Eskişehir Osmangazi Üniversitesi

Mühendislik Mimarlık Fakültesi

İnşaat Mühendisliği Bölümü

MUKAVEMET II
SUNU DERS NOTLARI 2011
Hakan EROL Selim ENGEL Yunus ÖZÇELİKÖRS
 MUKAVEMET II
EKSENEL KUVVET BURKULMA
ALAN MOMENTLERİ ELASTİK EĞRİ
BURULMA
BASİT EĞİLME
EĞİK EĞİLME
BİLEİK MUKAVEMET HALLERİ
KESMELİ EĞİLME
EKSANTRİK NORMAL KUVVET
2
http://www2.ogu.edu.tr/~yunuso/mukavemetii.pdf
 OSMAGAZİ ÜİVERSİTESİ
MÜHENDİSLİK MİMARLIK FAKULTESİ
İNAAT MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
MUKAVEMET II, DERS PLANI

DERS ADI : 1514x3239 Mukavemet II

DERS SAATĐ : Normal Öğretim: Çarşamba 11-14 Perşembe 08-10 / II. Öğr: Çarşamba 16-19 Perşembe 17-19
KREDĐSĐ : 3+2 (4)

ÖĞRETĐM ÜYESĐ : Dr. Yunus ÖZÇELİKÖRS Oda No:311 Telefon: 3216 E-Mail: yunuso@ogu.edu.tr
GÖRÜŞME SAATĐ :
ÖĞRETİM ÜYESİ : Dr. Hasan Selim ŞENGEL Oda No:403 Telefon: 3232 E-Mail: ssengel@ogu.edu.tr
GÖRÜME SAATİ :
ÖĞRETİM ÜYESİ : Dr. Hakan EROL Oda No:411 Telefon: 3228 E-Mail: herol@ogu.edu.tr
GÖRÜME SAATİ :

DERSİN AMACI : Kiriş, kolon, mil ve benzeri yapı elemanlarının dış yüklerin etkisi altında davranışlarının incelenmesi ve dış
yüklerin elemanda oluşturduğu gerilme ve şekil değiştirmelerin hesaplanması. Bir başka deyişle yapı elemanlarının dış
etkilere karşı dayanmalarının sağlanması için gerekli esas ve yöntemlerin hazırlanması. Bu yöntemleri kullanarak boyutları
belli olan bir elemanın analizinin yapılması (Analiz), yada işlevi belli olan bir yapı elemanının bu işlevi yerine getirebilmesi
için sahip olması gereken boyutların belirlenmesi (Design) için gerekli hesapların yapılması.

KONU BALIKLARI
1-Eksenel Kuvvet Hali: Giriş, Eksenel yüklü elemanlarda şekil değiştirme hesabı, Eksenel kuvvet halinde hiperstatik yapı
elemanları, Süperpozisyon yönteminin uygulanması, Sıcaklık değişiminden doğan şekil değiştirme ve gerilmeler, Eğik
düzlemlerde oluşan gerilme bileşenleri, Gerilme yığılmaları, Saint-Venant prensibi.
2-Kesme kuvveti hali: Gerilme hesabı, +ekil ve yer değiştirme hesabı, Perçinli ve civatalı birleşimler.
3
3-Alan Momentleri: Tanım, eksenlerin değiştirilmesi, Asal atalet eksenleri ve momentleri.
4-Burulma Momenti hali: Burulma momenti diyagramları, Dairesel kesitli elemanlarda gerilme hesabı, şekil
değiştirme hesabı, Dairesel kesitli elemanların boyutlandırılması, Burulmada şekil değiştirme enerjisi hesabı,
Dairesel olmayan kesitlerin burulması.
5-Basit Eğilme: Tanım, kabuller, düz eğilme, eğik eğilme.
6-Bileşik Mukavemet Halleri: Kesmeli eğilme, Normal kuvvet ve eğilme
7-Elastik Stabiliteye Giriş: Elastik kolonların genel teorisi, Euler halleri.
8-Elastik Eğri: İntegrasyon yöntemi.

DEĞERLENDİRME
I. Yarıyıl içi % Il. Yarıyıl içi % Ödev % Final % 50
(Sınavlar kapalı düzen olarak yapılacak, formül sayfası verilecektir)

TELAFİ SINAVI
Sözlü olarak yapılacaktır. (Öğrencinin hangi sınava katılmadığına bakılmaksızın tüm konular kapsanacaktır.)

DERS KİTABI
Dr A.C, UĞURAL, Mechanics of Materials , Mc.Graw-HiIl 1991
Dr. Mustafa İNAN Cisimlerin Mukavemeti, İTÜ Vakfı Yayını,1990

YARDIMCI KAYNAKLAR
1- Dr. Mehmet H. OMURTAG, Mukavemet Cilt I ve Cilt II Birsen yayınevi, 2005
2- Dr. Mehmet H. OMURTAG, Mukavemet Çözümlü Problemleri, Birsen yayınevi, 2006
3- http://web.mst.edu/~mecmovie
4- Ferdinand P.BEER & E.Russel JOHNSTON, Mechanics of Materials, McGraw-Hill Book Comp.1981
5- R.C.HIBBELER ,Mechanics of Materials, Prentice Hall International, Inc.1997
6- Dr.N. KADIOĞLU, Dr.H. ENGİN, Dr.M. BAKİOĞLU ,Mukavemet Problemleri CiltI, Cilt II, Beta Basım Yayım Dağıtım
A.~.1989
7- Dr.Uğur ERSOY & Dr.Tanvir WASTl, Introductory Mechanics of Deformable Bodies. METU1984
8- Dr. HiImi DEMİRAY, Mukavemet,Çağlayan Kitabevi, 1997
4
 KESİT ZORLARI

Yandaki şekilde dış yüklerin etkisi altında dengede

olan bir cisim, herhangi bir düzlemle kesilerek ikiye
ayrılmış halde gösterilmiştir. Mademki cisim bir
bütün olarak dengededir, kesimle ortadan kaldırılan
iç kuvvetlerin dikkate alınması şartı ile o bütünden
ayrılan her bir parçanın da dengede olması gerekir.
Gerçekte kesim yüzeyine yayılı olan iç kuvvetleri
alan merkezi C de bir kuvvet bileşkesi R ile bir
kuvvet çifti bileşkesi M şeklinde gösterebiliriz.
R ve M, biri çubuk ekseni, diğeri kesim düzlemi
içindeki bileşenleri cinsinden ifade edilirse dört
ayrı kesit zoru elde edilir. Bu zorlamaların her
birinin kendisine has şekil değiştirmeye yol açtığı
daha önce anlatılmıştı (Mukavemet I). N, S, Mb ve
Me ile gösterilen bu bileşenlerden yalnızca birinin
bulunması haline basit mukavemet halleri adı
verilirken bu tesirlerden bir kaçının aynı anda
etkimesi durumuna da bileşik mukavemet halleri
denir.

5
KESİT ZORLARI VE GENEL GERİLME DURUMU İÇİN DENGE DENKLEMLERİ

Çubuk ekseni x, en kesit düzlemi içindeki

eksenler y ve z olarak alındığında çubuğa
tesir eden bütün zorlamalar ile en kesit
üzerinde alınan bir alan elemanına x, y ve z
eksenleri doğrultusunda etkiyen σx, τxy ve τxz
gerilmeleri yandaki şekillerde gösterilmiştir.
Bu durumda iç kuvvetlerle bu kuvvetlerden
dolayı oluşacak gerilmeler, aşağıdaki denge
denklemlerini sağlamalıdır.

∫ σ dA = 
x

∫ y σ dA = − M
x z

∫ z σ dA = M
x y

∫ τ dA = S
xy y

∫ τ dA = S
xz z

∫ ( yτ − zτ xz xy ) dA = T
6
EKSENEL KUVVET ETKİSİNDEKİ ELEMANLAR KESİTE ALAN MERKEZİNDE DİK OLARAK
ETKİYEN KUVVETE NORMAL KUVVET DENİR
VE N İLE GÖSTERİLİR.

∫ σ dA = 
x

∫ y σ dA = 0
x

∫ z σ dA = 0
x

∫ τ dA = 0
xy

imdi basit mukavemet hallerinden ilki olan eksenel kuvvet

etkisindeki bir çubukta oluşacak gerilme ile şekil değiştirmeyi
∫ τ dA = 0
xz

hesaplamak istiyoruz. Genel gerilme durumuna ait denge

denklemleri yanda tekrar yazılmıştır. Bu denklemlerdeki ∫ ( yτ − zτ xz xy ) dA = 0
gerilmelerin en kesit üzerinde nasıl yayıldığını bilmediğimiz için
problem bu hali ile hiperstatiktir. Diğer bir deyişle yalnızca
denge denklemleri ile çözüm bulunması mümkün değildir. Bu
durumda (genellikle şekil değiştirmeye bakılarak) şekil
değiştirme ile ilgili bir hipotez ortaya konmak yolu ile probleme
çözüm aramak yolu seçilir.
ekil değiştirme hipotezi: Eksenel normal kuvvete maruz
çubuklarda çubuk eksenine dik ve düzlem olan kesitler, çubuk
ekseni doğrultusunda ötelenme hareketi yaparlar. Bu hipoteze
göre en kesit üzerindeki her nokta aynı normal birim şekil
değişimini yapar. Ya da normal birim şekil değişimi sabit olup en
kesit üzerinde noktadan noktaya değişmez. Hooke yasasına göre
gerilme de sabit olacağından integral dışına alınabilir. Ayrıca
açısal birim şekil değiştirmeler de olmadığından kayma
gerilmeleri sıfır olmak zorundadır. σ x = Eε x = SABİT 7
 
σ x ∫ dA =  σx = ≤ σ em
A
σ x ∫ y dA = 0 ∫ y dA = 0 Bu iki denklemdeki statik momentler, eksen takımı alan
merkezinden geçtiği için otomatik olarak sıfırdır.
σ x ∫ z dA = 0 ∫ z dA = 0
σ x 0 0
 
σ x ≤ σem ≤ σem A≥ Boyutlandırma Formülü T =  0 0 0
A σem  0 0 0

Kesiti zorlayan normal kuvvet en kesit üzerine düzgün olarak yayılmaktadır. Bu

gerilme yayılışı sabit kesitli doğru eksenli prizmatik çubuklarda geçerlidir. Eğer
çubuk kesiti değişkense ya da kesitte çentik veya delik varsa gerilme yayılışı

düzgün olmaz. Ayrıca tekil kuvvetlerin yakın civarında da kesitler düzlemliğini σx =
A
koruyamayacağı için gerilme yayılışı düzgün olmayacaktır. Aşağıdaki şekillerde
yukarıda sözü edilen her bir durumda gerilme yayılışının nasıl olacağı sembolik
olarak gösterilmiştir.
σ min
σx
N N
σ max σ max

σ max = k ⋅ σ ort
σ min + σ max
k>1, biçim faktörü σ ort =
2
σx
N N
En kesitteki Değişmeler ve Çentik Olması
Durumunda da σx gerilmeleri Düzgün Yayılı Olmaz. 8
 TEKİL KUVVETİN UYGULANDIĞI NOKTAYA YAKINDAN BAKALIM.

Gerilme ve şekil değiştirmeler

P orantılıdır. (Hooke Yasası) Tekil
kuvvetin etki ettiği yerden yeterince
uzakta gerilmeler düzgün yayılıdır.
(ST. VENANT İLKESİ)

EKİL DEĞİTİRME HESABI (Uzama veya Kısalmanın Belirlenmesi)

Yandaki şekilde eksenel kuvvetlere maruz, en kesiti de değişebilen bir
çubuktan alınan küçük bir parça gösterilmiştir. Bu çubuk parçası iki yüzünden
etkiyen normal kuvvetlerin etkisiyle şekil değiştirmektedir. Bu parçadaki boy
değişiminin tüm çubuk boyunca integrasyonu ile çubuğun boyundaki toplam
değişme hesaplanabilir. Eksenel yüklü çubuklardaki boy değişimi genellikle δ
harfi ile gösterilir. Dolayısıyla aşağıdaki du ifadesi tekrar dδ olarak
yazılmıştır.

 (x ) du dx boylu elemandaki
σx = , εx = du = ε x dx
A(x ) dx uzunluk değişimi

σx
dδ = ε x dx dδ = dx 9
E
  (x) L
 (x) δ >0 UZAMA
dδ = dx ; δ =∫ dx
A(x) E 0
A(x) E δ <0 KISALMA

Eksenel kuvvete maruz çubuklaradaki boy değişimi

normal kuvvetle doğru, EA ile ters orantılı olarak  ⋅L
değişirmiş. EA, eksenel kuvvetle zorlanan bir δ =
çubuğun boyunun değiştirilmesine karşı gösterdiği E⋅A UZAMA RİJİTLİĞİ
direnci temsil ettiğinden uzama rijitliği olarak
adlandırılır.
Özel olarak iki ucundan eksenel kuvvete maruz
prizmatik çubuklarda İntegral içindeki N ve EA
terimleri sabit olup integralin dışına
çıkartılacağından boy değişimini veren ifade biraz
∑P =0
i

daha basitleşir. Bu bağıntı; Enkesit alanı,

Elastisite modülü ve yükün bölge bölge
değişmesi durumunda da her bir bölgeye ayrı
ayrı uygulanabilir.

δ = δ AB + δ BC + δ CD + δ DE

10
 EKSENEL YÜKLÜ ÇUBUKLARDA EKİL DEĞİTİRME ENERJİSİ

Eksenel yüklü çubuklarda depolanan şekil değiştirme enerjisini hesaplamakta birim hacimde depolanan şekil değiştirme
enerjisi çubuk üzerinde seçilen bir integrasyon elemanı ile çarpılarak tüm çubukta integre edilmelidir. Özel olarak iki ucundan
eksenel kuvvete maruz prizmatik çubuklarda İntegral içindeki N ve EA terimleri sabit olup integralin dışına çıkartılacağından
depolanan şekil değiştirme enerjisini veren ifade daha basit bir hale döner.

1 σ2
u0 = σ ε = Enerji yoğunluğu
2 2E

dV = Ax.dx U = ∫ u0 ⋅ dV = ∫ u0 ⋅ dx ⋅ A(x )
V L

Nx N
 x2
U =∫ dx
L
2 EA ( x )
x dx

ÖZEL DURUM:  = Sabit   2L

 U=
A = sabit  2 AE

11
ÖRNEK 1 Çelik ve alüminyum çubuklar B noktasında birleştirilmiş olup şekilde gösterilen eksenel
kuvvetlerin etkisindedir. Eç=200 GPa, Eal=70 GPa olarak bilindiğine göre kompozit çubuğun
boyundaki değişme ile çubukta depolanan şekil değiştirme enerjisini hesaplayınız.

Eksenel kuvvette değişme olan her bölgede ayrı bir kesim

yapılmak suretiyle kesim yüzeyine tesir eden eksenel kuvvetler
belirlenmiş ve aşağıda diyagram şeklinde verilmiştir.

L 140 i10 3 i0, 5 400 i10 3 i0, 3 150 i10 3 i 0, 4

δ =Σ = + − =
AE 0, 002 i70 i10 9 0, 003i 200 i10 9 0, 003i 200 i10 9

δ = 0, 6.10 −3 m = 0, 6 mm. uzama

 2L 140000 2 i0, 5 400000 2 i 0, 3 150000 2 i 0, 4

U =Σ = + + =
2 EA 2 i0, 002 i70 i10 9 2 i0, 003i 200 i10 9 2 i0, 003i 200 i10 9
U = 82.5 Joule

12
ÖRNEK 2 ekilde gösterilen iki çubuklu kafes sistemde B düğümünün yatay ve düşey yerdeğiştirmesini hesaplayınız.
E=70 GPa

∑F y =0⇒ FBC = 50 k ∑Fx =0⇒ FAB = −30 k

− 30 ×103 ⋅1.5 50 × 103 ⋅ 2.5

δ AB = = −0.16 mm δ BC = = 0.893 mm
0.004 ⋅ 70 ×109 0.002 ⋅ 70 ×109

0.893 0.16
δ BDüşüş = + = 1.24 mm ↓ δ BYatay = 0.16 mm ←
sin α tan α
=40 kN

B düğümünde yatay ve düşey doğrultulardaki

kuvvet denge denklemlerinden çubuklara etkiyen
eksenel kuvvetlerle her iki çubuktaki boy
değişimini hesaplayalım. Sonra B düğümündeki
pimi çıkartıp çubukların serbestçe boy değişimi
yapmalarına izin verelim. 0.893 mm uzayan BC
çubuğunun, B ucu ile 0.16 mm kısalan AB
çubuğunun, B ucu daire yayları üzerinde
serbestçe hareket ederek B noktasında
birleşirler. ekil değiştirmeler çubuk boyları
yanında çok küçük olduklarından yaylar yerine
teğetleri kullanmak mümkündür. B ve B’ noktaları
hemen hemen üst üste düşerler. 13
 ÖRNEK 4
ÖRNEK 3
ekilde gösterilen sistemde A ve E noktalarının
düşey yer değiştirmelerini hesaplayınız ( Ep = 105
ekilde gösterilen dairesel kesitli kademeli çubukta;
GPa , A = 200mm2).
a) A noktasının yer değiştirmemesi için P1 kuvvetinin
değerini,
b) C noktasının yapacağı yer değiştirmeyi hesaplayınız. (E =
200 GPa)
C
P = 15 kN 400 mm
d2 =75 mm
B D
P1 d1 =25 mm P2 = 100 kN A
A B C D Rijit çubuk
200 mm
E
a = 2b b
3m 2m 4m
P = 5 kN

δ AD = 0 ⇒ P1 = 12120 
δ CD = 0.4 mm ← δ DC = ∆ D = 0.67 mm ↑
δ ED + δ DC = ∆ E = 0.71 mm ↑
Ödev: P1 = 5 kN, P2 = 15 kN olması durumunda δ A = 1.34 mm ↓
serbest uçtaki yer değiştirmeyi hesaplayınız. 14
 ÖRNEK 6
ÖRNEK 5
5 m boyunda, üst yüzey alanı 300x300 mm, alt yüzey alanı
Bir bina temelinde kullanılan L boyundaki çakma kazık her biri 400x400 mm olan kolon 80 kN luk bir yükü taşımaktadır. E
P temel yükünü yalnızca yüzeysel sürtünme yolu ile = 20 GPa olduğuna göre kolon boyundaki toplam kısalmayı
taşımaktadır. Sürtünme kuvvetinin değişimi f(x) = kx2 bağıntısı hesaplayınız.
ile verildiğine göre kazık boyundaki kısalmayı P ,L, A, E P = 80 kN
cinsinden veren ifadeyi çıkarınız. Burada k, düşey dengeden
belirlenecek bir sabittir.
300mm
P 300mm
5m

400mm
L
X 400mm

Üst yüzden aşağı doğru uzanan ekseni x ile gösterelim.

Herhangi bir x uzaklığındaki kesitin bir kenarı b(x) olsun.

50
L b( x) = 300 + 2 x tan α = 300 + 2 x = 300 + 0.02 x
3P 5000
∫ f ( x)dx = P
0
⇒ k=
L3 A( x) = (300 + 0.02 x) 2
 x 3Px 2   
L
 5000  80000 ⋅ dx 
L ∫
 dx  δ = ∫ dx  = ∫  2 
=
L
  ( x)   0 L
3
0
EA( x )  0  20000 ⋅ (300 + 0.02 x ) 
δ = ∫ dx  = ∫ dx  =
0
EA  0  EA  5000
 4 ⋅ dx  4 du




δ= ∫ 0
 2 
= ∫ 2=
 (300 + 0.02 x)  0.02 u
PL 5000
δ= δ = −200
1
= 0.167mm
4 EA (300 + 0.02 x) 0 15
 ÖRNEK 7 Bir ucundan asılan prizmatik çubuğun a) yalnızca serbest ucundaki P0 eksenel kuvvetinden, b)
yalnızca kendi ağırlığından, c) kendi ağırlığı yanında serbest ucunda etki eden P0 eksenel
kuvvetinden dolayı depolanan şekil değiştirme enerjisini ayrı ayrı hesaplayınız.

a c
≠
b
+
y
L

L-y

P0
L
 2 ( y) L
 2 ( y)
L L
γ A ( L − y ) 
2
 ( y ) = γ ⋅ A ⋅ (L − y ) + P0
P0 2
U =∫ dy = ∫ dy U =∫ dy = ∫  dy
0
2 EA ( y ) 0
2 AE 0
2 EA ( y ) 0
2 AE
V= (L - y) boyundaki çubuk hacmi
P0 2 L γ 2A L γ 2 AL3
= ∫ (L − y)
2
= dy = Özgül ağırlık
2 AE 2E 0
6E

γ 2 AL3 Özgül ağırlık sebebi ile oluşan U =∫

 2 (y)
L
dy = ∫
[γ A(L − y ) + P0 ] dy
L 2

6E şekil değiştirme enerjisi 0

2 EA( y ) 0
2 AE

γP0 L2 Etkileşim sebebi ile oluşan

şekil değiştirme enerjisi γ 2 AL3 γP0 L2
P02 L
2E U= + +
6E 2E 2 AE
P02 L P0 kuvvetinden oluşan şekil 16
değiştirme enerjisi SÜPERPOZİSYON PRENSİBİ GEÇERLİ DEĞİLDİR.
2AE
ÖRNEK 8 ekilde gösterilen kesik koni kendi ağırlığı etkisinde ne kadar uzar? Koninin yapıldığı malzemenin birim
hacim ağırlığı γ, Elastisite Modülü E’ dir.
b Bu problemde Eksenel kuvvet ve alan x koordinatına bağlı olarak
değişmektedir. Orijini koninin tepe noktasında alırsak,

h L+h h x a.L a
r = ; = h= ; r= x
N a b a r
L b−a h
2
a π
A( x ) = π r = π x  
2 2
,  ( x) = γ (r 2 x − a 2 h )
a h 3

 ( x )dx
h+ L h+ L
πγ r 2 x − a 2h
δ= ∫ A( x )E
=
a
2 ∫ x2
dx
x h
3E   π h
h h
h+ L h+ L
γ  h3  γ x 2 h3 γ L2  L + 3h 
δ=
3E ∫h
 x − 2 dx =
 x  3 E 2
+
x
=  
6E  h + L 
h
O

Özel Durum: γ L2
a = 0 (tam koni ) δ = γ L2 (b + 2a )
6E δ=
6bE
γ L2
a = b ( Silindir ) δ =
2E

Yandaki şekilde silindirik çubuğun kendi ağırlığı da katılırsa toplam boyca uzama miktarı;

δ =
γ L2
+
PL
=
WL
+
PL
=
p +W L
2
( )
Olur.
2E AE 2 AE AE AE
17
 EKSENEL YÜKLÜ ÇUBUKLARDA HİPERSTATİK PROBLEMLER
Mesnet reaksiyonları ve iç kuvvetlerin yalnızca denge denklemleri yardımı ile hesaplanabildiği yapı elemanı ve
yapılara İZOSTATİK, denge denklemlerine ek olarak şekil değiştirmelerin de dikkate alınması gereken yapı elemanı
ve yapılara HİPERSTATİK denir. Hiperstatik yapılarda mesnet çökmesi, sıcaklık değişimi ve imalat hatalarından
büyük iç kuvvetler ortaya çıkar.

ÖRNEK 9 ekilde görülen rijit yatay çubuk, A noktasında bir mafsalla ve B ve C noktalarında iki düşey kablo ile
mesnetlenmiştir. Kablo boyu 0,8 m., en kesit alanları 140 mm2’ dir. 40 kN’ luk yükten oluşacak gerilmeleri
her bir kablo için hesaplayınız. Akma gerilmesini 250 MPa olarak alınız. E=200 GPa.

Denge Denklemleri;

ΣFx = 0 RxA = 0 ΣFy = 0 R yA + FBD + FCE = 40

ΣM A = 0 FBD + 2 FCE = 40 ⋅ 1 .40

4 Bilinmeyen kuvvet 3 adet denge denkleminden hesaplanamaz. Ek bir
denklem gereklidir.
Uygunluk Denklemi; δ C = 2δ B
FCE L F L
= 2 BD ∴ FCE = 2 FBD ( IV )
AE AE

Bilinmeyenler; FBD = 11.2 k FCE = 22.4 k RyA = 6.4 k

11.2 × 103
σ BD = = 80 MPa σ CE = 160 MPa
140 × 10 −6
B ve C noktalarındaki çökmeler;
11 .2 × 10 3 ⋅ 0 .8
δB = −6
= 0 .32 ⋅ 10 − 3 m = 0 .32 mm ↓
140 × 10 ⋅ 200 × 10 9
18
δ C = 2δ B = 0 .64 mm ↓
ÖRNEK ekilde görülen kafes çubukları aynı malzemeden yapılmış olup en kesit alanları A dır. BD elemanı d
10.1 kadar kısa kesilmiştir. Montaj zorla yapıldığında her bir çubukta oluşacak gerilmeyi hesaplayınız.

Montajdan sonra kenar çubuklar basma etkisiyle kısalırken orta çubuk

çekme etkisiyle uzar. Üç çubuk B’ gibi bir noktada birleşsin. Denge
ve uygunluk denklemleri yazılarak
1 3
2

Σ Fx = 0  2 cos α −  3 cos α = 0 ⇒ 2 = 3
Σ Fy = 0  1 − 2  2 sin α = 0  1 = 1.6  2

Yazılabilen iki denklemde toplam üç bilinmeyen kuvvet bulunmaktadır.

Dolayısıyla problem 1. dereceden hiperstatikdir. Uygunluk denklemi,
şekil değiştirmeyi geometrik olarak ifade etmelidir.

( d − ∆L1 ) sin α = ∆L2

1 *0.8 L  *L
(d − ) sin α = 2
EA EA 2 Ed
σ2 = = 0.3953
EA A L
d − 1.6  2 *0.8 =  2 *1.25
L  Ed
σ 1 = 1 = 0.6324
1 EA A L
2 = d
2.53 L
19
ÖRNEK ekilde görülen kafes çubukları aynı malzemeden yapılmış olup en kesit alanları A dır. BD elemanı d
10.2 kadar kısa kesilmiştir. Montaj zorla yapıldığında her bir çubukta oluşacak gerilmeyi hesaplayınız.

Bütün çubuklar büyük çekme kuvveti etkisinde uzayıp B’ gibi bir

noktada birleşsin. Denge ve uygunluk denklemleri yazılarak

2 1 3

Σ Fx = 0  2 cos α −  3 cos α = 0 ⇒ 2 = 3
Σ Fy = 0  1 + 2  2 sin α = 0  1 = − 1.6  2

( ∆L1 − d )sin α = ∆L2

1 *0.8L  *L
( − d )*0.8 = 2
EA EA 2 Ed
−1.6  2 *0.8L EA  *L σ2 = = −0.3953
− d= 2 A L
EA L 0.8 EA  Ed
EA σ 1 = 1 = 0.6324
−1.28  2 − 1.25  2 = d A L
L

20
 Enkesit alanı Ab, uzunluğu Lb, elastisite modülü Eb olan bakır bir çubuk şekilde gösterilen alüminyum
ÖRNEK 11 borunun içine yerleştirilmiştir. Alüminyum borunun kesit alanı Aa, elastisite modülü Ea, uzunluğu ise La’
dır. Çubuk ve boru arasındaki küçük boşluğu kapatabilecek kadar büyük olan bir P kuvveti altında her bir
elemanın şekil değişimini bulunuz, aradaki boşluğun bulunmadığını düşünerek eksenel uzama oranını
belirleyiniz.
P
Denge Denklemi,

 a +  b = P .......... .......... ......( 1)

ekil Değiştirme Denklemi,
Lb La  a La  b Lb
δa = δb = δ b = δ a + ∆.........................(2)
Aa Ea Ab Eb

 b Lb  a La
Alüminyum boru
botu
= +∆ (P −  a )Lb =  a La Ab Eb + ∆Ab Eb
Ab Eb Aa Ea Aa Ea
Bakır çubuk
AE 
PLb − ∆Ab Eb =  b b La + Lb   a
 Aa Ea 
PLb − Ab Eb ∆ PLa − Aa Ea ∆
a = b =
( Ab Eb La / Aa Ea ) + Lb ( Aa Ea Lb / Ab Eb ) + La
bu ifadeler, δa ve δb denklemlerinde yazılırsa boy değişimleri bulunabilir. ∆=0 (boşluk yoksa) La=Lb’ dır.

Aa E a Ab E b
a = P b = P elemanlardaki kuvvetler eksenel rijitliklerle orantılıdır.
( Ab E b + Aa E a ) ( Aa E a + Ab E b )
σa a P
εa = = = εa = εb = ε 21
Ea Aa E a Ab E b + Aa E a
ÖRNEK 12 Aşağıdaki şekilde gösterilen kademeli çubuğa C noktasından bir P kuvveti etkimektedir. Malzemenin
elastisite modülü E’ dir. A ve B mesnet reaksiyonlarını hesaplayınız.

A ve B’ de oluşan reaksiyonlar RA, RB ile gösterilsin. Kesim

yöntemi kullanılarak eksenel kuvvet diyagramı çizilebilir.

 AC = − RA  BC = RB

Denge denklemi; R A + RB = P.......... .......... ......(1)

Yazılabilen tek denge denkleminde iki bilinmeyen kuvvet
bulunmaktadır. Dolayısıyla problem 1. dereceden
hiperstatikdir. Çubuktaki toplam boy değişiminin sıfır olması
uygunluk denklemi olarak kullanılabilir.

δ ac + δ bc = 0 ....................(2)

− Ra a Rbb
ekil değiştirmeler; δ AC = δ BC =
Aa E Ab E

R A a RB b RA aAB
δ ac + δ bc = 0 = = ( P − RA )b
Aa E Ab E Aa
RB
+  aA 
RA  b + b  = Pb

− bAa
 Aa 

aAb
RA RA = P RB = P 22
(aAb + bAa ) (bAa + aAb )
 SÜPERPOZİSYON METODUNUN KULLANIMI

Önceki örnekte örneğin RB reaksiyonunun bilindiği kabul edilirse çubuğun sağ ucundaki mesnet kaldırılabilir. Bu
durumda P ve RB’ den oluşacak boy değişimlerinin toplamının gerçek çubuğun boy değişimine eşit olması gerekir
(burada sıfır).

δP +δR = 0
δR
δP  


− Pa  RB a RB b 
+  +  = 0
Aa E  Aa E Ab E 

P aAb
RB = = P
 bAa  ( bAa + aAb )
1 + 
 aAb 

RA + RB = P

P bAa
RA = = P
 aAb  ( bAa + aAb )
1 + 
 bAa 

aynı sonuçlar bulunur.

23
ÖRNEK 13 ekilde gösterilen kolonun taşıyabileceği eksenel yükü hesaplayınız.

