÇn ®Çu tiªn vµo nh÷ng n¨m 39 vµ 43 sau C«ng
nguyªn. Thêi gian nµy M· ViÖn ®¸nh Giao ChØ. Nh÷ng anh
hïng næi tiÕng nhÊt trong cuéc khëi nghÜa nµy lµ hai chÞ em
ruét Tr ng Tr¾c vµ Tr ng NhÞ chiÕm gi÷ §µng Ngoµi, Cöu
Ch©n (Thanh Hãa) vµ NhËt Nam (An-TÜnh) còng giµnh ® îc
®éc lËp vµo thêi kú nµy. V× kh«ng cã tµi liÖu chÝnh x¸c cho
nªn lÞch sö cña Lam Thµnh chØ míi næi lªn trong nh÷ng
trang sö cña §¹i ViÖt kÓ tõ ®Çu thÕ kû XV.
-- 251 --
Lóc bÊy giê, nhµ TrÇn trÞ v×, nh ng hä Hå tiÕm ng«i

(1400-1407). Nhµ TrÇn ®· ph¹m sai lÇm lín lµ ®i cÇu cøu
triÒu ®×nh phong kiÕn Trung Hoa, vµ tõ n¨m 1407 ®Õn n¨m
1428, qu©n Minh ®· ®Æt ¸ch ®« hé lªn n íc §¹i ViÖt, hµ
kh¾c ®Õn møc ®é lµ c¶ n íc ph¶i vïng dËy theo tiÕng gäi cña
Lª Lîi. Trong nh÷ng ®o¹n sau, chóng ta sÏ thÊy tÊt c¶ lÞch
sö cña giai ®o¹n nµy ®· diÔn ra xung quanh Lam Thµnh, ®èi
víi ng êi Tµu vµ ë "con ® êng th îng ®¹o", ®èi víi ng êi
An Nam.
Cã lÏ, tr íc thêi kú nµy vµo kho¶ng tõ n¨m 1400 ®Õn
1428, Lam Thµnh ®· cã lÞch sö cña nã, nh ng çc dÊu tÝch
kh«ng cßn n÷a, vµ muèn t×m ra çc dÊu tÝch Êy th× sÏ ph¶i
so¸t l¹i v« sè tµi liÖu cò. §èi víi c¶ mét thêi kú lu mê nµy,
ng êi ta cã quyÒn ®Æt ra nh÷ng gi¶ thiÕt ®Ó lµm viÖc, vµ
nh÷ng gi¶ thiÕt kh«ng ®Õn nçi bÊp bªnh l¾m lµ nh÷ng ®ît
x©m nhËp cña ng êi Champa vµo An-TÜnh ë thÕ kû XI vµ
thÕ kû XV.
T«i ®· ®Ò cËp çc cuéc x©m nhËp Êy trong bµi kh¶o luËn
vÒ "Nh÷ng nhãm téc ng êi thiÓu sæ gèc Champa" ë vïng An-
TÜnh (xem TËp san sè 2, th¸ng 4-6 n¨m 1935, tõ trang 201
®Õn 204). Giê ®©y t«i còng cÇn nh¾c l¹i s¬ qua ®Ó cho ®éc gi¶
cã thÓ chÊp nhËn nh÷ng gi¶ thiÕt mµ t«i sÏ ph¸t biÓu trong
kÕt luËn bµi kh¶o luËn nµy.
Vµo thÕ kû X, n íc §¹i Cå ViÖt trë thµnh v ¬ng quèc
cña §inh Bé LÜnh (quª ë Ninh B×nh) lµ mét trong nh÷ng
ng êi khai s¸ng ra triÒu ®¹i cña Nhµ n íc An Nam. Thay
thÕ qu©n Tµu ®· ®¸nh nhau ë biªn giíi Champa, Bé LÜnh
tiÕp tôc giao chiÕn víi Champa. Víi vÞ vua nµy, chóng ta
-- 252 --
b íc vµo mét thêi kú hiÓn h¸ch trong lÞch sö cña sù ph¸t

triÓn thanh thÕ cña d©n téc An Nam vµo Ph ¬ng Nam. ViÖc
më réng thanh thÕ b¾t ®Çu tõ s«ng Lam cho ®Õn tËn §µng
Trong tõ thÕ kû X cho ®Õn thÕ kû XVIII. VÒ çc giai ®o¹n nèi
tiÕp nhau cña phong trµo Nam tiÕn nµy, chóng ta chØ cÇn
theo dâi nh÷ng chç nµo cã liªn quan ®Õn An-TÜnh mµ th«i.
Tõ thÕ kû VIII (758), ng êi Tµu ®Æt cho Champa tªn gäi
lµ L©m Êp vµ tõ thÕ kû IX (877) gäi lµ Champa.
ChØ çi tªn sau cïng nµy cã thÓ lµ sù sao chÐp ch÷ Ph¹n
lµ Camp©. Ngµy nay, Ch¨m biÕn thµnh Xiªm, nh ng ë An-
TÜnh ng êi ta dïng ch÷ Måi (mäi rî) ®Ó gäi ng êi Champa,
vµ chóng ta sÏ thÊy ch÷ Låi Êy ë tªn gäi mét thµnh kh¸c mµ
chóng ta sÏ nãi ®Õn trong ch ¬ng sau.
Nh÷ng tµi liÖu vÒ thÕ kû II cña Trung Quèc cho chóng ta
biÕt nh÷ng cuéc giao chiÕn víi ng êi Khu Liªn. Nh÷ng
ng êi d©n ngang ng¹nh kh«ng chÞu quy phôc cña vïng
NhËt Nam (NghÖ An ngµy nay) lµ ai? Çc biªn niªn sö cña
Trung Quèc dïng ng«n tõ Êy ®Ó chØ nh÷ng ng êi Champa
cña miÒn B¾c Trung Kú. N¨m 192, TriÒu ®×nh nhµ H¸n ®·
®¸nh tan mét phong trµo ph¶n nghÞch cña ng êi Khu Liªn
vµ çc tµi liÖu Trung Quèc x¸c ®Þnh r»ng l·nh ®¹o cña ng êi
Khu Liªn sèng ë ®ång b»ng ven biÓn cña Hµ TÜnh ngµy nay.
Nh vËy lµ vµo thÕ kû II còng nh thÕ kû I (M· ViÖn, 39-43
sau C«ng nguyªn) s«ng Lam t¹o thµnh ranh giíi gi÷a
Champa vµ An Nam (d íi ¸ch ®« hé cña ng êi Tµu).
§Çu thÕ kû III, ba lÇn kh¸c nhau, ng êi Champa ®· x©m
nhËp vµo NhËt Nam vµ Cöu Ch©n. Tµi liÖu cña Trung Quèc
-- 253 --
cã nãi ®Õn mét l·nh chóa cña T©y QuyÒn (Hµ TÜnh ngµy nay)
®· x ng v ¬ng ë NhËt Nam. Nh ng l·nh chóa nµy ®· bÞ
®¸nh lïi vÒ phÝa Nam s«ng Lam.
Tõ n¨m 399 ®Õn 443, l·nh chóa Champa thuéc dßng hä
Ph¹m (theo çch ph¸t ©m An Nam) ®Õn tµn ph¸ çc quËn
Cöu §øc vµ Cöu Ch©n (Thanh Hãa ngµy nay) lµ Ph¹m
D ¬ng Mai, n¨m 433, sai sø sang xin Hoµng ®Õ NghÜa Long
nhµ Tèng giao quyÒn cai trÞ toµn bé miÒn B¾c Trung Kú cho
m×nh. NghÜa Long tõ chèi. D ¬ng Mai tøc giËn ®¸nh chiÕm
Giao Ch©u (§µng Ngoµi ngµy nay). Nh ng th¸i thó Trung
Hoa lµ §an Hßa Chi buéc D ¬ng Mai ph¶i xin hßa vµ s«ng
Lam l¹i trë thµnh ranh giíi gi÷a Champa vµ An Nam.
§Çu thÕ kû thø VI, mét ng êi An Nam tªn lµ Lý B«n chØ
huy qu©n ®éi cña Cöu §øc (NghÖ An) kªu gäi ®ång bµo næi
dËy ®¸nh ®æ ¸ch ®« hé cña ng êi Tµu. N¨m 544, Lý B«n
x ng Nam ViÖt Hoµng ®Õ, tøc lµ Hoµng ®Õ cña Nam ViÖt
(Nam ViÖt gåm cã §µng Ngoµi vµ miÒn B¾c Trung Kú) vµ
lËp nªn triÒu TiÒn Lý (544-602) vµ ®Æt tªn n íc lµ V¹n
Xu©n.
Nh ng råi vua Champa lµ Cao-Thùc-LuËt-§a-B¹t-Ma
nhËn thÊy c¬ héi tèt ®Ó më réng bê câi vÒ phÝa B¾c vµ ®¸nh
chiÕm Cöu §øc (NghÖ An ngµy nay), y l¹i v ît qua s«ng
Lam.
Trong thÕ kû VII, ng êi mµ qu©n Tµu ®Æt tªn lµ "Vua
§en" ®· g©y ra mét cuéc chèng x©m l îc quy m« lín vµ ®ãng
®« ë Hoan Ch©u (NghÖ An ngµy nay) nh ng còng kh«ng
® îc bao l©u. VÞ Hoµng ®Õ Êy gi÷ ng«i mét thêi gian ng¾n.
-- 254 --
¤ng quª ë Hµ TÜnh ngµy nay vµ cã lÏ lµ gèc ng êi Champa

[15].
Vµo cuèi thÕ kû thø VIII (780), Hoµng ®Õ Tµu lµ §øc
T«n, triÒu nhµ § êng, bÞ l«i cuèn vµo çc cuéc ®¸nh nhau
víi çc n íc ch hÇu lín. Vua Champa Indravarman nh©n
c¬ héi ®ã ®¸nh chiÕm Ch©u Hoan (NghÖ An ngµy nay) vµ
Ch©u ¸i (Thanh Hãa ngµy nay).
N¨m 802-803, qu©n Champa mét lÇn n÷a l¹i chiÕm ®ãng
Ch©u Hoan vµ Ch©u ¸i. S¸u n¨m sau hä l¹i tæ chøc mét cuéc
chinh ph¹t míi. Nh ng "th¸i thó" Tµu lµ Trung Ch©u buéc
ng êi Champa ph¶i rót qu©n vµ lui vÒ s«ng Lam.
N¨m 980, Lª Hoµn thµnh lËp nhµ TiÒn Lª (980 - 1010)
vµ chuyÓn biªn giíi ViÖt - Ch¨m ®Õn Nam Gi¸i S¬n tøc lµ
d·y nói ë biªn giíi phÝa Nam, d·y nói nµy ®· ® îc nãi ®Õn
trong ch ¬ng môc vÒ "Xø Hµ TÜnh".
D íi ®êi Lý Th¸i Tæ, ng êi s¸ng lËp ra triÒu HËu Lý
(1010-1225), uy thÕ cña d©n téc An Nam tiÕp tôc më réng
cho ®Õn tËn Hoµnh S¬n.
Nh÷ng ranh giíi ®· nãi ë trªn ®Òu lµ nh÷ng ranh giíi cã
thùc, chø kh«ng ph¶i lµ ranh giíi ¶o. T«i chØ kÓ ®Õn nh÷ng
chiÕn th¾ng cña ng êi An Nam ®· ® îc çc hßa íc thõa
nhËn chø kh«ng ph¶i lµ sù x©m nhËp cña mét sè thùc d©n
ng êi An Nam.
Tõ nh÷ng ®iÒu ®· nãi ë trªn th× h×nh nh con s«ng Lam
lµ ranh giíi gi÷a ng êi Champa vµ ng êi An Nam (d íi
quyÒn hoÆc kh«ng d íi quyÒn cai trÞ cña ng êi Tµu) tõ thÕ
kû thø nhÊt sau C«ng nguyªn cho ®Õn cuèi thÕ kû thø X vµ
liªn quan ®Õn t×nh h×nh nµy nhÊt ®Þnh trªn t¶ ng¹n s«ng
-- 255 --
Lam ph¶i cã mét hay nhiÒu thµnh ®Ó chèng l¹i nh÷ng cuéc
x©m nhËp cña ng êi Champa qua s«ng. VËy th× trong suèt
10 thÕ kû nµy, Lam Thµnh ph¶i cã lÞch sö cña nã, vµ ph¶i
ch¨ng nh÷ng viÖc lÆp l¹i ®· diÔn ra mét çch cã ý thøc? VÒ
vÊn ®Ò nµy t«i chØ cã thÓ ph¸t biÓu nh "nh÷ng gi¶ thiÕt lµm
viÖc" mµ th«i.
B©y giê chóng ta sÏ nghiªn cøu ®Õn mét sè sù kiÖn lÞch
sö mµ ë ®Êy ch¾c ch¾n cã nãi ®Õn Lam Thµnh. ë ®©y t«i chØ
nªu bËt nh÷ng sù kiÖn ®· x¶y ra ë ®Êt An-TÜnh.
Tr íc hÕt, ®Ó th«ng hiÓu çc vÊn ®Ò sÏ ® îc nãi tiÕp, cÇn
ph¶i nh¾c l¹i lµ tÊt c¶ çc cuéc x©m nhËp cña ng êi Champa
®Òu ®i b»ng ® êng biÓn vµ çc chiÕn thuyÒn cña hä ®· ng îc
dßng çc con s«ng.
Çc biªn niªn sö An Nam ®· ghi chÐp r»ng nh÷ng cuéc
tÊn c«ng cña ng êi Champa ®· diÔn ra ë ch©u NghÖ An n¨m
1216 vµ 1218, d íi triÒu nhµ Lý. Th¸i thó cña ch©u lµ Lý
BÊt NhiÖm ®· ®¸nh qu©n Champa tan t¸c.
TiÕp theo thêi nhµ Lý, triÒu nhµ TrÇn mµ vua ®Çu tiªn
lµ TrÇn C¶nh lÊy niªn hiÖu lµ Th¸i T«n lóc lªn ng«i (1252).
Nhµ TrÇn liÒn tiÕp tôc ngay mét cuéc chiÕn tranh víi
Champa, mét cuéc chiÕn tranh mµ tr íc ®©y nh÷ng vua
cuèi cïng cña nhµ Lý kh«ng ® ¬ng ®Çu næi. Th¸i T«n ®Ých
th©n chØ huy mét cuéc chinh ph¹t chèng l¹i Champa (1252).
Ngµi ® a c«ng chóa B«-§a-La vÒ cïng víi mét sè lín tï
binh. Mét sè lín n« lÖ ng êi Champa ® îc tËp trung t¹i l u
vùc s«ng Lam.
D íi ®êi vua Anh T«n (1293-1311) th× biªn giíi ® îc
chuyÓn ®Õn d·y nói ®¸ hoa c ¬ng ng¨n çch gi÷a HuÕ vµ §µ
-- 256 --
N½ng. Sù kiÖn nµy x¶y ra sau khi vua Champa lµ ChÕ M©n
kÕt duyªn c«ng chóa, chÞ vua Anh T«n (1306).
Tõ n¨m 1361 trë ®i, vua Champa lµ ChÕ Bång Nga l¹i
tiÕn hµnh nh÷ng cuéc chinh ph¹t vµ th¾ng lîi liªn tiÕp cho
®Õn khi chÕt (1390). Qua c©u chuyÖn cña thêi kú nguy kÞch
nµy, trong lÞch sö An Nam cÇn ph¶i nhí nh÷ng giai ®o¹n
sau ®©y:
B»ng ® êng biÓn, ChÕ Bång Nga ®· c íp ph¸ miÒn B¾c
Trung Kú vµ §µng Ngoµi n¨m 1371. N¨m 1377 ng êi An
Nam ®· tæ chøc mét cuéc ph¶n c«ng nh ng thÊt b¹i. Vua An
Nam lµ TrÇn DuÖ T«ng bÞ giÕt tr íc §å Bµn (Vijaya) (thuéc
tØnh B×nh §Þnh ngµy nay) vµ hoµng tö Hóc (hay HuÕ) bÞ cÇm
tï råi kÕt h«n víi mét ng êi em g¸i cña vua Champa.
ChÕ Bång Nga v ît biÓn ®i vÒ h íng B¾c Trung Kú vµ
§µng Ngoµi vµ tµn ph¸ hai n¬i nµy. N¨m 1378, Bång Nga
dÉn hoµng tö Hóc ®Çu hµng ®Õn An-TÜnh vµ cho lµm vua ë
®ã. Khi lªn ng«i Hóc lÊy hiÖu lµ Ngù CÇu V ¬ng.
N¨m 1380, Bång Nga t¸i xuÊt hiÖn ë An-TÜnh, tµn ph¸
Thanh Hãa vµ tiÕn vÒ Hµ Néi.
N¨m 1382, Bång Nga l¹i x©m nhËp Thanh Hãa, tuy bÞ
®¸nh lïi mét lÇn n÷a nh ng y vÉn gi÷ vïng An-TÜnh.
Bång Nga l¹i khai chiÕn n¨m 1389 vµ giµnh nh÷ng chiÕn
th¾ng míi. Nh ng y bÞ thua ë H¶i TriÖu (tØnh H ng Yªn -
B¾c Kú ngµy nay). §Çu cña Bång Nga ® îc mang ®Õn cho vÞ
vua giµ TrÇn NghÖ T«n.
N íc §¹i ViÖt tho¸t khái mét cuéc x©m l¨ng mµ cã lóc
nÒn ®éc lËp hÇu nh ®· bÞ ®e däa nghiªm träng.
T íng Champa lµ La Khai tËp hîp qu©n lÝnh vµ quay
-- 257 --
trë l¹i n íc m×nh b»ng "con ® êng th îng ®¹o" vµ x ng

V ¬ng. Hai ng êi con trai cña Bång Nga lµ ChÕ M· N« vµ
ChÕ S¬n N« ch¹y trèn vµ ®Õn xin c tró t¹i triÒu ®×nh nhµ
TrÇn. Nhµ TrÇn ®Æt hai ng êi nµy lªn chøc vÞ vua ch hÇu
t¹i An-TÜnh [15].
§Õn cuèi triÒu TrÇn, chóng ta thÊy triÒu nµy yÕu dÇn vµ
nhµ Hå lªn ng«i, råi qu©n Minh can thiÖp vµo vµ sau cïng lµ
Lª Lîi, "ng êi gi¶i phãng cho §¹i ViÖt" xuÊt hiÖn.
Nh×n chung lÞch sö An-TÜnh, b¾t ®Çu tõ thÕ kû I sau
C«ng nguyªn cho ®Õn cuèi thÕ kû XIV th× d êng nh ngän
®åi BÕn Thñy vµ "nói §ång Trô" ®· cã mét t¸c dông tÝch cùc
nhê cã thµnh tr× bao quanh ngän nói.
MÆc dï çc v¨n b¶n cò kh«ng viÖn dÉn mét çch râ rµng
Lam Thµnh (mµ tªn gäi nh vËy chØ xuÊt hiÖn trong çc biªn
niªn sö cña ng êi An Nam kÓ tõ thÕ kû XV), ch¾c ch¾n r»ng
tõ nh÷ng thêi xa x a, Lam Thµnh (d íi mét tªn kh¸c)
phßng vÖ cho s«ng Lam, chèng kÎ ®Þch khái qua s«ng.
B©y giê chóng ta h·y quay trë l¹i víi nh÷ng nguån tµi
liÖu ch¾c ch¾n nãi vÒ lÞch sö cña Lam Thµnh.
Nh chóng ta ®· biÕt, theo lÞch sö cña §Òn Qña, ng«i
®Òn dµnh ®Ó thê Lý NhËt Quang, con trai thø t¸m cña ng êi
khai s¸ng ra nhµ Lý (1010-1225) th×, d íi triÒu Lý, lÞ së cña
An-TÜnh ®Æt ë B¹ch D ¬ng, n»m çch kho¶ng 50 c©y sè vÒ
th îng l u Lam Thµnh, theo ® êng chim bay.
D íi TriÒu nhµ TrÇn (1225-1400) lÞ së cña An-TÜnh rêi
nói §ång Trô vµo thêi gian nµo? §iÒu nµy t«i chÞu kh«ng thÓ
x¸c ®Þnh ® îc.
§Õn thÕ kû XV th× çi tªn gäi "Lam Thµnh" thùc sù ®i
-- 258 --
vµo lÞch sö.

N¨m 1400, Hå Quý Ly tiÕm ng«i nhµ TrÇn. Nhµ TrÇn
bÌn cho mét ph¸i bé ®i qua B¾c Kinh nh»m môc ®Ých cÇu
gióp kh«i phôc l¹i triÒu chÝnh thèng. Nh©n cã ph¸i bé nµy
qua, nhµ Minh n¾m lÊy cí ®Ó can thiÖp vµo c«ng viÖc cña An
Nam, víi chñ t©m lµ s¸p nhËp vÜnh viÔn n íc §¹i ViÖt vµo
Trung Quèc.
Çc ®éi qu©n Tµu do Tr ¬ng Phô vµ Méc Th¹nh chØ huy
®· b¾t giam Hå Quý Ly vµ con trai lµ Hå H¸n Th ¬ng ë An-
TÜnh (t¹i nh÷ng n¬i mµ t«i ®· nãi râ trong mét ch ¬ng
tr íc) vµ chë vÒ Tµu. N íc §¹i ViÖt hÇu nh ® îc ®éc lËp
tõ ®Çu thÕ kû XI (TriÒu nhµ Lý), l¹i mét lÇn n÷a chÞu ¸ch ®«
hé cña ng êi Tµu (1407-1428). ¸ch ®« hé cuèi cïng nµy ®·
g©y ra nhiÒu cuéc næi dËy cña nh©n d©n, ®Æc biÖt lµ ë An-
TÜnh vµ Thanh Hãa.
Ngän cê khëi nghÜa ® îc phÊt lªn tr íc tiªn (cÇn chó ý
®iÒu nµy) t¹i An-TÜnh, mµ ë ®©y çc vÞ anh hïng cña cuéc
chiÕn tranh gi¶i phãng d©n téc lµ §Æng TÊt (§Æng TÊt lóc
nµy lµ trÊn thñ ®Êt ThuËn Ho¸, vïng HuÕ) vµ gia t íng cña
Ngµi lµ NguyÔn C¶nh Ch©n.
§Æng TÊt ® a TrÇn Quü lªn ng«i víi t íc hiÖu Gi¶n
§Þnh (1407). D íi quyÒn chØ huy cña §Æng TÊt vµ Gi¶n
§Þnh, qu©n An Nam ®· ®¸nh b¹i çc ®éi qu©n Tµu trong
nhiÒu trËn giao chiÕn ë An-TÜnh. Mét ®éi qu©n tiÕp viÖn cña
Trung Hoa do t íng Méc Th¹nh chØ huy còng bÞ ®¸nh b¹i.
Nh ng mèi bÊt hßa ®· x¶y ra trong ®éi qu©n cña Gi¶n
-- 259 --
§Þnh. Gi¶n §Þnh xö tö §Æng TÊt vµ NguyÔn C¶nh Ch©n. Råi

mÊy ng êi con trai cña çc n¹n nh©n, §Æng Dung vµ
NguyÔn C¶nh DÞ ® a ch¸u cña Gi¶n §Þnh lµ TrÇn Quý
Kho¸ng lªn ng«i víi niªn hiÖu lµ Trïng Quang (1409).
VÞ vua míi (Trïng Quang) tËp trung lùc l îng qu©n d©n
cña m×nh t¹i huyÖn Chi La (nay lµ phñ §øc Thä, tØnh Hµ
TÜnh), chiÕm gi÷ h÷u ng¹n s«ng Lam vµ "con ® êng th îng
®¹o".
§Ó ph¶n kÝch l¹i, t íng Tµu lµ Tr ¬ng Phô ph¶i t¨ng
c êng cñng cè cho v÷ng m¹nh ngän ®åi BÕn Thñy, nói §ång
Trô vµ x©y dùng l¹i, mét thµnh cæ cña ng êi Tµu ®· cã tõ
thÕ kû IX, mang tªn lµ L îng Qu©n §Êu.
Qu©n ®éi nhµ Minh chiÕm Lam Thµnh tõ n¨m §inh Hîi
(1407) ®Õn n¨m Quý M·o (1423).
Cuéc tiÕn c«ng quan träng ®Çu tiªn cña ng êi An Nam
vµo thµnh nµy diÔn ra n¨m Kû Söu (1409). Ng êi chØ huy
çc ®éi qu©n cña Trïng Quang lóc ®ã lµ Phan Liªu. Cø ®iÓm
nµy do M· Kú phßng vÖ, s¾p söa bÞ thua trËn, th× cã mét ®éi
qu©n cøu viÖn do danh t íng Tµu Lý B©n ®Õn ®óng lóc ®Ó
gi¶i v©y cho thµnh. Phan Liªu vµ bè lµ Phan Quý H÷u ch¹y
sang bªn ®Þch. Qu©n Tµu bÌn cö tªn ®Çu hµng lµm Tri ch©u
cña NghÖ An (An-TÜnh).
Tr ¬ng Phô b¾t ® îc Gi¶n §Þnh vµ Trïng Quang. Ngay
ë bøc t êng cña Lam Thµnh, Tr ¬ng Phô ®· xö tö NguyÔn
BiÓu, ng êi mµ Trïng Quang ®· cö tíi gÆp Tr ¬ng Phô ®Ó
bµn b¹c çc ®iÒu kiÖn cÇu hoµ.
Nh vËy lµ vinh dù cho ®Êt An-TÜnh, n¬i ®· s¶n sinh ra
-- 260 --
nh÷ng ng êi con danh tiÕng §Æng TÊt, NguyÔn C¶nh Ch©n

