KORIŠĆENJE OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE – PREDLOG

REVITALIZACIJE MINI HIDROCENTRALE U NOVOM PAZARU

Edin Z Zećirović1
Aladin I Baljinac2

Rezime. Ovim radom se nudi jedno alternativno rešenje, koje spada u domen korišćenja obnovljivih izvora
energije, a ujedno ispunjava kriterijume održivog razvoja, tj. analizirana je mogućnost revitalizacije stare
hidrocentrale (HC), koja bi, proizvodeći električnu energiju, zamenila mazut kao pogonsko gorivo u
Gradskoj toplani. Ovo iz razloga jer u toku procesa sagorevanja mazuta u kotlovima, sagoreva i kiseonik i to
u količinama da je potrebno zasaditi i odgojiti, celu katastarsku opštinu jednog grada srednje veličine šumom
(Ašume=1194.375ha za sagorevanje 1500t mazuta), kako bi se nadomestila količina utrošenog kiseonika.
Takođe mazut u toku procesa sagorevanja emituje i štetne materije u atmosferu pa time problem postaje još
veći i složeniji. Mogućnost revitalizacije mini hidrocentrale je razmatrana sa više različitih aspekata imajući
u vidu i nezaobilaznu činjenicu da se ista nalazi u užoj gradskoj zoni gde dominiraju objekti stare čaršije.

Ključne reči: Obnovljivi izvori energije, Revitalizacija, Zagađenje, Održivi razvoj, Male hidroelektrane,
Stara čaršija

USE OF RENEWABLE ENERGY – THE PROPOSAL REVITALISATION

OF MINI HYDROPOWER PLANT IN NOVI PAZAR

Abstract. This paper offers an alternative solution, which belongs to the domain of use of sources of
renewable energy, and at the same time meets the criteria of sustainable development or in other words it
analysis a possibility of revitalisation of a hydropower plant (HPP), which would produce electrical energy
and therefore substitute oil fuel used in the town's heating plant. Primary reason is that in the process of oil
fuel combustion, the oxygen burns in such quantity that a forest ( approx. forest =1194.375ha for combustion
of 1500t of oil fuel) is to be planted and grown across the whole territory of an average cadastral
municipality in order to compensate the quantity of the used oxygen. Also in the process of combustion
hazardous matters are emitted into the atmosphere making the problem even more complex. The
revitalisation possibility of the mini hydropower plant has been studied on many different aspects bearing in
mind the unavoidable fact that one such is located in inner town zone among the old town facilities.

Key words: Pollution of oil fuel, Renewable energy sources, Sustainable development, small hydro-electric
power station, The old town

1
Edin Zećirović, dipl.ing.građ. – PhD student GAF Niš

2
Aladin Baljinac, dipl.ing.arh.
 1. UVOD

Zagađenje, odnosno zaštita životne sredine, je jedno od gorućih svetskih pitanja poslednjih nekoliko
decenija. Skoro da ne postoji sfera ljudskog života i djelovanja koja nije uže ili šire povezana sa ovom
problematikom. Shodno ovome, za građevinarstvo se sa pravom može reći da je oblast, koja je uže povezana
sa ovom problematikom. Ovo iz razloga jer se u samom procesu koncipiranja objekata, zatim njihove
izgradnje, kao i kasnije tokom njihove eksploatacije, mogu preduzeti određene mere koje u mnogome mogu
doprineti očuvanju životne sredine i smanjenju rizika od eventualnih zagađenja.

Jedna od preventivnih mera za smanjenje zagađenja jeste sve veća težnja za korišćenje obnovljivih izvora
energije i smanjenje ili potpuno izbacivanje iz upotrebe neobnovljivih izvora energije, naročito ako su oni
ujedno i izvori zagađenja. Neobnovljivi prirodni resursi koriste se pod uslovima koji obezbeđuju njihovo
dugoročno, ekonomično i razumno korišćenje, ukljuičujući ograničenje korišćenja strateških ili retkih
prirodnih resursa i substituciju drugim raspoloživim resursima, kompozitnim ili veštačkim materijalima.

