Agresiviteti Njerezon dhe Psikologjia Ligjore (Kriminologjia-Psikologjia sociale-stigmatizimi)

Teorit kriminologjike t sjelljes kriminale. Disa kuptime baz rreth agresivitetit. Agresiviteti, stigmat dhe dhuna n shoqri.

1. Teorit kriminologjike T sjelljes kriminale.

Gjat gjith historis s shoqris njerzore ka pasur nj vmendje t veant dhe shtja e formimit t natyrs apo shfaqjes s sjelljes kriminale n qeniet humane. Kshtu, ndonse ende psikologji e viktimave mund t mos jet nj fush e eksplouar sa dhe si duhet, prkundrazi, nuk mund t thuhet e njjta gj edhe pr psikologjin e krimit. Ndr shekuj njerzit jan prpjekur t kuptojn si funksionin nj mendje kriminale, e bn njeriun kriminel, a ka kriminaliteti ndonj shkak t veant dhe nse po, a mundet q ky shkak t eliminohet dhe, pr pasoj, kriminaliteti t parandalohet? Shohim n vazhdim pes shpjegime teorike, q rreken tu japin nj lloj prgjigje pyetjeve t msiprme: S pari shohim pozitivizimin biologjik. Gjat shek. 19 ekzistonte ideja se kriminaliteti ishte dika thelbsore n natyrn eindividve t caktuar, pra ai nuk ishte rezultat i faktorve social ose pabarazis sociale, por, posarisht, produkt i inferioritetit biologjik t individit t veant. Nj teori e till u themelua nga ezare Lombrozo, q u b i njohur sidomos me nocionin e kriminelit atavistik, t cilt prmbanin elemente q nuk kishin evoluar si duhet. Kjo bri q krimineli t shihej sikur lindte i till, pr shkak se kishte mbetur n nj stad m t hershm zhvillimi se sa menduria moderne. N fakt, nocioni i atavizmit ishte sugjeruar m par nga arl Darvini, sipas t cilit, tek nj lloj i caktuar njerzish, disa nga dispozitat m t kqija, pa ndonj shkak t caktuar, shfaqeshin n hierarkin gjenealogjike t familjes. Ato mund t jen nj kthim mbrapa, n nj stadet m t egra, nga i cili normalisht, kemi lvizur prej disa brezash.

N kt sfond teorik, Lombrozo pretendonte se kish zbuluar sekretin e kriminalitetit. Ai besonte se karakteret atavisitike t kriminelit ishin nj form q mund t njihej mbi bazn e disa karakteristikave t veanta, ku mes t tjerash ai prfshinte daljen anormale t dhmbve, thithka t mdha t gjoksit, gishtat e mdhenj t kmbve, apo gishta t teprt, vesh t mdhenj, defektet n sy dhe asimetri t tyre. N testim e sipr Lombrozo krahasoi nj grup kriminelsh t njohur t kohs me nj grup ushtarsh dhe gjeti ndryshime domethnse n seciln nga kto karakteristika. S bashku me darvinizmin, teoria e Lombrozos mbajti nj pesh t madhe shpjeguese pr kohn, megjithse u prball fort me kriticizmin e kohs dhe trysnis pr t hequr dor nga studimet e tij. Por, n prgjithsi, ideja m e prhapur pr kohn ishte se kriminaliteti prfaqsonte vese nj anomali fizike dhe biologjike, megjithse teoricien t ndryshm i jan rikthyer ksaj ideje edhe n koht e m vonshme. Fjala kriminel, n kt vshtrim prfaqsonte thjesht nj etiketim i vendosur pr nj sjellje q dilte tej mureve t pranimit dhe pikrisht kjo sjellje devijante u b objekt studimi. S dyti jan teorit e personalitetit me prfaqsues kryesor Aisenk-u (Eysenck), sipas t cilit krimi mund t shpjegohet prmes kombinimit t faktorve biologjik dhe atyre individual, t cilat, sipas tij, udhheqin drejt paaftsis individuale apo dshtimit t prpjekjeve pr t ndjekur rregullat. Sipas Aisenk-ut ka disa tipa personaliteti q priren drejt krimit, ai i karakterizon ata si nurotik ekstravers, duke u prjashtuar atyre mundsin e pranimit pr t ndjekur rregullat

thelbsore t sjelljes. Ata jan impulsiv, dhe priren drejt sjelljeve antisociale. Midis tyre veohen psikotikt, tipar dallues i personalitetit t t cilve sht sjellja agresive dhe jo personale, e lidhur me tendencat kriminale. S treti jan teorit psikoanalitike. Kjo shkoll thekson tendencn e pavetdijshme t fmijve t motivuar nga knaqsiae smundjeve dhe impulsive vet shkatrruese. Kshtu shpjegohen edhe sjelljet kriminale t t rriturve, t trashguara nga fmijria. Ideja sht q fmija, normalisht, shoqrizohet duke u distancuar nga disa sjellje impulsive dhe n ktproces ata bjn edhe zhvillimin e subkoshiencs s tyre. Suksesi i shoqrizimit varet nga suksesi i marrdhnieve prind-fmij dhe nse krijohet ndonj arje mes tyre, ather superegoja e fmijs mund t mos zhvillohet plotsisht, duke mos funksionuar si duhet pr kontrollin e impulsive antisociale. Nj arje e till mund t rezultoj me mungesn e ndjenjs s fajit, gj q inkurajon vazhdimisht avancimin n sjelljet deviante. Nj shpjegim tjetr pr sjelljet deviante, q shihet edhe si nn shtje e teoris psikoanaliste, sugjeron se arja elidhjes prind-fmij n vitet e hershme t jets mund t oj n sjellje deviante t vonuara. Kshtu, fmija ruan m von nj paaftsi pr zhvillim t marrdhnieve t qndrueshme, t plotsuara dhe domethnse. Por, nj nga kritikat e saj kundrshton pretendimin e ksaj teorie, sipas t cilit femrat kan nj zhvillim m t pakt t superegos, krahasuar memeshkujt. Nse kjo do ishte e vrtet ather do ndodhte q femrat t kryenin m shum krime se meshkujt,

por t dhnat kurdoher kan treguar t kundrtn S katrti teoria e t msuarit social. Megjithse teorit psikosanalitike njihen pr prdorimin e tyre t gjer, shpjegimet esaj rreth konflikteve t pa ndrgjegjshme t fmijris, nuk kan rezultuar gjithnj t suksesshm pr shpjegimin esjelljes kriminale. Teoria sociale e t msuarit e identifikon kt sjellje si nj fenomen t msuar, ose si nj dshtim n procesin e shoqrizimit, q drejton sjelljen humane. Kshtu, individi q mson sjelljet e paprshtatshme, sipas ksaj teorie, i shoqron kto me frik dhe ankth, por tek e fundit, procesi i prvetsimit t sjelljes kriminale nuk ndryshon nga t msuarit e sjelljeve t tjera. Kjo ilustrohet m s miri me teorin e shoqrizimit t diferencuar. Ajo thekson q sjellja kriminale sht e msuar, sidomos, gjat shoqrizimit me njerzit e tjer. Madje, pjesa m e madhe e ktij lloj t msuari realizohet brenda grupeve t mbyllura, ku prfshihen teknikat e orientimit kriminal jasht ktyre mjediseve, teknika kto q rezultojn t efektshme n qndrimet e specifikuara dhe ndihmojn n drejtim t kryerjes s veprave kriminale. Prvojat prmes t cilave msohen sjelljet, pra edhe ato kriminale, ose shoqrimi i diferencuar, ndryshojn tek nga individi n individ, si nga rndsia dhe frekuenca e efektivitetit t tyre. Teoria sociale e t msuarit argumenton, gjithashtu, se karakteret q prfshihen n sjellje kriminale kan forc sociale t spikatur q, jo vetm i motivon pr kto sjellje, por prek dhe sjellje e besime t tjera. Po kshtu, kjo teori v n dukje roline shprblimit dhe dnimit, duke shfaqur konsiderata pr t msuarin prmes imitimit ose

