Professional Documents
Culture Documents
Àr<f.
#%r
^ ^^
,.' / -Ofe
LIBRàRY
l)N]VERSITy.vL^C^;^
^^''
TORONTO - .
-'
%.#
:n )
''t'' -
%'
Tv-
"nL.-^I^
COLECCIOX LIXGUISTICA
A M ER I C A N A.
TOMO PRTMERO.
COLECCION LINGUISTICA
A M E R I C A N A
PUR
EZEQUIEL URICOECHEA.
TOMO PRIMERO.
PARIS
M A I S O N N E U V E I O-^-
I87I.
5-&e^,A-
G RAM AT ICA
VOCABULARIO, CATECISMO I CONFESIONARIO
LENGUA CHIBCHA
SEGUN ANTIGUOS MANUSCRITOS ANONIMOS E
INÉDITOS, AUMENTADOS I CORREJIDOS
POR
E. URICOECHEA
Doctor en medicina i en filosofia. Présidente fundador de la Sociedad de Naturalistas
Neo-Granadinos, Miembro Honorario de la Sociedad de Jeografia i Estadistica de Méjico,
Socio de las jeolôjicas de Berlini de Paris, de la Zoolôjico-botânica de Viena, de la de
Ciencias Naturales de Krlangen i Corresponsal del impérial i real Instituto
Jeolqjico de Viena.
PARIS
MAISONNEUVE I O!^-
I87I.
CONTENIDO.
Page
INTRODUCCION ix
GRAMÂTICA.
Cap. I. De la ortograffa i
Cap. il De la pronunciacion i
Jenitivo de posesion 59
VIII
Page
de la lengua 77
VOCABULARIO 97
Voces chibchas que se usan en Bogota 208
ORACIONES 209
CATECISMO 224
CONFESIONARIO 230
INTRODUCCION.
tes de tal manera que todo era diferente entre ellos i que
al tiempo de la conquista mas de dos mil naciones
'^
XIV
ojo, cuatro orejas una cola larga que viajaba por los
i
Muslo, Yanara
aba,
Solo encuentro semejanza en la palabra maîz,
yaeshombre,
eba; en el verbo envejecer, itybaransuca;
XXXVI
^Decidnie, hai Dios? Chibu chahac iizu Dios Tut jogu Dios chi a-
agîienua? gnenu?*)
Si hai (Si hai Dios). Agiiene gue. Com Dios chi aguena.
^Cuântos Dioses hai? Dios fiua? Dios chi biia u?
Uno solo no mds. Dios atugue. Dios atia gu chi.
^Dôride esta Dios? Sis Dios epcuano asu- Nran sir Dios aerga
cune? asugnna?
Enel cieloi en latierra Dios chican cielon asu- Dios ebregcielogasQ-
i en todo lugar. cune, sis çuican asticiuie gana. Sir ita asagona,
yn SHza fuyze gue. coga pnynug asuguna.
tQuién es Dios? Dios xic uabe? Saiga Dios?
Es la Santîsinia Trini- Santisima Trinidadgue. SantisimaTrinidad chi.
dad.
^Quién es la Santisima Santisima Trinidad xie Santisima Trinidad sai
Trinidad? ua? u??
Padre, Hijo i Espiritu Paba, Chuta, Espiritu Paba, Tùtia, Espiritu
Santo. Santo gue. Santo chi.
^El padre es Dios? Paba Dios ua? Paba Dios u?
Dios es. Dios gue. Com Dios chi.
^El Hijo es Dios? Chuta Dios ua ? Tùtia Dios u?
Dios es. Dios gue. Com Dios chi.
^El Espiritu Santo es Espiritu Santo Dios Espiritu Santo Dios u?
Dios? ua?
Dios es. Dios P'ue. Com Dios chi.
Santo, i el Hijo no es el Paba nza Espirittt Satito Santo nchara, Tùtia Pa-
Padre ni el Eipiritu San- nza Espiritu Santo Paba ba nchara Espiritu Santo
,
to, i el Espiritu Santo nza Chuta nza, ys npcuac nchara, Espiritu santo
no es el Padre ni el Hijo, gue, nga persona micanuca Paba nchara, Tùtia n-
pero todas très personas achie atueac aguen npcuac chara. Or aquitan chi
tienen un mismo sér Dios atu^ue i chi bmscita. nran persona meia nug
asi no son mâs que un atira agoga atia gu-
solo Dios. quitan persona meianug
Dios atia gu cub oba.
^Pues el sol, la luna, Nga sua, chie, faguà, Nran sa, tia, cùrcha,
las estrellas, el lucero, cagïii,pcuahaza, chunsua- pcuare, guà, gùiatiba,
el rayo, los santuarios, guia, gua, guatoc, sietoc; or chi Dios u?
los cerros, las quebradas nga ys pcua ipcuabie
i otras cosas semejantes uchcts Diosc aouenua ?
son Dios?
tado, J. S.
Vater, quien hablando de los extractos de
gramâticas americanas para su obra, dice: "puedo
contar que este trabajo, hecho desde 1808, es el
mas laborioso de cuantos trabajos laboriosos me ha
hecho emprender mi sed de ciencia." I esto lo decia el
que ya habia estudiado cerca de mil lenguas. A mi
traduccion literal le dejo todo el vigor del orijinal i su
carâcter superlative, con la sentida repeticion del in-
cansable autor.
La lengua chibcha se perdiô a principios del siglo
pasado, pues ya en 1765 no se conocia ni se hablaba.
Para la gramâtica que hoi presento al pûblico me he
servido de très manuscritos, escritos posteriormente a la
gramâtica del padre Lugo que se imprimiô en Madrid en
1 61 9, haciendo el menor numéro de variaciones que me
ha sido posible en porque mi objeto no es
los orijinales,
coma (,)
para la simple division de las palabras i para se-
parar las personas de los tiempos conjugados i el punto
i coma (;)
para la separacion de los ejemplos. Asî en en-
carcelado; Juii chateuca, hui niateiica, Ind ateuca, las
comas indican la primera, segunda i tercera persona i
asahaiiaza.
He tratado de hacer cuanto he podido i convencido
de las numerosas lagunas que aùn dejo, espero que
entre los colombianos se encuentre quien profundice mas
el estudio de la lengua chibcha i valiéndose de dotes
de que carezco i de mayor numéro de materiales pueda
hacer una obra mejor.
Bruselas 24 de Enero de 1871.
NOTAS.
la. Pâjina 2. Kl padre Lugo, con algunos otros autores, dice que
la z debe pronunciarse como la s, conservândola tan solo «por ser ne-
cessaria para la escriptura.» El padre Lugo tiene razon en cuanto a la
pronunciacion por cuanto que él emplea el signo '^h para el sonido que
nosotros reservamos a la 2 que es el équivalente al ts, castellano o casi
al tch frances. Ejeniplo eisa, gusano que comen les indios, larva de un
coleôptero niui blanca i grasa abundante en Bogota en donde aùn la
Eas partîculas na7i i san son segun él, con razon me parece, tiem-
i
pos verdaderos del verbo ser, pues no solo sirven de auxiliar en las
conjugaciones de los demas verbos sino que por si solas tienen el signi-
ficado de los tiempos dichos del verbo ser.
Lo mismo sucede con î(a inua que en lugar de partîculas interro-
gativas, como las designamos, toma el padre Lugo por verdaderos
las
tiempos del verbo ser en el modo interrogativo, modo que puede existir
en la lengua chibcha para este verbo ûnicamente pero del cual carecen
los demas como se verâ por los ejemplos siguientes en los cuales loda
la conjugacion de su pretendido modo interrogativo se reduce a anadir
a los tiempos del indicativo el ua interrogativo.
cunloquios de pretérito :
Hycha gue chaquyia, yo soi el que Mue gue magiiita, tû ères el que etc.
arriba; zacanie: zacany, mui noche. Tambien dicen a veces zaqtciu, mui
noche, pero la terminacioii en u es de la lengua de Tunja i no de Bo-
gota, terminacion que tambien sustituyen a veces al superlative en in,
chibcha, de los adjetivos, covno; choiu, mm bueno, por r-^^^/w. Eos compara-
tives se forinan ademas de las maneras dichas, anteponiendo al positive la
partîcula ingy, como; ingy cuhuma, mâs grande.
il^' Pâjina 235. Xiu o xitty, cuentas blancas; xibza, coleradas; ychypca,
verdes.
