Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.

godine (10)

RUENJE GRANICA 1980-1990

Vremena prije promjene Pokret koji je poeo ranih 1980-ih godina u Poljskoj kao buni protest radnika brodogradilita Lenin u Gdansku, koji je organizovao sindikalni pokret Solidarnost pod vodstvom Lech Walesa-a, kulminirao je 9. Novembra 1989. padom Berlinskog zida.

Berlinski zid nakon izgradnje 1961.godine, i 10. novembra 1989.godine

Izmeu ova dva dogaaja je decenija u kojoj se svijet poeo mijenjati u pravcu koji je individualac teko mogao primijetiti, ali je na kraju bilo primijeeno da ide u totalno novom pravcu. Pod Mikhail Gorbachev-om, voom tada svemone Komunistike partije, Sovjetski Savez je poeo izranjati iz perioda stagnacije pod Brezhnev-om u eru glasnost-i (otvorenosti) i perestrojk-e (transformacija). Nakon 80 godina diktature, komunistiki sistem u Rusiji je bio ekonomski na dnu. Odluna reforma iznutra vodila je ka izlasku iz stagnacije, a i radikalna reforma drutva je bila predstavljena. Demokratizacija, reforma pravnog sistema i deStaljinizacija su bili stubovi pokreta reformi. Nakon godina tlaenja i zatvora, Andrei Sakharov, fiziar, Nobelov laureat i otvoreni kritiar Sovjetskog sistema, je postao moralni autoritet. Ostali, kao to je dobitnik Nobelove nagrade za knjievnost, Aleksandr Solzhenitsyn, koji je bio lien dravljanstva zbog svog kritikog stava, su se vratili u svoju domovinu nakon mnogih godina nedobrovoljnog egzila. Zemlje koje su postale dijelom Sovjetskog bloka na kraju Drugog svjetskog rata i bile lanice Varavskog pakta su se razile raspadom SSSR-a. Poele su se mijenjati u manje vie demokratske zemlje, teak proces koji jo nije doao do kraja u 1990-im godinama. Svjetski poredak se poetkom 1980-ih godina jo inio dosta jasnim i nedvosmislenim: ovdje je bio Zapad, a tamo je bio Istok ovdje je bilo dobro, tamo je bilo loe. A onda se sve preko noi sruilo. Hladni rat, koji je svijet drao u ledenom zagrljaju od 1945.godine, se istopio, ostavljajui za sobom politiki i kulturni vakuum. Dok su Poljaci u 1980-im godinama ivjeli pod prijetnjom vojnog zakona, Istona Njemaka se borila sa oskudicom, a Rumuni gladovali pod diktaturom Ceausescu-a, u Zapadnoj Evropi i Sjevernoj Americi je nastupila euforina kultura proslave. Gdje god je bila neka istorijska godinjica, slavilo se s praskom. Sredinom 1980-ih godina, Evropski grad kulture sistem je zapoeo, uz izbor jednog grada za tu ulogu svake godine. Sveana luksuznost Charles Moore-a i Michael Graves-a kasnih 1970-ih godina arhitektura je otkrila svoj eho u promiljeno sveanom tonu 1980-ih godina.

165

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

Uspavani osjeajem sigurnosti proizvedenim izvanrednim blagostanjem, drutva su finansirala skoro neogranienu potronju, sa uvjerljivim rezultatima u smislu brojki zaposlenosti. inilo se da je na Zapadu stvarni drutveni problem ta uraditi sa nikad veim slobodnim vremenom. Postmodernizam je uskoro izgubio svoj sjaj, ali tendencija ka gradnji banaka u obliku palaa i preskupih visokih uredskih zgrada je ostala, ne samo u razvijajuim ekonomijama jugositone Azije od Bangkoka do Jakarte, nego i starom svijetu, od Pariza, Frankfurta, pa do Chicago-a. Iako su stubovi i zabati Postmodernizma izali iz mode za nekoliko godina, novi pravci u arhitekturi su poeli, uticaj klasinog modernizma se slomio i horizonti su bili otvoreni za razliite koncepte u arhitekturi. Muzejski doivljaj: objekti postaju dogaaji Nijedna druga kategorija graevine nije toliko indikativna za kulturu proslave i doivljaja koja se pojavila u 1980-im godinama kao muzeji, koji su se poeli dizati u u svim zemljama i gradovima. Muzej je postao hram kulture srednje klase u Evropi poetkom 19.stoljea, a na kraju 20.stoljea je smatran, u uslovima arhitekture, centralnom ulogom ne samo u prenosu umjetnosti i kulture, nego takoer i zadovoljstva uivanja u umjetnosti. Dok su cijene djela slikara kao to su Van Gogh, Impresionisti ili Picasso porasle do astronomskih visina, kultura izlobi, do tada nepoznat tip, se razvila u novi hram umjetnosti. Stotine hiljada posjetilaca su bili privueni gigantskim izlobama kao to su Duh vremena (Spirit of the age) ili Novi duh u slikarstvu (A new spirit in painting). Umjetnost je bila in, to je omoguilo muzejima unosnu prodaju proizvoda kao to su katalozi, posteri i razglednice.

Hans Hollein, Optinski Muzej, Abteiberg, glavni pogled (lijevo), i mali izlobeni prostor sa grupom skulptura od Giulio Paolini-a (ispod), Monchengladbach, 1972-82 Abteiberg muzej je obiljeio poetak cijele serije muzeja izgraenih u 1980-im godinama. Zahtjev je bio umjetnost kao doivljaj. S ciljem da zaobie kontadikcije izazvane smjetanjem velikog dogaaja u mali grad, austrijski arhitekta Hans Hollein je usvojio novi dizajnerski princip kolaa, postavljanjem kolekcije sastavljene od malih sekcija u mali neboder, jednu podzemnu kocku, jedanaest malih dvorana sa zupastim krovovima kao i razliite terase, i oblikovao ih od razliitih materijala kao to su bakar, elik, cigla i obini kamen. Na ovaj nain se muzej harmonino ukloa u okruenje malog grada i nudi odgovarajui prostor za svaki tip izlobe. Jo uvijek, uz svu kola arhitekturu, kod njega se i dalje lagano osjea kompromis i nedostatak volje.

Arhitekte su takoer poele shvaati da imaju priliku napraviti muzeje drugaijima od grandioznih ali u konanici praznih koljki za umjetnika djela to su do tada bili. Muzejske graevine su postale umjetnika djela same po sebi, i reflektirale su umjetnike ambicije arhitekata i onih koji su ih za te poslove angaovali. To je ve bio sluaj sa ambicioznim Guggenheim Muzejem od Frank Lloyd Wright-a u 1950-im godinama, i sa Piano-ovim Centre Pompidou u 1970-im godinama. Bez obzira na njihove razlike, muzeji imaju puno toga zajednikog: imaju atmosferu dobrodolice i stvaraju osjeaj svjetionika vremena, koji su nastavili privlaiti ogromne brojeve posjetilaca.

