HABERLERN SYLEM OLARAK DSPLNLERARASI NCELENMES Teun A. van Dijk GR Bu blm medyaya ynelik sylem-analitik bir bak as sunmaktadr.

. Sylem analizi barizi vurgular ancak henz medya mesajlarnn belli yaz ve konuma trleri olduunu kefedememitir. Medya mesajlarnn yaplarnn daha sistematik ve ak bir tarifi iin yeni disiplinleraras sylem analizi alannn kuram ve metodlar kullanlabilir. Sylem analizi disiplinleraras bir messese olduu iin, bu yapsal tarifi, bilisel ve sosyo-kltrel balamn eitli zellikleriyle ilikilendirebilir. Bu kitabn dier blmleri basn syleminin retimi, karlanmas, kullanm ve sosyo-kltrel ilevleri zerine younlat iin, bu blm sadece kitle iletiimin bylesine geni incelenmesine zetle deinir. Sylem analizi insanbilimi, halkbilimi, mikrososyoloji, bilisel ve sosyal psikoloji, iirbilimi, retorik, biembilimi, dilbilimi, semiyotik ve metin ve konumann yaplar, ilevleri ve ilemleriyle ilgilenen dier tm beeri ve sosyal bilimlerde yeni bir disiplinleraras alma alan olarak 1960lar ve 1970lerin ortalar arasnda bulunan zaman diliminde ortaya kmtr (ayrntlar iin van Dijk, 1985deki katklara; nceki ve alakal medya sylemleri metinsel analiz iin bu kitaptaki Blm 1 ve 6ya baknz). Geni bir alana sahip sylem-analitik medya aratrmasn snrlandrmak iin, medyadaki haberlerin tahlili zerinde younlaacam. Kuramsal ayrntlar ve basn habercilii rnekleri zerine kapsaml uygulamalar iin okuyucu van Dijk (1985b; 1988a; 1988b)e ynlendirilir. MEDYA ARATIRMASINDA SYLEM YAKLAIMI: KISA BR NCELEME Sylem yaklam kitle iletiimi aratrmalarnda son zamanlarda klasik ierik analizine (Krippendorff, 1980) bir alternatif veya ek olarak az ok kabul ediliyor olsa da, kitle iletiimi mesajlarnn sistematik sylem incelemelerinin says olduka azdr. Medya aratrmalarda sylem analizlerinin uygulamalar, sylem analizi ve kitle iletiimi alanlarnn kendileri kadar eitlidir. Balangtaki Leech (1966), Crystal ve Davynin (1969) biemsel almalar ve sonraki Fowler et al. (1979), Fowler (1991), Kress (1985) ve Chiltonun (1985; 1988) kritik dilbilimi yaklamlar gibi birok alma dilbilimsel bir eksene sahiptir. Bu almalar, ve yakn zamandaki toplumsal semiyotik almalar (Hodge and Kress, 1988), Hallidayin sistematik dilbilgisinin (Halliday, 1978; 1985) etkilerini tamaktadrlar. Kitle iletiim aratrmalarnda iyi bilinen ve eitli bir ynelime sahip almalar Glasgow Universitesi Medya Grubunun (1976; 1980) endstriyel mnakaalarn medyadaki temsili zerine yapt alma, Davis ve Waltonun (1983) katklar ve Gncel Kltrel Aratrmalar Merkezinin (Hatll et al., 1980) kltrel aratrmalar yaklamdr. Dil, sylem ve tasvire deinmekle birlikte, bu yaklamlar yaln dilbilimin bir paras deildirler ve medya mesajlarnn dnsel ve siyasal boyutlarna da zel

