RETM METALURJS PRENSPLER

Prof. Dr. Zeki ZMECOLU

YILDIZ TEKNK NVERSTES KMYA METALURJ FAKLTES METALURJ VE MALZEME MHENDSL BLM.

YILDIZ TEKNK NVERSTES METALRJ VE MALZEME MHENDSL BLM 2007-2008 RETM YILI GZ YARIYILI DERS ER HAFTALARA DAILIM TAKVMretim yesi: Prof. Dr. Zeki ZMECOLU Dersin Kodu-Ad: 5303001- retim Metalurjisi Prensipleri (Gr. 1veGr 2) Haftalar Konular
1. Hafta Giri ve Temel Kavramlar (28.09.2007) 2. Hafta Cevher Hazrlama;Krma, tme, Eleme, Ayrma. (05.10.2007) 3. Hafta Ramazan Bayram Tatili(12.10.2007) 4. Hafta Metalurjik nilemler;Kurutma, Kavurma, Kalsinasyon, (19.10.2007) 5. Hafta Metalurjik nilemler;Topaklatrma ,Briketleme,Sinterleme, Peletleme (26.10.2007) 6. Hafta Teknik Gezi(02.11.2007) 7. Hafta Nnerik Problem zm (09.11.2007) 8. Hafta 1.VZE SINAVI (16.11.2007) 9. Hafta Pirometalurji; zabe(23.11.2007) 10. Hafta Pirometalurji; Konverter lemi , Atele Tasfiye(30.11.2007) 11. Hafta Nnerik Problem zm.(07.12.2007) 12. Hafta Hidrometalurji; znme ve znme Reaksiyonlar, znmeyi Etkileyen Faktrler, znme Termodinamii, znme Kinetii znme Teknikleri, Filtreleme, keltme Teknikleri (14.12.2007) 13. Hafta Kurban Bayram Tatili(21.12.2007) 14. Hafta 2.VZE SINAVI(28.12.2007) 15. Hafta Elektrometalurji; Elektrotermik (Diren Endksiyon ve Ark Frnlar) Elektroliz (Elektrolitik keltme ve Elektrolitik Tasfiye) (04.01.2008)

TEMEL KAVRAMLAR
CEVHER:Ekonomik olarak metal retilen mineral karmndan ibaret kayatr. Cevher metal retilen mineralojik bir hammaddedir. MNERAL:Belirli bir kimyasal forml ve kristal yaps olan ounlukla metal bileii eklindeki homojen maddelerdir. GANG: Cevher ierisinde mevcut olan ve metal retiminde kullanlmayan kalker, silika v.b.atk minerallerdir. REZERV : Bir hammaddenin yerkabuunda bulunma miktardr. TENR :Bir cevher ierisindeki metal yzdesidir.

METALURJ VE MALZEME MHENDSL: Doal hammaddelerden metal, plastik, seramik, komposit v.b. her trl malzeme retimini gerekletiren ve malzemelerin iyapsn deitirerek zelliklerini gelitiren mhendislik alandr.

METALURJ VE MALZEME MHENDSLNN ALIMA ALANLARI

a)retim Metalurjisi (Kimyasal Metalurji, Ekstraktif Metalurji): Cevherden metal retimi konularn Proses Met. kapsayan alandr. b) Malzeme (Fiziksel Metalurji): Metallerin ve genellikle malzemelerin iyap-zellik ilikileri aratran, malzemelerin i yapsn deitirerek Met. ve Malz. Mh. zelliklerini gelitiren alandr. c) Proses Metalurjisi: Malzeme Metalurji ve malzeme proseslerinin retim Met. bal olduu esaslar aratran alandr. Proses Metalurjisi termodinamik, kinetik, akkanlar mekanii ve s transferi gibi bilim dallarndan yararlanarak proseslerin nasl kontrol edilebileceini aratrr.

RETM METALURJS TEKNKLER

PROMETALURJ

RETM METALURJS HDROMETALURJ ELEKTROMETALURJ

retim Metalurjisi
Cevherden metal retimi konularn kapsayan alandr. tip retim metalurjisi alan vardr: Pirometalurji Is enerjisi ile retim Hidrometalurji Sulu ortamda retim Elektrometalurji Elektrik enerjisi ile retim

DOAL HAMMADDELER
Tabiatta bulunan metal, enerji ve her trl endstriyel maddenin elde edildii mineral esasl inorganik ve hcresel dokuya sahip bitkisel ve hayvansal esasl ilenmemi doal hammaddelerdir.

