Lumipas na nga ang mga orasyon,

Busog na sa alay ang mga poon.

Subalit, isang paslit, sadyang kinalimutan....
Muling hihimbing na may kalam ang tiyan. 1

Ang huling Walang pinagkaiba ang burol niya sa mga

burol ng lahat ng mahihirap sa ating bansa. Tipikal

Obra
na sa ilang sulok ay mag nagtotong-its, may
naglalaro ng baraha, may mga batang nakikikain,
at may nakikidalamhati. Iisa lamang ang

ISANG MAIKLING KWENTO pinagkaiba – kaybata pa ng namatay. Mauulnigan

natin ang pag-uusap ng ilan sa nakikiramay sa
kahabag-habag na batang ito.
“Sayang naman ang talento niya, mahusay
naman pala ang anak mo sa pag-guhit. Kung bakit
kasi pinabayaan mo.” Sambit ng isa sa mga
nakikiramay.
“Walang kasalanan si Linda, Kumare,
sadyang mahina na ang kondisyon ng bata. Kung
Raian Razal mamamatay ka talaga, ay mamamatay kang

1
Hango sa tulang “Mga Sandali ng Isang Gabi” ni Frankie
Torrelavega
talaga.” Pagtatanggol ng isa pa rin sa mga Panginoon ang siyang nagtatakda ng kahalagahan
nakikiramay. ng ating buhay. Maaaring bukas, at hindi ngayon,
Lubos ang pagdadalamhati ng ina ng maiintindihan natin ang itinalagang layunin ng
namatayan, patuloy niyang sinisisi ang sarili niya Maykapal para sa ating buhay.
sa pagkamatay ng kanyang anak. Kung hindi sana Manuel Santos ang pangalan ng namatay.
namatay ang anak niya – hindi na niya kailangang Sa kasalukuyan ay labindalawang taong gulang na
ipang-utang ang mga gagastusin sa burol. Ngunit siya. Kilala din siya sa tawag na “Mannie”
wala na siyang magagawa, sadyang ganyan ang sapagkat ninais ng kanyang ina na magkaroon
buhay. “Oras-oras lamang iyan,” ika nga, siya ng maraming pera at umunlad pagdating ng
“maaaring mauna ka, maaaring mahuli ka.” panahon. Tuwid ang kanyang maikli at itim na
“Kahabag-habag ang batang iyan. Linda, buhok, bilugin din ang kanyang mga mata. Dahil
heto ang abuloy, kaunting tulong din iyan, dito at sa mahahaba niyang pilikmata, hindi mo
tanggapin mo na,” pakiusap ng isa sa mga aakalain na mahirap siya. Katulong lamang sa
nakikiramay. pamilya Ramos ang kanyang ina.
“Maraming salamat,” pagtanggap ng ina ng “Linda, ikaw na ang bahalang mag-ayos dito
namatay. sa bahay. Pupunta na kami sa trabaho ng
senyorito mo. Maaga nga palang uuwi si Dennis.
Sa buhay ng tao, sadyang may mga Marami namang naka-stock diyan sa aparador.

mapapalad at sadyang may mga pinagkaitan ng Basta, ikaw na ang bahala.” Habilin ng senyorita

tadhana – ngunit talagang ganito ang mundo. Ramos sa ina ni Mannie bago umalis.

