i

T.C. ERCYES NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

KNC DNYA SAVAI SIRASINDA TRK-ALMAN LKLER VE BU SRECE MLLYET-TURANCI GRLERN ETKLER

Tezi Hazrlayan Sabit DOKUYAN

Tezi Yneten Do. Dr. Ayhan ZTRK

Tarih Anabilim Dal Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dal Yksek Lisans Tezi

Ocak 2009 KAYSER

NSZ

II. Dnya Sava ve Turanclk konularnn temel alnd bu tez; dnemin Trk d siyaset anlaynn ekillenmesinde, i politikadaki siyasal ve sosyal gelimelerin ne kadar etkili olduunu ortaya koymaya almtr. Konunun ayrntlarna vakf olunabilmesi iin, Trk-Alman ilikilerinin tarihi seyri de verilmeye allmtr. Drt blm olarak dzenlenmi olan tezin ilk blmnde; 1871 ylndan 1939 ylna kadar olan Trk-Alman ilikilerine yer verilmitir. Tezin ikinci blmnde; Trk-Alman ilikilerinin II. Dnya Sava srasndaki durumu izah edilmeye allm ve bu sre anlatlrken, savan gidiatndan da genel olarak bahsedilmitir. Tezin nc blmnde; milliyetilik kavram izah edilmeye allm ve Trk milliyetilik anlaynn tarihi geliiminden bahsedilmitir. Son blmde ise; Trkiyenin 19391945 yllar arasndaki i ve d politikasnn milliyetilik etkisinde gsterdii deiimlere deinilmitir. Tezin hazrlanmas aamasnda; destei ve birikimiyle yol gsterici olan danman hocam sayn Do. Dr. Ayhan ZTRK Bey Efendiye, manevi desteini ve kymetli zamann fedakrca benden esirgemeyen ok kymetli eim Aysun Fidan DOKUYANa, deerli yorumlar ve verdii fikirlerle tezin ekillenmesine katk salayan deerli meslektam sayn Atakan DN Bey Efendiye sonsuz teekkr bir bor bilirim.

Sabit DOKUYAN Kayseri 2009

iii

KNC DNYA SAVAI SIRASINDA TRK-ALMAN LKLER VE BU SRECE MLLYET-TURANCI GRLERN ETKLER Sabit DOKUYAN ZET

Osmanl mparatorluunun dalma srecine girdii 19. yzylda Almanya, Avrupada yeni bir g olarak ortaya kmtr. Dnya siyasetinde kendisine yer edinmeye alan Almanya, I. Dnya Savann kmasnda etkin bir rol oynamtr. Kendi amalar dorultusunda Osmanl Devletini de savaa srkleyen Almanlar, sava sonrasnda imzaladklar Versailles Antlamas ile bir sreliine dnya siyaset sahnesinden ekilmitir. Yklan Osmanl Devletinin yerine ise Trkiye Cumhuriyeti Devleti kurulmutur. Yeni kurulmu olan Trkiye Cumhuriyeti Devleti, d siyasetinde bar yanls bir politika izlemitir. 20. yzylda etkin hale gelen milliyetilik anlay Trk i politikasnda da yerini bulmutur. 1933 ylnda Almanyada iktidara gelen Hitler ve onun ynetimde uygulamaya alt Nasyonal Sosyalist anlay, Trkiye zerinde etkinlik kurmaya almtr. Almanyann takip ettii rk politikalar dnyay yeni bir savan ierisine srklemitir. Almanya Yeni Dnya Dzeni idealini

gerekletirebilmek iin Trkiyeyi de kendi yannda savaa srklemeye almtr. 1939 ylanda Avrupada balayan ve ksa srede Avrupa dna tanan II. Dnya Sava srasnda Trk politikaclar, izledikleri etkin tarafszlk siyasetiyle, Trkiyeyi savan darsnda tutmay baarmlardr. II. Dnya Sava srasnda Trkiyede canlanmaya balayan Turanclk anlay Almanya tarafndan desteklenmitir. Trkiye dnda ve zellikle Rus topraklarnda yaayan Trk halklarnn gelecei konusunda sz sahibi olmak isteyen Turanc evreler, Trkiyenin Almanya yannda savaa girmesi iin faaliyetlerde bulunmulardr. Hkmet ve ordu ierisinde de etkin duruma gelen Turanclar, birok Trk aydnnn da desteiyle olduka glenmilerdir. Basn organlarnn da destekledii bu gurup, Trkiyenin izledii d siyasetin bir paras haline gelmitir. Savan Mttefik devletler lehine gelimeye balad 1943 ylnda, Trkiyedeki Turanclara kar hkmetin izledii lml politikada bir azalma grlmtr. Mttefik devletlerin ve zellikle Sovyet Rusyann basklar sonrasnda Turanc evreler tasfiye edilmeye balanmtr. Anahtar Kelimeler: Trk- Alman likileri, II. Dnya Sava, Turanclk, D Trkler.

iv

TURKISHGERMAN

RELATIONS

DURING

WORLD

WAR

II

AND

INFLUENCE OF NATIONALIST - TURANIST VIEWS ON THIS PROCESS Sabit DOKUYAN ABSTRACT Germany appeared as a new power in Europe in 19th century in which Ottoman Empire was on the brink of disintegration. Germany trying to get a position in the world politics, took an effective role in the burst out of World War II. Furthermore dragging the Ottoman Empire to the war, Germany left the politic stage for a while with the Versailles Treaty signed aftermath of the war. In the place of the collapsed Ottoman Empire, Turkish Republic was founded. New founded Turkey followed a peaceful approach in its foreign policy. The concept of Nationalism that became active in 20th century, held its actual position in Turkish domestic policy. Hitler came to power in Germany in 1933. Hitler and his National Socialist approach that was attempted to apply in government, took some steps to be influential also in Turkey. The racist policies of Germany induced the world into a new war. With the intent of implementing its goal New World Formation Germany gave a run to persuade Turkey to be an ally. With their drastic neutrality approach, Turkish politics managed to be out of World War II that started in 1939 in Europe and immediately widened outside Europe. The concept of Turanism that arose in Turkey during World War II was backed up by Germany. Turanian circuits demanding to have a right about on the future of Turkish folk living outside Turkey especially in Russian territory had been onset of making Turkey be with Germany at the war. Turanian people, dominant in government and also in the army, became pretty mighty with the backing of Turkish intellectual. Moreover it also gained real support of the media. As a result it became a component of the foreign policy that Turkey followed. In the year 1943 in which the war began to work out in favor of Ally Countries, there was seen a reduction in the moderate policy that the government in Turkey upheld towards Turanian. Key words: Turkish- German Relations, World War II, Turanism, External Turks

NDEKLER

NSZ..ii ZET........iii ABSTRACT.....iv NDEKLER..v GR.viii 1- GENEL BLGLER.....ix 2- YNTEMLER.....ix 3- BULGULAR.....x

BRNC BLM

18711939 YILLARI ARASINDA TRK-ALMAN LKLER 1.1. Otto von Bismarkn Babakanl Dneminde Almanyann Osmanl Politikas (18621890)...............................................................................................................1 1.1.1. Von Der Goltz Paa ve Trk-Alman Askeri likileri.5 1.2. mparator II. Wilhelm ve Sultan II. Abdlhamit Dneminde Siyasi ve Ekonomik likiler...8 1.2.1 Badat Demiryollar Projesi...13 1.3. II. Merutiyet Sonras ve I. Dnya Sava Yllarnda Trk-Alman likileri..16 1.3.1. Liman von Sanders Paann Trk-Alman likilerindeki Yeri21 1.4. 19191933 Yllar Arasnda Trk Alman likileri..23 1.5. Nasyonal Sosyalizm ve Hitler ktidar..27 1.6. 19331939 Yllar Arasnda Trk-Alman likileri..31 1.6.1. 1933 Yl niversite Reformu, Alman Bilim Adamlar ve Trk-Alman Kltr likileri37 1.7. Atatrkn D Siyaset Anlay ve Almanya...41

vi

KNC BLM

II. DNYA SAVAI YILLARINDA TRK-ALMAN LKLER 2.1. II. Dnya Sava ncesi Avrupada ve Trkiyede Genel Durum...43 2.2. 19391941 Yllar Arasnda Trk-Alman likileri..46 2.3. 19411943 Yllar Arasnda Trk-Alman likileri..58 2.4. 19431945 Yllar Arasnda Trk-Alman likileri..61

NC BLM

MLLYETLK-TRKLK VE TURANCILIK KAVRAMLARI 3.1. Millet Kavram.67 3.1.1. Milliyetilik Kavram...71 3.1.2. Milliyetiliin Snflandrlmas73 3.1.3. Trk Tarihinde Milliyetilik..75 3.2. Trk ve Trklk Kavramlar.80 3.2.1.Osmanl Devletinde Trklk Hareketleri..82 3.2.2.Cumhuriyet Dnemi Trklk Hareketleri( 19231945).88 3.3. Turan ve Turanclk Kavramlar...91 3.3.1.Trkiye Dnda Trklk-Turanclk Hareketleri...93

DRDNC BLM

TURANCILIK FKRNN II. DNYA SAVAI SIRASINDA TRK VE DI POLTKASINA ETKLER 4.1. II. Dnya Sava ncesi Dnemde Trkiyede Turanc Fikirlerin Yaylmas.97 4.2. Savan Balad ve Almanya Lehine Devam Ettii Srete Trk Hkmeti ve Resmi evrelerin Turancla Yaklam..100 4.3. II. Dnya Sava Srasnda Gayri Resmi evrelerin Turancla Bak..106 4.4. D Trkler Meselesinin Almanya ve Sovyet Rusya Tarafndan Kullanlmaya allmas.113 4.5. II. Dnya Savanda Alman stnlnn Sona Ermesi ve Trk Hkmetinin Turanclara Kar Temkinli Yaklam..114

vii

4.5.1. Trkiyede Bulunan Turanc evrelerin Tasfiyesi Sreci...120 SONU..129 BBLYOGRAFYA...132 NDEKS.....................140 EKLER..144 ZGEM...155

viii

GR

Dalma srecine giren Osmanl mparatorluu, 19. yzyln son eyreinde, siyasi birliini yeni tamamlam olan Almanyay bir kurtarc olarak grmtr. Osmanl Devletinin Almanyay bir kurtarc olarak grmesi ok daha eski tarihlere (18.yzyln ilk yarsna) dayanr. 1718de Prusya Krall ile diplomatik ilikiler balam, 1761de Dostluk ve Ticaret Antlamas ile ilikiler st seviyelere kmtr. III. Mustafann (17171774) II. Friedrichten mneccim istemesi ve Friedrichin ona; a) Tecrbe ve tarih, b) Ordunun hazr olmas, c) Hazinenin dolu olmas, balklar altnda anahtar yardmc tavsiye etmesi olay, bu dnem iinde gereklemitir. Bu yakn diyalog, 30 Ocak 1790 tarihli Osmanl-Prusya ttifakna giden yolu amtr. 19. yzylda ilikiler artmaya devam etmi ve II. Mahmut, Alman yneticilerden askeri bir heyet talebinde bulunmutur1. Sultan Abdlaziz ise, 1867 ylnda Fransaya dzenledii gezi dnnde, Prusya kral I. Wilhelmle grerek iki devlet arasndaki ilikileri artrma gayreti ierisine girmitir. II. Wilhelmin tahta gemesiyle birlikte Almanyann Osmanl Devletine yaklamnda byk deiimler grlmtr. I. Dnya Savann temellerinin atld bu dnemde, siyasi yalnzlk ierisinde bulunan Osmanl Devleti, Almanyaya doru hzl bir yaknlama srecine girmitir. Her iki devleti de skntl bir srece sokan bu yaknlama II. Dnya Sava ncesinde de yeni bir ivme kazanmtr.

Mustafa Balcolu; I.Dnya savandaki Trk-Alman likilerinin Atatrk Dnemine Uzanan Glgesi Atatrk 4. Uluslar aras Kongresi Bildiriler, Cilt I, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2000, s. 583.

ix

1- GENEL BLGLER Bu alma ilk olarak; Almanyann siyasi birliini kurmas sonras balayan TrkAlman ilikilerinin, II. Dnya Sava sonuna kadar sren gidiatn deerlendirmeyi amalamtr. ki devletin siyasal, kltrel, askeri ve ekonomik ilikileri bir btn olarak verilmeye allmtr. 20. yzyln ilk yarsnda gerekleen iki dnya sava da bu ilikilerin deerlendirilmesi konusunda nemli bir yere sahiptir. Bu yzyln siyasi konjonktrnde; var olma mcadelesi veren milletlerin yan sra, smrgecilik amalarn tatmin etmeye alan milletler de mevcut olmutur. Trk milleti iin skntl bir sre olan bu dnem, dnya siyaseti iin de pek rahat atlatlamamtr. Almanya, Trk halklarn kendi karlar dorultusunda kullanmaya alt iki dnya savandan da baarszlkla ayrlmtr. Trk milletinin en hassas ynlerinden birisi olan milliyetilik unsurlar, Alman emperyalizminin amalarna alet edilmeye allmtr. zellikle Turanclk konusu ok hassas ve bir o kadar da d etkilere ak bir konudur. Hem Trk-Alman ilikileri, hem de bu srete cereyan eden Trk milliyetilik hareketleri bu tezin temelini oluturmaktadr.

2- YNTEMLER Trk-Alman ilikilerinin siyasi ynden incelenmesi amacyla yaplan aratrmalarda ok fazla kaynak sknts ekilmemitir. Ankara Milli Ktphane, Erciyes niversitesi Merkez ve lahiyat Fakltesi ktphanelerinden kaynak kitaplar temin edilmitir. Milliyetilik, Trklk ve Turanclk konularnn incelenmesi konusunda ise olduka skntl bir sre yaanmtr. Elde edilen kaynaklarn byk bir blm birbirini tekrarlayan ve temel birka kaynaa dayandrlm eserlerdir. Ziya Gkalp, Yusuf Akura ve Sadri Maksudi Arsaln eserleri temel kaynaklar olarak kullanlmtr. Bu kaynaklara dayanan bilgilerin srekli olarak tekrar edilmesi tezin analizi aamasnda glkler yaratmtr. Turanclk konusunun II. Dnya Sava ierisindeki neminin olduka fazla olmasnn yan sra, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin sava ierisindeki konumunun belirlenmesinde de nemli bir yeri vardr. Bu konuyla ilgili olarak; dnemin basnyayn organlar, Alman kaynaklar, Trk siyasi nderlerinin grleri, Turanc

evrelerin rettii kaynaklar olduka fazladr. Dnemin objektif bir deerlendirmeye tabi tutulabilmesi iin, bu geni yelpazedeki kaynaklarn incelenmesi gerekmektedir. Kaynaklarn tmne ulamann gl nedeniyle, konunun aydnlatlabilmesi iin ne kan kaynaklardan yaralanlmaya allmtr. zellikle gazeteler, bu dnemin en iyi ekilde tanmlanmasnda nemli bir yere sahiptir. Dnemin nde gelen gazeteleri: Cumhuriyet, Ulus, Vatan ve Tan gazeteleri incelenmeye allmtr. Cumhuriyet, Ulus ve Tan gazetelerinin tez almas olarak birka defa incelenmi olmas dolaysyla, tekrardan kanmak iin, fazlaca kullanlmamaya allmtr. Dnemle ilgili olarak herhangi bir teze tam olarak kaynaklk etmemi olan Vatan Gazetesinden daha fazla yaralanlmtr. 1939 -1945 yllar aras dnemin Vatan Gazetesindeki yansmalar, genel olarak dnemin basn anlayn temsil etmektedir. Hazrlanan tez sadece gazeteler ekseninde bir inceleme amac tamadndan dolay, elde edilen bilgilerin bir blm kullanlmtr. Babakanlk Cumhuriyet Arivi katalogunda yaplan kaynak taramas sonucunda ok fazla kullanlacak belge elde edilememitir. Arivde daha ok; Turanc evrelerin 1943 ve 1944 yllar ierisinde, hkmet tarafndan tasfiye edilmesi iin uygulanan yasaklamalarla ilgili belgelere rastlanmtr. O dneme ait ngiliz Gizli Servisi ve Alman Dileri Bakanlna ait gizli belgelerin Trke tercmeleri de tez ierisinde yararlanlan kaynaklar arasndadr. I.Dnya Sava ncesine ait Trk-Alman ilikilerinin sbjektif bir deerlendirmesi olarak Goltz Paann hatratndan faydalanlmtr. Mustafa Kemal Atatrkn sylev, deme ve uygulamalar da iki dnya sava arasndaki dnemi aydnlatmada nemli bir yere sahip olmutur. II. Dnya Savann bir siyaseti gzyle deerlendirilmesi yaklamnda ise smet nnnn sylev, deme ve hatralar kullanlmaya allmtr.

3. BULGULAR Osmanl Devleti yneticileri I. Dnya Sava ncesinde, Almanlarn istekleriyle siyasi tercihlerini belirlemi ve bunun sonrasnda ise Anadoluda yaayan Trk Milleti iin skntl bir sre cereyan etmitir. II. Dnya Sava srasnda ayn hatalar tekrarlamaktan kanan Trkiye Cumhuriyeti Devleti ynetici kadrosu, uygulad siyasi manevralarla tm dnyaya rnek olabilecek bir d siyaset anlay benimsemitir. ve d siyaset unsurlarnn bamsz hareket edemeyecei ilkesi II. Dnya Sava srasnda bir kez daha ispat edilmitir. Dnem siyasetilerinin en zayf noktas ise; Milliyeti duygulara sahip olan evreleri sava sonrasnda dlamaya alm olmasdr.

xi

CHP yneticilerinin izledii bu yanl siyaset, partinin iktidar kaybetmesine neden olmutur.

BRNC BLM

18711939 YILLARI ARASINDA TRK-ALMAN LKLER

Almanyann 19. yzylda sahip olduu smrge miktar, yeni kurulmu ve smrgecilie ihtiya duyan Alman Devletini tatmin edecek seviyelere ulaamamtr. Alman Devleti, bu dnemde dier smrgeci devletlere gre ok farkl bir yol takip etmitir. Almanlar smrecekleri blge halklarna, onlara yardm iin geldiklerini sylemiler ve karlkl yardmlama bahanesiyle gelime aamasndaki lkeler zerinde nfuzlarn artrmaya almlardr. Bu modern bir smrge almasdr ve 20. yzyl boyunca birok smrgeci g tarafndan ska kullanlmtr. ngiltere tarafndan Osmanl Devletinin btnl ilkesi terk edilirken, Almanya II. Wilhelm (Friedrich Wilhelm Viktor Albert von Pressel) nderliinde bu btnle sk skya bal olduunu her frsatta yinelemitir. Yeni kurulan gen Alman Devleti, Otto von Bismarkn babakanl zamannda, Osmanl Devleti ile ilgili pek fazla mdahale ve giriimde bulunmamtr. II. Wilhelmin srar zerine bu yaklam deimi ve Almanyann yaylm alanlarnn banda Osmanl topraklar gelmitir2.

1.1. Otto von Bismarkn Babakanl Dneminde Almanyann Osmanl Politikas (18621890) 1815 ylnda doan Bismarkn siyasi kariyeri, 1847 ylnda Prusya Meclisine ye olmasyla balamtr. 18591862 yllar arasnda Petersburgda elilik grevindeyken, Rusya ile Prusya arasndaki dostluk ilikilerini artrmaya almtr. Alman Birliini gerekletirmeyi hayatnn tek amac haline getiren Bismark, bu hedefine babakanl srasnda ulamtr. 1862 Ekim aynda babakan ve dileri bakan olarak hkmetin
2

Lothar Rathmann; Berlin Badat Alman Emperyalizminin Trkiyeye Girii, Belge Yaynlar, stanbul 1982, s. 7.

bana geen Otto von Bismark, 1890a kadar Alman Birliinin salanmas ve gelitirilmesi iin byk abalar sarf etmitir. Bismark, 16 Ocak 1871de Alman Devletlerini bir araya toplayarak I. Wilhelme krallk tacn giydirmitir. Almanya bu dnemde Fransay esas dman olarak grmtr. 1871 ylnda Fransa karsnda alnan Alman galibiyeti sonras gcn kantlayan Alman ynetimi, bundan sonraki aamada Fransann intikam alma isteinin olup olmad endiesini srekli tamtr. Fransann haricinde, Avrupa iinde veya dnda doabilecek bir kargaa ortamnda, Alman siyasi birliinin yeniden bozulabilecei korkusu, Bismark bar yanls bir d politika takip etmeye zorlamtr. Kurulan Alman Birlii ilk yllarnda zayf olduu iin, bu srete oluabilecek Almanya kart bir cephe bu birlii databilirdi. Zaten birlik kendi ierisinde baz sorunlara sahipti. zellikle gney Alman topluluklar Katolikti ve Fransann etkisi bu blgelerde olduka fazla grlmekteydi. Protestan olan kuzey Alman topluluklarnn gneye hkim olmas, uzun ve skntl bir sre gerektirmekteydi. Bu srete, Bismark tarafndan Katoliklere bask uygulanm ve Alman Birliinin i sorunlar bu ekilde halledilmeye allmtr3. Bismark, d siyasette Avusturya ve Rusyay desteklemi ve bu devletlerin Osmanl Devleti zerine bask kurmalarna mdahale etmemitir. Bu siyasi tercih, Osmanl Devletinin aleyhine olmutur. 1880li yllarda Osmanl Devletinin Alman desteini kazanma istei ve askeri heyet daveti, Trk-Alman yaknlamas sonucunu dourmutur. Osmanl Devletinin smrgeler yolu zerinde bulunmas, Almanya iin nemli bir yaknlama nedeni olmutur 4. Bismarkn, glenebilmek iin bar yanls bir tavr izlemesi ve Ruslarn boazlar zerindeki isteklerini olumlu karlayp desteklemesi fazla uzun srmemitir. Bu siyaset 1878 tarihli Ayastefonos Antlamas ile Rusya'nn Osmanl Devleti zerindeki hkimiyetinin artmasna kadar devam etmitir. Rusyann Akdenize doru yayl siyaseti, Alman ynetiminde tedirginlie yol amtr. Alman ynetimi bundan sonraki srete; bozulan Almanya-Rusya mnasebetlerinde, Osmanl Devletini yanda olarak

Fahir Armaolu; 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 300301. 4 Veli Ylmaz; I.Dnya Harbinde Trk-Alman ttifak ve Askeri Yardmlar, Cem Ofset, stanbul 1933, s. 25.

grmtr5. 93 Harbi (18771878 Osmanl-Rus Sava) sonras Rusya ile Osmanl Devleti arasnda imzalanan Ayastefonos Antlamasnn yeniden dzenlenmesi iin toplanan Berlin Kongresi (13 Haziran 1978) ile birlikte Avrupa devletleri, Rusyaya verilen imtiyazlardan olduka rahatsz olduklarn ifade etmilerdir. Kongre sresince Bismark kongreye arln koymu ve istekleri dorultusunda kongreye yn vermitir. Bismark, Osmanl destekisi grnerek, bu devletle kuraca ileriki dnem ilikilere zemin hazrlam ve Almanlarn Trklerle tek dost lke olduunun vurgusunu yapmaya almtr. Kongre kesinlikle Alman istekleri ve karlar dorultusunda sona ermi, ngiltere ve Fransa istedikleri ekilde kongreye hkim olamamlardr6. Kongre sonunda Berlin Antlamas imzalanmtr (13 Temmuz 1878). Berlin Antlamas ncesi Almanlar, Avusturya ve Rusya ile ortak hareket etme istei tarken antlama sonrasnda; Ruslar, Balkan topraklarndaki istekleri nedeniyle Almanya ve Avusturyaya ters dmtr. Bundan sonraki aamada, Almanyann yaklaaca yeni devlet Osmanl Devleti olmutur. Almanlar, Alman subaylarnn destei ve nderliinde yetimi bir Trk ordusunun, kolayca Rusyayla ba edebilecei ve Almanyann rahat bir ekilde bu blgeye hkim olabilecei fikrini benimsemitir. Bu plan her ne kadar uygun gzkse de, Bismark Osmanl Devletine gvenerek Rusya ile olan ilikilerini koparmamtr7. 1878 Berlin Kongresi ile deien siyasi dengeler sonrasnda, ngiltere ve Fransa, Osmanl Devletinden desteini ekmitir. zellikle Ruslar karsnda, Osmanl Devletinin topak btnln koruma prensibinden vazgeilmitir. Avusturya-Macaristann Bosna-Hersek zerindeki hkimiyet abalar, ngiltere ve Fransann Balkan devletlerini desteklemesi sonrasnda Osmanl Devleti Almanyann yanna doru itilmitir8. Alman d siyasetinde denge politikasn ihtiyatla srdrmek isteyen Bismark, zellikle Fransa ve Rusya arasnda skmadan ve ift cepheli bir savaa srklenmeden devletin d siyasetini oluturmaya almtr. Bu ileri grl ve temkinli siyaset daha sonraki
Sezen Kl; Trk-Alman likileri ve Trkiyedeki Alman Okullar (1852den 1945e Kadar ), Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2005, s. 1112. 6 Burhan Ouz; Yzyllar Boyunca Alman Gerei ve Trkler, Can Matbaa, stanbul 1983, s. 115. 7 Murat zyksel; Anadolu ve Badat Demiryollar, Arba Yaynlar, stanbul 1988, s. 35. 8 lber Ortayl; Osmanl mparatorluu ve Alman Diplomasisi -Drang Nach Osten-, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre Sempozyumu Teblileri, 1999, s. 215.
5

dnemlerde II. Wilhelm tarafndan uygulanmam ve Bismarkn korktuu durum I. Dnya Sava srasnda Almanlarn bana gelmitir. Bismark sonras srete II. Wilhelm douya doru hzl bir alm geekletirmitir9. Osmanl Devleti ile Almanya arasnda bir snrn olmay Bismarkn Osmanlya olan ilgisini zayf tutmutur. Yeni kurulmu olan Alman Birliinin hammadde ve pazar ihtiyac daha tam olarak belirmediinden, Osmanl Devletinin kymeti bu dnemde pek anlalmamtr. Bu dncenin tam ztt bir dnceye sahip olan II. Abdlhamit ise, Osmanl Devletinin geleceini tamamen Almanyada grmtr. O kadar ki; Almanlarn Berlin Kongresinde Osmanl aleyhinde sergiledii, BosnaHersekin Avusturyaya verilmesi giriimi dahi Abdlhamitin bu dncesini deitirmemitir. Almanlarn, Mslman lkelerde kolonilerinin olmamas, ngiltereye ve Fransaya kar olan gvensizlik Osmanl Devletini Almanyaya daha ok yaklatrmtr. II. Abdlhamit Almanyay, tam bir Panislamizm taraftar ve destekisi olarak grmtr10. Osmanl mparatorluu; ngiltere, Fransa ve Rusyann basklar ile hzl bir yklma srecine girmitir. Bu aamada, Osmanl yneticilerinin Almanyay kendilerine yakn olarak grmeleri en mantkl seenek olarak ne kmtr. Ucuz sanayi rnleri satan ve Osmanlnn rettii hammaddeye dorudan talip olan Almanya, Osmanl iin aranan bir ittifak devleti olmutur. ki lke arasndaki ticaret, daha ok Almanya lehine olmu ve bu olumsuz tablo Trk tarafnca pek dikkate alnmamtr. zellikle demiryolu ann oluturulmas ve Trk askerinin Almanlar tarafndan, ilerde kendi karlar dorultusunda kullanlacak bir ekilde, yetitirilmesi Osmanl Devletini farknda olmadan Almanyann nfuzu altna sokmutur. 1888 ylnda II. Wilhelmin tahta k, Bismarkn istifasna giden yolu amtr. 26 yl boyunca Alman d politikasn adeta tek bana ynlendirmi olan Bismarkla yeni imparator, birok konuda anlamazla dmtr. Bismark, srekli olarak Rus desteini kaybetmemeye almtr. mparator ise, Avusturya desteinin yeterli olaca grnde srar etmitir. Bu Pancermen bloa Rusyann deil, denizlerde gl olan ngilterenin katlmas Wilhelm tarafndan uygun grlmtr. Ayrca gen imparator,
9

10

Burhan Ouz; Yzyllar Boyunca Alman Gerei ve Trkler, s. 129. Yavuz zgldr; Trk Alman likileri (19231945), Genelkurmay Basmevi, Ankara 1993, s. 8.

Bismarkn aksine, Avrupann dna alp dnya devleti olma arzusu tamtr. II. Wilhelm bu srete; Rusya ile olan yaknlamay azaltm, ngiltereyi yanna ekme abalarnda ise baar kazanamamtr11. Bismark, II. Wilhelmin bu ilikiler stratejisini beenmemi ve zellikle Rus dmanl kazanlmamas ynndeki tavsiyeleri ise Wilhelmi ikna etmemitir. Osmanl ile kurulacak olan ilikilere kar kan Bismark, 1890 ylnda grevden alnmtr. Bu olayla birlikte, Almanyann Osmanl Devleti ile kuraca ilikilere kar kabilecek bir g de kalmamtr12.

1.1.1. Von Der Goltz Paa ve Trk-Alman Askeri likileri 1890 yl itibariyle, Almanyann Osmanl Devletine yaklama gayretleri Wilhelmin yeni Osmanl politikasnn sonucu olarak grlmtr. Hammadde ve pazar imknlar fazla olan ve yalnzla itilmi Osmanl Devleti, her trl ittifaka ve kuraca ittifaklar iin de her trl fedakrla hazr hale gelmitir. zellikle stratejik anlamda nemli bir corafyaya yaylm olan Osmanl Devleti; ngiltere, Rusya ve Fransaya kar takip edilecek Alman siyasetinde nemli bir koz olarak dnlmtr. Zaman gelince ise, Osmanl Devletinin tamamen Alman Devletine balanmas planlanmtr. Bu karlarla dolu politik yaklam, her eyi gze alan II. Abdlhamit tarafndan, olumsuz sonular pek de dikkate alnmadan, kabul edilmitir. Bu yaknlamann ilk adm olarak ise en uygun frsat 93 Harbi sonrasnda domutur. Sava sonras perian olan Osmanl ordusunun dzenlenmesi iin Almanyadan askeri heyet talep edilmitir. Her trl tavizin verildii ve tek tarafl isteklerin Alman tarafnca dayatld bu yaknlama, Osmanl Devleti iin skntl bir srecin balangc olmutur. yle ki; bu subaylar Osmanl subaylarndan daha yksek bir maala ve her trl sorunda ise Almanyaya bal olmak kaydyla, stelik de rtbeleri ykseltilerek Osmanl ordusuna katlmlardr13. Alman bykelisi Kont Hatzfeld askeri heyetin arlmasnda etkin olmu ve Alman yetkililere arda bulunarak, Osmanl Devletine bir askeri heyetin gnderilmesi srarn ylmadan srdrmtr. Bu gayretlerinin sonucu olarak, Sultan II. Abdlhamiti
11 12

Fahir Armaolu; 20. Yzyl Siyasi Tarihi (19141995), Alkm Yaynevi, stanbul 2005, s. 29. Edward Mead Earle; Badat Demir Yolu Sava, Milliyet Yaynlar, stanbul 1972, s. 53. 13 Yavuz zgldr; Trk Alman , s. 10.

de ikna etmi ve Almanyadan askeri heyet armasna arac olmutur. II. Abdlhamit, iyi ilikilerin balangc olarak Almanyadan 1880 ylnda askeri ve sivil uzmanlar davet etmi, bu davete cevap 2 yl sonra gelmitir. 1882 ylnda gelen ilk heyet Albay Khler, Yzba Kamphvener, Yzba von Hobe ve Yzba Ristow olmak zere 4 kiiden olumutur14. 1883 ylnda ise, gerek manada Osmanl askeri yapsn etkileyecek olan Baron von der Goltz nderliinde bir heyet Anadoluya gnderilmitir. 1895 ylna kadar grev yapan Goltz Paa, kinci Merutiyet sonras (19091911 yllar arasnda) da Osmanl Devleti ordusunda grev almtr. Goltz, I. Dnya Sava yllarnda tekrar gelmi ve 1916 ylnda 6. Ordu komutan iken Badatta lmtr. Von der Goltz Paann sevecen ve iyi niyetli gzken yaklam sonras, Almanlarn Osmanl Devleti zerindeki askeri etkinlii art gstermitir15. Gelen subaylara sunulan cazip imknlar, Alman subaylarnn Osmanl ordusuna katlmalarnda tevik edici bir rol oynamtr. Fakat esas olarak Osmanl yneticilerinin amac, Almanya ile kurulacak siyasi ve ekonomik ilikilerin gelecei olmutur16. Her ne kadar ticari ilikiler 18801888 yllar arsnda istenen dzeye ulamasa da, Alman askeri heyetinin 1882 ylnda Osmanl topraklarna geliiyle beraber, askeri ilikiler hz kazanmtr. Gelen askeri heyetlerle birlikte Alman silah sanayisi iin de yeni ve byk bir pazar ortaya kmtr17. Fransz subaylar 1870 ylna kadar Osmanl ordusunu modernize etmekle uramlar fakat bu subaylar Fransa-Prusya Sava nedeniyle lkelerine dnmlerdir. Alman subaylarnn Osmanl topraklarna gelii ve bu subaylarn etkinliklerinin zaman ierisinde artmasyla beraber Alman silah sanayisi, silah piyasasn ngiliz ve Fransz tccarlarn elinden almtr. Alman subaylar ou zaman bir askerden ok bir siyaseti gibi davranmlar, Osmanl yneticileri ve subaylar arasnda Alman hayranln st seviyelere karmlardr18. Von der Goltz Paann heyeti, Almanyadan gelen dier askeri heyetlere gre daha itibarl bir yere sahip olmutur. Alman askeri heyeti bakan Khlerin lm zerine heyet bakan olan Goltz Paa, ksa zamanda sevilen bir ahs haline gelmitir. Osmanl askeri kadrosu zerinde ok fazla etkiye sahip olmasna ramen, Trk ordusunun
Faruk Ylmaz; mparatorluk Dnemi Trk-Alman likileri (Goltz Paann Hatrat), Berikan Yaynlar, Ankara 2004, s. 10. 15 Edward Mead Earle; Badat , s. 53. 16 Sezen Kl; Trk Alman likileri , s. 15. 17 Murat zyksel; Anadolu , s. 50. 18 Sezen Kl; Trk Alman likileri , s. 21.
14

ileyiine yabanc olan Paann kontrat, 1895 ylna kadar kez uzatlmtr. Goltz Paa bu srete, Alman-Trk ilikilerinin kuvvetlendirilmesine gayret gstermitir. Trk dostu olarak grnen Paa, Osmanl Devleti ierisinde gerekleen her trl siyasi gelimeyi Almanyaya rapor etmi, yapt tm askeri reformlarn hemen ardndan da Almanyadan ykl silah almna arac olmutur. Paa bu giriimleriyle Osmanl Devletini; siyasi, ekonomik ve askeri anlamda Almanyann ellerine teslim etmekten ekinmemitir. zellikle 1897 ylnda yapt bir aklamada; Trklerin stanbulu terk etmesi gerekliliini ve Trk unsurlarn sadece Anadolu ve Mezopotamyada yaayabileceklerini vurgulamtr. Bu aklamalar Goltz Paann Trklere kar nasl bir dnce ierisinde olduunu gstermitir19. Goltz, zellikle gen Osmanl subaylar zerinde tam bir Alman hayranl oluturmu ve onlar etkilemitir. II. Abdlhamitin uygulad denge siyaseti yerine Alman yaknl salamaya almtr. Abdlhamit bu srete, Almanyaya baz Trk subaylarn gndermek istemi ve bu istei 1889 ylnda Almanya tarafndan kabul edilmitir20. Bu dnem Goltz Paann izlenimleriyle deerlendirilecek olunursa; Goltz Paa Abdlhamitin orduya kar temkinli yaklam ve ihtilal korkusu yznden gereken slahat yapamadndan ikyeti olmutur. Paa, bir arkadana yazd mektupta: stediimi gstermek ve retmek isteim her ey de serbest deilim. demitir. Padiahn tedirginlii yznden bir ey yapamadn ve eski korkularn devam ettiini sk sk vurgulamtr21. II. Abdlhamit; ngiltere, Fransa ve Rusya karsnda bir denge salayabilmek amacyla Alman askeri desteine byk nem vermitir. Fakat farknda olmadan Almanyann karlarna araclk yapmtr. Von der Goltzun geliiyle birlikte, askeri alanda uygulanan teknik almalar ve verilen askeri eitim tamamen Alman usullerine gre ekillenmeye balamtr. Goltz, Berlin Harp Akademisini rnek alp Osmanl Harp Akademisini dzeltmeye almtr. Paann 1895 ylnda grevinden ayrlp Almanyaya gitmesinden sonra, geride yine onun yerletirdii sistemi devam ettirecek Alman subaylar grevlerine devam etmitir22.

19 20

Yavuz zgldr; Trk Alman , s. 13. Veli Ylmaz; I.Dnya Harbinde , s. 45. 21 Ruhi Turfan; Tarihte Trk Alman Dostluk likileri, Nurettin Uycan Kitaplk, stanbul 1969, s. 57. 22 Faruk Ylmaz; mparatorluk Dnemi , s. 10.

1.2. mparator II. Wilhelm ve Sultan II. Abdlhamit Dneminde Siyasi ve Ekonomik likiler Alman siyasetiler 1878 ylnda imzalanan Berlin Antlamas ile birlikte; Osmanl Devletinin Almanya kart bir cephede yer almas ya da her hangi bir ekilde igal edilmesi sonrasnda, Almanyann durumunun ok zorlaacan ve bir kskaca doru srkleneceini anlamlardr. Bu nedenle antlamay takip eden srete Almanya; Osmanl Devletinin askeri ve ekonomik geliimine katkda bulunmak, Badat Demiryolunu ina etmek ve Osmanl topraklarna heyetler gndermek gibi nemli giriimlerde bulunmulardr. zellikle Balkan topraklarnda sava olaslnn artmas sonrasnda Osmanlnn yalnz kalmas ve Ruslarn blge zerindeki emelleri Almanlar iyice tedirgin etmi, Osmanl Devletine daha ok yaklatrmtr. Bu srete Osmanl Devleti ierisinde cereyan eden slamclk ve Turanclk akmlar Almanlar tarafndan desteklenmi ve Almanya hedeflerine ulamak iin daha fazla gayret gstermeye almtr23. 1888 ylnda II. Wilhelmin imparatorluk koltuuna oturmasyla birlikte, Osmanl Devleti-Almanya ilikilerinde yepyeni bir dnem balamtr. Wilhelm, Bismarkn temkinli politikasnn tam tersine, daha yaylmac bir siyaset taraftar olmutur. Welpolitik olarak bilinen bu yaylmac siyasetin temelinde; Almanlarn byyen ekonomisi, artan nfusu ve hammadde ihtiyalar yer almtr. zellikle byk bir sratle gelien Alman endstrisinin ihtiya duyduu hammaddeler, ok abuk olarak elde edilmek istenmitir. II. Wilhelm, Bismarkn cesaret edemedii smrgecilik hareketine, heyecanl bir ekilde, olanca dikkatini ve mesaisini harcamtr. mparator, Bismark dneminde nemsenmeyen Osmanl Devletine byk nem vermi ve bu devletle kurduu ilikilerden olabildiince fayda salamaya almtr. Dnyann deiik blgelerinde paylalm olan smrgelerin aksine, az kullanlm ve igal edilmemi Osmanl topraklar Almanlar iin bulunmaz bir frsat olmutur24. Bismark dneminde elde edilen smrgeler (Kamerun, Togo, Yeni Gine ) yerlemeye uygun olmad iin yeni yaylm alanlarna ihtiya duyulmutur. Hem II. Wilhelm hem de II Abdlhamit bir diyalog ortam oluturma istei ierisine girmilerdir. Bunun
23 24

Kazm Karabekir; Tarih Boyunca Trk Alman likileri, Emre Yaynlar, stanbul 2001, s. 140. Murat zyksel; Anadolu , s. 41.

sonucu olarak ta; 1889 ylnda Wilhelmin birinci stanbul ziyaretinin gereklemesi, 1890 ylnda Ticaret Antlamasnn yaplmas, Haydarpaa-zmit-Ankara demiryolu inaat imtiyaznn Alman sermayesine verilmesi gibi bir seri giriimde bulunulmutur. Bylece Almanya bar yoluyla yaylma imkn bulmutur. Almanlar; bankalar, ticarethaneler, okullar, hastaneler am ve Osmanl denizlerinde liman iletmeciliine de balamlardr. Almanyann esas amac Berlin-Badat Demiryolunun inas olmutur. Bylece; hem zengin Anadolu kaynaklar kullanlacak, hem de ngiltereye kolayca darbe vurulmu olacakt. Osmanl Devleti iin ise; Askeri sevkyatlarn rahat yaplmas, seferberlik ilanndaki kolaylklar ve Almanyann Osmanlya baml hale gelmesi konular demiryollarnn yaplmas ynnde ok nemli bir yere sahip olmutur25. II Wilhelmle beraber deien Osmanl-Alman ilikileri, Almanlar lehine salam temellere oturtulmu, Trk tarafnn karlar ise ok fazla dikkate alnmamtr. Almanlar, dnyann drt bir yannda ticari, siyasi ve askeri faaliyetlerini hzlandrm ve dnya liderlii iin ngiltere ile yarr konuma gelmitir. Alman byk elisi olarak stanbula atanan ve tam bir smrge fanatii olan Marshall von Bieberstein (1897) Trk-Alman ilikilerini ok daha ileri seviyelere tamaya almtr26. 1860l yllardan itibaren, kutsal topraklar olarak bilinen Kuds ve civarnda Alman misyonerler grlmtr. Misyonerler, yeteri kadar oalmasalar da II. Abdlhamiti tedirgin etmeye ve bunlara kar tedbir almaya yneltmitir. Hristiyan unsurlara toprak satlar durdurulmutur. 1896 ylnda Kudste her eyiyle tam teekkll bir klliye ina etmi olan Alman misyonerler, 1910 ylna geldiinde yakn doudaki en kalabalk misyoner grubunu oluturmulardr. Bismarkn ynetimden ayrld 1890l yllarda Alman misyonerlik faaliyetlerinin art gstermesi, Almanlarn smrgecilik yarna ge ama hzl bir giri yapnn bir kant olmutur. Almanlar, Yahudileri lkelerinden kovarak Kuds ve civarna yerletirmilerdir. Bylece hem kendi ekonomik yklerinden kurtulmular, hem de Yahudi halklarn daha sonraki dnemlerde kendi karlar dorultusunda kullanmay planlamlardr27. Osmanl Devleti her ynden sknt ierisinde olmakla beraber, ekonomik alanlardaki
25 26

Veli Ylmaz; I.Dnya Harbinde , s. 28. Edward Mead Earle; Badat , s. 53. 27 Burhan Ouz; Yzyllar Boyunca , s. 141.

10

skntlar en st dzeye kmtr. Demiryollarnn inas iin yaplan harcamalar ve d borlar ekonomiyi zor duruma sokmutur. II. Abdlhamit devlet politikas olarak slamclk fikrini benimsemi ve bu politika Almanyann slam corafyas zerindeki emellerine harfiyen uymutur. Almanlar; slam topluluklarn Osmanl Devletinin yardmyla ngiltere ve Fransaya kar kkrtp, bu blgelerdeki smrgeleri ele geirmek niyeti ierisine girmilerdir28. 1885ten itibaren Osmanl ticaret piyasasnda Alman etkinlii o kadar artmtr ki; ngiliz kuma olarak bilinen ve rakipsiz kabul edilen kumalar karsnda Alman kumalar rakip olmaya balamtr. Alman bankalar da Osmanl piyasasn ele geirmek iin byk gayretler ierisine girmilerdir. Alman-ngiliz ticari rekabeti st seviyelere karak, ngiliz tccarlarn rahatsz edecek duruma gelmitir. 1898 ylnda ngilterede yaynlanan gazetelerde, Osmanl topraklarndaki ngiliz-Fransz ticari stnlnn 10 yl ierisinde nasl azald anlatlmtr. Trk maden ve petrol rezervleri, Almanlarn itahn kabartan ve yatrm amalarna hizmet edecek unsurlar olarak grlmtr. zellikle Badat Demiryollar evresindeki alanlarda petrol ve maden arama almalar da Alman tekeline alnmaya allmtr. Fakat maden iletmecilii ve aranmas konularnda nemli bir Alman yatrmna o dnem iinde pek fazla rastlanlmamtr29. II. Wilhelmin 18 Ekim 1898 ylnda ikinci kez stanbula gelmesiyle birlikte, byk Alman smrgecilik hareketinin Anadolu ve Ortadou kolunun hayata geirilmesi iin nemli bir adm atlmtr. Bu igal, dostluk grnts altnda yaplacak olan bir igal hareketi olmutur. Ziyaret esnasnda Almanlarn Badat Demiryollar imtiyazn ilk kez aldklar ve Alman silah fabrikas Kruppa ykl miktarda silah siparii verildii grlmtr. stanbuldan Kudse geen Kayzer, Avrupa devletlerinin endieli bekleyileri arasnda, slam dnyasnn Almanlarn dostu olduunu aklamtr. Wilhelmin gerekletirdii stanbul ve Kuds ziyaretlerinin temel amac; Anadolu ve Ortadou halklarnn sempatisini kazanp, istila ve smrge ncesi uygun ortam yaratmak olmutur30. Alman Kayzerinin ziyaretleri adeta ova dnm ve halifenin en yakn dostu olduunu aklayarak ta ziyaretinin amacna ynelik bir tavr

28 29

Sezen Kl; Trk Alman likileri , s. 15. Sezen Kl; Trk Alman likileri , s. 46. 30 Kazm Karabekir; Tarih Boyunca , s. 155.

11

sergilemitir31. II. Wilhelmin stanbulu ziyareti, Osmanl Devletinin zor durumda olduunun bilinmesiyle dorudan ilgili bir giriim olmutur. Kayzer, sknt ve yalnzlk ierisindeki Osmanl Devletinin bu zayf ann iyi deerlendirmitir. Fransa Napolyonla birlikte Osmanl Devletine kar dmanca bir tavr izlemi, ngiltere ise toprak btnlnn korunmas konusunda artk Osmanl iin dayanak olmaktan kmtr. Almanya Trklerin bu politik yalnzln doldurmak istemitir. Osmanl Devletinin de dier devletlerin olumsuz yaklamlar sonrasnda Almanya ile yaknlamas kanlmaz olmutur. II. Wilhelmin 1898 ylnda yapt ziyaretin zamanlamas gerekten ok ilgi ekici olmutur. Bu dnemde Osmanl Devleti Ermenilerle uramaktayd. ngiltere ve Fransa ise Ermeniler lehine Osmanl Devletine tepki gstermiler, siyasi bask kurmaya almlardr. Kuds ziyaret eden Kayzer, hem Protestanlarn hem de Mslmanlarn sempatisini kazanmay amalarken, siyasi destee muhta olan Osmanl yneticilerinin de gvenini kazanmtr32. Wilhelmin 1898 ylnda yapt gezi; Almanlarn 300 milyonluk Mslman topluluunu desteklediini gstermek ve de Berlin-Badat Demiryolu imtiyazn almak iin iyi bir frsat olmutur. ngiltere, Fransa ve Rusya bu gelime zerine Osmanl Devletine kar ykc bir siyaset izlemeye balamtr. Osmanl Devletinin denge siyasetini srdrmesini isteyen II. Abdlhamit, tamamen Almanya bamll yerine, yeri geldike ngiltere, Fransa ve Rusya ile de iliki kurmaya almtr. Fakat aralarnda ciddi skntlar yaanmam olan ve ortak menfaatlerin olduu Almanya en nemli mttefik olarak grlmtr. Fransa bu konuda rahatszlk duymu ve Almanyann Anadoluya hkim olmaya almasn kabullenememitir. zellikle stanbul, zmit, Ankara ve Konya demiryollar imtiyaznn Almanyaya verilmesiyle rahatszlk iyice artmtr33. II. Wilhelmin II. Abdlhamit ile samimiyet kurmas ve bunu takip eden zamanlarda birok siyasi, askeri ve ekonomik imtiyazlar pe pee almas, Almanlarn amalarna hzla ilerlediklerinin nemli gstergeleri olmutur. zellikle Alman silah sanayisinin
31 32

Edward Mead Earle; Badat , s. 57. Oral Sander; Ankann Ykselii ve D (Osmanl Diplomasisi Tarihi zerine Bir Deneme), Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1987, s. 166. 33 Orhan Kololu; Avrupa Kskacnda Abdlhamit, letiim Yaynlar, stanbul 2005, s. 203.

12

Osmanl Devletine aktt ykl miktardaki silahlar, Almanlar iin iyi bir pazar olutururken, Osmanl Devletini de her ynyle kontrol altna alma frsat vermitir. Ayrca, bankalar ve bankerler her trl artlar zorlayarak Osmanl ekonomisi ierisindeki yerlerini alp birok imtiyazlar koparmlardr. Almanlar bunlarn yan sra; telgraf ve haberleme andaki ngiliz tekelini de krmak iin byk bir aba ierisine girmitir. Yirminci yzyln ilk yllarna gelindiinde; ngilizler, Ruslar ve Franszlar Osmanl Devletinden olduka uzaklamlar, Almanlar ise hem askeri hem de ekonomik ynden Trk tarafn nfuzlar altna almlardr34. Trk ordusuna; Liman von Sanders, Goltz Paa ve saysz Alman generalin katlmas, Trk paralarnn Alman silahlarna akmas Fransay iyice tedirgin etmitir. Bu durum yklmakta olan Osmanl Devletinin yeniden canlanmasna neden olduu iin, II. Abdlhamite ve Almanyaya kar Fransann gsterdii tepki iyice artmtr. Fransa, gelien olaylar karsnda borlar konusunu gndeme getirerek Osmanl Devletini sktrp Alman rekabetini bertaraf etmek istemitir. Donanmasn Akdenize gnderen Fransa, Osmanl Devletinde grev alan baz elilerini ekerek Osmanl yneticilerini korkutmaya ve yanna ekmeye almtr35. Sonu olarak Trk-Alman ilikileri, 19. yzylda yeni bir srece girmitir. Siyasal ilikiler askeri ve teknik ibirliine dnmtr. Goltz Paann gelii, Badat Demiryolu almalar, Konya Ovas Sulama Kanallar Projesi ilikileri iyice arttrmtr. Bu sre zarfnda baz Anadolu tarihi miras Almanyaya tanmtr(Truva Hazineleri, Zeus Tapna). stanbulda Alman okullar alm, Trk subaylar Almanyada eitim grmek iin gnderilmitir. Bu gelimelerin doal bir sonucu olarak da Fransz hayranl yerini Alman hayranlna brakmaya balamtr36. Almanlar kesinlikle Osmanl Devletinin toprak btnlnn devam etmesini istemilerdir. Almanlarn buradaki esas amalar ise; zaman ierisinde bu topraklarda artacak olan Alman etkinlii ve gc sayesinde, Anadolu topraklarndan daha ok pay koparabilmek olmutur. Bu nedenle Osmanl Devletinin erken dal, Almanlarn istedii pay

Kazm Karabekir; Tarih Boyunca , s. 161. Orhan Kololu; Avrupa , s. 215. 36 Faruk en; Atatrk Dnemi Trk Alman likileri, Atatrk 4. Uluslararas Kongresi Bildiriler, Cilt I, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2000, s. 548 549.
35

34

13

alamamasna neden olabilirdi37.

