EVRE VE TEMZ ENERJ: HDROELEKTRK ENERJ

NSZ Enerji; her lke iin kalknma, istikrar, gelime, refah ve artan hayat kalitesi anlamna gelmektedir. Enerjinin yerinde, zamannda, makul fiyatlarla temini ise kalknma iin vazgeilmezdir. nk retim ancak enerji ile mmkndr. Bununla birlikte enerji; ekonomik, sosyal ve evresel ynleri bulunan, ayn anda pek ok sektrle balantl bir konudur. Sahip olduu bitki ve hayvan eitlilii, tabii ve kltrel gzellikleri ile Trkiye; srekli enerji ihtiyacn srdrlebilir kalknma ve evre koruma ilkeleri ile uzlatrmaya byk nem vermektedir. Btn tabii kaynaklarmzn koruma kullanma dengesini gzeten, srdrlebilir kaynak ynetimi anlaynn hakim klnmas iin ulamdan ziraate, sanayiden atk ynetimine kadar pek ok alanda hem mevzuatta hem de uygulamada ok nemi admlar atlmtr. Trkiyeyi enerjiye ok ihtiyac olmasna ramen, evreyi ok daha az kirleten bir lke haline getirmek iin yatrmlarmz bilhassa evreyi gz nne alarak, evre ve insan iin yapyoruz. nk biliyoruz ki srekli enerji temini gibi temiz evre de bir ihtiya, bir haktr. Temiz enerji, temiz evre demektir. Dnya genelindeki en yksek byme oranlarndan birine sahip olan Trkiye, srdrlebilir kalknma hamlelerini yetersiz enerji kaynaklar ile beslemek durumundadr. Dnyadaki temel enerji ihtiyalarnn drtte n karlayan ancak hzla azalan fosil yaktlar hem sera gazlar ile kresel snmaya sebep olmakta hem de fiyat dalgalanmalarndan ok abuk etkilenmektedir. Gne ve rzgar gibi yenilenebilir enerjilerse henz byk apl ihtiyalar karlayabilecek kadar gelimi deildir. Bu itibarla artan enerji ann kapatlmas iin Trkiyenin nndeki en uygun seenek su yani hidroelektriktir. Hayatn devamll iin vazgeilmez olan zaruri ihtiyalar bnyesinde barndran, insana hem ime suyu hem de enerji olarak geri dnen su; bereket ve refah depolayan baraj ve tesisler sayesinde tarlalarmzda altn baaklara, lambalarmzda a dnr. Durmakszn yenilenen su evriminden elde edilen hidroelektrik enerji; yenilenebilir, gvenli, verimli, yeil, yerli ve ucuz bir kaynaktr. Temiz ve srekli bir enerji kayna olan suyun mmkn olan en ksa srede faydaya dntrlmesi, boa akan su kaynaklarnn milli ekonomiye kazandrlmas, projelerin daha ksa srede tamamlanarak gelecekte muhtemel enerji ann yerli kaynaklar ile karlanmas iin 26 Haziran 2003 tarihinde, Su Kullanm Hakk Anlamas Ynetmelii
1

karlmtr. zkaynamz olan btn hidroelektrik potansiyelimizin harekete geirilmesi; her yl enerjiye dediimiz dviz miktarn 15 milyar dolar drecei gibi lkemizin da bamln da azaltacaktr. Akan suyun gcnden faydalanan hidrolik kaynakl enerji tesisleri; evre kirliliine ve sera gaz emisyonuna sebep olmadan, temiz ve yenilenebilir enerji salar, suyu kontrol edip dzenleyerek sel ve taknlarn nne geer. HES projeleri ile hem enerji retilecek hem de nehirlerimiz akmaya devam edecektir. yi planlanm evre ile uyumlu, yeil ve maviyi buluturan hidroelektrik santral projeleri; enerji ve kalknmay da beraberinde getirecektir.

Prof. Dr. Veysel EROLU evre ve Orman Bakan

1. ENERJNN NEM VE ENERJ HTYACI Bir lke iin kalknma, istikrar, gelime, refah ve artan hayat kalitesi anlamna gelen enerjinin vazgeilmezlii her zaman ve meknda alt izilebilecek bir gerektir. Nasl ki her canlnn hayatn idame ettirebilmek iin enerjiye ihtiyac varsa, insanolunun ilm ve teknik almalar neticesinde ortaya koyduu tesislerin, fabrikalarn ve makinelerin de almak, retmek iin enerjiye ihtiyac vardr. Dnyada nfus art, ehirleme, sanayileme ve teknolojinin yaygnlamasna paralel olarak enerji tketimi de srekli artmaktadr. lkemizde ve btn dnyada sosyal ve ekonomik kalknmann temel gstergesi olan enerjiye gn getike daha ok ihtiya duyulmas, enerji kaynaklarnn snrl olmas ve srekli tketilmesi gereinin daha geni kesimlerce anlalmas, lkeleri; enerji politikalarn yeniden gzden geirmeye ve enerjiyi daha etkin kullanmaya yneltmitir. Kresel enerji kullanm, ylda yaklak %2 art gstermektedir. Nfus art, iktisadi byme ve yksek hayat standartlarn yakalama abalar, insanolunun tasarruf etmeye dair alkanlklarndan giderek uzaklamas enerji sarfiyatndaki artta etkili olan nemli faktrlerdendir. Tablo 1 Enerji htiyacndaki Art LKELER Dnya ortalamas Gelimi lkeler ortalamas Gelimekte olan lkeler ortalamas Trkiye YILLIK HTYA ARTII (%) 2.4 < 2.0 4.1 6-8

ekil 1- Elektrik Enerjisi retiminin Deiimi (1971-2007)

Bugn bir lkenin elektrik enerjisi tketimi, o lkenin gelimiliinin de bir gstergesidir. Gelimi lkelerde kii bana yllk elektrik tketimi 8.900 kilowatt.saat iken, Dnya ortalamas 2.500 kilowatt.saattir. Baz lkelerin 2009 yl kii bana tketilen yllk elektrik miktarlarna baktmzda (CIA World Factbook 2010); Norvete 27.636 kWh/yl Finlandiyada 16.551 kWh/yl Kanadada 15.826 kWh/yl ABDde 12.668 kWh/yl Japonyada 8.498 kWh/yldr. Az gelimi lkelerde bu rakam 30 kWha kadar dmektedir. Trkiyenin 2.685 kWh/yl olan kii bana elektrik tketiminin ise artrlmas gerektii aikardr. Tablo 2 Baz lkelerin Yllara Gre Toplam Elektrik Tketimi (Milyar Kilowatt.saat) Kaynak: Energy Information Administration Nfus Avusturya Belika Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan talya Hollanda Norve Polonya Portekiz spanya Trkiye 8 milyon 10 milyon 5 milyon 64 milyon 82 milyon 11 milyon 59 milyon 16 milyon 4,5 milyon 38 milyon 10,5 milyon 45 milyon 72,5 milyon 2006 60 82 81 449 543 54 307 107 113 119 46 244 160 2006 61 85 86 445 547 55 313 109 110 125 47 261 174 2007 63 84 87 447 547 58 314 111 113 129 48 264 190 2008 63 84 83 460 544 59 314 112 115 132 48 267 198

Dnya genelinde enerji talebi en ok artan lkelerden biri olan Trkiye, dinamik gelime srecinde katlanarak artan ekilde enerjiye ihtiya duymaktadr. Srekli ve istikrarl bir byme srecini devam ettirebilmek iin enerji vazgeilmezdir. 1960larda yaklak 3 milyar kilowatt.saat olan Trkiyenin elektrik sarfiyat, 2009 ylnda 194 milyar kilowatt.saat olarak gereklemitir. lkemizin toplam elektrik sarfiyat art 2009 yl hari btn yllarda yaklak olarak %7 deerine ulam ve bir nceki yla gre ortalama % 4-10 arasnda art gstermitir (TEA 2009 Yl Sistem letme Faaliyetleri Raporu).

Elektrik tketiminin 2020 ylnda yksek ihtimalli senaryoya gre yllk yaklak %8 artla 450 milyar kWh'e, dk ihtimalli senaryoya gre ise yllk ortalama %6,1 artla 372 milyar kWhe ulamas beklenmektedir. Bu artn karlanabilmesi iin bata yerli kaynaklar olmak zere, btn enerji kaynaklarnn gvenilir, srekli ve kabul edilebilir mliyette tketiciye ulatrlmasna ynelik tesislerin ina edilmesi gerekmektedir. Enerji eitliliinin salanmas arz gvenlii asndan da nem tamaktadr. lkemizin 2010 ylnda elektrik retiminin, %44's doal gazdan, %25'i kmrden, %25i hidroelektrikten, %2'si sv yaktlardan ve %2si de rzgr, jeotermal, gne gibi dier yenilenebilir kaynaklardan elde edilmitir (TEA 2010 Yl Sistem letme Faaliyetleri Raporu). Doal gaz byk oranda ithal eden lkemiz asndan hayatn devamll iin vazgeilmez olan zaruri ihtiyalar bnyesinde barndran, insana hem ime suyu hem de enerji olarak geri dnen su, temiz ve kullanlabilir enerji kaynaklarnn en banda gelmektedir.

2. ENERJ ETLER Gnmzde enerji kaynaklar; yenilenemeyen enerji kaynaklar (kmr, petrol, doal gaz ve nkleer enerji) ve yenilenebilen enerji kaynaklar (biyoenerji, jeotermal enerji, gne, rzgr, hidrojen, hidrolik, gelgit ve dalga enerjisi) eklinde snflandrlmaktadr. En iyimser tahminler bile nmzdeki 50 yl iinde petrol rezervlerinin byk lde tkenecei ve ihtiyac karlayamayaca ynndedir. Kmr ve doal gaz iin de uzun srete benzer bir durum sz konusudur. Dolaysyla btn dnyada olduu gibi lkemizde de yenilenebilir enerji kaynaklar byk nem kazanmtr. ekil 2 Dnyada Enerji retiminin Kaynaklara Gre Dalm

Gnmzdeki enerji retiminin kaynaklara gre dalmna bakldnda, retimin 2/3nden fazlas (% 68i) fosil kaynaklardan gelmektedir (kmr, mazot, doal gaz). 2.1. Yenilenemeyen Enerji Kaynaklar a) Termik Enerji Termik enerji santrallerinde yakt olarak balca maden kmr, linyit ve petrol (fuel oil) kullanlr. oktan beri bilinen ve kullanlan bir teknoloji olduundan, iletme esnasnda rzalar, problemler az olur. Ekonomik mrleri orta seviyededir (40-50 yl). Randmanlar dktr (%35 civarnda). Durmu trbinlerin harekete geip retime balamalar uzun zaman alr (6-9 saat). Bu sebepten iletme esneklikleri fazla deildir ve pik talebi karlamak iin kullanlamazlar. Gnde 24 saat alarak baz talebi karlarlar. En byk mahzurlar hava kirliliine yol amalardr. Yeryznn hemen her blgesini etkileyen asit yamurlarnn, havay kirleten yanmam kat taneciklerin ve dnyamzn geleceini tehdit eden kresel snmaya sebep olan sera gazlarnn en byk sulusu kmrle ve linyitle alan termik santrallerdir. Ayrca bu santrallerden atk madde olarak kan byk miktarlarda uucu kln nasl bertaraf edilecei de nemli bir problemdir. b) Doal Gaz Doal gaz trbinleri, termik santrallere nazaran havay daha az kirletirler. Yksek hzl ve yksek sl makineler olduklar iin sk rza yapmalar ngrlr. Normal olarak ylda bir ay planlanm bakm iin hizmet d kalrlar. Genellikle ylda bir ay da rza sebebiyle hizmet d olurlar. Ekonomik mrleri ksadr (kombine evrim santrallerinde 20-25 yl). Randmanlar dktr (basit evrimlide %35, kombine evrimlide %60 civarnda). Basit evrimli sistemlerde durmu halde olan trbinler abucak iletme hline geebilirler. lk yatrm masraflarnn nisbeten dk olmasna karn, iletme-bakm ve bilhassa yakt mliyetleri ok yksek olduundan, doal gaz santrallerinden elde edilen elektrik pahal olur. Bu sebeple gelimi Bat lkelerinde doal gaz santralleri gnde 4-5 saat pik talebi karlamak iin altrlrlar. c) Nkleer Enerji Nkleer enerji, ilk yatrm masraflar ok yksek, iletme masraflar olduka yksek olduundan, nisbeten pahal bir enerjidir. Yeni bir teknoloji olduu iin bu santraller problemli olabilirler. Ekonomik mrleri ksadr (25-30 yl). letme esneklikleri yoktur. Durmu bir nitenin alr hle getirilmesi gnler, hatta haftalar gerektirir. Bu sebeple ancak gnde 24 saat alarak baz talebi karlamak iin kullanlabilirler.

