USAID Srbija Agrobiznis Projekat

EKONOMSKA ANALIZA PROIZVODNJE, PRERADE I PLASMANA TRENJE I VINJE U SRBIJI

Za USAID-ov Agrobiznis projekat u Srbiji pripremila:

Dr. Zorica Sredojevi Institut za agroekonomiju Poljoprivredni fakultet, Zemu

S A D R A J R E Z I M E ...................................................................................... 5 1. PROIZVODNJA TRENJE I VINJE U SVETU ..................... 7 2. PROIZVODNJA TRENJE I VINJE U SRBIJI ................... 11 2.2. OBEZBEIVANJE SADNICA TRENJE I VINJE ............................. 17 2.3. CENE ...................................................................................... 17 2.4. ORGANIZACIJA I RENTABILNOST PROIZVODNJE TRENJE I VINJE22 2.5. POTREBE ZA UDRUIVANJEM ................................................... 25 2.6. POTRONJA ............................................................................. 26 2.7. MARKETING LANAC TRENJE U VINJE ................................. 26 2.8. PRERADA ................................................................................ 30 2.9. SPOLJNOTRGOVINSKA RAZMENA .............................................. 33 2.10. PODSTICAJNE MERE I POLITIKA PODRKE ................................ 37 3. GLAVNI PROBLEMI ............................................................... 38 4. ZAKLJUCI I PREDLOZI ...................................................... 39 LITERATURA ............................................................................... 40 P R I L O Z I................................................................................... 41 PRILOG 1. REPRODUKTIVNI POTENCIJALI SORTI TRENJE U SRBIJI .... 42 PRILOG 2. S U R V E Y /FOR AGRICULTURAL ENTERPRISES, COLD STORES, PRODUCERS ETC./.............................................................. 43 PRILOG 3. QUESTIONS FOR PRODUCERS OF SWEET CHERRY / SOUR CHERRY ......................................................................................... 46

Spisak slika, tabela, grafika i priloga

Slika 1. Slika 2. Slika 3. Slika 4. Slika 5.

SLIKE Karta proizvodnje trenje u svetu, 2008 Karta proizvodnje trenje u Evropi, 2008 Karta proizvodnje vinje u Srbiji po okruzima, 2009 Karta prosenog prinosa vinje po stablu u Srbiji po okruzima, 2009 Predlog strukture lanca markenting kanala trenje i vinje u Srbiji

Tabela 1. Tabela 2. Tabela 3. Tabela 4. Tabela 5. Tabela 6. Tabela 7. Tabela 8. Tabela 9. Tabela 10. Tabela 11. Tabela 12. Tabela 13. Tabela 14. Tabela 15. Tabela 16. Tabela 17.

TABELE Rang zemalja prema proizvodnji trenje u svetu, 2008 Rang zemalja vodeih u proizvodnji vinje u svetu, 2008 Proizvodnja trenje 2009. i vinje 2008. u Srbiji i struktura vlasnitva Proizvodnja trenje u 2009. i vinje u 2008. godini u Srbiji po upravnim okruzima Broj rodnih stabala, proizvodnja i prosean prinos trenje po stablu u Srbiji, 2005-2009 Broj robnih stabala, proizvodnja i prosean prinos vinje u Srbiji, 20052008 Kalkulacija proizvodnje trenje po 1 ha, 2009 Kalkulacija proizvodnje Oblainske vinje po 1 ha, 2009 Prosene otkupne cene trenje i vinje u Srbiji, 2005-2009 Ekonomski pokazatelji podizanja i eksploatacije zasada trenje i vinje, prosene vrednosti u periodu 2005-2010 (RSD) Konzumacija trenje u Evropi Programi, standardi i zemlje izvoza trenje i vinje nekih preduzea u Srbiji Spoljnotrgovinska razmena Srbije u trgovini trenjom, 2005-2009 Rang vodeih zemalja prema uvozu trenje Spoljnotrgovinska razmena Srbije u trgovini vinjom, 2005-2008 Zemlje izvoza trenje i vinje iz Srbije, 2009 Izvoz i uvoz vonih demova i elea vodeih zemalja u svetu

GRAFICI Obim i vrednost proizvodnje trenje vodeih zemalja u svetu, 2008 Obim i vrednosti proizvodnje vinje vodeih zemalja u svetu, 2008 Struktura gajenja trenje i vinje u Srbiji,2009 Prosene prodajne cene trenje i vinje na lokalnim pijacama u Srbiji,2005-2000 Grafik 5. Prosene prodajne cene vinje na kvantakim pijacama u Srbiji,2005-2009 Grafik 6. Glavna trita izvoza preraenog voa i povra iz Srbije Grafik 1. Grafik 2. Grafik 3. Grafik 4.

PRILOZI Prilog 1. Reproduktivni potencijali sorti trenje u Srbiji Prilog S U R V E Y /for agricultural enterprises, cold stores, producers etc./ 2. Prilog Questions for producers of Sweet Cherry / Sour Cherry 3.

Rezime
Republika Srbija ima izuzetno povoljne prirodne i klimatske uslove za uzgoj trenje i vinje. Trenja predstavlja perspektivnu vonu vrstu, ali po broju stabala i ukupnom obimu prozvodnje u Srbiji, znaajno zaostaje za proizvodnjom vinje. Dobro uspeva u brdovitim podrujima i na veim nadmorskim visinama. Predstavlja rano voe. Ima izrazito sezonski karakter potronje. Najvie se koristi u sveem stanju, a manje u vidu preraevina. Prosean broj rodnih stabala trenje u poslednjem petogodinjem periodu iznosio je 1,8 miliona. Prinos trenje u Srbiji po hektaru je 3,3 tone, to je manje u odnosu na evropski prosek koji iznosi 4,3 tone. U strukturi evropske proizvodnje trenje, Srbija uestvuje sa 2,7% i nalazi se na jedanaestom, a u svetu na esnaestom mestu, sa ueem oko 2%. Regionalno posmatrano najvei proizvoa trenje u Srbiji je okrug grada Beograda koji daje 19,64% prosene domae proizvodnje, a slede Mavanski, Niavski , Branievski i Borski okrug. Vinja predstavlja znaajno i perspektivno voe Srbije, pre svega sa stanovita izvoza na meunarodno trite. Spada u grupu visokokvalitetnog delikatesnog voa. Ima znaajnu nutritivnu, lekovitu, dijetetsku i tehnoloku vrednost. Koristi se u sveem stanju ili kao sirovina za preradu, uglavnom u sokove, neto manje u demove, slatko, jogurte i marmelade, likere, rakije, kompote, a slui i kao sirovina u konditorskoj industriji. Prosean broj rodnih stabala pod vinjom u Srbiji iznosi 8,6 miliona. Za vinju je karakteristino da je veoma adaptivna, uspeva ak i do 1000 metara nadmorske visine ali joj najvie odgovaraju tereni od 400-800 metara. Prinos vinje u Srbiji je relativno skroman i iznosi 2,5 tone, dok je evropski prosek 4,2 tone po hektaru. Po proizvodnji vinje, Srbija se nalazi na sedmom mestu u svetu, sa ueem od 7% od ukupne proizvodnje. U Srbiji, se vinja gaji u vie regiona. Najvii udeo u ukupnoj proizvodnji ima okrug grada Beograda (11,53%), a slede Niavski, Jablaniki, umadijski, Zapadnobaki, Mavanski, Topliki i Podunavski okrug. Proizvodnja trenje i vinje Republike Srbije suoava se sa mnogim problemima koji su prvenstveno rezultat niskog investicionog ulaganja. Pre svega, problemi se ogledaju u sledeem: usitnjenost parcela; ekstenzivna proizvodnja; nizak nivo tehnike i tehnologije proizvodnje, prerade i plasmana; neadekvatnan sortimen i stari zasadi; nedovoljna struna obuenost i saradnja sa proizvoaima na terenu; nedovoljno investicija i kredita uz povoljne uslove; nedovoljno osiguranje prinosa; male povrine pod protivgradnim mreama i zalivnim sistemima; nedovoljno udruivanje proizvoaa; neizvestan plasman; sporo uvoenje standarda i dr. Proizvoai ukoliko ele da osiguraju svoju poziciju na tritu moraju da unaprede znanje i pristup informacijama, prilagode investicije potrebama, unapredi saradnju sa preraivaima i ostalim proizvoaima. Uoeno je da se stanje u ovim proizvodnjama mora poboljati i to u pogledu: strukture sortimenta, standarda kvaliteta, marketinga proizvoda, trita kapitala, obrazovanja i strunog usavravanja.

Svoje aktivnosti u razvoju trinih lanaca, svi uesnici (proizvoai, preraivai, izvoznici, potroai i dr.) treba da usmere na: usvajanje i sprovoenje standarda koji omoguavaju da proizvode proizvode sa dodatnom vrednou (preko integralne i organske proizvodnje, zatitom proizvoda sa geografskim poreklom i sl.); osiguranju pravne zatite i stvaranju uslova za njeno sprovoenje na nain koji ne favorizuje ni jednu grupu unutar lanca proizvodnje, prerade i plasmana; eliminaciji sivog trita koje u osnovi stvara nejednake uslove za sve; razvoju politike i legislative, koja e stvoriti konkurentno poslovno okruenje za investiranje u ove proizvodnje; razvoju fizike i trine infrastrukture, uz konsultaciju sa svim zainteresovanim akterima; obezbeivanju trinih informacija du trinog lanca i dr. Preraivaki sektor i sektor veleprodaje trebaju, pre svega, da budu orijentisani na poveanje potranje kroz sniavanje cene kotanja proizvoda i pronalaenjem novih trita. U tom smislu svoje aktivnosti treba da usmere ka: usvajanju standarda i uvoenju sistema gradacije kvaliteta; unapreenju organizacije unutar trinog lanca; investiranju u postrojenja i u razvoj celog lanca; izgradnji dugoronih odnosa sa proizvoaima, zasnovanim na poverenju i partnerstvu; unapreenju promocije i pristupu drugim tritima; unapreenju horizontalne saradnje u pravcu dostizanja zajednikih ciljeva.

1. Proizvodnja trenje i vinje u svetu

U zemljama sa razvijenim voarstvom, asocijacije proizvoaa redovno prate stanje proizvodnje voa u svojoj zemlji, a takoe i u zemljama u okruenju kao i najvanijim konkurentskim dravama i na taj nain planiraju strukturu proizvodnje po vrstama voaka, kao i sortiment u okviru vrsta. U bespotednoj borbi na tritu vano je biti konkurentan i moe se opstati jedino sa visokim kvalitetom proizvoda, niom ili istom cenom i primenom evropskih i svetskih standarda u proizvodnji.

Slika 1. Karta proizvodnje trenje u svetu, 2008

Source: FAOSTAT, Eurostat, 2010 Od ukupno ostvarene proizvodnje trenje u svetu u 2008. godini, (1.569.674.000 t) najvei udeo imale su: Turska 22% (338.361.000 t), zatim SAD 14%, (225.073.000 t), Iran 13% (198.768.000 t), Italija 9% (134.407.000 t), itd (tabela 1. i grafik 1.). Uee ostalih zemalja pojedinano je ispod 5%, a skupa iznosi oko 42% (673.065 t). Srbija se nalazi na esnaestom mestu po proizvodnji trenje i zauzima svega oko 2% ukupne proizvodnje (FAO, 2010).

