AMA

GZDEN GERLM 3. BASKI

E.M. Goldrattn Dier Kitaplar:

The Race Yar (Robert E. Foxla birlikte) Theory Of Constraints Kstlar Teorisi The Haystack Syndrome Saman Yn Sendromu I t s Not Luck ans Sz Konusu Deil Critical Chain Kritik Halka Necessary But Not Sufficient Gerekli Ama Yetersiz Production the TOC Way Kstlar Oluturan retim Tarz Essays on the Theory of Constraints Kstlar Teorisi zerine Denemeler Late Night Discussions Gece Yars Tartmalar

AMA
SREKL YLETRME SREC

Eliyahu M. Goldratt Jeff Cox

eviren Aye Bilge Dicleli

ISBN 978-9944-186-55-1

The Goal A Process of Ongoing Improvement, North River Press 1984, 1992 ve 2004 Eli Goldratt bzd Yayn ve letiim Hizmetleri Optimist Yaynlar Faks

Telefon: 0216 481 29 17-18 e-posta: bilgi@optimistkitap.com www.optimistkitap.com : 0216 521 10 64

Optimist yayn no. : 125 Konu

Yayma hazrlayan : Cemal Engin Basm

: -Ynetim/Kiisel Geliim

Dzelti

: Ekim 2007, stanbul : Ahmet Ant : Selim Talay

Dzenleme

Bask ve cilt

: Elma Basm: kitelli Organize San. Blgesi Keresteciler Sitesi 14. Blok No: 1/9 94306 kitelli stanbul

nsz

ma (The Goal) bilim ve eitimle ilgili bir kitaptr. Bu iki kelimenin ar sayg ve gizem ykl bir sis perdesinin ardnda gerek anlamlarn yitirecek lde andrldna inanyorum. Bence ve saygdeer bilimcilerin ezici ounluu asndan bilim, ne doann srlarn, hatta ne de gerekleri ele alr. Bilim sadece dolaysz mantk yrtme araclyla doann pek ok olgusunun varln aklayabilecek bir dizi asgari varsaym formle edip uygulamak iin yararlandmz bir yntemdir. Fizikteki Enerjinin Saknm Yasas hakikat deildir. Bu, sadece muazzam miktarda doal olguyu aklamada geerli olan bir varsaymdr. Bylesi bir varsaym hibir zaman kantlanamaz, nk sonsuz miktarda olguyu kantlamas evrensel uygulanabilirliini ispatlamaz. te yandan bu varsaym, bununla aklanamayan tek bir olgu tarafndan bile rtlebilir. Bu rtlme, varsaymn geerliliini ortadan kaldrmaz. Sadece daha fazla geerli olan bir baka varsaymn gerekliliini ya da varln vurgular. Yerini Einsteinn daha evrensel ve daha geerli olan enerji ve ktlenin sakm varsaymna brakan enerjinin sakm varsaymnda sz konusu olan budur. Einsteinn varsaym da bir nceki kadar hakikat deildir. Nasl olmusa, bilimin artrd anlam son derece semeci ve snrl bir biimde doal olgularn snrl bir montaj haline getirmiiz. Fizik, kimya ya da biyolojiyle megul olduumuzda bilime bavururuz. Bu kategorilerin iine girmeyen daha pek ok doal olgunun, rnein rgtlerle, zellikle de sanayi rgtleriyle ilgili olgularn da var olduunu fark etmeliyiz. Eer bunlar doa olgular deilse, nedir? rgtlerin iinde grdmz eyleri gereklik yerine hayal arenasna m yerletirmeliyiz?

