T.C.

GAZ NVERSTES ETM BLMLER ENSTTS UYGULAMALI SANATLAR ETM ANABLM DALI MESLEK RESM ETM BLM DALI

ANKARA ASLANHANE - AA AYAK CAMLERNN

AHAP SSLEME ZELLKLER

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Zeliha KARASEK

Tez Danman Do. Dr. Canan DELDUMAN

Ankara - 2007

Eitim Bilimleri Enstits Mdrlne, Zeliha KARASEKye ait Ankara Aslanhane-Aa Ayak

Camilerinin Ahap Ssleme zellikleri adl alma jrimiz tarafndan Uygulamal Sanatlar Eitimi Anabilim Dal Mesleki Resim Eitimi Bilim Dalnda YKSEK LSANS tezi olarak kabul edilmitir.

Danman: ........................................................................... Akademik Unvan, Ad ve Soyad

Bakan:................................................................................ Akademik Unvan, Ad ve Soyad

ye: .................................................................................... Akademik Unvan, Ad ve Soyad

ZET

Trklerde Ssleme sanatlar insan ve doa sevgisiyle birlikte kltrel birikimlerin sonucunda gelierek gnmze kadar ulamtr. Yzyllardr insanolunun ssleme amal kulland ssleme sanatlar alanlarndan biri de ahap iiliidir. Trk dnyas ierisinde ahap ssleme, zengin rnekler vermekte, en st noktaya ise Anadolu Seluklular dneminde ulamaktadr. Trk ahap sanatnn gnmze ulaan baarl rneklerinden olan Ankara Aslanhane ve Aaayak Camii ahap sslemeleri de dnemin zelliklerini yanstmaktadr. Bu alma, Anadolu Seluklu dnemi Trk Ssleme

Sanatlarndan, ahap sanat zelliklerini tayan bu iki camideki ahap iiliinin izim ve fotoraflarla belgelendirilmesi amacyla yaplmtr. ncelenen ahap eserlerdeki sslemelerin zaman ve kullanlan malzemeye bal olarak, deiikliklere uramas daha sonra yaplacak aratrmalara kaynak olmas amac ile bu aratrmada problem olarak ele alnmtr. Tez aratrmamzda betimsel alma yntemi izlenmitir. Kaynak taramas, yaplarn bugnk durumlarna ait malzeme, teknikler, sslemelerinde yer alan desen ve motif zellikleri ve kompozisyon eitlerini ieren tablolarn oluturulmas, fotoraf ekimleri, gzlem formlar, ayn dneme ait baka yaplarla ksaca karlatrmalar yaplmtr. Bunun sonucunda; zamana bal olarak, ahabn renginde

almalar ve solmalar gzlendii, bakm ve onarmnn yaplmamasnn krlma ve atlamalara sebep olduu, motif ve kompozisyon zelliklerinin zarar grd, ayn kalplarn kullanlmas yznden benzer motiflerin oluturulduu gibi bulgular belirlenmitir.

Genel olarak, iki yapda da ahap malzeme ustaca kullanlm, malzemenin kullanm, kompozisyon anlaylar ait olduklar dnemleri yanstmtr. Yaplan ahap ssleme zellikleri orijinalliklerini korumakla birlikte, bir ksm ise gnmze kadar ne yazk ki ulaamamtr. Ankara Aslanhane camii tavannda bulunan Rumi motiflerinde ve kirilerde nemin etkisiyle oluan atlamalar ve krlmalarn kompozisyon btnlnn bozulmasna, yanl kullanlan stma sisteminin ahabn kabarmasna, zellikle geometrik motiflerin ayrlmasna neden olduu tespit edilmi bu nedenle kltr mirasmz olan bu eserlerin dzenli aralklarla denetlenmesine, doru tesisat ve kullanm sistemlerinin oluturulmasna, eserlerin gelecek kuaklara aktarlmas asndan gereken nemim verilmesine dikkat edilmelidir. Tarihi ve ssleme unsurlar asndan nemli olan Ankara Aslanhane ve Aaayak camilerinde denetimlerin titizlikle ve bilimsel metotlara uygun yaplmas, yapya zarar verecek her trl mdahaleden kanlmas ve ihtiya halinde uzmanlarca onarlmas gerekmektedir.

ii

ABSTRACT

The Adorn art in Turks together with human and nature affection. As a result of caltural collections have reached today by improving. In many entries, human beings have used wooden woork as a embellisment purpose. The wood in Turkish world gives very rich samples as a adorn purpose, reaches the to point in Anatolian Seluklu period. Ankara Aslanhane and Aaayak mosque which is most successfully sample of the Turksh wood art reached today, reflects the properties of the period with wood embellisments. This study, has been done for the certification purpose of wood work in both mosques that carry wood art by drawing and pictures. The motif and composition properties in wood work have changed releted with time and used matter this is taken as a problem in the study for next research. In this is research; with source scanning the used matter belong to today state of building, properties of motif and design take place in adorn, techniques, formations of tableau which has diversity of composition, taking photograph observation forms, establisment of another building in same period and with comparetion descriptive method fallowed. As a result of this; the lightening and paling of wood colour has observed releted with time, lock of repair and care cause refracting and fracture, motif and composition properties are hormfulled, because of usage of same forms, similar motifs have been accured. In general; at both buildings, wood matter has been used art fully, usage of matter, composition understanding reflects belonging periods, constructed wood embellisment properties have saved their originallity but some of them havent reached today.

iii

Due to moisture refracting and fructure of the motif on the ceiling in building and at bowstring, have caused to change of entirely composition wrong used heating system has caused to swelling of wood. It is determined the seperation, of geometrc motifs so it is necassory to control with regularly intervals formation of right equipment and usage systems are noticed, it is noticed the importance of the movement a work of art to the next generations. Historical and adorn comparent in Ankara Aslanhane and Aaayak Mosque is very important so it is necassory to control with particularly. Also it is cotrolled with scientific methods. t is necassory to avoid any harmfull interperence to building

iv

NSZ

Bu alma; Ankara Aslanhane Camii ahap ssleme kompozisyon ve motif zelliklerini izim ve fotoraflarla inceleme iin yaplmtr. Aratrma; Gazi niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, Uygulamal Sanatlar Eitimi Anabilim Dal, Mesleki Resim Eitimi Bilim Dal, Yksek Lisans Tezi olarak hazrlanmtr. Bu aratrmada; Trk Ssleme Sanatnda ahabn yeri ve geliimi, Ankara Aslanhane ve benzer camii ahap ssleme, motif ve kompozisyon zelliklerinin Trk Ssleme Sanatndaki yeri aratrlmtr.. Bu aratrmann blmlerini; Trk Ssleme Sanatnda ahabn yeri ve geliimi, kullanlan teknik, motif ve kompozisyonlar, Aslanhane Caminin tarihsel, mimari ve sahip olduu ssleme eleri oluturmaktadr. Bu aratrmann hazrlanmasnda destek ve katklarn

esirgemeyen tez danmanm Do. Dr. Canan DELDUMANa, Aslanhane Camii yetkililerine, Vakflar Genel Mdrlne, Etnografya Mzesi yetkililerine yardmlarndan dolay teekkr ederim.

Ankara, Eyll, 2006

Zeliha KARASEK

NDEKLER

ZET ....................................................................................................... i ABSTRACT.............................................................................................iii NSZ ................................................................................................... v NDEKLER .........................................................................................vi KISALTMALAR CETVEL.........................................................................x TABLOLAR CETVEL..............................................................................xi EKLLER CETVEL .............................................................................. xii

BLM I GR...................................................................................................... 1 1.1. Problem Durumu ........................................................................ 2 1.2. Ama.......................................................................................... 2 1.3. nem ......................................................................................... 2 1.4. Sayltlar - Varsaymlar ............................................................... 3 1.5. Snrllklar.................................................................................. 3 1.6. Aratrma Yntemi...................................................................... 3 1.6.1. Evren ............................................................................... 4 1.6.2. rneklem ......................................................................... 4 1.6.3. Verilerin Toplanmas ........................................................ 4 1.6.4. Verilerin zmlenmesi ve Yorumlanmas ....................... 5 1.7. Tanmlar..................................................................................... 5 BLM II TRK SANATINDA AHABIN VE TARHSEL GELM ........................ 9 2.1. Tarihsel Geliimi ........................................................................ 9 2.2. Anadolu-Seluklu Sanatndaki Yeri .......................................... 11 2.3. Ssleme Alanlar ve zellikleri ................................................. 13

vi

BLM III AHAP SANATINDA KULLANILAN TEKNKLER .................................. 16 3.1. Kndekari Teknii .................................................................... 16 3.1.1. Hakiki Kndekari Teknii ................................................ 17 3.1.2. Taklit Kndekari Teknii ................................................. 17 3.1.2.1. 3.1.2.2. 3.1.2.3. akma ve Kabartmal ............................................. 17 akma ve Yaptrma ............................................. 17 Tamamen Kabartmal.............................................. 18

3.2. Oyma Teknii ........................................................................... 18 3.2.1. Dz Sathl Derin Oyma.................................................. 18 3.2.2. Yuvarlak Sathl Derin Oyma .......................................... 18 3.2.3. ift Katl Kabartma ......................................................... 18 3.2.4. Eri Kesim...................................................................... 18 3.3. Kafes Teknii ........................................................................... 19 3.4. Ajur Teknii .............................................................................. 19 3.5. Ahap zerine Boyama Teknii (Edirnekari Teknii) ................ 19 3.6. Sedef ve Kakma Teknii........................................................... 19 BLM IV AHAP SANATINDA KULLANILAN KOMPOZSYON VE MOTFLER KOMPOZSYONLAR............................................................................. 20 4.1. Geometrik Kompozisyon .......................................................... 21 4.2. Madalyonlu Kompozisyon ......................................................... 21 4.3. ubuklu Kompozisyon .............................................................. 22 4.4. Sembolik Kompozisyon ............................................................ 22 4.5. Rozetler ................................................................................... 22 MOTFLER............................................................................................ 23 4.6. Bitki Motifleri ............................................................................ 23 4.4.1. iekler ve yapraklar 4.4.1.1. (Hatai) Hatayiler 4.4.1.2. Somut yaprak ve iekler 4.4.2. Aalar ve Otlar vii

4.5. Figrl Motifler......................................................................... 25 4.5.1.nsan figrleri 4.5.2. Hayvan figrleri 4.5.2.1. Rumiler 4.5.2.2. Mnhaniler 4.5.2.3. Soyut ve Sembolik Figrler ( Palmetler, Lotuslar) 4.7. Geometrik Motifler (Alar, Gemeler)....................................... 26 4.8. Yaz Ssleme........................................................................... 26 4.9. Karmalar (Tabiat eleri,bulutlar,ay,gne,yldz vb) .............. 27

BLM V ANKARA ASLANHANE CAM .............................................................. 35 5.1. Tarihsel Geliimi ...................................................................... 35 5.2. Mimari Plan ............................................................................. 36 5.3. Ahap Blmleri ....................................................................... 37 5.3.1. Minber ve Stunlar ......................................................... 37 5.3.2. Tavan ............................................................................. 38 5.3.3. Kap ve Pencereler......................................................... 39 5.4. Teknik ve Sslemeler ............................................................... 40 5.5. Benzer zelliklerdeki Camilerle Karlatrlmas ..................... 43 BLM VI ANKARA AA AYAK CAM ............................................................... 53 6.1. Tarihsel Geliimi ...................................................................... 56 6.2. Mimari Plan ............................................................................. 56 6.3. Ahap Blm ve zellikleri....................................................... 59 BLM VIl SONU ve NERLER ......................................................................... 70 Sonu ................................................................................................... 70 neriler................................................................................................. 76 viii

KAYNAKA .......................................................................................... 78 EKLER.................................................................................................. 82 EK-1. Gzlem Form rnekleri EK-2. Mimari Planlar EK-3. Fotoraflar EK-4. Aslanhane Camiinin Bugnk Durumu EK-5. Aslanhane Camiinin nceleme Raporu

ix

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m. a.g.b. c ev. Der. Ed. Yay. H az. No Nu S S P Vol

: Ad geen eser : Ad geen makale : Ad geen bildiri : cilt : eviren : Derleyen : Editr : Yayna Hazrlayan : Numero : Numara, number : Say : Sayfa : page : Volume

TABLOLAR LSTES

rnek No: 1: 2: 3: 4: 5: 6:

Sayfa

Aslanhane Camii Minber Sslemesinde Uygulanan Teknikler . 41 Aslanhane Camii Minber Sslemesinde Kullanlan Motifler ..... 44 Aslanhane Camii Minber Sslemesinde Kullanlan Kompozisyonlar ...................................................................... 47 Aaayak Camii Minber Sslemesinde Uygulanan Teknikler .. 63 Aaayak Camii Minber Sslemesinde Kullanlan Motifler ...... 64 Aaayak Camii Minber Sslemesinde Kullanlan Kompozisyonlar ...................................................................... 65

xi

EKLLER LSTES

rnek No: 1: 2: 3: 4: 5: 6: 7: 8: 9: 10: 11: 12: 13: 14: 15: Ankara Aaayak Camii Minberi; Sol Aynalk Gergilik i

Sayfa Ankara Aslanhane Camii Sprgelik Sslemeleri ................ 78 Sslemeleri ......................................................................... 80 Ankara Aaayak Camii Minberi; Gergilik Alt Sslemeleri .. 83 Ankara Aslanhane Camii Minberinin lleri ....................... 84 Ankara Aslanhane Camii Minberi; Kap, Aynalk ve Kitabe lleri................................................................................ 85 Ankara Aslanhane Camii Minberi; Yan Aynalk, Altgen Form Sslemeleri ......................................................................... 89 Ankara Aslanhane Camii Minberi; Yan Aynalk, Yldz Form Sslemeleri ......................................................................... 90 Ankara Aslanhane Camii Minberi; Yan Aynalk, Sekizgen Form Sslemeleri ................................................................ 91 Ankara Aslanhane Camii Minberi; Yan Aynalk, Yldz Form Sslemeleri ......................................................................... 92 Ankara Aslanhane Camii Minberi; erefe Alt, Sprgelik st Bordr Sslemeleri.............................................................. 93 Ankara Aslanhane Camii Minberi; Yan Aynalk, Sprgelik st, Bordr Sslemeleri .................................................... 94 Ankara Aslanhane Camii Minberi; Sprgelikteki Ni D Dilimli Form Sslemeleri...................................................... 95 Ankara Aslanhane Camii Minberi; Sprgelikteki Ni D Dilimli Form Sslemeleri...................................................... 96 Ankara Aslanhane Camii Minberi; Sprgelikteki Ni i Dilimli Form Sslemeleri ................................................................ 97 Ankara Aslanhane Camii Minberi; Geit st ve Korkuluktaki Sekizgen ve Drtgen Form Sslemeleri............................... 98

xii

16: 17: 18: 19: 20: 21: 22: 23: 24: 25: 26: 27: 28: 29: 30: 31:

Ankara Aslanhane Camii Minberi; Yan Aynal, erefe Altna Balayan Bordr Sslemeleri .................................... 99 Ankara Aslanhane Camii Minberi; Geit st Sekizgen Form Sslemeleri ....................................................................... 102 Ankara Aslanhane Camii Minberi; Geit st Sekizgen Form Sslemeleri ....................................................................... 103 Ankara Aslanhane Camii Minberi; Korkuluk Blm lleri104 Ankara Aslanhane Camii Minberi; Sprgelik lleri ....... 105 Ankara Aslanhane Camii Minberi; Kap Stnceleri Bordr Sslemeleri ....................................................................... 108 Ankara Aslanhane Camii; Kitabe, Ta Ayrnts ................. 109 Ankara Aslanhane Camii Minberi; Korkuluk Bordr Sslemeleri ....................................................................... 110 Ankara Aslanhane Camii Minberi; erefe Alt Bordr Sslemeleri ....................................................................... 112 Ankara Aslanhane Camii Minberi; Sprgelik st Bordr Sslemeleri ....................................................................... 114 Ankara Aaayak Camii Minberi lleri........................... 115 Ankara Aaayak Camii Minber Sslemeleri ..................... 116 Ankara Aaayak Camii Minberi Geit Sslemeleri ........... 118 Ankara Aaayak Camii Minberi Yan Aynalk Geometrik Birimlerinin l ve Dizilii ................................................ 119 Ankara Aaayak Camii Kiri Sslemeleri ......................... 121 Ankara Aaayak Camii Minberi Sprgelik Sslemeleri ... 122

xiii

BLM I

GR

Trk ssleme sanatnda nemli bir yer tutan ahap iilii zellikle Anadolu Seluklu dnemi mimari sslemesinde youn biimde kullanlmtr. zelikle mihrap mimber ve kap pencere kanatlarnda yer alan ahap sslemeler Rumi ve dier bitkisel bezemelerin kullanmyla birlikte genel olarak geometrik kompozisyonlardan olumutur.

Anadolu Trk sanatlarnda grlen geometrik kompozisyonlarn byk bir ksm mimariye bal ahap malzeme zerinde yer alr. Bamsz ve tek heykelin olmamas nedeniyle, binalarn stun, kiri, minber, kap ve pencere kanatlar farkl teknikler gre oyulan bir ahap sanat ortaya karr. Bu i iin kullanlan hammadde hlamur, elma, armut, sedir ve gl gibi aalardr. Genel olarak tekniklerin hepsi oyma, atma, boyama veya bu tekniklerin karmna dayanmaktadr. Derin oyma, eri kesim Anadoludaki ahap sslemeler iin kullanlmtr. Bu tr oyulan kompozisyonlar yiv halinde btn yzeyi dolaan izgiler halindedir. 13. yzyln ortalarndan 14. yzyln sonlarna kadar sren kompozisyon anlaynda; ahap yzey bir veya birka levhann yan yana getirilmi olup bunun zerine birka yiv halinde ilenen yldz okgen kompozisyonu yzeyi geometrik blmlere ayrr. Kullanlan kndekari teknii zemin blmleri hatlara gre daha kabark levhalar halinde olup mekann deerini arttrmaktadr. 14. yzylda teknik kakma tekniinin ilavesi ile iyice zenginleir. Geometrik sslemeler ounlukla minber korkuluklar ve i mekan blmelerinde kullanlr, tamamen oyularak kafes eklinde tamamlanr. 16. yzyldan itibaren btn ahap iiliinde iek rnekleri, Rumilerle, ajur tekniine yaklaan incelme

gsterir. Aslanhane camii minberi kitabesinin bulunmas asndan nem tar. Bat duvarnda bulunan aslan heykelcii, ahap sandukas ve kaps Ankara Etnorafya Mzesindedir. Yapnn tarihsel deeri, iilii nedeniyle nemlidir. Orta Asya geleneini srdren, Anadolu mimari sentezinin ilgin ve baarl bir rneidir. Trk Resim Sanatnda nemli rol oynar. Osmanl devrinin ahap mimarisi yeni ve sade, daha estetik unsurlara sahiptir. Aa sanat ve ssleme ynnden resim sanatna zenginlik katar, devir devir deierek yaygnlar. Boyama yoluyla sslemeler, ahap eyalar resimlendirme ve kullanlan teknikler bugn her meknda kendini gstermektedir. Bitkisel motifler yine ss esi olarak karmza kar, ssleme sluplar sanatsnn almalaryla gnmze kadar gelmitir.

1.1.

PROBLEM

Yapl an aratr ma sonucun da; dn e mi ni n baarl rnekl eri nden bi ri ol an Ankara Arsl anhane ve Aaaya k Ca mi l eri ndeki ahap ssl e me ve moti f zel l i kl eri ni n i ncel enerek karl atrl mas probl e m ol arak el e a l n m t r .

1.2. AMA Bu almann genel amac, Geleneksel Trk Ssleme

sanatlarndan biri olan ahap ilemeciliinin Ankara Arsl anhane ve Aaaya k Ca mi l eri rnekl eri ndeki motif ve kompozisyon zelliklerinin belirlenerek izim ve fotoraflarla belgelenmesidir.

1.3. NEM Kltr deerlerimiz iinde yer alan ahap sanat; doal afetler, iklim artlar gibi doa kaynakl ya da bakm yetersizlii, hatal onarm,

alnma vb. insan kaynakl nedenlerle gnden gne yok olma tehlikesi ile kar karyadr. Bu kltr mirasmzn gelecek kuaklara aktarlabilmesi iin dokmantasyon materyal yntemleri ile belgelenmesinin nemli bir boluu dolduraca dnlmtr.

1.4. SAYITLILAR-VARSAYIMLAR

Ankara Aslanhane ve Aaayak camilerinde aratrma yaplabilir, fotoraflar ekilebilir, kullanlan motifler karlatrlabilir.

1.5. SINIRLILIKLAR Bu aratrma, Ankara Aslanhane Camii ve Aaayak Camilerinin ahap kap, pencere ve tavan sslemelerinin incelenmesiyle snrldr.

1.6. ARATIRMA YNTEM Bu aratrma betimsel bir aratrmadr. rneklem grubu Aslan hane ve Aaayak camilerinden olumutur. Ankara ilinin eski mahallelerinde bulunan zellikle ncelikli olarak alnan Aslanhane Camii ve karlatrmak ve benzerliklerinin tespiti iin kullanlmak zere incelenecek dier merkez camileri aratrmaya konu olmutur. Uygulanacak olan karlatrmada; 1. Caminin bugnk durumu, 2. Sslemede kullanlan malzeme ve teknikler, 3. Ahap sslemesinde kullanlan; a) Desen ve motif zellikleri b) Renk zellikleri c) Kompozisyon eitleri 3. Tavan, pencere, kap, minber sslemeleri,

4. Etnografya 5. Yaynlanm

Mzesinde eitli

bulunan

Aslanhane yer alan

Camisine ilgili

ait

paralarn tespiti, kaynaklarda yzyllara (dnemlere) ait camiler ve ahap sslemeleri, Veriler ekilen fotoraflarla, gzlem fileri ve eitli kaynaklardan konuyla ilgili bilgilerin derlenmesiyle elde edilecektir. Konu ile ilgili literatr taramas yaplmtr. Camiler ve sslemeleri detay ve grnm olmak zere

fotoraflanmtr.