vzhgimit t sjelljes s t tjerve S pesti biokimia dhe neurologjia. Nga fusha e biokimis funksionojn nj numr teorish dhe idesh t ndryshme, q prpiqe t sjellin argumente pr origjinn biokimike t sjelljes kriminale. Krkimet e sotme, megjithse jo n form prfundimtare, kan treguar se shtysa t sjelljeve kriminale jan edhe faktort biokimik dhe neurologjik. Kushte t tilla, si alergjia ose shqetsimet neurologjike, dietat dhe hipoglicemia, mund t konsiderohen si faktor me ndikim n funksionin e trurit dhe ky i fundit, me kontribute sinjifikative n sjelljet kriminale. 2. Disa kuptime baz rreth agresivitetit. do dit njerzit jan t ekspozuar ndaj rrezikut t agresivitetit si viktima, apo dshmitar t nj dhune, qoft dhe si dshmitar t asaj q servirin rndom gazetat, radiot dhe TV. Sa m e bujshme t jet ngjarja aq m shum pyesim veten: pse ndodhi, i shtyn kta njerz t fyejn, t krcnojn, t rrahin, torturojn ose vrasin tjetrin? Nuk sht thjesht kurioziteti, por ne krkojm t zbulojm shkaqet, ngaq mendojm se kshtu mund t kontrollojm ose parandalojm sjelljet agresive. Dhe n fakt, me nuhatje ose me parandjenj, njerzit jan n gjendje t dallojn sjelljen agresive, nga ato q nuk jan t tilla. Psikologt social jan n krkim t nj prkufizimi pr agresivitetin, i cili t mundsoj dallimin e qart t tij nga veprimet q nuk jan agresive. Nj prkufizim i till q i prafrohet ktij qllimi do i quante sjelljet agresive si veprime q iniciohen nga qllime paraprake pr t dmtuar ose fyer nj person tjetr. Komponentt prbrs t ktij

prkufizimi, sipas Berkowirz 1981, jan veprimiqllim-dmtimi/fyerja. Kshtu, veprimi duhet sepse, bie fjala, kur dikush ndjen urrejtje ndrsa mendon pr padronin, ose fantazon si t vras kundrshtarin e tij, ende nuk sht arritur n nivelin e sjelljes agresive. Edhe qllimi gjithashtu duhet t jet prezent, sepse ne do quajm agresiv jo t gjith ata q na shkaktojn dm, por vetm kur kan si qllim nj gj t till. P.sh.,dentisti, ose kalimtari q na pengon pa dashje, megjithse na shkaktojn dhimbje, nuk jan agresiv. Agresiviteti nuk ndodh aksidentalisht, por gjithnj sht i qllimshm. Sa pr fyerjen ose dmtimin, si element i prkufizimit m sipr, mund t themi se, nse t ndihmuarit e tjetrit sht nj veprim pro social, agresiviteti merret si veprim antisocial, sepse e dmton ose e fyen tjetrin. Kjo mund t prfshij dmtime fizike, kur dikush sulmohet, dhunohet, ose vritet, si dhe fyerje ose dmtime psikologjike, kur dikush krcnohet, izolohet ose dbohet. Por jan dhe reagimet e viktimave ato q ndikojn n ndarjen e sjelljes agresive nga ajo q sshte till. Kshtu, nse dikush knaqet nga dhimbja, ather ky mazohist nuk sht objekt i agresivitetit. Vetm kur viktimaprfshihet pa dshir n nj ndrveprim q shkakton dmtim (dhimbje fizike ose psikike) dhe prpiqet tu shmanget pasojave, vetm ather kemi veprime agresive ndaj tij. N kt kontekst, mund t themi se veprime agresive kryhen jo vetm ai q sulmon por edhe personi q mbrohet ose mbron t tjert, sepse veprime t tilla i prmbajn t tre elementete sjelljes agresive. Tipat e agresivitetit jan irritues,

instrumentale, legjitime/ilegjitime dhe tipi i dhuns. I shohim me radh kto katr tipa: I pari, tipi irritues ka t bj me rastet kur ai nxitet nga zemrimi dhe stresi, p.sh., nj lojtar q po humb lojn se kontrollon dot veten dhe e qllon kundrshtarin. Kjo quhet agresivitet irritues ose zemrim impulsiv. I dyti, instrumental, sht ather kur lojtari vepron me qllim paraprak pr t dmtuar kundrshtarin, duke instrumentalizuar agresivitetin. I tretisht agresiviteti legjitim, p.sh., kur polici godet kriminelin, ose viktima kundrvepron pr tu mbrojtur, etj., Sipas prkufizimit edhe kto jan sjellje agresive se kan qllim dmtimin E tjetrit, por jan dhe legjitime, pra t pranuara ligjrisht, pasi kushtzohen nga roli q kan dhe nevoja pr tu mbrojtur nga situata e rrezikshme. e katrta sht dhunasi tip ose form e agresivitetit q ndryshon n vartsi t situats. Kshtu, p.sh., spektatort shtyjn n stadium, nna trheq me forc djalin q i mbeten syt tek vitrina e dyqanit t mblsirave etj. Kto jan forma t zakonshme dhune t jets sociale, por q mbeten jasht kufijve t prkufizimit m sipr pr agresivitetin. Megjithat, ndrveprimi social prfshin nj larmi veprimesh m t dhunshme, p.sh., dhunn kriminale, q konsiston n kryerjen e veprimeve t dmshme e t paligjshme, si rrahje, dhunim, vrasje, vetvrasje etj. Koht e fundit opinioni i gjer shoqror sht br tepr i ndjeshm edhe ndaj dhuns n familje, si abuzimet me fmijt, dhuna bashkshortore, etj. Nj form tjetr sht dhuna kolektive e kryer nga grupe t caktuara si gangstert, vjedhsit, etj, dhun q, n disa raste, merr forma t organizuara, skajore, deri n luftra t nj shteti ndaj integritetit territorial,

sovranitetit dhe pavarsispolitike t nj shteti tjetr. Vzhgimet tregojn se prirja e sotme n bot sht rritja e numri t dhunimeve dhe krimeve. Nj pikpamje t origjins, historia tregon se njeriu lind dhe vdes s bashku me agresivitetin. Llogariten rreth 5600 luftra t zhvilluara vitet e fundit, mesatarisht 2,6 luftra botrore n vit, me nj total prej 14.500 luftrash gjat gjith historis s njerzimit. Ndrsa nga viti 1820-1945 jan vrar nga dhuna rreth 56 milion njerz. Lind pyetja, pse njerzit t jen agresiv? Prgjigjet jan dhn kryesisht n dy mnyra: e para me prfaqsues T. Hobsin E shek XVII q argumenton se njerzit jan krijesa natyrore vicioze, q ai i quante home lupus = njeriu-ujk. Ai besonte q ne do e vrisnim shum shpejt njeri tjetrin nse nuk na frenon civilizimi. e dyta, mbshtetet n teorin e Xh. Lokut t fabula rasa, sipas t cilit ne lindim me nj mendje t paprpunuar, ku mund t shkruhet apo t futet do gj. Pra, q nga lindja, njeriu sht si nj pllak dylli ku prvoja le prshtypjet e saj, pra msohemi t bhemi dhe agresor. 2.1 Teorit mbi agresivitetin njerzor. Mbi bazn e ktyre dy drejtimeve filozofike jan zhvilluar edhe shum teori pr shpjegimin e agresivitetit. Shohim, n vazhdim ato m kryesoret. S pari modeli psikoanalitik i Z. Frojdit. Sipas ktij modeli, tek njeriu ekziston ndjenja e armiqsis q buron nga forcat dinamike psikologjike, t ardhura nga pavetdija. Ajo sht nj

