TRKYEDE ETSZLKLER: KALICI ETSZLKLERE GENEL BR BAKI

Haziran 2010

Boazii niversitesi Sosyal Politika Forumu

Proje yneticisi Yrd. Do. Dr. Ayen Canda

Proje danman Prof. Dr. Aye Bura

Proje ekibi Volkan Ylmaz Sevda Gnseli Dr. Burcu Yakut akar

indekiler
Sunu...............................................................................................................................1 Teekkrler......................................................................................................................4 Tablo listesi......................................................................................................................6 1. Trkiyede Gelir Dalmnda Eitsizlik ve Gelir Yoksulluu..........................................9 A. Trkiyede Gelir Dalm Eitsizlii.................................................................11 B. Gelir Yoksulluu..............................................................................................21 C. Toplam Gelirin lke erisinde Dalm ve Gelir Eitsizliinin Farkl Tezahrleri.........................................................................................................26 a. Blgeleraras ve Blgeler indeki Gelir Dalm................................27 b. Kadn Yoksulluu.................................................................................29 c. ocuk Yoksulluu................................................................................31 . Gen Yoksulluu..................................................................................33 d. Yal Yoksulluu..................................................................................34 e. Engelli Yoksulluu...............................................................................35 f. alan Yoksulluu...............................................................................36 . Sosyal Transferlerin Finansman, Gelir Dalm Eitsizlii ve Dorudan Transferler.....................................................................................................................39 a. Sosyal Transferlerin Finansman ve Gelir Dalm Eitsizliine Etkileri.....................................................................................................41 b. Dorudan Sosyal Transferler ve Sosyal Transferlerin Gelir Dalmna Etkileri.....................................................................................................42 2. Trkiyede alma Yaamna Dair Eitsizlikler...........................................................47 A. Yetersiz stihdam Olanaklar ve sizlik...........................................................48 B. Kaytd stihdam...........................................................................................52 C. Kadnlarn gcne Katlmlar ve Kadn sizlii............................................54 . Engellilerin gcne Katlmlar ve Engelli sizlii.........................................62 D. Gen sizlii...................................................................................................64 E. alma Saatleri..............................................................................................67 F. cretler...........................................................................................................69 G. ocuk ilii...................................................................................................72

H. Toplu Szleme..............................................................................................75 I. alma Yaamnda Kadnlara Ynelik Ayrmclk.............................................76 . Kazalar ve e Bal Salk Problemleri........................................................79 J. alma Hayatnda Aznlklar...........................................................................82 3. Trkiyede Sosyal Gvenlie Dair Eitsizlikler...........................................................87 A. Trkiyede Sosyal Gvenlik............................................................................87 B. Sosyal Gvenlik Sistemi inde Eitsizlikler.....................................................90 C. Kadnlar ve Sosyal Gvenlik............................................................................93 . Yallar ve Sosyal Gvenlik.............................................................................97 D. ocuklar ve Sosyal Gvenlik...........................................................................99 E. Salk Harcamalar........................................................................................101 4. Trkiyede Eitime Dair Eitsizlikler.........................................................................104 A. Eitim Dzeyi ve Okullulama......................................................................104 a. Okuma Yazma...................................................................................105 b. Okul ncesi Okullulama..................................................................106 c. lkretim ve Ortaretimde Okullulama........................................108 . Okulu Terk.........................................................................................114 d. Blgeleraras Eitsizlikler..................................................................117 B. Eitime Katlmn nndeki Engeller............................................................120 a. Gelir Seviyesi ve Eitime Katlm.......................................................120 b. Eitime Eriim ve Toplumsal Cinsiyet...............................................123 c. ocuk ilii ve Eitime Eriim: Mevsimlik Tarm ilii rnei.......125 . Okullarn Mekansal Konumlan ile Yerleim Blgeleri Arasndaki Mesafe ve Eitime Eriim.....................................................................127 C. renci Baars............................................................................................129 . Eitimde Ayrmc Pratikler............................................................................132 a. Eitimde Anadil.................................................................................132 b. Eitimde Etnik Kken........................................................................134 c. Eitimde Din ve nan.......................................................................134 . Eitimde Engellilik.............................................................................135 d. Ders Kitaplarnda Ayrmclk.............................................................136 e. Yksekretimde Kadnlara Ynelik Ayrmclk.................................137

D. Eitime Yaplan Harcamalar.........................................................................138 a. Eitime Yaplan Kamu Harcamalar...................................................138 b. Eitime Yaplan zel Harcamalar......................................................139 5. Trkiyede Siyasal Temsile Dair Eitsizlikler......................................................142 A. Temsil Eden ve Edilen likisine Dair Meruiyet Kriterleri............................142 B. Aktif ve Pasif Temsil Biimleri......................................................................146 C. Trkiyenin Siyasi Temsilde Krizin ki Vehesi...............................................147 Sonu Yerine................................................................................................................157 Kaynaklar.....................................................................................................................177

Sunu
Prof. Dr. Aye Bura

Boazii niversitesi Sosyal Politika Forumu (SPF), kurulduundan beri, insann iinde yaad topluma o toplumun herkesle eit bir ferdi olarak katlabilmesinin nndeki engelleri inceledi, bu engellerin eit vatandalk ilkesi dorultusunda, hak temelli bir yaklamla ortadan kaldrlmalar iin alnabilecek nlemlerin nitelii zerine dnce retmeye alt. Bunu yaparken, alma koullar, istihdamla yoksulluk arasndaki iliki, ii rgtlenmesinin nndeki engeller, ocuk yoksulluu, salk hizmetlerine ulam, bakm hizmetlerinin yetersizlii, kadnlarn alma hayatna katlm gibi tek tek pek ok sorun alanna girdik ve kendi almalarmzn dnda bu alanlarda yaplm almalar olabildiince yakndan izlemeye altk. SPFnin kurulduu 2004 ylndan beri, nmze durmadan bu konularda yazlm raporlar geldi. Bu raporlar, Trkiyedeki eitsizliklerin farkl boyutlar hakknda ok nemli bilgiler ieriyorlard. Ama bu almalarn hep birlikte izdikleri resim tek tek yaplan almalarn toplamndan daha fazla bir eydi. Bunu farkettiimiz zaman, resmin btnne bakmak ve zmleri bu btn zerinden retmek gerektiini dnmeye baladk. Boazii niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blm retim yesi Ayen Candan SPF bnyesinde alan aratrmaclarndan Volkan Ylmaz, Burcu Yakut akar ve Sevda Gnseliden oluan bir ekiple birlikte gerekletirdii Trkiyede Eitsizlikler konulu alma bu tr bir resmin btnne bakmak abas oluturuyor. Giri ve sonu blmlerinin dnda be blmden oluan bu alma, gelir dalmndaki eitsizlik ve gelir yoksulluu sorunlarndan balayarak, eitsizliin alma hayatnda, sosyal gvenlik sistemi iinde, eitime alannda ve siyasi temsil srelerinde ortaya kan tezahrlerini somut verilerle ve karlatrmal bir perspektifle ortaya koyuyor. Bunu, btn bu konularda, arlkl olarak son be yl iinde yazlm ulusal ve uluslarlaras raporlarla eitli makalelerin incelenmesine dayanan devasa bir sentez almas kapsamnda gerekletiriyor. Dolaysyla alma, eitlik ve eitsizlik konularyla

farkl balamlarda ilgilenen herkes iin fevkalade yararl olabilecek bir bavuru dokman niteliinde. Ben bu sunu erevesinde almayla ilgili bir ka noktann zellikle zerinde durmak istiyorum. Deinmek istediim ilk nokta, eitlik kavramyla ilgili. Trkiyede eitliin her zaman olumlu armlaryla kullanlan olan bir kavram olmadn, nk zaman zaman tektiplemeyle, aynlkla kartrldn syleyebiliriz. Elinizdeki alma bu konuda zellikle dikkatli bir dil kullanyor ve topluma eit katlm imkanlar ve imkanszlklar zerinde duruyor. Sz edilen eit katlm, insanlarn farkllklaryla, onlar onlar yapan farkl zellikleriyle birlikte eit zgrlklere sahip olduklar bir durumu tanmlanyor. Sorunsallatrd eitsizlik ise, farkl olann ayrmca urayarak dland, eit katlmn imkanszlat, eit zgrln ortadan kalkt bir durumu tanmlyor. kinci olarak, almann Trkiyedeki farkl eitsizliklerin dkmnden ibaret olmadn, bu eitsizliklerin birlikte izdikleri resmin btnn ortaya koymay amaladn tekrar vurgulamak istiyorum. Bu btne baktmz zaman, Trkiye toplumuna dair, bu toplumun birlikte yaama biimine dair, bu birlikte yaama biiminin nitelii hakknda bir fikir ediniyoruz. Grdmz ey ok i ac deil. Trkiye, yesi olduu OECD lkeleri arasnda, yesi olmay hedefledii Avrupa Birlii erevesinde, giderek ayn gelir dzeyindeki lkeler arasnda, btn vatandalarnn eit haklar temelinde alma hayatna katlmn, rgtlenme zgrln, temel sosyal hizmetlere ulamn salayabilmi bir lke olarak temayz etmiyor. Yoksulluk ve sosyal dlanma tehdidiyle kar karya olan gruplarn sorunlaryla veya toplumsal cinsiyet temelli eitsizliklerle baetmek zere alnan nlemlerin yeterli olduunu sylemek de mmkn grnmyor. Baka bir deyile, sosyal iermeyle ilgili yeni bir politik yneliin gereklilii aka ortaya kyor. Burada deinmek istediim nc nokta, bu politik yneliin niteliiyle ilgili. almann ortaya koyduu resim, btnsellii iinde, farkl kesimleri etkileyen farkl sorunlarnn birbirleriyle balantsna iaret ediyor. Bu balamda, sosyoekonomik eitsizliklerle ayrmcln nasl i ie getiini, bu i ie gemi sorunlarn nasl baz kesimlerin kalc bir dlanmla maruz kalmalarna yol atn gryoruz. Giderek, bu

dlanmln nesilden nesile aktarlarak doallatn ve olaan kabul edilmee baladn, daha da ackls dlananlarn kendileri tarafndan da tevekklle karlanmaya balayabildiini gryoruz. Bu noktada, sorunlarn siyasi taleplere dnemedii, dntklerinde de siyasi katlm mekanizmalarndaki engellere taklp etkisiz kaldklarna tank olabiliyoruz. Bu gzlem bize alnmas gereken nlemlerin nitelii hakknda bir fikir veriyor. almann vurgulad gibi, bu nlemlerin ok boyutlu, dntrc ve btnsel zmlere ynelik olmalar gerekiyor. Yani, mesela ocuk yoksulluu sorunun, tek bana deil, ancak gelir, istihdam, blgesel gelime, eitim, kadn erkek eitlii ve sosyal gvenlik politikalarnn tamamyla birlikte dnldnde zmlenebileceini grmek gerekiyor. Bu politikalarn, hep birlikte, yeni bir birlikte yaama anlayn yanstan bir sosyal politika erevesine oturtulmasnn nemi ortaya kyor. Buradan hareketle, sosyal politikalarn anaakmlatrmasnn (mainstreaming), tek tek bakanlklarn veya mdrlklerin sorumluluk alanna braklmayp, ekonomik ve sosyal ilikilerinin yeniden biimlendirilmesine ynelik bir politika anlay dorultusunda btnsel olarak ele alnmasnnn neden nemli olduunu grebiliyoruz. Buna paralel olarak, her alanda, mesela istihdam veya sosyal yardm alanlarnda, alnan nlemlerin etkisi zerinde dnrken, bu etkinin o alanla snrl olmadn, ekonomik ve sosyal ilikilerin btnne yayldn dikkate almak gerekiyor. Elimizdeki sentez almas, btn bu ynleriyle, iinde yaadmz toplumun birlikte yaama biimine k tutuyor ve bizi bu birlikte yaama biiminin eit vatandalk ilkesini benimseyen bir anayasal demokrasi anlayyla ne lde uyumlu olduu zerine dnmeye zorluyor. Bunu yaparken, sosyal haklarla eit vatandalk ilkesi arasndaki ilikiye dikkat ekiyor ve sosyal politika nlemlerinin toplumsal ilikilerin niteliini dntrme potansiyelini vurguluyor. Eer zgr ve eit bireylerden oluan, eit zgrlklerin hayata getii bir toplum amalanyorsa, bu amacn, ortak bir siyasi irade temelinde, sosyal iermeye ynelik anayasal haklarn hayata geirildii bir ortamda gerekleebileceinin farkna varmamz salyor. Burada siyasetin yeniden yaplanmas abalar iinde nemle dikkate alnmas gereken bir mesaj bulunduunu zannediyorum.

Teekkrler
Elinizdeki raporun hazrlanma sreci 2009 ylnn Mays aynda balad. Bir seneyi akn bir srete pek ok deerli insan hazrlk srecinde bizlere destek oldular ve her biri deerli katklarn bizlerle paylatlar. ncelikle Sosyal Politika Forumunun ynetim kurulu bakan Prof. Dr. Aye Buraya srecin bandan sonuna dek bitmeyen destei ve cesaretlendirmesi iin teekkr bir bor biliriz. Ak Toplum Vakfna ve Boazii niversitesine ise raporun hazrlanma sresince bizlere verdikleri mali destekten dolay teekkr ederiz. Ak Toplum Vakfndan Hakan Altnaya byle bir raporun hazrlanmasna dair bizlere heyecan verdii iin, Gke Tyloluna ve Glgn Kkrene ise tm sre boyunca hep yanmzda olduklar iin teekkrlerimizi sunarz. Raporun yazm sresinde bizlerle grmeyi kabul eden ve fikirleriyle bizlere ufuk aan Karin Karakal, Prof. Dr. Gencay Grsoy, Prof. Dr. Levent Kker, Prof. Dr. Zafer skl, Gldal Akit, Prof. Dr. Burhan Kuzu, Atilla Kart, Umut Gner, Adem Arkada ve Ankara ocuk Haklar Platformu yeleri, Ali Balkz, Erdin eki, ztrk Trkdoan, Emirali imek, ahin Serim, Semih Temiz, Sezgin Tanrkulu ve Emrullah Beytara en iten teekkrlerimizi iletiriz. Sabanc niversitesi Eitim Reformu Giriiminden Aytu amaza, Sosyal Politika Forumu aratrma asistanlarndan Frat Kurta ve SPF eski stajyeri Ayla Gnerhana raporun eitim blmne yaptklar deerli katklardan dolay minnettarz. Raporun hazrlanmas srecinde edindiimiz fikirlerle Trkiyede sregiden anayasa tartmalarna katk yapmak amacyla geni kapsaml bir konferans dzenlememize mali destek vermeyi kabul eden Friedrich Ebert Vakf Trkiye Temsilciliine ve zellikle Michael Meier ile Cihan Hroluna mteekkiriz. Konferansa konumac olarak katlmay kabul eden Newcastle niversitesi Sosyoloji profesr ve Birleik Krallk ocuk Yoksulluu Eylem Grubu kurucusu Prof. Dr. John Veit-Wilsona, Avrupa i Sendikalar Enstits danman Jeff Bridgforda, Birleik Krallk Eitlik ve eitlilik Forumu direktr

Amanda Arisse ve emekli retim yesi Prof. Dr. Mesut Glmeze teekkrlerimizi sunarz.

Tablo Listesi
Tablo 1: 1950 - 1998 dneminde ortalama Gini deeri Tablo 2: 1980lerin ortalarndan 1990larn ortalarna kadar olan dnemde, hanehalk reel gelirlerinde gerekleen ortalama yllk deiim Tablo 3: 1990larn ortalarndan 2000lerin ortalarna kadar olan dnemde, hanehalk reel gelirlerinde gerekleen ortalama yllk deiim Tablo 4: 2000lerin ortalarnda OECD lkeleri Gini deerleri Tablo 5: 2003 yl iin AB lkeleri ve Trkiyede en yksek yzde 20lik gelir grubunun gelirinin en dk yzde 20lik gelir grubunun gelirine oran Tablo 6: 2006 yl iin AB lkeleri ve Trkiyede en zengin yzde 20lik nfusun gelirinin en yoksul yzde 20lik nfusun gelirine oran Tablo 7: Trkiyede gelir gruplarna gre gelir dalm istatistikleri Tablo 8: Harcama temelli yoksulluk snr yntemlerine gre fert yoksulluk oranlar Tablo 9: Hanehalklar iin belirlenen gelire dayal greli yoksulluk snrna gre yoksul saylar ve yoksulluk oran Tablo 10: 2006 ylnda AB lkeleri ve Trkiye iin gelire dayal greli yoksulluk oranlar, medyan gelirin yzde 60 snrna gre Tablo 11: 2006 ylnda blgelere gre Gini deerleri Tablo 12: 2003 ylnda Trkiye ve AB lkelerinde 16 yandan kk nfus iinde greli yoksulluk riski altnda bulunanlarn oran Tablo 13: 2003 yl iin Trkiye ve AB lkelerinde alanlar arasnda yoksulluk oran Tablo 14: 2006 ylnda yzde 20'lik gruplar ve gelir trlerine gre, yllk gelirlerin oransal dalm, yatay Tablo 15: 2006 ylnda yzde 20'lik gruplar ve gelir trlerine gre, yllk gelirlerin oransal dalm, dikey Tablo 16: 2008 ylnda en yksek isizlik oranna sahip on il Tablo 17: 2004 ylnda imalat sektrnde haftalk alma saatleri 6

Tablo 18: 2007 ylnda kazalarnn cinsiyet ve yaa gre dalm Tablo 19: 2008 ylnda Sosyal sigorta programlarnn kapsad nfus Tablo 20: 2005 ylnda Salk harcamalarnn GSYH iindeki pay Tablo 21: Yetikin okur-yazarlk oran, yzde Tablo 22: 2005-2006 retim ylnda OECD lkelerinin okul ncesi net okullulama oranlar Tablo 23: 2009-2010 retim yl okul ncesi okullulama oranlar Tablo 24: lkretimde net okullulama oranlar Tablo 25: Ortaretimde net okullulama oranlar Tablo 26: 2007 ylnda 15-19 yanda genlerin net okullulama oranlar Tablo 27: 2006 ylnda 15-19 ya grubu eitim d ve istihdam d nfusun oran Tablo 28: lkretimde okuldan ayrlan renci oranlar Tablo 29: Ortaretimde okuldan ayrlan renci oran Tablo 30: 2008-09 retim ylnda ilkretim ve ortaretimde net okullulama oran ortalama altnda kalan illerin dalm Tablo 31: 2009 ylnda blgelere gre okur yazarlk oranlar, 15+ ya Tablo 32: 2008-09 retim ylnda blgelere gre renci/retmen oran Tablo 33: Baz ilelerde tarm iisi ilkretim rencileri ve okuldan ayr kalnan gn says Tablo 34: Tamal ilkretim uygulamas yaplan okul ve renci says Tablo 35: YBO kapasite ve yatl renci saylar Tablo 36: 2006 PISA snavnda temel yeterlilik dzeyinin altnda kalan rencilerin oran Tablo 37: Okul trne gre rencilerin ortalama PISA puanlar, rencilerin ortalama sosyo-ekonomik durumu temelinde iyiden ktye sral 7

Tablo 38: Blgelerde renim alan rencilerin ortalama puanlar Tablo 39: Anadiline gre eitim durumu, yzde Tablo 40: 2006 ylnda OECD lkelerinde kamu eitim harcamalarnn GSYH iindeki pay Tablo 41: 2008 ylnda gelire gre sral yzde 10 luk dilimlerin eitim hizmetleri harcamas endeksi, en yoksul yzde 10'luk kesimin harcamasnn katlar olarak Tablo 42: Eitim retim yllarna gre Trkiyede toplam zel dershane says Tablo 43: 2010 ylnda kadn bakan ve milletvekili oranlar, OECD lkeleri Tablo 44: Grev hakk ihlalleri Tablo 45: lkelere gre genel seim barajlar Grafik 1: Gelir ile okul ncesi eitime eriim arasndaki iliki Grafik 2: zel eitim harcamalar ve yksekretime eriim arasndaki iliki

1.

Trkiyede Gelir Dalmnda Eitsizlik ve Gelir Yoksulluu

Gnmz toplumlarnda gelir, insanlarn temel ihtiyalarn karlamalarnn bir

arac olarak nemini koruyor. Gelir temelindeki eitsizlik, cretsiz eriimin olmad her temel ihtiya alannda (rn. temiz ime suyu) insanlar arasnda ciddi eitsizliklerin olumasnn temelini hazrlyor. Gelir dalm eitsizlii, toplumdaki genel iktisadi eitsizlikleri aklamakta tek bana yeterli bir gsterge olmasa da, gelir dalm eitsizliinin ne boyutta toplumsal adalet snrlarnn dna kt ya da bir toplumda ne kadar gelir eitsizliinin kabul edilebilecei sorusu, bir lke ierisinde siyasi olarak cevaplanmas gereken nemli sorular olmay srdryorlar. Gelir dalm gstergeleri iktisadi eitsizliklerin gelir asndan sonucunu belirli bir an iin resmediyor. Bu gstergeler toplumdaki bireylerin ya da hanelerin gelir ynnden nasl farkllatn grnr kldklar iin nem tayor.1 Bu gstergelerin bir ksm gelir temelindeki eitsizlikleri, toplumun kadnlar, ocuklar, genler ve yallar gibi farkl kesimleri iin de incelemeye izin verebiliyor.2 Genel anlamda gelir dalm gstergeleri lke baznda analiz imkan sunuyorlar ve farkl lkeleri, o lkenin kendi yurttalar arasndaki gelir eitsizlikleri temelinde karlatrma olana veriyor. Baka bir deyile, gelir dalm eitsizlii temelinde yaplan lkeler aras karlatrmalarda, iktisadi gelimiliklerinden bamsz olarak lkelerin toplam gelirinin o toplum ierisinde nasl datldna dair bir karlatrma gerekletiriliyor. Dolaysyla bu gstergeler incelenerek kii bana den ortalama yllk geliri yksek olmasna ramen, gelir dalm ciddi biimde eitsiz olan lkeler grlebilecei gibi; kii bana den ortalama gelir dzeyi dk olup, toplum ierisinde daha adil bir gelir dalmn yakalam lkeler de tespit edilebiliyor.
1

Toplumda gelir temelinde gerekleen farkllama dorudan tketim temelinde bir farkllamaya tercme olmayabiliyor. Dk gelirli aileler gelirleri olmasa ya da yetersiz olsa dahi en zorunlu ihtiyalarn borlanarak (bu durum srdrlebilir olmasa dahi) karlayabiliyorlar. Bkz. Ykseler, Z., Trkan, E. (2008) Trkiyede Hanehalk: gc, Gelir, Harcama ve Yoksulluk Asndan Analizi, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas-TSAD Ko niversitesi Ekonomik Aratrma Forumu, Yayn No: TSAD-T/2008-03/455, Mart, stanbul, s. 17. (T.) Hane temelinde toplanan verilerde, aslnda bireysel gelire dair bir ham veri elde edilmiyor. Fakat bu durumda da, hane bykl zerinden belirli varsaymlar ile karmlar yaplabiliyor. Gelirin hane ierisinde nasl dald sorusu ise ancak niteliksel aratrmalar ile cevaplanabiliyor.
2

Raporun bu blmnn ilk ksmnda gelir gruplar temelinde Trkiyenin gelir dalm istatistiklerini incelemeyi hedefliyoruz. Bu incelemeyi veriler el verdiince gerek Avrupa Birlii (AB) gerekse Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (OECD) ye lkeleri ile karlatrma temelinde yapyoruz. kinci ksmda ise, gelir yoksulluuna odaklanyoruz. Raporun bu blmnn nc ksm, gelir dalmndaki eitsizliin ve gelir yoksulluunun lke ierisindeki farkl gruplar iin ne anlama geldii sorusuna yant bulabilmek amacyla toplumsal cinsiyet, alma durumu, engelli olma durumu, ikamet edilen blge ve ya gruplar temelinde yaptmz deerlendirmeleri ieriyor.3 Drdnc ve son ksmda ise Trkiyede dorudan sosyal transferler ve vergi politikalarnn gelir dalm eitsizlii ve gelir yoksulluu ile ilikilerini tartmaya ayrld. Gelir dalm eitsizliinin gerek lke gndeminden gerekse akademik gndemden dt son on ylda,4 hkmetin genel anlamda iktisadi byme ile bu sorunun zleceine dair bir inanca sahip olduunu gryor ve bunu umut krc buluyoruz. Hkmetin aksine toplumda, bymenin gelir dalm adaletsizliini azaltmad algs hkim. rnein BBC tarafndan yaplan Ekonomi ve Kreselleme ile lgili Kamuoyundaki Genel Kayglar-Kresel Anket Trkiyenin, ekonomik bymenin faydalar ve klfetlerinin adil bir biimde datlmadna ilikin kamuoyu algsnn en yksek lke olduunu gsteriyor.5 Benzer bir biimde, arkolu ve Kalaycolu tarafndan yaplan aratrmann sonular deneklerin yzde 92sinin gelir dalmnda byk bir adaletsizlik
3

Bu alma yaplrken karlalan en nemli skntnn Trkiyede gelir dalm istatistiklerinin cinsiyet, blgesel dalm, engelli olma durumu gibi nemli kesenler iin ayrtrlabilir bir biimde toplanmam ve/veya yaynlanmam olmasndan kaynaklandn syleyebiliriz. Ayn zamanda, gelir dalm gstergelerinin Trkiyenin benzeri dier lkeler ile karlatrmaya uygun nitelikte ve dzenli olarak yaynlanmamas da almann bu blmnde kimi zaman en yeni tarihli verilerin sunulamamasna neden oldu. Son yllarda Trkiyedeki gelir dalm eitsizlii, kapatlan Demokratik Toplum Partisi milletvekili Gltan Kanak ve Adalet ve Kalknma Partisi nceki dnem milletvekili Aziz Akgln meclise sunduklar Vatandalk Geliri yasa tekliflerinde, Milliyeti Hareket Partisi genel bakan Devlet Bahelinin asgari refah dzeyi kavramn dile getirmesi ile, ve Cumhuriyet Halk Partisi genel bakan Kemal Kldarolunun nclnde yurttalk gelirinin CHPnin programna girmesi ile gndeme geldi. Fakat bu gndemler ne yazk ki hep geici oldu ve herhangi bir kapsaml siyasi tartmaya evrilmedi.
5 4

BBC World Service. (2008) Widespread Unease about Economy and Globalization-Global Poll, s. 2. (ng.) BBCnin yz yze gerekletirilen bu anketine Trkiyede 31 Ekim 2007 ile 25 Ocak 2008 tarihleri arasnda, kentlerde ikamet eden, 15 ya zeri 1000 kii katlmtr.

10

olduunu belirttiklerini ve yzde 90nn hkmeti bu adaletsizlii dzeltmekle sorumlu grdklerini tespit ediyor.6 Trkiye statistik Kurumunun (TK) 2008 ylnda gerekletirdii Yaam Memnuniyeti Aratrmasnda ise ankete katlanlarn yarsndan fazlas hanehalk gelirinin hanenin ihtiyalarn zor ya da ok zor karladn belirtiyorlar.7 Bireylerin gelir dalmna ve kendi gelirlerinin ihtiyalarn karlama kapasitesine dair alglar byleyken, gelir dalm eitsizliinin boyutlarna ve dier lkeler ile kyaslandnda Trkiyenin nerede durduuna bakalm.

A. Trkiyede Gelir Dalm Eitsizlii Tarihsel olarak Trkiyede gelir dalm eitsizliini incelerken, iktisat doktoru Mukhopadhayann Dnya Gelir Eitsizlii veritabann8 deerlendirdii almasna bavurulabilir.9 Bu almada, 1950 ile 1998 yllar arasn kapsayan szkonusu veritabannda yer alan lkeler ortalama Gini deerlerine10 gre Tablo 1'deki ekilde gruplanyor.

arkolu, A., Kalaycolu, E. (2010) Trkiyede Toplumsal Eitsizlik, Sabanc niversitesi-TBTAK-nfaktoBirim ve stanbul Politikalar Merkezi, stanbul, s. 55. (T.)
7

Trkiye statistik Kurumu. (2009) Yaam Memnuniyeti Aratrmas 2008, Ankara, s. 2-3. (T.)

ng. World Income Inequality Database (WIID). Dnya Gelir Eitsizlii veritaban lkeler aras ve farkl zaman serileri iin Gini deerleri temelinde karlatrma yapmaya imkan veren bir veritabandr. Bu veritaban Dnya Bankas ats altnda Deininger ve Squire tarafndan gelitirilmitir. Dnya Gelir Eitsizlii veritaban 1950-1998 yllar arasnda 49 lkeyi kapsayacak ekilde oluturulmutur.
9

Mukhopadhaya, P. (2004) World Income Inequality data base (WIID) Review, Journal of Economic Inequality, Vol. 2, s. 229-234. (ng.)
10

Gini deerleri kldke lke ierisindeki gelir eitsizlii azalmaktadr. En byk Gini deeri olan 1 saysna yaklatka ise, lke ierisinde gelir eitsizlii artmaktadr.

11

Tablo 1: 1950 - 1998 dneminde ortalama Gini deeri 0.3ten dk 0.3 ile 0.4 0.4 ile 0.45 0.45 ile 0.5 Slovakya Hrvatistan Tunus Hong Kong Bey. Rusya Romanya in Filipinler Kanada Azerbaycan Britanya Arjantin ek Cum. Makedonya Krgzistan Kosta Rika Belika Hindistan ABD Malezya Danimarka Ukrayna Pakistan Dominik C. sve Gney Kore Singapur Venezuela Macaristan Tayvan Senegal Trkiye Norve Hollanda Bahamalar Slovenya Fransa Ermenistan 0.5ten fazla Avusturya Almanya Tayland Grcistan talya Estonya Avustralya El Salvador Finlandiya Letonya Honduras Banglade ili Bulgaristan Kolombiya Polonya Panama Japonya Meksika Kazakistan Brezilya Portekiz G. Afrika Litvanya Guatemala Moldovya Jamaika Endonezya Yeni Zelanda Rusya spanya Kaynak: Mukhopadhaya, 2004.

Yukarda grld gibi, 1950-1998 yllar arasnda en dk Gini deerleri genellikle Bat Avrupann sosyal refah devletlerinde ve eski Dou bloku lkelerinde bulunuyor. Bu resim ierisinde ise Trkiye, Latin Amerika lkeleri ile birlikte ikinci en yksek Gini deerlerine sahip lkeler grubunda yer alyor. Bu tespite paralel bir biimde, Dnya Bankasnn raporlarnda Trkiye yksek derecede eitsiz orta gelirli bir lke olarak tanmlanyor.11 Trkiyede 1980 sonras dnemde gelir dalmnda nasl bir deime olduunu inceleyebiliriz. Gelir dalmndaki deimeleri incelemenin en sk kullanlan yollarndan

11

World Bank. (2005) Turkey-Joint Poverty Assessment Report, Human Development Sector Unit Europe and Central Asia Region ve Devlet statistik Enstits, Rapor No. 29619-TU, s. iv. (ng.)

12

birinin deiimleri gelir gruplar temelinde deerlendirmek olduu biliniyor. Gelir gruplar, en yksek gelirliden en dk gelirliye kadar hanelerden oluan diziden eit yzde 20lik gruplarn ayrtrlmas ile oluturuluyorlar. Trkiyede gelir gruplar temelinde bir analiz yaparken TK tarafndan toplanan verilerde, zellikle kar, faiz ve rant gelirine sahip bireylerin gelirlerinin yzde 60tan fazlasn beyan etmedikleri ve bu nedenle gelir dilimleri arasnda yapay bir yaknlama olabileceini aklda tutmak gerek.12 Baka bir deyile, en yksek yzde 20lik gelir grubunun gelirinin verilerde yanstldndan daha yksek olma olasln her zaman hesaba katmak gerekiyor. Ayrca gelir temelindeki tm aratrmalarda genellikle en yksek ve en dk gelir gruplarna ulamakta glk ekildii belirtilir. Bu bilgiler nda, 1980lerden 1990lara kadar Trkiyenin gelir dalmndaki eilimi gelir gruplar temelinde karlatrmal olarak incelemek amacyla 2008 ylnda OECD tarafndan yaynlanan Eitsizlik Artyor mu? OECD lkelerinde Gelir Dalm ve Yoksulluk raporuna bakabiliriz.

12

elik, A. (2004) AB lkeleri ve Trkiyede Gelir Eitsizlii: Piyasa Dalm-Yeniden Dalm, alma ve Toplum, 2004/3, s. 71. (T.); Hanehalk bte anketi sonularna yansyan menkul kymet gelirlerinin seviyesi ile menkul kymet stoklarndan hareket edilerek tahmin edilen menkul kymet gelirleri arasnda 3,5 kat fark bulunduuna iaret ediliyor. Bkz. Ykseler, Z., Trkan, E. (2008) Trkiyede Hanehalk: gc, Gelir, Harcama ve Yoksulluk Asndan Analizi, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas-TSAD Ko niversitesi Ekonomik Aratrma Forumu, Yayn No: TSAD-T/2008-03/455, Mart, stanbul, s. 19. (T.)

13

Tablo 2: 1980lerin ortalarndan 1990larn ortalarna kadar olan dnemde, hanehalk reel gelirlerinde gerekleen ortalama yllk deiim (lkeler en alt gelir grubunun gelirindeki deiime gre sral) En alt Orta* En st Medyan Ortalama talya -1.3 0.5 1.5 0.6 0.8 Yeni Zelanda -1.1 -0.5 1.6 -0.6 0.3 Trkiye -0.6 -0.7 1.4 -0.8 0.9 Norve -0.3 0.3 1 0.4 0.5 Kanada 0.3 -0.2 -0.1 -0.2 -0.1 Yunanistan 0.3 0.1 0.1 0.3 0.1 Almanya 0.4 1.4 1.6 1.2 1.4 sve 0.5 0.9 1.2 0.9 0.4 Britanya 0.7 2 4.3 1.9 2.8 Meksika 0.7 1.2 3.8 1.1 2.6 Japonya 0.8 1.8 2.1 1.8 1.9 Finlandiya 0.9 0.9 1 0.8 1.2 Fransa 1 0.5 -0.1 0.5 0.3 Hollanda 1.1 2.7 3.9 2.8 3 Belika 1.2 0.5 1.2 0.4 0.8 ABD 1.2 1 1.9 1 1.4 Danimarka 1.3 0.9 0.8 0.9 0.9 Lksemburg 2.3 2.5 3 2.4 2.7 Avusturya 2.5 2.7 2.8 2.8 2.7 rlanda 4 3 2.9 3.2 3.1 spanya 4.4 3.2 2.4 3.2 3 Portekiz 5.7 6.5 8.7 6.2 7.3 Kaynak: OECD, 2008, Growing Unequal? Income Distribution and Poverty in OECD Countries, s.29. *Orta, yzde 20 lik gelir gruplarndan ortadaki gelir grubunu temsil etmektedir.

Tablo 2de grlebilecei gibi, 1980lerden 1990lara kadar Trkiyede alt ve orta gelir gruplarnn toplam gelir ierisinden aldklar pay derken, st gelir grubunun pay art gsteriyor. Bu on yl ierisinde, en dk gelir grubunun, OECD lkeleri arasnda talya ve Yeni Zelandadan sonra en fazla Trkiyede yoksullat ortaya kyor. Orta gelir grubunun toplam gelirden ald payn ise OECD iinde en fazla Trkiyede dt grlyor. Bilindii gibi, neoliberal iktisadi sistemin etkilerinin grlmeye baland 1980lerden 1990lara kadar geen srede birok OECD lkesinde gelir dalmnda eitsizlik artt.13 Trkiye ise bu eitsizlik artnn toplumun orta ve alt gelirli kesimlerini en olumsuz etkiledii lkelerin banda geliyor. 14

Gelir dalmdaki eitsizliin artnn toplum tarafndan nasl hissedildii gelir d sosyal koruma alarnn durumu ile de yakndan ilintili. rnein, gelir dalm gitgide eitsizleen Trkiyede ayn dnemde sosyal konutun olmad bir balamda en nemli gelir d sosyal koruma mekanizmalarndan

13

14

1990l yllardan 2000li yllara kadar geen sre iin Tablo 3 incelenebilir.

Tablo 3: 1990larn ortalarndan 2000lerin ortalarna kadar olan dnemde hanehalk reel gelirlerinde gerekleen ortalama yllk deiim (lkeler en alt gelir grubundaki deiime gre sral) En alt Orta st Med. Ort. Avusturya -2.1 -0.5 -0.4 -0.6 -0.6 Japonya -1.4 -1 -1.3 -1 -1.1 Trkiye -1.1 -0.5 -3.2 -0.3 -1.9 Almanya -0.3 0.5 1.3 0.6 0.7 ABD -0.2 0.5 1.1 0.4 0.7 Meksika -0.1 -0.1 -0.6 -0.2 -0.4 Kanada 0.2 1.2 2.1 1.1 1.4 ek Cum. 0.4 0.6 0.7 0.5 0.6 Danimarka 0.6 0.9 1.5 0.9 1.1 Fransa 0.9 0.7 1 0.8 0.8 Macaristan 0.9 1.2 1 1.1 1.1 Yeni Zelanda 1.1 2.2 1.6 2.3 1.9 Belika 1.4 1.3 1.7 0.2 1.5 sve 1.4 2.2 2.8 2.2 2.3 Lksemburg 1.5 1.5 1.7 1.5 1.6 Finlandiya 1.6 2.5 4.6 2.5 2.9 Hollanda 1.8 2 1.4 2 1.8 talya 2.2 1 1.6 1 1.3 Avustralya 2.4 2 1.9 2.2 2 Britanya 2.4 2.1 1.5 2.1 1.9 Yunanistan 3.6 3 2.7 2.9 2.9 Norve 4.4 3.9 5.1 3.8 4.3 Portekiz 5 4.1 4.4 4.2 4.3 rlanda 5.2 7.7 5.4 8.2 6.6 spanya 5.2 5.1 5 5.5 5.1 Kaynak: OECD, 2008, Growing Unequal? Income Distribution and Poverty in OECD Countries, s. 29. *Orta, yzde 20 lik gelir gruplarndan ortadaki gelir grubunu temsil etmektedir.

olan gecekondu kurmak yasa d hale geliyordu. Gecekondularn yeniden datmc ve gelir dalmn dzeltici etkileri iin bkz. Balevent, C., Dayolu, M. (2005) The effect of squatter housing on income distribution in urban Turkey, Urban Studies, 42, 1, s. 31-45. (ng)
14

Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2008) Growing Unequal? Income Distribution and Poverty in OECD Countries, s. 26. (ng.)

15

Bu on yl ierisinde gelir dalm eitsizliinin azalmasnn temel nedeni ise, aada Tablo 3te de grlebilecei gibi st gelir grubunun hzl gelir kayb.15 1990l yllardan 2000li yllara kadar geen srete ise tm toplum kesimlerinin gelir kaybna urad grlyor. Aadaki tablodan da izlenebilecei gibi bu dnemde st gelir grubu en yksek oranda, ortadaki gelir grubu ise en dk oranda gelir kaybediyor. Bu nedenle st gelir grubunun toplam gelirden ald pay azalm, orta gelir gruplarnn pay ise artm oluyor.16 Baka bir deyile, orta gelir gruplarnn gelir dalmndaki greli konumu biraz iyilemi oluyor. En alt gelir grubunun gelir dalmndaki greli konumunda ise herhangi bir iyileme olmuyor.17 Toplamda bu dnemde gelir dalm eitsizlii orta snflar lehine hafife azalyor.18 Ancak gelir dalmndaki bu kk dzelmeyi tespit derken, szkonusu dnemde, en yoksul kesimlerin daha da yoksullatn, bunlarn toplam gelirden aldklar payn ise ayn kaldn unutmamak gerekiyor. Ciddi bir iktisadi krizin yaand 2000 ile 2005 yllar arasnda ise, ILO raporu Trkiyede gelir dalmndaki eitsizliin arttn belirtiyor.19 Yine OECD raporundan faydalanlarak oluturulan Tablo 4te 2000li yllarn ortalarnda OECD lkeleri Gini deerlerine gre sralanyor.

A.g.e., s. 30. (ng.); Ykseler, Z., Trkan, E. (2008) Trkiyede Hanehalk: gc, Gelir, Harcama ve Yoksulluk Asndan Analizi, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas-TSAD Ko niversitesi Ekonomik Aratrma Forumu, Yayn No: TSAD-T/2008-03/455, Mart, stanbul, s. 40. (T.)
16

15

OECD. (2008) Growing Unequal? Income Distribution and Poverty in OECD Countries, s. 30. (ng.) A.g.e, s. 31.

17

Uluslararas alma rgtnn (ILO) alma Hayat raporunda da, bu kez 1990 ve 2000 yllar gini deerleri karlatrlarak, gelir eitsizliinin azald ifade ediliyor. Bkz. International Labour Organization. (2008) World of Work Report 2008, Geneva, s. 11. (ng.)
19

18

International Labour Organization. (2008) World of Work Report 2008. Geneva, s. 12. (ng.)

16

Tablo 4: 2000lerin ortalarnda OECD lkeleri Gini deerleri Gini Gini katsays katsays Danimarka 0.23 Almanya 0.3 sve 0.23 Gney Kore 0.31 Lksemburg 0.26 Kanada 0.32 Avusturya 0.27 Yunanistan 0.32 Belika 0.27 Japonya 0.32 ek Cumh. 0.27 spanya 0.32 Finlandiya 0.27 rlanda 0.33 Hollanda 0.27 Yeni Zel. 0.34 Slovakya 0.27 Britanya 0.34 Fransa 0.28 talya 0.35 zlanda 0.28 Polonya 0.37 Norve 0.28 ABD 0.38 svire 0.28 Portekiz 0.42 Macaristan 0.29 Trkiye 0.43 Avustralya 0.3 Meksika 0.47 Kaynak: OECD, 2008, Growing Unequal? Income Distribution and Poverty in OECD Countries, s. 51.

Yukardaki tablo geride braktmz on yln ortalarnda Trkiyenin gelir eitsizlii asndan dier OECD lkelerine kyasla nerede durduunu gsteriyor; 2000li yllarn ortalarnda Trkiyenin 30 lke ierisinde Meksikadan sonra en eitsiz gelir dalmna sahip lke konumunda olduu grlyor.20 lkeleri gelir dalm eitsizlii temelinde kyaslamann bir dier yolu da, en yksek gelir grubunun gelirinin, en dk gelir grubunkine oran temelinde lkeler aras karlatrma yapmak. Gelir gruplar temelinde oluturulan bu gsterge, gelir dalm eitsizliinin Gini deerleri karlatrmalarnda grlemeyen bir boyutunu gsteriyor. Bu boyut, lkenin en zengin ve en yoksul kesimleri arasndaki gelir eitsizliine dikkat ekiyor. Aada verilen Tablo 5te Trkiye ve AB ye lkelerinin en yksek ve en dk yzde 20lik gelir gruplarnn gelirlerinin oran temelinde karlatrmas mevcut.

20

A.g.e., s. 25.

17

Tablo 5: 2003 yl iin AB lkeleri ve Trkiyede en yksek yzde 20lik gelir grubunun gelirinin en dk yzde 20lik gelir grubunun gelirine oran (S80/S20 oran) Slovenya 3,1 Belika 4,3 Macaristan 3,3 Romanya 4,6 Bulgaristan 3,6 Hrvatistan 4,6 Danimarka 3,6 rlanda 5,0 Finlandiya 3,6 spanya 5,1 Fransa 3,8 Britanya 5,3 Norve 3,8 Estonya 5,9 Hollanda 4,0 Yunanistan 6,4 Kbrs 4,1 Portekiz 7,4 Lksemburg 4,1 Trkiye 9,9 Avusturya 4,1 Kaynak: Eurostat

Yukardaki tabloda da grld gibi, 2003 ylnda Trkiyede en alt gelir grubunun geliri, en st gelir grubunun gelirinin yaklak 10da biri.21 Trkiyeyi 7.4 ile Portekiz ve 6.4 ile Yunanistan takip ediyor. En zengin ve en yoksul gelir gruplarnn ortalama gelirleri arasndaki 10 kat fark, gelir eitsizliinin Gini deerleri temelinde yaplan sralamalarda grndnden daha da ciddi olduuna iaret ediyor. rnein, gelir dalm asndan en eitsiz AB lkelerinden olan Portekizin Gini deeri Trkiyenin deerinden yalnzca 0,01 dk. Fakat gelir gruplarnn gelirleri oran temelinde yaplan analizde ise, Trkiyedeki eitsizliin Portekize oranla 2,5 kat daha fazla olduu grlyor. Dolaysyla, Gini deerlerine gre gerek OECD yeleri gerekse AB ye lkeleri arasnda en eitsiz gelir dalmna sahip olan Trkiyede, en zengin ve en yoksul gelir gruplarnn gelirleri arasnda yine OECD ve AB lkelerinin tmnden daha byk bir gelir uurumu olduu grlyor. Gelir ve Yaam Koullar Aratrmasnn TK tarafndan 2009 ylnn sonunda yaynlanmas ile birlikte, 2006 ylna ait veriler temelinde de ayn gstergeyi inceleyebiliyoruz.

Benzer bir yaklamla en yksek ve en dk yzde 10luk gelir gruplarnn gelirlerinin oran temelinde yaplan karlatrmada, Birlemi Milletler Kalknma Program 2009 nsani Gelime Raporu Trkiyede en yksek yzde 10luk gelir grubunun en dk yzde 10a orann 17.4 olarak belirtiyor. Bkz. United Nations Development Programme. (2009) Human Development Report 2009 Overcoming barriers: Human Mobility and Development, New York, s. 196. (ng.)

21

18

Tablo 6: 2006 yl iin AB lkeleri ve Trkiyede en zengin yzde 20lik nfusun gelirinin en yoksul yzde 20lik nfusun gelirine oran (S80/S20 oran) Slovenya 3.4 rlanda 4.9 Danimarka 3.4 Bulgaristan 5.1 Finlandiya 3.6 Romanya 5.3 Avusturya 3.7 spanya 5.3 Hollanda 3.8 Britanya 5.4 Fransa 4 Macaristan 5.5 Lksemburg 4.2 Estonya 5.5 Belika 4.2 Yunanistan 6.1 Kbrs 4.3 Portekiz 6.8 Hrvatistan 4.4 Trkiye 8.1 Norve 4.6 Kaynak: AB iin EUROSTAT, Trkiye iin TK, 2009, Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas Sonular 2006-2007.

2006 ylnda Trkiyede en zengin yzde 20lik nfusun geliri, en yoksul yzde 20lik nfusun gelirinin yaklak 8 kat olarak tespit ediliyor. 2003 ylnda yaklak olarak on kat olarak grlen bu farkn, 2006 ylnda yaklak 8 kata dmesi olumlu bir gelime. Son iktisadi krizde en yoksul hanelerin yzde 90nn gelirlerinde ciddi dler olduunu belirttiinden hareketle,22 bu rakamn iinde bulunduumuz dnya iktisadi krizinden nceki bir dnemi yanstt da unutulmamak gerekiyor. Daha da nemlisi, 2006 ylna ait bu oranla dahi Trkiye tm AB ye lkeleri arasnda, en zengin ile en yoksul arasndaki gelir uurumunun en yksek olduu lke olmaya devam ediyor. Aadaki Tablo 7den Gelir ve Yaam Koullar Aratrmasnn sonular temelinde gelir gruplarnn yllar ierisinde deien durumlar incelenebilir.

22

Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf, UNICEF ve World Bank. (2009) Economic Crisis Affecting the Welfare of Families in Turkey, Ankara. (ng.)

19

Tablo 7: Trkiyede gelir gruplarna gre gelir dalm istatistikleri Ulusal gelirden alnan toplam pay yzdesi Hanehalk yzdeleri 1987 1994 2002 2003 2004 2005 2006 Toplam hane geliri 100 100 100 100 100 100 100 En yoksul yzde 20 5,2 4,9 5,29 6 6,04 5,1 5,8 kinci yzde 20'lik nfus 9,6 8,6 9,81 10,28 10,69 9,9 10,6 nc yzde 20'lik nfus 14,1 12,6 14,02 14,47 15,22 14,8 15,2 Drdnc yzde 20'lik nfus 21,2 19 20,83 20,93 21,88 21,9 21,5 En zengin yzde 20 49,9 54,9 50,05 48,32 46,17 48,4 46,9 Gini katsays 0,43 0,49 0,44 0,42 0,40 0,43 0,41 Kaynak: 1987den 2004 ylna kadarki veriler iin TRK-, 2007, s. 4; 2005 ve 2006 yllar iin TK, 2009, Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas Sonular 2006-2007.

23

Tablo 7de, 2006 ylnda Trkiyede lkenin toplam gelirinin neredeyse yzde 47sinin nfusun en zengin yzde 20sine gittii grlyor.24 En zengin yzde 20lik grubun ulusal gelirden ald payn en yksek olduu yln 1994 olduu, en dk olduu yln ise 2004 olduu tespit ediliyor. 2006 ylnda ise en yoksul yzde 20lik gelir grubu ise toplam gelirin yzde 5,8ini elde ediyor. 1987den 2006 ylna kadar en yoksul yzde 20lik gelir grubunun toplam gelirden ald payn 2004 ylnda en yksek seviyesine ulat tespit ediliyor. Ayn dnemde gerek Gini deerinde gerekse toplam gelirin gelir gruplarna dalmnda olumlu ya da olumsuz tutarl bir eilim grlmyor. Bu tablo 2002-2004 yllar arasnda gerek Gini deerinde gerekse en yoksul yzde 20lik gelir grubunun toplam gelirden ald payda bir iyileme dnemine iaret ediyor. Ancak bu iyilemenin temel nedeninin, en st gelir grubunun toplam gelirden ald paydaki d olduu kyor.25 Ayrca en st gelir grubunun gelir kaybndan kaynaklanan bu iyileme, sadece bir yl iinde tersine dnyor: 2004 ylndan 2005 ylna gelindiinde, en yoksul yzde 20lik gelir grubunun toplam gelirden ald pay dyor ve Gini deeri
1987den 2004 ylna kadar olan veriler hanehalk kullanlabilir gelirine gre, 2005 ve 2006 verileri ise edeer hanehalk kullanlabilir gelirine gre hesaplanmtr. TK Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas ile birlikte hanenin toplam gelirini bireysel gelire dntrerek hesaplad ikinci yntemi esas almaya balamtr. Trkiye statistik Kurumu. (2009) Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas Sonular 2006-2007, Haber Blteni Say 221, Aralk, Ankara. (T.) Ykseler, Z., Trkan, E. (2008) Trkiyede Hanehalk: gc, Gelir, Harcama ve Yoksulluk Asndan Analizi, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas-TSAD Ko niversitesi Ekonomik Aratrma Forumu, Yayn No: TSAD-T/2008-03/455, Mart, stanbul, s. 16. (T.)
25 24 23

20

ykseliyor. zetle, gelir dalm verilerindeki dnemsel dalgalanmalar bir yana braklr ve resmin tmne odaklanlrsa, Trkiyenin tm AB ye lkeleri ve Meksika dndaki tm OECD lkelerinden ok daha eitsiz bir gelir dalmna sahip olduu sonucu deimiyor. kinci olarak ise, Trkiyede gemi yllardaki gelir dalm adaletsizliinin boyutu ayn kalsayd dahi, gelir temelli eitsizliin gnmzde gemie oranla daha ciddi toplumsal sonular olduunu hesaba katmak gerekirdi. Gemi yllarda farkl tr yoksullukla baa kma yntemlerinin mevcudiyetinin gnmzde saysnn azaldn syleyebiliriz. rnein, en nemli gelir d sosyal koruma mekanizmalarndan olan gecekondunun, sosyal konut politikalar yrrle konulmakszn su haline gelmesi, ya da kimi geinme yntemlerinin (kentlerde geimlik tarm ve hayvanclk gibi) geersizlemesi, yoksul hanelerin gelire duyduu ihtiyac artrd; gelir eitsizlii bu nedenle, alk, evsizlik gibi, gemite yarattndan daha ar toplumsal sorunlara yol amaya balad.

B. Gelir Yoksulluu Gelir yoksulluu kavram temelde gelir dalm eitsizlii ile ilikili olmasna ramen, bu kavramdan farkl olarak, kiilerin belirli ihtiyalar temelinde belirlenen bir eiin (rn. kii ba gnde 1 dolar) ya da lke ierisindeki ortalama gelirin belirlenen bir orannn (rn. medyan gelirin yzde 60) altnda bir gelire sahip olmalar durumuna iaret ediyor. Bu anlamda, gelir yoksulluu oran yoksulluun nasl tanmlandna bal olarak deiiklik gsteren bir deer olarak karmza kyor. TK de hem uluslararas kriterler olan kii ba gnlk bir dolar, 2.15 dolar ve 4.3 dolar gibi eikler zerinden, hem de kendisinin belirledii gda yoksulluu snr ve greli yoksulluk snrn kullanarak hesaplamalar yapyor. Tabii bu hesaplamalarda esas alnacak kriterlerin neler olduu, yani bir toplumda hangi gelirin altnda olan insanlarn yoksul saylaca sorusunu, -gelir dalm meselesinde olduu gibi- tamamen akademik bir soru olarak ele almak mmkn deil. Bu erevede, zellikle Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (TRK-) ile TK arasnda uzun yllardr sregiden yoksulluk snr tartmalarn hatrlamak faydal. Bu

21

tartmalarn siyasi nemini teslim ederek, bu aratrmann ihtiyalar gereince TKin kabul ettii yoksulluk snrlar zerinden 2002 ylndan itibaren Trkiyede gelir yoksulluunun boyutlarn inceleyelim.
Tablo 8: Harcama temelli yoksulluk snr yntemlerine gre fert yoksulluk oranlar, 2002-2008
Fert yoksulluk oran (%) Yntemler Gda yoksulluu (alk) Yoksulluk (gda+gda d) Kii ba gnlk 1 $'n alt
(1) (1)

26

2002 1.35 26.96 0.20 3.04 30.30

(2)

2003 1.29 28.12 0.01 2.39 23.75 15.51

2004 1.29 25.60 0.02 2.49 20.89 14.18

2005 TRKYE 0.87 20.50 0.01 1.55 16.36 16.16 KENT

2006 0.74 17.81 0.00 1.41 13.33 14.50

2007(*) 0.48 17.79 0.00 0.52 8.41 14.70

2008 0.54 17.11 0.00 0.47 6.83 15.06

Kii ba gnlk 2.15 $'n alt Kii ba gnlk 4.3 $'n alt

(1)

Harcama esasl greli yoksulluk Gda yoksulluu (alk) Yoksulluk (gda+gda d) Kii ba gnlk 1 $'n alt
(1) (1)

14.74

0.92 21.95 0.03 2.37 24.62

(2)

0.74 22.30 0.01 1.54 18.31 11.26

0.62 16.57 0.01 1.23 13.51 8.34

0.64 12.83 0.00 0.97 10.05 9.89 KIR

0.04 9.31 0.00 0.24 6.13 6.97

0.07 10.36 0.00 0.09 4.40 8.38

0.25 9.38 0.00 0.19 3.07 8.01

Kii ba gnlk 2.15 $'n alt Kii ba gnlk 4.3 $'n alt

(1)

Harcama esasl greli yoksulluk Gda yoksulluu (alk) Yoksulluk (gda+gda d) Kii ba gnlk 1 $'n alt
(1) (1)

11.33

2.01 34.48 0.46 4.06 38.82

(2)

2.15 37.13 0.01 3.71 32.18 22.08

2.36 39.97 0.02 4.51 32.62 23.48

1.24 32.95 0.04 2.49 26.59 26.35

1.91 31.98 0.00 3.36 25.35 27.06

1.41 34.80 0.00 1.49 17.59 29.16

1.18 34.62 0.00 1.11 15.33 31.00

Kii ba gnlk 2.15 $'n alt Kii ba gnlk 4.3 $'n alt

(1)

Harcama esasl greli yoksulluk

19.86

(1) Satnalma gc paritesine gre 1 $'n karl olarak 2002 yl iin 618 281 TL; 2003 yl iin 732 480 TL; 2004 yl iin 780 121 TL, 2005 yl iin 0.830 YTL, 2006 yl iin 0.921 YTL, 2007 yl iin 0.926 YTL ve 2008 yl iin ise 0.983 kullanlmtr. (2) Edeer fert bana tketim harcamas medyan deerinin yzde 50'si esas alnmtr. (*) Yeni nfus projeksiyonlarna gre revize edilmitir. Kaynak: TK, 2009, 2008 Yoksulluk almas Sonular.

TK Yoksulluk almasndan alnan yukardaki Tablo 8 Trkiyede gelir yoksulluunun yaps ile ilgili nemli bilgiler veriyor.27 ncelikle, Trkiyede gelir
Bu verilerin tmnn dayand TK Yoksulluk almalarnda harcama temelli bir yoksulluk hesab temel alnmaktayd. Fakat TK Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas ile gelire dayal greli yoksulluk verileri de retmeye balad.
26

22

yoksulluunun zellikle krsal alanlarda daha ciddi boyutlarda net bir biimde ortaya kyor. Dnya Bankas raporunda28 ve hanehalk refah endeksine dayanan TNSA verileri de zellikle krsal yoksulluun yksek olduunu gsteriyor.29 Tablo 8 incelendiinde de 2008 ylnda gda ve gda d yoksulluk oran kentlerde yaklak yzde 9,5 iken, ayn orann krsal yerlerde yaklak yzde 34,5 olduu ortaya kyor. Benzer bir biimde, alk snr altnda yaayan kentsel nfus yzde 0,25 iken, krsal nfusun yzde 1inden fazlasnn alk snrnn altnda yaad grlyor. Blgesel gelir eitsizliinden, tarmda uygulanan liberalleme politikalarndan ve krsala ynelik sosyal korunma

mekanizmalarnn bulunmamasndan kaynaklanan bu tablo, krsal gelir yoksulluuna kar kapsaml nlemler alnmasna ihtiya duyulduunu ortaya koyuyor. Tabloya gre, Trkiyede kii ba gnde 1 dolarn altnda yaayan kii saysnn 2008 ylna gelindiinde neredeyse sfr. Kii ba gnlk 2.15 dolar seviyesinin altnda yaayan nfusun oranna bakldnda ise, bu orann yllar ierisinde dzenli olarak d gsterdii ve 2008 ylnda ortalama yzde 0,5 dzeyine geriledii grlyor. Bu gstergeler zerinden dnrken, akademik yaznda gnde 1 dolar, 2.15 dolar ve 4.3 dolar gibi gelir temelli ya da gnlk alnacak kalori baznda oluturulan Dnya Bankas tarafndan kullanlan kresel yoksulluk ltlerinin Trkiye gibi gelimekte olan lkeler iin uygulanabilir yoksulluk ltleri olmadna dair ciddi eletiriler olduu unutulmamal.30 Dolaysyla bu ltlere odaklanmaktansa, Tablo 8deki harcama esasl greli yoksulluk verileri zerinden yorum yapmann daha anlaml sonular vereceini dnyoruz.