1.6.1. Evren Bu aratrmann evrenini, Ankara ili snrlar ierisinde yer alan Aslanhane ve Aaayak Camileri oluturmaktadr.

1.6.2. rneklem Aratrmann rneklemi ise Ankara Aslanhane Camii ahap sslemeleridir.

1.6.3. Verilerin Toplanmas Ktphanelerde ve elektronik ortamda literatr taramas yaplm, camiler ve sslemeleri fotoraflarla belgelendirilmi, sslemelerin btn ve detay grntlerinin izimleri yaplm, konu ile ilgili kaynak kiilerden bilgi alnmtr. Aslanhane Camii iin hazrlanan bilgi formlarna; fotoraf ve izimlerle birlikte tablolar oluturulmu, tablodan yararlanlarak ayn dneme ait bir dier camii bilgi ve grntleri de kataloglanp, karlatrmalar yaplm ve yorumlanmtr.

Bu iki cami ahap sslemelerinin ortak ve farkllklar, oluturulan tabloda gsterilmi ve yorumlanmtr.

1.6.4. Verilerin zmlenmesi ve Yorumlanmas 1. Ssleme teknikleri gzlem filerinin deerlendirilmesi, 2. Bulgularn yaplan benzer almalarla karlatrlp, yorumlanmas, 3. Aratrma konusunun nemi ve etkilerinin deerlendirilmesi,

1.7. TANIMLAR Abanoz: Sert dokulu, geni yaprakl bir aa

eididir.(nver,1967:41) Ahap: Arapadan dilimize gelmi olup, kereste ya da tahtadan yaplm anlamndadr.(nver,1967:42) Ajur teknii: Ahap yzeyinin delikli bir ekilde

ilenmesi.(nver,1969:42) Aplik : Mobilya ve aa ilerinde, yzey sslemek iin kullanlan kordonlu ta veya yass oymasdr.(Sanat Terimleri Szl) Arabesk : slam sanat tarihisi iin, ar oluan ve ancak XI. yzyl balarnda olgunlua erien arabesk, dar anlamda ba, ortas ve sonu olmayan iki planl yayvan bir iek sslemesidir ve snrsz olarak dnlen bir dzlemi kaplayacak biimde yaylr.((Demiriz,1997:122) Baa: szl) Bezeme: Ssleme, dekore etme(Sanat Terimleri Szl). Kaplumbaa kabuunun inceltilmii.(Sanat Terimleri

Bitkisel bezeme: Trk sanatnda en ok kullanlan ssleme trlerinden biri lopu, hatai, gereki slupta iekler, yapraklar ve aalardan oluur.(Keskiner,1985:36) Bordr: Kap ve pencere gibi mimari ksmlarn etrafn kuatan ereve blmnde, ssl veya sssz kntl, dar yada uzun paralara denir.(zen,1985:71) Camii: slam dnyasnda namaz klnmas iin yaplm mekan ve yaprak motiflerinden oluan bezeme.(Sanat Terimleri Szl) Cmle kaps: Cami, saray ve byk binalarda esas kap.(Sanat Terimleri Szl) okgen: Seluklular dneminde ska karlalan, ke says fazla olan geometrik ekiller.(Sanat Terimleri Szl) Daire: Ahap kesiminde kullanlan, testeresi daire eklinde olan bir tr makine. Dibudak: Sert dokulu bir tr aa.(Eskici,1992:35) Eri kesim: Rlyefli satrlarn derine birbirini kesen eri sathlarla inerek devam etmesi suretiyle yaplan bir tr oyma teknii.(Ders Notlar) Figrl bezeme: Gerek elerle, dsel hatta fantastik elerin bir arada yer ald figr.(Keskiner,1985:76) Geme Teknii: Kk ahap edilmesi.( Ssleme Resmi Ders Notlar) Geometrik bezeme: Eri ve dz izgilerin badamasyla olumu eitli motiflere dayanan bezeme.(Ssleme Resmi Ders Notlar) Hatai: Notlar) Hatl: Mimari yaplarda kiri yada moloz arasna konan ahap, ta, tula bloklar. (Eskici.1998:45) ieklerin dikine kesitinin, anatomik izgilerinin paralarnn birbirine monte

sluplatrlmas ile ortaya kan resimlerdir. (Ssleme Resmi Ders

Hnkar

mahfili:

Camilerde

padiahlarn

namaz

klmalarna

ayrlm, zel girii olan blm.(Szen,1996:98) Ihlamur: Bir aa tr.(Eskici,1995:21) Kabartma: Bir yzeyi farkl derecelerde oyarak bir biimin ortaya karlmas.(Szen.1996:96) Kafes teknii: Ahap paralarn aklarak kafes biimini almas. (Ders Notlar) Kaide: stne konan bir eyi tayan taban.(Sanat Terimleri Szl) Kakma: Kemik, sedef, fildii gibi sert malzemelerin daha nceden oyulmu ahap zerine monte edilmesi.(Sanat Terimleri Szl) Kavsara:Mimari yaplarda ta kap st.(Sanat Tarihi Szl) Kitabe: Yazt.(Sanat Terimleri Szl) Kubbe: Yuvarlak, kare, altgen veya sekizgen oylumlarn zerine gelen yarm kre biimindeki bo yap rts.(Sanat Terimleri Szl) Kndekari: Kk ahap paralarnn uyumlu biimde birbirine eklenmesidir. Lotus:Lotus iei ve goncas.(Tezyini Sanatlar) Mihrap: Camilerde kble duvarnda bulunan girinti.(Eskici,1995:26) Minare: Camilerde ezan okunan yksek yap.(Eskici,1995:31) Minber: Camilerde hatibin kp hutbe okuduu, kap ve merdiveni olan yeri.(Eskici,1995:31) Mukarnas: Mimari yaplarda niin altnda bulunan ta

blm.(ney,1969:124) Namazgah: Ak bir namaz yeri.(ney,1996:128) Neccar: Ahap oyma ii yapan kii.(Eskici,1995:32)

Ni: Ssleme yada baka amalarla duvarlara yaplan hcre, yuva, oyuklar.(Sanat terimleri Szl) Oyma: Ahap, tahta, ta yzeylerdeki derinlikler(Sanat Terimleri Szl ). Palmet: Bitkisel sslemelerde kullanlan,kvrk,ksa,sivri yaprakl motiflerdir.(Yetkin,1992:73) Pen: iein kubak grnts.(Sanat Terimleri Szl) Rumi: Trk ssleme sanatnda ska kullanlan filiz ya da yaprak biiminde sluplatrlm hayvan motiflerinden meydana gelen bezeme.(Mlayim,1998:37) Sahn: Camiinin esas ibadet yeri.(Sanat Terimleri Szl) Sath: Yzey.(Sanat Terimleri szl) Stnce: Kk stun.(Mlayim,1998:58) Ta kap: Camii, saray ve byk binalarda esas

kap.(Keskiner,1998:25)

BLM II

TRK SANATINDA AHABIN YER VE TARHSEL GELM

2.1. TARHSEL GELM Orta Asya'da yaplan kazlarla ortaya kan dekoratif aa eserler Trkerlin ok eskilere dayanan aa ileme geleneine sahip olduunu gstermektedir (zel, 1985:45). Buna ramen Trk sanatnn en az tannan kollarndan biri aa iiliidir. Tarih boyunca her kltr; dnemi ve sanat ile kendine zg bir tarz oluturmutur. Her sanat rn kiinin duygu-dncelerini, zgnln ortaya koyarak yaratlmtr. Aa iilii, ahap sanat da byle bir gelimenin rndr. Aa iiliinin Trklerin Anadolu'ya geliinden sonar artt ve gelitii bir gerektir. Osmanl dnemine kadar olan ve Seluklu dnemini de kapsayan byk bir zaman diliminde gnlk hayatta kullanlan objeler yok kadar az saylabilir. Ancak Seluklu dneminden kalma dini yaplara ait mimari aksesuar ve bu yaplarda kullanlan dier eyalarda aa iiliini grebilmeliyiz. Kltr, bir milletin maddi ve manevi deerlerinin bir btndr. Bu deerler, milletin dili, edebiyat, din ve inanlar, tarihi, gelenekgrenekleri ve sanatdr. Bunlarn iinde zellikle sanat, kltr deerlerinin en nemlilerinden birini ve temelini oluturur. Bu sebepledir ki bir milletin kltr deerini iyi bilmesi, geleceini kendi kltr ile yorularak ynlendirmesi asndan nemlidir. Bu da bize sanatmza vermemiz gereken nemi gsterir. Ahap malzemesi, insanolunun tarih boyunca, en sk kulland malzemelerden biridir. Gnlk eyalarn yaplmasnda kullanlan ahap malzemesi, zaman ierisinde ssleme zellii de tamaya balamtr. Deiik kltrlerin anlatm biimini oluturan ahap sslemenin ilk rnekleri Orta Asya Trklerinde grlmektedir. Daha sonra Trklerin

Anadolu'ya gelmesiyle, slamiyetin etkisiyle, yerli kltrlerle karp bir btn olmutur (Ersoy, 1977:58). Bu dorultuda Trk sanatnn zaman iinde Bu dorultuda Trk sanatnn zaman iinde bir parasn oluturmu olan ahap sanat, yani aa iiliinde, daha nceleri, dier sanatlarda grdmz gibi eitli anlamlar tayan hayvan figrlerinin kullanldn fakat slamiyet'in kabul edilmesi ile birlikte de bunun yerini bitkisel ve geometrik motiflere braktn gryoruz. nsanlarn kendilerini ve evrelerini gzelletirme abalarna cevap vermek zere insanlk tarihi ile beraber bir gelime gsteren ssleme olgusu, zaman iinde gelitirilmitir. Gzel olmak isteyen insan, ayn zamanda varln, mutluluun da simgesi durumuna gelmitir. Ssleme olgusu her dnemin anlayna uygun, toplumsal ve ekonomik koullar ierisinde var olabilmitir. Ssleme olgusunda dinsel inanlarn, trelerin, adet, gelenek ve greneklerin, ekonomik ilikilerin, kltrel ve estetik deerlerin hepsi nemli lde etkili olmutur. evrenin sunduu kaynaklardan biri olan aa her dnemde insanlarn yaamnda yer almtr. nsanlarn sslemede kulland ahabn mekna kazandrd grnt, tarih boyunca eitli aamalardan geirilmi ve dnem beenileri dorultusunda deiik tekniklere tank olmutur. Ssleme amal olarak Ahap oymaclnn Trk saraylarnda daha da gelitii bilinmektedir. Seluklu dneminde gnlk hayatta kullanlan eyalar o dneme ait bilgi verecek zenginliktedir. Seluklular dneminde aa iilii mimari ile birlikte gelimi, bu dnemde aa iiliinin dekoratif zenginliinin de artt grlmtr. Ahap sanat eitli zamanlarda aratrmalara konu olup incelenmitir. Bu konuda yaplan aratrmalarn artmas gelecekte kaynak olmas ve ileri zamana ulaabilmesi asndan nemlidir. Bu dnemde yaplm, eitli deiiklikler ve ilavelerle gnmze gelebilmi mimari eserleri ssleyen orijinal naklarn varln ispatlayan baz izler

10

olmasna ramen bunlarn mahiyeti hakknda fazla bilgiye sahip deiliz. Seluklu mimarisinde ssleme hemen gze arpan bir zellik olup, bu dnemde yaplm, orijinal olduu dnlen naklar, rumi denilen stilize bitkisel motifler, daha natralist iek ve yapraklar veya geometrik ekillerle meydana getirilmitir (ney, 1970:147). zellikle Seluklu devri ahap camilerinde rutubetin de etkisiyle ksa zamanda kerestenin bozulduunu gren o dnemin sanatlar malzemeyi hem rmekten korumak hem de gzel gstermek amal boyama gerei duymulardr (Arseven, 1978:109). Orta Asyadan gnmze kadar ulam olan ahap sanat ou zaman benzer zellikler gsterip kimi zaman da farkllaarak gnmze ulamtr. Ancak sanatn ve sanatnn karlat ierik ve malzeme problemleri yznden eserlerin motif, renk ve malzeme olarak zgnln kaybettii grlmtr. nsanolunun devaml yenilie ak yaps,beklentisi ahabn geliiminde etkin olmutur. Farkl zamanlarda yeni bulularla, malzeme olanaklarnn deimesiyle farkl uygulamalarla karlalmtr.

2.2. ANADOLU-SELUKLU SANATINDAK YER Anadolu-Seluklu sanatnda ahap ilerine verilen nem, Anadolu Trk sanatnn erken dnemlerinde balayarak, deiik sanat rnlerinde karmza kmaktadr. Ahap ok yaygn kullanlan bir malzeme olduundan, kullanlan tekniklerde buna bal olarak eitlilik gstermektedir. Seluklularda aa iilii ile uraan sanatkarlarla

karlalmaktadr. Osmanl padiahlar air, mzisyen ve bilginleri himayesinde toplam, her trl ssleme sanatlar ile ilgili sanatlar da saraya balamtr. Osmanl ssleme saraylar asndan en nemli sanat topluluu nakkalardr denebilir. Osmanl sanatnn motif zenginlii, ssleme sluplar bu sanatlarn almalar ile kazanlmtr . 11

Ahap oymaclnn Trk sanatnda gelitii bilinmekte, insanlarn kulland teknikler eyalar kullanarak ssleme istei, dolap kapaklarndan, Aacn stun gnlk balklarndan, kap ve pencerelere kadar her yzeyi oyma ve kakma gibi bezemelerine sahip olmutur. yaantda kullanlmaya balanmas bata mimari olmak zere, ssleme ve eya yapmnda da yer almtr. Doann belirli bir zaman sonra ahab yok etmesi, ok sayda ahap eserin gnmze ulamasn engellemitir. Orta Asya' da yaplan kazlarda ortaya kan dekoratif aa eserler Trklerin ok eskilere dayanan aa ileme geleneine sahip olduunu gstermektedir. Buna ramen Trk sanatnn en az tannan kollarndan biri aa iiliidir. Tarih boyunca her kltr, dnemi ve sanat ile kendine zg bir tarz oluturmutur. Her sanat rn kiinin duygu-dncelerini, zgnln ortaya koyarak yaratlmtr. Ahap sanat da byle bir gelimenin rndr. Ahap malzemesi,tarih boyunca en sk kullanlan malzemelerden biridir. Gnlk eyalarn yaplmasnda kullanlan ahap malzemesi, zamanla ssleme zellii de tamaya balamtr. sslemenin Deiik ilk kltrlerin Orta anlatm Asya biimini oluturan ahap rnekleri Trklerinde grlmektedir

(Ycel,1977:53). Osmanl dnemine kadar olan ve kullanlan eyalar,o dneme ait bilgi verecek dzeydedir. Camii minberleri,kap ve pencere kanatlar, sandukalar ahap iiliinin ok gelimi olduunu gstermektedir. Osmanl dneminin ahap mimari unsurlar, yeni ve sade grnts ile daha asil bir hale gelmitir. Xlll. yzyln ilk yarsnda Seluklu etkileri grlrken, yzyln ikinci yarsndan itibaren; Seluklu oyma, ebekeli ve kndekari almalar geometrik teknikleri arlk bezeme ska uygulanmakta Osmanl XlV. birlikte, ahap Seluklu iiliinin aa zn bitkisel iiliinden yava yava uzaklaarak, klasik devir Osmanl sanatnn ilk kazanmtr. olutururken, yzyl eserlerinde

sslemenin kitabelerde ve geometrik blnm yzeylerin ortalarnda yaygn olarak kullanld grlmektedir.

12

Anadolu Selukluda gelien ve zgn rneklerini veren ahap iilii, beylikler dneminde de eserlerle karmza kar. Trklerin Anadoluda mimari eserlerini sslemede kullandklar teknikler dnemlerine gre farkllk gstermektedir. Seluklularda ve beyliklerde genelde ahap zerine yaplm olarak grdmz kompozisyonlar, Osmanl dnemine gelindiinde daha ok sva zerinde grlmeye balar. Osmanllarda sanatnn gelimesi,mimaride sval ve ahap yzeylerin geni yer tutmas le ilgi toplar. Osmanllarda dini mimarinin ahap olan hnkar mahfilleri, mahfil tavan altlar, kap ve pencere eleri, minber yzeyleri, ahap tavanlar, kaplar orijinal kalem ii teknii ile sslenmitir. ini kadar dayankl olmayan kalem ii naklar, rutubetin de etkisiyle ve yaplarn geirdii eitli onarmlar sonucunda yok olmu veya nceden yaplm naklarn zerine tekrar yeni slup da naklar eklenmitir. Bu kalem ii rnekleri, ahap malzeme zerinde de giderek zenginlemitir. XVII. yzyln sonuna kadar btn sanat dallarnn gsterdii gelime paralelinde kalem i ve ahap motifler nem kazanmtr. Trk sanatnn zaman iinde bir parasn oluturmu olan ahap sanatnn, aa iiliinde daha nceleri ve dier sanat dallarnda olduu gibi, eitli anlamlar tayan hayvan figrlerinin kullanld, fakat slamiyetin kabul edilmesi ile bunun yerini bitkisel ve geometrik motiflere brakt grlmektedir. Seluklular dneminde aa iilii mimari ile gelimi, bu dnemde aa iiliinin zenginliinin de artt grlmtr. Ahap sanat eitli zamanlarda aratrmalar konu olup incelenmitir.

2.4.

SSLEME ALANLARI VE ZELLKLER

Toplumsal boyutuyla bakldnda ssleme, bir toplumun yaam tarz, gelenek, grenek ve inanlarnn, istek, beklenti ve toplumsal birikimin btndr. Ssleme unsuru ayn zamanda toplumlarn kimliklerini aa karan bir belge nitelii tamaktadr. Sanatn ve 13

ssleme

sanatlarnn

douu

ve

geliiminde

doann

sunduu

zenginlikler nemli rol oynamaktadr. Orta Asya corafyasnda bulunan hayvanlar, doa ve bitki rts tm ssleme elerine yansmtr

Trk sanatnda ahap iiliinin ilk rnekleri, Orta Asya da yaayan ilk Trk kavimlerinin kullandklar gnlk eyalarda grlmtr. Pazrk kazlar esnasnda karlan Asya Hunlarna ait masa ve at koum takmlar, ongun ad verilen totemlerde, adr direklerinde, yular sslerinde, doa ve doast hayvan figrlerinde ahap iilii kullanlmtr.

slamiyeti kabul etmeleriyle Trkler, kendilerine zgn sanat anlaylarn slam dinine uygun gelitirmilerdir. slamiyeti kabul etmeden nceki severek uyguladklar canl varlk figrleri ile islamiyeti kabul ettikten sonra dinin gerektirdii ynde bitkisel ve geometrik sslemelerin kullanld eserler meydana getirmilerdir. zellikle minber, mihrap, rahle, vaaz krss, sanduka ve mimariye bal olan tavan kirileri, stun balklar, pencere ve kap kanatlarnda bu sslemelere rastlanmaktadr. (Alpaslan,1986:185) Anadolu Seluklularnn mimariye bal olan sslemeye byk nem vermeleri, Seluklu ahap iiliinin gelimesine yol amtr. Seluklulardan gnmze kalan ahap eserlerde geometrik desenlerin yan sra bitkisel motifler kullanlmtr. Ssleme, hemen gze arpan bir zellik olup, bu dnemde yaplm orijinal olduu dnlen naklar, Rum denilen figrlerden, daha natralist iek ve yapraklar veya geometrik ekilli kompozisyonlardan meydana gelmitir. zellikle Seluklu Devri ahap camilerinde rutubetinde etkisiyle ksa zamanda gerei kerestenin bozulduunu gre dnem Orta sanatlar Asya'dan malzemeyi hem rmekten korumak hem de gzel gstermek amal boyama duymulardr (Arseven,1978:109).

14

gnmze kadar ulam olan ahap sanat ou zaman benzer zellik gsterip kimi zamanda farkllaarak gnmze ulamtr. Seluklu ahap iilii bu dnemde daha ok kndekari teknii zerinde sedef, baa ve fildii gibi maddeler kullanlarak, kakma tekniinde rnekler verilmitir (ney,1992:53). Ancak sanat ve sanatnn karlat ierik ve malzeme problemleri yznden eserleri motif, renk ve malzeme olarak zgnln kaybettii grlmtr. Seluklu ahap iilii geometrik bezeme arlkl olup, Xlll. yzyl eserlerinde bitkisel sslemelerde yaygn olarak kullanlmtr. Seluklu dneminin mimariye bal aa iiliindeki zenginlii Osmanl dneminde yerini sadelie brakmtr. (Alpaslan,1986:23) Osmanl dneminde, 18.yy. sonuna kadar pek ok yaplm olan rahle, Kuran kab, kavukluk, sehpa, ekmece gibi eserlerde deiik biimler, teknikler ve ssleme motifleri kullanlmtr. Yaptrma yoluyla yaplan ahap ilerinin bazlarnda deerli talarda kullanlmtr. Ev eyalar Edirnekari teknii ile sslenmitir. Bu teknik; altn, yaldz, yeil ve krmz renklerin boyanmas sonucu elde edilmitir.