bir ilgi gsterirler. Bu ve dier gncel yaklamlarn teorik ve dnsel eitliliine ramen dilbilimi, semiyotik ve sylem-analitik yaklamlarnn hzla artan bir btnlemesine tank olmaktayz (van Dijk, 1985; Hartley, 1982). Bu almalarn byk bir ksmnn Birleik Krallkta (ve imdi de Avustralyada) yaplm olmas gze arpmakta. Medya almalarnn genellikle anekdotla ilgili ya da sosyopolitik konu merkezli olduu ABDde imdiye kadar dilbilimsel ya da sylemanalitik medya almas ok azd (yine de baknz, Geis, 1987). Ayn durum, medya syleminin baz trlerinin nceki semiyotik incelemelerine ramen Fransada da geerlidir. Almanyadaki aratrmalar, genelde metin dilbilimine eitli yaklamlarn (Luger, 1983; Strassner, 1975; 1982) ve bu dilbilimin, semiyotik ve psikoloji gibi dier bilimlerle snrlar dorultusunda gelimesinin etkisi altnda kalmtr (Bentele, 1981; Schmitz, 1990). Avusturyada disiplinleraras sylem-analitik erevede eletirel medya aratrmas Ruth Wodak ve meslektalar tarafndan yrtlmektedir (basnda da yer alan ve Waldheimin seimine elik eden Yahudi dman sylem almasna baknz: Wodak et al., 1990). BASIN HABERLERNN METNSEL ANALZ Basndaki haberlerin incelenmesi sylem-analitik medya aratrmasnn balca grevlerindendir. Yukarda bahsedilen aratrmalarn gsterdii gibi, reklamclk dnda hibir medya tr (genresi) kitle iletiimi aratrmaclarnn, semiyotikilerin, dilbilimcilerin ve sylem analistlerinin bu kadar ilgisini ekmemitir. Bu ilgi, haberilerin gndelik yaamlarmzdaki nemini farkettiimizde makul grlebilmektedir. Biroumuzun sosyal ve siyasal bilgileri ve dnyaya dair dnceleri her gn okuyup grdmz dzinelerce haberden trer. Herhalde, gnlk sohbetler dnda, basn ve televizyondaki haberler kadar ska ve yaygnca kullanlan bir sylemsel egzersiz yoktur. Bu yzden bu trn (genrenin) yaplarn daha ayrntl bir biimde gzden geirelim. Bu blmn pratik yararlln gelitirmek iin haber syleminin eitli seviye ve boyutlarn, Britanyal bir gazeteden alnm rnein ksmi ve gayri resmi bir analizi vastas ile aklayacam. Ayrca, eletirel haber analizleri zerlerinde daha ok dursun diye, hangi haber sylemlerinin belirli sosyal, siyasal ve dnsel belirli imalar olduunu ksaca belirteceim. Sylem analizinin temel zelliklerinden biri, metin ve konumay, sylemin eitli seviye ve boyutlar iin oluturulan kuramlar araclyla aklamasdr. Bu sayede, klasik dilbilimi ve semiyotik, form (signifiants) ve anlam (signifis) arasnda genel bir ayrm yaparken, imdiki sylem analizi metin ve konumann ok daha karmak olduunu ve fonetik, grafik, sesbilimsel (fonolojik), morfolojik, szdizimsel (syntactic), mikro ve semantik, biemsel, styapsal, retorik, pragmatik, sohbetsel, ilikisel ve dier yap ve stratejilerin ayr ama ilikili bir ekilde incelemesini gerektirir. Btn bu seviyelerin, baka seviyelerde ileyebilen veya yorumlanabilen, hem cmlenin geleneksel dilbilimsel snrlarnn iinde ve dnda, hem de daha genel kullanm ve iletiim erevesinde bulunan kendi zel yaplar vardr.

Byle karmak bir sylem analizi metinsel analizle snrl deildir ve bir yandan metin ve konuma yaplar arasndaki ilikiyi aklarken, dier yandan bu yaplarn bilisel, toplumsal, kltrel ya da tarihsel balamlarn aklar. Metinsel retim ve kavrama sreleri, dil kullanclar arasndaki etkileim ve sylemin toplumsal ve kltrel ilevleri, byle disiplinler st bir yaklam iin nemli aratrma konulardr. Ancak bu haber analizinde metinsel yaplar zerinde younlaacam. rnek Analiz rnei olarak, Britanyal Daily Mail de 21 Ocak 1989da yaymlanan haberi kullanacam (bu blmn ek ksmna baknz). Haberin konusu Muhafazakarlar, ve bu yzden sac medyay, uzun sredir kzdran dramatik bir oyunun son perdesi: Sri Lankal mlteci Viraj Mendisin Manchesterda bir kilisede snma hakk talep etmesi. ki yl akn bir sre bir kilisede yaayan Mendis byk bir polis baskn sonucunda tutukland ve bu olay hem kilise yetkilileri hem de birok rklk kart ve gmenleri ve mltecileri savunan dier grubun protestosuna neden oldu. Son yasal bavurular da reddedilince Mendis bir uaa konulup Sri Lankaya yolland ve bizim haberimiz de bu olay hakknda. Bu haber, daha nce basnda rklk hakknda yrtlen bir proje kapsamnda incelediim etnik meseleler konulu haberler, arkaplan makaleleri ve bayazlardan oluan haber grubunun bir paras (van Dijk, 1991). Bu medya projesi de, konusu rkln hem medya sylemi hem de gnlk konumalar ve okul kitaplarnda yeniden retimi olan byk bir projenin bir paras (van Dijk, 1987a; 1987b). Bu haber analizinden de aka anlalaca zere Bat medyas, zellikle de sac medya, aznlklarn, gmenlerin ve mltecilerin olumsuz bir tasvirini (yeniden) reterek Avrupa ve Kuzey Amerikada nc Dnya insanlarna kar msamahaszlk, nyarg ve ayrmcln artna katkda bulunmaktadrlar. METN SEMANT Yerel ve kresel tutarllk Hem sylem analistleri hem de sradan dil kullanclar ncelikle anlamla ilgilenirler: bu metin veya konuma neyle ilgili, ne anlama gelir, dil kullanclar iin ne gibi imalar vardr? Bu tr sorularn cevabnn bir ksm, kelimeler, cmleler, paragraflar veya btn sylemler iin tesfir kurallar hazrlayan metin semantiinde verilir. Anlam tanmlamak iin kullanlan nemli bir semantik kavram, bir cmlenin kavramsal anlam yaps olarak tanmlanabilen nermedir (van Dijk, 1977). Metin semantiinde incelenen nemli kavramlardan biri metnin yerel tutarlldr: metnin mteakip nermeleri nasl birbirine baldrlar? Metinlerin bylesi yerel tutarllklarnn en nemli koullarndan biri, metin nermelerinin zaman, durum, sebep ve sonu gibi ilikilerle birbirlerine bal olaylara atfta bulunmalardr. Mail haberinde giri paragrafnn ilk cmlesinin, birbiriyle zamansal (sonra) ve (dolayl olarak) nedensel ba bulunan (onu kurtarma giriimi baarsz olduu iin snrd edildi) iki nerme grmekteyiz (Mendis Sri Lankaya uuyor ve Onu serbest