27

Trkiye statistik Kurumu. (2009). 2008 Yoksulluk almas Sonular, Haber Blteni Say 205, Aralk, Ankara. (T.)
28

World Bank. (2005) Turkey-Joint Poverty Assessment Report, Human Development Sector Unit Europe and Central Asia Region ve Devlet statistik Enstits, Rapor No. 29619-TU, s. iii. (ng.)
29

Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits. (2009) Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas 2008, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, Salk Bakanl Ana ocuk Sal ve Aile Planlamas Genel Mdrl, Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Mstearl ve TBTAK, Ankara, s. 38-9. (T.)
30

Gordon, D., Pantazis, C. and Townsend, P. (2000) Absolute and Overall Poverty: a European History and Proposal for Measurement iinde Gordon, D. ve Townsend, P. (der.) Breadline Europe, Policy Press, s. 79105.

23

TK, Tablo 8de de grld gibi, fert yoksulluu orann hesaplarken, edeer fert bana tketim harcamas medyan deerinin yzde 50'sini esas alyor. Yani toplumdaki tm fertler harcamalarna gre sraya dizildiklerinde, tam ortada yer alan bireyin harcamasnn yars TK tarafndan Trkiyenin yoksulluk snr olarak kabul ediliyor. Bu lt erevesinde, 2002 ylndan 2008 ylna kadar gelir yoksulluunun yaklak yzde 14 ile 16 arasnda seyrettii ortaya kyor. 2008 ylnda krsal iin harcama esasl gelir yoksulluu oran yzde 31 olarak verilirken, kentler iin ayn orann yaklak yzde 8 olduu bildiriliyor. Yoksulluk almasnda harcama esasl yoksulluk hesaplayan TK, 2009 yl sonunda yaynlad Gelir ve Yaam Koullar aratrmasnda ise ilk kez uluslararas kabul gren gelir temelinde yoksulluk hesaplamas yapt. Yoksulluk snr olarak, edeer fert bana gelirin medyan deerinin farkl oranlarn (yzde 40, 50, 60, 70 gibi) temel alan bu hesaplamann sonucunda ortaya kan farkl yoksulluk oranlar Tablo 9da grlebilir. TK yukarda da belirtildii gibi edeer fert bana gelirin medyan deerinin yzde 50sini yoksulluk snr olarak alyor; te yandan rnein EUROSTAT AB lkeleri iin yoksulluk orann yzde 60 ltnde hesaplyor.
Tablo 9: Hanehalklar iin belirlenen gelire dayal greli yoksulluk snrna gre yoksul saylar ve yoksulluk oran Edeer fert Yllk yoksulluk snr Toplam yoksul says bana gelirin geliri (YTL) (bin kii) Yoksulluk oran (%) medyan deerinin 2005 2006 2005 2006 2005 2006 yzde 40'nn alt 1882 2410 8468 6335 12,5 9,3 yzde 50'sinin alt 2352 3013 12412 10525 18,4 15,4 yzde 60'nn alt 2822 3616 16932 15589 25,0 22,8 yzde 70'inin alt 3293 4218 21682 20320 32,1 29,7 Kaynak: TK, 2009, Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas Sonular 2006-2007.

24

Tablo 9dan grlebilecei gibi, 2006 yl iin, TKin kabul ettii greli yoksulluk ltne gre yoksulluk oran yzde 15,4,31 bu orann tekabl ettii kii says yaklak 10 buuk milyon. EUROSTATn kulland yzde 60 lt esas alndnda ise, yoksulluk oran yzde 22,8e, yoksul says 15 buuk milyondan fazlaya ykseliyor. Aadaki Tablo 10da da bu lt temelinde AB lkeleri ve Trkiyedeki yoksulluk oranlarn karlatryoruz.

Tablo 10: 2006 ylnda AB lkeleri ve Trkiye iin gelire dayal greli yoksulluk oranlar (medyan gelirin yzde 60 snrna gre) Hollanda 10 Hrvatistan 17 Norve 11 rlanda 18 Slovenya 12 Bulgaristan 18 Danimarka 12 Estonya 18 Finlandiya 13 Portekiz 18 Avusturya 13 Romanya 19 Fransa 13 Britanya 19 Lksemburg 14 spanya 20 Belika 15 Yunanistan 21 Kbrs 16 Trkiye 22,8 Macaristan 16 Kaynak: AB lkeleri iin EUROSTAT online veritaban, Trkiye iin TK, 2009, Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas Sonular 2006-2007

Tablo 10da grld gibi, Trkiyenin greli yoksulluk oran, en dk olduu 2006 ylnda bile tm AB lkelerinden daha yksek. Yukardaki tablo incelendiinde, Trkiye ile AB ye lkeleri arasnda, gelir yoksulluu oran asndan gelir dalm eitsizliinde olduu kadar byk bir uurumun bulunmad sylenebilir. Ancak daha nce de belirtildii gibi, gelir yoksulluunun bir toplum ierisindeki bireyleri nasl ve ne derece etkileyecei, o toplumdaki sosyal korunma alarnn durumu ile yakndan ilikili. rnein, gelir yoksulu bir birey temiz ime suyuna eriimin cretsiz olduu bir toplumda, geliri olmasa dahi ime suyuna eriebilir. Fakat temiz ime suyuna eriimin cretli olduu bir toplumda, gelir yoksulu bir bireyin temiz ime suyuna erimesinin herhangi bir
31

Ayn oran, Yoksulluk almasnda yzde 14.5 olarak verilmekteydi (bkz. Tablo 8).

25

garantisi bulunmaz. Dolaysyla, kamusal korunma alarnn yetersiz olduu toplumlarda gelir yoksulluunun etkisi daha ciddi bir biimde hissedilir. Bylesi toplumlarda gelir yoksulluu, daha fazla eitsizlii beraberinde getirir. Toplam gelir asndan dnyann st gelir grubuna dahil edilen Trkiyenin, Temel Yapabilirlikler Endeksinde32 kabul edilebilir dzeyin bir alt grubu olan orta dzeyli lkeler arasnda son sralarda yer almas33 bahsettiimiz durumu rnekleyebilir.

C. Toplam Gelirin lke erisinde Dalm ve Gelir Eitsizliinin Farkl Tezahrleri Trkiyenin AB ve OECD lkeleri ile kyaslandnda gelir dalm eitsizlii ve gelir yoksulluu asndan nerede durduunu inceledikten sonra, lke ierisinde gelirin blgesel, ya grubu ya da cinsiyet temelinde nasl daldna odaklanmann gelir eitsizliinin farkl eitsizlik trleri ile nasl ilikilendiini gstermesi asndan nemli olduunu dnyoruz. Toplumsal eitsizliklerin ok boyutlu yapsn kabul ediyor, gelir temelindeki eitsizlii hem bu eitsizliklerden beslenen ve hem de bu eitsizlikleri besleyen bir etmen olarak gryor ve bu yaklamla inceliyoruz. Bu balamda, bu blmde blgeler aras ve blgeler iindeki gelir dalmn, kadnlarn, ocuklarn, yallarn, genlerin ve engellilerin toplam gelirden ne kadar pay aldklarn ve yoksulluk durumlarn irdeliyoruz. Bu gruplara ek olarak etnik kken, cinsel ynelim, inan temelinde toplumda bir gelir farkllamas olup olmad da inceleme konusu yaplabilir. Tabii ki rnein ayn etnik kkenden gelen tm bireylerin yoksul olmas durumu apartheid rehimleri gibi ok iddetli eitsizlik durumlar haricinde gereklemiyor. Fakat bir toplumun yoksullar arasnda herhangi bir etnik kkenden gelen bireylerin nfusa oranla daha yksek oranda yer alyor olmalar hem ayrmclk hem de iktisadi eitsizliin st ste geldii bir duruma iaret ediyor olabilir. rnein Krt kkenli Trkiye vatandalar arasnda yoksulluun

Bu endeks, gelir temelinde bir lt deildir. 5 yana salkl olarak ulaabilen ocuk oran, 5. snfta eitim alabilen ocuk oran ve nitelikli salk personeli tarafndan yaptrlan doumlarn oran zerinden oluturulmutur.
33

32

Social Watch Report. (2008) s. 10. (ng.)

26

arpc biimde daha yksek olduu ve zellikle krsal blgelerde yaayan Krt kkenli vatandalarn ciddi bir gelir yoksulluu ile kar karya olduklar belirtiliyor.34 Bu durum hem Krt kkenli Trkiye vatandalarnn youn olarak ikamet ettikleri toplam gelirden en dk pay alan blgeler olmas ile, hem de zorunlu g ya da ekonomik g ile byk kentlerin eperlerine yerleen Krt kkenli yurttalarn kentlerin en yoksullarn oluturmalar ile dorulanyor. Benzer bir biimde, Roman kkenli Trkiye yurttalarnn ok byk bir ounluunun yoksulluk ierisinde yaad tespitinde bulunuluyor.35 Roman kkenli Trkiye yurttalar da kentlerin en yoksul blgelerinde, ounlukla damgalanmaya maruz kalan yaltlm yerleim alanlarnda ikamet ediyorlar. Bu rneklerde de grld gibi etnik kken temelindeki ayrmclk ile iktisadi eitsizlikler st ste gelerek birbirlerini besleyebiliyor ve eitsizliklerin etkisini pekitirebiliyorlar. Bu balamda, bu blmdeki deerlendirmelerimizi Trkiyede eit anayasal vatandaln tesisinin siyasi alanda demokratikleme ile herkese sosyal korunma salayacak evrensel nitelikli yeniden datmc politikalarn birlikte dnlmesinden getii yaklamyla kaleme alyoruz. Gelir dalm ve gelir yoksulluunu blgeler, cinsiyet, ya ve engellilik durumu asndan ayrca incelemeye tabi tutuyoruz ve ancak bu kriterler temelinde bir politika nceliklendirmesi yapmann anlaml olabileceine inanyoruz.

a. Blgeleraras ve Blgeler indeki Gelir Dalm Trkiyede blgeler aras gelir paylam incelenirken, il baznda veriler zerinden 1975-2000 dnemini analiz eden Karacann almas Trkiyede dou ve bat aksnda gelir dzeyi asndan ciddi bir eitsizliin varln ve bu farkn yllar iinde artmaya devam ettiini tespit ediyor.36 Dnya Bankas ile TKin Ortak Yoksulluk Raporunda

34

Ardr, B. (2008) Krtler ve Krt Sorunu, KONDA, Kasm, stanbul, s. 8-9. (T.)

35

Edirne Roman Dernei, European Roma Rights Centre, Helsinki Yurttalar Dernei. (2008) Eitsiz Vatandalk: Trkiyede ingenelerin Karlatklar Hak hlalleri, iinde Biz Buradayz! Trkiyede Romanlar, Ayrmc Uygulamalar ve Hak Mcadelesi, stanbul, s. 56-8. (T.)
36

Karaca, O. (2004) Trkiyede Blgeler Aras Gelir Farkllklar: Yaknsama Var M?, Tartma Metni 2004/7, Trkiye Ekonomi Kurumu. (T.)

27

ise Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde yoksulluk orannn dier blgelere oranla ok daha yksek olduuna vurgu yaplyor.37 Erdemin TK verileri zerinden oluturduu tabloda, toplam gelirden nfusuna oranla en dk pay alan blgelerin Gneydou ve Ortadou Anadolu olduu grlyor.38 Gelir ve harcama dzeyine ek olarak, TNSA aratrmasnda hanehalklarnn dayankl tketim mallarna sahip olma durumuna dair bir gsterge olarak kullanlan hanehalk refah endeksi incelendiinde de blgesel eitsizliklerin ciddi boyutlarda olduu grlyor. BBS1 blgeleri ierisinden srasyla Kuzeydou Anadolu, Orta Dou Anadolu, Gneydou Anadolu blgelerinin hanehalk refah en dk blgeler olduu belirtiliyor.39 Bu balamda, Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakfnn (TESEV) Dou ve Gneydou Anadoluda Sosyal ve Ekonomik ncelikler raporunda da blge halknn yaklak yzde 60nn yoksulluk snrnn altnda yaad belirtiliyor ve formel istihdam olanaklarnn dar olmas nedeniyle dorudan gelir transferi politikalarna ncelik verilmesi gerektiinin alt iziliyor.40 Benzer ekilde, TSAD raporunda Gneydou Anadolu blgesinde yaayan nfusun yoksullukla mcadelede nceliklendirilmesi gerektiine vurgu yaplyor.41 Blgelerin kendi ilerinde gelir dalmn incelemek gerekirse, TK tarafndan yaynlanan blgesel Gini deerlerinden faydalanabiliriz. Blgesel Gini deerleri, lke apnda verilen Gini deerleri gibi, blgelerin kendi ierisinde ne kadar eit ya da eitsiz

37

World Bank. (2005) Turkey-Joint Poverty Assessment Report, Human Development Sector Unit Europe and Central Asia Region ve Devlet statistik Enstits, Rapor No. 29619-TU, s. 31. (ng.)
38

Erdem, T. (2007) Gelir Farkllklar, Radikal gazetesi, 5 Nisan 2007.

39

Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits. (2009) Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas 2008, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, Salk Bakanl Ana ocuk Sal ve Aile Planlamas Genel Mdrl, Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Mstearl ve TBTAK, Ankara, s. 38-9. (T.)
40

Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf. (2006) Dou ve Gneydou Anadoluda Sosyal ve Ekonomik ncelikler, TESEV Yaynlar, stanbul. (T.)
41

Grsel, S., Levent, H., Selim, R., Sarca, . (2000a) Individual Income Distribution in Turkey: A Comparison with the European Union-Executive Summary, TSAD Publication No -T/2000-12/296, s. 24. (ng.)

28

bir gelir dalmna sahip olduklarn gsteriyorlar. Aada verilen Tablo 11de 2006 yl iin blgesel Gini deerleri grlebilir.

Tablo 11: 2006 yl blgelere gre Gini deerleri Bat Marmara 0,33 stanbul 0,34 Orta Anadolu 0,34 Dou Karadeniz 0,36 Gneydou Anadolu 0,36 Ege 0,37 Bat Anadolu 0,37 Bat Karadeniz 0,37 Ortadou Anadolu 0,37 Dou Marmara 0,38 Trkiye genel 0,39 Kuzeydou Anadolu 0,40 Akdeniz 0,41 Kaynak: TK, 2009, Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas Sonular.

Tablo 11de grld gibi, Trkiyede gelir dalm eitsizliinin en yksek olduu blge Akdeniz blgesi. Kuzeydou Anadolu blgesi de Trkiye ortalamasnn zerinde eitsiz bir gelir dalmna sahip. Gelir dalmnn en adil olduu blgenin ise Bat Marmara olduu grlyor.

b. Kadn Yoksulluu Bir toplum ierisinde kadnlar ile erkeklerin gelirlerinin eit olmas toplumun genel olarak yoksul olmas durumunda olumlu bir gsterge olarak alnamaz.42 Fakat Trkiye gibi hemen her uluslararas karlatrmaya gre orta ya da st gelir grubunda olan bir lke iin kadnlar ile erkekler arasndaki gelir fark nemli bir eitsizlik gstergesi olarak kabul ediliyor. Trkiyede kadnlar ve erkeklerin gelirleri arasndaki farkllk incelenmek istenirse, Kadn Yoksulluu balkl Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf (TEPAV) Deerlendirme Notunda da belirtildii zere ciddi bir veri sknts ile karlalyor. Trkiyede kadnlarn toplam gelirden net olarak ne kadar pay aldklarn
42

Social Watch Report. (2008) s. 13. (ng.)

29

bilmek, ancak gelire dair verilerin hane bazl deil, birey temelinde toplanmas ile mmkn olabilirdi.43 Bununla birlikte, kadn istihdam orannn dk olmas, kadnlara ynelik sosyal transferlerin eksiklii ve cretsiz aile iiliinin kadnlar arasnda yksek olmas gz nnde bulundurulduunda, kadnlarn byk bir ounluunun gelir asndan ailelerine ve elerine baml olduklar sylenebilir.44 Dahas uluslararas karlatrmalara bakldnda, toplumsal cinsiyet asndan gelir eitsizliini gsteren endekste Trkiyenin 115 lke arasnda 109. olduu grlyor.45 Birlemi Milletler Kalknma Program nsani Gelimilik Raporunda,46 Trkiyede kadnlarn kazandklar gelirin, erkeklerin kazandklar gelire orannn ortalama yzde 26 olduu belirtiliyor.47 Kadnn Stats Genel Mdrl tarafndan yaynlanan Trkiyede Kadnn Durumu balkl raporda da belirtildii gibi, kadnlar ve kz ocuklar gelir dalmndaki bozulmadan en ok etkilenen kesimi oluturuyorlar.48 Kadnlarn gelir yoksulluunun toplumsal sonular incelendiinde, Ortak Yoksulluk Raporunda da belirtildii gibi, Trkiyede kadn reisli hanelerin erkek reisli hanelere oranla daha yoksul olduu ortaya kyor.49 Benzer bir biimde, TK tek yetikinli ve en az bir baml ocuk bulunan hanelerin yaklak yzde 40nn en dk gelir grubunda yer almakta olduunu tespit ediyor.50 Trkiyede boananan erkekler
43

ener, . (2009) Kadn Yoksulluu, Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf-Deerlendirme Notu, s. 6. (T.)
44

A.g.e., s. 8.

Hausmann, R., Tyson, L. D., Zahidi, S. (2007). The Global Gender Gap Report 2007, World Economic Forum. Geneva, s. 148. (ng.)
46

45

ng. Human Development Report.

United Nations Development Programme. (2009) Human Development Report 2009 Overcoming Barriers: Human Mobility and Development, New York, s. 182. (ng.)
48

47

Kadnn Stats Genel Mdrl (KSGM). (2008) Trkiyede Kadnn Durumu, Ankara, s. 24. (T.)

49

World Bank. (2005) Turkey-Joint Poverty Assessment Report, Human Development Sector Unit Europe and Central Asia Region ve Devlet statistik Enstits, Rapor No. 29619-TU, s. 29. (ng.) Trkiye statistik Kurumu. (2009) Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas Sonular 2006-2007, Haber Blteni Say 221, Aralk, Ankara. (T.)
50

30

arasnda yeniden evlenme orannn yksek olduu ve boanma durumunda ocuklarn bakm yknn byk oranda anneye brakld hesaba katldnda, tek yetikinli ve en az bir baml ocuk bulunan hanelerin byk ounluunun kadn reisli haneler olduunu dnyoruz. Bu balamda, kadn reisli ve ocuklu hanelerin ounluunun en dk gelir grubunda yer aldklar ngrlebilir. Yalnz yaayan kadnlardan oluan tek kiilik hanelerin ise 2006 ylnda yarsndan fazlasnn en dk yzde 25lik gelir grubuna dahil olduklar grlyor.51 Bu ereveden hareketle, TEPAV raporunda da vurguland gibi, sosyal politikalarn kadn glendirme yaklam ile kurgulanmas ve kadn yoksulluunu azaltmay hedefleyen sosyal transferlerin, dzensiz ve koullar belirsiz ayni yardmlar yerine, hak temelli, srekli ve nakit gelir destei biiminde yaplmas gerektiini dnyoruz.52 zellikle, tek yaayan kadnlara ve ocuklar ile birlikte tek yaayan kadnlara ynelik sosyal destek mekanizmalarnn oluturulmas gerektiine inanyoruz. Bu raporun Trkiyede alma Yaamna Dair Eitsizlikler balkl blmnde de tartlaca zere, zellikle gen kadnlarn insan onuruna yarar istihdam olanaklarna eriimini arttracak politikalar gelitirilmesi gerekiyor.

c. ocuk Yoksulluu53 OECD raporuna gre, 1980li yllarn ortalarndan 2000li yllarn ortalarna kadar geen srete Trkiyede ocuklarn grece gelirleri dyor.54 Trkiyedeki bu eilimin aksine ayn dnemde OECD lkeleri genelinde ocuklarn greli gelirlerinde iyileme
51

A.g.e.

52

ener, . (2009) Kadn Yoksulluu, Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf-Deerlendirme Notu, s. 8-10. (T.)
53

Trkiyede gelir ve yoksulluk ile ilgili veriler hanehalk geliri temel alnarak toplanmakta. Dolaysyla kadn yoksulluu blmnde tartld gibi, hane ierisinde ocua gerekten ne kadar ayrldna dair bir veri bulunmuyor. Fakat hanelerin gelirleri, ocuk says ile oranlanarak o hane ierisinde bir ocua ortalama ne kadar gelir ayrld hesaplanabiliyor. ocuk yoksulluu hesaplamalar da bu ynteme dayanyor.
54

Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2008) Growing Unequal? Income Distribution and Poverty in OECD Countries, s. 68. (ng.)

31

grlyor.55 Gelire ek olarak, Trkiyenin ocuklarn maddi refah asndan OECD lkeleri arasnda son srada yer ald bildiriliyor.56 Birlemi Milletler ocuklara Yardm Fonu (UNICEF), dnya standartlar ierisinde yoksul bir lke olmamasna ramen, Trkiyenin ocuk yoksulluunda ok kt bir sicili olduunu vurguluyor.57 Avrupa Birlii lerleme Raporunda da 15 ya alt ocuk yoksulluu orannn artt ve zellikle krsal blgelerde ocuk yoksulluunun tehlikeli seviyelere ykseldii belirtiliyor.58 ktisadi krizin daha fazla gelir yoksulluuna yok at gnmzde, yoksulluun potansiyel etkilerinden birinin ocuklarn almaya balamalar olarak gsteriliyor.59 Gelir yoksulluunun ocuklara genel etkisi konusunda ise, uluslararas rgtler Trkiyenin, ocuklu ailelerin yoksulluk snr altnda yer alma olaslnn en yksek olduu lkelerden biri olduu konusunda hemfikir.60 TK Yoksulluk almasnda da Trkiyede hanehalk bykl arttka, yoksulluk riskinin artt belirtiliyor.61 ocuk yoksulluu asndan Trkiyenin AB lkelerine gre durumu Tablo 12de grlebilir.

55

A.g.e. Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2009) Doing Better for Children, s. 23. (ng.) United Nations Childrens Fund. (2006) Child Poverty in Turkey 2006, Ankara, s. 5. (ng.)

56

57

Commission of the European Communities. (2009) Turkey 2009 Progress Report, No. SEC(2009)1334, Brksel, s. 25. (ng.) International Labour Office. (2009) Give Girls a Chance: Tackling Child Labor-A Key to the Future, Geneva, s. v. (ng.) Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2008) Growing Unequal? Income Distribution and Poverty in OECD Countries, s. 133. (ng.); World Bank. (2005) Turkey-Joint Poverty Assessment Report, Human Development Sector Unit Europe and Central Asia Region ve Devlet statistik Enstits, Rapor No. 29619-TU, s. 24. (ng.); Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2009) Doing Better for Children, s. 35. (ng.).
61 60 59

58

Trkiye statistik Kurumu. (2009b). 2008 Yoksulluk almas Sonular, Haber Blteni Say 205, Aralk, Ankara. (T.)

32

Tablo 12: Trkiye ve AB lkelerinde 16 yandan kk nfus iinde greli yoksulluk riski altnda bulunanlarn oran (2003 yl) Norve 8 Macaristan 17 Danimarka 9 Bulgaristan 18 Slovenya 9 Hollanda 18 Finlandiya 10 spanya 19 Kbrs 11 Estonya 20 Fransa 15 rlanda 20 Lksemburg 16 Yunanistan 21 Avusturya 16 Romanya 22 Hrvatistan 16 Britanya 22 Belika 16 Trkiye 34 Kaynak: EUROSTAT online veritaban

Tablo 12deki 2003 yl EUROSTAT verilerine gre, Trkiye ocuk yoksulluunda tm AB lkelerinden kt durumda. Trkiyede greli yoksulluk riski altndaki 16 ya alt nfus oran yzde 34 iken, Trkiyeyi yzde 22 ile Britanya ve Romanya takip etmekte. AB lkeleri ile Trkiye arasnda genel yoksulluk oranlar temelindeki farkn 2 puan iken, ocuk yoksulluunda bu farkn 13 puana ykseliyor. Bu verilerin nda, ocuk yoksulluunun Trkiyede sosyal politika alanndaki en ciddi sorunlardan biri olduunu sylemek mmkn. Bir yandan ocuun yksek yararnn gzetilecei sosyal politika nlemleri alnrken, te yandan ocuk yoksulluuyla mcadelenin, ocuun iinde yaad hanenin yoksulluuyla mcadeleden ayrlamayaca da unutulmamal.62 Ayrca gelitirilecek tm sosyal politikalarn sosyal dlanmaya maruz kalan ailelerin ocuklarna da ulamas iin ek aba gsterilmesi gerekiyor.63

. Gen Yoksulluu 1980li yllarn ortalarndan 2000li yllarn ortalarna kadar 18-25 ya aras genlerin greli gelirlerindeki dn dikkat ekici nitelikte olduu belirtiliyor.64 2006 ylnda

62

United Nations Childrens Fund. (2006) Child Poverty in Turkey 2006, Ankara, s. 23. (ng.) A.g.e.

63

64

Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2008) Growing Unequal? Income Distribution and Poverty in OECD Countries, s. 68. (ng.)

33

Trkiyede 15-19 ya aras genler iinde ne eitime devam eden ne de alan nfusun orannn yzde 37,7 olduu ve bunun OECD lkeleri arasndaki en yksek oran olduu belirtiliyor.65 zellikle gen isizliinin yksek boyutlarda olduu66 ve genlere ynelik ciddi bir sosyal korunma ann olmad Trkiye gibi lkelerde, rgn eitimin ve formel istihdamn dnda kalan genlerin de grece olarak yoksullatna iaret ediliyor.67 Aust ve Arribann tespitinden hareketle, gen yoksulluu ile mcadeleye ynelik sosyal politikalarn eitim, istihdam ve genlik almalarn da kapsayacak yeniliki bir anlay ierisinde gelitirilmesi gerekiyor.

d. Yal Yoksulluu OECD raporunda Trkiyede yallarn greli gelirlerinin 1980lerden 2000lere kadar dt tespit ediliyor.68 OECDnin Emeklilik Maalarna Bak adl bir dier raporunda da, 1980lerin ortalarndan 2000lerin ortalarna kadar yallarn greli gelirlerinde OECD lkeleri arasnda en yksek oranda dn Trkiyede grld belirtiliyor. Fakat 1980li yllarn ortalarnda Trkiyede yallarn greli gelirleri Meksika ile birlikte, OECD lkelerinin en yksek seviyelerinde. Dolaysyla dn yksek oranda grnmesinin bir nedeni bu. Genel olarak, 2000li yllarn ortalarnda, Trkiyede OECD lkeleri ortalamasndan daha yksek yal yoksulluu grlyor.69 Yallarn alt gruplar incelendiinde, 66-75 ya aralndaki yallarn greli gelirlerinin Trkiye nfusunun ortalama gelirinin gerisinde olduu grlyor. Fakat 75 ya zeri nfusun geliri ise nfusun ortalama gelirinden

65

Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2009) Doing Better for Children, s. 43. (ng.).

United Nations Development Programme. (2008) Turkey 2008 Human Development Report Youth in Turkey, Ankara, s. 93. (ng.) Aust, A. ve Arriba, A. (2004) Policy Reforms and Discourses in Social Assistance in the 1990s. Towards Activation? ESPAnet Conference in Oxford, s. 9-10. (ng.)
68 67

66

Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2008) Growing Unequal? Income Distribution and Poverty in OECD Countries, s. 68. (ng.)
69

Organisation for Economic Co-operation and Development. (2009) Pensions at a Glance, s. 63. (ng.)

34

yksek.70 OECD raporu bu durumu yoksullarn daha erken yata hayatlarn kaybettikleri ve emeklilik maa sahibi olabilen grece gelir durumu iyi olanlarn ise daha uzun yllar hayatta kalmalar zerinden aklyor.71 Raporun bir dier nemli bulgusu ise, Trkiyede almayan yallardan oluan hanehalklarnn, alan yallardan oluan hanehalklarna oranla daha dk yoksulluk oranlarna sahip olmas.72 Ayrca yal bir hane reisi bulunan hanelerde yoksulluk orannn, ocuklaryla yaayan yallarn bulunduu hanelerdeki yoksulluk oranndan daha yksek olduuna dikkat ekiliyor.73 Bu tespiti, TK tarafndan 2009 ylnda yaynlanan Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas da doruluyor. TKe gre 65 ve zeri yata tek bir bireyden oluan hanelerin yarsndan fazlas en dk gelir grubunda yer alyor.74 Yallarn doal bir biimde aileleri ile birlikte yaadn varsaymak, siyasi olarak, yal ve yalnz yaayan bireylerin yoksulluu sorununu grmezden gelmeyi beraberinde getiriyor. zellikle yallk dneminde bakm ve salk harcamalarnn ykseldii gznnde bulundurulduunda, halihazrda kamusal bakm hizmetlerinin yetersiz olduu Trkiyede gelir dalmnn yallar aleyhine bozulmasnn ve tek yaayan yallarn yoksulluunun ciddi bir bakm sorununa da iaret ettiini syleyebiliriz.

e. Engelli Yoksulluu Trkiyede engellilerin lke ierisindeki toplam gelirden ne kadar pay aldklarn gsteren ya da engelli yoksulluunun boyutlarna iaret eden herhangi bir veri mevcut deil. Trkiye zrller Aratrmas 2002-kincil Analiz raporunda, Trkiye zrller Aratrmasnda engellilerin gelir durumlarna ilikin sorular yer alm olmasna ramen,

70

A.g.e., s. 57. A.g.e., s. 59. A.g.e., s. 72 A.g.e., s. 73

71

72

73

Trkiye statistik Kurumu. (2009c) Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas Sonular 2006-2007, Haber Blteni Say 221, Aralk, Ankara. (T.)

74

35

ilgili verilere yaynlanan veri tabannda yer verilmemi olduuna iaret ediliyor.75 Bu veri eksikliine ramen engellilerin toplam ulusal gelirden aldklar pay ile ilgili belirli karmlarda bulunmak mmkn. rnein, Tufan ve Arun, Trkiye zrller Aratrmas dahilinde grlen engellilerin bireysel hizmet almlar ile ilgili ekonomik yetersizlikleri engel olarak tanmlarn, Trkiyede gelir durumu olduka kt bir engelli kitlesi bulunduuna dair yeterli bir kant olarak grdklerini belirtiyorlar.76 zellikle son be yl ierisinde engellilerin gelirlerinin arttrlmasna ynelik, bata 2022 maalarnn arttrlmas ve engelli istihdamnn artmasna ynelik almalar olmak zere, olumlu admlar atld. Fakat Trkiyede engellilerin igcne katlm orannn ok dk olmas, engelliler arasnda isizliin yksek olmas, engellilik durumunun salk, konut ve ulam masraflarn arttrmas, engellilerin faydaland sosyal yardmlarn yetersizlii ve yeil kartn engelliliin getirdii tm salk masraflarn karlamamas gz nnde bulundurulduunda,77 engelli yoksulluu ile etkin bir mcadele

srdrlebildiini sylemek mmkn deil.

f. alan Yoksulluu Gelir dalm eitsizlii tartmalarnn en nemli kesenlerinden birini cretli kesimin cret dzeyleri, kendi hesabna alanlarn kazanlar ve cretsiz aile iilerinin hane gelirleri oluturuyor. Bu siyasi ve ekonomik balam ierisinde, hanehalknn igc piyasasndaki konumu, hanehalknn refah seviyesi zerinde temel belirleyici olarak ortaya kyor.78 Trkiyede sosyal politika alannda karar vericilerde almann

Tufan, ., Arun, . (2006) Trkiye zrller Aratrmas 2002-kincil Analizi, TBTAK Sosyal ve Beeri Bilimler Aratrma Grubu, s. 48. (T.)
76

75

A.g.e.

Erbil Erdugan, F. (2009) Trkiyede zrl Yoksulluu ve Mcadele Politikalarnn Deerlendirilmesi: Ankara-Keiren rnei, T.C. Babakanlk zrller daresi Bakanl yaynlanmam uzmanlk tezi, s. 1323. (T.) Ykseler, Z., Trkan, E. (2008) Trkiyede Hanehalk: gc, Gelir, Harcama ve Yoksulluk Asndan Analizi, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas-TSAD Ko niversitesi Ekonomik Aratrma Forumu, Yayn No: TSAD-T/2008-03/455, Mart, stanbul, s. 39. (T.)
78

77

36

dorudan kiiyi yoksulluktan kurtaracana dair gl bir inan bulunsa da, bu inancn ampirik bir temeli olmad alan yoksulluu verilerinden grlebiliyor. Her ne kadar insana yarar bir ite yeterli bir cret dzeyi ile istihdam edilmek, alabilecek durumda olan bireyleri yoksulluktan kurtarabilirse dahi, zellikle kaytd istihdamda ve kt koullarda alanlar yoksullua mahkum kalabiliyorlar. Hatta her ne kadar alan yoksullar bata tarm olmak zere kaytd sektrlerde younlasa dahi,79 Trkiyede tm iktisadi faaliyet alanlarnda, alanlar arasnda yoksullarn olduu belirtiliyor.80 Dolaysyla, sosyal politikalarn kurgulanmasnda ve cret dzeylerinin belirlenmesinde alan yoksulluu sorununu gz ard edilmemesi gerekiyor. Trkiyede yoksulluk ile istihdamn nitelii arasnda gl bir iliki bulunuyor.81 Bu erevede, alan yoksulluu sorununu incelerken Trkiyede istihdam edilenlerin iteki durumlarna gre dalmn incelemek gerekiyor. TK tarafndan 2008 yl iin yevmiyeli alanlar arasnda yoksulluk oran yaklak yzde 29 olarak veriliyor, kendi hesabna alanlarn yzde 24 ve cretsiz aile iilerinin ise yzde 32si yoksul.82 Bu balamda, almann her zaman yoksulluktan kurtulmay beraberinde getirmedii net bir biimde grlebiliyor.83 alan yoksulluunun bir dier boyutunu da, krsal yoksulluk tartmasnda belirttiimiz gibi, tarm sektrnde alanlarn yoksulluu oluturuyor.

79

Yeldan, E., Ercan, H. (2009) Growth, Employment Policies, and Economic Linkages: Turkey, Expanding Knowledge Base on Decent Work in Mediterranean Countries, s. 24. (T.)
80

Ykseler, Z., Trkan, E. (2008) Trkiyede Hanehalk: gc, Gelir, Harcama ve Yoksulluk Asndan Analizi, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas-TSAD Ko niversitesi Ekonomik Aratrma Forumu, Yayn No: TSAD-T/2008-03/455, Mart, stanbul, s. 50. (T.)
81

World Bank. (2005) Turkey-Joint Poverty Assessment Report, Human Development Sector Unit Europe and Central Asia Region ve Devlet statistik Enstits, Rapor No. 29619-TU, s. vii ve 94. (ng.)
82

Trkiye statistik Kurumu. (2009b) 2008 Yoksulluk almas Sonular, Haber Blteni Say 205, Aralk, Ankara. (T.)
83

Benzer bir analiz iin bkz. eker, S. D. (2008) Trkiyede Sosyal Transferlerin Yoksulluk zerindeki Etkileri, Devlet Planlama Tekilat Sosyal Sektrler ve Koordinasyon Genel Mdrl Uzmanlk Tezi, s. 54-55. (T.)

37

Tarm sektrnde alanlar arasnda yoksulluk oran 2008 yl iin yaklak yzde 38 olarak tahmin ediliyor.84 Yevmiyeli olarak geici ilerde alanlarn gelir durumlar incelendiinde, zellikle geici iilerin yoksulluk snr altnda yaama olaslnn srekli istihdam edilenlere oranla 3,7 kat daha fazla olduu ortaya kyor.85 rnein TSK tarafndan 433 iletme zerinden toplanan verilere dayanan 2007 alma statistikleri ve gc Maliyeti raporuna gre, inaat sektrnde yl ierisinde ie alnanlar ile iten

ayrlanlar/karlanlarn saysnn neredeyse birbirine denk olduu grlyor.86 Dolaysyla inaat ve turizm gibi dnemsel istihdam yaratan sektrlerde alanlar arasnda dnemsel yoksulluk riskinin nemli llerde olduunu gzard etmemek gerekiyor. Yevmiyeli alanlarn cretli alanlara oranla yoksul olma olaslnn yksek olmasna ek olarak, yevmiyeli alanlar arasnda toplumsal cinsiyet temelinde de nemli bir gelir farkllamas gze arpyor. 2006 ylnda yevmiyeli erkek alanlarn esas i gelirlerinin erkek cretli/maallarn gelirlerinin yaklak yarsna denk geldii, kadn alanlar iin ise ayn orann drtte bir olduu tespit ediliyor.87 Dolaysyla alanlar arasnda genelde yevmiyeli alanlarn, zelde de yevmiyeli alan kadnlarn yoksul olma olaslnn yksek olduunu syleyebiliriz. Son olarak, alan yoksulluu sorununa cretli alanlarn altklar iyerinin bykl asndan da yaklamak mmkn. Bu adan, 1 ila 9 kii arasnda alan bulunan iyerlerinde alanlarn yzde 30unun yoksul olduu grlyor.88 50 ve zeri

84

Trkiye statistik Kurumu. (2009b) 2008 Yoksulluk almas Sonular, Haber Blteni Say 205, Aralk, Ankara. (T.)
85

World Bank. (2005) Turkey-Joint Poverty Assessment Report, Human Development Sector Unit Europe and Central Asia Region ve Devlet statistik Enstits, Rapor No. 29619-TU, s. viii. (ng.) Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu (TSK). (2007) 2007 alma statistikleri ve gc Maliyeti, Ankara, s. 20. (T.)
87 86

Trkiye statistik Kurumu. (2009c) Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas Sonular 2006-2007, Ankara. (T.)
88

World Bank. (2005) Turkey-Joint Poverty Assessment Report, Human Development Sector Unit Europe and Central Asia Region ve Devlet statistik Enstits, Rapor No. 29619-TU, s. 97. (ng.)

38

alan bulunan iletmelerde alanlarn ise yzde 7sinin yoksulluk snr altnda bir gelire sahip olduu belirtiliyor.89 Tablo 13te Trkiyedeki alan yoksulluu oranlar AB lkeleri ile kyaslanyor.

Tablo 13: 2003 yl iin Trkiye ve AB lkelerinde alanlar arasnda yoksulluk oran Slovenya 4 Lksemburg 7 Finlandiya 4 Britanya 7 Norve 4 Avusturya 8 Danimarka 5 Hrvatistan 9 Kbrs 6 Estonya 10 Macaristan 6 spanya 10 Hollanda 6 Yunanistan 14 Belika 6 Romanya 14 rlanda 7 Trkiye 23 Kaynak: EUROSTAT online veritaban

Tablodan grld zere, 2003 ylnda Trkiyede neredeyse her drt alandan birinin yoksul olduu ortaya kyor. Bu oranla Trkiyenin AB lkelerinin tmnden daha kt durumda olduu grlyor. Yksek boyutlardaki alan yoksulluu Trkiyenin hem sosyal transfer politikasnda hem de igc piyasasnda bu soruna iaret edecek dzenlemeler yapmasn gerektiriyor.90

. Sosyal Transferlerin Finansman, Gelir Dalm Eitsizlii ve Dorudan Transferler Gelir dalmndaki eitsizlikleri ve gelir yoksulluunu dorudan veya dolayl olarak azaltabilecek ya da belli alanlarda bu eitsizliin sonularn hafifletebilecek sosyal transfer politikalar91 gelitirmek, sosyal devlet anlaynn temelini oluturuyor. Bu tr sosyal transfer politikalar ve istihdam, salk, eitim ve sosyal gvenlik alanlarnda

89

A.g.e. Bu tartmay Trkiyede alma Yaamna Dair Eitsizlikler balkl blmde yapacaz.

90

91

Avrupa Birletirilmi Sosyal Koruma statistikleri Sistemine gre (ESSPROS) sosyal transferler hanelere ve/veya bireylere ayni ya da nakdi olarak, belirli sosyal riskleri ya da ihtiyac karlamak amacyla (engellilik, hastalk, yallk, salk, malllk, ocuk, aile, isizlik, konut ve sosyal dlanma gibi) yaplan transferlerdir.

39

oluturulabilecek sosyal korunma alar elinizdeki raporun ileriki blmlerinde tartlacak. Trkiyede sosyal transferleri karlatrmal olarak inceleyen Bura ve Adar, 2004 ylnda kamu sosyal harcamalarnn gayri safi yurtii hasla (GSYH) iindeki paynn yzde 12,5 olduunu,92 ayn orann Yunanistanda yzde 26 ve Portekizde yzde 24,9 dzeyinde olduunu belirtiyorlar. Benzer ekilde eker, ayn gstergeyi Trkiye iin yzde 12 Avrupa Birlii-25 iin yzde 26 olarak hesaplyor.93 Bir ok raporda AB ye lkeleri ile kyaslandnda Trkiyenin kamu harcamalarnn dk olduu ve bunun temelde eitim, sosyal gvenlik ve genel kamu hizmeti harcamalarnn dklnden kaynakland vurgulanyor.94 Her ne kadar zellikle 2003 ve 2006 yllar arasnda kamu sosyal harcamalarnda bir art eilimi olsa da,95 Trkiye hala sosyal harcamalarn boyutu asndan AB lkelerinin ok gerisinde. Dolaysyla, sosyal korumann kapsamnn geniletilmesi iin, Trkiyede sosyal harcamalarn AB ye lkelerinin yars seviyesinde olduundan hareketle, sosyal harcamalarn arttrlmas gerektiini dnyoruz. Tabii ki hangi alanlarda sosyal harcamalarn arttrlmas gerektii ve bu artn nasl finanse edilecei nemli sorular olarak ortaya kyor.96 Bu sorularn ilkine, eitsizliklerin kronikletii alanlara ncelik verilmesinin nemli olduu yantn veriyoruz. kinci soru

92

Bura, A., Adar, S. (2007) Trkiyenin Kamu Sosyal Harcamalarnn Karlatrmal bir Analizi, Boazii niversitesi Sosyal Politika Forumu, s. 26. (T.)
93

eker, S. D. (2008) Trkiyede Sosyal Transferlerin Yoksulluk zerindeki Etkileri, Devlet Planlama Tekilat Sosyal Sektrler ve Koordinasyon Genel Mdrl Uzmanlk Tezi, s. 169. (T.) Akat, A. S., Grsel, S. Giri-Aratrmann Balca Bulgular ve Politika nerileri, s. 9-10 ve Akaray Grbz, A. Trkiyede ve ABde Kamu Harcamalar: Karlatrmal bir nceleme, s. 48. Kamu Harcamalarnn Bileiminin Byme ve Refah Etkileri, Baheehir niversitesi Ekonomik ve Toplumsal Aratrmalar Merkezi (2008), Mays, stanbul, (T.); Adaman, F., arkolu, A., Erzan, R., Filiztekin, A., zkaynak, B., Sayan, S., lgen, S. (2006) Country Report for Turkey, Study on the Social Dimension in the Candidate Countries, No. VC/2005/0232, European Network of Economic Policy Research Institutes, s. 21. (ng.) Ykseler, Z., Trkan, E. (2008) Trkiyede Hanehalk: gc, Gelir, Harcama ve Yoksulluk Asndan Analizi, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas-TSAD Ko niversitesi Ekonomik Aratrma Forumu, Yayn No: TSAD-T/2008-03/455, Mart, stanbul, s. 20. (T.)
96 95 94

A.g.e., s. 10.

40

iin ise, sosyal politikalarn yeniden datmc niteliini tesis edecek bir vergi reformu yaplmas gerektiini syleyebiliriz. Raporun bu blmnde sosyal transferlerin finansmannn gelir dalm eitsizlii ile ilikisine ve dorudan sosyal transfer politikalarna (sosyal yardm ya da primsiz demeler) odaklanmay hedefliyoruz.

a. Sosyal Transferlerin Finansman ve Gelir Dalm Eitsizliine Etkileri Sosyal devlet mant ierisinde, gelir dalmndaki eitsizlikleri azaltacak ya da belli alanlarda bu eitsizliklerin etkisini sfrlayacak sosyal transferlerin finansmannn yeniden datmc bir nitelik tamas beklenir. Baka bir deyile sosyal refah devletlerinde sosyal harcamalar, gelir gruplar tarafndan, gelir dalmndan aldklar pay orannda finanse edilirler.97 Trkiyede sosyal transferlerin finansman incelendiinde, bu transferlerin byk bir ksmnn doal olarak vergilerden geldii grlyor. Yalnzca Sosyal Yardmlama ve Dayanma Fonu, trafik cezas ve Radyo ve Televizyon st Kurulu reklam gelirlerinden; ve engelli istihdam projelerine kullanlan Ceza Fonu ise engelli kotalarn doldurmayan iverenlere kesilen cezalardan finanse ediliyor. Vergi sistemindeki yakn dnemli deiikliklere bakldnda, Avrupada

Eitsizlikler: Sosyal erme ve Avrupa Birliinde Gelir Dalm balkl rapor son yllarda kurumlar ve gelir vergisi oranlarnn dtne dikkat ekiliyor.98 Bu gelimeye paralel olarak, Zenginobuz ve arkadalarnn raporunda 2001 krizi sonrasnda bte an kapatma amacyla dolayl vergilere arlk verildii ve 2005 ylnda tketim zerinden alnan vergilerin toplam vergi gelirinin yzde 70ine ulat tespit ediliyor.99 Toplam vergi gelirlerinin en byk blmn oluturan tketim vergisinin gelir gruplarna yk
97

Evrensel nitelikli sosyal politikalarn (rn. herkese cretsiz ve kaliteli salk hizmeti sunulmas) nasl finanse edilirse edilsin, yalnzca st gelir grubundan alt gelir grubuna bir transfer gerekletirildii iin deil, tm toplum iin ortak bir eitlik taban yaratt iin nemli olduu sylenebilir.
98

Ward, T., Lelkes, O., Sutherland, H., Toth, I. G. (2009) European Inequalities: Social Inclusion and Income Distribution in the European Union, Budapest, s. 191-5. (ng.)
99

Zenginobuz, E. ., zertan, G., Salam, ., Gken F., 2006, Yurttalarn Cebinden Devletin Kasasna: Trkiyede Kim Ne Kadar Vergi dyor?, Ak Toplum Enstits Trkiye Temsilcilii ve Boazii niversitesi Aratrma Fonu, Mays 2006, stanbul, s. 92. (T.)

41

incelendiinde, en yoksul yzde 20lik grubun toplam gelirlerinin yaklak yzde 23n tketim vergisi olarak devlete verirken, en zengin yzde 20lik kesimin ise gelirinin yzde 16sn verdii ortaya kyor.100 En zengin yzde 5 ise, gelirinin yalnzca yzde 12,6sn tketim vergisi olarak kamu btesine aktaryor.101 Bir baka deyile vergi sistemi, toplam gelirden halihazrda ok kk bir pay alan yoksullar orantsz bir vergi yk altna sokuyor. Dolaysyla, vergi sisteminin (finansmann salad sosyal transfer politikalarnn deil, sistemin kendisinin) Trkiyede gelir dalm eitsizliini iyiletirici bir etkisi olmad sonucuna varlyor.102 Benzer bir biimde TSAD raporunda da, Trkiyede piyasann yaratt iktisadi eitsizlikleri giderecek etkin bir vergi ve sosyal transfer politikasnn olmadnn alt iziliyor103 ve Trkiyenin AB lkelerine kyasla yeniden datmc mekanizmalarnn etkisinin ok kstl kaldna vurgu yaplyor.104 Bu anlamda, gelir dalm eitsizliinin giderilmesine ynelik alnabilecek nlemlerden en nemlilerinden birinin vergi sisteminde yeniden yaplanma ile adaletin salanmas olduu ortaya kyor.

b. Dorudan Sosyal Transferler ve Sosyal Transferlerin Gelir Dalmna Etkileri Gelir dalm eitsizliine dorudan mdahale amac gden sosyal transfer politikalarna bakldnda, Trkiyede herhangi bir gelir gvencesi politikasnn bulunmad grlyor. Gelir hakk kavram, asgari gelir destei ya da temel gelir politikalar Avrupa Birlii ye lkelerinde ve Gney Afrika Cumhuriyeti gibi dnyann eitli lkelerinde gndeme geldi. Bu politikalar, toplumdaki hibir bireyin belirli bir gelir
Gken, F., zertan, G., Salam, ., Zenginobuz, ., 2008, Impacts of the tax system on poverty and social exclusion: A case study on Turkey, New Perspectives on Turkey, no. 38, Spring 2008, Homer Kitabevi, s. 168. (ng.)
101 100

A.g.e. A.g.e., s. 176.

102

Grsel, S., Levent, H., Selim, R., Sarca, . (2000a) Individual Income Distribution in Turkey: A Comparison with the European Union-Executive Summary, TSAD Publication No -T/2000-12/296, s. 29. (ng.)
104

103

A.g.e., s. 27.

42

seviyesi altna dmemesini garanti ediyorlar. Gelir dalm eitsizliinin ve gelir yoksulluunun yksek olduu ama te yandan dnyada yksek gelir grubuna dahil edilen bir lke olan Trkiyede, bu tr politikalarn olumlu sonular verebilecei kanaatindeyiz. Tabii Trkiyede Sosyal Yardmlama ve Dayanma Genel Mdrl (SYDGM), Sosyal Gvenlik Kurumu Primsiz demeler Genel Mdrl (SGK PGM) ve belediyelerin ban ektii kamusal sosyal yardm politikalar mevcut. Fakat bu yardmlarn kurumsal dankl, dzensizlii, yetersizlii ve her zaman veriler ile

desteklenmeyen kategorik yoksulluk tanmlar temelinde verilmesi (rn. genlerin ve alan yoksullarn kapsama alnmamas) uzun yllardr gndemde olan sorunlar. Buna ramen, sosyal yardm alannda kapsaml bir reformun henz gereklemedii ve primsiz demeler/sosyal yardmlar alannda herhangi bir ilerleme kaydedilemedii Avrupa Birlii lerleme Raporunda da tespit ediliyor.105 OECD de Trkiyede devlet tarafndan salanan sosyal transferlerin yeniden datmc niteliinin yetersizliine iaret ediyor.106 Her ne kadar 1994 ve 2006 yllar arasnda Trkiyede hanehalk gelirleri ierisinde devletten salanan gelirlerin arttna iaret edilse de,107 bu artn yetersiz kald yksek boyuttaki gelir eitsizlii deerlerinden anlalabiliyor. Bu sorunun nedenleri dnldnde, yine sosyal transferlerin ulat nfusun kstl olmas ve farkl gereksinimleri karlayabilecek sosyal transfer mekanizmalarnn eksiklii gndeme geliyor. 108 2002 ylndan 2005 ylna kadar dorudan sosyal transferlerin ulat nfus

105

Commission of the European Communities. (2009) Turkey 2009 Progress Report, No. SEC(2009)1334, Brksel, s. 64. (ng.)
106

Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2008) Growing Unequal? Income Distribution and Poverty in OECD Countries, s. 104. (ng.)
107

Ykseler, Z. (2003) 2002 Hanehalk Bte Anketi: Gelir Dalm ve Tketim Harcamalarna likin Sonularn Deerlendirilmesi, Tartma Metni 2003/6, Trkiye Ekonomi Kurumu. (T.); Ykseler, Z., Trkan, E. (2008) Trkiyede Hanehalk: gc, Gelir, Harcama ve Yoksulluk Asndan Analizi, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas-TSAD Ko niversitesi Ekonomik Aratrma Forumu, Yayn No: TSAD-T/2008-03/455, Mart, stanbul, s. 16. (T.)
108

Grsel, S., Levent, H., Selim, R., Sarca, . (2000) Individual Income Distribution in Turkey: A Comparison with the European Union-Executive Summary, TSAD Publication No -T/2000-12/296, s. 18. (ng.)

43

art gsterse de,109 en yoksul kesimin yaklak yzde 30unun hala hi bir dorudan sosyal transfer mekanizmasna eriimi bulunmuyor ve bu oran yaklak 1 milyon kiiye tekabl ediyor.110 Bir dier sorunun da, sosyal transfer miktarlarnn yoksulluk snr zerine tayacak bir gelir art salayamamas olduu belirtiliyor.111 Dorudan sosyal transfer politikalarna kar en gl muhalefet, gelir gvencesinin insanlar almaktan soutaca sav zerinden seslendiriliyor. Halbuki yoksulluk snr altnda yaayan nfus ile yoksul olmayan nfus arasnda igcne katlm anlamnda bir fark grlmedii ve bu savn herhangi bir bilimsel kanta dayanmad tespit ediliyor.112 Tablo 14te Trkiyede sosyal transferlerin gelir gruplar arasnda nasl bir dalm gsterdii grlebilir.

Tablo 14: 2006 ylnda yzde 20'lik gruplar ve gelir trlerine gre, yllk gelirlerin oransal dalm (Yatay) En yoksul kinci nc Drdnc En zengin Gelir trleri yzde 20 yzde 20 yzde 20 yzde 20 yzde 20 Toplam Toplam gelir 4,8 9,4 14,4 21,0 50,3 100,0 Maa-cret 2,9 8,8 14,4 22,7 51,2 100,0 Yevmiye 25,5 25,7 21,9 19,0 7,8 100,0 Tarm mteebbislik geliri 13,6 17,5 18,7 19,8 30,5 100,0 Tarm d mteebbislik geliri 2,3 5,9 9,5 14,1 68,2 100,0 Gayrimenkul 2,1 4,1 6,3 16,2 71,3 100,0 Menkul kymet 2,9 7,3 13,3 19,8 56,6 100,0 Emekli, dul ve yetim ayl 2,0 8,4 17,8 27,1 44,6 100,0 113 Dier sosyal transferler 29,8 19,3 13,1 16,4 21,3 100,0 Dier hanelerden transfer 11,9 13,6 15,8 17,1 41,7 100,0 Dier 6,3 10,1 16,4 25,2 41,9 100,0 Kaynak: TK, 2009, Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas 2006 ve 2007. eker, S. D. (2008) Trkiyede Sosyal Transferlerin Yoksulluk zerindeki Etkileri, Devlet Planlama Tekilat Sosyal Sektrler ve Koordinasyon Genel Mdrl Uzmanlk Tezi, s. 133. (T.)
110 109

A.g.e., s. 170. A.g.e., s. 133. A.g.e., s. 173.

111

112

113

Dier sosyal yardmlar kategorisine, bata Sosyal Gvenlik Kurumu tarafndan denen yallk ve zrllk aylklar, Sosyal Yardmlama ve Dayanma Genel Mdrl tarafndan yaplan sosyal yardmlar olmak zere burslar veya sivil toplum kurulular tarafndan hanelere yaplan dzenli ayni ve nakdi yardmlar dahildir. Fakat bu aratrma dahilinde ayrtma yaplamasa da, dier sosyal yardmlar kategorisinde en byk pay SGK ve SYDGM gibi kamu kurumlar ile belediyelerin sosyal yardmlarnn yani kamusal sosyal yardmlarn- oluturduunu Yaam Memnuniyeti Anketinin sonularndan biliyoruz.

44

Tablo 14te grld gibi, Trkiyede emekli, dul ve yetim aylklarnn yalnzca ok kk bir blm en yoksul yzde 20lik gelir gruplarna ulaabiliyor. Kamusal sosyal yardmlar kapsayan dier sosyal transferler kaleminin ise yarsndan aznn en dk gelirli yzde 20lik iki gelir grubuna ulaabildii ortaya kyor. Her ne kadar bu tablodan sosyal yardmlarn ulamas gereken nfusa ulamad, dolaysyla daha sk bir gelir denetimi yaplmas gerektii sonucu karlabilirse dahi, Trkiye gibi yksek oranda kaytd istihdamn olduu gelimekte olan lkelerde bu yntemin ok olumlu sonular vermedii tespit ediliyor.114 Ayrca kamusal sosyal yardmlarn neden etkin olamad sorusunu yantlayabilmek iin, en yoksul yzde 20lik gelir grubunun gelirleri ierisinde bu yardmlarn ne kadar yer tuttuuna da bakmak gerekiyor. Tablo 15 Trkiyede gelir gruplarnn yllk gelirlerinin bileimini gsteriyor.

Tablo 15: 2006 ylnda yzde 20'lik gruplar ve gelir trlerine gre, yllk gelirlerin oransal dalm (Dikey) En yoksul kinci nc Drdnc En zengin Gelir trleri yzde 20 yzde 20 yzde 20 yzde 20 yzde 20 Maa-cret 24,2 37,0 39,8 43,0 40,4 Yevmiye 21,3 10,9 6,1 3,6 0,6 Tarm mteebbislik geliri 18,0 11,8 8,3 6,0 3,9 Tarm d mteebbislik g. 8,1 10,5 11,1 11,3 22,8 Gayrimenkul 1,8 1,8 1,8 3,1 5,7 Menkul kymet 4,3 5,4 6,5 6,6 7,9 Emekli, dul ve yetim ayl 7,2 15,2 21,1 22,0 15,1 Dier sosyal transferler 7,1 2,3 1,0 0,9 0,5 Dier hanelerden transfer 6,6 3,8 2,9 2,2 2,2 Dier 1,5 1,2 1,3 1,4 0,9 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Kaynak: TK, 2009, Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas 2006 ve 2007.

Tablo 15te grld gibi, dier sosyal transferler en yoksul yzde 20lik nfusun gelirlerinde dahi ok kk bir yer tutuyor. Bu veri kamusal sosyal yardmlarn dzeylerinin, faydalanclarna dahi gelir garantisi salamaktan ok uzak olduklarn bir kez daha ortaya koyuyor. Bu balamda, Trkiyede gelir dalmndaki eitsizliin

114

rnein Yunanistan iin bkz. Matsaganis, M. (2005) The Limits of Selectivity as a Recipe for Welfare Reform: The Case of Greece, Journal of Social Policy, 34, 2, s. 235-253. (Ing.)

45

boyutlar ile sosyal transfer harcamalarnn dzeyi ve bu harcamalarn yeniden datmc nitelii birlikte deerlendirildiinde, tm bireyler iin gelir dalmndaki eitsizlii yeniden retmeyecek bir eit temel gelir ya da gelir gvencesinin eitim, salk ve bakm gibi dier tm temel sosyal haklarla birlikte- anayasal dzlemde gvence altna alnmasnn nemi bir kez daha ortaya kyor. Devletin ancak bylesi bir yaklamla farkl tezahrleriyle sregelen gelir yoksulluuna ve gelir dalm eitsizliine mdahale edebileceini syleyebiliriz.

46

2.

