«Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΡΟΜΑΝΤΙΚΗΣ ΙΔΕΑΣ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΣΤΗ

ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ»

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ, ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

ΝΕΟΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΩΝ

ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΕΛΕΝΑ ΜΑΝΙΑΤΗ

ΦΟΙΤΗΤΗΣ: ΖΥΓΟΥΛΗΣ ΝΙΚ. ΦΩΤΙΟΣ
 ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ: 2011

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Α 1. Η Ιένα και ο Ρομαντισμός

Α 2. Bildung και Wissenschaft στην Ιένα

Β ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Β 1. Το Βερολίνο και ο Ρομαντισμός

Β 2. Bildung και Wissenschaft στο Βερολίνο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

2
Α 1. Η Ιένα και ο Ρομαντισμός

Στις αρχές του 19ου αιώνα οι ιδέες που επηρέαζαν τους ανθρώπους των

γραμμάτων στη Γερμανία, όσον αφορά στην ανανέωση του ενδιαφέροντος τους στις

κλασσικές σπουδές, θεμελιώνονταν στην καντιανή φιλοσοφία του ιδεαλισμού και

στις νέο – ουμανιστικές τάσεις που πρέσβευε ο Goethe. Οι παραδοσιακές

ακαδημαϊκές δομές στην Halle και στο Gottingen οι οποίες κατά το δεύτερο μισό του

18ου αιώνα προετοίμαζαν τους υπαλλήλους του κράτους και τους κληρικούς για την

επαγγελματική σταδιοδρομία τους1 είχαν αναγάγει τις σπουδές στις ανώτερες σχολές

(νομική, θεολογία και ιατρική) ως δικαιολογητικές δομές της ανώτατης εκπαίδευσης.

Έννοιες όπως η ελευθερία της διδασκαλίας, η αντίληψη της ψυχοσωματικής

ενότητας του ανθρώπου ως Όλου και η ευελιξία στις διαδικασίες δεν υπήρχαν. Ο

Διαφωτισμός δεν είχε αγγίξει ακόμη τις σχολές αυτές στη Γερμανία. Μετά τα μέσα

του 18ου αιώνα όμως το ενδιαφέρον μετατοπίζεται στις ανθρωπιστικές σπουδές (

Lower Faculties) όπως στην λογοτεχνία, στη φιλολογία και στη φιλοσοφία.

Η παρουσία του Immanuel Kant στο Konigsberg τοποθέτησε την

ακαδημαϊκή συζήτηση για το στόχο του Πανεπιστημίου σε ένα διαφορετικό,

Διαφωτιστικό πλαίσιο. Η καντιανή Ιδέα περί του Πανεπιστημίου βασιζόταν σε μια

ιδεαλιστική και ρομαντική αντίληψη περί αυστηρού διαχωρισμού μεταφυσικών

πεποιθήσεων και επιστήμης. Η συνεχής αναζήτηση της γνώσεως μετέβαλλε αυτή τη

ίδια τη φύση των φιλοσοφικών ερωτήσεων. Η αποστολή του φιλοσόφου αλλάζει. Μια

εκπαίδευση, Erziehung, αναπτύσσει τις εγγενείς δυνατότητες του ανθρώπου με σκοπό

την τελείωση. Η έννοια του Bildung εντασσόμενου στην πολιτική νομιμότητα

εμφανίζεται σταδιακά. Πράγματι η περίφημη διάκριση που κάνει ο Kant μεταξύ

1
Michael J Hofstetter, The Romantic Idea of a University, Palgrave, σελ: 22.

3
Δημόσιας και Ιδιωτικής χρήσης του Λόγου αντιστοιχεί στην διάκριση μεταξύ

Κατώτερων και Ανώτερων επιστημονικών πειθαρχιών. Ένας σπουδαστής

αφοσιωμένος στην επαγγελματική εκπαίδευση δεν έχει τη δυνατότητα να ομιλήσει

ελευθέρως. Είναι ανάγκη λοιπόν να αναπτυχθεί μια Ιδέα περί Πανεπιστημίου που θα

θέτει ένα φιλοσοφικό πλαίσιο. Αυτό το πλαίσιο αντιστοιχεί σε ένα Νέο – ανθρωπισμό

που εξέφραζε πολύ καλά ο Goethe.