Kullanlm, snm uranyum yakt hl radyoaktiftir ve daha binlerce sene radyoaktif olarak kalacaktr. Bunlarn tanmas ve emniyetli bir ekilde depolanmas dnyann her yerinde henz zlmemi byk bir problemdir. mrn tamamlam olan bir nkleer santralin servisten kartlmas da zor ve pahal bir ilemdir. Genellikle, yaplmas bir milyar dolara mlolan bir santralin servisten karlmas da bir o kadar masraf gerektirir. Nihayet, bir kaza hlinde ernobilde olduu gibi nemli radyasyon riski tar. ekil 3- Enerji Santrallerinin lk Yatrm Maliyetleri Kaynak: US Department of Energy

ekil 4- Enerji Santrallerinin letme Maliyetleri

2.2 . Yenilenebilir Enerji eitleri Yenilenebilir enerji, tabii srelerde mevcut bulunan ve kendini yenileyen bir enerji trdr. Bu tr kaynaklar su, jeotermal, rzgr, gne ve biyolojik faaliyetlerdir. a) Gne Enerjisi Gne enerjisi, gnein ekirdeinde yer alan fzyon sreci ile aa kan ma enerjisidir. Gne enerjisinden faydalanma konusundaki almalar zellikle 1970'lerden sonra hz kazanm, evresel olarak temiz bir enerji kayna olarak kendini kabul ettirmitir. Gne enerjisi teknolojileri metot, malzeme ve teknolojik dzey asndan ok eitlilik gstermekle birlikte temel olarak sl gne teknolojileri ve gne pilleri olarak ikiye ayrlmaktadr. Gne enerjisi; yakt masraf olmayan, iletme maliyeti dk, enerji kayna tkenmeyen ve evreyi kirletmeyen bir enerji trdr. Ancak geni kullanm alanlarna ihtiya duyulmas, kullanlabilir enerjileri dntrme teknolojisinin henz tam olarak yaygnlamamas, ilk yatrm maliyetinin yksek olmas ve gelen enerjinin kesikli ve deiken olmas en nemli dezavantajlardr. Trkiye, gne kua ad verilen 40o kuzey ve 40o gney enlemleri arasnda yer almakta olup gne enerjisi bakmndan orta zenginlikte bir lke durumundadr. Gne enerjisi potansiyeli ve gnelenme sresinin yksek olmasna karlk dk ve orta scaklk uygulamalarnda snrl sayda kullanlmaktadr. Trkiye'nin ortalama yllk toplam gnelenme sresi 2640 saat olarak tespit edilmitir. En fazla gne enerjisi alan blge Gney Dou Anadolu olup, bunu Akdeniz Blgesi izlemektedir. Tablo 3- Yllk Toplam Gne Enerjisi Potansiyelinin Blgelere Gre Dalm (Kaynak: EE Genel Mdrl) Blge Gney Dou Anadolu Akdeniz Dou Anadolu Anadolu Ege Marmara Karadeniz Toplam Gne Enerjisi (kWh/m2-yl) 1460 1390 1365 1314 1304 1168 1120 Gnelenme Sresi (Saat/yl) 2993 2956 2664 2628 2738 2409 1971

Trkiyede gne enerjisinin en yaygn kullanm scak su stma sistemleridir. lkemizde kullanlan gne pili kurulu gc 300 kW civarndadr. b) Rzgr Enerjisi Meteorolojik artlara bal olmakla birlikte enerji retiminde kullanlan bir dier kaynak da rzgrdr. Rzgr enerjisinden yararlanabilmek iin ncelikle potansiyelin belirlenmesi gerekmektedir. En yaygn olarak kullanlan hesaplama yntemi Danimarkada RISO Laboratuarlarnda gelitirilmi bulunan Rzgar Atlas Analiz ve Uygulama Program (WASP)dr. Rzgar enerjisi yenilenebilir ve temizdir. Ancak gvenilir olmad iin ilve olarak gvenilir santrallerin de olmas zaruridir. retim talebe bal deildir, rzgrn esmesine baldr. Rzgr trbinlerinin bakm masrafl ve zahmetlidir. lkemizde rzgr enerjisi dnm sistemlerine uygun olan yerleri belirlemek maksadyla Trkiye Rzgr Atlas hazrlanmtr. Ayrca Avrupa Birlii Komisyonu'nun yenilenebilir enerji konusundaki %12'lik yenilenebilir enerji kullanm hedefine ulamak iin Avrupa Birlii ile IRESMED (Integration of Renewable Energies into Electricity Network) Projesi ve Akdeniz lkeleri ile de MED 2010 Projesi yrtlmektedir. 2010 yl itibariyle lkemizde rzgr enerjisi kurulu gc 1.202 MWa ulamtr. c) Jeotermal Enerji Jeotermal enerji; ksaca yer ss olup, jeotermal kaynaklardan dorudan veya dolayl her trl faydalanmay kapsamaktadr. Jeotermal enerji yeni, yenilenebilir, srdrlebilir, ucuz, gvenilir, yanma teknolojisi kullanlmad iin evre dostu, yerli ve yeil bir enerji trdr. Jeotermal enerjinin en nemli mahzuru tabii artlar sebebiyle ekonomik olarak kullanm alanlarnn snrl olmasdr. Ayrca, yeryzne kan jeotermal akkanda bor, iyot gibi tehlikeli maddeler bulunduundan, evre kirliliine sebep olmaktadr. Dier bir problem de bu akkann ok abuk kabuklaarak kuyular tkamasdr. Zararl maddelerin temizlenmesi ve kuyularn almas iin yksek harcamalar gerekmektedir. Trkiyenin toplam jeotermal s ve elektrik potansiyeli 31.500 MWt olup bu rakam yllk 30 milyar m3 doal gaza edeerdir. 2010 yl itibariyle lkemizde jeotermal s kapasitesi 4.481 MWe ykseltilmitir.

d) Hidrojen Enerjisi Hidrojen, 1500'l yllarda kefedilmi ancak 1700'l yllarda yanabilme zelliinin farkna varlmtr. Hidrojen tabiatta serbest halde bulunmaz, bileikler halinde bulunur ve en ok bilinen bileii de sudur. Hidrojen gaz farkl yntemlerle elde edildii gibi su, gne enerjisi veya onun trevleri olarak kabul edilen rzgr, dalga ve biyoktle ile de retilebilmektedir. Aratrmalar, mevcut artlarda hidrojenin dier yaktlardan yaklak kat pahal olduunu ve yaygn bir enerji kayna olarak kullanmnn hidrojen retiminde mliyet drc teknolojik gelimelere bal olacan gstermektedir. e) Biyoenerji Biyoktle; bitkiler, aalar ve zirai bitkilerin oluturduu btn organik maddeleri tanmlamaktadr. Biyoktle kaynaklarmz; tarm, orman, hayvan, organik ehir atklarndan olumaktadr. Trkiye'nin hayvansal atk potansiyeline karlk gelen retilebilecek biyogaz miktarnn 1,5-2 Milyon Ton Edeer Petrol (MTEP) olduu deerlendirilmektedir. Atk potansiyelimiz yaklak 8,6 (MTEP) olup bunun 6 milyon TEP'i snma maksatl kullanlmaktadr. 2009 ylnda biyoktle kaynaklarndan elde edilen toplam enerji miktar 66 bin TEP'tir. 2010 ylnda 17 MW gcnde p gaz ve biyogaz kaynakl retim santrali iletmeye alnmtr. stanbul ve Gaziantep ehirlerimizde kat atk depo alanlarnda oluan metandan elektrik retimine de balanmtr. f) Hidroelektrik Enerji nsanolunun milttan nce ilk alarda su deirmenleri ile faydalanmaya balad suyun gc, gnmzde de halen vazgeilmez bir enerji kaynadr. Hemen hemen btn enerji kaynaklar, gne nmnn maddeler zerindeki fiziksel ve kimyasal tesirinden meydana gelmektedir. Hidrolik enerji de gne enerjisinin salad hidrolojik evrim neticesinde dolayl olarak oluan bir enerji kaynadr. ekil 5- Su evrimi (Harvey,1998)

10

Deniz, gl veya nehirlerdeki sular, gne enerjisi ile buharlamakta, oluan su buhar rzgrn etkisiyle de srklenerek atmosferik artlarda younlaarak yamur veya kar halinde yeryzne ya olarak dmekte ve nehirleri beslemektedir. Bylelikle hidrolik enerji kendini srekli yenileyen bir enerji kayna olmaktadr. Hidroelektrik enerji retimi ise suyun potansiyel enerjisinin kinetik enerjiye dntrlmesi ile salanmaktadr. ekil 6- Hidroelektrik Enerji retimi Kaynak: Environment Canada

Su, bir cebri boru yardmyla rezervuardan alnarak trbine verilmektedir. Trbinlere bal jeneratrlerin dnmesi ile de elektrik enerjisi retilmektedir.

3. KLM DEKL, EVRE VE ENERJ Kresel enerji tketim rakamlar incelendiinde %69 ile en byk pay fosil yaktlar almaktadr. Buna karlk yenilenebilir enerji pay %31 olarak ifade edilmektedir. Fosil yaktlar (kmr, petrol ve doal gaz), hemen hemen btn lkelerde temel enerji retim kayna olarak karmza kmaktadrlar. Fosil yaktlarn evresel tesirleri gz nne alndnda karmza sera etkisi, asit yamurlar ve hava kirlilii kmaktadr. Bu tr yaktlardan yanma neticesinde enerji elde edildiinde yanma rnleri (CO2, NOx ve SO2 gibi gazlar), baca gaz olarak atmosfer iinde dalmaktadr. Baca gazlar ayrca uucu

11

kl ve hidrokarbonlar iermektedirler. zellikle sl deerleri dk, kl ve kkrt ierikleri yksek olan kalitesiz yerli linyitlerin kullanlmas, hava kirliliini artrmaktadr. Nikel, kadmiyum, kurun, arsenik gibi zehirli metaller de fosil yaktlarn yanmas sonucu atmosfere atlan dier maddelerdir. Karbondioksit (CO 2), sera etkisi oluumunda etkin rol oynamaktadr. Dnyadaki sanayileme, gelime ncesi atmosferdeki CO 2 konsantrasyonu 280 ppm (milyonda birim) dolaylarnda idi. Bu konsantrasyon, 1958'de 315 ppm, 1986'da 350 ppm ve 2005de 379 ppm dzeyine kadar ykselmitir. Artan CO2 miktar, sera etkisi ile yerkrenin scaklnn artmasna sebep olmakta, bu da iklim dengelerinin bozulmasna yol amaktadr. Kkrtdioksit (SO 2) ve Azotoksit (NOx) ise esas olarak asit yamurlarna yol amaktadr. Atmosferdeki su buhar ile birleen SO 2 ve NOx slfrik ve nitrik asit oluturmakta ve bu da dnyann ekolojik dengesinin bozulmasna sebep olmaktadr. Hava kirlilii ve asit yamurlarnn yan sra fosil yaktlarn kullanm ve tamacl da eitli riskler tamaktadr. Kmr madencilii alanlara salk riskleri getirmekte, petrol tayan tankerlerin sebep olduu kazalar yzlerce ton petroln denize yaylmasna yol aabilmektedir. ekil 7- Alternatif Enerji Santrallerinin evresel Tesirleri

12

ekil 8- Enerji Kaynaklarnn Meydana Getirdii Karbondioksit Emisyon Miktarlar Kaynak: Choosing the Nuclear Power Option: Factors to be considered, UAEA, 1998.

Enerji retiminin evre zerindeki tesirleri deiik biimlerde deerlendirilebilir. Bu deerlendirmeler, her bir kaynak iin birim enerji retimine karlk gelen kirletici madde tip ve miktarlar, bunlarn evre ve atmosfer ierisinde dalmlar, alanlarn ve halkn sal zerine etkileri, atn miktar ve zehirlilii, uzun dnemde evre ve evreyle ilgili sistemler zerindeki tesirleri alarndan dikkate alnarak yaplabilir. Enerji retim trleri arasnda seim yaparken teknik, evresel, sosyal ve ekonomik tesirleri bir btn olarak dnlmelidir. Bilindii gibi, dnyada artan nfus ve sanayilemeye bal olarak enerji ihtiyac da her geen yl artmakta, bu ihtiyac karlamak iin arlkl olarak kullanlan fosil yakt rezervi ise sratle azalmaktadr. En iyimser tahminler bile nmzdeki 50 yl iinde petrol rezervlerinin byk lde tkenecei ve ihtiyac karlayamayaca ynndedir. Kmr ve doal gaz iinde uzun srete benzer bir durum sz konusudur. Dolaysyla btn Dnyada olduu gibi lkemizde de yenilenebilir enerji kaynaklar byk nem kazanmtr. lkemiz iin yenilenebilir kaynaklar ierisinde potansiyel adan n plana kan kaynak ise hidroelektrik kaynaktr. Enerjide da baml bir lke olmamz dolaysyla, HESlerin yaplmas lkemiz menfaatleri asndan bir zarurettir. Hidroelektrik santrallerimiz bir yenilenebilir enerji kayna evre dostu bir yatrmdr.

13

Dnya genelinde sera gaz emisyonlarnn ok byk bir blm (%75-90) enerji retimi faaliyetleri sonucunda gereklemektedir. Bu durumda iklim deiiklii ile mcadelede en nemli faaliyet yeil enerji kaynaklarnn kullanm olacaktr. Dnyada ekonomik olarak yaplabilir hidroelektrik retim potansiyelinin yarsnn bile gelitirilmesi sera gaz emisyonlarnn %13 orannda azalmasn salayacaktr. 2008 ylnda yalnzca kmr ile alan termik santrallerin atmosfere sald karbondioksit miktar 64 milyon ton civarndadr. Karbondioksit emisyonu yannda kmr ve doal gaz ithalat sebebiyle yaklak ylda 25 milyar dolar dviz kayb olmaktadr. stikrarl yatrm programlarnn devam etmesine bal olarak 2023 yl itibariyle kurulu HESler sayesinde 27 milyon ton emisyon azaltm salanabilmesi ngrlmektedir. Bugn AB lkelerindeki mevcut kk hidroelektrik santral (KHES) retimi, fosil yaktlarn yerini alarak tabiat ve toplumu, evre problemlerinin banda gelen sera gazlar ve slfr dioksit gibi zararl emisyonlardan korumaktadr. Mevcut retim, CO2 salmn yllk 32 milyon ton ve slfr dioksit salmn da 105 bin ton azalmaktadr. Elektrik retiminde fosil yaktlarn yksek oran, son yirmi ylda sera gaz emisyonlarndaki artn balca sebeplerinden biridir. Sera gaz emisyonlarnn azaltlmas iin, yenilenebilir enerji kaynaklarnn elektrik retimindeki paynn arttrlmas gereklidir.

ekil 9 Yllar itibariyle Trkiyenin Kmlatif Sera Gaz Emisyonlarnn Geliimi

Trkiyenin sera gaz emisyonlar, 1990 yl seviyesiyle karlatrldnda 2008 ylnda iki katna karak 366,5 Mt CO2e miktarna ulamtr.