1.2.1. Badat Demiryollar Projesi Almanlar, Osmanl topraklarnn zorla alnmas yolunu tercih etmeyerek, iyi niyetli ve dostane yaklamlarla smrgeletirme yntemini denemilerdir. zellikle Badat Demiryolu almalarnn balad 1903 ylnda, Almanlar bu giriimi bir dostluk simgesi olarak gstermeye almlardr. Fakat herkesin aka bildii bir ey vard ki o da; Almanlarn yaam sahalarn Osmanl aleyhine gelitirmek zorunda olduklaryd. Osmanl Devleti ile birlikte Bulgaristan, Romanya ve Avusturya-Macaristan devletleri de Almanlarn bar yoluyla szma giriimlerine maruz kalmlardr. Hem askeri hem ekonomik gcyle Almanya, bu devletleri nfuzu altna alm ve dnya savana srklemitir38. Almanlarn Hayat Sahas39 uygulamas iin alm yeri olarak grdkleri Osmanl topraklarnn, istenilen vazifeyi tam olarak yerine getirebilmesi iin, ulamn tam ve kesintisiz olmas gerekmitir. Bu ulam a da, kolay ina edilen ve gvenli bir yol olan demiryoluyla salanmaya allmtr. Almanlar bu yolu planlarken; siyasi, askeri ve ekonomik faydalar hesap ederek byk hayallere kaplmlardr. Demiryollar sayesinde ok az kullanlan Anadolunun bereketli topraklar ve madenlerinin yan sra, ngiliz ve Fransz smrgelerine giden yollarn kontrol de Almanlarn eline geecek ve Alman Devleti siyasi bir stnlk kazanacakt. Bu demiryolu ann yaplmas iin gereken cret Osmanl Devletinden salanacana gre, harcama yaplmadan hedefe ulalarak iki ynl bir zafer kazanlacakt. Almanyann Badat Demiryolu iin Osmanl Devletinden ald ykl miktarlardaki parayla, Osmanl Devleti tek bana kendi demiryolunu ina edebilirdi. Bu denen miktarlar direkt olarak halkn srtna yeni vergi ykleri getirmekteydi40.

Burhan Ouz; Yzyllar Boyunca , s. 143. Burhan Ouz; Yzyllar Boyunca , s. 135. 39 Friedrich Ratzel (18441904) Siyasi Corafya, Donanmalar ve Dnya Tarihi kitaplarnda devleti bir saks ierisinde bymeye alan iee benzetmitir. Ratzele gre devlet canl bir organizma gibi evreye yaylma ve igal etme eilimi tar. lk olarak Birinci Dnya Savandan ksa bir sre nce ortaya atlm olan bu fikre gre Ratzel; Avrupa, Asya ve Afrikay Hayat Sahas olarak adlandrmtr. Ayrntl bilgi iin baknz: Trkkaya Atav; kinci Dnya Sava, Birey Toplum Yaynlar, Ankara 1985, s. 7. , Ayrca; http://www.teori.org/index.php?option=com_content&task=view&id=238&Itemid=2 40 Burhan Ouz; Yzyllar Boyunca , s. 167.
38

37

14

1888 ylnda, Avusturyadan balayp stanbula uzanan ark Demiryollar ulama almtr. Bu olay, Osmanl Devleti tarafndan ok nemli bir dneme olarak kabul edilmi ve Avrupada derin yanklar uyandrmtr. Osmanl Devletinin, Anadoluda ve Asya topraklarnda demiryolu ann olmay byk bir eksiklikti ve bu eksiklii giderme hevesi, stanbula kadar gelen ark Demiryollar sayesinde st seviyelere kmtr. Osmanl Devletinin snrlar ierisinde var olan kstl demiryolu hatlarnn iletmesi de ounlukla ngiliz ve Franszlarn elindeydi41. 1888 yl itibariyle ortaya kan Deutsche Bank, II. Wilhelmin iktidaryla birlikte douya ynelim politikasnn en byk silah olmutur. Badat Demiryolu projesi, bu banka araclyla Alman politikasnn simgesi haline gelmitir. 6 Ekim 1888 tarihinde Haydarpaa-zmit Demiryolu mtiyazat Antlamas kabul edilmi ve bu antlamann kapsam zaman ierisinde genileterek, Berlinden Badata uzanacak ekle sokulmaya allmtr. Osmanl Devleti de bir sre sonra demiryollarndan kazan salamaya balam ve ayrca bu yollarn getii yerlerdeki tarm retimi de olaan st derecelerde art gstermitir42. II. Abdlhamitin esas hedefi, stanbulu Basra Krfezine balayacak bir demiryolu a olmutur. Bu hayal, II. Wilhelmin de en nemli hayallerinden biriydi. ngiliz ve Amerikan giriimciler bu istei hayata geirme frsatn karnca, her ey Almanlarn istei dorultusunda gitmeye balamtr. Alman sermayesine demiryolu hattn Ankaraya uzatma imtiyaz verilmi ve bylece Alman demiryolu almalar hz kazanmtr. Almanlar, demiryollarnn salayaca faydalar ok iyi grm ve frsat da iyi deerlendirmilerdir. Sultan Abdlhamiti heyecanlandran demiryolu projesi ok hzl ilerlemi ve 1893 ylnda Anakaraya ilk tren gelmitir. Almanlar 5 yl gibi ksa bir sre ierisinde(18881893), daha nce hibir ekilde etkinliklerinin bulunmad Anadolu Demir Yollar iletmeciliinde bir anda ilk sraya oturmular, dikkatleri ve pheleri zerlerine ekmeye balamlardr. Bu zafere mkfat olarak Sultan II. Abdlhamit, Almanlara zengin gney Anadolu topraklarndan geen Eskiehir-Konya Demiryolu mtiyazn da vermitir43. Almanlar 1892 ylnda zmit-Ankara, 1896

41 42

Edward Mead Earle; Badat , s. 40. Sezen Kl; Trk Alman likileri , s. 42. 43 Edward Mead Earle; Badat , s. 4444.

15

ylnda Eskiehir-Konya demiryollarn tamamlamlardr44. Alman demiryollarnn kuruluu, Alman tccarlarnn da dikkatini Anadoluya ekmi ve onlar yatrm yapmaya tevik etmitir. Bylece, Osmanl Devleti zerindeki Alman etkisi ekonomik ynden de art gstermitir. Almanyann Trkiyeye ihracat, 1888 1893 yllar arasnda yaklak yzde yz elli, Trkiyeden ithalat ise yzde yedi yz orannda artmtr. Deutsche Bankn bu ithalat ve ihracat art srasnda Alman tccarlara verdii imknlar gz ard edilemeyecek seviyelerde olmutur. Banka, Alman nfuzunun yaylmas amac dorultusunda, elinden gelen fedakrl sonuna kadar yapm ve Almanyann deniz ar lkelerle ilikilerini artrmaya azami gayret sarf etmitir45. Alman misyonerler de Badat Demiryolu hatt yardmyla, dzenlemeyi planladklar kltrel ve ekonomik etkinliklerle Osmanl halk zerindeki etkilerini artrma abas iine girmilerdir. 1844 ylnda Osmanl topraklarnda alan Alman nfusu alt yz civarndayken, bu say 1904 ylnda on iki bin rakamn amtr46. II. Abdlhamitin demiryollar imtiyaz konusunda Almanlar tercih etmesinde, bu devletin gerek hedeflerini belli etmemi olmasnn da nemli bir etkisi olmutur. Alman Devleti, grnrde Osmanl Devletinin toprak btnln savunmutur. Fakat Badat Demiryolu, Welpolitikin bir paras haline gelmitir. Demiryollarnn getii yerler Almanyann nfuz alan olarak kabul edilmitir. Ayrca Almanya demiryollar araclyla gcn Yakndou ve Asyaya tayacak ve ngiliz Smrge mparatorluu bir sre sonra yklm olacakt. Almanlar iin Osmanl demiryollar nemli bir ticari datm aracyken, Osmanl Devleti iin ise bu yollar; mparatorluun dalmasnn yavalatlmas anlamn tamtr.47. Osmanl Devleti snrlar ierisinde bulunan demiryollar ve teknolojileri, Alman diplomasisinin nemli bir uzants olmutur. Osmanl Devleti zellikle askeri, ticari ve zirai maddeler tanmas iin Berlin-Badat Demiryoluna ihtiya duymutur. Abdlhamit dneminde, Almanyann Osmanlya yaknlamas ngiltere, Fransa ve Rusyann Osmanl Devleti zerindeki basklarn azaltm ve denge politikasnn olumasna zemin hazrlamtr. Bu denge politikas, II. Abdlhamit dnemi sonras
44 45

Ruhi Turfan; Tarihte , s. 53. Edward Mead Earle; Badat , s. 48. 46 Sezen Kl; Trk Alman likileri , s. 33. 47 Oral Sander; Ankann Ykselii , s. 167.

16

ar Alman hayranl yznden tamamen yklmtr. Almanlarn abartl vaatleri Osmanly, zellikle Ortadouda, yanl politikalara itmi ve hi olmamas gereken bir ekilde I. Dnya Savana srklemitir48.

1.3. II. Merutiyet Sonras ve I. Dnya Sava Yllarnda Trk-Alman likileri II. Merutiyetin ilan ile birlikte ksa bir sre kesintiye urayan Trk-Alman ilikileri, ttihatlarn Alman hayranl sonucu eskisine oranla aratarak devam etmitir. Limon von Sanders ve Enver Paann etkisi altnda ekillenen Trk-Alman ilikileri, iki devletin beraber savaa girmesiyle Almanyann istedii ekilde hedefine ulamtr49. Trk-Alman askeri ilikileri, 1909da ateemiliter olarak Almanyaya giden Enver Paann gayretleriyle hzl bir geliim srecine girmitir. II. Wilhelm, Enver Paaya gereken ilgi ve alakay gstermi, Trkleri kendi taraflarnda grme isteini sk sk tekrar etmi ve Osmanl Devletinin adn ise Enverland olarak telaffuz etmeye balamtr50. II. Merutiyetin ilannn hemen ardndan, Osmanl d siyasetinde Almanya tarafndan ngiltere ve Fransa tarafna doru bir yneli grlmtr. II. Abdlhamitin Almanlara yakn bir duru sergilemi olmas, Abdlhamiti sevmeyen Merutiyetilerin Almanyaya olumsuz bir yaklam ierisinde bulunmalarna neden olmutur. Almanlara verilen imtiyazlar pheyle karlanmaya balanmtr. ngilizler bu yeni rejimi desteklerken, Almanlar iin ise umut krc bir durum ortaya kmtr. Ayrca bu dnemde, Almanlarn mttefiki olan Avusturya-Macaristan, talya ve Bulgaristan devletlerinin Osmanlya kar tutumlar Almanlar iyice zor duruma sokmu ve Osmanl Devleti zerinden kurduklar hayallere glge drmtr51. zellikle Badat Demiryollar imtiyaznn Osmanl aleyhinde olduu gr, Merutiyetilerce kabul grm ve imtiyaz sahibi Almanlara kar Trk siyasetiler nyarglyla yaklamtr. Demiryollar szlemesinin gizli tutulmas Almanlara kar pheci yaklaan ttihat ve Terakkicileri iyice tedirgin etmitir. Demiryolu yapmnn ok pahal olmas da bu kar geliin bir nedeni olarak gsterilmitir. Ayrca, II.
48 49

lber Ortayl; Osmanl mparatorluu , s. 220. Lothar Rathmann; Berlin Badat , s. 10. 50 Veli Ylmaz; I.Dnya Harbinde , s. 45. 51 Murat zyksel; Anadolu , s. 215.

17

Abdlhamitin Almanlara verdii arkeolojik kaz yapma ve bu kazlar esnasnda bulunan eserleri yurt dna karma izni ttihatlar tarafndan kaldrlmtr. 1908 yl Eyll aynda patlak veren demiryolu iileri grevi de hem Trk-Alman ilikilerini sekteye uratm, hem de Badat Demiryolu projesini erteletmitir52. Merutiyetin ilan sonras; Avusturya-Macaristann Bosna-Herseki ilhak etmesi, Bulgaristann bamsz olmas gibi Osmanl Devleti aleyhinde olan gelimeler de Almanya ile Osmanl ynetimi arasndaki ilikilerin aksamasna neden olmutur. Balkanlardaki kayplara sessiz kalan Almanlarn dostluuna olan inancn azalmas, Osmanl Devletinin skntl artlardan doan ihtiyalar nedeniyle fazla uzun srmemitir. 1910 ylna gelindiinde, zor durumda olan Osmanl btesi iin ngilizlerin ve Franszlarn yapmad yardm Almanlar koulsuz yapmlar ve tekrar Osmanl siyasetilerinin gvenini kazanmlardr. ngilizlerin Yunanistan Girit konusunda desteklemeleri ve 31 Mart Vakasnda ngiliz parmann olmas Almanlara olan yaknlamay hzlandrmtr. Goltz Paann da byk gayreti ve almalar sonucu bu yaknlk derecesi iyice artmtr. Osmanl Devleti, Balkan topraklarn kaybedince daha ok Turanclk etkisinde kalm ve Almanlar Osmanlya kaybedilen topraklarn yerine Kafkaslardan ve Asyadan alnacak topraklar vaat etmitir53. Ruslara kar Trk sava tecrbesinden yararlanmak isteyen Almanlar, ngilizlere kar ise halifenin dini gcne gvenmilerdir. Enver Paann nazarnda ise Almanya, Avrupann en gl devleti durumuna gelmitir. Enver Paaya gre Almanlar kabilecek bir dnya savan kesinlikle kazanacak, bylece ngilterenin Osmanl d politikasnda 1878 sonras bolatt yeri Almanya dolduracaktr. Almanya bu srete ekonomik bakmdan Osmanl zerinde etkin hale gelmi ve ayrca Rusyaya kar da bir sigorta grevi stlenmitir. Osmanl Devleti, kabilecek bir savata hangi bloa yaklaacana tam olarak karar verememitir. Yalnz kalp paralanmak korkusu da kararsz politika izlenmesine neden olan faktrlerden biri olmutur. Osmanl Devleti nce ngiltereye yaklamtr. Bunun nedenine gelince; talya Trablusgarp alm, Avusturya Bosna Herseki ilhak etmiti. Osmanl Devleti Almanyaya sempati duysa da bu iki devletin tutumu Osmanl Devletini ngiltereye yaklatrmtr. 1911 yl Ekim aynda, Osmanl Devletinin ngiltereye yapt teklif reddedilmitir. 1914 yl Temmuz
52 53

Murat zyksel; Anadolu , s. 221. Sezen Kl; Trk Alman likileri , s. 48.

18

aynda Fransaya da teklif gtrlmtr. Osmanl Devleti bu teklifleri yaparken, Almanyann kolayca sktrlmas iin Osmanlya ihtiya duyulacan srekli olarak vurgulamtr. Fransa ise mttefiki Rusyann istemedii byle bir ittifaka yakn olmadn belirtmitir54. kma ihtimali glenen bir sava ncesinde ngiltere ve Fransann Osmanl Devletinin ittifak teklifini reddetmesiyle, Osmanl yneticileri Almanyaya ynelmeyi uygun grmlerdir. Almanyann, kacak sava kesin kazanaca gr hzla kabul grmeye balamtr. Daha sava balamadan Almanyann kazanaca grnn Osmanl yneticileri ve subaylar arasndaki yaygnl, I. Dnya Savanda Osmanl Devletinin sava kaybetmesinin nemli nedenlerinden birisi olmutur55. 1914 yl Temmuz aynda, dnyada oluan scak siyasi atmosferde yalnz kalmak istemeyen Osmanl Devleti, ok abuk olmak kaydyla, ittifak aray ierisine girmi ve tamamen Alman isteklerinden oluan bir antlamay imzalama gibi byk bir hatann yaplmasna giden yolu amtr. Almanlarn planlarna gre; Almanya Rus harbine girerse Osmanl da bu savaa dhil olmaldr. Osmanl Devleti yneticileri, kabilecek bir savata mutlaka taraf olma gerekliliine inanmlard. Hlbuki sava d kalma yolu tercih edilmi olsayd, belki de Almanyaya kar koulsuz olarak imzalanlan ittifak anlamasndan doacak zararlardan daha az zarara uranlacakt. Almanlar, Osmanl Devletinin savan ilk anndan itibaren savaa girmesini ve sava yklerinin bir blmnn bu devlete ykmasn planlamlard. Bunun aksi bir durumda ise Osmanl Devletini, Rus igaline kar yalnz brakacaklar tehdidinde bulunmulard56. Almanyann tehditleri gittike artm ve Osmanl Devleti hzla savaa srklenmitir. Artan basklar sonucu, ekonomik skntlar ierisinde bouan Osmanl Devleti iin en kar yol olarak savaa girmek grnmtr57. Almanya I.Dnya Sava balangcnda ikili bir siyaset takip etmitir. Almanlar, Liman von Sandersi gnderip Osmanl ordusunu glendirmek ve ordu zerindeki etkinliklerini arttrmak isterken, dier taraftan da ngiltere ile 15 Haziran 1914 ylnda gizli bir antlama yapmlardr. Bu antlamaya gre; Osmanl Devleti sava sonras
54 55

Oral Sander; Ankann Ykselii , s. 183. Sezen Kl; Trk Alman likileri , s. 53. 56 Yavuz zgldr; Trk Alman , s. 24. 57 Yavuz zgldr; Trk Alman , s. 32.

19

ayakta kalabilirse, Almanya bu devlet zerinde etkinliini kuracak, eer paralanrsa en nemli pay alacakt. Rusya ise zellikle Boazlar ve stanbul konusunda Almanyann Osmanl Devleti zerindeki etkinliinden ve gelecek planlarndan olduka rahatsz olmutur58. Alman paalarn kendi aralarndaki ekimeleri, Osmanl ordularnda kargaaya neden olmutur. Ayrca Trk subaylarla yaanan anlamazlklar da zaten zor artlarda savaa hazrlanan Trk ordusunu iyice ypratmtr. Osmanlnn, Almanya ve Avusturya ile ittifak giriimleri ilk nce Avusturya araclyla balamtr. Almanya askeri ve ekonomik ynden zayf grd Osmanl Devletiyle yaknlamay nceleri pek uygun grmemitir. 25 Temmuz 1914te Almanya ile ittifak grmeleri iin padiahtan izin kmtr. Osmanl ynetimindeki etkin kiilerden olan Sadrazam Sait Halim Paa, Talat Bey, Halil Bey ve Enver Paa Almanya ile olan bu yaknlamadan en ok memnun olan kiiler olmutur59. I.Dnya Sava ncesi Almanlar, Osmanl mparatorluunu kendi karlar iin bir vasta, ngiltere, Fransa ve Rusyaya kar ise bir koz olarak grmlerdir. Bu amalar dorultusunda zellikle; boazlar, Osmanl ordusu ve ekonomik alanlarda Osmanl Devletini elde tutmak iin ciddi giriimlerde bulunmulardr. Osmanl Devletinin savaa sokulmasyla beraber Almanya ve Avusturyann yklerinin hafifleyecei, boazlarn kontrolnn ele geirilmesiyle de Rusyann desteksiz kalaca Almanlar tarafndan ngrlmtr. Almanlar, Osmanl Devletiyle anlama srecine

girdiklerinde tam olarak bu devlete umut balamamlar, sradan bir ibirlii gibi grdkleri bu ittifakn tesinde, esas umutlarn yapacaklar savaa ve alnacak zaferlere balamlardr. yle ki, kapitlasyonlar tek tarafl kaldrdn syleyen Trk yneticilerine ncelikle Almanlar tepki gstermi ve bu konuyu daha sonra grme arzusunu belirtmilerdir60. Almanlar, Osmanlnn gsz olmasna ramen yine de faydal olabilecei kansyla yaknlama politikasna hz vermilerdir. ki devlet arasndaki antlama 2 Austos 1914te imzalanmtr. zellikle Ruslara yaplacak saldrya nem veren Almanlar, bu
Oral Sander; Ankann Ykselii , s. 178. smet nn; Hatralar, Bilgi Yaynevi, Ankara 1992, s. 313. 60 Yusuf Hikmet Bayur; Trkiye Devletinin D Siyasas, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1995, s. 9.
59 58

20

esnada Trk yardmna ihtiya duyacaklarn nceden tahmin etmilerdir. ttifak metni, Sait Halim Paann Yenikydeki yalsnda imzalanmtr61. Sadrazam grevden ayrlsa dahi antlama metninin yrrlkte kalmaya devam etmesi iin, iki lke hkmdarnn da antlamay imzalamas salanmtr. Almanya antlamayla birlikte Osmanl topraklarn korumay taahht etmitir62. Osmanl Devletinin ngiltereye sipari ettii iki gemi (Sultan Osman ve Readiye) verilmeyince, Almanyaya ve savaa olan yaknlama daha da artmtr. Almanya ile ittifak imzalannca, Goben ve Breslav isimli iki Alman gemisi Karadenize doru harekete gemitir. ki gemi ksa srede Boazlara girmi ve Osmanl Devleti bu iki gemiyi satn aldn, bu gemilere Yavuz ve Midilli adn verdiini aklamtr. Gemiler, ngilterenin el koyduu iki geminin yerine gelmi olarak kabul edilmitir. Osmanl donanmasnn bana Alman Amiral Wilhelm Souchon getirilmi ve bylece Almanyann Osmanl zerindeki etkisi daha da artmtr. Osmanl hkmeti, Enver Paaya ramen son kez savatan uzak durma abas ierisine girmi ama Almanyadan alnan iki gemi ve mali skntlar mparatorluu savaa srklemitir. Hkmet tarafszlk politikasnda diretirken Enver Paa, Amiral Souchona Rus filosunu ani ekilde bombalamas iznini vermitir. Enver ve Cemal paalarn haberdar olduu bu ani baskn sayesinde, Karadenizde kaybolan Trk stnlnn yeniden kazanlmas planlanmtr. 25 Ekim 1914 ylnda Odessa ve baz Rus limanlar bombalanmtr. Bylece Osmanl Devleti de savaa girmitir63. Osmanl Devletinin savaa girmesi en ok bu devlet zerinde emelleri olan ngiltereyi sevindirmi ve sava sonras Osmanl mparatorluunun nasl paylalaca tartmalar, ngiliz siyasetilerinin gndeminde ne plana kmaya balamtr64. I. Dnya Sava srasnda Alman kamuoyu ve askeri-siyasi otoriteleri, Osmanl ile olan ittifakn bitirilmesi taraftar olmulardr. Osmanl Devleti srekli yardm talep etmi, Almanlar ise bu yardmlar geciktirmilerdir. Hlbuki savaa girmeye cesaret edemeyen Osmanly ikna eden Almanlar, her trl destei verme garantisi de sunmulard. zellikle Ruslara kar yaplan Dou Anadolu savunmasnda, Trk taraf
61 62

smet nn; Hatralar, s. 319. smet nn; Hatralar, s. 316317. 63 Oral Sander; Ankann Ykselii , s. 189. 64 Gotthard Jaeschke: I. ve II. Dnya Savalarnda Trkiye'nin D Politikas, ev. Mihin Lugal, Belleten Dergisi, , Cilt: XLI, say: 164, Trk Tarih Kurumu Yaynevi, Ekim 1977, s. 733745.

21

silahsz

ve

cephanesiz

braklmtr.

Alman

yardmnn

gnderilmemesinin

nedenlerinden birisi olarak ta Osmanl Devletinin, Almanyann smrge haritasnda bulunan Arap topraklarn kaybetmi olmas gsterilebilir65.

1.3.1. Liman von Sanders Paann Trk-Alman likilerindeki Yeri 1882 ylnda balayan Alman askeri heyet transferi Osmanl Devleti iin ok fazla bir fayda salamam olmasna karn, Alman silah teknolojisinin bymesi iin iyi bir pazar oluturmutur. zellikle Osmanl Devletinin Balkan Savalarnda ortaya koyduu baarsz mcadele, Alman yardmnn gerekte ne kadar faydasz olduunun en iyi gstergesi olmutur. Bu durumdan ders karmayan Osmanl ynetimi, 1913 ylnda Trk ordusunun yenilenmesi iin Almanyadan yeni bir askeri heyet talebinde bulunmutur. Alman hayranl ile yetien ve ttihat ve Terakki Cemiyetinde nemli mevkilerde bulunan gen subaylarn ynetimi ele geirmesi, Almanyaya yneliin nn amtr. Almanyadan davet zerine gelen askeri heyetin bakan ise Limon von Sanders olmutur. Kendi lkesinde sevilmeyen ve baarsz kabul edilen bir subay, stanbulda geni yetkilerle donatlm ve Birinci Kolordu Komutanlna

getirilmitir. Heyet, Osmanl ordusunu eitmek ve tehizat bakmndan dzenlemek amacyla gelmitir. Fakat bu amaca asla ulalamam, Paa ve subaylar kendilerini stn grmelerinden dolay Trk askerlerince ok fazla sevilmemilerdir. Heyet, esas grevi olan askeri ilerden ok siyasi konularla daha fazla alakadar olmutur. Osmanl ordusu en kt artlarda ve perian bir halde I. Dnya Savana girmitir66. Liman von Sandersin dhil olduu askeri heyetin gelii Avrupada sknt yaratm ve zellikle Ruslar bu gelimeye tepki gstermitir. ngiltere, Fransa ve Rusyann Alman heyetinden rahatszlk duymas, Liman von Sandersin Enver Paa ve Almanyann stanbul bykelisiyle zaman zaman srtmeleri Osmanl Devletine olduka fazla zarar vermitir. Heyet, Osmanlnn I.Dnya Savana srklenmesinde nemli bir etken olmutur. Harbiye nazrndan sonra en yetkili kii olarak greve balayan (14 Aralk 1913) Liman von Sanders, Birinci Kolordu Komutanlnn yan sra Birinci ve Drdnc Ordular komutanl ve Yldrm Ordular grubu komutanl da

65 66

Burhan Ouz; Yzyllar Boyunca , s. 338. Yavuz zgldr; Trk Alman , s. 18.

22

yapmtr67. Limon von Sanders bakanlnda stanbula gelen heyetin sahip olduu geni yetkiler Enver Paann bile cann skmtr. Alman subaylar, ellerinde bulunan geni yetkiler yardmyla stanbul ve civarnda baar ve etkinlik kazansalar da, devletin uzak topraklarnda pek fazla otorite kuramamlardr. Liman von Sandersin askeri heyet bakan olarak gnderilii, sadece Trk ordusunu glendirmek iin deil, ayn zamanda Trk-Alman ilikilerini artrmak, bunun yan sra da ngilizlerin Osmanl Devleti zerindeki etkinliini denetlemek amalar da tamtr. Alman subaylarnn, sava Almanyann aleyhinde gelitike, Trk subaylara kar tavrlarn sertletirmeleri ve alayc, aalayc bir slup taknmalar Almanlara olan gveni iyice azaltmtr. Alman subaylara verilen geni yetkiler ve Almanlarn sava sonras dnemde Osmanly bir smrge haline getirecei fikri, Trk ve Alman subaylar arasndaki ilikileri olduka germitir68. Liman von Sanders belki askeri anlamda beklenileni verememitir ama Alman nfuzunun arttrlmasnda ve Osmanl Devletinin Almanyann denetimi altna sokulmas almalarnda nemli giriimlerde bulunmutur. Alman subaylarnn Trkleri ve Trk ordusunu beenmemelerine ramen, bu subaylarn katklaryla imzalan 2 Austos 1914 tarihli Trk-Alman ttifak Osmanl Devletini savaa(ykla) srklemitir. Sava srasnda, Trk-Alman subaylarnn srekli olarak bir srtme ierisinde olmas ise; Sarkam, Galiya, Filistin ve Kanal Harektlarnda baarszlk sonucunu dourmutur. Mustafa Kemal Paann; Almanlarn

baaramayacaklarna olan kuvvetli inanc ve anakkale Cephesinde, Liman von Sanders ile dzenli ilikiler kuramamas, sava iinde yetki atmalarna neden olmutur. Mustafa Kemal, Alman subaylar ile atmas sonras Enver Paaya gnderdii raporda; hedefleri farkl olan Alman siyasetinin istekleri karsnda, Trk Milletinin geleceinin feda edilmesinin yanl olduunu dile getirmitir69. Liman von Sandersin yan sra, II. Merutiyetin ilan sonras Goltz Paa da yeniden stanbula gelmitir. Trk-Alman ittifak grmelerinin devam ve askeri heyetlerin almalar iin srekli ziyaretlerde bulunan Paa, I. Dnya Savanda, Osmanl
67 68

Veli Ylmaz; I.Dnya Harbinde , s. 49. Sezen Kl; Trk Alman likileri , s. 54. 69 Mustafa Balcolu; I.Dnya Savandaki , s. 585- 586.

23

Devletinin Almanyann mttefiki olmasnda da nemli bir yere sahip olmutur. Paaya gre Osmanl Devletinin I.Dnya Savanda baarl olabilmesi iin; Osmanl Devleti ierisinde srdrlen Alman faaliyetlerinin baarl olmas

gerekmektedir. Goltz Paa, Padiahn ve Enver Paann itimadn ok ksa bir sre ierisinde kazanmay baarmtr. Goltza gre Osmanl ordu ve donanmas, kesinlikle bir savaa hazr deildi ve Balkan Harbinin etkilerinden tamamen kurtulamamt. Bu tespitin ne kadar doru olduu da savan kaybedilmesiyle anlalmtr70.

1.4. 19191933 Yllar Arasnda Trk-Alman likileri I. Dnya Sava sonras Avusturya-Macaristan ve Osmanl Devleti yklm, Almanya ve Rusyada rejim deimitir. Almanyada imparatorluk yerine cumhuriyet rejimi ynetime hkim olmutur. I. Dnya Sava sonras Avrupadaki bar

dzenlemelerine Almanlar mdahale edememiler, Alman maliyesi ise tamamen bir kmaz ierisine girmitir71. Kaybedilen sava sonras Almanya kendi i siyasetine ynelmi, II. Wilhelmin yerine Weimar Dnemi72 olarak bilinin ve nispeten 1933 sonrasna gre sakin saylabilecek yeni bir sre balamtr. Trk taraf ise; Mondros Atekes Antlamas ile tilaf Devletlerine eski mttefikleriyle grmeme sz vermitir. Yaplan Milli Mcadele ve sonrasnda 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan Bar Antlamasyla birlikte Mondros Mtarekesi geersiz kalm, Almanya ile olan ilikiler tekrar balamtr. Almanlar sava ncesi dnemde olduu gibi, yine Trk topraklarn bir hammadde deposu olarak grmeye balamtr. Trkiye askeri alanda bir Alman yardmnn olmas konusuna, yaad tecrbeler nda, kar km ve ok fazla scak bakmamtr73. I.Dnya Savann bitiiyle Trk-Alman ilikileri belirli bir sre kesilmitir. Alman bykelisi Aralk 1918de stanbuldan ayrlmtr. tilaf Devletleri, sonraki be yllk srete Trk-Alman ilikilerini kendi inisiyatifleri altna almtr. Trkiyede bulunan Alman subay ve grevlileri ksa srede Trkiyeyi terk etmitir. Milli Mcadele
Faruk Ylmaz; mparatorluk Dnemi , s. 67. Mediha Akarslan; Milli Mcadele Devrinde Trk D Politikas, Uluda niversitesi Glendirme Vakf Yayn, Bursa 1990, s. 17. 72 19191933 yllar arasnda Almanyada hkim olan Cumhuriyet ynetimine verilen isimdir. Dnem ismini, meclisin topland Weimar kentinden almtr. Nazi ynetiminin iktidara gelmesiyle dnem son bulmutur. 73 Sezen Kl; Trk-Alman likileri , s. 122.
71 70

24

sresince Trkiye ile Almanya arasnda resmi herhangi bir iliki olmamtr. Trklerin igalciler karsnda kazand zaferler ise Almanyada sevinle karlanmtr. Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas sonrasnda, Almanyada oluan yeni cumhuriyet ynetimi ile Trkiye arasnda iki yeni devlet sfatyla siyasi ve politik ilikiler yeniden balamtr. Almanya ile kurulacak siyasi ve ticari ilikilerin tesinde Trkiye, dnya siyasetinde yalnz kalmak istememitir. Yeni Trk ynetimi, Osmanl Devletinin yapt hataya dmeyerek, Almanlarla ilikilerini salam temellere ve eit fedakrlklara dayandrmaya almtr. Atatrkn kurmak istedii modern ve gl devlet hedefi, Almanyann Trkiye ile olan ilikilerini tekrardan canlandrmtr74. 19231933 yllar arasndaki srete, 19181923 aras dneme nazaran, iki devlet arasndaki ilikilerde ilerlemeler kaydedilmitir. Almanya, sava ncesi dnemde en byk pazar ve hammadde kayna olan Anadoludan vazgeememi ve yeniden glenmenin anahtarlarndan biri olarak Anadolunun sunduu cazip imknlar ok iyi grmtr. 3 Mart 1924 ylnda imzalanan Dostluk Antlamas ile ilikiler nce diplomatik alanda, ilerleyen safhalarda ise dier alanlarda yeniden balamtr. Trkiye, geliebilmek iin ileri dzeydeki Alman teknolojisine, Almanya ise Trkiyenin pazarna ve hammaddesine ihtiya duymutur. 12 Ocak 1927 tarihli kamet Antlamas ile iki taraf birbirine st seviyede yerleme zgrl tanm ve bunun yan sra her iki lke karlkl olarak birbirlerini en imtiyazl devlet olarak kabul etmitir. 16 Mays 1929 tarihinde imzalanan Hakem ve Uzlama Antlamas ile birlikte, iki devlet arasnda doacak anlamazlklarda Uluslar Aras Adalet Divan hakem tayin edilmitir. Bu antlamayla beraber Almanya ile Trkiye arasndaki

problemler eit haklar erevesinde zme kavuturulmaya allmtr. Bylece Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl Devletinde olduu gibi, kendisini dorudan Almanlarn tek tarafl isteklerinin kskacna brakmamtr. 28 Mays 1929 tarihinde imzalanan Konsolosluk Antlamas ile birlikte, konsolosluklarn kurulma artlar ve

konsolosluklarn ama d hareket etmemesi konusu karara balanmtr. Bu antlamann ardndan ilk bykelimiz Korgeneral Kemalettin Sami Gken, 1929 ylnda Berlin'de greve balamtr75.

Ramazan alk; Trk-Alman likileri 19181945, Trkler Ansiklopedisi, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, s. 815817. 75 Yavuz zgldr; Trk Alman , s. 3741.

74

25

ki lke arasndaki ticari ilikileri bir dzene sokmak ve ticari faaliyetlere canllk kazandrmak iin 1927 ile 1930 yllar arasnda eitli antlamalar yaplm, ticari ilikiler tekrar rayna oturtulmaya allmtr. Fakat ticari konularda Almanlar daha karl olmutur. Almanlar Trkiyeden hammadde alm, rettikleri sanayi rnlerini ise ok yksek fiyatlarla Trkiyeye satmtr. Ekonomisini gelitirmek ve yatrmlarn yaygnlatrmak isteyen Trkiye, aleyhinde olan bu ticari ilikiyi srdrmek zorunda kalmtr. Alan Alman bankalar, madencilik iletmeleri ve demiryolu firmalar Trkiyede nemli bir ekonomik gce sahip olmutur. Trkiye gittike Alman ekonomisine baml hale gelmitir76. ki lke arasndaki ilk ticari antlama 12 Ocak 1927 tarihinde imzalanmtr. Antlama araclyla; ticari mallarn trleri, miktarlar ve gmrk vergilerinin uygulan ekilleri belirlenmitir. ki devlet iin karlkl olarak gmrklerde kolaylklar salanmtr. Antlamann ardndan 19281929 yllarnda iki lke aras ticaret hzl bir art gstermitir. rnein, iki lke arasndaki ticaret 1924 ylnda 108,9 milyon Mark deerinde iken, bu miktar 1929da 148 milyon Mark olmutur. Yaplan ticari antlama zaman ierisinde yetersiz kalnca, 1930 ylnda antlama yenilenmi ve antlamann kapsam geniletilmitir77. 1924 ylndan itibaren Anadoluda Alman yatrmlar yeniden grlmeye balanmtr. Geliimini d destek olmadan yrtmeyeceini anlam olan Trkiye de bu yatrmlara acilen ihtiya duymutur. Trk-Alman ticari ilikilerinin yeniden inas ve geliimi konularnda Alman bankalar etkin rol oynamtr. zellikle, Trkiyenin ihtiya duyduu Alman makine sanayi 19261932 yllar arasnda Trkiyeye youn bir giri yapmtr. Tarm alannda makineleme almalar, Alman teknolojisinin yardmlaryla hzlanmtr. Ayrca; tat, elektrik, demiryolu ve kt sanayisinin geliiminde de Alman desteinin nemi aka grlmtr78. Almanyadan, bilgisinden ve tecrbesinden faydalanmak zere eitli alanlarda uzmanlar davet edilmitir. Dhiliye Vekletinin dzenlenmesi ve ardndan, 1926 ylnda, devlet fabrikalar ile ilgili Alman uzmanlarn Trkiyeye arlmaya balanmas birbirini takip eden gelimeler olmutur. Ayrca; maliye, posta, telgraf ve devlet inaatlar konusunda da birok Alman uzman Trkiyeye gelmeye tevik edilmitir.

76 77

Sezen Kl; Trk Alman likileri , s. 125. Yavuz zgldr; Trk-Alman , s. 53. 78 Yavuz zgldr; Trk- Alman , s. 55.

26

1930 ylnda Ankara Yksek Ziraat Enstitsnn kurulmasnda da Alman uzmanlar grev almtr. Birok modern elektrik sanayisinin kuruluu, ticari irketler ve oluumlarda da Alman sermayesi kullanlmtr. Ankara Elektrik TA, Ergani Bakr TA, Bulgar Da Madenleri TA gibi kurumlar bu alanlardaki yatrmlara rnek olarak saylabilir. Demiryolu a iin de Almanyadan kredi alnm, 1926 ylnda Kayseride Junkers firmas desteiyle uak ve uak motoru fabrikas almtr79. 1929 Dnya Ekonomik Buhran, Almanyay byk oranda etkilemi ve tabi ki Almanyadan ekonomik destek gren Trk ekonomisini de byk skntlara sokmutur. Alman bankalarnn zarar etmesi ve eski gcn yitirmesi, bu bankalarn Trklere verdii kredi miktarlarn drmtr. Bu durumun doal bir sonucu olarak da, Trkiyedeki Alman yatrmlarnda bir azalma grlmtr. Krizi takip eden 2 yllk srece bakldnda, iki lke aras ticari ilikilerde de nemli lde dler grlmtr. Kriz, zellikle Trkiyedeki baz mallarn ihracnda kstlamaya gitmeyi zorunlu hale getirmi ve bu da Trk-Alman ticaretini yar yarya azaltmtr. ki lke arasndaki 148 milyon Marklk ticari hacim, 71 milyon Marka kadar bir d sergilemitir. Trkiyedeki Alman bankalar, skntya dtkleri bu srete Trkiyenin yardmyla ayakta kalabilmitir80. I. Dnya Sava sonras dnemde eitli nedenlerden kaynaklanmak zere, Almanya ile Trkiye arasndaki askeri ilikiler ok fazla gelime gsterememitir. Bu nedenlerin banda, her iki lkenin de imzalad ar artlardaki anlamalar gelmitir. Ayrca Alman subaylara duyulan gvensizlik ve bu subaylarn Osmanl Devletini I. Dnya Savana srkledii fikri de iki lke arasnda ki askeri mnasebetlerin tekrardan yerlemesine engel tekil etmitir. 1926 ylndan itibaren isiz veya emekli Alman subaylar, Trkiyedeki harp okullarnda retmenlik yapmak iin ahsi bavurularda bulunmu ve bu okullarda retmen olarak grev almlardr. Alman hkmeti ise, Trkiyede kuraca silah endstrisinin karlln hesap etmi ve tm gcn bu ynde harcamtr. Bu abalar fazla bir sonu vermemi, I. Dnya Sava ncesi salanan askeri ilikiler bir daha ayn seviyeye asla ulaamamtr81.

Faruk en; Atatrk Dnemi , s. 554- 557. Rfat nsoy; Trk-Alman likileri (19231939), Atatrk 4. Uluslararas Kongresi Bildiriler, Cilt I, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2000, s. 574. 81 Yavuz zgldr; Trk Alman , s. 69.
80

79

27

19181933 yllar aras Trk d siyaset anlayna baklacak olursa; sava kaybeden devletler yeni maceralara doru yol alrken, Milli Mcadeleyi kazanp snrlarn belirleyen Trkiye Cumhuriyetinin maceradan uzak, sulh amal bir d politika izledii grlmtr82.

1.5. Nasyonal Sosyalizm ve Hitler ktidar I. Dnya Savandan yenik ayrlan, topraklarn ve hammadde kaynaklarn kaybeden, ordusu datlan ve ar mali yklerin altna sokulan Almanyada, toplumsal bir ayaklanmann olmas kanlmaz olmutur. sizlik ve ekonomik gstergelerin olumsuz gidiat, Almanyada ngiltere ve Fransaya kar dmanlk beslenmesi sonucunu dourmutur. Bu beklenen patlama ise, esas meslei boyaclk ve dekorasyon olan Adolf Hitlerin ne kyla gcn gstermeye balamtr83. 1919 yl Ocak aynda Almanyada, dnyann sonraki 25 yln derinden etkileyecek bir gelime olmu ve Nazi Partisinin temelleri atlmtr. Partiyi kuranlara bakldnda; I. Dnya Sava sonras Alman ordusundan ayrlm olan eski askerler, maceraclar ve toplum ierisinde tahrik unsuru olmay semi olan siyasetiler ne kmtr. 1920 ylna gelindiinde partinin ad Nasyonal Sosyalist Alman i Partisi ( Nazi) olarak deitirilmitir. Yahudilerin, komnistlerin ve parlamenter ynetimin kart bir tavr ierisinde olan partinin esas yelerinden bir olan Hitler, 1923 ylnda bir darbe giriiminde bulunmu, baarsz olunca da hapse atlmtr. Hapishane yllarnda yazd Kavgam84 adl kitap Nasyonal Sosyalizmin temelini oluturmutur85. Hitler, Kavgam adl kitabn yazarken, Aryan Irkn stnln savunan 19. yzyl kitaplarndan olduka fazla etkilenmitir. Bu fikirlerin Hitlerde oluturduu yansmalar, Kavgam kitabnda yeniden ekillenmitir. Askeri gce nem veren Hitler, Nazi Partisine askeri bir hava katmaya alm, yelere askeri niformalar giydirmi
82

Berna Trkdoan; Atatrk Dnemi D Politikas (lke ve Hedefleriyle Dnemin Olaylarna Toplu Bir Bak) , Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2000, s. 232. 83 Cokun ok; Siyasal Tarih (17891950), Ajans Trk Matbaas, Ankara 1961, s. 350. 84 Hitler, Kavgam adl eserinde rklk konusunu detayl olarak incelemitir. Dnyadaki tm bilimsel ve sanatsal gelimelerin temelini Ari Irkna dayandrmtr. Kitapta Yahudilerin dman olarak gsterilmesi ve yok edilmesi gerekliliinin vurgulanmas Almanya ierisindeki Yahudi dmanln krklemitir. Kitap ilk haliyle iki cilt olarak hazrlanmtr. Ayrntl bilgi iin baknz: Adolf Hitler; Kavgam (Mein Kampf ), topya Yaynevi, stanbul 2000. 85 Oral Sander; Siyasi Tarih (19181994), mge Kitabevi Yaynlar, Ankara 1998, s. 20.

28

ve asker gibi selamlama geleneini partiye yerletirmeye allmtr. Hitler, kuvvetli hitabet gcyle Yahudi dmanln krklemi, isizlere i imknlar vereceini belirterek halkn sempatisini kazanmtr. Nazi polisinin hzla halk arasna szmas ve Yahudi kartl, partinin toplum ierisinde geni kitleleri elde tutmasna olanak salamtr86. 1929 Dnya Ekonomik Buhran, Nazi Partisi iin iktidar yolunu amtr. I. Dnya Savandan kalma tamirat borlar, artan ekonomik kriz ve vergilerin hzl ykselii partiye olan ilgiyi st seviyelere karmtr. Versailles Antlamasna duyulan kin, Yahudi-Rus dmanl ve stn rk tartmalarnn da etkileriyle Almanyada yeni bir sre ve dnyada da yeni bir sava atmosferi olumaya balamtr. 1930 ylnda yaplan Almanya seimlerinden Nazi Partisi yzde 18,3 oyla byk bir baar kazanarak km ve milletvekili saysn 12den 107ye karmtr. 1932 ylnda yaplan seimlerde ise Nazi Partisi 230a kard milletvekili saysyla Almanyann en byk partisi haline gelmitir. 30 Ocak 1933 tarihinde babakan olan Adolf Hitlerle birlikte, iktidar Nazilerin eline gemitir. 24 Mart 1933 tarihinde dier tm partileri yasaklayan Hitler, diktatrln 1945 ylna kadar srdrmtr. Nazilletirme almalar 1933 ylndan itibaren tm Almanyaya yaylmtr. Parti, toplumu tmyle etkisi altna alm ve gizli polis tekilat Gestapo yardmyla Alman vatandalarnn faaliyetlerini denetlemeye balamtr. Hitler, ncelikle Versailles Antlamasnn zincirlerini krp tm Alman rklarn birletirmek istemitir87. Alman Reich Adolf Hitler, kendisini tarihi ve tanrsal yetkinlie sahip bir eli olarak grmtr. Avusturyay kendisine balamak iin verdii ltimatomda: Benim tarihi bir misyonum var. Ben bu misyonu gerekletireceim. nk tanr bu misyonu yerine getirmek grevini bana verdi. Benimle beraber olmayan ezilecektir demitir. 12 ubat 1938 tarihinde dnya kamuoyunun duyduu bu szler, gelecek yllarda dnya halklarnn karlaaca skntlar hakknda ipular vermitir88 Hitler; talyan faizmine ok benzeyen Nasyonal Sosyalizm araclyla, tm halkn rahata doyurabilmek iin kendi halkndan olmayanlarn snr d edilmesini iddetle savunmutur. Hitler d politikada ise; I. Dnya Sava sonras yklenen ekonomik,
86 87

Oral Sander; Siyasi Tarih , s. 41. Fahir Armaolu; 20. Yzyl , s. 239241. 88 evket Sreyya Aydemir; kinci Adam, Cilt II, Remzi Kitabevi, stanbul 1993, s. 95.

29

siyasi ve askeri ykmllklerin kaldrlmasn istemitir. Bu snrlamalara kar Almanya, Ren blgesinin igali ve Avusturyann ilhak gibi snr geniletme almalarna balamtr. Almanyann snr belli olmayan yaylma harekt 1 Eyll 1939 tarihinde Polonyaya girmesiyle II. Dnya Savana neden olmutur89. Nasyonal Sosyalizmin temel amalarna baklacak olursa, bu amalar yle sralanabilir: 1. Bamsz ii hareketlerinin basksn ve snflarn ibirliine dayanan kavgasn nleyerek yeni bir politik sistemin kurulmas, 2. Demokrasinin ve parlamenter yapnn ortadan kaldrlmas, 3. retim tekniinin ilerlemesi ve snf elikilerinin artmas sonucu gelien devrimin engellenmesi ve kapitalizmin glendirilmesi, 4. Mali ve sanayi sermayelerinin devlet tekeline alnarak glendirilmesi, 5. Emperyalist bloklarn tek bir birlik iinde merkeziletirilmesi, 6. Kapitalist diktatrln hkim klnmas, 7. Emperyalist srtmelerin doal sonucu olan savaa doru gidilmesi. Saylan bu nitelikler hemen hemen tm kapitalist devletlerde mevcuttu. Fakat Almanlar, parlamenter sistemden ayrlarak kapitalist ve emperyalist bir diktatrlk kurmak istemitir. Nazizmde: Bar hi kimseye fayda getirmez, aksine insan rkna zarar verir anlay yaygnlk kazanmtr 90. Almanyada oluan yeni siyasi anlay en fazla Fransa ve Rusyay korkutmutur. zellikle Fransa, Versailles ile elde ettii Avrupa liderliinin sarslabilecei korkusuna kaplmtr. Hitlerin komnistlere kar ald tavrdan dolay Ruslarn endieleri ise giderek artmtr. Tehlike altnda gzken Rusya-Fransa yaknlam ve daha sonra ngilterenin de katlaca gl bir ittifak olumutur. Rusya, ngiliz destei ve davetiyle 1934 yl Eyll aynda Milletler Cemiyetine dhil olmutur. 1935 ylnda ise Fransa ve Rusya arasnda yardm antlamas imzalanmtr91.

89 90

Cokun ok; Siyasal Tarih , s. 353. Sabiha Sertel; II. Dnya Sava Tarihi, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul 1999, s. 69. 91 Fahir Armaolu; 20. Yzyl , s. 243.