vµ NguyÔn BiÓu, n¬i ®· vïng dËy ®Çu tiªn ®Ó chèng ¸ch ®«
hé cña ng êi Tµu d íi triÒu nhµ Minh.
Qu©n Tµu chiÕm toµn bé §¹i ViÖt cho ®Õn biªn giíi cña
Champa, nghÜa lµ ®Õn tËn Qu¶ng Ng·i ngµy nay. Nh ng
®iÒu cÇn ph¶i nhí vÒ sù sèng l¹i cña qu¸ khø vïng "An-TÜnh
x a" lµ Lam Thµnh, ®· tõng lµ cø ®iÓm trung t©m cña qu©n
Tµu. ChÝnh cø ®iÓm nµy ®· chØ huy toµn bé çc cø ®iÓm cßn
l¹i, vµ qu©n Tµu còng ®· ph¶i trë l¹i nhiÒu lÇn n¬i ®©y.
N íc §¹i ViÖt ®ang cã nguy c¬ bÞ chiÕm vÜnh viÔn, th× Lª
Lîi xuÊt hiÖn. Ngµi lµ ng êi Lam S¬n (thuéc tØnh Thanh
Hãa ngµy nay). VÒ Lª Lîi, t«i ®· tr×nh bµy mét tiÓu sö ®Çy
®ñ trong b¶n kh¶o luËn dµnh cho "Çc danh nh©n cña
Thanh Hãa" ®¨ng ë T¹p chÝ §«ng D ¬ng tõ 1919-1920, t«i
xin phÐp ®Ò nghÞ víi b¹n ®äc trë l¹i b¶n kh¶o luËn Êy.
VÒ "cuéc ®êi" cña con ng êi mµ nh©n d©n An Nam ®·
mÖnh danh lµ "Ng êi gi¶i phãng cho ®Êt n íc §¹i ViÖt", ë
®©y chØ cÇn nh¾c l¹i nh÷ng giai ®o¹n cã liªn quan ®Õn qu¸
khø cña An-TÜnh.
Trong cuéc "Kh¸ng chiÕn m êi n¨m" (1418-1428) do Lª
Lîi l·nh ®¹o, An-TÜnh tham gia s¸u n¨m liÒn, nh ng«n tõ
"Lôc niªn thµnh" ®· nãi, tªn nµy lµ tªn gäi mét së chØ huy
cña Lª Lîi t¹i An-TÜnh (xem mét trong çc ch ¬ng sau).
N¨m 1423, Lª Lîi chiÕm Lam Thµnh vµ niªn ®¹i nµy
®¸nh dÊu b íc ®Çu thÊt b¹i cña qu©n Tµu. Tªn chØ huy Tµu
®ãng ë Lam Thµnh lµ Th¸i Phóc ®· bÞ giÕt chÕt ngay t¹i
trËn.
-- 261 --
TriÒu ®×nh Trung Hoa cho V ¬ng Th«ng sang cøu viÖn.
Trong 4 n¨m, ®¸nh nhau víi nghÜa qu©n cña Lª Lîi, cuèi
cïng buéc ph¶i ký mét hßa íc vµ rót qu©n khái §¹i ViÖt
(1428).
Trong thêi gian tiÕn hµnh cuéc "Kh¸ng chiÕn 10 n¨m",
n¨m 1427, Lª Lîi ®· ® a TrÇn C¶o lªn ng«i vua. Ýt l©u sau
çc ®×nh thÇn buéc TrÇn C¶o ph¶i tù tö b»ng thuèc ®éc. Lª
Lîi lªn ng«i vµ lÊy niªn hiÖu lµ ThuËn Thiªn. Ngµi trÞ v×
chÝnh thøc tõ n¨m 1428 ®Õn 1433 (n¨m Ngµi mÊt). Ngµi lµ
ng êi khai s¸ng ra triÒu HËu Lª (1428-1793).
Theo nh t«i biÕt th× tõ thÕ kû XV ®Õn thÕ kû XVII Lam
Thµnh kh«ng cã chuyÖn g× ®¸ng nãi.
Lam Thµnh g¾n víi kû niÖm cña Lª Kh«i lµ tæng trÊn vµ
chØ huy ®éi qu©n cña NghÖ An (An-TÜnh). Ngµi trë nªn danh
tiÕng sau cuéc chinh ph¹t víi Champa mµ Ngµi chØ huy n¨m
1434 d íi triÒu Lª Th¸i T«n (1433-1442). Ngµi ® a vÒ mét
sè ®«ng tï binh ng êi Champa vµ cho ë ngay ch©n Lam
Thµnh, gi÷a thµnh lòy phÝa Nam vµ s«ng Lam. T«i ®· ®Ò cËp
®Õn ng«i ®Òn thê Ngµi trong mét ch ¬ng tr íc vµ viÕt vÒ "vÖ
së" (tr¹i tËp trung n« lÖ hay tï binh) do Ngµi ®Æt ra, trong
lóc viÕt b¶n kh¶o luËn vÒ "Çc nhãm téc ng êi gèc Champa"
ë vïng An-TÜnh (xem TËp san cña chóng t«i sè 2, th¸ng4-6
n¨m 1935).
TiÕp ®Õn lµ cuéc "khai chiÕn cña NghÖ An" [2] do HiÒn
V ¬ng tæ chøc (1648-1687). VÞ vua ch hÇu nµy së dÜ ®¹t
® îc phÇn lín chiÕn th¾ng t¹i NghÖ An lµ v× ®· biÕt lîi dông
"con ® êng th îng ®¹o" ®Ó xoay chuyÓn çc trËn ®Þa cña hä
TrÞnh, nhê dùa vµo nhiÒu nh¸nh ® êng nèi liÒn Qu¶ng B×nh
-- 262 --
(§ång Híi) víi Hµ TÜnh, b¨ng qua phÝa T©y cña nói Hoµnh
S¬n.
N¨m 1655, tøc giËn tr íc nhiÒu cuéc x©m lÊn mµ ng êi
§µng Ngoµi ®· tiÕn hµnh liªn tiÕp ë h÷u ng¹n Linh Giang
(s«ng Gianh trªn b¶n ®å), HiÒn V ¬ng ®i vµo ®Êt cña ®èi
ph ¬ng, ®Õn tËn s«ng Lam vµ chiÕm lu«n phÇn ®Êt Nam
An-TÜnh (tøc lµ Hµ TÜnh ngµy nay), cho ®Õn n¨m 1661. Çc
t íng lÜnh cña HiÒn V ¬ng lµ NguyÔn H÷u T©n vµ NguyÔn
H÷u DËt ®· lËp nhiÒu chiÕn c«ng, t«i ®· thuËt l¹i tiÓu sö cña
hai vÞ nµy trong "Çc danh nh©n cña Thanh Hãa" [10].
TrÞnh T¹c lÇn l ît cö ®Õn nh÷ng t íng giái nhÊt ®Ó ®èi
phã víi qu©n thï nh ng lÇn l ît ®Òu bÞ ®¸nh b¹i. Mét trong
nh÷ng gia t íng cña hä TrÞnh lµ TrÞnh Toµn, tøc QuËn c«ng
Ninh, biÖt hiÖu lµ ¤ng Ninh, em ruét cña TrÞnh T¹c, chiÕn
th¾ng mÊy trËn trong lóc giao tranh víi qu©n ®éi cña chóa
NguyÔn. Nhê nh÷ng chiÕn th¾ng ®ã, QuËn c«ng Ninh cã
® îc mét thÕ lùc nµo ®ã bªn c¹nh triÒu ®×nh ë Th¨ng Long,
v¶ l¹i «ng cã mét ¶nh h ëng lín lao ®èi víi nh©n d©n An-
TÜnh do nh÷ng c«ng lao ®· ®ãng gãp còng nh viÖc cai qu¶n
kh«n ngoan ®èi víi xø nµy.
TrÞnh T¹c nghi em m×nh cã dông ý m u ®å chiÕm ®o¹t
quyÒn bÝnh nªn míi giÕt ®i. ChØ m·i ®Õn n¨m 1661, TrÞnh
C¨n, con trai cña TrÞnh T¹c míi ®¸nh lïi ® îc çc ®éi qu©n
cña chóa NguyÔn vµo qu¸ s«ng Gianh. ViÖc nµy TrÞnh T¹c
®· thùc hiÖn ® îc dÔ dµng v× hai nguyªn suý cña HiÒn
V ¬ng lµ NguyÔn H÷u TÊn vµ NguyÔn H÷u DËt cã m©u
thuÉn ®èi kh¸ng víi nhau. Tõ n¨m 1673, hä TrÞnh mÆc
nhiªn thõa nhËn nÒn ®éc lËp cña çc chóa NguyÔn, vµ s«ng
-- 263 --
Gianh ® îc coi lµ ranh giíi gi÷a hai khu vùc cña hä NguyÔn
(HuÕ) vµ hä TrÞnh (kh«ng kÓ çc vua Lª chØ cã h vÞ).
D êng nh Lam Thµnh vµ ®ån lòy cña BÕn Thñy ®· c¶n
trë kh«ng cho phÐp çc t íng lÜnh cña HiÒn V ¬ng v ît qua
s«ng Lam ®Ó chiÕm ® îc phÇn ®Êt cña phÝa B¾c An-TÜnh
(NghÖ An ngµy nay). Håi bÊy giê, Lam Thµnh lµ lÞ së cña
tØnh vµ do ¤ng Ninh, trÊn thñ cña An-TÜnh vµ tæng chØ huy
qu©n ®éi §µng Ngoµi chiÕm ®ãng. TÊt c¶ ngän "nói §ång
Trô" ®· trë thµnh mét yÕu ®Þa réng lín mµ ë ®©y ¤ng Ninh
cã thÓ chuÈn bÞ vµ tËp trung lùc l îng.
Cã lÏ Lam Thµnh ®· bÞ qu©n nhµ M¹c chiÕm ®ãng trong
nh÷ng n¨m 1527 vµ 1555 nh ng çc biªn niªn sö cña triÒu
Lª kh«ng ghi viÖc chiÕm ®ãng nµy, ch¾c v× lý do lµ ®Ó kh«ng
ph¶i thuËt l¹i mét sè sù kiÖn liªn quan ®Õn mét triÒu ®¹i ®·
c íp ng«i cña kÎ kh¸c. §éi qu©n cña M¹c KÝnh §iÒn ®· bÞ
tiªu diÖt ë Thanh Hãa n¨m 1555, mét giai ®o¹n cña lÞch sö
An Nam mµ t«i ®· cã dÞp kÓ l¹i trong chuyªn kh¶o vÒ "TØnh
Thanh Hãa" vµ "Çc danh nh©n cña Thanh Hãa" [9 vµ 10].
ChÝnh vµo n¨m 1555, hä M¹c cïng qu©n cña nhµ Minh
®· rót khái tÊt c¶ çc thµnh lòy mµ hä ®· tõng chiÕm gi÷ ë
An-TÜnh, trong ®ã cã Lam Thµnh, bëi v× håi ®ã qu©n cña M¹c
chÕ ngù tÊt c¶ çc ®ång b»ng duyªn h¶i vµ miÒn h¹ l u s«ng
Lam.
Cßn vÒ thêi kú chuyÓn tiÕp T©y S¬n (1778-1802) th× rÊt
lµ râ. Lam Thµnh håi ®ã lµ cø ®iÓm trung t©m cña T©y S¬n
t¹i An-TÜnh. NguyÔn ¸nh (vÒ sau lµ vua Gia Long) ®· chiÕm
vÞ trÝ nµy ngay tõ ®Çu n¨m 1802 vµ tõ n¬i ®©y ®· ®uæi qu©n
T©y S¬n ra khái ®Êt nµy. T¹i ®©y sau lóc ® îc triÒu ®×nh
-- 264 --
B¾c Kinh thõa nhËn cho lµ V ¬ng vµ NguyÔn ¸nh x ng ®Õ

víi hiÖu lµ Gia Long, t¹i Hµ Néi, th¸ng 6 n¨m 1802.

Tõ triÒu TrÇn cho ®Õn cuèi triÒu Lª, Lam Thµnh lµ lÞ së

cña An-TÜnh. Trong thµnh cã Dinh TrÊn Thñ, cã "hµnh
cung" vµ chØ huy së. HiÒn T TrÞ (ch¸nh ¸n s¸t tØnh) ®ãng
ë lµng NghÜa LiÖt, Thõa ChÝnh T TrÞ (phã ¸n s¸t) th× ®ãng
ë TriÒu KhÈu vµ çc ty cña trÊn thñ th× ®Æt t¹i VÖ ChÝnh
n»m gi÷a hai lµng NghÜa LiÖt vµ TriÒu KhÈu. Chóng ta ®·
biÕt lµ håi ®ã ly së ph¶i dêi ®Õn An Tr êng, råi ®Õn Vinh
vµo ®Çu thÕ kû XIX; t«i sÏ trë l¹i vÊn ®Ò nµy (trong mét dÞp
kh¸c).
C¨n cø vµo mét sè truyÒn thuyÕt cßn l u truyÒn m·i ®Õn
ngµy nay trong t©m trÝ cña nh©n d©n, th× qu©n Tµu lóc bá
Lam Thµnh n¨m 1423 cã lÏ ®· ch«n nhiÒu vµng mµ chóng
kh«ng ®em ®i ® îc trong nh÷ng hÇm mé nhá. RÊt nhiÒu n¬i
cÊt giÊu Êy ®· bÞ lé vµ ngµy nay ng êi ta vÉn cßn chØ ® îc
chç. Qu©n Tµu cã thÓ ®· lÐn lót trë l¹i An Nam ®Ó lÊy cña
c¶i cña chóng hoÆc cña c¶i nµy cã thÓ ®· bÞ ng êi An Nam
t×m thÊy.
Mét truyÒn thuyÕt kh¸c nãi r»ng:
"Tr©u ®»m trong hå NghÜa LiÖt. Khi chóng ®øng dËy th×
ë líp bïn lÊm lªn sèng l ng cã dÝnh tiÒn vµng mang niªn
hiÖu nhµ Minh".
Hå nµy ngµy nay cßn gäi lµ "Tµng Hãa" (n¬i cÊt giÊu cña
c¶i).
Cã mét ®iÒu ch¾c ch¾n lµ ng êi ta ®· ph¸t hiÖn ra ë bªn
-- 265 --
trong Lam Thµnh vµ xung quanh thµnh cã nh÷ng di tÝch cña

thêi kú ®« hé cuèi cïng cña qu©n Tµu. Còng nh n¨m thø
11 triÒu Minh M¹ng (1831) nh©n d©n x· Phó §iÒn, lóc ®µo
giÕng ë mét ®¸m ruéng ®· ®µo ® îc hai khÈu sóng ®¹i b¸c
b»ng ®ång ®á mang niªn hiÖu nhµ Minh (thÕ kû XV). Çc m«
tÝp trang trÝ ®Òu n¹m vµng. Hai khÈu sóng nµy ® îc ® a
vµo vâ khè (Kho vò khÝ) ë Vinh. Nh÷ng chum ®Çy tiÒn ®ång
®êi Minh còng ® îc ph¸t hiÖn ë VÖ ChÝnh n¨m 1928 vµ
1929. Trong "líp häc tham quan" ngµy thø n¨m mång 5
th¸ng 4 n¨m 1928, häc sinh çc líp trªn cña tr êng Quèc
häc Vinh lóc ®µo ®Êt ë gi÷a Lam Thµnh ®Ó t×m dÊu tÝch, ®·
t×m thÊy rÊt nhiÒu di vËt ®å ¨n thõa, ®Üa b¸t cßn nguyªn vÑn
vµ hai çi chu«ng con b»ng ®ång. Nh ng çc vËt t×m thÊy
mµ t«i cho lµ ®Ñp nhÊt lµ nh÷ng viªn ®¹n b»ng ®¸, nhiÒu cì
kh¸c nhau. Çc viªn ®¹n nµy, theo ý t«i, cã tõ thÕ kû XV.
Ng êi ®äc sÏ rÊt hµi lßng khi ® îc nghe thuËt l¹i lÞch sö
çc "häng sóng" cæ x a nhÊt. Mét nhµ nho ®· kÓ l¹i cho t«i
nh sau, vµ t«i chØ bæ sung vµo ®Êy mét sè ®iÓm chÝnh x¸c
mang tÝnh chÊt lÞch sö.
Nhµ nho Êy nãi: "ChÝnh vua n íc Kim ®· chÕ ra lo¹i
sóng ®¹i b¸c b¾n ®¹n ®¸. Vµ nhê çc khÝ giíi nµy mµ vua
Kim ®· chiÕn th¾ng tÊt c¶ mäi kÎ thï vµ lªn ng«i Hoµng ®Õ
cña Trung Quèc".
ChÝnh ë chç nµy b¾t buéc ph¶i x¸c minh cho ®óng.
Chóng ta ph¶i trë l¹i thêi kú lo¹n l¹c cña lÞch sö Trung Hoa
gäi lµ thêi "HËu Ngò ®¹i" (907-960) vµ chÝnh lóc ®ã xuÊt
hiÖn lÇn ®Çu tiªn danh tõ Kim. Hoµng ®Õ sau cïng cña nhµ
H¸n (Quang §Õ) tõ ng«i n¨m 960 ®Ó cho nhµ Tèng (960-
-- 266 --
1279). TriÖu Khu«ng DÉn ®· kh«i phôc l¹i sù thèng nhÊt

cu¶ ®Õ quèc, trõ çc xø Liªu thuéc miÒn B¾c Trung Quèc.
Mét trong nh÷ng Hoµng ®Õ cña Liªu ®· trÊn ¸p tÊt c¶ çc
hoµng tö kh¸c, ®ã lµ Agouda, ng êi khai s¸ng ra triÒu Kim
(1113-1234) víi miÕu hiÖu Th¸i tæ. Çc n íc Liªu nµy chÝnh
lµ çc d©n téc T¸c ta ph ¬ng §«ng. ChÝnh nh÷ng ng êi d©n
cu¶ xø Kim nµy lµ nh÷ng ng êi ®Çu tiªn ph¸t minh ra ph¸o
binh. ë thÕ kû XIII, n íc Trung Hoa bÞ x©u xÐ bëi cuéc chiÕn
tranh gi÷a Kim vµ Tèng. Vµ lóc bÊy giê ng êi M«ng Cæ can
thiÖp vµo: K’oublai (Hèt TÊt LiÖt), ® îc nhµ Tèng gióp søc,
®· kÕt liÔu triÒu Kim (1234). Nhµ Tèng còng kh«ng hiÓu
® îc r»ng chÝnh m×nh ®ang chuÈn bÞ ®Ó ®i ®Õn chç suy sôp
Hèt TÊt LiÖt, ng êi ®øng ®Çu çc ®¹i H·n M«ng Cæ, ®· ®¸nh
®æ nhµ Tèng (1279) vµ lËp ra triÒu ®¹i nhµ Nguyªn (1280-
1368). Suèt trong thêi gian çc cuéc chiÕn tranh nµy, tõ thÕ
kû thø X-XV, tÊt c¶ çc qu©n ®éi ®Òu dïng ph¸o binh. Khi
qu©n Minh can thiÖp vµo c«ng viÖc cña An Nam, th× çc sóng
b¾n ®¸ gieo kinh h·i trong nh©n d©n An Nam, nh ng ch¼ng
bao l©u, nh©n d©n An Nam b¾t ch íc ® îc ng êi Trung
Quèc.

Lam Thµnh lµ nguån c¶m høng cña nhiÒu nhµ th¬. Mét
trong nh÷ng bµi th¬ mµ ai còng biÕt, ®¹i ý:
"Th¸i Phóc gi÷ thµnh mét çch anh dòng,
Lý An sî h·i khñng khiÕp ch¹y trèn (vÒ Tµu) b»ng tµu
biÓn.
-- 267 --
Nh©n d©n An Nam çc ®êi sau ®Õn v·ng c¶nh Lam
Thµnh.
Nh ng tÊt c¶ ®Òu kh«ng hiÓu ® îc nh÷ng nçi ®au khæ
mµ tæ tiªn hä ph¶i chÞu ®ùng dai d¼ng míi ®¸nh ®uæi ® îc
qu©n Tµu ra khái bê câi".
Th¸i Phóc vµ Lý An dÉn ë 2 c©u th¬ ®Çu lµ hai t íng
Tµu cuèi cïng ®· chØ huy qu©n ë Lam Thµnh, tr íc khi Lª
Lîi ®¸nh chiÕm ® îc n¬i nµy (1423).
Sau ®©y lµ tãm t¾t tinh thÇn mét bµi th¬ thø hai ®· ® îc
s¸ng t¸c vµo ®Çu triÒu Lª:
"Nh÷ng lóc nhµn rçi, t«i rêi bá n¬i lµm viÖc ®Ó trÌo lªn
tËn ®Ønh Lam Thµnh.
Mang theo ®µn, t«i ngåi lµm th¬ t¹i thµnh cæ nµy vµ
phong c¶nh tuyÖt ®Ñp bµy ra d íi ch©n thµnh.
T«i sùc nhí l¹i lÞch sö çc sù kiÖn ®· x¶y ra d íi ®êi
TrÇn vµ nhµ Minh, nhí ®Õn Tr ¬ng Phô, ng êi ®· x©y ®¾p
thµnh nµy.
Nh÷ng yªu qu¸i cña çc biÓn c¶ xa x«i, ® îc sãng thÇn
hé vÖ ®ét kÝch vµo n íc An Nam vµ c¾n xÐ nh©n d©n.
Quan Ngù sö(1), ng êi ®Çy tí trung thµnh cña nhµ vua,
®· chÕt mét çch oanh liÖt d íi ch©n t êng Lam Thµnh.
Nh ng nhê trêi c«ng minh, ®Êt n íc cña chóng ta ®·
giµnh ® îc ®éc lËp vµ bê câi ®· ® îc thu håi.
T¹i Lam S¬n, Lª Th¸i Tæ tËp hîp quèc d©n. Khi Ngµi gi¬
"thanh kiÕm vµng" lªn(2) cïng víi ngän cê khëi nghÜa th× c¶
n íc ®· tr¶ lêi theo tiÕng gäi cña Ngµi vµ ®· ®uæi qu©n
Ng«(3).
Chóng ta t«n thê h ¬ng hån cña con ng êi gi¶i phãng
-- 268 --
cho ®Êt n íc t¹i ng«i ®Òn thê ng êi (Léc §iÒn - ®· miªu t¶

ë trªn).
Nh ng çc anh hïng x a ®©u råi?"

