Mitoloji Ve Din

i
T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2522

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1493

MTOLOJ VE DN

Yazarlar
Do.Dr. Ahmet AYCI (nite 1)
Prof.Dr. Mehmet AKGL (nite 2)
Do.Dr. Gngr KARAUUZ (nite 3)
Do.Dr. Hasan Ali AHN (nite 4)
Prof.Dr. Asuman BALDIRAN (nite 5)
Prof.Dr. Remzi DURAN (nite 6)
Yrd.Do.Dr. Ahmet ARAS (nite 7,8)

Editr
Prof.Dr. Remzi DURAN

ANADOLU NVERSTES

ii
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya

Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Hasan alkan

retim Tasarmclar
Yrd.Do.Dr. Seil Banar
r.Gr.Dr. Mediha Tezcan

Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur

Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr

Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz

Grafiker
Glah Karabulut

Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Mitoloji ve Din

ISBN
978-975-06-1191-9

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 1.000 adet baslmtr.
ESKEHR, Mays 2012

iii
indekiler

nsz .... iv

1. Kavramlar ve Tanmlar 2
2. Mit, Din ve Toplum likisi ... 20
3. Hitit Mitolojisi................................................................................................................... 44
4. Sumer Mitolojisi............................................................................................................... 62
5. Yunan Roma Mitolojisi................................................................................................. 82
6. Trk Mitolojisi.................................................................................................................. 104
7. Hint ve Uzakdou Kkenli Dinler................................................................................... 128
8. Ortadou Kkenli Dinler................................................................................................. 150

iv
nsz
Mitoloji ve Din dersi ad verilen bu kitap, insanlk tarihi ile yat bir konuyu ele almaktadr. Dnyann
farkl blgelerinde, gemiten gnmze yaayan bir ok din ve inan bulunmaktadr. phesiz bunlarn
hepsini bir kitapta toplamak ok zordur. Kltrel Miras ve Turizm (n Lisans) rencileri iin hazrlanan
bu kitapta n Asyada hkm srm byk kltrlerin mitolojileri, din ve inanlar ele alnmtr.
Bu kitabn her nitesi alannda yetkin retim yeleri tarafndan kaleme alnmtr. nitelerin daha iyi
anlalmas asndan Kavramlar ve Terimler baln tayan birinci nite Do. Dr. Ahmet ayc
tarafndan; sosyolojik ve tarihsel perspektiften konunun anlalmasn amalayan Mit, Din ve Toplum
likisi baln tayan ikinci nite Prof. Dr. Mehmet Akgl tarafndan hazrland. Dier drt nite
genel olarak Anadoluda yaayan kltrlerin mitolojileri hakknda aklamal bilgileri iermektedir.
Hitit Mitolojisi baln tayan nc nite Do. Dr. Gngr Karauuz, Sumer Mitolojisi
baln tayan drdnc nite Do. Dr. Hasan Ali ahin, Yunan-Roma Mitolojisi baln tayan
beinci nite Prof. Dr. Asuman Baldran ve Trk Mitolojisi baln tayan altnc nite Prof. Dr.
Remzi Duran tarafndan hazrland. Yedinci ve sekizinci niteler Hint ve Uzak Dou Kkenli Dinler ve
Orta Dou Kkenli Dinler balklaryla Yrd.Do.Dr. Ahmet Aras tarafndan hazrlanmtr. Bu niteler
dnyada yaygn olan dinleri ok geni olarak aklamak yerine temel olabilecek bilgilerle tantmay
amalamaktadr.
Kitabn hazrlanmasnda teknik bilgi destei salayan Dr. Nurdan Kkhaskylye ve basmnda emei
geen herkese sonsuz teekkrler.

Editr
Prof.Dr. Remzi DURAN

2
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Din ve Mitoloji Terimleri aklayabilecek,
Efsane ve Destan Terimleri tanmlayabilecek,
Anadoluda Yaayan Kltler konusunu aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Tanr Din
Kamlk Yaratl
Treyi Dnya
Ruh Hayvan
Klt Totem

indekiler
Giri
Kavramlar ve Tanmlar
Anadoluda Yaayan Kltler
1

3
GR
Kavram; bir nesnenin veya dncenin zihindeki soyut ve genel tasarmdr. Felsefi manada kavram,
nesnelerin veya olaylarn ortak noktalarn kapsayan ve bir ortak isim altnda toplayan genel tasarmdr.
Fikir ve olaylar snflandrmaya yarayan kelime veya kelime bekleridir. Kavramlar aa, dergi, kitap,
makas gibi ok somut olabilir ya da zgrlk, nyarg gibi ok soyut olabilirler. Kavramlar herkes iin
ayn manay tamayabilirler. Yaayanlarn alg ve sosyal durumlarna gre deikenlik arz edebilirler.
Kavramlar, dnce srecimizin ok nemli bir parasdr. nk onlar uramak durumunda olduumuz
bir olay ve fikirden anlam karmamza yardmc olur. evremizi oluturan etmenleri kolaylkla
anlayabilmemizi salar. Kavramlar sosyal bilgiler iin ok nemlidir. Sosyal bilgiler insan ve srdrd
yaam tm boyutlaryla anlamak iin vardr. te kavramlar da insan ve yaam anlamay kolaylatrr.
nk kavramlar yaamn kategorileridir. Canllarn ortak zelliklerine gre snflanm halini bitki,
hayvan ve insan kavramlar olarak anlamak ve renmek mmkndr.
Aada ele alacamz din, mit, mitoloji, efsane, destan, totem/ongun, masal, kutsal, kut, kam, klt
gibi kavramlar sosyal bilimlerin iindeki kavramlardr. Muhtevasyla birlikte farkl kltr evrelerindeki
anlamlar zerinde durulacaktr.

KAVRAMLAR VE TANIMLAR

Din
Din ile ilgili bir ok tanmlama yaplmtr. Bu tanmlamalara gre din, insanlara bir hayat tarz sunan,
onlar belli bir dnya gr iinde toplayan, yaratcya isteyerek balanma, birtakm eyleri duyma,
onlara inanma ve onlara uygun iradi faaliyette bulunma olgusudur. Doa st glere, kutsal kabul
edilen varlklara, ahlaki retilere sahip deerlere ve tanrya inanmay sistemletiren ibadetler btndr.
Din, doast niteliklere haizdir. Deimezlerin olduu ve gnlden balanmay gerektiren teslimiyettir.
ou zaman din kelimesi ile inan kelimesi ayn amala kullanld olmutur. Arapa kkenli olan din
kelimesi yol, hkm, benimsemek, kabul etmek, ikrar etmek anlamlarna gelmektedir. Bat dillerinde
din kelimesini karl olarak religio tercih edilmitir ki ibadet anlamn tamaktadr. Din, btn
anlamyla kutsaln ifadesi; fert ve sosyal teekkln kurumsal birlikteliidir.
Dinin kayna hususunda batl aratrmaclar psikolojik ve sosyolojik teoriler ileri srmlerdir.
Psikolojik teoriler esin kaynan tabiat mitolojilerin almtr. Bu yaklama gre tanrlar, kiiletirilmi
tabiat olgularndan ibarettir. J. G. Frazer dini, ruhlarn kaprisine teslim edilmi bir olgu olarak
tanmlamaktadr.
Sosyolojik teorisyenlerden Emile Durkheime gre Din, sosyal bir olgudur. Bu sosyal olguyu
besleyen faktrlerden biri de tecrbedir. E. Durkheim her ne kadar dinin kaynan toplumda aryorsa da
dayand argmanlar byk oranda totemizmden beslendii grlmektedir. Herbert Spencer ise Her ey
bizim bilgimizin stne kan bir kudretin tezahr olarak ifade eder. Max Mller ise, nsann, eitli
adlar ve deien grnler altndaki sonsuzu kavramasn salayan zihni melekesi veya yetenei
eklinde tanmlar. Rudolf Otto ise, Din, kutsaln tecrbesidir diye tanm yapmaktadr. Matthew
Arnold, Din, duyguyla ykselmi, alevlenmi, yanm bir ahlak ilmidir diyerek tanm yapar. H.

Kavramlar ve Tanmlar

4
Bradley, Din daha ok btn mevcudiyetimizle iyiliin tam gereini anlatma abasdr. eklinde ifade
eder. Michel Mayer ise, Din, Allaha insanlara ve kendimize kar yapmamz gerekene dair tlerle
inanlarn tamamdr eklinde tarif etmektedir.Eski Trk dini konusunda Trkiyede ilk almalar, Ziya
Gkalp, M. Fuad Kprl, Abdlkadir nan, brahim Kafesolu, Emel Esin gibi bilim adamlar tarafndan
yaplmtr.
Din konusunu ayrntl renmek iin Gnay Tmer, Din, TDVA,
C.9, stanbul (1994), s.312-320. makalesinden okuyabilirsiniz.
Din, tarihin her aamasnda insanl hem iten hem de dtan kuatan insann duygu dncelerini
ekillendiren evrensel bir olgu olmutur. Din ile birlikte insanlkta kutsal, sevgi, ulviyet, irade, uur ve
fazilet gibi kavramlar glenir. Dinlerin koyduu ahlaki kurallarla toplumlarda adalet temini gereklemi
olur. Bu sayede insanlk huzur iinde birlikte yaamaya balar.
Dini tecrbe olarak kabul edilen oluum insan uurunda zamanla ak seik bir ekilde teekkl eden
tanr kavramdr. Bunun olumasnda tecrbelerle beraber heyecan, dnce boyutu etkendir. Zira
heyecan duymayan, dnmeyen birinin din ve tanr kavramlarna ulamas mmkn deildir.
Din sadece inan ve ibadet boyutuyla snrl bir olgu deildir. zellikle hukuki, ahlaki ve sosyal
kurallar dzenleyen yn vardr. te bu boyutlardan hareket eden baz sosyologlar dini, toplumlar bir
araya toplayan en kaynatrc unsur olarak ifade etmilerdir. badetin birlikte gerekletirildii
toplumlarda bu sosyal boyut daha belirgin bir hal alr. Bylece din, hem dnyadaki dzenli oluuma katk
salamasyla hem de kiiyi uhrevi boyuta hazrlamasyla iki tarafl grevini tamamlam olur.
Din olgusunun rasyonel bir ereveye dahil etme dncesinin sonucunda, Batdaki Aydnlanma
ayla paralel olarak, dini bilimler snflandrlmtr. Bunlar; dinler tarihi, din fenomenolojisi, din
sosyolojisi, din psikolojisi, din felsefesi gibi kategorilere ayrlmtr.
Dinleri ortaya k, muhtevalar gibi konular dinler tarihi disiplini tarafndan ele alnmaktadr. Din
fenomenolojisi dini olgular zerinden sistematik bir biimde inceler. Din sosyolojisinin temel konusu,
din-toplum mnasebetlerini karlkl olarak ele almaktr. Yani dinin toplumun oluumuna,
yaplanmasna, insanlar aras ilikilerin teekklne olan etkisi, ayn zamanda dier toplumsal olgularn
da dinin alglanmasndan balayarak inan, ibadet ve cemaatlemelere kadar olan tesirlerini inceler. Din
psikolojisi ise fert ile din balantlarn, bireyin zihin dnyasndaki din kavramlarn aratrr. Din
felsefesi ise din ile ilgili ilkelere akli ve tecrbi bilgilerden faydalanarak dinleri tahlil etmekle
meguldrler.
Din ve vicdan hrriyeti insann temel hak ve hrriyetleri arasnda yer almaktadr. Btn ynetim
birimleri kiilerin dinini seme ve onu yerine getirmede hakkn temin etmekle mkelleftir. Bunun
yaplmamas hem insan haklar szlemelerine aykrdr, hem de hukuki bir ihlaldir.
Vahye dayanan veya kitabi dinler olarak ifade edilen dinler; Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyet
olarak ifade edilebilir.
slam dini vahye dayanan dinlerin sonuncusu olarak kutsal kitabnda, din kelimesi, Allaha boyun
eme, kurallara tabi olma eklinde ifade edilmektedir. slama gre hak din sadece slamdan teekkl
etmektedir. slam anlaynda dinin kurucusu Allahtr.
slami anlamda dinle ilgili eitli tarifler bulmak mmkndr. Genel manada yle bir tarif
yaplmaktadr: Din, akl sahiplerini peygamberlerin bildirdii gerekleri benimsemeye sevk eden ilahi
kanundur. Kuran- Kerime gre, Allah katndaki dosdoru din ve hak din slmdr.

Mit- Mitoloji
Kelime olarak mit, Yunancadaki Mythos kelimesinden gelmektedir. Mythos, sylenen veya duyulan
sz, masal, yk, efsane anlamlarn tamaktadr. Mythos, tarihi deeri olmayan sylenti, uydurma, bo
ve gln masal olarak tanmlanr. Dier taraftan epos; ll ve dengeli sz olup tanrnn insana

5
armaandr. Logos gerein insan gzyle grlmesi, dorularn kefi, bilme giden yol olarak ifade
edilmektedir. Bu durumda mit sylenen sz; logos ise bilimin kefi olarak alnanca birbirinden farkl iki
teekkln birliktelii sz konusudur. Bu birliktelik mitin baskn olduu mecrada devam edip gitmitir.
te yandan antik dnemin matematik ve doa bilimcileri mitin snrlarnn tamamen dnda logosun
hakim olduu prensiplere bal kalarak eserler vermilerdir. Bilindii gibi mitoloji szl kltrn en
nemli unsurlarndan biridir. Dolaysyla mitoloji sylenen szn kiiden kiiye, nesilden nesile
aktarlmasyla neet ettii kadar bakalama da uramtr. Bylece kelimelerden balayarak temaya
kadar her ey deimi ve baka deiik versiyonlara dnmtr.
Destan konusunu ayrntl renmek iin Mircea ELIADEnn Mitlerin
zellikleri, (1993), kitabn okuyabilirsiniz.
ou zaman kavramlarn birinin dierinin yerinde kullanld olmutur. Mit, efsane, destan, usture,
masal gibi kavramalar biri dierinin yerine kullanlmtr. Grlyor ki terimler kullanlrken genellikle
kartrld, hatta iinden klmaz bir hl ald olmutur. Buradaki en nemli etken kelimelerin fakl
dillerdeki ifadelerinin birliktelii olarak ortaya kmaktadr. Farkl dillerle zenginleen kavramlar yuma
zaman zaman kargaann sebebi durumundadr. Farkl kltr evreleri de bu alglama biimindeki
eitliliin sebepleri arasndadr.
Mit, daha ok doa ve doast varlklarn yaradln konu alr. Yani, bir anlamda mit, yaradln
yksdr. Yaradl ve doa iindeki mcadele ve insanln kazand deneyimler olarak
grlmektedir. Mitlerde genelde doast varlklar veya tanrlar grevlendirilmektedir. Bu mitler
sayesinde insann iinde bulunduu ve onu snrlayan tabiat ve lemin anlamlandrlmasyla insanlarn
pheleri geici de olsa manasn bulmu oluyordu. Bylece pheler giderilmi ve insan megul eden
harici unsurlar etkisiz hale getirilmi oluyordu.
Mitler byk oranda aktarma ilemiyle ortaya kmtr. Aktarm eyleminin znesinde insan
olduundan her defasnda kendi sjesinden birikintiler dahil etmitir. Her aktarmla beraber yeniliklerle
kendi iinde hayat bulmutur. Aktarma iinde abartlar, eklemeler, karmalar yaplmak suretiyle
deiikliklere imkan salanm oluyordu. Mitleri besleyen nemli kaynaklardan biri abart unsuru
olmutur. Bu sayede mitler daha ekici ve cazibe kayna haline gelmitir.
Mitlerin yaradlla ilgili boyutu hayat ekillendiren unsurlar arasndadr. lemin yaratl, insan
davranlarnn kazandrlmas, kurumlarn teekkl belli geliimin sonucu olduuna gre, bunlarn
ekilleniinde mitler, ilk veya balang olarak kabul edilirler
Mitler konu bakmndan lemin yaradl, insanlarn yaradl, hayvanlar ve bitkilerin gemiini
sorgulamaktadr. Sorgulama, mitoloji ve kozmogoni balamnda ele alnmaktadr. Genel ifadesi ile
kozmogoni, Evren + doum demektir. Anlam asndan ele aldmz zaman, daha ok bilimsel olmayan
ve mitsel bilgilerle karlarz. Bu ifade, ounlukla efsanelerin gizemi iinde rtl kalm ve
yaratl efsaneleri ya da olaylar ile tarif edilmitir. Bu tanmla, dorudan meseleyi ifade eder tarzda
olmasa bile, beeri ve nesnel dnyay yorumlayarak, nedensellik ilevlerine yant verilmitir. rnein Bu
durum, Altay yaratl efsanesindeki Tanr (lgen) ile nsanolu (Erlik)nu tasvir eden dalist prensip ile
deer bulur. Altay yaratl efsanesi dier Trk yaratl efsanelerinden biraz ayrlarak, evrenin
yaratlnda sadece iki varlk zerinde younlamtr. Her ne kadar bu varlklar tanrsal sfatlara sahip
olsalar bile, birinin iyilii (lgen) dierinin ktl (Erlik) temsil etmesiyle birlikte; daha ok beeri
manadaki iki zt etik prensibin birlikte telakki edilmesine iaret eder.
Mit ve Mitoloji konusunu ayrntl renmek iin Bahaddin gelin
Trk Mitolojisi, I, (1993) kitabn okuyabilirsiniz.
Mitlerin ieriinde alglanabilir lemin nemli bir parasn oluturan gksel unsurlara grevler
verilmi veya onlar beeri dnyann bir paras olarak grevlendirilmitir. rnein Tao, gkyz ve

6
yeryzn birletirerek yeryzne eit oranda su damlacklarn insanlarn hizmetine gndermiti.
Bylece, tabiattaki btn flora ve fauna bu damlalardan hayat bulmutu.
Mitlerin konularn tabiat ve lem oluturmaktadr. Sumer mitolojisinde evren-doum (kozmogoni)
olay aamal olarak; evrenin menei, evrenin dzene konmas ve insann yaratlmas eklinde
gerekleir. Evrenin menei, dier mitolojilerde de allageldii zere, suyun bir varyant durumundaki
deniz veya okyanus betimlemesi ile balar, canllarn yaratlmas ile devam eder ve gkyznn tekaml
ile birlikte evrenin dzen bulmasyla son bulur.
Mitlerde tanr ve yar tanr unsurlar grev alr. Hesiodosa gre, Grek kozmogonisinde her eyden
evvel kaos mevcut idi. Daha sonra, Gaia kiiletirilen kara parasnn yerini almtr. Bundan sonra
silsileler halinde, Eros (canllarn elini ayan zen, insanlarn akllarn bandan alan), Uranos vb.
tanrlarn yaratlmas gerekleir.
nsanlk, mitler sayesinde nesnelerin kkenini bilir ve onu ekillendirmek suretiyle ona egemen
olduunu ortaya koymutur.
Mitlerin ortaya koyduu konular gerek ve kutsal olarak kabul grr ki bunlar oluumunda doast
varlklar egemen ise kutsall pekimi demektir.
Mitlerin uygarln gelimesine katk salad kabul edilir. zellikle nesnelerin ekillenii ve
bunlarn ilk rnekleri ile gelien numuneler arasnda balant kurmak mmkndr. Pratik bilgiden daha
karmak bulgulara gidite klavuzluk etmektedir.
Mitler bilgi d, pratikle denetlenemez inan alanlarnn kapsamnda deerlendirildii iin sz ile
snrl kalmaktadr. Bu ynyle kadim kltrn gnmze intikal eden boyutunu oluturmaktadr.
Uygulama ve pratie aktarma imkanndan uzaktr. Ama nostalji unsuru olarak benlikteki yerini
korumutur.
Her ne kadar kavramlardan biri dierinin yerini alm olsa da mitler daha ok lemle ilgili yaradl
tarz konular ele alarak ncelikli konulara ynelmitir. Dierleri ise daha ok kahramanlk gibi toplumu
tekil edecek sosyal meselelere ynelmilerdir. Mitlerin kutsall efsane ve dierlerine gre daha ar
basmaktadr.

Efsane
Efsane kelimesi, Farsa fesne ve oulu efsane eklinde gemitir. Arapadaki usture kelimesinin
oulu esatir olarak kullanlmtr.
S. Veyis rnek, efsane teriminin bat dillerindeki myth kelimesiyle e anlaml olarak alglamakta ve
yle tanmlamaktadr: Tanrlarn, insanlarn, kahramanlarn yaratlmas; evrenin yaratl, tufanlar gibi
meseleleri konu edinmektedir. Hayvanlarn yaratlmas ve avcln toplumlarn bir paras halini al,
ayrca toplumsal kurumlarn ortaya k gibi konular dorudan veya dolayl biimde manzum olarak
aktarlan ve zamanla kutsallaan bilgilere denilmektedir.
Efsanelerin insanl dorudan ilgilendiren ksm onun ihtiva ettii motiflerdir. Efsanenin iindeki
motif veya en kk ayrntlar insanln selameti iin mesajlar ihtiva etmektedir.
Efsaneler kutsal olduu kadar sekler unsurlar da ihtiva etmektedir. Sekler oluuyla beraber sanki
gerek ifadelermi gibi aktarlr. Tanr ve yar tanrlarn yan sra, beeri kahramanlarn da grev ald
grlmtr. Efsanenin sekler oluunun tabii sonucu olarak, mekan da iinde bulunduumuz
corafyadan seilmi bulunuyordu.
Efsanelerin mayalanmas iin zamana ihtiya vardr. Yani ilk kaynandan kan bir bilgi szl kltr
sayesinde zamana bal olarak aktarlmasyla yeni ilaveler kazanm ve zenginlemi oluyordu.
Efsanelerin mitolojilere gre daha gereki olabilecekleri kabul edilir. Mitlerdeki fantastik unsurlarn
miktar efsanelerde mevcut deildir.
Efsaneler byk oranda cemiyeti konu edinmitir. Dolaysyla sosyolojik boyutlar daha arlkldr.

7
Efsane konusunu ayrntl renmek iin Metin Ergunun Trk
Dnyas Efsanelerinde Deiim Motifi, I, (1997), kitabn okuyabilirsiniz.
Efsaneleri mitlerden ayran temel zellikler nelerdir?
Destan
Destan, Farsa bir kelime olup milletlerin benliinde derin tesirler brakan sava, g gibi toplumsal;
yangn, salgn hastalk, sel, deprem gibi doal olaylarn etkisiyle sylenmi hayali unsurlarla sslenmi
uzun manzum eserlerdir. Destan derin gemie sahip devletlere ait hikayelerdir. nk sava yaamayan,
doal afetlerle karlamayan milletlerde destan unsuru bulunmaz. Destanlar bir kavmin yada ulusun yurt
edinme ve kimlik kazanma mcadelesini ihtiva eder.
B. gele gre destan, tarihte yaadn bildiimiz kahramanlara ait efsaneleri destan kategorisinde
ifade etmektedir. O, bat dillerindeki karln legend olarak kabul eder.
Destan veya masallarda olaanst kahramanlar ve hayvanlar grev stlenmitir. Destanda beeri ve
hayvani unsurlar esastr.
Destanlar szl edebiyata kaynaklk etmitir. Destan daha ok milletleri ilgilendiren boyutlara
sahiptir. Destanlarda konu btnlnn zaman zaman kat ve ilgisiz balantlar kurulduu olmutur.
Destanlar toplumlarn ortak dnce ve yaaylarnn da yansmasdr. Yani ayn eylere alayan ve
ayn eylere glebilecek insanlarn birlikteliidir.
Olaanst zellik ve motiflerden olumaktadr. Her ne kadar belli bir millete hitap etmekle birlikte
olaanst motiflerle zenginletirilerek ulalamaz klnmtr. Destan kahramanlarnn bazen yar tanrsal
zellikler sergiledii de olmutur.
Destan kahramanlar byk oranda ynetici kitleden seilmitir. Bunlar kral, han, hakan, sultan gibi
ynetimin tepesindeki isimlerden olumutur.
Sade ve ulusal dille ifade edilmitir. Konu repertuar olduka uzun tutularak dolayl anlatmlara
fazlasyla yer verilmitir.
Destanlar genellikle iki alt balkta ifade edilirler. 1- Doal Destanlar 2-Yapay Destanlar.
1. Doal destanlar yazar belli olmayan eski alarda yaanm olaylar konu alan szl destan
trdr. Trk edebiyatnda doal destanlar slamiyet ncesi ve slami dnem olmak zere ikiye
ayrlr.
2. Yapay destanlar ise yazar belli olan daha ok gnmze yakn tarihlerde kaleme alnm ve
olaanst durumlara yer vermitir.
Destan konusunu ayrntl renmek iin Pervin Ergunun Trk
Kltrnde Aa Klt, (2004), kitabn okuyabilirsiniz.
Destann temel zellikleri nelerdir?
Totem/Ongun
Totem ve ongun kelimelerinden birinin dierinin yerine kullanld grlmtr. Gemi
toplumlarda kutsallk atfedilen ve insanlarn onlardan tredii kabul edilen hayvan, aa, rzgar gibi
tabiat unsurlarna dayandrlan kutsiyet unsurlarna totem veya ongun ad verilmitir.
Ziya Gkalp, Eski Trklerin toteme ongon dediklerini belirtirken Abdulkadir nan, tzn Trke
olduunu savunuyor. Ongunun Moolca olduunu bu nedenle Trklerin tz dediklerini ifade ediyor.

8
M. Erz ise ongonun Moolca bir kelime dahi olsa kullanm olarak Trkeye iyice yerlemi
olduunu dile getiriyor. Bahaeddin gelde amanizmin bir kalnts olarak slamiyetin kabulnden sonra
Trklerde; dervilerin istedikleri zaman bir hayvan ekline girebilme (donuna girme) inancn da
totemizm izleri olarak deerlendiriyor. lk Trk Mslman dervileri de zaman zaman bir ku donuna
girerlerdi. Ahmet Yesevi turna donuna; Hac Bekta Veli gvercin donuna, Abdal Musa ise geyik donuna
brnrlerdi.
Totem baz ilkel klan ve kabilelerden, onlarn atas saylan hayvan, bitki ve nadiren de yamur-su gibi
tabiat glerine verilen isimdir. Totemizm klan dini olduu iin klanlar totemlerinin adyla
arlmlardr. E. Drukheim'e gre ise ilkel bir dindir. Hatta aratrmaclarn byk ksm totemizm her
rkn yaam evreleri arasnda yer aldn kabul etmektedir. Totemizm, dnyann birok lkesinde Kuzey
Amerika ve Avustralyada da grlr. Onlarn inanlarna gre totem olan hayvana ne zarar verebilir,
nede ldrebilir. Totem de insann koruyucusu; zor durumlarda halknn yol gstericisidir. Avustralyada
totem olan, hayvan iin yllk trenler yaplr. Totem olan hayvann etini yemek yasaktr. Hatta halk onu
korumakla mkelleftir. Buna uymayanlarn cezalandrlacana inanlr. Birok yerde klan fertlerinin,
totemlerine benzemek iin totemlerinin resmini vcutlarna nakederek merasimlerde totemin derisini
giydikleri de grlmtr. Konuya dier bir adan baklrsa totemin tabu olduu grlr. Totem olan
hayvan ldrmek yasak olduu gibi, totem olan aacn gvdesinde oturmak, hatta odununu krmak da
yasaktr. Hatta totemi oluturan hayvanlarn hareketlerini taklit ederek trenlerin gerekletirildii bilinir.
Totemle birlikte ifade edilen bir dier szck tabu olmutur. Asl itibariyle Polinez diline ait olan
kelime dnyann farkl corafyalarnda farkl biimde ifade edilmitir. Tabunun birbirine zt iki anlam
tad grlmektedir: Bir taraftan kutsal, kutsallatrlm kavramlar iin kullanlrken; dier taraftan
tehlikeli, korkun, kirli, yasak anlamlarn ihtiva etmektedir. Tabunun yasaklar din ve ahlak
prensiplerinin dnda teekkl etmektedir. Yasaklar iin makul sebep aramann anlam yoktur.
Yasaklarn gerekelerine baklmakszn zaruret olarak art koulur. Tabularn yazl metinlere
dayanmayan ancak dinler kadar eskiye giden yaptrmlar olarak ifade edilmektedir. Bu yaptrmlar
genellikle kt olana kar korumac bir kisve ile sunulmutur. Mesela insanlar, tanrlarn ve cinlerin
fkesinden koruma ve dier koruma amal kullanlmtr.
Totem ve Tabu konusunu ayrntl renmek iin FREUDun Totem
ve Tabu, (ev. Niyazi Berkes), (1971), kitabn okuyabilirsiniz.
Masal
Masallarn kahramanlar olaanst yaratklardr. Abart unsurlarnn bol olduu ifade biimleridir.
erii byk oranda hayali unsurlarla doludur. Baarya giden yolda motivasyon unsuru olarak tercih
edilmitir.
Masallar konu itibariyle geni corafyalara hitap edebilir. Dolaysyla belli bir kltr evresiyle snrl
kalmadan milletlerin ortak mal haline geldii olmutur. nsanlarn yararna olan motif hemen her evrede
ortak olarak kullanlmtr.
Masallarn ihtiva ettii konu daarc geneli kapsayacak unsurlar ihtiva etmektedir. Bu yzden aile
ortamlarndan daha geni platformlara kadar btn mahallede dillendirilebilir. Bu ynyle szl boyutu
daha gldr.
Masallarn muhtevasnda zaman ve mekan kavramna pek dikkat edilmemitir. Zaman snrlamas
olmakszn herhangi bir tarihte vuku bulmas veya mekann snrlar ok nem arz etmemektedir. yle ki
masallarda masaln meydana geldii zaman ve mekan ok nemsenmemitir
Konu bakmndan masallar daha ok din d konular iermektedir. Din d unsurlarn iinde abart
unsurlarnn da katlmasyla daha heyecan verici ve macera barndran unsurlarla donatlmtr.

9
Daha geni bilgi almak iin Metin Ergunun Trk Dnyas
Efsanelerinde Deiim Motifi, I, (1997), kitabn okuyabilirsiniz.
Kutsal
Kutsal kelimesi, kut kelimesine -sel-sal eklenerek oluturulmu bir kelimedir. Kut ise eski Trkede
frsat, hayr, bereket anlamndadr. Kutsal kelimesi Trk Dil Kurumunun yaymlad Trke Szlkte
tapnlacak, yolunda can verilecek mukaddes vaya kar klmamas gereken, Tanrya adanm olan,
Tanrsal ierikli olan eklinde tarif edilmektedir. Bu tanm bir anlamda Arapadaki
mukaddeskelimesiyle rtmektedir.
Gl dini sayg uyandran veya uyandrmas beklenen kutsi ve mukaddes olan, dokunulmamas
gereken, stnde srarla titrenilmesi gereken deerlerdir. Felsefi anlamda tanrya adanm veya tanrsal
olandr. nsanln manevi balamda deer verdii, koruduu; dini gr ve inanlardr.
Daha geni bilgi almak iin S. Veyis rnekin Budunbilim Terimler
Szl, Ankara (1973) kitabn okuyabilirsiniz.
Kut
Kut/Kud kknden tremi olup temizlik anlamna geldii kabul edilir. Farsa Hda kelimesinin
dnm biimi olduu ne srlse de asl Trke kut (kutsallk, kutluluk) kknden tremitir. Eski
Trk idari sisteminde kut siyasi g, iktidar, bereket, hayr demektir. Bu g hanedan yelerine de
Tanr tarafndan bahedilmitir. Babadan oula kan yoluyla geer. Bu kann kutsall Orta Asya Trk
Devletlerinden Osmanl Devletine kadar devlet geleneinin hepsinde mevcuttur. Ayrca yine kut anlay
nedeniyle Devlet, tm Trk devletlerinde hkmdar ailesinin ortak mal saylrd. Taht kavgalarnn da
temelinde tm hanedan yelerinde bu kut yetkisinin bulunmasdr.
Trk Hkmdar tipi Karizmatik Hkmdarlk tipine girer. Bu anlaya gre ynetme yetkisi gelenek
ya da kanunlardan deil dorudan doruya Tanrnn kendisinden gelen ve ynetici hanedana verilen
doast niteliklerden kaynaklanr. Bu anlay kabul etmi bulunan halk, hkmdara bu yetkinin Tanr
tarafndan verildiini kabul eder ve onun verdii her buyrua uyar, kard kanunlara istisnasz riayet
ederdi.
Kut anlay sebebiyle hkmdar adil olmak zorundadr. Zira kendine bahedilen ilahi kutun sonucu
olarak adaletin merkezi ve hukukun timsali olmak durumundadr.
Daha geni bilgi almak iin Orhan Hanerliolunun Dnya nanlar
Szl, (1993) kitabn okuyabilirsiniz.
Kam
aman ve kam kelimeleri birlikte kullanlmtr. br dnya ile beer arasnda ifa vermek amacyla
balant kuran bir vasta ve dini ayinleri tertip eden kii olarak ifade edilmitir. Rivayete gore, Tanr
lgen ilk amana Senin adn bundan byle Kam olacak diyerek adn vermitir. Kamlamak veya
Kammak fiili amanlk yapmak ve/veya aman ayini dzenlemek demektir. Kamn Gk Tanr
tarafndan bu greve getirildiine ve stn glerle donatldna ve ruhlaralemi ile insanlar arasnda
arac olduuna, baz gizli bilgiler tadna inanlr.
Trk, Altay ve Mool halk kltrnde byc din adam olarak adlandrlr. Daha ok sosyal
topluluklarla doast gler arasnda iletiime geebilen din adamdr. Dualaryla hastalar iyiletirebilir
ve trenlerle kt ruhlar kovabilir. Ayn zamanda byc ve hekimdir. Deiik ritelleri yerine getirir.
M. Eliade gre, aman-kam kurban merasimlerinde karmza kmakta ve tanrya adanan kurbanlar
sunmakla grevli idi. aman kamn grevi sadece bununla snrl olmayp kt ruhlarla eytanlar

10
arasndaki mcadeleye mdahale etmekti. Kamn gn ancak yedinci katna kadar kabildii kabul
edilir. Bu katta tneyen kartaln tanrdan ald bilgileri kamlara aktard kabul edilir.
Kam kendi zel yntemiyle ulat vecd hali, yani kendinden geme halinde, ruhunun gklere
ykselmek, yeraltna inmek ve oralarda dolamak gibi yetenekleri bulunduu kabul edilir. Cokuya
ulaabilmek iin mzik ve ritim byk neme sahiptir. Dans ederek kendinden geer. Maddi dnya ile
olan balar zihnen kopar. Btn kamlarn ok derin sezgileri, geni d gleri vardr. aman,
gerektiinde yardmc ruhlar dnyann her yanna dalm olsalar bile olsalar arabilir. Bu ary
davul veya tefini alarak yapar.
Kamn davul ve def alarak cokuya kaplmas ve kendinden gemesi sonucu farkl alemlere
yolculuklar yaptna inanlr. aman ayinlerinin hemen her kabilede farkl kurallar vardr. Ruhlar alemi
ile iletiim, gelecekten haber verme, insan mrnn ok tesindeki gemii anlatma bu ayinde tank
olunabilecek durumlardr. rnein Kamyak fal demektir ve kamlama ile alakal olarak ortaya
kmtr.
Kamlarn iki tr olduu kabul edilmitir. 1-Akkam (Aktoyun): yi ruhlarla iletiim halindeki
amandr.2-Karakam (Karatoyun) Kt ruhlarla irtibat halindeki amandr.
Daha geni bilgi almak iin S. Veyis rnekin Budunbilim Terimler
Szl, Ankara (1973) kitabn okuyabilirsiniz.
Klt
Klt kelimesi Franszca culte kelimesinden Trkeye gemitir. Kelimenin asl Latincedeki cultus
yani tapnma anlamna gelmektedir. Klt kelimesi, tapma, tapnm, din, dini merasim ibadet, ayin gibi
anlamlarda kullanlmtr. Klt, belli ilahlara kar sesli veya sessiz; hareketli veya hareketsiz; dua veya
niyaz eklinde olabilecei kabul edilir.
Trk kltrnde kltler, dorudan tanrlarda balantl unsur olmam ve tanr ile irtibat salayan
vastalar olarak alglanmtr ki bunun bariz rnei aa kltnde karmza kmaktadr.
Klt konusunu ayrntl renmek iin Pervin Ergunun Trk
Kltrnde Aa Klt, (2004), kitabn okuyabilirsiniz.
Klt din anlamnda kullanlmasna karn sosyolojik balamda toplumun genel inan ve ibadetlerinin
dndaki uygulamalar olarak ifade edilebilir. Yani her ne kadar klt, genellikle din anlamnda ele alnsa
veya belirtildii gibi dini bir grup olarak tanmlansa da, dini eler iermek zorunda deil folklorik
unsurlar ihtiva edebilir.

ANADOLUDA YAAYAN KLTLER
Milletlerin teekklnn en nemli aamalarndan birini kltr oluturmaktadr. Kltrn oluumu ne
kadar yava gerekleirse onun deiimi de o kadar ar bir seyir iindedir. Deiimle beraber eskiye ait
ne varsa tamamen ortadan kaldrlmam ve bir mddet yenilie kar direncini srdrmtr.
Trkler Anadoluda hi alk olmad yeni bir kltr ortamyla karlam, bu sre bir hayli
skntlar beraberinde getirmi ve yeni zenginliklerin de habercisi olmutur. rnein Trklerin
slamlama ncesine ait eitli dinlere ait miras ile Anadoludaki yerel unsurlarn bilekesi, bu kltrel
eitliin temel sebepleri arasndadr.
Trklerin Anadolu maceras srasnda tamamen slamlatn ifade etmek gtr. Zira bu srecin
XIV. yzyla kadar devam ettii kabul edilir. Bu srete Budizm, amanizm, Maniheizm, Mazdeizm gibi
slam ncesi izlerden ayrntlar bulunmaktadr. Bu izler daha ok ehirlememi ve slam tam anlamyla
zmseyememi kitlelerde hissedilir olmutur.

11
Doa btn insanln ortak mal olarak kullanlmtr. Eski alarda her kavim veya topluluk tabiat
ile i ie yaam ve kendini tabiatn iinden bir para olarak alglamtr. Bu alglama ile birlikte
tabiattaki baz unsurlar kendisine kutsal atfetmitir. te bu erevede Anadoluda yaayan kltleri ksaca
ele almaya alacaz.

Atalar Klt
Gemii Hunlar zamanna kadar geri gtrlmektedir. Corafya olarak da Kuzey ve Orta Asya
kavimlerinde izlerine rastlanmtr. z itibariyle atalara saygnn yerine getirilmesine dayanr ve ylda en
az bir kere tren dzenlenerek atalarn ruhlar iin kurban kesildii kabul edilir. Eski devirlerden
balayarak gnmze kadar intikal eden atalar klt, byk oranda ataerkil aile yapsyla etkisini
srdrmtr. Hatta atalar kltnn en nemli ayrnts olarak ller eyalaryla birlikte defnedilmitir.
Hunlar zamannda vefat eden byklere sayg ifadesinin gerei olarak lkbaharda atalarnn ruhlarna
kurban sunmulardr.
Gnmzde Anadoluda devam eden byklere sayg ifadesinin slam ncesi dneme kadar uzanan
gemiin devam olarak bakmak mmkndr. Zira aile iindeki hiyeraride oturma dzeninden, toplu
mekanlardaki konuma adabna kadar geni bir alanda var olan bu tr ayrntlar bu kadim kltn devam
olarak yorumlanabilir.

Aa Klt
Aa klt, temelde aalara sayg esas veya aalarn tad ruha kar sayg ve aacn yararllklarna
kar duyulan sayg anlaydr.
Trk yaradl kozmogonisi iinde ilk insann dokuz budakl daln altnda yaratldna inanlmtr.
Aacn ykseklii ona ulviyet kazandrm, hatta gkyzndeki cennete kadar uzand kabul edilmitir.
Kozmik aa veya Hayat aac olarak ifade edilen aa, dnyann tam ortasndan ykselerek
kkleri yer altna kadar iner ve dallar da dnya dann zirvesine kadar ykselirdi. Ebedi canlln
semboldr. Bylece bu kutsal aa, dnyann her katn -gk, yer ve yer alt dnyalar arasnda
irtibat kurmutur. Bu oluum kimi zaman evrensel stun kimi zaman da kozmik da olarak
anlamlandrlmtr. Bu ynyle hayat aac, merkez kavramna karlk gelmektedir. Hayat aacnn yedi
dal olduu, bu dallarn her birinin gn katlarna tekabl ettii ifade edilmektedir. Ayn aacn
yapraklarnda insanlarn kaderi yazl olduu ve her bir yaprak dt anda insan hayat son bulmu
oluyordu. Hayat aac, canllarn hayat kayna olan z suyunu bnyesinde barndrd kabul edilir.
Hayat aacnn tepesinde ift bal kartal tnemektedir. Hayat aac, ayn zamanda gn direi olarak
alglanmtr. Gn direi ile adrn direi arasnda benzetme yaplrd.
Trk inan sisteminde tanrya adak adamak, kurban kesmek gibi ayrntlar bilinmektedir. Tek veya
kutsal kabul edilen aalara bez balamak suretiyle tanrya niyazlar gerekletirilmi oluyordu. inde
bulunduu felaketten kurtulmak isteyen insanolu, aac bir kurtulu vesilesi veya vastas olarak
grmtr.
Ulu aa klt, Trk devlet geleneine kadar sirayet etmitir. Bu ulu aa, Osmanl devletinin
kurucusu Osman Beyin ryasna konu olmu ve kurulacak devletin dnyann her tarafna dal-budak
salaca, glgesinin drt bir taraf rtecei mjdelenmitir.
Aa motifi olan kayn, Altaylarda aman ayinlerinde, doum, dn ve bayramlarda nemli unsur
olmutur. Atalarn hayatlar bu aaca balanrd. Altay amanlarnn inancna gre, insanlar yaratldklar
zaman ilk kayn aacndan Umay Ana ile beraber yere inmitir.
Trk kltrnde mezarlk ve trbeler civarndaki aalardan meyve almak veya oradan aa kesmek
yasaklanmtr. Anadolu inan biimleri arasnda Evliya Aa olarak adlandrlan aalar dikkat
ekmektedir. Bu aalarn tek ve benzersizlii, onun sonsuzluunun iareti olarak alglanmtr. Bu
kutsiyet sebebiyle olmaldr ki, bu tr aalara dokunmak yasaklanm ve kesilmesi gnah addedilmitir.
Cenaze defnedildikten sonra mezarn zerine aa dikilerek onun canll temin edilmi oluyordu.