166

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

Prolost sadanjost budunost Da bi se shvatila ideja polova izmeu kojih je muzejska arhitektura kretala krajem 1970-ih godina treba samo pogledati dvije amerike zgrade. Sa jedne strane tu je dogradnja Nacionalne galerije umjetnosti (National Gallery of Arts) u Washington DC, koju je dizajnirao Ieoh Ming Pei, a zavrena je 1978.godine. Njen neobini trapezoidni oblik, koji se sastojao od dva trougla spojena zajedno, uslovljen dostupnim terenom, povezan sa njenom povrinom pokrivenom mramorom, daje joj upadljiv ali bezvremensku klasinu pojavu.

I.M. Pei: East Wing, National Gallery, Washington, DC, 1978

Getty Muzej u Malibu-u u California-i (1973), sa druge strane, je jedan od najranijih primjera Postmodernistikog arhitektonskog koncepta primijenjenog na zadatku zgrade muzeja. Uistinu je zgrada ostavljala ovjeka sa izmijeanim osjeajima, umjesto inspirirane moderne arhitekture kao to je ona od Wrigh-a, Rogers-a i Piano-a ili Pei-a, ono to je nastalo u Malibu-u je bila kopija vie nepostojeeg Villa dei Papyri u Herculaneumu-u u Italiji, ije je originalno gradilite bilo hiljadam kilomentara daleko.

Machado and Silvetti Associates: Getty Villa-Muzej, Malibu, lijevo je ulazni dio koji asocira na pristup arheolokim iskopinama

167

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

Nisu se samo kopije izgubljenih graevina prolosti koristile za muzeje, nego i graevinski materijal stvarnih istorijskih graevina. Otkrivanjem posebnog arma koji proizilazi iz neupotrebljivih industrijskih i transportnih zgrada, muzejske graevine su stekle cijelu novu arenu. Najbolji primjer stare eljeznike stanice kojoj je promijenjena namjena je muzej na Quai d'Orsay u Paris-u (koju su obnovili arhitekte Gae Aulenti i Italo Rota), koji od 1986.godine udomljuje najvrijednije kolekcije impresionistike umjetnosti u Francuskoj.

Gae Aulenti i Italo Rota: Quai d'Orsay, Paris, 1986.

1980-ih godina nastala je kompletna linija od dva kilomentra muzeja koji su se protezali du rijeke Majne u Frankfurtu: Muzej za Kunsthandwerk (Primijenjena umjetnost), koji je izmeu 1979. i 1985.godine izgradio jedan od najistaknutijih amerikih muzejskih arhitekata 20.stoljea, Richard Meier, sa svojim karakteristino isto bijelom fasadom, kao i Deutsche Architektur-Museum (Muzej njemake arhitekture), koji je izmeu 1979. i 1984.godine dizajnirao, i ostali, okupljajui nekoliko izvanrednih primjera moderne muzejske arhitekture na jednom malom prostoru.

Richard Meier Muzej za Kunsthandwerk (Primijenjena umjetnost), Frankfurt, 1985 (lijevo); Oswald Mathias Ungers Deutsche Architektur-Museum (Muzej njemake arhitekture),1984.

168

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

Umjetniko graenje za umjetnost Jednostavno se moe desiti da ambicije arhitekte da dizajnira muzej koji se takoer posmatra kao umjetniko djelo, nisu usklaene sa eljama umjetnika koji ele samo jednostavnu koljku u kojoj mogu izloiti svoje slike na odgovarajui nain. Ovo je sigiurno bio sluaj sa Abteiberg Optinski Muzej, koji je planirao i realizirao Hans Hollein izmeu 1972. i 1982.godine u Monchengladbach-u. Hollen-ova zgrada je bila preludij jedinstvenom talasu entuzijazma za dizajniranje muzeja koji je pomeo Njemaku u godinama koje su uslijedile. Od samog poetka Hollen-ova zgrada je podijelila kritike i posjetioce muzeja u dva tabora vatrene pristalice i estoke klevetnike. Umjesto dizajniranja jedne zgrade Hollein je dizajnirao muzejski pejza sa nekoliko dijelova, koji su se uklapali zajedno vie manje organski. Ova procedura je rezultirala vizualnim preobiljem razliitih oblika, smjetajui ne samo gradsku kolekciju, nego i putujue izlobe, biblioteke, sobe za dogaaje i predavanja, kao i kafie. Ovaj ukupni koncept bio je bez dvojbe potpuno nov za muzej. Ali Hollein je pronaao nain smjetanja svake funkcije u njeno vlastito podruje, svaka arhitektonska jedinica stajala je individualno u terasastom muzejskom okruenju. Odgovarajui razliitim upotrebama razliitih muzejskih podruja, koriteni su razliiti materijali po hijerarhiji kvalitete u zavisnosti od dijela zgrade o kojem se radilo, od cigle (relativno jeftin materijal) za terasasti pejza do klesanih kamenih ploa (velianstvena opcija) za ulazne stepenice. Metal, staklo i plastika su se takoer koristili. Jezik oblika u kojem su dijelovi zgrade izraeni je podsjetnik na to da se Hollein-ova arhitektura pojavila u doba Postmodernizma, kao npr. nain u kojem je jedno potpuno svjetovno mjesto, ulazni hodnik, obdareno dostojanstvom hrama. Igranje sa tradicionalnim modelima Postmodernizam! To je prva misao koja proe kroz glavu svakome ko gleda u Neue Wurttemburgische Staatsgalerie (1977-84), koju su izgradili James Stirling i Michael Wilford. Iako sredinja rotunda Staatsgalerie podsjea ovjeka na Karl Friedrich Schinkel-ov Altes Muzej, koji je sam bio posuen od Pantheon-a u Rimu, to je ustvari puno vie od kolekcije klasicistikih citata.

HansStadtisches (Abteiburg) Muzej, Mnchengladbach, Njemaka, 1972-78

Poto Hollein-ov muzej nije mogao izbjei odreenu lomljivost unato njegovim ambicioznim formalnim izborima, Stirling i Wilford su smjestili elemente razigranosti vie na prednji dio. Topli smei tonovi isklesanih kamenih ploa, sa kojima su fasade bile obloene, to je bilo u kontrastu sa svijetlo obojenim metalnim elementima u providnom krovu i ulazu, iji obli i mobilni oblici su u namjernom kontrastu sa rigidnou kamena.