15

BLM III

AHAP SANATINDA KULLANILAN TEKNKLER

Osmanl devri ahap iilii teknik alannda byk yenilikler getirmemi ancak deiik bir slup oluturmutur. zellikle ceviz, elma, armut, sedir, abanoz ve gl aalar ile yaplan bu malzemelerde eitli teknikler kullanlmtr. A- KNDEKAR TEKN 1. Hakiki Kndekari Teknii 2. Taklit Kndekari Teknii a. akma ve kabartmal kndekari teknii b. Tamamen akma ve yaptrma kndekari teknii c. Tamamen kabartmal kndekari teknii B- OYMA TEKN 1. Dz sathl derin oyma 2. Yuvarlak sathl derin oyma 3. ift katl kabartma 4. Eri kesim C- KAFES TEKN D- AJUR TEKN E- AHAP ZERNE BOYAMA TEKN (Edirnekari) F- SEDEF VE KAKMA TEKN

3.1. KNDEKAR TEKN Minberlerin yan aynalk1arnda,kap ve pencere kanatlarnda uygulanan bu teknik, byk ustalk gerektirir. slam sanatnda en erken rnekleri Msr, Halep ve Anadolu'da grlmektedir (ney, 1992:138). Ahap minberlerin kap,merdiven korkuluklar, erefe altlar ile yan aynalklarn alt ksmlarnda boydan boya uzatlm ve genellikle drtgen

16

prizmasn andrr ekilde hazrlanm, dayankl aalarn kullanmyla minberin ats kurulur, bu atnn yzeyine dayankl sert aalardan yaplmakla beraber, zamanla kuruyup atlamalar nlemek iin kk paralarla doldurulur. Bu teknie Kndekari Teknii denir.

3.1.1. Hakiki kndekari teknii eitli geometrik paralarn birbirine gemesiyle olumu ve bu sayede yapldklar andan gnmze gelene kadar, ahabn zerinde ayrlmalar ve yarklar olmamtr. Bu teknikte tahta paralarnn sular, damarlar birbirine kart koyularak birbirlerinin nem ve slarndan etkilenmeleri engellenmitir. Bu sebepten, hakiki kndekari ile yaplan ahap eserler gnmze bozulmadan ulamtr.

3.1.2. Taklit (yalanc) Kndekari teknii Yapl tekniine gre grupta incelenir. 3.1.2.1. akma ve kabartmal kndekari: Ayr ahap bloklarn yan yana getirilmesi ile tamamlanr. Bu ahap bloklarn ii sekizgen, baklava ve yldz ekilli blmler kabartma halinde ilenmitir. Bu kntl yzeylerin arasna, geometrik kafesi oluturan kiriler aklmtr. Grnte hakiki kndekariden g ayrlr. Sekizgen, yldz ve baklavalarda ivi yoktur. Aradaki talar ivilerle tutturulmutur. Ahap bloklarn kuruyup klmesi halinde boydan boya yarklar oluur (zel,1992:63). 3.1.2.2. akma ve yaptrma kndekari: Taklit kndekari eitlerinden daha az iilik isteyen bir tekniktir. Yldzlar, sekizgenler, baklavalar ve geometrik kafesi meydana getiren ahap kiriler, ahap bloklar zerine aklmtr. Ancak geometrik kafesin iindeki paralarda zamanla dklmeler olmaktadr. Ahap bloklarn kuruyup klmesi le bloklar arasnda ayrlmalar olur.

17

3.1.2.3. Tamamen kabartmal kndekari: Bu teknik olduka sk kullanlmtr. Yldzlar, sekizgenler, baklavalar ve kafes ayn ahap bloun kabartmas olarak yaplmtr. Kabartmalar ok yksek deildir. Yine bu teknikte de ahabn kurumas halinde, ahapta ayrlmalar olur.

3.2. OYMA TEKN Aa, tahta veya ta yzeylerde kesici aletlerle ssleme amal yaplan teknie oyma teknii denir. Drt gruba ayrlmtr.

3.2.1. Dz Sathl Derin Oyma Ahap yzeyi dz bir grnm oluturur, motifler yzeyden derin oyma ile belirtilir.

3.2.2. Yuvarlak Sathl Derin Oyma Bu teknik genlikle kitabelerde, yazlarda ve arabesklerde yaygn olarak kullanlmtr. Kabartmalar, engebeli yuvarlak bir yzey oluturarak ilenmitir. Baz rneklerde kabartmalarn yksek olmas ajur iilii etkisi yaratr.

3.2.3. ift Katl Kabartma zellikle kitabelerde ve yazlarda uygulanmtr. Genellikle altta kalan, arabeskleri oluturan dekor dz sathl derin oyma ile stteki yaz dekoru ise yuvarlak sathl derin oyma ile kullanlmamtr.

3.2.4. Eri Kesim Kabartmal yzeyler, derine doru birbirini kesen yzeylere iner. Bu teknik Anadolu ahap iiliinde fazla kullanlmamtr. 18

3.3. KAFES TEKN Ahap kirilerin geometrik ekiller oluturacak ekilde bir araya aklmas ile oluur. Genellikle minber korkuluklarnda uygulanmtr.

3.4. AJUR TEKN Bu tekniin rnekleri daha ok rahlelerde ve minber kaplarnn talarnda grlmektedir. Ahap yzeyler dantel gibi delikli bir ekilde oyulur.

3.5. AHAP ZERNE BOYAMA TEKN (EDRNEKAR) Camii ve mescitlerin ahap stun balklar, konsollar, tavan, saak, mahfil ve kirilerinde uygulanmtr. ou anm olan bu sslemeler genelde a boyas ile yaplmtr. Lacivert, krmz, beyaz, sar, altn yaldz vb. renklerle simetrik biimde lotus, palmet, rumi, meandr (akarsu), rozet, nar iekleri ve yapraklar kalem ii olarak ilenmitir.

3.6. SEDEF VE KAKMA TEKN Maden veya aa stne oluklar ap, iine deerli ta, cam maden ve sedef paralar denip aklr ya da yaptrlr. Dz bir yzey olumas iin zel olarak zmparalanr. Sslemede, oyma ve kakma teknikleri bir arada kullanlr. Genellikle geometrik desenli bir ssleme trdr.

19

BLM IV

AHAP SANATINDA UYGULANAN KOMPOZSYON VE MOTFLER

KOMPOZSYONLAR Geometrik Kompozisyon Madalyonlu Kompozisyon ubuklu Kompozisyon Sembolik kompozisyon Rozetler MOTFLER A. Bitki Motifleri 1.iekler ve yapraklar Hatailer Somut yaprak ve iekler Palmetler, Lotuslar) 2.Aalar ve otlar B. Figrl Motifler 1.nsan figrleri 2.Hayvan figrleri Rumiler Mnhaniler Soyut ve sembolik figrler C- Geometrik Motifler 1.Alar 2.Gemeler D.Yaz Sslemeleri E.Karmalar 1.Tabiat eleri Bulutlar Ay, gne, yldz vb. Dalar, rmaklar vb.

20

Camii, ev vb. 2.eitli eyalar (Alpaslan,1986:199)

4.1. KOMPOZSYONLAR 4.1.1. Geometrik Kompozisyon Sslemede kullanlan geometrik biimler, iki boyutlu uyumlu biimlerdir. Dz, krk, kvrk izgiler yardm ile oluturulur. Geometrik sslemeler genellikle iki eritli basit gemeler, yldz rnekleri ve dzenli-dzensiz okgenlerin meydana getirdii eitli kompozisyonlardan olumaktadr. Ankara minberlerinde iki eritli gemelerle oluturulan basit geometrik kompozisyonlar iki ekildedir. Birincisi, iki ince eridin arasnda boluk meydana getirmeyecek ekilde sk aralklarla kesimesi sonucu oluan formlardr.Bu tip gemeler sslemede daha ok bordrler arasnda snrlayc olarak kullanlmtr.yaz bordrlerinin dnda yldz kompozisyonlar yer alr. Bir dier geme rnei ise eritlerin aralarnda geni boluklar kalacak ekilde kesimesiyle oluturulan daha gelimi kompozisyondur(Bakrer,1969:89). Zeminde meydana gelen altgenler e byklkte olup, ileri dairesel birer rozet ile doldurulmutur. Seluklularda birbirine geme yapan geni eritler yaz ile kullanlmtr. Yine hasr rgye benzer kompozisyonlarda bulunmaktadr. zellikle Seluklu rneklerinde ince bordr halinde rg ekilleri grlmekte, bu rneklerde drt erit yerine ince erit birbirine ilmeklenerek kompozisyonlar meydana getirmektedir. Ankara minberlerinde grlen yldzl geometrik kompozisyonlarn en basiti drt keli yldzlardan oluan kompozisyonlardr. 4.1.2. Madalyonlu Kompozisyon Geometrik kompozisyonlardan biride saylan madalyonlar;

Seluklu ve Osmanl dneminin sslemelerini oluturur. izgiler daha 21

ince, motifler zengindir. Yuvarlak madalyonlar ileri rumi ile sslenmitir. Elips kompozisyonlarn iinde daire, rumi ve hatailerle bezenmi, yldz, begen, kk baklava madalyonlar kullanlmtr. 4.1.3. ubuklu Kompozisyon Kompozisyonlarda; izgi yaplar ve bu izgilerin karakterleri, geometrik birimlerin dizilii ile yerleim alar oluturur. Seluklu minberlerinin motif sralannda balayc unsur olarak ortaya kar.

4.1.4. Sembolik Kompozisyon Ssleme unsuru olarak kullanlan sembolik kompozisyonlarn balangc Smer ve Hititlere kadar uzanmaktadr. Iklar gsteren sekiz kollu kula temsil edilen; tanr-gne,Gamal ha(Kasrgann ve rzgar tanrlarn gz ile sembolize edilir), brik, en ok slamiyetten sonra temizlii sembolletiren bir motif olarak kompozisyonlarda yer alm, aslan, kuvvetin ve cesaretin sembol olmutur.

4.1.5. Rozetler Dairesel anlatmlar olan bu rneklerin bazlar yerlerine gre sembol olmulardr. Sslemede kullanlan pek ok ekilleri vardr. Orta Asya amanlarnda ku ve gezegenleri sembolize eden rozetler vardr. Trk mitolojisinde de evreni, hayat,gk ve gezegenleri sembolize eden rozetlere rastlanr. (Ssleme resmi ders notlar)

22

4.2. MOTFLER

4.2.1. Bitki Motifleri

1.iekler ve yapraklar Trk ssleme sanatnda ok eitli motif ve kompozisyonlar kullanlmtr. Trk sslemesinin zenginlii, hangi malzeme ve teknik zerinde olursa olsun sade bir gzellik iindeki motiflerinin eitlilii ve estetik yapya sahip oluundandr. slam dini figrl resim ve heykeli yasaklad iin, ssleme sanats bu alanda motifleri stilize etme yoluna gitmitir. Kullanlan motifler genellikle iekler, yapraklar ve dallardan oluan bitkisel bezeme motifleridir. Hatayler (Hatai); in ve Orta Asyann etkisi altnda oluan, ou kez kkeni belli olmayacak derecede stilize edilmi iek ve yapraklarn girift desenleridir. Hemen hemen hepsinde byk simetri hakimiyeti gze arpar.zellikle rumilerle oluan kompozisyonlar grlr. Hatayi; ieklerin dikine kesitinin anatomik izgilerinin

sluplatrlmasyla ortaya kan ekillerdir.En yaygn kullanld dnem ise Anadolu Seluklular dnemidir. (Trk Ssleme Sanat Ders Notlar) Pen; Hatayi grubundan pen ismiyle bilinen bu motifler bitki kaynakl olup,herhangi bir iein kubak grntsnn stilize edilerek izilmesidir. Palmetler; bitkisel sslemede en ok kullanlan motiflerin banda gelir.Ankara minberlerinde grlen palet motifleri, bitkisel sslemelere bal olarak eitlilik gsterir.Genelde klasik tarzda yaprakl palet formlar kullanlmtr.Palmetlerin orta yapraklar ksa ve sivri simetrik dzende yerletirilen yan yapraklar ise hafife aa doru kvrktr. Laleyi hatrlatan palmet motifleri, Ankara Aslanhane caminde grlmektedir. Yaygn olmamakla birlikte be yaprakl palmet rnekleri de bulunmaktadr. 23

Lotuslar; Ankara Aslan hane caminde grlmektedir. Mihrabn kavsara altndaki yaz kuann alt ve st kenarn snrlayan ince eritlerle doldurulmu al zerinde lotus ve palet motifleri vardr.Uzunca bir sap zerine oturan ular yukar kvrk iki yan kola ve ortada kk gen bir yapraa sahip lotuslarn yan yapraklar birbirleri ile birleerek palmetleri iine alr.Bitkisel sslemeleri oluturan palmet-lotus motifleri deiik malzemeler zerinde zengin eitleriyle karmza kar. (Arseven,1984:207) Aslanhane Camii; i mimarisi ile dnemin en gzel rneklerinden biridir. Geometrik gemeler halinde yaplm, minberde kvrk dal ve yaprak motifle btn yzey sslenmitir. Yldz, gen, begen ve sekizgen ekillerde gemeler, yan merdiven altnda byk bir gen pano meydana getirmektedir. Merdiven ve gerek hutbe mahallinin alt iki sral bordrlerle panolara birlemitir. Minberin en altndaki rumi ve palmetlerle ssl kemer ke dolgular zerinde bulunmaktadr. Kelerde balk pulu motifleri bulunmaktadr. Anadolu Seluklu sanatnn en sevilen motiflerinden biri olan ve kvrlma, dallanma, ara balar veya yardmc motiflerle balanma ve birbirini kesme, dmlenme gibi kompozisyonlar kullanlmtr. 2.Aalar ve otlar Ahap zerine yaplan, genellikle bordrleri zerinde grlen kvrml dallar, S eklinde uzayp giden ve birbirini kesen yumuak biimdeki helezonlardr. Birok kompozisyonda kvrml iri yapraklarn iri yapraklar sard da grlmektedir. Osmanl sanatnda gl motifine ok nem verilmi, buna karlk lale motifinin ayn ekilde kullanlmtr. Seluklu sanatnda zarif ve ince kvrml dallar grlrken, XVIII. yzyl rneklerinde artk kaln kvrm dallar kullanlmtr. Kaln ve ksa saplarda yer yer dmler olup kullanlan yapraklar dz ve basit biimli, oluturan rumiler soyut ssleme sanatnda da

24

bazen kl gibi uzun sivri, bazen yuvarlak ulu kk ekiller grlr. Sivri ulu haner gibi kvrlan ve birbirini kesen, geni uzun haner yapraklar devrin zelliidir. Yapraklar kvrm dallarn zerinde, genellikle yandan grnr ekilde yaplm olup, lale, gl, nar iekleri ile hataileri kucaklar. Aralarna filizler, tomurcuklar yerletirilmitir. Bu tr motif zelliklerine Ankara camileri minberlerinde rastlanmaktadr.

4.2.2. Figrl Motifler 1.nsan figrleri Seluklu ssleme sanatnda, zaman zaman insan figrlerine rastlanr. Stilize hayvan figrleri ise daha oktur.Rumi denilen, filiz ve yaprak biiminde stilize hayvan motifleri daha ok kullanlmtr. lk dnemlerde madenler zerine ilenmi olarak karlalan stilize hayvan figrleri, bu motiflerin kaynan oluturur. 2.Hayvan figrleri Mnhaniler; daha ok Seluklulara zg motiflerdir. Rumilerin ayrntlarnn yan yana yada arka arkaya, belirli bir biim iinde sralanmasyla oluurlar. Bu motifler Anadoluya zgdr. zellikle kitap sslemelerinde kullanlan motiflerdir.(Erdem,1998:56) Rumiler; sslemenin ana unsuru olan motifler bezeme sanatnn temelini oluturur. Bezeme sanatnn hemen hemen her dalnda Kullanlan rumiler ta, ini, ahap, kuma ve kitap sanatlar gibi ssleme alanlarnn esi olmutur. Anadolu anlamna gelmektedir.ou kez hayvanlar, kuvvet, bereket, ktlk, iyilik gibi eitli kavramlar sembolize etmektedir. Stilize ve yar stilize ekillerde ele alnarak ilenmitir.Seluklu sanatndaki rumiler genellikle ku grnml olup tek balarna olduu kadar hatai eliinde de kompozisyonlar oluturmaktadr.Tek kvrk dal zerinde veya palmetlerle birleerek

25

kompozisyon olutururlar.Bazen bir dal zerinde yer alan Rumiler,daha geni alanlarda kompozisyonlar meydana getirmektedir.Rumi motiflerden oluan sslemelerin en basit ve yaygn olan rumilerin bir dal zerinde zikzak veya ylankavi hatlarla sralanmasdr.(Bakrer,1998:97) Rumi motif tr ince olmayan kvrk dallarn birbirine bal simetrik kompozisyonlar halinde veya kenar sularnda 'emse' dediimiz oval formlardaki madalyonlarn iinde ve dolgu motifleri olarak kullanlmtr. Motifler ince kvrk dallarla birbirine balanarak eitli kompozisyonlar oluturur. Rumi ve kvrm dal motifleri geni yzeylerde Ankara Aslan hane caminde grlmektedir(fotoraf no:9). nce kvrm dallar ve bunlara ince saplarla balanan Rumiler, daireler izerek btn yzeye yaylmtr. Anadolu Seluklularnda iyice sadeleip sap haline geldii veya daha fazla sapn birbirine gemesi ile basit sarmak kompozisyonlarnn kullanld grlmektedir.Bu ekildeki iek motiflerine ilk Ankara Aslan hane camii ahap sslemelerinde rastlanr.(Yetkin,1993:149)

4.2.4. Geometrik Motifler Asya ve Anadolu kaynakl motifler olarak iki temel kayna vardr. Geometrik motiflerin sistemli bir biimde dzenlenmesiyle eitli alar ortaya konulur.Kapal geometrik sistemlerde motif kendi snrlar iinde bitmi ve btnlenmitir.Ak geometrik sistemlerde ise snrlama yoktur.

4.2.5. Yaz Ssleme Seluklu ve Osmanl sanatnda yaz ssleyici zellik kazanacak biimde gzelletirilmi ve bu amala kullanlmtr. Seluklular Kufi ve Nesih yaz tipini benimsemitir. Kufi yaz tipinde yap; dik, ksa ve kalndr. Nesih yazda; keler yuvarlaklamtr.

26

4.2.6. Karmalar Orta Asya kaynakl bulut, imek gibi motiflerle, gne , ay, yldz gibi daha ok sembolik anlamlar da kullanlan motifler dier ss motiflerinin yannda yer alr.Stilize eyalarnda ss motifi olarak pek ok ssleme alannda kullanld grlr.Vazolar iinde buketler, tabaklar iinde meyveler kullanlmtr(Alpaslan,1986:202) Ssleme sanatlarnda motif ve kompozisyon biimlerinin ayn dnemde yaplm eitli tekniklerdeki dier ssleme ve el sanatlarnda da benzer olarak grlmesi ve deimeden kullanlmas motif ve kompozisyon bakmndan ortak bir bezeme sanatnn var olduunu gstermektedir. Minberler, camilerde ok nemlidir. Tamamen ahap olan

minberler ahap iiliinin en ilgin rnekleridir. Anadolu'da Trk-slam sanatnda camii ilerini ssleyen ve bu yaplara deer kazandran ahap minberler orijinal rneklerdir. Ahap minber gelenei Osmanl sanatnda giderek azalmtr. Ahap minberlerin kap sveleri, merdiven korkuluklar erefe altlar ile yan aynalklarn alt ksmlarnda boydan boya uzatlm ve genellikle dikdrtgen prizmasn andrr ekilde abanoz, ceviz, armut gibi scaa rutubete dayankl sert aalarn kullanlmalaryla, minberin ats kurulur. bu atnn yzne de yine dayankl ve sert aalardan yaplmakla beraber, zamanla kuruyup, atlamalara kar doldurma gereklidir. Ankara'da bulunan ahap eserlerin ve zellikle ahap minberlerin okluu ve bu eserlerde grlen eitlilik Ankara'y ahap iilii bakmndan zengin klar. Ankara'daki ahap minberler, yaplm olduklar dnemlere ve teknik biimlerine gre farkllk gsterir. Ankara minberleri aatan oyma olarak yaplmtr. Aa iilii denilince ilk akla gelen eserler Ankara minberleridir. XIII. yzyl zellii gsteren Ankara minberleri zerinde kitabelere de rastlanmaktadr (Demiriz, 1997:41 ).