DOAL HAMMADDELERE RNEKLER

HAMMADDE RNEK a)Mineralojik Hammaddeler (Mineral esasl hammaddelerdir) Metalik Hammaddeler Demir cevheri Enerji Hammaddeleri Kmr Endstriyel Hammaddeleri Kire b)Hayvansal Hammaddeler Deri c)Bitkisel Hammaddeler Kereste

NSANLIK TARHNDE MALZEME KULLANIMI

nsanlk tarihindeki devirler hep insann kulland malzeme ile tanmlanmtr. nsanlk ilk alarda Yontma Ta Devrinde tabiatta bulduu doal hammadde olan ta kullanmtr. Bu bakmdan insanln ilk kulland malzeme olan ta, seramik trden bir malzemedir. Daha sonra insanolu metalleri tanm ve kullanmaya balamtr. M.. 8000 yllarnda Bakr Devri balamtr. nsanln ilk kulland metal tabiatta serbest halde de bulunduundan altn ve bakrdr. Bakr yumuak olduundan kolaylkla ekillendirilebilmi ve korozyona dayankl olduundan uzun sre kullanlabilmitir. Bakra sertlik kazandrmak iin tun ve bronz gibi bakr alamlar gelitirilmitir. M.. 3000 yllarnda insanlk demiri kullanm ve Demir Devri balamtr. 21.yzyla girerken plastik ve kompozit kullanmnda byk bir gelime ile demir kullanmnn azalaca beklentisi gerekleememi olup, demir ve elik ylda yaklak 1 milyar ton tketimi ile insanln kulland malzemenin n oluturmaktadr. Eer insanln yaad devir ounlukla kulland malzeme ile adlandrlacaksa gnmzde de Demir Devri devam etmektedir. Yaknda yeni bir malzemenin demirin yerini almas midi grlmemektedir. lkelerin teknolojik gelimilii kulland malzeme miktar ile llmektedir. nsanln son yzylda kulland malzeme miktarnn insanlk tarihi boyunca kulland malzeme miktarndan fazla olduu anlalmtr.

MALZEMELER VE ATOMLARARASI BA TPLER

Malzeme Tr 1. Metaller 2. Seramikler 3. Plastikler 4. Kompositler Ba Tipi Metalik yonik Kovalent Kompleks

YERKABUUNDA ELEMENTLERN YZDE OLARAK DAILIMI

YERKABUUNDA MNERALLERN OLUUMU

CEVHER HAZIRLAMA (ZENGNLETRME)

Tabiatta bulunan dk tenrl cevherin ierisindeki ana metal mineralinin yzdesinin ykseltilmesi ilemidir. Ana metal minerali ile gang minerallerinin farkl zelliklerinden yararlanlarak mineraller birbirinden ksmen ayrlarak cevher hazrlama veya zenginletirme ilemi ile gerekletirilir. Cevher hazrlama ekonomik ve teknolojik sebeplerden dolay uygulanr.

CEVHER HAZIRLAMA LEMLER

KIRMA : Krclar yardm ile yaplan kaba boyut kltmedir. Kaba Krma (ortalama 100 mm tane boyutu) ve nce Krma(1-10 mm tane boyutu) olmak zere iki aamada uygulanr. TME : tcler yardm ile yaplan ince boyut kltmedir.(0,1 mm tane boyutu alt) ELEME : Elekler yardm ile yaplan boyut tasnifidir. AYIRMA : Minerallerin younluk, manyetik, elektriksel ve yzey zelliklerinden yararlanlarak ksmen birbirinden ayrlmasdr.

ET TANE BYKLKL VE AYNI ORANDAK ANAMETAL MNERAL LE GANG MNERALNN K BOYUTLU GRNM

ET TANE BYKLKL VE 1/3 ORANINDAK ANAMETAL MNERALNN GANG MNERAL LE BOYUTLU GRNM

KIRMA LEM VE KIRICILAR

Krma lemi , kaba boyut kltmedir. Krclar ile yaplr. Krclar: eneli Krc Dnel Krc Konik Krc Merdaneli Krc

ENEL KIRICI

DNEL KIRICI

KONK KIRICI

MERDANEL KIRICI

TCLER (DERMENLER)
tcler ince boyut kltmedir. Deirmenler a) ekili Deirmen b) Bilyal Deirmen

EKL DERMEN

BLYALI DERMEN

CEVHER HAZIRLAMA AKIM EMASI

AMUR TANKI AYIRICI

YATAY SU AKII LE GELTRLM AMUR TANKI AYIRICI

SPRAL AYIRICI

KOYULATIRICI AYIRICI

SKLON AYIRICI

JG AYIRICI

SARSINTILI MASA

KATI-SIVI-GAZ ARAYZEYNDE TEMAS AISI VE YZEY GERLM LKS

FLOTASYON HCRES

BASINLI HAVALI FLOTASYON HCRES

FLOTASYON HCRES BATARYASI

KURU MANYETK AYIRICI

YA MANYETK AYIRICI

ELEKTROSTATK AYIRICI

DNEL FLTREL AYIRICI

TORBALI FLTREL TOZ TUTUCU

METALURJK NLEMLER
Cevherin fiziksel ve kimyasal zelliklerini daha sonraki metalurjik ilemlere uygun hale getirmek iin uygulanan ilemlerdir.