Cã nhiÒu ng«i ®Òn kû niÖm çc biÕn cè x¶y ra ë Lam

Thµnh vµ çc vïng l©n cËn tõ thêi ®« hé cuèi cïng cña qu©n
Tµu. Ng êi anh hïng ® îc t«n sïng nhÊt lµ NguyÔn BiÓu.
Vong hån çc t íng lÜnh vµ binh lÝnh Tµu ®· bÞ diÖt, khi
chÕt khÝ giíi cßn trong tay, ® îc thê ë nh÷ng ®Òn miÕu
riªng. Ng«i ®Òn thó vÞ nhÊt lµ ®Òn TuyÒn NghÜa ë lµng Phï
§iÒn, n¬i ®©y thê Th¸i Phóc. Th¸i Phóc chØ huy n¬i nµy lóc
Lª Lîi ®ét kÝch vµo. Phóc muèn tù s¸t h¬n lµ ®Çu hµng.
Kh©m phôc lßng can ®¶m cña Phóc, kÎ chiÕn th¾ng bÌn truy
tÆng t íc vÞ TuyÒn NghÜa vµ tuyªn ço thÇn cña nói Lam
Thµnh.
Mét ng«i ®Òn kh¸c ®¸ng chó ý cÇn tham quan, kh«ng
ph¶i v× nã ®Ñp mµ v× gèc tÝch cña nã lµ ®×nh lµng VÖ ChÝnh,
lÞ së cò mµ t«i ®· nãi ®Õn trong chuyªn kh¶o vÒ "Çc nhãm
téc ng êi gèc Champa" ë An-TÜnh [15]. H·y hái d©n lµng
xem hä thê vÞ thµnh hoµng lµng nµo ë ®×nh nµy, hä sÏ tr¶ lêi:
- "Chóng t«i thuéc vÒ thÕ hÖ míi, chóng t«i kh«ng râ".
Hä muèn giÊu sù thËt v× hä biÕt r»ng n¬i ®©y thê ng êi
thñy tæ Champa cña céng ®ång ®Çu tiªn. VÖ Së cò do Lª
Kh«i lËp ra ®Ó giam tï binh Champa ®em vÒ ®©y sau khi
th¾ng trËn ë Champa (1434). Çc hµo môc cña VÖ ChÝnh
ngµy nay biÕt r»ng ng êi chØ huy ®Çu tiªn - ng êi Champa
chÞu tr¸ch nhiÖm bªn c¹nh Lª Kh«i vÒ trËt tù trong tr¹i tËp
-- 269 --
trung (VÖ Së) chÝnh lµ ng êi mµ tæ tiªn hä ®· coi lµ thµnh

hoµng cña lµng hä. NÕu ai cã ý ®å lµm cho hä ph¶i thó nhËn
r»ng m×nh lµ dßng dâi cña nh÷ng ng êi n« lÖ Champa th× dÔ
®éng ch¹m s©u xa ®Õn lßng tù ¸i cña hä. §ã lµ ®èi víi ng êi
d©n ë çc vïng xung quanh Lam Thµnh mµ tæ tiªn lµ ng êi
Ch¨m. Nh ng ®èi víi nh÷ng ng êi tíi quÇn tô víi d©n c
do çc tï binh Tµu cÊu thµnh, còng nh d©n Champa cña
VÖ Së (VÖ ChÝnh ngµy nay) ®Æt d íi sù kiÓm so¸t cña ®ån
binh An Nam ë Lam Thµnh. T«i chØ nªu ®Þa ®iÓm tªn lµ Phè
n»m tr íc mÆt Lam Thµnh trªn h÷u ng¹n s«ng Lam, d©n ë
®©y phßng vÖ th«n Phï Th¹ch thuéc lµng VÜnh §¹i. Phè do
Lª Lîi ®Æt ra, ngay sau ngµy chiÕm ® îc Lam Thµnh (1423).
Sù viÖc Êy còng gÇn víi lÞch sö cña lµng Kim ¤ do
NguyÔn XÝ lËp nªn vµo thêi kú nµy. NguyÔn XÝ lµ mét trong
nh÷ng gia t íng cña Lª Lîi, ë trªn l·nh ®Þa tõ Cöa Lß ®Õn
Cöa Héi (xem l¹i xø Vinh). Trong chuyªn kh¶o cña t«i vÒ
"Çc nhãm téc ng êi gèc Champa" cã mét chó thÝch nhá ë
phÝa d íi trang 213 (TËp san cña chóng t«i ra n¨m 1935).
Chó thÝch nµy ngô ý Kim ¤, nh ng qua mét lçi in sai nãi lµ
"tï binh Champa" trong khi ph¶i ®äc lµ "tï binh Tµu".
Nh vËy, t¹i ®Êt An-TÜnh cã nh÷ng "Nhãm téc ng êi gèc
Tµu", mµ viÖc s¸ng lËp ra g¾n liÒn víi lÞch sö cña Lam
Thµnh. §ã lµ ®iÒu mµ t«i ®· muèn chøng minh vµ t«i nghÜ
r»ng rÊt bæ Ých ®Ó t×m xem ë trong tØnh cã nh÷ng nhãm Tµu
kh¸c n÷a kh«ng.
MÆc dï ®· hßa hîp tõ l©u ®êi trong d©n téc An Nam
nh ng dßng dâi cña çc tï binh Champa hay Tµu vÉn lÊy
lµm xÊu hæ khi nh×n nhËn nguån gèc cña m×nh. Nh ng cã
-- 270 --
nªn tr¸ch hä kh«ng?

PhÇn cßn l¹i b©y giê lµ t«i ph¶i miªu t¶ Lam Thµnh theo
t×nh tr¹ng hiÖn nay. Nh ng tr íc hÕt cÇn ph¶i nªu lªn mét
sù viÖc. Nã chøng minh r»ng cÇn ph¶i cã nh÷ng biÖn ph¸p
cÇn thiÕt ®Ó b¶o vÖ phÕ tÝch cña thµnh cæ. Muèn ®i ®Õn Lam
Thµnh, ng êi ta bá con ® êng quèc lé sè 8 tõ lµng Léc §iÒn
®Ó qua con ® êng hµng tØnh sè 42 vµ ph¶i ®i hÕt 5 c©y sè.
§o¹n ® êng nµy rÊt khã ®i vµ cã nguyªn do cña nã. Còng
nh mét sè con ® êng La M· cæ x a hoÆc mét sè con ® êng
ngµy nay ë Trung Quèc, con ® êng 42 nµy ®· ® îc ®¾p b»ng
nh÷ng khèi ®¸ to. Mµ "nói §ång Trô" l¹i rÊt "linh thiªng"
nªn kh«ng thÓ lµm nh÷ng ®iÒu phµm tôc ë n¬i ®©y. VËy th×
nh÷ng t¶ng ®¸ Êy ë ®©u ®em ®Õn? Nh÷ng khèi ®¸ nµy x a
kia lµ líp ngoµi cña t êng thµnh phÝa Nam (xem ¶nh CLXVI
ë trªn) song song vµ rÊt gÇn víi con ® êng nµy. Çch ®©y
kho¶ng 40 n¨m, khi tu söa "® êng ®ª" tõ Léc §iÒn ®Õn Sa
Nam, ng êi thÇu kho¸n phô tr¸ch c«ng tr×nh ®· ph¸ bøc
t êng v× «ng ta cho lµ tiÖn lîi nhÊt ®Ó gi¶m ® îc chi phÝ
chuyªn chë. § îc quan Tæng ®èc cho biÕt, quan C«ng sø ®·
®×nh chØ viÖc ph¸ hñy Êy.
B©y giê cÇn ph¶i b¶o vÖ çc thµnh lòy kh¸c vµ "kú ®µi"
(ô ®Êt n¬i ®· dùng lÇu chØ huy) chèng l¹i sù ph¸ ho¹i.
ChØ cã biÖn ph¸p lµ ®em "xÕp h¹ng" Lam Thµnh vµo çc
c«ng tr×nh lÞch sö ®Æt d íi quyÒn b¶o vÖ cña Tr êng ViÔn
§«ng B¸c Cæ.
Tõ quèc lé sè 8, ®øng ë lµng Phóc Mü ng êi ta thÊy lé ra
-- 271 --
"nói §ång Trô" rÊt ®Ñp, nã næi lªn gi÷a mét çnh ®ång mµ
phÇn lín quanh n¨m ngËp n íc (H×nh CXXII ë d íi). tõ
trªn kh«ng tr«ng xuèng bøc H×nh CLXIII, th× nh÷ng n¬i nµy
tuyÖt ®Ñp ®ã lµ:
"Nói §ång Trô" vµ çc thµnh lòy cña Lam Thµnh:
Muèn tiÕn hµnh mét cuéc kh¶o s¸t tËn n¬i ®Ó hiÓu t êng
tËn vÒ Lam Thµnh th× cÇn ph¶i b¾t ®Çu cuéc du l·m ë phÝa
T©y cña ngän nói. Tõ lµng V¨n X¸ b¾t ®Çu ®i lªn cao. Ng êi
ta ®i theo khe ® êng hÎm hay ®Ìo mµ ë ®Êy cã nh÷ng di tÝch
l¨ng mé cña thÕ kû XV.
§ îc mét vÞ kú môc th«ng th¹o çc n¬i h íng dÉn, ta cã
thÓ thÊy nh÷ng çi hè mµ theo ng êi ®Þa ph ¬ng nãi l¹i th×
®ã lµ nh÷ng n¬i x a kia qu©n Tµu ®· ch«n cÊt ch©u b¸u
tr íc khi rót khái Lam Thµnh. Nh÷ng cña c¶i nµy ch¾c lµ
lÊy cña ng êi An Nam. Chóng ®· kh«ng thÓ mang vÒ Tµu
® îc, bëi v×, ng êi ta cßn kÓ r»ng nhµ Minh ®· cÊm chØ
kh«ng cho çc ®éi qu©n chiÕm ®ãng trªn ®Êt An Nam ® îc
lÊy mét chiÕn lîi phÈm nµo c¶.
TrÌo tiÕp mét trong nh÷ng s ên nói theo h íng B¾c
Nam, sÏ lªn ®Õn ®Ønh nói. ë ®©y, ng êi ta sÏ nhËn thÊy toµn
bé bøc t êng thµnh mÆt T©y nh tÊm ¶nh chØ râ (H×nh
CLXIV ë d íi). "Kú ®µi" n»m ë chç cao nhÊt cña ®Ønh nói,
cån ®Êt nµy do t íng Tµu Tr ¬ng Phô ®¾p ®Ó dùng nhµ lµm
n¬i chØ huy. Tho¹t nh×n vµo tÊm ¶nh ë trªn Êy, ng êi ta cã
mét ý niÖm vÒ çc vÞ trÝ t ¬ng hç cña hai ®ån tr¹i ®èi ®Þch
gi÷a ng êi An Nam vµ ng êi Tµu.
Qua mét s ên nói kh¸c song song víi s ên võa míi ®i,
vÒ phÝa s«ng, ng êi ta nh×n thÊy mÆt ngoµi cña t êng thµnh
-- 272 --
mÆt T©y (H×nh CLXV ë trªn).

ë ch©n thµnh lòy nµy lµ th«n "Suèi Tiªn", n íc suèi
trong v¾t, kh«ng cã n íc nµo trong vµ m¸t b»ng. X a kia
nh÷ng ng êi phßng vÖ Lam Thµnh ®· lÊy n íc suèi nµy.
TÊm H×nh CLXV ë d íi gióp ta kh¸i qu¸t ®Ønh cao cña
nói ë s ên 169. Chç nµy lµ toµn bé khu vùc phÝa B¾c cña
Lam Thµnh, thµnh lòy vµ "Kú ®µi" n»m ë ®©y.
H×nh CXLVIII ë d íi bæ sung cho H×nh võa råi. Qua hai
tÊm ¶nh nµy, ng êi ta ®Òu biÕt r»ng kh«ng thÓ ®¸nh chiÕm
® îc mÐ B¾c vµ nhÊt lµ mÐ Nam cña vÞ trÝ. Lµng Phï §iÒn,
n¬i ®· ph¸t hiÖn ® îc hai khÈu sóng ®¹i b¸c mµ t«i ®· nãi,
n»m ë ch©n v¸ch nói cao th¼ng ®øng, v¸ch nói nµy lµ mét
thµnh lòy tù nhiªn rÊt lîi h¹i.
Quan s¸t chi tiÕt, chóng ta sÏ cã mét ý niÖm vÒ lèi kiÕn
tróc cña çc thµnh lòy vµ hiÖu n¨ng cña chóng vÒ chiÒu cao
vµ chiÒu réng. Thêi Êy còng kh«ng cÇn ph¶i më nh÷ng hÇm
®¸ ®Ó lÊy ®¸ x©y t êng, v¶ l¹i däc theo nói §ång Trô r¶i r¸c
rÊt nhiÒu khèi ®¸, lóc nµo còng cã thÓ sö dông ® îc. Tªn
t íng Tµu Tr ¬ng Phô, ng êi ®· x©y ®¾p thµnh lòy Lam
Thµnh (1409), chØ cã viÖc lùa chän. Xem çc tÊm ¶nh, chóng
ta thÊy sè ®¸ ®· dïng ®Ó x©y thµnh kh«ng ®Ïo gät mét chót
nµo c¶, t¶ng nµo còng kho¶ng nöa th íc khèi. CÇn ph¶i chó
ý r»ng hä kh«ng dïng xi m¨ng ®Ó g¾n çc khèi ®¸. Lo¹i
t êng nµy còng na n¸ nh çc lo¹i t êng x©y ë biÓn. VÒ
nh©n c«ng th×, th ¬ng «i, chØ toµn lµ nh÷ng n« lÖ ng êi An
Nam, v× thÕ cho nªn t ¬ng truyÒn: Tr ¬ng Phô lµ mét
ng êi rÊt tµn b¹o nh ng thêi ®ã buéc y ph¶i thÕ, v× ng êi
An Nam lu«n lu«n tÊn c«ng ®ån tr¹i qu©n Tµu ë Lam Thµnh
-- 273 --
trong lóc thµnh ®ang x©y dùng. Bøc thµnh b»ng ®¸ mµ

ng êi ta tr«ng rÊt râ ë trªn çc bøc ¶nh chØ lµ çi ® êng viÒn
ë ngoµi cña c¶ mét thµnh lòy kiªn cè b»ng ®Êt vµ ®¸ cuéi, bÒ
mÆt ®Ønh thµnh réng 5 th íc, çc chiÕn x¹ cã thÓ tr¸nh
nhau ë ®Êy kh«ng cã g× trë ng¹i. MÆt trong cña thµnh lòy
b»ng ®Êt còng v÷ng ch¾c nh vËy.
H×nh CLXVII ë d íi cho chóng ta mét ý niÖm vÒ ®é dèc
th¼ng ®øng cña t êng thµnh B¾c vµ cña Kú ®µi. T«i ®· ph¸t
hiÖn ® îc nh÷ng vÕt tÝch cßn l¹i cña ch©n cét trong mét çi
lç ë phÝa gi÷a "cån ®Êt". Lç nµy x a kia cã ® êng kÝnh
kho¶ng 20cm. §©y lµ vÕt tÝch cña çi cét cuèi cïng, nã ®¸nh
dÊu thêi gian mµ ng êi ta rêi bá vÜnh viÔn Lam Thµnh
(1803).
T«i nh¾c l¹i, chÝnh còng trªn vÞ trÝ cña Kú ®µi nµy mµ
M· ViÖn ®· dùng "cét ®ång" vµo ®Çu C«ng nguyªn.
H×nh CLXVIII ë trªn cho ta thÊy mòi nhän cña ph¸o ®µi
n»m ë chç çc t êng thµnh B¾c vµ T©y gÆp nhau. Çc H×nh
CLXVI ë d íi vµ CLXVII ë trªn ®· chôp l¹i nh÷ng c¶nh kh¸
chi tiÕt cña t êng thµnh phÝa T©y. Çc h×nh nµy ®· ® îc
chôp theo çch nèi tiÕp. Çi lç hæng trong H×nh chôp
CLXVII ë trªn lµ chç mµ Lª Lîi ®· luån vµo lóc ®¸nh chiÕm
Lam Thµnh (1423). Cã lÏ ®ã chØ lµ truyÒn thuyÕt v× thµnh ®·
® îc b¶o vÖ chu ®¸o tõ thÕ kû XV cho ®Õn thÕ kû XIX. Theo
ý t«i, chØ sau n¨m 1803 míi cã lç hæng nµy (sau khi Lam
Thµnh bÞ hoang phÕ) vµ do m a dån tô vµo ë sau t êng vµ
v× n íc ch¶y m·i, dÇn dÇn lµm cho lç réng ra t¹o thµnh mét
con suèi nhá.
Thµnh lòy phÝa Nam (H×nh CLXVI ë trªn) chØ cßn çi
-- 274 --
s ên b»ng ®Êt. T«i ®· nãi ë trªn trong nh÷ng tr êng hîp

nµo th× çc líp ®¸ bao bäc mÆt ngoµi cña t êng thµnh phÝa
Nam bÞ mÊt. Nh×n kü tÊm ¶nh, chóng ta thÊy næi lªn nh÷ng
hµng c©y cña lµng VÖ ChÝnh ngµy nay, tøc lµ VÖ Së x a mµ
t«i ®· nhiÒu lÇn nãi ®Õn. Nh ng VÖ ChÝnh ngµy nay chØ
b»ng 1/4 ®Êt ®ai cña VÖ Së håi thÕ kû XV. Vµ nh vËy lµ t«i
cã thÓ nãi r»ng s«ng Lam ®· g©y nhiÒu t¸c h¹i trong vïng
nµy, nh÷ng tai h¹i ®ã ®· kÕt thóc lÞch sö cña Lam Thµnh
[18].
Trong thêi kú chãi läi cña Lam Thµnh, bªn bê s«ng Lam
cã 5 lµng giÇu cã lËp thµnh çc vïng phô cËn cña thµnh tr×.
MÊy lµng nµy do Lª Kh«i lËp nªn vµo ®Çu thÕ kû XV trªn
l·nh ®Þa cña «ng. Vïng nµy lµ c¶ mét d¶i ®Êt phï sa do s«ng
®Ó l¹i, håi ®ã s«ng Lam ch¶y çch dßng s«ng hiÖn t¹i mét c©y
sè vÒ phÝa T©y. Nh ng råi n íc s«ng cø d©ng lªn, trµn bê
liªn tiÕp trong nh÷ng n¨m cuèi cña thÕ kû XVIII, c¶ nh÷ng
n¨m ®Çu cña thÕ kû XIX vµ tiÕp theo ®ã lµ c¶ mét th¶m häa.
Ngµy nay, n¨m lµng ®ã chØ cßn l¹i trong ký øc máng manh
cña con ng êi. C¶ mét vïng hµnh chÝnh réng lín ® îc
thµnh lËp trong n¨m thÕ kû (thÕ kû XV ®Õn thÕ kû XIX) bÞ
biÕn mÊt.
Muèn nghiªn cøu th¶m häa nµy cÇn ph¶i nh¾c l¹i nh÷ng
tai häa do s«ng Lam g©y nªn bëi t¸c ®éng ph¸ hñy cña nã tõ
th îng l u ®Õn h¹ l u. Çch Lam Thµnh hai c©y sè vÒ
th îng l u, ngµy nay cßn dÊu tÝch cña mét nh¸nh cña s«ng
Lam, ®ã lµ mét çi ®Çm kÐo dµi song song víi con ®ª (® êng
hµng tØnh sè 42). Tõ mÆt n íc cña ®Çm nµy næi lªn nh÷ng
trô cÇu mµ ng êi ta ®· bá ®i tõ thêi Gia Long, bëi v× håi ®ã
-- 275 --
cÇu còng ch¼ng cßn t¸c dông g×: lµng mµ cÇu nµy nèi víi bê
s«ng ®· bÞ s«ng cuèn ®i mÊt.
CÇu cã lÞch sö nh÷ng n¨m mµ Lam Thµnh bÞ qu©n Tµu
chiÕm ®ãng, tõ 1407 ®Õn 1423. Tªn tuæi NguyÔn BiÓu, Ngù
sö triÒu ®×nh Trïng Quang, tiÕp tôc lµm vÎ vang cho cÇu.
X a kia ng êi ta gäi lµ Lam KiÒu, nghÜa lµ "cÇu b¾c qua
s«ng Lam", vµ cÇu nµy ®· nèi tiÕp con ®ª däc bê s«ng (® êng
42) ®Õn lµng Qu¶ng Dô, lµng nµy do Lª Kh«i lËp ra ë th îng
l u d¶i ®Êt båi. Ngµy nay Qu¶ng Dô kh«ng cßn n÷a. ChÝnh
n¬i ®ã, NguyÔn BiÓu ®· thay mÆt Trïng Quang xuèng
thuyÒn ®Ó ®Õn gÆp Tr ¬ng Phô, håi bÊy giê ®ãng ë Lam
Thµnh, ®Ó bµn luËn çc ®iÒu kiÖn gi¶ng hoµ. Muèn hoµn
thµnh nhiÖm vô Êy, Ngµi ph¶i ®i qua Lam KiÒu. NguyÔn
BiÓu ®· cã linh c¶m ®êi m×nh s¾p tËn, ¤ng kh¾c dßng ch÷
lªn cÇu:
"NguyÔn BiÓu chÕt ngµy mång mét th¸ng b¶y n¨m Kû
Söu (1409)".
Tøc giËn tr íc th¸i ®é ng¹o m¹n cña Ngù sö, Tr ¬ng
Phô ®· chÆt ®Çu NguyÔn BiÓu ngay t¹i ®Çu cÇu.
B©y giê h·y nãi ®Õn ngµy th¸ng mµ çc lµng cña chóng
ta bÞ tiªu hñy. Vµo n¨m 1799, s«ng Lam lóc ®ã cã mét
nh¸nh nhá cã Lam KiÒu b¾c qua, l în quanh "d¶i" ®Êt båi
theo phÝa §«ng. Trong mét trËn lò ghª gím, n íc dån vÒ
phÝa nh¸nh s«ng më réng lßng s«ng, ph¸ tan "d¶i" ®Êt vµ
çc lµng ®· lËp lªn ë ®Êy. Th¶m häa kÐo dµi suèt ba n¨m
liÒn. Nh ng nhê mét mám ®¸ do "nói §ång Trô" qu¼ng
xuèng s«ng Lam, ®· cøu ® îc mét bé phËn nhá l·nh ®Þa cò
cña Lª Kh«i, ®ã lµ d¶i ®Êt hÑp n»m ë ch©n phÝa Nam cña
-- 276 --
Lam Thµnh. Vµo cuèi thÕ kû XIX, Kh¸nh S¬n vµ TriÒu

KhÈu l¹i bÞ n íc cña s«ng Lam d©ng lªn vµ cuèn ®i mÊt,
vµ còng cuèn theo víi çc lµng nµy lµ nh÷ng kû niÖm vÜ ®¹i
cuèi cïng cña lÞch sö Lam Thµnh.
C¶ n¨m lµng bÞ tiªu hñy toµn bé, mét phÇn bëi s«ng
Lam, tõ th îng l u ®Õn h¹ l u lµ: Qu¶ng Dô, NghÜa LiÖt,
VÖ ChÝnh, Kh¸nh S¬n vµ TriÒu KhÈu. Nh ng cïng lóc tiªu
hñy hai lµng cuèi cïng nµy (1890), th× con s«ng l¹i båi lªn
mét phÇn cho nh¸nh s«ng ®· tµn ph¸ çc lµng ®ã, nh¸nh
s«ng nµy ngµy nay lµ çi ®Çm n»m ë ch©n Lam Thµnh mµ
t«i ®· nãi ë trªn (nh¸nh s«ng chÕt).
T¹i TriÒu KhÈu, nh chóng ta ®· nãi, ®Òn thê Lª Kh«i
® îc dùng lªn, ®Òn Chiªu Tr ng (xem ë phÇn trªn).
S«ng Lam, víi sù "cuång ®iªn" cña nã, ®· kÕt liÔu sù huy
hoµng cña Chiªu Tr ng (1890) vµ lÞch sö Lam Thµnh
(1803).
L îng Qu©n §Êu (H×nh CLXIX vµ CLXX). - Côm tõ nµy

cã nghÜa lµ "çch ®o l êng ®Ó kiÓm tra qu©n sè çc ®éi
qu©n". Tªn nµy do nh©n d©n ®Þa ph ¬ng ®Æt tõ x a cho mét
thµnh cò cña qu©n Tµu "®Êu ®ong qu©n", chóng t«i sÏ gi¶i
thÝch v× sao l¹i cã tªn ®ã.
Trong thêi kú ®« hé cuèi cïng cña nhµ Minh (1407-
1428), chÝnh n¬i ®©y, çc t íng lÜnh ®Þch ®· tËp hîp qu©n
lÝnh ®Ó ®Õn xem cã bao nhiªu. Khi mµ trong thµnh ®· ®Çy
¾p th× cã tÊt c¶ lµ 10.000 ng êi. Thµnh nµy cã diÖn tÝch lµ
10 mÉu.
Cã lÏ thµnh lòy nµy lµ do Cao BiÒn dùng lªn vµo thêi kú
y thay mÆt nhµ § êng cai trÞ TÜnh H¶i (§µng Ngoµi vµ B¾c
-- 277 --
Trung Kú) tõ n¨m 865 ®Õn 875. Tõ phÕ tÝch cña thµnh, qu©n
nhµ Minh chØ viÖc dùng l¹i vµ söa thªm.
L îng Qu©n §Êu n»m ë ®Þa phËn lµng Nh©n HËu (ngµy
nay cßn l¹i lµ ThÞnh L¹c) çch Sa Nam, lÞ së cña huyÖn Nam
§µn 5 c©y sè vÒ h¹ l u.
Ngµy nay chØ cßn l¹i nh÷ng t êng thµnh b»ng ®Êt nÐn,
çch bê ®ª 200 mÐt (® êng hµng tØnh sè 42).
Däc theo t êng thµnh phÝa B¾c cã mét hå sen.
Çc thµnh lòy cña Long M«n (H×nh CLXXI vµ CLXXII).