30

Hitlerin nemli d siyaset amalarndan birisi; Nasyonal Sosyalizmin en byk dman olarak gzken Fransa, Sovyet Rusya ve ngiltereyi birbirinden kopararak yok etmek olmutur. Almanlar, dnya zerindeki elikileri yok etmenin tek yolu olarak sava hak olarak kabul etmilerdir. Bu amala hem askeri hem de sivil anlamda byk bir rgtlenme ierisine girilmitir. Bata Almanyann komular olmak zere, tm dnyada Nazi etkinlik alanlar oluturulmaya allmtr. Naziler ite ve dta kendilerine kar gelenleri korkutmaya alm ve toplama kamplarn bu insanlarla doldurmutur. Hitler, nce Orta Avrupay daha sonrada Sovyetler Birliini egemenlii altna almak istemitir92. Hitlerin genel hedefleri yle sralanabilir: 1. Saf Alman rknn oluturulabilmesi iin Slav, Yahudi ve dier alt rklar Almanya iinden temizlenmelidir. Bu amala yaplan almalar sonras birok Alman bilim insan da yurt dna kamak zorunda kalmtr. Trkiye bata olmak zere birok devlete snan bu aydn kiiler, gittikleri yerlerin modernlemesine ve gelimesine nemli katklarda bulunmulardr. 2. Almanya Avrupann iine skp kalmamal, bir dnya lkesi olmay baarmaldr. Bunun iin ncelikle Naziler Almanyada iktidar olmal ve ardndan Versaillesin getirdii ykmllklerden kurtulmaldr. 3. Bu iki aama gerekletikten hemen sonra sava yoluyla Slav ve Yahudi rk tamamen dnya zerinden silinmelidir. 4. Sonraki aamada ise Almanlar Afrikann kuzeyinde gl bir smrge gc oluturup, ABD ve ngiltereye rakip olmaldr. 5. Plann son aamas olarak ise A.B.D ile dnya liderlii iin yarlmaldr93. 1933 sonras Alman d siyasetinin genel yaklam olarak; Nazizmin ulamak istedii son aamada, Hayat Sahas projesiyle Almanlarn gcnn ve mutluluunun en st seviyeye karlmas yer almtr. Son hedef olarak belirlenen ve snrnn tam olarak nereden balayp nerede son bulduu beli olmayan yaylma alan konusu, ncelikle Avrupa, ileri vade de tm dnyann phesini ve merakn Almanya zerine toplamtr. Almanlar, hedefledikleri son aamaya gelene kadar her hangi bir devletin mdahalesine
92 93

Sabiha Sertel; II. Dnya Sava Tarihi, s. 75. Oral Sander; Siyasi Tarih , s. 42.

31

maruz kalmamlardr. Son aamann balangc saylan ekoslovakyann igali ise II. Dnya Savana giden yolu sonuna kadar amtr94.

1.6. 19331939 Yllar Aras Trk-Alman likileri 1933 yl hem Trkiye hem de Almanya iin nemli bir yl olmutur. Almanyada Hitler iktidara gelmi, Trkiyede ise Cumhuriyetin onuncu yl kutlanmtr. 1929 Dnya Ekonomik Buhran tm dnyada demokrasi rejimini zayflatm, milliyetilik ve devletilik ilkesi nem kazanmaya balamtr. Trkiye de devletilik ilkesini benimseyen lkeler arasna katlmtr95. ki dnya sava aras dnemde dnya siyasi yapsnda; demokrasi, faizm ve kominizim gibi rejim ztlklar grlmtr. Bu durum, dnya devletleri arasndaki ilikilerde, birlikteliin ve bar yanls politikalarn ok zor uygulanacann ak bir gstergesi olmutur. Bu srete, siyasal ilikilerde yumuamann aksine yeni bir savan tohumlar ekilmitir. Dnya genelinde 1925 ile 1929 aras yaanan geici yumuama sonras, 1929 ekonomik krizi gerginlii yeniden st seviyelere tamtr. Dzen kart deiimci(revizyonist) devletler dnyay ikinci kez byk bir buhrann ierisine itmitir96. 1933 ylnda Trkiyede Birinci Be Yllk Kalknma Plan aklanrken, ayn dnemlerde Hitler iktidara gelmitir. Nazi Partisinin iktidara gelmesi ile birlikte, iki devlet arasndaki ilikilerde nemli bir art grlmtr. Trkiye Cumhuriyeti Devleti yneticileri her ne kadar devleti hzl bir adalama ve yaplanma srecine soktularsa da Trkiye imknszlklarn bir sonucu olarak teknolojik alanda gereken hamleyi yapamamtr. lke, sanayi alanlarndaki yaplanmasnda Almanyann her trl yardmna ihtiya duymutur. Demir yollarndaki almalar Cumhuriyet ncesi olduu gibi Cumhuriyet sonras da Almanlarn tekeline verilmitir. Ayrca; deniz

tamaclnda geri kalm Trkiye, bu alanda da Almanyann desteine ihtiya duymutur. Bu eksiklerin giderilmesi zorunluluu, Almanyann Trkiye zerinde

Oral Sander; Siyasi Tarih , s. 43. Ramazan alk; Trk-Alman... , s. 817. 96 Mehmet Gnlbal; mer Kkolu; Atatrk Dnemi Trk D Politikasna Genel Bir Bak, Atatrk Dnemi Trk D Politikas Makaleleri, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2000, s. 4.
95

94

32

kuraca ekonomik ve siyasal egemenliin anahtar olmutur97. Basnn gcnn fark edildii bu dnemlerde, Trk basnnn nde gelen isimleri, 1935 yl balarnda Almanyaya davet edilerek Alman propagandasna alet edilmeye allmtr. Normalde hibir basn temsilcisiyle grmeyen Hitler, Trk basn mensuplaryla grmtr. Almanya bu seyahati, kendini tantmak ve Trk basn araclyla tm Trkiyeyi etkilemek iin kullanmtr. Atatrk ve Trk Milletini ven konumalar yaplm, Alman teknolojisi ziyaretilere tantlmtr. Seyahat dn Trk basnnda, Almanya lehinde birok yazlar yazlm ve Trk kamuoyunda Alman hayranlnn yeniden uyanmasnda bu yazlar etkili olmutur. Dnemin nemli gazeteleri olan Ulus, Cumhuriyet ve Tasviri-i Efkr Almanyay ven yazlarla dolmutur. Fakat btn Trk basn bu vg yarnn ierisine girmemitir. zellikle Yeni Sabah, Haber ve Tan gazeteleri Almanya kart bir tavr taknmtr. Hitler, Alman basn organlarnda da Trkiyeyi ve Atatrk ven yazlar yazdrmtr. Alman irketleri Trk basnn kullanabilmek iin oka reklm vermiler, ayrca rvet ve basklarla Trk basnn sindirmeye almlardr98. 193336 yllar arasnda, Trk-Alman ticari ilikilerinde hzl bir ykseli grlmtr. Trkiye ekonomik anlamda bir destek ararken, Hitler de pazar ve hammadde kayna olacak yeni alm alanlar aramaktayd. ki lkenin ihtiyalarnn aciliyeti ve e gdmll, Alman-Trk ticari yaknlamasn st seviyelere karmtr. II. Dnya Savann kt ana gelinceye kadar, Almanya ile olan ihracat-ithalat trafii dier lkelerin ok zerine kmtr. Trk ithalatnn yzde elli biri ve ihracatnn yzde otuz yedisi Almanya ile gereklemitir99. Tarmda Alman teknolojisi ve personeli tercihi ne kmtr. ki lke aras kara ve deniz nakliyat da irketleerek artmtr. Alman Krupp irketi; silah, demiryolu, kt ve demir gibi retim alanlarnda etkin olan en nemli irket olmutur. Ayrca; maden, kimya, elektrik, havagaz ve inaat sektrlerinde de ciddi yatrmlar yapan Almanlar, Trkiye zerindeki nfuzlarn artrm ve yaptklar propagandalarla Trkiyeye tam olarak hkim olmay hedeflemilerdir. Nasyonal Sosyalizmin Almanyada etkin olmasyla birlikte, Avrupa devletleri Almanya ile olan ilikilerini azaltmlar ve bunun sonucunda da Almanya siyasi ve

97 98

Yavuz zgldr; Trk Alman , s. 90. Yavuz zgldr; Trk Alman , s. 99. 99 Burhan Ouz; Yzyllar Boyunca , s. 355.

33

ticari ilikilerini Avrupa dna kaydrmak zorunda kalmtr100. Almanya, ekonomik ve ticari antlamalarla Trkiyeyi nfuz alan ierisine sokmak ve Sovyetler Birliinden uzaklatrmak istemitir. Boazlarn stratejik nemi

Almanyann bu tavrnda etkin bir rol oynamtr. Trkiye ise; Sovyet, ngiliz ve Alman devletleri arasnda, tek amac snrlarn korumak olan ve bu amac dorultusunda tarafsz kalmay tercih eden bir d politika anlayn yrtmeye almtr101. Nazi ynetimiyle ilk ticari antlama 10 Austos 1933 tarihinde yaplmtr. Antlama ile birlikte; gmrk tarifeleri, banka kredileri, ithalat ve ihracat rnlerinin miktarlarndaki dzenlemeler iki lkenin de karlkl karlar dorultusunda yenilenmitir. Trkiye parasal sknt yaad iin ihracatn artrrken, ithalatta byk skntlara dmtr102. Almanya, Hitler dneminde tamamen Alman karlar ncelikli bir d siyaset izlemi ve zellikle hammadde skntsnn temini konusunda kendi dviz skkln gz nnde bulundurarak takas usuln kullanmtr. Almanlar, aldklarna ve sattklarna yksek fiyat politikas uygulamlar, bylelikle ngiltere ve Fransa yksek fiyatl bu ticarete yanaamamtr. ngiltere ve Fransa, ihtiya duyduklar hammaddeleri ounlukla kendi smrgelerinden daha ucuza getirmilerdir. Byle olunca da, Trkiyenin tek mterisi olarak Almanya kalmtr. Almanya, Trkiyeden takasla ald hammaddelerin bir blmn baka lkelere pein olarak satma yoluyla da byk gelirler elde etmitir. Almanya bu yolla; hem dviz skntsn hafifletmi hem de Trk tarafnn kasasna girecek olan dvizi kendisi alp, Trkiyenin Almanyaya olan bamlln artrmaya almtr. Trkiye iin Almanya hem ihracatta hem ithalatta nemli bir yere sahipken, bunu tam tersi bir ekilde, Almanya iin Trkiye byle bir neme asla ulaamamtr103. Trkiyede bol miktarda bulunan krom ve pamuk hammaddeleri Almanya iin, askeri ihtiyalar asndan, nemli bir yere sahip olmutur. Almanyann Trkiyeden ald hammaddeler karlnda Trkiyeye silah sat, I. Dnya Sava ncesinde olduu gibi st seviyelere km ve Trkiye Almanyann silah pazar haline gelmitir. Trkiye ise, elindeki krom kozunu yeri geldiinde kullanarak Almanlarn geciktirdii silah
100 101

Rfat nsoy; Trk-Alman likileri , s. 577582. Ramazan alk; Trk-Alman likileri... , s. 818. 102 Yavuz zgldr; Trk Alman , s. 86. 103 Sezen Kl; Trk Alman likileri , s. 137.

34

sevkyatlarn hzlandrmaya almtr. Almanlara gre Trkiye, kendilerinin yannda savaa girmedii gibi, karlarnda bile yer alabilirdi. Byle bir durumda da verdikleri silahlar kendilerine kar kullanlabilirdi. Bu nedenle, Trkiyenin silah siparileri ya olabildiince geciktirilmi ya da eksik verilmitir104. Versaillesin zincirlerini krma konusunda kararl olan Hitler, dier lkelerin hzla silahlanmasn bahane ederek 16 Mart 1935te alenen silahlanmaya balamtr. Ayn tarihlerde, Almanyada mecburi askerlik sistemi yrrle girmi ve bylece kara kuvvetleri glendirilmeye allmtr105. Almanya, Trkiyeye kar izledii dostane siyasetin esas amacn 1936 ylnda ak etmitir.Montreux Boazlar Szlemesi ile ngiltereye yaklaan Trkiye, Almanlarn olumsuz eletirilerine maruz kalmtr. Bu zamandan sonra Trkiye zerinde bir Alman-ngiliz rekabeti hissedilir hale gelmitir. Hitler, Trkiyenin ngiltere ve Rusya ile arasnn almasna almtr. Bunu fark eden Trk ynetimi, ayn yl kurduraca Karabk Demir elik letmelerinin yapm almalarn Alman firmas Krupp yerine, ngiliz firmas Brasserte vermitir. Ayrca Almanya, Boazlar Szlemesinde taraf olmak ve boazlarla ilgili olarak Trkiye ile ikili bir antlama imzalamak istemitir. Almanya bu isteine gereke olarak; Rus gemilerinin boazlardan serbest gei hakkna sahip olmas ve Almanyann durumdan rahatszlk duymasn gstermitir. Trkiye ise; tek bana ve antlamann taraflarndan bamsz olarak ikili bir antlamaya yanaamayacan Alman tarafna bildirmitir106. 8 Temmuz 1937 tarihinde oluturulan Sadabat Pakt (ran, Irak, Afganistan ve Trkiye arasnda oluturulmu olan ortak gvenlik antlamas) Trkiyenin, talya ve Almanyann sonu grnmeyen hayallerine kar yapm olduu blgesel bir giriim olmutur. Revizyonist Almanya ve talya ile ngiltere ve Fransa arasndaki srtme, Sovyetler Birliinin bat blouna yaklamas ile yeni bir sava tetiklemitir. Trkiye; ngiltere ve Fransa ile diyalogunu srdrrken, Almanyay belirli llerde hakl grm, Sovyetler Birlii ile de ilikilerini devam ettirmeye almtr. Bu etkin ve ok ynl politika, tm devletlerce saygyla karlanm ve Trkiye Cumhuriyeti Devletini

104 105

Sezen Kl; Trk Alman likileri , s. 141. Fahir Armaolu; 20. Yzyl , s. 248. 106 Burhan Ouz; Yzyllar Boyunca , s. 358.

35

yanlarna ekmek isteyen gruplar arasnda bir rekabet ortam oluturmutur107. Hitler, iktidara gelmeden nce Trk Devletinin ittifak kurulacak bir gce sahip olmadn belirtirken, iktidara geldikten sonraki dnemde Trkiyeyi ven

aklamalarda bulunmutur. Almanlarn i ve d politikadaki 1933 yl deiimi, Trkiye ile olan ilikilerine yeni bir boyut kazandrmtr. II. Wilhelmin yapt alm politikasnn bir benzerini de Hitler yapm ve zellikle Trkiyeyi iine alan bir yaylma politikas srecine girmitir. Bu amala Almanya, eski dostluklar zerine vurgu yapmaya balam, Alman Propaganda Bakanl ise ilikileri tarihi kklerine kadar indirerek( II. Wilhelm, Von der Goltz, Liman von Sanders) yeni bir dostluk ortam oluturmaya almtr. Dostluk gelitirme konusunda yaplan propagandann yan sra, Trkiyeye gnderilen askeri ve sivil heyetlerle de dostluk balar glendirilmeye allmtr108. 1 Kasm 1936 tarihinde Alman sava gemisi Emden stanbula gelmi ve I. Dnya Sava anlarn tazelemeye almtr. 1934 ve 1937 yllarnda Trkiyeye ziyarete gelen Alman heyetleri incelemelerde bulunmu ve Alman silahl gcnn stnln Trkiyeye ispata almlardr. Trkiyede ise Alman ordusuna duyulan gven ve hayranlk yeniden art gstermitir. Ayrca harp okullarnda alan ve resmi izinler dnda kendi istekleriyle Trkiyeye gelmi emekli Alman subaylar da Trk ordusu zerinde nemli etkiler brakmtr. lgin olan ise, Almanyann aktan askeri yardm gndermemesine ramen, st kapal ekilde harp okullarnda etkin olmaya almas olmutur109. 1937 yl Trk-Alman ilikilerinde gevemelerin grld yl olmutur. Almanlarn ve talyanlarn Balkan siyaseti, Balkan Antantna zarar vermeye balaynca, iki devlet arasnda politik ilikiler zayflamtr. Fakat Trkiyenin Almanya ile olan ekonomik ibirliini bir anda kesmesi zor olmutur. Bunun en nemli delili, Almanya ile 1938 Temmuzunda imzalanan yz elli milyon Marklk kredi antlamas olmutur. Almanya, Trk desteini alarak boazlarda ve smrge yolarnda stnl ele geirmeye almtr. Fakat Almanya, mttefiki talyann Trkiye iin yaratt sknty gremediinden Trk-Alman yaknlamas istenilen dzeye eriememitir110.

107 108

Mehmet Gnlbal; mer Kkolu; Atatrk Dnemi , s. 12. Yavuz zgldr; Trk Alman , s. 75. 109 Yavuz zgldr; Trk-Alman , s. 95. 110 Fahir Armaolu; 20. Yzyl , s. 352352.

36

Hitler, zellikle petrol konusunda, Almanyaya yol aabilecek tek devlet olarak Trkiye Cumhuriyeti Devletini grmtr. Ayrca Rusya ve ngiltere karsnda kazanlacak baarda Trkiye, kilit bir rol oynayacak konumdayd. Svey Kanalnn kullanlmas iin gzerghn Trkiye zerinden gemesi planlanmtr111. Trkiye, 1939 ylna kadar Almanyann izledii d politikadan ok fazla rahatszlk duymam ve hatta desteklemitir. Trk taraf, Almanlarn Avusturyay ilhakn Versallies Anlamasna bir bakaldr olarak grm ve bu antlamann Sevr Antlamasyla benzerliklerine vurgu yapmtr. Ayrca bu ilhak giriimi, Trkiyenin Misak- Milli snrlarnn izilmesi amacna benzetilmitir. Almanyann,

ekoslovakya zerindeki emellerini belli etmesi bile, Trk tarafnn Almanyaya kar olumsuz bakmasna neden olmam ve Trk kamuoyunda her ynyle Almanya hakl bulunmutur. 1939 ylnn ilk aylar, Trkiyenin I.Dnya Sava mttefiki olan Almanya ile ilgili olumsuz dnmeme ve onlar hakl bulma politikasyla sorunsuz geilmitir. Almanlarn, Balkan devletleriyle ilgilenmeye balamas ve snr belli olmayan Hayat Sahas plann icraata koymas Trkiyeyi korkutmutur. Artk yeni bir d politika belirlemenin ve ittifak kurulacak dostlar edinmenin gereklilii kavranmtr. Trk aydnlar ve siyasetilerinden bir blm mutlaka bir cephede yer alnmas gerektiini savunurken, dier bir gurup ise tarafsz kalma fikrini ne srmtr. Zekeriya Sertel, ngilizlerin bulunduu cephede yer alnmas gerekliliini savunurken, Falih Rfk Atay ile Nadir Nadi tarafsz kalmann akllca bir yol olacan vurgulamtr112. Hitlerin, Yugoslavya ve Romanya politikasn sknetle karlayan Trkiye, 7 Nisan 1939 tarihli talyann Arnavutluk igalini iddetle eletirmitir. Trkiye-talya ilikileri, Ege Adalar ve talyann canlandrmak istedii Roma mparatorluu hayalleri yznden bozuk ve gergin bir hal almtr. Arnavutluk igali, Trkiyeyi ngiltereye iyice yaklatrmtr. ngiltere ile yaplan grmelerin hzlanmas en ok Almanyay rahatsz etmitir. Eski babakan Franz von Papen Almanyann Ankara Bykelisi olarak gnderilmitir. Bu grevlendirmenin amac; hem ngiltere-Trkiye

yaknlamasn nlemek hem de Trkiyenin Arnavutluk igaliyle ilgili endielerini

Sezen Kl; Trk Alman likileri , s. 130. Rfk Salim Burak; Moskova Grmeleri (26 Eyll 193916 Ekim 1939) ve D Politikamz zerindeki Tesirleri, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara 1983, s. 2527.
112

111

37

gidermek olmutur. Papen, Trkiyenin ngiltereye olan yaknlamasn tehditkr ifadelerle knarken, talyann Arnavutluk igalini de kendilerinin dnda gerekleen bir olay olarak gstermeye almtr113. Cumhuriyetin kuruluundan II. Dnya Savana kadar olan sreteki Trk d siyaset anlayna genel olarak baklacak olursa: Lozan Bar Antlamasyla beraber Trkiye belli bir sre kendi kabuuna ekilmi, dnya barn bozacak herhangi bir giriimde bulunmamtr. 1928 ylna gelindiinde Trkiyenin de altna imza att Kellogg Pakt114 ile beraber savan bir milli politika olamayaca kabul edilmitir. 1932 ylnda Milletler Cemiyetine giren Trkiye, II. Dnya Sava ncesindeki yedi yllk srete otuzu akn devletle ticari, siyasi ve kltrel ilikilerde bulunarak dnya barna katk salamaya almtr. Milletler Cemiyetinin ilevsiz kaldn gren Trkiye, imzalad Balkan Antant (9 ubat 1934) ile yakn komularyla beraber ortak savunma hatt oluturmaya almtr. ran, Irak ve Afganistann 1934 yl ierisinde kendi aralarnda yaam olduklar snr anlamazlklarnda Trkiyeyi hakem tayin etmeleri, Trkiyenin saygnl asndan nemli bir gelime olmutur. Trkiye, Dnya siyasetinde yalnz ve savunmasz bir konumdayken, nne gelen frsatlar Mustafa Kemal Atatrkn ileri grl siyasetiyle karmamtr. Trkiye bu srete kendi menfaatlerinden taviz vermemeye alan, bamszlna sk skya bal ve bunun yan sra da dnya bar iin gayret gsteren bir grnt sergilemitir115.

1.6.1. 1933 Yl niversite Reformu, Alman Bilim Adamlar ve Trk-Alman Kltr likileri Trkiye Cumhuriyeti iin bilimsel alanlardaki almalarn gerek anlamda balangc olarak stanbul niversitesinin almas gsterilebilir. Yrrle giren bir yasayla 1933 ylnda Darlfnun kaldrlm ve yerine akademik kadrosu, zellikle Alman kkenli profesrler veya Trk olup ta doktorasn yurtdnda tamamlam gen akademisyenlere dayal stanbul niversitesi kurulmutur. Darlfnunun

kapatlmas ile ilgili olarak; bu kurumun geri kalml ve gen Cumhuriyete

Rfk Salim Burak; Moskova Grmeleri , s. 33. 27 Austos 1928 tarihinde Avrupa devletleri arasnda imzalan Pakt, sonraki srete SSCB ve Trkiyenin katlmyla genilemitir. Trkiye, savan lanetlenmesi fikrini tayan Pakta imzay 1929 yl Ocak aynda atmtr. 115 Ahmet zgiray; Atatrk ve D Politika,nc Uluslararas Atatrk Sempozyumu, Cilt I, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 1998, s. 241242.
114 113

38

lokomotiflik edememesi sebep gsterilmitir. Bununla beraber Atatrk, bilimsel alanlardaki hzl ve ada yntemlere daha abuk kavuma amal olarak bu reform niteliindeki hareketi gerekletirdiini belirtmitir. Ayn tarihlerde, Almanyann bilim adamlarna uygulad bask sonucu, Trkiyeye gelen Alman bilim adamlar Atatrkn niversite reformuna nemli katklar salamtr. stanbul niversitesinin ilk ylnda, 138 Trk 42 yabanc kkenli olmak zere 180 akademisyen grev yapmtr. Gelen yabanc bilim adamlar iin her trl maddi imknlar seferber edilmi ve onlara zgr ortamlarda alma imknlar salanmaya allmtr116. Alman bilim adamlarnn stanbula gelileri ilk kez 1933 ylnda olmamtr. 19131918 yllar arasnda 19 Alman profesr Mekteb-i Hukukta ders vermekteyken, stanbulun igaliyle bu bilim adamlar lkelerine geri dnmek zorunda kalmlardr117. 1933 ylnda kurulan Nazi ynetimine bakaldran ve lkeden kovulan bilim adamlar, Trkiye iin bulunmaz bir frsat olmutur. 1933 yl Temmuz aynda ncelikle 30 kadar profesrle anlama salanarak, bu kiiler Trkiyeye davet edilmitir. Gelen retim yeleri sayesinde Trkiyede bilimsel aratrmalar artm, birok yeni ktphane kurulmu, sonraki dnmelerde Trkiyenin gelimesi konusunda etkili olacak ok sayda bilim adam yetitirilmitir. Tabi bu arada Alman firmalar, Alman akademisyenler araclyla, niversitelerin ihtiyac olan birok tehizat Trkiyeye satarak Almanyaya nemli bir gelir kaps amlardr. Bunun yan sra Alman hocalarn etkisiyle, yabanc dil olarak Almancay seen renci saysnda da nemli bir art grlmtr118. Trk devletiyle anlama imzalayan Alman kkenli bilim adamlarna, bir milletvekilinin ald maatan daha fazla bir cret denmitir. Bu sreci anlatan nl Alman maliyeci Prof. Dr. Neumark anlarnda konuyu u szlerle dile getirmitir: Balangta biroumuz Trkiye Cumhuriyeti'nin mali konularda bize vaat edildii gibi gvenilir olup olmad konusunda kukuluyduk. Bu kukularda dalan Osmanl mparatorluu'nun durumunun, devletin eklen iflas da dhil olmak zere olumsuz
116

Erdal nn ; Cumhuriyet Dneminde Bilim Tarihinin nemi ve Anlam, niversite ve Toplum Dergisi, Cilt 5, Say 1, Ocak 2005, s. 1112. 117 Glnihal Bozkurt; Atatrk Trkiyesine Snan Alman Bilim Adamlarnn Gzyle Atatrk, Atatrk Uluslararas Kongresi Bildiriler, Cilt II, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2000, s. 1235. 118 Yavuz zgldr; Trk-Alman , s. 105.

39

biimde anmsanmas belirgin bir rol oynamaktayd. Rpke'nin119 bana daha stanbul'a varndan ksa bir sre nce svire'den mektupla bildirdii gibi "Bu demeler gen Trkiye Cumhuriyeti iin bir yerde ulusal prestij meselesi idi". Hkmet, Atatrk'n ruhuna sadk bir ekilde bizlere kar kusursuz davranmaya byk bir deer veriyordu. Bu da bu lkeye minnettar olmak ve onu haksz sulamalara kar savunmak iin baka bir nedendi120. 1933 ile 1945 yllar arasnda 140 Alman Profesr Trk niversitelerinde grev almtr. Bu sre zarfnda bu bilim adamlar; Trke renmi, Trk rencileri eitmi, bilimsel almalar yapm ve modern niversitelerin temellerini atmlardr. Hitlere kar kan ama Yahudi olmayan birok bilim adam da Trkiye iin uzun sreler hizmet etmitir. Yabanc akademisyenler ayrca, Atatrk devrimlerine de ok nemli katklar salamlardr. Bu akademisyenlerin ou 1950li yllarn banda lkelerine dnmtr. Bir blm ise Almanyaya hi dnmeden dorudan ABDye g etmitir121. Bu geri dn bir anlamda Trkiyenin de olumlu karlad bir durum olmutur. Bunun nedenine gelince: Trkiye eitime ve bilime tamamen Alman ekolnn hkim olmasn istememitir122. niversite reformunun ilk yllarnda retilen bilimsel almalarn byk blm yabanclar tarafndan gerekletirilirken, 1950 sonras dnemde Trk bilim adamlar ve Trk niversiteleri tm dnyaca takdir edilen ve bilimsel anlamda dikkate alnan bir seviyeye ykselmitir. Yabanc bilim adamlarnn Trk niversitelerinde youn olduu 19331950 yllar arasnda Trkiye bu akademisyenlerden gerektii manada yararlanamamtr. Bunun nedenlerinden birisi olarak, o dnemde Alman bilim adamlarna asistanlk yapacak kii saysnn ok fazla olmay gsterilebilir. Bu hocalar yoracak ve onlarn yeni almalara ynelme isteklerini artracak genlerin az oluu, gereken verimin alnmasn engellemitir. Bu srele ilgili olarak Cahit Arf yle bir yorum yapmtr:

Wilhelm Rpke: Alman bir iktisat olan Rpke, Nasyonal Sosyalistler iktidara geldikten sonra insanlar yeni oluan diktatrle kar uyarm, bu klar sonrasnda da Almanyada hocalk yapmas yasaklanm ve 1933 ylnda stanbula g etmitir. stanbul'da drt yl kadar almtr. Ayrntl bilgi iin baknz; http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=326 120 Fritz Neumark; Boaziine Snanlar, ev. efik Alp Bahadr, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Maliye Enstits Yaynlar, stanbul 1982, s. 1718. 121 Glnihal Bozkurt; Atatrk Trkiyesine , s. 1245. 122 Faruk en; Atatrk Dnemi , s. 568.

119

40

Biz, o zaman stanbula gelen deerli profesrlerden daha ok yararlanabilirdik ama yapamadk. rnein von Misesle123 beraber almak yerine, ben de Ratip124 de, onunla ayn dzeyde olduumuzu gsterme abas iine girdik, iyi bir ibirlii yapamadk. Oysa rnein Polonyallar, Franszlarla ibirlii yaparak Polonyada fonksiyonel analiz konusunda zgn bir ekol kurdular. Biz de belirli bir alanda nc olarak ortaya kabilirdik, bu frsat kardk125. Trkiyeye gelen Alman hocalar, ounlukla Hitlerin istei dnda ve kaak olarak gelmilerdir. Fakat Hitler, Trkiye zerinde hkimiyet kurabilmek ve Alman etkinliini artrabilmek iin eitim konusunun ne kadar hayati bir nem tadn ok iyi grmtr. Alman Lisesi, Hitlerin amalarna ve Nasyonal Sosyalizme hizmet etmesi bakmndan tam bir faaliyet merkezi haline getirilmitir. Bu okulda ok sayda Trk renci de eitim grm, Alman konumaclar tarafndan birok konferanslar dzenlenmitir126. 1930 ylnda Almanya destekli olarak hizmet vermekte olan okul says ikidir. 1934 ylnda bir okul daha almtr. Trkiyeden de birok renci, asker ve teknik eleman yetitirilmek zere Almanyaya gnderilmitir. 1937 ylnda yurtdnda bulunan Trk rencilerin yzde sekseni Almanyada eitim grmtr127. Almanya ile gerekleen 1871 sonras ilikilerde kar salayan hep Almanya gibi grnse de, Trk taraf da kimi zamanlarda ve alanlarda Almanlardan olduka faydalanmlardr. zellikle kltr ve sanat alanlarnda, Almanlardan nemli faydalar salanld phe gtrmez bir gerek olmutur. rnein, ada sanat alannda Alman etkisi aka grlmtr. Cumhurbakanl Senfoni Orkestras(1935) ve Ankara Devlet Konservatuar (1936) Alman desteiyle kurulmutur. Trkiyede grev yapan Alman eitimcilerden bir blm de Ankara Devlet Konservatuarnda grev almlardr. Dans, opera ve tiyatronun Trkiyede yerletirilmeye allmasnda da

Ludwig von Mises: Ekonomi zerine almalar yapm, 19341940 dneminde Nazilerden kamak iin Viyana'dan ayrlarak Cenova niversitesi'nde ders vermeye balam ancak basklarn artmasyla 1940'da ABD 'ye g etmitir. Ayrntl bilgi iin baknz; http://www.okimdir.com/ludwig-von-misesbiyografi.html. 124 Prof. Dr. Ratip Berker: 1933 niversite reformundan sonra doent olarak stanbul niversitesi Fen Fakltesine atanmtr. Daha sonra Maarif Vekillii, Ratip Berker'e profesrlk unvan verilmesini uygun grm ve kendisini 20 Kasm 1943 tarihli bir kararla Fen Fakltesi Matematik Enstits profesrlne atamtr. Ayrntl bilgi iin baknz; http://www.okimdir.com/ratip-berkerbiyografi.html. 125 Erdal nn ; Cumhuriyet Dneminde , s. 1112. 126 Yavuz zgldr; Trk-Alman , s. 78. 127 Faruk en; Atatrk Dnemi , s. 567.

123

41

Alman bilim adam ve sanatlarnn nemli katklar grlmtr. Yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti Devletinin imarnda da Almanya olduka etkili olmutur. 1932 tarihli Ankara Kent ve Yerleim Plan, 1928 ile 1932 yllar arasnda yaplan Harp Okulu binalar ve Cumhurbakanl Kk, Almanyann etki ve katklaryla meydana getirilmitir128.

1.7. Atatrkn D Siyaset Anlay ve Almanya Zor artlar altnda kazanlm olan Milli Mcadelenin sonrasnda, yeni bir dzen kurmaya ve Anadoludaki Trk varln sonsuza kadar srdrmeye kararl olan Mustafa Kemal Atatrk; ekilen skntlarn birebir ahidi olduundan, sadece kendi lkesinde deil, tm dnyada barn bozulmamas iin elinden gelen gayreti ve hassasiyeti gstermitir. 1933 sonras oluan yeni bir dnya savann sinyalleri Atatrk ok rahatsz etmi, birok konuma ve yazsnda, gelmekte olan byk tehlikenin haberini vermeye almtr. Bu blmde Atatrkn ileri grl ve barsever siyasi dnce yapsn yanstan baz konumalarna ve onun azndan yazlm metinlere yer verilecektir. Atatrk, Avrupada yaylan Faizm, Nazizm ve Komnizm siyasi grlerinin aksine tam bir demokrasi taraftar olmu, Cumhuriyet ynetim eklinden, halk egemenliinden asla taviz vermemitir.129. Atatrk 1928 ylnda yapt bir konumasnda d siyaset anlayyla ilgili dncelerini yle aklamtr: D siyasetimizde drstlk, memleketimizin gvenliine ve geliiminin korunmasna dikkat, hareket tarzmza klavuz olmaktadr. Esasl dzenleme ve geliim iinde bulunan bir memleketin, hem kendisinde hem evresinde bar ve huzuru ciddi olarak arzu etmesinden daha kolay aklanabilecek bir nitelik olamaz. Bu samimi arzudan esinlenen d siyasetimizde memleketin dokunulmazln, gvenliini, vatandalarn haklarn herhangi bir saldrya kar kendisi savunabilmek kudreti de, zellikle gzde tuttuumuz noktadr. Kara ve deniz ve hava ordularmz, bu memlekette bar ve gvenlii

128 129

Rfat nsoy; Trk-Alman likileri , s. 581. Gazi Mustafa Kemal Atatrk; Nutuk, Cilt II (19201927), Trk Devrim Tarihi Enstits, stanbul 1961, s. 655.

42

dokunulmaz bulunduracak bir kuvvette tutmaya bunun iin ok nem veriyoruz130. Atatrk 1933 ylnda yapt bir konumasnda, dnya baryla ilgili olarak unlar sylemitir: Trk Cumhuriyeti'nin en esasl ilkelerinden biri olan "Yurtta bar, dnyada bar" amac, insanln ve uygarln refah ve ilerlemesinde en esasl etken olsa gerektir. Buna elimizden geldii kadar hizmet etmi ve etmekte bulunmu olmak, bizim iin vnlecek bir harekettir131. Atatrkle ABD Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Douglas Mac Arthur arasnda 27 Eyll 1932de yaplan konuma srasnda Atatrk, yeni bir dnya savann kabilecei olaslndan ve bu sava engelleme yollarndan bahsetmitir: Avrupa devlet adamlar, balca anlamazlk konusu olan nemli siyas konular, her eit milli egoizmlerden uzak ve yalnz herkesin yararna olarak, son bir aba ve tam bir iyi niyetle ele almazlarsa, korkarm ki felaketin n alnamayacaktr. nk Avrupa sorunu ngiltere, Fransa ve Almanya arasndaki anlamazlklar sorunu olmaktan artk kmtr 132. Atatrk, Almanyann, ngiltere ve Rusya hari olmak zere, btn Avrupa ktasn igal edebilecek bir orduyu ksa bir zamanda oluturabileceini sylemitir. Savan 19401946 yllar arasnda olabileceini tahmin eden Atatrk; Fransa'nn gl bir ordu yaratmak iin gereken zellikleri yitirdiini ve ngiltere'nin adalar savunmak iin artk Fransaya gvenmeyeceini belirterek gereki bir tespit yapmtr133.

130

Utkan Kocatrk; Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2005, s. 444. 131 Utkan Kocatrk; Atatrkn , s. 445. 132 Gazi Mustafa Kemal Atatrk; Atatrkn Sylev ve Demeleri, Derleyenler: Ali Sevim, zzet ztoprak, Akif Tural, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2006, s. 496. 133 Gazi Mustafa Kemal Atatrk; Atatrkn , s. 494.

KNC BLM

II. DNYA SAVAI YILLARINDA TRK-ALMAN LKLER Trkiye 1939 ylnda, II. Dnya Savann balamasyla birlikte, ksa srede Balkan topraklarna giren Almanlarn sonu belli olmayan yaylma harektndan olduka rahatszlk duymutur. 1941 ylna gelindiinde, Almanlarla imzalanan Dostluk ve Saldrmazlk Pakt Trkiye iin geici bir rahatlama salamtr. 1941 ile 1943 yllar arasnda, Almanyann Trkiyeyi kendi yannda savaa sokma abalarna sklkla rastlanmtr. 1943 yl balarndan itibaren, Alman ordularnn Sovyet Rusya karsnda yenilmeye balamasyla birlikte, Trkiye zerindeki Alman basklarnda azalmaya rastlanrken, Sovyetler Birliinin Trkiye zerindeki basklar ise art gstermitir. II. Dnya Savann gidiat ile paralel olarak, Trk-Alman siyasi ve ekonomik ilikileri de ekillenmitir. Bu nedenle sava srasnda oluan Trk-Alman ilikilerini dneme ayrarak incelemek doru bir tespit olacaktr. 1. 19391941 Yllar Arasnda Trk-Alman likileri 2. 19411943 Yllar Arasnda Trk-Alman likileri 3. 19431945 Yllar Arasnda Trk-Alman likileri 2.1. II. Dnya Sava ncesi Avrupada ve Trkiyede Genel Durum Almanya ve talyann saldrgan politikalar sonucunda dnyada yeni bir sava ortam olumutur. Bu ortam ierisinde Trkiye, Avrupa devletleri iin ok nemli bir konuma sahip hale gelmitir. Trkiyenin sahip olduu boazlar ve jeopolitik avantajlar, savaa hazrlanan taraflarn dikkatini Trkiye zerine toplamtr. talyann Akdenizdeki saldrganlndan rahatsz olan ngiltere, Trkiyenin talyadan duyduu rahatszl grm ve Trkiyeye yaknlama abalar ierisine girmitir. Trkiye ise, bir Alman

44

saldrsnda Sovyet Rusyaya tam olarak gvenmediinden, ngiltereyi kendisine yakn olarak grmtr134. Avrupada oluan kutuplama ierisinde Trkiye gittike batl bloa yaklamtr. Bu durum hem Alman hem de Sovyet yneticilerini rahatsz etmitir. Trkiye iin ok nemli olan blgesel gvenlii salama almalarnn bir sonucu olarak imzalanan Balkan Antantnn, talya ve Almanyann Balkan ileri harektlar sonras ilerliini kaybetmesi, Trkiyeyi tedirgin etmitir. Trkiye artk blgesellikten te, kendi gvenliini salayabilecek gl bir birliktelie ihtiya duymutur. Bu amalar dorultusunda Trkiyenin ynelecei devletler anti-revizyonist ngiltere ve Fransa olmutur135. Almanyann Hayat Sahas plann uygulamaya koymaya baland ekoslovakya igaliyle birlikte, Trkiyenin Almanlara kar bak tamamen deimitir. Artk Trkiyede Nasyonal Sosyalizme kar olumsuz dnceler ne kmaya balamtr. Trkiye, batl devletlerin oluturmaya alt ve ileri vadede Sovyetlerin de katlaca birlie girmeye alm ve hatta bu birliin oluturulmasnda kolaylatrc ve kaynatrc bir rol stlenmeye gayret gstermitir. Bu amaca hizmet eden en nemli gelime, 12 Mays 1939 tarihli Trkngiliz Ortak Deklarasyonu olmutur. Deklarasyonun hazrlk aamasnda Franz von Papen136 Almanyann Ankara byk elisi olarak atanmtr (26 Nisan 1939). Papenin atanmasnn amalar yle sralanabilir: 1. Trkiyeyi, ngiltere ve Fransa yaknlamasndan uzak tutmak, 2. Trk kamuoyunda Almanya aleyhinde oluan olumsuz etkileri ortadan kaldrmak, 3. Trkiyenin Almanyaya kar bir ittifak ierisine girme dncesi varsa bunu bertaraf etmek 4. Trkiyenin tarafsz kalmasn salamak,

Sleyman Tzn; kinci Dnya Sava Yllarnda Trk Politikasnda D Trkler Meselesi (1939 1945), Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Ankara 1998, s. 9596. 135 Cemil Koak; Trkiyede Milli ef Dnemi (19381945), Cilt I, letiim Yaynlar, stanbul 1996, s. 238. 136 Franz von Papen Almanyann Trkiye bykelisi olarak 19391944 yllar arasnda almtr. Ayrntl bilgi iin baknz: Muammer Sencer; M. Ali Yaln; kinci Dnya Savann Gizli Belgeleri (Almanya D leri Bakanl Arivinden Almanyann Trkiye Politikas), May Yaynlar, stanbul 1968, s. 123.

134

45

5. Ticari ilikilerin devamn salamak137. Almanlarn balkanlardaki ileri harekt, Trk tarafnn phelerini ve endielerini olduka fazla derecede artrmtr138. mzalanan deklarasyonla beraber hem Trk-ngiliz yaknlamas salanm hem de Sovyetler Birlii Bat Blouna yaklamtr. Ortak deklarasyonda; kabilecek bir Akdeniz sava srasnda Trk-ngiliz birlikteliinden ve Balkan topraklarnn gvenliinden bahsedilmitir. Bu antlamadan ksa bir sre sonra 22 Mays 1939da talya ile Almanya arasnda ttifak Antlamas(elik Pakt) imzalanmtr. Trkiye ise, 23 Haziran 1939da Hatayn Trkiyeye katlmas ile birlikte, dzelen Trk Fransz mnasebetlerinin bir sonucu olarak ayn gn Fransayla ortak deklarasyon yaynlamtr139. Franszlarla imzalanan deklarasyonla beraber Trkiye, Bat Blouna byk oranda yaknlk salamtr. Bu gelimeler Almanlarn Trkiye zerinde bask kurmasna neden olmutur. Papen araclyla Trkiyenin bu ittifaka katlmamas, katld takdirde ekonomik zorlamalarla kar karya kalabilecei ikaz yaplsa da, Trkiye bu ikazlar dikkate almamtr140. Trkiye, batl devletlerle ittifak aray ierisindeyken, Alman-Sovyet yaknlamas st seviyelere km ve Sovyetler Birlii Bat Bloundan tamamen uzaklamtr. Sovyetler Birlii, Almanya ile imzalad ortak pakta gvenerek Mihver Bloka yaknlamtr. Bu srete Sovyet yneticiler Trkiyeyi de Mihver glerin yanna ekmeye almtr. Trkiye ise Almaya ve Sovyetlerin oluturduu birliktelie kar, derhal bir batl devletler ittifak oluturma giriimini balatmtr. Bu ama dorultusunda 19 Ekim 1939da Trk-ngiliz-Fransz l ttifak Antlamas imzalanmtr. Antlamaya gre Avrupa devletlerinden herhangi biri Trkiye saldrrsa, ngiltere ve Fransa Trkiyeye destek verecektir. Akdenizde oluacak bir savata ise Trkiye, ngiltere ve Fransa ya destek salayacaktr. Trkiyenin aleyhine sonulanaca dncesiyle, Sovyetler Birlii ile Trkiye arasnda bir atma ortam oluturulmamaya allmtr. Bu amala Sovyet ekincesi maddesi antlamaya konulmutur. Sovyetler Birlii hem ittifak antlamasna, hem de Sovyet ekincesi maddesine sert tepki gstermitir. Sovyetlere gre Trkiye, tarafszlk ilkesini inemi ve Batl devletlerin etkisiyle kacak bir savan ierisine srklenmitir. Bundan
137 138

Yavuz zgldr; Trk-Alman , s. 122. Fahir Armaolu; 20. Yzyl , s. 354. 139 Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 239256. 140 Fahir Armaolu; 20. Yzyl , s. 357.

46

sonraki srete Trkiye Batl Bloka iyice yaklam, Sovyetler Birlii ile olan ve Atatrk dneminde byk nem verilen ilikilerini kesintiye uratmtr141.

2.2. 19391941 Yllar Arasnda Trk-Alman likileri 1939 ylnn ilk aylarnda Almanlarn Trkiyeyi nemsemeyileri ve bunun sonucu olarak ta, 1939 yl Nisan ayna kadar Almanyann Ankara bykeliliinin bo kald grlmtr. Trkiye ise Almanyann yaklamnn tam ztt bir ekilde, bu devletle irtibat koparmamaya ve byk eliliklerini srekli dolu tutmaya almtr. 1938 yl ile 1944 yllar aras srete Berlin Bykeliliinde srasyla: Hamdi Arpa, Hsrev Gerede ve Saffet Arkan grev almtr. Almanya, Trkiyedeki byk eliliini bo brakmann yan sra talyann igallerini desteklemi ve Montr Boazlar Szlemesinden duyduu rahatszl srekli olarak dile getirmitir. ki lke arasndaki politik soukluk, Almanyann ve talyann Balkanlara doru ileri harektyla byk gerginliklere ve srtmelere dnmtr. Trkiyenin, ngiltere ve Fransayla ittifak araylarna girmesi de bu atmann bir sonucu olarak grlmtr. talyann Arnavutluk igalinin, Trkiye zerinde brakt olumsuz etkiler de Almanya ile olan ilikilerin zayflamasnda nemli bir rol oynamtr. Alman byk elisi Franz von Papen bu gerginliin nne geebilmek iin talyan lider Benito Mussolini ve Alman Reich Adolf Hitlerin Trkiyeyi rahatlatacak aklamalarda bulunmasn istemitir. Fakat iinde bulunulan durum, bu iki devlet adamnn yapaca birer aklamayla geitirilecek kadar basit deildir. Trkiye bu dnemde, savaa hazrlanan taraflara kendi politik anlayn yle aklamtr; talya veya Almanya, Balkanlara ve dou Akdenize saldrmad mddete Trkiye tarafsz kalacak, tersi bir durumda ise ngiltere ve Fransann yannda yer alacaktr142. Alman Bykelisi von Papen, 29 Nisan gn smet nn ile grm ve Trkiyeye barn korunacana dair gvence vermitir. smet nn ise, bu ekilde verilen gvencelerin yeterli olmayacan vurgulam ve talyann da ayn gvenceleri verdii halde saldrganlna devam ettiini dile getirmitir. Papen, durumu Almanyaya bildirmi ve talyanlarn Arnavutluu terk etmelerini, Ege Adalarndan Trk karasularna yakn iki adann da Trkiyeye verilmesini tavsiye etmitir. Papenin
141 142

Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 257285. Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 355372.

47

ilikileri yumuatmak iin bavurduu bu yntem, Hitler tarafndan kabul grmemitir. Papene gre Trkiyenin, talya ve Almanya ile olan ilikilerinin gidiat dorudan Trk-ngiliz siyasi ilikilerini etkilemitir. Papen bu sre ierisinde, Trkiyenin ngiltere ile olan yaknlamasn ve ittifak grmelerini geciktirmek iin gayret sarf etmi, Trk tarafn oyalamaya almtr. Bu almalar ok fazla etkili olmam ve Trk ngiliz Ortak Deklarasyonu imzalanmtr143. Trk-ngiliz Ortak Deklarasyonu tam olarak bir ittifak anlamas olmad iin Almanya ok fazla tepki gstermemitir. Gsterilecek sert bir tepki sonras Trkiyenin tamamen kaybedilecei korkusu, Almanyay temkinli olmaya zorlamtr. Papenin bundan sonraki hedefi, ngiltere ile oluacak esas ittifak antlamasn nlemek olmutur. Papenin Almanyaya sunduu raporlarda, Trk-ngiliz yaknlamasnn temel nedeni olarak talyann saldrganl gsterilirken, Almanyann konu ierisindeki yeri ve etkinliinden pek fazla sz edilmemitir. talyann Arnavutluu terk etmemesi zerine Papen, talya-Trkiye arasnda bir saldrmazlk antlamasnn imzalanmasnn ve Almanyann da bu antlamay teyit etmesinin, gerginleen Trkiye-talya ilikilerini yumuatacan ve ngilterenin Trkiye zerindeki etkilerini azaltacan savunmutur. Papen yazd raporlarda; Trkiye zerinde var olan Alman etkinliinin

kaybedilmesinin ve Trkiyenin jeopolitik konumunun getirilerinden Almanyann yerine ngilterenin faydalanmasnn savan kaderini etkileyeceini srekli olarak dile getirmitir. talya ile Almanya arasnda elik Paktn imzalanmas, Trkiyeyi Balkan Antantnn zedelendii dncesiyle endieye sevk etmitir. Trk yneticileri arasnda, talyan saldrganlnn Alman desteiyle hedefine daha kolay ulaaca fikri ne kmtr. Almanya, Trkiyenin ngiltereye yaknlamas karsnda, ncelikli olarak Trkiyeyle olan ilikilerde normal ak srdrme, eer ki Trk-ngiliz ittifak antlamas imzalanrsa Trkiyeye kar tutumunu sertletirme karar almtr. Trkiye ise, ncelikle snrlarna bir saldr dzenleme olasl yksek olan talyanlardan ekinmi ve bu ekinceyi giderebilmek iin de kendini gvenliini salayabilme gayreti ierisine girmitir144. Papen, smet nn ile yapt 7 Haziran 1939 tarihli grmesinde, Trk- Alman ilikilerinin
143 144

yeniden

canlandrlmasn

istemitir.

Grme

sonras

Papenin

Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 372386. Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 387397.

48

Almanyaya gnderdii raporda, Trk tarafnn tam olarak ngiltereye bal olmadn ve Almanyann izleyecei lml bir siyasetle Trklerin yeniden kazanlaca vurgulanmtr. Papenin, Trk yneticilerden, Trk basnnda devam eden Almanya aleyhindeki karalamalara bir son verilmesi ricas da Trk yneticilerce kabul edilmitir. Almanya, Trkiyeye yapt silah sevkyatnda yavalatmalar ve iptallere giderek Trk tarafn zora sokmak istemitir. kabilecek bir savata Almanlara kar kullanlmas olas olan uak, gemi, denizalt, top ve tank gibi ar sava malzemelerinin satlar ounlukla durdurulmutur. Trkiyenin konuya itiraz zerine Alman taraf, TrkAlman ilikilerinin dzelmesi artyla sevkyatn srecei bilgisini vermitir. Trkiye bir yandan siyasi, askeri ve ekonomik anlamda Almanya tarafndan sktrlrken, bir yandan da Almanyann Trkiyeyi tamamen kaybetmeme abalar aka grlmtr. 16 Ocak 1939 tarihli Trk-Alman Kredi Antlamas ile Trkiyeye yzeli milyon Marklk kredi tahsis edilmitir. Almanyann Trk tarafn kaybetmeme abalarnn nedenlerinden biri olarak, Trkiyede bulunan zengin krom yataklar gsterilebilir. Trk taraf Alman basklarna ramen, Almanya ile var olan 10 Austos 1933 tarihli TrkAlman Ticaret Antlamasn uzatmaya yanamamtr. Antlamann son tarihi olan 31 Austos 1939 gn Trk-Alman Ticaret Antlamas sona ermi ve 1 Eyll gn ise II. Dnya Sava balamtr145. Sonraki 5 yl ierisinde Trkiye, Almanya ile ekonomik ilikilerini ne tamamen koparm ne de Almanyann istedii seviyelere karp, Alman isteklerine boyun eecek duruma sokmutur. Trk yneticiler, ngiltere ve ABDnin istekleri ile Almanyann istekleri arasnda srekli bir denge kurmaya gayret gstermitir. Trkiye, sava d kalabilmek iin, Alman siyasetiyle ngiliz siyasetini gerektii lde birbirine kar kullanmtr146. Trkiyenin Fransayla 1939 yll politik ilikilerinde Hatay nemli bir rol oynamtr. Almanya ise bu konuda Trkiye tarafnda yer alarak, Trkiyenin gvenini salamaya almtr. Fakat Alman siyaseti burada da baarsz olmutur. Fransa, Hatay kendi isteiyle ve burann Trkiyeye katlmasna gz yumarak terk etmitir. Bu durum bir anda Trkiyeyi ngiltere ve Fransaya daha da yaklatrmtr. Hatayn Trkiyeye verilmesinden nceki srete Almanlar, Trkiyenin gneye doru yaylmasn desteklerken, Hatay sorununun halli sonrasnda politika deitirerek, Trkiyenin
145 146

Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 397440. Yavuz zgldr; Trk-Alman , s. 159.