14

ekil 10 2008 Yl Sektrlere Gre Toplam Sera Gaz Emisyonlar (Milyon Ton)

Trkiyenin 2008 yl sera gaz emisyonlarna bakldnda, en byk pay enerji sektrnde aittir. Trkiyenin elektrik retim stratejisini ortaya koyan ve bu balamda en nemli ulusal belge niteliini tayan Trkiye Elektrik Enerjisi Piyasas ve Arz Gvenlii Strateji Belgesi, bu alandaki ulusal ilke ve hedefleri ortaya koymaktadr. Strateji Belgesi, Trkiyenin toplam elektrik retiminde yenilenebilir enerji kaynaklarnn paynn arttrlmas iin 2023 yl hedefinin milli enerji politikalarnn merkezinde yer aldn belirtmektedir. Buna ilikin genel hedef, yenilenebilir kaynaklarn elektrik enerjisi retimi ierisindeki paynn 2023 ylnda en az %30 dzeyinde olmasnn salanmasdr. Hidroelektrik kaynaklarmzn da tamamnn deerlendirilmesi hedeflenmektedir. Belirlenen hedeflere ulalabilmesi iin 2023 ylna kadar ilave 22.500 MW hidrolik, 19.000 MW rzgr ve 420 MW jeotermal gcn iletmeye alnmas gerekmektedir. BM klim Deiiklii ereve Szlemesi hkmlerinin uygulanmas kapsamnda, enerjinin lke ekonomisindeki nemi ve evrenin korunmas gz nnde bulundurulduunda yenilenebilir enerji kaynaklarna arlk verilmesi gerekmektedir. Bu kaynaklar iinde hidroelektrik gne ve rzgr enerjisiyle karlatrldnda en ekonomik ve gvenilir olandr. Tablo 4- Deiik Teknolojilerin Maliyetleri MALYET (2009 yl TEKNOLOJ fiyatlaryla/$) Biyoktle Enerjisi 5 - 15 /kWh Rzgar Enerjisi 5 - 13 /kWh Gne Enerjisi 25 - 125 /kWh Byk Santraller 2 - 8 /kWh Hidroelektrik Enerji Kk Santraller 4 - 10 /kWh Jeotermal Enerji 2 - 10 /kWh Gel - git 8 - 15 /kWh Deniz Enerjisi Dalga 8 - 20 /kWh Aknt 8 - 15 /kWh

15

4. HDROELEKTRK ENERJ TRLER Hidroelektrik santraller, temel olarak depolamal, doal akl (nehir tipi) ve pompajl rezervuarl olmak zere grupta deerlendirilebilir. 4.1. Depolamal (Baraj)

Depolamal sistemde suyun n bir baraj ile kapatlarak, barajn gerisinde bir rezervuar oluturulur. Bylece, yal sezonda akarsuyun debileri bu rezervuarda biriktirilir. Yasz ve kurak sezonda ihtiya duyulan su eksii bu birikmi su hacminden temin edilir. Ayrca, rezervuarda biriken sular baraj yksekliine yakn bir d de kazanarak potansiyel enerjilerini artrm olurlar. Bilindii gibi enerji retimi d ile debinin arpmyla doru orantldr. Bir taraftan debi, dier taraftan d ne kadar artarsa, retilecek enerji de o kadar artar. Barajlarn en byk avantaj, debi dzenlemesidir. Depolamal hidroelektrik santrallerde, zaman iinde rasgele bir deiken niteliinde olan akm, depolama yaplmak suretiyle dzenlenmekte ve bu dzenli debiyle akarsudan elde edilen gvenilir enerji byk lde artmaktadr. Debi dzenlemesi yalnz enerji barajlarnn deil, ime suyu ve sulama maksatl barajlarn da salad ok, pek ok nemli bir faydadr. Bu hizmeti salayacak barajlardan baka bir tesis yoktur. Barajlar bu debi dzenlemesini mevsimler arasnda (yal mevsimde biriktirip kurak mevsimde su vermek) yaptklar gibi, yllar arasnda da (yal yllarda biriktirip kurak yllarda su temin etmek) yapabilirler. Bu adan barajlar lkemiz iin bir zaruri ve vazgeilemeyecek tesislerdir. Halk asndan barajlarn en byk faydas, zerinde ina edildikleri akarsuyun doal artlarda yaratabilecei takn tehlikesinin ve taknlardan kaynaklanan ok byk mal ve can kayplarnn azaltlmasdr. Dolusavak kapasitesi, hava pay, feyezan telemesi ve geici feyezan depolama hacmi doru olarak tasarmlanm her baraj mutlaka baraj mansabndaki takn riskini byk lde azaltarak, mansapta yaayan vatandalar iin paha biilmez bir hizmet verir. Takn riskini azaltmak iin yaplabilecek sel kapan, vs. gibi dier nlemlerin faydas hibir ekilde barajlarla kyas edilemez. Bu adan da barajlar asla vazgeilemeyecek tesislerdir. Barajlar iin mahzur olarak sylenebilecek ey ilk yatrm mliyetlerinin yksek ve inaat srelerinin uzun olmasdr. Maamafih, yakt paras denmedii ve iletme-bakm masraflar ok dk olduu iin uzun vdede en ekonomik enerji trdr.

16

Akarsu ovaya indikten sonra zerine yaplan yksek barajlarda deerli tarm arazisi, yerleim yerleri ve hatta baz kltrel miras rezervuar sular altnda kalarak kaybedilebilir. Lkin, akarsuyun yukar mecralarnda, dalk arazide yaplan barajlarda bu mahzur minimum seviyededir, hatta hi yoktur. 4.2. Nehir Tipi (Reglatr)

Nehir Tipi Santrallerde akarsuyun zerine yaplan bir reglatr ile su seviyesi bir miktar kabartlr. Bylece debilerin Sualma Yaps tarafndan daha kolay alnmas salanr, hem de bir miktar d kazanlm olur. Bu tip tesislerde debi dzenlemesi olmaz. Santralin retecei elektrik enerjisi mevsimlere bal olarak deiir. retilecek gvenilir enerji akarsuyun doal artlarda gelen minimum debisi ile snrldr, dolaysyla kk bir miktardr. retilen elektriin byk bir ksm ikincil enerjidir. Oysa depolamal baraj tesislerinde, tam tersine, retilen elektriin byk bir ksm gvenilir enerji olur. Eer Nehir Tipi Santrallerin menbanda byk barajlar varsa, o barajlarn rezervuarlarnda salanan debi dzenlemesinden mansaptaki nehir tipi santraller de istifade ederler. Bu durumda onlarn rettii gvenilir enerji de byk miktarda artar. Nehir Tipi Santraller balca iki ksma ayrlabilirler: a) Hidroelektrik santralin reglatre bitiik olmas hli: Bu durumda d reglatr ykseklii ile snrl, dolaysyla kktr. retilecek enerji miktar daha ok akarsuyun debisine baldr. Bu tip tesislerde negatif evre etkisi sfr olur. Hidroelektrik santralin mansapta belli bir mesafede olmas hli: Bu durumda trbin debileri reglatrden santrale bir sale Kanal veya Tneli ile iletilirler. Kanal ise bir Ykleme Odas, tnel ise ok zaman bir Denge Bacas yaplr. Ykleme Odas veya Denge Bacasndan sonra debiler santrale Cebr Borularla iletilirler.

b)

Bu ikinci kk yapmann gerekesi dy, dolaysyla enerji retimini artrmaktr. Arazinin toporafyasna ve isale kanalnn veya tnelinin uzunluuna bal olarak d az veya ok artar. Dere yatandaki fauna ve floray korumak iin, en kurak zamanda bile dere yatana bir miktar su brakmak elzemdir. Halk dilinde Can Suyu denilen bu miktarn ne kadar olaca lkemizde ynetmeliklerle belirlenmitir. Kamu kurumu olsun, zel sektr olsun herkes bu ynetmeliklere uymak mecburiyetindedir. Nehir tipi santrallerin ilk yatrm masraflar dktr. Yakt masraflar yoktur iletme ve bakm masraflar czidir. Bu sebeplerden dolay rettikleri enerjinin mliyeti dk olur.
17

Tipik bir 26 megavatlk nehir santrali, yllk 80 milyon kilowatt.saat yeil enerji retir ve bu da yaklak 47.000 ton karbondioksite ya da bir baka ifadeyle 9.000 aracn trafikten ekilmesine edeerdir (www.bcenergyblog.com). letmeye giren HESlerden rnek verecek olursak 2010 yl ierisinde zel sektr tarafndan tesis edilerek iletmeye alnan 28 MW kurulu gc haiz Adyaman lindeki Bur Bendi HES projesiyle ylda 69.281 ton karbondioksit (CO2) salm engellenecek, bir baka deyile tesis ylda yaklak 3,3 milyon aacn sald temiz havaya edeer katkda bulunacaktr. Btn HESler inaata balanmadan nce kapsaml bir dzenleme ve inceleme srecinden geerler. lkemizde HES projelerinin bavurudan iletmeye alnncaya kadar olan sre ierisinde evre ve Orman Bakanl; Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, leri Bakanl, Valilikler, Tarm ve Ky leri Bakanl l Tarm Mdrlkleri, Ulatrma Bakanl, Kltr ve Turizm Bakanl gibi ok sayda kurum ve kurulula grev sahalar ierisinde bilgi ve gr alveriinde bulunmaktadr. Dnyada Nehir Tipi HESler

Dnyada birok lkede nehir tipi santral inaat srmektedir. rnein Kanadada ina edilen Bute Inlet projesi, 3 adet nehir tipi HES ile 1027 MW kurulu gce sahiptir. Yine British Columbia blgesinde 700 MWlk KlinakliniKnight, 196 MWlk East Toba Montrose, 195 MWlk Forrest Kerr, 180 MWlk Toba PowellJervis ile 121 MWlk Knight Inlet dier byk kapasiteli nehir tipi HES projesi rnekleridir. Ayn eyalette eitli aamalarda 22 demet proje de devam etmektedir (http://www.watershedwatch.org/publications/files/Run-of-River-long.pdf). Tablo 5 Baz Avrupa lkelerinde Nehir Tipi HESlerin Yeri Kaynak: EuroWasser: Europes hydropower potential today and in the future Hidroelektrik retimi iin Gelitirile Kapasite lke Fransa talya spanya Avusturya svire Portekiz Almanya
Toplam (GW) Toplam Kapasite inde Hidroelektriin Pay (%) Nehir Tipi HES (GW)

24.3 19.8 16.3 11.7 13.8 4.3 8.3

22.1 27.5 35.4 67.7 77.2 45.5 8.4

10.8 8.2 6.1 5.5 4.0 3.1 2.7

18

Byk nehirlerin hidroelektrik potansiyelinin gelitirilmi olduu ve toplam enerji retiminin %95i hidroelektrikten salanan Norve'te 4000e yakn nehir tipi hidroelektrik santral mevcuttur (http://www.bcenergyblog.com). Fransada sadece Rhone Nehri ve kollar zerinde 1937-1986 yllar arasnda 19 adet baraj ve HES ina edilmitir. Ayn nehir zerinde 22 adet nehir tipi HES bulunmaktadr (http://www.internationalrivers.org/files/Alam%20pdf.pdf). Almanyada byk lekli HESlerin %20si depolamal, %80i ise nehir tip hidroelektrik santraldir (http://www.erneuerbare-energien.de/inhalt/42608). Slovenyada Tunann kollarndan biri olan Sava Nehrinin st, orta ve alt blmnde eitli byklklerde ok sayda nehir tipi santral yapm iin almalar devam etmektedir. rnein alt blgede gelitirilen zincirleme proje, 6 adet HESi ihtiva etmektedir. lk nitesi olan Vrhovonun 1993 ylnda iletmeye alnd proje 2015 ylnda tamamlanacak olup btn niteleri Nehir Tipi HES olarak planlanmtr. Orta blmde 10 adet nehir tipi HESten oluan bir zincirleme proje planlanmtr (Kryzanowski ve ark., 2008). Tablo 6 - 2030 Ylna Kadar Sava Nehri zerinde Yapm Planlan Projeler Alt Blge Santral Blanca Krsko Brezice Mokrice Orta Blge Santral Tacen Gameljne Senjakob Zalog Jevnica Kresnice Ponovice Renke Trbovlje Suhadol Pozarje

Devreye Alnma Yl 2009 2012 2014 2015

Devreye Alnma Yl 2013 2015 2016 2018 2019 2021 2022 2024 2026 2028 2030

19

st Blge Santral Moste II Moste III Medvode II

Devreye Alnma Yl 2015 2015 2013

ekil 11 Alt Sava HES Zinciri Projesi

Avusturyada ina edilmi pek ok byk barajlar ve yksek dl hidroelektrik santraller yannda, ok sayda Nehir Tipi HES de gelitirilmitir. Bunlardan ilgin bir rnek Salzach aynn orta mecrasnda zincirleme olarak ina edilen ve toplam kurulu gc 106,6 MW olan toplam 7 santraldir. Bu tesislerin inaatna 1982 ylnda balanm, projeleri hazr olan 5 tanesi (toplam kurulu g 82,6 MW) 1991 ylnda tamamlandktan sonra bir sre ara verilmi, geriye kalan 2 tanesinin (toplam kurulu g 24 MW) inaatna ise 2006 ylnda yeniden balanarak 2009 ylnda tamamlanmtr. Projenin birinci etap inaatnn banda 1984 ylnda, baz sivil toplum kurulular blgeye gelip HES projelerine ynelik protestoda bulunmak istemiler ancak yre halk tarafndan direnle karlanmlardr. Yre halk bakent Viyanadan blgeye gelenlerin blgenin ihtiyalarn yeterince bilemeyeceklerini belirterek projelerin ucuz enerji temini ile yre halkna istihdam saladn belirtmilerdir. Projeler ayrca takn tehlikesini azaltt gibi evreyi iyiletirmitir. Orta Salzach projesinde toplam yatrm bedelinin yaklak %30u evre dzenlemesi, evreye olabilecek etkilerin giderilmesi ve yre halkna ynelik sosyal projeler iin harcanmtr.