brakma giriimi baarsz oldu). Bu nermelerdeki iki ifade de ayn kiiye yani Viraj Mendise atfta bulunuyor ve iki eyleme katlm birbiriyle balantl. Bu nermeler kavramsal olarak da balantldrlar (umak ve havaliman, yasad ve serbest brakma). Aada greceimiz gibi bu kavramlar hava yolculuu ve tutuklamann szde senaryolarnn birer parasdrlar. Bizim byle senaryolar hakkndaki sosyal ve ortak bilgimiz, metnin kavramlar ve nermeleri arasndaki eksik balantlar kurar ve bu bir bakma sadece st ksm belirtilmi semantik bir buzdann dier bilgilerinin okuyucu tarafndan bilindii varsaylan durumdur. Dnya bilgileri ve inanlarna duyulan bu bamllk tutarll znel ve dnsel hale getirir: bir gazeteci iin tutarl olan btn okurlar iin tutarl olmayabilir. Bu tr imasal bir tutarlln yan sra nermeler ayn zamanda, rnein ikinci nerme, ilk nermeye kyasla bir Belirtme, Aklama, Kartlk ya da rnek ilevi grdnde, ilevsel olarak da tutarl olabilirler. Haberlerde nermeler ou zaman bir Belirtme ilikisiyle birbirlerine baldrlar: spesifik nermeler, genel nermelerin ardndan daha ok bilgi verirler. Bir sonraki cmlede dramatik giriimin nelerden olutuunu gryoruz: kim ne, nerede ve nasl yapt. Ayn ekilde, sonraki cmleler ncekilerin aklamalarn (talep, itiraz) ierebilirler ve spesifik deerlendirme imalar tadklarnda, Mail haberinde olduu gibi, dnsel ilevleri de olabilir. Sylemin nemli bir zellii de hem yerel hem de kresel olarak tutarl olmasdr. Bir metnin, ardarda gelen cmleler arasndaki anlamsal ilikilerin yansra genel bir semantik btnl bulunur. Bizim sezinleyerek tema ya da konu olarak bildiimiz kavramlar bu kresel tutarll tanmlar. Konular kavramsal olarak metni zetler ve onun en nemli bilgilerini belirtir. Kuramsal bir biimde, bu tr konular semantik byk nermeler olarak, yani metindeki bir sra nermeden treyen nermeler olarak, tanmlanabilir: rnein, seim, soyutlama ve karmak bilgiyi azaltan dier ilemler gibi byk-kurallar. Hiyerarik konular ve byk-nermeler btn metnin tematik ya da konusal yapsn oluturur. Dil kullanclar bu tr bykyaplar , bir metni kresel olarak anlamak ve zetlemek iin kullanrlar. Haber syleminde, bu byk-yapnn st ksm balkta ve giri paragrafnda ifade edilir. Mail deki haber, daha sonra ksa bir byk-nermeler ya da ana konular listesine dnen nermeler olarak tasvir edilebilir. Byk-kurallarn tekrarl uygulamalarnya (byk-kurallar zyinelidirler) bir ana konu listesine varrz: Viraj Mendis Sri Lankaya snrd edildi; bir rahibin onu Zrihte serbest braktrtma giriimi baarsz oldu; Gatwich havalimannda birok grup onun snrd edilmesini protesto etti; Mendis Manchestarda bir kilisede snma hakk talep ettikten sonra tutukland. Bu tr konulara (byk-nermelere) varabilmek iin ok byk miktarda dnya bilgisine ihtiyacmz var: rnein snr d etme (hava) yolculuu gibi polisleri de ierebilir ve bu, protestocular ve kimi zaman polisleri ierebilen protestolara sebep olabilir. Belirli konularda yaplan vurgularn dnsel imalar vardr. Bu yzden, ayn