El padre Luge no pone la s o el pronombre ze en los infinitivos de
los verbos i asi dice huscua, venir; cuscua, comprar; g-uscua, decir, quitar,
niatar; cascua, alimentar, comer. Creo que asi debiera ser i hubiera se-
hoc mnyscua, que él debia escribir hoc nyscua i zaca bga del verbo bgascua;
lo mismo con los pronombres cha, cki, mue, cuyos casos los hace, cham,
chan, chab en el acusativo, a mi ; chihaca, chihasab, chihasan, chie ab, chie
an, a nosotros ; 7>ihaca, tnan, mab, mhas, para tî, i dice chihaca mtity, ven-
diônos; chihocam ny, diônos; chihocan ny, dîéronnos; chihasab ga, ensenô-
nos, que yo escribiria conio arriba dije. Creo si que se debe abandonar
el ze del infinitivo i buscar la verdadera raiz del verbo.
fué, zepaba zemuys, ahuquys, zebohoza agtiyns, ains, acons nga ana, debien-
do decir agyeny, ainy, acony.
Hablando de ciertos sustantivos verbales, en la pâjina 56, decinios
chitupcua, iotiipcua etc. Algunos autores dicen chittcpca, iotûpca i en el
îna, yo fui.
entre los chinos o el superlativo entre los vascuences, como en; hAbiles,
ait a
LVII
hora, pero nunca la traduccion de los nombres rio papas, reloj que yo ,
Fac a ta, fin del grau campo de labranza de la nacion, su granero i asi
D
ADICIONES.
FRASES QUE SE LEEN EN LA GRAMÀTICA DEL P. LUGO.
Gramatica en la lengua gênerai del Nuevo Reyno, llamada Mosca, compuesto por el
Padre Fray Bernardo de Lugo, Predicador General del Orden de Predicadores y Cate-
dratico de la dicha lengua, en el convento del Rosario de la ciudad de Santa Fé. Afio
1619. En Madrid por Bernardino de Guzman.
INTERJIXCIONES.
Las de carifio son: zin- Las de aborrecimiento
tmga.ynzinga, ansinga.yn tuxca, toxca.
paia guaxin, pcuaua. Las de espanto : qhyi.
yi-
^
LIBRO PRIMERO.
DE LA GR AMATICA DE LA LENGUA CHIBCHA.
CAPITULO PRIMERO.
DE LA ORTOGRAFÎA.
CAPITULO SEGUNDO.
DE LA PRONUNCIACION.
Entre otras pronunciaciones particulares que tiene
esta lengua, las mas comunes i ordinarias, son seis.
— 2 —
La I* es la pronunciacion de la z, la cual se hace
CAPITULO TERCERO.
DEL NOMBRE.
Supuesta la noticia que ya se ha dado de la orto-
CAPITULO CUARTO.
DEL PRONOMBRE.
Dos maneras hai de pronombres unos que ; signiiîcan
por SI solos, los cuales por eso llamaremos sustantivos,
i otros que no significan por si con
solos , sino juntos
elnombre, verbo, participio o posposicion a los cuales
por eso llamaremos pronombres adyacentes, i todos
ellos son indéclinables.
PRONOMBRES SUSTANTIVOS.
PRONOMBRES ADYACENTES.
Ze— yo — nosotros
Chi
Uni— tu Mi— vosotros
A — aquel A— aquellos.
Esta significacion tienen estos pronombres adya-
centes, antepuestos a los verbos, como se verâ en su
— 5 —
lugar, i antepuestos a las posposiciones, como se verâ
en la forma siauiente.
CAPITULO OUINTO.
DEL VERBO SUSTANTIVO GUE.
PRESENTE.
FUTURO.
fueran etc.
. PRESENTE.
As ua — aquel? es —
As ua son aquellos?
Algunos dicen oa en lugar de 7ui.
FUTURO.
PRESENTE.
FUTURO.
. DEL SUBJUNTIVO.
CAPITULO SEPTIMO.
DE LAS CONJUGACIONES.
hecho mos
Um quy — Tu hiciste etc''. Mz — Vosotros
bqîiy hici-
steis
FUTURO.
Ze bquyjiga — Yo haré Chi bqtiynga — Nosotros
haremos
Um qttynga — Tu haras Mi bquynga — Vosotros
haréis
A bqtiynga — El harâ A bquynga — Ellos harân.
IMPERATIVO PRIMERO.
Qîiyû — has tu Quyuva — haced vosotros.
IMPERATIVO SEGUNDO.
Cha quysca— yo ha- esté Chy quysca— estemosetc^
ciendo
Ma quysca — etc^
esta tu Mi quysca — estad etc^
Quysca — aquel
esté etc"". Quysca — estén aquellos
haciendo.
— 13 —
OTRO IMPERATIVO SEGUNDO.
Cha quyia — haga yo Chi quyia —hagamosnos-
otros
Ma çttyia — hagas tu Mi quyia — hagais vos-
otros
Quyia — haga aquel Qztyia — hagan aquellos.
SUPINO PRIMERO.
Zebquiyua —
hacer o para Chy bquiytm — para hacer
hacer yo nosotros
—
Um quyiua para ha- Mi bquiytm — para hacer
cer tu vosotros
A bquiyua — para hacer él A bqîdyua — para hacer
ellos.
SUPINO SEGUNDO.
Quica — hacer.
PARTICIPIOS DE PRESENTE I DE PRETÉRITO IMPERFECTO.
cieron.
— 14 —
FUTURO.
Chaqiiynga — Yo el que —
Chiquynga Nosotros los
FUTURO SEGUNDO.
Chaquingiiepcna — Yo el Chîquinguepcîia — Nos-
que habia de hacer otros los que habiamos
de hacer
Maqitiiiguepctia — Tu el Miqimtguepcua — Vosotros
que habias etc. los que habîais etc.
SEGUNDA CONJUGACION.
PRESENTE I PRETÉRITO IMPERFECTO.
IMPERATIVO PRIMERO.
Guitu — azota tu Guitua — azotad vosotros.
IMPERATIVO SECUNDO.
Chaguitysuca— esté yo Chiguitysîua — estemos
azotaixlo nosotros azotando
Maguitysuca — estes tu Miguitystcca — vos-
estéis
OTRO IMPERATIVO.
Chaguitua — azote yo Chiguitua — azotemos no-
sotros
Maguitua — azotes tu Migiiitua — azotéis vos-
otros
Guitîia — azote él Guittca — azoten aquellos.
PRIMER SUPINO.
Ze gm'tyiîia — azotar o para — para azotar
Chi guityitia
azotar yo nosotros
Um guityiua—Yt^vdi azotar Mi guityiua — para azo-
tû tarvosotros
A guityiua — para azotar A guityiua — azotar o para
él azotar ellos.
i6
SEGUNDO SUPINO.
Guityca, a azotar.
PARTICIPIOS.
PRESENTE I PRETÉRITO IMPERFECTO.
FUTURO.
Chagîiitynynga — Yo el Chigiiityiiynga — Nos-
que azotaré o he de otros los que azotare-
azotar mos
Magîcitynynga — Tu el —
Miguitynynga Vosotros
que azotarâs los que azotareis
Gtntyjiynga — Aquel que Guityiiyîiga — Aquellos
azotarâ que azotarân.
FUTURO SEGUNDO.
Chagtdtynynguepcua — yo Guitynynguepcua — aquel
el que habia de azotar que habia etc"".
Magîdtyjiynguepcîia — tu Chigidtyuyngucpctm — nos-
el que habias etc''. otros los que etc"".
— — i;
aJmqicy.
Nota ô"". El primer imperativo sirve para mandar
se haga luego la cosa, como; bas tu, qii.yiL. El segundo
imperativo sirve para mandar la cosa que no se ha de
hacer immediatamente, sino despues de algun intér-
SUBJUNTIVO.
PRESENTE.
PRETÉRITO.
cieron.
FUTURO.
Zebqiiynganay -
si yo he Abqitynga7tan — si aquel
de hacer o hubiere de ha de hacer o hubiere
hacer de hacer.
Umqziynganan — si tu has
de hacer
Estos tiempos dichos hacen tambien sentido de
cuândo, poniendo al fin una n no mas, i nô toda la par-
OTRO PRESENTE.
Chaquiscaxin — estando yo haciendo o cuando }^o
verbo con otras palabras como son estas, hac ngas ab-
gybe, que quiere decir ^:cômo séria que muriô?
En el verbo activo suelen decir asî, hac nga bcabe,
o si yo comiese de aquello; as 7nuysca iiga ibgube o si
CAPITULO OCTAVO.
DE LAS FORMACIONES DE LOS TEMPOS.