Ama

Bu kitap az sayda varsaym formle edip bunlarla ok sayda sanayi olgusunun aklanabileceini dile getiren bir denemedir. Kitabn varsaymlarnn her gn iletmelerimizde karlatmz olgulara uyarlannn saduyulu diyebileceiniz kadar kusursuz olup olmadna okur olarak siz karar vereceksiniz. Sras gelmiken, saduyuya pek o kadar sk rastlanamadn ve bunun bir mantksal sonu zincirine yapabileceimiz en byk iltifat olduunu belirtmek gerekir. Saduyunuzu kullandnzda, aslnda bilimi akademikliin fildii kulesinden karm ve ait olduu yere, hepimizin eriebilecei bir yere koymu ve etrafnzda grdnz her eye uygulayabilir hale getirmi olursunuz. Bu kitapta yeni bir bilim dal oluturmak ya da var olan bir bilim daln gelitirmek iin olaanst bir beyin gcne sahip olmak gerekmediini gstermeye altm. Gerekli olan sadece tutarszlklarla cesaretle yzlemek ve sadece her zaman byle yapld iin bunlardan kamamaktr. Kitaba, bir lde iine bal her yneticiye olduka tandk geleceini dndm bir aile yaam yksn de rme cretini gsterdim. Bu, kitab daha popler klmaktan ok, doann pek ok olgusunu, bilim sz konusu olduu zaman yersiz grerek saf d brakmaya eilimli olduumuzu vurgulamak iin yaplmtr. Kitapta eitimin anlamn da gstermeye altm. Ancak kendi tmdengelim srecimizle renebildiimize ciddiyetle inanyorum. Nihai sonularn bize sunulmas bir renme yntemi olamaz. En azndan bu, talimini yapm olduumuz bir yntemdir. Bu nedenle kitabn mesajn Sokrates tarznda vermeyi denedim. zmleri bilmesine ramen Jonah Alexi, nlem iaretlerinin yerine soru iaretleri koyarak zm retmeye tevik etmiti. nanyorum ki, bu yntem sayesinde siz okurlarm cevaplar Alex Rogodan nce bulacaksnz. Kitab elenceli bulursanz, belki eitim vermenin ve ders kitaplar yazmann bu ekilde olmas gerektii yolundaki grm de paylaabilirsiniz. Ders kitaplarmz bize bir dizi sonu sunmayan, yantlar bizzat okurun tmdengelim sreciyle kendisinin bulmasn salayan haritalar olmaldr. Eer bu kitapla bilim ve eitim hakkndaki grlerinizi biraz olsun deitirebilirsem, kendimi dllendirilmi sayacam.

Birinci Basknn nsz

ma imalat yapmann yeni global ilkelerini ele almaktadr; kendi dnyasnn daha iyi olabilmesi iin ne yapmas gerektiini anlamaya alan insanlarla ilgilidir. Bu tr insanlar sorunlarn mantkl ve istikrarl bir ekilde dndke, kendi davranlaryla sonular arasndaki neden-sonu ilikisini tespit edebilir duruma gelirler. Bu sre iinde iletmelerini kurtaran ve baarl klan baz temel ilkeleri gelitirirler. Bilimi dnyayla ve neden byle olduuyla ilgili bir anlaytan te bir ey olarak grmyorum. Verili bir andaki bilimsel bilgimiz sadece o andaki en gelikin anlay dzeyimizdir. Mutlak dorulara inanmyorum. Bu tr inanlardan, daha iyi anlama araynn nn kestikleri iin, korkarm. Nihai yantlara sahip olduumuzu dndmzde ilerleme, bilim ya da anlayn gelimesi sona erer. Ne var ki dnyamz anlama abas kendi bana bir ama olamaz. Bilgiyi, dnyamz daha gzel, hayat daha anlaml klmak iin aramak gerekir. malatla, bunun nasl ilediiyle (gereklik) ve niin byle olduuyla ilgili anlaym aktarabilmek iin tr olarak roman semi olmamn pek ok nedeni var. Birincisi, bu ilkelerin anlalrln artrmak ve fabrikalarmzda sk sk yaadmz kaosa nasl dzen getirdiklerini gstermek istiyorum. kincisi, bu anlayn gcn ve getirecei yararlar somut olarak aklamay amalyorum. Elde edilen sonular bir fantezi deildir. Gerek iletmelerde salanm ve halen de salanmakta olan sonulardr. Bat dnyasnn ikinci ya da nc snf imalat olmas gerekmiyor. Eer doru ilkeleri anlar ve uygularsak, herkesle rekabet edebiliriz. Okurlarn bu ilkelerin bankalar, hastaneler, sigorta irketleri ve ailelerimiz gibi baka rgtlenmelerde de geerli olduunu