12
Menkbelerde aa motifi yer almtr. Mesela eyhlerin veya evliyalarn ska oturduu kalkt veya
altnda ibadet ettii aa glgelikleri belli mddet sonra kutsal mekan haline getirilmitir.
Yine menkbe ve masallarda rastlanan bir dier ayrnt aacn eyhe kucak amas ve eyhin onun
iine gizlenmesidir. rnein Hac Bekta menkbesinde byle bir ayrnt gemektedir. Hac Bektan
Hrka Dana karak bir aacn altna gizlenmi ve aa onun iin bir adr haline alm ve onu uzun
mddet insanlara kar korumutur.
Bu hususta ayrntl bilgi iin Ahmet Yaar Ocakn Alev ve Bekta
nanlarnn slam ncesi Temelleri, (2007) adl kitabn okuyabilirsiniz.
Da ve Tepe Klt
Da ve tepeler, corafyann yksek noktalarn tekil etmeleri sebebiyle ykseklik algsyla birlikte
telakki edilmitir. Gksel yaplanmann dnda ykseklik anlay da ve tepelerle anlamn bulmutur.
Bylece bu mekanlar gizem ve kutsal mekanlar olarak grlmtr. Paganist inan sistemlerinde yksek
dalar, tanrlarn mekan olarak kabul edilmi ve hatta buralarda tanr ve tanralarn meclisleri tasavvur
edilmitir. Bu minval zere, her bir kltr evresi kendi balamnda bir da kutsam ve onu eriilmez
olarak grmtr. rnein; Yunanllarn Olimposu, Trklerin tkeni saylabilir.
Trklerde dalar, Gk Tanrya yakn olmas ve bazen de ona ev sahiplii yapmasyla kutsal mekanlar
olarak kabul edilmitir. Bu dalar, evrenin merkezi olmalar sebebiyle kozmik ileve de sahip
olmulardr. Ayrca Trk mitolojisinde dalar, etrafnda yaayan insanlarn koruyucusudur, onlarn vatan
anlayn ekillendiren en nemli tabiat unsurlardr.
Eski Anadolu menkbeleri ve velyetnmelerde da ve tepelerin kutsiyetine dair bilgiler mevcuttur.
Hacm Sultan Velayetnmesinde, Hacm Sultann Germiyan ilindeki bir tepede yemeden imeden
gnlerce kald ifade edilir. Bu sre baz kaynaklarda krk gn olarak ifade edilmitir. Yine Anadoluda
baz evliyadan baz isimlerin da bana zaviyeler ina ederek oralarda inzivaya ekildii bilinmektedir.
Hatta baz rneklerde Evliyalarn dalarn zirvelerine defnedildii aikrdr.
Anadoluda en ok bilinen Hac Bekta menkbelerinde Hac Bektan Arafat Danda inzivaya
ekilmesi, slami motifle btnlemesi olarak ifade edilebilir. Hac ibadetinin nemli bir ksmn tekil
eden Arafat, Hac Bekta iin Allaha ibadet mekan olarak tercih edilmitir ki kutsal mekann byle bir
menkbenin parasn tekil etmesi, slami boyutla rtmektedir.
slami ierikli menkbelerde da motifi byk oranda Hz. Muhammedin Hira Dana k ile
balantldr.
slam ncesi betimlemesiyle tken da ormanlarla kapl ve Hakann adrnn bulunduu mekan
olarak takdis edilmitir.
Da kltnn zellikle slam ncesi Asya corafyasndaki Altay Dalar gibi rnekler, kurbanlarn
sunulduu ve trenlerin tertip edildii yerler olmutur.
Dnya modelinde dan, yerin ekseni olmas inanc dnya dalarnn veya demir dalarn varlna
inanc dourmutur ki, bu da genel anlamda da kltnn bir baka boyutudur.
Ormanla birleen da, eski Trklerin kutsal merkez anlayn oluturmakta ve devletin merkezi
grevini stelenmektedir. Nitekim Gktrkler ve Uygurlar dneminde dalk ve ormanlk blge olan
tken, devletin merkezi olmak grevini stenmitir. Merkez her zaman kutsal bir grev stlendii iin,
dalar ve orada olan her ey kutsanm olarak kabul edilmitir.
Da banda ina edilen trbe veya yatr tarz mekanlarn varlna Anadolunun eitli yerlerinde
rastlamak mmkndr. A. Yaar Ocakn ifadesine gre bunlar daha ok sembolik mekanlardr.
Bir baka yaklam tarzyla dalar kahramanlarn sakland yerdir. Krolu destannda kahramanlk
vurgusunun cereyan ettii mekandr. Dede Korkut kitabnda kahramanlar ile dalar arasnda yle bir iliki
kurulmaktadr ki bir anlamda da, insanlara are reten manevi merkez durumundadr.

13
Ta ve Kaya Klt
Ta ve kaya meselesi tabiatn bir parasdr. Dolaysyla insanlarn ilgisini ekmi ve tan tr,
bykl gibi unsurlar cazibe merkezi haline gelmitir. Tan ekli, bykl ta zerinde farkl
kltlerin domasna vesile olmutur. rnein Tan eklinin bir hayvana benzetilmesi sonucu, benzetilen
isimle anlm veya tan byklnn etkileyicilii onu eriilmez mertebesine ykselttii olmutur.
Ayrca tan yapsndan kaynaklanan sert ve kalcl sonsuzluk sembol olarak alglamtr.
Trklerin yaradl efsanelerinin iinde tala ilgili ayrnt dikkat ekmektedir. Yaratl efsanesinde her
taraf sularla kapl iken insann kaya zerinden ykselerek hayata tutunmas konu edilmektedir. Yine
Trklerde gkten inen nur stunu talaarak yeim ta meydana getirmi ve onun daha sonra Kutlu daa
dnt kabul edilir. Kutlu daa sayg gsterildii srece de devletin baki kalacana inanlmtr.
Tala ilgili en ok karlalan Yada ta(Yamur ta) meselesi olmaldr. Yada ta, yamur
yadrmak, kar yadrmak, yangn sndrmek ve rzgar estirmek amacyla gerekletirilen bir tr kamlk
olarak ifade edilmitir. Bu taa, ayn zamanda, Yamur boncuu da dendii olmutur. Ayn tan
insanlar imek ve yldrmlara kar kuruduuna inanlmtr.
Bu hususta ayrntl bilgi iin Hikmet Tanyunun Trklerde Tala ilgili
nanlar, (1968) ve Abdlkadir nann Tarihte ve Bugn amanizm (1954) adl kitaplara
bakabilirsiniz.
Yine Trk kltrnde baz talarn ifa bulmak amacyla yararlanld bilinir. Baz talarn baz
hastalklar iyiletirdii kabul edilmitir. rnein srt rahatszlklarnda Ylanck ta denilen tatan ifa
bulunulacana inanlmtr.
Anadoluda zellikle Hac Bektai Veli ile ilgili menkbelerde kaya ve ta motiflerine rastlamak
mmkndr. Mesela, Hac Bektai Velinin Evliyaln kabul etmeyen birine bunu ispat etmek iin
ban kayaya vurmas ve onu iki paraya ayrmas gsterilebilir. Yine Evliyalarn taa binme motifi,
menkbelerde en ok rastlanan ayrntlardan biri olmutur. rnein Seyyid Harun ile Dedii Sultann
karlamasnda Seyyid Harunun misafirini kayaya binerek karlamaya kmas anlamldr.
Anadoluda Hz. Alinin ayak izlerini ihtiva ettii gerekesiyle kutsallk atfedilen kayalar da
mevcuttur. Buradaki kutsiyet Hz. Aliye duyulan ar sayg ve sevginin somut bir objeye intikali eklinde
dnlebilir. Bu sayede baz talar, dolaysyla meknlar, ziyaret edilir olmutur.

Su Klt
Hayat suyu, btn mitlerde kozmogonik bir motif olarak yer almtr. Tm tohumlarn taycs olan bu
su, her derde devadr, iyiletirir, genletirir, hayat sonsuz klar.
Eski Trk inanlarnda, yer gibi su da dk, yani kutsaldr. Bu kavramn iine btn rmaklar, gller,
cokun akan btn sular ve pnarlar da dahil edilmektedir. Trkler suyu, kuvvet ve bereket kayna olarak
kabul etmilerdir. Bereket zellii ile hayat kaynaklar iinde yer aldna inanlan su, ok sk sylenmese
de toprak gibi ana(temel) olarak kabul edilmektedir. Yamur eklinde gkten nazil olmas sebebiyle
kutsallk ifade etmektedir.
Kutsal yer-su ruhlar, Gktrklerin kaderini tayin etmektedir. Tonyukuk yaztlarnda, vatann
korunmasnda rol alan yer-su ruhlarnn nemi aka ifade edilmitir.
Dnyann yaratl ile ilgili mitlerin ounda, dnyann balangta bir okyanustan ibaret olduuna
inanlmaktadr. Smer mitolojisinden Yunan mitolojisine kadar olduka geni repertuarda hep suya atf
bulunmaktadr.
Trklerde suya ballk inanc, ona kutsallk vermekle birlikte lmszl de bahettiine
inanlmaktadr. Fakat bu su dier sulardan ayrlmakta ve Hayat suyu olarak anlmaktadr. Bu unsur,
Eski Trk inan sistemi iinde yer almakta ve bir ok Trk boyunda grlmektedir. Baz Altay
efsanelerine gre, gn on ikinci katna kadar uzanan Dnya Dann zerinde bir Kayn aac vardr.

14
Hayat Suyu da bu kaynn altndaki kutsal bir ukurda bulunmaktadr. Bu suyun banda yine kutsal
saylan bir beki ruh yer almtr.
Su kltyle ilgili nemli ayrntlardan biri pnarlardr. yiletirici zelliklere sahip olduu kabul edilen
belli pnarlar baz hastalklara iyi geldii kabul edilmitir.

Ate Klt
Bata Hindistan ve ran olmak zere birok milletin kltrnde ate klt ile ilgili unsurlar
bulunmaktadr. Zerdtlik ve Mazdeizm gibi dinlerdeki dini muhteva ve Orta Asya ikliminin
zorlamalarna bal olarak atele ilgili kltler domutur. Hindistanda Agni, ate ilahdr. Agni, Atele
ilgili tm faaliyetlerin merkezinde bulunmaktadr. Hind kltrnde Agni, ocak atei ile ilgili bir kutsallk
arz ederken, byye kar da koruyucu bir zellii dikkati ekmitir. Atein, tedavi edici gcne daima
inanlmtr. Dnlerde ate yaklmakta ve en nemlisi de cenazeler yaklmaktadr.
Eski ran'da da ate klt nem arz eder. ran Mecusilii ate kltnn stnde ykseliyordu. Eski
ran'da ategede olarak adlandrlan tapnaklar vard. Burada ate sndrlmeden srekli yanmaktayd.
Ate, ran dini inancnda ok nemli bir yeri olan Ahuramazdann nuru olarak kabul edilmitir.
Zerdtn dini prensiplerindeki Ahiret inancnda ktler atele cezalandrlacaklardr. Sasaniler
dneminde de ate ran milli birliinin sembol olarak dnlmtr.
Eski Yunan ve Roma'da kutsal ate fikri ve klt vard. Yunanda, Hestin kutsal atein korunduu
yerdi. Romada ise Vestiya ayn grevi yerine getiriyordu. Bu mabette hizmeti, kutsal bakireler
yrtmekteydi. Eski Yunan ve Romada her evde kutsal bir ocak bulunmaktayd, bu ocakta srekli ateler
yaklyordu. Bu ocan o toplumun gvenliini saladna, askeri koruduuna inanlyordu.
Bu inanlar, Anadolu'da da grlmektedir. Frigya kalnts olan heykellerin ellerinde aydnlk tanras
olarak mealeler bulunmaktadr. Eski Yunanda, olimpiyat atei ve onunla yaklan meale kutsal bir anlam
tayordu. Eski Msrda ve Babilde de Ate klt vard. Bu medeniyetlerde de ate iki nemli zellik arz
ediyordu:
Cezalandrma ve temizleyicilik. Bunun iin ikence genelde atele yaplyordu. Hz. brahimin, kavmi
tarafndan atee atldn ve atele cezalandrlmak istendiini Kur'an- Kerimden reniyoruz.
Orta Asya Trk boylarndan Yakutlar, Bakrtlar, Krgzlar bu konuda nemli bir yer tutmaktadrlar.
Tanr lgenin yeryzne gnderdii elisine ate yakmay ve atete eti piirmeyi rettii
anlatlmaktadr. Atele yakn ilikisi olan ocak, Trk efsanelerinde Altay ve Yakutlarda sayg unsuru
olmutur. Atein su ile sndrlmemesi, tkrlmemesi gibi kurallar Altay boylarnda nem arz etmitir.
Hac Bekta- Veli menkbesinde Ahmed Yesevinin halifelerini geni bir avluda toplamas esnasnda
ulu ate yaklarak halifeler burada oturmular ve bu esnada Hac Bektan Anadoluya gnderilii
aktarlmaktadr. Ayn menkbedeki bir dier olay Hrka Danda gemektedir. Hac Bekta mritleriyle
Hrka Dana kar ve al-rp toplanarak byk bir ate yaklr. Hac Bekta- Veli bu atein etrafnda
semaa balar, mritleri ona itirak eder ve krk defa dndkten sonra sema tamamlanr. Sonra Hac
Bekta hrkasn kararak atee brakr, yanan hrkann klleri tepeye savrulur. Kllerin dt
yerlerden mee aalarnn yetitiine inanlmtr.
Bu konuda Ahmet Yaar Ocakn Alev ve Bekta nanlarnn slam
ncesi Temelleri, (2007) adl kitabn okuyabilirsiniz.
Anadoludaki Trkler hla ocak konusunda saygl davranmaktadrlar. Her evin ocann yanmas,
bacasnn ttmesi, ata saygsnn bir ifadesi olarak kabul edilmektedir. En kt beddualardan biri, ocan
snsn eklindeki bedduadr. Bu neslin kurumas ve soyunun devan etmemesi eklindeki bir temenninin
ifadesi olarak kabul edilmektedir. Ayrca atein zerine bitkiler koyarak ttsleme uygulamalar hastalk
ve kem gzlere kar koruyucu olarak kabul edilmitir. Hatta yanan atein zerine su dklmesi men
edilmitir. Atein zerine bak tutulmas yasaklanmtr.

15
Anadoluda yaygn olan Alazlama adeti de, hastalklarn atele temizlenmesi amacn gden
Krgzlardaki Alazlamann bir uzants olarak grlmektedir. Yine baz Trk boylar, yemin
merasimlerinde atei kullanrlard. Kesilen kurbandan bir parann atee atlmas ve atele fala bakma
adeti Yakut Trklerinde grlmektedir. Eski Trk boylarnda yas gn de ate yaklrd. Anadoluda hala,
akam evden eve ate verilmemekte, elence gnlerinde atein zerinden atlanlmakta, hastalarn ve yeni
doan ocuklarn ate karsnda tutulma adetlerinin devam ettii grlmektedir.
slam dininde ate genelde cehennemle ilgili olarak kullanlmtr. slamiyette ate, bir klt konusu
olmamtr. Ancak, Mslmanlar atele ilgili klt kalntlarn izlerini devam ettirmektedirler. Mesela,
Hdrellez ve Nevruzda ate yakmak gibi ayrntlar saylabilir.

16
zet
Her aratrmada olduu gibi bu almada da
ncelikle kavramlarn belirlenmesi
gerekmekteydi nk kavram ve terimler, o
bilim dalnn anahtarlar durumundadr. Nasl ki,
anahtar olmadan kaplar amak mmkn deilse,
bilim dalnn ayrntlarnn ve ifrelerinin
zlmesi de kavramlar yardmyla olacaktr.
Kavramlar konusunda eitli almalar
yaplmtr. Bunlar arasnda ansiklopedi ve
szlkler ilk srada yer almtr. Bunlarn yannda
konuyu ihtiva eden almalar da mevcuttur.
Bunlar; B. gel, M. Eliade, J. P. Roux, H. Tanyu,
A. nan, A. Yaar Ocak, M. Ergun, P. Ergun gibi
aratrmaclarn almalardr.
Kavramlar sralamasnda ilk srada ele aldmz
din kavram; insanlara bir hayat tarz sunan,
onlar belli bir dnya gr iinde toplayan,
yaratcya isteyerek balanma, birtakm eyleri
duyma, onlara inanma ve onlara uygun iradi
faaliyette bulunma olgusu olarak tanmlanmtr.
Bu tanmn dnda baka tanmlamalara da
rastlamak mmkndr. Bunlarda hep kutsal ve
doa st glerle, ahlaki deerlere bal
tanmlamalar mevcuttur. En ksa tarifi ise,
deimezlerin olduu ve gnlden balanmay
gerektiren teslimiyettir.
ou zaman kavramlarn birinin dierinin
yerinde kullanld olmutur. Mit, efsane, destan,
usture, masal gibi kavramalar biri dierinin
yerine kullanlmtr. Grlyor ki terimler
kullanlrken genellikle kartrld, hatta
iinden klmaz bir hl ald olmutur. Buradaki
en nemli etken kelimelerin fakl dillerdeki
ifadelerinin birliktelii olarak ortaya kmaktadr.
Farkl dillerle zenginleen kavramlar yuma
zaman zaman kargaann sebebi durumundadr.
Farkl kltr evreleri de bu alglama biimindeki
eitliliin sebepleri arasndadr. Mit ve mitoloji
konusu da ok lemin yaradl ve onun
parametrelerini ele almaktadr.
Totem ve Ongun gemi toplumlarda kutsallk
atfedilen ve insanlarn onlardan tredii kabul
edilen hayvan, aa, rzgar gibi tabiat unsurlarna
dayandrlan kutsiyet unsurlardr.
slam ncesi dnemin krntlarn barndran
Anadolu kltleri hala yaamaktadr. Bu kltler,
zamana bal olarak deiiklie uramakla
birlikte, kltrn bir paras olarak yaygndr.

17
Kendimizi Snayalm
1. Doast niteliklere haizdir. Deimezlerin
olduu ve gnlden balanmay gerektiren
teslimiyettir. Tanm neyi ifade etmektedir?
a. Kam
b. Masal
c. Din
d. Klt
e. Efsane
2. Din, sosyal bir olgudur. diye tanm yapan
hangisidir?
a. Max Mller
b. Rudolf Otto
c. Michel Mayer
d. Emile Durkheim
e. H. Bradley
3. Mit kelimesi hangi dile aittir?
a. Trke
b. Yunanca
c. Arapa
d. Farsa
e. Hitite
4. Kozmogoni kelimesi hangi analama gel-
mektedir?
a. Evren+doum
b. Evrensel
c. Umay Ana
d. lgen
e. Erlik
5. Efsane kelimes hangi kelimenin ouludur?
a. Destan
b. Usture
c. esatir
d. lgen
e. Fesane

6. Milletlerin benliinde derin tesirler brakan
sava, g gibi toplumsal; yangn, salgn
hastalk, sel, deprem gibi doal olaylarn
etkisiyle sylenmi hayali unsurlarla sslenmi
uzun manzum eserlerdir. tanm neyi aklar?
a. Destan
b. Kutup Yldz
c. Gne
d. Mitoloji
e. Efsane
7. Eski Trk idari sisteminde hanedan yelerine
Tanr tarafndan bahedilmi olan g ve iktidar
nedir?
a. Utarit
b. Kut
c. Kam
d. Klt
e. Bakr-Sokum
8. br dnya ile beer arasnda ifa vermek
amacyla balant kuran bir vasta ve dini
ayinleri tertip eden kii olarak ifade edilen
kimdir?
a. Erlik
b. Tonyukuk
c. Umay Ana
d. lgen
e. Kam
9. Aadakilerden hangisi Anadolu Kltlerinden
deildir?
a. Atalar Klt
b. Aa Klt
c. Buzul Klt
d. Su Klt
e. Ta ve Kaya Klt
10. Zerdtlik ve Mazdeizmle ilgil olan klt
hangi klttr?
a. Ate Klt
b. Su Klt
c. Atalar Klt
d. Da ve Tepe Klt
e. Kaya Klt

18
Kendimizi Snayalm Yant
Anahtar
1. c Yantnz yanl ise Din balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
2. d Yantnz yanl ise Din balkl konuyu
3. b Yantnz yanl ise Mit/Mitoloji balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
4. a Yantnz yanl ise Mit/Mitoloji balkl
5. e Yantnz yanl ise Efsane balkl konuyu
6. a Yantnz yanl ise Destan balkl konuyu
7. b Yantnz yanl ise Kut balkl konuyu
8. e Yantnz yanl ise Kam balkl konuyu
9. c Yantnz yanl ise Anadoluda Yaayan
Baz Kltler balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
10. a Yantnz yanl ise Ate Klt balkl

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Efsanelerin mitolojilere gre daha gereki
olabilecekleri kabul edilir. Mitlerdeki fantastik
unsurlarn miktar efsanelerde mevcut deildir.
Sra Sizde 2
Destanlar szl edebiyata kaynaklk etmitir.
Destan daha ok milletleri ilgilendiren boyutlara
sahiptir. Olaanst zellik ve motiflerden
olumaktadr. Destan kahramanlarnn bazen yar
tanrsal zellikler sergiledii de olmutur.

19
Yararlanlan Kaynaklar
Aydn, Mehmet, (2005), Ansiklopedik Dinler
Szl, Konya: Nve Yaynlar
Eliade, M. (1993), Mitlerin zellikleri (ev. S.
Rifat), stanbul: Simavi Yaynlar
Eliade, M. (1999). amanizm (ev. . Birkan),
Ankara: mge Kitabevi
______________, (2003), Dinler Tarihine
Giri, stanbul: Kabalc Yaynlar
Ergun, Metin, (1997), Trk Dnyas
Efsanelerinde Deiim Motifi, I, Ankara: Atatrk
Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar
Ergun, Pervin (2004), Trk Kltrnde Aa
Klt, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi
Bakanl Yaynlar
Erhat, Azra, (1984), Mitoloji Szl, stanbul:
Remzi Kitabevi
Frazer, James G.,( 1991-1992) Altn Dal, I-II,
(M. H. Doan), stanbul: Payel Yaynevi
Freud, (1971), Totem ve Tabu, (ev. Niyazi
Berkes), stanbul: Remzi Kitabevi
Hanerliolu, Orhan, (1993) Dnya nanlar
Szl, stanbul: Remzi Kitabevi
nan, Abdulkadir,(1991), Makaleler ve
ncelemeler I - II, Ankara: Trk Tarih Kurumu
Yaynlar

_______________,(1954), Tarihte ve Bugn
amanizm, Ankara: Trk Tarih Kurumu
Yaynlar
Kalafat, Y. (1990). Dou Anadoluda Eski
Trk nanlarnn zleri, Ankara: Trk Kltr
Aratrma Enstits Yaynlar
Ocak, Ahmet Yaar,( 2007), Alev ve Bekta
nanlarnn slam ncesi Temelleri, stanbul:
letiim Yaynlar.
gel, B. (2010). Trk Mitolojisi I, Ankara: Trk
Tarih Kurumu Yaynlar.
gel, B. (2010). Trk Mitolojisi II, Ankara:
Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
rnek, S. Veyis,(1973), Budunbilim Terimler
Szl, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Roux, J. P. (1994). Trklerin ve Moollarn
Eski Dini (ev. A. Kazancgil), stanbul: aret
Yaynlar.
Talas, Mustafa, (2004), Mehmet Erzde
Trklerde Totemizm zleri, S. Trkiyat
Aratrmalar Dergisi, S. 16, Konya, s. 283-289.
Tanyu, Hikmet,(1968),Trklerde Tala ilgili
nanlar, Ankara: A lahiyat Fak. Yaynlar
Uraz, Murat, (1994), Trk Mitolojisi, stanbul:
Dnen Adam Yaynlar

20
Amalarmz
Mit, mitoloji, Mitolojik dnce kavramlarn tanmlayabilecek,
Modern toplum ve din ilikisini aklayabilecek,
nsanln inanlar araclyla doa, doast ve sosyal evre ile olan ilikisini
aklayabiliceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Mitoloji Din
Sosyal evre Modern Toplum
Dini Dnce Mitolojik Dnce

indekiler
Giri
Mit-Mitoloji
Mitolojik Dnce ve zellikleri
Mitolojinin levleri
Din, Dinler ve Dini Dnce
Modern Toplum ve Din
Mitoloji, Din ve Sosyal evre

2

21
GR
Mitik dnce ve inanlar, dinler ve dnce tarihi iinde dini, felsefi, bilimsel dnce ncesi dneme
ait kabul edilir. Mitler, tanrlarn, evrenin, dnyann ve insann yaratln anlatan sembolik yklerden
olumaktadr. Bilinebildii kadaryla mitik yklerin gemii, ilk insan topluluklarna kadar uzanr.
nsann yeryz etkinlii ve doast varlklara ilgisi, bir anlamda inanlarn, dncenin ve toplumun
tarihiyle akr.
Kutsal kitaplarn zaman anlay ve bat d kltrlerin tarihi bir yana braklrsa, bugnk tarih
anlayna gre, mitlerin kkeni M 9. ve 8. yzyllara antik Yunan kltrne dayandrlmaktadr.
Homerosun lyada ve Hesiodosun Odysseia destanlarnda yanssn bulan kahramanlk a
yklerinden oluan mitlerin, alar boyu toplumsal yap ve evre ile etkileim iinde deierek,
dnerek dilsel, kavramsal ve dnsel dnyada pek ok alanda etkilerine rastlanlmaktadr. Mitlerin bir
dnya gr oluturacak ekilde sistemletirilmesinden ibaret olan mitoloji, doal ve toplumsal dnyay
anlamlandran, doast g ve uzantlara sahiptir. Mitler, doast varlklarla doal, toplumsal varlklar
arasnda var olduuna inanlan ilikilerinin dinsel veya yar dinsel zellikler tayan, insan biimci,
antropomorfik, bir dnce yapsnn ifadesidir. Dnme biimi olarak da analojiye dayanr. nsanlar
merak ettii konular, karlatklar sorunlar doadaki varlklarla ve gemi deneyimleriyle benzerlikler
kurarak sembolik olarak kavramaya, snflamaya ve zmeye alr. Bu dn tarznda, doa gleri
olaan st zelliklere sahip canl varlklar, yani tanrlar olarak alglanr ve onlarn Olympos Danda
tanrlar Pentaonunda yaadklarna inanlr. Bu balamda insan-doa, insan-toplum ve insan-insan
ilikileri, doal ve toplumsal olaylar tanrlarn istek ve eylemlerinin rn olarak grlerek eitli mitik
yklerle aklanmaya allr. Mitlerde, yar insani zelliklerle bezenmi tanrlarn nelerden holanp
holanmad, dnyay ve evereni nasl ynettikleriyle ilgili sistemli reti ve bilgiler sunulur. Ayrca
tanrlar ile insanlar arasndaki mitik iliki dzeyini iyi bilen ve bu ilikiyi inan haline dntren bilge
kii veya ozanlar mevcuttur.
Bu balamda, mitik dnce sistemi kendi iinde bir dinsellik barndrmaktadr. Sistematik inanlara
sahip olma asndan dier dinlerle benzerlik gsterir. rnein mitik dinlerle ilahi dinlerin fark,
inanlarn kaynann farkl olmasdr. Mitik inanlar, antroposentrik, yani insanmerkezli ve ok tanrl
bir yap sergilerken, ilahi dinler tanr merkezli, yani teosentriktir ve tek tanrl bir yap sergiler. Farkl
ifade ve vurgulara sahip olsalar da, ilahi dinler, evreni ve iindeki varlklar ei ve benzeri olmayan tek bir
Tanrnn yarattn savunur. Tanr, insanla doru yolu gsteren mesajlarn melekleri araclyla
insanlar arasndan seilen peygamberlere vahiyle, peygamberler de kutsal kitaplar halinde onu insanla
bildirmitir. Bu kitaplar, baz izah ve yorum farkllklaryla birlikte, Tanrnn ezeli ve ebediliini,
Tanrnn dndaki varlklar aleminin, ilk insan ve ilk peygamber Hz. Ademin cennetteki yaratl ve
insanlarn yeryzndeki dier varlklarla ilikilerini vs. konu edinmektedir. Yine bu kitaplarda Adem ve
Havvann yeryzne indiriliinden balayarak, onlarn ocuklar olan insanln dnya hayat, lmden
sonraki hayat, kyamet, hesap gn, cennet ve cehennem hayat olmak zere dnya ve ahiret hayatn
iine alan sistematik inan ve yaay ilkeleri bildirilir. Tanr, insanla srekli peygamberler gndermek
suretiyle olarak doru yolu gstermi, son peygambere kadar mesajn yenilemitir.
lahi dinlere gre, Yahudiliin peygamberi Hz. Musa, kutsal kitab Tevrattr. Hristiyanln
peygamberi Hz. sa, kutsal kitab ncildir. slamn peygamberi ise, Hz. Muhammedtir, slamn kutsal
kitab, Kuran Kerimdir. Mitik inanlarn mesajlar, yerel veya blgesel iken, ilahi dinlerin arlar, tek

Mit, Din ve Toplum likisi

22
bir corafya, blge, iklim ve rka deil, evrenseldir. Yani btn insanladr. nsanln iki dnyadaki
mutluluu, her dinin inan ve ibadet eylem ilkelerine, deer ve yasalarna uyulmasna balanmtr. lahi
dinlerdeki inan ve ibadet esaslarnn ve deer yarglarnn ou benzerlikler tamakla birlikte, tarihsel
ve toplumsal farkllklar nedeniyle birbirinden ayrmaktadr. ster mitik, ister dini olsun, inanlar bir
arada yaayan insanlardan oluan toplumlarn hayat ve kltrnden bamsz deildir. Dolaysyla
inanlar, insan ve toplum arasndaki iliki yaln deil, ok karmak bir ilikidir. nk, inanlar insanla
balar, ancak toplumda hayat bulur.
Bugn yeryznde ok farkl dini inan esaslarna inanan, farkl tanrlara ibadet eden insanlarn bir
arada yaad ok eitli toplum ve kltrler mevcuttur. Sava ve bar arasnda gidip gelen bir tarihsel
sarkaca ramen, toplum halinde yaayan insanlar, dnya grlerini inandklar dinler dorultusunda
oluturmakta, hayati soru ve sorunlarn zmlemeye almaktadr. nsann anlam aray da yine bu
dinler araclyla devam etmektedir.
Dnce tarihi iinde Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyet gibi, tek Tanrl dinler, mitleri ve mitik
dn ve inanlar politeist yaps sebebiyle, kendi inan ilkelerine uygun bulmamaktadr. Ancak Yeni
a dnnn etkisiyle, bugn mitolojiye kaynaklk eden Antik a mitlerine ve dnne ait
imgelere siyasi, sosyal, edebi, iktisadi, sanatsal vs. pek ok alanda rastlanlmaktadr. rnein, aile ve
cinsiyetle ilgili zmlemelerde bulunuken Oidipusdan, gl birinden bahsederken Herklden, kendini
beenmi birisini grnce Narkissosdan, gzellikle ilgili imgelerde Afrodit ten sz edildiini hemen
herkes bilmektedir. Mitik inanlar da, dier dini inanlar gibi, insann ihtiyalarna cevap verdii iin
yaanlan hayat anlamlandrma ve izah etme ilevini srdrmektedir.
Toplumlarn oluumu, tarihi geliimi, dnya gr, doa ve doast dnya ile ilikilerini dile
getiren efsaneler ve destanlardan oluan mitler, ayn zamanda kltrel miras oluturmaktadr .
Bu miras, antropoloji, sosyoloji, psikoloji, etnoloji, folklor gibi sosyal ve insan bilimleri tarafndan
deiik ynleriyle incelenir. Ayrca doa ve tp bilimleri de bu kaynaklara yer yer referans vermektedir.
Mitik dncenin anolojik dnce biimine dayanmas ne demektir?
MT - MTOLOJ
Mitoloji, mitler bilimi ve mitlerin sistemli bir ekilde toplanmas demektir. Mit, ok tanrl bir dinin
tanrlar, doal ve insani olaylar zerine anlatlan yk/efsane, mitoloji de bu efsanelerin bir araya
getirilmesidir. Antik Yunancada sz, yk anlamna gelen mit (mythos), ilk veya ilkel insan
topluluklarnn, evreni, yeryzn ve tabiat olaylarn kiiletirerek yorumlama veya henz srrn
zemedikleri hayat ile ilgili her trl sorunu kendileri iin anlaml olacak biimde aklama
gereksiniminden domu yklerdir. Yunan dilinde sz kavramn ifade etmek iin, mythos, epos ve
logos gibi deiik kelime sz konusudur. Mitos (mit), sylenen ve duyulan szdr; yani anlatla gelen
masal, yk ve efsane anlamna gelir. Epos, daha st ve deiik bir anlam tar. Belli bir dzen ve lye
gre sylenen, okunan sanatl, ustaca sylenmi szdr. Mitos herkesin paylat ykler iken, Epos, air
veya ozanlara ait bir yk anlatma hususiyetidir. Sanatl bir sz syleme olan epos, iir, destan ve ezgi
anlamlarna gelir. Logos ise, gerei nedenlere dayal olarak aklamak, sz, insan dncesinin rn
olan kavramlar halinde ifade edilmesi demektir.
Doast glerin doal ve toplumsal dnyaya etkilerini yanstan mitler, pozitivist ve evrimci toplum
kuramlarna gre, insan dncesinin bir aamas saylmaktadr. Ana hatlaryla Tanrlarn yaratlmas,
teogonik yklere; evrenin oluumu-yaratlmas, varln balangc ve hayat, kozmogonik yklere; te
dnya ile ilgili iler eskatolojik yklere konu olmaktadr. Daha zel anlamda mitik dnya grn konu
alan bilgi alanlar da, Theos, tanr bilgisi; Kozmos, evren bilgisi; Mythos, mit bilgisi; Physis, doa bilgisi;
Bios, hayat bilgisi; Astron, yldz bilgisi; Geo, yer bilgisi; Antropos, insan bilgisidir.
lk insann fiziki dnyadaki aba ve eylemleri, doa tesi inanlar, toplumsal dnya algs, siyasal,
ekonomik, tarihsel, sosyolojik, psikolojik, yasal ve etik unsurlar mitler haline getirilmitir. Bu anlamda
mitler, evrende egemen olan dzeni anlama abasdr.

23
Mitlern ilk ve nemli yazl kaynaklar bilindii gibi, Homeros ile Hesiodosun yazya geirdii
lyada ve Odysseia adl destan ve yklerden olumaktadr. lyada, aristokratik bir ynetimi, dolaysyla
krall desteklemek iin mitolojik-dinsel deliller ne srer. Odysseia ise, toplumun sivil ynlerini ele
alr. Ayrca, Troya seferinden dnen Odysseusun bandan geen ve lkesinde yaanan olaylar anlatr.
Mitler, insann sezgi gc ve doasnda var olan zaaf ve tutkular ortaya koymasyla alar st bir
geerlilie, ok ynl bir kullana kap aralar. Bunun sonucu olarak mitler, zamanmza dein sanat
alanlarnn yararland bir ilham ve beslenme kayna olmutur. lkan miti insan merkezlidir ve bir
din adamnn deil, sanatnn uradr. Szl, yazl edebiyat ve sanat kollarnn hemen hepsinde yer
alan ve ilendike deien mitler, ne kadar air, yazar ya da sanat varsa, o kadar eitlidir. Mitler
gnmze kadar resim sanatn, yazlan tragedyalar, opera gftelerini ve edebi eserleri etkilemeye devam
etmektedir. eitli efsane, menkbe, mesel, hikaye, yk ve fabl rnekleri varlklarn zamanmza kadar
devam ettirmektedir.
Mitolojik anlatmlarda ylesine bir oulluk, eitlilik ve zgrlk vardr ki, tanrlarn zellikleri
blge ve yerlere gre deiir. Mitler insan ilgileri, korku ve mitleri yanstt iin daha eski yerel bir
inancn etkilerini, yeni inanca aktarlm olarak bulmak mmkndr.
Mitin gerekle ilikisi olup olmadna gelince; mitin gereklii, geerlilii nce kendi iinde ve
insani ilgi, ihtiya, soru, sorun, korku, mit ve gelecekle ilgili merak ve beklentilerde aranmaldr. Yine
insann toplumsal evresinden kaynaklanan sorunlar karsnda bir zm aray, onlarn stesinden
gelme ve gvenlik arzusu iinde aranmaldr. Mitlerin etki ve ilevleri, onlarn doruluu ve yanll
tartmalarndan daha te, insani ve toplumsal ihtiyalara cevap retebilme ve anlam katabilme gc ile
llmelidir.
Mitoloji hakknda ayrntl bilgi iin Edith Hamiltonun Mitologya
(1996) kitabn okuyabilirsiniz.
MTOLOJK DNCE VE ZELLKLER
Mitlerin doa glerini ve doast yaratklar temsil eden, insann doa, insan, toplum ve evren ile
ilikilerini anlamlandrmada kulland hayal rn ykler olduu ifade edilmiti. Mitin simgesel,
insanst veya kutsal bir yn vardr. Bu simgesellik ve kutsallk, insan hayat, insann evrendeki yeri ve
anlam ile ilikili soru ve sorunlardan kaynaklanr. Mit balamnda simgeler ve kutsallk, bireysel inan
ve toplum kkenli ritellerle sunulmakta ve aktarlmaktadr. Ayrca mitik dnce uygarlk tarihi
asndan insann yeryznde doa ve toplumla ilk etkinlikleri konu edinmekte olup, zamanla insann
yeryzndeki servenine gre farkllaarak, dnerek varln devam ettirmektedir. Bugn inan, bilme
ve dnme biimlerine gre, batl inan, hurafe, hayal, akl ve bilim d gereklikler kabul edilseler de,
insann gndelik hayat iinde deneyimledii etkinlik ve ilgileri gz nne alndnda yeri ve nemi
yadsnamayacak bir gereklii temsil eder.
Mitler, evrenin ve insann yaratl, insann doa ve toplumla, yani sosyal evre ile ilikisi
erevesinde oluturulmu aklama ve anlatm biimleridir. Baka bir ifade ile insann kendisi ve kendi
dndaki dnya ile kurduu iliki biiminin, anlam araynn rndr. Zira insan evren ierisindeki yeri
ve nemi, hayatn anlam, karlalan insani, doal ve toplumsal sorunlara kar verdii cevaplar bu
anlatlar iinde bulunmaktadr. Tanrlar, evrenin oluumu, tanrlarn doa ve toplumla ilikileri, doal
afetler, sava, ktlk, hastalk, lm vs. hep mitik dnce iinde ifadesini bulmutur.
nsanlarn geim, savunma ve reme gibi aktiviteleri, rnein maara ve kaya resimlerinde hayvan
resimleri ve av sahneleri, insann doaya ve topluma egemen olamad dnemlerdeki dnme biimini
yanstr. Bu balamda insan rastlantsal nedensellik balarn bu mitolojik unsurlarda bulmaktadr. nsan
rastlantsal yer ve zaman armlaryla bir olay srasnda dikkatini ekip belleine yerlemi olan
eyleri, o olayn sorumlusu, nedeni olarak grmektedir. Neden, doast ve rastlantsal olunca, onunla
ilgili aklamalar da mitolojik olacaktr. Bylelikle maara duvarna hayvan resmi izmek suretiyle,
darda avlanacak hayvanlar bulacaklarna inanlmakta, dinsel ayinlerle avlanan hayvan saysnn

24
artaca dnlmektedir. Benzer ekilde, gebe bir kadn heykelcii yapma eylemi, topluluun
kadnlarnn dourganlna vurgu yapmaktadr. nk geim ve savunma iin nfus her zaman stratejik
bir neme sahiptir.
Bu tip ayin ve trenler, ayn zamanda topluluk yeleri arasnda ortak bir duygu, dn ve davran
birlii yaratmaktadr. nsann doa ve toplumla olan youn ilikileri, insann yazgsnn denetlenemeyen
doast gler ve egemen toplumsal glere balln arttrmakta ve bylece hayatn devamll bu
glerle iyi ilikiler kurma ve onlara saygl olma anlamnda, bir nevi onlara tapnmay ve arac glere
olan ihtiyac kuvvetlendirmektedir. nk insanlar iin mutlu bir hayat, doa ve toplumu ekip eviren
glerle iyi geinme ve onlara bal olma dolaymnda gerekleecektir. Cezann karl olarak eza ve
cefa ekme, dln karl olarak mkafat grme, doast glerin varln ortaya karm ve
dnce tarihinde ynetici- tanr benzetmesi, hiyerarik varlk dizgesi, mitolojik ve dini dnce alannn
en somut simgelerinden birini oluturmaya balamtr.
Homerosun lyada destannda aristokratik bir siyasal-toplumsal dn savunulur. rnein feodal
beylikler federasyonunun yneticisi olarak grnen Agamemnon soyunu Zeusa dayandrr. teki feodal
beylerin de soylarn dier tanrlara dayandrarak tanr soylu olmakla ndklerini biliyoruz.
Aristokratlar soylarn tanrlara dayandrdklar gibi, ynetme hakkn ve yetkisini tanrlardan aldklarn
ve bu nedenle, doutan siyasal erdeme sahip olduklarn iddia ederler. rnein toplumu ynetme hakkn
temsil eden asay Zeus, Atreusa vermitir. Atreus da oluna intikal ettirmitir. Bylece asa ve ynetme
erki silsile itibariyle Atreus soyundan gelen Agamemnona kadar gelmitir: Homerosa gre, krallk
yetkisi Zeusdan gelir. Akll Zeus Krallar sever. Her kafadan bir ses karsa iyi olmaz. Bir tek kral
olmal, bir tek ba olmaldr.
Antik Yunanda aristokratik dzenin sarslmasyla birlikte, kent devleti yaps ortaya kmaya balad
ve kentsoylular toplum ynetimine katlmak ve iktidara ortak olmak istediler. Siyasal yeteneklerin
yalnzca aristokratlarda bulunduunu, aristokratlarn tanr soylu olduklarn syleyen mitlerin
doruluklarndan kukulanmaya baladlar. Kent soylular, demokratik anlayn gelimesi srecinde baz
sitelerde iktidara ortak olmular, baz sitelerde de tek bana iktidara gelmilerdir. Bu durumda eski mitler
fiili olarak yaanan olgular aklamada yetersiz kalmaya balamtr. Dolaysyla mitlere ters den
olaylar ve gelimeler karsnda onia dnrleri mitolojik aklamalara, mitolojik dnya grne kar
bir kuku beslemeye baladlar. onia dnrleri mitolojik inanlarn doal-toplumsal geree uygun
olup olmadklarn tartmaya kalkmadlar, ancak her deiim srecinde olduu gibi, onlar bir yana
brakarak, bata doa olaylar olmak zere, olgu ve olaylar farkl biimde aklamaya altlar. Onlara
gre, doa ve toplum tanrlarn kontrol altnda olsayd, onlarn irade ve istekleri dndaki bu gelimeler,
aritokrasiden demokrasiye gei yaanamazd. O halde bu durumu baka bir ekilde aklamak
gerekmektedir. Bylece evrenle ilgili aklamalarda mitler deimeye ve yerini temel nedenlere bal
aklamaya logosa brakmaya balamtr. Ancak, bu durum, mitlerin yok olmas anlamna
gelmemektedir.
onia dnrleri, yukarda anlatlan nedenlerle dorudan toplumsal, siyasal sorunlarla uramay
daha sonra gelecek dnrlere brakarak, mademki evrendeki olaylar tanrlarn istekleri ve iradeleriyle
olumuyor, bu olaylarn temelindeki gerek nedir? Kendi kendine oluan evrenin asl, ana maddesi
nedir? sorusuna mitolojik yklerin dnda cevap aramlardr.
onia dnrlerinden sonra siyasal-toplumsal sorunlar ele alan Sofistler den Protagoras, nceki
dneme ait tanrsal olduuna inanlan yasalar her eyin kraldr eklindeki Pindarosun aristokratik
aklamasna kar, insan her eyin lsdr diyerek kar bir gr ileri srer. stelik bu anlayn
yine mitik bir yk yardmyla sergiler:
Canllar yaratldktan sonra onlar donatma ii iki karde tanrya, Prometheus ve Epimetheusa
verilir. Epimetheus, doaya ve birbirlerine kar korunmalar iin hayvanlara bol bol post, di, trnak
datmaya balar. Sra insana gelince ona verecek bir eyin kalmadn dehetle grr. plak, yumuak
insan, eli nnde ackl bir ekilde ackl bir durumda baknp durmaktadr. Prometheus insann
imdadna yetiir. Olymposa kp tanrlardan atei, atein yardmyla yaplan aralar, dolaysyla
zanaatlar, alarak hayvanlardan korunmas ve kendini donatmas iin insana verir. Bylece insanlar