- Long M«n nghÜa ®en lµ "Cöa rång", lµ cöa cña nhµ vua.
§©y lµ tªn cña mét lµng ngµy nay çch Sa Nam 9 c©y sè vÒ
h¹ l u, tøc lµ çch L îng Qu©n §Êu 4 c©y sè.
ë h÷u ng¹n s«ng Lam lµ chî HuyÖn "chî cña huyÖn", tªn
nµy nh¾c l¹i x a kia cã mét thñ phñ cña khu hµnh chÝnh ë
®©y. V¶ l¹i còng cÇn ph¶i chó ý r»ng nh©n d©n cßn gäi lµ
Nha m«n - "cöa tßa cña mét vÞ quan". LÞ së nµy x a kia cã
mét thµnh tr× bao quanh, hiÖn giê vÉn cßn phÕ tÝch cña nã.
Theo khÈu truyÒn, ngµy nay ng êi ta vÉn gi÷ "Låi
V ¬ng Thµnh", "Thµnh cña vua Champa". Låi ch÷ H¸n cã
nghÜa lµ "mäi rî man di", lµ mét danh tõ khinh miÖt mµ
trong çc thêi kú cæ x a ng êi ta dïng ®Ó chØ ng êi Champa
[15].
MÆt kh¸c cÇn ph¶i chó ý lµ ngµy nay ng êi ta cßn gäi
vïng Long M«n lµ "Xiªm Thµnh xø" tøc "xø Champa".
Thµnh nµy vµ vïng nµy ®Æt ra mét dÊu hái lín cho çc
nhµ sö häc. LÊy g× ®Ó chøng minh çi tªn cña thµnh vµ cña
vïng Êy?
-- 278 --
H·y trë l¹i phÇn kh¶o luËn vÒ "Çc nhãm téc ng êi gèc
Champa" (TËp san sè 2, th¸ng 4-6 n¨m 1935). Chóng ta biÕt
r»ng nh÷ng "VÖ së" (tr¹i tËp trung tï binh) ® îc lËp ra ë
nh÷ng n¬i nµy vµo thÕ kû XI vµ XV vµ ng êi An Nam ®· gäi
tÊt c¶ nh÷ng n¬i ®ã b»ng ng«n tõ "xø Champa".
LÊy g× ®Ó chøng gi¶i tªn gäi cña thµnh tr×? VÒ c©u hái
nµy, t«i chØ cã thÓ tr¶ lêi b»ng ba gi¶ thiÕt ®Æt ra ®Ó bµn luËn
vµ sù tra cøu t×m tßi cña t«i còng chØ cho phÐp nªu lªn ba gi¶
thiÕt Êy.
1) Cã ph¶i lµ thµnh cña ng êi Champa ë thêi kú ®éc lËp
kh«ng? Nãi nh vËy th× lÞch sö xa x a cña thµnh ph¶i lµ ë
thêi kú tr íc thÕ kû VII, theo nh çc c«ng tr×nh nghiªn cøu
cña t«i vÒ lÜnh vùc d©n téc Ch¨m ë An-TÜnh. (TËp san sè 2,
th¸ng 4-6 n¨m 1935).
2) Tõ thÕ kû XI ®Õn thÕ kû XV, çc triÒu vua An Nam
ph©n t¸n çc tï binh Champa cña hä ë çc tr¹i gäi lµ VÖ së,
nh÷ng tr¹i tËp trung thùc sù. Cã lÏ tõ ®ã míi cã biÖt danh
®Æt cho VÖ së cña Long M«n "thµnh tr× cña vua Champa" bëi
lÏ c«ng tr×nh nµy lµ n¬i Èn c cña mét vua Champa.
3) N¨m 1376, vua An Nam lµ TrÇn DuÖ T«n bÞ giÕt ë
thµnh §å Bµn (kinh ®« cña Champa, tØnh B×nh §Þnh ngµy
nay). Ng êi chiÕn th¾ng ChÕ Bång Nga ®Æt mét ng êi An
Nam ®· ®Çu hµng (hoµng tö Hóc) t¹i An-TÜnh vµ cho lµm
vua ë ®Êy víi t íc vÞ lµ Ngù CÇu V ¬ng. Sau khi Hóc bÞ thÊt
thÕ (1390), ng êi An Nam ®· gäi Hóc b»ng danh tõ kinh
miÖt Låi V ¬ng (Vua cña nh÷ng ng êi mäi rî), vµ tõ ®ã thñ
phñ cña y míi mang tªn lµ Låi V ¬ng Thµnh.
Vµ tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã nãi lªn r»ng cßn cã rÊt nhiÒu
-- 279 --
®iÒu bÝ Èn cÇn ph¶i gi¶i quyÕt trong lÞch sö cña An-TÜnh cæ

x a.
V¹n An Thµnh: - Thêi ®« hé cña nhµ § êng (619-907),

mét thñ lÜnh phong kiÕn tªn lµ Mai Thóc Loan quª ë Ch©u
Hoan (Hµ TÜnh ngµy nay) ®· tuyªn bè ®éc lËp vµ x ng ®Õ ë
An-TÜnh (722). Ngµi ®Æt thñ phñ ngay ë chç b©y giê lµ huyÖn
lÞ cña huyÖn Nam §µn, n»m gi÷a Xu©n Hå vµ s«ng Lam.
V× cã n íc da x¹m nªn ng êi ta míi ®Æt cho biÖt danh
lµ H¾c (®en) vµ çc biªn niªn sö Tµu, An Nam gäi Ngµi lµ
Mai H¾c §Õ - "Hoµng ®Õ ®en hä Mai". T«i ®· ®Þnh chøng
minh r»ng Ngµi lµ gèc ng êi Champa, trong TËp san sè 2,
th¸ng 4-6 n¨m 1935 [15]. Thñ phñ mang tªn V¹n An thµnh
- "thµnh cña hßa b×nh vÜnh viÔn".
H¾c §Õ chØ ë ng«i ® îc mét thêi gian ng¾n ngñi vµ ngµy
nay rÊt khã t×m ® îc dÊu tÝch cña thµnh nµy.
Quan Kh¶ L u vµ Quan L·ng §iÒn (H×nh CLXXIII ë

trªn). - Hai ®ån tr¹i nµy n»m çch nhau ë th îng l u lÞ së
phñ Anh S¬n (§« L ¬ng), mét ®ån çch 18 c©y sè (20 dÆm)
vµ mét ®ån 24 c©y sè (26 dÆm) vÒ t¶ ng¹n.
Hai ®ån tr¹i nµy ®· cã nh÷ng giai ®o¹n chiÕn th¾ng oanh
liÖt vµo thêi Lª Lîi (1418-1423). T¹i nh÷ng n¬i ®©y, "ng êi
gi¶i phãng cho §¹i ViÖt" ®· ®Èy lïi ® îc mét cuéc tÊn c«ng
cña qu©n Tµu, chóng ®Þnh c¾t ®øt ® êng liªn l¹c gi÷a Lª Lîi
víi HuÕ vµ §µng Ngoµi qua "con ® êng th îng ®¹o".
T¹i hai ®iÓm nµy, çc l u vùc cña s«ng Lam vµ chi l u
lµ s«ng Con chØ çch nhau cã 6 c©y sè theo ® êng chim bay.
ChÝnh nhê h÷u ng¹n s«ng Con mµ Lª Lîi ®· ®i tõ Thanh
Hãa vµo NghÖ An.
§êi Tù §øc n¨m thø 3 (1850), ng êi ta ®· sö dông hai
-- 280 --
®ån tr¹i nµy vµo viÖc kh¸c, vµ tõ ®ã do çc lµng l©n cËn tr«ng
coi. Ngµy nay chØ cßn c¶nh hoang tµn.
Quan cã nghÜa lµ "cöa biªn giíi", "ph¸o ®µi biªn giíi".
Tªn gäi nµy chØ ®óng vÞ trÝ vµ nhiÖm vô cña hai ph¸o ®µi ®èi
víi çc yÕu ®iÓm chiÕn l îc do Lª Lîi gi÷, nh÷ng khu vùc
®Ých thùc lµ t îng tr ng do "con ® êng th îng ®¹o".
Lóc bÊy giê çc thµnh lòy nµy n»m ngay trªn bê s«ng
Lam, vµ chÝnh con s«ng lín nµy lµ ph©n giíi gi÷a ng êi An
Nam vµ ng êi Tµu trong thêi gian Lª Lîi ®¸nh nhau víi
qu©n nhµ Minh.
Thµnh T ¬ng D ¬ng. - §ã lµ nhan ®Ò cña mét chó thÝch

trong "§¹i Nam nhÊt thèng chÝ", c«ng tr×nh phßng thñ nµy
® îc mang tªn nh vËy bëi v× nã n»m ë phÝa §«ng cña
huyÖn lÞ huyÖn T ¬ng D ¬ng. Çch gäi nh vËy kh«ng thÓ
tháa m·n chóng ta ® îc, mµ nªn gäi lµ Thµnh Nam (thµnh
n»m bªn bê Nam cña s«ng Lam, nghÜa lµ ë h÷u ng¹n), mµ
trong çc biªn niªn sö cña hoµng gia ®Òu dïng ®Ó gäi thµnh
nµy.
Muèn x©y dùng mét tiÓu sö ®Çy ®ñ cña Thµnh Nam th×
tr íc tiªn chóng ta ph¶i lÊy l¹i mét sè ghi chó vµ nh÷ng g×
®· tr×nh bµy trong çc ch ¬ng trªn vµ bæ sung b»ng nh÷ng
hiÓu biÕt míi.
H·y nh¾c l¹i lÞch sö cña ®Òn Qu¶ ®· tr×nh bµy tr íc ®©y.
Chóng ta biÕt r»ng Lý NhËt Quang, con trai thø t¸m cña
ng êi khai s¸ng ra nhµ HËu Lý (Lý Th¸i Tæ) ®· lËp nhiÒu
chiÕn c«ng trong cuéc chinh ph¹t n¨m 1020 chèng l¹i
Champa. Lóc trë vÒ, «ng ® îc sung chøc trÊn thñ An-TÜnh
vµ ®Æt lÞ së ë B¹ch § êng.
-- 281 --
¤ng ®Ó çc tï binh Champa ë t¹i vïng VÜnh Kh ¬ng

n»m ë gi÷a lÞ së cña hai huyÖn VÜnh Hãa vµ T ¬ng D ¬ng
ngµy nay [15].
Xung quanh tr¹i tËp trung çc tï binh nµy (VÖ së) lµ c¶
mét hÖ thèng ®ån tr¹i nhá, vµ çi thµnh ®Çu tiªn dùng lªn
trªn vÞ trÝ Thµnh Nam lµ n¬i ë cña mét vÞ quan An Nam phô
tr¸ch tr«ng coi çc tï binh.
Chóng ta h·y kÓ l¹i lÞch sö cña "LÌn §¸" cã kh¾c ch÷
n»m gÇn Thµnh Nam (bia Thµnh Nam). Chóng ta biÕt r»ng
còng ë n¬i nµy ®· diÔn ra mét chiÕn c«ng do vua HiÕn T«n
(®êi TrÇn) lËp ® îc n¨m 1334, chèng l¹i thñ lÜnh Lµo lµ
Bèng. Thµnh Nam lóc ®ã lµ chØ huy së cña HiÕn T«n.
Råi tíi ®Çu thÕ kû XV. Trong cuéc "Kh¸ng chiÕn m êi
n¨m" (1418-1428), Lª Lîi chiÕm Thµnh Nam ®Ó chèng chäi
víi qu©n Minh. Håi ®ã thµnh nµy lµ mét bé phËn cña c¶ mét
chuçi ph¸o ®µi cã tõng gãc næi nh« ra b¶o vÖ çc ® êng giao
th«ng liªn l¹c cña Lª Lîi víi tÊt c¶ mäi vïng trong n íc An
Nam. TÊt c¶ çc ® êng chiÕn l îc Êy hîp l¹i thµnh "con
® êng th îng ®¹o".
Trong lÞch sö cña ®Þa ph ¬ng còng nh trong çc biªn
niªn sö, ng êi ta l¹i nãi ®Õn Thµnh Nam khi nh¾c ®Õn
Phïng Kh¾c Khoan, con ng êi bÊt h¹nh bÞ ®Çy lªn T ¬ng
D ¬ng v× ®· lµm mÊt lßng chóa TrÞnh KiÓm (1548). T«i ®·
cã lÇn nãi ®Õn vÞ quan nµy trong ®o¹n nãi vÒ LÌn Chïa. §iÒu
cÇn ph¶i nãi thªm lµ håi ®ã Phïng Kh¾c Khoan ®· trÊn trÞ
Thµnh Nam.
T êng cña Thµnh Nam x©y b»ng ®¸ v«i cÈm th¹ch lÊy
trong vïng, ngµy nay chØ cßn l¹i mét vµi di tÝch. Thµnh tr×
-- 282 --
cæ x a nµy phÇn lín ®· bÞ s«ng Lam cuèn ®i, nh÷ng khi

n íc xuèng, ng êi ta vÉn cßn thÊy t¹i bê nh÷ng hßn ®¸
tr¾ng cña thµnh cò.
B×nh Ng« Thµnh. - Trong lóc tiÕn hµnh mét cuéc dß

t×m nh÷ng ph¸o ®µi næi tù nhiªn t¸ch khái "d·y nói ngh×n
nhán", mét h«m Lª Lîi ®· dõng l¹i ë chç ngµy nay lµ tæng
BÝch TriÒu (BÝch Hµo) phÝa Nam huyÖn Thñ §é (tøc lµ
huyÖn Thanh Ch ¬ng ngµy nay) vµ ®Þnh ®¾p thµnh lòy
trªn ®Ønh mét ngän nói cña d·y §éng Chñ n»m bªn bê
s«ng Lam.
D íi ch©n thµnh nµy, qu©n Tµu ®· bÞ thÊt b¹i mét trËn
th¶m h¹i, tõ ®ã nh©n d©n An Nam ®Æt cho thµnh biÖt danh
lµ B×nh Ng« Thµnh. B×nh ë ®©y cã nghÜa lµ "c¶n, chÆn ®øng
qu©n thï". Ng« lµ danh tõ khinh miÖt mµ ng êi An Nam ®·
dïng ®Ó chØ triÒu Minh (vµ nãi réng ra lµ qu©n Tµu), tæ tiªn
nhµ Minh vèn lµ quª qu¸n ë n íc Ng«.
ë ®©y cßn ph¶i nhí r»ng B×nh Ng« Thµnh håi ®ã lµ bé
phËn cña c¶ chiÕn tuyÕn, toµn ph¸o ®µi nh« ra b¶o vÖ ® êng
qua s«ng Lam vµ v× vËy ta thÊy vai trß cña "con ® êng
th îng ®¹o" (H×nh CLXIII ë d íi).
Quan L ¬ng Tr êng. - Chóng ta ®· biÕt "quan" nghÜa lµ

g×. Ph¸o ®µi biªn giíi nµy n»m ë phÝa d íi B×nh Ng« Thµnh
kh«ng xa, ®óng vµo chç khóc cong cña s«ng Lam t¹o thµnh
tr íc lóc n íc d©ng tíi Sa Nam, huyÖn lÞ Nam §µn ngµy
nay, bªn t¶ ng¹n.
Ph¸o ®µi bao quanh ®Ønh nói ë h÷u ng¹n, ®èi diÖn víi Sa
Nam. §©y lµ c«ng tr×nh cña Lª Lîi. Ngµy nay còng cßn mét
-- 283 --
vµi dÊu vÕt.
Lôc Niªn Thµnh (H×nh CLXVII ë trªn). - Chóng ta ®·

biÕt r»ng trong tÊt c¶ çc miÒn cña n íc §¹i ViÖt th× vinh
dù thuéc vÒ An-TÜnh lµ n¬i ®Çu tiªn ®· phÊt cê khëi nghÜa
chèng qu©n Minh. Cuéc næi dËy kÐo dµi tõ n¨m 1407 ®Õn
1418, mét lÇn n÷a ph¶i ghi nhí r»ng t¹i An-TÜnh, ng êi An
Nam ®· dïng "con ® êng th îng ®¹o".
Sau nhiÒu giai ®o¹n khi thµnh c«ng, khi rñi ro cø nèi
tiÕp nhau, çc «ng vua sau cïng cña nhµ TrÇn buéc ph¶i bá
cuéc chiÕn ®Êu. Võa lóc ®ã, xuÊt hiÖn Lª Lîi mµ ng êi An
Nam gäi lµ "Ng êi gi¶i phãng cho n íc §¹i ViÖt". Nh÷ng
cuéc chiÕn tranh ®Çu tiªn cña Ngµi lµ tõ n¨m 1418 vµ chØ
®Õn n¨m 1428 Ngµi míi ®uæi ® îc vÜnh viÔn qu©n Tµu ra
khái §¹i ViÖt, tõ ®Êy míi cã kh¸i niÖm "Cuéc kh¸ng chiÕn
m êi n¨m" vµ qua ®ã çc biªn niªn sö míi kÓ l¹i çc biÕn
cè Êy.
CÇn ph¶i nhí r»ng chÝnh t¹i An-TÜnh, Lª Lîi ®· t×m
® îc m¶nh ®Êt võa ý nhÊt ®Ó tæ chøc cuéc kh¸ng chiÕn. V¶
ch¨ng, còng cÇn l u ý r»ng môc tiªu ®Çu tiªn cña Ngµi lµ
ph¶i chiÕm lÊy Lam Thµnh, tr íc khi nghÜ ®Õn viÖc c¾t ®øt
çc ® êng giao th«ng liªn l¹c cña qu©n Tµu víi §µng Ngoµi
b»ng con ® êng Thanh Hãa. Dïng binh ph¸p nµy lµ hay
nhÊt, vµ thùc ra lµ, kÓ tõ ngµy Lª Lîi chiÕm ® îc Lam
Thµnh (n¨m 1423), th× qu©n Tµu ®· b¾t ®Çu thÊt b¹i.
Cho nªn Lª Lîi ë suèt s¸u n¨m t¹i An-TÜnh (1418-1423).
Giai ®o¹n ®Çu cña cuéc "Kh¸ng chiÕn m êi n¨m" cã thÓ gäi
lµ cuéc "Kh¸ng chiÕn cña An-TÜnh". V¶ l¹i, cÇn chó ý r»ng,
çc nguån cø liÖu cña ®Þa ph ¬ng vÒ lÞch sö An-TÜnh gäi giai
-- 284 --
®o¹n nµy lµ cuéc "Kh¸ng chiÕn s¸u n¨m".

Nh thÕ lµ khi ng êi ta luËn bµn vÒ lÞch sö çc thµnh
tr× cña An-TÜnh cho nh÷ng trËn chiÕn n»m trong cuéc
"Kh¸ng chiÕn s¸u n¨m" th× ph¶i hiÓu lµ lÞch sö Êy thuéc vÒ
nh÷ng n¨m 1418 vµ 1423. Sau niªn ®¹i cuèi cïng nµy, ch¼ng
bao giê thÊy bãng d¸ng qu©n Tµu trªn ®Êt An-TÜnh n÷a.
Côm tõ "Kh¸ng chiÕn s¸u n¨m" sèng m·i g¾n liÒn víi
chØ huy së cña Lª Lîi: "Lôc Niªn Thµnh", thµnh cña s¸u
n¨m (chiÕn ®Êu víi qu©n Tµu).
§Ó dïng mét ng«n tõ th«ng dông tõ cuéc ®¹i chiÕn th×
t«i sÏ nãi r»ng "ChiÕn lòy Lª Lîi" ®· bao gåm tÊt c¶ miÒn
trung du cña An-TÜnh n»m gi÷a s«ng Lam vµ d·y Tr êng
S¬n.
S«ng Lam râ rµng lµ ph©n giíi gi÷a Lª Lîi vµ qu©n Minh
vµ chóng ta võa thÊy r»ng ®iÒu ®ã rÊt ®óng do cuéc kh¶o s¸t
çc thµnh lòy Kh¶ L u, Lòng §iÒn, Thµnh Nam, B×nh Ng«
vµ L ¬ng Tr ¬ng.
Dùa theo b¶n ®å tû lÖ 1/100.000, xem vÞ trÝ ®Þa lý cña çc
thµnh lòy, chóng ta nhËn thÊy çc thµnh lòy nµy n»m ë
nh÷ng ph¸o ®µi cã tõng gãc næi tù nhiªn nh« ra t¹i çc vïng
trung du, ven bê s«ng Lam. VÒ phÝa T©y cña nh÷ng ph¸o ®µi
gãc næi Êy lµ "d·y nói ngh×n qu¶".
"Con ® êng th îng ®¹o" ® îc d·y nói che chë.
D·y nói nµy vµ con ® êng nµy lµ cø ®iÓm trung t©m cña
Lª Lîi, nã chØ huy tÊt c¶ çc cø ®iÓm cßn l¹i vµ b¶o ®¶m giao
th«ng liªn l¹c víi HuÕ, Thanh Hãa vµ B¾c Kú, ë phÝa B¾c.
ChÝnh n¬i ®©y Lª Lîi ®· cã thÓ chuÈn bÞ vµ tËp trung lùc
l îng, ®· quËt ng· ® îc kÎ thï.
-- 285 --
Trong nhiÒu ch ¬ng tr íc còng nh ch ¬ng nµy, cã

nhiÒu chç t«i cã dông ý lÆp l¹i. V× mét trong nh÷ng t t ëng
chñ ®¹o cña t¸c phÈm nµy lµ muèn chøng minh r»ng ®Þa v¨n
häc cña An-TÜnh gi¶i thÝch vµ lµm cho ta hiÓu râ h¬n vÒ lÞch
sö cña An-TÜnh, ®iÒu mµ t«i mong r»ng b¹n ®äc cã thÓ chÊp
nhËn mét çch râ rµng.
§Ó tãm t¾t, t«i sÏ nãi r»ng "d·y nói ngh×n ngän" râ rµng
lµ mét yÕu ®Þa cña Lª Lîi trong thêi kú ®Çu cña cuéc chiÕn
®Êu chèng qu©n Tµu: Cuéc kh¸ng chiÕn s¸u n¨m (1418-
1423).
Lêi mµo ®Çu nµy rÊt cÇn thiÕt khi nãi ®Õn vai trß chñ yÕu
mµ "Lôc Niªn Thµnh" ®· ®ãng gãp suèt thêi kú kh¸ng chiÕn
cña An-TÜnh (1418-1423).
Xong vÊn ®Ò nµy råi, chóng ta h·y lµm sèng l¹i qu¸ khø
cña thµnh. T«i nãi "thµnh" v× dÞch nguyªn v¨n tõ "thµnh",
nh ng chØ mét tõ nµy kh«ng th× kh«ng ®ñ ®Ó cho ta cã mét
ý niÖm chÝnh x¸c vÒ cø ®iÓm trung t©m cña Lª Lîi bëi thùc
tÕ ®ã lµ mét yÕu ®Þa bao la.
Trong "Hoµng ViÖt Xu©n Thu", bµi th¬ lÞch sö cña mét
nhµ th¬ khuyÕt danh, nh ng cã lÏ cïng thêi víi Lª Lîi. "Lôc
Niªn Thµnh" ® îc gäi lµ "Lôc Hoa Thµnh", nhµ th¬ ®· ¸m
chØ mét "vßng hoa cã s¸u hoa" (lôc hoa). "S¸u çi hoa" Êy lµ
s¸u ngän nói cao nhÊt cña "d·y nói ngh×n ngän" mµ ë gi÷a
çc ngän nói Êy Lª Lîi ®· ®Æt së chØ huy.
Trªn s¸u ®Ønh nói Êy, Lª Lîi ®· x©y ®¾p thµnh lòy nèi
liÒn víi nhau bëi nhiÒu lòy b»ng ®¸ rËp theo s ên cña s¸u
ngän nói, ngµy nay ng êi ta vÉn cßn thÊy râ çc lòy Êy.
T¹i ®Ìo chÝnh l în vßng gi÷a "s¸u hoa" cßn l¹i di tÝch
-- 286 --
cña mét thµnh h×nh vu«ng, ë gi÷a thµnh nµy ng êi ta vÉn

