9.7.

ELKTE OKSJEN GDERME

Kaynak : Fundamentals of Steelmaking , E.T.Turkdogan, The Institite of Materials, 1996 eliin dklebilmesi,scak ilenebilmesi ve rnn istenen metalurjik ve mekanik zellikleri tayabilmesi iin sv eliin oksijeninin dkm potasnda giderilmesi gerekir.Bu amala kullanlan oksijen gidericiler (deoksidanlar) ferromangan,ferrosilis,silikomangan ve aluminyumdur. elikler oksijen giderme ekline bal olarak aadaki ekilde snflandrlabilir: 1. Ferromangan ile oksijeni 100-200 ppm e kadar giderilmi olan kkrt elikleri 2. a. Silikomangan ile oksijeni 50-70 ppm e kadar drlen yar-durgun elikler, b. Silikomangan ve Aluminyum ile oksijeni 40-25 ppm e kadar giderilmi yar-durgun elikler, c. Si/Mn/Ca ile oksijeni 20-15 ppm e drlm olan yar-durgun elikler, 3. Aluminyum ile oksijeni 4-2 ppm e kadar indirilmi olan durgun elikler. elikte oksijen gidermede geerli reaksiyon dengesi verileri Blm 6.8 de verilmitir. Bu blmde A.B.D. deki elik tesislerinde elde edilen deney sonularna dayal olarak oksijen gidermenin pratik ynlerine deinilecektir. 9.7.1. Ak Pota ile Dkm Pota oca elie uygulanacak son ilemler iin hazr olduunda,elikteki oksijen dkm potasnda Fe-Mn, Fe-Si ile ksmi deokside edildikten sonra ardndan pota frn istasyonunda Al ile son deoksidasyon yaplarak alnr.Bu uygulamann balca avantajlar; 1. Dkm alma srasnda azot geiinin en aza indirilmesi, 2. Frn curufu ile gelen fosforun tekrar metale geiinin en aza indirilmesi, 3. Dkm potasnda aluminyum kayplarnn nlenmesi. 9.7.2. Curuf Destekli Oksijen Giderme Deoksidasyon sonucu oluan Mn(Fe) O veya mangan silikatlarn kalsiyum aluminat gibi ntr bir pota curufu iinde znmesi deoksidasyon rnlerinin termodinamik aktivitelerini azaltr,dolaysyla deoksidasyon etkinliini arttrr.Deoksidasyonun curuf yardm (destei) ile yaplmas yeni bir kavram deildir.1930 lu yllarn balangcnda gelitirilen ,Siemens-Martin veya Bessemer eliinin FeMn ve FeSi ile deoksidasyonunu ieren Perin Ynteminde deoksidasyon etkinlii,sv elii,dkm potas tabanna konan ergimi Ca (Mg) aluminasilikat curufu zerine dklmek suretiyle arttrlmtr. 9.7.2a. FeMn ile Ksmi Deoksidasyon: ekil:15 de 200 tonluk bir dkmn aln srasnda,dkm balangcnda-pota 1/8 dolu iken potaya 1800 kg kirece doymu Ca aluminat ve ferromangan ilavesi ile ksmi deoksidasyonun geliimi verilmitir.Pota ilaveleri srasnda, potadaki eliin kk bir ksm %1.6 Mn konsantrasyonunda hemen tamamiyle deokside olmutur.Pota dolduka, znen Mn deoksidasyon reaksiyonunda tketilmi ve pota tam dolduunda Mn % =.32 ye metalde znen oksijen miktar ise frnda 650 ppm iken 300 ppm civarna dmtr.

.1.