25
kendilerini, teki hayvanlardan ve doadan koruyabilecek duruma gelirler. Ama o zaman daha insanlar
devlet bilgisine sahip olmadklar iin, kendilerini birbirlerinin saldrlarndan koruyamazlar. yle ki, bu
yzden neredeyse yok olup gideceklerdir. Olymposdan atei alan Prometheusa fena biimde kzm ve
bilindii biimde cezalandrm olmakla birlikte Zeus, insanlarn bu durumuna acr; yok olup gitmelerine
gnl raz olmaz. nsanlar birbirini yiyip bitirmesinler diye, Hermes ile insanlara devlet bilgisini
gnderir. Hermes bu bilgiyi, zanaatlarn bilgisinin belli kiilere verilii gibi, baz kiilere mi vereceini,
yoksa herkese mi datacan sorar. Zeus, onu btn insanlara datmasn syler.
Bu mit ile Protagoras, devlet bilgisinin tanr soylu belirli bir snfa ait deil, tm vatandalarda
bulunmas gerektiini belirterek, demokratik bir politika anlayn dile getirmekte ve yeni dnemin
siyasal, toplumsal anlayn yanstmaktadr. Grld gibi, bugnn demokratik toplum ideali bile
kaynan antik Yunan kltrne kadar dayanmaktadr.
Bylece M 6. yzyla kadar Yunanllar doa ve toplumun ayn gler tarafndan ynetildiine
inanarak, toplumsal ve doa olaylarnn aklamasn mitolojik tanrlarn iradesine balayarak mitolojik
bir ekilde yapyorlard. Tarih M 6. ve 5. yzyl gsterdiinde, sorun evreni hangi glerin ynettii
biiminde deil, olaylarn nasl cerayan ettii eklinde ortaya konulmaya balanm ve mitlerden felsefi
dnceye gei aamasna gelinmitir. Felsefi dnce dneminde, doa, tanrlarn iradesine bal
olmaktan kmasna ramen, doa ve toplum ayr ve farkl dnyalar olarak deil, mitik dnemin eseri
olarak tek bir dnya olarak ele alnmaya ve alglanmaya devam etmitir. Toplum ve doann ayn kural ve
yasalara bal olduu gr geerliliini srdrmtr. Bu srete insan ve doa farkllatrlmas, en
gl biimde kiisel dzeyde Sokrates, siyasal dzeyde de Platon tarafndan yaplmaya balanmtr.
Sonu olarak, mitler inanma, anlamlandrma gibi, gerek insann doa karsndaki etkinlikleri, gerekse
toplumsal kurum ve deerlerin inasnda bir referans alan olarak insanlk tarihi boyunca varln devam
ettirmektedir. Ancak dnce tarihinde bir inan biimi olarak mitlerin egemen ve yaygn olduu dnem,
felsefi, dini ve bilimsel dnce ncesi bir aama olarak kabul edilir.
Mitik dnce neleri konu etmektedir?
Mitik anlamda, insan da dahil, doal ve toplumsal dnya, tanrlarn iradeleriyle aklanabilecek ve
dolaysyla denetlenemez bir yap arz eder. Baka bir ifadeyle, doa ve toplum insanolunun yaratmad
ve yasalarn kendisinin koymad ve asla deitiremeyecei bir dnya olduu iin, insan bunlar ancak,
mitik inanlar araclyla anlamaya alabilir. Doa ve toplumun ileyiine ancak tanrlara yaknl
olan zel meziyet ve yeteneklere sahip olan stn zellikleri olan sanatkar kiiler araclyla vakf
olunabilir. Doa ve toplumun deimez nitelikte olduunu kabul etmek, ayn zamanda insan tabiatnn
deimez niteliklerini hayatn temeli olarak almak demektir. Beden-ruh; eros- logos ayrmnda, beden ve
erosun ne k sz konusudur.
Dnce tarihinde yer alan ve amzda egemen olan doal toplum modeli, insan hayatnn ierdii
etkinlikleri temelde pratik bir nitelik tad ve doal zorunluluklardan kaynakland grne
dayanmaktadr. Toplum anlaylar da, insann doal ihtiyalarnn karlanmas;insan doasndan
kaynaklanan doal istek ve tutkularn tatmin edilmesi; doal koullara uyulmas eklinde
somutlamaktadr. rnein, Sofoklesin, bir ok tragedyasnda olduu gibi, Antigone tragedyasnda
devlet yasalar ile Tanrlarn kurallarnn atmas ve bunun sonucunda bireysel zgrlge inanan
Antigonenin otoriteye ba kaldr ele alnr.
Doa, insan ve toplumun denetlenemeyecei ve deitirilemeyecei gr, bir boyutuyla mitolojik
dnme biimine temel olur. Bu balamda, rnein insann, doann ve toplumun deitirilemeyecei
dncesine kar, Orpheusun, kurucusu olduu sylenen mitik, mistik din anlay, reel dnyann
dnda var olduu dnlen farkl bir aleme vurgu yaparak, deiim arayn temsil eder. Nitekim
etkisini yzyllar boyu devam ettirir. Daha sonraki zamanlarda doal toplum modeline kar kacak olan,
Sokrates sonras felsefe dnce gelenei ve Hristiyanlk, sembolik toplum modelini esas alacaktr. Bu
anlaya gre, insan ve toplum hayatnn doal zorunluluk ve itkilere, pratik etkinlik ve manta

26
indirgenmesi doru bir yaklam iermez. nk, dnya bilginin dnda var olmasna ramen, bilgi
araclyla dardaki dnyann dzeni kurulur.
Bu balamda mitolojik dnce, giri ksmnda da bahsedildii zere, ilk olarak, insann hayatn
iinde deneyimledii olgu ve olaylar silsilesine gndermede bulunan benzetmelere ve analojiye dayanan
bir dnme biimidir. rnein, gnein batmas ile insan hayatnn geicilii arasnda kurulan ilgi
analojiktir. Tmevarmc ve tmdengelimci deildir. Bu dnte doa gleri canl varlklar(tanrlar),
insan-doa, insan-insan ilikileri ve doal-toplumsal olaylar onlarn dnce ve eylemlerinin rn kabul
edilerek, mitlerle aklanmaya allr.
kinci olarak, mitolojik dnce edilgen bir dnme biimidir. Doal ve toplumsal olaylar, insan
iradesinin dnda, denetlenebilir olaylar deildir. Tanrlarn doa ve insanla ilikileri, onlarn sahip
olduu g ve atfedilen mitik zellikler itibariyle iyilik-ktlk ekseninde geliir ve rastlantsaldr. nsana
den bunlar olduu gibi kabul etmektir. Trajedya, komedya rnekleri, tanrlarn doa ve insanlarla ilgili
eylemlerinin insan iin rastlantsallndan ve bilinemezliinden kaynaklanan birer yazg rn olarak
kabul edilir.
nc olarak, insan biimcidir. Tanrlar ve onlarn doa ve toplumla ilikileri, tek tanrl dinlerdeki
gibi insanlara bildirilen, sabit, deimez inan ilkelerine deil, insani alg, arzu, istek ve deneyimlere
dayal, insan kaynakl hayali ve kurgusal yklerden olumaktadr. rnein g ve ycelii temsil eden
tanr (Zeus) bile gkyznde deil, uluda anlamna gelen Olympos dana yerletirilir. nsanlar gibi
yerler, ierler, evlenirler, ocuk sahibi olurlar, glerler, kzarlar, ksaca insan tasavvur ve tahayylne
dayal, eitli canllarn zelliklerine sahip somutlatrlm doast varlklardr.
Bu yzden, drdnc olarak, mitolojik dnce tek bir formata sahip deildir, oul bir yapya
sahiptir. Mitolojik ykler, sadece Antik Yunan ve Romaya ait deildir. in, Hind, Japon, ran, Trk,
Aztek vs. pek ok toplum ve kltrn rndr. Tarihte farkl mitler arasnda yer yer etkileim ve
karlamalar sz konusudur. Ayrca ok sayda kent devletine ayrlm olan Yunanistan'n her blgesi
bile kendi yerli mitini yaratmtr. Efsane oluturma Roma dneminde de devam etmi, Roma, Yunan
mitolojisinden etkilenerek kendi din ve mitolojisini kurmutur. Romallar, Yunan tanrlarn kendi
tanrlaryla bir tutarak isimlerini deitirerek, efsanelerinin kimini benimsemi, kimini atm ve kimini de
yerli efsaneleriyle kartrmtr.

MTOLOJNN LEVLER
Mitlerin ilevleri drt ana noktada toparlanabilir. lk olarak, mitler, evrenin rpertici ve balayc bir
gizeme sahip olduunu -mysterium tremendum et fascinans- insan bilincine yanstmaktadr. Kendisi
araclyla evrende varolan ve gerekleen hereyin olduu gibi kabul edilmesini salamaktadr: Evren
ve iinde barndrd varlklar alemi, birbiriyle balantsz ve anlamsz deildir.
kinci olarak, mitler, insana hayat, olaylar ve insann geleceine ait yorumlayc-izah edici btncl
bir imge gelitirmekte ve sunmaktadr. rnein Shakespearein sanatn ilevine dair yapt aklama,
insan perspektifinden doay olduu gibi gsterecek aynay tutmak eklindeki ifadesi, aslnda bir
bakma mitolojinin ilevini hatrlatmaktadr. Bu mit kaynakl yaklam, modern dnce ve sanat anlay
tarafndan da kabul grmektedir. Mitler, uyanan insan bilincini kendini besleyen kaynaklarn gcne
devaml tekrarlanan olaylarla inandrma ilevi grmektedir.
nc olarak, mitler, oluturduu inanlar ile doa karsnda ve toplumda grece istikrarl ve ahlaki
bir dzeni savunmaktadr. nsan doa yahut corafya ve tarihle koullanm toplumsal grubunun
gereksinimlerine gre biimlendirir. Bu biimlenme doal, biyolojik ortamdan gerek bir kopu haline
gelebilir. rnein baz inanlar, adaklar, kurbanlar, izmeler, kesmeler, dvmeler ve benzeri riteller,
insan bedenini basit, doal halinden daha kapsaml, daha uzun sreli kltrel bir gvdeye ye yapmann
toplumsal yollar ve rnleridir. Bu yolla birey toplumsal olann organ haline gelir. nsann zihni ve
duygular buna denk den bir mitsel inanla sabitlenir. Sonu olarak, her ne kadar kaynaklar doal
olanla bir ekilde balantl olsa da, insan ilikileri toplumsal olarak kurgulanr ve retilir. Bylece
toplumsal hayatn devamll korunmu olur. rnein Hindistanda kast dzeninin oluumu,
reenkarnasyon, Sati riteli ve mitik arka plan birbirini besleyen srekliliklerdir. Sati, eski bir Hindu
adetidir. lm kocasnn cesedinin ylm odunlarla yaklmas esnasnda, dul kalan ei atein iine

27
canl olarak atlayarak kocasnn cesediyle birlikte kendisini de yakmasdr. Toplumsal olarak kabul gren
ve ritel olarak da onaylanan bu davranla, kadn, aileye sadakati, dul bir kadnn ailesi iin ne byk
bir onur kayna olduunu gstermi ve lm sonras kendisinin daha st bir varlk konumuna
ykseltilecei inancna uygun davranm olmaktadr.
Farkl toplum ve uygarlklarn uzun tarih iinde ykselmesi-yklmas, onlar destekleyen mitik
yasalarn dngsel zaman iinde insani yazg bakmndan ikna ediciliinin ilevi olarak
deerlendirilebilir. nk uygarlklar harekete geirici, kurucu ve dntrc olan otorite deil, ortak
inanlardan alnan esindir. Mitsel inanlar, toplumlara aksiyoner ruh fleyen bir simgeler
organizasyonudur. rnein Trk tarihindeki Ergenokondan k efsanesi, kkenci bir var oluun
mitolojik ilham kaynadr.
Bu simge ve sembollerin nemini somut biimde izah etmek her zaman olas deildir. Bir esin
kayna olarak simge ve sembollerden tarihin belli dnemlerinde ihtiya duyulan mesaj retilir, toplumsal
ilikiler yeniden dzenlenir. Bylelikle simgesel kaynaktan yeniden retilen mesaj sayesinde insanlar,
hem yeni bir toplumsal dzen kurmay baarr, hem de inanlan deerlerle uyumlu bir deneyim yaama
imkanna sahip olabilir. zellikle dngsel mitolojik-dini zaman anlay dorultusunda toplumsal k
ve ykseli zamanlar, anlamn mitik anlat ve efsanelerden alr. nk insan deneyimi tekrarlanabilir
eylerdir.
Mitlerin drdnc en canl, nemli ilevi, insann evren ve toplumsal dnya iindeki yeri ve anlamyla
ilgilidir. nsan kendi var olu anlamn, doal ve toplumsal evresinde bulabilmektedir. nsan, mitler
vastasyla srasyla kendisiyle -mikro-kozmos-, rettii kltryle -mezo-kozmos-, ilikili olduu evrenle
makro-kozmos- ve her eyin tesinde yaratc tanrsal g ve irade ile uyum iinde yaamay
renmektedir. rnein insan trnn iki cinsi olan erkek ve kadn arasndaki bitimsiz ne kma yarn
Hint mitolojisinden bir yk ile anlalr klmak mmkndr.
Tanr, yapran hafifliini, ceylann bakn, gne nn kvancn, sisin gzyan ald; rzgarn
kararszln, tavann rkekliini buna ekledi. Onlarn zerine kymetli talarn sertliini, baln tadn,
kaplann yrtcln, atein yakcln, kn souunu, saksaann gevezeliini, kumrunun sevgisini
katt. Btn bunlar kartrd, eritti ve kadn yapt. Yaratt kadn erkee armaan etti.
Tanr kaplumbaann yavaln, boann bakn, frtna bulutlarnn kasvetini, tilkinin
kurnazln, borann dehetini ald; sln yapkanln, kedinin nankrln, hindinin kabarn,
gergedan derisinin sertliini onlara ekledi. Bunlarn zerine aynn kabaln, bukalemunun
psevdiliini, sivrisinein vzltsn katt ve erkei yaratt. Yaratt erkei, adam etsin diye kadna
verdi.

DN, DNLER VE DN DNCE

Din
Din etimolojik olarak, Arapa usul, adet, tutulan yol, ve huy anlamna gelirken, eski Yunancada korku
ile kark sevgi ve sayg anlamna gelmektedir. Rudolf Otto ise, dini korkutucu, byleyici sr olarak
tarif etmekte ve bu tanmn ne kan iki zelliine vurgu yapmaktadr: Esrarengiz ve kutsal nsan ile
Tanry birletirme anlamna gelen religare, evreni ve yaam meydana getiren sebep ya da insanlar bir
araya getiren kutsal sebep anlamna gelmektedir.
Dinin anlalmas, ilk etapta bizleri zorunlu olarak tanmlardan balamaya gtrr. Din tanmlar bir
nceki blmde verildii iin, tanmlar konusuna girmeksizin, genel bir tanm esas alarak din konusu ele
alnabilir. nk, her hangi bir din tarifi, dinin kendisi hakknda tam bir formel tanm ierdii kadar, belli
bir teorik perspektifi de ierdiinden, dinin anlalmas tanmlarla balar.
Geertz, dini konuyu amamza yardmc olacak ekilde tanmlamaktadr: nsanlar zerinde genel bir
varlk nizamnn kavramlaryla formle edilen ve bu kavramlar araclyla geree son derece uygun
motivasyonlar ve retilerle balantl bir ruh halini rttren, kapsaml bir otorite hakimiyeti
salayan semboller sistemidir. Bir dinin inan ilkeleri, toplum hayatnda davran ve eylemlere sinmi

28
olarak bulunduundan insanlar arasnda ortak iletiim ve etkileimi salamak iin din, sembollere
brnm olarak grnr. Bu yzden, toplum hayatnda etkili olan inanlar, geri plannda inanlarn
yatt semboller zerinden okuyabiliriz. rnein, ilk dikkati eken dini sembollerden bazlar unlardr:
slamdaki kelime-i ehadet, ezan, cami; hristiyanlkdaki teslis, vaftiz, ha ve istavroz karma, kilise;
Yahudilikdeki yedi kollu amdan , kipa ve havra gibi.
Geertzin verilen tanm, ortak vurgular ieren Berger ve Bellahn tanmlaryla da rtmektedir .
Din, yce, hrmete ayan ve kutsal olarak kabul edilebilecek bir geerlilik kavram tarafndan yaratlan
sonsuzluk duygusu ve bu duyguyu anlamlandrmay salayan kavramsallatrlm bir kltrel sistemdir.
Bu kavramlar, insanlarn hayatlar boyunca kullandklar sembollerle ina ettikleri realitelerden
retilir. Semboller, objeleri, hareket tarzn, ifadeleri ve sosyal davranlara ikin olan anlamlandrlm
somut olaylar ierir. Sembollere, insan hayatnn btnlnn salanmas, hayatn anlam ve amac
hakkndaki sorulara cevap vermesi, gndelik hayatn snr iinde karlalan byk ac ve vecd
deneyimlerinin yorumlanmas iin ihtiya vardr.
Dinin mahiyeti sz konusu olduunda ise, inan ve pratiklerde eitlilik sz konusu olduu iin, ortak
bir noktada bulumak her zaman kolay gzkmemektedir. Hi phesiz ayn zamanda bir sosyal kurum
zellii tayan din, her topluma uygun bir yorum ve bnyeye sahip olmaktadr. Dinin toplumla olan
mnasebeti de bu yzden sanld kadar kesin veya tek tarafl deildir. Bata tanr anlay olmak zere,
inan ve ibadet ilkeleri, hayata bak alar ve hayata katt yorumlar birbirinden farkllklar arz
etmektedir. rnein, sosyal organizasyon bakmndan gelimi bir toplumda ok tanrl bir din hkm
srerken, gelimemi veya gelimekte olan bir toplumda tek tanr inanc grlebilmektedir.
Yine dinler, ilahi dinler gibi, tek tanrllkla zdeletirilmemelidir. Zira dinlerde birok ilah anlay
ve kavray vardr. Bazlarnda ise hi tanr yoktur. Dier taraftan din, ilahi olsun olmasn toplumsal
etkileri de ok eitlidir. Baz dinler hayatn tamamn kuatc ilkeler sunarken, bu husus baz dinlere
yabanc gelen bir dncedir. Szgelimi, Eski Yunanda tanrlar insann ne yapt ile ok az ilgilidir.
eitli dzeydeki farkllklara ramen, btn inan sistemlerinin kendi iinde tutarl bir hayat anlay ve
disiplini sunduu sylenebilir.
Tek tanrl dinlerde Adem ve Havva istiaresi insann kkenini aklar. Hayatn balangcn yaratlla
balatr. Her dinin ayn inanc paylamas sz konusu deildir. Tarihte ve modern zamanlarda hayatn
balangcn, evrim gibi, yaratma dnda baka trl aklayan dnce ve bilgi sistemleri vardr.
Btn dinler duyular dnyasnn tesinde, Tanr, melek, cennet, cehennem gibi doast varlk ve
zelliklere olan inanc paylamaz. rnein Konfyanizm, yeryzndeki doal uyumu kabul etmekle
birlikte, onun arkasnda yatan hakikatleri aratrmayla ilgilenmemektedir.
Dini inan sistemleri farkl ekilde tasnif edilmektedir. Bu konuda daha sistematik ve geni bilgiye
dinler tarihi ve din sosyolojisi kaynaklarndan ulalabilir. Ayrca her dinin kendisini anlatan kaynak
eserlere mracaat edilerek, her bir dinin ortaya koyduu ilkelere, doru bilgisine ulalabilir.
Bilimsel disiplinlere gre dinler, evrimci, pozitivist, hmanist dinler; animist, naturalist, totemist
dinler; dalist ve monist dinler; Musevilik, Hristiyanlk ve slamiyet ilahi dinler; Hinduizm, Budizm,
Konfyanizm ve Taoizm Uzak Dou dinleri olarak tasnif edilir. Baka bir tasnife gre, milli (Yahudilik)
veya evrensel (slam, Hristiyanlk) dinler eklinde yaplmaktadr.
lahi dinleri merkeze alan tasnife gre ise, tek tanrl-tevhide dayal-, ok tanrl- putperest- veya hak
ve batl dinler olarak tasnif edilir. Bu tasnif her bir ilahi dinin kendi iman esaslarn, kutsal kitaplarn,
peygamberlerin geli srasn merkeze alarak yapt bir blmlemedir. phesiz, bir inan sistemi olarak
her bir din kendi bak asna gre deerli ve anlamldr. Bu manada sadece ateizmi ve
agnostisizmi(bilinemezcilik) dta brakacak olursak, her bir insann var oluuna ve hayatna anlam katan
inan balsna gre doru bir dindir. amz dnya deerleri iinde bir dine inanma ve bu inancn
gereklerini yerine getirme, temel haklar ve zgrlkler iinde en temel deer olarak kabul edilmektedir.
Bu balamda btn dinlere saygl olmak gerekmektedir. nk bu haklar iinde bir dine inanmama
hakk da mevcuttur.

29
Btn eitliliine ramen, dinlerdeki ortak zellikler yle sralanabilir: inan, ibadet, duygu, bilgi ve
etki boyutu.
Din, inan kaynakl bir dizi simge, sembole sahiptir; Mslmanlkta kelime-i ehadet getirmek,
Hristiyanlkta vaftiz olmak gibi. Bir takm temel inanlara, iman esaslarna dayanmayan bir din tasavvur
edilemez. Her din, inan ilkelerinden belli bir sistem kurar ve mensuplarndan bunlara inanmalarn ister.
Ayrca inan boyutu dinlerin temelini oluturur. nanlar olmadan din de olamaz.
Daha nce ifade ettiimiz gibi, saygyla kark bir korku duygusu uyandran bu ilkeler, simge ve
semboller, dini ayin ve ritellerle balantldr. Putperestlikten tek Tanr inancna kadar geni bir
yelpazede, inanlan ve itaat edilen bir varlk her dinde mutlaka vardr. Ancak tanr anlaylar her dinin
ballarnn dini tecrbesine gre olduka farkllamaktadr. rnein, tanr olmadklar halde, insanlar
nezdinde yksek sayg ve itaat derecesine ulam insan yahut tartmal olsa da peygamber figrleri
vardr. Buda ve Konfys bu tip inanlar temsil etmektedir.
Dinin pratik boyutu, ayn inanca mensup olan insanlarn yerine getirdikleri btn dini pratikleri iine
alr. Buna amel boyutu da denir. Tanr inancnda olduu gibi, ibadet, ayin ve trenler de dinlerde ok
eitlilik arz eder. badet ve ayinler dua etmekten balayp, belli zaman ve yerlerde toplu ibadetler yapma,
eitli ark ve ilahiler syleme, dine gre yaplmas serbest ve yasak olan fiiller, yenilmesi helal veya
haram olan gdalar, klk-kyafet tarzlarna kadar gndelik hayatn her boyutunda eitli usul ve ekiller
altnda yaplr. Bunlar gndelik hayatn sradan alkanlk ve eylemlerinden farkl bir hava ierisinde
gerekleir. rnein Tanr iin yaklan bir mum, aydnlanmak amacyla yaklan mumdan farkl bir anlam
tar. Bu anlamda dinlerde belli zamanlarda, ibadet, ayin ve trenler iin dzenlenmi zel mekanlar
vardr. Havra, kilise, cami gibi ibadethaneler, dinlere gre zel anlamlar olan merkezi yaplardr.
Buralarda yaplan ayin ve ibadetlere profesyonel din adamlar rehberlik eder. nsan ilikilerinin
dzenlenmesi iin deer retir. Dinin ibadet boyutu, onun sosyolojik boyutunu da iermektedir. Her din
ballar arasnda toplumsal ilikiler kurmak ve bu ilikileri srekli tutacak yaplanmalara gitmek
durumundadr. Bylece bireyleri birbirine balayarak, onlarn toplumsallamasna nemli katklar salar.
nk insan yaratl gerei, toplum halinde yaayan bir varlktr.
Dinin tecrbe-duygu boyutu, dindar bir insann dinin tecrbi esaslarn, hayatnn her hangi bir
dneminde veya devaml olarak yaad ve kendi dnyasnda bu tecrbeye katld dnlr. Bu
katlmn derecesi ve ekli bireysel ve dinsel farkllklara gre deiebilir. Dinin bu boyutu, ounlukla
mit, korku, huu, vecd hali, mutluluk ve huzur bulma eklinde tezahrlere sahiptir.
Dinin bilgi boyutuyla, btn dinler inananlarndan asgari dzeyde de olsa bilmelerini istedii inan
ilkesi ve kutsal metinlerin olduu dnlr.
Dini etki boyutu, dier btn boyutlarn kapsayan bir nitelie sahiptir. Bir dinin dnyevi sonularn
gsterir. nsanlarn neleri yapmalar, yapmamalar gerekir? Nelerden kanmalar gerekmektedir? nsanlar
dnyevi durumlar karsnda tavr alrken hangi zihniyete, bak asna sahip olmaldr?
Dinlerin genel ve zel hususiyetleri hakknda daha geni bilgi iin
Gustav Menschingin Dini Sosyoloji (2004) adl kitabn okuyabilirsiniz.
Dinin Anlam ve nemi
Dinin anlam ve neminin bilinmesi, her eyden, nce din fenomeninin genel zelliklerinin tannmasn
gerektirir. Dinin anlalmas hususunda ana sorun, dinlerin anlalmasn salayacak tanmlarn eitlilii
ve dinin toplumsal artlarla ilikisi hakkndaki varsaymlardr. Din ve toplum ilikisinde, bak asna
gre, bazen dini, bazen de toplumsal ve insani zellikler ne karlmaktadr. Bunun sebebi, toplumsal
yap organizasyonlarnda olduu kadar, dinlerin reti ve pratiklerinde ne kan farkllk ve ok
boyutluluktur. Din ve toplum konusu ele alnrken doal olarak ok boyutlu bir bak asna sahip olmak
gereklidir. Bu balamda, dinin anlam ve neminin dile getirilebilmesi iin kanlmaz olarak toplum
yaplar hakknda ve zellikle insan tabiat hakknda ne srlen baz varsaymlarn bilinmesi gereklidir.
Bu konuda bilinen ilk varsaym, insann inanan bir varlk, yani homo-religious olmasdr. Bunun tam
kart varsaym ise, dinlerin ortaya kn insanln srmesi, yanlsamas ya da halkn afyonu
olarak gren varsaymdr.

30
Doast inanlardan balayarak, mitlerden dine, ok tanrl dinlerden tek bir Tanrya imana kadar
farkl tezahrlere sahip olan inan alan, adeta grnen ile grnmeyen, fizik dnya ve metafizik dnya
arasnda balanty kuran bir kprdr. man, kendi bedeninin snrllyla yetinmeyen insann iki
dnyann bilgisini ve seyrini bir inan etrafnda birletirerek, iki dnyay kendisi iin anlalabilir klan
bir yoldur. Hristiyan inancnda, Papa Pontifexin ismi, bu sebeple kprc anlamna gelmektedir. nsan
bu zelliiyle dier varlklardan ayrlmaktadr. Din, sadece insanlar iin vardr.
nsanln yeryzndeki ilk edimleri ile balayan ve farkl eylere inanma biimine tezahr eden
inanma eylemi, tarihin seyri iinde farkl din ve inanlar eklinde devam ede gelmitir. Tarihsel birikim
gz nne alndnda, ilk alardan zamanmza kadar insan eylemlerinin gsterdii tezahrler arasnda,
en yaygn ve etkili olan din olay, insanlk var olduka devam edecee benzemektedir. nk insanlar,
bilimsel anlamda ispat edilemeyen veya gerekten yanllanamayan var olusal meseleleri, dini inanlar
kaynak gstererek varlk dnyas iinde kendine anlaml bir yer bulmaya almaktadr. Yine insanlk
tarihinde mitolojiden dine, ok tanrl dinlerden tek tanrl dinlere, hak veya batl olarak tanmlanmas
farketmeksizin, birok dine inanma, Tanrya ibadet etme eylemi mevcuttur. Bu dinler araclyla kltr
ve medeniyetler ina edilmitir. Ancak zaman iinde, insann bir dine olan ballnn azalmas ve
artmas sz konusu olmakla birlikte, insann inanma ihtiyac ve bu ihtiyaca cevap veren bir din veya inan
sistemi ihtiyac btn zamanlarda aka grlmektedir.
nsanlar yeryznde bir bitki yahut hayvan gibi, doum ve lm arasnda skp kalmaktan kurtularak
sonsuzluk arzusu iindedir. Doann kr kuvvetleri ve hayatn insanlara sunduu eitsiz artlara kar, hak
ve adalet vadeden bir dzen istemektedir. Byle bir dzeni de dinden baka bir yerde bulmak mmkn
olmamaktadr.
Yeryznde yaygn olan ve ballar bulunan birok din ve inan sistemleri vardr; bu din ve inan
sistemlerinin ortaya koyduu esaslarn evren hakknda sunduu inanlar bir birine kart olabilir. Bunlarn
ayn anda doru olmas kabul edilebilir olmamakla birlikte, dnyadaki her insan modern niversitelerde
renim grse, hatta bunlara devaml din kartl retilse dahi, insanlarn dinden vaz geebileceini
sylemek kolay deildir. Tarihte birok insan ve insan gruplarnn bilgisiz yaadklar grlmtr, ama
hi birinin dinsiz yaad grlmemitir. Bir inan sistemi olarak dinin, tarihin btn dnemlerinde insan
ve onun oluturduu toplum hayat iin zorunlu bir ihtiya olduunu sylemek her halde yanl deildir.
Modern dnyada ideolojik grlerin gittike zayflamas ve insanlarn yeni dini araylar iine girmesi
bouna deildir.
Geleneksel toplumlarda din genellikle toplum yapsnn merkezinde yer alr. Dinsel simge ve ayinler,
toplumun maddi ve manevi kltr ile -mzik, resim, hat, oymaclk, sema, menkbe/yk anlatm ve
edebiyat- i ie gelimitir. Bilim ve teknolojinin gelimesiyle birlikte, dine ve inanca karlk bilimin
rehberliini, akln ncln ne karan modern, sekler toplumlarda, bynn, mitolojinin veya dinin,
ksaca doast inan ve uygulamalarn gittike ortadan kalkt/kalkaca varsaylyordu. Ancak doal
ve toplumsal arlardan kaynaklanan gvensiz ve zor durumlarda, bir insani sorun ve tehlike annda
Tanrya snma ve yardm talep etme yannda, byye benzeyen bo, batl inanlar bile hala
yaygnln srdrmektedir. zellikle tehlikeli ilerde alanlar ya da ans faktrnn baarl olmada
nemli olduu meslek ve i alanlarnda faaliyet gsteren kiiler, madenciler, balklar ya da sporcular
gibi, normal artlarda bo inan kabul edilen itikat ve uygulamalara bavurabilmektedir. rnein,
animistik biimde, bir tenis oyuncusu byk ve nemli malar ncesinde, uur getirir inancyla, hep ayn
yz parmana takmakta srar edebilmektedir. By, astroloji, uur, uursuzluk veya okltizmden
miras kalan inanlar, insan hayatnda etkili olabilmektedir. Benzer ekilde totemizmi andran eitli bitki
ve hayvan motiflerinden oluan simge ve semboller, ticari firmalarda ve grup kimlii ve aidiyetini
pekitirecei inanc ile spor kulplerinde amblem olarak kullanlmaktadr.
Modern insann dinler karsnda almas gereken tutum ve tavr u iki tarihi rnek ok gzel
anlatmaktadr.
ngiliz filozofu Bertrand Russell bir tarihte cezaevine gnderilir. Hatralarnda anlattna gre,
bagardiyan Russelln kimlik bilgilerini tespit etmek iin, hangi dindensiniz? diye sorar. Filozof

31
Russell, ben agnostikim deyince, agnostisizmin ne anlama geldiini bilmeyen gardiyan u karl
verir: pekala, nasl olsa btn dinler ayn kapya kar.
On yedinci yzyl sonlarnda, kendisine Hristiyanlk teklif eden Fransz misyonerlerine o zamanki
Siyam Kralnn u cevab verdii rivayet edilir. Tanr, btn dnyada tek bir dinin hakim olmasn
isteseydi, bunu kolayca yapabilirdi. Ama O, birbirinden farkl pek ok dinlere msamaha gsterdiine
gre, anlalyor ki, her biri kendi yolunda ibadet eden ok sayda kullarnn varlndan gayet
memnundur.
Din ve toplum konusunu ayrntl renmek iin Phil Zuckermann
Din Sosyolojisine Giri (2006) kitabn okuyabilirsiniz.
Tarihte dinsiz bir toplumun olmamas neyi ifade eder?
Dinin levleri
Sosyolojik, psikolojik ve antropolojik adan baklnca, din, toplumda olduka ok ilevlere sahiptir. Her
eyden once, din, yaanlan hayat ve fizik dnyay aklamaya hizmet eder. Bu konuda salt aklama
yeterli deildir; aklamann ayn zaman da anlaml ve tatmin edici olmas gereklidir. Dinlerin makul ve
anlaml cevaplar verdii muhtemel sorular unlardr: Evren nasl ve niin yaratld? Dnya ve gne nasl
ve niin yaratld? Bitkiler ve hayvanlar nasl ve niin meydana geldi? lk insan nasl ve niin yaratld?
Yeryznde hayat nasl balad? Bu tip sorulara -bilimsel anlamda doru veya yanl kabul edilsin
edilmesin, en anlaml cevaplar dinlerde bulunabilmektedir. Bu konudaki sorulara, farkllklar olsa da,
ncelik srasna gre bata Kitab- Mukaddesin Tekvin Babnda (1-4) olmak zere ve ncil ve Kuran-
Kerimde baz temel bilgiler verilmektedir.
Gkleri ve yeri yoktan var eden Odur. Allah bir eyi yaratmak isteyince, ona sadece ol!der, o da
hemen oluverir. Bakara/117
O Allahdr ki, yeryznde ne varsa hepsini sizin iin yaratt. Sonra emir ve iradesini gklere yneltti
ve onlar i ie yedi tabakadan oluan, yedi kat gk eklinde mkemmel bir lyle dzenledi. Hi
kukusuz O, her eyi en iyi bilendir. Bakara/29
Din hayatta karlalan ve insan zihninde nemli yer igal eden lmcl sorularn cevabn verir.
Onlarla baa kma ve stesinden gelmeye yardm eder. Hemen herkesin cevap arad, stesinden
gelmek istedii sorular vardr: Ben kimim?, ben niin buradaym?, benim yaamaktaki amacm
nedir?, ldmz zaman ne olacak?
Din, kendisiyle birlikte oluan kltrn olduu kadar, hayatn zerinde ina edilecei temel deer ve
esaslar ortaya koyar.
Oysa siz l idiniz de, size hayat verdi. l bir topraktan u canl bedeninizi yaratt. Sonra sizi
ldrecek, sonra yeniden diriltecek ve sonunda yaptklarnzn hesabn vermek zere, Ona
dndrleceksiniz. Bakara/28.
Din, ayn zamanda, hayatn belirsizliklerini en aza indirme ve kontrol etmeyi temin eder. Belirsizlik
kavram, dinin cevap vermeye alt hayatn byk problemleri dncesiyle balantldr. Din byle
devasa problemlere cevap retme teebbsyle, insanlarn bilme ihtiyacn karlar. Bylece insanlarn
hayat hakknda yaad belirsizliklere kar baz areler nerir. Bununla birlikte, unutulmamas gereken
nokta, dinin nerdii cevaplar iinde en nemli kavram, imandr. Bu iman sayesinde insanlar, fiziksel
alemde somut bir delilin olup olmadna bakmakszn baz eylere inanr. nk din bir bilgi sistemi
deildir. alar boyunca, bir dine inanmann insanla salad olumlu katk veya olumsuzluklar
tartlrken, bu husus gz nnden karlmaktadr. Ancak din ile dnya arasndaki ban sarsld, olan
biteni anlamlandrmada kriz dnemleri olmutur.

32
rnein on drdnc yzyl talyan air ve filozofu Dante, erdemler ve din hakknda eletirel yazlar
yazarken, on dokuzuncu yzyl Alman filozofu Nietzsche, sadece imana dayal dogmatik bir ahlaki kodu
kabul etmenin yalnzca mantk dlk deil, ayn zamanda insan potansiyelini snrlamak olduunu
sylemektedir.
Buna karlk Fransz sosyolog Emile Durkheim ise, bunlara ilave olarak, dinin hayata kar esiz bir
cevap sunduunu ve bu cevabn toplumda ortak olarak paylalan inanlar yoluyla sosyal birlik ve
dayanmay saladn syledi. Bylece, bir bakma, din bir inan sistemi olarak toplumsal birlik ve
btnlemeye hizmet etmektedir. Bir sosyal grubun yetenei paylalan ortak inanlarla etkileim
baarsna bal olmakta ve sosyal kontrol salanmas da bu inanlar sayesinde gereklemektedir.
Din, gruplar halinde yaayan insanlarn grup iinde paylalan ortak inanlar dolaysyla kendi
kimliklerini tanmlamasn salar ve ortak bir dnya grnn grup tarafndan paylalma ortamn
hazrlar.
Yukarda saylan ilevlere ilave olarak, din bir kimlik ina ederek, insanlar potansiyel olarak biz ve
teki olarak tanmlar. Avrupada Katolik ve Protestan Hristiyanlar arasnda yzlerce yl devam eden din
savalar, slam dnyasndaki siyasi ve ii-Snni mezhepler arasndaki atma ve savalar kimlik
tanmlamalarnn eseridir. Dinlerin sava ve atmaya alet edilmesi, dinlerin evrenselci yorumlarnn
zayflad veya d dnyay anlamlandrma ilevini kaybetmeye balad zamanlarda ortaya
kmaktadr. Toplumsal gelime ve deimeye bal olarak, deien dnyaya deimeyen tepkiler
vermek, din ve deiim sorununun ehemmiyetini de ortaya koymaktadr. Bu tip olumsuz ilevlerine
ramen, dinin evrensellik vurgusu sayesinde atmalar yattrc ve yeryz barna olan katksn
unutmamak gereklidir: Btn insanlar, Adem ve Havvann ocuklardr. Dinlerin en evrensel
mesajlarndan biri budur. Ve Dinde zorlama yoktur.
Bu konuda daha ileri okuma iin Georges Cormun Yirminci
Yzylda Din Sorunu (2010) isimli kitab okuyabilirsiniz.
Dinin en nemli ilevi nedir?
Son olarak, Amerikan antropolog Clifford J. Geertze gre, din, bir anlam dnyas sunar. Geertz, dinin
insann hayatn nasl srdreceine, yaayacana dair bir model sunduunu syler. Bu adan din
bireylere gndelik hayat nasl srdrmesi gerektiini gsterir. Peygamberlerin ve din ulularnn sz, fiil
ve eylemlerini rnek almak suretiyle, insanlara model hayat tarzlar nerir. Hristiyanlkta gelenek,
slamda hadis-i erif, kutsal kitaplardan sonra ikinci kaynak kabul edilir.
yi bir hayat yaamak iin sunulan model davranlar hakknda Yahudilikteki on emir, bu anlamda
nemli bir rnek olarak zikredilebilir:
Karmda baka ilahlarn olmayacaktr! Kendin iin oyma put, yukarda gkte olann, yahut
aada yerde olann, yahut yerin altnda sularda olann hi suretini yapmayacaksn! Onlara
eilmeyeceksin ve onlara ibadet etmeyeceksin!Allahn rabbin ismini bo yere aza almayacaksn! Sebt
gn takdis etmek iin onu hatrnda tut! Babana ve anana hrmet et! Katletmeyeceksin! Zina
etmeyeceksin! almayacaksn! Komuna kar yalan ehadet etmeyeceksin! Komunun evine tamah
etmeyeceksin! Tekvin,XVII/5-8, k,XIX/5-6,Tesniye,V/12-15, Tesniye,V/16,Tesniye,V/21.
Her eyin tesinde antropolojik bak asyla din, pek ok zelliiyle ne kar. Gerekte din
toplumda pek ok amacn gerekletirilmesine hizmet eder. Dinler, bir toplum ina ederken, bir araya
gelen insanlarn ihtiya hissettikleri sorunlara da, toplumun bir birine kenetlenerek yaamalar ve
toplumsal hayat srdrmeleri iin kurallar ve eitli zmler nerir. Dinler kltrlere katkda bulunur ve
ekillendirir. Bu yzden bir kltr iinde dinin yeri o kadar merkezidir ki, bir kltr aratrmak, onun
geri plannda arka var olan -ister mitik olsun, ister dini olsun- inan, bilgi ve dncenin aratrlmas
demektir.

33
Dinler hakknda daha fazla bilgi alabilmek iin Kuran- Kerimi ve
(Tevrat ve ncil) Kitab- Mukaddesi okuyabilirsiniz.
Dinler ve Dini Dnce
De ki, O Allahtr ve tektir.Allah, herkesin kendine muhta oluu, ama kendisinin hi kimseye muhta
olmad eksiksiz bir sameddir. O, dourmad, dourulmad. Onun hibir dengi ve benzeri de
yoktur.Kuran- Kerim, hlas/1-4.
ster gece ister gndz olsun, Rabbiniz sizi hi yzst brakmad. O sizi hor grmez. Sonraki
hayatnzda imdi yaadnz hayattan daha zengin dller sizleri beklemektedir.
Rabbinizin size verdiklerinden honutluk duyacaksnz. O sizi yetim bulup korumasna almad m?
Hata yaptnz grp de size doru yolu gstermedi mi?Yoksul iken sizi zengin yapmad m?yleyse
yetimlere kt davranmayn, dilenenleri azarlamayn.yleyse rabbinizin iyiliini herkese
bildirin.Kuran- Kerim, Duha/4-11
Kutsal bir kitap olan Kuran Kerimden alntlanan ayetler, dinin binlerce yldan beri insan hayatna
neden bu denli nfuz etmi olduuna k tutmaktadr. Bu kitap, Tanrnn her birimizi gzetip
kolladn, bu dnyada insanlarn her trl ihtiyacnn karlandn ifade ediyor. Ona inanan, ibadet
eden ve bu dnyada iyilik edenlere, te dnyada da bu dnyadakilerden daha iyi nimetlerle dolu bir
hayatn bizleri beklediini mjdelemektedir.
Yeryzndeki btn dinlerin ayn inanlara sahip olduu ve yukardaki inanlara katld
sylenemez. Ancak din farkl biimler alsa da, bilinen btn toplumlarda bir din vardr. Tarihin szn
ettii, ancak arkeolojik kalntlar yoluyla varlklarn bildiimiz ilk toplumlar, dinsel simge ve trenlerle
ilgili olduka ok iz ve iaretler brakmtr. Bu da bize gstermektedir ki, din, tarih boyunca insan
deneyiminin merkezinde yer alm, yaadmz evreyi alglama biimini ve bu evreye verdiimiz
tepkileri etkilemi ve hala da etkilemektedir. Kuranda bildirilen ayetlerde din, peygamberin ahsnda,
insana hayatta karlat zorluklara kar bir teselli ve destek veren bir kaynak olarak sunuluyor. Bu
zellikleri yannda, insann varlk algs deitii ve toplumsal dzen anlay bozulduu zaman din,
teden beri iddetli atma ve toplumlararas savalarn kayna da olagelmitir. Oysa Kurndaki gibi,
bir baka kutsal kitap olan ncilde de verilen tlere baklacak olursa, din insanla gndelik hayat ve
toplumsal hayat salkl olarak srdrecek tler vererek, insan ve toplumlara sava ve atmalar
nleme adna nice ince mesajlar vermektedir: slam, kelime olarak bar anlamna gelmektedir. ncildeki
tler de, bir bakma Kuran- Kerimden farkl deildir.
Ne mutlu yasl olanlara; nk onlar teselli edilecekler
Ne mutlu halim olanlara; nk onlar yeri miras alacaklar
Ne mutlu merhametli olanlara; nk onlara merhamet edilecek
Ne mutlu yrei temiz olanlara; nk onlar Allah grecekler.Matta/5.
Dileyin size verilecektir; arayn, bulacaksnz; kapy aln, size alacaktr. nk her dileyen alr,
arayan bulur ve kap alana alr
Dar kapdan girin, zira helaka gtren kap geni ve yol enlidir.nk hayata gtren kap dar ve
yol skktr ve onu bulanlar azdr.Matta/7; Luka/11.
Sizi sevdiim gibi, birbirinizi sevin.Bir adamn dostlar uruna cann vermesinden daha byk sevgi
kimsede yoktur.Yuhanna/15
Misafirperver olmaya dikkat edin, size eza edenlere hayr dua edin.
Mmknse, btn insanlarla elinizden geldii kadar selamette olun. Romallar/12
ncilden (Yeni Ahit) alntlanan bu szler de, bir nceki ayetlerde olduu gibi, Tanrnn iyiliini ve
evrenselliini anlatyor. Kurandaki ayetlerin iaret ettii inanlarla, ncilde ifade edilen insani

34
hakikatlerde dile getirilen duygu ve dnceler pek ok noktada ortaktr. slam, Yahudilik ve
Hristiyanln kkenleri ve kayna ayndr. Her dinin de ortak olarak tand pek ok inan, ibadet,
ahlak ve hukuk ilkesi vardr.
Dinler, insanln mutlu olabilmesi iin doal ve toplumsal dnya kaynakl sorunlar amak iin,
insanlar sevgiye, kardelie, yardmlamaya, dayanmaya ve fedakrla armaktadr.
insanlarn en hayrls insanlara en fazla yardmc olandr.
Dinler, insanlar dinsel hedefler uruna, gerekirse kendi hayatlarn feda etme noktasna nasl
getirebiliyor? Dinin insan topluluklar zerinde bu denli etkili olmasnn sebebi nedir? Din topluluklar
hangi artlarda birletirir ve hangi artlarda ayrtrr? Bu sorulara cevap bulabilmek iin, dinin gerekte
ne olduu sorusunun sorulmas ve eitli inanma eylemlerine bakarak karlatrmalarn yaplmas
gerekmektedir. Ayrca son yzylda egemen olan dnya grlerinin dine bak, farkl dinlerin yaplanma
ve rgtlenme trleri incelenmeden bu sorulara cevap vermek kolay deildir. Nihai anlamda, dinin
modern dnyadaki etkisi zerinde durmak, yeni dini sosyal hareketleri deerlendirmek gerekmektedir.
nk din, tarihin en eski ve kkl yapsdr.