Wala tayong kapangyarihang baguhin ang

tadhanang nakalaan para sa atin. Ngunit ang
 Sa kabilang dako, mahilig siyang gumuhit
diyan sa may kanto, malapit lang naman iyon sa
bahay niyo. Hindi bale, dadagdagan ko na rin ng
at magpinta – naangkin niya marahil sa kanyang
limang piso ang sahod mong Php 50.00,”
amang umiwan sa kanya. Sa kabila ng kahirapan,
pakiusap ng nagmamay-ari ng junk shop.
nagsusumikap pa rin si Mannie. Noong buhay pa
“Wala pong problema sa akin, pauwi na rin
siya, malimit siyang lumiban sa klase tuwing araw
naman po ako,” ayon kay Mannie.
ng Miyerkules at Biyernes dahil nagtatrabaho siya
Malapit nang gumabi nang nakarating siya
sa isang junk shop. Tagalinis siya ng mga luma at
sa kanyang bahay. Naroroon pa lamang siya sa
maruruming bote at lata – na pagkatapos ay siya
tarangkahan ay nakamasid na ang kanyang ina sa
na ring nagdadala sa mga pabrika.
kanyang pagdating. Napansin din niyang
Kung tutuusin, iniidolo siya ng mga
naglalaro na rin ang kanyang kapatid sa isang
magulang ng mga kabataan doon sa kanilang
sulok.
bayan dahil sa kanyang kasipagan. Ilang mga
“Inay, heto na po ang kinita ko ngayong
pangangaral ng mga magulang doon:
araw,” sabay abot ng kinitang Php 55.00.
“Jan! Bakit ba napakatamad mo! Bakit hindi
Pumasok na siya sa loob ng kanilang maliit na
mo gayahin iyang tagalinis ng bote – si Mannie!
barung-barong. Nahiga siya sa isang lumang
Kay sipag! Ikaw nga, maglinis lamang ng kwarto
banig. Sa lahat ng mga barung-barong sa kanilang
ay hindi mo pa magawa! Napakatamad mo! Sana
bayan, ito na yata ang pinakamalinis. Maingat sa
si Mannie na lang ang anak ko!”
sarili ang pamilya Santos. Para sa kanila,
mahalaga ang pagkakaroon ng kalinisan sa isip at
“Mannie, pakisuyo naman ang mga katawan – sapagkat ito ang mga bagay na
nalinis mong bote, at pakidala na rin sa pabrika mapanghahawakan nila pagdating ng panahon.
 “Hindi naman kita pinipilit na magtrabaho,
kung pagod ka na, hayaan mong ako na lamang
ang bumuhay sa inyong dalawa ng kapatid mo,”
pakiusap ng kanyang ina.
“Matagal na po nating napag-usapan ito
inay, malaki pa rin ang maitutulong kung patuloy
akong magtatrabaho. Ayaw ko naman hong
nakikita kayong nahihirapan,” sagot ni Mannie.
“Mas ayaw naman kitang nakikitang
nalulungkot, sapagkat ako ang iyong ina – ang
mga bagay na ito’y aking responsibilidad,” sambit
ng kanyang ina.
Napakagat-labi na lamang si Mannie, ayaw
na niyang sumagot pa sa kanyang ina. Nang
matapos na silang kumain ng hapunan, tumungo
si Mannie sa kanilang silid. Napansin niyang tulog
na ang kanyang kapatid. Sa mga oras na tulad
nito siya nakapag-iisip at nagkakaroon ng oras
para sa mga pansarili niyang naisin. Naalala niya
ang ipinangako niya sa kanyang ina noong bata
pa siya, “Inay, magiging sikat akong pintor, na
kikilalanin ng buong bansa, dahil diyan, hindi na
tayo muli pang maghihirap. Iaahon ko kayo sa
kahirapan.”
“Ayaw kong manatili na lamang sa
kahirapan.” Ito ang pangako niya sa kanyang
sarili. Kaya’t tuwing wala siyang ginagawa, lagi
siyang nagsasanay sa larangan ng pagpinta at
pagguhit. Drowing dito, Pinta doon. Ang kanyang
kwarto ay punong-puno ng kanyang mga likha,
ang bawat isa ay isang
obra maestra na kanyang pinaghihirapan.
“Ano kayang iguguhit ko ngayon?” tanong
niya sa kanyang sarili.
Mula sa pagkakahimbing ng tulog ay nagising ang
kanyang nakababatang kapatid.
“Nagpipinta ka na naman kuya?” tanong
nito.
“Wala nga akong maisip na ipinta ngayon