Tabela 1. Rang zemalja prema proizvodnji trenje u svetu, 2008 Production Rank Area (Int $1000) 295226 196380 173429 117272 65177 59038 54968 54881 53223 52351 42142 36645 35614 34530 26175 25783 23374 21957 21813 14483 Production (MT) 338361 225073 198768 134407 74700 67664 63000 62900 61000 60000 48300 42000 40818 39576 30000 29551 26790 25166 25000 16600

1 Turkey 2 United States of America 3 Iran (Islamic Republic of) 4 Italy 5 Ukraine 6 Romania 7 Russian Federation 8 Spain 9 Uzbekistan 10 Chile 11 Syrian Arab Republic 12 Greece 13 Poland 14 France 15 Lebanon 16 Serbia 17 Austria 18 Germany 19 China 20 Japan Source: FAOSTAT, Eurostat, 2010

Grafik 1. Obim i vrednost proizvodnje trenje vodeih zemalja u svetu, 2008

Source: FAOSTAT, Eurostat, 2010

Slika 2. Karta proizvodnje trenje u Evropi, 2008

Source: FAOSTAT, Eurostat, 2010

Najvee povrine pod vinjom u svetu nalaze se u Evropi (80%) i na ovom kontinentu je u 2008. godini proizvedeno preko 65% ukupne svetske proizvodnje (1.215.748.000 t). Najvei proizvoai ovog voa u svetu su Poljska sa ueem od 16% (201.681.000 t), a zatim sledi Turska sa 15% (185.435 t), Ruska Federacija 13% (157.000.000 t), Ukrajina 11% (129.200.000 t), Iran 9% (106.461%) i SAD sa 8% (97.250 t), itd. (tabela 2. i grafik 2.). Po proizvodnji vinje, Srbija se nalazi na sedmomu svetu, sa ueem od 7% od ukupne proizvodnje. Na osmomu se nalazi Maarska sa 6%, dok sve ostale zemlje skupa uestvuju sa svega 15%.

Tabela 2. Rang zemalja vodeih u proizvodnji vinje u svetu, 2008 Ra nk 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Production Area (Int $1000) 101711 93518 79178 65158 53690 49045 45260 34371 22492 12608 9345 7763 7519 6556 6556 4454 3797 3782 3361 2955 (MT) 201681 185435 157000 129200 106461 97250 89746 68155 44599 25000 18530 15393 14911 13000 13000 8832 7530 7500 6665 5860 Production

Poland Turkey Russian Federation Ukraine Iran (Islamic Republic of) United States of America Serbia Hungary Belarus Uzbekistan Azerbaijan Republic of Moldova Germany Albania Denmark The former Yug. Republic of 16 Macedonia 17 Czech Republic 18 Italy 19 Croatia 20 Canada Source: FAOSTAT, Eurostat, 2010

Grafik 2. Obim i vrednost proizvodnje vinje vodeih zemalja u svetu, 2008

Source: FAOSTAT, Eurostat, 2010

2. Proizvodnja trenje i vinje u Srbiji

Proizvodnja voa u Srbiji je ekonomski znaajna jer postoje povoljni klimatski i zemljini uslovi za uspevanje brojnih vrsta voaka, gde trenja i vinja zauzimaju vana mesta. Od ukupnog korienog poljoprivrednog zemljita u naoj zemlji (5.058.000 ha u 2009. godini), pod vonjacima se nalazi 240.000 ha, odnosno 4,74%, dok u udelu obradivih povrina uestvuju sa 5,63% (RZS, 2010). Srbija sa svojom ukupnom proizvodnjom voa od 1.403.170 t, uestvuje sa 1,12% u svetskoj proizvodnji, odnosno sa 6,60% u proizvodnji voa u Evropskoj uniji. Najvei udeo u proizvodnji ima malina koja uestvuje sa 15,20% u svetskoj proizvodnji i izvozu. U strukturi ukupnog broja stabala svih vrsta voa u Srbiji, najvei procenat se tradicionalno nalazi pod ljivom (50%), zatim jabukom (18%) i sledi udeo pod vinjom (preko 7%). Trenja predstavlja perspektivnu vrstu, ali znaajno zaostaje za proizvodnjom vinje. Rezultati koji se danas ostvaruju u voarskoj proizvodnji su znaajni, ali su ipak znatno ispod naih mogunosti. Potencijali nae zemlje, ljudski, klimatski, zemljini, orografski i hidroloki, uz pravilnu i potpunu primenu naunih dostignua iz oblasti voarstva, mogu da daju znatno bolju efikasnost. 2.1. Obim proizvodnje, broj stabala i prosean prinos trenje i vinje u Srbiji Ukupna proizvodnja trenje u Srbiji 2009. godine iznosila je 29.228 t i najveim delom je bila locirana u centralnoj Srbiji (81,51%), a manje od 1/5 (oko 18,49%), ukupne proizvodnje je bilo u Vojvodini (grafik 3.). Grafik 3. Struktura gajenja trenje i vinje u Srbiji, 2009

24,73% Vi nja 75,27%

C. S rbija
18,49% Tre nja 81,51% R. Srbi ja (100 %)

Vojvodina

Izvor: Proraun na bazi podataka RZS, 2010. Proizvodnja se odvija uglavnom na porodinim gazdinstvima i to 99,91%, a manje od 1% od ukupne proizvodnje pripada preduzeima i zadrugama (tabela 3.).

Tabela 3. Proizvodnjai trenje 2009. i vinje 2008. u Srbiji i struktura vlasnitva Trenja Vinja Preduzea i Porodina Preduzea i Porodina zadruge gazdinstva Ukupno zadruge gazdinstva Ukupno 4.046 4.163 8.209 9,15 61.346 20.191 81.537 90,85 65.392 24.354 89.746 100,00

Podruje

Centralna Srbija 15 23.810 23.825 Vojvodina 12 5.391 5.403 Republika Srbija 27 29.201 29.228 Uee (%) 0,09 99,91 100,00 Izvor: Proraun na bazi podataka RZS, 2010.

Posmatrajui po okruzima, u proizvodnji trenje vodee mesto pripada okrugu grada Beograda (19,64%). Prema ovom podruju, konkretno po mestu Ritopek, srpska trenja je poznata i u Evropi. Posle ovog okruga, slede Mavanski (7,82%), Niavski (5,26%), Branievski (5,22%) i Borski okrug (5,02%). Pema analizi ankete proizvoaa trenje u Ritopeku tokom 2010. godine, dolo se do sledeih saznanja: 1) Pri redovnoj proizvodnji, trenja srazmerno ne iziskuje velika izdavanja za inpute. Zatita od tetnih biolokih agenasa - insekata i prouzrokovaa bolesti je dosta jednostavna a i sredstva za zaitu su relativno ekonomski prihvatljiva. Ova sredstva su dostupna na tritu od strane razliitih proizvoaa i distributera iz zemlje i inostranstva. 2) Jedan proseni radnik, tj. bera, u zavisnosti od sorte, roda, organizacije rada i tenike opremljenosti za samu operaciju berbe, za desetoasovno radno vreme ubere izmeu 50 i 70 kg plodova; 3) Trajanje proizvodnog ciklusa trenje i vreme sazrevanja plodova su ekonomski jako povoljni za proizvoae u odnosu na druge voarske proizvodnje. S obzirom da trenja sazreva u prvoj polovini godine (majjun), a zbog velike tranje, proizvodi se brzo se isporue i naplate, to znai da proizvoai postiu bri obrt kapitala; 4) S obzirom da se na ovom podruju elementarne nepogode, kao to je grad, uglavnm javljaju u letnjim mesecima, rizik od loe ili nedovoljno organizovane protivgradne zatite je smanjen, ranijim dospevanjem i berbom roda;

Zbog niske otkupne cene u 2009. godini a samim tim i ekonomske neisplativosti, veina proizvoaa je odustajala od berbe vinje. Statistiki podaci pokazuju procenjeni prinos, ali s obzirom da vei deo roda nije obran, odnosno finalna proizvodnja i plasman nisu realzovani, ovakvi podaci nisu reprezentativni za analizu. Zato su, kao relevantni podaci o proizvodnji, preradi i plasmanu vinje u Srbiji, za krajnju godinu korieni podaci iz 2008. i analiziran je etvorogodinji period 2005-2008.

Tabela 4. Proizvodnja trenje u 2009. i vinje u 2008. godini u Srbiji po upravnim okruzima Trenja Vinja Proizvodnja Udeo Rang Proizvodnja Udeo Rang (t) (%) (t) (%) Grad Beograd 5.740 19,64 1 10.351 11,53 1 Mavanski 2.286 7,82 2 6.041 6,73 6 Kolubarski 814 2,78 17 1.267 1,41 19 Podunavski 956 3,27 12 5.030 5,60 8 Branievski 1.526 5,22 4 2.780 3,10 13 umadijski 1.238 4,23 7 6.536 7,29 4 Pomoravski 1.221 4,18 8 1.183 1,32 21 Borski 1.468 5,02 5 1.265 1,41 20 Zajearski 1.004 3,43 11 5.001 5,57 9 Zlatiborski 818 2,80 16 213 0,24 25 Moraviki 487 1,67 22 647 0,72 23 Raki 716 2,45 19 834 0,93 22 Rasinski 919 3,14 13 1.762 1,96 17 Niavski 1.537 5,26 3 7.894 8,80 2 Topliki 609 2,08 21 5.447 6,07 7 Pirotski 391 1,34 25 684 0,76 24 Jablaniki 1.258 4,30 6 6.597 7,35 3 Pinjski 837 2,86 15 1.860 2,07 16 Severnobaki 864 2,95 14 2.289 2,55 15 Srednjobanatski 422 1,44 24 3.126 3,48 12 Severnobanatski 445 1,52 23 1.400 1,56 18 Junobanatski 772 2,64 18 3.504 3,90 11 Zapadnobaki 702 2,40 20 6.283 7,00 5 Junobaki 1.028 3,52 10 2.857 3,18 14 Sremski 1.170 4,00 9 4.895 5,45 10 Ukupno: 29.228 100,00 89.746 100,00 Izvor: Proraun na bazi podataka RZS, 2010. Administrativni okruzi 5) U aridnim uslovima ovog podruja, tokom maja i juna se jo u velikim koliinama nalazi vlaga u zemljitu, to doprinosi porastu i zrenju plodova. Letnji meseci, jul i avgust su jako topli, a s obzirom da se zasadi trenje i vinje u ovom periodu ve rastereeni od obilnog roda, stvaraju se uslovi za nesmetano formiranje cvetnih pupoljaka, to rezultira u obilno cvetanje i dobar rod u narednoj godini; 6) Specifino za ovo podruje i samu finalnu realizaciju roda trenje je, da zbog velike tranje i prisustva velikog broja kupaca u samom mestu proizvodnje, ambalaa transporta plodova najee pada na teret kupca. To umanje cenu kotanja trenje i njenu proizvodnju ini profitabilnijom za proizvoae.