Trkiyede alma Yaamna Dair Eitsizlikler

nsan hayatnda nemli bir blmn kapsayan alma yaam, eitsizlikleri

aratrmak iin de dikkatle incelenmesi gereken bir alan. Trkiyede Gelir Dalmnda Eitsizlik ve Gelir Yoksulluu blmnde tartld gibi, alma yaam insann temel gereksinimlerine eriimi iin ihtiya duyduu geliri salamasnn en nemli yolu olmay srdryor. Trkiyede almaya ve prim demeye dayal bir sosyal gvenlik sisteminin varl gznnde bulundurulduunda, almann ayn zamanda yurttalarn salk hizmetlerine eriimlerini ve emeklilik maa sahibi olmalarn da byk lde belirlediini syleyebiliriz. Bu blmde tartacamz zere, alma koullar incelendiinde ise, Trkiyede alma yaamnn kamu tarafndan adeta serbest braklm durumda olduunu ve bu serbestliin alanlarn aleyhine ok ciddi olumsuz sonular dourduunu gryoruz. Bu balamda, alma yaam hem kendi ierisinde ciddi eitsizlikler yaratyor, hem de insanlarn temel ihtiya alanlarna eriimleri ile ilgili de toplumsal eitsizlikler douruyor. alma yaamna dair trl eitsizlikten sz edebiliriz. Birincisi, alma hayatnn dladklarna dair. Trkiyede istihdamn geneli incelendiinde, Trkiyede alan nfusun toplam nfusa orannn yzde 50nin altnda seyrettii ve bu orann tm lkeler arasnda en dk alan nfus oranlarndan biri olduu grlyor.115 Dolaysyla, hem kadnlarn ve engellilerin byk ounluunun alma hayatndan dlanmalar, hem de isizlik nemli sorun alanlarn oluturuyorlar. kincisi, alma hayat ierisindeki eitsizliklerin alanlar zerindeki etkileri. Dk cretler, i sal nlemlerinin yetersizlii, kaytd istihdamn getirdii sosyal gvenceden yoksunluk ve uzun alma saatleri bu kapsamda deerlendirilebilir. nc tr eitsizlik ise, erken yata alma yaamna girmek durumunda kalan ocuk iilerin durumunu ieriyor. Bu ereve ierisinde, Trkiyede Eitsizlikler raporunun Trkiyede alma Yaamna Dair Eitsizlikler balkl bu blmnde, farkl toplumsal gruplarn igc piyasas ile nasl ilikilendii, igc piyasasnn genel yaps ve cretli emein alma
115

World Bank. (2006) Turkey Labor Market Study, Poverty Reduction and Economic Management UnitEurope and Central Asia Region, Report No. 33254-TR., s. ii. (ng.)

47

hayatndaki durumu zerinde duracaz. alma hayatn ve igc piyasasn incelerken, istihdam piyasasnn yapsnn siyasi iktidarlar tarafndan oluturulan kurumsal bir balamda ilediini ve bu balamn yine siyasi kanallarla deitirilebilir olduunu kabul ediyoruz. Dolaysyla, gerek istihdam piyasasnn yapsna dair kamu mdahaleleri gerekse kamu tarafndan rgtlenen yeniden datm mekanizmalaryla alma hayatnn ve igc piyasasnn dntrlebilecei grndeyiz. gc talebi ve arz asndan eitsizlii giderici kamu mdahaleleri ise gerek alma hayatna dair, gerekse dier toplumsal eitsizlikleri azaltmaya ynelik etki yaratabilirler.

A. Yetersiz stihdam Olanaklar ve sizlik 1980 sonras dnemde, zellikle iktisadi byme ve nfus art ile ilikileri asndan incelendiinde, Trkiyede yeterli dzeyde istihdam yaratlamad ortaya kyor. alma andaki nfusun art ile istihdam olanaklarnn art kyaslandnda, 1980 ylndan 2004 ylna dek alma andaki nfusun 23 milyon kii artmasna ramen, sadece 6 milyon yeni i yaratlabilmi olduu grlyor.116 stihdam olanaklarndaki kstl artn aksine, ayn yllar arasnda Trkiyenin yllk ortalama GSYH (gayrisafi yurt ii hasla) byme orannn Arjantin, Brezilya, Meksika, Portekiz, Yunanistan ve spanyadan daha yksek olduu grlyor. Trkiye ekonomisinin bu lkelerin ekonomilerinden daha hzl bymesine ramen, bu lkeler kadar istihdam olana yaratamam olduu tespit ediliyor.117 Dolaysyla, 1980li yllardan itibaren Trkiyede genel bir istihdam yaratma sorunu olduu belirtilebilir. Bir yandan istihdam imkanlarnn gerektii dzeyde art gstermedii bu dnemde, te yandan da tarm sektrnde uygulanan politikalar sonucu toplamda bir milyona yakn insann iini kaybettii grlyor.
116

World Bank. (2006) Turkey Labor Market Study, Poverty Reduction and Economic Management UnitEurope and Central Asia Region, Report No. 33254-TR, s. ii. (ng.) Benzer bir biimde, bir TRK- raporunda, Trkiye ekonomisinin toplam yzde 29.5 byd 2000-2006 dneminde yaratabildii yeni istihdamn yalnzca yzde 3.5 dzeyinde olduu not ediliyor. Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (TRK-). (2007) alanlarn Ekonomik ve Sosyal Durumu, Ankara, s. 43. (T.)
117

World Bank. (2006) Turkey Labor Market Study, Poverty Reduction and Economic Management UnitEurope and Central Asia Region, Report No. 33254-TR, s. iv. (ng.)

48

Bu erevede, Trkiyede yeni istihdam olanaklarnn kstll ve varolan istihdamn kayb kanlmaz olarak toplumsal sorunlar beraberinde getiriyor. Bu sorunlarn banda gelen isizliin, 1980li yllardan gnmze dek toplumun nemli bir blmn etkisi altna aldn syleyebiliriz. sizliin neden bir eitsizlik meselesi olarak incelenmesi gerektii sorusu bir ok boyuttan cevaplanabilir. Kaytl istihdam ierisinde yer almak, bireye aylk dzenli bir gelir salamann yannda, Trkiye gibi prim demeye dayal salk ve emeklilik sigorta sistemine sahip lkelerde, salk hizmetlerinden yararlanma ve uzun vadede emeklilik imkan gibi nemli olanaklar sunuyor. Dolaysyla isizlik, gerek gelir dalm gerekse sosyal gvenlie eriim asndan eitsizlik yaratan bir toplumsal olgu olarak karmza kyor. Fakat, elinizdeki raporda birok kez belirtildii zere, Trkiyede sosyal gvenlik sisteminin istihdam ile ilikilendirilmi bir sistem olarak, tm vatandalarn salk ve emeklilik gibi temel gvencelerden alma durumlarn bamsz olarak yararlanabilecekleri evrensel vatandalk temelinde oluturulabilecek bir sosyal gvenlik sisteminden ok daha eitsiz sonular dourduunu hatrda tutmak gerek. Vergilerle fonlanan ve vatandalk temelli evrenselci bir yaklamla oluturulan sosyal koruma mekanizmalarnn neredeyse hi olmad Trkiyede, istihdam olanaklarnn darl ve yksek isizlik oranlar kendi balarna birer sorun olarak, geimini alma karl alaca cretle salayan toplumun byk ounluu iin hem gelir hem de sosyal gvenlik asndan olumsuz sonular douruyor. Bilindii zere, isizlik olgusu konjonktrel olarak deiiklik gsteren ve zellikle iktisadi kriz dnemlerinde devletin nlem almad durumlarda ciddi boyutlara ulaan bir olgu. 1988 ylndan 2001 ekonomik krizine kadar geen srete kentlerde isizlik orannn erkekler iin pek deimedii, kadnlar iin ise dmeye balad grlyor.118 2001 iktisadi krizinin ardndan ise, Trkiye ekonomisi tam anlamyla bir istihdamsz byme dneminden geiyor.119 Dnya iktisadi krizinin etkilerini ciddi bir biimde

118

Tunal, . (2003) Background Study on Labour Market and Employment in Turkey, European Training Foundation, s. 109. (ng.)
119

Dayolu, M., Ercan, H. (2009) Labor Market Policies and Institutions with a Focus on Inclusion, Equal Opportunities and the Informal Economy, s. 9. (ng.)

49

hissettiimiz 2009 ylnda ise TK tarafndan Trkiyede isizliin 2008 ylndaki yzde 10,2 dzeyinden 2009 Austos dneminde yzde 13,4e ykseldii ve tarm d isizlik orannn da yzde 17ye ulat tespit ediliyor.120 Uluslararas alma rgt (ILO) raporunda, Trkiyenin de paras olduu orta ve dk gelirli lkeler grubunda121 krizin etkisiyle 10,7 milyon i kaybedildii ve bu ilerin 2 milyondan fazlasnn Trkiyede kaybedildii belirtiliyor.122 Tablo 16da 2008 ylnda Trkiyede isizlik oran en yksek olan on il grlebilir.

Tablo 16: 2008 ylnda en yksek isizlik oranna sahip on il rnak 22.1 Adana 20.5 Hakkari 18.3 Siirt 17.9 Tunceli 17.9 Hatay 17.7 Mardin 17 Gaziantep 16.8 Adyaman 16.5 Osmaniye 16.3 Kaynak: TK, 2009, Gelir ve Yaam Koullar.

Tabloda grld gibi, isizliin gerek bir yoksulluk gerekse sosyal gvenceden yoksulluk riski olarak lkede dalm illere gre farkllk gsteriyor. 2008 ylnda en yksek isizlik oran rnakta tespit ediliyor. rnak Adana ve Hakkari takip ediyor. sizliin yksek olduu illerin blgelere dalmna bakldnda da, zellikle Gneydou Anadolu ve Dou Anadolu illerinin isizlik oranlarnda ba ektikleri ortaya kyor. Gneydou Anadolu blgesinin Trkiyede i gcne katlm oran en dk blge

120

Trkiye statistik Kurumu (TK). (2009a) Hanehalk gc Aratrmas 2009 Austos Dnemi Sonular Temmuz, Austos, Eyll 2009, Haber Blteni No. 199, 16 Kasm, Ankara. (T.)
121

Arjantin, Brezilya, ili, in, Ekvator, Msr, Jamaika, Rusya, Morityus, Meksika, Fas, Peru, Filipinler, Gney Afrika, Sri Lanka, Tayland ve Venezuela.
122

International Labour Organization. (2009b) World of Work Report 2009: The Global Jobs Crisis and Beyond, Geneva, s. 4. (ng.)

50

olmasna ramen yksek isizlikle kar karya kalmasn123 istihdam olanaklarnn lke genelinde eitsiz dalm olmas ile aklayabiliriz. Bununla birlikte isizliin en yksek olduu on il ierisinde hibir Karadeniz blgesi ilinin bulunmamas, Karadeniz blgesinde tarmn nemli bir istihdam alan olmay srdrmesi ile aklanyor.124 Karadeniz blgesindeki durumun aksine, istihdamn nemli blmn ttn retiminin oluturduu Adyamann, retici aleyhine tarm politikalarnn uygulanmaya

balanmasnn sonucunda, isizliin en yksek olduu 9. il haline geldiini gryoruz. Her ne kadar resmi isizlik rakamlar halihazrda yksek olsalar ve sorunun boyutunun ciddi olduuna iaret etseler dahi, akademik almalar Trkiyede isizlik sorununun resmi rakamlarn yansttndan daha da ciddi boyutlarda olduuna iaret ediyorlar. Bilindii gibi, isizlik rakam igcne katlan nfus alan nfus ile almak istediini, i aradn fakat bulamadn beyan eden nfusun toplam- zerinden hesaplanyor. Aratrmaclar isizlik sorununun gerek boyutlarn anlayabilmek iin, bu hesaplama dnda kalan iki nemli faktrn daha gznnde bulundurulmas gerektiini belirtiyorlar. Bu iki faktr almaya hazr fakat i aramayan nfus ve bir ite alsa bile i aramaya devam eden eksik istihdamdaki nfus.125 almaya hazr fakat i aramayan nfusun byk ounluunu kadnlar oluturuyor. Bir ite alsa bile i aramaya devam eden eksik istihdamdaki nfus ierisinde ise, krizin ardndan iini kaybetme tehlikesi altnda ve zorunlu olarak yar zamanl alan byk bir kitlenin de isizlik sorunu dahilinde ele alnmas gerektiini belirtiliyor.126

Ykseler, Z., Trkan, E. (2008) Trkiyede Hanehalk: gc, Gelir, Harcama ve Yoksulluk Asndan Analizi, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas-TSAD Ko niversitesi Ekonomik Aratrma Forumu, Yayn No: TSAD-T/2008-03/455, Mart, stanbul, s. 15. (T.)
124

123

A.g.e., s. 33-4.

125

Toksz, G. (2007) gc Piyasasnn Toplumsal Cinsiyet Perspektifinden Analizi ve Blgeler Aras Dengesizlikler, alma ve Toplum, 2007/4, s. 71. (T.) sizlik hesaplamalarnda almaya hazr fakat i aramayan nfusun da hesaba katlmas gerektiini savunan bir baka rapor iin bkz. Ykseler, Z., Trkan, E. (2008) Trkiyede Hanehalk: gc, Gelir, Harcama ve Yoksulluk Asndan Analizi, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas-TSAD Ko niversitesi Ekonomik Aratrma Forumu, Yayn No: TSAD-T/2008-03/455, Mart, stanbul, s. 13-14. (T.)
126

International Labour Organization. (2009) World of Work Report 2009: The Global Jobs Crisis and Beyond, Geneva, s. vii. (ng.)

51

B. Kaytd stihdam Trkiyede toplam istihdamn neredeyse yarsna denk gelen kaytd istihdam, alma yaamndaki eitsizlikler balamnda nemle incelenmesi gereken bir alan olarak karmza kyor. Kaytd istihdam incelemenin nemi, kaytd alanlarn sosyal gvence kapsam dnda almalarndan kaynaklanyor. Kaytd istihdam, byk ounlukla, cret d destek mekanizmalarnn ya hi olmad, ya da kaytl istihdama gre ok daha kstl kald bir istihdam trne iaret ediyor.127 Bu anlamda, kaytd alanlarn byk bir ounluu, alan nfusun en ciddi eitsizliklerle kar karya kalan grubunu oluturuyorlar. Veriler de bu tespiti destekliyorlar. Kaytd alanlarn sosyal gvenlik kapsamndaki salk ve emeklilik sigortasna eriimlerinin olmamasna ek olarak, Dayolu ve Ercan 2006 ylnda kaytd istihdam edilenlerin maalarnn kaytl istihdam edilenlerinkinden ortalama yzde 48 daha dk olduunu belirtiyorlar.
128

Ayrca tam zamanl kaytd alanlar kaytl alanlardan daha uzun saatler alyorlar.129 Trkiyede istihdam artnn zellikle 2001 sonras dnemde kstl kald tespiti de anmsanarak istihdamn yapsndaki deiime baklacak olursa, yetersiz dzeyde yaratlan bu yeni ilerin byk blmnn de gvenceli alma koullar salamayan kaytd iler olduu grlyor.130 Her ne kadar tarmda istihdamn azalmasnn kaytd istihdamda daralmaya yol amas beklense de, tarm d sektrlerde 2000 ve 2005 yllar arasnda kaytd ilerin art hznn, toplam istihdam art hzna oranla iki kat yksek olduu grlyor.131 Trkiyede kaytd istihdamn gncel durumu incelendiinde, 2009

Dayolu, M., Ercan, H. (2009) Labor Market Policies and Institutions with a Focus on Inclusion, Equal Opportunities and the Informal Economy, s. 36. (ng.)
128

127

A.g.e., s. 45. A.g.e., s. 46. A.g.e.

129

130

131

Toksz, G. (2007) gc Piyasasnn Toplumsal Cinsiyet Perspektifinden Analizi ve Blgeler Aras Dengesizlikler, alma ve Toplum, 2007/4, s. 70. (T.)

52

Austos TK verileri, kaytd istihdamn, toplam istihdamn yzde 45,7sini, tarm d istihdamn ise yzde 30,8ini oluturduunu gsteriyor.132 Dolaysyla isizliin yaratt sorunlara ek olarak kaytd istihdamn hzl art, Trkiyede alma hayatndaki eitsizliklerin derinlemeye devam ettiini gsteriyor. Kaytd istihdamn iki tr istihdam statsnde younlat grlyor: cretli/yevmiyeli alma ve kendi hesabna alma. OECD raporuna gre, Trkiyede kaytd istihdam edilenlerin yzde 60tan fazlas cretli olarak alrken; yzde 30dan fazlas ise kendi hesabna alyor.133 cretli/yevmiyeli kaytd alanlarn byk ounluu ise kk iletmelerde alyorlar.134 cretli/yevmiyeli alanlar iin kaytd istihdamn yaratt eitsizliklerin temelinde bu kiilerin iinde bulunduklar alma ilikilerinin, kaytl istihdamda ii ve iveren arasnda bulunan szleme ilikisinin dnda kalmas bulunuyor. Herhangi bir resmi i szlemesine bal olmadan gerekleen bu alma ilikisi, bir yandan alan kamu nezdinde grnmez klarken, bir yandan da iveren karsnda tmyle gsz bir konumda brakyor. Kaytl alanlarn da alma yaamna dair ok ciddi sorunlar bulunduu aikar. Fakat kaytl alanlarn aksine, kaytd istihdam edilenler bu sorunlar ifade edecek hukuki zemine dahi sahip olamyorlar. Kaytd istihdamn nfusun hangi kesimlerinde younlat incelenirken, Trkiyenin demografik yapsn ve krdan kente g olgusunu iyi analiz etmek gerekiyor.135 Halihazrda kentlerde kaytd alanlarn byk blmn aslnda alma anda bulunan, yakn dnemde krdan kente g etmi, ve eitim seviyesi dk olan

132

Trkiye statistik Kurumu (TK). (2009) Hanehalk gc Aratrmas 2009 Austos Dnemi Sonular Temmuz, Austos, Eyll 2009, Haber Blteni No. 199, 16 Kasm, Ankara. (T.) Organisation for Economic Cooperation and Development. (2009) Is Informal Normal? Toward More and Better Jobs in Developing Countries (eds.) Jtting, J. P. and de Laiglesia, J. R., OECD Development Centre, s. 42. (ng.) Dayolu, M., Ercan, H. (2009) Labor Market Policies and Institutions with a Focus on Inclusion, Equal Opportunities and the Informal Economy, s. 42. (ng.)
135 134 133

A.g.e., s. 1-3.

53

nfus kesimleri oluturuyor.136 Bu nfusun eriebilecei kaytl istihdam olanaklar hayli kstl. kinci olarak da, kaytd istihdamn zellikle genleri etkiledii sylenebilir. 2006 ylnda kentlerde alan 15-19 ya aras genlerin yzde 75,2sinin kaytd altrld, 30-34 ya aras bireyler iin ise kaytd istihdam orannn yzde 26.1 olduu grlyor.137 Bu verilerden hareketle, zellikle genlerin byk ounluu iin kaytd istihdamn igc piyasasna giri noktasn oluturduu vurgulanyor.138

C. Kadnlarn gcne Katlmlar ve Kadn sizlii Trkiyede kadnlarn igcne katlm orannn dk olmas, gerek uluslararas rgtlerin raporlarnda gerekse Trkiyedeki akademik aratrmalarda zerinde hemfikir olunan sorunlarn banda geliyor. Kadnlarn erkeklere oranla igcne ok daha dk seviyede katlyor olmalarnn neden bir eitsizlik tartmasn gerektirdii, toplumsal cinsiyet temelli i blmn, kadn erkek eitlii mcadelesinin tarihsel arkaplanndan beslenerek eletiren nemli bir dnsel birikime gnderme ile aklanabilir. Bu raporun kapsam dnda kalan bylesi bir tartmay yinelemeden,139 temel erevemizin, kadnlarn igcne katlma olanayla ya da katlamama riskiyle, erkeklerle eit bir biimde karlaaca bir toplum ideali olduunu belirtelim. Bu balamda Trkiyede kadnlarn igcne katlmnn dk olmasn, kadnlarn kiisel tercihlerinin bir rn olarak deil, toplumsal cinsiyet temelli eitsizliin gstergesi olarak gryoruz. Tabii kadnlarn istihdama katlmn savunurken, tm alanlarn olduu gibi kadnlarn da insana yarar ilerde almalarn kastediyoruz. 1980 sonras dnyada gvencesiz ilerde artan oranda kadn emei kullanlmas kadnlar phesiz ki eit yurttalar haline getirmiyor.
136

A.g.e., s. 3. A.g.e., s. 39. A.g.e.

137

138

139

Cinsiyeti toplumsal i blmnn yaratt eitsizliklere rnek vermek gerekirse, iverenler kadnlar hamile kalma ihtimalinden dolay gvenilmez iiler olarak grebiliyorlar ve bu temelde kadnlar istihdam ierisinde ayrmcla maruz brakabiliyorlar.

54

Cumhuriyetin ilk yllarndan bugne dk seyreden kadn istihdam oran, tarm sektrnde cretsiz aile iisi olarak istihdamn iinde saylan kadnlarn, kente g ile birlikte istihdam piyasasnn dna ve evin iine itilmeleri ile daha da dyor.140 Birlemi Milletler Kadna Kar Ayrmcln nlenmesi Komisyonu raporunda, Trkiyenin 1980 sonrasnda iktisadi gelime stratejisinin istihdam yaratmad ve bu durumun kadnlarn istihdam asndan da nemli bir kst oluturduu belirtiliyor.141 Dnya Bankas raporunda, dier lkelerdeki deneyimin aksine Trkiyede kentlemenin artmas, lke ekonomisinin bymesi, kadnlarn her dzeyde eitim kurumlarna eriimlerinin artmas, doum oranlarnn dmesi ve evlenme yann ykselmesine ramen kadn istihdam orannn ykselmedii belirtiliyor.142 Bu erevede 1988de yzde 34,3 olan kadnlarn igcne katlm orannn 2008de yzde 21,6ya geriledii tespitinde bulunuluyor.143 Ayn dnemde, kentlerde yaayan kadnlarn igcne katlm orannn ise yzde 17,7den yzde 19,9a kstl da olsa ykseldii grlyor.144 inde bulunulan iktisadi kriz dneminde kadnlarn igcne katlm orannda art olmas beklentilerine paralel olarak,145 TK 2008 ylnda yzde 24,5 olan bu orann, Eyll 2009da yzde 27,1e ykseldiini bildiriyor. Kriz dnemindeki bu artn kadnlarn gvenceli istihdam olanaklarna eriimlerinin srdrlebilir bir biimde artt anlamna gelmeyeceini sylemek yanl olmaz. Ayrca kriz dneminde kadnlarn igcne katlm oranlar artarken, kadnlar arasnda isizlik de ykseliyor.
World Bank. (2009) Female Labor Force Participation in Turkey: Trends, Determinants, and Policy Framework, Human Development Sector Unit-Europe and Central Asia Region, Report No 48508-TR, s. iii. (ng.) United Nations Committee on the Elimination of Discrimination against Women. (2003). Consideration of reports submitted by States parties under article 18 of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, Combined fourth and fifth periodic reports of States parties, Turkey, Rapor no: CEDAW/C/TUR/4-5, 8 Austos 2003, s. 30. (ng.) World Bank. (2009) Female Labor Force Participation in Turkey: Trends, Determinants, and Policy Framework, Human Development Sector Unit-Europe and Central Asia Region, Report No 48508-TR, s. i. (ng.)
143 142 141 140

A.g.e., s. ii. A.g.e., s. iv. A.g.e., s. 25.

144

145

55

Trkiye

kadnlarn

igcne

katlm

oran

temelinde

dier

lkeler

ile

kyaslandnda, sorunun ciddiyeti daha net grlyor: Trkiyede yzde 30un altnda seyreden kadnlarn igcne katlm oran, Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (OECD) lkelerinde ortalama yzde 62, Avrupa Birlii-19un ortalamas ise yzde 64.146 Bir baka deyile, Trkiyede kadnlarn igcne katlm oran OECD ve AB ortalamalarnn yarsnn dahi altnda seyrediyor. Uluslararas rgtlerin raporlarna paralel bir biimde, Kadnn Stats Genel Mdrl de kadnlarn igcne katlm konusunda Trkiyenin AB lkelerinin ok gerisinde olduunun altn iziyor.147 Kadnlarn igcne katlm sz konusu olduunda, Trkiyenin yalnzca OECD ve AB lkeleri ierisinde deil, Orta Asya blgesinde de en dk katlm oranna sahip lke olduu ortaya kyor.148 Toplumun ounluunu Mslman nfusun oluturduu Azerbaycan, Endonezya, Malezya, Cezayir, ran, Tunus, Fas ve Msrda kadnlarn igcne katlm Trkiyeden yksek.149 Hatta Mslman nfusun arlkta olduu lkelerin byk bir ksmnda kadn istihdam oranlar 2000 ylndan bu yana art eilimi gsterirken, Trkiyede kadnlarn istihdama katlm ayrks bir vaka olarak dmeye devam ediyor.150 Dnyadaki tm lkeler arasnda Trkiyenin durumu incelendiinde ise, Dnya Ekonomik Forumu tarafndan yaynlanan Kresel Cinsiyet Uurumu Raporuna gre, Trkiye kadnlarn iktisadi katlm ve olanaklar asndan 134 lke ierisinde sondan drdnc.151 Trkiye kadnlarn igcne katlm oran asndan ise dnyada 133 lke

146

A.g.e., s. i. Kadnn Stats Genel Mdrl (KSGM). (2008). Trkiyede Kadnn Durumu, Ankara, s. 23. (T.)

147

World Bank. (2009) Female Labor Force Participation in Turkey: Trends, Determinants, and Policy Framework, Human Development Sector Unit-Europe and Central Asia Region, Report No 48508-TR, s. 1. (ng.)
149

148

A.g.e., s. 2. A.g.e., s. 17.

150

World Economic Forum. (2009) The Global Gender Gap Report, (eds.) Hausmann, R., Tyson, L. D., Zahidi, S., Geneva, s. 179. (ng.)

151

56

ierisinde 125. srada yer alyor.152 Bu balamda, kadnlarn igcne katlm orannn dkl her trl kyas dahilinde Trkiyenin en ciddi sorunlarndan biri olarak karmza kyor. Avrupa Komisyonu da Trkiyede kadnlarn igcne katlm orannn dk olmasn nemli bir sorun alan olarak iaret ediyor.153 Kadnlarn igcne katlm orannn dk olmasnn neden bir eitsizlik konusu olarak deerlendirilmesi gerektii sorusunun cevab, kadnlarn igcne katlmama nedenleri gerek igc arz gerekse igc talebi asndan incelendiinde daha net olarak ortaya kyor.154 Bu nedenlerin tespiti ile, kadnlarn igcne katlmamalarnn kiisel tercihleri olmad grlebiliyor.155 Trkiyede kadnlarn igcne katlmlarnn nndeki engeller igc arz asndan incelendiinde, kadnlar igc katl(a)mama nedenleri olarak yaklak yzde 66 orannda ev kadn olma/ocuk bakmay gsteriyorlar ve yzde 7 orannda bir aile bireyinin kadnn almasna engel oluturduuna iaret ediyorlar.156 Ayrca, Kadnn Stats Genel Mdrlnn raporunda da igcne katlmayan her 100 kadndan 63nn, igcne katlmama nedeni olarak ev kadn olmay belirttiine vurgu yaplyor.157 Eitim dzeyi dk ve kentte ikamet eden kadnlarn igcne katlmalarnn nndeki engellerin incelendii odak grup almalarnda kadnlar sosyal ve kltrel engeller ile iktisadi engellere deiniyorlar. Sosyal ve kltrel engeller arasnda ailenin izin vermemesi, kiisel gvenlik kayglar, alan kadnla ilgili olumsuz toplumsal algnn yaratt rahatszlk, kadnn evde bakm
152

A.g.e.

153

Commission of the European Communities. (2009) Turkey 2009 Progress Report, No. SEC(2009)1334, Brksel, s. 23. (ng.)
154

gc talebini toplumsal cinsiyet temelli bir ayrmclk asndan irdeleyen aratrmalara ne yazk ki ok rastlanmyor.
155

Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei (TSAD) ve Trkiye Kadn Giriimciler Dernei (KAGDER). (2008) Trkiyede Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii: Sorunlar, ncelikler ve zm nerileri, Yayn No. TSADT/2008-07/468, stanbul, s. 122-3. (T.) World Bank. (2009) Female Labor Force Participation in Turkey: Trends, Determinants, and Policy Framework, Human Development Sector Unit-Europe and Central Asia Region, Report No 48508-TR, s. 29. (ng.)
157 156

Kadnn Stats Genel Mdrl (KSGM). (2008) Trkiyede Kadnn Durumu, Ankara, s. 23. (T.)

57

hizmetlerini stlenmesi beklentisi gibi nedenler ne kyor. ktisadi nedenler arasnda ise kaytdlk, dk cretler, uzun alma saatleri, iktisadi kriz, yetersiz eitim dzeyi ve eriilebilir ve makul cretli ocuk bakm hizmetlerinin olmay saylyor. 158 Kadnlarn igcne katlmlar bireysel hayat dngleri ierisinde de farkllklar gsteriyor. rnein, kentlerde yaayan ve yksek eitimli kadnlarn i gcne katlm orannn ilk ocuklar doduktan sonra yzde 15 dzeyinde d gsterdii; ikinci ocuklar olduktan sonra ise dk eitimli kadnlarn dzeyine (yaklak yzde 20) gerilediinin alt iziliyor.159 zellikle kentlerde yaayan kadnlarn evlilik ve ocuk sahibi olmalarnn ardndan igcnden ekildikleri vurgulanyor.160 Trkiye Nfus ve Salk Aratrmasnda (TNSA) belirtildii gibi, evli kadnlarn alma oran bekr kadnlardan, ocuklu kadnlarn alma oran ise ocuksuz kadnlardan daha dk.161 Yukarda saylan nedenler incelendiinde, Trkiyede igcne katlmn nnde yasal engeller bulunmamasna ramen, bu alanda kadnlar destekleyecek politikalarn yokluunun kadnlar geleneksel toplumsal cinsiyet temelli i blmne mecbur brakt grlyor. Bu politikaszlk istihdam, sosyal hizmet, eitim ve bakm politika alanlarn kapsyor. Bir yandan kadnlara ynelik gvenceli istihdam olanaklarnn oluturulmasna ynelik ciddi bir politika eksiklii gze arparken, bir yandan da bakm hizmetleri ve sosyal hizmetler alanlarnda ilerleme kaydedilmemesi kadnlar igcnn dnda tutmaya devam ediyor. Eitim kadnlarn igcne katlm asndan nemli bir etmen olmay srdryor. Bu balamda, zellikle ehirlerde yaayan dk eitimli gen kadnlarn istihdama

World Bank. (2009) Female Labor Force Participation in Turkey: Trends, Determinants, and Policy Framework, Human Development Sector Unit-Europe and Central Asia Region, Report No 48508-TR, s. 31. (ng.)
159

158

A.g.e., s. 12.

160

Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei (TSAD) ve Trkiye Kadn Giriimciler Dernei (KAGDER). (2008) Trkiyede Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii: Sorunlar, ncelikler ve zm nerileri, Yayn No. TSADT/2008-07/468, stanbul, s. 129. (T.)
161

Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits. (2009) Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas 2008, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, Salk Bakanl Ana ocuk Sal ve Aile Planlamas Genel Mdrl, Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Mstearl ve TBTAK, Ankara, s. 48. (T.)

58

katlmlarnn ok dk olduunun alt iziliyor.162 Yksekretim mezunu kadnlarn yzde 70ten fazlas ise igcne katlyor. Lise dzeyinde eitimli kadnlar arasnda ise zellikle kz meslek (ticaret liseleri hari), imam hatip ve genel lise mezunu gen kadnlarn drtte e yakn bir oranda istihdama katlmadklar grlyor.163 Bu nedenle, ad geen liselerde eitim kalitesinin arttrlmas ve bu tr liselerin igc piyasas ile daha sk ilikilendirilmesi dnlebilir. Fakat eitimin de kadnlarn igcne katlmlarn arttrmada ve insana yarar ilerde istihdam edilmelerinde tek bana bir are olmad da aratrmalarda ortaya kyor. Dnya Bankas raporunda, kentlerde yaayan tm kadnlarn niversite eitimi almalar durumunda dahi, kadnlarn igcne katlm orannn yzde 47 dzeyini aamayaca belirtiliyor.164 Bu nedenle kadnlarn igcne katlmn arttrma saikiyle gelitirilecek politikalarda, eitimin, kadnlarn zerindeki bakm yknn azaltlmas ve kadnlara ynelik gvenceli istihdam olanaklarnn arttrlmas ile birlikte dnlecei bir siyasi yaklam benimsenmesi gerekiyor. TSAD ve KAGDER ise Trkiyeye kyasla ok daha yksek kadn igc oranlarna sahip olan AB lkelerinde dahi kadn istihdamnn arttrlmas konusunda Trkiyeden ok daha byk bir siyasi irade gsterildiine dikkat ekiyorlar.165 Devletin, kalknma, yatrm ve tevik programlarnda kadn istihdamnn dk olduunu gz nnde bulundurmas ve kadnlarn igcne katlmn arttracak zel nlemler almas gerekiyor.166 Kadnlarn gvenceli bir biimde istihdama katlmalarnn olanan amaya ynelik politikalar, daha
162

Yentrk, N., Balevent, C. (2007) Trkiyede Gen sizlii, stanbul Bilgi niversitesi Genlik almalar Birimi Aratrma Raporu No. 2, Eyll 2007, s. 31. (T.)
163

Toksz, G. (2007) gc Piyasasnn Toplumsal Cinsiyet Perspektifinden Analizi ve Blgeler Aras Dengesizlikler, alma ve Toplum, 2007/4, s. 65. (T.)
164

World Bank. (2009) Female Labor Force Participation in Turkey: Trends, Determinants, and Policy Framework, Human Development Sector Unit-Europe and Central Asia Region, Report No 48508-TR, s. v. (ng.) Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei (TSAD) ve Trkiye Kadn Giriimciler Dernei (KAGDER). (2008) Trkiyede Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii: Sorunlar, ncelikler ve zm nerileri, Yayn No. TSADT/2008-07/468, stanbul, s. 115. (T.)
166 165

Toksz, G. (2007) gc Piyasasnn Toplumsal Cinsiyet Perspektifinden Analizi ve Blgeler Aras Dengesizlikler, alma ve Toplum, 2007/4, s. 73. (T.)

59

nce de deinildii zere, farkl tr mdahale aralar zerinden kurgulanabilir. Kadnlarn ev ii bakm ykn toplumsal beklentilere paralel bir biimde ve cretsiz olarak stlenmelerinin istihdama katlm karar vermeleri nndeki temel engellerin banda geldiinden hareketle, halihazrda kapsam dar, proje bazl, merkezi bteden desteklenmeyen ve pahal olan ocuk bakm hizmetlerinin kapsamnnn geniletilmesi ve ulalabilir klnmas, siyasi iradeye bu alandaki en ciddi mdahale ihtimalini sunuyor.167 kinci olarak, niversite mezunu kadnlarn igcne katlm orannn erkeklerin oranna yakn olduundan hareketle,168 kadnlarn yksek renime kadar tm eitim basamaklarna eriimlerinin desteklenmesinin, kadnlarn igcne katlmn ve gvenceli istihdam olanaklarna eriimini arttraca dnlebilir.169 Ksa vadede ise, kadnlara ynelik mesleki eitim almalarnn ediliyor.170 Kadnlar yalnzca igcne katlm kararn erkeklere oranla ok daha eitsiz bir konumda vermek durumunda kalmyorlar, ayn zamanda igc piyasasna girdikleri zaman da erkeklerden daha yksek oranlarda isiz kalma riski ile karlayorlar. sizlik rakamlar toplumsal cinsiyet temelinde incelendiinde, TK verilerine gre Austos 2009 dneminde erkekler arasnda tarm d isizlik oran yzde 15,1 dzeyinde iken, ayn orann kadnlarda yzde 23,6 dzeyine ulat grlyor.171 Bununla beraber, Baheehir niversitesi Ekonomik ve Toplumsal Aratrmalar Merkezi (BETAM) aratrma
Sosyal Politika Forumu. (2009) Trkiyede ocuk Bakm Hizmetlerinin Yaygnlatrlmasna Ynelik Bir neri: Mahalle Kreleri, Boazii niversitesi, stanbul, s. 33-6. (T.)
168 167

hzlandrlmas gerektiine iaret

World Bank. (2006) Turkey Labor Market Study, Poverty Reduction and Economic Management UnitEurope and Central Asia Region, Report No. 33254-TR, s. vii. (ng.) Austos 2009da, yksek retim mezunu kadnlarn igcne katlm oran % 71.1 iken, erkeklerin oran ise yzde 83.6 olarak belirtiliyor. Trkiye statistik Kurumu (TK). (2009) Hanehalk gc Aratrmas 2009 Austos Dnemi Sonular (Temmuz, Austos, Eyll 2009), Haber Blteni No. 199, 16 Kasm, Ankara. (T.)
169

Toksz, G. (2007) gc Piyasasnn Toplumsal Cinsiyet Perspektifinden Analizi ve Blgeler Aras Dengesizlikler, alma ve Toplum, 2007/4, s. 61. (T.)
170

World Bank. (2009) Female Labor Force Participation in Turkey: Trends, Determinants, and Policy Framework, Human Development Sector Unit-Europe and Central Asia Region, Report No 48508-TR, s. v. (ng.)
171

Trkiye statistik Kurumu (TK). (2009) Hanehalk gc Aratrmas 2009 Austos Dnemi Sonular Temmuz, Austos, Eyll 2009, Haber Blteni No. 199, 16 Kasm, Ankara. (T.)

60

raporuna gre, kadnlarn uzun sreli isizlerin ierisindeki pay, erkeklere kyasla ok daha yksek.172 bulma umudunu kaybeden ve bu nedenle i aramayan kadnlarn, isiz kadnlara oran yzde 32 iken; erkeklerde ayn oran yzde 18.173 Kadnlarn erkeklerden daha yksek oranda ve uzun srelerde isiz kalmalarnn altnda yatan nedenlerden birinin isiz her 10 kadndan 3nn daha nce hi almam olmamalar ve bunun yol at deneyim eksikliinin kadnlarn igc piyasasna uyumunu gletirmesi olduu belirtiliyor.174 Kadnlarn deneyim eksiklii ve eitime eriimdeki eitsiz konumlarna ek olarak, isizlik oranlarnn ve isiz kalma srelerinin cinsiyete gre farkllamas halihazrda igc talebinde toplumsal cinsiyet temelinde ayrmc pratiklere de iaret ediyor olabilir. Tm bu etmenler hesaba katlarak, umudu kalmad iin igc piyasasndan ekilme durumunun kadnlar arasnda yaygn olduu sonucuna ulalyor.175 Bu balamda, igc talebi ynnden de zel politikalar gelitirilmesi gerekiyor. Kadn istihdamn arttrmaya ynelik istihdam kotas ve benzeri tevik sistemleri gibi talep temelli politikalar, bata kamu sektrnde olmak zere,176 zel sektr de kapsayacak biimde uygulanabilirler.

172

Grsel, S., Gner, D., Darbaz, B. (2009) Kadnlar Daha Uzun Sre siz Kalyor, Baheehir niversitesi Ekonomik ve Toplumsal Aratrmalar Merkezi (BETAM) Aratrma Notu No. 47, stanbul. (T.) A.g.e.

173

Grsel, S., Gner, D., Darbaz, B. (2009) Kadnlar Daha Uzun Sre siz Kalyor, Baheehir niversitesi Ekonomik ve Toplumsal Aratrmalar Merkezi (BETAM) Aratrma Notu No. 47, stanbul. (T.) Bu durum zellikle byk kente g eden aile fertleri ierisinden kadnn yeni istihdam ortamna uyumda yaad zorluklarda grnr oluyor. Bkz. Ykseler, Z., Trkan, E. (2008) Trkiyede Hanehalk: gc, Gelir, Harcama ve Yoksulluk Asndan Analizi, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas-TSAD Ko niversitesi Ekonomik Aratrma Forumu, Yayn No: TSAD-T/2008-03/455, Mart, stanbul, s. 36. (T.)
175

174

Grsel, S., Gner, D., Darbaz, B. (2009) Kadnlar Daha Uzun Sre siz Kalyor, Baheehir niversitesi Ekonomik ve Toplumsal Aratrmalar Merkezi (BETAM) Aratrma Notu No. 47, stanbul. (T.) Trkiyede alan her on kadndan yalnzca biri kamu sektrnde alyor. Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits. (2009) Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas 2008, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, Salk Bakanl Ana ocuk Sal ve Aile Planlamas Genel Mdrl, Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Mstearl ve TBTAK, Ankara, s. 50. (T.)
176

61

. Engellilerin gcne Katlmlar ve Engelli sizlii almak isteyen engellilerin istihdamn dnda braklmalar, bata Kuzey Amerika ve Bat Avrupa lkelerinde olmak zere tm dnyada bir ayrmclk sorunu olarak grlmeye baland. Trkiyede gerek hkmet gerekse sivil toplum nezdinde engellilerin istihdama eit katlmlarna ynelik bir siyasi irade olutuu sylenebilir. Trkiyede engellilerin igcne katlm oranna bakldnda, 2002 ylnda

gerekletirilen Trkiye zrller Aratrmasna gre, toplumun yaklak yzde 12sini oluturan engellilerin yalnzca bete birinin igcne katld grlyor.177 Sreen hastalk sahibi bireyler darda brakldnda, iitme, dil ve konuma, ortopedik, grme ve zihinsel engellilerde igcne katlm oran yaklak yzde 22 olarak tespit ediliyor.178 Ayn oran toplam nfus iin 2002 ylnda yaklak yzde 50 dzeyinde.179 sizlik iitme, dil ve konuma, ortopedik, grme ve zihinsel engelliler arasnda yaklak yzde 16 iken, toplam nfusta ise yzde 10 civarnda. Engellilerin igcne katlm oranlar dnyann her yerinde toplumun genelinden daha dk dzeyde seyrediyor. Dolaysyla Trkiyede engelli bireylerin igcne katlm oranlarnn engelsiz bireylere gre dk olmas da artc deil. Fakat bu dkln iki temel nedeninden biri ciddi bir eitsizlie de iaret ediyor. Engelliler arasnda igcne katlm oranlarnn dk olmasnn birincil nedeni, engelli nfus ierisinde alma yetisini engeli ya da sreen hastalndan dolay kaybetmi bireylerin bulunmas. Fakat engelli bireylerin nemli bir blm (zellikle ihtiya duyulan teknolojik destek salanrsa ve ayrmc yaklamlar deitirilirse) alabilecek durumda ve istihdam edilmeyi talep ediyorlar. Dolaysyla bu insanlarn igcne katlmlarnn karsnda bir engel oluturan toplumsal nedenler phesiz eitsizlik retmektedirler ve acilen deitirilmeleri gerekir. Toplam nfus ile engelli nfusun isizlik oranlar arasndaki fark ise engellilerin igc piyasasndaki eitsiz

Devlet statistik Enstits ve zrller daresi Bakanl (ZDA). (2004) Trkiye zrller Aratrmas 2002, Ankara, s. 14. (T.)
178

177

A.g.e. Trkiye statistik Kurumu (TK) veritaban.

179

62

konumlarna iaret ediyor ve bu konuma yol aan toplumsal nedenlerin de ortadan kaldrlmalar gerekiyor. Trkiyede engelli istihdam alan, zellikle son yllarda iveren tevikleriyle desteklenmi bir kota/ceza sisteminin uygulanmaya balanmas ile birlikte nemli aamalar kaydedilmeye balanan politika alanlarndan biri. Fakat engelli bireyler arasnda igcne katlmn dk ve isizliin yksek dzeyde seyretmesi, kamunun varolan politikalar srdrrken yeni politikalar gelitirmesinin de gereini gsteriyor. Kota/ceza sistemi ve gndemde olan korumal iyerlerinin teviki phesiz nemli politika aralar. Bunlara ek olarak, iyerlerinin kamunun da destei ile engellilerin kullanabilecei ekilde yeniden dzenlenmesi ve engellilerin alma yaamlarn kolaylatracak teknolojik destein kamu tarafndan cretsiz olarak karlanmas atlabilecek dier nemli admlar olarak grlebilirler. Engelli nfusun eitim olanaklarna eriimde karlat eitsiz muamelenin de alabilecek durumda olan ve almak isteyen engellilerin istihdam olanaklarna eriiminin nnde set oluturduunu unutmamak gerekiyor. Bu anlamda, engellilerin her dzeyde eitime katlmnn arttrlmas ve engellileri igc piyasasnda glendirecek mesleki eitim almalarna arlk verilmesi gibi arz temelli politikalara da ihtiya duyuluyor. Son olarak da, engellilerin i yaamnda karlaabilecekleri olas ayrmc yaklamlara kar kolay ulalabilir ve kullanlabilir bir yasal mekanizmann da oluturulmas nemli grnyor. alma yaamna dair toplumsal cinsiyet temelli eitsizlikler engelli bireyler arasnda da ok ciddi boyutlarda. Cinsiyete gre engellilerin igcne katlm oranlar incelendiinde, bu orann 2002 ylnda erkekler iin yaklak yzde 32 kadnlar iin yaklak yzde 7 olduu ortaya kyor.180 sizlik oranlar incelendiinde ise, engelli kadnlar arasndaki isizlik orannn, engelli erkekler arasndaki isizlik oranndan daha yksek olduu tespit ediliyor.181 Bu veriler nda, engelli kadnlarn ise engelli erkeklere gre igcne katlmlarnn nnde ve i bulmalarnn nnde toplumsal
Devlet statistik Enstits ve zrller daresi Bakanl (ZDA). (2004) Trkiye zrller Aratrmas 2002, Ankara, s. 15. (T.)
181 180

A.g.e., s. 16.

63

cinsiyet eitsizliinden kaynaklanan engellerin de bulunduu tespitinde bulunulabilir. Bu engeller, kadn engellilerin dier kamu hizmetlerine erkeklere oranla daha az eriebilmelerinden ve kadn olmalarndan kaynaklanan bakm ykn stlenmek gibi ek sorumluluklarndan kaynaklanabilecei gibi, iverenlerin ayrmc tutumlarndan da ileri geliyor olabilir. Bu nedenle, engelli istihdam alannda var olan olumlu siyasi iradenin bu alandaki eitsizlikle mcadele ederken engelli nfus ierisindeki toplumsal cinsiyet temelli eitsizlii de grmezden gelmemesi gerekiyor. Engelli istihdam politikalar gelitirilirken, kadn engellilerin igcne katlmlarn zendirecek ve destekleyecek politikalar oluturulmas, kadn engellilerin karlatklar ok boyutlu eitsizliklere mdahalede kilit nem tayor.

D. Gen sizlii Trkiye, gen nfusundan kaynaklanan ansn, eer gen nfusa yeterli eitim olanaklar sunamaz ve insana yarar iler salayamazsa, deerlendirememi olacak ve gelecekte ok ciddi bir isizlik kabusu ile karlaabilecektir.182 Genel anlamda isizliin yksek ve gvenceli istihdam yaratma kapasitesinin dk olduu Trkiyede, gen isizliinin uzun yllardr toplam nfusun isizlik orannn neredeyse iki kat dzeyinde seyretmesi, gen isizlii sorununu azaltmak amacyla ciddi bir siyasi irade gsterilmediinin kant olarak karmza kyor.183 TK verilerine gre 2008 ylnda 1524 ya grubundaki isizlik oran Trkiye genelinde yzde 20,5. Ayn ylda genel isizlik oran ise yzde 13,6. nmzdeki 10 yl boyunca Trkiye nfusunun her yl 800.000 kii

Dayolu, M., Ercan, H. (2009) Labor Market Policies and Institutions with a Focus on Inclusion, Equal Opportunities and the Informal Economy, s. 5.; Yeldan, E., Ercan, H. (2009) Growth, Employment Policies, and Economic Linkages: Turkey, Expanding Knowledge Base on Decent Work in Mediterranean Countries, s. 21. (ng.)
183

182

Yentrk, N., Balevent, C. (2007) Trkiyede Gen sizlii, stanbul Bilgi niversitesi Genlik almalar Birimi Aratrma Raporu No. 2, Eyll 2007, s. 8. (T.)

64

artacan ngrlrse,184 gen isizlii sorununun gitgide kronik bir hal alaca ngrlebilir. Gen isizlii sorununun yakn gelecekte ulaaca boyutlara ve genlerin gelecekte alma yaamyla nasl ilikileneceklerine gemeden nce, sorunun, bata gen nfusa sunulan imkanlarn darl olmak zere, temel nedenlerini tespit etmek gerekiyor. Gen isizlii sorununun kaynana dair, rnein Dnya Bankas iverenlerin zerindeki ykl emek maliyetlerine185 ve Trkiyede kdem tazminat orannn OECD ve AB ye lkelerinin ok zerinde olmasna iaret ediyor.186 Fakat zellikle 1980li yllardan bu yana Trkiyede gvenceli istihdam yaratlmas srecinin yavaladn ve yavalayan bu srecin demografik gelimenin gerisinde kaldn hatrlarsak, sorunun tek kayna olarak varolan ilerin ya gruplar arasnda nasl datld olmadn grebiliriz. Dnya Bankasnn aksine TRK- ise gen isizliinin temel nedenleri olarak eitim sistemi ile istihdam piyasas arasndaki balantszla ve yeni istihdam olanaklar yaratamayan iktisadi byme stratejisine iaret ediyor.187 Bu erevede ortaya atlabilecek zm nerileri yle sralanabilir: genlerin yeni istihdam olanaklar yaratlarak istihdam edilmesine ynelik iveren teviklerinin gndeme alnmas,188 igc piyasasnda genlerin istihdam edilmeye dair sorunlarn giderebilecek ve eitimden istihdama geii kolaylatracak bir kurumsallama yoluna gidilmesi,189 rgn eitim sisteminin dnda kalan dezavantajl genlere ynelik

World Bank. (2008) Investing in Turkeys Next Generation: The School-to-Work Transition and Turkeys Development, Report No. 44048 TU, Human Development Sector Unit-Turkey Country Unit, Europe and Central Asia Region, s. i. (ng.)
185

184

World Bank. (2006) Turkey Labor Market Study, Poverty Reduction and Economic Management UnitEurope and Central Asia Region, Report No. 33254-TR, s. ix. (ng.)
186

A.g.e., s. xii.

187

Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (TRK-). (2007) alanlarn Ekonomik ve Sosyal Durumu, Ankara, s. 47. (T.)
188

Yentrk, N., Balevent, C. (2007) Trkiyede Gen sizlii, stanbul Bilgi niversitesi Genlik almalar Birimi Aratrma Raporu No. 2, Eyll 2007, s. 47. (T.)
189

A.g.e., s. 19.

65

gncelliini kaybetmemi i alanlarnda meslek edindirme eitimleri dzenlenmesi190 ve rgn eitimin istihdama ynelik nitelik salama yetisinin glendirilmesi.191 Gen isizlii ile mcadele ederken, genlerin insana yarar olmayan ilerde altrlmalarnn toplumsal eitsizlikleri yeniden retmenin tesine geemeyecei unutulmamal. Bu anlamda, Trkiyede gvencesiz olarak kaytd istihdam edilen genlerin durumunu yeniden hatrlamak gerekiyor. zellikle krdan kente gen, eitim seviyesi dk genler, igcnn en az kalifiye ve insana yarar istihdam olanaklarna eriimde en dezavantajl grubunu oluturuyorlar. Bu genlerden erkekler inaat sektrnde, kadnlar ise tekstil sektrnde ya da her ikisi de dk seviyeli kiisel hizmetlerde alabiliyorlar.192 Yeldan ve Ercann altn izdikleri gibi, bu genler gvenceli ve dzgn cretli ilere kavumadklar durumda, gelir dalm eitsizliinde de dzelme olmasn beklememek gerekiyor. 193 Gen isizlii sorununun da toplumsal cinsiyet temelli eitsizliklerle birlikte dnlmesi gerekiyor. TK verilerine gre, 2008 ylnda 15-24 ya aras kadnlar arasnda tarm d isizlik oran yzde 28,5 iken, ayn oran ayn ya grubundaki erkekler iin yzde 22,3. Kentte yaayan en az lise mezunu gen kadnlar arasndaki isizlik orannn ayn durumda olan gen erkeklerin isizlik orannn neredeyse iki kat.194 Trkiyede kadnlar arasnda isizliin erkeklere oranla daha yksek oranda grldn biliyoruz. Fakat TK verileri gen kadnlar asndan incelendiinde, gen kadnlarn tarm d isizlik orannn kadnlarn genel ortalamasndan da yksek olduu

190

A.g.e., s. 34. A.g.e., s. 11.

191

Dayolu, M., Ercan, H. (2009) Labor Market Policies and Institutions with a Focus on Inclusion, Equal Opportunities and the Informal Economy, s. 15.
193

192

A.g.e., s. 23. Kadnn Stats Genel Mdrl (KSGM). (2008). Trkiyede Kadnn Durumu, Ankara, s. 24. (T.)

194

66

grlyor.195 Bu nedenle, gen kadn isizlii sorunu hem gen isizliinin196, hem de kadn isizliinin bir ortak keseni olarak karmza kyor. Bu balamda gen kadn isizliinin nedenleri incelenirse, zellikle dk gelirli ailelerin kzlarn gnderdikleri meslek liseleri ve genel liselerin gen kadnlar istihdam piyasasna hazrlayacak bir beceri birikimi salayamad ve bu durumun da lise ve dengi okul mezunu gen kadnlar arasnda eitim ve istihdam dnda olanlarn saysn arttrd grlyor.197 OECD raporunda da, dier lkelerdeki genel eilimin aksine, Trkiyede eitime devam etmeyen ve almayan 15-19 ya aras nfusun byk ounluunun gen kadnlar olduu tespit ediliyor.198 Bu erevede eitsizlikleri azaltmay ve gen isizlii sorununu zmeyi hedefleyen tm nlemlerin gen kadn merkezli bir yaklamla kurgulanmas gerektii ortaya kyor.199

E. alma Saatleri alma saatleri alann i dndaki yaamna ayrabilecei toplam zaman belirledii iin, alma yaamna dair eitsizlik alanlarndan en nemlilerinden birini oluturuyor. alann i dndaki yaamna ayrabilecei zamann insani dzeylerde tutulmas amacyla alma saatlerinin belirli bir dzeyin altnda tutulmas, fazla alma sresinin normal dzenlenmesi ve yksek cretlendirilmesi gibi talepler uzun yllardr pek ok corafyada emek hareketi tarafndan seslendiriliyorlar. TK Hanehalk gc Anketi verileri kullanlarak Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK) aratrmaclar tarafndan yaplan analiz, haftada ortalama 50
195

Yentrk, N., Balevent, C. (2007) Trkiyede Gen sizlii, stanbul Bilgi niversitesi Genlik almalar Birimi Aratrma Raporu No. 2, Eyll 2007, s. 7. (T.)
196

A.g.e., s. 8.

197

Toksz, G. (2007) gc Piyasasnn Toplumsal Cinsiyet Perspektifinden Analizi ve Blgeler Aras Dengesizlikler, alma ve Toplum, 2007/4, s. 65. (T.)
198

Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2009) Doing Better for Children, s. 43. (ng.).
199

Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei (TSAD) ve Trkiye Kadn Giriimciler Dernei (KAGDER). (2008) Trkiyede Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii: Sorunlar, ncelikler ve zm nerileri, Yayn No. TSADT/2008-07/468, stanbul, s. 149. (T.)

67

saatten fazla alanlarn 1988 ylnda tm cretliler iindeki pay yzde 28,9 iken; bu oran 1999 ylna gelindiinde yzde 37,6ya; 2008 ylna gelindiinde ise yzde 46,6ya ykseldiini gsteriyor. Yani bugn itibariyle Trkiyede yaklak olarak her iki emekiden biri yasal st snrn zerinde haftalk alma sreleri almak durumunda kalyorlar.200 Trkiyedeki durumu dier lkelerle kyaslamak amacyla, aada Tablo 17de gsterilen imalat sektrnde haftalk ortalama alma sresi verileri incelenebilir.

Tablo 17: 2004 ylnda imalat sektrnde haftalk alma saatleri 201 Trkiye 52.1 Slovenya 40.3 G. Kore 48 Estonya 40.1 Meksika 44.7 Portekiz 39.6 Yunanistan 42.7 Litvanya 39.2 Polonya 41.8 rlanda 39.1 ek Cum. 40.3 spanya 38.9 Macaristan 40.3 AB-15 38.5 Kaynak: World Bank, 2006, Turkey Labor Market Study, s. ix

Tabloda grld gibi, Trkiyede imalat sektrnde haftalk ortalama alma sresi 52 saat. Dnya Bankas raporu bu srenin yksek alma saatleriyle tannan Gney Koreden dahi fazla olduuna dikkat ekiyor.202 Haftalk be i gn zerinden hesaplanrsa, imalat sektrnde alan bir kiinin gnde on saatten fazla mesai yapt grlyor. Bu sre, dnya apnda kabul gren sekiz saatlik alma sresinin ok zerinde. Tam zamanl kaytd alanlar bu srenin de zerinde srelerle altrlyorlar.203 Ayrca yllar ierisinde de, DSK raporunun belirttii gibi, alma

200

DSK/Sosyal- Sendikas. (2010) 1 Maysn Douundan Bugne Deimeyen Talep: nsanca alma Sresi, Mays 2010. (T.)
201

TK, imalat sektrnde normal i saatleri dnda alp fazla mesai creti alnan sreler hari olmak zere haftalk alma sresini 2004 yl iin 42.9 saat olarak veriyor. Trkiye statistik Kurumu (TK). (2009b) 2004 ve 2008 gc Maliyeti Aratrmas Sonular, Haber Blteni No. 231, 30 Aralk, Ankara. (T.) Bu sre Dnya Bankasnn Tablo 1de Trkiye iin verdii sure ile karlatrldnda, imalat sektrnde ortalama haftalk yaklak 10 saatlik ek alma sresi uyguland sonucu karlabilir.
202

World Bank. (2006) Turkey Labor Market Study, Poverty Reduction and Economic Management UnitEurope and Central Asia Region, Report No. 33254-TR, s. 83. (ng.) Dayolu, M., Ercan, H. (2009) Labor Market Policies and Institutions with a Focus on Inclusion, Equal Opportunities and the Informal Economy, s. 46. (ng.)
203

68

saatlerinde bir dme eilimi grlmyor. Tersine, Tunal zellikle kentlerde alan nfusun alma saatlerinde srekli bir art olduunu belirtiyor.204 Adaman ve arkadalar da Trkiyede alma saatlerinin AB ye lkelerinin tmnden ok yksek olduuna iaret ediyorlar.205 Bu veriler nda, Trkiyede alma saatlerinin uzunluunun alanlarn bo zaman hakknn kullanmn nemli lde kstlad grlebilir. alma saatlerinin bu dzeyde uzayabilmesinin en nemli nedeni, Trkiyede ska rastlanan mesai creti olmakszn ya da ok czi bir mesai creti karlnda alma saatlerinin keyfi olarak uzatlabilmesi. Dnya Bankas raporu da, Trkiyede alma saatlerinin dier lkelere kyasla yksek olmasnn nedeni olarak, iverenin kendisine nemli bir maliyet unsuru oluturmakszn alma saatlerini uzatlabilmesine izin veren yasal ereveyi gsteriyor.206 Bu erevede, alma saati temelinde oluan eitsizliklerin giderilmesi amacyla alma saatlerinin insani dzeylere ekilmesini salayacak ve keyfi cretsiz mesai uygulamalarn ortadan kaldracak bir yasal ve idari dzenleme yaplmas nem tayor.