169

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

Postoji slabi podsjetnik u takvim elementima na Sterling-ove korijene u Engleskom Brutalizmu. Razigranost je jak element i drugdje u Staatsgalerie: kao npr. Tuscan stubovi do pola zabijeni u pod, ili blokovi isklesanog kamena koji izgledaju kao da su otpali od fasade to podsjea ovjeka na romantine ruevine 18. i ranog 19.stoljea. Ali nisu samo u Njemakoj novi muzeji dosegli nove visine arhitektonske ambicije. Jedan od najvie osporavanih projekata u 1980-im godinama je bio projekat nadogradnje Louvre-a u Paris-u. Krilo nekadaanje francuske kraljevske palae, koje je nekad koristilo Ministarstvo finansija, moralo se premjestiti prije drastine reorganizacije neprocjenjivog sadraja Louvre-a, to je ukljuivalo i pripremu podzemnog pristupa kolekcijama.

Ieoh Ming Pei, Louvre, Entrance Pyramid, Paris, 1983-88. Dramatina promjena je bila zahtijevana, kao i kontinuitet. Louvre je trebao postati moderni muzej, 800 godina stara palaa kraljeva je trebala postati kua za narod. A istovremeno je graevina trebala ostati ono to jeste: spomenik slavne Francuske. I tako je mirni kinesko-ameriki arhitekta Ieoh Ming Pei prihvatio osni barokni projekt i izabrao oblik piramide, koji se smatrao geometrijskim simbolom grandioznosti jo od vremena antikih Egipana. Ali kako je mogao ponovno posvetiti spomenik kraljeva, dizajniran da uva ljude na distanci, da postane simbol demokratije? Pei je izabrao da napravi piramidu od stakla. Posjetilac ide kroz nju u pomone sobe ispod zemlje, a odatle u jedan od najvanijih muzeja svijeta.

Na trgu ispred Louvre-a nalazi se staklena piramida arhitekte Leoh Ming Pei-a, oblikovana kao one iz antikog Egipta, to daje intimnost masovnoj obnovi, koja ide uz ove znaajne upade u istorijsku grau vanog kompleksa kakav je Louvre. Staklena elegancija graevine, uvijek ivo opisivana kao super- ili ultra-moderna, je u svjesnom kontrastu sa baroknom teinom Louvre-a.

170

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

James Stirling majstor stilova Majstor stilova je bilo zaglavlje posmrtnice koju je Deutsche Bauzeitschrift dao britanskom arhitekti James Stirling-u (1926-92). Ali on je bio puno vie od dizajnera beskorisnih stubova i podjele zabata to ima tendenciju da bude izbaeno danas kao ale. Kao vodei protagonista Postmodernizma, on je pripremio teren za promjenu paradigme u arhitekturi 20.vijeka. Njegove zgrade su polemike protiv okotenog Modernizma. Teorije koje je razvio sa Kevin Lynch-om i Charles Moore-om dok je bio profesor na Yale Univerzitetu vodile su ponovnom razmatranju vrijednosti koje je Modernizam zanemarivao: veza sa istorijom i okruenjem zgrade, kao i mo arhitekture da napravi emotivno stanje. Ponovna ocjena je poela sa citatima ikona arhitektonske istorije. Izmeu 1959. I 1963.godine, puno prije nego je pojam Postmodernizam skovan, Stirling i James Gowan su dizajnirali Institut Ininjeringa na Leicester Univerzitetu. Obuhvatni oblik dijela zgrade u obliku tornja, sa svojom nosivom predavaonicom, izgleda kao savrena kopija slike, u to vrijeme mnogo reproducirane, Rusakovog radnikog kluba koji je dizajnirao ruski Konstruktivist Konstantin Melnikov u Moscow-i 1928.godine Stubovi sa glavninom u obliku zarubljene kupe koji su se prvi put pojavili na Olivetti zgradi u Milton Keynes-u u Engleskoj 1971.godine, to je postalo i zatitini znak firme, koju su Sir James Stirling i Michael Willford osnovali iste godine, moe se itati kao znatno pojednostavljen citat stubova u obliku gljive koje je dizajnirao Frank Lloyd Wright 1939.godine za sjedite Johnson Wax Kompanije u Racine-u, Wisconsin.

Stirling-ova Staatsgalerie u Stuttgart-u (1977-84) je skup istorijskih citata. Polikromatska zidana graevina odjekuje srednjovjekovnim crkvenim graevinama iz Pisa-e, a niz soba odgovara neoBaroknom apartmanu. Stirling sklapa Dekonstruktivistiki pokriveni ulaz, Gotske iljaste lukove, neodreena etalita sa stubovima, i Bauhaus detalji oko veze u obliku ruevine sa Schinkel-ovom rotundom u Altes Muzeju u Berlin-u, stvarajui raznolik i areni kola. U svom planu za Berlin Wissenschaftszentrum (Nauni Centar) Sir James je takoer sklopio skupa cijeli repertoar prototipova iz arhitektonske istorije: bazilika u obliku krsta, grka stoa, srednjevjekovni zvonik i antiki teatar. Za razliku od mnogih modernih muktaa Postmodernizma, Stirling nikad nije koristio druge stilove za njihovu vlastitu korist. Eksterijeri Wissenschaftszentrum, prepuni arhitektonskog znaenja, su u potpunosti ispunjeni utilitaristikim uredima. U bazilici Wissenschaftszentrum-a ustvari nije nita drugo smjeteno do toaleta i smjetaja za uvare. Stvarna poruka svijetlo plavo-roza prugaste zgrade je ista polemika protiv paradigme Modernizma: jedinstvo oblika i funkcije.

Stirling: Staatsgalerie, Stuttgart, 1977-84.

171

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

U projektu proirenja Tate Galerije u London-u 1985.godine, Stirling je kritikovao drugi ideal modernizma: pokazivanje konstrukcije. Fasada prikazuje mreu zidanih i malterisanih povrina, koji nemaju nikakve veze sa unutranjom konstrukcijom od armiranog betona. Poto su galerije unutra fokusirane na prikazivanje radova J.M.W-Turner-a u prirodnom svjetlu, s vanjske strane se pokuava uklopiti u zgrade u okruenju, umjerena ideja koju su sami sobom opsjednuti Modernisti uvijek zapostavljali. U isto vrijeme, jake boje i spaktakularan ulaz u Clore Wing privlae panju javnosti koja nikad ne bi bila postignuta samo sa slikama. Ova zabavna vrijednost je ideal koji su Modernisti uvijek odbacivali.