pjes e mendje q drejton aktivisht veprime dhe mendime, por q mbetet e fshehur nga ndjesit e vetdijes. Frojdi mendonte se ka shum instinkte t lidhura me pavetdije, por dy jan m t rndsishmet: erosi & thanatosi. I pari i shtyn njerzit drejt knaqsis fizike, si shtseksi, ndrsa i dyti, sht instinkt i vdekjes q shtyn drejt shkatrrimit e dhuns. Kshtu, del q agresiviteti t jet pasoj e nj lloj armiqsie t thell q kan njerzit, qysh n fillimet e jets s tyre, ndaj autoritetit. Prandaj, kur t tjerat na thon t bjm dika, na duket se ata synojn t na kontrollojn dhe t na imponohen, ka na shtyn tu rezistojm prmes sjelljeve agresive, ndoshta me, por jo rrall edhe pa vetdije. Forjdi e shpjegon kt lloj armiqsie me prvojn e fmijris q prfshin marrdhniet me prindrit tan (Frojd 1961). Ai i mendon impulset armiqsore me terma hidraulike, pra agresiviteti ngjitet n pavetdije, sikundr dhe rrymat e ujit (ose avujve t nxeht) n nj kaldaj. Kur kjo rrym psikologjike sht me tepric, ather dhe presioni n sistem do rritet, duke shkaktuar rregullime psikologjike. Prandaj njerzit e shndetshm dhe normal e shkarkojn kt lloj instinktiagresiv nprmjet procesit q Frojdi e quan katharsis, nj rrug e s cils sht agresiviteti i hapur. Shtysat agresive lirohen sikundr lirohen edhe energjit seksuale t grumbulluara, pra tensioni seksual lirohet prmes agresivitetit n fjal. Sipas Frojdit, edhe sjellja agresive q rrjedh nga energjit shkatrruese e pakson tensionine krijuar. Kur ai drejtohet jasht vetes, katharsisi prfshin dmtime t t tjerve, kur

orientohet ndaj vetes sjell dmtime t saj, prmes depresionit, vetvrasjes, mazohizmit etj. Por instinktet agresive mund t zhvendosen ose ridrejtohen edhe n kanale m t pranueshme, p.sh., n nivel t pavetdijshm mund t jemi zemruar me profesorin ose shefin, por nuk e shprehim kt armiqsi duke i sulmuar ata verbalisht ose fizikisht. Ne e zhvendosim armiqsin tek nj person i afrt, ku nuk humbasim shum me an t ksajsjellje, si p.sh., nj i dashur , babai, nna, shoku etj. Frojdi mendon se pa kt zhvendosje dhe pa vetkontroll, ne do ishin qenie shum m t dhunshme nga sa jemi n fakt. S dyti perspektiva etologjike. Frojdi i shpjegon veprimet e dhunshme me impulset agresive t pavetdijshme, por etologjia, nj deg e biologjis, studion posarisht sjelljen e kafshve n mjedisin e tyre natyror, duke ofruar nj tjetr perspektive interesante pr shpjegimin e agresivitetit. Kur zogjt ndrtojn fole, rosat ndjekin nn e tyre, macja ha miun etj, t gjitha kto veprojn sipas nj rregulli q kushtzohet nga sinjalet e mjedisit. Sipas Konrad Lorenc (1966) shum sjellje, prfshi dhe ato agresive, jan instiktive. Sikundr dhe Frojdi, ai mendon q instinktet e agresivitetit grumbullohen tek njerzit, sikundr edhe tek kafsht. Ato lirohen kur presioni rritet shum, vese jan ngacmimet e mjedisit ato q ndikojn n kt lirim energjish, p.sh.,dhunimi i territorit apo i shtpis, dmtimi i makins apo futja n oborrin e shtpis, ndoshta do t mjaftonin pr t liruar agresivitet njerzor. Pyetja e natyrshme q lind n kontekstin e ktij

shpjegimi sht se pse disa kafsh jan programuar gjenetikisht t jen agresive? Etologt mendoj se ky sht nj reagim i lart adaptues n shum specie. Pra, kafsht m t forta dhe m agresive, zn pozitn m t lart n hierarkin e grupit. Aftsit e tyre pr t kontrolluar ushqimin, ujin, strehimin, territorin dhe partnert, u shton shanset pr t mbijetuar. Gjithashtu agresiviteti parandalon dhe mbipopullimin, duke ruajtur niveline rezervave natyrore t ushqimit dhe duke siguruar mbrojtjen e t vegjlve. Lorenc mendon se seleksionimi natyral do sillte shuarjen e t gjitha specieve agresive, nse ai do t ishte i dmshm. Por, prania tepr e shpesht e agresivitetit n botn e kafshve, dshmon pr vlern prshtatse t tij. Por, duke qen shum i zhvilluar, agresiviteti i kafshve nuk shkon n ekstrem, sepse kshtu edhe vet speciet me mbijetes m t madhe do krcnoheshin nse do vriteshin shum antar t specieve t tjera m pak ose aspak agresive, t cilat jan preja e tyre. Prandaj Lorenc propozon iden e ekzistencs s nj lloj frenimi instiktiv ndaj vrasjes. Ai vzhgoi q betejat m agresive n botn e kafshve marrin fund kur njri prej lufttarve e le at, apo kur jep shenja t nj nnshtrimi ndaj fituesit. Ndrsa njerzit, prkundrazi, tentojn ta humbasin kt frenim instiktiv ndaj vrasjes. T part tan, ndoshta kan qen krijesa relativisht dmprurse, por ato e humbn forcn e tyre brutale, dhmbt e mdhenj dhe kthetrat e forta, q u duheshin pr t vrar. Kshtu q betejat mes njerzve primitiv rrall prfundonin me vdekje, prandaj frenimi instinkti i vrasjes ishte i

domosdoshme pr vazhdimsin e llojit. Mirpo, kur njeriu zbuloi armn, aftsia pr t vrar n distanc ezvendsoi aftsin pr t reaguar instinktivisht ndaj ngacmuesve q shkaktojn agresivitet. Si pasoj, ne u bm kafshae vetme q vret sistematikisht antart e tjer t species s vet. S treti perspektiva socio biologjike. Kuptimi i saj mbi agresivitetin jepet prmes nj vzhgimi klasik nga Barash 1976: Kur mashkulli i nj shpendi grabitqar kthehet n fole dhe gjen nj mashkull tjetr, pran partneres s vet q po ngroh vezt, si bashkshorti xheloz, sulmon shpendin krcnues, por sulmon edhe femrn e vet. Etologt kan vshtirsi pr shpjegimin e ktij lloj reagimi tek shpendi-mashkull, pasi nuk mund t specifikohet faktori mjedisor q t frenoj agresivitetin n kt rast. Socio biologt ofrojn nj shpjegim tjetr, q ndrtohet sa mbi bazn e teoris s evolucionit t qenieve t gjalla, aq edhe mbi konceptin e mbijetess, bazuar n prshtatjen e individit m t fort dhe m agresiv, ashtu sikundr e kuptonin kt shtje dhe etologt. Por ato ndryshojn n konceptin e prshtatshmris. Etologt supozojn se kafsha e prshtatur sht edhe ajo q mbijeton, ndrsa socio biologt mendojn se kafsha q prshtatet sht ajo q trashgon dhe gjenet e veta tek brezat pasardhse. Pra qllimi final i kafshs nuk sht dhe aqmbijetesa personale, por mbijetesa e gjeneve t tyre. Suksesi shtazor n arritjen e ktij qllimi njihet si prshtatshmri inkuizitive.

Pra, agresiviteti mendohet si nj veprim situativisht specifik q maksimalizon prshtatshmrin inkuizitive t kafshs, prandaj socio biologt thon q shpendi-mashkull n vzhgimin e Barash, sulmoi rivalin e vet ngaq e shihte si krcnim pr prshtatshmrin e vet gjenetike. Por ai do sulmonte, si e sulmoi, edhe femrn vetm nse tradhtia e saj do krcnonte potencialet e tij riprodhuese. Pra, nse incidenti do t ndodhte para se ajo t bnte vezt, sulmi do ishin intensive ngaq synonte t ruante femrn mos ia merrnin nga foleja, dhe nse nuk ekzistonte ndonj rrezik ngaq ajo tashm i kish br vezt, ather mashkulli nuk do t sulmonte. Kshtu, socio biologt refuzojn nocionin e instinktit unik t grindjes s shfaqur automatikisht nga sinjalet e mjedisit. Ata ngren hipotezn q njerzit sillen n mnyr agresive n disa situata, sepse dhuna dhe armiqsia jan ato q shtyjn prshtatshmrin ton instiktive, ka duket sidomos gjat konkurrencs, e cila stimulon ndjeshm agresivitetin tek njerzit. Sipas Smith 1976, pr mijra vjet ne kemi jetuar n grupe t vogla q gjuanim dhe mblidhnim, s bashku,ushqim. Duke sulmuar rastsisht grupet fqinje, njerzit fitonin territore, ushqim dhe partner t tjer. Ngaq qeniet m agresive, zakonisht, triumfonin mbi t tjert, agresiviteti trajtohej si strategji e qndrueshme evolucionare. Si pasoj, edhe njerzit e ditve tona shfaqin instinktivisht veprime agresive, kur vihen n gar pr rezervat me vler. S katrti trajtimi motivacional. Supozojm se po kalojm nj dit me probleme, p.sh., nuk kemi fjetur mire nj nat m par, jemi me vones n pun, na trheq vmendjen shefi dhe gati n