Shodno globalnim svetskim težnjama, ovim problemom se bavi i na njega ukazuje i Agencija za zaštitu
životne sredine R.Srbije u svojoj publikaciji Indikatori životne sredine u Republici Srbiji u kojoj stoji da:
Učešće obnovljivih izvora energije u potrošnji ukupne primarne energije u periodu 1990. – 2005. je uvećano
za 2.2%, ali je još uvijek na niskom nivou od 6.9%. Strukturu obnovljivih izvora energije čine isključivo
hidroelektrane i to uglavnom velike hidroelektrane. Prosečno godišnje učešće malih hidroelektrana u
obnovljivim izvorima energije iznosi oko 1.15%. U okviru ostalih obnovljivih izvora energije, treba istaći da
u Srbiji postoje određene pogodnosti za njihovo korišćenje. Oko 80% neiskorišćenog potencijala
(izuzimajući hidropotencijal velikih hidroelektrana), nalazi se u eksploataciji biomase (drvene i
poljoprivredne biomase), dok preostalih 20% čine potencijali malih hidroelektrana i geotermalnih izvora. [1]

Razmatrajući stanje životne sredine grada Novog Pazara nailazi se na slične probleme kao i u drugim
gradovima u regionu [2, 3, 4]. Mogućnosti njihovog rešavanja se u globalu poklapaju sa preporukama koje se
nalaze u generalnih svetskim planovima, kao i sa planovima na nivou R Srbije. Jedan od ovakvih problema
je i taj da se u samom centralnom jezgru grada Novog Pazara nalazi gradska toplana (GT) koja kao energent
koristi mazut, a koji je inače izvor-emiter štetnih materija koje zagađuju životnu sredinu, što se može videti
na slici 4. Ovaj problem je aktuelan već nekoliko godina unazad i on se tretira i spominje i u Generalnom
urbanističkom planu (GUP) za područje grada Novog Pazara u kome vezano za ovaj problem stoji: Poseban
problem prvog izvorišta je u tome što se nalazi u centru grada, u gustom jezgru, pa stoga postoje predlozi o
izmeštanju ove kotlarnice na neku drugu lokaciju. [5]

Na osnovu GUP-a grada Novog Pazara može se videti da GT na ovoj lokaciji predstavlja problem i da se
planira rešavanje ovog problema. Međutim, evidentno je da je dislokacija postojećeg objekta skoro
nemoguća iz prostog razloga što GT trenutno opslužuje, najvećim delom, centralnu zonu grada oko same
lokacije toplane, tako da bi se njenim dislociranjem smanjila efikasnost rada toplane.

Imajući u vidu navedeno, postavlja se pitanje postoji li neko drugo, efikasno rešenje ovog problema.
Uvažavajući preporuke iz GUP-a, istovremeno uzimajući u obzir još neke bitne činjenice na terenu,
pokušaće se odgovoriti na ovo pitanje. Naime, u neposrednoj blizini gradske toplane nalazi se stari objekat
hidrocentrale (HC), te će se kroz dalju uporednu analizu predstaviti mogućnost supstitucije pogonskog
goriva u gradskoj toplani, zamenjujući mazut električnom energijom koja bi se dobijala iz HC. U odnosu na
rad [6], ovde će se dati posebna arhitektonska analiza revitalizacije HC uklučujući aspekte aktivnog pristupa
očuvanju kulturnog nasleđa kroz; valorizaciju i kategorizaciju objekta HC u istoriskom jezgru stare čaršije
Novog Pazara.
 2. ARHITEKTONSKA ANALIZA REVITALIZACIJE HC U NOVOM PAZARU

Iskorišćavanje potencijala vodenih tokova u Novom Pazaru datira još is perioda pre dvesta godina, o čemu
svedoče mnogi pisani dokumenti, kao i razna foto dokumentacija. To se posebno ogledalo kroz izgradnju
mlinova za mlevenje žita na više mesta u samom gradu, a posebno na ovom delu. Na mestu današnje HC je
takođe postojao jedan ovakav mlin, slika 1.

Izgradnja HC na mestu starog mlina 1931. godine predstavlja samo nastavak i dalji razvoj ideje o
iskorišćavanju potencijala prirodne energije vodenih tokova. Ovaj oblik dobijanja čiste energije, bio je
zanemaren proteklih četrdesetak godina, te se sa punim pravom može govoriti o revitalizaciji, tj. ponovnom
oživljavanju HC na ovom mestu u novom Pazaru. Imajući u obzir činjenicu da postoji istorijska geneza
razvoja iskorištavanja vovdotokova u Novom Pazaru, a posebno na lokaciji sadašnje HC, sa punim pravom
se može reći da to predstavlja kulturnu baštinu Novog Pazara.