20

ekil 12 Avusturyadaki Orta Salzach Projesinin Boy Kesiti

4.3. Pompajl Rezervuarl Hidroelektrik Santraller Hidroelektrik santrallerin bir eidi de pompajl depolamal santraller olup, amalar enerji talebinin dk olduu saatlerde ebekeden aldklar enerji ile suyu pompalayarak bir st Rezervuarda depolamak ve enerji ihtiyacnn fazla olduu saatlerde biriktirilmi suyu st Rezervuardan Alt Rezervuara aktrken trbinleyerek hidroelektrik enerji elde etmektir. Gerekte pompajl depolamal santraller lkenin toplam enerji retimini artrmazlar, sadece kullanlmayan, ziyan olan enerjiyi enerjinin en kymetli, en pahal olduu zamana tayarak arz-talep dengesini salamaya hizmet ederler. Bu tip santraller gelimi sanayi lkelerinde 50-55 senedir yaplmaktadrlar. lkemizde de yakn bir gelecekte gndeme gelmeleri beklenmektedir.

5. KK HDROELEKTRK SANTRALLER Hidroelektrik santralleri enerji retim tiplerinin yan sra kurulu glerine gre de snflandrmak mmkndr.

21

Birlemi Milletler Sanayi ve Kalknma Organizasyonu UNIDO tarafndan belirlenen ve dnyada birok lke tarafndan kabul gren snflandrmaya gre kurulu gc; 0-100 kW arasnda olan santraller mikro, 101-1000 kW arasnda olan santraller mini, 1001-10 000kW arasnda olan santraller ise kk HES olarak tanmlanmaktadr. ABD ve Kanadada, kk olarak nitelendirilen HESlerin st snr 50 MWa kadar kmaktadr. Avrupada ise kk hidroelektrik santral genellikle 10 MWa kadar bir kurulum olarak dnlmekte ve yenilenebilir enerji iin salanan teviklerden yararlanabilmektedir. ABye yeni ye lkeler asndan deerlendirildiinde rnein Polonya'da bu deer 5MW, Litvanya'da 2 MW, Estonya'da ise 1MW ve alt olarak tanmlanmaktadr. Ancak KHESlerin tanmna ilikin olarak uluslararas alanda gr birlii salanm deildir. Snflandrmada gz nne alnabilecek dier kriterler ise unlardr: 1) Enerji Ekonomisi Ynnden Snflandrma Santraln enterkonnekte ebeke ile ilikisine gre i) Enterkonnekte ebekeden bamsz izole santraller ii) Enterkonnekte ebekeye bal santraller iii) Kk ebekelere bal santraller 2) Teknik zelliklere Gre Snflandrma a) Santralde kullanlan suyun saland kaynaa gre i) Akarsular zerine kurulan santraller ii) Doal gllerden beslenen santraller iii) Byk debili pnarlarla beslenen santraller iv) Suni kanallar zerine kurulan santraller b) Elektromekanik donanmn yerleimine gre i) Blok tipi santraller ii) Ayrk tip santraller veya iii) Elektromekanik donanm yatay eksenli santraller, iv) Elektromekanik donanm dey eksenli santraller 3) Su Ekonomisi Ynnden Snflandrma a) Yalnz hidrolik enerji reten santraller b) ok maksatl santraller c) Ana maksad baka olan tesislerden yan fayda olarak enerji reten santraller

22

Kk hidroelektrik santraller (KHES) rmaklarda, kanallarda ve akarsularda akan suda mevcut enerjiyi dntrmek suretiyle elektrik retirler. Bir KHESin kapasitesi ve enerji retimi, genel olarak iki etkene baldr: akmn debisi ve d ykseklii. Enerji literatrnde byk hidroelektrik enerji, klasik yenilenebilir kaynak grubunda ele alnrken; kk HESler yeni ve yenilenebilir kaynaklar grubuna dhil edilmektedir. Kk hidroelektrik santraller, daha az mliyetlidirler ve daha dk evresel etkiye yol amaktadrlar. (Johanson,2003). KHESler, hidroelektrik santrallerin toplam enerji retimine katklar yannda politik ve sosyal adan da nemlidir. Bu tr enerji tesisleri sayesinde, kk yerleim yerlerinin aydnlatlmas ile birlikte retilen enerjinin kk sanayi tesislerinde, el sanatlarnn gelitirilmesinde ve tarmda kullanlmas salanarak blgenin kalknmasna katkda bulunulmaktadr. Kk Hidroelektrik Santrallerin stnlkleri (Kossler,1992): 1. Ulam g olan ve ulusal sistemden beslenemeyen krsal blgelerdeki ky ve dier yerleim birimlerinin enerji ihtiyacnn karlanmasnda kk hidroelektrik santraller nemli rol oynamaktadr. Bu tesisler, sz konusu blgelerin sosyoekonomik ve kltrel geliimlerinin hzlanmasna da destek olmaktadr. 2. Kk hidroelektrik santrallerin trbin-jeneratr guruplarnn standartlatrlmalar kolaydr. Bylece ilgili tehizatn yapm ok ekonomik hale gelir ve isletme - bakm problemleri asgari dzeye iner. Trbin-jeneratr ve transformatrn bir blok halinde ve otomatik iler ekilde yaplmasyla, ayn blgedeki ok sayda santral bir tek teknisyen tarafndan kontrol edilebilir. Bunun neticesi olarak iletme maliyeti azalr. 3. lkemizde su trbinleri imalat ile ilgili sanayi kurma almalar gnmzde son aamaya ulamtr. Mini, mikro ve hatta kk hidroelektrik tesislerin makinelerinin tmnn lkemiz imknlaryla, dviz sarf etmeden imal edilebilecei ispatlanmtr. Kk kapasiteli nitelerin imal edilmesiyle bu konuda bilgi birikimi artacak ve yakn bir gelecekte daha byk kapasiteli nitelerin imalt tamamen yerli imknlarla gerekleebilecektir. 4. Kk hidroelektrik santraller, toplam yatrm bedelleri az olduundan ksa srede ina edilebilmektedirler. 5. Yaktl santrallere nazaran dk iletme maliyeti ile elektrik enerjisi retmektedirler. 6. Kk hidroelektrik santrallerde retilen enerji genellikle blgede kullanld iin uzun iletim hatlarna ihtiya duyulmamaktadr. 7. evre problemlerinin nemi gnmzde herkes tarafndan daha iyi anlalmaya balanmtr. Btn hidrolik kaynaklar gibi kk hidroelektrik santrallerin de evre kirliliine katks yok denecek kadar azdr.

23

8. Bakmlar kolay, ucuz ve hizmet sreleri uzundur. yi tasarlanm bir KHES evresi ile btnletirilebilmekte ve evre zerinde yok denecek kadar az olumsuz etki yaratmaktadr. KHESlerde suyun tutulmas, basit yaplarla gerekletirilebilmektedir. Bu tutulan su kk bir cebri boru ile trbine ynlendirilmekte ve trbinden kan temiz su santralin mansabnda akarsuya geri braklmaktadr. Trbinler ve dier elektromekanik tehizat, suyu kirletebilecek ya szntlarn engellemek iin kapal bir sistemde altrlmakta ve iyi bir ekilde yaltlmaktadrlar. Suyun bir ksm, su tutma havzas ile trbin dearj noktas arasnda akacak ekilde tutularak yerel ekosistem korunur. Ayrca KHESler elektrik retmek iin sulama barajlarnn, ime suyu ebekelerinin ve sulama kanallarnn knda kurulabilmektedir.

6. ENERJ RETMNDE HDROELEKTRN YER Dnyann yllk enerji ihtiyac nfus artna paralel olarak hzla artmaktadr. Gelien teknoloji ile birlikte ham petrol ve doal gaz fiyatlarndaki artlar, kmr kullanan tesislerin ve nkleer enerjinin evre zerindeki olumsuz tesirleri yenilenebilir enerji kaynaklarnn daha etkin kullanlmasn zorunlu hale getirmitir. Yakn bir gelecekte, enerji retiminde fosil yaktlarn kullanlmas gerek evre, gerekse artan fiyatlar sebebiyle cazip olmaktan kacaktr. Sanayide fosil kkenli enerji kaynaklarnn tasarrufunda ksa vdeli tedbirler olarak yaltm ve uygun malzeme seimi, uzun vdeli tedbirler olarak da yenilenebilir enerji kaynaklarnn tketiminin artrlmas nerilmektedir. Yenilenebilir temiz enerji kaynaklarnn banda hidrolik enerji gelmektedir. nsanlk tarihi boyunca suyun hareket enerjisinden yararlanmak iin eitli metotlar kullanlmtr. Henz gelime aamasnda olan dier yenilenebilir enerjilerden farkl olarak hidrolik enerji uzun yllardr btn dnyada kullanlan bir enerji trdr. Barajlar, temiz su salad gibi temiz enerji de salamaktadr. Dnyada 24 lkede toplam ulusal elektrik retiminin %90nn ve 63 lkede %50sinin hidroelektrik santrallerden elde ediliyor olmas bu yaplarn enerji temininde nemini gstermektedir (World Commission on Dams Report). Uzmanlara gre hidroenerji dier yenilenebilir enerji kaynaklarna oranla baz teknik stnlkler sunmaktadr. Hidroelektrik gvenilir bir enerjidir. Bir dier stnlk, bu enerji trnn daha kolay depolanmas ve ihtiya duyulduunda kullanlabilmesidir. Dk retimdeki hidroelektrik santrallerin birka saniye iinde yksek retime geebilmesi de nemli avantajlardan birisidir.
24

Hidroelektrik enerji, ebekelerin stabilitesinde hayati rol oynar. ebekede sk sk grlebilecek olan yk deiiklikleri ve frekans deiikliklerine annda mdahale ederek ebekenin ileyiini dzenleyerek, vatandalarn sklkla karanlkta kalmalarn ve elektrikli cihazlarn bozulmalarn nler. ebekedeki reaktif gc kontrol eder ve bylece elektriin retim noktasndan tketim noktasna dzgn akn salar. Hibir yabanc g kaynana ihtiya duymadan, sfrdan retime geebilir ve bylece balamas uzun zaman alan dier enerji kaynaklarna yardmc g salayarak onlarn retime gemelerini salar. Hidroelektrik enerji; Ekonomik mr uzun, Dnya genelinde yaygn, evre dostu, letme-bakm gideri dk, Yakt gideri olmayan, Geri deme sresi ksa (510 yl), Yksek verimli (% 90n zerinde), letmede esneklik ve kolaylk salayarak pik talepleri karlayabilen, Yre halkna ekonomik ve sosyal katklar salayan, Da baml olmayan yerli bir kaynaktr. Bir hidroelektrik santralin ani talep durumunda devreye girmesi iin sadece birka saniyeye ihtiya varken bu sre termik santraller iin birka saati almaktadr. Barajlarn gayri ekonomik olduu ve hidroelektrik santrallerin pahal olduu ynnde baz grler ileri srlmektedir. Doal gaz santralleri iin ilk yatrm mliyeti yaklak olarak 800 $/kW civarndadr. Kmr santralleri ve hidroelektrik santraller iin bu deer 1500 $/kw mertebesindedir. lk yatrm mliyetleri asndan doal gaz santralleri ok cazip grlmektedir. Uzun sreli iletme maliyetlerine baktmzda hidrolik enerjinin bu dier alternatiflere gre ok daha avantajl olduu grlmektedir. ekil 13- Baz HES Projelerinin Geri deme Sresi

25

Bugnk piyasa fiyatlaryla bakldnda geri deme sreleri daha da ksadr. Barajlara yneltilen bir dier eletiri ise mrlerinin ok ksa olduu, ekonomik mr olarak kabul edilen 50 senenin ok uzun tutulduu, gerekte ise mrlerinin ok daha ksa olduu ve bu sebeple dier alternatiflere kar enerji mliyetlerinin dk gsterildiidir. Enerji retmek iin planlanan barajlarn rantabilite hesab yaplrken barajn ekonomik mr pratik sebeplerden dolay 50 yl alnr. Zira fayda-masraf karlatrmasnn bugne tanm fiyatlar (present net value) ile yaplmas mecburidir. Aksi takdirde sonular doru kmaz. Bu hesapta alnan %8-%10 gibi makl sosyal iskonto oranlar (discount rate) sebebiyle, HESin 60-70 yl sonra retecei elektrik enerjisinin geliri bugne tandnda ihmal edilebilecek bir meblaa tekabl eder. O yzden hesaba 50. seneden sonra devam edilmez. nk devam edilse de netice deimez. 50 senede elde edilen rantabilite ile 90-100 senede elde edilen rantabilite pratik olarak ayn kar. Barajlarn ekonomik mrnn 50 sene alnmasnn yegne sebebi budur. Bu sadece rantabilite hesab iin geerli olan bir kabuldr. Barajn fizik mryle bir alkas yoktur. Aslnda barajlarn tabi mr 100 yldan fazladr. Tabiatiyle her baraj kendine zg bir projedir. Nisbeten kk baz barajlarn tabi mr, siltlenme gibi sebeplerle, 50-60 yl gibi bir sreyle snrl olabilir. Dier taraftan, Frat zerinde 1974 ylnda iletmeye alan Keban Barajnn rezervuar hacmi ok byktr. Bu rezervuarn Su Alma Yaps eiine kadar rsubatla dolmas 625 yl alacaktr. Hidroelektrik enerji retmek iin kurulan tesislerin pek ok dolayl faydas da vardr. Bu tesisler, su yolu ulam ve su sporlarnn yaplabilmesi iin imkn salar, su rejimini dzenler, herhangi bir atk oluturmadklar iin havas ve evresi ile temiz bir ortam salar, insanlara elenme-dinlenme maksatl mesire yerleri salar (Kocaman, 2003). Ayrca sanayiyi canlandrmakta ve zellikle yre insannn iletmelerde istihdamna katkda bulunmaktadr.

