Ang Handum

Ni Nesia
Ni Rosa G. Gargaritano

TATLO na lang ka semana ang nabilin sa pinanid sang panahon kag magtakup ang
klase. Kag sa amo nga kahimtangan, wala malikum kay Nesia ang pagpaluya ni Salina nga
iya anak.
Ang butang nga ini daw wala gid man makatandog sang ni nahot sang igtalupangod
ni Nesia. Sa hunahona nga kinaandan lamang ini nga bagay makaligad ang mga kagab-
ihon nga pagpulaw-bugtaw sang anak tuhoy sa ila final examination. Mga apat na karon
ka adlaw nga nakaligad ang pat-ud nga pasinawan nanday Salina. Kag pagtakup sang
klase, mabatak na ang iya panimalay sang ginahandum nga kadungganan sini. Daw
ginaitik si Nesia sa pagpanumdom nga sa adlaw sang graduation sang anak makita ang iya
kaugalingon nga nagapabugal sa kadam-an samtang nagasuksok sing garland sa liog ni
Salina niya bilang Valedictorian. Ini gid nga kadungganan ang ginahandum niya tuhoy sa
iya anak.
Indi lamang ato nga butang ang namutikan ni Nesia sa panghulag ni Salina. May
ara pa gid nga butang sia nga namutikan gikan sa anak. Masami nga nagaduhong si Salina
niya. Madalum ang ginaisip.
 "May bahin bala sa balatyagon ang ginapalawig sang isip mo, Salina?" tungkad ni
Nesia sang indi na gid mahim-os ang balatyagon sang makita ang pagpanampuay ni Salina
sang magsampot ini gikan sa bulothuan sang isa ka hapon.
Wala makasabat si Salina. Ginlisding ang panulok sini didto sa kabukiran. Daw
mabug-at ang iya bibig sa paghublas sang tunay nga kamatuoran. Sa amo nga
kahimtangan, wala magpamilit si Nesia. Tinuhoy sini ang hulot-diligamwan. Kag diri
ginmanduan ang suluguon nga magluto gilayon sang ila panyapon.
Apang, indi maurat si Nesia. Tinumod liwat sang iya panulok ang anak. Labi nga
naluoy sia sa kahimtangan ni Salina. Kag liwat nga pinalapitan ini.
"Nag-away bala kamo ni Ric?" indi maurat nga usisa ni Nesia.
Nahibal-an ni Nesia ang kaangtanan ni Salina kag ni Ric. Kabutho ni Salina si Ric.
Kutob sang primer anyo tubtub nga magkuwarto anyo, maayo ang pagtamdanay sang
duha. Wala sing nag-ulot nga disgustohanay sa tunga sang ila matam-is nga
paghigugmaanay.
Basi sining ulihi? Basi ginbasted ni Ric ang iya anak. Sa ano abi nga kabangdanan?
Kon sa bagay, wala sing isikway si Ric kay Salina niya. Mangmangan man ang ila
pagpangabuhi. Matupongan man sini ang pangabuhi nanday Ric. Kon ginasugid ang
panimalay ni Ric nga may kaugalingon nga hacienda, sila nagaulon man sa pilak. Dolyar
man ang ila ginapaabot gikan kay Miguel nga iya bana. Sarang man niya mapabugal si
Miguel niya. Kapitan sa barko ang iya bana. Kag overseas pa ang biyahe.
Hamakon mo nga kapin sa beinte mil pisos kon pakambyohan ang mabaton niya
nga dolyares nga allotment tagsa ka bulan. Ang indi lang niya mapat-ud kon makatupong
sia sa kuarta nga nadeposito sang panimalay ni Ric sa banko. Kon sa bahin man sa
kinaalam, malayu gani si Ric sing diindiin kay Salina niya. Ugaling guapo lang si Ric. Daw
isa ka actor sa pelikula.
Pero, mag-andam lang ang Ric nga ina kon bayaan niya si Salina. Himuon ko ang
isa ka tikang nga mangin kapahamakan niya. Tani indi lang mahimu ang bagay nga ini.
Ipahilayu lang. Ipahilayu gid, ang kutib sang hunahuna ni Nesia.
"Salina, inday," mahinay nga hambal ni Nesia nga pinikpik ang abaga sang wala
nagatingog nga anak. "Iloy mo ako, Salina. Kag indi ako paglikmi sang imo palaligban,
inday. Gani, sugiri ako," dugang ni Nesia.