Η θεωρητική κατηγορία του Bildung γίνεται αντιληπτή από τον Goethe ως

ελεύθερη πνευματική ανάπτυξη και καλλιέργεια. Η συμβολή του Goethe στην

ρομαντική Ιδέα περί του Πανεπιστημίου αφορούσε περισσότερο την προώθηση

σημαντικών εκπροσώπων του Γερμανικού Ρομαντισμού σε καίριες ακαδημαϊκές

θέσεις. Άνθρωποι όπως ο Schiller, ο Schelling και ο Fichte, συνέβαλαν με την

διδασκαλία τους στην ανάπτυξη του ιδεώδους Bildung, της λεγόμενης αυτομόρφωσης

του ανθρώπου. Ο Schiller ειδικά2 θεωρούσε την αισθητική εκπαίδευση του

ανθρώπου ως θεμέλιο της παιδείας του. Ο Fichte, βαθιά επηρεασμένος από τον Kant,

δίδασκε στο Πανεπιστήμιο της Ιένα την αναγκαιότητα ηθικής αναμόρφωσης των

σπουδαστών του με αντικειμενικό στόχο την αναγέννηση του συνόλου της

ανθρωπότητας.

Η φιλοσοφία , ως επιστημονική πειθαρχία, αποτελούσε την απαραίτητη

προϋπόθεση όλων των άλλων πειθαρχιών διότι τοποθετούσε τον άνθρωπο απέναντι

στην παγκόσμιου βεληνεκούς υποχρέωσή του, την αυτοτελείωση. Ο Διαφωτισμός

εδώ αντιμετωπίζει το Γερμανικό Ρομαντισμό διότι μας θυμίζει το διαφωτιστικό

αίτημα του Kant για έξοδο του ανθρώπου από την αυτοϋπεύθυνη ανωριμότητά του. Ο

ατομισμός, το Ich, αποτελούσε τον καταλύτη μιας ρομαντικής επιστήμης της

γνώσεως. Ένας σχετικισμός του Εγώ απλωνόταν πάνω από την καντιανή κατηγορία

του Λόγου. Αυτός ο σχετικισμός όμως δεν ήταν αδρανής αλλά ενεργός. Η
2
Michael J Hofstetter, ibid, 38

4
επιστημολογία του Διαφωτισμού ερχόταν σε διάλογο με την επιστημολογία του

Ρομαντισμού. Η υποταγή στη νομιμότητα του Kant δεν χωρούσε στον εγωϊσμό του

Ρομαντισμού.

Η ακαδημαϊκή ατμόσφαιρα στην Ιένα στις αρχές του 19ου αιώνα

χαρακτηριζόταν από προσήλωση στην ατομιστική σκέψη και σε μια υποκειμενική

θεώρηση της πραγματικότητας. Το Εγώ αποτελούσε τον αποφασιστικό παράγοντα

ένωσης του ανθρώπου με τη φύση, καθόριζε μάλλον αυτή την ίδια τη φύση.

Αποτελούσε για τον Schelling την ψυχή του κόσμου, μια Weltseele.3 Αυτή η

διαφαινόμενη ενότητα της ανθρώπινης ψυχής, η ενότητα του πνεύματος προτύπωνε

μια ενότητα γνώσεως η οποία εκφραζόταν σε μια ενότητα στοχοθεσίας της

εκπαίδευσης.

Α 2. Bildung και Wissenschaft στην Ιένα

3
Michael J Hofstetter, ibid. 54

5
 Η αυτοπειθαρχία των σπουδαστών που θεμελιωνόταν στην αποδοχή κανόνων

παγκοσμίως αποδεκτών τοποθετούσε τον Λόγο στην κορυφή της πυραμίδας των

επιστημονικών πειθαρχιών των Πανεπιστημίων. Αυτό επίτασσε ο Διαφωτισμός,

τουλάχιστον σύμφωνα με τον Kant. Η υποταγή στο Λόγο δεν επέτρεπε τους

πανεπιστημιακούς να υποτάσσονται στην αυθεντία του οποιουδήποτε Γερμανού

πρίγκηπα.