F. cretler Bir lkede alanlarn aldklar cretlerin, o lkenin GSYH ierisinde ne kadar yer tuttuu, o lkede alanlarn lkenin toplam retiminden elde edilen gelirin ne kadarna sahip olabildiini gstermesi asndan nemli bir eitsizlik gstergesi olarak dnlebilir. Bu erevede ILO verileri incelendiinde, 2001-2007 yllar arasnda Trkiyede cretlerin GSYH ierisindeki paynn, 1995-2000 yllar arasndaki paya gre

204

Tunal, . (2003). Background Study on Labour Market and Employment in Turkey, European Training Foundation, s. 106.
205

Adaman, F., arkolu, A., Erzan, R., Filiztekin, A., zkaynak, B., Sayan, S., lgen, S. (2006) Country Report for Turkey, Study on the Social Dimension in the Candidate Countries, No. VC/2005/0232, European Network of Economic Policy Research Institutes, s. i. (ng.)
206

World Bank. (2006) Turkey Labor Market Study, Poverty Reduction and Economic Management UnitEurope and Central Asia Region, Report No. 33254-TR, s. ix. (ng.)

69

ortalama yzde 5,7 orannda dt207 ve bu d orannn belirtilen dnemde OECD lkeleri arasnda izlenen en yksek olduu grlyor. TRK- raporunda, 2001de yaanan krizin ardndan kamu kesiminde cretlerde yzde 16,8, zel sektrde ise yzde 21,2 oranndaki kaybnn, kamuda 6 yl sresince yaklak ayn dzeylerde devam ettikten sonra 2007de giderildii, fakat zel sektrde cret kaybnn srdrld belirtiliyor.208 Asgari cret dzeyi de alma yaamna dair eitsizlikleri tartrken nemli bir konu bal oluturuyor. Bilindii gibi asgari cret, alanlarn onurlu bir yaam dzeyini devam ettirebilecekleri yeterli bir gelir edinebilmeleri iin nemli bir referans noktas oluturuyor. Trkiyede de asgari cret tartmalar TK, hkmet ve ii sendikalar arasnda srekli bir siyasi ekime alan olarak karmza kyor. Her ne kadar bir kiinin ortalama yaam gereksinimleri iin ne kadar crete ihtiya duyduu TK tarafndan belirlense de, bu cret dzeyinin siyasi mdahalelerle drld yaygn bir kan oluturuyor.209 Trkiyede asgari cretle alanlarn toplam alanlar ierisindeki paynn dier lkelere oranla yksek olduu biliniyor. Ayrca kadnlarn istihdamn arttrmak iin gerekli nlemleri almayan Trkiyede, hanede asgari cretli tek alan olduu durumda asgari cretin drt kiilik bir haneyi yoksulluk snrnn zerine tayamad grlyor.210 Drt kiilik bir hanenin yeterli dzeyde olmayan cretten ayrca orantsz boyutlarda yasal kesintiler yaplyor.211 asgari

207

International Labour Organization. (2008) Global Wage Report 2008/2009, Geneva, s. 20. (ng.)

208

Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (TRK-). (2007) alanlarn Ekonomik ve Sosyal Durumu, Ankara, s. 35-6. (T.)
209

A.g.e., s. 24. (T.)

Tabii ampirik olarak Trkiye ile dier lkelerin cret dzeyleri temelinde yaplacak kyaslamalarda, Trkiyenin zgn koullarnn da hesaba katlmas gerekiyor. Kadnlarn ok byk bir blmnn cretli olarak almad ve istihdamdan bamsz bir ulusal gelir gvencesinin olmad Trkiyede, hane reisinin creti tm ailenin tek gelir kayna olarak anlam kazanyor. Bu balamda, Trkiyede alanlarn cret dzeylerinin dmesi dier lkelerden daha ciddi boyutlarda gelir yoksulluuna yol ayor. Burada kadn istihdamnn arttrlmasnn ve asgari cret dzeyinin ykseltilmesinin birlikte gerekletirilmesi gereken hedefler olarak ortaya ktn dnyoruz.
211

210

Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (TRK-). (2007) alanlarn Ekonomik ve Sosyal Durumu, Ankara, s. 22. (T.)

70

Asgari cret tartmalarnda nemli bir bal da asgari cret dzeyi ile kaytdlk arasndaki iliki oluturuyor. rnein Dnya Bankas, Trkiyede asgari cretin ortalama crete orannn yllar ierisinde arttn ve bu artn kaytl istihdam olanaklarnn snrlanmasna yol aabileceini belirtiyor.212 Benzer bir biimde, OECD tarafndan asgari cretin artnn nne geilmesi neriliyor.213 Fakat asgari cret zellikle kaytd istihdamda ve kaytl istihdamn en dk cretli kesimlerinde bir referans noktas oluturduundan, asgari cretin drlmesi, Trkiyede zaten dk olan cretlerin daha da ktlemesini beraberinde getirebilir, halihazrda ciddi boyutlarda olan gelir dalm eitsizliini ve gelir yoksulluunu arttrabilir ve gvenceli ileri gitgide kaytd ilere benzetebilir.214 cretlerin ykselmesine ve asgari cretin dzeyinin arttrlmasna dair talepler, gnmzde Trkiyenin yabanc yatrmcy ekememesine ve yerli yatrmcnn da yurtdna ynelmesine neden olaca iddiasyla tartma dnda braklyor. Halbuki alan yoksulluu olgusunun ok belirgin olduu Trkiye gibi lkelerde, cretlerin ykseltilmesi iktisadi gelimeyi olumsuz etkileyecek olsayd dahi, bu tr bir iktisadi gelime stratejisinin toplumsal adalet asndan sorgulanmas gerekir. Ayrca emek maliyetinin yatrmclar iin tek kriter olmad da grlyor. rnein, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas (TCMB) tarafndan 2006 ylnda sanayi sektrnde yaplan aratrmada, i gc maliyetlerinin yksek olmasnn yatrm harcamalarn kstlayan

212

World Bank. (2006) Turkey Labor Market Study, Poverty Reduction and Economic Management UnitEurope and Central Asia Region, Report No. 33254-TR, s. vi. (ng.)
213

Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2008) OECD Economic Surveys Turkey, No. 2008/14, Temmuz, s. 17. (ng.)
214

Bu sav, igc piyasasnn yaps Trkiye ile benzer olan Brezilya iin gelitirilmitir. Lemos, Sara, 2004. "The Effects of the Minimum Wage in the Formal and Informal Sectors in Brazil," IZA Discussion Papers 1089, Institute for the Study of Labor (IZA), Online eriim: http://ideas.repec.org/p/lec/leecon/04-8.html (ng.); Genel anlamda asgari cretin kaytd istihdamdaki cretler zerindeki etkisi iin bkz. Khamis, Melanie, 2009. "A Note on Informality in the Labor Market," IZA Discussion Papers 4676, Institute for the Study of Labor (IZA), Online eriim: http://ideas.repec.org/p/iza/izadps/dp3911.html (ng.); Trkiyede asgari cret ile kaytd istihdamda cretler arasndaki iliki ile ilgili almalar srmektedir. Calavrezo, O., Pelek, S. (2010) "Qui sont les salaris pays au niveau du salaire minimum? Une analyse empirique partir de donnes turques," Paris. (Fr.)

71

faktrler arasnda nemli bir yer tutmad grlyor.215 verenler yatrm harcamalarn kstlayan faktrler olarak, talep belirsizliini (yzde 40,8), finansman maliyetini (yzde 24,1), yetersiz net getiriyi (yzde 20,1) ve z kaynak darln (yzde 13,4) sayyorlar. gc maliyeti cevabn ise ankete katlan iverenlerin yzde 1,3 yatrm kstlayan bir faktr olarak gsteriyor.216 Dolaysyla, cretlerin ykseltilmesinin Trkiyede iktisadi gelimenin nnde bir engel oluturmayabilecei sylenebilir.

G. ocuk ilii217 Yurttalarn temel gereksinimlerini karlayabilmeleri iin gerekli dzenlemelerin kamu kurumlar tarafndan toplumsal adalet lleri ierisinde yaplmad durumlarda emek piyasas ocuklar dk maliyetli alanlar olarak bnyesine katabiliyor. Bu balamda, Trkiyede ocuk iilii en nemli eitsizlik alanlarndan biri olarak karmza kyor. nsan haklar yaklam ierisinde, ocuk iilii kle emei gibi tamamen ortadan kaldrlmas gereken bir sorun olarak kabul ediliyor. alan ocuklar hem eitime eriim asndan yatlarna oranla nemli bir dezavantaj yayorlar, hem de fiziksel ve ruhsal geliimlerini tamamlamadan zor koullarda almak durumunda kaldklar iin ilerki yaamlarnda ciddi salk sorunlar ile karlayorlar. Trkiyede ocuk iilii sorununun boyutlar incelendiinde, 6-17 ya grubundaki ocuklarn yaklak yzde 6snn iktisadi getirisi olan bir ite alt ve bu ocuklarn yaklak yzde 70inin okula devam etmedii grlyor.218 2006 ylnda Trkiyede

215

Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas. (2007) ktisadi Ynelim Anketi-Aralk 2006, Ankara, s. 34. (T.) A.g.e.

216

Gerek akademik yaznda gerekse siyasi arenada ocuk iiliinin ka yandan itibaren tanmlanaca zerine tartmalar mevcut. Uluslararas alma rgt tarafndan 18 yan altnda istihdam edilen kiilerin ocuk ii olarak kabul edildiini syleyebiliriz. Trkiyede ise 15 yandan kk ocuklarn altrlmas yasak. Trkiye statistik Kurumu. (2007) ocuk gc Aratrmas 2006, Haber Blteni Say 61, 20 Nisan. (T.) ocuk iiliinin bir dier boyutunun ise daha grnmez olan kz ocuklarn ev ii emekleri olduunu syleyebiliriz. 6-17 ya grubundaki kz ocuklarn yzde 53nn ve erkek ocuklarn yzde 33nn sadece ev ierisinde alt tespit ediliyor. Kzlar iin bu oran saysal olarak 4 milyon 289 bin kz ocuuna denk geliyor. Her ne kadar kz ocuklarn evde almalar toplumsal olarak sorun olarak grlmese dahi, bata eitim olmak zere kendi geliimleri iin daha uygun aktivitelere ynlendirilmeleri gereken bir dnemde,
218

217

72

zorunlu eitim anda olan 6-14 ya grubundaki ocuklarn 318 bininin altna iaret ediliyor.219 ocuk iilii sorunuyla mcadele kapsamnda ILO ile birlikte yrtlen almalar nemli baarlar getirdi.220 1994 ylnda 6-17 ya grubunda ekonomik faaliyetlerde (sokak satcl, ve mobilya sektrnde raklk gibi) alan ocuk says 2 milyon 269 bin iken, 2006 ylnda bu rakamn 958 bine dt belirtiliyor.221 Fakat 6-17 ya grubunda neredeyse bir milyon, 6-14 ya grubunda ise 300 bin civarnda ocuun almay srdrd dnldnde, ocuk iilii sorununun hala ok ciddi boyutlarda olduu grlyor. ILO tarafndan desteklenen programn kstl baarsna ek olarak, TSK ve TRK-, ocuk iilii rakamlarndaki bu gerilemeyi byk lde tarm sektrnde alan ocuklarn azalmasyla aklyorlar.222 Dolaysyla alan ocuklarn yaklak yzde 60n oluturan tarm d sektrlerde ekonomik faaliyetlerde alan ocuklara223 ynelik sosyal politika programlarnn gelitirilmesi ve uygulanmas konusundaki acil ihtiya sryor. Avrupa Komisyonu da Trkiyenin Avrupa Birlii lerleme Raporunda, ocuk iilii ile mcadelede son yllarda hi bir iyilemenin kaydedilemediini, ilgili

toplumsal iblmne dahil edilerek ev ii cretsiz emek olarak hizmet vermelerinin, kz ocuklarn gelecei asndan eitsizliklerin temelini attn syleyebiliriz. Trkiye statistik Kurumu. (2007) ocuk gc Aratrmas 2006, Haber Blteni Say 61, 20 Nisan. (T.); Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu (TSK) ve Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (TRK-). (2007) Dnyada ve Trkiyede alan ocuklar, Yayn no. 281, Ankara, s. 14. (T.) Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu (TSK) ve Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (TRK). (2007) Dnyada ve Trkiyede alan ocuklar, Yayn no. 281, Ankara, s. 13. (T.)
220 219

rnein bu alma dahilinde mobilya sektrnde alan 4000 ocuun istihdamdan ekilmesinde baar salanm olduu bildiriliyor. International Labour Office. (2009) Give Girls a Chance: Tackling Child Labor-A Key to the Future, Geneva, s. 33. (ng.)
221

Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu (TSK) ve Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (TRK). (2007) Dnyada ve Trkiyede alan ocuklar, Yayn no. 281, Ankara, s. 13. (T.)
222

A.g.e., s. 18. Trkiye statistik Kurumu. (2007) ocuk gc Aratrmas 2006, Haber Blteni Say 61, 20 Nisan. (T.)

223

73

kurumlarn kapasitelerinin zayf kaldn, kapsaml bir politika gelitirilemediini ve etkin bir tefti sisteminin olmadn vurguluyor.224 TK aratrmasnda da tespit edildii gibi, alan ocuklarn byk ounluunun eitime eriimleri bulunmuyor. Fakat ocuk iiliiyle mcadele programlar

gelitirilirken, eitimin tek bana zm olup olamayaca ocuklarn neden altklar sorusuna verdikleri yantlar zerinden dnlebilir. DE ve ILO aratrmasnda 6-14 ya grubunda alan ocuklara neden altklar sorulduunda, ailenin gelirine katkda bulunmak, hanenin ekonomisine destek vermek ve ailenin istei, en sk ifade edilen yantlar oluyor.225 Bu cevaplardan hareketle, ocuk iilii sorununun byk lde yoksulluktan kaynakland rahata sylenebilir. Dolaysyla, ocuk iiliiyle mcadele programlarnda ailelerin gelir yoksulluunun giderilmesi, kadnlarn igcne

katlmalarnn nndeki engellerin kaldrlmas, gvenceli istihdam olanaklarna eriimlerinin salanmas ve okulun bu ocuklar iin ayn zamanda bir sosyal refah alan (rn. cretsiz le yemei ile) haline getirilmesi gibi zmler n plana kyor. Gelir yoksulluunu yok sayp ailelere ceza getirerek ocuklar eitime katmay hedefleyen yntemlerle ocuk iilii sorununun temel nedenlerinin ortadan kaldrlabileceini sylemek pek mmkn grnmyor. ILO raporunda da ocuk iiliinin ancak kapsaml bir yoksullukla mcadele politikas uygulanmas, cretsiz ve kaliteli eitim olanaklarnn salanmas, yetikinler iin onurlu ve gvenceli i olanaklarnn yaratlmas, sk bir tefti sisteminin hayata geirilmesi ve krizin olumsuz iktisadi etkilerini en aza indirecek sosyal politikalarn gelitirilmesiyle yok edilebilecei vurgulanyor.226

224

Commission of the European Communities. (2009) Turkey 2009 Progress Report, No. SEC(2009)1334, Brksel, s. 25. (ng.)
225

Devlet statistik Enstits (DE) ve Uluslararas alma rgt (ILO). (1999) Child Labour in Turkey, Ankara, s. 38. (ng.)
226

International Labour Office. (2009) Give Girls a Chance: Tackling Child Labor-A Key to the Future, Geneva, s. 67-70. (ng.)

74

H. Toplu Szleme227 Trkiyenin yelik srecinde olduu Avrupa Birliinde ii sendikalar demokrasinin vazgeilmez paras olarak kabul ediliyorlar. Tarihsel olarak ii sendikalarnn, alanlarn ortak bir g oluturmalarn saladklarn ve iverenler karsndaki gsz konumlarna kar kendileri ii sendikalar yoluyla koruduklarn biliniyor. zellikle Trkiye gibi alanlarn ciddi eitsizliklere maruz kald ve gelir yoksulluunun alanlarn nemli bir blmn etkisi altnda ald bir lkede, ii sendikalarnn alanlarn taleplerini seslendirebiliyor ve karlarn gl bir biimde ifade edebiliyor olmalarnn demokrasi asndan nemi ok byk. Bu balamda, ii sendikalar araclyla yaplan toplu szlemeler, gerek alma koullarn gerekse cretleri alan lehine deitirmenin en etkili yollarndan biri olarak ortaya kyor. Fakat Trkiyede sendikal haklarn kapsam dar. Hatta varolan haklarn icras dahi yeterli biimde gvence altna alnm deil. rnein, insan haklar raporlar yasal haklar dahilinde sendikalaan, toplu szleme isteyen ya da grev karar alan iilerin iten atldklarna iaret ediyorlar.228 Trkiye, ILO tarafndan alanlarnn yzde 15inden az toplu i szlemesi kapsamnda olan lkeler arasnda gsteriliyor.229 Benzer bir biimde, BETAM aratrmaclar 2006 yl iin Trkiyede toplu i szlemesi kapsamndaki alanlarn orann yzde 13,3 olarak veriyorlar.230 AB lkeleri ile karlatrldnda, toplu i szlemesi kapsamnda alan oran Trkiyede olduu kadar dk yalnzca iki lke mevcut, bunlar ise Letonya ve Litvanya.231 AB ye lkelerinin ounluunda ise, alanlarn yzde 70inden fazlasnn toplu i szlemeleri kapsamnda olduu
227

Bu blmde, toplu szlemelerin kapsad alan says zerinden bir tartma yrtlecektir. Sendikalama zgrl ve sendikal haklar, siyasi temsil blmnde ele alnacaktr.
228

2008 yl ierisinde sendikalama dolaysyla iten atlmalar iin bkz. nsan Haklar Dernei. (2009) Trkiye nsan Haklar hlalleri Raporu, s. 656. (T.)
229

International Labour Organization. (2008) Global Wage Report 2008/2009, Geneva, s. 38. (ng.)

230

Darbaz, B., Uysal-Kolain, G. (2009) Trkiye Toplu Szlemede ABnin ok Gerisinde, Baheehir niversitesi Ekonomik ve Toplumsal Aratrmalar Merkezi (BETAM) Aratrma Notu 28, 10 Mart, s. 1. (T.)
231

International Labour Organization. (2008) Global Wage Report 2008/2009, Geneva, s. 38. (ng.)

75

grlyor.232 Bir dier dikkat edilmesi gereken nokta ise, Trkiyenin, toplu i szlemesi kapsamndaki alan oran sendikal alan oranndan dk olan ender lkelerden olmas.233 Bu balamda, ii sendikalarnn daha kolay toplu i szlemesi yapabilmesinin nnn yasal olarak almasnn gerekiyor. BETAM raporunun da altn izdii gibi, sendikal haklarn uluslararas standartlara ykseltilmesi Avrupa Birlii mzakere srecinde Sosyal Politika ve stihdam faslnn almas iin bir nkoul.234 Bu kriterler ierisinde, toplu szleme hakknn AB mevzuat ve ILO szlemeleri ile uyumlatrlmasn da ieren, istihdam alannda Trkiyenin sosyal standartlarn ykseltecek nemli dzenlemeler bulunuyor. Bu erevede, byk ii sendikas konfederasyonunun zerinde uzlat Sendikalar Yasa tasarsnn rafa kaldrlmas kayg verici. i sendikalarn glendirecek ve toplu szlemeyi yaygnlatracak nlemlerin alnmas, ayn zamanda alma yaamna dair eitsizliklerin gl bir biimde seslendirilmesi ve politika yoluyla giderilmesinde nemli birer potansiyel olabilirler.

I. alma Yaamnda Kadnlara Ynelik Ayrmclk Toplumsal cinsiyet eitsizlii, alma yaam ierisinde de farkl biimlerde kendini gsteriyor. Bunlarn banda kadnlarn cretlerinin, kendileriyle ayn niteliklere sahip ve ayn ii yapan erkeklerinkinden dk olmas geliyor. Kresel Cinsiyet Uurumu Raporunda, Trkiyede benzer ilerde alan kadnlarn aldklar cretin erkeklerinkilere oran 0,62 olarak belirleniyor. Bu balamda, toplumsal cinsiyet temelli cret eitsizliinde Trkiyenin dnya sralamasnda 125 lke arasndan 84. olduu grlyor.235 Kara ise, Trkiyede kadnlarn cretlerinin ortalama yzde 30 civarnda
232

A.g.e.

233

Darbaz, B., Uysal-Kolain, G. (2009) Trkiye Toplu Szlemede ABnin ok Gerisinde, Baheehir niversitesi Ekonomik ve Toplumsal Aratrmalar Merkezi (BETAM) Aratrma Notu 28, 10 Mart, s. 1-2. (T.)
234

Aktar, C. (2009) Sosyal Haklar Fasl-Tkanan AB Mzakere Srecine yi Bir rnek, Baheehir niversitesi Ekonomik ve Toplumsal Aratrmalar Merkezi Aratma Notu # 54, 23 Kasm 2009. (T.) World Economic Forum. (2009) The Global Gender Gap Report, (eds.) Hausmann, R., Tyson, L. D., Zahidi, S., Geneva, s. 179. (ng.)
235

76

erkeklerin cretlerinden dk olduu, sektrel ayrma yapldnda ise bu orann yzde 15 ve 43 arasnda seyrettiini belirtiyor.236 Trkiyede zel sektrde alan kadnlarn erkeklerden daha dk cret aldn ve kendi hesabna alan kadnlarn kazanlarnn erkek giriimcilerden daha dk olduunu gsteren ok sayda alma mevcut.237 Kamu sektrnde ise eit ie eit cret politikasnn daha iyi iletilebildiine dair bir kan bulunuyor.238 Bu balamda, kamu sektrnde kadn istihdamnn arttrlmas hem kadnlarn gvenceli ilerde istihdam orann arttracak hem de toplumsal cinsiyet temelli cret eitsizliini giderecek en etkili yntem olarak ortaya kyor. zel sektrdeki toplumsal cinsiyet temelli cret eitsizliinin giderilmesi iin ise etkin bir ayrmclk hukukunun kurumsallatrlmas gerekiyor. Toplumsal cinsiyet temelli cret eitsizlii, kadnlarn baka alanlarda erkeklerle eitsiz toplumsal konumlarda bulunmalarndan da kaynaklanabiliyor. rnein, kadnlarn ortalama olarak erkeklerden daha az eitim alabiliyor olmalar ve daha az i deneyimine sahip olmalar kadnlarn iteki konumlarna ve cretlerine de yansyabiliyor.239 Fakat emek retkenliine dair tm deikenler kontrol edildiinde dahi, kadnlar ile erkeklerin

Kara, O. (2006) Occupational Gender Wage Discrimination in Turkey, Journal of Economic Studies, Vol. 33, No. 2, s. 140-1. (ng.); Tansel, A. (2004) Public-Private Employment Choice, Wage Differentials and Gender in Turkey, Forschungsinstitut zur Zukunft der Arbeit (IZA Bonn) Discussion Paper Series, Discussion Paper No. 1262, Bonn, s. 21. (ng.) rnein, ILO Kadnlar iin Kresel stihdam Eilimleri adl raporunda, Trkiyede imalat sanayiinde erkeklerin kadnlardan iki kat daha fazla cretle altklar tespitinde bulunuluyor. Tansel, A. (2004) Public-Private Employment Choice, Wage Differentials and Gender in Turkey, Forschungsinstitut zur Zukunft der Arbeit (IZA Bonn) Discussion Paper Series, Discussion Paper No. 1262, Bonn, s. 21. (ng.); Organisation for Economic Cooperation and Development. (2009b) Is Informal Normal? Toward More and Better Jobs in Developing Countries, (eds.) Jtting, J. P. and de Laiglesia, J. R., OECD Development Centre, s. 93. (ng.); Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei (TSAD) ve Trkiye Kadn Giriimciler Dernei (KAGDER). (2008) Trkiyede Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii: Sorunlar, ncelikler ve zm nerileri, Yayn No. TSAD-T/2008-07/468, stanbul, s. 178-180. (T.). Yevmiyeli alan mevsimlik tarm iilerinde kadnlarn eit i iin dk cret almas ile ilgili bkz. nsan Haklar Dernei. (2009) Trkiye nsan Haklar hlalleri Raporu, s. 693. (T.)
238 237

236

Kara, O. (2006) Occupational Gender Wage Discrimination in Turkey, Journal of Economic Studies, Vol. 33, No. 2, s. 141. (ng.)
239

Selim, R., lkkaracan, . (2002) Gender Inequalities in the Labor Market in Turkey: Differentials in Wages, Industrial & Occupational Distribution of Men and Women, Working Paper Series-University of Utah, s. 11. (ng.)

77

cretleri arasnda aklanamayan yzde 20 orannda bir dengesizlik grlyor.240 alma yaam dndaki faktrlerle aklanamayan bu eitsizliin, igc talebinde kadnlarn kar karya bulunduu bir ayrmclktan kaynakland dnlebilir. Toplumsal cinsiyet temelli cret eitsizlii, Selim ve lkkaracann vurguladklar gibi, tm bu nedenleri gz nne alndnda, ancak kadnlarn eitim orannn ykseltilmesi, igcne katlmlar nndeki engellerin kaldrlmas ve kadnlara kar ayrmc reflekslerle etkin ekilde savalmasyla beraber alabilir bir sorun olarak ortaya kyor. alma yaamnda kadnlara ynelik ayrmclk, belirli mesleklerin ve yksek cretli, gvenceli ve ykselme olana veren ilerin cinsiyetler arasndaki dalm alannda da ortaya kyor.241 Tarm hari hemen hibir sektrde ilerin kadnlar ve erkekler arasnda denk olarak paylalmyor.242 Kamu sektrne personel almlarnda dahi, erkek ii olarak kurgulanan i kollarnda, i ilanlarnn aleni cinsiyet ayrmcl ierdii vurgulanyor.243 Yksek cretli, gvenceli ve ykselme olana veren ilerin cinsiyetler arasnda dalmna bakldnda ise, kadnlarn daha ok dk cretli ilere kabul edildiinin ve alan kadnlarn yaklak yzde 70inin kaytd ilerde altrldklarnn alt iziliyor.244 Son on ylda kentli kadnlarn artan oranda istihdam edildii hizmet sektrnde de cinsiyet ayrmclnn tam anlamyla alt edilemedii, yksek eitimli kadnlarn, eitim dzeyleriyle uyumlu olmayan ve kariyerlerinde ykselme ans vermeyen ilerde altrldklar ortaya kyor.245

240

A.g.e.

241

Kadn Emei ve stihdam Giriimi. (2009) Trkiyede Kadn Emei ve stihdam Sorun Alanlar ve Politika nerileri, Nisan, s. 14. (T.)
242

Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei (TSAD) ve Trkiye Kadn Giriimciler Dernei (KAGDER). (2008) Trkiyede Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii: Sorunlar, ncelikler ve zm nerileri, Yayn No. TSADT/2008-07/468, stanbul, s. 139. (T.)
243

A.g.e., s. 143. A.g.e., s. 178-180.

244

245

Selim, R., lkkaracan, ., (2002) Gender Inequalities in the Labor Market in Turkey: Differentials in Wages, Industrial & Occupational Distribution of Men and Women, Working Paper Series-University of Utah, s. 11. (ng.)

78

Bu balamda, daha nce tartld gibi, kadnlarn igcne katlmlar tevik edilirken, kadnlarn alma yaamnda erkeklerle eit koullarda yer almalarn salayacak nlemler alnmas gerektii ortaya kyor. rnein iyerlerinde cinsel tacize kar danma ve dayanma brolar kurulabilir.246 TSAD ve KAGDER, alma yaamndaki eitsizliklerin kadnlarn igcne katlma kararlarn olumsuz

etkileyebileceine dikkat ekiyorlar.247 Trkiyede alma yaamna dair toplumsal cinsiyet temelli eitsizlikler yukarda sayld gibi ok boyutlu bir devlet mdahalesini gerektiriyor. Aksi takdirde, kadnlar istemleri dnda igcne katlamyorlar ve katlsalar dahi eit nitelikteki erkek alanlara oranla eitsiz koullarla almak durumunda kalyorlar.

. Kazalar ve e Bal Salk Problemleri248 alma yaamna dair eitsizliklerin insan yaamn ve saln dorudan tehdit ettii i kazalar ve ie bal salk problemleri, eitsizliin en sert biimde kendini gsterdii ve en kapsaml biimde mdahale gerektiren alanlarn banda geliyor. alan merkeze alan gl bir siyasi irade i kazalarnn ve ie bal salk problemlerinin nne geebilir. alanlarnn yaamn ve saln gvence altna almak ve i sal ve gvenliini tesis etmek sosyal devletin bata gelen grevlerinden biri olarak kabul ediliyor. Hanehalk bte anketi ile birlikte uygulanan TK aratrmasnn sonular aada Tablo 18de grlebilir.

246

Kadn Emei ve stihdam Giriimi. (2009) Trkiyede Kadn Emei ve stihdam Sorun Alanlar ve Politika nerileri, Nisan, s. 27. (T.) Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei (TSAD) ve Trkiye Kadn Giriimciler Dernei (KAGDER). (2008) Trkiyede Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii: Sorunlar, ncelikler ve zm nerileri, Yayn No. TSADT/2008-07/468, stanbul, s. 178-180. (T.)
248 247

Trkiyedeki i kazalar ile ilgili yaynlanan raporlarn ayrntl bir deerlendirmesi iin bkz. Kapusuz, N. (2008) Trkiyede Kazalar ve Ayr Raporun Bize Syledikleri, Bamsz letiim A (BA), 27 Mart 2008, eriim tarihi 17 Aralk 2009. online eriim: http://bianet.org/bianet/emek/105927-turkiye-de-iskazalari-ve-uc-ayri-raporun-bize-soyledikleri (T.)

79

Tablo 18: kazalarnn cinsiyet ve yaa gre dalm, 2007 Ya grubu Erkek Kadn Toplam -14 429 32 461 15-17 3,040 405 3,445 18-24 21,544 1,342 22,886 25-29 17,433 768 18,201 30-34 14,303 627 14,930 35-39 10,532 480 11,012 40-44 6,476 298 6,774 45-49 1,953 125 2,078 50-54 612 37 649 55-59 122 6 128 60-64 31 1 32 65+ 6 0 6 Toplam 76,481 4,121 80,602 Kaynak: TK, 2008, Kazalar ve e Bal Salk Problemleri

2007 ylnda i kazalarnn cinsiyet ve ya grubu dalmn gsteren Tablo 18e gre, 2007 yl ierisinde 80.000den fazla i kazas olmu. Bu rakama gre TK son bir yl ierisinde alanlarn yzde 2,9unun bir i kazas geirdiini belirtiyor.249 Tablodan da grlebilecei gibi, i kazas geirenlerin byk ounluunu gen erkekler oluturuyorlar. kazalarnn ska yaand sektrlerin banda madencilik, elektrik, gaz ve su sektrleri geliyor. kazalarnn yzde 56,6snn 10 kiiden az alan bulunan iyerlerinde yaand da TKin nemli tespitleri arasnda yer alyor. kazalar arasndan lmle sonulananlar incelendiinde, alma ve Sosyal Gvenlik Bakan, 2007 ylnda yaklak 80 bin i kazasndan 1043nn lmle sonulandn belirtiyor.250 Sosyal Haklar Dernei (SHD), bu kazalarn yarsndan fazlasnn ulusal basna yansmadnn altn iziyor. Maden sektrnde i kazalarna odaklanrsak, ILO verilerine gre, Avrupa Birlii lkelerinde 2004-2006 yllar arasnda i kazasnda yaamn yitiren maden iisi oran yz binde 20,15, ayn dnemde Trkiyede i kazasnda yaamn yitiren maden iisi
249

Trkiye statistik Kurumu. (2008) 2006-2007 Kazalar ve e Bal Salk Problemleri, Haber Blteni Say: 50, 25 Mart 2008.
250

Sosyal Haklar Dernei. (2008) 2007 Yl Kazalar Raporu, stanbul. (T.) kazalarna dair ayrntl bir baka dkm iin bkz. nsan Haklar Dernei. (2009) Trkiye nsan Haklar hlalleri Raporu, s. 664-675. (T.)

80

oran yz binde 92,47. Dolaysyla, Trkiyede maden iilerinin lm oran Avrupa ortalamasnn yaklak 4,5 kat.251 Ayrca DSK raporunda belirtildii zere Trkiye, 2000li yllar boyunca i kazasnda yaamn yitiren maden iisi orannn yz binde 70in altna hi dmedii tek lke.252 DSK raporuna gre, bu lmlerin temelinde madencilik sektrndeki zelletirme, ii sal ve i gvenlii nlemlerinin alnmamas, kuralsz alma koullar ve sendikalamann engellenmesi yatyor.253 e bal salk problemleri ile karlama durumu incelendiinde ise, alanlarn yzde 3,2sinin son bir yl ierisinde ie bal bir salk problemi ile karlat grlyor.254 kazalarnda olduu gibi, ie bal bir salk problemi ile karlatn belirten alanlarn yzde 61,8i on kiiden az alan bulunan iyerlerinde alyorlar.255 2007 ylnda toplam 1208 kiinin i hastalna sahip olduu belirtilen Trkiyede, ok belirli hastalklar dnda, bir alann ie bal oluan hastala sahip olduunun kabul edilmesi prosedrel olarak g.256 2007 yl iin belirtilen 1208 kiinin ise yaklak 1000 kadarn silikozis hastalna yakalanan kot talama iileri oluturuyor.257 kazalar ve ie bal salk problemleri ile ilgili veriler byle iken, Avrupa Birlii lerleme Raporuna gre, Trkiyede her 32996 iiye bir i mfettii dyor.258 Bu rakam ILOnun gelimekte olan lkeler iin 20,000 olarak ngrd i mfettii bana
251

Uluslararas alma rgt istatistikleri.

252

DSK/Sosyal- Sendikas. (2010) Trkiyede i Sal ve Gvenlii Raporu: Madencilik Sektrne likin Temel Veriler, 25 ubat 2010. (T.)
253

A.g.e.

254

Trkiye statistik Kurumu. (2008) 2006-2007 Kazalar ve e Bal Salk Problemleri, Haber Blteni Say: 50, 25 Mart 2008.
255

A.g.e.

256

Dayolu, M., Ercan, H. (2009) Labor Market Policies and Institutions with a Focus on Inclusion, Equal Opportunities and the Informal Economy, s. 22. (ng.)
257

A.g.e.

258

Commission of the European Communities. (2009) Turkey 2009 Progress Report, No. SEC(2009)1334, Brksel, s. 63. (ng.)

81

alan saysnn ok stnde. Bata alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl olmak zere istihdam alanndaki tm sosyal kurumlarn, i mfettilerinin saylarn arttrarak, ncelikle kk iyerlerinden ve tehlikeli sektrlerden balamak zere ciddi bir i sal ve gvenlii programn yaama geirmeleri gerektiine iaret ediyor.

J. alma Hayatnda Aznlklar alma yaamna dair eitsizliklerin bir boyutunu da toplum ierisinde aznlkta bulunan gruplarn259 istihdam alannda uradklar kimlik temelli ayrmclk oluturuyor. e bavuru, ie alnma, terfi etme, iten karlma ve alma srecinde aznlk gruplarna ynelik ok boyutlu ayrmclk, bu gruplar ierisinde yer alan bireylerin toplumdaki eitsiz konumlarn pekitirebiliyor. Bu nedenle aznlk gruplarna dahil Trkiye yurttalarnn alma yaamndaki eitsiz konumlarnn giderilmesi, Trkiyede eitliin tesisi asndan nem tayan bir alan olarak karmza kyor. Trkiyede resmi olarak aznlk statsnde olan gayrimslim gruplarn260 alma yaamndaki durumlar incelendiinde, tartmalarn merkezine kamu sektrnde

Trkiyede kimin aznlk olduu sorusu ile kimin aznlk olarak nitelendirilebilecei sorusu farkl olduklar addedilen ve siyasi adan fevkalade netameli hale getirilmi olan sorular [netameli = gizli tehlikesi olduu sanlan szc burada uygun mu]. Aznlklar meselesi ve aznlk haklar bir yandan had sayfada siyasilemi bir yandan da siyasetin dnda braklm durumda. Bilindii gibi, Lozan Antlamas gayrimslimleri aznlk olarak nitelendirmi, Ermeni, Rum ve Yahudileri bu kapsamn iine alm, Sryaniler ve kendilerini mslman addetmeyen baz Alevi gruplar bu kapsamn dnda brakmtr. Bu raporda aznlk gruplarndan kastmz yalnzca Lozan Anlamasnda tannan gayrimslim aznlklardan olumuyor. Uluslararas Aznlk Haklar Grubu raporunda belirtildii gibi. Trkiye topraklar, geni bir etnik, dilsel ve dinsel ceitlilie ev sahiplii yapmaktadr. Bu topraklar yalnzca Trk, Krt ve Ermenilerin deil, ayn zamanda milyonlarca Alevi, Yezidi ve Sryaninin de vatandr. Bunlardan baka Lazlar, Caferiler, Romanlar, Rumlar, Kafkasyallar ve Museviler de mevcuttur. lke snrlar icerisinde yzyllar boyunca birbiri ile kaynam diller, kltrler ve gelenekler bulunmaktadr. Minority Rights Group International. (2007) Bir Eitlik Aray: Trkiyede Aznlklar, s. 3. (T.) eriim: www.minorityrights.org/download.php?id=433 24 Ocak 2010. Uluslararas Aznlk Haklar Grubunun kapsaml tanm dnda kalan cinsel aznlklar (lezbiyen, gey, biseksel, travesti ve transseksel bireyler) da bu raporda aznlk tanm ierisine dahil ediyoruz.
260

259

Trkiyede tm gayrimslimler de resmi aznlk statsne sahip deiller. rnein Keldaniler, Yezidiler ve Protestanlar, Lozan Anlamasnda aznlk gruplar olarak yer almadklar iin resmi aznlk statsnde saylmyorlar. Bkz. 30 Kasm- 9 Aralk 2000 tarihleri arasnda Birlemi Milletler nsan Haklar Komisyonu zel Raportr Abdelfattah Amor tarafndan hazrlanan, din ve inan zgrlne dayal hogrszlk ve ayrmcln tm biimlerinin ortadan kaldrlmas Ara Raporu, BM Genel Kurulunda datld tarih: 11 Austos 2000, s. 26. (T.)

82

istihdamn oturduu grlyor. rnein, gayrimslim aznlk gruplarna mensup Trkiye yurttalarnn261 erken cumhuriyet dneminde memur olmalar yasayla yasaklanmt. inde yaadmz dnemde gayrimslim vatandalarn memur olmalarn yasaklayan herhangi bir yasal dayanak bulunmasa dahi, niversiteler dnda herhangi bir kamu kurumunda gayrimslim alana rastlamann g olduu belirtiliyor.262 Ayrmc pratiklerin sonucu olarak da, gayrimslim aznlk gruplarna mensup Trkiye yurttalar arasnda da memur olarak i bulabileceklerine ve alabileceklerine dair inan bulunmad belirtiliyor.263 Gayrimslim aznlklar gibi, din, dil, etnisite ve kltr temelinde toplumun ounluundan ayran aznlk gruplarna dahil olan Trkiye yurttalarnn da alma yaamnda ok boyutlu bir ayrmclk ile karlat Uluslararas Aznlk Haklar Grubu tarafndan belirtiliyor. 2003 ylnda gerekletirilen Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas verilerini kullanarak BETAM aratrmaclar tarafndan yaplan analizler, anadili Trke olan nfus ile anadili Krte olan nfusun istihdam koullarnn birbirinden farkllatn gsteriyor. rnein, dzenli bir iyerinde alma oran anadili Trke nfusta yzde 80 iken, Krte olan nfusta yzde 57ye geriliyor. Yevmiyeli alanlarn oran anadili Krte nfus iinde yzde 15 iken, anadili Trke nfusta yevmiyeli alanlarn yzde 6lk bir gruba denk geldii grlyor. stihdam koullarnn farkllamas, sosyal gvence asndan da bu iki grubun farkllamasna yol ayor. Buna paralel olarak, Trkiye genelinde kentsel alanda sosyal gvenceden yoksunluk oran yzde 42,1 olarak tahmin edilirken, anadili Krte olan nfusta sosyal gvenceden yoksunluun yzde 66,3 olduu ngrlyor.264 Bu duruma ek olarak, istihdamda anadil temelinde de ayrmclk

261

Bali, R. N. (1998) Resmi deoloji ve Gayrimslim Yurttalar, Birikim Ocak/ubat 1998 Say 105-106, s. 170-1. (T.)
262

nsan Haklar Danma Kurulu (HDK). (2004) Aznlklar ve Kltrel Haklar alma Grubu Raporu, Babakanlk, Ankara, s. 4. (T.)
263

Koolu, Y. (2001) Aznlk Genleri Anlatyor, Metis Yaynlar, stanbul. (T.)

264

Grsel, S., Uysal-Kolain, G., Altnda, O. (2009) Anadil Ayrmnda gc Piyasas Konumlar, BETAM Aratrma Notu #060, 25 Aralk 2009. (T.)

83

olduuna dair olgularla karlamak mmkn. 20 belediye iisinin Krte konutuu iin iten atlmas bu durumun bir rnei. 265 Pir Sultan Abdal Kltr Dernei tarafndan yaplan niteliksel aratrmaya gre, inan temelinde toplumun ounluundan ayran byk bir grup olan Alevi yurttalar, alma yaamnda ayrmc tutumlar ve eitsiz muameleler ile karlatklarn belirtiyorlar.266 Toprak ve arkadalar tarafndan yaplan aratrmada ise, Alevi yurttalar kamu kurumlarnda ie alnmamalarnn temel nedeni olarak ikamet ettikleri ile ya da mahalle dolaysyla Alevi kkenli olduklarnn anlalmasn gsteriyor.267 Benzer biimde kamuda alan Alevi yurttalar ise terfi, grev yerinin belirlenmesi ya da deitirilmesi gibi konularda ayrmc muamele ile karlatklarn belirtiyor.268 Her ne kadar bu tespitler yalnzca aratrmaya katlanlarn kendi beyanlar ile kstl olsa dahi, inan temelinde toplumun ounluunda ayran bir grubun mensuplarnn kendilerine istihdam alannda ayrmclk yapldn belirtiyor olmalar, kendi bana nemli bir ayrmclk gstergesi olarak kabul edilebilir. nsan Haklar Derneinin raporunda da, nemli devlet kurumlarndan birinin Ramazan aynda yemekhane ve kafeterya hizmetlerini durdurmasnn Alevi alanlara kar bir ayrmclk tekil ettii vurgulanyor.269 alma yaamnda eitsiz muamele ile karlaan bir dier aznlk grubu ise Romanlar. Roman kkenli Trkiye yurttalarnn neredeyse tmnn geici, gvencesiz ve kaytd ilerde altklar grlyor.270 Roman kkenli yurttalarn toplumda stat

265

nsan Haklar Dernei. (2009) Trkiye nsan Haklar hlalleri Raporu, s. 694. (T.)

Pir Sultan Abdal Kltr Dernei (PSA). (2005) Alevi Olmak: Alevilerin Dilinden Ayrmclk Hikayeleri (ed.) Tol, U. U., Ankara, s. 207. (T.)
267

266

Toprak, B., Bozan, ., Morgl, T., ener, N. (2008). Trkiyede Farkl Olmak: Din ve Muhafazakarlk Ekseninde tekiletirilenler, Boazii niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri, Yayn no. 1025., s. 67-8. (T.)
268

A.g.e. nsan Haklar Dernei. (2009) Trkiye nsan Haklar hlalleri Raporu, s. 694. (T.)

269

Edirne Roman Dernei, European Roma Rights Centre, Helsinki Yurttalar Dernei. (2008) Eitsiz Vatandalk: Trkiyede ingenelerin Karlatklar Hak hlalleri, iinde Biz Buradayz! Trkiyede Romanlar, Ayrmc Uygulamalar ve Hak Mcadelesi, stanbul, s. 56-8. (T.)

270

84

arz eden meslek dallarnda yer edinmeyi baardklarnda ise, kkenlerini saklamak durumunda kaldklar tespit ediliyor.271 Eitsiz Vatandalk adl raporda gvencesiz i alanlarnn ingene meslei olarak kabul edilmesi eletiriliyor; Roman kkenli Trkiye yurttalarnn ikamet ettikleri yer nedeniyle i bavurularnn geri evrildii ve ie alnmalar durumunda da niteliklerinden bamsz olarak en dk dzeyde altrldklar vurgulanyor.272 2009 yl ierisinde Kaos Gay ve Lezbiyen Kltrel Aratrmalar ve Dayanma Dernei (KAOS-GL) tarafndan gerekletirilen LGB i Bulumasnda LGB (Lezbiyen, Gey, Biseksel) bireylerin alma yaamnda yaadklar skntlara dair nemli ipularnn ortaya kt belirtiliyor. Sorun alanlarndan ilkinin, niversite tercihlerinde ve meslek seiminde LGB bireylerin ecinsel meslei olarak lanse edilen meslek gruplarna istemleri dnda ynlendirilmesi ya da LGB bireylere bu mesleklere ynelmekten baka ans braklmamas olduu grlyor.273 kinci olarak, i bavurusu srecinde LGB bireylerin zel hayatlarna dair incelemeler sonucu ie kabul edilmedikleri tespitinde bulunuluyor. LGB bireylerin, ie dair niteliklerinden bamsz olarak toplumsal nyarglar dolaysyla alma yaamna katlmada ve alma yaam ierisinde ciddi bir ayrmcla maruz kaldklarnn (rn. ecinsellik phesiyle terfinin gerekletirilmemesi) alt iziliyor. alma yaamnda LGB bireylere ynelik ayrmc uygulamalar hem zel sektrde hem de kamuda yaygn olarak grlyor. rnein, kamu sektrnde alan ecinsel ve bisekseller disiplin yaptrmlarna maruz braklabiliyorlar. Kamuda retmen olan ecinseller ve bisekseller, Milli Eitim Bakanlnn harite muallimlik sfat ile telif edilemeyen iffetsizlik ibaresini ieren bir mevzuat gereke gsterilerek meslekten karlyorlar. Konuyla ilgili kapsaml bir gazete haberinde, Bat Avrupa ve Amerika lkelerinde eitlilik politikalar uygulayan ok uluslu irketlerin Trkiye ofislerinin LGB bireylerin istihdam konusunda konumaktan dahi ekindikleri tespitinde

271

A.g.e., s. 57. A.g.e., s. 86-90.

272

KAOS-GL ve Almanya Federal Bykelilii. (2009) Lezbiyen, Gey, Biseksel alanlarn Yaam Raporu, Ankara, s. 7. (T.)

273

85

bulunuluyor.274 Avrupa Birlii lerleme Raporunda da Trkiyede alma yaamnda LGBTT bireylerin kar karya kald iten karmaya varan ayrmc uygulamalarn da alt iziliyor.275 alanlarn iveren tarafndan cinsel ynelimlerini aklamaya

zorlanamayaca ve cinsel ynelimi dolaysyla hi bir ayrmc uygulamaya tabi tutulamayaca uluslararas insan haklar ilkesinin, Trkiyede de hukuki olarak gvence altna alnmas gerekiyor. nsan Haklar zleme rgt raporunda, travesti ve transseksel Trkiye yurttalarna ise seks iilii dnda herhangi bir istihdam olanann sunulmadnn altn iziyor.276 Seks iilii yaparken dahi travesti ve transekseller, doutan kadn olmadklar gerekesiyle, yasal genelevlerde alma iznine sahip olamyorlar. 277

274

Akn, E. (2009) Bu lkede Ecinselin de Ad Yok!, Sabah Gazetesi, 25 Ekim. Online eriim: http://www.isteinsan.com.tr/isteinsan_gazete/bu_ulkede_escinselin_de_adi_yok.html Eriim tarihi: 11 Aralk 2009. (T.)
275

Commission of the European Communities. (2009) Turkey 2009 Progress Report, No. SEC(2009)1334, Brksel, s. 26. (ng.)
276

Human Rights Watch. (2008) Kurtuluumuz in Bize Bir Yasa Gerek: Trkiyede Toplumsal Cinsiyet, Cinsellik ve nsan Haklar, Mays, s. 7. (T.)
277

A.g.e., s. 8.

86

3.

Trkiyede Sosyal Gvenlie Dair Eitsizlikler

Sosyal gvenlik sistemleri, toplumlarda bireyler arasndaki dayanma biimlerine

ilikin bilgiler salamasnn yan sra bireylere asgari bir yaam standard sunmann bir arac olarak da siyasi olarak byk nem arzediyor. Trkiyenin 1975 ylnda imzalad, Uluslararas alma rgtnn 1952 tarihli 102 sayl Sosyal Gvenlik (Asgari Standartlar) Szlemesi, sosyal sigortalar eliyle hastalk, yallk, isizlik, i kazalar ve malllk gibi eitli risklere kar gelir gvencesi salanmasn ngryordu.278 Bu geleneksel tanmn, zellikle gelimekte olan lkeler balamnda, alma ile ilikili risklere kar gelir gvencesi salamann tesinde daha geni kapsamda kurgulanmas gereklilii oka dile getirildi.279 Bu balamda, daha geni anlamda sosyal gvenlik, vatandalk temelinde toplumdaki tm bireylere asgari yaam standartlarn salayan ve gvence altna alan tm politikalar kapsyor. Trkiyede Eitsizlikler: Kalc Eitsizliklere Genel Bir Bak raporunun bu blmnde, sosyal gvenliin bu geni tanmndan yola karak, ilgili blmlerde ortaya konduu zere, gelir dalmndaki dengesizlikler ve istihdam alanndaki eitsizlikler nda Trkiyede mevcut sosyal gvenlik sisteminin bir resmini izmeye alacaz. Bu resimde sosyal gvenlik sisteminin, sistemin iindeki ve dndakiler iin yaratt eitsizliklere deinerek, gncel dnm nda farkl toplum kesimleri iin ne ifade ettiini irdelemeye alacaz.

A. Trkiyede Sosyal Gvenlik Trkiyede sosyal gvenlik, prim demeye dayal bir sosyal sigortalar sistemi zerine kurguland. Bu sistem farkl alan gruplarna hizmet eden, birbirinden olduka farkllam sigorta kurallar ile ileyen eitsiz korporatist bir yap arz ediyor: 1946da kurulmu olan Sosyal Sigotalar Kurumu, cretli alanlarn, 1950de kurulmu olan Emekli Sand devlet memurlarnn, 1971de kurulmu olan Ba-Kur ise kendi hesabna
278

Uluslararas alma rgt (ILO) C102 Sosyal Gvenlik (Asgari Standartlar) Szlemesi, 1952. (ng.)

279

Tanm geniletme ynndeki almalara rnek iin bkz. Burgess, R.S.L. ve Stern N. (1991) Social Security in Developing Countries: What, Why, Who, and How? in Ahmad E., Dreze J., Hills J. ve Sen A.K. (eds). Social Security in Developing Countries, Oxford:Clarendon Press (ng.).

87

alanlarn sosyal gvenliini salamakla ykml klnd. 1980lerin ilk yarsnda yaplan dzenlemeler280 ile tarm iileri ve tarmda kendi hesabna alanlar da, SSK ve Ba-Kur ats altnda olmakla birlikte, dier cretli alanlar ve kendi hesabna alanlardan farkl sigorta kurallarna tabi olmak kouluyla sosyal gvenlik kapsamna alnmaya alld. Bu kurum tarafndan prime dayal olarak salanan sosyal gvence dar anlamyla emeklilik, salk ve ile ilgili dier risklere kar alanlara ve bamllarna teminat salamaktayd. Deiik oranlarda kapsanan ve farkl uygulamalar yoluyla gvence altna alnan alanlarn ve bamllarn arasndaki eitsizlikler bir yana, kayt d istihdamn toplam istihdamn hemen hemen yarsna karlk geldii

dnldnde, bu teminatlarn toplumun nemli bir kesimi iin eriilemez olduu ortaya kyor. Buna karlk, 1992 ylnda yrrle giren Yeil Kart ile sosyal gvence kapsam dnda kalan yoksul kesimin salk hizmetlerine eriiminin kamu kaynaklarndan karlanmak suretiyle salanmas ngrlmekteydi. Sistem hem sunduu hizmetler hem de finansman yaps asndan ok paral bir nitelik arzediyordu: hem maa balama oranlar hem de emeklilik, malllk, dul-yetim ayl vb. gibi hizmetlere hak kazanmak iin gerekli prim gn says ve ya snr her kurum iin farklyd, benzer ekilde emeklilik maa dzeyleri kapsam altndaki gruplar arasnda eitsiz biimde dalmaktayd, salk hizmetlerine eriim ve salk sigortasnn kapsad hizmetler de olduka farklamaktayd. Sosyal gvenliin finansmanna ilikin olarak ise Emekli Sand kapsamnda olanlar ve Yeil Kart sahipleri dnda, sosyal gvenlik sistemine devlet katksnn hi olmad grlyordu. SSK ve Ba-Kurun ileyii ok temelde alanlarn ve iverenlerin deyecei primler ile kendi kendinin finansmann salayan zerk sigorta kurumlar olarak tasarlanmt. Ancak, gerek fonda biriken kaynaklarn eitli hkmetler tarafndan amalar dnda (nein kamu borlarn finanse etmek iin) kullanlmasyla, gerekse kaytd almann yaygnlamas, aktif sigortallarn bakmakla ykml olduklar baml nfusun art, cretlerdeki dler gibi sebeplerle bu kurumlar kendi kendilerini finanse edemez hale gelerek yksek dzeyde ak vermeye baladlar. Bu aklarn bteden transferler yoluyla
280

Dzenlemelerin ieriine ilikin olarak bkz. 2925 sayl Tarm ileri Sosyal Sigorta Kanunu ve 2926 sayl Tarmda Kendi Adna ve Hesabna alanlar Sosyal Sigortalar Kanunu.

88

kapatlmaya balanmas ise 1990larn ikinci yarsndan itibaren znde bu finansal dengesizlikleri zmeye ynelik olan eitli parametrik deiiklikleri ieren bir dizi reformu beraberinde getirdi. Reform dizisinin ilk byk halkasn, 1999 ylnda aamal bir sre ngrerek sistemi dntrmeye ynelik atlan adm oluturdu. Sosyal sigorta sisteminin ksa ve orta vadede finansal aklarn gidermeye ynelik deiikliklerin yan sra, 1999 reform paketi kurumu tek at altnda birletirecek, isizlik sigortas uygulamasn yrrle sokacak ve mevcut sistemin iine tamamlayc olarak bireysel zel emeklilik sistemini getirecek nispeten uzun vadeli bir idari reform srecini de beraberinde getirdi.281 Bu sre iinde isizlik sigortas uygulamas 2001 ylndan itibaren yrrle girdi, sosyal gvenlikte idari anlamda tek at 2004 ylnda alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl altnda Sosyal Gvenlik Kurumunun kurulmas ile hayata geirildi, bireysel emeklilik fonlar yeni tasarruf aralar olarak finansal piyasalarda yerini ald. Bu dnmn ikinci aamas olarak da 2008 ylnda yrrle giren Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas (SSGSS) ile emeklilik ve salk sigortalar birbirinden ayrld. Emeklilik sigorta sistemi SGK altnda birletirilmesine karn, bu btnletirme daha nceki kurumun norm ve standartlarnda bir ortaklamaya gitmeksizin yapld iin kapsam altndaki nfus ierisindeki mevcut eitsizlik ve hiyerarileri pekitirir bir nitelik arz eder hale geldi.282 te yandan salk sigortas nfusun her kesimi iin zorunlu hale gelirken, gelir tespiti zerinden denecek primlere dayal niteliinden tr hizmetlere eriim konusunda toplumun baz kesimleri iin sorunlar beraberinde getirdi. Yasann eitsizlikleri azaltc nitelikte deerlendirilebilecek tek nitelii, eski sistemde Yeil Kart sahibi olan ya da olmaya hak kazanan, sosyal gvence kapsamnda olmayan yoksul bireylere gelir tespiti zerinden gerekleecek ekilde; 18 ya altndaki tm ocuklara ise ebeveynlerinin sigorta durumundan bamsz olarak sunulacak devlet katks yoluyla salk hizmetlerine eriimin salanmas oldu. Btn bu gelimeler aslnda Trkiyede
281

Reform paketinin detaylar iin bkz. World Bank. (2000) Turkey: Country Economic Memorandum Structural Reforms for Sustainable Growth, Report No: 20657-TU, Washington: World Bank. (ng.)
282

Trk Tabipler Birlii. (2008) Sosyal Gvenlikte Hak Kayb Dnemi. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar. (T.)

89

sosyal gvenlik sisteminde yaplan reformun toplumun tm kesimleri iin, prim deme koulundan bamsz, eit vatandalk temelinde gvence salamaktan uzak niteliini pekitirirken, sistemin ierisindekiler/darsndakiler ayrmn keskinletiren ve

ieridekiler arasndaki eitsizlikleri perinleyen bir yapy yeniden kurduunu gstermektedir.

B. Sosyal Gvenlik Sistemi inde Eitsizlikler Trkiyede kamu tarafndan yaplan sosyal harcamalarn karlatrmal dkm, sosyal gvenlik sisteminin nitelii ve nemine ilikin ipularn iinde barndryor. Bura ve Adar, 2004 yl iin Trkiyede GSMHnn yzde 12.5ini oluturan kamu sosyal harcamalarnn srasyla yzde 6 ve yzde 4,9unun yallk ve salk harcamalar olduunu gsteriyor.283 Toplam kamu sosyal harcamalarnn AB ortalamasnn (yzde 26.3) neredeyse yars kadar olmasnn yan sra, sosyal gvenlik ve salk harcamalarnn da bu ortalamalarn ok gerisinde kalm olmas, sistemin hem prim demeye dayal niteliini gsterir, hem de bu alanlarda kamu katksnn dklne iaret eder nitelikte. te yandan, sosyal gvenlik sistemi kapsam altndaki nfusa ilikin verilere dikkatle bakmak gerektiini dnyoruz. Elveren, Devlet Planlama Tekilat tarafndan derlenen verileri kullanarak, 2004 yl iin toplumun yaklak yzde 89.2lik kesiminin sosyal gvenlik emsiyesi altnda bulunduunu gsteriyor.284 Kapsam altndakilerin sadece yzde 19.9u aktif sigortal iken, yzde 11.3 halihazrda emekli ayl alanlardan olumakta. Trkiyedeki sosyal gvenlik emsiyesinin salk sigortasn da kapsad gz nnde bulundurulursa, bu rakamlarla belirtilen kapsamn dndaki yoksul kesimin Yeil Kart kapsamnda salk hizmetlerinden faydalanmas sz konusu. Ancak Yeil Kart

283

Bura, A. ve S. Adar (2007), Trkiyenin Kamu Sosyal Yardm Harcamalarnn Karlatrmal Bir Analizi, Boazii niversitesi Sosyal Politika Forumu. (T.)
284

Elveren, Y. A. (2008) Social Security Reform in Turkey: A Critical Perspective, Review of Radical Political Economics, 40(2), 212-232. (ng.)