7) Blizina beogradskog trita, oko 20-30 km i veliki broj kupaca iz inostranstva, tj. iz Rusije, doprinose da proizvoai imaju oseaj da proizvode za unapred pripremljenu dobit, to ih motivie da intenziviranju i unapreenju sopstvenu proizvodnju. 8) Pored svih komparativnih prednosti i ekonomskih mogunosti, proizvodnja trenje bi mogla da doprinese ne samo vei profit za proizvoae, ve i za druge uesnike u lancu marketinga, kao i za privredni razvoj samog podruja. Organizovanje i struni nadzor pri zasnivanju i uzgoju zasada, formiranju udruenja i edukovanje proizvoaa u pravcu unapreenju kvaliteta i potovanja standarda i klase, jasnim definisanjem parametara ambalae, pakovanja, transporta i dr. elemenata do realizacije finalnog proizvoda, dovelo bi do izbegavanja rizika i smanjenja gubitaka, a samim tim i do bolje profitabilnosti i konkurentnosti trenje, kako na domaem, tako i na svetskom tritu. Prosean broj rodnih stabala trenje u periodu od 2005-2009. godine iznosio je 1,8 miliona sa malim padom u 2006. godini (1,8%), da bi se do kraja ovog perioda broj poveavao po prosenoj stopi od 0,7% godinje (tabela5.). Ukupni obim proizvodnje se naglo poveao u 2007. godini (za 44% u odnosu na 2005.), do kraja 2009. za 48%, a u centralnom delu Srbije i preko 55%. Poveanom obimu proizvodnje trenje doprineli su visoka tranja i siguran plasman. Prosean prinos trenje po stablu se, tokom analiziranog perioda, iz godine u godinu poveavao, tako da je u 2009. godini iznosio 16 kg, to je za preko 48% vie u odnosu na 2005. godinu. To se objanjava injenicom da se kre stari, nerentabilni zasadi (posebno tokom 2006), a podiu novi u koji se uvode produktivnije sorte i primenjuju adekvatnije agrotehnike mere za intenzivniju proizvodnju. Tabela 5. Broj rodnih stabala, proizvodnja i prosean prinos trenje po stablu u Srbiji, 2005-2009 Republika Srbija Centralna Srbija Vojvodina Br. Prinos Br. Prinos ProizProizrodnih po rodnih po vodnja vodnja stabala stablu stabala stablu (000 t) (000 t) (000) (kg) (000) (kg) 1.550 15,32 9,80 282 4,44 15,70 1.527 19,52 12,70 277 3,78 13,60 1.545 23,38 15,10 278 5,17 18,50 1.558 24,53 15,70 284 5,02 17,60 1.566 23,82 15,00 283 5,40 19,00

Ukupno Godina Br. rodnih stabala (000) 1.832 1.804 1.823 1.842 1.849 Prinos Proizpo vodnja stablu (000 t) (kg) 19,77 10,80 23,30 12,90 28,54 15,60 29,55 16,00 29,23 16,00

2005 2006 2007 2008 2009 Indeks 100,93 147,85 148,15 101,03 155,48 153,06 100,35 121,62 121,02 (2005=100) Izvor: Proraun na bazi podataka RZS, 2010.

Ukupna poizvodnja vinje u 2008. godini iznosila je 89.746 t, od ega je 72,86% bilo u centralnoj Srbiji, a 27,14% u Vojvodini. U ukupnoj proizvodnji, porodina gazdinstva uestvuju veim delom i to sa 90,85%, a svega 9,15% pripada preduzeima i zadrugama (tabela 3.). Ukoliko se posmatra po administrativnim okruzima Srbije, vinja se najvie gaji u okrugu grada Beograda (11,53%), a zatim u Niavskom (8,80%) i Jablanikom okrugu (7,35%). Slede, umadijski (7,29%) i Zapadnobaki okrug (7,00%). Takoe, vinja se dosta gaji i u Mavanskom, Toplikom i Podunavskom okrugu. Najmanje je ima u Zlatiborskom, Moravikom, Pirotskom i Rakom okrugu (tabela 4.). Prosean broj rodnih stabala pod vinjom u Srbiji, tokom analiziranog perioda, iznosio je 8,7 miliona sa tendencijom blagog rasta od 2006. godine po prosenoj stopi od 1,6% godinje. U odnosu na 2005., broj stabala u 2008. godin u centralnom delu Srbije je opao za neto manje od 4%, dok se u Vojvodini poveao za preko 6% (tabela 6.). Ukupan obim proizvodnje u 2008. u odnosu na 2005. se poveao za 40%. Prosean prinos po stablu se tokom analiziranog perioda poveavao svake godine, pa je u 2008. iznosio 10,30 kg, to je za 45% vie u odnosu na 2005. godinu. Sortiment vinje je opredeljen uglavnom sortama koje se koriste za industrijsku preradu, a dominira Oblainska vinja. Vinja predstavlja dobru sirovinu za nau preraivaku industriju. Najvei deo se koristi kao zamrznuta vinja, sa i bez kotice, konzervisana, a dosta se koristi i za proizvodnju sokova.

Tabela 6. Broj robnih stabala, proizvodnja i prosean prinos vinje u Srbiji, 2005-2008 Republika Srbija Centralna Srbija

Ukupno Br. Godina rodni Proiz- Prinos Br. Proiz- Prinos h vodnja po rodnih vodnja po stablu stabal (000 stablu stabala (000 t) (kg) a t) (kg) (000) (000) 2005 8.938 63,87 7,10 7.458 48,02 6,40 2006 8.562 80,51 9,40 7.126 65,57 9,20 2007 8.651 99,89 11,50 7.211 79,85 11,00 2008 8.637 89,75 10,30 7.061 65,39 9,20 Indeks (2005=1 96,63 140,52 145,07 94,68 136,17 143,75 00) Izvor: Proraun na bazi podataka RZS, 2010.

Vojvodina Br. Prinos Proizrodnih po vodnja stabala stablu (000 t) (000) (kg) 1.480 1.436 1.440 1.576 15,85 14,94 20,04 24,35 10,70 10,40 13,90 15,40

106,49 153,63 143,92

Slika 3. Karta proizvodnje vinje u Srbiji po okruzima, 2009

30 4 54 6 13 8 7 24 3 7 40 1 1 54 2 1 68 0 5

5 46 1 387 - 243 7 - 401 1 - 542 1 - 680 5 - 118 6 0

Izvor: RZS, 2010 Slika 4. Karta prosenog prinosa vinje po stablu u Srbiji po okruzima, 2009

6.8 6 7.9 7 9.4 9 9.9 8 10 .9 9 14 .7 7 18 .2 1

7.9 7 9.4 9 9.9 8 10 .9 9 - 1 4 .7 7 - 1 8 .2 1 - 2 9 .8 9

Izvor: RZS, 2010

2.2. Obezbeivanje sadnica trenje i vinje U Srbiji se proizvodi veinom standardni, a u manjoj meri testirani i bezvirusni sadni materijal. Trenutno je neodgovarajua struktura zastupljenosti sorti proizvedenih sadnica treanja i vianja. Veliki problem u proteklom periodu je bio sortno neadekvatan i zdravstveno neispravan sadni materijal, to je negativno uticalo na ove proizvodnje. Zakonskom regulativom od 2005. godine omoguena je proizvodnja sadnog materijala iskljuivo pravnim licima i preduzetnicima i danas se proizvodnjom, prometom i uvozom sadnog materijala bavi preko 310 preduzea, a iskljuivo proizvodnjom sadnog materijala oko 240 preduzea. Novom regulativom zabranjena je prodaja sadnica na pijacama, ve su definisana prodajna mesta, a uvedeni su i sertifikati koje izdaje Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede (Uprava za zatitu bilja). Sertifikatom, drava garantuje kupcu da je svaka sadnica sortno i zdravstveno ispravna. Sve to je doprinelo postepenom ureenju oblasti proizvodnje sadnog materijala, vraanju poverenja poljoprivrednih proizvoaa, a uz finansijsko favorizovanje sertifikovanog sadnog materijala, jer su vee subvencije za sertifikovani, nego za standardni, dolo je do poveane potranje sertifikovanih sadnica i interesovanja rasadniara. U Srbiji postoji 287 registrovanih rasadnika koji se bave proizvodnjom i prometom sadnog materijala za sve vrste voa. Otvorenost trita i iroki asortiman novih proizvoda, sve vie namee potrebe da se proizvoai interesuju za elje kupaca. Na osnovu toga proizvoai trenje i vinje treba da planiraju proizvodnju, berbu, pakovanje, isporuku, itd. Kvalitetne sadnice i primena savremene tehnologije, u veem stepenu, omoguavaju dobre prinose. Dobar prinos nije samo fiziki obim, ve kvalitetni plodovi. S obzirom da kvalitet robe omoguava dobru prodaju, proizvoai trenje i vinje ne bi trebali da tede novac pri zasnivanju i uzgoju zasada. Izbor jeftinih sadnica, loe sorte, podloge i sl., dovodi kasnije do viestrukih gubitaka na tritu. Takoe, bitno je da plodovi budu ujednaenog kvaliteta. Pored zahteva koji se odnose na visok kvalitet, za konkurentnost na dananjim tritima je bitna i konstantnost u snadbevanju. 2.3. Cene Prodajne (otkupne) cene trenje i vinje se formiraju na tritu na osnovu dogovora izmeu proizvoaa i otkupljivaa. Za proizvoaa, polaznu osnovu za ekonomski prihvatljivu najniu otkupnu cenu predstavlja cena kotanja, odnosno trokovi proizvodnje po jedinici mere prinosa. Cena kotanja zavisi od naturalnih utroaka inputa pri redovnoj proizvodnji (koliina ubriva i sredstava za zatitu, rad mehanizacije, angaovanje radne snage, ambalaa i dr.), kao i njihovih cena. S obzirom da na visinu utroaka inputa utie konfiguracija terena na kome se zasad nalazi, stanje zasada, faza perioda rodnosti, broj stabala po ha, udaljenost lokacije od mesta nabavke inputa i sl., i cena kotanja varira po jedinici prinosa ili povrine pod zasadom trenje i vinje. Svakako, proizvoau je u interesu, da cena kotanja bude to nia s jedne strane, a da postigne to viu prodajnu (otkupnu) cenu, s druge strane. to je ova razlika vea, proizvodnja je za

prozvoaa profitabilnija. Koliko e u tome uspeti, zavisi od niza faktora. Usled klimatskih uticaja, prinos moe znaajno da varira, to se direktno odraava i na cenu kotanja i na otkupnu cenu. Zatim, pariteti cena inputa i outputa, ponuda, potranja, konkurencija, stabilnost valute i dr., takoe, direktno ili indirektno utiu na odnose cene kotanja i otkupne cene trenje i vinje.

Tabela 7. Kalkulacija proizvodnje trenje po 1 ha, 2009 Ekonomski pokazatelji Iznos RSD EUR 12.222 298 431 533 596 3.111 4.969 122 5.091 7.131 0,36

A. VREDNOST PROIZVODNJE 20.000 kg (I+II klase) x 55 d/kg (prosena cena) 1.100.000 B. TROKOVI PROIZVODNJE - Priprema zemljita (tanjiraje, freziranje i dr.) 26.800 - ubrenje (NPK, KAN, folijarno) 38.800 - Mere nege (orezivanje) 48.000 - Hemijska zatita (primena herbicida, fungicida, 53.600 insekticida i dr.) - Berba (runa) 280.000 Ukupno (B.): 447.200 C. TROKOVI PRODAJE - Pakovanje, dorada, skladitenje, transport 11.000 458.200 D. UKUPNI TROKOVI (B.+C.) 641.800 E. FINANSIJSKI REZULTAT (A. D.) 32,09 F. Cena kotanja 1 kg trenje Izvor: Prema kalkulaciji proizvoaa trenje u Ritopeku (1 = 90 RSD)

Na osnovu podataka, datih u tabelama 7. i 8. moe se zakljuiti da je odnos izmeu cene kotanja i otkupne cene kod trenje znatno vei negi kod vinje, pa je posmatrajui i po jedinici povrine i po jedinici prinosa, trenja znatno profitabilnija od vinje.

Tabela 8. Kalkulacija proizvodnje Oblainske vinje po 1 ha, 2009 Ekonomski pokazatelji Iznos RSD EUR

A. VREDNOST PROIZVODNJE 14.000 kg (I+II klase) x 25 d/kg (prosena cena) 350.000 3.890 B. TROKOVI PROIZVODNJE - Priprema zemljita (tanjiraje, freziranje i dr.) 11.800 131 - ubrenje (NPK, KAN, folijarno) 20.600 229 - Mere nege (orezivanje) 18.000 200 - Hemijska zatita (primena herbicida, fungicida, insekticida 32.600 362 i dr.) - Berba (runa) 133.000 1.478 Ukupno (B.): 216.000 2.400 C. TROKOVI PRODAJE - Pakovanje, dorada, skladitenje, transport 6.000 67 222.000 2.467 D. UKUPNI TROKOVI (B.+C.) 128.000 1.423 E. FINANSIJSKI REZULTAT (A. D.) 19,88 0,22 F. Cena kotanja 1 kg vinje Izvor: Prema kalkulaciji proizvoaa vinje na teritoriji optine abac (1 = 90 RSD) Prema podacima anketiranih proizvoaa (tokom 2010. godine), kod obe vone vrste, veliki udeo u strukturi cene kotanja imaju trokovi berbe, koja se obavlja runo. U strukturi cene kotanja i trenje i vinje, trokovi berbe uestvuju sa oko 60%. S druge strane, neblagovremena berba moe da dovede do veih gubitaka. S obzirom da su otkupne cene po klasama razliite, veliku utedu u trokovima proizvodnje, a samim tim i niu cenu kotanja, proizvoai mogu da ostvare i nabavkom adekvatne ambalae za plodove i pravovremenom isporukom otkupljivaima. esto, zbog loe ambalae, dolazi do oteenja plodova, a to povlai rizik da se vei deo prinosa otkupi kao proizvod slabije klase.

