Yeralt retim Yntemleri ve Mekamzasyon

Trkiye 19, UliD.lurara.ii Madencilik Kongresi ve Fuar, IMCET2005, zmir, Trkiye. 09-12 Haziran 2005

Garp Linyitleri letmesi ve Seyitmer Linyitleri letmelerinde Birim retim Maliyetleri ve Etki Eden Parametreler
H.Akakoca & H. Aykul & .Yuvka & .M. okeken & .G.Ediz
Dumlupmar niversitesi, Maden Mhendislii Blm

ZET: Bu almada, Trkiye Kmr letmelerine (TK) ait Garp Linyitleri letmesi (GLI) ve Seyitmer Linyitleri letmesi (SL1) ak ocaklarnda retilen satlabilir kmrlerin 1996-2004 yllar itibariyle birim maliyetleri ve bu maliyetlere etki eden parametreler ncelenmitir. Genel retim giderleri, iilik giderleri, yardmc retim ve hizmet giderleri, dekapaj tkenme paylar ve toplam maliyet gibi belli bal maliyet parametrelerinin deiimi karlatrmal olarak ele alnmtr. Ayrca maliyetleri etkileyen bu parametrelerin kontrol edilebilirlii de iletmeler baznda ayr ayr ele alnm ve baz neriler getirilmitir. ABSTRACT: In this study, production costs of the salable coals produced at opencast mines of Western Lignite Corporation (WLC) and Seyitmer Lignite Corporation (SLC) belonging to Turkish National Coal Board (TNCB) between 1996 and 2004 were investigated together with tfie effective cost parameters. The variations in the total cost constituents such as general production, labour, auxiliary production and service and stripping were comparatively examined, for the mines, Moreover, the control of the parameters affecting these costs were discussed and certain recommendations were made. 1. GR Trkiye Kmr letmeleri (TK) kurumuna bal SL, Ktahya il merkezinin kuzey batsnda, Ktahya - Tavanl karayolunun 17. km'sine II km uzunluunda asfalt bir yol ile balanmtr. SLl'de linyit retimi ak iletme yntemi le gerekletirilmektedir. retilen kmr, termik santral ve piyasaya verilmektedir. Kmr/dekapaj oran 1/2.34'dr. Yine TK'ne bal olan GLI ise, Tavanl'ya 13 km uzaklktadr. Yeralt ve ak ocaklarda retilen kmrlerin birlikte tabi tutulduklar ykama-kriblaj ilemlerinden sonra sl deeri nemli lde artmakta ve bylece piyasaya kalitesi ykselmi ve deiik kullanm alanlarna gre farkl tane iriliklerine ayrlm kmrler verilmektedir. Ak iletmede kmr dekapaj oran 1/13 civarndadr. Bu almada, lke ekonomisi asndan nemli birer hammadde kayna zelliine sahip Tunbilek ve Seyitmer kmrlerinin retim maliyetleri karlatrmal olarak incelenmi, zellikle kmr kalite farkllnn bu maliyete olan etkisi irdelenmitir. 2. RETM MALYETLER retim maliyeti, hammadde ve malzeme, iilik ve dier retim unsurlarnn kullanlmas le gerekletirilen, retimin salanabilmesi iin ihtiya duyulan maliyettir. retim maliyeti, hammadde ve malzeme, iilik ve genel retim maliyetleri olmak zere temel maliyet unsurundan oluur. Burada direkt hammadde ve iilik dnda kalan tm retim maliyetleri, genel retim maliyetleridir. (Albayrak 1977, Bilginolu 1977, Uslu 1980, stn 1996) Bu almada 1996-2004 yllar arasnda GL ve SL iletmeleri iin hesaplanan deiik kalemlerin ton bana birim retim maliyetleri incelenmitir. Elde edilen deer dnmlerinin yorumlanmasna kolaylk getirmesi amacyla ve TL baznda deerlendirmenin de enflasyon etkisi yanltc olabileceinden dolay maliyetler ABD $'na evrilmitir. ABD $ cinsinden verilen deerlerde o yl ierisindeki dviz kurunun bir yllk ortalamas baz alnmtr. Ortalama kur deerleri bir yl iinde tm ignlerindeki kurlarn toplanp, ayn yln ign saysna blnmesi ile bulunmaktadr. Yllk maliyet hesaplar ve kurdaki yllk deiim hesaplamalar ortalama kurlar zerinden yaplmaktadr. Bu nedenle 143

H-Maha. H. Aykut h . Yuvku, M. okeken & l.G.Ediz V

belirli bir gndeki spot deeri alp tam bir yl nceki deerle karlatrmak ise yanltc sonular verebilmektedir. eitli karlatrmalar iin ABD S' zerinden hesaplanan maliyetler ABD ' m n dk dzeyi nedeniyle hzl bir ekilde artmaktadr. Ancak bu gerek bir art deildir. Gelecek yllarda ekonomik hesaplarn byk bir blm deeri artan euro ile yaplaca iin daha gereki deerlere ulamann mmkn olaca ngrlmektedir. izelge. 1 : Dolarn yllara gre TL bazndaki deiimini gsterir tablo.
DOLARIN ORTALAMA DEER (TL) 81.184 151.429 260,040 417.581 623.749 1.222.921 1.504.598 1.495.307 YILLIK DEM ORANI (%) + 77.7 + 86.5 + 71,7 + 60.6 + 49.4 + 96.1 + 23,0 -0,60 -4,00

doalgaz kullanmnn artmas ve hava kirliliinin nlenmesi amacyla yksek kalitedeki kmrlerin kullanlmasdr. ekil l'den grld gibi kmr sat miktarlar yi! baznda genellikle azalmaktadr. SL'deki retim miktarlarndaki azalma GL'ye gre daha fazladr, GLt kmrleri gerek kalori bakmndan, gerekse hava kirliliini nleme asndan SL'ye gre daha avantajl olduundan olumsuz pazar artlarndan daha az etkilenmitir.

YILLAR 1996 1997 1998 999 2000 2001 2002 2003

ekil 1. GLt ve SL ak ocaklarnda yllara gre kmr retim miktarlar Maliyet unsurlarnn madencilie yansmasnn daha iyi anlalabilmesi asndan 2004 ylma ait GL, SL maliyet tablolan srasyla" izelge 2 ve izelge 3'de verilmitir. Buna gre; satlabilir kmr maliyetleri iinde genel retim matiyetleri SL'de %64,96 iken bu rakam GLt'de % 96,71'dir. Her iki iletme iin de genel retim maliyetleri satlabilir kmr maliyetleri iinde yksek bir orana sahiptir. Ayrca GLt'de dekapaj oranlarnn SL'ye gre yksek olmas nedeniyle dekapaj maliyetleri GLt'de % 75,55 iken, oran SL'de % 39,83 tr. (GL ve SL Faaliyet Raporlar 2004). 3. GL VE SL'DE RETM MALYETLERNN KARILATRILMASI Bu almada, 1996-2004 yllar arasnda GLt ve SL iin hesaplanan deiik gider kalemlerinin ton bana birim retim maliyetleri incelenmi ve kar latr lmtr. 3.1. Yardma retim ve Hizmet Giderleri Yardmc retim ve hizmet giderleri ierisindeki en yksek pay tamir-bakm masraflar oluturmaktadr, t makinelerinin ve ar kamyonlarn onarm ve bakm iin yaplan masraflar, tamir bakm atlyesi masraflarnn byk ksmn oluturmaktadr. Yardmc retim ve hizmet giderleri iindeki dier byk pay ise sosyal servis giderleri

1.435.000 2004 (T)* ' (T), ihnuu ikfecr DIE vcnkn. KxunlMM)

Bu almada SL'de yeralt iletmesi olmad in ve istetmelerin birim maliyet karlatrmalarnn daha salkl yaplabilmesi amacyla GLt'nin yalnzca ak iletmesindeki maliyet kalemleri incelenmi, yeralt iletmesindeki retim miktarlar ve maliyeti oluturan kalemler ise mmkn olduunca dikkate alnmamtr. Her iki iletmeye ait olan satlabilir kmr retim maliyetlerinde, verilerinde 2004 ylma ait verilerde, bu alma yaplrken 2004 ylnn tamamlanmamas ve l Nisan 2004'de iletmelerin messeseye dntrlmesi sebebi ile Nisan-Eyll 2004 aylarn kapsayan veriler dikkate alnmtr. Bir iletmede maliyeti arttran veya azaltan nemli hususlardan birisi kapasite kullanm orandr. retim kapasitesi kullanm oran fazlalatka, alan ii, kullanlan makine ve ekipmanlardan salanan fayda artmakta,buna bal olarak retilen malzemenin de birim maliyeti azalmaktadr.GL ve SL'de son yllarda retim kapasitesinin yeterince kullanlamama sebeplerinden en nemlisi retilen kmrn pazarda alc bulamamasndan kaynaklanmaktadr. rnn pazar pay azaldka retim de buna bal olarak azalmaktadr. Bu durum arz-talep dengesi salanana kadar devam edecektir. Talep azalmasnn balca nedenleri, son yllarda 144

Trkiye 19. Uluslararas Mudendlik Kongresi vt Fuar. IMCET2005. izmir. Trkiye. 09-12 Haziran 2005

oluturmaktadr. Sosyal servis giderlerini; ii yedirme-giydirme, barndrma, tama ve lojman izelge 2. GL' de 2004 yl satlabilir kmr maliyetleri

giderleri gibi unsurlar oluturmaktadr.

izelge3. SL'de 2004 Yl Satlabilir kmr Maliyetleri T.K.L KURUMU SATILABLR RETM ve SATLAN KMRLERN MALYET TABLOSU 2004 NISAN-EYLU1. DREK LK GDERLER ENDREK MALZEME ENDREK LK MEMUR UC.VE ILG GDERLER DARDAN SA FAYDA VE H1ZM. ETL GDERLER SGORTA VERG RES. VE HARLAR AMORTSMANLAR TKENME PAYLARI DEKAPAJ TKENME PAYLARI DER TOPLAM YARDMC TAMR BAKIM ATLYES RETM VE UMUM NAKLYAT HZMET SOSYAL SERVS GDERLER DER TOPLAM SATILABLR KMUR MALYET 11 + 12+16) GENEL RETM GDERLER I 2 3 4 5 6 7 9 10 il 12 SU (MERKEZ) GDER TUTAR TL. 2.916.809.000.000 1.605.382.000.000 1.978 155.000000 366,262.000.000 1.239.733.000.OO0 4,653 000.000 432.S81.000.000 8.922.449.000.000 1.619.000.000 14551.134.000.000 3.315.744.000000 12.562.000 000 806,8.17.000.000 796 689000.000 4.931,832.000.000 22.399.775.000.000 BRM MALYET (TL.)/Ton 1.309.872 720.940 888344 164.480 556.735 2,090 194.397 4.006.866 727 6.534.578 1.489.024 5.641 362.132 357.775 2.214.772 10.059.222 MALYET l%)'si 13,02 7,17 8,83 1.64 5.53 0.02 0.00 1,93 39,83 0.01 64.96 14.80 0,06 3.60 3.56 22,02 100.00

RETM MALYETLER

14 15 16

145

H.Akakoca. H. Aykul ij.Yuvku, M. okeken d I.G.Ediz Yardmc retim ve hizmet giderlerindeki en yksek paya sahip olan tamir-bakm atlyesindeki giderlerin fazla olmasnn balca nedeni letmelerde kullanlan ar kamyon ve i makinelerinin ekonomik mrlerini doldurmas ve srekli bakm ve onarma gereksinim duyulmasdr. SL'de tamir-bakm giderleri GL'ye gre olduka fazladr (ekil 2). letmelerde birim retim maliyetlerinin mmkn olduunca dk olmas istenir. Ancak bu durum amortisman oranlarnda dier maliyet kalemleri kadar nem arzetme^. Bir iletmede amortisman oranlarnn toplam maliyet iindeki oran dkse iletmeye uzun zamandr yeni ara ve ekipman alnmad anlamna gelebilir. Eski ekipmanlarn ekonomik mrlerini tamamladktan sonrada kullanm devam ederse kullanlan ara ve ekipmanlarn iletmenin aksamadan alabilmesi iin srekli tamir bakm masrafna gereksinim duyulacaktr. GL ve SL'de de amortisman oranlar olduka dktr. Bu durumda tamir bakm atlyesindeki masraflarn yksek olmasna neden olmaktadr. Tunbilek blgesinde yksek kmr/dekapaj oran dekapaj tkenme paylar maliyetini arttrmaktadr. ekil 4 ve ekil 5'de grld gibi dekapaj tkenme paylarndaki yllara gre deiimler, genel retim giderlerindeki deiimlere aynen yansmaktadr. GL'de genel retim giderleri SL' den daha yksektir (ekil 5).

ekil 4. GLI ve SLt" de yllara gre dekapaj tkenme paylar

ekil 5. GLI ve SLI" de yllara gre genel retim giderleri ekil 2. GLI ve SLI' de yliara gre tamir-bakm gider oranlar 3.3. ilik Giderleri Uzun bir sredir hkmetlerin kamu personel, giderlerini azaltabilmek amacyla yeni personel almn snrlandrmas ile iletmeye yeni personel alnamam olmas ve mevcut personelden de emeklilii hak kazanm iilerin ayrlmasyla i says her yi] biraz daha azalmtr. Maliyeti oluturan kalemler arasnda byk bir pay oluturan iilik giderlerinin mmkn olduunca dk tutulmas iletme karlln arttracandan, i saysndaki azalma bu anlamda olumludur.

$ekil 3. GL ve SLI' de yllara gore yardmc meim ve I7iTiel idelen 3.2 Genel retim Giderleri Genel retim giderlerindeki en byk unsuru dekapaj tkenme paylar oluturmaktadr. GL 146

Trkiye 19. Uluslararas Madencilik Kungrtai ve Fuar. IMCET200S. hmir. Trkiye. 09-12 Haziran 2005

ekil 6. GL ve SLl' de yllara gre ii saysndaki deiim SLl ve GL iilik giderleri asndan karlatrldnda genel olarak SL'nin iilik giderlerinin daha yksek olduu grlmektedir (Sekil 7), Azalan ii saysna karn artan iilik giderlerinin nedeni olarak, ii cretlerindeki artlar gsterilebilir.

ekil 8. GL ve SL' de yllara gre satlabilir kmrn toplam maliyetleri SLl ve GL'de toplam maliyette en byk pay genel reiim giderleri olusturmaktadrfekil 9, 10 ve II). Bu genel giderlerin ierisinde de en fazla dekapaj giderlerinin etkin olduu grlmektedir.

Seki) 9.SLI'de yllara gre maliyet kalemlerinin toplam maliyet iindeki oranlar ekil 7. GL veSL' de yllara gre direk iilik giderleri 3.4. Satlabilir Kmrn Toplam Maliyeti GL'de satlabilir kmrn toplam maliyeti SL'ye gre daha yksektir (ekil 8). Bunun nedeni ise GL'de kmr/dekapaj orannn yksek olmasdr. GL'de toplam maliyetin dk olduu yllarda (2001-2002) kmr retimi, dk dekapaj oranna sahip sahalardan yaplm ve buna bal olarak maliyetler de dmtr. GL'de kmr/dekapaj oran ortalama 1/13'tr, fakat iletmenin baz sahalarnda bit oran dk, baz sahalarnda ise daha yksektir. Baz sahalar yeralt iletmeciliine daha uygun olmasna ramen, ak iletme yntemiyle retim yaplmaktadr.

ekil lO.GL'de yllara gore maliyet kalemlerinin toplam maliyet indeki oranlar

ekil 11,GL'de yllara gre maliyet kalemlerinin toplam maliyet iindeki oranlan

147

H.Akakma. H. Aykl Yuvka, IM. keken & l.G.Edi Genel retim giderleri iindeki en byk gider payn dekapaj tkenme paylar oluturmaktadr. Dekapaj tkenme paylarn srasyla; cndirek iilik, endirek malzeme, dardan salanan tayda ve hizmetler, amortismanlar, memur cret ve giderleri izlemektedir. 2004 yl ierisinde SL'de dekapaj tkenme maliyetleri 14,5 trilyon TL iken ayn yl ierisinde bu deer GL'de 87 trilyon TL olmutur. GL'de bu deerin yksek olma sebebi, GLl'deki kmr/dekapaj orannn SL'deki krnr/dekapaj oranndan daha byk olmasdr. GL'de dekapaj sarf malzemesinin (akaryakt, elektrik ve patlayc madde) tketimi SL'yc gre daha fazla olmaktadr. Buna bal olarak da sarf malzemelerinin maliyeti GL'de daha yksek olmaktadr. Bu sarf malzemelerini se ovel ve draglayn dekapajnda kullanlan akaryakt ile patlatma iinde kullanlan patlayc maddeler oluturmaktadr.

ekil I3 GL ve SL'de genel retim giderlerinin toplam maliyet iindeki oranlar Genel retim giderlerinden sonra iletmelerdeki en yksek ikinci maliyet, yardmc retim ve hizmet giderleridir (ekil I4).

ekil 12. SL ve GL'de yllara gore dekapaj tkenme paylarnn toplam maliyet iindeki oranlar Genel retim gider kalemlerinin toplam maliyet iindeki oranlarna bakldnda, her iki iletme iinde genel retim giderlerinin en yksek deere sahip olduu grlmektedir (izelge 4) (GL - SL Faaliyet Raporlar. 1996-2004). izelge 4. retim giderlerinin toplam maliyet iindeki oranlan
Yit. silik Gdelcn Lt 19% 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 1.38 1.26 1.65 1.36 1.14 1.28 0,98 0.64 SU 7.63 11.24 10.88 II.OS 11.33 10.20 7.82 H.62 Y;ud. Un, ve Hi7itw Gd. (*) GU SLl 24.58 .1.49 28,07 1.45 25,64 4,29 26,37 2.99 27.21 1,67 27,90 3,62 23,22 23.00 .V>2 2,65 22.02 Genel n. Gd {At GU SU (>7,7H 60,69 95,13 63.48 95.28 62.56 94.06 61,41 95.65 61.90 95.19 6S.96 95.10 68,38 95,10 64,96 06.71

ekil 14. GLl ve SL'de yardmc retim ve hizmet giderlerinin toplam maliyet iindeki oranlan Toplam maliyet ierisinde bir dier maliyet unsuru ise iilik giderleridir (ekil 15). ilik giderlerinin, ii saysyla dorudan orantl olduu bilinmekledir. GL'de almakta olan ii says, SL'de alan ii saysndan fazladr.

ekil IS. GL ve SL'de direk iilik giderlerinin toplam maliyet iindeki oranlan

GL ve SL'de genel retim giderlerinin toplan maliyet iindeki oranlan karlatrldnda GL'de bu oranlarn daha yksek olduu grlmektedir. (Sekil 13).

na

3.5. letmelerin Mal Durumlar GL ve SLl'nin mali durumlar izelge 5 ve izelge fi'da rnek olarak verilmitir.

148

Trkiye 19. Uluslararas Madencilik Kongresi ve Fuar. MCET2005, iznr, Trkiye, 09-12 Haziran 2005 izelge 5. GL 2003 yl gel r- gider izelgesi Satlan Ktimr (Tun) 3.101.152 Gayri Saf Sat Haslat 11 ) 189.086.651J15.92D Haslattan gelen ulirimlcr (2) 0 SaH st haslat ( 3 M 1 H 2 ) 189.086.65IJI5.920 Mal ve tuzmci .sal; maliyeti (4) 148.412.489.121.900 Gayri safi kan-zaran (S)= (3)-(4) 40.674.162.394.020 Dfinem gideri 16) 26.480.330.844.964 sletme faal. Kan-zarar<7)=<5)-<6) 14.193.831.549.056 Faaliydi d haslat ve kurlar (8) 3.550.224.677.361 Faaliyet dij gider ve zararlar!9) 35.763.922.809.183 Direm fcn-zarar ( l0H7)+(8) <-) 18.019.866.582.766 Yukarda da grld gibi GL 2003 yl ticari faaliyeti 18.019.866.582.766 TL zarar olarak gereklemitir. izelge b. SL 2003 yl gelir- gider izelgesi
2003 Yl Satlan Kimir Pazarlama Sal i G K. Genel retim Gd. Fmanirtun Gitl. Olaan Gelirler Olana Giderler Olaan D$ Gelirler Olaan D Gdeler TupUm 8.393.569.604.618 65 70l.452.SfiS.405 127.654.324.654 Giderler 1.964.591.855.739 17.446.481.496.355 15 434.626.850 Gelirler 37,743.720.957.189 91.408.812.023.105

kmr/dekapaj orannn dk olduu sahalarda almtr. SLI'deki karlln TL bazndaki art gerei yanstmamaktadr. TL'nin ABD $* karsnda son iki yla kadar deer kaybetmesi suni bir art gstermektedir. SL'nin karll ABD $' olarak incelendiinde ise karlln srekli olduu, fakat genellikle azalma eilimi gsterdii grlmekledir.

ekil 17. GL ve SLI yllara gre kar zarar durumu ($)

663.883 808.173

4. SONU VE NERLER Trkiye Kmr letmeleri (TK) iersinde gerek potansiyelleri ve gerekse zellikleri nedeniyle nem arz eden iki iletme olarak GLt ve SL'de tamirbakm giderleri olduka yksektir ve maliyetlerde byk bir pay tutmaktadr. Bu nedenle ncelikle letmelerdeki ekonomik mrn dolduran makine ve ekipmanlarn yenilenmesinin salanmas gerekmektedir. Kmr retiminde teknolojik gelimeler takip edilmeli, mmkn olduunca seimli madencilik yaplmaldr. Bu takdirde retilen kmrn kalitesi artacak ve buna bal olarak ithal kmre braklan pazar pay tekrar kazanlabilecektir. i saysndaki azalma devan etmeli ve mevcut iilerin meslek ii eilimlerine nem verilmelidir. Bu sayede kalifiye iiler ile ayn ii daha az ii ile yapmak mmkn olacaktr. Pazarda meydana gelen ani ve byk dalgalanmalar iletmenin genel maliyet dengelerini olumsuz ynde etkilemektedir. Bu nedenle satlacak kmrn proje safhasnda pazar aratrmas yaplmaldr. Maliyetlerin yksek olmasnn nedenlerinden birisi de mevcut kapasitenin lam olarak kullanlamamasdr. Yeni pazarlar bulunarak kapasite kullanm oran arlirlmaldr. Buna bal olarak birim maliyetlerin azalmas mmkn olacaktr. letmeler, toplam kalite ynetimi anlayna uygun, verimlilii esas alan bir ynetim anlayna

593.557.386.048 92.666,253.217.326

SL'de 01 Ocak 2003 - 31 Aralk 2003 faaliyet dneminde 65.701.452.865.405 TL gidere karlk 92.666.253.217.326 TL gelir elde edilmi, sonuta dnem kar 26.964.800.351.921 TL olarak gereklemitir.

ekil 16. GL ve SLI yllara gre kar zarar durumu (TL) SL'nin 1996-2003 yllarn kapsayan alma dneminde TL baznda srekli olarak artan bir kadla sahip olduu, GL'nin ise yine ayn alma dneminde baz yllar kar, baz yllarda ise zarar ettii grlmekledir. letmenin zarar etmesinin balca nedeni zarar ettii yllarda l/13ten yksek kmr/dekapaj oranna sahip sabalarda ak iletme olarak almasdr, Kar edilen yllarda ise letme

149

H.Akakwa, H. Aykut .Yuvka. .M. akeken & t.G.Ediz sahip olmaldr. Bylece hem verimlilik karllk art salanabilecektir. hem de

KAYNAKLAR Albayrak I.H..I977. ilik Maliyetleri ve malat Sanayiinde ilik Maliyetlerinin Bnyesi, Muhasebe Enstits Dergisi, Vol. 3 . Say 9, s 32-38 Aydn M.. 2004, Kiisel Grme. GL Eld-Proje ve Tesis ube Mdrl. Tavanh-Ktahya Bilginol F.. 1977, iletmelerde Maliyet Bilgilerinin Oluumu. Muhasebe Enstits Dergisi, Yl 3, Say 8. s 73-81 Devlet statistik Enstits, Kasm 2004. ana Z.. 2004. Kiisel Grme. SL Tesis Bas Mhendislii, Ktahya GL. 1996-2004, Faaliyet Raporlar GL, GL Tantm Bror Erkmen, L., Kiisel Grme. SL Etd-Proje ube Mdrl, Ktahya Odyakmaz G., 2004, Kiisel Grme. SL Etd-Proje ube Mdrl. Ktahya SL. 1996-2004. Faaliyet Raporlar ensol N., 2004. Kiisel Grme. SU Etd-Proje ve Tesis ube Midrluu, Ktahya Uslu S..1980. Maliyet Muhasebesi, Kalite Matbaas. Ankara 1980. Uslun R., 1996. Maliyet Muhasebesi, Bilini Teknik Yaynevi, Trkiye 5. Enerji Kongresi Teknik Olurum Teblileri, 1990 Ankara

150

_ _ ^ ^

Trkiye 19. Uluslararas Madenlik Kon^reti vt Fuart. IMCET200S. hnir, Trkiye, 09-12 Haziran 2005

Bomlu Kaz Makinalannn Stabilit Analizi ve Kesici Kafa Geometrisinin Stabiliteye Etkisi
. Acarolu & H. Ergin
stanbul Teknik niversitesi, stanbul, Trkiye

ZET: Bomlu kaz makinalarnn stabilit durumlarn belirlemek kaz verimlilii asndan nemli olduundan, bu makinalarn stabilit durumlarn ifade eden saysal deerlerinin elde edilebilecei bir yntem gelitirilmitir. Yntem, BEP ve BED tipli makinalarn dik eksen etrafnda dnme, geriye ve yana devrilme ve kayma durumlarn belirleyen eitliklerin btn kesme modlar iin kurulmas ile gelitirilmi ve bir bilgisayar program yazlmtr. Gelitirilen program kullanlarak, btn br arn boyunca veya arnda tek bir nokta iin analiz yaplabilecei gibi makina, kesici kafa ve galeri parametrelerinin stabiliteye nasl etki edecei de belirknebilmektedir. almada, gelitirilen stabilit analizi yntemi ve bilgisayar program tantlm ve kesici kafa geometrisi deitike bir BEP tipli kafaya sahip makinann btn kesme modlarnda stabilit durumlarnn nasl etkilenecei detayl bir ekilde incelenmitir. Dik eksen etrafnda dnme zellikle kresel kafalar iin en kritik stabilit durumu olup, ke keski eim as ddke stabilit deerleri de dmektedir. Yksek koniklik al konik ve kombine kafalarn kayma stabilitesine etkisi ise olumsuz ynde olmaktadr.