7. DNYADA HDROELEKTRK ENERJ Hidroelektrik enerjinin hem evreyi kirletmeyen temiz bir kaynak olmas hem de uzun vadede en ucuz enerji tr olmas sebebiyle, birok lke son yllarda hidroelektrik santral inaatna yeniden hz vermitir. Barajlarn ina maksatlarna bakldnda, birinci srada sulama (%38), ikinci srada ise enerji (%18) gelmektedir. Halen Dnyada enerji amal iletme halinde 8.200 byk baraj bulunmaktadr.

26

ekil 14 Hidroelektrik Enerji retiminin Seyri (1971-2007)

Londra merkezli Uluslararas Hidroenerji Birlii'ne (International Hydropower AssociationIHA) gre kresel elektrik ihtiyacnn %16's hidroenerjiden elde edilmektedir. Hidroenerjinin, yenilenebilir kaynaklardan salanan enerji retimi iindeki pay ise %80'e ulamaktadr. Gnmzde Kuzey Amerika kullanlabilir hidroenerji kaynaklarnn %70'ini, Avrupa ise %75'ini kullanmaktadr. Hidroenerji alannda en nemli byme frsatn ise Gney Amerika, Asya ve zellikle Afrika sunmaktadr. IHAnn almalarnda, dnyann teknik hidroelektrik kapasitesi 14,2 trilyon kWh/yl olarak hesap edilmektedir. Bunun iinde ekonomik hidroelektrik kapasite ise 8,1 trilyon kWh/yldr. ekil 15 Dnyann Teknik ve Ekonomik Potansiyeli

27

Ekonomik potansiyelin yaklak %34lk yllk 2,7 trilyon kWh dzeyindeki kapasite, halen kullanlmakta olan mevcut kapasitedir. Avrupa ve Kuzey Amerikada bugnk ekonomik kapasitenin drtte deerlendirilmi durumdadr. Bu kullanm, gelimekte olan Asya' da %22, Afrika'da ise sadece %8 seviyesindedir. ekil 16 Dnyadaki Mevcut, na Halinde ve Planlanm Hidroelektrik Kurulu G Dalm

Avrupa'nn Teknik Hidroelektrik Potansiyeli, IHA'nn almalarna gre 1 trilyon kWh/yl olarak kabul edilmitir. Bu potansiyelin %76,62sna tekabl eden 793 milyar kWh/yllk ksm ekonomik kabul edilmektedir ve bu ekonomik kapasitenin %75'i kullanlr durumdadr. Kalan %25lik ksmnn ise 2.000 MW kurulu g ina halinde ve 8.400 MWn da planlanmas yaplmtr. Tablo 7 Baz lkelerdeki Hidroelektrik Potansiyel Geliimi LKE Teknik Potansiyel (milyar kWh/yl) 376 132 Gelitirilen Potansiyel (milyar kWh/yl) 322 103 (%)

ABD Japonya

86 78

28

Norve Kanada Trkiye

171 593 216

116 332 53

68 56 24,5

Misal olarak hidroelektrik potansiyelinin Arnavutluk %96sn, Hrvatistan %59unu gelitirmitir. Srbistanda Velika Morava havzasnda 10-12 yllk bir srete 7 adet baraj ina edilmitir (European Commission,2000). Ayn ekilde Bat Avrupada da hidrolik potansiyelin byk blm kullanlr durumdadr. ekil 17 Avrupann Hidroelektrik Potansiyel Dalm

Uluslararas Enerji Ajansnca (International Energy AgencyIEA) 2020de dnya enerji tketimi ierisinde hidroelektrik ve dier yenilenebilir enerji kaynaklarnn paynn bugne gre %53 orannda artaca ngrlm olup, bu her gteki hidroelektriin deerlendirilmesi ile mmkndr. AB Dahili Elektrik Pazarndaki Yenilenebilir Enerji Kaynaklarndan retilen Elektriin Tevik Edilmesi Ynetmelii, 27 Ekim 2001 tarihinde yrrle girmitir. Bu Ynetmelik gerei olarak Avrupa Birlii lkelerinde 2010 ylndan itibaren tketilecek olan elektriin %22,1nin yenilenebilir yeil enerji kaynakl olmas ykmll getirilmekte ve hidrolik kaynaklardan retilen enerjinin tamam yeil enerji olarak ifade edilmektedir (IEA Technical Report,2000). 2020 ylna kadar toplam enerji tketiminin bete birini yenilenebilir enerjilerden elde etmeyi hedefleyen AB lkelerinde, zellikle hidroelektrik enerji kapasitesinin artrlmas ve mevcut santrallerin yenilenmesine ynelik yatrmlar hzla artrlmaktadr.
29

Avrupa'da kurulu hidroenerji kapasitesi 170 bin MW civarndadr. Hidroenerji retiminde ilk srada gelen lkeler Norve, Avusturya, svire, sve ve spanyadr. Tablo 8- Baz Avrupa lkelerinde Hidroelektrik Enerji Kullanm Kaynak: European Commission Report Mevcut Hidroelektrik Kurulu G MW Norve Avusturya svire sve Bosna Hersek Romanya Portekiz Finlandiya spanya 27,569 11,700 13,800 16,200 2,380 5,860 4,394 2,340 24,376 Elektrik retiminin Hidroelektrikten Karlanma Oran % 99.4 70.4 60.0 55.0 46.0 34.8 27.0 21.5 20.0

LKE

Gnmzde Bat Avrupa'da bugn izlenen bir dier eilim, mevcut hidroelektrik santrallerin kapasitesini yeni donanm ve teknolojiler yoluyla artrmak ynndedir. Mesela Fransa'da, devlet kontrolndeki Electricit de France (EDF), Fransa ekonomisini destekleme program kapsamnda, hidroelektrik projelerinin modernizasyonu iin 2 milyar Euro ayrmtr. Aralarnda sosyal ve ekonomik adan nemli farkllklar olsa da suyun zkaynak olarak nem tad birok lkede, hidroelektrik retimin toplam elektrik enerjisi retimi iindeki pay olduka yksektir. 7.1. Dnyada KHESlerin Durumu Dnyada birok lkede KHES projeleri gelitirilerek enerji datm ebekelerine uzak cra blgelerin elektrik ihtiyacn karlanmaktadr. Doal Hayat Koruma Vakf (World Wildlife Fund-WWF) bata olmak zere, pek ok sivil toplum kuruluu, Uluslararas Hidroenerji Birlii ile srdrlebilir hidroenerji projeleri zerinde almaktadrlar. WWF tarafndan yaynlanan "klim zmleri Raporu: WWF'nin 2050 Vizyonu" balkl raporda, srdrlebilir hidroenerjinin mmkn olduuna

30

dikkat ekilerek, eski hidroenerji santrallerinin yeniden faaliyete geirilmesi ve buralarda kk, orta veya byk lekli srdrlebilir, yeni projelerin gerekletirilmesi gndeme getirilmitir. Gelimi lkelerin ounda kmsenmeyecek miktarda kk hidroelektrik santral bulunmaktadr. Bu santrallerin toplam enerji retimindeki pay %4 ile %6 arasnda bulunmaktadr. Dnya Bankas tarafndan yaplan bir aratrmaya gre nc dnya lkelerindeki hidroelektrik potansiyelin %5 ila %10unun kk hidroelektrik santraller tarafndan enerjiye dntrlebilecei hesaplanmtr. Kk hidroelektrik santrallere byk nem veren lkelerin banda in gelmektedir. KHES potansiyeli ynnden olduka zengin olan inde 100.000 MW teknik olarak yaplabilir kk HES kapasitesi belirlenmi ve 1999 ylnda 43.333 kk HES iletmeye alnm olup, 23.480 MW kurulu g ile 72 milyar kWh elektrik retimi gerekletirilmitir. Kalan potansiyelin 2015 ylna kadar deerlendirilmesi iin planlama yaplmtr. in, dnyada en byk hidroelektrik potansiyele sahip olan lkelerden biridir. Bu potansiyel iinde tahmini olarak 300.000 MW g, kk ve orta byklkteki akarsulardan salanmaktadr. inde kurulu gce gre 12 MWa kadar olan santraller, KHES olarak tanmlanmaktadr. ABD merkezli Elektrik Enerjisi Aratrma Enstits'ne gre, mevut tesislerin kapasitesini artrarak yeni baraj inaat olmakszn 2025 ylna kadar ABD elektrik ebekesine 40 bin MW'lk kapasite eklemek mmkn olacaktr. Bu kapasite, her biri 2000 MW gcnde 20 yeni nkleer santral kurmaya edeerdir Kanada, mikro ve mini (5-1000 kWh aras) HES trbinlerini plastik alamndan komple bir ekilde retmektedir. Bu ekilde maliyetler dmekte, daha hafif ve az bakm gerektiren sistemler kullanlmaktadr. Kanadada ok sayda proje yrtlmektedir. Mart 2010 itibariyle British Columbia blgesinde enerji retimi maksatl 628 adet uygulama yeni ruhsat iin bavurmu bulunmaktadr (http://www.ippwatch.com). Japonyada 1350 civarndaki kk hidroelektrik santral 7000 MW toplam kurulu gce sahiptir. Bu santraller lke retim kapasitesinin %6'sn oluturmaktadr. Filipinler, Endonezya ve Latin Amerika lkeleri kalknmalarnda, zellikle krsal blgelerin elektrifikasyonunda bu tip santrallerden byk lde faydalanmaktadrlar. Avrupa'da yenilenebilir enerji kaynaklarnn geliiminde KHESler nemli bir role sahiptir. zellikle temiz enerji yatrmlar gerektiren Avrupa Birliinin genileme sreci, Kyoto Protokol gibi sera gaz emisyonlarn azaltmaya ynelik uluslararas anlamalar ve fosil yakt kullanmnn olumsuz evresel etkileri asndan dikkate alndnda KHESlerin nemi daha da artmaktadr.

31

Avrupa Komisyonunun Yenilenebilir Enerji zerine Beyaz Sayfas ve Yenilenebilir Elektrik Direktifi (RES-e Direktifi) kk hidroelektrik santrallerin geliiminde nemli bir rol oynamtr. Her ikisi de olumsuz evresel etkilerin azaltlmas, enerji temininin gvence altna alnmas ve srdrlebilir enerji sistemi oluturulmas iin yenilenebilir enerji kullanmnn artrlmas gereini vurgulamaktadrlar. RES-e Direktifi uyarnca, 2010 yl itibariyle Avrupa Birliinin ilk 15 yesinin enerji retiminin %22'sinin yenilenebilir kaynaklardan salanmas ngrlmektedir. AB'nin ilk 15 ye lkesinde teknik potansiyelin yaklak %82'lik ksm halihazrda kullanlmaktadr. 10 yeni ye lkede bu oran %50 civarnda olup, aday lkelerde ise kk hidroelektrik potansiyelinin sadece % 5,8lik blm kullanlabilmektedir. Trkiyede bu oran %3 civarnda olup, Estonya ve Litvanya'da %1520, ek Cumhuriyeti, Romanya, Slovenya ve Bulgaristan'da ise %40 60 arasnda deimektedir. Halihazrda yeni ye ve aday lkelerde kullanlmay bekleyen KHES potansiyeli yaklak yllk 26.000 GWh olarak tahmin edilmektedir. Bu potansiyelin yaklak %80'i, yani yllk 19.300 GWhlk blm Trkiyede yer almaktadr. Polonya ve Romanya ikinci srada gelmekle birlikte, Trkiyenin sadece yaklak 1/6 ila 1/10'u orannda potansiyele sahiptirler (Punys&Laguna, 2005). ekil 18 Avrupa Birliinin Yeni ve Aday lkelerinde Ekonomik Olarak Yaplabilir KHES Potansiyeli (GWh/yl) Kaynak: Blue Energy for A Green Europe

32

AB yesi ilk 15 lkede ortalama gc 0,7 MW olan yaklak 14.000 KHES bulunmaktadr. 10 yeni ye lkede 2770, 3 aday lkede ise toplam 390 tesis yer almaktadr. Daha nceki yllarda ina edilen tesislerin %65i Bat Avrupada yer almaktadr. Yeni ye lkelerde ortalama tesis kapasitesi 0.3 MW iken, aday lkelerde bu rakam yaklak 1.6 MW'dr. ek Cumhuriyeti'nde 1.302, Polonya'da 608, Slovenya'da 400, Romanya'da ise 234 KHES bulunmaktadr. En byk kurulu gce srasyla Romanya (275 MW), ek Cumhuriyeti (273 MW) ve Polonya (238 MW) sahiptir. lk 15 ye lkedeki kurulu gcn 2015 yl itibariyle %30 artaca tahmin edilmektedir. Yeni ye lkelerde de 2015 yl iin %49 bir art hedeflenmektedir. ekil 19 Avrupa Birliinin Yeni ve Aday lkelerinde Kurulu G ve KHES Says

Tablo 92015 Ylnda Baz AB lkelerinde Beklenen Toplam KHES Kapasitesi Kaynak: Blue Energy for A Green Europe lke Fransa talya spanya Almanya Norve Avusturya ek Cumhuriyeti Polonya Slovenya Belika MW 2750 2550 2248 1700 1190 1176 325 250 140 112 GWh 11000 9600 7560 7000 5750 5589 1000 1300 900 520

33

Fransada 2200 civarnda kk hidroelektrik santral olup bunlarn toplam kurulu gc 1800 MW civarndadr. Bu potansiyel, lkenin toplam hidroelektrik retim kapasitesinin yaklak %4n oluturmaktadr. Hidroelektrik kapasitesinin uzun yllar ncesinde hemen hemen tamamen gelitirilmi olduu Rhone Nehri zerinde dahi Chautagne ve Belleyde 2008 ylndan beri 2 adet KHES inaat devam etmektedir (http://www.cnr.tm.fr/en/categorie.aspx?idcategorie=10). Almanyada 2008 ylnda 7.300 KHES bulunmaktadr. Sadece Bavyera eyaletinde 1135 adet kk hidroelektrik santral mevcuttur (http://www.erneuerbareenergien.de/inhalt/42608). Rusyann elyabinsk Blgesinde cra blgelere g kayna salamak iin gelitirilen proje ile 2020 ylna kadar 24 kk hidroelektrik santral yapm ngrlmektedir. svire'de lkenin ilk hidroelektrik santrallerinden biri olan Kappelerhof KHESi Limat Irma zerinde 1898de ina edilmitir. Orijinal kurulu gc 2.6 MW, retimi 18.6 GWh/yl olan santral, 104 yl hizmet verdikten sonra, 2002-2007 yllar arasnda 34.2 Milyon svire Frang harcanarak kademeli bir ekilde rehabilite edilmitir. Kurulu gc 6.6 MW'a, yllk ortalama retimi 41.6 GWh'a ykseltilen tesisin daha uzun yllar hizmet vermesi beklenmektedir. ek Cumhuriyetinde turistik Kolin Eyaletindeki Velky Osek Blgesinde adet 250 kWlk santral inas devam etmektedir. skoyada Loch Lomond & Trossachs Milli Park snrlar iinde 4 adet kk hidroelektrik projesinden oluacak kombine bir sistem ina edilmesi planlanmaktadr. Slovakyada toplam 60 MW kapasiteli yaklak 180 KHES projesi bulunmaktadr. Gelitirilebilecek ilave 300 MWlk blm iin 250 potansiyel alan belirlenmitir (http://waterwiki.net/index.php/Small_Hydro-Power_Plants_for_Slovakia). Avrupa Birliinin yeni ye lkelerinde byk santrallerin yan sra, 10 MW'lk kapasitenin altndaki kk hidroelektrik santrallere ynelik gelime imknlar da olduka fazladr. Avrupa Kk Hidroenerji Birlii'nin (European Small Hydropower Association ESHA) tahminleri dorultusunda, kk hidroelektrik santrallerin kapasitesi 2020 ylnda 16 bin MW'a ulaabilecektir. Bu oran mevcut kurulu gcn 4 bin MW artaca anlamna gelmektedir.