σ b , em = 12 MPa σ ç , em = 140 MPa

E b = 14 GPa E ç = 210 GPa
4φ18
Denge Denklemi; ΣFy = 0 Fç + Fb = P (1)
Fç L Fb L
Uygunluk Denklemi; δb = δç = (2)
Aç Eç Ab Eb

Denklem (2)’den Fç, Fb cinsinden yazılırsa;

π ⋅182
Aç Eç 4
4 210
Fç = ⋅ Fb = ⋅ F = 0.09538 Fb Fç = 0.09538Fb Bulunan ifade denklem (1)’de yerine yazılırsa;
Ab Eb π ⋅182 14 b
400 − 4
2
P
4  0.09538 Fb + Fb = P → Fb = = 0.9128 P
ihmal 1.09538

Fç’yi P kuvveti cinsinden ifade edilirse;

Fç = P − Fb = (1 − 0 .9128 )P → Fç = 0 .0871 P σ ç Aç = 0,0871 P Olduğuna göre

0.0871P
σç = ≤ σ ç , em (140 ) ⇒ Pemç = 1635247  = 1635 k
π ⋅18 2
4
4
σ b Ab = 0 .9128 P Olduğuna göre Pem = min( Pemç , Pemb ) = 1635 k

0.9128P
σb = ≤ σ b , em (12 ) ⇒ Pemb = 2090000  = 2090 k
π ⋅ 18 2 24
400 2 − 4
4
ÖRNEK 14 4φ22’ lik donatıya sahip 200x200 mm boyutlarındaki betonarme kolon, 1.1 MN’ luk eksenel yük
taşımaktadır. Çelik ve beton gerilmelerini hesaplayınız. Çelik için E=2.1x105 MPa lineer elastik malzeme,
Beton için ise aşağıdaki σ−ε eğrisi ve lineer olmayan malzeme kabullerini yapınız.
Betonun basınç altındaki en büyük uzama oranını 0.002 alınız.

σb σ b = Ebε b (1 − 250 ⋅ ε b ) Fç=Çeliğin taşıdığı kuvvet, Fb=Betonun taşıdığı kuvvet

P σ b = 2 × 10 4 ε b (1 − 250 ⋅ ε b )
π .22 2
Ab = 200 .200 − 4 = 38480 mm 2
4

Aç =1520 mm 2

Denge Denklemi;
εb
ΣFdüşey = 0 Fç + Fb = 1.1×106

σç σ ç = Eçε ç Gerilme cinsinden; σ ç ⋅1520 + σ b ⋅ 38480 = 1.1×106

σ ç = 210 × 103 ε ç εç = εb = ε
Uygunluk Denklemi;
4φ 22 200mm
σ ç = Eç ⋅ ε ç = 2.1×105 ⋅ ε
σ b = E b ⋅ ε b (1 − 250 ⋅ ε ) = 2 × 10 4 (1 − 250 ⋅ ε )ε

200mm εç Denge denkleminde yazılırsa;

ε 1 = 0.00132
19240ε 2 − 108.9ε + 0.11 = 0 ≺
ε 2 = 0.0043 > 0.002

Uygulanan kuvvetten dolayı oluşan birim şekil değişiminden, çelik ve betonda oluşan gerilmeler;

σ ç = 2.1× 105 ⋅ 0.00132 = 272.2 MPa σ b = 2 × 10 4 ⋅ 0.00132 ⋅ (1 − 250 ⋅ 0.00132) = 17.7 MPa 25
TERMAL GERİLME VE EKİL DEĞİTİRMELER

Uniform sıcaklık değişimi izostatik yapılarda gerilme oluşturmazken mesnetlerdeki bağları sebebi ile rahatça
genişleyemeyen hiperstatik yapılarda gerilmeler ortaya çıkar.
1o lik sıcaklık değişiminden oluşan boy değişim oranına Termal Genleşme Katsayısı adı verilir (α).

∆T o lik sıcaklık artışı ile oluşan boyca değişim oranı;

ε t = α ⋅ ∆T

∆T o lik sıcaklık artışı

sonucunda L uzunluğundaki
çubuktaki boy değişimi

∆L = ε t ⋅ L ∆L = α ⋅ ∆T ⋅ L

Sıcaklık değişmesi, dış yükler olmasa dahi hiperstatik yapılarda gerilme oluşturur. Bu gerilmeler elemanın
boyundan bağımsızdır.

26
ÖRNEK 15 Uzunluğu L, enkesit alanı A olan çelik bir çubuk iki rijit duvar arasına yerleştirilmiştir. Sıcaklığın ∆T
kadar artması durumunda oluşacak gerilmeleri;
a) Duvarların yer değiştirmemesi halinde,
b) Duvarların δd kadar yer değiştirmesi halinde hesaplayınız.
L=1.5 m, E=200 GPa, α=12x10-6 1/oC, ∆T=30, δd=0.3 mm

a) Uygunluk Denklemi; δt + δ R = 0

R⋅L
α ⋅ ∆T ⋅ L − =0
A⋅ E

R
R = A ⋅ E ⋅ α ⋅ (∆T ) σ= = E ⋅ α ⋅ (∆T )
A
Gerilme çubuğun
σ
ε= = α ⋅ ∆T uzunluğundan
E bağımsızdır.

b) Uygunluk Denklemi; δt + δ R = δd

R⋅L  δ 
α ⋅ ∆T ⋅ L − = δd R = A ⋅ E ⋅  α ⋅ ∆T − d 
A⋅ E  L

 δd 
σ = E ⋅  α ⋅ ∆T − 
Nümerik Uygulama;  L

a) σ = E ⋅ α ⋅ (∆ T ) = 200 × 10 3 ⋅ 12 × 10 −6 ⋅ 30 = 72 MPa
∴ Çok küçük mesnet hareketi
 δd  3  −6 0 .3  termal gerilmeyi büyük oranda
b) σ = E ⋅  α ⋅ ∆T −  = 200 × 10 ⋅  12 × 10 ⋅ 30 −  = 32 MPa azaltmaktadır. 27
 L   1500 
 ÖRNEK 16 30 mm çaplı bronz silindir, şekilde gösterilen 20 mm çaplı elemanların arasına yerleştirilmiştir. 20 oC
sıcaklıkta gerilmesiz olan sistemde, sıcaklığın 70 oC’ ye çıkması durumunda oluşacak gerilmeleri
hesaplayınız.

Eç=200 GPa, αç=11.7x10-6 1/oC, Eb=83 GPa, αb=18.9x10-6 1/oC

10 mm 300 mm
Geometrik bağıntı; δ = δ tb − δ Rb = δ tç + δ Rç
Çelik

Bronz
Denge denklemi; Rb = 2 R ç
Çelik
Rb ⋅ Lb R ⋅L
α b ⋅ ∆T ⋅ Lb − = α ç ⋅ ∆T ⋅ Lç + ç ç
Ab ⋅ Eb Aç ⋅ Eç

2 Rç ⋅ 310 Rç ⋅ 300
18.9 ×10 −6 ⋅ 50 ⋅ 310 − = 11.7 × 10−6 ⋅ 50 ⋅ 300 +
π ⋅ 30 2
π ⋅ 20 2
⋅ 83 × 103 ⋅ 200 ×103
4 4

0.29295 − 10.567 × 10 −6 Rç = 0.1755 + 4.774 × 10 −6 Rç

Rb
15.341×10 −6 Rç = 0.11745
Rç

RÇ Rç = 7656  Rb = 15312 
Rb
7656 15312
σç = = 24.37 MPa σb = = 21.66 MPa
RÇ  π ⋅ 20 2   π ⋅ 30 2 
   
 4   4 
28
ÖRNEK 17 25 oC sıcaklıkta gerilmesiz olarak imal edilen kirişin sıcaklığın –50 oC’ye inmesi durumunda AC ve CB
parçalarında oluşacak gerilmeleri hesaplayınız (E=200 GPa, α=12x10-6 1/oC).

∆T = −50 − (25) = −75o

Sıcaklık farkından dolayı oluşan kısalma;

δ BT = α ⋅ L ⋅ ∆ T = 12 x10 −6 ⋅ 0 .6 ⋅ (− 75 ) = − 540 × 10 −6 m
B mesnet reaksiyonu nedeniyle oluşan uzama;
RB ⋅ 300 × 10 −3 RB ⋅ 300 ×10 −3
δ =
R
B −6
+ −6
= 5.625 ×10 −9 RB
C B 200 ×10 ⋅ 400 ×10
9
200 × 10 ⋅ 800 ⋅10
9

Uygunluk Denklemi; δ BT + δ BR = 0

δ T
B
− 540 × 10 −6 + 5 .625 × 10 −9 R B = 0

C δ BR RB = 96 ×103  = 96 k
A
RB
96000
σ AC = = 240 MPa (Çekme)
400
B
96000
σ CB = = 120 MPa (Çekme)
800
29
EĞİK DÜZLEMLERDEKİ GERİLMELER

y'
x'
C σ x'

b
P x P

a τ x' y'
C
A
cos θ
Amaç: C-C eğik düzlemlerindeki normal ve kayma gerilmelerinin bulunması...
0
 0

σ x +σ y σ x −σ y 0
 σx
σ x′ = + cos 2θ + τ xy sin 2θ = (1 + cos 2θ )
2 2 2
0
 Bu gerilmeler A/cosθ θ alanına
σ x −σ y 0 düzgün olarak yayılır.
 σx
τ x′y′ = − sin 2θ + τ xy cos 2θ = − sin 2θ
2 2
Gevrek malzemelerde çekme gerilmesi << Kay-ma
P
σ x′ maks = σ x θ =0 → σ1 = gerilmesi olduğundan çatlama düşey düzlemde
A oluşur.

σx P
τ x′y′ maks = − → τ maks = Sünek malzemelerde kayma gerilmesi < Çekme
2 θ = 45 2A gerilmesi olduğundan çatlama 450 lik düzlemde
oluşur.

P 30
σ1 =
A
ÖRNEK 18 150 mm dış çapa haiz boru 8 mm kalınlığındaki levhanın yay şeklinde bükülmesi ve kaynaklanması
yoluyla imal edilmiştir. Kaynak için emniyet gerilmeleri σem=±105 MPa ve τem=±90 MPa olarak
verilmektedir. Boru iki ucundan 250 kN’ luk çekme kuvvetlerine de maruz olduğuna göre emniyet
gerilmeleri aşılmadan taşınabilecek en büyük iç basınç nedir?

 150 
q ⋅ − 4  250000
q ⋅ rort σL = = = 70 MPa
=   = 8.875 ⋅ q
2
σt = A  150 
t 8 2 ⋅π ⋅  − 4 ⋅8
 2 

70 + 8.875 ⋅ q 70 − 8.875 ⋅ q
σ x′ =
2
+
2
(
cos 2 ⋅ 36o ) σ x′ = 45.82 + 3.07 ⋅ q ≤ σ em (105) q ≤ 19 .3 MPa

70 − 8.875 ⋅ q
τ x′y′ = −
2
(
sin 2 ⋅ 360 ) τ x′y′ = −33.29 + 4.22 ⋅ q ≤ τ em (90) q ≤ 29 .21 MPa

19.30 
qem =   = 19.3 0 MPa
29.21
31
 1- ekilde gösterilen kompozit çubuğun ABC çelik
3- 5 m uzunluğunda 15 mm kalınlığa sahip çubuk şekilde
kısmı ile CD pirinç kısmı A = 100 mm2 lik aynı alana
gösterilen eksenel kuvvetlerin etkisindedir. Eç = 210
sahiptir. Eç = 200 GPa, Ep = 105 MPa olarak
GPa olduğuna göre çubuğun ekseni doğrultusundaki
bilindiğine göre, B ve D noktalarının A noktasına
toplam boy değişimini hesaplayınız.
göre yaptıkları yer değişmeleri hesaplayınız.
10 kN 5 kN
15 kN 10 kN
A B C D 75 mm
Çelik Pirinç 25 mm 25 mm
1,5 m 2m 2m 10 kN
A B 25 kN 30 kN C D 15 kN

1m 3m 1m

δ B / A = 1.125 mm.
δ D / A = 3.53 mm.

2-) Enkesit boyutları 14,3x50,8 mm olan 1829 mm

uzunluğundaki çelik çubuk iki ucundan etkiyen çekme
kuvvetlerine maruzdur. Çubuk boyundaki toplam
değişimin 1,59 mm, normal gerilmelerinin 172 MPa
değerini aşmaması koşullarıyla taşınabilecek en büyük δ TOPLAM = δ AB + δ BC + δ CD
eksenel yük olur (Eç = 206,850 GPa)
δ TOPLAM = 0.127 − 0.314 + 0.19
δ TOPLAM = 0.003 mm. uzama
P=?
50,8 mm
−15000
3000
14,3 mm
1829 mm δ BC = ∫  x 
dx
0 210000  25 +  ×15
δ = 1.59 mm. → P = 130.63 k  60  32
σ = 172 MPa → P = 124.95 k
 Çelik Nç
4P Eç=210 L
GPa
B
Alüminyum A
4- ekilde Rijit çubuk
Ea = 69 GPa Pirinç 3/4L
gösterilen 2743 mm
kompozit Ep=105 D
kademeli d1 a b = 1,5a GPa
çubukta toplam
uzamanın 1,59 P
mm olması için
d1 çapı ne
d2 = 19 mm 1829 mm ∑M A = 0 →  ç = 2.6 P
Çelik Aç
olmalıdır? δç = δ p → = 1.73
Eç = 207 GPa
Ap
22,25 kN
6- ekilde gösterilen ABC rijit yatay çubuğu biri çelik,
d1 = 35.46 mm. diğeri alüminyum alaşımlı olan iki tel ile asılmıştır. P =
26,7 kN luk yük sebebiyle B noktasının yapacağı yer
5-ekilde gösterilen sistem, düşey bir kompozit çubukla değiştirmeyi hesaplayınız.
yatay rijit bir çubuktan oluşmaktadır. Çelik ve pirinç çubuk
parçalarının uzamalarının eşit olması için Açelik/Apirinç
oranını hesaplayınız.
Çelik Alüminyum
C 1371 mm Eç=207 Ea=69 GPa 2285 mm
Çelik GPa Aa = 180 mm2
4P L AÇ =90
Eç=210 B C
A mm2
GPa B
A Rijit çubuk
Rijit çubuk
3/4L 26,7 kN
Pirinç
Ep=105 GPa
D 457 mm 914 mm
a b = 1,5a

P ∑M A = 0 → Tal = 8.9 k Tç = 17.8 k

δ ç = 1.31 mm δ al = 1.64 mm → δ B = 1.42 mm 33
 7- ekilde gösterilen rijit AB çubuğunun P = 100 kN luk PB + PÇ = 356
kuvvetin x = 150 mm den uygulanması halinde yatay
kalabilmesi için AD ve BE çubuklarının alanlarının minimum δ Ç = δ B → PB = 312.33 k TÇ = 43.67 k
ne olması gerekir. σ = 150 MPa
em
σ B = 9.8 MPa → σ Ç = 84.6 MPa

9- ekilde gösterilen eksenel yükü çubuk uçlarından sabit

E mesnetlere tutturulmuştur. Çubuğun AC ve CD
D parçalarının alanları sırasıyla A1 ve 2A1 dir. Pc = 3PB ve
150 mm 250 mm elastisite modülü E olarak bilindiğine göre;
a) A ve D mesnetlerindeki reaksiyonları hesaplayıp,
eksenel kuvvet diyagramını çiziniz.
Rijit çubuk C B b) C noktasının yer değiştirmesini bulunuz.
A

2A1
100 kN A1
A P B C 3P D
150 mm 50 mm

∑M A = 0 → TB = 75 k TA = 25 k 200 mm 100 mm 200 mm

δ A = δ B → ABE = 5 AAD
σ AD ≤ 150 MPa → AAD = 166.7 mm 2 ABE = 834 mm 2

356 kN
8- 203 mm çaplı, 1829 mm
boyundaki kolonun 356 kN
luk eksenel yükü taşıması
planlanmaktadır. Çelik ve RA + RD = 2 P
1829 mm
betonda oluşacak P 7P
gerilmeleri hesaplayınız. ∆L = 0 → RA = RD =
4 4
Aç = 516 mm2, Eç = 207 GPa
P
Eb = 24 GPa δ C = ∆LCD = −0.175 (mm)
203 mm EA1
34
 Somun sıkılırken çelik civata çekme kuvveti etkisiyle
10- ekilde gösterilen kademeli kompozit çubuk rijit uzamaya bronz tüp ise basma kuvveti etkisiyle kısal-
duvarlara mesnetlendirilmiştir. Sıcaklığın 20 C tan 50 C a maya başlar. Uzama ve kısalmanın mutlak değerleri
çıkması durumunda her bir malzemedeki gerilmeyi toplamı 1 mm olmalıdır.
hesaplayınız.
σ b Ab = σ ç Aç
d = 50 mm αa = 24x10-6,
d = 30 mm
Ea =70 GPa δ b + δ ç = 1 mm
A Alüminyum C Çelik B
αç = 12x10-6 , σ b = −79.2 MPa σ ç = 142.5 MPa
Ea =200 GPa
3m 2m

12- ekilde gösterilen 53,4 kN

δ Ç = δ A → R = 80 k 53,4 kN luk eksantrik x
σ B = 40.7 MPa → σ Ç = 113 MPa kuvvet çelik ve pirinç
parçalardan oluşmuş
B A
kompozit çubuğa
etkimektedir. AB rijit piri Çel
11- ekilde gösterilen çelik cıvata, bronz bir tüpün
plağının yatay kaldığı nç ik
içinden geçmektedir. Vida adımı 2mm olarak bilindiğine 50,8 mm t = 12,7 mm
göre somunun yarım tur sıkılması halinde her bilindiğine göre x
malzemedeki gerilmeyi hesaplayınız. uzaklığı ile herbir
malzemedeki gerilmeyi
hesaplayınız.
Ebronz = 83 GPa Eçelik = 200 GPa Ebronz = 103.425 MPa 12,7mm 12,7mm
Abronz = 900 mm 2
Açelik = 500 mm 2
Eçelik = 206.85 MPa

Çelik cıvata Bronz tüp Somun

δ ç = δ p → Pp = 0.5Pç
∑F düşey = 0 → Pp = 17.8 k Pç = 35.6 k
∑M A =0 → x = 10.58 mm
σ P = 110.3 MPa σ Ç = 220.6 MPa
35
 Pirinç çubuk
13- ekilde 20o C sıcaklıkta aralarında 0,4 mm boşluk bulunan
alüminyum ve magnezyum çubuklar gösterilmiştir.
a) Sıcaklığın 120o C a yükselmesi halinde her bir çubukta oluşacak
basma gerilmelerini,
b) Magnezyum çubuğunun boyundaki değişmeyi hesaplayınız.

Ea =70 GPa Em =45 GPa

αa = 23x10-6 αm = 26x10-6
Aa =500mm2 Am =1200mm2
A Alüminyum B C Magnezyum D Çelik

∑F düşey = 0 →  p = ç
200 mm 250 mm δ ç = δ p →  = 12220  σ P = 30.5 MPa

15- Şekilde gösterilen üç telden AE ve BG alüminyum, CF

Boşluğun kapanması için gereken sıcaklık farkı 36° dir.
∆t = 64° C mesnetlerde reaksiyon oluşturur.
δ ∆T = δ R → R = 68678 
σ a = 137 MPa σ m = 57 MPa ∆Lm = 0.334 mm uzama
ise çeliktir. P yükünün rijit ACB çubuğunun merkezinden (x
= L) etkimesi halinde alabileceği en büyük değeri nedir?
Tel çapları 3,18 mm,
σçem = 124 MPa, σaem =83 MPa,
Eç = 206,85 GPa, Ea =68,95 GPa dır.

E F G
14- Kademeli bir pirinç çubuk, çelik bir çerçeve içine
gerilmesiz olarak yerleştirilmiştir. Sıcaklığın 40o C
yükselmesi halinde pirinç çubukta oluşacak en büyük normal
gerilme ne olacaktır?
Ep =105 GPa Eç = 200GPa C B
αp =20x10 -6 αç =12x10-6 A
A1 = 500mm2, A2 = 400mm2, A3 = 450mm2, A4 = 450mm2 Rijit çubuk
P
L L 36
 ∑F düşey = 0 → 2 a + ç = P
17- t sabit kalınlığında
δ ç = δ a → ç = 3 a değişken genişlikli eleman A
 1641  ve B de gösterilen rijit
P≤  = 1641  mesnetlere oturmaktadır.
 3296  Çubuğun merkezinden
etkiyen P yükünün
16- ekilde gösterilen pirinç ve alüminyum çubukların kesit mesnetlerde oluşturacağı
alanları 500 mm2dir . 40 kN luk yükün etkisiyle ABCD rijit reaksiyonları hesaplayınız.
çubuğunun D noktasının ne kadar düşey deplasman yapacağını Rb
hesaplayınız.
(Ep = 105 GPa, Lp = 150 mm, Ea = 70 GPa, Lp = 150 mm).

P + P − Ra
x

− Ra

Ra

RA + RB = P δT = 0
a−b
elemanın genişliği g ( x) = x+b
L
− RA P − RA
L/2 L
Rijit çubuk B noktasından döner dx dx
δ Toplam = ∫ + ∫ =0
∑M B =0 → denge denklemi Et 0 g ( x) Et L / 2 g ( x)
δc δa  2a 
= → uygunluk denklemi ln  
150 200  a+b
Tcf = 29.09 k Tae = 58.18 k δ D = 0.33 mm RA = P
a
ln  
b 37
 1
18- ekilde gösterilen iki malzemeden imal edilmiş
kompozit çubukta sıcaklığın 50o C düşmesi yanında A ve B
mesnetleri birbirine 0,4 mm yaklaştırılıyor. A ve B
2
α 3
mesnetlerindeki reaksiyonları hesaplayınız.

αP = 18x10-6 ∆L2
αa = 23x10-6
EP = 200 GPa
Ea = 70 GPa
A = 500 mm2 ∆L1
A = 1500 mm2
A C P = 100 kN B
300 mm
200 mm
∑F yatay =0  2 = 3
∑F düşey =0 1 + 2  2 cos α = 0
Uygunluk denklemi ∆L1 cos α = ∆L2
σ 1 = −0.506 αT ⋅ ∆t ⋅ E

∑F x =0 δ a + δ p = − 0.4
R A = 79.57 k R B = 20.43 k 20- 89 kN luk eksenel basınç etkisindeki 41,3 mm çaplı
çubukta olaşacak en büyük normal gerilme ile en büyük
kayma gerilmesi nedir?
19- ekilde gösterilen kafes
sistemde çubuk en kesitleri 89 kN
A, malzeme özellikleri E ve α 41,3 mm 89 kN
olarak bilinmektedir. AC
çubuğunda ∆T sıcaklık
artışından oluşan normal
gerilmeyi hesaplayınız. σx maks
= 66.44 MPa τ xy
maks
= 33.22 MPa
a = 0,6 L, h = 0,8L

38
21- ekilde gösterilen dikdörtgen kesitli çubuğa σx
uygulanabilecek en büyük P eksenel kuvvetini C-C eğik 16 = (1 + cos 2θ )
düzlemindeki normal gerilmenin 28,86 MPa, kayma 2 ⇒ 5cos 2 2θ + 2 cos 2θ − 3 = 0
σx
gerilmesinin 11,72 MPa değerini aşmaması koşuluyla 8=− sin 2θ )
hesaplayınız. b = 50,8 mm, a = 19,05 mm θ = 60° 2
θ = −26.565° σ x = 20 MPa P = 24 k

 26.2 k 
Pmaks = min   = 26.2 k
 112 k 

22- ekilde gösterilen çubuğun eğik C-C düzlemindeki

normal ve kayma gerilmeleri sırasıyla 16 ve 8 MPa olarak
bilinmektedir. Eksenel yük P ve θ açısını belirleyiniz. b =
40 mm, a = 30 mm

39
 KESME KUVVETİ HALİ

ekilde y ve z eksenleri doğrultusundaki kesme τ =0

kuvvetlerine maruz bir çubuk parçası ile en kesit
düzleminde çubuğun sınır bölgesinde alınan iki eleman
görülmektedir. En kesit düzlemindeki eleman ile sınır
τ zx = τ zy = 0
bölgesindeki ve çubuk yüzeylerinde gösterilen
düzlemler birbirine diktir. Çubuk yüzeylerine herhangi Sy
bir kuvvet olmadığından yüzeyler üzerinde kayma
gerilmeleri oluşmaz. Dolayısyla en kesit düzleminde
sınıra dik doğrultudaki kayma gerilmeleri de sıfır olmak Sz
zorundadır. Ayrıca kesit köşelerindeki kayma
gerilmeleri sıfırdır.

Kayma gerilmeleri en kesit üzerinde düzgün yayılmadığı

için kesitte çarpılma adı verilen düzlem dışı yer
değiştirmeler olur.

Aslında kesme kuvveti ve eğilme momenti birbirinden

bağımsız değildir. Kesmenin olduğu yerde eğilme ∫ σ dA = 0
x ∫ τ dA = S
xy y

momenti de vardır. Kesme kuvvetini alana bölmekle

bulunan ortalama kayma gerilmesi kesitte oluşan en
büyük kayma gerilmesinden daima küçüktür.
∫ y σ dA = 0
x ∫ τ dA = S
xz z

Bu konu ileride kesmeli eğilme adı verilen bileşik ∫ z σ dA = 0

x ∫ ( yτ − zτ xz xy ) dA = 0
mukavemet halinde ele alınacaktır.

40
 ALAN MOMENTLERİ

Çubukların gerilme analizinin yapılması sırasında çubuk kesitlerinin geometrisi ile ilgili bir takım integral ifadelere
rastlanır. Bunlar arasında Atalet Momentleri adıyla anılan bir takım büyüklükler önemli yer tutar.

Bir Alanın Birinci Momenti (STATİK MOMENT) “S”

dS z = y dA dS y = z dA
S z = ∫ y dA S y = ∫ z dA
G(z , y )
A A
z Sy Sz
z= y=
A A
y Alanın herhangi bir simetri ekseni varsa Alan merkezi bu eksen
üzerindedir. Simetri eksenine göre statik moment sıfırdır. Eksen
takımları kesitin alan merkezinden geçerse bu büyüklükler sıfır olur.

ÖRNEK 1 ekildeki üçgenin alan merkezini bulunuz.

g h− y b h
(h − y )
h

∫( )
= g= 2 hy 2 y 3
b h h y= 2 hy − y dy =
2
−
h 0
2 3 0
1
h
b
y (h − y )dy
6
∫

∫ y dA = 0 h
y= A
2 1 1 h
y = 2 h3  −  =
A bh h  2 3 3
2 41
 Bir Alanın İkinci Momenti (ATALET MOMENTİ) “I”

Atalet momenti, bir alanın bir eksene göre konumu hakkında fikir vermek üzere
yanda tanımlanan biçimde hesaplanan pozitif bir sayıdır. Bu sayı, alan eksenden
uzaklaştıkça büyür, yaklaştıkça küçülür.
a) eklin bir eksene göre atalet momenti, o şeklin parçalarının aynı eksene göre
bulunan atalet momentlerinin toplamına eşittir.
b) Kesitte boşlukların var olması halinde ise dolu kesitin eksene göre atalet
momentinden boşluğun aynı eksene göre alınmış olan atalet momentini çıkarılır. I e = ∫ b 2 dA
c) Bir eksene göre atalet momenti hesaplanırken şeklin herhangi bir parçasını
ayırıp, o eksene göre paralel olarak kaydırmak atalet momentini değiştirmez. A

dI z = y 2 dA I z = ∫ y 2 dA
A

 >0 (Kartezyen atalet momentleri daima pozitiftir)
dI y = z 2 dA I y = ∫ z 2 dA 
A 
>0

dI zy = z y dA I zy = ∫ z y dA <0 (Çarpım atalet momenti her değeri alabilir)
A 
=0

dJ = ρ 2 dA J = ∫ ρ 2 dA >0 (Polar atalet momenti daima pozitiftir)
A 
J = Iz + Iy

ATALET YARIÇAPI

Iz Iy J
iz = iy = ip = i p2 = i z2 + i y2 42
A A A
 PARALEL EKSENLER TEOREMİ (EKSENLERİN PARALEL KAYDIRILMASI)

Iz, Iy ve Izy büyüklükleri eksenlere bağlı olduğundan eksenlerin değişmesi halinde onlar da değişecektir. Bu sebeple
eksenlerin değişmesi hallerini inceleyecek olursak
y
I z = ∫ y 2 dA = ∫ ( y + a ) dA
2

A A
I z = I z + a2 A
= ∫ y 2 dA + ∫ a 2 dA + ∫ 2aydA
A A A

= Iz + a A
2 I y = I y + b2 A
z
I y = ∫ z 2 dA = ∫ ( z + b ) dA
2

A A I zy = I zy + a b A
I zy = ∫ zydA = ∫ ( z + b )( y + a ) dA
A A

y
I z1 = I z + a1 A
2

I z = I z1 − a1 A
2

I y1 = I y + b1 A
2

(
I z 2 = I z1 + a 2 − a1 A
2 2
)
I z1 y1 = I zy + a1b1 A
z (
I y 2 = I y1 + b2 − b1 A
2 2
)
I z 2 = I z + a2 A
2

I y 2 = I y + b2 A
2 I z 2 y 2 = I z1 y1 + ( a 2 b2 − a1b1 ) A

I z 2 y 2 = I zy + a2b2 A 43
 EKSENLERİN DÖNDÜRÜLMESİ saat dönüşüne ters yönde

z ′ = z cos θ − y sin θ y ′ = z sin θ + y cos θ

2
I z′ = ∫ y′2 dA = ∫ ( z sin θ + y cos θ ) dA = I y sin 2 θ + I zy 2sin θ cos θ + I z cos 2 θ
A A

I z′ = I z cos 2 θ + I zy 2sin θ cos θ + I y sin 2 θ

I y′ = I z sin 2 θ − I zy 2sin θ cos θ + I y cos 2 θ

I z′y′ = − ( I z − I y ) sin θ cos θ + I zy ( cos 2 θ − sin 2 θ )

Dönmüş eksen takımına göre olan Iz + I y Iz − I y

Atatlet momentlerini iki açı I z′ = + cos 2θ + I zy sin 2θ
cinsinden yazarsak; 2 2

I z′ = I z (1 − sin 2 θ ) + I y sin 2 θ + I zy sin 2θ Iz − I y

I z′y′ = − sin 2θ + I zy cos 2θ Atalet
2
Momenti
I −I  2 Dönüşüm
I z′ =  y z  sin θ + I z + I zy sin 2θ
 2 
 Iz + I y Iz − I y Denklemleri
1− cos 2θ
I y′ = − cos 2θ − I zy sin 2θ
2 2

44
 Çarpım atalet momentini sıfır yapan eksenlere ASAL EKSENLER denir.