Stirling: Tate Galerije u London-u 1985.godine

Stirling je bio sklon povezivanju sa njegovim kljunim iskustvom, to je bila njegova posjeta Palladioevoj Villa Rotonda-i jo dok je bio student. Malter je opadao sa stubova. Neto to je pretendiralo da bude mermer pretvorilo se samo u ciglu. Ali hoe li to promijeniti arhitektonsku kvalitetu zgrade? Ovo posljednje je bilo neto o emu je Stirling uvijek vodio najvie rauna, to se moe vidjeti i u njegovoj posljednjoj zgradi, , za koju je partnerstvo Stirling i Willford takoer angaovalo usluge mladih berlinskih arhitekata Walter Nageli-a i Renzo Vallebouna. Snana zgrada je ustvari napravljena od velikog broja vrlo nzavisnih volumena koji se precizno uklapaju u vijugavu dolinu Pfieffewesen. Kompleks ne prikazuje samo nain na koji se plastine preraevine tamo prave, nego i nain na koji je sama graevina napravljena. Na primjer, betonski zid pokrivenog parkiralita koji se protee du zadnje strane gradilita, je ogrnut mjeavinom oblika, na takav nain da ak i u kompletiranom stanju fluidni karakter sirove grae ostaje prepoznatljiv.

Stirling i Willford: Braun tvornica, Melsungen, 1992.godine

Da bi bili sigurni tu su citati arhitektonske istorije u Melsungen-u, ali oni nikad nisu tu samo zbog njih samih, nego da stvore arhitektonske kvalitete. Proizvodna upa moe biti podsjetnik na Peter Behrenovu epohalnu AEG-Maschinenfabrik u Berlin-u, ali impresijom posmatraa dominira prekrasan pogled koji prua zakrivljeni graevinski otvor na pejza. Nopako okrenute zarubljene kupe koje podupiru administrativnu zgradu sigurno podsjeaju na Le Corbusier-a, ali iznad svega njihova poenta je distribucija snage van centra. Moe se napraviti lista bezbrojnih presedana za arene, kose prozorske dovratke, ali njihov glavni efekat jeste svjetlost koja dosee stolove uredskih radnika, inspiracijska fluidnost. Da li je ikada od jednog graevinskog zadatka, normalno tretiranog kao svakidanjeg, oteto toliko prostornih kvaliteta?

172

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

Racionalna tradicija u Italiji

Za razliku od povremeno nedvosmislenih vatrometa Postmodernizma i veoma ozbiljne razigranosti Dekonstruktivizma, postoji tradicija Racionalista. Prirodno, ni to nije ostalo netaknuto u revolucionarnom vihoru, koji je raistio svoj put kroz arhitekturu u 1970-im i 1980-im godinama. Ipak, racionalisti su koristili tu revoluciju na njihov vlastiti nain, i dalje se vrsto drei njihovih strogih koncepata graenja i grada, ukorijenjenih u kulturnoj i regionalnoj tradiciji. Nije iznenaenje da su prvi i najistaknutiji talijanski arhitekti, koji su ostali unutar tradicije, kao to su npr. oni koje je osnovao Terragni. Bilo je karakteristino za talijanske racionaliste 1920-ih i 1930-ih godina, za razliku od njihovih njemakih kolega koji su se obratili Neues Bauen-u posebno iz ideolokih razloga, da nisu vidjeli kontradikciju u kreativnoj interakciji i ukrtanje Modernizma i tradicije. Tako je racionalizam postao tradicionalna talijanska arhitektura 20.stoljea, koji je unato pristranosti koju su faisti imali prema monumentalnim graevinama, nastavio ouvan do danas. Od 1960.godine jedan od najistaknutijih predstavnika ovog arhitektonskog pravca je bio Aldo Rossi, ije zgrade su cijenjene irom svijeta dugi niz godina. Njegov rad ima i strog i monumentalni kvalitet, sa dekorativnim kao i razigranim elementima. Na ovaj nain njegove najfinije zgrade izgledaju kao da pruaju osjeaj atmosfere june piazza-e toplog i bezbrinog pazarnog dana. Rossi je 1969.godine je poeo dizajn Gallaratese stambene zgrade i arkade u Milanu, koji je konano zavren 1973.godine. Njegova radikalno smanjena fasada se sastoji od naizgled beskrajnih redova monotonih betonskih diskova sa jednoobraznim etvrtastim otvorima. On i Gianni Braghieri su 1971.godine pobijedili na nacionalnom takmienju za groblje San Cataldo-a u Modeni, koje su poeli graditi 1980.godine. Sjene praznih prozora bez stakla mrtvanice baene sa tekom junom svjetlou, prizivaju melankoliju slikara de Chirico-a. Isprepletenost razigranih i monumentalnih elemenata u Rossi-evom radu moe se jasno vidjeti kada ovjek uporedi obnovu i proirenje Hotel Duca u Milan-u (1988-9) sa apartmanskim zgradama koje je Rossi dizajnirao za IBA-u, Internationale Bauausstellung (Izloba graenja) u Berlin-u 1987.godine. Jasna artikulacija fasade u dojnjem dijelu Hotel Duca, koristei vertikalne trake fasade od kamenih kocki naglaene interventnim dijelovima od stakla, je ponovljena i u gornjim dijelovima zgrade. Ali ovdje je fasada jedinstveno crvena, probijena malim prozorima umjesto isklesanog kamena i stakla, kao protuudarac vertikalnom pravcu zgrade. Kao posljedica, gornji spratovi izgledaju kao da su oslonjeni sa znaajnom teinom na pilasterima tako im dajui izgled stubova. Rossi je iskoristio samo par metafora kako bi fasadi hotela dao veliku, formalnu raznolikost, s obzirom na injenicu da je kod rezeidencijalnog kompleksa u Berlinu bio puno ekspanzivniji. Ovdje takoer pronalazimo igranje razliitim graevinskim materijalima kao to su staklo i cigla. I moemo takoer primijetiti kako Rossi fasadi daje ravnoteu umetanjem horizontalne trake od razliito obojenog klinkera , to stvara kontrast sa vertikalnim naglaavanjima to je omogueno vertikalnim otvorima za stepenita, smjetenim u tornjevima, koji lagano vraaju unazad liniju zgrade. Ovi vertikalni otvori za stepenite su takoer pokriveni sa visokim dvovodnim krovom, vrstom karakteristinom za Berlin, tako mu dajui nestani element. Unato razliitim materijalima i nedvosmislenoj boji, osnovni oblici Rossi-evih zgrada su strogo pravolinijski. Oni takoer imaju i dodatnu crtu uklapanja istorijskih proporcija urbanih podruja, kao i koritenja domaih elemenata kao to je visoki dvovodni krov, koji ne samo da rui konture zgrade, nego moe biti shvaen kao citat. Ovo, ipak, nema nikakve istorijske konotacije, i nikako nije kopija naina koji se moe pronai na Moore-ovim ili Bofill-ovim zgradama, ali umjesto toga, ali u potpunosti odrava nezavisnost sadraja.