ABSTRACT: Since determination of the stability states of the boom type tunneling machines is an important matter for the efficiency of excavation, a new method has been developed to obtain numerical values that indicate stability states of such machines. The method has been developed for both longitudinal and transverse type machines by establishing stability equations for states of turning around vertical axis, turning the side and back directions and sliding in all cutting modes and a computer program has been written. With using this method, the effect of the machine, cutting head and tunnel parameters on the stability of these machines can be investigated as well as determining the stability states. In this study, stability analysis meod and computer program were introduced and the effects of variations of the cutting head shape on stability of longitudinal type roadheader were investigated for a roadheader. The stability of turning of the machine around the vertical axis is the most critical stale especially for the spherical heads. While decreasing the till angle of the corner tool for these heads, the moment values also decrease. Conical and combine heads having high conical angle affect the sliding state of the machine negatively.

1 GR Gnmzde ehirlemenin hzla artmasyla birlikte ulam ve alt yap amal tnellere ihtiya artmaktadr. Bu tnellerin hzl ve gvenli bir ekilde almas gerekmektedir. Madencilikte ise evre ile ilgili kstlamalardan ve yeryzne yakn maden kaynaklarnn azalmasndan dolay yeralt retim yntemlerine doru bir ynelim sz konusudur. Yeralt maden iletmeciliinde retime erken balamak iin galeri ama ileminin hzl olmas istenmektedir.

Bu nedenle kaz ileminde mekanize yntemler daha fazla tercih edilir duruma gelmitir. Bomlu kaz makinalar (BKM) mekanize kaz sistemlerinden biri olup, dier kaz makinalar arasnda zel bir yere sahiptir. BKM'nn ilk yatrm maliyetleri tam cepheli kaz makinalarna gre daha dk olup, deiik ekilli galerileri aabilecek esneklie sahiptirler. Galeri srmnn yannda, BKM'nn retim amal, zellikle kmr, evaporitik kayalar, endstriyel mineraller ve metallik cevherlerin kazsnda kullanm da yaygnlamaktadr (Breitrick, 1998). Ancak sen 151

. Acaroglu & H. Ergin

kesme koullar iin uygun olmayp, dkten orta sertlie doru stabil kaya ortamlarnn kazs iin uygundurlar (Matti, 1999). Daha yksek tork ve kuvvet deerlerine yant verebilen, daha sert formasyonlarda kullanlabilen BKM retmek iin, makinalarm gc ve arlktan artrlmaya allmaktadr. Makinalarm arlk ve gleri arttka maliyetleri artmakta esneklikleri azalmaktadr. Bu nedenle dengeli kaz yapmalarn salayacak yapsal deiiklikler yaplarak da makinalarm verimlilikleri" artrlabilir. Ayrca makina seimi srasnda makinann stabilit durumunun da gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. Bu nedenlerden dolay, boralu kaz makinalarnm stabilit analizlerinin yaplabilecei bir yntemin gelitirilerek, kesici kafa, makina ve galeri parametrelerinin stabiliteye nasl etki ettiinin belirlenmesine htiya duyulmaktadr. Literatrde BKM'nn stabilitesinin neminden bahsedilmekle birlikte, bu konuda yaplan detayl almalara pek rastlanamamaktadr. almalardan birinde bir BKM'nn paletleri ile zemin arasndaki srtnme momentinin makinann zellikle yatay ynde uygulayaca kuvveti snrlandrc bir faktr olduu ve bu moment deerinin boyutlar belirli bir makinada, makinann arl ile orantl olduu; ancak arlk artrld taktirde kesme kuvvetlerin artrlabilecei belirtilmitir (Gehring, 1989). BEP tipli (kesici kafa dnme ekseni bom eksenine paralel olan) bir BKM'nda ksa zamanl ani artlarn makinay kaydrabilecei ifade edilmitir (Gehring, 1989). Eit niteliklere sahip BEP ve BED tipli (kesici kafa dnme ekseni bom eksenine dik olan) BKM'nn eit kesme kuvveti oluturacan, fakat BEP tipli kafaya sahip olanda, yatay kuvvetlerin, BED tipli makinaya gre daha fazla olaca belirtilmektedir (Menzel & Frenyo, 1981 ; Kleinen. 1982; Hekimolu, 1991). BEP tipli kafalarda yatay ynde slabilitenin daha olumsuz olmasndan dolay, yan mahmuzlar kullanlmak zorunda kalnmasnn zaman kaybna neden olduunu; geni tnellerde ise. yan mahmuzlarn tnel duvarlarna ulaamad ifade edilmektedir ( Kogelman, 1982). Sadece stabilit asndan bakldnda; BED tipli makinalarm daha sert kayalar kesebilecei teorisinin. BED ve BEP lipL kafalarn her ikisinin de yatay ynde kesme durumunda geerli olduunu, oysa BEP tipli makinalarm ayn zamanda dikey ynlerde de (yukarya doru ve aaya doru) kesme yapabildii belirtilmekledir (McDermott. 1988). Fakat BEP tipli makinalarda arlk merkezinin daha n tarafta olmas ve ykleme tablas ile zemine basn yaplmas nedeniyle, bu ekilde kaznn nadir kullanld ifade edilmekledir (Frenyo & Lange, 1994). Matematiksel olarak, yatay kuvveti absorbe 152

etmek iin, BEP tipli kafaya sahip makinalarm arlklarnn yaklak %20 daha fazla olmas gerekmektedir (Menzel & Frenyo, 1981 ). Yukardaki almalar pratik gzlemlere ve niteliksel deerlendirmelere dayanmaktadr. BKM'larn stabilit durumiarm analiz ederek saysal olarak deerlendirilebilmesini salayacak bir ynteme ihtiya vardr. Bu amala yeni bir stabilit analizi yntemi gelitirilmi ve bu yntemi baz alan bir bilgisayar program yazlmtr (Acaroglu, 2004). Bu yntem kullanlarak makina, kesici kafa ve galeri parametrelerinin bu makinalarm stabilit durumlarna nasl etki ettii incelenebilir. BKM'larmda kesme ilemi, kesici kafa zerindeki bir grup keskinin kesme hareketi sonucu gerekletiinden, kesici kafa tasarm parametreleri BKM'nn performansna etki etmektedir ( Hekimolu 1984, 1986, 1991, Hekimolu & Fowell 1991, Hurt & MacAndrew 1981, Hurt & Morris 1985). Bir kesici kafann geometrisini keskilerin kafa zerindeki pozisyonlar belirlemektedir. Dolaysyla kesici kafa geometrisi deitike; tork, bom kuvvetleri ve spesifik enerji deerleri de deimektedir (Hekimolu 1984, 1986, 1991). Kesici kafa geometrisi deilike bom kuvvetleri deieceinden BKM'larnn stabilit durumlar da deimekledir. Bu almada Gelitirilen BKM stabilit analizi yntemi ve bilgisayar program tantlm ve bu program kullanlarak kesici kafa geometrisi deiirken, stabilit durumlarnn nasl etkilenecei btn kesme modlarnda detayl bir ekilde aratrlmtr.

2 BOMLU KAZI MAKNALARI STABLTE ANALZ VE BLGSAYAR PROGRAMI BEP ve BED tipli kesici kalaya sahip bomlu kaz makinalarnm stabilit analizinde aadaki drt ilem gerekletirilmekledir. Kullanlan parametreler ekil l'degsterilmitir. 1) Makinann merkezinden getii farzedilen dikey dzlemde y ekseni zerindeki C noktasna gre momenti. Bylece, makinann kendi etrafnda dnmesi durumu ifade edilmektedir. 2) Makinann tabanndan getii farzedilen yatay dzlemde x ekseni zerindeki B noktasna gre momenti. Bu ilem ile makinann yana devrilmesi durumu hakknda bilgi edinilmektedir. 3) Makinann tabanndan getii farzedilen yatay dzlemde z ekseni zerinde bulunan A noktasna gre momenU. Bu ilemin sonucu, makinann geriye devrilmesi durumunu ifade etmektedir.

Trkiye 19. Ulustaruruxi Madencilik Kongresi ve Fuar. IMCET2005. Izmir. Trkiye. 09-12 Haziran 2005 4) Makinann tabanndan getii farzedilen dzlem zerindeki z ekseni boyunca kaymas. Bu drt stabilit durumunu ifade eden eitlikler BEP tipli kafalar iin arna (kaz aynas) ginne. ekil 2'de gsterilen stten kesme, alttan kesme, aaya doru kesme ve yukarya doru kesme modlar iin; BED tipli kafalar iin ise arna girme, yanlara doru 3) Makinann geriye devrilme durumu (A noktasna gre momenti):

4) Makinamn kayma durumu (z ekseni boyunca denge durumu):

C4=(W*eos(p)*n)-(-SR*.sin(a2HAR*cos(al)*cos(a2)VR*sin(ctI) (4)

ekil 1. Bomlu kaz makinalannn stabilit analizinde kullanlan parametreler kesme, aaya doru kesme ve yukarya doru kesme modlar iin ayr ayr kurulmu (Acarolu, 2004) ve rnek olarak BEP tipli kafalar iin alttan kesme modunda kurulan eitlikler eitlik 1- 4'de gsterilmitir. 1) Makinann dik eksen etrafnda dnme durumu (C noktasna gre momenti): CI=(W*u*cos()*pH(VR*cos(l)+AR*cos(a2) *Mn(al ))*((u*cos(a2)*cos(a 1 H**cos(al )+m))+ (SR*sin(a2)AR*co.s(a2)*cos(txl)+VR*si(al)) *(u*cos(tx2)*sin(ul)+.s*Mn(ctl))) (I) 2) Makinann yana devrilme durumu (B noktasna gre momenti): C2=(W*cos()*e/2H(VR*cos(al)+AR*cos(a2) *sin(al))*(u*cos(al)*sin(a2)+0+(-SR*cos{a2)AR*eo.s(al)*sLn(a2*(u*cos(a2)*siii(al) + s*sin(al)+e/2)) (2)

Aaya Doru Kesme

Alnm Kesme

stten Kesme

Yukarya Doru Kesme

ekil 2. BEP tipli BKM'nda kullanlan kesme modlar Yukarda aklanan yntem, C++ bilgisayar dili kullanlarak, BKM'nn stabilit analizini yapan 153

O. Acarolu di H. Ergin

bilgisayar program haline getirilmitir. Program ile BEP veya BED tipli bir makinann drt stabilit durumu (dik eksen etrafnda dnme durumu, yana devrilme durumu, geriye devrilme durumu ve kayma durumu), istenilen kesme modunda ya arnn tamamnda ya da istenilen noktada belirlenebilmektedir. ekil 3* de verilen akm emasndan grld gibi ilk olarak kullanc tarafndan kesici kafa tipi ve kesme modu seilir. Ardndan kesici kafaya etki eden yatay, dikey ve eksenel bom kuvvetleri girilir. Bu ilemden sonra analiz tipi yani analizin arnn tamam iin mi, yoksa sadece bir noktas iin mi yaplaca sorulmaktadr. Btn arn boyunca analiz yaplacaksa, bomun zemine paralel olduu konuma gre yatay ve dikey dzlemlerde yapabilecei maksimum alar (GC, 0.2. et}) istenmektedir. Programda bom alan 5'er derece aralklarla deitirilerek, arnn tamam iin analiz yaplmaktadr. Sadece bir noktada analiz sonular isteniyorsa, bomun zemine paralel olduu konuma gre yatay ve dikey dzlemlerde bu nokta ile yapt alar istenmekte ve drt stabilit durumu deerleri bu nokta iin bulunmaktadr. Analiz tipinin ardndan; makina, kesici kafa ve galeriye ait parametreler programa girilmektedir. Program tarafndan; stabilit analiz sonular ve analizi yaplan makinaya ait parametreler, kafa tipi ve galeri parametreleri bir k dosyasna yazlmaktadr. Analiz edilen makinann bom uzunluu, bomun yatay ve dikey dnme noktalan arasndaki mesafe ve bomun yatay dzlemde yanlara, dikey dzlemde yukarya ve aaya doru yapaca bom alar kullanlarak, programdan makinann kesecei profilin deerleri de elde edilmektedir. Profil deerleri X (galeri genilii) (m) ve Y (galeri ykseklii) (m) koordinatlar olarak programn verdii k dosyasnda yer almaktadr. Makinalarn kesebilecekleri galeri profili dikey eksene gre simetrik olduu iin, programdan elde edilen deerler sadece galerinin sa yars iindir. Profil datalar, k dosyasna Surfer ve benzeri bilgisayar programlar kullanlarak izilebilmesi iin gerekli datalar ile birlikte yazlmaktadr. Bu profilin iine yine analiz sonucu elde edilen deerlerin izohipsleri izilip, stabilit durumlarnn arm boyunca deiimini gzlemek mmkndr. BKM stabilit program kullanlarak, bir BEP tipli BKM'nn kesebilecei maksimum kesit boyunca stabilit analizi yaplmtr. Kullanlan makina parametreleri piyasada kullanlan BEP tipli bir kesici kafaya sahip yaklak 24 ton arlnda hafif tipte bir makinann parametrelerine benzerdir. Analiz edilecek makina iin, pratikte kullanlan bir kesici kafaya ait bom kuvvetlerine ihtiya duyulmutur. 154

Bunun iin yaplan bir almada yer alan ve uygulamalarda kullanlanlara benzer bir kesici kafaya ait deerler kullanlmtr (Hekimolu, 1984, 1986). Verileri kullanlan kesici kafa kresel ekilli olup, 69" ke kesici eim asna ve 16 keskiye sahiptir ve 43 MPa basn dayanmna sahip kumta bloklarnnda kesme deneyleri yaplmtr. Bu keski kuvvet deerleri stabilit analizi iin kullanlmtr. Keski kuvveti verileriyle, kesici kafaya ilerleme ynnde (SR), dikey (VR) ve eksene! (AR) ynde etki eden bom kuvvetleri bir bilgisayar program yardmyla hesaplanmtr (Acaroglu, 2002). Elde edilen deerler, makinann karlayabilecei snrlar dahilindedir. Bom kuvvetleri deerlerine kesme tipi de etki etmektedir. Kesici kafalarn kinematik zellikleri gz nne alnarak. ekil 4'den grlebilecei gibi kesme hareketi yukar kesme, aa kesme ve kapal kesme olarak gerekle t irileb ilmektedir (Mellor, 1975). U ilerleme yn olup, f dnme ynn gstermektedir. Aa kesme tipi bomun yatay silindirlerinin bklmesine ve keskilerin kesme sektrne ani girilerinden dolay krlmalarna neden olabildiinden dolay tercih edilmez. Kapal kesmede ise titreim az, fakat g ihtiyac fazladr (Hekimolu 1986; Mellor 1975). Genellikle kesme ilemi yukar kesme tipinde olup, kesme sektr birka dereceden 180" kadar kabilmektedir. Bu analiz iin yukar kesme tipi ve 90" kesme sektr kullanlmtr. Bom reaksiyon kuvvetleri ve analizde kullanlan dier makina ve galeri parametrelerinin deerleri izelge i'de verilmitir. Stabilit program kullanlarak, bu bomlu kaz makinasnn ekil 2'de gsterilen stten kesme, yukarya doru kesme, alttan kesme ve aaya doru kesme modlannda stabilit analizi yaplmtr. Bu kesme modlannm hepsinde, makinann dik eksen etrafnda dnme, yana devrilme, geriye devrilme ve kayma durumlarna ait saysal deerler elde edilmitir. Programdan elde edilen sonulara gre; drt stabilit durumunun herbir kesme modunda elde edilen en kk moment deerleri ve bu deerlerin hangi bom alarnda elde edildii izelge 2'de gsterilmitir. Elde edilen moment deerleri kldke makinann stabilit durumunun bozulduu ve sfr deerinden kk olmas durumunda da makinann stabil olamayaca ifade edilmektedir. Keza, kayma durumunun analiz edildii kesme modlannda da sfrdan kk kuvvet deerlerinin bulunmas durumunda makinann kayma problemiyle kar karya kataca belirtilmektedir. Elde edilen deer bydke makinann kayma asndan stabilitesinin artaca ifade edilmektedir.

Trkiye 19. Uluslararas Madencilik Kongresi ve Fuar. 1MCET200S, zmir. Trkiye, 09-12 Haziran 2005

ekil 3. BKM stabilit analizi program ak diyagram

155

 Acamlu Je H. Ergin

Yukar Kesme

Aa Kesme

Kapal Kesme

ekil 4 BKM'mn kesme tipleri izelge 2'den grld gibi dik eksen etrafnda dnme durumu en kritik stabilit durumudur. zellikle alttan ve stten kesme modlarnda dier modlara gre moment deerleri daha kk kmtr. Yana devrilme durumunda ise kesme modlarnda deerler birbirine daha yakn kmtr. En kk deer aaya doru kesme modunda elde edilmitir. Geriye devrilme durumunda, moment

deerleri dik eksen etrafnda dnme ve yana devrilme durumuna gre daha yksek kmtr. Aaya doru kesme modunda deerler dier kesme modlarma gre daha dk kmtr. Kayma durumuna ait kuvvet deerleri btn kesme modlarnda benzer km olup, en kk deer yine aaya doru kesme modunda elde edilmitir. Kesme profili datalar ve arn boyunca hesaplanan moment ve kayma durumunu ifade eden kuvvet deerleri kullanlarak izohips erileri izilmitir. Burada, dik eksen etrafnda dnme durumu iin en kk deerlerin elde edildii kesme moduna ait izohips erileri rnek olarak ekil 5*de gsterilmitir. Galerinin ortas, bomun zemine paralel olduu konum olarak (zeminden yukarya doru 1.7 m yksekliinde) kabul edilmitir.

izelge 1. Stabilit analizinde kullanlan makina ve galeri parametreleri

Makina ve galeri parametreleri

Makina arl (w) Makina genilii (e) Palet genilii (p) Bom uzunluu (u) Makinamn arlk merkezi ile arka aya arasndaki mesafe (a) Bom yaiay konumdayken zemin ile arasndaki mesafe (f) Bomun yatay dnme noktas ile dikey dnme noktas arasndaki arasndaki mesafe (s) Bomun yatay dzlemde yapabildii maksimum a ( a l ) Bomun dikey dzlemde yukan doru yapabildii maksimum a (ct2) Bomun dikey dzlemde aa doru yapabildii maksimum a (a3) Yaay bom reaksiyon kuvveti (SR) Eksenel bom reaksiyon kuvveti (AR) Dikey bom reaksiyon kuvveti (VR) Galeri eimi () Makina ile zemin arasndaki srtnme katsays (ji)

Deerler 240 kN 2.6 m 0.5 m 3.2 m 2.2 m 1.7 m 50" 50" 35" 5.86 kN 3.46 kN 1.37 kN 0" OJf

izelge 2. BEP tipli bir BKM'nn stabilit analizi sonucu elde edilen en kk moment deerleri ve bu deerlerin elde edildii bom alan Stabilit Duruma Kesme Modlan Moment (kNm) al (derece) a2 (derece) stten kesme 74.32 0 0 83.44 50 40 Dik eksen etrafnda dnme YAfm{a *&" k e s m e Alttan kesme 73.94 50 10 Aaya doru kesme 90.93 0 o stten kesme 289.69 10 50 Yukarya doru kesme 314.66 0 50 Yana Devrilme Alttan kesme 292.27 0 50 Aaya dojjru kesme 281.78 50 0_ stten kesme 514.04 0 0 Yukarya doru kesme 552.84 50 0 Geriye Devrilme Alttan kesme 530.2 0 0 Aaya doru kesme 487.54 0 0 stten kesme 188.28 0 20 ve-20 Yukarya doru kesme 188.54 0 0 Kayma* Alttan kesme 188.54 0 0 Aaya doru kesme 185.29 0 50
* Kavna iin elde edilen deerler kuvvet IkN) cinsinden ifade edilmektedir.

156

Trkiye 19. Uluslurarau Madencilik Kimure. ve Fuar. IMCET2Q05, Izmir, Trkiye. 09-12 Haziran 2005

ekil 5'den grlecei gibi, analiz edilen makinanm dik eksen etrafnda dnme durumuna ait momenl deerleri galeri ortasnda kk deerler almakta ve galeri kenarlarna doru daha da klmektedir (Acarolu, 2004).

Galeri genilii (m) ekil 5. Bir BKM'nn aluan kesme madunda dik eksen etrafnda dnme durumunu gsteren moment izohipsleri 3 KESC KAFA GEOMETRSNN BOMLU KAZI MAKNALARI STABLTESNE ETKS BKM'larn kesici kafa geometrileri deiktike, keski kuvvetleri deieceinden bom kuvvetleri de deimektedir. Bom kuvvetleri deiiminden makinanm stabilit durumlar da etkilenecektir. Bu nedenle deiik kala sekililerinin slabiliteye etkisini inceleyebilmek iin kesici kafa ekli deilike deien bom kuvveti deerlerinin hesaplanma;,] gerekmektedir. Kesici kafa geometrileri genel olarak kresel, konik, silindrik ve bunlarn kombinasyonu eklinde snflandrlmaktadr. Bom kuvvetlerini hesaplamak iin farkl kesici kafa ekillerine ait keski kuvveti deerleri daha nce yaplm almalardan alnmtr (Hekimolt, 1984, 1986). Bu almalarda ncelikle kresel kafalar mode ilenmi, konik ve ikisinin kombinasyonundan oluan kafalar ise bunlardan tretilmitir. Btn kesici kafalar benzer tasarm parametrelerine sahip olup. kesme deneyleri 43 MPa basn dayanmna sahip kumlasnda

gerekletirilmitir. 6 adet yar kresel kafann ke kesiki eim as 87" den 64" ye kadar 4'er derece aralklarla drlerek dizayn edilmitir. 6 adet konik kafann koniklik as da 87" den 64" e kadar 4'er derece aralklarla deimektedir. Kombine kafalar ise kresel ve konik ksmlarn kombinasyonundan olumaktadr. Bu kafalarda ke keski eim as 87" ile 64" arasnda ve koniklik alar ise 4" ile 87" arasndadr (Hekimolu, 1984, 1986). Keski kuvvetleri kullanlarak, btn kafalar iin bom kuvveti deerleri (SR, AR, VR) bir bilgisayar program (Acarolu, 2002) kullanlarak hesaplanmtr. Hesaplamalar yukar kesme tipi ve 180" lik kesme sektr iin yaplmtr. Bu kesici kafalarn kullanld kabul edilen makina ve galeri parametreleri izelge l de verilmitir. Btn kafalar, gelitirilen stabilit analizi program ile btn kesme mod I arnda analiz edilmitir. Stabilit analizi sonucunda; en kk moment deerleri makinanm dik eksen etrafnda dnme durumunda elde edilmitir. Dier bir deyile en kritik stabilit durumu makinanm dik eksen etrafnda dnme durumudur. Bu nedenle, burada pratikte de en ok karlalan stabilit problemlerinden olan dik eksen etrafnda dnme ve kayma stabilit durumlarna ait sonular saysal olarak sunulmutur. ekil 6a'da gsterildii gibi dik eksen etrafnda dnme durumunda kresel kafalara ait moment deerleri konik kafalara ait deerlerden daha kk kmtr. Kresel kafalarda ke keski eim as, konik kafalarda ise koniklik as artka moment deerleri de artmaktadr. Bu stabilit modunda kombine kafalara ait deerler ekil 6b*de verilmitir. Kresel ve konik kafalarn ortak etkisi kombine kafalarda grlmekle, ke kesici eim alar ve koniklik as arttka moment deerleri ykselmektedir. Benzer eilim btn kesme modlarnda grlmektedir. En dk momenl deerleri yukarya doru ve alttan kesme modlarnda elde edilmitir. Kesici kafa geometrilerinin kayna durumuna etkisi ekil 7"de verilmitir. Kuvvet deerleri kresel kafalarn ke keski eim as ve konik kafalarn koniklik as arttka azalmaktadr (ek. 7a). Benzer eilim kombine kafalarda da elde edilmitir (ek. 7b). Kuvvet deerlerinin d, 83" ve 87" koniklik asna sahip yksek koniklik al konik ve kombine kafalarda aniden artmaktadr. "V ukardaki sonular 180" lik kesme sektrne ail olup, benzer sonular 90" lik kesme sektrnde biraz daha yksek deerlerde elde edilmitir (Acarolu, 2004).