Slika 1. Stari mlin na mestu današnje HC

Savremene tendencije i trendovi su nanovo aktuelizirali iskorištavanje svih vidova i načina prirodnih
potencijala u cilju dobijanja čiste energije.

Budući da je objekat HC smešten neposredno uz zidove starog grada odnosno utvrđenja, neophodno je
sagledati kakav odnos objekat HC ima i kakav bi trebao da ima na okruženje, koje predstavlja istorisko
jezgro valorizovano i kategorizovano kao spomenik kulture sa ambijentalnim vrednostima.

U arhitektonskom smislu sam objekat HC predstavlja novi objekat u istoriskom jezgru, te je sa tog aspekta
potrebno valorizovati i kategorizovati sam objekat. Sa aspekta aktivnog pristupa graditeljskom nasleđu,
objekat nema elemente kulturnog nasleđa niti ima spomeničku vrednost, osim u funkcionalnom smislu gde
se može govoriti o revitalizaciji ideje o iskorištavanju potencijala vodenih tokova. S tim u vezi neophodno je
postaviti sledeća pitanja; kako u jednom specifičnom istorijskom tkivu, kakvo je Stara tvrđava, u
arhitektonskom smislu, smestiti jedan novi objekat. Obzirom na to da objekat stare HC nema spomeničke
vrednosti, nema svrhe govoriti o ambijentalnom usaglašavanju spomenutog objekta.

Odgovor na postavljeno pitanje treba tražiti u mogućnosti interpoliranja novog objekta metodom kontrasta.
To praktično znači da novi objekat treba dematerijalizovati u vidu potpuno transparentnih staklenih zidova
koji ne opterećuju ambijent, sa jedne strane. Sa druge strane, stakleni zidovi pružaju mogućnost
prolaznicima da neposredno sagledaju samo postrojenje i prednosti koje sa sobom nosi iskorišćavanje
prirodnih potencijala tj. korišćenja čiste energije. U samom prostoru bilo bi moguće smestiti izložbene panoe
pomoću kojih bi se stanovništvo edukovalo i animiralo da razvija sopstvene ideje o iskorištavanju prirodnih
potencijala.

Na slici 2 je prikazan primer uspešnog usaglašavanja i korištenja starih materijala u vidu klesanog kamena i
drveta sa jedne strane i novih materijala u vidu polustrukturalne fasade odnosno metalnih profila i stakla sa
druge strane.

Slika 2. Savremeni primer spoja kamena i stakla

 3. STANJE GRADSKE HC

Slika 3. Novi Pazar – centralno gradsko jezgro

Sa slike 3 se može vdeti da se stara hidrocentrala (HC) nalazi u neposrednoj blizini centralnog gradskg trga,
kao i gradska toplana, od koje je HC udaljena svega 360m vazdušne linije.

Neke od karakteristika HC su sledeće :

2
 zauzima površinu od oko 1000 m
 prostorija u kojoj se nekada nalazila glavna oprema centrale je u solidnom stanju
 ne postoji oprema koja bi se mogla iskoristiti pri eventualnoj revitalizaciji HC
 kanal koji je dovodio vodu na turbine je u solidnom stanju, a na delu koji prolazi kroz gradsko
područje je rekonstruisan i umesto kanala otvorenog proticajnog profila postavljena je cev Ø150cm
 HC je izgrađena i puštena u rad 1931. godine i nakon nekoliko rekonstrukcija, sa opremom koja je
bila jako zastarela, dostigla je sedamdesetih godina prošlog veka proizvodnju od 1.2MWh na
godišnjem nivou. [9]
 prema snazi i kapacitetu HC spada u Mini hidroelektrane

4. STANJE GRADSKE TOPLANE

Sa slike 4 se na najbolji način može uvidjeti koliki problem predstavljaju štetni gasovi koje emituje gradska
toplana u toku procesa sagorevanja mazuta u njoj. Ako se još ima u vidu činjenica da se ovo dešava u
centralnoj gradskoj zoni, okruženoj stambenim blokovima postaje još jasnija i alarmantnija potreba za
iznalaženjem rešenja ovog problema.
 Slika 4. Posledice rada GT u ranim jutarnjim časovima

