You are on page 1of 45

Bhushan Rajdhar Chouvan 1

tUefrFkh%

²
25 November 1987 Wednesday
tUe osG% 05:45 AM
tUe LFkG% Dhule (Gujarat), India
Latitude: 20.54N Longitude: 74.47E
v;uka’k% ,u lh ykfgjh 23:41:15
LFkkfud osG% 05:14:08
lkEikfrd dkG% 9:27:47
LFkkfud osG laLdkj% -30:52
fr;Zd% 23.4

vodgM+k pØ ?kkr pØ
yXu rwG jk’kh ehu
yXuirh ’kqØ ekl Jko.k
jk’kh o`f‘pd frFkh 3,8,13
jk’kh Lokeh xq: fnol ’kqØokj
u{k= mRrjk"kk<+ u{k= Hkj.kh
u{k= Lokeh joh Ágj 1
pj.k 1 yXu /kuw
frFkh iapeh ’kqDyi{k ;¨x oS/k`fr
ik;k rkack dj.k rSfry
lw;Z fl)kar ;¨x xaM
’kqHk v’kqHk fopkj
dj.k co
o.kZ {kf=; l©HkkX; vad 7

rRo ok;q ’kqHkkad 1, 2, 3, 9

o’; prq"in v’kqHk vad 4, 5, 8

;¨uh udQG¼iq-½ ’kqHk o"kZ 16,25,34,43,52

x.k euq"; ’kqHk fnu ’kfuokj] cq/kokj] ’kqØokj


ukM+h var ’kqHk Xkzg ‘kuh] cq/k] ’kqØ
ukM+h in var v’kqHk Xkzg eaxG] xq:
fogx Hks#UM fe= jk‘kh feFkqu edj dqaHk
ÁFke v{kj Hks] Hk¨] t] th ’kqHk yXu edj] es"k] feFkqu] flag
lw;Z jk‘kh /kuw ’kqHk /kkrw jtr
MsdkusV 1 ’kqHk jRu ghjk
‘kqHk osG lw;¨Zn;
’kqHk fn’kk nf{k.k iwoZ
Cyril Gupta - 263, Sant Nagar, New Delhi-110065
Generated by Horoscope Explorer (c) Public Software Library India Pvt Ltd - www.itbix.com
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 2

tUekP;k osGh Xkzgkph fLFkrh


Xkzg jk’kh fMXkzh u{k= u{k= Lokeh in fn’kk fLFkrh

yXu rwG 23:58:24 fo’kk[kk xq# 2 &


joh /kuw 08:29:34 vuqjk/kk ’kfu 2 ekxÊ &
cq/k rwG 23:10:34 fo’kk[kk xq# 1 ekxÊ &
’kqØ o`f‘pd 02:29:58 ewG d¢rw 1 ekxÊ &
eaxG rwG 06:52:55 Lokrh jkgw 1 ekxÊ &
xq: ehu 26:47:48 jsorh cq/k 4 oØh Lox`g
‘kuh /kuw 27:26:33 T;s"Bk cq/k 4 ekxÊ &
paæ o`f‘pd 28:29:49 mRrjk"kk<+ joh 1 ekxÊ &
jkgw ehu 05:26:19 mRrj HkkæIkn ’kfu 1 oØh &
d¢rw dU;k 05:26:19 mRrjk joh 3 oØh &
baæ o`f‘pd 01:46:03 ewG d¢rw 1 ekxÊ &
o#.k o`f‘pd 12:45:37 ewG d¢rw 4 ekxÊ &
#æ rwG 17:05:51 Lokrh jkgw 4 ekxÊ &

yXu dqaMyh
8 6
joh ’kfu 7 d¢rw
9 5
yXu cq/k eaxG #æ
’kqØ paæ baæ o#.k

10 4

xq# jkgw
11 3
12 1 2
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 3

yXu g¨jk /ku


8 6 5 3
joh ’kfu 7 d¢rw ’kqØ eaxG 4
9 5 6 xq# ’kfu baæ 2
yXu cq/k o#.k yXu joh cq/k
’kqØ paæ eaxG #æ paæ jkgw d¢rw
baæ o#.k #æ

10 4 7 1

xq# jkgw
11 3 8 12
12 1 2 9 10 11

æsDdku lg¨nj prqFkk±’k HkkX;


4 2 5 3
’kfu 3 ’kfu 4
5 1 6 2
yXu cq/k yXu cq/k
paæ o#.k paæ d¢rw

d¢rw jkgw eaxG #æ

6 12 7 1

’kqØ baæ
eaxG #æ jkgw o#.k

joh xq# ’kqØ xq# joh


7
9
11 8 baæ 10
12
8 10 9 11
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 4

lIreka’k larfr uoeka’k thoulkFkh


1 11 3 1
d¢rw 12 o#.k 2 cq/k ’kqØ baæ
2 10 4 12
yXu cq/k xq# yXu
#æ o#.k xq# ’kfu

joh paæ ’kqØ baæ jkgw d¢rw

3 9 5 11

eaxG joh
’kfu

jkgw eaxG paæ


4 8 6 10
5 6 7 7 8 9

n’kEkka’k thfodk }kn’kka’k vkà o oMhy


3 1 5 3
d¢rw 2 ’kfu o#.k 4
4 12 6 2
yXu cq/k yXu cq/k
xq# #æ ’kfu jkgw o#.k

5 11 7 1

xq#
joh paæ paæ d¢rw

’kqØ eaxG ’kqØ eaxG joh


6 jkgw baæ 10 8 baæ 12
7 8 9 9 10 11
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 5

"k¨M’kka’k okgu foa’kka’k /kkÆed Áo`Rrh


2 12 5 3
1 paæ eaxG 4 ’kfu
3 11 6 2
yXu cq/k yXu cq/k
o#.k xq# jkgw ’kqØ baæ joh
d¢rw

eaxG ’kqØ #æ o#.k

4 10 7 1

’kfu xq#
joh baæ jkgw d¢rw #æ

paæ
5 9 8 12
6 7 8 9 10 11

prqÆoa’kka’k f’k{kk LkIrfoa’kka’k cG


1 11 5 3
xq# ’kfu 12 cq/k joh 4 cq/k ’kqØ
2 10 6 2
yXu yXu
joh eaxG paæ jkgw
baæ

paæ o#.k eaxG

3 9 7 1

’kqØ baæ #æ xq# ’kfu #æ


jkgw d¢rw d¢rw o#.k

4 8 8 12
5 6 7 9 10 11
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 6

f=a’kka’k nqHkkZX; [kosnka’k ‘kqHk QG


4 2 9 7
3 8 cq/k ’kfu
5 1 10 6
yXu cq/k yXu
’kqØ baæ eaxG joh xq#
o#.k

joh jkgw d¢rw #æ

6 12 11 5

o#.k #æ paæ jkgw d¢rw


paæ eaxG ’kqØ

xq# ’kfu baæ


7 11 12 4
8 9 10 1 2 3

v{kosnka’k dq’ky "kf"V va’k dq’ky


1 11 7 5
xq# 12 cq/k eaxG baæ 6 cq/k xq# paæ
2 10 8 #æ 4
yXu ’kqØ yXu
#æ ’kfu eaxG d¢rw

paæ

3 9 9 3

joh baæ
o#.k jkgw o#.k ’kfu

joh jkgw ’kqØ


4 d¢rw 6
8 10
12
2
5 7 11 1
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 7

Hkko
Hkko Hkko vkjaHk Hkko e/;
1 rwG 09:17:04 rwG 23:58:24
2 /kuw 09:17:04 /kuw 24:35:43
3 o`f‘pd 09:54:22 o`f‘pd 25:13:01
4 edj 10:31:40 edj 25:50:20
5 dqaHk 10:31:40 dqaHk 25:13:01
6 ehu 09:54:22 ehu 24:35:43
7 es"k 09:17:04 es"k 23:58:24
8 o`"kHk 09:17:04 o`"kHk 24:35:43
9 feFkqu 09:54:22 feFkqu 25:13:01
10 ddZ 10:31:40 ddZ 25:50:20
11 flag 10:31:40 flag 25:13:01
12 dU;k 09:54:22 dU;k 24:35:43

Hkko pfyr pØ paæ dqaMyh


8 6 10 8
’kqØ ’kfu baæ 7
eaxG 9
joh ’kfu
9 5 11 7
yXu joh ’kqØ paæ baæ
cq/k #æ o#.k
paæ o#.k d¢rw yXu cq/k
eaxG #æ

xq# jkgw d¢rw

10 4 12 6

jkgw

xq#
11 3 1 5
12 1 2 2 3 4
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 8

fHkUuk“Vd oxZ

‘kuh xq:
jk‘kh 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 jk‘kh 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Hkko VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI Hkko VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI

’kfu o - - - - o - - - o - o ’kfu o - - - - - o - - o - o
xq# - - - o o - - - - o o - xq# o o o - - o o - o o - o
eaxG - - - o o o - - o - o o eaxG o o - o o - o o - o - -
joh - o o - o o - o o - o - joh - o o o o o - o o o o -
’kqØ - o - - - - o o - - - - ’kqØ o o - - o o o - - o - -
cq/k - o o o o o - - - - - o cq/k - - o o o - o o - o o o
paæ - o - - - - o - - - o - paæ o - o - o - o - - o - -
yXu - - - o o - o - o o - o yXu o - o o o - o o - o o o

dwG 1 4 2 4 5 4 3 2 3 3 4 4 dwG 6 4 5 4 6 3 7 4 2 8 3 4

eaxG joh
jk‘kh 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 jk‘kh 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Hkko VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI Hkko VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI

’kfu - o o o o o - o - - o - ’kfu - o o o o o - o o - o -
xq# - - - - o - - - o o o - xq# - - - o o - - o - o - -
eaxG o o - o o - o o - o - - eaxG o o o o o - o o - o - -
joh o - - - o o - - - o - o joh - o o o o o - o o - o -
’kqØ - o - o - - o o - - - - ’kqØ - o o - - - - o - - - -
cq/k - - - - o - - - o - o o cq/k - - o o o o - - o - o o
paæ - o - - - - o - - - o - paæ - o - - - o o - - - o -
yXu - - - o o - o - o - - o yXu - - - o o o - - o o - o

dwG 2 4 1 4 6 2 4 3 3 3 4 3 dwG 1 5 5 6 6 5 2 5 4 3 4 2
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 9

fHkUuk“Vd oxZ

’kqØ cq/k
jk‘kh 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 jk‘kh 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Hkko VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI Hkko VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI

’kfu - - o o o o - - - o o o ’kfu - o o o o o - o o - o -
xq# - - - o - - o o o o - - xq# - - - - o - o - - o o -
eaxG - - o - o o - - o - o o eaxG o o o o o - o o - o - -
joh - - o - - o o - - - - - joh o - - o - o o - - - - o
’kqØ o - - o o o o - o o o o ’kqØ o - - o o - o - o o o o
cq/k - - o - o - - - o - o o cq/k - - o o o o o - o - o o
paæ o - - o o - o o o o o o paæ - o - o - o o - - o - o
yXu - o o - o - o o o o o - yXu - o - o o - o o - o - o

dwG 2 1 5 4 6 4 5 3 6 5 6 5 dwG 3 4 3 7 6 4 7 3 3 5 4 5

paæ yXu
jk‘kh 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 jk‘kh 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Hkko VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI Hkko VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI

’kfu o - - - - o - - - o - o ’kfu o - - - o o - o - o o -
xq# - - o - - o o - o o o o xq# o - o o o o - o o o - o
eaxG - - o o o - - o o - o o eaxG - - - o o - o - o - - o
joh o o o - o o - - - o - - joh o - - - o o o - - o o -
’kqØ o - o - o o o - - - o o ’kqØ o - - o o - - - o o o o
cq/k o o - o o - o - o o o - cq/k - o - o o - o o - o - o
paæ - o o - - o o - o - o - paæ - o - - - o o o - - o -
yXu - - - o o - - - o - - o yXu - - - o o - - - o - - o

dwG 4 3 5 3 5 5 4 1 5 4 5 5 dwG 4 2 1 5 7 4 4 4 4 5 4 5
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 10

v"VdoxZ ¼’k¨/kuiwoZ½
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 dwG

joh 1 5 5 6 6 5 2 5 4 3 4 2 48
paæ 4 3 5 3 5 5 4 1 5 4 5 5 49
eaxG 2 4 1 4 6 2 4 3 3 3 4 3 39
cq/k 3 4 3 7 6 4 7 3 3 5 4 5 54
xq: 6 4 5 4 6 3 7 4 2 8 3 4 56
’kqØ 2 1 5 4 6 4 5 3 6 5 6 5 52
‘kuh 1 4 2 4 5 4 3 2 3 3 4 4 39
dwG 19 25 26 32 40 27 32 21 26 31 30 28 337
jkgw 3 5 5 1 4 5 3 4 4 4 3 3 44
yXu 4 2 1 5 7 4 4 4 4 5 4 5 49
f=d¨.k ’k¨/kuP;k i’pkr
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
joh 0 2 3 4 5 2 0 3 3 0 2 0
paæ 0 0 1 2 1 2 0 0 1 1 1 4
eaxG 0 2 0 1 4 0 3 0 1 1 3 0
cq/k 0 0 0 4 3 0 4 0 0 1 1 2
xq: 4 1 2 0 4 0 4 0 0 5 0 0
’kqØ 0 0 0 1 4 3 0 0 4 4 1 2
‘kuh 0 1 0 2 4 1 1 0 2 0 2 2
,dkf/kiR; ’k¨/kuP;k i’pkr
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
joh 0 2 1 4 5 0 0 3 3 0 2 0
paæ 0 0 0 2 1 1 0 0 1 0 0 4
eaxG 0 0 0 1 4 0 3 0 1 0 2 0
cq/k 0 0 0 4 3 0 4 0 0 0 0 2
xq: 4 0 2 0 4 0 4 0 0 5 0 0
’kqØ 0 0 0 1 4 3 0 0 4 3 0 2
‘kuh 0 0 0 2 4 1 1 0 2 0 2 2
’k¨/; fiUM
fiaM joh paæ eaxG cq/k xq# ’kqØ ’kfu
Xkzg 66 52 51 72 52 68 57
jk’kh 167 80 96 98 137 134 124
’k¨/; 233 132 147 170 189 202 181
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 11