90

sahipliine ilikin resmi veriler ayn dnem iin bu hizmetten yararlanan 13.5 milyon kiiden (nfusun yaklak yzde 19u) sz ediyor.285 Dnya Bankasnn TK ile ortaklaa gerekletirdii bir almada, 2003 yl iin nfusun yzde 30unun Yeil Kart dahil hibir sigorta kapsamnda olmad ortaya konmutur.286 Nitekim 2006 yl verilerine gre nfusun yzde 20sinin Yeil Kart dahil hibir sosyal gvencesi olmad, bu korunmasz kesimin de en yoksul yzde 30luk gelir grubu iinde yer ald grlyor.287 Her ne kadar Yeil Karta dair kamuoyunda istismarn yksek olduuna dair bir alg olsa dahi, gelir kouluna gre hak etmedii halde Yeil Kart sahibi olanlarn ise nfusun sadece yzde 1.8ini oluturduu tespit ediliyor.288 teki duruma bal olarak kurgulanm eitsiz korporatist bir sosyal gvenlik sistemi emeklilik ve salk sigortalar balamnda, kapsam iindekiler ve kapsam dndakiler ayrmn keskinletirirken, kapsam dnda kalanlarn tamamna da asgari dzeyde bir standart sunmaktan uzak grnyor. Sosyal gvenlik sistemi, gncel dnm iinde emeklilik ve salk sigortalarn birbirinden ayrmaya ynelik deiiklikler geirmesine karn, toplumun tm bireylerine sosyal sigorta ve salk hizmetlerine eit koullarda eriimi salamak konusunda somut admlar atabilmi deil. Tmyle prime dayal bu sistem, formel sektrde alan ve sosyal gvencesi olan kesim iin bir yandan tek at altnda olsa dahi farkl norm ve standartlarla ileyen sigorta kollarna tabi olmalarndan ileri gelen eitsizlikleri perinlemekte, te yandan emeklilie hak kazanma srecini daha pahal ve zorlu hale getirmekte.289 Sosyal gvence kapsamnda olmayan nfusun ise emeklilik sistemi iinde yer almas olanakl olmamakla

285

A.g.e, s.217.

286

World Bank/State Institute of Statistics. (2005) Turkey: Joint Poverty Assessment Report: Volume 1 Main Report, Report No:29619-TU, Washington: World Bank, s. 73. (ng.)
287

Grsel, S., B. Darbaz ve U. Karako (2009) Yeil Kart: Trkiyenin En Maliyetli Sosyal Politikasnn Gl ve Zayf Yanlar, Betam Aratrma Notlar, No.39, stanbul: Baheehir niversitesi, s. 2-4. (T.)
288

A.g.e., s. 4.

289

Trk Tabipler Birlii. (2008) Sosyal Gvenlikte Hak Kayb Dnemi. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar, s. 17-18. (T.)

91

birlikte, salk hizmetlerine eriimleri de, ok dk gelirli olanlar dnda, prim katksn yaptklar lde gerekleebiliyor.

Tablo 19: Sosyal sigorta programlarnn kapsad nfus, 2008 Kii Kamu alanlar (SSGSS ncesinde Emekli Sand) Aktif Sigortallar 2.464.206 Bamllar 5.263.145 Emekli Ayl Alanlar 1.756.760 Toplam 9.484.111 Hizmet Akdi ile alanlar (SSGSS ncesinde SSK) Aktif Sigortallar 8.834.808 stee Bal Aktif Sigortallar 247.583 Tarmdaki Aktif Sigortallar 202.000 Emekli Ayl Alanlar 5.024.696 Bamllar 18.546.344 Toplam 32.855.431 Bamsz alanlar (SSGSS ncesinde Ba-Kur) Aktif Sigortallar 1.897.906 stee Bal Aktif Sigortallar 235.069 Tarmdaki Aktif Sigortallar 1.127.744 Bamllar 9.377.960 Emekli Ayl Alanlar 1.965.247 Toplam 14.603.926 GENEL TOPLAM Aktif Sigortallar 13.302.627 stee Bal Aktif Sigortallar 482.652 Tarmdaki Aktif Sigortallar 1.329.744 Bamllar 33.323.918 Emekli Ayl Alanlar 8.827.745 Toplam 57.266.686 Kaynak: DPT, 2010, Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013) 2010 Yl Program. Toplam nfus oran (%) 3,5 7,4 2,5 13,3 12,4 0,3 0,3 7,0 26,0 46,0 2,7 0,3 1,6 13,1 2,8 20,4 18,6 0,7 1,9 46,7 12,4 80,2

Tablo 19da grld zere, Devlet Planlama Tekilat verileri, 2008 yl iin nfusun yzde 80inin sosyal gvence kapsam altnda olduunu gsteriyor.290 Bu

rakam, aktif sigortallar ile bu sigortallarn tahmini olarak hesaplanm bamllarn da kapsyor. stihdam blmnde de deinildii zere, kaytd istihdamn, toplam istihdam iinde artan payn sosyal gvenlik kapsam rakamlar zerinden yeniden okumak da

290

Devlet Planlama Tekilat. (2010) Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013) 2010 Yl Program. Ankara: DPT, s. 216. (T.)

92

mmkn. Basit bir hesapla, yukardaki tabloda sunulan kapsam altndaki kii saylarn ayn yl iin igcndeki nfusa oranladmzda aktif (tarm ve tarm d) ve istee bal sigortallarn igcnn sadece yzde 63.5ini, istihdam edilenlerin ise yzde 71.3n kapsam altna aldn gryoruz. teki duruma gre sosyal gvenliin kapsamna dair bu blmde verdiimiz rakamlarnn istihdam blmnde deindiimiz TK verilerinden farkllamasnn temel nedeni, sigorta kurumlarnn kapsam iine giren sigortallarnn toplam rakamnn gncel durumdan ziyade bir kez sosyal gvenlik kapsamna girerek tescil edilmi herkesi kapsamas. Yani, rnein gemite sigortal olarak bir ite alm ve bu iten ayrlm olan birisi u anda alt ite primi denmeksizin alyor (yani kaytd istihdamn ierisinde) olsa bile sigorta kurumlarnn kapsam iinde grnyor, bu da kapsam rakamnn olduundan daha yksek grnmesine neden oluyor. Nitekim, OECD ve Dnya Bankasnn Trkiyedeki salk sistemini deerlendiren ortak bir raporunda da kapsama ilikin olarak yukardaki gzlemlerimize paralel ekilde, DPT ve TK verilerinin uyumsuzluuna, uyumsuzluun kaytlarla ilgili sorunlardan ve bamllar iin yaplan tahmini hesaplardan kaynaklandna deiniliyor.291

C. Kadnlar ve Sosyal Gvenlik Sosyal gvenlik sisteminin kaytl alanlar znesi olarak belirlemesi, toplumsal cinsiyet eitsizliini pekitiriyor.292 stihdam blmnde belirtildii zere, Trkiyede kadnlar igcne erkeklere oranla ok daha dk dzeylerde katlm gsterebiliyor. gcne katldklarnda ise, erkeklere oranla kadnlar gvenceli istihdam olanaklarna eriim konusunda dezavantajl bir konumda yer alyorlar. Bylece kaytl istihdam edilebilen toplam kadn nfusunun yzde 20sinden az dndaki kesimin sosyal sigorta ve salk hizmetlerinden yararlanabilmeleri de ancak hanedeki baka bir bireye baml olarak gerekleebiliyor. Hacettepe Nfus Ettleri Enstitsnn 2009 ylnda yaynlad raporda gsterildii zere, kadnlarn sosyal gvenlik kapsamnda olmalar, yerleim yeri,
291

Organizaton for Economic Co-operation and Development ve World Bank. (2008) OECD Reviews of Health Systems: Turkey. Paris: OECD, s. 38. (ng.)
292

Kadn Emei ve stihdam Giriimi. (2009) Trkiyede Kadn Emei ve stihdam Sorun Alanlar ve Politika nerileri, Nisan, s. 16. (T.)

93

eitim durumu ve hanehalk refah dzeyi gibi temel zelliklerle olduka ilintili.293 Kentlerde ve daha gelimi blgelerde yaayan, daha yksek eitim grubunda bulunan ve hanehalk refah dzeyinin en yksek kategorilerinde yeralan kadnlar, krsal kesimde ve nispeten az gelimi blgelerde yaayp alan, eitim almam ve hanehalk gelir dzeyi en alt kategorilerde seyreden kadnlarn aksine sosyal gvenlik kapsam iinde yer alyorlar.294 Bununla birlikte, sosyal gvenlik kapsamnda olmayan kadnlarn orannn Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde ok yksek olmas (srasyla yzde 84 ve yzde 87), sosyal gvenlik alann, blgesel ve cinsiyet temelli eitsizliklerin rtt bir alan olarak karmza kyor.295 Prime dayal bir sosyal gvenlik sistemi iinde kadnlarn salk hizmetlerine eriimlerine ilikin veriler de bu betimlememizi pekitiriyor: 15-49 ya grubundaki kadnlarn yzde 16s Yeil Kart dahil hibir salk gvencesine sahip deil; zellikle krsal alanda yaayan, hi eitimi olmayan veya ilkretim birinci kademeyi tamamlamam ve hanehalk gelir dzeyi en dk dzeylerde olan kadnlar arasnda her be kadndan biri, 15-19 ya grubundaki gen kadnlar arasnda da kadndan biri salk hizmetlerine ne baml ne de hak sahibi olarak eriemiyor.296 Kadn Emei ve stihdam Giriimi tarafndan hazrlanan rapor, sosyal gvenlik kapsamnda olan kadnlar arasnda, iteki duruma bal olarak farkl norm ve standartlar zerinden ileyen sigorta kollarnn yaratt eitsizlikleri aka ortaya koyuyor. Sosyal sigorta sisteminin gncel dnm iinde gvenceli olarak ii, kendi hesabna ya da kamu grevlisi olarak alan kadnlar iin prim gn says ve emeklilik yann erkeklerle eitlenecek ekilde ykseltilmi olmas297 ya da aylk balama oranlarnda yaplan

293

Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits (2009) Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas 2008. Ankara: Hacettepe niversitesi, s. 54. (T.)
294

A.g.e., s. 55. A.g.e., s. 54. A.g.e., s. 54.

295

296

297

Kadn Emei ve stihdam Giriimi. (2008) Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Yasa Tasars Kadnlara Nasl Bir Sosyal Gvenlik Vaat Ediyor? Rapor, s. 31. (T.)

94

deiiklikler ile emeklilik aylklarnn nemli lde decek olmas,298 kaytl alan kadnlar erkeklerle ayn koullara bal klyor.299 Ancak, istihdam blmnde detayl olarak deinildii zere, kadnlarn cret dzeyleri erkeklerle eit deil. cretlerde var olan toplumsal cinsiyet temelli eitsizliin, bu eitsizlii gzard eden bir emeklilik sistemi tarafndan emeklilik gelirinde de yeniden retilecei grlyor.300 Kaytl istihdamn dnda kalan kadnlar ise, ya sigortal kiiye e, anne ya da kz ocuu olma haliyle erkeklere baml olarak tanmlanyorlar301 ya da sistemin tamamen dna itiliyorlar.302 15 ya st nfusun neredeyse drtte n oluturan bu kadnlar, ev kadnlar, 18 ya zeri gelir getirici bir ite almayan kz ocuklar, cretsiz aile iileri ve kaytd alan kadnlardan oluuyor.303 Sistemin formel kesim iin ngrd deiiklikler ierisindeki gerek denek miktarlarndaki dler, gerekse hak kazanma koullarnn arlatrlmas baml klnan kadnlar da dolayl olarak (rnein, lm aylna hak kazanma) olumsuz etkiliyor. te yandan 18 ya zeri okulda olmayan ve almayan kz ocuklarnn salk hizmetlerine eriimleri artk ancak genel salk sigortasna prim katks yapld lde gerekleebiliyor.304 Dolaysyla sistem, hanede sosyal gvence kapsam hak sahibi ya da baml olarak mevcut olsa dahi 18 yandan byk, almayan ve eitimine devam etmeyen tm bireyleri ailelerinin prim katks

298

A.g.e., s.33.

299

Kl, A. (2008) The Gender Dimension of Social Policy Reform in Turkey: Towards Equal Citizenship? Social Policy and Administration, 42, 5, s. 487-503. (ng.)
300

Elveren, A. ve Hsu, S. (2007) Gender Gaps in the Individual Pension System in Turkey, Department of Economics Working Paper Series, 2007-06, University of Utah, s. 35. (ng.)
301

Kadn Emei ve stihdam Giriimi. (2009) Trkiyede Kadn Emei ve stihdam Sorun Alanlar ve Politika nerileri, Nisan, s. 16. (T.) stee bal sigortalln da prim miktarlarnn ykselmesi nedeniyle eriilemez olduu belirtiliyor. A.g.e., s. 17.
303 302

Kadn Emei ve stihdam Giriimi (2008) Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Yasa Tasars Kadnlara Nasl Bir Sosyal Gvenlik Vaat Ediyor? Rapor, s. 17. (T.)
304

A.g.e., s.22.

95

yapmas kouluyla ieren bir nitelik arz ediyor. Bu koul ise, zellikle bu kesim iin sosyal gvenlii hanenin gelirinin bir fonksiyonu haline getiriyor. Sosyal gvence ann tamamen dnda kalan kadnlarn ise sosyal gvence kapsamnda emeklilik sistemine eriimleri bu kadnlarn gvenceli ilerde istihdam edilmeleri olasl dnda mmkn grnmyor. Fakat bu olaslk ise ok kuvvetli deil. teki konumlarna bakldnda cretli veya maal alan kadnlarn yzde 22si, yevmiyeli olarak alan kadnlarn yzde 94,5i, iveren kadnlarn yzde 29u, kendi hesabna alan kadnlarn yzde 92sinin herhangi bir sosyal gvenlik kurumuna bal olmakszn alt grlyor.305 Tarm d sektrlerde ise, 2009 yl iin cretli veya yevmiyeli alan kadnlarn yzde 60, kendi hesabna alan kadnlarn ise yzde 27si sosyal gvence kapsam dnda yer alyor.306 Bylesine bir alma hayatnda gvence ann dnda kalan kadnlar iin emeklilik sistemine hak sahibi ya da baml statsnde eriimin neredeyse olanaksz olduunu gzlemliyoruz. Salk hizmetlerine eriimleri ise eit derecede sorunlu: yukarda da deinildii zere sistemin gncel dnm salk sistemini prim katks zerinden iler hale getirmi durumda. Burada sosyal gvence kapsam dnda kalan kadnlar, eer gelirlerinin asgari cretin te birinden az olduunu tespit ettirebilirlerse primlerinin devlet tarafndan denmesi eski Yeil Kart sisteminin devam olarak genel salk sigortas kapsamnda mmkn olabilecek, aksi halde ancak prim katksn demek suretiyle salk hizmetlerine eriebilecekler. 2008 yl itibariyle Trkiyedeki kadnlarn yzde 16snn Yeil Kart dahil herhangi bir salk sigortas kapsamnda yer almad307 dnldnde salk hizmetlerine primli sistem zerinden eriimin temel alnmasnn, salk hizmetlerinde eitsizlii pekitirici sonular dourmas ihtimali yksek.

305

Kadnn Stats Genel Mdrl (2008) Trkiyede Kadnn Durumu, s. 24. (T.) Trkiye statistik Kurumu online veritaban.

306

Hacettepe Nfus Ettleri Enstits (2009) Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas 2008. Ankara: Hacettepe niversitesi, s. 54. (T.)

307

96

. Yallar ve Sosyal Gvenlik Sosyal gvenlik sistemleri, blmn banda da deindiimiz zere, iinde yalln da bulunduu sosyal risklere kar gelir gvencesi sunma amacna hizmet eden sistemler. Bu sistemlerin en nemli bileenlerinden olan sosyal sigorta kollar asndan bakldnda, Trkiyedeki gibi datm yntemi ile fonlama esasna dayanan (PAYG Pay-As-You-Go) sistemler, bugnn alanlarndan kesilen primler bugnn yallarnn emeklilik maalarn finanse etme nitelii ile de nesilleraras bir dayanmaya iaret eder. Bu adan deerlendirildiinde, Trkiyede alma yandaki nfusun drtte birinin, alanlarn da neredeyse yarsnn sosyal sigorta kapsamnda olmad gz nne alndnda308 mevcut sistemin her iki amac da yerine getirmekten uzak olduu sylenebilir. Sosyal sigorta sistemlerinde deiiklik yaplmas ne zaman gndeme gelse, sigorta fonlarnn kara delik olarak nitelenen aklar ve bu aklar iin bteden yaplan transferler gereke gsteriliyor. Halbuki finansman yapsndaki bozulmann, prim katksna dayal sosyal sigorta sisteminin alma hayatndaki eitsizlikleri aynen temsil ve muhafaza eder niteliinde aranmas dnlmyor.309 Bu dnlmediinde, yaplan deiikliklerin kapsam altndakiler iin eitli hak kayplarn beraberinde getirdii, kapsam dnda kalanlar kapsam altna almaya ynelik ise hibir dzenleme ngrlmedii ortaya kyor.310 Mevcut sosyal gvenlik sistemi, kapsam dnda kalan nfusu ancak 65 yana geldii zaman hatrlyor: 2022 sayl kanun ile dzenlenen, 65 ya zerinde sosyal gvencesi olmayan kiilere baka geliri ve herhangi bir mlk olmadn, ayn zamanda aile desteinden de yoksun olduunu tescil ettirmesi kouluyla ayda bir denen bir
308

Brook, A.-M. ve Whitehouse, E. (2006) The Turkish Pension System: Further Reforms to Help Solve the Informality Problem, OECD Social, Employment and Migration Working Papers, No. 44, s. 20-21. (ng.)
309

Trk Tabipler Birlii (2008) Sosyal Gvenlikte Hak Kayb Dnemi. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar, s. 8-12 (T.); Cosar, S. ve Yeenolu, M. (2009) The Neoliberal Restructuring of Turkeys Social Security System, Monthly Review, April. (ng.)
310

Brook, A.-M. ve E. Whitehouse (2006) The Turkish Pension System: Further Reforms to Help Solve the Informality Problem, OECD Social, Employment and Migration Working Papers, No. 44, s. 23-24. (ng.)

97

yallk ayl mevcut. 2009 yl itibariyle aylk 90 TL olan bu demenin311 dzeyinin hem lkedeki tek kii iin belirlenmi alk snrnn olduka altnda olmas hem de OECD lkelerinde ihtiya tespiti ile datlan sosyal emeklilik maalar arasnda maa dzeyi sralamasnda en sonda yer almas dikkat ekici.312 zellikle kaytd alan kesimin istihdamn mevcut yaps ierisinde kaytl istihdama geme olanann kstl olduunu, bununla birlikte iverenlerin 40 ya zerindeki alanlar istihdam etmek yerine daha gen alanlar tercih ettiklerini gz nne aldmzda, alt ilerde sosyal gvence kapsam dnda kalm 40 ya zeri alan grubunun 65 yana gelinceye dek sosyal koruma mekanizmalarnn tmyle dnda kalma ihtimalinin ok yksek olduu grlebilir. Trkiyede 65 ya zeri nfusun yaklak yzde 40 sosyal sigorta kollarnn birinden emekli maa alyor, yzde 22si 2022 sayl kanun kapsamnda yallk aylndan faydalanyor. Ancak 65 ya zeri nfusun yzde 37 gibi yksek bir orannn hibir emeklilik geliri olmad tespit ediliyor.313 stihdam blmnde deinildii zere, kentlerde kaytd istihdama eklemlenen nfusun nemli bir ksmn genler oluturuyor. Bir yandan genlerin byk ounluu iin alma yaamna giri noktasnn sosyal gvencesiz iler olduu, te yandan sosyal gvenlik sisteminin gncel dnmnn kaytl alanlar iin emeklilie hak kazanma koullarn olduka arlatrd bylesi bir ortamda, nlem alnmad takdirde hibir emekli geliri olmayan nfus orannda zaman iinde ciddi artlar olmas kanlmaz grnyor. Gelir dalm blmnde de deindiimiz gibi, Trkiyede 2000li yllarn ortalarnda yal yoksulluu OECD ortalamasnn zerinde ancak bu durum nfusun geneli ile karlatrldnda, Trkiye yal nfusun yoksulluk riskinin grece daha dk olduu lkeler arasnda yer alyor.314 Bu durum, bu grup iinde sosyal sigorta kollarndan
311

Sosyal Gvenlik Kurumu (2010), Primsiz demeler statistikleri online veritaban.

312

Brook, A.-M. ve E. Whitehouse (2006) The Turkish Pension System: Further Reforms to Help Solve the Informality Problem, OECD Social, Employment and Migration Working Papers, No. 44, s. 22. (ng.)
313

A.g.e., s. 20-21.

Organizaton for Economic Co-operation and Development (2009a) Pensions at a Glance. Paris: OECD, s. 66-67. (ng.)

314

98

emeklilik maa almaya hak kazanm olanlarn, sistemdeki gncel deiiklikler ncesinde grece yksek emekli maalar alyor olmalar ile aklanabilir. Nitekim, OECD lkeleri arasnda dk, orta ve yksek cretli alanlar iin emekli maalarnn altklar dnemdeki cretlerine oranna bakldnda, Trkiye halen en yksek ya da ikinci yksek orana sahip lke durumunda.315 te yandan sosyal gvenlik reformunun uzun dnemli etkileri incelendiinde, bu grece olumlu durumun olumsuz ynde deieceini syleyebiliriz. Sistemin gncel dnmnn sistemin iindekilerin gelirleri zerindeki olumsuz etkisi nmzdeki yllarda daha da belirgin olarak ortaya kacak.316 Bu durum, sosyal gvenlik sisteminin dnda kalanlar iin 65 yandan sonra gelir tespitine bal olarak verilen yallk aylnn dzeyi ve kapsam asndan yetersiz olmas ile birlikte deerlendirildiinde,317 Trkiyede yal nfusta yoksulluk orannn artaca grlebilir.

D. ocuklar ve Sosyal Gvenlik Trkiyede dourganlk oranlarndaki azalmaya paralel olarak 15 ya altndakilerin toplam nfus iindeki paynn 1990 ile 2008 arasndaki dnemde yzde 35ten yzde 27ye dtn gzlemliyoruz.318 Son on yl iinde bebek ve 5 ya alt ocuk lmlerinde nemli lde gerileme (binde 52den binde 24e)319 olmakla birlikte bu
315

Brook, A.-M. ve E. Whitehouse (2006) The Turkish Pension System: Further Reforms to Help Solve the Informality Problem, OECD Social, Employment and Migration Working Papers, No. 44, s. 8-9. (ng.) Bunun nedenlerinden biri Trkiyede emeklilik maalarnn gelir vergisine tabi olmamas. Ancak Brook ve Whitehouse bu etmen dikkate alndnda dahi Trkiyedeki karlama oran halen ok yksek dzeyde kaldn belirtiyor.
316

Trk Tabipler Birlii (2008) Sosyal Gvenlikte Hak Kayb Dnemi. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar, s. 20. (T.)
317

Brook, A.-M. ve Whitehouse, E. (2006) The Turkish Pension System: Further Reforms to Help Solve the Informality Problem, OECD Social, Employment and Migration Working Papers, No. 44, s. 22. (ng.); Organizaton for Economic Co-operation and Development (2009a) Pensions at a Glance. Paris: OECD, s. 69. (ng.)
318

Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits. (2009) Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas 2008, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, Salk Bakanl Ana ocuk Sal ve Aile Planlamas Genel Mdrl, Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Mstearl ve TBTAK, Ankara, s. 20. (T.)
319

A.g.e., s. 134.

99

oranlar OECD lkeleri arasnda Meksika (binde 35) ile birlikte halen en yksek deerler.320 Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas verileri bu oranlarn lke iinde de farkllatn gsteriyor: rnein refah dzeyi en yksek olan hanelerde yaayan ocuklarn be ya alt lm hz, refah dzeyi en dk olan hanelerde yaayan ocuklarn lm hznn te biri dzeyinde; blgesel adan bakldnda en yksek lm oranlarnn Gneydou Anadoluda olduu grlyor.321 Bu bilgiler nda ocuk sal gstergeleri, 2 ya alt ocuklarn alanma oranlarnn OECD ortalamasnn olduka zerinde olduuna iaret ediyor.322 Bunun ok temelde tm alarn Salk Bakanl tarafndan temel salk hizmetleri kapsamnda cretsiz olarak salanyor olmasndan kaynaklandn belirtmekte yarar var. Buna karlk, rnein refah dzeyi en dk olan hanelerde yaan ocuklardan yaklak yzde 9unun hi a olmam olmas,323 bu cretsiz hizmete eriimin de eitsiz olduuna iaret eder nitelikte. ocuklar iin sosyal gvenlik, yakn zamana dek yanlzca ebeveynlerinin sosyal gvenlik durumlar zerinden tanmlanmaktayd. Fakat sosyal gvenlik sisteminin gncel dnm iinde salk ve emeklilik sistemlerinin birbirinden ayrlmas ile hanede bamls olduu aile bireyinin durumundan bamsz hale getirilerek, 18 ya altndaki tm nfusa primleri devlet tarafndan denmek zere genelletirilmi durumda. Prime dayal bir salk sigortas sistemi iinde 18 yandan kk bireylerin salk hizmetlerine eriimlerinin cretsiz olarak salanacak olmas bir yan ile olduka olumlu nitelik arz ediyor. Ancak, sistem iinde tescil edilmi olan bu bireyler, 18 yalarn doldurduktan sonra bu primli sistem iinde yukarda iaret ettiimiz sorunlarla kar karya kalacak,

320

United Nations Childrens Fund. (2008) The State of Worlds Children 2009: Maternal and Newborn Health. New York: United Nations, s. 118-121. (ng.)
321

Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits. (2009) Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas 2008, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, Salk Bakanl Ana ocuk Sal ve Aile Planlamas Genel Mdrl, Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Mstearl ve TBTAK, Ankara, s. 136-137. (T.)
322

Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2009b), Health at a Glance 2009: OECD Indicators. Paris: OECD, s. 194. (ng.)
323

Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits. (2009) Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas 2008, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, Salk Bakanl Ana ocuk Sal ve Aile Planlamas Genel Mdrl, Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Mstearl ve TBTAK, Ankara, s. 163. (T.)

100

sosyal gvenceli bir ite almadklar lde prim borlusu haline gelecek ya da primleri devlet tarafndan karlanan bugnn Yeil Kart sahibi olan yoksul kesim iinde yer aldklarn gelir tespiti ile tescil ettirmek durumunda kalacaklarn dikkate almay nemli buluyoruz.

E. Salk Harcamalar Prim deme esasna dayanan bir salk sigortas sistemi, hizmete eriim konusunda barndrd sorunlar kadar sigortann kapsamad ya da ksmi finansman salad hizmet alanlar balamnda, salk alannda yaplan harcamalara da bakmay gerekli klyor. OECD verilerine gre, Trkiyede salk alannda yaplan toplam harcamalarn GSYH iindeki pay 1980de yzde 2,4 iken, 2005 itibariyle yzde 5,7ye ykselmi durumda. Ancak bu oran Tablo 20de grld zere, OECD lkeleri arasnda en dk dzeyde.

Tablo 20: Salk harcamalarnn GSYH iindeki pay, 2005 A.B.D. 15,7 OECD Ort. 8,9 svire 11,2 Avusturalya 8,7 Fransa 11,1 Finlandiya 8,5 Almanya 10,7 Macaristan 8,3 Avusturya 10,4 spanya 8,3 Belika 10,3 Britanya 8,2 Portekiz 10,2 Japonya 8,2 Kanada 9,9 Lksemburg 7,7 Hollanda 9,8 rlanda 7,3 Danimarka 9,5 ek Cum. 7,1 Yunanistan 9,4 Slovak C. 7 zlanda 9,4 Polonya 6,2 sve 9,2 Kore 6,1 Y. Zelanda 9,1 Meksika 5,8 Norve 9,1 Trkiye 5,7 talya 8,9 Kaynak: OECD, 2009, Health at a Glance 2009, s.198

Kiibana toplam salk harcamas asndan satnalma gc paritesine gre hesaplanm deerler zerinden 1980den 2006ye ciddi bir art gzlenmesine karlk, Trkiye Meksika ile birlikte - halen OECD lkelerinin olduka gerisinde yer alyor; 2006

101

yl iin kiibana gerekletirilen 619 USD toplam salk harcamas OECD ortalamas olan 2.707 USDnin drtte birinden bile daha dk dzeyde.324 Fakat bir lkede salk alanna yaplan harcamalarn GSYH ierisindeki paynn ykselmesi, dorudan lkede salkl olma halinin ykselmesini beraberinde getirmeyebilir. Yani salk harcamalarnn GSYH ierisindeki paynn art, niteliksel olarak rnein eitim alanna yaplan harcamalardaki art ile ayn ekilde deerlendirmek doru olmayabilir. Bunun temel sebebi, zellikle koruyucu salk hizmetlerini ve kamu sal hizmetlerini

yaygnlatrld takdirde, tedavi edici salk hizmetlerinden hem daha ucuz hem de daha etkili bir biimde salkl olma seviyesini ykseltebilmesi. Yani salk alannda yaplan harcamann ne kadarnn, koruyucu salk hizmetleri ile kamu sal hizmetlerine ayrld, lkede salkl olma halinin ykseltilmesinde en az salk harcamalarndaki art kadar nem arz ediyor. Halihazrda Trkiyedeki salk harcamalarnn kompozisyonunu incediimizde, Erus ve Aktakke, OECD verilerine dayanarak, Trkiyede yllk salk harcamalarnn te birine yakn bir ksmnn vatandalar tarafndan cepten yaplan ila ve tedavi harcamalarndan olutuunu belirttiklerini gryoruz.325 2007 yl iin Trkiyede hanehalknn toplam harcamalar iinde cepten yaplan salk harcamalarnn pay yzde 1.6 ile OECD ortalamas olan yzde 3n olduka altnda olmasna ramen,326 salk sigortas kapsamnda olmayan ya da Yeil Kart olan nfus iin cepten yaplan bu harcamalarn miktar, salk sigortas kapsamnda olanlardan ok daha yksek.327 Dolaysyla cepten yaplan salk harcamalar zellikle yoksul kesim iin bir yk tekil ediyor. Erus ve Aktakke, salk sisteminin gncel dnm iinde gerekletirilen deiikliklerin, st
324

Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2009b), Health at a Glance 2009: OECD Indicators. Paris: OECD, s. 135. (ng.)
325

Erus, B. ve Aktakke, N. (2009) Impact of Healthcare Reforms on Out-of-Pocket Health Expenditures in Turkey, ERF Yllk Konferansta sunulan tebli, 7-9 Kasm, Kahire, Msr, s. 2. (ng.)

326

Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2009b), Health at a Glance 2009: OECD Indicators. Paris: OECD, s. 147. (ng.)
327

Organizaton for Economic Co-operation and Development ve World Bank. (2008) OECD Reviews of Health Systems: Turkey. Paris: OECD, s. 36. (ng.)

102

gelir grubunun cebinden daha az harcama yapmasna yola aarken alt gelir dzeyindeki gruplarn cepten harcamalarn azaltmadn gsteriyor.328 Tatar ve arkadalar, cepten yaplan bu harcamalarn yaklak drtte birinin enformel demelerden olutuunu belirtiyor. Bu enformel demeler ok temelde ameliyat iin doktorlara bak paras ad altnda yaplan ek demeleri, salk sigortasnn kapsamndaki bir hizmetten yararlanrken hizmetin kalitesini artrmaya ynelik yaplan demeleri (rnein kamu hastanesinde yatarak tedavi grme durumunda tek kiilik odada kalmak iin yaplan deme), ayakta ya da yatarak tedaviler srasnda dardan temin etmeleri beklenen ila, vb. medikal malzemeler iin yaplan harcamalar kapsamakta.329 Bu bakmdan salk sigortas kapsam dnda kalanlar kadar kapsam iindekiler de bu tip harcamalar yapmak durumunda kalyor. Tatar vd. dk gelir gruplarnn kiibana harcama miktarnn dierlerine gre daha yksek olduuna iaret ederken, bu harcamalarn salk sigortas kapsamndakiler tarafndan arlkl olarak ayakta tedavi/doktor hizmetleri iin, Yeil Kart sahipleri tarafndan da doktor hizmetleri ve ameliyatlar iin yapldn gsteriyor.330 Dolaysyla, bylesi bir finansman yaps iinde gelir eitsizliklerinin birebir yansmas salk hizmetlerine eriim alannda grlyor.

328

Erus, B. ve Aktakke, N. (2009) Impact of Healthcare Reforms on Out-of-Pocket Health Expenditures in Turkey, ERF Yllk Konferansta sunulan tebli, 7-9 Kasm, Kahire, Msr, s. 4. (ng.)

Tatar, M., Ozgen, H., Sahin, B., Belli, P., ve Berman, P. (2007) Informal Payments in the Health Sector: A Case Study from Turkey, Health Affairs, 26( 4), s. 1029-1039. (ng.)
330

329

A.g.e., s. 1037-1038.

103

4.

Trkiyede Eitime Dair Eitsizlikler

Bir toplum ierisinde eitliin kurumsallamasna dair kamusal eitime atfedilen iki rolden szedilebilir. Bu rollerden ilki, kamusal eitimin yaratt

toplumsal

toplumsallama deneyimi zerinden o toplumda eit ve zgr olarak nasl birlikte yaanacana dair ortak bir hafza oluturmak. kincisi ise, kamusal eitime eit eriim salayarak, eitim zerinden toplumsal statnn yeniden datlmas yolu ile toplumsal eitsizliklerin gelecek nesillere aktarlmasnn nne gemek. Eitim bu iki toplumsal rol ancak eitim alan yurttalarn baarsnn kendi iradeleri dahilinde belirlenmeyen sosyoekonomik koullar, cinsiyet, etnik kken ve anadil gibi koullar tarafndan belirlenmesini engelleyebilirse ve eitliki zgrlk bir sosyalleme salayabilirse baaryla stlenmi saylabilir. Bu fikirler nda eitime dair eitsizlikler konusunda yrteceimiz tartmay, zellikle okul ncesi eitim, ilkretim ve ortaretime younlatracaz ve eitim sisteminin toplumumuzda sosyal snf, toplumsal cinsiyet, etnisite, engellilik, din ve inan, ikamet edilen yer temelinde yaanan eitsizlikleri, ne derecede gidermeye ynelik bir ilevi ne derecede edinebildii zerine kuracaz. Eitim sisteminin eit ve zgr bireyler yetitirmeyi ne lde baard ve toplum ierisinde yaam anslarn nasl datt sorularna cevap arayacaz.

A. Eitim Dzeyi ve Okullulama Trkiyede toplumun genel eitim dzeyi OECD (Ekonomik Kalknma ve birlii rgt) lkelerinin gerisinde. OECDnin 2009 ylnda yaynlad raporda, nfusun yzde 90nn eitim grd yl says temelinde yaplan karlatrmada, Trkiyenin dier tm OECD lkelerinden kt durumda olduu ortaya kyor. Trkiyede toplumunun ortalama eitim ald re ortalama 6 yl iken, ayn sre Yunanistanda 10 yl, Almanyada ise 13 yl.331 Bu erevede, Trkiyede toplumun geneli iin eitim olanaklarna eriim sorununun srdn sylemek yanl olmaz. Tabii Trkiyede ortalama eitim sresinin dier OECD lkelerine oranla dk olmasnn nemli bir nedenini, bugn artk eitim

Organisation for Economic Co-operation and Development (2009a). Education at a Glance 2009: OECD Indicators, s. 301. (ng.)

331

104

anda olmayan nfusa gemi yllarda yeterli eitim olana sunulamam olmas oluturuyor. Gnmzde eitim andaki nfusun eitim olanaklarna eriimine odaklanmak gerekirse, zellikle 1997-1998 renim yl ierisinde balatlan sekiz yllk zorunlu eitim uygulamas ile beraber, Trkiyede okullulama oranlarnda iyileme grld sylenebilir. Bu iyileme ile beraber, ilkretim dzeyinde eitime eriim sorunlarnn tamamen ortadan kaldrlabildiini sylemek mmkn deil. Ayrca zorunlu eitim ierisinde olmayan okul ncesi eitim ve ortaretim dzeylerinde okullulama oranlar OECD lkelerine oranla yetersiz. Bu blmde srasyla okul ncesi okullulama oranlarna, ilkretim ve daha st dzeyde eitim olanaklarna eriim oranlarna, okumayazma oranlarna, okullarda retmen bana den retmen oranlarna, ve okuldan ayrlan ve atlan renci saylarna odaklanacaz.

a. Okuma yazma TK ve Dnya Bankas verilerinden oluturulan aadaki Tablo 6, 1997 ylndan 2007 ylna kadar geen on yl ierisinde Trkiyede yetikin okur yazarlk orannn deiimini gsteriyor.

Tablo 21: Yetikin okur-yazarlk oran (yzde) 1997 Trkiye 85,3 Erkek 93,9 Kadn 76,9 77,6 78,1 78,3 78,2 79,9 81,1 79,6 80,3 80,4 81 Kaynak: 2007 yl hari tm veriler TK Nfus ve Kalknma Gstergeleri; 2007 verisi ise Dnya Bankas kaynakldr. 94,4 94,6 94,5 94,5 95,3 95,7 95,3 96 96 96 85,9 86,3 86,4 86,3 87,5 88,3 87,4 88,1 88,1 89 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Tablo 21e gre, Trkiyede 2007 ylnda yetikin okur yazarlk oran yzde 89. 1997 ylndan 2007 ylna kadar geen on yllk sre ierisinde yetikinler arasnda okur yazarlk oran 3,7 puan art gstermi. Tablo cinsiyet temelinde incelendiinde, kadn ve erkek yetikin nfusun okuryazarlk durumu arasnda ciddi bir fark gze arpyor. Bu srete

105

yetikin kadnlar arasnda okur yazarln yzde 4,1 artt, erkekler arasnda ise yzde 3,7 artt grlyor. Belirtilen on yllk sre ierisinde hem kadnlar hem de erkekler arasnda okuma yazma oran artm, fakat okuma yazma oranlarndaki cinsiyet uurumu ortadan kalkmam. Tabloya gre, 2007 ylnda yetikin erkeklerin yzde 4 okuma yazma bilmezken, yetikin kadnlarn yzde 19u okuma yazma bilmiyor. Okuma yazma yetisinin toplumsal hayatn hemen her alannda katlmn n koulu olduu gz nnde bulundurulduunda, okuma yazma bilmemenin kiiyi toplum ierisinde gszletirdii anlalabilir. Bu duruma ek olarak, yetikin kadnlar arasnda okuma yazma orannn, yetikin erkeklere oranla dk olmas cinsiyet temelli eitsizliini perinleyerek phesiz ki kadnlar toplumda daha da dezavantajl bir konuma itiyor.

b. Okul ncesi Okullulama Gnmzde okul ncesi eitimin ocuklarn dil yeteneklerini ve soyut dnme kapasitelerini arttrd ve ileriki yalarnda gerek akademik ve gerekse i yaamlarnda baarlarna olumlu etkide bulunduu yaygn olarak kabul gryor. ocuk geliimine ve baarsna olumlu katklarna ek olarak, ok sayda OECD lkesi okul ncesi eitimi farkl tr toplumsal eitsizliklerin gelecek nesillere aktarlmasn engellemek iin nemli bir ara olarak kabul ediyorlar ve bu nedenle okul ncesi eitimin yaygnlamasn aktif olarak destekliyorlar.332 Kamu tarafndan herkese salanan cretsiz ve kaliteli okul ncesi eitim, toplumsal eitsizliklerin erken yatan itibaren kurumsallamasnn nne geebilir. Trkiyede okul ncesi okullulama oran dier OECD lkeleri ile karlatrmal olarak aadaki tablo zerinden incelenebilir. Tablo 22 okul ncesi okullulama oran temelinde, OECD lkelerinin yksekten de sralanmasn gsteriyor.

332

Fransa rnei iin Duru-Bellat, M. (2007) Social Inequality in French Education: Extent and Complexity of the Issues. inde der. R. Teese, S. Lamb & M. Duru-Bellat, International Studies in Educational Inequality: Theory and Policy. Dordrecht: Springer. (ng.)

106

Tablo 22: OECD lkelerinin okul ncesi net okullulama oranlar, 2005-2006 retim yl 100 Slovak Cumhuriyeti 86 Belika 100 Japonya 85 Fransa 100 Macaristan 85 spanya 99 Portekiz 78 talya 96 svire 74 zlanda 95 Yunanistan 69 sve 93 ngiltere 67 Meksika 92 Avustralya 63 Danimarka 91 Finlandiya 61 Yeni Zelanda 90 ABD 56 Hollanda 90 Polonya 56 Norve 87 Gney Kore 54 Avusturya 86 Trkiye 13 Lksemburg Kaynak: EFA, 2009, Overcoming Inequality Why Governance Matters, s. 284-291.

Tablo 22de de grlebilecei gibi, Trkiyede okul ncesi eitime katlm oranlar 2005-2006 retim ylnda yzde 13 ile OECD lkeleri arasnda en dk seviyede. Son yllarda bata Anne ocuk Eitim Vakf (AEV) olmak zere eitli sivil toplum rgtlerinin gayretiyle, okul ncesi eitim siyasi gndemde st sralara ykseliyor. Milli Eitim Bakanlnn da inisiyatifi ile balatlan almalar, okul ncesi eitimde okullulamay arttryor. Okul ncesi eitimde son durum, Bakanln 2009-2010 retim ylnda okul ncesi okullulama oran verileri aada Tablo 23te grlebilir.

Tablo 23: Okul ncesi okullulama oranlar, 2009-2010 retim yl Toplam Erkek Kadn 3-5 Ya 26,92 27,34 26,48 4-5 Ya 38,55 39,17 37,91 Kaynak: MEB, 2010, Mill Eitim statistikleri, rgn Eitim 2009-2010, s.1).

2005-2006 retim ylndaki yzde 13lk orann 2009-2010 retim ylnda yzde 20nin zerine tanabilmesi sevindirici. Fakat okul ncesi eitim alannda uzun vadeli bir siyasi kararlla ihtiya duyuluyor. Keza 2009 ylna kadar gerekleen arta ramen Trkiyede okul ncesi okullulama oranlar dier OECD lkelerine kyasla ok dk bir dzeyde kaldn da unutmamak gerekiyor. Trkiyede toplumsal eitsizliklerin gelecek

107

nesillere aktarmnn nne geebilmek amacyla, Trkiyenin okul ncesi eitimi herkes iin kaliteli ve cretsiz olarak salayabilene dek almay srdrmesi gerekiyor. Trkiyede okul ncesi eitimin yaygn olmamasnn ocuklar iin yaratt olumsuz sonulara ek olarak, kk ocuu olan kadnlar iin de kstlayc etkileri olduunu syleyebiliriz. Cinsiyet temelli eitsiz i blm nedeniyle ocuklarn bakm ykn tek balarna stlenen kadnlar iin okul ncesi eitim olanaklarnn varl, hem ocuun geliimine destek olmas hem de kadnn kendi yaam iin daha fazla vakit ayrabilmesi asndan olduka anlaml. Kimi zaman bu kadnn kendine ait bo zaman kazanabilmesini salayabilecekken, kimi zaman ise halihazrda dnyada kadn istihdam oran en dk lkelerden biri olan Trkiyede annelerin ocuklarn bakm yk nedeniyle istihdamdan ekilmek durumunda kalmalarn nne geebilir. Bu adan bakldnda, kamu tarafndan salanacak ve finanse edilecek kre hizmetleri ile birlikte, okul ncesi eitim hizmetlerinin yaygnlatrlmasnn da kadnlarn istihdama katlmalar iin nemli bir frsat yarataca muhakkak.333

c. lkretim ve Ortaretimde Okullulama Trkiyede 1997-1998 retim ylndan 2009-2010 retim ylna kadar ilkretim dzeyinde okullulama oranlarnn cinsiyete gre nasl deitiini Milli Eitim Bakanl verilerinden oluturulan Tablo 24 zerinden okuyabiliriz.

333

Okul ncesi retimde sabah lenci uygulamasnn yaygnlat biliniyor. Bu durumun tam zamanl kadn istihdamnn nndeki bakm engelini kaldramadn gz nnde bulundurmak gerekiyor.

108

Tablo 24: lkretimde net okullulama oranlar Toplam Erkek Kz 1997/'98 84,74 90,25 78,97 1998/'99 89,26 94,48 83,79 1999/'00 93,54 98,41 88,45 2000/'01 95,28 99,58 90,79 2001/'02 92,4 96,2 88,45 2002/'03 90,98 94,49 87,34 2003/'04 90,21 93,41 86,89 2004/'05 89,66 92,58 86,63 2005/'06 89,77 92,29 87,16 2006/'07 90,13 92,25 87,93 2007/'08 97,37 98,53 96,14 2008/'09 96,49 96,99 95,97 2009/'10 98,17 98,47 97,84 Kaynak: MEB, 2010, Mill Eitim statistikleri, rgn Eitim 2009-2010, s. 1.

2009-2010 retim yl itibaryla ilkretim andaki ocuklarn yaklak yzde 98inin okullatklarn gryoruz. 1997-1998 retim ylndan 2009-2010 retim ylna gelindiinde ilkretimde okullulama orannda 13 puann zerinde ciddi bir art olduu grlyor. Bu olumlu gelimede 8 yllk eitimin zorunlu hale getirilmesiyle balatlan eitim atann ve zorunlu eitim yann 14e karlmasnn nemli pay bulunduu sylenilebilir. Fakat ilkretim andaki ocuklarn yaklak yzde 2sinin eitim olanaklarna eriimlerinin halen salanamam olmas halan nemli bir eitsizlik sorunu olarak karmzda duruyor. lkretimde okullulama oranlarn cinsiyet temelinde incelediimizde, erkek ocuklar iin ilkretimde okullulama orannn 2009-2010 retim yl iin yzde 98,47 iken, kz ocuklar iin yzde 97,84 olduunu gryoruz. Yllar ierisindeki deiime odaklanldnda, kz rencilerin ilkretimde okullulama orannn 1997-1998 retim ylndan 2009-2010 retim ylna kadar yaklak 19 puan artt grlyor. lkretim andaki her iki cinsiyetten ocuklarn da yaklak yzde 2sinin ilkretime eriemediklerinden hareketle, ilkretimde okullulamann arttrlmas iin alnacak nlemlerin yalnzca kz ocuklar hedefleyecek ekilde kurgulanmamas gerektii ortaya kyor. Ayrca, 8 yllk ilkretimin zorunlu olmasn takiben ocuklarn okula kaytlar mecburi hale getirildiinden hareketle, ilkretimde okullulama orann eitime eriim 109

ile eitlemek doru sonular vermeyebilir. Eitime eriime dair tr gsterge kullanlabilir, okullulama oran bu gstergelerden yalnzca biri. Dier gstergeler ise devam ve mezuniyet oranlar. Okula kayt olan rencinin, ne dzeyde devamszlk yapt ve mezun olup olamad eitime eriime dair daha net bilgiler veriyor. zellikle zorunlu olan ilkretim seviyesinde eitime eriimin ancak ocuklarn okula dzenli devamlarnn saland durumda eitime eriimin gerekletirildii sylenilebilir. Bu nedenle, Eitim Reformu Giriiminin taslak raporunda da belirtildii gibi, ilkretim seviyesinde eitime eriim hesaplanrken, devamszlk oranlarnn dikkate alnmas gerekiyor.334 Ayn raporda 2008-2009 eitim retim ylnda 20 gnden fazla devamszlk yapan ilkretim rencilerinin oran yzde 3,2 olduu ve bu orann 2009-2010 retim ylnda 4,3 seviyesine ykseldii tespit ediliyor. Yksek devamszlk yapan ocuklar ile okullulaamayan ocuklar birlikte dnldnde, 2008-2009 eitim retim ylnda Trkiyede ilkretim seviyesindeki ocuklarn yaklak yzde 6dan fazlasnn ilkretim seviyesinde eitime eriemedii ortaya kyor. Aada Milli Eitim Bakanl verilerinden hareketle hazrlanan Tablo 25te ortaretimde cinsiyete ve yllara gre net okullulama oranlar grlebilir.
Tablo 25: Ortaretimde net okullulama oranlar Toplam Erkek Kz 1997/'98 37,87 41,39 34,16 1998/'99 38,87 42,34 35,22 1999/'00 40,38 44,05 36,52 2000/'01 43,95 48,49 39,18 2001/'02 48,11 53,01 42,97 2002/'03 50,57 55,72 45,16 2003/'04 53,37 58,01 48,5 2004/'05 54,87 59,05 50,51 2005/'06 56,63 61,13 51,95 2006/'07 56,51 60,71 52,16 2007/'08 58,56 61,17 55,81 2008/'09 58,52 60,63 56,3 2009/'10 64,95 67,55 62,21 Kaynak: MEB, 2010, Mill Eitim statistikleri, rgn Eitim 2009-2010, s. 1.

334

Eitim Reformu Giriimi (2010). Eitim zleme Raporu 2009, stanbul, s. 36. (T.)

110

Tablo 25e gre, 2009-2010 retim ylnda ortaretim andaki ocuklarn yaklak yzde 65i ortaretim seviyesinde okullulam durumda. 1997-1998 retim ylndan 2009-2010 retim ylna kadar geen on yllk srede ortaretimde okullulama orannda yaklak 27 puan dzeyinde bir art grlyor. 2009-2010 retim ylnda ortaretim seviyesinde okullulaan erkek renciler a nfusun yaklak yzde 65,5ine denk gelirken, ayn oran kzlarda yaklak yzde 62. Bu veriden hareketle, ortaretimde okullulamada cinsiyet temelli bir eitsizlik olduu ortaya kyor. Bu duruma yol aan toplumsal dinamikler ileriki ksmlarda tartlacak. Aada grlen Tablo 26, Trkiye ile dier OECD lkelerini, 2007 ylnda okullulama oran temelinde, 15-19 ya grubu iin karlatryor. Trkiyede bu ya grubundaki genlerin okullulama oranlarnn uluslararas karlatrmaya tabi

tutulmasn u nedenle nemli buluyoruz: Trkiyedeki genlerin eitim olanaklarna eriimleri ile dier lkelerdeki genlerin eriimlerini kyaslamak ve zellikle gen isizliinin kronik bir sorun haline geldii Trkiyede, genler iin eitim olanaklarnn ne denli kapsayc olabildiini tespit etmek. Fakat bu tablonun ya grubu itibariyla dorudan Trkiyede ortaretim a ile rtmediini de gz nnde bulundurmak ve bu veriyi ortaretimde okullulama karlatrmas yaparken yalnzca bir referans noktas olarak kullanlabileceini unutmamak gerek.

111

Tablo 26: 15-19 yanda genlerin net okullulama oranlar, 2007 Belika 94 Danimarka 83 Polonya 93 Avustralya 82 ek Cumhuriyeti 90 OECD ort. 82 rlanda 90 spanya 80 Hollanda 89 talya 80 Macaristan 89 ABD 80 Almanya 88 Yunanistan 80 Finlandiya 88 Avusturya 79 Norve 87 Portekiz 77 sve 87 Yeni Zelanda 75 Kore 87 Lksemburg 74 Fransa 86 ngiltere 71 Slovak Cum. 86 Meksika 50 svire 84 Trkiye 47 zlanda 84 Kaynak: OECD, 2009, Education at a Glance, s. 301.

Tablo 26 incelendiinde Trkiyenin 15-19 ya grubunda genler arasnda net okullulama orannn OECD lkeleri arasnda en dk olan oran olduu grlyor. Trkiyede 15-19 yalar arasndaki nfusun okullulama oran OECD lkeleri ortalamasnn neredeyse yarsna ve Trkiyede o ya grubundaki a nfusun yarsndan azna tekabl ediyor. OECD karlatrmas Trkiyede eitim sisteminin bu ya grubundaki genlere yeterli eitim olanaklar sunamadn gsteriyor. Ortaretimin dnda kalan genlerin, istihdam ile ilikileri de incelenerek oluturulan Tablo 27, eitim ve istihdamn dnda kalan 15-19 ya grubunda genleri gsteriyor. Tablo Trkiye dahil OECD lkelerini bu oran temelinde dkten yksee doru sralyor.

112

Tablo 27: 15-19 ya grubu eitim d ve istihdam d nfusun oran, 2006 Toplam Erkek Kadn Toplam Erkek Kadn Hollanda 3 3 3 Avustralya 7 7 7 Finlandiya 3 4 2 Belika 7 8 7 Norve 3 .. .. Kanada 7 8 7 Polonya 4 4 4 Yunanistan 8 8 7 Lksemburg 4 .. .. svire 8 8 7 Almanya 4 4 4 Portekiz 8 8 8 Danimarka 4 5 4 OECD Ort. 7 8 7 ek Cm. 5 5 4 Y. Zelanda 8 8 9 rlanda 5 5 5 Japonya 8 7 10 sve 5 6 3 spanya 10 10 11 Macaristan 6 6 6 ngiltere 11 11 10 ABD 6 6 7 talya 12 12 11 Fransa 6 7 6 Meksika 17 8 26 Avusturya 7 7 6 Trkiye 37.7 26 50 Slovak Cm. 7 6 7 Kaynak: OECD, 2009, Doing Better for Children, s. 43.

Tablo 27de grlebilecei gibi, Trkiye 15-19 ya grubu nfusu en yksek oranda eitim ve istihdamn dnda olan OECD lkesi. Dolaysyla ortaretimde okullulamann artmasna ramen, 2006 ylnda Trkiyenin ne eitimde, ne de istihdamda gen nfusu en yksek OECD lkesi olmas, okullulama alannda daha radikal admlarn atlmas gerektiini gsteriyor. Ayrca yukardaki tabloda Trkiyede 15-19 ya aralndaki gen kzlarn yarsnn ne eitimde ne istihdamda olduu ortaya kyor. Buradan hareketle, ortaretimde okullulama orannda kz ve erkekler arasnda grlen 5 puanlk farka paralel olarak, kz ocuklarn ilkretimden ortaretime geite erkek ocuklardan daha dezavantajl olduklar olduklar rahatlkla sylenebilir. Erkek ocuklardan farkl olarak, ortaretime devam etmeyen kz ocuklarn byk ounluu igcne de katlmyorlar. Ortaretimde okullulama orann arttracak eitim politikalar gelitirilirken kz rencilerin ilkretimden ortaretime geilerini salayacak nlemler almak gerekiyor. Bu nlemler alnrken ise, ERG raporunun dikkat ektii gibi, zellikle krsal kesimde yaayan, fazla kardee sahip olan, ebeveynlerinin eitim dzeyi dk ve babas tarmda alan kz ocuklarnn dikkate alnmas nemli grnyor.335
335

Eitim Reformu Giriimi (2010). Eitim zleme Raporu 2009, stanbul, s. 48. (T.)

113

. Okulu Terk Okuldan ayrlan ocuklarn okulu terk etme nedenlerini incelemek, Trkiyede eitim alanndaki eitsizlikleri ve dier alanlardaki eitsizliklerin eitim alanna nasl yansdn tespit edebilmek iin nemli bir alan sunuyor. Okulu terkin yaygnln incelemek amacyla, aada Tablo 28de 2001-2002 retim ylndan 2005-2006 retim ylna kadar ilkretimde okuldan ayrlan renci oranlar veriliyor.

Tablo 28: lkretimde okuldan ayrlan renci oranlar Toplam Erkek Kz 2001-2002 1,2 1 1,5 2002-2003 0,8 0,7 1 2003-2004 0,7 0,6 0,9 2004-2005 0,5 0,4 0,6 2005-2006 0,5 0,4 0,5 Kaynak: MEB verilerine dayanarak aktaran KSGM, 2008, CEDAW iin hazrlanan rapor, s. 33; ak ilkretim rencileri dahil edilmemitir.

Tablo 28de 2005-2006 retim ylnda ilkretimden rencilerin yzde 0,5inin ayrld grlyor. 2001-2002 retim ylndan 2005-2006 retim ylna dek hem erkek hem de kz ocuklar iin ilkretimden ayrlma oranlar hzl bir d gsteriyor. Bu olumlu de ramen, ilkretim dzeyinde okulun terk edilmesi olgusu sryor ve bu olgunun eitime eriimde ciddi bir eitsizlie iaret etmesi dolaysyla dikkatle incelenmesi gerekiyor. Daha nce tartld zere, bu ocuklar mezun olamadklar iin eitime tam anlamyla eritiklerini sylemek mmkn deil. lkretim dzeyinde okulu terk meselesini anlama amacyla yaplm en kapsaml alma Anne ocuk Eitim Vakf (AEV), Kadn Adaylar Destekleme ve Eitme Dernei (KADER) ve Eitim Reformu Giriimi (ERG) tarafndan hazrlanan Trkiyede lkoretim Okullarnda Okulu Terk ve zlenmesi ile nlenmesine Ynelik Politikalar adl rapor. Rapora temel oluturan aratrma dahilinde, ocuu okulu terk etmi ebeveynler, ilkretim okullarnda grev yapan retmen ve yneticiler ile 200 niteliksel grme yaplm ve aratrmann nicel boyutunda ise 6 ilde 2356 kiiden veri toplanm. Raporun

114

temel ktlarndan birini, okulu terketme mefhumunun karmak nedenler zincirinin sonucunda ortaya kt bulgusu oluturuyor. Rapor temel olarak okuldan ayrlma ve atlmann eitim sistemi ve okul koullaryla ilgili olabileceini kabul ederek, sosyo kltrel ve ekonomik koullarn okulu terkte belirleyiciliini vurgulamakta. Bu yaklam erevesinde raporda blgesel ve cinsiyet temelli eitsizliin okuldan ayrlma ve atlmada etkili olduu belirtiliyor. Rapor 1999-2005 yllar arasnda, yani 6 yl ierisinde, 436.614 ocuun ilkretim diplomasna sahip olamadan hayata atldklarn sylyor.336 Yaklak yarm milyona yakn ocuk, ilkretim seviyesinde eitime dahi tam eriim salayamadan eitim sisteminin dna kyorlar. Okulu terk nedenleri incelendiinde ise, aratrmaya katlan ocuklarn yzde 30u almak mecburiyetinde olduklar iin, yzde 23 ise aileleri istemedii iin okulu terk ettiklerini belirttikleri grlyor. TKin alan ocuklar hakknda yapt aratrmann sonular da ekonomik eitsizliklerin ocuklarn okulu terk etmesine yol aan en nemli faktrlerden biri olduuna iaret ediyor. TKe gre alan ocuklar arasndan okula devam etmeyenlerin yzde 20si okul masraflarn karlayamad iin okuldan ayrlyor.337 AEV, KA-DER ve ERGnin raporu da okulu terk etmi erkek ocuklarn yarsndan fazlasnn gelir getirici bir faaliyette bulunduuna dikkat ekiyor.338 Ayrca raporda ailenin sosyal gvenlik kapsamnda olmamasnn ve aile iinde kii bana den aylk harcamann dk olmasnn ocuun okulu terk ihtimalini arttrdna vurgu yaplyor. Rapor okulu terk eden ocuklarn yzde 83,5inin annesinin herhangi bir eitim almam olduuna iaret ediyor. Okulu terk eden ocuklarn yzde 51,9unun evinde Trke dnda bir dilin konuulduunu gsteriyor. Tm bu veriler bize, ocuu okulu terk eden ailelerin nemli bir ksmnn gelir ve eitim dzeyi dk, sosyal gvencesiz, ekonomik ve kltrel eitsizlie maruz kalan aileler olduunu gsteriyor. Baka bir deyile, ocuu

336

Gken, F., Cemalclar, Z., Grlesel., C. F. Trkiyede lkretim Okullarnda Okulu Terk ve zlenmesi ile nlenmesine Ynelik Politikalar, AEV, KA-DER ve ERG, s. 5. (T.)
337

Trkiye statistik Kurumu. (2007) ocuk gc Aratrmas 2006, Haber Blteni Say 61, 20 Nisan. (T.)