27

Ankara'nn en eski ve en gzel minberi Aslanhane camii minberi aa oymacl bakmndan tek rnektir. yi korunmu, zarif bir eserdir. Kndekari teknii ile yaplm olan minberde btn yzey Rumiler, kvrk dal ve yaprak motifleri oyularak bezenmi, merdiven altndaki yan aynalk yzlerini, yldz, gen, begen ve sekizgen biimindeki kk geme paralar doldurmaktadr. Bunlarn evresini ve evre alt panolarn iki sra zengin bezenmi bordrler dolamaktadr. Minber zerindeki st ste iki kitabede, Ebu Bekir'in olu Mehmet tarafndan yapldn yazmaktadr. Aslanhane Camiindeki ince ve zengin geometrik kafes teknii; Ankara Kzl bey Cami ve orum Ulu Camii minberleriyle benzer zellik gstermektedir. Aslanhane Camii merdiven korkuluklar ve kap erevesini meydana getiren oymalarla birlikte, yuvarlak kenarl oymalara rastlanlan bir rnektir. Btn bu oyma tarzlar Seluklu devri aa oymalarnn hepsinde vardr. Ankara yaplar minber rneklerinde ssleme teknii farkl olup taklit kndekari biiminde uygulanmtr. XVII. ve XVIII. yzyllara ait Ankara minberleri, iekli ve ahap iilikleri bakmndan zenginlik katmtr. XVII. ve XVIIl. yzyl eserlerinin birounda ahap minberler yenidir. Ankara camilerinin bazlarnda kendi devrinden kalma orijinal boyal ahap minberlere rastlanr. Maalesef tamir ve bakmszlk sonucu bugn bu minberler ve boyamalar iyi durumda deildir. Ankara ahap zerine boyal minberler bakmndan Anadolu Trk sanatnn nemli blmn oluturur. Ahap minberler camilerin dnda yapldktan sonra, tamaya elverili olduklar iin sslemeleri deitirilmi ve boyanmtr. Stnceler; Ankara camilerinde daima kullanlmtr. Mihrap

nilerinin iki kenarnda yer almaktadr. Hepsi kenar bordrleri le ayn hizada olup ince bir silme ile nie balanmaktadr. Stuncelerin yars niin kelerine gmldr. Stnce ykseklikleri niin yksekliine bal

28

olarak mihrabda mihraba deimekte ve kavsara hizasna kadar ykselmektedir. Ankara stuncelerinde balk mutlaka kullanlmtr. Balklar genlikle gvdeden geni ya da ayndr. Dnemler gre bu balklar farkllk gsterir. Ankara'da sadece 1290 tarihli Aslanhane Camii mihrab stuncelerinde bu tr balk kullanlmtr. Al olan balklar alak kabartma bitkisel motiflerle ssldr. Bu tr balklar Anadolu'da tercih edilmemitir. Gvde; Ankara mihraplarnda farkllk gsterir. Aslanhane Camii mihrab silindirik gvdeli stncelere sahiptir. Gvdesi geni ve ksadr. Kaideler zerinde ykselen gvdelerin alt blmleri daha geni olup, balklara sslenmitir. Devrin en nemli rneklerinden biridir. Ssleme kompozisyonlar ekil ve slupta nemli yer tutar. Minber, tavan, kap, pencere ve stunlar ince ve zengin ahap iilik sergiler. Stunlar silindirik, gvdeler genlikle sadedir. Stun balklar al ve tek tiptir. Ssleme yaz ve kompozisyon geometrik arlkldr. Bitkisel sslemelerde zaman zaman yer almaktadr. Rumi, palmet ve kvrmlar kullanlmtr(Demiriz,1997:49). eitli dnemlerde ahap oyma iilii arlkl Ankara camileri teknik ve ssleme bakmndan tam bir btnlk oluturur. Baz benzer zellikler iin ise tek bir ustaya ait olduu dnlmektedir. Sanat ve ssleme sanatlar tarih ncesi alarda benzer olgular etrafnda gelimise de giderek toplumlar, daha dorusu insanlarn topluluk olma ve toplumsallama sreleri ile birlikte, yaadklar corafyalar, ekonomik aralar kullanmalar, topra ekip bimeye balamalar, gebe toplumdan yerleik hayata gemeleri ile birlikte ssleme sanatlarnn geliimi her topluma gre farkl sreler izlemitir. Bu farkllap toplumsal dinamiklerden kaynaklanmaktadr. Trk Ssleme Sanatlar da bu srelerden ayr dnlemez. Trk ssleme sanatlar, Trklerin Orta Asyada varlk gsterdikleri dnemlerle doru daralmaktadr. Yzeyleri kabartma motiflerle

29

birlikte gelime gstermitir. Bu srete dier toplum dinamiklerinde olduu gibi corafya, kltr, din, mitoloji, ekonomi ve inanlarn etkisi byk olmutur. zellikle sanatn ve ssleme sanatlarnn douu ve gelimesinde corafyann nemli bir etkisi vardr. Yaanan corafya ve o corafyann sunduu olanaklar ayn zamanda ssleme sanatlarnn da temel tan oluturmaktadr. Trklerin Orta Asya bozkrlarnda ger yaam tarzlar ssleme sanatlarna olduu gibi yansmtr. Orta Asya corafyasnda bulunan hayvanlar, doa ve bitki rts tm ssleme elerine yansmtr. Ayn ekilde hayvanclkla geinen Trkler, konar ger yaamn gerei evrelerinde bulunan hayvanlar konu edinmi ve gl bir hayvan klt ortaya kmtr. zellikle gerlerin ihtiyalarndan kaynaklanan dokuma sanatlar byk bir eitlilik gstermitir. Trklerin Gk Tanr Orta Asyadaki inanlar Budizm da gibi ssleme inan sanatlarnn

gelimesinde en nemli role sahiptir. Trklerin slamiyet ncesi Manicilik, Dini, amanizm, sistemlerinden beslendikleri belgelerle kantlanmtr. Bu inanlar ve bu inanlarn getirdii bir dizi ritel ve tapnma biimleri sanala direkt olarak etki etmi, pek ok inan gnmze dek tamtr. Ayn zamanda dini inanlarla kout giden mitler ve efsaneler de ssleme sanatlarnn gnmze gelmesinde nem tar. zellikle Altay, Yakut, Krgz ve Uygur Trklerinin yaratl mitleri ssleme sanatlarnda zengin motif daarcnn olumasnda etkili olmutur. Ortaa Anadolusunda Seluklular bir sanat slubu yaratmlardr. Bu slupta mimari elemanlarn konstrksiyonu kadar, sslemeyi oluturan konu ve motif birliktelii de nem kazanr. Mimaride slubu meydana getiren plan, yapnn ayakta durmasn salayan unsurlardan, yapnn rtlme tarzndan ok sslenme prensipleri, ssleme unsurlar, ssleme motifleridir.

30

Anadolu

Seluklularnda

ok

zengin

bir

motif

daarcnn

bulunduu ve kullanlan ssleme elemanlarnn blge, malzeme ve teknik farkllklara karn benzerlik ve sreklilik gsterdii bilinmektedir. Teknik deimekle beraber ayn tezyini motiflerin tekrarlanmas, bu motiflerin ekillendirilmesindeki kuvvetin kaynana iaret eder. Bu da Anadolu Seluklularnn ssleme motiflerinde, uzun yzyllar kapsayan bir slup oluturduklarnn kantdr. Anadolu Seluklularnn konu emas olduka zengin rnekler sunar. Kukusuz bu zengin biim ve motif birikiminin, gemi kltr ve kavimlerin katks ile olutuu sylenebilir. Bezemeleri oluturan elerin yani motiflerin kaynan tarih ncesi zamanlarda Asyada yaayan Trk kavimlerinin ve o devirleri izleyen dnemlere ait eski eyalar zerinde grlen ssleme ekillerinde bulmaktayz. Bu rgeler yava yava dinsel ieriklerini kaybederek bamsz birer bezeme biimi haline gelmi ve sluplatrlmlardr. Anadolu Seluklu sslemesinde konu emas, dier teknik ve malzemelerde de olduu gibi, ahap malzeme iinde en ok kullanm alan bulan minberlerde bitkisel bezemeler, rmiller, geometrik bezemeler ve dekoratif eleman olarak hat en ok kullanlan konular oluturmutur. Daha nce yaplan aratrmalardan da anlald gibi, bitkisel bezemeler Seluklu minberlerinde en ok kullanlan konu grubunu oluturmaktadr. Bitkisel bezemeler genel olarak, minberler tm yzey sslemelerinde yaygn kullanm alan bulmutur. Rmiler genellikle geometrik birimler iinde bazen tek bazen de kvrk dal, palmet ve lotuslarla birlikte kullanlmlardr. Bitkisel bezemler iinde sevilerek kullanlan palmet ve lotus grubu, genellikle minberlerin yan korkuluklarnda yer alan geometrik yldz ve okgenler iinde, devam eden i ve d bordrlerde ve minber kap sslemelerinde gzlenmektedir.

31

Palmet motifleri genellikle ieri kvrm yapan iki yan kanat ve bunlarn ortasndaki sivri tepelii ile klasik palmet emasn tekrarlamaktadr (Szen; 1983: 305).

Anadolu Seluklu minberlerinde palmet motiflerinin bazen tek bana tam palmet, bazen de yarm palmet eklinde kullanld gzlenmektedir. bileime sahiptir. Bu motifler ie daha ok yan Rmilerle kanatlar birlikte helezoni deerlendirilmilerdir. Minberlerde gzlenen palmet motifleri zengin bir Bazlarnda kvrlan kvrmlarla iki yana uzanmakta ve kanatlarda dairesel kk tepelikler sevilerek kullanlmaktadr. Bitkisel sslemeler iinde ele alnan bir baka grup da geme motiflerdir. Anadolu Seluklu konu programnda nemli yer tutan arabesk motifleri Trk bezeme sanatnn z varln olutururlar. Burada belirtmek gerekir ki, baz savlara gre batdan alnd sylenen bu motifler yzyllar ncelerine dayanan ve Trk eserlerinde en ok kullanlan konu gruplarn olutururlar.
Arabeskin ve geometrik tezyinatn menei meselesi tamamiyle tersi ynde zlmelidir. Herhalde bunun hareket noktas hayvan sembolizmi gibi zellikle Sibirya ve binnetice Trk kavimleri olmas gerekir. Trkler bunu Batdan veya slamlardan alm deillerdir. Tam tersine olarak eik kesit (mail makta)ten oluan ve sonradan aa ve aldan yaplan yuvarlak yapraklarla doldurulmu olan bu ekilleri ilk defa kendileri yaratm ve yalnz Batya deil her tarafa ve hatta Douya inlilere gtrmlerdir. Turfan kazlar gstermitir ki dekorlar arasnda en ok Trk olan, btn Trk eserlerinde de en ok rastlanan dekor arabesk ad verilen orijinal bezemelerdir. Samarra kazlarnda da bu trl bezemeler bulunmutur (Demiriz,1982:12).

Geme

motiflerinin en nemli zellii izgilerin i ie gemi

olmas, ayr ve yaln organlarn birbirleri ile kararak bir btn halinde devam etmeleridir. Arabesk motifleri Seluklu ahap minberlerinde geometrik formlarn iinde ok yaygn kullanm alan bulmutur.

32

Geometrik bezemeler, bitkisel bezemelerle birlikte konu programn oluturur. Minberlerde kullanlan geometrik bezemeler daha ok drtgen, begen, altgen, sekizgen, okgen, yldz ve daire biimleriyle karmza kmaktadr. Minberlerin yan aynalk, korkuluk, sprgelik ve erefe altlarnda sistemli dizilileriyle sonsuza varan bir biim emas ve Seluklu sslemesinin temel elemann olutururlar Geometrik bezemeler minberlerin ana emasn olutururken, bu formlar iinde arabesk dolgulu motiflerle btnleirler. Dekoratif bir eleman olarak ele alnan hat, minber sslemelerinin nemli paralarnda biridir. Hat minber kap aynalklarnda, kitabelerde ve korkuluk gerginliklerinde kullanm alan bulmutur. Yazlar genellikle Seluk nesihli ve sls olarak belirtmektedir. Hat bir ok rnekte dikdrtgen formlar iinde kullanlm, baz rneklerde hatl bitkisel bezemelerle birlikte ele alnd gzlenmektedir. Minberlerde kullanlan hat, minberi yaptran, yapl tarihesini ve ustasn aklamak gibi ok nemli bir tarihsel ilev grmenin yan sra sslemenin de tamamlayc bir unsuru olarak grlmektedir. Nokta, topluluunun dnyasnn izgi belirli estetik ve yzeyin oluturduklar olarak nemli yer geometrik tutan ekiller slam

ilkelere

uygun

dzenlenmesiyle,

yaratmasnda

geometrik

kompozisyonlar elde edilmitir. Anadolu Seluklu ahap minberlerinde gzlenen geometrik

kompozisyonlar, tekrar, simetri ve kullanlan izgi dzeni iinde ele alnabilirler. Minberlerde kullanlan kompozisyon dzeni ilk bakta geometrik birimlerin karmak ve sonsuza giden bir yapda olduunu anmsatabilir. Dz kenarl ve keli ekillerle daire veya eri kenarl geometrik ekillerin kombinasyonlarndan ortaya kan karmak kompozisyonlarn, zellikle boyutlu uygulamalarda k-glge oyunlar dolaysyla dikkate deer grnler meydana getirdii grlmektedir. Trk-slam sanatnda

33

da, mimarinin kendi formundan kaynaklanan byle bir ssleme tarznn rabet grdn syleyebiliriz. Kaynaklardan anlald kadaryla, minberlerde kark gibi

grnen bu kompozisyon dizilii, gerekte belirli geometrik birimlerin sistemli tekraryla olumaktadr. gen bir form gsteren minber yan aynalklar genellikle drtgen, begen, altgen, sekizgen, okgen ve yldzlarn sistemli dizilileriyle kompoze edilmilerdir. Bu dizililerde geometrik birimlerin rapor oluturacak ekilde ve sonsuz karakterli dzenlenileri dikkat ekicidir. Minberlerin yan aynalk kompozisyon diziliinde ounlukla birden fazla ana ve yardmc motifin balantl tekrar gze arpmaktadr. Dekoratif bir nitelik gsteren hat ise dikdrtgen erevelerde minberi tamamlar nitelikte kullanlmtr. Minberlerde gze arpan i ve d bordrler genellikle minberi oluturan blmleri ayrt edebilme ve ereveleme amal kullanlmlardr. Seluklu minberlerinde birbirinin ayn olmamakla birlikte, yakn benzerlikler gsteren geometrik dzen, genel olarak birden fazla ana ve yardmc birimlerin tekrar, birden fazla ayn birimin tekrar ve simetrik ilkeleri dorultusunda sonsuz karakterli bir dzende oluturulmulardr. Kompozisyonlarn zmlenmesinde birimler kadar izgi yaplar ve bu izgilerin hangi karakterlerde kullanld da nem tar. Seluklu minberlerinin kompozisyon izgileri, genellikle geometrik birimlerin dizili ve yerleim alar ile olumutur. Kompozisyon iinde hangi izgi izlenirse izlensin, asal

krlmalarn sras deimez; deien, izgilerin ilerleyi dorultusudur.

34

BLM V

ANKARA ASLANHANE CAM

5.1. TARHSEL GELM Ankara Saman pazar Arslanhane Mahallesinde Atpazar Yokuu zerinde yer alan bu cami moloz talarndan yaplmtr. Seluklu ve Beylikler devrinde zellikle Orta ve Bat Anadoluya zg bir cami tipi olarak gelien, ahap direkli ve iten dz ahap tavanl camiler arasnda Ankara Arslanhane, dier adyla Ahi erafeddin Camii en baarl ve yaynlara en fazla konu olan rneklerdendir (Eskici,1989:124). Camide kap bulunmaktadr. Ana giri kaps kuzey cephede bulunmakta, ancak bu kap yalnzca i mekann kuzey tarafna yaplm olan kadnlar mahfeline almaktadr. Dou ve bat cephelerinde bulunan kaplar ise caminin ibadet mekanna almaktadrlar. Tamamen kesme tatan yaplm olan kuzey kaps ta kap eklindedir. zeri zengin mukarnaslarla nihayetlenen portal niinin iki kenarnda yan duvarlara estetik bir hareket ve gzellik salayan niler bulunmaktadr. Dou kaps sonradan yaplan ilavelerle eski halini kaybetmi, bat kaps ise sivri kemerli byk bir ni iine alnm bask yay kemerli ve ta ivelidir. Panonun dousunda iinde firuzeler, trbe iniler bulunmaktadr. duvarna Caminin gml, kuzey antik bulunan manzumesinin

devirden devirme aslan heykeli kalnts nedeniyle Arslanhane adn ald sylenir. Tatan, kare planl kaide stne oturan ve tek erefesi bulunan minarede kaideden gvdeye geii salayan ksm sekizgen planldr ve tuladan yaplmtr. Silindirik gvdede de yine tula malzeme kullanlmtr. Minare gei ksmnda ve gvdede firuze renkli, srl tulalar kullanlmtr.

35

Cami Anadoluya zg, Seluklu devrinde sk rastlanan uzunlamasna bazilikal planl ve be dikey sahnldr. Orta sahn yan sahnlardan biraz daha yksek ve geni tutulmutur (ney; 1992:253).

D mekann sadeliini karlk, i mekann Anadolu Seluklu camilerinin en gzel rneklerinden birini sergiledii gzlenir.
Haremi be dikey sahna ayran ve drder sra oluturan altar ahap stun, birbirinden farkl, Roma devrine ait devirme mermer stun balklaryla talanmtr. Stun balklarnn zerinde profilli ahap yastklar yer alr (Demiriz,1992:253).

5.2. MMAR PLAN Tavan, dikine hatllarn arasna dolduran enine kirilerle ve bu kirilere geii salayan konsollarla ilenmitir. Konsollardan kirilere geite palmet biimli lambri ssler grlr. Yanlara gre daha geni ve yksek olan orta sahnda konsol sraldr. Mihrap, Anadolu Seluklu mihraplarnn zgn ve gzel rneini oluturmaktadr. Dikdrtgen bir form gsteren mihrap, mozaik tekniinde, inilerle sslenmitir. Mihrap niinin zeri mukarnasldr. Ni keliklerinde ajurlu olarak aldan yaplm iki stnce bulunmaktadr. Niin kenarn lacivert ve mavi inilerden olumu bir kitabe evrelemekte ve ni keliklerinde firuze renkli rmi desenleri yer almaktadr. Alnlkta bulunan, firuze renkli ini mozaikle ilenmi ve i ie gemi altgen formlarn ileri al kabartmayla oluturulmutur. Aratrmamz gerei ileride ayrntlaryla ele alacamz minber, ceviz aacndan yaplm olup, dneminin ahap iiliini yanstan gzel rneklerden biridir .

36

5.3. AHAP BLM VE ZELLKLER

5.3.1. Minberler ve Stunlar gen form gsteren yan aynalklar taklit kndekri tekniiyle ilenmitir. Yan aynalklar ve erefe altnda zemin dolgulu geometrik gemelerin (yldz, drtgen, altgen, sekizgen) ileri arabesk, palmet ve Rmilerle sslenmitir. Minberin sprgelik ksm nilerden meydana gelmektedir. Minber korkuluu kafes tekniiyle ilenmitir. Sol korkulukta yer alan nesihli kitabede Dlger Ebubekir olu Mehmed yapt denmektedir. Minber kaps dilimlidir. Kap kanatlar mevcut deildir. Kap kemer kelikleri girift oyma rmi, palmet ve arabesklerle bezenmitir. Kap aynalnda st ste dikdrtgen formlarda iki sra halinde kitabe yer almaktadr. st kitabede yaz yuvarlak sathl derin oyma teknii ile ilenmitir. Alt kitabede ise ift katl rlyef teknii kullanlmtr. Alt kitabenin zemini girift arabesklerin dz sathl oymalaryla ve zemin stnde yer alan yaz ise yuvarlak sathl derin oyma teknii ile ilenmitir. Minberin aynalk tablas zerindeki sls kitabe H.689 (12891290) zerinde:
Bu mbarek cami Ulu Sultan din ve dnyann Gyas, yardmcs, memleketler fetheden Keykvus olu MesutAllah sultanln ebedi klsn- zamannda mahlkatn Allah yce Tanrnn yardm ile ftvvet ve mrvvet sahibi kardeler (hvan) tarafndan-Allah mrlerini uzun eylesin-H.689 yl aylarnda Allah iin huls-i niyetle ve onun rzasn isteyerek yapld. Allah onlarn hayrl ilerini kabul buyursun, gnhlarndan gesin (Hancolu,1998:153).

37

5.3.2. Tavan Grld gibi, Ankara Arslanhane Camiinin i mekannda buluna tavan, tavan kirileri, mihrap ve minber sslemeleri, dneminin gzel rneklerinden birini oluturmaktadr. Seluklu ve Beylikler Devrinde zellikle Orta ve Bat Anadolu'ya zg bir camii tipi olarak gelien, ahap direkli ve iten dz ahap tavanl camiiler arasnda Ankara Aslanhane dier adyla Ahi erafettin Camii en baarl rnektir. Ankara'da ou XlV.-XV. Yzyllara ait ve dtan bir ev

grnmnde olan ahap direkli ve tavanl kk mescit ve camiIerin ilham kayna mimari ve ahap sslemeleri ile Aslanhane Camii olmutur (Ycel,1990:12). Saman pazarnda Aslanhane Mahallesinde, meyilli arazide yer alan camii, moloz ta duvarlar, kurun kaplama atsyla fazla ilgi ekmeyen sade bir yapdr. Aslanhane camiinin d grn; kesme tal antsal Seluklu yaplarnn klasik ta iilii yannda ok basit kalr. ada Seluklu rnekleriyle kyaslandnda olduka sade kalan beyaz mermer kaps ve ayn cephede, camiinin kuzeydousunda ykselen minare yapya dtan zellik kazandran unsurlar olarak dikkat eker. Caminin, kuzey dousunda bulunan trbe duvarna gml, antik devirden kalan aslan heykeli kalnts nedeniyle Aslanhane adn ald sylenir. Camiinin yapl tarihini veren kitabe yoktur. Bat kapsndaki kitabenin yaz slubu nedeniyle, ilk yaplnn, XlII. yzyl balar olduu, daha sonra minber kitabesinde yer olan 1289-90 tarihlerinde yenilendii kabul edilir (Dorn,1959:68, 69). lk yapnn daha ufak ve basit bir cami olmas mmkndr.

38

Camii

Anadolu'ya

zg,

Seluklu

devrinde

sk

rastlanan

uzunlamasna bazilika planl ve be dikey sahnldr. Orta sahn yan sahnlar dan biraz daha yksek ve geni tutulmutur. Tek erefli olan minare kaide ksmnda tatan ve kare planl, pabu ksmnda ise sekizgen planl ve tuladandr. Silindirik gvde yine tuladandr. Kaidede yer alan Roma ana ait beyaz mermerden devirme talar kullanlmtr. Pabu ksm dikdrtgen silmelerle erevelenen sivri kemerli sar nilerle sslenmitir. Minare pabu ksmnda yer yer, gvdede ise enine emberler oluan firuze renkli srl tulalarla bezenmitir. Caminin biri douda, biri batda, dieri de kuzeyde yer alan girii vardr. Bunlar antsal Seluklu Ta kaplar ile kyaslandklarnda nemsiz rneklerdir. Minare yannda kuzeyde bulunan ve arazi meyli nedeniyle balkon eklindeki kadnlar mahfeline alan beyaz mermer ta kap daha ssl olandr. Bu kap sade silmeler, kavsara, stunceler ve i yan yzeylerde kare prizma stunce balklaryla sslenmitir. Kaidede zengin profilli, yekpare antik talar kullanlmtr. Caminin duvar rgsnde yer yer tekrarlayan ve dahildeki stun balklarn talandran ve Roma ve baz Bizans a malzemesinin bolluu dikkati eker.

