You are on page 1of 10

r:

Contra Capa IIi


" \ i fI

\'

r,""

'I

-------------
j(}

'I'''! ,. memria

s o ci al? Ap re s e nt a o [ COllcldl l e Ver" [)ociebci

Conclill e V{~ri! Oodcbci (or05.). i{io de..[anoiro: Contra Cr1pil l.ivrilfi41 ~J~"jr.ltll(1 c P.\,Craduil'"','l u el TIMcnlria Social diJ Ulliver:"idade l.cclc~

(l,

,;11 do Ut,,,J,, l/

cio 1(0 ele: [arteiro, ZOOS.

p., 1'1 x 21 em

quatro [

propo~[;es

sobre

memria

soe!;>!

Condar

1511N;tiSB(iOl 1-%-7

~ _..

---------- ----------_.-

---- -------

Chiclete;

t'1I

misturo

com

b an an as ?

ACC'-Cil

d"

retn o entre teoria


leginil Abreu

c pe s qui s a em memd;l

socbl

2/

fv'ientda, Vera

circun

s t n cf a (;: m c vl m e n t o

43

Dodebei

Netzsche

e a genealogla

da memria

so c!at

55

i.
Touo s os direitos desta edi.o reservados Ltda. ~ Cou t ra Capa Livraria

/v1;guel Angel

de Barrenechea

r .

I
I

Meml'ia Carmen

e discurso: Irene Correia

um

dilogo

pr o mlsso

73

rJe Oliveira

<.:1tendi 111 11 L: to@col'lrcap.coln.br>

Evelyn Coyarmes

Dill Orrico

I
:[
1

Ilu" li" Santil"iI,

198 -- Loja

Centro Memria orgnIca s o c l a l: s o lldar le d ade e dl;plltas de lv!orilcs

20;>30-261
TeI
Iili

Ilb

de Janeiro - RJ 2508.95171 25562530

(.'>521)

\v\Vw,cuntri.lCiipi"l.con i.br

d e sentidos

f\9

Nilson Alves

"

I,

r'

8 r
tu

~ f~ ~ r ~ ~

ril

p
M

'd

("(lIISI.IUS:o de COIlU'ilOS que lhe r.:OI'I'c:;pondall1, P;1I":1!Hoduzir essets) 11OVU(.':)cOllceico(s), no necessrio l'cstJ'illgir o f(JeC) de all:,lisc a pensadmes COIHCI11POI';'UlCOS ou a Illodos crnergelltcs de sociabilidade, ainda que clr.) 1:\!J)bm estejam COl1tclllplados aqui, A novidade reside menos 1)(1 territrio de iilvesliga~o que na maneira de recorta-lo e ele lhe dirigil' per-gul1las, da qual dccorre :1 (I'I1\:,\ ela resposta, Os oito primeiros anigus resuklJl1 de pl':squisas dos professores do Programa de Ps-GI'adllal~~o crn lV!cmri:1 Social, I': os dois t'ltrimos apresentam contribui. :(ies valiosas ele professores convidados: Eduardo Viveiros ele Castro, elo Ivluscu Nacional, e Viauricio Lissovsky, da Escola de Com Llll icao. :unhos da UI1iversidade fedeml do ,Rio de Jalleim, i\os 11OSSO,S:tlUIlOS, [C<n:cis e clticos llltClloCLltores, dedicamos este
<l

Ouatro propoxi.es

sobre memrta

soclnl

CONDi\R

it
~.

r.t ,J W
m,

,,' "

~ ~

Ii v 1'0,

I
j
o.

r
~ q ~
It

o
J
GOllcbl c Vera Dodebei

re
i:

~ r ~ ~ 'i
I:
'I

tr,

que (: Il1cmOrJ<1 social? Essa pergullta clif'icillllCllll' pode rl'cchcr urna resposta nica c definitiva, 13;1.')t<1 onsultarmos c :IS pc:s<jllis:IS <jll(' se desenvolvem nesse campo: existem diFnelHcs 1ll:IIH,:i!":IS (k cOllcchn :\ memria social e diversos modos de :lbmcl,-h, CI1\'()!VClll!" i1,,';i,/\I.''\ tericas. C(I iC:1S e pollricas diversas. ["l:11l10,') cli.uu c de 11/11 1<l!I;')' iCl mvel, cuj.is rrollleiras :dojam uma ruulriplicidru] de clclil1i(;ws, Is,;() 11~() (O, urn ddl~ito, nem sinn] de illl:ll'III'id:rc!c rcrirn 1l.:lllOI1,';[I":1 :if1l' 11:1"'1111: Il:tO podclllos ["OI"ll)It!:ll' 111)) COl1ceilO de 111'lll')!"I:1 ,""( i:tI 111' sentido cl.ixxico do termo. ou sei;l, aqllc:k que: illlllli'::l illlSlld;l! :1 i,kI1' tiduclc l' :l pcrmuuucia dc algllm:1 coisa, FSS:I coi,'):1 se 1)1(\\'1.' c' ",I conceitos criados para pcns.i-].r elevem acllllit.ir c aco m pa uhur SlI:l

~ ~ ~
,~

\1 ~f

~ ~
'~

mobilidade,
Dois pel'igos, CI1\1.T(";11110, costumam ilJnC:I(,:;.tr or; telritrios .ilicrtos e acolhedores do mltiplo: :1 ;lusIlCi:1 de I'igor l' o l'l:I"1 ;"1110 tico, Conceitos em movimento podem ser rigorosos; c:k~ C);prc:ssam valores e estabelecem diFcrenas, (~lIalldo os C(lllccilOS c os v a .. leres se pulverizam ou se inrlilcrencia m. somos cOIHllI/ir.l(]\ a 11111;1 espcie ele: unle-tudo, no qual tndos os recorres e toel:IS :l.l :1[,Ol"eI;lgCI1S se equivalem, Deveramos diante desses pel'igos buscar, cnto. () kcharncnto do territrio por meio de conceitos mais precisos c CSI:\l1qucs? Essa seria urna sada glli;,da pelo medo, arCJO gcrllliI1:,J de todas as Iorrnas de autorirarisrno. Existem outras: muhiplicidnclc c movirncnro Il~O implicam ncccssariamenre cclerisrno 0\1 IlLIIvcri!.:lt,:to de diFerena:;, poclcnclo dai' lugar a um pCIlS;lrnenro l'igOIOS<.l, /\ ,l!i:tJ)(;:l entre ahertura e rigor p:necc ser o gr:lI.lde clesafio COI1Cciu\:il, ,~lic() I: poltico cio call1po da memria social. Neste :lITigo, rcn rumos Cil!"tCI1-

!
! ! i

I
,I
,h

I r

.~

'10
(J

(lIJ!:{k!EM'M SOCIAL?

!I

\,1-10 atravs de quallo proposies. Em Seu conjunto, elas msrsurao no movimento que ~ prprio desse campo sem, no entanto, abdicar ele :.1111crivo que apollle a sua sillgularicLtdc.

diremos.