eh,” sagot ng kanyang kuya Mannie.
 “Kuya, iguhit mo ang gabi. Napakapayapa at
napakatahimik. Ang gabi’y tila isang mahiwagang
kalagayan na kung saan – tila lahat ng ating
problema ay nawawala sa isang
matalinhagang sagot ng kanyang kapatid.
“Matalinhaga kang sumagot aking kapatid,”
pagpuri ng kanyang kuya.
At muli, nagsimula na siyang magpinta.
Mabibilang muli ito sa marami niyang mga likhang
nakatago sa kanyang kwarto – hinihintay na sa
isang araw ay mapansin sila at mabigyang papuri.
Huwebes ng umaga. Napag-iiwanan na
naman siya sa klase dahil sa kanyang patuloy na
pagliban tuwing araw ng kanyang trabaho. Ang
kanyang pagtatrabaho ang nagiging dahilan ng
panunukso sa kanya ng kanyang mga kamag-aral.
“Aba at pumasok ang anak ng katulong,
kung ako sa kanya, tutulungan ko na lang ang
kanyang ina. Sabagay, lubog na sila
kahirapan,” tukso ng isang matangkad
mestisong lalaking nagngangalang Dennis Ramos.
Siya ang anak ng among pinagtatrabahuhan ng
kanyang ina.
Hindi kumibo si Mannie. Matagal na niyang
iglap,” tinitiis ang mga panunukso at pangungutya ng
grupo ni Dennis. Tila nga isang ritwal na marinig
niya sa umaga ang mga masasakit na salita mula
kay Dennis.
“Dennis, that’s enough! Lagi ka na lang
bang dapat pagsabihang huwag mong tutuksuhin
ang kaklase mong si Mannie? Pareho lang kayong
estudyante! At pantay-pantay din ang tingin sa
atin ng Panginoon, mayaman man o mahirap.
Kaya wala kang karapatang kutyain si Mannie!”
Ito ang sermon ng kanilang classroom adviser na
si Teacher Pia.
“Do you understand me Dennis?” tanong ni
Teacher Pia.
“Opo Ma’am,” nahihiyang sagot ni Dennis.
Ngunit pabulong niyang sinabi sa sarili, “May araw
ka din sa akin Manuel Santos!”
sa
“Bukas nga pala, mga estudyante ay
at
magaganap ang isang patimpalak sa pagguhit at
pagpinta. Mula sa mga likhang ipinasa ninyo sa “Mannie, ang paligsahang ito ay maaaring
asignaturang MAPE, ay isa sa inyo ang magpatigil ng pagtatrabaho mo doon sa junk
magrerepresenta sa ating paaralan para sa shop. Napapansin ko kasing ito ang nagiging
patimpalak na ito,” paliwanag ni Teacher Pia. dahilan ng pagliban mo sa klase. Nais kong
“Sino naman po ang napili ninyo?” pag- manalo ka rito, sapagkat ang premyo’y iskolarsyip
uusisa ng isang kamag-aral ni Mannie. sa isang natatanging paaralan, at siyempre may
“Ang napili ko sa inyo ay walang iba kundi si cash prize,” paliwanag ni Teacher Pia.
Manuel Santos. Ang kanyang mga likha ay “Naku kinakabahan na tuloy ako. Pero hindi
nagpapakita ng simple at masayang pamumuhay bale, kailangan kong manalo. Ito ang mag-aahon
ng kabataan. Siya ang pinaka-malikhain at sa amin sa kahirapan. Naniniwala ako sa sinabi ni
mahusay sa larangang ito. Karapat-dapat lamang Dr. Jose Rizal na ‘Walang maaapi, kung walang
na siya ang piliin ko,” sabi ni Teacher Pia. magpapa-api.’ Lalaban ako Ma’am! Lalaban ako!”
Pinalakpakan ng lahat si Mannie maliban si Palabang sagot ni Mannie.
Dennis. Kunot-noo ang mukha ni Dennis at “Puwes, mamayang gabi, gawin mo na ang
namumula sa inggit. Para sa kanya, naisahan na obra na magpapanalo sa iyo. Ilaan mo rito ang
naman siya ng kanyang karibal. Malalim itong iyong puso, magtiwala ka lamang. Tiyak akong
nag-iisip ng paraan upang maghiganti kay Mannie. mananalo ka sa paligsahang ito.” Galak na galak
“Tinatanggap ko po ang hamon, Teacher na sinabi ni Teacher Pia.
Pia,” nahihiyang sagot ni Mannie. “Ma’am, uuwi na po ako at maghahanda