173

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

Sinteze prolosti i sadanjosti Jedan od osnovnih zadataka IBA-e Berlin, za koju je Rossi realizirao svoj projekat, je bila restauracija grada u vrijeme buenja nakon tete prouzrokovane Drugim svjetskim ratom. Ovaj problem nikako nije bio specifian za Berlin. U 1980-im godinama generalno je postojala vea svjesnost problema odnosa sa istorijskim okruenjem oko graevinskog gradilita, kao i sa samim zemljinim planom grada jedna od znaajnih prednosti Postmodernizma jeste ponovno buenje interesa za istorijske stilove gradnje. Ali arhitekte kao to je Rossi su u svojim teroijama o istorijskom znaaju gradova takoer osvrnuli i na mogunost budueg funkcionalnog razvoja. Dva grada, dva graevinska zadatka jo jasno istih oblika: glavni dio zgrade je okrenut prema ulici, artikulisana u osnovu, sredinu i krov, teka fasada, mreasti prozori. Zgrade u Berlinu i Milanu su prevodi teza koje je talijanski arhitekta Aldo Rossi formulisao poetkom 1966.godine u svojoj knjizi L'Architettura della Citta. U skladu s ovim grad je napravljen po univerzalno vaeem redu tipova zgrada, zato ne postoji potreba da se za svako doba izmilja nova arhitetktura; sve to je potrebno je da se racionalno interpretira tradicionalni kanon u svjetlu aktuelnih zahtjeva. Jedanaest godina poslije Rossi je napravio sljedeu analogiju izmeu arhitekture i urbanog planiranja.: Zgrada je reprodukcija grada. U ovim uslovima, svaki hodnik je ulica, svako unutranje dvorite trg. U mojim dizajnima stambenih objekata dovodim ih u vezu sa osnovnim tipovima ivotnog prostora, koji se razvija pravcem dugog procesa razvoja urbane arhitekture.

Aldo Rossi, Stambena zgrada, Kochstrasse, Meunarodna izloba graenja, Berlin, 1987 (gore) Hotel Duca, Milano, 1988-91 (lijevo)

Muzejske zgrade Carlo Scarpa-e iz 1960-ih godina su pokazale put, na impresivan nain, ka sredstvima sinteze starog i novog. Ali otada je prolo 20 godina, a oblici i zahtjevi arhitekture su se stvarno promijenili u tom vremenu. Ipak, unato svim tim promjenama osnovno pitanje je ostalo isto: da li jednostavno kopirati staro, ili dizajnirati neto novo u okruenju optereenom istorijom? Grad Venecija (Venice) nudi poseban primjer na ovom podruju. Grad na vodi je remek-djelo urbanog planiranja, i njegovi najvaniji spomenici su odgovornost energinog odjela posveenog ouvanju istorijskih spomenika. Jedan od nekoliko graevinskih projekata izvedenih u Veneciji u 1980-im godinama je bilo razvijanje stambenog prostora koje je poduzeo Vittorio Gregotti na prostoru Canareggio-a. Nekoliko faktora se mora uzeti u obzir u ovom projektu, od pozicije gradilita i postojeih zgrada, to bi trebalo biti mjerilo kod odreivanja veliine i proporcija svake nove zgrade izgraene u njemu, do specifinog istorijskog razvoja stambenih zgrada u Veneciji. Kao primjer, u Veneciji postoji tradicija odravanja razdvojenosti privatnog i javnog prostora zgrade, to znai da je imperativ da svaki stan ima svoj zasebni ulaz, i ne slue se to je drugdje uobiajeno komunalnim stepenicama.

174

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

Vittorio Gregotti: Stambeni objekti, Canareggio, Venecija, 1982.

Gregotti-eve zgrade, unato njihovom suzdranom aspektu, ne samo da se pokoravaju svim ovim specifinostima, nego jo koriste i racionalni i moderni jezik oblika koji se ne dodvorava istorijskom okruenju, nego pokazuje veliko potovanje prema njemu. stambenog prostora koje je poduzeo Vittorio Gregotti na prostoru Canareggio-a.Upotrebom dvovodnih krovova, drvenih loa i prozorskih okvira, Gregotti je usvojio elemente venecijanske arhitekture, ali istovremeno im je pruio savremenu pojavu. On je odolio iskuenju da svoje zgrade obdari lanom plemenitou upotrebom oblaganja korom, lunih prozora pod uticajem Gotike ili drugih motiva sa venecijanskih grandioznih kua, i takoer onih iskoritenih dekonstruktivnih neobinih efekata da uine zgradu primjetnijom ili znaajnijom na nain koji je proturjean njenoj jednostavnoj funkciji kao to je stambena zgrada.

Arhitektonski pejza sa planinama Racionalna arhitektura pojedinaca kao to su Aldo Rossi ili Vittorio Gregotti, i njihovi pokuaji da spoje tradiciju i savremene elemente, pali su na posebno plodnom tlu u talijansko-govornom kantonu Tessin u vicarskoj. Od pamtivijeka blaga klima i divni pejza oko vicarske sjeverne obale jezera Maggiore i oko jezera Lugano ine ovu regiju omiljenim podrujem za vile imunih. Posebno je od Drugog svjetskog rata jedinstveni pejza Tessin-a bio prenapuen modernim tipovima zgrada loe kvalitete potpuno standardne vrste, to je vodilo od kraja 1960-ih godina ka estokom prosvjedu arhitekata. Paralelno sa krizom klasinog Modernizma u 1960-im i 1970-im godinama, ovaj prostor je proizveo svoj vlastiti arhitektonski pravac: Tessin-ska kola, koja je odgovorna za brojne javne i privatne zgrade posljednjih godina. Oni su stavili monumentalnu arhitekturu umjesto standardne zgrade, ali su takoer uzeli u obzir prirodu pejzaa i individualne potrebe korisnika. Jedan od vodeih predstavnika Tessin-ske kole je Mario Botta, na poetku svoje karijere nije samo radio u uredu Louis I. Kahn-a, nego i sa najuticajnijim evropskim arhitektom vijeka, vicarcem Le Corbusier-om. Uticaj oba njegova mentora je jasan, posebno u Botta-inom ranom radu, kao to su njegove zgrade oslonjene na stubove, kao i u njegovoj upotrebi betona. To je mogue na podruju pojedinanih kua kojima je Botta dostigao najbolji rad, stalno nalazei nova, iznenaujua i spektakularna rjeenja, unato injenici da se u formalnim uslovima on openito ograniava na upotrebu osnovnih geometrijskih oblika kao to su krug, pravougaonik i kocka. Da ovo nikad nije rezultiralo standardnom kutijom u elemntu monumentalnosti je i mono, ali jo uvijek u ljudskim razmjerima. Njegova formalna sredstva su brojna, ali ih primjenjuje tedljivo. Botta izbjegava svaku prekomjernost, bez prenatrpanosti fasada on pojaava efekat razvijenih sredstava. Jedan od Botta-inih najljepih porodinih kua je ona u Vacallo-u. Trouglasta zgrada ima lijepo strukturiranu fasadu od cigle sa zadnje strane, titei je od okruenja. Sa strane okrenute dolini, meutim, zgrada izgleda upadljivo sa dva presjena luka. Ispred duplog luka se nalazi lagano zaobljena terasa, koja produava temu luka i iri je dalje na pejza okolo.
Mario Botta, porodina kua, Vacallo (vicarska), 1986-89 Fasada okrenuta dolini je otvorena; njena dva luka se isprepliu, a ispred se nalazi polukruna terasa. Kao i sve njegove zgrade ova vila kombinira skoro sakralne unutranje sobe sa prisnim poloajem u pejzau. Botta, postie ovaj efekat sa jasnim bezvremenskim geometrijskim oblicima. Rezultat je i dostojanstven i suptilan, zahvaljujui upotrebi cigle. Dok je zgrada gledana u cjelosti u potpunosti monumentalna, ljudska dimenzija nije izgubljena.