Cn(~10)

que o co n cci ro de m c m ri

:;(H_:l:ti

v,

~dl::ll

dl'

pol isxm ico,

Prirnetra

proposio:

o conceito de melTirii~ social trans dlsclphnar

/\ memria social ~ habiruulmenre cnaclui"L.:w<l corno poliss.nic. hsa polissemia pode ser entendida sob duas vertentes: ele um lado, Ilmlemos aclmitir que.: :1 memria [(Jlllporr:l diversas sigliil~c;)es; de outro, Ljue.: ela se abre :1 lima variedade de sistema, de signos. !;i1110 os signos simblicos (palavras orais c escritas) qualHo os signos icnicos (inugelb descllh:lclas ou esculpidas), e mesmo os signos indiciais (marcas corporais, por exemplo), podem servir de suporte para a consUlI(;:O ele uma rucrnriu. E o ~lrivikgio conlcrido a cada um desses sislemas de signos por uma sociedade UlI por lima disciplina capaz de trazer :1 memria Ul11:1signilica:;io diversa. H: urna boa imagem disso em uma Fr:lse ele Paul Veyne: "Neste mundo no se jOg~l xadlTz com ngur:1s cremas, o rei, () bispo: as flgu., 1:IS s:o :1L]llilo ljue deLts h/em as llil'cl"S;\S cCJIlIIgurases nu labukim"'. !\ssim, pl)r rr.is da perrnannci.i enganaclor:1 de um vocabulrio corno () nosso, seria necessrio admitir CJue eliferclIles cOIlIiguracs histricos'lCiais, c mesmo saberes diversos que slIrgem em uma mesma poca e <:"! n li 111,1mesma sociedade, silo clpazc;, de pn,t! IIIi r C()IKcl)~es cl islilli;\S de II\CllH~ri~1 social, con lormc os jlrnhIClll~\S :1 qUe" pretendam responder. /\ polisscm in da mem(ria Il:u ~ ohjcm lle cOlHl"Ovrsi:\s, e t:1111110llCO se prClende aqui coloc.i-l., em discllss~(). Ela ~ urna impor[ame baliza dianrc das rcnrarivas de aurorirurismo co nccirua]. Devemos, roriavin, estar precavidos em relao ao perigo que sua mera COlls[<!ta::o comporta: se Il~ limitamos a alirrna r a mcrnria como algo polissrnico, corremos o risco de tornar cquiv.rlenres SII:\S mlliphs sigllillcaes, <1jl!ailundo suas diferellas e ~IS conseqlillcias tericas e prticas de cada lima delas. Ao buscar maior rigor COI1cciruul, ns propomos o acrscimo de um complicador ;) essa idia:

r r.msvcrsal ' ou rr:lllsdi:;cijllin:lr.. . Ainda que possa ser rrabalh:ldo ))01 d,sclpLn:;s divers:ls, U l(lllcciro de memria, l1uis rigort)samt:lifC, l: prodllzidu no ,nrrlcTllu.menlO ou nos atravessamentos entre dil;'re!1rcs (11111)()S de :';:lhn. Dito de outro modo, aincLt q\ie existam conceitos de nWI11!i:1 ItO interior d:\ filosofl:\, <.1:\ psicoiogia, da.'; n';urnci:'11Ci;ts t.: das ci('I\(:i"s da infllrlll;I;1o, entre OUtr,IS, ;1 idi dI.: mcmri.: s()ci:d implll::l que 'e'g'LlII'" rovenicnrcs ele clda lima dessas disr.:jjlllll~ls jlUS:;<ii, .u r.iI I' '. ,,',' I ~ . " .. ...,.. I . , ., I I". veSS~IIsllas fr,lI\[l:lra:;, f;IIClI(l() l."1\Hll~lr lllll novo l,II\\lhl .. l. 1)11, )" ll1:tS qlle .u ento no se e nco n rrava ClllllClI1I,hdo 1'(lI" 11l:llhllt!LI dcl~lS. Uma nova esfera de problemas SlI[',(:, por l:;.;ell\p!o, qU:!ldo (1 cicnristu social, o historiador Oll (J Illlls\:iogo 1\:rrilu.al1l SIU \.'51<:1":1 dt: conhecimento com qucsres referentes :1 slIhjdivicLllk, ou '111:111. do () iillgliisLl, o filsofo ou o psicuuiisr:\ s!.' illlCIIlIL;:l1ll .)uhr, :1 consriruio cios laos sociais ou sobre :\ illlcli!;0nci~1 :lrIdlu~t!. f'~c~:;':' Il\OIl1UIl.llS, torna-se necessria <l IHOc!lIS;u do cOIll:c'il() ,IL: 11ICIII()II:i social, pois um conceito no surge do Ilada, c t:lilljlOliCO ~pi,,. ,leUII1:\ hisrri linc.u Clljn Inogll"ssO (lll :1IICrkil:<"I;\I\\(111<l l'~I:'," ~i :)1!:\ dtllni;lo, como se ele cxisrissc em c~;l:!du I~III'~IIdesde li !llcill clu\ [Cll1pOS. Um conceito ~ uma rcnrariv.i de rcsjlunlk, <! un : kl:\l (Ie1)IOhlenLls que se construiu, de 1l1:.111Cir;t Olllilll',Clll':, ',"111uiu ti'.r .'!':' C minado momento. Se as condies 1:J~sei1\ outras. c.:k n:\i' ctl\U!'!! I".i. F.III ou i ros ICrn1()S, u n: co nccit o 1\;'\;:1SII'"!',\' \.i" :111lilll"I:IIII\I:i;, das idias, mas c1:1el\lergllci~l de um c.u 11 Il<.J prol.l'l\l:li,.u ljue ,':\i[;, novas ca[egorias de pensamenro quc lhe Fa~:1ll1 i":ll:l.'. SI) Sl UI:I!ll conceitos em rUI\~:JO de Ilroblcm:ls, c eles se IT:l!lSitllllLllll llo IIIl'SIl\I! modo qllt os problemas ~IOS qu.iis Se SUptl: CjllC eles rc~;p(lI1<i:\III. MCSll1ll o conceito de u:1Ilsdisciplinarid:lck jlo,k su" l'IIICII,II"o ::llh essa ric.i: ellCjll:ll1l0 os objetos cientficos Ior.uu cOI'il:chidus co mo expresso de urna realidade simples, regid:1 Ilor leis sill1pks, huxc:tv.i-se a especializao disciplinar como (tlll\I:\ de ~ljlrllxilll~I)':i(l !lI"(I['/cssiva de verdades simples e universais; quauclo () re:d Il;\\S:1 ~l s,r encarado como algo COIllplexo c m] li 1'10, os proced i mcru os 11:H1Sd.';<'"11

()

VFYNl, Paul.

Fouca ult reuol/lciOllll

,I

histri,

Braslia:

EdUnB,

J ()82,

P: 177.

., A

idia cl rransversalid.ulc de: GlIatrari. Ver GU/~IT;\I{I, F<'lix Microoolnicn: carlogl"f/jim do desejo. l'ct rpolis: \luzes, 1')96.

e l~l)I.NII',

Slicly.

12

o QUE t MEMHIA

SOCIAL'

QUATRO

PI\OPOSIES

SOlll\EEMItIA M

SOCl,\c

\3

~ ~~
I!l

plinares so requeridos, admitindo-se cnt.io que nenhuma discipli na isolada capn de responder a essa cornplcxidade, I~ importante ressaltar a distino entre abordagens multi, intcr c u-ansdisciplinares, Nos pl'ocedimcncos fllulticlisciplinares, u m sornarrio de disciplinas requerido p;\I'<1 dar conta de um mesmo objeto terico sem que haja necessidade de um clllrccruzamento das diferentes ~lhord:lgcns, podcndo cada disciplina m.uucr-s em "u:, prpri~1 ('''(('1:1, Aflrma-sc ~I polisscmia discursiva, lTlas a ordem disciplinar se rn.uum. Na inrerdisciplinaridade, tell\-se igu:dllleme u m lI1eSI11O \ell1;1 sCI1du trahalhado por c1isciplin:ls distilll<1S, porm os discursos :l:rca desse terna so postos em di<ilogo, A idia cenrral (; :1 de que o li 11 iverso dos saberes deve ser elcl1locdtico: busca-se o cIdlogo, ndm ile-Sl' :1 paridade dos participanres e procura-se dar ao debate o liori1.()l1rc do COllSenso, Evidentcmcl1te, () lr:.:Cjuc se abre, ruas a diviso <iiscil'lil1~,r pCm1:lI1CCe, ctinlL que cada disciplina seja capaz de ouvir o (11Il' J outra tem ~l dize,-, Embora a pdtica da illterdisciplillaridacle urriculc saberes distintos, ela no pe em questo a prpria estrutura do s:tlll' r, submetido a UI11 princpio ele c1isjuno, Nesse caso, IcLlrll'li,ar :1 ordem discipJil1~lI' pode ser uma maneira de revitaliz,-Ia, 1,: no ~lpcnas porque se busca, por intermdio do cklogo, a reconri. li~I<;J()entre os diversos pontos de vista sem queStionar a ordem que os SqJ:lll.lll, mas porque recollciliar algo bem diferente de criar um fIUI'1i pruldema ou um novo concci~~), Corno escrevem Dcleuze e C;Uatl:ll'l, ":\ idia de urna cOllvcrsarl dernocdtica ocidental entre :1I11igus IlJO produziu nunca o menor conceito".I,