5.3.3. Kap ve Pencereler Devrinde bu civarda eitli Roma ve Bizans a eserleri bulunduunu syleyebiliriz. Caminin ahap kap kanatlarnn bir deeri yoktur. Bunlarn daha sonraki yllarda deiiklie urad sylenmektedir. zellikle usta iilikli ahap minberini ve Ankara Etnografya Mzesi'nde bulunan ayn devirlere ait eitli camii, mescide ve trbelerin kap ve pencere kanatlarn karlatrrsak iilikteki mkemmellii grebiliriz.

39

Dou ve bat kaplar meyli nedeniyle zemin olarak hareme alrlar. Duvara sonradan gmlm kitabesi neniyle yenilenmi grnm veren bat kaps, i ie iki sade niten ibarettir. D ni kemeri sivri, i ie segment tiptedir. Kemer alnlnda gen bir ereve iinde firuze renkli gen, Dou ve bat kaplar arazi meyli nedeniyle zemin olarak harime a1tgen ve kare biimli ini paracklaryla oluturan bir bezeme dikkati eker. Kapnn sanda, duvara gml, neshi yazl noksan ve basit bir kitabe grlr. Bu kitabe Poul WlTTEK tarafndan yaz slubu nedeniyle XIII. yzyl balarna tarihlenmitir. Kitabede ad geen Seyfeddin'in Ankara 1211'de Seluklu Sultan I.Keykavus'a devredilirken emir olan Seyfeddin eniir'e ait olduu sanlmaktadr (Wittek, 1932:344). Doudaki giri kapsnn hibir zellii ve bezemesi yoktur (Demiriz.1993:98).

Yapya dtan bakldnda pencerelerinin iki kat oluturduunun ve basit dikdrtgen formlaryla yapya bir zellik kazandrdklar grlr. Camiinin iine girdiimizde, ahap direkli Anadolu camilerinin en baarl rneklerinden biriyle karlarz. Be dikey sahna ayran ve drder sra oluturan altar ahap stun, birbirinden farkl Roma devrine ait devirme mermer stun balklaryla talanmtr.Stun balklarn zerinde profilli ahap yastklar yer alr. Stunlarn eitli tarihlerde mermer taklidi yalboya ile boyanm olmas orijinal karakterlerini bozmutur.

5.4. TEKNK VE SSLEMELER Tavan dikine hatllarn arasn dolduran enine kirilerle ve bu kirilere geii salayan konsollarla ilenmitir. Konsollarla kirilerle geite palmet biimli ssler grlr. Yanlara gre daha geni ve yksek olan orta sahnda konsol sras sraldr. Camii iinde Anadolu a mihraplarnn en zgn ini mozaik rnei yer alr. Mihrap camii ekseninden douya kayktr. Mozaik iilii ile al kabartma sslemenin birlikte deerlendirildii ilk Anadolu rnei

40

dikkat eker. Al kabartmalar ran'da XII. yzyl ve XIII. yzyl balarnda Byk Seluklu dnemi al iiliinin zelliklerini tar. ini mozaik bezemede Seluklu devri iin tipik olan firuze, patlcan moru, siyah renkler kullanlmtr. ini sslemede yer alan geometrik ve bitkisel elerin kaynamas mihrab tarz asndan farkl klar. Mihrabn stalaktitli nii, ni kelikleri,iten da doru ikinci ve nc bordr, ini mozaikle bezenmitir. Stalaktit kavsarada yldz, gen, kare ve daire eklinde ini mozaik paracklar bir araya gelerek, tekrarlayan geometrik kompozisyonlar oluturur. Ni kelerinde firuze renkli rumi desenleri yer alr. Bunlar diyagonal olarak kesen patlcan renkli birer rumi bordur. Etraflarn kuatan firuze Rumilerle baarl bir uyum yaratr. Ni kavsarasnn altnda yer alan, patlcan moru renkli, neshi yazl ini Kur'an suresi, firuze renkli spiraller meydana getiren bir zemin zerine ilenmitir. Mihrap alnlnda ve ni'in alt ksmlarnda renkli ini mozaikle renkli ini sslemenin tezat yaratan bir kompozisyon meydana getirir. Alnlkta, i ie girerek geometrik bir a oluturan firuze ve patlcan moru ini mozaikle ilenmi altgen ekillerin ileri al kabartmaldr. Alnln ortasnda dolgun kabartma al rozet yer alr. Delikli sathIarla ilenen rumi ve akayklarla bezeli olan rozet, oymal iilii ile baarl glge ztlklar yaratr. Ni kaidesinde, patlcan moru ve firuze renkli geometrik ini mozaik an iinde rumi desenli al kabartmalar yer alr. Al iilii mihrab kuatan d bordrl yarm palmetlerden oluan rumi deseninde ve ie doru nc bordrde ince bir rumi zemin stnde Kurandan sure'nin ilendii neshi yazda da grlr. Mihrab talandran tepelikte aldr.Rumi zemin zerinde delikli gvdeli soyut motiflerle bezenmitir. Soyut motifler etrafndaki al kabartmalarda rumiler ve akayk motifleri dikkat eker.

41

Mihrap

niini

kuatan

al

stunceler

ajurlu

rumi

desenle

rtlmtr. Burada da rumi zemin zerinde altta neshi,stte kufi yaz yer alr. Stuncelerin balklar ran'da Seluklu Devri al mihrablar iin tipik an tipi veya vazo tipi olarak isimlendirilen tarzlarda rumi a ile kaplanmtr.(Fotoraf No:8) Aslanhane Camii mihrab delikli al iilii, akayk motifleri, an tipi balklar ile Anadolu'da Byk Seluklu geleneini devam ettiren bir eserdir. ran'da XII. yzyldan balayarak Byk Seluklu Dnemi al bezemelerinde grlen btn bu zelliklerin Ankara Aslanhane Camii'nde grlmesi, Anadolu-ran ilikileri asndan ilgintir. Aslanhane Camii'nin cevizde yaplm minberi devrin en baarl rneklerindendir (Oral,1957:121). Seluklu Devrinin tipik zelliklerini yanstan minber iyi durumdadr. erefe ve klah ksmlar yenilenmitir. 1289-1290 tarihini veren minber kitabesi caminin yeniden yapl devrini belirlemektedir. Minberin yan aynalklar ve erefe alt Seluklu dneminin nl geme teknii olan 'knde karinin' baarl rneidir. Yan aynalklar okgen, yldz, baklava ekiller meydana getiren geometrik an iinde yer alan rumi bezemeli kabartmalarla doldurulmutur. Geometrik a ve rumili i dolgular kndekari tekniinde olduu gibi geme deildir. Birbiriyle birleerek yan satllar meydana getiren ahap panolarda grlen rumili ksmlar kabartma oymal ilendikten sonra, aralarna geme izlenimi veren talar taklmtr. Cevizin zamanla kurumas ile birleme yerleri ayrklar meydana getirerek belli olur. Minber korkuluu atma teknii ile geometrik bir kafes

oluturmaktadr. Bat ksmndaki korkulukla kabartmal oyulmu neshi yazl kitabe yer alr. erefe altndaki gemi teknesi, kemerli dolap kirii ve dilimli kemere sahip sar nilerle bezeli pabuluk ksm oymal Rumilerle sslenmitir. Minberin kap kemeri dilimlidir. Kapnn iki yann kuatan ahap stunlar balk pulu eklinde kabartmalarla sslenmitir. Kap kanatlar yoktur. Kemer keleri girift

42

oyma rumilerle doldurulmutur. Aynalkta yer alan iki sra pano halindeki sls kitabede 1289-1290 tarihlerini gsterir.

5.5. BENZER ZELLKLERDEK CAMLERLE KARILATIRILMASI Ankara Aslanhane Camii ahap stn,tavan ve minberi ile nemli rneklerden biridir. Ahap mescit ve camilerin bykl, kkl daha ssl ve sade rnekleri Orta Anadolu Camilerinde ska grlr. Bu Camiiler ahap malzemesini nak gibi ssleyen renkli boyamalaryla nem tar (Dorn, 1959:70-91). XlV.-XV.yzyl Ankara ahap mescitlerinden Ahi Elvan Camii ve Hac vaz Mescitleri, Aslanhane Camiinin ge dnemden ok

basitletirilmi rnekleridir. Ankara'da bulunan camilerin yan sra Konya ve Kastamonu yresinde ok sayda rnei vardr. Seluklu devrinden olan ahap direkli ve tavanl camilerde farkl olarak ta malzeme kullanlmaktadr. Beylikler devrine ait rnekler dtan ta kaideli, ahap hatl, kerpi duvarl ve kiremit atldr. ouna sonradan bir silindirik minare ilave edilmitir. Dtan sade grnl olan ahap camiler iten ahap stunlar ve bezemeli tavanlar ile gzel bir grnme sahiptirler. Ankara Aslanhane Camiinde olduu gibi antik devir stun ve stun balklarnn kullanld rnekler azdr. Btn ahap camilerde tavan sistemi sahnlar belirleyen ve aty tayan ahap hatllar bunlar dik keserek aralarn dolduran kiriler ve onlar ereveleyen profilli konsollarla ilenmitir. Benzer profiller stun balklarnn zerindeki yastklarla tekrarlanr. Konsollardan tavan kirilerine doru uzanan ssler birok rneklerde renkli a boyas bezemelerle sslenmitir. Birok yapda tavan kirileri arasda aklm genler meydana getiren talar grlr. Bu talarda damla, sarmak, iek motifleri meydana getiren renkli naklar boyanmtr. Boyamalarda sar, krmz, yeil renkler hakimdir.

43

Ahap direkli camilerin ounda stun balklar ahaptan ve stalaktit iiliktir. Bunlarn erken rnekleri; Afyon Ulu Camii, Aya, Beyehir, Kastamonu camileri olarak gsterilebilir. Ankara Aslanhane Camii'nin al-ini mozaik karm mihrabnn benzerine baka hibir camide rastlanmamaktadr. Beylikler devri ahap camilerinde mihraplarn kalplama ile bezenmi basit kabartmal beyaz al mihraplar olduu grlmektedir. Bunlarn al iilii Aslanhane Camiinin al bezemeleriyle kyaslanamaz. ini al karmnn uyumu Aslanhane Camii mihrabnda ok farkldr. Aslanhane minberiyle kyaslanabilecek tek rnek, Beyehir Erefolu Camiinde bulunmaktadr. Bu kndekari, minber devrinin en baarl rneklerindendir. Yap ilerinin ahap iilii asndan olduka zengindirler. Aslanhane Camii; mekan ve mihrap zellikleri asndan, be sahnl, bazilikal plan, tavan, antik stun balklar, ini mozaik-al karm mihrab ve ceviz minberi ile benzerleri arsnda en baarl ve bugne kadar durumunu korumu en iyi rnektir. Aslanhane Camii; ahap direkli camii geleneinin Orta Asya'da daha ge alardan gnmze ulaan, Anadolu mimari sentezinin ilgin ve baarl bir rneidir.

44

TABLO 1 ASLANHANE CAM MMBER SSLEMESNDE UYGULANAN TEKNKLER

YUVARLAK DZ RNEK TAKLT FT KATLI EBEKEL KAFES SATIHLI DERN SATIHLI NO KNDEKAR RLYEF OYMA OYMA DERN OYMA 1.00 1.01 1.02 1.03 1.04 1.05 1.06 1.07 1.08 1.09 1.10 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

1. Teknik Tablo 1de, minberlerde uygulanan teknikler alt ana balk altnda toplanmtr. Bunlar taklit kndekri, kafes, yuvarlak sathl derin oyma, dz sathl derin oyma, ift katl rlyef ve ebekeli oyma ad verilen tekniklerdir. 1.00 nolu rnekler minberlerin btnn kapsadndan tm

teknikler bu rnekler zerinde deerlendirilmitir. Dkm tablosundaki veri sonularna gre baz rneklerde iki ya da tekniin birlikte kullanld gzlenmektedir (bkz. rnek No: 1.01, 1.06, ).

45

ncelenen 12 rnekten 8inde taklit kndekri kullanlmtr. Bu 8 rnekte taklit kndekri teknii ile birlikte ayn zamanda yuvarlak sathl derin oyma teknii de kullanlmtr (bkz. rnek No: 1.00, 1.01, 1.06). Tablo 1in ikinci stununda yer alan kafes teknii, incelenen 12 rnekten 4nde gzlenmektedir (bkz. rnek No: 1.00, 1.07). nc stunda bulunan yuvarlak sathl derin oyma teknii, 12 rnekten 6snda deerlendirilmitir. Bu teknik 4 rnekte dz sathl derin oyma ve ift katl rlyef teknikleriyle birlikte ele alnmtr (bkz. rnek No: 1.00, 1.10). Drdnc stunda yer alan dz sathl derin oyma teknii, incelenen 19 rnekten 4nde, beinci stunda bulunan ift katl rlyef teknii de yine 4 rnekte kullanlmtr (bkz. rnek No: 1.00, 1.10). Son stunu oluturan ebekeli oyma teknii yalnzca Arslanhane Camiini kapsayan 3 rnekte ele alnmtr (bkz. rnek No: 1.00, 1.04, 1.10). ncelenen rnekler ve tablo dkm sonularna gre, yuvarlak sathl derin oyma tekniinin (12 rnekten 6snda) en ok kullanlan teknik olduu gzlenmektedir. Gnl neyin yapt aratrmalara gre bu tekniin ayn dnemde birok rnekte ve ok yaygn kullanld anlalmaktadr. rnekte gzlenen yuvarlak sathl derin oyma tekniinin minber yan aynalklarnda, kapda, bordrlerde ve yazda bol kullanm alan bulduu anlalmaktadr (bkz. rnek No: 1.00, 1.01, 1.02, 1.03, 1.05, 1.06, 1.08, 1.09, 1.10). Siirt Ulu ve Ankara Kzlbey camileri minber yan aynalk ve kaplarnda ayn teknie rastlanmaktadr. ncelenen 12 rnekten 8inde gzlenen taklit kndekri tekniinin, yuvarlak sathl derin oyma tekniinden sonra en ok kullanlan teknik olduu anlalmaktadr. Bu tekniin, incelenen rnekler dorultusunda

46

minber yan aynalklar, erefe alt ve kap kanatlarnda kullanld gzlenmektedir (bkz. rnek No: 1.00, 1.01, 1.06). Taklit kndekri tekniinin Ankara Arslanhane ve Ankara Aleddin camileriyle ayn dneme ait Kayseri Ulu, Kayseri Huand Hatun (1237), Ankara Kzl bey (13. yy), Divrii Ulu, orum Ulu camileri minberlerinde de kullanld aratrmalardan anlalmaktadr. Tablo 1in veri sonularna gre kafes, dz sathl derin oyma ve ift katl rlyef teknikleri, 4 rnekle, minberlerde kullanlan nc teknik olarak gzlenmektedir (bkz. rnek No: 1.00, 1.07, 1.10). Kafes teknii, her iki camide de yalnzca minber korkuluklarnda deerlendirilmektedir. Bu teknik, Anadolu Seluklu dnemine ait Beyehir Erefolu, Divrii Ulu, orum Ulu, Ankara Kzl bey, Ankara Ahi Elvan camilerinin korkuluklarnda da kullanlmtr. Dz sathl derin oyma teknii, aratrmaya konu olan 4 rnekte gzlendii gibi, kap kitabelerinin alt katlarnda, ift katl rlyef teknii ise, yine 4 rnekle, kitabe yaz ve motiflerinde ele alnmaktadr (bkz. rnek No: 1.00, 1.10). ki rnekte gzlenen ebekeli oyma teknii, Ankara Arslanhane Camii korkuluk alt ve kap ta ksmnda ele alnmaktadr. Bu tekniin ounlukla minber ve krs paralar ile korkuluk levhalarnda gzlendii, aratrmalardan anlalmaktadr.

47

TABLO 2 ASLANHANE CAM MMBER SSLEMESNDE KULLANILAN MOTFLER

RNEK NO 1.00 1.01 1.02 1.03 1.04 1.05 1.06 1.07 1.08 1.09 1.10 2.00 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X GEOMETRK BRMLER* 1 2 X 3 X X 4 X X 5 X 6 X X 7 X 8 X BTKSEL BEZEMELER PALMET X X X ARABESK X X X X X X X RUM X X X X X X X HAT X

2. Konu Tablo 2de minberlerde gzlenen konular geometrik birimler, bitkisel bezemeler, rmi ve hat olmak zere drt ana balk altnda toplanmtr. Geometrik birimler kendi iinde daire, gen, yldz, drtgen, begen, altgen, sekizgen ve dilimli olmak zere sekiz alt gruba, bitkisel bezemeler ise palmet ve arabesk konularn ieren iki alt gruba ayrlmlardr. Dkm tablosundaki veri sonularna gre geometrik birimlerde 19 rnekten ikisinde daire, beinde gen, beinde yldz, on rnekte drtgen, rnekte begen, be rnekte altgen, be rnekte sekizgen, dokuz rnekte ise dilimli formlar kullanld gzlenmektedir (bkz. Tablo 2). Tablo 2nin geometrik birimler stunundan anlaldna gre, baz rneklerde geometrik birimlerden, birka birlikte kullanlmaktadr (bkz. rnek No: 1.00, 1.01, 1.03, 1.07).

48

Ayn zamanda 1.07 ve 2.07 dnda kalan geometrik birimlerin kullanld rneklerde bu birimlerle birlikte palmet, arabesk ve rmi motiflerinin de bir arada ya da ayr ayr kullanld gzlenmektedir (bkz. Tablo 2). Tablonun ikinci ana stununda yer alan bitkisel bezemelerden palmet 1.03, 1.07 rnekleri dnda kalan 12 rnekten 6snda, arabesk ise 1.07 dnda kalan yine 12 rnekte ele alnmaktadr. 1.03 nolu rneklerin dnda, palmet ve arabesk motiflerinin 12 rnekte birlikte kullanld anlalmaktadr (bkz. rnek No: 1.00, 1.01, 1.02, 1.04, 1.05, 1.06, 1.08, 1.09, 1.10). nc ana stunda bulunan rmi motifinin, ele alnan 12 rnekten 6snda yer ald gzlenmektedir (bkz. rnek No: 1.00, 1.01, 1.02, 1.03, 1.04, 1.05, 1.06, 1.08, 1.09, 1.10, 2.00). Rmi motifinin 1.03 nolu rnek dnda bulunan 12 rnekte palmet ve arabesk motifleri ile birlikte kullanld anlalmaktadr. Tablonun drdnc ana baln oluturan hat ise, incelenen 19 rnekten yalnzca drt rnekte deerlendirilmektedir (bkz. r. No: 1.00, 1.10). Hat, 1.10 nolu rneklerde grld gibi, palmet geme ve rmi motifleri ile birlikte ele alnmaktadr. Tablo 2nin dkm sonular ve incelenen rnekler dorultusunda minberlerde (12 rnekten 6snda) en ok kullanlan konularn palmet, arabesk ve rmi motifleri olduu gzlenmektedir. 10 rnekle drtgen birimi ikinci, 9 rnekle dilimli formlar nc srada yer almaktadr. Dier geometrik birimlerden gen, yldz, altgen ve sekizgen formlarn drdnc srada, 4 rnekte rastlanan hat konusunun beinci, 3 rnekte kullanlan begen motifinin altnc ve yalnzca 2 rnekte gzlenen daire motifinin son srada yer ald anlalmaktadr (bkz. Tablo 2). rneklerde anlald gibi bitkisel ve rmi bezemelerin,

minberlerin yan aynalk, bordr, kap kitabeleri, sprgelik, kap st,

49

kap

kanatlar,

geit

ve

erefe

alt

blmlerinde

kullanld

gzlenmektedir. Bu bezemelerin geometrik birimleri kapsayan formlar iinde deerlendirildii anlalmaktadr. Aratrmalardan anlaldna gre, ayn dneme ait Konya Aleddin Camii, Malatya ulu Camii, Ankara Kzl bey Camii minber sslemelerinde de bitkisel bezemeler ve rmi motiflerin geometrik birimlerle birlikte kullanld belirtilmektedir. Tablonun birinci stununu oluturan geometrik birimlerin,

rneklerden anlald gibi, minber yan aynalklarnda (yldz, drtgen, altgen; bkz. r. No: 1.01), erefe altnda (yldz, sekizgen; bkz. r. No: 1.06), korkuluk ksmnda (sekizgen, drtgen, gen, bkz. r. No: 1.07, ), bordrlerin bir ksmnda (drtgen; bkz. r. No: 1.03) ve Ankara Aleddin Camii kap kanatlarnda (daire, drtgen, begen, dilimli) kullanld gzlenmektedir. Ayn dneme ait Kayseri Ulu Camii, Kk Ali Olu Camii, Ankara Ahi Elvan Camii, Malatya Ulu Camii minberlerinde de benzer geometrik birimlerin kullanld aratrmalardan anlalmaktadr. ncelenen rneklerde hat minber kap kitabelerinde

deerlendirilmitir (bkz. rnek No: 1.10).

