Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.

godine (4)

ARHITEKTURA U AMERICI (1920-1930)

Do danas fascinacija neboderima u amerikim gradovima ostaje nesmanjena. Dominiraju linijom horizonta, kao impozantni simboli gospodarske moi i socijalnog blagostanja. Trebalo je samo nekoliko godina na kraju 19.stoljea da se stvore osnovni uslovi za izgradnju nekoliko stotina metara visokih nebodera, i rjeavanja sloenih tehnikih i statikih problema, koji je novi tip izgradnje postavio pred arhitekte i inenjere. Otpornost na vatru je bila posebna briga, zbog mogunosti pristupa tako velikim zgradama. Meutim estetska fasciniranost tim remek djelima arhitektonskog inenjeringa, ako nisu imala svoju svrhu, sama sebe bi dokrajila. Ekonomski interes neizbjeno je vodio do sve viih zgrada, budui da je poveanje cijena zemljita u centrima na koje je bila usmjerena amerika ekonomska aktivnost traio je iskoritavanja svakog kvadratnog metra zemljine parcele, a rijeenjem problema konstrukcija visokih zgrada gigantske sume su poele da se ostvaruju na tritu nekretnina. Ako je New York bio ila kucavica ekonomskog ivota, bio prvi u centar novog arhitektonskog pokreta, Chicago mu je poslije stranog poara (8. i 10. oktobra 1971.) postao velika konkurencija, sa neboderima, koji su stvarali priu nad priom. Chicago je vidio stvaranje neobinih ranih nebodera kao to je bila okrugla zakrivljena Marshall Field Werehouse, arhitekte Henry Hobson Richardson (1885-87) ili prva skrada sa elinom konstrukcijom, Home Insurance Building arhitekteWilliam Le Baron Jenney (188385). Louis Sullivan, glavni predstavnik ikake kole (vidi vie na st. 8-11) i predvodnik amerike kulture nebodera, je dodao neke ukrasne dekoracije svojim zgradama, na prelazu stoljea poeo je formirati jedan od vodeih motiva moderne arhitekture u svojim visokim zgradama: strogo mreno ustrojstvo njihovih fasada. Iako je bilo nezapamena inovacija imati toliko ljudi (koliko bi moglo naseliti manji ameriki grad), odjednom na jednom mjestu radei i prodajui u istoj zgradi, zaudo nije se u poetku razvilo dovoljno novih arhitektonskih rjeenja, vjrevatno zato jer veina vodeih amerikih arhitekata nije obratilo panju na rasprave o arhitektonskim reformama u Evropi, odbacujui ih kao intelektualne. Razvoj arhitekture u SAD-u od 1900-1925. se nastavio, sa nekoliko iznimaka, po svom obrascu. Umjesto da se poveu sa modernistikim radom u Evropi, ameriki arhitekti urezuju nove prodajne prostore u historijski model i oblae svoje tehnoloki visoko napredne zgrade u historijske fasade koje nam se danas ine u potpunosti neprikladne za svoje vrijeme. Iako je Louis Sullivan u Chicagu poeo prodor u novu arhitekturu nebodera, ostali ameriki arhitekti istog vremena su se druili sa Art-Noveauom, klasicizmom, romanikom i posebno gotikom. Na kraju rezultat ovoga je bio da mnoge amerike visoke zgrade ne razlikuju mnogo od svojih historijskih predaka, gotikih katedrala u Evropi, nebodera Srednjeg vijeka, koje su imale isti repertoar ornamentalnih ara oko prozora, uvijenih listova i krunita. Dugo vremena najvee dostignue ovih eklektinih nebodera bila je Woolworthova zgrada, izgraena 1913, koju je izgradio Cass Gilbert za ameriki trgovaki lanac. Sa 850 stopa (260 m) bila je 17 godina najvia zgrada na svijetu. Toranj Woolworthove zgrade, ne samo da je dominirao nebom iznad grada, ve je i mono predstavljao ogromno bogatstvo i ekonomsku mo koncerna koji je vodio a onda i bio vlasnik zgrade. U potroaki orijentisanom drutvu u Sjedinjenim Dravama, neboderi nisu bili samo znaci tehnolokog i socijalnog napretka. Sluili su godinama nakon svoje izgradnje, kao statusni simboli i reklame, ponekad da budu uzor, kao to je sluaj sa Chryslerovom zgradom, sa dijelovima proizvoda koji se reklamira.