Ama

greceini umuyorum. Ayn gelime ve iyileme potansiyeli btn rgtlerde mevcut olabilir. Son olarak ve en nemlisi, hepimizin sekin bilimciler olabileceimizi gstermek istedim. yi bir bilimci olmann srrnn beyin gcmze dayanmadna inanyorum. Beynimiz yeterlidir. Sadece gereklie bakmamz ve grdklerimiz zerine mantkl ve kesin bir biimde dnmemiz gerekiyor. Grdklerimizle, kardmz sonularla ilerin nasl yapld arasndaki tutarszlklarla cesaretle yzlemek, en nemli unsurdur. Temel varsaymlara byle meydan okumak atlmlar iin zorunludur. Bir fabrikada alm olan hemen herkes davranlarmz kontrol eden maliyet muhasebesine dayal verimlilikten en azndan rahatszlk duymutur. Ancak ok azmz bu dokunulmaz kutsal inee meydan okumutur. Anlamada ilerleme kaydedebilmek, dnyann nasl ve niin byle olduuna ilikin temel varsaymlara meydan okumay gerektirir. Eer dnyamz ve ona egemen olan ilkeleri daha iyi anlayabilirsek, eminim ki hepimizin hayat iyileecektir. Bu ilkeleri arama ve Ama kendinize gre yorumlama yolculuunda hepinize iyi anslar diliyorum.

Yazar Hakknda

r. Eli Goldrattn Ama adl kitab 1984ten bu yana ok satan kitaplar listelerinde yer alyor ve tm zamanlarn en ok satan i kitab olarak kabul ediliyor. Ama Japonyada yaymland ve bir yldan ksa bir sre iinde 500.000 satt. Eli Goldratt birok kitap yazmtr. Its Not Luck - ans Sz Konusu Deil (Aman devamdr), Critical ChainKritik Halka ve Necessary But Not SufficientGerekli Ama Yetersiz balkl i romanlar bunlar arasndadr. Kitaplar 27 dile evrilmitir ve dnya apnda alt milyonun zerinde satmtr. Son kitab Necessary But Not Sufficient - Gerekli Ama Yetersizde irketlerin devasa biliim teknolojisi ve iletme kaynak planlama sistemleri yatrmlarndan dk gelir elde etmeleri ele alnyor. Eli Goldratt Eitim in Kstlar Teorisi adl rgtn kurucusudur. Bu Kstlar Teorisini ve aralarn retmenlere ve onlarn rencilerine anlatmay amalayan kr gzetmeyen bir kurulutur (www.tocforeducation.com). Dr. Goldratt u sralar Eitim in Kstlar Teorisi kurumu ile The Goldratt Groupu gelitirmek iin alyor ve ayn zamanda yazmaya, konferans vermeye ve danmanlk yapmaya devam ediyor. Eli Goldratt ve gncel projeleri hakknda daha fazla bilgi edinmek iin kiisel web sitesini de ziyaret edebilirsiniz: www.eligoldratt.com

AMA

1
abah 7:30da d kapdan girer girmez otoparkn teki ucunda durmakta olan o vine r Mercedesi grdm. Tam fabrikann yanna, brolarn biraz ilerisine park edilmiti. stelik benim park yerimde duruyordu. Buna Bill Peachden baka kim cret edebilirdi? O saatte otoparkn tamamen bo olmasnn hi nemi yoktu. Misafirler iin iaretlenmi yerler de bombotu. Ama hayr, Bill bana ayrlm olan yere park etmiti. Bill kurnazca aklamalar yapmay severdi. Tamam, o blmden sorumlu bakan yardmcsyd; bense sadece sradan bir fabrika mdrydm. Bu yzden Allahn cezas Mercedesini nereye isterse oraya park edebileceini sanyordu. Mazdam onun arabasnn yanna (deneti diye iaretlenmi yere) koydum. Mercedesin etrafndan dolanrken gz attm plakasnda BR NUMARA yazlyd; artk bunun Billin arabas olduundan emindim. Ve bu, hepimizin bildii gibi, Billin gzn dikmi olduu mevkiye pek uygun dyordu. Bill CEO olmak istiyordu. Bunu ben de isterdim. Ama bu frsatn hemen elime gemeyecek olmas ok ktyd. Her neyse, bro kaplarna doru yrdm. Adrenalinim oktan ykselmeye balamt. Billin burada ne ii vard? Bu sabahki ileri halletmekle ilgili btn midimi yitirmitim. Gnn younluu iinde halledemediim ileri yapmak iin genellikle ie erken gelirdim; bylece telefonlar ve toplantlar balamadan, alevler boy atmaya balamadan nce gerekten pek ok i bitirirdim. Bugn bunu yapamayacaktm. Birisinin, Bay Rogo diye seslendiini duydum.