shtyp makina n rrug, ndrkoh q dgjojm nj lum t sharash nga shoferi. N nervozizm e sipr edhe ne shajm dhe sillemi n mnyr agresive. Psiko analist, etologt dhe socio biologt e shpjegojn kt me instinktet tona agresive, ndrsa teoricient emotivacionit besojn se veprimet tona, n prgjithsi dhe ato agresivt n veanti, nxiten nga faktort e jashtm-mjedisor. Jan problemet e dits ato q zgjojn motivimin ose nxitjen, q na shtyn drejt veprimeve agresive, duke reaguar n mnyr armiqsore. Analizat e par n kt drejtim u bn nga Dollard & Miller, q mendonin se motivet agresive jan t ngjashme me instinktet tona biologjike, si p.sh., uria, etja, etj. Kjo ngaq ne ndrmarrim veprime armiqsore pr t zvogluar motivin tona agresiv. Por ndrsa uria dhe etja drejtohen nga faktor biologjik, motivet agresive nxiten nga faktor social t jashtm. Pra, nse nj dit jo e vshtir nuk do na motivonte t ishim agresiv, ather nuk do i shanim dhe nuk do i sulmonim t tjert. (Dollard etj 1939 dhe Miller 1941) Ndrsa faktori qendror situativ q motivon agresivitetin sht frustracioni. Kur kushtet e mjedisit t jashtm pengojn synimet pr t arritur qllimet tona-thon kta autor-ather do t frustrohemi. Kjo zgjon instinktin agresiv, q shprehet n dy mnyra sjellje, ose n formn e nj sulmi mbi burimin e frustrimit ose n form t agresivitetit t zhvendosur tekpersona apo objekte t tjer. Duke prmbledhur kt teorit frustracion-agresivitetit, Dollard thot se sjellja agresive gjithnj parakupton

ekzistencn e frustracionit dhe e kundrta, ekzistenca e frustracionit gjithnj on n disa forma t agresivitetit. (1939) N modifikimit t ksaj hipoteze q iu b me koh theksohet se, jo gjithnj dhe domosdoshmrisht frustrimi shtyn drejt agresivitetit. Pra, ndodh q mos veprojm n mnyr agresive, ngaq mund t reagojm edhe n mnyra t tjera, si p.sh., t biem n depresion, t friksohemi, ose t shmangemi. Madje, ndodh q lidhja mes ngjarjeve t paplqyera (frustruese) dhe agresivitetit t kushtzohet edhe nga nj numr faktorsh t tjer. Pra, ve pranis s shtysave situative q prcjellin agresivitetin, ndikon dhe niveli i prgjithshm i ngacmushmris nervore, apo dhe faktor t till si dhimbjet,temperatura ekstreme, zhurmat, izolimi, mbipopullimi, ndotja e mjedisit etj. Pra ka edhe faktort t jashtm pengues, me natyr sociale, q gjithashtu motivojn agresivitetin. Teoria e agresivitetin nga irritimi ose zemrimit pretendon q shum kushte t paplqyeshme, prfshi dhe rrethanat krcnuese, prbjn nj shkak pr agresivitet. Pra, ngjarje t rrezikshme ojn n nj lloj zgjimi t lart emocional, q shpesh quhet zemrim. Ky shrben si motiv q shtyn pr veprime t mtejshme agresive thot Berkowitz 1983. Sipas tij, ngjarjet e pakndshme, si p.sh., moszgjidhja e nj ushtrimi, pengesat e krijuara nga subjektet e tjer etj., zgjojn nj gatishmri pr t reaguar agresivisht. Por, mund t jen edhe ngacmimet situative t pranishme para ktij zgjimi, t cilat kombinohet mes tyre dhe shndrrohen n veprime agresive. Masa e agresivitetit varet nga niveli i pakndshm i

ngjarjes, si dhe nga prania e ngacmuesve situativ. Sipas Berkowi & Geen, subjektet e frustruar dhe t penguar jan veanrisht agresiv kur ngacmimet agresive jan t pranishme n njmjedis t caktuar. N eksperimentet e veta Berkoi konfirmoi efektin e arms, si ngacmues situativ, duke argumentuar se prania e armve i bn njerzit m agresive nga sa jan normalisht, pasi u kujton atyre se mund t vrasin. Por edhe kur zgjimi ose ndjeshmria jon rrjedh vetm nga faktor q nuk kan t bjn me zemrimin dhe armiqsin, kjo mund t ndez prsri zjarrin e agresivitetit. Vzhgimet kan treguar se zhurmat e mdha, temperaturat e larta, drogat, apo ilaet, ushtrimet fizike dhe pjes t caktuara muzikore mund t shtojn agresivitetin. Por dhe zgjimi seksual, nganjher, shton agresivitetin. Megjithat jan dy kushte t domosdoshme q ky eksitim t shndrrohet n ndodhi agresive: e para individi duhet t jet i predispozuar pr t kryer agresion dhe e dyta duhet q shkaku i vrtet i zgjimit t jet relativisht i paqart, i dykuptimt, pra mos kuptohet qart burimi i nxitjes dhe stimulimit. Nga Zilleneman ky proces sht quajtur transferim i eksitimit. S pesti prmendim teorin sociale t t msuarit. Sipas saj, agresiviteti msohet nga prvoja, mbasi gjat jets ne shprblehemi nse sillemi n kt mnyr. Fmija m agresiv se t tjert fiton lojn n gar me shokt, futbollisti i till, po ashtu vlersohet m shum nga trajneri, kolegt dhe spektatort. Kjo bn q agresiviteti t shoqrohet nga nj refleks i kushtzuar, i cili ndodh m shpesh n t ardhmen.

Ndr pskologt m t njohur t ksaj teorie prmendet Albert Bandura 1973, q prmes konceptit t refleksit t kushtzuar parashikonte se njeriu bhet agresiv kur sjellja e tij armiqsore kushtzohet pozitivisht. Ai besonte se njeriu mund t msoj duke vzhguar, prandaj dhe dy fmij q zihen jan nj model pr fmijn e tret q i sheh ata. Po kshtu edhe adoleshenti, para se t bj krim ka par gangstert ose rrugat e tjer t qytetit, ka par filma, televizionetj,. Kjo e shtyn t ndrmarr veprime agresive, duke imituar veprimet e nj personi tjetr, pra duke modeluar veprimet armiqsore. Bandura gjeti se ne preferojm t imitojm m tepr modelin q shprblehet pr agresivitetin e tij, se sa at q dnohet pr t. Kjo teori evidentoi rolin negativ t dhuns televizive n shoqri, sidomos pr moshat e reja. Megjithse ka studiues q mendojn se nuk sht bindse teoria e t msuarit t agresivitetit n kt mnyr, por eksperimentet dhe prvoja jetsore e afirmojn kt gj. sht vn re q, n shum raste veprimet agresive kopjohen gati n mnyr t prpikt nga modeli. Kshtu, statistikat tregojn q demonstrimi i krimeve t bujshme n TV dhe gazeta sht shoqruar me rritjet numrit t tyre n shoqri. Kjo tregon se media mund t stimuloj ose stimulon agresivitetin. Argumenti baz sht se, pas dgjuar vazhdimisht pr vrasjet, aksidentet, dhunn, rrahjen etj., t ndodhura kto n rrug, n pun, n shtpi, n shkoll, aq m shum edhe n TV, ku nuk mungojn dhe efektet artistike, ather ndodh q ne t desensibilizohemi, t humbasim ndjeshmrin humane ndaj dhuns n jetn reale. Kshtu jo vetm bhemi m pak t predisponushm pr t