65

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (4)

Cass Gilbert. The Woolworth Building, New York, 1913. Godine (nakon izgradnje i 2000.godine) Frank Woolworth, osniva prodajnog lanca, dao je Gilbertu zadatak da projektuje simbol njegove moi. Gilbert je izabrao Gotiki stil, sa lukovima, malim kulama,leteim podupiraima, koji su bile korieni u Francuslim katedralama Srednjeg vijeka: historijski rijenik kao kamuflaa tehnike inovacije.

Konkurs Chicago Tribuna Chicago Tribune je 1922. raspisao konkurs za novu zgradu novina u gradu. Zahtjevi nisu bili ba skromni; uslovi konkursa su zahtijevali da to bude najljepa zgrada na svijetu naravno to bi bio jo jedan neboder. Iako iznenaujue, evropski arhitekti su pokazali interes za ueem. Prije, bili su sprijeeni graditi jako visoke zgrade zbog starosti, esto i srednjovjekovne strukture evropskih gradova, ali poslije Prvog Svjetskog rata, enja za izgradnjom tornjeva se probudila. Mnogi predstavnici pokreta Nove gradnje vidjeli su ameriki konkurs kao priliku da upotrijebe formalni jezik evropskog modernizma na neboderu. Eliel Saarinen iz Finske, grupa koju su inili Walter Gropius, Adolf Meyer, Adolf Loos, Bruno i Max Taut i Hugo Haring, bili su napoznatiji evropski arhitekti koji su se prijavili svoje projekte za zgradu novina. Ipak, unato epohalnoj kvaliteti i doprinosu- o kojoj se poslije toga raspravljalo u mnogim arhitektonskim publikacijama i sluei kao model mnogim arhitektima- amerikanci su se odluili za potpuno konzervativan dizajn, za neboder inspirisan gotikom Raymonda Hooda i John Mead Howella, sa crteima du nebodera, rugajui se razvoju evropske arhitekture, kako se inilo. Ipak, predstavnik evropske arhitekture Eliel Saarinen je bio taj koji je nagraen drugom nagradom. Njegov nacrt bio je bez nabora, postiui vertikalni efekat kroz artikulaciju fasade, sa uglovima, zidanim krajeva, zamisao koju je prije koristio Sullivan. Ovaj efekat je dodatno naglaen stratifikacijom oblika nebodera. Kroz suavanja stepenica u sve veim intervalima, Saarinen stvara efekat piramide. Zgrada se suava idui prema vrhu, kulminirajui u tornju koji se ini da raste iz zgrade, dominirajui cijelim kompleksom.

66

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (4)

Konkursni radovi za zgradu Chicago Tribune - u historicistikom stilu

Konkursni radovi za zgradu Chicago Tribune: Bruno Taut, Johannes Duiker, Gropius-Meyer, Adolf Loos, i Mossdorf

67

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (4)

Konkursni radovi za zgradu Chicago Tribune: Eliel Saarinen, Chicago Tribune, (drugoplasirani rad -lijevo) i prvoplasirani rad Raymond Hood & John Mead Howells Saarninenova prijava za dizajn novinske zgrade Chicago Tribuna zavrila je na drugom mjestu, ali i pobjednik Raymond Hood je smatrao da je najbolja. Saarinenova vjerodostojna koncepcija monumentalna ali ipak pokretna, izvrila je jak uticaj na kasniji razvoj arhitekture nebodera.

Arhitektura Raymond Hood-a U godinama koje su dolazile, Raymond Hood je postao neokrunjeni kralj amerikih nebodera. U spektakularnoj zlatno-crnoj, 21 spratnoj Radiator Building (1924) jo jedanput je oslobodio gotike fantazije. Ali neodreeni gotiki formalni jezik uinio je da zgrada izgleda kao neto to je prouzalo iz slikarske mate, okrunjena jo jednom sa tornjem koji je liio na strukturu, sada je jasno postao jo apstraktniji nego to je bio njegov dizajn zgrade Chicago Tribune-a.