338

Gken, F., Cemalclar, Z., Grlesel., C. F. Trkiyede lkretim Okullarnda Okulu Terk ve zlenmesi ile nlenmesine Ynelik Politikalar, AEV, KA-DER ve ERG, s.7. (T.)

115

okulu terk eden ailelerin profili neredeyse tamamyla Trkiyede yoksullarn profili ile rtyor. Bu nedenle, ocuklarn ilkretim seviyesinde okulu terk sorununu bu raporun gelir dalm, istihdam ve sosyal gvenlik blmlerinde tartlan sorun alanlaryla birlikte dnmek gerekiyor. Bu adan bakldnda, ilkretim okullarnn yalnzca birer eitim merkezi deil, ayn zamanda en azndan dezavantajl ocuklara bir sosyal refah alan da salayacak ekilde kurgulanmasnn nemli olduu sylenebilir. Ayrca AEV, KA-DER ve ERGnin raporu eitim sisteminin kendisinin ve okullarn koullarnn da ocuklarn eitim hayatndan ekilmelerine zemin oluturduunu ortaya koyuyor. Rapora gre ocuklarn okula aidiyet hislerinin ykselmesi ile eitim hayatndan ekilmeleri arasnda bir ters orant olduu grlyor.339 Okula aidiyetin temel belirleyenlerinin ise ocuklarn retmenlerle kurduklar ilikiler ve ders d aktivitelerin ekicilii olduu belirtiliyor. Bu iki belirleyen asndan kz-erkek renciler arasnda bir farkllama olmazken, raporda kz ocuklarn okuldan ekilmesinde okulun fiziki artlarnn ve gvenlik ortamnn olduka etkili olabildii belirtiliyor. Tablo 29da ise ortaretim dzeyinde okuldan ayrlan renci oranlar yllara gre ve cinsiyete gre veriliyor.
Tablo 29: Ortaretimde okuldan ayrlan renci oran Toplam Erkek Kz 2001-2002 8,3 9,8 6,2 2002-2003 8,5 10,1 6,4 2003-2004 7,9 9,6 5,7 2004-2005 6,8 8,2 5 2005-2006 8 9,8 5,7 Kaynak: MEB verilerine dayanarak aktaran KSGM, 2008, CEDAW iin hazrlanan rapor, s. 33; ak lise rencileri dahil edilmemitir.

Yukardaki tablodan grld gibi, ortaretim seviyesinde okuldan ayrlan renci oran ilkretimde olduundan ok daha yksek. Bunun en nemli nedeni, ortaretimin ilkretim gibi zorunlu olmamas ve geliri kstl olan aileler iin ocuklarnn ortaretime devam etmesinin maliyetinin yksek olmas. Ortaretimde
339

Gken, F., Cemalclar, Z., Grlesel, C. F. Trkiyede lkretim Okullarnda Okulu Terk ve zlenmesi ile nlenmesine Ynelik Politikalar, AEV, KA-DER ve ERG, s. 7. (T.)

116

okuldan ayrlan renci orannda yllar ierisinde grlen deiim incelendiinde ise, ilkretimdeki gibi net bir d eiliminden bahsetmenin pek mmkn olmadn syleyebiliriz. 2001-2002 eitim retim ylnda ortaretimde kz rencilerin yzde 6,2si okuldan ayrlrken, 2005-2006 eitim retim ylnda ortaretimde kz renciler arasnda okuldan ayrlma oran yzde 5,7ye dyor, erkek renciler arasnda okuldan ayrlma oran ise her iki retim ylnda ayn: yzde 9,8. Ortaretimde okuldan ayrlmalarn bu denli yksek olmas, gerek eitim sistemini gerekse okuldan ayrlan rencilerin iinde yaadklar sosyo ekonomik koullar derinlemesine incelemeyi ve bu koullar dikkate alan politika nlemleri alnmasn gerektiriyor.

d. Blgeleraras Eitsizlikler Trkiyede eitim alannda blgeler aras eitsizlikler, okullulama oran, okur yazarlk oran, blgelerin eitim harcamas ierisindeki pay ve blgelere gre retmen renci oranlar baznda yaplacak karlatrmalar ile tespit edilebilir. Okullulama oranndan balamak gerekirse, aada Tablo 30da ilkretim ve ortaretimde okullulama oran, Trkiye ortalamasnn altnda kalan illerin blgelere gre dalm grlyor. Tablo okullulama oran Trkiye ortalamasnn altnda kalan illerin saysna gre blgelerin sralanmasn ieriyor.
Tablo 30: lkretim ve ortaretimde net okullulama oran ortalama altnda kalan illerin dalm, 2008-09 retim yl lkretim Ortaretim Bat Anadolu 1 1 Ege 1 1 Dou Karadeniz 3 1 Akdeniz 4 1 Bat Karadeniz 4 2 Orta Anadolu 6 4 Kuzeydou Anadolu 6 6 Ortadou Anadolu 6 5 Gneydou Anadolu 8 8 Kaynak: MEB, 2009, Mill Eitim statistikleri, rgn Eitim 2008-2009, s. 1-5.

117

Tablo 30da grlebilecei zere, ilkretimde okullulama oran Trkiye ortalamasnn altnda olan 39 ilin 8i Gneydou Anadoluda, 6s Kuzeydou Anadoluda, 6s Ortadou Anadoluda ve 6s Orta Anadoluda yer alyor. Ortaretimde de okullulama oran Trkiye ortalamasnn altnda olan 29 ilin 8i Gneydou Anadoluda, 6s Kuzeydou Anadoluda, 5i Ortadou Anadoluda ve 4 Orta Anadoluda yer alyor. Dolaysyla bu blgeler, okullulama oran Trkiye ortalamasnn altnda en fazla ili bnyesinde barndran blgeler olarak ne kyorlar. Blgelere gre okuryazarlk orann gsteren Tablo 31de, okullulama oranlarnda blgeleraras farkllklara paralel bir resme iaret ediyor. Tablo blgelerin okur yazarlk oranna gre yksekten de doru sralanm halini yanstyor.

Tablo 31: Blgelere gre okur yazarlk oranlar, 15 +ya, 2009 Bat Marmara 89,33 Bat Anadolu 89,21 Dou Marmara 88,89 Ege 87,99 stanbul 87,39 Akdeniz 84,95 Bat Karadeniz 83,96 Orta Anadolu 83,78 Dou Karadeniz 82,70 Kuzeydou Anadolu 74,68 Ortadou Anadolu 73,80 Gneydou Anadolu 72,50 Kaynak: TK, Adrese dayal nfus kayt sistemi nfus saym sonular.

Yukarda grld gibi, lkenin okur yazarlk oran en dk blgesi Gneydou Anadolu, en yksek okur yazarlk oranna sahip blge ise Bat Marmara blgesi. TKin verileri Gneydou Anadolu, Kuzeydou Anadolu ve Ortadou Anadolu blgelerinin okur yazarlk oranlarnn birbirlerine ok yakn olduunu ve bir st srada yer alan Dou Karadeniz Blgesinden belirgin bir eklinde ayrtklarn gsteriyor. Okur yazar olmayan nfusun byk bir blmn okullulama an oktan gemi yal yetikinlerden

118

olutuu dnldnde, okur yazarlk temelinde blgesel eitsizliklerin tarihsel bir eitime eriim eitsizliine iaret ettii sylenebilir. Eitimde blgeler arasnda bugne dair eitsizliklerin grnr olduu bir alan olarak blgelerdeki renci/retmen oranlar incelenebilir. renci/retmen oran, blgelerdeki eitim kalitesine dair bir gsterge olarak alnabilir. Bir retmen bana den renci orannn yksek olmasnn rencinin ald eitimin ve renci retmen ilikisine olumsuz etkide bulunaca beklenebilir. Tabii bu renci/retmen oran yalnzca blge leinde deil, kr/kent, il, mahalle ve hatta okul leinde de incelenmesi gereken bir gsterge. Fakat blgesel dzeyde veri olmasndan dolay, blge leinde eitsizlii inceleyebiliyoruz. Aada Tablo 32de Milli Eitim Bakanlnn 2008-2009 retim yl verilerini kullanarak hazrladmz blgelere gre

renci/retmen oranlar grlebilir. Tablo okul ncesi eitimde renci/retmen oranna gre blgeleri dkten yksee gre sralyor.

Tablo 32: Blgelere gre renci/retmen oran, 2008-09 retim yl Okul ncesi lkretim Ortaretim Bat Anadolu 17 21 16 Bat Marmara 20 20 17 stanbul 20 31 25 Ege 26 20 17 Akdeniz 28 23 19 Bat Karadeniz 30 19 16 Dou Marmara 30 23 20 Orta Anadolu 32 19 16 Kuzeydou Anadolu 35 24 21 Dou Karadeniz 38 18 17 Ortadou Anadolu 38 25 23 Gneydou Anadolu 44 31 29 Kaynak: MEB, 2009, Mill Eitim statistikleri, rgn Eitim 2008-2009, s. 32-44.

statistiki Blge Birimleri Snflamasna gre (BBS), okulncesi eitimde renci/retmen oran en yksek olan blgeler srasyla, Gneydou Anadolu, Ortadou Anadolu, Dou Karadeniz ve Kuzeydou Anadolu blgeleri. lkretim seviyesinde ise, retmen bana en ok renci den blgeler Gneydou Anadolu, stanbul, Ortadou Anadolu ve Kuzeydou Anadolu. Ortaretim incelendiinde ise,

119

Gneydou Anadolu, stanbul, Ortadou Anadolu ve Kuzeydou Anadolu blgelerinde retmen bana den renci oran dier blgelerin zerinde olduu grlyor. Her eitim dzeyinde de stanbul, Gneydou ve Dou Anadolunun renci/retmen oran en yksek BBS blgeleri olarak gze arpyor ve bu durumun bu blgelerde eitim alan renciler asndan eitimin kalitesine dair bir eitsizlie yol aabileceinin gz nnde bulundurulmas gerekiyor. Buna paralel bir dier eitsizlik faktr olarak, blgelere gre (ya da il, mahalle ve okul gibi dier tm leklerde) kadrolu, szlemeli ve cretli retmenlerin dalm incelenebilir. Szlemeli ve cretli retmenlerin gerek zlk haklar asndan, gerekse uzun sreli retmen renci ilikisi kurabilmeleri asndan daha dezavantajl konumda olduklar biliniyor. Eitim Reformu Giriiminin taslak raporuna gre, szlemeli ve cretli retmenlerin toplam retmenler ierisindeki pay Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu blgelerinde yzde 30un zerinde ve dier tm blgelerden daha yksek.340 Bu durumun, halihazrda eitim alannda blgesel eitsizliin en arn yaayan bu iki blgede eitim gren ocuklarn daha da dezavantajl konuma itilmelerine yol ayor.

B. Eitime Katlmn nndeki Engeller Trkiyede eitime katlmn nndeki engellerin bir blmne okullulama, okula devam ve okulu terk ile ilgili yaptmz tartmada deinmitik. Bu blmde ise, ailenin gelir seviyesi, toplumsal cinsiyet temelli ayrmclk, ocuk iilii ve ikamet edilen yer gibi deikenlerin ocuklarn eitime eriimi ile ilikisini incelemenin, eitim alanndaki eitsizlikler ile dier alanlardaki eitsizliklerin ilikilerini daha net bir biimde gsterebileceini dnyoruz.

a. Gelir Seviyesi ve Eitime Katlm Hanenin gelir seviyesi ile ocuklarn eitime katlm arasndaki iliki incelendiinde, Bak ve arkadalarnn hazrlad rapora gre, genel anlamda gelir yoksulu hanelerin ocuklarn zorunlu eitimin ardndan eitime devam ettirmekte ciddi glkler
340

Eitim Reformu Giriimi (2010). Eitim zleme Raporu 2009, stanbul, s. 90. (T.)

120

ekiyorlar.341 2003 yl verileri zerinden yaptklar inceleme sonucunda, Bak ve arkadalar Trkiyede dk gelirlilerin dk, yksek gelirlilerin ise yksek eitim aldklarna iaret ediyorlar.342 rnein, en yksek yzde 20lik gelir diliminin yars en az lise mezunu iken, en alt yzde 20lik dilimde lise mezunlarnn oran yzde 5e kadar dyor.343 Bu durumun ortaya kmasndaki en byk etken ise, dk gelirli ailelerin ocuklarnn zorunlu eitimin ardndan ya igc piyasasna girmek durumunda ya da ev ii i blmnde sorumluluk almak zorunda kalmalar. Bak ve arkadalar, gnmzde, eitimde dershanelemeye ve zel okullara dayal fiili zelletirme sonucu kamunun asli grevlerinden biri olan eitimden uzaklamasnn, vasf kazandran eitimi esas itibariyle gelir dzeyinin bir fonksiyonu haline getirmekte344 olduunun da altn iziyorlar. Dk gelirli ailelerin ocuklarnn byk ounluunun zorunlu eitimin ardndan eitimden ekilmek durumunda kalmalar, bu ocuklarn yksek eitim eitim alarak iyi koullarda istihdam edilme olanaklarn da ortadan kaldryor. Bu adan bakldnda da, Trkiyede sosyal hareketlilik ihtimalinin nemli lde dar olduu ortaya kyor. Eitim sisteminin toplumda gelire bal katmanlamay derinletiren yaps, toplumsal cinsiyet temelli eitsizlikleri de pekitiriyor. Eitime eriimin gelirin bir fonksiyonu olduu durumda, eer aile kstl btesini bir ocuun eitimine kullanabilecek durumda ise erkek ocuklarn eitimini srdrmesini kz ocuklara tercih ediyor.345 Bu durum zellikle kz ocuklarnn zorunlu ilkretimden, ortaretime geilerinin nnde bir engel tekil ediyor.346
Bak, O., Levent, H., nsel, A., Polat, S. (2009). Trkiyede Eitime Eriimin Belirleyicileri, Eitim Reformu Giriimi, stanbul, s. 22. (T.)
342 341

A.g.e., s. 6. A.g.e. A.g.e., s. 22. Eitim Reformu Giriimi (2009). Eitimde Eitlik Politika Analizi ve neriler, stanbul, s. 15. (T.)

343

344

345

Bak, O., Levent, H., nsel, A., Polat, S. (2009). Trkiyede Eitime Eriimin Belirleyicileri, Eitim Reformu Giriimi, stanbul, s. 17. (T.)

346

121

Hanenin gelir seviyesi ile eitime eriim arasndaki iliki, zellikle kamunun henz yeterince hizmet kapasitesi yaratmam olduu okul ncesi eitim alannda ilkretime oranla daha da grnr oluyor. Bu eitsizliin boyutlar, aada Eitim Reformu Giriimi tarafndan yaynlanan Eitimde Eitlik Politika Analizi ve neriler adl rapordan aldmz, yzde 10luk gelir dilimleri ile okul ncesi eitime katlm ilikisini gsteren grafikte grlebilir.

Grafik 1: Gelir ile okul ncesi eitime eriim arasndaki iliki

Kaynak: 2003 yl Hanehalk Bte Anketinden oluturan Arandan alntlayan ERG, 2009, Eitimde Eitlik Politika Analizi ve neriler, s. 22.

2003 yl Hanehalk Bte Anketi zerinden oluturulan bu grafik, hanenin iinde bulunduu gelir dilimi ykseldike hanedeki ocuklarn okul ncesi eitime eriimlerinin arttn gsteriyor. zellikle 6. gelir diliminden itibaren, hanenin ait olduu gelir diliminin artna paralel ocuklarn okul ncesi eitime katlm da artyor. Okul ncesi eitim almann ocuklarn ileriki eitim hayatlarna olumlu etkide bulunduu gz nnde bulundurulduunda, okul ncesi eitime katlmn hanenin geliri temelinde

farkllamasnn uzun vadede ocuklarn baars, yksek renime eriimleri ve yksek gelirli istihdam olanaklarna ulamalar asndan toplumsal eitsizlikleri de

derinletirdiini syleyebiliriz. 2003 ylndan bugne okul ncesi eitim alannda ciddi deiimler olduu gznnde bulundurulursa, bu deiimlerin hanenin gelir dzeyi ile

122

okul ncesi eitim ilikisine nasl etkidii zerinde yeni almalar yaplmasnn son durumu anlamamza nemli bir katkda bulunduraca sylenebilir. Aadaki grafikte ise zel eitim harcamalar ile yksekretime eriim arasndaki iliki grlebilir.

Grafik 2: zel eitim harcamalar ve yksekretime eriim arasndaki iliki

Kaynak: HBA 2003 ve HBA 2006 verilerinden derleyen Bak ve ark., 2009dan aktaran ERG, Eitimde Eitlik Politika Analizi ve neriler, s. 23.

Grafie gre, yzde 20lik gelir gruplarndaki hanelerin zel eitime yaptklar harcamalar arttka, o gelir grubundaki ocuklarn yksekretim seviyesinde eitime eriime olaslklar ykseliyor. En dk yzde 20lik gelir grubundaki ocuklarn yzde 5inden az yksekretim alabilirken, en yksek yzde 20lik gelir grubundakilerin yaklak yzde 30u yksekretime eriebiliyor. Yksekretim mezunlarnn

cretlerinin ilkretim ve ortaretim mezunlarnn cretlerinin ok zerinde cret aldklar gznnde bulundurulduunda, yksekretime eriimin gelirin bir fonksiyonu olduundan hareketle, toplumsal hareketliliin kstl olduu ortaya kyor.

b. Eitime Eriim ve Toplumsal Cinsiyet Son yllarda okul ncesi ve zorunlu ilkretim seviyelerinde kz ocuklarnn okullulama orannn artnda nemli bir baar kaydedildii sylenebilir. Fakat

123

ortaretim seviyesinde okullulamaya odaklanldnda, kz ocuklarnn eitime eriimde karlatklar sorunlarn halen Trkiyenin nde gelen eitim sorunlarndan biri olduu grlebiliyor. Hangi kz ocuklarnn ilkretimden ortaretime geite dezavantajl olduu incelendiine, kz ocuklarnn iinde yaadklar hanenin gelir seviyesinin ortaretime geite dezavantaj yaratan nemli bir etken olduu ortaya kyor. Daha nce de belirtildii gibi, kstl gelirleri olan aileler, erkek ocuklarnn ortaretime devam etmesini, kz ocuklarna oranla daha fazla nemsiyorlar. Ailelerin bu kararlarnda, kadna kar ayrmcla paye veren zihniyet yapsnn olduu kadar, ailenin sosyo-ekonomik koullar, eitim masraflarnn ykseklii ve eitim hayatnn ksa-orta-uzun vadede bu masraflar karlamas oranlarnn nemli etkisi bulunuyor.347 Kz ocuklarnn ortaretime katlmlarnn nndeki bir dier engel ise kk kardelerinin bakm ykn stlenmek durumunda kalmalar. Rankin ve Aytan belirttii gibi, ocuklarn bakm ykn stlenebilecek mekanizmalarn oluturulmas kz ocuklarn ilkretimden sonra eitime devam etmelerini olumlu etkileyebilir.348 Ayrca ebeveynlerin eitim seviyesinin ocuklarn eitime eriimleri ve eitimde geirdikleri sreye etkisi incelenirken, ebeveynlerin dk eitim seviyesinde olmasnn toplumsal cinsiyet eksenli eitsizlikleri daha da arlatrmakta olduu tespit ediliyor. Eitim Reformu Giriiminin Eitimde Eitlik Politika Analizi ve neriler adl raporunda, babas bir yl daha fazla eitim alan erkek ocuklarnn eitime katlm olasl oranlarnn yzde 15 artt, bu orann kz ocuklarnda ise yzde 10 dolaylarnda olduu belirtiliyor.349 Baka bir deyile, babann eitim seviyesindeki art erkek ve kz ocuklarn eitime katlmlarn ayn oranda arttrmyor. Bu bulgunun da, aile ierisinde toplumsal cinsiyet temelli eitsizlikler dolaysyla dezavantajl duruma debilen kz ocuklarn eitime eit katlmlar iin kamunun pozitif ayrmclk uygulamasnn gerekliliini tasdik

Bak, O., Levent, H., nsel, A., Polat, S. (2009). Trkiyede Eitime Eriimin Belirleyicileri, Eitim Reformu Giriimi, stanbul, s.22 (T.)
348

347

Rankin, B. H., Ayta, I. A. (2006) Gender Inequality in Schooling: The Case of Turkey, Sociology of Education, Vol. 79, No. 25, s. 38. (ng.)
349

Eitim Reformu Giriimi (2009) Eitimde Eitlik Politika Analizi ve neriler, stanbul, s. 15. (T.)

124

ettii iddia edilebilir. Hem ebeveynlerin eitim seviyesinin dk, hem de hanenin gelirinin kstl olduu durumlarda ise kz ocuklarnn ortaretime eriimi nndeki engeller katlanarak artyor. Eitim Reformu Giriiminin Eitimde Eitlik raporunda hanenin yllk geliri 5000 TL olan, babas ilkokul mezunu olan, annesi okuma-yazma bilmeyen bir kz ocuunun ortaretime gitme olaslnn yaklak yzde 1 olduu belirtiliyor.350 Tm bu saylan nedenler hesaba katldnda, kz ocuklarn erkek ocuklarla her dzeyde eitim olanaklarna eit katlabilmeleri iin kamu tarafndan pozitif ayrmclk nlemlerinin alnmas nemli grnyor.

c. ocuk ilii ve Eitime Eriim: Mevsimlik Tarm ilii rnei Bu raporun istihdam blmnde tartld zere, byk oranda ailelerin gelir yoksulluundan kaynaklanan ocuk iilii, ocuk yoksulluunun ciddi boyutlarda olduu Trkiye gibi lkelerde nemli bir sorun alan oluturuyor. ocuk iiler kimi zaman tamamen eitimin dnda kalabildikleri gibi, kimi zaman da kaytl olmalarna ramen almalar gerektii iin okula dzenli devam salayamyorlar. Mevsimlik tarm iilii yapmakta olan ve kendileri de ciddi oranda gelir yoksulluu ile mcadele eden ailelerin ocuklar da genellikle bu ikinci durumda kalyorlar. Bu balamda, ocuk iiliinin bu biiminin eitime eriime etkisi deerlendirilmek istenirse, aada Eitim-Sen tarafndan yaplan aratrmann sonucu olarak ortaya kan Tablo 33te, mevsimlik tarm iiliinin youn olduu ehirlerde mevsimlik tarm iisi olarak alan ocuklarn okula devam durumlar incelenebilir.

350

Eitim Reformu Giriimi. (2009) Eitimde Eitlik Politika Analizi ve neriler, stanbul, s. 24. (T.)

125

Tablo 33: Baz ilelerde tarm iisi ilkretim rencileri ve okuldan ayr kalnan gn says Tarm Tarm Okuldan Toplam iisi iisi erken Okula ge renci renci renci ayrlma balama says says oran (%) (gn) (gn) Diyarbakr: Merkez Batman: Merkez, Beiri Kozluk Adana: Seyhan, Yreir Adyaman: Merkez, Kahta anlurfa: Merkez, Suru, Ceylanpnar, Siverek, Suru, Bozova Gaziantep: ehit Kamil, ahinbey 49975 2955 5,9 25 22,4

25120

2111

8,4

23,1

18

13661

1200

8,7

33,5

..

38694

6584

16,8

46

45

55003

10005

18,1

66

45

74 547

2030

2,7

..

..

Toplam-Ortalama

243 339

23 683

9,8

38,5

32,6

Kaynak: Eitim Sen, 2007, Eitim Sen Mevsimlik Tarm ilii Nedeni ile Eitimine Ara Veren lkretim rencileri Aratrmas, s. 7.

Tablo 33te grld gibi Eitim-Senin raporuna gre Diyarbakr, Batman, Adana, Adyaman, anlurfa ve Gaziantepte mevsimlik tarm iisi toplam 23,683 ocuk bulunuyor. Bu ocuklar, zorunlu sekiz yllk temel eitimleri srasnda ortalama olarak ylda 70 gn okullarndan ayr kalyorlar. phesiz ki 70 gn devamszlk ocuklarn aldklar eitimin kalitesini drerek, ocuklar eitim ierisinde dezavantajl konuma itiyor. Buradan hareketle, halihazrda gelir yoksulluunun ve ocuk yata almann getirdii tm olumsuzluklar yaayan bu ocuklarn, zorunlu temel eitim sresince dahi eitimden yeterince faydalanamadklar ortaya kyor.

126

. Okullarn Mekansal Konumlan ile Yerleim Blgeleri Arasndaki Mesafe ve Eitime Eriim Okullarn mekansal konumlan ile yerleim blgeleri arasndaki uzakln, zellikle krsal blgelerde ilkretime eriim asndan ciddi bir sorun oluturduu biliniyor ve bu sorundan kaynakl krsal blgede yaayan ocuklar kentlerdeki akranlarna oranla eitimde dezavantajl bir konuma geliyorlar. Bu sorun eitim politikalar dahilinde, iki yntem ile zme kavuturulmaya allyor. Bunlardan ilkini belirlenen merkez okullara evre yerleim birimlerinden rencilerin tanmas, yani tamal eitim oluturuyor. Aadaki Tablo 34te 2000-2001, 2006-2007 ve 2009-2010 retim yllarndaki tamal eitim uygulamasnn kapsam ve cinsiyet temelinde renci profili grlebilir.

Tablo 34: Tamal ilkretim uygulamas yaplan okul ve renci says Merkez Okul Kz Erkek Yllar Says renci renci Toplam 2000/2001 5.249 279.827 328.091 607.918 2006/2007 5.845 329.022 365.606 694.628

2009/2010 5.759 324.032 343.609 667.641 Kaynak: 2000-01 ve 2006-07 verileri TK Milli Eitim statistiklerine dayanarak aktaran KSGM, 2008, s. 30; 2009-10 verileri MEB, 2010, Mill Eitim statistikleri rgn Eitim, s. 70.

Tabloda grld gibi, 2000-2001 retim yl ile 2006-2007 retim yl arasnda tamal eitime katlan merkez okul saysnn, tanan yerleim biriminin kapsamnn ve renci saysnn artt ortaya kyor. Bu artn, ilkretimde okullulama orannn art anlamnda olumlu olduunu syleyebiliriz. Fakat bu art 2009-2010 retim ylna gelindiinde korunamyor. Tamal eitim uygulamasna katlan kz ve erkek ocuklarnn says arasndaki farkn dk olmas tamal eitim uygulamasnn olumlu sonularndan biri. Fakat bu sistemin, ocuklar tamal eitimin yorucu ve ypratc sonularyla kar

127

karya braktn da gz nnde bulundurmak gerekiyor.351 ocuklarn eitime eriimlerine engel oluturmakszn tamal eitimin bu olumsuz sonularn en aza indirmek amacyla, Nazan stnda ve alar Keyder, ilkretim seviyesinde 1, 2, ve 3. snf rencilerinin kendi kylerinde temel eitimi almalarnn ve sonra tamal eitime gemelerinin hem fiziki hem de psikolojik geliimlerine daha uygun olacan belirtiyorlar.352 Okullarn mekansal konumlan ile yerleim blgeleri arasndaki uzakl ilkretime eriime getirdii engeli kaldrmak amacyla kullanlan uygulanan bir dier yntem ise Yatl lkretim Blge Okullar (YBO) uygulamas. 2000-2001, 2006-2007 ve 2009-2010 retim yllar iin bu okullarn says, renci kapasitesi ve toplam renci saylarna dair bilgi aadaki Tablo 35ten edinilebilir.

Tablo 35: YBO kapasite ve yatl renci saylar Okul Says 452

Okul Tr Yatl lkretim Blge Okulu+Pansiyonlu lkretim 2000/'01 Okl.*

Erkek

Kz

Toplam

104.843 36.140 140.983

2006/'07 Yatl lkretim Blge Okulu 603 107.637 59.157 166.794 2009/'10 Yatl lkretim Blge Okulu 574 145.695 119.590 265.285 Kaynak: 2000-01 ve 2006-07 yl verileri TK Mili Eitim statistiklerine dayanarak aktaran KSGM, 2008, s. 30, 2009-10 yl verileri ise Mill Eitim statistikleri rgn Eitim, 2009-2010, s. 53. *Pansiyonlu lkretim Okullar 2006da Yatl lkretim Blge Okulu Uygulamas ile birletirilmitir.

Tablo incelendiinde YBOlarn bu iki retim yl arasnda renci kapasiteleri ve toplam renci saylarnda artlar olduu gze arpyor. Tamal eitim uygulamas ile karlatrldnda, bu okullarn renci saysnn kstl kalyor. 2009-2010 eitim retim ylnda tamal eitim kapsamnda yaklak 667 bin renci bulunurken, ayn yl YBOlarda 265 bine yakn renci eitim alyor. Ayrca tamal eitimin aksine, yatl ilkretim blge okullarna kz rencilerin katlm orannn, her ne kadar 2000-2001

351

Keyder, ., stnda, N. (2006). Dou ve Gneydou Anadolu'nun Kalknmasnda Sosyal Politikalar, iinde Dou ve Gneydou Anadoluda Sosyal ve Ekonomik ncelikler, Birlemi Milletler Kalknma Program ve Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf, s. 31-32. (T.)
352

A.g.e.

128

retim ylndan 2009-2010 retim ylna dek ok hzl bir art grlse de, tamal eitime oranla dk seyrettii grlyor. zellikle son yllarda gndeme gelen YBOlardaki taciz vakalarnn kamuoyunda yaratt rahatszln kz ocuklarn YBOlara gnderilmesini daha da olumsuz etkileyecei beklenebilir. C. renci Baars Raporun bu blmnde hem Trkiyedeki eitim sisteminin renci baarsna etkisini dier OECD lkeleriyle karlatrmal bir analize tabi tutacaz, hem de lke ierisinde farkl statdeki eitim kurumlarnn kendi aralarndaki farkllamay inceleyeceiz. Bu tr bir analiz iin elimizdeki en uygun ara OECDnin 15 ya rencileri iin hazrlad Uluslararas renci Deerlendirme Program (PISA). Tablo 36 PISA verilerine dayanarak, Trkiye ve OECD lkeleri ortalamasnda ocuklarn yzde kann temel yeterlilik dzeyinin altnda olduunu gsteriyor.
Tablo 36: Temel yeterlilik dzeyinin altndaki rencilerin oran, PISA, 2006 Trkiye OECD ort. Okuma 32,2 23,1 Fen 46,6 23,2 Matematik 52,1 26,4 Kaynak: MEB EARGED, 2007, s. 29, 66, 74.

Bu tabloya gre, Trkiyede eitim sisteminin okuma, fen ve matematik alanlarnn tmnde OECD lkeleri ortalamasndan daha dk oranda renciyi temel yeterlilik dzeyinin zerine tayabildii ortaya kyor. Trkiyede temel yeterlilik dzeyinin altnda kalan rencilerin oran OECD lkeleri ortalamasndan okuma alannda yaklak 9 puan, fen alannda 23 puan, matematik alannda ise 26 puan daha yksek. Bu sonular, Trkiyede eitim sisteminin temel yeterlilik dzeyinde renci baars oluturmada OECD lkelerine oranla dk performans sergilediine iaret ediyor. Trkiye eitim sistemi ierisindeki okul trlerini ve bu okul trlerinde eitim gren rencilerin ortalama baarlarn incelediimizde okul trleri arasnda ciddi baar farkllklar gze arpyor. Tablo 37 okul trlerine gre rencilerin alandaki PISA sonular ile bu okul trlerinde eitim alan rencilerin sosyo-ekonomik durumlarn

129

gsteriyor. Tabloda okul trleri renci profili sosyo-ekonomik adan en iyiden en ktye doru sral.

Tablo 37: Okul trne gre rencilerin ortalama PISA puanlar, rencilerin ortalama sosyo-ekonomik durumu temelinde iyiden ktye sral Okuma Fen Matematik Anadolu lisesi 527 509 511 Genel lise 463 431 430 Meslek lisesi 419 394 393 ok programl lise 399 381 378 lkretim 348 349 359 Kaynak: PISA 2006 sonularndan Diner ve Kolain tarafndan hesaplanmtr. ERG, 2009, Trkiyede renci Baarsnda Eitsizliin Belirleyicileri, s. 18.

Tablodan da grld gibi, okul trleri rencilerin sosyo-ekonomik durumu temelinde sralandnda, bu sralama her alanda ortalama renci baars ile birebir rtyor. PISA 2006 sonular genel olarak akademik seicilik uygulayan bir lisede353 okuyan rencinin bir genel lise rencisinden 66-79 puan aras daha yksek sonular aldn ortaya koyuyor. Akademik seicilik uygulayan anadolu liseleri sosyo-ekonomik olarak durumu genel lise, meslek liseleri, ok programl lise ve ilkretim okullarnda okuyan rencilerden daha iyi durumda olan rencileri bnyesinde toplarken, bu renciler de dier okul trlerinde okuyan akranlarndan daha yksek baar oranlarna sahip oluyorlar. Eitim Reformu Giriiminin raporunda altn izdii gibi, bir okul trnde okuyan rencilerin sosyo-ekonomik durumlar ne kadar iyiyse, o okul trnn PISA baars da o denli yksek oluyor.354 Diner ve Uysal Kolain, PISA 2006 sonular zerine yaptklar deerlendirmede, rencilerin PISA baarlarnda sosyoekonomik altyaplarnn nemli bir etken olarak ortaya ktna vurgu yapyorlar ve mevcut eitim sisteminin

353

rnein, anadolu liseleri, yabanc dil arlkl liseler ve anadolu meslek liseleri. Eitim Reformu Giriimi, (2009) Eitimde Eitlik Politika Analizi ve neriler, stanbul, s. 18. (T.)

354

130

ailenin sosyo ekonomik durumunun renci baars zerinde yaratt dezavantajlar kaldramadnn altn iziyorlar.355 Sosyo-ekonomik olarak daha iyi durumda olan ailelerin ocuklarnn hem akademik seicilik uygulayan bir okul trne erime olaslklar daha yksek, hem de bu ocuklar daha geni olanaklara sahip bu okul trlerine eritikleri durumda daha kaliteli bir eitim alyorlar; sonuta akranlarna oranla akademik baarlar da daha st dzeyde seyrediyor. Bu durumun yksek renime eriim alannda da nemli toplumsal sonular dourduu Alkan ve arkadalar tarafndan gerekletirilen bir aratrmada ortaya kyor. Bu aratrmaya gre, renciler byk oranda ailelerinin sosyo-ekonomik zelliklerine paralel lise trlerine yerleiyorlar ve yerletikleri bu liseler de niversiteye gidip gidemeyeceklerini belirliyor.356 Tm bu ilikiler birlikte deerlendirildiinde, toplumdaki sosyo-ekonomik eitsizliklerin, nce nitelikli eitim veren okullara eriimde eitsizlie, ardndan akademik baarda, ve nihayet istihdamda, mesleki baarda ve kazanlan gelirde eitsizlie dnt; sonu olarak kuaklar boyunca yeniden retildii sylenebilir. Aada grlen Tablo 38, farkl blgelerde yaayan renciler arasndaki baar farklarnn, gelir dalm ve istihdam alanlarndaki eitsizliklerin kazand blgesel grnme paralel olduunu gsteriyor.

355

Diner, M. A., Uysal Kolain, G. (2009) Trkiyede renci Baarsnda Eitsizliin Belirleyicileri, Eitim Reformu Giriimi, stanbul, p. 14, (T.)
356

Alkan, A., arkolu, A., Filiztekin, A. ve nceolu, F. (2008) Trkiye Ortaretim Sektrnde Katma Deer Oluumu niversiteye Giri Yar, TBTAK, stanbul. (T.)

131

Tablo 38: Blgelerde renim alan rencilerin ortalama puanlar Okuma Fen Matematik Ege 475 439 440 Akdeniz 474 452 452 Marmara 462 436 444 Anadolu 451 422 419 Karadeniz 449 435 430 Dou Anadolu 409 383 372 Gneydou Anadolu 406 384 385 Kaynak: PISA 2006 sonularndan Diner ve Kolain tarafndan hesaplanmtr. ERG, 2009, Trkiyede renci Baarsnda Eitsizliin Belirleyicileri, s. 17.

Yukarda grld gibi, PISA sonularna gre okuma alannda renci baarsnn en dk olduu blge Gneydou Anadolu blgesi. Fen ve matematik alanlarnda ise Dou Anadolu blgesi renci baarsnn en dk olduu blge. Gneydou ve Dou Anadolu blgelerinin dier blgelerdeki ortalama renci baarsndan bir krlma ile ayrmas da dikkat ekiyor. Bu balamda, bu iki blgenin aleyhine gelien genel blgesel eitsizliklerin bir tezahrnn de renci baarlarna da yansdn syleyebiliriz. zellikle bu iki blgedeki ocuklarn byk bir ksmnn anadillerinin Krte olduu ve gelir yoksulluunun boyutlarnn dier blgelere oranla daha yksek olduu hesaba katldnda, bu blgelerdeki ocuklarn akranlarna oranla daha dk baar gstermelerinin sosyal ve ekonomik temelleri olduu rahatlkla sylenebilir.

. Eitimde Ayrmc Pratikler Raporun bu blmnde amacmz eitimde karlalan ayrmc pratiklere deinmek ve eitimin toplumsal eitlik idealine katkda bulunmasna ynelik olas reform programlar iin zellikle dikkat edilmesi gereken hususlar n plana karmak. Bu ama dahilinde, Trkiyede eitim sisteminde din, inan, anadil ve engellilik temelli ayrmclk pratiklerini tartacaz.

a. Eitimde Anadil Trkiyede eitim sistemi Trkiye topraklarnda Trke dndaki en byk anadil olan Krte bata olmak zere, Trke dnda anadillere sahip ocuklarn eitimdeki

132

dezavantajl konumlarn tmyle grmezden geliyor ve bu durum ciddi bir insan haklar sorunu. Uluslararas Aznlk Haklar Grubunun raporu, Trkiyede Almanca, Franszca ve ngilizce gibi yabanc dillerde eitim yaplabildii halde hibir devlet okulunda dilsel aznlklarn dillerinde eitim yaplmadn, hatta bu dillerin yabanc dil olarak dahi mfredata eklenmediini vurguluyor.357 Anadili Trke olmayan dolaysyla, bu dili, anadili Trke olan yatlar kadar iyi bilme ans olmayan ocuklar, anadili Trke olan renciler iin hazrlanm bir mfredat ile karlanca, daha eitimin ilk basamanda dezavantajl konuma itilmi oluyor. Bu dezavantaj, anadili Trke olmayan ocuklarn okul baarlarnda ve dolaysyla bu baarlara oranla akademik seicilik uygulayan okul trlerine ve yksekrenime eriimlerinde grnr hale geliyor. Bu balamda, BETAM aratrmaclarnn 2003 tarihli Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas verilerini kullanarak oluturduklar Tablo 39 incelenebilir.
Tablo 39: Anadiline gre eitim durumu, yzde Trke Krte Dier Toplam lkretim mezunu deil 9 46 26 15 lkretim mezunu 66 45 56 63 Ortaretim mezunu 15 6 11 14 Yksekokul ya da niversite mezunu 10 2 7 9 Kaynak: TNSA 2003 verileri kullanlarak BETAM, 2009, Aratrma Notu 49, s. 3.

Tabloda grld gibi, anadili Trke dnda baka bir dil olan Trkiye yurttalarnn eitimsel kazanmlar anadili Trke olanlarn gerisinde kalyor. zellikle anadili Krte olan yurttalar szkonusu olduunda, eitimsel kazanm farknn artt ortaya kyor. rnein, aratrmaya katlan anadili Krte olan yurttalarn yzde 46s ilkretim mezunu deilken, ilkretim mezunu olmayan anadili Trke olan yurttalarn oran yzde 9 seviyesinde. Benzer bir biimde, yksekokul ya da niversite mezunu olma oran aratrmaya katlan anadili Trke olan yurttalar arasnda yzde 10 dzeyinde iken, ayn oran anadili Krte olanlarda yzde 2, Trke ve Krte dnda bir anadili olanlarda ise yzde 7. Bu sonular, yurttalar arasnda anadil farkn grmezden gelen bir eitim sisteminin eitimsel kazanm temelinde yaratt eitsizlii aka gsteriyor.
357

Kaya, N. (2009) Forgotten or Assimilated? Minorities in the Education System of Turkey, Minority Rights Group International, s. 8. (ng.)

133

Anadili Trkeden farkl olan ocuklarn eitim sistemi ierisindeki eitsiz konumlarnn nasl giderilecei ve hangi tr eitim modelinin bu ocuklarn akranlaryla eit eitim olanaklarna sahip olmalarn salayaca zerine almalara ihtiya duyuluyor.

b. Eitimde Etnik Kken Roman kkenli ocuklar da, anadilleri Trke olmasna ramen, eitim sistemi ierisinde dezavantajl konumdalar. Uluslararas Aznlk Haklar Grubu raporunda Roman ocuklar arasnda ailelerinin gelirlerine katk salamak amacyla okulu brakmann yaygn olduu belirtiliyor.358 Sosyo-ekonomik etkenlere paralel olarak, ailelerin Roman kkenleri dolaysyla ocuklarnn eitimde uzun sre kalamayacaklarna ve eitim alsalar dahi gvenceli i olanaklarna eriimlerinin olmayacana dair gl inanlar bulunuyor.359 Bu inan, Roman kkenli Trkiye yurttalarnn uzun yllardr gelir yoksulluu, isizlik ya da gvencesiz istihdam ve ayrmclk ile yzyze yaamalarnn bir sonucu olarak gelitirilmi bir refleks olarak okunabilir. Roman ocuklarnn eitime eriimlerinin nndeki sosyo-ekonomik ve ayrmclk temelli engellerin btnsel bir sosyal politika ve ayrmclk kart yaklam ierisinde kaldrlmas gerekiyor.

c. Eitimde Din ve nan Eitim sistemi ierisindeki bir dier ayrmc pratik ise eitimin ieriine dair: zorunlu din dersleri. Her ne kadar dier dinler ile ilgili bilgiler mfredata eklense de, Tarih Vakf ve Trkiye nsan Haklar Vakfnn raporunda belirtildii gibi, zorunlu din derslerinde Snni slam yorumu zerine kurulu bir mfredat yine bu yaklamda eitim alm retmen kadrolar tarafndan uygulanyor.360 eitli nedenlerle ocuklarna bu yaklamda bir din eitimi vermek istemeyen yurttalarn, zorunlu din eitimi

358

A.g.e., s. 13. (ng.)

359

Edirne Roman Dernei, European Roma Rights Centre, Helsinki Yurttalar Dernei. (2008) Biz Buradayz! Trkiyede Romanlar, Ayrmc Uygulamalar ve Hak Mcadelesi, s. 95. (T.)
360

Tarih Vakf ve Trkiye nsan Haklar Vakf. (2009) Ders Kitaplarnda nsan Haklar II Projesi Bulgular ve Tavsiyeler Raporu, s. 5. (T.)

134

uygulamasna hukuki yollarla kar ktklar ve ocuklarnn bu dersten muaf olmalarn saladklar grlyor.361 Fakat toplumun nemli bir kesimini oluturan Alevi yurttalar iin ocuklarnn zorunlu din dersinden muaf tutulmasnn kiisel inisiyatiflere braklm olmas362 kendi bana bir ayrmclk pratii olarak grlebilir. Bu durumun Alevi yurttalarn ocuklarnn, retmenlerin olas ayrmc tutumlar ile karlama ihtimalini arttrdn ve ocuklarn tepki ekme korkusuyla Alevi olduklarn gizleme yoluna itebileceini syleyebiliriz. Hristiyan ve Yahudi Trkiye yurttalarnn da din eitimi konusunda sorunlar bulunuyor. Farkl dinlere mensup Trkiye yurttalarnn kendi din adamlarn yetitirme taleplerinin henz yant bulamamas bu sorunlar arasnda nemli bir yer tutuyor. Bu balamda, Uluslararas Aznlk Haklar Grubunun Heybeliadadaki (Halki) Rum Ortodoks ruhban okulunun kapal tutulmasna dair eletirisini de dikkate almak gerekiyor.363

. Eitimde Engellilik Trkiyede uzun yllar engellilerin eitime eriimine dair nlemlerin gerek eitim materyallerinin eitlendirilmesi gerekse eriilebilir okullar oluturarak alnmam olmasnn, eitim sistemi ierisinde engellilik temelinde bir ayrmcln

kurumsallamasna katkda bulunduunu syleyebiliriz. Bu tarihsel arkaplan nedeniyle, engelli nfusun her dzeyde eitim kurumlarna eriimleri ve eitimsel kazanmlar, nfusun genelinden daha dk oranda seyrediyor. Trkiye zrller Aratrmasna gre 2002 ylnda genel nfus ierisinde okur yazar olmayan kiilerin pay yzde 12,9 iken, engelli yurttalar arasnda bu oran yzde 36,3.364 Bu aratrmann ikincil analizini gerekletiren Tufan ve Arun, engellilerin yzde 84,2sinin ilkokul mezunu, ilkokul terk ya
Milliyet. (2010) ocuklarnn din dersinden muaf olmas iin dava atlar, 25 Mays 2010. http://www.milliyet.com.tr/Milliyet.aspx?aType=SonDakika&ArticleID=1242407 (T.)
362 361

Kaya, N. (2009) Forgotten or Assimilated? Minorities in the Education System of Turkey, Minority Rights Group International, s. 6. (ng.)
363

Minority Rights Group International. (2007) Bir Eitlik Aray: Trkiyede Aznlklar, s. 23. (T.)

364

Devlet statistik Enstits ve zrller daresi Bakanl. (2004) Trkiye zrller Aratrmas, Ankara: Devlet statistik Enstits Matbaas. (T.)

135

da hi okula gitmemi olduunu belirtiyorlar.365 Buradan hareketle, engelli yurttalarn byk bir ounluunun eitimsel kazanmlarnn tarihsel bir ayrmclk pratii sebebiyle dk seviyede kalm olduu rahatlkla sylenebilir. 2005 ylnda karlan zrller Yasasn takiben, engelli ocuklarn eitime eriimleri ile ilgili olumlu gelimeler yaanyor. Bu gelimeler arasnda engelli ocuklarn engeli olmayan ocuklar ile ayn snfta eitim grmelerini destekleyen kaynatrma uygulamas, engelli ocuklarn zel zel eitim kurumlarndan belirli bir sre cretsiz olarak yararlanmalarnn salanmas ve rencilerin cretsiz olarak ev ile okul arasnda tanmas gibi politikalar saylabilir. Fakat kaynatrma uygulamas ile ilgili retmenlere yeterli destek salanamad iin, bu uygulama etkin ve sosyal iermeye hizmet edecek bir biimde uygulanamyor. zel eitim ve rehabilitasyon merkezlerinin verdikleri hizmetin kalitesi denetlenmiyor. Ayn zamanda engelli rencilerin niversitelere eriimlerinin nndeki engellerin kaldrlmas amacyla Yksek retim Kurumunun nclnde yaplan almalar da olumlu gelimeler ierisinde deerlendirilebilir. Fakat engelli yurttalarn her dzeyde eitim olanaklarna dier yurttalarla eit eriimlerinin salanmas amacyla gerek eriilebilirlik ve ulalabilirlie dair, gerekse eitim aralarnn eitlendirilmesine dair ciddi admlarn atlmas gerekiyor.

d. Ders Kitaplarnda Ayrmclk Eitimde ayrmc pratiklerin grld bir dier alan ise ders kitaplarnn ierikleri. Tarih Vakf ve Trkiye nsan Haklar Vakf tarafndan yaynlanan Ders Kitaplarnda nsan Haklar II raporundaki bulgular eitim sisteminde kullanlan ders kitaplarnn farkl trlerde ayrmc ifadeler ierdii ynnde. rnein, ders kitaplarnda din, inan ve anadil temelinde Trkiye yurttalarnn ounluundan farkl zelliklere sahip Krt, erkez, Laz, Alevi, Ermeni, Rum, Sryani ve Arap kkenli Trkiye yurttalarna dair ya olumsuz ve zc genellemeler yapld ya da tamamen yok sayldklar tespit ediliyor.366 Buna ek
365

Tufan, ., Arun, . (2006). Trkiye zrller Aratrmas 2002 kincil Analizi, Trkiye Bilimsel Ve Teknik Arastrma Kurumu Sosyal ve Beeri Bilimler Arastrma Grubu, Ankara, s. 21. (T.)
366

Tarih Vakf ve Trkiye nsan Haklar Vakf. (2009) Ders Kitaplarnda nsan Haklar II Projesi Bulgular ve Tavsiyeler Raporu, s. 3-4. (T.)

136

olarak Esen, ders kitaplarnda kadn ve erkein geleneksel rollerde temsil edildiine ve kitaplarn toplumsal cinsiyet eitliine ynelik herhangi bir olumlu kltrel kod iermediine vurgu yapyor.367 Ders kitaplarndan ayrmc ifadelerin kaldrlmasnn eitim sisteminin zgr ve eit bireyler olarak birarada yaama kltrne hizmet edeceini dnyoruz.

e. Yksekretimde Kadnlara Ynelik Ayrmclk Yksekretimde bartl kadnlarn durumu uzun yllardr Trkiyenin nemli siyasi gndem maddelerinden birini oluturmasna ramen, henz zme

kavuturulamam bir insan haklar sorunu olarak nemini koruyor. Bartl kadnlarn niversiteye bartl olmalar nedeniyle girilerinin engellenmesi, zellikle gen kadnlarn yksekretime eriimlerinin nnde ciddi bir engel oluturuyor. nsan Haklar zleme rgt, getiimiz yl ierisinde hkmetin sorunu zmeye ynelik giriimi sonrasnda Adalet ve Kalknma Partisine kapatma davas almasna kadar uzanan srece dikkat ekiyor ve ekliyor: Hkmetin kadnlarn niversitede barts takmas meselesini ele al biimi ve bunun sonucunda meydana gelen siyasi ve anayasal konfrontasyonlar, binlerce kadnn durumunda herhangi bir iyileme yaanmamasna neden oldu.368 D. Trkiyede Eitime Yaplan Harcamalar Sosyo-ekonomik stat ile eitime eriim arasnda ne tr bir iliki olduuna dair nemli bir gsterge olabilecei fikrinden hareketle, eitime yaplan toplam kamu ve zel harcamalarn boyutunu inceliyoruz. Eitim-Sene gre, 2000li yllarn bandan itibaren yllk toplam eitim harcamasnn ierisinde kamunun pay azalrken, hanehalklarnn

367

Esen, Y. (2007) Sexism in School Textbooks Prepared under Education Reform in Turkey, Journal for Critical Education Policy Studies, 5, 2. (ng.)
368

Human Rights Watch. (2009) lke Raporu-Trkiye, Ocak. (T.)

137

eitim alanna cepten yaptklar harcamalarn oran artyor.369 Eitim alannda zel harcamalarn paynn kamu harcamalarna oranla daha hzl artmasnn, kamusal eitim sistemi zerinden yani sosyo-ekonomik eitsizliklerden grece bamsz olarak, kaliteli bir eitimin herkese cretsiz olarak salanmas idealinden gitgide uzaklalmasnn bir sonucu olduu sylenebilir.

a. Eitime Yaplan Kamu Harcamalar Eitime yaplan kamu harcamalarnn boyutu, lkelerin eitime verdikleri nemin bir gstergesi olarak okunabilir. 2006 yl itibariyle OECD lkelerinde kamunun eitim harcamalarnn GSYH ierisindeki paylar ilk ve ortaretim kurumlar ve tm retim dzeyleri iin karlatrmal olarak aada Tablo 40ta gsteriliyor.

Tablo 40: OECD lkelerinde kamu eitim harcamalarnn GSYH iindeki pay, 2006 Tm Tm lk ve orta retim lk ve orta retim retim dzeyleri retim dzeyleri Danimarka 4,8 8,0 Polonya 3,8 5,3 zlanda 5,2 7,6 Portekiz 3,7 5,3 sve 4,4 6,8 Kanada 3,3 5,1 Norve 4,0 6,6 rlanda 3,7 4,9 Finlandiya 3,9 6,1 Meksika 3,3 4,8 Yeni Zelanda 4,1 6,0 talya 3,4 4,7 Belika 4,0 6,0 Avustralya 3,4 4,6 Fransa 3,8 5,6 Kore 3,4 4,5 svire 3,7 5,5 Lksemburg 3,4 .. ngiltere 4,0 5,5 Almanya 2,8 4,4 Hollanda 3,6 5,5 ek Cumhur. 2,8 4,4 ABD 3,7 5,5 spanya 2,8 4,3 Avusturya 3,6 5,4 Slovak Cumh. 2,4 3,8 Macaristan 3,4 5,4 Japonya 2,6 3,5 OECD ortalama 3,5 5,3 Trkiye 1,9 2,9 Kaynak: OECD, 2009, Education at a Glance 2009, s. 241.

Tabloda grld gibi, Trkiye gerek ilk ve orta retim dzeyinde, gerekse tm retim dzeylerinde GSYHna gre en dk oranda kamu eitim harcamas yapan
Eitim Sen (2006). Paral eitim, eitimde frsat eitsizliklerini derinletirmektedir, Eitim Sen Genel Bakan Alaaddin DNERin 2006-07-26 tarihli basn aklamas, http://www.egitimsen.org.tr/haberarsivi.php?id=674 (T.)
369

138

OECD lkesi. Eitim Reformu Giriiminin Eitim zleme Raporu 2008 ylnda kamu eitim harcamalarnn GSYHya orannn yzde 3,4e ykseldiini belirtiyor.370 Bu art olumlu bir gelime olmasna ramen, Trkiye henz OECD lkelerinin ortalamas olan yzde 6nn ok gerisinde. Son yllarda Trkiyede kamunun eitime ayrd btenin son yllarda artmasna ramen, bu artn Trkiyenin OECD lkeleri arasndaki konumunu deitirmedii grlyor. zellikle okul ncesi eitimin yaygnlatrlmasnn ve ilk ve ortaretimde kalitenin arttrlmasnn nemi gz nnde bulundurulduunda, Trkiyede kamu kaynaklarnn daha byk bir ksmnn eitime ayrlmasnn gerektiini sylemek hatal olmaz.

b. Eitime Yaplan zel Harcamalar Eitim alannda artan piyasa ilikilerinin bir sonucu olarak, hanehalklarnn eitim iin hanehalk btesinden gerekletirdikleri harcamalarn artmas beklenir bir gelime. Bu harcamalarn art gelir eitsizliinin eitim alannda da dorudan tezahr etmesini beraberinde getiriyor ve eitim zerinden toplumda statnn gelire paralel bir biimde datlmasna yol ayor. Aadaki tablo, 2008 ylnda Trkiyede yzde 10luk gelir dilimlerinin eitim hizmetlerine ynelik hanehalk btesinden yaptklar harcamalar, en yoksul yzde 10luk dilimin yapt harcamann katlar olarak gsteriyor.

Tablo 41: Gelire gre sral %10 luk dilimlerin eitim hizmetleri harcamas endeksi, en yoksul %10'luk kesimin harcamasnn katlar olarak, 2008 1. % 10 2. % 10 3. % 10 4. % 10 5. % 10 6. % 10 7. % 10 8. % 10 9. % 10 10. % 10 1,0 1,1 1,4 2,8 3,6 5,4 6,1 6,6 7,0 29,4 Kaynak: (TK, Tketim Harcamalar statistikleri, Gelire gre sral yzdelik dilimlere ilikin tketim harcamas trlerini kullanarak hesaplayan SPF, 2010).

Tablo 41de grld gibi, en yksek yzde 10luk gelir dilimindeki hanehalklarnn eitime yapt cepten harcama en yoksul yzde 10luk gelir dilimindeki hanehalklarnn yapt harcamann 29,4 kat. Ayrca en zengin yzde 10un eitime yapt harcamann bir nceki gelir dilimindeki hanelerin yapt harcamann drt
370

Eitim Reformu Giriimi. (2009) Eitim zleme Raporu-Saylarla Eitim, s. 1. (T.)

139

katndan fazla olmas da dikkat ekiyor. Bu uurumun yakn gemiteki boyutlarn veren Eitim Reformu Giriimi raporu, en zenginler ile en yoksullarn eitime yapt harcamalarn orannn 2002 ylnda 14 iken, 2006 ylnda 21e ykseldiinin altn iziyor.371 Gelir gruplarnn eitime yapt harcamalarn arasndaki farkn hzla almas, eitimde piyasalama eiliminin artmas durumunda, gelecekte gelir dalmndaki eitsizliin eitim alanna artan oranda yansyacann ve en alt gelir seviyesindeki hanehalklar ile en st gelir grubundaki hanehalklar arasndaki kaliteli eitime eriim farknn kabul edilemez boyutlara varacann iareti olarak grlebilir.372 Hanehalklarnn kendi btelerinden yaptklar eitim harcamalarnn nemli bir blmn akademik seicilik uygulayan ortaretim kurumlarna giri, yksekokul ve niversiteye giri snavlarna hazrlk kurslarna yaplan harcamalar oluturuyor. Bu harcamalar en st gelir gruplar iin ounlukla hem dersane hem de zel ders masraflarn kapsarken, orta gelir gruplar iin ise genellikle dersanelere yaplan harcamalar ieriyor.373 Tablo 42, zel dersanelerin saysnn yllar ierisinde deiimini gsteriyor.

Tablo 42: Eitim retim yllarna gre Trkiyede toplam zel dershane says
1999-00 2000-01 2001-02 2002-03 2003-04 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2009-10

1808 1920 2122 2568 Kaynak: TK, Eitim istatistikleri.

2984

3570

3986

4031

4262

4193

Yukarda grlebilecei gibi, zel dershane says yllar ierisinde art gsteriyor. Milli Eitim Bakanlna gre, 2010 yl itibariyle 4.193 zel dershane toplam 1.174.860 renciye para karl eitim veriyor.374 rencileri akademik seicilik uygulayan ortaretim kurumlarna giri snavlar ile yksekokul ve niversiteye giri snavlarna
Bak, O., Levent, H., nsel, A., Polat, S. (2009). Trkiyede Eitime Eriimin Belirleyicileri, Eitim Reformu Giriimi, stanbul, s. 8. (T.)
372 371

A.g.e.