a) b)

c) d)

METALURJK NLEMLER Kurutma: Buharlatrma yolu ile suyun cevherden uzaklatrlmasdr. Kavurma: Cevherin belirli bir gaz atmosferi ierisinde ergime olmakszn yksek scakla stlmasdr. Kalsinasyon (Paralanma): Bir bileiin kendini meydana getiren alt bileiklere paralanmasdr. Topaklatrma: Cevherin iri ktleler haline getirilmesi ilemidir.(Briketleme, Sinterleme, Peletleme)

KURUTMA NN GEREKLDR ?
EMNYET : Kurutulmam cevher yksek scaklktaki bir frnda ani buharlama ile ortaya kan hacmca genleme sebebi ile ani patlamalara yol aabilir. ISI VERM: Suyun buharlamas sistemden s alarak gerekleir ve sistemin s verimini drr. REAKSYON VERM: Buharlaan su, izole bir katman oluturarak reaksiyon verimini drr. EKONOMKLK: Islak cevheri tamak ve ileme tabi tutmak ekonomik deildir.

KURUTMANIN TANIMI: Buharlatrma yolu ile suyun cevherden uzaklatrlmasdr

Buharlama Reksiyonu: H2O (sv) = H2O (gaz) Termodinamik Bant: LogP = - A/T +B Semboller: P= Suyun Buhar Basnc (mm.Hg) T= Scaklk (K) A, B= Sabitler

KURUTMAYI ETKLEYEN FAKTRLER

Scaklk Toplam D Basn Suyun Buhar Basnc Atmosferdeki Su Buharnn Ksmi Basnc Havann Hareket Hz

KAVURMA
Cevherin ierisindeki baz bileikleri daha sonra uygulanacak retim metalurjisi ilemlerine uygun hale getirmek amac ile cevherin belirli bir gaz atmosferi ierisinde ergime olmakszn yksek scakla stlmasdr.

KAVURMA TPLER Kavurma tipleri, cevherin ierisinde bulunduu gaz ortama gre drt deiik tiptir.
Oksitleyici Kavurma Slfatlayc Kavurma Redkleyici Kavurma Klorrleyici Kavurma

OKSTLEYC KAVURMA
Cevherin oksitleyici hava ortam ierisinde yksek scakla stlmasdr. Slfr minerali ieren bir cevher, oksitleyici ortamda stldnda metal slfrler metal oksitlere dnr ve kkrt ksmen giderilir. Oksitleyici kavurma reaksiyonu: MS + 3/2 O2 = MO + SO2

SLFATLAYICI KAVURMA
Cevher ierisindeki slfr bileiklerini slfat bileiklerine dntrmek amac ile yaplan kavurma tipidir. Oksitleyici kavurmann zel bir durumunda yani ortamda SO2 gaznn artmas , scakln dmesi ve Fe2O3 n katalitik etkisi sonucunda gerekleir.Hidrometalurji uygulamas ncesinde kolay znen slfatlar elde etmek iin yaplr. Slfatlayc Kavurma Reaksiyonlar: SO2 + 1/2O2 = SO3 MO + SO3 = MSO4

REDKLEYC KAVURMA
Metal oksit mineralleri ieren cevherin redkleyici bir madde veya redkleyici bir gaz ortamnda yksek scakla ergime olmakszn stlmasdr. rnek : Demir cevheri 900-1000o C kmr veya redkleyici bir gaz ( CO veya H2 ) ile stlr ve snger demir elde edilir.

DEMR CEVHERNDEN SNGER DEMR RETM REDKLEYC KAVURMA REKSYONLARI

3Fe2O3+CO(veya H2) =2Fe3O4+CO2(veya H2O) Fe3O4 + CO (veya H2) = 3FeO + CO2 (veya H2O) FeO + CO (veya H2) = Fe + CO2 (veya H2O)

KLORRLEYC KAVURMA
KLORRLEYC KAVURMANIN TANIMI Cevherin klorrleyici bir madde (NaCl) veya Klorr gaz ortamnda yksek scakla stlmasdr. KLORRLEYC KAVURMA REAKSYONU MS +2NaCl+ 2O2 = MCl2 +Na2SO4

KAVURMA FIRINLARI
ok Katl Kavurma Frn Pskrtmeli Kavurma Frn Akkan Yatakl Kavurma Frn Yksek Basnl Kavurma Frn ( Sinter Makinas)

OK KATLI KAVURMA FIRINI

PSKRTMEL KAVURMA FIRINI

AKIKAN YATAKLI KAVURMA FIRINI

YKSEK BASINLI KAVURMA FIRINI (SNTER MAKNES)