175

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

Japan - arhitektura kao meditacija

Zapadnjakog utjecaja u arhitekturi poeli su sa vojnim i trgovaki u vrijeme vesternizacije u doba cara Meija (1867-1912) to kasnmije dovodi do izgradnje novih vrsta zgrada kao to su kole, banke i hoteli.

Tokuma Katayama: Kyoto National Museum in Kyto, , 1895 (lijevo); i Kingo Tatsuno: Bank Japan-a, Tky, , 1896

Japanska vlada takoer je pozivala strane arhitekte da rade u Japanu. Godine 1920, grupa mladih arhitekata formirana prva organizacija modernistikog arhitekta. Oni su bili poznati kao Bunriha, doslovno "secesije grupe", inspirirana dijelom Beu secesioniste. Ove arhitekti su bili zabrinuti zbog oslanjanja na povijesnih stilova i ukras i umjesto toga potiu umjetnikog izraza. Crtali njihov utjecaj iz europskih kretanja poput ekspresionizma i Bauhausa i pomogao utrti put ka uvoenju Meunarodnog stila i Moderne.

Japan: view of Tokyo in the 1920s (lijevo) Frank Lloyd Wright: Yodok Guest House (1924)

Treba pomenuti i rad najutjecajnijeg amerikog arhitekte Frank Lloyd Wright koji je dizajnirao Imperial Hotel, Tokio (1913-1923) i, Velike promjerne u arhitekturi dopgodile su se nakon velikog zemljotrea u Tokiju 1923.godine.znaajnu ulogu imali su i arhitekti kji su radili u Europi, meu njima su i Kunio Maekawa i Junzo Sakakura koji su radili na Le Corbusier atelje u Parizu i Bunz Yamaguchi i Chikatada Kurata koji je radili sa Walter Gropius.

176

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

Potreba za obnovu Japanu nakon drugog svjetskog rata pokazala veliki poticaj za japansku arhitekturu, Sa uvoenjem zapadne tehnike gradnje, uvode se i novi materijali i konstrukcije koje se veoma razlikuju od tradicionalnih stilova. Veina zgrada prestala biti izgraen od drveta (koji je lako zapaljiv u sluaju potresa i bombardiranja racija), a umjesto interno bili izraeni od elika. Arhitekti aslijede meunarodne uticaje. Neboderi preplavljuju gradove, odraavajui ukupno asimilacije i transformacije suvremenog zapadnog oblika. Rasprostranjenog urbano planiranje i obnovu uvjetovano devastacija svjetskog rata su takve velike arhitekata kao Maekawa Kunio i Kenzo Tange. Maekawa, student svjetski poznati arhitekt Le Corbusier, proizveden temeljito meunarodni, funkcionalna suvremena djela.Tange, koji je radio na prvi za Maekawa, podrava ovaj koncept rano, ali je kasnije pala u skladu s postmodernizmom, to je kulminiralo u projekte poput spomenutog Tokyo Metropolitan zgrade vlade i Fuji TV zgrada. Oba arhitekta su znaajni za stvaranje Japanske estetske ideje u savremene zgrade, vraajui ih u prostorne koncepte i modularne proporcije tatami-ja (tkani tepisi), koristei teksturu oivjeti sveprisutan armirani beton i elik, te integrirali vrtove i skulpture u svoja arhitektonska rjeenja. Tange koristi konzolni princip stuba i grede sistem koji podsjea na drevne carske palae; stubobiljeje japanske tradicionalne monumentalne drvene konstrukcije-postao od temeljne vanosti za Tangeova ostvarenja. Glavni arhitekt 1970-ih i 1980-ih je bio Isozaki Arata, izvorno uenik i suradnik Tange-a, koji je takoer temelji svoj stil na tradiciji Le Corbusier, a zatim usmjerio svoju panju prema daljnjem istraivanju geometrijskih oblika i prostornih siluete. On je sintetizirana Zapadna visoke tehnologije zgrade koncepata s izrazito japanske prostorne, funkcionalne i dekorativne ideje za stvaranje modernog japanskom stilu.

Arata Isozaki: Klosteri u zraku (schema za moderni grad), 1963; Gunma Prefectural Museum of Modern Art, Takasaki City, Japan, 1970-74 (desno)

Arata Isozaki: Museum of Contemporary Art (MOCA), Los Angeles, California, 1986

177

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

Arata Isozaki: Zgrada Ochanomizu, 1984-87 Sjajna plava kocka nove Isozaki-ove Ochanomizu zgrade die se u namjernom kontrastu sa istrorijskim kompleksom zgrada koji je okruuje u sreditu Tokyo-a. Pored ureda, zgrada sadri i veliku javnu dvoranu, kao i sobu za komornu muziku. Fasada visoke zgrade, sa svojim mjestimino izrezbarenim etvrtastim prozorima uokvirenih svjetlijom bojom, i monumentalni otvori u obliku kolonade na zadnjem spratu, naglaavaju nezavisnost nove zgrade i takoer prave vezu sa istorijskim zgradama, ija autonomija ostaje ouvana.

Fumihiko Maki unosi nove ideje, na osnovu estetskih principa koji odraavaju budistike prostorne koncepte, u planiranje grada koje se temelje na naelu raslojavanja oko unutranjeg prostora, Japanski prostorni koncept koji je prilagoen urbano potrebama. On je takoer zagovarao upotrebu praznih ili otvoreni prostori, te fokusiranje otvorima na intimnoj vrt u prizemlju.