MODERN TOPLUM VE DN
nsanln din karsnda ilgi ve alakasnn en aza indii veya yle dnld zaman dilimi, bir istisna
olarak son yzyllar olmutur. nk 19. yzyl Avrupa dncesi modernlik anlayyla birlikte,
Hristiyanln veya genel olarak btn dinlerin karsna adeta, bilim ad verilen yeni bir Ad hoc
(ideolojik, geici ve moda vari) din koydu. Bu dinin klasik dinlerden yegane fark Tanry, yani
tabiatst bir varl o dnemdeki egemen maddeci- evrimci bilim anlay gerei kabul etmeyii idi.
Bunun nedeni, Avrupada Hristiyanln insanl kurtaracana olan inancn, bilimin insanl
kurtaraca inancyla yer deitirmesidir. nsanlk tarihini aklama iddiasna sahip tarih felsefeleri ve
varln mahiyetini kesin olarak bilme iddiasna sahip olan bilimci ve pozitivist anlaya gre, modern
dnyada din, doruluk ve geerliliini kaybetmi bir kurum ve deer alandr. Geen yzyllarda
insanln bir dine inanmas, bilgisine ulamad eylere bir sr ve gizem atfetmesinden
kaynaklanmaktadr. Modern toplumun esas zellii, doast varlk ve ilkelere dayanan mistik, metafizik
ve bysel zellikler ihtiva eden klasik dinlerin etkisinden kurtularak rasyonel-bilimsel dnceyi
hayata, topluma hakim klmasdr. Modern toplumun gerektirdii ahlak, hukuk ve deer anlay da, doal
olarak, dini inanlara deil, pozitif bilimsel verilere dayanmaldr.
Modern zamanlarda dinlerin yerine gemeye uraan bilim, eitli ideoloji ve dnya grleri ortaya
km olsa da, bunlarn dinin ilevlerini stlenebilecek zelliklere sahip olduklarn ve dinin yerini
alabileceklerini sylemek pek mmkn gzkmemektedir. nk, Tanr, lmszlk ve zgr irade
dncesini inan sistemleri dnda tatmin etmek kolay olmadndan, inan sistemlerinin doruluunu
ya da yanlln bilimle ispat etmek de, rtmek de imkanszdr. rnein, sosyal hayat ile ilgili olarak,
aile kurumu sz konusu olunca insanlk, biyolojik tekaml nazariyesine ve nikahsz hayata deil, daha
ok Adem ve Havva istiaresine itibar etmektedir. Keza toplumsal eitlik ve rk ayrm veya ekonomik
eitsizlikler konusunda yaanan karmaklk, insanlar btn insanlar Adem ve Havvann ocuklardr
fikrini, eitli siyasal, sosyal ve iktisadi doktrinlere oranla daha ok inandrc bulmaktadr. te dnya
inanc bu yzden insanln hayal ve beklentileri dorultusunda en nemli inan ilkelerinden biri olmaya
devam etmektedir.
Aradan geen yaklak iki yzyllk insanlk deneyimi, dine kar yrtlen bilimsel, ideolojik,
siyasal, sosyal ve kltrel politikalara ramen, insan ne din d bir dnya kurabilmi, ne de mitik,
metafizik soru ve endielerinden uzak kalabilmitir. Ayrca yaln olarak rasyonel bilimsel bilgi insanla
btnyle refah, bar ve zgrlk de getirebilmi deildir. Oluturduu ahlak, hukuk, devlet, toplum ve
aile gibi kurum ve deerler, meruiyet araylarn bitirebilmi deildir. Sonu itibariyle, dinin sosyal
kurumlarn en kkl ve niversel olan olduu anlalmtr. Ve de din gibi eitli metafizik inan, reti
ve yklerde cevab aranan sorularn, zm aranan sorunlar ve tatmini istenen ihtiyalarn belli bir
zamana bal deil, btn zaman ve mekanlara ait, yani evrensel olduu anlalmtr. Bu konuda ortaya
kan en nemli sonu ise, insanlk yukarda saylan insani ihtiyalar deil, ancak onlarn karlanma
biimini deitirebilmektedir. Komnizm, faizm ve kapitalizm gibi son yzyllarda hayatmza egemen

35
olan siyasi ideoloji ve rasyonel toplum kurgular, metafizik referanslar ve gndermeleri reddettii iin Ad
hoc seviyesinde ksmi geerlilii olan dnya grleri olmutur.
Sosyolojik dille ifade edecek olursak, sadece akl ve fizik dnyay baz alan sekler-laik bilimsel
grlerin artk kendi bana geerlilii sorgulanr olmutur. nk insann inan alan, rasyonel bilgi
birikimini deil, duygu ve gnl dnyasnn ilenmiliini gerektirmektedir ve insann inanma eylemi yok
olmayacak bir zelliktir. nk dinlerde otoritenin kayna, zellikle tek tanrl dinlerde, vahiy yoluyla
kendi varl ve mesajlarn bildiren Tanrdr, yani yce bir varlktr. Sekler dnya grlerinde ise,
insan akl ve insann fizik dnyadaki deneyimleridir. Mitik ve teolojik sistemlerle, bilimsel ve ideolojik
siyasal sistemlerin- marksizm ve faizm gibi- fark bu noktada dmlenmektedir.
Yukarda bahse konu olan kartlklar nedeniyle modern dnyada en ok kar karya getirilen din ve
bilim konusunda tartmalar, genellikle bak as ve metodolojik sorunlardan olumaktadr. Kutsal
varlk ve ilkelere referans olan dinler ve inanlar yannda, insanlarn yaanlan dnyada hakikate
yaklamak iin gelitirdii en niversel etkinlik, bilimsel bilgi etkinliidir. Fakat bilim ne dinler gibi
irrasyonel konularla urar, ne de bilim adamlar peygamberlik iddia edebilir. Bilim, doruluu veya
yanll aratrlabilen hipotezlerle urar. Aksine ispat veya reddi mmkn olmayan inanlarla
uramaz. Bilim adamlar arasnda dinsiz olanlarn da, dindar olanlarn da bulunmas, bilimin insanlara
bir inan sistemi sunacak zellikte olmadnn gstergesidir. Bir bilim adamnn Tanrya inanmas veya
inanmamas, bilimin n art olamaz. Yine bir bilim adamnn dindarl Tanrnn varln ispat etmedii
gibi, inanmamas da Tanrnn yokluunun delili deildir. nk din bir bilgi sistemi deil, bir inan
sitemidir.
Ayrca modern a ncesi olduu gibi, bir dinin honutsuzluk yaratmas, dinlerin yadsnmas ve
ortadan kalkmas iin yeterli bir sebep deildir. Bir din veya inan sistemi, ancak baka bir din ve inan
sistemi ile yer deitirebilir. nk insanlar evren veya dnya zerinde anlaml bir yer igal ettiklerine
inandklar zaman mutlu ve mutmain olmaktadr. Tanr, ebedi hayat ve insann btn yaratlmlara stn
olmas gibi inanlar, ispat veya rtlmesi mmkn olmayan inanlardr. nsanlar dnyann deiken
yaps, artlar ve deer anlay karsnda deimeyen, sabit esaslar aramaktadr. Bu yzden dinde
biyolojik evrime ait bilgiler deil, Adem ve Havva istiaresi vardr. Bu istiare, insann organizmasnn
nasl meydana geldiini deil, daha ok insann dnyadaki yerini ve nemini bildirir. Biyolojik evrim
kuramna, savalara, ekonomik dengesizlie, yoksullua, rk ayrmna ve krtaja en byk tepki ve
direncin dinlerden gelmesi bouna deildir. Saylan bu bir ka zellik bile dinin toplumsal ilikilerle ne
kadar ilgili olduunu gsteren rneklerdir.
Din ile ilgili geni bilgi ve deerlendirmeler iin Thomas Luckmannn
GrnmeyenDin; Modern Toplumda Din Problemi (2003) kitabn okuyabilirsiniz.
Din ile bilimi birbirinden ayran temel farkllk nedir?
Toplum ve Toplumsallk
nsan, kendi bana yaayan bir varlk deildir ve o ancak doal ve toplumsal evresiyle var olabilir.
Aristonun diliyle, insan politikon zoondur; yani siyasal-sosyal bir varlktr. Ona gre, yalnz yaayan
ya Tanrdr, ya da hayvandr. Baka bir ifadeyle, bir bebein insan haline gelmesi, kiilik ve kimliinin
olumas, topluma, retilmi kltrel deerleri benimsemesi yaln bir sre deildir. nsan doal ve
toplumsal bir evre iinde doar, byr, geliir ve topluma katlr; onun bir yesi olur ve kendini
gerekler.
Biyolojik varl yannda doal evre artlaryla etkileim iinde insan ina eden dil, din, kltr,
iktisadi yap, ynetim biimi, kyafet tarz, beslenme kltr vs gibi pek ok insani zellik, ounlukla
toplumsal evre iinde renilir ve ekillenir. Baka bir ifade ile, insan yaad evrenin evladdr.
Toplumsal evre bata, insann inan, tutum ve davranlarnn ekillenmesinde nemli roller yerine
getirir. nsan ilikilerini dzenleyen yap, kurum ve deerler toplumsal olarak renilir, benimsenir.

36
nanlar, bilgi, felsefi ve estetik dnceler, hukuki ve ahlaki tutum ve tavrlar toplumsal evre iinde
ortaklaa paylalan elerdir. Toplumsal kurumlar, siyaset, hukuk, ekonomi, ahlak, din ve estetik gibi
her kurum ve deer alan toplumsal evrenin rengini tar. Yeryznde kltr ve medeniyetler arasnda
grlen farkllklar, deiik sosyal evrelerin etkileridir.
Bu balamda her insan bir doal, toplumsal evrede doar ve bylelikle farkl rk, dil, kltr ve
inanca sahip olur. Toplumsal evrenin farkl olmas sebebiyle, dnya zerinde yaayan insanlarn
davran, tutum, dnce, duygu ve deerleri neredeyse snrsz eitlilie sahiptir. Bireysel farkllklar
bir yana, yeryznde yzlerce farkl dil konuulur, yzlerce farkl dine inanlr, farkl deer yarglar
paylalr. Hayata ve dnyaya bak as, kutsal gn ve zamanlar, mekanlar, alg ve kabuller, ksacas
insanlarn dnya grleri doal ve toplumsal evre artlar yznden farkllamaktadr. Baz toplumsal
ve kltr evresinde, rnein erkekler birden ok kadnla evlenir, bazlarnda ise kadnlar birden ok
erkekle evlenir ya da tek elilik esastr. Baz kltrlerde domuz eti yemek yasaktr, bazlarnda ise domuz
etinin ok zel bir besin deeri vardr. nsan davrannn hemen her yn; aile, i, evlilik, arkadalk,
komuluk, al-veri, iletiim, kltre ve sosyal evreye gre deiir.
Toplumsal farkllk ve eitlilie ramen, insanlarda ortak olan pek ok zellik de vardr. Btn
insanlar ayn trn yeleridir. Benzer fiziksel zelliklere, gereksinimlere ve yeteneklere sahiptir. Farkl
dilleri konumasna karn, herkes bir ya da birka dili konuur ve bunlar olduka benzer biimlerde
kullanr. Farkl cinsel alkanlklara sahip olmakla birlikte, her insann bir aile anlay ve yaps vardr.
Btn toplumlarda yakn akraba ve ocuklarla cinsel iliki yasaktr. Adam ldrmek, hrszlk yapmak,
yalan sylemek vs doru bir davran deildir. Bu nedenle, insanlar arasndaki farkllklar, ounlukla
doutan ve genetik yapdan, yahut sosyal ve kltrel evreden kaynaklanabilir. Baka bir ifade ile,
insanlarn sosyal evre iinde rendikleri, kimliklerini ina etmek iin kendilerine mal ettikleri inan,
tutum ve davranlar, genel olarak bireyin sosyalleme sreci olarak tanmlanr.
nsan ve evresi arasndaki ilikileri eitli sosyal bilim dallar kendine gre alr ve inceler. Sosyoloji
ve antropoloji, toplumsal evre etmeni ierisinde insann topluma uyumuna yardmc olan ve belirli ortak
tutum ve davranlar kazandrmada birincil ve ikincil iliki andan bahseder.
Toplumlar kendiliklerinden var olmadklar gibi, toplumu oluturan insan kmeleri de farkllklarna
ve yaamlarna bir anlam vererek beraber yaarlar. Kendisi ve dierlerini, bildikle yabancy ayrt eden,
ksaca insann kendine ait olarak grd sosyal evrenin snrlarn izen toplumsallk, yukarda ifade
edildii gibi, iki tr toplumsallk biiminde tezahr eder.
Birincil iliki a veya birinci tr toplumsallk, akrabalk, komuluk ve arkadalk gibi bireyler aras,
gerekten yz yze ilikiler erevesinde kurumsallaan toplumsal ilikilerdir. Bunlara sosyoloji
literatrnde birincil toplumsallk veya birincil ilikiler denir.
kincil toplumsallk tr ise, genele yneliktir. nsan ait olduu btnn/toplumun ok kk bir
parasyla somut ilikidedir. Hatta ilikide bile olmayabilir. Ama yz yze, somut bir ilikinin olmamas,
insann kendini bir btnn paras olarak grmesini engellemez. nanlar, semboller toplumlarn kendi
kendilerini tasvirleri, yaygn inanlar, insana hangi btne ait olduunu ve var olu sorunsalna vermesi
gereken anlam, atfetmesi gereken deeri eitli yollardan, eitim ve retim veya medya yoluyla srekli
hatrlatrlar. Modern zamanlarda ilikilerin kurulma biimine baklarak, ikincil toplumsallklar da ikiye
ayrlabilir. Mitler, dinler, etnik farkllklar ve tarikatlar gibi, geleneksel topluma zg ve var olu
sorununa, metafizik, yani toplum tesi, kozmik bir anlam veren somut ikincil toplumsallklar, modern
toplumsall oluturan ulus, halk, burjuva, proleter gibi kavramlar zerine toplumsal ilikileri oturtmak
isteyen soyut ikincil toplumsallklardan ayrlr. Mitik efsaneler, din ve tarikat gibi modern dnyada
etkinlii azalan somut ikincil toplumsallklarn yeni uzantlar bir lde dernekler, sivil toplum
kurulular, siyasal partiler ve benzeri kurulularda karln bulur. Soyut ikincil toplumsallk amzda
en gl ifadesini ulus-devlet kavramnda bulmaktadr. Toplumun btnnde ifade ve anlamn bulan,
salt geneli ieren, elle tutulmaz gzle grlmez bir ilikinin simgesidir: lke, vatan ve ulusu adna her
trl fedakarlkta bulunmak, ulusa ait olanla baka uluslara ait olan kurum ve deerler arasnda ayrm
yapmak gibi duygu ve dncelere sahip olmak soyut ikincil toplumsalla dair en ok bilinen
zelliklerdendir.

37
Birincil ve ikincil Toplumsallk nedir?
MTOLOJ, DN VE SOSYAL EVRE
Tarihin alaca karanlndan bu yana, mitlerden dine, kabul edilen her inan, kendisinden kuku
duyulmayan ve kendisine kuvvetle inanlan ilkeler ortaya koymulardr. Bu ilkeler insan hayatnn her
boyutunu etkilemi ve etkilemeye devam etmektedir.
Toplumun ekirdei oalarak kabul edilen aileden balamak zere, ynetim, hukuk, eitim, kltr ve
ekonomi vs gibi btn toplumsal sektr ve organizasyonlar, sosyolojik anlamda, din ve inanlardan
alnm esinlerle ina edilmitir denebilir. Bu yzden toplumsal hayattaki dikey ve yatay iliki anda
otorite, uyum ve sreklilik anlamnda istenilen dzen anlay bu kaynaktan beslenmektedir. nk, bir
insan, doal olarak, kendisinin stnde Tanrdan baka g ve otorite kabul etmez. nsann doal ve
toplumsal evre ile ilikisi, genel olarak bu ilke etrafnda oluur ve biimlenir.
Mitik dinlerin veya tek tanrl dinlerin egemen olduu toplumlarn ok ynl rgtlenmesine
baklnca, insanlarn bir arada yaama ideali daha ok dinler araclyla gerekletii grlr. Bir kii
veya kk bir toplulukla balayan inanlar, gelierek, deierek ve farkllaarak, reti, kurum ve
topluluk olarak yerelden evrensele genilemekte ve yaygnlamaktadr. Aksi halde inanlar daralmakta,
ballar azalmakta, hatta ortadan kalmaktadr. Tarihte bunun birok rnei vardr.
Farkl din ve kavimleri bir arada yaatabilecek genilie ve ilenmilie sahip olabilen dinler,
evrensellik vasf kazanabilmektedir. rnein mitolojik dnemde bir lkeyi fetheden topluluklar, Antik-
Yunan ve Roma gibi, panteonlarna fethedilen topluluklarn tanrlarn ekleyerek mitlerini genilettikleri
gibi, dier dinler de bnyelerine dahil ettikleri toplumlarn kltrn etkilemi ve kendileri de bu toplum
kltrlerinden etkilenmilerdir. slam dini, rnein, Hristiyan ve Yahudilerin kendi inan ve kurallarna
gre yaayabilecei zerk bir ynetim gelitirmitir. rnein, Osmanl mparatorluu kurumsallatrd
devlet ve toplum organizasyonu ile ok uluslu ve ok dinli yapsn uzun yllar srdrmtr. Fakat
modern zamanlarn meydan okumasyla ke getikten ve Fransz Devriminin fikirlerine boyun
edikten sonra, bizzat bu oulculuun kkrtlmasyla, toplumsal dzen ve bar ortam kayboldu.
Uluslar ve dinler arasnda atma egemen olmaya balamtr.
Evrensel nitelik kazanm dinler, evreni Tanrnn mlk, bata insanlar olmak zere iinde
barndrd yaratklarn da Onun yaratt varlklar olduunu kabul ederek, eitliki olmasa da, dini
varlk hiyerarisine gre, insanl mmin veya kafir, bir hayat tarz etrafnda buluturmutur. Daha nce
anlatld gibi, tanrsal kaynakl olduuna inanlan kutsal yasa ve tanr-kral dncesinin egemen olduu
uzun krallk ve imparatorluklar a, dinlerin siyasal ve sosyal kltr ve birikim oluturmada ne denli
nemli olduunu gstermitir. Evrensel anlamda insanlk tarihindeki en istikrarl ve devaml yaplar,
siyasi-toplumsal kurum ve deerler bu dnemde ina edilmitir. mparatorluklar, bu yzden dinlerin
evrensellik ann eserleri olarak kabul edilmektedir.
Devlet, siyaset, iktisat, hukuk, sanat ve dnce alannda ve sosyal ilikileri dzenleyen kurum ve
deerler dzeyinde dinler, birincil ve ikincil toplumsallklar oluturma ve srdrmede, salkl ve
devaml bir toplumsal hayat dncesi ina etmede nemli katklar vermilerdir.
Toplumun temeli kabul edilen aile, cinsiyet ilikilerini dzenleyen nikah en salkl biimde dini
deerler etrafnda somutlam, huzurlu ve gvenli aile ve toplum hayat dinler ve inanlar araclyla
srdrlmtr. Gnmzde cinsel hayat ve zgrlk balamnda en etin tartmalarn aile etrafnda
cerayan etmesi, ailenin yapsnn ve dayand dini ilkelerin sarslmasndan kaynaklanmaktadr. Yasallk
ve meruiyet arasndaki sosyal boluk hala tartmaldr.
Kiilii oluturan ve gndelik hayatta, huy adn verdiimiz karakter zelliklerinin ounun temeli
aile ve toplum vastasyla atlr. Temizlik alkanl, heyecanlarn kontrol, ekingenlik veya sosyallik
hep toplumsal deerlerle alakaldr nsann sadece dier insanlarla deil, eya ile olan mnasebetlerinin
esas insan evreleyen sosyal a tarafndan belirlenir. nsan tutum ve tavrlar, yani cmertlik, cimrilik,
tutumluluk, savrukluk, dzenlilik gibi insani davran kalplar daima toplumsal evrede renilen

38
karakter zellikleridir. Yardmlama, dayanma, paylama, zayflar koruma, sevgi, sayg, merhamet
kavramlar, ounlukla duygu kaynakl edimlerdir. evremizde yaayan canllara, bitki ve hayvanlara
nasl muamele edilecei, yani evre duyarll gibi, allm ve renilmi tutum ve tavrlar, dinlerin
insan davranlarna yn veren scak ve samimi mesajlar ile kiilie mal edilir. Ksaca, toplum hayatnda
genel geer ilkeler olarak kabul edilen adetler, rfler ve deerler sosyal ilikiler esnasnda ve toplum
iinde renilir.
Dinin sosyal bakmdan devamllnn en nemli sebebi, insanlar bir arada tutan, grup ve toplum
halinde yaamalarn salayan baz genel ilke, kural ve normlara olan ihtiyatr. Baka bir ifade ile toplum
hayatnn oluumu, insanlarn ortak manevi norm ve deerlere, ahlak standartlarna inanmalardr. Bu
standartlar olmadan toplumsal hayatn, insan ilikilerinin ve sosyal kurumlarn devamll mmkn
deildir. Ortaklaa inanlan bir inan sistemi olmadan, kurum ve deerlerin meruiyeti tartlr duruma
gelir. nsann bata kendisi olmak zere, doa ve toplumla ilgili alg, tutum ve tavrlar, her toplumda
geerli kabul edilen inancn oluumuna katk salad dnya gr etrafnda teekkl eder.
Toplumsal ahlak normlar ve deerler elle tutulup gzle grlmeyen, sadece inanlan eylerdir.
rnein, doada ve toplumda eitlik yoktur. Ekonomik ve sosyal hayattaki yoksunluklar karsnda
insanlarn hakkaniyet anlay sarslabilir. Eitlik insanlara ait, toplumsal bir ideal ve bir sosyal ahlak
ls iken; adalet, nihai anlamda tanr katnda ulalaca umulan bir inanca dayanr. nsanlar arasnda
yaygn kabul gren genel llerin en byk kayna din ve inanlardr.
Kresel dnyada, her konuda oulculuk anlay egemen olduuna gre, insanlarn bilimsel kanaat
ve din tercihleri kendi iradesine braklmtr. Her hangi bir dine inanma ve inanlarnn gereini yerine
getirme bir zgrlk alan olarak bireysel tercih ve vicdani kabullere brakldna gre, insanlar diledii
dine, mitlere, ideolojiye, bilimsel kanaate sahip olabilir. Mitik dnemdeki inanlar gibi oul bir nitelik
tamaktadr. nk inan ve kabuller, zgr tercihlere dayanmak durumundadr. Zorunluluk ve zgrlk
yan yana gelebilecek anlaylar deildir.

39
zet zet
Hitler, evrenin, dnyann, insann yaratlnn,
evren iindeki varlklarn birbiriyle ilikilerini
sembolik, szl ve yazl olarak izah eden
ykleri, inanlar temsil eder. ok tanrldr.
Varlk ve oluu rasyonel, bilimsel aklamalara
konu olan ispata dayal gereklikleri deil,
doast varlklar, onlarla ilgili inanlardan
oluur, rastlantsallk ve belirsizlikler tar.
Mitler, btnyle varln nasl yaratldn,
nasl var olmaya baladn ve hangi
aamalardan geerek iinde bulunulan zamana
ulatn anlatr. Baka bir ifadeyle, Mitler,
dnyann, insanlarn, hayvanlarn ve bitkilerin
kkenini aklamann yan sra bugne kadar
yaanan nemli olaylarn da anlatmlardr. Fakat,
kayna kutsallk tamasna ve gizem
barndrmasna ramen insan biimcidir. Sabit
inan ilkeleri, ibadet hayat ve kurumsallama sz
konusu deildir. Bir inan, dnce biimi
olmas ve ilevleri itibariyle, insanlk tarihi
boyunca etkili olmaya devam etmektedir.
Dinler de, mitoloji ile benzer ynler olmakla
birlikte, evrenin, dnyann, insann yaratlnn,
evren iindeki varlklarn birbiriyle ilikilerini
aklayan, dzenleyen, kutsal bir kaynaa
dayanan inan ve ibadetlerden oluur. Dinler, tek
tanrl, ok tanrl ve herhangi bir tanrs olmayan
dinler olarak birinden ayrlr. Ancak ounlukla
din denince tek tanrl veya ilahi dinler anlalr.
Kayna vahye, kesin ve deimez inanlara
dayanr. Tanrdan balayarak bitkiler alemine
kadar, varln tek bir tanr tarafndan bir
hiyerarik dzen iinde ve bir ama iin
yaratldn savunur. Tanr dnda btn
varlklarn bir kadere sahip olduuna inanlr. Bu
balamda dinler, rastlantsal ve belirsizlik
barndran inanlara deil, kesin inan ilkelerine
ve bir imana dayanr. Dinlerde eitli dzeyde
kurumsallama sz konusudur. Dinler, insanlk
tarihinin ilk inan sistemlerinden biri olan
mitlerden etkilenmekle birlikte, insan hayatn
mitlerden daha tutarl, kuatc anlam ve aklama
sistemine sahiptir.
Gerek mitler, gerekse dini inanlar, toplum
halinde yaayan insann yaad dnyada
cevabn arad sorular cevaplamas, sorunlar
zmeye katk salamas ve btnyle hayatn
anlamlandrabilmesi iin sz konusudur.
Toplumsal yaplarn, kurumlarn, insan
ilikilerinin oluum ve ileyiinde ve hayat iinde
renilen bilgi, deer ve normlara kaynaklk eden
ve meruiyet kazandran inanlardr. Mitik olsun,
dini olsun, bu inan sistemleri insann doal ve
toplumsal dnyasn anlamlandrmasna,
dzenlemesine ve de mutlu bir hayat srmesine
katk salar.

40
Kendimizi Snayalm
1. Mitlerin en nemli kaynan oluturan
Homerosun lyada ve Hesiodosun Odyseia adl
eserleri hangi yzyla aittir?
a. M10-9
b. M 9-8
c. M 8-7
d. M 6-5
e. M 4-3
2. Mitik dncenin niteliklerinden
Antropomorfik zellik ne demektir?
a. nsan biimci
b. nan Kkenli
c. Bitki Kkenli
d. Hayvan Kkenli
e. Doa biimci
3. Mitik tanr anlay aadaki tanr
alaylarndan hangisine girmektedir?
a. Politeist
b. Monist
c. Dalist
d. Evrimci
e. Pozitivist
4. Mitik dinler evrimci anlaya gore hangi
dneme ait inanlar oluturur?
a. ad
b. Geleneksel
c. Antik
d. Modern
e. Arkaik
5. Mitik bir din olan ve Orfeusun kurucusu
olduu dinin ana zellii nedir?
a. Reel din olmas
b Rasyonel din olmas
c. Duygusal din olmas
d. Gerek d olmas
e. Mistik din olmas

6. Toplumu ynetme hakk mitlerde hangi
tanrya aittir?
a. Zeus
b. Atreus
c. Ephimetheus
d. Prometheus
e. Agomemnon
7. Dinlerin yerine pozitif bilimsel veriler egemen
olmaldr gr youn olarak hangi yz ylda
dile getirilmitir?
a. 17. Yzyl
b. 18. Yzyl
c. 19. yzyl
d. 20. Yzyl
e. 21. yzyl
8. lahi dinlerdeki yaratl inancna kar ileri
srlen anlay hangisidir?
a. Evrim
b. Deiim
c. Tekaml
d. Gelime
e. elime
9. Sosyolojik olarak bir din ka boyutta ele
alnabilir?
a. 3
b. 4
c. 5
d. 7
e. 8
10. Dinin hayata kar esiz bir cevap
sunduunu ve bu cevabn toplumda ortak olarak
paylalan inanlar yoluyla sosyal birlik ve
dayanmay saladn syleyen sosyolog
aadakilerden hangisidir?
a. Hobbes
b. Locke
c. Durkheim
d. Weber
e. Geertz

41
Anahtar
1. b Yantnz yanl ise Giri blmn
2. a Yantnz yanl ise Mitolojik Dnce ve
zellikleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
3. a Yantnz yanl ise Mit-Mitoloji balkl
4. c Yantnz yanl ise Mitolojik Dnce ve
geiriniz.
5. e Yantnz yanl ise Mitolojik Dnce ve
geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise Mitolojik Dnce ve
geiriniz.
7. c Yantnz yanl ise Dinin Anlam ve
nemi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
8. a Yantnz yanl ise Dinin Anlam ve
nemi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise Din balkl konuyu
10. a Yantnz yanl ise Dinin levleri
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
nsanlar merak ettii konular, karlatklar
sorunlar doadaki varlklarla ve gemi
deneyimleriyle benzerlikler kurarak sembolik
olarak kavramaya, snflamaya ve zmeye
alr.
Sra Sizde 2
Tanrlar, evrenin oluumu, tanrlarn doa ve
toplumla ilikileri, doal afetler, sava, ktlk,
hastalk, lm vs. hep mitik dnce iinde
ifadesini bulmutur.
Sra Sizde 3
Tarihte birok insan ve insan topluluklarnn
bilgisiz yaadklar grlmtr, ama hi birinin
dinsiz yaad grlmemitir. Bir inan sistemi
olarak din, tarihin btn dnemlerinde insan ve
onun oluturduu toplum hayat iin zorunlu bir
ihtiyatr.
Sra Sizde 4
Din hayatta karlalan ve insan zihninde nemli
yer igal eden lmcl sorularn cevabn verir.
Onlarla baa kma ve stesinden gelmeye
yardm eder.
Sra Sizde 5
Bilim, doruluu veya yanll aratrlabilen
hipotezlerle urar. Aksine ispat veya reddi
mmkn olmayan dinler ve inanlarla uramaz
Sra Sizde 6
Birincil iliki a veya birinci tr toplumsallk,
akrabalk, komuluk ve arkadalk gibi bireyler
aras, gerekten yz yze ilikiler erevesinde
kurumsallaan toplumsal ilikilerdir. kincil
toplumsallk tr ise, genele yneliktir. nsan ait
olduu btnn/toplumun ok kk bir
parasyla somut ilikidedir.

42
Agzza, R.(2001). Antik Yunanda Mitoloji;
Masallar ve Sylenceler, stanbul: Arkeoloji ve
Sanat Yaynlar.
Akgl, M.(1996). Trk Modernlemesi ve Din,
Konya: izgi Kitabevi.
Akgl, M.(2002) Trkiyede Din ve Deiim;
Bir Erol Gngr zmlemesi, stanbul:
tken Neriyat
Atasagun, G.(2002). lahi Dinlerde- Yahudilik,
Hristiyanlk ve slamda- Dini Semboller,
Konya: Sebat Ofset Matbaclk.
Been, C.(1967).Anadolu Mitolojisi,stanbul:
Milli Eitim Basmevi.
Callinicos, A.(2004). Toplum Kuram; Tarihsel
Bir Bak, stanbul: letiim Yaynlar
Campbell,J.(1994). Yaratc Mitoloji, Ankara,
mge Yaynevi.
Campbell, J. (1995). Bat Mitolojisi, Ankara,
mge Yaynevi.
Campbell, J.(1993).Dou Mitolojisi, Ankara,
mge Yaynevi.

Erhat, A.(2003). Mitoloji Szl, stanbul,
Remzi Kitabevi
Estin, C. Laporte, H.(2002). Yunan ve Roma
Mitolojisi, Ankara: Tbitak Yaynlar.
Gunay, .(2000). Din Sosyolojisi, stanbul:
nsan Yaynlar.
Gven, B. (1984). nsan ve Kltr, stanbul:
Remzi Kitabevi.
Kitab- Mukaddes,(1995). stanbul: Kitab
Mukaddes irketi.
Luckmann, T.(2003). Grnmeyen Din;
Modern Toplumda Din Problemi, stanbul:
Rabet Yaynlar.
Sunar, . (1979). Toplum ve Dn, Ankara:
Kltr Bakanl.
enel, A.(1991). Siyasal Dnceler Tarihi,
Ankara, V Yaynlar.
Yazr, E.,H.(2002). Kuran- Kerim ve Meal-i
erifi, stanbul: Acar Matbaclk.
Zuckerman, P.(2006). Din Sosyolojisine Giri,
Ankara: Rabet Yaynlar.

44
Amalarmz
Hitit mitolojisi iinde yer alan tm efsaneleri aklayabilecek,
Hitit mitolojisinin Balca Tanr ve Tanralarn tanmlayabilecek,
Hitit mitolojisini kkenlerini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Hitit
Mitoloji
Masal

indekiler
Giri
Hitit Efsanelerinin erii
Hatti (Anadolu) Kkenli Mitler
Hurri Kkenli Mitler
Mezopotamya ve Kenan Kkenli Mitler
Masallar
Hitit Mitolojisinin Balca Tanr ve Tanralar

3

45
GR
Greke myth masal, yk, hikye, efsane ve logos sz kelimelerinin birletirilmesinden tretilmi
mitoloji, insan dgcnn bir rndr. Mitler bir lkeden dier bir lkeye yaylm ya da dier
halklarn benzer olaylarla karlamas zerine, dglerinin teki uluslardan bamsz olarak
ilemesinin bir rn olarak domu olmaldr.
Bundan dolay olmaldr ki, tarihi Herodot miti, tarihi deeri olmayan, uydurma gvenilmez
masallar ve Ploton da gereklerle ilgisi olmayan uydurma, bo ve gln hikyeler olarak
deerlendirirler. Her ne kadar durum byle de olsa eskia uluslarnca yazl ve szl olarak vcuda
getirilmi efsanelerden, eskia ve gnmz Anadolu kltr dnyasna k tutacak pek ok ipuu
yakalanabilir. Aada Hitit mitlerinin ierii anlatldnda ve yeri geldiinde bu noktalara
deinilecektir.
Hititlerin kendi kltrn anlatt veya kendilerine ait efsaneler yaratamad grlr. Hitit
edebiyatnda yer alan efsanelerin tamam o dnem eskia uluslarnn efsanelerinin birer yknmesinden
olumaktadr. Hitit edebiyat dnyasnda yer alan bu efsaneler daha ok Mezopotamya (Sumer), Anadolu
(Hatti) ve Hurri kkenlidir.
Hititlerin bu mitolojik metinleri, ritel/tren dediimiz dini ve bysel olgular ile tapnaklarda mzik
eliinde syledileri bilinmektedir.
Hatti (Anadolu) Kkenli Mitler
Anadolunun yerli halk olan Hattilerin mitleri Hititler tarafndan Hititeye adapte edilmitir. Dier
yabanc kkenli mitlerden daha basit bir yap gsteren ve ritel temsillerin szl olarak mzik eliinde
icra edilmesiyle olumutur. Bu grup iine dhil ettiimiz efsaneler:
A- lluyanka
B- Denizin Kz ve Telipinu
C- Kamruepa
D-Frtna Tanrsnn Mthi Bir ekilde Grlemesi (Gkyznden Den Ay)
E- Ebedi Olan nsan Ruhunun Yolculuu
F- Kayp Tanr Mitleri:
Telipinunun Kayboluu
Frtna Tanrsnn Kayboluu
Gne Tanrsnn Kayboluu
Hannahannann Kayboluu
Kralie Amunikalin Frtna Tanrsnn Kayboluu
Kralie Harapilinin Frtna Tanrsnn Kayboluu

Hitit Mitolojisi

46
Ktip Pirwann Frtna Tanrsnn Kayboluu
Kuliwina kenti Frtna Tanrsnn Kayboluu
Lihzina kenti Frtna Tanrs
Anzili ve Zukkinin Kayboluu
Tanra narann Kayboluu
Nerik kenti Frtna Tanrsna Yakar ve Kurban Sunma

Resim 3.1: Hitit Kral ve Kralie ifti Bir Treni Ynetiyor (Alacahyk-orum).

Hurri Kkenli Mitler

Bu mitler Hurriceden Hittiteye uyarlanmtr. Aada balklar verilmi olan efsaneler birbiriyle
ilikilidir. Bu efsanelerin ana konusunu; Kumarbi ve Frtna Tanrs Teupun tanrlar zerinde bir krallk
elde etmek iin verdii mcadele oluturmaktadr.
A- Kumarbi (Gkteki Krallk Efsanesi)
B- Tanr LAMAnn arks
C- Gmn arks
D- Hedammu arks
E- Ullikummi arks

47

Resim 3.2: Mzik Eliinde Bir Bayram Treni (Alacahyk-orum).

Mezopotamya Kkenli Mitler:
Glgam
Kenan Kkenli Mitler:
Elkunira ve Aertu
Masallar:
a. Zalpa ehri yks (Bir Ylda Otuz ocuk Douran Kane Kraliesi)
b. Appu ve ki Olu
c. Avc Kei ve Kars
d. Gne Tanrs, nek ve Balk

HTT EFSANELERNN ER
Bu blmde Hitit efsanelerinin krkl olmayan ve bir anlam btnl veren metinlerin birer zetleri
verilerek eskia ve gnmz Anadolusunu etkilemi kltrler ve hl yaamakta olan geleneklerle
balantlar kurulacaktr.

HATT (ANADOLU) KKENL MTOSLAR

lluyanka Efsanesi
Anadoluda ilkbaharn/Purulli mjdeleyicisi kapsamnda tapnaklarda bir Hitit edebi metni olarak Ge
Hitit Dnemine kadar okunduu bilinen Hatti (Anadolu) kkenli mitlerin en nemlilerinden biri
ylan/ejderha lluyanka efsanesidir. Bu efsanenin Hitit klt ve ritelleri ile balarnn olduu
bilinmektedir. Efsane iki nsha halinde ele gemitir.
Bu efsanenin birinci nshasnda u olaylar zinciri anlatlr: Frtna Tanrs ve lluyanka dvrler ve
lluyanka galip gelir. Bunun zerine Frtna Tanrs tm tanrlar yardma arr. Sadece nara bu

48
arya uyar ve her eyin byk oranda hazrland bir festival tertipleyerek Ziggara kentine gider. Bu
kentte, Hupaiya adl bir insanla karlar ve lluyankann bulunduu delie gelip, bir festival kutlamas
yaplacan bildirerek onu davet eder. lluyanka festivale katlmak iin oluk ocuuyla deliinden kar
ve sarho olana dek ier. Sarho olan lluyankay Hupaiya bir urganla balar ve Frtna Tanrs gelip
lluyankay ldrr.
Sonra nara Tarukka kentinde kaya zerinde bir ev ina eder.. Hupaiyay bu eve hapsederek, onun
pencereden darya bakmasn yasaklar. Ancak yirmi gn sonra pencereden dar bakan Hupaiya
kars ve ocuklarn grr ve alayarak oluk ocuunun yanna dnmek istediini belirtir.
Efsanenin ikinci nshasnda ise Ylan lluyanka, Ftna Tanrsn yener ve onun gzn ve kalbini
karp alr. Sonra Frtna Tanrs fakir bir kz kars olarak alr ve ondan bir olu olur. ocuk
bydnde lluyankann kzn e olarak alr. Bunun zerine Frtna Tanrs, oluna: Karnn evine
gittiinde kalbimi ve gzlerimi (balk paras olarak) iste der. Olan babasnn gzlerini ve kalbini geri
alp babasna verince Frtna Tanrs savamak iin denize gider. lluyanka ile kavga balaynca Frtna
Tanrsnn olu lluyankann tarafnda yer alr. Bunun zerine Frtna Tanrs hem lluyankay hem de
olunu ldrr.

Resim 3.3: Frtna Tanrsnn Ylan lluyankay ldrmesi (Aslantepe-Malatya) - Anadolu Medeniyetleri Mzesi.

Efsane genel hatlar ile Babilde yeni yl enliklerinde okunan ejder Tiamatn ldrlmesini konu
alan Babil Yaradl Mitinden etkilenmekle birlikte, Homerosun Odysseusunda (I 44 vd. II 1 vd.)
Atlasn kz Kalypso ve Odysseus ile ilgili anlatlan olaylar etkilemi olduu anlalmaktadr. Ayrca
efsanede geen balk paras (kuata) deyimi, Hitit dnyasnda grlen ve Anadolu kltr olarak devam
etmi bir gelenein devamn yanstmas asndan nemlidir.

Telipinunun Kayboluu
Anadolu kkenli ve yine bahar/nevruzu mjdeleyen bir baka Hitit efsanesi de Tanr Telipinunun
Kayboluu mitidir. Hitit edebiyatnda nemli bir yer tutan ve tanrlarn kaybolmas motifinin ilendii bu
tr efsaneler, genel olarak deerlendirildiinde; Ugarit Baal ile Mot mitinde Baaln ortadan kayboluu
ve Sumerce, Tammuzun yer alt dnyasnda bandan geenlerin anlatld nannann Cehenneme
nii adl efsane ile benzer ynleri bulunmaktadr.
Telipinunun Kayboluu efsanesi dua, ritel ve by ile glendirilmitir. Efsane eski krallk
devrinden itibaren imparatorluk dneminde de Anadoluda sylenegelmitir. Efsane genel hatlar ile
yledir: Telipinu kzmtr ve kzgnlktan ne yaptnn farknda deildir; sa ayakkabsn sola, sol
ayakkabsn sa ayana geirmi, iyi olan her eyi alp ormann ilerine doru ekip gitmitir. O
gidince, sis etraf kaplam ve ahrdaki srlar, aldaki koyunlar sisin iinde kaybolmutur. Koyun
kuzusunu, inek buzasn reddetmi; bolluk ve bereket dolu tarlalar bozkra dnm; arpa ve buday
olgunlaamam; sr, koyun ve insanlar gebe kalamam hatta hamile olanlar bile douramaz duruma
gelmitir. Dalar, aalar, otlaklar, pnarlar kurumu; insanlar ve tanrlar alktan lmektedir.

49

Resim 3.4: Hitit Hububat Tanrs solda- (Yazlkaya/Boazky-orum).

Bu kt durumdan kurtulmak amacyla Gne Tanrs, ziyafet dzenleyerek Bin Tanry davet eder.
Onlar yer ier ama kuraklk ve ktlk o hale gelmitir ki onlarn al ve susuzluu dinmez. Bunun
zerine Gne Tanrsnn emri ile Byk ve Kk tanrlar Telipinuyu aramaya balamtr. Git,
yksek dalar, derin vadileri, mavi dalgalar ara! emri ile Gne Tanrs nce kartal gnderir, ancak
kartal onu bulamaz. Bunun zerine Frtna Tanrs, tanra Hannahannaya: ne yapacaz, byle
alktan lcek miyiz? deyince; Hannahanna, Frtna Tanrs bir eyler yap, Telipinuyu sen ara! der.
Frtna Tanrs, bitki ve hububat Tanrs Telipinuyu arar ama bulamaz. Bu kez Hannahanna, Telipinuyu
bulma grevini onu bulduunda ellerini ve ayaklarn sok emriyle bir arya verince, Frtna Tanrs bu
duruma itiraz ederek: Byk ve Kk Tanrlar onu bulamadlar, bu ar m onu bulacak? Onun hem
kendi ve hem de kanatlar kktr. der.
Artk tanrlar ne yapacaklarn armtr. Son are olarak dua ve byye mracaat edilir: ncir
nasl tatl ise Telipinunun ruhu da tatl olsun; nasl ki zeytin tanesi iinde ya, zm tanesi iinde arap
sakl ise Telipinunun kalbi ve ruhunda iyilik sakl olsun; nasl buday temiz ise Telipinunun ruhu da
temiz olsun; nasl bal tatl, ya yumuak ise Telipinunun ruhu da tatl ve yumuak olsun; nasl odun
yanarsa Telipinunun hiddeti, fkesi, gnah ve ksknl de yanp yok olsun; ate nasl sndrlrse
Telipinunun hiddeti ve fkesi de yle snsn; nasl kanaldaki su geri akmazsa Telipinunun fkesi de
geri gelmesin; nasl rkek bir adam iki itiinde onun korkakl ortadan kalkarsa Telipinu da sarho
olsun; nasl kuburnu bitkisi ilkbaharda beyazlara, sonbaharda kzmzya brnr, kz senin altndan
getiinde ve nasl sen onun kllarn ekersen, koyun senin altndan getiinde nasl sen onun ynn
ekersen, ayn ekilde Telipinudan fke, hiddet ve ksknlk de kalksn cmleleriyle Telipinu teskin
edilmekte ve geri arlmaktadr.