ndihmuar viktimat reale, por dhe fiziologjikisht do t nxitemi m pak. Nse nj jasht planetar do prpiqej t kuptonte qytetrimin ton duke par programet televizive dhe filmat, pa dyshim do mendonte se ne jemi agresiv, t dhunshm, t smur, egoist, instiktiv dhe seksual. Nga studimet e kryera del se sa m shum t shihet televizori aq m i deformuar dhe i turbullt sht perceptimi yn pr realitetin. Statistikat theksojn, gjithashtu, edhe pr lidhje t forta mes dhuns televizive dhe agresivitetit. Banduar zbuloi se fmijt sillen n mnyr m agresiv pasi kan par nj dhun televizive ose jan njohur me nj prshkrim gazetaresk t saj. Dhuna ne TV duket t zvogloj dhe prekshmrin (si ndjenj) dhe ndjeshmrin ton ndaj dhuns reale n jet, duke prishur dhe corrjentuar edhe perceptimet tona pr botn S gjashti kemi modelet normative. sht vn re se shpesh,e sporti dhe agresiviteti jan pran njra tjetrs, ndoshta ngaq agresiviteti n sport ose n garat e tjer, sht nj lloj norme, pra sht e vijueshme dhe e lidhur logjikisht me standardet q rregullojn sjelljet e pjesmarrsve n to. Norma t tilla funksionojn n shum drejtime t aktivitetit jetsor, ndrsa llojet e tyre jan t larmishme n vartsi t situatave. Prmendim tre lloje normash kryesore, q lidhen me kt shtje. S pari norma e reciprocitetit. Gjat procesit t shoqrizimit ne prpiqemi t kontrollojm agresivitetin, por disa norma sociale e inkurajojn at, n situata t caktuara. Nj standard i till sht norma e reciprocitetit, q parakupton grindjen flak-pr-flak, ose aty pr aty. Kshtu, n

njkonflikt t zakonshm rruga m e mir pr tiu kundrvn agresivitetit, shpesh do ishte sjellja po aq agresive. Eksperimentalisht, White & Gruber 1982 kan zbuluar se Rruga m e leht pr ti br njerzit agresor sht tu japsh nj shenj agresiviteti. S dyti jan norma e nevojshmris. Kshtu, shpesh n grupe t caktuara shoqrore agresiviteti shrben si norm grupi. P.sh., adoleshentt sillen agresivisht pr t fituar reputacion tek moshatart, sepse kjo sht norm grupi. Veprimet e tyre u kundrvihen normave t shoqris, por jan n vijueshmri dhe logjike me normat unike t nevojshme pr nngrupet ku ata bjn pjes S treti norma e deindividualizimit. Shpesh njerzit sillen ndryshe nga normat sociale. F. Zimbardo n vitin 1969 mendonte se njerzit her pas here humbasin sensin e identitetit personal kur bhen pjes e grupit. Ai e quan kt deindividualizim ose zhveshje nga identiteti. Si t till, ata nuk veprojn m sipas normave sociale, por humbasin vetkontrollin dhe vet rregullimin. Kjo i bn t veprojn tepr emocionalisht, impulsivisht dhe n mnyr jo tipike pr ta. Ndodh q deindividualizimi t rris edhe sjelljet pozitive, por zakonisht ai on n agresivitet, vandalizm dhe shkatrrim. Raste t tilla jan njohur edhe n historin e afrt t vendit ton. Anonimati sht nj nga prcaktuesit m t rndsishm t deindividualizimit. Sipas Zimbardos, ne paraplqejm t sillemi si agresiv kur nuk mund t identifikohemi nga t tjert, pra dhe nuk vlersohemi, kritikohemi, gjykohemi ose dnohemi pr sjelljet tona. Kur iu krkua dy grupeve me studente femra, tu jepnin goditje ekletrike disa

femrave t tjera, grupi me femra t paidentifikuara, pra t panjohura m par, jepte rrym elektrike me intensitet m t lart, konstaton ksperimentalisht Zimbardo 1969. Modelet e shpjegimit q ofruam nga teorit biologjike apo ato shoqrore nuk sht se japin zgjidhje prfundimtare. Nsituata t caktuara, mund t ken interes njra ose tjetra, por n prgjithsi, agresiviteti do interpretohej sakt nse do merreshin parasysh dy faktort, si ato biologjike dhe ato sociale. Prandaj shpjegimet e teorive t msiprme mund t jen m bindse nse do puqen ose konvergojn me njra tjetrn. S shtati veorit agresive t personalitetit. Shpesh ndodh q n situata dhe kushte t njjta njerz t ndryshm reagojn n mnyra t ndryshme, disa sillen si agresor, disa t qet dhe t pa ngacmuar. Si duket, disa individ kan veori t tilla personale q rrall e humbin toruan apo t nxehen, duke prishur ekuilibrin emocional me vshtirsi dhe vetm n raste t caktuara. T tjert nuk presin gjat, por jan impulsiv e gjaknxeht, nuk kontrollojn dot reagimet e tyre. N dallime t tilla luajn rol shum faktor personal, prandaj ka dhe disa modele t sjellje. N psikologji flitet shpesh pr dy tipa, Tipin A dhe B t modelit t sjelljes. Njerzit tepr konkurrues, q vazhdimisht nxitojn dhe shfaqen veanrisht irritues e agresiv, shpesh prfshihen nga psikologt n Tipin A t sjelljeve. Tiparet emsiprme t quajtura modeli i sjelljeve t tipit A i veojn individt prkats nga personat e Tipit B. Secili prej nesh bn pjes t paktn n njrin prej ktyre kategorive, shprehet Strube n vitin 1989.

Tipi A ka prirje t jet edhe m agresiv se Tipi B, sjelljet e t cilit q jan m miqsor e nuk sulmojn t tjert kur duan t arrijn qllimet e tyre n gara ose gjat ecuris n karrier. Ndrsa Tipi A paraplqen agresivitetin armiqsor, si prirje pr tu shkaktuar dhimbje, shqetsim apo vuajtje viktimave. T dhnat e grumbulluara nga Strube etj., 1984, konfirmojn sjelljen agresive t ktij tipi n abuzimet me fmijt ose me bashkshortet. Ka edhe studime t tjera q konfirmojn se Tipi A ka m tepr predispozicion t hyj n konflikt me t tjert n vendin e puns. Studimet flasin edhe pr nj tendenc atributive armiqsore q shfaqet tek njerzit. Madje dhe atributeve pr qllime t tjera shpesh luajn nj rol t rndsishm n shfaqen e agresivitetit njerzor. Kshtu, kur perceptojm veprimet edyshimta t tjetrit si produkte t qllimeve keqdashse t tij ndaj nesh, jemi m t predispozuar tia kthejm me t njjtn monedh. Kjo predispozit konfirmon edhe nj tipar tjetr njerzor, pikrisht, prirjen pr t perceptuar qllimin armiqsor tek tjetri, madje edhe kur ai mungon trsisht. Kshtu, psikologt n fjal mendojn se qenia njerzore, duke pasur tendencn pr t br gabime t tilla atributive, prandaj ka m tepr mundsi t jen agresive. Kan qen sidomos studiuesit Dodge & Coie (1987) q argumentojn ekzistencn e tendencs atributive t armiqsis tek njerzit. Sipas tyre, ka njerz q prpiqen t prfitojn pozitivisht nga dyshimi, duke u atribuar veprimeve t dyshimta motive pozitive, ose s paku neutrale. Por, ka edhe njerz t tjer q kudo dhe tek t gjith shohin qllime keqdashse dhe agresive, madje dhe kur ato nuk ekzistojn fare n realitet. Kta hyjn n konflikt n shum situata, duke i perceptuar kto si veprime t domosdoshme