olay ele alan ve snr d edilme ile bunun siyasal imalar konularna vurgu yapan Guardiandaki haberin (21 Ocak 1989) aksine, Mail protesto konusuna younlamaktadr. malar Eletirel haber analizindeki en gl semantik kavramlardan bir tanesi imadr. Daha nceden de grdmz gibi, metne dair bilgiler ounlukla aka ifade edilmemekte, tersine ima edilmektedir. Kelimeler, cmleler ve dier metinsel ifadeler, arka plan bilgisine dayanlarak karmda bulunulabilecek ierikleri ya da iddialar, ima yoluyla ortaya koyabilir. Bu zellii ile sylem ve iletiim nemli ideolojik boyutlara sahiptir. Sylenmeyenin analizi, kimi zaman metinde bilfiil ifade edilen zerine almaktan daha aklayc olabilir. malarn eitli trleri vardr: gereklilikler, varsaymlar ve daha zayf biimleri olan iddialar ve armlar. Genelde olduu gibi bizim rneimizde de aznlklar ve mlteciler hakkndaki sylemlerde, zellikle de sac yaynlarn mlteciler hakkndaki haberlerinde, yasad kelimesi, yalnzca Mendisin yasay ihlal etmesi olarak deil, ayn zamanda onu ve dier gmenleri ya da mltecileri sula ilikilendirir bir halde kullanlyor (van Dijk, 1991). Benzer ekilde, negatif imalara sahip olan Marksist ifadesinin kullanm da Mendisi daha az gvenilir bir mlteci konumuna getiriyor. Gvenirlie ilikin phelerin, lks aralarla gelen eklinde yaplan aklamalarla, gstericilerin aleyhine de arttrld grlyor. Bylece, btn makale boyunca gstericiler ve i Partisi iin kullanlan birok aklama ile bu kiilerin vergi mkelleflerinin paralarn boa harcadklar ve protestolarnn bir ciddiyetinin olmad ima ediliyor veya ileri srlyor. (geimlerini ikyetten salyorlar). Birok ideolojik ima, sadece o konuda az eyin sylenmesinden deil, ayn zamanda haberin aktrleri hakknda ok fazla ve ilgisiz eyler sylenmesinden de anlalabilir. Aznlklarla ilgili haber yaynlar iinde en iyi bilinen rnek, su hikyelerinde ilgisiz bir ekilde etnik ya da rksal etiketlerin kullanlmasdr. Burada, ilgisizlik durumunun stratejik kullanmn, Mendisin Marksist olarak adlandrlmas ve gstericilerin devrimcilerle, siyahlarla, lezbiyenlerle ve geylerle ilikilendirilmesi gibi, ou Mail okuru iin pek de olumlu olmayan ilikilendirmelerin kullanmnda gryoruz. Gstericiler tarafndan kullanlan aralarn fiyat gibi ilgisiz detaylardan bahsedilmesi ile gstericilerin ve loony solun vergi mkelleflerinin paralarn boa harcadklar gibi, muhtemelen ou vergi mkellefi/okuyucu zerinde gl ikna edici bir etkiye sahip olan, bir iddia ileri srlyor. ST YAPILAR: HABER EMALARI Konular genellikle, metnin konularnn ayrntl ilevlerini belirleyen geleneksel kategorileri ieren, zet bir ema ile dzenlenir. Byle bir emaya st yap denir (van Dijk, 1980). yklerde ya da tartmalarda olduu gibi haberlerde de, hiyerarik bir ema izlenir ve bu hiyerarik ema; Balk, Haber Maneti (birlikte zeti oluturur), Ana Olay, Balam, Tarihe (birlikte Arka Plan kategorisini oluturur), Szel Tepkiler ve Yorumlar gibi geleneksel kategorilerden oluur. Haber yks iin tipik olan, 5