Na slici 3 se može videti da se GT nalazi u centralnom gradskom jezgru. Na osnovu podataka Tehničke
službe uprave gradske toplane Novi Pazar, 2009:
2
 zauzima površinu od oko 2500 m .
 opslužuje uže područje oko same lokacije
 ne poseduje filtere za prečišćavanje izduvnih gasova
3 2
 poseduje skladište za mazut zapremine 475 m koje zauzima površinu oko 200 m
 poseduje 2 kotla ukupne snage 7MW
 kao gorivo koristi mazut
 osrednjena dnevna potrošnja mazuta iznosi 7 ¿ 8 t/danu
 maksimalna dnevna potrošnja iznosi 13 ¿ 14 t/danu
 prosečna godišnja potrošnja iznosi 1500 t/godini

Veoma je teško, na osnovu podataka o količinama mazuta koji se koristi u toku rada toplane, sračunati
količine štetnih gasova koje se emituju tokom sagorevanja mazuta u kotlovima. Dostupni obrasci i formule,
uključuju veliki broj parametara, a pouzdanost im je opet nakon svega irelevantna. Za dobijanje ove vrste
podataka najpouzdanija su merenja in-situ (na licu mesta). Gradska toplana koristeći mazut, osim toga što je
emiter štetnih čestica u atmosferu, istovremeno je i značajan potrošač kiseonika koji je i te kako oskudan u
ovakvim zonama. Uvrštavanjem odgovarajućih podataka u formule date u TERMO-TEHNIČARU, dobijaju
se količine kiseonika koje se utroše u toku sagorevanja mazuta u gradskoj toplani, na godišnjem nivou.
Koristeći obrasce i podatke iz [7], imamo:
Svojstva mazuta su: (podaci se odnose na mazut iz Sibira)

kg
ρ=930 →
m3 gustina, T =65 .0 C ∘→ temperatura zapaljivosti pare

kJ
H d =40614 . 0 →
kg približna donja toplotna moć

C=84 . 0 %

H=11. 5 %

O+N=0 . 5 % hemijski sastav u %

S=4 . 0 %

1 1 O
GL min =
0 .233 100 [
2. 67⋅C+7 . 94⋅( H− )+S →
8 ] količina vazduha potrebnog za sagorevanje

1 1 0. 5 kg
GL min= ⋅
0 .233 100 [
2 . 67⋅84 +7 . 94⋅(11.5−
8
)+4 =13 .67 ]
kg ...
(1)

Za praktične potrebe se uzima da je vazduh smeša kiseonika (O) i azota (N), gde se pod azotom
podrazumeva ne samo azot, već i svi ostali sastojci vazduha različiti od kiseonika.

Sastav vazduha prema tome je:

- po masi
O2 =23. 3 % i
N 2 =76 .7 %
....(2)

23. 3 kg
GO min=13. 67⋅ =3. 185
Na osnovu (1) i (2) ⇒ 2 100 kg
Na osnovu predhodnih podataka sračunate su potrebne količine O2 za osrednjenu dnevnu, maksimalnu
dnevnu i prosečnu godišnju potrošnju mazuta u GT.

kg t t
GO ,srednje =3 .185 ⋅7÷8 =22. 295÷25. 48 →
2 kg danu danu osrednjena dnevna potrošnja

kg t t
GO ,max =3 .185 ⋅13÷14 =41 . 405÷44 . 59 →
2 kg danu danu maksimalna dnevna potrošnja
 kg t t
GO , pro sec no=3 .185 ⋅1500 =4777 . 5 →
2 kg godina godina osrednjena godišnja potrošnja ...
(3)

Istraživanjem je utvrđeno da jedna bukova šuma može da proizvede oko Q=4t ...(4) kiseonika po hektaru
za godinu dana. [8]

Na osnovu (3) i (4) se može sračunati potrebna površina šume (Ašume) koja bi nadomestila potrošnju
kiseonika u toku procesa sagorevanja mazuta.

GO2 , pro sec no 4777.5

Ašume    1194.375ha
Q 4 ...(5)

Znajući da je površina katastarske opštine (KO) Novi Pazar 1538.0ha [5], uzimajući u obzir (5), lako se
izvodi konstatacija da bi bilo potrebno zasaditi i odgajiti skoro celu gradsku zonu Novog Pazara bukovom
šumom kako bi se nadomestila potrošnja kiseonika u gradskoj toplani u toku procesa sagorevanja mazuta.