Pagkatapos ng klase ay kinausap ni Teacher para sa patimpalak bukas. Magandang hapon po.”
Pia si Mannie. Pagpaaalam ni Mannie sa kanyang guro.
 Galak na galak na umuwi ng bahay si “Ano ka ba? Masama iyong gayon! Saan mo
Mannie. Wala pa roon ang kanyang ina, marahil naman narinig iyon – huwag na huwag mong
naroroon pa sa kanyang pinagtatrabahuhang gagawin iyon dahil isa iyong sugal. Naku,
pamilya Ramos. tumahimik ka muna at magpipinta ulit ang kuya
mo,” pakiusap ni Mannie.
Sa gapos ng pagkaalipin Pinunasan ni Mannie ang mga patak ng luha
Hiyaw ng kaluluwang ang nais ay aliw
mula sa kanyang mga mata. Naalala muli niya
Lagutin! Hayaang magtampisaw
Maglunoy ang diwang sa pagsilay ay uhaw… ang kanyang pangako sa kanyang ina. Ito na ang
Sa bukal ng kalayaan
tamang oras. Nagsimula na siyang guhitin ang
Hindi maiiga..huwag hayaang matuyo,
Dugo ma’y bumalong, luha ma’y pumatak, outline ng kanyang likha, at ang napili niyang
Buhay ma’y mapugto! 2
tema – pagtatagumpay. Sa kanyang pinta,
gumamit siya ng mga maliliwanag at masasayang
“Bakit ka umiiyak kuya? May umaway ba kulay (pula, dilaw, kahel, at ginto). Masipag
sa iyo?” Tanong ng kanyang nakababatang niyang ipininta ang mga detalye ng kanyang likha.
kapatid. Tuwang-tuwa naman ang kanyang kapatid habang
“Hindi Carlo, masaya ang kuya mo dahil sa pinagmamasdan niyang unti-unting nabubuo ang
wakas, makakaahon na rin tayo sa kahirapan!” larawan. Malapit ng matapos ang obra ng
masiglang sagot ni Mannie sa mausisa niyang dumating ang kanilang ina.
kapatid. “Mga anak, halina kayo, magsikain na
“Bakit kuya? Nanalo ba si Ina sa jueteng?” kayo,” tawag sa kanila ng kanilang ina.
pag-uusisa ng kanyang kapatid. Nang magsimula silang kumain ay
2
Hango sa tulang “Bukal Ng Pag-asa Sa Dibdib Ng Paglaya” pinasimulaan ng kanyang nakababatang kapatid
ni Ezzard R. Gilbang
ang pagkwento sa kapalaran ng kanyang kuya “Inay, magkakaroon ng cash prize ang
Mannie. mananalo, mabibigyan din iskolarsyip. Sana
“Ina, alam mo bang kasali si Kuya sa isang manalo ako para hindi ko na kailangang
contest?” magtrabaho pa. Hindi na rin kayo mahihirapang
“Totoo ba iyon Mannie?” tanong ng kanyang magtrabaho sa pamilya Ramos.”
ina. Naging tahimik si Linda. Umaasa itong
Bagamat nahihiya pang aminin ang magtagumpay si Mannie sa larangang kanyang
katotohan, sumagot si Mannie, “Opo inay, napili nais tahakin.
po ako ni Teacher Pia sapagkat inalala niya ang
aking kinabukasan. Nagpaalam na po ako sa junk
Masayang-masayang tumungo ng
shop na hindi po ako makakatulong sa kanila dahil
paaralan si Mannie Santos. Hawak niya ang
nga po sa patimpalak sa pagguhit.”
kanyang larawan – para sa muntin g batang iyon,
“Puwes, nasaan na ang likhang ipansasali
isa na iyong obra na kanyang maipagmamalaki.
mo sa patimpalak? Maaari ko bang makita?”
Bata pa lamang siya ay mahilig na siyang gumuhit
pakiusap ni Linda.
at magpinta. Kaya sa larangang ito din niya nais
Ipinakita ni Mannie sa kanyang ina ang
niyang makita ang sarili niya sa kanyang paglaki.
malapit nang matapos na likha nito. Napaiyak si
Namangha ang mga kapitbahay ni Mannie
Linda sa tuwa nang makita niya ang larawan ng
nang makita nilang dala-dala nito ang isang
tagumpay. Naisip ni Linda na kahit sa gitna ng
larawang napaka-simple ngunit nagtataglay ng
kahirapan ay hindi naisipan ni Mannie na sumuko,
isang malalim na pagpapakahulugan.
bagkus ito pa ang naging inspirasyon niya tungo
sa pagguhit ng tagumpay.