"Pasayloha ako, Nay. Daw indi ko madab-ut ang ginahandum mo nga kadungganan
tuhoy sa akon."
Ano?" Nakamurahag ang mga mata ni Nesia sang mabatian ang sabat ni Salina.
"Siguro ikaduha lamang nga lugar ako sa amon klase. Luas lamang sa amon subject
sa English natupongan ko ang kinaalam ni Rosana. Kag sa extra-curricular activities
naman, may bentaha sia sa akon, Nay," tuad ni Salina sa iloy.
Daw linubak nga salong ang nawong ni Nesia nga wala niya ini pag-ibalintunod sa
anak. Didto sa masanag nga gintaipan, daw buron ang panan-awan ni Nesia. Daw
mangitongito nga kalalawran ang nagahampang sa iya panulok. Kag sa tunga sang
mangitungito nga kalalawran, daw may isa ka barko nga nagasiad sang dalagku nga mga
balod. Kag sa barko nga ato, daw ginapanan-aw niya ang dagway ni Miguel niya.
Nagapaypay sa pagpalapit. May dala nga pasug-alaw. Para sa ila ni Salina.
Ano ayhan ang mangin balatyagon ni Miguel niya kon maglisa ang iya panugiron sa
bana? Manogpauli karon nga bulan si Miguel. Ini ang nabaton niya nga balos sang sulat ni
Miguel. Sa sulat niya sadto sa bana, ginsaysay niya nga magradwar si Salina nga
valedictorian. Nakita niya nga mataas ang rating ni Salina. Subong man nga ginhandum
niya nga pagkatapos sang high school, didto niya patun-on si Salina sa Harvard University.
Kag sa balos ni Miguel, nagsiling ang bana nga malahalon nga mga regalo ang iya pagadal-
on pauli.
Nanagmot sing makadali si Nesia. Daw ginatahop ang iya dughan sa pagpanumdom
nga wala mag-epekto ang iya tikang tuhoy sa karibal sang iya anak sa kinaalam.
Indi mahimutig nga may tuyo sia sadto nga itugmoy si Rosana agud makabutwa
ang iya anak sa kinaalam. Nahisa matuod sia kay Rosana nga isa ka anak sang mananggiti.
Kag gin-ideyahan niya ini nga pakaluyagan sa isa ka sinuholan nga bugoy nga magtublag
sang pagtuon ni Rosana. Sa hunahuna nga diri malandas ni Salina si Rosana. Ambot wala
mag-epekto. A, kon amo ginhasu lang sia ni Bertulio nga sinuholan niya. Karon bumatyag
sing pagragaak sing kaakig ang iya kasingkasing.
"Indi pa ulihi ang tanan," ngurob ni Nesia.
"Nay," nakatangla si Rosana sang mabatian ang ngurob sang iloy. "Pat-od na bala
nga si Rosana ang valedictorian, Salina?" usisa ni Nesia.
"Wala pa mapat-od ang butang nga ina. Pero sa dahumdahom ko, mawigit ako sa
iya, Nay."
Sa amo namangkutpangkot si Nesia sa iban nga mga Manunodlo ni salina. Luas
lamang kay Ginang Robledo nga Manunodlo nanday Salina sa English kag Teacher-in-
Charge nila kay wala mahitabui sadto sa bulothoan sang iya pagkadto. Diri kag nasihod
niya gikan sa iban nga mga Manunodlo nga pulopareho ang rating nanday Salina kag
Rosana. Kag may nagdugang pa nga balita sia nga nasihod nga malutos gid si Salina niya
kay Rosana sa English nila nga subject. Humapdi ang iya suloksulok sang pagkabati niya
sang amo nga sugilanon nga dayon niya pauli. Diri sumugod nga sumulip ang
pagpanumdom sang pagahimuon niya nga tikang.
"Salina, ngaa wala didto si Misis Robledo sang akon pagkadto sa iya bulothoan?"
pamangkot ni Nesia sa anak sang mag-atubangay sila sa kadak-an sang puloy-an sang isa
ka gab-i.
"Nag-absent si Ma'am kay nagdul-ong sang iya bana sa hospital. May ulcer ang iya
bana sunu sa nabalitaan namon gikan sa doktor," pagbalita ni Salina.