pr t mbrojtur veten n kt bot armiqsore dhe me rrezikshmri t lart shoqrore. Diskutohet edhe rreth dallimeve gjinore n lidhje me agresivitetin. T dhnat tregojn se meshkujt arrestohen m shpeshe m shum n numr, pr krime t dhunshme, madje edhe n opinion ata jan m agresiv. A sht ky nj paragjykim apo i vrtet ? Eagly & Steffen 1986 arrijn n prfundimin se meshkujt, realisht, jan disi m t prfshir n agresivitet, por ky dallim sht i vogl, ndonse n disa situata sht m i madh. P.sh., ata dallojn m shum n agresivitetin fizik se n format e tjera, si n fyerje verbale apo qndrime negative. Dallime t mdha mes dy gjinive jan gjetur edhe kur agresiviteti ka qen i detyruar ose i krkuar (n disa role sociale), krahasuar me rastet kur ai sht i zgjedhur vet dhe lirshm. Po kshtu, meshkujt dhe femrat dallojn n qndrimet e tyre ndaj agresivitetit. Meshkujt ndihen m pak fajtor dhe n ankth, krahasuar me femrat, q ndihen m t shqetsuara pr mundsin q sjellja agresive ndaj t tjerve, t rrezikoj edhe ato vet. Po kshtu, vzhgimet evidentojn q sjelljet agresive drejtohen m shum ndaj meshkujve se sa ndaj femrave. Shkaqet e diferencave t tilla jan nga m t ndryshmet. Pjesrisht mund t jet shkak prania e kromozomit Y tek gjenetmashkullore, apo shoqrizimi i roleve, por pjesrisht, mund t pranohen edhe dallimet fizike apo fuqi mashkullore m emadhe, ajo q lehtson veprimet agresive (madje shoqria shpesh i shprblen kto sjellje). Jan dhe steriotipet tradicionale t shoqris pr maskilitetin dhe

feminizmin, q modelojn sjelljen e tyre n shoqri 2.2. Parandalimi dhe kontrolli i agresivitetit. sht kjo, ndoshta, shtja m interesante e m e rndsishme e ksaj teme. Nse agresiviteti rrjedh nga nj larmi ngjarjesh t jashtme, si provokimi, frustrimi, etj., ather njohja e tyre, mund ta parandaloj at? Apo, kur dim q ajo rrjedh nga atributet ose kujtimet, nga dallimet individuale, sidomos t Tipit A t sjelljes, shtrohet pyetja q agresiviteti, n kto raste sht nj reagim i programuar automatikisht, apo nj fatalitet pr organizmin njerzor? Prgjigja shkencore sht e prer dhe e qart se agresiviteti mund t parandalohet ose, s paku, t zvoglohet rast pas rasti. Pr t shptuar jetn e miliona njerzve, psikologt social kan prpunuar dhe orientuar teknika dhe praktika t ndryshme pr kontrollin dhe parandalimin e agresivitetit njerzor. Shohim n vazhdim tre teknika dhe tre strategji, si m kryesoret pr parandalimin e agresivitetit. S pari sht teknika & praktika e ndshkimi. Gjat gjith historis njerzore, ndshkimi dhe dnimi jan prdorur si forma pengimi dhe kufizimi t agresivitetit. Kshtu, jan dhn dnime t rnda pr krime t tilla si vrasja, prdhunimi, apo fyerja, por gjith shtja qndron tek efektiviteti i tyre. Fakti sht se, n nj far mase, ato kan ndikuar pr mir. Njerzit e burgosur dhe ekzekutuar nuk mund ti prsrisnin m veprimet kriminale. Ka t dhna q konfirmojn se ndshkimi mund t parandaloj dhunn, por vetm nn disa raste dhe, t paktn nn tre kushte t caktuara. S pari, duhet q ndshkimi t jet i menjhershm,

pra t pasoj sa m shpejt agresivitetin. Duhet s dyti, q t jet nj ndshkim i fort, pra dhe i mjaftueshm pr t penguar e pr mos lejuar m t ushtrohet me efekte tek viktima pasuese. Duhet, s treti e s fundi, q ndshkimi t jet i mundshm, pra i zbatueshm sa her q ndodhin veprime agresive. Fakti q ndshkimet nuk kan qen gjithnj t suksesshme n paksimin e dhuns nuk tregon se ai sht i dmshm apo i panevojshm, por tregon q procedurat e prdorura nuk kan qen efektive. Kjo d.m.th., se ndryshimi i tyre do rriste efektivitetin. Nga sa m sipr del q, megjithse sht form agresiviteti, dnimi shpesh e eliminon at. Por ai mund q edhe t shtoj zemrimin, kur personi i dnuar ose ndshkuar mendon se sht i pafajshm. S dyti sht teknika e katharsisit. Pam m sipr q si Frojdi & Lorenc ishin pesimist pr mundsit tona n eliminimin e agresivitetit, ngaq impulset armiqsore t formuara gradualisht duhej t shkarkoheshin pa tjetr nprmjet sjelljeve dhe veprimeve. Sipas Frojdit, ato nuk duhen mbajtur brenda vetes, sepse sjellin depresion, vetvrasje dhe anomali t tjera psikologjike. Por Frojdi ishte m optimist se Lorenc pr mundsin e kontrollit q kishte qenia njerzore ndaj agresivitetit. Ktu ai prmend nj numr mekanizmash mbrojtse, ku dy jan m kryesoret, ai i ajrosjes dhe zhvendosjes. I shohim n vazhdim, se far ka parasysh Frojdi me to. S pari me an t mekanizmit mbrojts t ajrosjes ose ventilimit, Frojdi supozonte se mund ti mbajm nn kontroll tendencat agresive, duke ajrosur zemrimin ton, ka ngjan, figurativisht, me

nxjerrjen e tymit nga gjoksi ose koka. Por,procesi i ventilimit sht m kompleks nga sa e mendonte Frojdi fillimisht. Studimet m pas argumentuan se, ndrsa ajrosim armiqsin tone, mundet q ndihemi m mir, por ndodh t na shtohet stresi psikologjik. Kshtu, p.sh., kur na zemron shefi, ne do donim ta reduktonim tensionin duke e goditur at me grusht, por, ndrkoh do ndiheshim edhe m keq, nga ndjenja e fajit q kemi humbur kontrollin (vetdijen) pr momentin, si dhe pr pasojat q na presin. Ventimi mund q edhe t shtoj zemrimin dhe armiqsin, n raste t caktuara. Kshtu, p.sh., dhuna n familjezakonisht fillon me armiqsi verbale, por fjalt e zemruara n vend q t reduktojn agresivitetin i hedhin benzin zjarrit. Pra ventimi i zemrimit, n raste t tilla, m tepr synon dhe tenton t ushtroj armiqsi se sa ta pengoj at. S dyti, pr mekanizmin e zhvendosjes, shum teoricien, mes tyre dhe Frojdi, mendojn se instinkte e pavetdijshme agresive mund t zhvendosen ose t ndryshojn drejtim n aktivitete m t pranueshme sociale. P.sh., kur zemrohemi me shokun mund t qllojm me grusht murin, ose ta godasim at n imagjinat, q t lehtsojm tensionin e krijuar s brnedshmi. Por jo se gjithnj prdoret katharsis si teknik e kaprcimit t agresivitetit njerzor. Alternativa frojdiane pr rolin ekatharsisit mbetet e dyshimt n disa pika. Megjithse shprehja ose shfryrja e zemrimit, apo prfshirja n aktivitete jo t dmshme, mund t kanalizojn impulset armiqsore, kjo ndodh vetm n kushte t

kufizuara, sepse rrezikohet shpesh q zemrimi t shtoj armiqsit, ndrsa zhvendosja na le me t njjtn ndjenj armiqsore, si m par. S treti sht teknika e shmangies s motiveve agresive. Rruga m e leht pr t kontrolluar agresivitetin sht shmangia e irritusve mjedisor. Por nse nuk i shmangim dot, mund t aplikohen tre strategji t mirnjohura, q jan:kontrolli i zgjimit ose eksitimit, reagimet e papajtueshme dhe rrethanat lehtsuese. I analizojm me radh ato: S pari kontrolli i zgjimit aplikohet nprmjet formuls s njohur: numro deri m dhjet!. Sipas teoricienve t motivit, prvojat e pakndshme krijojn agresivitet, ndrsa kontrolli dhe parandalimi i zgjimit mund t pengojn at. Pr kt do mjaftonte vetm nj periudh e vogl ftohje, pr t arritur nivelin e mparshm normal. Dhe, po u kontrollua zgjimi, do kontrollohet edhe agresiviteti. Arritja e momentit t ftohjes mekanikisht, pra duke numruar, sht nj nga mnyrat, por jo e vetmja. Kshtu, edhe prdorimi i ilaeve me efekte zbutse ose qetsuese, sht nj mnyr tjetr. Ndoshta, prdori i marihuans ka efekte frenuese pr veprimet agresive, apo dhe doza t vogla alkooli, kryejn t njjtn pun. Por, prdorimi n sasi t mdha t tij e shton agresivitetin n sjelljet njerzore. S fundi, zgjimi mund t kontrollohet edhe nga shmangja e burimeve eksituese, q shtojn dhe reagimet agresive Nj strategji e dyt lidhet me lindjen e reagimeve t papajtueshme, pra nxitja e emocioneve q nuk pajtohen me zemrimin. P.sh., gruaja q do t zbus zemrimin e burrit e prkdhel at ose e kalon