uSlÆxd
joh cq/k ’kqØ eaxG xq# ’kfu paæ jkgw d¢rw
joh && le ‘k=w fe= fe= ‘k=w fe= ‘k=w ‘k=w
cq/k fe= && fe= le le le ‘k=w le le
’kqØ ‘k=w fe= && le le fe= ‘k=w fe= fe=
eaxG fe= ‘k=w le && fe= le fe= ‘k=w fe=
xq# fe= ‘k=w ‘k=w fe= && le fe= fe= le
’kfu ‘k=w fe= fe= ‘k=w le && ‘k=w fe= ‘k=w
paæ fe= fe= le le le le && ‘k=w ‘k=w
jkgw ‘k=w le fe= ‘k=w fe= fe= ‘k=w && ‘k=w
d¢rw ‘k=w le fe= fe= le ‘k=w ‘k=w ‘k=w &&
rkRdkfyd
joh cq/k ’kqØ eaxG xq# ’kfu paæ jkgw d¢rw
joh && fe= fe= fe= ‘k=w ‘k=w fe= ‘k=w fe=
cq/k fe= && fe= ‘k=w ‘k=w fe= fe= ‘k=w fe=
’kqØ fe= fe= && fe= fe= fe= ‘k=w fe= fe=
eaxG fe= ‘k=w fe= && ‘k=w fe= fe= ‘k=w fe=
xq# ‘k=w ‘k=w fe= ‘k=w && ‘k=w fe= ‘k=w ‘k=w
’kfu ‘k=w fe= fe= fe= ‘k=w && fe= ‘k=w fe=
paæ fe= fe= ‘k=w fe= fe= fe= && fe= fe=
jkgw ‘k=w ‘k=w fe= ‘k=w ‘k=w ‘k=w fe= && ‘k=w
d¢rw fe= fe= fe= fe= ‘k=w fe= fe= ‘k=w &&
iap/kk
joh cq/k ’kqØ eaxG xq# ’kfu paæ jkgw d¢rw
joh && fe= le ijefe= le ije‘k=w ijefe= ije‘k=w le
cq/k ijefe= && ijefe= ‘k=w ‘k=w fe= le ‘k=w fe=
’kqØ le ijefe= && fe= fe= ijefe= ije‘k=w ijefe= ijefe=
eaxG ijefe= ije‘k=w fe= && le fe= ijefe= ije‘k=w ijefe=
xq# le ije‘k=w le le && ‘k=w ijefe= le ‘k=w
’kfu ije‘k=w ijefe= ijefe= le ‘k=w && le le le
paæ ijefe= ijefe= ‘k=w fe= fe= fe= && le le
jkgw ije‘k=w ‘k=w ijefe= ije‘k=w le le le && ije‘k=w
d¢rw le fe= ijefe= ijefe= ‘k=w le le ije‘k=w &&
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 12

lqn’kZu pØ
02/14/26/38/50/62/74/86/98/110 01/13/25/37/49/61/73/85/97/109 12/24/36/48/60/72/84/96/108/120
8 joh ’kfu 7 6
yXu cq/k eaxG #æ d¢rw
9 5

’kqØ
paæ baæ 10 ’kqØ paæ baæ 9 joh ’kfu 8
o#.k o#.k
11 7

9
’kqØ paæ baæ 8 yXu cq/k 7
yXu cq/k
joh ’kfu eaxG #æ
10 o#.k eaxG #æ 6

d¢rw

10 4
12 11 5 6
xq# jkgw d¢rw

xq# jkgw

4
12
1 2 3

5
1

3 4
2
11 xq# jkgw 3
12 2
1

06/18/30/42/54/66/78/90/102 07/19/31/43/55/67/79/91/103 08/20/32/44/56/68/92/104

lqn‘kZu pØ e/;s eq.kq“;kps Hkfo“; yXukP;k O;frfjDr lw;Z o paækusi.k ikj[kyh tkrs- ákP;k vuqlkj
,dkp –“Vhus yXu] lw;Z vkf.k paækus Xkzgkaph fLFkrh ÁkIr d: ‘kdrs-
‘kqHk v‘kqHk ?kVuk o R;kapk [kjk osG lqn‘kZu pØk}kjs ÁkIr d: ‘kdr¨-
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 13

dkjd Xkzg
fLFkj dkjd lIrdkjd v"Vdkjd
joh firk iq= iq=
cq/k cq)h ekr` fir`
’kqØ thoulkFkh dy= dy=
eaxG foØe Kkfr Kkrh
xq# /kulaink Hkzkr` Hkzkr`
’kfu ijek;w vkekR; vekR;
paæ ekrk vkRe vkRe
jkgw vfHkyk"kk && ekr`
d¢rw e¨{k && &&

XkzgfLFkrh
voLFkk 3 voLFkk 5 voLFkk 6 voLFkk 9 voLFkk 10 voLFkk 12
joh LoIu o`) eqfnr ‘kkar gÆ"kr Hk¨tu
cq/k LoIu o`) && Áeqfnr ~‘kkar Hk¨tu
’kqØ lqIr ckG {kqfnr nq%f[kr ~‘kkar ’k;u
eaxG LoIu dqekj {kqfnr nhu ~‘kkar vkxe
xq# tkXkzr ckG && fuj¨xh LoLFk ’k;u
’kfu LoIu ckG {kqfnr nhu ihfM+r fuæk
paæ LoIu e`r eqfnr ‘kkar gÆ"kr ’k;u
jkgw LoIu e`r eqfnr nhu ~‘kkar vkxeu
d¢rw LoIu e`r {kqfnr nhu ~‘kkar Ádk’ku

uo rkjk pØ
tUe laiRr foir {kse ÁR;fj lk/kd o/k fe= ijefe=
21 22 23 24 25 26 27 01 02
03 04 05 06 07 08 09 10 11
12 13 14 15 16 17 18 19 20
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 14

Xkzgla;¨x vFkok –“Vh


Xkzg joh cq/k ’kqØ eaxG xq# ’kfu paæ jkgw d¢rw baæ o#.k #æ
1 39 17 153 33 65 131 49 38 49 7
yXu 15
CNJ QNC

15 24 32 138 19 50 117 63 23 34 21
joh SSX SQQ TRN SXT
39 16 154 34 65 132 48 39 50 6
cq/k SQQ SSQ
56 114 5 26 93 87 1 10 45
’kqØ SQU SQU CNJ SSQ
170 51 82 149 31 55 66 10
eaxG QNC SSX
119 88 21 201 115 104 160
xq# TRN SQU
31 98 82 4 15 40
’kfu SSX
67 113 27 16 71
paæ SSX QNT
180 94 83 138
jkgw OPP
86 97 42
d¢rw
11 45
baæ SSQ
56
o#.k

Index of Words:
CNJ: Conjunction TRN: Trine SSQ: Semi Square QNT: Quintile
OPP: Opposition SXT: Sextile QNC: Quincunx BQT: Bi Quintile
SQU: Square SQQ: Sesquiquadrate SSX: Semi Sextile
Xkzg –“VhP;k fopkjklkBh 3 fMXkzh 20 fefuVpk ÁHkko {ks= ?ksryk vkgs-

ikjk‘kjh –“Vh
Xkzg }kjk –"V Xkzg }kjk –"V
joh xq# ’kqØ &
paæ & ’kfu xq#
eaxG & jkgw d¢rw
cq/k & d¢rw xq# jkgw
xq# d¢rw yXu &
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 15

‘kuh lkM+s lkrh


‘kuh lkM+s lkrh jk’kh Áos’k fuxZe ewrÊ
lkM+slkrh /kuw 17-09-1985 16-12-1987 Lo.kZ
tUe‘kuh o`f‘pd 17-12-1987 20-03-1990 Lo.kZ
tUe‘kuh o`f‘pd 21-06-1990 14-12-1990 y¨g
lkM+slkrh edj 21-03-1990 20-06-1990 Lo.kZ
lkM+slkrh edj 15-12-1990 05-03-1993 y¨g
lkM+slkrh edj 16-10-1993 09-11-1993 y¨g
daVd‘kuh ehu 02-06-1995 09-08-1995 rkack
daVd‘kuh ehu 17-02-1996 17-04-1998 y¨g
v"Vek’kfu ddZ 06-09-2004 13-01-2005 Lo.kZ
v"Vek’kfu ddZ 26-05-2005 31-10-2006 y¨g
v"Vek’kfu ddZ 11-01-2007 15-07-2007 rkack
lkM+slkrh /kuw 21-06-2017 26-10-2017 jtr
lkM+slkrh /kuw 12-12-2043 22-06-2044 y¨g
lkM+slkrh /kuw 30-08-2044 07-12-2046 jtr
tUe‘kuh o`f‘pd 08-12-2046 06-03-2049 y¨g
tUe‘kuh o`f‘pd 10-07-2049 03-12-2049 y¨g
lkM+slkrh edj 13-07-2022 17-01-2023 Lo.kZ
daVd‘kuh ehu 20-10-2027 23-02-2028 Lo.kZ
v"Vek’kfu ddZ 24-08-2063 05-02-2064 jtr
v"Vek’kfu ddZ 10-05-2064 12-10-2065 rkack
v"Vek’kfu ddZ 04-02-2066 02-07-2066 y¨g
lkM+slkrh /kuw 06-02-2073 30-03-2073 jtr
lkM+slkrh /kuw 24-10-2073 16-01-2076 rkack
lkM+slkrh /kuw 11-07-2076 11-10-2076 y¨g
tUe‘kuh o`f‘pd 10-07-2049 03-12-2049 Lo.kZ
lkM+slkrh edj 15-01-2079 11-04-2081 Lo.kZ
lkM+slkrh edj 03-08-2081 06-01-2082 jtr
daVd‘kuh ehu 20-03-2084 21-05-2086 jtr
daVd‘kuh ehu 10-11-2086 07-02-2087 jtr
v"Vek’kfu ddZ 03-07-2093 18-08-2095 rkack
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 16

“kM~cy
joh cq/k ’kqØ eaxG xq: ‘kuh paæ
mPp cG 9.50 47.27 38.17 22.96 27.27 47.52 18.50
lIroxÊ; cG 114.38 103.12 97.50 112.50 116.25 56.25 123.75
fnujkf= cG 0 30 0 30 0 0 0
d¢Uækfn cG 30.00 60.00 15.00 60.00 15.00 30.00 15.00
æsDdku cG 15.00 0.00 0.00 15.00 0.00 0.00 15.00
LFkku cG 168.88 240.39 150.67 240.46 158.52 133.77 172.25
fnx cG 25.78 59.73 42.22 36.32 9.06 11.16 50.89
ur¨Uur cG 25.71 60.00 25.71 34.29 25.71 34.29 34.29
i{k cG 43.33 16.67 16.67 43.33 16.67 43.33 16.67
f=Hkkx cG 0.00 0.00 0.00 0.00 60.00 0.00 0.00
o“kZ cG 0.00 0.00 0.00 15.00 0.00 0.00 0.00
ekl cG 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 30.00
okj cG 0.00 45.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
g¨jk cG 0.00 0.00 60.00 0.00 0.00 0.00 0.00
v;u cG 9.27 45.62 1.27 19.81 36.83 57.04 52.61
;q) cG 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
dkG cG 78.31 167.29 103.65 112.43 139.21 134.66 133.57
ps“Vk cG 9.27 2.97 32.85 20.15 20.18 38.87 16.67
uSlÆxd cG 60 25.71 42.86 17.14 34.29 8.57 51.43
fæd cG 9.59 12.37 9.92 16.44 -3.23 11.82 -13.33
dqG “kMcG 351.83 508.46 382.17 442.94 358.03 338.85 411.48
:ips “kM~cG 5.86 8.47 6.37 7.38 5.97 5.65 6.86
Fk¨MD;kpk va‘k 0.9 1.21 1.16 1.48 0.92 1.13 1.14
LFkku cG va‘k 1.02 1.46 1.13 2.5 0.96 1.39 1.3
fnx cG va‘k 0.74 1.71 0.84 1.21 0.26 0.37 1.02
dkG cG va‘k 0.7 1.49 1.04 1.68 1.24 2.01 1.34
ps“Vk cG va‘k 0.19 0.06 1.1 0.5 0.4 0.97 0.56
vk;u cG va‘k 0.31 1.52 0.03 0.99 1.23 2.85 1.32
fLFkrh 6 1 4 2 5 7 3
b“V QG 9.38 11.85 35.41 21.51 23.46 42.98 17.56
d“V QG 50.61 26.94 24.35 38.42 36.10 16.24 42.41
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 17

tUekP;k osGh Xkzgkph fLFkrh


Xkzg jk’kh fMXkzh u{k= j-u-m- Lokeh fn’kk fLFkrh

yXu rwG 24:04:10 fo’kk[kk ’kqØ&xq#&cq/k &


joh /kuw 08:35:19 vuqjk/kk eaxG&’kfu&’kqØ ekxÊ &
cq/k rwG 23:16:19 fo’kk[kk ’kqØ&xq#&’kfu ekxÊ &
’kqØ o`f‘pd 02:35:44 ewG xq#&d¢rw&’kqØ ekxÊ &
eaxG rwG 06:58:41 Lokrh ’kqØ&jkgw&jkgw ekxÊ &
xq: ehu 26:53:33 jsorh xq#&cq/k&xq# oØh Lox`g
‘kuh /kuw 27:32:19 T;s"Bk eaxG&cq/k&xq# ekxÊ &
paæ o`f‘pd 28:35:34 mRrjk"kk<+ xq#&joh&eaxG ekxÊ &
jkgw ehu 05:32:04 mRrj HkkæIkn xq#&’kfu&cq/k oØh &
d¢rw dU;k 05:32:04 mRrjk cq/k&joh&cq/k oØh &
baæ o`f‘pd 01:51:48 ewG xq#&d¢rw&’kqØ ekxÊ &
o#.k o`f‘pd 12:51:23 ewG xq#&d¢rw&cq/k ekxÊ &
#æ rwG 17:11:36 Lokrh ’kqØ&jkgw&’kqØ ekxÊ &

iklZ QkWjP;quk% o`f‘pd 14:04:25

—".kewÆr x`g dLi


x`g x`g dLi j-u-m- Lokeh Hkko vof/k
I. rwG 23:52:01 ’kq&xq&’k 203:52:01 & 233:07:15
II. /kuw 23:07:15 ea&cq&pa 233:07:15 & 263:40:07
III. o`f‘pd 23:40:07 xq&’kq&’k 263:40:07 & 295:42:13
IV. edj 25:42:13 ’k&ea&j 295:42:13 & 327:51:40
V. dqaHk 27:51:40 ’k&xq&’kq 327:51:40 & 357:36:54
VI. ehu 27:36:54 xq&cq&xq 357:36:54 & 23:52:01
VII. es"k 23:52:01 ea&’kq&’k 23:52:01 & 53:07:15
VIII. o`"kHk 23:07:15 ’kq&pa&lw 53:07:15 & 83:40:07
IX. feFkqu 23:40:07 cq&xq&’k 83:40:07 & 115:42:13
X. ddZ 25:42:13 pa&cq&j 115:42:13 & 147:51:40
XI. flag 27:51:40 lw&lw&pa 147:51:40 & 177:36:54
XII. dU;k 27:36:54 cq&ea&xq 177:36:54 & 203 52:01
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 18