50

Resim 3.5: Hitit Oniki Tanr Alay (Yazlkaya/Boazky-orum).

Bu dua ieriindeki szler eliinde Telipinunun geri dnmesi iin yedi kap srgs ekilir; on iki
adet ko kesilerek bin delikli bir elek zerine hububat ve kolar dklerek byler yaplr. Hatta Telipinu
(heykelinin) zerinde ve etrafnda ate yaklr tpk bugn Anadoluda ve Trk Cumhuriyetlerdeki nevruz
kutlamalarnda yapld gibi. Bu atele Telipinunun fkesinin, kzgnlnn, hiddetinin ve
ksknlnn gidecei hesaplanmaktadr.
Bu arada ar, Telipinuyu yksek dalarda, vadilerin derinliklerinde iindeki bal tkeninceye kadar
aramaktadr. Telipinu ise Lihzina ad verilen bir Hitit kentinin ormanlarnda keyif atmaktadr. Ar,
Telipinuyu bu durumda bulunca onun el ve ayaklarn sokar. Telipinuda artk lkesinin nemini kavrar
ve yurduna dner. Bylece bolluk ve bereket lkeye geri gelir.

HURR KKENL MTOSLAR
Hititler, Anadolunun gneydousunda yaam Hurri kltrnden byk oranda etkilenmitir. Bu
etkileim Hitit kral III. Hattuilinin Kade savandan dnte Lawazantiya kenti rahibinin kz Pudu-
hepa ile evlenmesiyle doruk noktaya ulamtr. Dolaysyla Hurri kltrnn yaratt Kumarbi (Gkteki
Krallk Efsanesi), Tanr LAMAnn Gmn Hedammunun ve Ullikumminin arks adl efsaneler
Hitit edebiyatnda nemli bir yer tuttu.
Bu konuda ayrntl bilgi iin G.Karauuz, Hitit Mitolojisi, (2001) adl
kitabn okuyabilirsiniz.
Kumarbi (Gkteki Krallk) Efsanesi
Bu efsanelerin ilki olan Kumarbi (Gkteki Krallk) Efsanesi Alalu, Anu ve Kumarbi gibi tanrlarn
zerine kurgulanmtr. Anu Gkyz Tanrsdr. Alalu da onun daha nceki atasdr. Ayrca metin kadim
tanrlar Nara, Napara, Minki ve Ammunkiden de sz etmektedir. Efsanelerde Mezopotamya arlkl
tanrlarn isimlerinin gemesi bu mitlerin Babil kkenli olma ihtimalini akla getirmektedir. Efsane zetle
yledir:
Eskiden Alalu gkyznde dokuz yl boyunca kraldr ve tahtta oturmaktadr. Tanrlarn nde geleni
gl Anu da, Alaluya sakilik grevi yapmaktadr. Ancak bu iki tanr birbiri ile dman olmu ve Anu,
Alaluyu gkteki krallktan indirerek taht ele geirmitir. Bylece Anunun sakisi de Kumarbi olmutur.
Kaderin cilvesine bakn ki bu kez, dokuz yl gkyzndeki taht igal eden Anu da sakisi Kumarbi
tarafndan bir ihtilalle devrilmeye allmtr. Giriilen kavgada Anu kendini kurtarr ve gkyzne
snr. Ancak Kumarbi, Anunun ayandan ekerek, onun bronza benzer erkeklik uzvunu srr. Anu,
Kumarbiye: Sevinme, ben sana yk ykledim. Seni Frtna Tanrs, Aranzah (Dicle) nehri ve soylu tanr
Tamiu ile aladm, diyerek gkyzne kar ve kendini gizler. Sonradan Kumarbi iindeki meni kark
tohumlar azdan tkrr. Metin bundan sonra ok krlmtr.

51
Ullikummi arks
Bu efsanenin devam olan Hedammu ve Ullikummi arksnda Frtna Tanrs Teupun, krallk tahtna
oturmas konu edilmektedir. Efsanenin devam, Ullikummi arksnda Kumarbinin, Frtna Tanrsna
kar baz planlar kurduu ile balamaktadr: Kurduu plan ile Kumarbi aniden tahtndan kalkar ve
eline asay, ayaklarna hzl rzgrlar koyarak Urki kentinde souk bir pnarn bana gelir. Burada
bulunan kaya ile be kez birlikte olur. Sonra Kumarbi, bir erkek ocuk dourur. Kader ve Ana
Tanralar, ocuu kaldrp Kumarbinin dizlerine yatrr. Kumarbi, ocuuna Kummiya kentini
sktrsn ve Teupu yensin diye Ullikummi ismini vererek, onu rira tanrlarna emanet eder. rira
tanrlar, Ullikummiyi Upellurinin sa omzuna yerletirirler. Artk Ullikummi, onbe gn iinde burada
byyecek ve beline kadar gelen denizde dizleri zerinde, ok gibi durucaktr.

Resim 3.6: auga ve Gerisinde Hizmetileri Ninnatta ile Kulitta (Yazlkaya/Boazky-orum).

Gne Tanrs denizde, ok hzl bir ekilde byyen Ullikummiyi yakndan grdnde onun, dier
tanrlardan farkl bir yaps olduunu hemen anlar ve Teupun yanna gider. Teup, ona ikramda
bulunur fakat Gne Tanrs Ullikumminin dehet veren grntsnden dolay can skkndr ve bir eye
dokunmaz; kalkar, gkyzne kar. Gne Tanrsnn ayrlmasndan sonra Teup, Tamiu ve auga
Ullikummiyi grmeye giderler. Ancak Ullikumminin grnts Teupu korkutur ve byle biriyle ba
edemeyeceini dnerek alamaya balar. Fakat auka, o aptaldr, bundan dolay cesareti de on
mislidir telkinleriyle onu yattrr. Bu arada auka sslenerek, parmaklarna zilleri takarak ve bir
mzik aleti ile ark syleyerek kardei Teupa yardm etmek ister. Fakat sesini Ullikummiye duyurmas
imknszdr. nk Ullikummi sardr ve gzleri de krdr. Bunun zerine auga oradan ayrlr.
Artk Teup iin Ullikummi ile savaa tutumak kanlmazdr. Tamiuya sava hazrlklar iin
emirler verir. Savaa frtnalar ve yamurlar da elik eder ama bu savan nasl gelitii tabletin bu
blmnn krk olmasndan dolay renilmemektedir. Ancak uras bir gerektir ki Teup ve yandalar
bu savata malup olmutur. Teupun kars Hepatn bu durumdan haberi henz yoktur. Tamiudan,
kocasnn malubiyetini duyar ve baylr. Bu arada kardei Tamiu, Teupa, tanr Eann yardma
arlmasn nerir. Bu yardmn olup olmad metnin krk olmasndan renilmemektedir. Ancak Ea,
Ullikummiyi omzunda byten Upelluriye: Kumarbinin, Ullikummiyi, Teupu ldrtmek iin
byttn syler. Upelluri de: Yeryz ve gkyzn ayrdklar bakr ba getirsinler. Biz
Kumarbinin bir asi olarak tanrlara kar bytt Ullikumminin ayaklarnn altn keseceiz, der.
Ayaklar yerden kesilen Ullikummi gsz kalr ve Teup, Ullikummi ile savar. Ancak sonu tablet krk
olduundan dolay bilinmemekle birlikte herhalde zafer Teupundur.

52
Bu efsanenin temelinde yatan eski ve yeni tanrlar arasndaki mcadeleler Msr, Babil ve Ugarit
mitlerindan da bilinmektedir. Bu efsane Fenikeliler araclyla Yunanllara gemitir. Gkyz
krallnda geen Anu=Uranos, Kumarbi=Kronos, Teup=Zeus olduu VIII. yy. Grek airi Hesiodosun
Tanrlarn Douu (Theogonia)sndan anlalmaktadr. Efsaneye gre, Uranos ocuklarna kin besler ve
onlar kars Gaiann vcudundan gn na kartmaz. Bunun zerine Gaia, Kronosu babasna kar
ayaklandrr ve Kronos babasnn erkeklik organn bir orak ile keser. Buradan yeryzne akan kandan
(Eriny=Dii ntikam Tanrlar) devler, Melos perileri ve uzvun denize atlmas ile oluan kpkten Ak
Tanrs Aphrodite doar.
Bu arada Ullikummi efsanesinde geen Yeryz ve gkyzn ayrdklar bakr ba getirsinler,
cmlesinden Sumerler tarafndan evrenin yaratl konusunda kaleme alnm efsanelerden etkilendii
anlalmaktadr. nk Sumerlere gre, yer ve gk nceden bitiikti sonradan ayrlmt: Gk yerden
ayrldktan sonra, yer gkten ayrldktan sonra, insann ad konulduktan sonra, An g alp gtrdkten
sonra, Enlil yeri alp gtrdkten sonra.
imdi Hurri kkenli Hitit efsanelerini sayalm.
MEZOPOTAMYA VE KENAN KKENL MTOSLAR
Hitit mitolojisinin beslendii kaynaklardan dieri de Mezopotamya kkenli efsanelerdir. Bu efsaneler
iinde en nemlisi Glgam destandr. Sumer, Babil ve Hurri kltrnde grlen efsanenin Hitite
nshas, Enkidunun ldrlmesini konu edinmektedir.
Bu mitten ayr olarak Mezopotamya sel afetlerinin anlatld hem Akadca ve hem de Hitite olarak
yazlm Atramhai ve Mezopotamya Gnah nei motifinin ilendii iviyazl metinler saylabilir.
Hitit edebiyatn besleyen bir dier kaynak Kenan kkenli efsanelerdir ve Hurrililer eliyle Hititeye
gemi olan Elkunira-Aertu miti bu gruba dhil edilebilir.

MASALLAR
Btn bunlardan ayr olarak Hitit masallar iinde deerlendirilebilecek bir grup daha vardr. Yukarda
saydmz Hitit masallarna ek olarak Hurrililer eliyle Hititeye gemi olan Gurparanzah masal da
anlmaya deerdir. Masaln kahraman olan Gurparanzah vahi hayvanlar ldrdkten sonra mpakru ve
kahramanlardan oluan bir grupla Akad kentine dner. Bir okuluk yarmasnda altm kral ve yetmi
kahraman yenerek yiitliini kantlayan Gurparanzah gzel kokulu bir ya srnerek, yatmaya gider.
Masaln geri kalan ksm metnin krk olmasndan dolay anlalamamaktadr. Daha sonraki blmlerde
ise, Aranzah nehri bir kartal gibi hzl uarak, Akad kentine gider ve merdiven zerine tner. Gurparanzah
ve dier kahramanlar onun nnde eilir. Aranzah, Gurparanzah burada alar bulur ve ona: Niin
alyorsun? Bu kutsal gzlerinden niin yalar akyor? der. Daha sonra Aranzah, kartal gibi tnedii
yerden kalkarak, t iin Ana Tanra ve Kader Tanralarnn yanna gider.

Zalpa Kenti yks (Bir Ylda Otuz ocuk Douran Kane Kraliesi)
Kane kraliesi bir ylda otuz erkek ocuk dourur ve kendi kendine: dourduklarnn ne kalabalk bir
ey olduunu fsldar. Sonra bir sepeti kalafatlayarak ocuklarn bu sepete koyup onlar nehre brakr.
Nehir, ocuklar Zalpuwa kentindeki denize srkler ve tanrlar ocuklar besler, bytr.
Aradan yllar gemitir, kralie bu kez bir yl iinde otuz kz ocuu dnyaya getirir ve bu ocuklar
bizzat kendisi besleyip bytr. Delikanl olmu kralienin erkek ocuklar bir kervanla birlikte
annelerini bulmak umuduyla yola kmlardr ve Tamarmara kentine vardklarnda oradaki kiilerle
sohbet etmeye balarlar. Konu arasnda, otuz erkek kardein bir yl iinde annelerince dourulduunu
sylerler. Bunun zerine bu kentin insanlar, Kane kralielerinin bir yl iinde otuz kz ocuu
dourduunu, ancak kralienin hasretleriyle yanp tututuu erkek ocuklarnn ise kaybolduunu
sylerler. ocuklar sevinle: annemizi bulduk! diye barrlar.

53
ocuklar Kane kentine annelerini grmeye giderler. ocuklar annelerinin huzurunu ktnda
annelerinin, ocuklarn tanmamalar iin tanrlar, onun kalbine phe drr. Bundan dolay anneleri
ocuklarn tanyamaz ve stelik kz ocuklarn da kardeleri ile evlendirmeye yeltenir. Ancak en kk
karde, biz kzkardelerimizle evlenecek miyiz? Tanrya kar byle bir hrmetsizlik ve onlarla yatmamz
doru deildir diyerek itiraz eder. Tabletin bundan sonraki ksmlar krk olduundan, masaln dier
ayrntlar bilemiyoruz.

Appu ve ki Olu
udul kentinde yaayan Appu, ok zengin biri idi ve onun ok sayda sr, koyun srleri ile hububatn
harmanlandktan sonra yld gibi gm, altn ve lapulazuli ta vard. O, hibir eye ihtiya
duymuyordu ama ocuu olmuyordu.
Dzenlenen lenlerde herkes ocuuna ikramlarda bulunurken Appunun ikramda bulunaca hi
kimsesi yoktu. Yine byle dzenlenmi bir lenin ardndan can sklm bir durumda Appu, evine gitti ve
ayakkablaryla birlikte yataa uzand, kars da onun yanna yatt. Ama yine hibir ey olmamt. Appu
kalkt, ak bir kuzu ald ve Gne Tanrsna yalvarmaya gitti. Gne Tanrs onu genletirdikten sonra,
senin iin zmem gereken konu nedir? diye ekledi. Appu da tanrlarn kendisine zenginlik vermesine
karlk hi ocuk bahetmediini syledi. Bunun zerine Gne Tanrs ona, iki iip evde karsyla
yatmasn ve bylece tanrlarn kendisine bir erkek ocuk vereceini syledi. Appu denileni aynen yapt.
Appunun kars gebe kalm ve onuncu ayda bir erkek ocuk dourmutu. ocua Kt adn
verdiler. ok gemeden Appunun kars tekrar gebe kalm ve bir erkek ocuk daha dourmutu. Bu
ocuun adn da yi koydular.
ocuklar byyp yiit bir erkek haline gelince baba evinden ayrlmaya karar verirler. Bunda
Ktnn dalarn ayr ayr yerlerde bulunduu, nehirlerin ayr ayr yerlere akt ve pek ok tanrnn
ayr yerlerde oturduu gibi biz de farkl yerlerde oturalm, telkinleri etkili olur. Bu arada iki karde mal
da kendi aralarnda blmeye balar. Ancak maln iyisini Kt alr, tm kt mal ise yiye verir. Bu
mal paylamnn adaletsiz olduuna inanan yi durumu mahkemeye tar. Ancak tabletin bundan
sonraki blm krk olduundan mahkemenin sonucunu renemiyoruz.

Avc Kei ve Kars
Hurrice olan Avc Kei masalnn, Hitite ve Hurrice fragmanlar yannda Amarna (Msr)da Akadca
nshalar da ele gemitir. Bu masaln zeti yledir:
Kei kt bir adam olan Udubarrinin kzkardei gzel intalimeni ile evlenince tm ilgisini
karsna gstermeye balar. Bunun sonucunda da tanrlara libasyonlar ve ekmek kurbanlarn ihmal
eder. stelik o, artk avlanmak iin dalara da gitmez.
Bu durum Keiinin annesini de rahatsz etmektedir. Sonunda annesi Keiyi karn sadece senin
aknn gayesi olmakta ve bana da hibir ey getirmiyorsun, stelik avlanmaya dalara da gitmiyorsun
szleriyle uyarr. Bu szlere alnan Kei mzran ve kpeini yanna alarak dalara avlanmaya gider
ama tanrlar Keiye kzgndr ve ondan av etini saklamaktadrlar. nk o, libasyonar ihmal etmitir.
Avlanamadan ay boyunca dalarda babo gezen Kei artk yorgundur kente eli bo dnmek
istememektedir, stelik hastalanmtr.
Metnin bundan sonraki ksmlar olduka krktr ve bir anlam karlamamaktadr. Ancak metnin
salam olan ksmlarndan Kei kentine dnmtr ve baz ryalar grmektedir. Bu ryalarn yorumunu
annesine sorar. Ancak annesinin ryalar hakkndaki yorumlarn yine metnin krk olmasndan dolay
okuyamyoruz.
Sonu olarak, bir Anadolu halk olan Hititlerin dier uluslarn edebiyatlarn kopya ederek
oluturduklar bu efsaneler, bugn Anadolu kltrnde yaatlmaktr. Bu konu yukarda dier efsaneler
ilenirken mitlerin gnmze yansmalarnn zerinde birka cmle ile ksaca durulmutur. Bir Anadolu
gelenei olan yardmlama ve hediyeleme kltrnn Hitit dnyasnda da yaygn olduunu Gne
Tanrs, nek ve Balk masal ok gzel bir ekilde zetlemektedir:

54
Balk Urma ehrine vard. Evine gitti ve bir sandalyeye oturdu. Balk karsna yle syledi:
Benim sana syleyeceklerime dikkat et. Bu ocuu al, yatak odasna git, yataa yat ve feryat et. Btn
kent seni iitecek ve yle syleyecek: Balknn kars bir ocuk douruyor! Bylece biri bize ekmek
getirecek, dieri bize bira getirecek ve baka biri bize daima bereketli rn getirecek. Kadn zekidir. O
bizzat kendini dierlerinin yetkilerinden ayrmaktadr. O tanrnn otoritesine baldr. O kadnn
ballnda bulunur ve o, kocasnn szlerini dinlememezlik yapmaz. Balknn kars adamn szn
iitti, yatak odasna gitti, yataa uzand ve feryat etmeye balad. Kentin insanlar iittiklerinde, onlar
yle syledi: Balknn kars bir ocuk douruyor. Kentin insanlar bunu syledi ve ona baz eyler
getirmeye balad. Biri ekmek getirdi ve dierleri bira ve bereketli rn getirdi.
imdi Hitit masallarn sayalm.
HTT MTOLOJSNN BALICA TANRI VE TANRIALARI
Hittitlerin yerel klt merkezlerinde eitli ayinler dzenledikleri pek ok tanr ve tanralar vard.
Panteonda tam bin tanrnn olduu bizzat Hititler tarafndan eitli vesilelerle belirtilmitir. Ancak
imdiye kadar ivi yazl metin ciltlerinde alt yzn zerinde tanr ismi ortaya karlmtr. Bunlar
Mezopotamya, Hatti, Hurri, Luwi ve Pala orijinli tanr ve tanralardr.
Yukarda da grld zere Kumarbi ve Ullikummi efsanelerinde Hurrili tanrlar, Kaybolan Tanr
Efsanelerinde ise Hattice tanrlar younluktadr. Hitit mitolojisinde geen tanr ve tanralarn listesini
ylece sralayabiliriz.

Alalu
Eski zamanlardan beri gkyznde kral olan bu tanr, Mezopotamya kkenlidir ve gkyznde dokuz yl
boyunca kral olarak kalmtr.

Anu
Mezopotamya kkenli olup Teupun ve Tamiunun babas ve tanrlarn ikincisidir. Alalu gkyznde
kral iken Anu da bu tanrya ski olarak hizmet etmitir. Alaluyu yendikten sonra onu yeraltna
gndermitir. Tam dokuz yl boyunca kalaca gkyz tahtna oturmutur.
Bu arada Kumarbi de kendisine ski olarak hizmet etmitir. Ancak Anunun Kumarbiye kar sava
amas zerine Kumarbi, Anunun peine dm, Anunun erkeklik organn srm ve onu yutmutur.

Aranzah (Dicle Nehri)
Anu ve Kumarbinin ocuu, Frtna Tanrs ve Tamiunun erkek kardeidir.

Atapi
Hurrice Sava Tanrsnn addr. Sumerce karl ZABABA, Hattice karl ise Wurunkatte (lkenin
Kral)dir.

EA
Eski tabletlerin muhafz olan ve iki yzl olarak omuzlarndan fkran sularla olumu bir nehir ile
betimlenmitir. Eski Hitit Dnemi belgelerinde gememesine ramen M 14. Yzyl siyasi
antlamalarnda grlr. Bu tanrnn veziri zzummi (Umu) ve kars ise Damkinadr.
Mezopotamyada bereketi temsil eden bu tanr, Hurri mitlerinde Bilgeliin Kral olarak anlm ve M 1.
bin yla kadar ilevini srdrmtr. Ayrca Yazlkaya ak hava panteonunda EA, srasyla Teup,
Tamiu, Kumarbi, tar-auga ve hizmetileri Ninatta-Kulitta ile beraber listelenmitir.

55
ERE.KI.GAL
Frtna Tanrsnn annesidir ve antlama metinlerinde ska grlen bu tanra mitolojide karanlk
topran almas ile yeraltndan Frtna Tanrsnn geri getirilmesi konusunda nemli bir rol oynar.

Gkyznn Gne Tanrs
Akadadan Hitit panteonuna gemi olan bu tanr, adaletin temsilcisidir ve bazen btn tanrlarn kraldr.

Hannahanna
Eski Hitit Dnemine tarihlendirilen Kaybolan Tanr Efsanelerinde, kaybolan tanrlarn aranmasn isteyen
ve Tm Tanrlarn Annesi ya da Bykanne unvanna sahip tanradr. Bu tanra Gula, MAH ve
NIN.TU ile de eitlenmektedir.
Mitolojide Telipinu kaybolduktan sonra Frtna Tanrs bu tanraya ikyette bulunur. Bunun zerine
Hannahanna, Frtna Tanrsn Telipinuyu bulmaya gnderir ve onu bulamaynca bu kez Hannahanna
ary sevk eder. Ondan, onun el ve ayaklarn sokmasn, gzlerini ve ayaklarn balmumu ile
temizlemesini ister.
Hannahanna, Frtna Tanrsna, Telipinu ile Deniz Tanrsnn kz ile evlenmesi srasnda balk
paras (kuata) demesini salk verir. Ayn zamanda, bu tanra da dier tanrlar gibi kaybolur. O
gittiinde, insan ve hayvanlar yavrularyla ilgilenememi, sr ve koyunlar gebe kalamamtr.

Hepat
Frtna Tanrsnn ei, Tanrlarn Kraliesi olarak bilinen bu tanra, kutsal hayvan arslan zerinde
betimlenmitir. Ayn zamanda bir boa vcudu zerinde insan ba ya da ift insan aya ile gsterilmi
ve Teupun Boas olarak tanmlanan Tanr arrumann da annesidir.

Hapantaliia
Hatti kkenli bir tanr olup Gne Tanrsnn obandr.

Hedammu
Tanrlar ve insanlar yldran bir deniz canavardr.

lluianka
Efsanede Frtna Tanrs, Kikilua ehrinde ylan lluianka ile dvm ve ona yenilmitir. Bunun
zerine Frtna Tanrs tm tanrlar yardma arm ve Tanra naradan bir festival dzenlemesini
istemitir. Festival dzenlenmi, lluianka ve ocuklar festivalde tka basa yemilerdir. lml Hupaiia
bir ip ile onlar balamtr. Frtna Tanrs da onlar ldrmtr.

mpaluri
Kumarbinin elisidir.

nara
Frtna Tanrsnn kz ve vahi hayvanlarn tanrasdr. Hatti kkenli bir tanra olup, Eski Hitit
mitlerinde grlr. Hitite innaru- kelimesi ile sk bir ilikisi olan bu tanra, LAMA ile eitlenmitir.

Kamruepa
By tanrasdr. Bu tanrann Hattice okunuu Kattahziwuridir.

56
Kaku
Ay Tanrsdr.

Kuababa
Ana Tanradr. Hitit ncesi dnemde de ba tanradr. Hurri panteonununda da grlen bu tanrann
klt merkezi Kargamtr. Bu tanra Phryg ve Roma dneminde de Kybele olarak panteondaki yerini
almtr.

Kumarbi
Hurililer tarafndan Bilge Kral ve Tanrlarn Babas olarak nitelendirilmi ve tanrlar arasnda ncs
srada kabul grm bir Bitki Tanrsdr. Ayn zamanda Mezopotamya kkenli EN.LIL ve Dagan ile
eitlenir. Klt merkezi Kuzey Mezopotamyadaki Urki ehri olan Kumarbi, elinde bir asa tar.
Mitolojide Kumarbi kendisinin Tanrlarn Babas olarak kalmas iin, Deniz Tanrsna, elisi
mpaluri tarafndan haber gnderir. Deniz Tanrs onun iin bir ziyafet verir. Bu arada Kumarbinin
kayas Ullikummi doar.

Lama
Geyikle sembolize edilen ve Krlarn Tanrs olarak kabul grmtr.

Mukianu
Kumarbinin veziridir.

Ninatta ve Kulitta
Mitanni krallnda lkenin ve Gkyznn Sahibesi unvan ile anlan augann hizmetileridir.

auga
Bir arslan zerinde kanatl bir kadn formunda betimlenmi bu tanra, Teupun kz kardeidir. Ninive
ehri ile ilgili olarak geen bu tanra, Kenan mitindeki Baaln kz kardei Anat-Atarte ile ayn
grevlere sahiptir. lk defa III. Ur Slalesi dneminde grlen bu tanra M. 8.yzyln sonuna kadar
ilevini srdrmtr.

Takiti
Tanra Hepatn hizmetisidir.

Tamiu
Frtna Tanrsnn veziri ve erkek kardeidir. Bu tanrnn Hitite okunuu Sava Tanrs olan
uwaliiattr.

Telipinu
Kaybolan Tanr Efsanelerinin ba aktr olan tanrdr. Frtna Tanrsnn ilk ocuu olan Telipinu, tohum
ekmek, tarlalar srmek, sulamak, rn yetitirmek ve hasat gibi eylemleri iine alan bir tarm tanrsdr.
II. Murilinin veba dualarnda: Sen Telipinu ulu bir tanrsn. Senin ismin isimler arasnda uludur ve
sen tanrlar arasnda ulusun. ekliyle vlr.
Mitolojide Telipinu hiddetlenerek bozkrda kaybolur ve beraberinde lkedeki bolluk ve bereketi de
gtrr. Bunun zerine tanrlar, insanlar ve hayvanlar alkla tehdit eder. Hannahannann ars
Telipinuyu bulur. Onun el ve ayaklarn sokar. Gzlerini ve ayaklarn balmumu ile silerek onu temizler.
Bu duruma daha da kzan Telipinu, nehirlere byk bir hasar verir.

57
Teup
Mitolojide kaybolan Frtna Tanrsdr. Bu tanrnn Hattice okunuu Taru olup einin ad Wurunkattedir.
Bu tanr Luwice tarhunt- eklinde yazlmtr.
fke, hiddet ve ksknlk iinde karanlk topraa giden Frtna Tanrs, Arinna ehrinin Gne
Tanrs, ERE.KI.GAL ve Wuruntemunun yardm ile geri getirilir. Ayrca Frtna Tanrs, olu
Telipinunun kaybolmas ile umudunu yitirir ve Gne Tanrsna ikyette bulunur. Hannahannadan ise
onu bulmasn ister.
Ayn zamanda Teup, mitolojide Kuzey Mezopotamyada bulunan Kummiia ehrinin Kral,
Gkyznn Kral ve Hatti lkelerinin Beyi olarak da anlmaktadr. Tanrlarn en by olan bu tanrnn
ei Hepattr. Onun olu arruma ve Nerik ehrinin Frtna Tanrsdr. ki da tanrs zerinde sakall bir
kii tarafndan temsil edilen Frtna Tanrs elinde bir asa tutar. Ayn zamanda bu tanr hem sava ve hem
de zaferi simgeler. Onun kutsal boalarndan birinin ad eri ve dieri Hurri (ya da Tella)dir.

Ullikummi
Kumarbinin oludur.

Upelluri
Grek dnyasnda Atlasa benzeyen ve Hurri kkenli dev tanr olup yeraltnda oturmakta ve omuzlar
zerinde de yeryz ile gkyzn tamaktadr.

58
zet
Hattua (Boazky) merkez olmak zere
Anadoluda gl bir krallk kurmu olan
Hititler, kendilerine zg bir mitoloji
yaratamamlardr. Dolaysyla komu uluslarn
efsanelerine kendi geleneklerini de katarak
oluturduklar mitolojilerini drt balk altnda
deerlendirebiliriz:
A. Hatti (Anadolu) Kkenli
B. Hurri Kkenli
C. Mezopotamya ve Kenan Kkenli
D. Masallar
Bu balklar iinde ele aldmz Hatti (Anadolu)
kkenli bir efsane olan ve Hitit dnyasnda,
lluyanka ve Telipinunun Kayboluu miti
olarak anlan mitler, bahar enliklerinde
sylenegelen efsaneler olmutur. zellikle
Telipinunun kayboluu efsanesinin, gnmz
nevruzu ile sk iliki iinde olduu
anlalmaktadr.
Yine Hurri efsaneleri iinde zellikle Ullikummi
arksnn Fenikeliler eliyle Grek dnyasn
etkiledii anlalmaktadr.

Sumer, Babil ve Hurri kltr dnyas iinde
Tufan Olayn ilk kez yazl olarak iviyazl
belgeler zerinde okuduumuz ve gnmze
kadar hemen hemen ayn anlatmlarla gelebilmi
Glgam destannn, Hititeye de aktarlm
olmas, efsanenin ne kadar kkl bir anlatm
olduunu bize gstermektedir.
Yukarda da ifade ettiimiz gibi efsaneler bize
eski dnyann gelenekleri hakknda da baz
bilgiler verebilir. zellikle Hitit masallarnda bu
konuda baz ipular yakalanabilir.
zellikle Hitit masallar iinde Zalpa kenti
yksnde, Hititler dnyasnda kardeler aras
evliliin kesin olarak yasaklandn ve bu eylemi
yapann cezasnn lm olduunu anlamaktayz.
Yine Appu ve ki Olu masalnda yi ve
Kt sembollerinin kullanldn grmekteyiz.
Ayrca Avc Kei ve Kars masal gelin-
kaynana ekimesinin bir rneini yanstr.
Gne Tanrs, nek ve Balk masal,
Anadolunun kadim bir grenei yardmseverlik
ve hediyeleme geleneini yanstmas asndan
nemlidir.

59
Kendimizi Snayalm
1. Mitoloji szc hangi kelimelerin birle-
tirilmesi ile tretilmitir?
a. antropos+logos
b. arkheeos+logos
c. paleos+litos
d. myth+logos
e. mesos+litos
2. Hititler mitolojik metinlerini riteller ve
bysel olgularla ne eliinde sylyordu?
a. rahipler
b. mzik
c. kil tabletler
d. kral
e. kralie
3. Hitit mitolojisi hangi balklarla altnda
toplanabilir?
a. Hatti
b. Hurri-Mezopotamya
c. Hitit-Asur-Babil
d. Hurri
e. Hatti (Anadolu)-Hurri-Mezopotamya ve Ke-
nan- Masallar
4. Hatti kkenli bir mit olan ve Anadoluda
baharn mjdeleyicisi olarak tapnaklarda Ge
Hitit Dnemine kadar okunan ve ejderha/ylan
anlamna gelen efsanenin ad nedir?
a. Denizin Kz ve Telipinu
b. lluyanka
c. Kamruepa
d. Frtna tanrsnn Mthi Bir ekilde Grle-
mesi
e. Ebedi Olan nsan Yolculuu

5. Tanr Telipinunun Kayboluu miti Hitit
efsanelerinin ierii asndan hangi kkenli
efsane iinde deerlendirirlir?
a. Hatti (Anadolu) Kkenli
b. Hurri Kkenli
c. Mezopotamya
d. Kenan Kkenli
e. Masallar
6. Kumarbi (Gkteki Krallk) arks Hitit
efsanelerinin ierii bakmndan hangi kkenli
efsane iinde deerlendirirlir?
a. Masallar
b. Hatti Kkenli
c. Hurri Kkenli
d Mezopotamya Kkenli
e. Kenan Kkenli
7. Ullikummi arks hangi eskia ulusu
araclyla Grek dnyasna gemitir?
a. Hitit
b. Asur
c. Babil
d. Sumer
e. Fenikeliler
8. Glgam destan Hitit efsanelerinin ierii
bakmndan hangi kkenli efsanedir?
a. Hatti Kkenli
b. Hurri Kkenli
c. Kenan Kkenli
d. Mezopotamya Kkenli
e. Masallar

60
9. Hitit mitolojisi iinde hangisi Masallar basil-
altnda deerlendirilir?
a. lluyanka
b. Kumarbi arks
c. Appu ve ki Olu, Gne Tanrs, nek ve
Balk
d. Ullikummi arks
e. Telipinunun Kayboluu
10. Hangi Hitit masalnn Hitite, Hurice frag-
manlar yannda Amarma (Msr)da Akada
nshalar ele gemitir?
a. Ullikummi arks
b. Telipinunun Kayboluu
c. Frtna Tanrsnn Kayboluu
d. Gne tanrsnn kayboluu
e. Avc Kei ve Kars

Anahtar
1. d Yantnz yanl ise Giri blmn
2. b Yantnz yanl ise Giri blmn
3. e Yantnz yanl ise Giri blmn
4. b Yantnz yanl ise Hitit Efsanelerinin
erii balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise Hitit Efsanelerinin
geiriniz.
6. c Yantnz yanl ise Hitit Efsanelerinin
geiriniz.
7. e Yantnz yanl ise Hitit Efsanelerinin
geiriniz.
8. d Yantnz yanl ise Hitit Efsanelerinin
geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise Hitit Efsanelerinin
geiriniz.
10. e Yantnz yanl ise Hitit Efsanelerinin
geiriniz.

61

Sra Sizde 1
Kumarbi (Gkteki Krallk Efsanesi), Tanr
LAMAnn arks, Gmn arks, Hedammu
arks, Ullikummi arks
Sra Sizde 2
Zalpa ehri yks (Bir Ylda Otuz ocuk
Douran Kane Kraliesi), Appu ve ki Olu,
Avc Kei ve Kars, Gne Tanrs, nek ve
Balk Sra Sizde 2

Daddi, F. P-A. M. Polvani, (1990). La Mitologia
Ittita, Brescia, Paideia, 1990.
Erkut, S. (1998). Kani Kraliesinin Hikayesi,
Argos Gemicileri, VI, 1998, 21-24.
Eybolu, S.- Erhat, A. (1991). Hesiodos Eseri
ve Kaynaklar, Ankara: Trk Tarih Kurumu
Goetze, A. (1995). Hittite Myths, Epics and
Legends, Ancient Near Eastern Texts
Relating to the Old Testament, s. 120-128.
Gterbock, H. G. (1945). Kumarbi Efsanesi,
(ev. S. Alp), Ankara.
Hoffner, H. A., Jr. (1990). Hittite Myths,
Atlanta, Georgia.
Karauuz, G. (2001). Hitit Mitolojisi, Konya:
izgi Kitabevi.
Knal, F. (1967). Inannann Cehenneme nii
Efsanesi, Tarih Aratrmalar Dergisi, III/4-5,
s. 1-21.
Kramer, S. N. (1990). Tarih Sumerde Balar,
(ev. M. . ), Ankara: Trk Tarih Kurumu
Yaynevi.
Kramer, S. N. (1990). Smer Mitolojisi (ev. H.
Koyukan), stanbul: Kabalc Yaynevi.
nal, A. (1994). Hethitische Mythen und Epen,
Weisheitstewte, Mythen und Epen: Mythen
und Epen II (Texte aus Umwelt dex Alten
Testaments III/4), (Edited by Karl Hecker),
Gtersloh-Gtersloher Verlagshaus, 802-865.

62
Amalarmz
Sumer panteonunu aklayabilecek,
Sumer mitlerini tanmlayabilecek,
Sumer destanlarn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Panteon
Mit
Epos
nan
Mitoloji
Tanr
Kahraman
At

indekiler
Giri
Sumer Panteonu
Sumer Mitleri
Sumer Destanlar
Sumer Atlar
4

63
GR
Aa Mezopotamyaya M IV. binyln ortalarnda gelerek burada kendilerine zg bir medeniyet
gelitiren Sumerlerin Trkemizin de iinde yer ald bitiken bir dil kullanan kavim olduklar, ayrca
blgeye geli ynleri konusunda kesin bir bilgi olmamakla birlikte Orta Asyadan geldikleri
anlalmaktadr. Sumerler Irakn gneyine daha nce blgede bilinmeyen silindir mhr, ziggurat
denilen yksek katl tapnaklar ve mleki arkn getirmilerdir. Blgede daha nce tarm ve
madenciliin gelimi olduu anlalr. Sumerler burada kent devletleri kurarak ilk defa ehir
medeniyetini gelitirmilerdir. ehir meclisi, sosyal snflar, ynetim konular onlarn eseri olarak grlr.
Onlarn gerek baarlar kltrel sahada olmutur. ivi yazsn kefederek kullanmalar, okullar aarak
eitim vermeleri, gk cisimlerini izleyerek bunlara isimler, saylar vermek suretiyle onlar tespit etmeleri
ve astrolojinin kurucular olmalar onlarn baarlarn gsteren en ak kanttr. Ayn hareketlerinden bir
kameri takvim, evren ve insanla ilgili grlerinden de panteon (tanrlar topluluu) ve mitler
oluturmulardr. Yazl dnem ncesi var olan kltrn yazya aktarlmasyla adeta her eyin Sumerde
balad eklinde zetlenmesine sebep olmulardr. Hukuktan mimariye, mzikten sanat ve edeb yata
kadar her eyin Sumerlerde varl anlalmaktadr. Ynetimden brokrasiye, matematikten eczacla
kadar her konuda kafa yorduklar grlmektedir. Tm bu bilgiler nce Samiler tarafndan benimsenerek
bugnk Irak ve Suriyenin tamamna varp sonra Anadolu zerinden Hurrilerden Hititlere ve oradan
batya, Akdenizin dousunda yaam olan Fenikeliler araclyla ise, Hellenlere ve oradan da Romaya
ulamtr.
Mit Yunancada sz, yk anlamna gelir. Mitler, ilkel insan topluluklarnn, evreni, dnyay ve
doa olaylarn kiiletirerek yorumlamak, henz srrn zemedikleri hayatn ve evrenin eitli
grntlerini bir anlam kolaylna balamak ihtiyacndan domutur. Doast ve fiziktesi gler yan
sra, doa gleriyle savaa girmi, onlar yenmi ya da yenememi ilk yiitlerin kimlik ve kiiliklerini
belirtmesiyle de mitler, eposlara, yani destanlara konu olutururlar.
En ksa tanmyla mitler, doa glerinin kiiletirilmesi, canl varlklar ya da lmsz tanrlar halinde
tasarlanmasdr. Eposlar ise tarihten nceki insan topluluklarnn ilkel tarihleri olduuna gre; mitlerle
eposlar arasnda yer yer ayn malzemeyi kullanmak, aralarnda balantlar olan konular deiik oranlarda
ve farkl alardan ilemek bakmndan bir kesime grlr.
Destan kahramanlar, mitlerdeki tanrlar ve tanrsal glerle insanlar arasnda kprler kurmutur. lk
alarn insanlarnda doa glerinin fizik ve etik etkilerini yanstan mitler, dinlerin de balangc
saylmakla birlikte, ilkel insann fizik atlmlarna ek olarak metafizik ve ruhsal davranlarn da
belgelerler. Tadklar sezgi gc, yer yer insan yaradlndaki zaaf ve tutkular, alar st bir
kesinlie, ok ynl bir kullan imknna balam olmalaryla mitler, bugn de sanatn yararland bir
esin ve kltr kaynadr.

SUMER PANTEONU
Sumerler Aa Mezopotamyada M 2700ler civarnda kendi tanrlar topluluunu oluturmulardr.
Onlar tanrlar insan eklinde tasvir etmekteydiler. Bu durum onlar dier nasya toplumlarndan
ayrmaktadr. Mezopotamyada hayvanlara, hayvan resimlerine tapnlmamtr. Hayvanlar tanrlarn

Sumer Mitolojisi

64
sembol durumundadr. Tanrlarn sembol olan boynuzlu tacn kayna tam olarak bilinmez. Bu ta ayn
zamanda hkmdarlk sembol olup dardan geldii kabul edilir. Aa Mezopotamyada yer alan Sumer
kentlerinin her birinin kendine has bir tanrs bulunmaktayd. Bunlar, hava tanrs, gk tanr, gne tanr,
ay tanr, yaratc ana tanr, oban tanr ve tahl tanr gibi. Bunlarn kendi klt merkezleri vard. Enlilin
Nippurda, Nannann, Urda, Utunun Sipparda, Enkinin Eriduda tapnaklar yer almtr. Tanrlar
yalnzca tapnakta bir yer igal etmez ayn zamanda bilge tanr, koruyucu tanr, yaratc tanr olarak
insanlarn hayatn da dzenlerdi.
Sumerler tanrlar insan eklinde tasavvur ettikleri gibi onlarn yaantsn da insanlara benzetirlerdi.
nsanolu gibi onlar da yiyip-imekte, evlenip yuva kurmaktaydlar. Onlarn da hrslar, arzular vard,
sevinli ya da hznl olduklarna inanlrd. imdi belli bal Sumer tanrlarn ele alarak konuya devam
edelim.

An/Anu
An, Mezopotamya panteonunun ba tanrs olup, gn kiiletirilmi halidir, kutsal rakam 60tr. Btn
Mezopotamya tanrlarnn en yksek rakamdr. Mezopotamya kozmogonisinde, An-Enlil-Enki bir l
oluturmaktadrlar. Ann nvanlar, tanrlarn kral, gn kral ve lkelerin kraldr. Eski Sumer
Devrinde, An Ur ve Urukta nemli unsurlardan birisidir. M III. binyln ortalarnda Fara tanr
listelerinde gemektedir ve Uruk krallar tarafndan tapnm grmtr. Sargon dnemine ait Akadca
isimlerde gemektedir. Eski Babil dneminde, zellikle kral kitabelerinde ve panteon listelerinde grlr,
Selevkos dnemi Urukta, Anu kltnn bir versiyonu da bulunmutur.
Tanr Anumun din hayattaki ve kltteki nemi nispeten kktr, yzlerce ilahi ve duadan yalnzca
birka direkt olarak ona hitap etmektedir, onun klt merkezleri Uruktadr. Tapna ise, -anna, Gk
tapna anlamna gelir.
Boazkyde bulunmu olan, Gkteki Krallk efsanesinde, tanr Anunun Alalu ve Kumarbi ile olan
taht mcadelesi anlatlmaktadr. Anu, Hurriler tarafndan kendi panteonlarna alnm ve sayg grmtr.
Ebla panteonunda Sunugaru olarak bilinen Ay tanrs, aggarn ei olarak gemektedir.

Anunna
Anunnalar bir tanrlar topluluu olup, Eridu kentinin 50 tanrs olarak geer. III. Ur Devrinde koruyucu
ve arabulucu tanrlar olarak grlr. Gudea isimli Sumer kral onlar Laga ehrindeki E.ninnu tapnana
yerletirdiini anlatr. Enuma-eli mitinde bunlarn Marduk iin Babil kentini ina ettikleri grlr.
Dnya yaratlmadan nce bunlar byk zdraplar ekmilerdir. Onlar srekli a kaldklarndan ayrlar
yemek zorunda kalmlardr. Bunlar nce iddetli bir ykma katlmlar, sonra da Glgam destanna
gre Tufanda tvbekar olmulardr.