Praveći malu digresiju, važno je spomenuti problem neažurnosti nadležnih službi u okviru Gradske toplane.
Naime, pri pokušaju da se dođe do relevantnih podataka o količini štetnih materija koje se emituju u toku
rada toplane, naišli smo najpre na nezainteresovanost za saradnju da bi se kasnije, nakon upornog insistiranja
na dostavljanju podataka, ispostavilo da su rezultati merenja, koja su poslednji put obavljena 2004. godine,
zagubljeni. Sve ovo je u direktnoj koaliziji sa jednim od osnovnih načela zaštite životne sredine u kojem se
kaže:

10) Načelo informisanja i učešća javnosti – u ostvarivanju prava na zdravu životnu sredinu svako ima pravo
da bude obavešten o stanju životne sredine i da učestvuje u postupku donošenja odluka čije bi sprovođenje
moglo da utiče na životnu sredinu. Podaci o stanju životne sredine su javni.

5. PARAMETRI KOJI OPRAVDAVAJU PONUĐENO REŠENJE

Istražujući u kom pravcu bi trebalo da se krene, kada je u pitanju problem gradske toplane kao zagađivača,
mnoge činjenice na terenu, preporuke relevantnih službi i pojedinaca, kao i razni, slični međunarodni i
domaći projekti ukazuju na opravdanost i racionalnost predloženog rešenja. U nastavku će se navesti neke od
činjenice koje potkrepljuju ovakav pristup rešenju spomenutog problema.

Na prvom mestu treba istaći značaj činjenice da se realizacijom ovog projekta implementiraju neki od
temeljnih principa održivog razvoja što se može lako zaključiti na osnovu definicija o održivom razvoju.

Razvoj koji zadovoljava sadašnje potrebe bez posledica da buduće generacije zadovolje potrebe sopstvenog
razvoja.

Načelo održivog razvoja – održivi razvoj je usklađeni sistem tehničko-tehnoloških, ekonomskih i društvenih
aktivnosti u ukupnom razvoju u kojem se na principima ekonomičnosti i razumnosti koriste prirodne i
stvorene vrednosti Republike sa ciljem da se sačuva i unapredi kvalitet životne sredine za sadašnje i buduće
generacije. Održivi razvoj ostvaruje se donošenjem i sprovođenjem odluka kojima se obezbeđuje usklađenost
interesa zaštite životne sredine i interesa ekonomskog razvoja.
Ovakav pristup rešavanju spomenutog problema se takodje spominje kao mogućnost u GUP-u za grad Novi
Pazar, ali bez dalje razrade i detaljisanja konkretnih predloga za reševanje ovog problema, odnosno kaže se
sledeće:

Za proizvodnju toplotne energije koristiti i ostala konvencionalna goriva: čvrsta i tečna goriva, tečni naftni
gas, čak i električnu energiju, ukoliko je bilo šta drugo nemoguće koristiti. Pri odobrenju za gradnju objekata
koji će imati izvorišta na električnu energiju, potrebno je raditi analizu opravdanosti. Ukoliko se ukaže
potreba ili mogućnost, graditi postrojenja za korišćenje obnovljivih izvora energije. [5]

Imajući u vidu činjenicu da postoji deo infrastrukture koji bi se mogao iskoristiti ukoliko bi se pristupilo
rekonstrukciji HC, kao rešenju za spomenuti problem, tako da bi troškovi istražnih radova bili svedeni na
minimum, čime se eliminiše prethodno spomenuta stavka iz GUP-a kojom se zahteva izrada analize
opravdanosti ovakvog rešenja.

Princip rada ovakvih HC je jednostavan i ne iziskuje dotane investicije u toku eksploatacije istih, slika 5.

Slika 5. Princip rada male hidroelektrane

Na slici 5 je šematski prikazan princip rada ovakve vrste mini hidrocentrala. Jedina razlika, u odnosu na sliku
5, bi bila ta što ne bi postojala trafostanica za transformaciju struje radi njenog distribuiranja na daljinu, zato
što se gradska toplana nalazi u neposrednoj blizini HC kako smo to već i spomenuli. Samim tim bi i gubici
koji se javljaju transformacijom struje bili izbegnuti što bi dodatno povećalo efikasnost HC i njenu ukupnu
produktivnost, a ujedno i opravdanost ovog projekta.