Hkko Xkzg dkjd


Hkko dkjd Xkzg cG
x`g egkcGh cGh lkekU; {kh.k
I. & & joh ’kqØ paæ d¢rw
II. & & ’kqØ eaxG ’kfu joh jkgw
III. & & xq# paæ cq/k
IV. & & ’kfu joh jkgw
V. & & xq# ’kfu jkgw joh cq/k
VI. & & xq# cq/k
VII. & & eaxG &
VIII. & & ’kqØ &
IX. & & cq/k xq# ’kfu
X. & & paæ &
XI. & & joh d¢rw paæ
XII. & cq/k eaxG xq# ’kfu &

Hkkokaps dkjd Xkzg


x`g d- [k- x- ?k-
I. ’kqØ joh & paæ d¢rw
II. eaxG ’kqØ ’kfu & joh jkgw
III. xq# paæ cq/k &
IV. ’kfu & joh jkgw &
V. ’kfu xq# jkgw joh jkgw cq/k
VI. xq# & cq/k &
VII. eaxG & & &
VIII. ’kqØ & & &
IX. cq/k & xq# ’kfu &
X. paæ & & &
XI. joh d¢rw paæ d¢rw &
XII. cq/k cq/k eaxG xq# ’kfu xq# ’kfu

Øe% d- dLi jk’kh Lokeh] [k- Hkko fLFkr Xkzg] x- dLi Lokeh u{k=ke/;s Xkzg] ?k- Hkko fLFkr XkzgkaP;k u{k=ke/;s
Xkzg-
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 19

Xkzgkaps dkjd Hkko


Xkzg egkcGh cGh lkekU; {kh.k
joh - - 1 11 245
cq/k - 12 9 356
’kqØ - - 128 -
eaxG - - 2 7 12 -
xq# - - 3 5 6 12 9
’kfu - - 2 4 5 12 9
paæ - - 3 10 1 11
jkgw - - 5 24
d¢rw - - 11 1

dkjd mi ifr
x`g mi ifr egkcGh cGh lkekU; {kh.k
I. ’kfu - - 2 4 5 12 9
II. paæ - - 3 10 1 11
III. ’kfu - - 2 4 5 12 9
IV. jkgw - - 5 24
V. ’kqØ - - 128 9
VI. xq# - - 3 5 6 12 9
-
VII. ’kfu - - 2 4 5 12
VIII. joh - - 1 11 245
IX. ’kfu - - 2 4 5 12 9
X. jkgw - - 5 24
XI. paæ - - 3 10 1 11
XII. xq# - - 3 5 6 12 9
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 20

—".kewÆr yXu dqaMyh —".kewÆr Hkko dqaMyh


8 6
joh ‘kuh 7
d¢rw ’kqØ ’kfu baæ cq/k eaxG #æ
9 5 o#.k
yXu cq/k yXu joh
eaxG #æ
’kqØ paæ paæ d¢rw
baæ o#.k

10 4

xq# jkgw

xq: jkgw
11 3
12 1 2

Lokeh Xkzg iklZ QkWjP;quk o`f‘pd 14:04:25

fnol Lokeh cq/k d¢-ih- v;uka’k 23:35:29

yXu jk’kh Lokeh ’kqØ tUe osGsph foa’k¨Rrjh joh% 5 o"kZ


n’kk ’ks"k 1 ekl 17 fnol
yXu u{k= Lokeh xq#
yXu mi Lokeh cq/k
paæ jk’kh Lokeh xq:
paæ u{k= Lokeh joh
paæ mi Lokeh eaxG
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 21

tSfeuh yXu o LQqV


yXu jk’kh
tUe yXu % rwG
æs"dk.k yXu ¼ikjaifjd½ % feFkqu
æs"dk.k yXu ¼ifjo`fRr =;½ % o`f‘pd
æs"dk.k yXu ¼l¨eukFk½ % ehu
uoka’k yXu ¼ikjaifjd½ % o`"kHk
uoka’k yXu ¼—".k feJ½ % dqaHk
v#< yXu ¼ikjaifjd½ % dqaHk
v#< yXu ¼l’krZ½ % dqaHk
miin yXu ¼ikjaifjd½ % /kuw
miin yXu ¼l’krZ½ % /kuw
Loka’k yXu % o`"kHk
dkjdka’k yXu % o`f‘pd
ikd yXu % o`f‘pd
g¨jk yXu ¼ikjaifjd½ % rwG
g¨jk yXu ¼o`f)dkjd½ % o`"kHk
g¨jk yXu ¼lO;o½ % rwG
Hkko yXu % /kuw
?kfVdk yXu % ddZ
lin ?kfVdk yXu % rwG
v;qj yXu % o`f‘pd
o.kZn yXu % o`"kHk
Jh yXu % o`f‘pd
bUnq yXu % edj
rkjk yXu % /kuw
u{k= yXu % /kuw
fnO; yXu % rwG
f=iou yXu % dqaHk
LQqV ;¨x yXu % ddZ
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 22

tSfeuh yXu dqaMyh


tUe yXu æs"dk.k ikjaifjd æs"dk.k ifjo`fRr =;
8 lw ’k d¢ 6 4 ’k 2 10 lw j 8
9 7 5 3 11 9
5 1 7
y cq ea y cq y cq
’kq pa pa ea

d¢ j xq ’k
10 4 6 12 12 6

’kq pa
ea ’kq

xq j lw xq d¢
11 3 7 11 1 5
12 1 2 8 9 10 2 3 4

æs"dk.k l¨eukFk uoka’k ikjaifjd uoka’k —".k feJ


1 ’kq ’k 11 3 cq ’kq 1 12 cq 10
2 12 4 2 1 11
10 12 9
y cq y y
ea xq ’k ’kq ’k pa

lw pa j j d¢ j
3 9 5 11 2 8

d¢ d¢
lw lw xq

xq ea pa ea
4 8 6 10 3 7
5 6 7 7 8 9 4 5 6

v#< yXu ¼ikjaifjd½ miin yXu dkjdka’k yXu


12 xq j 10 9 ’kq pa cq ea 7 10 8
1 11 10 8 11 9
9 6 7
y y lw ’k y ea pa
’kq pa d¢ d¢

lw ’k xq ’k lw
2 8 11 5 12 6

cq ea xq j cq ’kq j


3 7 12 4 1 5
4 5 6 1 2 3 2 3 4
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 23

tSfeuh LQqV
LQqV uke LQqV
cht LQqV eq[; flag 00:17:55
cht LQqV mi&1 ddZ 07:47:20
cht LQqV mi&2 dU;k 01:51:33
{ks= LQqV eq[; dqaHk 28:44:28
{ks= LQqV mi&1 ddZ 02:10:32
{ks= LQqV mi&2 rwG 05:01:25

tSfeuh dkjd
Xkzg v"V pj lIr pj lIr fLFkj lIr Hkko
joh viR; viR; vkRe
cq/k fir` ekr` vekR;
’kqØ nkjk nkjk nkjk vkRe
eaxG Kkfr Kkfr Hkzkr` vekR; nkjk
xq: Hkzkr` Hkzkr` viR; Hkzkr` Kkfr
‘kuh vekR; vekR; Kkfr ekr` viR;
paæ vkRe vkRe ekr`
jkgw ekr`

tSfeuh –“Vh
Xkzg lEeq[k –f“V ik‘oZ –“Vh
es"k /kuw & joh & ’kfu flag&dqaHk
o`"kHk rwG & yXu & cq/k & eaxG ddZ&edj
feFkqu o`f‘pd & ’kqØ & paæ dU;k&ehu
ddZ dqaHk o`"kHk&/kuw
flag edj es"k&rwG
dU;k & d¢ ehu & xq# & jkgw feFkqu&o`f‘pd
rwG & y & cq & ea o`"kHk flag&dqaHk
/kuw & lw & ’k es"k ddZ&edj
o`f‘pd & ’kq & pa feFkqu dU;k&ehu
edj flag o`"kHk&/kuw
dqaHk ddZ es"k&rwG
ehu & xq & j dU;k & d¢rw feFkqu&o`f‘pd
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 24

Xkzg;¨x QG

xtd¢ljh ;¨x
gh XkzgfLFkrh vfr'k; 'kqHk letyh tkrs- rqeP;kr vusd pkaxys xq.k vlrkr- rqEgh
vkj¨X;laiUu] /kuoku] fo}ku] vknj.kh;] ÁseG] mnkj] lnxq.kh vkf.k uez vlky-
rqEgh /kkÆed o`Rrhps vkf.k nh?kkZ;q"kh Ogky- rqeP;kr usr`Roxq.k vlrhy vkf.k rqEgh
Áfl/ngh Ogky-

nSU; ;¨x
gh XkzgfLFkrh 'kqHk ukgh- rqEgkyk foj¨/kkyk r¨aM |koa ykxsy vkf.k vusd ladVkapk
vkf.k vMFkG;kapk lkeuk d¢Y;kojp ;'k feGsy- vkÆFkd ifjfLFkrh fc?kMsy vkf.k
dnkfpr vi;'kkpkgh QVdk clsy-
tj rqeP;k dqaMyhe/;s dkgh vR;ar ÁHkkoh 'kqHk;¨x vlrhy] rj g;k ;¨xkph
Qfyra dkgh Áek.kkr deh g¨Å 'kdrkr-

g“kZ ;¨x
;k 'kqHk XkzgfLFkrheqGs rqeP;k vk;q";kr loZ cktwauh lq[k o le`)h ;sby vkf.k rqEgh
vk;q";Hkj vkuanh jkgky- mRre vkj¨X;] laiRrh vkf.k vk;q";krY;k loZ lq[kkapk
miHk¨x ?;ky- rqeps fe= [kwi vlrhy vkf.k 'k=waoj ekr djky- laiw.kZi.ks r`Ir vla
vk;q"; txky dhrÊ feGsy- rqeph eqya rqEgkyk vfHkekukLin vla dk;Z djrhy-

fo|k ;¨x
'kS{kf.kd {k=kr mPp Áxrh dj.;kdfjrk gk vfr'k; pkaxyk ;¨x vkgs- rqeph
cqf)eRrk vfr'k; rYy[k vlsy vkf.k rhoz Lej.k'kDrheqGs rqeph vkdyu'kDrhgh
pkaxyh vlsy- dqBpsgh Á'u rqEgh lgt l¨Moky vkf.k rs l¨Mok;P;k pkaxY;k
i)rhgh 'k¨/kwu dk<ky-

mHk; pjh ;¨x


gh pkaxyh XkzgfLFkrh vkgs- rqEgh Lor%pa vk;q"; Lor%p ?kMoky vkf.k rqeph Áxrh
rqeP;k Lor%P;kp dr`ZRokus g¨Ãy- vk;q";kr mPp LFkku feGoky vkf.k rqeP;k
vktwcktwP;k y¨dkae/;s rqeP;kfo"k;h vknj vlsy-

xq#pUMky ;¨x
gh pkaxyh XkzgfLFkrh ukgh- rqepk -"Vhd¨u tjh rÙoKkpk vlyk] rjh LoHkko
fof{kIr vlsy] rqeP;klg jkg.ka dBh.k vlsy vkf.k rqeP;k ukrsokÃdake/;s rqEgh
vfÁ; vlky- dfu"B oxkZrY;k y¨dka'kh rqepk laca/k ;sÃy vkf.k rqEgkyk
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 25

R;kaP;kcn~n~y [kjh lgkuqHkwrh vlY;keqGs rsgh rqepk vknj djrhy-

dqYielky ;¨x
;k XkzgfLFkrheqGs feJ QGa feGrkr- ;keqGs ?kjkrY;k ukrslaca/kkauk rMs tkÅ
'kdrkr] rqeps rqeP;k dqVqach;ka'kh laca/k fc?kMw 'kdrkr vkf.k rqeP;k
t¨Mhnkjkcj¨cjps rqep laca/ks erHksnkeqGs [kjkc g¨rkr- rqEgh vkiya ?kj o ek.klkauk
l¨Mwu R;kaP;kiklwu nwj jkg.ka ilar djrk-

cU/kq iwT; ;¨x


gk pkaxyk ;¨x vkgs- rqeP;k ;'kLoh dkefxÚ;keqGs rqEgkyk rqeP;k fe=kapk vkf.k
ukrsokÃdkapk vknj feGsy-

Hksjh ;¨x
'kqHk XkzgfLFkrh vkgs- rqEgh vfr'k; /kkÆed o mnkj vlrk- vkj¨X;ke; o fparkjfgr
nh?kkZ;q"; ykHkra- tehu o ekyeRrk rqeP;k ekydhph vlrs- vusd ekxk±uh
rqEgkyk pkaxyk mRiUu feGra- d©Vqafcd vk;q";kr lq[kh vlrk-
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 26

Xkzg–f“V ps QG

joh lseh lsDlVkÃy eaxG


;k Lo#ik uqlkj rqeP;kr ÁpaM e¨B;k Áek.kkoj ÅtkZ vkgs- ftP;keqGs ‘kkjhfjd
–”V;k dk;Zjr jkg.;kr rh cnyw ‘kdrs- rqeP;kr [kwi lgu‘khyrk vkf.k ÁpaM
bPNk‘kDrh vkgs] th rqEgkyk thoukr ,d pkaxys in feGo.;klkBh fgaer nsÃy-
rqeP;kr vlysys uSr`Ro d©‘kY; iq<s tkÅu >Gd¢y vkf.k rqEgh uohu eS=hgh
djky- Ásekryk vkf.k ySafxdrsryk rqepk jlgh ok<sy-

joh Vªkbu jkgw


lkekftd orZqGkr rqEgh vR;ar Áfl) vlwu dBh.k ifjfLFkrhP;k t¨jkoj ;‘k
feGow ‘kdky- tkxfrd ikrGhojph Áfl)hgh feGw ‘kd¢y-