Anzu
Mezopotamya mitolojisi ve ikonografisinde aslan bal kartal eklinde bir yaratktr. Bu isim
IM.DUGUD.MUEN yada anzu olarak yazlrd. Mezopotamya sanatnda erken dnemlerden itibaren
farkl hayvanlarla birlikte grlr. Aslan bal kartal Eski Sumer Dneminde farkl sanat eserleri
zerinde bulunur ve her biri kavgac olarak fakat merkezi figrde iki adet yabani hayvann yerine
konularak koruyucu grev stlenirdi. Anzu Eski Sumer Devri ahs adlarnda geer. Louvre Mzesinde
bulanan mehur Akbabalar Sitelinde Ningirsu elinde bu kuun bir heykelini tutmakta ve Gudea
kitabesinde onun yaratt heykellerle E.ninnu tapnan dekore ettiini syler. Anzu Lugalbanda ve
Enmerkar destannda akik ta dalarnn tepesinde yuva yapm olarak geer. Anzunun yabani boalar
akam yemei iin yakalad da destanlarda anlatlmaktadr. Ninurtann Eriduya yolculuu destannda
grlr. Orada tanr gen Anzu ile Abzuya ular ve dostluunu sunar. Baz kaynaklarda Anzunun
eytan grnm hkimdir. Anzu tanr banyo yaparken kader tabletlerini satarak Enlilin gvenine ihanet
etmitir.

65
Enlil
Sumer panteonunda Ann yerini ksa zaman iinde Enlil alarak ba tanr olmutur. Adnn anlam
yeryznn beyidir. Tanrlarn babas, yerin ve gn kral, btn lkelerin kral gibi unvanlara sahipti.
Sumer dncesine gre krallar tahta karan, lkeye bolluk ve bereketi getiren Enlildir. Onun klt ehri
Nippurdur. Bu ehirde bulunan Ekur tapna ona aittir. Mezopotamya tarihinin btn devirlerinde Enlil
ahs adlarnda gemektedir. Sumer ayinsel dualarda grlmektedir. Asur, Babil, Uruk, Kullaba ve
Elamda tapna ve klt vardr. Acemhykte bulunan I. ami-Adadn mhr zerindeki ibarede kral
kendisini tanr Enlil tarafndan atanm saymaktadr.
Enlil, dier Sami halklar tarafndan tapnm grm bir tanrdr. Onun en byk zellii yaratc tanr
olarak grlmesidir. Bunun yannda, balayc, koruyucu, gl kuvvetli, adaletli, efkatli bir tanr
olarak da tapnm grm olduunu gsteren kantlar vardr.

Enki/ Ea
Sumer deniz ve okyanus tanrsdr. Ayn zamanda bilge tanr olup, Enlilin kararlarna uygun olarak
planlar hazrlayp yeryzn dzenleyen olarak grlmtr. Enki ve Dnya Dzeni mitinden onun
yaratc zelliklerini renmekteyiz.
Bu tanr ad, Sumerce -a suyun evi dan gelmektedir. Eski Babilde, Eski Sumer ve Sargon
dnemlerine ait belgelerde Ea, Akadca ahs adlarnda gemektedir. III. Ur Devrinde kantlanmtr. Bbil
ve Asur geleneinde Eann fonksiyonlar Enki ile ayndr. O bir su tanrs olup, yaratc ve bilge tanrdr.
Sami anlaynda serin su kaynaklar ile alakal gzkmektedir. Mezopotamyada byk tanrlar arasnda
gemektedir. Orta ve Ge Babil dnemlerinde Ea, ama ve Marduktan oluan lnn bir parasdr.
Akad destanlarnda Ea zor grevler stlenmektedir. Adapa mitinde, onun gerek gc belli deildir ve
enuma eli destannda Marduktan daha kabiliyetli gzkmektedir. Halep panteonunda Mezopotamya
grubunda Ninurta ve Nisaba ile beraber geer. Geleneksel Kuzey Suriye panteonunda, Emar, Ebla ve
Mari metinlerinde gemektedir.

Enkidu
Gzel yerin efendisi anlamna gelir. Glgam ve Huwawa, Glgam, Enkidu ve Yeralt Dnyas
mitlerinde Glgamn uladr. Mezopotamya mitolojisinde en byk entrikaclardan biridir. Vcudu
kaba tylerle kapldr. Ceylanlarla birlikte ot yer, hayvanlarla yakn dostluu bulunur. Glgamla yz
yze grr ve onunla fikir ayrlna der. Sonrasnda birbirleriyle dost olurlar ve dostluklar destana
dnr.

Erekigal
Sumer yeralt dnyas tanras byk yerin beyi anlamna gelir. Sumer kurban listelerinde ve III. Ur
Devrine ait tapnak sunularnda bilinir. Bu tanraya adanm dua ve ilahiler azdr. Bir ka mitolojide
nemli rol oynar. Mitolojiye gre dnyann yaratlmasndan sonra yeralt ruhlar aleminmde bulunuyordu.
nannann yeralt dnyasna inii mitinde tanrann kz kardei ve kader arkadadr. Eski Babil
Devrinde Nergalin kars olarak grlr. Nergal ve Erekigal miti Orta Babil (Amarna) ve Yeni Asur
Devrine ait (Sultantepe) tabletlerde geer.

Dumuzi
Sumerlerin oban tanrs olup, Eski Sumer ana ait uruppaktan ekonomik belgelerde, tanr
listelerinde ve ahs adlarnda grlr. Sumer kral listelerinde iki farkl Dumuzi bulunur. Birisi oban
Dumuzi, Tufandan nceki Babtibirann kraldr. Dieri ise balk olarak Urukun ilk kraldr. Uruktan
tapnak ilahilerinde ve klt belgelerinde geer. III. Ur Devri krallar Urukun din ve edeb
geleneklerinin tarafn tutarak kendilerini nannann kocas rolnde Dumuzi ile eimsemilerdir.

66
nanna/tar
Sumer tanras olup, gn hanmefendisi unvan vardr. Fara tanr listelerinde An ve Enlilden sonra,
Enkiden nce gelmektedir. Bu tanra daha ok ak ve savala ilgili gzkmektedir. III. binyln
ortalarna ait Ki kral yaztlarnda gemektedir. Nanna ay tanrs olup, onun kz tanra nanna ve olu
gne tanrs UTUdur.
Mezopotamyada iki tanrann eimsenmesi, Akadl Sargonun Sumer-Akad birleik
imparatorluunun teolojik olarak kuruluunun bir sonucu olarak grlmektedir. Ay tanrs Sin ile Nanna
eitlii de buna benzer. Tanra tar, Mari panteonunda yer almaktadr. Ayrca, Ebla ahs adlarnda
gemektedir ve Eblada III. ve II. binyllarda alt tabaka Sami halklarn tanrlar arasnda yer almaktadr.
Kuzey Mezopotamya, Suriye ve Anadoluda tar Ninive augas olarak gemektedir. Nuzide, Teup
ve auka kardeler eklinde grlr.

IM/ Adad
Bu tanr ismi etimolojik olarak, Arapa hadda krmak ve haddat gk grlts ile alakaldr. Adad,
Mezopotamyada IM logogam ile yazlr ve Akadl Sargon ncesi dnemde de kantlanmtr. Adadn
esas tapnm grd yer Kuzey Babilonya ve Suriyedir. Eblada ahs adlarnda grlr. II. binylda
Adad Halep ehrinin tanrsdr. Ancak, dier Suriye ehirlerinde ve zellikle batda dier frtna tanrlar
olan Baal ve Dagan ile birlemitir. Adadn yamur ve frtna tanrs olarak iki grevi vardr. Onun
bereketli yamurlar getirdiine inanlr. Adad, ama ile birlikte gkyznn koruyucu tanrsdr, bu
tanrlara rahipler tarafndan birlikte dua edilir. Ayrca, ama, Adad ve Marduk, Babil ehrinin
tanrsdrlar. Ugaritte, Hadda, Hadad olarak bilinir ve anlam gk grltsdr. Adadn, Asurda
nemli bir tanr oluu onun iin ilk Asur krallarnn bir tapnak yaptrdndan anlalyor. Adad tapna,
I. rium tarafndan yaplmaya balanm ve onun lmnden sonra olu ve halefi kunum tarafndan
tamamlanmtr. Yeni Asur Devrinde ise, I. Tiglat-pileser Asur ehrinde bir Anu-Adad tapna
yaptrmtr.

Lamassular
Sumer koruyucu tanr veya demonu olup, arabulucu rol oynamaktadr. Er Hanedan Devri Laga
panteonundan tannr. Bu tanrnn klt Eski Babil dneminde poplerdir. Silindir mhrler zerinde
tasvir edilmitir. Bu tarihten itibaren Lamassu genelde kuvvet verici koruyucu bir terim olmutur.
Asurda edu ve Lamassu olarak bilinen tapnaklar ve saray tren geit yollarnn yannda dev gibi insan
bal boa veya aslanlar vardr. Bunlarn sz konusu binalar ktlklerden koruduklarna inanlmaktadr.

67

Resim 4.1: Mezopotamya haritas
(http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/12/Hammurabi's_Babylonia_1.svg)

Lugalbanda
Sumer tanrlatrlm kahramandr. Urukun ilk hanedanndan 3. kral olarak listelerde geer. Enmerkarn
oludur. Fara tanr listelerinde Ninsunun kocas olarak bulunur. Eski Babil Devrinde Nippur ve Urukta
tapnm grmtr. Glgam ve Huwawa destannda Ninsunun kocas, Glgamn babas olarak geer.
Gney Mezopotamya belgelerinde, edeb rnlerde grlr.
Lugalbandaya ait birka destan bulunur. Bunlardan birinde Lugalbandann rakibi Mezopotamyann
uzak dousunda bir yer olan Arattadr. Enmerkar ordusuyla dalar aarak Arattay kuatmak zere
varr. Lugalbanda onunladr. Bu ekilde o aniden fel geirir ve dmanlarn eline geer. Lugalbanda ve
Anzu destannda ise, kahramanmz kendin Zabu dann zirvesinde yalnz bulur. Arkadalar Arattaya
giderken o, gl Anzu kuunu aramaya karar verir.

Nanna/Sin
Ay tanrs Nanna, Ur ehriyle alakal olup, ayn zamanda ayn sembolik rakam 30dur. Nanna, Farada
bulunan Eski Sumer tanr listelerinde gemektedir. Nannaya en azndan II. binyln ikinci yarsna kadar
Urda tapnlmtr. Onun tapna, -kinugal Sumer tapnak dualarnda geer. Akadca isimlerde
gemektedir. Onun adna pek ok tapnaklar yaplmtr. Ur-Nammu tarafndan, Ur ehrinde yaptrlan
Ziggurat en nemlileri arasndadr. Sumer dncesinde, gecenin gndz getirdiine inanlmaktadr.
Gece bitkilerin bymesi, Ay tanrs Nannann bereket tanrs olduunu da gstermektedir. Nannann
Nippura yolculuu isimli metinde verimlilikle ilgilidir. Harranda ise -hulhul tapnanda tapnm
grmektedir. Tanr listelerinde Sin, ama, Adad ve tar gibi byk tanrlar arasnda yer almaktadr.
Astral tanrlar arasnda tanr Sin bereket ve bolluun semboldr. Pek ok dua bu tanrya adanmtr.
Babil mitolojisinde nemli rol oynamaktadr.

68

Resim 4.2: Eski Asur uslubunda bir mhr basks zerinde, kadehli tanrnn huzurunda Lama, ikisi arasnda hilalli kurs,
bora atlar ve yryen adam, zg-Tunca 2001, s. 48.
Ningirsu
Laga ehrinin ba tanrsdr. lk defa Fara tanr listelerinde geer. Btn Laga krallar tarafndan tapnm
grmtr. Bir ehir tanrs olarak yalnzca snrlar koruyan biri olmayp ayrca ovalara bereket getiren
bir zellie sahiptir. Adna kanallar ve su yollar yaplm, festivaller dzenlenmitir. Tapnann ad,
E.ninnudur. III. Ur Devri (M 2100-2005)nde Gudea tarafndan bu tapnak yeniden ina edilmitir.

Ningizida
Anlam gzel aacn efendisidir. Yeralt dnyas tanrasdr. Sumerce tapnak ilahilerinde onun evi
karanlk mahzendir. Laga beyi Gudea tarafndan ehrin ba tanrs yaplm ve kendi ahsi tanrs olarak
anmtr. Ayrca uruppak, Ur, Umma, Urukta tapnm grmtr. Ningizidann ller diyarnn
ruhlarna ait tanr listesinden bilgi salanr. Buna gre onun amblemi boynuzlu ylandr. Glgam onu
yeralt dnyasn ynetmekle grevlendirmitir.

Ninubur/labrat
Sumer tanr/tanras ve dounun beycesidir. Eski Sumer Devrinde Lagal Uruininginann koruyucu
tanrsdr. Yeni Sumer Devrinde ahs adlarnda gemektedir. Sumer tapnak ilahilerinden Akkilde bir
tapna olduu grlmektedir. Mitolojik belgelerde Ninubur, An ve nannann veziri olarak geer. Er
Hanedan Devrinde kutsal sunularda gemektedir. nannann yeraltna inii efsanesinde kadn olarak
grlr. Vezirlik fonksiyonlar eitlidir. Ninubur, Asurlular arasnda tapnm grmtr. Tanr Aur ile
birlikte dua cmlelerinde gemekte ve tank olarak gsterilketedir (Aur ve atalarmzn tanrs labrat
ahit olsunlar eklinde geer).

Nisaba
Sumerce NAGA iaretiyle ve hububat eitlerinin farkl trlerinin determinatifiyle yazlr. konorafik
sembol msr baadr. Erken yazl belgelerde karmza kmaktadr. Fara listelerinde geer. Urukun
hanmefendisi olup Ummada tapnm grmtr. Lugalzaggesi, onu annesi olarak armaktadr. Onun
zamannda ve takiben Akad Devrinde bu tanrann klt Sumer ehirlerine yaylmtr. Gudeaya gre
o, Ningirsu ve Nanenin kz kardeidir. II. binyln yarsnda popler bir tanradr.

69
Ninhursag
Lugal.e mitinde, bu unvan olu Ninurtann dmanlar tarafndan yenilip hursag kayalklarn ydktan
sonra almas anlatlr. nce Fara tanr listelerinde geer. Onun unvanlar tanrlarn anas, ocuklarn anas
eklindedir. Ki, Laga ve Ubeydde tapm bulunur. Er Hanedan Devrinden Eski Babil Devrine kadar
tanrann klt Ki ehrinde devam etmitir. Pek ok kral kendini onun sevgilisi olarak anm ve onun
adna tapnaklar yaptrmtr.

Ninurta
Mezopotamya, yldrm, sava ve av tanrs olup Sumerce evrenin beyi anlamna gelmektedir.
Enlilin oludur. Klt yeri Nippurdadr. Ningirsu ile eimsenmitir. Ninurtann sembolik says 50dir
ve Lagataki tapna -ninnu Ellinin mabedi anlamna gelmektedir. Sava tanrs olarak, Orta Asur
ve Yeni Asur dnemlerinde askerlikte zel hrete kavumutur. Asur kral II. Aur-nasir-apli,
Ninurtaya uzun bir zafer arks sylemektedir. I. Tiglat-pleser yaztlarnda ise, avc tanr olarak
gemektedir. Kltepe metinlerinde, Tanr nimmanizinin Ninurtann veziri olduu belirtilmektedir.

Usumi
Sumerlerin iki yzl tanrs Usumi, Kltepede bulunan Anadolu grubundaki mhr basklarnn tapnm
sahnelerinde ve tanr alaylarnda, Bbilli zelikleri ve Anadoluda kazand yeni hususiyetleriyle nemli
bir yer tutmaktadr. Usumi, mhrlerde genellikle dua eden kiiyi Eaya haber verirken tasvir edilmitir.
Usuminin Anadolu grubu mhrleri zerinde domuza binmi olarak grnmesi, bu olayn M 2.
balarnda Anadoluda vuku bulduunu gstermektedir. Usumi, Kltepe dnda Konya Karahykte
yaplan kazlarda ortaya karlan mhrler zerinde de grlmektedir.
Sumerlerin tanrs Eann veziri olan Usuminin, Koloniler anda Anadolu halknca tapnm
grd anlalmaktadr. Yerli sluptaki mhrler zerinde onun tasvirinin bulunuu yerli halkn onun
bayramn kutlam olduunu gsterir. Usuminin Etrskler araclyla talyaya gtrld ve
Ianiculum kentinde tapnlm olduundan sonradan Roma Devrinde bu tanrya Ianus denildii
anlalmaktadr.

Resim 4.3: Mhr basks zerinde, iri bir aslann sarsna oturan tanr, huzurunda ban geriye doru evirmi takkeli
adam, Usmu, kk boa adam. zg-Tunca 2001, s. 113.

70
UTU/ ama
Babilonya gne tanrs olup, ounlukla UTU logogamyla yazlmaktadr. Sargon ncesi Akadca
isimlerde gemektedir. ama, daha sonra Kenanllar ve Araplar tarafndan tanra olarak kabul
edilmitir. Ancak, Sumer gne tanrs UTUnun etkisiyle erkek bir tanrya dnmtr. Akadl ama,
adalet tanrs olarak nem kazanmtr, gn ve evrenin beyidir. Klt merkezi Sippardadr. Buras M..
II. ve I. binylda nemli bir ehirdir. Akad gne tanrs ama ile Sumerce UTUnun eimsenmesi
olduka eskidir. Samice ama bir tanradr. Eski Sami ahs adlarnda kadn zellii az geer.
ama, Mezopotamyada Sin ve tarla birlikte bir l olutururlar. Babilli Hammurabi yazdrd
kanun stelinde adaletin tanrs olan amatan kanunlar alrken grlmektedir. Mari panteonunda,
gn gne tanrs ve ama nde gelmektedir. Ayrca, ahs adlarnda da gemektedir. Ebla
panteonunun banda alt tabakaya ait olan Kura ile iki Sami tanrs, Frtna tanrs ve Gne tanrs ama
grlmektedir.
Bu konuda ayrntl bilgi iin G. Leickin A Dictionary of Ancient Near
Eastern Mythology, (1991) adl kitabn okuyabilirsiniz.

Resim 4.4: Oturan ve sa elinde kadeh tutan tanr ile insan bana basan sol elinde destere olan ama arasnda
kusarikku ifti. zg-Tunca 2001, s. 80.
imdi Sumerlerin belli bal tanrlarn sayalm.
SUMER MTOSLARI
Sumer Mitleri dnyann yaratl, dzenlenmesi ve tanrlarn eylemleri evresinde olumutur. Sumer mit
yazclar yazl dnem ncesi ozanlarn syledikleri destanlar yazya geirmilerdir. Bunlar ykleri
anlatrken daha ok d gcn kullanmlardr. Enlilin Ninlil ile evlenmesi, Enkinin evreni dzene
koymasyla ilgili Sumerlerin Cennet Miti, insann amurdan yaratlmasyla ilgili Enki ve Ninhursag Miti,
nana ile Dumuzi arasndaki ilikileri ele alan mitler, Glgam Destan gibi. Enki ve Ninmah, insann

71
yaratl, Ninurta hakknda iki mit, Ninurtann leri ve Ninurtann Nippura Dn. nannayla ilgili
mitler unlardr. nanna ve Enki, nanna ve Abih Dann Fethi, nanna ve ukalletuda,
Bahvann lmcl Gnah, nannann Yeraltna nii. Dumuziyle ilgili mitler; Dumuzi ile
Enkimdu, nannann Gnlnn alnmas, Dumuzi ile nannann Evlenmesidir.

Dumuzi ile nanna Miti
Pek ok Sumer destan Dumuzi ile nanna arasnda geer. Dumuzinin nannaya kur yapmas iki
blmde anlatlr. oban tanr Dumuzi tanrann gzdesi olabilmek iin tarm tanrs Enkimdu ile
rekabete girer. kinci ksm ise Dumuzinin nannann ei olduudur ki, nannann Yeraltna nii
mitinde anlatlr. Mit yledir: Bilinmeyen nedenlerle gn kraliesi nanna ller lkesine yani kz
kardei Erekigalin hkm srd dn olmayan lkeye gitmeye karar verir ve veziri Ninubura
gn ierisinde dnmezse kendisi iin yas trenleri yapmasn, sonra Nippurun tanrs Enlile, Ur kentinin
tanrs Nannaya (ay tanrs) ve Bilgelik tanrs Enkiye giderek yeralt dnyasnda ldrlmesini
engellemek iin bunlara yalvarmasn syler. nanna kralielik elbisesini zerine giyer, taklarn takarak
yeralt dnyasnn kapsna varr. nanna yedi kapy geerken her kapda giysilerinden birini kardktan
sonra yeralt dnyas Anunnakisinin karsna kar. Anunnakiler ona lmn gzlerini evirince nanna
burada bir ceset olur. nannann geri dnmediini gren veziri Ninubur onun dediklerini yapar. Enlil ve
Nanna ie karmak istemezler, ancak Enki nannay yeniden canlandrmay baarr. nanna kendisine
elik eden cinlerle Uruk ehrine gelerek kocas Dumuziyi bulur. Dumuzi onun nnde eilmediinden
nanna onu kendi yerine ller diyarna gtrmeleri iin cinlere teslim eder. Dumuzi kendisini kurtarmas
iin gne tanrs Utuya yalvarr. Mit burada bitmekle birlikte Tammuz ayinlerinde mitin baka bir
biimi anlatlr. Dumuzinin yeraltna iniiyle birlikte yeryznn kaosa dnmesi, tarn (nanna)
alayp szlamas ve yeraltna inerek onu kurtarmas sz konusudur. Dumuziinin yeraltndan k
baharn gelii, her tarafn yeermesi olarak mevsimle ilgili bir anlatmdr. Bu olay Yeni Yl trenlerinde
tanr Dumuziyi temsil eden kralla tanra nannay temsil eden rahibelerden biri arasnda
gerekletirilen kutsal evlilik treniydi. Dumuzi aslnda Sumerlerin Uruk kentinin kraldr. Hayat ve
faaliyetleri sonraki kuaklarca bir efsaneye dntrld. Uruk ehrinin koruyucu tanrs ise nannadr.
Bu yzden Dumuzi ile nanna isimleri Urukun ilk devirlerine ait mitlerde birlikte anlr olmutur.
Teologlarn Sumer panteonunu oluturmaya baladklar zamanda Uruk kral eer ehrin mutluu ve
refah iin alyorsa o zaman bu Uruklu nannann kocas olmaldr denilerek bir ritel haline gelmiti.
Dumuzi ile nannann evlenmesi konusunda birka mit veya iirler bulunmaktadr. Birincisi nanna
gkyznde ark syleyip dans ederken Dumuziyle karlayor. Dumuzi nanna ile evlenmeye raz olur.
Sonraki ksmlarda Dumuzinin nannay annesinden istemek zere evlerine gelii anlatlr. Bu mitin bir
dier versiyonunda, nannann babas ay tanrs Sinden Dumuzi ile evlenmek iin izin istemesi sz
konusudur. Benzer bir mitten rendiimize gre, nanna aslnda oban Dumuziyi deil ifti
Enkimduyu istemektedir. Aabeyi olan gne tanr Utunun abalarna ramen Dumuziyi reddeder,
daha sonra ise Dumuzi onu ikna etmeyi baarr.

Enki ile nanna Miti
nana, Uruk ehrinin gcn, gnencini artrmak suretiyle buray Sumer medeniyetinin merkezi yaparak
kendi adn da yceltmek ister. Bu sebeple bilgelik tanrs Enkinin oturduu, Abzunun bulunduu Eridu
ehrine gider. nanna Eridudaki Abzuya yaklarken nannann ekiciliine kaplan Enki ula simuda
nannay arp bir de sofra hazrlamasn emreder. Enki len srasnda sarho olarak nannaya kutsal
bilgileri verir. nanna kendisine verilen bu hediyeleri gn gemisine ykleyip Uruka doru yola kar.
Daha sonra aylan Enki, kutsal szlerin yerinde olmadn grr ve onlar nannaya verdiinden ok
piman olur. Deniz ejderhalarn bu bilgileri almalar iin onun peinden gnderir. Uzun bir mcadeleden
sonra nanna gvenlik iinde Uruka ular ve kutsal szleri (MEleri) gemiden indirir.

Enki ve Ninhursag Miti
Enki ve Ninhursag mitinde olaylar Dilmunda gemektedir. Enki nce rmaklar ve kanallar yaratr.
Tanr Udun yardmyla yeryzne su kartr ve onlar depolamak iin havuzlar ve sarnlar yapar.

72
Tarlalar suyun bolluundan rn verir. Rhtmlar ve su yollar ticarete uygun hale gelir. Dilmun imdi
cazip bir yer olmutur. Enki suyu kra blgelere sevk eder ve byk baheler oluturur. Utu buna sevinir
ve Enki ile uykuya dalar. Ninhursag ise Enki ile sekiz bitkiyi yaratmak iin tohumunu deitirmek
zeredir. Enki tekrar bitkileri arzular ve onlarn doasn renmek ister. O Abzudan bitkilerin bymesi
iin bahelere su tayacaktr. Bu, Ninhursagn fkelenmesine sebep olur. Yalnz bana onlarn
kaderlerini renmek ister, Enkiye bedeninin sekiz paraya ayrlmas iin beddua eder.

Yaratl Miti
Sumerce enuma eli (vaktiyle gklerde) ad verilen destanda hayatn sularda balad anlatlr. Deniz iin
kullanlan ideoramla yazlan tanra Nammu gk ve yeri douran ana olarak betimlenmitir. Gk tanr
An ile yer ise, tanra Ki ile eimsenmitir. Bunlarn birlemelerinden hava tanr Enlil domutur. Enlil
gk ile yeri birbirinden ayran atmosfer olmutur. Yaratl mitinde; evrenin dzene konuluunu,
yldzlarn ve dier Sumer kltr elerinin ortaya kn aklar. Mitte Enlil Ninlile tutulmu ve
rmakta yelken am iken onunla birlemitir ve bunun sonucunda yeraltna srlmtr. Ninlil de onun
peinden ller diyarna girmek ister. Ninlilin ocuu ay-tanr Nannann gklerin altnda olmak
yerine karanlk yeralt dnyasnda domasna yol anca Enlil, Ninlilin ller dnyasnn ilahnn
annesi olmasn ve onlarn Nannann yerine braklarak onun ge kmasna imkan verecek bir plan
hazrlar. Enlil tarafndan yeryzyle gkyznn birbirinden ayrlmas ve ay-tanr ile gne-tanr ve dier
gezegenler tarafndan gkyznn aydnlanmas salandktan sonra, dnyann dzene konulmas
planlanr. Enlilin emirlerini yerine getiren kk tanrlar eliyle bitkiler, hayvanlar, tarm aletleri yaratlr.
Enlil sr-tanr Lahar ve tahl-tanra Anan tanrlara yiyecek ve iecek salamalar iin yaratr. Mitte
bunlarn yeryznde meydana getirdikleri bolluktan bahsedilir, sonra bunlar sarho olup grevlerini
yerine getirmezler. Bunun zerine tanrlar bilge tanr Enkiye ba vururlar fakat Enki uykudadr.
Tanrlarn anas Nammu onu uyandrr. Enkinin emriyle Nammu ve doum tanras Ninmah, derin
sularn zerindeki bal karp insan var ederler.

Enki ve Dnya Dzeni
Mit sular tanrs bilge Enkiyi tarm ve hayvancln verimliliinden dolay yceltmektedir. Enlilin
kutsal mekn Abzunun grkemini betimler ve Abzunun teknesiyle batakla yaplan yolculuk anlatlr.
Yolculuk sonras Magan, Meluhha ve Dilmun lkeleri Nippur ehrine Enlile verilmek zere
armaanlar gnderir. Daha sonra Enkinin kutsal mekan Abzuda yaplan din trenler anlatlr. Bundan
sonra Enki kader tanrs olarak Sumer lkesine bolluk ve bereket getirdii anlatlr. nce Dicle rman
tatl suyla doldurur, Dicle ve Frat rmaklarnn dzgn alabilmesi iin kanal denetisi olarak tanr
Enbililuyu atar. Daha sonra bataklk ve sazl balk ve kamlarla doldurur. En son hayat veren
yamurun yeryzne inmesini salayp onu Frtna tanrs Adada emanet eder. Enki bundan sonra
Enkimduyu tarmla ilgili konulara bakmas iin atar, hayvan srlerini oaltarak onlarn bana oban
tanr Dumuziyi getirir. ehirlerin snrlarn belirler. Gne tanrs Utuyu evrenin sorumluluuna getirir.

Enlil ve Ninlil
Nippur ehrinin gen kz Ninlil, Nippurun Nunbirdu rmanda ykandktan sonra onu gren Nippurun
delikanls Enlil, hemen ak olur. Ancak Ninlilin Enlili redetmesi zerine, Enlil ula Nuskuya bir
kayk getirterek onu ay tanrs Nannaya hamile brakr. Bunun zerine Enlil ller diyarna srgn edilir
ve peinden Ninlilde yeralt dnyasna inerek orada ocuk sahibi daha olur. Sumer edeb belgelerinde
Ninlil Enlilin ei olarak bilinir.

Adapa Miti
Adapa kelimesi Asiriologlar tarafndan demin karl olduu kabul edilmi ve ilk insan hakkndaki bir
mit olarak ele alnmtr. Bu mite gre Adapa Eann olu ve Eridu kentinin rahip kraldr. Ea, Adapay
insann rnei olarak yaratm ve ona bilgelik ve sonsuz hayat vermitir. Onun grevi tanrlarn sofrasna
balk hazrlamaktr. Bir gn balk tutarken esen kuvvetli bir lodosla kay devrilir. Bunun zerine
sinirlenerek lodosun kanadn krar ve lodos 7 gn esmez. Tanr Anu bu rzgrn 7 gn boyunca

73
esmediini grnce ula Ninuburu gnderir. Ninubur durumu renip Anuya bildirirce Anu
Adapann huzuruna getirilmesini ister. Ea, olu Adapaya Anunun huzurunda nasl davranacan
retir. Adapaya zerine bir yas elbisesi giyerek, sa ba darmadan olarak karsna kmasn syler.
Gn giri kapsnda nbet tutan iki tanr Tammuz ve Ningizida ona neden yas tuttuunu
sorduklarnda, onlara len iki tanrnn yasn tuttuunu syler, bu len iki tanr ise onlardan bakas
deildir. Bylece gururlar okanan iki tanr Anuya Adapa hakknda iyi eyler syleyip, onu Eann
karsna karlar. Ea olunu Anunun karsna ktnda kendisine sunulan lm ekmei ve lm
suyunu kabul etmemesi konusunda uyarr. Bylece Adapa gn giri kapsna varr ve her ey Eann
dedii gibi gerekleir. Anu lodos rzgr hakkndaki aklamalarn kabul eder. Anu Adapaya hayat
ekmei ve suyunu sunmalarn ister. Adapa bunlar almayp kendisine verilen gmlei giyer. Bunun
zerine Anu neden byle davrandn sorduunda, babasnn dn dinlediini syler. Anu ise
Adapaya bu hareketiyle lmszlk armaanndan yoksun kaldn belirtir. Bu mitte insanolunun
lmszle ulaamayaca ve bunu tanrlarn kendilerine sakladklar dncesi anlatlmaktadr.

Sumer/Bbil Tufan Miti
Mezopotamyada Tufan olay Sumerler tarafndan yazlm daha sonra ise Eski Bbilde ve Yeni Asur
Devrinde tekrar ele alnd grlmtr. lk ortaya kan Tufan anlatm Asur kral Asurbanipal
ktphanesinde bulunmu ve yaynlanmtr. Daha sonra Sumerce metin ele gemi, fakat destann bir
fragman bulunduundan tam olarak anlalamamtr. Tufan olay Yeni Asur Devrinde yazlm olan
Glgam destannn 11. tabletinde geer. Glgamn Uruk kral olup 126 yl hkm srd anlatlr.
ehrin etrafna bir duvar yaptrm ve suru geriden grenler bakrla kaplandn zannedermi. Glgam
insanlar lyorlar ben de leceim adm, sanm yok olacak bari adm yaatacak ve unutulmam
engelleyecek bir ey yapaym diyor. Enkidu ile arkada oluyorlar ve dadan aalar getirmeyi
engelleyen ejderhay ldryorlar. Enkidu hastalanp lnce, Glgam ok zlyor ve kendisinin de
leceini dnerek lmszl aramaya balyor. Tek lmszn Tufandan kurtulan Utnapitim
oduunu iitiyor ve onu aramaya koyuluyor, uzun yolculuktan sonra Mau isimli iki tepeli bir daa
ulayor. Orada karlat akrep adamlar gitmek istedii yerin ok zorlu olduunu belirterek onu geri
evirmek istiyorlar, fakat Glgamn srarlar zerine kap alyor ve oradan devam ediyor. nce
karanlk bir yerden geiyor, sonra kuzey rzgrlar yzne arpyor. Bir sre daha ilerledikten sonra
gne klarnn etraf aydnlatmakta olduunu grrken bir baheye giriyor ve orada gne tanrs
kendisine seslenerek; aramaya gittiin lmszl bulamayacaksn, vazge diyor. Glgam yoluna
devam ediyor, Siduru isimli yar tanra bir kadnla karlayor ve o da Glgama lmszl tanrlar
kendilerine almlar, onu sana vermezler, sen dnyann keyfini kar diyor. Glgamn srarl bir ekilde
yol gstermesini istemesi zerine, bu denizi imdiye kadar gne tanrs amatan baka aan olmad, bu
denizi yalnzca karda grdn Utnapitimin kayks Uranabi geebilir diyor. Glgam Uranabiye
ricada bulunuyor. O da ormandan 30 metre boyunda 20 aa kesip getirmesini istiyor. Glgam aalar
getiriyor ve tekneye binerek karya geiyorlar. Glgam Utnapitime buraya kadar gelebilmek iin
bandan geen zorluklar anlatyor ve ondan lmszl nasl bulduunu renmek istiyor. Utnapitim
de ona bo yere yorulduunu nk Tufandan insanlar kurtard iin tanrlarn lmszl yalnzca
kendisine ve eine verdiklerini ve bakasna vermeyeceklerini syleyip Tufan olayn anlatyor.
Sumerlerin inancnda yer eden byk tanrlar toplanarak bir Tufan yapmay planlyorlar. Bunu haber alan
insanlarn yardmcs bilge tanr Enki Utnapitime duvarn arkasndan seslenerek, maln mlkn sat
hemen bir gemi yap, gemiye canllardan birer tane al diyor. Utnapitim hzlca gemiyi yapyor, maln,
mlkn, aile efradn, evcil hayvanlar gemiye alyor ve geride brakt sarayn da gemiyi yapan usta
Puzur-Amurruya veriyor. Aniden yamur balyor ve her taraf sular altnda kalyor. Bylece alt gn alt
gece boyunca sular yeryzn dolduruyor. Yedinci gn yamur duruyor ve Utnapitim karda bir da
gryor ve gemi bu daa oturuyor. Utnapitim nce bir gvercin gnderiyor, gvercin konacak dal
bulamayp geri dnyor, sonra krlangc gnderiyor o da geri gelince kargay gnderiyor ve karga
dnmeyince sularn ekildiini dnerek gemiden kyor. Geminin oturduu da Tevrata gre Ar
da, Kurana gre ise Cudi dadr.
Tufan olaynn nerede gerekletii konusunda farkl grler ortaya atlmtr. Prof. Dr. Mehmet
ZDOAN Atlas Dergisinin Nisan 2006 saysnda, Frat rmann dar bir boazdan getii ve

74
gnmzde Karakaya baraj olan yerde meydana gelen bir deprem sonucu kayalarn rman nn
keserek doal bir baraj gl haline gelip sonra yklmasyla buradan itibaren Basra krfezine kadar sularn
rmak kenarndaki tm yerleim yerlerinin amur altnda braktn ve Frat nehri zerindeki baz
hyklerde yaplan kazlarda byk talarn bulunduundan hareketle Tufan olaynn burada
gereklemi olduunu belirtmitir. Ur ehir kazlarnda Wooleyin bulduu kaln kum tabakas hemen
Tufan olayn akllara getirmitir. M. lmiye ise Tufan olaynn Orta Asyada meydana geldiini,
burada bulunan bir byk denizin tamas sonucu Sumerlerin blgeden kaarak nasyaya geldiklerini ve
hafzalarndan kaybolmayan bu olay daha sonra yazya geirdiklerini sylemektedir. (, Sumerlerde
Tufan, s.84).
Sumer mitleri nelerdir, Sumerlerin evren ve insan hakkndaki
dncelereini anlamaya alalm.
SUMER DESTANLARI
Sumerlerin dier kavimler gibi yaz ncesine ait olan ve kahramanlk a denilen dnemin olaylarn
anlatan destanlar vardr. Bu destanlar, asrlar sonrasnda yazya aktarlmtr. Bu destanlardan iki adedi
Enmerkar isimli kahramanla ilgili olup, Enmerkar ve Aratta lkesi ile Enmerkar ve Ensukuirannadr.
Dier ikisi Lugalbanda ve Enmerkar ile Lugalbanda ve Hurrum dadr. Dier Sumer destanlar
Glgamn etrafnda ekillenmitir. Glgamn lm, Glgam ve Ki Kral Agga, Glgam ve
Yaayanlar lkesi ile Glgam, Enkidu ve ller Diyardr.

Glgam ve Ki Kral Agga Destan
Sumer destanlarnn en ksas olup, olay yalnzca insanlarla ilgilidir. Kent devletleri arasndaki ilikileri
dile getirir. Sumer efsanesine gre Tufandan hemen sonra Ki kenti gney Mezopotamyada hkimdi.
Fakat Uruk kenti de glenmeye balar. Bunun zerine Ki kral Agga Uruk kentine bir ultimatom verir.
Glgam Aggaya borun emektense savamay yeler. Fakat nce Uruk halknn onayn almas gerekir.
Konuyu yallar heyetine gtrr, ancak yallar heyeti Ki ehrine boyun emek ister. Hayal krklna
urayan Glgam bu defa gen erkekler meclisine ba vurur. Erkekler meclisi sava ilan eder. Glgam
bundan ok memnun olur ve zafer kazanacandan emindir. Ancak, sava Agga kazanr ve Uruklular
bozguna urarlar. Bunun zerine Glgam Uruklu kahramanlara dner ve Aggann karsna kacak bir
gnll ister. Birhurturre adl birisi gnll olur, ancak ehrin kapsndan kar kmaz yakalanr.
Birhurturre Aggayla konumaya balar, bu defa bir baka kahraman surun zerine kar. Daha sonra
Glgam kendisi surlara trmanr. Agga Birhurturreyi gnderenin Glgam olduunu renince
kuatmay kaldrr. Glgam bu davranndan dolay Aggaya teekkr eder. Destan Urukun kurtarcs
olarak Glgamn vld bir arkyla biter.

Glgam ve Yaayanlar lkesi
Destan lm korkusu ve korkunun lmsz bir isim brakma dncesi iinde yceltiliidir. lm
dncesi Glgama byk strap vermektedir. Urukta insanlarn ldklerini ve cesetlerin rmakta
yzdn grdke yrei szlar. Kendisinin de tm lmller gibi er ya da ge leceini anlayan
Glgam bu kanlmaz sona ulamadan nce hi olmazsa ismini kalclatrmaya karar verir. nl sedir
aalarn kesip Uruka getirmek ister. Sadk hizmetkr Enkiduya da haber vererek bu plan gne
tanrs Utuya amasn tler, nk Yaayanlar lkesinden sorumlu olan Utudur. Utu nce
Glgamn niteliklerinden kuku duyar. Ancak Glgam srar eder ve ricasn yineler. Bunun zerine
Utu ona acr ve yolculuu srasnda Glgam tehdit edebilecek yedi hava cinini etkisiz hale getireceini
syler. Glgam Uruk ehrinden gnlller toplar. Glgam kendi ve arkadalar iin bronzdan ve
aatan silahlar yaptrdktan sonra Uruktan Yaayanlar lkesine doru yola karlar. Yolculuk srasnda
yedi da aarlar ancak Glgam yedinci da atktan sonra yreinin sedir aacn bulur. Baltasyla aac
kesip devirir. Enkidu dallarn keserken Yaayanlar lkesinin bekisi olan Huwawa adl ejderhay
uyandrr. Huwawa Glgamn ar bir uykuya dalmasn veya komaya girmesini salar, Glgam uzun
zaman sonra uyandrlabilir. Bu olaya kzan Glgam Huwawann hakkndan gelmeden Uruka
dnmeyeceine dair ant ier. Enkidu geri dnmeleri iin yalvarr, nk bu korkun canavar grmtr

75
ve onu yenemeyeceklerini dnr. Glgam ise birlikte hareket ederlerse hibir zarar grmeyeceklerini
dnr. Glgam Huwawayla yz yze gelir. Onun yzne bir tokat vurup, zerine bir burun halkas
atarak iple balar. Huwawa Utuya yalvarr bunun zerine Glgam onu serbest brakmak ister fakat
Enkidu bunu kabul etmez. Huwawann szleri zerine onun ban keser ve Enlilin nne getirir. Enlil
bunu grnce iki kahramana da lanet okur.

Glgam, Enkidu ve ller Diyar
Bu destanda Glgam srasyla soylu bir valye, zalim bir kabaday, aresizlik iinde szlanan biri, vefal
bir bey ve ller diyarndaki hayat hakknda bilgi edinmek zere rpnan bir lml olarak anlatlr.
Enkidu ise efendisinin uyarlarna kulak asmadndan hayatn kaybeden bir dosttur. Destann ilk
blmnde yaratl olaylar anlatlr. kinci blmde Enki ile korkun bir canavara dnen ller diyar
arasndaki mcadele anlatlr. Bu sava gkle yerin birbirinden ayrlmasndan ve tanra Erekigalin zorla
yeralt dnyasna karlmasndan hemen sonra balar. Destanda savan sonucu anlatlmayp, Glgamn
yeni bir maceras balar. Frat rma kenarnda byyen bir huluppu aac kuvvetli bir lodosun
esmesiyle sklm ve uzaklara srklenmitir. Aa burada tanra nanna tarafndan grlr ve onu
alarak Uruk ehrindeki bahesine getirip diker. Aradan yllar gemesine ramen aa byr, fakat
gvdesinde dal bitmediinden plak kalr. nk bu aacn dibinde ylan yuvasn kurmu, tepesine
korkun imdugud-kuu yavrusunu yerletirmitir. Bu yzden nanna ac ac gzya dker. Gne tanrs
olan Utu krallar diyarndan ktnda nanna ona huluppu aacnn bana gelenleri anlatr, fakat Utu kz
kardeine yardm etmez. Bunun zerine nanna dier kardei Glgama bavurur. Glgam zrhn
kuanr, eline baltasn alarak ylan ldrr. Bunu gren mdugud kuu yavrusunu alp uzaklar.
Glgam ve ona yardm eden Urukun genleri aac keserek taht ve araba yapmas iin nannaya
verirler. nanna ise aacn dibinden bir davul ve tepesinden bir davul tokma yaparak bunlar Glgama
armaan eder. Glgam bu aletleri Urukun genlerini savaa gtrmek iin, onlarn elerini dul
brakmak iin kullanr. Dul kadnlarn alamalar yznden bu davul ve tokma yeralt dnyasna der.
Glgam bunlar kurtarmaya alsa da baarl olamaz. Glgamn ula olan Enkidu yeralt dnyasna
inerek davul ve tokman getirmek iin alr. Ancak Enkidu baarl olamaz ve yeryzne de kamaz.
Glgam bunun zerine hemen Nippura gider ve Enlile olanlar anlatr. Fakat Enlil yardm etmeyi
reddeder. Glgam bu defa Eriduya giderek Enkiden yardm ister. Enki ona yardm edeceini syleyip,
gne tanrs Utuyu grevlendirir. Oda Enkidunun ruhunun yeraltndan yeryzne kabilecei bir
delik aar. Bylece Enkidunun ruhuyla buluan Glgam ona yeraltnda neler grdn sormaya
balar.