49

Araplar zerinde bask kurmasn engellemeye almtr147. Sovyetler Birlii ile Trkiye arasndaki diplomatik ilikilerin ynlendirilmesinde de Almanya etkin bir rol stlenmitir. Almanya, Sovyetler Birlii zerinde bask kurarak Trkiyeyi sktrmak ve ngilterenin yanndan uzaklatrmak istemitir. Almanyaya gre; Trkiye ile ngiltere arasnda boazlar konusunda herhangi bir ittifak kurulursa en ok zarar Sovyetler Birlii grecektir. Sovyetler Birlii ise Almanlarn bu telkinlerinin de etkisiyle, Trkiyenin ngilizlerle ittifak antlamas yapmamas konusunda Trk tarafna bask uygulamtr. Almanya ve Sovyetlerin basks ve istekleri ilk etapta Trkiyenin tarafsz kalmas ynnde birlemitir. Alman-Sovyet ortak harekt anlay, 23 Austos 1939 tarihli AlmanSovyet Saldrmazlk Paktnn imzalanmas sonucunu dourmutur. Trk kamuoyunda, yaplan bu antlamadan sonra, Almanyann daha rahat hareket edecei gr hkim olmutur. Sovyetlerin, Hitlere kar bu kadar cesaret verici davranmas, Trkiyeyi skntl bir srecin beklediini aka gstermitir. Trkiyenin Sovyetler Birlii ile olan ilikilerinin gittike ktlemeye balamas, Trkiyeyi demokrasi ile ynetilen lkelere doru yaklama zorlamtr. Trkiye, var olan bar ihtimalinin kaybolmamas iin, ngiltere ve Sovyetler arasnda bir yaknlama ve uzlamann olmasna gayret gstermitir148. Trkiyenin ya AlmanSovyet ittifakna katlmas, ya da tamamen tarafsz kalmas gereklilii her iki devlet tarafndan da srarla Trkiyeye bildirilmitir. Trkiye ise oluan bu yeni durumda tarafsz kalmasnn mmkn olmadn anlamtr. Trkiyenin bamszlnn ve snr gvenliinin salanmas iin ngiltere ve Fransaya yaknlamas zorunlu hale gelmitir. Alman-Sovyet Paktnda Trkiye iin neler dnld renilememi, talyann Anadolu ile ilgili planlar hakknda da net bir bilgi sahibi olunamamtr. Almanya, Trkiyenin bat ittifakna yaknlamasn siyasi, ticari ve askeri basklarla engelleme yolunu semitir. Trk-ngiliz-Fransz ttifak Antlamasnn imzalanmas ile birlikte talya ve Almanya, Trkiyeye kar tutumlarn iyice sertletirmitir. 1939 yl ikinci yarsndan itibaren Trkiyede Alman etkisi olduka azalm, siyasal ilikilerde kopmalar balamtr. zellikle Trk basnndaki Alman aleyhtarl, Trk kamuoyunun Almanyaya bakn negatif ynde

147 148

Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 440448. Selim Deringil; Denge Oyunu (kinci Dnya Savanda Trkiyenin D Politikas), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994, s. 7985.

50

etkilemitir149. Savan balamas ile birlikte Trkiyede, Mihver devletlerin ksa srede yenilecei beklentisi hkim olmutur. zellikle Trk basn, bu yndeki haberlere sklkla yer vermi ve Alman aleyhtarln desteklemitir. Almanya ise, ilikilerin yeniden iyiletirilmesi iin ncelikle ticari ilikilerin canlandrlmas gerekliliini savunmutur. ki devlet arasnda yaplacak bir ticaret antlamasyla Trkiye, ekonomik ynden rahatlam olacak ve Almanyann yannda savaa sokulabilecektir. Almanyann istedii ticari yaknlama 1943 ylna kadar salanamam ve bu zaman ierisinde Trk kromunun en byk alcs ngiltere ve Fransa olmutur. Almanya, savan ilk yl ierisinde yapmay planlad Fransa saldrs srasnda, Trkiyenin tutumunun ne olacan merak etmitir. nk l ttifak Antlamasn imzalam olan Trkiye, ngiltere ve Fransaya Akdenizde dzenlenecek olan herhangi bir saldrda taraf olma zorunluluu tamaktadr. Trkiye ise, bu maddeye ramen kendisine dorudan bir saldr olmad mddete savaa girme taraftar olmamtr. Almanya, Sovyetler Birliinden Trkiye zerindeki basklarn artrmasn istemi, fakat Trk-Sovyet yaknlamas Almanyay rahatsz etmitir. Bu yaknlama sonrasnda Almanya, Trkiyenin tarafsz kalmas iin gereken basky kendisi yapmak zorunda kalmtr150. Bu amala 1939 yl Mays aynda Almanyadan Trkiyeye gnderilecek tm sava malzemelerinin sevki durdurulmutur. Almanya aslnda tm alanlarda ticareti durdurmak istemitir, fakat krom gibi sava teknolojisinin temelini oluturan bir madenden vazgeememi ve Trkiyeyi dlayamamtr. Almanya Trkiyeye zerinde bask kurmaya devam edince, Trk taraf kar ataa gemi ve Almanya ile yaplan tm ticari ilikileri durdurmutur151. 1940 ylnn yaz aylarnda Fransann Almanlar karsnda hzla geri ekilmesi ve Almanya ile mtareke imzalamas, savan gidiatn ve dengesini temelden sarsmtr. Trkiye de bu beklenmedik gelimeden olduka etkilenmitir. talya ise, 10 Haziran 1940 tarihinde ngiltere ve Fransaya kar sava ilan etmitir. Bu gelimelere ramen Trkiye tarafszln bozmayarak savaa katlmamtr. l ttifak Antlamasna ters den Trkiyenin tarafsz kalmay tercih edii, Mihver devletlerin bir baars

149 150

Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 449485. Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 485494. 151 Yavuz zgldr; Trk-Alman , s. 115.

51

olarak kabul edilmitir. Trkiye ise savaa katlmama nedenini l ttifak Antlamasnn Sovyet ekincesi maddesine balam ve Sovyet saldrsndan ekindii iin savaa girmediini ilan ederek hakl tavrn sergilemitir. Bylece l ttifak ilerliini yitirmi, Trk-Alman yaknlamas yeniden balamtr. 25 Temmuz 1940 tarihinde Trk-Alman Ticaret Antlamas imzalanm, fakat Almanya sava sresince Trkiyenin d ticaretindeki etkinliini eski seviyelere karamamtr. Almanyaya kar oluan olumsuz bak as deimi ama talyan dmanl Trk kamuoyunda artarak devam etmitir. Almanlar, Trk-Sovyet yaknlamasn engellemek iin ise Bak Plann152 dnya kamuoyuna aklamtr. Bu tutum Trkiyenin Almanyay eletirmesine ve Almanyaya kar gveninin yeniden sarslmasna neden olmutur. Almanlar Trkiye ile yaknlamaya alrken bir yandan da 1940 yl eyll aynda Trkiyeye kar yaplmak zere bir saldr planlamlardr. Bu sayede ngilterenin n kesilmi olacakt. Fakat Hitler, Sovyetlere saldrma plannn gecikeceini dnerek bu saldry asla gerekletirememitir153. Sovyetler Birlii Dileri Bakan Vyaeslav Molotov ve Hitler 1940 yl kasm aynda Berlinde grm ve dnya nfuz alanlarn belirlemeye almlardr. Bu grmelerde Trkiye nemli bir yer tekil etmitir. Trkiyenin ngiltereden koparlabilmesi iin Almanya, Sovyetler, talya ve Japonyann ortak hareket etmesi gerektii dile getirilmitir. Boazlar konusunda Rusyaya daha geni haklarn verilecei Hitler tarafndan ifade edilmitir. Grmeler sonusuz kalnca, Molotov Rusyaya geri dnmtr. leri bir zamanda kabul edilmesi muhtemel olan bir antlama tasla oluturulmu fakat imzalanmamtr. Bu taslaa gre Trkiye Mihver devletlerin yanna ekilecek ve Rusya boazlardan snrsz gei hakkna sahip olacaktr. Bu tasarda Almanya, Trkiyeyi kendi nfuz alan ierisinde gstermitir154. Almanyann hzl bir ekilde Hayat Sahasn uygulamaya koymas ve Polonyay igal ederek Balkanlar tehdit etmesi, Trkiyenin bu durum karsnda Balkan
Bak Plan: 19391940 yllar iinde Sovyetler-Fin Sava srasnda gndeme gelmitir. Bu gizli plana gre mttefikler tarafndan Bak ve Batumdaki petrol kaynaklar tahrip edilecek, Sovyetler ve Almanyann bu petrollerden yararlanmas engellenerek bu iki devlet zayf drlecekti. Bu saldrlarn yaplmas iinde Trkiye kpr olarak kullanlacakt. Uygulama alan bulamayan bu antlama Almanyann deifre etmesiyle Trk tarafn Sovyetler karsnda zor duruma sokmutur. Ayrntl bilgi iin baknz: Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 291. 153 Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 494512. 154 Ahmet kr Esmer; Oral Sander; Olaylarla Trk D Politikas (19391973), Cilt I, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1987, s. 150.
152

52

Antantn canlandrma abalarn artrmtr. Balkan Antant yllk konferansna katlacak olan Dileri Bakan kr Saraolu, 30 Ocak 1940 tarihinde konuyla ilgili yle bir aklama yapmtr: Sulh zamannda olduu kadar, civarnda harbin veya harp tehlikesinin dolat gnlerde de lsz faideler temin ettii anlalan Balkanllar Tesantnn bu itimadan biraz daha kuvvet alarak kacana inanyorum. Saraolu ortak tehlikenin varlna ve ortak karar alma gerekliliine inand iin, Antant yelerine ortak savunma teklifinde bulunmu ancak bir sonu alamamtr. Byle bir birlikteliin oluamamasnda, Almanyadan duyulan korku temel neden olarak gsterilebilir155. Trkiyenin Balkan birlikteliini salayamamas, 1940 ylnn sonlarna doru Hitlerin Balkanlara inme plan ve 28 Ekim 1940 tarihinde talyann Yunanistana saldrmas, Trkiyeyi Almanyaya yaklatrmtr. smet nnnn talimatyla Hariciye Vekili kr Saraolu, Alman Bykelisi von Papelle grmelere balamtr. Grmeler sonunda Trkiyede, Almanya ve talyaya kar savaa katlmama ve Mihver devletlerin de Trkiyeye saldrmayacaklar fikirleri arlk kazanmaya balamtr. Almanlarn Balkan devletleri iin dnd askeri harekt hazrlklar ise, Trkiye tarafndan kukuyla takip edilmitir. 1941 yl Ocak aynda Almanlarn Romanyada askeri ynak yapmalar, Trkiyenin tedirginliini iyice artrmtr. Sovyetler Birlii, ngiltere ve Almaya arasnda kalan Trkiye, Almanlarn etkinliinin ar basmas sonucunda Bulgaristanla grmelere balam ve 17 ubat 1941 tarihinde Trk-Bulgar Ortak Beyannamesi156 imzalanmtr. Ortak dostluk ve saldrmazlk temelinde imzalanan beyanname, Mihver devletlerin ngiltere karsnda kazand nemli bir zafer olarak kabul edilmitir. Almanlarn, Balkanlardaki askeri gcnn ve siyasi etkinliinin art Mihver devletlere yeni katlmlarn olabilecei sinyallerini vermitir. Hibir Balkan devleti, Alman tehdidi karsnda ngiltereye yaklamay gze alamamtr. Almanlar 2 Mart 1941 tarihinde Bulgaristana girmeye balamtr. Hitler ise Papen araclyla nnye Bulgaristana yaplan harektn, Trkiyeye ileri vadede zarar vermeyeceini belirten mektubunu gndermitir. Mektup, 4 Mart gn nnye
155 156

Ahmet kr Esmer; Oral Sander; Olaylarla , Cilt I, s. 145. Trk-Bulgar Ortak Beyannamesi metni iin baknz: Ekler; Ek no 1.

53

ulamtr. Bu mektupta Hitler; tarihi Trk-Alman dostluundan, iki lke arasndaki ekonomik ilikilerden, Almanyann Trk toprak btnlne verdii deerden ve ngiltereyle savama sebeplerinden bahsetmitir. Mektup, Trk yneticileri tarafndan olumlu karlanm ve Trk basnndaki Alman kart yazlar hkmetin isteiyle yasaklanmtr. nn, Hitlerin mektubuna 12 Mart 1941 tarihinde yant vermi ve bu cevap mektubu 17 Mart gn Hitlere ulamtr. nn mektubunda; Almanya ile olan tarihi dostluktan ve Trkiyenin Almanya karsnda savamayaca gvencesinden bahsetmitir. Ayrca mektupta; Trkiyenin ngiltere ve Fransayla imzalad l ttifak Antlamasnn sadece bir gvenlik antlamas olduu ve Alman ordusunun Trk topraklarna saldrmayaca garantisinin Hitler tarafndan veriliinden duyulan memnuniyet dile getirilmitir. Almanya ile devam eden dostane ilikilerin yan sra Trkiye, Sovyetler Birliiyle yumuayan ilikilerini 25 Mart 1941 tarihli Trk Sovyet Ortak Deklarasyonunu imzalayarak pekitirmitir. Bu imzayla birlikte iki lkeden birisi saldrya uraynca dieri tarafsz kalacaktr. Almanya, Sovyet-Trk yaknlamasndan olduka rahatsz olmutur157. Almanlarn, Balkanlardaki ilerleyii karsnda Trkiyenin tutumunu ve Anadolu topraklarn Alman askeri glerine kullandrp kullandrmayacaklar konusunu merak eden ngiltere, bu sorularn cevabn alabilmek iin kr Saraolundan bir aklama yapmasn istemitir.17 Ekim 1940 tarihli aklamada Saraolu yle demitir: Almanlar Trkiye zerinden geerek Msra kar hareket yapmak teebbsnde bulunurlarsa, Trkiyenin ceder etmesi(boyun emesi) asla mevzubahis deildir. Cebren(zorla) byle bir harekete kalkrlarsa, btn memleket btn vesaiti ile mdafaa olunacaktr. Eer Trkiye bu ekilde bir siyaset izlememi ve Almanlara Trk boazlarn ve topraklarn kullandrm olsayd, Sovyetler ve ABDnin tarafsz olduu bu dnemde Irak, Suriye ve Msr kolayca Almanlarn eline gemi olabilirdi. Dier yandan, bunun tam ztt bir ekilde, Trkiye dorudan Almanyaya sava am olsayd bu sefer de Trk topraklar kolayca igal edilmi olacakt158.

157 158

Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 513547. Kamuran Grn; D likiler ve Trk Diplomasisi (1939dan Gnmze Kadar), Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1983, s. 1719.

54

6 Nisan 1941 tarihinde, Almanyann Yugoslavya ve Yunanistana, talyann ise Yugoslavyaya sava ilan Trkiye tarafndan askeri nlemler alnarak izlenmitir. Meri Nehri zerindeki kprler uurulup, bu blgedeki Trk Ordusu Anadolu yakasna ekilmitir. Almanya ise bu srete, Trklerin esas dmannn Ruslar olduu iddias zerinde nemle durmutur. zellikle boazlar konusunda Ruslarn kt emellerinin bulunduu belirtilerek, Trkiyenin Almanya ile yaknlamasna azami aba sarf edilmitir159. Almanlar her ne kadar Trkiyeye saldrmayacaz dese de, nlem alma gereklilii Trkiye tarafndan uygun grlmtr. Almanlar ksa srede Trk snrna yaklam ve daha nce verdikleri sz tutarak snra yakn bir yerde ordularn beklemeye almlardr. Almanya 1941 Nisan aynda, ok farkl bir teklifle Trkiyenin karsna kmtr. Irakta iktidar mcadelesi veren ve Alman taraftar olan Rait Ali160 ngilizlere kar Almanlardan yardm istemitir. Almanya ise gerekli asker ve mhimmat Trkiyeden kamufle ederek geirmeyi ve karlnda da Trkiyeye Bat Trakya ve Ege Adalarndan toprak vermeyi teklif etmitir. Trkiye bu teklife olumlu cevap vermemi, ama artk Trkiyenin Almanlarla yaknlamas da kanlmaz hale gelmitir161. Bu yaknlama zorunluluu, Trkiyenin savaa girmesi anlamnda dnlmemitir. Bu srete, Almanlarn ani bir saldrsndan korunmak iin ilikilerin sklatrlmas en mantkl politik anlay olarak benimsenmitir. 1941 yl Nisan aynda Trkiye artk tarafndan Almanlar tarafndan evrilmi ve hibir yerden destek alamayacak konuma getirilmitir. Trk kamuoyu ise, Papenin baz gazetelere verdii rvetlerle Alman hayranlna ynlendirilmitir. Artan basklar sonucu Almanya ile bir antlama imzalamak kanlmaz olmutur162. Almanya ile Trkiye arasndaki antlama grmeleri 1941 yl Mays ve Haziran aylarnda artmtr. Hitler, Trkiyeye saldrmak yerine Sovyetlere saldrarak en gl ordularn ilk etapta burada kullanmak istemitir. Zaten Trkiyenin igali ok zaman alabilir ve Sovyetler Birlii ise bu arada savaa hazrlanp, Almanyay zor duruma
159 160

Yavuz zgldr; Trk-Alman , s. 143. Rait Ali Geylani: 3 Nisan 1941 tarihinde Irakta ynetimi bir darbeyle ele geirmi mihver devletler yanls hkmetin bandayd. Almanya Arap topraklarndaki ngiliz ve Fransz egemenliini azaltmak iin bu ekildeki darbeleri desteklemekteydi. Rait Alinin iktidar devrilince ailesiyle birlikte stanbula gelmi buradan da Berline gemitir. Ayrntl bilgi iin baknz; Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 557573. 161 Fahir Armaolu; 20. Yzyl , s. 411. 162 Yavuz zgldr; Trk-Alman , s. 149.

55

drebilirdi. Almanya ile olan antlama giriimleri 18 Haziran 1941 tarihinde sonu vermi ve Trk-Alman Dostluk ve Saldrmazlk Antlamas imzalanmtr. On senelik bir sreyi kapsayan antlama; Trkiyenin tarafsz kalma isteini, Almanyann ise Sovyet saldrs ncesi gney cephesinin gvenliini salayabilme amalarn tamtr163. Antlama sonras Hitler ile nn arasnda ve iki lkenin dileri bakanlar arasnda karlkl telgraflar gnderilmitir164. Bu yazmalarda Trk-Alman dostluuna vurgu yaplmtr. 18 Haziran 1941 tarihli nnnn telgraf ve 19 Haziran tarihli Hitlerin cevab, Trk basnnda geni yer bulmu ve Trk-Alman dostluu ne karlmtr. Trkiye dostluk antlamasyla, hem Almanyann saldr ihtimalini bitirmi hem de ngiltere ile olan l ttifak metnine sadk kalmtr. Bundan sonraki srete, savaan taraflardan birisinin Trkiyeye saldrmas durumunda dier tarafa yaklama imkn ortaya kmtr. Bu da Trkiyeye d siyasette serbest hareket edebilme imkn vermitir165. Antlama ile ilgili olarak Dileri Vekili kr Saraolu, basna yle bir beyanatta bulunmutur: Birbirlerine kar vaziyetleri her vakit ak ve drst kalm ve dnya hadisatnn asrlarca sren temevvcat esnasnda muarz mevkide bulunmam olan Trkiye ve Almanya, nerolunan muahede ile dostluklarn en salam temellere istinat ettirmekle ve atiyen de muarz vaziyete girmeyeceklerini teyit etmektedirler. Trk ve Alman milletleri bu muahede ile yeni ve kati bir emniyet havas iinde yekdierine bir kere daha el uzatm oluyorlar166. Alman bykelisi von Papen de, duygu ve dncelerini ifade etmek iin Anadolu Ajansna verdii beyanatta yle demitir: Bu muahede asrlardan beri memleketimizi birbirine balayan ve ancak Avrupaya yeni, daha iyi nizam ve devaml bir sulh temin etmek isteyen siyasetin hedefleri hakkndaki anlaamamazlklardan dolay muvakkaten muhtel olan eski, itimatl ve

Burhan Ouz; Yzyllar Boyunca , s. 360. Telgraf metinleri iin baknz: Ekler; Ek no 2. 165 Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 547597. 166 kr Saraolunun, antlamay vd ve destekledii beyanat 19 Haziran gn gazetelerde yaynlanmtr. Ayrntl bilgi iin baknz: Vatan; 19 Haziran 1941, s. 1ve 5. , Ayrca baknz: mer Aziz Vezirolu; 1941 nn Zaferi Trk Alman Pakt, Numune Matbaas, stanbul 1941, s. 8.
164

163

56

dostane mnasebetleri yeniden teyit eylemektedir167. Antlamadan bir gn sonra Yunus Nadi, Trk tarafszlk siyasetini tam olarak yanstan ngiltere ile mttefikiz, Almanya ile Dost szlerinin de yer ald bir makale yaynlamtr. Nadi, yaplan Dostluk Antlamas ile ilgili olarak u yorumu yapmtr: Alman-Trk dem-i Tecavz Pakt btn dnyada yeni harbin gnllere ferahlk veren bir hadisesi olarak karlanacaktr. ki yla yakn bir zamandan beri Avrupa taraf taraf hep kan ve ate iinde yzerek her gn daha iddetli arpma ihtimallerinden baka bir ey konuulmaz ve dnlmezken, Almanya ve Trkiye Devletlerinin kendi aralarnda sulhu ve dostluu teyit eden bir kararda ittifak ederek bunu tespit ve ilan eylemeleri yapacaktr herkese ller
168

ortasnda

serinletici

bir

vahaya

kavumak tesiri

Zekeriya Sertel ise Trk-Alman Dostluk Antlamasn tarafszlk politikasnn devam olarak nitelendirdii yazsnda u yorumu yapmtr: Bu muahedenin aydnlatt ilk hakikat, Trkiyenin bu harpten uzak kalma, etrafndaki ihtilaflar karsnda bitarafln muhafaza etmek, topraklarnda gz olmayan her memleketle, taahhtlerine aykr olmamak artyla dost geinmek ve siyasetinde hibir harici mdahaleyi kabul etmeyerek mstakil olmak hususundaki siyasetinin en doru yol olduunun sabit olmasdr169. 1 Kasm 1941 tarihinde TBMM nc toplant yl al konumasnda smet nn; Almanya ile olan ilikilerin Balkanlarda devam eden harekt esnasnda nemli bir snavdan getiini, Almanya reisi Hitlerin, Trk tarafnn hassasiyetini bildiini ve dostluunu gstermek zere bir mektup yazdn sylemitir. Karlkl

mektuplamalarn 18 Haziran 1941 tarihli Trk Alman Dostluk ve Saldrmazlk

Von Papenin, Anadolu Ajans araclyla yaynlad beyanat, Almanyann memnuniyetinin bir delili olmas bakmndan nemlidir. Ayrntl bilgi iin baknz: Vatan; 19 Haziran 1941, s. 1ve 5. , Ayrca baknz: mer Aziz Vezirolu; 1941 nn Zaferi , s. 9. 168 Yunus Nadinin, Hkmete tebrik ve takdirlerini sunmu olduu bu makale, Cumhuriyet Gazetesinde ba makale olarak yaynlanmtr. Ayrntl bilgi iin baknz: Yunus Nadi; Trk Alman Anlamas, Cumhuriyet, 20 Haziran 1941, s. 1. , Ayrca baknz: mer Aziz Vezirolu; 1941 nn Zaferi , s. 17. 169 Antlamay, Trkiye iin bir gvence olarak gren Sertel, Almanyann sonu belli olmayan istekleri karsnda Trkiyeye verdii bir gvence olarak kabul etmitir. Ayrntl bilgi iin baknz: M. Zekeriya Sertel; Muahedenin Aydnlatt Hakikatler, Tan, 20 Haziran 1941, s. 1. , Ayrca baknz: mer Aziz Vezirolu; 1941 nn Zaferi , s. 2627.

167

57

Antlamasnn olumasna vesile olduunu, bu dostluk ve saldrmazlk antlamasnn btn artlar altnda devam edeceini belirtmi ve ayrca yaknda yaplmas planlanan Trk-Alman Ticaret Antlamasnn da bu dostluun bir sonucu olacan vurgulamtr170. Sava yllarnda Trk basn, savan gidiatna gre bir tavr ierisine girmitir. Sovyetlerden yana olan gazeteler olduu gibi, Almanya ya da ngiltere yanls tavr sergileyen gazeteler ve yazarlar da olmutur. Basn, iktidar tarafndan sava sresince ayr ekilde denetim altnda tutulmutur. lk olarak, karlan Matbuat Kanunu basn zgrln byk oranda kstlamtr. lan edilen skynetim uygulamas ve basn mensuplarnn birounun CHPli olmas da, basn zgrlnn nndeki dier iki engel olmutur171. Gazeteler devlet siyasetini ve hkmeti eletirdii iin sk sk kapatlmtr. Buna ramen devletin d politikasn eletiren yazlar yaynlanmtr. Sava sresince stanbul ve Ankarada 12 byk gazete baslmtr(Cumhuriyet, Ulus, Tan, Tanin, Yeni Sabah, Akam, Son Posta, Vatan, Tasvir-i Efkr, Son Telgraf, kdam ve Vakit). Bu gazetelerin tmne haber servisi yapan tek kaynak Anadolu Ajans olmutur. Sava yllarnda Ulus Gazetesi hkmetin sesi olarak tannmtr. Falih Rfk Atayn nderliinde alan gazete, smet nnnn izledii i ve d politikada, en byk yardmclarndan biri olmutur. Alman yanls yazlar yaynlayan Cumhuriyet Gazetesinin sahibi ise Nadir Nadiydi. Nadiye gre gazete, Trk kamuoyunda oluan tek tarafl bir anlayn yklmasna almtr. Bylelikle devletin izledii denge siyaseti uygulamasnda gazetenin oynad rol vurgulanmaya allmtr. Gazete, Mttefik yanls tavr ierisindeki basn dnyasna yeni bir anlay katmay hedeflemi, ama 1940 ylnn 10 austosundan balamak zere 3 ay kapatma cezas almtr. Cumhuriyet yazarlar Peyami Safa, Hseyin Hsn Emir Erkilet ve Yunus Nadi Mihver ve Alman yanls yazlar yazmlardr. Cumhuriyet ve Tasvir-i Efkr gazetelerinin Alman maddi desteiyle ayakta durduu iddialarn gazete yazarlar kabul etmemitir. ki gazetenin de Alman yanls tavrlar Almanyann savata yenilmeye
170

smet nn; nnnn Sylev ve Demeleri (19191946), Cilt I, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1946, s. 359. 171 etin Yetkin; Kar Devrim (19451950), Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Yaynlar, Antalya 2006, s. 136139.

58

balamas sonrasnda deimitir. Tan Gazetesi ise Bolevik yanls yayn ilkesini benimsemitir. Gazetede dikkat eken isimler arasnda Zekeriya Sertel ve Rfat Yalman grlmektedir. Akam Gazetesi ise lml bir tavr ierisinde yayn hayatn srdrmtr. Gazete, Mttefik devletlerini ll oranda desteklerken kimi zamanda yine ll oranda eletirmitir. Vakit Gazetesi de orta yol izleyen gazetelerden birisi olmutur. Son Posta ve Son Telgraf gazeteleri ise CHP kart bir tavr ierisinde yazlar yaynlamtr. Yabanc meneli gazeteler de o dnemde yayn yapmtr. Bu gazetelerden biri olan Trkische Post Gazetesi Alman yardmlaryla varln srdrmtr. stanbul Gazetesi ise savan gidiatna gre bir tavr izlemitir. La Turquie Gazetesi ise Sovyet taraftar bir yayn anlayna sahip olmutur172.

2.3. 19411943 Yllar Arasnda Trk-Alman likileri Douya doru hzla ilerleyen Alman istilasn ge fark eden Avrupa devletleri, Almanlar karsnda durabilecek tek g olarak Ruslar grmler, fakat onlarla kurulacak diyalogu da gerektii gibi hzlandramam ve Trkiyeyi yalnz brakmlardr173. Bu sre Mihver devletlerin ve zellikle Almanlarn en baarl olduklar dnem olmutur. Almanya Trkiyeyi savaa sokabilmek iin olduka fazla bask kurmu, ama neticede Trkiye tarafsz kalmay baarmtr. 22 Haziran 1941 tarihinde Almanyann Rusyaya kar saldrya gemesi, Trkiyeyi nemli lde rahatlatmtr. Trk siyasetileri ve basn bu sava sevinle karlamtr. Hitlerin Sovyetlere saldrmasndaki en nemli neden, Almanyann ngiltereyi yenemeyecei fikri olmutur. Hitlere gre Sovyetler Birlii malup edilirse, ngiltere yalnz kalacak ve sava Almanlarn zaferiyle sonulanm olacaktr. Hitler, Sovyet harektnn Trk tarafnda kukuyla karlanmasnn nne gemeye almtr. Bu nedenle,

Almanyann Trk topraklarnn btnlnn korunmas ve boazlarn gvenlii iin Sovyetlere saldrd izlenimi oluturulmaya allmtr. 13 Mays 1941 tarihli PapenSaraolu grmesinde kr Saraolu, Alman-Sovyet savayla ilgili unlar sylemitir:

Edward Weisband; kinci Dnya Sava ve Trkiye, rgn Yaynevi, stanbul 2002, s. 5872. Liddell Hart; II. Dnya Sava Tarihi, Cilt I, ev. Kerim Barak, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1998, s. 20.
173

172

59

Eer Almanya bugnk Rusyay paralar, Boleviklii kesin olarak zararsz hale getirirse insanla byk faydalar salayacaktr. Fakat bu yaplmadan nce ngilizlerle temas kurulmal, bir atekes antlamasna varlmaldr174. Alman-Sovyet sava Trk-Alman Saldrmazlk Antlamasndan gn sonra gereklemitir. Almanlara gre Trkiye, bir sre sonra Almanya yannda savaa girmek zorunda kalacaktr. Dier olaslk ise; Sovyetler sava d braklarak petrol kaynaklarna ulalacak, Trkiye ise ember iinde kald iin kendiliinden teslim olacaktr. Almanlar kuzeyde ilerlerken, talyanlar da gneyde Libya zerinden Msr alp Trkiyeyi tamamen yalnz brakmaya alacaktr. Mihver devletlerin bu amalar gereklememitir fakat Trkiye iin de tehlike bitmemitir. Sava kazanacak olan Sovyetlerin Slav birliini kurma almalar, Trkiyenin ember ierisinde kalma ihtimalinin yeni bir eklini oluturmutur175. Alman askeri zaferleri arttka, Trkiyenin de Almanyann yannda savaa girmek zorunda kalaca gr hkim olmaya balamtr. Almanlar, Trkiyeyi bir an nce savaa sokmak istemitir. Bunun iin de Trkiyeye; Ege Adalarndan bazlarn verme, kuzey Suriyeden bir miktar toprak verme ve Kafkaslarda Trk etkisinde tampon devletler kurma tekliflerinde bulunmutur. Trkiye ise artan Alman basksndan tedirgin olmaya balamtr. Trkiyenin istedii ngiltere-Almanya uzlamasnn

salanamayacann anlalmas ile beraber Trkiye, savatan uzak kalmann skntlarn olduka fazla yaamtr. Almanlarn 1941 yl sonlarnda Moskovaya yaklamalar kesin bir Alman zaferinin habercisi gibi kabul edilse de, Trkiye tam olarak bu zaferden emin olamamtr. Trkiyenin istei, hem Almanlarn hem de Sovyetlerin askeri ve ekonomik ynden ypranmalar ve sava sonras dnemde Trkiyeye zarar verecek glerinin kalmamas ynnde olmutur. 1941 yl Aralk aynda ok nemli bir olay meydana gelmi ve ABD Mihver devletler karsnda savaa girmitir. Bylece Almanyann kesin gzyle bakt zafer umudu olduka azalmtr176.

Joseph Ackermann; kinci Dnya Sava Srasnda Trk Alman likileri, Atatrk Konferanslar, Cilt VI, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1977, s. 6372. 175 Hseyin Hsn Emir Erkilet; 2. Cihan Harbi ve Trkiye, nklp Kitabevi, stanbul 1967, s. 101. 176 Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 599613.

174

60

1942 yl Almanyann Ankara byk elisi Franz von Papene dzenlenen suikastn etkileriyle gemitir177. 24 ubat 1942 tarihinde dzenlenen suikast, Almanlar tarafndan Sovyetlerin zerine atlmtr. Almanlara gre; Papen ldrlecek ve Trkiye tarafszlndan vazgeecektir. nk Trkiyenin tarafsz kalmasn von Papen salamaktadr gr Sovyetlerce kabul grmektedir. Suikast amacna ulaamam ve von Papen kurtulmutur. Tm yl boyunca sren davalar sonucunda sululara hapis cezalar verilirken, Trk Sovyet ilikileri de iyiden iyiye gerilmitir. Bylelikle 1942 yl, Trkiyenin Almanyaya yaknlnn korunduu bir yl olarak gemitir. Bu yl ierisinde Almanlarn Sovyetler karsndaki baarlar da Trkiyenin artk savaa bir adm daha yaklatnn bir iareti olmutur. Almanya, Trkiyenin toprak taleplerini kabul edeceini syleyerek, Trk siyasetilerin verecekleri karar abuklatrmak istemitir178. Sava d kalmay baaran Trkiye, her ne kadar askeri ve diplomatik bir baar kazanm ise de, Trk ekonomisi savan olumsuz etkilerini en derinden hisseden lkelerden biri olmutur. retim ve yatrm faaliyetlerinin durma noktasna geldii Trkiye, ihtiyalarn karlayabilmek iin d ticaret konusunda destek alabilecei lkelere ynelmitir. zellikle askeri mhimmat tedariki iin Almanya en byk aday olmutur. Trkiyenin o dnemdeki balca ihra rnleri tahl ve savan hammaddesi saylan krom olmutur. Her iki hammaddenin de en byk alcs ise Almanya olmutur. ngiltere ise krom ithalat yapmak iin Trkiyeden faydalanmakta ise de, ngilterenin esas amac Trkiye kromunun Almanyaya akn durdurmak olmutur179. Trkiye 9 Ocak 1940 tarihli bir antlamayla, krom sevkyatn Mttefik devletlere yapma garantisi vermitir. Bu antlama daha sonra 8 Ocak 1943 tarihine kadar uzatlmtr. Bu gelime sonras Almanya iin krom sknts ba gstermitir. Almanlara gre, Fransa yenilip savatan ekildii iin Trkiyenin Fransaya verecei krom miktarnca Almanyaya krom sevkyat yaplmaldr. Fakat Trkiye byle bir teklifi kabul etmemitir. 1943 yl Ocak aynda sona eren Trkiye-ngiltere arasndaki ticaret anlamasna mteakip, Almanyaya doksan bin ton krom sevkyat yaplmtr. Bu

Suikastla ilgili gazete haberi iin baknz: Ekler; Ek no 3. Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 614630. 179 Yulu Tekin Kurat; kinci Dnya Savanda Trk-Alman Ticaretindeki ktisad Siyaset ( A Survey of Economic Policy in The Turco-German Trade During World War II), Belleten, Cilt XXV, say 97, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1961, s. 95.
178

177

61

sevkyat 1944 yl ierisinde de devam etmitir. Sevk edilen krom karlnda Almanyadan Trkiyeye silah sevkyat yaplmtr. Almanlar kazandklar her zaferden sonra Trkiyeden siyasi, askeri ve ekonomik faydalar salamaya almtr. zellikle Trk hava sahasnn kullanm ve boazlardan Alman denizaltlarnn gemesi istekleri, Almanlar tarafndan sklkla dile getirilmitir. Bu istekler Trkiye tarafndan resmi olarak reddedilse de 1941 ve 1942 yllar boyunca Alman sava gemileri ve denizaltlar Montr Boazlar Szlemesine aykr olarak boazlardan gemitir. Almanlarn Yahudi aleyhtarl sonucu lkeden kap Trk karasularna gelen ve ierisi Yahudi dolu bir gemi, stanbul yaknlarnda uzun sre bekletilmi, daha sonra da zorla Karadenize gnderilmitir. Bu gemi hangi lkeye ait olduu bilinmeyen deniz altlar tarafndan 24 ubat 1942 tarihinde batrlmtr. Yine 4 Mays 1942 tarihinde Anadolu Ajansnda alan 26 Yahudinin iine son verilmitir. Bu tr olaylar Alman etkinliinin Trkiye zerindeki gcne en iyi rnekler olmutur. Almanlarn 1942 yl zaferleri, ayn yln sonlarna doru yavalama iaretleri gstermeye balamtr. zellikle Stalingrad Savalarnda Almanlar bekleneni verememitir. Trkiye gelimekte olan durumu yakndan takip etmi ve Almanlarn tarafna gemek iin acele etmemesi gerektiini aka grmtr. Trkiyenin tarafsz kalmas mttefikleri de memnun etmitir. Bylelikle petrol blgelerine giden yol Trkiye sayesinde Almanlara kar korunmutur. Almanlar da Sovyet saldrs srasnda gney cephesinin gvenli olmasndan gayet memnun olmutur. Sadece Sovyetler Birlii, Trkiyenin nasl hareket edeceini kestiremediinden, mecburen gney cephesinde asker bulundurmak zorunda kalmtr. Trkiyenin izledii denge siyaseti, baz zamanlarda Almanya tarafna kaysa da hibir zaman tam olarak Alman etkisi altna girmemitir180.

2.4. 19431945 Yllar Arasnda Trk-Alman likileri 1943 yl Ocak ay Almanlar iin iyi gememi, Alman ordular Sovyetler Birlii karsnda nemli yenilgiler alm, kuzey Afrikada ise sava tamamen kaybetme aamasna gelmitir. Almanlar artk Trkiyeyi kendi saflarna ekme abalarna son verip, Trkiyenin tarafsz kalmasna almtr. Mttefik devletler ise Trkiyenin

180

Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 631659.

62

savaa girmesi iin youn almalar ierisine girmitir181. Trkiye, Alman ordularnn yenilgisinden ok memnun olmamtr. nk Sovyet glerinin sava sonrasnda Anadoluya girme ve scak denizlere alma plan ancak gl bir Alman ordusu sayesinde engellenebilirdi. Trkiye, srekli olarak Almanlarla Ruslarn anlamas taraftar olmutur. ngiltere ise Almanlara kar alacak cephenin Trkiye zerinden olmas fikrini tamtr. Byle bir cephe almasa dahi Trkiye, ngiltereye boazlardan gei hakk tanmalyd. Trkiye ise iki teklife de scak bakmamtr. ngiltere 1943 yl yaz aylarnda, Trkiyedeki havaalanlar ve limanlarn yenilenmesi ve gelitirilmesi almalarn hzlandrnca, Almanya tedirgin olmutur. Bu havaalanlarndan kalkan uaklarn Alman mevzilerine saldrmas, Trkiyenin de Almanya karsnda savaa girmesi anlamna gelmektedir. Trkiye, ngilterenin savaa girmesi ynndeki basklarna karn, Alman saldrs ekincelerini ileri srmtr. Trkiyenin tarafszl Almanlarn karna bir durum olutururken, mttefiklerin nnde bir engel tekil etmitir182. Trkiyenin izledii etkin tarafszlk siyasetiyle, Almanya yeni bir cephe amak zorunluluundan kurtulmutur. Bu durum mttefiklerin Trk hava sahasn ve Trkiyenin kazandraca jeopolitik imknlar kullanma ihtimallerini de yok etmitir. Almanya Trkiyenin bu tutumundan ok fazla rahatsz olmad gibi, bu tarafszln srmesi iin bask bile yapmtr. Mttefiklerin Trkiyeyi savaa sokma abalar, Sir Winston Churchillin, Joseph Staline yazd 27 Kasm 1942 tarihli mektupta aka anlalmtr: Trkiyeyi bizim yanmzda baharda savaa sokmak iin her eyi yapmann gereklilii ile ilgili olarak Bakan Roosevelt ve size katlyorum. Bu, kukusuz Hitler ve onun su ortaklarnn ksa srede yenilgisi iin ok ey ifade eder183. Trkiye, Almanlarn endielerine karn, Berline srekli olarak tarafsz kalnacan bildirmitir. 1943 ylnn ilk aylarnda Trkiyedeki Alman propagandasnn art aka grlmtr. Ocak ve ubat aylarnda alan Alman Yap Sergisi, Ankara ve stanbulda byk ilgi grmtr. Talat Paann Almanyada bulunan mezarnn Trkiyeye nakli konusu da Trk-Alman ilikilerinde nemli bir adm olmutur. Naa
181 182

Gotthard Jaeschke: I. ve II. Dnya Savalarnda , s. 733745. Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt II, s. 141168. 183 etin Yetkin; Kar Devrim , s. 6769.

63

1943 yl ubat aynn 26nc gn stanbula defnedilmitir184. Goltz Paann 100. doum gn kutlamalar da Almanyann propaganda aralarndan biri olmutur. Almanya, Trkiyenin ngiltere ile yaknlamas ve ok sayda ngiliz personelin Trkiyeye gelmesi konularndan duyduu rahatszlklar sklkla Ankaraya iletmitir. 1944 yl sonlarnda, Almanlarn baarszlklaryla sonulanan her Alman ileri harekt, Trkiyeyi mttefiklere yaklatrmtr. Almanya bu gelimelerin sonucunda, Trkiyeyi tarafsz tutabilmek iin yeniden Ege Adalarn Trkiyeye nermitir. Ayrca Almanya, Trkiyeye kar yaplacak herhangi bir saldrda destek sz vermitir. Trkiye ise denge siyasetini uygulayacan her iki tarafa da bir kere daha bildirmitir. Almanya sava sresince, Trkiyenin iktisadi anlamda desteklenmedii srece Mttefik tarafna kayaca fikrine sahip olmutur. 18 Nisan 1943 tarihli Trk-Alman Ticaret Antlamas iki lke aras ticari hayat yeniden canlandrmtr185. 1944 ylnn ilk aylarnda, Alman ordusunun Sovyet topraklarndan ekilileri devam etmitir. Trkiyenin savaa katlmas ynndeki ngiliz basksna karlk Trkiye, gerekli askeri ve ekonomik yardmlar tamamlanmadan byle bir durumun olmayacan belirtmitir. 28 ubat 1944 tarihinde, Trkiye-ngiltere gerginlii hat safhaya ulam ve ngiltere Trkiyedeki tm personelini ekmitir. ngiltere ayrca Trkiyeye ticari ambargo koyarak, tm sevkyatlar durdurmutur. Trkiye artk dnya siyasetinde yalnzla itilmitir. Almanya ise bu durumu bir zafer olarak kabul etmitir. 12 Ocak 1944 tarihinde ise Alman yanls tutumlaryla dikkat eken Mareal Fevzi akmak, Genelkurmay Bakanl grevinden alnmtr186. Bylece Trkiyede Mttefik yanls bir tutum ne kmaya balamtr. Almanyaya yaplan ykl miktar krom sevkyat da ngiltere ve ABDnin tepkisini ekmi ve sevkyatn durdurulmas iin Trkiyeye basklar artmtr. Bunun zerine 21 Nisan 1944 tarihinde Almanyaya yaplan krom sevkyat durdurulmutur187. Trkiyenin Mttefik yanls tavrlar Trkiye-ngiltere gerginliini azaltm ve Nisan aynn sonlarna doru ngiliz askeri heyeti tekrar Trkiyeye gelmitir. ngiltere, boazlardan geen ve ticari gemi grnts altnda askeri zellikler tayan Alman gemilerinin geilerine izin verilmemesi iin Trkiyeye sert uyarlarda bulunmutur. Trkiye Hariciye Vekili Numan

184 185

Talat Paann naann Trkiyeye getirilmesiyle ilgili gazete haberi iin baknz: Ekler; Ek no 4. Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt II, s. 198210. 186 BDAGM. CA. Belge No; 30..11.1.0 / 165.2..8. 187 Konuyla ilgili gazete haberi iin baknz: Ekler: Ek no 9.

64

Menemenciolu, bu gemilerin ticari gemiler olduunu iddia etmi ama yaplan armalarda baz Alman gemilerinin askeri zellikler tad anlalmtr. Bunun zerine Menemenciolu istifa etmek zorunda kalmtr. Bylece mttefiklerin istekleri Trkiye tarafndan uygulanm ve Mttefik yanls gr Trk siyasi yapsnda etkin hale gelmitir188. 1944 ylnda Trk basnnda ve kamuoyunda, mttefiklere daha fazla yaklama gereklilii fikri hkim olmutur. Bu manada hkmet eletirilmi ve izlenen d siyasetin Trkiyeyi dnyadan kopard dile getirilmitir. ngiltere, Trkiyenin mttefiklere katlmas ve Almanya ile irtibatn kesmesi halinde, Almanlarn psikolojik olarak etkileneceini sylemi ve Trkiyeden mttefiklere katlmasn istemitir. Trkiye ise bir mddet daha tarafsz kalma yolunu semitir189. Basklarn iyice artmas sonrasnda Trkiye, 2 Austos 1944 tarihinde meclis kararyla, Almanya ile ilikilerini kesme karar almtr190. Kararn ardndan Trkiyedeki Alman vatandalarna on gn ierisinde lkeyi terk etme emri karlmtr. Faydal olduu belirlenen Alman vatandalarna ise kalma izni verilmitir. Birok Alman Trkiyede kalmay tercih etmitir. Almanyada bulunan Trk renci ve iadamlar da Trkiyeye dnmeye balamtr. 1944 yl sonuna kadar Trkiyedeki Alman irketleri kademeli olarak tasfiye edilmitir. Bir Alman saldrs ihtimaline karn Trk ordusu nlemler almtr. Alman bykelisi von Papen de 5 Austosta Trkiyeyi terk etmitir191. Mttefik kuvvetleri 1945 ylnn ilk aylarnda Almanya ilerine kadar girmiler, Balkan topraklar ise Sovyetler tarafndan igal edilmitir. ngiltere ve ABDnin

basklar artnca Trkiye, Japonya ile ilikilerini 3 Ocak 1945 tarihinde kesmitir. 4 ile 11 ubat gnleri arasnda toplanan Yalta Konferansnda, Mart ayna kadar Almanya ve Japonyaya sava ilan etmeyen devletlerin Birlemi Miletler Cemiyetine alnmayaca ilan edilmitir192. Bu arada hazrlklar devam eden Birlemi Milletler Tekilat kurulmak iin son aamaya gelmitir. Birlemi Milletler Konferansnn 25 Nisan 1945 tarihinde San Fransiskoda toplanaca dnya kamuoyuna aklanmtr. Trkiye, mttefiklerin tehditleri karsnda 23 ubat 1945 tarihinde meclis kararyla
188 189

Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt II, s. 211256. Yavuz zgldr; Trk-Alman , s. 163. 190 Fahir Armaolu; 20. Yzyl , s. 415. 191 Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt II, s. 257268. 192 Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt II, s. 269274.

65

Almanyaya, ksa bir sre sonra da Japonyaya sava ilan etmitir. lan edilen bu sava kararlar siyasi bir anlam tarken, askeri ynden ise sembolik bir zellie sahip olmutur193. Almanlar sahip olduklar ileri teknoloji ile sava ksa srede bitireceklerine inanmlard. Savan uzamas ve geni bir alana yaylmas, Alman glerinin yetersiz kalmasna ve Alman ekonomisinin kmesine neden olmutur. Amerikann da savaa dhil olmasyla, talyan ve Alman gleri tamamen etkisiz hale getirilmitir. ngiliz ve Amerikan hava gleri Almanlarn stratejik blgelerini bombalamtr. Rusya ve Fransann da desteiyle Almanya sava kaybetmi ve Hitler kendini ldrmtr (30 Nisan 1945). Almanya 7 Mays 1945 tarihinde koulsuz olarak teslim olmu ve 1937 ylndaki snrlarna geri ekilerek silahszlanmay kabul etmitir194. Uzakdouda ise sava, ABDnin Hiroima ve Nagazakiye att atom bombalaryla sona ermitir. Sava sonras Almanya dou ve bat olarak iki blme ayrlmtr. Dou Almanya Sovyetler Birliinin, Bat Almanya ise ABDnin denetimi altna girmitir. Sava sonrasnda smrgecilik hareketleri nemini kaybetmi; Hindistan, Pakistan ve Msrda bamszlk hareketleri hz kazanmtr. Dnyada iki kutuplu bir yap ortaya kmtr. Bu iki kutup; ABDnin nderliini yapt Bat Blou ile Sovyetler Birliinin nderliini yapt Dou Blou olmutur195. 1 Kasm 1945 tarihinde yaplan TBMMnin yedinci dnem nc toplant yl al konumasnda smet nn, kinci Dnya Savan yle zetlemitir; 19391940 yllarnda ngiltere ve Fransa yannda olduumuzu hep belirttik.1941de Almanya ve talya birliklerine kar seferber bekliyorduk. SovyetAlman savanda tarafszlmz bildirdik. Almanlarla yaptmz dostluk antlamas eletirildi ama Almanya stanbul kaplarna dayanm ve Sovyetlerle Saldrmazlk Antlamas imzalamken, ABD savata deilken, ngiltere adalar Almanyaya kar korumaya alrken bizim kendi bamzn aresine bakarak, Almanlarn bize saldrmayacan kt zerinde teyit etmemizin hibir yanl taraf yoktur. Bylece zaman kazanlm ve bu tehlike bertaraf edilmitir. Almanya ve Japonyaya kar harp ilanmzn tesirsiz ve
193 194

Edip elik; 100 Soruda Trkiyenin D Politika Tarihi, Gerek Yaynevi, stanbul 1969, s. 118. Trkkaya Atav; kinci Dnya Sava, s. 127. 195 Nurer Uurlu; kinci Dnya Savanda Trkiye zerine Gizli Pazarlklar (19391944), rgn Yaynevi, stanbul 2003, s. 258.