157

 Atarttjjiu H Ergtn

Moment (kNm) AI t tan Kesme M odu stten Kesme M odu

90

Em/Konklk As (Derece)

o Kresel kafa A Konik kala Yukarya Doru Kesme Modu

Aaya Doru Kesine M odu

a) Kresel ve konik katalar

Moment (kNm) Alttan Kesme Modu stten Kesme Modu

90 75 60 4<i 10 1560 64

15

10 45

60 75

Konklk As 90 (Derece) Kombine kafalar iin ke keski eim as 64 69 74 78 81 87

Aaya Doru Kesme Modu b) Kombine kafalar

Yukarya Dogn Ktsne Modu

ekil 6 Kesici kafalarda ke keski eim as ve konklk asnn BKM n dik eksen etrafnda dnme durumuna etkisi ( 180" kesme sektr)

158

Trke 19 Ulwlararau Madeni lk Kmgreu \ c Fuar IMCET200S Izmir Trkiye 09-12 Haziran 2005

b) Kombine kafalar ekil 7 Kesici kafalarda ke keski eim as ve konklk asnn BKM'nn kayma durumuna etkisi (180 kesme sektor)

159

. Acarolu 16 H. Ergin 4 SONULAR Bomlu kaz makinalannn arlk, g ve boyul asndan bir btnle sahip olmalar, stabil vc dolaysyla verimli kaz yapmalar iin arttr. Bu makinalarn daha sert formasyonlarda da kullanlabilmeleri iin stabilit durumlarnn iyiletirebmesi gerekmektedir. Bu amala, makina tasarm parametreleri dikkate alnarak stabilit analizi yapan yeni bir yntem gelitirilmi ve bu ynteme dayanlarak bir bilgisayar program yazlmtr. Bu program kullanlarak analiz edilen BEP tipli bir BKM'nin stabilit analiz sonucunda en dk moment deerleri dik eksen etrafnda dnme durumunda elde edilmitir. Gelitirilen stabilit analizi yntemi kullanlarak BEP ve BED tipli bir BKM'nin stabilit analizi yaplabilecei gibi, alacak bir galeri iin optimum BKM seiminde elde edilen stabilit durumu deerlerinin kullanlmas mmkn olacaktr. Ayrca makina stabileine; makina tasarm parametreleri, kesici kafa ve galeri parametrelerinin nasl etki ettii de belirlenebilnektedir. Kesici kafa tasarm parametrelerininden biri olan kala geometrisi makinalarn dinamik, kinematik zelliklerini ve performanslarn etkiledii bilinmektedir. Bu almada kresel, konik ve bunlarn kombinasyonundan oluan kafalarn makina stabililesine nasl etki ettii aratrlm ve dik eksen etrafnda dnme ve kayma durumlarndan elde edilen sonular deerlendirilmitir. Kresel kafalarda ke keski eim as, konik kafalarda koniktik as arttka dik eksen etrafnda dnme durumu olumlu etkilenmektedir. Bu stabilit durumuna konik kafalarn etkisi daha olumludur. Kayma durumu ise ke kesici eim as ve kemiklik asnn anlsndan zellikle yksek koniklik alarndan olumsuz etkilenmitir. al : Bomun yatay dzlemde yana doru yapabil-di maksimum a 2 ; Bomun dikey dzlemtle yukar doru yajiabil-digi maksimum a Od : Bomun dikey dzlemde aa doru yapabil-dii maksi mum a SR : Borna etki eden yatay kuvvet AR : Borna etki eden eksetel kuvvet VR : Borna etki eden dikey kuvvet fi Makina le zemin arasmla srtnme katsays : Galeri eimi KAYNAKLAR Acarolu, ., 2002; Bomlu kaz makinalar kesici kafalarnn performans ve dinamik analizlerinde kullanlan bir bilgisayar program, 6. Blgesel Kaya Mekanii Sempozyumu. Konya, 371-378. Acarolu. .. 2004; Bomlu Kaz Makinalar Stabilit Analizi ve Optimum Seimi, Doktora Tezi. T Fen Bilimleri Enstits. Breitrick, M. E., 1998; Using a roadheadcr for underground gold mining. Mining Engineering, March. 43-46. Eskikaya, ., 1981; Ereli Kmr letmesi Kozlu ve Armutuk Blgelerinde Hazrlk Galerilerinin Galeri Ama Makinalar ile Almas ve En Uygun Makina Tiplerinin Tespiti. TBTAK Projesi. Proje No: 542. Frenyo. P. &. Lange W., 1994; Design of cutting heads for optimal cutting performance, Glckauf Mining Reporter 1,4-7. Gehring, K. H.. 1989; A cutting comparison. Tunnels and Tunneling, 2J. 27-30. Hekimoglu, O. Z., 1984; Studies in the Excavation of Selected Rock Materials with Mechanical Tools. PhD Thesis. University of Newcastle Upon Tyrte. Hekimoglu, O. Z., 1986; Galeri ama makinalannn kesici kafa geometrisinin makina performansna olan etkileri, Trkiye 5. Kmr Kongresi. 111-140. Hekimoglu. O. Z.. 1991; Comparison of longitudinal and transverse cutting heads on a dynamic and kinematic basis. Mining Science and Technology, 13. 243-255. Hekimoglu. O.Z. & Fowell, R.J. 1991; Theoretical and practical aspects of circumferential pick spacing on boom tunnelling machine cutting heads. Mining Science and Technology. 13.257-270. Hurl. K.G. & MacAndrew K.M. 1981; Designing roadheader culling heads. The Mining Engineer, September. 167-170. Hurt K.G, & Morris C.J. 1985; Computer designed cutting heads improve roadheader performance. Tunnels and Tunnelling. 1985. March. 37-38. Kleiner!. H. W.. 1982: New Test-bed Results for Culling Headings on Selective-cut Heading Machines. Glckauf, 118,9.459-464. Kogelman. W. J 1982; Increased Productivity through boom-type continuous miners. South African Mining World. August. 63-80. Maui. H., 1999; Sandvick Rock Excavation Handbook.

SEMBOLLER W Makina arl e Makina genilii j) Palet genilii : Boni uzunluu m Makinanm arlk merkezi ile bottum balang noktas arasndaki mesafe a Makinanm arlk merkezi ile arkt aya arasndaki mesafe I Bon yatay konumda iken zemin ile aras-daki mesafe d Makinanm arlk merkezi ile zemin arasn-tiaki mesafe s Boun yatay dnme noktas ile dikey dnme noktas arasndaki mesafe 160

Trkiye 19 Ulu\larara\ Madencilik Kongren \e Fuar IMCET2O05. izmir Trkise 00-I2 Haziran 2001 MellorM 1975. Mechanics of cutting and bonng. Pan I kinematics of transverse rotation machines, CRREL Special Report Menzel. W & Frenyo, P, 1981. Selective cut roadheading machines with longitudinal and transverse cutting heads. Gluckauf. 117. 5,284-287 McDemott J, 1988. Koadheaders charactenstcs and capabilities, Proceedings of 6th Coal Congress of Turkey. Zonguldak, 2, 119-139 Pakes. G. 1991. Selection of Methods. World Tunnelling. 9. November. 399-403

161

Trkiye 19. Uluslararas Madencilik Kongresi ve Fuar. FMCET2O05. zmir. Trkiye. 09-12 Haziran 2005

GL, merler Yeralt Ocanda Tam Mekanize Sistemin Uygulamasnda Karlalan Problemler
H.Akda
Osmangazi niversitesi, Eskiehir, Trkiye

K. Reis
G, Tunblek, Ktahya, Trkiye

Z E T : Bu tebli, 1997 ylndan 2003 ylna kadar merler Yer alt Ocanda MI, M2 ve M3 panolarnda altrlan tam mekanize uzun ayak sisteminde karlalan problemler aklanmaktadr. Tam mekanize sistemin performansn etkileyen ok sayda parametrenin olduu bilinmektedir. merler Kmr Ocan' daki bu problemler, teknik-mekanik, jeolojik, uygulama hatalar ve iilikten kaynaklanan problemler olmak zere drt ana gruba ayrlmtr. Bu problemler alt balklar ile ayrntl ekilde zmleri ile birlikte aklanmaktadr. Sonu olarak da gelecekteki uygulamalara ynelik neriler verilmektedir.

ABSTRACT: This paper describes problems which were occurred in the extraction of Ml, M2 and M3 full mechanized longwall panels in merler Underground Coal Mine from 1997 to 2003. It is known that a lot of problems encountered effect die performance of the full mechanized system. During the production cycles and extraction of panels, problems encountered in merler Coal Mine are divided into four main groups which are technical-mechanical, geological, application problems and problems from miners. All problems in four main groups and their solutions are explained with subtitles in detail. Finally, some suggestions are given for future applications.

1 GR Gnmzde artlar elverdii lde, tam mekanize uzunayak retim ynteminin yeralt kmr madencilii iin verimli, emniyetli ve dk maliyetli olduu bilinmektedir. Tam mekanize sistemin uygulamas yatrm bykl ynnden de olduka nemlidir. Ancak sistemin uygulanmas ve retimde kullanlmas olduka yararl olmasna karn, getirebilecei problem ve zorluklarn dikkatlice aratrlp ett edilmesi de gereklidir. Tam mekanize sistemli bir uzunayak panosunda projelendirilen ve planlanan performans le retimin gerekletirilmesi temel hedeftir. Ancak, genel olarak bakldnda, arzu edilen performansa ulamann kolay olmad grlmektedir. Bu sebeple, tam mekanize sistemlerinin yatrm iin en nemli ki kouldan birincisi, damarn, tavan ve taban kayalarnm zelliklerine gre en uygun tam mekanize sistemin seimidir. kincisi ise retim esnasnda sistemin verimli olarak altrlmasdr.

Tam mekanize uzunayak madenciliinde performans etkileyen bir ok parametre bulunmaktadr. Bu nedenle, ilk panoda retim aamalarnda negatif etkisi olan parametrelerin iyi saptanp ayrntl analizinin yaplmas gereklidir. 2 MERLER YERALTI OCAI 1985 yllnda retime geen merler Yeralt letmesinde arkadan gertmeli dnml uzunayak retim yntemi ve tahkimat olarak da klasik tahkimat sistemi (hidrolik direk + elik sarma) kullanlrken, 1997 ylndan itibaren tam mekanize uzunayak retim yntemi uygulanmaktadr. Kmr damar ortalama 8-9 metre kalnlnda olup, mevcut allan panolar 210-250 metre derinlikte bulunmaktadr. Damarn hemen zerinde kalnl 25-50 cm arasnda deien yumuak kilta formasyonu bulunmaktadr. Bu formasyonun zerinde, srasyla tavan kilta, marn ve kalkerli 163

H. Akdtif & K. Reis

marn formasyonlar bulunmaktadr. Kmr damar kesitinde adet ara kesme bulunmakta olup, aaya doru olacak ekilde srasyla 0.20, 0.30, 0.25 metre kalnlklarnda kiltalandr (ekil I). merler Yeralt Oca'nda tam mekanize retime 1997 ylnda M Panoda balanm, bugne kadar panoda retim tamamlanm ve M4 Panoda retim tamamlanmak zeredir. Ayak uzunluu 90 metre olup, pano boylar 450-600 metre arasnda deimektedir. merler Oca'nda, geri dnml blok gcrtmeli uzunayak yntemi ile kazanlmaktadr. Bu yntemde kmr damarnn taban tandan itibaren 2.8 metrelik ksm ift tamburin kesici ykleyici makine ile kazlarak, geriye kalan 5.2 metrelik tavan kmr se yryen tahkimat nitelerinin zerinde bulunan pencerelerden aktlarak retilmektedir. Bu yntem tek taban ayakl retim yntemi olarak da adlandrlmaktadr (ekil 2) (Akda vd. 2000).

Mekanize panoda drt farkl tip tahkimat kullanlmaktadr (retmen vd, 2004). Bunlara, 1. Ayak sonu tahkimattan (Tip 1 ), 2. Ayak sonu tahkimatlar (Tip 2), 3. Gei tahkimatlar, 4. Ayak ii tahkimatlar ismi verilmektedir. 1. Ayak Sonu (Tip 1) Tahkimat niteleri: Bu nite ortada ana tahkimat ve her iki tarafnda byk boyutta iki tahkimat olmak zere para tahkimattan olumaktadr. Ana tahkimatn taban asesi zerine toplayc konveyrn kuyruk nitesi oturacak ekilde tasarm yaplmtr. Toplam 44.5 ton arlnda olan bu nitenin tavan penceresi olmayp, ayak giriine ve tavan yoluna (sabit yol) monte edilmektedir (ekil 3a) (CMEC, 1996). 2. Ayak Sonu (Tip 2) Tahkimat niteleri: Bu tahkimat niteleri ayak sonu tip I tahkimat nitelerinin yanna bir adet ve ayak kuyruk yolu giriini tahkim etmek zere tasarm yaplmtr. Tahkimat niteleri zerinde pencere olup, ayak ii tahkimatlarna benzerdir. Ayak ii tahkimatlarndan farkl olarak taban ase boyutlar daha uzundur ve tahkimat nnde ekmeceli ilerletilebilir n sarma yerine piston ile kumanda edilen mafsall n sarma plakas mevcuttur (ekil 3b) (CMEC, 1996). 3. Gei? Tahkimat niteleri: Bu tahkimatlar ayak motor ba ve kuyruk giriine konulan ayak sonu tip 2 tahkimat niteleri yanna birer adet kurulmak zere, ayak sonu tahkimatlar le ayak ii tahkimatlar arasndaki uyumu salamak iin tasarm yaplmtr. Bu tahkimatlarda ayak ii tahkimatlara ok benzerdir (ekil 3b)(CMEC, 1996). 4. Ayak i Tahkimat niteleri: Bu tahkimat niteleri ayak iini komple tahkim etmek ve zerlerindeki pencereler vastasyla tavan kmrn almak zere tasarm yaplan tahkimatlardr. Her tahkimat nitesinde; pencere, ekmeceli uzatlabilir n sarma, tavan sarmas, ana sarma, alabilir ana sarma yan plakalar, iki adet hidrolik ana direk, pencere ama-kapama direi, taban ase, zincirli konveyr ilerletme pistonu mevcuttur. Her bir nite 16.2 ton arlndadr (ekil 3b) ( Destanolu vd, 2000). Yryen tahkimatlarla birlikte alan, 25 ton arlnda, ayak konveyr zerine monteli, zincirsz ekme sistemli ve ift tamburlu kesici (ED W-150-2L) makine bulunmaktadr. Zincirli konveyr hem batan hem de kuyruktan tahrikli olup 800 t/h kapasitelidir. Bunlara ilaveten nakliye sistemine bal sabit yolunda toplayc ve bantl konveyr de bulunmaktadr. Ayrca bu sistem tabana monteli (Kuli-kar) ve tavana monteli (Monoray) tama sistemi ile desteklenmektedir. Bu tama

taban tfe (kutan/mam) ekil I. Mekanize panolarda damar stamp (Destanolu, 2000)

ekil 2. merler yeralt mekanize ayaklarda retim ynteminden bir kesit. 164

Trkiye 19 Utu\larargu Madencilik Kongren ve Fuar. IMCET2005. zmir, Trkiye, 09-12 Haziran 2005

sistemleri, uzunayak tehizat, ekipmanlar, malzeme ve insan tanmas iin kurulmutur.

3.1 i'. ilme - ekme pistonunun krlmas itme - ekme pistonu yryen tahkimat niteleri ile zincirli olua bal eleman olup tahkimat nitelerinin ekilmesi ve zincirli oluun arna telenmesi grevini yerme getiren elemanlardr. Ayakta tabann dzgn olmamas nedeniyle zincirli oluun arna telenmesinde itme-ekme pistonlar ar zorlanmaktadr. Kesici makinenin zincirli oluun seviyesinde deil de, zerinde yada altnda kaz yapmas sonucu, tabanda engeller olumaktadr. Buda zincirli oluun onduleli ekil almasna neden olmaktadr Bu durum arna doru telenmesini zorlatrarak, itme-ekme pistonunun ar yklen mesine ve krlmasna yol amaktadr (ekil 4).

b) ekil 1. a)Ayak sonu tahkimat nitesi (tp-1 ), b)Ayak sonu tahkimat untesi(tp2), ayak gei ve ayak tahkimatlarn grnm

ekil 4 itme - ekme pistonunun krlmas

3.1.2. Ayak sonu (ana yol tahkimat) (tp-1) tahkimat nitesinde taban asesinin krlmas Anayol tahkimat paradan olumaktadr. Anayol tahkimat yrtlrken ilk bata yandaki iki tahkimat skl kalrken ortadaki tahkimat toplayc zincirli olukla beraber yrtlmektedir. Sonra yanlarda bulunan iki bitiik tahkimat srayla yrtlmektedir. Ayak arkas ve gnden gelen su her iki taban yolunun ayak girilerinde I m' ye varan lam birikmesine neden olmaktadr. Daha nce taban yollar hazrlanrken ve retim srasnda suyu toplayp dar atmak iin tabanda lam toplama kuyulan almaktadr. Ayak retime baladktan sonra zamanla bu kuyular lamla dolmaktadr. Anayol tahkimat biriken bu lam kuyularndan geerken duraylln yada dengesini kaybetmektedir. Bitiik tahkimatlarn tabanlarma dengesiz yuk gelerek, taban aseleri arkadaki hidrolik direin nnden krlmaktadr. M3 nolu panoda her iki yandaki bitiik tahkimatn taban aseleri 3-4 defa krlmtr. Taban aseler krldktan sonra krlan paralar ayn dorultuya getirilip stten kaynatlmaktadr. Taban yollarmdak lam toplama kuyulan anayol tahkimatna zarar verdiinden zm olarak, taban yollarnda suyu toplamak in 2-3 m3 lk tanklar kullanlmaya balanmtr. Bu lam tanklarnn kullanlmasyla, M4 panoda u ana 165

3 MERLER YERALTI OCACI'NDA MEKANZE SSTEMDE OLUAN PROBLEMLER merler Yeralt Ocanda lam mekanze sistemin son u panodaki retimi esnasnda karlalan problemleri drt ana grup altnda toplamak mmkndr (Reis, 2003). Bunlar: a) Teknik - mekanik problemler b) Jeolojik yapdan kaynaklanan problemler c ) Uygulama ile ilgili problemler d) ilikten kaynaklanan problemlerdir

3.1 Teknik - mekanik problemler Teknik problemler mekanik aksamlarda meydana gelen problemlerdir. Bu tr problemler daha ok sistemi oluturan mekanik paralarn ar gerilmelere maruz kalarak krlmas yada kopmas eklinde meydana gelmektedir. ou mekanik problemlerin iilerin bilgisizliinden ve deneyimsizliinden kaynakland belirlenmitir. Bu problemler aada aklamal olarak verilmektedir.

H Akw, & K. Reit

kadar 12 aylk retim gerekletirilmesine ramen taban aselerde krlma meydana gelmemitir. 3 1.3. Sryen tahkimat nitelerinde oluan arzalar Ayak iinde pasa birikmesinden, su gelirinden, ar zorlamalardan ve dier baz sebeplerden dolay nitelerde aadaki arzalar olumaktadr, bunlar: a) Pistonlarda oluan arzalar, b) Hidrolik hortumlarda oluan arzalar, c) Emniyet valflerin arzalanmas ve d) Hidrolik sistemde oluan arzalardr. Bu arzalar kk boyutlarda olsa da, sistemin ksa duraksamalarna neden olmaktadr. Bu arzalarn giderilmesi yada yenisi ile deitirilmesi gerektiinden kaz operasyonun durdurulmasna, dolaysyla da retimin srekliliini engellemektedir. 3.1.4. Konnektorlerin krlmas Konnektr, tahkimat kza ile zincirli oluu brbinne balayan balant elemanlardr. Yatay ve dey ynde tahkimatla zincirli olua belirli bir esneklik kazandrr. Bu esneklik ald zaman konnektr ar gerilmeye maruz kalarak krlmaktadr. Taban seviyesi dzgn kesim yaplmad zaman ayak ba ile ayak sonu biri nde dieri geride kalabilmektedir. Motor ba ve kuyruk yolu arasnda yatay mesafe ynnden fark oluarak, motor ba, kuyruk yolu ve ayak arasndaki a bozulmaktadr. Birka have sonra tahkimatlar farkl ynlere dnmeye balamaktadr. Tahkimatlarla ayak zincirli oluk arasndaki 90 a bozularak tahkimatn ekseniyle konnekrun ekseni farkl ynlerde gelimektedir Bu farkl ynl alma fazla geliince konnektr ar gerilme sonucu krlmaktadr. Krlan konnektrn yerine pozisyon dzeltimceye kadar tahkimat ekmek amacyla zincir taklmaktadr. Ayak ve konveyr istenilen dzgn pozisyonunu aldktan sonra zincir sklerek yerine yeni konnektr balanmaktadr. Mekanize olarak retimin ilk balad ayak olan M panoda bir vardiyada 5-6 tane konnektrn krld gzlemlenmitir. Bunun sebebi mekanize ayan henz yeni kurulmu olmas ile birlikte, personel ve mhendisler ilk defa bir mekanize ayakta deneyim kazanyor olmalardr. Personel ve mhendislerin dikkatli almalar sonucu dier panolarda herhangi bir konnektr krlmas yaanmamtr. 3.1.5 Tavan taban yollarnn dzgn srlmemesi Tavan - taban yollarnn (Motorba-Kuyruk yolu) eksenlerinin paralel olmamas sonucunda, ayagm planlanan mesafe dnda daralmasna veya genilemesine neden olmaktadr (ekil 5a ve 5b). 166

Motorbanda eksen sapmas anayol tahkimatnn dengesiz ekilde ilerlemesine sebep olarak, ayak zincirli oluu ile toplayc zincirli oluk arasndaki dk dengesini bozmaktadr. Ayak darald zaman tahkimatlarn skmasna neden olarak tahkimatlarn ekilmesinde problem yaanmaktadr. Ayak banda topuk taranarak anayol tahkimat topua doru telenerek ayak ii tahkimatlar iin boluk oluturulmaktadr Bu ilemler ek iilik gerektirdiinden retimde aksamalara ve zaman kaybna sebebiyet vermektedir. Ayak ilerledike, ayak uzunluu byrse tahkimat niteleri birbirinden uzaklamaktadr (ekil 5b). Kuyruk yolunda aa boyunduruklarn tuttuu alan artmaktadr. Ayak kuyruk ksmna dam kurmak gerekmektedir. Tahkimatlar ekilirken boyunduruklar krlarak, yryen tahkimatn stndeki tavan kmrnn akmas sonucu durayll bozulmaktadr.
RoJ

a) Daralma

b) Genileme ekil 5 Uzunayakta tavan ve taban yollarnn paralel olmamas Nakliyat yolunun dzgn srlmemesi sonucunda oluan kot farkndan dolay tahkimatlarn dengesi bozulabilmektedir. Ayak ilerleme ynndeki eimin normalden fazla olmas tahkimatlarn dengesini bozmaktadr. Tahkimatlarn ekilmesi gleerek,

Trkiye 19. Uluslararas Madencilik Kongresi ve Fuar, IMCET2005. zmir. Trkiye. 09-12 Haziran 2005

geriye doru yatmaya balamaktadr. Eimden dolay kzak azlarna fazla yk geleceinden kzak azlar genilemektedir. Bu durum kaznn durdurularak kzaklarn deitirilmesini gerektirmektedir. 3.1.6 Kaz ykseklii Tahkimatlarn alma srasnda maksimum kaz ykseklii 2,9 m, minimum kaz ykseklii 2,7 metredir. Eer tahkimat maksimum alma ykseklii olan 2,9 m'ye yakn bir alma pozisyonunda kullanlyorsa tavanda akma oluarak tavan ondlasyonlar olumas sonucu tahkimat sarmasnn byk bir ksmnn temas olmamakta ve tahkimat stabilitesini kaybetmektedir. Eer tahkimatlar ne doru eilerek kaz ykseklii azalrsa, kesici makine nsarmaya dememek iin taban temizlii yaparken 15-25 cm tabana girer. Konveyr telenir, tahkimatn kafas hidrolik direkle dzeltilerek normal pozisyonu aldrlr (ekil 6).

ekil 7. Kzak aznn krlmas 3.2 Jeolojik Yapdan Kaynaklanan Problemler 3.2.3 Su geliri Bilindii zere mekanize panolarda su istenmeyen bir durumdur. Ayak inde suyun olmas beraberinde bir ok problem getirmektedir. u ana kadar mekanize ayakta 3 panoda retim tamamlanm ve M4 panoda retim tamamlanmak zeredir. Yaplan gzlemlerde M, M2, M3 ve M4 no*lu panolarda su, ayak gk ksmndan gelmektedir. Ayak iine gelen su belli noktaya toplanarak (iki tahkimatn aras), dalg tipi su pompas ile drene edilmektedir. Dalgcn bulunduu yerdeki bitiik tahkimatlar yeterli boluk almas iin ikinci have balangcnda ekilmektedir. nk tahkimatlar ekilirse tabanda tahkimatlarn taban aselerinden dolay boluk olmayacandan su toplanamamaktadr. Eer su belirli bir noktaya toplanmaz ve ayak iersinde kot fark da yoksa ayak iinde birikmektedir. Nakliyat ile tanan su eim yukar gidildiinde ounluu tekrar ayak bandan ayak iine geri gelmektedir. Zincirli oluk alrken ayak iindeki su zincirli olukla beraber devir daim olmaktadr. Bu ekilde oluan lam ayak kuyruk yolunda ve ayakta birikmektedir (ekil 8). Dalg says, ayaktaki su geliine ve gk arkasmdan geli noktasna gre bir veya iki tane olabilmektedir. Yaplan gzlem ve lmlerde 3 t/sn -8 t/sn arasnda ayak arkasmdan su geldii belirlenmitir.