 “Mannie, kayganda naman ng larawang ito! “Obra ka diyan? At akala mo gusto naman
Saan mo nakuha ang ideya?” usisa ng kumare ng kitang manalo doon? Ano ako anghel? Hindi ko
kanyang ina. hahayaang magtagumpay ka!” pangungutya ni
“Inspirasyon lamang po ang aking dinala,” Dennis kay Mannie.
nahihiyang sagot ni Mannie. “Parang awa mo na, pinaghirapan ko iyan
“Naku pag nanalo ka! Manlilibre ka ha?” kagabi. Dennis, kunin mo na ang lahat, huwag
kantiyaw ng isang tambay sa kanilang komunidad. lang ang aking obra!” pagmamakaawa ni Mannie.
“Sige po, pag may natira pa,” patawang “Kelan ka naman naging pintor?”
sagot ni Mannie. pangungutya ni Dennis.
Dala-dala niya ang kanyang obra, masayang At nagtawanan ang mga kasama ni Dennis.
masaya siyang tumungo sa kanyang iskwela, Tuwang tuwa nilang pinagmamasdan ang
hindi alam ang mga nakagigimbal na nagmamakaawang si Mannie.
pangyayaring magaganap sa kanya. “Anong gusto mong gawin ko dito? Gusto
mo bang i-display ko to sa basurahan?” sambit ni
Dennis.
“Dennis, nagmamakaawa ako. Wala naman
akong ginawa sa iyo ni minsan. Hindi kita
“Akin na kasi sabi yung obra ko! Hindi inaaway, hindi kita linalabanan. Kaya parang awa
naman kayo ang gumawa niyan, saka baka masira mo na – ibalik mo na sabi sa akin iyan!” sigaw ni
pa iyan, ipansasali ko pa iyan sa patimpalak!” Mannie kay Dennis.
pagmamakaawa ni Mannie. “Tignan mo nga naman! Lumalaban na ang
kaawa-awa nating bida!” sabay tinapakan ang
larawang ipininta ni Mannie, “Heto ang nababagay “Kaawa-awa ka naman! Sinong tutulong sa
sa mga hampas-lupang katulad mo!” iyo? Si Teacher Pia na naman? Palibhasa!
Ngunit ito ang kinainis ni Mannie, para sa Napakasipsip mo! Bagay lang sa iyo ang natamo
kanya, may konsepto pa naman siya ng dangal at mo ngayon! Sa susunod, kilalanin mo na ang mga
respeto sa sarili, bagamat alam niyang taong dapat mong igalang at bigyan ng respeto!
ikapapahamak niya ang gagawin niya. Naiintindihan mo?” pagpapaliwanag ng isa sa mga
“Sinabi na kasing akin na ang obra ko! Hindi kabarkada ni Dennis.
kayo nakikinig!” pagkatapos ay sinuntok niya ang “Tara na! Baka mahuli na naman tayo ng
malaki at mestisong mukha ni Dennis. dabarkads niyang si Teacher Pia. Ayaw kong
Ngunit hindi nagpatalo si Dennis, siya rin ay madawit ang pangalan ko diyan!” utos ni Dennis.
gumanti. Suntok. Sipa. Suntok. Sipa. At tila walang Ni isa, wala man lamang tumulong sa
tigil ang mga sunud sunod na bira ng mga sakitan kaawa-awang bata. At ang masakit pa roon,
nila sa bawat isa. Ngunit kahit kailan hindi marumi na at sinira na ng tadhana ang kanyang
matatalo ng isa ang marami. Nauwi ang labanan linikhang larawan. Tila hindi na isang likha ng
ng grupo ni Dennis at ang nag-iisang si Mannie sa tagumpay – bagkus, tila ito’y isa nang likha na ng
kawalan. Muling nabigo si Dennis at tila ay poot at galit.
nawawalan na siya ng pag-asa. “Tulluuuuuuuuuungggann niyooooo
“Iyan ang nababagay sa katulad mong akkoooo.... Tuuuuuuuu...” At iyon ang mga huli
hampas-lupa! Sira na nga iyang pinagmamalaki niyang nabitawang salita bago mangisay ang buo
mong drawing, sugat-sugat pa ang katawan mo!” niyang katawan. Hindi siya makakilos – paralisado
pang-aasar ni Dennis kay Mannie. ang buong katawan. Walang nagtangkang
tumulong sa kanya – ni isa man. Kalunos-lunos
ang kanyang hitsura noon. Kung naroroon Maiinggit pa siya sa kaawa-awang si Mannie,” sabi
lamang........ ng guro.
“Kailangan siguro ng mas malalim na