34

8. TRKYEDE HDROELEKTRK ENERJ VE ENERJ HTYACI Elektriin kalknma iin, yaamak iin ne kadar byk bir ihtiya olduu aktr. Dnya genelinde enerji talebi en ok artan 2. lke olan Trkiye, dinamik gelime srecinde katlanarak artan ekilde enerjiye ihtiya duymaktadr. 1990-2010 dneminde lkemizde birincil enerji talebi art hz %3,7 dzeyinde gereklemitir. Trkiye, OECD lkeleri ierisinde getiimiz 10 yllk dnemde enerji talep artsnn en hzl gerekletii lke durumundadr. Ayn ekilde lkemiz, Dnyada 2000 ylndan bu yana elektrik ve doal gazda inden sonra en fazla talep artna sahip ikinci byk ekonomi konumunda olmutur. Ancak Trkiye, kii bana yllk elektrik sarfiyatlar 1012 bin kilowatt.saate varan gelimi lkelerin seviyesine henz ulaabilmi deildir. Trkiye gibi byme srecinde olan, tketimi her geen gn artan lkeler iin enerji daha da byk bir nem arz etmektedir. Yllk enerji art hz ortalama % 8 civarnda olan lkemizin, 2020 ylnda 450 milyar kWh enerjiye ihtiyac olaca tahmin edilmektedir. Kii bana enerji ihtiyac iin ise yine 2020 iin yllk 5.200 kilowatt.saat enerji ngrlmektedir (Alta ve ark., 2003). ekil 20- Elektrik Enerjisi retimine likin 2005 2020 Dnemi retim Yatrmlarnn Yllara Gre Dalm
9 8 7 6

Milyar $

5 4 3 2 1 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 0,1 0,1 0,5 0,5 1,5 3,0 3,9 3,6 4,0 4,4 4,2 3,7 4,1 5,1 6,7 7,9

lke olarak enerjiye 2020 ylna kadar yaklak 40.000 MWlk kurulu gc salayacak bir yatrm yapmak, retim maliyetlerini drmek ve enerji arznda da bamllmz azaltabilmek iin toplam enerji retimi ierisinde yerli enerji kaynaklarnn payn artrmak ve mliyetleri drmek iin yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal elektrik retimi gelitirmek mecburiyetindeyiz. Yenilenebilir enerji kaynaklar ierisinde bugn iin en avantajl olan hidroelektrik santralleri bir an evvel gerekletirmemiz byk nem arz etmektedir.

35

Toporafyas ve morfolojik yaps gz nne alndnda lkemiz hem d hem de debi asndan ansl saylabilecek lkeler arasnda yer almaktadr. Su kaynaklar bakmndan sz konusu avantajlara sahip lkemiz, bu kaynaklarn deerlendirilmesi noktasnda ne yazk ki ulamas gereken dzeyde bulunmamaktadr. Avrupa lkelerinde ise lkelerin ekonomisi asndan byk bir neme sahip hidrolik kaynaklarn tamamna yakn deerlendirilmektedir. ekil 21 lkemizde Hidroelektrik Potansiyel

Teorik Hidroelektrik Potansiyel Teknik Olarak Deerlendirilebilir Hidroelektrik Potansiyel Teknik ve Ekonomik Olarak Deerlendirilebilir Hidroelektrik Potansiyel

433 Milyar kWh 216 Milyar kWh 140 Milyar kWh

lkemizin teknik ve ekonomik olarak deerlendirilebilir hidroelektrik potansiyeli 140 milyar kilowatt.saat olarak hesaplanmtr. 2010 yl itibariyle ylda yaklak 53 milyar kWh hidroelektrik enerji retim potansiyelimiz iletmeye alnmtr. Bu deer; toplam teknik ve ekonomik olarak deerlendirilebilir hidroelektrik potansiyelimizin sadece %37,85idir. Dnyadaki duruma baktmzda ise ABD hidroelektrik potansiyelin %86sn, Japonya %78ini, Norve %68ini, Kanada %56sn gelitirmitir. Devam eden projeler tamamlandnda ylda takriben 80 milyar kWhlk bir elektrik retimi salanacak ve mevcut hidroelektrik potansiyelimizin kullanlma oran takriben %90a karlacaktr. Trkiye'nin, deniz seviyesinden ortalama ykseklii 1300 metre civarndadr. Yurdumuza den yllk ortalama ya 501 milyar m ve bunun akarsulara dnen ksmnn 186 milyar m olduu bilinmektedir.

36

Trkiye, Dnya hidroelektrik potansiyeli iinde %1 pay ile sekizinci srada gelmektedir. Teknik yaplabilir potansiyel asndan Avrupa potansiyelinin yaklak %20si mertebesinde hidroelektrik potansiyele sahip bulunmaktadr. Tablo 10- Trkiyede Hidroelektrik Enerji retiminin Geliimi (Kaynak: zi ve ark.,2009) Hidroelektrik retimi (GWh/yl) 30 1.001 3.033 11.348 23.148 30.879 35.958 Brt Elektrik Enerjisi Tketimi (GWh/yl) 790 2.815 8.623 23.275 57.543 124.926 194.813 Hidroelektrik retimin Pay (%) 4 36 35 49 40 25 18

YILLAR 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2009

Trkiyede 1950lerde ylda sadece 800 milyon kilowatt.saat enerji retimi yaplrken, bugn bu oran yaklak 275 misli artarak ylda 220 milyar kilowatt.saate ulamtr. ekil 22 Hidroelektrik Santrallerin Mevcut Durumu

LETMEDE %37 NA EDLECEK %43

NA HALNDE %20

letmede Olan Santraller DS DER

: 11.265 MW : 3.935 MW

37

Toplam DS Yatrm Programnda* zel Sektr Tarafndan Mracaat Edilen* TOPLAM : 41.000 MW

: 15.200 MW : 3.094 MW : 22.706 MW

* Bu projelerin bir blm ina halindedir.

8.1.

evre Asndan Hidroelektrik Enerji htiyac

Bir hidroelektrik santral (HES), suyun potansiyel enerjisinin belli bir ykseklikten braklarak kinetik enerjiye evrilmesi ve su trbinleri ile mekanik enerjiye, mekanik enerjinin de jeneratr yardmyla elektrik enerjisine dntrlmesi ile almaktadr (Kocaman,2003). HES projeleri suyun enerjisinden faydalanarak elektrik reten yaplardr. Hidroelektrik santraller dier enerji alternatifleri ile karlatrldklarnda en evreci seeneklerden biridir. zellikle KHESler asndan nemli bir potansiyele sahip yeni ve aday AB lkelerinde HES tesislerine ynelik baz evresel eletiriler getirilmektedir. Bu konularn balcalar grsel kirlilik, balkla etkileri, su paylam ve dier alanlardaki su ihtiyac olarak saylabilir. ekil 23 Avrupa Birliinin Yeni ve Aday lkelerinde KHESlere Ynelik Eletiri Balklar (1 - Etki Yok, 5 - Ciddi Etki) Kaynak: Blue Energy for A Green Europe

38

lkemiz asndan ise temel problem olarak suyun bata sulama olmak zere dier maksatl kullanmlar ile ilgili problemler dile getirilmektedir. Baz evrelerce ne srlen havzann tabii dengesinin, nem dengesinin ve ya rejiminin bozulaca iddialar tamamen gerek ddr. Zira havzadaki ya ve nemin kayna dereler deildir. rnein lkemizde Dou Karadeniz Havzasnda yllk ya miktar ok yksek olup 2500 mmye kadar kmaktadr. Yln neredeyse yars yal olarak gemektedir. Dolaysyla yalar sebebiyle yksek akma sahip dereler, ok gr, sk, salkl ormanlar ve bitki rts meydana gelmekte, nem ve buna bal olarak havzaya zg hidrometeorolojik zellikler ortaya kmaktadr. HES projeleri devreye konulurken tabii hayatn devamlln salayacak miktarda su, hatta ihtiya olduunda suyun tamam bilimsel esaslara gre tespit edilerek nehir yatana braklmaktadr. Bu, Su Kullanm Anlamasnda aka belirtilmektedir. rnein Norvete can suyu, danmanlarca arazide gerekletirilen saha gezileri ile belirlenmekte ve bu miktar havzann durumuna gre, % 2 ila % 20 arasnda deimektedir. Trbinlere zarar vermemek iin akarsudaki kum, akl gibi maddeler tutulur, askdaki sedimentler keltilir ve bylece trbinlere giren ve trbinlerden kan su tabii halinden daha temiz olarak akarsuya dner. lkemizde, evresel Etki Deerlendirmesi (ED) raporu olmayan baraj yapm mmkn deildir. ED, belirli bir proje veya gelimenin, evre zerindeki nemli etkilerinin belirlendii bir sretir. Bu sre, kendi bana bir karar verme sreci olmayp, karar verme sreci ile birlikte gelien ve onu destekleyen bir sretir. EDin temel ilevi karar vericilerin daha salkl karar vermelerini salamak iin, onlara, projelerin evresel etkilerini gstermektir. Bu sre, pek ok aamadan olumaktadr. Bir HES projesine ait ED raporunda; projenin tanm ve gayesi, proje konusu yatrmn tanm, mr, hizmet maksatlar, nemi ve gereklilii, projenin fiziksel zelliklerinin, inaat ve iletme safhalarnda kullanlacak arazi miktar ve arazinin tanmlanmas, nerilen projeden kaynaklanabilecek nemli evresel etkilerin genel olarak aklanmas (su, hava, toprak kirlilii, grlt, titreim, k, s, radyasyon ve benzeri) yatrmc tarafndan aratrlan ana alternatiflerin deerlendirilmesi ve seilen tercih edilme sebepleri, proje iin seilen yerin konumu, proje yeri ve alternatif alanlarn mevkii, koordinatlar, yeri tantc bilgiler, proje yeri ve etki alannn mevcut evresel zellikleri, nerilen proje sebebiyle kirlenmesi muhtemel olan evrenin; nfus, fauna, flora, jeolojik ve hidrojeolojik zellikler, doal afet durumu, toprak, su, hava, iklimsel faktrler, mlkiyet durumu, mimari ve arkeolojik miras, peyzaj zellikleri, arazi kullanm durumu, hassasiyet derecesi ve bu faktrlerin birbiri arasndaki ilikileri de ierecek ekilde yaplan aklamalar, projenin nemli evresel etkileri ve alnacak nlemler, proje iin kullanlacak alan, doal kaynaklarn kullanm, kirleticilerin miktar, atklarn minimizasyonu, yatrmn evreye olan etkilerinin deerlendirilmesinde kullanlacak tahmin yntemlerinin genel tantm, evreye olabilecek olumsuz etkilerin azaltlmas iin alnmas dnlen
39

tedbirlerin tantm, halkn katlm toplantsna ilikin bilgiler, projeden etkilenmesi muhtemel halkn belirlenmesi ve halkn grlerinin evresel etki deerlendirmesi almasna yanstlmas iin nerilen yntemler, grlerine bavurulmas ngrlen dier taraflar gibi konular yer almaktadr. Ksa bir mukayese asndan ok sayda kk ve byk hidroelektrik santral projesinin gelitirildii Norve ve Kanadadaki duruma gz atmak faydal olacaktr. Norvete izinler asgari evre etkisi ile azami elektrik retimi prensibine uygun ekilde verilmektedir. Norvete imtiyaz sresi 60 yldr, ancak nihai karar hkmet tarafndan verildii zaman ilemeye balar. Sonrasnda ne kadar hzl bir ekilde projenin gerekletirilebilecei proje sahibine baldr. Sre bir n fizibilite plannn lisanslamadan sorumlu devlet kurumuna gnderilmesi ile balar. Kurum, halka ak bir toplant ars yapar ve plan zerinde tartlr. Plan ve toplant, yerel ve ulusal gazetelerde ilan edilir ve baz bilinen paydalara dorudan gnderilir. Etki deerlendirmesi bamsz uzman danman firmalar tarafndan yrtlmektedir. Korunan alanlarda da koruma stats kriterlerine uygun olmak artyla kk HES yapmna izin verilebilmektedir. Kanadada ise kullanm hakk en fazla 40 yldr. Gelitirici firma eyalet hkmetine suyun yan sra arazi iin de kira der. Sre dolduunda tesisler de kullanm hakk da hkmete geri dner. EDin projeye salad en nemli katklarndan biri, ilgili taraflar ile halkn grlerinin ve kayglarnn dikkate alnabilmesi iin srece katlmlarn salanmasdr. Gerekli artlara haiz olmayan projeler iin olumlu ED karar verilmesi mmkn deildir. Daha nce kurulu gc 10 MWn altnda olan projeler ED srecinden muaf tutulmuken, 17 Temmuz 2008 tarihli yeni ED ynetmelii ile btn HES projeleri ED srecine alnmtr. Bu durum, evreye verilecek olumsuz etkilerin asgari dzeyde tutulmas asndan byk nem arz etmektedir. lkemizde evre koruma, enerji ve kalknmay ayn anda salamak iin hem mevzuat hem de altyap yatrmlarnda nemli almalara imza atlmtr. Trkiye olarak, srdrlebilir kalknma ve srekli enerji ihtiyacn evre koruma ilkeleri ile uzlatran ada yaklamlarla yerli kaynaklara arlk verilmektedir. Bu erevede, evre Kanunu, Enerji Verimlilii Kanunu, Yenilenebilir Enerji Kanunu ve alt mevzuatlar yrrle girmitir. Bu konudaki bir dier nemli adm ise 26 Haziran 2003 tarihinde yrrle konulan Su Kullanm Hakk Anlamas (SKHA) Ynetmeliidir. Temiz bir enerji kayna olan hidroelektrik retiminde r aan ynetmelikle Trkiye, ok byk bir hamle gerekletirmitir. Su Kullanm Hakk Ynetmelii Anlamas ile; Elektrik enerjisi krsal kesimlere daha kolay ve kesintisiz ulatrlmakta, Sanayi canlanmakta ve istihdam artmakta, Yerinde retimle hat kayplar en aza indirilmekte,