13

14

Ama

Fabrikann yan kapsndan frlayarak bana doru gelmekte olan drt kiiyi grp durdum. Vardiya nezaretisi Dempsey, sendika temsilcisi Martinez, tanmadm bir vardiya iisi ve merkez makine formeni Ray bana doru yryor ve hepsi ayn anda bir eyler sylyordu. Martinez bara bara greve gideceklerini sylyordu. Vardiya iisi tacizle ilgili bir eyler anlatyordu. Ray, Allahn cezas ii gerekli btn paralarn bulunmamas yznden bitiremeyecek olmamzdan yaknyordu. Birdenbire kendimi bir hayhuyun ortasnda buluverdim. Karlkl bakp durduk. Daha bir fincan kahve bile iememitim. Sonunda herkesi yattrp ne olduunu sorabildim. Bay Peachin bir saat nce geldiini, benim fabrikama girdiini ve 41427 sayl mteri sipariini sorduunu rendim. Ve her ne hikmetse, 41427 sayl mteri sipariinin akbetini hi kimse bilememiti. Bunun zerine Peach yakalad herkesi azarlam ve sipariin durumu hakknda sorguya ekmiti. Olduka byk bir sipariin sz konusu olduu ortaya kmt. Ama ayn zamanda sipari gecikmiti. Peki, ama bunda yeni olan bir ey mi vard? Bu iletmede zaten her ey gecikmekteydi. Gzlemlerime gre, bu fabrikadan sipariler iin drt tr ncelik sz konusuydu: Acil ok Acil Son Derece Acil ve Hemen MD Yap! Hibir eyi zamanndan nce bitiremezdik. 41427nin sevke hazr olmadn kefeder etmez, Peach hzlandrc roln oynamaya balamt. Barp aryor ve Dempseye emirler yadryordu. Sonunda hemen hemen btn paralarn hazrlanp istiflendii ortaya kmt. Ancak montaj yaplamyordu. Ara montaj paralarndan biri henz hazr deildi, bir operasyondan daha geirilmesi gerekiyordu. Adamlar bu para olmadan montaj yapamazlard ve montaj yapamaynca da sevkyat gerekletirememeleri ok doald. Eksik olan ara montaj paralarnn bir CNC tornann nnde sra bekledii ortaya kmt. Bu blme gittiklerinde operatrn torna ayarlarn birisinin verdii bir talimatla eksik olan bu para iin deil, hemen imdi yap kategorisindeki bir baka rn iin hazrlam olduu ortaya kmt.