Η εξέλιξη της ιδέας του Bildung, σε παράλληλη πορεία με αυτή της

Wissenschaft, προωθήθηκε από τον Fichte στην Ιένα και αποτελούσε μια σύνθεση

της ιδεαλιστικής καντιανής φιλοσοφίας, της σύνδεσης των στόχων της εκπαίδευσης

με μια νέα επιστημολογία και της ανάπτυξης μιας θεωρίας της Ηθικής που

διατυπώθηκε από τον Kant. Στόχοι αυτής της παιδείας, Bildung, ήταν η καλλιέργεια

του ανθρώπινου πνεύματος και η ανάδυση ενός συλλογικού Εγώ της κοινωνίας.4

Αυτή η ανάδυση θα μπορούσε να έλθει και μέσα από την σπουδή της αρχαίας

ελληνικής ποίησης. Η προτεραιότητα που προσέδωσε ο Ρομαντισμός στην ενότητα

του ανθρώπινου πνεύματος αποτέλεσε την αφορμή για την ανάπτυξη των κλασικών

σπουδών στη Γερμανία. Αυτή η τάση ερχόταν σε αντίθεση με την παράδοση του

Διαφωτισμού που ήθελε μια υπεροπτική ανάγνωση της επιστήμης η οποία

κατακερμάτιζε την γνώση και τον άνθρωπο ταυτόχρονα.5 Η ομορφιά του

ενοποιημένου ψυχοσωματικού όλου γλύτωνε τον Διαφωτισμό από ένα καθεστώς

στενότητας και υψηλοφροσύνης. Η Εκπαίδευση, το Bildung, είναι η αυτό-

ολοκλήρωση. Στην προσπάθεια αυτή ρόλο σημαντικό διαδραμάτισε η καλλιέργεια

των φιλολογικών σπουδών. Στην εποχή αυτή ανάγεται και η συστηματική εμφάνιση

κριτικών εκδόσεων πολλών κειμένων πάνω στην κλασσική γραμματεία.

4
Ibid. 48
5
Ibid. 51

6
 Η επίθεση των φιλολόγων στην επαγγελματική εκπαίδευση είχε ως

αποτέλεσμα την συνένωση μιας εκπαιδευτικής πολιτικής με την Ιδεαλιστική

φιλοσοφία. Ο ρόλος του πανεπιστημίου κατείχε μια ξεχωριστή θέση στον κόσμο

αυτό. Όταν ο σπουδαστής, υποστήριζαν οι Ρομαντικοί της Ιένα, επιχειρεί να προάγει

τον εαυτό του στην επιστήμη του, να γίνει καλός επαγγελματίας, χάνει την ενότητα

του πνεύματος, η οποία αποτελεί τον απώτερο σκοπό του Πανεπιστημίου.

Ο Ρομαντισμός δεν ήταν εξισωτικός απέναντι στους σπουδαστές.

Δημοκρατικά ιδεώδη και Διαφωτιστικά προστάγματα εμβαπτισμένα αργότερα στη

Γαλλική Επανάσταση δεν γίνονταν κατανοητά από αυτό το κίνημα. Αντίθετα ήταν

οπαδός ενός ατομιστικού ελιτισμού. Και αυτό γιατί εμφανίσθηκε σε Προτεσταντικό

κλίμα που απέκλειε τις πολιτικές και θρησκευτικές διαμεσολαβήσεις.

Καθείς ήταν υπεύθυνος για την προσωπική του πνευματική ευδοκίμηση.

Όπως θα δούμε στη συνέχεια, οι ανάγκες της οικονομίας και η νέα ηθική των χωρών

του Προτεσταντισμού θα οδηγήσουν στην υιοθέτηση μιας πολιτικής ανάπτυξης της

έρευνας υπό ένα εργαλειοκρατικό πρίσμα. Η διδασκαλία και η έρευνα σταδιακά

έγιναν εχθρικές μεταξύ τους. Στην Ιένα ο Ρομαντισμός έμελλε να σβήσει υπό τη σκιά

μιας επιστημονικής εργαλειοκρατίας και να μεταφερθεί στο Βερολίνο. Οι

Ναπολεόντειοι πόλεμοι επέτειναν αυτή την διαδικασία.