50

TABLO 3 ASLANHANE CAM MMBER SSLEMESNDE KULLANILAN KOMPOZSYONLAR

RNEK NO 1.00 1.01 1.02 1.03 1.04 1.05 1.06 1.07 1.08 1.09 1.10 2.00 X X X X X ZEMN DOLGULU GEMELER X X X X BORDR X SMETR X X X X X X X X X X X X ARALIKSIZ BALANTILI TEKRAR X X X X X X X X X X X X

3. Kompozisyon Tablo 3de minberlerde uygulanan kompozisyon; zemin dolgulu gemeler, bordr, simetri ve aralksz balantl tekrar olmak zere drt ana balk altnda deerlendirilmitir. Tablo 3deki veri sonularna gre zemin dolgulu gemeler incelenen 19 rnekten 8inde ele alnmaktadr (bkz. rnek No: 1.00, 1.01, 1.06, 2.00). Bu rneklerin hepsinin ayn zamanda simetri ve aralksz balantl tekrar ilkesi ile birlikte kullanld gzlenmektedir. Zemin dolgulu geme kullanlan 8 rnein 4nde ayrca bordr de kullanld anlalmaktadr (bkz. rnek No: 1.00, 2.00). Tablo 3n ikinci ana stununda yer alan bordr, incelenen 12rnekten 10unda gzlenmektedir (bkz. rnek No: 1.00, 1.02, 1.03, 1.09, 1.10, 2.00). Bu 10 rnekten anlald gibi bordr, ayn zamanda simetri ve aralksz balantl tekrar ilkesi ile birlikte deerlendirilmektedir.

51

nc ana stunda bulunan simetri ilkesi, incelenen 12 rnekten 9unda da gzlenmektedir. Drdnc stunda yer alan aralksz balantl tekrar ilkesi de yine 12 rnekte deerlendirilmitir (bkz. Tablo 3, Stun 4). Tablo 3den anlald gibi simetri ve aralksz balantl tekrar ilkeleri, tm rneklerde (12 rnek) birlikte ele alnmaktadr. Tablo 3n dkm sonularna gre, incelenen 12 rnekten 9unda da kullanlan simetri ve aralksz balantl tekrar ilkelerinin en ok kullanlan kompozisyon dzenini oluturduu gzlenmektedir (bkz. Tablo 3). 10 rnekle ikinci srada bordr ve 8 rnekle de son srada zemin dolgulu gemelerin kompozisyonda kullanld anlalmaktadr (bkz. Tablo 3). ncelenen rneklerden anlald gibi, zemin dolgulu gemelerin minberin yan aynalk (bkz. rnek No: 1.00, 1.01, 2.00), erefe alt (bkz. rnek No: 1.00, 1.06, 2.00), Ankara Aleddin Camii kap kanatlar (bkz. rnek No: 2.00) ve yine ayn caminin korkuluk sslemelerinde (bkz. rnek No: 2.00) kullanld gzlenmektedir. Bordrn incelenen rnekler dorultusunda, minberin yan aynalk i ve dnda, geit stnde, sprgelik stnde, kap stncelerinde, svelerde ve korkuluk kenarlarnda kullanld anlalmaktadr (bkz. rnek No: 1.00, 1.02, 1.03, 1.09, 1.10, 2.00). Simetri ve aralksz balantl tekrar ilkeleri tm rneklerde grld gibi, minberlerin erefe alt, yan aynalk ve kap kanatlarnda bulunan geometrik birimlerin balanmasnda, korkuluk ksmlarndaki geometrik formlarn balantsnda kullanlmaktadr (bkz. Tablo 3). Simetri ilkesinin hem geometrik birimlerin diziliinde, hem de minberlerin tm motif sslemelerinde kullanld gzlenmektedir. Aralksz balantl tekrar ilkesinin bordr motiflerinin

balanmasnda ve geometrik birimlerin iindeki motif balantlarnda kullanld anlalmaktadr (bkz. Tablo 3). 52

BLM VI

AA AYAK CAM (AAOLU CAM)

Bulunduu Yer : Akba Mahallesi Ulucanlar Caddesi No: 94 (Mahalle, semt, sokak, ky, kap no.) Yapld Tarih ve Devri : XII. y.y. tipi. Bnisi : Vkf : Mimar ve Ustas : Kitabesi : (Varsa usulne gre yazlacaktr) Mahalli Tekilttaki Vakfiyesi : Defter No. : Sahife No. :

Eserin Mimari Vasflar : Subasman ksm Ankara ta zeri ahap hatll tula Horasan duvarl ve atl tek ahap minareli kareye yakn mustatil planda iki katl bir eserdir. Al mihrap orijinal ssl ve istalaktitlidir. Minberin kap ve korkuluu dz mselles ksm hendesi ekiller iine boya nakldr. Harim tavan kadnlar mahfili ve maksure tavanlar tal gbekli pervazlar boya nakldr. Tamirle naklarn baz ksmlar deimitir. Minare muahherdir, n cephe st pencereli son cemaat rlmtr. Bu gn yalnz tula pencere kemerleri grlmektedir. Mihrap, minber, tavan ilemelerinin sanat deeri var, bina mimari deeri zaif. Eserin Onarld Tarihler : Onartanlar : Onaranlar : Eserin Bugnk Durumu : Kullanlmakta ve bakml. Tapu ve Kadastro Kayd : 53

(Mmkn olanlarn aplar da konacaktr.) evresi Hakknda Bilgiler : (Etrafnda istimlk konusu var mdr?) Bu eser iin hazrlanan A. Fotoraf adedi : 4 B. Plan, kesit, cephe adedi : 1

Eserin Ad : Aa Ayak (Trl isim ve hretleri) Bulunduu Yer : Akba Mahallesi Ulucanlar Caddesi zerinde (Mahalle, semt, sokak, ky, kap no.) Yapld Tarih ve Devri : (1117 H.) 1705-1706 Bnisi : Vkf : Mimar ve Ustas : Kitabesi : (Varsa usulne gre yazlacaktr) Mahalli Tekilttaki Vakfiyesi : Defter No. : Sahife No. :

Eserin Mimari Vasflar : Meyilli bir arazi zerinde boyuna dikdrtgen plnda ve kerpi duvarl caminin duvarlar zerinde mukavemeti artrmak gayesi ile bol miktarda aa hatl ve direklerin kullanlm olmasndan dolay Aa Ayak Camii adn almtr. Krma atl ve ahap tavanl caminin tavan gzel bir grn arz etmesine ve eski ahap iilii yanstmasna ramen muhakkak ki orijinal deildir. Sadece kuzey cephe tuladan yaplm ve aa hatllarla takviye edilmitir. Giri kaps zerinde ve yanlarndaki pencereler zerinde tuladan sivri kemerli alnlklar bulunmakta, kuzey cephede mahfile alan pencerelerin ileri

54

kapatlm ve kk tezyini ni eklini almtr. Kuzeybat kede bulunan aalar pahaldr. Minare ahap ve ykseklii azdr. Baz ksmlarda, bilhassa mahfilin alt tavannda iki iilik ve malzeme tavanla ayrlk gstermektedir. Dz tahtalar zeri ince talarla kare blmlere ayrlm olan tavanda, talarn kesitii yerlere baklava halinde ufak tahta plkalar konmutur. Orta ksmda 6 kenarl bir gbek tavan yzeyinden tekil edecek ekilde yaplm ve etraf a boyal naklarla sslenmi kenar pervazlar ile evrilmitir. Orta gbein ii ise birbirine gemi daireler ve bu daireler ortasnda kl yldzlarla tesyin edilmitir. Kuzey taraftaki mahfili iki ahap direk tamakta olup mahfilin orta ksm yanlara gre balkon eklinde ileri doru knt tekil etmektedir. Kenarlar a boyal naklarla tezyin edilmi, mahfilin naklar, tavan naklarndan daha eski olduunu gsterir. Kble duvar ortasndaki al mihrab mcessemdir. Tavan hizasna kadar ykselen mihrap en stte bir sra palmetle nihayetlenir. Mihrap nii 5 kenarl ve kedeki 2 stunce ile ssldr. Ni zeri mukarnaslarla ve niin i yzeyi alak kabartma ve geometrik geme motiflerle sslenmitir. Ke dolgular ayn ekilde motiflerle sslenmitir. Mihrap niinin etrafn 3 bordr evreler. Dta ve ite kelime-i tevhit yazl iki bordr aras birbirine gemi ovallerle ssl ikinci bir bordr bulunmaktadr. Mihrabn zerinde st ste 3 katiba bulunur ki bunlardan ortadaki iki paraldr. Ahap minberin merdiveni altndaki gen pano gemeler halinde yaplmtr. Btn yzey, hatayi, rumi ve kvrk dallarla bezenmi ve naklarda krmz, siyah, sar renkler kullanlmtr. Eserin Onarld Tarihler : Onartanlar : Onaranlar : Eserin Bugnk Durumu : badete ak ve bakmldr. Giri ksmna iki yanndaki mahfilin altnda kalan ksmlar camekanlarla blnerek imanlara tahsis edilmi iki oda haline getirilmitir. 55

Tapu ve Kadastro Kayd : (Mmkn olanlarn aplar da konacaktr.) evresi Hakknda Bilgiler : (Etrafnda istimlk konusu var mdr?) Bu eser iin hazrlanan A. Fotoraf adedi : B. Plan, kesit, cephe adedi :

6.1. TARHSEL GELM Hakikat halde gvde ve erefedeki farkl malzemeden de anlalaca zere minarenin bir tamir geirmi olduu muhakkaktr. Bu tamir esnasnda eserin sanat deeri dnlmeden ve praporsiyonlar nazara alnmadan minarenin ak yksek yaplm olduu ortaya kmaktadr. erefe alt kirpisi yarm silindirik ve erefe korkuluklar gene tuladr. Derzli ilenmi malaz tatan beden duvarlar kirpi saaklarla yerini, beden duvarlarndan biraz daha ierden balayan sekiz gen kasnaa terk eder . 60-70 cm. yksekliindeki kasnan Dou, Bat ve Kuzey, Gney kenarlarnn ortasnda birer adet al ebekeli penceresi vardr. Gene bir sra kirpiyi takiben sekiz gen kasnan zerinde hafif yayvan kubbe mekann zerini rter. D yaps ile mtenasip alan i mekanda organlar, tam bir vuzuh iinde bulunan mescidin bugn kapal alan san cemaat yerine alan sivri kemerli byk bir ni iine alnm ta sveli ve bask yay kemerli giri kapsnn kemer zengilerine zarif mukarnaslar ilenmitir.

6.2. MMAR PLANI te, kare mekandan sekizgen kubbe kasnana tromplarla

geilmekte ve kubbe eteinde btn kasna birbirleri ile st kenarlarnda birleen baklavalardan bir kuak evirmektedir. Drt kenarda pencere eklinde niler yaplarak, kubbe kasnanda tam bir armoni salanmtr. 56

Kble duvar ortasnda yer alan mihrab ayr gzellie sahip alan mescidin minberi sonradan ilave edilmitir. kenarl mihrap niinin kenarlar dey durumda dikdrtgen panolar eklinde tanzim edilmi ve ileri geometrik- gemelerle sslenmitir. Niin iki kesini iki stunce ssler. Mihrap niinin zeri 6 kademe halinde mukarnaslarla daralr. Ni iindeki dikdrtgen panolarn bittii ve mukarnaslarn balad yerde Kelime-i tevhit yazl bir kuak dalar. Ke dolgular ak alak kabartma olup aldan yaplm be gen ve yldz motiflileri ile sslenmitir. Akba Mahallesi, Ulucanlar Caddesi zerinde yer alan cami 1117 H. (1705-1706) ylnda yaplmtr.

Aa Ayak Camii plan

57

Meyilli bir arazi zerinde boyuna dikdrtgen planda ve kerpi duvarl cami'in duvarlar zerinde mukavemeti artrmak gayesi ile bol miktarda aa hatl ve direklerin kullanlm almasndan dolay Aa Ayak Camii adn almtr. Krma atl ve ahap tavanl camiin tavan gzel bir grn arz etmesine ve eski ahap iilii yanstmasna ramen muhakkak ki orijinal deildir. Sadece Kuzey cephe tuladan yaplm ve aa hatllarla takviye edilmitir. Giri kaps zerinde ve yanlarndaki pencereler zerinde tuladan sivri kemerli alnIklar bulunmakta, Kuzey cephede mahfile alan pencerelerin ileri kapatlm ve kk tezyini birer ni eklini almtr. Kuzeybat kede bulunan aalar pahldr. Minare ahap ve ykseklii azdr. Baz ksmlarda, bilhassa mahfilin alt tavanndaki iilik ve malzeme tavanla ayrlk gstermektedir. Dz tahtalar zeri ince italarla kare blmlere ayrlm olan tavanda, italarn kesitii yerlere baklava halinde ufak tahta plakalar konmutur. Orta ksmda 6 kenarl bir gbek tavan yzeyinden knt tekil edecek ekilde yaplm ve sslenmi, kenar pervazlar ile evrilmitir. Orta gbein ii ise birbirine gemi daireler ve bu daireler ortasnda nl yldzlarla tezyin edilmitir. Kuzey taraftaki mahfili iki ahap direk tamakta olup, mahfilin orta ksm yanlara gre balkon eklinde ileri doru knt tekil etmektedir. Kenarlar a boyal naklarla tezyin edilmi mahfilin naklar tavan naklarndan daha eski olduunu gsterir.

58

6.3. AHAP BLM VE ZELLKLER Kble duvar ortasndaki al mihrab mcessemdir. Tavan hizasna kadar ykselen mihrap en stte bir sra palmetle nihayetlenir. Mihrap nii 5 kenarl ve kelerde 2 stunce ile sslenir. Ni zeri mukarnaslarla ve niin i yzeyi alak kabartma ve geometrik geme motiflerle ke dolgular da ayn ekilde motiflerle sslenmitir. Mihrap niinin etrafn 3 bordr evreler. Dta ve ite Kelime-i tevhit yazl, iki bordr arasnda birbirine gemi ovallerle ssl ikinci bir bordr bulunmaktadr. Mihrabn zerinde st stte 3 kitabe bulunur ki, bunlardan ortadaki iki paraldr. Ahap minberin merdiveni altndaki gen pano gemeler halinde yaplmtr. Btn yzey hatayi, rum ve kvrk dallarla bezenmi, naklarda krmz, siyah, sar renkler kullanlmtr.

59

Fotoraf No:1- Aa Ayak Camii minber detay

60

Fotoraf No:2-Aa Ayak Camii minber detay

61

izim 1: Ankara Aa Ayak Camii sprgelik sslemeleri.

62

izim 2: Ankara Aa Ayak Camii sprgelik ssleme motifleri.

63

izim 3: Ankara Aa Ayak Camii sprgelik ssleme motifi.

64

izim 4: Ankara Aa Ayak Camii minberi; sol aynalk gergilik ii sslemeleri.

65

izim 5: Ankara Aaayak Camii minberi; gergilik alt sslemeleri .

66

TABLO 4 AA AYAK CAM MMBER SSLEMESNDE UYGULANAN TEKNKLER

RNEK NO 1.00 1.01 1.02 X TAKLT KNDEKAR akma DZ YUVARLAK SATIHLI KAFES SATIHLI DERN DERN OYMA Yaptrma OYMA X X X X X X FT EBEKEL KATLI OYMA RLYEF

1. Teknik Tablo 4de, minberlerde uygulanan teknikler alt ana balk altnda toplanmtr. Bunlar taklit kndekri, kafes, yuvarlak sathl derin oyma, dz sathl derin oyma, ift katl rlyef ve ebekeli oyma ad verilen tekniklerdir. Ankara Aaayak Camii minberi orijinal olup, naklarla

sslenmitir. Minberde, kapnn ta ksmnda, ahap dz sathl derin oymalar yer alr. Merdiven korkuluklar kafes teknii ile ilenmitir. erefe alt panolar dz tahta zeren yaptrma teknii ile yaplm, fakat iki tanesi dmtr. Minberin yan aynalklarndaki taklit kndekari (yaptrma) tekniiyle yaplm olan gen panolar, yldz kompozisyon biimleri meydana getirilir.

67

TABLO 5 AA AYAK CAM MMBER SSLEMESNDE UYGULANAN MOTFLER

RNEK NO 1.00 1.01 1.02 GEOMETRK BRMLER* 1 2 X X X 3 4 5 X 6 X X 7 8 X BTKSEL BEZEMELER PALMET X X X ARABESK X X X RUM X X X HAT X

Motifler Genelde btn yzey yaprakl rozet biimindeki, papatya da denilen hatayi motifi etrafnda erit halinde birbirine balanmtr. Yazda kompozisyon btnleyici unsur olarak kullanlmtr. Kap aynalnda siyah zemin zerine sar yalnz ile Kelime-i Tevhidi yazldr. Bordrler, kaln kvrm dallarn arasndaki iek motiflerinin zenginlii ve ahengi ile daha zengindir. Yan aynalklarn etrafn evreleyen birinci bordrde yumuak kvrmlar dallar arasndaki hatailer stilize edilmi, bolluk ve bereketi simgeleyen nar iekleri ile uyum iindedir. Dtaki ikinci bordr ise birbirine geme motifleri ile balanm, madalyonlarn iinde, rumi eklindeki kvrm dallarn yerletirilmeleri ile meydana getirilmilerdir. Bu madalyonlarn birbiriyle baland ksmlarn iki yannda da birok ufak yapran arasna yerletirilmi ikier tane, kk ve stilize edilmi laleye benzer motifler grlmektedir.

68

TABLO 6 ASLANHANE CAM MMBER SSLEMESNDE UYGULANAN KOMPOZSYONLAR

RNEK NO 1.00 1.01 1.02 ZEMN DOLGULU GEMELER X X X BORDR X SMETR X X X ARALIKSIZ BALANTILI TEKRAR X X X

Kompozisyon Minberin yan aynalklarndaki taklit kndekri tekniiyle yaplm olan byk gen panolar, on iki keli ve kollu yldz kompozisyonu biimlerinden meydana getirilerek, her bir parann zeri iek motifleriyle naklanmtr. st ste ve yan yana istiflenmi yldz kompozisyonlarnn aralarndaki boluklara, eitli okgen paralar yerletirilerek birbiriyle uyumlar salanmtr. Geometrik bir a eklinde dzenlenmi olan bu paralarn aralarnda ise sar yaldz boyal ince talar evrilidir. Bu gen panonun etrafn iki sra halinde zengin bezenmi bordr dolamaktadr. teki bordrde, kaln ve yumuak kvrml dallarn, aralarndaki iek motiflerini kucaklayarak ve birbirine balanarak sreklilik gstermesinden oluan bir sistem mevcuttur. Dta olan ise biraz farkllk gstermekte ve rum eklindeki bitkisel bezemelerin emse de diyebileceimiz bir madalyon iine alnarak geme motifiyle birbirine balanmalarndan oluan bir tarzda, madalyonlu kompozisyon eklinde tertip edilmitir. Bu bordrn iki yannda ok ince birer bordr daha uzanp gitmektedir. Geit kapsnn etrafndaki yine bitkisel bezemeli nc bir bordr ise sarmak gibi yukar doru ykselerek erefe alt panosunu dolar. zerinde bulunan kalem ii naklar, yan aynalklardaki birinci bordre grn olarak ok benzerse de, kaln kvrm dallarn arasndaki iek motifleri bakmndan farkllk gstermektedir (ney, 1983:419). 69

BLM VII

SONU VE NERLER

Sonu Anadolu Trk sanat XI. yzylla birlikte gelime gstermeye balamtr. Zengin bir kltr birikimine sahip Anadoluda Trkler yeni yaratma ortam bularak gnmze kadar gelen gl bir sanat gelenei oluturmulardr. XII. yzylla birlikte gelime gsteren Anadolu Seluklu sanat son derece ilgin bileimler sunarak kendinden sonraki sanat biemlerine temel oluturmutur. Genel bir belirlemeyle iki yzyl aan bu srete, Anadolunun farkl blgelerinde farkl malzemelerde gzlenen ortak ssleme ilkeleri, Anadolu Seluklularnn bir sanat biemi oluturduklarnn gstergesidir. Seluklularn gelitirdii bu biem, dinsel ve sivil mimari yap unsurlarnda izlendii gibi, bu unsurlarn ssleme biimleriyle de ortaya kmaktadr. Birok malzemeyi ustaca kullanan Anadolu Seluklular, ahap malzemede de ok baarl rnekler yaratmlardr. Bu dnemden gnmze az sayda ahap eser kalmtr. Bu eserlerden byk bir ounluu dinsel mimari elemanlaryla, bu elemanlara ait minber, rahle, sanduka, krs, tavan kirileri, stun, stun balklar, pencere ve kap kanatlardr. Anadolu Seluklular ahap iiliinde kullanlan malzemelerin fiziksel zelliklerine uygun teknikleri gelitirmi ve ustalkla kullanmlardr. Daha ok ceviz, elma, armut, sedir, abanoz, gl, imir ve am malzemeyi tercih etmilerdir. Bu malzemelerde kullanlan teknik, konu ve kompozisyonlar bu dnemde eitlilik gstermitir. Anadolu Seluklularnn zengin biim daarcklar, sonsuz

bileimleri ieren kompozisyon anlaylar ahap sanat zerindeki 70

baarl uygulamalarla karmza kar. Ahap iiliinin gzel rneklerini oluturan minber sslemelerinde bu etki daha da younlamaktadr. Gnmze az sayda kalan Anadolu Seluklu minber

rneklerinden bir ksm orijinal olarak camilerde, bir ksm ise btn ya da paralar halinde mzelerde bulunmaktadr. Konya Aleddin, Konya Beyehir Erefolu, Ankara, Aleddin, Ankara Arslanhane, Kayseri Huand Hatun, Divrii Ulu, Afyon Ulu, Kayseri Ulu, Konya Kk Ali Olu, Ankara Ahi Elvan, Ankara Kzl bey, Sahip Ata, Harput Sare Hatun, Siirt Ulu camilerinin minberleri bu dnemin en gzel ahap iiliine rnek oluturmaktadrlar (Eskici.1998:56). Anadolu Seluklu dnemi ahap minberleri, ok zengin eitli teknii ve bu tekniklerdeki ustal sergiler niteliktedir. Bu dnemde yaygn olarak kndekri, taklit kndekri, oyma (dz sathl derin oyma, yuvarlak sathl derin oyma, ift katl rlyef), kafes, ajur, ebekeli oyma ve eri kesim teknikleri birok eserde birlikte ele alnarak kullanlmtr. Anadolu Seluklu minber sslemelerinde ortak konular bitkisel bezemeler (palmet, lotus, kvrk dallar, arabeskler), rmiler, geometrik bezemeler ve hat olarak karmza kmaktadr. Yine bu dnemde minberlerdeki ortak kompozisyon dizilii, geometrik birimlerin sonsuz karakterli ve simetrik dzenleniiyle oluturulmutur. Gnmzde orijinal haliyle bulunan Anadolu Seluklu ahap minberlerinden Ankara Arslanhane Camii ve Ankara Aleddin Camii minberlerinde kullanlan teknik, konu ve kompozisyon dzeni, ayn dnemde yaplm olan dier ahap minber rnekleriyle yakn benzerlikler gstermektedir. Bu benzerliin etkilenmeler sonucumu yoksa kalp teknii kullanlarak m yapld sorusunu akla getirmektedir. Ankara Aleddin Camii minberi bugn harap bir durumda

bulunmaktadr. Bu minbere oranla Ankara Arslanhane Camii minberi ise daha iyi durumdadr. 71