Raymond Hood American Radiator Building, New York City, 1924

68

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (4)

Viestranost Hoodovog arhitektonskog jezika moe se vidjeti u elinoj kosturnoj konstrukciji McGraw Hill Building (1928-29). Odjednom, sav goticizam je nestao, i na njegovo mjesto doli su elementi posueni iz bogate srednjovjekovne arhitekture. Odsutnost bogate ornamentacije na fasadi, tii rormalni jezik, uslojio je pravolinijske oblike koji su se slagali sa konceptima modernistikih arhitekata, kao i horizontalne rasklopne prozore koji su postali zatitni znak avantgardne athitekzure velikih gradova u 1920- im. Sve ono zbog ega je Hoodova McGraw Hill Building bila jedini ameriki neboder koji je dobio ast da bude ukljuen u izlobu 1932. The International Style HenryRusell Hitchoka i Philipa Johnsona. Izraena u jasno izraenoj mrei, spratovi u zelenkastoj zgradi McGraw Hill bile su sloeni u nizovima. Jedini podesjetinik na Hoodovu nekadanju strast za bogatim dekorisanjem je toranj koji okrunjuje zgradu, dajui joj monumentalni izgled. U zgradi Daily Newsa u New York koju je Hood dizajnirao malo nakon toga (1930) promijenio je svoje dizajnerske principe jo jednom. Umjesto nizova McGraw Hill zgrade, napravio je zgradu u strogo vertikalom pravcu. Samo stepenovanje oblika, koje je ve Saarinen predloio u svom dizajnu za visoku zgradu Chicago Tribuna, dalo je malo ivosti sjajnoj fasadi nebodera.

Raymonrd Hood sa Andr Fouillhoux. McGrawHill Building New York 1928 Hood je koncentrisao sav uticaj ovog nebodera na horizontalne, klizne prozore, i glazirane prozorske daske, to je odmah protumaeno kao veza sa evropskim Modernizmom. Ali simetrija i krivudavi oblik zgrade, je potpuno u tradiciji amerikih nebodera.

69

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (4)

Stambene zgrade Schindlera i Neutre

Pri kraju 1920-ih Hood je reagovao na moderne pokrete u Evropi i ostavio svoj neogotiki formalni jezik. Do tada dva austijska emigranta, Rudolf Schindler i Richard Neutra, ve su stvorili polaznu taku Moderniznu u Americi. Pod uticajem seoskih kua Franka Lloyda Wrighta, u ijem je studiju Schindler radio neko vrijeme, nisu dovoljno zainteresovali u uli u ameriku domenu nebodera, ali startali su sa privatnim kuama, gdje su razvili nove arhitektonske koncepte, koji su se potovali, i odmakli su dalje od zgrada svojijh savremenika Le Corbusiera i Miesa Van der Roha. Rudolph Schindler bio pod velikim uticajem apstraktnog kubistikog formalnog jezika svog uitelja Otta Wagnera. Sagradio je svoju kuu u Kaliforniji 1921. koja je takoe imala sobu za dvoje njegovih prijatelja- vjenani par. Kao eksperiment u zajednikom ivotu, napravio je kako privatni tako i zajedniki dio za oboje. Kao Rietveld u Scroderovoj kui u Utrechtu Schindler je u potpunosti nizove soba koje su bile tradicionalne za raskone kue u 19. stoljeu, za razliku od toga njegov cilj je bio ispreplitanje interijera i eksterijera. Velika klizna vrata otvarala su se prema vrtu, pravei vezu izmeu prostora stanovnika i prirode koja se nalazila oko njih. Unutranje dvorite sa svjeim zrakom preuzeo je ulogu dnevne sobe. Zgrade nalik na bungalove bile su neobini i sa materijaima koji su koriteni. Plafoni i okviri prozora bili su od tamnog drveta, koji su u vezi sa jednostavnom unutranjom opremom koju je takoe dizajnirao Scindler, stvarao je utisak da je zgrada i prirodna i povezana sa zemljom. U svojoj oskudnoj trezvenosti i rezervisanim armom, i mijeajui interijer i ekterijer, kua je bila svjedokom uticaja tradicionalne kulture kua u Japanu. Schindler je stalno eksperimentisao u svojim zgradama sa oblicima i materijalima, kao to se moe vidjeti u Lovell Beach House, koju je napravio za svog klijenta doktora Phillipa Lovella, kao vikendicu uz okean. Sobe i okolina su uplovljavali jedno u drugo. Uei od svog uitelja Franka Lloyda Wrighta, Rudolph Schindler i Richard Neutra su pretvorili san u stvarnost. Umjesto uobiajenih zidova, koristili su moderne metode konstrukcije, u sluaju kue koja je napravljena za doktora Philipa Lovella, pet osmougaonih stubova podupiralo je gornji sprat koji je gotovo cijeli bio od stakla. Sa svake take otvorenog, povezanog prostora, pruao se pogled nalik na san na Tihi okean. Isti efekat je postigao Richard Neutra na brdima iznad Los Angelesa, sa jednom potpuno drugaijom konstrukcijom. U Lovell Health House, svaki sprat lebdi na laganom elinom kosturu na elinim kablovima. Neobini izgled kue podsjeao je na formalni jezik tehnikih zgrada, je jednostavno razigrana tatina arhitekta. Schindler je sagradiomodernu vikendicu izmeu pet betonskih taka, podijeljenu na osam dijelova, koji su sluili za razliite namjene. Gornji sprat, koji je gotovo itav bio u staklu, imao je otvoren pogled iznad susjednih zgrada prema moru, i obzirom da je gornji sprat natkrovljavao donji, postojao je natkriveni prostor ispred kue koji je mogao posluiti kao djeije igralite. Presudna prednost ove konstrukcije, zbog koje je bila skuplja za izgradnju, bila je sigurnost u sluaju potresa. Kalifornija je jedno od najugroenijih podruja na svijetu kada su u pitanju potresi, i u sluaju Lovell Beach House, koja je stajala na takama, lagani potres se desio u kojem su sve okolne kue bile sruene. Za istog klijenta, Richard Neutra, koji je neko vrijeme radio u Schindlerovom uredu, sagradio je Lovell Health House. Ulaz u zgradu, iji je ulaz bio okrenut prema Beverly Hillsu, je preko gorenjg sprata. Prostor za ivljenje, sa izdanom upotrebom stakla, izgledao je kao zatvoreni prostor koji je bio smjeten u okvir napravljen od betonskih stupova, obojenih u svijetlo bijelu, i vertikalnim elinim kosturom. Kasnije je ovo izraeno za samo 40 sati. Bliska veza kue sa prirodom koja je okruuje, odakle se pruala neodoljiva panorama sa prednje strane zgrade, takoe se odraavala i na unutranjost dotiui betonske