kresel semantik ieriklerinde olduu gibi bu kategorilerin, metin boyunca blmler eklinde, kesintili olarak ifade edilmesidir; buna, her bir kategori iin en nemli bilginin ilk nce ifade edildii ve metinle szde ilgili yapy kuran yukardan aaya stratejisi denir. Tayin edilen bu nem ya da alaka ideolojik imalara sahip olabilir. Mendis uakla gnderilirken polis serserilerin fkesiyle karlat balnda iki byk nerme (balk) ifade edilmektedir: yani, Mendisin snr d edildii (uakla) ve (ayn zamanda) polisin protestocularn fkeli tepkileri ile karlat. Bu iki nerme metnin ana bilgisini zetlemektedir ve bylece Mail iin her iki olayn da nemli olduunun sinyalini vermektedir. Dier gazeteler muhtemelen yalnzca snr d edilme olaynn altn izeceklerdir. Manet ve mteakip cmlelerde konunun ayrntlarna dair daha fazla ayrnt salanmaktadr; Ana Konu kategorisi (snr d edilme ve gsteri hakknda daha fazla bilginin elik ettii) ile birlikte ksa Tarihe (Mendisin on yldr ngilterede bulunduu) ve baz genel Balam bilgileri (barnaklara dair Kilisenin politikalar). Olayn sosyal veya politik arka planyla ok az ilgilenilmesi, ancak buna oranla gstericiler ve onlarn i Partili destekileri hakknda bir sr detayn verilmesi, Mail gibi sac tabloid basnn karakteristik zelliklerinden biridir. Szel Tepkiler kategorisinde, bilgiler yalnzca polislerin ayak takm hakknda sahip olduu olumsuz fikirlerle snrl tutulmaktadr. Bu fikirler Mail gazetesinin sahip olduu fikirlerle uyumludur. Bu da gstermektedir ki, haberin elde edilmesinde ve haber iinde kullanlan alntlarda sklkla, haber kaynaklarnn seimindeki ve kaynak metinlerin kullanmndaki tarafgirlik etkili olmaktadr. Benim etnik konularla ilgili gazete haberlerinde aznlk grubu szclerinin rollerine dair bulduklarm gibi, gstericilerin ve Mendisin konumasna izin yoktur (van Dijk, 1991). Son olarak, Yorum kategorisinde, gstericiler ve onlarn i Partili destekilerine dair eitli olumsuz tanmlamalar metin boyunca kesintili bir biimde ifade edilmektedir. Dier bir deyile, bu gazete haberinin ematik st yap organizasyonu Mail gazetesinin ideolojik duruu ile tutarldr. BEM VE RETORK Biem, farkl kelimeler ya da farkl szdizimsel yaplar kullanlarak, ayn eyin az ya da ok korunduu eitli alternatif yollar arasnda yaplan seimin metinsel bir sonucudur. Bu tr biemsel seimlerin ayn zamanda ak sosyal ve ideolojik imalar vardr, nk bunlar ounlukla muhabirin haberin aktrleri ve habere konu olan olay hakkndaki dnceleri ile birlikte sosyal ve iletiimsel durumun zellikleri (tabloid yayndaki kullanm) ve muhabirin grup aidiyeti hakknda iaretler verir; rnein, sz konusu muhabirin beyaz, erkek ve orta snftan olmas gibi. Bu nedenle, kalabalk ve gstericiler yerine ete ve serseriler kelimelerinin kullanm, muhabirin solcu gstericiler karsndaki ideolojik konumuna dair bir iaret olarak yorumlanabilir ve ayn zamanda gstericileri okuyucularn gznden dren bir konuma getirir. Ayn durum, barmak yerine ulumak veya kuvvetli bir protesto yerine kudurmak kelimelerinin tercih edilmesinde de geerlidir. Olumsuz tutumlarn dile getirilmesi ve okuyucularn neyi kabulleneceinin retilmesinin (Herman ve Chomsky, 1988) yan