ekil 6. Kaz yksekliinin daralmas 3.1.7. Kzak azlarnn almas-kntmas

Eim yukar alrken ve zincirli oluk telenirken, kzan st azna ar yk gelmesinden dolay kzak aznda eilmeler olumakta ve zamanla krlmaktadr (ekil 7). Egm aa alrken de kzan alt az ar yklere maruz kaldndan eilip sonra krlmakladr. Eer kzak yerinde tamir edilemiyorsa deimesi gerekmektedir. Kza deitirmek in 1-3 vardiyalk zel bir tertip gerekmektedir. Kzak deimesi srasnda retim durdurulduundan zaman kayb sz konusudur.

ekil 8. Tahkimatlarn iinin lamla dolmas 167

H. Akdax & K. Reis

tme-ekme pistonu deitirilirken su ve lamdan dolay pistonun deitirilmesi zor ve uzun zaman almaktadr. Su ve lam taban tann mukavemetini azaltarak, ayak iinde ve ayak kuyruk yolunda tahkimatlarn dengesini bozmakladr (ekil 9a). Bu ekilde durayll bozulan tahkimatlar ekilmeye alldnda byk torluklarla karlalmaktadr. Tahkimatlarda boluk alana doru yatma ve kaymalar balamaktadr. Arka yi oturtulmad zaman sarmann n ksmna gelen ar yk tahkimatlarn ne doru eilmesine neden olmaktadr. Bu ekilde ekilmesi gleen tahkimatn n sarmasnn altna dam konulmaktadr. Sonra tahkimat ndirilerek taban asesi belli miktar yukar kaldrlmas neticesinde, tahkimatn itme-ekme kza ile zincirli oluun ayn dorultuya gelmesi salanr. Kzakla zincirli oluk arasndaki 10-15 cm olan esneme pay, aa yada yukar doru aldnda pistonlarn stroklan krlmaktadr. Sulu ortamda ayak zincirli oluu altnda onunla beraber gelen lam ve su zellikle ayak kuyruk yolu nnde birikinti oluturmaktadr. Kuyruk tahkimatlar bu noktaya geldiinde tabanlar lam birikintisine gmlmektedir (ekil 9b). Bu durum nitelerin duraylln bozmakta, ilerletilmesinde ve ekilmesinde glklere neden olmaktadr (Reis,

a) Tahktmatlarnslamdan dolay yana yatmas

doldurarak M2 panoya szmaya balamtr. M panoda retim srasnda kuyruk ksmnda oluan su sadece ayak iinde ve tvenan kmrde lam olumasna neden olmutur. M2 ayakta ise su gelirinin artmas retimi tehdit eder duruma gelerek, ayak ii zincirli oluunun kuyruk tahrik nitesinde problemlere yol amtr. Ayak gnden ve tahkimat arkasndan zellikle ayak kuyruk tarafndan gelen bu suyu ocak dna atmak iin nceleri kuyruk giri ksmna kuyu alm, bylece toplanan suyun tulumbalar le pano dna atlmas salanmaya allmtr. Fakat yaplan bu uygulama pratik ve yeterli olmamtr. ou zaman kuyu iinde pasa akmas, lam birikmesi vb. nedenlerden su toplanamamtr. Ayak iinde suyun tahkimat tabanndan gelmesinden yararlanlarak 50-55 nolu tahkimatlar aras ukur eklinde braklm, ocakta mevcut bulunan arl hafif dalg tipi pompa (70m3/h kapasiteli) tahkimat nne balanarak toplanan su ayak dna, ayan 20-30 m nne yerletirilen seyyar tanklara baslm ve buradan da kademeli tulumba ile pano dna atlmtr. Dalg pompann askya alnd tahkimatn zincirli oluk balant konnektr sklerek zincir balanm, bylece bu tahkimatlarn dierlerine gre 1 boy geriden gelmesi ile nnde pompa allacak yef almas salanmtr. Pompamn baland tahkimattan tavan kmr alnamamas nedeniyle pompann yeri belli srelerde 50-55 nolu tahkimatlar arasnda yer deitirmi, bylece bu ksmdan da tavan kmr alnmas salanmtr. Yaplan bu uygulama sonucu retilen tvenan kmrde oluan su ve lam tam olarak nlenememesine ramen, ayak ii zincirli oluu kuyruk tahrik nitesinde oluan tehdit ve kuyruk yolu giriinde ar su birikmesi ounlukla nlenmi ve M2 pano sonuna kadar bu yntemle retime devam edilerek bitirilmitir (Reis, 2003).

3.2.2 Faylarn durumu ve etkisi M1 Panosunda, ayan ana fay zonu kenarnda bulunmas nedeniyle ayak iinde mevcut olan ar faylarma ayak aynasnda srekli ta kesilmesine sebebiyet vermi, ayak balangcnda %25 seviyelerinde olan ayna ta oran, retim peryodu boyunca srekli artm ve pano sonuna gelindiinde %65 seviyelerine ulamtr. Bu ar faylanma ile birlikte, ayak iinde balangta mevcut olan ayak ii su geliri de retim boyunca devam etmi, retim esnasnda lam olumasna neden olduundan nakliye nitelerinin almasn olumsuz etkilemitir (Destanolu vd, 2000).

b) Tahkimatlarn jlamdan ve tabann gevemesiyie batmas

ekil 9. lamn tahkimatlar zerine etkisi

M2 no'Iu panoda retimin nc aynda ilk M no'lu pano ayak gyle yan yana geldiinde su geliri artmaya balamtr. Ak ocak snrlar iinde bulunan ve yeralt retim panolarna yakn olan merler Lavvar atk su ve lam gleti olarak kullanlan gletten kaynakland tahmin edilmektedir. Bu su geliri, M pano gn 168

Trkiy 19. Uluslararas Madencilik Kongresi ve Fuar. 1MCET2005. zmir. Trkiye. 09-12 Haziran 2005

Fay zonlanndan gelen su ayn zamanda taban formasyonunun direncim de azaltmaktadr. zellikle ayak banda biriken lam taban tabakasnn gevemesine ve tahkimatlarn batmasna sebep olmakta ve buna bal olarak tahkimatlar eilmektedir. Batan tahkimatlarn taban aseleri kaldrlarak, altlarna dam konularak ykseltilmekte ve sonra tahkimat ekilmektedir. zellikle M4 nolu panoda 15. ve 350. metrelerde ayak bandaki fay zonlanndan su geliri ile karlamttr. Ayak balangcndan 15. metrede fay atm yaklak 5-6 m'dir ve ayak iinde taban kmr kazs yaplrken, ayak banda ise tavan kmr kazs yaplmtr. 15. metrede, ilk arka kmr alndktan ve gertilen tavan tandan sonra bu fay zonundan ani gelen su aya basarak ayak banda kesilin nemli lde azalmasna sebep olmutur. merler Mekanize Ayak panolarnda ayak iinde her panoda faylar grlmektedir. Ayak iinde fay atmlar genelde 1-2 m nadiren 5-6 m'ye ulamaktadr. Ayak iinde her an deimekle beraber genelde 1-2 ve nadiren 5-6 tane fay bulunduu grlmektedir. Ayakta daha ok tavan kontroln etkileyen faylar, aynaya paralel olan ve birbirini kesen faylar olmaktadr (ekil 10). Faylar ayak bana veya ayak sonuna ne kadar yakn ise, ayak bandaki ve ayak sonundaki tahkimatlarn duraylln o kadar etkilemektedir (Reis, 2003).

3.2.3.

Damar eiminin etkisi

Tahkimatlar <I5 U kadar eimde alabilmektedir. Gerektii zaman bir periyotta aaya veya yukarya doru 70-120 mm kaz yaplabilmektedir. Bu deerler ald zaman tahkimatn zincirli olukla olan balant elemanlarnda arzalara neden olmaktadr. Taban yollarnda ondlasyon fazla olduu zaman tahkimatlarn buna uyum salamas zorlamaktadr. nk aa yukar doru hareket kstlamas olduundan tahkimatlar ekerken veya zincirli oluu telerken zorluklarla karlalmaktadr. M panoda ayak kuyruk yolunda aaya doru meyillenmi ayan ondlasyonu dolaysyla yukarya doru ani ykselme gerei, kuyruk yolundaki tahkimatlarn dengesiz hareket ettirilmesine sebep olmutur. Tahkimatlarn alt ksm doldurulmasna ramen dengenin yeterli salanamamas nedeniyle tahkimatlar topua doru yatmaya ve kaymaya balamtr. Benzer olarak, ayak iindeki eimler de tahkimatlarn eim ynnde yatmasna sebep olmaktadr (ekil 11).

ekil 11. Ayak iinde eimin tahkimatlara etkisi.

3.2.4.

Tabaka hareketlerinin etkisi

nitelerin ilerleme durumu ekii 10. Faylarn yriyen tahkimata etkisi

retimi bitirilmi MI panosu, M2 panosunun kuyruk yoluna komu konumda olup, aralarnda 16 melrelik pano emniyet lopuu bulunmaktadr. Ana tavan ve tabakalarn harekellerinden ve pano emniyet topuunun krlmas ve ezilmesi nedeniyle, M2 panosu kuyruk yolundaki elik galeri balar ar deformasyona maruz kalmtr. Bu elik balar mnferit hidrolik direklerle desteklenmitir. Kuyruk yolunda galeri balarna lave olarak kesit drlm, iki paral elik ba ile tahkimat yaplmasna karar verilerek ayak n tahkimat oluturulmasndan vazgeilmitir. Kaz esnasnda yeni yaplan ban ayak tarafnda bulunan hidrolik direk sklerek ayak ilerlemesine devam edilmitir. Bylece hem emniyetli bir ortam salanm, hem de ayak lerlemesini engelleyecek olumsuz koullar ortadan kaldrlmtr (Dcstanolu vd, 2000). 169

H Akdaf &K Rc\ 3.3 Uygulamada Karlalan Problemler 33 1 Zincirli konvevor ba ksmnn velerh oleic memesi , _. , . . , . , , , , ( artlan zorlat durumlarda, ayak kuyruk 7 j . j ksmnda zincirli oluk aynaya yeterli olcude ,, ... -, , ... . _ otelenememektedr Zincirli oluu aynaya tam , , , , , _ . , . i j ilerletebilmek iin ayak kuyruk yolunda galen , -, >. , L - , . balarna zincirle bal tme-ekme pistonu ilave olarak kullanlmaktadr Eer ayak kuyruk ksm tam lerletlemezse, ayak zincirli oluun kuyruk ksm ba ksmna gore gende kalmaktadr Birka have sonra ayak ve arn apraz konumunda almaya baslar Bunu dzeltmek iin makaslama kesim , ., , . , , ., yaplr Yan ayak iinde belli bir tahkimattan J K . . , itibaren arn kazs yaplr ve sonra onunde kaz , ,. , , , . yaplan tahkimat niteleri ilerletilir kinci havede J ', , , , , . , ayak boyunca lam kaz yaplr ve ayak dzeltilir J } J r J

taban

hitfrok drek

ekil 12 Yatan tahkimatlar dzeltmek iin piston ve hidrolik direklerin kullanlmas (De&tanolu vd , 2000)

d) arma paralel kesit

b) Plan gorutusu ekil 13 Yryen tahkimat annelerinin yatmasnn kesil ve plan gorunmu (Dcsanol vd , 2000)

170

Trkiye 19. Uluslararas Madencilik Kongresi ve Fuar, IMCEJ2005, zmir, Trkiye, 09-/2 Haziran 2005

3.3.2 Tahkimatlarn yan yatmas Ayak sonundaki tahkimatlarn srekli eski panoya doru kayma hareketinden dolay nitelerde yan yatmalar oluarak birbiri stne yaslanmaktadr (ekil 12,13). Bu durumda tahkimatlar ekilememeke ve zincirli oluk da lelenememektedir. Tahkimatlarn yan kapaklan ve ana pistonlarnda deforme olumaktadr. Tahkimatlarn en son yatamyla istikametti olan arasnda aklk oluarak, buradan fazla miktarda tavan kmr akmaktadr. Akan tavan kmrnn nitelerin ekilmesinde engel olmamas iin temizlenmesi gerekmektedir. Bu ekilde kazya devam edilirse ayaktaki btn tahkimatlar boluk ynnde eimli hale gelmektedir. Tahkimatlar yatt zaman arka kmr alan pencereler alamayacandan arka (tavan) kmr de alnamamaktadr. retim periyodunda aksamalar, tahkimatn ekilmesinde ve arka kmrnn alnmasnda gecikmeler meydana gelmektedir. Akln en fazla olduu ayak bandan balanarak tahkimatlar dzeltilmeye balanr. ekil 12'de tahkimatlarn hidrolik direkle dzeltilmesi basit olarak verilmektedir. Tahkimat nitelerinin dzeltme ilemi birka havede dengeli ve kademeli bir ekilde yaplmaldr. 3.3.3 Ayak dokusunun daralmas Ayak zincirli oluu, kmr sabit (toplayc) zincirli oluuna dkmektedir. ki oluk arasnda 9 0 ' a olmaldr. Ayak zincirli oluu sabit zincirli oluunun iki zincirinin ortasna dkmesi stenen bir durumdur. Mesafe darald zaman skmaktadr (ekil 14). Skmalar olduunda, zincirli oluklarn almas durdurularak kmr ve kil paralar martopikr veya kazmayla krlmas gerekmektedir. Bu da retimde durmalara ve zaman kaybna sebep olmaktadr.

tahkimatn nnde aynay kazaca zaman n sarma geri ekilir ve arn kazsna devam edilir. Ayna ve tavandan gelen kmr ayak zincirli oluuna ani ve ar dolarak durmasna sebep olur. Tahkimatn n boaldnda oluan tai.'imatsz alan tutmak iin n sarma srlr. Tavan kumr krldndan ve zayfladndan n sarmaya an yk gelmektedir ve n sarma aaya doru eilmektedir. Bazen, tahkimat kesici makinenin geemeyecei ykseklie kadar alca I maktadr. Kesici makineyi akan yerden geirmek iin n sarma geriye ekilerek tahkimatn st boaltlmaktadr. Arn nnde tavan akmas durayl hale geldikten sonra, burada kesici makinenin arn kazs yaptrlmasna devam ettirilir.

ekil S. Arnda akna olumas 3.3.5 Tavann oturmamas

Gk ksmnda tavan tabakas oturmad zaman aynada ezilmelerle birlikte tavan boalmalar olumaktadr. Tahkimatn uzatlabilir n sarmasna daha fazla yk gelerek, tahkimat ne doru eilmektedir. Tahkimatn st ezik olduundan tahkimat ilerletilirken tavandan akmalar olumaktadr. Pasa temizlendikten sonra tahkimat tamamen ilerletilir. Tahkimata nihai n ykleme vermeden nce, uzatlabilir n sarma kaldrlp dzeltildikten sonra n ykleme verilmektedir. 3.3.6 Ayak zincirli oluu ile toplayc zincirli oluun arasndaki ann (90") bozulmas Kaz yaplrken ayak stabilitesini bozan sebeplerden biri de dengesiz ve dzgn 'olmayan kaz yaplmasdr (ekil 16). Bunun sonucunda, tahkimatlarla ayak konvcyr arasndaki 90 a bozulmakta yani tahkimatn ekseniyle konnektrn ekseni farkl ynlerde olmakladr. Fark fazla olunca konnektrler ar gerilmeye maruz kalarak krlmaktadr. Krlan konnektrn yerine hemen yeni bir konnektr baglanamamaktadr. Dolaysyla tahkimatlar ekmek iin zincir balanmakta ve zincirle bal olan tahkimat dzgn olarak lelenememektedir. 171

ekil 14 Ayak dkilnn almas ve daralmas 3.3.4. Tahkimat nnn boalmas Arn nnde akmalar olduu zaman kesici makine kaz yapmadan nce, tahkimat ilerletilmekledir (ekil 15). Tahkimat ilerletildikten sonra n sarma srlerek tahkimatsz alan tutulmakta ve ayna tutucu alarak ayna tutulmakladr. Kesici makine

H. Akelat & K. Reh

3.3.7. Tahkimatlar arasnda oluan kot fark Dengesiz kesim sonucunda tahkimatlar arasnda kot fark oluuyorsa tahkimatlar birbirinin zerine binmektedir. Bu ii ie gemeden dolay geride kalan tahkimat ilerletilememektedir. ste kalan tahkimatn yan kapa bozularak kullanlmaz hale gelmektedir. Ayn zamanda steki tahkimat arkadaki tahkimata takld iin ekinmemektedir. ekilemeyen tahkimattan dolay zincirli oluk telenmesinde sorunlar yaanmaktadr. Zincirli oluun teleneb ilmesi iin konnektr balantsnn kesilmesi gerekmekledir. Bu da ek iilik ve zaman gerektirmektedir. Tahkimatlar birbiri iine getii zaman ite kalan tahkimat yanndaki tahkimatn ana direklerine srtnd iin piston kaplamalarnda izikler ve deformasyonlar olumakta ve bu deformasyonlar piston keelerini bozduu iin pistonlar kullanlamaz hale gelmektedir. Birbirine geen tahkimatlar amak iin bu blmde fazla ilerleme yapp tahkimatlar arasnda boluk oluturma ihtiyac domaktadr. Yani tahkimatlar arasn normalin dnda amak gerekmektedir. Tahkimatlar dzeltmek iin ayak ba, ayak ortas veya ayak sonunda skmasna gre farkl u yntemler uygulanmaktadr. a) Tahkimallar ba tarafta sktnda: Kuyruk tarafn sabit brakp molorbam fazla ilerleme yaparak ayn zamanda i ie geen tahkimatlarn taban aseleri dengeli bir ekilde ykseltilir. Bu ilem tahkimal taban asesi yukar kaldrlarak altlar damla beslenerek gerekletirilir. Birka have sonra tahkimatlar aras alarak i ie geen tahkimatlar birbirinden ayrlr. Tahkimatlarn skmas ayak ortasnda olduunda: Motor ba-kuyruk ortaya gre geride kalarak yani ayak ortas daha fazla ilerletilerek, stte verilen ayn ilemler gerekletirilir. Tahkimatlarn skmas ayak sonunda olduunda: Bu durumda moorba sabil braklarak kuyruk taraf daha fazla ilerletilerek benzer ilemler burada da uygulanr.

ekil 16. Ayak bann nde lerlemesi Ayak ba ile ayak sonu ayn oranda tclenmemesi durumunda sabit yolundaki nakliyat konveyr (toplayc konveyr) ile ayak zincirli oluu arasndaki mesafe bozulmakta anayol tahkimat le ayak tahkimatlar arasnda mesafe ya artmakla yada tahkimatlar skmaktadr. Tahkimatlarn birbirini sktrmas olaynda arada kalan tahkimatlar ekilememekte ve tahkimat ekme pistonlar zarar grmektedir. Tahkimatlarn konvcyre balant konnektrleri ve spillplate balantlarnda krlmalar meydana gelmektedir. Anayol tahkimat ile ayak tahkimatlar birbirinden ayrld zaman, ayak zincirli oluu ile sabit zincirli oluun aras almaktadr. Ara aldnda tavandan ar boalmalar olumaktadr. Uzun sre pasa temizliine ve ayn zamanda emniyetsiz bir alma ortamna sebep olmaktadr. Anayol tahkimat ile ayak tahkimatlar aras ald zaman ayak zincirli oluunda geriye doru kayma meydana gelmektedir. Bunu dzeltmek iin ayak sonunda tam ilerleme gerekletirilirken ayak banda daha az ilerletilir. Fakat ayak bandaki tahkimatlarn ynleri ayak sonuna dner. Ayak tahkimatlar direkle balarafa doru ynleri evrilerek dzeltilir (ekil 17). Ayak banda daha az kesim yaplarak kuyruk tam telendiinde ayak normal pozisyonunu alr (makaslama kesim).

b)

c)

3.4 ilik Hatalarndan Kaynaklanan Problemler 3.4.1 Ramplate krlmas Ayak ii konveyrn arn tarafnda yer alan bu ramplateler farkl tiptedir. Ayan ba ve sonunda 3 metre uzunluunda birer adet, bunlara bal ve ayak iine eimli olarak beer adel ve devamnda da ayak uzunluuna bal olarak saylar deien dz

ekil 17. Ayak basndaki tahkimatlarn ayak sonuna doru dnmesi 172

Trkiye 19, Uluslararas Madencilik Kongresi ve Fuar, fMCET2005, hnir. Trkiye, 09-12 Haziran 2005

ramplateler bulunmaktadr. Kesici makinenin iki ayana bal olan drt teker ramplateler zerinde ilerlemektedir. Genelde ayan ba ve kuyruk blmlerinde taban seviyesinin dzgn kazlmamas sonucu, ayak zincirli oluunun komu niteler tarafndan farkl telenmesi ile ramplateleri birbirine balayan halkalar veya halkann getii para zorlanmaktadr. Ayak lelenirken birka tane tahkimattan birden zincirli oluk telenmektedir. teleme dengesiz yapld zaman ramplate balant noktalarndan almaktadr. Bu fazla olduu zaman ramplate u noktalardaki trnaklarda krlmalar olumaktadr.

hz pencere akl ile ayarlanmaktadr. Tavan kmr tek seferde pencere tam alp hzl bir ekilde alndnda, tavandan kiltalar gelerek kalan kmrn nn kapatarak hapis olmasna neden olmaktadr (ekil 19).

3.4.2

Spiilplate krlmas

Spiilplate ayak zincirli oluunun (AFC) tahkimat tarafnda bulunan parasdr. Spiilplate zerinde kesici makinenin zerinde yrd eickotrak dilisi ve konnektrn baland para bulunmaktadr. AFC'nin oluklar telenirken biri ilerde biri geride olduunda veya hzl bir ekilde teleme yapldnda, ani telemede spiilplate balant halkas ve baland para krlmaktadr (ekil 18).

ekil 19. Gkte kmr kalmas. Tavan kmr iyi alnmad zaman gkte kmr kalmaktadr. Bu da gkte yangnn balamasna sebep olabilmektedir. Genelde tavan kmr kendiliinden paralanarak pencerelerden akmaktadr. Gmeyen yada askda kalan ksmlara nite aralarndan 3.5 m uzunluunda delik delinerek ve patlatma ile paralanmas salanmaktadr. 3.4,4 Tahkimatlarn yaplmamas n yklemelerinin dzgn

ekil 18. Spiilplate krlmas Halka krld zaman yenisi ile deitirilerek tekrar taklr. Halkann getii para krldnda spiilplate komple deitirilmektedir. Deitirme esnasnda retim durdurulmak zorunda kalndndan, zaman kayb sz konusudur. 3.4.2. Gkle kmr kalmas

Tahkimatlarn n ykleme basnlarnn birbirine yakn olmas gerekmektedir. Tavann durumuna ve yksekliine gre ykleme yaplmas gerekmektedir. Tahkimatlara fazla n ykleme verildii zaman

Tavan kmr (arka kmr) gertilerek nitelerin pencerelerinden zincirli olua alnmaktadr. retim ynteminden dolay bir miktar kmr gkte kalmaktadr. zellikle ki tahkimat arasnda kalan kmr tavan ta karmadan almak zordur. Tavan kmr iki periyotta alnmaktadr. nce 1. tahkimattan en son tahkimata kadar, her bir pencereden tavan kmrnn yaklak yars alnmaktadr. Kalan ise tersinden balanarak ikinci seferde pencerelerden alnmaktadr. Kmrn ak

tavan Kmrn ezereJs tavana batmas

ekil 20. Tahkimat nitelerine dzensiz ekilde n ykleme yaplmas. 173

H. Akdat & K. Reh

tavan kmrn ezerek gmlmekte ve ayna stabilitcsinin bozulmasna neden olmaktadr {ekil 20). Tavan ve arn dzensiz yada bozuk olduunda tahkimatn n boalmaktadr. Boalma ok olursa aynada tahkimatsz alan artmakladr ve tahkimatn stnde 3-4 in boluk olumakladr. Bu da tahkimatlarn dengesini bozmaktadr. n ykleme az yaplrsa tahkimat grevini yapmadndan zerine gelen yke kar alamamakta ve bota kalmaktadr. Bu boluk, tavan tabakas konverjansndan sonra tavan kmrnde krlmalar ile dolmas sonucu tahkimatlara yk gelmeye balamakladr. 3.4.5 Ayan dzgn telenmemesi Ayak bir havede 60 cm ilerleme yapmaktadr. Zincirli oluk aynaya telenirken her noktadan eit mesafede telenmesi gerekmektedir. Kesicinin arka tamburu, telenecek oluk grubunu 15 m getikten sonra teleme ilemi yaplr. Kesici makineye ok yakn oluklar telenmeye zorlanrsa ramplate krlabilir veya oluklar bundan zarar grr. Oluklar ayak iinde " S " eklini alacandan motor zincirli oluu ekemeyebilir yada zorlanr. Tekrar hareket ettirmek iin zincirli oluktaki ykn boaltlmas gerekmektedir. 3.4.6 Tavan kmr alnrken aynann bozulmas Kmr damar tek ayak (tek dilim) oluturularak alnmaktadr. Tavanda kalan kmr kesim bittikten sonra tahkimatlarn ortasnda bulunan pencereler vastasyla gertilerek veya kendiliinden gerek alnmaktadr. Tavann kendiliinden gmedii yerlerde pencere iinden veya iki tahkimat arasndaki boluklardan delik delerek patlatlmaktadr. Delikler ksa delindiinde tavandaki kmr tamamen gmemekte ve tavanda askda kmr kalmaktadr. Askda kalan kmr gertmek iin tahkimat aa indirilip tekrar kaldrma esnasnda, tahkimata fazla ykleme yapldnda tavan bozulur ve aynada akmalar olur. Arka kmr alnrken tavann bozulmamas gerekir. Kaz esnasnda tahkimatlar ekerken tavann stabilitesi bozulduundan tavandan akmalar olur ve tahkimatlar zorlukla ekilir. Tavan kendiliinden gertmek ve pratik olarak arka kmr almak iin aa indirilerek tekrar ykleme yaplr. Bu ekilde tavandaki kmrn paralanarak yerekiminin etkisiyle kendiliinden pencere vastasyla ayak zincirli oluuna akmas salanr. Bu ilem birka defa tekrarlanrsa tahkimatn n sarmasnn stndeki tavan kmr ve buna bal olarak ayna bozulur. Tavan bozulduu iin tavan 174

kmr tahkimatlarn nnden ve aynadan akmaktadr. Ayak zincirli oluu bu ekilde fazla malzemeyi tayamayaca iin ar ykten durur. Tekrar altrmak iin zincirli oluun boaltlmas gerekir. Tavan ve aynann akmasyla beraber tahkimat tekrar yklendiinde tavan stabilitesi bozulduundan n sarma aaya doru inmektedir (Reis, 2003).