bisedn me t qeshur. Po kshtu dhe vartsi q nuk ka ardhur n orar n pun, tenton ta bj pr t qeshur eprorin duke i treguar ndonj anekdod, ose i bn ndonj kompliment etj. Por, n t dy rastet, vetm prvojat mesatarisht pozitive, mund ta nnshtrojn agresivitetin ebashkshortit dhe eprorit. Ndrsa, nj humor i skajshm ose cinik, apo teknikat pr zgjim seksual me prmbajte tepr t lart, jo vetm nuk e reduktojn zemrimin, por shpesh sjellin reagime q stimulojn m tej at. Strategji e tret sht prdorimi i rrethanave lehtsuese. Kur shoku na izolon, ose na shmanget, ne mund q edhe t zemrohemi, por kur marrim vesh q ai ka mbetur n provim, ky zemrim do fashitet. Pra, informacioni i ri shrben si nj rrethan lehtsuese, q na bn t mendojm se veimi apo shmangja nuk kishin lidhje me ne, pra ishin t paqllimshme ose t parndsishme. Sidoqoft, studimet psikologjike tregojn se informacioni lehtsues ka nj ndikimtepr t madh kur prezantohet para se t ndodh ngjarja e pakndshme. 2.3. T msuarit e modeleve jo agresive. Nga teoria e t msuarit dhe ajo e modeleve normative, rezultonte q sjelljet agresive mund t msohen, pra edhe mund t msohen. Vzhgimet psikologjike kan treguar se, duke prezantuar fmijve modele jo agresive t sjelljes, ata msojn jo vetm si t sillen, por edhe si t mos sillen. N kt mnyr, normat shoqrore zvoglojn sjelljet edhunshme. Problemi sht se n shoqri vlersohet pozitivisht suksesi dhe fitorja mbi t tjert, ndrsa agresiviteti ndodh t pranohet si nj mjet

pr tia arritur ktij suksesi t dshiruar. Nga ana tjetr, vrasja dhe dhuna jan mjete q na prezantohenshpesh n lojn e jets. Kshtu, modeli normative ekzistues i agresivitetit, nnkupton q duhen ndryshuar rregullat eksaj loje t jets. Jan norma t tjera shoqrore, t nj bote paqsore dhe q nuk i kundrvihen ligjit, ato q nuk eshohin agresivitetin si nj rrug pr arritjen e qllimit. Si t tilla ndihmojn modimin e sjelljes s duhur njerzore n shoqri dhe, prandaj duhet t zn vend dominues n ekranet e TV, rubrikat radiove, faqet e gazetave dhe t gjith masmedias. Kshtu, n nj nga studimet psikologjike rekomandohet se, po t duam reduktimin e agresiviteti n shoqri duhen dekurajuar djemt nga agresiviteti qysh n mosh t vogl, si dhe t shprblehen ata pr sjellje t tjera, pra t shoqrizohen ata m tepr se vajzat. (Eron 1980). Pra ideja sht q, nse duam t eliminojm agresivitetin duhet t ndryshojm, n radh t par qndrimet e shoqris ndaj dhuns, duke mos e quajtur at si nj mjet pr arritjen eqllimeve personale. Nj tjetr studiues, Moyer, ka identifikuar tet lloj agresivitetesh t shfaqura n shum forma tek speciet e gjalla, pra edhe tek sjelljet njerzore. I pari sht agresiviteti grabitqar, pra ai q shikohet nga vet sjellja si motiv i sulmit. sht, pikrisht, ai lloj agresiviteti q drejtohet ndaj viktimave tona natyrore dhe q rrjedh nga thellsia e s kaluars son, pra nga prvoja e t parve tan pr t gjuajtur. Tani, n sjelljen normale ky agresivitet shihet thjesht si gjueti. Megjithat pr Moyer-in edhe ky tip agresiviteti, ka

implikimet e veta ligjore. Kshtu, edhe sot ndodh q nj numr individsh deviant dhe anormal, mundet q i shohin t tjert si qenie n nivel m t ult, prandaj dhe justifikojn gjuetin e tyre. Ata q mund t jen narcis, q i shohin t tjert jo si t barabart dhe n munges t parametrave morale i grabisin ose dmtojn ata. Po kshtu dhe psikopatt nuk mund ti shoh dot me syt e t tjerve, pra nuk i sheh ata si t barabart me veten. Si njerz pa norma dhe kufizime morale, ata mund ti plagosin e vrasin lehtsish t tjert. S dyti sht agresiviteti nga ndrmashkulloriteti, si dhun fizike ose sjellje nnshtruese e shfaqur tek meshkujt, n marrdhnie me njeri tjetrin. Si implikime ligjore t ktij instinkti mund t jen nivelet e larta t dhuns t konstatuara n kt kategori njerzish. Shkak mund t jet perceptimi i tjetrit si rival n burimet ekzistuese t kufizuara dhe si krcnim i egos nga nj ego m e fort. S treti jan agresivitetet e krijuara nga izolimi. Kshtu, ka reagime t programuara biologjikisht tek ne pr t vepruar n mnyr agresive ndaj do forme izolimi apo bllokimi t dhunshm q na bhet. Implikimi ligjor i ktij pohimi sht se ky agresivitet mund t jet problem i madhe n mjediset e burgjeve. Nse individt agresiv vendosen n mjedise q nxitin agresivitetin nprmjet dhuns izoluese, ather rreziku mund t rritet m shum. S katrti agresiviteti territorial sht ajo lloj sjellje krcnuese ose sulmuese q shfaqet ndaj pushtimit q i bhet nj territori ose dhe sjellja nnshtruese q shfaqet kur ndeshim me pushtuesin prkats. Ka implikime ligjor, pasi pushtimi i territorit prfshin m tepr se sa pronn. Kshtu,

edhe besimi se dikush po na cnon statusin mund ta konsiderojm sipushtim. Ndrsa, humbja e pushtetit n nj marrdhnie, q mund t oj n abuzim, bie fjala, bashkshortor, gjithashtu mund t shpjegohet me kt model agresiviteti. S pesti agresiviteti amsor (prej nns) sht sjellja agresive e aplikuar kryesisht nga femrat (por edhe nga meshkujt) kur okupatori, apo krcnuesi sht i pranishm n nj mjedis me fmijt e saj. Ndrlikimi ligjor: kjo sjellje mund t shfaqet tek krimet e kryera n rastet e shpjeguara nga prkufizimi m sipr, (pra kur nna ndihet e krcnuar pr fmijt esaj). S gjashti sht agresiviteti irritues, pra ai q drejtohet ndaj objekteve t cilat e kan frustruar agresorin, e kan cnuar, deprivuar apo stresuar at. Kshtu, ai bhet agresiv ndaj objektit n fjal, pikrisht pr t zbrazur apo shkarkuar n mnyr t pranueshme kt agresivitetit. Implikimet ligjore t ktij pohimi shfaqen tek ata individ q kan grumbulluar por nuk i prdorin kto shkarkime t mundshme, duke shprthyer n agresivitet ndaj tjetrit. S shtati agresivitet q lidhet me seksin, pra q nxitet nga t njjtt stimuj q nxitet edhe sjellja seksuale. Kshtu, do person q mund t evokoj ose ndjell dshirn seksuale, njlloj mund t evokoj edhe agresivitet nprmjet xhelozis. Implikimi ligjor: prve reagimeve t hapura t xhelozis s dhunshme, disa individ mund t shfaqin edhe dshiraseksuale t shoqruara me dhun, si jan format e ndryshme t sundimit dhe poshtrimit mbizotrues t partnerit. Duket se ky lloj agresiviteti shpjegon ekzistencn e nj numri t konsiderueshm sjelljesh seksuale t dhunshme, q