sra, bu kelimelerin bu trl kullanm ayn zamanda haber dilinin kltrel bir boyutunu: tabloid yaynlarn gndelik, popler tarzn da gstermektedir. Biemin bir dier yn de cmlelerin szdizimleridir: rnein, olumsuz eylemlerin faillerinin, genellikle de bunlarn yetkililer olduu durumda, atlanmas gibi. Mendis uakla gnderilirken balk cmlesinde, onu kimin gnderdii ya da kimin uaa bindirdiinden bahsedilmiyor (ayrntlar iin, baknz Fowler ve ark., 1979). Yukarda da grdmz gibi, bu haberin dili esasen, gstericilerin betimlenmesindeki abartl kullanmlara dayanyor ve fkeyle uludular gibi gstericilerin olumsuz zelliklerinin vurguland, tabloid yaynlarn tipik ses yinelemelerini kullanyor. zetle, bu olayn hesabnda, analizin muhtelif seviyelerinde, bunun gibi yerel ve kresel semantiklerde, haber emalarnda ve biemlerinde, Mail gazetesinin ideolojik olarak iaret ettii ya da ima ettii sylemsel zelliklerine dair tutarl bir rnt buluyoruz. stelik bu haberin ilgili yapsnda, olaya dair Mail gazetesi iin nemli grlen ynlere dikkat ekilmesi salanm, ancak buna karn Thatcher hkmetinin g ve iltica politikalar, mahkemeler, polis ve dier beyaz yetkililer ile ilgili nemli bilgiler ve deerlendirmeler kapsam dnda braklm. SOSYAL BL (KOGNSYON) VE SOSYO-KLTREL BALAMLAR Haberin sylemsel analizi yalnzca metinsel yap ile snrl deildir. Grdmz gibi, bu yaplarda eitli altta yatan anlamlar, fikirler ve ideolojiler ifade edilmekte ya da iaret edilmektedir. Bu altta yatan anlamlarn metinle balantsn ortaya karmak iin, bilisel (kognitif), sosyal, politik ve kltrel balam da analiz etmek durumundayz. Bilisel yaklam u gerei temel dayanak olarak almaktadr; metinler anlama sahip deildir ve fakat dili kullanann atfettii anlamlar vardr; daha da ak ifade etmek gerekirse, dili kullanann zihinsel sreleri nemlidir. Dier bir deyile, haberleri reten muhabirlerin ve bu haberleri alglayan ve hatrlayan okuyucularn bilisel temsillerini ve stratejilerini ayrntl olarak anlamamz gereklidir (van Dijk, 1988a; van Dijk ve Kintsch, 1983). Hangi zihinsel yaplarn ve srelerin iin iine dhil olduunu anlayabilmek iin baz teorik kavramlar aklamak gerekir. ncelikle, metinsel alglamada, metnin anlamnn kendisi, metnin temsili olarak derece derece ve stratejik bir biimde hafzada yaplandrlr ve temsil edilir. kinci olarak, dili kullananlar, dolaysyla muhabirler ve okuyucular, metinden doru habere dair kendi zgn ve kiisel temsillerini olutururlar, mesela bu bizim rneimizde snr d edilme ve gsterinin temsilleridir. Hafzadaki bu bilgi temsili (durum ya da olay) model olarak adlandrlr. Model, dili kullanann, olayn getii metinden ne anladn temsil eder ve biz eer o olay hakknda zihinsel bir model oluturabiliyorsak ancak o metni anlayabiliriz. Bu model yalnzca metnin temsili zerinden ifade edilen bilgileri n plana karmaz; ayn zamanda, rnein uu, snr d edilme, gsteriler ve i Partisi hakkndaki detaylar gibi, olay hakknda ok daha fazla bilgi ierir ve muhtemelen okuyucularn kiisel balantlarn ve deerlendirmelerini de kapsar. Bu temsil bilgileri metinde ifade edilmez, nk ya okuyucular tarafndan bilindii varsaylr, ya da muhabir tarafndan konu d bulunur. Bu varsaymsal bilgilerin bazlar, yukarda snr d