Iz − Iy 2 I zy
I z′y′ = − sin 2θ + I zy cos 2θ = 0 tan 2θ =
2 Iz − I y

I −I 2 I zy
∂I z ′ tan 2θ p =
θ pı
I z′ maks ⇒ = −2 z y sin 2θ + 2 I zy cos 2θ = 0 Iz − I y
≺
θ pıı =θ pı +
π
∂θ 2 2

I z ′ ’nün en büyük olduğu eksenler, aynı zamanda çarpım atalet momentini sıfır yapan eksenlerdir.

Iz − I y
2
2

I y  +
I zy
−  Iz + Iy Iz − Iy 2 I zy
Iz  I z ′ maks = + + I zy
 2 2 2 2 2
 Iz − Iy   Iz − Iy 
min

 + I zy  + I zy
2 2
 
 2
    2
  
cos 2θ p sin 2θ p
Iz − I y
2 Iz − I y
Iz + Iy Iz − Iy − − I zy
I z ′ maks = + 2 + I zy
2
2 min 2 2  Iz − Iy 
2
 Iz − Iy 
2

I y  +  + I zy  + I zy
I 2 2
−
zy
 
  2   2 
Iz 
 2    
cos 2θ p sin 2θ p

2
Iz + Iy  I − Iy 
I z′ maks = I1, 2 = ±  z  + I zy 2 45
Iz − I y min 2  2 
−
2
 GRAFİK GÖSTERİMİ

2 2
Iz + Iy Iz − I y Atalet Momenti  Iz + I y   Iz − I y 
I z′ = + cos 2θ + I zy sin 2θ I
 z′ −  = cos 2θ + I zy sin 2θ 
2 2 Dönüşüm  2   2 
Denklemlerinin
karelerini alıp 2
Iz − I y taraf tarafa 2  I −I 
I z′y′ = − sin 2θ + I zy cos 2θ  I z′y′  =  − z y sin 2θ + I zy cos 2θ 
2 toplayalım;  2 
2 2
 Iz + Iy   I − Iy 
I
 z′ −
2
 + I z ′y ′ [ ] 2
=  z  + I zy 2
   2 
Çemberin R2
merkezinin apsisi

Referans noktaları; Gerçek dönüş yönü ile

Mohr grafik
z(Iz , Izy)
gösterimindeki dönüş
y(Iy , -Izy) yönü aynı

Çemberin merkezi ve yarıçapı

2
Iz + I y I −I 
M= R =  z y  + I zy 2
2  2 

2 I zy θ ıp
tan 2θ p = ≺ π 46
Iz − I y θ pıı =θ pı +
2
ÖRNEK 2 ekilde gösterilen alanın çarpım atalet momentini hesaplayınız.

y g b− y a
= ; g= (b − y )
a b b
g
b b
g 1 a2
I zy = ∫ zydA = ∫ ⋅ y ⋅ g ⋅ dy = ∫ 2 (b − y ) y dy
2

A 0
2 20b

dy g/2 b b b
a2 a2 b2 y 2 2 3 y 4 a2 b4
I zy = 2 ∫0 ( b y − 2by + y ) dy = 2b2 2 − 3 by + 4 = 2b2 12
2 2 3

2b 0

y y

z a 2b 2 Siz yapın : Üçgenin kendi alan merkezinden geçen ve

I zy = z ve y eksenlerine paralel eksen takımına göre
24
a çarpım atalet momenti nedir?

ÖRNEK 3 ekilde gösterilen karenin alan merkezinden geçen z’ eksenine göre atalet momentini hesaplayınız.
a4 a4
−
a4 a 4 12 12 a4
Iz = I y = ; I zy = 0 Iθ = + cos 2θ + 0.sin 2θ =
12 12  2 
0
 12
0

Karenin alan merkezinden geçen bütün eksenlere göre atalet

a4
momenti dir.
12 Alan merkezinden geçen her dik
a4 a4 eksen takımına göre çarpım atalet
− momenti sıfırdır. Her dik eksen
I z ′y ′ =− 12 12 sin 2θ + 0.cos 2θ = 0 eşleniktir.
 
2 0
0
Iz + Iy Iz − Iy Iz − Iy 47
I z′ = + cos 2θ + I zy sin 2θ I z′y′ = − sin 2θ + I zy cos 2θ
2 2 2
 ÖRNEK 4 R yarıçaplı 2θ merkez açılı daire sektörünün Iz ve Iy atalet momentlerini hesaplayınız.

dA = dr ⋅ ds = dr ⋅ r ⋅ d α z = r cos α y = r sin α
R θ θ θ
R4 1 − cos 2α R4 sin 2α
I z = ∫ y dA = ∫ ∫ r ⋅ sin α ⋅ r ⋅ dr ⋅ dα Iz = ∫−θ 2 dα = 8 α − 2
2 2 2

A 0 −θ
4 −θ

θ
R4  1 
R
Iz = θ − sin 2θ  I y = ∫ z dA = ∫ r ⋅ r cos α ⋅ dα ⋅ dr = ∫ r dr ∫ cos 2 α dα
2 2 2 3
4  2  A A 0 −θ

R4
θ
1 + cos 2α R4 sin 2α
θ
R4 sin 2θ  sin (− 2θ ) 
Iy = ∫ 2 dα = α + Iy = θ+ −  −θ + 
4 −θ
8 2 −θ
8 2  2 

R4  sin 2θ 
Iy = θ +  I zy = 0 z eksenine göre simetrik
4  2 
Özel Durum I Özel Durum II Özel Durum III θ =π 4
θ =π θ =π 2 R4  π 1  π  R  π 1 
4
Iz =  − sin  2   =  − 
R4   πR 4  4 2  4   4  4 2 
4
1
Iz =  π − sin 2π  = R4  π  π R4
4  2  4 Iz =  =
4 2 8 R4  π 1  π  R  π 1 
4
Iy =  + sin  2   =  + 
R4   πR 4  2 2  4   4  4 2 
4
1
Iy =  π + sin 2π  = R4  π  π R4
4  2  4 Iy =  =
4 2 8 Eksen takımı θ=45o saate ters yönde döndürülürse
I zy = 0 π R4
I zy = 0 I 450 =
164
( ( )) ( ( ))
+ ............ cos 2 ⋅ 45 + 0 ⋅ sin 2 ⋅ 45
0 0

πR
I −450 =
16
( ( )) ( ( ))
+ ............ cos 2 ⋅ − 450 + 0 ⋅ sin 2 ⋅ − 450

π R4 R4 48
Iz = I y = , I zy =
16 8
 ÖRNEK 5 ekilde gösterilen alanın alan merkezinden geçen asal eksenlerine göre atalet momentini hesaplayınız.

y
800 ⋅ 40 + 550 ⋅ 5 800 ⋅ 5 + 550 ⋅ 37.5
y= = 25.74 mm z= = 18.24 mm
800 + 550 800 + 550
10 ⋅ 803 55 ⋅103
Iz = + 800 ⋅ (40 − 25.74 ) + + 550 ⋅ (20.74 ) = 830509 mm 4
2 2

12 12
80 ⋅103 10 ⋅ 553
+ 800 ⋅ (13.24 ) + + 550 ⋅ (37.5 − 18.24 ) = 489572 mm 4
2 2
Iy =
12 12
z I zy = 800 ⋅ (− 13.24 ) ⋅ (40 − 25.74 ) + 550 ⋅ (− 20.74) ⋅ (37.5 − 18.24 ) = −370741 mm 4
z
2 I zy 2 ⋅ (− 370741 ) θ ′p = − 32 .65 0
y tan 2θ p = = =≺
I z − I y 830509 − 489572 θ ′p′ = − 122 .65 0

830509 + 489572 830509 − 489572

I −32.650 = I1 = + cos ( − 65.30 ) + ( − 370741) sin( − 65.30 )
2 2

I1 = 1068094 mm 4 , I −122.650 = I 2 = 251990 mm 4

2
Iz + Iy  Iz − Iy 
I1, 2 = ±   + I zy 2
2  2 

I1, 2 = 660040 ± 408054

I 1 = 1068094 mm 4 , I 2 = 251986 mm 4
49
ÖRNEK 6 R yarıçaplı dairenin z ve y eksenlerine göre Iz, Iy atalet momentlerini hesaplayınız.
dA = dr ⋅ ds = dr ⋅ r ⋅ d θ y = r ⋅ sin θ
2π R
I z = ∫ y dA = 2
∫ ∫r
2
⋅ sin 2 θ ⋅ r ⋅ dr ⋅ dθ
A 0 0
ds

2π
R4 1 − cos 2θ R4 1  1 
Iz =
4 ∫0 2 dθ =
4 2 θ −
2
sin 2θ 
 Iz =
π R4
4

Dönel simetri nedeniyle Iy = Iz, Izy= 0

2π R 4 π R 4
R
J p = ∫ 2 ⋅ π ⋅ r ⋅ dr ⋅ r = = 2 π R4
4 2 Jp =
0 2

ÖRNEK 7 Ro ortalama yarıçaplı, sabit t kalınlıklı ince halkanın O merkezinden geçen z eksenine göre atalet momentini
hesaplayınız.
t t π
(R )
y
Rdış = R0 + Riç = R0 − Iz = 4
dış − Riç4
2 2 4

π  t   π 3t
4 4
t   t3 
I z =  R0 +  −  R0 −   =  8 R0 + 8 R0 
4  2   2   4  2 8
π
z
Rort
Iz =
4
(4 R t + R t ) ≅ π R t
3
0 0
3 3
0
O
Rdış t İhmal
edilebilir.
Riç
π π π R0 t 3 50
J0 =
2
(R 4
d −R i
4
) = 2 (4 R t + R t ) = 2π R t +
3
0 0
3 3
0
2
≅ 2π R t 3
0
ÖRNEK 8 Verilen kesitin z ve y eksenlerine göre kartezyen atalet momentleri ile çarpım atalet momentini
hesaplayıp grafik yolla asal atalet momentlerini ve asal atalet eksenlerini belirleyiniz.
y

90
64.9
z
C
2θ s′′
25.1

60 mm 2θ ′p
2θ ′′p = −128.91
I Z = 121.5*104 mm 4
2θ s′
IY = 54*104 mm 4
I ZY = 40.5*104 mm 4
I1 = 140.47 *104 mm 4 θ 1p = 25.1°
I 2 = 35.03*104 mm 4 θ 1p = 115.1°
M = 87.75*104 mm 4
R = 52.72*104 mm 4
51
 Eşlenik Eksenler

1 ve 2 asal eksenlerdir.
Iuv=0 ise u ve v eşlenik eksenler olur.

tan a ± tan b z − y tan β z − y tan α

tan(a ± b) = I uv = ∫ uvdA = ∫ dA = 0
1 ∓ tan a tan b A A 1 + tan β
2
1 + tan α
2

1 − cos 2α I y + I z tan α tan β − I zy (tan α + tan β ) = 0

sin 2 α =
2
cos 2 α =
1 + cos 2α I y + tan α tan β ( I z + I zy tan(α + β ) ) − I zy tan(α + β ) = 0
2
Iy
z, y asal eksenler olursa (Izy=0) dır I y + I z tan α tan β = 0 , tan α tan β = −
Iz
Iz=Iy bütün ⊥ eksenler eşlenik, Iz≠Iy Eşlenik eksenler ⊥ olmaz. 52
ÖRNEK 9
I z = 82.2 ×104 mm 4

I y = 48.3 × 104 mm 4
I zy = −36.8 ×104 mm 4

u ve v eşlenik eksenler ise

I y + I z tan α tan β − I zy (tan α + tan β ) = 0
Şimdi, y ekseni ile eşlenik olan bir u eksenini
belirlemek istiyoruz bağıntısı sağlanmalıdır.

y ↔ v ⇒ β = 0 olur
çarpım atalet momentini sıfır yapan
ve birbirine dik olmayan
α doğrultusu aranmaktadır.

I y + I z tan α tan β − I zy (tan α + tan β ) = 0

48.3 + 82.2i tan α i0 − (−38.6)(tan α + 0) = 0
α = −52.7° yada α = 127.3° bulunur.

u ve v eşlenik eksenlerdir. 53
ÖRNEK 10 ekilde gösterilen elipsin z eksenine göre Iz atalet momentini hesaplayınız.

z2 y2
+ =1 3 3
16 9 y2
I z = ∫ y dA =
2
∫ y ⋅2 zdy =
2
∫ y ⋅2 ⋅ 4 1 − dy
2

A −3 −3
9
8  32 2 −1 
3
8 32 2 −1
I z = ∫ y ⋅ 3 − y dy =  3 sin (1) − 3 sin (−1) 
2 2 2

3 −3 3 8 8 
8 32 2  π  π 
Iz = 3 −  −   = 33 π = 27π
3 8  2  2 

1 −1 x 
∫ a 2 − x 2 dx = − + +C ,a > 0
2 2 2
x a x a sin
2  a 
1
∫ x a − x dx = − 3 (a − x ) + C
2 2 2 2 3

x a2 x π ab3
∫ − = − − + ( x a 2 − x 2 + a 2 sin −1 ) + C , a > 0 Iz =
2 2 2 2 2 3
x a x dx ( a x )
4 8 a 4

Ödev: yarım elipsin alan merkezinden geçen ve tabanına paralel olan eksene göre atalet
momentini hesaplayınız.
54
Verilen kesitlerin z ve y eksenlerine göre kartezyen atalet momentleri ile çarpım atalet momentini
hesaplayıp grafik yolla asal atalet momentlerini ve asal atalet eksenlerini belirleyiniz.

60

20 mm z C

60

20 80 mm 20

27.5 27.5
y 5

z
C 75 mm 90

z C
5 mm
a = 140mm
5 b = 300mm
60 mm

IZ = mm 4
55
 BURULMA : DAİRESEL KESİTLİ ÇUBUKLARDA GERİLME HESABI

∫ σ dA = 0
x

∫ y σ dA = 0
x

∫ z σ dA = 0
x

∫ τ dA = 0
xy
Üstteki şekilde burulma momenti etkisindeki bir çubukta meydana gelen
şekil değiştirme gösterilmiştir. Çubuğun dış yüzünde dx uzaklıklı iki
kesit arasına çizilen bir dikdörtgenin şekil değişimi sonrası bütün dik
∫ τ dA = 0
xz

açılarının bozulduğu, yine çubuğun dış yüzeyinde eksene paralel olarak

çizilen bir doğrunun helise dönüştüğü söylenebilir. Ayrıca çubuğun dış
yüzüne etkiyen herhangi bir kuvvet olmadığından dış yüzeydeki kayma
∫ ( yτ − zτ xz xy ) dA = T
gerilmelerinin sıfır olması gerektiği bilinmektedir.

ekil Değiştirme Hipotezi :

y
•Çubuk eksenine dik ve düzlem olan kesitler yer değiştirmeden sonra da
çubuk eksenine dik ve düzlem olarak kalır. (εx=εy=εz=0)
τ xy
•Dik kesit rijit bir levha gibi çubuk ekseni etrafında döner.
•Kesitlerin dönme açıları x koordinatlarının doğrusal bir fonksiyonudur. τ xz T

ekil değiştirme hipotezine göre çubuk eksenine dik ve düzlem olan z O

kesitler sadece dönmektedir. Dolayısıyla kesit üzerinde normal
gerilmenin sıfır olması gerektiği anlaşılmaktadır. Bu durumda denge R
denklemlerinden ilk üçü kendiliğinden sağlanır. Kesitte yalnızca kayma
gerilmeleri olacaktır. Ayrıca bu kayma gerilmeleri kesit sınırlarına teğet
56
olmalıdır (Sınır şartı).
En kesit üzerinde yalnızca kayma gerilmelerinin etki ettiği daha önce
ifade edilmişti. Yandaki şekilde en kesit düzleminde çubuğun sınır
bölgesinde alınan bir eleman görülmektedir. Bu elemana etkiyen kayma
gerilmeleri, biri sınıra teğet diğeri dik doğrultudaki iki bileşeni cinsinden
verilmiştir. En kesit düzlemindeki eleman ile sınır bölgesindeki ve çubuk
yüzeyinde gösterilen düzlemler birbirine diktir. Çubuk yüzeyinde herhangi
bir kuvvet olmadığından yüzey üzerinde kayma gerilmesi oluşmaz.
Dolayısıyla en kesit düzleminde sınıra dik doğrultudaki kayma gerilmesi de
sıfır olmak zorundadır.

ekil değiştirme hipotezinin son maddesine göre dönme açısının türevi

sabit olup, birim boydaki dönmenin değişmediğini ifade etmektedir.
(twist)

dφ
=ω = Sabit (Birim boydaki dönme açısı)
dx
Yandaki şekilde daha önce sözünü ettiğimiz dikdörtgen elemanın dik
açısındaki bozulma miktarı γ ile gösterilmiştir. γ çok küçük olduğundan
tanjantı radyan cinsinden kendisine eşit alınabilir. eklin sağ tarafında
bulunan kesit, solda bulunan kesite göre dΦ kadar çubuk ekseni etrafında
dönmüş olduğundan aşağıdaki bağıntılar yazılabilir.

bb′ rdφ
tan γ = γ = = = rω τ = G .γ = Gω r
dx dx

Hooke yasasında γ (=ωr) yerine konursa Kayma gerilmesinin yalnızca τ enbüyük r

eksenden olan uzaklıkla doğru orantılı olarak artacağı sonucu çıkar. Bu =
halde en kesit üzerindeki gerilme yayılışı sembolik olarak şöyle τ (ρ ) ρ
gösterilebilirmiş. ρ
τ (ρ ) = τ enbüyük
r 57
imdi çubuk ekseninden ρ kadar uzakta alınan bir alan Aşağıdaki şekilde burulma momentine maruz bir çubuğun dış
elemanı ile bu alan elemanına etkiyen kayma gerilmesi yüzünde alınan bir eleman ve bu eleman üzerindeki gerilme
çarpılarak elde edilen kuvvetin yine çubuk eksenine göre hali gösterilmiştir. Bu elemanın 45 derece döndürülmesiyle
momenti tüm en kesit üzerinde integre edildiğinde kesit kayma gerilmelerinin kaybolduğu asal çekme ve basma
zoru T bulunmalıdır. gerilmelerinin etkidiği farklı bir gerilme durumu elde
edilmektedir. Dolayısıyla beton gibi çekme dayanımı düşük
ρ2 olan gevrek malzemelerde kırılma, asal çekme gerilmelerine
T = ∫ τ ( ρ ).ρ .dA = ∫ τ enbüyük dA dik doğrultudaki çatlaklar yoluyla gerçekleşmektedir.
A A
r
τ enbüyük
T= J → Polar At. Mom.
r
Tr
τ enbüyük =
J

Elde edilen kayma gerilmelerinin eşitlenmesinden şekil

değiştirme bağıntısı bulunur. Bu bağıntıya göre birim Aşağıdaki şekilde ise burulma momentine maruz bir çubuktan
boydaki dönme açısı, T ile doğru, GJ ile ters orantılı olarak çıkartılan bir daire sektörü sonrası durum görülmektedir. En
değişmekteymiş. Yada GJ, çubuğun burulma momenti kesit düzlemindeki kayma gerilmeleri aynı şiddetle kesim
etkisinde ekseni etrafında döndürülmek istendiğinde şekil düzlemlerinde ve çubuk ekseni doğrultusunda
değiştirmeye karşı gösterdiği direnci temsil ediyormuş. etkimektedirler. imdi akla şöyle bir soru gelebilir. Madem ki
Toplam dönme açısı aşağıdaki integralle hesaplanabilir. çubuk ekseni doğrultusunda gerilmeler vardır, neden çubuk
boyu değişmemektedir? Bu sorunun cevabı, diğer kesim
Tr T düzlemindeki gerilmelerin yönce ters olduğunu hatırlatmakla
= Gω r ω= GJ:Burulma Rijitliği verilebilir.
J GJ

T
φ = ∫ ω ⋅ dx = ∫ dx
l l
GJ

58
 DAİRESEL KESİTLİ MİLLERİN BOYUTLANDIRILMASI

Bilinen büyüklükler Aranan büyüklükler

T, G,τem , φem d, J

a) Emniyet gerilmesine göre;

d
T
Tr 2T 2 ≤τ → 16T
Tr ≤ τ em → r ≥ 3 veya d≥ 3
τ enbüyük = ≤ τ em πr 4
π τ em π d4 em
π τ em
J
2 32

b) Emniyetli dönme açısına göre;

TL TL
≤ φem → ≤ φem
L
T 32TL
ω= φ = ∫ ω dx GJ π d4 d≥ 4
GJ 0 G π Gφem
32

R0
d t

π π π R0t 3
πr 4
πd 4
J = 2π R t + 3
J=
2
=
32
J=
2
(r 2
4
− r14 ) =
32
(d 4
2 − d14 ) 0
2

ihmal edilebilir
59
 ÖRNEK 1 ekilde gösterilen dairesel kesitli milde AF arasında toplam dönme açısını ve maksimum gerilmenin yerini ve
değerini hesaplayınız (G = 80 GPa).

TA + 200 − 150 + 80 − 50 = 0 TA = − 80

π
J dolu = 504 = 61.36 ×104 mm 4
32

π
J halka =
32
( 50 4
− 304 ) = 53.407 ×104 mm 4

1  50 ⋅103 ⋅ 50 30 ⋅103 ⋅ 50 120 ⋅103 ⋅ 50 120 ⋅103 ⋅ 50 80 ⋅103 ⋅ 50 

φF =  − + + − 
A G  53.407 ×104 53.407 ×104 53.407 × 104 61.36 × 104 61.36 ×104 

200 150 80 50
TA

1  5
( 40 )  = 2.046 ×10−4 rad .
5
120Nm φF = 3  (140 ) +
50Nm A 80 ×10  53.407 61.36 
+ +
- -
30Nm
80Nm
D R
= φF = 0.0117 0
180 π A

120 ×103 ⋅ 25
τ eb = = 5.62 MPa (C − D ) 60
534.07 × 103
 a) ekilde gösterilen boşluklu milde 30 ’ lik bir dönme oluşturacak T burulma momentinin şiddetini hesaplayınız.
ÖRNEK 2
G=77 GPa. b) Aynı burulma momentinin eşit kesit alanına sahip içi dolu bir milde oluşturacağı burulma açısını
hesaplayınız. c) Milin iç yüzünde 70 MPa’ lık gerilme oluşturan burulma açısı kaç derecedir? d) τem= 85 MPa
olduğuna göre Tmax.=? e) Aynı ağırlıklı içi dolu hal için Tmax.=? f) Aynı ağırlıklı, dış çapı 120 mm. olan hal için
Tmax.=?
π πD π .3 π
30mm 45mm
T a) =
180
R= = = 0.05236 J=
32
( 90 4
− 604 ) = 5.169 ×106 mm 4
R D 180 180
TL T ⋅ 2400
φ =ω L = → 0.05236 = T = 8.683 × 10 6 mm. T = 8.683 km.
JG 77 ×103 ⋅ 5.169 × 106
π π π π
( 67.08 )
4
2.4 m b) A =
4
( 902 − 602 ) = 4
d 2 ⇒ d = 67.08 mm. J =
32
d4 =
32
= 1.988 × 10 6 mm 4

8.683 × 106 ⋅ 2400 c) τ =

Tr
→ 70 =
T .30
φ= = 0.1361 rad . ⇒ φ = 7.80
77 ×10 ⋅1.988 ×10
3 6 J 5.169 ×106

T = 12.061 ⋅ 10 6 mm. T = 12.061 km.

12.061× 106 ⋅ 2400
φ =ωL = = 0.0727 rad = 4.160
77 ×10 ⋅ 5.169 ×10
3 6

Tr 85 ⋅ 5.169 × 106
d) τ = ≤ 85 → T = = 9.764 ×106 mm. = 9.764 km.
J 45
Tr T ⋅ 67.08 / 2
e) d = 67.08 mm. τ= ≤ 85 MPa = τ em ≤ 85 → T = 5.0381×106 mm.
J 1.988 ×10 6

f) A=
π
4
( 902 − 602 ) = (1202 − diç 2 )
π
4
d iç = 99.50 mm. J =
π
32
(120 4 − 99.5 4 ) = 10.735 × 10 6 mm 4

T ⋅ 60 61
≤ 85 → T = 15.2078 × 10 6 mm. ⇒ T = 15.2078 km.
10.735 × 10 6
ÖRNEK 3 İki ayrı malzemeden yapılan miller iç içe geçirilmiştir. Taşınabilecek en büyük T burulma momentini
hesaplayınız.

π
J1 = 404 = 25.133 × 104 mm 4
32

π
J2 =
32
( 60 4
− 404 ) = 102.102 ×104 mm 4

T1 T2
=
60 × 10 ⋅ 25.133 × 10
3 4
80 × 10 ⋅ 102.102 × 10 4
3

İçteki daire kesitli milin taşıyacağı burulma momentini T2 = 5.4166 T1..............(1)  T T = 0.1558 T
 T1 = ≺ 1
T1, dıştaki halka kesitli milin taşıyacağı burulma T1 + T2 = T ...................(2)  6.4166 T2 = 0.8442 T
momentini T2 ile gösterelim. Yazılacak tek denge
denkleminde T1 ve T2 olmak üzere iki bilinmeyen kuvvet
olacağından problem 1. dereceden hiperstatikdir. Çözüm T ⋅ 0.1558 
için şekil değiştirmeyi geometrik olarak ifade eden τ1eb = ⋅ 20 ≤ 40 T ≤ 3.2263 × 106 mm 
uygunluk denkleminin yazılması gerekir. 25.133 ×104 

T ⋅ 0.8442
2
τ eb = ⋅ 30 ≤ 60 T ≤ 2.4189 ×10 mm 
6

102.102 × 104 
T1 + T2 = T Denge denklemi

3.2263
T1 T Uygunluk denklemi: Tem = min  → Tem = 2.4189 km
ω1 = ω2 = 2 İki mil beraber çalıştıklarına
2.4189
G1 J1 G2 J 2
göre dönme açıları
62
birbirlerine eşittir.
ÖRNEK 4 Dairesel kesitli çubuğun çapı, sol uçta da, sağ uçta db olup iki uç arasında düzgün olarak değişmektedir.
Çubuk boyu L olduğuna göre toplam dönme ne kadardır? G=28 GPa

db − d a
d ( x) = d a + x
L
75 − 25
= 25 + x = 25 + 0.025 x
2000

L
32 80000 dx
π 28000 ∫0 ( 25 + 0.025 x )4
φ= i

Çubuk en kesiti ve dolayısıyla polar atalet 25 + 0.025 x = u  L L

29.103 0.025dx
momenti x koordinatına bağlı olarak değiştiğinden
serbest uçtaki dönme açısının hesaplanmasında 0.025dx = du 
 ⇒ ∫
0.025 0 u 4
= 1164.1∫ u −4 du
0
integral formulünün kullanılması gerekir.
2000
1164.1 1
L
T ( x) L
T dx −3 ( 25 + 0.025 x )3
φ =∫ dx = ∫ 0
0
Gi J ( x) G0 J
1 1
= −388.035 3
− 3 = 0.02391rad . = 1.370
75 25
L L
T dx 32 T dx
= ∫ = ∫d
G 0 π d4 π G 4
0 63
32
ÖRNEK 5 Her bir malzemede oluşacak en büyük kayma gerilmesini hesaplayınız.

Denge Denklemi

TA + TD − 700 − 300 = 0
Uygunluk Denklemi

φD = 0 TA 〉 700
A
(KABUL)

TA ⋅1000 (TA − 700) ⋅1000 TD ⋅ 2000 TA T − 700 2TD

+ − =0 + A − =0
π π π 1750 283.5 134.4
2.8 ×104 ⋅ ⋅ 504 3.5 ×104 ⋅ ⋅ 304 8.4 ×104 ⋅ ⋅ 204
32 32 32

4.099 ⋅ TA − 14.88 ⋅ TD = 2469.13 TA = 914.12 m 914.12 ×103 ⋅ 25

τ al. = = 37 MPa
≺ 613592
TA + TD = 1000  TD = 85.88 m

214.12 ×103 ⋅15 85.88 ×103 ⋅10

τ pirinç = = 40 MPa τ çelik = = 54.67 MPa 64
80295 15707
 DAİRESEL KESİTLİ OLMAYAN MİLLERİN BOYUTLANDIRILMASI

Dairesel ve halka enkesitli millerin burulması sırasında enkesit düzlem kalarak çubuk ekseni etrafında dönmekteydi.Oluşan
kayma gerilmeleri de eksenden olan uzaklıkla doğrusal olarak artacak şekilde ( çubuk ekseninde sıfır.) yayılıyordu. Dairesel
kesitli olmayan millerde ise kayma gerilmeleri karmaşık olarak yayıldığından düzlem olan kesitlerde ayrıca çarpılma adını
verdiğimiz düzlem kesitlerin düzlem dışı yer değiştirmeleri söz konusudur.
τ =0 EKENAR ELİPS
KARE ÜÇGEN

τmax
τmax

τ zx = τ zy = 0

T τmax 2T
τ eb = τ eb =
0, 208 a 3 20T π ab 2
τ eb =
ω=
T a3
ω=
(a 2
+ b2 )T
0,141a 4 G 46T π a 3b 3 G
ω=
a 4G
τmax
T ∞ h/b 1 1.5 1.75 2.0 2.5 3.0 4.0 6.0 8.0 10
τ eb =
α hb 2 1/3 α 0.208 0.231 0.239 0.246 0.258 0.267 0.282 0.299 0307 0.313

T 1/3 β 0.141 0.196 0.214 0.229 0.249 0.263 0.281 0.299 0.307 0.313
ω=
β hb3G 1 1 b b 
5

α= β = 1 − 0,63 + 0,052   65
b 3  h  h  
3 + 1,8
h
 h1 Dikdörtgenler ayrı ayrı düşünülerek, rijitlikler toplanır.
Profiller, T, L, [, I
b1

T Tbeb
b2 1 ω= τ eb =
GJ = G ∑ hi bi3 1 1
3
3
∑ hi bi3 .G
3
∑ hi bi3
h2

b3
τ eb en kalın dikdörtgenin uzun kenarının ortasında olur.

h3

ÖRNEK 6 Kare kesitli bir milin daire kesitli bir mile eş mukavemetli olabilmesi için kesit alanının, daire kesitli milin
kesit alanının kaç katı olması gerektiğini bulunuz. τ eb
Eş mukavemetli ların eşitliği anlamındadır.
T T .d / 2 ω
= 0.208 a 3 = 0.1963d 3
0.208a 3
π
d4
32
T T .d / 2
τ kare = a = 0.981d → a 2 = 0.9623 d 2 τ daire =
0.208a 3 π
π 2 d4
a Adaire 4 d 32 D
= 2 = 0.81617
Akare a

T T
= 0.09817 d 4 = 0.141a 4
0.141a G π d 4G
4

T 32 T
ωkare = ωdaire =
0.141a 4G d 2 = 1.1984 a 2 π
d 4G
π 32
2
Adaire 4 d 66
= 2 = 0.94124
Akare a
ÖRNEK 7 τ em =60 MPa olan bir malzemeden yapılmış 3 m. boyundaki bir mil 16 kNm’ lik burulma momentine maruzdur.
İki uç arsındaki dönme açısının 0,02 rad. değerinde olabilmesi için içi boş yapılan milin iç ve dış çapını
hesaplayınız. G=80 GPa.
TL T .3000
ωL= = ≤ 0.02
GJ G π d 4 − d 4
32
( d i)
dd G 60
=
2 3000 0.02

16 ×106 225 60 ⋅ 6000

T T dd ≤ 60 dd = = 225 mm
τ eb = rd = ≤ 60 = τ em π 0.02 ⋅ 80 ×103
π 4 ( 225 − di4 ) 2
J
( d d − di ) 2
4 4

32 32
di = 217.97 mm
Serbest ucundan T burulma momenti etkiyen eşkenar üçgen enkesitli çelik mile uygulanabilecek en büyük
ÖRNEK 8 burulma momentini, malzemenin emniyetli kayma gerilmesinin 40 MPa ve serbest uçtaki emniyetli dönmenin
0.02 rad. olması halleri için hesaplayınız. Gç=75 GPa. Aynı miktardaki malzemeden yapılan dairesel enkesitli
çubuğa uygulanabilecek burulma momenti nedir?
20.T 
40 = → T = 432000 mm. 
603
 Teb ≤ 281739 mm.
46 ⋅ T ⋅1500
0.02 = 4 → T = 281739 mm.
60 ⋅ 75 ×10 3

π d2 1
A= = 60 ⋅ 60 ⋅ sin 60 ⋅ ⇒ d = 44.55 mm.
4 2
Tr T ⋅ 22, 275
τ= ≤ τ em ≤ 40 → T = 694494 mm.
J π
⋅ ( 44.55 )
4

32
Üçgen yerine dairesel enkesitli mil kullanmakla TL T ⋅ 1500 67
elde edilen kazanç= % 37.26’ dır.
φ =ωL = ≤ φem ≤ 0.02 → T = 386714 mm.
JG 75 × 10 3 ⋅ 386714
 ÖRNEK 9 ekilde gösterilen korniyerin yapıldığı malzemenin τ em=60 MPa, ω em =0.0002 rad/mm olarak bilindiğine göre
4 taşınabilecek en büyük T burulma momentini hesaplayınız. G=80 GPa.