shfaqen edhe sot, me gjith prparimin E madh t shoqris. S teti agresiviteti instrumental shfaqet kur sjellja prkatse sht shprblyer m par. e renditm t fundit kt tip, por n shumicn e rasteve agresiviteti njerzor lidhet pikrisht me kt. Ndrlikimi ligjor ka t bj me faktin se nj seri krimesh shpjegohen prmes ktij instrumentalizimi t agresivitetit. Pra nse dikush merr shprblim n para, ofertseksuale, etj., pr shkak t nj veprimi agresiv deviant t shfaqur, ai do vazhdoj t sillet me agresivitet, sa koh q sht i motivuar t prfitoj si shprblimet e mparshme. 3. Agresiviteti, stigmat dhe dhuna n shoqri. Stigmatizimi sht nj nga problemet m t vshtira me t cilat ndeshin njerzit me probleme t rnda mendore. Ajo ul vet respektin e tyre, kontribuon n dobsimin e marrdhnieve familjare dhe zhvillimin e ndjenjave armiqsore, q pengon aftsit pr tu shoqrizuar, duke i kthyer n t papun-thot Wahl 1999. Frika dhe stigma shkojn paralel, duke rezultuar n humbje t shpress pr individt q duhen trajtuar ose prmirsuar, megjithse vitet e fundit jan br prpjekje pr tu kaprcyer ky problem. Pra, lidhja q u bn publiku smundjeve mendore dhe dhuns, sht shkaku kryesor, n mos i vetmi, i stigms ndaj t smurve mendore. Kshtu, Link pas rishikimit t disa studimeve t kryera n kt fush, arriti n prfundimin q kur kemi nj mas pacientsh t rrezikshm pr shkak t smundjeve mendore, ather shfaqet etiketimi

dhe ndikimi i stigms. Ndrveprimi mes etiketimit dhe rrezikut t perceptuar sht shum domethns. sht ky perceptim q i bn njerzit t mbajn distanc ndaj individve q po marrin trajtim psikiatrik, ka n fakt vshtirson prmirsimin e tyre. Prandaj,studimet sugjerojn se nj rrug pr zgjidhjen e problemit sht zvoglimi i distancs sociale mes t smurve mendor dhe publikut. Por, ndonse ka prpjekje gjat viteve t fundit, mbetet ende shum pr t br Me kt lidhet fakti se marrdhniet e dhuns me stigmn jan shtje eksperiencash jetsore, t cilat besohen m shum dhe jo argumentesh teorike. Kshtu sht vshtir q kjo distanc t shkurtohej kur publiku mson, bie fjala, at q ndodhi n vitin 1999 n nj qytet t SHBA-s, ku nj skizofren vrau dy persona n nj librari. Brenda disa orve spitali i shndetit mendor t asaj zone, filloi t merrte telefonata nga klientt e friksuar q qanin me dnes dhe krkonin takimme prgjegjsen e marrdhnieve me publikun t spitalit. Ata kishin frikn e hakmarrjes s publikut ndaj tyre. Pra, fardo progresi t ishte arritur pr destigmatizimin e t smurve mendor, do gj ishte kthyer mbrapsht n vite, pikrisht prej ksaj vrasje-argumentojn studiuesit. Ka studime q tregojn se lidhja q i bn publiku dhuns dhe smundjes mendore, sht e fort dhe madje sht forcuar koht e fundit. Kshtu, n Kaliforni shumica e t rriturve besonin q skizofrent mund t bjn krime t dhunshme m shum se njerzit normal. Nj studim raportoi q 47 % e policve dhe 43% e studentve e lidhnin skizofrenin me agresivitetin, armiqsin dhe dhunn. Nj studim tjetr i vitit 1993, po n Amerik, tregon se mbi gjysma e njerzve pranonin

q ata me rregullime mendore kan m shum mundsi t kryejn krime t dhunshme. Nj studim i shtetitUtah SHBA raporton se 38% e t pyeturve ishin dakord se njerzit e smur mendrisht jan shum m t rrezikshm se pjesa tjetr e popullats, ndrsa nj studim tjetr nxori q ndonse ata ishin afrsisht n masn 3% , prfaqsonin rreth 48% t atyre q bnin dika m t dhunshme se t tjert. Nj raport i Surgeon Generals nxori se perceptimi i njerzve me psikoza jan t rrezikshm, sht m i fuqishm sot se n t kaluarn! Pra, njerzit e smur mendrisht, veanrisht ata me psikoza, perceptohen sot si m t dhunshm nga sa bhej kjo n t kaluarn. Madje ky numr ishte rritur me 2,5 her nga viti 1950 deri n 1996, pra nga 13% n 1950 n 31% n 1996. Dhe kjo ka ndodhur, megjithse gjat ktyre dekadave ka pasur nj rritje t dukshme t vetdijes s publikut pr smundjet mendore, nj rritje numerike edhe t pacientve q marrin trajtim profesional, kshtu q pritej paksim i stigms. Por, ndodhi e kundrta! Arsyeja m e mundshme sht rritja e numrit t krimeve t dhunshme t kryer nga individ t till. Studimet kan treguar se shum prej tyre jan trajtuar jo si duhur ose nuk jan trajtuar fare. Dhe kta, vrtet ka m shum mundsi t jen m t dhunshm se t tjert. Mbasi, statistikat tregojn q individt me rregullime t trajtuar deri diku, nuk jan m shum t dhunshm se pjesa tjetr e popullats. Po kshtu, statistikat thon se mbi 40% e t smurve rnd nuk trajtohen fare pr vite me radh. Nj studim 18-mujor, n vitin 1991-1992, tek nj spital i Nju-Jorkut, tregoi se, krahasuar me

dhjet vjet m pare, numri i pacientve q kishin sulmuar fizikisht nj person, deri n nj muaj para pranimit n spital, rezultoi t ishte 14 % m i lart, ndrsa tek femrat kjo prqindje shkonte nga 6-15%. Gjith t vzhguarit n kt rast ishin shtruar vullnetarisht n spital. Studiuesit mendojn se kjo rritje e dhuns s parashtrimit n spital, lidhej me prdorimin e kokains dhe drogave t tjera, me kalimin e viteve. Gazeta New-York Timespublikoi rezultate e 100 vrasjeve t mendura, pra atyre vrasjeve dyfishe q nuk lidheshin direkt me vjedhje ose grabitje gjat pes dekadave t fundit. Rezultoi se 25 vitet e fundit shpeshtsia e tyre ishte rritur, m shum se gjysma kishin pasur nj histori ose kishin t bnin me nj smundje t rnda mendore dhe 48% ishin diagnostikuar dhe formalisht si skizofren. Po kshtu, 90 nga 100 vrasjet n fjal ishin kryer gjat viteve 80-90. Pra nga t dhnat e msiprme mund t nxjerrim se ulja reale e stigms do arrihet vetm pas reduktimit t krimeve t dhunshme t kryera prej tyre. Ajo q sht provuar deri tashm ka t bj me faktin se, kur ata trajtohen profesionalisht, do ulet edhe numri i episodeve t dhuns. Nj form asistimi sht lirimi me kusht, pra largimi i t smurit nga spitali, duke marr trajtim t caktuar, prfshi dhe medikamente n mjedise jasht-spitalore. Vzhgimet tregojn se kjo form ul ndjeshm dhunn nga ana e tyre. Nj form tjetr sht angazhimi part-time i pacientve jasht spitali, ku ata drgohen t kryejn dhe prfshihen nplane trajtimi. Edhe kjo form tregon ulje t nivelit t dhuns n komunitet.

Kshtu, aplikimi me 262 pacient t caktuar n qendra komunitare, ose si pacient t jashtm, rezultoi me ulje t rasteve t dhuns s tyre, nga 47 n 24%.