A proposta transclisciplinar outri':' Ela pretellde clisjUl1;O entre as disciplillas, valorizallClo pesquisas \'Css:lr os domnios separ~ldos,'1 A idia no reunir produ!.i, deitos ele transversalidadc entre os divcrsos '/(,:rs;t!idade que, evidentelllerlle, nii toma :l sntese 11;]0 sc [r~!r:l de I)(omover o di~logo entre disciplinas COI1Sl'IISO, de um equilbrio ltimo. em que a ra'l,:to

por em xeque a capazes de arrncontedos, mas saberes, Transpor horizonte: CI11 prol de UI1l domine o caos,

Ao contrarie, supe-se que justamente do dissemilllenlO que se 1;11. a inveno e podem ser geraclas as novas idias, () objelo lr:lllsdi,,ciplinar no comum a dil'crel1tes disciplin:lS; ele cri.ulo cou io lIlll novo objeto, de maneira transversal, quando problemas quc :11(:Cllt:il1 eram prprios de um campo de saber atravessam scus limites l.' kC\.IIIdam OUClOS, Esse objeto no existe antes que o ~llr~lv(,'S:;:IIlIClllel :;c I.IC, Nesse C1S0, ;! IJrt'IIJI"i:l Ilrdem disciplill:u ~ pOSl:1 cm f[IICSl:ilJ".lII'.I;ill\.I() UIlI p~\I:1 allll - indiclclo pelo prcixo 1/',/1,',1 _. d:1 divis.io d(J s:dll'I' 1:111 disciplinas, Os novos objetos produzem desloc:i1l1l'IIIU:; 11<'5 iUi~")'; '.k saber e podei', c/csesrahilizando ;\:; regra" sobrt' :1:; <Iu"i:; kll'l<] n~Il:;CIIS!} e propondo I'IUVOSdiscursos e novas pdl'iG'S (Iv IH;slJllisa, Em suma, 11~O SUpOIl"!CJSa exiSt(;I1Ci;l de u m (lhjcrn d,:II()ll!II:It!\l memria social pairando em esr~ldo neutro c' C(JlJ'I liil~'!'cl\!~':; !i,':';SI' b ilidades de apropriao co n lo rmc ~\S discipli nas ljUC vixcm ,I l:k No propomos que a sociologia, a psiculogi:l o u :1 li'::l1ci:1 dil 1,1i;,rmao abordem a memria social soh perspectivas disrilll;ls, L'()!lll' se a cada lima delas coubesse 11m lOLC de uui tcrritruio l'I\:cxislClil(:, disll'ibudo entre CL'5 por alglllll 7ells epislclllicu, NusS:1 11IOI,(lSr:l, :IU courr.irio, que esses lotes l'Udcll1 Sl'J' invadidos l' Ir,111'1'()S!()S pelo fato de no pertencerem, ele faro, a nin!:'.lIl(rn ,.. ru cx m o que perccnal1l por direito. A memria social, corno objeto de l'l':;quis<I passvel de ser conceituado, no pertence ;t nenhuma disci!>lin:\ t r.idicionalmente existente. e nenhuma delas gOl,a do privilgio dl.' 1)\'1" duzi r O seu conceito. Esse conceito se cncourrn em llII'lSIl'111,;IU ~l partir dos novos problemas que resultam do :l1:r;lVl:SSaIIIC!HO (Ie: disciplinas diversas. No se trata aqui ele cledmir problcrnns \':1In\l_1 II"Sl.' das teorias j, vigclltes, m3S, invcrs.nncnre, de invcur:ir 110\'(l" 1)J'()hlc .. mas que, conseqenrcmcnrc, produziro IlC)V:lS Icori~IS !.' co nccit os. Conlo os problemas no p~\ram de surgir, 11II C:llllpt\ da 11 1\'11I('1i:\ r social () conceito esd sempre por ser criado: ~ UJn COl1ccitll ciu 11I11vi .. mcn to. Por esse motivo, ele j.unu is poded C(),tllgur~lr-sc CI11 1I11l:1 dc:flnio estanque c u nivoca, j; Ijue, em r<l'u de SIl~1jlJ'pria UJlldie;:io transversal, sofre um pcrrnancnre questiOJI~llllelHO,

:,~

!
i!'
;

~;

, DI:IU)!.I':, Cillcs c GUi\ITi\IU, l'lix, O I'l,i,

qlle

,I fi ji/{)JeJia? IZio dcJallciro:


ver CCJr,D/IIZ, Jillguabtlll", Federal

Ed, 34, 19n, Seyunda proposio: o conceito de memria social tico e polticu
"Cillcias IlL!1l1a-

, Sobre;1 diri::rclI,-a entre inur e trallsdisciplillaridade, lias e Ir'"lsdi,lciplillaridadc: 11,25126. "rt!a\:iio da cincia com" Uherl:1I1cJia: Edi(orJ

J,

da Ullivnsi,bde

Histria 0- PenpeCl/flS, de Ubcr!;illdia, 2002, p, 81-97,

Ar aqui tratamos ela memria social ern Sua 1'l:l:t:io COIll () C\!~ljl() cios saberes e dos discursos. Vamos crabalh,-h agora 11:1cslcra d:1

14

o QUE IvlElvlillA SOCl/,U

QUA

mo

PHOPOSIOES IvIEIvIRIA sonHE SOCIAL

15

~,

,:

pr.irica, pois um COI1CellO no deve ser confundido com lima idia geral ou abstrata: ele expressa um mundo possfvel", trazendo conseqncias para a vida que se leva e se pretende levar. sobre isso que versa nossa segunda proposio: memria social um conceito em incnrcmente tico e poltico. lemos aqui outro palHa capaz de trazcr mais um cornplicador qU:lllW questo da diversidade de signific\(,")CS que a memria com porra, :\ssirn, no basra nos atenues polissemia do conceito, apresenr.uido u m l':lIl0ram:l de suas diversas signifIcaes, C0l110 se isso 110S cx irnisxc de tornar lima posio ou de escolher lima perspectiva nesS:l Il,lis::gcl1l, Uniu aprescrlt:lo pa no r m ic.. e prct cnsarncnre i mIl:lrcl:rI sobre as diversas noes de memria social pode parecel' abcrru :IS dircrell~'as, mas d,' faro encobre u m a prcrcuso ro rn lizn n re em (llIl' ,lS dircren::ls se esvaem, pois se o co ncciro ele memria social :ll'''C,'CI1Ll significaes dilcrenn:s, isso n.io cjucr dizcl' qul' elas sejam \:qlliv:dellles, Qualquer perspectiva que tornemos scd parcial e ter il11l,jiC:ls'i)e~ ricas e polticas. Pensar a memria C01110 uma reCOI1S-' ll'll<;ju racional elo passado, nigida com h:lse CIYl ljll:lL1I'OS socia is IH'11I dclll1idllS c dclil11it:lL1os, COI110 () 1~''1. Halb\\'~lchs", !cV:I-110S a um lilld d<.: posicioun mcnn, polrico; af1rl11JI', em courrapurridn, llue :1 Ilh'rnri:l recida por nossos afi:to~ e por nossas expectativas diante du dcvir, concebendo-a C0l110 um foco de resisrncia no seio das rela):il's d,: poder, como props Foucaulr7, implica outra tica c outra 1'(ISi"jo poltica. Seriam essas perspectivas equ ivalcnrex? Someme se i orn.isscrnos a dererrninao pelos quadros sociais equivalente s esrr:trl:gi:1S de resistncia a esses mesmos quadros, No se pode situar l'111 !11:1I1(}ssernclham es proposta tica de Hulbwachs, na qual a 111<':lnria serve mu nureno elos valores de um grupo, e urna abor""bcm ('111 que a memria se torna um insuume nro privrlegiado de li':.nsform:l~o social. ~. !\ssiln, ao nos posicionurmos em relao ;l memria social, imf1CH[:111(t' nos perguntarmos: em que direo essa concepo ele menH)I'i:1 IlO5 lana, o qllC podernos esperar e como nos engaj:1lTlOS nessa