Sumugod si Teacher Pia nang malaman

paliwanag na doktor at isang muli pang pagsusuri
upang mas maintindihan natin ang kalagayan ni
niyang nangingisay na ang pangangatawan ni
Mannie. Parang kakaiba – tila ‘comatause’ na nga
Mannie. Nagulat siya nang marinig niya ang balita
siya eh!” pagpapaliwanag ng nars.
mula sa isang kamag-aral. Hindi niya inakala na
“Huwag naman po sanang hayaang
aabot dito ang pang-aaping ginagawa sa kanya ng
mangyari ang ganoon,” hinawakan niya ang
grupo ni Dennis. Kaya’t agad-agad ipinatawag na
kamay ng nakahigang si Mannie sa higaan sa
ng prinsipal ang grupo ni Dennis.
klinika, “magtitiwala lamang tayo Mannie –may
Samantala naman, pansamantalang tumigil
pag-asa pa.”
ang pangingisay ng katawan ni Mannie. Nadala na
Bagamat wala nang malay, hawak hawak pa
rin si Mannie sa klinika ng paaralan.
rin niya ang sira at yupi-yuping larawan na
“Mannie, kamusta na ang kalagayan mo?
kanyang iginuhit at ipininta. Tumulo ang isang
Mannie, kausapin mo ako!” pagmamakaawa ni
patak ng luha mula sa mata ng guro. Awang-awa
Teacher Pia.
siya sa sinapit na kalagayan ni Mannie.
“Mula po nang mangisay ang katawan niya
“Magtiwala lamang tayo...”
ay naging paralisado na po ang kanyang katawan.
Nang dumating ang ina ni Mannie na galing
Hindi na po siya makagalaw,” paliwanag ng nars
pa sa trabaho ay kabang-kaba ito. Parang alam na
ng klinika.
niya ang maaaring mangyari. Wala siyang pera –
“Kung bakit kasi napakamakasarili niyang si
dumating na ang matagal na niyang inaasahan.
Dennis Ramos – nasa kanya naman ang lahat!
 “Kamusta na po siya Nars?” pagtatanong
nito. Kung ang lahat ay may katapusan
Itong paglalakbay ay makakarating din sa
“Hayan po, nakipag-away. Wala pa po
paroroonan
siyang malay magpakaninang umaga. Bigla na At sa iyong paglisan, ang tanging pabaon ko
lamang pong nangisay ang katawan niya. Hindi
Ay pag-ibig3
nga po namin alam ang dahilan.” Dumating na
nga ang hindi inaasahang pangyayari. “Misis,
dadalhin na po ba natin sa ospital?” tanong ng
nars.
“Ah eh. Wala kaming pera. Bubuhatin ko na
lamang siya pauwi sa aming bahay. Hindi bale, Epilepsy – matagal na palang mayroong
kaya ko naman eh. Huwag ka ng mag-alala. Sa sakit nito ang batang si Mannie – ngunit sa
halip, ikaw ang dapat kong pasalamatan sa pagkakataong ito ay hindi napigilan. Naging
pagtulong mo sa aking anak. Malaking tulong ang dahilan pa ng kanyang pangingisay ang ginawang
nagawa mo, binibining nars. Ako nang bahala, pambubugbog ng grupo ni Dennis sa kanya. Hindi
magtatawag na lamang ako ng tricycle.” naman mayaman ang pamilya Santos, kaya hindi
Pagpapasalamat ng ina ni Mannie. magawang maipagamot ang sakit na Mannie
“Kung iyon po ang naisin niyo, ay wala pong sapul pa ang kanyang kabataan. Mariing
problema sa akin. Kayo po ang nagdesisyon niyan iniingatan ni Linda ang kalagayan ni Mannie
eh. Teka nga po muna, ano nga bang sakit ni ngunit sa hindi sinasadyang pagkakataon muli na