DEL PRETÉRITO.
comprar pagar
i ;
zcniysciia, buscar, siempre que es activo,
excepto cuando significa cojer lo esparcido; zebiscua.
DEL FUTURO.
DEL BIPERATIVO.
REGLAS JENERALES PARA AMBAS COXJUGACIONES.
zeguity ;
quitando el pronombre, que es ze, queda la r2j-
ha de formar el imperativo.
Sâcanse los verbos neutres que tienen al principio b.
la cual conservan en sus imperativos como zebtysctia ,
PRIMERA CONJUGACION.
Régla i''. Si el pretérito cerenado conforme a las
SEGUNDA CONJUGACION.
PRIMERA CONJUGACION.
e hace zye.
SEGUNDA CONJUGACION.
Régla i"". Los acabados en asuca hacen el impera-
tivo segundo como el primero, anadiendo una a, asî de
zemnyscasuca el imperativo primero nyscao; imperativo
segundo, 7iyscaoa, aunque algunas veces suelen sincopar
estos imperativos i dicen nysco.
Régla Los acabados en nsuca, activos, hacen el
2^.
3
— 34 --
pretérito.
Régla Los acabados en sîica que no tienen a ni
4'''.
PRIMERA CONJUGACION.
Régla I "".
La terminacion scua se niuda en sca, excep-
tuando a zemasnia, neutro, que hace maza, por présente
i pretérito; inasciia. que tiene el participio irregular
siejiga, aunque tiene tambien siesca, que sirve para fre-
SEGUNDA CONJUGACION.
Régla i''. Los verbos que no tienen u ântes del
sîica, hacen el participio de présente lo mismo que el
FUTURO.
PRIMER SUPINO.
SECUNDO SUPINO.
CAPITULO NO NO.
DE LA VOZ PASIVA DEL VERBO.
Hai propiamente pasiva aiinque no admite persona
que hace, como la admiten las pasivas latina i espafiola.
En, yo fui azotado por Pedro, esta persona que
hace, de quien fui azotado, no la admite la lenguachibcha
sino solamente la persona que padece. Fôrmase pues
la pasiva del mismo verbo cercenado, conforme a las re-
glas del primer imperativo, anteponiendo la persona que
padece i juntando los pronombres adyacentes cha, ma,
chza, viia, con una 7i al fin de estos pronombres, diciendo
chaji, mail, chian, inian, i para la tercera persona, se
pone la partîcula an, aunque en las tercèras perso-
nas de los participios se quita la a, se pronuncia sola- i
PLUSCUAMPERFECTO.
Chaîiquy, hiciéronme, o habîanme hecho, manquy,
anquy, chianquy, niianqtùy, anqity.
FUTURO.
Chanquynga, yo seré hecho manqicynga, anquynga, ;
SUPINO PRIMERO.
DE LOS PARTICIPIOS.
FUTURO.
KUTURO SEGINDO.
—
Chatmcane conociéronme,
—
matmcane conociéronte,
auncUne —
conociéronle,
chiauncane — conociéronnos,
miauîicane — conociéronos,
muicane — conociéronles.
— 40 —
CAPITULO DÉCIMO.
DEL VERBO NEGATIVO.
Con las partîculas o terminaciones sa o zyuga,
pospuestas al verbo afîrmativo, se forma el negativo
de la manera siguiente. La terminacion za ,
pospuesta
al présente, constituye présente del verbo negativo,
como, zebqityscuasa, yo no hago; utnçtùysctcasa, ab-
qtiysctcaza etc''.
zebguityzaniua.
— 4T —
Segundo supino negativo no hai, ni participios néga-
tives, sino que el mismo verbo negativo sirve para
participio, como aîmscuaza, el que no viene; a/msa, el
OTRO PRESENTE.
ZebquyscitazanaiL , cuando yo no estoi haciendo;
PRETÉRITO IMPERFECTO.
Zebquyscîiazasan si yo no estuviera haciendo ; îun-
qîiysaïazasan, abqtcyscuazasaji, chibquyscuazasan, mib-
qniscîtazasaJi, abqiiyscuazasan.
CAPITULO UNDECI M O.
DE LAS INTERROGACIONES.
Las interrogaciones con los verbos se hacen poni-
endo al fin de ellos el verbo sustantivo interrogativo,
que dijimos ser esta partîcula aa, como; abçityiia} ^'ha
hecho?; abqityngana'i ^'harâlo hacer?
Suelen fi-ecuente i elegantemente sincopar el ver-
bo de fiituro, cuando se le junta la interrogacion,
CAPITULO DUODÉCIMO.
DE LOS VERBOS ANOMALOS.
Ixyqtcy, estar viniendo actualmente.
INDICATIVO.
Ixyquy, yo vengo, chixyçtiy, nosotros venimos,
imixyqiiy, tu vienes, luixyçtty, vosotros venis,
axyçîty, él viene, axyçuy, elles vienen,
SUBJUNTIVO.
Ixyçuynan,Y'm\ç.nào yo, chzxyçuynan, viniendo no-
sotros.
wvxyqtiynaii, viniendo tu, 7;^?!r;y?()7^rt';z, viniendo voso-
tros.
PARTICIPIO.
Chaxynga — yo el que vengo o venia,
maxynga — tu el que vienes,
— aquel que viene o venia,
xyriga
— nosotros los que venimos,
chynga
mixynga — vosotros los que venis,
xynga — aquellos que vienen o venian.
El frecuentativo de este es zîûmscua, yo suele venir.
Bxy. Este verbo es tambien anômalo, i significa
INDICATIVO.
vaban.
- 46 -
PRESENTE.
PARTICinO.
que llevais,
van,
IMPERAIIVO.
PARTICIPIOS.
PRESENTE I PRETÉRITO IMPERFECTO.
CJiasoiigu, yo el que traigo o traia; inasono-a , sono-a.
baca — que
el trajo, baca — los que trajeron.
Conforme a esto, trae tu, se ha de decir soco i nô
baciL. Ve i trâelo, siu masoca, i nô mabaca. Ag^uarda
lo traeré, sa chasoca, i nô sa chabaca. ^jOué traes?
ipcno inasoiiga} \ nô ipcîto viabasca'^. por que este es
frecuentativo. ^:Ouién lo trajo? xico baca} i nô xico
sûca? aunque algunas veces hacen uso de 2/iasc?m,
yo suelo ir, Pero, voi ahora, dicen ?';ia i asî el
siguiente.
PRESEiNTTE,
PRETÉRITO.
PARTICIPIOS.
PRESENTE.
TRETÉRITO.
mahaia — que
tii el dijiste, inihaia — vosotros etc"",
CAPITULO DÉCIMOTERCIO.
DE LOS VERBOS FINITIVOS.
Llamamos verbos finitivos unos verbos que hai en
la lengua chibcha, que significan cosa ya acabada i
PARTICIPIO.
cosa empajada.
la axizyne, ya esta sembrado; axizuca.
la achihiquyne, ya esta escrito o pintado; partici-
pio, achihiuca.
CAPITULO DECIMOCUARTO.
DEL MODO COMO SE HA DE HACER LA ORACION.
El supuesto o la persona que hace, ha de. estar
en primer lugar, luego la persona que padece, el
FUTURO.
Muyscac zeguenynga, yo hombre; rnnyscac
seré
mguenynga, 7nuyscac agueny7iga, muyscac chiguenynga,
mityscac migucuynga, imiyscac agucuynga.
IMPERATIVO.
SUPINO.
PARTICIPIOS.
PRESENTE, PRETÉRITO IMPERFECTO, PERFECTO I PLUSCUAM-
PERFECTO.
FUTURO.
"^-^m^S
LIBRO SECUNDO.
DE LA SINTÂXIS O CONSTRUCCION
DE LA ORACION EN LA LENGUA CHIBCHA.
CAPITULO PRIMERO.
DEL NOMBRE.
Régla r\ Para caliiîcar el nombre sustantivo se ha
de poner ântes del adjetivo, como; hombre bueno,
muysca cho. Exceptûanse los participios, los cuales sue-
len ponerse ântes del sustantivo, como, uca muysca^
el indio que vino. Los pronombres siempre se ante-
ponen al sustantivo , como sis ^nttysca, este indio ; as
nombres numérales siem.-
mziysca, aquel indio; pero los
pre se posponen, como, muysca <2/<^, un hombre; muysca
èoza, dos hombres; muysca mica, très hombres; to ata,
un perro; to dosa, dos perros; to mica, très perros.