-,Ver [)I'.I.I'.UI.E, Gillcs c GUAIT/\RI, Flix. O


(l

q/ie"

1i jiLl'w/;I/;

Ob.

CiL,

cru especial

C'I,lul" "O que

um conceito?" Lei cadrcs


,WCiI/lIX

espera? Um conceito, escrevem Deleuze e Cuarrari, " o CO!HUIIIO, :1 ' '''x configurao, a conste I ao d e um aco nrecrmcnro por VII' " I> ' orvir que estaria ainda mais radicalmente implicado no caso ela mcruriu social. Recordar, nesse caso, lO somente interpretar, no I)rcsenre, o j, vivido; a escolha sobre () que: vale ou no ser recordado [uncio na como um penhor e, como rodo penhor, diz respeito ;10 FllIUI'O, Uma lembrana ou um documcnro jamais": incuo: ,:lcs rcsulram de urna monragem no s da sociedade que os produziu, corno tambm elas sociedades onde co n cinuaru ru :\ viver, cllcgdnc!\) :lll' :1 nossa, essa nloi'lragem intencional c se: tlcslill:l .io 11(IIVII', Se kvar I11l)S isso em COlHa ao inlcrrug:lr as kll1br:lIlS':ts/duCUll1cI1l0S, :1 qlle'S" ro essencial ser.i: sob que circunstncias e :1 partil ele que VIl11L"!" l'k" puderam cheg:n at I1S' Por qlle motivo eles plldcr:1111 sn \.'11i.'l)11I1:1, du:; 110 fUlllln de UI11 arquivo, em unia hillli()ln':l, ILl ilr:liC:ls l.' dis" cursos cle uru glUpO, :\ pUlllU de pOdl'l'l'nl sn ('sCtllhidos l'0i11\' lestemunho de lima pocai E, [und.uucnralrncrn c, IllHqllC IIS ,15 ,'sC(llll(' mos' J\o desmontar essu n1OI1lagcII1 qlle " :\ Ic:lld'lal1l;:I/c!("'lIl1h'liIO, 11~() reve1:trclllos nrnluuu I'crc!:ldc: \'scollllid~l soh um.i ~ljl:IIC:IIl.i:1,'I li!;:!" Il:ldora, 111:1Ssil\1 :1 PCTSI:JecliV:l, .t vonrudc ,: :\ :q,,)Sl,l :1 p:lIli,' J:l qual I1S :1 conservamos, escolhemos e il1lc::rrog:ll1lC)S, l-Jj sempre lima concepo de memria social implica.!u 11:1(:SC\llha cio qUe conscrvnr do que inlerrog:\L !-!: nessa l'sclilh:l lI111:! aposrJ, um penhor, uma inrencionalidadc qU:llHO ao porvir. 'l:tlllO '1":tllll O aro ele recordar, nossa pcrspecri 1':1 concci tu:t! pc em jogo 11111il uu 1'0: ela desenha um mundo possvel, a vida que se quer viver e :lqllil() que ,,(' quer lembrar. O conceito de memria, IlI'odUl.ido 110 prescnle, 1I1t1:1 maneira de pellsar () passado em funo do h uuro que Se' almcja. S('j:l qual for a escolha terica em que nos situemos, csr.ucrnos COl1ljHOmetidos tica e politicamente, Tornamos aqui o risco de lima aprcscnrao do co ncciro (k 111(:mria social sob LIma determinada perspectiva, admitindo Sli:l 11':\11Sversalidadc e suas implicaes rico-pollricas. Nossa IHol)usr:1 !1~O neutra e nem prerendc s-lo. '[lmpouco S;\O neutras ''''1uclas ljut; Sl' :rpll'SlH:1In COl110 tal. Os discursos que almejam a iIllP:tI'Ci:did:ldc U)Slllll1:lI11 ocultar o olhar, a posio c a vontade ele cluCIl1 os emite, Pretendem. .issim, tudo julgar sem correr o risco de serem rarnhm julg:ldus, L':lll

i
I I I I I I I I

" [-L'\LBW:\CHS, ;' [WI.I'.U/T,

M:lllricc,

de I" mruroir. I'uris: 1\lbi n

Ivlichcl, 1')')2,
o

Cilles. Foucnuh,

Lisboa: Vq;:l, s/cl.

DELEUZE, Cillcs c

CU<llE:lri,

Flix.

O qlle

1/

fi/oso}i,,? 01>,

CIE,

1"

l(i,

16

o ()UE MEIvIURIA SOCIAL?

QUATRO PIlOPOSIES SOUREMEMHIA SOCIAL

17

UIlI ClI11pO mltiplo e mvel como o da ll1emcStia social, roda pcrspccl!V:1envolve a escolha de um passado e a "posta em um futuro, CabcIIUS responder por essa escolha e pelas cOllSeqLinci:ls que ela implicJ,

Tercetra proposio:

a memria uma construo

processual

Acllllite"se hoje que a memria uma cOllStruo, Ela no nos conduz a rcconstiruir o passado, mas sim a recollstru-lo com base nas questocs que nos fazernos, que Etzemos a ele, questes que dizem mais de IIS mesmos, de nossa perspectiva presente, que do frescor dos :Icolltccirnc!ltos passados, Essa concepo, [()davia, tem urna histria, Se' quisssemos fazer uma histria das teorias da memria 110 OcidCllre, seria preciso L1Ie!' coincidir o seu inicio com o da [Hpria 111~;t(')Ji;1do pensamellto em suas r:lzes grcE,:is, (\-'LIs se quisermos m.uc.u o momento em que a memria passa a ser cOllcebicla como um.i COl\slI'u:o social, ou seja, corno algo que os homens pruduzem :1 I)~lrllr ele suas rehcs c de seus valores, teremo:; que retomar ao li rn d o sculo XIX, I: apenas nesse pe rodo, basran te recc n rc na hisll:lli:l do pensamel1l0, que os homens ,ldmitiralll que a memria :dSC> que eles mcsnios constroem a part ir de suas rdll,Jies sociais _, c niio :1 1'C1d:ldc do que se passou ou do que ,