4 SONULAR VE NERLER lk retim yaplan M panoda problemlerin temelinde bilgi ve deneyim eksiklii grlmektedir. Dier panolarda artan bilgi ve deneyimle beraber benzer sorunlarla karlahnasna ramen, zamannda nasl mdahale edilecei bilindiinden kolaylkla almtr. Fakat alan iilerin %80* inin emekli olmasndan ve klasik sistemden gelen 10-15 sene alm iilerden oluturulmas nedeniyle mekanize sisteme uyum zorluu grlmtr, Bunu da ancak eski sistemde almam yeni elemanlarn alnp, eitilerek yetitirilmesi ve mekanize sisteme adapte edilmesiyle aslabilir. zellikle teknik ve mekanik problemler, yetitirilmi ve eitilmi elemanlar ile rahatlkla nceden tedbiri alnarak elimine edilebilir. M2, M3 ve iletilmekte olan M4 panoda ayak arkasndan (gkten) ve tavandan su geliri artarak devam etmitir. Bu panolarda ou problemlerin ana sebebi sa geliri ve art olmutur. MA panoda ayan balangtan itibaren 12. metresinde arka kmrnn alnmasyla beraber aya su basmtr ve ayak 15 gn alamamtr. Ayak iinde su bulunmas, tahkimatlarn durayllgm ve zincirli oluun almasn zorlatrmaktadr. Yeraltnda ayakta su geliri dalg tip su pompalaryla drene edilmesine ramen, yeraltnda yaplacak her trl drenaj almas geici zmden teye gemeyecektir. Kaln kmr damarlarnda uygulanan sondaj kuyularyla su tablasnn kmr damarnn altna drlmesiyle drenaj almasnn yaplmas en uygun zm olarak grlmektedir. leriki panolar retilmek istendiinde nasl bir su geliriyle karlalaca bilinmediinden iletme sahasn kapsayacak detayl bir aratrma yaplmas gerekmektedir. nk yeralt suyuyla beraber ocak yaknndaki dekapaj sahalarndaki byk su birikintileri ocak iin tehdit oluturmaktadr. Bunun iin hazrlanacak olan drenaj almasnn btn iletmeyi kapsamas gerekmektedir. Uygulanmakta olan sistemde ayrca, tahkimatlara n yklemelerin dzgn ve ayn olacak ekilde verilmesi tahkimat nitelerinin ve tm ayan daha durayl olmasn salayacaktr. Tahkimatlarn

Trkiye 19. Uluslararas Madencilik Kongresi ve Fuar, IMCET2005, izmir. Trkiye. 09-12 Haziran 2005 tabannda kmr paasnn temizlenmesi gerekmektedir. 8-10 tane ilave ii ile yaplan bu ilem ise retimde zaman kayplarna, bakm glne ve maliyetlerin artmasna sebep olmaktadr. Arka kmrnn alnmas iin tahkimatlarn arka ksmnda ikinci bir konveyr bulunan bir mckanize uzun ayak yryen tahkimat sisteminin ilerki yatrmlarda gz nnde bulundurulmas nerilir. KAYNAKLAR Akda, H.. Destanoiu, N., retmen, S. ve Yavuz, M.. 2000, merler Mekanize Ayakta yryen tahkimatiardaki basnlarn izlenmesi ve incelenmesi, V. Ulusal kaya mekanii sempozyumu bildiriler kitab, sparta, 113-122. CMEC, 1996, Materials oflongwall equipment supplied to Turkey, Volume 1. Destanoiu. N Takn. F.B., Tatepe, M. ve retmen. S., 2000, GL Tmhilek-merler yer all mekanizasyon uygulamas, TK yayn. Ankara. GL, 1998, Faaliyet raporu, (yaymlanmam). retmen, S. ve Akda. H., 2004, GL merler Oca M3 panosunda yryen tahkimat niieierinde basn lmleri, Trkiye 14. Kmr Kongresi Bildiriler Kitab, 02-04 Haziran 2004, Zonguldak, s 63-75. Reis, K., 2003, merler mekanize panolarnda oluan problemler. Yk. Lis. Tezi OG, FBE.

175

Trkiye 19. Uluslararas Madencilik Kongresi ve Fuar, IMCT2005, izmir, Trkiye, 09-12 Haziran 2005

Zonguldak Havzas'nda galeri ama makinas kullanmnn aratrlmas

N.A. Akn
Karaelmas niversite si, Zonguldak, Trkiye N . Bilgin stanbul Teknik niversitesi, stanbul, Trkiye

K.Kel
MTA Bat Karadeniz Blge Mdrl, Zonguldak, Trkiye

ZET: Bu almada; ncelikle, Zonguldak Havzas'nda uygulanan galeri ilerlemeleri tantlm ve karlalan sorunlar ortaya konmutur. kinci olarak, havzada galeri ama makinas kullanm ile ilgili olarak bugne kadar yaplan almalar gzden geirilmitir. Son olarak da, havzadan alman kaya rnekleri zerinde yaplan bire bir lekli kesme deneyleri sonularna gre havzada kullanlabilecek galeri ama makinalarmn zellikleri verilmi ve performanslar tahmin edilmeye allmtr.

ABSTRACT: In this study; firstly, the roadway drives employed in Zonguldak Hardcoal Basin arc introduced and the problems encountered are described. Secondly, the studies that have been carried out on the use of roadheaders in he Basin are reviewed. Finally, based on the results of full scale cutting tests performed on the rock samples taken from the Basin, specifications for the roadheaders that can be used in Basin are presented and their performance are predicted.

1 GR 160 yllk kmr retim kltrne sahip olan Zonguldak Havzas'nda galeri ama almalar her zaman sorun olmutur. Bugne kadar tm ana lamlarn ve taban yollarnn srlmesinde dclme+patlatma yntemi uygulanmtr. Havzadaki kmr evre kayalarnm %80'ne varan bir ksmn bata kumta olmak zere konglomera ve kireta birimleri oluturmaktadr. Bunun yannda ki tas, sillta ve amurta birimlerine de rastlanmaktadr. zellikle, ilk grupta saylan birimlerde ilerleme hzlar ve randmanlar olduka dktr. Trkiye Takmr Kurumu (TTK), 1970-80'li yllara kadar delme patlatma yntemiyle ta iinde ylda 15-20 km ve damar iinde 40-50 km hazrlk almalar yrtrken, bu rakamlar son yllarda ta inde 6-7 km'yc ve damar iinde de 10-15 km'ye kadar dmtr. Bu durum hazrlklarn zamanda yetimemesine yol am ve yer yer retim zorlamalar yaratmtr. Tabi ki, bunda ocaklarn giderek derinlemesi ve yaygnlamasnn yannda kalifiye hazrlk iilerinin saysnn azalmasnn da nemli bir etkisi olduunu belirtmek yerinde olur.

TTK, galeri ilerlemelerindeki randmanlar ykseltmek ve hazrlklar hzlandrmak iin 90'l yllarda bir aray iine girmitir. Dnya Bankas'ndan salam olduu kredi kapsamnda basnl hava ile alan delici ve ykleyicilerin yerine elektro-hidrolik delici ve ykleyiciler alnmtr. Bu kapsamda alnan EH delici ve ykleyicilerin halen kullanldklar messeselerin dkm izelge 1 'de verilmitir. izelge I. TTK'daki E-H delici ve ykleyicilerin dalm. Messese E-H Delici E-H Ykleyici Karadon 5 13 zlmez 3 10 Kozlu 4 4 Amasra 1 Eitim 1 I 13 Toplam 29 E-H delici ve ykleyicilerin kullanm ile arnlardaki gnlk ilerlemelerin 3 m/gn ve randmanlarn da ortalama 20 cm/yev dzeyine kmas hedeflenmitir. Bu deerlere ulamak amacyla, EH 177

N.A Akm, N. Bilfiil & K. Kel

izelge 2. TTK'da son be yllk (2000-2004 galeri ilerlemeleri (TTK 2005). 2002 GALERLER 2000 2001 2160.00 1456,00 Program (m) 1650.00 1460,10 KREDI LE Fiili Randman (m) 2105.44 1641,82 Randmanlar (cm/yev) 11.34 13.01 11.23 3190,00 2230,00 Program (m) 2240.00 HAZIRLIK 1410,80 Fiili Randman (m) 1482.14 831.70 8,84 Randmanlar (cm/yev) 8,35 9.56 2668,00 3905.00 Program (m) 3325,00 MUHTELF Fiili Randman (m) 3081,75 4043,84 2364,60 Randmanlar (cm/yev) 7.74 9,09 9.50 7059.00 8551,00 Program (m) 7215.00 TOPLAM Fiili Randman (m) 6669.33 5235,50 6517,36 Randmanlar (cn/vev) 8,94 10,26 9,70 Program (m) - 14668,00 15742,00 TABANLAR Fiili Randman (m) - 11822,50 13783.10 11,26 Randmanlar (cm/yev) 11,05 * Kozlu TIM'dc 410.8 m galeri yklenici firma tarafndan srlmtr. deliciler iin yeni delik dzenlerinin oluturulmas ve delme+patlatma sisteminin tmyle deitirilmesine ynelik aratrma projeleri yaptrlmtr (ODT, 1989). EH donanmla, delik delme ve posa kaldrma ireleri olduka ksalmtr. Ancak, uygun bir patlayc kullanlmamas, iyi bir i organizasyonu yaplmamas, gerekli yardmc hizmetlerin salanamamas ve daha yukarda saylan sorunlar nedeniyle istenilen hedeflere bir trl ulalamamtr. Bu balamda, galeri ilerlemelerine uygulanan prim sistemleri de gerekli iyilemeleri salamada yetersiz kalmtr. Bu durum, TTK'daki son be yllk galeri ilerlemeleri gzden geirildiinde daha iyi gzlenebilir (izelge 2).Galeri ilerlemelerindeki bu olumsuzluklar sonula maliyetlere de dorudan yansmaktadr (Yaral, 2000). Maliyetlerde en dikkati eken kalem de %55-60 payla iiliklerdir. Bu durum karsnda TTK Genel Mdrl, ana lamlar hale yoluyla srdrme yoluna bavurmutur. lk etapta Kozlu Messesesi'nd e eitli kesitte ve eimde 3350 m galerinin 600 gn iinde srlmesi bir inaat irketine ihale edilmitir. haleyi alan inaat irketi de lam ilerlemelerinde bugne kadar nemli bir gelime salayamamtr. Ksa sre iinde Karadon Messesesi'ndc de toplam 8000 m galerinin ihale edilmesi iin hazrlklar yaplmakladr. Ayrca, havzada zel sektr eliyle iletmeye alacak olan Balk, Gelik Gney Dikkanat ve Amasra B sahalarndaki derin ocaklarda da km'lerce galen alacaktr. Bu tespitlerin nda Zonguldak Havzas'nda galeri ama makinas kullanmnn irdelenmesi gereklidir. Bugne kadar, havza kmr evre kayalarnn kesilebilirlii/kazlabilirlii ve 178

2003 2600,00 1477,14 13,49 2125,00 642,50 7,85 2737.00 2332.72 8,83 7462,00 4452,36 10,09 16376.00 11872.00 11,92

2004 r > 3558,00 1110.39 13.66 1498.00 445,20 16.48 2452,00 1722,70 8,70 7508,00 3278,29 11,13 16604.00 10827.15 12,62

dolaysyla Galeri Ama Makinalarann (GAM) kullanlabilirlii ile ilgili snrl sayda alma yaplmtr. Havzadaki kayalarda hzl, verimli ve ekonomik olarak kaz yaplabilecek galeri ama makinalarnn snrl da olsa bulunabilecei ifade edilmitir. Bu almada; ncelikle havza ve kmr evre kayalar zerinde GAM kullanmna ynelik olarak yaplan almalar ksaca gzden geirilecektir. Daha sonra da, birebir lekli kaz setinde yaplan kesme deneylerinin sonulan ile keski anmasna ynelik olarak yaplan indeks deneylerin sonularna gre havzada kullanlabilecek GAM tipleri ve bunlardan elde edilebilecek performanslarn nceden tahmin edilmesi kritik edilecektir.

2 DAHA NCE YAPILAN ALIMALAR Havza kmr evre kayalarnn kazlabilirlii ile ilgili olarak yaplan en kapsaml almalardan biri 1989 ylnda ODT ve Hacettepe niversitesi ZMF Maden Mhendislii Blm tarafndan yaplmtr (ODT, 1989). Bu almada havzadan alnan evre kayalar ve kmrler kk lekli kesme deneylerine tabi tutulmutur. Kayalarn; tek eksenli basn dayanmlar (aL.,) ekme dayanmlar (ct|>ve kesme spesifik enerji (SE) deerlerine gre GAM nerisi yaplm ve tahmini net kaz hzlar verilmitir (izelge 3). Bu sonulara gre kayalarn orta ar ve ar GAM'larla bile zor kazlabilecei sonucuna ulalmtr. Nihai karar olarak da; delme+patlatma tekniklerinin gelitirilmesi nerisi yaplmtr. Ar (1990) ve Avc (2001) tarafndan ayr ayr yaplan almalarda havza evre kayalarnn andrclg zerinde durulmutur. Ari'nin

Trkiye 19. Uluslararas Madencilik Kongresi ve Fuar. IMCET2005. tznir. Trkiye. 09-12 Haziran 2005

izelge 3. Kk lekli kesme deneyi sonulan (ODT 1989).

Ort. SE Ort. o, Orta, (MJ/m1) (MPa) (MPa) Orta taneli kum t a 87,0 14,43 17,55 100,45 20,29 nce taneli kurmas 13,70 Siltta 64,0 14,52 15,49 * Orta ar GAM ile kesilemez. ** Ar tiple GAM le kesilemez. *** Kaz hz; tahkimat duzeni ve nakliyat hzna bal olarak artabilir. Kaya Tr almasnda Schmazek anma indeksi deerlerinin yksek olduu ve makina kullanmnn snrl olaca sonucuna varlmtr, Avc'nm almasnda ise Cerchar anma indeksi sonularna gre GAM kullanlmas durumunda 0,38-0,72 adet/m3 arasnda bir keski tketimi olabilecei vurgulanmtr. Bu, tabi ki olayn ekonomik boyutunu ilgilendirmektedir. Eskikaya vd. (2000) tarafndan yaplan almada, havza kayalan zerinde, kayalarm mekanik zellikleri ve kuvars miktarlarna gre elde edilen anma indeksi ile deiik GAM iin (tnel ama makinas, orta ar ve hafif tip GAM) ilerleme hzlar ve keski tketimleri tahmin edilmitir. Bu almann sonucuna gre, 5-11 m/gn'lk ilerleme hzlarna ulaabildii hesaplanmtr. Ancak, GAM kullanm iin ilerleme hzlarnn yan sra, amdrcla bal olan keski tketiminin GAM kullanmna karar vermede snrlayc ve belirleyici etken olduu vurgulanmtr.

Tahmini Net Kesme Miktar (mVh) '*' Orta A. GAM Ar GAM 6 * 3 9 *** C : Tek eksenli basn dayanm o, ; Tek eksenli ekme dayanm SE : Spesifik enerji

**

yntemi, yardmc hizmetler vb. parametreler kaz performansn direk olarak etkilemektedir.

alma Koullar Kaz sistemi. Lojistik. Bakm. ilik, vs. ekil 1. GAM'da kaz performansn etkileyen etkenler (Thuro. & Plinniger. 1999).

3 GALER AMA MAKNALARININ SEM VE PERFORMANSINI ETKLEYEN ETKENLER Kaz iinin verimli ve ekonomik bir ekilde yaplabilmesi; kazlacak kayaca ve yaplacak kaznn amacna uygun bir kaz makinasnn seimine baldr. Bunun iin mekanize kaz verimini etkileyen etkenlerin ayrntl olarak incelenmesi gerekir. Bu etkenleri; Kayala ilgili jeoeknk etkenler Kaz makinasyla ilgili etkenler letme etkenleri olmak zere gruba ayrmak olanakldr (ekil I ). Kayala ilgili etkenler; keski seiminden balayarak, keskinin anmas ve kesme performansn belirlemede en bata gelir. Burada; kayacn mineralojik bileimi, mekanik zellikleri ve kaya ktlesi zellikleri sralanabilir. Kaz makinasnn; kesme kafas tasarm, keski lipi, kaz dzeni ve kesme gc kesme performansn direk olarak etkilemektedir. alma yaplan yerin eimi, kesiti, posta kaldrma, tahkimat

Seilen kollu galeri ama makinalarnn kaz hzn ve keski tketiminin ne olacan nceden belirlemek olduka nemlidir. Deneysel yntemlerle, spesifik enerjinin belirlenmesi geree en yakn sonular vermektedir. Bu nedenle, Zonguldak Havzas'nda GAM'nm kullanlp kullanlmayacan belirlemek iin tam boyutlu kesme deneyleri yaplmtr, Havza kayalarnm kaz labil iri iine ilikin yaplan kesme deneyleri, bu almann temelini tekil etmektedir. Deneyler, stanbul Teknik niversitesi (T) Maden Mekanizasyonu ve Kaz Teknolojisi Laboratuvalar'nda (TU-EXCAVATION) bulunan Dorusal Kaz Setinde gerekletirilmitir (Kel vd. 2002).

4 KESME DENEYLERl Zonguldak Havzas knr evre kayalarn en iyi ekilde karakterize eden kumlas, kil-siltta ve kireta formasyonlarnn bulunduu hazrlk 179

JV.A Aktn. N. Bilsin & K. Kel

galerilerinden rnekler alnmtr. Kumta formasyonundan rnekleme yaplrken iane boyutu dikkate alnarak, gzle ayrt edilebildii kadaryla ince, orta ve kaba taneli olmak zere 3 farkl boyut grubunda rnek seilmitir. Bu kayalarn fiziksel ve mekanik zellikleri tespit edilmitir (izelge 4). izelge 4. Seilen kayaiarn mekanik zellikleri (Kel, 2003). O. Anma a, T Kaya Tipi (MPa) (MPa) (MPa) ndeksi 4.1 Kumlas 1 113,6 6.6 13,7 Kum tas 2 173.7 2.4 11,6 22,4 87.4 1.6 Kma 3 8.3 33,3 2.9 Sittta 58,0 5,3 8,8 121 7.8 15,4 1.4 Kireta Kesme deneyleri iin her biri yaklak 0,7x 0,7 x 0,5 m ebadndaki kaya bloklar, ikierli gruplar halinde rnek kalplarna yerletirilmi ve kayacn genilikuzunluk lleri elverdii kadaryla, yzey dzeltme ilemi yapldktan sonra, her bir kaya iin yaklak 15-20 adet kesme deneyi yaplmtr. Dorusal kaz selinde yaplan kesme deneyleri, 3 deiik kesme geometrisinde, iki aamal olarak gerekletirImiiir. Kesme deneylerinde Sandvik 535/BOH kalem ucu tipi keski kullanlmtr. Birinci aamada yaplan bamsz (unrelieved) kesme deneyleri sonular izelge 5'de verilmitir. Baml (relieved) kesme deneyleri sonulan da izelge 6'da verilmitir. izelge 5. Bamsz kesme deneyleri sonular zellikleri

izelge 6. Baml kesme (Kel, 2003). FC Kaya kN mm 9 6.1 8.0 18 Kumta 27 8,5 1 45 Bamsz 8.8 6.8 9 9.4 18 Kuna 27 134 2 150 45 Bai! uns iz 169 3.7 9 4,7 18 Kumta 4.9 27 3 5,8 45 Bamsz 6,6 9 5,1 6,5 18 Sa 6,3 27 45 8,2 Bamsz 8.0 5.4 9 7.4 18 27 8.6 Kireta HA 45 Bain s iz li s: keskiler aras mesafe.

deneyleri koullar zellikleri FN kN 6.4 8.1 8.7 8.0 8.5 115 161 178 193 3.3 4.1 4.1 5.5 5.9 6,0 7.3 7.2 8.5 8,1 8,8 11.6 129 173 204 Q m'/km 0.075 0.173 0,173 0,205 0,075 0,167 0.183 0.223 0,178 0.056 0,167 0.246 0.220 0,321 0,070 0,140 0,176 0,229 0,185 0,056 0.121 0,160 0,267 0.197 SE kWh/m1 22.1 12,6 13.3

11.8 24.9 15.4 20.1 19,2 26,0 17,0 7,8 5,4 7,2 6,1 20.1 12.7 9,6 9,8 12,5 26.8 16,9 14,6 12.0 17,4

Kumta-2 rnei en yksek kesme ve normal kuvvetlerle kesilirken, kumta-3 rnei en dk kesme ve normal kuvvetlerde kesilmitir. Buna bal olarak da SE deerleri yksek olmutur "s>k ">).

Kesme Derinlii- d (mm) ekil 2. Bamsz kesme modunda kesme derinlii-d ile spesifik enerji-SE arasndaki iliki. 11. aamada yaplan deneylerde 9 nm'lik kesme derinlii iin keskiler aras mesafe deiiminin SE zerindeki etkileri incelenmitir. ekil 3'den de grlebilecei gibi, yine kumta-2 rneinde en yksek SE deerleri elde edilmitir. SE deerleri ile kayalarn tek eksenli basn dayanmlarnn dorusal bir iliki gsterdii grlmtr. Keskiler 180

Trkiye 19. Uluslararas Madencilik Kmgresi ve Fuar. IMCET2005. zmir. Trkiye. 09-12 Haziran 2005 aras en uygun mesafenin, kesme derinliinin 3-4 katndaki aralklarda olutuu tespit edilmitir. [1] Bu eitlikte; ICR: Anlk kaz miktar (m3/h) k : Kesme kafasnn enerji aktarma oran (0,7-0,8) P : Makinanm kesme gc (kW) SE : Kesme deneylerinden elde edilen optimum spesifik enerji {kWh/nr )' dir. Bu eitlik kullanlarak izelge 8'de zellikleri verilen baz kollu Galeri Ama Makinalar'nn performanslar hesaplanmaya allmtr. Bu hesaplamada baz kabuller yaplmtr. ncelikle, k katsays 0,8 olarak alntr. TTK'da hazrlk galerileri B8, BIO ve BI4 kesitte srlmektedir. En yaygn kullanlan ise BlO'dur ve BIO kesitli bir galerinin kaz kesiti yaklak 12,5 m 2 'dir. Yukarda kesme gleri verilen makinalarla, laboratuvarda elde edilen SE deerleri baz alnarak B10 kesitli bir galeride gnde ne kadarlk bir ilerleme hzna ulaabilecekleri hesaplanmtr. Makinadan yararlanma oran T\= %45, gnde 8 saatlik 2 vardiya allmas ngrlmtr. Bu kabuller ve deerlere gre yaplan hesaplamann sonular da izelge 9'da verilmitir. izelgedeki sonulara gre havzada GAM kullanlabilecei ve kesme gcne gre 6-18 m/gn ilerleme hzlarna ulalabilecei grlmektedir. Ancak, kuvars ieriklerinin yksek olmas nedeniyle keski tketiminin yksek olabilecei de bir dezavantaj olarak gz nnde bulundurulmaldr. Sert, masif ve kuvars ierii yksek kayalarn kazlmas iin kalem u tipi keski le donatlm bir GAM'n kullanldnda olduka yksek keski lketimi ve makine hasan beklenecektir. zdemir vc arkadalar bu tr kayalarn kazsnda mini disk keskilerle donatlm kollu galeri ama makinalarnn kullanlmasn nermektedirler (Friant vd. 1994). 12 cm apndaki mini disk keskileri, 100 ton arlndaki VoeslAlpine AM-105 tipi bir makinanm kesme kafasna yerletirerek tek eksenli basn dayanm 135 MPa olan bir kayata 12-15 m /h'lik kaz miktarna ulamlardr.

10

Keskiler Aras Mesafe -s / Kesme Derinlii (s/d) ekil 3, Baml kesme modunda kesme derinlii-d ile spesifik enerji-SE arasndaki iliki.

S KESME DENEY SONULARINA GRE GAM SEM Kayalarn baml kesme deneylerinde elde edilen SE deerlerine gre bir deerlendirme yapldnda ayn ODT'nn almasnda olduu gibi GAM kullanmnn snrl olaca ve keski tketiminin ok yksek olaca sonucuna ulalmtr (izelge 7). izelge 7. Baml kesme sonularna gre GAM kullanm (Kel 2003). Tanmlama * McFeat ve Fowell'in (1977) yap snflamaya gore, bu kayalar yksek Sl deerlerine sahiptirler ve GAM ile kaplabilirler. Ancak: bu sertlikteki formas yon] arn kesilmesinde ma knada ksa zamanda hasarlar meytlana olmas beklenmektedir * GAM uygulanmas bu yi7den olduka snrldr. zdemir tarafndan verilen Eitlik 1 kullanlarak belirli kesme gcne sahip bir GAM lc ne kadarlk bir kaz miktarna ulalabileceini belirlemek mmkndr (Roslami vd. 1994).