Los nombres adjetivos son simples, como pçuyhyxio,
muyhyxio, o compuestos, i estos son de dos maneras.
— 54 —
Unos se componen de nombre sustantivo i de la partî-
l
Quién mas ? Xie/uyzua} que es como decir, i
quién
son todos?
Quién mas vino? Xiefityztia tical que es como
^;
l
Quien mas esta allî ? Xie fuyziia ina suza} que
es como decir, ,;
quiénes son todos los que estân allî?
l
Que mas se ha de hacer o que es todo lo que se ha
de hacer? ip cita fuyze nquynga?
- 56 -
Esta labranza esta llena de yerba, sis tati muyne
fuyzegue, que es como decir, esta labranza es toda yerba.
La fruta de este ârbol esta llena de guzanos sis quye ,
DE LOS SUPERLATIVOS.
Régla 5'\ Los superlativos se forman en la lengua
chibcha con esta partîcula in al fin del nombre positivo,
como; cho, cosa buena, choin, mui buena. CuJuima,
cosa grande, athumm, mui grande. Para formar el
DE LOS COMPARATIVOS.
Régla ô"". El comparative se hace de una de dos
maneras: la primera es sefialande la cosa i diciendo
esta es buena, lo que tiene sentido de comparacion:
- 58 -
asî, si se hace la pregiinta ^•cuâl es bueno? besua
cho? se responde, sis gue cho, este es el mejor i para
mas claridad usan del superlativo , como des7ia choîn ?
jjCLiâl es el mejor? ç:Cuâl es peor? bcsiia achuenza},
o besua achuaizi?ic}, i responden sis gîte acJmeiiza o
sis gîie achuenzi?ie. La otra manera de comparar es
con las preposiciones qiiihyca o çinhysa, çuihycaia, qui-
hysaia, las ciiales antepuestas al nombre o al pro-
nombre quieren decir que es mas que la tal cosa, i asî,
JENITIVO DE POSESION.
CAPITULO SEGUxXDO.
DEL PRONOMBRE.
Es de advertir que el pronombre adyacente ze, en
rigor no es mas que la z, pero juntâmosle la e, para
que si la diccion no comienza por vocal, se pronuncie
mejor la z. Sit:omienza la diccion por vocal, de ningun
modo se ha de poner la e sino que la z hiera en la
l
que hâces ? responde, cha çiiysca magiieza, no hago
i
nada.
Régla IO^ Los pronombres chia viia. cuando i
CAPITULO TERCERO.
DEL USO DE ALGUNOS PRONOMBRES I DE LOS
NOMBRES PARTITIVOS.
En las cosas que son mui comunes al hombre, es-
pecialmente en las cosas que tocan a la composicion hu-
mana, suelen poner en lugar del pronombre chi el pro-
nombre cha, como; cha puyquy nuestro corazon; cha
,
como; fie gîie, muchos son; ategzie, uno es; boze gîie,
CAPITULO CUARTO.
DE CINCO CLASES DE PRONOMBRES DE ALGUNOS I
VERBOS.
Fuera de pronombres que estan puestos al prin-
los
'
SEGUNDA CLASE DE PRONOMBRES.
guna cosa.
2°. Ys apquihistansiica, pegârsele algo.
3°. Ys amascua, „ „
4°. Ys abuscua, pegârsele muchos animales u hombres.
— yi —
5°. Ys zequysynsuca, revelarse contra él.
6°. Ys aqimisîtca, acontecerle.
7°. Ys zebiascua, echar o esparcir una cosa sobre otra.
8°. Ys ajihizaiisuca, pesarle la carga.
9°. Ys amuysaca, v. g. çîdca y s amuyscua, dar sobre
ellos pestilencia.
la. Pers.
— 73 —
9°. Hoc zegttahaicanstica, ser aborrecido de él.
CAPITULO QUINTO.
REGLAS ESPECIALES I ALGUNAS FRASES.
ha de ser participio.
DE LOS ADORNOS.
El ornato de la z se pone despues de la 7t cuando
inmediatamente signe vocal, especialmente si es a.
Suelen tambien ponerla despues de la vocal cuando
signe una s.
- 78 -
El ornato de la n se pone al hii del participio, sobre
todo cuando comienzaii a hablar, i al fin del supuesto,
cuaiido comienzan a hablar, si el supuesto acaba en
vocal.
hobe?
20. ^jQuién dice que es? Xic gtie noJiobe?
24. (iCuyo hijo dice que es? Xie chtita gue nohobe?
25. ^;Cuyo dice que es? Xi ipcua gue iiohobe?
26. (jQuiéii me fiarâ? Xi ipcuanga zemahobe?
27. Estais en lugar hiimedo mirad que no os haga
mal, iotiLpcua gyn msucuns iuc mabgazyngaco.
28. Si fuere indio que tuviere le echaré de penamedio
peso i si fuere pobre le azotarân, cpcuabiez ague-
nan a peua medio pesoc bgaiiga; nga pobrec ague-
nan anguityjtynga.
— 8o —
29. De esta manera sabreis todas las oraciones en
poco tiempo, de otra manera no sabreis, fa sihic
agtiesmic rcsar apiiymicasa Jicuensac mwmcauyjt-
ga, ncJias aguecnaji mimuca7îzy7tga.
30. Dos afios hace que estamos aquî i ni aun rezar
sabeis, zocaui bozaz açjcy?is sinaca cJiibizyiie, nga
resar nchias ininmcanzàiie.
31. Mejor fuera que no hubiera venido, aJmsazaii
cJio nga.
32. jjVosotros los indios cuando estais solos, soleis
decir asî? Mie imcyscan achqiiis misiiquenan sihic
migîtscîia ?
'^'^. Fuése triste, apquyqtiyz acliàJi magiiec ana.
34. ^'Cômo te atreves tu a pecar? iahac agîtens hys-
quie umg2iens pecar zimqtiyscîui}
^$. Diossabe todas lascosaspasadas, présentes i futuras,
Dios ipciiabie azomica chigys mia nga fa aguecua,
ngcf, fa chiquyhic anaia quy^iynga ticoc agueiie.
canzo.
çuyia.
6*
- 84 -
TIEMPO.
Ahora —fa.
Ahora, presto fa spquina: spquina.
Ahora — sa v. g. ahora esta diciendo misa, sa
niisaz aguscua.
Anteayear — mona.
El otro dia — mon mina.
Los dias pasados — moii niinia.
I mas tarde — sasin.
Mas — banzaquia.
alla
Antes — sasa.
Mucho tiempo — banzaca.
AntigLiamente sas bequia: zaitaîiia.
Antes que sacuca, v. g. timquy sacuca: sa uni-
quy sacuca, ântes que hagas o hicieres.
Manana en la noche 7nazmaca.
Antenoche m,ozi7t sinaca: niuyhicasaca.
Anochecer — azinansiica: achisquinsuca.
Anochecer del todo — azacansuca: aumzansîic a.
niquin ahuquy.
2^'^. Todas las mafianas, esto es, en siendo de dia,
PALABRAS AFRENTOSAS
ID EST 1 ILIA FORNICATIONIS.
verdad.
2. Servar nqîiyhycas fac agit., salid solamente los re-
servados.
3. Sic nekias aôiohotysttca, solamente bebe agua.
4. Ys npeua culuca, injiernoc chiuangaf ^ Por eso
solo nos hemos de ir al infîerno?
COMPOSICION HUMANA.
Zysquy — cabeza Soipqjiyta — cogote
Zita — coronilla Cuhnca —
oreja
Zita pciiana — calva Culmquenta detras de— la oreja
Izita paianasuca — encanecer Zye —
cabello
Azita pcuayia — el calvo Hiddiua la cana —
Mue — mollera Huichuaquin, JuncJiiia giii —
Agiia — la sien persona cana
Soipcua — colodrillo CJiucJiiia — galillo o campanilla
— 92 —
QttynJma — barba o quijada le, zW«— barriga
—
Quyhye pelos de la barba Mue, tovisa — ombligo
Quyhyequin barbado— Chichiba — las entranas, la asa-
— cuerno animal
QuiJiie el del Pcuac — lunar
giie el
DESCRIPCION DE UN HOMBRE.
^Qué senas tiene? Ipcua oque, u oqiies iahaco
aguene ?