edilme ve gsteriler hakknda bahsedilenler gibi, senaryolardan tretilir. Bu tr senaryolar kltrel olarak paylalan, sosyal hayatn iyi bilinen blmleri hakkndaki geleneksel bilgi temsilleridir. Bu yzden, modeller kiisel ve biyografik zgl bilgileri n plana karrken, senaryolar genel ve kamusaldr. Benzer ekilde, insanlar ayrca, balamsal model denilen, var olan iletiim balamna dair zgl zihinsel bir modele sahiptir ve bu model sylemin hedefleri, iletiim eylemleri ve de hedef kitlenin zellikleri ile ilgili bilgileri n plana karr. Olay modeldeki hangi bilgilerin metnin kapsam ile iletiimsel olarak ilgili olduunu kontrol eden ite bu balamsal modeldir. rnein, aznlklar ile ilgili bir sylemde, hem basn da hem de gndelik hayattaki konumalar da, nyargl dilin kullanclar, genellikle aznlklar hakknda sadece, etnik olaylarn kendi modellerindeki temsillerinde olduu gibi, olumsuz dncelerini ifade etmezler; art olarak kurduklar cmlelerin peine, Zencilere (Trklere, mltecilere) kar deilim, ama gibi, sorumluluklarn reddeden cmleler eklerler. Sorumluluklarn bu ekilde reddedilmesi, kt bir izlenim (Irk) uyandrmaktan kanma; konuan kiinin zevahiri kurtarma hamleleridir (rk sylem iindeki bu trl stratejik hamlelere ilikin daha ayrntl bilgi iin, bkz van Dijk, 1987a). Sylemin etkileimsel ve iletiimsel taraflarn dzenleyen ve sylemi sosyal durum ve yaplarla ilikilendiren ite bu balamsal modeldir. Bylece, gryoruz ki, olayn hafzadaki modelleri sadece bilgiyi deil, ayn zamanda olay ve olay kiileri hakkndaki deerlendirmeci inanlar ve fikirleri de n plana karr ki, Mail gazetesindeki haber ile de bunu aka grebiliyoruz. Yukarda saydmz, metindeki deerlendirmeci imalarn birou artk, muhabirin zihinsel modellerinin ayrntl tarifi ile aklanabilir. Eer bir haber nyargl ise, bu genellikle muhabirin zihinsel modelinin, olay zerinden belirli bir ideolojik perspektife meyleden yaplar ve fikirleri n plana kard iindir. Bu nedenle, sylemin anlamna ynelik eletirel analiz gerekte ounlukla konuann/yazann altta yatan zihinsel modellerinde var olan inanlarnn belli belirsiz yeniden retimini de ierir. Senaryodaki somutlaan (belirgin) bilgiyi n plana karmasyla benzer ekilde, modeller, tutumlar gibi genelden, sosyal olarak paylalan dnce yaplarndan elde edilen zgl dnceleri de cisimletirir. Bylece, daha genel olarak, modellerin sosyal temsilleri ya da sosyal bilileri (kognisyonlar) temel aldn syleyebiliriz; rnein gmenler, mlteciler ya da gstericiler hakknda olduu gibi (Farr ve Moscovici, 1984; Fiske ve Taylor, 1984). Kiisel olan zgl grlerin aksine, bu trl sosyal bililer, tabloid basn muhabirleri grubu ya da daha geni bir grup olarak ngilteredeki sa grl insanlar grubu gibi, bir grubun karakteristik zelliklerini yanstr (Gordon ve Klug, 1986). Farkl sosyal gruplar ve toplumsal olaylar hakknda benzer sosyal bililer ortaya konuyorsa, o zaman burada insanlarn ayn temel anlamlandrma sistemi, yani, ayn ideoloji tarafndan izlenildiini syleyebiliriz. Byle bir ideoloji, temel normlar, deerleri ve hem grubun hedeflerinin ve menfaatlerinin gerekletirilmesi zerinden ve hem de gcnn meruluu ve yeniden retimi zerinden sistemi oluturan dier prensipleri n plana karr. Bylelikle, Mail gazetesinin haberlerine ideolojik dediimizde, bylece bu gazetede ifade edilen anlamlarn ve yaplarn; ncelikle, bu tekil olay ile ilgili bir birey olarak sz

konusu muhabirin zgl zihinsel modelindeki yaplar ve ierikleri yansttn; ancak, ikinci olarak, bu modelin, gstericiler ve mlteciler ile ilgili genel sosyo-bilisel emalar (nyarglar) temel aldn ve son olarak bu emalarn altta yatan grup temelli ideolojiler tarafndan izlendiini syleyebiliriz. Bu nedenle, ideolojik analiz iin kompleks bir tanmlamaya ihtiya vardr ve bu kompleks tanmlama sadece metni deil, ayn zamanda metnin retiminde ve kavranlmasnda kullanlan girift bilisel temsilleri ve stratejileri de iermelidir. Ne yazk ki, eletirel gstergebilimde, dilbilimde ve sylem analizinde ve kitle iletiim aratrmalarnda, bu trl bilisel analizler ounlukla ihmal ediliyor ya da bilin veya anlam retimi gibi terimlerle yzeysel ve sezgisel olarak ele alnyor. Bununla birlikte, u ok ak ki, ancak sosyal bililerin ayrntl dkm araclyla, yani dili kullanann sosyal yaplar hakknda sahip olduu temsiller araclyla, sylemi ve sz syleyenleri sosyal yap ve kltrle balantl hale getirebiliriz. Bu sosyal bililer ayrca, tutarsz eylem ve iletiimin mikro yaplar ile gruplarn toplumsal makroyaplar (muhabirler, gstericiler, mlteciler, gmenler) ve kurumlar (gazeteler, hkmet, mahkemeler) arasnda bir balant kurmamz asndan bize olanak tanr. Geleneksel etkiler aratrmasna oranla byk lde daha karmak olan teorik ereve ile bakldnda, bylelikle, Mail gazetesindeki haberlerin, ngiliz toplumundaki rkln ve gmen kart ideolojilerin merulamasnda ve yeniden retilmesinde nasl bir katks olduunu daha detayl bir ekilde tanmlayabilir ve aklayabiliriz. Dier bir deyile, modeller ve sosyal bililer, tabiri caizse, metinle balam arasndaki arayz olutururlar. Bu, beyaz erkek muhabirin kendi grubunu ve snfn nerede ve nasl temsil ettiidir ve bu, zgl bir haber olay ile ilgili modellerin formle edilmesinde stratejik olarak kullanlan grup ii ve grup dna dair genel temsillerdir. Bu modeller, haber toplama rutininde, kaynaklarn ve kaynak metinlerin muhabir tarafndan yorumlannda ve bununla birlikte habere konu olan olayn haber raporundaki aklamasnda yetkiyi ele geirir. Bizim dncemize gre, bu blmde sunulan sylem analizi yntemi bu kitabn baka blmlerindeki almalarla balantl olarak ele alnmaldr.