Tansel, A., Bircan, F. (2008) Private Supplementary Tutoring in Turkey: Recent Evidence on Its Various Aspects, IZA Discussion Paper No. 3471, Institute for the Study of Labor, Bonn, s. 30. (ng.)
374

373

Milli Eitim Bakanl (2010) Mill Eitim statistikleri rgn Eitim, 2009-2010, s. 35, (T.)

140

hazrlayan dershanelerin, iyi yetimi retmenleri kendilerine ekerek ve snavn tek ama haline gelmesinde ve okul devamszlnn artmasnda rol oynayarak, rgn eitimin kalitesizlemesine ve ieriksizlemesine yol at ska telaffuz ediliyor. Bu eletiriye ek olarak, Bak ve arkadalarnn raporunda belirtildii gibi, zel eitim harcamalarndan en byk pay alan niversite snavna iin hazrlk dershanelerinin varl fiili zelletirme anlamna geliyor,375 dolaysyla bu dershanelerin saysndaki ve renci kapasitesindeki art eitimde zelletirmenin boyutlarnn genilediine iaret ediyor. Bu zelletirme bir yandan eitim alannda hanehalklarnn kaynaklarnn israf edilmesine yol aarken,376 bir yandan da cepten eitim harcamas yapabilenler ile yapamayanlar arasnda var olan gelir temelli eitsizlii eitim alanna dorudan yanstyor ve bu eitsizliin eitimle kazanlan beceriler ve toplumsal stat zerinden pekimesini beraberinde getiriyor.

Bak, O., Levent, H., nsel, A., Polat, S. (2009) Trkiyede Eitime Eriimin Belirleyicileri, Eitim Reformu Giriimi, stanbul, s. 9. (T.)
376

375

A.g.e.

141

5.

Trkiyede Siyasi Temsile Dair Eitsizlikler

Siyasi temsilin varl, temsili sistemlerin demokratik addedilebilmesi iin gerekli bir

koul. Demokrasi halkn aktif katlmna dair bir kavram olduu iin temsili demokrasinin meruiyetinin salanmasnn en nemli artlarndan biri, temsilcilerin o toplumda temsil edilmesi gereken kesimleri hakkyla temsil edebiliyor olmalar ve siyasi temsilin yerelden genele yaylm olmas. Siyasi temsil felsefi almlar olan bir kavram, zira zellikle gnmzn karmak toplumlarnda olduka nem tayan birka amac ayn anda gerekletirmesi bekleniyor. Bu yzden de ortadan tmyle kalkmas szkonusu olmayan birtakm ikilemleri ve gerilimleri srekli iinde tayor. Bu ikilemlerin en nemlilerinden biri kimin ya da kimlerin bir grubu ya da kesimi temsile hakk olduu sorusunda dmleniyor. Siyasi temsil, niteliksel olarak raporun nceki blmlerinde tartmz alanlardan farkllayor. Bu farkllamann temel nedeni, siyasi temsilin demokratik toplumlarda dier alanlardaki eitsizliklerin kamuoyunun gndemine tanabilme kanallarna dair bir alan olmas. Siyasi temsil kendi ierisinde eitsizlikler barndrd takdirde, dier alanlardaki eitsizliklerin siyasallaabilmesini engelleyebilir ya da teleyebilir. te yandan, herkesin siyasi haklarn eit olarak icra etmelerine ynelik dzenlemeler, dier alanlardaki eitsizliklerin siyasallamasn ve bu eitsizliklere ynelik siyasi zmler retilmesini beraberinde getirebilir. Bu yaklam erevesinde, raporun bu blmnde siyasi temsil, demokrasi ve meruiyet zerine kuramsal bir tartma yrteceiz ve Trkiyede siyasi temsil alanndaki belli bal sorun alanlarna bu kuramsal ereve ierisinde deineceiz.

A. Temsil Eden ve Edilen likisine Dair Meruiyet Kriterleri Kimin ya da kimlerin bir grubu temsil yetisine sahip olduuna dair ilk ikilem u iki soruyla zetlenebilir: Bir grubu ya da kesimi en iyi betimleyen zellikleri kendinde barndran biri ya da birileri mi o grubu/kesimi temsil etme konusunda en yetkin olandr? Yoksa, o grubu/kesimi en iyi betimleyen zelliklere sahip olmasa da, o grup ya da kesimin nesnel karlarn ok iyi gren ve deerlendiren birinin temsili midir siyasi

142

temsil? Bir rnekle buradaki sorunun pratikte ne anlama geldiini aarsak, rnein, kadnlarn siyasi temsilini bir erkein gerekletirmesi mmkn mdr? Peki ya sz konusu erkek, feminist bir kadn kadar kadnlarn uzun vadeli nesnel karlarn grebilen biriyse? Bu soru hemen baka bir soruyu tetikliyor: Kadn olmayan biri kadnlarn znel deneyimlerine sahip olmakszn onlarn nesnel karlarn doru ynde tayin edebilir mi? Yukarda sorduumuz sorular zerine, Tablo 43te gsterilen OECD lkelerinde kadn bakan ve milletvekili oranlarn inceleyerek dnebiliriz.
Tablo 43: Kadn bakan ve milletvekili oranlar, 2010, OECD lkeleri Bakan Dnya oran sralamas Finlandiya 63 1 sve spanya 53 2 zlanda Norve 53 4 Hollanda zlanda 46 5 Finlandiya sve 45 6 Norve svire 43 7 Belika Danimarka 42 8 Danimarka Avusturya 39 10 spanya Belika 33 15 Yeni Zelanda Almanya 33 15 Almanya ABD 33 15 svire Yunanistan 31 19 Avusturya Portekiz 31 19 Meksika Kanada 30 21 Portekiz Yeni Zelanda 29 21 Avustralya Polonya 28 23 Kanada Lksemburg 27 26 talya Fransa 26 27 Lksemburg Hollanda 24 31 Polonya Avustralya 23 32 ngiltere ngiltere 23 34 Fransa talya 22 36 Slovak Cum. rlanda 21 38 Yunanistan ek Cum. 18 45 ABD Slovak Cum. 13 56 ek Cum. Kore 13 58 Kore Japonya 12 60 rlanda Meksika 11 64 Japonya Trkiye 8 74 Macaristan Macaristan 0 94 Trkiye Kaynak: Parlamentolararas Birlik, Women in Politics, 2010.

Milletvekili Dnya oran sralamas 46 2 43 5 42 6 40 7 40 8 38 12 38 12 37 13 34 15 33 17 29 26 28 27 28 28 27 30 27 31 22 49 21 54 20 59 20 59 20 61 19 65 18 68 17 71 17 73 16 77 15 81 14 85 11 95 11 96 9 105

143

Tabloda grld gibi Trkiye, kabinedeki kadn bakan oranna gre, OECD lkeleri arasnda Macaristandan sonra kabinede en az kadn temsil edilen lke.377 Parlementosunun yalnzca yzde 9u kadn milletvekillerinden oluan Trkiye ayn zamanda OECDnin en dk oranda kadn milletvekiline sahip lkesi. Bu Trkiyede mevcut siyasi sistem ierisinde kadnlarn erkeklerle eit derecede temsil edilmediini aka ortaya koyuyor. Kadnlarn siyasi temsil alannda erkeklerle eit koullarda yer alabilmelerinin salanabilmesi, kadnlarn erkeklere oranla bu raporda deinilen alanlardaki eitsiz konumlarnn giderilmesine bal. te yandan, siyasi temsil alannda kadnlarn erkeklerle eit temsiline ynelik nlemler alnd takdirde, kadnlarn dier alanlarda yaadklar ayrmclklar ve toplumdaki dezavantajl konumlarn

deitirebilmek amacyla siyaset yapmalar da kolaylaacak. Kadnlar kimin temsil edecei ve etmesinin meru olduu sorular, bir toplumda smrlme, dlanma ya da ayrmc muameleye maruz kalma gibi sorunlarla baetmeye alan her toplumsal grup ve hatta sosyal snf asndan da sorulabilir. ileri iilerin deneyimlerine ve iilerin maruz kald nesnel ortama sahip olmayan birilerinin temsil etmesi mmkn m? Peki, bu znel art karlayan ve fakat bu gruba zg ksa, orta ve uzun vadeli nesnel karlar toplumsal parametreler erevesinde irdeleyemeyen ve iilerle organik ba bulunmayan birinin temsili iilerin temsili olabilir mi? Bu sorular, siyasi temsilin birka konuda optimizasyon salamak zorunda olduunu anlatyor. Siyasi temsilin esas konusunda anladklarmz, temsil edilecek grubu en iyi betimleyen dsal zelliklere, nesnel koullara ve znel deneyimlere sahip olmayan birinin temsili stlenmesinin epey tuhaf kaacan -daha o kiinin siyasi adan ne syleyeceini bilmememize karn- bize hissettiriyor. Buna karlk, sadece dsal zellikleri ve znel deneyimleri temsil edilecek grupla uyum iinde olan, ancak bilin dzeyi, dnme pratii, refleks ve siyasi gr itibariyle temsil edilecek grubun ya da kesimin dertleri, sorunlar ve talep ettikleriyle uyumlu olmayan birinin de o grubun siyasi temsilini stlenmesinin olumlu sonular dourmayaca da netlikle grlyor. Bu balamda, kimin ve nasl birinin hangi siyasi anlay ve hangi siyasi kar temsil ettii ile,
Interparliamentary Union, Women in Politics, 1 January 2010, online eriim: http://www.ipu.org/english/Surveys.htm (T.)
377

144

temsil edilecek grubun nasl bir grup olduu ve o grubu oluturanlarn adalet araylarnn ve nesnel karlarnn dmlendii yerler birbiriyle uyum iinde olmal diyebiliriz. Siyasi temsil, kamusal ve kurumsal olmas gereken bir mekanizma. Bu mekanizma eer farkl toplumsal kesimleri, eitli gruplarn hak ve adalet taleplerini o grup ve taleplerin toplumdaki varlklaryla doru orantl ekilde aksettirebiliyorsa, ayrca, aznlkta da olsalar, en madur olan gruplarn taleplerini, yaanan maduriyetin iddeti orannda siyasal kamu alanna tayabiliyorsa, ancak o zaman siyasi temsil o siyasi rejimin daha demokratik olabilmesini salayabilir. Bu sav bir rejimin demokratik niteliini sorgulamak amacyla tersinden de kurmak mmkn. Siyasi temsilin eitli gruplar ve kesimleri seslendirir ve onlarn hak ve adalet taleplerini aksettirir ekilde kurumsallaamam olmas, o taleplerin de kamusal talepler olmalarna karn kamusallaamamasna ve siyasallaamamasna sebebiyet verir. Baka nkoullar, kamusal ve siyasal kurumlar ve sosyo-ekonomik koullar ne kadar iyi olursa olsun, siyasi temsil mekanizmasnn olmas gereken ekilde ilemedii bir ortamda, demokrasi gerekleemez. Siyasi temsil byk tuzaklarla da dolu bir alan. Grubun dardan baknca en betimleyici olan kimliini ve znel karakterini aksettirme abasnn temsilin tek amac olduu ortamlarda, siyasi temsil yerine kltrel bir temsil oluuyor ve siyasi anlamyla temsil aslnda gerekleemeyebiliyor. Buna karlk, sadece o grubun nesnel karlarna ve sorunlarnn nesnel zm yollarna odaklanan ve karlarn seslendirdii gruplarla organik ba bulunmayan bir temsil de yine siyasi niteliini kaybedip teknik tarzda bir temsil haline geliyor. Siyasi temsilde olmas gereken, hem o grubun iinden, o grubun, ya da kesimin dsal zelliklerine ya da nesnel yaam koullarna ve de znel deneyimlerine sahip olan birilerinin, ayn zamanda o grubun dertleri, sorunlar, talepleri ve zm nerileri konusunda da bilgi ve bilin sahibi olmas, grupla srekli temas halinde bulunmas ve siyasi temsili bu tarz kiilerin gerekletirmesi. Bir grubun ya da halk kesiminin sesi olurken o kesimin iinden geliyor ve grupla olan organik ilikisini dzenli ekilde srdryor olmak da gerekiyor.

145

B. Aktif ve Pasif Temsil Biimleri Siyasi temsilin baka bir ikilemi de aktif temsil ile pasif temsil konusunda yaanyor. Siyasi temsili stlenen kiiler gerek temsil ettikleri grupla kurduu iliki, gerekse kiisel zellikleri bakmndan iki ar uca ekilebilir. lk durumda temsil eden kii, temsil ettii grubun sorunlarn, taleplerini, herhangi bir konudaki dnce ve kararlarn onlara danmakszn bilebileceini varsayar ya da/ ve de temsil edilenler temsil edene byle bir g atfederler. kinci durumda ise, temsil eden kii hibir konuda asla fikir yrtmez, daima ve her konuda temsil ettii gruba danma ykmll ve/veya ihtiyac hisseder. Aktif temsil, temsil ettii gruba danma ihtiyac ya da sorumluluu hissetmeyen temsil tiplerinde grlr. Pasif temsil ise grubuna daimi ekilde danan ve grubun iradesini kendi iradesine nceleyen temsil tiplerinde grlr. Toplumlar demokratikletike ve temsil edilen ile temsil eden arasndaki iliki, eitler arasnda bir iliki olarak yaanabilmeye balandka, pasif temsil tipi arlk kazanr. Demokratiklemi toplumlar sosyal ve kltrel hiyerarilerden olabildiince arnm toplumlardr. Bu toplumlarda kurumsallaan siyasi temsil de, temsil edenin, fevkalade karmak dnebildiini bildii, fikrini dncesini merak ettii temsil ettii gruba danmasn gerektirir. Temsilci grup iinde oluacak tartmalardan kacak sonular drst ekilde ve grubuna kar sorumlu ekilde kamusal siyasi plana aksettirmek istedii iin, temsil ettii gruba sk sk ve her aamada danmas gerekir. Demokratik toplumlarda kendilerine siyasi temsil grevi verilmi olanlar, temsil ettikleri gruptan stn olmad varsaylan, rotasyon usulyle deiebilen ve amac grubu adna siyasi bir grev yapmak olan kiilerdir. Temsilciler, kendisine temsil etmesi iin delege edilen meseleyi temsil ettii kitlenin vazettii ekilde yrtecei anlaydr. Delege anlaynn tersi ve daha hiyerarik, otoriter ve dolaysyla daha az demokratik toplumlarda gzlediimiz unsur ise, aktif ve liderleen karizmatik temsilci tarzdr. Bu tarz temsilcilerin gruba stn olduu varsaylr, fikir, gr ve dncelerinin grubun eilimlerinden daha deerli olduu yaygn kabul grr ve temsilcinin alaca kararlar danmadan almas ve hangi karar neden aldn anlatma ihtiyac hissetmemesi doal karlanr. Ksacas grup ii demokrasi gereklemiyordur.

146

Demokratik temsil anlayndaki pasif yani demokrat kiilikli, siyasi temsilini stlendii gruba srekli danan ve gruptaki dier kiilerle eit olduu varsaylan temsilci tarz, ayn zamanda grubu tarafndan ok yakndan denetlenen ve danmaya vakit bulamad zamanlarda ald kararlar neden ve nasl aldn anlatma aklama ykmll bulunan temsilci tarzdr. Bu erevede demokratiklemeye abalayan Trkiyenin siyasi temsil alannda pasif temsile imkan verecek ve karizmatik lider tipine gereksinim duymayan mekanizmalar kurumsallatrmas gerekiyor. Gl ve karizmatik liderlere gereksinim duyan siyasi yaplar, demokratiklemeye engel oluturduklar gibi, demokratikleememe durumunu da sabitletirebilirler. Demokrasi ancak aktif katlm yoluyla ve pratikte gerekleebilen bir idealdir. Liderlik karizmatik zelliklerinden syrldka, demokratik eitliin gerektirdii pasif temsil, dzenli denetleme, mesele ve zm delege etme ya da vazetme kabiliyeti de temsil edilenden temsil eden ynne doru deiebilecektir. Pasif, danan, denetlenen temsil tarz aadan yukar doru, yani karar alma gc olmayan kamu alanlarndan, karar alma gc olan kamu alanlarna doru aksettirilerek ilerler. Bylece parlamento yani karar alma gcne haiz olan siyasal kamu alanna ulaan ve parlementoda temsil edilen sesler temsil edilenlerin seslerini kapsamaya balar. Temsili demokrasiyi demokratik kriterler asndan meru klan mekanizma tam da bu sebeplerden dolay adem-i merkeziyeti, yerel ve aktif bir katlmn da ayn anda kurumsallamasn zorunlu klar. Yereldeki katlm ne kadar gerekse ve sreklilik arzederse, siyasi temsil de o denli demokratik sonular verir ve esasn gerekletirir. Bu nedenle, merkezi niteliinin olmas kanlmaz olan temsili demokrasi, ancak adem-i merkeziyeti siyasi katlmn da ayn anda kurumsallamas sayesinde hayata geebilir.

C. Trkiyenin Siyasi Temsilde Krizin ki Vehesi Trkiyenin iinde bulunduu ortamda siyasi temsile ve rgtlenme zgrlne getirilen ve halen kaldrlmalar ynnde gl bir siyasi irade sergilenmemi olan yasaklar ve kstlar, bunlarn yan sra seim barajnn bir demokratik rejimde asla savunulamaz lde yksek olmas genel bir siyasi temsil krizine iaret ediyor.

147

Haklar medeni, kltrel, siyasi ve sosyal ynleriyle bir btn halinde hayata geiremeyen toplumlar, zgr toplumlarda kltrel zenginliin ve oulculuun ifadesi olan farkllklarn, tam tersine toplumu deerler temelinde blen, empati uurumu yaratan ve karlkl anlay ve saygy hayata bir trl geiremeyen siyasi paralanmalar eklinde deneyimleyerek kanlmaz olmayan bir adaletsizlikten adaletsizlik douran dngye kendilerini mecbur brakyorlar. nk siyasi temsile konu olabilecek baka meselelere, rnein toplumsal eitsizliklerin konuulmas ve bu eitsizliklerin eitlie doru politika yoluyla dntrlmesi meselesine sra gelmiyor. Kltrel haklarn tannmad ortamlarda, kltrel haklar hayata geirmenin yolu kimliin siyasallamasndan geiyor ve kimliin betimleyici zelliklerinin siyasallamasn beraberinde getiriyor. Kltrel haklarn tannmad ortamda kltrn z gibi bir ey tarif edilmeye balanyor ve bu atfedilen z siyasallayor ve kltre dair znellik kriteri, siyasi temsilin znesi olduu kadar nesnesi haline de gelmeye balyor. Kltrel haklarn tannd ve icra edilebildii ortamlarda baka sorunlar, nesnel koullarn yaratt adaletsiz sonular ve kimlikler-st ortak yaantya dair olan meseleler

siyasallaabilecekken, Trkiye gibi kltrn, eitliliin ve farklln ifadesine yasaklar getirildii ortamlarda, farkllklarna karn benzer nesnel koullarda yaam sren ve benzer eitsizliklere tabi olan toplumsal kesimlerinin ortak kar ve sorunlarn siyasallatrmalarnn ve dayanma oluturmalarnn nnde engel tekil ediyor. Bu sebeple Trkiyede siyasi temsil tartmas da kanlmaz olarak ifade zgrl, kltrel faaliyet gsteren rgt ve dernek kurma zgrl, anadilinde yayn yapma, aznlk dinine zg zgrce faaliyette bulunma konularna ve rgtlenmeye ilikin yasaklara engellere dair konulara baka bir ortamda yazlacak bir siyasi temsil raporunda bulunmayacak lde deinmek zorunda kalyor. Kamuyu ilgilendiren sorun ve meseleleri siyasallatrma, dillendirme ve zmleri yolunda bask oluturma konusunda demokrasilerde en merkezi grevi stlenen siyasi temsil mekanizmalar ncelikle rgtlenme, seslendirme ve dillendirme konusunda getirilmi yasaklar yznden ileyemez halde. rgtlenme zgrlnn engellendii, kstland ya da rgtlenenlerin sulu muamelesi grd ortamlar, daha fazla

148

demokrasi yerine daha ok adaletsizlik ve eitsizlik retme dngsne giriyorlar. Siyasi temsilin ilemedii ortamda eitsizlikler ve farklln tektipletirilmemesine dair olan kltrel talepler birbiri iine geiyor, bir yandan yeni ve melez adaletsizlik trleri meydana gelirken dier yandan, eitsizliin tezahrleri kltr denilerek merulatrlyor, kltrel farklln tezahrleri ise aynlama basks ile karlanyor. Trkiyede bu siyasi temsil krizinin acilen eilinmesi gereken iki vehesi var. Bunlardan biri, eitsizlikleri, en fazla smrye maruz kalan gruplar asndan dile getirme konusunda demokrasilerde hem medeni haklar asndan hem de siyasi ve sosyal haklar asndan merkezi bir yerde duran sendikalarn zgrce rgtlemesi ve faaliyet gstermesinin nne ekilen setler. Trkiye demokratikleme abasn sendikal haklar alanna bir trl tayamad iin, bu talepleri dnyadaki rneklerinde en fazla seslendiren ve seslendirecek konumda olan sendikalar zayf kalyor, evrensel insan haklar beyannamelerinde tannan sosyal haklar da, sosyal gvenlik meseleleri de i gvenliine dair sorunlar da bir trl gelmeleri gereken yer olan siyasi gndemin merkezine yerleemiyor. Sosyo ekonomik adan toplumun en alt kademesinde yaam mcadelesi veren, grlmemi derecede uzun saatler boyunca geinmelerini salamas imkansz cretler karlnda alan ve giderek yoksullamaya devam eden gruplarn insanca yaam talepleri, ancak sendikal haklarn ve sendikal rgtlenme zgrlnn ve toplu szleme hakknn tannmas sayesinde seslendirilebilir ve siyasetin merkezine oturabilir. Bu nedenle, sendikalarn demokrasilerde adaletsizlik ve eitsizlik trlerini seslendiren rgtlerin en nemlilerinden olduu378 ve bu anlamda yalnzca birer sivil toplum rgt eidi olmann tesinde merkezi bir anlam ve nem tadklar unutulmamal. Trkiyede sendikal haklar, Avrupa Birlii standartlarnn ve ILO szlemelerinin gerektirdii ekilde garanti altnda deil ve sendikal haklar alannda ilerleme

378

Trkiyede sendikallarn yalnzca yzde 10u kadn. Kadn Emei ve stihdam Giriimi. (2009) Trkiyede Kadn Emei ve stihdam Sorun Alanlar ve Politika nerileri, Nisan, s. 17. (T.) Dolaysyla sendikalarn tm ii deneyimlerini temsil edebilmeleri iin kadn iileri rgtlemeye ve kadn iilerin temsillerini garanti altna almaya nem vermeleri gerekiyor.

149

salanmyor.379 iddeti zendirmeksizin siyasi talepler dillendiren sendikalarn, 2005 ylnda Yargtayn Eitim-Seni Trke dnda baka dillerde eitimi savunduu iin kapatmas rneinde olduu gibi, faaliyetlerine son verilebiliyor.380 Sendikalarn en nemli siyasi glerinden biri bilindii gibi grevler. Trkiyede iilerin sendikalar yoluyla grev haklarn icra etmelerinin nne ise sklkla milli gvenlik ve genel salk gereke gsterilerek set ekiliyor. Aada Tablo 44te 2000 ile 2005 yllar arasnda ikollarna gre sendikalarn grev taleplerinin nne hangi gerekeler karld grlebilir.

Tablo 44: Grev hakk ihlalleri Tarih / Hkmet Gereke kolu 5 Mays 2000 (57) Milli Gvenlik Lastik 24 Austos 2000 (57) Genel Salk Genel Hizmetler 8 Haziran 2001 (57) Milli Gvenlik Cam 22 Mays 2002 (57) Milli Gvenlik Lastik 25 Haziran 2003 (59) Milli Gvenlik Lastik 8 Aralk 2003 (59) Milli Gvenlik Cam 14 ubat 2004 (59) Milli Gvenlik-Genel Salk Cam 16 Mart 2004 (59) Milli Gvenlik Lastik 1 Eyll 2005 (59) Milli Gvenlik Maden Kaynak: TRK-, 2006, alanlarn Ekonomik ve Sosyal Durumu, s. 45.

Tablonun ortaya koyduu ekilde, geni tanmlanan milli gvenlik ve genel salk kavramlar sendikal zgrlklerin kstlanmasna yol aacak ekilde yorumlanyorlar. Halihazrda rgtlenmeleri ve toplu szleme yapabilmeleri nnde gerek hukuki temelde, gerekse pratikte ciddi zorluklar bulunan sendikalarn, rgtlendikleri takdirde de rgtlenmelerinin temel getirilerinden olan grev haklarn kullanmalarna engel olunmas siyasi temsil alannda nemli bir soruna iaret ediyor. Grev hakkna ek olarak, Avrupa Birlii lerleme Raporu sendikalarn toplu gsteri dzenleme haklarn kullanmalar konusunda da ciddi engellemelerin varlna iaret ediyor. 381 Trkiyede siyasi temsil krizinin ikinci vehesi ise birey temelinde tannan haklar olarak dnyadaki evrensel beyannamelerde uzun zamandr tannan kltrel haklar.
379

Avrupa Topluluklar Komisyonu. (2009). 2009 Yl Trkiye Dzenli lerleme Raporu, s. 64. (T.) Avrupa Topluluklar Komisyonu. (2006) Trkiye 2006 lerleme Raporu, Avrupa Komisyonu, s. 32. (T.) Avrupa Topluluklar Komisyonu. (2009). 2009 Yl Trkiye Dzenli lerleme Raporu, s. 20. (T.)

380

381

150

Kltrel rgtlenme biimlerinin her durumda siyasi nitelie sahip olmas beklenemez. Kltrel gruplar dnyadaki ve Trkiyedeki rneklerinde grld gibi her zaman eitsizlie kar siyasi rgtlenme ierisinde yer alan gruplar olmazlar. Kltrel gruplarn genellikle sosyo-ekonomik bileenleri olan eitsizlik trleri asndan homojen kabul edilmesi, onlar meydana getiren kiilerin maruz kald eitsizlik trlerini siyasetin dna da itme tehlikesi tar. Kltrel haklarn birey temelli olarak tannd ortamlarda, kltrel temsilden farkl olarak siyasi temsil ne karak eitsizlii sorunlatrr ve merkezine alr. Ancak kiilerin kltrel haklarn icra edemedikleri, rnein bir inancn baskn olduu ortamlarda dini inanlarn dlanma, i bulamama, iten atlma, mteri kaybetme korkusuyla sakladklar ve bu konularda kltrel ifadenin de yasaklanp kstland ve susturulduu ortamlarda kltrel temsil mecburen olabildiince siyasallamak zorunda kalyor. Kltrel haklarn tannd bir siyasi rejimde varolan kltrel zenginliin bir ifadesi olarak serbest ekilde ifade bulacak olan kltrel dernekler ve rgtler toplumun btnln tehdit eden kurumlar damgalanabiliyorlar. Eit vatandaln asgari koullar garanti altna alnd durumda da siyasi temsil karmaklndan pek bir ey yitirmeyecek. nk toplumu oluturan grup ve kesimlerin dsal nitelikleriyle temsil edilebildikleri ve nesnel karlarnn seslendirilebildii ve bunlar zerinde eit vatandal amalayan bir uzlama/anlama gerekleebildii takdirde, yine de, temsilin kimlii mi nesnel karlar m amalamas ve ne karmas gerektii konusunda tartlmaya devam edilecek, ayrca yerel karlarla genele dair olan ortak amalarn srekli ekilde dengelenmesi gerekecektir. Siyasetin meseleleri nasl hi bitmeyecekse, siyasi temsil a da hibir zaman tam olarak kapanmayacak. zgrce ortak meselelerini tartan toplumlar, siyasi temsiline gereksinim duyulacak yeni fikir ve ayrmalar ve yeni btnlemeler retmekten asla geri kalmayacaklar. Yaplmas ve amalanmas gereken, siyasi temsilin karlk vermesi gereken ikilem ve gerilimleri en demokratik sonular douracak ekillerde kurumsallatrma abasna bir an nce girmek. Eit vatandaln gerektirdii asgari siyasi temsil artlarnn salanmas amalanmal, nfusta oran nispetinde temsil, maduriyetin aciliyeti ve olarak

151

iddetine ynelik temsil ilk planda hedeflenmeli ve bu amalara ynelik ilerlik kazanabilecek kurumlar da ivedilikle yaplandrlmaldr. rgtlenme zgrl, birey temelli medeni ve kltrel haklarn tannmas bata olmak zere anayasa ve yasalarda, seim kanunu ve siyasi partiler kanununda demokratik siyasi temsili mmkn klacak gerekli dzenlemeler yaplmaldr. Bu dzenlemeler ierisinde, siyasi partilerin kapatlmasnn uluslararas kabul gren durumlar dnda nne geilmesine ynelik deiiklikler yaplmas elzem grnyor. Bu balamda, Venedik Komisyonu, Trkiyede siyasi partilerin anayasann izdii snrlar ierisinde siyaset yapp yapmadna ynelik olarak, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi ve Venedik Komisyonu tarafndan meru kabul edilenlerin ok tesine geen, uzun bir maddi kriterler listesi bulunduunu, siyasi partilerin yasaklanmas ya da kapatlmas kararlarnn, dier Avrupa lkelerindekine kyasla daha keyfi ve demokratik kontrole daha az tabi olarak alndn, parti kapatmayla ilgili kurallarn, istisnai durumlar dzenleyen deil de, adeta Anayasann yapsal ve ilevsel bir paras olarak kabul edilmesine neden olan bir gelenek mevcut olduunu belirtiyor.382 Bu nedenle, siyasi partilerle ilgili mevzuatn Avrupa standartlarna getirilmesi, siyasi temsil alanndaki eitsizliklerin giderilmesine ynelik nemli bir adm olarak ortaya kyor. Bir siyasi rejimdeki siyasi haklarn ieriine dair kurumsallam olan yarglar, o toplumda varolan siyasi temsilin niteliini de byk lde belirler. rnein, siyasi haklarn en dar tanmlanm ekli oy vermektir. Siyasi haklarn bugnn oturmu demokrasilerindeki ierii ise oy vermekten ok ama ok daha genitir. Yerelden merkeze her seviyede aktif siyasi katlmn sreklilii, rgtlenme zgrl, denetimin kurumsallamas, effafln ve hesap verebilirliin n plana kmas, pasif delege tipinin karizmatik lider tipinin yerini almas hep siyasi haklarn geni ekilde tanmlanmasna ve yerelden merkeze yaplanmasna bal ekilde gerekleebilecek srelerdir. Demokratikleme srecinin ilk aamalarna sahne olan Trkiyede, maalesef siyasi haklarn en dar tanmland koulda bile, yani oy verme hakkna eriimde bile, yaanan eksiklikler ve eitsizlikler halen mevcut. 2007 genel seimlerinde bedensel engellilerin oy
382

A.g.e., s. 7.

152

kullanabilmeleri iin gerekli dzenlemeler yaplmad iin, bedensel engelli yurttalarn byk bir blm en temel siyasi haklarn icra edemediler.383 Bu ayrmc tutum, ok ciddi bir insan haklar ihlalidir ve demokratik bir toplumda kabul edilebilir bir uygulama deildir. Devlet, herkesin eit siyasi haklarn garanti altna almakla birlikte, herkesin tm farkllklaryla birlikte o hakk eit bir biimde icra edebilmesine ynelik de tm nlemleri almakla ykml. Siyasi haklar, bir toplumun ne kadar da btnsel bir yap olarak dnlmesi gerektiini en fazla dndrten ve aklayan haklarn en banda gelir. Zira zlk haklar diye nitelendirdiimiz liberal haklarn aksine, siyasi haklarn bir kesim ya da grup tarafndan icra edilemiyor olmas, siyasi haklarn btn toplum asndan ilevsel olan niteliinden dn vermesine sebep olur. zlk haklar inenen kii grup ya da kesimlerin bana gelenler, dorudan dier kesimlerin zlk haklarnn niteliini belirlemez ya da bu haklardan pratikte bireyler alp gtrmez. Ayn ey sosyal haklar iin de geerlidir. Sosyal haklara eriimi olmayan ve bunlarn olmad ortamda baz zlk haklarn da siyasi haklarn da hakkyla icra edemeyecek olan kesimlerin varl, sosyal haklardan faydalanabilen kesimlerin ya da bunlara gereksinim duymakszn zlk haklarn icra edebilenlerin hayat kalitesini pratikte deitirmeyebilir. Bu durum siyasi haklar iin geerli deildir. Toplumu oluturan her kesim ve grubun siyasi temsilinin gerekleebildii ortam, eitli halk katmanlarndan gelen geribildirime duyarl klnm bir yaplanma demektir. Bu tarz toplumlar btn oluturan paralardaki dert, sorun ve talepleri, siyasi katlmn topluca ve aktif ekilde zgrce yaplabiliyor olmas sayesinde bymeden kroniklemeden duyar, tartr, birbirlerinin hayat artlar hakknda ilk elden bilgilenir, ve kamusal olana dair dnce ve kararlarn bu bilgiler nda ynlendirirler. Siyasi haklarn icra edemeyen, icra etmesi kolaylatrlmayan, ya da yasaklarla engellenen ksacas siyasetten dlanan ya da siyasi katlm kstlanan grup ve kesimlerin varl, sadece o gruplarn dlanmas sonucunu getirmez, ayn zamanda o toplumun btnnn kendini meydana getiren paralar konusunda bilgilenmesini engeller ve icra edilebilen
383

A.g.e., s. 26.

153

siyasi haklarn kollektif icras yoluyla dile getirilip mutabakata yol aabilecek olan zm nerileri de olumaz. Sonu itibariyle en iyi ihtimalle eksik, daha byk ihtimalle ise toplumun btnsellii asndan yanl kararlarn alnmasna sebebiyet verilmi olur. Karar mercii olan siyasal kamusal alana yani parlamento seviyesine erken dnemde aksettirilemeyen daha yerel daha dar gruplar en bata etkileyen problemler, tartlp zmlenmek yerine byr, iinden klmaz devasa boyutlara ulaabilirler. Ksacas dier haklarn aksine, siyasi haklarn icrasndan ama o ama bu nedenle dlanan gruplarn varl, o toplumun zamanla temel deerler plannda paralanmasna sebep olduu gibi bir empati uurumunun domasna da sebebiyet vererek ya da bunu engelleyemeyerek toplumun kesimlerini birbirinden habersiz hale getirir. Siyasi haklarn icrasnn baz kesim ya da gruplar asndan eriilebilir olmay ya da siyasi temsillerinin nndeki engeller o toplumun geneline ve btnne sirayet ederek, siyasi haklarn btndeki icrasnn anlamn yok eder. Toplumun siyasi temsilinin kapsaycl arttka ve katlmn kalitesi ykseldike, siyasi haklarn icrasndan doacak demokratik getirinin nicelii ve nitelii de artar. Siyasetin kalitesi her anlamda ve herkes adna ykselir. Bu yzden siyasi temsil, tarttmz balklar arasnda en soyut ve felsefi almlar olan mesele olmasna karn baz alardan yzde 10luk seim baraj bata gelmek zere - belki dierlerinden daha ivedilikle yaklalmas gereken bir alan. Oturmu demokrasilerde seim barajlar ya yoktur ya da en fazla yzde 5 olarak dzenlenmitir. Aada Tablo 45te seilmi lkelerde ve Trkiyede genel seimlerde uygulanan baraj seviyesi grlebilir.

Tablo 45: lkelere gre genel seim barajlar Hollanda 0,67 Almanya 5 Danimarka 2 Belika 5 spanya 3 ek Cumhuriyeti 5 Yunanistan 3 Macaristan 5 Avusturya 4 Polonya 5 talya 4 Slovak Cumh. 5 Norve 4 Trkiye 10 Kaynak: Avrupa Konseyi Venedik Komisyonu, 2010, Report on Thresholds and Other Features of Electoral Systems Which Bar Parties from Access to Parliament, s. 5.

154

Tablodan grlebilecei zere, yzde 3 ve altnda seim baraj uygulayan spanya ve Yunanistan gibi lkeler bulunuyor. Almanya ve Belika gibi bir ok Bat Avrupa lkesinde ise yzde 5lik seim baraj uygulanyor. Trkiye ise yzde 10luk seim baraj ile ayrks bir rnek olmay srdryor.384 lkedeki siyasi temsilin kalitesini arttrma amacyla, Trkiyede de seim baraj en azndan yzde 5e indirilmeli. Ayn zamanda Trkiyede seim sistemi yenilenmeli ve hem nfusun nispi temsiline gre, hem de hak ihlallerinin aciliyeti ve adaletsizliin derecesine gre sorunlarn nispi temsiline olanak salayacak, ksacas siyasi temsilin hakkn ve esasn verecek uygulamalar balatmaldr. Trkiye, toplumsal kesimlerin gerek toplumda var olduklar oranda gerekse maduriyetlerinin iddeti ve yaadklar adaletsizliin derecesi lsnde temsillerine imkan salayacak hem dsal nitelikleri hem de nesnel karlar zgrce temsil etmeye olanak salayacak bir siyasi partiler yasasn yaplandrmaldr. Siyasi partilerin yerel ve blgesel olan meselelerle genele dair olan ve ortak meseleler arasnda arabulucu, aksettirici olduu kadar dntrc gce de sahip arac kurumlar olduklar unutulmamaldr. Adem-i merkeziyeti temsil ve katlmdan doacak eilimler, ancak siyasi partilerin sayesinde ortak siyasi plana ve siyasal kamu alanna yani parlamentoya tanabilir. Nasl temsil tiplerinin aktif ve pasif olan trleri varsa, siyasi partiler de temsil ettikleri grup ve kesimlerin niteliklerine ve taleplerine gre aktif ya da pasif roller stlenebilecek, ve toplumun demokratikleerek siyasallamas konusunda rol oynayabileceklerdir. Yerel katlmn yerelde bir sorun zuhur ettike gerekleen bir pratik olarak kalmas mmknken, siyasi partiler siyasi katlmn srekliliinin ve siyasi deneyimin yeni kuaklara aktarmnn en nemli taycs konumundadrlar. Siyasi partilerde parti ii demokrasinin seviyesi, o toplumda kurumsallam olan siyasi temsil mekanizmalarndan ve bunlarn niteliksel ve niceliksel zelliklerinden dorudan etkilenir ve karlnda siyasi partilerin temsil kalitesi de siyasi temsilin niteliini yine dorudan etkiler. Siyasi temsilin eit vatandal ve siyasi haklarn icrasndaki eriim problemlerini zmlendirecek seviyede kurumsallamas, siyasi partileri de ksa vadede gze arpacak
384

Avrupa Konseyi Venedik Komisyonu. (2010) Report on Thresholds and Other Features of Electoral Systems Which Bar Parties from Access to Parliament, http://www.venice.coe.int/docs/2010/CDLAD(2010)007-e.pdf (ng.)

155

ekilde daha demokratik prensiplere uygun mecralara ekebilecektir. Siyasi temsildeki adaletsizliklerin girift yan, belki sadece siyasi adan daha fazla temsil edilmeleri sayesinde zebilecekleri problemlere sahip olan toplum kesimlerinin, tam da bu siyasi temsil mekanizmalarndan sistematik olarak dlanmalar sebebiyle, zme gidecek ynde hareket edemeyileri ve sorunlarn seslendiremiyor seslerini duyuramyor olular. Siyasi temsil baz gruplarn seslerini kamusal alann dna iterken sadece kamusal alann o sesleri duymasyla zmlenebilecek olan sorunlar da ksr bir dngye hapsoluyor. Bu ksr dngnn krlmas ancak eitliin tesisine ynelik btnsel bir siyaset ile mmkn. Bu siyaset bir yandan eitsizlik yaratan koullar gidermeye ynelik somut politikalar gelitirecek ve uygulayacak, bir yandan da eitsizlikten madur olan kesimlerin kendi szlerini syleyebilmelerini mmkn klacak demokratiklemeyi gerekletirecek.

156

Sonu Yerine
Trkiyede Eitsizlikler: Kalc Eitsizliklere Genel Bir Bak adl rapor, son bir yldr yrttmz bir almann rn. Bu almada, gelir dalm, istihdam, eitim, salk ve sosyal gvenlik alanlarnda Trkiyede bugn varolan, ve uluslararas ve ulusal kurum ve aratrmaclar tarafndan tespit edilmi kalc eitsizlikleri, bu eitsizliklerin iie gemiliklerini vurgulayacak ekilde biraraya getirdik. Ayn zamanda bu eitsizliklerin boyutlarnn ve hangi gruplar iin eitli eitsizlik trlerinin stste bindiinin bir nevi fotorafn ektik. Bu alanlara ek olarak, siyasi temsile dair Trkiyede varolan eitsizlikleri demokrasi kuram erevesinde tartmaya atk. ncelikle, eitlie nasl yaklatmz syleyerek balamakta fayda var. Bu rapor erevesinde tanmland ekliyle eitlik, eit vatandalk fikrinin dayand ve demokratik devletlerin yurttalarna salamas gereken tarzda bir eitlie gnderme yapyor. Dolaysyla bir ideal olarak eitlik nedir gibi geni kuramsal bir sorudan ok, demokratik bir haklar rejiminde eit haklara sahip olduu varsaylan fertlerin, bu haklarn icrasna eit eriimlerinin salanmasnn asgari dzeyde neleri gerektirdii zerinde duruyoruz. Raporun iaret ettii tablo, gelir dalm, istihdam, eitim, salk ve sosyal gvenlik ile siyasi temsil alanlarnda, vatandalarn haklarn icrasna eit eriimi asndan ok boyutlu maduriyetlerin yaanmakta olduunu sergiliyor. Dolaysyla bu maduriyetleri gidermeyi hedefleyen eit vatandaln tesisine ynelik zmlerin de ok boyutlu, dntrc ve btnsel olmasnn gerektii ortaya kyor. Bu alma ierisinde toplumsal eitsizliklere younlarken, zellikle kalc eitsizlikler zerinde durduk. Kalc eitsizlikler kavram, eitliin prensip edinilmedii siyasi ortamlarda sreklileen ve adeta kendilerine doallk atfedilmeye balanan eitsizliklere gnderme yapyor. Toplumsal eitlii hedefleyen siyasi mdahalelerin mevcut olmad durumlarda, bir alandaki eitsizlik sklkla baka alanlara da sirayet ediyor. rnein, zorunlu ge maruz kalan bir aileye doan bir ocuk, byk olaslkla ortaretimi bitiremeden kaytsz ve sosyal gvenceden yoksun bir ite almaya balayacak. Uzun alma saatleri ierisinde rgtlenmeye frsat bulamayacak, olur da rgtlenirse bu nedenle iten atlmas ihtimal dahilinde olacak. Eitsizliin

157

kalclamasnn sonucunda, zamanla bu ocuun umutlar ve hayattan beklentileri de byk olaslkla, varolan adaletsizliklerin kabulne gre ekillenip trplenecek. Halbuki tm kalc eitsizlikler, dntrc sosyal politikalar, demokratik kurumlar ve zgrletirici yasalar yoluyla azaltlabilir, hatta tmyle ortadan kaldrlabilirler. Demokratik bir siyasi rejimde eitlikten ne anlalmas gerektiini anlamak iin belki ilk yaplmas gereken, eitlikten neyin anlalmamas gerektiini belirlemek. Gnmzn karmak toplumlarndan biri olan Trkiye toplumunda, hem sosyal ve kltrel eitlilik mevcut, hem de derin ve kalc eitsizliklerle iie gemi ayrmclk tezahrleri. Dolaysyla bylesi bir toplumda toplumsal eitlie dair iki nokta vurgulanabilir: Birincisi, karmak bir toplumda amalanmas gereken eitlik bir tektipleme ideali olamaz. eitlilik arzeden bir toplumda, ancak eitliliin srekliliine imkan veren tarzda bir eitlii savunabiliriz. Byle bir toplumda savunulacak eitlik anlay, yaam stillerini, anadilleri, etnik aidiyetleri, inan tarzlarn, inanmamay ya da farkl varolu ve mutlu olma biimlerini tektipletirmeyi hedefleyemez. kinci olarak vurgulanmas gereken de udur: inde yaadmz dnemde demokratik ve sosyal bir devletin birincil amac gemiten miras alnan eitsizlikleri, hukuk tarafndan eit olduklar vazedilen vatandalar asndan etkisiz hale getirecek nlemleri almak ve eit hak ve zgrlkleri gerekletirecek ekilde toplumun kurum ve pratiklerini dntrmektir. Frsat eitliinin kat stnde tannd, ancak dezavantajl konuma doan fertlerin ve gruplarn frsat eitliini hayata geirmesini salayacak sosyal politikalarn uygulanmad ortamlarda, iine doulan ve fertlerin sememi ve olumasna da katkda bulunmam olduu eitsizlikler, hem daha da derinleir, hem de nesilden nesile aktarlr. Nesilden nesile aktarlan, demokratik ve sosyal devletin grevini yapmad ortamda ailelerin ve fertlerin kaderiymi gibi alglanan ve sosyal hareketlilii imkansz klan eitsizlikler, kalc eitsizliklerdir ve bunlarn dntrlmesi eit vatandalk asndan kesin olarak gereklidir. Dolaysyla eitlik, hem demokratik bir toplumu organize edecek olan temel prensip, hem de kurum ve pratikleri dntrecek bir sre olarak alglanmaldr.

158

Bylesi bir eitlik tahayyl, ortak adalet duygusunun prensiplerinin belirlendii anayasal dzlemin yan sra, bu prensiplerin hayata geirilmesi amacyla uygulanacak politikalar dzeyinde de kurumsallamaldr. Jrgen Habermasn belirttii gibi, anayasalar demokratik toplumlarda bitmeyen ve bitmeyecek srelerdir. Eitsizlikleri dntrmeyi hedefleyen bir demokraside, kamu vicdanna ve kamusal akla dair grler, zaman iindeki geliimlerini vatandalarn aktif katlmlar sayesinde srdrrler. Siyasi rejim, eit zgrl herkes iin mmkn klacak olan kamusal imkanlara eit eriimi salamaldr ki; vatandalar kendi belirleyecekleri amalar dorultusunda, zgrce ve birlikte yaayabilsinler ve adalet duygularyla beraber, ortak yaam alanlarn da birlikte, adil ve demokratik bir yne doru dntrmeye devam edebilsinler. Varolan adaletsizlik ve eitsizlik tezahrleri arasnda, balca iki tr dntrlmesi gereken kalc eitsizlik alan grlmekte ve bunlar hem kendi kategorileri iinde hem de birbirleriyle iie gemi ekilde karmza kmakta. Bunlardan ilki, dezavantajl sosyoekonomik konuma doan fertlerin, doduklar artlardaki imkanszlklarn sonularn, btn tezahrleriyle beraber tek balarna omuzlayarak sosyallemelerine sebep olan kalc eitsizlikler. Bu tarz eitsizlik temelde nesnel sosyoekonomik koullardan kaynaklanyor. Sosyoekonomik koullar ierisinde gelir seviyesi, mlkiyet, ikamet edilen yer, iinde yer alnan sosyal alar ve benzeri etkenler yer alyor. rnein, belli bir gelir seviyesindeki bir hanenin iine domak, alnacak eitimin seviyesini ve kalitesini, alnacak salk hizmetlerinin kalite ve seviyesini, kiinin gelecekte istihdam ierisindeki konumunu, hatta eriilmesi mmkn olan siyasi katlmn derecesi ve niteliini dorudan etkileyebiliyor. Mutlak surette dntrlmesi gereken ikinci tr kalc eitsizlik, fertlerin ve bu fertlerin ait olduklar gruplarn sosyoekonomik konumlarndan ziyade, ncelikle toplumsal statlerine ve toplumsal hiyerarideki konumlarna ilikin olarak ortaya kyor. Eitsizliin kalc ekilde yerlemi olduu toplumlar, sadece gelir seviyesinin ve maddi olanaklarn gelecekten beklenebilir hayat kalitesine dair umutlar bile etkiledii ve biimlendirdii toplumlar deiller, ayn zamanda Weberyan manada stat toplumlar. Bu

159

toplumlarda gelir seviyesi ne olursa olsun etnik kkene ve/veya anadile bal, din ya da mezhebe dayal, ya da toplumsal cinsiyet ve cinsel ynelime dayal kimlik, ounluun eilimlerinden ya da egemen ideolojiden ayrt lde aa grlme ve denk addedilmeme sebebi olabiliyor. Yazl kurallara bal olmad durumlarda bile pratiklere sinmi olabilen bu toplumsal hiyerari ve stat anlay, fertleri stat skalasnda ait olduklar dnlen konuma gre snflandrp, fert ve gruplarn birbirleriyle kurduklar ilikileri yaplandrabiliyor. Her trl ayrmcln yaygn olduu ve bu ayrmclk trlerine kar kamunun yasal gvence salamad toplumlarda, toplumun ounluundan ayran bir farklla sahip olarak domak ya da byle bir farkll sonradan edinmek, kiinin eitime eriip eriemeyeceini, iten atlp atlmayacan, hatta siyaseten kendini temsil edip edemeyeceini belirleyebiliyor. lk kalc eitsizlik trne sosyoekonomik eitsizlik, ikinci kalc eitsizlik trne ise ayrmclk diyoruz. Toplumsal hayat phesiz ki sosyoekonomik eitsizliklerle ayrmclk arasndaki bu analitik ayrmn temsil ettiinden ok daha karmak bir yap sergiliyor. Bazen yazl olmayan kurallarla ileyen toplumsal hiyerarideki stats eit kabul edilmedii iin, gelir dzeyi nispeten yksek birilerinin ayrmcla uradn grebiliyoruz, bazense gelir dzeyi dk olan iki kiiden birinin toplumsal stat hiyerarisindeki yeri sebebiyle daha da dezavantajl durumda olabileceine, dierininse srf ounluun aidiyet duygularn paylat iin en azndan toplumla daha kaynam hissedebildiine tank oluyoruz. stelik sosyal olgulardaki iie geme ve karmaklk dzeyi o kadar yksek ki, ou zaman bata kimlii yznden ayrmcla uram olann, zamanla bir de yoksullamas ya da yoksul olann zamanla yoksul olduu iin de dlanmas ve ayrmcla maruz kalmas gibi kalc eitsizlik trleri asndan melez durumlar oluuyor. Gnmzn karmak toplumlarnda eitsizliin nedenlerinin ve tezahrlerinin bu iie geme durumunun ya da ok boyutluluunun istisnadan ok kural durumunda olduunu anlamamz byk nem tayor. ster bata sosyal ve ekonomik koullardan kaynaklanm, ister bata denk grlmeme, eit deerde davranlmama ve dlanma durumundan kaynaklanm olsun,

160

oluan tm melez durumlarda, eer toplumsal eitlii iar edinen bir hukuk sistemi ve vazedilen eitlii pratie geiren sosyal politikalar uygulanmyorsa, eitsizlik nesilden nesile aktarlarak kalclayor. Eitsizlikler kalclarken, fertler kamusal imkanlardan eit derecede faydalanamyor, kat zerinde tanml bir frsat eitlii hayata geirilemiyor, kiilerin kamu alanlarna, kamu imkanlarna ve siyasi temsile eit eriim olanaklar da had safhada kstlanm oluyor. Gerek eitli sebeplerle ounluktan ayran konumlaryla ayrmcla, gerekse sosyoekonomik eitsizliklerden dolay nesiller boyu yoksullua ve smrye mahkum braklan gruplar, zamanla ayn anda hem ayrmclk hem de yoksullua maruz kalyor ve toplumun kamusal merkezinden ve siyasi gndeminden koparak, seslerini de duyuramaz ekilde marjinalize oluyor ve sorunlar bata meclis olmak zere hi bir siyasal kamu alanna tanamad mddete de grnmez hale geliyorlar. te bu tr bir marjinalleme deneyimiyle beraber, toplumsal eitsizliin zamanla oluan tezahrleri, adeta doalmlar yle olmalymlar gibi addediliyor ve aslnda kalc eitsizliklere maruz kalm olmann tezahrleri olan koullar, sanki bile isteye seilip retilmiler gibi alglanmaya balyorlar. Zaman zaman kalc sosyoekonomik eitsizliklerin ve ayrmclklarn beraber yaanmasndan tremi, kast sistemine benzer, sosyal hareketliliin yokolduu grup deneyimlerinin tezahrleri kltr olarak alglanyor ve eitliliin korunmas deerlendiriliyor. rnein, nesiller boyu hem ayrmcla hem de yoksullua maruz braklm Roman kkenli yurttalarn, iek satmalarna engel olunmamas ya da mzikleri ile toplumsal olarak tannmalar ve takdir grmeleri, eit yurttalar olarak yaayabildiklerini gstermez. Romanlara tm kamu imkan ve hizmetlerine eit eriimlerinin ayrmcla maruz kalmakszn salanmas yerine, devletin Romanlarn zsel kltrel eleri olarak tand mzisyen olma ya da iek satma haklarn korumas, toplumsal eitlii hedefleyen bir yaklam olarak kabul edilemez. Eit vatandalktan kamu imkanlarna eit eriim olanandan ve bu sorunlarn

siyasallamasna imkan verecek siyasi temsilden dlanmann uzun vadeli sonucu, toplumsal hiyerariye dayal, kast sistemine benzer, znde ayrmc bir toplumsal iblmnn, doalm ve serbest iradeyle olumu gibi grlegelmesi olabiliyor. Eitlik

161

ideali ve eitliin tesis edilmesine ynelik politikalar bu yaklamn ok tesinde bir siyasi vizyonu ve iradeyi gerektiriyor. Bu balamda, farklln tannp eitliin amalanmad siyasi rejimler, ancak apartheid rejimleri, kast sistemi, ya da birlikte yaamak yerine yanyana, kaynamadan ve ayr kurallarla yaamay kurumsallatran ve nfusu oluturan gruplar birbirinden izole eden millet sistemlerini retebiliyorlar. Bu ortamlarda farkllklarla beraber eit derecede zgr yaama imkan yok oluyor, bunun yerine yanyana ve hiyerarik ekilde konumlanan, beraber sosyalleip karmadan ve eit zgrlklere deil farkl kurallara bal yaam tarzlarn yasallatran ve gszn glye bamlln yasa haline getiren ve miras alnan hiyerariyi doallatran ortamlar oluuyor. kinci olarak, farkllklarn ve eitliliin gerekliini ve dolaysyla siyasette oulculuun gerekliliini reddedip, eitlii aynlk eklinde benimseyen siyasi rejimlerden bahsedelim. Bu rejimler de, tektipletirmeyi kurumsallatryorlar, karmak bir toplumu oluturan fertlere, ounluun kimliini btn detaylaryla giydirmeye abalyorlar. Gnmzn karmak toplumlarnda farkllklarn verili olduunun reddi, fertler asndan iki olumsuz sonu dourabiliyor. Bu sonulardan ilki, topluma, ekonomiye, siyasete eit koullarda katlabilmek ve kamunun imkanlarndan faydalanabilmek iin ferdin kimliini bastrmas, kiinin kendiliini reddetmesi koul haline getiriliyor. Bu durumda fert, kamu imkanlarndan faydalanabilmek ve/veya siyasi temsile eit eriim imkan elde etmek iin ya stat hiyerarisinde aa grlen kimliini saklamak zorunda kalyor, ki bu tektipleme ile sonulanyor; ya da bunu yapmaktansa, kamu imkanlarna bavurmaktan vazgeiyor, kamu vicdannn varolmadna, ortak bir adalet mefhumunun bulunmadna, kamu vicdanna seslenemeyeceine kanaat getirip, topluma zgrce, kendiliini bastrmadan entegre olma ve eit vatanda olarak tannma talebinden vazgeiyor. Farkllklarn varlnn reddinin bir dier sonucu ise, toplumu oluturan fertlerin iinde bulunduklar dezavantajl konumlara kr ve eitlii yalnzca prensip dzeyinde tanyan politikalarn fertler asndan eit yapabilirlikleri beraberinde getirmemesi. Yasal

162

dzlemde herkese evrensel bir biimde tannan haklar rejimi, politikalar dzeyinde toplumsal eitsizlikleri grmezden geldii durumda eitlie ynelik dntrc gcn kaybedebiliyor. rnein, kadnlarn da erkeklerin de alma hakknn yasal olarak tannd bir lkede, kadnn alp almama kararn zgrce vermesinin nnde engel oluturan, kadnn zerindeki bakm ykn azaltmay hedefleyen kamu politikalar yoksa, orada haklarn eit yapabilirliklere yol amadn syleyebiliriz. Ayrca, farkllklarn reddi u biimde de gerekleebiliyor. Grme engelli bir rencinin her renci gibi okulun tm hizmetlerinden faydalanma hakk olmasna ramen, Braille alfabesi ile baslm eitim materyalleri kstlysa, o rencinin farkllnn grmezden gelinmesinden kaynakl bir eitsizlik ortaya kyor. Benzer ekilde, niversiteye gitmeye herkes kadar hakk olan bartl gen kadnlar ya bartlerini karmak ya da niversite eitimi alamamak arasnda seim yapmaya zorlanyorlar. Bu yaklam erevesinde, raporda ne kan kalc toplumsal eitsizlik alanlarna deinmek isteriz. Tm bu alanlara rapor ierisinde etraflca deiniliyor ve bu raporun dayand bir ok aratrma bu sorun alanlarn tek tek ok daha derin bir biimde inceliyor. Fakat burada bizim hedefimiz, tm bu toplumsal eitsizlik alanlarn birarada, iie gemiliklerini sergileyerek deerlendirmek ve gelir dalm, istihdam, salk ve sosyal gvenlik, eitim ve siyasi temsile dair kalc eitsizlikler zerine birlikte dnmek. Kendi deerlendirmelerimize gre en arpc eitsizlik alanlar yle:

Gelir dalm adaletsizlii o 2000li yllarn ortasnda Trkiye OECD lkeleri arasnda Meksikadan sonra gelir dalm en adaletsiz lke.385 o 2006 ylnda Trkiyede en zengin yzde 20lik nfusun geliri, en yoksul yzde 20lik nfusun gelirinin 8 katndan fazla ve bu oran tm AB ye lkelerinden yksek.386

385

Organization for Economic Co-operation and Development. (2008) Growing Unequal? Income Distribution and Poverty in OECD Countries, s. 25. (ng.)
386

Avrupa Birlii ye lkeleri iin EUROSTAT online veritaban, Trkiye iin Trkiye statistik Kurumu. (2009) Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas Sonular 2006-2007. (T.)