^De que manera es? Haca agîiecua: Jiac agiiecuabe :
ficaoa f
^ Que hombre es, de que manera Muysca ficaoa^?: fica vniysca
es, que talla tiene? <?«f; fica chaoaf
Hocicudo Ibsaqiiin
ento, tyca: tyia, como; tyiina, voi Abarcar con la mano, zytaz
abajo, esto es al lugar abajo. apcua, como bien podré
; abar-
Abajo, adverbio, esto es, no en carle, cani bqiiyquyz esunga zytaz
izascua. Abiertas tener las pier- por los ejemplos siguientes; trâ-
achic tomin ata fuyze hoc inny. A Aceptar, decir que si, ehebgas-
achic fun boza fuyze hoc i/my. A Acequia, siquie. Acequia ha-
cada uno le di lo que era suyo, cer, siquie bquyscua.
vuiyiati btascua.
Acompanar a otro en alguna
Aclarar lo que se dice, esto
accion como ministro suyo di-
es, explicarlo, muyias zeguscua:
cese con zubatac, mubatac, obatac
aguesnuc zeguscua.
etc. ; i el verbo que significa la tal
Aclararse el agua o cosa accion, como; acompanole a
liquida, achisquy?isuca.
trabajar, obotac ichoscua.
Aclararse el aposento ,
quip- Acompanar a otro yendo
cuan tfiuyian aqiiynsuca. delante, aquyi inascua: aquyhis
Aclararse el tiempo, quica inascua.
Ala vista, esto es, a lo que tar las dos palabras para el ne-
iziscua. alquiler.
Al punto ,
guahaiuc, como ;
pia gyc azascua. Alumbra acâ,
guahaiuc apcua, al punto llego ;
imperativo, «7z«V^«â:(^. Alumbra
gitahaiuc a/iuquy, al punto vino. acd la vêla para que yo vea gâta :
110
ifiaca. bozenuca.
Alla, adverbio de movimiento, A medio dia, sua quichiquisa :
puedo hallar sin él, obaz bzis asyne: asucan apqjcyqicys maguec
mague. asyne.
Amigo o amiga deshonesta- Andador, anyn mague ; anda-
mente, chue. dor terriblemente, anytis angua.
Amo, senor, paba: hue. Mi Andar, inynsuca.
senor, zhue. Andar al rededor de otra
Amontonada cosa, achuiioca. cosa, abos ze/aninsuca.
Amontonado esta, iachunone. Andar al rededor estando en
Amontonar, asan asan bquys- un mismo lugar, zefanagoscua;
cua: agynagyjibquysaia : bchimos imperativo afaiiago.
bquyscua : bchimoasuca. Andar, como cuando decimos
Amontonarse, achunajis aquyn- anda por la ciudad, anda bueno,
suca. etc., isyne.
Anda tu hijo bellaco, mchu- antiques abxi: fapcua sie yfi fio-
en zinaca.
sizasuca.
hizansuca.
iK que tiempo? Hacaganual
V. g. hacaganua mibxisaïa'i £A
Arremeter, enbestir, obacitas-
Arrimardedo o un instru-
el Arrullar la criatura, guas-
me hizo, choc c/iabquy, esto es, sian mague: hysico asuscan ma-
bien me trato. gue: suscuco.
Bien parece ,
yc azyquy; Blandamente, chahuanu.
no parece bien, yc azyza. Blandearse la lanza, achihi-
muysca ata muysca ata. Cada suabozuc suabozuc, cada dos dias.
uno tiene su ânjel que le dice Cada mes, chietuc; chie bozuc,
plato proprio, >nuysca ata mu- zisca fuyze gue. Cada uno de
ysca ata pratonuca fuyze gue los cuatro, muyhicanuc. Cada
— 124 —
uno de los cinco, hyzynuca; de maquys hichas iza. Caer de ca-
los seis, tosnuca; de los siete, beza, izy SCO guan zemascua: izito
Cada vez que me vé me pide torre etc\, tapie gyn guan zemas-
lo que le debo , chamysty puy- cua, tore gyn guafi zemascua. Caer
rayo en la sabana ,
pcuahazaz izita pcuanac agascua.
guan auiaquys muyquy hic/ms aza. Calzarse los zapatos i alpar-
Caer en lo que dudaba, ie zti- gatas, zequihichac zequyscua, i si
Câmaras tener , ichicha aian- zona ie: intac zona ie. Camino
suca: siez ahisuca: i iu chahan de la mano derecha, chipcuaca
asîiame. cho?i zona ie: chipcuaca chohus
Câmaras de sangre, /lyba; zona ie. Camino de la mano iz-
hybaz ichicha ajiyqiiy: hybaz cha- chipcuac azuihus zona ie. Camino
han asîuune. que va por el lado del monte,
Camellon, sima gue; dicese, gua quyhis zona ie.
sima ata, suna boza, suna mica, Camiseta de indio, chitie.
guas zona ie: guas pcuaoa ie. Ca- Cansado estar de trabajar,
mino pedregoso ie hycatyhua , choc y tac aquynzac zegascua.
fuyza. Camino que va al pueblo, Cansar a otro, aquynzac bgas-
puebloc saia ie: puebloc zona ie. cua; aquynzac chaba, me canso.
Camino lleno de vueltas, zos zona Cansarse, aquynzac agascua:
guas zona ie: zos pcuaoa guas aquynzac zegascua.
pcuaoa ie. Camino que pasa por Cansarse de caminar, zecaha-
junto a Fontibon, Hyntiba chine mensuca.
— 127
gocua. quyhyunynga.
Cascajo, hycaco quyn. Cavar al pie del ârbol, quye
Câscara, huca. quihichan bquyhyusuca.
Casco de la cabeza, zysquy. Cavar en tierra por la tarde,
chueta muys sinaca asucuns ana. Caza que se hace con red,
Casi son veinte, gueta apcuan- quynygK Cazar de esta manera,
gaz asungue vasgue. Casi son dos quynygoscua , neutro; el activo
anos, zocam boza apcuangaz a- es, zquynsuca; imperativo ,
quy-
puyngue vasgue. Casi es una nu; participios, chaquytisuca
hora, chueta apcuangaz apuyngac chaquynua, chaquynyjiga.
129
mague. quyu.
Cazuela o tiesto en que tu- César de decir o hacer algo,
estan el maiz, magazy. ie zeguza aga.
Cegajoso, chysca. Césped, quychcua.
Ceja, ghuiquyn. Ciego, opcua magueza.
Cenagal, tisua., i si es mas Cielo, guatquica: quica.
ralo, U7ixiu: usua xiu. Cieno, usua.
Ceniza, sucta: sus que. Cigarra, suaguaia.
Centella, gâta: z/iysçuy?i ga- Cimarron, zima: ianupcua.
taian. Cimarron hacerse, izimansuca
Centinela, opcuaba chiia. Cinco, hyzca.
Cenir, yn bzascua: zietysbca- Cintura, sita.
quycane.
cerlo, comenzaremos atratarlo/
ia bquys abxi, ya ha comenza-
Colgados estar muchos, gu-
do a hacer. Aican aquichpcuaz yc
an chipcuapciiane.
chibquys chimnynga, manana co-
Colgar a algunos, guan zep-
menzaremos a hacer. Aicaji cho-
quyscua.
quez yn chybquys chinmynga,
Colgar a muchos, guan ze- manana comenzaremos a traba-
biascua. jar. Cubuns yn chibquys chimnyn-
bzascua: an nwyscua ,
pretérito vino un hombre como tii, vniemc-
innyqicy. gues pcua, vniysca a/an si ahu-
Comer caiias dulces, bgyia- quy; pero cuando no tiene cons-
sjica. truccion de participio , di'cese
cer eso? lahac aguens bquysa- Concebido ser, zuai iec izas-
ze/iiuysçuynsuca. maiua.
Crecer las demas cosas, au- Cristal, hyca c/iuza.
Curî, sucuy.
Danarse jeneralmente, gua-
haiansuca.
iCuyo es? Xi ipcua ua?
iCuyo hijo es? Xi chuta ua? Danarse el maiz ântes de
iCuyo hijo ères? Maxi chuta cojerse, achuzansuca. Daîïado
ua? mai'z asî, aba chuza.
— 138
?,Q,fama hyzca, sino fama hasca, Hichic ata cuhuc zepcuas ixyquy :
solo este numéro tieno esta hichic ata nxie ixyquy, vengo de
irregularidad, todos los demas cerca; de cerca lo miré, hichic
tienen las très frases que se han atan bchiby.
visto arriba. De aquî a dos De estamanera,j';^ aguesnuca:
meses, fa chic boza, i asi de los yn aguesnuc gue. De esta manera
demas. De aquî a dos anos, fa dî, sihic uzu. De esta manera
zocam boza: fa zocam boza nxie.x haz, sihic so. De esta manera
De aquî a manana fa ,
aica dijo, ysc aguquy. De esta ma-
}ixic: fa aica t?iuysa. nera haras ysc niga7iga.