Tabela 9. Prosene otkupne cene trenje i vinje u Srbiji, 2005-2009 (RSD/kg) Godina 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Izvor: RZS, 2010 Trenja 37 45 47 80 85 130 Vinja 20 23 25 30 28 42

Proizvoai trenje u Srbiji tokom poslednjih godina, se nalaze u dosta povoljnom ekonomskom poloaju. Zbog velike tranje, trenja poslednjih godina doivljava ekspanziju. Tokom analiziranog perioda, otkupna cena trenje su se iz godine u godinu poveavala, da bi se tokom 2009. kretala u intervalu 70-100 RSD/kg, a u 2010. godini dostizala je i preko 150 RSD/kg. Nepovoljni vremenski uslovi u 2010. godini su negativno uticali na rast i dozrevanje ploda trenje, pa je prinos skoro prepolovljen. Meutim, kupci iz Rusije ve pet godina otkupljuju trenju iz Ritopeka (okrug Beograda) i uprkos smanjenom prinosu i loijem kvalitetu, otkupna cena je ekonomski prihvatljiva za proizvoae. U istom mestu, poslednjih godina, podiu se novi zasadi trenje, na slabo bujnim podlogama i gustog sklopa sadnje. U odnosu na proizvoae trenje, proizvoai vinje postiu znatno slabije ekonomske rezultate. Tokom analiziranog perioda, otkupna cena vinje po godinama, uz izvesna variranja, belei rast u 2008. u odnosu na 2005. godinu. Otkupna cena vinje u 2008. iznosila je proseno 30 RSD/kg, a u nekim mestima je dostizala i do 34 RSD/kg, dok tokom ranijih godina nije prelazila 25 RSD/kg. Loi klimatki uslovi, sua i vetrovi tokom 2009. godine, uslovili su niske prinose vinje i plodove slabog kvaliteta. I pored malih prinosa, zbog loeg kvaliteta (veina plodova je bila ispod 20 mm), otkupna cena je bila izuzetno niska. Mnogi proizvoai su ostavili rod neobran i u toj godini zabeleili velike gubitke. Poznati su sluajevi u optini Meroina, da su neku proizvoai, zbog ekonomske neisplativosti, odustajali od dalje proizvodnje i krili zasade.

Grafik 4. Prosene prodajne cene trenje i vinje na lokalnim pijacama u Srbiji, 2005-2009
90 80 70 60 50 RSD/kg 40 30 20 10 0 Tre nja Vi nja 2005 49,97 18,96 2006 28,49 24,99 2007 73,15 25,67 Godina 2008 58,69 33,81 2009 86,23 35,8

Izvor: RZS, 2010.

Ipak, i pored problema nesigurnog plasmana, u ovom najveem vinjarskom kraju, poslednjih godina su podignuti novi zasadi Oblainske vinje na povrini od oko 2.000 ha, a gotovo 90% porodica ima svoj vinjik. Prema podacima Privredne komore Srbije, otkupne cene vinje u 2010. godini bile su i do 45 RSD/kg, to je posledica poveane tranje zbog ostvarenih niskih prinosa. Ovakva cena za proizvoae je ekonomski zadovoljavajua, a prema istom izvoru, izvozna cena prvoklasne vinje u ovoj godini bila je oko 1,10 EUR/kg. Prema procenama strunjaka u 2010. godini u odnosu na prosek tokom perioda 2005-2008., vinje ima u manjim koliinana (a posebno prve klase). Takoe, tokom 2010., godine, na evropskom tritu je, zbog vee konkurencije i ponude vinje iz Poljske, cena bila malo nia od planirane izvoznika iz nae zemlje. I pored toga, preraivai i izvoznici su u 2010. godini ostvarili pozitivne finansijske rezultate. Prodajne cene trenje i vinje na lokalnim i kvantakim pijacama znaajno variraju, kako po godinama, tako i po pojedinm veim centrima to se moe videti na graficima 4. i 5. Meutim, kako bi se unapredili odnosi du trinog lanaca, neophodno je da se donese Pravilnik o otkupu, kao i otkupnim mestima, da se saini Pravilnik o kvalitetu sveeg voa, donesu novi i usaglase postojei standardi sa standardima OECD i EU, da se edukuju proizvoai o nainu i mogunostima informisanja o potrebama trita i kretanju cena na kvantakim i zelenim pijacama preko Sistema trinih informacija Srbije (STIPS). Grafik 5. Prosene prodajne cene vinje na kvantakim pijacama u Srbiji, 2005-2009
70 60 50 40

RS D/kg
30 20 10 0 Beograd Kralje vo Ni Novi Sad Subotica

2005 47 37,5 30 47,1 20

2006 63,1 48,8 38,3 48,6 65

2007 57,9 40,8 32 34,3 47,5

2008 57,5 55 42,5 44,3 66,7

2009 50 30 42,5 32,1 52

Godina

Izvor: RZS, 2010

2.4. Organizacija i rentabilnost proizvodnje trenje i vinje Trenja i vinja, po pravilu, vae za rentabilne vone vrste jer dosta brzo stupaju u period rodnosti, to svakako zavisi od sorte, podloge, klimatskih i drugih inilaca. Od klimatskih uslova za gajenje trenje, posebno znaenje ima temperatura, i to u prvom redu apsolutne minimalne vrednosti tokom zimskog mirovanja, na poetku i na kraju vegetacije. Trenja je u Srbiji oduvek bile opisivana kao cenjena voka visoke vrednosti. Veliku mogunost za poboljanje ekonomike proizvodnje trenje u naim uslovima, pokazalo je uvoenje nekih novih sorti koje su veoma dobro prihvaene od strane potroaa. U sortimentu se susreu sledee sorte: burlat, stela, van, bing, sanburst, kao i hedelfingerova i germersdorfska, poznate u narodu kao erc i karminka. U manjem obimu se sree lionska rana, poznata u narodu kao doktorka. O reproduktivnim karakteristika nekih vanijuh sorti trenje moe se videti u prilogu 1. Kod starih zasada trenje u Srbiji, razmak u redu i izmeu redova je dosta veliki. esto se sreu usamljena stabla ili u manjim grupama ili, kao stabla u meovitim zasadima. U poslednje vreme, panja je usmerena na slabo bujne podloge, sa uzgojnim sistemima manjeg meurednog i rastojanja u redu. Vinja je u pogledu poloaja i zemljita vrlo skromna voka, tako da se uspeno gaji na svim poloajima. Najbolje uspeva na obroncima i blagim padinama okrenutim jugu, jugoistoku i istoku. Uspeno se gaji na gotovo svim, osim na previe vlanim i tekim zemljitima. U pogledu klimatskih uslova, vinja podnosi velike nadmorske visine, a isto tako uspeno podnosi i niske zimske temperature. Razmak sadnje izmedu reda i u redu zavisi od sorte, podloge, sistema gajenja, plodnosti zemljita, berbe i dr. Stablo plemenitih sorti vianja doivi i do 25 godina. Najzastupljenije sorte vinje u Srbiji su "oblainska", uglavnom kao izdanaka i spontano rairena "ciganica". Ostalo su krupnoplode ("hajmanova konzervna", "reksele", "umadinka"), kalemljene na divlju trenju, dok su vegetativne podloge manje zastupljene. Najee se formira piramidalna kruna, ree polupljosnata vaza, a veoma retko palmeta i vitko vreteno. U poslednje vreme u proizvodnju se uvode novi sistema gajenja, odnosno vri se izbor odgovarajuce kombinacije sorte i podloge, razmaka sadnje i uzgojnog oblika. Vinja se u Srbiji ubraja u red najcenjenijeg voa, uglavnom u industrijskoj preradi. Njeni aromatini plodovi su vrlo pogodni za spravljanje raznovrsnih preraevina (kompot, sokovi, rakije, vina, za industriju konditorskih proizvoda i sl.). Osim toga, pojedine sorte vinje su pogodne i za upotrebu u sveem stanju, to im znaajno poveava vrednost. S obzirom da je ulaganje u viegodinje zasade dugorona investicija, potrebno je da se pre njihovog podizanja, uradi odgovarajua analiza ekonomske opravdanosti investiranja. Prema prosenim iznosima input-output parametara tokom perioda 2005-2010., prosena investiciona ulaganja u podizanje zasada trenje kreu se u intervalu od 7.000 do 9.000 EUR/ha (priprema zemljita i sadnja, tzv. nulta godina i pet godine nege u uzgojnom periodu), dok se kod vinje ova ulaganja kreu u intervalu od 5.500 do 7.000 EUR/ha. U tabeli 10. su dati proseni pokazatelji ekonomske efikasnosti podizanja i eksploatacije za standardni i

intenzivni sistem uzgoja trenje i za oblainsku vinju, kao dominantnoj sorti u Srbiji. Ukupna investicina ulaganja u podizanje zasada ine sumu svih ulaganja uveanih za odreeni iznos interkalarne kamate po pojedinim godinama uzgoja i obraunatih na kraju perioda podizanja, odnosno na poetku perioda stupanja zasada u period eksploatacije (Mili et al., 2008). Ovim ulaganjima su obuhvaeni: trokovi rada mehanizacije, trokove sadnica i drugih inputa, zarade radnika, izgradnja graevinskih objekata i puteva, podizanje ograde i sl., to zavisi od intenzivnosti i sistema uzgoja. Takoe, od ukupnih ulaganja je oduzeta dobit od tzv. malog roda u poslednjim godinama uzgoja.