66

sava bittikten sonra olmas da eletiriliyor. Savamadk ama sava srasnda izlediimiz politika mttefiklerimizin kazanmasna yardmc oldu. Zaten sava ilann mttefiklerimiz bizden istemitir. Demek ki bir nemi vard ki bunu bizden talep ettiler. Zaten bizim ganimetten pay alma amacmz yoktur. Almanlar bu sava Birinci Dnya Savann devam olarak grmler, Trkiye hari ayn cepheyi yeniden kurmulardr. Biz I.Dnya Savandan sonra drt yl daha bamszlk mcadelesi verdik ve artk kimseden istediimiz de, kimseye vereceimizde yoktur. Amacmz sadece dnya zerinde barn olmasdr196.

196

smet nn; nnnn , Cilt I, s. 393396.

NC BLM

MLLYETLK-TRKLK VE TURANCILIK KAVRAMLARI

19. ve 20. yzylda dnya haritasnn defalarca deimesine neden olan milliyetilik konusu, Trk milletinin de siyasal ve sosyal hayatn derinden etkilemitir. Osmanl Devletinin yklmasnda etkili olan milliyetilik anlay, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin kurulmasnda ise temel unsur olmutur. Milliyetilik kavramnn ve Trk milliyetilik anlaynn iyi bilinmesi, iki yz yllk dnya siyasi olaylarnn doru anlalmas asndan mhim bir hal tekil etmektedir. Tarihi olaylarn temelinde yatan sosyal etmenlerin doru tespit edilmesi, objektif tarihiliin vazgeilmez bir unsurudur.

3.1. Millet Kavram Milliyetilik kavramnn tanmnn ve kapsamnn anlalabilmesi iin ncelikle millet kelimesinin anlamnn bilinmesi gerekir. Millet kelimesi zaman ierisinde deiik anlamlarda kullanlmtr. Kelimeye, gnmz Trkesinde yklenen anlamn ise Ziya Gkalp vermitir. Eski Trk devletlerinde kullanlan Budun kelimesinin yerini gnmzde millet kelimesi almtr. Osmanl Devleti, millet kelimesini slam Dinine mensup olmayanlar iin kullanm, Mslman halk ise herhangi bir ayrma tabi tutulmadan mmet olarak kabul edilmitir. Ziya Gkalp, Osmanl Devletinin mmet fikrine kar km ve ayn dilde konuan ve ortak kltre sahip insan topluluklarn millet olarak kabul etmitir. Gkalpn millet tanm u ekildedir: Millet ne rkn ne kavmin, ne corafyann, ne politikann ne de iradenin belirledii bir topluluk deildir. Millet, dilce, dince, ahlaka ve gzellik duygusu bakmndan ortak

68

olan, yani ayn terbiyeyi alm fertlerden oluan bir topluluktur. Trk Kyls onu (dili dilime uyan, dini dinime uyan)diyerek tarif eder197. Millet ve halk kelimeleri birbirlerinin yerine kullanlsa da farkl anlamlarda olan kelimelerdir. Halk, tarihin belirli bir dneminde yaam olan insan topluluu anlamna gelir. Bu tanmn ok uzanda bir anlama sahip olan millet kavram ise; kkl bir gemiten salam bir gelecee uzanan gl bir yapnn varln ifade eder. Milletin bu kadar gl olmasnn temelinde salam bir kltrn varl yatar. Dnya zerinde yaamakta olan her devlet, ortak baz vasflarn temel alnmasyla kurulmutur. Tarih boyunca da insanlar deiik kriterleri temel alarak birbirinden ayrlm ve farkl devletler kurmulardr. Klanlar bu ayrmann en eski rnekleridir. Basit anlamda klan; tarm ve hayvancla dayal olan, gelimemi toplumsal roller ve statlere sahip yaplardr. Zaman ierisinde soy, dil, aitlik, aynilik ve isel duygularn ortak noktalarda bulumasyla milletler ekillenmeye balamtr198. Milletin sosyal bir yap olduu dnlrse, tarihi sre ierisinde bu sosyal yap; dil, din ve ortak tarih uuru ile yorularak tam manasyla gerek kimliine kavumutur. Kendi milli varln koruyamayan, yani milletlememi topluluklar baka milletlerin boyunduruu altnda yok olmulardr. Milleti oluturan unsurlarn salamlk derecesine gre, o milletin dnya siyasetindeki yeri belirlenmitir. Dnya zerinde ok eitli millet tariflerinin olduunu belirten Yusuf Akura, bu nedenle ortak bir tanm yapmann glnden bahsetmitir. Almanlar millet kavramndan rk ve dil birliini anlarken, talyanlar toprak ve dil birliini ne karmlardr. Bu eitli tariflerin birletirilmesiyle bir tanm ortaya koymaya alan Akura, milleti yle tanmlamtr: Soy ve dilin birlii sebebiyle, toplumsal dzeninde de birlik oluturmu bir insan topluluudur199. Millet kelimesinin, deiik grlerdeki aydnlar arasndaki tanmlarn ayr balklar altnda incelemek gerekir. nk bu tanmlarn temel ald unsurlar bir birinden ok farkldr. Konuyla ilgili eitli grlerin snflandrlmas incelenecek olursa:

197 198

Ziya Gkalp; Trkln Esaslar, MEB Yaynlar, stanbul 1996, s. 22. Ali Fuad Bagil; Trk Milliyetilii-Douu-Manas-Gayesi ve Vasflar, kinci Trk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Tebliler, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, stanbul 1943, s. 985. 199 Yusuf Akuraolu; Trklk ve D Trkler, Toker Yaynlar, stanbul 1990, s. 12.

69

1. Irk temel alan aydnlara gre millet rk demektir. Burada beyaz, sar, siyah, krmz rklarn oluturduu drt farkl millet kavramndan bahsedilmekte ve kabaca bir snflandrma yaplmaktadr. Bu snflandrmada sosyal

davranlardan bahsedilmediinden dolay, tanm ok yerine oturmayan bir ierie sahiptir. 2. Kavmi milliyetiler ise, kavim ve millet topluluklarn e tutarlar. Kavim ayn babadan gelen ve baka kann karmad topluluk demektir. Bu grn tam tersi bir ekilde, milletler tarih boyunca birok baka milletle karm ve saflklarn yitirmilerdir. Zaten milleti oluturan manevi unsurlar, kan yoluyla deil eitimle geer. 3. Corafi milliyetilere gre ise millet; ayn corafya zerinde bir hayat paylaan topluluk anlamna gelmektedir. Gerekte bir corafya zerinde birden fazla millet yayor olabilir ve bunlarn hepsine birden tek bir millet denilemez. 4. Osmanlclk fikrini savunmu olan aydnlara gre ise millet kavram, tm Osmanl vatandalarn kapsamaktayd. Bu tarif bir sentezi ifade ettiinden doruluk pay ok dktr. 5. slam birliini savunan aydnlara gre ise, tm Mslmanlar tek bir millettir. Yaplan bu tanm aslnda mmet kavramnn tanmdr ve bu da millet kavramndan farkldr. 6. Fertilere gre ise millet, bir kiinin kendini bir paras olarak kabul ettii toplulua verilen addr. Bu fikre gre kii istedii milletin yesi olabilir. Gerekte ise, kiinin dnce ve duygu boyutu ortak bir noktada bulumadka gerek meydana gelmez. O halde kii, ancak iinde yorulduu toplumun bir yesi olabilir. Bu durum da, onun millet deitirme zgrln kstlar. Bahsedilen tanmlarn dnda Hasan Tuncay kendi millet anlayn, daha kapsayc bir anlam ykleyerek tarif etmeye almtr. Tuncayn yaklamna gre; Eitimde, duyguda ve lkde birlik millet kavramnn temel talardr. O nedenle millet kavram,

70

yukardaki tanmlarda ifade edilen rk, kavim, corafya ve irade dnda kalan ve ok daha st bir duygunun ifadesi olarak temellendirilebilir200. Yaln Toker ise millet tanmn; ayn dili konuan, dil, din soy, rk ve kltr birliine sahip, bamsz olarak birlikte yaama duygularn tayan insanlarn meydana getirdikleri topluluk olarak kabul etmektedir. Milletin olumasnda etkin olan maddi ve manevi unsurlar snflandran Toker, milletin olumasndaki ana ltleri u ekilde kategorize etmitir:

Milleti Meydan Getiren Maddi Unsurlar: 1. Soy Birlii: Irk birlii art sadece biyolojik ve antropolojik bir olay olarak deerlendirilmeyip, sosyolojik ve psikolojik adan da ele alnmaldr. Yani ayn rktan geldiklerine inanma duygusu, soy birlii iin yeterli unsurdur. rnein kendisine tm iten duygularyla Trk rkndan hisseden kii Trk olarak kabul edilmelidir. 2. lke(Vatan Birlii): Ayn rka dhil olduklarn dnen insanlarn bir millet olabilmeleri iin, ortak bir corafyada bir arada yaamalar gerekir. te bu corafi alana vatan denir. Bu vatann belli snrlar olmal ve zerinde yaayanlara her ynyle yaama imkn tanmaldr. Dier bir ifadeyle vatan, sadece maddi unsurlar ile ele alnamaz. Bunun yan sra manevi unsurlar da vatann ayrlmaz bir parasdr201.

Milleti Meydan Getiren Manevi Unsurlar: 1. Dil ve Edebiyat Birlii: Dil, bir milletle beraber var olan ve onun varl sresince var olmaya devam eden, nesiller aras kpr vazifesi tayan canl bir varlktr. Tarih boyunca var olan tm milletlerin kendisine zg dilleri olmutur. Dil birliinin doal sonucu olarak ta, bir milleti en iyi ekilde ifade eden edebiyat birlii de kendiliinden olumaktadr.

200 201

Hasan Tuncay; Ziya Gkalp, Toker Yaynlar, stanbul 1974, s. 99104. Yaln Toker; Milliyetiliin Yasal Kaynaklar, Toker Yaynlar, stanbul 1979, s. 5357.

71

2. Tarih ve lk Birlii: Bir milletin tarihi, o milletin fertlerini birbirine balayan ve milli uur olarak kabul edilen esas unsurlardan biridir. Tarihten kaynaklanan birliktelii daha ileriye gtrebilmek iin izilen ortak hedeflere ise Milli lk denilir. 3. ktisadi Hayat Birlii: Herhangi bir milletin bir arada yaamasnn amalarndan birisi olarak ta, o milleti oluturan bireylerin karlkl olarak ihtiyalarn karlayabilmesi ve tam anlamyla ibirlii salayabilmesi gsterilebilir. Her vatanda, yesi olduu milletin kendisine verdii vazifeyi en iyi ekilde yerine getirme ve ait olduu milleti yceltme greviyle grevlendirilmitir. 4. Kltr ve Terbiye Birlii: Bir milletin maddi-manevi tm deerlerinin bir at altnda toplanmas ve bunlarn bir yaam tarz haline getirilmesi kltr birlikteliini oluturur. yle ki, milletler arasndaki en byk farkn kltrel farklardan kaynakland sylenebilir. Terbiye birlii denildiinde ise; Millet sevgisinin en st seviyelerde yaatlmas kastedilmektedir. Deiik bir ifadeyle terbiye birlii, milliyetilik anlamna gelir202.

3.1.1. Milliyetilik Kavram

Milliyetilik kelimesinin ierisinde yer alan Milliyet kavramn anlamak, Milliyetilik kavramnn anlalmasn kolaylatrr. Temel anlam olarak millet kelimesiyle ok fazla fark tamayan Milliyet kelimesi bir aitlik ifade eder. Yani bir milletin paras olmak, ona ait olmak anlam tar203. Mustafa Kemal Atatrke gre Milliyet yle tarif edilmitir: Bir milletin, dier milletlere oranla doal veya kazanlm zel karakterler sahibi olmas, dier milletlerden farkl bir yap oluturmas, ekseriya onlardan ayr olarak onlara paralel ilerleme ve gelimeye almas niteliine milliyet ilkesi denir204. Yusuf Akura milliyet kavramn aklarken: Tm kavim ve boylarn dier kavim ve
Yaln Toker; Milliyetiliin , s. 6368. Mustafa Keskin; Atatrkn Millet ve Milliyetilik Anlay, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 1999, s. 7. 204 Utkan Kocatrk; Atatrkn , s. 315.
203 202

72

boylara kar kendi zelliklerini hissedip yaamas ve kendi stnln ileri srmesi milliyet fikrini dourmutur demitir. Akura Milliyet kavramnn bat kkenli olduunu ve bu kavramn temellerinin 15. yzyla dayandn vurgulamtr205.

Milliyetilik kavram Franszca kkene sahip olup, milletini koruyan ve arzulad ynetime sahip olabilmek iin mcadele eden kiilere verilen bir durum, hal tarifidir206. Milliyetilik esas olarak; ait olunan milletin sahip olduu deerleri sevmek ve yceltmek, aitlik bilincini kuvvetlendirmek anlamna gelir. Bu temel anlamyla kabul edilen milliyetilik anlay, dnya genelinde, ok yakn dnemlerde kabul grm bir anlaytr. Milliyetiliin sahip olduu birletirici g, ayn zamanda yeni devletlerin kurulmasnda ve yaatlmasnda da nemli bir etken olmutur. Fransz htilali ile tm dnyaya yaylan milliyetilik anlaynn bir sonucu olarak, imparatorluklar yklm ve yerlerine milli devletler kurulmutur207. Trk Dil Kurumu szlnde ise milliyetilik kelimesi: Maddi ve manevi alardan millet ve lkesinin karlarn her eyin stnde tutma anlay, ulusuluk, ulusalclk, nasyonalizm olarak tarif edilmitir208. Fransz htilali ve Milliyetilik: Fransada, monariye dayal ynetim ekline kar olan kitlelerin mcadelesi sonras, 1789 ylnda Fransz htilali gereklemitir. Fransa, ihtilal ncesinde snflara blnmtr. Toplumda en byk snf, yzde doksan yedi ile halk tabakas oluturmaktayd. Geriye kalan yzde lk blm oluturan asiller ve ruhbanlar, Fransa topraklarnn yzde seksen beine sahipti. Asiller ve ruhbanlar vergi demez ve topraklarnda kylleri altrrlard. Ekonomik skntlarn artmas ve vergilerin srekli artrlmas halk rahatsz etmi ve ihtilal patlak vermitir. htilalle beraber nsan ve Vatanda Haklar Bildirgesi yaynlanmtr. Kii hrriyeti, zgrlk, eitlik ve millet gibi kavramlar yaylmaya balamtr. Her milletin kendi bamszln kazanabilecei
Yusuf Akuraolu; Trklk ve D Trkler, s. 11. Mehmet Emin Eriirgil; Trklk Devri Milliyetilik Devri nsanlk Devri, Maarif Yaynevi, Ankara 1958, s. 12. 207 Mustafa Keskin; Atatrkn , s. 9. 208 Ali Tuna; Atatrkn Milliyetilik Anlay,1999 Yl Atatrk Konferanslar, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 1999, s. 209. Ayrntl bilgi iin baknz: http://www.tdk.gov.tr/TR/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF05A79F75456518CA
206 205

73

ve bir devlet kurabilecei fikri tm dnyada taraftar toplamtr. Bylece milliyetilik kavram, deer verilen ve devlet ynetimlerinde en temel dayanak olarak kabul edilen bir unsur haline gelmeye balamtr209. Milliyetilik kavramnn Fransz htilali ile bir anda ortaya kan bir kavram olduunu dnmek yanl olur. Bat dnyasnda, din faktrnn devlet ynetiminden uzaklamasyla ortaya kan yeni siyasal yap, millet ve milliyetilik unsurlarnn da temelini atmtr. Bu nedenle Rnesans ve Reform gibi sreler milliyetilik kavramn glendiren toplumsal, siyasal ve dinsel faktrler olarak gsterilebilir.

3.1.2. Milliyetiliin Snflandrlmas Milliyetilik temelde sosyolojik ve Doktoriner-ideolojik milliyetilik olarak iki snfa ayrlr. Sosyolojik milliyetiliin temelinde, ayn soydan gelen gruplarn birlikte hareket etmeleri ve yaam mcadelesi vermeleri gzlenmitir. Soylar aras mcadele zaman ierisinde kabileler aras mcadeleye dnm ve sonunda gl olan topluluklar devletini kurmu, varln devam ettirmitir. Doktoriner-ideolojik milliyetilik ise; Fransz htilali ile ortaya km ve dnya siyasi yapsn kkten deitirerek milli devletler kurulmasna imkn salamtr. Bylece her milletin kendi kendini ynetmesi (self determination) ilkesi yaygnlk kazanmtr. Doktoriner-ideolojik milliyetilik kendi ierisinde yle snflandrlmtr 210. a) Irk Milliyetilii: Ayn soydan gelen ve yakn dil-kltr zelliklerine sahip milletler btn rk olarak kabul edilir. Irklar, milletlerden ok daha geni bir yapya sahiptir. Bir milliyetilik prensibi olarak rkl temel alan milliyetilik anlay, yapc olmaktan ok ykc ve kutuplatrc bir zellie sahiptir. Irka dayal milliyetiliin en bilinen rnei olarak, Almanlarn Hitler dneminde uygulad Alman rkl gsterilebilir. Almanlarn en byk millet olduu ve dnyay ynetme hakkna sahip olduu fikri, II. Dnya Savana neden olmutur. Almanyann yan sra talya, Rusya ve Japonyada da grlen rk milliyetilik, dnya barna zarar vermitir.
209 210

Mustafa Keskin; Atatrkn , s. 4142. Mustafa Keskin; Atatrkn , s. 13. Ayrca baknz: Aydn Taneri; Trk Kavramnn Gelimesi, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlar, Ankara 1983, s. 726.

74

b) Kltr Milliyetilii: Bir milletin sahip olduu deerler toplam olarak kabul edilen kltr, dnya zerinde bar salamada en nemli etkenlerden biridir. Bir milletin yaay, ahlaki deerleri, dili, edebiyat, sanat ve toplumun kendine has zelliklerinin btn kltr temsil eder. Kltrler aras diyalogun gelimesi ve karlkl sayg, kltrden daha evrensel olan medeniyetin gelimesine katk salar. Kltr milliyetiliinin temel zellii, bir milletin ortak gemiinde yaanlan sknt ve sevinlerin bir birikimi olarak ortaya km olmasdr. Yaplan savalar, kazanlan zaferler, ekilen skntlar bir milleti kaynatrr ve ortak sevinme ve zlme duygusunu gelitirir. c) Din Milliyetilii: Toplum yapsnn dzenlenmesi ve tm millet elemanlarnn oluturulmas konularnn, tek bir dinin kurallarna dayandrlmasyla oluan milliyetilik anlaydr. Bu milliyetilik anlayn, tarih boyunca srarla srdrmeye devam eden en iyi rnek Yahudi Milliyetiliidir. d) Corafya Milliyetilii: Bir toprak paras, ancak onun iin kendini feda eden milletler olunca vatan olabilir. Vatan denilen toprak paras zerinde yaayan bir millet, tm kltr zellikleriyle o toprakla zdeleir ve birlikte anlmaya balarsa toprak milliyetilii amacna ular. Anadolu diyince Trk akla geliyorsa, bu toprak zerinde yaayan insanlar, bu toprak iin gereken emei vermi demektir. Osmanl Devleti, baka milletlerin yaad topraklar da vatan kabul etmesinin sonucu olarak yklmtr. Osmanl Devletinin tam tersi bir ekilde, Anadolu merkezli bir milliyetilik anlaynn olumas ve Trkiye Cumhuriyeti Devletinin kurulmas, Trk Milleti iin nemli bir adm olmutur. e) Totaliter Milliyetilik (Btncl Milliyetilik): Ayn rktan gelen topluluklar bir bayrak altnda toplama fikrini temel alan bu milliyetilik ekline, en iyi rnek olarak yine Pancermenizm ve Panslavizm gsterilebilir. Turanclk da Osmanl Devletinin son dneminde ortaya atlm olan ve totaliter milliyetilie rnek tekil eden bir grtr211. Btncl
211

Mustafa Keskin; Atatrkn , s.17- 20.

75

Milliyetilik fikri ilk kez Fransada ortaya kmtr. Bu fikre gre kii, lkesini her eyin stnde tutmal ve milli karlar neyi gerektiriyorsa yle davranmaldr. Bu milliyetilik anlay, kendisi dndaki her trl yabanc etkiye kar dmanlk ve kin besler. Fikrin anavatan Fransa olmasna ramen talya, Almanya ve Rusyada Btncl Milliyetilik daha ok tutulmutur. Bu devletler, I. Dnya Savann istediklerini alamayan devletleri olmular ve sava sonrasnda Avrupann dier lkeleriyle olan ilikilerinde kopmalar yaamlardr212. talyada Mussolininin kabul ettii milliyetilik anlay tamamen

Btncl(totaliter) Milliyetilik anlaydr. Mussoliniden daha Totaliter Milliyeti olan kii ise Adolf Hitlerdir. I.Dnya Sava sonras kurduu Nasyonal Sosyalist Alman i Partisi tam anlamyla yabanclara hcum eden ve onlar Alman vatanda olarak kabul etmeyen bir gr benimsemitir. zellikle Yahudilere kar taknlan sert tavrn yan sra, tm gmenlere ve vatan aleyhinde konuanlara yneltilen kin ve intikam duygular Nasyonal Sosyalist gr temsil etmitir. Hitlerin kulland hitabet yetenei, totaliter milliyetilii besleyen en nemli vasf olmutur. 1933 ylnda iktidar olan Naziler, Yahudileri tamamen ezmiler ve toplum ierisinde kanl bir temizlik yapmlardr. Tm devlet gelirleri silaha yatrlm, milliyetilik duygusu ise din haline getirilmitir. Totaliter rejimi benimsemi olan Mussolini, Stalin ve Hitler lkelerinde ynetimi ele geirmiler ve lkelerinin kaderlerini tek balarna izmilerdir. Bu diktatr Hristiyanlk karsnda kuku duymular ve retilerini kmsemiler, ama din olgusunu tamamen ykmayp onu kendilerine baml hale getirmilerdir. Halk yneten meclis ise, kk bir grubun oluturduu seilmiler topluluu haline getirilmitir. Totaliter milliyeti diktatrlerin, g konusunda grleri de ok enteresandr. Onlara gre g, bir ara deil esas amatr213.

3.1.3. Trk Tarihinde Milliyetilik Avrupada 19. yzylda ortaya kmaya balayan Milliyetilik fikri, Trk tarihinde slamiyet ncesi dneme kadar dayanmaktadr. Osmanl Devletinin milliyetilii bir kenara brakarak mmetilie dnd zamana kadar, Trkler arasnda milliyetilik
Carlton J.H. Hayes; Milliyetilik: Bir Din, z Yaynclk, stanbul 1995, s. 193. Carlton J.H. Hayes; Milliyetilik: Bir Din, s. 204. Ayrca baknz: Sadri Maksudi Arsal; Trk Tarihi ve Hukuk, smail Akgn Matbaas, stanbul 1947, s. 7177.
213 212

76

fikri ok kuvvetli bir ekilde korunmutur. Orhun Kitabelerinde milliyetilik kavram en iyi ekilde ifade edilmi ve Trk Milletinin in hkimiyetine girmesi, tm Trk milletini zntye sokmutur. slam ncesi Trk devletlerinde hakan, milleti iin alan ve ona hizmet eden bir hizmetkr eklinde vazife yapmtr214. slamiyetin kabul ile birlikte Milliyetilik fikri mmetilik fikrinin basksna ramen yaamn srdrmtr. Trkler zaman ierisinde birok dini benimsemelerine karn, dillerini ve milli duygularn hep yaatmlardr. Trk milletinin slam tarihindeki ilk rol ise, Emevilere kar verdikleri mcadele ile balar. Abbasi hilafetinin Trk hkimiyeti altna alnmas ile birlikte, Trk milliyetilii Arap milliyetiliine kar stn gelmitir215. Osmanl Devleti, milliyetilik fikrini geri plana itmi, slamclk ve Osmanlclk fikir akmlarn ok daha n planda tutmutur. Osmanl Devletine bal milletler, Fransz htilalinin etkisiyle devletten ayrlrken, mparatorluk bu milletleri kaynatrma abasndan vazgeememitir. Bu yanl siyaset devletin yklmasnda nemli bir neden tekil etmitir216. Trk Milleti, I. Dnya Sava sonrasnda ise, igal edilmi bir toprakta yaamaya mahkm edilmeye allmtr. Mustafa Kemal Atatrk, I.Dnya Sava sonras kurtulu areleri arayanlarn dikkate almad Trk milletinin, dorudan kendisine giderek, bamszln yine kendi elleriyle kazanmasna vesile olmutur. Kuraca devlet iin Trk Milliyetilii ve Milli Egemenlik kavramlarn esas unsur olarak kabul etmitir217. Kurtulu Sava ile beraber Anadolu Trkleri, milli benliklerini tekrardan ortaya karm ve gerek anlamda bir millet olmulardr. Atatrkn deyiiyle Kurtulu Sava, mmetten millete geiin bir sembol olmutur. Srekli olarak, giriilen mcadelenin Milli Mcadele olduu ve izilecek snrn da milli snrlar olaca vurgulanmtr218. Atatrkn milliyetilik anlay, snrlar Misak- Milli ile izilmi bir milliyetiliktir.

214 215

Mehmet Ali Ayni; Milliyetilik, Marifet Basmevi, stanbul 1943, s. 66. Mehmet Ali Ayni; Milliyetilik, s. 69. 216 Ali Tuna; Atatrkn , s. 209. 217 Ali Tuna; Atatrkn , s. 210. 218 erafettin Turan ; Atatrk Milliyetilii, Atatrk Konferanslar III, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1970, s. 70.

77

Bu milliyetiliin amac ise; ncelikle bu topraklar kalkndrmak ve zerinde yaayan insanlarn refah dzeyini en st seviyeye karmak olmutur219. Atatrk bu konuyla ilgili olarak: Memleketin, fikri ve ekonomik gelimeye, yksek ilerleme alan olmasna almak lkmzdr. Fakat bu gelimenin, uygar ve milli snr dnda seyretmesini ilkelerimize uygun bulamayz.demitir220. Yeni kurulan Trk devletinde, esas birletirici olan unsur Atatrk Milliyetilii olmutur. Hayalcilikten ok uzak, ykc olmayan ve kendi snrlar ierisinde glenmeyi hedefleyen bu milliyetilik anlay, 20. yzyln en pratik anlay olmutur. Atatrk bu milliyetilik anlayn yle tarif etmitir: Milletimizin, gl, mutlu ve gvenlik iinde yaayabilmesi iin, devletin tamamen milli bir siyaset izlemesi ve bu siyasetin, i kurulularmza tamamen uygun ve dayal olmas gerekir. Milli siyaset dediim zaman, amaladm mana ve anlam udur: Milli snrlarmz iinde, her eyden evvel kendi kuvvetimize dayanp varlmz koruyarak millet ve memleketin gerek mutluluuna ve bayndrlna almak... . Genel olarak eriilemeyecek hayali emeller peinde milleti uratrmamak ve zarara sokmamak... . Uygar dnyadan, uygar ve insanca davran ve karlkl dostluk beklemektir221. Kurulan yeni devlet, i ve d politikada halkn karlarn nde tutan, Osmanl Devletinin uygulad i ve d politikay reddeden, Atatrk ilkelerinde hayat bulan, bamsz ekonomi ve ada devlet ilkesini benimseyen bir karaktere sahip olmutur222. Atatrk, sava kazanan Trk milletinin hedefini ise u ifadelerle dile getirmitir: Efendiler! Milletimizin hedefi, yani milli mefkresi, btn cihanda tam manasyla medeni bir itimai heyet olmaktr. Yine Onuncu Yl Nutkunda Milletimizin yksek karakterini, yorulmaz alkanln, ftri zeksn, ilme balln, gzel sanatlara sevgisini, milli birlik duygusunu mtemadiyen ve her trl vasta ve tedbirlerle besleyerek inkiaf ettirmek milli lkmzdr diyerek milli amac aklamtr223.

219 220

Mustafa Keskin; Atatrkn , s. 100103. Utkan Kocatrk; Atatrkn , s. 316. 221 Gazi Mustafa Kemal Atatrk; Nutuk, Cilt II (19201927) , s. 436437. 222 Otar Ggnevili; Kemalist Milliyetiliin lkesi Milliyetiliin Dou ve Gelime Tarihi Hakknda, X. Trk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, Cilt VI, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1994, s. 2940. 223 erafettin Turan ; Atatrk Milliyetilii, s. 72.

78

Trkiye Cumhuriyeti Devleti, milliyetilik unsurunun gz ard edilmeden her alana nfuz ettirilmesiyle ksa srede glenmi ve verdii bamszlk mcadelesi, umutsuzlukla bekleyen milletlere rnek olmutur. Atatrkn milliyetilik anlaynda kesinlikle renk, rk, din ayrm gzetilmemi, kendini Trk hisseden herkes Atatrk Milliyetisi olarak kabul edilmitir. Bu manasyla Atatrk milliyetilii, Hitlerin ve Mussolininin kat rklna terstir ve bu grleri eletiren bir yapdadr. Bu milliyetilik anlay kesinlikle dier milletleri yok saymak, onlar ezmek anlamna gelmemektedir. Ne dnya zerinde, ne de kendi vatan ierisinde blgecilik, blclk, mmetilik ve snf kavgas Atatrk Milliyetiliinde yer almaz224. Atatrk ilkelerinin iersinde yer alan Milliyetilik anlay, her eyden nce bir lk meselesidir. Milliyetilii siyasi bir yapya brndrmek, Atatrk milliyetiliinden uzaklamak anlamna gelmektedir. Atatrk, her milletin dier milletlere gre sahip olduu zel karakterlerin varlndan ve bu karakterlerin her millet iin farkl artlarda olutuklarndan sz etmitir. Atatrke gre milleti oluturan unsurlarn tm bir araya gelmese de, byk bir ksmnn bir araya gelmesi gerekmektedir225. Atatrk milliyetiliinin zelliklerinden biri de, taklitilikten uzak durmak ve kendi z benliine ynelmektir. Burada bahsedilen, bir milletin kendi gemiini iyisiyle ktsyle bir btn olarak kabul etmesi anlamna gelmez. Batl ve geri kalm ananelerin terk edilmesi, bir milletin nndeki engellerin kaldrlmas anlamna gelir. Atatrk milliyetiliinin birinci hedefi bamszlktr. Zaten bir milletin var olmas iinde bamsz olmas ve kendi yolunu kendisinin izmesi gerekir. Atatrk bu fikrini: Hrriyet ve istiklal benim karakterimdir, bence bir millette erefin, haysiyetin, namusun ve insanla vcut ve beka bulabilmesi, mutlak o milletin hrriyet ve istiklaline sahip olmasyla kaimdir. Bu sebeple istiklal, bence bir hayat meselesidir. szleriyle aklar. Atatrk Milliyetiliinin dier bir zellii de, milli birlik ve beraberliktir. Birlik salayamayan milletlerin zayflayp yok olacan vurgulamtr. lim ve fen konusu da milliyetiliin bir paras olmaldr226. Bu anlayn bir kant olarak Atatrkn u sz rnek gsterilebilir: Trk milliyetilii, ilerleme ve gelime yolunda, milletleraras iliki ve yaknlamalarda, btn ada milletlere paralel ve
224 225

Ali Tuna; Atatrkn , s. 213. Turhan Feyziolu; Atatrk ve Milliyetilik, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 1986, s. 38. 226 erafettin Turan ; Atatrk Milliyetilii, s. 85.

79

onlarla uyum iinde yrmekle beraber, Trk toplumunun kendine zg karakterlerini ve bal bana bamsz kimliini sakl tutmaktr227. Atatrk Milliyetilii asla kalknmaya ve ilerlemeye mani deildir228. Atatrkn milliyetilik anlay 1961 Anayasasnda yle ifade edilmitir: Btn fertlerini kaderde, kvanta ve tasada ortak, blnmez bir btn halinde, milli uur ve lkler tarafndan toplayan ve milletimizi dnya milletleri ailesinin eit haklara sahip erefli bir yesi olarak, milli birlik ruhu iinde daima yceltmeyi ama bilen Trk milliyetiliidir229. Atatrk Milliyetiliini sadece Trkiye Cumhuriyeti snrlar ierisine sktrmak doru olmaz. Ona gre rk, dil, kltr ve tarih birlii olan tm Trkler tek bir millettir. Bu tanm btn Trkleri bir bayrak altnda toplamak anlamna gelmemektedir. Atatrk, btn dnya Trklerinin her trl sorunu ile yaknda ilgilenmi, bir gn mutlaka bamsz olacaklarna olan inancn srekli dile getirmitir. Atatrkn milli unsurlar yaatma ve gelitirme hamleleri arasnda Trk Tarih ve Dil Kurumlarnn oluturulmas nemli bir yer tutmutur. Trk Tarih Kurunu araclyla, Trk Tarihi ile ilgili vesikalar aranm ve karanlk kalan Trk Tarihi olabildiince aydnlatlmaya allmtr. Atatrk, Trk Tarih Kurumu yelerine yle bir tavsiyede bulunmutur: Byk devletler kuran ecdadmz, byk ve mull medeniyetlere de sahip olmutur. Bunu aramak, tetkik etmek, Trkle bildirmek bizim iin bir bortur. Trk ocuu, ecdadn tandka, daha byk iler yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr.

Trk tarihinin yan sra, Trk dilinin nemi de Atatrk tarafndan yle ifade edilmitir: Milli his ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin milli ve zengin olmas, milli hissin inkiafna balca messirdir. Trk dili dillerin en zenginlerindendir. Yeter ki bu dil uurla ilensin. lkesini, yksek istiklalini bilen Trk milleti, dilini de yabanc diller boyunduruundan kurtarmaldr230.

227 228

Utkan Kocatrk; Atatrkn , s. 316. Turhan Feyziolu; Atatrk ve Milliyetilik, s. 84. 229 erafettin Turan ; Atatrk Milliyetilii, s. 86. 230 Yaln Toker; Milliyetiliin , s. 379380.

80

3.2. Trk ve Trklk Kavramlar Trk Milletinin ok eski bir gemie sahip olduu, yaplan tarihi aratrmalarla ortaya karlmtr. Avrupada 16. yzylda temelleri atlan, 18. yzylda Aydnlanma a ile birlikte rotasn izen ve 19. yzylda da gerek manada anlamn bulan milliyetilik, Trk milliyetiliinin kendisini yeniden tanmasna imkn salamtr. Batnn 19. asrda ekillendirdii millet ve bu kavram zerine kurduu devletler, milliyetiliin amalarnn tesinde, smrgeci ve ezici bir karakter kazanmtr. Milliyetiliin baka milletleri ezebilmek ve yok etmekle ayakta kalabilecei fikri hkim olmu, Mondros ve Sevr antlamalaryla da Trk milleti zerinde smrgecilik uygulanmaya allmtr. Bu yok edici milliyetilik anlaynn ztt olarak Trk milliyetilii, ezici milliyetilie kar kendini savunmu ve barl milliyetiliin gstermitir231. Trk kelimesinin ne anlama geldiini bilmek, Trklk kavramnn ele alnmas asndan nemlidir. Yusuf Akura tarafndan Trk yle tarif edilmitir: Trkler dediimiz zaman, etnografya, filoloji ve tarihle ilgisi olanlarn bazen Trk-Tatar, bazen Trk-Tatar-Mool diye andklar, tek rktan gelme, adetleri ve dilleri birbirine ok yakn, tarihi hayatlar birbirine karm olan kavim ve kabilelerin btnne Trk denir232. Tarihin eski dnemlerinde Trk kavmi, deiik corafyalarda varln srdrm, zaman ierisinde bu topluluk Trk Milleti ad altnda gerek kimliini kazanmaya balamtr233. Snr olgusunu tanmayarak Trk Milleti mensuplarnn kuvvetlendirilmesi, yceltilmesi ve korunmas Trklk tanmn verir234. Trk milliyetiliinin dier ad olarak Trkl kabul eden Nihal Atsz, Trklk kelimesini aklarken Trk kelimesine gelen ekin aitlik, sevgi ve kimi zaman taraftarlk anlam kattn belirtmitir. Atsza gre Trklk drt kaynaktan beslenir: 1. Kk eskilere dayanan Trk rknn bilin antlnda yaayan milliyetilik,
231 232

en

gzel

rneini

Trkiye

Cumhuriyeti

Devletini

kurarak

Ali Fuad Bagil; Trk Milliyetilii , s. 988. Yusuf Akura; Trklk (Trkln Tarihi Geliimi),Trk Kltr Yaynlar, stanbul 1978, s. 35. Ayrca baknz: Yusuf Akuraolu; Trklk ve D Trkler, s. 11. 233 Hocaolu Selahattin Ertrk; Trklk Nedir? , Milliyetiler Dernei Yaynlar, Konya 1958, s. 7. 234 Hocaolu Selahattin Ertrk; Trklk Nedir? , s. 27.

81

2. Tanzimat sonras Avrupa milliyetiliine benzeyen milliyetilik hareketi, 3. Devletin ierisinde bulunan yabanclarn ihanetine duyulan tepki, 4. Trklerin yzyllar boyunca ektii aclar. Bu drt kaynaktan beslenen ortak duyguya ve fikre Trklk diyen Atsz, Trkln znde; gemie ve milletine gven, bakasn taklit etmeme ve asla korkmama gibi isel duygularn hkim olduunu belirtmitir235. Osmanlclk ve slamclk akmlar karsnda, Trklk kavram ezilmi ve sindirilmitir. II. Merutiyet ile beraber, Trklk kavramna bir geri dn kendini gstermitir. Fakat bu geri dn dahi, Trkl bir devlet politikas haline getirememitir. Mondros Atekes Antlamasnn imzalanmasyla balayan

bamszlk hareketi, gerek manada Trk Milletinin yekvcut olduu bir Anadolu hareketi haline dnmtr. Temelleri TBMMnin almas ile atlan Trk milliyetiliinin siyasi hayat, kurulan Cumhuriyet rejiminin de temel unsurlarndan birisi olmutur. O halde unu sylemek yanl olmaz; Trk milliyetiliinin siyasi tarihi, Trk nklp Tarihiyle ayn dnemi kapsamaktadr. Yzyllar boyunca bask altnda tutulan Trk kimlii, zeks, stn vasflar ve hayat gr Cumhuriyet rejimi ile beraber yeniden canlandrlmaya allmtr. Milli ekonomi, milli siyaset, milli snrlar gibi millilii ne karan hedefler, Cumhuriyetin ilanyla beraber devletin ve Trk halknn esas gayesi haline gelmitir. Trkiyede hkim olan Trk Milliyetilii; kendi snrlar ierisinde kalan ama dnyadan kopmayan, baka milletlere kar saygsn koruyan, millilii temel alan ama uluslar aras yapya ters dmeyen bir siyaseti kendisine hedef izmitir. Trk milliyetilii asla plansz ve tesadflere dayanan bir kitle hareketi olmamtr. Bunun tam ztt olarak; planl ve mantkl hareket eden, engelleri azmiyle ve kararllyla aan, kr krne ball kabul etmeyen, bilimin ve teknolojinin nda yol alan, kendi zeksna sonsuz gvenen bir hareket olmutur. Bu hareket plann hayata geiren ve baarl olmasn salayan Mustafa Kemal Atatrktr236.

235 236

Hseyin Nihal Atsz; Trk lks, Baysan Basmevi, stanbul 1992, s. 30. Ali Fuad Bagil; Trk Milliyetilii , s. 991- 995.

82

3.2.1. Osmanl Devletinde Trklk Hareketleri Osmanl padiahlarndan II. Muratn kkenini Ouz Hana dayandrmas, Trk milliyetiliinin Osmanl Devletinin kurulu dneminde etkin olduunun en nemli gstergelerden birisi olmutur. Fakat zaman ierisinde Trk kelimesinin anlam olumsuz ve kaba bir ifade unsuru olarak kullanlmaya balanmtr. Osmanl Devletinin esas unsurunu oluturan Trkler, yzyllarca ezilmi ve hor grlmlerdir. Laz, Krt, Arap, erkez unvanlar kullanlrken, Trklk unvanndan utanlmtr237. Osmanl Devletinde, Orta Anadoluda yaayan okumam kaba konumal halka Trk denilmitir. Byk ehirlerde oturan zenginler ise kendilerine Osmanl adn vermitir. Trk kelimesi zerine yklenmi olan bu yanl anlam Merutiyet rejimiyle birlikte deiime uram ve Trklk, Trk Milletinin tarihi kklerinden gelen deerlere sahip kma anlamna gelmeye balamtr238. 20. yzyla girerken, Avrupada meydana gelen siyasal, sosyal ve ekonomik gelimeler Osmanl ierisinde yer alan Trk milletini kaynatrmtr. Trkler gibi milliyetilii ilke edinen dier aznlklar da birlemelerini tamamlayp, Osmanl Devletinden ayrlmlardr. Trk milliyetilik anlaynn yaplanmasnda, Avrupada eitim grm olan Gen Osmanllarn nemli bir rol olmutur239. Osmanl Devletinin yklma srecinde, devleti kurtarma abas ierisine giren dnem aydnlar ve siyasetilerinin bir ksm, milliyetilik temelinde bir yaplanmay nermitir. Ziya Gkalp bu anlamda nde gelen aydnlardan birisi olmutur. Gkalp, Osmanl Devletinin Trk Milletini yok saymasndan rahatszlk duymu ve birok milletin ortaklaa oluturduu siyasi yaplanmalarn yklacan vurgulamtr. Trk milliyetilii, ilk oluumunu Osmanl Devletinin en son anlarnda temellendirmeye balam ve bu sayede de varln devam ettirmitir240. Fransz htilaliyle oluan milliyetilik hareketlerinin Osmanl Devletini

etkilemeyeceine inanan Osmanl yneticileri, Srp ve Yunan isyanlaryla bu yanl ngrlerinin olumsuz sonularna hazrlksz yakalanmlardr. Kaybedilen aznlk unsurlar, Osmanl Devleti iin byk skntlar olutursa da Trk halkndaki milli
Necati Gltepe; Ahmet Ferit Tek; Turanclk Tarihinin Kaynaklar, Turan Kltr Vakf Yaynlar, stanbul 1999, s. 2731. 238 Mehmet Emin Eriirgil; Trklk Devri , s. 9. 239 Otar Ggnevili; Kemalist Milliyetiliin , s. 29332938. 240 Mustafa Keskin; Atatrkn , s. 10.
237

83

bilinlenme harekt hz kazanmtr. Osmanl Devletinin kaybettii topraklardan Anadoluya gen Trk unsurlar, Anadoluda Trk milliyetiliinin younlamasna vesile olmutur. II Mahmuttan itibaren ynetimde de bir Trkleme politikas izlenmi ve dnemin sadrazamlar Trkler arasndan seilmitir. Avrupaya giden Trkler, buralarda yaplan Trkiyat almalarn da yakndan takip etmilerdir. Osmanl Devletinde Trk kelimesi ok deer bulmazken, Avrupallar Anadoluda yaayanlara Trk, Anadoluya da Trkiye demeyi tercih etmilerdir. Osmanl Devletinin son dneminde yeniden kullanlmaya balanan Trk kelimesi, Trklk ve millet olma abalarna kmsenemeyecek katklarda bulunmutur. II. Mahmut dneminde balayan Trk milletine deer verme yaklam, Padiah Abdlaziz dneminde de devam etmitir. Trk kelimesine verilen anlam deer kazanm ve devletin temel unsuru olarak Trkler kabul grmtr. II. Abdlhamit dnemi ise Trklk iin nemli saylan bir dnem olmutur. Trkler btn aznlk milletlerinden stn grlmtr. II. Abdlhamit, korumas olarak setii bl tamamen Stte yaayan Trk halkndan oluturmutur. Bu dnemde Mehmet Emin Yurdakul, Sleyman Nazif, Necip Asm, Muallim Naci gibi nemli Trk nderler yaamtr. Dnem Trkleri, byk Trk birliini kurmay hedef edinmilerdir. Asya ve dou Avrupada mevcut olan Trklerin, Osmanl Devleti merkezde olmak zere, birlemeleri en nemli ideal olmutur. Trk tarihinin, Osmanl Devletinden ok daha ncelere uzand gr de Trklerin ispat etmeye altklar nemli bir konu olmutur. Trkenin yaatlmas ve gelitirilmesi, Trk milletinin ada seviyelere ulatrlmas, milli edebiyat ve milli iktisat politikalarnn benimsenmesi de bu dnem Trklerinin hedefleri arasnda yer almtr241. Osmanl Devletinin son dnemlerinde, Avrupada yaylan milliyetilik fikirlerinden en fazla etkilenen Trk gruplar ise; Osmanl Trkleri, Krm Trkleri, Azeri Trkleri ve Kuzey(Asya) Trkleri olarak gsterilebilir. Bu etkilenmenin temel sebebi ise; bu topraklarn, milliyetiliin merkezi olan Avrupaya yakn olmasdr242. Kazan Trklerinden Yusuf Akura ile Azerbaycan kkenli Ahmet Aaolu ve Hseyinzade Ali Bey gibi ahslar tarafndan Osmanl topraklarnda temelleri atlan Trklk hareketi, Ziya Gkalp tarafndan bir sisteme kavuturulmutur. Trk Ocaklarnn Hamdullah Suphi Tanrver tarafndan kurulmas ve Trk Yurdu
241 242

Mustafa Keskin; Atatrkn , s. 57. Yusuf Akuraolu; Trklk ve D Trkler, s. 13.

84

Mecmuasnn karlmaya balanmasyla beraber, Trklk fikri geni alanlara yaylma imkn bulmutur243. Trkln edebi alandaki yansmalar mer Seyfettinde aka grlmtr. Seyfettin, Osmanl Devleti ierisinde yaayan dier tm halklardan yzde elli oranndan daha fazla olmak zere Trkn varlndan sz etmitir. mer Seyfettin; Trk Yurdu, Gen Kalemler ve Yeni Mecmua gibi yayn organlarnda baslan iir ve yazlaryla, Trkln nemli taraftarlarndan birisi olmutur. Seyfettinin, Arap halknn da Trk milleti ile birlikte ilerlemesi dncesi, I. Dnya Savayla birlikte taraftar kaybetmi ve Turanclar tarafndan iyi

karlanmamtr. Mehmet Emin Yurdakulun Turana Doru adl eseri ise, Trk dnce taraftarlarnca cokuyla karlanmtr. 1908 ylnda kurulan Trk Dernei, Trklk adna almalar yapan bir dernek olmutur. Yusuf Akura, Rza Tevfik, Hseyinzade Ali, Mehmet Emin Yurdakul, smail Gaspral, Ahmet Mithad ve Bursal Tahir gibi Trk gre sahip olan kiiler dernek ierisinde yer almtr. Dernek 1912 ylnda dalm ve daha geni kapsaml olmak zere 1913 ylnda Trk Bilgi Dernei kurulmutur. Dernek Bilgi Mecmuas adnda bir dergi karm, I. Dnya Sava yllarnda ise derginin almalar zayflamtr. 1911 ylnda kurulan Trk Yurdu Dernei ise ksa srede bym, fakat dernein yeleri Trk Ocaklarna kaynca etkinliini yitirmitir. Dernein kard Trk Yurdu adl dergi, Trklk adna nemli bir yere sahip olmutur. 1911 yl Haziran aynda kurulan Trk Oca Dernei dier derneklere gre en gl ve istikrarl dernek olmutur. Trk Yurdu Dergisinin yaynn devam ettiren dernek; Akura, Aaolu ve Yurdakul gibi nemli milliyetilerle birlikte gcn ve etkinliini artrmtr. Enver Paa da dernee nemli katklar salamtr. Ziya Gkalp ve Halide Edip de dernek yeleri arasna katlmtr244. Dil alannda ilk Trk olarak kabul edilen kii brahim inasi Efendi olmutur. inasinin ortaya att Trklk fikri; edebiyat alannda Ziya Paa, szlk alannda Ahmet Vefik Paa, filoloji alannda Mustafa Celalettin Paa tarafndan devam ettirilmi ve yaylmtr. 1865 -1870 yllar arasnda, inasinin Trke kelimeleri toplama almalarn balatmas, ayn zamanda Trkln aydnlar arasndaki balang zamanlar olarak kabul grmtr. Ziya Paa ve Ahmet Vefik Paann Trk fikirlerini ilk kez ortaya attklar dnemde bu yllara rastlamtr245. Ahmet Vefik Paa;
243 244

Mustafa Keskin; Atatrkn , s. 21. Jacob M. Landau; Pantrkizm, Sarmal Yaynlar, stanbul 1999, s. 6065. 245 Yusuf Akuraolu; Trklk ve D Trkler, s. 3334.

85

Ebul Gazi Bahadr Hann ecere-i Trk adl eserini Trkeye evirmi ve Osmanl ncesi Trk tarihine k tutmutur246. Mehmet Atfn Kakar Tarihi , Mizanc Muradn Tarihi Umum-i, emsettin Saminin Kamus- Trk adl eserleri dnemin ok nemli ve ayn zamanda Trklk anlayn temel alan eserleri olmutur. Mustafa Kemal Atatrkn etkilendii nemli airlerden biri olan Mehmet Emin Yurdakul, Trkln sanatsal tarifini ilk defa yapan kii olarak kabul edilmitir247. Mehmet Emin Yurdakul, 1897 Trk-Yunan Sava sonrasnda kaleme ald Cenge Giderken isimli eserinde yazm olduu iirlerle, Trk milletini yceltmeye almtr. Bu iirleri ierisinde yer alan Ben Bir Trkm dinim, cinsim uludur msralaryla byk hayranlk uyandrmtr. Ali Suavi yazm olduu Lisan ve Hatt- Trk isimli makalelerinde, Trklerin tarihi ve kltrel baarlarn dile getirmitir. Vatan ve hrriyet fikrini savunan Namk Kemal ise, Trkenin sade bir ekilde yaygnlamasnn en nemli savunucusu olmutur. simleri geen bu kiilerin temel grleri daha ok ilmi seviyede olup, Trkenin sadeletirilmesi noktasnda birlemitir248. Dou hayranl olarak tarif edilen Oryantalist gre sahip yazar ve dnrlerin varl da Trklk geliiminde nemli bir yere sahip olmutur. Macaristanl Vambery, Silvestre de Sacy, Abel de Remusat gibi Oryantalistlerin eserleri, Trkler tarafndan okunmu ve Trkle kaynaklk etmitir. Vamberynin 1861 ylnda balayp yl srdrd Orta Asya gezisi, bu blgelerin tannmas bakmndan etkili olmutur. Ruslarn, Kafkaslardaki Trk topraklarn ele geirerek Orta Asyaya ve Hindistana doru yaylmalar, ngilizlerin bu tehlike karsnda Osmanl Devletini uyarmas da yine 18601870 yllar arasna denk gelmitir. Bu gelimeler de, Trkln yaylmasnda etkin olan dier nemli nedenler olarak kabul edilmitir. Ayrca; Barthelmy dHerbeiot, Arthur Lumley Davids, Leon Cahun, Klaproth, Wilhelm Radloff, Wilhelm Thomsen ve Elias John Vilkinson Gibb gibi Trkologlar, almalaryla Trk aydnlar zerinde nemli etkiler brakmlardr. Bu Trkologlar; Trklerin tarihinin sadece Osmanl tarihiyle snrl kalmadn, dnyann deiik yerlerine dalm olarak zengin dil, tarih ve kltrlerini yaattklarn ortaya

246 247

Necati Gltepe; Ahmet Ferit Tek; Turanclk , s. 41. Mustafa Keskin; Atatrkn , s. 57. 248 Necati Gltepe; Ahmet Ferit Tek; Turanclk , s. 4244.