70

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (4)

zidove, koji su sada sluili kao prozorski stubovi i krovovi terasa, ali takoe i stvarali prostornu vezu, nastavak linije zgrade. Neutrine fasade, na isti nain kao i Schindlerove, imali su kvalitete apstraktne skulpture, dizajn koji se nastavljao u unutranjost kroz odjeljke prostora za ivljenje. Dva Austrijanca, nisu samo intrpretirali rad svojih uitelja, oni su razvili svoj arhitektonski jezik, u isto vrijeme otvarajui amerikoj arhitekturi savremena evropska dostignua.

Rudolph Schindler. Chase House, Hollywood, California, 1921-22

Rudolph Schindler. Lovell Beach House Newport Beach. California, 1926.

71

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (4)

Richard Neutra, Lovell Health House, Beverley Hills, Los Angeles, 1929

72

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (4)

ART DECO
Exposition internationale des arts decomtifs et industriels modernes" odrana je 1925. u Parizu. Bila je to meunarodna izloba napretka u radu, pokrivajui razne savremena dostignua na podrujima dekorativne umjetnosti, dizajna i arhitekture. Izloba je okupila i prezentirala nove trendove i promjene u umjetnikom izgledu. Veliki uticaj koji je parika izloba "arts decoratifs" imala na utjetnost u 1920. i ranim 1930. lako se moe objasniti u injenici da je njenim imenom nazvan novi stil: art deco. Od odjee do nakita, pribora za jelo i automobila, pa ak i slikarstva i arhitekture, geometrijski oblici art decoa s polukrunim oblicima i zaobljenih uglova, mogli su se nai svugdje. Malo Kubizma, djeli ekspresionizma, malo praktinosti Neues Bauena, i neto tehnike, mainske estetike - ovo je bio art docoov uspjean recept za hvatanje koraka sa vremenom. Stil nije uvijek elegantan; uvijek postoji koliina nespretnosti, poevi od preferencije tekih materijala, kao to su elik, srebro, a posebno mesinga. U Amerivi kao i u Evropi art deco je brzo postao znak burnih dvadesetih, sa svojim elegantnim armom ali i dekadencijom. Oglaavanje, koje se razvilo sa ekonomskim bumom 1920. bio je ispunjen sa aerodinaminim, svjetlucavim kromom decoa. Oglaavanje se probudilo u prosperitetnim klasama drutva, posebno u gradovima, sa stalnom enjom za novim proizvodima, koja je stimulisala potranju i rastuu proizvodnju i prodaju. Ali odmah do bljetavog svijeta, bila je i Amerika siromatva. Siromatvo je bilo najvidljivije u predgraima koja su nastala kao nusproizvod brzog razvoja gradova, gdje su stotine hiljada useljenika i crnaca Amerike ivjeli u nadi za bolji ivot- esto uzalud. U Sjedinjenim Dravama, to je bila era zabrana, neasnog Al Caponea i mafije i rast filmske industrije u Hollywoodu, koji je izazvala evropska kinematografija, pa su napravili nove zvijezde zvunog filma polako zamijenjujui stare nijeme slike. Publika je voljela gledati Harolda Lloyda, koji istovremeno i komino i tragino, visi s nebodera, prestravljen ali jo uvijek duhovit sa fasade nebodera od ije visine dobijete vrtoglavicu, sa ulicom ispod njega sa bijelim vrpcama i automobilima, potpuno nesvjesni njegovog stanja, nastavljaju svoju utrku kao igrake.