Tabela 10. Ekonomski pokazatelji podizanja i eksploatacije zasada trenje i vinje, prosene vrednosti u periodu 2005-2010 (RSD)

Pokazatelj I 1. 2. II 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. PERIOD PODIZANJA Uzgojni period (godina) Ukupna investiciona ulaganja PERIOD EKSPLOATACIJE (proseni godinji pokazatelji) Period eksploatacije (god.) Prinos (kg/ha) Prodajna cena za 1 kg Bruto prihod po ha Direktni trokovi proizvodnje po ha Bruto dobit po ha Bruto dobit po kg Amortizacija Kamata na obrtna sredstva Porezi na bruto dobit po ha Cena kotanja 1 kg Neto dobit po ha Neto dobit po kg

Trenja Oblainska Standardni Intenzivni vinja sistem sistem 5 3 1.000.000 1.500.000 3 800.000

18 20 14.000 20.000 55 75 770.000 1.500.000 220.000 450.000 550.000 1.050.000 39 53 19.000 25.000 5.000 7.000 28.000 50.000 20 27 496.000 968.000 35 48

20 12.000 25 300.000 160.000 140.000 12 16.000 4.000 7.000 16 113.000 9

Izvor: Proraun autora na osnovu prosenih vrednosti u Srbiji za petogodinji period Pored navedenih faktora, na visinu, strukturu investicionih ulaganja i vrednost pojedinih pokazatelja utiu: izvori finansiranja (sopstveni ili pozajmljeni kapital ili kombinovano, to je esta i povoljna varijanta), visina kamatne stope, period otplate itd. Zato se za podizanje zasada uvek priprema posebna studija izvodljivosti. Takoe, bitno je da svaki proizvoa ima svoju knjigovodstvenu

evidenciju i na osnovu raspoloivih proizvodnih kapaciteta i sopstvenih input i output parametara, planira proizvodnju. Na osnovu obraunatih pokazatelja u tabeli 10., moe se zakljuiti da uloena sredstva u podizanje standardnog zasada trenje mogu da se povrate ve u drugoj ili treoj godini redovne eksploatacije (odnosno u sedmoj ili osmoj godini posle sadnje), a kod intenzivnog sistema uzgoja u drugoj godini redovne eksploatacije (odnosno u estoj godini posle sadnje). Tokom poslednjih pet godina u Srbiji, zbog visoke potranje i povoljne otkupne cene, trenja je veoma rentabilna. Proizvoai trenje pri standardnom sistemu uzgoja, mogu da ostvare neto dobit po ha u iznosu oko 5.000 EUR-a, a kod intenzivnije proizvodnje, daleko vie. Tako su, npr. proizvoai u Ritopeku u 2009. dostizali bruto dobit ak 8.000-10.000 EUR/ha. Ovi prorauni zavise od sorte, uzgojnog oblika, gustine sadnje, tehnologije, tehnike opremljenosti, intenzivnosti gajenja, trinih faktora i dr. Ukoliko je plasman u duem nizu godina siguran, a i prodajne (otkupne) cene proizvoda prihvatljive (tj. iznad cene kotanja), podizanje zasada je ekonomski opravdano (Sredojevi, 1998). Rentabilnost Oblainske vinje je zadovoljavajua i tokom navedenog perioda postizani su pozitivni ekonomski efekti, u prosenom iznosu oko 1.200 EUR/ha. Povraaj investiranog kapitala u podizanje (uzgoj) zasada Oblainske vinje se u proseku, pri stabilnim trinim uslovima, postie u drugoj ili treoj godini redovne proizvodnje (tj. petoj ili estoj godini posle sadnje). Iako, u analiziranom periodu, proizvoai vinje u Srbiji, uspevaju da posluju sa dobitkom, prema miljenjima strunjaka za voarstvo, proizvodnja voa u svetu se smatra uspenom, ukoliko se po hektaru ostvari neto dobit preko 2.000 EUR-a (Nikoli, 2010). Pojedini uzgojni oblici i njihove modifikacije mogu se smatrati visokointenzivnim i visokoprofitabilnim samo u uslovima dobre tehnologije gajenja, odnosno primene svih neophodnih agro i pomotehnikih zahvata. Takvi zasadi ne mogu se zamisliti bez sistema za navodnjavanje, protivgradnih mrea, prognozne slube i sl. Visoka znanja i visoka ulaganja na taj nain brzo postaju opravdana i podsticajna za dalje intenziviranje voarske proizvodnje (Velikovi et al., 2009). Prema tome, ukoliko bi se utvrdila rentabilnost zasada za razliite povrine 1 ha, 5 ha i 10 ha, potrebno je, pored razlike u broju sadnica po jedinici povrine, da se obuhvate i razlike u ostalim proizvodnim kapacitetima mehanizacija, objekti i dr. To iziskuje sastavljanje posebnih biznis planova ili studije izvodljivosti sa detaljnim analizom stanja terena na kome se zasad podie, proizvodnim potencijalima i mogunostima, analizom trita i sl. Takve studije se, najee, rade u praksi za posebnu svrhu, kao npr. prilikom uzimanja kredita.

2.5. Potrebe za udruivanjem Udruenje proizvoaa bi trebalo da predstavlja interese svih uzgajivaa koji se ostvaruju kroz opte savete, politiku cena, promociju i dr. Glavni motivi udruivanja su: pravna podrka i sigurnost; informisanost o inputima; racionalnije odvijanje procesa proizvodnje; lake manipulisanje i uvanje finalnih proizvoda; bri i efikasniji plasman proizvoda; finansijska podrka (krediti, donacije, i dr.); bolja infrastruktura; bolja iskorienost kapaciteta; edikacija o unapreenju kvaliteta (standardima i sl.); vea produktivnost rada; manjiu gubici i vea efikasnost proizvodnje; bolja i vea profitabilnost i dr. Pored navedenih razloga udruivanja u cilju utede i bolje iskorienosti kapaciteta, vano je istai da i brojne institucije lake i radije sarauju sa organizovanim i udruenim proizvoaima. Tako, na primer finansijska sredstva u zajednike investicje u savremene objekte, kao to su hladnjae, bie pristupanija udruenju nego usamljenom proizvoau. Naime, ukoliko sitni proizvoai trenje i vinje ele da se ozbiljno upuste u trinu utakmicu, sa velikim prizvoaima, uspeh mogu da ostvare samo udruivanjem. Male povrine zemljinih parcela, to je esto u Srbiji, za sitnog proizvoaa predstavlja usko grlo da ostvari potreban obim proizvodnje trenje ili vinje i da ispuni zahteve velikih kupaca. Zato, udrueni proizvoai, imaju mogunost da organizuju veu proizvodnju po ujednaenim standardma. Samo tako mogu da ostvare kontinuitet i opstanu u trinoj konkuranciji. Za usamljenog pojedinca postoji vei rizik da propadne, dok ujedinjeni oko zajednike poslovne ideje, imaju veu ansu da se ideja uspeno realizacije.

2.6. Potronja Prosena godinja potronja voa u Srbiji po stanovniku je mala u poreenju sa evropskim zemljama. Ohrabrujue je da je prisutan trend porasta, pa je sa 45 kg voa po stanovniku u 2005. potronja poveana na 62 kg u 2009. godini. Potronja vinje zajedno sa trenjom po stanovniku u Srbiji iznosi 2,3 kg, dok je npr. u Grkoj i Rumuniji 3,9 kg, u Austriji 3,6 kg, Turskoj 3,2 kg, itd. (FAO, 2010). Tabela 11. Konzumacija trenje u Evropi Annual Consumption Pos Country (kg/Per Capita) 3,90 3,90 3,60 3,20 2,40 2,30 2,20 2,00 1,80 1,70

1. Greece 2. Romania 3. Austria 4. Turkey 5. Bulgaria 6. Serbia 7. Swityerland 8. Spain 9. Ukraine 10. Italy/Germany Source: FAO, 2010

2.7. Marketing lanac trenje u vinje

Jedan od naina da Srbija bude konkurentna na globalnom tritu trenje i vinje je da se obezbedi horizontalna i vertikalna integracije u kanalima marketinga. Horizontalna integracija omoguava ekonomiju obima, dok vertikalna integracija daje vie, efikasnijih marketinkih sistema (vie kanala distribucije, pakovanje, prevoz, direktnu prodaju i proizvodnju inputa). Kao i kod ostalog voa, i kod trenje i vinje, obim proizvodnje zavisi od prirodnih faktora - tipa zemljita, klime, voda snabdevanja, tetoine, itd, to znai da je prinos nepredvidiv. S obzirom da je svee voe promenljivog kvaliteta, to i oteava njegovu distribuciju u sveem stanju. Ovaj problem je posebno otean kod trenje, jer se ona, u naoj zemlji, uglavnom plasira u sveem stanju. Organizovani kanali marketinga moraju da budu to je vie mogue efikasniji kroz vertikalnu integraciju. Marketing lanac trenje i vinje u Srbiji ini vie karika i to: proizvoai, otkupne stanice, hladnjae i objekti za preradu, industrijski kapaciteti, veleprodajni i maloprodajni objekti na tritu, izvozna i trgovinska preduzea i dr. Preraivaki kapaciteti, posle propadanja socijalizma su podeljena na manje jedinice i privatizovani, tako da su hladnjae i postrojenja za preradu manje dostupni za individualne proizvoaa. Da bi izbegli nelojalnu konkurenciju i osigurali uspeh, to je neophodno za dravu da nametne univerzalne kanale marketinga. Saradnja

izmeu svih uesnika u jedinstven marketing sistemu moe znaajno da povea profitabilnost proizvodnje ovog voa. Postoji vie naina da se plodovi trenje i vinje i proizvodi od njih predstave potencijalnom kupcu i uopte, trititu i to: direktnom prodajom (na pijacama i kvantaima), preko interneta, radia i TV, malim oglasima u novinama, pismom koje se upuuje direktno potencijalnim kupcima, telefonom, podelom besplatnih pamfleta, direktnim pregovaranjem i sl. Pri pregovaranju sa predstavnicima hipermarketa, vano je da se dobro pripremi reklamni materijal prozvodni program sa vanim informacijama sortiment, obim proizvodnje, kapaciteti, skladini prostor, ambalaa, robna marka i sl. U naim uslovima, trenja i vinja se plasiraju na razne naine. Vei deo se otkupljuje od strane hladnjaara, trovinskih preduzea, preduzea za preradu, a dosta se prodaje na lokalnim ili gradskim zelenim pijacama. Proizvodnja trenje i vinje prema standardima zahteva potovanje propisa u svim fazama proizvodnje, poev od izbora sorte, preko primene agrotehnike, berbu, sortiranje, obradu, pakovanje i sl. Supermarketi potrauju kvalitet proizvoda, kvantitet i kontinuirane isporuke. Kvalitet podrazumeva proizvodnju i pakovanje po standardima, i primenu moderne infrastrukture za hlaenje, skladitenje, preradu i transport. Sistem plaanja pri otkupu nije regulisan. esto bude isplata u gotovom novcu na dan isporuke. Mnoge isporuke budu na odloeno plaanje, to uliva nepoverenje kod proizvoaa. Konzistentnom politikom plaanja nametnutom od strane drave, za svee i preraeno voe, trebalo bi da se minimiziraju prevare, obmane proizvoaa i poreske utaje. U cilju regulisanog plaanja, svaki proizvoa bi trebao da ima bankovni raun. Otkupljivai (kupci) su trenutno posrednici marketinga kanala trenje i vinje. Oni ine vezu izmeu malih proizvoaa i vlasnika hladnjaa / postrojenja za preradu. Kupci svee trenje i vinje organizuju otkup i prevoz robe do krajnje destinacije. Prema nezvaninim procenama strunjaka na terenu, oni obezbeuju ak i do 75% sveeg voa na hladnjaare u Srbiji. Kao posrednici, kupci uzimaju nadoknadu za svoje usluge, odnosno proviziju. Ovaj usitnjen proces rezultira nemogunost kontrole porekla trenje i vinje, kao i ostalog voa, pekulacije, i nepravilna plaanja proizvoaima. Jedno reenje je da se integriu otkupne stanice, hladnjae i preradni objekat sistema, ili u udruenje proizvoaa (koji bi imali vie kontrole nad prometom svojih proizvoda), primenom vertikalne integracije. Trokovi po osnovu transporta od proizvoaa do hladnjaa bi bili smanjeni. Kontrola kvaliteta i bezbednosti trenje i vinje bi bila poboljani, a ove proizvodnje bi za proizvoae bile profitabilnije. Takva vertikalna integracija skrauje kanale marketinga. Drugo reenje je da se organizuju otkupni centri na nivou optina. Optinski centri bi bili opremljeni sa magacinima i opremom za sortiranje i pakovanje i, u skladu sa zahtevanim standardima, vrila bi se distribucija ovog voa na veliko i malo lancima supermarketa, preradnim centrima i dr. (slika 5.). Veliki integrisani i optinskih centri mogu da razviju svoje sopstvene brendove, garantujui kvalitet i standarde trenje i vinje. Hranljivu vrednost ovog voa i preraevina (kao i njihov krajnji finansijske vrednosti) zavisi od njihovog kvaliteta i karakteristika,