’kqØ LDosvj jkgw


jkgqcj¨cj ‘kqØkph LDosvj fLFkrh vlY;k eqGs dkgh vfÁ; Hkkouk rqEkP;kr fuekZ.k
g¨rhy- Áselaca/kkr dkgh leL;kauk r¨aM |kos ykxsy-

’kqØ la;¨x baæ


‘kqØ vkf.k ;qjsuslpk la;¨x gk rqEgkyk vusd vuisf{kr vkf.k vpkud vkysys Álax
tls osxosxGs vkÆFkd ckch vkf.k Áse ;k laca/khps fo”k;kÁlax ;kauk r¨aM |kos
ykxsy- Lor%yk vxnh LIk”Vi.ks ekaM.;kph {kerk rqeP;kr vkgs- lkekftd :<h]
ijaijsP;k csMhrgh rqEgh vMdys tk.kkj ukgh-

’kqØ lseh LDosvj #æ


‘kqØ vkf.k IyqV¨ lseh LDosvj fLFkrhr vlY;keqGs rqEgh ukR;klac/kh vR;ar
laosnu‘khy curk- rjhgh ifjfLFkrh‘kh rMt¨M dj.;kps rqeP;kr d©‘kY; vkgs- Áse
lac/k fdaok oSokfgd thoukr rqEgkyk dkgh vkOgkukRed ifjfLFkrhyk lke¨js tkos
ykxsy-

xq: Vªkbu ‘kuh


rqEgh Ákekf.kd vkf.k LkR; tk.kwu okx.kkjs vls vkgkr- thoukr rqEgh vla[;
tckcnkÚ;k ?;ky- dke dj.;kph {kerk rqEgh ok<oky f‘kok; uohu ÁdYi
;‘kLohi.ks gkrkGky] rh ;‘kklkBh f‘kMhps dke djsy- vk;q“;kr vkysys ,dkdhi.k
vkf.k d¨.kkiklwu vpkud osxGs g¨.ks ;keqGs vkysY;k oknGkyk fgearhus lke¨js
tky- vk;q“; gs vxnh xaHkhji.kkus i.k fou¨nd©‘kY;kus rqEgh ?;ky-
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 27

xq: LDosvj paæ


paæ vkf.k xq#ps LDosvj Lo:i rqEgkyk djkjh vkf.k –<fu‘p;h vls cuors- rqEgh
lektfÁ; vkf.k /khV eukps vkgkr- rqeph ij¨idkjkph Áo`Rrh gh e¨B~;k Áek.kkoj
Qk;ns‘khj Bjsy-

‘kuh lseh lsDlVkÃy paæ


dBh.k ifjfLFkrhrwu tkrkuk rqEgkyk ;¨X; r;kjh vkf.k O;ogkj pkrq;Z lkaHkkGkos
ykxsy- rqepk fookg fdaok ÁseÁdj.k rqEgkyk HkkX; ÁkIr d#u nsÃy-

paæ lseh lsDlVkÃy baæ


lkgl vkf.k mRlqdrk ;kaph rqEgkyk [kwi vkoM vkgs- ,dleku eu vl.kkÚ;k
y¨dka‘kh eS=h dj.;kl rqeP;k toG vl.kkjh varKkZukph ‘kDrh enr djsy-
rqeP;k fe=&eaMGhdMwu rqEgh Qk;nk djowu ?;ky fo‘ks”kr% tsOgk R;k fL=;k
vlrhy- rakf=d fo”k;kP;k vH;klkdMsgh rqepk vf/kd dy vlsy-

baæ lseh LDosvj #æ


IyqV¨ps lseh LDosvj Lo:ikeqGs rqeP;k dkgh oS;fDrd vlysY;k ÁkFkfed ckch
;kfo“k;hgh rqEgh uO;kus fopkj djky- d/kh&d/kh rqeP;k fe=kaiklwu vkiyk ekxZ
osxGk dj.;kdMs rqepk dy vlw ‘kd¢y- i.k vls u g¨.;klkBh dkGth ?;k-
vkj¨X;–“V;k lq–< vkgkr- d©Vqafcd thoukrwu deh vf/kd Áek.kkr vkUkan
miHk¨xky-
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 28

Hkfo";ok.kh

[kkl xq.k
rqEgh ‘kkarfpRrkps] pkaxyk rdZ yko.kkjs vkf.k dq‘kkXkz cq)hps vlkos- vfr cq)heqGs
vkf.k fu“dkGthi.kkeqGs rqEgh m/kGs vkf.k foLdGhr cu.;kph ‘kD;rk vkgs-
lkekU; dkeklkBh pkjhcktwus Kku feGo.;kph {kerkgh rqEkP;kr vlsy- }s“kkP;k
Hkkousus rqeps dkgh ‘k=wgh cuw ‘kdrhy- i.k usgeh y{kkr Bsok] uke¨gje dj.;kis{kk
fot; feGo.ks ljl vlrs- dyk] lkfgR¸k] dk;nk vkf.k rRoKku ;k {ks=kr rqEgh
vH;kl dj.;kph ‘kD;rk vkgs-

uouohu dYiuakuk tUe ns.;kph ‘kDrh vlwugh rqeps eu vLoLFk vlsy-


rqeP;kdMs iqjslk j¨ekUl vlsy] mitkÅ dYiuk ‘kDrh vlsy vkf.k ijns‘kkr fdaok
nwjojP;k Áns‘kkr vk;q“; ?kkyo.;kph ‘kD;rk vlsy- rqEgkyk Á[;kr cuo.;klkBh]
laiRrh feGowu ns.;klkBh vkf.k l©HkkX;oku cuo.;klkBh ;k x¨“Vh fgrkog B:
‘kdrhy-

okjlk gDdkus feG.kkÚ;k laIkRrheqGs fdaok e`R;wi=keqGs feG.kkÚ;k feGdrheqGsgh


rqEgkyk ykHk g¨.;kph ‘kD;rk vkgs-

rRoKkukRed vkf.k lkfgR;kRed vH;klklkBh rqeP;kdMs mRre xq.k vlkosr vkf.k


‘kkL=KkÁek.ks [k¨yoj la‘k¨/ku dj.;kpk xq.kgh rqeP;kdMs vlkok- rqeP;kdMs
mnkRr gsrw vlkok rlsp mQkG.kkÚ;k t¨‘kkojgh rqeps pkaxys fu;a«k.k vlsy- rqepa
eu gs rRoKkukps vlwu ‘kkarfpRRkkps vlkos- tjh lq:okrhyk Jhearh ;s.;kr dkgh
vMp.k vkyh rjh fpark ulkoh] /kuykHkkpk ;¨x vkgs-

ekufld xq.k
rRoKku] /keZ] fotsP;k x¨“Vh tk.kwu ?ks.ks bR;knhadMs rqeP;k eukpk dy vlsy-
xqarkxqarhP;k fpfdRlkdkRed vH;klkr rqEgkyk vf/kd jl ulkok- ekfgrhps ladyu
dj.;kis{kk osxosxG;k ifjfLFkrhrhy let.kkjs fofo/k iSyw pVdu f‘kd.;kph
mRRke {kerk vafxdk# ‘kdky- rqEgh ,d eue¨dGs] nku‘kwj] e¨B;k eukps f‘kok;
pVdu jkxko.kkjsgh vlkosr-

‘kkjhfjd jpuk
rqeP;k jkf‘kQGkÁek.ks] rqEgh map] ljG vkf.k js[kho cka/;kps vlkos- ykac psgjk]
x¨y dikG vkf.k ?kkjs fdaok pWkdysVh fdaok fuGs pednkj fdaok c¨yd¢ M¨G;kaps
vlkosr- rqepk o.kZ x¨jk vlwu dikGkiklwu d¢l tkÅu VDdy iM.;kph ‘kD;rk
vkgs-
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 29

rqEgkyk [ksGkMwaps ‘kjhjl©“Bo ykHkys vkgs] f‘kok; [ksGkrY;k fdaok r‘kkp brj
x¨“Vhar rqEgh Hkkx ?ks.;klgh rqEgkyk vkoMr vlkos-

vkj¨X;
rqeps jkf‘kfpUg gs /keuh O;oLFksoj fu;a=.k vl.kkjs vkgs- furac vkf.k ekaM;k]
ekaMhps gkM] ekaMhph f‘kj] v¨Vhi¨V ;Ñr bR;knh rqeP;k ‘kjhjkrhy vR;ar uktwd
Hkkx vlwu rqEgkyk EkkaMhps nq[k.ks] ;Ñrkrhy fc?kkM] t[ke fdaok furac vkf.k
ekaM;kps fodkj tM.;kph ‘kD;rk vkgs-

rqeP;k [kwi ÅtkZ vkgs i.k rh tsOgk vko‘;drsis{kk tkLr >kyh rj frpk mæsd
g¨Åu nq[kkir fdaok t[ke g¨.;kph ‘kD;rk vkgs- vkf.k ák x¨“Vh vkj¨X;fo“k;d
leL;k ok<fo.;klkBh egRokP;k B# ‘kdrkr-

Hkkoukrhy vf/kd p<mrkj VkGwu lkrR; vkf.k larqyhr thouEkku jk[kys rj rs


uDdhp rqeP;k vkj¨X;klkBh Qkns‘khj Bjsy- d¨‘khafcj] VkWesV¨] Ål] cnke vkf.k
ukjaxh jaxkps QG bR;knhapk vkgkjkrhy lekos‘k fgrkog vkgs- rqEkP;k if=d¢
vuqlkj yXuirhoj cq/kkpk pkaxykp ÁHkko vkgs- T;kP;kus rqEgkyk Lej.k‘kDrh‘kh
fuxMhr leL;k] fpark] cspSuh vkf.k vLOkLFkrk bR;knhus rqEgh =Lr vl.;kph
‘kD;rk vkgs-

rqeP;k if=d¢r paækoj xq:pk ÁHkko vkgs T;keqGs jDrk‘kh lac/khr vktkj
tM.;kph ‘kD;rk vkgs-

rqEkP;k if=d¢r lw;Z d‘kkusp ÁHkkfor ukgh- R;keqGs rqEgh vkuqokaf‘kd jhrhus vktkjh
vl.;kph ‘kD;rk ukgh- vkf.k letk vls ?kMysp rj rs vYIkdkGklkBh vlsy-
rqeph –“Vh mRRkep jkghy- rqeP;k if=d¢uqlkj edj ák jk‘khoj eaxG vkf.k
‘kuhpk ÁHkko vlY;keqGs rqEgkyk xqM?;akpk =kl mn~~Hko.;kph ‘kD;rk vkgs-rqeP;k
if=d¢P;k ekukus eaxG vkf.k ‘kuh ák n¨?kkapk o`“kHk fpUgk oj ÁHkko vkgs
T;kP;keqGs rqEkph eku vkf.k daB ák Hkkxkyk =kl g¨.;kph ‘kD;rk vkgs-

f’k{kk o thfodk
f‘k{k.kkph mPpre ikrGh xkBwu rqEgh fo‘ofo|ky;kph inoh dkcht djky fdaok
O¸kolk; pkyo.;klkBh r¨ ik= vlY;kps Áek.ki= feGo.;klkBh fMIy¨ekgh d:
‘kdky- rqEgh vR;ar gq‘kkj vlwu osxosxG;k O;kid fo“k;krgh rqEgkyk fo‘ks“k jl
vkgs- pkj fHkarh vkM tx.ks rqEgkyk #pd ukgh] R;kgh iyhdMs O;kid txkpk ‘k¨/k
?ks.kkjs rqEgh ,d Áoklh vkgkr- rqEgh v‘kk {ks=kr rqeps dfjvj cuow ‘kdrk tsFks
v©ipkfjd f‘k{k.k vx¨nj ?ksrysys vl.ks vko‘;d ulsy-
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 30

dkgh Xkzgkaph vuqdwyrk rqEgkyk Þfo|k ;¨xÞ ;klkBh ,dne ‘kqHk Bj.kkj vkgs- rqEgh
mPp f‘k{k.k ?;ky f‘kok; rkfRod vH;klkr rqEgh lQygh Ogky- T;kaP;kdMwu
rqEgkyk [kwi dkgh f‘kdk;yk feGkys vkgs R;kaP;k cn~~y rqeP;k eukr vknjgh vkgs]
v‘kk y¨dkalkBh thoukrY;k xaHkhj fo“k;koj l[k¨y vH;klgh djky-

rqeP;k dqaMyhr cq/kkpk ikBcG ykHkdkjd Bjsy- v“Vd oxZgh rso<kp leFkZoku
vkgs- vk;q“;kHkj rqEgh KkuktZu~kP;k ekxs ykxky] vkf.k f‘k{k.kfo“k;d brj
xfrfo/kha‘kh rqEgh usgeh t¨Mysys vlky-

ÞMkWDVjsVÞ inoh fdaok rRle brj inoh th ukekafdr fo‘ofo|ky;kph fdaok


laLFksph vlsy] rqEgh ÁkIr djky- rqEgh fnysY;k fo‘ks“k ;¨xnkukeqGs rqEgh jk“Vªkrp
uOgs rj vkarjk“Vªh; Lrjkoj LokxrkgZ B: ‘kdky-

XkzgekukP;k vuqdwyrsuqlkj rqepk LoHkko okijkr ;s.kkÚ;k x¨“VhadMs Eg.kts


mi;¨tu ‘kkL=kdMs dy vl.kkjk vkgs- O;ogkj¨i;¨xh d¨lZ vkf.k fof‘k“V d©‘kY;
feGoky- ÁkFkfed fMXkzhgh O;olk; ekxZn‘kZuij d¨lZlkBh enrij Bjsy-
laXk.kdkfo“k;h vkoM fuekZ.k g¨.;kph ‘kD;rk vkgs- inoh fdaok fMIy¨ek
feGo.;kdMsgh rqeph vkoM fuekZ.k g¨Å ‘kdrs- th O;olk; O;oLFkkiuk‘kh
fuxMhr vlsy] vkf.k rh O;oLFkkidh; O;OkLFkkiu ;k {ks=kr mPp Lrj
feG.;klkBh mi;¨xh Bjsy- rqEgkyk mTToy ;‘k feG.;kph ‘kD;rk vkgs-