T
τ eb =
Tbeb
≤ τ em = 60 MPa T=
60 1
80 ⋅ 43 + 100 ⋅ 53  = 70480 mm. ω= ≤ ωem = 0.0002
1
1 5 3 G ∑ hi bi3
80 3
∑ hi bi3 3
1
T ≤ 0.0002 ⋅ 80 × 103 ⋅ 80 ⋅ 43 + 100 ⋅ 53  = 93973.3 mm
3
5
70480
Tem = min  → Tem = 70480 mm.
100 93973.3
ÖRNEK 10 ekilde gösterilen ve iki ayrı malzemeden yapılan T kesitin taşıyabileceği en büyük burulma momentini
hesaplayınız.
İki malzeme birlikte çalıştıklarına göre uygunluk denklemi olarak,
ω1 = ω 2 yazabiliriz.
Ayrıca denge denklemi olarak, T = T1 + T2 yazılabilir.
T1 T2 T1 T2
ω1 = ω2 = =
1 1 1 1
G1 h1b13 G2 h2b23 60 × 103 ⋅ 100 ⋅ 73 80 ×103 ⋅ 120 ⋅ 83
3 3 3 3
T1 T2 T = T1 + T2 → T = T1 + 2.3883T1
= → T2 = 2.3883T1
20580 49152
T1 = 0.2951T T2 = 0.7049T
0.2951 ⋅ T ⋅ 7 
τ1eb = ≤ 70 ⇒ T = 387439 mm 
1
⋅100 ⋅ 7 3

3 
 Tem = 326855 mm.
0.7049 ⋅ T ⋅ 8
2
τ eb = ≤ 90 ⇒ T = 326855 mm  68
1 
⋅120 ⋅ 8 3

3
ÖRNEK 11 ekilde gösterilen kademeli milde, her iki malzemenin de emniyet gerilmesinde çalışması hali için dalüminyum ve
dçelik çaplarını hesaplayınız.
TA + TC = 10 Denge artı

TA × 106 d a
τ =
A
= 40 MPa
eb
π 4 2
da
32

TÇ ×106 d ç
τ =
Ç
= 100 MPa
eb
π 4 2
d ç
32

TA 40 ⋅ π 2 7.854 × 10−6
= =
d a4 32 ×106 d a da

TÇ 100 ⋅ π 2 19.635 ×10−6

= ⋅ =
d ç4 32 ×106 d ç dç
Uygunluk artı TC
  π
TA × 106 ⋅ 2000 (10 − TA ) × 106 ⋅ 3000 d ç4
φC = 0 − =0 τA
40 TA ×10 d a 32 2 6
π π eb
= =
A
28 ×10 ⋅
3
d 4
a 80 ×10 ⋅
3
d 4
ç τÇ
100 π 4 2 TÇ ×10 d ç
6
32 32 eb da
TA 3 ⋅ TÇ 32
− =0 TÇ = 5.65TA
14 ⋅ d a4 80 ⋅ d ç4
7.854 ×10−6 3 19.635 × 10−6
TA + TÇ = 10
= ⋅
14 ⋅ d a 80 dç TÇ = 8.5 km TA = 1.5 km
d ç = 1.3125 ⋅ d a 69
0.561⋅ d ç = 0.736 ⋅ d a d a = 57.58 mm d ç = 75.58 mm
 ÖRNEK 12
İç çapı 80 mm ve dış çapı 100 mm olan halka kesitli bir mil 10
kNm lik burulma momenti etkisindedir. Θ=30 derece olacak
biçimde yerleştirilen bir uzama ölçer ile ε=-500µ
olarak okunmuştur. Milin yapıldığı malzemenin kayma modülünü
hesaplayınız.
ÖRNEK 13
İçi boş mil 5 mm kalınlığındaki levhanın θ = 40o olacak
şekilde sarılıp uçlarından kaynatılarak imal edilmiştir.
Kaynakta emniyet gerilmeleri, σem = ±100 MPa, τem =±
55 MPa olduğuna göre uygulanabilecek en büyük
burulma momenti ne olur?

σk
τ τ
τk

τ
εx = 0
ε x′ = ε 30 = −500 ×10−6
εy = 0 J = 5.9838 ×106 mm 4
G = 74700 MPa σ k ≤ 100 MPa ⇒ T ≤ 10.13 km
−86.26
γ xy = G = 74.7 GPa τ k ≤ 55 MPa ⇒ T ≤ 31.60 km
G
10.13 
Tem = min   = 10.13 km
31.60 

70
 ÖRNEK 14 GERİLME DÖNÜÜM
DENKLEMLERİ
ekildeki d çaplı içi dolu mile fonksiyonu verilen yayılı
burulma momenti etkimektedir. A serbest ucundaki
toplam dönmeyi hesaplayınız?
Düzgün yayılı burulma momentinin şiddeti t=250 Nm/m σ x′ =
1
(σ x + σ y ) + 1 (σ x − σ y )cos 2θ + τ xy sin 2θ
dir. G = 28 GPa, L = 2 m, d = 50 mm 2 2

σy = '
1
(σ x + σ y ) − 1 (σ x − σ y )cos 2θ − τ xy sin 2θ
2 2

τ x′y ′ = −
1
(σ x − σ y )sin 2θ + τ xy cos 2θ
2

İKİ BOYUTLU HALDE

2
T ( x)
2
250 x dx GENELLETİRİLMİ
φA = ∫ dx = ∫ = HOOKE YASALARI
0
GJ 0
28i109 × 0.6166i10−6
φ A = 0.0291 rad = 1.667° 1 1 τ xy
εx = σ x −νσ y  εy = σ y −νσ x  γ xy =
E E G

σx =
E
(ε x +νε y ) σy =
E
(νε x + ε y ) τ xy = Gγ xy
1 −ν 2 1 −ν 2

71
1- Uzunluğu 4 m olan dairesel kesitli bir çubuğa şekilde
görüldüğü gibi burulma momentleri etkimektedir. Çubukta τem =  2.06 
100 MPa ve G = 80 GPa olduğuna göre çubuğun çapını ve M = min   km ⇒ M = 1.73 km
B ucunun dönme açısını bulunuz.  1.73 

3- İç çapı 70 mm ve dış çapı 120 mm

olan alüminyum bir boru üzerine dış
çapı 150 mm olan çelik boru
geçirilmiştir, şekilde Ga = 30
GPa, Gç = 80 GPa, τ em = 55 MPa,
a τçem
= 120 MPa olduğuna göre sisteme
uygulanacak Mb momentini bulunuz.

τ enbüyük ≤ 100 MPa ⇒ d = 63.4mm

88.23
2
 −3 x + 1  4 M = min   km ⇒ M = 57.75 km
φ A −C = ∫  dx  = rad 57.75
0
80 ⋅ 10 6
*1.586 ⋅ 10 6
 126.896
φB = −2.257°
4- ekilde uygulana burulma momentleri etkisi altında
dengede olan milde meydana gelen en büyük kayma
2- Üç metre uzunluğundaki bir milin iki metrelik kısmının gerilmesini hesaplayınız.
çapı D1 = 60 mm; diğer kısmının D2 = 50 mm lik dairesel
bir boşluk bulunmaktadır. Mil, şekilde görüldüğü gibi
mesnetlendirilmiş olup üzerine de şiddetleri eşit iki moment
etki etmektedir. Milin yapıldığı malzemede τem = 60 MPa
olduğuna göre M momentini bulunuz.

 22.92 
τ = enbüyük   MPa ⇒ τ B −C = 41.26 MPa
 41.26  72
 5- ekildeki iki farklı çapta aynı malzemeden yapılan mile TB,
ve TC burulma momentleri etkimektedir. Milin her iki kısmında
da meydana gelecek maksimum gerilme 96,53 MPa olması
için TB, ve TC momentlerini bulunuz (d1=60,325 mm, d2=50,8
mm)
TB = 6.645 km TC = 2.485 km
6- ekilde gösterilen iki ucu mesnetlenmiş çubuğa T
burulma momenti etkimektedir. A ve B mesnetlerinde
oluşacak kuvvetleri hesaplayınız.
Ja=1,96x106 mm4, Jb = 0,65x106 mm4,
a= 228,6 mm, b = 152,4 mm, T = 1,36 kNm
TA = 0.907 km TB = 0.453 km
7- A ve B milleri aynı malzemeden yapılmış olup eşit kesit
alanına sahiptirler. A mili dairesel kesitli B mili ise kare
kesitlidir.
a) TA=TB olduğunda her iki milde oluşan kayma gerilmelerinin
oranını hesaplayınız (τA /τB = ? )
b) Her iki mile emniyetle uygulanabilecek olan en büyük
burulma momentlerinin oranını hesaplayınız. ( TA /TB = ?)
c) TA = TB olduğunda φA / φB oranını hesaplayınız.
8- ekilde gösterilen üç farklı kesitli eşit uzunluklu
özdeş çubuklara T = 275 Nm’lik burulma momenti
etkimektedir. Kayma emniyet gerilmesi τem = 50 MPa
olarak bilindiğine göre her bir çubuk için b değerini
hesaplayınız.
T T T
b 1.2b
73
EĞİLME
Tanımlar

74
 BASİT EĞİLME

Cismin kesitinde yalnız eğilme momenti mevcut ise cisimde meydana gelen şekil değiştirmeyi, oluşan gerilmelerin cinsini
ve miktarlarını bulmaya çalışalım. Cismin, herhangi bir kesitinde dış kuvvetlerin etkisi yalnız eğilme momentinden
ibaretse veya diğer zorlama çeşitleri ihmal edilebilecek kadar az ise buna mukavemette Basit Eğilme hali denir. Cismi,
bir kesitle ikiye böldüğümüz takdirde parçalardan birini dengede tutacak etki kesit ağırlık merkezine tesir eden yalnız
bir eğilme momentinden ibaretse basit eğilme hali mevcuttur. ekildeki simetrik yükle yüklenmiş basit mesnetli kirişte
C, D aralığında kiriş basit eğilmeye zorlanmaktadır. A-C ve D-B aralıklarında ise kirişin kesitlerine kesme kuvveti de
tesir ettiğinden bu aralıklarda basit eğilme hali mevcut olmayıp genel eğilme hali mevcuttur.

Basit Eğilmeye zorlanan bir kesitteki gerilmeler bir

kuvvet çifti verecek şekilde dağılırlar. Bu kuvvet
çiftinin düzlemi atılan parçaya tesir eden dış
kuvvetlerin oluşturduğu kuvvet çiftinin düzlemiyle
aynıdır. Kesitteki gerilmeleri hesaplayabilmek için
çubuğun deformasyonunu (ekil değiştirmesini) göz
önüne almak icap eder. Basit eğilmeye zorlanan bir
çubukta, alt taraftaki lifler uzarken üst taraftaki
lifler kısalır. Eksendeki liflerde aynı boyda kalmıştır.
O halde aşağıdaki lifler uzadığına göre bu lifler
çekme gerilmesine yukarıdaki liflerde kısaldığına
göre basma gerilmelerine maruz kalmaktadır.
Eğilmeden sonra çubuğun ekseni bir eğri halini alır.
Bu eğriye Elastik Eğri denir. Eğilmeden önce çubuk
eksenine dik bir düzlem kesit içinde bulunan noktalar
eğilmeden sonra gene çubuk eksenine (Elastik Eğri)
dik bir düzlem içinde kalmak üzere en kesit düzlemi
biraz döner. Yani eğilmeden önce paralel olan
düzlemler eğilme sonucu aralarında açı yaparlar.
Eğilmede bu hipotezi Bernoulli bulmuş ve Navier’de 75
düzenlemiştir.
Bu hipoteze göre:
1.Çubuk eksenine dik düzlem kesitler eğilme neticesinde gene düzlem kalırlar.
2.Çubuk eksenine dik kesitler şekil değiştirmeden sonra da şekil değiştirmiş eksene dik kalırlar.
Ayrıca aşağıdaki hususlarda kabul edilir.
1.Kiriş (çubuk) malzemesi homojen olup Hooke kanununa uymaktadır.
2.Çekme ve basmada elastiklik modülü birbirine eşittir.
3.Eğilmeden önce kiriş ekseni doğru olup enkesit sabittir.

Basit eğilmeye zorlanan bir çubukta Bernoulli hipotezini göz önüne alarak liflerin uzama ve kısalmasını hesaplayalım.
ekilde görüldüğü gibi yukarıdaki lifler kısalmış aşağıdaki lifler uzamış ve çubuk ekseninden geçen bir düzlem içindeki
lifler ise ne uzamış ne de kısalmıştır. Bu düzleme Tarafsız veya Nötr Düzlem denir. Tarafsız düzlemin en kesit düzlemi
ile ara kesitine Tarafsız Eksen denir.
Tarafsız eksenden y uzaklığındaki bir lifin (ab lifinin)uzama oranı εx dir. Birim boydaki uzama,

Mz y
Son Boy − Đlk boy r yarı çaplı θ merkez açılı
εx =
Đlk boy yay uzunluğu θr dir.

εx =
( ρ − y)θ − ρθ εx = −
y
dA ρθ ρ
y
xdA
ρ eğilmiş eksenin eğrilik yarıçapıdır. Görülüyor ki
x boylamasına liflerin uzama ve kısalması yani boy
z değişmesi tarafsız (eksenden) yüzeyden olan y
uzaklığı ile doğru ve eğrilik yarıçapı ile ters
orantılıdır.

Gerilmelerin hesabı için Hooke kanununu tatbik edersek, Pozitif Mz momenti z ekseninden y kadar yukarıda
basınç gerilmesi oluşturmaktadır. Bu nedenle σxdA
 y 1 σx kuvveti de basınç kuvvetidir ve negatiftir.
σ x = E ⋅ε x σ x = E ⋅ − =−
 ρ ρ E⋅ y 76
Bu formül bize Eğilmede meydana gelen normal gerilmelerin de y ile orantılı olduğunu gösterir. Eğilmede tarafsız
eksenden eşit uzaklıktaki noktalarda eşit gerilmeler meydana gelir.
Gerilme yayılışı hakkında bilgi edinmiş olmakla birlikte, ρ ile M eğilme momenti arasında bir bağıntı kuramadık; bir de
y’lerin tarafsız eksenden ölçüldüğünü söyledik, fakat tarafsız eksenin yerini belirlemedik. Bu bilgileri gerilmelerin kesit
üzerindeki bileşkeleri ve momentleri yardımıyla elde edeceğiz.
ekildeki kesit üzerinde bir dA alan elemanı alınmıştır. Bu alan elemanına gelen σdA kuvvetinin alan üzerindeki toplamı,
kesitteki normal kuvveti, momentlerinin toplamı ise eğilme momentini vermelidir. Kesitte yalnız eğilme momenti
bulunduğundan σdA ’lerin toplamı sıfır olmalıdır.

 y E
∫ σ dA = 0
A
∫A E  − ρ  dA = 0 veya −
ρ ∫ ydA = 0
A

olması gerektiği görülür. Bu da statik moment dediğimiz integralin sıfır olacağını gösterir. ∫ ydA = 0
A

Bu ise, tarafsız eksenin kesitin ağırlık merkezinden geçmesini gerektirir. Biz xyz koordinat takımını şimdiye kadar hep
ağırlık merkezine koyuyorduk. Böylece bunun eğilme yönünden de doğru olduğu sağlanmış olmaktadır. Böylece simetrik
eğilme halinde tarafsız eksen, z ekseni olacaktır.
İkinci olarak da σdA kuvvetlerinin momentlerini kesitteki eğilme momentine eşit olduğu göz önüne alınırsa. z eksenine
göre σdA ’nın momenti yσdA olacağından (kuvvet basınç kuvveti);

E  E
∫ y ⋅ ( −σ x ) ⋅ dA = M z ∫A  ρ y  dA = M z
ρ∫
y dA = M
2
y z
A  A

bulunur. Üstteki integral kesitin z eksenine göre atalet momenti olan Iz’ den başka bir şey değildir, o halde

E 1 Mz
Iz = M z ⇒ =
ρ ρ EI z

elde edilmiş olur. Bu formül, eğilme momenti ile eğrilik yarıçapı arasındaki bağıntıyı vermektedir. M büyüdükçe eğrilik
büyümekte, (çubuğun eğriliği artmakta), EIz büyüdükçe eğrilik azalmaktadır. EIz şekil değişimine karşı gösterilen
direnci temsil ettiğinden Eğilme Rijitliği olarak isimlendirilir. 77
 Mz
σx = − y
Iz

Bu ifade de eğilmedeki gerilme formülüdür. Bu ifadeden anlaşılacağı gibi eğilmeden dolayı oluşan gerilme y değeri
(tarafsız eksenden olan mesafe) arttıkça gerilmede lineer olarak artmaktadır. Buna göre y’nin en büyük olduğu en alt ve
en üst noktalarda en büyük gerilmeler ortaya çıkmaktadır. İşaretler göz önüne alınmaksızın şöyle ifade edilir.
Mz
σ eb = yeb
Iz

BOYUTLANDIRMA

Mz
Gerilmelere göre boyutlandırmada σ eb = y eb formülünün esas alınacağı açıktır.
Iz
Iz
Pratikte y oranına Mukavemet momenti adı verilir.

Çekme ve basma emniyet gerilmeleri eşit Iz σ ek M z M

simetrik en kesite sahip kirişlerde Wz = = y eb = z ≤ σ em
y eb σ eb Iz Wz

Eğer kullanılan çubuk malzemesinin, çekme ve basma emniyet gerilmelerinin birbirinden farklı olması ve/veya en
kesitin z eksenine göre simetrik olmaması durumlarında çekme ve basma için iki ayrı mukavemet momenti
kullanılmalıdır.
Iz Mz
Wz′ = σ ek = ≤ σ basma
em

W z′
'
ybasma
I Mz
Wz′′= z
σ eb = ≤ σ çekme
em

y''
çekme W z′′ 78
ÖRNEK 1 Dökme demirden yapılmış (E =175 GPa) dikdörtgen kesitli bir kiriş 5 kN/m’lik yayılı yük taşımaktadır.
a) Açıklık ortasındaki en büyük çekme ve en büyük basma gerilmesini,
b) A noktasındaki normal gerilme ile uzama oranını,
c) B kesitindeki eğrilik yarıçapını hesaplayınız.

bh3 80 ⋅1203
I= = =
12 12
= 11.52 × 106 mm 4

I 11.52 ×106
W= =
h 60
2
W = 0.192 × 106 mm3

10 × 106
σ max. =± = ±52.1 MPa
min. 0.192 ×106

MA 7.5 ×106
σA = − yA = − ( −20 ) = 13 MPa
I 11.52 ×106

σA 13
εA = = = 74.3 ×10−6
E 175 ×10 3

1 yA −20
εA = − y ρA = − =− = 269 m.
ρ εA 74.3 × 106
79
ÖRNEK 2 T kesitli çıkmalı bir kiriş şekilde gösterilen biçimde yüklenmiştir. Kirişte oluşacak en büyük çekme ve en
büyük basma gerilmelerini hesaplayınız.

Ağırlık merkezinin bulunması,

z =0 (y ekseni simetri ekseni)

Açıklıkta oluşacak en büyük gerilmeler, Kesit tabanına göre statik moment alalım.
60 ⋅ 20 ⋅ 70 + 60 ⋅ 20 ⋅ 30
M 3.125 × 106 y= = 50 mm.
σb = − y = − ( 30 ) = −68.9 MPa 2(60 ⋅ 20)
I 1.36 × 106
60 ⋅ 203 20 ⋅ 603
+ 60 ⋅ 20 ⋅ ( 20 ) + + 60 ⋅ 20 ⋅ ( 20 ) =
2 2
M 3.125 ×106 Iz =
σç = − y=− ( −50 ) = 114.9 MPa 12 12
I 1.36 ×106
I z = 136.104 mm 4
Mesnette oluşacak en büyük gerilmeler,

M −3.00 × 106 M −3.00 ×106

σb = − y = − ( −50 ) = −110.39 MPa σç = − y = − ( 30 ) = 66.2 MPa
I 1.36 ×106 I 1.36 × 106 80
ÖRNEK 3 ρ 2 = 12 + ( ρ − 0.01) 2
ρ = 50 m
Genişliği 10, yüksekliği 30 I = 22500 mm 4
mm ve uzunluğu 2 m olan 1 M
alüminyum çubuğun ortası ρ
ρ-0.01 m = ⇒
uçlarından etki eden M ρ EI
eğilme momenti sebebiyle 70000 × 22500
10 mm yer değiştirmiştir. M= = 31500 mm
M M 50000
Çubuğa etkiyen M momenti
y −15
ile en büyük uzama oranını ε =− =− = 3 × 10−4
hesaplayınız E=70 GPa. ρ 50000
1m 1m ε = 300µ

ÖRNEK 4 ekilde gösterilen kesite M=20 kNm lik eğilme momenti etkimektedir. Alt başlıkta taşınan toplam kuvveti
hesaplayınız.
Kesit tabanına göre statik moment alalım.

120(40 ⋅ 20 + 20 ⋅100 + 20 ⋅170)

y= = 77.50 mm.
120(20 + 20 + 40)
I z = 41.22*106 mm 4
M 20 × 106
σD = − y = − ( −77.5 ) = 37.6 MPa Üst başlıkta
I 41.22 ×106 taşınan kuvveti
M 20 ×106
σ D′ = − y = − ( −37.5) = 18.2 MPa de siz hesaplayınız
I 41.22 × 106
 37.6 + 18.2 
alt başlık kuvveti = 120 × 40   = 133920  81
 2 
ÖRNEK 5 Yükleme durumu ve boyutları verilen kirişin
a) dikdörtgen kesitli olması durumunda oluşacak en büyük eğilme gerilmesinin yerini ve değerini,
b) I kesitli olması durumunda kiriş ortasında, enkesit üzerindeki D ve E noktalarındaki eğilme
gerilmelerini hesaplayınız.

M = 13.23 km
I = 11.52 ×106 mm 4
M 13.23 ×106
σ maks =− y=− ( −60 ) = 68.91 MPa
I 11.52 × 106

M ( x = 2.5m) = 12.75 km

I = 41.22 × 106 mm 4
M 12.75 ×106
σE = − y = − (82.5) = −25.52 MPa
I 41.22 × 106
M 12.75 × 106
σD = − y = − ( −77.5) = 23.97 MPa
I 41.22 ×106
82
ÖRNEK 6
Bir adam tramplenden atlarken şekilde görülen tramplenin
ucuna 2000 N’luk bir kuvvet etkimektedir. Tramplenin
yapıldığı malzemede σem = 12,5 MPa ve tramplenin genişliği
0,30 m olduğuna göre sadece moment etkisini göz önüne
alarak tramplenin h kalınlığını bulunuz.
M z = 4000 m h = 80 mm
ÖRNEK 7
Kesiti daire olan bir çelik çubuğun eğrilik yarıçapı,
çapının 1000 katıdır. Buna göre oluşacak en büyük ve en
küçük gerilmeleri hesaplayınız (E = 200 GPa).
1 Mz
= ⇒ M z = 9.817 d 3 σ = ±100 MPa
ρ EI z
ÖRNEK 8
Dökme demirden yapılmış ve şekilde görülen kiriş kesitine
şekildeki gibi bir M momenti etki etmektedir.
a)Kesitte en büyük çekme gerilmesi en büyük basma
gerilmesinin üçte biri olması için b başlık genişliğini bulunuz
b) Kiriş bulunan b genişliğinde imal edildiğinde ve kirişin
çekme ve basma emniyet gerilmeleri sırasıyla 250 MPa, 750
MPa olduğuna göre kirişin taşıyabileceği en büyük M
momentini bulunuz.
c) Bir önceki şıkta kirişin çekme ve basınç mukavemetleri
200 MPa, 800 MPa olduğuna göre taşıyabileceği en büyük M
momentini bulunuz.
Tarafsız eksenin kesit tabanından yüksekliği
y = 60 mm b = 180 mm
I z = 1.92*106 mm 4
M = 24 km
M = 19.2 km
83
 Ferdinand P.BEER & E.Russel JOHNSTON, Mechanics of Materials, McGraw-Hill Book Comp.1981

ÖRNEK 9 ÖRNEK 10

Enkesiti verilen kirişe 15 kNm’lik eğilme momenti ekilde en kesiti verilen kirişin yapıldığı malzemede
etkimektedir. A ve B noktalarında oluşacak gerilmeleri σem = +40 MPa σem = -105 MPa olduğu bilindiğine göre
hesaplayınız. taşınabilecek en büyük M momentini bulunuz.

σ A = −230 MPa
σ B = 145.5 MPa

Tarafsız eksenin kesit tabanından

yüksekliği y = 62.55 mm
I z = 3.91*106 mm 4
M = 4.29 km 84
 12- ekilde yükleme durumu verilen kirişin I-I kesiti şekilde
ÖRNEK 11 verilmektedir. I-I kesitinin E, F, K, H, I noktalarındaki
gerilmeleri bulunuz.
Bir I kesitinin boyutları aşağıdaki gibi verilmiştir. My
= 18.6 kNm σem = 110 MPa olduğuna göre a değerini
hesaplayınız.

a
y a/8

2a 13- Enkesiti şekilde

z
C verilmiş olan kirişte, Mz =
1500 Nm eğilme momentinin
a/8 oluşturacağı en büyük ve en
küçük normal gerilmeyi
a/8
hesaplayınız.
1.5a

tabana göre statik moment alınırsa 14- ekilde gösterilen alüminyumdan yapılmış içi boş
dikdörtgen kesitli kirişin taşıyabileceği en büyük momenti, ve
y = 1.007 a buna karşılık oluşacak eğrilik yarıçapını bulunuz.
I y = 0.045898437 a 4 σem = 100 MPa, E = 70 GPa

σ z ≤ 110 MPa ⇒ → a = 140mm 120 m m

I z = 5.52*106 mm4
120 m m . M = 9.2 km
ρ = 42 m

t = 8 mm
85
80 m m
15- Dökme demirden yapılan makine parçası 3 kNm lik
moment etkisi altındadır. E = 165 GPa olduğu
bilindiğine göre,
a) En büyük çekme ve basma gerilmelerini hesaplayınız
b) Eğrilik yarıçapını hesaplayınız.

86
 EĞİK EĞİLME

Çubuğu eğilmeye zorlayan kuvvet

çiftlerinin içinde bulunduğu
kuvvetler düzlemi ile çubuğun elastik
eğrisinin içinde bulunduğu eğilme
düzlemi aynı değilse yada kuvvetler
çizgisi asal eksenlerden biri ile
çakışmıyorsa eğilme eğik olur.
ekilde, herhangi bir simetri ekseni
bulunmayan kiriş en kesitine
etkiyen Me eğilme momenti
gösterilmiştir. Bu moment,
kuvvetler çizgisi doğrultusunda
etkiyen dış yüklerden meydana
gelmektedir. (z-y) eksen takımı en
kesitin alan merkezi C’ye
yapıştırılmıştır.
Kuvvetler düzlemi ile en kesitin arakesiti
kuvvetler çizgisi olarak isimlendirilir.
87
Me eğilme momentini z ve y eksenleri
doğrultusundaki bileşenleri cinsinden
gösterebiliriz.

88
 En kesit üzerinde alınan bir alan
elemanı, x ekseni doğrultusundaki σx
gerilmesi etkisinde bulunsun. (τxy ve
τxz kayma gerilmelerinin oldukça
küçük olduklarını ve istenirse denge
denklemlerinden bulunabileceklerini
ayrıca belirtelim.) Bu durumda iç
kuvvetlerden oluşacak zorlamaları
dış kuvvetlere eşitleyen denge
denklemleri aşağıdaki biçimde
yazılabilir.

Denge denklemleri;

∫σ x dA = 0

∫ zσ x dA = M y

∫τ xy dA = 0

∫τ xz dA = 0 ∫ yσ x dA = − M z
89
 ekil değiştirmeden önce çubuk
eksenine dik ve düzlem olan
kesitlerin şekil değiştirmeden sonra
elastik eğriye dik ve düzlem
kaldıkları “Bernoulli-Navier” hipotezi
eğik eğilme durumunda da geçerlidir.
Kesitin y ekseni ile β açısı yapan bir
eksen etrafında dönerek şekil
değiştirdiğini düşünelim. Basit
eğilme konusundan da hatırlanacağı
gibi uzama ve kısalmalar tarafsız
eksenden olan mesafe ile artar.
Tarafsız eksen üzerindeki liflerde
uzama ya da kısalma söz konusu
değildir. Tarafsız eksen, kesiti
basma ve çekme olmak üzere iki
bölgeye ayırır.