Β 1. Το Βερολίνο και ο Ρομαντισμός

7
 Η Ευρώπη κατά τον αιώνα του Διαφωτισμού, μεταμορφώθηκε οικονομικά,

κοινωνικά και πολιτικά και εισήλθε στο στάδιο της λεγόμενης νεωτερικότητας. Στο

πλαίσιο αυτό επικράτησαν ανταγωνιστικές τάσεις μεταξύ των δυνάμεων που

εκπροσωπούσαν την παλαιά κατάσταση και των δυνάμεων που αντανακλούσαν τις

αλλαγές στις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες. Οι τάσεις αυτές θεματοποιήθηκαν σε

δίπολα όπως υποκείμενο – κοινωνία, φύση – πολιτισμός και Λόγος – Μεταφυσική.

Η Γερμανία στα μέσα του 19ου αιώνα είχε καταληφθεί από μια αρχαιολατρία

την καλλιέργεια της οποίας επέτεινε η ανάπτυξη των φιλολογικών σπουδών. Οι

σπουδές αυτές υποστηρίχθηκαν από μια εκπαιδευτική πολιτική που ενσάρκωσε το

Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Το Πανεπιστήμιο αυτό ιδρύθηκε το 1810 από τον

Wilhelm von Humboldt, Διευθυντή του τμήματος εκπαίδευσης και θρησκευμάτων

της Πρωσίας τον καιρό που ηγεμόνευε ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος ο Τρίτος.

Μετά την ήττα της Πρωσίας θεωρήθηκε ότι η ανάπτυξη των κλασσικών

σπουδών θα έδινε ώθηση στην συγκρότηση μιας νέας συλλογικής Γερμανικής

συνείδησης6 η οποία θα λειτουργούσε συμφιλιωτικά με τις αλλαγές της

νεωτερικότητας. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι η ανάπτυξη των

φιλολογικών πειθαρχιών στη Γερμανία, στις αρχές του 19ου αιώνα, εντάσσεται σε μια

προσπάθεια αντιστοίχισης της αρχαιοελληνικής κλασικής παράδοσης η οποία

εξυμνούσε την ανθρώπινη ελευθερία και την αυτονομία του υποκειμένου, με την

Γερμανική κουλτούρα. Καταλύτης της διαδικασίας αυτής ήταν η ενσάρκωση μιας

Ρομαντικής Ιδέας περί του θεσμού του Πανεπιστημίου όπως αυτό λειτούργησε στο

Βερολίνο το 1810. Ενδεικτικά μπορούμε να δούμε στο ακόλουθο σχήμα:

Γαλλική κουλτούρα-----------------------------------------Ρωμαϊκή Παράδοση

Γερμανική κουλτούρα--------------------------------------Ελληνική Παράδοση

6
Dirk D Held, «Hellenism, nationalism and the ideology of research in Humboldt’ s university»,
Connecticut College, New London στον ιστότοπο: http://www.oslo2000.uio.no/AIO/AIO16/group
%204/Held.pdf

8
Την Γερμανική κουλτούρα την διαπερνούσαν οι κατηγορίες της νεωτερικότητας και

οι κοινωνικές αλλαγές που επήλθαν από την ανάπτυξη του καπιταλισμού, ιδιαίτερα

όπως αυτός ανδρώθηκε στην Προτεσταντική Γερμανία.