181

JV.,4. Akn. N. Bildin K. Kel izelge 8. Galeri Ama Makinalar'nn zellikleriArlk Tipi (ton) 50 Hafif Voest-Alpic AM75-2O0P Paural E134 70 Orta Ar 74 Westfalia WAV 178/300 Orta Ar 110 Ar Paurat E200 * Makinanm kesebilecei maksimum kaya dayanm. Kesme Gc (P) <kW) 200 230 300 350

(MPa) 100 150 120 200

izelge 9. BIO kesitli bir lamda galeri ama makinalar ile ulalabilecek ilerleme hzlan GIH P SE ICR GKM=ICR*Tl*8*2 kW m/gn kWh/m-1 m 7h m Vgn 81.6 7.7 200 12 13,3 12 129.6 8,8 Kumta 230 15,3 63,4 1 300 12 20.0 11,5 350 12 120,0 13.4 23,3 65,3 6.1 200 15 10,7 103,7 Kumlas 230 15 12.3 7.1 2 76,8 9,2 300 15 16.0 96.0 10,8 350 15 18,7 9 108,8 10,2 200 17,8 Kumta 230 9 20,4 172,8 11,8 3 128,0 15,4 300 9 26,7 160,0 17,9 350 9 31,1 108,8 10,2 200 9 17,8 230 9 20,4 84,5 11.8 Siltta 9 128 15,4 300 26,7 160 17.9 350 9 31,J 81.6 7,7 200 12 13,3 129.6 8.8 230 12 15,3 Kireta 96.0 11,5 300 12 20,0 12 120,0 13.4 350 23,3 Kabuller : n, = Makinadan yararlanma oran (%45). Bir vardiya 8 saat, Gnde 2 var diya kaz, BIO galerinin kaz kesiti 12,5 m KsaltmalarP : Kesme gc ICR : Anlk kaz miktar GKM : Gnlk kaz miktar GH : Gunhk ilerleme hz yapacak olan zel deerlendirmel id ir. sektr bu olana da

6 SONULAR Zonguldak Havzas'nda bugne kadar GAM kullanm hep Lartma konusu olmutur. Ancak, yaplan kesme almalarn sonucunda havza kmr evre kayalarnn kazsnda gl (200 kW'iii zerinde) ve ar galeri ama makinalarnn kullanlabileceini sylemek olanakldr. zellikle. kumta formasyonunun kazsnda keski tketiminin yksek olaca grlmektedir. Bunun iin, yksek basnl su jelleriyle veya mini disk keskilerle donatlm galeri ama makinalarnn donatlmas daha uygun olacaktr. GAM. kullanmyla da galeri ilerlemelerinde nemli bir iyilemenin salanabilecei goz ard edilmemelidir. zellikle, yeni alacak byk ocaklardaki ana hazrlklarda GAM kullanm sz konusu olabilir. Burada yairm

KAYNAKLAR Ar. H. 1990; T/K Asma ttemesi Kmr evre Kayalarnn Kazlabilirliini ncelenmesi, Yksek Lisans Tv.i, H Fen Bilimleri Enstits. Zonguldak. 85 s. Avc, F. 2001; TIK Asma-Dilaver iletmesi Kmr evre Kayalarnn Asndtralk zelliklerinin Belirlenmesi, Yksek Lisans Tezi. ZK Fen Bilimleri Enstits. Zonguldak. 100 s. Eskikaya. .. Acaroglu. . & Bilgin. N. 2000; Study of selecting most economical drivage method for Zonguldak hard coal mining area, Pruc. of the World Tunnel Congress-Tunnels Under Pressure. South

182

Trkiye 19. Uluslararas Madencilik Kmgresi ve Fuar, tMCET20Q5, izmir, Trkive, 9-12 Haziran 2005 African Institute of Mining and Metallurhy, pp. 167172. Friant, E.J., zdemir. L. & Ronnkvisl, E. 1994; Mini cutter technology-the answer to trully mobile excavator. North American Tunneling 94 Conference and Exhibition. Denver, pp. 2B/49-56. Ket, K.. Akn, N.A., Tundemir, H. & Bilgin, N. 2001: Cuttablity characteristics of some high strength rocks for roadheader selection in Zonguldak coalfield. Proc. of i lie W' Int. Symp. On Mine Planning anil Equipment Selection, New Delhi. India, pp. 789-795. Kel. K. Akn. N.A. & Bilgin. N. 2002; Zonguldak havzas kmr evre kayalannn kesilebiliri ik karakteristiklerinin incelenmesi, KAYAMEK'2002-VI. Blgesel Kaya Mekanii Sempozyumu. Konya. s. 385-390. Kel, K. 2003; Zonguldak Havzas Kmur evre Kayalannn Kaslabilirliinin ncelenmesi. Doktora Tezi. ZK Fen Bilimleri Enstits. Zonguldak. 181 s. McFeat, S. & Fowell, R.J. 1977; Rock property testing and the cutting performance of tunneling machines. Tunnels and Tunneling, pp. 29-32. ODT. 1989; TTK Gelik sletmesi Kmr ve Kayalannn Kaya Mekanii ve Dizayn Parametrelerinin karlmasnn Aratrlmas, Final Raporu, Proje Kod No:88-03-05-0I-05 ODT ve HZMF Maden Mhendislii Blmleri. 98 s. Rosiami. J.. zdemir. L & Neil, D.M. 1994; Performance prediction : A key issue n mechanical hard rock mining. Mining Engineering, pp. 12651267. Thuro, K. & Plinniger. R J . 1999; Roadheader excavation performance-geological and geotechnical influences. 9h ISRM Congress Paris, pp. 1241-1244. TTK, 2005; Trkiye Takmr Kurumu statistikleri. Zonguldak. Yaral, O. 2001; TTK'da galeri ilerlemesinde kullanlan klasik ve mekanize sistemlerin karlatrlmas. Trkiye 12. Kmr Kongresi Bildiriler Kitab, Zonguldak, s. 137-146.

183

Trkiye 19. Uluslararas Madencilik Kongreni ve Fuar. IMCET20O5. tznir. Trkiye, 09-12 Huzirtm 2005

Yeralt Sert Kaya Madenciliinde Otomasyon ve Kiruna Madeni' ndeki Uygulamas

E. Topal
Dicle niversitesi Maden Mhendislii Blm, Diyarbakr, Trkiye

ZET:Maden irketleri kar ve rekabet edebilme konusunda srekli bask altnda olduundan ve yeralt haberleme sisteminin gn getike daha fazla tatmin edici olmasndan dolay maden ekipmanlarnn otomasyonu ok hzl bir ekilde gelimektedir. Yeralt madenciliinin otomasyonunun baz nemli faydalarn yle sralayabiliriz; alma ortamnn emniyet ve salk ynnden iyilemesi, ii maliyetlerinin azaltlmas ve ekipman kullanmnn maksimum dzeye kartlmas. Bu alanda gnmze kadar bir ok gelime ve ilerleme kaydedilmesine ramen hala yaplacak ok ey vardr. Bu almada maden otomasyonun faydalar ve zorluklarna ksaca deinilmi, dnyann en modem yeralt madeni olan Kiruna Mine'daki otomasyon sistemi hakknda bilgi verilmitir.

ABSTRACT:Automation of mining equipment is growing dramatically because underground communication system become more sophisticated and mining companies are under pressure to remain profitable and competitive. Some of the main benefits from underground mining automation can be classified as improvement of safety and health, reduction on the labor cost, and maximizing the use of equipment. Although there has been considerable development and progress made, more needs to be done in this area. In mis paper some of the benefits of automation, as well as challenges to be faced, are briefly reviewed. Also real world application on the underground mine automation at die Kiruna Mine, the most modern underground mine in the world, is included . iki unsurdur. Bir ok lkede, yaplan iin ii ihtiyacna bal olarak, ii maliyetleri yksek meblalara ulamaktadr. Ayn zamanda i sal ve emniyeti de maliyeti artran bir dier etkendir. zellikle yeralt alma artlar iiler iin zordur. Yetersiz gn , snrl alma alan, yerde ve havada var olan su ve zellikle derin madenlerdeki yksek scaklk ii verimini olumsuz olarak etkilemektedir. Bu gibi artlarn dzeltilmesi veya iyiletirilmesinin maliyeti de yksek olmaktadr. Ayn zamanda ekipman kullanm da retim maliyeti asndan nem arz etmektedir. Kullanlan ekipmanlar tm gn boyunca aktif olarak almamakta ve buna ilave olarak da iilerin var olan tatilleri ve molalar, vardiya deiimleri (alma alanna ulam) nedeni ile de kullanlan 185

1 GR 1940 li yllarda maden makinelerini reten irketlerin ana reklam slogan "One man, one machine" yani bir makineye bir insan ken bu gnmzde "one man, many machines" yani bir kiiye bir ok makine dzeyine ulamtr. Gnmzde madenlerin otomasyonu ii maliyetlerinin artmas, alma ve emniyet koullarnn dzeltilmesinin gereklilii ve ekipmann kullanm sresinin maksimum hale getirilmeye allmas nedeni ile kanlmaz hale gelmi ve yeralt madenciliinde otomasyon ok ileri dzeylere ulamtr. t maliyetleri ve ekipman kullanm oran retim maliyetini etkileyen en nemli

E. Topal

makine teorik kullanm zamannn ancak kk bir blmnde almakladr. Bunun sonucu olarak da makinelerin verimsiz kullanlmas nedeni ile birim maliyet (rnein her retilmi ton iin, her metre delme veya ilerleme iin), gerekenden yksek olmaktadr. 2 MADEN OTOMASYONUNUN GETRD FAYDALAR Daha ncede ksaca bahsedildii gibi gerek yer alt gerekse ak iletmelerde otomasyon iletmeye bir ok fayda salamaktadr. Bunlar u ana balklar altnda sralayabiliriz. Yksek retim verimlilii: Vardiya deiimi, alma alanna ulam veya alma molas esnasnda oluan zaman kayb otomasyon sayesinde ok aza veya hi yok denecek seviyeye indirilmitir. Bu sayede makinenin kullanm gnde 24 saate kartlmtr. Bir vardiya veya gn boyunca alma verimlilii daha tutarldr. i saysndaki azalma: Bir ii birden fazla makineyi ynelebilecei iin ii saysnda nemli miktarda azalma grlmektedir. Bu da ii maliyetlerinin fazla olduu lkelerde ok byk nem arz etmektedir. alma ortamnn emniyeti ve alan kiilerin alma koullarndaki dzelme: Yeraltnda alan iiler srekli olarak kaya dmesi, kaya patlamas, zehirli gaz tehlikesi ite ve yksek scaklk, nem, toz, titreim, grlt gibi rahatszlk veren olgularla kar karyadr. Otomasyon sayesinde bu ortamda atan iilerin yeryzne yada daha konforlu bir ortama tanmas sonucu bu tehlikeler minimuma indirgenmi olmaktadr. Tamir bakm masraflarndak azalmalar: Otomasyonla insanla alan makineler karlatrldnda otomasyon, daha dzenli bir alma ortam ve mevcut enerji ve makinelerin daha verimli kullanlmasn salamaktadr. 3 DYADAK ETL MADENLERNDE UYGULAMALARI YER ALTI OTOMASYON

telerobotik olarak alan makineler mevcuttur. Tcleoperated makinede operasyon ilemi baka bir kii tarafndan ynetilmekledir. Telerobotik sistemde ise operasyon lemi tamamen makinenin kendisi tarafndan ynetilmekledir. rnein Kiruna Maden'inde kullanlan delik delme makinesi teleoperated't ir, nk delici makine yer stnden bir operatr tarafndan kontrol edilmektedir. Fakat LHD ise telerobotiktir nk tama ve boaltma ilevi tamamen otomatik olarak LHD tarafndan yaplmakta sadece LHD nin ykleme ilemi teleoperated'tir. Otomasyon konusunda nde gelen madenlere rnek olarak INCO's Stobie Mine Kanada, LKAB Kiruna Mine sve, Mount Isa Avustralya saylabilir. 3.1 Kiruna Madeni LKAB Kiruna Maden'i sve'in kuzeyinde yer alan ve 23.6 milyon ton/yl demir cevheri retimi ile dnyann ikinci byk ve en modern yeralt madenidir. ekil 1' de Kiruna Madeni'nin Dnya zerindeki yeri grlmektedir. Cevher 4 km uzunluunda ve 80 m kalnlnda olup yksek terrl magnetittir. Cevher yata kabaca kuzey gney dorultusunda 60"lik a ile uzanmaktadr. Yaklak olarak %20 oranndaki cevher yksek fosforlu D kalite cevher ve %80 i ise dk fosforlu yksek demir ierikli B kalite cevher olarak bulunmaktadr. Maden retim yntemi olarak ara katl gerime yntemi uygulanmaktadr. Ara katlar arasndaki mesafe 28.5 m, rekuplar aras mesafe ise 25 m dir. retim galerileri 7 m geniliinde ve 5 m yksekliindedir. retim galerilerinden yelpaze eklinde retim delikleri delink bu deliklerin aras 3.5 m dir. Her bir patlatmada yaklak 10,000 ton cevher kartlmaktadr. ekil 2 de Kiruna Maden'inde uygulanan ara katl gertme yntemi grlmektedir.

Gnmzde artk yer alt madenciliinde otomasyon ileri dzeylere ulamtr. Kuzey Amerika'da, Avrupa'da ve Avustralya'da teleoperated veya

186

Trkiye 19 Ulu\larara\ Madencilik Kongresi ve Fuar IMCEHOOS hmr Turkne 09 12 Haziran 2005

ekil 1 Kruna Madenin Lokasyon Haritas

ekil 2 Ara Katl Goenme Yntemi (www atlasopco com) 187

E. Topal

3.2 Knna Maden' inde Otomasyon LKAB Dnyann en modern yeralt madeni olarak bilinmektedir. Bunun en nemli sebebi, dnyadaki dier demir reten madenlerin ak iletmeyle retim yapmasndan dolay bu madenlerle rekabet edebilmek iin ton bana maliyeti indirme steidir. 3.2.1 LHD Otomasyonu u an madende 10 tane LHD srcsz olarak almaktadr. Bu makinelerde sadece ykleme ilemi uzaktan-kumanda yardm ile yaplmaktadr. Tama ve boaltma ilemi tam otomatik olarak makine tarafndan gerekletirilmektedir. Her bir retim blgesinde duvarlarda reflektrler bulunmaktadr. Bu reflektrlerin yerleri bilgisayarda belirlidir. LHD nin zerinde dnen lazer bulunmaktadr. Makine hareket

ettike zerindeki lazer yardm ile reflektrlerin pozisyonunu bilgisayara sylemekte ve bundan yararlanarak da makinenin nerede olduu bilinmektedir. Bu bilgiler saniyede 40 defa yenilenmektedir. Bu sayede makine 20 km/saat hza kadar kabilmektedir. Bu hz da normal olarak makinenin operatr tarafndan srlmesinde gidecei en yksek hzdr. Ykleme esnasnda kumanda eden operatrn ykleme blgesini tam grebilmesi iin, her bir ykleyicinin zerinde be tane kamera bulunmaktadr. Operatr kumanday hareket ettirdiinde bu ilevin makine tarafndan alglanmas 2 sn* nin altnda gereklemektedir. Bu makineler gnde 22 saat almaktadr. Bu rakam manual olarak altrlan bir LHD iin sadece 11 saattir. ekil 3 de Kiruna' da kullanlan 25 tonluk Tamrock Toro 2500 E LHD modeli grlmektedir. Bu sistem sayesinde bir ii veya drt tane makinay ayn anda ynelebilmcktedir.

ekil 3. 25 Tonluk Tamrock Toro 2500 E LHD Modeli 3.2.2 Delme leminin Otomasyonu lk olarak 1997 ylnda Atlas Copco irketinin yapt Simba W469 delme makinesi Kiruna' da kullanlmaya balanmtr. Bu makineyi kullanc, 3 km uzaklktan, bir kontrol paneli, bir TV monitr ve birde kumanda yardm ile ynetmeyi baarmtr. Makineyi kullanan operatr ve tamir bakm teknisyeni, istedii zaman makinenin alma koullarndan, makinenin tamir bakm ile ilgili tm bilgilere kadar annda ulaabilmektedir. Bunu bir 188 bilgisayar sistemi olan kablosuz yeralt haberleme sistemi (WUCS) yardm ile yapmaktadr. u an madende alt tane bu makineden mevcuttur ve retim deliklerinin tm bu makinelerle delinmektedir. ekil 4 de delme ileminin nasl kontrol edildiini gstermektedir. Kullanlan delik delme makinesi otomatik olarak delik delme ilemini ve yaplmas gerekli ilem zincirini kontrol etmekte, ayn zamanda kontrol odas ile tam bir temas halinde olup delik delme paternini elle deitirme olana da

Trkiye 19 Ulushtrarau Madencilik Ktmiirc ve Ftan IMCET2005 zmir Trkiye 09 12 Hazrcn ZOOS sunmaktadr Gunlk retim verilerini de annda r m ' - " " ' ' ' - ' " - " f - L " " ' " - C - L - 1 * A " ^--Maden* inde kullanlan tam otomatik Smba W469 Al^rjW,nl~j>hj.ra-.lm.0t.,

ekil 4 Uzaktan kumandal deldk delme makinesi

ekil 5 Fam otomak delik delme makinesi Smba W469 At Us Copco

189

E. Topal 3.2.3 Lokomotif Otomasyonu retim blgesinden gelen cevherin nakli 1045 m deki ana nakliye galerisinden dokuz tane lokomotif ve toplam 185 tane vagon ile yaplmaktadr, tik olarak srcsz tren kullanmna 1970 ylnda balanmtr. Bu trenler 24 saat almakta ve her biri 500 tonluk cevher tamaktadr. Trene ykleme ilemi TV monitr yardm ve kumanda le yaplmaktadr. S SONULAR Artk gnmzde eski klasik yaklam olan bir makineye bir insan yerine bir insana birka makine olgusu yerlemeye balamtr. Fakat bu Leknolojik geliim prosesi henz maksimum noktaya ulamamtr. Gelecekte, bir kiiye farkl makineler veya bir kiiye bir retim sistemi olgusu geliecektir. Bunun anlam bir operatr yer yznden ayn anda delik delme makinelerini, LHD' leri, kamyonlar veya trenleri ynetebilecektir. Bu 21. yzylda yeralt madenlerinin otomasyonundaki gerek vizyon olmaldr. Bunu artk teknik olarak gnmzde yapmak mmkndr ve bu yeralt madenciliini daha retken ve rekabeti yapacaktr.

4 MADENCLKTE OTOMASYONUN GELM TREND Artk gnmzde bir operatr makinelerden ayr olarak kontrol odasnda temiz ve konforlu bir ortamda -dn iane makineyi ayn anda kullanabilmektedir. Scoble ve Daneshmend' a gre gelecekteki madencilik 'srdrlebilir kalknma' olarak adlandrlan temele dayanmaldr, 'srdrlebilir kalknma' ksaca gelecek jenerasyonlarn ihtiyacn kurban etmeden bu gnk jenerasyonun ihtiyacnn karlanmas ilevidir. Bunun gerekletirilmesinde evresel ve sosyal faktrler nemli rol oynamal fakat ekonomide unutulmamaldr. Bu balamda madenlerin otomasyonu byk nem tamaktadr. LHD otomasyonundaki bir sonraki basamak daha ncede bahsedildii gibi ykleme ileminin otomatik olarak yaplabilmesidir. Bunun yaplabilmesi iin eitli almalar devam etmektedir (Steele, 1998, Luengo et al 1998). Madenlerin otomasyonundaki temel gaye aslnda ekonomidir. Yani ton bana retim maliyetini azaltarak gelir marjn ykseltmektir. Otomasyon konusunda yeralt madencilii ak iletme madencilii ile karlatrldnda. yeralt madencilii baz kstlamalara sahiptir. rnein ak iletmelerde kullanlan kamyon kapasitesini snrlayan faktrler tekerlek tama kapasitesi ve kamyon transmisyonudur. Eer bu sorunlar zldnde ve GPS (Global Positioning Sistem) yardm ile gnmzdeki tama kapasitelerinin ok daha zerine klabilir. Fakat yeralt iletmelerini gz nne aldmzda, makine kapasitesinin artrlmas, daha geni galerileri ve daha fazla havalandrma maliyetini getirecektir. Bu sorun maden derinlii artka daha da artacaktr. Bylece uygulanan sistemin ekonomiklii de azalacaktr. Bu yzden gelecekte otomasyon konusunda ak iletme madencilii yeralt madenciliine gre daha elverili bir konumda olacaktr.

KAYNAKLAR Hartwig. S-, Mueller. C.,1999 "Totally Remote Controlled Production Drill Rigs al LKAB: Experience from the first year of remote operation and consequence for future machine teleoperation" 5th International Symposium on Mine Mechanization and Automation", Sudbury. Canada. Kallio, P., Puputti. J., Honkanen, J., Paraszczak, J., "High Reliability-A Challenge for the Development and the Maintenance of Automated Mining and Construction Equipment" Tamrock Technology Center, Finland. Luengo, O,. Sjngh, S and Cannon. R, 1998, "Modeling and Identification of Soil-tool Interaction in Automated Excavation, in: Proc." IEEE/RSJ International Conference of Intelligent Robotic Systems. Morrison. D.M., "Infbrniaiion Technology, Automation and Global Mining" Golder Associates Sudbury, Canada. Scobie. M., & Daneshmend, L.K.. 1998. "Mine of the Year 2020:Technology and Human Resources", CM Butlerin, Vol. 91. Steele. J.P., Debrunner, T., Vincent, T., Mark. W.. 2001. "Robotics for Underground Hardrock Mining: What have we got so far, where do we go from here" Society of Mining Engineering SME Annual Meeting. Salt Lake City, Utah, USA. Topal, E, 2002. "Mine Automation System at Kruna Mine" Graduate seminar at Colorado School of Mines, Mining Engineering Department. Golden, CO USA. Topal, E, 2001. Davetli Aratrmac Mhendis olarak Kiruna Maden' inde Yaplan 3 Aylk nceleme. http://www.ikab.com. http ://www. ailascopco.com..