86

karmlardr249. 19. yzylda hem Orta Asyada hem de Osmanl Devletinde yaam sahas bulan Trk milliyetilii, Orta Asyada daha ok, bamszlk ve kimlik aray ierisindeki topluluklarn bir abas grnmnde olmutur. Osmanl Devletindeki Trklk anlay ise, ounlukla devletin kurtarlmas iin retilmi yeni bir siyasi fikir ierii tamtr. Batl Trklolarn yapm olduu almalarda genel olarak; slamiyet bir kenara braklm, slam ncesi Trk dnyas ile ilgili almalar ne karlmtr. Bu aydnlar, Trkl daha ok dil, folklor ve kltr zellikleriyle aklamaya almlardr. Osmanl Devleti ve Orta Asya Trkleri ise; Trkln bu laik zelliinden uzaklaarak, slamiyet senteziyle oluan ve Osmanl Devletinde gelime ortam bulan Trkl benimsemilerdir. Oluan Trklk politikas, dman olarak Panslavizmi grm ve bu anlamda Anadolu Trkleriyle Orta Asya Trkleri ortak hareket etmilerdir250. II. Merutiyet sonrasnda Osmanl Devlet ynetiminde arln hissettirmeye balayan ttihat ve Terakki Cemiyeti, Araplarda ve Balkan topluluklarnda grlen milliyetilik hareketleri karsnda Trk milliyetiliini ne karmaya almtr251. 1908 sonrasnda Trklk anlay ekil deitirmi ve temel unsur olarak Osmanl Devleti ierisindeki Trkler kabul edilmitir. Geriye kalan dier tm Trk halklar ise; Anadolu Trklerinin etrafnda toplanacak ekilde, bir btnlk ierisinde dnlmeye allmtr. Merutiyet sonrasnda Trkln yaylmasnn sebepleri yle sralanabilir. 1. Balkanlarda ve Trablusgarpta maruz kalnan felaketin Trklk duygusunu krklemesi, 2. Merutiyet sonras Arap aydnlarnn Trklere kar farkl bak, 3. Trk Ocaklarnn Kurulmas252.

Yusuf Akuraolu; Trklk ve D Trkler, s. 3436. Ayrntl bilgi iin baknz: Necati Gltepe; Ahmet Ferit Tek; Turanclk , s. 39 250 Mehmet Karaka; Trklk ve Trk Milliyetilii, Dou Bat Dergisi, say 38, Dou Bat Yaynlar Ankara 2006, s. 6263. 251 Mustafa Keskin; Atatrkn , s. 7880. 252 Mehmet Emin Eriirgil; Trklk Devri , s. 60.

249

87

Balkan Savalar sonras Osmanl Devleti ierisinde artan Trk unsuru, Trkle olan ilgiyi st seviyelere tamtr. Osmanl Devlet Meclisinde de Trk kkenli vekillerin says 1914 ylndan itibaren ounluu ele geirmitir. Trk Ocaklarna verilen deer artm ve buralar birer kltr merkezi ekline getirilmitir. Osmanl topraklarndaki yabanc kurulularda, Trke kullanm zorunlu hale getirilmitir. Yabanc mallarn boykot edilerek, milli ekonominin oluturulmaya allmas ve Trk halknn milli duygularla savaa ikna edilmesi, Anadoludaki milliyetilik hareketlerini canlandrm ve milli mcadele dneminin alt yapsn oluturmutur253. Bu srete Trklk; Hem Avrupaya ynelik, hem de kendi iinde hedefleri olan ikili bir amalar btnne sahip olmutur. Almanlarn desteini alarak Ruslara kar baarl olma gayesi, Trkln Avrupa ynelimindeki amacn tekil etmitir. Osmanl Devleti iinde ise; kurulacak yeni imparatorluun Trk dnyas zerine kurulmas fikri ve kaybedilen topraklara zlmenin yerine, byk Trk topluluunun varlna snma psikolojisi ne karlmtr. Bu iki ynl politikann ad Trklk olarak kabul edilmitir. Asya ile Avrupa arasnda yeni bir gcn oluturulmas ideali, ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan en nemli ama haline getirilmitir. I. Dnya Sava, ttihatlarn ve tm Trk dnyasnn gznde, hedeflenen Byk Trk Birlii iin atlm nemli bir adm olarak grlmtr. Bu nedenle Trkler arasnda, Osmanl Devletinin, Almanya ile yaknlamas olumlu karlanmtr. Sava ierisinde Trklk anlay baz deiimlere uramtr. zellikle Tatar Trkleri, sadece kltrel zerklik isteyerek tam bamszlk isteklerinden vazgemilerdir254. Osmanl Devletinin katld I. Dnya Sava ncesinde, Almanlarn Rusyaya kar destekledii en nemli ideolojilerden birisi Turanclktr. Enver, Talat ve Cemal paalar, Osmanl Devlet politikas olarak Turancl benimsemiler ve bu sayede yklan imparatorluun yeniden kurulabileceini dnmlerdir. Enver Paa kurduu Tekilat- Mahsusa adl gizli rgtle, I. Dnya Sava" srasnda Rusya topraklarnda yaayan Trk ve Mslman halklar arasnda propaganda almalar srdrmtr. Almanlar ise, hem Rus gcn zayflatmak hem de blgenin zenginliklerinden faydalanmak iin Turanclk hareketini desteklemitir. Enver Paann Kafkaslar

253 254

Mustafa Keskin; Atatrkn , s. 7880. Mehmet Karaka; Trklk ve Trk Milliyetilii, Dou Bat Dergisi, say 38, Dou Bat Yaynlar Ankara 2006, s. 6466.

88

zerine askeri harekt younlatrmas da, Turanc hareketin bir paras olmutur255. Enver Paann Turanc istekleri Sarkam Harekt (22 Aralk 191415 Ocak 1915) ile birlikte baarszla uramtr. 1917 ylnda Ruslarn savatan ekilmesi Turanclar heyecanlandrdysa da, ngilizlerin Sovyetlerle anlamasyla birlikte, Turanc istekler tekrar rafa kaldrlmtr. Siyasi alanda aktif olan Turanclar sava sonrasnda tasfiye edilirken, Turanc aydnlarn Anadoluda kalanlar ise, daha ok Anadolu Trkl zerine kurulacak bir milliyetilik anlayna yaknlk gstermilerdir256. 4 Austos 1922 tarihinde Enver Paann ve bir suikast ile de Cemal Paann ldrlmesi, ttihat ve Terakki Cemiyetinin Kafkaslarda srdrmeye alt Turanc hareketi sona erdirmitir257.

3.2.2. Cumhuriyet Dnemi Trklk Hareketleri ( 19231945) Trk Milliyetilii en nemli snavndan birisini Kurtulu Sava yllarnda vermitir. Trk Milliyetilii bu srete; ite milli birlii ve beraberlii, dta ise milli bamszl ve gelimilii ifade eden bir ierik kazanmtr258. Cumhuriyetin kurulmasyla beraber Trk ve Millet kelimelerinin tanm yeniden yaplmtr. Trk kelimesi: Vatandalk ba ile devlete bal olan ve etnik bir karakter iermeyen insan topluluuna verilen isim olarak kabul edilmitir. Resmi tanma gre ise millet: Gemiten bugne, kader birlii yapm, siyasi, kltrel, dini ve ekonomik anlamda birliktelik salam bir gruptur diye tarif edilmitir259. Yeniden yaplan Trk tanmyla beraber, Trk kelimesi resmi olarak Trkiye Cumhuriyeti Devletini kuran halkn ismi olarak kabul grmtr. Byle bir tanmn yaplmasnda esas ama; D Trkler olarak adlandrlan, Trkiye snrlar dndaki Trklerle herhangi bir siyasi ban kurulamayacan savunan resmi anlayn aktarlmasdr. II. Dnya Sava yaklat yllarda da devletin resmi temsilcileri Trk tarifini, Trkiye snrlar ierisine sdrmaya almlardr. Pancermenizm ve Panslavizmin aksine, daha barl olan bu yol tercih edilmitir. Bu resmi tarifin haricinde, D Trklerle ilikilerin kurulmas taraftar olan ve Trk tarifini snrlarn tesine tamak isteyenler de her zaman mevcut olmutur. Kemalizm temelinde oluan yeni Trk Milliyetilii
255 256

Jacob M. Landau; Pantrkizm, s. 84. Mehmet Karaka; Trklk ve Trk Milliyetilii, s. 6466. 257 Jacob M. Landau; Pantrkizm, s. 84. 258 Mustafa Keskin; Atatrkn , s. 10. 259 Sleyman Tzn; kinci Dnya Sava , s. 161.

89

anlay, i politikada slamla olan ilikilerini Kurtulu Sava srasnda sk balarla korumaya alm, ama sava sonrasnda slami Trklk geri plana itilmitir. Yine Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllarnda, Sovyet Rusya ile kurulan iyi diyaloglarn gelitirilmesi amacyla oluan yaknlama almalar da zaman ierisinde tasfiye edilmi ve bat ekseninde bir milliyetilik benimsenmitir. Din ve milliyetilik ayrmnn yaplmasndaki esas ama dini dlamak olmamtr. Modern toplumlarla btnlemek isteyen Trkiye Cumhuriyeti Devletinin nnde engel olarak bulunan ve modern olmayan dini kurumlarn kaldrlmas esas ama olmutur260. Mehmet Emin Yurdakul, Ahmet Aaolu, Halide Edip Advar gibi Turanc aydnlar, Kemalist dnceleri kabul etmiler ve Anadoluda kurulan yeni Trk devletine destek vermeye almlardr. Mehmet Emin Yurdakul, iirlerinde Turan yerine Vatan kavramn kullanmaya balamtr. Yurdakul Benim mrm adl iirinde vatan kavramn ne karmaya almtr261: Ezgi koydum, ahlarla, figanlarla Trk iirine, z dilimde haykrdm, "ey milletim, uyan!" diye; Viran yurdu dolatm, bir ehrinden bir ehrine; Sa ve sakal aarttm ben de, "Vatan, vatan!" diye Trk Ocaklar Dernei de kurulan yeni devletin ideolojisine yaklama ynnde hareket etmitir. 1924 ylnda yaplan Ocak kongresinde, Ocan amac; Trk kltrnn ve Kemalist ideolojinin savunulmas olarak aklanmtr. Ocak, devletin modernletirilmesi ve batya yaklatrlmas konusunda, zerine den grevleri yapmaya almtr. 1927 ylnda, Ocan etkinlik alan Trkiye snrlaryla snrlandrlmtr. Fakat Ocak ierisinde bulunan Turanc fikre sahip aydnlar, etkinliklerini hibir zaman tam olarak kaybetmemilerdir. Onlarn varl ve almalarnn bir sonucu olarak, Trk Ocann faaliyetlerine 1931 yl Mart aynda son verilmitir ve halkevleri kurulmaya balanmtr262. Trk Tarih Tezi ve Gne Dil Teorisi ile beraber, 1930lu yllarda Trk Milliyetilii nemli safhalarndan birini yaamtr. 1920li yllar sava ve sava
260 261

Mehmet Karaka; Trklk ve Trk Milliyetilii, s. 6669. Jacob M. Landau; Pantrkizm, s. 114 262 Mehmet Karaka; Trklk ve Trk Milliyetilii, s. 70.

90

sonras yaplanma srecine ayran Trkiye, 1930 sonrasnda ideolojik manada yaplanmaya arlk vermeye balamtr.1931 ylnda gndeme gelen Trk Tarih Tezi, Kemalist Milliyetiliin nemli aamalarndan birini tekil etmitir. lk olarak, Trk Ocaklarna bal olan Trk Tarihi Tetkik Heyeti tarafndan gelitirilen bu tez, Kemalist ideologlar olan; Ahmet Aaolu, Fuat Kprl, Afet nan ve Yusuf Akura gibi aydnlarca hazrlanmtr. Trk Ocaklar kapatlnca, heyetin ismi Trk Tarihini Tetkik Cemiyeti olarak deitirilmitir. Cemiyetin nderliinde dzenlenen 211 Temmuz 1932 tarihli Birinci Trk Tarihi Kongresi kapsamnda, Trk Tarih Tezi detaylca aklanmtr. Teze gre Trkler, dnyann en eski ve en muhteem rkdr. Trkler nceleri Orta Asyada yaarken, doal artlar nedeniyle tm dnyaya yaylm ve gittikleri yerlere medeniyet gtrmlerdir. Anadolu, Trklerin ana vatandr ve burada kurulan tm medeniyetler Trk medeniyetinin nda kurulmutur. Tez ierisinde Trk Irkna geni yer verilmi ve Trk Irk, beyaz rk olarak kabul edilmitir. Irk ve dil kavramlarnn ana milliyetilik unsuru sayld tez, kongre sonunda kabul edilmitir. Atatrk, bu iki kavram dnda; siyasi birlik, yurt birlii, tarihi yaknlk ve ahlaki yaknlk kavramlarn da milliyetiliin temel unsurlar arasnda gstermitir263. Cumhuriyet dneminde Turanc fikirlerin, yayn hayatndan tam olarak ekilmedii grlmtr. Trkiyede bulunan D Trklerin kard Yeni Kafkasya Mecmuas (19231927) ve Yeni Trkistan Dergisi(19271931) bu anlamda nemli bir yere sahip olmutur. Hseyin Nihal Atszn kard Atsz Mecmuas(19311932); D Trkler ve Trk Tarihi hakkndaki yazlara geni yer vermitir. 19331934 yllarnda, yine Atszn giriimiyle kan Orhun Dergisi de Trk bir d kapaa sahip olsa da, tamamen Turanc ideolojiyi yaymay ama edinmitir. 1938 ylnda, Reha Ouz Trkkan nderliinde Ergenekon Dergisi karlmaya balanmtr. Trkkan da, Atsz gibi Trkleri tm rklarn en stn olarak grm, Komnizmi iddetle eletirmitir. 19391942 yllar arasnda 17 say karlan Bozkurt Dergisi ile Tanrda Dergisi, Gkbr Dergisi, naralt Dergisi de nemli Turanc dergiler arasnda gsterilebilir264.

Soner aaptay; Otuzlarda Trk Milliyetiliinde Irk, Dil ve Etnisite, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 4, letiim Yaynlar, stanbul 2003, s. 245247. 264 Jacob M. Landau; Pantrkizm, s. 135.

263

91

II. Dnya Savann ilk yllarnda kazanlan Alman zaferleri, Turanc grubun glenmesine imkn tanrken, 1943 ylnda, savan mttefikler lehine dnmesiyle bu grup geri ekilmek zorunda kalmtr. Trk tanmn genileten gruba gre; dnyann her yerinde yaayan Trk kkenli halklarn hepsine Trk denilmitir. Sovyet Rusyada, Trklerin bir blmne Tatar denmesi olumsuz karlanm ve Trk kelimesinin tek isim olarak kullanlas kabul edilmitir. Orhan Seyfi Orhon, Peyami Safa ve Reha Ouz Trkkan bu tanma destek veren isimler arasnda gsterilebilir. II. Dnya Sava yllarnda, Trklk kavramnn ortak bir tarifinin yaplamad grlmtr. Trklk tarifini, Anadolu topraklaryla snrl tutan grup ise; D Trklerle kurulan ilikilerin gelitirilmesi amacyla, Trklk fikrinin

kullanlmasna kar kmlardr. Dier grubu hayalci olarak gren Anadolu Trkleri, Trk halknn yeni bir maceraya srklenmesinden duyduklar ekinceyi dile getirmilerdir. Anadolu merkezli Trklk anlayn benimseyen aydnlar, snrlarn dnda bir milliyetilik arayna girmenin, Trkiye iin douraca olumsuz sonular srekli olarak vurgulamaya almlardr. Bu fikre sahip kiiler, Anadolu ierisinde yaayan Trk Milletinin refah dzeyinin ykseltilmesi gayesinin ne karlmas gerekliliine dikkat ekmilerdir. Sol gre sahip olan Sabiha Sertel ise; Turanclarn kabul ettii milliyetilii faist, emperyalist, rk ve sava taraftar olarak deerlendirmitir. Emperyalist ve igalci bir Trkln olmayaca fikri,

Almanyann sava kaybetmeye balamasyla daha da artmtr. Savan bitmesiyle beraber de, Trklk tariflerinin ierisine; insan haklar, demokrasi ve kltr gibi, batl devletlerin tepki gstermeyecei kavramlar konulmaya balanmtr265.

3.3. Turan ve Turanclk Kavramlar Turan kelimesi, Trkistan ve Tataristan civarlarna ranllar tarafndan verilen eski bir isimdir266. Pancermenizm ve Panslavizm tehditleri karsnda Macaristanda yeniden kullanlmaya balanan Turan kelimesi, Turan Irk olarak tanmlanan UralAltay ve FinMacar topluluklarnn yaad anayurt olarak tarif edilmitir. Turanclk ise, bu halklarn birletirilmesi amacnn ifade etmitir267. Turan kelimesi ilk olarak Fars air Firdevsinin ehnamesinde kullanlmtr. Kelimenin bu eserdeki anlam:
265 266

Sleyman Tzn; kinci Dnya Sava , s. 135171. Mustafa Keskin; Atatrkn , s. 20. 267 Sleyman Tzn; kinci Dnya Sava , s. 157159.

92

Amu Deryann tesindeki lke eklinde ifade edilmitir. Nuhun olu olan Sam, Ham ve Yasef nasl ki rkn atas olarak kabul ediliyorsa, Zerdtlerin kutsal kitab Avestada da; Arya, Sairima ve Tura tm rklarn atalar olarak kabul edilmitir. Tura burada Turan kavramnn temelini oluturmutur268. Turan kavram 19. yzyldan itibaren, Aryan ya da Sami olamayan Asya kkenli dillerin tmne yaknn temsil eden bir kavram olarak kabul edilmitir. Fakat Turanla ilgili net bir tanm yaplamam ve baz yerlerde bir rk olarak anlmtr. Farsa szlkte ise Turanllar kelimesi, Tatarlar kelimesiyle e anlaml olarak kullanlmtr. Temel din olarak amanizme inanan Turanlar, zaman ierisinde her ne kadar Budistlik, Hristiyanlk ve slamiyeti benimseseler de, eski aman inanlarnn izlerini yeni dinlerine tamlardr. Gnmzde hala gebelik zelliklerini yaatan Turanlar da mevcuttur. Dilleri ise ekleme dili biimindedir ve edat bu dil ierisinde olmayan bir kelime trdr269. Turan olarak tarif edilen blgeye; kltrel, siyasi ve tarihsel bir anlam katlmas 19. yzylda yaplan Trkoloji almalar vastas ile olmutur. 1830lu yllarda Turan kelimesi; Tatarlarn, zbeklerin, Moollarn ve Trkistan haklarnn lkesi olarak Osmanl belgelerinde yer almtr270. Hasan Tuncay, Trklk ve Turanclkla ilgili olarak; Trkln Turancla gre daha dar kapsaml bir anlam tadn vurgulam ve Trkln uzak amac olarak Turancl gstermitir. Tuncay, Turan kelimesini; Anadoluda yaayan Trklere verilen Trk unvannn daha tesinde, dier Trk boylarn da bir araya getirerek oluturulan toplulua verilen bir isim olarak kabul etmitir271. Ziya Gkalp ise Turan kavramn Trkln Esaslar adl eserinde tarif etmitir. Gkalpe gre Turan yle tarif edilmitir: Turan kelimesi, Turlar yani Trkler demek olduu iin, sadece Trkleri iine alan bir birliin addr. O halde, Turan kelimesini btn Trk boylarn kapsayan Byk Trkistan'a karlk kullanmamz gerekir. nk Trk kelimesi, bugn, yalnz Trkiye Trelerine verilen bir isim haline gelmitir. Trkiye'deki Trk kltr dairesinde olanlar elbette yine bu ad alacaklardr. Benim inancma gre btn Ouzlar, yakn bir zamanda bu isimde birleeceklerdir. Fakat Tatarlar, zbekler, Krgzlar ayr kltrler

268

Gonca Bayraktar; enol Durgun; ngiliz Gizli Servisi (M15)'e Gre Turanllar ve Pan-Turanizm, Yesevi Yaynclk, stanbul 1999, s. 24. 269 Gonca Bayraktar; enol Durgun; ngiliz Gizli Servisi , s. 2728. 270 Gnay Gksu zdoan ; Dnyada ve Trkiyede Turanclk, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 4, letiim Yaynlar, stanbul 2003, s. 394. 271 Hasan Tuncay; Ziya Gkalp, s. 108.

93

olutururlar ise ayr milletler durumuna geleceklerinden yalnz kendi isimleriyle anlacaklardr. O zaman, btn bu eski akrabalar kavmi bir topluluk halinde birletiren mterek bir isme gerek duyulacak, iste bu ortak isim Turan kelimesidir272. Trk aydnlar ierisinde yer alan Turanclara gre ise; Dnya zerindeki tm Trkleri bir araya getirip, onlar eski kuvvetine ve itibarna yeniden kavuturmak Turancln esas amac olarak kabul edilmitir. Bu manada, Trklk ve Turanclk kavramlar birbirini destekleyen ve kuvvetlendiren iki unsur olarak grlmtr. Ziya Gkalp, Turan fikrini kimi zaman hayali bir ama, kimi zaman da gerek olarak grmtr. Bu elikili yaklam Turanclk fikrinin zayf noktasn oluturmutur273. Bir devletin iinde yaayan halkla ayn kimlie sahip olan, ama farkl topraklarda etnik aznlk olarak yaayan gruplarn yaam koullar ve refahyla ileri derecede alakadar olan ideolojik yaklama rredantizm(kurtarclk) denir. Osmanl Devletinin son dnemlerinde ve II. Dnya Sava yllarnda etkin hale gelen Turanclk, temel anlamyla; Trk olduklar kesinlik kazanm olan halklarn arasnda kltrel ve fiziksel birlikteliin salanmas anlam tamtr. Turancl bu anlamyla irredantizm ideolojisinin nemli bir rnei olarak kabul eden Prof. Jacop M. Landau, Trklk ve Turanclk kavramlarn birbirinden azda olsa farkl kavramlar olarak deerlendirmitir. Landau, Turancl; Orta Asya bozkrlarnda, snrlar tam olarak belli olmayan bir toprak parasnda yaayan tm halklarn birliktelii ve huzuru olarak tarif etmitir. Bu anlamyla Turanclk; Macarlar, Finliler ve Estonyallar da kapsayan ve Trklkten daha geni anlama sahip bir kavram olarak gsterilmitir. Panturanizm ve Pantrklk kavramlarn ilk kez kullanan kii Macar Yahudisi olan Arminius Vamberydir. 1868 ylnda yaynlad Orta Asya Skeleri adl eserinde, Turan ve Pantrklk kavramlarndan geni bir ekilde bahsetmitir274.

3.3.1. Trkiye Dnda Trklk-Turanclk Hareketleri D Trkler kavaram, Trkiyede yaayan Turanc gruplarn oklukla kulland bir kavram olup, Trk kkenli halklarn tmn kapsayan geni bir anlam tamtr. D Trkler kavram, 19. ve 20. yzyllarda, ounlukla Rusya snrlar ierisinde yaam
272 273

Ziya Gkalp; Trkln Esaslar, s.2627. Necati Gltepe; Ahmet Ferit Tek; Turanclk , s. 63. 274 Jacob M. Landau; Pantrkizm, s. 910.

94

olan Trk topluluklarnn tanmlanmas iin kullanlan bir ifade olmutur. Ruslarn 19. yzylda, Trklerin yaadklar topraklar da iine alacak ekilde, n Asyada hkimiyet kurmas, Trk unsurlar tarafndan memnuniyetsizlikle karlanmtr. Ruslarn, zellikle Hristiyanlk ve Rus kimliini yayma giriimleri, Trkler tarafndan slamiyete ve Trkle sk skya balanma eklinde kar tepki almtr. Blgede hkim olan Panslavizm ideolojisine kar doan Turanclk, baz kavramlarn Panslavizmden alm ve Slav milliyetiliine benzerlikler gstermitir. Tatarlar, Rus basksna en fazla maruz kalan ve Osmanl Devletine en yakn olan Trk topluluu olarak, Turancln ilk dou yeri olmutur. 19. yzyln ikinci yarsnda, yayn organlar ve matbaann yaygnlamasyla Turanclk kavram hzl bir yaylm imkn bulmutur. Krm doumlu olan smail Gaspral(18511914) Turanclk konusunda nemli almalar yapan aydnlardan birisi olarak ne kmtr. Fransa, Rusya ve Trkiyede eitim grm olan Gaspral, Tatar topraklarnda Trke eitimin yaygnlamas iin byk gayretler gstermitir. Gaspralnn kard Tercman Gazetesi, Rusyada yayn hayatn srdrm ve Trk Milliyetiliini srekli olarak ne karmtr. Gaspral, Anadolu Trklerinin nderliinde, Rusyada yaayan Trklerin birletirilmesi amacn srekli olarak dile getirmitir. Bu birlikteliin salanmasnda ilk koul olarak; Trk dili birliktelii ve Trke ierisindeki Rusa, Farsa ve Arapa kelimelerin karlmas ama edinilmitir275. Gaspralnn nderliini yapt Turanc harekt, 1905 ve 1906 yllarnda kongre dzenlemi ve kongreler sonucunda Mslmanlar Birlii isminde bir parti kurulmutur(20 Austos 1906). Mslman kelimesinin parti isminde yer almasnn amac ise; Ruslarn, topraklarndaki her trl milliyetilik hareketlerine sert tepki gstermesinden dolay, byle bir yola bavurulmu olunmasyla aklanmtr. Rus topraklarndaki Trklk hareketleri varln siyaset ve basn araclyla srdrmeye alsa da, amalad gce ve ihtiya duyduu lider bir kadroya sahip olamamtr. Yurt dndaki Turanclarn nemli yelerinden birisi olan Ali Hseyinzade, Trk milliyetiliinin hedeflerinin; Trklk, slamclk ve Avrupaclk olduunu belirtmitir. Hseyinzade, bu aamadan en zorunun Trkl gerekletirmek olduunu savunmutur. Yusuf Akuraolu da, Turancln yurt dndaki en nemli temsilcilerinden birisi olarak kabul edilmitir. 1904 ylnda
275

Jacob M. Landau; Pantrkizm, s. 1721.

95

yaynlad Tarz Siyaset adl makalesinde; Osmanlclk ve slamclk reddedilmi, kurtulu iin Trklk ideolojisi ne karlmtr. 1917 Bolevik Devrimi ile arlk Rusyas yklnca, bu topraklarda yaayan Trk gruplara bamsz olma imkn domutur. Fakat ortak bir fikir etrafnda birleemeyen Trk ve Mslman unsurlar, ellerine geen bu frsat iyi deerlendirememilerdir. Turanclk ideolojisini gerekletirme arzusu, bylece ileri ve belirsiz bir zamana atlmtr. Sovyetler Birlii, milliyeti akmlara asla izin vermemi ve Turanclk akmna kar kampanyalar dzenleyerek, birlemenin olmamas iin tm imknlarn kullanmtr. Ruslar; datlan brorler, yaplan akademik almalar ve baslan kitaplar araclyla, Turancln hayal mahsul olduunu kantlamaya almtr. zellikle Stalinin Turanclara kar sert tutumu, bu gurubun tasfiye edilmesi sonucunu dourmutur276.

276

Jacob M. Landau; Pantrkizm, s. 2433.

DRDNC BLM

TURANCILIK FKRNN II. DNYA SAVAI SIRASINDA TRK VE DI POLTKASINA ETKLER

Turanclk ve D Trkler konularnn, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin 1939 1945 yllar arasndaki i ve d politikasndaki seyri, dorudan doruya II. Dnya Savann gidiatyla paralellik sergilemitir. Trkiyenin bahsi geen konularda izledii siyasetin ekillenmesinde, Almanya ve Sovyet Rusya etkin rol oynamtr. Trkiyenin d politikasnda resmi anlamda tarafszlk tercih edilmesine ramen, hem hkmetin gayri resmi giriimleri, hem de Trk basnnn aka taraf olmas meselelerin ynnn tayininde etkin rol oynamtr. Almanyann sava kazanabilmek iin her yolu mubah grmesi anlaynn doal bir sonucu olarak, Turanclk hareketleri de savan ierisine dhil edilmeye allmtr. Trkiye dnda yaayan Trk halklarnn, Sovyet Rusya asndan da nemli bir yere sahip olduu phe gtrmez bir gerek olmutur. Bunun nedeni olarak da; Rusya topraklar ierisinde youn olarak yaayan Trkler gsterilmitir. Nasl ki Almanya Trk unsurlar Sovyet Rusya karsnda kullanmaya almsa, Ruslar da Trkleri Almanya karsnda nemli bir g olarak grmtr. Almanya, savan evreleri ierisinde Trkiyeyi nce savaa katmak istemitir. Fakat savan aleyhine dnmesiyle birlikte, Trkiyenin

tarafszlnn devamn salamak iin gayret gstermitir. Sovyetler Birlii ise; savan ilk yllarnda Trkiyenin tarafszln desteklerken, savan kendi lehine dnmesiyle beraber Trkiyeyi savan ierisine srklemeye almtr277.

277

Sleyman Tzn; kinci Dnya Sava , s. 190.

97

4.1. II. Dnya Sava ncesi Dnemde Trkiyede Turanc Fikirlerin Yaylmas Trkiye Cumhuriyeti Devleti kurulduu andan itibaren, 20. yzyln getirdii bir gereklilik olarak milli devlet politikas izlemi, teokratik unsurlar devlet ynetiminden kartlmtr. 1930lu yllara gelindiinde Almanya, I. Dnya Sava sonras imzalam olduu Versailles Antlamasnn yknden kurtulmak iin, antlamay imzalattran taraflara kar cephe almaya balamtr. Bu gelime, tm dnya tarafndan merakla ve endieyle izlenmitir. talya ve Japonya da, Almanya gibi dnyann var olan haritasndan memnun olmamtr. Dnya dzenine kar oluan cephenin sahip olduu ideolojik ve siyasi anlayn temelinde rklk gibi tehlikeli bir yaplanma yer almtr. zellikle Almanyada uygulanmaya balanan Nasyonal Sosyalizm, rklar arasndaki var olma savan temsil etmitir. Nazizme gre en byk rk Cermen rk olarak kabul grmtr. Bu siyasi yaklamn esas amac ise; Alman rkn saflatrmak ve zellikle Yahudi rkndan arndrmak olmutur278. Almanya I. Dnya Sava srasnda Osmanl Devleti ierisinde yer alan Turanc hareketleri aka desteklemitir. Bu destein temelinde, Almanyann Rusya karsnda baar kazanma istei yer almtr. Almanlara gre Turanclk: Volga nehrinden ine kadar, Rusya'nn Trk kkenli halklarn, Osmanl Devletinin siyasal nderlii altnda toplamak olarak tanmlanmtr279. Alman emperyalizmi, I Dnya Savandan sonra da, sava ncesinde olduu gibi, Avrupada ve dnyada kendi istedii dzeni salamaya almtr. Almaya bu ama dorultusunda, nasl ki Osmanl Devletini nfuz alanlar ierisinde dnmse, ayn ekilde yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti Devletini de amalar dorultusunda kullanmaya almtr. Almanlar, Trkiye zerinde kurmaya altklar etkinlik alanlarnn belirlenmesinde ve uygulama aamalarnn

gerekletirilmesinde eitli propaganda kumanda merkezleri oluturmulardr. Alman Dileri Bakanl, Propaganda Bakanl, Basn Dairesi, Enformasyon Dairesi, Nazi Partisi D Politika Dairesi Almanyann propaganda merkezleri olmutur280. Almanya, Hitlerin iktidar sonras Trkiyeye olan yaknlk derecesini artrma konusunda hzl davranmay tercih etmitir. Hitler ve Atatrk benzer kiiliklere sahip
278

Aye Azman; Naln Yetim; 1940l Yllarda Trk Milliyetiliinin Farkl Grnm, Mersin niversitesi I. Uluslararas Kongresi Bildirileri, Yonca Ofset, Mersin 1997, s. 393. 279 Cemil Koak; Trkiyede Milli ,Cilt I, s. 660. 280 Johannes Glasneck; Trkiyede Faist Alman Propagandas, Onur Yaynlar, Ankara 1977, s. 1213.

98

devlet adamlar olarak gsterilmeye ve bu konu nemli bir yaknlama arac olarak kullanlmaya allmtr. Trkiyenin Alman etki alan ierisine alnmas iin, dnemin en nemli ve etkili silahlarndan birisi olan basn organlar ncelikle tercih edilmitir. Almanyadan gelen nemli miktarlardaki paralar da, Trkiyedeki yerli ve yabanc basnn kontrol iin kullanlmtr. Fakat ngiliz ve Fransz basn bu yntemi ok nceden kefetmi olduklar iin, Trk basn zerindeki etkinliklerini olduka artrmlardr. Bu nedenle, faist Alman propagandasnn basn araclyla yaylmas fikri hedeflenen baary salayamamtr281. Alman siyasetiler, gerekletirmek istedikleri Yeni Dnya Dzeninin amacna ulaabilmesi iin, Trkiyeyi kilit lke olarak grmlerdir. Trkiyenin ideolojik olarak kazanlabilmesi iin Trkiyede bulunan Alman kurulularnn faaliyetlerini Alman propagandasnn birer paras olarak kullanlmtr. II. Dnya Sava ncesinden balamak zere, Alman Dileri Bakan Joachim von Ribbentropun ban ektii Alman propaganda unsurlar, Trkiye zerindeki almalarna hz vermitir. Trk askeri evreleri de, Almanyann etkilemeye alt nemli gruplar arasna girmitir. Emekli ya da grevde olan Trk subaylarnn, Alman hayranlna ynlendirilmesi nemli amalardan birisi olmutur282. Almanlar, ki dnya sava arasnda geen yaklak yirmi yllk dnemin ikinci on yl ierisinde, Trk kamuoyunda sempati kazanabilmek iin deiik kltrel faaliyetlere girmilerdir. Gsterilen Alman yapm filmler ve Trkiyede yaayan Yahudilere gsterilen olumsuz tavr, i politikada Trkleri d politikada ise Almanlar sevindirmitir283. Alman Dileri Bakan Ribbentrop, Trkiyede yaplacak Alman propagandas almalarn bir dzen ierisinde sralamtr. Ribbentropa gre plann ilk basama; Trk ihra mallarn tamamnn Almanya tarafndan alnp, ngiltere ve ABDnin bu piyasadan karlmas olmutur. Sonraki aamada ise Almanya, Trkiyenin boazlar hkimiyetini ve Avrupann geleceiyle ilgili karar verem gcn desteklemek istemitir. Alman propagandasnn nc etkinlik alan olarak ise; Trkiyenin Rus basksndan kurtarlmas gsterilmitir. Son aamada ise; Trk-Alman tarihi dostluu zerine vurgu yaplmas planlanmtr. Ribbentropa gre; bu tez uygulamaya
Johannes Glasneck; Trkiyede Faist , s. 19. Gnay Gksu zdoan; Turandan Bozkurta Terk Parti Dneminde Trklk (19311946), letiim Yaynlar, stanbul 2002, s. 145147. 283 Faruk Ayn; Cumhuriyet Dneminde Trklk Hareketleri (19311945), Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Ankara 1988, s. 126.
282 281

99

konulursa, Trk-Alman yaknl artacak ve Trkiye Almanya yannda savaa katlm olacakt284. Trkiyede yaynlanan ve milliyeti unsurlar ilemekte olan gazete ve dergilerde; Trklk, milliyetilik ve rklk kavramlar yeniden tarif edilmeye allmtr. Almanlarn Pancermenizm anlaynn o dnemdeki karl olarak Turanclk yaklam, Trkiyede taraftar bulmaya balamtr. Almanlarn Cermenler iin dndkleri tam bamsz tek devlet anlayn, Trk aydnlarnn bir blm de dnya zerinde yaayan btn Trkler iin dnmlerdir. Bu sre ierisinde Trk tarihi ve Trklerin kkeni Orta Asya Trklne kadar dayandrlm ve bunun bilimsel temellerinin oluturulabilmesi iin de Zeki Velidi Togan ve Hseyin Namk Orkun gibi Trk fikre sahip olan aydnlar eitli almalar yapmlardr. Trk rknn fiziksel yaps ile psikolojik yaps tarif edilerek, Trk rknn tanm ekillendirilmeye allmtr. Trkiyede uygulanmaya allan rklk fikrine kar kan ve bunun bir Alman taklitilii olduunu savunan smail Hami Daniment ve Niyazi Berkes gibi birok isime de dnem ierisinde rastlanmtr285. Hitler ve Mussolininin gayretleri ile hzla ykselen ve bulunduklar lkelerde ynetimi ele geiren milliyetilik akmlar, Trkiyede de iktidara gelebilmek iin sk bir alma ierisine girmitir. II. Dnya Sava balayana kadar geen sre zarfnda Trklk, Trkiyede tannmak, tutunmak ve kar grlerle mcadele etmek durumunda kalmtr. Savan kmas ve Almanya lehine devam etmesiyle birlikte, Trkler dncelerini daha kolay aklamaya balamlardr. Milliyetilie kar olan hkmet yeleri dahi, milliyetilik konusunda ar bir yumuama gstermilerdir. zellikle CHP nderliinde dzenlenen milliyetilik konulu konferanslar, kart grlerin ne kadar deitiine en ak deliller olmutur286. Almanya, Trkiyede antikomnizm propagandasn temel propaganda unsuru olarak kullanmtr. Sovyet Rusya ile Trkiye Cumhuriyeti Devleti arasnda oluan siyasi yaknlama, Almanyay olduka rahatsz etmitir. Almanya, Trkiyede yaplanmaya balayan komnist oluumlarn yok edilebilmesi iin, gereken politik giriimlerine srekli olarak devam etmitir. Boleviklerin Avrupay istila etmesinin nnde engel
284 285

Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 688. Aye Azman; Naln Yetim; 1940l Yllarda , s. 396. 286 Faruk Ayn; Cumhuriyet Dneminde , s. 128.

100

olmas muhtemel olan Trkiye, bu ama dorultusunda desteklenmitir. Trkiyenin yan sra talya, Macaristan ve Bulgaristan devletleri de Sovyetler karsnda Almanyann kullanmay planlad devletler olmulardr. Yaplan Alman

propagandalar, Trkiyede Sovyet kart bir tutumun olumasna katk salamtr. yle ki; 1930lu yllardan itibaren balam olan ve zellikle 1940 yllarn ortalarna kadar devam eden Trk basnndaki Sovyet kart yazlarn art, byk oranda Alman etkisi sonucu olmutur287.

4.2. Savan Balad ve Almanya Lehine Devam Ettii Srete Trk Hkmeti ve Resmi evrelerin Turancla Yaklam Trkiye II. Dnya Savann balamas ile birlikte, ncelikli olarak tarafsz kalmann en doru yol olaca kanaatine sahip olmutur. Trkiye; ngiltere ve Fransaya yaknlk ekseninde gelien d politik anlaynda, Almanya ve Sovyetler Birliinin de dlanmamas gerekliliini dikkate almtr. zellikle yakn tehlike olabilecek Sovyetler Birliinin, dikkatli izlenecek bir d politik anlayla kontrol edilebilecei kabul edilmitir. Trkiye dnda yaayan Trklerin en youn bulunduu Rus topraklar, Trkiyenin Misak- Milli snrlarnn dnda kalmaktayd ve bu topraklarla ilgili olarak her hangi bir toprak talebinde bulunulmas dnlmemiti. Fakat Sovyet topraklarnda yaayan Trk kkenli aydnlarn Trkiyeye gelileri ve Trk d politikasnda Turanclk fikrinin etkilerinin grlmesi birbirini takip eden gelimeler olmutur288. Almanlarn Balkan topraklarna girmesi ile birlikte Alman yneticiler, Trk iktidar sahiplerini sava sonras yeni snr dzenlemeleri olabilecei konusunda etki altna almaya almlardr. Almanya tarafndan Trkiyeye yaplan Ege Adalar ve Bat Trakyadan toprak verme nerileri, Trkiye tarafndan olumlu karlanmamtr. Almanya ile Sovyet Rusyann savamasnn kanlmaz olmaya balamas ile birlikte Trkiye, hem Rusya hem de Almanya iin ok deerli bir konuma gelmitir. Sovyet Rusya da bu srete Trkiyeye toprak tekliflerinde bulunmutur. Fakat Trkiye, konuyla ilgili devletlerin onaynn alnmas artyla tekliflere scak bakacan Sovyet yneticilere bildirmitir. Trkiye bu srete; herhangi bir devletin isteiyle deil de,
287 288

Johannes Glasneck; Trkiyede Faist , s. 1213. Sleyman Tzn; kinci Dnya Sava , s. 199.

101

kendi hr iradesiyle d politikasn ekillendirmeye azami gayret gstermitir289. Almanya Dileri Bakan Ribbentropun, Trkiye Bykelisi von Papene yazm olduu kiisel mektuplarnda; Turanclk unsurlarnn deerlendirilmesi ynnde tavsiyelere rastlanmtr. Nasyonal Sosyalist ideolojinin ykmaya alt Marksist Sovyet ideolojisinin Trkiyede taraftara toplamas ve Almanyann bu oluumlara kar kmas, 1941- 1943 yllar arasnda milliyetilik duygularnn Trk toplumu tarafndan ho karlanmas sonucunu ortaya karmtr290. Trkiye, Almanya ile imzalanan Dostluk ve Saldrmazlk Pakt sonrasnda, Almanya tarafna doru yaklama srecine girmitir. Trk aydnlar, yneticileri ve askeri kanadnn ierisinde, Turanclk fikrinin sesli olarak dile getirilmeye balanmas da bu antlamann ilan edilmesiyle ayn zamanlarda olmutur. Meclis toplantlarnn ak blmlerinde Almanya lehine konuulmamasna dikkat edilirken, kapal oturumlarda hem Almanya hem de D Trkler konular meclis konumalarnda yer almaya balanmtr. Almanyann, D Trkler meselesinin Trkiyeyi kendi yannda savaa dhil etmekte etkili olabilecei ynndeki kanaati, bu konunun Trkiye ile konuulmas gereklilii sonucunu dourmutur. 1941 yl ierisinde Trk hkmeti, aka olmasa da Turanc fikirlere msamaha gstermi, ama resmi beyanatlarda bu konuyla ilgili yorum yapmaktan kanmtr. Her ne kadar Trk d politikasnda Turanclk konusu ilenmemi olsa da, Trkiye muhtemel bir Alman galibiyeti sonrasn da dnerek tm ihtimalleri gz nnde bulundurma gayretini devam ettirmitir291. Trk Alman Dostluk ve Saldrmazlk Paktnn imzaland gn ve ertesi gn(1819 Haziran 1941) Hitlerle nn arasnda ve Alman Hariciye Vekili Ribbentrop ile de kr Saraolu arasnda telgraflamalar olmutur. Bu telgraflarda; Trk-Alman dostluu ve karlkl gven konular ilenmitir. Vatan Gazetesinin 21 Haziran 1941 tarihinde yaynlanan saysnn kapanda; smet nn ve Hitlerin byk boy resimleri ve telgraf metinleri yaynlanmtr292. Alman Bykelisi von Papene gre; 1941 Temmuz aynda Trkiyede, Rus snr boyunca uzanan tampon devletlerin kurulmas istei ne kmtr. Almanya, bu
Sleyman Tzn; kinci Dnya Sava , s. 206207. Gnay Gksu zdoan; Turandan Bozkurta , s. 142144. 291 Sleyman Tzn; kinci Dnya Sava , s. 210212. 292 Bu haber Milli efimizle Alman Devlet Reisi Fhrer Arasnda Samimi Dostluk Telgraflar Teati Edildi bal altnda yaynlanmtr. Ayrntl bilgi iin baknz: Vatan; 21 Haziran 1941, s. 1.
290 289

102

dncenin desteklenebileceini ve Hazar Denizinin dousunda ise bir Turan Devletinin kurulabileceini ifade etmitir. Turanclkla ilgili olarak; Trk hkmeti ierisinde farkl grlerin olumas, Almanlarn Turanclktan faydalanma umutlarn azaltmtr293. Turanclar konusunda hkmetin izledii i siyaset, Rus-Alman Savann balamas ile birlikte deimeler gstermitir. Almanya, Sovyetler ierisinde bulunan ve bamszln bekleyen Trk halklarn kendi sava stratejisinin bir paras olarak grmtr. Trkiyede bulunan Alman Bykelilii bu srete; Trk Milletinin milli duygularn ve kaybedilmi topraklarn alnmas isteklerini artrmaya almtr. Trkiye ise savata tarafsz kalabilmek ve zaman kazanmak iin, Turanclk konusunu izledii d politikann bir arac haline getirmeye almtr. Hkmet yeleri arasnda; Almanyann sava kazanmasn ve yzyllarn dman olarak grlen Rusyann kmesini arzulayan vekillerin yan sra, Trkiyeyi sava d tutabilmenin gayreti ierisinde olan vekiller de var olmutur. Bu iki grup ortak bir amaca sahip olamasa da, Turancln desteklenmesi noktasnda ortak hareket etmilerdir294. Almanlarn Sovyet Rusya karsnda elde ettikleri baarlar takip eder ekilde, Trkiyedeki Turanclk hareketlerinde de kayda deer artlar gzlenmitir. Bu srete, Trkiyenin Sovyet Rusya karsnda savaa girmesi gereklilii basn yoluyla srekli olarak vurgulanmtr295. Trk politikaclar, her ne kadar ak bir Turanc politik sylev ierisine girmeseler de, Babakan Refik Saydamn, kr Saraolunun ve Numan Menemenciolunun st kapal Turanc ifadeleri Almanyay

umutlandrmtr. Turanc evrelerin giriimlerine sessiz kalan Trk ynetimi, bir anlamda bu grleri benimsemi olarak kabul edilmitir. D Trkler meselesinde Trkiyenin tarafsz kalmayaca inancna sahip olan Almanlar; Rus topraklarnda yaayan krk milyon Trk kkenli halkn geleceiyle ilgili olarak, Trkiyenin sz sahibi olmak isteyeceini dnmtr. Trkiye ise; bamsz Trk devletleri kurulmasa dahi, kuzeyindeki topraklarda, Ruslarn yerine Almanlarn varlndan memnuniyet duyacaklarn yar resmi azlar araclyla Almanyaya iletmilerdir. Trkiyenin korktuu bir vaziyet ise; Alman propagandalar sonucu Trk genliinin, milliyeti

293 294

Selim Deringil; Denge Oyunu , s. 165. Gnay Gksu zdoan; Turandan Bozkurta , s. 125127. 295 Faruk Ayn; Cumhuriyet Dneminde , s. 133.

103

duygularla Sovyetler karsnda saldrgan bir tutum ierisine girmesi ihtimali olmutur. Byle bir durumun ortaya kma olasln bahane eden Trk yneticileri, artan Alman basksn hafifletmeye ve bahaneler retmeye ynelmitir. Almanyada Berlin Bykelisi olarak grev yapan Hsrev Gerede, 23 Nisan 1942 tarihinde Trk Kulbnde yapt konuma srasnda; Trklerin acmasz dman olan Ruslarn diz kmek zere olduunu sylemesi zerine grevden alnm ve yerine Saffet Arkan atanmtr. Saraolu da Papenle yapt konumalarnda, ahsi fikri olarak Rusyann yok edilmesinden duyaca memnuniyeti belirtmi, ama makam dolaysyla byle bir aklamay kamuoyuna yapamayacan ifade etmitir. Alman siyasetiler ise; igal edilecek Rus topraklarnda Ari Irka mensup olmayan hibir millete bamszlk verme ynnde bir tavr ierisine girmemilerdir. Alman ordularnn 1942 yl ortalarnda petroln youn bulunduu Kafkas topraklarna girmesiyle beraber Alman siyasetiler, Trkiye ile Turanclk konularn daha az grmeye balamtr. Alman ynetimi asla petroller konusunda paylamc olamamtr ve bu konun pazarlk konusu bile yaplmasna yanamamtr296. 1942 yl ierisinde Alman hkmetinde, Turanclk faaliyetlerinin muhtemel sonular ile ilgili gr ayrlklar olumutur. Bir grup Alman politikac; Sovyet topraklarn tamamen Alman egemenlii ierisinde dnrken, kart gruptaki politikaclar ise, bahsi geen topraklarda zerk ynetimlerin oluturulmas fikrini savunmulardr. Alman Dileri Bakanl mensuplar zerk ynetimleri

desteklerken, Alman Dou Bakanl tam bir Alman hkimiyetinin yerletirilmesi taraftar olmutur. Hitler tarafndan konunun Dou Bakanlna devredilmesiyle (8 Mays 1942) sorun zlm ve blge tmyle Alman smrge alan olarak tarif edilmitir297. Trkiyede 1942 yl, milliyetilik unsurlarnn hkmet programlarna girdii bir yl olmutur. kr Saraolunun 5 Austos 1942 tarihinde mecliste yapt

konumasnda Trklk zerine yapt vurgu, dnemin gazetelerinde geni yer bulmutur. Ulus Gazetesi yazar Falih Rfk Atay, gazetedeki yazsnda; Saraolunun

296 297

Gnay Gksu zdoan; Turandan Bozkurta , s. 165169. Sleyman Tzn; kinci Dnya Sava , s. 234235.