O qUI: leria possibilitado, no campo elos saberes, a cmergncia eless,l nova concepo ele memria' Analisemos ele perto a expresso -, ' ' CllJ1.)truao socia 1" "eS nos atemos ao seu u I limo termo a resposta evidente: 110 sculo XIX o prprio 'social se tortlou objet~ legtimo de s;dJn, e permitiu incl 'sive o surgimento de um novo campo de estuc/os, o das cincias sociais, Mas se enfocamos o primeiro termo _ consliur;'flCl -, somos cOllduzidos a lllTla idia menos bvia, porm no menos importante, que diz respeito ao elemento que a memria artiuda e que silllultaneJmellte a alimenta: trara-se do tempo, co mpoIIC/11,: insepar.ivel do conceito de memria
A histria do penSJrnellto cI~ssico, diz Ferc/inallcl J\iqui, uma his(()ria da recusa do tempo." Lso IO quer di7>er que o tempo no seja problematizado; quer antes dizel' que a ques(u clcissica primordial consiste em extrair daquilo que muda c passa o que permanece

estvel C imur.ivel. Dito de outro modo, a vCldadc reside rio qUl' I: sempre o mesmo, subtrado ao tempo, Assim, apcltas porque rccusa o tempo que Plato pode inaugurar a histria oficial do [lema mcnto ocidental - e da memria -- COI)) a c!OUtrill:l da rcmilli:;ct'.I1cia. Por meio da reminiscncia, os homens teriam acesso ao m umj o inteligvel, recuperando, ainda quc de modo i1l1perfeito, as verdades originrias. A memria platnica no individual n cr soel:ll" t: rampoLlco [em por funo a reconstruo e ~1orclella;lO dlJ 1';ISS;lllu, Trata-se, de fato, de uma memria olllolgica que permire ;/ revelao do Ser imutvel c eterno, C01110 mostra VUilJIll: "(Em 1)!;11:1U]:\ j tempo; c'- cvas,w Jlal~l f" '.H:\ UC I c, N-) memria Il;IO pensamento (O ,li visa elaborar urna histria individual [, .. ], !lUS quer Ic:di'f.JI :1 uu i.io da alma com o divino"lo O que o hornern esper;1 da IllCIIIl\ri:1 ~: qiil' cLi o salve cb dcgrach::o, que I) rei ire do lC:11IIH1,l'ollcill'lillll(\,o ;'1.'; verdades ClCI'n:lS, formas imveis c :1II1ni01CS a ruclo o qUI: se l()11S-rri, a tudo o CJue muda, a tudo o Cjue acidelll;d e COiltillgl'llle:, Evidellremenrc, outros peI1S;Ic!oICS cl.issicos jl['()jlU~l'I,\I'll l'CUII' 'La)cs sobre a memria distintas ela rI,:llliniscllcia plallllC1, 1'iI:I\ U anseio pela eternidade marca todo essc pcnodo. As vCllhdes l'll'IILIS sempre estiveram articuladas ~ existncia de um de!lliurgu ou 11I1I deus cristo, !~guras que delillc:lr~llll o campo d:1 filosofia :llllig:1 c' medieval. Era preciso supor urn ser eterno capn ck SUSICllL\r \'erd:I' des que transcendiam a finirude humana. O gr:lJide corr se: deU quando a filosofia e a cincia passaram a PI'c.scil1c!il' de \l111~!slljlosico da divindade, centrando-se nos valores pt:rlellCCntl'S :lll Illlilll'lll. . com o surgimento da categoria de sujeito, na lIlodcmid:l,k, que J recusa do tempo se arrefece, pois o sujeito rem lima clilllCnSJO f'llil:t: ele passa c se transforma com o tempo, Assim, toi preciso que a inli, Ilcucle perdesse sua sllsrenu50 filosfica IMI:! que, no sc'udo XI X, o tempo se tornasse realmente um pmblem<l investido pelus filSll[(lS e cientisl'lS da nlodernidade, passando ,I ter por rcf\:r2Ilci:1 Ilo IfI:lis ;1 eternidacle divina, c sim o sujciro Ill1i((), () 110lliUll, corn SellS limites, sua histria, seus valores sociais, pde :,C t orn.u (,hjno de iIIV(:SI1V,:II(,;t' Fui esse o momento de surgirncnto c!:lS cill(.'i:l.s hllnLlILLs l' sll'-l:lis, e' tamhm a(1 uele em que a memria se tornou IIlIl:l cllI1Slrtl(;~() IItil! 1:1!"1:1)

rinita,

c, portanto,

1I1n:-\

COI1SlTU;lO

110

CCTIlpU.

'I

!\I.QUII', Ferdi'''1I1d, Le dcsir deternit

Paris; I'UF, 1990,

18
U

QUE ~ IvlFivl()f{I;\

SOCIAl.)