Her iki minberde de kullanlan ortak malzeme ceviz aacdr. Aratrmaya konu olan Ankara Arslanhane ve Ankara Aleddin camileri minber rneklerinde taklit kndekri, kafes yuvarlak sathl derin oyma, dz sathl derin oyma ve ift katl rlyef ortak kullanlan tekniklerdir. Bu tekniklerden taklit kndekri ortak olarak minberlerin yan aynalk ve erefe altlarnda, buna ek olarak Ankara Aleddin Camiinin minber kap kanatlarnda kullanlmtr. Her iki minberde de taklit kndekrinin kullanld yan aynalk ve erefe alt panolarnda boydan boya ayrlmalar gzlenmektedir. Kafes teknii ortak olarak korkuluklarda uygulanmtr. Yuvarlak sathl derin oyma teknii motiflerde ve hatta, dz sathl derin oyma teknii ile ift katl rlyef teknii ise minberlerin kap Her kitabelerinde iki minberde grlmektedir. de ad geen ebekeli oyma teknii ele Ankara alnd Arslanhane Camii kap ta ksm ve korkuluk gergiliinde kullanlmtr. tekniklerin birlikte gzlenmektedir (Fotoraf no:22). Ankara Arslanhane ve Ankara Aleddin camilerinin minberlerinde kullanlan ortak konular, geometrik birimler, bitkisel bezemeler (palmet ve arabesk), rmi ve hat olarak belirlenmitir. Geometrik birimlerde ortak olarak gen, drtgen, begen, altgen, sekizgen, yldz ve dilimli formlar kullanlmtr. Bu formlar minberlerin yan aynalk, erefe alt, sprgelik ve korkuluk blmlerinde grlmektedir. Her iki minberde de bitkisel bezemeler, rmilerle birlikte geometrik formlarn iinde ele alnmtr ncelenen rneklerde hatn minber kap kitabelerinde ve korkuluk gergiliklerinde yer ald grlmektedir. Kap kitabesinde kullanlan hat, iki rnekte de bitkisel ve rmi bezemelerle birlikte ele alnarak dekoratif bir nitelik gstermektedir. ncelenen minberlerde ahabn doal rengi dnda herhangi bir renk kullanlmamtr. Ancak zamann etkisi ile ahabn renginde yer yer alma ve solmalarn olduu gzlenmektedir.

72

Ankara Arslanhane ve Ankara Aleddin camileri minberlerinde zemin dolgulu gemeler, aralksz balantl tekrarlarla ele alnmtr. Motifler simetri ve balantl tekrar ilkeleriyle oluturulmutur. Her iki minberde de kullanlan i ve d bordrler, minber blmlerini belirler ve minberi tamamlar niteliktedir. ncelenen rnekler dorultusunda her iki caminin minber

sslemelerinde malzeme, konu, teknik ve kompozisyon bakmlarndan benzerlikler grlmektedir. Ancak birbirine aynen benzeyen iki ya da daha fazla motife rastlanmamtr. Dnemin gzel rneklerinden olan bu minber sslemeleri

gereklikten uzak, stilize bir eilim gstermektedirler. Farkl yzyllarda farkl ustalarca yaplm ahap minber

sslemelerinin temel zelliklerinde benzerlik gsteriyor olmalar Anadolu Seluklularnn ortak bir ssleme biemi gelitirdikleriyle aklanabilir. Bugn halka ak bulunan bu orijinal rneklerin ilgili kurum ve kurulularca denetleme, bakm ve onarmlarnn srekli olarak yaplmas, Trk sanat tarihi ve ssleme sanatlar iin gerekli ve ivedi nem tamaktadr. Trk sanat ve ssleme sanatlarnn gelitirilmesi ve gelecek kuaklara aktarlmas ancak uzman kadrolarca orijinal rneklerin belgelendirilip arivlenmesi ve bu alanla ilgili izim kataloglarnn oluturulmas sanat eitiminde de kullanlmasn salayacaktr. ile mmkn olacaktr. Anadolu Seluklu dnemi Ankara Arslanhane ve Ankara Aleddin camilerinin zengin ahap minber sslemelerini oluturan unsurlar izim, boyama ve fotoraflarla ayrntl olarak incelemeyi amalayan bu almann Trk ssleme sanatlarna bir kaynak olabilmesi amalanmtr.

73

Aratrma konumuzu oluturan Ankara Aslanhane camii ahap sslemeleri ve sanat eitimine katklar ayrntl bir ekilde, benzer zellik tayan rnekler ile ait olduklar dnem zellikleri ile verilmitir. Ele alnan konular, Anadolu-Osmanl, Anadolu-Seluklu 13. yzyl rnekleri arlkl olup; mimari zelliklerin yan sra ssleme teknikleri ile gnmz mekanlarndaki farkllklar ile incelenmitir. 13. yzyln sonlarndan Aslanhane Camiinin ahap sslemeleri derin oyma ahap iilii devrinin en nemli rneklerinden birini oluturmak ve teknik adan ran etkilerini tamaktadr. Ejder motifli tepelik ve alnlktaki zengin sslemeli iiliin ei benzeri yoktur. 14. yzyln sonlarndan itibaren Ankara camilerinde al tercih edilmi, Batllama dneminde mihrap veya baka mimari elemanlarn sslemesinde levhalarda ise grlmeye balanan trne iilik gre Ankara ller camilerinde deimektedir. kullanlmamtr. Geometrik ve bitkisel sslemeler iin kullanlan kalp ve kompozisyon Kastamonu, Bursa ve Edirne gibi Anadolu'nun nemli al ustalar ile Ankaral ustalarn benzer zellik sergiledii grlmektedir. 14. yzyln sonlar ve 15. yzyln ilk yars Ankara'daki ahap iiliinin ssleme kompozisyonlar ekil ve slupta nemli bir farkllk ortaya koymutur. 18. yzyldan sonra dnem zelliklerine bal kalnm, ou rnekler ssleme kompozisyonlarnda motif tekrarna gitmemitir (Glekli,1948:84). Yaygn olarak baz rneklerde palmet dizileri ile talandrlan tepelik elemanlar yer almaktadr. Mazgal eklinde her biri bamsz birer eleman olarak bal sralanan olarak palmetlerin deimektedir. says mihraplarn ereve geniliine zellikle Anadolu-Osmanl

dneminden itibaren kullanlmaya balanm bunlardan farkl olarak dilimli ta eklinde tepelik uygulamalar grlmtr. Bordr zellikleri hemen her rnekte nce birer halat silme ile snrldr. Ankara camilerinde sk rastlanan bir zelliktir. Ankaradaki baz rneklerde ise iki veya daha

74

fazla yatay pano eklinde dzenlenen alnlk ekli yresel bir zellik olarak dikkat ekmektedir. 18. yzyldan sonra Ankara camilerinde bu alnlklarn ykseldii grlr. Stunlar hemen hemen her rnekte kullanlm olup erken dnem rneklerinde silindirik, kare, yivli ve sekizgen planl olmak zere eitli gvde tipleri ile karmza kar. Gvdeler genellikle sadedir. Kaide ve balklar tek tiptir. Btn rneklerde kp eklindeki balk ve kaideler gvdeye balanr. Buna karlk altgen stunce ve tek sra mukarnasl balk tipi tercih edilmitir. Baz rneklerde ise yer sslemelerde verilmitir. rneklerde yaz ve geometrik ise yaz daha ve az kompozisyonlara kullanlmtr. Bitkisel sslemeler bordr

Baz

mukarnasl

uygulamalaryla

karlalr. Geometrik sslemelere yer verilir. Ge dnem rneklerinde ise yaz ve bitkisel sslemeler geleneksel el sanatlarnn gelimesinde ve yaatlmasnda nemli rol oynamtr. Erken dnem geometrik sslemeleri genellikle enine ve boyuna kompozisyonlardan olumaktadr. En yaygn olan yldz ve okgen rnekleridir. Bitkisel sslemeler rumi, palmet, kvrm dallar, rozet ve natralist tarzda ilenmi iek motiflerinden olumaktadr. Sslemeler genellikle kompozisyonlar halindedir. Geometrik sslemelerle birlikte tek tek motiflere rastlanmaktadr. Bitkisel unsurlarn birleip sap halini ald sade kompozisyonlar arlktadr. Lale ve bahar dallarn hatrlatan yaprakl ieklerde grlr. 14. yzyln ikinci yarsna ait rneklerde ise, ge dnemdeki slup deiimini gsteren iri yaprakl iek ve soyut akantus yapraklarnn oluturduu "barok" karakterde bitkisel sslemeler dikkati ekmektedir. Yaz Ankara mihraplarnda geni yer tutmaktadr. Erken rneklerde daima nesih, ge dnem rneklerde ise hem nesih hem de slsten oluan yuvarlak hatl yaz tipleri tercih edilmitir. Yazlar daima dini konulu olup, kitabe olarak kullanld rnek yoktur. Erken dnem rneklerindeki yaz kompozisyonlarnda, 16. yzyla ait Kurunlu Camii mihrab hari, zemin daima Rumili bitkisel motiflerle dolguludur. Yaznn

75

ssleme unsuru olarak bitkisel motiflerle zenginletirilerek kullanlmas erken slam sanatndan itibaren sk karlalan bir zellik olmakla birlikte, Ankara rnekleri ile ada olan Anadolu'daki dier al mihraplarda pek rastlanmamaktadr (Mlayim,1982:217). eitli dnemlerde ounluu ahaptan yaplm olan Ankara ve yakn evresindeki minberlerin ekil, teknik ve stilistlik bakmndan tam bir btnlk ortaya koymas ou minberde ayn kalplarn kullanlm olmas tek tip rnekler ortaya kmasna sebep olmutur.

neriler 1. lk aamada caminin ryen, atlayan ve deformasyona urayan ahaplar, acilen ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde, ahap haerelerine kar ilalanmal, ahaplarn tahrip olmu ksmlarna sertletirici malzemeler yardmyla mukavemet kazandrlmaldr. Ahap stunlar zerindeki yalboyalar temizlenerek malzemenin nefes alp vermesi salanmaldr. 2. Caminin temel durumu incelenmeli, tayc sistemi

glendirilmelidir. 3. Yapnn nemi dikkate alndnda acilen atnn elden

geirilmesi ve yangn tehlikesinin nlenmesi amacyla elektrik tesisatnn gvenli hale getirilmesi zorunludur. 4. Yangn tehlikesi nedeniyle mevcut sobann kaldrlmas gerektii ve merkezi sistemli ve daimi stma sistemli s ve tehizatlar yukarda aklanan nedenlerden dolay ahap malzemelere zarar vereceinden, kalc stma sisteminin yaplmasnn uygun olmad kanaatine varlmtr. 5. Ssleme unsurlar asndan motif, kompozisyon zelliklerinin korunarak, deitirilmeden gnmze ulatrlmas sanat eitiminin gelimesine zenginlemesin de rol oynayacaktr.

76

6. Sslemelerde kullanlan desen, motif ve kompozisyonlar deiik alanlarda da kullanlabilir. 7.Geometrik sslemeler sadeletirilerek, Geleneksel El

Sanatlarnn yaatlmasnda rol oynayabilir. 8. Kullanlan ssleme motifleri Ssleme sanatlarna eitlilik kazandrabilir.

77

KAYNAKA

AKAR, Azade, C. KESKNER (1978) Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif, stanbul: Gzel Sanatlar Matbaas. ALPASLAN, A. Sabiha (1986) Ssleme Resmi ve Ssleme Sanatlar Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara ALPASLAN, A. Sabiha (2003) Tasarm, Ya-pa Yaynlar, stanbul. AKSEL, Malik (1943) Sanat Hayat, Ankara. ARIK, Ruhan (1973) Batllama Dneminde Trk Mimari rneklerinden Ahap Camileri, Ankara. AKPINARLI, Feriha (1991) Aa Oyma Sanat, Ankara: T..B. Yaynlar. ARSEVEN, Celal Esad (1984) Trk Sanat, Ankara: Cem Yaynevi. ASLANOLU, nci (1984) Ankara Camileri, Ankara: Kltr Turizm Yaynlar. ASLANAPA, Oktay (1992) Yzyllar Boyunca Trk Sanat, stanbul: Devlet Kitaplar. ASLANAPA, Oktay (1986) Osmanl Mimarisi, stanbul. BAKAN, Seyfi (1985) Anadolu Trk Ahap Sanat, stanbul: lgi Dergisi, say 42. BOZER, Rstem (1991) Seluklu Devri Ahap Kap Kanatlar, Ankara: Vakflar Genel Mdrl Yaynlar. BOZER, Rstem (1998) Osmanl Eserlerinde Ahap ilii, Ankara: Vakflar Genel Mdrl Yaynlar. DA, evket (1997) Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C.1, Yem Yaynlar, stanbul. AKSEL, Malik (1943) Sanat Hayat, Ankara. DEMRALP, Yekta (1999) Erken Dnem Osmanl Mimarisi,

Ankara:Kltr Bakanl Yaynlar / 2209.

78

DYARBEKRL, Nejat (1993) Ankara.

slamiyetten nce Trk Sanat,

DOANAY, Aziz (1999) Osmanl Mimarisinde Ahap Sanat, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, s.234-244. DOANBA, Muzaffer (1998) Ahap Sanat, Ankara: Sanat Dergisi, Say 31. ERAKALIN, Devrim (2005, Mart 7) Geleneksel Trk Ahap Sanat <http://www.floor.com.tr/geleneksel.htm> (2006, Aralk 10) ERDEM, Ycel (1999) Trk Mimarisinde Aa leri,:Arkitekt

Yaynlar, stanbul ERDEM, Ycel (1975) Seluklu Aa ilii, stanbul: Sanat Dnyamz. ERSOY, Erdem (1993 ERSOY) XII. Yzyl Aa ilii, stanbul: Kltr Bakanl Yaynlar. EREN, Necati (1976) Ahap Yaplarn Problem ve zmleri, stanbul. ERSOY, Ayla (1977) Osmanl Aa ilii, stanbul: Sanat Dergisi, Say 1. GENTLE, Keith (1984) Mosque and Art, London. GLEKL, Nurettin (1948) Ankara Rehberi, Ankara. GLEKL, Nurettin (1948) Ankara Rehberi, Ankara. HANEROLU,Orhan (1975) nan Szl,Ankara. KERAMETL, Can (1962) Osmanl Devri Aa leri, Ankara: Trk Etnorafya Dergisi, say 4. KILIBAY, Mehmet Ali (1995) Ahabn yks, Ankara: mge Kitabevi.

79

KILIKAN,Hseyin(1983)Tarih

Boyunca

Bezeme

Sanat

ve

rnekleri,mge kitabevi,Ankara. KONYALI, brahim Hakk (1978) Ankara Camileri, Ankara. MAGGS, Philip B. (1989) Tradition and Trade, Van Nostrand Peinhold, New York. MLAYM, Seluk (1982) Anadolu Mimarisinde Geometrik

Sslemeler, Ankara. MLAYM, Seluk (1982) Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler, Ankara. OKAK, Mahmut (1972) Anadolu Trk Mimarisinde Gelecein Trk Sanatna Kaynak Olan Varlklar, Ankara: Vakflar Dergisi, say 3. ORAL, M. Zeki (1962) Anadoluda Sanat Deeri Olan Ahap Minberler, Ankara: Vakflar Dergisi,say 3,s.149. GEL, Semra (1965) Aa Oymacl, Ankara: Baha Matbaas. EL, Bahaeddin (1956) Seluklu Devri Anadolu Ahap ilii, Ankara: Vakflar Genel Mdrl NEY, ney (1992) Seluklu Mimari Ssleme ve El Sanatlar, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar. NEY, Gnl (1992) Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara, Trkiye Bankas Yaynlar. NEY, Gnl (1969-1970) Anadoluda Seluklu ve Beylikler Devri Ahap Teknikleri, stanbul:Sanat Tarihi Yll, cilt 3, s.135. NEY, Gnl (1953) Ankara Aslanhane Camii, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. ZEL, Mehmet (1993) Geleneksel Trk El Sanatlar, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.

80

ZEN,M. Esiner (1985) Yazman Kitap Sanatlar Szl,stanbul. SZEN, Metin TANYEL, Uur (1992) Sanat Kavram ve Terimleri Szl, stanbul: Remzi Kitapevi.

TRKMEN, Yaar (1945) Ahap Yaplar, stanbul. LKC, Mehtap (1990-1991) Ahap Pencere, Kap Kanatlar, Antik Dekor, say 9, s.36-44. NVER, Ahmet Sheyl (1980) Trk nce Oyma Sanat, Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. NVER,Sheyl (1967) 50 Trk Motifi,stanbul. YILMAZ HANCIOLU, Nimet Lale (1990) Ankara Camilerinde Bulunan Kalem Sslemeli Ahap Minberler, Ankara. YCEL, Erdem (1977) Osmanl Aa ilii, stanbul: Kltr ve Sanat Dergisi.

81

EKLER

rnek No izim No Fotoraf No Tr nceleme Tarihi Kayna Boyutlar Malzeme Teknik

: : : : : : : : :

Konu Renk Kompozisyon

: : :

1.00 1.10 2 1 Minber (btn) 28.12.1991 29.3.1992 Ankara Arslanhane Camii Eni: yan aynalk - 382 cm, kap - 108.5 cm Boyu:erefeye kadar - 381.5 cm, kap - 262 cm Ahap (ceviz aac) Yan aynalklar ve erefe altnda: taklit kndekri, Korkuluklarda: kafes Tm motiflerde ve hatta: yuvarlak sathl derin oyma Kap alt kitabe motifinde: dz sathl derin oyma Kap alt kitabesinde: ift katl rlyef Korkuluk alt ve kap ka ksmnda: ebekeli oyma Geometrik birimler, bitkisel bezemeler (palmet, arabesk) rmi ve hat Ceviz aacnn doal rengi. Minber yan aynalklar dik bir gen formundadr. Bu geni iki sra halinde ince bordrler evrelemektedir. Bordrlerin stnde bulunan korkuluk ksm ise yine iki ince bordrle minber yan aynalna balanmaktadr.

82

Minberin tabanla birleimini salayan sprgelik blm yan yana sralanm nilerle daha kaln bir bordr niteliindedir. Minber erefe alt ksm dikdrtgen bir form oluturmaktadr. Bu formun st blm kendi iinde bir kare ile blnm ve altnda iki ince bordrle geit stne balanmtr. Geit st yine dikdrtgen bir form niteliiyle simetrik bir dilim gsteren geit ksmna ince bir bordrle balanmaktadr. Minber kaps dikdrtgen bir form nitelii gstermektedir. Kap sa ve sol stnceleri ve sveleri birbirlerine yakn kalnlktaki bordrlerle blntlenmektedir. Kap aynalk kitabeleri dikdrtgen erevelerle evrilmektedir. Sa ve solda simetrik yedi dilimden oluan kap, altta ince bir bordr ve kapy tabana balayan yan yana balantl sralanm 5 niten olumaktadr. gen formdaki minber yan aynal zemin dolgulu gemelerle birbirine balanm geometrik birimlerden (yldz, drtgen, altgen, sekizgen) meydana gelmitir. Bu birimler raport oluturacak ekilde simetrik balanmalarla elde edilmitir. Yan ayanl iki sra evreleyen ince bordr ii, arabesk motifleri ve aralksz balantl tekrarlardan olumaktadr. Minber korkuluk ksm ise kk gen ve drtgenlerin birbirlerine bir kafes oluturacak ekilde ve simetrik balanmalaryla drt kollu byk yldz ve sekizgenler meydana getirmektedir. Minberin en altnda bulunan sprgelik blm, ii arabesk dolu balantl tekrarlardan olumu nileri kapsamaktadr. erefe alt dikdrtgen formu, zemin dolgulu gemeleri balantl ve simetrik tekrarlaryla oluturulmutur. Geit motifleri arabesklerin girift balantlarndan meydana gelmitir. Minber kaps ta ksm motiflerin balantl tekrarlaryla en stte bulunmaktadr. Sve ve stnce bordrleri devam eder nitelikte balantl simetrik tekrarlardan olumaktadr. Kap kitabesinde kullanlan yazlar kapy tamamlar nitelikte kullanlmtr. Alttaki kitabe ift kat dzenlenmi; alt katta motifler balantl tekrarlarla, st katta ise yaz, dikdrtgen ereveyi oluturmaktadr. Yedi dilimden oluan kap motifleri de her iki ynde simetri oluturacak ekilde aralksz balantl tekrarlarla minberi tamamlamaktadr.