Tarafsız Eksenin (T.E.) Denklemi;

sin β z
tan β = = y sin β − z co s β = 0
co s β y
90
Basma ve çekme bölgelerinde
tarafsız eksenden en uzak noktalar
belirlenip, tarafsız eksene paraleller
çizilir. Çizilen bu paralellere dik bir
doğru yardımı ile normal birim şekil
değiştirme ve bu şekil değiş-
tirmelerin E katı ile gerilme
diyagramları gösterilebilir.

91
 Alan elemanının merkezinden
tarafsız eksene olan y’ mesafesini
belirlemek için doğru (T.E.)
denkleminde noktanın koordinatları
yerine yazılmalı ve doğru
denkleminin katsayılarının kareleri
toplamının kareköküne bölünmelidir.

y sin β − z cos β
y′ = = y sin β − z cos β
sin

2
β  β
+ cos 2

92
1
 Basit eğilme halinde, tarafsız
eksenden y kadar mesafede
bulunan bir lifteki uzama oranı,
eğrilik ile lifin bulunduğu o
noktanın t.e.’e olan uzaklığının
çarpımı olarak hesaplanabil-
mekteydi. Eğik eğilme halinde de
aynı bağıntı geçerlidir.

Gerilmeyi yazarsak;
1 E
σ x = Eε x = − E y′ = − ( y sin β − z cos β )
ρ ρ 93
 Gerilme;
1 E
σ x = Eε x = − E y′ = − ( y sin β − z cos β )
ρ ρ

E E
σ x = − sin β y + cos β z
ρ 

ρ

a b

σ x = ay + bz
Buradaki a ve b katsayıları sabitlerdir. Meğer normal
gerilme en kesit üzerindeki noktanın koordinatlarına bağlı
olarak değişmekteymiş. imdi gerilme ifadesini denge
denklemlerinde yerine yazıp her terimin fiziksel anlamından
y sin β − z cos β hareketle a ve b yi dış zorlamalar ve kesitin atalet
y′ = = y sin β − z cos β
sin 2 β + cos 2 β momentleri cinsinden elde edebiliriz. İlk denklemdeki statik
 
1 momentler, eksen takımı alan merkezine bağlandığından
otomatik olarak sıfırdır.

∫σ
A
x dA = 0 ∫ ( ay + bz )dA = 0
A
a ∫ y dA + b ∫ z dA = 0
A A
özdeş olarak sağlanır.

a ( I z I y − I zy2 ) = − ( M z I y + M y I zy )
∫ σ x zdA = M y
A
∫ ( ay + bz ) zdA = M y
A
a I zy + b I y = M y

a I z + b I zy = − M b ( I z I y − I zy2 ) = − ( M z I zy + M y I z )
∫ σ x ydA = − M z
A
∫ ( ay + bz ) ydA = − M z
A
z

 M I + M y I zy   M I + M yIz  σ x = ay + bz
a = − z y  b =  z zy  − ( M z I y + M y I zy ) y + ( M z I zy + M y I z ) z
 I I − I2  I I − I2
 z y zy   z y zy  σx =
I z I y − I zy2
94
Son elde edilen bağıntı tekrar düzenlenirse eğik M z ( I zy z − I y y ) + M y (I z z − I zy y ) Gerilmenin
eğilme hali için gerilme formulü şöyle yazılabilir. σx = genel denklemi
I z I y − I zy2

a ve b katsayılarının bölümünden tarafsız eksenin doğrultusunu diğer bir deyişle tarafsız eksenin y ekseni ile yaptığı
açıyı, a ve b nin karelerinin toplamından da eğik eğilme hali için şekil değişimi hesabında kullanılacak bağıntıları elde
ederiz.

E
− sin β M z I y + M y I zy β : T.E.nin y ekseni ile
a ρ M I + M y I zy tan β =
= = − tan β = − z y M z I zy + M y I z yaptığı açıdır.
b E
cos β M z I zy + M y I z
ρ

2 2
E E  E2  E2
a + b =   sin β +   cos β =  2  ( sin β + cos β ) = 2
2 2 2 2 2 2

ρ ρ ρ  ρ
2 2
 M I + M y I zy   M z I zy + M y I z 
a 2 + b2 =  z y +
 I z I y − I zy2   I z I y − I zy2 
    Eğik eğilme hali için şekil
2  ( M I + M I )2 + ( M I + M I )2  değiştirme denklemi
E  z y y zy z zy y z

=
ρ  ( I z I y − I zy )  (M I + M y I zy ) + ( M z I zy + M y I z )
2 2 2 2 2

  1
=
1 z y

ρ (I I − I zy2 )
2
E
z y

95
 EĞİK EĞİLME: TEMEL DENKLEMLER VE ÜÇ ÖZEL DURUM (ÖZET)

M z ( I zy z − I y y ) + M y ( I z z − I zy y ) M z I y + M y I zy (M I y + M y I zy ) + ( M z I zy + M y I z )
2 2

σx = tan β = 1
=
1 z

Iz I y − I 2
zy M z I zy + M y I z ρ E (I I
z y − I zy2 )
2

Özel Durum 1: z, y asal eksenler (Izy = 0), My = 0 olsun.

Mz Z EKSENİ T.E. 1 Mz
σx = − y BASİT EĞİLME FORMÜLÜ tan β = ∞ β = 90° =
Iz ELDE EDİLDİ. OLUR. ρ EI z

Özel Durum 2: z, y asal eksenler (Izy = 0) olsun. Özel Durum 3: My = 0 olsun.

2
M M Iy Mz 1 1 M z2 M y  I zy z − I y y 
σx = − z y+ y z tan β = = + 2 σx = Mz 
Iz Iy Iz M y ρ E I z2 Iy  I I − I 2 
 z y zy 

T.E. Denklemi için σx = 0 da kullanılabilir.

Iy
My Iy tan β =
Mz z Iy I zy
σx = − y+ z=0 z= tanψ y → = tanψ
Iz Iy Iz y Iz
Iy 1 Mz
tan β = tanψ = I y2 + I zy2
Iz ρ E ( I z I y − I zy )
2

96
ÖRNEK 1 ekilde gösterilen dikdörtgen kesit 120 kNm’ lik eğilme momenti etkisindedir. Köşelerdeki gerilmeleri ve
tarafsız eksenin doğrultusunu belirleyiniz.
I z = 1066.67 ×106 mm 4 I y = 266.67 ×106 mm 4

M z = 120 ⋅ sin 217 0 = −72.218 km M y = 120 ⋅ cos 217 0 = −95.836 km
Özel durum 2 z,y asal eksenler.

Mz M M z I y + M y I zy MzIy Iy
σx = − y+ y z tan β = = = tanψ .
Iz Iy M z I zy + M y I z M y Iz Iz
T.E. Doğrultusu için;
Iy 266.67
tan β = tan 217° = tan 217°⋅ ⇒ β = 10.67 0
Iz 1066.67
−72.218 ×106 −95.836 ×106
σx = − y+ z = 0.0677 ⋅ y − 0.3594 ⋅ z
1066.67 ×106 266.67 ×106

σ x ( B ) = σ x (100; − 200 ) = 0.0677 ⋅ ( − 200 ) − .3594 ⋅ (100 ) = − 49.48 MPa

σ x ( E ) = σ x (100; 200 ) = 0.0677 ⋅ ( 200 ) − 0.3594 ⋅ (100 ) = − 22.40 MPa

σ x ( C ) = σ x ( − 100; − 200 ) = 0.0677 ⋅ ( − 200 ) − 0.3594 ⋅ ( − 100 ) = 22.40 MPa

σ x ( D ) = σ x ( −100; 200 ) = 0.0677 ⋅ ( 200 ) − 0.3594 ⋅ ( −100 ) = 49.48 MPa

T.E. Denklemi için;

1
σ x = 0 = 0.0677 ⋅ y − 0.3594 ⋅ z z= ⋅y
5.308 97
 ÖRNEK 2 ekilde görülen kirişin eğilmeye göre en çok zorlanan kesitinin A köşe noktasındaki gerilme σA=-100 MPa
olarak ölçülmüştür. Buna göre;
Kirişe etkiyen P kuvvetini,
Hesaplanan P kuvveti için sol mesnetten 1m. mesafedeki kesitte gerilme diyagramını çiziniz.

P
Ku
vv
I z = 37.74 × 10 6 mm 4
etl
er
Çiz
gis
i I y = 10.61×106 mm 4
2m 2m I zy = 0
Ça
tı D

P.L
üz

Me =
lem

4
i

M z = M e .sin150 = 0.5.P ×106 mm.

0

M y = M e .cos1500 = −0.866.P × 106 mm.

M z ⋅ I y + M y ⋅ I zy Mz Iy 0.5 10.61
tan β = = =
M z ⋅ I zy + M y ⋅ I z M y I z −0.866 37.74 M z ( I zy ⋅ z − I y ⋅ y ) + M y ( I z ⋅ z − I zy ⋅ y ) Mz My
β = −9.2 0 σx = =− y+ z
I z ⋅ I y − I zy2 Iz Iy
0.5 ×106 ⋅ P −0.866 ×106 ⋅ P
σA = − ( 90 ) + ( 39 ) = −100 MPa. ⇒ P = 22.854 k .
37.74 × 106 10.61× 106

Sol mesnetten 1m mesafedeki kesitte gerilmeler

p 5.714 −9.879
M x =1m. = ⋅1 = 11.43 km. M z = 5.714 ×106 mm. M y = −9.879 ×106 mm. σx = − y+ z
2 37.74 10.61
σ min = σ A = −0.1514 ⋅ ( 90 ) − 0.9311 ⋅ ( 39 ) = −50 MPa.
σ x = − 0.1514 ⋅ y − 0.9311 ⋅ z 98
σ max = σ B = −0.1514 ⋅ ( −90 ) − 0.9311⋅ ( −81) = 89 MPa.
 ÖRNEK 3 L80x65x10 Korniyerin kuvvetler çizgisi y ekseni, ve eğilme momenti Mz=1500 kNm. olarak
verilmektedir. En büyük basma ve çekme gerilmeleri ile eğrilik yarıçapını hesaplayınız.
y
Özel durum 3, Tarafsız eksenin doğrultusu ile σx gerilmeleri
I z = 82.2 × 104 mm 4
I y = 48.3 × 104 mm 4 Iy 48.3
tan β = = ⇒ β = −52.7 0
I zy −36.8
I zy = −36.8 × 104 mm 4
 −36.8 ⋅ z − 48.3 ⋅ y   10 
4
54.5
σ x = 1500000  2   = −2.11⋅ z − 2.7695 ⋅ y
 48.3 ⋅ 82.2 − 36.8   10
8

z Me = 1500 Nm
σ x ( A1 ) = −2.11⋅ ( −8.1) − 2.7695 ⋅ (54.5) = −133.84 MPa.
25.5
σ x ( A2 ) = −2.11 ⋅ ( −18.1) − 2.7695 ⋅ (−25.5) = 108.81 MPa.

Eğrilik yarıçapını veren ifadede My = 0 alınarak

46.9 18.1
(M ⋅ I y ) + ( M z ⋅ I zy )
2 2
1 1 z
=
ρ E ( I z ⋅ I y − I zy2 )
2

1 1 Mz 1 1500 ×103
= I +I =
2 2
48.32 + 36.82 × 104
ρ E I z ⋅ I y − I zy2 y
210 ×10 2616 × 10
zy 3 8

1
= 16.579 × 10−6 ⇒ ρ = 60314 mm. = 60.3 m.
ρ

99
ÖRNEK 4 ÖRNEK 5

σem = 12,5 MPa olduğuna göre ekilde verilen kesitin
güvenlikle taşıyabileceği M momentini hesaplayınız. Tarafsız
eksenin denklemini bulunuz.
Dikdörtgen kesitli ahşap bir kirişte b/h = 3/4 ‘dür. Bu
kirişte z ekseni ile 30o lik bir açı yapan M = 7 kNm
şiddetindeki bir eğilme momenti uygulanmaktadır. Ahşapta
güvenlik gerilmesi 12 MPa olduğuna göre kirişin b ve h
boyutlarını hesaplayınız.

Tarafsız eksenin kesit tabanından

yüksekliği y = 80 mm I z = 0.0625* h 4 mm 4
I z = 10.67 *106 mm 4 I y = 0.0352* h 4 mm 4
I y = 45.80*106 mm 4 β = −44.3° h = 193 mm
β = −85.15° M = 1.604 km b = 144.6 mm

100
ÖRNEK 6
7- ekilde boyutları
M0 = 1,5 kNm eğilme momenti etkisi altındaki Z kesitli verilen dikdörtgen kesitli
kirişte A noktasındaki gerilmeyi hesaplayınız, tarafsız çubuğun taşıyabileceği
eksenin denklemini bulup çiziniz. eğilme momentini
hesaplayınız.
tanα =5/12 σem = 10
MPa

ekilde gösterilen tablalı kiriş kesiti üzerinde Mz =350

kNm’lik eğilme momenti etkisiyle oluşan normal gerimle
yayılışını çizip en büyük çekme ve basma gerilmelerini
hesaplayınız. Tarafsız eksenin denklemini yazınız.

Alan merkezi
tabandan 315.65mm ↑,
sağ kenardan 263.22mm ←
I z = 4243*106 mm 4
I z = 4.18*10 mm
6 4
I y = 9226 *106 mm 4
I z = 3283*106 mm 4
I y = 3.25*106 mm 4
I zy = 2.87 *106 mm 4 β = 70.41°
β = 48.53° σ ( A) = 14 MPa σ x = −31.6 MPa
σ x = 35.3 MPa
z = 1.13 y 101
 8- ekilde verilmiş olan kiriş iki adet [ kesitin birleşimiyle 10- ekilde görülen kesite M = 10000 Nm değerinde
oluşmuş ve M eğilme momentinin etkisi altındadır. Kirişin bir eğilme momenti etkimektedir. Kesitteki en büyük
yapıldığı malzemenin çekmede 140 MPa, basmada 80 MPa normal ve en küçük gerilmeleri ve tarafsız eksenin
gerilme taşıyabilmektedir. denklemini bulunuz.
a) Kesitin taşıyabileceği M eğilme momentini hesaplayınız.
b) Tarafsız eksenin denklemini bularak çiziniz. Bulunan M
momenti için normal gerilme diyagramını çiziniz.

I z = 305.65*106 mm 4
I y = 93.77 *106 mm 4
β = −28°
M = 69.9 km

y
9- ekildeki I kesitli kiriş,
yatay eksenle 60olik açı yapan D 5 I z = 2.5*106 mm 4
bir eğilme momenti etkisi M
I y = 0.834*106 mm 4
altındadır. Me = 2 kNm
60
olduğuna göre A, B ve D 90 mm β = 11°
z C
noktalarındaki normal σ x ( D) = 84.21 MPa
gerilmeleri hesaplayınız. 4 mm σ x ( A) = 123.71 MPa
Tarafsız eksenin denklemini σ x ( B) = −84.21 MPa
bularak şekil üzerinde A B 5
gösteriniz. Gerilme 100
diyagramını çiziniz. 102
 KOMPOZİT KİRİLER

Uygulamada daha az malzeme kullanarak daha büyük

eğilme direnci sağlamak amacıyla farklı elastisite
modülüne sahip iki veya daha fazla malzemeden oluşan
KOMPOZİT kirişler inşa edilir. Betonarme kirişlerle
tabakalı kirişler yaygın olarak kullanılan kompozit kiriş
örnekleridir. Homojen kirişlerin eğilmesinde düzlem
kesitlerin eğilmeden sonra düzlem kaldığı kabulü
kompozit kirişlerde de geçerlidir. Kompozit kirişlerin
eğilme probleminin çözümünde malzemelerden birinin
diğeri cinsinden ifade edildiği EDEĞER HOMOJEN
KESİT METODU kullanılır.

E2 > E1 için gerilme

diyagramı
1 y y
ε =− y σ 1 = E1ε x = − E1 σ 2 = E2ε x = − E2
ρ ρ ρ 103
 Denge denklemleri:
E2
E2 > E1 ; Kabul edilirse, n= olur E2 = n ⋅ E1
∑F x =0⇒ ∫σ x dA = 0 ⇒ ∫σ x1 dA + ∫ σ x 2 dA = 0 E1
A A1 A2
y
∫ σ x1 ⋅ y ⋅ dA + ∫ σ x 2 ⋅ y ⋅ dA = −M z σ 1 = − E1
∑M z =0⇒ ∫σ x ⋅ y ⋅ dA = − M z ⇒
A1 A2
ρ
ifadesi yerine yazılırsa
A

y y İfadesinde E1,n, ρ sabit terimler gittiğinde kalan ifade − S z1 − n ⋅ S z 2 = 0

1 − ∫ E1 dA − ∫ nE1 dA = 0
A1
ρ A2
ρ

y2 y2 E1 1 Mz
− ∫ E1 dA − ∫ nE1 dA = − M z Iz = ∫ y 2 dA olduğu hatırlanırsa [ I1+
n ⋅ I2 ] = M z ⇒
ρ
=
E1 ⋅ I t
A1
ρ A2
ρ A1 ρ 
It

1 nolu malzemede meydana gelen gerilme 2 nolu malzemede meydana gelen gerilme
y Mz M y Mz M
σ x = − E1 ⋅ = − E1 ⋅ ⋅y=− z ⋅y σ x 2 = − E2 ⋅ = − E2 ⋅ ⋅ y = −n ⋅ z ⋅ y = + n ⋅ σ x1
1
ρ E1 I t It ρ E1 I t It

1 denkleminden T.E. yerini bulabilmek için eksen takımını kesitin alt yüzeyine taşıyalım.

y = y′ − y
S z1′ − y ⋅ A1 + n ⋅ S z2′ − n ⋅ y ⋅A2 = 0
E1 nE1
−
ρ ∫
A1
y ⋅ dA −
ρ ∫ y ⋅ dA = 0
A2
S z1′ + n ⋅ S z2′
y=
y
∫ ( y′ − y ) ⋅ dA − n ∫ ( y′ − y ) ⋅ dA = 0
A1 A2
A1 + n ⋅ A2
104
ÖRNEK 1 50x110 mm’lik enkesite sahip ahşap kirişin alt yüzeyine 25x10 mm’lik çelik plak emniyetli bir şekilde
bağlanmıştır. Kompozit enkesit 3 kNm’lik eğilme momenti taşımaktadır. Malzemelerdeki en büyük
gerilmeleri hesaplayınız. Ea=10 GPa, Eç=200 GPa

Eşdeğer Homojen
(ÇELİK) Kesit
Ahşap

Ahşap
E1 10
n= = = 0.05
E2 200
n <1

50 ⋅110 ⋅ 65 + 20 ⋅ ( 25 ⋅10 ⋅ 5 ) 382500 0.05 ⋅ ( 50 ⋅110 ⋅ 65 ) + ( 25 ⋅10 ⋅ 5 ) 19125

y= = = 36.43mm y= = = 36.43mm
50 ⋅110 + 20 ⋅ 25 ⋅10 10500 0.05 ⋅ 50 ⋅110 + 25 ⋅10 525

50 ⋅1103  25 ⋅103 
+ 50 ⋅110 ⋅ ( 65 − 36.43) + 20 ⋅ 
2
I = I1 + n ⋅ I 2 =
t
z + 25 ⋅10 ⋅ 31.432  I zt = 15.016 × 10 6 mm 4
12  12 
3 ×106 3 ×106
σ =−a
83.57 = −16.7 MPa σ = −20
ç
( −36.43) = 145.56MPa
15.016 × 106 15.016 × 106
x x

 50 ⋅ 110 3 2  25 ⋅ 10 3 
I = 0.05 ⋅ 
t
z + 50 ⋅ 110 ⋅ ( 65 − 36.43 )  +  + 25 ⋅ 10 ⋅ 31.43 2  = 0.751 × 10 6 mm 4
 12   12 
3 ×106 3 × 106
σ =−
ç
( −36.43) = 145.56MPa σ = −0.05 ⋅
a
(83.57 ) = −16.7 MPa 105
0.751×106 0.751× 106
x x
ÖRNEK 2 Genişliği 200 mm. Faydalı yüksekliği d=350 mm pas payı 50 mm olan bir betonarme kirişteki çelik donatı alanı
800 mm² dir. Eç/Eb=8, Eğilme momenti 50 kNm olduğuna göre malzemelerdeki gerilmeleri
hesaplayınız. Not: Betonun çekme gerilmesi taşımadığı kabul edilecektir.

TE göre homojenleştirilmiş kesidin

statik momenti sıfır olmalıdır.

kd
b.kd − n. Aç (d − kd ) = 0
2
2n 2n
(kd ) 2 + Aç (kd ) − Aç d = 0
b b
16 16
(kd ) 2 + 800(kd ) − 800.350 = 0
200 200
kd = 121 mm

200 ×1213
IT = + 200 ×121× 60.52 + 0 + 8 × 800 × 2292 = 453.7 × 106 mm 4
12

50 ×106
σb = − 121 = −13.3 MPa ÖDEV1
453.7 ×106 ÖDEV2: Ödev1 de ki problemde
Beton emniyet gerilmesi 20 MPa
beton ve çeliğin aynı anda emniyet
Çelik emniyet gerilmesi 140 MPa
gerilmesine ulaşabilmesi için
50 ×106 Çelik donatı alanı 1000 mm^2
gereken donatı miktarı ile taşına-
σ ç = −8 (−229) = 201.9 MPa Olduğuna göre kesitin taşıya-
453.7 ×106 bilecek eğilme momentini bulunuz.
bileceği eğilme momenti nedir.

106
ÖRNEK 3 Uğural 7.83 : ekilde, alüminyum ve çelik plakların kaynaklanması ile elde edilen kompozit bir kirişin kesiti
gösterilmiştir. Kesiti boyutlandırıp taşınabilecek en büyük eğilme momentini hesaplayınız. Her iki
malzemenin de aynı anda emniyet gerilmesine ulaşması durumunu düşününüz.

Eçelik = 210 GPa

σ çem = 240 MPa
Çelik
80 240

Ealüm = 70 GPa Tan(α ) = =

70000 210000

180 − x x
σ alem = 80 MPa x = 90 mm TE üst yüze uzaklığı

TE göre basma bölgesinin statik momenti, eşdeğer homojen kesitin çekme bölgesinin aynı eksene göre statik
momentine eşit olmalıdır.
b
90 × 20 × 45 = 70 × 20 × 35 + × 20 × 80
3
b = 60 mm

20 ×1803
I= = 9.72 ×106 mm4
12
M
σç = − 90 = −240 MPa M = 25.92 Km
9.72 ×106
1 M
σ al = − (−90) = 80 MPa M = 25.92 Km
3 9.72 × 106
107
 ÖRNEK 4 ÖRNEK 5

Her iki malzemenin aynı anda emniyet gerilmesine ulaşması
koşuluyla şekilde verilen betonarme kiriş kesitine konulması
gereken donatı miktarını (Açelik) hesaplayıp, bu kesitin
taşıyabileceği en büyük eğilme momentini hesaplayınız. Not:
Betonun çekme gerilmesi taşımadığı kabul edilecektir.
Beton em. Gerilmesi = 10 MPa
Çelik em. Gerilmesi = 140 MPa , Eç/Eb=8
Çelik ve alüminyum borular şekildeki gibi güvenli bir
şekilde birleştirilmiştir. 1 kNm’lik eğilme momenti
etkisi altında her iki malzemede oluşacak en büyük
gerilmeyi, eğrilik yarıçapını hesaplayınız.
EA = 72 GPa, EÇ = 200 GPa

Eşdeğer çelik kesite döndürülürse

Tarafsız eksenin kesit üst yüzünden I Ç = 15.07 *104 mm 4 I AL = 22.97 *104 mm 4
uzaklığı y = 163.6 mm IT = (15.07 + 2.77778
1
22.97) *104 = 23.34*104 mm 4
I z = 2.99*109 mm 4 σ Ç = 120 MPa, σ AL = 39.3 MPa
Aç = 3240 mm 2 Eç IT
ρ= = 46.7 m
M = 183 km Mz
108
 ÖRNEK 6 ÖRNEK 7

ekilde gösterilen alüminyum ve çelikten imal edilmiş
kirişe 20 kN’luk düşey kesme kuvveti etki etmektedir.
Birleşim yüzeyinde oluşacak kayma gerilmesini ve
kesitte oluşacak en büyük kayma gerilmesini bulunuz.
EÇ = 200 GPa, EA = 70 GPa
150X300 mm2 en kesitli ahşap kirişi [200 profili ile
güçlendirilmiştir. Ahşap için elastisite modülü 12 GPa,
çelik için ise 200 GPa’dır. Kirişe Mz= 50 kNm’lik eğilme
momenti etkidiğine göre ahşap ve çelikte oluşacak en
büyük gerilmeleri hesaplayınız.

Alan = 2181 mm2

y
Iz = 5,49x105 mm4
Alüminyum 150 mm

14,5
5,6
Çelik

300 mm

57
Mz = 50 kNm
z

b
h U200 Profili

Tarafsız eksenin tabandan

Tarafsız eksenin tabandan
uzaklığı y = 24.47 mm
uzaklığı y = 92.55 mm
kesit eşdeğer alü min yuma döndürülürse kesit eşdeğer çeliğe döndürülürse
I z = 936.7 *103 mm4 I z = 44.82*106 mm 4
τ arakesit = 10.9 MPa σ ahşap = −14.26 MPa
τ enbüyük = 18.26 MPa σ çelik = 103.25 MPa
109
 9- ekilde görülen (T) çelik kirişe, iki
ÖRNEK 8 ahşap parça güvenli bir şekilde
birleştirilmiştir. Ahşabın ve çeliğin
İki pirinç ve iki alüminyum çubuk şekildeki gibi birleştirilerek elastisite modülleri sırasıyla Ea =12,5
kompozit bir eleman elde edilmiştir. Taşınabilecek en büyük GPa, Eç =200 GPa’dır. Kompozit kirişe
Mz momentini hesaplayınız. uygulanan eğilme momenti Mz = 50 kNm
olduğuna göre;
Alüminyum em ger=100 MPa, Pirinç em. ger.=160 MPa a) Ahşapta meydana gelen maksimum
EA = 70 GPa, EP = 105 GPa gerilmeyi,
b) Çeliğin A noktasındaki gerilmeyi
PİRİNÇ ALÜMİNYUM
hesaplayınız.

10- Kesiti 60x100 mm olan ahşap kirişin

altına şekilde görüldüğü gibi 5 mm
kalınlığında çelik levha konulmuştur.
Mz
Kirişe Mz = 2kNm değerinde bir eğilme
momenti etki ettiğinde kirişin en alt ve
en üst noktalarında ve ara yüzeydeki
gerilmeleri bulunuz.

Eç/Ea=20
10 20 mm 10

11- Ahşap kesitin alt

yüzeyine yapıştırılan 50
kompozit kesit Eşdeğer mm genişliğinde ve 10 mm
kalınlığında çelik ile
pirinç kesite döndürülürse kuvvetlendirilmiştir. Mz =
I z = 44.45*104 mm 4 10kNm olduğunda her iki
malzemede meydana gelen
M = 2.22 km en büyük gerilmeleri
hesaplayınız.
Ea = 104 MPa, Eç = 2x105 110
MPa
 BİLEİK MUKAVEMET HALLERİ

Bundan önceki bölümlerde basit mukavemet halleri (eksenel kuvvet, kesme kuvveti, burulma momenti ve eğilme momenti)
ayrı ayrı incelenerek gerilme ve şekil değiştirme bağıntıları elde edildi. Yapı ve makine elemanları çoğunlukla birden
fazla yükleme etkisi altındadır. Örneğin burulma momenti aktaran bir şaft aynı zamanda kendi ağırlığından doğan eğilme
momentleri etkisine maruzdur. Bu bölümde bileşik yükleme halleri incelenecektir. Bileşik yükleme etkisinde gerilmelerin
hesabında her bir yükten oluşan gerilmelerin ayrı ayrı hesaplanarak süperpozisyonu yapılır. Bu tarz bir hesaplamada her
bir yükten oluşan gerilme ve şekil değiştirmelerin diğer yüklerden oluşan gerilme ve şekil değiştirmelere etkisinin
olmadığı kabul edilir. Ayrıca süperpozisyon ilkesinin ancak malzemenin lineer elastik ve şekil değiştirmelerin küçük
olması durumunda geçerli olduğunu hatırlatmakta fayda vardır.
Basit mukavemet hallerinde gerilme ve şekil değiştirme bağıntıları;

Kuvvet Kuvvet YÜK EKİL

Gerilme = Şekil Değiştirme = GERİLME DEĞİTİRME
Kesit Modülü Rijitlik TİPİ
Eksenel  
σx = εx =
Kuvvet A E⋅A
Kesme Qy Qy
τ xy = γ xy =
Bileşik Kuvveti A G⋅A
Mukavemet T T
Halleri için
Burulma τ = r ω=
J G⋅J
süperpozisyon Momenti
denklemleri M 1 Mz
Eğilme σx = z χ= =
Wz ρ E ⋅ Iz
Momenti
τ xy = (τ xy )Q + (τ xy )T
y σ x = (σ x )  + (σ x ) M + ( σ x ) M
τ xz = (τ xz )Q + (τ xz )T
z y

111
z
 KESMELİ EĞİLME

Kesme kuvveti ve eğilme momenti çoğunlukla

birbirinden ayrılmayan iki kesit tesirini oluşturur.
Bu iki kesit tesiri arasında türev bağıntısı da
vardır.

dM z
= −Q y
dx
Qy ( x )
Mz Kesme kuvveti hali incelenirken y eksenine göre
σx = − y
Iz simetrik bir enkesit almış ve denge denklemlerini
yazmıştık. Ancak bu denklemlerde kayma
σ x = σ ( x, y ) gerilmelerinin yayılışı hakkında herhangi bir bilgi
alınmamış yalnızca toplamlarının dış kesit
M z ( x)
tesirlerine eşit olması gereği anlaşılmıştı. Kayma
gerilmelerinin yayılışının bulunabilmesi için şekil
değiştirmenin yakından incelenerek bazı kabuller
yapılması gerekir. imdi τ xy kayma gerilmesinin
yalnızca y’nin fonksiyonu olduğunu kabul edelim.
Qy = ∫ τ xy dA
A

Qz = ∫ τ xz dA = 0
τ xy = τ xy ( y )
A
Bir kiriş enkesiti üzerindeki kayma gerilmesi
yayılışıyla o kesitte etkiyen kesme kuvveti
arasındaki bağıntının çıkarılmasında kiriş boyunca
oluşan kayma gerilmelerinin incelenmesi gerekir.