190

Trkiye 19 Ulu\larara\ Ma/endk Ktmgreu va Fuar, IMCET2005, Izmir Ttrkne, 09-12 Haziran 2005

3 Mart 1992 Gn Kozlu Messesesinde Oluan Gaz ve Toz Patlamas

O. Dalahmetol & E M. Zaman Trkiye Takmr Kurumu Kozlu Takmr iletme Messesesi, Zonguldak, Trkiye

ZET: 3 Mart 1992 tarihinde, Saat 20 OO'de Tukye Takmr Kurumu (TTK) Genel Mdrlne bal Kozlu Takmr iletme Messesesinde meydana gelen gaz ve toz patlamas 263 maden iisinin olumune, iletmenin atlamaz hale gelmesine neden olmutur Bu bildiride, patlama sonrasnda yaplan kurtarma almalarnn yan sra ok buyuk bir ksmnn su ile doldurulmasndan sonra ocaklarn yeniden kazanlmas ve retim faaliyetlerine balanmas iin yaplan olaanst almalar anlatlmtr

ABSTRACT: The worst coal mine explosion of Turkey took place at Kozlu Coal Mine of Tuksh Hardcoal Enterprises (TTK), on March 3, 1992, at 8 00 p m As a result of the disaster, 263 workers were killed and The Kozlu Mine had to be abandoned In this paper, mine rescue operations and outstanding efforts undertaken to dewatcr and re-open The Kozlu Mine arc descubcd in detail 1 GR Zonguldak Komur Havzas, 3 Mart 1992 Sal gunu, 19 42 20 05 saatleri arasnda meydana gelen "Ko/lu Ocaklar Gaz ve Toz Patlamas" ile tarihinin en buyuk acsn yaamtr Bu patlama istatistiklerde, TTK i yerlende meydana gelen ve 263 knn olumu ile sonulanan bir i kazas olarak grlmektedir Oysa, Kozlu ocaklarnn tamamn etkileyen bu patlama, bilinen bir merkezde olumu ya da yakn evresini etkilemi dier patlamalardan her yonu lc farkldr Her eyden once, patlamann ardndan balatlan kuurma almalar, 1997 yl sonuna kadar "Ocaklarn Yeniden Kazanlmas almalarna paralel olarak srdrlen 6 yllk bir sureci kapsamaktadr Patlamadan sa kurtulanlarn ifadelen ile "kurtarma ve yeniden kazanma" almalarndan edinilen bilgilere gore, hu gaz ve toz patlamasn /elge I'de grlen dier palamaladan ayran en helgn zellik, genci havalandrma devresine bal 200 ile -560 katlar arasnda kalan tum katlarda patlama ve patlama somas oluan zehirli ve boucu gazlarn etkisinin gorulnesdr -4X5, -425. -360 ve 300 katlarnda da patlamalar ve bu patlamala in olduu yerlerde, ya yangnlarn varl ya da belirtilen tespit edilmitir

izelge 1 TTK i Yerlerinde Meydana Gelen Gaz Ve Toz Patlamalarnn Sonular (Zaman, 2004)
Tacili 01 12 1942 (Jl 06 1947 21 09 1947 05 11 1948 10 06 1954 20 08 1954 25 01 1955 24 04 19% 14 12 1960 0 ! 12 1965 10 12 1968 11 09 1969 10 06 1970 27 08 1970 19 06 1972 21 10 1972 21 10 1972 28 10 1975 24 04 1978 12 08 1979 07 01 1983 11 04 1981 11 01 1990 1 Man 1992 Ocak Ad Armuk-aml Ko/lu- Kasaplarla Kozlu-lnt-irharnum Armutuk Kandilli zlmez a y damar Kozlu Incrharm. Karadon- Gelk Armutuk Kandilli Kozlu licrha rinan Armutuk- Kire 11 k Ko/!u-lncu harman Karndon Kozlu -I ne rharma n Armutuk Armutuk Koz tu-1 ne rha rma n Uzlmez ay damar Kara don Arnlk Alaaagz Karadun- Gelk Arm uttuk Kozlu-thsanyc Amasra Kozlu Olum 63 5 48 4 6 11 55 8 25 10 5 11 4 7 1 16 8 17 6 101 10 5 263

Patlama sonrasnda 300 kat ile -360 ara kat arasndaki balantlarda yangnlarn devam ettii, 191

O Dthmettglu & F M Zaman

patlama belirlisi grlmeyen -560 ile 200 ana katlarnda ise, dier katlarda da olduu gibi, patlama sonucu oluan zehirli ve boucu ortamn etkilen grlmtr TTK'ya buyuk bir ekonomik yuk getiren bu olay, ok sayda kazazedenin yan sra, 560 lc -200 ana katlar arasnda, o vardiyada almakta olanlarn ve kaza sonrasnda ' ocakta ceset kalmaz' anlay lc yaplan kurtarma alnmalarna katlanlarn yaamn ok derin bir biimde etkilemitir

2.2 Messesede Kat Hazrlklar 1950 ncesinde, blmler halinde -200'e kadar allan Kozlu Blgesinin -300 kat hazrlna 1950 ylnda balanm, Amerikan Parsons firmas ve EK yetkililerinin katlm ile projelendirilen 25 km lk galeriden 16 km s 1957 ylna kadar Hamilton (Amerikan) firmas gzetiminde hazrlanmtr Bu katn hazrl bamsz bir kuyu ile 7 yllk surede tamamlanm ve retime balanmtr 200/ 300 kotlar arasnda mevcut bulunan 24 milyon ton rezervin nemli bir ksmnn retimi 1965 ylna kadar tamamlanm, 1965'den sonra rezerv sahas yetersizlii ile karlalmtr Bu nedenle programlanan retimi gerekletirmek iin 300 katndan Jhsanye ve tncrharman blmlerinde eitli ksmlarndan desandrelerle 360 kotuna inilmi, bu ekilde oluturulan -360 ara kat ile yem rezerv sahalar hazrlanmtr -425 kat hazrlklarna Messese Buyuk hazrlk servisi tarafndan I960 ylnda balanm olup projesi yaplan 22 km lk galenden 13 km s 1970 yl sonuna kada tamamlanmtr 300/-425 katlan arasnda 21 milyon ton olarak saptanan rezervden 1973 ylna kadar retim yaplmtr Bu ana retim katlar -425 kotuna kadar tehiz edilmi Uzun Mehmet l ve 2 numaral kuyularna bal olar d k hazrlanmtr 1973 ylnda hazrlna balanan ve k ayr ban desandre lc imlen -485 ara katnda 1979 yl banda retime balanmtr 485 ara kat zerindeki rezervin 1983 ylmda tkeneceinin ngrlm olmas nedeniyle -560 kat hazrlnn ve Kozlu Yeni Kuyu'nun en ge 1986 yl sonunda bitirilmesi planlanmtr (Oze N .Ulay H , 1980) Yeni Kuyu'nun kaz almalarna 1976 ylnda balanm, 425 nset 1981 ylnda tamamlanmasndan sonra kuyu kaz ilemine ara verilmi kuyu ka/ ileminin devam Kopex (Polunya) firmasna 15 Ekim 1981 talihinde ihale edilmitir Bu alma surecinde Yem Kuyu 900 koluna kadar derinletirilmi, 560 tnsel ve ykleme tesslenm yapm tamamlanmtr 1980 ylnn Austos aynda 425*den 23 No lu bur lc -560 katna inilmi, bu talihten sonra da 560 kat hazrlklar Messese Buyuk Hazrlk Servisi tarafndan, I No'lu Uzun Mehmet kuyusundan yrtlmtr Kozlu Yem Kuyu ve ihra tesisleri, 1992 ylnda tamamlanm faka, 560 kat hazrlklau devam ederken, bu almann konusunu tekil eden gaz ve toz patlamas olay yaanmtr Ocaklarn yeniden kazanlmasna paralel olarak 1995 ylndan sonra balatlan almalarla 560 kal hazrlklarnn eksik kalan ksmlar tamamlanm olup, -485/-560 katlar arasnda retim laalyetlen

2 TARHE 2.1 Messesenin Tanhi 1848 ylnda havza snrlar belirlenip, Padiah Vakffna devredilmesinden sonra, Zonguldak Takmr Havzas giderek gelimi, tum havzada olduu gibi Kozlu'da da maden ocaklar 1940 ylna kadar ok sayda irket tarafndan "imal ruhsatlar" ile iletilmitir 28 Kasm 1936 tarihinde Cumhuriyet Hkmeti ile Fransz sermayeli Ereli irketi arasnda bir satn alma szlemesi imzalanmtr Bu ulusallatrmann ardndan, ocaklarn Etbank tarafndan satn alnmasnn yan sua terk edilmi ocakla da Etbank'a devredilmitir Ocaklarn Etbank a devir islenilen yrtlrken 1937 ylnda Etbank Ynetim Kurulu kararlar ile Etbank Ereli Komur letmesi TA (EK(TA) kurularak faaliyete geirilmitir Bu gelimenin ardndan 27 Austos 1937 tarihinde ise, Kozlu Komur letmesi, EKTA'n bir kuruluu olarak te ki lat I and in m tr 30 Mays 1940 tarihinde 3867 sayl "Komur Havzasndaki Ocaklarn Devlete letilmesi' yasas karlm, bu yasann 1 maddesine dayanlarak 15 Ekim 1940 tarih ve 2/14547 sayl "Ereli Komur Havzasnn Devlete letilmesine Dair Kararname" lc, butun ocaklar EKITA'a devredilmitir Eubank Ynetim Kurulu'nun 23 Ekim 1943 tarih ve 275/8 sayl karan ile de EKITA, Ereli Kmrleri letmesi Messesesi (EK) haline dntrlm olup, bu dzenlemeler srasnda Kozlu Blgesi de + kotlar ile -200 arasnda 4 ayr iletme bolumu lc yeniden tekilatlandrlmtr Kuruluundan gnmze kadar eitli ynetim organizasyonlar yaayan TTK'mn (eski ad de EKl'nn) be messesesinden bin olan Kozlu Takmr letme Messesesi, gnmzde Zonguldak ehir merkezinin 8 km batsnda, 12 km lk bir sahada urctm faaliyetini srdrmekledir (Zaman.2004)

192

Trkiye 19. Ulusla ru ras Madencilik Kongresi ve Fuar, IMCET2005, zmir, Trkiye, 09-12 Haziran 2005

yrtlmektedir. 1 Austos 2004 tarihinden itibaren ze! sektrden hizmet alm eklinde balatlan -630 kat hazrlklarna devam edilmektedir. (Zaman,2004)

PATLAMA TANITIMI

NCESNDE

YERALTININ

Kozlu Messesesinde, gnlk retim 5.000 ton, 3.625 yeralt, 1.464 yer st iisi 280 memur olmak zere toplam 5.369 personel says ile yaklak 80 km. ak galeri uzunluuna sahip, hsaniye ve incirharmam olmak zere iki iletmede retim faaliyeti srdrlmekte ve -560 ana kat hazrlanmaktayken patlama meydana gelmitir. Gaz ve toz patlamasnn gerekletii tarihle, ekil I'de grld gibi 717 galerisinin sa tarafnn hsaniye, sol tarafnn ise ncirharmam Blm olarak tanmlanm olmakla birlikte, -560,200 ana katlar arasnda ayn havalandrma devresinden faydalanlmaktadr. 1 ve 2 No'lu kuyular ile Yeni kuyudan temiz hava girii olan Kozlu Messesesinin ana havalandrmas -her biri 5000 m3/dak kapasiteli- ncivez (28 No'lu), Ali Soyda (30 No'lu), ncirharmam (24 No'lu), aspiratrleri ile salanmaktadr. Messeseye, 1986 ylnda kurulan Gaz zleme sistemi ile -560,-200 ana katlar arasnda I3' metan (CH4) ve 14' karbon monokst (CO) sensr olmak zere 27 noktada izleme yaplmaktayd. Ancak patlamann oku ve elektriklerin kesilmesine bal olarak, ilk anda gaz izleme ve haberleme olana kalkm, ana havalandrma aspiratrleri, tali havalandrma vantilatrlerinin yan sra, su tulumbalar, ihra kuyularndaki ve brlerdeki vinler, basnl hava kompresrleri gibi tm tesisler bir anda devre d kalmtr. (TTK 4, 1992)

PATLAMA SONRASINDA ALIMALARI

KURTARMA

Patlamann etkisi ile stop eden ve kuyu duvarlar da yklan ncivez aspiratr 20.00-21.35 saatleri arasnda devre d kalm, 30 No'lu Ali Soyda aspiratr velman duvar ykld halde ksa devre eklinde yetersiz havalandrma ile almasna devam etmi, patlamadan etkilenmeyen ncirharmam aspiratr ise, aralksz olarak almasna devam etmitir. Kozlu Messesesinin kurtarma ekiplerinin yan sra dier messeselerden gelen kurtarma ekipleri ve Merkez Tahlisiye stasyonu elemanlaryla, I No'lu Uzun Mehmet Kuyusu, ncirharmam Kuyusu ve Yeni Kuyu'dan kurtarma almalarna balanmtr.

iddetli patlamalarn etkisiyle, -300 ve -425 kuyu diplerinde ve zellikle kavaklarda byk gklerin olutuu, bu ksmlarda enerji ve haberleme kablolar le basnl hava ve su ebekelerinde nemli hasarlarn meydana geldii grlmtr. Patlamann hemen ardndan, kendi olanaklaryla 200, -300, -425 ve -560 katlar kuyu diplerine ulaan kazazedeler kurtarlp hastanelere sevk edilmitir. Tahlisiye cihaz kuanm kurtarma ekipleri tarafndan yaplan ilk tespitlerden sonra, havalandrmann yeterli olduu ve alma koullarnn salanabildii yerlerde, kurtarma almalarna katlan kiilerin tahlisiyeci olup olmadna bakdmakszn kurtarma almalarna cihazsz olarak devam edilmitir. Kazann boyutu ortaya ktka, srdrlmekte olan kurtarma almalar tespit edilen llerin yerstne karlmas yerine, ncelikle sa ve yarallarn kurtarlmasna ynelik olmutur. Ocaa inen bakm ekipleri tarafndan, ana yollar, enerji ve iletiim hatlar, tulumbalar, basnl hava ve su borular, trafolar ve brler gibi sabit tesislerdeki hasarlar tespit edilmi ve yaplan almalar sonucu bu tesislerin bir ksm kullanlr hale getirilmitir. ncelikli olarak havalandrma almalar yrtlrken, ana kuyulardaki iletiim ve sinyalizasyon sistemi ile ihra vinleri alr hale getirilmitir. Ayn vardiya iinde -200, -300 ve -425 ana kat tulumbalar srasyla temizlenmi ve ocaklardan su tahliyesi ilemlerine balanmtr. Havalandrmann salanmas ve yangnlarla mcadele eklinde srdrlen kurtarma almalarnn bu aamasnda 529 ii sa olarak kurtarlm olup, yaral olarak hastanelere sevk edilen ii says 78'dir. 115 ehit madenci yeraltndan karlarak ailelerine teslim edilmi, ar yaral 1 iinin de hastanede vefat etmesi sonucu bu say 116'ya ykselmitir. Yangn ve gk gibi nedenlerle ulalamayan 147 ii iin kurtarma almalar 5 Mart 1992 tarihine kadar devam etmitir. Bu tarihte, ak yangnlarn ilerlemekte olduunun ve yeni bir patlama ortamnn meydana gelmeye baladnn belirlenmesinin yan sra, yeraltndaki ekiplerden alnan dier bilgilere de dayanlarak, Kriz Komisyonu Karan ite saat 12.00'de almalar durdurulmu ve tm ekipler yeryzne karlmtr. (TTK 1, 1992)

5 OCAKLARIN KISA SREL KAPATILMASI 5 Mart 1992 tarihinden sonra 20 gnlk sre iin tm aspiratrler stop edilerek, kuyularn pervane galeri azlaryla infilak kapaklar hava geirmeyecek bir ekilde kapatlm, ocaklarnn 193

O Dtllnerttlu &E M Tuman

tamamnn yeryz ile balantlar barajlarla kesilmitir Messesenin hanc tesisleri ile patlamadan etkilenmeyen katlardaki ocaklarn basnl hava ihtiyacn karlamak amacyla Uzun Mehmet ve akmakkaya kompresrleri alr durumda tutulmulardr Dzenli olarak barajlardan alnan gaz analz verilerine dayanlarak, Blge alma Mdrlnn 25 Mart 1992 tarihli yazlar dorultusunda, Kri7 Komisyonu tarafndan belirlenen nlemlerin de alnmasnn ardndan 26 Mart tarihinde barajlar alarak aspiratrler yeniden altrlmtr Yaklak 6 saat suren havalandrma almas suresince gaz numuneleri alnm, yaplan analizlerden elde edilen deerlerin yangn ve patlayc ortam gstermesi sonucunda ocaklar tekrar kapatlmtr (TTK 3, 1992) 6 OCAKLARIN TEKRAR KAPATILMASI VE SU BASILMASI (AMBUAJ) Yangnlarn sondurulebilmesi amacyla ocaklara su baslmas kararnn verilmesinin ardndan, gerekli olan suyun, 30 No'lu Al Soyda kuyusu yaknndaki dere yatandan salanabilecei tespit edilmitir Bu amala, i makineleri yardmyla dere yatana set yaplarak yapay bir gol oluturulmu, daha sonra 3 adet 380 m3/h, 3 adet de 400 m3/h kapasiteli tulumba yardmyla 26 Mart 1992 tarihinden itibaren ocaklara su verilmeye balanmtr Sisteme 3 Nisan 1992 tarihinde bin 380 m3/h ve dieri 400 m3/h kapasiteli 2 tulumba daha ilave edilerek, toplam kapasite saatte ortalama 3120 m3/h e karlmtr Su basma kapasitesinin daha da artulmas amacyla eitli kurum ve kurulularla grlerek yem tulumbalar salanmasna allm, bu almalarn sonucunda, her bin 1500 m3/h kapasiteli 2 tulumba daha temin edilerek hemen montaj almalarna balanmtr 22 Mays 1992 tarihinde bu tulumbalarn da devreye alnmas sonucunda, su basma kapasitesi 6120 m3/h gibi bir deere ulamtr Ocaklara su basma almalarna 24 Temmuz 1992 tarihine kadar devam edilmi, yaplan lmlerde su seviyesinin -282 kotunda olduu ve bu sure iinde ocaklara toplam olarak 9 203 442 m3 su basld belirlenmitir Ocaklardak su seviyesini lmek amacyla Yeni Kuyu iinde bir amandra hazrlanm ve ilk gnlerde onalama 1 m/gun olan su ykselme hznn, 22 Mays 1992 tarihinde 2 buyuk tulumbann da devreye girmesiyle 2 m/gn'e ulat grlm, ilerleyen gnlerde yeraltndaki boluklarn azalmaya balamas nedeniyle bu deer 4 m/gun'e kadar ykselmitir 194

Su seviyesinin -300 katna ulatnn belirlenmesinden sonra, 27 Haziran 6 Temmuz 1992 tarihleri arasnda yaplan periyodik gaz olcum verilerine dayanlarak, Maden Tuzugunn "bara|larn almas" ile ilgili 232 maddesi gereince, alma ve Sosyal Gvenlk Bakanl'na izm iin bavuru yaplmtr Blge alma Mdrlnn 27 Temmuz 1992 lanh ve 10841 sayl yazs ile ocaklarn yeniden almasnda bir saknca bulunmad belirtilerek ocaklarn almasna izin verilmitir 28 Temmuz 1992 tarihinde ilk olaak ncrharman aspiratr altrlm ve ocaklarn yeniden almas almalarna balanmtr (TTK 5)

7 EKNC ETAP KURTARMA ALIMALARI VE SU BOATMA (DEARJ) Su boaltma ilemine paralel olarak srdrlen ikinci etap kurtarma almalar, Kriz Komisyonu tarafndan 28 Temmuz 1992 tarihinde yaplan protokole uygun olarak yaplm, 200 'den balanarak tum katlara giriler ve katlarda ilk keifler, kurtarma ekipleri ile yrtlm, kurtarma ekipleri ile yaplan tum almalarda Tahlisiye istasyonunda bir yedek ekip bekletilmitir (TTK 2) 7.1 -200 Katnn Yeniden Kazanlmas 28 Temmuz 1992 tarihinde 2 No'lu Uzun Mehmet kuyu bandaki 1 adet kapak ile 30 No'lu Al Soyda aspiratrnn infilak kapa, 30 Temmuz 1992 tarihinde ise i ve 2 numaal Uzun Mehmet kuyularnn azlar tamamen alm, vin, kafes ve kuyuya ait tum sistemler kontrolden geirilmi, haberleme ve kuyu havalandrma iin gerekli hazrlklar yaplarak, kuyunun insan ve malzeme nakline hazr hale getirilmesi salanmtr Ardndan, incrharman aspiratr altrlarak havalandrma ilemine balanmtr 29 Temmuz 1992 tanhnde 3 kiilik kurtarma ekibi ile 2 No'lu Uzun Mehmet kuyusundan -200 katna inilmi ve kuyu ayar ileminin tamamlanmasnn ardndan -200 kat kuyu dibi tesislerinin kefi yaplmtr kurtarma ekipleri ile yaplan tum almalarda Tahlisiye Istasyonu'nda veya kuyu banda yedek bir ekip bekletilmitir 200 katnn ana havalandrma ve kuyu bakm almalarnn ardndan, yasal zorunluluklar gerei "olumune muhakkak nazar ile baklan" ve olmu olduklarna zel Komisyonun oybirlii ile karar verdii, yerleri ekil I'de grld gibi yerlen belirlenen 147 ehit madencimizin kurtarma almalarna balanmtr

Trkiye 19. Uluslaruras Madencilik Kongresi ve Fuar, IMCET2005, /.-ur, Trkiye, 09-12 Haziran 2005

1 Austos 1992 tarihinde ocak keifleri yaplm, 2 Austos 1992 gn -200 motor garajna geici tahlisiye istasyonu kurulmutur. ehit madencilerin kurtarlmasna ynelik almalar izelge 2'de verilmektedir. Ocaklardaki havalandrma almalarnda ve eitli nedenlerle ilk kez girilen i yerlerinde almalar kurtarma ekipleri ile balatlm, uygun alma ortam salandktan sonra almalara normal ekiplerle, cihazsz olarak devam edilmitir. ehit madencilerin cenazeleri, yeraltnda tertip edildii yer, lamba numaras, zel eyalar ve ayrca onu tanyan bir veya birka mesai arkada tarafndan tehis edilerek hazrlanm, 1 No'lu Uzun Mehmet kuyusunun banda Cumhuriyet Savcl tarafndan ailelerine teslim edilmitir. Kurtarma almalar yrtlrken bir taraftan da Elektro Mekanik letme Mdrl'ne bal ekiplerle, -200 katnda bulunan sular kk dalg pompalar vastasyla kontrol altna alnm. Merkez Atlyeleri'ne gnderilen -200 ana kat tulumbalar bakm ve onarmdan geirilerek alr hale getirilmitir. 4 Austos 1992 tarihinde -200 ana kat tulumbalar altrlarak yerslne su pompalanmaya balanm, ayn tarihte basnl hava kompresr de devreye alnarak basnl hava sisteminin alr hale gelmesi salanmtr. Ocaklara doldurulan suyun dar dearj edilebilmesi iin yurt iinde ve dnda eitli Firmalarla grlm, ancak gerek sunulan maliyetinin yksek oluu, gerekse baz teknolojik engeller nedeniyle anlama salanamamtr. Yaplan deerlendirmeler sonucunda, dearj ilemlerinin TTK imkanlar ve elemanlaryla yaplmasna karar verilmitir. TK Elbistan Kmr lelmeleri'nden temin edilen 300 ve 450 m3/h'lik dalg pompalar 2 No'lu Uzun Mehmet kuyusunun iinde -200 katnda kurulan platformlardan aa sarktlarak almaya hazr hale getirilmitir. Bu dalg pompalar ilk olarak 19 Austos 1992 tarihinde altrlarak, 2 No'lu Uzun Mehmet kuyusunun iindeki sularn -200 ana kat havuzlarna baslmasna balanm, buradan da -200 ana kat tulumbalar vastasyla yerstne dearj ilemi gerekletirilmitir. Bu arada -425 katna kadar Yeni Kuyu iindeki sularn boaltlmas amacyla, bu kuyu iine de bir dalg pompa montaj yaplm ve 24 Eyll 1992 tarihinden itibaren bu dalg pompa da altrlmaya balanmtr. 5 Ekim 1992 tarihinde su seviyesinin -313 kotuna indiinin belirlenmesinin ardndan I No'lu Uzun Mehmet kuyusunun vinci -300 katna ayarlanm ve ilk defa -300 katna inlmitir. (TTK 2)

7.2 -300 Katnn Yeniden Kazanlmas 5 Ekim 1992 tarihten sonra, -300 ve daha alt katlarda yrtlen kurtarma almalar, Elektro Mekanik letme Mdrl'nce yrtlen "su boatma" ve Byk Hazrlk Ba mhendis lii'nce yrtlen "ana kat ve galerilerinin yeniden kazanlmas" almalarna paralel olarak yrtlmtr. -300 katnda yaplan tespitlerde, kuyu dibi galerilerinin izme boyu su ile kapl olduu, galeri tahkimat malzemelerinin tamamen dkld ve dalm durumda bulunduu, basnl hava ve su ebekelerinin paraland, vagonlarn ve dier malzemelerin ise patlamann iddeti iie saa sola savrulmu olduu grlmtr. Ayrca, 21715 No'lu galerinin su ile dolu olduu, 21716 ve 21717 No'lu galerilerin ise, onlar birletiren kavan 100-150 m ilerisinden gerek kapanm ve geilmez durumda olduu, sz konusu galerilerinden tncivez ve Ali Soyda aspiratrlerine doru hava akmnn olmad tespit edilmitir. -300 kuyu dibi temizlenip kanallar alarak almaya balanm, motor garaj devreye alnarak 300 katma motor indirilmitir. 21716 ve 21717 No'lu lamlarda, gkler nedeniyle ana havalandrma ebekesine balanlamam, gerekli olan hava 19 Kasm 1992 tarihinde kuyu dibine kurulan 2 adet tali havalandrma pervanesi ile salanmtr. 4 vardiya sistemiyle alan ekipler oluturularak her iki galerideki gklere mdahale edilmitir. 21716 ve 21717 No'lu galerilerde ve daha sonra girilen 21765 No'lu galeride yangn olaylarnn yaand ve bu yangnlar nedeniyle ok byk gklerin meydana geldii grlmtr. Her galeride de yaklak 200-250 m.lik gkl ksm alarak tahkimat yaplm ve oluan tavan boluklar beton ile doldurulmutur. Bu almalarn sonucunda, 11 Man 1993 tarihinde 21717 No'lu galeriden Incivez pervanesine doru hava akm balam, bundan sonra daha da hzlanan temizlik ve tamirat almalar ile 729, 718, 716 AR-5 nefesindeki madenci ehitlerine ulalmtr. Dier taraftan Elektro Mekanik iletme Mdrl'ne bal ekipler tarafndan, -300 ana kat tulumba dairesinde su iinde kalan kat tulumbalar srasyla sklerek bakmlar yaplm, elektrik motorlar dar karlarak bakm ve testten geirilmek zere merkez atlyelerine gnderilmitir. Su seviyesi -350 katna gelince 2 No'lu kuyu iinde bulunan dalg pompalar sklerek 5 Ocak 1993 tarihinden itibaren -300 kuyu dibine kurulan platforma balanmak suretiyle kuyu iine monte edilmi ve buradan -300 ana kat tulumba havuzlarna suyun baslmas salanmtr. 20 Ocak 1993 195

O. Duthmew&u & E. M. Zaman

tarihinde su seviyesi -351 katnda iken -300 katnda devam eden gk temizleme, yol bakmlar, tarama almalar v.s nedeniyle -300 katnda i younluunun uzun srecei anlaldndan 2 No'lu kuyu ii dalg pompalar bir sre stop edilmitir. 2 ubat 1993 tarihinde 2 No'lu kuyu dalg pompalara tekrar yol verilerek 5 ubat 1993 tarihine kadar altrlmtr. Su dearjn hzlandrmak amacyla kurum dndan temin edilen 450 nvVh kapasiteli dalg pompa -300 ana kat tulumba dairesindeki krepine havuzuna konularak 7 Mays 1993 tarihinde iletmeye alnmtr. 10 Eyll 1993 tarihinde 2 No'lu kuyu -300 katna 3. dalg pompa monte edilmitir. -300 katnda tamir tarama temizlik almalar srerken, 21 Eyll 1993 tarihinde su seviyesinin 420.30 olmas durumunda ak olan ncivez pervanesi damper kapann kapatlmasyla hava ekiinin olmas sevindirici olmutur. Kat ncivez aspiratrnden havalanmakta olduu, bu katta -300 kat kadar havalandrmay engelliyecek byk gklerin olmad anlalmtr. (TTK 2)