nhËn ra vÞ trÝ çc nhµ x©y mµ Lª Lîi chiÕm gi÷ vµ c¶ Bé
tham m u cña Ngµi n÷a (H×nh CLXXVI ë trªn).
Tõ "Cöa §«ng" cã mét th¸c n íc ®Ñp ®æ xuèng (H×nh
CLXXVI ë d íi vµ H×nh CLXXVIII ë trªn). N íc cña th¸c
®æ vÒ s«ng Lam. Theo truyÒn khÈu cña ®Þa ph ¬ng th× Lª
Lîi ®· chÆn dßng n íc Êy b»ng mét çi ®Ëp lín nèi liÒn çc
®åi nói n»m däc ch©n "Cöa". Khi qu©n Tµu l¨m le tÊn c«ng
"Lôc Niªn Thµnh" th× nh÷ng cöa th¸o n íc ® îc ®iÒu khiÓn
mét çch khÐo lÐo ®· cho n íc tho¸t ra vµ c¶ mét trËn lôt
kinh khñng tiªu hñy hoµn toµn ®éi qu©n Tµu. ChÝnh sau
chiÕn th¾ng Êy, Lª Lîi ®· tÊn c«ng Lam Thµnh vµ chiÕm
® îc (n¨m 1423) (H×nh CLXXVI vµ H×nh CLXVII).
______________
Chó thÝch:
(1) Ngù sö lµ chøc mµ NguyÔn BiÓu lµm trong cung cña Trïng
Quang, lóc ®ã trèn ë vïng Chi La (Hµ TÜnh). Ngù sö còng cã nghÜa lµ
ng êi cai qu¶n trong V ¬ng phñ hoÆc lµ ®Æc ph¸i viªn.
(2) ë ®©y t«i cÇn nh¾c l¹i c©u chuyÖn "Hå Hoµn KiÕm" - "hßn ch©u
b¸u mµ Hµ Néi lµ hép ®ùng":
Vµo mét ®ªm trêi ®Ñp cña ngµy r»m n¨m MËu TuÊt, Lª Lîi d¹o ch¬i
trªn hå T¶ Väng. Mét con rïa hiÖn lªn mang theo mét thanh kiÕm vµng
vµo giao cho nhµ vua vµ nãi r»ng: "Nhê thanh kiÕm thÇn nµy, «ng sÏ
chiÕn th¾ng".
Rïa ®· lËp c«ng kú diÖu. Lª Lîi ®· ®¸nh ®uæi ® îc qu©n Tµu ra khái
bê câi cña §¹i ViÖt vµ sau ®ã lªn ng«i vua (1428).
Lªn lµm vua, Lª Lîi thÝch ®i ch¬i thuyÒn trªn T¶ Väng ®Ó khu©y kho¶
nh÷ng nçi buån phiÒn do bän ph¶n nghÞch trong n íc g©y nªn. Mét h«m,
mét con rïa khæng lå hiÖn lªn vµ c íp lÊy thanh kiÕm siªu viÖt. Nhµ vua
-- 287 --
biÕt con rïa nµy chÝnh lµ "thÇn" ®· gióp Ngµi mét çch kú diÖu trong çc
cuéc chiÕn ®Êu víi qu©n Ng« (xem chó thÝch sè 2 d íi ®©y). Trªn mét m«
®Êt næi lªn ë gi÷a hå vµ cã h×nh d¸ng mét con rïa, Lª Lîi ®· cho dùng lªn
mét çi th¸p 3 tÇng tªn lµ "Chïa con" ®Ó thê vÞ thÇn phï hé cho triÒu
m×nh. Tõ ngµy ®ã trë ®i, T¶ Väng mang tªn lµ "Hå Hoµn KiÕm".
Çc sù viÖc nµy ®Òu ® îc kh¾c s©u vµo bia trong ®Òn thê Lª Lîi vµ
n»m trong v ên tiÕp cËn víi Héi Khai trÝ tiÕn ®øc mµ t«i ®· cã dÞp nh¾c
l¹i trong chuyªn kh¶o vÒ "Çc danh nh©n quª ë Thanh Hãa" (T¹p chÝ
§«ng D ¬ng n¨m 1919-1920).
Hå Hoµn KiÕm cã rÊt nhiÒu rïa, chóng ®Òu rÊt thiªng. NhiÒu khi
ng êi ta thÊy ng êi An Nam dõng l¹i d íi çc hµng c©y bªn bê (phÝa
® êng Jules Ferry), hä ng¾m nghÝa nh÷ng "thÇn cña hå" xuÊt hiÖn trong
nh÷ng ngµy cã ¸nh d ¬ng, rïa bß lªn ph¬i m×nh trªn cån ®Êt cña th¸p ®Ó
h ëng thô nh÷ng tia n¾ng trong lµnh cña mÆt trêi.
(2) Ng« lµ tiÕng miÖt thÞ cña ng êi An Nam dïng ®Ó gäi qu©n Minh
mµ tæ tiªn hä lµ ng êi ë Ng« S¬n. Chu Nguyªn Ch ¬ng, ng êi s¸ng lËp
ra triÒu ®¹i nhµ Minh (1368-1644), ®· tõ mét nhµ s trë thµnh t íng.
¤ng ®· chiÕn th¾ng çc ®Þch thñ vµ lªn ng«i n¨m 1368 víi hiÖu lµ Hïng
Vâ. C«ng viÖc ®Çu tiªn mµ «ng chó ý lµ ®¸nh tan çc thÕ lùc cña qu©n
M«ng Cæ vµ thèng nhÊt l¹i s¬n hµ. Cã thÓ nãi «ng ®· thµnh c«ng. TÝnh
t×nh cña Hïng Vâ thay ®æi, thêi cßn lµ mét vÞ t íng chiÕn th¾ng th× Chu
Nguyªn Ch ¬ng ®· ® îc lßng mäi ng êi v× ®øc khoan dung cña m×nh.
Khi lªn lµm vua th× «ng ®· bÞ l«i cuèn theo nh÷ng hµnh ®éng tµn ¸c lµm
cho thanh danh cña «ng bÞ lu mê trong nh÷ng n¨m cuèi cïng cña ®êi vua.
§èi víi ng êi An Nam, "Ng«" ®ång nghÜa víi "hung d÷", "hung ¸c"
vµ cho ®Õn c¶ ngµy nay n÷a, lêi chöi m¾ng nÆng nhÊt cña ng êi An Nam
cã thÓ v¨ng tôc cho mét ng êi Tµu xem hä lµ "Ng«".
V. - Th¸i Êp cña hä NguyÔn C¶nh
Tæ tiªn cña nh©n danh nµy quª ë huyÖn §«ng TriÒu (B¾c
Kú). Hä di c vµo NghÖ An d íi thêi nhµ Hå (1400-1407) vµ
lËp nghiÖp ë lµng Ngäc S¬n (huyÖn Nam §µn, NghÖ An) vµ
-- 288 --
chÝnh n¬i ®©y ®· s¶n sinh ra ng êi anh hïng nµy. Ng êi téc

tr ëng ®Çu tiªn cña hä nµy lµ NguyÔn C¶nh Ch©n, mét
trong nh÷ng anh hïng cña cuéc kh¸ng chiÕn An-TÜnh chèng
l¹i çc t íng lÜnh tõ bªn Tµu qua (1407-1418).
NguyÔn C¶nh tõng næi danh trong çc cuéc chiÕn tranh
víi nhµ M¹c (1527-1592). §êi vua Lª Cung Hoµng (1523-
1528) niªn hiÖu Thèng Nguyªn, cïng víi bè tªn lµ Huy, Ngµi
®· dÊy nghÜa vµ ®Æt tæng së chØ huy ë tr¹i TriÒu Mç.
N¨m ChÝnh TrÞ thø 13 (1568), Hoµng ®Õ Anh T«n giao
cho TrÞnh Tïng quyÒn tæng chØ huy qu©n ®éi, lóc ®ã çc
t íng cña TrÞnh Tïng lµ NguyÔn C¶nh, Hoµng §×nh ¸i
(Vinh QuËn c«ng), vµ Phan C«ng TÝch (L¹i QuËn c«ng) c¶ ba
®Òu lµ ng êi An-TÜnh.
NguyÔn C¶nh ®· ®uæi ® îc qu©n M¹c ra khái An-TÜnh
mµ çc t íng do NguyÔn QuyÒn chØ huy ®êi vua Lª ThÕ T«n,
triÒu Gia Th¸i (1572-1599). ¤ng bÞ giÕt trong mét cuéc giao
chiÕn víi nhµ M¹c t¹i Thanh Hãa.
¤ng ® îc truy phong chøc Th¸i phã (ng êi ë trong
v ¬ng phñ ®Ó d¹y Th¸i tö) vµ chøc TÊn Quèc c«ng. Çc lµng
Ngäc S¬n, N«ng S¬n vµ Hå S¬n ®· dùng ®Òn thê (H×nh
CLXXVII ë d íi). C¶ ba lµng nµy lµ th¸i Êp cña «ng.
Ng êi con trai c¶, C¶nh Kiªn (Thø QuËn c«ng), con trai
ót (Hµo QuËn c«ng), çc ch¸u trai (VÞ QuËn c«ng vµ Th¾ng
QuËn c«ng) næi danh d íi triÒu Lª. B¶n triÒu Tù §øc n¨m
thø 4 (1850), NguyÔn Th¸i ®Ëu Hoµng Gi¸p ë ChÕ Khoa.
§ã lµ nh÷ng c«ng tr¹ng cña çc danh nh©n hä NguyÔn
C¶nh ® îc ghi l¹i trong tÊm bia dùng tõ thêi Thµnh Th¸i,
n¨m thø 7 (1895). Çc hµng ch÷ kh¾c x¸c ®Þnh r»ng t¸c gi¶
-- 289 --
tÊm bia lµ cö nh©n NguyÔn S¶i TrÝ, vµ NguyÔn C¶nh §Þnh

lµ téc tr ëng hiÖn nay cña hä nµy.

Ch ¬ng VI. - Xø §øc Thä
Kh¸ch l÷ hµnh theo ® êng quèc lé sè 8 ®Ó tíi s«ng Mª

K«ng, sau lóc ®i hÕt con "s«ng ®µo" ë miÒn B¾c Trung Kú,
s«ng NghÌn trªn ®Þa ®å, th× b¨ng qua mét lµng trï phó vµ
®Ñp cña huyÖn §øc Thä. N¬i ®©y, s«ng Ngµn S©u ®Õn héi
l u víi s«ng Lam.
N»m gi÷a con ® êng nµy vµ s«ng Lam, §øc Thä lµ mét
"xø" míi kiÕn t¹o bëi ®Êt båi do s«ng ®Ó l¹i sau nhiÒu lÇn
®æi dßng.
T«i ch a nãi ®Õn lÞch sö tªn cò cña An-TÜnh vµ çc khu
vùc hµnh chÝnh thuéc xø nµy. Nh ng cÇn ph¶i biÕt r»ng §øc
Thä x a kia lµ lÞ së cña Chi La, theo nh çc biªn niªn sö
viÕt vÒ nh÷ng cuéc chiÕn ®Êu cña ng êi An Nam chèng qu©n
Tµu (1407-1423) chÐp l¹i. HuyÖn §øc Thä ngµy nay lµ
huyÖn La S¬n trªn çc b¶n ®å.
PhÝa T©y "xø" §øc Thä, cã hai d¶i nói kÐo dµi cña d·y
"Thiªn nhÉn", ®ã lµ nói Tïng LÜnh vµ nói B¹c trªn b¶n ®å,
chóng t¸ch khái nhau t¹i mét çi ®Ìo cã ® êng xe löa ch¹y
qua.
Hai nói con nµy x a kia lµ hai ph¸o ®µi thiªn nhiªn cã
tõng ®o¹n nh« ra, ng êi An Nam ®· lîi dông vÞ trÝ Êy trong
-- 290 --
thêi ®« hé cña qu©n Minh (1407-1423).

Sau nh÷ng chiÕn th¾ng cña Lª Lîi, tï binh ® îc ®em
®Õn çc vïng ®Êt båi do s«ng Lam míi ®Ó l¹i, vµ nh vËy ®Þa
®iÓm mµ ng êi ta gäi lµ Phè ®· ® îc h×nh thµnh, t«i ®· nãi
ë phÇn trªn.
"Xø" §øc Thä lµ n¬i ®· s¶n sinh ra ng êi mµ viªn thiÕu
t¸ Masson [20] ®· gäi lµ "kÎ ®Þch trung tÝn", ®ã lµ Phan §×nh
Phïng (1883-1887).
HuyÖn lÞ cña §øc Thä còng lµ quª h ¬ng cña quan Kinh
l îc cuèi cïng (Phã V ¬ng) cña B¾c Hµ lµ Hoµng Cao Kh¶i
®¹i nh©n, mÊt ®· hai n¨m.
N¬i Ngµn S¬n vµ Ngµn S©u hîp dßng lµ nói Linh C¶m,
trªn nói cã mét ®ån canh. X a kia, vµo thÕ kû XV, ®Ønh nói
cã thµnh lòy bao quanh. Còng ë trªn nói Êy cã ®Òn thê §inh
LÔ, mét trong nh÷ng t íng cña Lª Lîi.
§iÒu ®¸ng chó ý ë nói B¹c lµ cã hai c«ng tr×nh kû niÖm
mét sè biÕn cè lÞch sö cña thÕ kû XIV vµ thÕ kû XV (çc H×nh
tõ CLXXVIII ®Õn CLXXXII). §ã lµ ®Òn Ngò Long vµ chïa
Diªn Quang, dùng lªn ®Ó thê ba n÷ hoµng mµ t«i sÏ thuËt
l¹i tiÓu sö. Nh ng t«i ph¶i nãi tr íc r»ng çc tµi liÖu sÏ
® îc cung cÊp tiÕp ®©y, kh«ng ® îc ®¶m b¶o hoµn toµn v×
hai ng«i chïa ®· bÞ ch¸y n¨m 1884, trong thêi ®iÓm cã
"phong trµo v¨n th©n" næi dËy, cho nªn çc tµi liÖu hå s¬ ®Òu
mÊt hÕt. Theo ®Ò nghÞ cña t«i, «ng NguyÔn H÷u T êng, lµ
mét h u quan, th©n sinh cña mét häc sinh cò cña t«i häc
tr êng Quèc häc Vinh, ®· cã nh· ý ®i t×m tµi liÖu trong çc
hå s¬ cña lµng x·, çc biªn niªn sö, nh ng «ng còng b¸o cho
-- 291 --
t«i biÕt lµ lÞch sö cña ba n÷ hoµng nµy, cßn lµ vÊn ®Ò bÝ Èn.

§Òn Ngò Long (mµ ng êi ta th êng gäi lµ ®Òn Th¸nh
MÉu), n»m ë ®Þa phËn lµng Hßa Yªn, tæng §ång C«ng, thê
vong linh cña hai hoµng hËu vµ mét c«ng chóa.
1) Hoµng hËu B¹ch Ngäc.
2) Hoµng hËu TrÞnh Thôc, biÖt hiÖu Huy Ch©n c«ng
chóa.
3) C«ng chóa Trang Tõ.
B¹ch Ngäc lµ vî vua DuÖ T«n (1372-1377) ®êi TrÇn. DuÖ
T«n ®· bÞ giÕt ë thµnh §å Bµn, kinh ®« cña Champa (tØnh
B×nh §Þnh ngµy nay). V× kh«ng cã con trai nªn bµ míi lËp
®Òn vµ ®Õn ë Èn.
Bµ lµ con cña TrÇn C«ng Nhu, ng êi huyÖn Chi La
(H ¬ng S¬n ngµy nay) vµ cã mét ng êi con g¸i tªn lµ Ngäc
HiÒn, t íc vÞ Huy Ch©n c«ng chóa mµ ai còng biÕt.
TiÕp ®Õn giai ®o¹n Hå Quý Ly tiÕm ng«i nhµ TrÇn (1400-
1407). §©y lµ c¬ héi thuËn lîi cho qu©n nhµ Minh x©m chiÕm
An Nam (1407-1428). VÒ thêi kú rèi ren nµy trong lÞch sö
cña §¹i ViÖt, t«i ®· cung cÊp nh÷ng tµi liÖu cÇn thiÕt trong
nhiÒu ch ¬ng môc.
Hai vÞ quan trung thµnh cña B¹ch Ngäc vµ Huy Ch©n
c«ng chóa lµ TrÇn Quèc Trung vµ NguyÔn Thêi KÝnh còng
®· trèn theo vµ ®Õn ë Èn t¹i çc khu rõng quª h ¬ng.
Ýt l©u sau, çc bé h¹ cña hä ®· bÞ tiªu diÖt v× mét tªn
t íng c íp Ng« C¶nh C©n, ®ãng ë Kú §µ, gÇn Tam S¬n.
B¹ch Ngäc cïng víi tïy tïng ph¶i ch¹y trèn vµ Èn n¸u
t¹i vïng Bi B¶n vµ lËp nªn 4 th«n kho¶ng trªn 3000 ng êi
-- 292 --
®Òu lµ ng êi cña Bµ. §ã lµ çc th«n Lai S¬n, H»ng Nga, Ngò
KhÕ vµ Tïng Chinh.
Bµ cã hai n« tú gióp viÖc: Ph¹m vµ Kú; bµ cho cña c¶i vµ
®em g¶ hä cho hai gia t íng trung tÝn lµ TrÇn Quèc Trung
vµ NguyÔn Thêi KÝnh. Vµ tõ ®ã, ng êi ta lÊy tªn cña ®«i vî
chång mµ ®Æt cho hai th«n võa míi thµnh lËp Trung Ph¹m
vµ KÝnh Kú.
§©y lµ lóc Lª Lîi b¾t ®Çu ®Õn An-TÜnh b»ng "con ® êng
th îng ®¹o", ®Ó tËp trung lùc l îng ®¸nh qu©n Minh. Ngµi
xuèng dô cho çc gia t íng Bïi BÞ, §inh LÔ vµ §inh B« lµ
ph¶i ®¸nh ®uæi qu©n Tµu ra khái thung lòng Ngµn S¬n, "xø
Chi La".
Bïi BÞ ®· chiÕm ® îc sµo huyÖt cña Ng« C¶nh C©n,
vïng Yªn Êp, tù tay m×nh ®· giÕt tªn giÆc vµ tiªu diÖt çc ®å
®¶ng. Tõ ®ã qu©n Tµu kh«ng thÓ x©m lÊn ® îc Chi La n÷a.
Trong thêi gian tiÕn hµnh cuéc chinh ph¹t nµy, NguyÔn
Tïng Quy t×m ® îc n¬i B¹ch Ngäc ë Èn vµ b¸o víi Lª Lîi. Lª
Lîi ®· lµm tÊt c¶ mäi nghi thøc ®Ó tá lßng t«n kÝnh ®èi víi
t íc vÞ cña Bµ, ® a Bµ ®Õn ë cïng Kú §µ, cã mét ®éi qu©n
b¶o vÖ.
Ngay khi ®Õn d·y nói Yªn M·, Lª Lîi ®· ®ãng dinh trong
®éng Tiªn Hoa, xung quanh Ngµi lµ Bé tæng tham m u vµ
çc bé h¹. Lóc ®ã, Bïi BÞ ®· gÆp qu¶ phô DuÖ T«n vµ con g¸i
cña bµ råi giíi thiÖu víi Lª Lîi. Vua thÊy c«ng chóa cã s¾c
®Ñp, bÌn lÊy lµm cung phi vµ lÊy ®iÖn Ph îng Hoµng vµ ®iÖn
Ngò Long cho hai mÑ con ë.
Nh vËy lµ cuéc sèng yªn lµnh cña hai ng êi ® îc ®¶m
-- 293 --
b¶o. NguyÔn Thêi KÝnh vµ TrÇn Quèc Trung ®i theo Lª Lîi

®¸nh giÆc Minh, lËp ® îc nhiÒu c«ng tr¹ng.
Sau lóc kÕt duyªn víi Lª Lîi, c«ng chóa Huy Ch©n sinh
h¹ ® îc mét con g¸i, ®Æt tªn lµ Ngäc Ch©u, t íc vÞ Trang Tõ
c«ng chóa.
VÒ sau, Ngäc Ch©u kÕt duyªn víi con trai c¶ cña Bïi BÞ
tªn lµ B¹n, mét trong nh÷ng anh hïng cña cuéc kh¸ng chiÕn
cña An-TÜnh chèng l¹i çc ®éi qu©n Tµu. ¤ng ® îc liÖt vµo
hµng ngò cña "nh÷ng c«ng hu©n cña Tæ quèc" (Khai quèc
nguyªn hu©n) vµ ® îc phong Minh QuËn c«ng.
§êi Lª Th¸nh T«n, niªn hiÖu Hång §øc (1460-1498),
B¹n bÞ träng th ¬ng t¹i Champa vµ Ýt l©u sau mÊt t¹i Thæ
Hoµng (huyÖn H ¬ng Khª ngµy nay). Råi Ngäc Ch©u sî v×
kh«ng cã con trai, bÌn rót vÒ ë chïa Diªn Quang cïng víi bµ
vµ mÑ m×nh.
Chïa nµy ë trªn ®åi Am S¬n. N¬i v¾ng vÎ nµy n»m ë ®Þa
phËn lµng H»ng C«ng (nay lµ Phông C«ng).
Ngäc Ch©u bÌn tËu ba mÉu ruéng ë vïng §µ vµ ba mÉu
ruéng kh¸c t¹i vïng Bµn, ®Ó lo viÖc thê cóng. Mét tÊm bia
cã ghi râ viÖc ®ã.
Nay l¹i thªm mét ng«i chïa kh¸c gäi lµ Tiªn L÷ ë trªn
-- 294 --
nói Th¹ch Long t¹i lµng cña Trang Trung Ph¹m, vÒ sau gäi
lµ lµng Trung Hoµ. §Ó cã tiÒn tu bæ ng«i chïa, nµng ®· cho
t¸t c¹n vïng hå sen ®Ó lµm thµnh ruéng.
§êi vua Lª Th¸nh T«n (1460-1498) niªn hiÖu Hång §øc,
B¹ch Ngäc vµ Huy Ch©n qua ®êi vµ c«ng chóa Trang Tõ mÊt
d íi thêi vua Lª HiÓn T«n (1498-1505), niªn hiÖu C¶nh
Thèng. B¹ch Ngäc ® îc an t¸ng t¹i B¶n BÞ, cßn Huy Ch©n
cïng víi con g¸i th× ch«n ë gi÷a khu rõng thiªng bao quanh
ngän nói Phóc S¬n, n¬i ®©y ng êi ta ®· dùng ®Òn Ngò Long,
ngµy nay vÉn thê vong linh nh÷ng ng êi nµy vµ còng chÝnh
tõ ®ã trë ®i Phóc S¬n ®· ® îc mang tªn lµ Nói Vua, vµ c¶
vïng th× gäi lµ Xø mé vua. Ngµy nay kh«ng cßn dÊu vÕt g×
cña çc mé Êy n÷a.
Cã mét ®iÒu cÇn ph¶i nhí vÒ cuéc ®êi cña "ba c«ng chóa"
®Ó nghiªn cøu nh÷ng phong tôc tËp qu¸n ngµy nay ®· gÇn
mÊt hÕt, lµ sau khi chång chÕt, hä ®· quay vÒ sèng Èn dËt
trong mét ng«i chïa v× chång kh«ng cã con trai thõa tù.
PhÇn viÖc cßn l¹i cña t«i lµ ph¶i miªu t¶ çc n¬i ®·
kh¶o s¸t vµ minh häa ® îc b»ng mÊy bøc ¶nh ®· chôp
® îc trong khi tiÕn hµnh "líp häc ngoµi trêi" ngµy thø
n¨m, mång 1 th¸ng 3 n¨m 1928, tæ chøc cho häc sinh çc
líp trªn cña tr êng Quèc häc Vinh. §¸ng chó ý lµ cuéc du
l·m nµy ®· ® îc tæ chøc t¹i chç, do mét vÞ h u quan vµ
con trai Ngµi lµ NguyÔn H÷u QuÕ, ng êi häc trß cò cña
t«i. Chóng t«i cÇn ph¶i c¶m ¬n «ng T êng, ng êi ®· cã
c«ng lao nghiªn cøu mét çch nghiªm tóc çc ®Þa ®iÓm vµ
lÞch sö cña çc n¬i Êy.
-- 295 --
H×nh CLVIII ë trªn gióp cho ta cã ® îc mét çi nh×n

tæng qu¸t vÒ Nói Vua vµ c¶ ®Òn Ngò Long (chôp çch nhµ
ga Phông C«ng 500m).
Trong khi ®µo ®Êt ë çc vïng l©n cËn cña ng«i chïa hiÖn
nay (® îc dùng n¨m 1885) ®Ó t×m dÊu tÝch th× häc trß cña
t«i ®· ph¸t hiÖn ® îc mét sè m« tÝp vÒ kiÕn tróc vµ ®iªu
kh¾c cña ng«i chïa cò. Çc m« tÝp Êy sÏ lµm phong phó
thªm cho çi b¶o tµng nhá vÒ kh¶o cæ cña tr êng Quèc häc
Vinh. Nhê nh÷ng vËt kû niÖm ®ñ çc lo¹i thu thËp ® îc qua
çc cuéc du l·m, tr êng ®· x©y dùng ® îc b¶o tµng nµy.
H×nh CLXXIX ë d íi cho ta mét ý niÖm vÒ c¶nh ®Ñp cña

Am S¬n (nói Nhµ vua ë Èn).
Ngän nói cïng víi rõng c©y linh thiªng ®èi diÖn víi
Gi¨ng Mµn (nh÷ng ngän nói ë líp cuèi "bøc mµn gi¨ng"), mµ
"nh÷ng s ên nói mµu lam nh¹t biÕn dÇn trong nh÷ng d¶i
m©y b¹c". ChÝnh n¬i ®©y çc v ¬ng phi ®· t×m ® îc "c¶nh
v¾ng vÎ vµ thanh b×nh mµ hä tõng mong íc" (theo mét nhµ
th¬ ng êi ®Þa ph ¬ng).
-- 296 --
Muèn tíi chïa ph¶i tuÇn tù ®i theo tõng chÆng ® êng

nhá b»ng ph¼ng vµ tõng bËc ®¸ cßn nguyªn c¶ phiÕn.
ë s©n x©y liÒn tr íc chïa cã nh÷ng phiÕn ®¸ víi h×nh
thï kú l¹ theo kÕt cÊu tù nhiªn, thÝ dô nh phiÕn ®¸ cã h×nh
d¸ng mét nhµ s ®ang cÇu nguyÖn (H×nh CLXXX).
Xung quanh n¬i th¸nh thiÖn nµy cã nh÷ng l¨ng mé çc
hßa th îng ®· tù thiªu sau khi ®· h ëng mét cuéc ®êi trong
s¹ch ®Ó ® îc lªn NiÕt bµn.
Trong chïa ch¼ng cã g× ®Æc biÖt, chØ trõ bøc t îng cña
B¹ch Ngäc b»ng ®ång ®á. T«i ®· chôp ® îc mét kiÓu ¶nh cña
t îng Bµ. Theo ng êi ta nãi th× tõ tr íc tíi nay ch a ai
® îc ®Æc ©n nµy bao giê, ®©y lµ tr êng hîp ®Æc biÖt ®èi víi
t«i (H×nh CLXXXI ë trªn).
Nh ng tiÕp ®ã, nhµ s liÒn cÇu khÊn ®Ó Bµ anh linh tha
thø cho viÖc lµm bÊt kÝnh cña m×nh (H×nh CLXXXI ë d íi).
§Ó tá lßng biÕt ¬n «ng NguyÔn H÷u T êng, ng êi ®·
gióp t«i cã ® îc ®Æc ©n Êy, t«i sÏ cho in kiÓu ¶nh ®· chôp ë
çc bËc thÒm cña chïa ®Ó Ngµi gi÷ ® îc mét kû niÖm kh«ng
bao giê phai nh¹t cña chóng t«i ®èi víi Ngµi, mét «ng quan
tèt bông, mét nhµ nho cã häc vÊn uyªn th©m (H×nh
CLXXXII).