Xkzgekukph fLFkrh rqeP;k if=d¢r v‘kh nk[kors dh] rqEgh vy©fdd cqf)eRrsps cuw
‘kdky- rqEgh O;olk; vkf.k u¨djh ;k n¨Ughrgh ;‘kLoh Ogky- f‘k{k.k iw.kZ
>kY;koj lq#okrhP;k dkgh o“kkZr rqEgh u¨djh djky vkf.k uarj LOkr%P;k
O;olk;kdMs oGky rlsp rqEgh vk/kh O¸kolk;kr vlky rj dnkfpr uarj
u¨djhdMs oGw ‘kdky-

laIkfRr o okjlnkj
dqaVqac&oSHkokP;k eku.;kuqlkj rqEgh ojnkuh O;Drh vkgkr T;kP;kdMs ÁR;sd
Ádkjph ped vkf.k >xexkV vlsy- u ekxrkp rqEgkyk fgjs Tkokjkr oS;fDrd
nkfxus vkf.k lqxa/kh vRrjs miyC/k g¨rhy- rqEgh ÁseG eukps vkgkr- cqf)eku v‘kk
lgdkÚ;kadMs rqepk dy vlwu R;kaP;k l¨cr vkuan vkf.k e©t dj.;kdMsgh rqEkpk
jl vlsy- d©Vqafcd okrkoj.kkP;k ekukus] rqEgh vkuankus usgeh glr jkg.kkjs ,d
rstLoh O;fDreRo vkgkr-

rqeP;k if=d¢r /kukpk Lokeh gk oSHkokP;k ?kjkr tkÅu clyk vkgs- R;keqGs ;kaP;k
ek/;ekrwu vf/kdkf/kd ykHk feGowu ns.;klkBh ;kapk laxe mRRke Bjyk vkgs-
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 31

vuqekukoj vf/kd t¨j u nsrk Bke fu.kZ;koj voyacwu jkg.;kpk Á;Ru djk-
nSuafnu okijkr ;s.kkÚ;k vkf.k ?kjxqrh okijklkBh ykHk.kkÚ;k mi;qDr ekykapk
O;kikj rqeP;klkBh ykHknk;d BjsYk-

rqeP;k if=d¢r vuqoaf‘kdrspk Lokeh frlÚ;k ?kjkr tkÅu clyk vkgs] t¨


vuqoaf‘kdrsP;k l©HkkX;kpk lad¢r nsr vkgs- rqeP;k lg tUekyk vkysY;k
lg&HkkoaMkdMwu ykHk g¨.;kph ‘kD;rk vkgs- i.k R;kp cj¨cj R;kaP;k lgk¸;kus
[kVyk ftad.;krgh ;‘k feG.;kph ‘kD¸krk vkgs- rqeP;k lg tUekyk vkysY;k
rqeP;k /kkdV~;k HkkoaMklkBh gh ifjfLFkrh pkaxyh ukgh dkj.k R;kaP;k vk;q“;kr
dkgh nq?kZVuk ?kM.;kph ‘kD;rk vkgs- r‘khp gh n‘kk rqeP;k vkà dMwugh rqEgkyk
pkaxykp ykHk g¨.;kpk lad¢rgh n‘kZfors-

fookg o oSokfgd thou


rqeph if=dk vls nk[kors dh yodjp rqeP;k vk;q“;kr fookg ;¨x ;s.;kph
‘kD;rk vkgs- rqeP;k if=d¢rhy Xkzgekukph fLFkrh vls n‘kZors dh] rqEgh ,d mRre
vkuanh oSokfgd thou txw ‘kdky- rqEgh ijLijkaph dnj d:u ,d ÁseG t¨Mhgh
cuow ‘kdky- d/kh rjh rqeP;kar erHksn g¨Å ‘kdrhy i.k rs uSlÆxd vkgs] i.k
,desdkauk letwu ?ksÅu rMt¨M d¢Y;kl rs ukghlsgh g¨Ãy-

Áokl o Hkze.k
rqeP;k if=d¢rhy Xkzg gs vfLFkj vkf.k leku fpUgkaP;k LFkkuh vkgsr- tUetkrp
rqEgh Hkze.k dj.kkjs vlwu rqeP;k vk;q“;kr vusd cny ?kM.;kph ‘kD;rk vkgs-
O;olk;kP;k fdaok u¨djhP;k fufeRrkus Áokl vkf.k n©js ;keqGs vkuan feG.;kpk
vkf.k uQk g¨.;kph ‘kD;rk vkgs-

’kqHk jRu
‘kqHkjRukiSdh fgjk gk rqeP;klkBh ykHknk;d vkgs- ƒ@† rs ƒ@„ jrhpk fgjk
l¨U;kP;k vaxBhr fdaok IysVh;e P;k vaxBhr ‘kqØokjP;k fno‘kh ¼ika<js l¨us½
mtO;k gkrkP;k ejaxGhr ?kkykos-

R;k,soth deh Árhpk fgjk Eg.kwu lQ¢n eqaxk fdaok f>jdkWu l¨U;kP;k vaxBhr
e<owu ?;k-

jRu /kkj.k dj.;kiwoÊ [kkyhy ea=¨Ppkj.k d¢Y;kl vf/kd ykHknk;d Bjsy-

ÞfgaedqaM e`.kkyHke~ nSR;e~ ijee~ xq#e~ loZ ‘kkL= ÁoDrje HkkxZoe~ Á.kk;ge~Þ

oj fnysY;k jRukaps otu gs Á©< iq#“kklkBh fu/kkZfjr d:u fnys vkgs- fL=;kalkBh
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 32

XkzgkaP;k fLFkrhps QG

yXu QG
rqepk yXuirh rwG vkgs- yXuirhpk Lokeh 'kqØ vkgs- t¨ rqeP;k if=d¢r vR;ar
ykHkdkjd XkzgkP;k Lo:ikr vkgs- d¨u vkf.k f=d¨.k ;k n¨g¨apkgh Lokeh vlY;kus
'kuh rqeP;k if=d¢r ;¨xdkjd Xkzg B: 'kd¢y f'kok; r¨ ykHk ns.kkjk Xkzg vkgs-

rwG yXuirh tUekyk vkY;kps l©HkkX; ykHkY;kus vorhHkorhP;k okrkoj.kkfo"k;h


vR;ar laosnu'khy vLkky- vkd"kZd psgÚ;kps vlky- uez LoHkkokps vlky- rjhgh
mrkohG vkf.k cspSu Áo`Rrhps vlky- fulxkZP;k lkfUu/;kr tjh vR;ar ÁlUu
vLkyk rjh eu vfLFkj vlsy- eukyk fo"k..krspk fodkj tMysyk vlsy- dnkfpr
rqeP;k eukr lrr d¨.krhrjh Hkhrh vlsy- dYiuk'kDrh larqyhr vlwu rh vR;ar
Qynk;h vlsy- laosnu'khy LoHkko vkf.k dykRed -f"Vd¨u ;kaps ojnku vlsy-
vH;klkr fo'ks"k jl vlwu orZekukfo"k;h eukr mRdaBrk vlsy- fopkj] rRo vkf.k
Ñrh ;kr ,dak=h vlky- iq<pk fopkj dj.;kph foy{k.k {kerk toGikl
varKkZuklkj[kh vlsy- vkysyh la/kh ok;k ?kkyow u;s] rkiysY;k rO;koj i¨Gh
Hkktwu ?;koh- O;kikjkrhy fofo/k Ñrhr dq'ky vkf.k vuqHkoh vlky- T;krwu rqeps
HkkX; cuoky- ekuorkoknh LoHkkokph rqEgkyk ns.kxh vlsy- 'kkarrk vkf.k Áse ;kaph
vR;kf/kd v¨< vlsy-

jk‘khe/;s vlysY;k XkzgkaP;k fLFkfrps QG

joh
rqeP;k if=d¢r lw;Z gk o`f'pd jkf'kfpUgkr fLFkr vkgs- gh fLFkrh ikydka'kh vf/kd
vkLFkkiw.kZ cuors- i.k nSonqÆoyklk eqGs rqepk LoHkko gk ijkØeh vlsy vkf.k
rqeP;k dkgh Ñrh fdaok ÑR; rqeP;k ikydkyk vR;ar nq%[khgh cuow 'kdrhy- tjh
rqepk LoHkko eue¨dGsi.kkpk vlyk vkf.k rqEgh vR;ar Áfl) cuyk rjh rqVd
okx.;keqGs v¨G[khps y¨d }s"k d: ykxrhy fdaok 'k=w curhy- dkfgls xqIrrk
jk[k.;kP;k Áo`Rrhps vlky rlsp rqepk jkx nqlÚ;kalkBh vlg; cuw 'kd¢y]
R;kP;koj fu;a=.k Bso.;kpk Á;Ru d¢yk ikfgts-

cq/k
rqeP;k if=d¢r cq/k] rwG jkf'kfpUgkr fLFkr vkgs- dnkfpr cny.kkÚ;k LoHkkokps
vlky- tls ,dk {k.kh vR;ar 'kkar fnlky rj nqlÚ;k {k.kh mXkz Hkklky- dyk
vkf.k cqf)eRrsP;k vH;klkr Áoh.k vlky rlsp O;kikjkrwu laiRrh ÁkIr djky-
tj 'kqØgh rwG jkf'kr fLFkr vlsy rj rqEgh ln~xq.kh vkf.k lnkpkjh O;Drh cuky-
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 33

brjkauk f'kd.;klkBh Á¨Rlkgu |ky- vls dkgh nqÆeG ;'k ÁkIr d¢Y;kus vkf.k
dkgh foy{k.k {kerk vlY;kus y¨dkaps y{k vkdÆ"kr djky-

’kqØ
rqeP;k if=d¢r 'kqØ gk /kuw jkf'kfpUgkr fLFkr vkgs- rqEgh ÁseG vkf.k 'kq)
var%dj.kkph O;Drh vlky- d¨.krsgh okÃV fdaok [kkyP;k ntkZps dke dj.kkj
ukgh- tjh rqEgh vgadkjh vkf.k t¨'khys vlyk rjh 'kkar eukps n;kGw brjkauk =kl
u ns.kkjs vkf.k ÁktG LoHkkokps vlky- HkkX;oku vlky dyk vkf.k lkfgR;kr
dq'ky vlky- f'kok; fu[kG eu¨jatukr vR;ar lq[kkoky- vf/kdkR;akdMwu lgdk;Z
vkf.k Qk;n feGoyk rjh eRljh O;DrhdMwu vik;dkjd ÑrheqGs dnkfpr
ekufld nq%[k g¨Ãy-

eaxG
rqeP;k if=d¢r eaxG gk rwG jkf'kfpUgkr fLFkr vkgs- gk rqEgkyk mRlkgh vkf.k
ÁlUu psgÚ;klg map cuor¨- jkg.khekukcn~n~y vR;ar n{k vlky i.k dkghls
c<kÃ[k¨j fdaok ?kesaMhgh vlky- i.k dkgh 'kkjhfjd =kl dnkfpr l¨lkok ykxsy-
f'kok; yodjp rqepk mRlkg deh g¨Å 'kd¢y 'kqØ tj rqeP;k if=d¢r Áfrdwy
vlsy rj dnkfpr rqEgh dkghls HkkaM[k¨j cuky rlsp ekyeRrs fo"k;hP;k Ádj.kkr
d¨VZdpsjhP;k tkG;kr dnkfpr vMdky- tj lw;Zgh rwG jk'khr vlyk rj
ofj"BkadMwu fdaok 'kklukdMwu dkgh vMp.kh mn~Hkow 'kdrhy- fdaok eaxG gk
uSlÆxd ykHkdkjd Xkzgka'kh la;¨xkr fdaok ÁHkkokr ulyk rjh-

xq:
rqeP;k if=d¢r] xq: gk ehu jkf'kfpUgkr vkgs- e/;e cka/;kps vlwu lkoG;k o.kkZps
vlky- tjh Qqxhj 'kjhj vlys rjh v'kDrp vlky- vR;ar cqf)eku] vH;klw]
gq'kkj vkf.k lqf'kf{kr vkgkr- lUeku feGoky- pkaxY;k lgoklkr ÁlUurk okVsy
f'kok; R;kr e;kZnsckgsj tk.;kr fo'ks"k lq[kkP;k vkuan ?;ky- fouez vkf.k
lektfgrdkjh vlwugh Jhear vlky- vk;q";kis{kk oSokfgd t¨Mhnkj vf/kd fÁ;
vlsy- eqykadMwu vkuan miHk¨xky-

‘kuh
rqeP;k if=d¢r 'kuh o`f'pd jkf'kfpUgkr vkgs- ykHkdkjd Xkzgka'kh la;¨xkr fdaok
R;aP;k ÁHkkokr tj ulyk rj] gk rqEgkyk dkfglk lkglh vkf.k HkkaM[k¨j LoHkko
nsr¨- tj vik;dkjd Xkzgka'kh la;¨xkr fdaok R;akP;k ÁHkkokr vlyk rj dnkfpr
rqEgh fgald cuky f'kok; T;keqGs rqeps uqdlkugh g¨Ãy- dkgh /k¨dknk;d
ÑR;kgh djky- tj d¢rw la;¨xkr vlsy rj rqeph vkÆFkd ifjfLFkrh dnkfpr
[kwip [kkykosy- tj eaxG vÁHkG fdaok f'k?kzd¨ih vlsy vkf.k ƒŠ ok Lokehgh tj
;sFks vlsy rj rqEgh-
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 34

paæ
rqeP;k if=d¢ paæ /kuw jk'khr fLFkr vkgs- Eg.kwu rqeph tUejkl ¼fdaok paæ yXu½
/kuw vkgs- iqfYyax] rkiV] Qynk;h vkf.k vk/;kfRedrsP;k fo#) vlysys lkekU;
jkf'kfpUg rqeP;k eukoj vkf.k brj oSf'k"V~;kaoj fu;a=.k Bsors- dkgh Áek.kkr
jk'khpk Lokeh xq:gh Bsor¨-