Osim ovoga, imajući u vidu lokaciju na kojoj se nalazi HC, evidentna je i činjenica da se HC relativno lako,
uz minimalna ulaganja, može priključiti na distributivnu mrežu elektroprivrede R Srbije (EPS). Na ovaj
način bi se višak električne energije, koju bi HC proizvodila u trenutcima kada GT ne bi imala potrebe za
njom, distribuirala u mrežu EPS-a, a EPS bi tu “pozajmljenu” energiju vraćala GT u “hladnim danima” kada
bi GT morala raditi pojačanim kapacitetom te bi se javila mogućnost da kapacitet HC ne bi mogao
zadovoljiti potrebe GT.

Kada je u pitanju davanje prednosti sistemima za snadbevanje vodom treba napomenuti to da se vodozahvat,
koji snadbeva grad Novi Pazar vodom, nalazi ispred brane koja skreće vodu u dovodni kanal HC. Tako da je
deo vode koji bi se dovodio na HC svakako višak, budući da je: srednji godišnji protok vode
3 3 3
2. 82 m /sec. , pri maloj vodi 1. 8 m /sec. , a pri velikoj vodi 10 .0 m /sec . .[8]

Na osnovu opisanog celokupnog stanja na terenu, možemo konstatovati da bi smanjenje pojedinačnih

troškova, koje je očigledno, nesumnjivo uticalo i na smanjenje ukupnih investicionih troškova po
instalisanom KW.

6. ZAKLJUČAK

Iz svega napred iznetog mogu se izvući sledeći zaključci :

 Rezultat dobijen proračunom Ašume=1194.375ha, ukazuje na ozbiljnost izloženog problema. Ako se

uzme u obzir još i zagađenje koje GT izaziva u toku svog rada kao i mali procenat potrošača koje
opslužuje, lako se izvodi konstatacija da je ponuđeno rešenje opravdano, uzevši u obzir i ostale
činjenice na terenu.
 Gradska HC je na početku XX veka, odigrala važnu ulogu u razvoju grada Novog Pazara ali i šireg
regiona, razuverivši praktičnom primenom, predrasude tadašnjih skeptika koje su se javljale po pitanju
primene novih tehnoloških rešenja. Realne su šanse da bi se ovakvim pristupom, rešenja izloženog
problema, otvorile mogućnosti jednom drugačijem načinu pristupa rešavanja sličnih problema kod nas,
a što bi bilo u skladu sa raznim protokolima, konvencijama i preporukama na svetskom nivou.
 U arhitektonskom smislu objekat HC može se interpolirati u istorijskom tkivu metodom kontrasta koja
se ogleda u kontrastu savremene staklene strukture i starih zidova tvrđave

 U narednim istraživanjima već bi se moglo krenuti u izradu studije o količini energije koja bi se mogla
dobiti revitalizacijom HC, a na osnovu realnog stanja na terenu, što bi nam dalo direktne odgovore na
pitanje da li bi se na taj način podmirili sadašnji kapaciteti GT ili bi oni čak mogli biti povećani

LITERATURA

[1] Agencija za zaštitu životne sredine (2007), Indikatori životne sredine u Republici Srbiji-Kratak vodič, Beograd
[2] Petrovic, M. i Trajković, S. (2007), Aerozagađenje kao uzrok urbanog stresa. Studija slučaja: Bulevar Nemanjića,
Medijana, Niš, Nauka+praksa 10, 81-86.
[3] Jovanović, A., Milić, J., Trajkovic, S., Djelic, M., (2007), Projekat “Zelena oaza” kao model za buduće akcije zaštite
životne sredine Nauka+praksa 10, 87-93.
[4] Stamenkovic, M. Trajkovic, S. (2008), Prikaz rezultata ekološkog projekta “Niš - naše čisto dvorište”, Nauka+praksa
10, 91-101.
[5] JP Direkcija za urbanizam Kragujevac, GUPGeneralniurbanistički plan, Zavod za urbanizam Novi Pazar (2006),
Novi Pazar
[6] Zećirović, E. (2009). Supstitucija pogonskog goriva u gradskoj toplani u Novom Pazaru sa ciljem smanjenja
zagađenja. Nauka + Praksa, 12(2), 41-44.
[7] Bogner, M. i dr. (1987) Termo tehničar, Priručnik za termotehniku,termoenergetiku i procesnu tehniku. Beograd:
Naučna knjiga,
[8] Kovačević, M. (2003) Magazin za nauku, istraživanja i otkrića,www.planeta.org.rs (19.05.2009), PLANETA broj.4.
[9] Monografija preduzeća OOUR„ELEKTRORAS“ (1974), Elektroras Novi Pazar, Novi Pazar