William Alen. Chrysler Building, NewYork 1930 Bljetava igla zabodena u nebo New Yorka. Sa svojim elikom prekrivenim teleskopski uskom takom, ini se da Chrysler Building raste sama iz sebe. Bila je najvia zgrada na svijetu kada je podignuta, i danas ostaje najsimbolinija, reklama za nebodere, kao i za kompaniju koja ju je napravila. Tokovi i radijatori, maskote iz giganta auto industrije ukraavaju Art Deco fasadu zgrade visoke 319 m.

73

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (4)

Bum, koji je nadahnuo masivnu potranju za automobilima i u svom ranom stadiju bio sinonim za Henrya Forda, (iji je arhitekt bio Albert Khan), nastavio je svoj put sa automobilskom kompanijom Waltera P. Chryslera. Zgrada Chrysler je trebala biti vizualni izraz oigledne neograniene moi automobilskog magnata. Originalno, napravljen za drugog klijenta, 77 sprata visok neboder Williama Alena koji se izdizao 1000 stopa (319 m) prema nebu iznad New Yorka, ne samo da jedno vrijeme bio najvia zgrada na svijetu; takoe je postao ikona art decoa i bio je reproduciran hiljadu puta.

William Alen. Chrysler Building, NewYork 1930 : Ulazni hol i garaa

Na koliko neracionalne i tehniki sloene stvari su bili spremni arhitekti da bi napravili najviu zgradu na svijetu u New Yorku, ilustrirana je u prii o vrhu Chryslerovog tornja. U cilju da sprijei svoje suparnike da osvoje njemu toliko eljeni naslov graditelja najvie zgrade na svijetu, Alen je napravio sedam spratova visok toranj, koji je namjeravao ugraditi na vrh zgrade iznutra. U iznenadnom udarcu koji je ostavio bez aduta konkurenciju, usidrio je kompletan toranj u samo nekoliko sati na vrh zgrade. Zgrada Chryslera sa svojom najviom takom, je ustvari prekrasna teatralna kruna zgrade. Njegovi polukruni segmenti, smanjivanje veliina penjui se prema vrhu, kao teleskop, do take ubadanja neba, tako da se i danas ini da tei vie i vie u oblake. Trokutasti prozori u polukrunim segmentima daju dinaminu, zupastu kvalitetu, dramatinoj strukturi, koja moe biti dio filmskog seta kao to je vieno u vizionarskom klasiku Fritza Langa Metropolis. Na vrhu svega ovoga je delikatno obojen vrh tornja, koji je prekriven sa reflektirajuim, svjetlucavim elikom, i nudi neobian spektakl pod nonim osvjetljenjem. Kako bilo, zgrada Chryslera nije samo najvia konstrukcija na svijetu. Slui i kao divivska reklama za automobilsku kompaniju. Izvorne ratkape sa Chryslerovih automobila su koritene na fasadi, i velike maskote imitiraju gotike vodorige na uglovima zgrade. Ali to daje pomalo dekadentnu eleganciju kojom zgrada Chryslera nastavlja zraiti uprkos promjenama mode to joj daje jedinstven arm. Upravo ovaj arm mu osigurava vodeu ulogu meu mnogobrojnim neboderima u New Yorku, pa iako mu je Empire State Building preuzeo titulu najvie zgrade na svijetu nekoliko godina nakon njegove izgradnje. Zgrada je oborila sve shvatljive rekorde, a visina je bila jedan od njih, sa 381 m vie od 40 godina je bila najvia zgrada na svijetu. Empire State Building, koja sigurno nije arhitektura od koje zastaje dah, postala je sinonim ideje za neboder, to moe zahvaliti svom medijskom imidu. Iako je Empire State Building dominirao nebom nad New Yorkom, i dugo nakon to je izgubio titulu najvie zgrade na svijetu, zadrao je svoju poziciju zvijezde i turistike atrakcije, o mitu za koji je Hollywood odigrao vanu ulogu u kultivaciji i propagandi. Kakav film bi bio King Kong bez scena na vrhu tada najvie zgrade na svijetu? I danas zgrada igra vanu ulogu u mnogim filmovima. Odmah poslije njene konstrukcije ekonomska kriza okonala je borbu za obaranjem rekorda u visini. Ljudi su odustali od zgrada koje su bile simboline vie nego praktine.