Enmerkar ve Aratta Beyi
Destan Sumerlerin nemli ehirlerinden olan Urukun beyi (ensi) Enmerkar ile, Hazar Denizinin
gneyinde olaca dnlen Aratta lkesi kral arasndaki mcadeleyi anlatr. Gne tanrs Utunun
olu olan Enmerkar, Aratta lkesini kendine bal klmak istediinde kz kardei olan Sumerlerin sava
tanras nannaya Aratta halknn elinde bulunan deerli madenleri getirerek Eriduda Enki adna Abzu
tapnan yapmalarn salamas iin yalvarr. nanna ise ona yardm etmeyi kabul eder. ncelikle Anan
dalarn gemek iin bir ulak/ klavuz bulmasn tler. Aratta halknn kendisine boyun eecei
konusunda gvence verir. Enmerkar ula bulur ve sonra Aratta beyine kendisi ve halk iin deerli
madenleri getirip Eriduda Abzu tapnan yapmamalar halinde ehirlerini yerle bir edeceini ieren bir
mesaj ulakla gnderir. Ulak yedi da atktan sonra Arattaya varr. Aratta beyine efendisinin szlerini
tekrarlar ve yantn sorar. Ancak, Aratta beyi kendisinin nannann korumas altnda bulunduunu ve
onu Aratta hkmdar yapann da bu tanra olduunu syleyip Enmerkara boyun emeyeceini bildirir.
Bunun zerine ulak ona Enmerkarn tanraya Uruk ehrinde tapnak yaptrdn ve bu yzden tanrann
ona Arattann kendisine boyun eeceine dair sz verdiini syler. Bunlar iiten Aratta beyi arr.
Aratta beyi ok miktarda tahl gndermesi artyla Enmerkara boyun emeye hazr olduunu syler.
Ulak hzlca dnerek mesaj Enmerkara bildirir. Enmerkar yk hayvanlarna tahl ykletir ve lacivert ta
ve akik isteini bildiren mesajn da ulakla gnderir. Ulak Arattaya varr varmaz tahl saray avlusuna
yar ve mesaj iletir. Tahl gren halk ok sevinir ve Enmerkarn isteklerini vermek zereyken Aratta
beyi bunu reddeder. Ulak geri dner ve nc defa Enmerkar tarafndan Aratta lkesine gnderilir. Bu
defa elinde yanlca asa bulunmaktadr. Asann grn Aratta kraln dehete drr ve bylelikle
Enmerkara boyun emeye hazrlanr. Bu defa tekraren her ikisinin birer dv semesi ve bunlarn
birbiriyle karlamas istenir. Ulak Uruka gelince Enmerkar yine maddelik bir mesaj Aratta beyine
yollar. Bu destann devam niteliinde olan bir baka Sumer iirinde olay anlatlmtr.

76
Lugalbanda ve Enmerkar Destan
Enmerkarn askerlerinden olan Uruklu Lugalbanda tehlikeli bir yolculuktan dndkten sonra efendisi ve
adamlarn byk bir sknt ierisinde bulur. Zira Bat Sami kkenli Amurrular yllarca hem Sumer
lkesini hem de Akad blgesini yakp ykmlar imdi de Uruku kuatmlardr. Enmerkar Arattadan
yardm arsnda bulunmak zorunda olduunu anlar. Fakat bu yolculua kacak bir kahraman bulamaz.
Bunun zerine Lugalbanda bu greve gnll olur. Enmerkardan nannaya gtrecei mesaj alan
Lugalbanda silahlarn kuanr ve Anan bir batan bir baa kuatan yedi da aar ve Arattaya ular.
nanna tarafndan scak karlanan Lugalbanda ona Enmerkarn mesajn iletir. nannann yant ise
belirsizdir. Bahsedilen destanlarda Sumer lkesiyle rann kuzeydousundaki bu kent devleti arasndaki
siyasi, sosyal ve kltrel ilikiler sz konusudur. Bu kentin Sumer kentleri gibi bir bey (ensi) tarafndan
ynetilmesi, Sumer tanrlarna ibadetleri, Arattann maden zenginlii yannda tarm asndan fakir bir
blge olmas ve belki bu yzden ticari ilikilerin gelimesi sz konusudur. Lugalbanda ve Hurum da
destan da yine Aratta kentiyle alakaldr. Hurum Da Hurrilerin ilk yurdu olan Van Gl ile Urmiye
gl civarnda olduu kabul edilir.

Etena ile Kartal
Erken dnem Sumer Kral listelerinde Tufandan sonraki ilk hanedan efsanev Ki hanedan olup, bu
hanedann 13. kralnn ad ge kan oban Etenadr. Bir mhr zerinde kartaln srtnda yerden
ykselen figr grlmekte ve yerde koyunlar otlamaktadr. Etena ile Kartal miti Tufandan sonra bir
kraln obanlndan yoksun halkn iinde bulunduu durumu aklamaktadr. Kralln alametleri olan
asa, ta, tiara ve engelli oban sopas Anunun huzuruna getirilmitir. Daha sonra kader tanrlar
Anunnakiler kralln gkten yere indirilmesini istemilerdir. Burada atanan kraln da Etana olmas
gerekir. Fakat kralln devamn salayacak ekilde Etenann olu bulunmamaktadr. Etena gne tanrs
amaa her gn kurban sunarken kendisine bir oul balamasn ister ve amaa Ey tanr bana
doum otunu gster, zerimdeki yk kaldr ve bana bir isim yap demektedir. ama ise Etenaya da
amas gerekeceini ve orada bir ukur greceini bu ukurun ierisinde tutuklu bulunan kartal serbest
brakmas halinde onu doum otuna gtreceini syler. Buradan itibaren mit ylan ile kartal eklinde
anlatlmaktadr. Kartal ile ylan dost geinirler ve kartaln yuvas bir aacn tepesinde yer alrken ylann
yuvas aacn altndadr. Bir sre sonra kartaln aklna ktlk der ve ylan uzaktayken onun yavrusunu
yutar. Ylan yuvasna dndnde yavrusunu gremeyince yemini bozan kartal cezalandrmas iin
amaa ba vurur. ama ise kartal nasl tuzaa dreceini, onu ukura nasl atacan anlatr. Kartal
bu ukurda yatarak amatan yardm isterken; ama ona Etenay gnderir. Etana kartal ukurdan
kard iin onun istei olan doum otunu bulmak iin onu gkyzne, tarn yanna gtrr.

Bbilonya Mitleri
M II. binyl boyunca Akada yazlm tabletlerde Babil mitleri diye bilinen destanlar yer almtr. Bu
destanlarn ounluu Yeni Asur ve Yeni Babil devri arivlerinden korunmu olarak ele gemitir.
Ninive, Uruk ve Babil gibi kentlerde ele geen tabletlerin giri blmlerinde eski materyalin bir kopyas
olarak bulunur. Msrdaki Amarna ve Trkiyede Boazky ve Sultantepe gibi merkezlerden M II.
binyl ortalarna ait kaynaklarda Babil mitlerinin versiyonlar ortaya kmtr. Babilliler Sumer dini ve
kltrn benimsemilerdir. Eski Babil Devri katipleri Sumer mitolojik belgelerini kendi dillerine
tercme etmilerdir. Ayrca Suriye ve Bat Sami gelenei de benimsenmitir. Asur ve Babil mitlerinin
hemen hemen ayn olduklar bilinmektedir.
imdi de Sumer kahramanlarn ve dastanlarn tekrarlayalm.
SUMER AITLARI
Sumer atlar airlerin yaadklar ehirlerin dman eline gemesi, halkn esir edilmesi, saraylarn ve
tapnaklarn yamalanmas zerine yazdklar iirlerden oluur. Sumer kentleri ilk defa Akad krallar
tarafndan ele geirilmi, yamalanm sonra Gutiler tarafndan benzer ekilde insanlar ldrlm,
ehirler yamalanmtr. Fakat gerek Akad ve gerekse Gutiler zamanndan kalma at bulunmayp daha
sonraki Yeni Sumer a (M 211O-2005) veya Sumer Rnesans dneminde ortaya kmtr. Bu
devirde Sumerler her ynden bir Rnesans dnemi yaamlardr. te airler bu devirde Sumer lkesinin
yeniden douunu dile getirirken eski gnleri hatrlayp bir yandan o gnlere at yakmlardr.

77
Elamllar Ur ehrini yakp ykarak yamalayp kral bbi-Sini de esir almlardr. Bu olay halk
zerinde derin bir etki yaratm ve airler de uzun atlar yazmlardr. bbi-Sinden yaklak 50 yl sonra
me-Dagan tarafndan Ur ehrinin yeniden kuruluunu anlatan uzun iirler ortaya kmtr.
Nippur ehrinin ykl iin yaklan atlarn ancak bir ksm ehrin ele geirilip yamalanmasn
anlatr. Bu belgelerin ounluu ise ehrin yeniden eski haline dnmesininden bahseder.. Enlilin
acmasyla Nippurun yeniden eski gnlerine dnecei vurgulanmaktadr. Ninlil kocas Enlile evini
onarmas iin yalvarr. Enlil ve Ninlil Ekura (tapnaa) yerleerek trenleri balatr ve halk ehre
dndrr. Sonra me-Dagan tarafndan Nippur ve dier Sumer ehirlerinin kurtarlmas, Sumer lkesine
Enlilin bolluk ve bereket getirmesi ve kraln her eyi dzene koymas anlatlr.

Ur-Nammu At
Yeni Sumer a krallarndan Ur-Nammunun lm ve ruhlar lemine gidiini konu alan bir iirdir. Ur-
Nammunun saraynda sedye zerinde yatmas, halkn yas tutmas sz konusudur. Sonra Ur-Nammu
yeralt dnyasndaki tanrlara hediyeler gtrr. Burada rahipler tarafndan kendisine ayrlan yere gelir.
Kardei Glgam burada ona ller leminin kurallarn retir. Daha sonra Ur halknn atlar ona
ular. Onun tamamlayamad iler, ehrin surlar ve yalnz kalmas zerine zlr. Artk lmtr ve
onu sevenler de olduka zgndrler.

Agadenin Lanetlenmesi
Bu destanda Gutiler tarafndan yklan Agade kentine kar Sumerli bir airin duyduu sevinci dile getirir.
Akadl Sargon ve torunu Naram-Sinin yaptklar seferleri anlatan yar-mitolojik eserlerden de anlald
zere, bu krallar nce Sumer kentlerine saldrm, Sumerleri hkimiyetleri altna almlardr. zellikle
Nippur kenti Sumer hava tanrs Enlilin klt merkezi olmasndan dolay tm Sumerler iin kutsal bir
meknd. Burada bulunan Enlile adanm olan Ekur tapnann Akadl askerler tarafndan
yamalanmas, yklmas Sumerlerin hafzlarndan silinmemiti. Gutilerin Zagros dalarndan gelerek
Akad krallna son vermelerini ve Agade kentini ele geirmelerini bata Sumerlerin ba tanrs Enlil
olmak zere dier tanrlarn da bir laneti olarak gstermilerdir. Bu destandan bir pasada yle deniliyor;
Ekura saldrmaya cesaret eden, Enlile kar kan ehir, Agade,
Korularn toz gibi ylsn, tulalarn amur olarak ukurlara dnsn,
Agade sarayn harabeye dnsn.
kzlerin yerine dullarn boazlansn, koyunlarn yerine ocuklarn kesilsin.
Gudeann Ryas
Sumer edeb rnlerinden olan ve dneminin en nemli belgesi niteliindeki iki adet silindir kitabe
zerine yazdrlm olan eser, Laa beyi Gudeann Ningirsu adna bu ehirde yaptrd tapna
anlatmaktadr. Metin Gudeann grd ryann anlatlmasyla balar. Gudea ryasnda, banda bir ta
bulunan aslan bal bir kuun kanatlar takl ve bedeninin alt ksm sel dalgas eklinde olan sanda ve
solunda aslanlar oturmu muazzam byklkte bir adam grmtr. Ryasnda sabah olur ve elinde bir
kalem tutan ve zerinde yedi yldzn izildii tanleti inceleyen bir kadn grr. Sonra elinde zerine bir
evin plann izdii lapis lazuliden (yeim ta) yaplma bir tablet tutan kii grlr. Ayrca bir merkep de
yerleri eeler. Gudea bu ryay yorumlamas iin tanra Naneye bavurur. Gudea tapnaa gidip
kurbanlar keser ve dualar ederek ryasn tanraya anlatr. O da ryasn yorumlar ve der ki, ilk grdn
iri yapl adam Ningirsudur. Doan gne Gudeann tanrs Ningizidadr. Elinde altn kalem tutan ve
yldzlarn izildii tableti inceleyen kadn tapna kutsal yldzlara uygun ina etmeni isteyen
Nidabadr. Tapnan plann izen Ninduptur. Yeri eleleyen merkep ise Gudeann kendisidir.
Gudea uykusundan kalknca derhal Ningirsunun emirlerini yerine getirmeye balar. ehir halkna
durumu bildirir. Gnahkar olanlar ehirden karlr, tapnak yaplana kadar hi kimse ehirde birbirine
kt davranmayacak, kimse azarlanmayacak, tek yrek olup herkes bu inaatn tamamlanmas iin
alacaktr.
Sumer atlar nasl ortaya kmtr, kahramanlar kimlerdir?

78
zet
Sumerler M III. binyl balarndan itibaren
Gney Mezopotamyada insanlk tarihinde derin
izler brakan bir teoloji ve kozmogoni
gelitirdiler. Sumerler evrenin ve insann
yaratl konusunda eitli dnceler rettiler.
Onlara gre evreni oluturan eler yer ve gkten
ibaretti. Gk ile yer arasnda lil adn verdikleri
bir tr hava bulunuyordu. Sumerlere gre
evrende hayat ilk defa suda balamtr. Denizle
yer yz zerine konulmu kubbe eklinde bir
evren bulunuyordu. Gkle yerin ayrlmasndan ve
yldzlarn yaratlmasndan sonra ise bitki, hayvan
ve insan ortaya kmt. Onlara gre yer
dnyann ileyiini salayan, insan eklinde olan
ancak insanlara gzkmeyen tanrlard. Bunlar,
gk, deniz, yer, hava, gezegenler, dnya
zerindeki byk rmaklar, dalar, vs.den
olumaktayd. Sumerlere gre kentleri, saraylar,
evleri, yapan ve denetleyen bir g (insan) var ise
o zaman evreni de yapan ve denetleyen daha
byk glerin olmas ve bu glerin de lmsz
varlklar olmas gerekirdi. Sumer panteonu bu
varlklarn tamamndan meydana gelmitir.
Evreni oluturan drt e olan yer, gk, deniz ve
havay denetleyen tanrlar dier tanrlar da
yaratmtr deniliyor. Yaratma tekniiyle ilgili
olarak da, monariden rnek alarak, ayet bir kral
istedii her eyi emirler vererek elde
edebiliyorsa, lmsz olan insanst varlklar
iin bu hide zor bir ey deildi. Evrenin her
hangi bir kargaa ve kaosa srklenmeden devam
etmesi iin de Me adn verdikleri bir
dzenleme yaplmt.

Sumerler evrenin dzene sokulmas ve insann
yaratln mitlerle anlatmlardr. Bilge tanr
olan Enkinin dnyaya nizam vermesi, Aa
Mezopoyamyada medeniyetin ykselii olay
butr mitlerle anlatlmtr. Diclenin sularnn
bereketli topraklarla bulumas, tarmn
hayvancln, ticaretin gelimesi, tmyle
uygarln ortaya k mitlerde yer almtr. te
yandan inasnn neden yaratld konusu
ilenmi ve tanrlarn kendilerine hizmet etmeleri
iin insan yarattn dnmlerdir.
nsanolunun lm ve teki dnya anlay yine
mit ve destanlarda yer almtr. lmszln
olup olamayaca dnlm ve bunun yalnzca
tanrlara ait olduu gr hkim olmutur.
Sumer kent devletleri arasndaki mcedeleler
yine destan haline getirilmitir. Uruk ile Ki
arasndaki sava yada daha uzaklardaki Aratta
lkesiyle olan sava destan olarak karmza
kmaktadr. Sumer airleri kentlerinin dman
eline gemesini at eklinde anlatmlardr ki,
bu durum Perslerin Yunan kentlerini ele
geirmesinin ardndan gelien Yunan
trajedyalarn andrmaktadr.

79
Kendimizi Snayalm
1. Sumerlerin bereket ve yaratc zelii olan
hava tanrs hangisidir?
a. An
b. Enlil
c. Ea
d. tar
e. Nanna/Sin
2. Sumerlerin ak ve arap tanrs olup, mitlerde
nemli rol oynayan tanra kimdir?
a. Utu/ama
b. IM/Adad
c. nanna/tar
d. Ninubur
e. Usumi
3. Sumerlerin koruyucu tanr veya demo-nu
a. Lamassu
b. Ninurta
c. Ea
d. Nisaba
e. Dumuzi
4. Aadakilerden hangisi Sumerlerin iki yzl
tanrs olup klt Romaya kadar girmitir?
a. Enkidu
b. Enlil
c. Ningirsu
d. Anzu
e. Usumi
5. Sumer mitlerinde ska geen ve nannann
ei olan oban tanr hangisidir?
a. Enki
b. Dumuzi
c. Nisaba
d. Glgam
e. Enlil

6. Sumer dncesinde evreni dzene koyan
tanr hangisidir?
a. Enlil
b. ama
c. Adad
d. Enki
e. tar
7. Sumerlerin nemli kahramanlarndan olan ve
pek ok destanda ad geen Uruk kral kimdir?
a. Lugalbanda
b. Agga
c. Glgam
d. Gudea
e. Ur-Nammu
8. Tufanda bir gemi yaparak insanlar kurtaran
kahraman kimdir?
a. Glgam
b. Uranabi
c. Puzur-Amurru
d. Utnapitim
e. Siduru
9. Sumer destanlarna gore Hazar denizinin
gneyinde olaca sylenen lkenin ad nedir?
a. Magan
b. Meluhha
c. Aratta
d. Dilmun
e. Subartu
10. Sumer kenti Nippurun Sargon ve Naram-Sin
tarafndan yamalanmasnn intikamnn
alndn anlatan at hangisidir?
a. Agadenin Lanetlenmesi
b. Ur-Nammu At
c. Lugalbanda ve Enmerkar
d. Lugalbanda ve Hurum da
e. Etana ile Kartal

80
Anahtar
1. b Yantnz yanl ise Sumer Panteonu
2. c Yantnz yanl ise Sumer Panteonu
3. a Yantnz yanl ise Sumer Panteonu
4. e Yantnz yanl ise Sumer Panteonu
5. b Yantnz yanl ise Sumer Mitleri
6. d Yantnz yanl ise Sumer Mitleri
7. c Yantnz yanl ise Sumer Destanlar
8. d Yantnz yanl ise Sumer Destanlar
9. c Yantnz yanl ise Sumer Destanlar
10. a Yantnz yanl ise Sumer Destanlar

Sra Sizde 1
Anu, Ea, Enlil, Adad, Enki, Ninurta, Ninubur,
Nisaba, Sin, ama.
Sra Sizde 2
Dumuzi ile nanna, Enki ile nanna, Yaratl
Miti, Enki ve Dnya Dzeni, Tufan Miti.
Sra Sizde 3
Glgam ve Ki Kral Agga, Glgam ve
Yaayanlar lkesi, Glgam, Enkidu ve ller
Diyar, Enmerkar ve Aratta Beyi, Lugalbanda ve
Enmerkar.
Sra Sizde 4
Sumer atlar airlerin yaadklar ehirlerin
dman eline gemesi, halkn esir edilmesi,
saraylarn ve tapnaklarn yamalanmas zerine
ortaya kmtr. Ur-Nammu, Gudea.

81
Leick, G. (1991), A Dictionary of Ancient Near
Eastern Mythology, London-New York.
Kramer, S.N. (2002), Sumerler, (ev. M. . ),
stanbul: Kabalc Yaynevi.
, M. . (2009), Sumerli Ludingirra,
Gemie Dnk Bilim Kurgu, stanbul: Kaynak
Yaynlar.
, M. . (2008), Sumerlerde Tufan, Tufanda
Trkler, stanbul: Kaynak Yaynlar.
Hooke, S. H. (1995), Ortadou Mitolojisi,
(ev. A. enel), Ankara: mge Kitabevi.
ahin, H. A. (1998), Kltepe Metinlerinde
Geen Tanr Adlar, (Doktora Tezi) A.. Sosyal
Blimler Enstits, Ankara.
zg,N.-Tunca, . (2001), Kltepe-Kani,
Mhrl ve Yaztl Kil Bullalar, Ankara: Trk
Tarih Kurumu Yayn.

82
Amalarmz
Yunan mitolojisinin oluumu ile ilgili kaynaklar aklayabilecek,
Yunan mitolojisinin ortaya k ve geliimini tanmlayabilecek,
Yunan mitolojisinin oluumunun balang evresinde ortaya kan ilkeleri aklayabilecek,
Roma mitolojisi ile ilgili temel kavramlar aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Homeros
Hesiodos
Khaos
Gaia ve Uranus
Titanlar
Hekatonkheirler
Kykloplar
Olympian Tanrlar

indekiler
Giri
Yunan Mitolojisi
Mitologya Yazarlar
Tanrlarn Douu
Olymposlu Tanrlar
Devaml Olymposta Bulunmayan Tanrlar
Roma Mitolojisi

5

83
GR
Bugn dilimize bat dillerinden gemi olan asl Eski Yunanca Mythologiadan gelen mitoloji, efsaneler
bilimi olarak da adlandrlr. Mythos; sylenen, duyulan sz, ok tanrl dinlerin tanrlar, kahramanlarn
zerine anlatlan efsane, Mythologia ise bu efsaneleri inceleyen bilim diye aklanabilir. lka
mitolojileri bugn bizim tek tanrl dinlerden anladmz kavramlardan ok farkldr. Mitoloji daha ok
sanatkarn esin kayna olarak kulland malzemelerin btn olarak deerlendirilmelidir. Mitolojik
kavramlarn pek ou herhangi bir doa olaynn simgesidir. rnein Yunan mitolojisinde ba tanrlk
zelliini tayan Zeus, yldrm ve imei simgeler.
nsann aklayamad pek ok doa olayndan, evresinde var olan fakat nasl olutuunu
zemedii en basit doa unsuruna kadar her kavram insann srekli ilgisini ekmitir. nsan bu tand
fakat olu, srp gidi nedenini aklayamad kavramlar kendisinden soyutlayarak kendi gc stnde
kavramlar olarak yorumlayp onlara sayg duymutur. Bu kavramlarn tapnlabilecek gler olma
zelliklerini de yine o a insannn yaratc yeteneinde aramak gerekir. te insann bu yaratc yetenei
mitolojinin domasna neden olmutur.
Mitoloji deyince ilk akla gelen hep Yunan ve Roma mitolojileridir. Ancak her kkl ulusun birer
mitolojisi vardr. Tm bu mitolojiler ana tema ilerler. Bunlar; Yaradl, Treyi, Tanrlarn Douu.
Mezopotamya, Msr, Anadolu ve Yunanistanda tanrlarn ortaya klarndan sonra bir dzen kuran
tanr soyundan gelenler rgtlenerek kendi soyundan gelenlere ve daha sonra rettikleri tanrlara deiik
zellikler vererek bir dzen kurmulardr. Oluturulan bu efsanevi dzen gerekte insanlarn kendi gnlk
yaamlar ile sk skya bal ve en nemlisi tanr tasvirleri nceleri bir takm simgelerle yaplrken daha
sonralar insan eklinde dnlp, ifade edilmeleridir. Yunan ve Roma mitolojilerinde tanr
betimlemesinin en nemli zellii insan biiminde gsterilmeleridir.
Bu nitede zellikle Yunan mitolojisinin oluumunda byk katks olan Homeros ve Hesiodosun
eserleri ve kiilikleri ayrntl biimde ele alnmtr. zellikle Tanrlarn Douu adl eseriyle Hesiodos
bu yaptnda adeta Yunan mitolojisindeki tanrsal varlklarn katalogunu vermitir. Yunan mitolojisinin
oluumunda geen eitli varlklar ele alnp, zellikle Olymposlu Tanrlar olarak bilinen tanrlar
zerinde durulmutur. Bunlar da iki ana balkta devaml Olymposta yaayanlar ve ara sra Olymposa
gelenler olmak zere aktarlmtr. Roma mitolojisi ise byk lde Yunan mitolojisinin tekrar olduu
iin ksa bir blmde ele alnmtr.

YUNAN MTOLOJS
Bu nite de Yunan mitolojisinin oluumunda nemli rol olan antik yazarlardan Homeros ve Hesiodos
hakknda bilgi edinilecek. Hesiodos ve Homeros dndaki antik dnem mitologya yazarlar liste halinde
verilecektir. Yunan tanrlarnn oluum evreleri ve zellikle Olympian tanrlar arasnda saylan tanrlar
efsaneleri, sembolleri, egemenlik alanlar, resim ve yontu sanatndaki betimleme zellikleri ve bu tanrlar
onuruna yaplm olan Anadolu d ve Anadoludaki klt alanlar anlatlacaktr.

Yunan ve Roma Mitolojisi

84
YUNAN MTOLOJSNN OLUUMU
Yunan mitosunun yazya geirilmesi Homeros ve Hesiodosla balar, ancak daha sonra Homeros ve
Hesiodosun yarattklar tanr soylarna ve efsanelere eklemeler ve katklar yaplr. Yunan mitolojisi M
700 yllarnda tam olarak gelimitir. Yunan tanrlar hem grn hem de karakter olarak insanlara
benzer. nsanlardan farkl olan ynleri lmsz olmalar ve zel besinlerle (ambrosia ve nektar)
beslenmeleridir.

MTOLOGYA YAZARLARI

Homeros
Grek mitolojisinin en nemli kaynadr. Homerosun hakkndaki bilgilerimiz bugn bile hala ok
eksiktir. Nerede doduu ve yaad konusunda pek ok kitap ve makale yazlmtr. Ancak bu bilgilerin
birbiri ile rtmedii de grlmektedir. Homerosa atfedilen iki eser liada ve Odysseiadr. Her iki
eserinde de kendisi ile ilgili hibir bilgiyi bulamyoruz. Homerosun M 850 yllar civarnda yaad ve
zmirli olduu en ok kabul edilen bilgidir. Yani Homerosun yurdunun Bat Anadoluda Ionia
blgesinde zmir (Smyrna) olduu genellikle kabul grmektedir. Homeros szl gelenei srdren bir
ozand. Hem liada hem de Odysseia szl gelenein rnleridir ve yazya geirilmeleri lk ada
Yunanistanda olmutur. liada Homerosun Yunanca lias adn tayan destan, lion ya da Troya olarak
adlandrlan kentin destandr. Destann konusu Homerosun yaad kabul edilen tarihten yaklak 400
yl nce yapld kabul edilen, Tun ann sonlarnda Akhalar ile Troyallar arasnda geen Troya
savadr. Ancak bu destanda savan ok ksa bir blm anlatlr. Sava, Troyal Parisin Miken Kral
Agamemnonun kardei Sparta kral Menelaosun kars Heleneye ak olup, onu Troyaya karmas
nedeniyle kmtr.Bu olay zerine Menelaos ve Agamemnon ile birlikte Akha ordusu Troya seferine
kar. Sava bir trl sonulanmaynca Akhallar tahta at hilesine bavururlar. Tahta at iinde Tryaya
giren Akha askerleri kenti talan edip, erkekleri ldrr, kadnlar da esir alr. Bu destanda anlatlan
mitolojik ykdr. Troya savann bugn kabul edilen gerek nedeni ise Anadolunun zengin maden
yataklarnn olmas ve ticaret asndan byk neme sahip olan Boazlara Akhallarn sahip olmak
istemeleridir. liada 24 blm ve yaklak 16.000 dizeden oluur. 10 yl sren Troya savann sadece 51
gnlk blmn kapsamaktadr destan. Makedonyal Byk skenderin liada destann yanndan hi
ayrmad ve her zaman Akhilleusa zendii de bilinir.
Odysseia ise Ithake kral Odysseusun servenlerinin anlatld bir destandr. Bu destan da 24
blmden oluur. Odysseusun Troyadan lkesi thakeya dn yolculuu anlatlr.

Hesiodos
Grek mitolojisi hakkndaki ikinci byk kaynak M 8. Yzylda yaam olan Hesiodostur.
Hesiodosda Ionialdr. Gnmzdeki Foa (Phokaia)nn kuzeydousundaki Kyme ehrinde domutur.
Babas tarm ileriyle uraan iftidir. Doduu ehirden Yunanistana, Boiotiaya g etmitir.
ler ve Gnler (Erga Kai Homerai) ve Tanrlarn Yaratl (Theogonia) adl iki nemli yapt vardr.
Boiotiadaki Helikan Dann dousunda Askrada yaamtr. Dor ve Aiolya etkilerinde, onia lehesi ile
yazd eseri 1022 heksametron dizeden oluur.
Homeros ile Hesiodosu karlatrdmzda birbirlerine benzemedikleri dikkatimizi eker. Homeros
kaynak yaptlarnda bize adn bile vermezken Hesiodos her iki yaptnda da adn verir, kendinden sz
eder, akrabalarn, kentini belirtir, gnlk yaamla ilgili nemli bilgiler aktarr. rnein Theogoniada
Hesiodos yle der (Theogonia 22-25):
Bu gzel ezgiyi onlardan renci Hesiodos birgn
Ulu Helikonun yamalarnda koyun gderken
lkin u szleri sylediler bana
Kalkanl Zeusun kzlar, Olymposun tanralar

85
Theogonia; Arkaik Dnemin yaznsal kaynaklar arasnda tutarl bir gelime gstererek evrenin
douunu aklayan yapttr. Hesidosun bu eserinde geen baz tanrlar Ege Blgesinde teden beri
bilinen tanrlardr. Bazlar ise Dorlar tarafndan Yunanistana getirilmitir.
Bu iki Mitologya yazar dnda, M 7. Yzylda Lesbos (Midilli) adasnda yaam olan Sappho,
Pindaros (M 518-446), Kallimakhos (M 310-240) ve Theokritos (M 3.yy. balar) Yunan mitoslarn
ileyen Yunan airleridir. M 5. Yzylda yaam olan byk tragedya yazar Aiskylos, Sophokles ve
Euripides ile komedya trnde yazan Aristophanesde mitolojik konular ele almlardr.
Ayrca Herodot ve Eflatun (Platon)u da saymak gerekir. Teokritosun ada olan Bion ve Moskhos
(MS .3.yy.) Rhodoslu Apollonios mitologya ile ilgilenmilerdir.
MS 2. Yy. Apuleius ve Lukianosun mitoloji bakmndan nemi byktr. Pausanias MS 2. yy da
gezip grd yerlerle ilgili ykleri kentlerin kurulu efsaneleriyle anlatmtr.

TANRILARIN DOUU
Hesiodosa gre evrenin balangc karklk, belirsizlik ve sonsuz boluk anlamna gelen Khaostu.
Khaostan yerkre ya da Toprak (Gaia ya da Ge) dodu, Gaia Khaosun aksine belirsiz bir boluk
olmayp, biimi vard. Gaia yani Toprak / Yerkre zerinde tanrlar, insanlar ve hayvanlar gvenle
yryebilirlerdi. Gaia cinsel birleme olmakszn gkyzn (Ouonos), kendisini tmyle
kucaklayabilsin diye dalar ve en sonunda da Denizi (Pontos) douran birincil varlktr. Bu varlkarn
kendi kendine reme yani Parthenogenesis yoluyla dourmutur.
Theogoniada Musalara vg blmnden sonra asl konu olan evrenin yaratlna girilir. Burada
ge ya da ilke saylmaktadr. Khaos, Gaia ve Eros.
Gaia iin Eurysternos geni gsl, engin kucakl, salam tabanl denilmektedir. Eros iinse
tanrlarn en gzeli, canllarn elini ayan zen sfatlar ile tanr ve insanlarda grlen sevgi, ak
anlam kullanlr.
Eros birletirici yetisiyle yaratla olanak tanyan ve trn srekliliini salayan gtr. Khaostan
Nyx ve Erebos ilkeleri kar. Nyx yeryzndeki geceyi, Erebos ise yer alt derinliklerinin youn sisini,
karanln simgeler. Nyxten iki k ilkesi olan Aither (Esir) ve Hemera (Gndz) doar.
Gaia ile Ouranosun birliinden canavar varlklar rerler. Bu canavarlar, evrensel dayanmann
gereklerine henz boyun ememi olan, ykc ve yok edici doal glerin temsilcileridir. Bu dev ve
canavar tr yaratklar, Titanlar, Kykloplar ve Hekatonkheirlerdir.
Evrenin oluumu biimsel olarak tamamlannca, Titanlarn douuyla evrende Theogonia yani
tanrlarn douu yer almtr. Okeanos, Koios, Krios, Iapetos, Hyperion ve Kronos erkek Titanlardr.
Theia, Rheia, Themis, Mnemosyne, Phoibe ve Tethys ise dii titanlardr.
Gaia, Ouranosa Kyklops dourmutur. Alnlarnn ortasnda yuvarlak tek gzleri olan ve ok
byk fiziksel gce sahip olan bu varlklarn adlar: Brontes (Gk Grlts),Steropes (Yldrm) ve
Arges (imek)tir. Gaiann en son dourduu varlk ise Hekatonkheirler ya da yz kollulardr.
Hekatonkheirlerin adlar ise Kothos (cezalandran), Briareus (Gl) ve Gyes (ok kollu- bacakl) dr.
Bunlar kibirli, sert hareketli ve fkeli devlerdir. Yz tane kollar ve elli balar vardr.
Toprak dediimiz tanrsal varln ilk somut grnm olan Gaia ayn zamanda yaam veren ve alan
Byk Evrensel Annedir. Arkaik dnemde yaygn bir tapnm konusu olan Gaia sonralar retkenliin ve
yaamn deerini kendi zerlerinde daha iyi odaklatran baka dizi varlklarn glgesinde kalmtr.
Titanlardan hem irenen hem de kendi iktidam olmalarndan korkan Ouronos ocuklar doduka onlar
yerin derinliklerine alyordu. Bu duruma ok zlen Gaia bu eziyetten kurtulmak iin oullarn
korkurtur. Al elikten bir trpan yapp mthi plann oullarna anlatt Gaia. Bu karar karsnda devler
Gaiann karnnda titrediler.
Gaia fke ve hiddetle ocuklarn harekete geirmeye raz etmek isterse de, onlar korkuya kaplrlar.
Sadece son ocuk, cingz, kafas kark Kronos Gaia ile birlik olup tuzak kurmay kabul eder. kinci

86
kuak tanrs Kronos, Gaiadan ald trpanla babas Ouranosun reme organn keser ve arkasndaki
Aigaion Pelopsa (Ege Denizi) frlatr. Yarann kanndan gebe kalan Gaia Erinysleri (c perileri),
Fraksinus (Aa Perileri) ve Nympheleri (Su perilerini) ve Gigantlar (Devleri) dourur. Erynsler aileye
ve toplumsal dzene kar ilenen sularn cn almalaryla tannrlar. Fraksinuslar kahramanlarn
douuyla ilgili olarak karmza karlar. Devler ne iri yapl ve yenilmez gte varlklardr. Ouronosun
erkeklik uzvunun atld denizdeki dalgalarn kpklerinden Ak Tanras Aphrodite domutur.
Tanrlarn gerek yks, Ouranosun bylece yenilmesinden sonra balar. Yunan mitolojisinin ilk byk
ad olan Kronos dnyaya egemen olur. Gaiann karnnda gml kalmaktan kurtard Titanlar onun
egemenlii altnda aralarnda tanrsal iftler olutururlar.
Tanrsal iftler unlardr;
Okeanos Tethys
Koios Phoibe
Hyperion Theia
Krios Eurybie
Kronos Rheia
Iapetos ile Themis ise farkl eler semilerdir. Themis kendinden sonraki kuaktan Zeus ile
evlenmitir. Iapetos ise e olarak Okeanos kz Klymeneyi seer.
Evrenin efendisi Kranos, korkuya kaplp Ouranos gibi dllerini yok etme yoluna gitmitir. Yalnz
yntemi farkldr. Kronos doan ocuklar doar domaz yutmaktadr. Rheia doan ocuklarnn hemen
yutulmasna zlr ve altnc ocuunu dourmak zereyken Ouranos ile Gaiadan yardm ister. Rheiay
Gaia ve Ouromos dourmas iin Giritin bir maarasna gtrp saklarlar. Zeus doduktan sonra Gaia
Kronosa bezlere sarlm bir ta sunar. Kronosda bunu yutar. Zeus Giritteki maarada Rheiann
rahipleri Kuretler tarafndan bytlr. Amaltheia adl kei Zeusu style besler. Kronos ve Rheiann
evliliinden Zeus, Hades, Poseidon, Hestia, Hera ve Demeter olmak zere 6 ouu olmutur.
Zeus Kykloplarla Hekatonkheirleri Ouronosun kapatt yeraltndan kurtarr, buna karlk
Kykloplar Zeusa gk grlts, imek ve yldrm balar. Gk atei Zeusa lmszlerle lmlleri
buyruu altna almasn salar. Ancak Zeus tm yetkiyi ele geirmek iin Titanlarla da savamak
zorundadr. Titanlar iki gruba ayrlmlard. Okeanos, Hyperion, Themis ve Mnemosyne Zeusun yannda
yer almlard. Teselyann Othrys ve Olympos adl iki yksek tepesinde sren ve adna Titanomachia
denilen sava on yl srmtr. Zorlu bir mcadeleden sonra Titanlar yenilip zincire vuruldular ve
Tartarosa atldlar. Tartarosun bekileri ise Zeusa bal olan Kottos, Briereus ve Gyes idi. Dii
titanlarn (Metis ve Rheiann abalar sonucunda) ise hibirisi cezalandrlmamtr.
Yunan mitolojisi iinde Zeus batanrdr. Egemenlii sadece kendi gcyle ama daha nceki
tanrlardan da yardm alarak elde ettii iin Kronosolu saltanat gcn grev ve onur datmyla
gsterdi.
Zeus titanlar yenmiti ama ocuklarnn yenilgisine dayanamayan Gaia, Tartaros ile birleip banda
yz ylan bulunan Typhonu dourdu ve onu Zeusa kar kkrtt. Zeus onu da yenerek Olymposta
egemenliini salamlatrd. Kardeleri ile evreni paylaarak Olymposlu tanrlar kuan oluturdu.
Yunan Mitolojisinin oluumunda nemli rol olan mitologya yazarlar,
nemli eserleri ve bu eserlerinin konular nelerdir?
Yunan ve Roma Mitolojisi hakknda daha detayl bilgi edinmek iin
Azra Erhatn Remzi Kitabevinden baslm olan Mitoloji Szl (1972) adl kitabn
okuyabilirsiniz.

87
OLYMPOSLU TANRILAR
Zeus Ares
Hera Athena
Poseidon Aphrodite
Hermes Hades
Hephaistos Dionysos
Artemis Demeter
Apollon Hestia

YUNANCA LATNCE GREV ZELL SMGES
Zeus Jupiter Hava Mutlak Hakimiyet Kartal, Yldrm
Hera Iuno Gk Evlilik, Saadet Tavus Kuu
Athena Minerva imek Zeka Kalkan, Mifer,
Zeytindal
Apollon Apollo Gne, Ik Gzel Sanatlar, Edebiyat,
Kehanet
Yay, Lir
Artemis Diana Ay ffet Geyik, Hilal, Yay, Ok
Hermes Mercinius Yamur Belagat Kanat, Ylanl Asa
(Kerykeion)
Hephaistos Vulcanus Yeralt Alemi Demircilik ekic, rs
Hestia Vesta Ocak Aile Kutsal Ate
Ares Mars Trpan,
Frtna
Sava Mifer, Mzrak
Aphrodite Venus Ak Gzellik Gvercin
Demeter Ceres Toprak Bolluk, Bereket Buday Demeti, Orak
Poseidon Neptunus Deniz Hiddet, fke Trident, At

Yunan tanrlar, Yunanistanda Theselya ve Makedonya arasnda yer alan Olympos Dandaki
Hephaistosun ina ettii saraylarnda yaar, Nektar ve Ambrossia ile beslenirlerdi. Olympos, Zeus
dnda, Yunan mitolojisinin 12 byk tanrsnn evidir. Bu 12 byk tanrya, dier ufak tanrlardan
ayrmak iin Olympian veya Olymposlu Tanrlar da denir. Olymposta srekli yaayan ve her kaynakta
Olympian olarak geen 10 tanr vardr:
Zeus Hephaistos
Hera Aphrodite
Poseidon Athena
Ares Apollon
Hermes Artemis
Bunlarn dnda 12 Olymposlu tanr arasnda zaman zaman saylan, zaman zamansa saylmayan ve
srekli Olymposda bulunmayan 4 tanr vardr. Bunlar; Hades, Demeter, Dionysos, Hestiadr.
Olympian Tanrlar hangileridir?
http:// yunanmitolojisi.blogspot.com

88
izim 5.1: Parthenon Tapna Frizi Tanrlar Toplants Sahnesi

Zeus
Yunan mitolojisinde bilgeliin doruundaki tanrdr. Hem tanrlarn hem insanlarn babasdr. Titanlardan
Kronos ile Rheiann oludur. lk evliliini akl, sagr, kurnazlk ve kalleliin tanras olan Metis ile
yapmtr. Ancak kendisinden nceki iftten ald tlerle yannda yatan ei Metisi yuttu. nk kendi
yaaynn da babas Kronosun yazgs gibi olacan biliyordu. Ancak Metisi yuttuktan sonra
dayanlmaz ba arlar ekti. Hermesin gelii ve onun hastalnn nedenini sylemesi zerine
Hephaistosun yapt balta ile ba tanrnn banda bir yark ald. Bylece silahlaryla kuanm olarak
Athena babasnn kafasndan karld.
Zeus daha sonra Themis ile birleerek, Horann meydana gelmesini salad. Mevsimlerin oluumu
ile ilikilendirilen bu tanrsal varlklar gkyznn kaplarn gzeten birer bekiydi. Eunomia disiplinle,
Dike adaletle Eirene de barla grevlendirilmilerdi. Ayn ilikiden insanlarn kaderini belirleyen beyaz
giysili Moiralar domutur. Klotho (dokuyan), Lakhesis (datan) ve Atropos (vazgeilmeyen) dur.
Eurynome ile birlikteliinden Khart domutur. Bunlar Aglaia, Euphrosyne ve Thalia dir. Uyum
ve gzellik tanralardr, bunlar.
Zeus ayrca Mnemosyne (bellek tanras) ile birleir ve Mousalar dnyaya gelir. Bunlar arknn,
dncenin, tarih, matematik, iyi konuma ve bilgeliin tanralardr. Klio (tarih), Euterpe (nutuk),
Thalia (komedi), Melpomene (tragedia), Terpsikhore (dram), Erato (lirik koro), Polhymnia (dinsel nutuk),
Ourania (astronomi), Kalliope (destans iir ve gzel konuma).
Leto da Zeusdan gebe kalarak Apollon ve Artemisi dnyaya getirmitir. Hera ile evlilii ise kutsal
evlilik (Hieros Gamos) olarak kabul edilir. Zeusun Europe ile evliliinden Minos, Rhadamantis ve
Sarpedon doar.
Uslanmaz apkn Zeus kuu grnmnde Leda ile birlikte oldu. Bu birliktelikten Helene dodu.
Danae ile birlemesinden ise Yunan mitolojisinin en byk kahramanlarndan biri Perseus dodu.
Zeus sadece gksel olaylar ynetmekle, yamur yadrmak, imekler, yldrmlar frlatmakla
kalmaz, yeryznde dzenin ve adaletin korunmasn salar. Krallk gcnn ve sosyal hiyerarinin
kefilidir.
Zeus klt olarak Girit adasnda ortaya kmtr. Ancak en nemli klt merkezi Olympiadadr.
Olympia Zeus Tapnandaki Zeus heykeli dnyann 7 harikasndan biridir. Ayrca ilk Olympiatlar yine
bu tanr adna, bu ehirde balamtr. Anadoluda da Zeus inancnn olduu pek ok yer
vardr.:Labraundada (Zeus Labrandos), Mylasa (Zeus Osopos), Olba (Zeus), Stratonikeia (Zeus
Khrysaoreus), Tralleis (Zeus Larisaios), Magnesia (Zeus Sosipolis), Euromos (Zeus), Aizonai (Zeus),
Bergama (Zeus Altar).
Zeus grsel olarak elinde imek ya da asa ile sakall bir erkek olarak betimlenmitir. Kartal, boa ve
imek en nemli sembolleri arasndadr.