/kuw jk'khfpUgkrhy paæ oS;fDrd thoukr vusd cny ?kMor¨] vf/kd d#u
pkaxY;klkBhp- tjh ofMy¨ikÆtr laiRrhpk dkgh uk'k g¨.;kl r¨ dkj.khHkwr Bjyk
rjh- Lor%ps foiqy Áek.kkr vlysys mRiUu ek= rqeP;kdMs vlsy- rsgh vxnh
vYidkGkP;k vkrp rqeP;kdMs ;sÃy- mrkohG vkf.k t¨'khys vlky i.k rjhgh
vR;ar ÁseG vkf.k {kek'khy vlky- nwjLFk fBdk.kpk Áokl djky- fdacgquk
ijns'kkpkp- vla[; fe= t¨Mky- mnkRr egRokdka{kk vlrhy- lnSo vk'kkoknh
jgky f'kok; rqeP;k lgdkÚ;kar lUekuuh; vlky- d¨.kR;kgh nq%[kkf'kok; ,d
Áokgh thou miHk¨xky- vue¨y ekyeRrk vkf.k vusd fderh ÁkIrh feGoky-

jkgw
rqeP;k if=d¢r jkgw ehu jk'khr vgs- tj xq: fdaok 'kuh fdaok eaxG vuqdwy
vlrhy rj Hk©frd lq[koLrwpk vkuan miHk¨xky- 'kqØ jkgwcj¨cj vlsy fdaok
cq/kkpk jkgwoj ÁHkko vlsy rj rqEgh Áxrh djky- paæ tj ;sFks fLFkr vlyk rj
ik.;kP;k mRiknuk iklwu mRre ykHk g¨Ãy- lw;Z ;sFks fLFkr vlyk rj] dnkfpr
lqikV ik;kps vlky fdaok ik;k'kh lacf/kr fodkjgh laHkorkr- jkgw ,dVkp vlsy
vkf.k xq: vkf.k cq/k vuqdwy ulrhy] rj jDrkfHklj.kk'kh lacf/kr fodkj laHkorkr-

d¢rw
rqeP;k if=d¢r d¢rw dU;k jk'khr vkgs- tj eaxG fdaok xq: fdaok 'kuhgh vuqdwy
vlrhy rj Hk©fr lq[koLrwpk vkuan miHk¨xky- cq/k d¢rwcj¨cj vlyk rj fdaok
'kqØkpk R;kP;koj ÁHkko vlsy rj Áxrh djky- tj paæ ;sFks fLFkr vlsy]
ik.;kP;k mRiknukiklwu ykHk g¨Ãy- tj lw;Z ;sFks vlyk rj i¨VkP;k Hkkxkoj
dkgh fodkj laHkorkr ¼L=h½ vlsy rj xHkkZ'k;koj½ tj d¢rw vik;dkjd Xkzgk'kh
la;¨xkr fdaok R;kaP;k ÁHkkokr vlsy rj 'kjhjkps >ht dj.kkjs dkgh fodkj
mn~Hkorhy- eaxGkpk ÁHkko vlyk rj ek= ifjfLFkrh vf/kdp xaHkhj cuw 'kd¢y-

baæ
rqeP;k if=d¢r ;qjsusl /kuq jk'khr vkgs- cGdV gkr vkf.k [kkyhy yofpd vo;o
;klg ekQd Áek.kkr 'kkjhfjd {kerk cgky djr¨- eSnkuh [ksGkr fo'ks"k vlsy-
tls /kko.ks] ?k¨MLokjh dj.ks] f'kdkj v'k lkglh ijkØekr fgLlkgh ?;ky- rjhgh]
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 35

n{krk ?;koh dkj.k vpkud iMY;kus t[ke g¨.;kph 'kD;rk vkgs- ;qjsusl tj xq:
fdaok eaxG ;kaP;k'kh tqGysyk vlsy fdaok R;kaP;k Nk;sr vlsy rj rqEgh ukekafdr
[ksGkMw cuky-

o#.k
rqeP;k if=d¢r usiP;wu /kuw jk'khr vkgs- gk rqEgkyk rRooknh cuor¨- f'kok;
ÁseGgh cuor¨- ;¨X; lkFkhnkj vkf.k fo'oluh; fe= cuky- d¨.krsgh ;a=]
vÁkekf.kdrk ;kapk foj¨/k djkyp f'kok; v'kk ÁdkjP;k x¨"Vhapk okij d:u t¨
Qk;nk d:u ?ksÃy] R;kpk foj¨/k dj.;krgh rRijrk nk[koky- vusd Áokl djky
f'kok; nardFkk ys[kd cuky-


rqeP;k if=d¢r IyqV¨ rwG jk'khr vkgs- gh HkkX;kph fLFkrh vkgs- gk rstLoh <c
vkf.k la;e o uezrk ;kaP;k tk.khosoj t¨j nsr¨- rqepk jkthi.kk vlsy dh y¨dkaps
lgdk;Z ?ksÅu dke ikj ikMkos v'kk e/;LFkhus ts dke iw.kZ djky R;kph y{k.kh;
v'kh Nkigh l¨Mky- tuthou vkf.k lkekftd thou ;kr fgjhjhus Hkkx ?;ky
T;klkBh rqepk lgpjh fuOoG ikBhackp ns.kkj ukgh rj r¨ Lor% lq)k lfØ;rsus
lgdk;Z nsÃy-
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 36

Hkko QG

yXuirh
rqepk yXuLFkukpk dkjd if=d¢rhy r`rh; LFkkukr fojkteku vkgs- ijkØe@/kS;Z
dk;Z{kerk] dk;Zi)rhps cG ;k lxG;kps gs dkjd LFkku vkgs- mtok M¨Gk] ckgq]
[kkank] N¨Vh HkkoaM] pqyrs] ‘kstkjh] N¨V~;k ;k=k] ckrE;k] fy[kk.k] vkpkj&fopkjkaph
nsok.k&?ksok.k ;kps gh gs LFkku n;¨rd ¼lac¨/kd½ vkgs- rqEgh ;k ckcrhr HkkX;oku
vkgkr- ykHknk;d dkek e/;s xdZ vlY;kus nxnx tk.kors- rqEgh rqeP;k drZqRokus
Lor%ph txkyk v¨G[k iVork- lektkr R;k –“Vhus vko‘;d ekulUeku feGork-
rqEgh [kwi Áokl djky o fy[kk.kkyk o ekghrhyk [krik.kh ?kkyky- tj rqepk
yXuLokeh uSlÆxdfjR;k vik;dkjd vlsy rj fupHkax ;¨xkuqlkj rqEgh vkFkÊd
–“V~;k l{ke Ogky- tj rqePkk yXuLokeh lw;Z vlsy rj rqEgh e¨B~;k laLFks e/;s
ekuuh; in laiknu djky] ts cgqrsd –“V~;k ljdkjhp vlsy- e¨B~;k
tuleqnk;kpk rqEgkyk ykHk g¨Ãy rlsp vf/kdkjh o jktdkj.kkrwu rqEgkyk
vko‘;d ykHk o lUeku feGsy-

f}rh; Hkko
rqeP;k if=d¢r nqljk ekyd yXuLFkkukr vkgs ts ‘kjhjkps Áfrfu/khRo djrs- gs
vfr‘k; ykHknk;d Bjrs- dkj.k yXuLFkkup vk;q“;kP;k brj x¨“Vhaps ‘kq)k Áfrfcac
Bjrs- rqEgh nqlÚ;k ?kjkP;k loZ ckcrhr HkkX;oku Bjky- ijarw ‘kkjhfjd –“V~;k
dVdVh mRiUu g¨rhy dkj.k nqljk ekyd Þekjdß vlr¨ vkf.k tj r¨ uSlÆxd
v‘kqHk Xkzg vlsy rj gs Hkkfdr [kjp Bjrs- edjyXukr nqlÚ;k ?kjkpk ekyd
‘kuhp vlY;kus ek= r¨ /ku;¨x fuekZ.k djr¨- dU;k yXu vlsy rj nqljk ekyd
t¨ ‘kqØ vkgs r¨ ‘kkjhfjd dVDVh fuekZ.k djsy- ijarw rqeps oMhy Jhear vlrhy
vkf.k mPpf‘k{k.k o ijdh; pyukP;k –“Vhus ykHknk;d Bjsy- ‘kqHkXkzgkapk ;¨x
vlrk pkaxys o okÃV XkzgkEpk ;¨x vlrk okÃV ifj.kke fnlwu ;srhy-

r`rh; Hkko
rqeP;k if=d¢r frljk Lokeh lgkO;k ?kjkr fojkteku vkgs ts j¨xLFkku Eg.kwu
Áfl) vkgs- gs vuqdwy LFkku vkgs dkj.k fucZy LFkkukpk Lokeh nqlÚ;k fucZy
LFkkuh clyk vkgs- vk;q“;k e/;s iq<s ;s.;kr rqEgkyk l{kerk ykHksy- Li/kkZRed
ifj{kkae/;s lQyrk ykHk.;kl ifjfLFkrh vuqdwy curs- f‘kok; brj O;fDr xq.kakP;k
vk/kkjkoj brj Qk;ns d:u ?ks.;kl rqEgh leFkZ vkgkr- eSnkuh [ksGkr rqEgkyk
vko‘;d jl o ;‘k vkgs- iwoZ dkGkr leo;Ld o fe= ifjokjkadMwu rqEgkyk
i¨“kd enr ÁkIr g¨.kkj ukgh vkf.k rqEgh R;kaP;k ÓkZsps dkj.k cuky ijarw ‘k=waoj
vafre fot; rqEgh feGokyp- joh&eaxG fdaok jkgq frlÚ¸kk ?kjkr vlrk ;‘kkph
[kk=h iVrs- uSlÆxd v‘kqHk XkzgkP;k ;¨xkr okÃV o pkaxY;k@‘kqHk XkzgkaP;k ;¨xkr
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 37

pkaxys ifj.kke feGrhy-

prqFkZ Hkko
rqeP;k if=d¢r p©F;k Lokeh nwlÚ¸kk ?kjkr vkgs- T;kyk /kuLFkku Eg.krkr- p©F;k
LokehlkBh ;¨X; ?kj vkgs- d©Vwachd l©[; pkaxys feGsy- nwljk Lokeh ‘kqHkk‘kqHk
;¨xkr vlsy fdaok ‘kqHk laca/kkr vlsy rj Qyk ckcr fuf‘prh ;srs- p©Fkk uoO;k
LFkkuk iklwu vkBok vlr¨ o nqljk uoO;k LFkkukiklwu lgkok vlr¨&v‘kkosGh
foijhr jkt;¨x ?kMr¨- T;kP;k eqGs oMhykauk vdLekr Jhearhpk ykHk g¨r¨- rqEgh
pkaxY;k O;kikjh ?kjk.;kps O;Drh vlrk- gk O;kikj lkekU;rk ‘ksrh] tehu o
vkÆFkd xqaro.kwdhpk vlr¨- f‘kok; ‘kS{k.khd] ;a= lkeku bR;knh laLFkk e/;s lq)k
vlr¨- /kuw yXukr xq: prwFkZ vlr¨ Eg.kwu lqyHkrsrwu /ku lap; ykHknk;d Bjr¨
vU;Fkk vkÆFkd o d©Vqafcd thou nhuok.kh cuors- ?kj] tehu&tqeyk laca/khP;k
O;ogkjkr fuPNhr v;kZtu d: ‘kdky-

iape Hkko
rqeP;k if=d¢r ikpok Lokeh nqlÚ¸kk LFkkukr clyk vkgs T;kyk /kuLFkku Eg.krkr-
T;kuqlkj /ku;¨xk Áek.ks rqEgh vkÆFkd –“V~;k HkkX;oku Bjky- vFkZ] dqVqac] f‘k{k.k]
Lokoj/ku] [kk.ks&fi.ks] eu¨jatu ;k ckcrhr R;kaps iM~lkn rqEgkyk igk;yk
feGrhy- nqljk Lokeh ikpO;k ?kjkr iMyk vlrkuk ‘ksvj cktkjkP;k –“Vhus
Qk;ns‘khj vFkkZtu d:u ?;ky] mRre eu¨jatu ?kMsy- uSlÆxd v‘kqHk Xkzg kaP;k
–“Vhus Qykr vfuf‘pr cny laHkorkr- ijarw ‘kqHk Xkzgkaps ikBcG] o ikpO;k
LFkkukpk ntkZ pkaxyk vlY;kl R;k laca/khP;k ykHkkr pkaxys ifj.kke ?kMrhy-
dU;k yXukr ikpok Lokeh] ‘kfu mPp vlr¨ Eg.kwu pkaxys vuqHko igk;yk
feGrkr-

“k“Bh Hkko
lgkok Lokeh yXuLFkkukr Eg.ktsp ruwLFkkukr iMyk vlrk ddZ yXu vlrk mPp
xq: lgkok ekyd Eg.kwu o uook ekyd Eg.kwu lq)k ‘kqHk Qynk;d Bjr¨- pkaxys
LokLF; o ntZsnkj drZwRo ?kMwu ;sÅu HkkX; QGQGrs- o`“kHk] o`f‘pd yXu vlrkuk
lgkok Lokeh Lojk‘khr vlY;keqGs j¨xk iklwu ewDrh feGrs- ‘k=waiklwu uqdlku
?kMr ukgh- f‘kok; Li/kkZRed ifj{kkar ;‘k feGrs- flagyXu vlrk lgkok Lokeh
lkrO;kpk lq)k dkjdRo xktor vlY;kus ukrsokÃdka‘kh HkkaM.k&raVs d:u ?;ky-
es“k] rwG yXukr lgkok Lokeh frlÚ;k ?kjkpk lq)k ekyd vlY;kus cnyrk LoHkko
o HkVd¢i.kk nsÃy- feFkwu] /kuw yXukr lgkok Lokeh vdjkO;k Lokeh lkj[kk tkLr
okxr¨ Eg.kwu rqEgkyk osxosxG;k x¨“Vharwu iqjslk ykHk ?kMwu fe= ifjokj] ukrsokÃd
;kapk lq[kn lgokl ?kMor¨-

lIre Hkko
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 38

lkrok Lokeh yXuLFkkukr ¼ruw½ LFkkukr vkgs- lkrok Lokeh lkrO;k ?kjkoj –“Vh
Bsor¨ Eg.kwu yXu] Hkkxhnkjh] lkoZtuhd O;ogkj] ijdh; pyu] ;k=k] eqnrdke ;k
fo“k;h ykHknk;d Bjr¨- nw`j–~“Vhus o mRÑ“V dk;Z Á.kkyh eqGs mRre O¸koLFkkiu
djk;pk xq.k rqeP;kr vkgs- eaxG v“Ve LFkkukr vlyk rj ;q) tU; ifjfLFkrh
fuekZ.k djky- yXuLFkkukpk Lokeh ‘kqHk ;¨xkr vlY;kl ifjfLFkrh cGkors- o`“kHk]
o`f‘pd jk‘khr ‘kkjhfjd d“V tk.korkr o ijdh; LFkykarjkr uqdlku ?kMrs-
t¨Mhnkj ÁseG] leatl feGsy- flag yXukr lgkok Lokeh lkrok eyd lq)k
vlY;kus u¨djhrwu O;ol; dj.;kph dqor fuekZ.k djsy-