112
Üç ayrı düzgün yüzeyli ahşap parçasının yapıştırılmadan bir araya getirilmesi ile oluşan kirişe P kuvvetinin
uygulanması ile ahşap parçalar birbirine göre relatif bir kayma hareketi yaparlar ve kiriş şekilde gösterilen
biçimde şekil değiştirir.

Ahşap parçaların yapıştırılması durumunda, oluşacak boyuna doğrultudaki kayma gerilmeleri parçalar
arasındaki relatif kaymaya engel olur ve sonuç olarak kiriş yekpare bir davranış gösterir.

imdi y eksenine göre simetrik bir kesite sahip kirişten dx kalınlıklı bir parça çıkartıp eğilme momentinden
oluşacak gerilmeleri şekil üzerinde gösterelim.

113
dx kalınlıklı parçanın sağ yüzüne etkiyen momentin sol yüze etkiyen momente göre dMz kadar arttığını varsayalım.
Tarafsız eksenden y kadar yukarıda bulunan ve şekil üzerinde sarı olarak gösterilen kiriş parçasına etkiyen kuvvetler
toplamının sıfır olabilmesi için m-n düzlemindeki ζyx kayma gerilmelerinin de gözönüne alınması gerekir. Burada,

τxy : Enkesit üzerinde T.E. Den y kadar aşağıda etkiyen

+ H ( x ) − τ yx ⋅ b ( y ) dx − H ( x + dx ) = 0 Qy S z
τ xy = kayma gerilmesi
b( y) ⋅ Iz Qy : Enkesite etkiyen kesme kuvveti
h1 h1
Mz M + dM z
+∫ y ⋅ dA − τ yx ⋅ b ( y ) dx − ∫ z y ⋅ dA = 0 Sz : Kayma gerilmesinin bulunmak istenen noktanın
y
Iz y
I z altında/üstünde kalan alanın T.E. Göre statik momenti
h Iz : T.E. Göre atalet momenti
1 1  dM z  1 Qy S z
b ( y ) ∫y  dx  I z
τ yx = τ xy = −   y ⋅ dA = 114 kiriş
b( y) ⋅ Iz
b(y) : Kayma gerilmesi bulunmak istenen noktadaki
genişliğidir.
 y

Qy τ maks =
(
Qy ⋅ b ⋅ h
2 )h4 =  Q 3
b ⋅ h3  
⋅ h 2
 b
z b⋅
h 12 τ ort

3
τ maks = τ ort
2
Qy S z
τ xy =
b
b ( y) ⋅ Iz

 π r 2  4r
Qy ⋅   4
 2  3π  Q  4 τ maks = τ ort
τ maks = =  3 ma
π r4 A3 ks

2r ⋅
4 τ ort

115
 ekilde boyutları yükleme durumu ve en kesiti verilen kirişin yapıldığı malzemenin normal emniyet
ÖRNEK 1
gerilmesi 10 MPa, kayma emniyet gerilmesi 0.6 MPa olarak bilinmektedir. h kiriş yüksekliğini
hesaplayınız. ( b=150 mm )

M enbüyük = 13.23 km

Qenbüyük = 12.60 k

M 13.23 × 106
σ maks = =− ≤ 10 MPa (σ em )
W 150 × h 2
6
h ≥ 230 mm

 h2 
12600 ⋅  150* 
 8 
τ maks = ≤ 0.6 MPa (τ em )
 h3 
150 × 150* 
 12 
h ≥ 210 mm

h=230 mm

116
 ÖRNEK 2 Geniş başlıklı I kesite ait boyutlar şekil üzerinde gösterilmiştir. Kesite etkiyen kesme kuvveti Q = 80 kN
ise,
a) Enkesit üzerinde kayma gerilmesinin yayılışını gösteriniz.
b) Gövdenin taşıdığı kesme kuvvetini hesaplayınız. 80 × 10 3 ( 300 ⋅ 20 ⋅ 110 )
τB = = 1.13 MPa
1.13MPa 155.6 × 10 6 ⋅ 300
22.62 MPa
80 × 10 3 ( 300 ⋅ 20 ⋅ 110 )
τ B′ = = 22.62 MPa
Iz = 155.5x106 mm4 155.6 × 10 6 ⋅ 15

25.19 MPa

80 × 10 3 ( 300 ⋅ 20 ⋅ 110 + 100 ⋅ 15 ⋅ 50 )

τC = = 25.19 MPa
155.6 × 10 6 ⋅ 15

 (120 − y ) 
b) Alt başlıkta taşınan kesme kuvvetini hesaplayalım. S z = (120 − y ) ⋅ 300 ⋅  + y S z = 216 ×104 − 150 ⋅ y 2
 2 

80 ×103
τ=
155.6 ×10 ⋅ 300
6 ( 216 × 104 − 150 ⋅ y 2 ) τ = 3.7018 − 2.5707 × 10−4 ⋅ y 2

120 120

∫ τ ⋅ 300 ⋅ dy = 300 ∫ ( 3.7018 − 2.5707 ×10 ⋅ y 2 ) dy = 3496 

−4
Qbaşlık =
100 100

Qgövde = 80000 − 2 ⋅ 3496 = 73007 

117
 Kayma Gerilmesi Formülünün Kullanılmasındaki Sınırlamalar

τxy kayma gerilmesinin en kesit

üzerindeki gerçek yayılışı Yandaki b
şekilde gösterilmiştir. Kesitin
y ≈ 0.5 ⇒ τ maks ≈ 1.03τ xy
h
kenarlarındaki kayma gerilmesi, formülle
b
hesaplanana göre biraz daha büyük ≈2 ⇒ τ maks ≈ 1.40τ xy
olurken kesitin orta bölgesindeki kayma h
h
gerilmesi ise formülün verdiği değerden z y
biraz daha küçük olmaktadır. Kesit Kesit yassılaştıkça, τmaks
yassılaştıkça en büyük kayma daki hata da büyür.
gerilmesindeki hata da artmaktadır.
En büyük kayma gerilmesinin her zaman Qy ⋅ S z
alan merkezinde olmadığını ayrıca τ xy =
belirtelim. Iz ⋅b
b
y

y
y

h/3
z

z h/6
maks 3
h z maks τ maks = τ ort
2
2h/3

118
 Tarafsız eksenden y kadar uzaktaki bir yatayda, kayma gerilmelerinin doğrultuları y ekseni
+ xz üzerinde bulunan sabit bir Oy noktasında kesişir.

xz
-
τ xz Qy ⋅ S z
Oy tan θ = τ xz = tan θ ⋅τ xy ⇒ τ xy =
τ xy Iz ⋅b

τ = τ xz2 + τ xy2
A* İle gösterilen parça üzerinde denge denklemi yazılırsa

2 1 τ xz ⋅ t ⋅ dx =
dM
∫A* I z z ydA Qy ⋅ S z*
3
A τ xz = τ zx =
z C y
Iz ⋅t

S z* Kayma gerilmesi bulunmak istenen noktanın dışında kalan alanın

tarafsız eksene göre statik momenti

Qy ⋅ S z*
τ xz = τ zx =
Iz ⋅t 119
 ekilde gösterilen 10 mm sabit kalınlıklı kesite 20 kN luk
ÖRNEK 3
kesme kuvveti etkimektedir.
a) İşaretlenen kesitlerdeki kayma gerilmelerini,
b) En büyük kayma gerilmesini hesaplayınız.

70 ⋅ 10 ⋅ 45 + 60 ⋅ 10 ⋅ 5 + 20 ⋅ 15 ⋅ 17, 5 39750
y= = = 24.84 mm
700 + 600 + 300 1600

60 ⋅ 803  50 ⋅ 703 
Iz = + 60 ⋅ 80 ⋅15,16 − 
2
+ 50 ⋅ 70 ⋅ 20.162 
12  12 
20 ⋅153
+ + 20 ⋅15 ⋅ 7,342 = 83.33 *104 mm 4
12

20000 ⋅ ( 40.16 *300 )

τa = = 28.92MPa
83.33 ×104 ⋅10

20000 ⋅ ( 7.34*150 )
τb = = 2.64 MPa
83.33 ×104 ⋅10

20000 ⋅ (19.84* 250 + 7.34*150 )

τc = = 14.54 MPa
83.33 ×104 ⋅10

20000 ⋅ (10 ⋅ 55.16 ⋅ 27.58 )

τ max = = 36.51MPa
83.33 ×104 ⋅10 120
ÖRNEK 4 ekilde gösterilen kutu kesitli kirişin ağırlık merkezinden geçen z eksenine (T.E.) göre atalet momenti
10.5x106 mm4’tür.
a) E noktasındaki eğilme ve kayma gerilmelerini hesaplayıp düzlem bir eleman üzerinde gösteriniz.
b) En büyük eğilme ve kayma gerilmesini hesaplayınız.
y
M 4.5 × 106
σE = − y=− (16.7 ) = −7.16MPa
I 10.5 ×106
40
56.7
E 3*103 ⋅ ( 40 ⋅ 80 ⋅ 36.7 )
τE = = 0.839 MPa
z 10.5 × 106 ⋅ 40
C
60
63.3

20

20 40 20

b) En büyük kayma gerilmesi B-C arasında, ağırlık merkezi üzerindedir.

7 × 103 ( 56.7 2 ⋅ 80 ⋅ 0.5 − 16.7 2 ⋅ 0.5 ⋅ 40 )

τ maks = = 2.05MPa
10.5 × 106 ⋅ 40
En büyük eğilme gerilmesi B mesnedi yakınında, ağırlık merkezinden en uzak
noktada meydana gelir.

−8*106
σ maks =− ( −63.3) = −48.23MPa
10.5 × 106 121
ÖRNEK 5 ekilde gösterilen U kesit Q=-10 kN luk kesme kuvveti etkisindedir. A noktasındaki yatay, B noktasındaki
düşey kayma gerilmelerini hesaplayınız. Kesit üzerinde kayma gerilmesi yayılışını çiziniz.

12 mm 12 mm
y

76
τ xy
z C
B
A
50 mm
125 125 mm τ xz

tabana göre statik moment alınırsa

250*16*8 + 2 × 60*12* 46
y= = 18.06 mm
250*16 + 2*60*12
I z = 2.046 ×106 mm 4
−10000 × (60 *12 * 27.94 − 50*16*10.06)
τA = = −3.69 MPa
2.046 ×106 *16
57.94
−10000 × (12*57.94* )
τB = 2 = −8.20 MPa
2.046 × 106 *12
122
ÖRNEK 6

ekilde çıkmalı kiriş bir T profilinden yapılmış olup σem =140

MPa τem = 70 MPa dır.
B mesnedinin hemen solundan alınmış olan a-a kesitindeki D
noktasında eğilme momenti ve kesme kuvvetinden oluşan
normal ve kayma gerilmelerini hesaplayınız a-a kesiti
üzerindeki D noktasında gerilme durumunu bir eleman üzerinde
gösteriniz, asal gerilmeleri bulunuz.

Tarafsız eksenin tabandan

uzaklığı y = 164 mm
I z = 46.38*106 mm 4
σ D = 42.35 MPa τ D = 35.22 MPa
σ I = 62.2 MPa σ II = −19.94 MPa
123
 KAYMA AKISI

Mühendislik uygulamalarında bazen elemanların yük taşıma kapasitelerini arttırmak için çeşitli parçalardan oluşan
yapma elemanlar kullanılır. Dış yüklerin etkisiyle eleman eğilmeye çalıştığında, birleşim araçlarından (çivi, cıvata,
tutkal, kaynak vs) birleştirdiği parçalar arasındaki relatif kaymaya engel olması ve yapı elemanının yekpare
davranışını sağlaması beklenir. Birleşim araçları hesabında, eleman boyunca taşınması gereken kesme kuvvetinin
bilinmesi gerekir. Elemanın birim uzunluğuna etki eden kesme kuvvetine Kayma Akısı adını veriyoruz. [N/m]

dM z
dF = −
Iz ∫ y ⋅ dA
A′

Birim boydaki kesme kuvveti dF

Mz q=
Mz+dMz
(kayma akısı) dx

dF dM z S z′ Qy S z
=− q=
dx dx I z Iz
dx
Burada
q : Kirişin birim boyuna etkiyen kesme kuvveti
Sz : Birleşen parça enkesit alanının T.E. Göre statik momenti
Iz : Yapma kirişin enkesitinin tümünün T.E. Göre atalet momenti

Boyları ve çivi aralıkları aynı olan iki kesitten

hangisi daha büyük kesme kuvveti taşır?
124
 ÖRNEK 7 ekilde gösterilen T kesit, dört ayrı ahşap parçasının çivilerle birleştirilmesinden oluşmaktadır. Kesite
etkiyen kesme kuvveti 4 kN, bir çivinin taşıyabileceği kesme kuvveti ise 1600 N’dur.
a) Üst parçada gerekli çivi aralığı s1’i
b) Alt parçalarda gerekli çivi aralığı s2’yi
c) Eğer birleşim çivili değil de tutkallı yapılsa a-a ve b-b yüzeylerindeki kayma gerilmelerini hesaplayınız.
Iz = 9.1x106 mm4

Qy S z 4000 ⋅ (100 ⋅ 20 ⋅ 42.9 ) 1600

Üst parça için q1 = = = 37.7  / mm = 37.7 ⇒ s1 = 42.4mm
Iz 9.1×106 s1

Qy S z 4000 ⋅ (15 ⋅ 20 ⋅ 57.1) 1600

Alt parça için q2 = = = 7.52  / mm = 7.52 ⇒ s2 = 212.8mm
Iz 9.1×106 s2

Qy ⋅ S z 4000 ⋅ (100 ⋅ 20 ⋅ 42.9 ) Qy ⋅ S z 4000 ⋅ (15 ⋅ 20 ⋅ 57.1)

τ xya −a = = = 1.26 MPa τ xzb −b = = = 0.38MPa
Iz ⋅b 9.1×106 ⋅ 30 Iz ⋅t 9.1× 106 ⋅ 20 125
 ekilde gösterilen kiriş kesiti iki adet 20X100 mm lik ve iki adet 25X100 mm lik dört ahşap parçanın
ÖRNEK 8 çivilenmesi yoluyla elde edilmiştir. Kiriş 3 kN luk düşey kesme kuvveti taşımaktadır. Çivi aralığı
100 mm olarak bilindiğine göre,
a) Her bir çivinin taşıyacağı kesme kuvvetini
b) Kesitin üst yüzünden 40 mm aşağıda kayma gerilmesini hesaplayınız.

Birim boydaki bu kesme kuvveti 100 mm aralıklı

iki çivi tarafından taşınacaktır.

2* Qçivi = 26.47 *100

Qçivi = 1324  = 1.324 k

Qy ⋅ S z 3000 ⋅ (100 ⋅ 25 ⋅ 37.5 + 40 ⋅ 40 ⋅ 30 )

τ xy = =
Iz ⋅b 10.625 ×106 ⋅ 40
τ xy = 1 MPa

140 ⋅1003 100 ⋅ 503

Iz = − = 10.625 *106 mm 4
12 12
Qy S z
q=
Iz ÖDEV
3000 ⋅ ( 25.100*37.5 ) Verilen kesit için
q= benzer hesapları
10.625 × 106 siz yapınız
q = 26.47  / mm
q = 26.47 k / m
126
ÖRNEK 9 ekilde, iki parçanın kaynaklanması ile imal edilen bir kirişin en kesiti gösterilmiştir. Kaynakların her
birinin bir metre boyda 200 kN luk kesme kuvveti taşıdığı bilindiğine göre Kirişin taşıyabileceği en
büyük Qy kesme kuvveti nedir.

25 ⋅100 ⋅ (75 + 12.5)

y= = 43.75mm
2* 25*100

25 ⋅1003
Iz = + 25 ⋅100 ⋅ 31, 252
12
100 ⋅ 253 
+ + 100 ⋅ 25 ⋅ 31.252  = 7.096 *106 mm 4
 12 

Qy S z  k  
q=  200 = 200 
Iz  m mm 
Qy ⋅ ( 25.100*31.25 )
2* 200 =
7.096 × 106
Qy = 36322 

127
ÖRNEK 10 ekildeki ahşap kirişin S düzlemindeki kesitte n-n yatayındaki normal gerilmenin mutlak değeri 10 MPa; m-m
yatayındaki kayma gerilmesinin mutlak değeri 0,4 MPa olduğuna L açıklığı ve P kuvvetinin değeri nedir?

PL P
σ= 3
60 ≤ 10 , τ = 32 ≤ 0.4
80i120 80i120
12
P = 1280  L = 1500 mm.

ekildeki bileşik kesit iki dikdörtgen parçanın 100 mm aralıklarla çivilenmesi yoluyla imal edilmiştir. Bir çivi 600
ÖRNEK 11 N’luk kuvvet taşımaktadır. Ahşabın σem = 10MPa; τem = 2MPa olduğuna göre bu kesitin emniyetle taşıyabileceği
Mz eğilme momenti ve Qy kesme kuvvetini hesaplayınız, hesaplanan değerler için kesitin kayma ve normal
gerilme diyagramlarını çiziniz.

y = 60 mm
I z = 21.76 × 106 mm 4
120 mm

Qçivi = 600  ⇒ Qy = 680 

τ ahşap
maks
≤ 2 MPa ⇒ Qy = 8704 
40

10 MPa
σ ahşap
maks
≤ ⇒ M z = 2.176 km
6 MPa

128
 ekilde gösterilen dikdörtgen kesitli kiriş 12 kN’luk tekil kuvvet etkisindedir. Kiriş üzerinde
ÖRNEK 12 gösterilen A, B, C, D ve E noktalarındaki kayma ve eğilme gerilmelerini hesaplayıp bu noktalardaki
asal gerilmeleri ve doğrultularını birer eleman üzerinde gösteriniz.

M 3 ×106
σA = − y = − ( 60 ) = −50MPa
I 3.6 ×106
τA = 0

M 3 ×106 2τ zy
σB = − y=− ( 30 ) = −25MPa tan 2θ p = ⇒ θ pI = 5.1o
I 3.6 ×106 σ x −σ y

6000 ⋅ ( 25 ⋅ 30 ⋅ 45 )
τB = − = −2.25MPa
3.6 × 106 ⋅ 25

3
3
3 ×106 6000 ⋅ ( 25 ⋅ 60 ⋅ 30 )
σC = − (0) = 0 τC = − = −3MPa
3.6 ×106 3.6 ×106 ⋅ 25

]
Pa
[M
3

3
129
 M 3 × 106
σD = − y = − ( −30 ) = 25MPa
I 3.6 × 106
2τ zy
6000 ⋅ ( 25 ⋅ 30 ⋅ 45 ) tan 2θ p = ⇒ θ pI = −5.1o
τD = − = −2.25MPa σ x −σ y
3.6 × 106 ⋅ 25

M 3 × 106
σE = − y = − ( −60 ) = 50MPa
I 3.6 × 106

Çeşitli noktalardaki asal gerilmeler hesaplanıp çizilirse

birbiri ile dik olarak kesişen iki grup eğri elde edilir.
Bu eğriler asal (çekme/basınç) gerilme yörüngelerini
gösterir. imdi kesmeli eğilmeye maruz kesitte
değişik noktalardaki asal gerilmeleri ve doğrultularını
şematik olarak çizelim.

u ana kadar kiriş enkesiti üzerindeki herhangi bir noktada kesme kuvveti ile eğilme momentinden oluşan normal, ve
kayma gerilmelerinin hesaplanmasını gördük.

Mz
σ maks = ± (τ ) 3
= τ ort
min Wz xy maks
2
σ maks < σ em ; τ maks < τ em

130
ÖRNEK 13 M. İNAN sayfa 286 daki problem : ekilde gösterilen kesitin kesmeli eğilme etkisinde güvenli olup
olmadığını araştırınız.

PI 240
I z = 42.5*106 mm 4
Wz = 0.354*106 mm3
S z = 207 *103 mm3
σ em = 140 MPa
τ em = 70 MPa

M 49.2 ×106 M 49.2 ×106

σ min =∓ =∓ = ∓138.9 MPa < σ em σ B′ = − y = − (106.9 ) = −123.75MPa
max W 0.354 ×106 I 42.5 ×106

123000 * 207000 123000*113.45*106*13.1

τ maks = = 68.9 MPa < τ em τ B′ = = 52.4 MPa
42.5*106 *8.7 42.5*106 *8.7

 −123.75  123.752
σ boyun = − + 52.42 = −143 MPa
Boyun noktasındaki asal  2  2 2

gerilme σ boyun = −143 MPa > σ em 131

 ÖRNEK 14 ÖRNEK 15

ekilde kesiti gösterilen kiriş üç ayrı ahşap parçanın tutkal ve
çivilerle birleştirilmesi ile imal edilmiştir. Tutkalın kayma
emniyet gerilmesi τem = 0.5 MPa, ve bir çivinin taşıyabildiği
kesme kuvveti 1500 N olduğuna göre, bu kirişin Sy=10 kN luk
kesme kuvvetini taşıyabilmesi için çivi aralığı ne olmalıdır..
Dört ayrı ahşap parçasının şekilde gösterildiği gibi çivilenmesi
yoluyla kutu kesitli kiriş imal edilmiştir. Bir çivi 150 N’luk kesme
kuvveti taşıdığına göre B ve C deki çivi aralıklarını bulunuz.

I z = 38.88*106 mm 4
Ahşap parçaların temas yüzeyinde
τ a − a = 0.72 MPa I z = 96.4 ×106 mm 4
bunun 0.5 MPa lık kısmını tutkal taşır. Qy S z 400*(190* 40*75)
qB , B ′ = = = 2.365  / mm
Çivinin taşıması gereken kayma gerilmesi Iz 96.4 × 106
τ çivi = 0.22 MPa 400*(110* 40*75)
qC ,C ′ = = 1.369  / mm
0.22*80* s = 1500 s = 85 mm 96.4 × 106
B ve C deki kayma akıları hesaplanan değerlerin yarısıdır
sB = 150
2.365 / 2 = 126.8 mm sC = 1.369
150
/ 2 = 219.1 mm 132
 16- ekildeki yapma kiriş kalasların yapıştırılması ile imal
edilmiştir. Kirişin 5kN’luk kesme kuvveti etkisi altında olduğu
bilindiğine göre yapıştırılan A yüzeyinde ve B yüzeyinde
oluşacak kayma gerilmelerini hesaplayınız.
18- Üç ahşap parçası şekilde görüldüğü gibi çivilenerek
birleştirilmiştir. Her bir çivinin emniyetle taşıyabileceği
kesme kuvveti 400 N ve s çivi aralığı 75 mm olarak
bilindiğine göre kesite uygulanabilecek en büyük kesme
kuvvetini bulunuz.

I z = 59.76 ×106 mm 4
400 Qy S z
q= = ⇒ Qy = 738 
75 Iz

19-Açıklığı 6 m olan bir kiriş şekildeki gibi mesnetlenmiş olup

17- Dört ayrı ahşap parçasının tutkallanması ile şekilde üzerinde 350 N/m’lik yük bulunmaktadır. Kirişin kesiti iki farklı
gösterilen en kesite sahip kiriş imal edilmiştir. Kiriş Q = 850 şekilde yapıldığına göre çivi aralıklarını bulunuz (bir çivi 370 N
kN kesme kuvveti taşımaktadır. A ve B noktalarında tutkal değerinde yük taşıyabilmektedir).
tarafından karşılanacak kayma akısı nedir?

30

30
150 mm

150 mm
I z = 87.52 ×106 mm 4

30

30
q A = 49.77  / mm
133
qB = 1313.5  / mm
20- ekilde boyutları, yükleme durumu ve en kesiti gösterilen
konsol kirişin yapıldığı malzemede σem = 140 MPa ve τem
= 80 MPa olduğuna göre;
a) En büyük normal gerilme yönünden,
b) En büyük kayma gerilmesi yönünden,
c) Boyun noktasındaki asal gerilme bakımından
kiriş kesitinin yeterli olup olmadığını ayrı ayrı belirleyiniz.
ÖRNEK 22
ekilde gösterilen kiriş kesiti, dört ahşap parçanın her 200 mm de
bir 15 mm çapındaki cıvatalarla birleştirilmesiyle imal edilmiştir.
Ahşabın elastisite modülü 13 GPa, çeliğin ise 200 GPa’dır. 18 kN’luk
düşey kesme kuvveti etkisi altında cıvatalarda oluşacak kayma
gerilmelerini, kesitin geometrik merkezinde oluşacak kayma
gerilmesini bulunuz.

21- ekilde görülen kiriş üç ayrı ahşap parçasının tutkalla

birleştirilmesi yoluyla imal edilmiştir. Tutkalın ve ahşabın
kayma emniyet gerilmeleri sırasıyla 0,8 MPa ve 4 MPa olduğu
bilindiğine göre P kuvvetinin alabileceği en büyük değeri ve
kuvvete karşılık gelen en büyük eğilme gerilmesini
hesaplayınız.
Kesiti eşdeğer hom ogen çelik olarak düşüne lim
bahşap / çelik = 4.875 mm I z = 48.125*106 mm 4
τ c = 7.247 MPa
18000 • (9.75*100*100) 
q= = 36.47
48.125 • 106 mm
200iq
τ civata = = 20.64 MPa
π i152
I z = 38.88*106 mm4 Pem = 5554  σ = ±12.86*3 MPa 2 134
4
 KAYMA MERKEZİ

Herhangi bir enkesit için kayma gerilmelerinin bileşkesinin geçmesi gereken tek bir nokta belirlenebilir ki o noktaya kayma
merkezi adı verilir. Eğer dış kuvvet kayma merkezinden geçecek tarzda etkirse sadece eğilme oluşur. Aksi taktirde
eğilmeye ek olarak burulma da meydana gelir.
Enkesitin yalnızca bir simetri ekseni varsa K.M. Bu eksen üzerindedir. İki simetri ekseni olan kesitlerde K.M. Bu eksenlerin
kesim noktası olur. Genel kural olarak dolu ve içi boş kapalı kesitlerde K.M. Ağırlık merkezine yakındır.

Et kalınlığı ince kesitlerin Kayma Merkezinin bulunması

Qy ⋅ S z
τ xy =
Iz ⋅b

∑M C =0 M x = Qy ⋅ e
C

Mx
e=
Qy

135
ÖRNEK 13 ekilde gösterilen başlık genişliği b, yüksekliği h ve et kalınlığı t olarak
verilen [ kesitte kayma gerilmelerinin yayılışını çiziniz, kayma
merkezinin yerini bulunuz.

Üst başlıkta E noktasından s kadar uzakta τxz kayma gerilmesini hesaplayalım.

Qy ⋅ S z* Qy ⋅ s ⋅ t ⋅ h / 2  Q ⋅h 
τ xz = = =  y ⋅s
t ⋅ Iz Iz ⋅t  2⋅ Iz 

Burada, parantez içine alınan terimler sabit olduğundan τ’nun şiddeti s ile artar. D
noktasında s yerine b yazıldığında en büyük kayma gerilmesi değerine ulaşılır.
Gövde üzerindeki herhangi bir noktadaki τxy kayma gerilmesi ise benzer şekilde yazılırsa, y

Qy ⋅ S z Qy h h 1 h
τ xy = = ⋅ (b ⋅ t ⋅ + ( − y ) ⋅ t ⋅ ( ( − y ) + y ))
b ⋅ Iz t ⋅ Iz 2 2 2 2 h
−y
2
Qy h h 1 h
τ xy = ⋅ (b ⋅ + ( − y ) ⋅ ( + y )) y
Iz 2 2 2 2
z
Qy h2
τ xy = ⋅ (b ⋅ h + 2 − y 2 )
2⋅ Iz 2

τxy kayma gerilmesinin D noktasındaki değeri, y yerine h/2 yazılarak bulunur. Bulunan bu
değer, başlıkta z ekseni yönündeki kayma gerilmesine eşittir. Bu ifadelerden
faydalanılarak en kesit üzerindeki kayma gerilmelerinin yayılışı gösterilmiştir.

 Qy ⋅ h 
(τ xz )maks = (τ xy ) = 
D D
⋅b Simetriden dolayı (τ xz )
A
= (τ xz )
D

 2 ⋅ Iz  136
τxy kayma gerilmesinin en büyük değeri y yerine sıfır yazıldığında aşağıdaki biçimde
elde edilir. (C alan merkezi düzeyinde)

Qy h2
τ xy = ⋅ (b ⋅ h + 2 − y 2 )
2 ⋅ Iz 2
Qy ⋅ h h
τ xy C = ⋅ (b + )
2 ⋅ Iz 4

Başlıkların uçlarında kayma gerilmeleri sıfırdan başlayıp gövdede en büyük

değerine ulaşacak şekilde (doğrusal olarak) artmaktadır. Ortalama gerilme ile
başlık alanı çarpılarak başlıklarda taşınan kesme kuvvetleri hesaplanabilir. Yaklaşık
olarak gövdenin de y ekseni doğrultusundaki bütün zorlamayı taşımakta olduğu
hatırlanırsa S kayma merkezine göre yazılacak moment denge denkleminden kayma
merkezinin yerini gösteren e değeri hesaplanır.

Qy ⋅ b ⋅ h b ⋅ t Qy ⋅ b 2 ⋅ h ⋅ t
FDE = FAB = (τ zx )ort ⋅ b ⋅ t = ⋅ =
2 ⋅ Iz 2 4 ⋅ Iz

∑M s =0 FAB ⋅ h = Qy ⋅ e

Qy ⋅ b 2 ⋅ h 2 ⋅ t b2 ⋅ h2 ⋅ t
= Qy ⋅ e e=
4 ⋅ Iz 4 ⋅ Iz 137
EKSANTRİK NORMALKUVVET HALİ

Bina kolonlarına üst katlardan gelen

eksenel kuvvet yanında kolona
bağlanan kirişlerden aktarılan eğilme
momentleri de olur. Eksenel kuvvet
artı iki eksene göre eğilme momenti
şeklindeki zorlamaya eksantrik
(kolon ekseni dışında etkiyen) normal
kuvvet hali adı verilir.

ekilde, herhangi bir simetri ekseni

bulunmayan çubuk en kesitine
etkiyen Me eğilme momenti ile N
eksenel normal kuvveti
gösterilmiştir. Me eğilme momentini
z ve y eksenleri doğrultusundaki
bileşenleri cinsinden gösterebiliriz.

138
139
Kesite eksenel normal kuvvet ile iki
eksene göre eğilme momentleri
etkimektedir. Eksenel kuvvet, z
ekseninden e1=Mz/N kadar aşağı
kaydırılarak Mz momenti silinebilir.

140
Benzer şekilde N normal kuvveti y
ekseninden e2=My/N kadar sola
kaydırmakla da My momenti silinirse

141
Başlangıçta verilen eksenel kuvvet
artı iki eksene göre eğilme momenti
yerine eksantrik normal kuvvet hali
elde edilmiş olur.
Eksantrik normal kuvvet, alan
merkezine taşınırsa eksenel kuvvet +
iki eksene göre eğilme momentleri
elde edilebilir.