40

 Rekabet ortam tesisi edilerek ucuz enerji temini salanmakta, Yenilenebilir enerjinin gelitirilmesine ynelik imknlar artmakta, Gelecekte ortaya kabilecek muhtemel enerji ann yerli kaynaklar ile karlanmas salanm olacaktr. Su Kullanm Hakk Anlamas Ynetmelii boa akan su kaynaklarnn milli ekonomiye kazandrlmasn, projelerin daha ksa srede tamamlanarak gelecekte muhtemel enerji ann yerli kaynaklar ile karlanmasn, krsal kesimlere daha kolay ve kesintisiz elektrik ulatrlmasn hedeflemektedir. Ynetmeliin gayesi, 4628 sayl Elektrik Piyasas Kanunu hkmleri erevesinde halen piyasada faaliyet gsteren veya gsterecek tzel kiiler tarafndan hidroelektrik enerji retim tesisleri kurulmas ve iletilmesine ilikin retim, otoprodktr, otoprodktr grubu lisanslar iin DS ve tzel kiiler arasnda dzenlenecek Su Kullanm Hakk Anlamas imzalanmas ilemlerinde uygulanacak usul ve esaslar belirlemektir. Su Kullanm Hakk Anlamas ile birok husus dzenlenmi olup evresel etkilenmeler ve dier su kullanclarnn su haklar bu kapsamda korunmutur. Belirlenen mansaba braklacak su miktarnn iletmede fiili olarak brakldnn tespiti gayesiyle de tesisinin mansabna akm gzlem aletleri yerletirilmesi zorunlu klnmtr. Tesisin kabul aamasnda uzaktan alglamal akm gzlem aletlerinin kurulmu olup olmad hususu zellikle kontrol edilmektedir. 8.2. klim Deiiklii ve Karbon Ticareti Asndan Hidroelektrik Enerji htiyac

Gelimi lkelerin, saysallatrlm sera gaz azaltm ve snrlama hedeflerine ulamalarn kolaylatrmak ve karbon emisyonlarn azaltc uygulamalar daha dk maliyetle gerekletirmek iin Kyoto Protokolnde proje ve piyasa temelli esneklik mekanizmalar tanmlanmtr. lkeler, ulusal sera gaz emisyonu azaltm tedbirlerinin (enerji verimlilii, yenilenebilir enerjiye gei vs) yetersiz veya ekonomik olarak uygulanabilir olmad durumlarda bu mekanizmalara bavurmaktadrlar. Kyoto Protokolnn taraflarn kullanmna sunduu proje temelli mekanizmalar; Temiz Kalknma Mekanizmas (TKM) ve Ortak Yrtme Mekanizmas (OYM), piyasa temelli mekanizma ise Uluslararas Emisyon Ticaretidir (ETS). lkemizin Kyoto Protokolnn ilk ykmllk dneminde (20082012) saysallatrlm sera gaz azaltm veya snrlama ykmll bulunmamakta olup, Trkiye protokoln emisyon ticaretine konu olan esneklik mekanizmalarndan da faydalanamamaktadr. Ancak bu mekanizmalardan bamsz olarak ileyen, evresel ve sosyal sorumluluk ilkesi erevesinde kurulmu Gnll Karbon Piyasasna ynelik projeler Trkiyede gelitirilmekte ve uygulanmaktadr.

41

Gnll Karbon Piyasalar; hkmetlerin iklim deiiklii ile mcadele hedefleri ve politikalarndan bamsz olarak gelitirilmi, i dnyasndan, yerel ynetimler, sivil toplum kurulular ve bireylere kadar ilgili her kesimin karbon denkletirme maksadyla katlm salayabilecei nitelie sahip piyasalardr. klim deiiklii ve etkileri konusunda artan kamuoyu bilinci ve karbon denkletirmenin gvenilir bir nlem stratejisi olduu gereinin kabul grmesi bu piyasalarn son yllarda hzla gelimesini salamtr. Bu piyasada ticareti yaplan emisyon kredilerine Voluntary Emission Reduction Units (VER) ad verilmektedir. Faaliyetleri erevesinde oluturduklar sera gazlarn dengelemek isteyen firmalar emisyon miktarlarn hesaplayarak (karbon ayak izlerini lerek) bu emisyonlarn azaltmak ve dengelemek iin emisyon azaltm salayan projelerin retmi olduklar karbon kredilerini sosyal sorumluluk prensibi erevesinde satn almaktadrlar. Gnll Karbon Piyasas, Dnya Karbon Piyasas ierisinde ok kk bir yzdeyi temsil etmekle birlikte bu piyasay hlihazrda etkili biimde kullanmakta olan Trkiyenin ileri dnemde karbon piyasalarna katlm asndan da bir frsat sunmaktadr. Dnya Karbon Piyasasnda % 1den az bir paya sahip olan Gnll Karbon Piyasas karbon finansman iin yine de uygun bir alternatif kaynaktr. Ayrca, her geen gn yeniliki ve karbon piyasasnn oluumu iin uygun artlar salayan etkili bir ortam olarak grlmektedir. Mevcut durum itibariyle, Trkiyede gerekletirilen projelerin tamam Gnll Karbon Piyasasnda ilem grmektedir. BMDS kapsamnda Trkiyenin zgn konumu ve uluslararas iklim rejimindeki belirsizliklere ramen, lkemizin gnll karbon piyasasnda kaydettii geliim cesaret vericidir. Trkiyede yeni olumakta olan bu pazar bata zel sektr olmak zere nemli bir kapasite gelitirme imkn salamtr. Trk zel sektr proje hazrlamada yaparak renme yolunu semi ve gnmzde bu konumunu uluslararas arenada da srdrebilecek bir aamaya getirmitir. Projelerin ounluu hidroelektrik, rzgar ve jeotermal gibi yenilenebilir enerji alannda olup, atktan enerji retimi ve biyoktle alannda projeler de mevcuttur. ubat 2011 tarihli verilere gre Trkiyede toplam 151 proje gelitirilmi olup, bunlarn 84 hidroelektrik, 55i rzgr, 4 jeotermal, 7si atktan enerji retimi ve 1 tanesi de biyoktle enerjisi projeleridir.

42

Tablo 11- Trkiyede Gnll Karbon Piyasalarnda Gelitirilen Projeler Toplam Kurulu G (MW) 1.195,9 2.389,3 63,2 64,0 3,6 3.176,0 Yllk Sera Gaz Azaltm (ton CO2 edeeri) 3.112.155 5.173.979 2.209.559 240.907 75.000 10.811.600

Santral Tr Hidroelektrik Rzgar p Gaz Jeotermal Biyoktle TOPLAM

Proje Says 84 55 7 4 1 151

Kaynak: Gold Standart, VCS, VER+ (ubat 2011)

Proje Says 4

55

84 Rzgar Hidroelektrik p Gaz Jeotermal Biyoktle

Tablo 12- Trkiyede Gnll Karbon Piyasasnda Gelitirilen Baz HES Projeleri No 1 2 3 4 5 Proje Ad Dzlen Firnis Niksar Kumky Azmak Santral Tr HES HES HES HES HES Kurulu G (MW) 15 9,6 9,5 17,5 24,3 ngrlen Sera Gaz Tasarrufu (ton e-Co2/yl) 29,000 23,200 164,250 75,750 60,575

Gnll Karbon Piyasalarnn, Trkiyenin 2012 sonras iklim rejimi iin teknik alt yapnn glenmesine katk salayaca ve yatrmclara, daha verimli enerji kullanan temiz teknolojilere yatrm yapmay daha cazip hale getirebilecei aikardr. Ayrca, iletmelerde enerji ve hammadde tasarrufunu salayarak rekabet ve verimlilii glendirebilecei zellikle yenilenebilir enerji, enerji verimlilii, atk ynetimi gibi konularda kurumsal sosyal sorumluluk projelerinin daha da artaca dnlmektedir.

43

8.3.

Enerji thalat ve Gelir Kayb Asndan Hidroelektrik Enerji htiyac

Kresel rekabeti piyasalarda gzetilmeleri gerekli iki temel unsur, d ticaret dengelerinin salanmas ve korunmas olup, d ticaret amzn en byk sebebi olan enerjide retim maliyetlerini olabildiince drmemiz gerekmektedir. lkemiz 2009 yl iin 194 milyar kWh olarak gerekleen enerji ihtiyacnn yaklak %81ini petrol, doal gaz ve kmr gibi fosil yaktlardan karlam olup, kullandmz petroln % 92si, doal gazn ise %99u ithal edilmektedir. 2009 yl rakamlarna gre lkemizin Rusya ve randan ald doal gazn bedeli 20 milyar dolarn zerindedir. lkemizin toplam ithalatnn % 22si gibi ar bir d deme yk getiren bu durum, gelimekte olan bir lke iin hi phesiz olumsuz tesirlere yol amaktadr. Bu boyuttaki bir d deme, lkenin d ve i gvenlik, eitim, altyap, adalet, belediye hizmetleri ve istihdama ynelik yatrmlarndan fedakrlk yaplarak gerekletirilmektedir ve bu fedakrln toplumun sosyal yaps zerinde birtakm olumsuz etkiler ortaya karmas kanlmazdr. Enerji ithalat iin yaplan d demenin toplumun sosyal yaps zerindeki yansmas ksaca aile bana yaklak aylk 284 TLdir. Asgari cretin 729 TL (brt) olduu bir lkede, bu ykn ne kadar yksek olduu tartmadan uzaktr. Su Kullanm Hakk Ynetmeliinin yrrle girdii 2003 ylndan bu yana 310 adet tesisin temeli atlm, bunlardan 104 adedi tamamlanarak yllk 7 milyar kilowatt saat enerji retmeye balamtr. Ynetmelik kapsamnda bugne kadar 24.000 MW Kurulu gcndeki HES projesine mracaat edilmitir. Bu rakam lkemizin en byk hidroelektrik santrali olan Atatrk Baraj ve HESin kurulu gcnn 10 katna edeerdir. Halihazrdaki HES projeleri tamamlandnda, lkemizin enerjiye dedii dviz miktar ylda 15 milyar dolar decek, yllk 80 milyar kilowatt saat enerji retilecek ve gelitirilen yaklak %37lik potansiyel %90a karlacaktr. Bu projeler iin zel sektrn yatrm miktar ise yaklak 40 milyar ABD Dolar olacaktr. 8.4. Arz Gvenlii Asndan Hidroelektrik Enerji htiyac Her lke enerji retiminde kendi topraklarndaki tabii kaynaklar kullanmay tercih eder. Doal gazda dnya lideri Rusyann bile kendi zkayna olan doal gazdan elektrik elde etme oran %38 iken, doal gaz ihtiyacnn hemen tamamn ithal eden Trkiyede bu orann 2010 ylnda %46 olarak gereklemesi olduka dndrcdr. Enerjinin ithal kaynaklardan saland lkemizde, artan maliyetler sanayinin gelimesini de sekteye uratmaktadr. Avrupa Birlii lkelerinde sanayide elektrik

44

kullanm maliyeti yaklak 6 cent/kWh iken, bu deerin Trkiyede 9-10 cent/kWh olduunu belirtmek yerinde olacaktr. Trkiyenin 2020 yl Elektrik/Enerji perspektifini olumsuz ynde etkileyen en nemli faktr, baka hibir Avrupa lkesinde grlmeyecek kadar yksek olan yllk elektrik talep artdr. Trkiyenin elektriksiz kalmamas ve yaklak % 8lik elektrik talep artnn karlanabilmesi iin 2020 ylna kadar her yl dzenli olarak iletmeye almak zorunda olduu 3.000 MW dolayndaki kurulu gcn parasal karl, elektrik enerjisinin sadece retim yatrmlar iin yllk 4 milyar USD civarndadr. Bugnk yllk toplam elektrik talebimiz ortalama 200 milyar kilowaat.saat olarak kabul edilirse, lkemizin nmzdeki 10-12 yl iinde mevcut kapasitenin en az iki kat kadar yeni kapasite kurmak ve ticari iletmeye almak gibi son derece zor bir hedefle kar karya olduu sylenebilir. Btn dnyada olduu gibi lkemizde de enerji hayat bir konu olduundan, kendine yeterli, srekli, gvenilir ve ekonomik bir elektrik enerjisine sahip olunmas ynnde bata da baml olmayan ve yerli bir enerji kayna olan hidroelektrik enerjisi olmak zere btn alternatifler gz nne alnmal ve deerlendirilmelidir.