,
De
De aquî a maîïana por la esta manera diréis ,
ysc migunga.
maîïana, fa aica zacoc nxie: fa De esta manera, como esto,
xie oa? ^De aquî a cuânto se- De madrugada, suas agac tysa :
ra? Fa fica nxienua cha? iDe ozasa : suas agazaca.
aquî a cuântos dias? Fa sua De maîïana, suas agan.
fijiual : sua fica muysa? iDe De noche, zaca.
aquî a cuânto?, hablando de De nuevo, fihistan.
horas, fa ficaxinua 1 De palabra, hycac.
De aqui a la maîïana, fa suaz De palabra no mâs, hycacuc.
aganxie. De parte de Pedro, Pedro hui-
De aquî a la noche,ya azaca- na; zhuina, mhuina, ahuina, de
nynganxie. mi parte, de tu parte, etc\
140
i
Desdichado de mf! Hycha Desgajar, bcahachysuca : bchu-
tohoni ! zysuca.
Desdichado ser , acliihicha Desgaj arse, acahachynsuca.
»iach!ienzac aguene. Desgranar legumbres , btoho-
pared, tapie ichozotm: tapi zitana. hinga. Si son diez basta, ubchi-
Detras del palo esta, quye ga- hicac aguenan yscujiga. Si fueran
<iD(5nde te azoto, esto es, en que ipcua boze gue: sis cuhuc aguecua
parte de tu cuerpo? mipaiaco boze gue.
donde esta, epcuaua asucun xin. na, la correa, el azote etc^., aiuz
No ié àonà.e.,epci/anuaxi7i. îDon- ynia apuyquyne: atyhyzinz ynie
de esta Pedro, sâbeslo? Pedros apuyquyne.
epcuano asiicime vimiccanua ? Duéleme el corazon, pésame,
Dormir a pierna suelta, pquy- mo; quyuca, ea, haz, acaba; chi-
huevos, agyc atyhyscua. Echada que viene no iré, fasy nga zoca-
zocamata. El aiio que vienc iré, achubia gue, fan niuyo ahuin
fasy nga zoca'iiafi //a/iga. El ano mchubia 'jueî
— 153 —
El mariclo i la mujer, sahoas El propio dia de fiesta, fiesta
giiisa. El padre i el hijo, pabas ubaca. El propio dia de San
chutasa. El hermano mayor i el Pedro, San Pedro 7ibaca. El
menor, giiias cuhabasa. El pecho mismo dia mataron a mî padre,
i la espalda me duelen, zefihi- yria zona suacan zepabaz angu.
stas zcpyhypas gue aiusuca: zefi- El uno i el otro, ubin hati:
hista nxie zepyhypa nxie gue han ubifi. El uno al otro se
aiusuca. dieron, han ubin aguity. Él sî
ehuausuea. gunga.
Enseîlar, hoe bgaseua. Entendimiento, pquyquy. En-
- 157
ninynga. baransuca.
Entero, todo entero, histuc Envejecerse la mujer, ichut-
azonuca. cansuca.
Enterrar, hichac bzascua. Envejecerse la ropa, la casa,
Enterrado estar, hichac izone. aquienensuca : asucansuca.
Entônces, ynacan: entonces Enviar, btyusuca; imperativo,
fué, yna gue. /y/^jparticipios, chatyusuca, cha-
bgyusa.
gueza, zeboi tnagueza. No te fal-
zepquyquyz ai viynsucaza.
pueblo de los 'va.à\Q's,.,gue gannyc
ana. Fuera salio, esto es por
Firme estar lo que esta cla-
la ciudad, izes ana. Fuera salio,
vado, hincado o encajado,_yj-
esto es, al patio o delante de
aquyhytane.
la casa, uctac fac aiane: utac
Flaco, asiten niague.
ana: ucti ana. Fuera salio, esto
Flaco hacerse, isitensuca. es, fuera del pueblo, gi/es fac
Flaco de fuerzas, ichihi- ana : giies fac aia?ie. Fuera del
zanza, mchihizanza. Flaco ha- pueblo esta, gûes fas azone.
Y{.2^i\\û\XiO ,
pquyquychiein yn- Hablar recio, yc aquyne gueca
iapuyca. Habih'simo es, apquy- zecubunsuca.
qicychiein ynapuyquyne. Hablar sin razon, pquynuc fa-
Hablaquitarse, zehycaczemas- hacuc zecubunsuca.
cua, tnhycac mascua, ahycac amas- Hablar todos juntos, chusc
ciia. chicubunsuca : chuscoc chicubun-
Hablador, que habla mucho, suca: atucac chicubunsuca.
acubutan mague. Hacer, bquyscua, bquy, quyu,
Hablador, que no se cansa de chaquysca^ chaquyia.
hablar, cubimzetan ami mague. Hacer sol, suaz aquynsuca.
Hablador, respondon, acha- Hacerse el dormido, quybu-
chuan mague. quez bquyscua; hacerse el ciego,
II*
=- î<
hac azascua y
puesto al fin del cua: ies bquyscua: ietan bzascua :
verb o co mo; zcquybyz chahac aza,
,
ietan mnyscua: ietan bquyscua.
cua. guscua.
Ladron, îibia. Levantar otra cosa, ponerla
Lagarto, muyhyzyzo. en pié, eus bzascua: eus btaseua.
mague. amuy.
Llover, a/ansuca: siuz atan- Mai'z de arroz, hichiianmuy,
suca. ijiichuamy).
Llover, o caer granizo, /lic/ia Mai'z desgranado, agua.
aguas atansitca. Mai'z negro, chyscainuy, {c/iys-
Lloverse la casa, siiis gue camy).
ehiche ahuscua o axyquy, Maîz rojo blando, pJiochnba.
Lloviznar, afunietisuca. Mal acondicionado, abquyquy
Lluvia, siii. viachuenza : asoque niachuetiza.
Mal hacer a otro, guaicaz ys
acana, arma para pelear, bquyscua.
S^tamy xiquy. Mala cosa, achuenza : ac/iu-
maguec.
Mes, chie. Mes liinar chib-
Modesto, asucan atequen mague
cha, suna^ que significa gran
camimo, Moho, chigua.
Mojar a otro, iotuc bgascua.
Mesar, azysquy yc btytysuca.
Mojarse, iotuc zegascua.
Mesurada persona asucan ,
Mojarse con lluvia, ichyhy-
atequeti mague: absics asucan
tansuca.
maguc.
Mojicones dar, achuasbgyisuca.
Meter fini btdscua.
Moler, bzohosuca.
Meter la mano en la vasija, Molledos, muyhysua.
tinajac ichoscua. Mollera^ mue.
Meter una cosa sin soltarta, Mona, muysco.
ys bquyscua. Mondar, bchuscua.
Mezclar, bsahachysuca : bsa- Mondar abas, garbanzos i
cuaqid. cua.
Mozo, mancebo, giiac/ia giias- Nacer los pelos , fac anyscua.
gua. Nacido, amsa.
Mozo, cri ado, zubatan zona: Nacido, incordio, chu/iuza.
zcbos pcuaoa. Nacido salir, chuhuzaz cha-
Muchacha guasgua Jucha.
,
has axyquy: chahas aza: chahan
Cuando la llaman, hycagïd. atiyquy : chahan fac aiane; chu-
Muchacho, guasgîia cha. huza , i amsa , son sinonimos
Muchacho, llamândolo, tccua. tambien.
Mucho o muchos, fie: mabir. Nacido tener, ai)isa chahas
Mudar, zeminisuca. azone: chaha?i asucune: izicas
es, xie uaxin: xi uaxin zemu- biague, ban Pedro mue iiihuin achu-
canza: xieban zemucanza. biague?
Noche, za. Obedecer choc hquyscua.
Nombrar, ahycan zemascua : Ocasion, opaïa.
ahyca zeguscua. Ocasionar, opcuac agasa/a.
Nombre, hyca. Pero no se usa de esta locucion
Nosotros, chic. sino cuando sobre el mal que
Nubada de pâjaros, isua. habia se ariade otra cosa por la
Nube nublado,yrt'^<7.
i cual venga a ser peor; como,
Nuera respecte del suegro, ^7. estando malo se levante, i esto
Nuera respecte de la suegra, fué causa u ocacion de que
gyca. muriese, aiusucan eus aquyhysyns
Nuestro, pronombre, chi. opcuac agas abgy.