142
 Süperpozisyon kuralını kullanarak
eksantrik normal kuvvet halini, biri
iki eksene göre eğilme momentlerinin
bulunduğu eğik eğilme hali ile diğeri
eksenel kuvvet hali olmak üzere ikiye
ayırabiliriz. Eğik eğilme halindeki
şekil değişimi ve gerilme diyagramı
şekil üzerinde hatırlatılmıştır.

M z I y + M y I zy
tan β =
M z I zy + M y I z

M z ( I zy z − I y y ) + M y ( I z z − I zy y )
σx =
I z I y − I zy2 143
 Eksenel kuvvet halinde çubuk
eksenine dik ve düzlem olan
kesitlerin çubuk ekseni doğrul-
tusunda ötelendiğini ve normal
gerilmenin en kesit üzerinde düzgün
yayılı olduğunu anımsayınız.


σ=
A 144
 EKSANTRİK NORMALKUVVET HALİ : ÖZET Süperpozisyon denklemi

σ x = σ x + σ xM e
 M z ( I zy ⋅ z − I y ⋅ y ) + M y ( I z ⋅ z − I zy ⋅ y )
σx = +
A I z ⋅ I y − I zy2


A

Mz ( Izy ⋅ z − I y ⋅ y) + My ( Iz ⋅ z − Izy ⋅ y)
σx =
Iz ⋅ I y − Izy2 145
 ÖRNEK 1 ekilde gösterilen dikdörtgen blok köşesinden etkiyen 40 kN’luk kuvveti taşımaktadır. A, B, C, D noktasındaki
normal gerilmeleri hesaplayınız.
y
40kN  = −40000  M z = 1.6 ×106 mm M y = 0.8 × 106 mm
40
I z = 1.7067 ×106 mm 4 iz2 = 533.33mm 2
z ve y asal eksenlerdir.

80 I y = 0.4267 × 10 mm
6 4
i = 133.33mm
2
y
2

z G

 Mz M
σx = − y+ y z
A Iz Iy
C
D
40000 1.6 ×106 0.8 ×106
σx = − − y+ z
80 × 40 1.7067 × 106 0.4267 × 106

σ x = − 12.5 − 0.9375 y + 1.875 z

A B

σ x ( A ) = − 12.5 − 0.9375 ( − 40 ) + 1.875 ( 20 ) = 62.5 MPa

σ x ( B ) = − 12.5 − 0.9375 ( − 40 ) + 1.875 ( − 20 ) = − 12.5 MPa
σ x ( C ) = − 12.5 − 0.9375 ( + 40 ) + 1.875 ( − 20 ) = − 87.5 MPa
z = 0
y = -13.33
σ x ( D ) = − 12.5 − 0.9375 ( + 40 ) + 1.875 ( 20 ) = − 12.5 MPa
y = 0
z = 6.67
T.E. Denklemi için σx = 0 yazarsak; y = −13.33 + 2 z 146
 ekilde boyutları verilen kesite A noktasından P basma kuvveti etkimektedir. Malzemede güvenlik gerilmesi σem
ÖRNEK 2
= 60 ve σem =-120 MPa olduğuna göre kesitin taşıyabileceği P kuvvetini hesaplayınız.

y=
(180 ⋅ 30 ⋅ 90 ) + ( 90 ⋅ 30 ⋅15) = 65mm z=
(180 ⋅ 30 ⋅15) + ( 90 ⋅ 30 ⋅ 75) = 35mm
(180 ⋅ 30 ) + ( 90 ⋅ 30 ) (180 ⋅ 30 ) + ( 90 ⋅ 30 )
30 ⋅ 180 3 90 ⋅ 30 3
Iz = + ( 30 ⋅ 180 ) ⋅ 25 +
2
+ ( 90 ⋅ 30 ) 50 2 = 24.91 × 10 6 mm 4
12 12
30 3 ⋅ 180 90 3 ⋅ 30
Iy = + ( 30 ⋅ 180 ) ⋅ 20 +
2
+ ( 90 ⋅ 30 ) 40 2 = 8.708 × 10 6 mm 4
12 12
I zy = ( 30 ⋅180 ) ⋅ 25 ⋅ 20 + ( 90 ⋅ 30 )( −50 ) ⋅ ( −40 ) = 8.1× 106 mm 4

 M z ( I zy ⋅ z − I y ⋅ y ) + M y ( I z ⋅ z − I zy ⋅ y )
σx = +
A I z ⋅ I y − I zy2

− P 90 P ( 8.1×10 ⋅ z − 8.708 ×10 ⋅ y ) − 20 P ( 24.91×10 ⋅ z − 8.1×10 ⋅ y )

6 6 6 6

σx = +
24.91×106 ⋅ 8.708 × 106 − ( 8.1×106 )
2
8100

σx = 0 ⇒ y = 0.372 z − 30 σ x = P ( −123.4 + 1.53z − 4.11 y ) × 10−6

σ C = P  −123.4 + 1.53 ( 5 ) − 4.11(115 )  ×10−6 = − P ⋅ 588.4 ×10−6

σ D = P  −123.4 + 1.53 ( 35 ) − 4.11( −65 )  ×10−6 = P ⋅197.3 × 10−6
− P ⋅ 588.4 ×10−6 ≤ −120 ⇒ P = 204.08k 
 Pem = 204k 147
P ⋅197.3 × 10−6 ≤ 60 ⇒ P = 304.1k 
Özel Durum: z,y; asal eksenler olsun. (Izy = 0)

 Mz My P Pe y Pe
σx = − y+ z σx = + y+ z z =0
A Iz Iy A Iz Iy

T.E. Doğrultusunu belirleyebilmek için σx = 0 yazalım.

 
P  ey ez 
1 + I y + I z  = 0 Parantez içi sıfır olmalı
A z y 
 A A 

ey ez
1+ y+ z=0
iz2 iy2

T.E. Yalnızca eksantrik kuvvetin etki ettiği noktanın

koordinatına bağlıymış.

i y2 iz2
y = 0 → Sz = − z = 0 → Sy = −
ez ey

P Pey P ez
σ xm a ks = + y1 + z1
A Iz Iy
P Pey P ez
σ xm in = + y2 + z2
A Iz Iy 148
 ekilde gösterilen kesit P çekme kuvvetinin etkisi altındadır. T.E.’nin A ve B noktalarından geçebilmesi için
ÖRNEK 3 P kuvvetinin uygulandığı E noktasının koordinatını hesaplayınız. σem = 140 MPa olduğuna göre P’nin
alabileceği en büyük değer ne olmalıdır.

I z = 78.933 ×106 mm 4
z, y asal eksenlerdir.
I y = 18.933 × 10 mm 6 4

P Mz M
i = 4933.3mm
2 2 σx = − y+ y z
z A Iz Iy
i y2 = 1183mm 2

A = 16000mm 2 P  ey ez 
σx = 1 + 2 y + 2 z
A  iz iy 

yp zp
σ x = σ A = 0 ⇒ 1+ ( −60 ) + ( 70 ) = 0
4933.3 1183 zp z = −26.28mm
2+ ( 90 ) = 0 ⇒ yp
yp zp 1183 p = −45.68mm
σ x = σ B = 0 ⇒ 1+ ( 60 ) + ( 20 ) = 0
4933.3 1183

P  −45.68 −26.28
σ maks = σ D = 1+ ( −100 ) + ( −70 ) ≤ 140 P ≤ 643497 
16000  4933.3 1183 
149
T.E. Kesitin sol kenarıyla çakışsın.
AB doğrusu tarafsız eksendir.
ez = − b
ey e 6
1 + 2 y + 2z z = 0
iz iy

Iz bh3 h2 b3h b 2
Iy
i = =
2
z = i = =
2
y =
A 12bh 12 A 12bh 12 ey = h
6
ÇEKİRDEK
BÖLGESİ
12 ⋅ ey  h  12 ⋅ ez  b 
σ x ( A ) = 0 →→ 1 +  + 2   =0
h2  2  b 2
12 ⋅ e  h  12 ⋅ e  b 
σ x ( B ) = 0 →→ 1 + 2 y  −  + 2 z   = 0
h  2 b 2

12 ⋅ ez b
2+ = 0 ⇒ ez = − ; ey = 0
b 6

Benzer şekilde tarafsız eksenin BC, CD ve DA kenarları ile çakışık olması hallerinde Eksantrik kuvvetin etki
etmesi gereken noktalar belirlenerek birleştirilirse dikdörtgen kesitin ÇEKİRDEK bölgesi elde edilir. Normal
kuvvet bu bölge içerisinde etkirse kesit tek işaretli gerilme etkisinde kalır. Aksi halde TE, kesitin içerisine
girerek kesiti basma ve çekme olmak üzere iki farklı bölgeye ayırır.
Bu husus özellikle tekil temellerin hesabında uygulama alanı bulur. Zemin, çekme gerilmeleri taşıyamadığından
temel altında tamamen basma gerilmeleri elde edebilmek için gerektiğinde temel papucu bir doğrultuda
uzatılarak eksantrik hale getirilir.

150
 Simetrik olmayan Tekil Sömeller (Temeller, ders notları Prof.Dr Halit DEMİR)

Bazen sömel altında üniform gerilme yazılabilir. Demek ki e=M’/N ile e belirtilir ve A1

yayılışı temin edebilmek için sömel uzunluğu, A2 uzunluğundan 2e kadar fazla tutularak
eksantrisitenin bulunduğu tarafa daha uniform gerilme yayılışı sağlanır.
uzun yapılır. Bu yolla kolon eksenine göre
simetrik olmayan bir sömel elde edilir.
Aşağıda bu problem incelenmiştir. 
Sömel üst seviyesinde tesir eden
kuvvetler kolon ekseninin sömel tabanını M* H
kestiği O* noktasına icra edilirse aynı
değerde N kuvveti ve
h*

M ' = M * + h* H
O O*

momenti elde edilir. Buna göre kuvvetin O*O =e= M’/N olmak
üzere O noktasına tek başına etkidiği düşünülebilir. Gerilme
yayılışının üniform olması için O noktasının sömel tabanının
ağırlık merkezinde olması gerekir. Buna göre dikdörtgen tabanlı
sömeller için,

A1 = A
+e

B
2

A2 = A
2 −e
A1 − A2 = 2 e
A1 = A2 + 2 e 151
ÖRNEK 4.1 2 × 2 m lik simetrik bir sömel seçilirse
 = 900 k
Simetrik e = 25cm < 200 : 6 = 33cm sömelde çekme gerilmesi oluşmaz .
M * = 150 km
H = 75 k Sömel 900000 225 × 10 6
σ eb hesaplanırsa , σ eb =− − 2000× 20003 1000 =
hesabı 2000 × 2000 12

σ eb = − 0.39375 MPa > σ znet sömel alanı büyütülmelidir .

3 × 2 m lik simetrik bir sömel seçilirse

e = 25cm < 300 : 6 = 50 cm sömelde çekme gerilmesi oluşmaz .
σ z = 0.25 MPa verildiğine göre
900000 225 × 10 6
M ' = M + h H = 150 + 1i75 = 225 km
* *
σ eb hesaplanırsa , σ eb =− − 2000×30003 1500 =
3000 × 2000 12
M ' 225
e= = = 0.25 m σ eb = − 0.225 MPa = σ znet sömel alanı yeterlidir .
 900
Zeminin emniyet gerilmesi 0.25 MPa olduğuna 
göre sömel ve üzerindeki toprak için 0.025 MPa M*
azaltma yaparsak (Sömel tabanının 1.25 m derinde H
olduğu kabul edilerek, ortalama birim hacim
ağırlığı 20 kN/m3 alınarak 1.25*20=25 kN/m2
h*
=0.025 MPa

σ znet = 0.25 − 0.025 = 0.225 MPa olur. O

Ön boyutlandırma için düzgün yayılı gerilme

kabulu yapılabilir .
 900000
Alan = = = 4000000 mm 2
σ znet 0.225
A× B = 4 × 10 6 = 2000 mm
ÖRNEK 4.2
 = 900 k A = B = 2 m alınırsa
Eksantrik
M * = 150 km
H = 75 k
Sömel A1 = A2 + e = 1 + 0.25 = 1.25 m
hesabı A2 = A2 − e = 1 − 0.25 = 0.75 m

bulunur. Sonra kritik kesitlerdeki kesit tesirleri

hesap edilerek kesit hesabı ve tahkikleri yapılır.


M* H
σ z = 0.25 MPa verildiğine göre
M ' = M * + h * H = 150 + 1i75 = 225 km
h*
M ' 225
e= = = 0.25 m
 900
O O*
Buna göre sömelin bir tarafa olan çıkması diğer tarafa
olan çıkmadan 2e=0.50 m fazla olacaktır. Zeminin
emniyet gerilmesi 0.25 MPa olduğuna göre sömel ve
üzerindeki toprak için 0.025 MPa azaltma yaparsak
(Sömel tabanının 1.25 m derinde olduğu kabul edilerek,
ortalama birim hacim ağırlığı 20 kN/m3 alınarak
1.25*20=25 kN/m2 =0.025 MPa

σ znet = 0.25 − 0.025 = 0.225 MPa olur .

Gerilme uniform olacağına göre sömelin taban alanı
 900 i10 3
Ai B = = = 4 i10 6 mm 2 = 4 m 2
σ znet 0.0225 153
 ÖRNEK 5 ekilde gösterilen sömelde oluşacak en büyük basma gerilmesini hesaplayınız. Zeminin çekme
gerilmesi taşımadığı kabul edilecektir.

My 100
ez = = = −1 m
 −100
h 300
= = 50 cm
6 6

Eksantrik normal kuvvet, çekirdek bölgesi

dışındadır. O halde TE kesitin içine girmiştir.

σB
Gerilmelerden oluşan kuvvet 2.(3 − s ) = 100 k
2 s = 1.5 m, σ B = 66.7 KPa ( k m2 )
ve tarafsız eksene göre
moment dış kuvvet ve σB 2 s = 1500 mm σ B = 0.0667 MPa
2.(3 − s ) . (3 − s ) = 100(2.5 − s )
momente eşit olmalıdır. 2 3

154
 ekilde gösterilen blok, Emniyet gerilmesi 100 MPa olan bir malzemeden yapılmıştır. Bu kesitin
ÖRNEK 6
taşıyabileceği en büyük P basma kuvvetini hesaplayınız. Malzemenin çekme gerilmesi taşımaması
durumunda P kuvvetinin değeri ne olur?
 Mz M
σx = − y+ y z
A Iz Iy

− P.103 0 P.106 1.5

σx = − y+ z=0
12.106 I z 3.6.1013

T.E. Denklemini bulalım.

−P P
σx = + z=0
12 24000
z = 2000 mm.
−P P
σ x ( A) =+ (−3000) = −100
12 24000
P = 480 k .

Malzemenin hem çekme hem de basma

gerilmeleri taşıması durumu için bulunan P
kuvveti

σ em s = 1.5 m, P = 450 k
Gerilme bloğunun bileşkesi P (6 − s ).2. =P
kuvvetidir ve Tarafsız eksene 2
göre moment, σ em 2
(6 − s ).2. . (6 − s ) = P(4.5 − s )
2 3
Malzemenin çekme gerilmeleri taşımaması
durumu için bulunan P kuvveti 155
ÖRNEK 7 Eksantrik normal kuvvetle yüklü, enkesiti 60x180 mm2 olan çubukta σem = 10 MPa ve σem = -6 MPa olarak
bilindiğine göre çubuğun taşıyabileceği en büyük P kuvvetini hesaplayınız.
y
=P
z ve y asal eksenlerdir. I zy = 0
60 mm M z = P × 90
min
My = 0 bh3 h2
i =
2
z =
12bh 12
TE
 Mz My
30 mm
σx = − y+ z
z A Iz Iy
G
180 mm P 90 × P P  90 
σx = − y = 1 − 2 y 
A Iz A  iz 
10 mm
P
P  90 ×12  P  y 
A σx = 1 − 2
y  = 1 − 
maks A h  A  30 

T.E. Denklemi için σx = 0 yazarsak; σx = 0 ⇒ y = 30 mm

P  1080  P  y 
σ min = 1 − y = 1 −  ≤ −6 P ≤ 32400 
60 × 180  32400  60 ×180  30   27 k 
Penbüyük = min   = 27k
P  y  32.4 k 
σ maks = 1 −  ≤ 10 P ≤ 27000 
60 × 180  30 
156
 Gerilme Durumunun İncelenmesi

ez = 0 hali; z, y asal eksenler olsun.

 =P M z = −P ⋅ ey My = 0

σx =
 Mz
− P P ⋅ ey
y σx = + y
A Iz A Iz

P ey  P  12 × e y 
σx =  1 + y σx = 1 + y
y A i z2  A h2 
A
P

Mz
Iz
σ xN =

P  6 × ey  P  6 × ey 
σx = −

σ maks y=h = 1+ σ min h = 1− 

 y =−
2 bh  h 
2 bh  h 
Özel Durum :
P h  P 
e = 0 ise σ maks = σ min = eksenel normal kuvvet hali σ min = 0 ise e = ; σ maks = 2  
b⋅h 6  b⋅h 

e << h e<h e=h e>h e >> h

6 6 6 6 6
 ↑↑ σ maks σ maks > 0 σ maks > 0 ↓ 157
>0
M↓ σ min σ min = 0 σ min < 0 M ↑↑
ÖRNEK 8
ekilde gösterilen tablalı kesitte tarafsız eksenin K ve L noktalarından geçebilmesi için eksantrik
normal kuvvetin etkimesi gereken noktanın koordinatlarını hesaplayınız.

Alan merkezi
tabandan 315.65mm ↑,
sağ kenardan 263.22mm ←
I z = 4243*106 mm 4
I y = 9226*106 mm 4
I zy = 3283*106 mm 4

Pozitif BÖLGEDE , koordinatları y p ve z p olan herhangi bir noktadaki

çekme kuvveti P olsun
M z = −P yp M y = P zp =P
σ xK = 0
z p = −52.8 mm y p = 33.73 mm
σ xL = 0

158
ÖRNEK 9 ÖRNEK 10
A noktasından P basma kuvveti uygulanan T ekilde boyutları verilen kesitte A
kesite haiz kirişin basma ve çekmedeki emniyet noktasından P basma kuvveti
gerilmeleri sırasıyla -70 MPa 140 MPa’dır. P etkimektedir. Malzemede çekme
basma kuvvetinin alabileceği en büyük değeri emniyet gerilmesi 60 MPa basma
hesaplayınız. emniyet gerilmesi –120 MPa olduğuna
(Iz = 0,58x106 mm4 Iy = 0,39x106 mm4 A = 2000 göre kesitin taşıya-bileceği en büyük P
mm2) kuvvetini hesaplayınız. Bulunan bu P
değeri için kesitte gerilme dağılımını
çiziniz.

I z = 24.91*106 mm 4
I y = 8.708*106 mm 4
I zy = 8.1*106 mm 4
M z = −50*103 P mm
M y = 0 mm
σ x = P (−0.5 − 0.00345 y + 0.02564 z )  = −1000 P 
σ B ( z = −30; y = 22) ≤ −70 MPa
P = 52.04 k
σ x = P(−0.123457 − 0.00268 z + 0.00288 y )
σ E ( z = 35; y = −65) ≤ −120 MPa P = 296.7 k
σ D ( z = 5; y = 115) ≤ 60 MPa P = 308.7 k
P = 296.7 k
159
ÖRNEK 11 13- ekilde gösterilen kesit y
ekseni üzerinde olan P çekme
P = 100 kN şiddetindeki basma kuvvetinin etkisi altındadır.
kuvveti şekilde görülen kesite A Kesitin A noktasındaki normal
noktasından etkimektedir. En gerilmenin B noktasındakinin iki
kesit üzerinde gerilme katı olduğu bilindiğine göre P
diyagramını çizip kesitteki en kuvvetinin uygulandığı noktanın
büyük ve en küçük normal A noktasından uzaklığını
gerilmeyi hesaplayınız. hesaplayınız. Iz = 63,96x106
mm4 A=14400 mm2
Alan merkezi
tabandan 80mm ↑, a) A ve B oktalarında aynı işaretli gerilme olsun
I z = 5.33*106 mm4 Kuvvetin TE ' nin üst tarafında D(0; yD ) noktasında etkidiğini
I y = 1.73*106 mm 4 kabul edelım.  = P M z = − P i yD M y = 0 olur.

I zy = 0 mm 4  Mz My P P i yD P y 
σx = − y+ z= + y = 1 + 2D y 
M z = 4 km M y = 5 km A Iz Iy A Iz A iz 
P kuvvetinin çekme σ ( A) = 2*σ ( B) ⇒ yD = −15.06 mm
 = −100 k olması halini siz
σ x = −25 − 0.75 y + 2.89 z inceleyiniz AD = 145 − 15.06 = 129.9 mm
σ ( A) = −199 MPa
σ ( B) = +104 MPa b) A ve B oktalarında farklı işaretli gerilme olsun
yD = 2665 mm

14- Kesitin A
12- Düşey 4,8 kN luk noktasından P = 120
kuvvet etkisi altında ahşap kN şiddetinde çekme
kolonun A, B, C, D kuvveti etkimektedir.
noktalarındaki gerilmeleri Kesitte gerilme
hesaplayınız. dağılımını çiziniz.

160
 15- Yanda şekilde gösterilen 17- Yanda şekilde elemana P = 150 kN değerinde bir kuvvet etki
istinat duvarının yapıldığı etmektedir. En büyük gerilmenin 125 MPa’yı geçmemesi
malzemenin birim hacim istendiğine göre en büyük a mesafesini bulunuz.
ağırlığı γ = 25 kN/m2 ve yatay A = 4570 mm2; d = 201 mm; bf = 165 mm; tf = 10,2 mm
toprak itkisi h = 120 kN’dur. tw = 6,2 mm; Ix = 34,5x106 mm4; Iy = 7,62x106 mm4
İstinat duvarının altındaki
zemindeki gerilmeleri bulunuz.

σ B = − 166 kPa
σ C = − 14 kPa

16- Yanda şekilde elemana

iki kuvvet etki etmektedir.
En büyük gerilmenin 70
MPa’yı geçmemesi
istendiğine göre en büyük P
kuvvetini bulunuz. a = 31.2 mm
A = 2897 mm2; d = 254 mm; z z
bf = 65 mm; tf = 11,1 mm;
tw = 6,1 mm; Iz = 28,1x106
mm4; Iy = 0,949x106 mm4
(Kuvvetler gövde orta
x = 16.1 mm
noktaya etkimektedir)

161
P = 51.6 k
KOLONLARIN BURKULMASI

162
 KOLONLARIN BURKULMASI

Yapı elemanlarının gerilme ve şekil değiştirme kriterlerine göre incelenerek boyutlandırılması

bundan önceki bölümlerde ele alındı. Bu bölümde yapı elemanlarının aldığı biçimi yük etkisi altında
koruyup koruyamayacağı konusu araştırılacaktır. Stabilite, yapının ani biçim değişimi yapmadan
verilen bir yükü taşıma kabiliyeti olarak tanımlanabilir. Aşağıdaki şekilde, üç farklı yüzey ve
üzerindeki küre gösterilmiştir. Kürelere denge konumlarından küçük sapmalar verilip serbest
bırakıldıklarında nasıl davranacakları hususunu, üç ayrı denge konumunu açıklamakta kullanabiliriz.

w w
I II

N N
Farksız Denge

Eğer küre denge konumu I`den
uzaklaştırılırsa, küreyi orijinal
denge konumuna döndürmeye
zorlayan yeni bir F kuvveti oluşur.
Bu denge durumu KARARLI
DENGE olarak adlandırılır.
Küre denge konumu I`den hareket Küre, denge konumu I`den hareket
ettirilirse oluşan kuvvet küreyi ettirildiğinde orada kalır ve denge
denge konumundan daha da konumu hiçbir zaman bozulmaz.
uzaklaştıracaktır. Bu denge Bu şekil kararlı ve kararsız denge
durumuna KARARSIZ DENGE arasında bir durumu gösterir ve
denir. Gerçek yapılardaki göçme FARKSIZ DENGE diye adlandırılır.
olayına benzetilebilir.

163
İki ucundan mafsallı eksenel basma kuvveti taşıyan bir çubuk düşünelim. Eksenel kuvvetin yavaş yavaş artması
durumunda çubuk doğru eksenli başlangıç durumunu koruma eğilimindedir. O halde çubuğun doğru eksenli denge
konumu, kararlı denge konumudur diyebiliriz.
Eksenel kuvvetin belirli bir değerine ulaşıldığında çubuk, doğru eksenli denge konumunu bırakıp aniden eğri eksenli
başka bir denge konumuna geçer. Bu olaya burkulma adını veriyoruz. Çubuk burkulduktan sonra yüklemedeki küçük
değişmelerle kendisine yine eğri eksenli başka başka denge konumları bulur. Çubuğun eğri eksenli denge konumunu
kolayca değiştirme eğiliminde olması sebebiyle bu denge konumuna kararsız denge konumu adı verilir.

Burkulma, eksenel basma kuvveti taşıyan narin çubuklarda meydana gelir. En kesit alanı küçük, boyu büyük olan narin
çubukların eksenel yük taşıma kapasiteleri burkulma olayı nedeniyle azalır.

EKSENEL YÜKLÜ KOLONLAR

P P

Bu bölümde kolonların elastik burkulması ele alınacaktır. Burkulma probleminde

amaç, doğru eksenli denge konumuna sahip bir kolonun eksenel basma yükü
altında, eğri eksenli başka bir denge konumu olup olmadığını belirlemek ve varsa
kolonu bu denge konumuna geçiren P yükünü hesaplamaktır.

İki ucu mafsallı bir kolon ele alalım ve aşağıdaki şartları sağladığını kabul N (N + M)
edelim:
a) Kolon başlangıçta doğru eksenlidir.
b) Eğilme rijitliği EI, uzunluk boyunca sabittir.
c) Malzeme lineer elastik, homojen ve izotroptur.
d) Yük tam olarak ekseneldir.
e) Yerel burkulma meydana gelmez.
P P

DÜZ BURKULMU
164
  = − P ⋅ cos θ θ ≈ tan θ ≈ y′
Q = P ⋅ sin θ cos θ ≈ 1
M = −P ⋅ y sin θ ≈ θ

 = −P 1 v′′
=
Q = P ⋅ y′ ρ (1 + v′ )
3/ 2 1/ 2

M = −P ⋅ y
d2y M
=
dx 2 EI

d2y M Py d2y P λ2 =
P
= =− + y=0 y′′ + λ 2 y = 0 Diferansiyel denkleminin çözümü;
dx 2
EI EI dx 2 EI EI

y ( x ) = A sin ( λ x ) + B cos ( λ x ) eklindedir. Burada A ve B sabitleri sınır

koşullarından bulunabilir.

x=0 ⇒ y (0 ) = 0 0 = A sin ( 0 ) + B cos ( 0 ) B=0 y ( x ) = A sin ( λ x )

 
0 1

nπ
x=L ⇒ y (L) = 0 y ( L ) = A sin ( λ L ) = 0 λ L = nπ λ= n = 1, 2, 3,...
  L
0 165
 P  nπ  n = yarım sinüs
λ2 = Deformasyon bağıntısı y ( x ) = A sin  x
EI  L  eğrisi sayısı

n 2π 2 P n 2π 2 EI
λ = 2 =
2
Pn =
L EI L2
Burkulmaya yol açan en küçük yüke kritik yük denir.
Kritik yüke ulaşıldıktan sonra ikinci mertebe
momentler sebebiyle çubuktaki deformasyon hızla
artarak çubuğun tahrip olmasına yol açar.

π 2 EI İki ucu mafsallı kolonlar

Pkritik = için EULER denklemi
L2
Basında bazen beton dökümü sırasında kalıp
çökmesi nedeniyle meydana gelen yaralanma
haberlerine rastlarız.
Betonarme bir binanın kalıbının yapımında kiriş
ve döşeme altlarına 50-75 cm aralıklarla
yerleştirilen dikmeler kullanılır. Bir dikmenin
burkulma açısından taşıyabileceği eksenel kuvvet
küçüktür. Dikmeler, kuşak adı verilen ahşap
elemanlar yardımı ile ortalarından hareket
edemeyecek tarzda her iki yönde birbirlerine
bağlanırsa burkulma yükü önceki yükün 4 katı
π   2π   3π 
olur. Eğer dikmeler uzunluklarının üçte bir
y ( x ) = A sin  x  y ( x ) = A sin  x y ( x ) = A sin  x
noktalarından kuşaklarla bağlanmak suretiyle L   L   L 
hareket edemez hale getirilirse burkulma yükü
başlangıçtaki yükün 9 katına çıkar. Dolayısıyla π 2 EI 4π 2 EI 9π 2 EI
kalıp tamamlandıktan sonra kuşakların dikkatlice P1 = P2 = = 4 P1 P3 = = 9 P1
kontrol edilmesi kalıp çökmelerini büyük ölçüde L2 L2 L2 166
engellermiş.
 Elastik eğrinin büküm
noktaları arasındaki uzaklık,
(Lb) burkulma boyu olarak
tanımlanırsa, Euler kritik
burkulma yükü formulünü
farklı mesnet koşullarına
sahip çubukların burkulma
yüklerinin hesaplanmasında
kullanmak mümkündür.

π 2 EI min
Pkritik =
L2b

Burkulma olayı, en kesitin en

küçük atalet momentini
veren eksene dik
doğrultudaki yer değiştir-
mesi ile meydana gelir. Bu Lb = L Lb = 0.5L Lb =
L
2
= 0.707 L Lb = 2 L
sebeple İnce dikdörtgen ve L
kesitler yerine her eksene
göre atalet momentleri aynı 1 π 2 EI min
π 2 EI min π 2 EI min π 2 EI min =
olan Daire, halka, tüp yada Pkritik = Pkritik = 4 Pkritik = 2.05 Pkritik
geniş başlıklı I profil L 2
L 2
L2 4 L2
kesitlerin kullanılmaları daha
uygun olur.
167
 KRİTİK GERİLME – NARİNLİK İLİKİSİ

Bir kolonda burkulmaya yol açan en küçül normal gerilme σkritik (σkr), Euler burkulma yükü bağıntısının alana bölünmesiyle
elde edilebilir. İki ucu mafsallı bir kolonda,

π EI min
2 Pkr π 2 EI min π 2 E π 2 E
Pkritik = = = 2 = 2 π 2E
A Lb 2 A Lb λ σ kr = 2
L2b 2 λ
imin
şeklinde ifade edilebilir. Burada λ, narinlik olarak tanımlanır. Lb
λ=
Narinlik EI (eğilme rijitliği) veya P (yükleme) ile ilişkili değildir. i
Burkulma gerilmesi düşey eksende, narinlik
değerleri de yatay eksende gösterilerek σkr – λ
eğrisi çizilecek olursa, λ nın büyük değerlerinde
eğrinin yatay eksene hızla yaklaştığı, küçük
değerlerinde ise eğrini hızla büyüyerek düşey
eksene asimptot olduğu görülür. Oysa normal
gerilmenin büyümesiyle malzemede akma adını
verdiğimiz kalıcı şekil değiştirmelerin ortaya çıkıp
ezilme ve göçme olması gerekirdi. Dolayısıyla
narinliğin küçük değerlerinde Euler hiperbolünün
kullanılması doğru olmaz.
Orantılılık sınırına karşı gelen narinlik değeri bir
kriter olarak alınabilir.