sortiranja, pakovanja, uslova skladitenja, nain i vremena trajanja prevoza, kao i tretmana i naina izlagana na prodajnim mestima. U preraivakoj industrija se sve vie uvode standardi: HACCP, ISO 9001, ISO 9002, ISO 14000, ISO 21000, itd prate nove kretanja u tehnologiji digitalne obrade u cilju konkurentnosti u svim oblicima korienja trenje i vinje ukljuujui demove, elea, pia, alkohola, okolada, bombone, kolaa, torte, sokovi, sirupi, arome, kreme i lekovi. Za kupca je jako bitno da proizvod nije oteen. Prava zatita za dostavljanje i ouvanje kvaliteta proizvoda od njive do trpeze je ambalaa. Ambalae je posebno znaajna kod osetljivih proizvoda, kao to su trenja i vinja. U ovakvim sluajevima, ambalaa nije luksuz, ve potreba. To je idealno reenje da proizvoa izbegne gubitke u uvanju i transportu plodova. Pored bezbednosti i zatute, upakovani proizvod je pogodan za prezentaciju i prodaju na trnicama. Iskustva u razvijenim zemljama nagovetavaju da e dananji centri snadbevanja gradskog stanovnitva voem i povrem uskoro da se presele sa zelenih pijaca u objekte hiper ili supermarketa. Neka naa izvozno orijentsana preduzea, ve uspeno plasiranju i sarauju sa trgovinskim lancima drugih zemalja (tabela 12.). Da bi proizvoai trenje i vinje uspeli da uspeno plasiraju svoje proizvode u modernim trnicama, potrebno je da rade na unapreenju svoje proizvodnje i uspostavljanju standarda. Presudno pri porodaji supermaketima je kvalitet proizvoda. Uvoenje dobre poljoprivredne prakse u sam proces proizvodnje sprovodi se i kontrolie od strane savetodavnog sektora. Drugi kriterijum koji treba da bude ispunjen je kontinuitet isporuke. I jedan od bitnih kriterijuma je kvalitet i bezbednost proizvoda u transportu, tj, korienje savremene ambalae. Za prodaju trenje i vinje u inostranstvu, proizvoai i (ili) menaderi kooperative moraju da ispotuju mnoge zahteve: kvalitet proizvoda, pakovanje, fitosanitarnu insekciju, ugovorene koliine, dogovorene rokove isporuke i dr. Pored sklapanja ugovora sa nekim od izvoznih preduzea ili uspostavljanja direktnih kontakata sa stranim partnerima, ukazuju se mogunosti da se poljoprivredni proizvodi ponude npr. preko GTN sistema (Globalna Trgovaka i tehnoloka mrea). GTN sistem povezuje privrednike svih zemalja jugoistone Evrope sa privrednicima iz sveta. Sistem povezivanja se zasniva na tome da se prvi kontakt ostvaruje preko Sektora za trino informisanje.

Slika 5. Predlog lanca markenting kanala trenje i vinje u Srbiji

Izvor: Sopstveni prikaz

Trini posrednici su uesnici u procesu koji pomau preduzeu u aktivnostima trinog komuniciranja, prodaje i poslovne distribucije proizvoda finalnim potroaima. To su: preprodavci, preduzea za fiziku distribuciju, agencije za marketinke usluge i finansijski posrednici. Preprodavci su preduzea koja se nalaze u kanalu distribucije i koja pomau preduzeu u pronalaenju kupaca i prodaji robe. Svrstavaju se u dve grupe, trgovce na veliko i trgovce na malo. Proizvoai se danas sve vie suoavaju sa velikim i rastuim posrednikim preduzeima, koja postaju toliko dominantna da su u mogunosti da diktiraju uslove i da ak izbacuju odreene proizvoae sa velikih trita. Preduzea za fiziku distribuciju pomau preduzeima u skladitenju i premetanju robe iz proizvodnih pogona do odreene lokacije na tritu. Tokom rada sa skladinim i transportnim preduzeima, matino preduzee mora da odredi najbolje mogunosti za skladitenje i transport roba, pri emu mora nai ravnoteu izmeu trokova, cena nabavke, brzine i sigurnosti. Agencije za pruanje usluga ine agencije za trina istraivanja, marketinke agencije, medijske kue i konsultantska preduzea za marketing, koja pomau preduzeima u izboru pravih trita i obezbeenju trinih komunikacija. Kada se preduzee odluuje za jednu od pomenutih institucija, mora da vodi rauna da se ta preduzea razlikuju po poslovnim sposobnostima, kvalitetu, uslugama i ceni. U finansijske posrednike se svrstavaju banke, kreditne organizacije, osiguravajua drutva i druga preduzea, koja uestvuju u finansiranju transakcija ili ih osiguravaju od opasnosti

naplativosti potraivanja. Veina preduzea i kupaca je zavisna od finansijskih posrednika, koji finansiraju njihove transakcije. Opstanak pojedinih marketing kanala, uglavnom odreuju potroai. Cilj bilo kog kanala je zadovoljenje potreba potroaa putem prihvatljivog kvaliteta, bezbednosti, prezentacije i cene. Svi posrednici u kanalu marketinga trenje i vinje moraju da budu svestni zahteva krajnjeg korisnika i da na njih odgovore. Zahvaljujui internetu, potroai danas mogu da pristupe informacijama o proizvoaima i druge marketinke-uesnicima kanala. Potroai zahtevaju brze usluge i kvalitet proizvoda. Oni direktno utiu na sve uesnike kanala marketinga i na taj nain indirektno utiu na na svoje unutranje odnose u lancu. Svi uesnici marketing kanala moraju da rade zajedno u vertikalno integrisanom lancu snabdevanja, kako bi se, generiu vei profit, postiglo bolje pozicioniranje na tritu i zadovoljili zahtevi potroaa za trenjom i vinjom, kao i proizvodima dobijenih njihovom preradom. Kompleks uslova rada, poslovno okruenje promena, pritisak od konkurenata, i ogromne oscilacije u tranji, primoravaju razvoj integrisanog sistema. Trenutna akcija mora biti usmerena ka uspostavljanju optimalne ravnotee izmeu proizvoaa i institucija trgovine, i poveavanje interesa svih stranaka u ovaj proces integracije marketinga. Rast, profitabilnost i konkurentnost sektora mora da bude poboljano kroz investicije u svim fazama (proizvodnja, prerada, marketing) i promene u izvozu strukturama. Pakovanje proizvoda, dizajn i prevoz treba da bude unapreeni posebno za izvozna trita. 2.8. Prerada U Srbiji se voe prerauje i skladiti u vie od 180 hladnjaa. Ukupan instalisani kapacitet hladne prerade iznosi 303.315 t, od ega se koristi 218.368 t. Trenutno, 49 hladnjaa imaju ili su u procesu uvoenja standarda ISO 9001 i HACCP.

Tabela 12. Programi, standardi i zemlje izvoza trenje i vinje nekih preduzea u Srbiji, 2010 Preduzea Programi Proizvodnja voa oko 100.000 t godinje, a od toga programi vinje: ELIXIR FOOD, d.o.o., abac, najsavremenija fabrika za preradu voa na Balkanu, industrijski kompleks od 10.500 m2 koji je izgraen na parceli od preko 10 hektara Standardi i zemlje izvoza ISO 9001 : 2008 standard - Quality Management System

HACCP sistem 1) Vinja bez kotice /Rolend Hazard Analysis and kvalitet/ - 2 x 2,50 kg; 4 X Critical Control 2,50 kg; 10 / 1 kg zavisno od Points ugovora 2) Vinja sa koticom /Rolend kvalitet/ - 2 x 2,50 kg; 4 X 2,50 kg; 10 / 1 kg zavisno od ugovora 3) Vinja sa ili bez kotice /Blok kvalitet/ - 10 / 1 kg, 14 / 1 kg zavisno od ugovora 4) Vinja sa koticom / Svee pothlaena/ zavisno od ugovora BRC standard British Retail Consortium standard Kasher standard Zemlje izvoza: Austrija, Nemaka, Francuska, Italija, Holandija, Ruska Federacija, Hrvatska JUS ISO 9001/2001 i RECOMMENDED INTERNATIONAL CODE OF PRACTICE GENERAL PRINCIPLES OF FOOD HYGIENE CAC/RCP 1-1969, Rev. 4 2003. Za hladnjau imaju sertifikate ISO standarda 9001:2001 i HACCP. Zemlje izvoza: C. Gora, Bosna, Hrvatska, mnoge zemlje Evrope, Rusija, Amerika, Australija i dr.

VINO UPA a.d., Aleksandrovac regionalna kompanija, u ijem je sastavu Povardaria iz Negotina na Vardaru, Makedonija, Hepoka i Amko komercom iz Sarajeva; ima dve hladnjae, u Aleksandrovcu i Brusu skladinog kapaciteta od 7.000 tona smrznutog voa

U proizvodnom programu ima preko 500 proizvoda; proizvodnja, prerada voa i groa, skladitenje i distribucija preraevina, lider u proizvodnji vina i vonih sokova u Srbiji i zemljama u okruenju, a od toga program vinje: 1) vinja sa koticom, ,,SK 2) vinja bez koticom, ,,BK - brojni proizvodi od preraene vinje

VENUS, d.o.o., Knjaevac, objekta za toplu preradu; hladnjae kapaciteta 800t, prijemu, preradi, zamrzavanju i pakovanju voa. U planu je proizvodnja niskokalorinih kaa, i proizvodnju kompota i demova za dijabetiare FORTIS kompanija, Beograd (sa proizvodnim pogonom u Bojniku, juna Srbija), povrina proizvodne hale 6.000 m2

Otkup i prerada sveeg voa u Srbiji i izvoznika iz Srbije, zamrznuta vinja: 1) rolend u pakovanju 1 x 10 kg 2) rotativa b/k, raena iz svee vinje I klase, pakovanje 1 x 10 kg 3) pres-blok, pakovanje 1 x 10 kg, 4) u natron vree, 20 kg 5) vinja s/k, pakovanje, 1 x 10 kg 6) prethlaena vinja cisternama

U pripremi: ISO 9001:2000, HACCP. Zemlje izvoza: Austrija, Nemacka, Holandija, Grcka, Madjarska i Hrvatska.

Proizvodnja i snadbevanje smrznutog voa i povra, i to oko 7.100 t smrznutog voa i 1.000 t, vinja zauzima znaajan udeo povra

Codex Alimentarius CAC/RCP 1-1969, Rev. 4-2003 ; HACCP i IFS concept Zemlje izvoz: zemlje u okruenju i neke u EU ISO 22000:2005, ISO 9001:2008; 14001:2004 Zemlje izvoza: Francuska, Hrvatska, Makedonija Maarska Zemlje izvoza: zemlje u okruenju i neke u EU

DESING, d.o.o., Beograd

Vone preparacije / od 1kg do 20kg. Termoseal PE,/3000 tona godisnje

STRELA, Leskovac

Otkup, prerada i distribucija umskijh i poljoprivrednih proizvoda, a za vinju pakovanje V B/K, 10 kg, VSK, 10 kg, VP, 10/20 kg, u pripremi program za trenju Otkup, pakovanje i plasman svezeg voca u razne delove Evrope, sa posebnim programom za treju

BURLATPRO d.o.o Ritopek, trgovinsko preduzee

Izvoz u vie evropskih zemalja, a program za trenju namenjen za Ruska Federacija

Source: Podaci anketiranih preduzetnika, hladnjaara i dr., 2011.