Ch ¬ng VII. - L u vùc Ngµn Phè (hoÆc Ngµn S¬n)
ë ®©y ph¶i hiÓu lµ thung lòng v¾t ngang ph¸t xuÊt tõ

-- 297 --
d·y nói lín, theo h íng T©y - §«ng, vµ vïng phô cËn song
song víi s«ng Lam, theo h íng T©y B¾c - §«ng Nam râ rÖt,
n»m gi÷a d·y nói "Thiªn NhÉn" vµ d¶i Tr êng S¬n.
B©y giê chóng ta ®i ®Õn kh¶o s¸t vÒ lÞch sö mét trong
nh÷ng xø næi tiÕng nhÊt cña lÞch sö §¹i ViÖt. T«i sÏ thö lµm
cho râ vai trß cèt yÕu mµ xø nµy ®· tõng ®ãng trong lÞch sö,
®iÒu mµ çc biªn niªn sö bá sãt kh«ng hÒ nãi ®Õn. ThiÕu sãt
nµy lµ do çc t liÖu ®Òu ® îc tiÕn hµnh theo ph ¬ng ph¸p
thø tù thêi gian cña çc triÒu ®¹i, çc ®êi vua n÷a vµ nh
vËy, çc t¸c gi¶ th êng quªn tæng hîp lÞch sö cã thÓ lµm
® îc.
Thung lòng Ngµn Phè ®· t¹o thµnh vïng Chi La cò cña
lÞch sö (mµ ng êi ta còng cã thÓ gäi lµ "xø" H ¬ng S¬n - tªn
cña khu hµnh chÝnh) tõ thêi Quang ThuËn, ®Çu thÕ kû XV.
T«i ®· ®Æt cho vïng lÞch sö nµy çi tªn "thung lòng" v×
lý do quan träng theo ®Þa-v¨n hãa vµ lµm cho ta hiÓu râ h¬n
vÒ vai trß cña nã trong lÞch sö. Chç nµy lµ mét trong nh÷ng
n¬i mµ trêi ®Êt ®· u tiªn s½n, n¬i ®©y Lª Lîi ®· tËp trung
® îc lùc l îng nh»m môc ®Ých ®¸nh ®uæi qu©n Tµu vÜnh
viÔn ra khái bê câi §¹i ViÖt.
Trªn nh÷ng "d¶i ®Êt phï sa mµu mì" do s«ng Ngµn Phè
®Ó l¹i khi chuyÓn dßng xuèng phÝa d íi, vµo thêi kú cã sù
khëi chuyÓn cña lôc ®Þa (cuèi §Ö tø kû cña çc nhµ ®Þa chÊt)
lµ nh÷ng xãm lµng trï phó. PhÝa trªn lµ vïng Voi Bæ, ®Êt
trång cµ phª rÊt tèt. MiÒn Chi La x a kia lµ vùa thãc cña Lª
Lîi, ®iÒu kiÖn cèt yÕu ®Ó ®i ®Õn chiÕn th¾ng.
D·y nói ch¹y dµi däc theo phÝa T©y Trung Kú gäi lµ Khai
Tr íng S¬n hoÆc cã tªn gäi hay h¬n: nói Gi¨ng Mµn, tªn
-- 298 --
nµy gîi lªn h×nh t îng v× nã cã nghÜa lµ "bøc mµn gi¨ng ra".
ë gi÷a bøc mµn khæng lå Êy vµ "nói Thiªn NhÉn" lµ
nh÷ng chç ®øt qu·ng (theo mét ng«n tõ quen thuéc víi çc
nhµ ®Þa chÊt) [6 vµ 7]. Nhê nh÷ng chç ®Êt qu·ng nh¸nh nµy
mµ "con ® êng th îng ®¹o" vµ çc ® êng cña nã ®i qua,
nh÷ng con ® êng lÞch sö ®ã ®· dÉn tíi s«ng Lam vµ s«ng
Con, vµ xa h¬n n÷a ®Õn tËn Thanh Hãa.
Cuèi thÕ kû XIII, n íc §¹i ViÖt hai lÇn bÞ qu©n M«ng Cæ
x©m lÊn d íi ®êi Th¸i T«n (1225-1258) vµ ®êi Nh©n T«n
(1279-1293) (triÒu ®¹i nhµ TrÇn). Thêi kú gay go nhÊt kÐo
dµi trong nh÷ng n¨m 1285 ®Õn 1287. Qu©n Nguyªn (t íc
hiÖu triÒu ®¹i M«ng Cæ) ®· ®Õn tËn An-TÜnh vµ dß hái ®Þa
®iÓm cña §ång Trô (xem l¹i phÇn DÉn nhËp vµ ch ¬ng nãi
vÒ Lam Thµnh). Vua Th¸nh T«n (1258-1278) vµ con trai lµ
Nh©n T«n, ng êi ®· ® îc phô v ¬ng nh êng ng«i, ch¹y
trèn ®Õn miÒn Trung ch©u Thanh Hãa. Mét phÇn lín çc ®éi
qu©n cña hai Ngµi Èn n¸u ë Chi La vµ "con ® êng th îng
®¹o". Tõ xø nµy vµ tõ con ® êng nµy, ng êi An Nam ®· ®æ
xuèng ®Ó ®¸nh óp qu©n M«ng Cæ. T íng Tµu lµ Toa §« lóc
®ã ®ang chiÕm gi÷ Lam Thµnh ph¶i rót lui. Nh vËy Chi La
lµ n¬i ph¸t xuÊt cuéc tÊn c«ng gi¶i phãng cho ®Êt n íc tho¸t
khái mét cuéc x©m l¨ng ghª gím lµm cho nÒn ®éc lËp cña
§¹i ViÖt cã lóc suýt bÞ diÖt vong.
ChÝnh "con ® êng th îng ®¹o" nµy mµ §inh LiÖt ®· ®i
theo, khi Lª Lîi bè trÝ cho «ng tiÕn tr íc, ®Õn chiÕm Chi La
x©y dùng c¨n cø ®Þa §ç Gia cã thµnh lòy (§ç Gia lµ tªn cò
cña huyÖn H ¬ng S¬n). Bè trÝ chu ®¸o, Lª Lîi ®¸nh chiÕm
Lam Thµnh sau khi ®· chuÈn bÞ suèt "s¸u n¨m", t«i ®· ®Ò
cËp vÊn ®Ò nµy nh©n nãi vÒ "Lôc Niªn Thµnh". Tæng hµnh
dinh cña Lª Lîi lóc bÊy giê lµ vïng Trµ Long, phÝa §«ng cã
-- 299 --
d·y nói "Thiªn NhÉn" cïng víi çc thµnh tr× vµ s«ng Lam
b¶o vÖ.
D íi thêi C¶nh H ng ®êi vua Lª HiÓn T«n (1740-1786)
chÝnh hoµng th©n Lª Duy MËt lóc ®ã ®ang chiÕm gi÷ TrÊn
Ninh còng ®· ®i theo con ® êng nµy trong khi ®Þnh m u
toan ®¸nh chiÕm NghÖ An ®Ó råi lªn ng«i. Sau mét trËn
chiÕn ®Êu xuÊt s¾c th× bÞ bao v©y kh¾p phÝa, Lª Duy MËt
muèn cïng víi c¶ gia ®×nh tù thiªu trong ®èng löa h¬n lµ ®Ó
cho qu©n chóa TrÞnh b¾t sèng.
VÒ sau, Hµm Nghi còng ®· dïng "con ® êng th îng
®¹o" ®Ó liªn l¹c víi çc bé h¹ cña Ngµi ®ãng t¹i Thanh Hãa
(1884-1885).
Trong nh÷ng thêi kú gÇn ®©y, con ® êng nµy lµ sµo
huyÖt cña bän phiÕn lo¹n hoÆc kÎ c íp. Tõ n¬i ®ã, chóng ®·
®æ xuèng ®Ó tiÕn hµnh nhiÒu cuéc c íp bãc ë çc vïng thÊp
cña An-TÜnh.
ThØnh tho¶ng ng êi Lµo vµ c¶ ng êi Champa n÷a tõ
ph ¬ng B¾c ®Õn b»ng ® êng nói, hä ®· lîi dông nhiÒu ®Ìo
phÝa th îng l u Ngµn Phè ®Ó xuèng çc vïng xu«i. Ngµy
x a cã ®ån Phè Ch©u phßng vÖ cho çc ®Ìo nµy.
PhÝa d íi lµ d·y nói §¹i Hµm, gÇn ®Êy cã çc lµng T×nh
DÞ vµ DÞ èc, x a kia còng cã thµnh lòy. Cßn thªm n÷a lµ nói
§¨ng Phñ, cã çc thµnh nhá cña L¹c Phè vµ T×nh DiÖm b¶o
vÖ. Lª Lîi mét ngµy kia ®· ®Æt Tæng hµnh dinh ë ®Êy mét
ngµy.
Sau n÷a, ë vÒ phÝa T©y Nam cña huyÖn lµ d·y nói Vi Ký
S¬n (hay nói Phï LÔ) cã nhiÒu hang ®éng lµm n¬i cÊt giÊu
binh l ¬ng do nh©n d©n mang ®Õn cho çc ®éi qu©n cña Lª
-- 300 --
Lîi.
Cuèi cïng, ph¶i kÓ ®Õn Tróc Bi S¬n n»m ë T©y Nam. ë
®Êy çc bé téc miÒn nói cña §µo L©n, Ç L¨ng vµ Kiªu N¨ng
®· dùng lªn mét çi bia (hay nãi cho ®óng h¬n lµ mét ranh
giíi) ®Ó minh ®Þnh ®Þa giíi gi÷a çc l·nh thæ cña hä sau
nhiÒu n¨m ®¸nh nhau. Do ®ã míi cã tªn Bi ®Æt cho ngän nói.
CÇn nhí r»ng, vµo ®Çu thÕ kû XV, H ¬ng S¬n lµ chç Èn
n¸u cña çc v ¬ng phi, c«ng chóa mµ chóng t«i ®· kÓ l¹i lÞch
sö ë ch ¬ng tr íc.
Ch ¬ng VIII. - L u vùc Ngµn S©u
S«ng Ngµn S©u, s«ng nh¸nh cña s«ng Lam, lµ s«ng La

nãi trong biªn niªn sö. Ng êi ta cã thÓ gäi l u vùc nµy lµ
"xø" H ¬ng Khª, mang tªn cña khu hµnh chÝnh ngµy nay.
Xø nµy lµ mét çi vông lßng ch¶o bao la, bèn bÒ ®Òu cã
nói che kÝn. ChØ cã çc ®Ìo T©n Êp, Khª NÕt vµ Kim Lò më
cho mét ® êng ®i dÔ dµng ®Õn l u vùc cña Linh Giang (tøc
lµ s«ng Gianh trªn b¶n ®å) [16 ®Õn 19]. Råi chóng ta ®i ®Õn
"xø’ Tuyªn Hãa (lÊy tªn cña huyÖn), n¬i ®©y r¶i r¸c cã
nhiÒu nói ®¸ v«i gièng nh nh÷ng nói ®¸ cña VÞnh H¹
Long (§µng Ngoµi).
Thêi §Ö tø kû, vông lßng ch¶o nµy lµ mét çi hè réng
bao la. ë ®¸y hå lµ than bïn chång chÊt thµnh tõng líp vµ
ng êi ta ®· ph¸t hiÖn ® îc ë nhiÒu chç cã than bïn nh
vËy. Råi tiÕp ®Õn thêi kú lôc ®Þa khëi chuyÓn, vµ hå ®· cã
thÓ trót s¹ch n íc vÒ s«ng Lam do mét ® êng nøt. Nh
vËy lµ s«ng Ngµn S©u ra ®êi.
-- 301 --
Trªn ®Êt phï sa rÊt mµu mì do hå bá l¹i, nh÷ng v ên

trång cam rÊt ®Ñp nèi tiÕp nhau, lµm giµu cho H ¬ng Khª
vµ mang l¹i cho xø nµy mét ®Æc ®iÓm kh¸c biÖt. Nhê cã
® êng xe löa ®i qua nªn çc n¬i ®Êt bá hoang ®· trë thµnh
cã gi¸ trÞ, ®Êt tuy bá hoang nh ng rÊt tèt, ë ®Êy cã thÓ lËp
® îc nhiÒu trang tr¹i vµ v ên trång cµ phª [19].
VÒ phÝa T©y, ®óng theo h íng T©y B¾c - §«ng Nam lµ
bøc t êng khæng lå cña Gi¨ng Mµn.
VÒ phÝa §«ng lµ d·y nói bao la, nã b¾t ®Çu cïng theo
h íng Êy, tõ nói Linh C¶m cho ®Õn Ba §ån. VÒ phÝa VÞnh
§µng Ngoµi, d·y nói nµy sÏ kÐo dµi ®Õn tËn çc ®ång b»ng
ven biÓn cña "xø" Hµ TÜnh, vµ t¹i §«ng Nam, nã ch×m
trong biÓn Nam H¶i. §ã lµ d·y Hoµnh S¬n, "rÆng nói n»m
ngang", theo lèi gäi cña ng êi An Nam, còng tøc lµ d·y nói
"Cöa ngâ vµo Trung Kú" theo ng êi Ph¸p gäi.
TÊt c¶ çc rÆng nói Êy ®Òu cã mét hÖ thèng nh÷ng "con
® êng th îng ®¹o" b¨ng qua, mµ ® êng chÝnh lµ con
® êng thiªn nhiªn réng lín, dùa vµo çc khe nói cña Gi¨ng
Mµn ®Ó ch¹y tíi miÒn T©y cña tÊt c¶ çc tØnh Trung Kú, vµ
c¶ ®Õn cao
nguyªn L©m
Viªn n÷a.
TÊt c¶
nh÷ng con
® êng nhá tõ
çc ®ång
b»ng ven
biÓn Hµ TÜnh ®Òu ch¹y vÒ con ® êng tõ Linh C¶m ®Õn Ba
§ån.
-- 302 --
Tõ phÝa §«ng vµo H ¬ng Khª chØ cã mét chç ®i qua dÔ

dµng, ®ã lµ ®Ìo Th îng B¹c, ® êng hµng tØnh sè 53 ®i qua
chç nµy nèi liÒn tØnh lÞ víi huyÖn lÞ huyÖn H ¬ng Khª, ®ån
Chu LÔ. TÊt c¶ miÒn Th îng B¹c x a kia ®Òu cã thµnh lòy
bao bäc, ngµy nay ®· hoang phÕ vµ ch×m ngËp trong rõng
rËm hoang vu. Tuy nhiªn trong ®¸m rõng rËm Êy l¾m lóc
ng êi ta vÉn t×m thÊy nh÷ng bé phËn sóng thÇn c¬ b»ng
®ång bÞ bá l¹i sau khi çc thµnh tr× ®· ® îc ®em dïng vµo
viÖc kh¸c, thêi §ång Kh¸nh n¨m thø nhÊt (1885) [14].
Trong thêi kú ®« hé cña qu©n Minh (1407-1428),
H ¬ng Khª lµ huyÖn Thæ Hoµng. Xø nµy vÒ sau s¸p nhËp
vµo H ¬ng S¬n vµ chØ trë thµnh huyÖn H ¬ng Khª vµo
thêi Tù §øc (1868) n¨m thø 21.
Çc biªn niªn sö cña nhµ HËu Lý (1010-1228) cã chÐp
l¹i r»ng x a kia ng êi Champa thØnh tho¶ng cã dïng "con
® êng th îng ®¹o" ®Ó ®¸nh chiÕm An-TÜnh. Hä ®i qua chç
cã nhiÒu ®Ìo. Çc ®Ìo nµy më ® êng ®i gi÷a thung lòng
s«ng Gianh víi thung lòng Ngµn S©u. ChÝnh vµo thêi kú
nµy ng êi An Nam ®· ®¾p çc thµnh lòy t¹i çc vïng Quú
Hîp vµ Tuyªn Hãa ®Ó kiÓm so¸t 12 ®éng ®¸ v«i (H×nh
-- 303 --
CLXXXIII). Çc lòy nhá nµy dùa vµo thµnh lòy cña nói Vò
Th¸p vµ Phóc NhËt.
Hå Quý Ly vµ con trai lµ Hå H¸n Th ¬ng muèn dïng
çc con ® êng th îng ®¹o Êy ®Ó qua Lµo khi çc t íng
Tµu ®uæi b¾t (1407).
Còng nhê çc con ® êng nµy mµ Lª Lîi ®· liªn l¹c ® îc
th êng xuyªn víi çc tØnh phÝa Nam cña An-TÜnh.
Nhê nh÷ng con ® êng nhá trong nói ng¨n çch thung
lòng víi çc ®ång b»ng ven biÓn mµ NguyÔn H÷u TÊn, ®¹i
nguyªn so¸i cña chóa NguyÔn ®· ®¸nh óp ® îc ¤ng Ninh
vµ buéc qu©n lÝnh B¾c Hµ ph¶i rót lui vÒ tËn s«ng Lam.
Çc giai ®o¹n cña çc cuéc chiÕn ®Êu Êy gi÷a qu©n cña
chóa NguyÔn vµ qu©n cña chóa TrÞnh, mµ «ng LÐon
CadiÌre ®· ®Æt tªn lµ "cuéc chinh ph¹t cña NghÖ An"
(1655-1661) [2].
“Con ® êng th îng ®¹o” lµ n¬i rót lui cña vua Hµm
Nghi (1884-1885) vµ ng êi cËn thÇn danh tiÕng nhÊt cña
Ngµi lµ Phan §×nh Phïng, "kÎ ®Þch trung thµnh" [20]. Nhê
con ® êng nµy mµ Hµm Nghi ®· liªn l¹c th êng xuyªn víi
çc bé h¹ cña Ngµi ®ãng t¹i trung du tØnh Thanh Hãa.
Sau hÕt, còng vÒ ph ¬ng diÖn lÞch sö, cã mét ®iÒu cã
thÓ kh¼ng ®Þnh ® îc ch¾c ch¾n lµ vµo nh÷ng thêi kú xa
x a, bän c íp vµ bu«n lËu ®· biÕt ®Õn con ® êng thiªn
nhiªn nµy.
Chóng ta còng kh«ng nªn quªn nh¾c l¹i lµ nhê con
® êng th îng ®¹o mµ tªn t íng Ch¨m La Khai ®· ® a
qu©n lÝnh vÒ Champa (B×nh §Þnh ngµy nay) sau cuéc thÊt
b¹i ®au ®ín víi ng êi An Nam. Vµ trong cuéc chiÕn b¹i
nµy, vua ChÕ Bång Nga ®· bÞ giÕt (1390) [15].
-- 304 --
Hang L¹c S¬n còng n»m trong vïng ®¸ v«i cña Tuyªn
Ho¸, gäi lµ hang Minh CÇm. ë ®Êy ng êi ta ®· ph¸t hiÖn
® îc mét n¬i cã mé cæ cña thêi kú ®¸ míi. VÒ sau, ng êi
Champa ®· dùng lªn ë ®Êy mét miÕu thê Ên gi¸o, ngµy nay
®· An Nam hãa (H×nh CLXXXIV).

-- 305 --
KÕt luËn
Theo logic tèt nhÊt th×

ph©n tÝch ph¶i ®i
tr íc tæng hîp.
Ng êi nµo muèn ® îc s¸ng tá vÒ c d©n cña çc tØnh

ven biÓn Trung Kú kh«ng thÓ kh«ng nghiªn cøu lÞch sö ®Þa
chÊt cña çc tØnh Êy. Nh vËy th× ng êi ta thÊy ® îc c¶ mét
tiÕn tr×nh lÞch sö ®Çy ®ñ tõ thêi kú tiÒn sö ®Õn ngµy nay.
Tõ nhËn thøc ®ã, çc c«ng tr×nh nghiªn cøu cña t«i vÒ
mäi mÆt ®· gióp t«i tiÕn hµnh viÕt vÒ An-TÜnh.
Gi÷a ®Þa chÊt, ®Þa lý vµ lÞch sö cã mét sîi chØ nèi liÒn víi
nhau tõ l©u ®êi mµ chóng ta cÇn ph¶i lµm sèng l¹i. NhÊt lµ
cÇn ph¶i l¾ng nghe nh÷ng tiÕng vang cña "con ® êng
th îng ®¹o", nh÷ng hËu qu¶ tøc th× cña nã ®èi víi tÊt c¶ çc
thêi kú liªn tiÕp cña sù tiÕn ho¸, cña lÞch sö toµn vÑn miÒn
B¾c Trung Kú.
Víi cuèn s¸ch nµy, chóng t«i còng thö s¾p xÕp cho cã thø
tù mét sè sù kiÖn vµ nèi çc sù kiÖn Êy víi mét sè sù kiÖn kh¸c.
§©y lµ mét trong nh÷ng sù tæng hîp bé phËn lµm cho ng êi
®äc hiÓu h¬n sù tæng hîp toµn bé mµ t«i sÏ nªu lªn sau nµy.
Nh÷ng t¸c phÈm vÒ ®Þa chÊt vµ ®Þa lý ®· xuÊt b¶n hoÆc
®ang chuÈn bÞ ra ®êi sÏ t« ®Ëm thªm c«ng tr×nh mµ t«i ®ang
cè g¾ng hoµn thµnh kÓ tõ ngµy t«i ® îc ®Õn lµm viÖc t¹i
Vinh (1924-1928).

-- 306 --
Çc t liÖu thêi kú §¸ míi tuy ch a ® îc kh¸m ph¸

nh ng t«i còng cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng nh÷ng cuéc th¨m dß
tiÕn hµnh t¹i çc miÒn cã "con ® êng th îng ®¹o" ®i qua sÏ
thu ® îc kÕt qu¶ rùc rì [15].
Nhê ph¸t hiÖn ® îc çc ®iÓm c tró cña thêi kú tiÒn sö
mµ ta biÕt ® îc thêi kú §¸ míi. Nh÷ng cø liÖu nµy cho ta
biÕt con ng êi tiÒn sö ®· tõng c tró ven bê çc ®Çm ®Ó
kiÕm ¨n.
Råi chóng ta ®i ®Õn çc cæng ®Òn cña lÞch sö. RÊt nhiÒu
tµi liÖu cò sÏ ph¶i ® îc kiÓm l¹i tr íc lóc cã thÓ ph¸ vì bøc
mµn ®en tèi bao phñ chóng. §èi víi thêi kú cæ ®¹i cña An-
TÜnh, t«i chØ cã thÓ nªu lªn mét gi¶ thiÕt r»ng nh÷ng ng êi
c tró ®Çu tiªn ë ®Êt nµy thuéc téc Champa [15]. Nh÷ng thêi
k× lÞch sö ®Çu tiªn ch a ®Ó lé hÕt tÊt c¶ bÝ mËt. §iÒu mµ
chóng ta biÕt ® îc víi Ýt nhiÒu ®¶m b¶o lµ çc n¬i cã lÞch sö
x a nhÊt lµ hai ngän ®åi: Ró §Òn Cu«ng vµ Ró Thµnh trªn
b¶n ®å, kû niÖm çi chÕt cña An D ¬ng V ¬ng, thÕ kû III
tr íc C«ng nguyªn vµ §ång Trô mµ M· ViÖn ®· dùng lªn ®Ó
quy ®Þnh ®Þa giíi phÝa Nam cña çc n íc thuéc Tµu thÕ kû
thø nhÊt C«ng lÞch.
Cßn ®èi víi thêi kú hiÖn ®¹i th× ch¾c ch¾n biªn niªn sö cña
hä Hå cho ta biÕt nh÷ng ®ång b»ng ven biÓn ngµy x a tr íc thÕ
kû XVI, phÇn lín cßn lµ ®Êt ®Çm. Theo çc biªn niªn sö cña hä
NguyÔn Th îng X¸ vµ hä NguyÔn Tiªn §iÒn th× ® êng bê biÓn
ë thÕ kû XV çch ® êng ngµy nay hai c©y sè vÒ phÝa T©y.
Nh vËy lµ nh÷ng mèc cña thêi kú tiÒn sö vµ thêi kú lÞch sö
®¸nh dÊu çc giai ®o¹n nèi tiÕp nhau vÒ cuéc h¶i tiÕn cña lôc
-- 307 --
®Þa:
"Th ¬ng h¶i biÕn vi tang ®iÒn".
Vµo thêi §¸ cò (thêi ®¹i cña con ng êi thuéc kû §Ö tø cña
®Þa chÊt häc), biÓn ¨n vµo tËn ch©n çc gß cuèi cïng cña d·y nói
Gi¨ng Mµn.
Råi tiÕp ®Õn cuéc khëi chuyÓn cña lôc ®Þa: ®Çm t¸ch khái
biÓn, biÓn lïi ra, lÇn l ît nhiÒu lÇn thay ®æi ® êng bê, nh ng
còng kh«ng kh¸c bê ngµy nay lµ bao. Nh vËy bê biÓn cña An-
TÜnh ® îc ®iÒu chØnh, æn ®Þnh tõ thêi §¸ míi. Nh÷ng ®Êt çt do
biÓn båi vµo n»m trong mét kho¶ng réng kh«ng qu¸ hai c©y sè.
VÒ sau nh÷ng hä næi tiÕng ®· ®¾p ®Ëp trªn l·nh ®Þa cña
m×nh ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho ®Êt båi nhanh vµo çc ®Çm vµ nh
thÕ ®· lµm cho çc ®ång b»ng duyªn h¶i trë thµnh cã gi¸ trÞ. Vµ
çc hä nµy ®· lËp çc ruéng muèi cña An-TÜnh.
ChÝnh nh÷ng ®ît h¶i tiÕn dÇn dÇn cña lôc ®Þa ®· gi¶i thÝch
sù kiÖn kh«ng thÓ chèi c·i ® îc lµ nh÷ng ®Þa ®iÓm cã lÞch sö xa
x a nhÊt cña An-TÜnh th× n»m ë phÇn trªn ®Ønh nói, nh÷ng nói
nµy ch¼ng qua chØ lµ nh÷ng hßn ®¶o hoÆc quÇn ®¶o.
Nãi tãm l¹i, vÒ ph ¬ng diÖn ®Þa-v¨n hãa, xø An-TÜnh ®· lÇn
l ît tõ bê biÓn vòng ch©u thæ thµnh d¶i ®Êt ven biÓn vµ cuèi
cïng biÕn thµnh ®ång b»ng duyªn h¶i vµo thêi ®¹i cã lÞch sö.
Nh vËy lµ chóng ta cã ba b¶ng kh¸c nhau biÓu hiÖn ba giai
®o¹n nèi tiÕp cña sù khëi chuyÓn toµn vÑn [18].
Trong t¸c phÈm nµy, sau khi ph©n chia An-TÜnh ra thµnh
tõng "xø" nhá ®Ó kh¶o s¸t, çc xø nµy ®Òu lµ nh÷ng thùc thÓ võa
®Þa lý võa lÞch sö, t«i cÇn ph¶i lµm thö mét viÖc tæng hîp.
Ph¶i ch¨ng lÞch sö cña nh÷ng thùc thÓ Êy ®· chøng minh
-- 308 --
r»ng nh÷ng vïng x a nhÊt vµ träng yÕu lµ nh÷ng "thung lòng"