KALSNASYON( PARALANMA)
Bir bileiin kendini meydana getiren alt bileiklere paralanmasdr. Cevher kavurmas srasnda ortaya kan reaksiyonlar olduundan pratikde kavurma ile e anlaml olarak da kullanlr. CaCO3 = CaO + CO2 MSO4 = MO + SO3 2Al (OH)3 = Al2O3 + 3 H2O

TOPAKLATIRMA
Yksek frnda kullanlacak toz cevherin iri ktleler haline getirilmesi ilemidir. Topaklatrma Yntemleri: 1. Briketleme 2. Sinterleme 3. Peletleme

KALSNASYON( PARALANMA)
Bir bileiin kendini meydana getiren alt bileiklere paralanmasdr. Cevher kavurmas srasnda ortaya kan reaksiyonlar olduundan pratikde kavurma ile e anlaml olarak da kullanlr. CaCO3 = CaO + CO2 MSO4 = MO + SO3 2Al (OH)3 = Al2O3 + 3 H2O

Demir-elik retim Akm emas(elikhane)

YKSEK FIRIN

TOPAKLATIRMA
Yksek frnda kullanlacak toz cevherin iri ktleler haline getirilmesi ilemidir. Topaklatrma Yntemleri: 1. Briketleme 2. Sinterleme 3. Peletleme

BRKETLEME
Toz cevherin hidrolik pres yardm ile yksek basn altnda topaklatrlmasdr. Yksek basnl hidrolik pres gerektirdiinden en eski olan bu yntem ekonomik olmadndan terkedilmitir.

SNTERLEME
Toz halindeki cevherin yksek scaklk ve basn altnda ksmi ergimeler yardm ile sinter bandnda topaklatrlmasdr. Sinterleme srasnda kavurma reaksiyonlar da olduundan sinterleme ilemine sinterleyici kavurma da denilmektedir.

SNTER MAKNES

PELETLEME
Kk taneli demir cevherinin eik bir eksen etrafnda dnen dnel bir tabla veya kesik koni yzeyinde su ve balayc(bentonit, illit, kire ta, slfatlar, cam suyu, metal tuzlar, organik maddeler v.b.) yardm ile kresel olarak ekillendirildikten sonra 1200o-1300o C da piirilerek kuru mukavemet kazandrlmasna denir. Pelet bykl, tablann eimine, dnme hzna, su miktarna ve suyun tablaya verildii yere baldr. Peletin bymesi basn ve klcal boru teorisi ile tpk kar topunun byme mekanizmasna benzer olarak aklanmaktadr. Pelet bykl 340 mm. arasndadr.

PELETLEMEDE K TANEC BRLKTE TUTAN KUVVET

PELETLERDE ARANAN FZKSEL VE KMYASAL ZELLKLER

Kimyasal Bileim: Peletler maliyet asndan demir cevherleri ile kyaslanabilmeleri iin daha stn zelliklere sahip olmaldrlar. Bunun manas daha az emprite ve daha fazla demir ieriinin olmasdr. Hava Etkilerine Dayankllk: Peletler retimlerinden tketimlerine kadar geen srede hava ile temas halindedirler. Bu nedenle peletlerin rutubet kapmalar ve donmalar kullanlma zelliklerinin bozulmasna neden olur.

Redklenebilirlik
Peletler genellikle sinterden olduka abuk redklenir. Ancak son yllarda nem kazanan kendinden flaksl selffluxed peletler; crufun bir balayc olarak bulunmas, piirme srasnda boyutsal klme ve mikroporozitenin azalmasna neden olduundan normal asidik peletlerden daha yava redklenir. Peletlerde redklenebilirlii lmek iin bir ok test gelitirilmitir. Bunlardan en yaygn olarak kullanlanlardan biri olan Gakushin testinde yeterli kalitede peletler minimum %60 redklenmelidirler.

Pelet Boyutu
Gnmzde 9-16 mm aral tercih edilmektedir. -5 mm oran % 5 i gememelidir. Bu boyut aralnn tercih edili nedenleri aadaki gibi sralanabilir. Peletleme tambur ve konisinde daha kk apl ya peletlerin daha kolay elde edilii. Piirme esnasndaki s yaylmasnn daha dzgn olmas. Nakliye srasnda krlma anslarnn az olmas. Boyut byklnn yan sra niform boyut da en ok aranan zelliktir. Zira niform boyut dalm, yksek frnda daha fazla boluk verecek bir durum meydana getirir ve bu nedenle gaz akna minimum diren gsteren bir arj yn salanr. Bylece basn dmelerine meydan vermeksizin daha yksek hava fleme hzlarnn kullanlmasna imkan salanr. Pelet boyutu s ve ktle transferini etkileyen faktrlerdendir. Pelet ierisindeki demir cevheri partikllerinin sinterlenmesi pelet apndan etkilenir. Geni apl peletlerde peletin merkez ksmna kadar tam olarak ve yeterince sinterlenmesi zordur. nk pelet ap oksijenin porlar vastasyla difzyonunu da engeller. Daha kk apl peletlerde ise kuruma ve sinterlenme ve kimyasal reaksiyonlar daha hzl gerekleir.