Ο καπιταλισμός εγκαινίασε θεμελιακές αλλαγές στην Γερμανική κοινωνία οι

οποίες είχαν συνέπειες για την διατήρηση της ενότητας του ανθρώπινου όλου όπως

αυτό γινόταν αντιληπτό από τον Ρομαντισμό. Ο Ρομαντισμός δεν έβλεπε

εργαλειοκρατικά την ανθρώπινη ψυχοσωματική ενότητα όπως οι καπιταλιστικές

οικονομίες επέτασσαν. Η αντίληψη του ανθρώπου ως όλου από τους Γερμανούς

Ρομαντικούς διαμόρφωσε τα ακαδημαϊκά προγράμματα κατά τέτοιο τρόπο ώστε να

αντανακλά τις πεποιθήσεις τους

Συντελεστές της προσπάθειας αυτής στην πρώτη χρονική περίοδο της

λειτουργίας του Πανεπιστημίου του Βερολίνου ήταν ο προαναφερθείς Wilhelm von

Humboldt και ο Friedrich Wolf. Μετά από την εμπειρία των Πανεπιστημίων της

Jena, του Gottingen και της Halle και την συμβολή του Kant, του Fichte και του

θεολόγου Schleiermacher συγκεκριμενοποιήθηκαν οι στόχοι του Πανεπιστημίου του

Βερολίνου ως εξής: « η αφύπνιση της ιδέας μιας παιδείας ελεύθερων ανθρώπων η

οποία θα καθίσταται δεύτερη φύση τους και υπό το πρίσμα της οποίας θα

αντιμετωπίζουν την πραγματικότητα ως ενιαίο όλον και θα γίνονται ικανοί και

αυτόνομοι για την επιστημονική έρευνα μέσα στα Πανεπιστήμια»7

Η καινοτομία του von Humboldt έγκειται στην απόρριψη του Γαλλικού

παραδείγματος (κάτι που θα δούμε στο Β4 κεφάλαιο αναλυτικότερα) των

επαγγελματικών Σχολών και στην υιοθέτηση μιας νεωτερικής δομής του

Πανεπιστημίου, απαλλαγμένης από τα μεσαιωνικά κατάλοιπα.8 Η επιτυχία του

7
Αναφορά του Christophe Charle στον Schleiermacher, Gelegentliche Gedanken.(Περιστασιακές
Σκέψεις) στο Συλλογικό έργο: A History of the University in Europe, editor Walter Rueg, Cambridge
University Press 1992 σελ: 48.
8
Christophe Charle, στο συλλογικό έργο A History of the University in Europe, σελ 14.

9
Πανεπιστημίου του Βερολίνου έγκειται επίσης στην αλλαγή στοχοθεσίας της

επιστημονικής έρευνας η οποία τώρα πια επικεντρώνεται στην ουσία των

φαινομένων. Δόθηκε μεγάλη σημασία στην εμπειρική έρευνα που πραγματοποιείται

μέσα στα Πανεπιστήμια. Σύμφωνα με τον August Bockh, η λεγόμενη κυκλική

μέθοδος η οποία συνδέει όλα τα φαινόμενα μεταξύ τους και τα ερμηνεύει σύμφωνα

με το Όλον αποτελεί μια αξιόπιστη μέθοδος εξήγησης της πραγματικότητας. Αυτό

είναι το νέο επιστημονικό πνεύμα που διέπει το Πανεπιστήμιο του von Humboldt και

αποτέλεσε τον προάγγελο των σύγχρονων Πανεπιστημίων.

Η συνοχή μεταξύ φυσικών επιστημών και ανθρωπιστικών επιστημών ήταν το

ζητούμενο. Το ζητούμενο αυτό μπορούσε μόνον να επιτευχθεί μέσα σε μια ιστορική

δομή μεταρρυθμίσεων όπως αυτή των αρχών του 19ου αιώνα στη Γερμανία. Η

φιλοσοφία κατέλαβε την θέση της Θεολογίας9 Επίσης με την ίδρυση του

Πανεπιστημίου αυτού σηματοδοτήθηκε η υιοθέτηση του δόγματος «Η γνώση για τη

γνώση». Το δόγμα αυτό αντιτίθετο στην αντίληψη για την εκκλησιαστική εκπαίδευση

η οποία επικρατούσε ως κυρίαρχη τάση σεβόμενη και τις πολιτικές επιλογές των

Γερμανών πριγκίπων.