Fumihiko Maki: Spiral Building Minato, Tokyo, Japan, 1985

Novi val arhitekata u 1980 bili su pod utjecajem njegova dizajna, ili guranje kako bi produili svoje uravnoteen stil, esto u manirizam, ili reagiraju protiv njih. Vei broj avangardnih eksperimentalnih grupa bile su obuhvaene Novi val-om kasnih 1970-ih i 1980ih. Oni su ponovno ispitivali i promjene formalnih geometrijskih konstrukcija iz pokreta modernizma uvodei metafizike pojmove, proizvode i neke iznenaujue efekte iz mate u arhitektonskom dizajnu. Japanski arhitekti nisu bili samo vjeti praktiari u modernom idiomu, ali i obogaene postmodernog dizajna u svijetu s inovativnim prostorne percepcije, suptilna tekstura povrine, neobina uporaba industrijskih materijala, a razvijena svijest o ekolokim i topografskih problema.

178

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

Za razliku od ovih inovatora, eksperimentalni poetski minimalizam arhitekt Tadao Ando utjelovljen postmodernistiki je veoma uravnoteen i humanistiki. Ando je slijedio vrlo slian put u svojim zgradama, kao Botta je sa svojim seoskim kuama iz Tessin-a, i Gregotti sa svojim malim stambenim blokom u Canareggio-u u Veneciji, isprepleli su istorijske i savremene aspekte na promiljen nain, i naili na arhitektonska rjeenja najvee kvalitete. Ando je zgrada pod uvjetom raznih izvora svjetlosti, ukljuujui i opsenu upotrebu staklene opeke i otvaranje prostora za vanjski zrak. On je prilagoen unutarnji dvorita tradicionalnih Osaka kua na nove urbane arhitekture, koristei otvorene stubita i mostova kako bi se umanjio zapeaene atmosferu standardnih grada stana. On je takoer svjesno doveo u vezu principe tradicionalne arhitekture - japanske kue - koji moraju i veliinom i oblikom zadovoljiti sasvim drugaije zahtjeve njenih evropskih i amerikih duplikata. Iako Ando-ove zgrade na prvi pogled uopte ne djeluju kao da su nastale kao rezultat razmiljanja koje susojea sa kulturnom i istorijskom tradicijom, s druge strane izgleda mnogim posmatraima kao uznemirujue moderno. Razlog za ovo lei posebno u Ando-ovom omiljenom graevinskom materijalu, betonu, koji teko da je ijedan drugi arhitekta 20.stoljea, ak i Le Corbusier, znao tako perfektno upotrijebiti. Sa svojim strogim proporcijama, promiljenom upotrebom svjetla kako bi se naglasio osjeaj prostora i potpuno asketskom upotrebom materijala, Ando-ove zgrade izgledaju kao stvarno povezane sa Mies van der Rohe-ovom izrekom manje je vie. Ali u poreenju sa Ando-ovim zgradama, Mies van der Rohe-ove izgledaju skoro luksuzno opremljene: njihov skupi etvrtasti kamen, skupi uglaani mermer i fini elik izgledaju kao namjerno razmetanje. Ando nije koristio ovakve materijale, samo kombinaciju betona i staklenih cigli, i samo s tim je sposoban kreirati prostorne efekte koji kao u sluaju Ishihara kua od staklene cigle sa svojim svjetlucavim osvjetljenjem imaju skoro mistinu atmosferu. Ekstremno ogranien domet betonskih zavetaka koje je Ando razvio i hrapave povrine zidova daju njegovima zgradama veoma poseban izgled, kao npr. Kua Koshino u Ahiya-i, Hyogo, koja je izgraena u dva stadija: od 1979 do 1981, i od 1983. do 1984.godine. Ovdje postaje oigledno da Ando-ina arhitektura nije ukorijenjena samo u tradicionalnim japanskim kuama, nego je bili i pod jakim uticajem modernistike arhitekture. Dok plan gradilita zadrava kvalitet apstraktne kompozicije, dizajn interijera ima skoro klasini, ali jasan monumentalni ton. U svijetu preplavljenom bojom i bukom, Ando-ove zgrade imaju efekat smirivanja. Jednom kad se naviknete na jezik njegovih materijala, njegove simetrine fasade i unutranje prostore, biete nagraeni osjeajem meditativnog odmora. Ni zabavno dekonstruktivistiko naginjanje zidova Frank O. Gehry-a, niti Aldo Rossi-eve male gradske kue ne mogu privui takvu panju kao Ando-ove zgrade, koje se u poetku ine tako oskudne i suzdrane, ali su u stvarnosti vrlo izraajne.

Tadao Ando, Kua od staklene cigle (Ishihara kua), Tokyo, 1977-78 Zgrada je odvojena od okolnog svijeta irokim betonskim zidovima, tako kreirajui autonomno carstvo za njene stanovnike. Zidovi od staklene cigle stvaraju svijetli prostorni efekat unutra, koji reagira na svaku promjenu svjetla.

179

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

Tadao Ando, Koshino Kua, Ashiya, Hyogo, 1979-81 i 1983-84 Paralelni pravougaoni oblici od golog betona uklopljeni u pejza nacionalnog parka su majstorsko dostignue u postupanju sa arhainim prostornim oblikom. Ando je pronaao estetska sredstva prevazilaenja grubih materijala upotrebom otvora za svjetlosti velikih otvora na zidovima. Druga zgrada, takoer okrenuta od puta i izgraena dvije godine nakon prve, djelomino je pod zemljom, tako da unutranji prostori moraju biti osvjetljeni s gornje strane. Koshino Kua ekskluzivna privatna kua spaja formalni jezik Modernista i ljepotu japanskog pejzaa.

Tadao Ando, Kidosaki Kua, Tokyo, 1982-86 Ova kua sa trostrukom iskoritenosti je relativno velika za japanske standarde, i kombinira privatni i komunalni ivotni prostor. Izolirana je betonskim zidovima od okolnih ulica , a pristup je kroz kruni zid koji vodi pravo u srce dvospratne kue: kocku od 40 stopa (12 metara). Kao to je uobiajeno kod Ando-e, izbor oblika i materijala je ekstremno uzdran i na prvi pogled arhitektura izgleda strogo. Ali ako idete dalje, poinjete osjeati kako ovo uzdravanje oplemenjuje oblike i materijale. Percepcija posebnih atributa povrina je izotrena. Kao na apstraktnoj slici, nijanse boje i efekti svjetla se ujedinjuju kako bi ponudili jedinstven doivljaj prostora. Prozori sa velikim oknima uspostavljaju vezu sa spoljanosti, sa delikatnim ureenjem biljaka, dodatno pojaavajui doivljaj prostora.