v“Be Hkko
rqeP;k if=d¢r vkBok Lokeh frlÚ;k ?kjkr fojkteku vkgs- dU;k o ehu yXukr
‘kqHk Qynk;h Bjr¨- ehu yXukr ln~xq.kh o ln~orZuh O;Drh eRokpk fodkl djr¨-
dU;k yXukr /khV o fØ;k‘khy cuor¨- vU; yXukalkBh fo‘ks“k ‘kqHk Qynk;h
Bjrukgh HkkoaMklkBh ?kkrd Bjr¨- v“Ves“k] vkBosLFkku v‘kqHk XkzgkaP;k ;qrhr okÃV
Qys nsrkr-

uoe Hkko
uook Lokeh yXu] ruw LFkkukr vlrk HkkX;kus HkkX; ok<rs- o`“kHk yXukr uook
Lokeh ngkok lq)k Lokeh vlY;kus lq[koLrwi.kk vk.kr¨- o`f‘pd yXukr Áfrdwy
Qys fuekZ.k djr¨- dkj.k uook Lokeh fucZG vlr¨- v‘kk osGh oMhy nqjLFk
fBdk.kh okLrO;kr jkgwu mPp f‘k{k.k ?ks.;kpk ;¨x laHkor¨ yXuLokeh] iapes“k o
n‘kZes“k ‘kqHk voLFksr o ‘kqHk XkzgkP;k ;¨xkr vlrhy mPp ntkZ feGr¨- o`f‘pd]
ehu yXukr /kkeÊd o`Rrh ok<hl ykxwu lU;k‘kh vk;q“; ?kMor¨ o /kkeÊd Ñrh o
lkaLÑfrd x¨“Vh ?kMowu vk.kr¨ jfo] eaxG ;¨x ;¨X; eku lUeku feGowu nsr¨-

n‘ke Hkko
n‘kes‘k r`rh; LFkkukr vlrk O;olk; ys[ku] Nkihy [kkuk] ladyu v/;;u]
Hkk“kkarj] Viky laLFkk] nqj/ouh] nqjfp=ok.kh v‘kk {ks=ka‘kh fuxMhr vlrs edj
yXukr n‘kes‘k paæ vlY;kus pkaxyk ntkZ] vf/kdkj ÁkIrh g¨rs- frljk Lokeh]
frljs ?kj ‘kqHk XkzgkaP;k ;qrhr ‘kqHk Qynk;d Bjrs- n‘kes‘kk‘kh v‘kqHk Xkzgkph] ‘kuh]
eaxG ;qrh vi?kkr o x`~g l©[;kr derjrk nsr¨- ‘kqØ v‘kqHk vlrk okguk}kjs
vi?kkr ?kMor¨-

,dkn‘ke Hkko
vdjkok Lokeh nqlÚ;k LFkkukr vlrk /ku;¨xdkjd cuwu ‘kqHk Xkzg ;wrhr] ‘kqHk
;¨xkr loZnk ‘kqHk Qynk;h Bjr¨- vkFkÊd ntkZ ok<owu lq[koLrwi.kk vk.kr¨-
uoes‘k iapes‘k ‘kqHk;¨xkr vlrk ;kph Áphrh ;srs- flag] dqaHk yXukr HkjHkjkVhpk
;¨x ?kMr¨- v‘kqHk Xkzg ;¨x dqVqackrY;k O;Drhl lfg“.kwrspk vHkko vlr¨ o
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 39

HkkaM.k&raVs] fgalk ?kMow.k vk.kr¨-

}kn‘ke Hkko
ckjkok Lokeh yXuLFkkukr vlrk LoIukGw o`Rrh nsr¨- xq:] cq/k ;¨x jgL;e;
f‘k{k.kkr jl o ;‘k nsr¨- dqaHk yXukr ckjkok Lokeh yXus‘k ‘kqHk ;¨xkr vlrkukp
‘kqHk Qynk;h Bjr¨- es“k o rwG yXukr ckjkok Lokeh] uoes‘k lq)k vlr¨ v‘kkosGh
/kkeÊd o`Rrh ok<owu nku /keZ o leo;Ld x¨“Vhr lgHkkx o ykHk ?kMor¨- R;k
laca/kh nwjLFk ;k=k ;¨x n‘kZor¨- feFkwu] /kuw yXukr ckjkok Lokeh] iapes‘k lq)k
vlY;kus ‘kS{kf.kd o vkFkÊd myk<kyh ;k e/kwu ykHk tU; ?kVuk ;¨x ?kMor¨-
joh ;¨x ijns‘kh LFkykr nh?kZ eqnrhps LFkykarj ?kMor¨- edj yXukr ‘kfu ‘kqHk
;¨x vlrkukp pkaxys Qy fuekZ.k djr¨-

Hkkoke/;s XkzgkaP;k fLFkrhps QG

joh
joh nqlÚ;k ?kjkr iMY;keqGs ojh“B vf/kdkjh o ljdkjh laLFkk ;kiklwu ykHk
n‘kZor¨- mPpkf/kdkjh o e¨B~;k LFkkukojP;k ek.klkapk laca/k ;sr¨- uSlÆxd
‘kqHkXkzgkpk ;¨x g¨r vlsy rj Qykns‘k fuf‘pr feGrkr- uSlÆxd v‘kqHk Xkzgkapk
;¨x Qykns‘kkckcr vfuf‘prrk n‘kZors- d©Vqachd dyg&HkkaM.k&raVs fuekZ.k djrs-
ehu yXu vlrk joh vkÆFkd lqcRrk vk.k.;kl enr djsy dkj.k r¨ ikpO;k o
nqlÚ;k LFkkukpk Qk;nk g¨Ãy- ddZ yXukr dqVqac o /ku ;k ckcrhr ykHk feGs-
nqlÚ;k yXukr mnkgj.kkZr dU;k yXukr joh v‘kqHk o uqdlkunk;d Qykns‘k nsÃy
dkj.k nSU; ;¨xkps dkj.k cur¨-

cq/k
yXuLFkkukryk cq/k cspSuh o ‘k¨/kd eu¨o`Rrhyk fuekZ.k djr¨- uohu lq/kkj.kk
dj.;kl rqeps ukfo.;kiw.kZ eu¨o`Rrh l{ke vkgs- Áokl d:u R;k lanHkkZr ys[ku
djky- rqEgkyk lkfgR;kph pVd@vkoM vkgs- cq/k cyoku vlsy fdaok Lox`gh
vlsy rj mRre ys[kudk;Z ?kMowu vk.kky- feFkwu fdaok dU;k yXu vlsy rj
i¨“kd okrkoj.k fueÊrh d:u vko‘;d mRd“kZ djowu vk.kky- iap egk iq:“k
;¨xkps gs lkeF;Z vkgs- ehu yXu vlY;kl ‘kkjhfjd vktkjkauk rlsp ekufld
j¨xkauk cGh iMky] O;kikjkr o [kktxh laLFksdMwu feG.kkÚ;k ykHkkr Áfrdwyrk
vk.ksy- xq:‘kh ;¨xkr vlY;kl c©/nhd o ‘kS{kf.kd ntkZ maposy- ‘kqØk‘kh ‘kqHk
;¨xkr vlsy rj dykRed xq.k ok<hl ykxwu pkaxyh dyk laiknu djky-
jkgq@d¢rwpk ;¨x Áfrdwy ifjfLFkrh fuekZ.k djsy-
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 40

’kqØ
‘kqØ r`rh; LFkkukr vlY;kus vkuanh O;DrheRo o glr&[ksGr LoHkko nsr¨-
Áse&ftOgkGk ukrsokÃdka‘kh] leo;Ldak‘kh] t¨Mhnkjka‘kh fuekZ.k dj.;kr rqEgkyk
;‘k feGrs dykÁkark c)y rqEgkyk jl o ;‘k feGsy- dkO;] fp=dyk] xku
¼dkO;½ bR;knh lanHkkZr ;‘k feGoky- lq[kh ;k=k dj.;kr rqEgkyk vuqdwyr fnlwu
;srs- paæ yXukr vlrk fdaok iapekr vlrkuk egkxM~;k okgukpk ;¨x laHkor¨-
flag] edj o ehu yXukr ‘kqØ cyoku o Lojk‘khr vlr¨ Eg.kwu dyk Ákarkr
fot; feGo.;kl o ygku HkkoaMk dMwu i¨“kd enr feGo.;kl rqEgkyk ;‘k
feGsy- ddZ yXukr v‘kqHk Qys feGrkr- edj yXukr o`“kHk jk‘khryk paæ o ehu
yXukr ddZ jk‘khpk paæ Qynk;d Bjr¨-

eaxG
yXu LFkkukr eaxG vlY;kus dekyhph /kMkMh] fpdkVh] Lokra«;o`Rrh] /khVi.kk
bR;knh xq.kkaph HkjekV g¨Ãy- Li/kkZdj.;kr o okn&fookn dj.;kl l{ke vkgkr-
psgÚ;koj o dikGkoj rhG vlw ‘kd¢y- /k¨dk iRdj.kkj ukgh- v‘kqHk XkzgkaP;k ;¨xkr
raVs fuekZ.k g¨Å ‘kdrkr- yXu es“k o`f‘pd fdaok edj vlY;kl Lo?kj o
Lo/kuklac/kh HkkX; n‘kZors- o lq[kh miHk¨x ?kMorkr- gk iap egkiq:“k ;¨xkpk
peRdkj vkgs- tj rqeps yXu ddZ vlsy rj ;¨xla;¨xkus eaxG ‘kkjhfjd
vktkj@nq%[k vk.krkr- ijarw tj paæ ‘kqHk laca/kkr vlsy fdaok uSlÆxd ‘kqHk
XkzgkaP;k ;¨xkr vlsy rj i¨“kd x¨“Vhauk Ásj.kk nsÅu paæeaxG;¨xkÁek.ks vuqdwyrk
n‘kZor¨- jkgq@d¢rwP;k ;¨xkr LoHkko rkiV gsd¢d¨j o m)V cuor¨ f‘kok;
oSokfgd thoukr oknGs vk.kor¨-

xq:
xq: lgkO;k LFkkukr vlrk rqEgh Hkjiwj x¨“Vhackcr HkkX;oku Bjrk- Ákeq[;kus
u¨djh o O;olk;kr lq[k feGrs- dkj.k xq: ngkO;k o ckjkO;k ?kjk‘kh laca/k Bsor¨-
es“k] o`“kHk] ddZ] flag] rwG o edj yXukr foijhr jkt;¨xk uqlkj ‘kqHk Bjr¨- dqaHk
yXukr mPphpk xq: ‘kqHk Qynk;h Bjr¨ ddZ yXukr ‘kuh ‘kqHk voLFksr ulY;kl
o ‘kqHk Xkzgkaph ;qrh ulY;kl ;Ñr o M¨Gk ;k laca/kh vktkj nsr¨- dU;k yXukr
jDrnkc nsr¨-

‘kuh
‘kfups f}rh; LFkkukr okLrO; vlrk dqVqac o /ku laca/khr ;‘k feGr ukgh tj r¨
rwG] dqaHk o edj j‘khr ulsy- d¢Ogk&d¢Ogk vkÆFkd ntkZ [kkykor¨- ‘kfu&d¢rw&jkgq
;¨x Qykns‘kk laca/kh vfuf‘prrk n‘kZor¨- f}rh; LFkkukpk Lokeh ‘kqHkk‘kqHk
ifjfLFkrhr vlsy rj fdaok xq:&‘kqØkpk ;¨x ?kMr vlsy rj /ku;¨x ?kMor¨-
ijarq rjhgh gh tqGo.kwd fo‘ks“k Qynk;d ukgh-
N¨V~;k x¨“VhalkBh e¨Bh t¨[khe ikj ikMkoh ykxrs- paækpk la;¨x LokLF; o
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 41

lqyHkrk vk.k.;kl ?kV n‘kZor¨- fpdhRld o`Rrh fuekZ.k d:u ygku HkkoaMk
dMqu@le o;LdjkadMwu =kl laHkor¨- xq:‘kh ;¨x ?kMr vlrk /kS;Z o fpdkVh
ok<hl ykxsy- ‘kqØ @cq/k ;¨x ‘kkar o /khjxaHkhj LoHkko nk[kor¨-

paæ
paæ frlÚ;k ?kjkr vlY;kus rqEgh papy o fpfdRld LoHkkokps vkgkr- cnyR;k
u¨dÚ;k o iq“dG ;kapk ;¨x laHkor¨- ys[k.kh }kjk o rqeP;k dk;Z &fopkj Á.kkyh
}kjk rqEgkyk ;¨X; r¨ ekulUeku o ;‘k laHkor¨- ‘kuh&jkgq ;¨xkr vkà laca/kh
fpark o uSjk‘;oknh vk;q“; feGrkr- vkÃyk ekufld] ‘kkjhfjd dVdVh g¨rkr-
okÃV v‘kqHk XkzgkaP;k ;¨xkr vi?kkr o nhuok.;k ifjfLFkrhyk r¨aM |kos ykxsy-
johP;k ;¨xkr laosnu‘khyrk o Hkkowdi.kk vk.kr¨- eaxG ;¨xkr fgalkRed /kulap;
djowu vk.kr¨- ‘kqØ ;¨xkr lq[koLrwi.kk vk.kwu HkjHkjkV djowu nsr¨- o`“kHk] ehu
yXukr paæ ‘kqHk vlY;kus Qynk;d Bjr¨-

jkgw
jkgw lgkO;k ?kjkr ‘k=w uk‘k djrkr- o`“kHk] dU;k o dqaHk yXukr jkgw Li/kkZRed ;‘k
nsr¨- ijarw ‘kfu] eaxG ;¨x lgkO;k LFkkukr g¨r vlY;kl ‘kkjhfjd d“V nsr¨- joh
;¨x jklk;fud ‘kkL=kr jl o ;‘k nsr¨- ‘kqHk XkzgkaP;k ;¨xkr ukrsokÃdka‘kh pkaxys
laca/k cuor¨- ijarw v‘kwHk XkzgkaP;k ;¨xkr laca/k fculrkr-