U Srbiji ima vie fabrika za preradu voa i povra, ali u funkciji je manje od 50% kapaciteta od kojih svega nekoliko imaju uveden (ili je u fazi uvoenja) HACCP i ISO 9001. Pored toga, radi i 20 fabrika za proizvodnju sokova i koncentrata. Znatan broj preradnih kapaciteta ne funkcionie ili je oprema slabijeg kvaliteta, dok samo mali broj preduzea imaju visoku tehnologiju prerade. Problem je to su postojei kapaciteti neodgovarajui sa zastarelom sistemom funkcionisanja i bez klimatizacije, pa se javljaju veliki gubici. Jedan deo preradnih kapaciteta jo uvek nema implementirane sisteme kvaliteta. Klasiranje i pakovanje sveeg voa je jo uvek slabo zastupljeno, posebno kad je re o malim pakovanjima. U cilju unapreenja ove oblasti u voarstvu, a samim tim u preradi i skladitenju trenje i vinje, potrebno je da se: uvede obaveza voenja registra preraivaa i skladitara; investicionom podrkom iz sredstava budeta Ministarstva poljoprivrede i sredstava predpristupnih fondova EU finansijski podri izgradnja hladnjaa, kao i izgradnja novih i adaptacija postojeih skladita; nabavka opreme za ienje, sortiranje, kalibriranje i pakovanje ovog voa; podrati uvoenje standarda HACCP i ISO; usaglase standardi o kalibriranju i klasiranju sa standardima OECD i EU kao i propisi o kvalitetu za sveu trenju i vinju a takoe i za proizvode dobijene njihovom preradom. 2.9. Spoljnotrgovinska razmena U periodu 2005-2009. godine u spoljnotrgovinskoj razmeni trenjom Srbija je proseno ostrvarila pozitivan bilans, mereno i naturalno i vrednosno. Najvei suficit tokom ovog perioda postignut je u 2008. godini, oko 265 miliona RSD, odnosno, preko tri miliona EUR. Tabela 13. Spoljnotrgovinska razmena Srbije u trgovini trenjom, 2005-2009 Uvoz RSD US $ EUR 322.798 4.580 3.805 Izvoz kg 385.703 165.474 RSD 12.959.394 7.239.868 US $ 194.996 105.768 3.683.25 5 5.093.10 5 4.500.26 7 2.715.47 8 EUR 157.628 83.012 2.745.197 3.275.816 3.229.051 1.898.141

Godina 2005 2006 2007 2008 2009 Prosek Bilans

kg 3.324 10.52 327.997 4.796 3.798 2 36.57 3.569.712 59.757 44.169 0 2.026 1.099.448 20.329 13.466 45.31 3.189.526 47.251 33.855 6 19.55 2.545.998 27.343 19.819 2 -

2.917.647 223.526.926 4.170.669 267.008.954 2.990.938 305.309.287 2.126.086 163.208.920 +2.106.53 +160.662.922 5

+2.688.135 +1.878.322

Izvor: RZS (2010), Uprava carina

Fiziki obim izvoza trenje Srbije u 2008. godini je bio za 4.160 tona vei od uvoza, dok se izvoz u 2009. u odnosu na 2005. godinu, poveao skoro osam puta. S obzirom da se proizvodnja u 2009. poveala za 50% u odnosu na 2005., postavlja se pitanje: Odakle osam puta vea koliina za izvoz? Odgovor je sasvim jednostavan, u 2005. godini, trenja se veim delom prodavala na domaem tritu, dok je u 2009. plasman orijentisan na strane kupce. Prema tome, navedeni rezultati potvruju da je Srbija, poslednjih godina, i cenovno i kvalitativno konkurentna na inostranom tritu po proizvodnji trenje. Tabela 14. Rang vodeih zemalja prema uvozu trenje Rank Country Russian Federation Canada Germany Austria Netherlands United Kingdom United States China (Total) Japan France Source: FAO, 2011 2009 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 2007 59,478 25,496 26,314 20,348 10,109 16,792 15,469 9,200 9,374 8,309 Volume (mt) 2008 62,170 25,507 24,986 12,361 15,683 15,567 20,200 11,049 8,525 4,773 2009 62,200 24,668 22,407 20,701 18,524 17,070 17,532 13,427 9,300 6,314

U spoljnotrgovinskoj razmeni vinje, Srbija je tokom perioda 2005-2008., takoe, kao i kod trenje, ostvarila pozitivan bilans. Pri tome je, najvei suficit postignut u 2007. godini, preko 300 miliona RSD, odnosno, oko 4,9 miliona EUR-a. Naturalno posmatrano, fiziki obim izvoza vinje iz Srbije u 2007. godini, je bio za oko 12,9 hilj. tona vei od uvoza, a proseno tokom perioda 2005-2008., oko 7,1 hilj. tona. Poredei 2008. u odnosu na baznu 2005. godinu, izvoz je opao za oko 19%. Tabela 15. Spoljnotrgovinska razmena Srbije u trgovini vinjom, 2005-2008 Uvoz Izvoz Godina Tona RSD US $ EUR Tona RSD US $ 373 9.553.261 141.292 115.791 127.532.514 1.858.783 2005 5.533 141 5.261.285 77.868 61.324 149.951.441 2.217.005 2006 6.119 98 3.553.969 58.694 43.540 406.720.328 6.690.091 2007 13.027 152 5.345.102 103.813 66.721 146.796.912 2.836.504 2008 4.586 Prosek 5.928.404 95.417 71.844 7.316 207.750.030 3.400.596 Bilans +7.125 +201.821.630 +3.305.179

EUR 1.542.140 1.752.016 5.000.785 1.834.553 2.532.374 +2.460.530

Izvor: RZS (2010), Uprava carina Trenja iz Srbije se izvozi, uglavnom, u Rusku Federaciju i Belorusiju, dok je izvozi vinja usmeren u vie zemalja to se moe videti u tabeli 16.

Tabela 16. Zemlje izvoza trenje i vinje iz Srbije, 2009 Vrsta proizvoda Trenja Vinja svea Vinja rolend Vinja sa koticom zamrznuta Izvor: RZS (2010), Uprava carina Zemlje Belorusija, Ruska Federacija Ukrajina, Moldavija, Ruska Federacija Holandija, Italija, Francuska, Nemaka, Austrija Austrija, Nemaka

Pored izvoza u sveem stanju trenje i vinje, veliki udeo u spoljnotrgovinskom prometu Srbije imaju i preraevine od ovih vonih vrsta: kompoti, slatko, sokovi, sirupi, pekmezi, demovi, rakije, likeri i dr. Ukupna vrednost izvezenih ovih proizvoda u 2009. godini iznoslila je 7.976.664 EUR-a i kada se tome doda i vrednost izvezene svee trenje u istoj godini u iznosu od 3.229.051 EUR-a, znai da je ukupna vrednost izvezene trenje i vinje u sveem i preraenom stanju iznosila preko preko 11 miliona EUR-a. Prema podacima anketiranih izvoznika, tokom 2010. godine je ostvaren znatno povoljniji spoljnotrgovinski bilans ovim prozvoda u odnosu na 2009. godinu i u odnosu na prosek za period 2005-2009. Tabela 17. Izvoz i uvoz vonih demova i elea vodeih zemalja u svetu Main exporting countries China Netherlands France Chile Italy Republic of Moldova Uzbekistan Bosnia & Herzegovina Serbia Izvor: FAO, 2010 Tones 93,000 83,000 81,000 74,000 72,000 8,200 5,400 3,000 3,000 Main importing countries Russian Federation France Germany United States United Kingdom Kazakhstan Tones 146,000 104,000 81,000 79,000 54,000 12,000

Prema podacima Republikog zavoda za statistiku od 2010. godine, odnosno Uprave carina, do kraja 2009. godine izvezeno je: 451.780 kg svee vinje, u vrednosti od 233.134 EUR-a i to u Rusku Federaciju, Austriju i Belorusiju; smrznute vinje 1.493.587 kg, odnosno vrednosno 682.332 EUR-a i to u Nemaki, Italiju i Holandiju; konzervisane vinje i to uglavnom u Rusiju u iznosu od 582.683 kg, odnosno 832.622 EUR-a; demova i elea od treanja i vianja u Belorusiju, 2.085 kg u vrednosti od 700 EUR-a, trenje i vinje sa dodatkom alkohola u Hrvatsku, Nemaku i Francusku i soka od vinje u iznosu od 3.691.544 kg, odnosno u vrednosti 6.203.856 EUR-a u to u Nemaku, Rusku Federaciju, Austriju, Holandiju i Francusku.

Grafik 6. Glavna trita izvoza preraenog voa i povra iz Srbij, 2005-2007

Izvor: FAO, 2009

2.10. Podsticajne mere i politika podrke

Vanije mere unapreenja voarske proizvodnje, a samim tim proizvodnje trenje i vinje u Srbiji, od strane Ministarstva poljoprivrede su podsticaji za nove zasade, uvedeni 2004. godine, to je doprinelo da se iz godine u godinu poveavaju povrine pod novim zasadima. Uvedeni su podsticaji na standardni sadni materijal (koji se menjaju svake godine), a njih prate duplo vei iznosi za sertifikovani materijal. Takoe, uredbom je odreeno da se stimulacija vri po sadnici, a ne po hektaru. Ovo se povoljno odrazilo na proizvoae da se orijentiu na sertifikovane sadnice i podiu zasade guste sadnje sa savremenom tehnologijom gajenja voaka. Iste godine je uvedena i kreditna podrka za voarsku proizvodnju, odobravanjem dugoronih kredita za podizanje novih zasada. Kao strukturne mere uvedene su: investiciona podrka za nabavku opreme i mehanizacije za unapreenje voarstva (za opremu za navodnjavanje 50%, prikljune maine 40-50%, subvencije za nabavku mini suara 40-50%, za izgradnju hladnjaa 40-50%); za podizanje novih proizvodnih zasada voa i unapreenje starih; za nove matine zasade voaka; krenje zaraenih zasada voaka; podrku uvoenju standarda, kao i nastupe naih proizvoaa i preraivaa na meunarodnim sajmovima. Meu trinim merama, uvedene su izvozne stimulacije za zamrznuto voe (7%), konzervisano voe (10%), sueno voe (10%) i sokove (10%). Od 2007. godini, kroz finansiranje matinih zasada osnovne (bazne) kategorije neophodne za proizvodnju sertifikovanih sadnica, sprovodi se mera podrke za uvoenje sertifikovanog sadnog materijala. Uredbom za podizanje zasada vonjaka, vinograda i hmelja 2010. godine, planirani su iznosi bespovratnih sredstava od 70 do 300 RSD po sadnici (u zavisnosti od podloge), a za podizanje zasada voaka 400 do 2.500 sadnica po ha (Ministarstvo pojoprivrede, umarstva i vodoprivrede Republike Srbije, 2010). Pored sprovoenja dosadanjih mera, meu planiranim ciljevima Ministarstva poljoprivrede treba navesti: unapreenje kvaliteta sadnog materijala kroz unapeenje sistema sertifikacije i kontrole; regulisanje prometa pesticida i zapoinjanje kontrole rezidua; poveanje povrina pod organskim i integralno sertifikovanim voanjacima i dr.

3. Glavni problemi
Glavni problemi proizvodnje, prerade i plasmana trenje i vinje u Srbiji su: usitnjenost zemljinih parcela, kao usko grlo; heterogenost i ekstenzivnost proizvodnje; nizak nivo tehnologije proizvodnje i plasmana; niska rentabilnost zasada zbog starosti i neadekvatnih sorti; relativno visoka investiciona ulaganja u nove zasade; nedostupnost informacija o savremenim sortama i tendencijama u tehnologijama proizvodnje, tretmanu posle berbe, pakovanju, skladistenju i preradi; nedovoljan broj obucenih, kvalitetnih i iskusnih savetodavaca koji su u interakciji sa proizvodjacima na terenu; nedovoljno kredita uz povoljne uslove (pri niskoj kamatnoj stopi i sa kratkim periodom otplate); mali procenat osiguranih prinosa; male povrine pod protivgradnim mreama; nedovoljne povrine pod zalivnim sistemima; zastarela mehanizacija; nedovoljna povezanost meu proizvoaima (nedovoljna ili nefunkcionalna udruenja, asocijacije i sl.); neorganizovan otkup i neizvestan plasman; neadekvatna informisanost proizvoaa o plasmanu proizvoda i uvoenju standarda (HACCP, Global gap i dr.); nedostatak moderne tehnike za klasiranje i kalibriranje proizvoda; nedostatak informacija o tretmanu tresnje posle berbe, pakovanju, kalibraciji i uvanju; nedostatak odgovarajue ambalae za transport; problemi na naoj carini, to je posebno vano kod izvoza proizvoda u sveem stanju (dugo je i nezvesno vreme ekanja); nedovoljna ulaganja u brend, koji u ovom sektoru privrede, moe da bude dobar pokreta izvoza; nizak je nivo pripreme za prodaju (pakovanje, sortiranje, promocija itd.); malo ugovorene proizvodnje za poznatog kupca (sa rastom prodaja u supermarketima, vei su zahtevaju za kvalitet proizvoda, zadovoljavajui kvantitet i kontinuitet u isporuci, kao i mogunost odloenog plaanja); nedostatak zajednike strategije za nastup na inostrana trita, kao veletrgovina, distributivnih centara i drugih mesta prodaje koji su opremljeni adekvatnim skladinim kapacitetima i dr.