ë trong néi ®Þa? Nh ng víi ph ¬ng ph¸p tæng hîp lÞch sö, chóng
ta sÏ hîp nhÊt çc vïng Êy thµnh mét khu vùc duy nhÊt bao
gåm thung lòng h¹ s«ng Lam vµ ®o¹n tiÕp nèi kÐo dµi n¬i s«ng
Ngµn S©u ch¶y qua cïng víi miÒn phô cËn cña nã lµ "xø" Chi
La. Chç ®i qua s«ng Lam vµ s«ng Ngµn S©u lµ mét lèi ®i thiªn
nhiªn võa cã ý nghÜa lÞch sö, song song víi bê biÓn vµ ® îc ng¨n
çch víi çc ®ång b»ng duyªn h¶i bëi mét d¶i nói nèi tiÕp sau.
VÒ phÝa T©y, ë ch©n cña d·y nói lín Gi¨ng Mµn, "con
® êng th îng ®¹o" ch¹y giÊu m×nh d íi rõng c©y. § êng nµy
do nhiÒu ® êng thiªn nhiªn vµ lÞch sö hîp thµnh, tõ con
® êng nhá hiÓm trë ®Õn çc ® êng hÎm cña ng êi ®i kiÕm cñi.
Xung quanh lÞch sö cña çc thung lòng vµ con ® êng nµy
®· táa s¸ng biÕt bao trang sö vÎ vang cña An-TÜnh vµ cã lÏ cña
c¶ Nam ViÖt n÷a.
Cßn ®èi víi nh÷ng "xø ven biÓn" th× danh tiÕng l¹i thuéc vÒ
qu¸ tr×nh më réng vµo Ph ¬ng Nam cña ng êi An Nam ®èi víi
Champa.
Çc giai ®o¹n cña cuéc vËn ®éng nµy ® îc ®¸nh dÊu b»ng
ba ®Ønh hay s ên nói: "Nói §ång Trô" (thÕ kû thø nhÊt), "Nói
Nam Giíi" (thÕ kû thø VII), vµ sau cïng lµ "Nói do Thµnh lòy
Champa ®Ó l¹i" (Hoµnh S¬n, thÕ kû XI).
Vµ tÊt c¶ ®iÒu ®ã ®Òu liªn quan ®Õn sù cÊu t¹o ®Þa chÊt míi
®©y vµ ®Þa-v¨n hãa cña An-TÜnh. §©y lµ mét c«ng thøc mµ t«i
cÇn c©n nh¾c l¹i th êng xuyªn.

-- 309 --
NhÊt thiÕt trong tÊt c¶ mäi lÜnh vùc, c¶ vÒ ®Þa chÊt vµ ®Þa lý,
vÒ tiÒn sö vµ lÞch sö, "con ® êng th îng ®¹o" cã mét tÇm quan
träng lín lao. ChØ cã nh÷ng ng êi Ýt am hiÓu míi ngê vùc ®iÒu
®ã [15 vµ 18]. Toµn bé qu¸ khø cña An-TÜnh ®Òu h íng vÒ xung
quanh con ® êng nµy. Cßn nãi vÒ quan hÖ th ¬ng m¹i gi÷a
ng êi An Nam c tró t¹i çc ®ång b»ng duyªn h¶i vµ thung
lòng víi nh÷ng bé l¹c sinh sèng d íi d·y nói Gi¨ng Mµn, th×
"con ® êng th îng ®¹o" lµ "con ® êng muèi". Muèi lµ s¶n vËt
chñ yÕu dïng ®Ó trao ®æi hµng ho¸. ChØ vÒ vÊn ®Ò nµy, con
® êng thiªn nhiªn vµ nh©n t¹o Êy ®¸ng ® îc trë thµnh ®èi
t îng nghiªn cøu cña mét luËn v¨n ®Æc biÖt. §ã lµ kÕt luËn
quan träng nhÊt mµ t«i rót ra tõ b¶n "tiÓu luËn" ®Çu tiªn cña
m×nh vÒ sù kh«i phôc toµn diÖn An-TÜnh cæ x a.

Trong mét c«ng tr×nh tr íc ®©y [15] t«i ®· ®Ò nghÞ víi çc
nhµ nghiªn cøu gi¶i quyÕt mét sè vÊn ®Ò bÝ Èn ch a ® îc s¸ng
tá:
- Nh÷ng nhãm téc ng êi gèc Champa.
- Çc «ng Phçng.
- Ng êi Ba Lan hoÆc B« l«.
- G¹ch Nh¹n Th¸p.
- Bia Tam Xu©n.
- Con ® êng th îng ®¹o.
Trong qu¸ tr×nh viÕt cuèn s¸ch "Nh÷ng danh lam th¾ng tÝch
lÞch sö hay lµ nh÷ng huyÒn tho¹i", t«i ®· nhiÒu lÇn ®Ò nghÞ l u
ý ®Õn nh÷ng sù kiÖn cßn m¬ hå, chñ yÕu lµ nh÷ng sù kiÖn thuéc
vÒ çc thÕ kû tr íc thÕ kû XI.
-- 310 --
Cßn rÊt nhiÒu vÊn ®Ò bÝ Èn cÇn ph¶i gi¶i quyÕt. T«i kh«ng
giÊu mét ®iÒu g×, tr¸i l¹i t«i muèn gì çc vÊn ®Ò Êy ra ®Ó cung
cÊp tµi liÖu gèc cho nh÷ng ai muèn tiÕp tôc nh÷ng c«ng tr×nh
nghiªn cøu míi.
Hai c«ng tr×nh kh¸c cßn ®ang chuÈn bÞ:
- Çc hä lín.
- Çc khu vùc hµnh chÝnh cò.
Nh thÕ lµ t«i sÏ gép l¹i thµnh 4 tËp s¸ch, gåm nh÷ng vÊn
®Ò phô thuéc tuy cã mét tÇm quan träng lín lao.
T«i sÏ cã thÓ viÕt ® îc cuèn: "LÞch sö An-TÜnh", nã sÏ lµ viÖc
tæng hîp toµn bé cña bèn c«ng tr×nh bé phËn trªn ®©y.
Bëi ë ph ¬ng ph¸p nµy, lÞch sö tæng qu¸t sÏ ® îc nªu lªn
râ h¬n, g¹t bá ® îc tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu kh«ng cÇn thiÕt. Víi quan
niÖm nh vËy, t«i sÏ tr¸nh ® îc viÖc l¹m dông chó thÝch ghi ë
cuèi trang, nã lµm cho c©u chuyÖn kÐo dµi, thiÕu liªn tôc vµ
ph©n t¸n sù chó ý.
Sapa - Hµ Néi, 1935-1936
Hippolyte le Breton
danh môc tµi liÖu tham kh¶o
1. - L. Aurousseau. - Les Origines du Peuple Annamite.

Bull. Ecole Française d’Extrªme-Orient, t. XXII, 1923.
2. - L. CadiÌre. - Le Mur de §ång-Híi. Etude sur
l’Ðtablissement des NguyÔn en Cochinchine. Bull. Ecole Française
-- 311 --
d’Extrªme-Orient, t. VI, 1906, pp. 87-254.

3. M. Colani. - Buttes artificielles en valves de
Lamellibranchse (Annam septentrional) C. R. Ac. Sc., t. 196, N0 8,
20 FÐvrier 1933.
4. - M. Colani. - DÐp«ts artificiels en valves de PÐlÐcypodes
e
(Nord-Annam). Extrait des Archives du MusÐum, 6 sÐrie, t. XI,
1932.
5. - H. Cordier. - La Chine. Collection Payot, Pari 1921.
6. - J. Fromaget. - Etudes gÐologiques sur le Nord de
l’Indochine centrale. Bull. Serv. GÐol. Indochine, vol. XVI, fasc.
2, 1927.
7. - J. Fromaget. - Notice sur la feuille de Vinh. Carte
gÐologique de l’Indochine µ l’Ðchelle de 500.000e, Hanoi, 1928.
8. - J. Fromaget et H. Mansuy. - Stations nÐolithiques de
Hang-Rao et de Khª-Tong (Annam). Bull. Serv. GÐol. Indochine
Vol. XIII, fasc. 3.
9. - Hipp. Le Breton. - La province de Thanh-Hãa. Revue
Indochinoise. Hanoi 1918.
10. - Hipp. Le breton. - Les Hommes Illustres du Thanh-
Hãa. Revue Indochinoise, Hanoi, 1919-1920.
11. - Hipp. Le breton. Monuments et lieux historiques du
Thanh-Hãa. Revue Indochinoise, Hanoi, 1920.
12. - Hipp. Le breton. - L’Age des Terrasses marines
rÐcentes du Xø-NghÖ dans le Nord-Annam (Indochine Française).
Comptes Rendus des SÐances de l’AcadÐmie des Sciences, t. 192, p.
806; SÐance du 30 Mars 1931.
13. - Hipp. Le breton. - La ligne c«tiÌre d’©ge postnÐolithique
dans le Xø-NghÖ et les Trois Qu¶ng du Nord (Annam). C. R. Ac. Sc.
t. 193, p. 1027, sÐance du 23 Novembre 1931.
14. - Hipp. Le breton. - Le Vieux An-Tinh. Vieux canons en
bronze et en fonte. Bull. des Amis du Vieux Huª. N0 3 Juillet-
Septembre 1934, Impr. d’Extrªme-Orient, Hanoi.
15. - Hipp. Le breton. - Le Vieux An-Tinh (VariÐtÐs): 1, Les
-- 312 --
Ilots ethniques d’origine cham; 2, Les «ng-phçng; 3, Les Ba Lan, ou

B«-L«. 4, Les briques de Nh¹n-Th¸p. 5, La stÌle de Tam-Xu©n. 6,
La Route des Montagnes. Bull. des Amis du Vieux Huª, N0 2,
Avril-Juin 1935. Impr. d’Extrªme-Orient, Hanoi.
16. - Hipp. Le breton. - Emersion des plaines c«tiÌres du
§¹i-ViÖt. Bull. de la SociÐtÐ d’Enseignement Mutuel. Impr. Lª-V¨n-
T©n, 138 rue du Coton, Hanoi, 1934.
17. - Hipp. Le breton. - Introduction µ l’Ðtude des Rivages
quaternaires dans le “Xø-NghÖ” et les “Trois Qu¶ng du Nord”
(Nord-Annam, Indochine Française) Conseil de Recherches scien-
tifiques de l’Indochine, Impr. Lª-V¨n-T©n. 138 rue du Coton,
Hanoi, 1935.
18. Hipp. Le breton. - L’Emersion rÐcente des plaines lit-
torales du An-Tinh (Nord-Annam) Cahiers de la SociÐtÐ de
GÐographie de Hanoi. Impr. Lª-V¨n-T©n, 138 rue du Coton, Hanoi,
1936.
19. Hipp. Le breton. - La ligne de Vinh µ §«ng-Hµ et les
RÐgions desservies. Les Editions d’Extrªme-Asie, Saigon, 1935-
1936.
20. J. Masson. - Souvenirs de l’Annam et du Tonkin. Edit.
Charles Lavauzelle, Paris.
21. Edmond Nordemann. - Chrestomathie Annamite.
Hanoi, 1898.
22. - Et. patte. - RÐsultats des fouilles de la grotte sÐpulcrale
nÐolithique de Minh-C©m (Annam). Bull. Serv. GÐol. Indochine
Vol. XII, fasc. t, 1923.
23. - Et. Patte. - Le Kjokkenmodding µ Tam-Toa, prÌsde
§ång-Híi (Annam). Bull. Serv. GÐol. Indochine Vol. XIV, fasc. 1.
*
* *
tµi liÖu tiÕng viÖt

-- 313 --
e
24. - D -§Þa-ChÝ. GÐographie, par NguyÔn-Tr·i, XV siÌcle.
25. - NghÖ-TÜnh T¹p-ChÝ. - Notes diverses sur le NghÖ-An et le
e
Hµ-TÜnh, par Phan-Hßa-Phu et Phan-Huy-Sang, XVIII siÌcle.
26. - NghÖ-An Phong-Thæ kÝ. - MÐmoire sur la GÐographie du
Hoµn-Ch©u (NghÖ-An et Hµ-TÜnh) par Tån Trai (Bïi-D ¬ng-LÝch),
e
XVIII siÌcle.
27. - Hoµn-Ch©u Phong-Thæ-kÝ. - MÐmoire sur la GÐographie
du Hoµn-Ch©u (NghÖ-An et Hµ-TÜnh) Anonyme XVIIIe siÌcle.
28. - Hoµng ViÖt Nhøt - Thèng D -§Þa-ChÝ. - GÐographie
gÐnÐrale de l’Annam compilÐe par ordre de l’Empereur Gia-Long,
1806.
29. - §¹i-Nam Nhøt-Thèng-ChÝ. - Description gÐnÐrale de
l’Annam, MinistÌre de l’Instruction publique, Huª 1917.
(Monographies des provinces de NghÖ-An et de Hµ-TÜnh).
30. - Sù-TÝch (ou nh©m-c¶o) des villages de la RÐgion c«tiÌre de
la “VallÐe du Lam-Giang”.
31. - Gia-Ph¶ du clan des Hå de Quúnh-L u.
32. - Gia-Ph¶ du clan des NguyÔn de Th ¬ng-Xa.
33. - Gia-Ph¶ du clan des NguyÔn de Tiªn-§iÒn.
-- 314 --
phô lôc
§Ó gióp b¹n ®äc t×m hiÓu thªm vÒ miÒn ®Êt An-

TÜnh ngµy nay, tøc lµ h¬n 70 n¨m sau khi cuèn s¸ch
® îc viÕt ra, chóng t«i tæ chøc thªm phÇn Phô lôc
nµy giíi thiÖu mét sè ¶nh míi chôp t¹i çc ®Þa danh
mµ s¸ch cã nh¾c ®Õn.
-- 315 --
-- 316 --
Danh môc çc H×nh
TiÒn Sö:
H×nh LXII (trªn): Cån ®iÖp cña Phó Mü. PhÝa trªn vµ bªn tr¸i
ga CÇu Gi¸t.
(d íi): Cån ®iÖp cña Phó Mü.
H×nh LXIII (trªn): §×nh H¶i Thanh, huyÖn Nghi Léc x©y dùng
trªn mét cån ®iÖp.
(d íi): NghÜa S¬n, ®iÓm c tró thêi tiÒn sö.
H×nh LXIV (trªn): Di chØ NghÜa S¬n
(d íi) Di chØ NghÜa S¬n, (dïng kÝnh hiÓn vi ng êi ta thÊy
rÊt râ çc vá hµu).
Xø DiÔn Ch©u:
H×nh LXV (trªn): B·i sß cña Phñ DiÔn vµ çc hÇm vá sß (ë phÝa
trªn vµ bªn tr¸i).
(d íi): B·i sß cña Phñ DiÔn. HÇm sß cò mµ viÖc khai th¸c
bÞ ®×nh l¹i v× "n íc cã m¹ch ngÇm".
H×nh LXVI (trªn): Çc lß rÌn cña Nho L©m.
(d íi): Çc lß rÌn cña Nho L©m.
H×nh LXVII (trªn): §Òn Cu«ng. D¶i ®¸ cuéi, dÊu tÝch cña bÕn An
D ¬ng n¬i An D ¬ng V ¬ng ®· tö tiÕt.
(d íi): §Òn Cu«ng, ®Òn thê An D ¬ng V ¬ng.
H×nh LXVIII (trªn): §Òn Cu«ng.
(d íi): §Òn Cu«ng.
H×nh LXIX (trªn): §Òn Tø VÞ trªn nói H÷u LËp Cöa CÇn.
(d íi): §Òn Cên (hay CÇn), ®Òn Tø VÞ.
H×nh LXX (trªn): §Òn cña hä Hå, lµng Quúnh §«i.
-- 317 --
(d íi): §Òn cô Th îng Hå SÜ D ¬ng, DuÖ QuËn c«ng, biÖt

hiÖu Th îng Bôt, thÕ kû XVII.
Xø VÞnh:
H×nh LXXI (trªn): Cöa Lß vµ çc d¶i ®Êt çt. L·nh ®Þa cña
NguyÔn XÝ, thÕ kû XV.
(d íi) Eo bÓ Cöa Lß. L·nh ®Þa cña NguyÔn XÝ, ThÕ kû XV.
H×nh LXXII (trªn): Çc n¹i muèi cña Th ¬ng Xa.
(d íi): Th¸p S¬n, lµng Ph ¬ng TÝch.
H×nh LXXIII: Th¸p S¬n, th¸p nµy gäi lµ th¸p cña Cao BiÒn (thÕ
kû IX) ®· ® îc x©y dùng ë chç cao nhÊt.
H×nh LXXIV (trªn): Nói Hång LÜnh, dÊu tÝch cña miÕu Trang
V ¬ng.
(d íi) Nói Hång LÜnh, ®Òn Th¸nh MÉu.
H×nh LXXV (trªn): Nói Hång LÜnh, ®Òn Thiªn V ¬ng.
(d íi) Nói Hång LÜnh, ®Òn Thiªn
H×nh LXXVI (trªn): Nói Hång LÜnh, Chïa H ¬ng TÝch.
(d íi): Nói Hång LÜnh, chïa H ¬ng TÝch.
H×nh LXXVII: Nói Hång LÜnh, Chïa H ¬ng TÝch b¸t qu¸i.
H×nh LXXVIII (trªn): §Òn thê NguyÔn XÝ.
(d íi): §Òn thê NguyÔn XÝ, trïng tu 1928.
H×nh LXXIX (trªn): §Òn thê NguyÔn XÝ, nhµ gi÷a.
H×nh LXXX (trªn): §Òn thê NguyÔn XÝ, bµn thê cña nhµ gi÷a.
H×nh LXXXI: §Òn thê NguyÔn XÝ, bµi vÞ.
H×nh LXXXII: §Òn thê NguyÔn XÝ, bµi vÞ.
H×nh LXXXIII: §Òn thê NguyÔn XÝ, Hæ, thÇn phï hé cña hä.
H×nh LXXXIV (trªn): §Òn thê ng êi ®· dùng lªn c¬ nghiÖp cña
hä NguyÔn Tiªn §iÒn, thÕ kû XVI.
-- 318 --
(d íi): §Òn thê Trung cÇn QuËn c«ng, QuËn Quèc c«ng.
H×nh LXXXV (trªn): §Òn thê Xu©n Quèc c«ng.
(d íi): §Òn thê Xu©n Quèc c«ng.
H×nh LXXXVI: KiÖu r íc Xu©n Quèc c«ng phu nh©n.
H×nh LXXXVII: Bia do Xu©n Quèc c«ng dùng (1762). (Häc trß
tr êng Quèc häc Vinh).
H×nh LXXXVIII (trªn): Mé NguyÔn Du, tr íc lóc c¶i t¸ng lÇn
cuèi cïng (1926).
(d íi): Dô cña Gia Long cö NguyÔn Du gi÷ chøc Tham tri
Bé LÔ vµ phong t íc Du §øc HÇu.
H×nh LXXXIX (trªn): §Òn thê NguyÔn Du. §øng bªn ph¶i quan
§èc häc tr êng Quèc häc Vinh (1928) lµ ng êi téc tr ëng
hiÖn nay cña dßng dâi NguyÔn Du, bªn tr¸i lµ téc tr ëng
cña chi tr ëng, dßng dâi cña Xu©n Quèc c«ng.
(d íi): §Òn thê NguyÔn Du, bµn thê.
H×nh XC (trªn): §Òn thê NguyÔn Du, bµi vÞ.
(d íi): §Òn thê NguyÔn Du, bøc hoµnh danh dù treo phÝa
trªn bµn thê.
H×nh XCI: §Òn thê NguyÔn Träng. Bia ghi l¹i nh÷ng lêi "Gi¸o
huÊn cña gia ®×nh" (chôp tõ trªn kh«ng).
H×nh XCII (trªn): Thµnh BÕn Thñy. Chôp tõ trªn kh«ng.
H×nh XCIII: Thµnh "Ró mÌo". Chôp tõ trªn kh«ng.
H×nh XCIV (trªn): §ån lòy ngµy x a cña BÕn Thñy (t¶ ng¹n s«ng
Lam). Nh¸nh nói ngang cña Hång LÜnh ë h÷u ng¹n s«ng
Lam).
(d íi): "Ró MÌo". §ån lòy nhá ngµy x a.
H×nh XCV (trªn): Thµnh Vinh.
H×nh XCVI (trªn): Vâ miÕu cña Vinh.
-- 319 --
(d íi): Vâ miÕu Vinh, nh÷ng sóng thÇn c¬ x a b»ng ®ång

®á, ® a vµo lß ®óc n¨m 1933 ®Ó ®óc tiÒn.
H×nh XCVII (trªn): Vâ miÕu Vinh.
(d íi): Vâ miÕu Vinh.
H×nh XCVIII: Vâ miÕu Vinh.
H×nh XCIX: Vâ miÕu Vinh.
H×nh C: Vá miÕu. Con ngùa bªn ph¶i.
H×nh CI: Bia Tam Xu©n.
H×nh CII: Bia cña QuËn c«ng §Æng V¨n S¬n.
Xø Hµ TÜnh:
H×nh CIII: Thµnh Hµ TÜnh. Vïng ®Êt ®Çm Cöa Sãt; nói Nam
Giíi. Chôp tõ trªn kh«ng.
H×nh CIV: Ng¹n S¬n, n¬i x a kia cã mét çi x¸ lþ cña ng êi
Champa ë lµng Tr¶o Nha.
(d íi): Ng¹n S¬n, bªn trong cña ng«i ®Òn dùng trªn chç
cña nhµ ®Ó tro ng êi chÕt cña ng êi Champa ngµy x a.
H×nh CV (trªn): Thµnh S¬n, dÊu tÝch cña mét thµnh cò, lµng
§¹i T¨ng.
(d íi): §Òn quan §« §µi, ®åi B¹ch Ty, lµng §« Liªu.
H×nh CVI: §Òn quan §« §µi, bµn thê.
H×nh CVII: §Òn quan §« §µi, nh÷ng «ng phçng.
H×nh CVIII (trªn): §Òn Lª QuËn c«ng, lµng Phï L u.
(d íi): §Òn Tam Trung Tõ, lµng §µi Nµi.
H×nh CIX (trªn): §Òn Tam lang Long V ¬ng ë Nam Tri, lµng
Nhuy Uyªn.
(d íi): Nói Nam Giíi, mé cña Vâ Môc §¹i V ¬ng (Lª Kh«i)
ë Cöa Sãt.
H×nh CX (trªn): §Òn thê Vâ Môc §¹i V ¬ng ë Cöa Sãt.
-- 320 --
(d íi): §Òn Vâ Môc §¹i V ¬ng.