,
i
~
No essa, porm, a maneira que o tempo admitido por pens;ldores modernos e conleml)(lr:incos, Ti'arando-se de um cornponenre luud.uucntal e insepnr.ivcl do conceito de meruri.i e respondendo a problemas conexos, as variaes quanto s concepes de tempo corrcspondcro ;1 icli;IS disrinrZls de memria. Dc acordo COIII essas ,'OIll:CP'res, a memria pode d;H lug~lI' ;10 novo ou dilu-Io em mo]lle, previamente dctcrmil1;lClos, I~xpliqulllos melhor esse pomo, Para ;t1gurnas formas de pcns.unenm, tudo se passa corno se as rnuracs 111 mcm ria social pudessem ser rcabsorvidas pelas idias de origem IlU de finalidade: na IHOpOSr<l de preservao ele urna memria <1Urru ic.i, por exemplo, seria valorizada a idi;l ele origem, encarando-se ;15 mudanas como degradao ele uma pureza primeira, j: a idia de lillalidadc Eu. COI11 CJue ~ memria s seja valorizada em sua cliIlICJlS:io instiruda. rilrlll;ld<1 por rcprcscnr;l:es que alcan;lI'am COI1.),:IISO ou uni rcconhtcimcJl(() oficial. Desse modo, penSa-S;) me1l1,i;1 valendo-se (Li, represcnracs quc Se 101'11;11'<111) dorni nanrex :1<) 1I111ele um IHClcesso de rn uit ax disl)}ll;IS, como se <.:55;1,1'<:!lI'Cs<.:llr;il;[;es S(' CI1UIIIli';lsSCIll prcscnrcs dcsdc II inciu, (,1l1 gCl'llle, I'cstalldo ;1fll'llas ;) Sll;1 clcru;l(,:~(), O rClIlpo concebido a como ev()lu~:;lll na dire::io de um fim prdiguradu, {0Il1;lI11ln-sc simples IIlciu dc rC;1liJ.;I<,':o de um percurso que j; rcriu m.ucn de clleg;HI:1. Nesse caso, a memria Illlt.lni:l ser clHcncliLla COIllO u rna C()\lsrl'lI';jo social, lll;lS a nf:lse ',cri;l posra naquilo que, em um processo de co nsuuo, ap.uece ,'01110 co nsrrudo. Se.; quisermos, porm, colocar mais luz sobre a co nstruo elo e]lIe subre () j: co nstrun]o, devcll'l()sllllSCar um OUll'O modo de pensar o rcmpo que no o da prdigurao de uma origem ou de um fim, Esse tempo no seria visto como degradao nem evoluo, e rarnpouco como um meio neutro c exterior aos aconrccimcnrns. Trata-se de um tempo que no ; ele seria, a~';:contdrio, a permanente alrerao do "lIl: , o processo de diferenciao intrnseca de rudo o que existe, Se preciso lhe dar um nome, podemos cham-lo dcvir, concebendo-o corno puro processo, e no Como algo que panc 011 se dirige necessuri.u ncnre para uma forma, im~gel1l ou rcpresenrao Evidcl1i'l:rnen .. rc, novas fi glll'as , imagens ou fornus podem trllergir desse prOCl:SSO, 111:1Sno se confundem com ele, i\ssirn pensado, o processo a pr11l'i~1alterao, mais do que aquilo que dela resulta: UITl rnovirnenro eleIOrJl;li'-Se mais do que a coisa rornadn. O que ncle encourr.unos so os jogos de fora e o calor das lutas: diferenas potenciais lutando par;l se al'lrrnar, desejos c interesses agindo c reagillclll di;IJlt de outros desejos e interesses. em tenso permanentc, Dissl'I-nos q\le ;1 cOllcep:Jo de memria couro COI1Sl'r1l(;:I(l s()\:i:d rern inicio no sculo XiX, A p;lrrir desse perodo, ellCOI'I\l';II1WS auro .. rcs que privilc.:giam ;1 dimenso processual dc:ssa CUI1SII'II(:~II, <:1](11.1;1111" outros cularizam () CJue :t COnSlI'US:5o [(li Clp:\Z, de rc;t1iz;II', j\;ilhw:IClls, tundadnr o ficial da disciplina, 1I111exemplo cl;l li imu !)()Sil;':(), n.: qual poclerarnos si rua r tambm Picrre Nora, Tan ro os lug;lrcs dc memria de Nora qllallto a memria coletiva ele 1-lalhw;lcllS CXIHCS' sam algo da ordem do COIlSUlIdo, cerro que JJ rnemrin coletio .5 UI1I livro que admire lima multiplicidade de rempos e de memrias ,- h; [amas memrias quantos grupos exisrcrn i-, situando a lerubr.mn em urna encruzilhada para a qual concorrem IllUiLOS caminhos.'! 1-l:dhwac!ls, todavia, 11:10 trabalha as relaes ele a!-i-011l;\r111:1110 ue OIXIITCI\\ CIll'I'C:()," q diversos caminhos e 11,] gel';l;io de cad:l um Ikks: eUlllO Se' jl'!lkss(' existir urna mulriplicidade sem cOllflilS, uma dil'CI'sid:llk L'.';i;l\'cl, illl pOI'l;llld() 1\1;lis :1 illlcgr;ISj() Li;IS dif~:II'll';;l.'; '1"" 11 01,'\1(,llId'I'''lllll, 111:li'; " Clll1SCi'lIdo <]IIC os clllh;IlCS e ;1 iIISl:r!lilid;ltlc LI;1u1I1srrul::i(), NOI';I, dI' outra maneira, t:lInhll1 Ic.:V;1 <.'111 cont.i o tl:lllj)(l \:111SII;1 .m.ilix. I)(ll':::n (I c'<'illcebc como d<.:grad;l:io: os lUGares de I11CIlII)ri:1 s:io ,','IISII \lido" porque perdemos os meios de mcrn ri. sendo I,JI'(:cis,' rl'p;II';lr 11 d;lno,12Suhellt'cllde-se uni l.uncnro pelo eshL'c!:Irt1CIHO da itlclllid:\<.k I1:1CiOIl;11c coruu aiuiria bem como ;1 CJ'C11\';1l.k que <.1.:"1:11\(1:;,'<11\1':! ( I bal:ul:-Jo ele algum modo; nesse sentido. os IUt;;lI'es ele 11ICI1LLl'i;\,;;\ll urna renrariva de compensar o que roi dcstrudo discurso ele l'0m;1 lIlll discurso de perda; h: nele urna dificul.ladc de jlosiriv:II' ;IS 11111danas do tempo, mudanas nos modos de se 11 1', jl(;J'cd1cr l.' lclllIH;II' li que caracterizam as sociedades COl1tTlllll()dllC:IS, corno se I)()S r('SI:ISSl' apenas a compensao l10sdlgicl de uma Silll:l~':O (lri~,il1:ri;1. Os autores que focalizam o processo de construo eI;l nl<:lllri;1 no valorizam tanro os seus pomos ele partida e ele che.;gad:r, COllCC.. dcndo nfase ao durante. no durante que se do os cOllf'rollllJS c ;IS lutas, nus tambm a criao, No fll'll cio sculo XIX e incio ,10 >:X, ;1 dilllcnsao processual da memria cnCILi/.;I<.!a Jlor Nierz~;cl1l:, Ikrgs',lll

,I

I
tI

I i
w

~ ~

I
I I

II 1'-It\I,IlW,~ClIS,
" i'!OIU\,

NL1ricc,

/1

1t1l'IIIJ/'itl

colrtiu, S:o I'nu!o: VnicL:, dos

IIi')li,
i<

Pi~I'I'C, "EIIII'C memria hislri'l. 1\ proLlun;\ica Historia, n. li>' S~() P,,,.!o: PUC/SI', 1')9.'\.

1I;,m:s",

1'/'oj"I,)

20

o QlIE MEI"I"RI" SOCiAl

'!

QUMIlO 1'1101'0SI(01:\ IvlLMJHli\ SOBllf ,nClft.I.

/.1

c Frcud, Nierzsche foi o primeiro pensador da memria social, inveotigalldo-a em termos geneaigicos: que embales foram necess.irios, quanto sangue precisou ser derramado, quanru crueldade foi exercido para se educar e disciplinar um Jnimal capaz de proJneu.:r e de se lembrar de sua prorncssa?13 Nesse processo, as toras da iembrall:1 disputam COI11 as foras que impelem :10 esquecimento, cada urna dchs huscando realizar sua potncia, agindo ou reagindo em luno de valores e interesses, Em Bergs)l1, o confrOlllo se d; entre a esfera determinada dos hbiros, a que nos sujeitamos em funo de interes-, ses pl"<ticos, e a possibilidade criadora da mcmria, emergindo do esp::o de incleterminao que a vida nos proporciona,'<i Freud, por seu rumo, teoriza o permanente conflito entre a memria pr-conscil:illt'Jconscielll:c, adaptada imagem que un: indivduo, um grupo ou Ililla sociecL1de prcrcnde passar sobre si prprio, e lima memria inconsCie!1le que, ao por em xeque essa imagem prcll:ndida _ aquilo que lh:IIII<11ll0S identidade -, indica a alteri(hde presente ern lodos ns." 1\'II,',;ll' a II1CJII()ria como um processo permite pr em cliscuss;10 ;111',11115 ;bilOS de PCIlS,11l1CII[O que se dlsseminall1 h IlO L;I111pO lb ilicIIH'lIi;! social. UIIl dcles scd ;Ipresclila<!o na propnsi<,:Jo que se St'g!ll:, 11;1qual lelll":1I110S dcsllaluralizar 11111preco/lceito e lima redu~jo que clek deriva: a de que a memria seria u rn ,inniJllO de reI'rc'sl'11LI<,:;]O UJlcriv;l.