83

Aslanhane Camii Minber ssleme detaylar

84

Aslanhane Cami Minber ssleme detaylar

85

izim 1: Ankara Arslanhane Camii minberinin lleri.

86

izim 2: Ankara Arslanhane Camii minberi; kap, sve, aynalk ve kitabe lleri.

87

izim 3: Ankara Arslanhane Camii minberi; korkuluk blm lleri.

88

izim 4: Ankara Arslanhane Camii minberi; gergilik alt sslemeleri (lek:1/1)

89

izim 5: Ankara Arslanhane Camii minberi; geit st sekizgen form sslemeleri (lek:1/1)

90

izim 6: Ankara Arslanhane Camii minberi; geit st sekizgen form sslemeleri (lek:1/1)

91

rnek No izim No Fotoraf No Tr nceleme Tarihi Kayna Boyutlar

: : : : : : :

1.01 4, 8, 9, 10 2 Minber yan aynal geometrik birimleri 28.12.1991 29.3.1992 Ankara Arslanhane Camii Yldz form kenarlar: 7.5, 5, 6, 6.5 cm Altgen form kenarlar: 5.5, 7.5, 8cm Drtgen form kenarlar: 2.5, 5cm Sekizgen form kenar: 8cm

92

izim 7: Ankara Arslanhane Camii minberi; yan aynalk altgen form sslemeleri (lek:1/1)

93

izim 8: Ankara Arslanhane Camii minberi; yan aynalk yldz form sslemeleri (lek:1/1)

94

izim 9: Ankara Arslanhane Camii minberi; yan aynalk sekizgen form sslemeleri (lek:1/1)

95

izim 10: Ankara Arslanhane Camii minberi; yan aynalk yldz form sslemeleri (lek:1/1)

96

rnek No izim No Fotoraf No Tr nceleme Tarihi Kayna Boyutlar

: : : : : : :

1.02 27 3 Minber sol sprgelik st bordr. 28.12.1991 29.3.1992 Ankara Arslanhane Camii Eni: 13 cm Boyu: 81.5 cm

97

izim 11: Ankara Arslanhane Camii minberi; erefe alt sprgelik st bordr sslemeleri (lek:1/1)

izim 12: Ankara Arslanhane Camii minberi; yan aynalk sprgelik st bordr sslemeleri (lek:1/1)

98

izim 13: Ankara Arslanhane Camii minberi; sprgelikteki ni d dilimli form sslemeleri (lek:1/1)

99

izim 14: Ankara Arslanhane Camii minberi; sprgelikteki ni d dilimli form sslemeleri (lek:1/1)

100

izim 15: Ankara Arslanhane Camii minberi; sprgelikteki ni ii dilimli form sslemeleri (lek:1/1)

101

rnek No izim No Fotoraf No Tr nceleme Tarihi Kayna Boyutlar

: 1.03 : 23, 20 : 4 : Yan aynalk bordrleri : 28.12.1991 29.3.1992 : Ankara Arslanhane Camii : Eni: 6.5, 8.5 cm Boyu: 381.5 cm

102

rnek No izim No Fotoraf No Tr nceleme Tarihi Kayna Boyutlar

: 1.04 : 12 : 5 : Sol korkuluk alt motifi : 28.12.1991 29.3.1992 : Ankara Arslanhane Camii : Yan kenar: 22.5 cm Taban: 32cm

103

izim 16: Ankara Arslanhane Camii minberi; geit st ve korkuluktaki sekizgen ve drtgen form sslemeleri (lek:1/1)

104

rnek No izim No Fotoraf No Tr nceleme Tarihi Kayna Boyutlar

: 1.05 : 6 : 6 : Sa aynalk geidi : 28.12.1991 29.3.1992 : Ankara Arslanhane Camii : Eni: 100cm Boyu: 142 cm

105

rnek No izim No Fotoraf No Tr nceleme Tarihi Kayna Boyutlar

: 1.06 : 13, 14, 15 : 7 : Geit st : 28.12.1991 29.3.1992 : Ankara Arslanhane Camii : Byk sekizgen kenar: 6cm Kk sekizgen kenar: 5cm

106

izim 17: Ankara Arslanhane Camii minberi; yan aynal erefe altna balayan bordr sslemeleri (lek:1/1)

107

rnek No izim No Fotoraf No Tr nceleme Tarihi Kayna Boyutlar

: 1.07 : 5 : 8 : Korkuluk : 28.12.1991 29.3.1992 : Ankara Arslanhane Camii : Eni: 31cm Boyu: 375 cm

108

rnek No izim No Fotoraf No Tr nceleme Tarihi Kayna Boyutlar

: 1.08 : 7, 16, 17, 18 : 9 : Sprgelik : 28.12.1991 29.3.1992 : Ankara Arslanhane Camii : Eni: 13.5, 17cm Boyu: 19, 22cm

109

izim 18: Ankara Arslanhane Camii minberi; sprgelik lleri.

110

izim 19: Ankara Arslanhane Camii minberi; sol aynalk gergilik ii sslemeleri (lek:1/1)

111

rnek No izim No Fotoraf No Tr nceleme Tarihi Kayna Boyutlar

: 1.09 : 3,26 : 10 : Kap : 28.12.1991 29.3.1992 : Ankara Arslanhane Camii : Eni: 8.5, 109cm Boyu (yerden kitabeye kadar): 175.5, 247cm

112

rnek No izim No Fotoraf No Tr nceleme Tarihi Kayna Boyutlar

: 1.10 : 3, 21 : 11 : Kitabeler, bordr ve ta : 28.12.1991 29.3.1992 : Ankara Arslanhane Camii : Eni (kitabeler): 17, 24cm Bordr eni: 9.5 cm Bordr boyu: 86.5

113

Aslanhane Camii Kitabe, ta detay

114

izim 20: Ankara Arslanhane Camii kitabe, ta ayrnts.

115

izim 21: Ankara Arslanhane Camii minberi; erefe alt bordr sslemeleri (lek:1/1)

116

izim 22: Ankara Arslanhane Camii minberi; kap stnceleri bordr sslemeleri (lek:1/1)

117

izim 23: Ankara Arslanhane Camii minberi; sprgelik st bordr sslemeleri (lek:1/1)

118

izim 24: Ankara Arslanhane Camii minberi; korkuluk bordr sslemeleri (lek:1/1)

119

rnek No izim No Fotoraf No Tr nceleme Tarihi Kayna Boyutlar

: 1.10 : 3, 21 : 12 : Minber : 28.12.1991 29.3.1992 : Ankara Aa Ayak Camii : Eni (kitabeler): 17,2cm Bordr eni: 9 cm Bordr boyu: 86

120

izim 25: Ankara Aa Ayak Camii minber lleri.

121

izim 26: Ankara Aa Ayak Camii minberi; geit (dolap) sslemeleri

122

izim 27: Ankara Aa Ayak Camii minberi; yan aynalk geometrik birimlerinin l ve dizilii

123

izim 28: Ankara Aaayak Camii minberi; yan aynalk bordr sslemeleri (lek:1/1)

124

izim 29: Ankara Aa Ayak Camii kiri sslemeleri.

125

Ankara Arslanhane Ahi erafeddin Camiinin 4 VII / 1962 tarihli tetkik neticesini bildirir rapor: 1) Drtgenden planl camiin sral moloz ile horasanl hartan imal ve yer yer ahap hatllarla tesviye edilmi, beden duvarlar zaman zaman atlama veya oturma dolaysyla maili inhidam duruma geldiinden muhtelif devirlerde muhtelif tamir ve takviyeler grm olup bunlar da gerek dahilde, gerek harite kolaylkla ve aka mahede edilebilmektedir. (Bilhassa dou ve bat duvarlarnda) 2) Beden duvarlarnda tahribe uram ksmlar, ufak moloz talarla rlm ve son zamanlarda da bilimum dezleri irkin bir surette kntl olarak imento ile yenilenmitir. 3) Alt ve st sradaki dikdrtgen pencerelerin dtaki caml ve iteki masif ahap kanatlar sakatlanmtr. 4) Camiin st ahap makasl, alaturka kiremit rtl geni bir krma at ile kapatlm olup, yer yer bu makaslar harap olmu, kiremitler de krlmtr. Bu sebepten yal gnlerde at akmaktadr. 5) Ahap saaklarn kenarna yaplm olan mevcut oluklar ve akuli su borular harap olmutur. 6) Camiin kuzeye mteveccih sar-boz kum tandan ina edilmi cmle ksmn (bey kaps) stalaktitli niinin tepe noktas hizasna kadar bir ksm yklm, zerine alaturka kiremit rtl ahap saak yaplmtr. Kap niinin etrafndaki muhtelif talarda erime ve krklklar grlmektedir. 7) Kuzey cephe duvarnda ve yine bu cephedeki cmle kapsnn hemen solunda yer alm bulunan dikdrtgen planl ve yksek minare kaidesinde eitli tezyinat ve kitabeleri ihtiva eden antik talar mevcuttur. 8) Cmle kapsnn ahap kanatlar takriben 7cm. kalnlkta yekpare meeden imal edilmi olup d yzleri er ayna tekil edecek

126

surette basit talarla erevelenmi ve yeil yal boya ile boyanmtr. Halen fonksiyonunu tam olarak yapamayacak derecede haraptr. 9) Silindirik gvdeli ykse minare kbik kaidesinin zerinden itibaren erefe ksmna kadar inilerle tezyin edilmi iken; bugn bunlarn mhim bir ksm dklm, bir ksm da beyaz badanann altnda kaybolmutur. Minarenin statik bnyesi salam grnmektedir. 10) Minare kaidesi ile camiin kuzey dou kesi arasnda, bugn yksekte kalm bir setin zerinde, ndeki Ankara tandan mamul ve ba ahidesinde kk boyda mermere yazlm bir kitabeyi ihtiva eden, arkadaki ise iki antik kolon ile sembolize edilmi iki kabir mevcuttur. 11) Camiin dou yan kaps nn zeri imento ap kaplanm bir sahanlk tesis edilmitir. Arkadaki meyilli sokaktan iki, basamakla inilen bu ksmn zerine ahap direklere mstenit, alt ak, ahap bir at yaplmtr. Kap stnde vaktiyle mevcut orijinal bir ksmn mevcudiyetini ifade eden izler grlmektedir. Bu giriin sol taraf vaktiyle mezarlk iken, kabir talar kaldrlm ve gneydou kesinde camiye bititirilmi irkin grnl bir evin duvarna kadar bu saha ap ile kaplanmtr. Bugn burada sadece orijinal ekilli, tepesi mzeyyen mermerden bir iaret ta dikilidir. Bask kemerli dou kapsnn sve, kemer ve etraf beyaz badana ile rtlmtr. 12) Dou kapsnn kanatlar cmle kapsndaki ile ayn evsafta olup sadece d yz iki aynal olarak ekillendirilmitir. 13) Camiin bask kemerli bat kapsnn stnde tula ile ina edilmi sivri kemerin iine ini kakma tezyinat yaplmtr. Bu iki kemerin aras imento ile svnmtr. Ahap kap kanatlar dou kapsndaki gibidir. Mzeyyen sivri kemerin yukarsnda yine dou kapsnn stnde grlene benzer tula bakiyeler vardr. 14) Camiin kble duvarna dtan iyen bir ev bititirilmitir. Gney letten cami, arazinin meyilli vaziyeti dolaysyla yol seviyesinden 3,5-4m. kadar yksekte kalmtr.

127

15) Dahilde bat duvar takviyeler sonunda kademeli bir vaziyet almtr. 16) ahane ahap minberin zerine ilave olarak adi, ahap bir klh ilave edilmitir. 17) Muhtelif tesirler sebebiyle akuliyetleri ksmen bozulan ahap kolonlar ve tadklar eitli antik balklar son tamirde beyaz yal boya ile boyanmtr. Bu kolonlara aslm ve bir ucu pencereden dar kartlm soba borusu da ayrca bir irkinlik yaratmaktadr. 18) Kuzey duvar boyunca devam eden muhdes kadnlar mahfeli, zamannda belki de Bey Mahfeli olarak ina edilmi iken, sonradan eski eklini kaybederek gnmze kadar gelmi ve 2-3 sene evvel bir tamir grmtr. Bu tamirde mahfelin mihraba bakan cephesindeki eski ahap mebbek korkuluk kaldrlarak yerine basit bir parmaklk konmu ve zerine de tele gerili bez perdeler ekilmitir. Eski korukluklar bugn sadece mahfele kan merdiven boluu etrafnda grlmektedir. 19) Kadnlar mahfeli altna uydurma bir eya deposu ile yanna bir mezzin odas ilave edilmitir. Bu depoda camii yaptran zata izafe edilen ucu boncuklu mein bir baa taklm, orta yeri madeni kapl lobut eklinde bir sopa mevcuttur. 20) Kadnlar mahfeline alan cmle kapsnn sol i tarafnda sivri kemerli kk bir minare kaps alm olup, mukavves planl bir sahanlkta sonra yksek irtifal rhtlar ahap kirili, yine zeri ahap kaplamal ve ksmen harap vaziyette bulunan minare basamaklar balamaktadr. 21) Minareye gelii gzel hoparlr tesisat denmitir.

128

T.C. KLTR BAKANLII ANKARA KLTR VE TABAT VARLIKLARINI KORUMA KURULU KARAR Toplant Tarihi ve No : 23.6.1992 217 Karar Tarihi ve No. : 23.6.1992 2476 Toplant Yeri ANKARA

Ankara ili, Altnda ilesindeki Ahi erafettin (Aslanhane) Camiinin onarm istemine ilikin Vakflar Genel Mdrlnn 7.5.1992 gn ve B.0.1.VGM.010.00.01 (06.01) (92) R.335 sayl yazs okundu, ekleri incelendi, yaplan grmeler sonucunda; Ankara ilerden; a) Caminin iindeki bozuk svalarn raspa edilerek yeniden sva yaplmas, b) Caminin d cephesindeki yer yer bozulmu derlerin slah ve yenilenmesi, c) Gney d cephedeki birikmi toprak ve molozlarn temizlenerek tretuvar yaplmas, d) Kuzey d cephede camii duvarna bitiik abdest alma musluklarnn iptal edilmesi, e) Yan duvarlardan gelen rutubet nedeniyle i duvarlara sonradan kaplanan kaplamalarn sklmesi, f) Yer yer rm ve bozulmu ahap demenin slah edilmesinin uygun olduuna karar verildi. ili, Altnda ilesindeki Ahi erafettin (Aslanhane)

Camiinin onarmnn 21.4.1992 tarihli onarm raporunda belirtilen

129

RAPOR ABDE VE YAPI LER DARE BAKANLII Ett Proje ube Mdrl LG :Ankara Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulunun 09.11.2001 gn ve 7646 sayl karar. Ankara Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulunun ilgi karar gerei mlkiyeti Vakflar Genel Mdrlne ait Aslanhane (Ahi Cami 11.01.2002 tarihinde, mahallinde heyetimizce erafeddin)

incelenerek aadaki sonuca varlmtr. Aslanhane Camii 689 H (1290) ylnda Seluklularn son

dneminde be sahnl ahap stunlarla desteklenen ahap tavanl olarak ina edilmitir. Yapm kitabesi olan ahap minber yalanc kntekari tekniinde yaplm mkemmel bir iilie sahiptir. Mihrap al ve ini tekniinin mkemmel kaynat nemli mihraplardan birisidir. Tarihi ve estetik unsurlar asndan olduka nemli olan

Aslanhane Camiinde yaplacak

mdahalelerin titizlikle ve bilimsel

metotlara uygun olarak yaplmas, yapya zarar verecek her tr mdahaleden kanlmas gerekmektedir. Eserin tayc sistemini yaklak 120cm geniliindeki beden duvarlar ile ahap kirili tavan tayan tek para ahap yksek stunlar oluturmaktadr. Yaplan grsel incelemede; ahap stunlarda byk lde aklden kamalar saptanmtr. Stun temellerinde inceleme yaplamamtr. Ancak stunlarn durumundan temellerde deformasyon olutuu dnlmektedir. Yal boya ile boyal olan stunlarn alt ksmlarnda rmeler ve dey atlamalar tespit edilmitir. Tavan oluturan ahap kirilerde nemin etkisi ile atlamalar tespit edilmitir. Ancak iskele olmadndan net bir inceleme yaplamamtr.

130

Tarihi zellie sahip olan bu camide, yaplmak istenen stma sistemi (Scak hava flemeli stclar gibi) cami i hava infiltrasyonunda s farklarnn ve bal nem orannn srekli deimesine sebep olacandan ahap malzemelerin nem deerlerinin bozulmasna ve olumsuz etkilenmesine neden olacaktr. Tayc ahap kolonlar ve kirilerdeki rmeler yapnn su ald kukusunu yarattndan, yapnn nemi dikkate alndnda acilen atnn elden geirilmesi ve yangn tehlikesinin nlenmesi amacyla elektrik tesisatnn gvenli hale getirilmesi zorunludur. neriler: 1- lk aamada caminin ryen, atlayan ve deformasyona urayan ahaplar, acilen ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde, ahap haerelerine kar ilalanmal, tahrip olmu ahap ksmlarna sertletirici malzemeler yardmyla mukavemet kazandrlmaldr. Ahap stunlar zerindeki yal boyalarn temizlenerek malzemenin nefes alp vermesi salanmaldr. 2Caminin temel durumu incelenmeli, tayc sistemi

glendirilmelidir. 3- Yangna neden olabilecei ihtimali nedeniyle mevcut sobann kaldrlmasna ve merkezi sistemli ve daimi stma sistemli s ve tehizatlarnn yukarda aklanan sebeplerden dolay ahap malzemelere zarar vereceinden, kalc stma sisteminin yaplmasnn uygun olmad kanaatine varlmtr. 4- Kullanlan desen ve motifler farkl alanlarda da kullanlabilir. 5. Kullanlan motif ve kompozisyon zellikleri ssleme sanatna zenginlik katabilir.

131

T.C. KLTR BAKANLII ANKARA KLTR VE TABAT VARLIKLARINI KORUMA KURULU KARAR Toplant Tarihi ve No : 14.1.1992 193 Karar Tarihi ve No. : 14.1.1992 2162 Toplant Yeri ANKARA

Ankara ili, Altnda ilesindeki Ahi erafettin (Aslanhane) Camiinin onarmna ilikin Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Genel Mdrlnn 27.11.1991 gn ve 061/06.00/91(91) sayl yazs okundu, ekleri incelendi, yaplan grmeler sonunda; Ankara ili, Altnda ilesindeki Ahi erafettin (Aslanhane)

Camiinin onarmna ilikin olarak, sac rtnn kaldrlarak atnn tamir ve takim edildikten sonra bakrla kaplanmasna, yamur oluklar ve borularn yenilenmesine, ahap pencere kasalarnn mevcut durumuna uygun olarak yenilenerek pinotekslenmesine, demir parmaklklarn bozuk olanlarn deitirilerek yal boyas yaplmasna, ite elektrik tesisat ve badana ilerinin yaplmasna, ahap demenin bozuk olanlarnn yenilenmesine, dou cepheye bitiik muhtes yaplarn yktrlarak yapnn cephesinin almasna, yukarda belirtilen iler dnda bir ilem yaplmamasna karar verildi.

132

MMAR PLANLAR

133

134

Plan 1- Ankara Arslanhane Camii, alt kat plan.

Plan 2- Ankara Arslanhane Camii, kuzey kaps seviyesi plan.

Plan 3- Ankara Arslanhane Camii, zemin kat plan.

135

Kesit 1- Ankara Arslanhane Camii, A-A Kesiti.

Kesit 2- Ankara Arslanhane Camii, B-B Kesiti.

136

Kesit 3- Ankara Arslanhane Camii, A-A Kesiti. (ODT Mimarlk Fakltesi Arivinden).

137

EK 1. ZMLER

izim 1: Ankara Arslanhane Camii Plan. Vakflar Genel Mdrl Arivinden

138

izim 2: Aslanhane Minberinde bulunan ana blmler.

139

izim 3: Ankara Arslanhane Camii tavan ve kiri sslemeleri.

140

FOTORAFLAR

141

Fotoraf 1: Ankara Aslanhane Camii minber ve stun btn.

142

Fotoraf 2: Ankara Aslanhane Camii minber btn.

143

Fotoraf 3: Ankara Aslanhane Camii tavan ssleme motifi.

144

Fotoraf 4: Ankara Aaayak Camii sprgelik detay.

Fotoraf 5: Ankara Aaayak Camii kaps.

145

Fotoraf 6: Ankara Aaayak Camii minberi.

146

Fotoraf 7: Ankara Aslanhane Camii stunlar.

147

Fotoraf 8: Ankara Aslanhane Camii ahap tavan.

148

Fotoraf 9: Ankara Aslanhane Camii tavan motifi.

149

Fotoraf 10: Ankara Aslanhane Camii tavan motifi.

150

Fotoraf 11: Ankara Aslanhane Camii ahap kaps.

151

Fotoraf 12: Ankara Aslanhane Camii ahap kaps.

152

Fotoraf 13: Ankara Aaayak Camii ahap kaps.

153

Fotoraf 14: Ankara Aslanhane Camii ahap kaps.

154

Fotoraf 15: Ankara Aslanhane Camii ahap kaps.

155

Fotoraf 16: Ankara Aslanhane Camii ahap stunu.

156

Fotoraf 17: Ankara Aslanhane Camii ahap tavan.

157

Fotoraf 18: Ankara Aslanhane Camii ahap tavan.

158

Fotoraf 19: Ankara Aslanhane Camii ahap tavan.

159

Fotoraf 20: Ankara Aslanhane Camii ahap minber.

160

Fotoraf 21: Ankara Aslanhane Camii ahap minber.

161

Fotoraf 22: Ankara Aslanhane Camii ahap minber.

162

Fotoraf 23: Ankara Aslanhane Camii ahap minber.

163