Ama

15

teki hemen imdi yap ii Peachin umurunda deildi. Ne yapp edip 41427yi bir an nce sevk etmek istiyordu. Bu nedenle Dempseye, formen Rayi ba operatrne teki acil ii bir kenara brakp 41427nin eksik parasn ilemesi iin emir vermek zere ynlendirmesini sylemiti. Bunun zerine operatr bir Raye, bir Dempseye, bir Peache bakm, elindeki anahtar frlatarak hepsinin delirdiini sylemiti. Herkesin srarla talep ettii teki para iin gerekli ayarlar yapmak kendisinin ve yardmcsnn bir buuk saatini almt. Allah cezasn versin! Bunun zerine her zaman diplomatl elden brakmayan Peach benim nezaretimi, benim formenimi atlam ve ba operatre dnp kendisine syleneni yapmazsa iten atlacan bildirmiti. Baka eyler de sylenmiti. Operatr ii brakmakla tehdit ediyordu. Sendika temsilcisi de gelmiti. Herkes deliye dnmt. Hi kimse almyordu. Ve sabahn krnde tepesi atm drt kii durmu olan fabrikann nnde beni karlamaktayd. Peki, Bill Peach imdi nerede diye sordum. Dempsey, Sizin bronuzda yantn verdi. Pekl, gidip ona kendisiyle konumak zere bir dakika sonra orada olacam syler misin? dedim. Dempsey minnettar bir vaziyette bro kaplarna doru seyirtti. Martinez ve vardiya iisine dndm. Vardiya iisinin bizzat operatrn kendisi olduunu fark ettim. Benim amdan iten karma ya da uzaklatrmann sz konusu olmayacan, olup bitenlerin bir yanl anlamadan kaynaklandn syledim. Bu szler Martinezi pek tatmin etmedi. Operatr, Peachin kendisinden zr dilemesini istiyordu. Ben ise buna pek niyetli deildim. Martinezin kendi bana grev arsnda bulunamayacan biliyordum. Bu nedenle, sendikann eer ikyette bulunmak istiyorsa bunu yapabileceini syledim. Gn iinde daha sonra sendikann yerel temsilcisi Mike ODonnell ile grecektim. Btn bunlar gereken prosedre gre ele alacaktk. ODonnell ile grmeden kendisinin de bir ey yapamayacann farkna varan Martinez sonunda sylediklerimi kabul etti. Vardiya operatryle birlikte atlyeye dnd.

16

Ama

Raye, e geri dnmelerini salamak gerek dedim. Ray, Tabii, ama hangi paray ileyeceiz diye sordu. lemek zere ayar yaptmz m, Peachin istediini mi? Peachin istediini yapn dedim. Peki, ama bir ayar sresi kadar zaman harcam olacaz. O zaman harcayn. Bak Ray, daha durumun ne olduunu bile bilmiyorum. Ama eer Bill buraya gelmise, acil bir durum var demektir. Bu sana mantkl gelmiyor mu? Elbette. Sadece ne yapacamz bilmek istedim. Kendisini daha iyi hissetmesi iin devam ettim: Tamam, birden kendini bu hengmenin ortasnda buluverdin. imdi ayar olabildiince abuk yapp o paray ileyelim. Ray, Peki! dedi. eri girdiimde iletmeye geri dnmekte olan Dempseye rastladm. Biraz nce odamdan kmt ve oradan uzaklamak iin acele ettii her halinden belli oluyordu. Beni grnce kafasn sallad. Yarm az, yi anslar dedi. Odamn kaps azna kadar akt. eri girdim. te oradayd. Bill Peach masama geip oturmutu. Tknaz, geni omuzlu bir adamd; elik grisi gr salaryla uyumlu gzleri vard. antam koyarken, Boynundaki urgan elimde Rogo, diyen o gzleri zerimde hissettim. Pekl Bill, neler oluyor diye sordum. Otur, seninle konumamz gereken eyler var dedi. Ben de bunu istiyorum, ama yerime oturmusun. Yanl bir ey sylemitim. Neden burada olduumu mu bilmek mi istiyorsun? Senin bitli kelleni kurtarmak iin buradaym. Biraz nce karlatklarma baklrsa, iilerimle ilikilerimi berbat etmek iin gelmisin dedim. Gzlerini bana dikti ve ac ac konutu: Eer burada bir eyler yapamazsan, iilerinle ilikilerinden endie duymana gerek kalmayacak. nk hakknda endie duyacan bu fabrika da olmayacak. Aslnda, endie duyacak bir iin de kalmayacak, Rogo.