H×nh CXI (trªn): §Òn cña ng êi Tµu, dùng tõ ®êi nhµ Minh
(1407-1428) ë Cöa Sãt.
(d íi): §Òn quan QuËn c«ng TrÇn, lµng Trung TiÕt.
Xø Kú Anh:
H×nh CXII (trªn): Nói Thiªn CÇm, lµng Kú La
(d íi): Nói Cao Väng.
H×nh CXIII (trªn): Nói M· Yªn, vÕt tÝch cña mét thµnh cò, lµng
Duy Lîi.
(d íi): DÊu tÝch cña mét Háa HiÖu, lµng Duy Låi.
H×nh CXIV: Hoµnh S¬n, chôp tõ trªn kh«ng
H×nh CXV: §Ìo Ngang.
H×nh CXVI: PhÕ lòy L©m Êp, "thµnh lòy do ng êi Champa bá
l¹i". Chôp tõ trªn kh«ng.
H×nh CXVII (trªn): PhÕ lòy L©m Êp, "thµnh lòy do ng êi
Champa bá l¹i".
(d íi): §inh CÇu cæ thµnh, vÕt tÝch cña mét thµnh cò, lµng
Hµ Trung.
H×nh CXVIII (trªn): §Òn ChÕ Th¾ng, lµng H¶i KhÈu.
(d íi) §Òn ChÕ Th¾ng.
H×nh CXIX: Mé cña hai anh em Lª Qu¶ng Chi vµ Lª
Qu¶ng ý.
H×nh CXX: §Òn thê hai anh em Lª Qu¶ng Chi vµ Lª
Qu¶ng ý.
H×nh CXXI (trªn): §Òn thê Ph¹m C«ng Thiªm ë Phï LÔ.
(d íi): §Òn thê Ph¹m C«ng Thiªm ë Phï LÔ.
Thung lòng s«ng Lam:

-- 321 --
H×nh CXXII (trªn): H×nh chôp tõ trªn nói Hång LÜnh; s«ng
Lam vµ tÇng ®Êt cña Sa Nam; ë ®»ng sau vÒ phÝa §«ng,
lµng Xu©n Hå vµ d·y nói H÷u BiÖt.
(d íi): H×nh chôp tõ ® êng quèc lé sè 8, ë lµng Phóc Mü:
"Nói §ång Trô" vµ "Lam Thµnh", trªn chãp nói lµ Kú §µi
(nÒn cò cña chØ huy së).
H×nh CXXIII (trªn): Nói Hïng LÜnh, mé vµ ®Òn thê vua §en.
(d íi): §Òn §éc L«i, çc cung m«n.
H×nh CXIV (trªn): §Òn §éc L«i.
(d íi): §Òn §éc L«i. §å thê.
H×nh CXXV: §Òn §éc L«i. ¤ng Phçng bªn tr¸i.
H×nh CXXVI: §Òn §éc L«i. T îng thÇn.
H×nh CXXVII: §Òn Chiªu Tr ng. T îng Lª Kh«i.
H×nh CXXVIII: §Òn Chiªu Tr ng. Çc «ng Phçng.
H×nh CXXIX (trªn): MiÕu vua Lª, miÕu thê çc vua ®Çu tiªn
cña nhµ Lª, lµng Léc §iÒn.
(d íi): MiÕu vua Lª, bµn thê chÝnh: bµi vÞ, con h¹c c ìi
trªn mai rïa, t îng tr ng cho v¹n thä.
H×nh CXXX: MiÕu vua Lª: ngãi mòi hµi, b¶n vÏ cña Ph¹m V¨n
ThuËn.
H×nh CXXXI (trªn): §Òn An Quèc thê NguyÔn BiÓu.
(d íi): Lµng Hïng Nhan, ng«i ®Òn thø hai thê NguyÔn
BiÓu.
H×nh CXXXII: §×nh Nh¹n Th¸p, ë gÇn ®Êy ng êi ta ph¸t hiÖn
® îc g¹ch hoa trang trÝ cña l¨ng PhËt tõ thÕ kû thø IX.
H×nh CXXXIII: T îng ë Nh¹n Th¸p (cña Ph¹m V¨n ThuËn).
H×nh CXXXIV (trªn): MiÕu H¾c §Õ.
(d íi): Cöa tam quan.
-- 322 --
H×nh CXXXV: MiÕu H¾c §Õ, mét «ng Phçng.

H×nh CXXXVI (trªn): §×nh Hoµnh S¬n, c¶nh bªn ngoµi.
(d íi): §×nh Hoµnh S¬n, c¶nh bªn trong.
H×nh CXXXVII: §×nh Hoµnh S¬n, diÔu binh.
H×nh CXXXVIII: §×nh Hoµnh S¬n, ®ua thuyÒn vµ con ph îng,
biÓu t îng cña sù thÞnh v îng.
H×nh CXXXIX: §×nh Hoµnh S¬n, bøc hoµnh cña gian bªn ph¶i.
H×nh CXL: §×nh Hoµnh S¬n, cuéc thi vµo ng¹ch quan vâ.
H×nh CXLI (trªn): §×nh Hoµnh S¬n, t îng "Thµnh Thang
Y Do·n"
(d íi) sø thÇn cña Vua H¸n Cao tæ mêi bèn cô giµ ë
Th êng S¬n ®Õn triÒu ®×nh.
H×nh CXLII (trªn): Hoµnh S¬n, ®u tiªn.
(d íi): Hoµnh S¬n, ®¸nh cê ng êi.
H×nh CXLIII (trªn): §åi vµ c©y th«ng ë Nam S¬n.
(d íi): Chïa Nam S¬n cò.
H×nh CXLIV: Chïa Nam S¬n cò, çc bé phËn kú l¹ cÇn b¶o vÖ.
H×nh CXLV (trªn): Nói §«n, lµng §«ng S¬n; ë gi÷a lïm c©y lµ
"Tam Binh Nham" n¬i NguyÔn §øc §¹t më tr êng
d¹y häc.
(d íi): §«ng S¬n, con ® êng hÎm dÉn ®Õn Tam Binh
Nham.
H×nh CXLVI: §«ng S¬n, nhµ bia Tam Binh Nham.
H×nh CXLVII (trªn): §«ng S¬n, gi¶ng ® êng cña thÇy häc.
(d íi): Mé cña «ng Th¸m nhÊt NguyÔn §øc §¹t.
H×nh CXLVIII: Bia cña Th¸m nhÊt, do hai ®å ®Ö danh tiÕng
nhÊt dùng n¨m 1917: Hoµng Cao Kh¶i ®¹i nh©n, Kinh
l îc cò cña B¾c Hµ vµ Cao Xu©n Dôc ®¹i nh©n, Cùu
-- 323 --
Th îng th Bé Häc.
H×nh CXLIX (trªn): Tr êng häc ngoµi trêi ë Lôc Niªn.
(d íi): Tr êng Lôc Niªn: Mé cña NguyÔn ThiÖp.
H×nh CL (trªn): §Òn Vua Bµ, n¬i gäi lµ GhÒnh §¸ (lµng §an
NhiÔm).
(d íi) §Òn Vua Bµ, çc cung m«n.
H×nh CLI: Çc biÓu t îng cña "Tø thêi" cña thÕ giíi.
H×nh CLII: BiÓu t îng H¸n - ViÖt.
H×nh CLIII: BiÓu t îng H¸n - ViÖt.
H×nh CLIV (trªn): §Òn Vua Bµ: con rïa t îng tr ng.
(d íi): §Òn Vua Bµ: con long m·.
H×nh CLV (trªn): §Òn Vua Bµ: truyÒn thuyÕt "ThÊt hiÒn Tróc
L©m".
(d íi): §Òn Vua Bµ: huyÒn tho¹i "Du nguyÖt ®iÖn".
H×nh CLVI: §Òn Vua Bµ: nh÷ng m« tÝp ch¹m træ kú l¹ nhÊt vµ
®Æc s¾c nhÊt mang bÝ Èn cÇn t×m cho ra manh mèi.
H×nh CLVII (trªn): §Òn Qu¶, thê Lý NhËt Quang.
(d íi): Lèi ®i vµo §Òn Qu¶.
H×nh CLVIII (trªn): §Òn Qu¶, "b¸i ® êng", n¬i hµnh lÔ.
(d íi): §Òn Qu¶, "tßa h¹ tõ" (ng«i ®Òn phÝa tr íc).
H×nh CLIX (trªn): Chïa PhËt Bµ. Bªn ph¶i lµ ng«i ®Òn dïng
lµm n¬i nghØ ch©n cho thÇn §Òn Qu¶, cø 3 th¸ng ®i ch¬i
mét lÇn.
(d íi): Chïa PhËt Bµ cã 12 çnh tay.
H×nh CLX: T îng PhËt Bµ.
H×nh CLXI (trªn): LÌn Kim Nhan, lµng Xu©n Tr ¬ng, tæng
§Æng S¬n, phñ Anh S¬n.
(d íi): LÌn Chïa cña thµnh Nam S¬n (bªn ph¶i).
-- 324 --
H×nh CLXII (trªn): Bia Thµnh Nam.

(d íi): Bia Thµnh Nam: çc dßng ch÷ do Hoµng ®Õ Minh
T«n kh¾c ë v¸ch hang ®¸, ®êi TrÇn (1335).
H×nh CLXIII: Lam Thµnh, chôp tõ trªn kh«ng
H×nh CLXIV (trªn): Lam Thµnh, cuèi t êng T©y, bªn tr¸i cña
H×nh, Chôp ë h÷u ng¹n s«ng Lam vµ chi l u cña nã, s«ng
Ngµn S©u, nh÷ng cø ®iÓm nhµ TrÇn (1407-1417), råi ®Õn
Lª Lîi (1417-1423) ®· ®ãng qu©n.
(d íi): Lam Thµnh, h×nh chôp ë phÝa T©y B¾c.
H×nh CLXV: (trªn) Lam Thµnh, t êng phÝa T©y.
(d íi): Lam Thµnh, t êng phÝa B¾c.
H×nh CLXVI: (trªn) Lam Thµnh, t êng phÝa Nam.
(d íi): Lam Thµnh, nh÷ng ®o¹n cßn l¹i cña di lòy phÝa
T©y.
H×nh CLXVII: (trªn) Lam Thµnh, di lòy phÝa T©y.
(d íi): Lam Thµnh, mót phÝa §«ng cña t êng B¾c, Kú §µi
(chØ huy së
ngµy x a).
H×nh CLXVIII
(trªn): Lam
Thµnh, s ên
çc t êng T©y
vµ B¾c.
(d íi):
Lam Thµnh,
mÆt B¾c; lµng Phï §iÒn n¬i ng êi ta ®· ph¸t hiÖn ® îc
hai bé phËn sóng thÇn c¬ thêi nhµ Minh (?).
H×nh CLXIX: Thµnh L îng Qu©n §Êu, chôp tõ trªn kh«ng.
H×nh CLXX: (trªn) Thµnh L îng Qu©n §Êu, vÞ trÝ cña mét cæng thµnh.
-- 325 --
(d íi): Thµnh L îng Qu©n §Êu; lòy phÝa Nam.

H×nh CLXXI: Låi V ¬ng thµnh, chôp tõ trªn kh«ng.
H×nh CLXXII: Låi V ¬ng thµnh, lòy tõ phÝa §«ng.
H×nh CLXXIII (trªn): DÊu tÝch cña çc thµnh lòy §«ng §µo.
(d íi): Chî B×nh Ng«, mang tªn thµnh cò.
H×nh CLXXIV: Nói "Thiªn NhÉn" vµ ®ån chØ huy cña Lôc Niªn
thµnh.
H×nh CLXXV (trªn): Lôc Niªn thµnh, "Cöa tr íc".
(d íi): Lôc Niªn thµnh, "Cöa tr íc", chôp bªn trong.
H×nh CLXXVI (trªn): Lôc Niªn thµnh, phÇn phÝa tr íc. B¾c
cña "Cöa tr íc" vµ th¸c n íc.
H×nh CLXXVII (trªn): Lôc Niªn thµnh, th¸c n íc cung cÊp
n íc cho bÓ ®ùng n íc do Lª Lîi x©y.
(d íi): §Òn hä NguyÔn C¶nh, lµng Ngäc S¬n, huyÖn Nam §µn.
Xø §øc Thä:
H×nh CLXXVIII (trªn): Nói vua vµ löa c©y thiªng cña nói. §Òn
-- 326 --
Ngò Long. Häc trß tr êng Quèc häc Vinh.

(d íi): §Òn Ngò Long.
H×nh CLXXIX (trªn): §Òn Ngò Long.
(d íi): Chïa Diªn Quang. H×nh chôp ngang ®åi Am S¬n
(n¬i thanh v¾ng cña nói), ®èi diÖn víi Gi¨ng Mµn.
H×nh CLXXX (trªn): Chïa Diªn Quang. Çc phiÕn ®¸ cã h×nh
thï kú l¹.
(d íi): Chïa Diªn Quang, phiÕn ®¸ h×nh tùa «ng s ®ang
niÖm PhËt.
H×nh CLXXXI (trªn): T îng cña vî vua Lª Th¸i Tæ.
(d íi): VÞ s ®ang cÇu khÈn ®Ó vong hån hoµng hËu ngu«i
giËn sau khi m×nh ®· lµm mét viÖc bÊt kÝnh lµ cho phÐp
chóng t«i chôp t îng vÞ thÇn phï hé çc vïng.
H×nh CLXXXII: Chïa Diªn Quang, vÞ s vµ ng êi h íng dÉn
uyªn th©m, «ng NguyÔn H÷u T êng.
Xø Tuyªn Hãa:
H×nh CLXXXIII: Vïng "m êi hai hang ®éng", thung lòng Linh
Giang, huyÖn Tuyªn Hãa.
H×nh CLXXXIV: Hang L¹c S¬n (tøc hang Minh CÇm).
Phô lôc ¶nh:

Qu¶ng tr êng Hå ChÝ Minh. ¶nh: slna-fc.com.
Nhµ l u niÖm Chñ tÞch Hå ChÝ Minh t¹i khu di tÝch Kim Liªn
¶nh t liÖu Trung t©m V¨n hãa Ng«n ng÷ §«ng T©y.
Khu di tÝch NguyÔn Du, Nghi Xu©n, Hµ TÜnh. ¶nh t liÖu
Trung t©m V¨n hãa Ng«n ng÷ §«ng T©y.
Ngµy th¬ ViÖt Nam t¹i khu di tÝch NguyÔn Du. ¶nh t liÖu
-- 327 --
§ êng lªn mé bµ Hoµng ThÞ Loan, th©n mÉu Chñ tÞch Hå ChÝ
Minh. ¶nh t liÖu Trung t©m V¨n hãa Ng«n ng÷ §«ng T©y.
T îng ®µi NguyÔn Du t¹i khu di tÝch NguyÔn Du, Nghi Xu©n, Hµ
TÜnh. ¶nh t liÖu Trung t©m V¨n hãa Ng«n ng÷ §«ng T©y.
Kh¸ch s¹n Ph ¬ng §«ng, kh¸ch s¹n lín nhÊt thµnh phè
Vinh ®Çu thÕ kû XX. ¶nh vinhcity.gov.vn.
Chïa Song Ng míi ® îc t«n t¹o, t¹i ®¶o Hßn Ng , Cöa Lß,
NghÖ An. ¶nh Phan V¨n Th¾ng.
T îng ®µi nga ba §ång Léc, Can Léc, Hµ TÜnh. ¶nh t liÖu
Hoµnh S¬n Quan, §Ìo Ngang, Hµ TÜnh. ¶nh §×nh Th«ng.
Chïa H ¬ng TÝch, Can Léc, Hµ TÜnh. ¶nh §×nh Th«ng.
Toµn c¶nh l¨ng mé Tæng BÝ th TrÇn Phó, §øc Thä, Hµ TÜnh.
¶nh t liÖu Trung t©m V¨n hãa Ng«n ng÷ §«ng T©y.
§Òn thê NguyÔn C«ng Trø, Nghi Xu©n, Hµ TÜnh. ¶nh Phan
V¨n Th¾ng.
Mé Phan §×nh Phïng, §øc Thä, Hµ TÜnh. ¶nh Sü Ngä.
§Òn Cu«ng vµ kh¸ch viÔn xø. ¶nh t liÖu Trung t©m V¨n hãa
Ng«n ng÷ §«ng T©y.
Chïa Am (Diªn Quang Tù) ® îc trïng tu sau chiÕn tranh, §øc
Thä, Hµ TÜnh. ¶nh t liÖu Trung t©m V¨n hãa Ng«n ng÷
§«ng T©y.
-- 328 --
..
Môc lôc
..
Lêi giíi thiÖu Ch ¬ng Th©u 5
Tùa Phã toµn quyÒn YVes-C.Ch©ntel 9
Lêi nãi ®Çu 11
DÉn nhËp 19
Thiªn I. - Thêi kú tiÒn sö 47
Thiªn II. - Nh÷ng danh lam th¾ng tÝch cã tÝnh chÊt

truyÒn kú hoÆc lÞch sö cña an-tÜnh x a 53
Mét ph ¬ng ph¸p lµm viÖc: Sù phôc sinh ®Êt cæ

An-TÜnh th«ng qua nh÷ng xø tù nhiªn 71
Ch ¬ng I. - Xø DiÔn Ch©u 72
I. Çc danh lam vµ th¾ng tÝch 75
II. Çc ®ån tr¹i vµ thµnh qu¸ch 85
Ch ¬ng II. - Xø Vinh 88
I. Nh÷ng danh lam th¾ng tÝch 92
II. §ån lòy vµ thµnh qu¸ch 129
III. Bia Tam Xu©n 133
Ch ¬ng III. - Xø Hµ TÜnh 136
I. Nh÷ng nói ®¸ng chó ý 136
II. Nh÷ng ng«i ®Òn ®¸ng chó ý 138
III. Nh÷ng ®ån lòy vµ thµnh tr× 141
Ch ¬ng IV. - Xø Kú Anh 142
Ch ¬ng V. - L u vùc s«ng Lam 151
-- 329 --
I. Çc nói non kú thó 159

II. Vïng Trµng §en 162
III. Nh÷ng th¾ng ®Þa vµ ®iÒn ®µi næi tiÕng 174
IV. Çc thµnh tr× cña l u vùc s«ng Lam 236
V. Th¸i Êp cña hä NguyÔn C¶nh 286
Ch ¬ng VI. - Xø §øc Thä 287
Ch ¬ng VII. - L u vùc Ngµn Phè (hoÆc Ngµn S¬n) 295
..
Ch ¬ng VIII. - L u vùc Ngµn S©u 298
.
KÕt luËn 302
Tµi liÖu tham kh¶o 308
PhÇn phô lôc 311
Danh môc h×nh 313
-- 330 --
ChÞu tr¸ch nhiÖm xuÊt b¶n:

TrÇn Träng T©n
Biªn tËp:
hå v¨n s¬n - nguyÔn thÞ ngäc
Tr×nh bµy vµ vÏ b×a:
®«ng t©y
Söa b¶n in:
ch ¬ng th©u
Tæng ®¹i lý ph¸t hµnh:

Nhµ s¸ch §«ng T©y: .
"Sè 62 NguyÔn ChÝ Thanh, §èng §a, Hµ Néi
§T/Fax: (04) 7733041
an tÜnh cæ lôc
(Le vieux an-tÜnh)
Hippolyte le Breton
Ng êi dÞch: NguyÔn §×nh Khang vµ NguyÔn V¨n Phó
Ng êi hiÖu ®Ýnh: Ch ¬ng Th©u vµ Phan Träng B¸u
Nhµ xuÊt b¶n NghÖ An 37B Lª Hång Phong, Tp Vinh, NghÖ An.
Trung t©m VHNN §«ng T©y, 8/91 NguyÔn ChÝ Thanh, Hµ Néi.
In 700 cuèn khæ 14,5 x 20,5 t¹i C«ng ty cæ phÇn in 15

GiÊy phÐp xuÊt b¶n sè: 20/619/XB-QLXB cÊp ngµy 29/4/2005
In xong vµ nép l u chiÓu th¸ng 5 n¨m 2005

An Tinh Co Luc

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

An Tinh Co Luc

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

an-TÜnh Cæ Lôc

(Le vieux an-tÜnh)

Ng êi dÞch: NguyÔn §×nh Khang vµ NguyÔn V¨n Phó

Nhµ xuÊt b¶n nghÖ an

Lêi nãi ®Çu

MÆc dï ®iÒu nµy cã vÎ l¹ lïng, t«i cã ý v¹ch ra ngay tõ ®Çu

ba xø cïng mét tiÕng nãi ViÖt Nam lµ §µng Ngoµi, Trung Kú

T«i kh«ng thÓ bá quªn mµ kh«ng tá lêi c¶m ¬n «ng

Håi cßn ë Vinh (1924 - 1928), t«i ®· cïng «ng Lª Th íc

N¨m 1929, theo yªu cÇu cña «ng M. A. LagrÌze, C«ng sø

Cã nh÷ng vÊn ®Ò ë ®©y v× thËn träng nªn t«i kh«ng d¸m

v× nã rÊt thuËn lîi cho ng êi nghiªn cøu ®Ó ph¸t kiÕn ra

nh÷ng sù kiÖn cã thÓ kh«ng ® îc chó ý.

Nh÷ng cuéc nghiªn cøu ®Þa chÊt gÇn ®©y vÒ An-TÜnh

th êng gäi [18].

sau khi c¸c dßng s«ng rót ®i.

tõ kho tµng truyÒn thuyÕt H¸n - ViÖt ra nh÷ng ®iÓn cè ¸m

nh÷ng ®iÒu sau ®©y:

®· cho nh÷ng sø qu©n §µng Ngoµi vµ B¾c Trung Kú mét c¬

RenÐ Crayssac ®· dÞch ra tiÕng Ph¸p b»ng th¬:

lµ KÎ ®Þch trung chÝnh. ¤ng Phan quª ë Hµ TÜnh, phñ §øc

thµnh. Ph¶i biÕt nh÷ng ng êi ®· khuÊt ®· t¸c thµnh cho

kh«ng thÓ hiÓu ® îc ý nghÜa s©u xa cña m«n häc cæ ®iÓn.

Tõ nh÷ng cuéc du l·m cña chóng t«i trªn ®Êt cæ An-

Ph¸p kh«ng cã nhµ v¨n nµo ®ñ tµi ba ®Ó nãi vÒ n íc hä, vµ

Víi nh÷ng ng êi An Nam häc réng tµi cao cã ý muèn

ra ® îc quÇn chóng hoan nghªnh.

VÒ phÇn t«i, t«i ®Ó lªn c¸c ng¨n tñ s¸ch cña m×nh, ë

Nh÷ng t liÖu mµ t«i ®· dïng còng kh¸ phong phó vµ

TÊt c¶ nh÷ng v¨n b¶n An Nam, thi ca hay luËn v¨n cö

VÒ tiÓu sö cña c¸c danh nh©n, s¸ch "§¹i Nam nhÊt

hoa lín, kh«ng thÓ kh«ng chó ý ®Õn v« sè nh÷ng t liÖu ®·

h¬n ph ¬ng ph¸p nµo kh¸c: kh«ng nh÷ng nã hiÖn ra d íi

Thiªn I. - thêi kú tiÒn sö

Nh÷ng t liÖu chñ yÕu vÒ thêi kú tiÒn sö cña An-TÜnh lµ

cho x ¬ng gµ thªm cøng r¾n. Nh÷ng ng êi thî th êng t×m

(1) Station prÐhistorique: tr¹m di tró tiÒn sö (thêi x a trªn ® êng di

(1) Sinaie: Trung Quèc. SÐrique: Vi

nh÷ng danh lam th¾ng

Cã nh÷ng danh lam vµ th¾ng tÝch cña An-TÜnh x a nh¾c

®ã ®i qua Ph ¬ng T©y.

® îc tÊt c¶ c¸c n íc l¸ng giÒng, vµ n¨m 1206, y mang danh

® êng biÓn. Tho¸t Hoan vµ ¤ M· Nhi cÇm qu©n. Nh ng cuéc

® îc nh÷ng ý ®Þnh Êy. Vua Ba T lµ Arghoun, ch¾t cña Hèt

nh÷ng "danh lam vµ th¾ng c¶nh" vµ "danh nh©n" cña An-TÜnh.

(1) §óng ra lµ ba lÇn (N.D.).

ë Trung Quèc vµ c¸c thêi kú ®éc lËp ë An Nam vµ còng ®Ó l u

ý b¹n ®äc vÒ nh÷ng "danh lam vµ th¾ng tÝch" vµ c¸c "danh

nh©n" cña An-TÜnh trong hai thêi kú ®èi lËp nµy.

réng vÊn ®Ò nµy t«i sÏ ph¶i ®i qu¸ xa.

ChØ cã nh÷ng b»ng cø næi bËt sÏ ® îc lµm s¸ng tá, vµ chñ

yÕu lµ nh÷ng g× thuéc vÒ An-TÜnh.

TiÕp theo lµ hai biÓu ®èi chiÕu (tableaux synoptiques).

Mét ph ¬ng ph¸p lµm viÖc:

Ch ¬ng I. - Xø DiÔn Ch©u

DiÔn cã nghÜa lµ "n íc ch¶y d íi ®Êt". Tõ ng÷ hoµn toµn

(1) Cña ng êi xø Captalane x íng ra. -N.D.

thiÕu cñi, nªn c¸c lß rÌn ®· t¾t löa vµ ngµy nay, ng êi ta

(1) "Port d’ An-D ¬ng": ®óng ra ph¶i dÞch lµ "c¶ng" An D ¬ng, nh ng

I. - C¸c danh lam vµ th¾ng tÝch

Sù tÝch c¸c danh lam vµ th¾ng tÝch cña DiÔn Ch©u sÏ cè

ch©u ngäc ®Ó röa téi nµy". An D ¬ng V ¬ng chÐm ®Çu Mþ

chinh phôc ® îc Champa. Trªn ® êng vÒ n íc, ®éi chiÕn