7.3

-425, -485, Kazanlmas

-560

Katlarnn

Yeniden

motorlar bakm ve testten geirilmek zere merkez atlyesine gnderilmitir. 21 Ekim 1993 tarihinden itibarcn-425 katnn sular ana kat tulumbalarnn srasyla devreye girmesi ile baslmaya balanm, 425 katnda tumba, zincir boluklar ile yol gzergahnda bulunan sular kat havuzlarna boaltmak zere elektrikli ve stimli muhtelif tulumbalar kurulmutur. Elbistan'dan gelen 2 adet dalg pompa 2 No'lu kuyu iinden kartlarak 23 Aralk 1993 tarihinde iade edilmek zere mtemilat ile Elbistan'a gnderilmi tir. Maz yapm 350 nrVh'lik dalg pompa 6 Ocak 1994 tarihinden itibaren 2 No'lu kuyu ii -425 katndan aa daldrlarak montajna balanm, montaj 11 ocak 1994 tarihinde bitirilerek pompaya yol verilmitir. Ayrca, 12 Nisan 1994 tarihinde Maz yapm 2 tane daha dalg pompann -425 ana kat tulumba dairesinde montaj bitirilerek su baslmaya balanmtr. Bakm ve onarm almalar iin gerekli malzeme tespiti yaplm, -560 katnn suyunu boaltabilmek iin yeni kuyu iine -425 katndan aaya 2 adet Maz yapm dalg pompann montaj bitirilerek 04 Mays 1994 tarihinde yol verilmitir. Baslan su yeni kuyu-425 kuyu dibinden, -425/1 No'lu kuyu dibindeki ana kat tulumba havuzlarna kadar denen borular vastasyla nakledilmitir. Su atmn hzlandrmak amacyla -425 ana kat tulumba dairesine 270 nrVh'lik santrifj tulumba montaj yaplarak 16 Temmuz 1994 tarihinde yol verilmitir. -425 ana kat tulumba dairesine, Maz yapm 3, dalg pompann montaj da 19 Austos 1994 tarihinde bitirilmitir. 27 Austos 1994 tarihinde 425/912 desandre vincinin bakm ve onarm almalar bitirilerek vin servise verilmi, -470 kat ykleme tesislerinin temizlik, bakm ve onarm almalar 27 Eyll 1994 tarihinde bitirilerek 2 No. U. Mehmet kuyusundan kmr alnmaya balanmtr. (TTK 5) 5 Mays 1994 tarihinde temizliine balanan 425/919 vincinin bakm yapldktan sonra montaj almalar 29 Aralk 1994 tarihinde tamamlanm, ayrca -490 varagel vincinin bakm ve onarm almalar da 7 Ocak 1995 tarihinde bitirilerek lam alnmaya balanmtr. 14 Mart 1995 tarihinde yeni kuyuda yaplan lmde su seviyesinin-560 katnda olduu tespit edilmitir. 17 Mart 1995 tarihinde 940 vin dairesine gidilerek vincin durumu gzden geirilmi, bakm ve onarm almalar iin skm ilemine balanmtr. Bu kattaki madenci ehitleri patlama sonrasnda olmas nedeniyle, -485 katna ini hedeflenmitir. Bu kat iin ncelikle 912 varageli devreye alnm, 942 bant galerisinde temizlik yaplarak yalnzca insan geiine uygun hale getirilmitir. Alt katlara inen

2 Ekim 1993 tarihinde kafes ayarlar yaplarak-425 katna inilmi, katta u tespitler yaplmtr: -425 katnda da ok iddetli patlamalar neticesinde btn materyaller saa sola savrulmu vagonlar ve motorlar yollardan dmtr. Tahkimat malzemelerinin tamamna yakn dklm kanallar tkal, ancak havalandrmay engelleyecek byk gkler olmamtr. Basnl hava ve su ebekesi byk oranda derek kopmu vaziyettedir. Katta ak yangn belirtileri te karlalmamtr. Bu katta da ncelikle kuyu dibi akrosaj lamlarnn ve kanallarn temizlii yaplmtr. Motor garaj temizlenerek devreye alnm ve motorlar faaliyete geirilmitir. Btn galeri girilerinden itibaren ayn anda temizlik ve tahkimat almalar balatlmtr. Elektro Mekanik letme Mdrlne bal ekipler tarafndan: I No. kuyu dibine dalma tulumba kurularak su, 2 No'lu kuyu iine baslm, bylece 1 No'lu kuyu iinden suyun dengede tutulmasna allmtr. 8 Ekim 1993 tarihinde -300 katna basnl hava verilerek geri kazanlma almalarna katk salanmtr. 12 Ekim 1993 tarihinde -425 katnn kendi geliri olan ve -425 ana kat tulumba dairesine akan sular 2 No'lu kuyuya basmak iin tulumba dairesine santrifj tulumba konmu, 16 Ekim 1993 tarihinde -425 ana kat tulumba dairesindeki pompalar bakm ve onarmdan geirilmek zere sklerek dar alnmtr. Elektrik 196

Trlye 19. Uluslararas Madencilik KtmureM ve Fuar. IMCET2005. Ivnr. Trkiye, 09-12 Haziran 2005

suyun tad materyallerle dolan 922 bant galerisi arka arkaya kurulan konveyrlerle temizlenerek alm, daha sonra bu galeriye tek boy bir bant tesis edilmitir. 912,942 ve 922 galerilerinden ulalan 485 katnda yangn geiren -485/04 lam haricinde dier galerilerde nemli bir gk grlmemi, yangn nedeniyle olduka gen 04 lam da tamir edilerek bu lamdaki madenci ehitleri 3 Nisan 1995 tarihinde alnmtr. Su dearj almalar 5 Kasm 1995 tarihinde bitirilerek sonlandrlm, -560 katnda da suyun tad materyallerin oluturduu lam dnda herhangi bir problemle karla lmamtr. Yaplan genel temizlik almalarna paralel olarak tesislerde onarlarak geri kazanm faaliyetleri tamamlanmtr. Dier almalara baml olarak zorunlu aralklarla 5 yl boyunca ve olumsuz herhangi bir olayla karlalmadan srdrlen Kurtarma almalar, 30 Mays 1997 tarihinde son iki ehit madencimizin 485/010, -560/356 bulunan tncirharman ocak 7'de ayak iinden alnarak ailelerine teslim edilmesiyle sonulanmtr.

tesisleri el atlm, bir ksm yeniden, bir ksm sklerek darda atlyeler de, bir ksm ise tamiri mmkn olmadndan yenisi ile deitirilerek hizmete sunulmutur. htiya olunan malzemelerden stokta olmayanlar iin, kuruma bal dier Messeselerden ve Maden Makineleri letme Mdrlnden temini yoluna gidilmi ve nemli miktarda yardm grlmtr. zellikle Maden Makineleri letme Mdrl yetkilileri ile yaplan grmelerde onlarn bilgi ve tecrbelerinden istifade edilmi, imalat, montaj ve tamir konularnda Messesemize ncelik tanmlardr. Yaplan almalar sonucu ana hatlar le geri kazanlan malzeme ve sistemler unlardr: 30 adet santrifj tulumba -425/919 br kuyu vinci -425/912 desandre vinci -485/06 " " -425/932 " " -485/03 " " 19 adet Maz yol verici, 23 adet P70, 6 adet P455, 1 adet P59 yol verici 6 adet P758 kesici 5 adet Maz kesici 6 adet k trafosu 28 adet 18.5 KW elektrik motoru 6 adet 8-10 HP pervane 2 adet elektro hidrolik delici elektrik motoru 2 adet elektro hidrolik ykleyici motoru 2 adet tulumba ( -425, -560 ) tici zincirler -425 ve -560 kalnn tamam 2 adet ykleme tesisleri {-470, -603) 1 adet elektro hidrolik ykleyici makine 12 adet Krek makinesi (12 B) 1 ad.krek makinesi ( 21B) 5 adet krek makinesi (24B) 4 adet ba bkme presi nargile ve dalma tulumbalar 271 adet 5 tonluk ocak arabalar 15.000 m. G kablosu ( 3x50. 3x70 mm 2 ) 20.000 m. Erken uyar kablosu ( 4x1.5, 2x1.5 mm 2 ) 8.000 m. Telefon kablosu ( 40x1.5, 50x1.5 mm 2 ) 1 ve 2 No'lu kuyu sinyal kablolar 20.000 m. Muhtelif ebatlarda telefon kablosu 20 adet 3300 V. Kesici ( ASF ve BAF) 34 adet 3300/550 V. eitli glerde trafo expanzinler ve 500 tablolar 100 adet floresans lamba I ve 2 No'lu kuyular an dairelerindeki cihazlar telsiz ebekesi ( daha sonra Amasra ya verildi) 5 adet Neidac otomatik telefon 5 adet (Funke, Essen) manyetolu telefon 20 adet muhtelif amal buvatlar 197

8 GER KAZANIMLAR Kllar oca hari deiik kesitlerde toplam 49.000 m. galerinin 37.000 m.si geri kazanlm ve kazanlan katlarda retime balanmtr. Konsantrasyon almalarnda terk edilecek aklklarn dnda kalan dier ksmlar ise retim almalar planlamas ile sras geldike kazanlacaktr. 29 Temmuz 1992 tarihinde ocaklarn almaya balanmasndan itibaren, su dearj almalar balad gibi, ocakta kalan makine, tehizat, cihaz, alet ve malzemelerinde temizlik, bakm ve onarm deitirme gibi faaliyetlere de hemen balanmtr. ncelikle tulumba kurulular ile ie balanaca iin, dardan enerji ve haberleme kablolar hemen ekilmi, tulumbalarn bakm ve onarmlar srasyla yaplm, bu arada iinde kire ve tortu bulunan basma borular temizlenerek su dearj sistemi hemen harekete geirilmitir. -200 kat su iinde kalmad ndan buradaki makine ve tehizatlarda nemli bir zarar olmam, rutubete bal olarak elektrikli cihazlarda oluan hasar ksa srede giderilmitir. nilen her katta bulunan tulumbalar, enerji, haberleme ve sinyal kablolar, trafolar kesiciler, yol vericiler, expanziller, telefonlar, elektrik motorlar, kuyu vinleri, tulumbalar, zincirler, varage! vinleri, presler, posta makineleri, elektro hidrolik delici ve ykleyici makineler, basnl hava le alan tulumbalar ve vinler, lokomotifler ve 5 tonluk arabalar, ykleme

O. Datahmetalu & E. M. Zaman

Geri kazanlan malzemelerden baka, geri kazamlamayan malzeme ve sistemler ise unlardr: 425/950 kllar kuyu vinci (Pikras) 300 HP 425/962 desandre vinci {75 HP) 485/100 " " ( 3 0 HP) 2 adet santrifj tulumba (70-100 nrVh ) Muhtelif aplarda ve zelliklerde borular 2500 m. Aada sralanan malzemeler ise skat edilmitir. Troley halt General, Gresburg, Clayton lokomotifler 2 adet elektro hidrolik Delici makineler i adet elektro hidrolik Ykleyici makineler 27 adet 5 tonluk ocak arabas 2 adet dizel lokomotif Diema 30/2 2 adet dizel lokomotif Deutz AZM 517 Geri kazamlamayan skat olan veya kaybolan malzeme ve sistemler yerine ocak aldktan sonra ocaa verilen yeni veya kullanlm malzeme ve sistemler ise aada sralanmaktadr. 2 adet A77 kesici 3300 V. 2 adet A77 kesici 550 V. 1 adet elektrik motoru 3300 V. 3 adet kesici ( Sait 3300 V.) 12 adet trafo { 3300/550 V.) 1000 m. Yeni telsiz ebekesi 80 adet otomatik elefon (Pesa) 6 adet otomatik telefon (Neyda) 7000 m. Enerji kablosu {3x50 mm 2 lik 3300 V.) 8000 m. Erken uyan kablosu ( 4x1.5 mm 2 ) 5000 m. Telefon kablosu ( 2x 1.5 mm 2 , 4x 1.5 mm 2 ) 3000 m. Sinyal kablosu { 10x1.5 mm 2 ) 2 adet elektro hidrolik delici makine

I adet elektro hidrolik ykleyici makine EMCO akl lokomotifler ( arj nitesi ile komple) GOODMAN lokomotifler ( Redresr nitesi ile) Yksek basnl Delme-Patlatma nitesi (Komple) Pnmalik ve otomatik hava kaplar

9 SONU VE NERLER Bu alma bugn tanmlanmas olduka g riskler ieren, uzun sreli ve geni kapsaml bir ekip almasnn rnekleri verilmitir. Ocaklarn geri kazanlmas esnasnda Mdrlmze bal iilerimiz teknik kadromuz ve yneticilerimiz arasnda tam bir i ahengi kurulmu, hedeflenen program aknda hi bir aksamaya meydan vermeden almalar srdrlmtr, iin olumlu yanlarndan biri ise btn bu almalar esnasnda hibir i kazasnn meydana gelmemesi ve hibir i kazas meydana gelmeden bitirilmi olmasdr. Yangm sndrmek iin ocaklara su baslmas esnasnda, ocaklarn geri kazanlmas ile ilgili bir ngiliz firmas ile yaplan grmelerde sadece proje, danmanlk ve su dearj tehizat (tilik+enerji hari) olarak yaklak 5 Milyon Dolar talep etmi, ancak anlama salanamamtr. Oysa bizim yaptmz almalar sonucu (ilik+Enerji+Malzeme) de dahil olmak zere yaklak 3 Milyon Dofar tutmu, (ilk+Enerji) maliyeti ihmal edildiinde ise 1 Milyon Dolar civarnda maliyet meydana gelmitir. Bu rakamlar da gsteriyor ki kurumumuzda alan tm insanlara gvenilip, frsat verildiinde dnya ile rekabet edebilecek seviyede bilgi ve beceriye sahip olduu ortaya kmaktadr.

198

Trkive 19. Uluslararas MaJemilik Kongresi ve Fuar. IMCET2005. zmir, Trkiye. 09-12 Haziran 2005 izelge 2. Incirharman letme Mdrlnden 92, insaniye iletme Mdrlnden 50 ve Blge Nakliyat Bamhendisliinden 5 Olmak zere Yeraltnda Mahsur Kalan Toplam 147 ehit Madencimizin Tarihsel Olarak Kurtarma almalar ( TTK 2) yeri (Ocak) Kazalnn Alnd Yer Yeri -300 -300/-560 -200 Top lml lml Tarih lml Tarih Tarih Kaza Kaza Kaza ncir H.<4) 27 25 2,8.1992 -200/22508 (4) 1 3.8.1992 (4) Ar.5 l 1 3,1993 1 3.1993 Bl. Nakliyat 5 3 Ar5 1 3.3.1993 -300/704 1 4.3 1993 ncir H.(2) 25 24 5 8.1992 -200/526 (2) 1 16.3 1993 -300/725 Ihsanve(Emn) -300/729 5 5 16,3.1993 -200/538. -300/27704 18 13 incir H (1) 7-14.8,1992 -300/704 5 15 5.1993 (D 2 20 16 4.1993 ncir H.(8) -300/22716. -425/21928 (8) -300/716 1 27.4 1993 (8) 2 11.5.1993 1 (8) -300/971 varageli 27.5.1993 9.3.1994 (8) -425 nefeslik 1 4 13.4.1994 (8) -320 taban yolu 15.4 1994 6 (3) (S) 3 20.4.1994 nsaniyet 1) -300/729 19 19 27.4.1993 nsaniyet 4) 19 -300/718 10 9.4.1993 (4) 5 14.4.1993 (4) 4.5.1993 2 " (4) 2 7.5.1993 nsaniye (0) -360 7 18.5.1994 3 -485/942 ban 1 14.2.1995 Lkcc Ba yukar 3.4.1995 3 ncir H.{7> -485/2)010,-560/356 2 30.5.1997 2 147 63 61 Toplan 23

KAYNAKLAR Ozen. N., Uluay, H., 1980: EK Kozlu Blgesi -560 Ana Kat Hazrlk ve retim Projesi.Ege niversitesi, Bornova. TTK I. 1992; Kriz Komitesi Karar Defteri. Kozlu Takmrleri letme Messesesi, Zonguldak. TTK 2; 1997; Kurlarna almalar Rapor Defterleri. 1992-1997. Kozlu Takmrleri letme Messesesi, Zonguldak.

TTK 3, 1992; Gaz Analz Sonulan. Kozlu Takmrleri letme Messesesi, Zonguldak. TTK 4, 1992; Gaz izleme Sonular. Kozlu Takmrleri letme Messesesi, Zonguldak. TTK 5; 1995; Elektro Mekanik Bakm Defterleri. 19911995. Kozlu Takmrleri letme Messesesi, Zonguldak. Zaman, E. M., 2004; Zonguldak Kmr Havzasnn ki Yzyl.TMMOB Maden Mhendisleri Odas, Ankara.

199

200

Trkiye 19 Uluslararas Madencilik Kongresi ve Fuar. IMCET2005, Izjnir, Trkiye, 09-12 Haziran 2005

Trkiye Takmr Kurumu Karadon Messesesi Yeni Servis Kuyusu Aznda Meydana Gelen Metan Patlamasnn ncelenmesi
V. Didari
Zonguldak Karaelmasniversitesi, Zonguldak, Trkiye

ZET: 16 Mart 2004 gn, in'in CCCGC firmasnca derinletirilmesi tamamlanm olan T.T.K. Karadon Yeni Kuyu aznda 5 inli iinin yaamn yitirmesi le sonulanan bir metan patlamas meydana gelmitir. lk saptamalara gre kazann nedeni, kazs tamamlanm olan kuyunun aznda velman zerinde almalar yrtlmekteyken kaynak makinasyla yaplan kesme ilemi srasnda kopan kzgn metal paracklarnn kuyunun azna yakn bir blgede binken gazj ateJemesidr. Bu bildiride dnya madencilik pratiinde ok ender rastlanabilecek bir trden olan bu kazann bir incelemesi ve yorumu yer almaktadr. Kuyu aznda metann patlayc bir younluk (grizu) oluturacak ekilde birikmi oluunun nedenleri ve bu olguda atmosferik koullarn oynad rol incelenmi ve kazann i gvenlii asndan bir deerlendirmesi yaplmtr.

ABSTRACT: A methane explosion occurred in March 16, 2004 on the mouth of the New Karadon Service Shaft following the completion of its deepening by CCCGC Company of China and 5 Chinese people were killed in this accident. According to the initial observations the reason of the accident was the ignition of methane accumulated on the upper part of the shaft by the hot metal particles from the welding work on the headframe. This paper presents a case study of this unique accident. The reasons of methane accumulation causing the formation of an explosive mixture at the shaft mouth and the role of atmospheric conditions have been investigated.

1 GENEL BLGLER

Kmrleme srecinde byk miktarlarda oluan ve kmr madenciliinde balca i gvenlii sorunlarnn nedeni olan metan; havadan hafif oluu nedeniyle i yerlerinin tavannda birikmeye meyilli olan ve hava ile uygun oranlarda kartnda "grizu" olarak adlandrlan patlayc karm oluturan bir gazdr. Ycrallmn doal koullaruda, yksek basn altnda, jeolojik zamanlar boyunca olumu bir denge durumunda bulunan metan; madencilik almalar srasnda tabakalarda oluan krk ve atlaklardan daha dk basntaki ocak aklklarna normal bir yaylma gsterir. Ocak kesimleri arasndaki basn farklarnn mean yaylnnda etkili bir faktr olduu bilinmekledir. Barometrik basn dlerinde ocak havasnn basnc azalacandan metan yaylmasnda

bir art beklenir. Kmr ocaklarnda emici havalandrma uygulamasnn zorunlu tutulmasnn bir nedeni de vantilatrn durmas durumunda ocak havasnda basncn ykselmesi ve metan gelirinin grece azalmasdr (Didari, 1986), Metan, madencilik almalarna koul olarak tavan ve tabandaki tabakalarda oluan krk ve atlaklardan basn fark nedeniyle normal olarak yaylmasnn yansra, suflar (flemeler) ve ani gaz-kaya pskrmeleri halinde de ocak havasna karabilmekedir (Saltolu, 1975). Normal yaylma ile savam almalarnda; dnml ayaklarda ayaklan geen havann gk tarafndan gelen metana tampon yaparak birikmeye neden olabildii, kapatlm (barajlanm) sahalarda biriken metann saha ii ve d arasndaki basn farkllklar nedeniyle saha dna yaylabildii ya da saha dndan hava emildii (barajlarn nefes almas) ve bu ekilde patlayc ortamlar domas rastlanabilen olaylardandr (Didari, J984). 201

V. Ditlar

Herhangi bir nedenle birikmi olan metan gaz ulatnda o kesimde bir patlayc ortam domaktadr. Bu ortama ateleyici bir unsurun sunulmas dorumunda patlama olumaktadr. Yeryir iden balayarak alan ana kuyularda, kaz s' jsnda, her trl metan yaylm (normal, flenerek, ani pskrme) madencilik pratiinde yaanabilmektedir. Ancak, kazs tamamlanm ve henz nakliye donanm kurulmam bir kuyuda patlama oluu enderdir. Burada, bu zgn olayn analizine allmaktadr.

2 OLAYIN MEYDANA GEL in'in CCCGC firmasnca derinletirilmesi tamamlanan Karadon Yeni Servis Kuyusu'nun kesiti Sekil l'de srlmektedir. Aez +50 kotunda

hava ile uygun bir karma (%5-15 metan) olar 6,5 m apl kuyunun -735 kotuna derinletirilmesi II Mart 2004 gn tamamlanm, kuyu iindeki kaz sehpas yukar ekilerek kuyunun az 6 in (~I50mm) apl elik borular yan yana dizilmek sureliyle kapatlmtr. Kuyu banda kaz velmannn sokumu ve donanm tesis etmek amal sehpann yapm ileri srmektedir. Kuyunun havalandrmas 110 kW gcnde t>ir vantilatrle salanmaktadr. 16 Mart 2004 gn saat 10:30 civarnda velman ve sehpa zerinde almalar srerken (ekil 2) meydana gelen patlama sonucunda kuyu azn often elik borular frlayarak 3 iinin lmne yol aarken patlamann darbe etkisiyle dengesini kaybeden 2 ii de bulunduklar yksekliklerden derek yaamlarn yitirmilerdir (ckii3).

ekil I Karadon yeni MII vh kuyusu kesit grn

202

203

204

Trkiye 19 UiusUtraruit Mudenlik Kimf-re ve Fuar, IMCET2005, Izmir, Trkiye. 09-12 Haziran 2005 3 O L A Y I N N C E L E N M E S VE A N A L Z Kuyunun derinletirilmesi tamamlanm ve tm yan duvarlar beton lanmt ir. Ancak, kuyunun iinden getii karbonifer formasyonlar ve kmr damarlarndan (Westfaliyen A-Koztu serisi ve Westfalien BCD- Karadon serisi) metan yaylmnn srd anlalmaktadr. Metann birikmesine ve patlamasna yol aan nedenler ok ak olmadndan burada kiisel yorumlar yaplmas zorunlu olmutur. Kuyu iindeki almalarn bitmi ve kuyu aznn geici biimde kapatlm oluu vantilatrn u z u n c a bir sre altrlmad olasln glendirmektedir. Yan duvarlardan szan metan kuyu azndan kmak zere ykselmekte olup normal olarak kuyu azn rten elik borular arasndan atmosfere karmas beklenir. Ancak, atmosfer b a m a n d a k i bir deiimin m e t a n a tampon yapma olasl vardr. Bu olasl deerlendirmek zere olay ncesindeki ve srasndaki hava basnc deerleri karlarak incelenmitir. ekil 4, olay ncesindeki gnlerde ortalama atmosfer basnlarn gstermektedir. 10-15 M a r t arasnda genel bir ykselme dikkati ekmektedir. Bu, yksek d basncn kuyudan ykselmekte olan metana tampon yapt eklindeki yorumu destek mektedir. ekil 5, olay saati (10.30) civarndaki basn deiikliklerini gstermektedir. Patlamann h e m e n ncesinde hava basncnn d m e m e y l i n e girdii dikkati ekmektedir. Ksa bir sre kuyu iindeki metann szmaya meylettii ve kuyu aznda patlayc bir karmn olumas iin koullarn saland eklinde yorum yaplabilir.

ekil 4 Patlama ncesinde ortalama atmosfer basnc deerleri

ekil 5 Olay gn atmosfer bamandaki deiim

205

V. Didari

Patlayc karmn atelenmesini salayacak balca olaslk velmanda srdrlen kaynakla kesim ileminde oluan kzgn metal krntlarnn kuyu azna derek borular arasndan karma ulamasdr. 4 SONULAR

Karadon Yeni Servis Kuyusu aznda oluan patlama madencilik pratigindeki atmosferik basn deiimlerinin yol aabilecei durumlara rnek olacak zgn kazalardandr. Kuyu aznn malzeme veya adam dlerine kar portatif olarak kapatlmasnn yannda iinde alma yaplmasa da havalandrmann srdrlmesinin yaamsal nemi ve gerei bir kez daha anlalmtr.

TEEKKR Yazar, bu durum incelemesinde gerekli bilgilerin salanmasndaki yardmlardan dolay T.T.K. Karadon Messesesi'nde ve il Meteoroloji Mdrlnde alan teknik elemanlara teekkr bir bor bilir.

KAYNAKLAR Didari, V., 1984; Ocak Yangnlar ve Paamalar, Takmr. S:4, s.41-50. Didari. V., 1986; Metan, Mh.Fak.Maden Mh.Bl. Ders Notlan, Zonguldak. Saltolu, S., 1975; Madenlerde Havalandrma ve Salk Emniyet ileri, I.T. Yaynlar No.1019, stanbul.

206