Pelet Mukavemeti
Gerek tama esnasnda, gerekse daha nemli olarak yksek frna ykleme esnasnda ve yklendikten sonra peletler, krlma ve ufalanmaya kar dayankl olmaldr. Peletlerin ortalama basma mukavemeti 11,05-12,66 mmlik peletler iin 155 - 360 kg arasnda olmaldr.

Peletlerin Porozitesi
Redklenebilirlik asndan porozite, peletlerin temel zelliklerinden birisidir. Ancak mukavemetin de gz nnde bulundurulmas gerektiinden porozite optimum deerde olmaldr. Yksek frnda kullanlacak peletlerde iyi bir redklenme iin istenen porozite % 22-30 dur. Peletlerin porozitesi peletlerin ya halde iken ierdikleri rutubet nem oran ile orantl olup ayrca yksek scaklkta yaplan termal sl ilem gemii ile de yakndan ilikilidir. Peletler gerek su buhar gibi kurutma srasnda ortaya kan veya oksijen gibi sinterleme esnasnda difzyonuna ihtiya duyulan gazlarn peletin i blgelerine doru yada darya doru hareketini salayacak miktarda optimize edilmelidir. stenenden dk orandaki porozite peletin kurutma ve pime kademelerinde pelet iinde su buhar birikmesine ve buhar basnc art sonucunda peletin atlayp dalmasna kadar varan olumsuzluklara neden olmaktadr.

Yksek Frn artlarna Dayankllk

Demir cevheri peletlerinin mukavemeti, indirgenme esnasnda cruf faznn yumuamas, balama faznn paralanmas, cruf faz zerine redksiyonun etkisi, indirgenmenin balang kademesinde demir oksitlerin dalmas, wstit ve demirin plastisitesi ve redksiyonun son kademesinde ar imenin sebep olduu dalma gibi nedenlerle azalr. Peletlerin yksek frnda mukavemetlerinin azalmasn, yumuamasn ve imesini lmek iin gelitirilen testler vardr. Bunlardan Chiba dk scaklk paralanma testine -1 mm % 3 ten az olmaldr. Burghaldt testinde % 80 indirgendiinde basn dmesi 20 mm su basncn amamal ve ime maksimum % 20 olmaldr.

Pelet retim Kademeleri

Geleneksel pelet retiminde, piirme ilemi ya pelet retimini izler. Piirme oksitleyici artlar altnda yaplr. Peletlerin piirilmesinde piirme kademeleri uygulanr. Piirme Kademeleri 1) kurutma, 2)n stma, 3)piirme, 4)soutma kademelerinden meydana gelir.

Soukta Sertleen Kompozit Pelet retimi ve Kullanm Yerleri

Son yllarda elektrik ark frnlarnda elik yapmnda hurdann yerini direkt redklenmi demir (DRI veya snger demir) cevherlerin alabilecei grlmtr. DRI nn tm dnyada kullanm kapasitesi ve retimi gittike artmaktadr. Toplam DRI kapasitesi 2000li yllarn sonlarnda yllk 60,599 milyon tona ulamtr. Gelecekte kapasite ve retim miktarlarnn artaca mit edilmektedir. Souk bal pelet (CBP) direkt redkleme prosesinin hem bir balang hammaddesi olarak ve hem de DRI nin verimliliinin artrlmas ve enerji tketimini azaltmak iin dnyada pek ok lkede gelitirilmi ve endstriyel bazda uygulamaya konulmutur.

PROMETALURJ (Is ve ate yardm ile cevherden metal retimi)

PROMETALURJK METAL RETM AKIM EMASI

ZABE (ERGTME) KONVERTER LEM ATELE TASFYE (ARILATIRMA)

ZABE (ERGTME)
Cevherin izabe frnnda yakt ve yanma iin gerekli hava yardm ile stlarak ergitilmesi, ilave edilen katk malzemesinin etkisi ile cevher ierisindeki gang minerallerinin metalik fazdan ayr bir curuf denilen atk cams silikat faznda toplanmas ilemidir.