74

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (4)

Shreve, Lamb & Harmon, Empire State Building, New York 1931 Zgrada u urbanom kontekstu, i nou (u pozadini je Chrysler Building)

Sa svojim donekle minkerskim efektima, Empire State Building je bio zadnji trzaj amerikog raznolikog Art Nouveau. To je bio amar upuen rastuoj ekonomskoj krizi u Americi 1920-ih godina, napraviti takvu zgradu koja e imati jak uticaj. U stvarnosti, bilo je jako teko nai ljude koji bi iznajmili urede jako dugo vremena i brzo je postala poznata poalica Empty State Building (Prazni State Building). Chrysler Building i Empire State Building bile su temeljne vizije amerikog sna predstavljene u kamenu, kao i MacGraw Building i Daily News Building. Raymond Hood se pokazao kao otvoren za formalni jezik evropske avan-garde. George Howe i William Lescaze su projektom nebodera za Philadelphia Saving Fund Society (PSFS) 1931.godine pokuali da sjedine zahtjeve evropskog modernizma i amerikih nebodera. Uski prozori, daju zgradi ritam prateim elementima, ovo sve donosi cjelinu u zanimljivu ravnoteu. Funkcionalnost, koja je bila vodei cilj PSFS zgrade, bila je jasno izraena u fasadi. Howe i Lescaze koristili su vrste materijale, osim za sprat sa mehanizacijom, koja je napravila jasnu podjelu meu fasadnoj kompoziciji.
George Howe and William Lescaze Philadelphia Savings Fund Society (PSFS) Philadelphia, Pennsylvania, 1926-32

75

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (4)

Ekononska depresija i New deal Kako je lomljiv bio teko steeni poslije ratni napredak 1920-ih, ne samo u Americi, bilo je jasno vieno u svjetskoj ekonomskoj krizi. irom svijeta, 1920. su bile i ekonomski i socijalno bile ples na vulkanu, hod po ici iznad ambisa bez sigurnosne mree i sigurnosnog konopca. Opasnost situacije je uhvaena na slikama Louisa W. Hina, koje dokumentiraju izgradnju Empire State Buildinga. Okruen, elinim nosaima i kablovima, eljezom i kranovima, graevinski radnici izgledaju kao da vise iznad grada, koji se rasteu ispod njih stotinama metara. inilo se da su ovjek i tehnologija napravili izazivaki pakt: jedan krivi pokret, jedan pogrean korak i harmonija bi se u trenutku sruila i bacio sve u ambis. Upravo to se i dogodilo 24.09. 1929. kada je berza na Wall Streetu, finansijskom sreditu New Yorka doivjela krah i pretvorila milionere u prosjake u samo nekoliko trenutaka. Uinci pada Wall Streeta osjetili su se svugdje u svijetu, i probudili nesigurnost krize, nezaposlenosti i inflacije, gdje su se poduzeli ogromni napori za borbu, da bi se poeli oporavljati. Ekonomska egzistencija radnika i srednje klase bila je ugroena, vodila je do politike radikalizacije, protiv koje u mnogim zemljama nije bilo mogue nai odgovarajue kontra mjere. Kratak poslije ratni procvat vodio je u depresiju, ples na vulkanu zavrio je u jesen. Razlog zbog kojih su graevinski poduhvati pravljenja Empire State Buildinga i posebno Rockfellerovog centra bili poduzeti u sred ekonomske i politike krize, bila je injenica da su bili planirani i poeti prije crnog petka, dana kada se saznalo za slom Wall Streeta, i temeljne promjene su bile napravljene u konceptu radi njihovog zavretka. U sluaju Rockfellerovog centra, postojalo je takoe i saznanje da uprkos svemu ima finansijera- Johna D. Rockfellera- u pozadini, koji je imao veliki i solidan fond kapitala. Planovi za Rockfellerov centar poeli su u kasnim 1920- im. Brojni arhitekti su na poetku bili angaovani na projektu, a jedan od njih je bio uspjeni Raymond Hood. Hood je bio odgovoran za stvarnu fokalnu taku ogromnog gradilita, 70 spratnu RCA zgradu. Sa pragovima sa strane, ona elegantno izranja izmeu brojnih niih zgrada koje je okruuju. Ovo je imalo razliite funkcije: Rockfellerov kompleks je bio prethodnik modernih medijskih centara -grad u gradu- ukljuujui i Radio City Music Hall koji je mogao ugostiti oko 6200 posjetilaca, i kino dvoranu za 3500 posjetilaca. Meutim dosta je vremena trebalo da se centar napravi, zavren je 1940. takoe slui i kao primjer da razjasni ozbiljne probleme sa kojima se jedan takav ozbiljan projekat susree u ekonomski tekim vremenima.