163

o Toplam gelirden nfusuna oranla en dk pay alan blgeler Gneydou ve Ortadou Anadolu blgeleri.387 Gelir yoksulluu o 2008 ylnda Trkiyede fertlerin yaklak yzde 0,54 alk snrnn (4 kiilik hanenin aylk alk snr 275 YTL), yzde 17,11i ise gda ve gda d harcamalar ieren yoksulluk snrnn (4 kiilik hanenin aylk yoksulluk snr 767 YTL) altnda yayor.388 o Trkiyenin ocuk yoksulluunda ok kt bir sicili bulunuyor.389 2004 yl verilerine gre, Trkiye OECD lkeleri arasnda ocuk yoksulluu oran en yksek olan lke.390 o 2008 ylnda gda ve gda d yoksulluk oran krda kentlerden daha yksek.391 alan yoksulluu o 2008 ylnda lke genelinde yoksulluk oran yzde 17,11 iken, tarmda alanlarn yaklak yzde 40 yoksul.392 o 2008 ylnda yevmiyeli alanlar arasnda yoksulluk oran yaklak yzde 29, kendi hesabna alanlar arasnda yzde 24 ve cretsiz aile iileri arasnda ise yzde 32.393

387

Erdem, T. (2007) Gelir Farkllklar, Radikal gazetesi, 5 Nisan 2007. (T.)

388

Trkiye statistik Kurumu. (2009) 2008 Yoksulluk almas Sonular, Haber Blteni Say 205, Aralk, Ankara. (T.)
389

United Nations Childrens Fund. (2006) Child Poverty in Turkey 2006, Ankara, s. 5. (ng.)

390

Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2008) Growing Unequal? Income Distribution and Poverty in OECD Countries, s. 154. (ng.)
391

Trkiye statistik Kurumu. (2009) 2008 Yoksulluk almas Sonular, Haber Blteni Say 205, Aralk, Ankara. (T.)
392

A.g.e. A.g.e.

393

164

Vergilendirmede adaletsizlik o 2005 ylnda tketim zerinden alnan vergiler toplam vergi gelirinin yzde 70ine ulat. Bu nedenle, gelirine oranla en byk yk en dk gelir grubu tayor.394

gcne katlmn nndeki engeller o 2007 ylnda Trkiyede kadnlarn igcne katlm oran yzde 30un altnda, ayn oran OECD lkeleri ortalamasnda yzde 62, Avrupa Birlii19un ortalamasnn ise yzde 64.395 o 2002 ylnda engelliler arasnda igcne katlm oran yzde 21,71 iken, engelli kadnlar arasnda igcne katlm oran yaklak yzde 7.396

sizlik o 1980 ylndan 2004 ylna dek alma andaki nfus 23 milyon kii artmasna ramen, sadece 6 milyon yeni i yaratlabilmi.397 o sizliin yksek olduu illerin blgelere dalmna bakldnda da, zellikle Gneydou Anadolu ve Dou Anadolu illeri ba ekiyor.398 o Kadnlarn uzun sreli isizlerin ierisindeki pay, erkeklere kyasla ok daha yksek. bulma umudunu kaybeden ve bu nedenle i aramayan kadnlarn, isiz kadnlara oran yzde 32 iken; erkeklerde ayn oran yzde 18.399

394

Zenginobuz, E. ., zertan, G., Salam, ., Gken F. (2006) Yurttalarn Cebinden Devletin Kasasna: Trkiyede Kim Ne Kadar Vergi dyor?, Ak Toplum Enstits Trkiye Temsilcilii ve Boazii niversitesi Aratrma Fonu, Mays 2006, stanbul, s. 92. (T.) World Bank. (2009) Female Labor Force Participation in Turkey: Trends, Determinants, and Policy Framework, Human Development Sector Unit-Europe and Central Asia Region, Report No 48508-TR, s. i. (ng.) Devlet statistik Enstits ve zrller daresi Bakanl (ZDA). (2004) Trkiye zrller Aratrmas 2002, Ankara, s. 15. (T.)
396 395

World Bank. (2006) Turkey Labor Market Study, Poverty Reduction and Economic Management UnitEurope and Central Asia Region, Report No. 33254-TR, s. ii. (ng.) Benzer bir biimde, bir TRK- raporunda, Trkiye ekonomisinin toplam yzde 29.5 byd 2000-2006 dneminde yaratabildii yeni istihdamn yalnzca yzde 3.5 dzeyinde olduu not ediliyor. Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (TRK-). (2007) alanlarn Ekonomik ve Sosyal Durumu, Ankara, s. 43. (T.)
398

397

Trkiye statistik Kurumu. (2009) Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas Sonular 2006-2007. (T.)

399

Grsel, S., Gner, D., Darbaz, B. (2009) Kadnlar Daha Uzun Sre siz Kalyor, Baheehir niversitesi Ekonomik ve Toplumsal Aratrmalar Merkezi (BETAM) Aratrma Notu No. 47, stanbul. (T.)

165

o Trkiyede, gen isizlii uzun yllardr toplam nfusun isizlik orannn neredeyse iki kat dzeyinde seyrediyor.400 Kaytd istihdam o 2009 Austosta kaytd istihdam, toplam istihdamn yzde 45,7sini, tarm d istihdamn ise yzde 30,8ini oluturuyor.401 o Kaytd istihdam edilenlerin maalar kaytl alanlardan dk ve alma saatleri kaytl alanlardan yksek.402 o Kentlerde kaytd istihdama eklemlenen nfus aslnda yakn dnemde krdan kente g etmi, alma andaki eitim seviyesi dk nfus.403 Uzun alma saatleri o Trkiyede yaklak olarak her iki emekiden biri yasal st snrn zerinde srelerde almak durumunda kalyor.404 ocuk iilii o 2006 ylnda Trkiyede zorunlu eitim anda olan 6-14 ya grubundaki ocuklarn 318 bini alyor.405 o 6-17 ya grubundaki ocuklarn yaklak yzde 6s iktisadi getirisi olan bir ite alyor ve bu ocuklarn yaklak yzde 70i okula devam etmiyor.406

Yentrk, N., Balevent, C. (2007) Trkiyede Gen sizlii, stanbul Bilgi niversitesi Genlik almalar Birimi Aratrma Raporu No. 2, Eyll 2007, s. 8. (T.)
401

400

Trkiye statistik Kurumu (TK). (2009) Hanehalk gc Aratrmas 2009 Austos Dnemi Sonular Temmuz, Austos, Eyll 2009, Haber Blteni No. 199, 16 Kasm, Ankara. (T.)
402

Dayolu, M., Ercan, H. (2009) Labor Market Policies and Institutions with a Focus on Inclusion, Equal Opportunities and the Informal Economy, s. 45-46. (ng.)
403

A.g.e., s. 3.

DSK/Sosyal- Sendikas. (2010) 1 Maysn Douundan Bugne Deimeyen Talep: nsanca alma Sresi, Mays 2010. (T.)
405

404

Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu (TSK) ve Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (TRK). (2007) Dnyada ve Trkiyede alan ocuklar, Yayn no. 281, Ankara, s. 13. (T.)
406

Trkiye statistik Kurumu. (2007) ocuk gc Aratrmas 2006, Haber Blteni Say 61, 20 Nisan. (T.)

166

o Diyarbakr, Batman, Adana, Adyaman, anlurfa ve Gaziantepte mevsimlik tarm iisi toplam 23,683 ocuk bulunuyor. Bu ocuklar, zorunlu sekiz yllk temel eitimleri srasnda ortalama olarak ylda 70 gn okullarndan ayr kalyorlar.407 Toplu i szlemesi kapsamndaki alan orannn dkl o 2006 yl iin Trkiyede toplu i szlemesi kapsamndaki alanlarn oran yzde 13,3.408 AB ye lkelerinin ounluunda ise, alanlarn yzde 70inden fazlasnn toplu i szlemeleri kapsamnda olduu grlyor.409 kazalar ve ie bal salk problemleri o Trkiyede her 32,996 iiye bir i mfettii dyor, ILOya gre gelimekte olan lkelerde her 20,000 iiye bir i mfettii dmesi gerekiyor. 410 o 2007 ylnda yaklak 80 bin i kazasndan 1043 lmle sonuland.411 o Trkiye, 2000li yllar boyunca i kazasnda yaamn yitiren maden iisi orannn yz binde 70in altna hi dmedii tek lke.412 alma yaamnda ayrmclk o Trkiyede kadnlarn aldklar cretin benzer ilerde alan erkeklerin aldklar crete oran 0,62. Toplumsal cinsiyet temelli cret eitsizliinde Trkiye dnya sralamasnda 125 lke arasndan 84. srada.413
407

Eitim ve Bilim Emekileri Sendikas. (2007) Eitim Sen Mevsimlik Tarm ilii Nedeni ile Eitimine Ara Veren lkretim rencileri Aratrmas, Ankara (T.)
408

Darbaz, B., Uysal-Kolain, G. (2009) Trkiye Toplu Szlemede ABnin ok Gerisinde, Baheehir niversitesi Ekonomik ve Toplumsal Aratrmalar Merkezi (BETAM) Aratrma Notu 28, 10 Mart, s. 1. (T.)
409

International Labour Organization. (2008) Global Wage Report 2008/2009, Geneva, s. 38. (ng.)

410

Commission of the European Communities. (2009) Turkey 2009 Progress Report, No. SEC(2009)1334, Brksel, s. 63. (ng.)
411

Sosyal Haklar Dernei. (2008) 2007 Yl Kazalar Raporu, stanbul. (T.) kazalarna dair ayrntl bir baka dkm iin bkz. nsan Haklar Dernei. (2009) Trkiye nsan Haklar hlalleri Raporu, s. 664-675. (T.)
412

Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu Sosyal- Sendikas. (2010) Trkiyede i Sal ve Gvenlii Raporu: Madencilik Sektrne likin Temel Veriler, 25 ubat 2010. (T.)

167

o Trkiyede kamu kurumlarnda alan anadili ve mezhebi toplumun ounluundan farkl olanlara kar ak ayrmclk vakalar mevcut.414 o Trkiyede alma yaamnda lezbiyen, gey, biseksel, travesti ve transseksel (LGBTT) bireylere kar ie kabul etmeme ve iten karmaya varan ayrmc uygulamalar yaygn.415 Sosyal gvenceden yoksunluk o 2006 yl iin Yeil Kart dahil hibir salk gvencesi olmayan nfusun oran yzde 19,8. Bu sosyal gvenceden yoksun kesimin en yoksul yzde 30luk gelir grubu iinde yer ald grlyor.416 o 2005 yl iin 65 ya zeri nfusun yzde 37sinin 2022 sayl kanunun ngrd yallk maa dahil emeklilik maa yok.417 o Sosyal gvenlik kapsamnda olmayan kadnlarn orannn Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde ok yksek olmas (srasyla yzde 84 ve yzde 87), sosyal gvenlik alanda da blgesel ve cinsiyet temelli eitsizliklerin rttn gsteriyor.418 o 15-24 ya grubundaki genlerin yzde 54 sosyal gvencesiz altrlyor.419

413

World Economic Forum. (2009) The Global Gender Gap Report (eds.) Hausmann, R., Tyson, L. D., Zahidi, S., Geneva, s. 179. (ng.)
414

nsan Haklar Dernei. (2009) Trkiye nsan Haklar hlalleri Raporu, s. 694. (T.)

415

Commission of the European Communities. (2009) Turkey 2009 Progress Report, No. SEC(2009)1334, Brksel, s. 26. (ng.)
416

Grsel, S., B. Darbaz ve U. Karako. (2009) Yeil Kart: Trkiyenin En Maliyetli Sosyal Politikasnn Gl ve Zayf Yanlar, Betam Aratrma Notlar, No. 39, stanbul: Baheehir niversitesi, s. 2-4. (T.)
417

Brook, A.M. ve Whitehouse, E. (2006) The Turkish Pension System: Further Reforms to Help Solve the Informality Problem, OECD Social, Employment and Migration Working Papers, No. 44, s. 20-21. (ng.)
418

Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits (2009) Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas 2008. Ankara: Hacettepe niversitesi, s. 54. (T.)
419

Dayolu, M., Ercan, H. (2009) Labor Market Policies and Institutions with a Focus on Inclusion, Equal Opportunities and the Informal Economy, s. 36. (ng.)

168

Eitime eriimin nndeki engeller o 1999-2005 yllar arasnda, yani 6 yl ierisinde, yaklak 440 bin ocuk ilkretim diplomasna sahip olamadan hayata atld.420 o Trkiyede okul ncesi okullulama oran tm OECD lkelerinin gerisinde.421 o Trkiyede 15-19 ya aralndaki gen kzlarn yars ne eitimde ne istihdamda.422 o 2002 ylnda genel nfus ierisinde okur yazar olmayan kiilerin pay yzde 12,9 iken, engelli yurttalar arasnda bu oran yzde 36,3.423

Eitimde eitsizlikler o Anadili Krte olan yurttalarn yzde 46s ilkretim mezunu deilken, ilkretim mezunu olmayan anadili Trke olan yurttalarn oran yzde 9 seviyesinde. Benzer bir biimde, yksekokul ya da niversite mezunu olma oran aratrmaya katlan anadili Trke olan yurttalar arasnda yzde 10 dzeyinde iken, ayn oran anadili Krte olanlarda yzde 2, Trke ve Krte dnda bir anadili olanlarda ise yzde 7.424 o Okul ncesi, ilkretim ve ortaretimde stanbul, Gneydou ve Dou Anadolu blgeleri renci/retmen oran en yksek BBS blgeleri olarak gze arpyorlar.425

420

Gken, F., Cemalclar, Z., Grlesel., C. F. Trkiyede lkretim Okullarnda Okulu Terk ve zlenmesi ile nlenmesine Ynelik Politikalar, AEV, KA-DER ve ERG, s. 5. (T.)
421

Education for All International Coordination (2009). Overcoming Inequality Why Governance Matters, Oxford University Press. (ng.)
422

Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2009) Doing Better for Children, s. 43. (ng.)
423

Devlet statistik Enstits ve zrller daresi Bakanl. (2004) Trkiye zrller Aratrmas, Ankara: Devlet statistik Enstits Matbaas. (T.)
424

Grsel, S., Uysal-Kolain, G., ve Altnda, O. (2009) Anadili Trke Nfus ile Krte Nfus Arasnda Eitim Uurumu Var, BETAM Aratrma Notu #049, 13 Ekim 2009. (T.)
425

MEB (2009). Mill Eitim statistikleri, rgn Eitim 2008-2009, MEB Resmi statistik Program, Ankara, s. 32-44. (T.)

169

o Dershaneleme ve zel okullarn saysndaki art, vasf kazandran eitimi gelir dzeyinin bir fonksiyonu haline getiriyor.426 o Trkiyede dk gelirli ailelerin ocuklar dk, yksek gelirli ailelerin ocuklar ise yksek eitim alyorlar.427 o Mevcut eitim sistemi ailenin sosyo ekonomik durumunun renci baars zerinde yaratt dezavantajlar ortadan kaldramyor.428

Raporda ne kanlar arasnda, siyasi temsil alanndaki eitsizlikler farkl bir nitelik tayorlar. Bu farklln nedeni u: rgtlenme zgrlnn engellendii, kstland ya da rgtlenenlerin sulu muamelesi grd ortamlar, ifade zgrlnn miras alnm kalc eitsizlik ve ayrmclklara endeksli ekilde seici biimde tannd ortamlar, daha fazla demokrasi yerine daha ok adaletsizlik ve eitsizlik retme dngsne giriyorlar. Bu balamda rnein, alma yaamna dair bunca eitsizlik bulunurken, Trkiyede demokratikleme abasnn sendikal haklar alanna yansmamas ciddi bir sorun. Sendikalar gsz klndka, sosyal haklar da, sosyal gvenlik meseleleri de i gvenliine dair sorunlar da bir trl gelmeleri gereken yer olan siyasi gndemin merkezine yerleemiyorlar. Oysa kimlii ne olursa olsun sosyoekonomik adan toplumun en alt kademesinde yaam mcadelesi veren, grlmemi derecede uzun saatler boyunca geinmelerini salamas imkansz cretler karlnda alan ve buna ramen yoksullamaya devam eden sosyal gruplarn insanca yaam talepleri, ancak sendikal haklarn ve sendikal rgtlenme zgrlnn ve toplu szleme hakknn tannmas sayesinde seslendirilebilir ve taleplerinin kamusal nitelii siyasallaabilir. Bu balamda ne kan sorun alanlar yle:

Bak, O., Levent, H., nsel, A., Polat, S. (2009). Trkiyede Eitime Eriimin Belirleyicileri, Eitim Reformu Giriimi, stanbul, s. 22. (T.)
427

426

A.g.e., s. 6.

428

Diner, M. A., Uysal Kolain, G. (2009), Trkiyede renci Baarsnda Eitsizliin Belirleyicileri, Eitim Reformu Giriimi, stanbul, s. 14, (T.)

170

Siyasi temsilin nndeki engeller o Seimlerde uygulanan yzde 10 baraj AB ye lkelerinin tmndeki seim barajlarndan yksek.429 o Parti kapatmalar sryor (son rnek, Demokratik Toplum Partisi). o Sendikal haklar uluslararas standartlarda tannmyor ve bu nedenle Avrupa Birlii mzakere srecinde Sosyal Politika ve stihdam faslnn alamyor.430 o Bedensel engellilerin oy kullanmas iin gerekli koullar salanmyor.431 o Trkiye meclisteki kadn milletvekili oranna gre 188 lke ierisinde 109. srada.432 Bu tablo, Trkiyenin gelir dalm, istihdam, eitim, salk ve sosyal gvenlik ve

siyasi temsil gibi temel vatandalk alanlarnda ciddi boyutlarda kalc eitsizliklerle kar karya olduunu gsteriyor. Trkiye tm bu alanlarda gerek OECD lkeleri, gerekse aday olduu Avrupa Birliinin yelerinin tmnden daha kt durumda. Bunun temel nedeni, Trkiyenin kaynaklarna oranla eitsizliklerle mcadelede ve yurttalarna insani refah salamada bugne dek pek de olumlu bir performans sergilememesi. Biliyorsunuz 2009 ylnda milli gelir temelinde yaplan dnya sralamasnda Trkiyenin dnyann en byk 17. lkesi olduu ortaya kt. Her ne kadar bu bir ulusal vn kayna olarak kabul edilse dahi, insani gelime endeksinde Trkiyenin sicili pek de i ac deil. Birlemi Milletler Kalknma Programnn 2009 yl nsani Geliim Raporuna gre Trkiye kii bana gayri safi yurt ii hasla sralamasnda 63. srada iken, insani geliim endeksi sralamasnda 182 lke arasnda 79. srada yer aldn belirtiyor. Trkiye insani geliim
Avrupa Konseyi Venedik Komisyonu. (2010). Report on Thresholds and Other Features of Electoral Systems Which Bar Parties from Access to Parliament. http://www.venice.coe.int/docs/2010/CDL-AD(2010)007-e.pdf (ng.)
430 429

Aktar, C. (2009) Sosyal Haklar Fasl-Tkanan AB Mzakere Srecine yi Bir rnek, Baheehir niversitesi Ekonomik ve Toplumsal Aratrmalar Merkezi Aratma Notu # 54, 23 Kasm 2009. (T.)
431

Avrupa Topluluklar Komisyonu. (2009). 2009 Yl Trkiye Dzenli lerleme Raporu, s. 8. (T.) Kadn Adaylar Destekleme ve Eitme Dernei online istatistikler. (T.)

432

171

endeksindeki sralamas, kii bana gayri safi yurt ii hasla sralamasndan 16 basamak daha dk. Bu iki sras arasnda 15 basamaktan daha yksek olan lkelerden bazlar yle: Singapur (16 basamak), Kuveyt (23 basamak), Birleik Arap Emirlikleri (31 basamak), Umman (15 basamak), Suudi Arabistan (19 basamak) ve Rusya (16 basamak).433 Trkiyede etkin, katlmc ve zgrlk bir demokrasi ile uzun vadeli, yeniden datmc ve dntrc sosyal politikalarn yokluu, Trkiye yurttalarna lkenin iktisadi kaynaklarnn ok daha gerisinde bir dzeyde refah salayabiliyor. Trkiyenin iktisadi kaynaklar ile vatandalarna salad refah arasndaki bu uurum ancak kalc eitsizliklere kar kapsaml bir mcadelenin balatlmas ile kapatlabilir. Raporda incelenen alanlarda ortaya kan kalc toplumsal eitsizliklerle mcadele edilirken nelere dikkat edilmesi gerektiini yle zetleyebiliriz:

1.

Demokratik eitlik ideali ve eitliin tesisine ynelik olarak gerek anayasal

dzenlemeler gerekse yasa dzeyinde oluturulacak politikalar, hem sosyoekonomik eitsizliklerin tezahrlerini, hem de cinsiyet, din ve inan, engellilik, ya, etnik kken ve cinsel ynelim temelindeki her trl ayrmcl yok etmeyi hedeflemeli. nk kalc eitsizlik trleri gerek farkllklar cezalandran ayrmclklardan gerekse sosyoekonomik koul ve imkanlarn adaletsiz datmndan trer, ilk balang noktas hangisi olursa olsun kalc ayrmclklarla kalc sosyoekonomik eitsizlikler zamanla onlar deneyimleyen gruplar zerinde younlap birleir ve iie geer. Eit vatandalk vaadi, ancak ve ancak iki kaynaktan beslenebilen ama pratikte ve zaman iinde iie geen bu kalc eitsizliklerin hepsiyle ayn anda mcadele edilirse gerekletirilebilir. Bu balamda, demokratik eitlik hem bir prensip hem de bir sre olarak alglanmal ve gerek yasalar gerekse politikalar kalc eitsizliklerin ok boyutluluunu gznnde bulundurmaldr. 2. Bu rapor ierisinde incelenen alanlar ve bu alanlardaki aratrmalarn

sonular, yalnzca ayrmcl vurgulayan perspektiflerin ya da sadece sosyoekonomik eitsizliklerin altn izen yaklamlarn toplumsal eitsizlikleri anlamada yetersiz olduunu gsteriyor. statistikleri ve/veya ayrmcl gsteren anektodlar yorumlarken
433

United Nations Development Programme. (2009) Human Development Report 2009-Overcoming Barriers: Human Mobility and Development, Palgrave Macmillan, New York, s. 171-172. (ng.)

172

bile, kalc eitsizlik trlerinin varlnn, bunlarn geikenliinin ve btnselliinin farknda olmak gerekiyor. Bu farkndalk toplumsal eitsizliin nedenlerini anlamada ve bu eitsizliklerle mcadelede her trl indirgemeciliin ve zcln nne geecektir. Toplumsal eitsizliklerle btnsel olarak mcadele etmeyen politikalar, adaletsizlikleri yeniden retme olasln bnyesinde barndrr. 3. Sosyal politikalar ve vergi politikalar yeniden datmc bir anlayla

dzenlenmelidir. Sosyoekonomik eitsizlikler kadar miras alnan ayrmclklarn uzun vadeli tezahrleri ile toplumsal stat ve hiyerariye dayal adaletsiz i blm ancak yeniden datmc mekanizmalarla etkin bir biimde dntrlebilirler. 4. Sosyoekonomik eitsizliklerin tezahr ettii eitim, salk ve gelir dalm

gibi alanlar birbiri ile sk iliki ierisindedir. Bir alandaki sosyoekonomik eitsizlik dier alanlara da sirayet eder ve eitsizlii pekitirir. rnein, kaliteli eitime eriimin gelire endeksli olduu ortamlarda, gelir yoksulluu eitim alannda da toplumsal eitsizlii besler. Gelir yoksulu haneye doan bir ocuun dk eitimli olmas ise, ferdin ilerki yaamndaki istihdam olanaklarn da belirleyerek toplumdaki dezavantajl konumunu yeniden retir. 5. Sosyoekonomik eitsizliklerle mcadelede birbirini tamamlayan iki

yaklam ne kmakta: Bu yntemlerden ilki, salk ve eitim gibi temel hizmetlerin herkese, cretsiz ve kamu tarafndan salanmasdr. kincisi ise, tm bu hizmetlerin toplumsal eitsizlikleri yeniden retmeyecek yani sosyal hareketlilie izin verecek bir biimde sunulmasdr. Baka bir deyile toplumsal eitlii tesis etmek isteyen politikalar, herkese parasz eitim salamakla yetinemez. Eitlii iar edinen bir yaklam, rnein rencilerin ailelerinin gelirleri temelinde salanan eitim hizmetinin eitimin kalitesinin ve ocuklarn baarsnn sistematik olarak farkllamasna da izin veremez. 6. Politika alanlarnn karlkl iliki halinde olmas zaman zaman

gelitirilecek politikalar asndan frsat da oluturabilmektedir. rnein, zorunlu ilkretim sresince tm ocuklara kamu tarafndan cretsiz ve kaliteli scak yemek verilmesi hem okula aidiyeti arttracak hem de ocuk yoksulluu ile mcadeleye katk yapacak bir politika olarak yrrle konulabilir. Benzer bir biimde, tm ocuklara

173

salanacak cretsiz ve kaliteli okulncesi eitim, eitsizliin nesiller aras aktarmn azaltacaktr. 7. Trkiyede kalknma politikalarnn insana yarar istihdam olanaklar

yaratacak ekilde kurgulanmas gerekmektedir. Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde ikamet eden yurttalar ile gen kadnlarn yaratlacak insana yarar istihdam olanaklarndan ncelikle faydalanmalar gerekmektedir.434 8. Her trl ayrmclkla mcadele edilmesinin en nemli yollarndan biri

hukuki garantilerin salanmas ve zerk ve etkin ayrmclk kart yasal mekanizmalarn kurulmasdr. Buna ek olarak, sosyoekonomik eitsizliklerle ayrmcln iie gemilii gznnde bulundurularak, her politika alannda farklln ve toplum ierisindeki eitliliin dikkate alnmas gerekmektedir. rnein, toplumsal cinsiyet yaklam ve engellilik tm politika alanlarnda anaakmlatrlmaldr. Kamu hizmetlerinin sunumunda tm yurttalarn haklarn eit bir biimde icra etmesi iin gerekli koullar salanmaldr. 9. Katlmc ve adem-i merkeziyeti bir siyaset ortam, rgtlenme ve ifade

zgrlklerinin salanmas yoluyla toplumsal gruplarn sorun ve maduriyetlerini hem nfusa oranlar itibariyle ve hem de maduriyetlerinin iddeti nispetinde

seslendirmelerini salar. Bu balamda, demokratiklemeye ynelik siyasi reformlar toplumu eitlik ynnde dntrc ilev gren, eitlii tesis etmeye ynelik sosyal politikalar tamamlayan bir srecin paras olarak dnlmelidir. zellikle sendikal zgrlklerin uluslararas standartlara dzeyinde garanti altna alnmas, seim barajnn aa ekilmesi, parti kapatmalarn nne geilmesi ve gerek siyasi partilerde gerek seimlerde kadn kotas uygulamasna geilmesi ivedilikle ele alnmas gereken nlemler olarak ortaya kmaktadr. 10. ounluktan aznlk kimliiyle, refah dzeyi yksek olanlardan sosyal ve

ekonomik imkanszlklar sebebiyle ayran ve dezavantajl konumda bulunan gruplar da kendi ilerinde homojen deillerdir. Aznlklarn iinde de aznlklar, madur gruplarn iinde de maduriyet dereceleri iyice yksek olan gruplar vardr. Eitsizliklerle etkin mcadele, kii temelinde tanmlanm zgrlkleri, medeni, siyasi, kltrel ve sosyal
434

Kadn Emei ve stihdam Giriimi. (2009) Trkiyede Kadn Emei ve stihdam Sorun Alanlar ve Politika nerileri, Nisan, s. 23-26. (T.)

174

haklar sosyal politikalar yoluyla da destekleyerek garantilemekten geer. Evrensel beyannamelerde kabul edilmi haklar kii temelinde tanmlandklar iin aznlk iindeki aznlk, madurlar arasnda madur olanlarn da sorunlarna eilebilirler. Ayn zamanda bu haklar kollektif ekilde icra edildiklerinde de o grubun ortak kar ve adalet araylarn seslendirme grevini yerine getirebilirler. 11. zellikle istihdam alannda toplumsal eitlii hedefleyen, alan koruyan

etkin kamu politikalarna acilen ihtiya duyulmaktadr. sal ve gvenliinin salanmas iin i mfettii saysnn arttrlmas ve kamunun i denetimi alannda aktiflemesi, ocuk iiliinin btnlkl politikalarla tamamen yok edilmesi, kadnlarn igcne katlmlarnn tevik edilmesi iin kamunun bakm hizmetlerinde aktif rol almasnn salanmas, engellilerin istihdama eit katlmlar iin gerekli destek tekonolojilerinin kamu tarafndan salanmas, istihdamda her trl ayrmcln nlenmesi, toplu szlemenin yaygnlatrlmasna ynelik dzenlemeler yaplmas, alma saatlerinin insani dzeylere ekilmesi bu alanda ne kan balklar. 12. Raporda bir ok kez deinildii gibi gelir yoksulluu kat stnde tannan

eit hak ve zgrlkleri icra edilemez hale getiriyor ve eitim ve sala eriim gibi alanlara da eitsizlikleri pekitirecek bir biimde sirayet ediyor. Bu nedenle temel kamu hizmetlerine eit eriimin salanmas amacyla bu alanlarda gelirin etkisini azaltacak dzenlemeler yaplmaldr. Ayrca herkesin insanca yaamak iin belirli bir gelire sahip olmas gerektiinden hareketle, vatandalarn gelir hakk yasal olarak tannmal ve asgari gelir destei politikalar ile bu hak hayata geirilmelidir. 13. Trkiyede tm hak ve zgrlklerin evrensel ltlerde anayasal dzeyde

tannmas, bu balamda yasalardaki eitlik anlaynn ayrmcln her tr ile mcadele edecek ekilde dzenlemesi gerekiyor. rnein, cinsel ynelim ve yan anayasadaki eitlik maddesine eklenmeleri nem tayor. Bu balamda, her trl ayrmclkla mcadele edecek kurumlar kurulmal ve bu kurumlar zerk olarak yaplandrlmaldr. Bitirirken unu ifade etmekte fayda var: eit vatandalk vazeden ve vaadeden bir anayasal demokraside eit vatandaln gereklerini anayasa ve sosyal politika dzleminde tanmlayarak hayata geirmek, ortak siyasi irademiz haline gelmek

175

zorundadr. Eit vatandalk konusu bizzat siyasetin yaplanmasna dairdir ve dar bir siyasi alana ya da tek tek partilere yklenemeyecek kadar da temel anayasal dzlemdeki bir meseledir. Bu konudaki farkndaln arttrlmas bu raporun yapmay umduu en nemli katkdr.

176

Kaynaklar
Adaman, F., arkolu, A., Erzan, R., Filiztekin, A., zkaynak, B., Sayan, S., lgen, S. (2006) Country Report for Turkey, Study on the Social Dimension in the Candidate Countries, No. VC/2005/0232, European Network of Economic Policy Research Institutes. (ng.) Ardr, B. (2008) Krtler ve Krt Sorunu, KONDA, Kasm, stanbul. (T.) Baheehir niversitesi Ekonomik ve Toplumsal Aratrmalar Merkezi. (2008) Kamu Harcamalarnn Bileiminin Byme ve Refah Etkileri, Mays, stanbul, (T.) Akn, E. (2009) Bu lkede Ecinselin de Ad Yok!, Sabah Gazetesi, 25 Ekim. http://www.isteinsan.com.tr/isteinsan_gazete/bu_ulkede_escinselin_de_adi_yok.html Eriim tarihi: 11 Aralk 2009. (T.) Aktar, C. (2009) Sosyal Haklar Fasl-Tkanan AB Mzakere Srecine yi Bir rnek, Baheehir niversitesi Ekonomik ve Toplumsal Aratrmalar Merkezi Aratma Notu # 54, 23 Kasm 2009. (T.) Alkan, A., arkolu, A., Filiztekin, A. ve nceolu, F. (2008) Trkiye Ortaretim Sektrnde Katma Deer Oluumu niversiteye Giri Yar, TBTAK, stanbul. (T.) Anayasa Mahkemesi Karar. (2009) Demokratik Toplum Partisi. Karar Says: 2009/4, Ankara. (T.) Aust, A. ve Arriba, A. (2004) Policy Reforms and Discourses in Social Assistance in the 1990s. Towards Activation? ESPAnet Conference in Oxford. (ng.) Avrupa Konseyi Venedik Komisyonu. (2010). Report on Thresholds and Other Features of Electoral Systems Which Bar Parties from Access to Parliament. (ng.) Avrupa Topluluklar Komisyonu. (2004). Trkiyenin Katlm Ynnde lerlemesi Hakknda 2004 Yl Dzenli Raporu. (T.) Avrupa Topluluklar Komisyonu. (2006). Trkiye 2006 lerleme Raporu. (T.) Avrupa Topluluklar Komisyonu. (2007). Trkiye 2007 lerleme Raporu. (T.) Avrupa Topluluklar Komisyonu. (2008). Trkiye Insan Haklari Ihlalleri Raporu. (T.) Avrupa Topluluklar Komisyonu. (2009). 2009 Yl Trkiye Dzenli lerleme Raporu. (T.)

177

Bak, O., Levent, H., nsel, A., Polat, S. (2009). Trkiyede Eitime Eriimin Belirleyicileri, Eitim Reformu Giriimi, stanbul. (T.) Bali, R. N. (1998) Resmi deoloji ve Gayrimslim Yurttalar, Birikim, Ocak/ubat 1998 Say 105-106. (T.) Balevent, C., Dayolu, M. (2005) The Effect of Squatter Housing on Income Distribution in Urban Turkey, Urban Studies, 42, 1. (ng) BBC World Service. (2008) Widespread Unease about Economy and Globalization-Global Poll. (ng.) Birlemi Milletler nsan Haklar Komisyonu zel Raportr Abdelfattah Amor tarafndan hazrlanan, Din ve nan zgrlne Dayal Hogrszlk ve Ayrmcln Tm Biimlerinin Ortadan Kaldrlmas Ara Raporu, BM Genel Kurulunda datld tarih: 11 Austos 2000. (T.) Brook, A.-M. ve E. Whitehouse (2006) The Turkish Pension System: Further Reforms to Help Solve the Informality Problem, OECD Social, Employment and Migration Working Papers, No. 44. (ng.) Bura, A. ve Adar, S. (2007) Trkiyenin Kamu Sosyal Harcamalarnn Karlatrmal bir Analizi, Boazii niversitesi Sosyal Politika Forumu. (T.) Burgess, R.S.L. ve Stern N. (1991) Social Security in Developing Countries: What, Why, Who, and How? iinde Ahmad E., Dreze J., Hills J. and Sen A.K. (der). Social Security in Developing Countries, Oxford: Clarendon Press. (ng.) Calavrezo, O. ve Pelek, S. (2010) "Qui sont les salaris pays au niveau du salaire minimum? Une analyse empirique partir de donnes turques," Paris. (Fr.) Commission of the European Communities. (2009) Turkey 2009 Progress Report, No. SEC(2009)1334, Brksel. (ng.) Cosar, S. ve Yeenolu, M. (2009) The Neoliberal Restructuring of Turkeys Social Security System, Monthly Review, April. (ng.) arkolu, A. ve Kalaycolu, E. (2010) Trkiyede Toplumsal Eitsizlik, Sabanc niversitesi-TBTAK-nfakto-Birim ve stanbul Politikalar Merkezi, stanbul. (T.) elik, A. (2004) AB lkeleri ve Trkiyede Gelir Eitsizlii: Piyasa Dalm-Yeniden Dalm, alma ve Toplum, 2004/3. (T.)

178

Darbaz, B. ve Uysal-Kolain, G. (2009) Trkiye Toplu Szlemede ABnin ok Gerisinde, Baheehir niversitesi Ekonomik ve Toplumsal Aratrmalar Merkezi (BETAM) Aratrma Notu 28, 10 Mart. (T.) Dayolu, M. ve Ercan, H. (2009) Labor Market Policies and Institutions with a Focus on Inclusion, Equal Opportunities and the Informal Economy, Eyll. (ng.) Devlet statistik Enstits (DE) ve Uluslararas alma rgt (ILO). (1999) Child Labour in Turkey, Ankara. (ng.) Devlet statistik Enstits ve zrller daresi Bakanl (ZDA). (2004) Trkiye zrller Aratrmas 2002, Ankara. (T.) Devlet Planlama Tekilat. (2003). Trkiyenin Avrupa Birliine Katlm Srecine likin 2003 Yl lerleme Raporu. (T.) Devlet Planlama Tekilat. (2010) Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013) 2010 Yl Program. Ankara: DPT. (T.) Diner, M. A. ve Uysal Kolain, G. (2009), Trkiyede renci Baarsnda Eitsizliin Belirleyicileri, Eitim Reformu Giriimi, stanbul. (T.) DSK/Sosyal- Sendikas. (2010) 1 Maysn Douundan Bugne Deimeyen Talep: nsanca alma Sresi, Mays 2010. (T.) DSK/Sosyal- Sendikas. (2010) Trkiyede i Sal ve Gvenlii Raporu: Madencilik Sektrne likin Temel Veriler, 25 ubat 2010. (T.) Duru-Bellat, M. (2007). Social Inequality in French Education: Extent and Complexity of the Issues. iinde R. Teese, S. Lamb & M. Duru-Bellat (der). International Studies in Educational Inequality: Theory and Policy. Dordrecht: Springer. (ng.) Edirne Roman Dernei, European Roma Rights Centre ve Helsinki Yurttalar Dernei. (2008) Eitsiz Vatandalk: Trkiyede ingenelerin Karlatklar Hak hlalleri, iinde Biz Buradayz! Trkiyede Romanlar, Ayrmc Uygulamalar ve Hak Mcadelesi, stanbul. (T.) Education for All International Coordination (2009). Overcoming Inequality Why Governance Matters, Oxford University Press. (ng.) Eitim Reformu Giriimi (2009). Eitimde Eitlik Politika Analizi ve neriler, stanbul, (T.) Eitim Reformu Giriimi. (2009) Eitim zleme Raporu-Saylarla Eitim. (T.)

179

Eitim Reformu Giriimi (2010). Eitim zleme Raporu 2009-Taslak, stanbul. (T.) Eitim ve Bilim Emekileri Sendikas. (2006). Paral eitim, eitimde frsat eitsizliklerini derinletirmektedir, Eitim-Sen Genel Bakan Alaaddin DNERin 26 Temmuz tarihli basn aklamas, http://www.egitimsen.org.tr/haberarsivi.php?id=674 (T.) Eitim ve Bilim Emekileri Sendikas. (2007) Eitim Sen Mevsimlik Tarm ilii Nedeni ile Eitimine Ara Veren lkretim rencileri Aratrmas, Ankara (T.) Elveren, A. and S. Hsu (2007) Gender Gaps in the Individual Pension System in Turkey, Department of Economics Working Paper Series, 2007-06, University of Utah. (ng.) Elveren, Y. A. (2008) Social Security Reform in Turkey: A Critical Perspective, Review of Radical Political Economics, 40, 2. (ng.) Erbil Erdugan, F. (2009) Trkiyede zrl Yoksulluu ve Mcadele Politikalarnn Deerlendirilmesi: Ankara-Keiren rnei, T.C. Babakanlk zrller daresi Bakanl yaynlanmam uzmanlk tezi. (T.) Erdem, T. (2007) Gelir Farkllklar, Radikal gazetesi, 5 Nisan 2007. Erus, B. ve Aktakke, N. (2009) Impact of Healthcare Reforms on Out-of-Pocket Health Expenditures in Turkey, ERF Yllk Konferansta sunulan tebli, 7-9 Kasm, Kahire, Msr. (ng.) Esen, Y. (2007) Sexism in School Textbooks Prepared under Education Reform in Turkey, Journal for Critical Education Policy Studies, 5, 2. (ng.) EUROSTAT online veritaban Gordon, D., Pantazis, C. ve Townsend, P. (2000) Absolute and Overall Poverty: a European History and Proposal for Measurement iinde Gordon, D. ve Townsend, P. (der.) Breadline Europe, Policy Press. (ng.) Gken, F., Cemalclar, Z. ve Grlesel., C. F. Trkiyede lkretim Okullarnda Okulu Terk ve zlenmesi ile nlenmesine Ynelik Politikalar, AEV, KA-DER ve ERG. (T.) Gken, F., zertan, G., Salam, . ve Zenginobuz, ., 2008, Impacts of the tax system on poverty and social exclusion: A case study on Turkey, New Perspectives on Turkey, no. 38, Spring 2008, Homer Kitabevi. (ng.) Grsel, S., Gner, D. ve Darbaz, B. (2009) Kadnlar Daha Uzun Sre siz Kalyor, Baheehir niversitesi Ekonomik ve Toplumsal Aratrmalar Merkezi (BETAM) Aratrma Notu No. 47, stanbul. (T.) 180

Grsel, S., Levent, H., Selim, R. ve Sarca, . (2000) Individual Income Distribution in Turkey: A Comparison with the European Union-Executive Summary, TSAD Publication No -T/2000-12/296. (ng.) Grsel, S., Uysal-Kolain, G. ve Altnda, O. (2009) Anadil Ayrmnda gc Piyasas Konumlar, BETAM Aratrma Notu #060, 25 Aralk 2009. (T.) Grsel, S., Uysal-Kolain, G., ve Altnda, O. (2009) Anadili Trke Nfus ile Krte Nfus Arasnda Eitim Uurumu Var, BETAM Aratrma Notu #049, 13 Ekim 2009. (T.) Haber 7, Mecliste 82lik Milletvekili Bile Var, 8 Ekim 2006, online eriim: http://www.haber7.com/haber/20061008/Mecliste-82lik-milletvekili-bile-var.php (T.) Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits. (2009) Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas 2008, Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, Salk Bakanl Ana ocuk Sal ve Aile Planlamas Genel Mdrl, Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Mstearl ve TBTAK, Ankara. (T.) Human Rights Watch. (2008) Kurtuluumuz in Bize Bir Yasa Gerek: Trkiyede Toplumsal Cinsiyet, Cinsellik ve nsan Haklar, Mays. (T.) Human Rights Watch. (2009) lke Raporu-Trkiye, Ocak. (T.) International Labour Office. (2009) Give Girls a Chance: Tackling Child Labor-A Key to the Future, Geneva. (ng.) International Labour Organization. (2008) World of Work Report 2008. (ng.) International Labour Organization. (2008) Global Wage Report 2008/2009, Geneva. (ng.) International Labour Organization. (2009) World of Work Report 2009: The Global Jobs Crisis and Beyond, Geneva. (ng.) nsan Haklar Danma Kurulu (HDK). (2004) Aznlklar ve Kltrel Haklar alma Grubu Raporu, Babakanlk, Ankara. (T.) nsan Haklar Dernei. (2009) Trkiye nsan Haklar hlalleri Raporu. (T.) Kadn Adaylar Destekleme ve Eitme Dernei statistikleri. Kadn Emei ve stihdam Giriimi (2008) Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Yasa Tasars Kadnlara Nasl Bir Sosyal Gvenlik Vaat Ediyor? Rapor. (T.) 181

Kadn Emei ve stihdam Giriimi. (2009) Trkiyede Kadn Emei ve stihdam Sorun Alanlar ve Politika nerileri, Nisan. (T.) Kadnn Stats Genel Mdrl (KSGM). (2008). Trkiyede Kadnn Durumu, Ankara. (T.) KAOS-GL. (2009) Lezbiyen, Gey, Biseksel alanlarn Yaam Raporu, Ankara. (T.) Kapusuz, N. (2008) Trkiyede Kazalar ve Ayr Raporun Bize Syledikleri, Bamsz letiim A (BA), 27 Mart 2008, eriim tarihi 17 Aralk 2009. online eriim: http://bianet.org/bianet/emek/105927-turkiye-de-is-kazalari-ve-uc-ayri-raporun-bizesoyledikleri (T.) Kara, O. (2006) Occupational Gender Wage Discrimination in Turkey, Journal of Economic Studies, Vol. 33, No. 2. (ng.) Karaca, O. (2004) Trkiyede Blgeler Aras Gelir Farkllklar: Yaknsama Var M? Tartma Metni 2004/7, Trkiye Ekonomi Kurumu. (T.) Kaya, N. (2009) Forgotten or Assimilated? Minorities in the Education System of Turkey, Minority Rights Group International. (ng.) Keyder, ., stnda, N. (2006). Dou ve Gneydou Anadolu'nun Kalknmasnda Sosyal Politikalar, iinde Dou ve Gneydou Anadoluda Sosyal ve Ekonomik ncelikler, Birlemi Milletler Kalknma Program ve Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf. (T.) Khamis, Melanie, 2009. "A Note on Informality in the Labor Market," IZA Discussion Papers 4676, Institute for the Study of Labor (IZA). (ng.) Kl, A. (2008) The Gender Dimension of Social Policy Reform in Turkey: Towards Equal Citizenship?, Social Policy and Administration, 42, 5. (ng.) Koolu, Y. (2001) Aznlk Genleri Anlatyor, Metis Yaynlar, stanbul. (T.) Lemos, S. (2004) "The Effects of the Minimum Wage in the Formal and Informal Sectors in Brazil," IZA Discussion Papers 1089, Institute for the Study of Labor (IZA). (ng.) Matsaganis, M. (2005) The Limits of Selectivity as a Recipe for Welfare Reform: The Case of Greece, Journal of Social Policy, 34, 2. (ng.) MEB Eitimi Aratrma ve Gelitirme Dairesi Bakanl. (2007). PISA 2006 Uluslarars renci Baarlarn Deerlendirme Program Ulusal n Rapor, Ankara (Tr.)

182

Milli Eitim Bakanl (2010). Mill Eitim statistikleri rgn Eitim, 2009-2010. (T.) Milliyet. (2010) ocuklarnn din dersinden muaf olmas iin dava atlar, 25 Mays. http://www.milliyet.com.tr/Milliyet.aspx?aType=SonDakika&ArticleID=1242407 (T.) Minority Rights Group International. (2007) Bir Eitlik Aray: Trkiyede Aznlklar. (T.) Mukhopadhaya, P. (2004) World Income Inequality data base (WIID) Review, Journal of Economic Inequality, Vol. 2. (ng.) Organisation for Economic Co-operation and Development (2009). Education at a Glance 2009: OECD Indicators. (ng.) Organisation for Economic Co-operation and Development. (2009) Pensions at a Glance. (ng.) Organisation for Economic Cooperation and Development. (2009) Is Informal Normal? Toward More and Better Jobs in Developing Countries (der). Jtting, J. P. and de Laiglesia, J. R., OECD Development Centre. (ng.) Organizaton for Economic Co-operation and Development ve World Bank. (2008) OECD Reviews of Health Systems: Turkey. Paris: OECD. (ng.) Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2008) Growing Unequal? Income Distribution and Poverty in OECD Countries. (ng.) Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2008) OECD Economic Surveys Turkey, No. 2008/14, Temmuz. (ng.) Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2009) Doing Better for Children. (ng.) Organizaton for Economic Co-operation and Development. (2009), Health at a Glance 2009: OECD Indicators. Paris: OECD. (ng.) Pir Sultan Abdal Kltr Dernei (PSA). (2005) Alevi Olmak: Alevilerin Dilinden Ayrmclk Hikayeleri (ed.) Tol, U. U., Ankara. (T.) Rankin, B. H. ve Ayta, I. A. (2006) Gender Inequality in Schooling: The Case of Turkey, Sociology of Education, Vol. 79, No. 25. (ng.) Selim, R. ve lkkaracan, . (2002) Gender Inequalities in the Labor Market in Turkey: Differentials in Wages, Industrial & Occupational Distribution of Men and Women, Working Paper Series-University of Utah. (ng.) 183

Social Watch Report. (2008). (ng.) Sosyal Gvenlik Kurumu Primsiz demeler statistikleri. Sosyal Haklar Dernei. (2008) 2007 Yl Kazalar Raporu, stanbul. (T.) Sosyal Politika Forumu. (2009) Trkiyede ocuk Bakm Hizmetlerinin Yaygnlatrlmasna Ynelik Bir neri: Mahalle Kreleri, Boazii niversitesi, stanbul. (T.) eker, S. D. (2008) Trkiyede Sosyal Transferlerin Yoksulluk zerindeki Etkileri, Devlet Planlama Tekilat Sosyal Sektrler ve Koordinasyon Genel Mdrl Uzmanlk Tezi. (T.) ener, . (2009) Kadn Yoksulluu, Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma VakfDeerlendirme Notu. (T.) Tansel, A. (2004) Public-Private Employment Choice, Wage Differentials and Gender in Turkey, Forschungsinstitut zur Zukunft der Arbeit (IZA Bonn) Discussion Paper Series, Discussion Paper No. 1262, Bonn. (ng.) Tansel, A. ve Bircan, F. (2008) Private Supplementary Tutoring in Turkey: Recent Evidence on Its Various Aspects IZA Discussion Paper No. 3471, Institute for the Study of Labor, Bonn. (ng.) Tarih Vakf ve Trkiye nsan Haklar Vakf. (2009) Ders Kitaplarnda nsan Haklar II Projesi Bulgular ve Tavsiyeler Raporu. (T.) Tatar, M., Ozgen, H., Sahin, B., Belli, P. ve Berman, P. (2007) Informal Payments in the Health Sector: A Case Study from Turkey, Health Affairs, 26, 4. (ng.) Toksz, G. (2007) gc Piyasasnn Toplumsal Cinsiyet Perspektifinden Analizi ve Blgeler Aras Dengesizlikler, alma ve Toplum, 2007/4. (T.) Toprak, B., Bozan, ., Morgl, T. ve ener, N. (2008) Trkiyede Farkl Olmak: Din ve Muhafazakarlk Ekseninde tekiletirilenler, Boazii niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri, Yayn no. 1025. (T.) Tufan, . ve Arun, . (2006) Trkiye zrller Aratrmas 2002-kincil Analizi, TBTAK Sosyal ve Beeri Bilimler Aratrma Grubu. (T.) Tunal, . (2003) Background Study on Labour Market and Employment in Turkey, European Training Foundation. (ng.)

184

Trk Sanayicileri ve adamlar Dernei (TSAD) ve Trkiye Kadn Giriimciler Dernei (KAGDER). (2008) Trkiyede Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii: Sorunlar, ncelikler ve zm nerileri, Yayn No. TSAD-T/2008-07/468, stanbul. (T.) Trk Tabipler Birlii. (2008) Sosyal Gvenlikte Hak Kayb Dnemi. Ankara: Trk Tabipler Birlii Yaynlar. (T.) Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas. (2007) ktisadi Ynelim Anketi-Aralk 2006, Ankara. (T.) Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf, UNICEF ve World Bank. (2009) Economic Crisis Affecting the Welfare of Families in Turkey, Ankara. (ng.) Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf. (2006) Dou ve Gneydou Anadoluda Sosyal ve Ekonomik ncelikler, TESEV Yaynlar, stanbul. (T.) Trkiye statistik Kurumu. (2007) ocuk gc Aratrmas 2006, Haber Blteni Say 61, 20 Nisan. (T.) Trkiye statistik Kurumu. (2009) Hanehalk gc Aratrmas 2009 Austos Dnemi Sonular Temmuz, Austos, Eyll 2009, Haber Blteni No. 199, 16 Kasm, Ankara. (T.) Trkiye statistik Kurumu. (2009) 2004 ve 2008 gc Maliyeti Aratrmas Sonular, Haber Blteni No. 231, 30 Aralk, Ankara. (T.) Trkiye statistik Kurumu. (2008) 2006-2007 Kazalar ve e Bal Salk Problemleri, Haber Blteni Say: 50, 25 Mart 2008. (T.) Trkiye statistik Kurumu. (2009) Yaam Memnuniyeti Aratrmas 2008, Ankara. (T.) Trkiye statistik Kurumu. (2009). 2008 Yoksulluk almas Sonular, Haber Blteni Say 205, Aralk, Ankara. (T.) Trkiye statistik Kurumu. (2009) Gelir ve Yaam Koullar Aratrmas Sonular 20062007, Haber Blteni Say 221, Aralk, Ankara. (T.) Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (TRK-). (2007) alanlarn Ekonomik ve Sosyal Durumu, Ankara. (T.) Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu (TSK) ve Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (TRK-). (2007) Dnyada ve Trkiyede alan ocuklar, Yayn no. 281, Ankara. (T.)

185

Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu (TSK). (2007) 2007 alma statistikleri ve gc Maliyeti, Ankara.(T.) Uluslararas alma rgt (ILO). (1952) C102 Sosyal Gvenlik (Asgari Standartlar) Szlemesi. (T.) Uluslararas alma rgt istatistikleri. United Nations Childrens Fund. (2006) Child Poverty in Turkey 2006, Ankara. (ng.) United Nations Childrens Fund. (2008) The State of Worlds Children 2009: Maternal and Newborn Health. New York: United Nations. (ng.) United Nations Committee on the Elimination of Discrimination against Women. (2003). Consideration of reports submitted by States parties under article 18 of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, Combined fourth and fifth periodic reports of States parties, Turkey, Rapor no: CEDAW/C/TUR/4-5, 8 Austos 2003. (ng.) United Nations Development Programme. (2008) Turkey 2008 Human Development Report Youth in Turkey, Ankara. (ng.) United Nations Development Programme. (2009) Human Development Report 2009 Overcoming barriers: Human Mobility and Development, New York. (ng.) Ward, T., Lelkes, O., Sutherland, H. ve Toth, I. G. (2009) European Inequalities: Social Inclusion and Income Distribution in the European Union, Budapest. (ng.) World Bank. (2000) Turkey: Country Economic Memorandum Structural Reforms for Sustainable Growth, Report No: 20657-TU, Washington: World Bank. (ng.) World Bank. (2005) Turkey-Joint Poverty Assessment Report, Human Development Sector Unit Europe and Central Asia Region ve Devlet statistik Enstits, Rapor No. 29619-TU. (ng.) World Bank. (2006) Turkey Labor Market Study, Poverty Reduction and Economic Management Unit-Europe and Central Asia Region, Report No. 33254-TR. (ng.) World Bank. (2008) Investing in Turkeys Next Generation: The School-to-Work Transition and Turkeys Development, Report No. 44048 TU, Human Development Sector Unit-Turkey Country Unit, Europe and Central Asia Region. (ng.)

186

World Bank. (2009) Female Labor Force Participation in Turkey: Trends, Determinants, and Policy Framework, Human Development Sector Unit-Europe and Central Asia Region, Report No 48508-TR. (ng.) World Economic Forum. (2009) The Global Gender Gap Report (der). Hausmann, R., Tyson, L. D., Zahidi, S., Geneva, s. 179. (ng.) Yeldan, E., Ercan, H. (2009) Growth, Employment Policies, and Economic Linkages: Turkey, Expanding Knowledge Base on Decent Work in Mediterranean Countries. (ng.) Yentrk, N., Balevent, C. (2007) Trkiyede Gen sizlii, stanbul Bilgi niversitesi Genlik almalar Birimi Aratrma Raporu No. 2, Eyll 2007. (T.) Ykseler, Z. (2003) 2002 Hanehalk Bte Anketi: Gelir Dalm ve Tketim Harcamalarna likin Sonularn Deerlendirilmesi, Tartma Metni 2003/6, Trkiye Ekonomi Kurumu. (T.) Ykseler, Z., Trkan, E. (2008) Trkiyede Hanehalk: gc, Gelir, Harcama ve Yoksulluk Asndan Analizi, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas-TSAD Ko niversitesi Ekonomik Aratrma Forumu, Yayn No: TSAD-T/2008-03/455, Mart, stanbul. (T.) Zenginobuz, E. ., zertan, G., Salam, ., Gken F., 2006, Yurttalarn Cebinden Devletin Kasasna: Trkiyede Kim Ne Kadar Vergi dyor?, Ak Toplum Enstits Trkiye Temsilcilii ve Boazii niversitesi Aratrma Fonu, Mays 2006, stanbul. (T.)

187

Ksa zgemiler Yrd. Do. Dr. Ayen Canda

Lisans derecesini Boazii niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler blmnden alan Ayen Canda, 2005 ylnda doktora derecesini Siyaset Teorisinde Siyasi Haklarn ncellii Tezi: Prosedrel Demokrasinin Grnmez Eli mi? isimli tezi ile Columbia niversitesi Siyaset Bilimi blmnde tamamlamtr. 2005 ylndan itibaren Boazii niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler blmnde retim yesi olarak almaktadr. Ayen Canda, Boazii niversitesi Sosyal Politika Forumu ynetim kurulu yesi ve aratrmacsdr. Kendisinin ok sayda ulusal ve uluslararas dergide makalesi bulunmaktadr. Candan uzmanlk alanlar ierisinde adalet teorileri, demokrasi teorileri, karlatrmal anayasalar, hak teorileri, eletirel teori ve politik ve sosyal teorinin temelleri bulunmaktadr.

Volkan Ylmaz
Lisans derecelerini 2008 ylnda Boazii niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler blm ve Sosyoloji blmnden alan Volkan Ylmaz, yksek lisansn ayn niversitenin Atatrk Enstitsnde Modern Trkiye Tarihi programnda Trkiye Refah Rejiminde Engelliliin Politik Ekonomisi balkl yksek lisans tezi ile tamamlamtr. Ylmaz, 2008 ylndan bu yana Boazii niversitesi Sosyal Politika Forumu (SPF) bnyesinde eitli aratrmalarda yer almaktadr. Ylmazn ilgilendii aratrma konular sosyal politika, devlet kuramlar, politik ekonomi, kentsel sosyoloji ve engellilik almalardr.

Sevda Gnseli
Sevda Uur Gnseli lisans eitimini Boazii niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler blmnde 2010 yl banda tamamlamtr, Boazii niversitesi Atatrk Enstits yksek lisans rencisidir. Akademik ilgi alanlar sosyal dlanma, sosyal politika, devlet-toplum ilikileri, emek rgtleri ve politik ekonomidir.

Dr. Burcu Yakut-akar

Lisans ve yksek lisans derecelerini Boazii niversitesi Ekonomi Blm'nden alm olan Burcu Yakut-akar, 2010 ylnda Marmara Universitesi ktisat (ng.) Blmnden doktora derecesini tamamlamtr. 2003 ylna dek Boazii niversitesi Ekonomi Blmnde aratrma ve ders asistanl yapmtr. 2004 ylndaki kuruluundan itibaren ise Boazii niversitesi Sosyal Politika Forumunda yrtlen eitli aratrmalara katkda bulunmaktadr. Ulusal ve uluslararas uzman/aratrma alarna dahil olan Yakutakar, ayn zamanda Ingiltere Sosyal Politika Dernei yesidir. lgilendii aratrma konular, yoksulluk ve sosyal dlanma; vergiler, bte ve sosyal transferler; sosyal politika analizi; Avrupa Sosyal Politikas; kadn istihdam; yeni alma biimleri ve enformel istihdam olan Yakut-akarn ulusal ve uluslararas konferans ve atlye almalarnda bu alanlarda sunulmu teblileri ve makaleleri bulunmaktadr.

188

Boazii niversitesi Sosyal Politika Forumu

Adres: Boazii niversitesi Kuzey Kamps, Otopark Binas Kat.1 No. 119 34342 Bebekstanbul Tel: (212) 359 7563-64 Faks: (212) 287 1728 E-posta: spf@boun.edu.tr Web Adresi: www.spf.boun.edu.tr