ZABE REAKSYONLARI
Ergime (Svlama) Reaksiyonu Yaktn Yanmas ve Dier Oksitlenme Reaksiyonlar Kalsinasyon (Paralanma) Reaksiyonu ndirgenme Reaksiyonu Curuf Oluumu Reaksiyonu znme Reaksiyonu

DEMR-ELK RETM AKIM EMASI

HADDEHANE AKIM EMASI

YKSEK FIRIN

YKSEK FIRIN BLMLER

Frn drt blmde incelenebilir: st ksm: Frnn stnde yer alan bu ksmda silo, an ve an kapa bulunur. Ayrca, yksek frn gazlar borularla buradan dar atlr. Bu ksmda bulunan an kapaklar sayesinde dar gaz karlmadan yksek frna arj verilir. Gvde: Frnn uzun ve aaya doru genileyen ksmdr. Bu ksmda kok -cevher karm aa doru hareket eder. arj yaklak 8 saatlik srede frn ierisine yaylr. Karn: Frnn alt tarafnda yeniden daralmaya balayan ksmdr. Ksmi ergimenin salanmas iin bu ksmdaki frn hacmi kltlmtr. Hazne: Frnn alt tarafndaki silindirik ksm olup, iersine sv demir ve cruf toplanr. Haznenin st blmne bakrdan yaplm 20-22 adet fleme borusu yerletirilmitir. Su ile soutulan bu borular tyerler yardmyla frna hava flemeye yararlar. Biraz daha aada, yine su soutmal bakr borulardan yaplm cruf aktma delikleri bulunur. Haznenin en alt ksmnda ise ham demirin boaltlmas iin kullanlan bir delik vardr. Bu delik her boaltma ileminden sonra atee dayankl malzeme ile tkanr. Cevher, metal olmayan bileikler ve dier katk maddelerinden oluan karma frn arj denir. arjn karm oran ergime scakl dk olan bazik karakterli bir cruf elde etmek iin ayarlanr. Katk maddesi olarak kire ta (CaC03) veya snmemi kire (CaO) kullanlr. 600 ile 1000 0C arasndaki bir scakla kadar stlan hava 1,5 atmosferden daha yksek bir basnla frna flenir. flenen havann miktar kullanlan kok miktarna baldr. flenen hava miktar en fazla 3000-3500 m3 /dk dr. Yksek frna demir oksit halinde giren cevher, yksek s kar-snda oksijen ve demire ayrr, oksijende karbonla birleip CO ve CO2 gaz halinde yukar ykselir. Demir de ergimi olarak altta toplanr .

YKSEK FIRIN NDEK REAKSYON SAHALARI

Ergime Sahas
Frn alt hava pskrtme deliklerinden giren scak havann yardm ile yanan karbonun ss aa ininceye kadar redksiyon ile (Fe) demir ve demir karbr (Fe3C) haline geen madeni ve cevherden ayrarak katk malzeme ile birleen kalsiyum silikat (2CaO.Si02) ergiterek sv hale getirir. Svlamann olduu bu ksma, ergime sahas ad verilir. Frnn en scak blgesi olan karn ksmna ergitme blgesi ad verilir. Frndaki kok kmr, hava pskrtme tyerlerinden giren scak ha-vann oksijeni ile birleerek btn karbonu yakarak karbondioksit olutu-rur. Biraz ykselen CO2 gaz tekrar kzgn koka rastlayacandan onun karbonunu alp karbonmonoksit (CO) haline geer. Alttan yukar ykselmeye alan bu (CO) karbonmonoksit gaz demir cevheri iindeki demir oksidin redksiyonunu salar. Bu ksmn scakl ortalama 1700C' dr.

Karbon Alma Sahas

Redksiyon sahasnda cevherin ayrmas ile oluan demirin bir ksm bu safhada aadan yukar ykselen CO gaz ile birleerek demir karbr (Fe3C) haline geer ve birleme denkleminde de grld gibi CO gaz ayrr. Demirin karbon ile birlemesinden dolay bu sahaya da karbon alma sahas ad verilir. Karbon alma sahasnn ortalama scaklk derecesi 1200 C'dir. 2CO+3Fe=Fe3C+CO2

Redksiyon Sahas
Yukardan aa snarak redksiyon sahasna giren cevher, kmr ve katk malzeme, aadan ykselen CO veCO2 gazlarnn etkisi ile reaksiyona geer. Scaklk derecesi 500-900 0C olan bu blgedeki reaksiyonu u denklemler ile ifade etmek mmkndr: CO2 + C = 2CO CO + 3 Fe203 = 2Fe304 + CO 2 CO + Fe3O4 = 3FeO + CO2 CO + FeO = Fe + CO2 Redksiyon sahasnda cevherden CO vastas ile ayran demir, kat haldedir. Yukarda bahsedildii gibi, karbon alma sahasndan geip ergime sahasna girdikten sonra oradaki yksek scaklk derecesi ile sv hale gelir.Yukardaki denklemde ayran CO2 gazlar, st tabakadaki kmrle-rin arasndan geerken tekrar C alarak, karbonmonoksit gaz haline geer. CO2 + C = 2 CO Ocaa verilen kireta da bu sahann ss ile yanm kire (CaO) ve CO2 karbondioksit gazna ayrr. Bununla birlikte cevherle beraber bulunan silis (SiO2 ), bu sahada ayran demirle beraber o da serbest kalp CaO ile birleerek aa iner.