Reinhard and Hofmeister: Corbett Harrison and MacMurray: Hood and Fouilhoux, Rockefeller Center, NewYork 1931- 40 Centar u urbanom kontekstu i shema podzemnih veza u centru

76

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (4)

Ameriki milioner John D. Rockefeller bio je jedini ovjek koji se usudio u vrijeme svjetske ekonomske krize, naruiti ovaj gigantski projekat kao to je bio ovaj kompleks od 15 zgrada, ukljuujui i neboder (jo sedam zgrada je dodato 1973.) ovaj centar, uz poslovni dio, nudi irok izbor umjetnikih dogaaja i usluga za iru publiku i tei poboljanju kvaliteta ivota u centru New York-a.

Reinhard and Hofmeister: Corbett Harrison and MacMurray: Hood and Fouilhoux, Rockefeller Center. NewYork 1931- 40

Pod vodstvom predsjednika Franklina D. Roosevelta SAD se poele borbu protiv svjetske ekonomske krize 1933, koja je dovela do pada berze sa itavim katalogom nacionalnih mjera. Ovo su bile odluujue posljedice za ekonomiju, zajednicu i socijalnu cjelinu. Prevrat se krio u new dealu koji je predstavio Roosevelt. Srce ovog ekonomskog programa bio niz privrednih mjera namijenjenih borbi protiv nezaposlenosti u industriji kao i agrikulturi, dok je u isto vrijeme usmjeren na beskunike i gradska predgraa. Gigantski program rada bio je namijenjen za konstrukciju kanalnog sistema, ulica, pozorita, parkova i vrtova, kola, sudnica, gradskih vijenica i bolnica. Obzirom da je bilo dovoljno radnika, materijala i fondova za potporu, a nije bilo vremenskih ogranienja, najjednostavnija tehnologija i metode su upotrijebljene. Vani tehniki projekti kao to je izgradnja sistema sa 32 brane koju su vodili arhitekti i ininjeri Tennessee Valley Authority nisu samo napravili radna mjesta. Realizovani u naprednom i

77

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (4)

ambicioznom formalnom jeziku, izraavali su dinamini novi poetak i demonstrirali postepeni povratak nacionalnom samopouzdanju, poslije oka ekonomske krize. Mjere ekonomskog unapreenja koje je poduzeo Roosevelt, u new dealu takoe su imale efekat postavljanja temelja uspjenog uzleta Sjedinjenih Drava na poziciju vodee industrijske nacije poslije Drugog Svjetskog rata. Za prestine zgrade u drugu ruku tradicionalne forme klasicizma su preferirane, dajui poznatu sliku u ovim nesigurnim vremenima. Ali mnogi grandiozni projekti su ostali nerealizovani, kao na primjer Wright-ov projekat za Nationalnu kompaniju ivotnog osiguranja.

Frank Lloyd Wright: National Life Insurance Building, Design 1924-25.

78