Tumango si Nesia. Sa hunahona niya lumaray ang tikang sang kahigayunan.
 SABADO. Wala sing klase. Pagkahapon ginkadtuan ni Nesia si Ginang Robledo sa
ginadayunan sini. Nakilala niya ang manunodlu ni Salina sa nawong sini. Kay makaisa nga
natudlo ini sa iya ni Salina sang manindahan si Ginang Robledo. Gani sang manawag sia
sa puloy-an, maabtik nga sinug-alaw sia sang anak nga lalaki ni Ginang Robledo ugaling
pasudlon.
"Maayong hapon, Misis," tamyaw ni Nesia kay Ginang Robledo nga nagapungko sa
kadak-an samtang masaku nga nagasulat sa isa ka latok-sulolatan.
"Ano ang sarang ko mahimu sa akon dumoluaw?" hambal ni Ginang Robledo nga
nasamay ang mainabyanon nga yuhum sa dumoluaw.
"Ako si Nesia. Iloy ni Salina," pagpakilala ni Nesia sang iya kaugalingon sa
manunodlu.
Nagkamustahanay ang duha.
"Basi bala makatublag ako sang imo kasakuon, Misis?" panagadsad ni Nesia
langkoy pagpaniid sang panimuot ni Ginang Robledo.
"Indi ina pagpanumdoma. Indi gid man tama ka saku ako sa hilikuton ko.
Ginakalitan ko lang ining pag-compute ko sang mga rating sang akon mga estudyante kay
nagpalta ako sing duha ka adlaw sa bulothuan. Ano abi kay nag-atipan ako sang nahospital
ko nga bana."
"Ti, kumusta ang imo bana?"
"Ara pa sia sa hospital. Pero daw maayoayo na ang pamatyag."
"Kon amo kadaku gali sang kagastuhanan mo?"
"Amo gid. Amo pa ina nga butang ang nagapalibog karon sa ulo ko kon paano ko
mabayaran ang hospital. May medicare man ako. Paro daku pa siguro nga kantidad ang
madugang ko," panaysayon ni Ginang Robledo.
"Wala sing gumontang sa kabuhi nga indi malubad, Misis," paumpaw ni Nesia. "Kag lakot
ta lang, Misis, kamusta gali ang rating sang akon anak?" pamangkot ni Nesia.
"Mataas. Sa ikaduha nga lugar sia," sabat ni Ginang Robledo.
Nakatango si Nesia.
"Ti, indi ako magpadugay, Misis" paalam sang nagayuhum nga Nesia.
"Amo lang bala ina ang tuyo mo mahibal-an sining imo pagkari?"
"Huo, Misis," kag dumalandan si Nesia sa pagpauli.
Indi mapahamtang si Nesia sang gab-i nga ato. Kag nahuman sa iya isip ang isa ka
pamat-od.
LUNES. Wala sing klase sa nahauna nga subject si Ginang Robledo. Sa ibabaw sang
iya latok-sulolatan, ginhimulatan ni Ginang Robledo nga tapuson ang mga rating sang iya
mga estudyante.
Samtang masaku sia sa pagsulat, may nabatian sia nga panuktok sa puertahan.
Umawhog sia. Isa ka babae ang nasumalang sang iya panulok kag sa dagway sini
mahangop niya nga isa ka suloguon.
"Sulod," pangagda ni Ginang Robledo matapos mabalusan ang pangatahuran sang
dumoluaw. "Ano bala ang dala mo?" usisa niya sang masiplatan nga may dala nga diutay
nga kaha ang dumoluaw.
"Pinadala ini sa imo ni Nesia," kag hinatag sa manunodlu ang diutay nga kaha.
Tinungtong ni Ginang Robledo ang pinadala sa iya ni Nesia nga wala sing dinahumdahom
kon ano ang unod sini. Ugaling magpaalam ang naghatod nga dumoluaw.
Sang malumbos ang dumoluaw, amo kag binukad ni Ginang Robledo ang diutay
nga kaha. Daw natang-an sia sa iya nakita.
Ang natampad sa iya panulok amo ang isa ka tangkas nga gatuson. Bag-o naghalin
sa banko. Kag sa kilid sang diutay nga kaha may isa ka ginikas nga papel nga nasulatan.