9. TRKYEDE KHESLER VE NEHR TP HESLER lkemizde 264 adet iletmede, 236 adet inaat devam eden (12 adeti DS tarafndan), 1.200 adette 4628 sayl Kanun kapsamnda planlama dzeyinde ilemleri devam eden toplam 1.700 adet HES bulunmaktadr. letme ve naat aamasndaki toplam 500 adet projenin 225 adeti KHEStir. 500 projenin 100 adeti ise barajl olup geri kalan 400 Adeti ise nehir tipi HEStir. Planlama dzeyinde ilemleri devam eden 1.200 adet projenin 730 adeti KHEStir. Trkiyede kk hidroelektrik santraller 1926 ylndan itibaren kullanlmaktadr. 19501960 yllar arasnda byk bir ksm ina edilen bu tip santrallerin yapmna 1972 ylna kadar deiik kurulularca devam edilmitir. nceleri enerji retimi iin yaygn bir biimde kullanlan kk hidroelektrik santraller, 1960'l yllardan sonra yerlerini byk boyutlu baraj ve hidroelektrik santrallere brakmlardr. Dier birok lkede olduu gibi bu geliim lkemizde de gzlenmitir. Gemi yllarda byk kapasiteli hidroelektrik santrallerin ina edilerek biran nce ekonomiye kazandrlmasna nem verildii iin zerinde ok fazla durulmayan nehir tipi HESler, lkemizin toporafik ve hidrolojik artlar dikkate alndnda gelitirilmesi gereken bir seenek olarak karmza kmaktadr. Nitekim dnyada da kolay ina edilmeleri, evreye olumsuz tesirlerinin ihmal edilebilir dzeyde olmas ve krsal kesimde
45

sosyoekonomik yapnn iyiletirilmesine katkda bulunmalar sebebiyle, hidroelektrik santrallerin gelitirilmesine ynelik artan bir eilim gzlenmektedir.

kk

Daha nce belediyeler ve mlga Ky Hizmetleri tarafndan krsal kesimlerin elektriklendirilmesi iin ina edilen KHESler 1982 ylnda kan 2705 Sayl Yasa ile TEKe devredilmi, bunlardan bazlar iletme problemleri ve belediyelerle yaanan skntlar yznden kapatlmtr. 3096 sayl kanun yrrle girdikten sonra kurulu gc 10 MWn altnda 12 adet proje zel kurulularca Yap-let-Devret ve Otoprodktr modeli kapsamnda ina edilip iletmeye almtr. Trkiye genelinde henz etd yaplmam 1-30 MW aras kk tesislerden minimum 10-15 milyar kWh/yl, kanal ve barajlara konulacak trbinler yoluyla da 3-5 milyar kWh/yl elektrik retilebilecei tahmin edilmektedir. rnek olarak yidere alt havzasnda gelitirilen hidroelektrik santral projelerine gz atlabilir. Tablo 13 yidere Alt Havzasnda Gelitirilen Hidroelektrik Santral Projeleri
KURULU TOPLAM G ENERJ MW GWh 78,39 90 40,65 110,4 10,13 18,85 18,8 34,77 25,2 10,35 6,22 0,92 3,65 5,45 176,9 280,11 396,4 182,64 395,92 38,31 73,742 80,77 145,82 126,02 60,2 19,51 3,98 18,82 14,435 558,91

SIRA NO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

HDROELEKTRK SANTRALIN ADI kizdere Reg.leri ve HES (Rehabilitasyon) Cevizlik Reg. ve HES Kalkadere Reg., Yokulu HES, Kzlaa HES Dereky Reg. ve Demirkap HES Rzgarl I-II Reg.leri ve I-II HES Selin I Reg. ve HES Selin II Reg. ve HES Ar Reg.leri ve HES NCRL REG. VE HES Saray Reg. ve HES Sarmakol Reg. ve HES Babu Reg. ve HES imirli Reg. ve HES Ceyhun Reg.leri ve HES Tozky Reg.leri ve HES

AKARSU ADI

DURUMU

yidere (kizdere) ay yidere (kizdere) ay yidere (kizdere) ay yidere (kizdere) ay amldere Cimil Dere Cimil Dere Cimil Dere yidere (kizdere) ay yidere-Karadere okcor Dere yidere (kizdere) ay Yayla Dere Caterli Dere- Uyran Dere kizdere / Cimil-Gl okcor-Kabahor

letmede letmede Lisans Alm Lisans Alm Lisans Alm Lisans Alm Lisans Alm Lisans Alm Lisans Alm EPDK'da Lisans aamasnda EPDK'da Lisans aamasnda EPDK'da Lisans aamasnda EPDK'da Lisans aamasnda EPDK'da Lisans aamasnda Fizibilite Aamasnda

46

16 17 18 19 20 21

Gelinta Reg. ve HES Nizam Reg.leri ve HES Orsa-2 Reg. ve HES Filiz Reg. ve HES Ayyldz Reg.leri ve HES kiz 1-2-3 Reg.leri ve HES

amlk Dere okcor-Tal Dere Cimil- Pancul Dere Anzer-akador Dere Melez-Kunda-Arzayan Dere Cimil- Faso, Bulank ve Ranos d. TOPLAM

3,45 1,04 5,00 15,00 14,00 5,00 674

14,328 3,166 13,00 35,00 35,00 13,00 2509

Fizibilite Aamasnda Fizibilite Aamasnda Fizibilite Aamasnda Fizibilite Aamasnda Fizibilite Aamasnda Fizibilite Teslim Aamasnda

Gelitirilecek her proje iin; havzann tabii gzelliklerinin, tarihi eserlerinin ve ekosisteminin korunmasyla ilgili kapsaml ED almalar yaplacaktr. almalar yapldka yre halk ve sivil toplum kurulular bilgilendirilecek ve onlarn grleri dorultusunda almalar sonulandrlacaktr. 10. NEDEN NEHR TP HES? 10.1. Havza Planlama, Kaynak ve Potansiyel Tespiti Asndan Su kalitesi ynetiminde mnferit zmler yerine havza baznda btncl bir ynetim anlay benimsenmitir, ancak Trkiyede pek ok akarsu veya kolunun hidroelektrik potansiyeli henz tam olarak belirlenmemi, ayrca kk hidroelektrik potansiyeli de ortaya konulmamtr. Yaplan almalarla artk nerede ne kadar suya ihtiya olduunu, havza genelinde ne kadar su bulunduunu ortaya koymak ve buna gre kaynak planlamasna gitmek mmkn olacaktr. 10.2. Takn Kontrol Asndan Trkiye dnyann kurak bir blgesinde bulunmakta, ancak yalar dzenlilik arz etmemektedir. Karadeniz Blgesinde 2.500 mm olan yllk ya miktar, Anadoluda 250 mmye kadar dmektedir. Dolaysyla akarsu rejimi dzensizdir. Trkiyede taknlar en ok ilkbahar ve sonbahar aylarnda olumakta olup Karadeniz, takna en hassas blgemizdir. klim deiiklii neticesinde gney blgelerimizde yalarn azalaca, buna karn kuzey blgelerimizde artaca ynnde tahminler bulunmaktadr. Bu da Karadenizde sel baskn riski, Akdeniz ve Gneydou Anadoluda ise su sknts demektir. Dou Karadenizde anlk, youn yalar olmas beklenmektedir. Nitekim gemi yllarda Rize, Artvin, Trabzon, Giresun gibi ehirlerimizde bunun rnekleri yaanmtr.

47

na edilen su depolama tesisleri; suyu kontrol edip dzenleyerek sel ve taknlarn nne gemekte, akarsularla oluan erozyonu nlemektedir. Dolaysyla ina edilen HESler tamamland zaman Dou Karadeniz Blgesinde taknlar da nlenmi olacaktr. 10.3. evre Asndan Nehir tipi santrallerin drenaj havzalarnda takn koruma, erozyon kontrol, aalandrma gibi baz iyiletirici evresel tedbirler alnmas blgenin biyoeitliliinin korunmasna da katkda bulunur. 10.4. stihdam Asndan HESler inaatlar srasnda blge insanna nemli bir istihdam imkan salarlar. Sanayii canlandrr ve zellikle yre insannn iletmelerde istihdamna imkn verirler. Projeyi gerekletiren firmalar sosyal projeler (salk oca, okul, ky kona, ime suyu vb.) ile blgeye katk salamaktadr.

11. SONSZ Su, yeryzne ulaan gne enerjisinin te birinin hareket ettirdii hidrolojik evrim sayesinde srekli yenilenebilen, evre kirliliinin nlenmesi asndan temiz nitelikte, tesislerinin ou ime ve kullanma suyu, sanayi suyu, sulama suyu, takn kontrol gibi birden ok gayeye de hizmet eden, ok maksatl bir zkaynak olarak da elektrik enerjisi ihtiyacnn karlanmasnda zel yeri bulunan, Trkiye iin byk nem arz eden bir birincil enerji kaynadr. HESler, enerji arz gvenliinin sigortasdr, kresel snma ile mcadelede en nemli unsurdur, temiz, ucuz, yenilenebilir enerji kaynadr. evreyi tahrip etmesi sz konusu deildir. Bu konuda gerekli tedbirler alnmakta olup, sk denetimler yaplmaktadr. HESlerin evresel etkilerine ynelik argmanlarn byk ounluu bilimsel aratrmalardan ok, eitli nyarg ve nkabullere dayanmaktadr. Tekil olaylarla ilgili argmanlar, btn HES projelerine genellenmekte, baz eletiriler de duygusal reaksiyonlardan kaynaklanabilmektedir. HES projeleri ina edilirken uygulanan yeni teknolojiler evresel etkilerin asgari dzeye ekilebileceini gstermektedir. evre ile en uyumlu elektrik enerjisi retim yntemi olarak tanmlanan tabii akl hidroelektrik santraller, evresel etkileri bilimsel esaslar dorultusunda dikkate alnarak

48

planlanmalar halinde, sadece yenilenebilir enerji retimine deil, ayn zamanda ekonomik kalknmaya, zellikle krsal kesimde yasam standartlarnn ykseltilmesine hizmet etmekte ve bu balamda pek ok lkede blgesel farkllklarn giderilmesine de katkda bulunmaktadr. Trkiye olarak sadece ekonomik deil, evresel adan da en uygun seenek olan hidroelektriin deerlendirilmesi gelecek kuaklarn da faydasna olacaktr. nsanlar bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olamaz ve en ok korktuklar eyler de en az bildikleridir. Bu sebeple HESler hakknda doru bilgi edinilmesi, yanl bilinenlerin dzeltilmesine de imkan salayacaktr. HESLER KORKUMUZ DEL, UMUDUMUZ OLSUN!

KAYNAKLAR ALTA, M.; FKRET, H.; ELEB, E. "Enerji statistikleri". stanbul, Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, Trkiye 9. Enerji Kongresi Yayn, 2003. Blue Energy for A Green Europe: Strategic study for the development of Small Hydro Power in the European Union, Universit Commerciale Luigi Bocconi, Milano, Italy, 2000. European Commission, Energy in Europe 1999 Annual Energy Review, Special Issue January 2000, Directorate-General for Energy. EuroWasser: Europes hydropower potential today and in the future (http://www.usf.unikassel.de/usf/archiv/.../5/ew_8_hydropower_low.pdf) HARVEY, J. P., Water quality, sediment, benthos and fisheries baseline survey: River Don Water Injection Dredging, Report to British Waterways, 1998. http://waterwiki.net/index.php/Small_Hydro-Power_Plants_for_Slovakia http://www. ippwatch.com http://www.bcenergyblog.com/uploads/file/IPPBC_Fact_Sheet_runofriver.pdf http://www.cdmgoldstandard.org/Carbon-Market-News.337.0.html http://www.cnr.tm.fr/en/categorie.aspx?idcategorie=10 http://www.eia.doe.gov http://www.eie.gov.tr http://www.enerji.gov.tr/index.php?sf=webpages&b=elektrik http://www.erneuerbare-energien.de/inhalt/42608 http://www.hyroworld.com http://www.internationalrivers.org/files/Alam%20pdf.pdf http://www.watershed-watch.org/publications/files/Run-of-River-long.pdf IEA Technical Report: Hydropower and the Environment, Paris, May 2000. JOHANSSON, T. B, and et al., Renewable Energy: Sources for Fuels and Electricity, 2003, Island Press. KOCAMAN, B., Elektrik Enerjisi retim Santralleri, Birsen Yay., stanbul, 2003. KOSSLER, E., Installed and Planed Minihydro Power, Osstruction, 1992.

49

KRYZANOWSKI, A. and et al., Hydro Potential and Development Opportunities in Slovenia, International Journal on Hydropower&Dams, Special Issue: HYDRO 2008, Vol.15, Issue 5, 2008. Z, .; BARAN, T.; HARMANCIOLU, N.; Trkiye'de Su Kuvvetinden Enerji retimi. zmir, Mhendislik ve Dier Meslek Odalar zmir ubeleri, "zmir Su Kongresi", 2009. PUNYS, P., LAGUNA, M., The Situation in the New Member States and Candidate Countries, European Small Hydropower Association, 2005. Salzburger AG fr Elektrizitaetswirtschaft: "Power Stations Mittlere Salzach". Salzburg, 1991. SIRCA, A., JOSPOVC, Z., KVATERNK, K., MOCNIK, I. and SOMRAK, D.: "A Multipurpose Lower Sava River Project in Slovenia". ICOLD 23. Kongresi, Brasilia, 2009. TEA Yk Tevzi Dairesi Bakanl, 2009 Yl Sistem letme Faaliyetleri Raporu. TWIDEL, J.W., WEIR, J., Renewable Energy Resources, London: Taylor & Francis; Second edition, 2005. World Commission on Dams Report:Dams and Development, November 2000.

50