Nueva cosa, fihiza. Ocioso estar, chaquysca cha-
Nueve, aca. guisca magueza.
Nunca, jamas, hataca: ubaca, Ocupado estar, chaquysca gue
o ambos juntos, hatacaubaca. gue.
Ochenta, gue muyhica.
Ocho, suhuza.
f^^^ ,
conjuncion disyuntiva, bi: Oficial, artifice, cui: chisacui,
cisco : Pedro bi., Juan bi, Fran- zar, esto es, hacer con arte; o,
esa otra parte del rio, sien îtn pasa adelante, ai amiîi; pâsalo
btascua. Pasar de esta parte del adelante, ai to.
rio, sien sifi zansuca. Pasar otra Pasar por el tragadero, îcms
cosa a esta parte del rio, sien btascua. Pasarse por el traga-
sifi btascua. Pasar otra cosa de dero, um ys amiscua {ums amis-
un lado al otro, tibin ai btascua. cua).
fihizco.
Pequena cosa, itigue zimga:
Pesar en balanza, zeguaosuca.
ingue zyhynynga. Pequenas co-
Pesar la carga, afihizansuca.
sas, ingue zinga.
Pesarme la carga, chahas afi-
Pequeno ser, ingue izunga.
/iiza?isuca.
Perder, ai btascua: aguezac
Pesarme de alguna cosa, c/ia-
bgascua: ai bgyisuca : bzasisuca.
hac atyzynsuca: zepquyquyz aty-
Perder el camino, iez zupcuac
zynsuca.
aymine: zinquyneo ienzas inascua:
Pescado, gua.
ie nzas zcmiscua, que quiere de-
Pescador, gua magusca.
cir, ir descaminado. Perdîme,
Pescar, guaz bguscua.
zquyhicas viaquyiie.
Pescozon dar, agyc Jiychac
Perderse, azasinsuca: aguezac zeguitysuca.
agascua: aviiscua: guahaiansuca. Pescuezo, gy : guyquin.
Perdido estar uno, con tra- Pesquerîa, chupcua.
bajos, con miseria, rematado, Pestanas, upcuaga.
acabado, ic zecuifie: iefihiste ami. Pestilencia, quyca.
Perdiz, quizo. Pestilencia venir, quycaz ab-
Perdonar, apcua zeguscuaza. socue: quycaz amascua. Pesti-
I«I —
lencia dar sobre nosotros, qiiy- Plazo dar, aquimz hoc mnyscua.
caz chahas amuysca. Plazo alargar, aquimz ai bsu-
Pezon de teta, chiipciia. huscua.
Picarme el ave o animalejo, Plegadura, hue ehutaii.
cua. Plazo pedir, aquim bziscua. gue abanazanga euhue hoc mny-
I82
ga. Ponlo aquf, sifia zo: sinac suan bzascua: suaji bquyscua:
zo. Ponlos aquf, sina pqnycu: suas bquyscua: suas zebiasciia:
sinac pquycu. Ponlos en el siielo, suan zebiasciia. Poner alguna
hicha Ji /lis tan pquycu: hichan parte del cuerpo en algun lugar,
pquycu. Ponlos en la mesa, me- innyscua ; pretérito, mnyquy ; pu-
sa Ji/iistan pqiycu: mesan pquycu. so su frente en el suelo, aquy-
De ambas maneras se dice cu- guaz aninys hichan amnyqiiy.
ando la cosa o cosas se han de Ponerse una cosa no mas,
poner en cosa plana como en izascua: ityscua.
elsuelo o la mesa. Cuando se Ponerse numéro de cosas,
han de poner en otra cosa, en- chibiscua : c/iipqiiyscua.
tônces se dice, agyn, encima; Ponerse el sol, suaz amiscua:
agyn pquyca, quiere decir ponlo suaz ai amiscua: suaz chicas
el monte anda, guac asyne. Por cuasual, ipor donde? Para /«'«-
el patio anda, itdac asyue: uctic cual, se contesta con xica {sica),
asyne: udis asyne. Por la lab- por aquî; hysca, por ahî; hasca,
ranza anda, tacasyjie: tas asyne. por alla. Para hiaciisua o hia-
Por el bosque anda, quye chichy CKsa?, se contesta con chicusa,
asyne. hâcia o por aquî; Jiyscusa, por
Por, preposicion, propter, ahî; hascusa, hâcia o por alla.
npcuaco: npciiaco, nzona i pônense La pregunta que se hace con
al fin de los nombres i de epcaanua o epciiafia ?, i a donde ?
mino iremos ? Ues zo7ia ieso suca. Por entre el maiz voi,
iPor donde entré? Epcuano Jiui Por tal parte paso, esto es,
ami?: iahacuso Jnci ami?: ueso hui por dentro de alguna cosa. Este
ami? por, es : ic/iic/iy, mc/iic/iy, ac/ii-
azascua. cunzona.
Risuena persona, agytyii ma- co, uioco^ uco, chiuco, iniuco, uco;
dicen; ita?i izosygoscua : ita bzo- por que haces esto? Diosz nisan
sysuca, estoi rozando mi la- abgyz nioconsan hacaguenyspcua
branza. umquyscual i Sabiendo que no
Rudo de injenio, zepquyquy era dia de carne, comiste carne?
chic magueza. Chihicaca nza mmucansan chihica
Ruido hacer, itinansuca. mcaoa? Sabiendo que era dia
193 —
de viérnes comî carne, viernesc hycan funiez abcascua. ^A que
aguenz cJioco?isan cliUiica bca. Sa- tesupo? lahac mpquyhycaz aza-
biéndolo voi, ie zemucansuca : ie guenebe?, i responde, siipome a
zeinucans bxy. ^Sabes tu donde pan, zequyhycan funiez abcaquy.
hai santuario? Chunso yn ague- Vé a que sabe, iahacoa azague-
ciia tnucanua?, i responde, yn fiebe: ipquyco bcascua.
aguecua cho cogne, bien se donde Sabia persona, véase hâbil.
lo hai. iSabes tu donde esta? Sabor, a. Sabor bueno, a cho.
cac aguene. Sabe a pan, fîmies nombre de las papas que sean.
abcascua. Sabe a tierra, hichiez Sacar niguas, fac bzascua : ze-
abcascua. Sabe a maîz, abicz pcuascua.
abcascua. Sabeme a pan, zequy- Sacerdote, chyquy.
— 194
Saliva, quihyza.
cuerpos solidos como trigo,
Sustituir por otro, entan isu- boca, bcuscua, bcu, eu, chacusca,
nuca. Todas las noches, zapuy- Torcer hilo con el huso, zim-
nuca : zac puynuca. Todas las nc bzauasuca.
mananas, en siendo de dia, suas Torcer hilo con las manos,
aga puynuca: asuasan puyjiuca. zimne zemusuca; imperativo, bu-
Todas las noches me levanto a su; participios, c/iabusuca, cha-
média noche, zac puy?iucaz ap- busua, chabusuny7iga.
hetoca.
Tomar a cuestas, zegahan bzas-
Torcido estar ya el hilo, ie
cua. Tomar en brazos, zehues
abusene {iabusue). Torcido hilo
bzascua. Tomar a pechos la car-
asf, abusuca.
ga, zieti bzascua : itybian bzascua.
Tortero, zazaguane.
Tomar de memoria , zepqiiy-
Tortola, sumgui.
quy fihistan bzascua.
Tortuga, cuegui.
Tomar fiado, zemaosuca.
Tostar en vaso, zemaosuca.
Tomar prestado , btyusuca.
Tostar al fuego desnudo, bga-
Toméprestado de tf, mahacbtyu. zesuca. Tostado estar asf, iaga-
gue; triste se fué, apquyquy asu- hycabai ata, to ata. Segun Du-
can maguec ana. quesne, en su interpretacion del
Triste estar , apquyquyz asu- calendario chibcha, ata, aunque
cansuca. de etimoloji'a dudosa, debe signi-
Vena del cuerpo, chihisa. Vez, yca ata: yca ataca, yca
dor.
El Persienarse.
Otro.
La Oracion Dominical.
Padre nuestro que estas CJiipabaguate quican zo-
en los Cielos, santificado na 7imhyca achie chigus-
sea el tu nombre. c?ia.
Otro.
El Ave Maria.
Dios te salve Maria. Uuipuyquymuyiaiizo Maria.
Llena ères de gracia Dios gracia hohoza y s um
sucunc.
213
Otra.