Στο σημείο αυτό απαραίτητη είναι η αναφορά στην συμβολή του

Schleiermacher στην επιστημονικοποίηση της θεολογίας ως επιστημονικής

πειθαρχίας. Ο Schleiermacher εξέφραζε τις αντίρροπες τάσεις στο θέμα αυτό που

επικρατούσαν στη Γερμανία. Η σχέση της θεολογικής πειθαρχίας με το Πανεπιστήμιο

αντικατοπτρίζει την επιρροή της πολιτικής εξουσίας στο Πανεπιστήμιο. Οι αντίπαλες

δυνάμεις που μάχονταν στο πεδίο του Πανεπιστημίου αντανακλούσαν πιστά τις

κοινωνικές και πολιτικές διεργασίες στη Γερμανία του 19ου αιώνα. Από τη μια μεριά

το πνεύμα φιλελευθερισμού από την άλλη η επιρροή της κρατικής εξουσίας. Η ήττα

9
Thomas Howard, «The Theological Faculty and the Founding of the University of Berlin», στον
ιστότοπο: http://www.oslo2000.uio.no/AIO/AIO16/group%204/Howard.pdf

10
της Πρωσίας από τους Γάλλους οδήγησε τους Γερμανούς να ιδρύσουν ένα

Allgemeine Lehranstalt για να αντιδιαστείλουν το νέο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου

από τα παλαιά παραδοσιακά Πανεπιστήμια.

Οι μεταρρυθμίσεις του 1808 στη Πρωσία φανερώνουν μια τάση

καισαροπαπισμού στην ανώτατη εκπαίδευση, με το κράτος να επιβάλει τη θέλησή

του πλήρως. Αυτή η κατάσταση δεν άρεσε σε πολλούς μεταρρυθμιστές φίλους του

von Humboldt όπως ο Schleiermacher διότι ενσάρκωνε μια Ιδέα περί του

Πανεπιστημίου εντασσόμενης σε ένα πλέγμα σχέσεων κράτους – εξουσίας με την

εκκλησία και το πανεπιστήμιο. Αυτό πρέπει να μεταβληθεί σύμφωνα με τον

Schleiermacher.

Αξιοσημείωτο είναι ότι ο ρόλος των μεταρρυθμίσεων του 1808 στο

Γερμανικό Πανεπιστήμιο φανερώνει την επίδραση του Προτεσταντισμού στην

κρατική οργάνωση. Ο Προτεσταντισμός υπήρξε καταλύτης των διαδικασιών της

αλληλεπίδρασης μεταξύ της σχέσης Εκκλησίας και Σχολών και της κρατικής

οργάνωσης και κυρίαρχης ιδεολογίας.

Β 2. Bildung και Wissenschaft στο Βερολίνο.

11
 Η προσπάθεια του von Humboldt να συνθέσει τους στόχους της ανθρώπινης

ενότητας και εσωτερικής αρμονίας, της αυτομόρφωσης Bildung με την ανάγκη

απόκτησης δεξιοτήτων στο τομέα της επιστημονικής έρευνας, Wissenschaft,

καταδείκνυε τις αντιτιθέμενες τάσεις μέσα στην ίδια του τη προσπάθεια.

Ήταν ανάγκη να επιτευχθεί η σύζευξη μεταξύ της επιστημονικής γνώσεως και

της διαμόρφωσης της ανθρώπινης προσωπικότητας για να αντιμετωπισθούν οι

ανάγκες της μετάβασης στον καπιταλισμό της γερμανικής οικονομίας αλλά και της

αυτοσυνειδησίας του γερμανικού λαού. Bildung και Wissenschaft έπρεπε να

συνυπάρξουν.

Το Bildung εξέφραζε τις κλασικές αξίες ενώ η Wissenschaft εξέφραζε την

αναγκαιότητα της εμπειρικής έρευνας πέρα από οποιουσδήποτε μεταφυσικούς

ισχυρισμούς. Η λύτρωση της επιστήμης, της μετά την έλευση του Aufklärung

επιστήμης, από υποκειμενιστικά κριτήρια ερμηνείας και εξήγησης και από

προκαθορισμένες αξίες ήταν δυνατή μόνον στο πλαίσιο της ανάπτυξης της εμπειρικής

έρευνας, της βασισμένης στη παρατήρηση και το πείραμα.