Vista, o campo da mcmo na o cunpo lhs repreSl'IILH,:(lCS coieti\';ls, Ora, fazer avanar o pensamento sobre a illCIlHria social illl 'licl l questionar a evidncia dessa ieb:o e das i(ki:ls que a se l'11C(llltriuII iIIter- rl:1ac ionactas, ~ sob a inspirao da sociologia de Durkhein. quc ess;; \:vic!llc';l" se constri. Em RejJrC,it'Jllr<'J /ndl1.,'irl/(ilJ e UjHC,i(,Il{.(IPJcS (.'r)/L'/II),,'.r, Durkheilll traou lima an;dogia entre :~ cslcru ela IlJcnll'ia l: ;1 lI:! I\'_ prcsclltao coletiva, Abria-se o clnlpo p:ILl urna sinolllni:1 rl;:clci(,. nalrucnr aceita pelas cincia, sociais, ;\ memria. nesse ClSU, V!:I';:Creduzida!l um arquivo de representaes, IlJO sendo Icv;ldos ('111 eUil,;1 os Illovimentos reais que essas representaC>e:i reprcsenr.un. Se pel\samos que a esreu social viva, I)u!s;lllle c ('111 L(lliSI:IIII(' mudann, as rq,Jrcseiltacs SJO apell:15 o rdl:rC/llC cst.irico cio ljue se enCOIHra em constante rnovimc nm I~ como se UII1 IH(h:l'SS() ,,,('1 apreendido crn SUiLScrisraliLaes mais visveis c gClll'ic1S, Ii()S gl';1ildc., quadros llUC a partir cicie: se instituem, EIII I'C/. d:ls luu;:\s <:111CUiISrante tCIlSJO, C111C01151:\I1le dispuru, agiiilu Clll UIII 1'!;1110 de p':qu,'" Il:1S v:lli;u,:es c :dtl:r<lcs, U1ilFul1de-sc aquilo que vh" 1,!()t!lllCIII _.. ;15 rcprc,\c'lla~:il's co!eliv:iS o u soci:li"I<, - eU:11 o pn'lpriu jlru('('ss\) tilque essas l'epreSenta~~cs resulram. Assim COIIIO 11;10 se Pllllc l'l:LII!'!.ir a paS,\agcill cio rnlll)() real, ,'1\1 ,li::" ildlill;!S v:lri;I~'(cs, :1 ,11:\1'(:1,;:1,) dos po nrci rus de u m relgio, !l~iO se pude rnlll/,ir :I I'CIII>:!11l'llt': agitao (LIs Foras sociais ao co nroruo homugnco de UIil;1 ITI.Jj',_:sellca~::o, As representaes no slIrgern slillil;IInCIlIC rio <::lll1po social, mas resulr.un ele jogos de fora !J;lSL1Iltt' cOlllplc:xos, l'11\'ul\'('ndo cOlllbinaes e enfi'entalllcll[os quc a todo tempo Se ailn;lill, ,')c rccl1l7,irmos a mcrn rj a a um campo de repreSelll":les, desprezar,:" mos as condies processuais de sua produ~::i(), '!llmareilios COIlIO dado justalllcnre o que deveria ser explicado: C0ll10 h)i que, l:111um.:

QU;u'til pl'oposj~o:

a mEmria

no S~ reduz il re"resenta~o

I: habitual conceber a memria social Como a esfera por meio da qual 11111;1ociedade s representa para si mesma a ;irlicula:o de seu presente COI1I o seu passado, conf'gural~do, em con"eqlincia, o modo pelo quul os indiv(duos sociais representam a si pnprios, :1S suas produ(lLi l' ,I'> relaes que estabelecem com os demais, Sob esse pomo de

1(,

Caberia Uurklteilll excI1Iplo, clr;rcr pl:stic1

aqui ~dilli[ir Scrgc

a dilerclly'i

entre

a no';"" social

de 1'Cl'rcsl'IHa\"IO cohi,,':! 'lflreSelll'lda por

I'rul'0,"il

1'('" I""

c a lIo:o de reIH,'senta\:,io 1vI0scol'ici, -li:lldhallc!O coletiva

:1Iil'ures LUIi""

1.1 I'i

NllTZSC/-IE, Fliedrich. IlUZCSClN, Henri.

A :S"l1ea!ogi(1

C!.'IilO/'{{!,

S~[) Paulo:

~/IOlilCS, 1985.
Fomes,

CO!l1 psicolof;i" c concebe t"mbm

Ji.1rllia e /I1e'liIdria, So I'aulo: tod" ,kscj


Jl.lellJri"

Ivbniils

1~)88,
]6, e

csi.irico

J" rcpresclI[;j~':io
que culmina

social, 1\'loSL(1vici Uilici II a rCl'rescl>t:I''::;O de l11allei,,, Ill"i" de rrall.l!'"I1I;i<,';'O N,io


110

c relacional, a r'lrlna

preoclIp;III<!O-SC

com o processo de urna

lle,Li

1\ ESSiiS idias :trlilvcssarn "Lnnbrilr COND/\lt, c esquecer: ./ (org5,)

a obra de Frcud

I'al<l

UIl1resumo,

ver COND/\R, Thicser,

;i'J\agc!iS e cOlicciros todavia,

na produl,jo

rc!,reselll''';;;O,

cosa,

de Illll1hria", Em: IV!!lGi\LH.-iI:S, icliii e espllro, Rio de [anciro 7Leu';;s, 20o,

pela qual a IH)S';;O de rCl'rCSL'llt;I\':io social se disSL'lllill:i

';Ii"!,,,

memria, Ver IvIOSCUVICI, Strgc, "Notes IOwanls J deocriplioll se!l[;uions", I:lim/}(:tlll [ourunl o!S"r-I(t! f's)'!iHJ!0i!Jl vol, I R, I lJI-W,

01' SIlLi,d rcpre-

22

""":;'.,.:
..,:.l..

I
~,

li
il
W

~.
n

I r

II
~

!
i

cura sociedade e em Lima cerra poca, algumas Forc;as se conjugar:\Ill fLll':\ [ormar urna rcprcscnra.io? ;\ servio ele qll<': interesses ou lk llile VOIH:It!t'S ela Leria se consrirujdo? C2uc r,:iaiks ele: poder fl'l.cr:un com que algurnas rcprescnrucs, e no outras, pud<':sscl11 :ldljuirir UI1l:\ lunsisl.ncia crcsccnrc ar se rorn.ucrn dominantes 110 c:lmr'o sucial? 1.:111suma: como e pur qu<.: essas reprcsentaes lorurn iIlVCllf:\cbs) i\o fazer essas pergl.llllaS, pensamos a memria social corno um I)rt)cesso. E urn proceSSc) do qual as representaes 5:10 apenas uma 1):\1[c: aquela que se cristalizou e se Ic:girimou em uma coletividade. :\ memria, contudo, bem mais ql.l<': um conjunro de represema SC)CS; ela se exerce (allllJi11 em lima e"fe I,t irrcpresenrvel: modos de sentir, modos ele qucn:r, pequenos gesms, prcricas de si, aes polric.is inovadoras, Em Prousr, pOI' exemplo, a memria pode: se produzir C111 scguida provocao ele odores e sabores. Em Foucaulr, OUtro exemplo, memria o nome d.ulo :IS prticas ou processos ele criao de si que rompem com os modos de subje[ivao prcdorninanres em um Cll11i1() socinl.'? f'~ada disso pertence ao campo da rellJt'SClll:1io. Nesse's tvrmos, ;\ IHPI)()SU de hJL1Ulllr ~ iIHl'iralllt~I\I"C Llivers;1 da p()si~';i() de ! )111'kl1L'ill1, qllC, ao :\s.\oci:1r 11\<:111('''1:1 l'cl"'ese'lll:H,::i() colcuvn, e intcrcsS:IV:I'Sl' 1)01' um gll/lilllllll ntundi, pcla IHlssihilid:ldc de coeso social ou, crn t}lItros rcrmos, l)lH aquilo qUl' h01l111gllld"f.:1 () (":II)'!") s()('i:tI L' t r uu.t ,i.'. hC)llHII'. sl:lrll,lll.IlllcS. N:I L"\llir:1 dc l)l1ddll'ill\, ll,tlhw,)chs lksdol"a ':.).'... ,I!,1Ii1iillllli Jillll/{./i em LJI\acll"Ossociais ch memria, entendidos C0l110 lilll SiSll'I1\:1 ele valoll's qli(, 1111ific\lll dCILTli1ill:!dos l;llIl'"S .... l.uuiliurcx, 1\llt\i, """, LIe-cl.isxc'". tvLIs COI11Use produziram esses valores? (~ue dispuI:i.\ rcri.uu propiciado o seu smgilllenro'<.: garanri ri,1111 no prcsenre, a sua , Ill:l:illtell~':o) Hnlbawchs no responde a eSS:1S qucsrcs, :IjHt.:selH:\l1c1o!lllS memrias hmiliares, religiosas e de classe como quadros prontos e 1IIIil'CI~:lis, come, se esses no livessd:!l sido inventados, como se neles 11:1,) l;lIlllig,lssem tenses e 111[;)5internas. 01':1, justamente o que escapa a esse gtutlllllrn inundi que inrercsq loucaulr: ele investe sobre o que se sillgulariza, se diferencia, o que resiste aos h.biros e s coeres sociais. A memria deixa ele se lnluzir :)Os axiomas ela representao e da generalidade abstrata para