Bu uygulama ile U.S Steel Firmasinin EAF ve BOF frnlarnda dkm potasnda % 0.003 Si ve ayn miktarda Al ieren elikler iin elde edilen sonular ekil :9.16 da gsterilmitir.Dkm potasna Ca aluminat curufu verilmedii zaman sadece Mn ve Fe ile oksijen giderilerek saf Mn(Fe)O deoksidasyon rn elde edildiinde kesikli eride gsterildii gibi,znm kalc oksijen miktarlar ok daha yksek dzeylerde kalmaktadr. EAF dkmlerinin ayrntl analizleri ekil:9.17 de verilmitirKFeMn dorularnn eimleri ekil 6.2 de verilen curuf-metal denge bants ile tam uyum gstermektedir.Ayn ekilde ekil:9.18 de verilen pota curufundaki % MnO deeri ile I%MnIIppmOI arpm deerleri de denge deerleri ile ayndr. Buradaki EAF dkmlerinde dkm alma srasnda potada Argon ile kartrma yaplmamtr.Buna ramen ocaktan dkm alnrken yaplan curuf destekli ksmi deoksidasyon dzeyi curuf-metal denge artlarna yakndr.Deoksidasyon reaksiyonunun nisbeten hzl yrmesini salayan yeterli bir curuf-metal karmas olduu grlmektedir.Sv eliin potaya ortadan ak esnasnda curuf tabakas pota iinde daima yava bir dnme yapmaktadr.Bu nedenle curuf tabakasnn byk bir blm curuf ile metalin blgesel olarak kart akma blgesinden getiinden reaksiyon hzl olmaktadr. Bu uygulamada son aluminyum deoksidasyonu potada metalinde kalan znm oksijen dzeyine bal olarak tel besleme yntemi ile yaplmaktadr.Aluminyum verimi % 85-90 dzeyindedir.Her ne kadar pota curufunda %4-7 MnO ve % 7-12 FeO bulunmakta ise de,aluminyum tel enjeksiyonu srasnda ,200Nl/dak gibi olduka hzl bir argon kartrmas yaplmakta ise de ,bu oksitlerden ok az indirgenmektedir. EAF da elik yapm esnasnda ocaktaki elik iindeki azot miktar (dkm alma srasnda) 35 45 ppp arasndadr.650 ppm den 300 ppm e ksmi deoksidasyon srasnda elikte kalan azot 10 ppm den azdr. 9.7.2b. Si/Mn ile Deoksidasyon Silikomanganez ve az miktarda aluminyum ile deokside edilen yar-durgun eliklerde ,deoksidasyon rn ergimi (sv) haldeki mangan aluminasilikat ve %0.8 Mn ve %0.2 Si ieren bir elik iin znm kalc oksijen miktar 50 ppm kadardr. 200 tonluk bir dkmde,potaya 1000 kg nceden ergitilmi (prefused) kalsiyum aluminat ilavesiyle , deoksidasyon rnlerinin Ca aluminat curufu iinde znmesi sayesinde, elik iindeki kalc oksijen miktar silikomangan deoksidasyonu ile 20 ppm e kadar drlebilir. Yksek oranda alumina ve dk konsantrasyonlarda silika (SiO2) ieren pota curuflarndan bir miktar aluminann silisyum ile indirgenecei unutulmamaldr. ekil:9.19 da verilen denge deerlerinden anlalaca zere, rnein % 0.2 Si ieren bir elik, curuftan alumina indirgenmesi ile fazla miktarda aluminyum alabilir.Potadaki elik banyosunun nihai deoksidasyon dzeyi curuftan geri alnan aluminyum ile kontrol edilir(belirlenir).

.2.

9.7.2c Aluminyum ile Deoksidasyon Dkm potasndan alnan elik numunelerinin analizi ve oksijen sensr ile alnan veriler ,ocaktan dkm alnrken potaya kire+ fluorit(flupat) veya nceden ergitilmi Ca aluminat ilavesinin eliin aluminyum ile deoksidasyonunu daha etkin hale getirdiini gstermektedir.Bu gerek ekil:9.20 de verilen iletme verileri ile de dorulanmtr.

Oksijen sensr ile yaplan lmler Al2O3 deoksidasyon rn ile ergimi Ca aluminat deerleri arasnda kalmaktadr ve bu, sv elik iindeki alumina inklzyonlarnn pota curufu tarafndan curufa alndn gsterir. 30 tonluk AOD (argon oksijen degassing) oca ile yaplan iletme deneylerinde (Ref.11) oksijen sensr lmleri elik, kirece zengin aluminat curufu ve iddetli bir argon kartrmasndan sonra alnmtr.ekil:9.21 de verilen iletme verilerinden de grlecegi gibi, alumina inklzyonlarnn Ca aluminat frn curufu ve argon kartrmas nedeniyle, 1650 ve 1600 oC scaklklarda znen kalc oksijen miktarlar denge erisinin altnda kalmaktadr.Gerekte de elik numunelerinden ayrlan oksit inklzyonlarnn Ca aluminat AOD curufuna benzer bileimde olduu grlmtr. .3.