Binasa ni Ginang Robledo. Kag ang nasulat amo ini:
Ginang Robledo,
Batuna sing makinasingkasingon ang akon pinadala sa imo. Bulig ko ina sa
kagastuhanan mo sa naospital mo nga bana.
Sa pihak sina, nagapasalamat gid ako sa imo kon mahatag mo sa akon anak ang
labing mataas nga kadungganan. Kag ginalauman ko nga indi mo ako pagpaslawon sining
akon ginapangabay.
Nesia
Nakaduhong si Ginang Robledo. Isa ka makinasingkasingon nga bulig. Pero ang
baylo, amo ang kadungganan.
Indi mahimutig nga ang ginatamdan niya karon nga kuarta takos na makasabat
sang iya gumontang sa kabuhi. Apang, paano kon makadangat sa igtalupangod sang iban?
Ano ang iya mangin tindog sa katipunan? Labi na sa ila bulothuan? Unprincipled sia nga
sahi sang manunodlu.
Mahuyang sing panindugan. Madali madala sa inggat sang pilak.
Nakatanga si Ginang Robledo. Sa kisame, daw salaming nga ginapanan-aw niya ang
dagway sang isa ka tao. Wala sing liwan kundi si Rosana. Daw nagahambal sa iya nga:
"Makapaumod ako kon masabat lamang ang imo gumontang sa kabuhi, Ma'am."
"Apang, paano ang imo paghimakas nga madab-ut ang piktiw sang kadalag-an kon
sa tampad sang imo kasanag, ginalambungan sang makagod nga gal-um nga pag-upang
ko? A, indi ina mahimu, Rosana. Wala sing inggat sang pilak nga makaupang sang
kadalag-an mo bisan ako sa tunga sang gumontang sa kabuhi," nakutib ni Ginang
Robledo.
Tumindog si Ginang Robledo. Tinawag si Emon nga janitor. "Do you know this
fellow personally?" nga pinakita sa janitor ang ngalan sang tagpadala.
"Yes, Ma'am," maabtik nga sabat ni Emon.
"Will you please return this to her," kag hinatag kay Emon ang diutay nga kaha nga
dinahu man sang janitor.
Daw tuod si Ginang Robledo samtang ginasunod sang panulok ang nagtalikud nga
janitor.
"Good morning, Ma'am."
Nakibut si Ginang Robledo sang mabatian ang panamyaw sang nagpalapit nga
estudyante. Kag nalisuan niya si Rosana.
"Congratulations," nahambal ni Ginang Robledo matapos mabalusan ang
panamyaw kag tinan-ay ang kamot sa pagpangamusta.
Dinahu ni Rosana ang kamot sang manunodlu. Nagakurog. Nagapukwat ang
pagginhawa. Nagapabalintunod sang hublas nga kamatuoran. Kag wala ini malikum kay
Ginang Robledo.
"I mean, congratulations to our Valedictorian," tampad ni Ginang Robledo sa
nagapahangup nga Rosana.
Maabtik nga hinukas ni Rosana ang iya kamot nga nagakamusta sa manunodlu.
Kag lumos sa labi nga kalipay ang dughan nga hinakos si Ginang Robledo.
"Please, see me tomorrow afternoon for your Valedictory Address," nahambal ni
Ginang Robledo sang umantad si Rosana.
"Yes, Ma'am."
SAMTANG sa pihak nga bahin, masubu nga tinamdan ni Nesia ang pinabalik nga
kaha. Wala sing buhin ang unod sini. Kag sa idalum sang iya nasulatan nga papel, may
mga tinaga nga sinulat si Ginang Robledo sa iningles nga nagasiling: "I'm sorry. I'm
returning the money to you."
-- Mrs. Robledo.
Nahangpan ni Nesia ang buot silingon sang mga tinaga. Kag wala mapaiway ang
pagtulo sang pila ka bantok nga luha sa iya mga mata.
Naabtan ni Salina ang iloy sa kahimtangan nga ini.
"Amo ina kay mataas ka sing handum, Nay," pamasol sang nasubuan nga Salina
matapos mabalintunoran ang tanan. Wala man niya mapunggi ang pagtagnak sang luha sa
iya mga mata. "Ang lain pa gid kay ang mataas mo nga handum, nakaumid pa sa akon sa
kahuy-anan.
KATAPUSAN