Η ανερχόμενη αυτονομία της Wissenschaft έναντι του οικουμενικού Bildung

μας θυμίζει την περίφημη καντιανή «Διένεξη των Σχολών» με διαφορετικούς

πρωταγωνιστές. Η καινούρια κατάσταση στην εκπαιδευτική πολιτική της Πρωσίας

των αρχών του 19ου αιώνα αντικατόπτριζε την προσπάθεια των elites να διασπάσουν

την ενότητα των επιστημονικών πειθαρχιών10 όπως αυτή διατηρούνταν στην κάθετη

ιεράρχησή τους μέσα στα Πανεπιστημιακά προγράμματα –ιεράρχηση που

αντανακλούσε και μια κάθετη διαστρωμάτωση κοινωνικού χαρακτήρα- και να τη

μετατρέψουν αυτή την ιεράρχηση σε οριζόντια η οποία θα αντικατοπτρίζει

τουλάχιστον μια εσωτερική διαφοροποίηση των επιστημών με χαρακτήρα

αυτονόμησης μεταξύ τους.

10
Dirk D Held, ibid.

12
 Η διαφορά εδώ έγκειται στο τρόπο με τον οποίο έβλεπαν τη δομή της γνώσης

οι εκάστοτε υπεύθυνοι εκπαιδευτικής πολιτικής. Ο von Humboldt έβλεπε τη γνώση

υπό ένα συγκεκριμένο φιλοσοφικό πρίσμα οριζόντιας διαφοροποίησης των

επιστημών σε αντίθεση με το πρίσμα των Εγκυκλοπαιδιστών του Διαφωτισμού οι

οποίοι θεωρούσαν την ιεραρχία των επιστημών ως προϋπόθεση μιας πολιτισμικής

ομοιογένειας.

Η προβληματική μας αυτή μπορεί να σχηματοποιηθεί ως εξής:

Α. ΚΑΘΕΤΗ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ--------------ΟΜΟΙΟΓΕΝΕΙΑ

ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ (ΔΙΑΦΩΤΙΣΤΙΚΟ – ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ)

Β. ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ-------------ΕΤΕΡΟΓΕΝΕΙΑ

ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ (ΝΕΩΤΕΡΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ)

Το αποκεντρωμένο σύστημα διακυβέρνησης της Πρωσίας ευνοούσε το

δεύτερο παράδειγμα σε αντίθεση με το συγκεντρωτικό σύστημα της Γαλλίας που

κορυφώθηκε μετά την επανάσταση του 1789. Η απομυθοποίηση της προσπάθειας του

von Humboldt για συνύπαρξη του Bildung και της Wissenschaft επήλθε από την

προϊούσα αυτονόμηση της επιστήμης της μελέτης των κειμένων της κλασικής

αρχαιότητας11, επιστήμη η οποία γεννήθηκε στη μήτρα του γερμανικού ιστορισμού.

Ενδιαφέρουσα είναι η στάση του Schleiermacher στην διαμάχη αυτή.

Θεολόγος ων, ο Schleiermacher εξέφραζε την ανάγκη ισχυροποίησης μιας

Wissenschaft η οποία θα αποδέχεται και μια θέση για τη Θεολογική επιστήμη. Βαθιά

επηρεασμένος από την σχέση κοινωνίας – κράτους – εκκλησίας στη Πρωσία

αποζητούσε μια αενάως επιδιωκόμενη Wissenschaft12 προσαρμοσμένη στις ανάγκες

11
Dirk D Held, ibid
12
Thomas Howard, ibid.

13
της νεωτερικής επιστήμης. Ενδιαφέρουσα είναι η θεωρητική σύνδεση στο σημείο

αυτό των α- πολιτικών στάσεων που έκαναν σταδιακά την εμφάνιση τους στο χώρο

της Πρωσίας και αφορούσαν περισσότερο τις κατεστημένες τάξεις των κληρικών και

θεολόγων απέναντι στο κράτος με τις μεταρρυθμίσεις του 1808 των σχέσεων κράτους

και εκκλησίας στη Πρωσία.