9.7.3 Ca-Si ile Deoksidasyon Si-Mn ile yar durgun hale getirilmi bir elik ekirdekli tel eklindeki Cal-Sil enjeksiyonu ile daha da deokside olabilir.Fransada Anzin letmelerinde yaplan 60 tonluk deneme dkmlerinde %o.1 C,%0.2 Si ve % 0.5 Mn bileimindeki tar-durgun bir eliin 75 ppm civarnda olan oksijen dzeyi % 30 Ca ieren Cal-Sil enjeksiyonu ile 15 ppm e drlmtr.Bu denemeye ait veriler ve Ca ilavesine bal olarak reaksiyona giren Ca ve Oksijen oranlar ekil:9.22 de gsterilmitir. Potadaki znm oksijen miktar curuf destekli Si-Mn deoksidasyonu ile potada 20-30 ppm e indirilebilseydi daha sonra Cal-Sil ile yaplacak ek deoksidasyon kalc oksijen miktarn 10 ppm ve daha altna indirebilirdi.

9.7.4. nklzyonlarn Yzdrlmesinde Argon Ykamas Ark ile yaplan stma ve bileim ayar iin yaplan son ilavelerden sonra ,inklzyon olarak bilinen deoksidasyon rnlerinin yzdrlmesi iin argon ile ykama 75-150 Nl/dak dzeyine indirilmelidir.Bu ekilde 5-8 dak.sren bir ykamadan sonra elik iindek basit veya karmak oksit halindeki toplam oksijen miktar 15 ppm in altna der. Buna karlk 200 Nl/dak nn zerindeki yksek argon gaz debilerinde gaz kabarcklar curuf yzeyinde 30-60 cm capinda bir ksm aa karr ve elik bu blmde ak havaya maruz kalr.Bu ise banyonun tekrar oksitlenmesine,dolaysyla daha fazla oksit inklzyonu oluumu ile inklzyon giderme veriminin dmesine neden olur. Daha sonraki aamada tandi veya srekli dkm kalbndan alnan elikte ki toplam Al yzdesi potadan alnan numuneden % 0.007 daha dktr.Al daki bu snmn (kayp) balca kayna dkm srasnda meydana gelen yeniden oksitlenme ve tanditeki svda bulunan aluminann yzerek ayrlmasdr. 9.8. Kkrt Giderme (Deslfrizasyon) 9.9. Vakumda Gaz Giderme 9.10. Kalsiyum lemi elik cinslerinin ou ngrlen Si yzdesine bal olarak ya Ca_Si alam ya da Ca-Fe(Ni) karm kullanlarak Ca ile ileme tabi tutulur.Bu ilem normal olarak son alam ilaveleri ve argon ykamasndan sonra yaplr.letmelerin ounluunda eliin kalsiyum ile ileminde ekirdekli tel enjeksiyon sistemi kullanlr. Kalsiyumun ergime ve kaynama scaklklar 839 ve 1500 oC dr.Ca-Si veya Ca-Fe(Ni) ieren ekirdekli tel sv metal iine belirli bir hzda verilerek ocak tabanna arpmakszn sv elik yzeyinin 1.5-2.0 metre altndan ve tamamen ergimeden yzeyden kmayacak ekilde beslenir. 200-240 tonluk dkmlerde 16x7 mm kesit veya 13 mm apl tel yaklak 180 m/dak hzla enjekte edilir. Kalsiyum ilemi srasnda alumina ve silika inklzyonlar ,yzey gerilim etkisi ile kresel ekilli ergimi Ca aluminat ve silikatlara dnr.nklzyonlarn bileim ve ekillerindeki bu deiim inklzyon morfoloji (yaps) kontrol adyla bilinir.Bu oluum ekil :9.38 de ematik olarak gsterilmitir. .4.

Sv elik iinde kalan Ca aluminat inklzyonlar eliin katlamas srasnda MnS liflerinin olumasn engeller eliin katlamas srasnda slfr inklzyonlarnn kelmesi ve bileimindeki bu deiime ise slfr morfolojisi veya slfr ekil kontrol ad verilir.