d¢rw
ckjkO;kr d¢rw vlrk] ckjkok Lokeh ‘kqHk ;¨xkr ‘kqHk XkzgkaP;k ;wrhr ckjkos LFkku ‘kqHk
voLFksr vlrk cgqrsd –“V~;k ‘kqHknk vk.krs- fucZG d¢rw] ‘k=w jk‘khr nw?kZVuk
vk.kor¨- nh?kZ eqnrhps vktkj vk.kr¨- jkgwP;k jk‘khr duh“B o gkrk[kkyP;k
ek.klkadMwu =kl nsr¨- ‘kqHk XkzgkaP;k ;wrhr ykHknk;d nqjLFk ;k=k;¨x nsr¨-
n¨ukis{kk tkLr ‘kq=w Xkzgkapk ;¨x vk;w“;kr okÃV LFkykarjs ?kMor¨- paæ&joh ;wrh
vkj¨X; fc?kMor¨-

baæ
;qjsul frlÚ;k ?kjkr vlrk fpfdRld o mn;¨xh] ijkØeh O;DrheRo nsr¨- osxGh
o fofp= ¼vlkekU;½ vkpkj&fopkj lkj.kh vlr¨- fVdkdkjkapk HkMhekj nsr¨-
oSf‘od mRiRrh] gokeku ‘kkL= o vodk‘k ‘kkL= ;k laca/kh x¨Mh vlrs- miyC/krk
iqjo.kkÚ;k laLFkka‘kh rqeph toGhd vlrs- ;qjsul eaxG] ‘kfu ;¨xkr vlsy rj
baftu laca/khr fdaok e‘khu laca/khr vi?kkr laHkorkr- es“k] ddZ] rwG o o`f‘pd
jk‘khr ;a= laca/kkr n{krk ?;koh ykxrs- d¢rw] eaxG toGhd vlsy rjh lq)k ;a=k
laca/khP;k x¨“Vh gkrkGrkuk fo‘ks“k lko/kkuh ?;koh ykxsy- ‘kqHk XkzgkP;k ;¨xkr
ifjfLFkrh Qynk;d cuors-
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 42

o#.k
usiP;wu frlÚ;k ?kjkr vlY;kus lgkuqHkwrhtU; o vkoM.kkjk dy tk.kor¨- lqihd
dYiuk] fpfdRld eu o fopkj] uofueÊrh nk;d Hkkouk lq)k rqeP;k O;DrheRokr
vk<Grkr- rqEgh rqeP;k O;Drh xq.kkeqGs osxosxG;k {ks=kr vko‘;d ukoy©dhd
deoky- ;k=klaca/kh n{krk ?;koh ykxsy dkju uqdlkunk;d ?kVuk ?kMw ‘kdrkr
toGP;k ukrsokÃdkaMwu Qlo.kwd ?kMw ‘kdrs- joh ;¨xkr ‘kkjhfjd dVdVh fuekZ.k
g¨rhy- cq/k ;¨xkr esanwP;k ckcrhr j¨x mn~Hkorhy paækP;k ;¨xkr fo“k ck/kk lkj[ks
;¨x fuekZ.k djky- ‘kqØkP;k ;¨xkr fdMuh o R;k laca/khP;k vo;oka laca/kh j¨x
mRiUu g¨rhy- paæ&‘kqØ ;¨xkr foj¨/kh fyaxkr vkd“kZdRo vk.ksy- rqeP;kr
ekul¨ipkjh ‘kDrh vlsy-


yXuLFkkukr IyqV¨ fojkteku vlY;kus r¨ rqEgkyk vn~Hkwr fopkj lkj.kh feGowu
nsÃy T;kus vf/kdkjhi.kkyk Ásj.kk feGsy- mRÑ“V dk;Z{kerk o dk;ZÁ.kkyh eqGs
rqEgh Lor%pk Qkj mRd“kZ d:u ?;ky- rqeP;k O;Drhxq.kkaeqGs rqEgh lektkr
vkd“kZdrk vk.k.;kr ;‘kLoh Ogky- dke d:u ?ks.;kph dyk voxr vlY;kus
lke&naMpk okij d:u ‘k=woj fot; feGoky- yXuLFkkukpk ekyd ‘kqHkk‘kqHk
voLFksr vlsy rj ;qDrh Ñrhr vk.k.;kr lQy Ogky- ijarq tj IyqV¨ uSlÆxd
v‘kqHk XkzgkP;k ;¨xkr vlsy rj gsd¢d¨jhi.kk veykr vk.kky- eaxGkpk ;¨x ?kMr
vlsy fgalkpkj ?kMoky vkf.k tj ;qjsulp ;¨x ?kMr vlsy rj vkiRrhauk
vkea=.k n;ky-
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 43

tUe u{k= QG

u{k= QG
'kq)eukps] eokG ok.khps vkf.k Hk¨G;k psgÚ;kps vlky- rqeP;k lektkr mPp in
ykHkys rjh fn[kkok djk;yk vkoM.kkj ukgh- lk/ks i¨'kk[kp ifj/kku djky-
lok±cn~n~y vknj] J)k vlsy- rqeP;kr vlysys xq.k vkf.k nqxZq.k 'k¨/kwu dk<.ks
dBh.k ukgh- n¨u&rhu HksVhuarj fdaok rqeP;k'kh lk/kysY;k O;ogkjkuarj d¨.khgh
rqeP;k LoHkkokP;k fu"d"kkZi;±r ;sÅ 'kd¢y- psgÚ;koj fdaok dejsoj dkGk frG
vlsy- pkWdysVh jaxNVk vl.kkjs M¨Gs vlrhy- O;ogkjkr vxnh LIk"V vlky- ts
dke gkrh ?;ky R;kr~ Ákekf.kdi.kk nk[koky- brjkauk =kl ns.kkj ukgh f'kok;
dehgh ys[k.kkj ukgh- brd¢ vf/kd dh uSlÆxdp vlysY;k ;k xq.kakeqGs usgeh
vuisf{kr vMp.khyk r¨aM |kos ykxsy- 'kq) var%dj.kkps vlwugh pVdu d¨.kkojgh
iw.kZ fo'okl Bso.kkj ukgh- dkgh Áek.kkr [kq'kkerhps xqyke cuky f'kok; brjakdMwu
rqeps Hkys dj.;kph vis{kk ckGxky- pVdu d¨.krkgh fu.kZ; ?ks.kkj ukgh-
fo'oluh; O;Drha'kh fopkj foe'kZ d¢Y;kf'kok; fu"d"kkZi;±r i¨gp.kkj ukgh-
d¨.kR;kgh dk;kZrhy rqeph xqaro.kwd vxnh [k¨yojph vlsy- dnkfpr Fk¨MsQkj
vkG'kh vlky-

HkkaM.kkP;k osGh v'kk O;DrhalkBh FksVi.ks vi'kCn fu?k.kkj ukgh- T;kaP;k'kh rqeps
erHksn vlrhy- f'kok; rqeP;k eukrhy nq%[ksgh R;kaP;kle¨j ÁdV dj.kkj ukgh-
brjkacj¨cjP;k d¨.kR;kgh ppZsr eukrhy okÃV fopkj ekaM.kkj ukgh- ygku o;krp
tckcnkÚ;k gkrkGkO;k ykxrhy- ;keqGs d¨.krhgh tckcnkjh ;'kLohi.ks ikj
ikM.;kps t.kw Áf'k{k.kp feGsy- tj rqEgkyk vls dGys dh rqeps ÑR; fdaok
r¨aMkrwu fu?kkysys 'kCn pqdhps vkgsr rj R;kosGh R;kph i'pkrki Eg.kwu {kek
ekx.;klgh ekxsiq<s ikg.kkj ukgh-

ÁR;sd Ñrhyk brjkadMwu fof'k"V v¨G[k ykHksy- vls ?kMys ukgh rj [kwi nq%[k
g¨Ãy ,dk Lrjkoj vkuankph ifjlhek xkBky rj nqlÚ;kp Lrjkoj nq%[kkP;k njhr
iMky-

‘kkjhfjd jpuk
js[kho 'kjhj;"Vh vlsy- :an dikG vkf.k map 'kjhj vlsy- ykac ukd vkf.k
rstLoh M¨Gs vlrhy- e¨gd] rstLoh rlsp x©j o.kkZpk psgjk vlsy-

f‘k{kk
xqarkxqarhP;k O;ogkjkr vR;ar lrdZ jkgkos ykxsy- d¨.kk'khgh ,dh dj.;kvx¨nj
R;k O;Drhph iw.kZ ekfgrh d:u ?ksryh ikfgts- vU;Fkk vi;'k fuf'pr vkgs- ;kpk
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 44

…Š O;k uarj p¨ghadMwu ;'k vkf.k le`)h ykHksy-

d©Vqafcd thou
lkekU;r% rqeps ckyi.k pkaxys vlsy i.k uarj ekx d©Vqafcd thoukr vuisf{kr
vMp.kh vkf.k >VD;kauk r¨aM |kos ykxsy- vls fnlwu vkys dh] o;kP;k "Š rs …ƒ
o"kkZe/;s dkgh egRokps cny rqeP;k d©Vqafcd orZqGkr ?kMwu ;srhy-
oSokfgd thou dehvf/kd Áek.kkr vR;ar pkaxys vlsy- lkekU;r% ÁseG vkf.k
tckcnkj iRuh ykHksy- R;kp osGh rqeP;k t¨Mhnkjkps vkj¨X; rqeP;klkBh fparsps
dkj.k cuw 'kd¢y- fryk ew=k'k;kpk fodkj fdaok c)d¨"B~rspk =kl g¨.;kph
'kd;rk vkgs- oj uewn d¢ysys rqyukRed Qk;ns vlwugh larrh lq[k ykHk.kkj ukgh-
larrhp fparsps dkj.k cusy-

vkj¨X;
vo;okar ydok] i¨Vkpk fodkj] QqQqlkpk j¨x g¨.;kph nkV 'kd;rk vkgs-
n¨"k;qDr -"Vh vlsy f'kok; M¨G;kr dkgh n¨"kgh vlrhy-

joh && vuqjk/kk && pj.k && 2


/kkMlh vkf.k 'kwj vkgkr- ÁfrLi/;k±pk uk'k dj.;kph rkdn rqeP;kr vkgs- e¨gd
vkf.k vkd"kZd fL=;kaPkk lgokyl feGoky- dnkfpr rqEgh ijns'kkr LFkkf;d Ogky
fdaok ex tUefBdk.kkiklwu nwjP;k fBdk.kh LFkkf;d Ogky-

cq/k && fo‘kk[kk && pj.k && 1


tj 'kuhcj¨cj la;¨x >kyk vkf.k eaxGkpkgh ÁHkko vlsy rj baftfuvfjaxP;k
{ks=kr tkÅ 'kdky f'kok; rqeph u¨djh 'kS{kf.kd laLFksr vl.;kph 'kd;rk vkgs-
;k la;¨xkus rqeps yXu ;¨X; o;kr vu ;¨X; osGh g¨Ãy- vk;q";kP;k e/kY;k
dkGkr ljdkjh u¨djh ykxsy-

’kqØ && ewG && pj.k && 1


oj uewn d¢ysY;k xq:P;k frlÚ;k ?kjklkBh ÁHkkokr vk.k[kh Hkj Eg.kts /kkÆed
fdaok oSKkfud laLFksps rqEgh Áeq[k cuw 'kdky-

eaxG && Lokrh && pj.k && 1


bafæ;kauk vkuan ns.kkjs lq[k vkf.k lek/kkukr eu jeoky- dkekr rso<s y{k
ulY;kus] Ákekf.kdi.kk deh vlY;kus O;kolkf;d {ks=kr ;'kLoh cuw 'kd.kkj ukgh
lqekj Lo:ikP;k O;kikjkrwu mRiUu feGoky-

xq: && jsorh && pj.k && 1


yXuirh vuqjk/kkP;k " Ú;k ?kjkr vlY;kus ,dk is{kk vf/kd eqys vlrhy-
Bhushan Rajdhar Chouvan
² 45

d¨.kkpkgh fo'okl?kkr rqEgh dj.kkj ukgh- dkghls LFkwy vlky- O;kolkf;d {ks=kr
mPpin miHk¨xky-

‘kuh && T;s“Bk && pj.k && 4


vR;ar piG vkf.k Jhear vlky- tjh rqEgh vf/kdp piG vlky f'kok; le`)h
x¨Gk dj.;kr eXu vlky] i.k R;keqGs d¢ysY;k Jekaps QG miHk¨x.;kl Fk¨Mklk
osG vkf.k Fk¨Mhlh tkxkgh feG.kkj ukgh- vusd vktkjkaus cstkj g¨Å 'kdky-
ekQd f'k{k.kki;±r i¨gpw 'kdky-

paæ && mRrj vk“kk<+ && pj.k && 1


lafxrkr vR;ar jl vlsy- lqanj vkf.k vkd"kZd fL=;kapk lgokl miHk¨xky- e¨Bs
nkr vlrhy- vkuqoaf'kdjhrhus ofMykaph laiRrh vkf.k ekyeRrk feGsy-
ukrsokÃdka'kh pakxys ukrs ulsy- tsOgk rqEgh ‡ o"kkZps Ogky rsOgk rqeps vkj¨X;koj
ifj.kke g¨Å 'kd¢y- ik.;kiklwu lko/k jgk fo'ks"kr% ygkui.kh tj vik;dkjd
ÁHkko paækoj ;k ?kjkr iMyk rj rqeps 'kstkjh vkf.k lgdkjh enr djrhy-

jkgw && mRrj Hkkæin && pj.k && 1


n¨"k;qDr -"Vhpk =kl dnkfpr l¨lkok ykxsy- n¨u eqykaps ojnku vlsy- ijaijk
vkf.k vÁpfyr :<h ;koj rqEgh fo'okl Bso.kkj ukgh-

d¢rw && mRrj QkYxquh && pj.k && 3


mPpf'kf{kr vlky- ekuoh Kkukyk lgt dG.kkj ukgh v'kk fo"k;kar Qyt¨fr"kkr
fdaok [kx¨y'kkL=kr vkoM fuekZ.k djky- dkjdwuh] Vadys[ku fdaok y?kqys[ku ;k
O;olk;k'kh tqGysys vlky- o;kP;k †Œ O;k o"kkZuarj rqeP;k O;olk;kr rqEgh
vuisf{kr mMh ?ks.;kph 'kd;rk vkgs-

You might also like