Ο Schleiermacher έφθασε στο σημείο να προωθήσει την ιδέα περί μιας

Διαφωτισμένης εκκλησίας η οποία θα έδινε σημασία στην πρακτική θεολογία

θεμελιωμένη στο Λόγο και την Κριτική. Συμφωνούσε όμως με τον von Humboldt

στην απόδοση μεγίστης σημασίας στην έρευνα και στην ανανέωση της γνώσης. Η

επιστήμη όμως όπως την εννοούσε ο Schleiermacher δεν είχε σχέση με την έννοια

που αποδίδουμε σήμερα στην λέξη επιστήμη.

Μόνον όταν ο Ρομαντισμός παραχώρησε την θέση του στον θετικισμό μετά

τα 1830 στη Πρωσία μπορεί να γίνεται λόγος περί νεωτερικής, μοντέρνας επιστήμης

και αυτό παραδόξως στο πλαίσιο των φιλολογικών επιστημονικών πειθαρχιών. Ο F.

Schelling παίρνει τη θέση του Schleiermacher όσον αφορά στη προώθηση μιας

Ρομαντικής Ιδέας περί του Πανεπιστημίου. Η ταύτιση του ιδεατού και του

πραγματικού συμπυκνώνεται στη Wissenschaft του Schelling13 η οποία

θεματοποιείται και ενσαρκώνεται σε μια ακραιφνώς ρομαντική Ζeitgeist. (το Πνεύμα

των καιρών).

Αυτό που προσέδωσε στο μοντέλο του Βερολίνου μεγάλο δυναμισμό ήταν

παρ όλα αυτά ο φιλελευθερισμός του Schleiermacher και του von Humboldt ο οποίος

άφηνε μεγάλη ευελιξία στο σύστημα σε αντίθεση με τον ιδεαλισμό του Fichte14 Το

Πανεπιστήμιο του Βερολίνου γεννήθηκε ως αντίδραση στη τάση ισχυροποίησης των

επαγγελματικών σχολών πριν το 1800 και άντεξε μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα

13
Thomas Howard ,ibid
14
Christophe Charle, σελ 49

14
περίπου. Οι τάσεις μαζικοποίησης της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης που προήλθαν

από τις ανάγκες της καπιταλιστικής ανάπτυξης και την εμφάνιση μιας μαζικής

δημοκρατίας άφησαν σε παρακμή το Πανεπιστήμιο του Humboldt.

Το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου ιδρύθηκε για να εκπαιδεύσει τις elites15 δεν

ήταν ένα Πανεπιστήμιο ανοικτό στις μάζες. Η ίδρυση του Imperial Physical –

Technical Institute στο Βερολίνο το 1887, σηματοδότησε την εκ νέου συνάντηση του

ακαδημαϊκού χώρου με την παραγωγή και την έρευνα. Παρατηρούμε λοιπόν ένα

κύκλο, πριν το 1810 επικρατούσαν οι επαγγελματικές σχολές στα πεδία της

θεολογίας, της ιατρικής και της νομικής. Μετά το 1810 έως τα μέσα περίπου του 19ου

αιώνα επικράτησε η ιδέα του Bildung που ενσαρκώθηκε από το Πανεπιστήμιο του

von Humboldt και μετά τα μέσα του 19ου αιώνα επιστρέφουμε, υπό άλλη μορφή

βέβαια, στην καθιέρωση μιας σύνδεσης της οικονομίας με την πανεπιστημιακή

έρευνα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Michael J Hofstetter, The Romantic Idea of a University, Palgrave 2002

2. Dirk D Held, «Hellenism, nationalism and the ideology of research in

Humboldt’ s university», Connecticut College, New London

15
Christophe Charle, σελ 59

15
3. A History of the University in Europe, editor Walter Rueg, Cambridge

University Press 1992

4. Thomas Howard, «The Theological Faculty and the Founding of the

University of Berlin», στον ιστότοπο:

http://www.oslo2000.uio.no/AIO/AIO16/group%204/Howard.pdf

16