Tadeo Ando: Church of the Light Ibaraki, Osaka, 1988

180

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

Kenzo Tange - predvodnik strukturalizma Najpoznatiji Japanski arhitekt Kenzo Tange ija Nacionalni Gimnazije (1964) za Olimpijske igre u Tokiju s naglaskom na kontrast i mijeanje stupova i zidova, i sa otvorenim krovovima koji podsjea na Tomoe (drevna spirala u obliku heraldikih simbola) su dramatina izvjea oblika i pokreta. Pored razvijenih traka Tokaido Express-a u Tokyo-u, stoje na uglasto oblikovanom dijelu zemlje koji se prostire na samo 189 kvadratnih metara, veoma visoki cilindar samo 8 metara poprene irine. Ovdje su smjeteni liftovi i servisne sobe; kompletno zastakljeni uredi su zalijepljeni sa strana. Iz tornja tri 14 spratova, izgraenih od betonskih prefabrikovanih dijelova. To je sjedite Shizuoka novinske i radio kompanije. Na prvi pogled iako samo na prvi pogled izgleda iznimno efikasan reklamno djelo. Dodatno, ovo je jedna od kljunih graevina Kenzo Tange-a. Tange je roen 1913.godine u Osaka-i, i njegov rad aplicira tradicionalnu japansku misao na graenje u duhu meunarodnog Modernizma. On se smatra vodeim pristalicom Strukturalizma, to se baziralo na njegovim teorijama o graenju i gradu, koji je on razvio radei kao profesor na Univerzitetu u Tokyo-u izmeu 1946. i 1972.godine. Najradikalniji plan grada ikad smiljen bio je plan za Tokyo koji je predstavio Kenzo Tange 1959.godine, koji je unaprijed pretpostavio gradsku strukturu koja se ne bazira na zgradama grada nego na njegovoj infrastrukturi. Njegov cilj je bio da pokae put za planski razvoj grada u metropolu od deset miliona. Gradovim ove veliine e imati potrebu da zadovolje funkcije koje su osnova ivota modernog drutva. Najvanija ideja je na poetku: budua funkcija, a ne sadanji oblik, treba biti poetna taka za planiranje grada. Prema Tange-u, glavna funkcija grada je komunikacija. Na kraju 1950-ih godina pod komunikacijom se podrazumijevalo kretanje. Tako je prvi dio plana za Tokyo bio plan za transport. Tange je bio ubijeen da grad kakav je sad sa svojim zgradama, ulicama i trgovima, ne ostavlja dovoljno prostora za sve obimnije kretanje koje se razvija u njemu. Zbog toga grad mora razviti novu strukturu za novu mobilnost. Mi predlaemo jednu osu za grad koja e zamijeniti sadanji centar grada, i koja e se iriti korak po korak preko cijelog Tokyo-skog zaljeva. Po ovoj liniji komunikacija se moe obaviti u najkraem vremenu. Nema jednostavnije ili bre mogunosti.

Tange: Kurashiki Town Hall, 1960

181

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

Tange je predloio da objesi autoputeve za novi grad 40 metara visoko u zrak iznad Starog grada i zaljeva. Tlo bi bilo u potpusnosti otvoreno, jedini otvoreni prostor. Saobraaj ne bi mogao nikako ometati privatne ivote ljudi. Poetna taka urbane mree je bio niz pristupnih nebodera visine od 150 do 200 metara razmaknuti po 200 metara. Ovo bi mogli biti ogranci sistema gradskog saobraaja i predvorje za zgrade, koji obezbjeuje vertikalni pristup, instalacije, cijevi za vodu i kablove za elektrinu energiju. Platforme na kojima bi ljudi ivjeli i radili nestale bi izmeu tornjeva. Poto bi okvir bio krut - nepromjeniva struktura platforme bi trebale biti prilagodljive svim tipovima funkcija, kako bi mogle odgovoriti promjenjivim potrebama njihovih korisnika.

Tange: Olympic Gymnasium, Tokijo, Japan, 1961-64

Takvi planovi su bili daleko od rijetkih krajem 1950-ih godina. Ali s obzirom na injenicu da su u Braziliji, na primjer, neto staromodniji ploasti neboderi ko-egzistiraju sa modernim transportnim sistemom, Tange je mogao prevesti svoju emu funkcija u razumljiv plan grada, razraen do najsitnijih arhitektonskih detalja. On je arhitekta koji nikada nije posmatrao urbano planiranje odvojeno od arhitekture. Tange-ove ideje su uticale na urbaniste irom svijeta, posebno na Herman Hertzberger-a i Strukturaliste iz Holandije. U kasnijim radovima, Tange je prilagodio oblik njegovih zgrada postmodernistikom duhu tog vremena, jo uvijek ostajui vjeran svojim namjerama. Njegov zadnji veliki projekt, gradska dvorana Tokija (1986-91) na prvi pogled izgleda kao katedrala u obliku nebodera. I ovdje je jo uvijek, kompleks trasiran oko gradskog foruma, ima rampe koje prolaze kroz njega i lebdi iznad autoputa koji je sam podignut na stubove. On je gradio na stubovima i prije 40 godina u svom prvom dizajnu, za Mirovni Centar u Hiroshima-i (1949-56) i svou vlastitu kuu u Tokyo-u (1951-53). Velika soba koja formira gornji sprat njegove kue nema odreene funkcije. Moe biti podijeljena na tri sa kliznim vratima, u skladu sa potrebama stanovnika.

182

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (10)

Tange: Spomenik mira i muzej Hiroshima, Japan, 1949-55

Kua otkriva drugi veliki izvor arhitektove inspiracije: tradicionalni nain graenja. Na CIAM kongresu 1959.godine u Otterlo-u, Tange je usporedio ulogu tradicije sa sljedeim: katalizator koji izaziva i potpomae reakciju, ali vie nije prepoznatljiv u krajnjem rezultatu. Tako Tange nije jednostavno usvojio oblike tradicionalnih japanskih kua, nego i nain na koji su izgraene sa drvenim skeletom. On je izgradio zgradu administracije za oblast prefekture Takmatsu (1955-58) od armiranog betona, materijal ija je stabilnost slina onoj od drveta. Vizualno je dosta slian projektu za jednu poslovnu zgradu od armiranog betona koju je Mies van der Rohe napravio 1922.godine. Ali s obzirom na injenicu da je Mies kao Evropljanin morao ponovno izmisliti vidljivu konstrukciju, Tange je trebao jedino slijediti japansku tradiciju. Sredinom 1950-ih godina Tange je napisao knjigu koja velia Ise hram kao prototip japanske arhitekture. 1964.godine on je ponovno interpretirao krovove hramova usmjerene prema gore, koji su se originalno razvili od atora, za dvije olimpijske arene u Tokyo-u. Kabal je zategnut u obliku parabole izmeu dva jarbola, a iznad toga visi elina mrea koja podupire krovni pokriva. Sakralni efekat unutranjeg prostora u hramu je tako pretvoren u zgradu koja u dananjem kontekstu ima jednako religiozni karakter.

Tange: Plan za proirenje Tokija, 1960

183