Mannie?” takang-takang tanong ng nars. naming umatake ang sakit na ito kay Dennis – at
“Epilepsy,” malungkot na sagot ni Linda.
3
Hango sa awiting “Paglisan” ng bandang Color it Red
hindi na mapigilan. At ito rin ang dahilan na niya kung makikita niya akong masaya sa
nagbunsod sa kanyang kamatayan. larangan.
“Huwag kang sumuko anak! Gagaling ka pa!
May pag-asa pa. Gumising ka! Magiging buo
Dahil sa mga kaganapang ito – ako’y
tayong pamilya, di ba iyon ang gusto mo? Anak...
nagsikap, tinulad ko ang batang namatay.
magiging masaya tayo magkakasama... kaya’t
Nahiligan ko na rin ang pagguhit at pagpinta.
nakikiusap ako, huwag mo kaming iwan.”
Ngunit hindi lamang sa bagay na iyan ako
Pagmamakaawa ni Linda sa naghihingalong si
nagsikap – pinaghusayan ko rin ang aking pag-
Mannie.
aaral. Isang institusyon ang humanga sa aking
Umiiyak lamang ang kapatid ni Mannie sa
husay at galing sa pagpinta. Nagamit ko ang estilo
isang sulok. Sa loob ng isang buwan, ang kanyang
ni Mannie sa halos lahat ng aking mga likha –
kapatid na ang nag-aalaga sa kanya tuwing
gumagamit ng maliwanag na kulay ngunit simple
nagtatrabaho ang kanilang ina. At mula ngayon
kung tutuusin. Detalye ang aking binubusisi sa
wala na siyang “kuyang” aalagaan.
paglikha ng mga larawan. Ang institusyon ding ito
ang nagsuporta sa aking pag-aaral. Sa aking
Kung tutuusin, napakahirap mawalan ng pagtatagumpay, maraming salamat sa
isang taong minamahal, isang taong tumatak sa institusyong ito – kung wala kayo ay wala ako
iyong puso at isipan, isang taong nakaukit sa ngayon sa lugar na ito. Nagpapasalamat din ako
iyong paghubog. Dahil sa kanya’y naging sa larangan ng sining at kung saan ay ito ang nag-
inspirado na rin akong gumuhit at lumikha – udyok sa akin upang magmay-ari ng isang art
pinag-aralan ko iyong mabuti dahil alam kong gallery sa Maynila. Sadyang gulong ang buhay –
kung nasaan man siya ngayon ay magugustuhan
ako, na dating isang iskwater at anak ng katulong hindi na sa kalungkutan, kundi sa mga alaala na
ay naging isa nang matagumpay na tao ngayon. nagdulot sa aking pagtatagumpay...
Ako ang nakababatang kapatid ni Manuel
Santos. Matagal na panahon mula nang mamatay
siya. Lahat ng bagay na ito ay nakakintal sa aking
isipan at kamulatan. Heto ako ngayon sa pedestal
ng kaginhawaan, ngunit tulad ng patuloy na
sinasabi ng mga sawikain, “Ang hindi marunong
bumalik sa pinanggalingan ay hindi makararating
sa paroroonan.” Kaya’t napagdesisyunan kong
muling bumalik sa tirahan namin noong
nabubuhay pa sina ina at at ang kuya Mannie ko.
Ibang-iba na ang buong paligid. Tila hindi na
ako sanay na muling yumapak sa maburak at
maduming kalsada. Ang aming lumang tirahan
naman ay pinauupahan. Pumasok ako roon upang
magmasid. Nagulat ako sa aking nakita – naroroon
pa rin pala ang huling obra na ginawa ng aking
kuya – bagamat luma at may mga sira na. Para sa
akin, wala nang obrang hihigit pa rito. Isa itong
obra ng tagumpay at Muli, tumulo ang aking luha,