Isnma Sahas
Scaklk derecesi 200-500 oC arasnda olan bu sahada, aadan scak halde ykselen CO, C02 ve havann azot gaz ile ocaa doldurulan cevher, kmr ve katk malzeme ile birlikte snma devresi geirir.

YKSEK FIRINDA DEMR CEVHERNN ZABE REAKSYONLARI

YKSEK FIRINLARA ARJ EDLECEK MADDELERDE ARANAN ZELLKLER VE VERME OLAN ETKLER
Cevher almlar genelde para cevher (1 cm215 cm2 elek aras) toz cevherler (1 cm2 elek alt) ve krlm cevher olarak (0-15 cm) cins olmaktadr. Yurt iinden satn alnacak cevherlerde mineralojik zellikler aranmamakla birlikte yurt dndaki almlarda mineralojik yap dikkate alnmaktadr. Ayrca yurt ii cevher yataklarndaki cevherlerin kalitesi ocak baznda dikkate alnarak her yatak iin ayr ayr alm artlar belirlenmekte olup, yurt ii retimleri tevik edilmektedir.

CEVHERN FZKSEL ZELLKLER

TANE BYKL Yksek frn izabeciliinde yksek frna arj edilecek malzemelerin boyutlar kok kullanm orannn drlmesinde ve verimin arttrlmasnda nemli rol oynamaktadr. arj malzemesinin boyutlarnn farkll ne kadar az olursa, bir baka deile arj malzemesi belirli boyutlarda ve homojen bir yapda retilirse frn ssnn artmasnda ve arj malzemesinin ierisinde alttan yukarya doru ykselecek gaz geirgenliini hzlandrma-snda en yksek verimi salar. arj malzemesinin ierisindeki ince boyutlu taneciklerin artmas yk-sek frn gaz geirgenliini drmekte, frn baca gazlarna toz kayplarn artrmakta ve retimi olumsuz ynde etkilemektedir. Belirli limitler ierisinde kalmak kayd ile para demir cevherinin orta-lama boyutu kldke, zgl yzey alan, dolays ile Kat/Gaz temas y-zeyi artmakta ve indirgenmesi kolaylamaktadr. Bu bakmdan heri iki etke-nin optimal para demir cevherleri iin 20-50 mm st snr, 5-10 mm de alt snr olarak kabul edilmektedir (Habashi 1997). Dnyada bir ok lkede yaplan deneyler sonucunda yksek frna arj edilecek demir cevheri ebatlar aadaki Tablo 3.1de. olduu gibi saptan-mtr. Yksek Frna Yklenen arj Boyutlar(Cm) PELET(0,476-1,9 cm) SNTER(0,476-3,17 cm) PARA CEVHER(0,95-3,17 cm)

CEVHERLERN KMYASAL ZELLKLER VE SAFSIZLIKLARIN OLUMSUZ ETKLER Yksek frnda oluan curuf, curuf yapc malzemenin belirli oranlarda kartrlmasyla demir cevherlerinden ayrlr. Cevher iindeki SiO2 nin fazlal ergitme srasnda fazla miktarda curufun olumasna yol amaktadr. Silisi ntralize etmek iin katlan kireta ilavesiyle cruf hacmi artacaktr. Fazla cruf, yakt sarfiyatn arttrr. Ereli Fabrikasnn artlarna gre demir cevheri ierisinde Si02 yzdesinin % 10-17 arasnda deimesi halinde her % 1 silis iin 52 Kg. CaCO3 ve 28 Kg. kok artna sebep olan ilave arj malzemesine neden olmaktadr.
1. SLSYUM DOKST

2. ALMNYUM OKST (Al2O3)

Fazla almina ieren cevherler, slanmas halinde yapma zelliine sahip olmas nedeniyle yklenmelerde, tamalarda, boaltma ilemlerinde krma eleme ilemlerinde bir takm iletme glklerine neden olmaktadr.Cevher ierisinde serbest halde olduu iin, ykama ilemi ile abucak giderilebilir zelliktedir. Yksek frn iletmecilii esnasnda almina curufa geer ve alminann anfoterik zelliine bal olarak curufun asit veya bazik zellikte olmasna etki eder. Kok kullanan frnlarda curuf iindeki almina miktar % 8-% 15 civarnda olmaldr.Bu takdirde almina bazik curufun akkanln artraca iin arj iindeki kkrtn ayrlmasn salar. Genel olarak yksek frn iletmeciinde curuf, nemli bir yer igal ettii ve verime etkisi olduu iin curuf bileimi l faz diyagramnda en dk ergime scakln veren bileimler halinde seilmelidir.