π 2E π 2 210 ×103
σp = 2 190 = λ p ≅ 105
λp λ p2
Yapı çeliği için kritik narinlik değeri 105 dir
168
 Narinliğin 105 den küçük olması durumunda burkulma gerilmesi orantılılık sınırını aşmakta dolayısıyla
malzemede kalıcı şekil değiştirmelerin olması beklenmektedir. O zaman bu bölgeye Elastik Olmayan yada Plastik
Burkulma Bölgesi adının verilmesi yanlış olmayacaktır.
Narinliğin 105 den büyük olması durumunda ise burkulma gerilmesi oldukça küçük değerler alacağından, bu
bölgedeki burkulmaya Elastik Burkulma Bölgesi denebilir.
Plastik Bölgedeki burkulma yükünün belirlenmesinde ise Tetmajer’in deneysel çalışmaları sonucunda önerdiği
doğru denklemleri kullanılabilir.

NARİNLİK – KRİTİK GERİLME İLİKİSİ : ÖZET

λ < λp σ > σ p  Tetmajer eğrisi geçerli

burkulma elastik değil.

Euler hiperbolü geçerli

λ > λp σ < σ p 
burkulma elastik bölgede.

Tetmajer doğru denklemleri

λ < λp ⇒ σ kritik = 310 − 1.14λ ( çelik için )
λ < λp ⇒ σ kritik = 29.3 − 0.194λ ( ahşap için )

169
 KOLONLARIN TASARIMI

1) Analiz (kontrol) : Lb, A, P bilinen büyüklükler. y

Lb
λ= ⇒ (hesapla )
imin
π 2E
λ > λ p ⇒ ( Euler formülünü kullan ) σ kr = 2 ; Pkr = σ kr ⋅ A
λ z z
Pkritik
λ < λ p ⇒ ( Tetmajer formülünü kullan ) Ptoplam = ( fs güvenlik katsayısı )
fs

2) Boyutlandırma : E, P, Lb bilinen büyüklükler.

y
λ > λp).
Burkulmanın elastik bölgede olduğu kabul edilir (λ

P yükünü elastik burkulma bölgesinde taşıyabilecek en küçük atalet momenti hesaplanır (Imin) Bulunan bu atalet
momentini sağlayacak uygun bir kesit seçilir (I, U, T veya dikdörtgen).

Pkr = fs ⋅ P ( fs > 1) I=
( fs i P ) L2b
π 2E
λ > λp) ise kabul doğrudur.
λ hesaplanarak λp değeri ile karşılaştırılır. Eğer (λ

π 2E Ptoplam =
Pkr
σ kr = 2 Pkr = σ kr ⋅ A
λ fs

λ < λp) ise kabul yanlıştır ve kesit büyütülerek işlemler tekrarlanır.

Eğer (λ
170
ÖRNEK 1 ekilde boyutları verilen iki ucu mafsallı ahşaptan imal edilmiş kolonun taşıyabileceği P basma kuvvetini,
kolon boyunun 4 ve 2 metre olması halinde ayrı ayrı hesaplayınız. (E = 10 GPa,)
y
λ < λ p = 100 σ kr = 29.3 − 0.194 ⋅ λ

lb = l = 4000mm
120 ×1003 
z
100
Iz = = 1× 107 mm 4 
12 1×107
 I min = 1× 10 mm
7 4

100 ×120 3 imin = = 28.9mm

Iy = = 14.4 ×106 mm 4  12000
12 
120

lb 4000
λ = = = 138.41 > λ p = 10 0 Burkulma elastik bölgede Euler formülü geçerlidir.
im in 28.9

π 2 ⋅ E ⋅ I π 2 ⋅1⋅104 ⋅1×107 61622

Pkr = = = 61622  , σ kr = = 5.14 MPa
lb2 40002 100 ⋅120

lb = l = 2000mm Olsaydı;

2000
imin = 28.9mm4 λ= = 69 < λ p = 100 Burkulma plastik bölgede Tetmajer formülü geçerlidir.
28.9

Pkr = A ⋅ σ kr Pkr = 100 ⋅120 ⋅ ( 29.3 − 0.194 ⋅ 69 ) = 190968 

  
15.91MPa
171
ÖRNEK 2 Burkulma boyu Lb = 3m olan bir kolon P = 400 kN’luk bir eksenel kuvvet etkisi altındadır. Kolon E = 210
GPa olan dairesel kesitli D dış çapına sahip ve D/12 et kalınlığı olan içi boş bir borudan yapılmıştır. fs =
3 alınarak D dış çapını hesaplayınız.
4
 D
π D− 
fs ⋅ P ⋅ lb2 3 ⋅ 400 ⋅103 ⋅ 30002 πD 4
− 
6
I= 2 = = 5.21× 106 mm 4 I=
π ⋅E π ⋅ 210 × 10
2 3 64 64
D-D/6

π D4 120
I = 0.51775 = 5.21×106 mm 4 D = 119.65 mm ≈ 120 mm t= = 10mm
64 12

π π 1204
D A=
4
(1202 − 1002 ) = 3454mm2 I = 0.51775 = 5267381mm 4
64

I 5267381 3000
i= = = 39.05mm λ= = 76.82 < λ p = 105
A 3454 39.05

222.4 × 3454
σ kr = 310 − 1.14λ σ kr = 310 − 1.14 × 76.82 = 222.4 MPa Pmax = = 256056  < 400k
3
Kesit bu yükü taşıyamaz. Kesit büyütülür.

D = 140 mm t = 14 mm I = 11.13 × 10 6 mm 4 A = 5540 mm 2 i = 44.8 mm

3000 5540 × 233.6
λ= = 67 < 105 σ kr = 310 − 1.14 × 67 = 233.6 MPa Pmax = = 431381 > 400k
44.8 3
Süleyman Aksoy tarafından yapılan kesit seçimi 21 Mayıs 2009
D = 165 mm t = 9.95 mm I = 14.62 × 10 6 mm 4 A = 4847 mm 2 i = 54.93mm
3000 4847 × 247.74
λ= = 54.61 < 105 σ kr = 310 − 1.14 × 54.61 = 247.74 MPa Pmax = = 400240  > 400k
172
54.93 3
ÖRNEK 3 ÖRNEK 4

ekildeki L kesitli ahşap kolonun fs = 3

ekilde görülen BC çubuğu 90x180mm dikdörtgen kesitli
güvenlik katsayısı ile taşıyabileceği P
ahşaptan yapılmıştır. Çubuğun fs = 3 güvenlik ile
yükünü bulunuz.
taşıyabileceği q yükünü; L = 3 m olması halinde,
E = 10 GPa
hesaplayınız. E = 10 GPa, λp = 100

tabana ve sol kenara göre statik

I min = 10.935 ×106 mm4
moment alınırsa;
λ = 115.47
y = 35 mm z = 65 mm
Pem = 39.972 k
I min = 5.3524 ×106 mm4
k
λ = 77.803 q = 15
m
σ kr = 14.21 MPa
Pem = 38357 

173
ÖRNEK 5 ÖRNEK 6

Aralarında 1.2 mm boşluk olan 25 mm çaplı silindirik
çubukların uzunlukları 1’er metredir. Isıl genleşme
katsayısı a = 12x10-6 1/oC olduğuna göre,
a) Boşluğun kapanmasına, b) Çubukların elastik
burkulmasına yol açan sıcaklık artışını hesaplayınız.
Çelik AB çubuğu kare kesitli olup iki ucu mafsallıdır. 2
güvenlik katsayısı ile sisteme uygulanabilecek P kuvvetinin
şiddetini hesaplayınız.
λkr= 105, λ<λkr için σkr = 310 -1.14λ (burkulma plastik bölgede
ise)

38x38mm2
30,0°
B
A
3m
P

∆L = α ⋅ L ⋅ ∆T 3000 3000
λ= = = 273 > λkr = 105
I πr 4
r2
r 384 10.97
0.0012 = 12 × 10 −6 × 2 × ∆ T i= =
4π r 2
= =
A 4 2 12 × 382
∆T = 50 C
384
I= = 173761mm 4
Boşluk kapandıktan sonra sıcaklık artmaya devam ederse 12
iç kuvvet oluşur.
L Pkr π 2 EI
( ∆L )t = ( ∆L )e α ∆T L = σ = E α ∆T Pem = = = 1.732 P
AE fs fsi L2b

π 2E π2 π 2 × 200 ×103 ×173761

E α ∆T = σ kritik = 2 ∆T = = 8.03 C P= = 11002  = 11k
λ α ⋅λ 2
30002 × 2 × 1.732
174
 Ferdinand P.BEER & E.Russel JOHNSTON, Mechanics of Materials, McGraw-Hill Book Comp.1981
ÖRNEK 7 ÖRNEK 8
ekilde görülen sistemdeki AB ve BC elemanları dış 2,5 m burkulma boyu olan kolonun kesiti şekildeki gibidir.
çap 120 mm, et kalınlığı 10 mm olan alüminyum Taşıyabileceği P yükü 350 kN olduğuna göre n güvenlik
çubuklardır. Burkulma güvenliğini en büyük yapacak h katsayısını hesaplayınız.
yüksekliğini bulunuz. mg = 75 kN olduğunda karşılık A = 3325 mm2; E = 200 GPa; Iy = 8,865x106 mm4; Ix =
gelen güvenlik katsayısını hesaplayınız. E=70 GPa 11,557x106 mm4)

mg

kablo , BC ve AB çubuk kuvvetleri

imin = 51.63 mm, λ = 48.4
h 2 + 9 mg 3mg mg
K= , BC = , AB = σ kr = 310 − 1.14* 48.4 = 254.8 MPa
h 2 2h 2
çubukların Pkr yükleri yazılıp taraf tarafa bölünürse Pkr = 254.8*3325 = 847226 
3mg π 2 EI min mg π 2 EI min Pkr 847226
= , = n= = = 2.42
2h 36 2 16 P 350000
h = 6.75 m fs BC = 6.07
175
 Ferdinand P.BEER & E.Russel JOHNSTON, Mechanics of Materials, McGraw-Hill Book Comp.1981
ÖRNEK 9 ÖRNEK 10
ekildeki yükleme altında en büyük L değerini
Burkulma boyu L olan kolon dxd/3 boyutlarındaki ahşap
hesaplayınız.
bloklardan şekildeki düzenlemelerde oluşturulmak
E = 200 GPa, σkr = 290 MPa, A= 1452 mm2, iz = 41,6 mm,
isteniyor. Burkulma açısından taşıyabilecekleri
i y = 14,75 mm fs = 1,92
kuvvetlerin (PA/PB) oranını hesaplayınız.
P = 60 kN

P A kr I min
A
27
= = = 1.421
π 2 EI min P B kr I min
B
19
Pkr = Pem * fs = ,
L2b
I min = 14.752 *1452
L = 2325 mm
60000*1.92
σ= = 79 MPa < σ kr
1452
176
11- ekildeki kolona başlangıçta hiçbir kuvvet 13- AB ve AC çubuklarının çapı 15 mm, BC çubuğunun çapı
o
etkimemektedir. Sıcaklık 40 C arttırıldığında burkulmanın 21 mm’dir. Güvenilirliği en büyük yapacak α açısını
olduğu bilindiğine göre kolonun L boyunu bulunuz (E = 200 bulunuz. P = 7 kN olduğunda karşılık gelen güvenlik
GPa; α = 11,7x10-6/oC; d = 100 mm) katsayısını hesaplayınız (E = 200 GPa).

π 2 EI min
Pkr =
L2b
L RL
α * L * ∆T =
EA
⇒ R = Pkr
L = 4190 mm

12- Uzunluğu L = 1.5 m olan, iki ucu mafsallı bir ahşap çubuk fs =
3 güvenlik katsayısı ile P = 60 kN değerindeki eksenel kuvvetini
taşıyacaktır. Çubuğun kesiti dikdörtgen ve bir kenarı diğerinin
iki katıdır. Buna göre kesiti boyutlandırınız. 14- İki ucu mafsallı 4 m uzunluğundaki çelik bir kolon
E = 10 GPa, λp = 100 I260 profilinden yapılmıştır. fs = 2,5 güvenlik katsayısı
ile bu kolonun taşıyabileceği Pem yükünü hesaplayınız (A =
π 2 EI min 1500 53,3x102 mm2, Imin =288x104 mm4 imin = 23,2 mm, E =
Pkr = 2
λ= 210 GPa )
L b
b
2 3
2
Pkr Lb 3*60000*15002 b 4
I min = 2 = =
π E π 2 *10000 6
⇒
b = 71 mm; h = 142 mm
λ = 73.8〈λ p = 100
⇒⇒ b = 76 mm; h = 152 mm 177
 17- ekildeki dairesel kesitli BC çubuğunun n = 3 güvenliği ile
15- L uzunluğunda dikdörtgen kesitli
boyutlandırınız (E = 200 GPa). (BC çubuğunun boyu 5 m’dir)
alüminyum bir kolon ucundan ankastre
diğer ucundan şekilde görüldüğü gibi
mafsalıdır.
Burkulma açısından en uygun a/b oranını
bulunuz.
Kolonu L = 500 mm E = 70 GPa P = 20 kN
için boyutlandırınız. n = 2,5

16- ekilde gösterilen kafes kiriş elemanları 15 ve 20
mm çapında dairesel kesitli çubuklardan yapılmıştır. n =
2,6 güvenlik katsayısı ile taşınabilecek Pmax yükünü
hesaplayınız (E = 200 GPa, σem = 140 MPa)
m
m
15
18- Her bir çubuk içi dolu dairesel kesitli çelikten imal
edilmiştir. Birinci çubuğun çapı 20 mm olduğunda verilen yükleme
altında burkulmanın olmaması için n güvenlik katsayısını bulunuz.
Aynı güvenlik katsayısına sahip diğer çubukların yine burkulmanın
olmaması için en küçük çaplarını hesaplayınız (E = 200 GPa).

178
19- Her iki kolonun eşit ağırlığa sahip olması için d 21- Kare kesitli kolonun taşıyabileceği Pkritik yükünü
genişliğini hesaplayıp, her iki kolonda kritik P yükünü hesaplayınız. Aynı yükü taşıyabilecek daire kesitli
bulunuz. kolonun yarıçapını hesaplayınız. ( E = 200 GPa).

λ = 138.56
d = 28.53 mm
r = 14.27 mm

Çelik Alüminyum
E = 200 GPa E = 70 GPa
γ = 7860 γ = 2710
kg/m3 kg/m3 22- Sistemin güvenle taşıyabileceği P kuvvetini bulunuz.
(E = 210 GPa, σem = 140 MPa, fs = 2,5)

20- Burkulma boyu 1,8 m olan iki pirinç çubuk şekilde

görülen en kesitlere sahiptirler. Her iki kesit alanın aynı
olması için kare kesitin et kalınlığını bulunuz, her iki çubuğun
taşıyabileceği yükü hesaplayınız (E = 105 GPa).
75 mm
50

AB çubuğunda λ = 178.88
I min = 1.885 i106 mm4
P = 73252 
179
 ELASTİK EĞRİNİN İNTEGRASYON YOLU İLE BULUNMASI

Yükleme sonrası bir eğri haline dönüşen (elastik

eğri) çubuk ekseninin denklemini integrasyon
yöntemi ile belirlemek istiyoruz. Eğriliğin
matematik tanımı ile basit eğilme konusunda elde dv
=
edilen şekil değiştirme bağıntıları birleştirilirse dx
aşağıdaki ifadeye ulaşılır.

1 v′′ 1 M
= , =
ρ (1 + v′ ) ρ
3/ 2
2 EI

d 2v M
= , EI v′′ = M
dx 2 EI
Amaç: Yalnızca Momentten oluşan eğim ve sehimin bulunması
Bu bağıntı, moment fonksiyonunun iki kere integre
edilmesi yolu ile elastik eğri fonksiyonunun
belirlenebileceğini ifade etmektedir. EI ⋅ v′′ = M
EIv’’=M ifadesinin iki kere türevi alınırsa elastik
eğri denklemini kesme kuvveti veya yayılı yük
dM
fonksiyonunu kullanmak yolu ile de bulabileceğimi- EI ⋅ v′′′ = = −Q
zi görmekteyiz. İntegrasyon sabitlerinin belir- dx
lenmesinde geometrik ve dinamik sınır koşul-
larından faydalanılır.
d 2M  dQ 
EI ⋅ v′′′′ = 2
= −   = q ( x)
dQ dM dx  dx 
= −q y = −Q 180
dx dx
 Sınır koşulları

EI ⋅ v′′′′ = q v (a) = 0

θ (a) = 0
EI ⋅ v′′′ = ∫ q ⋅ dx + c1 = −Q
Ankestre uçta çökme ve
dönme yoktur.
EI ⋅ v ′′ = ∫ ∫ q ⋅ dx ⋅ dx + c x + c
1 2 =M

c1 x 2 v (a) = 0
EI ⋅ v′ = ∫ ∫ ∫ q ⋅ dx ⋅ dx ⋅ dx + + c2 x + c3
2
M (a) = 0
3 2
c1 x c2 x
EI ⋅ v = ∫ ∫ ∫ ∫ q ⋅ dx ⋅ dx ⋅ dx ⋅ dx + + + c3 x + c4 Mafsallı uçta çökme ve
6 2 moment yoktur.

EI ⋅ v′′ = M
EI ⋅ v′ = ∫ M ⋅ dx + c1 M (a) = 0
Q (a) = 0
EI ⋅ v = ∫ ∫ M ⋅ dx ⋅ dx + c1 x + c2
Serbest uçta moment ve
kesme kuvveti yoktur.

181
ÖRNEK 1 ekilde gösterilen konsol kirişin elastik eğri denklemini ikinci, üçüncü ve dördüncü mertebeden diferansiyel
denklem kullanarak bulunuz. B noktasındaki eğim ve sehimi hesaplayınız.

EI ⋅ v′′′′ = q
dM
EI ⋅ v′′′ = = −Q
dx EI ⋅ v′′′′ = 0
EI ⋅ v′′′ = C1
EI ⋅ v′′′ = P
EI ⋅ v′′ = C1 x + C2
EI ⋅ v′′ = Px + C1
EI ⋅ v′′ = M x2
EI ⋅ v′ = C1 + C2 x + C3
2
Px
EI ⋅ v′′ = − P ( L − x) = Px − PL EI ⋅ v′ = + C1 x + C2 2
2
Px 2 x3 x2
EI ⋅ v′ = − PLx + C1 Px 3 x2 EI ⋅ v = C1 + C2 + C3 x + C4
2 EI ⋅ v = + C1 + C2 x + C3 6 2
6 2
Px3 x2
EI ⋅ v = − PL + C1 x + C2 x = 0 için v = 0 ⇒ C4 = 0
6 2 x = 0 için v = 0 ⇒ C3 = 0
x = 0 için v′ = 0 ⇒ C3 = 0
x = 0 için v′ = 0 ⇒ C2 = 0
x = 0 için v = 0 ⇒ C2 = 0 x = 0 için Q = − P ⇒ C1 = P
x = 0 için M = − PL ⇒ C1 = − PL
x = 0 için v′ = 0 ⇒ C1 = 0 x = 0 için M = − PL ⇒ C2 = − PL

P  x2  PL2
P x2
 2
v′ = − Lx  ⇒ θ B = − P  x2  PL2
EI  2
PL
v′ =  − Lx  ⇒ θ B = − 2 EI v′ =  − Lx  ⇒ θ = −
EI  2  2 EI  EI  2
B
2 EI

P  x3 Lx 2  PL3 P  x3 Lx 2  PL3 P  x3 Lx 2  PL3
v= − ⇒ vB = −
EI  6 2 
v=  −  ⇒ vB = − v= − ⇒ vB = −
EI  6 2  3EI 3EI EI  6 2  3EI
182
ÖRNEK 2 ekilde gösterilen basit kirişin elastik eğri denklemini bulunuz. C noktasındaki sehimi hesaplayınız.

P ⋅b P⋅a
L L
a < x < L bölgesi

0 < x < a bölgesi P ⋅b  x

EI ⋅ v2′′ = x − P ( x − a ) = P ⋅ a 1 − 
P ⋅b L  L
EI ⋅ v1′′ = x
L
′  x2 
EI ⋅ v2 = P ⋅ a  x −  + c3
P ⋅b 2  2⋅ L 
EI ⋅ v1′ = x + c1
2⋅ L
 x2 x3 
P ⋅b 3 EI ⋅ v2 = P ⋅ a  −  + c3 x + c4
EI ⋅ v1 = x + c1 x + c2  2 6 ⋅ L 
6⋅ L
PaL2 PaL2
v1 ( 0 ) = 0 ⇒ c2 = 0 v2 ( L ) = 0 ⇒ − + c3 L + c4 = 0
2 6

Pa 3b Pa 3 Pa 4
v1 ( a ) = v2 ( a ) ⇒ + c1a = − + c3 a + c4
6L 2 6L

Pa 2b Pa 3
v1′ ( a ) = v2′ ( a ) ⇒ + c1 = Pa −
2
+ c3 183
2L 2L
 pa 3
c1 = −
6L
(L − b ),
Pb 2 2
c2 = 0, c3 = −
Pa
6L
( 2 L − a ) , c4 = 6
2 2

P ( x − a)
3
x ( L2 − b 2 − x 2 )
Pb
v1 = −
6 LEI v2 = −
Pb
6 LEI
( L2
− b 2
− x 2
) 6EI
−

P ( x − a)
2
v1′ = −
Pb
6 LEI
( L2 − b 2 − 3 x 2 ) v2′ = −
Pb
( L2
− b 2
− 3 x 2
) 2 EI
−
6 LEI

C noktasındaki eğim ve sehim (x=a)

Özel durum: a=b=L/2
θc = −
Pb
6 EIL
( L2 − 3a 2 − b 2 ) P

vc = −
Pba 2
6 EIL
( L − a 2 − b2 )
θC = 0
PL3
v1′ = 0 ya da v2′ = 0 dan → x vmaks =
48EI
en büyük çokme hesaplanabilir.

184
ÖRNEK 3 ekilde gösterilen konsol kirişin reaksiyon kuvvetlerini çift katlı integrasyon yolu ile hesaplayınız.

x2 qx 2
M + M A + q − RA x = 0, M = RA x − M A −
2 2

qx 2
EIv′′ = RA x − M A −
2
1 qx3
EIv′ = RA x 2 − M A x − + c1
2 6

∑F y = 0, ∑M = 0, v1 ( L ) = 0 1 1
EIv = RA x − M A x −
3 2 qx 4
+ c1 x + c2
6 2 24
4
RA + RB = q⋅L I
3  v ( 0 ) = 0 ⇒ c2 = 0 
 4L   4L L  4 2 Sınır koşulları:  
RA L − M A = q   −  = qL II  ( )
v ′ 0 = 0 ⇒ c1 = 0 
 3  6 3  9
1 1 qL4
RA L − M A L −
3 2
=0 III 1 
6 2 24 1 qL4 24
 R A L3
− M A L2
− = 0 * 2
6 2 24  L

4 RA L − 12M A = qL2  7 2 13 19
 16 2 7 2 MA = qL , RA = qL, RB = qL
4 2  − 8M A = − qL + qL = − qL
2
72 24 24 185
RA L − M A = qL  9 9
9 
ÖRNEK 4 ekilde görülen konsollu kirişin elastik eğri denklemini;
a) İkinci mertebeden diferansiyel denklem kullanarak,
b) Üçüncü mertebeden diferansiyel denklem kullanarak çıkartınız.

EI ⋅ v′′ = M
P 3  3⋅ L 
0≤ x≤L ⇒ M1 = − x L≤x≤ L ⇒ M 2 = −P  − x
2 2  2 
P 3PL
EI ⋅ v1′′ = − x EI ⋅ v2′′ = Px −
2 2
P 2 P 2 3PL
EI ⋅ v1′ = − x + c1 EI ⋅ v2′ = x − x + c3
4 2 2
P P 3 3PL 2
EI ⋅ v1 = − x 3 + c1 x + c2 EI ⋅ v2 = x − x + c3 x + c4
12 6 4

v1 ( 0 ) = 0 ⇒ c2 = 0
v1′ ( L ) = v2′ ( L )

P PL2
v1 ( L ) = 0 ⇒ − L3 + c1 L = 0 ⇒ c1 = v2 ( L ) = 0 186
12 12
 P 2 P ⋅ L2 P ⋅ L2 3 ⋅ P ⋅ L2 5 ⋅ P ⋅ L2
v1′ ( L ) = v2′ ( L ) − L + = − + c3 c3 =
4 12 2 2 6

3 3 2 P ⋅ L3
PL 3PL 5PL c4 =
v2 ( L ) = 0 ⇒ − + + c4 = 0 4
6 4 6

Elastik eğri denklemleri

Konsol
 3L  PL3
v1 =
Px
12 EI
( L2 − x 2 ) v2 =
P
12 EI
( − 3 L2 + 10 L2 x − 9 Lx 2 + 2 x 3 ) Ucundaki
Çökme
v2   = −
 2  8EI

dM
EI ⋅ v′′′ = = −Q
dx
P
0≤ x≤ L Q1 =
2 L≤x≤
3
L Q2 = − P
2
P
EIv1′′′ = −
2 EI ⋅ v2′′′ = P
P
EI ⋅ v1′′ = − x + c1 EI ⋅ v2′′ = Px + c4
2
P 2 P 2
EI ⋅ v1′ = − x + c1 x + c2 EI ⋅ v2′ = x + c4 x + c5
4 2
P 3 x2 P 3 x2
EI ⋅ v1 = − x + c1 + c2 x + c3 EI ⋅ v2 = x + c4 + c5 x + c6
12 2 6 2
187
ÖRNEK 5
ÖRNEK 6

Yükleme durumu şekilde verilen konsol

Yükleme durumu şekilde verilen konsol kirişin elastik
kirişin elastik eğri denklemini bulunuz.
eğri denklemini bulunuz.
A noktasındaki eğim ve sehimi hesaplayınız.

M = 35 x − 144, EIv′′ = 35 x − 144

1
v' = (17.5 x 2 − 144 x)
EI
1 0 ≤ x ≤1 m 1≤ x ≤ 3 m
v= (5.833 x 3 − 72 x 2 )
EI EIv1′′ = 0 EIv2′′ = 10 − 10 x
20 1
v '1 = v '2 = (−5 x 2 + 10 x + 15)
EI EI
1 1
v1 = (20 x − 46.667) v2 = (− 53 x3 + 5 x 2 + 15 x − 45)
EI EI

188
ÖRNEK 7 ÖRNEK 8

Yükleme durumu şekilde verilen basit kirişin Yükleme durumu şekilde verilen basit kirişte C noktasındaki
elastik eğri denklemini bulunuz. sehimi birim yük yöntemi ile hesaplayınız.

ql q
M= x − x 2 , EIv′′ = M
2 2
1 qx 4 ql 3 ql 3
v= (− + x − x)
EI 24 12 24
5 qL4 qL3
venbüyük = − , θA = −
384 EI 24 EI 2 l
M 1 = Px m1 = x 0<x<
3 3
Pl l−x l 2l
M2 = m2 = <x<
3 3 3 3
l−x 2l
M 3 = P (l − x ) m3 = <x<l
3 3
M .m 5 Pl 3 189
vc = ∫ dx = ↓
l
EI 162 EI
 1- Yükleme durumu şekilde verilen konsol Po P
kirişin elastik eğrisini bulunuz. B noktasındaki 4- Yükleme durumu şekilde verilen kiriş A C
çökme ve dönmeyi hesaplayınız. elastik eğrisini bulunuz. C noktasındaki B
çökmeyi ve dönmeyi, B noktasındaki
Po dönmeyi hesaplayınız.
a a
A B

L P
5-a) Yükleme durumu şekilde verilen
konsol kirişin elastik eğrisini bulunuz. A B C
2- Yükleme durumu şekilde verilen konsol kirişin b) B noktasında çökme olmaması için P I1
I2
elastik eğrisini bulunuz. En büyük çökmeyi ve B kuvveti ile MB momenti arasındaki
noktasındaki dönmeyi hesaplayınız. bağıntıyı bulunuz. L/2 L/2

Po
A B 6) Aşağıda yükleme durumları verilen kirişlerin elastik eğrilerini bulunuz.
qo
L
Mo
B A
A B
3-a) Yükleme durumu şekilde verilen konsol
kirişin elastik eğrisini bulunuz.
L L
b) B noktasında çökme olmaması için P kuvveti
ile MB momenti arasındaki bağıntıyı bulunuz.

P qo
MB
Mo
A A B B
A

L a b L 190
 πx
q = q 0 sin
L

A B

7) Aşağıda yükleme durumları verilen kirişlerin elastik eğrilerini bulunuz. Kiriş orta nokta noktasında deplasmanı
hesaplayınız. w
(, P = 25 kN, Mo =10 kNm, L = 4 m, E = 200 GPa, I = 18x106 mm4) w = o = 15k / m
2

191
192
 Üç boyutlu gerilme halinin Genelleştirilmiş Hooke Yasaları:

εx =
1
E
[
σ x −ν (σ y + σ z ) ] εy =
1
E
[
σ y −ν (σ x + σ z ) ] εz =
1
E
[
σ z −ν (σ x + σ y ) ]
τ xy τ yz τ xz
γ xy = γ yz = γ xz =
G G G

Bu ifadeler, gerilmeler cinsinden yazılırsa

Eν Eν Eν
σx = (ε + ε + ε ) + 2Gε x σy = (ε + ε + ε ) + 2Gε y σz = (ε + ε + ε ) + 2Gε z
(1 +ν )(1 − 2ν ) x y z (1 +ν )(1 − 2ν ) x y z (1 +ν )(1 − 2ν ) x y z

τ xy = Gγ xy τ yz = Gγ yz τ xz = G γ xz

E
G=
Düzlem gerilme halinde Genelleştirilmiş Hooke Yasaları: 2(1 +ν )

1 1 τ xy
εx = σ x −νσ y  εy = σ y −νσ x  γ xy =
E E G

Bu ifadeler, gerilmeler cinsinden yazılırsa

σx =
E
(ε +νε ) σy =
E
(ε +νε ) τ xy = G γ xy
(1 −ν 2 ) x y (1 −ν 2 ) y x 193