EK
SYANCISINIRDIIEDLRKENSOKAKLARDAVEHAVALMANLARINDAATIMALAR

Mendisuaklagnderilirkenpolis serserilerinfkesiylekarlat
BOBGRAHAMveDANNYBUCKLAN

YASADII gmen Viraj Mendis dn gece kendisinin Zrih Havalimannda serbest braklmas ynndeki son dramatik giriimin ardndan evi SriLankayauuyordu.
Sri Lanka rotasndayken ua yere iner inmez, ona elik eden bir desteki Mendisinserbestbraklmasntalepetti.

Talep Mendisin snd Manchester Kilisesinin papaz yardmcsndan geldi. Mendisin yannda oturan iki Britanyal polis memuru onu yeniden kelepeleyip hareket etmeyi reddetti ve svire polisi arld. Asfalt yolda yaplan iddetli bir tartmann ardndan svireliler onu serbest brakmay kabul eder gibiydiler fakat onlarn st memuru devreye girdi ve uak Colomboya doru havaland. 32 yanda bir Marksist ve Tamil destekisi olan Mendis unlar syledi: Ben neredeyse kesin birlmegidiyorum.SankiileriBakanDouglas Hurd kendi eliyle bama silah dayayp tetii ekiyordu. Ayaktakmnnlgnprotestolararasnda Gatwickten ayrld. Solcular kontrol alanna girip Hkmete olan nefretlerini uluduka yolcular itip kalkld.DrtkadnvebirerkekAirLankauann beklediiasfaltyolakanbariyerlerigetiler.Polis, gvenlik grevlileri ve bir uu grevlisi onlar durdurmaya alt ve bu be kii kan itimenin ardndantutukland.

KRL
Uak Britanyadan ayrlrken Bat Almanya Bykelilii, Bremen eyaletinin onu kabul edebileceini federal hkmet ile mzakerelerin devamettiiniaklad. lks otomobil protestocular nce

Mendisin kald Pentonville Hapishanesine sonra da Gatwicke gtrmt. Bunlarn masraf i Partili Manchester ehir konseyinin liderlerinin kararyla, vergi mkelleflerinin 1700 sterlinlik parasylakaralnd. Konseyin Tory grup lideri, John Kershaw, gerektenzordurumlariinayrlmparann,hibir onay olmadan dn gece harcanm olmasn protestoetti. Dn gece Pentonvilledeki duvarlarn evresinde toplanan serseriler, Devrimci Komnist Grup, Eviine Maa iin Siyah Kadnlar Grubu, Lezbiyen ve Gay Eitlii iin Kuzey Bat Sefeberlii ve Kings Cross Kadn Merkezinden oluuyordu. Dn gece, i Partili milletvekili Anthony Wedgwood Bernin konutuu ve Mendisi destekleyen bir yryte polis aralarna ieler frlatld. Beyz protestocu ehrin ortasnda yrye geip Margaret Thatcher ve leri Bakanndan intikam almaya sze verdiler ve konseyin temizlik departmannn salad bir kamyonda bulunan hoparlrlerden sylenen polis kartsloganlarakatldlar. Yryte Filistin Dayanma Sefeberlii, Manchester niversitesi rencileri ve ii sendikalardabulundu. Solcu protesto gruplarn gzlemleyen rtbeli bir polis memuru unlar syledi: Protestolarda hep ayn yzler grnrler. Biz onlar ayak takm diye biliriz nk ayn tip, kirli giyim kalplar iindedirler. Geimlerini ikayetten salyorlar. Britanyada yasad olarak 13 yl kalan Mendis, iki yldr snm olduu Hulmedaki Ascencion Kilisesinde aramba gn polis tarafndan ele geirildi. leri Bakan daha sonra kilise yetkililerini, yasalar ineyen insanlara yataklk etme konusunda uyard ve Canterbury Bapiskopozu papazlara, snaklarn 350 yl nce kaldrldn ve yasalara uymalar gerektiini hatrlatt. Daily Mail, Cumartesi, 21 Ocak

1989

10