9.10.1. nklzyon Yap (Morfoloji) Kontrolnn Konular: elie Ca ilemi uygulanmasyla oksit ve slfr inklzyonlarnn yapsn deitirmek suretiyle bir ok metalurjik avantajlar salanr; 1. Srekli dkmde eliin dklebilirliinin arttrlmas, rnek olarak nozul tkanmalarnn azaltlmas, 2. Ktk,blum ve slab dkmlerinde inklzyonlara bal yzey hatalarnn azaltlmas, 3. Yksek kesme hzlarnda elik ilenebilirliinin arttrlmas ve kesici takm mrnn uzatlmas, 4. Kaynak s etkisinde kalan blgeleri (HAZ)nde olduu gibi eliin yeniden snma s srandaki stma atlaklarna eilimin azaltlmas, 5. Fazlaca kstlamal kaynakl byk yaplarda levhal atlamalarn nlenmesi, 6. HSLA boruhatt eliklerinin hidrojene maruz kalmalarnn azaltlmas, 7. ekme dayanm 1400 MPa altnda olan eliklerde kalnlk ve enine yklerde asimetrik kopma uzamas ve darbe enerjisinin arttrlmas. 9.10.2. Kalsiyumun Sv elik iinde Reaksiyonu Kalsiyum sv elik iine Ca-Si,Ca-Al veya nikel veya demir tozu ile kark saf Ca eklinde verildii zaman sv elik iinde olabilecek reaksiyonlar ayndr.Alumina inklzyonu ieren Al ile durgunlatrlm eliklerde aadaki reaksiyonlar serisi deiik llerde gerekleir; Ca (sv) ----- Ca (gaz) Ca (gaz) ----- I Ca I I Ca I + I O I ----- Ca O I Ca I + I S I ----- Ca S I Ca I +(x+1/3)Al2O3 ----CaO. xAl2O3 + 2/3I Al I (9.29) elik bileimi ve Ca enjeksiyonunun ekline bal olarak,alumina inklzyonlarnn aluminat inklzyonlarna dnmnde de farkllklar olacak,kk inklzyonlar byk inklzyonlara gre Ca aluminata daha kolay dnecektir. ekil:9.39 daki iletme verilerinden de grld gibi,deiiklie urayan inklzyonlardaki alumina aktivitesinin dmesi nedeniyle,eliin aluminyum ile deoksidasyonu sonras yapan Ca ilemi kalc oksijen miktar daha dk seviyelere inecektir.Sv elik iinde kalan Ca un esas olarak Ca aluminat inklzyonlar eklinde olduu,daha dk oranda sv elik iinde dalm Ca slfr inklzyonlar veya elikte znm Ca eklinde olabilecei genel olarak kabul edilir.S miktar 50 ppm den az ve 100 ppm den fazla olan Al ile durgunlatrlm ,farkl pota metalurjisi iletmelerinden alnan analitik veriler ekil:9.40 da zetlenmitir.Tm rneklerde Ca ilemi ton elik bana 0.16-0.36 Ca kg enjeksiyon hz, 180 m/dak hzda 16x7 mm kesitli tel beslenmesi ve ekirdekli Cal-Sil tel enjeksiyonu eklinde uygulanmtr. .5.

ekil:9.40 daki verilen Ca aluminatlar iin kesikli eriler 9.29 reaksiyonuna gre stokiometrik oranlar ve CaO-Al2O3 sistemi denge diyagram iin hesaplanm olup, sv Ca aluminatn oluma scakl 1600 oC dr.L ile gsterilen taral alanlar Cal_Sil enjeksiyonundan birka dakika sonra alnan numunelere, T ile gosterilen alanlar ise tandi numunelerine aittir.nklzyonlarn yzerek sv metal dna kmas nedeniyle tandi numunelerindeki Ca ve O2 yzdeleri Cal-Sil enjeksiyonundan hemen sonra potadan alnan numunelerdeki deerlerden her zaman daha dktr. Balangta alumina inklzyonu olarak alnan elik iindeki belirli bir toplam oksijen miktar iin dk kkrtl eliklerde daha fazla miktarda Ca kalr.50 ppm den azS ieren sv eliklerde alumina inklzyonlarnn tamam sv ca aluminat inklzyonlarna dnr.Yksek kkrtl eliklerde ise ,genellikle ince bir sv aluminat ile kaplanm olan kat aluminat veya alumina ekirdekle reaksiyona girmemi ksmi bir dnm szkonusudur.Bu aluminat inklzyonlar ile birlikte bir maktar Ca slfr da bulunabilir. 9.10.3. Kalsiyum Kullanmnda Verim ve elikte kalma oran Ca tketimine ynelik malzeme balans aadaki toplamla ifade edilir: Enjekte edilen miktar W = W sol + W os + Wos + W sl + W v Burada; W sol : Sv elikte znen miktar, W os : Aluminat ve slfr inklzyonu olarak kalan miktar, Wos : Kkrt ve alumina ile reaksiyona giren ve yzerek ayrlan miktar, W sl : Pota curufu ile reaksiyona giren miktar, W v : Sv metal yzeyinde yanan miktar

Kaynak : Fundamentals of Steelmaking, E.T.Turkdogan , The Institute of Materials. 1996