4. Zakljuci i predlozi
Srbija poseduje veoma povoljne agroekoloke uslove za proizvodnju trenje i vinje i dobre perspektive za njihov izvoz. Da bi se unapredila njihova proizvodnju i plasman, potrebno je da se preduzmu odgovarajue organizacione mere. Neophodno je da se: saini Nacionalni program voarstva u Srbiji; izvri rejonizacija i formiraju registri proizvoaa trenje i vinje; podstie uvoenje dobre poljoprivredne prakse u proizvodnju; podstakne udruivanje sitnih proizvoaa i da finansijska i institucionalna podrka za organizovanje otkupnih mesta proizvoda; osavremenjuje tehnologija - od primarne proizvodnje do prerade i pakovanja i nastavi sa uvoenjem evropskih standarda; analizira svetsko i evropsko trite radi boljeg pozicioniranja srpskih proizvoaa i preraivaa; uvede bolja investiciona podrka za podizanja novih modernijih zasada i bolji sortiment; primenu savremene mehanizacije i sistema za navodnjavanje; novano i organizaciono podravaju nastupi proizvoaa i preraivaa trenje i vinje na najvanijim svetskim sajmovima; promoviu proizvodi od trenje i vinje i proizvoai na domaem i inostranom tritu i podravaju zajedniki nastupi kompanija na inostranim tritima. Za uspeniju proizvodnju, privlaenje stranih kupaca i siguran plasman trenje i vinje, neophodni su kvalitet, kvantitet i kontinuitet. Potrebno je da se izradi dugorona strategija u voarstvu u kojoj bi se dale smernice za izbegavanje ili eventualno ublaavanje rizika pri podizanju zasada, kao i pri primeni agro i pomotehnikih mera. Tako bi se rizici u gajenju trenje i vinje, kao i ostalog voa, sveli na najmanju meru, a proizvoai bi bili motivisani da se bave ovim proizvodnjama. I pored problema koji optereuju proizvodnju trenje i vinje u Srbiji, trendovi rasta povrina, prinosa, proizvodnje i izvoza ovog voa u analiziranom periodu 2005-2009. su pozitivni. Eliminisanjem ili smanjenjem nabrojanih problema, trendovi bi bili jo pozitivniji. Sve to bi doprinelo veoj dobiti za proizvoae, preraivae i izvoznike a samim tim i unapreenju voarske proizvodnje.

Literatura
Apti, F. 2008. Economic analysis of up-to-date sour cherry orchards in Hungary, Agro inform Publishing House, Budapest International Journal of Horticultural Science, 14 (12): 8994. Cerovi R., Mii D. P., Milutinovi M. 2005. Sadanjost i budunost voarstva Srbije. Nauno voarsko drutvo Srbije i Crne Gore, Voarstvo, Vol. 39. br. 150 (2): 93112. FAO. 2010. http://faostat.fao.org. Datum pristupa 15.11.2010. god. Mili D., Sredojevi Z., Jelonik M. 2008. Utvrivanje gornje granice investirana u podizanje zasada vinje. DAES, Savez poljoprivredih inenjera i tehniara Srbije, Institut za ekonomiku poljoprivrede Beograd, Ekonomika poljoprivrede, God. 55, br. 4: 339-432. Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodorivrede Republike Srbije, 2010. http://www.minpolj.gov.rs/ Datum pristupa 17.11.2010. Nikoli, M. 2010. Tehnologija proizvodnje ljive. Grafika Jure, aak. Nikoli, M., Milatovi, D. 2011. Tehnologija gajenja trenje i vinje. U: Milatovi, D., Nikoli, M., Mileti, N. Trenja i vinja. Nauno voarsko drutvo Srbije, aak. Nikoli, T. 2003. Ekonomski aspekti proizvodnje trenje u groanskom rejonu. Zbornik naunih radova, naziv skupa, Vol. 9 br. 2: 83-88 Republiki zavod za statistiku Srbije. 2010. Baza podataka statistike poljoprivrede. http://webrzs.stat.gov.rs/axd/poljoprivreda/izbor.htm Datum pristupa, 20.11.2010. Republiki zavod za statistiku Srbije. 2010. Baza podataka spoljne trgovine. http://webrzs.stat.gov.rs/axd/spoljna/izbor.htm Datum pristupa, 25.11.2010. Sredojevi, Z. 1998: Procena vrednosti viegodinjih zasada, DAEJ i Ekonomski institut, Beograd. Velikovi, M., Oparnica, ., Radivojevi. 2009. Savremeni sistemi gajenja jabuke i kruke. Inovacije u voarstvu Poljoprivredni fakultet, Beograd. Zbornik radova: 57-68. http://www.elixirfood.co.rs http://www.vinozupa.com/ http://www.venusdoo.com/ http://www.strelafunghi.com/ http://www.fortis.rs http://www.desing.rs http://www.burlatpro.com http://www.trademap.org/

PRILOZI

Prilog 1. Reproduktivni potencijali sorti trenje u Srbiji

Izvor: M. Ljubojevi, V. Ognjanov, A. Kurjakov, E. Mladenovi, J. ukanovi, SORTIMENT I TEHNOLOGIJA GAJENJA TRENJE (Prunus avium L.), Radovi sa XXV savetovanja unapreenje proizvodnje voa i groa, Vol. 16. br. 5, str. 21-29.

Prilog 2. S U R V E Y /for agricultural enterprises, cold stores, producers etc./

Date: _____________________________________________________________ Enterprise (company):_________________________________________________ Address: __________________________________________________________ Telephone: ________________________________________________________ Fax: __________________________________________________________________ _ E-mai: _____________________________________________________________ Website: ___________________________________________________________ Name and last name of contact person: __________________________________ Role in enterprise: ________________________________________________ Number of employees: ________________________________________________ Program of production/packaging/and capacity: ___________________________ Certificates which the entrprise has: _____________________________________ Name and contact of certification house: __________________________________

Please answer on following QUESTIONS with Yes or No. If the answer is No, please explain. 1. Do you have information on foreign markets on which you export or intend to export your products? 2. Do you have any information on country in which you export (population, statistical data, size and structure of market, state organization, specific economic data)? 3. Are you familiar with data about import (total import of specific goods, countries of origin, import trend per quantity and per value)? 4. Are you familiar with data about export (export from the countries which are competitive to your production)?

5. Are you familiar with data about consumption (industrial demand for specific product, structure of final consumers' consumption)? 6. Do you have information on production (about specific product production or group of products production in specific country)? 7. Do you consider available information on customs regulations? 8. Are you familiar with information on market requirements (legal regulatory rules, certain quality requirements which refer to specific products, standards, quotes etc.)? 9. Do you know the requirements on export-import documentation (necessary documentation and export procedures for export to some countries)? 10. Are you familiar with the requirements on package (requirements and types of packages of certain products)? 11. Are you familiar with data on international agreements (information and practical appliance of trade exchange agreement between Serbia and other countries)? 12. Are you familiar with data about competition (data on competitiveness at the countries level)? 13. Are you satisfied with business contacts (addresses of exporters, institutions, associations of other exporters)? 14. Are you satisfied with business meetings (organization of direct contacts with potential exporters? 15. Are you familiar with data about canals of sale (information on distribution canals for some products or group of products)? 16. Are you satisfied with logistics (information on types of transport, procedures and costs for specific product or group of products for export in specific countries)? 17. Are you familiar with data on fluctuation of prices (information on wholesale prices and trends of their fluctuation)? 18. Do you need information support in export (information on organizations which support exporters)? 19. Are you familiar with information on financial support (information on local and foreign sources of financial assets credits, funds, donations, etc.)? 20. Are you familiar with information about investors (information on potential investors who would cooperate with your enterprise)? 21. Are you familiar with promotion (information on possibilities of better promotion at foreign markets, marketing plan and similar)? 22. Are you familiar with information on international fairs relevant for your company (places and dates of events, registration procedure, technical support etc.)? 23. Do you need support and information on development of products and company (e.g. information what is necessary in order to make your product suitable for export or what is necessary for the company to be suitable to export, etc.)? 24. Cite the most often problems you run into during export! 25. In which countries you export at the moment? (Mark with X in front of suggested country or cite a country if it is not on the list): _ Austria, _

Germany, _ France, _ Italy, _ Netherlands, _ Russian Federation, _ Montenegro, _ Bosnia and Herzegovina, _ Croatia, _Macedonia 26. In which countries would you like to export? 27. Are you interested in joint ventures with potential foreign partners? 28. If there are any additional information referring export and foreign markets for which you are interested in, please cite the issue of your interest! 29. According to your opinion, what is necessary to be done on development of the product you export now or you are meant to export, in order it to be more competitive at import market? 30. Are you satisfied with quality of repurchased sour cherry/sweet cherry? 31. Do you have a need for direct contact with the producers of the product you repurchase (for example, due to abuse of middlemen (dealers), etc.)? 32. Which problems the most often occur in repurchase? 33. How do you do quality control of raw material during repurchases? 34. In what way the environment should be changed and business conditions in which the enterprise/company make business at present?

Prilog 3. Questions for producers of Sweet Cherry / Sour Cherry

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

19. 20. 21. 22.

23.

Cite your total area under sweet cherry, number of trees and yield (per a hectare or per a tree)! Cite data about plantation age, adequate sorts, grounds... Are you well informed about quality and suppliers of planting material? Do you produce sweet cherry/sour cherry as main and the only product for the market? Where do you purchase inputs (fertilizer, protection means, fuel, etc.) in last five years? Cite fluctuations of input prices and prices relations toward outputs, i.e. final product? /if possible, for the last five years/ Proportional participation of inputs (fertilizer, protection means, fuel and lubricant, labour, etc.) in production costs (cost price of sweet cherry and sour cherry). Do the inputs suppliers also provide advices for their usage? Is there any kind of compensation by producers to input suppliers? Do you have any problems with delivery (placement) of the products? If possible, please cite repurchase prices in last 5 years and relation among cost price and repurchase price of sweet cherry/sour cherry. Is reimbursement of financial claims within the agreed term? Is the husbandry registered /if there are any administrative problems, please cite them/? Did you take any credit and under what conditions? Do you have any support from the state (subsidies, premiums, etc.)? Are you a member of some association/cooperative? Are you a member of the national association PLODOVI SRBIJE? What kind of services and support you expect from business association which you are being member, and is that membership helped you in solving the problems? Can you realize some more favourable conditions through the association/cooperative (e.g. credits, inputs purchase, placement etc.)? Is there trust during repurchase and what is the cooperation between producers and forestallers? What would you change in your production and at the level of fruit growing production, i.e. agriculture in the country? How do you see yourself in regard to competition (Poland, Hungary) and how much information you have about innovations in production technology, sorts? Do you cooperate with representatives some of extension services, or who do you consult for eventual problems in production (for example, advices due to enormous rainfall or pests appearance, diseases, etc.)?

24. Did you attend trainings/educations concerning production, picking, packaging, placement and similar? If yes, what were the topics; If no, what topics should be on those trainings? 25. Do you plan to stay in this production (areas, varieties, sorts) or you consider changing even the culture you grow now?