Ama

17

Tamam tamam, bir dakika sakin ol. Konualm. Bu siparile ilgili sorun nedir? Bill anlatmaya balad; nceki gece saat on civarnda UniConun en byk mterilerinden birisinin ynetim kurulu bakan olan ihtiyar Bucky Burnsidedan bir telefon almt. Sipariinin (41427) yedi hafta gecikmi olmas nedeniyle Buckynin kplere bindii anlalyordu. Gemii hatrlatp Peachi bir saat boyunca adeta taa tutmutu. Herkes ii rakiplerimizden birine vermesi gerektiini sylerken, Bucky siparii bize vermek iin tek bana mcadele etmiti. O akam birlikte yemek yedii baz mterileri siparileri geciktii iin tepesine binmilerdi. Bu da bizim yzmzdendi. Bucky deliye dnmt (ve muhtemelen biraz da ikiliydi). Peach adam ancak olay bizzat ele alacan ve sipariinin dalar devirmek pahasna da olsa, bu akam sevk edileceini syleyerek yattrabilmiti. Bille bu siparii bir kenara brakmakla hata yaptmz, konuyla bizzat ilgileneceimi sylemeye altm. Ama sabahn krnde buralara kadar gelip fabrikam alt st etmesi art myd? Dn akam sana telefon ettiimde neredeydin diye sordu. Bu koullarda kendisine benim de bir zel hayatm olduunu syleyemezdim. Telefon aldnda, iki kez amadm, nk o srada kendisiyle yeteri kadar ilgilenmediimi iddia eden karmla kavga etmekte olduumu anlatamazdm. nc alnda da aamazdm, nk daha yeni barmtk. Peache eve ge dndm syledim. Konuyu demedi. Bunun yerine, fabrikamda ne olup bittiini nasl olur da bilmediimi sordu. Siparilerin ge kalmasyla ilgili ikyetleri dinlemekten bkp usanmt. Neden iime hkim olamyordum Bildiim bir ey varsa dedim, ay nceki ikinci grevden sonra bizi yzde yirmilik bir personel ksntsna zorladn. Bu kapdan zamannda bir ey karabilirsek, kendimizi ansl saymamz gerekir. Alak bir sesle, Al dedi, u kahrolas siparii bitirin. Duydun mu? O zaman bana ihtiya duyduum kadar adam verin. Al, Allah akna verimliliinize bir gz atn! yiletirme ya-

18

Ama

pabilecek olanaklarnz var. Elindekileri daha etkin kullanmadan bana gelip insan isterim diye alama. Tam bir ey syleyecektim ki Peach susmam iin eliyle azm kapatt. Ayaa kalkt ve kapy kapatmaya gitti. Allah kahretsin, diye dndm. Peach geri dnp, Otur! dedi. Btn bu sre boyunca ayakta durmutum. Masamn nndeki konuklara ayrlm koltuklardan birisine ilitim. Peach ise yeniden masama oturdu. Bak Al, bunu tartmakla zaman kaybetmeyelim. Son retim raporun her eyi ortaya koyuyor. Tamam, haklsn, konu Burnsiden sipariinin sevkyat. Peach patlad. Lanet olas, konu Burnsiden siparii deil. Burnsiden siparii buradaki sorunun sadece bir belirtisi, o kadar. Buraya gecikmi bir siparii hzlandrmak iin mi geldiimi sanyorsun? Yapacak baka ilerimin olmadn m dnyorsun? Buraya hem senin iinde hem de bu fabrikadaki herkesin iinde yeni bir ate yakmak zere geldim. Sz konusu olan sadece bir mteri hizmeti deil. Fabrikan para kaybediyor. Sanki sylediklerini hazmetmemi bekliyormu gibi bir an durdu. Sonra, yumruunu masaya vurduktan sonra iaret parman bana dorulttu. Eer siparileri bu kapdan karamyorsan, sana bunu nasl yapabileceini reteceim. Gene de yapamazsan, ne sana ne de bu fabrikaya ihtiyacm kalmayacak. Bill, dur bir dakika. Kahrolas, bir dakikam bile yok diye kkredi. Artk zrlere ayracak zamanm yok. Aklamalara karnm tok. Performans istiyorum. Sevkyatlara ihtiyacm var. Gelire ihtiyacm var. Evet Bill, biliyorum. Bilmediin bir ey var; bu blm kurulduundan bu yana en byk zarar yayor. Bir daha su yzne kamayacak ekilde batyoruz ve senin fabrikan bizi dibe eken demir ilevini gryor. Tkenmitim. Yorgun argn, Peki, benden ne istiyorsun diye sordum. Alt aydan beri buradaym. e baladmdan be-