se articul.u quilo qUL: nos ,JU:l, qut I1U:; ~;l!riHl'i.'I1tIc, qu,' flOS I)C'I'mu e :q-JUSlar em \1m oui ro G\illj.!O de possvei:;. [.: s.: riV(S:;l'lllOS que, em lima pal.ivr.r, resumir o que 11:1rncl1lri:\ I\:iu SI: r('llu;. :1 rl'llrl:SCIIr:,l5:0, dir:\1110S: :\~lO, U\I 111c1110r, f~)I\,:\S quc 11');, ,\[-"(,[;1111, 1:\I\lhll\ c !~)!",\S jlcL\ quais al~l:1mos. Nesse pomo, podemos articular o :tf~to c :1 re'IHt:sel\r:\~:~() 11:1jli"O duo da memria como I);}rtts inrcgralllT., de: 1.II"I"r IlICSI"!lO 1)J"()lL'S:X,. Isso IO igllal a SlI[Xli" q uc esse. 111'OCCSSO pUS:>1a c~l:\1'<IS IWCl:S:,,(li :1,: I como j, foi dito, existem memrias irrcprcsenr.ivcis, C()iIIO :IS da sensibilidade, de "Iguns geslos singulares, das pr.iricas cle: si. t'hu existem, conrudo, memrias (ora de um co nrcxro ,d'crivo Sl:, iorno artiFcio explicarivo, desdobrurmcs o processo de IHt)dtl~ju Lia I1\Cmria em algumas etapas, deveremos considerar o :llero COl1l0 :) primeira. De todas ,15 experincias que ns vivemos no aqui e no agl;l:>, sclccio narnos, corno impresses ou lembranas, aquelas quc I\OS :1kl:\I11 ~:11I um campo de relaes. 'Todavia o que nos aFtl:1 " quc J"ClIIlJlL"'(llll ;, ( mcsmid.id <':111 ue vivemos; :t Illeslnid:\de Il;n 110S ill1rm's,i(l'1:l 011 11m q marca. O que nos afl.1:1 antes 1111\('lh:OlltTU, 1111\:1d,l\,ra II(lV,I, III'IU L':\I\t:I rincia sint\ul:tr. Se Vi:l)'11ll0S par,) uma cidade CkS('OirllccicL1, :1 :lrql1itc'lll' 1":\,as cores e os CI)(OlHrOS nos marCIIl\ hCI1\ Il\.ii.': do till" 11"','::1l'icl:l !1.Il,i ru.rl (" ,o{itli:II\:1. f\'hs IHlckl\HiS 1'("11S:11ue 11m~::1 q 1)I"()I)ri:1Li.JI,k j: !l)t 111\\ di:I, Y:II'a I1l'lS, dcsccnhccida, t' que as lClmws, cores c cncorn ro: qltt: 11eh expcrirnenramox COfl10 novidade c1cix~lrall1 iltlllrl'ss,'>es e se l'(1I1Slil'll':III\ em ICi1\bral1:\s. Dessc modo, se a memria um processo, o qUl: () deil:rt!/:I S:itl relaes c aleros - em ourros termos, so jogos ele rem;:\. J\ repreSL'l1ta- ;10 poderia, :ll1cIJ que no necessariamente, ilHegral esrc 11roceSS(), mas nesse caso viria depois, corno urna tenrativa ele dar sentido c diltS:!I) :10 que nos surpreendeu. Lida nessa clave, urna representao coletiva ou social algo 111,\is que uma idia genrica e instiruda que se impe :\ ns: l~,das us representaes 550 inventadas e somos ns que ,IS i nvcnrtunos, V:\lendo-nos ele urna novidade Cjue nos aFcc\ e de nossa :\jlosra cru caminhos possveis. Essa inveno se propaga, se reperc, nansforma-se em hbito!". E a partir desses hbitos, os homens se [0111:1111

'1 i:,"

';:-

,:i
,t

:,t

:1
:1
;~.
,I
I

,.
I

, I
\

I
I I

"Nesse " IlI'.LHJI.I:, Cillcs. Foucnu!. Ob,

tpico, baseamo-nos

em Cah,.icl Tarde, servindo-nos

do

CII.
df l/I mernoire,

" IJ..\t.I\W/ICHS, Iv!al.l,.ic.

Les ca dres sociaux

Oh. cir.

Tl-IEMUDO, Tiago Seixas. GIlI))"ie!'j{/ldt. Rclumc-Dumar.i, 2002.

Sociulugia"

SIi{;jCl;(i;dilrl(~. Rio

imo rr:J!lallro ele ,.Icjaneiro:

I
,
J

I
u

2~

Oqul

('M!'!\M'Wifl<()('I".''

semelhantes, instituindo - finalmente - UJIl glufnum niundi. t. preciso, contudo, no esquecer que esses hbitos e essa semelhana tm COIll,O pomo de partida uma inveno singular, propici:]a por um contexto relaciona] e afetivo. Hbitos so criaes que se propagam e, ainda que se tornem constantemente repetidos, iniciam-se com lima experincia marcada pel novidade e pelo inesperado, Conceber a memria como processo no siL,niflca excluir dele as representaes coleivds, mas, de fato, nele incluir a inveno e a produo do novo. No haveria memria sem criao: seu carter rcperidor seria indissoci.ivel de sua atividade criativa; ao reduzi-Ia a qualquer urna dessas dimenses, perderiamos a riqueza do conceito.

Chicletes relao

eu misturo com bananas? Acerca da


entre teoria e pesquisa em m e m rf a social

Podemos misturar chicletes com bananas?

\V'alter Benjamin misturava tradies tericas dilcrt:l1tl'O em SU;l, 11:':", quisus. Pa~'ou um preo alto por isso: sua lese "!\ origem do dL\lll;l barroco alemo", preparada para a obteno elo ttu!o de livrc-doct'n,:i;1 na Universidade de Frankfurt, foi rejeitada peLl b;1I1CI. COl15tiluda 1101 um mosaico de citaes, sem apresentar uma dellni;o precisa cio g.nc-ro literrio que focalizava - o drama barroco alcmo -', foi ;\Clls:lda lk "ser fragmentria e de constituir-se num labirinlo sem rigor cicmlicc'". Enrreranto, em que pese o estilo ensasuco c pouco sisrcmauvado para os moldes acadmicos do peroclo, o lilsofo al)I'eSCl1lOU ucxsa tese as bases paa uma retlexo que se rcvel.uia muito rrllrlcl'~l nos anos que se seguiram. Benjamin expressou a diferena entre smbolo c alegoria, destacando duas importantes figuras ele linguagem. Lnquanto no smbolo haveria uma relao metonlmica ou de cOl1tigliiebck <:l1Ir,: a representao e o real, na alegoria seria possvel observar uma Ji.idl1cia maior entre a representao e o real. A alegoria. associad:l I'ur ele :10 "drama barroco alemo", descrita como UIl1;1 rcprcscutao I1lt':Ld:',rica do real, em que emergiriam novos significados, abrindo novas perspectivas e experimentaes poticas, As conseqncias dessa pequena e aparentemente simples observuo no se restringiram ao campo da reflexo sobre a arte, rendo

.:~.

, Ver SANTOS. Myrian Seplveda t\nllaI31uI11C, 2003, p, 120,

dos, Mrmrin

l/CII""

e troria SII,:i.7I. S,,(, Paulo:

26

You might also like