104

ve hkmetin milliyeti ve Trk politikalara destek verdiini belirtmitir298. Ayrca Saraolu, 1942 yl ierisinde deiik zamanlarda grt Alman yetkililere, Trklkle ilgili dncelerini iletmitir. Bu grmelerde Saraolu, Sovyetlerin yklmasndan duyulacak memnuniyeti ve Trkiyenin yaylama isteinin olmadn belirtmitir299. kr Saraolu Alman yneticilere; Almanyaya destek verileceini ve Alman zaferlerinden memnun olunduunu iletmitir. Ayn yln Haziran ve Temmuz aylarnda, Trk ordusunun Sovyet snrna yld ve askeri manevralar yapt grlmtr. Saraolu Ekim ay ierisinde, Sovyetlere bal Trk halklarnn geleceinin Trkiyeyi yakndan ilgilendirdiini belirtmitir. Saraoluna gre bu topraklar Trkiyeye balanmasa bile, Trkiyenin kltrel etkinlii altnda zerk olarak varlklarn devam ettirebilirlerdi. Dileri Bakan Numan Menemenciolu da, Almanya ile Kafkas Trkleri konusunda gerektii zaman yardmlalabilecei grn Papene bildirmitir. Trkiye, Kafkaslarda siyasi bir stnlkten ok, kltrel bir etkinlik kazanmay daha faydal grmtr. Trk siyaset nderleri, Rus topraklarnda yaayan Trk halklarnn, Trk-Alman ortak abasyla kendi ayaklar zerinde durabilecek konuma getirilmesinin gerekliliini savunmulardr300. Trkiyede okutulan ders kitaplarnda yer alan Alman aleyhtar yazlarn kartlmas ynndeki Alman istekleri de, Trk tarafnca hemen kabul edilmitir. Almanya, Trkiyeye verilecek topraklar konusunu srekli olarak ikna edici unsur olarak kullanmaya almtr301. Trkiye, Kafkaslarda oluacak yeni durumlar karsnda etkisiz kalmamak iin srekli olarak Almanyaya ak kap braklmtr. Almanyann blge ile ilgili yapaca giriimlerde, gerektii zaman Trkiyeden fikir alabilecei belirtilmitir. 28 Austos 1942 tarihinde nn ile Papen arasnda yaplan grmeler srasnda nn Papene; Turanclk konularnn ancak tam bir Sovyet yenilgisi sonrasnda gndeme getirileceini sylemitir302. Almanya 12 Eyll 1942 tarihinde Trkiyeyle; Sovyetler Birlii topraklarnn gelecei ve blge halknn durumu hakknda konumama karar almtr. Almanya, Trkiyenin
kr Saraolu yapt konumada: Biz Trkz Trkyz ve daima Trk kalacaz ifadelerini kullanmtr. Ayrntl bilgi iin baknz: Falih Rfk Atay; Daima Bal Kaldmz manlar, Ulus, 08 Austos 1942, s. 1. 299 Faruk Ayn; Cumhuriyet Dneminde , s. 135. 300 Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 692693. 301 Faruk Ayn; Cumhuriyet Dneminde , s. 136137. 302 Sleyman Tzn; kinci Dnya Sava , s. 222.
298

105

kendi yannda savaa girmesi kouluyla bu konular yeniden grlebileceini Trk tarafna bildirmitir. Almanyann byle davranmasndaki esas ama Trkiyeyi savaa sokabilmek olmutur. Bu srete, Trkiyedeki Turanc hareketlerde de nemli oranda bir art gzlenmitir. Trk hkmeti Turanc yaynlarn artna izin vermitir. Turanclarn siyasi faaliyetleri ve gizli rgtlenmelerine mdahalede bulunulmamtr. Turanc oluumun geleceini AlmanSovyet Savann belirleyecei herkese tahmin edilmitir. Bu nedenle Hkmet, konuyla ilgili gerek tutumunu savan sonunda gstermitir303. Savan Almanya aleyhine dnmesiyle birlikte Turanclara verilen destein azalm olmas, Almanyann savataki durumuyla Trkiyenin i ve d siyaset anlay arasndaki ilikileri aka ortaya koymutur304. Trk hkmeti ierisinde ok fazla Turanc milletvekili olmasna ramen, hkmet Kemalist izgiden ayrlmama yolunu tercih etmitir. Dileri Bakan( Daha sonra babakan olan) Saraolu ve Kabil Bykelisi Memduh evketin ndeliini yapt Turanc ynetici kadrosu, Almanya tarafndan srekli olarak desteklenmitir. Mareal Fevzi akmak ta Alman yneticilere, Turanc gre kar byk bir sempati duyduunu bildirmitir. akmak; Kafkas kkenli birok subayn Trk ordusunda grev aldn ve bu subaylarn gerektii zamanlarda Almanlara ok nemli bilgiler verebileceini belirtmitir. Trkiyedeki Turanclar genel olarak, Sovyet Rusyadan toprak talep etme isteklerini srekli olarak gizlemilerdir305. CHP Hkmeti ve Cumhurbakan smet nn, Turanclk faaliyetlerini

grmemezlikten gelme gibi bir davran ierisine girmenin sakncalarn ok iyi grmlerdir. htimal dhilinde olan bir Alman galibiyeti sonrasnda, Trk d politikasnn ekillenmesinde Turanclarn nemli bir rol oynayacan tahmin eden Trk yneticileri, bu kadar hassas ve nemli bir oluumu kontrolleri altnda tutmay tercih etmilerdir. Ynetimden kopuk geliecek olan Turanc bir yaplanmann, Trk devletini zora sokabilecei ihtimali dikkate alnmtr306. Almanlar 1942 yl ierisinde, Trkiyenin sava d kalarak bir eyler elde etmeye altn anlamtr. ngiltere ise bu srete, Trk dilerinin Turancl dikkate
303 304

Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 695. etin Yetkin; Kar Devrim , s. 82. 305 Johannes Glasneck; Trkiyede Faist , s. 210213. 306 Faruk Ayn; Cumhuriyet Dneminde , s. 144.

106

almadn grmesine ramen, Trkiyenin yaylma planlarna sahip olduu grn benimsemitir. kr Saraolu, Rus topraklarnda yaayan Trk halklarnn zarar grmesinden ekindii iin Turanclk yanls aklamalarn yaplmasn uygun bulmamtr. 1942 yl ortalarnda Rusya ilerine doru ilerleyen hzl Alman harekt srasnda, Trk yneticiler arasnda, Almanyann siyasetine duyulan gvensizlik iyiden iyiye artmtr307.

4.3. II. Dnya Sava Srasnda Gayri Resmi evrelerin Turancla Bak II. Dnya Sava sresince Trkiye ierisinde yaplan ideolojik tartmalar arasnda nemli bir yer tutan Turanclk ve D Trkler konular, tartan taraflarca kendi grleri dorultusunda yorumlanmaya allmtr. Trk tarihinin nde gelen liderleri ve dnya edebiyatnn nemli ahslarnn fikirleri, tartmalarda destek olarak kullanlmaya allmtr. zellikle Atatrk, tm gruplarca ortak lider olarak kabul edilmitir. Ayrca Ziya Gkalp, Tevfik Fikret, Emile Zola ve Romain Rolland gibi edebiyat dhileri de tartmalarn taraflar durumuna getirilmeye allmtr. Hkmetin tarafszln koruduu srete Turanc evreler ve bunlarn tam karlarnda yer alan sol grl gruplarn haricinde, orta bir yol izlemeye alan bir grupta mevcut olmutur. Millet Mecmuas etrafnda birlemi olan grup, D Trkler konusunu siyasi bir mdahale arac olarak kullanmann sakncalarn savunmutur. Bunu yan sra grup yeleri D Trkerin tamamen yalnz braklmasna da kar kmlardr. Anadolucular olarak adlandrlan bu grubun nderleri; Remzi Ouz Ark, Samet Aaolu ve Hseyin Avni Gktrktr308. Trk evrelerin yayn organlarnda, zellikle Japonya ve Almanya rnek devletler olarak gsterilmitir. Japon ahlaknn, disiplininin ve kahramanlnn vurguland yazlar, Turanc evrelerin kulland nemli unsurlar arasna girmitir. Almanyann I. Dnya Savann ardndan ksa srede sper g haline gelmesi konusu da Turanc yaynlarda sklkla vurgulanmtr. Almanlarn hzl bir istila hareketine balamalar ve ksa srede Trk snrlarna kadar yaklamalar, Almanya aleyhindeki evrelerin susturulmas zorunluluunu birlikte getirmitir. Oluan yeni ortamda

307 308

Sleyman Tzn; kinci Dnya Sava , s. 219221. Sleyman Tzn; kinci Dnya Sava , s. 121122.

107

Turanclar, Almanyann istekleri ile Turanclarn istekleri arasnda paralellikler kurup, ortak hareket etme fikrini ne karmlardr309. Savan ilk yllarnda Turanclk ve D Trkler konularn savunan Cumhuriyet ve Tasvir-i Efkr gazeteleri, konuyla ilgili olarak eitli ke yazlar ve yaz dizileri yaynlamtr. Turanc grlere sahip olan Trklk Dergisinin yayn hayatna balad haberi Cumhuriyet Gazetesi ierisinde halka duyurulmutur310. Ayrca Bozkurt Dergisinin yaynlanmaya balanmas da Cumhuriyet Gazetesi tarafndan okurlarna duyurulmu ve tavsiye edilmitir311. Cumhuriyet Gazetesi 10 Austos 1940 tarihinde Alman yanls yazlar yaynlad gerekesiyle kapatma cezas almtr. Nadir Nadi tarafndan yazlan Alman sempatizan yazlar, hkmet tarafndan tarafszlk politikasna aykr bulunmutur312. Vatan Gazetesi ise 1940 yl ierisinde; Alman milliyetiliinin tehlikeli olduunu belirterek, Trk milliyetiliinin bu tehlikeli oyuna alet edilemeyeceini sklkla dile getirmitir. Vatan Gazetesinin bayazar Ahmet Emin Yalman Neden En Byz, Neden En erefliyiz balkl makalesinde; Avrupadaki milliyetiliin klecilii savunduunu, Trk milliyetiliinin ise eitlik taraftar olduunu belirtmitir313. Almanyann hzl ilerleyii karsnda Alman kart tavrnda deimeye giden Vatan Gazetesi, Trkiyede Almanlara kar olumsuz bir dncenin ve tavrn olmadn belirtmitir314. Gazete, Trk-Alman Saldrmazlk Paktnn imzalanmas sonrasnda ise, Almanyaya kar olan yaklamn olduka yumuatmtr. Ahmet Emin Yalman, antlamay Vatan Gazetesinin bayazsnda deerlendirmitir. Almanya ile Trklerin tarihi dostluundan bahseden Yalman, Almanya ile tarih boyunca hi sava yaplmamasnn da bu dostluu pekitirdiini hatrlatlmtr315. Trkiye, Sovyet Rusya ierisinde yaayan Trklerin geleceinin belirlenmesi iin daha ok gayri resmi giriimlerde bulunmutur. zellikle gazetelerdeki Turanc yazlarn art dikkat ekecek boyutlara ulamtr. smet nn ise resmi aklamalarnda Atatrkn d politika anlayn destekler ekilde Trkiye Trkln
309 310

Sleyman Tzn; kinci Dnya Sava , s. 126127. lgili ilan iin baknz: Cumhuriyet; 8 Nisan 1939, s. 1. 311 lgili ilan iin baknz: Cumhuriyet; 5 Mays 1939, s. 8 312 erafettin Pekta; Milli ef Dneminde Cumhuriyet Gazetesi (19381950), Frat Yaynlar, stanbul 2003, s. 40 313 Ahmet Emin Yalman; Neden En Byz, Neden En erefliyiz, Vatan, 6 Birinci Kanuni 1940, s. 1 ve 4. 314 Ahmet Emin Yalman; Almanlarn Bize Yeni Teminat , Vatan, 14 Haziran 1941, s. 1 ve 5. 315 Ahmet Emin Yalman; Trk- Alman Muahedesinin Manas , Vatan, 19 Haziran 1941, s. 1.

108

savunmutur. Fakat bu dnemde Turanclk oluumuna kar alnan tedbirlerde bir yumuamann olduu da grlmtr. Bozkurt, Ergenekon, Hamle, Kopuz, r, Tanrda, naralt, Trk Amac, Trk Yurdu, Karainci, Dou, Ocak, r, Gkbr, Kllk, nar, Dou, Hareket, Olu ve Yeni Trk dergileri Turanc grleri savunan ve kinci Dnya Savann Almanya lehine srd dnemlerde etkinliklerini artran yayn organlar olmulardr. Zeki Velidi Togan ve Reha Ouz Trkkann bu srete gizli cemiyet kurduklar, cemiyetin amacnn ise( Turanclk Davas srasnda aklanan resmi teblie gre316); Kesin bir Alman zaferinin ardndan, Trkiyede darbe yapp Turanc bir hkmeti ibana getirmek ve Asya Trklerini bir bayrak altnda toplamak olduu iddia edilmitir317. Ayrca Almanya, 19421943 yllarnda Trkiyede cereyan eden Trklk hareketlerine ykl miktarda para harcadn iddia etmitir. Trkler ise kesinlikle Alman yardm almadklarn belirtmilerdir318. Turanc fikir sahiplerinin insanlara ulaabilmek iin kulland nemli kanallardan birisi de liseler ve yksek okullar olmutur. Bu okullarda grev alan Trk gre sahip retmenler, sahip olduklar fikirleri ve hedeflerini rencilerine aktarmlardr. Tarih ve edebiyat retmenlerinin ounlukta bulunduu bu eitimci kadroda Nihal Atsz, Orhan aik Gkyay, Hseyin Namk Orkun, Nihat Sami Banarl ve Arif Nihat Asya isimleri ne kmtr. Necdet Sanar, Trk retmenlerin grev ve sorumluluklarnn tanmn yaparken Trkl benimsetmek idealini de tanmn ierisine dhil etmitir319. stanbul Trkoloji Enstits, Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi ve Ankara Siyasal Bilgiler Okulu Trk fikirlerin yaylmaya alld nemli kurumlar arasnda olmutur. Hocalar ve Trk nderler; yaz, iir ve konumalarnda Trk tarihinin kahramanlklarndan detaylca bahsetmiler ve Trkler arasnda ortak manevi duygularn olumasna katk salamlardr320. kinci Dnya Sava srasnda

316 317

Konuyla ilgili gazete haberi iin baknz: Ekler; Ek no 10. Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 672. 318 Faruk Ayn; Cumhuriyet Dneminde , s. 136. 319 Gnay Gksu zdoan; Turandan Bozkurta , s. 216. 320 Kahramanlk yklerinin anlatld ve Trk tarihinin liderlerinin tantld en nemli eserlerden birisi Necdet Sanara aittir. Kitapta Atilla, Mete Han, Cengiz Han, Fatih Sultan Mehmet gibi birok Trk bynn hayatlar abartl bir slupla dile getirilmitir. Ayrntl bilgi iin baknz: Necdet Sanar; Irkmzn Kahramanlar, Kamer Yaynlar, stanbul 1997.

109

ar basan edebi ve tarihi Trklk anlay, Ziya Gkalpn Trkle katmaya alt felsefi anlamdan olduka uzaklamtr321. Turanc evrelerin II. Dnya Sava srasnda nem verdikleri bir kavram olan sava, milliyetilik anlaynn temel prensipleri arasnda kabul grmeye balamtr. Reha Ouz Trkkan, sava kavramn benimseyen Trklere tam Trkler olarak hitap etmitir. Trkkan zellikle Bozkurt Dergisindeki yazlarnda, Trk tarihinin kahramanlklarndan bahsetmi ve savan iyi ynlerini vurgulamaya almtr. Trkkana gre; Trk milli hislerinin yaatlmas ve kaybedilen dnya siyasi stnlne yeniden kavuulmas urunda izlenecek yol savatan gemektedir. Nihal Atsz da sava savunan Turanclar arasnda yer almtr. Atsz, II. Dnya Savann son zamanlarnda dahi savan faydalarn anlatmaya gayret sarf etmitir322. II. Dnya Sava yllarnda Turanc oluumun lideri olarak Zeki Velidi Togan kabul edilmitir. Bakrtda dnyaya gelen Togan, 1917 ylnda gerekleen Rus Devrimi srasnda bamsz bir devlet kurma amacndaki Mslman rgtnn bana gemitir. Togan sonraki srete, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ilgisini srekli olarak Sovyetler Birliinde yaayan Trk nfusa ekmeye almtr. Ruslarn planl olarak Kafkaslardaki Trk kltrn yok etmeye altn, yazd eserlerde dile getirmitir. Togan 1942 ylnda, Ruslatrma politikasnn nasl ilediini maddeler halinde sralamtr. Bu ngr yledir: 1. Kominizim ve Rus emperyalizmi birleip, uydu lkelere ve dnyaya kar ikiyzl bir siyaset izleyecektir, 2. Rus egemenliinin dnyaya yaylmas iin, Rus halk bu amalar dorultusunda eitilecektir, 3. Rus nfusu artrlacaktr, 4. Rus halk savaa hazr bir ekle sokulacaktr, 5. Sovyet ynetimine merkeziyeti ve diktatr bir ynetim anlayn yerletirilecektir. Zeki Velidi Togan, Ruslatrma hareketine kar Trk dilinin en byk silah olduunu savunmutur323.
321 322

Gnay Gksu zdoan; Turandan Bozkurta , s. 226227. Sleyman Tzn; kinci Dnya Sava , s. 129132. 323 Edward Weisband; kinci Dnya Sava , s. 227229.

110

Bykeli von Papen, Alman propagandasnn yaygnlamasnda etkin bir rol oynamtr. Papen; Trkiyenin Kafkaslardaki karlarnn sadece Almanlar tarafndan korunabilecei vurgusunu, Trk yneticiler arasnda yerletirmeye almtr. Ayrca Almanyaya yazd raporlarda; Trkiyenin, Alman baarlar sonras dikkatini Kafkaslara evirdiini belirtmitir. Trkiye konuyla ilgilenmesi iin bir uzmanlar heyeti oluturulmutur. Heyetin bakan kr Yenicedir324. Heyet yeleri ise Enver Paann kardei Nuri Paa, Prof. Zeki Velidi Togan, Memduh evket Esendal ve Ahmet Sait Cafer olarak belirlenmitir325. Almanya ile Trkiye arasnda eli olma amac gden Nuri Kllgilin(Nuri Paa) 1941 ylnda Almanyaya dzenledii ziyaret, Turanc evrelerin isteklerinin neler olduunun anlalmas bakmndan nemli bir gelime olmutur. Paann: Almanyann Kafkaslardaki siyasetinin Trkiye tarafndan destekleneceini sylemesi ve savan Alman galibiyetiyle bitmesi sonrasnda, Almanya taraftar bir hkmetin Trkiyede i bana geecei vaadi Almanya tarafndan olumlu karlanmtr. Trk ordusunun ileri gelen komutanlarnn da, Trkiyenin snrlarn geniletmesine scak bakt yorumu da Kllgil tarafndan Almanlara iletilmitir. Fakat Almanlar bu yaknlamay olumlu karlasalar da, ileri vadede Turanclarn istekleriyle Alman isteklerini akaca endiesiyle Nuri Paaya ok fazla umut vermemilerdir. Almanlarn esas beklentisi Trkiyenin Almanya yannda savaa girmesi olmutur. Byle bir giriimin olmas art ile Turac fikirlerin desteklenecei belirtilmitir. Ksacas Almanlar, Turancl kendi d politikalarna alet etme amac tamlardr. Orta Asyada kurulmas muhtemel Trk devletleri iin, Almanyann uygun grd alan Hazar Denizinin batsnda kalan yerler olmutur. Hazar Denizi dousu tamamen Alman smrge alan olarak dnlmtr. Paa, Almanyaya kar savarken esir dm olan Trk kkenli Sovyet askerlerine de iyi davranlmas isteinde bulunmutur. Bu askerlerin sonraki srete, Sovyet Rusyaya kar kullanlabilecei fikrini savunmutur. Nuri Paa 1942 ylnda Alman temsilcileriyle yeni bir grme ayarlayarak, Turanclarn Kafkaslarla ilgili istekleri konusunda yumuamaya gidildiini bildirmitir. Nuri Paa; Trkiyenin, Kafkas Trkleri zerinde kltrel etkinlik salamasnn yeterli olabilecei grn Alman diplomatlarla paylamtr. Trk hkmetinin Almanya yannda savaa girme
324 325

Dnemin stanbul milletvekilidir. Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 661662.

111

ynnde bir harekette bulunmamas, Kllgilin Almanlardan istedii ayrcalklarn ertelenmesine neden olmutur326. Almanya, Sovyet topraklar ile ilgili olarak Trkiye tarafndan sunulan tekliflere ok scak bakmam ve kendi karlar erevesinde planlar yapmtr. Rus topraklarnda etnik ayaklanmalar kararak Sovyet Rusya karsnda baar kazanma istei, Alman d politikasnn esas amalarndan biri olmutur. Almanya, propagandasnn amacna ulaabilmesi iin 1941 yl 15 Ekim5 Kasm tarihleri arasnda Trk heyetine dou cephesi gezdirilmitir. Korgeneral Ali Fuat Erden ve emekli General Hseyin Hsn Erkiletin bu gezi sonrasnda edindikleri fikir, Almanlarn baarl olaca ynnde olmutur. Geziden dnen heyet; smet nn, Mareal Fevzi akmak ve Hariciye Vekili kr Saraoluna detayl bilgiler vermilerdir. Erden ve Erkiletin Alman zaferinin ok yakn olduu konusunda srarc olmalarna ramen, nn ok fazla ikna olmamtr327. Almanya, Trk generallere dou cephesini gezdirerek iki amaca ulamak istemitir. Bunlardan birincisi; Trkiyedeki siyasi evreleri, Almanya lehine hareket etmeye ynlendirebilmek olmutur. Fakat bu ama byk oranda baarsz olmutur. kinci hedef ise; Sovyet topraklarnda yaayan Trkleri, Almanya yanna ekebilmek ynnde ekillenmitir. Bu ikinci ama daha fazla hedefine ulamtr. Generallerin ve Nuri Paann Almanya ziyareti her ne kadar resmi bir vaziyet tamasa da, Trk hkmetinin bu ziyaretlerden tm ynleriyle haberi olmutur. Fakat hem Alman hem de Trk hkmetleri kurulacak ilikiler iin aceleci davranmak istememilerdir. Her iki tarafta Turanc hareketlerin hedefine ulaabilmesi iin; Trkiyenin, Almanya ile ittifak kurmas ve Sovyet Rusyaya sava amas gerekliliini anlamtr. Almanya kendi smrgesi olarak dnd Bak petrollerini Trkiye ynetimine devretmeyi dnmemitir. Zaten blge Trkiye denetimine verilirse, ngiltere ve ABDnin etkinlii blge zerinde ok daha fazla artm olacaktr328. Kazm Karabekir de Trkiye dndan gelen Trk kkenli kiilerle ilgili olarak birok kez yorumda bulunmutur. Karabekire gre; Trkiyeye iltica eden Trk kkenli kiiler ya Alman ya Rus denetiminde ve babo hareket etmektedirler. Bu kiiler devlet
326 327

Johannes Glasneck; Trkiyede Faist , s. 206209. Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 674676. 328 Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 678682.

112

kontrol altna alnmadklar srece, Trkiyenin d politikasnda beklenmedik gelimelere neden olabilirlerdi. Bahsi geen ahslar, zaman ierisinde kendi istekleri dorultusunda glenirlerse, onlara kar artk yaplacak bir ey kalmam olurdu. Bu nedenle hkmet, resmi ya da gayri resmi yollarla bu gelimelerle yakndan ilgilenmek zorundadr. Bu kiiler ve pelerine taklacak olan Anadolu insan, hkmetin ve devletin politikas dhilinde ynlendirilmeye allmalyd329. Mstecip lksal ve Edige Krmal gibi Krmn bamsz olmasn savunan kiiler de Almanya ile Trkiye arasnda elilik grevi yapmaya almlardr. Bu ama dorultusunda Berline giden Krmal ve lksal, Berlinde gereken ilgiyi ve destei bulamamlardr. 1942 yl Ocak ay ierisinde Alman siyasetilerle ska gren lksal ve Krmal, verilen vaatlere karlk hibir ey elde edememilerdir. Ayrca, Almanyada Turanclkla ilgili herhangi bir eylemde ve propagandada bulunmalarna izin verilmemitir. Her iki Krm milliyetisi de; Almanlarn Rus topraklarnda yaamakta olan Trklere bamszlk kazandrmak istemedikleri kanaatine varmlardr. Umutsuzlua kaplan lksal, 1942 yl Kasm aynda stanbula dnmtr330. Almanya Trkiyede bulunan Turanc evreleri destekleme politikas izlerken, Almanyadaki Turanclar ise engellemeye almtr. Bu tutarsz tavrlar Turanc hareket nderlerinin de dikkatinden kamam ve Almanyaya kar olumsuz dnceler hkim olmaya balamtr. Trkiyenin Almanya yannda savaa girmeyeceine kanaat getiren Hitler, 1942 yl sonlarnda Trkiyedeki Turanclarla olan irtibatn kesmitir. Konunun tekrar grlebilmesi iinse Trkiyenin Almanya yannda savaa girmesi art koulmutur331. Faist Alman propagandas, Trkiyenin Almanya yannda savaa girmesini salayamamtr ama Trkiyenin ngiltere ve Balkan Pakt devletleri ile olan antlamalarna sadk kalamamasna neden olmutur. Ayrca Trkiye, Almanyann Yakndou zerinde kurmak istedii etkinliin salanmas amacna hizmet eden bir casusluk ve propaganda merkezi haline gelmitir. Sovyet Rusya ile Trkiye arasnda oluan yaknlama da, Alman giriimleriyle yok olma derecesine gelmitir332.
329 330

Kazm Karabekir; Ankarada Sava Rzgrlar, Emre Yaynevi, stanbul 1995, s. 365368. Sleyman Tzn; kinci Dnya Sava , s. 231. 331 Sleyman Tzn; kinci Dnya Sava , s. 245246. 332 Johannes Glasneck; Trkiyede Faist , s. 4849.

113

4.4. D Trkler Meselesinin Almanya ve Sovyet Rusya Tarafndan Kullanlmaya allmas II. Dnya Sava ncesi srete Sovyet kart olan oluumlar, bata Almanya olmak zere Finlandiya, Macaristan ve Polonyada tutunma imknlar bulmulardr. Savan balamasyla birlikte, daha nceden bu lkelere gelen Trk asll kiiler buluma merkezi olarak Almanyay semitir. Bu gruplar planlanmakta olan Alman ileri harekt ncesi, Sovyetlerle ilgili olarak, Almanyaya eitli fikirler ve nemli bilgiler vermilerdir333. Almanlar her ne kadar Trk ve slamc hareketleri Rus ve ngiliz kart olarak desteklemi olsalar da, kesinlikle baarya ulaabilecek Turanc ve slamiyet yanls bir harekete tahamml etme ihtimalleri hibir zaman olmamtr334.

28 Haziran 1941 tarihinde Almanyada Dileri Bakanlna bal olarak Rusya Komitesi kurulmutur. Turanclk konusunda uzman olan Bykeli von Hentinge Kafkas Halklar, Krgzlar, Tatarlar ve Turanclk unsurlaryla irtibat kurma yetkisi verilmitir. Henting Trkiyedeki Turanclarla, Sovyet Rusya ierisinde bulunan Turanclar arasnda irtibat kurulmas iin gayret sarf etmitir335. 1941 yl itibariyle, Rusyann Almanya ile ilikilerinde ciddi anlamda bozulmalar grlmtr. Bir AlmanRus savann olmas ihtimaline kar Ruslar, askere alma ilemlerini hzlandrmlard. Bu ilemler srasnda yaklak olarak 5 milyon Trk silhaltna alnmtr. Bu hareketin temelinde 1917 devrimi yatmaktadr. arlk Rejimi yklnca, zayf den Sovyet gleri karsnda Trkler bamszlklarn ilan etmeye almlardr. Ruslar ayn skntnn tekrar yaanmamas iin Trklerin ounu askere alarak, hem onlar zayflatmay hem de Almanlara kar silahl g olarak kullanmay amalamtr. 1941 yl Haziran aynda balayan Rus-Alman savanda, Sovyet basksyla cepheye srlen Trkler ok sayda kayp vermiler, bir milyon kadar Trk ise kaarak Almanlara snmtr. Almanyann Sovyet topraklarndaki hzl ilerleyii, Krmdaki Trklerin arasnda bir Krm Devleti kurma fikrini canlandrmtr. Almanyaya snan veya esir den Trkler ilk etapta Ruslara kar

333 334

Gnay Gksu zdoan; Turandan Bozkurta , s. 153156. Burhan Ouz; Yzyllar Boyunca , s. 377. 335 Johannes Glasneck; Trkiyede Faist , s. 202203.

114

kullanlmamtr. 1942 ylndan sonra Trk esirler, Almanlar adna savamaya balamlardr. Balangta yz elli bin civarnda olan Trk birlikleri, 1944 senesinde drt yz seksen bine kadar ulamtr. Trkler arasndan oluturulan birliklerin yaklak olarak yz otuz be bin kadar Azerbaycan, yirmi be bin kadar Krm, iki yz bin kadar ise Trkistan Trklerinden meydana gelmitir336. Krm Trkleri Alman desteiyle bamsz olacaklarn dnrken, Almanya ise byle bir fikirde olmadn bamszlk taraftarlarna gsterdii sert tepkilerle kantlamtr. Hem Ruslar hem Almanlar kesinlikle blgede bir Trk Devleti istemediklerinden dolay, Trk unsurlarn birbirlerine kar kkrtmlardr. Almanlar sava esnasnda ele geirdikleri Trk esirleri, Ruslara kar kullanabilmek iin azami gayret gstermilerdir. Bu amalar dorultusunda kurulan birlikleri Trk ve Alman subaylar eitmiler ve bu birlikler son askerleri lene kadar Almanlar tarafndan kullanlmlardr337. Krmn bamsz olmasn isteyen Milli Frkada bu dnemde etkinliini artrmtr. Krmdaki bu siyasi ve askeri abalar, Krmn bamsz olmas isteklerinin Almanya tarafndan kabul edilmesine yetmemitir. Trk blgesinin liderleri, ksa sre sonra Almanlarn kendilerini oyaladn anlamlardr. Almanya birok Trk lideri blgeden uzaklatrm, bir ksm Trk de Dou ileri olarak Almanyaya gtrmtr338.

4.5. II. Dnya Savanda Alman stnlnn Sona Ermesi ve Trk Hkmetinin Turanclara Kar Temkinli Yaklam 1943 ylna gelindiinde savan gidiat Almanya aleyhine deimi ve buna paralel olarak ta, Trkiyedeki i siyaset unsurlar e zamanl bir deiim gstermeye balamtr. Resmi anlamda Trklere verilen destek azalm, milliyeti yaynlarn karlmasnda eitli glkler yaanmtr. Toplum ierisinde; Trklk hareketi Almanyann isteiyle yaplyormu ve Trkler kullanlyormu dncesi

oluturularak, Trkle olan ilginin azalmasna gayret gsterilmitir. Milliyetilik kart yaynlar artmaya balam, Turanc gr sahipleri ise srekli olarak bu eletirilere karlk vermek zorunda kalmlardr. Savan sonucu tam netlemedii iin de, 1943 ylnda Trkler tam olarak tasfiye edilmemilerdir. Bu yln ilk alt ay

336 337

Cebbar Ertrk; Anayurtta Unutulan Trkler, Kayseri Erciyes Matbaas, Kayseri 1956, s. 141. Faruk Ayn; Cumhuriyet Dneminde , s. 148. 338 Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt I, s. 686.

115

ierisinde, hkmet kanad da Trklk konusunda olumlu yaklamn devem ettirmeye almtr. Trklk konusunda mdahalede bulunmayan Trk

hkmetinin bu tavr, Sovyet Rusyay rahatsz etmitir. zellikle Almanya ile yaplan gizli yazmalarn Ruslar tarafndan ele geirilmesi Trkiyeyi zor duruma sokmutur. kr Saraolunun kurduu kinci Saraolu Hkmetinin (09.03.1943

07.08.1946) hkmet program ierisinde aka bir milliyetilik ve Trklk vurgusu yaplmtr. Bu programda u ifadeler kullanlmtr: Bir taraftan efin (smet nn) uza gren kudretine, dier taraftan kudretli bir orduya dayanan hariciyemiz bugne kadar ok parlak neticeler elde ettii gibi bugnden sonra da Trkn topraklarn Trkn haklarn ve Trkn menfaatlerini tamamen koruyacaktr. Bu politika artk yalnz hariciyenin, hkmetin ve hatta Meclisin politikas deil tamamen Trk milletinin ve Trk ocuklarnn maldr339. kr Saraolunun CHP Altnc Byk Kurultaynda: Trkz, Trkyz ve her gn biraz daha Trk olacaz340 eklindeki beyanat da, hkmetin Trklk konusunda ki tavrnn tam olarak olumsuz bir ekil almadnn kant olmutur. 1943 yl ikinci yarsnda ise, Trklkle ilgili olarak resmi tutumda nemli lde bir deiim gereklemitir. Bu srete Trklk konusundaki resmi aklama 5 Temmuz 1943 ylnda Numan Menemenciolundan gelmitir. Menemenciolu; Trkln bu snrlar ierisinde kalacan, Trkiye snrlar darsnda yaayan Trk halklaryla sadece ekonomik ve kltrel ilikilerin srdrleceini belirterek, D Trkler meselesine resmi bir yorum getirmitir. Bu aklamann yaplmasndaki esas ama Sovyetler Birliinin tepkisini ekmemek olmutur341. Ahmet Emin Yalman, 7 Temmuz 1943 tarihinde yaynlanan Vatan Gazetesinde; Dileri Bakan Numan Menemenciolunun mecliste yapt konumay deerlendirmitir. Yalman; Trk milliyetiliinin temelde Trkiye snrlar ierisinde kabul edilmi olduunu ve hariteki Trk milletlerinin refah ve mutluluklarndan baka bir isteklerinin olmadn vurgulamtr. Yalman, Dileri Bakannn szlerini ok doru ve yerinde bularak,
Gken Alpkaya; Trk D Politikasnda Milliyetilik, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 4, letiim Yaynlar, stanbul 2003, s. 159. 340 kr Saraolunun 1943 yl ilk yarsndaki Trk sylevleri Turanclar tarafndan olumlu karlanm, fakat ksa bir sre sonra bu tavrn deimesi Turanclar kzdrmtr. Saraolunun Trklk yanda ifadeleri iin Baknz: Vatan; 16 Haziran 1943, s. 1. Ayrca baknz: Ulus; 16 Haziran 1943, s. 1. , Ayrca baknz: Ekler; Ek no 5. 341 Faruk Ayn; Cumhuriyet Dneminde , s. 150.
339

116

rklk ve snr d isteklerin Trk milli siyasetine uymayacan belirtmitir342. Trk-Alman ilikilerinde oluan gerginlikler Turanc faaliyetlere tannan ayrcalklar da olumsuz etkilemitir. Turanclarla ilgisi bulunan Trk Kltr Birlii 5 Nisan 1943 tarihinde kapatlmtr. Ayrca 1943 yl Ocak aynda Trk Yurdu, Mays aynda ise Gkbr dergilerinin yayn hayatna son verilmitir. Turanclar arasndaki gr ayrlklar ve paralanmalar da bu dnemde st seviyelere kmtr. Bu ayrla en nemli rnek ise; Reha Ouz Trkkann Bozkurt Dergisinden ayrlp Gkbr dergisini amas olmutur. Trkkanla Bozkurt Dergisi yazarlar arasndaki tartmalar ve sulamalar o kadar artmtr ki, iki taraf da karlkl olarak birbirlerini dava etmilerdir343. Almanyann 2 ubat 1943 tarihinde Rusya karsnda ald ilk byk malubiyet olan Stalingrad Savayla beraber, Trkiyede ki sol dnceye sahip kesimlerde byk bir hareketlilik grlmtr. Yurt ve Dnya, Deirmen, Admlar gibi birok sol grl dergi, Turanclara kar olduka sert bir slup kullanmtr. Muzaffer erif Baolu, Halit Tanyeli, Niyazi Berkes, Adnan Cemgil gibi sol gr benimseyen isimler, kendi yayn organlarn Turanclk kart grlere ayrmlardr. Bu yazarlarn ortak fikri; Trkiyede oluan milliyeti hareketlerin faizme kayd ynnde olmutur344. 1943 yl Mays aynn sonlarna doru Faris Erkman imzasyla En Byk Tehlike adl 36 sayfadan oluan brorn yaynlanmasyla birlikte, Trkiyede Turanclara kar olan bak as negatif ynde deiim gstermitir. Turanclk grnn Kemalizme ters dtnn belirtildii bror; Turanclarn devleti savaa srklediini iddia etmitir. Brore sert tepki gsteren Falih Rfk Atay konuyla ilgili olarak u yorumu yapmtr: Trkz bir, Trkyz iki Trkiyeciyiz ! Ne rkyz ne de snr d herhangi bir dava peindeyiz. Bir Trk kendi milletinin menfaatini bu esas dnda aramak iin ya akln kaybetmi olmak yahut kiralanm olmak lazmdr345.

342 343

Ahmet Emin Yalman; Trkln Manas , Vatan, 7 Temmuz 1943, s. 1- 2. Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt II, s. 211. 344 Faruk Ayn; Cumhuriyet Dneminde , s. 193. 345 Atayn makalesi hkmetin dneme ait d politikasnn bir yansmas olarak grlmektedir. Ayrntl bilgi iin baknz: Falih Rfk Atay; Trkz, Trkyz, Trkiyeciyiz, Ulus, 6 Haziran 1943, s. 1.

117

Brorn yaynlanmas sonras Turanc yayn organlar kar saldrya gemilerdir. Reha Ouz Trkkan Solcular ve Kzllar346 ile Kzl Faaliyet347, Nihal Atsz En Sinsi Tehlike adl kar brorleri yaynlamlardr348. Ahmet Emin Yalman ise Vatan Gazetesinde yaynlad Asl Tehlike Nedir balkl makalesinde rkl eletirmitir: kililik yaratmak isteyen sa ve sol cereyanlar, bu memleketin bnyesi iin ok zararl hastalklardr(). Irklk, yeni Alman rejiminin kendi memleketinde tesant kurmak ve taarruz ruhu yaratmak ihtiyac ile tuttuu bir yoldur. Harite de Alman nfuzunu yaymak ve hayat sahas ad verilen hudutsuz sahalar temsil etmek iin, mahalli cereyanlar bir alet ve silah diye kullanlmaktadr349. Faris Erkmann yaynlad brorle ilgili olarak TBMMde Hariciye Vekili Numan Menemenciolu resmi bir aklama yapmtr. Dhiliye vekili yerine hariciye vekilinin konuyla ilgili aklama yapmas, konunun bir d politika sorunu olduunun en byk ispat olmutur. Menemenciolu yapt aklamada; Trkiyede Turanc bir akmn olmadn savunmu ve hkmet politikasnn sadece Trkiye Trkleriyle snrl olduunu sylemitir. Menemenciolunun Vatan Gazetesinde yaynlanan

konumasnda u ifadeler yer almtr: Bu kitabn mevzuu bahis ettii gibi, bizim memlekette ciddiyetle kale alnabilecek bu saydm vasflar(CHP program dnda) fevkinde veya haricinde bir milliyetilik ve rklk ne mevcuttur, ne de bu yolda tezahrata ahit olmaktayz350. 1943 yl sonlar itibariyle, hkmetin Turanclara kar izledii siyasette nemli deimeler dikkat ekmitir. Turanclk konusunda lml ve hogrl bir siyaset izleyen Trk ynetimi, Almanyann cephelerde yenilgi almaya balamasyla bu gruplara kar ihtiyatl davranmaya balamtr. Basn organlarnda da milliyetilik taraftar yazlarda nemli bir azalma grlmtr. Falih Rfk Atay, Ulus Gazetesindeki yazlarnda Trk olduklarn ama rk olmadklarn vurgulamtr. zellikle snrlar dnda bir amaca ynelmi olan fikir akmlarnn Cumhuriyet ynetimine ihanet
346 347

Brorle ilgili ariv belgesi iin baknz: Ekler; Ek no 6. Brorle ilgili ariv belgesi iin baknz: Ekler; Ek no 7. 348 Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt II, s. 213. 349 Ahmet Emin Yalman; Asl Tehlike Nedir, Vatan, 1 Temmuz 1943, s. 1. 350 Vatan; 6 Temmuz 1943, s.1.

118

olacan belirtmitir351. Reha Ouz Trkkan da yazlarnda, Almanya taraftarl yapmak yerine, Ruslarn kahramanca mcadelesini dile getirmeye balamtr352. 1944 yl ierisinde Trkiye i politikada deiim srecine girmenin yan sra, d politik anlaynda da nemli deiiklikler yapmtr. ncelikle Almanya ile olan ticari ilikiler kesilmi ve Mihver devletlere boazlardan geme izni verilmemeye balanmtr. Dileri Bakan Numan Menemenciolu ise Trk-ngiliz ilikilerinin daha fazla bozulmamas iin grevden alnmtr. Mihver devletler yanls olarak grlen Menemenciolunun istifas, Mttefik devletler tarafndan olumlu karlanmtr. Savan Almanlar aleyhine sonlanm olmas, Trk d politikasnn ynn tamamen deitirmitir. Yeni Trk d politikasnda esas ama ngiltere ve Amerikaya yaklamak olarak kabul edilmitir. Numan Menemenciolu aslnda nnnn d politik anlayn harfiyen uygulam bir politikacdr. Fakat deien sava koullar Menemenciolunun feda edilmesi sonucunu dourmutur353. ktidarn elindeki kanun gc ve basn zerindeki etkinlii, Turanclk konusuna mdahale edebilme anlamnda hkmete g vermitir354. Turanc yayn organlarna kar hkmetin basks iyiden iyiye artmtr. Mttefik devletlerin de basklar sonrasnda Turanc yaynlara ok fazla kapatma cezalar verilmitir. D politikadaki dengenin korunmas amacyla sol grl yaynlar olan Admlar ile Yurt ve Dnya dergileri de kapatma cezalar almtr355. Turanc evrelerle yakn ilikiler ierisinde olan ve Almanca baslan Trkische Post Gazetesi sorumlu neriyat mdr General Ali hsan Sabis, 24 ubat 1944 tarihinde tutuklanmtr. Tutuklama nedeni olarak ise; Sabisin imzasz mektuplarla hkmetin d politikasn eletirmesi gsterilmitir. Konu ile ilgili yaplan mahkeme sonras Sabis, 11 ay 20 gn hapse mahkm edilmitir356. Von Papene suikast dzenledikleri gerekesiyle 16 yl hapse mahkm edilen Pavlov ve Karnilof ise lkelerine gnderilmitir357.

351 352

Falih Rfk Atay; Trkz, Trkyz, Trkiyeciyiz, Ulus, 6 Temmuz 1943, s. 1. Gnay Gksu zdoan; Turandan Bozkurta , s. 171. 353 Edward Weisband; kinci Dnya Sava , s. 254. 354 Sleyman Tzn; kinci Dnya Sava , s. 119. 355 erafettin Pekta; Milli ef , s. 41. 356 Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt II, s. 228. 357 erafettin Pekta; Milli ef , s. 146.

119

1944 yl Trk basnnda, Sovyet Rusya ve Mttefik taraftar yazlarda nemli oranda art gzlenmitir. 27 Nisan 1944 tarihli Vatan Gazetesinin bayazsnda Ahmet Emin Yalman; stanbul Beyolunda alm olan Leningrad-Stalingrad adl sergi ile ilgili izlenimlerini aktarmtr. Sovyetler Birliinin aslnda dnld gibi saldrgan ve emperyalist bir lke olmadn belirten Yalman, bu dncelerin tam aksine, Rusyay emperyalizmle mcadele eden bir devlet olarak tantlmtr358. Falih Rfk Atay da Ulus Gazetesindeki ba makalesinde; Trkiyenin Almanya lehine grnd zamanlarda dahi, sadece kendi gvenliini dikkate aldn belirtmitir. Atay, makalesinde u cmlelere yer vermitir: Faizm ve nasyonal sosyalizmin fetihi ve hegemonyac tecavz politikas balayncaya kadar, Trkler ve ngilizler bar davasna bal kalmakta birbirlerinden ayrlmadlar359. 2 Austos 1944 tarihinde, Trkiye ile Almanya arasndaki tm siyasi ve ticari ilikilerin kesilmesinden iki gn sonra Ahmet Emin Yalman, Vatan Gazetesinde bu yeni ve nemli gelimeyi deerlendirmitir. Yalman; Almanlarn Trkiye zerindeki emellerini gerekletirmek iin milliyetilik unsurlarn kullandn vurgulamtr. Yalman Turancl savunanlar u ekilde eletirmitir: Koyu Trk milli ifrat hareketleri, rklk cereyanlar, Turanclk bayraklar aarak bizi iin iin zehirlemee koyuldu. Bir takm gafiller bu oyuna kapld, biraz atp tutmakla mevki ve nfuz sahibi olmak emelini besleyenler, harisler ve tufeyliler byle cereyanlara t. Geri kafallar kmldanmaa balayarak ayn saflarda yer ald. Alman tesirlerine kaplan baz gazete ve mecmualar, tiryakileri olan Trk okuyucularna; dnya hadiselerini Alman zaviyelerinden gstermei i edindiler ve devaml tesirler gsteren telkin kaynaklar yarattlar. Mttefiklerimizin birtakm anlaysz ve ksc hareketleri oldu. Bunlardan da istifa etmekte ok akgzllk gsterdiler. Varln iddia ettiimiz milli birlik, Alman tesirleri altnda yava yava ikililie evrilmi, iki ayr gr ve iki ayr l peyda olmutu360.

Ahmet Emin Yalman; Sovyet Rusyay Tanmak htiyac, Vatan, 27 Nisan 1944, s. 1ve 3. Atay, bamakalesinde, sava sonras srete Trkiyenin demokrasi taraftar olmaya devem edeceini vurgulanmtr. Ayrntl bilgi iin baknz: Falih Rfk Atay; Byk Meclisin Dnk Karar, Ulus, 3 Austos 1944, s. 1 ve 3. 360 Ahmet Emin Yalman; Almanlarla Mnasebetlerimizin Bilnosu, Vatan, 4 Austos 1944, s. 1 ve 3.
359

358

120

4.5.1. Trkiyede Bulunan Turanc evrelerin Tasfiyesi Sreci Turanclk hareketlerinin II. Dnya Sava boyunca srmesi ve hkmet tarafndan ak bir ekilde engellenmemesine karn, savan sonlarna doru bu davaya kar cephe alnmas nemli bir eletiri konusu olmutur. Turanc harektn tasfiyesi ile Trk-Alman ilikileri ve Trkiyenin d politikasnn gidiat arasnda sk bir iliki vardr. 1944 yl Nisan aynda Almanyaya krom sevkyat durmu ve ayn gnlerde Trkiyede Nihal Atszn yaynlad ak mektuplaryla ilgili davas yaplmtr. smet nnnn 19 Mays 1944 tarihli nutkundan on be gn sonra ise, Almanya ile ilikiler tamamen kesilmitir. Yine ayn tarihlerde Sovyetler Birlii, Krm tamamen ele geirmi ve Almanlar geri pskrtmtr. Trkiye bu srete, Almanya ile olan ilikilerini azaltrken Sovyetler Birlii ile yaknlaabilme konusunda nemli abalar sarf etmitir. Turanclarn tasfiyesi ile birlikte, zayflayan Trk-Alman ilikileri kopma noktasna gelmitir. smet nn, Trk D Politikasnn Almanya ekseninden Sovyetler tarafna kayacann iaretlerini 19 Mays Nutkunda aka belli etmitir361. 1944 yl balarndan itibaren Turanclkla ilgili yaynlar ve faaliyetler byk oranda azalm ve bu gruba yneltilen eletirilerin iddeti ise artmtr. Nihal Atsz, 20 ubat 1944te yazp, 1 Mart 1944 tarihinde Orhun Dergisinde yaynlad Bavekil kr Saraoluna Ak Mektup adl yazsnda, artan sol eilimli gr ve yaynlardan ikyeti olmutur. Atsz; Saraolunun 5 Austos 1942 tarihinde parlamentoda yapm olduu Trklk yanls konumalarn uygulamaya koymamasna olduka kzmtr. CHPnin baarsz milliyeti uygulamalarnn, komnist grteki kiilere g verdiini iddia eden Atsz, Trk genlii arasnda solcu akmlarn glenmesinden ikyet etmitir362. Nihal Atszn, kr Saraoluna yazd ikinci ak mektup 21 Mart 1944 tarihlidir. Atsz bu mektubunda da sol grl aydnlara eletirilerde bulunmu, Trk eitim tekilat ierisinde yaylmaya balayan komnist anlayn ve taraftarlarnn isimleri verilmitir. Bu isimler arasnda Ankara Devlet

Konservatuarnda retmen olan Sabahattin Ali, Trk Dili ve Edebiyat Doenti olan Pertev Naili Boratav, stanbul niversitesi Pedagoji Enstits bakan olan Sadettin
361 362

Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt II, s. 230. Nihal Atszn yazd mektubu kr Saraoluna gnderme sebebi; Saraolunu Trk olarak grm olmasndan kaynaklanmtr. Mektubunun son blmnde Saraoluna Sayn Trk Bavekil olarak hitap etmitir. Ayrntl bilgi iin baknz: smail Aka; Turan Akkoyunlu; Cahit Telci; 3 Mays 1944 50. Yl Trklk Armaan, Akademi Kitabevi, zmir 1994, s. 610.