3. KKRT
Yksek frn iletmecilii esnasnda pik demirine geecek (S) miktarnn ok kk miktarlar bile elik iin ok zararldr. Kkrtl cevherler, genelde cevher zenginletirme yntemleriyle kkrt giderildikten sonra yksek frna arj edilmektedir.(rnein Divrii A Kafa Piritli manyetit cevherler konsantrasyon tesislerinden geirilerek piritler cevherden ayrlmakta ve geriye kalan kkrtsz cevher peltelenerek fabrikalara gnderilmektedir.Cevher zenginletirme ilemi yaplmayan cevherler yksek frna direkt olarak arj edilmezler. Sinterleme ilemi yaplarak (S) yakldktan sonra yksek frn harmanna verilirler. nce taneli cevherlerin (toz cevherler) sinterlenmesi ok etkili bir kkrtten temizleme tekniidir. Pirit, protin gibi fazla kkrtl cevherlerin kkrt yzdesi, bu teknikle % 1,01 in altna drlebilir. cevher iindeki (S) giderimi yaplm olsa bile yksek frn iine arj edilen malzemeden yine de bir miktar (S) girmektedir. Yksek frna giren (S)n arj iine konan kalker, mangan cevherleri ile giderilmesine allr. Bazik yksek frn curufundaki (S) miktar, en fazla % 3 civarndadr.

4. NKO(Zn)
Eer demir cevherindeki inko miktar % 0,2 nin altnda ise yksek frnlarda kolayca kullanlabilir.Yksek frn iinde gaz halinde uuan inko paracklar frnn st cidarlarnda aadaki reaksiyona gre kaln inko oksit tabakalar olutururlar. Zn+CO2ZnO+CO ZnO frnn st cidarlarnda tabakalama yapaca gibi inko buhar tozunda tulalarn iine girebilir, frndaki ate tulas iindeki almina ile (ZnO. Al203) halinde birleerek tulalarn imesine ve tulalarn ayrmna sebep olur.

5. ALKALLER
Alkaliler (Na2O,K2O) frn ierisinde indirgenmezler ve demir zerinde hibir etkileri olmaz ancak yksek frn iletmeciliini nemli bir ekilde etkiler ve iletme problemlerinin olmasna neden olurlar. Yksek frnlara arj edilecek malzeme iindeki alkalilerin bulunmas hallerinde; Yksek frn tulalarna yaparak duvar yapmakta, tulalar tahrip etmekte asklanmakta ekmelere neden olmakta, Yksek frnn 700-1200 OC scaklktaki blgelerinde alkali birikimi ol-makta ve bu blgelerde kabuk balayarak yksek frn hacmini kltmekte ve dolaysyla yksek frn veriminin dmesine neden olmakta, Dk scaklkta asidik yapdaki peletleri paralamakta, Tulalarn aralarna girerek yumuama scaklklarn drmekte ve tulalarn tahrip olmasna neden olmakta, Yksek tepe scaklklarnn, dmesine hazne soumasna ve tyerlerin abuk yanmasna neden olmaktadrlar. Alkalilerin frnn almasna ve refrakter mrne yapt olumsuz etkinin yansra kok kulanm oran ve retime de olumsuz etkilerinin olduu daha nce yaplan almalarda ortaya kmtr.

6. KRETAI (CaCO3)
Kire, bazik curufun ana bileenidir.Cevher ierisinde % 15-20 civarnda bulunmas halinde izabe esnasnda ilave katk (Kireta) vermeksizin kendi kendine ergime zelliini verir. Cevher bnyesindeki kire ergime esnasnda curuf yapt iin istenilen bir unsurdur.

7.MAGNEZYUM OKST (MgO)

Normalin stnde alminadan dolay curuftaki artan viskozite, MgO ilavesi ile giderilebilir. Bu durum Al2O3 / SiO2 >1 olduu durumlarda geerlidir.

Demir Cevherlerinde Bulunabilecek Empritelerin st Snrlar

Element Cu Ni Pb Sn Zn V As S Cr TiO2 Na2O+K2O % 0,01 0,03 0,05 0,01 0,02 0,006 0,01 0,05 0,03 0,10 0,30

BOUDOUARD REAKSYONU

DEMR OKSTLERN REDKLENMES

BAZI ELEMENTLERN KKRT VE OKSJENE ZAF AFNTES

Cu-S-O ve Fe-S-O SSTEM KEST DYAGRAMI

METAL SLFRLERN OKSTLENME REAKSYONLARI

REVERBER FIRINI

ELEKTRK ARK OCAI

PSKRTMEL ERGTME FIRINI

METALURJK REAKTRLER

CURUF
zabe srasnda curuf yapc katk malzemesi etkisi ile metalik fazn zerinde gang minerallerinden oluan ve oksit karmndan meydana gelen atk cams silikat fazna denir. zabecilikte curuf fazn baarl olarak oluturmak retilen metalik fazn kalitesini arttrr. yi bir curufun zellikleri nelerdir ? dk younluk, dk ergime noktas, dk vizkozite, dk metal znrl, dk refrakter tahribat.

CURUFUN YAPISI

METAL OKSTLERN YAPISI

SLKANIN YAPISI