Unipuyquy inuyianzo
Mai^ia, Dios graciaz ietan
ujusucune, Dios umpuy-
quyji asucune. Be7idita
2i)ng2ienz fucha azo7itica
quyJiicai uinzone, um-
chuta Jésus iiac mazaia
nxie bendito gîce. Santa
Maria Dios guaia chie pe-
cadorc chi aguecua ba n-
xie chi bgysctia nxie chi-
san unicubtmynga. Ameit.
El Credo.
La Salve.
Dios te salve ,
Rein a i Aga chi guai mue gîte chi
Madré de misericordia, gitaia umchie ynie pityca
vida i dulzura, esperanza fmte gue chie matyzisitca.
nuestra, Dios te salve. A Chihuc itnichuen mague
ti llamamos los desterrados Diue chi /nachysitca. Aga
15
Los Mandamientos.
Los mandamientos de la Dios atyugo choc chi-
chibquy7iga.
5. El quinto pagar diez- 5. Ainhyzcunzo7ia , dics-
ny7iga. Aîne7i.
sion gue.
El tercero confesion Amicnnzona coiifcsio3i
gtiC.
via-iLucion gue.
El sexto ôrden sacerdotal AbtasuuEona ordeji gue.
monio o-ue.
saiiga.
Confesion jeneral.
Otro.
Acto de Contricion.
P. i
Como alcanzarâ el P. Muyscaz sis quican
hombre la gracia de Dios cristiano choc aguenynga
en esta vida, i despues de npc2iac, apcîias abgy ipcîia-
Confesion o
oreneral.
Primer Mandamiento.
\^
l
Has temido por Dios, I^ Ch7i?is7ùaguia,cî(hnza,
i adorado los santuarios? fiba, Chibchebachzin, Bôzica
Dios gue umgas achié zi-
mucîia?
2^ ^'Hasle ofrecido man- 2^ Boi, chuta ^
quihis
tas chicas, pepitas de al- pcuan, chuecota, Jiyia cho
godon, esmeraldas, oro, ba azcanyia xiû (xi2iy),xib -
maqîLyiaf
6".
i
Has echado plata en ô""".
Mîiysca bgye nyiaz
la boca de los muertos u aquyhyc iimtaua ; inacai
otra cosa en sus sepulturas ? ipcîtabiez ahichic yc tim-
taiia f
7^ i
Has desenterrado i
7"". Gîtahaia iglesian his-
hurtado de la iglesia algun chac nzaia fac timzas, um
difunto para llevar al san- uiuàïos, chimstia inuys um-
tuario ? nyiia?
8^ (jCuando pierdes al- S"". Mipcua uinbie azas
guna cosa o te la han hur- yna anmibiojm zachua
tado,hasidoa algun hechi- niuys umnas, mahac aguio-
cero para preguntarle por as yc umziia? Ummisty-
ella? ci Has bebido tabaco nynga npcuac hosca mw-
o mandâdolo beber para hotyua îimgauca: o mahas
hallarla? anmohotynynga umgaua f
9^.
i
Cuando ves pâjaraos, (f-.
Sue uana, simple, /o,
lechuzas, zorras, tôrtolas, sum,gui,vizie, chizagui sue,
vîchiros, gorriones, rato- muynchuhuque, ynaia um-
nes, hocicudos u otros ani- misÉy7tan muban acon aîne-
males que lloran o dan vo- nan ichihichanga guisca
ces delante de tî, has crei- ttmgatiaf
— 237 —
do que te ha de suceder
bien o mal?
io\ (jHas creido en su- lo"*. Mîiysua ocasac tim-
Segundo Mandamiento.
I *.
i
Has jurado en nombre i ^ Diosfihistejurar um-
de Dios, o de la Cruz o por quyua, crtczfihiste, zepaba
vida de mi padre o por mi fihista, hycha zefihistaju
vida, con verdad o con rar tLtnquyua?
mentira , sabiendo que
mentias i que jurabas ?
Tercer Mandamiento.
I ^ i
Has oido misa en- i". Domingo fiestac misa
tera los domina-os i fiestas histîicaz unuiypcuaîia f Yca
Cuarto Mandamiento.
I ^.
l
Has honrado a tus i ^. Unipaba , umgtlaia,
padres o a tus abuelos, a umgucxicà, îimcaca, chiquy
los sacerdotes i caciques, g2Lej7istisiague,psihipcua
haciendo lo que te mandan gue, achie unmcica ? Uza
en cosas buenas? gaia choc agti-e7isuinquyua^
241
Quinto Mandamiento.
I^ Has matado a alguna I^ M^iyscaniagues ague-
persona o herîdola o mal- 7iua fnatyhypcuauaz ague-
tratâdola o procurado ha- nua} Hac bie mahaiaz
cer algo de esto? ^i A quién aguenua} Epcuan yn imi-
maltrataste o heriste i cô- mis tiruiq2iys achaJiaiis cp-
mo? cuan Jtga zytac amis bgtibe}
BtyhypcMabe hac fie bgabe
umgaua} Xie ua maguebe,
matyhypcuabe nga iaha-
coa hyscîcngabe}
2^ ^îHaste deseado la 2^, lahac nga agas bgybe
muerte ? Mmgaiia}
3''. çiHaste echado mal- 3''.- Mttytas gcnsan nzac
diciones de corazon? wnpîiyqîiynuc, timchuta,
umsue umzaua ?
A^. i
Haste privado de tu â^ .HatacîLnichiensmupcua
juicio emborrachândote o Minpuyqiiyz aguezacagaoa}
sido causa que otros se Muysca atebiez achienynga
emborrachen induciéndo- , npcnac factta hoc wnnyo
los o forzândolos a ello? achienuay. lohotus machieca
mngaud^.A bgazansaii niait-
xicgoc hoc uniJiys achienua}
5'''. comido o bebi
(jHas 5"". Umquyhychyquys imi-
do de manera que se haga miohotys itic mabgaua}
Sexto Mandamiento.
guenebe unigaua}
I6^ çiHablaste a algun \6^. Ahizca gue zaehoa
hechicero pidiéndole te bohoza umcîibtuis hizea Z2i-
dièse algo para que te qui- hue iiytis fiteha zuba zis-
siesen las mujeres? 7iaea uvip-aîta}
Séptimo Mandamiento.
i"*. ^Has hurtado alguna i''. Ipcuabiez tmmttibi-
cosa? dQué cosa era? lYV oua ? Ipcîiababe ? Ysctic
gasan unicuquyua}
Octavo Mandamiento.
I^ ^iHas levantado algun i''. Myiigicay^i niazycaz
falso testimonio? ,; Contra agiienua} Ipcuo myiigua
quién? <iOué dano le vino y 11 7Jiazycabe} Xie ubaco
a esa persona? y se îungabe} Nga y s muys-
caz ipcuaguahaicoyse qtiy-
sabe}
2^ ^'Has publicado al- 2^ Ahiysca ipeuabie ysit-
gunas faltas o pecados se- ae quyiaz gye tùinzas unt-
cretos de otros, a quien no tyua ? Ys pcuaz yc angii
debias decirlos? zyjigy pcuaz yc ttmniuqity-
îia}
s"".
<:Has murmurado del 5"". Padre ita, psihipcua
padre o del cacique o de zta, îichas muysca itas tmi-
Nono Mandamiento.
I ^. ^i Haste puesto a mirar I*. Fucha muys choc uni-
mujeres i tenido deseo de chibys} Nga abohoza zeniibe
pecar con ellos? Eran ca- umgaua, asahaua gue ua,
sadas, solteras o doncellas asahaua zaïca, guasgtia ua,
o parientas tuyas o de tu umguaquefuihizinua, um-
mujer? gûi gtiactia}
2^ (jEse mal deseo que 2^. Nga y s umpuyqîiy
te vino apartâstelo de tî Jihistac aza aiaz spquinzic
17
250
Décimo Mandamiento.
i^. ^Has deseado hurtar r"". Ipcua ata nga zcmu-
alguna cosa o tener la ha- biobe umgaîca} Maepcua
cienda ajena i que otro la magiiaca zipcîiac aguenbe
pierda? umgaua, aepcîia gtie, afie
gîte nga agiiezac apuy-
quynzac agabc umgaua ?
2^ ^;Hate pesado de los T". Ma epcua maguacaz
umsizanz aguemia ?
Pàj.
Acme Libraiy Gard Pocket
Under Pat. "Réf. Index File"
Made by LIBRARY BUREAU
iLy-\
'^ ^^1!F
^:^
».
^^>S
19'
'*< '•ife^
SfV-
^wW^M- jr*a