121

Celal Antel ve Trk Dil Kurumu yesi olan Ahmet Cevat Emre gsterilmitir. Tan Gazetesi, Yurt ve Dnya ile Admlar dergileri ise komnist yaynlar olarak nitelendirilmitir. Orhun Dergisinde yaynlanan bu ikinci mektuptan hemen sonra dergi kapatlmtr. Mektupta ad geen Sabahattin Ali, Nihal Atsz hakknda hakaret davas amtr363. Ayn gnlerde Reha Ouz Trkkan tarafndan yazlan Milliyetilik Yolunda adl kitabn datlmas yasaklanm ve mevcutlar toplatlmtr364. Dava 26 Nisan 1944 tarihinde balamtr. Birinci durumada Nihal Atsz lehine ve Sabahattin Ali aleyhine gsteriler dzenlenmitir. Davann ikinci durumas 3 Mays 1943 tarihinde yaplmtr. Kalabalk bir renci grubunun balatt ve Ulus ile adliye binas arasnda devam eden Sabahattin Ali kart eylem, gvenlik glerinin mdahalesi sonras iyice bym ve baz renciler tutuklanmtr. 3 Mays Olaylar olarak tarihe geen bu gsteri, sonraki yllarda milli uyan olarak kabul grm ve asla unutulmamtr. Trk d politikasnn bu en hassas dnemlerinde ortaya kan olaylar, hkmetin ve kamuoyunun konu ile ilgili hassasiyet derecelerini artrmtr365. Bu olaylar basnda geni olarak yer alm ve iddetle eletirilmitir. Nihal Atszn avukat olan Hamit evket nce ise; Atsz Atatrk devrimlerine kar olmakla sulam ve davadan ekildiini aklamtr. 8 Maysta gerekleen bu gelimeden bir gn sonra dava karar aklanm ve Nihal Atsz drt ay hapis ve 66 TL para cezasna arptrlmtr. Verilen bu karar ise tecil edilmitir366. Trk basnnn tamamna yakn, Turanclara kar hkmetin tavrn destelemitir. Sadece Tasvir- i Efkr Gazetesi Turanclar aleyhinde yorum yapmaktan kanmtr. Dava srecini okuyucularna duyuran gazete, bayazar Peyami Safann yazlar araclyla Turanclk aleyhinde olmadn belli etmeye almtr367. 7 Mays 1944 tarihli Vatan Gazetesi, Falih Rfk Atayn Ulus Gazetesinde yaynlayaca Nizam Dmanl Yaptrmayz balkl makalesini ilk sayfasna tamtr. Atay bu makalesinde; Nihal Atszn davas esnasnda kan olaylara iddetli tepki gstermitir. Olay karan genleri kandrlm ve takliti olarak deerlendirmitir. Almanyadaki

363 364

smail Aka; Turan Akkoyunlu; Cahit Telci; 3 Mays 1944 , s. 1118. Konuyla ilgili ariv belgesi iin baknz: Ekler; Ek no 8. 365 Gnay Gksu zdoan; Turandan Bozkurta , s. 94103. 366 Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt II, s. 221. 367 Gnay Gksu zdoan; Turandan Bozkurta , s. 8990.

122

rk yaplanmann bu genler zerinde etkili olduunu belirtmitir368. Falih Rfk Atay 9 Mays 1944 tarihinde Ulus Gazetesinde yaynlanan Irklk ve Turanclk balkl yazsnda: Irklk ve Turancl hem anayasaya hem de Cumhuriyet Halk Partisi anlayna zt bir hareket olarak tanmlamtr. Atay, en doru seimin Trkiye Trkl olduuna da vurgu yapmtr369. Ahmet Emin Yalman, Atsz davas srasnda yaanan olaylarla ilgili olarak yazm olduu bamakalesinde, olaylar kandrlm insanlarn kardn vurgulamtr. Yalman makalesine yle devam etmitir: Sonra iimizde rklk, mihvercilik, ,inhisarclk ve imtiyazclk gayretlerini gdenler ve baka memleketlerin bir hastaln zorla salam ve zinde bnyemize alamaa ve rejimin esas olan demokrasiyi kuru bir laf haline indirmee alanlar vardr. Bunlarn koyu milliyet maskesine adlanlmamak ve zararl faaliyetlerine her vakit iin nihayet vermek en bata gelen endielerimizden biridir370. Turanc grleriyle bilinen Byk Dou Dergisi de 10 Mays 1944 tarihinde kapatlmtr. Basnn Turanclar zerine yklendii o gnlerde, stanbulda bulunan Turanclarn evleri aranm ve tutuklamalar balamtr. Nihal Atsz ve Reha Ouz Trkkan 9 Maysta, Zeki Velidi Togan ile Hasan Ferit Cansever de 15 Maysta tutuklanmtr. 18 Mays 1944 tarihinde toplanan Bakanlar Kurulu, ileri Bakanlnn Turanclara kar alm olduu nlemleri onaylamtr. Resmi nitelik tayan bu kararlar 19 Mays tarihinde gazetelerde yaynlanm ve Turanclk konusuyla ilgilenen gizli bir rgtn varlndan ve anayasaya aykr hareketlerinden bahsedilmitir371. Hkmetin 1944 yl Mays aynda, Turanclk taraftar kiileri tutuklamasnn kamuoyuna duyurulmaya allmas ve olayn olu zaman ok nemlidir. Trk hkmeti, Turanc bir grubu caydrmaya almann tesinde, Sovyetler Birlii ile ilikilerini dzeltmek amac ierisinde olmutur. Sava srasnda varlklarn glendiren Turanc oluumlar, kendi ilerinde elikiler yaasalar da hepsinin ortak amac
Makalenin yaynlanm olmas Vatan Gazetesinin de Atayn fikirlerini desteklediini aka gstermitir. Ayrntl bilgi iin baknz: Vatan; 7 Mays 1944, s. 1 ve 3. Ayrca baknz: Falih Rfk Atay; Nizam Dmanl Yaptrmayz, Ulus, 7 Mays 1944, s. 1. 369 Falih Rfk Atay; Irklk ve Turanclk, Ulus, 9 Mays 1944, s. 1. 370 Ahmet Emin Yalman; Hastalk Taklit Edilemez, Vatan, 10 Mays 1944, s. 1 ve 3. 371 Ulus; 19 Mays 1944, s.1.
368

123

Ruslarn malubiyetini istemek olmutur. Bu nedenle Sovyet yneticileri Turanc oluumu bir dman olarak grmtr372. 19 Mays 1944 tarihinde smet nnnn yapt konumada da Turanclk konusuna detaylca deinilmitir. nnnn 19 Mays Nutku yledir: Trk milliyetisiyiz, fakat memleketimizde rklk prensibinin dmanyz.

Memleketimizde politika garezleri iin uydurulan rklk nderlerinin ok ackl facialar hatralarmzda canldr. l9l2 senelerinde Rumeli'de tutunmak iin trnaklaryla kayalara yaparak son gayretlerini sarf eden Trk erlerine Arnavut Pritineli Hasan ve Dervi Hima ile beraber arkadan hcum tertipleyenlerin Trk rk politikacs olduu, Byk Millet Meclisinde ispat olunmutur. "Politika icab" diye tefsir etmekten en ufak bir glk ekmeyen bu adamlar, szlerine inanp daha byk bir felkete uradmz zaman gene "Politika cabdr" diyerek yeni bir fesat prensibi yaratmakta geri kalmayacaklardr. Ky Enstitlerinde, her eit okullarmzda, messeselerimizde, ordumuzda mterek vatann lklerini Trk ocuklarna, eit adalet ve efkat hisleriyle vermeye alyoruz. Onlar byk cumhuriyet potasnda kaynatp meydana Trk vatanseveri karmaya urayoruz. Vatandalarm emin olabilirler ki muvaffakiyetlerimiz esasldr ve gelecek zamanda daha gz alc olacaktr.

Trk milliyetilii iinde vatan ocuklarnn temiz lkl ve vatan fikirli olarak birbirine dayanan salam bir millet olmas, eriilmez ve yanl bir hayal deildir. Bunun doru bir fikir ve eriilir bir hedef olduunu, elle tutulur ve gzle grlr neticeleriyle tamamyla alyoruz. imdi insaf ediniz. Trk vatanda yetitirmek iin btn iyi artlan znde toplam olan bu feyizli yolu brakr da, rklarn milleti bin bir paraya ayracak fesatl ve nifakl zehirlerine cemiyeti kaptrr myz?

Turanclk fikri, yine son zamanlarn zararl ve hastalkl gsterisidir. Bu bakmdan cumhuriyeti iyi anlamak lzmdr. Mill kurtulu sona erdii gn, yalnz Sovyetlerle dostluk ve btn komularmz eski dmanlklarnn btn hatralarn canl olarak zihinlerinde tutuyorlard. Herkesin kafasnda, biraz derman bulursak sergzeti, saldrc bir siyasete kendimizi kaptracamz fikri yayordu. Cumhuriyet kuvvetli bir

372

Edward Weisband; kinci Dnya Sava , s. 225.

124

medeniyet yaaynn artlarndan bir esaslsn, milletler ailesi iinde bir emniyet havasnn mevcut olmasnda grmtr. mparatorluktan son zamanlarda ayrlm olan komularyla da iyi ve samim komuluk artlarnn temin edilmi olmasn, milletin saadeti iin lzumlu saymtr. Grlyor ki, mill politikamz memleket dnda sergzet aramak zihniyetinden tamamen uzaktr. Asl mhim olan da bunun bir zaruret politikas deil, bir anlay ve bir inan politikas olmasdr. Ancak bu inana vardktan sonradr ki, etrafmzda bulunan milletleri daha yakndan tanmak imknlarn bulduk. Nereden zarar gelir ve nereden zarar gelmez, bunu ayrt etmek iin zihinlerimizde ayarl ller hsl oldu. erde milletin hayr ve saadeti iin alma ve darya kar milletin emniyet ve mdafaas iin lzm olan tedbirler, salim llerle gzmzn nnde belirdi. Ve nihayet asrlar ve asrlar sren kkl dmanlklar yerine, yirmi sene gibi ksa bir mddette hrmet ve itimat duygularnn uyanmasna imkn verdi. Turanclar, Trk milletini btn komularyla onulmaz bir surette derhl dman yapmak iin birebir tlsm bulmulardr. Bu kadar uursuz ve vicdansz fesatlarn tezvirlerine Trk milletinin mukadderatn kaptrmamak iin elbette Cumhuriyetin, btn tedbirlerini kullanacaz. Fesatlar, gen ocuklar ve saf vatandalar aldatan fikirlerini millet karsnda ve aktan daha ok aa mnakaa

edemeyeceimizi

sanmlardr.

Aldanmlardr

aldanacaklardr.

imdi vatandalarmdan iki suale zihinlerinde cevap bulmalarn isteyeceim: Irklar ve Turanclar gizli tertipler ve tekillere bavurmulardr. Niin? Kandalar arasnda gizli fesat tertipleriyle fikirleri memlekette yrr m? Hele doudan, batdan lkeler gizli Turan cemiyetiyle zapt olunur mu? Bunlar o eylerdir ki, ancak devletin kanunlar ve esas tekilat ayakaltna alndktan sonra balanabilir. u hlde yaldzl fikirler perdesi altnda dorudan doruya Cumhuriyet'in, Byk Millet Meclisinin mevcudiyeti aleyhinde teebbsler karsndayz. Tertipiler, on yanda ocuklarmzdan bize kadar derece derece, perde perde hepimizi aldatmak iddiasndadrlar. Vatandalarma ikinci sualimi soruyorum: Dnya olaylarnn bugnk durumunda Trkiye'nin rk ve Turanc olmas lzm geldiini iddia edenler, hangi millete faydal, kimlerin maksadna yararldrlar? Trk milletine yalnz bel ve felket getirecek olan bu fikirleri yrtmek isteyenlerin Trk milletine hibir hizmetleri olamayaca muhakkaktr. Bu

hareketlerden yalnz yabanclar faydalanabilirler. Fesatlar, yabanclara bilerek mi hizmet ediyorlar? Yabanclar, fesatlar idare edecek kadar yakndan mnasebette

125

midirler? Bunlar hkm olarak kestirmek bugn mmkn deildir. Ama yabancya hizmet kasti ve yabancnn iliii hibir zaman meydana kmasa dahi hareketlerin, Trk milletine, Trk vatanna zararl olmas ve bunlardan yalnz yabanclarn faydalanm olmas sz gtrmez bir hakikattir. Vatandalarm! Emin olabilirsiniz ki vatanmz bu yeni fesatlara kar da kudretle mdafaa edeceiz373. smet nnnn konumasna btn basn organlar ortak destek vermitir. Hatta Turanc fikirleri savunan naralt Dergisinde Orhan Seyfi Orhon, nnnn konumasn aka desteklemitir. Orhon; Turanclk ad altnda yaplacak olan hareketleri taknlk olarak grm ve bu taknlklar da vatana ihanet olarak deerlendireceini vurgulamtr. naralt Dergisinin zeletiri niteliindeki bu yazsna ramen, ayn gn derginin yayn hayatna son verilmitir. Numan Menemenciolu, Alman Bykelisi Von Papelle 25 Maysta yapt grmede Papene; gelien olaylar ok farkl bir ekilde aklamaya almtr. Menemenciolu, Turanclk Davasn smet nn kart bir oluum eklinde tanmlam ve bu oluumu ykmak iin yaplan mcadeleden bahsetmitir. Turanclk hareketini komnistlerin bir oyunu olarak anlatmtr374. 1944 yl Eyll ayna kadar kinci Turanclk Davasnn beklenmesi srecinde tutuklulara yaplan kt muamele, mahkmlarn smet nn ve Maarif Vekili Hasan Ali Ycele kar olan kzgnln artrmtr. Irklk Turanclk Davas 7 Eyll 1944 tarihinde stanbul rfi dare Mahkemesinde balamtr. Davada toplam 23 kii yarglanmtr. Bu isimlerin listesi yledir: 1. Hseyin Nihal Atsz ( Boazii Lisesi Edebiyat retmeni ) 2. Necdet Sanar ( Balkesir Lisesi Edebiyat retmeni ) 3. Zeki Velidi Togan ( stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Tarihi Profesr ) 4. Hasan Ferit Cansever ( Yd. Sb. Tabip Yzba) 5. Hseyin Namk Orkun ( Gazi Enstits Tarih retmeni.) 6. Alparslan Trke ( stemen) 7. Dr. Fethi Tevetolu ( Tabip stemen )
373 374

Ulus; 20 Mays 1944, s. 1. Cemil Koak; Trkiyede Milli , Cilt II, s. 227.

126

8. Reha Ouz Trkkan (stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Doktora rencisi ) 9. smet Rasin Tmtrk ( stanbul Belediyesi Murakb ) 10. Cihad Savafer (Mhendislik Okulu rencisi ) 11. Zeki Sofuolu (zgr) ( Yedek Subay Astemen ) 12. Muzaffer Eri ( Mhendislik Okulu rencisi) 13. Hikmet Tanyu ( ileri Bakanlnda Evrak leri Memuru ) 14. Said Bilgi ( Hakim Aday ) 15. Cemal Ouz cal ( Gazi Terbiye Enstits Pedagoji rencisi ) 16. Cebbar enel ( Hakim Aday ) 17. Hazma Sadi zbek ( Aydn Maliye Tahsil efi ) 18. Nurullah Barman ( Yedek Subay Astemen ) 19. Fehiman Altan (Mhendislik Okulu rencisi ) 20. Fazl Hisarckl ( Yedek Subay Astemen) 21. Saim Bayrak ( Temyiz Mahkemesi Evrak Memuru ) 22. Yusuf Kadgil ( Lise rencisi ) 23. Orhan aik Gkyay ( Devlet Konservatuar Mdr )375.

Turanclarla ilgili resmi tebli ve iddianamenin tam metni 8 Eyll 1944 tarihli Vatan Gazetesinde yer almtr. ddianamenin ierisinde Turanclk hareketine katlp gizli rgt kurduklar iddia edilen kiilerin isimleri ve amalar da yer almtr. simlerin ve amalarn verildii blm u ekildedir: Gayeleri: 1. Asyadaki esir Trkleri Trkiye ile birletirerek saf Trk rkndan mteekkil bir devlet kurmak. 2. Bu hususa msait olmayan bugnk Trk hkmetini merkezden ani ve sratli bir hkmet darbesi yaparak kan dkmeksizin yok etmek. Onun yerine rklk ve Turancl tahakkuk ettirecek milliyeti hkmeti kurmak. 3. Propaganda yaparak gizli cemiyeti Trk rkndan aza ile takviye etmek. 4. Btn azalara gayeleri ihtiva eden (bir yemin ekli ile) merasimle yemin ettirmek olarak tespit ettikleri; 1941 senesinde muhtelif idare yerlerinde tabanca, Kuran ve Trk bayra zerine ant ierek dhil olan azalar unlardr:
375

Yarglanan yirmi kiinin haricinde otuz drt kii de gzaltna alnmtr. Ayrntl bilgi iin baknz: Gnay Gksu zdoan; Turandan Bozkurta , s. 303.

127

1. Kurucu ve ef Reha Ouz Trkkan, 2. Yksek mhendis mektebi 4. snf talebelerinden Cihat Savafer, 3. Dhiliye Vekleti evrak kalemi memurlarndan Hikmet Tanyu, 4. Yksek mhendis mektebi 4. snf talebelerinden Muzaffer Eri, 5. Yksek mhendis mektebi 4. snf talebelerinden Fehiman Altan 6. Aydn Maliye Tahsil efi Hamza Sadi zbek, 7. Boazii Lisesi talebelerinden Yusuf Kadgil, 8. Yedek Astemen Nurullah Barman, 9. stanbul Belediyesi murakplarndan smet Tmtrk, 10. Yedek Astemen Zeki zgrden ibaret olduu376. Turanclk fikrinin hkmet tarafndan iddetle eletirilmesi karsnda Turanclar, kendilerini devletin desteklediini sylemilerdir. Nihal Atszn kardei Necdet Sanar Turanclk Davas iin yarglanrken bu durumu yle ifade etmitir: Ergenekon, Bozkurt ve Gkbr mecmualar ylarca kapaklarnn stnde Irklarn stnde Trk Irk dsturuyla ktlar. Irklk byle bir su olsayd bu mecmualara yllarca msaade edilir miydi377? Dava 29 Mart 1945 tarihinde sonulanm ve on sana, onar yla kadar eitli cezalar verilmitir. Fakat verilen karar 31 Ekim 1945 tarihinde Askeri Yargtay tarafndan bozulmu ve yaplan ikinci bir yarglama sonunda tm sanklar 31 Mart 1947 tarihinde beraat etmitir. Sanklar zaten 1945 yl Ekim aynda serbest braklmlard378. Irklk Turanclk Davasndan yarglananlarn, 31 Mart 1947 ylnda beraat etmeleri, bozulan Trk-Sovyet ilikileri ile dorudan ilgili bir hareket olarak kabul edilmitir. Turanclk olaylarnn unutulmas ve gndemden dmesi ile beraber smet nn Turanclar affetmitir. nn, Turanclar tasfiye etmeye alt srete Turanclkla bir ilgisinin olmadn kantlamaya alrken, Turanclar affettii zaman ise bask ve skynetime kar olduunu kantlamak istemitir379.
376

Metin ierisinde Turanclk adna Grem adl bir cemiyetin kurulduundan bahsedilmitir. Ayrntl bilgi iin baknz: Vatan; 8 Eyll 1944, s. 12. 377 etin Yetkin; Kar Devrim , s. 80. 378 Gnay Gksu zdoan; Turandan Bozkurta , s. 104113. 379 Niyazi Berkes; Unutulan Yllar, letiim Yaynlar, stanbul 1997, s. 240.

128

Irklk-Turanclk Davas balyla alan davann gidiat, Trkiyenin i ve d siyasetinin gidiatyla dorudan ilikili olmutur. siyasette tek parti dneminin 1946 ylnda sona ermesi ve yeni kurulan Demokrat Partinin Trk siyasi hayatna getirdii ok seslilik anlaynn sonular, davann gidiatn yakndan ilgilendirmitir. Sava sonrasnda Trk d politik anlaynda da ok nemli deimeler meydana gelmitir. Sovyetler Birlii ile sava dneminde gerilen politik ilikilerin yeniden dzene sokulmaya allmas ve Sovyetler Birliinin Trkiyeden toprak taleplerinin olmas da davann seyrini etkilemitir. Sava srasnda sac-solcu srtmesinde hkmet sa gre sahip milliyeti gruba daha yakn dururken, savan Sovyetler Birlii tarafndan kazanlmasyla hkmetin bu gruplara bak da deimitir. Ayn ekilde, Sovyet ilikilerinde beklenen dzelmeler gereklemeyince Turanc sanklar affedilmitir380.

380

Gnay Gksu zdoan; Turandan Bozkurta , s. 9193.

129

SONU

Bir lkenin izledii d politik anlay, o lkenin yakn komular ve tm dnya devletleri ile olan ilikilerinin seyrini dorudan etkiler. Devletlerin izledikleri d politik anlayta sreklilik ve kararllk nemli unsurlardr. Dier devletlerin kendisi hakknda sahip olduu dnceleri iyi bilmek de d politikann doru ekillendirilmesinde nemlidir. Doru izlenen bir d siyaset almnda; artlara gre deiimleri yakalamak, gereki olmak, eldeki verileri doru analiz etmek baarl bir d siyasetin temel talardr. Bu nedenlerden dolay Trk d politikasnn II. Dnya Sava yllarndaki geliimini anlayabilmek iin geni bir perspektiften bakmak gerekir. 19. yzyl milliyetilik hareketleri Avrupann yan sra, Osmanl Devletini de etkilemitir. D destekli milliyetilik akmna katlan aznlk unsurlar, Osmanl Devletinden ayrlmaya balamtr. Osmanl aydnlar ise bu duruma zm olarak ilk etapta Osmanlclk fikrini benimsemilerdir. Baarsz olan bu fikir, daha dar kapsaml olan slamclk fikrine yerini brakmtr. Bu fikrin de amacna ulamamas, Trklk ve milliyetilik kavramlarn ne karmtr. Ali Suavi, Sleyman Paa ve Vefik Paa gibi Trk nderler 19 yzyln son eyreinde Trk akm glendirmilerdir. smail Gaspralnn Rusyada nderliini yapt Trklk hareketi de tm Trk dnyasnda heyecan yaratmtr. Yusuf Akura ve Ahmet Aaolunun Rusyadan Anadoluya gelmesiyle Trklk ivme kazanmtr. II. Merutiyet yllarnda Selanikte yaylan Trklk hareketleri, Merutiyet sonrasnda Anadoluya gelmi, Ziya Gkalpn sistematik hale getirmesiyle gcn arttrmtr. Kurulan Trk Ocaklar ve Trk derneklerle glenen milliyetilik duygular, I. Dnya Sava sonrasnda bamszln kaybeden Trk halk iin bir dayanak olmutur. Bu manevi dayanak ve Mustafa Kemalin nderliiyle Milli Mcadele kazanlm ve yeni bir devlet kurulmutur. Atatrk, Trklemek ilkesinin yanna adalama ve laiklik ilkelerini de eklemitir. Ulu nder, milli snrlar dnda yaayan Trk halklarna ve Turanclk fikirlerine uzak kalmtr. Tabi ki bu; Orta Asya Trklerini yok saymak anlamna gelmemitir. Trk Tarih ve Dil Kurumu milliyetilie ve Trkle destek veren kurumlar olmutur. Atatrk, Trk rknn yceliinden ve

130

asil bir kana sahip olduundan bahsetmi, Trk tarihi ve Trk dnyasyla ilgili almalara da destek vermitir. 1930lu yllarn banda merkezi otoritenin glendirilmesi iin tek parti rejimi basklarn arttrnca, Trk Ocaklar ve Trk Yurdu Dergisi kapatlmtr. 1931 ylndaki bu hareket Trklk faaliyetlerine nemli bir engel temsil etmitir. Trklk ile ilgili her hareket ve her yayn bu srete derhal mdahale grmtr. 1930lu yllarda dnyada cereyan eden rklk akmlar, ilk etapta Trkiyede dikkate alnmamtr. Bu milliyetilie kar grmemezlikten gelme tavrnn sonu, 1939 da II. Dnya Savann kmasyla gelmitir. 19391943 yllar arasnda Almanyann savataki stnl, Trkiyede milliyeti evrelerin glenmesine ve hatta iktidarn bunu desteklemesine yok amtr. Trklk akm drt yllk bu srete en parlak dnemini yaam, rgtlenme ve yayn alanlarnda hzl bir yaplanma gstermitir. 1939 ncesi aalanan Turanc gr, bu tarihten sonra vn kayna haline gelmitir. Trkln bu ihtiaml gnleri Almanyann 1943 ylnda sava kaybetmeye balamasyla snmeye balamtr. 1930lu yllar ve II. Dnya Sava srasnda Trklk anlay, rklk anlayn da muhtevasna katmtr. Trklk konusunda kesinlikle msamaha gstermeyen, Yahudilik ve Komnizme iddetle kar kan Turanclar, Almanyadaki milliyeti grlerle paralellik ierisinde olmulardr. Turanclar; komnizmi milliyetilie zt olduu iin, Yahudilii ise fesatlk kayna olarak grdklerinden dlamlardr. Trklk ierisinde tam bir fikir birlii olumamtr. Snrlar ierisinde kalan Trkl savunanlarla, snrlar tesi Turancl savunan gruplar ayn srete var olmulardr. Trklere kar tepkisini gsteren sol akm, 1943 ylndan sonra art gstermi ve Trkler ikinci plana itilmitir. Daha nceleri yasaklanan sol ve komnist eylemlere izin verilmitir. Hkmet, milliyeti unsurlara kar eitli bahaneler bularak grubu tasfiye etmek istemitir. Trklk hareketinin tepkisi 3 Mays olaylaryla zirveye km ve ezilmek istenen bu fikre yeni bir dinamizm katmtr. 3 Mays olaylaryla hkmet ve izledii politika Trk genlii tarafndan eletiriye tutulmutur. Bu eylemlerle Trk genliinin komnizme izin vermeyecei aka grlmtr. II. Dnya Sava yllarnda Trklk faaliyetini yrten gruplar 1944 ylnda tasfiye

131

edilmi ve kamuoyunda aalanlmaya allmtr. Yaplan mahkemeler sonunda tm Trkler serbest braklmtr. Bu olaylarn sonunda Trklk sona ermedii gibi genlik arasnda hzla yaylan bir fikir haline gelmitir. Sovyetler Birlii ile politik ilikilerin dzeltilmesi iin Trkler ezilmi ama Sovyetlerle ilikiler dzelmemitir.

132

BBLYOGRAFYA

I. ARVLER TRKYE CUMHURYET BABAKANLIK DEVLET ARVLER GENEL MDRL CUMHURYET ARV 1. BDAGM. CA. Belge No; 30..11.1.0 / 165.2..8. 2. BDAGM. CA. Belge No; 30..18.1.2 / 103.67..2. 3. BDAGM. CA. Belge No; 30..18.1.2 / 104.18..4. 4. BDAGM. CA. Belge No; 30..18.1.2 / 103.70..6. II. SREL YAYINLAR A: Gazeteler 1. Atay, Falih Rfk; Daima Bal Kaldmz manlar, Ulus, 8 Austos 1942. 2. ----------------; Trkz, Trkyz, Trkiyeciyiz, Ulus, 6 Haziran 1943. 3. ----------------; Trkz, Trkyz, Trkiyeciyiz, Ulus, 6 Temmuz 1943. 4. ----------------; Nizam Dmanl Yaptrmayz, Ulus, 7 Mays 1944. 5. ----------------; Irklk ve Turanclk, Ulus, 9 Mays 1944. 6. ----------------; Byk Meclisin Dnk Karar, Ulus, 3 Austos 1944. 7. ----------------; Almanlarla Mnasebetlerimizin Bilnosu, Ulus, 4 Austos 1944. 8. Cumhuriyet; 8 Nisan 1939. 9. ----------------; 5 Mays 1939. 10. Nadi, Yunus; Trk Alman Anlamas, Cumhuriyet, 20 Haziran 1941. 11. Sertel, M. Zekeriya; Muahedenin Aydnlatt Hakikatler, Tan, 20 Haziran 1941 12. Ulus; 16 Haziran 1943. 13. ----------------; 19 Mays 1944. 14. ----------------; 20 Mays 1944. 15. Vatan; 21 Haziran 1941.

133

16. ----------------; 16 Haziran 1943. 17. ----------------; 6 Temmuz 1943. 18. ----------------; 7 Mays 1944. 19. ----------------; 8 Eyll 1944. 20. Yalman, Ahmet Emin; Neden En Byz, Neden En erefliyiz, Vatan, 6 Birinci Kanuni 1940. 21. ----------------; Almanlarn Bize Yeni Teminat ,Vatan, 14 Haziran 1941. 22. ----------------; Trk- Alman Muahedesinin Manas ,Vatan, 19 Haziran 1941. 23. ----------------; Asl Tehlike Nedir,Vatan, 1 Temmuz 1943. 24. ----------------; Trkln Manas ,Vatan, 7 Temmuz 1943. 25. ----------------; Sovyet Rusyay Tanmak htiyac, Vatan, 27 Nisan 1944. 26. ----------------; Hastalk Taklit Edilemez, Vatan, 10 Mays 1944.

B: Dergiler 1. Erdal nn ; Cumhuriyet Dneminde Bilim Tarihinin nemi ve Anlam, niversite ve Toplum Dergisi, Cilt 5, Say 1, Ocak 2005.
2.

Jaeschke, Gotthard; I. ve II. Dnya Savalarnda Trkiye'nin D Politikas, ev: Mihin Lugal, Belleten T.T.K. Cilt: XLI, Say: 164, Ekim 1977.

3. Mehmet Karaka; Trklk ve Trk Milliyetilii, Dou-Bat Dergisi, Say 38, Dou-Bat Yaynlar, Ankara 2006. 4. Yulu Tekin Kurat; kinci Dnya Savanda Trk-Alman Ticaretindeki ktisad Siyaset ( A Survey of Economic Policy in The Turco-German Trade During World War II), Belleten, Cilt XXV, Say 97, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1961.

III. HATIRAT 1. Ylmaz, Faruk; mparatorluk Dnemi Trk-Alman likileri (Goltz Paann Hatrat), Berikan Yaynlar, Ankara 2004. 2. nn, smet; Hatralar, Bilgi Yaynevi, Ankara 1992.

134

IV. TETKK ESERLER 1. Aka, smail; Turan Akkoyunlu; Cahit Telci; 3 Mays 1944 50. Yl Trklk Armaan, Akademi Kitabevi, zmir 1994. 2. Akarslan, Mediha; Milli Mcadele Devrinde Trk D Politikas, Uluda niversitesi Glendirme Vakf Yayn, Bursa 1990. 3. Akura, Yusuf; Trklk (Trkln Tarihi Geliimi),Trk Kltr Yaynlar, stanbul 1978. 4. ----------------; Trklk ve D Trkler, Toker Yaynlar, stanbul 1990. 5. Armaolu, Fahir; 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1997. 6. ----------------; 20. Yzyl Siyasi Tarihi(19141995), Alkm yaynevi, stanbul 2005. 7. Arsal, Sadri Maksudi; Trk Tarihi ve Hukuk, smail Akgn Matbaas, stanbul 1947. 8. Atav, Trkkaya; kinci Dnya Sava, Birey Toplum Yaynlar, Ankara 1985. 9. Atatrk, Gazi Mustafa Kemal; Atatrkn Sylev ve Demeleri, Derleyenler: Ali Sevim, zzet ztoprak, Akif Tural, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2006. 10. ----------------; Nutuk, Cilt II (19201927), Trk Devrim Tarihi Enstits, stanbul 1961. 11. Atsz, Hseyin Nihal; Trk lks, Baysan Basmevi, stanbul 1992. 12. Aydemir, evket Sreyya; kinci Adam, Cilt II, Remzi Kitabevi, stanbul 1993. 13. Ayni, Mehmet Ali; Milliyetilik, Marifet Basmevi, stanbul 1943. 14. Bayraktar, Gonca; enol Durgun; ngiliz Gizli Servisi (M15)'e Gre Turanllar ve Pan-Turanizm, Yesevi Yaynclk, stanbul 1999. 15. Bayur, Yusuf Hikmet; Trkiye Devletinin D Siyasas, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1995. 16. Berkes, Niyazi; Unutulan Yllar, letiim Yaynlar, stanbul 1997. 17. Burak, Rfk Salim; Moskova Grmeleri (26 Eyll 193916 Ekim 1939) ve D Politikamz zerindeki Tesirleri, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara 1983.

135

18. elik, Edip; 100 Soruda Trkiyenin D Politika Tarihi, Gerek Yaynevi, stanbul 1969. 19. Deringil, Selim; Denge Oyunu (kinci Dnya Savanda Trkiyenin D Politikas), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994. 20. Earle, Edward Mead; Badat Demir Yolu Sava, Milliyet Yaynlar, stanbul 1972. 21. Eriirgil, Mehmet Emin; Trklk Devri Milliyetilik Devri nsanlk Devri, Maarif Yaynevi, Ankara 1958. 22. Erkilet, Hseyin Hsn Emir; 2. Cihan Harbi ve Trkiye, nklp Kitabevi, stanbul 1967. 23. Ertrk, Cebbar; Anayurtta Unutulan Trkler, Kayseri Erciyes Matbaas, Kayseri 1956. 24. Ertrk, Hocaolu Selahattin; Trklk Nedir? , Milliyetiler Dernei Yaynlar, Konya 1958. 25. Esmer, Ahmet kr; Oral Sander; Olaylarla Trk D Politikas (19391973), Cilt I, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1987. 26. Feyziolu, Turhan; Atatrk ve Milliyetilik, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 1986. 27. Glasneck, Johannes; Trkiyede Faist Alman Propagandas, Onur Yaynlar, Ankara 1977. 28. Gkalp, Ziya; Trkln Esaslar, MEB Yaynlar, stanbul 1996. 29. Gltepe, Necati; Ahmet Ferit Tek; Turanclk Tarihinin Kaynaklar, Turan Kltr Vakf Yaynlar, stanbul 1999. 30. Grn, Kamuran; D likiler ve Trk Diplomasisi (1939dan Gnmze Kadar), Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1983. 31. Hart, Liddell; II. Dnya Sava Tarihi, Cilt I, ev. Kerim Barak, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1998. 32. Hayes, Carlton J.H. ; Milliyetilik: Bir Din, z Yaynclk, stanbul 1995. 33. Hitler, Adolf; Kavgam (Mein Kampf ), topya Yaynevi, stanbul 2000. 34. nn, smet; nnnn Sylev ve Demeleri (19191946), Cilt I, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1946. 35. Karabekir, Kazm; Tarih Boyunca Trk Alman likileri, Emre Yaynlar, stanbul 2001.

136

36. ----------------; Ankarada Sava Rzgrlar, Emre Yaynevi, stanbul 1995. 37. Keskin, Mustafa; Atatrkn Millet ve Milliyetilik Anlay, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 1999. 38. Kl, Sezen; Trk-Alman likileri ve Trkiyedeki Alman Okullar (1852den 1945e Kadar ), Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2005. 39. Kocatrk, Utkan; Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2005. 40. Koak, Cemil; Trkiyede Milli ef Dnemi (19381945), Cilt I-II, letiim Yaynlar, stanbul 1996. 41. Kololu, Orhan; Avrupa Kskacnda Abdlhamit, letiim yaynlar, stanbul 2005. 42. Landau, Jacob; Pantrkizm, Sarmal Yaynlar, stanbul 1999. 43. Neumark, Fritz; Boaziine Snanlar, ev. efik Alp Bahadr, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Maliye Enstits Yaynlar, stanbul 1982. 44. Ouz, Burhan; Yzyllar Boyunca Alman Gerei ve Trkler, Can Matbaa, stanbul 1983. 45. zdoan, Gnay Gksu; Turandan Bozkurta Terk Parti Dneminde Trklk (19311946), letiim Yaynlar, stanbul 2002. 46. zgldr, Yavuz; Trk Alman likileri (19231945), Genelkurmay Basmevi, Ankara 1993. 47. zyksel, Murat; Anadolu ve Badat Demiryollar, Arba Yaynlar. stanbul 1988. 48. Pekta, erafettin; Milli ef Dneminde Cumhuriyet Gazetesi (19381950), Frat Yaynlar, stanbul 2003. 49. Rathmann, Lothar; Berlin Badat Alman Emperyalizminin Trkiyeye Girii, Belge Yaynlar, stanbul 1982. 50. Sanar, Necdet; Irkmzn Kahramanlar, Kamer Yaynlar, stanbul 1997. 51. Sander, Oral; Ankann Ykselii ve D(Osmanl Diplomasisi Tarihi zerine Bir Deneme), Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1987. 52. ----------------; Siyasi Tarih (19181994), mge Kitabevi Yaynlar, Ankara 1998.

137

53. Sencer, Muammer; M. Ali Yaln; kinci Dnya Savann Gizli Belgeleri (Almanya D ileri Bakanl Arivinden Almanyann Trkiye Politikas), May Yaynlar, stanbul 1968. 54. Sertel, Sabiha; II. Dnya Sava Tarihi, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul 1999. 55. Taneri, Aydn; Trk Kavramnn Gelimesi, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlar, Ankara 1983. 56. Toker, Yaln; Milliyetiliin Yasal Kaynaklar, Toker Yaynlar, stanbul 1979. 57. Tuncay, Hasan; Ziya Gkalp, Toker Yaynlar, stanbul 1974. 58. Turfan, Ruhi; Tarihte Trk Alman Dostluk likileri, Nurettin Uycan Kitaplk, stanbul 1969. 59. Uurlu, Nurer; kinci Dnya Savanda Trkiye zerine Gizli Pazarlklar (19391944), rgn Yaynevi, stanbul 2003. 60. ok, Cokun; Siyasal Tarih (17891950), Ajans Trk Matbaas, Ankara 1961. 61. Vezirolu, mer Aziz; 1941 nn Zaferi Trk Alman Pakt, Numune Matbaas, stanbul 1941. 62. Weisband, Edward; kinci Dnya Sava ve Trkiye, rgn Yaynevi, stanbul 2002. 63. Yetkin, etin; Kar Devrim (19451950), Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Yaynlar, Antalya 2006. 64. Ylmaz, Veli; I.Dnya Harbinde Trk-Alman ttifak ve Askeri Yardmlar, Cem Ofset, stanbul 1933.

V. TEZLER 1. Ayn, Faruk; Cumhuriyet Dneminde Trklk Hareketleri, Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, 1998. 2. Tzn, Sleyman; kinci Dnya Sava Yllarnda Trk Politikasnda D Trkler Meselesi (19391945), Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, 1998.

VI. MAKALELER 1. Ackermann, Joseph; kinci Dnya Sava Srasnda Trk Alman likileri, Atatrk Konferanslar, Cilt VI, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1977.

138

2. Gken Alpkaya; Trk D Politikasnda Milliyetilik, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 4, letiim Yaynlar, stanbul 2003. 3. Azman, Aye; Naln Yetim; 1940l Yllarda Trk Milliyetiliinin Farkl Grnm, Mersin niversitesi I. Uluslararas Kongresi Bildirileri, Yonca Ofset, Mersin 1997. 4. Balcolu, Mustafa; I. Dnya Savandaki Trk-Alman likilerinin Atatrk Dnemine Uzanan Glgesi Atatrk 4. Uluslararas Kongresi Bildiriler, Cilt I, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2000. 5. Bagil, Ali Fuad; Trk Milliyetilii-Douu-Manas-Gayesi ve Vasflar, kinci Trk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Tebliler, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, stanbul 1943. 6. Bozkurt, Glnihal; Atatrk Trkiyesine Snan Alman Bilim Adamlarnn Gzyle Atatrk, Atatrk Uluslararas Kongresi Bildiriler, Cilt II, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2000. 7. aaptay, Soner; Otuzlarda Trk Milliyetiliinde Irk, Dil ve Etnisite, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 4, letiim Yaynlar, stanbul 2003. 8. alk, Ramazan; Trk-Alman likileri 19181945, Trkler Ansiklopedisi, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002. 9. Ggnevili, Otar; Kemalist Milliyetiliin lkesi Milliyetiliin Dou ve Gelime Tarihi Hakknda, X. Trk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, Cilt VI, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1994. 10. Gnlbal, Mehmet; mer Kkolu; Atatrk Dnemi Trk D Politikasna Genel Bir Bak, Atatrk Dnemi Trk D Politikas Makaleleri, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2000. 11. Ortayl, lber; Osmanl mparatorluu ve Alman Diplomasisi Drang Nach Osten-, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre Sempozyumu Teblileri, 1999. 12. nsoy, Rfat; Trk-Alman likileri (19231939), Atatrk 4. Uluslararas Kongresi Bildiriler, Cilt I, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2000.

139

13. zdoan, Gnay Gksu ; Dnyada ve Trkiyede Turanclk, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 4, letiim Yaynlar, stanbul 2003. 14. zgiray, Ahmet; Atatrk ve D Politika,nc Uluslararas Atatrk Sempozyumu, Cilt I, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 1998. 15. en, Faruk; Atatrk Dnemi Trk Alman likileri, Atatrk 4. Uluslar aras Kongresi Bildiriler, Cilt I, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2000. 16. Tuna, Ali; Atatrkn Milliyetilik Anlay,1999 Yl Atatrk Konferanslar, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 1999. 17. Turan, erafettin ; Atatrk Milliyetilii, Atatrk Konferanslar III. , Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1970. 18. Trkdoan, Berna; Atatrk Dnemi D Politikas (lke ve Hedefleriyle Dnemin Olaylarna Toplu Bir Bak) , Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 2000.

VII. NTERNET ADRESLER 1. http://www.teori.org/index.php?option=com_content&task=view&id=238&Item id=2 2. http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=326 3. http://www.okimdir.com/ludwig-von-mises-biyografi.html. 4. http://www.okimdir.com/ratip-berker-biyografi.html 5. http://www.tdk.gov.tr/TR/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B 2EF05A79F75456518CA

140

NDEKS

Abdlhamit II. , 4, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 14, 15, 16, 17, Adolf Hitler, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 46, 47, 49, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 58, 62, 65, 73, 75, 78, 97, 99, 101, 102, 103, 112, Ahmet Aaolu, 83, 84, 89, 90, Ahmet Emin Yalman, 107, 115, 117, 119, 122, Ali hsan Sabis, 118, Amerika Birleik Devletleri( ABD) 30, 39, 42, 48, 53, 59, 63, 64, 65, 98, 111, Anadolu Ajans, 55, 57, 61, Ari Irk, 103, Ayastefonos Antlamas, 2, 3, Bak Plan, 51, Balkan, 3, 12, 17, 21, 23, 35, 36, 43, 44, 45, 46, 47, 51, 52, 53, 56, 64, 86, 87, 101, 103, Balkan Antant, 35, 37, 44, 51, 52, Balkan Savalar, 21, 87, Benito Mussolini, 46, 75, 78, Berlin Antlamas, 3, 8, Berlin-Badat Demiryollar, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17,

Birlemi Milletler Tekilat, 64, Bosna-Hersek, 3, 4, 17, Bulgaristan, 13, 16, 17, 52, Cahit Arf, 39, Cumhuriyet Halk Partisi ( CHP), 57, 58, 105, 115, 117, ekoslovakya, 31, 36, 44, elik Pakt, 45, Darlfnun, 37, Deutsche Bank, 14, 15, D Trkler, 88, 90, 91, 93, 94, 96, 101, 103, 106, 107, 113, 116, Douglas Mac Arthur, 42, Dnya Sava I. , 3, 6, 16, 18, 20, 21, 23, 27, 29, 32, 34, 35, 75, 76, 87, 97, 107, 129, Dnya Sava II. , 23, 29, 31, 33, 37, 43, 48, 74, 91, 93, 96, 97, 98, 99, 100, 106, 109, 115, 129, 130, Edibe Krmal, 112, Ege Adalar, 36, 46, 54, 59, 63, 100, Enver Paa, 16, 17, 19, 20, 21, 22, 23, 84, 87, 88, 110, Ermeni, 11, Falih Rfk Atay, 36, 57, 103, 116, 119, 121, 122, Faris Erkman, 116, 117, Fevzi akmak, 63, 105, 111,

141

Fransa, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 12, 16, 18, 19, 21, 27, 30, 34, 35, 42, 44, 45, 46, 48, 49, 50, 53, 60, 65, 72, 75, 94, 101, Franz von Papen, 37, 44, 45, 46, 47, 48, 52, 54, 55, 58, 60, 64, 101, 102, 103, 104, 105, 110, 119, 125, Friedrich Ratzel, 13, Gen Osmanllar, 82, Gestapo, 28, Gne Dil Teorisi, 89, Grem Gizli Cemiyeti, 127, Hayat Sahas, 13, 30, 36, 44, 51, 117, Hseyinzade Ali Bey, 83, 84, Hseyin Hsn Emir Erkilet, 57, 111, ngiltere, 1, 3, 4, 5, 7, 9, 10, 11, 12, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 27, 30, 31, 34, 35, 36, 37, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 57, 58, 59, 60, 62, 63, 64, 65, 98, 100, 113, 118, ttihat ve Terakki Cemiyeti, 16, 21, 87, 88, smail Gaspral, 84, 94, 129, smet nn, 46, 47, 52, 56, 57, 65, 102, 105, 108, 111, 115, 120, 123, 125, 128, stanbul niversitesi, 37, 38, 120, 126, Joseph Stalin, 75, 95, Kapitlasyon, 19, Katolik, 2, Kazm Karabekir, 111,

Kellogg Pakt, 37, Kuds, 9, 10, 11, Liman von Sanders, 12, 19, 21, 22, 23, 35, Lozan Bar Antlamas, 23, 37, Mehmet Emin Yurdakul, 83, 84, 85, 89, Merutiyet II. , 16, 23, 81, 129, Mihver, 45, 50, 51, 52, 57, 58, 59, 118, Milletler Cemiyeti, 29, 37, Milliyetilik, 31, 67, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 94, 99, 100, 101, 104, 109, 115, 118, 120, 121, 129, 130, Milli Mcadele, 23, 24, 27, 41, 76, 129, Misak- Milli, 36, 76, 100, Misyoner( Misyonerlik), 9, 15, Mondros Atekes Antlamas, 23, 80, 81, Mustafa Kemal Atatrk, 24, 32, 38, 39, 41, 42, 46, 71, 76, 77, 78, 79, 81, 85, 90, 97, 106, 108, 121, 129, 130, Mstecip lksal, 112, Mttefik Devletler, 57, 58, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 118, 119, Nasyonalizm( Nasyonal Sosyalizm), 27, 28, 29, 33, 40, 44, 72, 75, 97, 101, Necdet Sanar, 108, 125, 127,

142

Nihal Atsz, 80, 90, 108, 109, 117, 120, 121, 122, 123, 126, 127, Niyazi Berkes, 99, 116, Numan Menemenciolu, 64, 103, 104, 116, 117, 118, 125, Nuri Kllgil, 110, 111, Orhun Kitabeleri, 76, Ortadou, 10, 16, Orta Asya, 85, 86, 90, 93, 99, 110, 129, Osmanlclk, 69, 76, 81, 95, 129, Osmanl Devleti, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 67, 74, 76, 77, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 93, 94, 97, 129, Otto von Bismark, 1, 2, 3, 4, 5, 8, 9, Pancermen, 4, 74, 88, 91, 99, Peyami Safa, 57, 91, 121, Polonya, 29, 40, 51, 113, Protestan, 2, 11, Prusya, 1, 2, 3, 6, Ratip Berker, 40, Refik Saydam, 102, Reha Ouz Trkkan, 90, 91, 108, 109, 116, 117, 118, 121, 123, 1126, 127, Rusya, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 11, 12, 16, 17, 18, 19, 21, 23, 30, 34, 36, 42, 43, 44, 51, 58, 59, 65, 74, 75,

87, 89, 91, 94, 95, 96, 97, 100, 101, 102, 103, 105, 106, 108, 111, 113, 115, 116, 119, 129, Sabahattin Ali, 120, 121, Sadabat Pakt, 34, kr Saraolu, 52, 53, 55, 58, 102, 104, 106, 111, 115, 121, Talat Paa, 62, 143, Turanclk, 8, 91, 92, 93, 96, 97, 100, 101, 102, 103, 105, 106, 107, 108, 112, 113, 116, 117, 118, 120, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, Trklk, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 99, 102, 104, 108, 109, 115, 116, 121, 129, 130, 131, Trkiye Cumhuriyeti, 25, 27, 32, 35, 36, 39, 41, 78, 80, 97, 100, Trk Ocaklar, 83, 84, 86, 87, 89, 90, 129, 130, Trk Tarih Tezi, 89, 90, Versailles(Versay)Antlamas, 28, 30, 34, 36, 97, Von Der Goltz( Goltz Paa), 5, 6, 7, 12, 17, 23, 35, 63, Weimar Dnemi, 23, Welpolitik, 8,

143

Wilhelm Rpke, 39, Wilhelm II. , 1, 2, 4, 5, 8, 9, 10, 11, 12, 14, 16, 23, 35, Winston Churchill, 62, Yahudi, 9, 10, 27, 30, 31, 39, 61, 74, 75, 93, 97, 98, 99, 130, Yalta Konferans, 64,

Yusuf Akura, 68, 71, 80, 83, 84, 90, 94, Zeki Velidi Togan, 99, 108, 109, 110, 123, 126, Ziya Gkalp, 67, 82, 83, 84, 92, 93, 106, 109, 129,

144

EKLER 1. Bulgaristanla Trkiye arasnda imzalanan Bulgar Beyannamesinin metni ( Vatan,18 ubat 1941) 2. Trk Alman Dostluk ve Saldrmazlk Pakt sonrasnda smet nn ile Hitler arasnda ve kr Saraolu ile von Ribbentrop arasnda karlkl gnderilen telgraf metinleri ( 18 Haziran 1941) 3. Alman Bykelisi von Papene yaplan suikast ( Vatan, 6 Mart 1942) 4. Talat Paann cenazesinin stanbula nakledilmesi (Vatan, 26 ubat 1943) 5. Babakan kr Saraolunun nutku (Vatan, 16 Haziran 1943) 6. Reha Ouz Trkan tarafndan stanbulda yaynlanan Solcular ve Kzllar adl brorn datlmasnn yasaklanmas ve mevcudunun toplatlmas( Cumhuriyet Arivi, 11 Eyll 1943) 7. Reha Ouz Trkkan tarafndan yaynlanan Kzl Faaliyet adl brorn datlmasnn yasaklanmas ve mevcudunun toplatlmas (Cumhuriyet Arivi,17 Eyll 1943) 8. Reha Ouz Trkkan tarafndan yazlan Milliyetilik Yolunda adl kitabn datlmasnn yasaklanmas ve mevcutlarn toplatlmas( Cumhuriyet Arivi, 20 Mart 1944) 9. Almanyaya yaplan krom ihracatnn durdurulmas (Vatan, 21 Nisan 1944) 10. Turanclar hakknda yaynlanan resmi tebli ( Vatan, 8 Eyll 1944)

145

EK: 1

146

EK: 2

147

EK: 3

148

EK: 4

149

EK: 5

150

EK: 6

151

EK: 7

152

EK: 8

153

EK: 9

154

EK: 10

155

ZGEM

Sabit DOKUYAN, 1980 ylnda Sivas li Kangal lesine bal etinkaya nahiyesinde dnyaya geldi. lkretimini etinkayada, orta ve lise eitimini ise Sivasta tamamlad. 1998 ylnda Dokuz Eyll niversitesi Buca Eitim Fakltesi Tarih retmenlii Blmnde yksek renimine balad. 2003 ylnda ayn niversiteden mezun oldu ve ayn yl tarih retmeni olarak, Kayseri li Bnyan lesine atamas gerekleti. 2007 ylnda Kayserinin Talas ilesine tayin oldu. Hala buradaki grevine devam etmektedir.

Adres: Kiiky Mahallesi, Kayabalar Caddesi, Nazl Hilal Apartman Kat: 4 No: 12 TALAS/KAYSER

Tel Cep: 0506 860 69 35 Tel Ev:0352 437 50 90 E-Posta: sabzeros@hotmail.com