89

Resim 5.1: J. Schmidt, P. Pierre Brunel (Petite Encyclopedie De La Mythologie Romaine, s. 73
Hera
Olymposlu tanralarn en bydr. Zeus dnda btn erkek ve kz kardeleri gibi o da Kronos
tarafndan yutulmutur. Ama Metrisin kurnazl ve Zeusun sayesinde yeniden hayata dndrlmtr.
Hera daha sonra grkemli bir dnle Zeusla evlenmitir. Hera Zeusun usulne uygun bir dnle
evlendii nc kadnd. Zeus ve Herann birlemesinden Hephaistos, Ares, Elleithyia ve Hebe
dnyaya gelmitir. Zeus ve Herann dn Hesperidler bahesinde olmutur. Bir baka tradisyanda ise
bu evliliin, lyadada da dann tepesinde gerekletii belirtilir.
Hera evli kadnlarn koruyucusudur. Kskan, fkeli ve kinci olarak nitelendirilir. Kendisine kar
sadakatsizliinden tr Zeusa sk sk fkelenir. Yalnz Zeusun aklarna deil, bunlarn Zeustan
meydana getirdikleri ocuklarn da amanszca teklif eder. zellikle Herakles Herann fkesinden ac
ekmitir. nk on iki iin ilk nce Herann kafasnda domu bir fikir olduu sylenir. Hera birok
efsanede yer almtr. oya eziyet eder. Semelenin Zeusla gayrimeru olu Dionysosu alp
yetitirdikleri iin Athamos ile noyu cezalandrr. Artemise Zeusun batan kard Kallistoyu
ldrmesini telkin eder. Letonun doum yapmasn ve Artemis ile Apollonun dnyaya gelmesini
engellemeye alr. Hera bir gzellik yarmasna da katlr. Rakibeleri Aphrodite ve Athena idi. Bu
yarmann sonucu da Heray fkelendirmitir. Hera yarmada birincilii kendisine vermeyen Paristen
c almak iin, Troyallara kar tavr almtr.
Herann simgesi tavus kuudur. Tavus kuunun tylerindeki desenler, tanrann onun bana diktii
gzc Argosun gzlerinin imaj olarak kabul ediliyordu.
Hera bir ana tanra figrdr. Argos kenti bu tanrann erken dnem kltr merkezidir. Sisam
adasndaki tapna da dier nemli merkezdir. Tapnaklarna Heraion denir. Olympia, Korinth, Tiryns,
Perachora ve Delos adasnda da tapnaklar vardr. Erken arkaik dnemde bu klt zellikle Samosta ve
Argosta ok nemlidir. Burada en erken antsal Grek tapnaklar M 8.yy. ina edilmitir.

90
Kutsal hayvan tavuskuu, nar kutsal bitkisidir. Gzleri iri ve gzel, salar grdr. Sicilyadaki
Selinusta Hera tapna, Paestumda ise yan yana dorik dzende iki Hera tapna vardr. Agrigentumda
ise Hera ve Juno tapna ok iyi korunmu durumdadr.

Poseidon
Kronos ile Rheiann olu olan Poseidon denizlerin tanrsdr ve her eyden nce sularla ilikili yeryz
olaylar ile arasnda bir ba vardr. Poseidon sadece dalgalar ynetmekle kalmaz ayn zamanda frtnalar
yaratabilir. dili yabasnn bir vuruuyla kylarda ki kayalklar yerinden oynatabilir ve kaynaklar
pnarlar ortaya karabilirdi. Gc, egemenlik alan sadece denizlere deil, akarsu ve gllere kadar
uzanrd. Topra da allak bullak edebilen tanr kimliiyle ona topra sarsan anlamnda Enosigaios
denirdi.
Tanr ergenlik ana gelince Haliaya ak olup, birlikteliklerinden 7 ocuklar dnyaya gelir. Bu
ocuklarn sadece biri kzdr. Bu kza Rhodos ad verilir. Bu kz Rhodos adasna adn vermitir.
Poseidonun erkek ocuklar sert ve olumsuz kiilie sahiptirler ve Kbrsa gitmekte olan Aphroditenin
Rhodos adasna kmasna engel olurlar. Bunun zerine Aphrodite onlar okullarn kaybetmekle
cezalandrr. Poseidonun oullar bylece ldrrlar ve babalar tarafndan yeraltna gnderilirler.
Poseidonun yasal kars Amphitritedir. Bu evlilikten dalgalar alt st eden ve yattran Triton meydana
gelir. (Triton; Poseidonun tek lmsz olu. Yar insan, yar balk, ok korkutucu bir tanradr.) Balca
tradisyanlarda ise Poseidonun Amphitriteden ocuu olmad aktarlmaktadr.
Poseidonun dier ocuklar lml ama insanlktan uzak yabani kiiliklerdir. Aralarndan kiilii
olumlu olan sadece Theseus kmtr.
Gaia ile olan birlikteliinden Antaios adl dev yaratk meydana gelir. Thoosa adl Nympha ile
birlemesinden tepegz Polyphemos doar. Magarada arkadalarn yiyen Polyphemosun gzne,
kzdrlm zeytin dal sokarak Odysseus kr etmitir. Poseidon da Odysseusu yllarca denizden denize
atarak olunun intikamn almtr.
Poseidon Troya sava srasnda kullanlan tahta atn bir hile olduunu syleyen rahip Laokoonu ve
oullarn ylanlarna bodurtmutur.
Poseidon kaybolan kznn yasn tutan Demetere at grnmnde yaklap sahip olmutur. Bu
birliktelikten bir kzla nl at Areion domutur.
Sakall ve gsterili ve Zeusa benzer tipte betimlenen Poseidon atlarnda efendisi olduu iin bu
tanrya Poseidon Hippies ya da at eitici de denirdi. Deniz tanrs idi ama yeryz tanrs kimlii ile de
devler savana katlmtr. Poseidon gne altnda bir yer edinmek iin epey mcadele etmitir. nk
denizler ne kadar yaygn olursa olsun yeryznde saltanat srebilmenin eksikliini duyard. Atinann
egemenliini ele geirmek iin en az iki kez Pallas Athena ile kar karya gelmitir.
Poseidonun mzelerde farkl ve gsterili yontular sergilenmektedir. Yunanistan ve talyada pek
ok tapna vardr. Geni omuzlu, uzun bukleli salar omuzlarna kadar uzanan bu tanr daima elinde
dili yaban ile betimlenir. Bazen bir kayaya bazen de yunus balnn srtna basarak gsterilmitir.
Palamut, Yunus bal, at, boa ona adanm hayvanlardr. Poseidon klt Delphi, Teselya, Atina,
Korinth ve Delosta olduka yaygndr. Yunanistanda Atinann gneyinde Sunionda olduka grkemli
dor dzeninde bir tapna vardr. Gney talyada da Paestumda bu tanrya atfedilmi M 5. Yy.
tarihlenen tapnak grkemlidir.
Zaman zaman yar at, yar ylan korkun hayvanlar tarafndan ekilen bir arabaya binmi olarak da
temsil edilir. Arabann evresinde de balklar, yunuslar her trden deniz yaratklar ve bunlarn yannda
Nereus kzlar, Glaukos, Proteus gibi deniz cinleri de yer alrd.

91

Resim 5.2: P. Pierre Brunel F. Vivier, Petite Encyclopedie, s.61.

Ares
Zeus ile Herann olu olan Ares kaba kuvvetli ve korkun sava simgeler. Kan dklmesinden zevk alan,
kalelerin talan edilmesini isteyen bir tanr olarak pek fazla itibar eilmemitir. Anaires (yok edici) ve
Polydakrys (gz ya dktren) gibi sfatlar ile anlr. kinci kuak Olymposlulardandr. Homeros
andan itibaren en byk sava tanrs olarak saylr.
Sava tanrs, giritii almalarda ounlukla baarszlkla karlar, bu da onun doasndaki
olumsuzluklar artrr. Sava alannda lm saan varlklarla dolar. Yannda kardei kavga tanras Eris
ve Aphroditeden doma iki olu Deimos (korku) ve Phobos (bozgun); lm tanrdan Keresler ve
kargaann simgesi Kudoimos bulunur.
Ares betimlemelerinde zrhl, miferli, kalkan, kl ve mzrakla donanm olarak grlr. Boyu
insanst llerdir ve korkun naralar atar. Yaya olarak savalara katlmay sever, ancak drt yar at
koulu arabada da grld olur.
Aresin yar vahi sert iklimli, at bol ve sava halklarn kol gezdikleri bir lke olan Troyada
oturduu kabul edilir.
Ares Athena gibi akll deildir. Kr krne ve aklszca kavga karr. Athena ise kavgada hilenin de
en az cesaret kadar enmli olduunu bilir. Zeki ve kurnazdr. Ares lmszler ve lmller arasnda hi
sevilmezken, Aphroditenin kalbini kazanmtr. Aphrodite ile yakalanmamak iin gzcs Alektryonu
kapya dikmi, ancak gzc uyuyunca, gne tanrs Helios aklarnn yaptn grp, Hephaistosa
haber vermitir. Demirciler tanrs onlar yataa balayarak dier tanrlarn bu olay grmesini salam
ve bylece Ares rezil olmutur. Gzc Alektryon ise bylece uyumann cezasn Horoza dntrlerek
ekmitir.
Poseidonun olu Hallirhotios Aresin Aglaurostan olma kz Alkippeye bir tepenin dibinde
saldrnca Ares tarafndan ldrlr. Poseidon bunun zerine Olympos tanrlarn bu tepede toplayarak

92
Aresi yarglar ve Olymposlu tanrlar Aresi aklarlar. Bu mahkemeden sonra bu tepe, Areopagos yani
Ares tepesi olarak anlr.
Aresin Peliasun kz Polepeiadan da Kyknos adl acmasz bri haydut olan olu domutur. Bu
haydut Herakles tarafndan ldrlmtr.
Thebaide Ares tapna olduu gibi, antik yazarlar Aresin Atinada Agora yresinde de bir
tapnann olduunu belirtirler. Aresin en iyi bilinen yontusu Ludovisi Aresi denilen bugn Romada
Terme mzesinde bulunan yontusudur.
Anadoluda onia blgesinde Metropolis antik kentinde yaplan kaz almalar srasnda Ares
tapnann kalntlar bulunmutur. Burada tapnaa ait olmas gereken stun tamburlar ve stun
paralar ile yontular ortaya karlmtr. Ayrca Halikarnassosta yeri bilinmesine ramen kalnts
olmayan bir Ares tapna olduu ifade edilir. Giresun Adasnda da tarihi kaynaklarda Amazon
kralielerinin, sava tanrs Ares adna tapnak ina ettirdikleri ifade edilmektedir.
Ares Yunanistann aksine Romada sevgi gren bir tanr olmutur. Latince ad Mars olan tanrnn
Romadaki tapnanda rahipler kurulu Marsn on iki kalkann korurlar ve her yl sava tanrs adna
enlikler dzenlerler.
Romadaki en byk Mars tapna mparator Augustusun yaptrd Mars Vindicator Tapna
dr. Marsa, boa, erkek domuz ve ko kurban edilir. Kutsal hayvanlar horoz, kpek ve akbabadr.

Hermes
Zeus ile Maiann oludur. Arkadhiann gneyinde Kyllene danda bir maarada domutur. Hermes
doar domaz kundaa sarlp, bir sepetin iine yatrlr. Ama Hermes daha doduu gn kundaktan kp
maaradan uzaklar. Theselyaya kadar gider. Grd kaplumbaann iini bcakla oyup, koyun
barsandan 7 tel gererek bir alg aleti Lyray yapar. Karn acknca da Apollonun srlerinin otlad
yere gelir. Oradaki hayvanlar alar. Apollon srlarnn alndnn farkna varr ve kehanet gcyle bu
hrszl kimin yaptn renir. Kylleneye maaraya gider. Kaplumbaadan yaplan liri grnce
srye karlk bu algy Hermesten alr. Hermes bu ekilde elde ettii srleri gderken, flt (Syrinks
ya da Pan flt) icad eder. Apollon bu aleti de Hermesten, Kerykeion adl altn oban denei ve
Hermese kehanet dersleri verme karlnda alr. Bylece Hermes habercilerin ba ve hrszlarn
koruyucusu olur. Zeus Hermesin becerikliliinden duyduu memnuniyetle onu kendine, ller tanrs
Hades ve Persephoneye hizmet etmekle grevli haberci tanr yapar. llerin ruhlarn Hadese
gtrecektir. Bu da Pskhopompos (ruhlar klavuzu) sfat ile aklanabilir.
Arkadia dalarnda Odysseusun ei Penelope ile birleip Pan adndaki ocuu olur. Pan kei ayakl,
boynuzlu, kuyruklu, ok gzel flt alan ve krlarda dolaan krlarn tanrsdr. Hermes tccarlarn da
tanrsdr. Ayrca obanlarn tanrs olduunu da Kriophoros (ko tayan) Hermes sfatyla ve bu
niteliini anmsatan heykeltralk eserleri ile biliyoruz.
Hermes tm bu zelliklerinin yan sra yolculara da rehberlik eden bir tanrdr. Yollara kilometre ta
olarak dikilen Hermes heykelleri -ki bunlar Hermes bst ve phallos simgesini tayan dikdrtgen formlu
kaidelerdi- bu zelliini gsterir.
Hermes genellikle banda, Hadesin giyeni grnmez klan baln, ayaklarnda hzl gitmeyi
salayan kanatl sandaletleri, elinde de iki ylann sarl olduu bir asa olan Kerykeion tar pozda
betimlenmitir. Zaman zaman banda geni kenarl bir apka (petasos) bulunan tasvirleri de grlr. Baz
betimlemelerinde elinde para kesesi tutar. Mersin aac, zeytin, haha ona adanan bitkilerdir.
nl yontucular tarafndan yaplm yontular vardr. (Praksitelesin yapt kolunda ocuk Dionysosu
tayan yontusu; Lysipposun yapt Hermes yontusu rnek olarak verilebilir.

93

Hephaistos
Zeus ile Herann olu. Ancak bazen Zeusun Athenay herhangi bir kadnn varlna ihtiya
duymakszn dnyaya getirmi olmasn kskanan Herann Hephaistosu tek bana dourmu olduu da
ileri srlr.
Yaygn bir tradisyona gre Zeus, Heraklese yaptklarndan dolay Heray zincirlerle balayp
cezalandrrken Hephaistos annesine yardm etmeye alr. Zeus Hephaistosu bacandan tutup
Olympostan aa atar. Bu nedenle Hephaistos topal kalr. liadada anlatlan baka bir versiyonda ise
Hephaistos topal domutur. ocuunun sakatlna utanan Hera, Hephaistosu Olympostan aaya
atar. Hephaistos annesinden c almak iin bir altn taht yapar. Hera bu tahta oturunca tahtn etrafndan
kan kskalar tanray sarar. Heray bu tahttan Ares tarafndan zorla Olymposa getirilen Hephaistos,
Olymposa kabul edilme ve Aphrodite ile evlendirilme artyla kurtarmay kabul eder.
Hephaistos irkinliini ve topalln her trl madeni ileyip olaanst gzellikte eserler yaratmakla
kapatmtr. Sanatn ve iiliin yceliini simgeleyen bir tanrdr. Gzellik ve ak tanras Aphrodite,
Kharitlerin en genci Aglaie ve zerafet perisi Kharis ile evlenmitir.
Hephaistos heykellerinde gl kuvvetli, kollar adaleli, gs kll, iri yar olarak betimlenir. Sa
dank, sakal sivri, banda deri bir takke, zerinde bir omzunu akta brakan ii elbisesi ile gsterilir.
Adna Atinada Akropoln kuzeybatsnda M 5. Yy. a ait bir tapnak yaplmtr. Ayrca talyada
Paestumda da bir Hephaistos Tapna vardr.
Anadoluda Lykia blgesinde Olympos yaknlarnda ralda tapna olduu eski kaynaklarda
belirtilmitir.

Aphrodite
Homerosa gre Aphrodite Zeus ile Okeanos kz Dioneden domadr. Gzellik ve ak tanrasdr.
Etrafnda Kharitler, Horalar gibi tanrlar bulunur. Hesiodosa gre Aphrodite denizin kpkl
dalgalarndan domutur. Aphrodite denizin kp gibi iveli ve cilvelidir. Gnllere ak saan doay
canlandrr. Kalplere ak oku atan Hermesten olma olu Erosda ondan hi ayrlmaz.

94
Aphrodite topal tanr Hephaistosla evlendirilmitir. Ama gzellik tanras Arese akt. Ares ile
birlemesinden Phobos (Bozgun), Deimos (korku) ve Harmonia (uyum) doar. Ayrca Adonis, Troya
kral soyundan Aineiasn babas Ankhises ile de birlikte olmutur. Hermes ile birlikteliinden
Hermaphroditos olur. Dionysos ile sevimesinden de Priapos domutur.
Tanra gzeldir, ivelidir, cilvelidir ama fkesi de, kini de, c de o denli korkuntur. Sinirlendii
Lemnoslu kadnlara ceza olarak ok kt bir koku verir. Bazen de kzd kadnlara ylesine bir ehvet
verir ki, kadnlar nlerine kanla yatmadan duramazlar.
Yunanistan ve Romada gzellik ve ak tanras olarak kabul edilen Aphrodite Anadoluda bereketi
de simgeler. Bu ynnn vurguland kentlerden biri de Aphrodisiastr. Burada Aphrodite ok memeli
olarak ve giyimli betimlenmitir. Ayrca Aphrodisiasta grkemli bir tapnak da ina edilmitir. nl
heykeltra Praksiteles tarafndan yaplm farkl tipte Aphrodite yontusu antik dnyada ok iyi
bilinirler. Birisi Knidoslularn ald Knidos Aphroditesi, dieri giyinik olan Kos heykeli, ncs ise
Arles Aphroditesi denilen yar giyimli yontudur. Tanray ilk kez Praksiteles plak olarak yapm ve
kadnln tm gzelliini, cekiciliini ve btn hatlarn gstermitir. Bitkilerden ve meyvelerden mersin
aac, haha, elma, nar, gl ona adanmtr. Sere ve gvercin ise kutsal kulardr. Kei, istiridye, yunus
bal ve kaplumbaa da ona adanmtr. Roma mitolojisinde Vens olarak kabul grmtr.

Apollon
Zeus ve Letonun oludur. Mitolojide mziin, gzel sanatlarn, gnein, atein ve iirin tanrsdr.
Ayrca bilicilik, kehanetle de ilgilenen bir tanrdr. Ad deimeden Roma mitolojisine geen tek tanrdr.
Bu tanrnn adnn Yunanca olmad herkes tarafndan bilinir. Hitite yaztlarda geen APULLUNAS
tanrnn adyla benzerlii dikkat ekicidir.
Yunan mitolojisindeki en nemli tanrlardan biridir. Son yaplan aratrmalarda bu tanrnn Anadolu
kkenli bir tanr olduu ortaya konmutur. Apollonun asl doum yerinin Patara, yani Anadolu kylar
(Lykia) olduu belirtilmektedir. liadann baz blmlerinde Apollon iin Lykegenes sfat
kullanlmaktadr. Bu sfat da tanrnn Lykia bnyesi ile olan balantsn gsterir.
Yunanllar ayrca ana Phoibos adn da takmlardr. Anlam parlaktr ve tanrnn k saan, aydnlk
varln dile getirir. Ayrca liada da oku, hedefi vuran ya da gm yayl olarak gemektedir Apollon.
Apollon baz tradisyanlara gre Delosta domutur. Bu nedenle Deloslu diye de anlr. Delostan
Delphoiye gittii, orada canavar pythonu ldrd anlatlr. Delphoide kahinlerin gelecei grmesine
yardm eder. O yzden Delphoi yzyllarca kehanet merkezi olmutur. Delphoide Pythia oyunlar adn
alan cenaze treni oyunlar yaplmaktayd. Apollon buraya ayakl bir sehpa armaan etti. Bu sehpa
ayn zamanda Apollonun sembollerinden biriydi. Pythia kehanette bulunaca zaman bu sehpann
zerine oturuyordu. Apollon bu ayakl sehpa iin Herakles ile mcadele etmitir. Apollon
sembollerinden biri olan Liri Hermesten srlerini vererek almtr. Hermes daha sonra flt icad
etmitir. Apollon flt de bir altn asa (kerykeion) karlnda almtr ve ayrca ona kehanet sanatn
retmitir. Kehanetin ve mziin tanrs olan tanr, Nymphalarla ve delikanllarla aklar dolaysyla
bitkilerle ve doayla arasnda sk bir ballk bulunan Apollon ayn zamanda sava bir tanr idi.
Letonun kzlar onurunun cn almak iin kz kardei Artemis ile birlikte Niobenin ocuklarnn
kymna da katlmtr. Troya savanda Troyallarn yannda savamtr. Kurt, dii geyik, karaca, kuu,
aylak, akbaba ve karga, yunus Apollona adanm hayvanlardr. Bitkilerden defne de Apollonun
simgesidir.
Anadoluda Apollona tarlalarn koruyucusu olarak Apollon Smintheus adyla tapnlmtr. Ayrca
Klarosda, Didimde, Sidede, Alabandada, Aigaide, Hieapoliste de tapnaklar vardr. ok sayda da
Apollon ayakta, sakalsz gen, yakkl, shhatli ve genellikle plak betimlenmitir. Lyra, ok ve yayla
birlikte gzkmektedir. Mzisyen olarak yaplan yontularda geni kvrml uzun khiton giyer. Apollona
ait bilicilik merkezlerinden bir dieri doduu topraklar olarak kabul edilen Pataradr. Patara
yaknlarndaki Letoonda Leto, Apollon ve Artemisin tapnaklar yan yanadr. Ayrca Knidosta,
Kaunosta da tapnm alanlar vardr. Apollon iin Hekatos ve Hekatobolos ek adlar kullanlr.
Halikarnassos, Myndos, Bargylia, Iasos, Apollonia, Salbakos, Mylasa, Thymbera dier klt alanlardr.

95


Artemis
Zeus ve Letonun kzdr. Zeustan hamile kalan Letonun bu ilizleri Delos Adasnda dnyaya getirdiine
inanlrsa da Artemis Anadolulu bir tanradr.
Artemis doa tanrasdr. Douran kadnlarn yardmcs ve hayvanlarn koruyucusudur. Oklar ile
nldr. Vahi hayvanlarn tanras olduunu gsteren Pothnia Theron sfat ile anlr. Toprak ve
bereketi de simgeler. liadada bu tanraya ok tayan, ok saan oku tanra denmektedir. liadada
Artemis iin altn yayl, altn tahtl denir. Troyallardan yanadr. Niobenin kzlar Artemisin oklaryla
ldrmtr.
Artemisin en kutsal tapnm merkezi ise Efesteki tapnaktr. Efeste yaplan kazlar sonucu birisi
byk ikisi kk artemis yontusu olduka nemlidir. Bu yontular Tenea tipinin Efese zg olduunu
gsterir. Efesli Artemisin kayna Anadolulu ana tanradr. Ana tanrann btn Akdeniz evresinde
ve zellikle Orta Anadoluda bulunmu olan eitli imgeleri ve idol ve figrn ve kk heykelleri
arasnda Efesli Artemis ayr bir yer tutar. Efesteki Artemisisonda ok memeli, ba tacl, gvdesinde pek
ok figr bulunan, ayakta duran byk boy yontusu ilkel bir imgenin gelitirilmi olmaldr. Bu ekilde
Artemis yontusu tanrann doaya egemenliinide, yneticilerini de simgeler. Alnnda hilal tar, bylece
ay tanras olduu belirlenir. Boynunda zodiak iaretlerinden rlm bir gerdanlk vardr. Onun altnda
drt sradan oluan meme grlr. Polimaitos yani ok memeli olarak tanmlanan Artemisin meme says
17-40 arasnda deiir. Ancak bunlarn ular olmad iin kimi bilginler bunlaoller hurma ya da erkek
ar gvdeleri diye yorumlar. Ne olursa olsun bunlar Artemisin bolluk ve bereket sembolleridir.
Artemisin Anadoluda pek ok tapnaklar vardr. Lidyallarn bakenti olan Sardesdeki Artemis
tapna da nemlidir. Ayrca Side ve Letoonda tapnaklar vardr. Letoondaki tapnaktaki mozaiklerde
Artemis ok ve sada ile sembolize edilmitir. Pergede de ne Artemise Pergai yani Pergeli Artemis
olarak tapnlmtr. Magnesiada an en byk mimarlarndan Hermogenes tarafndan yaplm bir
Artemis tapna mevcuttur.

Athena
Zeus ile Metrisin kzdr. Metris hamileyken Zeus onu yutmutur. Doum zaman gelince, Zeus kafasn
bir balta ile yarmasn Hephaistosa emretmitir. Bylece Athena Zeusun kafasndan silahl bir kz olarak
frlamtr. Akl, sanat, strateji ve bar tanrasdr.
Mizah ve Aigis (kei derisinden bir tr zrh ya da kalkan) ile donanm olan tanra Gigantlarla
savata nemli rol oynar. Sembolleri kalkan, mzrak, zeytin dal ve baykutur. Mzrak sava, zeytin dal
bar, bayku ise zekay ve bilgelii simgeler. Athena Troya savanda Akhalar tarafn tutmutur.
Atinadan baka Sparta, Mepasa ve Argos ehirlerinde de tapnaklar vardr.

96
Athena zel bir kalkan tar. Bu kalkan Aegis olarak isimlendirilir. Kalkann zerinde Perseusun
vermi olduu ve kendisine her bakan taa eviren Gorgonun kafas bulunur. Athena Pallas Athena diye
de anlr.
Sfatlar Aigis leelhann tayan Aigiokhos, gk gzl, akr gzl Glaukopis ve babas gl olan
Obrimopatredir. Ayrca bakire olduunu ifade eden Parthenoda nemlidir.
Troya kenti de Athenay koruyucu tanra olarak semi ve adna tapnak yaplmtr. Tanrann
onuruna Atinada Panathenaia bayramlar dzenlenir. Bu bayramlar Hellen dnyasnda hem din, hem de
kltr ve sanat bakmndan nemlidir.
Atinadaki Areios Pagosun yani Aresin tepesi mahkemesinin bakandr. ounlukla Peplos giyimli
olarak betimlenir Athena.
Atinadaki nl Parthenon tapna bu tapnaa ithaf edilmitir. Anadoluda da Troya dnda,
Assosta bir Athena tapna daha vardr. Heykel sanatnda ve figrl vazolar zerinde Athena ile ilgili
sahneler sevilerek tekrar edilmitir.

izim 5.2: Parthenon Tapna Alnlk Athenann Douu

Resim 5.5: Parthenon Tapna Alnlk Athenann Douu

97


DEVAMLI OLYMPOSTA BULUNMAYAN TANRILAR

Hades
Kronos ile Rheiann oludur. Titanlara kar kazand zaferden sonra ller dnyas ya da Tartarosun
ynetimi verilmitir. Titanlara kar savaan Hadese Kykloplar tarafndan sihirli mifer verilmitir. Bu
miferi bana takan grnmez oluyordu.
Hades ller dnyasna giren hi kimsenin yeniden canllar arasna dnmesine izin vermeyen
acmasz bir hkmdard. evresinde daimon ve cinlerden oluan yardmclar vard. Bunlardan birisi
sandalc (kayk) Kharon idi.
llerin ruhu Hadese ulatnda yanlarnda hep iki obolos olurdu. Bu paray len kiinin yaknlar
cesedin yanna brakrd. Tartarosa vardklarnda ller kayk Kharonun cretini bu parayla derdi.
Kharon ruhlar alr, sular lmszlk veren stkys rmann kar yakasna geirirdi. Burada ayrca
bal kpek Kerberos beki olarak beklerdi.
Hades genellikle tanrlar toplantlarna katlmaz, yeryzne de nadiren kard. Yeeni Persephoneye
ak olup, onu Sicilya ovalarnda arkadalaryla iek toplayarak elendii srada karmtr. Kznn
kaybolmas Demeterin yas tutmasna neden olmutur. Bunun sonucunda Demeter grevlerini yerine
getirememesi ve byk bir ktlk ba gstermitir. Zeus araya girerek Hadesten Persephoneyi annesine
geri vermesini istemitir. Hades bu istei kabul eder ancak Persephoneye bir nar yedirerek yer alt
dnyasna tekrar geri dnmesiyle zorlamtr. Bu yzden Persephone her yln te birini Hadesin
yannda geirmek zorunda kalmtr. Hades ile birlikte yer alt dnyasna egemen olan Persephone
zalimlikten ve acmaszlktan yana ondan geri kalmyordu.
Hadesin adyla anmaktan genellikle kanlrd. nk onun fkesini uyandrmaktan korkulurdu. Bu
sebeple onu anarken genellikle Plauton yani zengin sfat kullanlrd. Bylece hem yerin ilenmi
toprann hem de onun derinliklerinde saklad madenlerin tkenmez zenginlie atfta bulunulmu
olurdu. Bu nedenle de Plauton genellikle elinde zenginlik sembol olan bereket boynuzu tutar pozda
betimlenir.

98
Demeter
Kronos ile Rheiann kz olan Demeter toprak ve bereket tanrasdr. Homerosun destanlarnda gzel
sal kralie, gzel rgl Demeter diye anlr. Ekinleri ve zellikle buday simgeler. Demeter ile ilgili
tek efsane mevsimleri simgeleyen bir efsanedir. Demeter tapmnda da, efsanesinde de kz
Persephoneden ayrlmaz. Kimi zaman kare (gen kz) adyla anlan Persephone ile Demetere iki tanra
denir. Persephone Demeter ile Zeusun kzdr. Persephone Sicilyada Enna ayrlnda arkadalar ile
oynarken ve iek toplarken birden bire yer yarlp tanr Hades arabasyla ortaya km ve kznn geri
getirilmesini ister. Demeter kznn yokluunda doaya kst iin her yerde kuraklk ba gstermitir.
Bunun zerine Zeus Demeter ve Hadesi anlatrp, kzn yln ite ikisini annesinin yannda geri kalann
da kocasnn yannda geirmesini kararlatrr. Bylece mevsimlerin oluumunu da bu efsane ile aklar.
Yontularda baygn bakl sar salar omuzlarna dklen gzel bir kadn olarak betimlenir. Ba
buday baaklarndan oluan bir elenkle sslenmitir. Kimi zaman sa elinde bir buday baa, sol
elinde de yanan bir meale tutar. Bazen de bir elinde asa veya orak tuttuu da olur.
Yunanistanda Atinann batsndaki Eleusiste Demeter tapna vardr. Sicilya adasnda da
Agrigetitum da bir Demeter tapna bulunmaktadr.
Atinada her yl ekim aynda yalnzca kadnlarn katldklar Thesmophroia bayram kutlanrd ve bu
her iki tanrayada Thesmophoriai yani yasa getiren insanlara doal yasalar reten tanralar denirdi.
Anadoluda da Pergamon, Priene ve Knidos kentlerinde bu tanraya atfedilmi kutsal alanlar vardr.
Demeterin simgeleri baak, nergis ve hahatr. Sevdii ku turna, tercih ettii kurban dii domuzdur.
Genellikle oturur pozda mealeler ve ylanlarla birlikte betimlenir.

Dionysos
Zeus ile Semeleden olmadr. Byk tanrlar arasnda annesi lml olan sadece Dionysostur. Semele
Zeustan kendisine tm gcyle grnmesini istediinde Zeus onun hatrn kramad. Ancak Semele
Zeusun evresini saran imeklerin grltsne dayanamayp, yldrma arplp ld. Zeus Semelenin
karnnda henz 7 aylk olan ocuu ekip kard. Onu kendi baldrna yerletirdi. Doum an gelince
Zeus douda bulunan Nysa tepesine gidip ocuu orada baldrndan kard ve onu Hermese emanet etti.
Hermeste ocuu Nymphalara bytmeleri iin verir.
Ergen olan Dionysos zm ve ondan nasl faydalanlacan kefeder. Ama Hera onu delirtir. Tanr
delirmi bir halde Msrla Suriye arasnda dolar. Asya kylarn ap Phrygiaya ular. Burada Tanra
Kybele tarafndan kabul edilir. Kybele onu arndrp kendi klt hakknda bilgilendirir. Dionysos
delilikten kurtulup nce Trakyaya, Hindistana gider ve sonra da Yunanistana geri dner.
zm suyunu yanndaki perilerle ierek lenler dzenlediler. Dionysos alaylarna Thiasos denilirdi.
Bu lenlere kadnlar alay olan Bakkhalar, Nymphalar, orman ve da cinleri olan satyrler, Silenoslar da
katlrd.
Dionysos tanrlarla Gigantlar savanda da yer almtr. arap ve ilham tanrs olan Dionysosun
erefine tantanal geit olaylar dzenlenirdi. Bu geit olaylarnda bereket ve toprak cinleri maskelerle
canlandrlarak yer alrd. Bu tren alaylar daha dzenli bir formda tiyatro (komedi, tragedya ve satirik
dram) temsilcilerinin domasna yol amtr.
Betimlemelerde Dionysosun elinde ounlukla arap kab olan Kantharos Thrysos (sarmak sarl,
ssl uzun sopa) tutar. Etrafnda sarmak dallar ve asma dallar bulunur. Boa, eek, kei, tavus kuu,
geyik, kaplan Dionysosa adanan hayvanlardr. En nemli topra Anadoluda Teos da bulunur. Ayrca
Pergamonda, Side ve Assosta da tapnaklar bulunmaktadr. Ayrca Atinada Dionysos tiyatrosu vardr.

99

Evrenin efendisi olan tanr kimdir, sembolleri ve Anadoluda bulunan
klt merkezleri nerelerdedir?
ROMA MTOLOJS
nceleri Romallar hibir tanrya tapmamlardr. Ancak artan savalar ile birlikte tanr inanc Romaya
da gelmitir. Romallar genelde Yunanllarn Olympian tanrlarn kabul etmilerdir. Sadece adlarn
deitirerek Olymposlu tanrlara tapmlardr.
Zeus Jupiter
Poseidon Neptunus
Hestia Vesta
Hera Iuno (Juno)
Ares Mars
Hephaistos Vulcanus
Aphrodite Venus
Hermes Mercurius
Artemis Diana
Hades Pluton
Dionysos Bakkhos
Demeter - Ceres
Eros - Cupid
adlarn almtr. Apollon ise ad deimeden Roma mitolojisine geen tek tanr olma zelliini
tamaktadr.
Romallar drstlk, doruluk ve cesurluk gibi farkl anlaylar tanrlarla zdeletirmilerdir. Roma
mitolojisini Yunanllarn talyaya yerlemesinden sonra Yunan mitolojisinin etkisinde kalarak
deiiklie uramtr.
Roma mitolojisi sadece tanrlar ve doast canllarn yklerinden olumuyordu, halkn ve Roma
devletinin ideolojisini de yanstyordu.
Yunan Mitolojisinden Roma Mitolojisine Geen Tanrlar ve Bu
Tanrlarn Latince simleri Nelerdir?

100
zet
Yunan mitolojisinin M 8. yzylda Homeros ile
baladn syleyebiliriz. Homerosun en nemli
zelliklerinden biri, salam, akc ve zengin bir
dil kullanmasdr. Yunanllarn yaratt tanrlar
insan biimindedir. Yunan mitolojisi daha ok
tanrlarla, tanralarla ilgili yklerden meydana
gelmitir. Tanrlar Olympos ad verilen yksek
dalarda yaard. lmszlerin yurdu Olympos
deildir. Ancak yeryznde tek bir Olympos da
yoktur. Yalnzca Yunanistanda bile birok
Olympos vardr. Sonra Giritte, Kbrsta,
Anadoluda yirmiden fazladr Olympos adn
tayan dalar. Tanrlar evrenin egemenliini
olduka zorlu mcadeleler sonucunda ele
geirmilerdir. Evren ve onunla birlikte yeryz
var olmadan nce Khaos vardr. Khaos, karmaa
ve dzensizlik ortamdr. Khaostan Nyv ve
Erebos doar. Daha sonra ise yeryz, toprak
anlamnda Gaia doar. Olymposta oturan ve
oturmayan ne kadar tanr varsa Gaiadan rerler.
Gaia nce Uranus (gkyz), dalar, Pontos
(deniz), orman perileri meydana gelir. Daha sonra
Gaia ve Uranustan dev canavar tr yaratklar
doar. Devamnda da Yunan mitolojisini
oluturan tanrlar, tanrsal varlklar rer.

Hesiodosa gre Kronos gklerde egemenliini
srdrd srada lmszler ilk insan soyunu
yaratmlard. Bu ilk soy altn soy olarak
adlandrlr. Zeusun egemenlii srasnda ise
ikinci soy, ocukluklar yz yl sren gm
soylulardr. Zeus ayrca tun soylular da
yaratmtr. Daha sonra bu soyu yok eden Zeus
kahramanlar soyunu, daha sonra da demir
soylular yaratmtr. Onlar yalnzca erkeklerden
oluuyordu. Henz kadnlar yoktu. Bu soya
Prometheus yardm ediyordu. Prometheus
tanrsal ateten alp, kullanmalar iin yeryzne
insanoluna getirmitir.
Zeus dier yetkileri kardeleri arasnda
bltrp, adeta bir i blm yapmtr.
Olympion tanrlar ya da Olymposlu tanrlar ise
kendilerine Zeus tarafndan verilen grevlerini
yerine getirmiler, her birisinin bu ilerini ve
grev alanlarn simgeleyen sembolleri ve
tapnm alanlar vardr.

101
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Yunan Mitolojisinin
nemli antik yazarlarndandr ?
a. Platon
b. Homeros
c. Heredot
d. Aristoteles
e. Strabon
2. Evrenin efendisi ve ba tanr olarak bilinen
tanr kimdir ?
a. Poseidon
b. Apollon
c. Zeus
d. Dionysos
e. Ares
3. Parthenogenesis yoluyla meydana gelen
varlklar hangileridir ?
a. Ouronus - Pontos
b. Klio - Thalia
c. Melpomene - Kalliope
d. Brontes - Steropes
e. Aither - Hemera
4. Aadakilerden hangisi erkek Titanlardan-
dr ?
a. Theia
b. Rheia
c. Themis
d. Tethys
e. Kronos
5. Aadakilerden hangisi dii Titanlardan
deildir ?
a. Phoibe
b. Mnemosyne
c. Iapetos
d. Theia
e. Tethys

6. Aadakilerden hangisi Gaia ve Ouronusun
birlemesiyle meydana gelen varlklardan
birisidir ?
a. Fraksinus
b. Erinysler
c. Nympheler
d. Hekatonkheirler
e. Gigantlar
7. Aadaki tanrlarndan hangisi Roma
mitolojisinde de ayn isimle tapnm grmtr ?
a. Ceres
b. Jupiter
c. Venus
d. Mars
e. Apollon
8. Aadakilerden hangisi Olympian Tanr-
lardan deildir ?
a. Hera
b. Hephaistos
c. Artemis
d. Eros
e. Aphrodite
9. Aadakilerden hangisi Hesiodosun eseridir ?
a. Historia
b. liada
c. Theogonia
d. Odysseia
e. Anabasis
10. Aadaki Tanr Sembol eletirmelerinden
hangisi yanltr ?
a. Zeus - Kartal
b. Poseidon - Trident
c. Ares - Mzrak
d. Apollon - Lir
e. Athena Tavus Kuu

102
Anahtar
1. b Yantnz yanl ise Homeros balkl
2. c Yantnz yanl ise Zeus balkl konuyu
3. a Yantnz yanl ise Tanrlarn Douu
4. e Yantnz yanl ise Tanrlarn Douu
5. c Yantnz yanl ise Tanrlarn Douu
6. d Yantnz yanl ise Tanrlarn Douu
7. e Yantnz yanl ise Roma Mitolojisi
8. d Yantnz yanl ise Olymposlu Tanrlar
9. c Yantnz yanl ise Hesiodos balkl
10. e Yantnz yanl ise Athena balkl

Sra Sizde 1
Yunan Mitolojisinin oluumunda nemli rol
olan mitologya yazarlar Homeros ve
Hesiodostur. Homerosun eserleri lyada ve
Odysseiadr. Hesiodosun eserleri ise Erga Kai
Homerai (ler ve Gnler) ile Theogonia
(Tanrlarn Yaratl) adl eserlerdir.
Homerosun lyada isimli eseri lion ya da Troya
olarak adlandrlan kentin destandr. Odysseia ise
Ithaka kral Odysseusun servenlerinin
anlatld bir destandr. Bu destan 24 blmden
oluur.
Hesiodos eserlerinde bize kendisini tantr. ler
ve Gnler adl eserinde gndelik ilerden
bahsetmitir. Theogonia adl eseri arkaik
dnemin yaznsal kaynaklar arasnda tutarl bir
gelime gstererek evrenin douunu
aklamaktadr.

Sra Sizde 2
Olympian Tanrlar;
Zeus Hephaistos
Hera Aphrodite
Poseidon Athena
Ares Apollon
Hermes Artemis
Bunun dnda Olymposlu Tanrlar olarak bilinen
fakat, Olymposta fazla bulunmayan 4 tanr daha
vardr. Demeter, Dionysos, Hades, Hestia.
Sra Sizde 3
Evrenin efendisi, tanrlarn ba olarak bilinen
tanr Zeustur. Sembolleri; yldrm, imek, asa,
kartal ve boadr.
Anadoluda Zeus inancnn olduu pek ok yer
vardr; Labraunda (Zeus Labrandus), Mylasa
(Zeus Osopos), Olba (Zeus), Stratonikeia (Zeus
Khrysaoreus), Tralleis (Zeus Larisaios),
Magnesia (Zeus Sosipolis), Euromos (Zeus),
Aizonai (Zeus), Bergama (Zeus Altar) nemli
klt alanlardr.
Sra Sizde 4
Yunan Mitolojisinden Roma Mitolojisine Geen
Tanrlar ve Bu tanrlarn Latince simleri u
ekildedir;
Zeus Jupiter Hermes Mercurius
Poseidon Neptunus Artemis Diana
Hestia Vesta Hades Pluton
Hera Iuno (Juno) Dionysos Bakkhos
Ares Mars Demeter Ceres
Hephaistos Vulcanus Eros Cupid
Aphrodite Venus

103
Erhat, A. (1972). Mitoloji Szl, stanbul;
Remzi Kitabevi.
Can, . (1970). Klasik Yunan Mitolojisi,
stanbul; nklap Aka Yaynevi.
Eybolu, S. Erhat, A. (1972). Hesiodos Eseri
ve Kaynaklar, Ankara; TTK Yaynevi.
Homeros, (1981). liada, (ev: A. Erhat A.
Kadir), stanbul; Sander Yaynevi.
Grimal, P. (1997). Mitoloji Szl (Yunan
Roma), (ev: S. Tamg), stanbul: Sosyal
Yaynevi,.
Boylad, D. (1988). Mitoloji, Tanrlarn
yks, stanbul: Say Yaynevi.
Graves, R. (2010), Yunan Mitleri: Tanrlar,
Kahramanlar, Sylenceler, (ev: U. Akpur),
stanbul: Say Yaynevi.
Agizza, R. (2006). Antik Yunanda Mitoloji,
(ev: Z. Z. lkgelen), stanbul: Arkeoloji ve
Sanat Yaynlar.
Akit, . (2003). Mitoloji, Egenin ki
Yakasnn yks, stanbul: Akit Kltr ve
Turizm Yaynclk.
Hamilton, E. (1974). Mitologya, (ev: .
Tamer), stanbul: Varlk Yaynlar.

104

Amalarmz
Eski Trk inanlarn aklayabilecek,
Trk mitolojisinde yaratl, treyi kavramlarn tanmlayabilecek,
Trk mitolojisinde evren-kainat, yer-gk, doum ve lm kavramlarn aklayabilecek,
Trk mitolojisinde hayvanlar ve aalar konularn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Tanr Din
Kamlk Yaratl
Treyi Dnya
Ruh Hayvan

indekiler
Giri
Eski Trk nanlar
Trk Mitolojisinde Tanrlar ve Ruhlar
Trk Mitolojisinde Yaratl ve Treyi
Trk Mitolojisinde Doum ve lm
Trk Mitolojisinde Hayvanlar ve Aalar
6

105
GR
Trk kltrn yakndan tanmann yolu eski ve yeni inalarn yakndan tanmaktan geer. Trk
kltrnn ve tarihinin ilk izleri talarda, kayalarda, sanat eserlerinde, halk hikyelerinde, destanlarda ve
daha da nemlisi eski inanlarnda, yani mitlerindedir.
Mit, evrenin, dnyann ve insann yaratlnn eski kltrlerde sembolik ekilde aklanmasdr.
inde din unsurlar da tayan, kutsal gereklik olarak ele alnan mit, bir eyin nasl yaratldn, nasl
var olmaya baladn ve hangi maceralardan getiini anlatr. Mitin konusu genellikle bir yaratlla
ilgilidir. Mitlerdeki kiiler genellikle tanrlar ve doast varlklardr. M. Eliadenin ifadesiyle Mitler,
dnyann, insanlarn, hayvanlarn ve bitkilerin kkenini aklamann yan sra bugne kadar yaanan
nemli olaylarn da anlatmlardr.
Trk milletinin kltrnde var olan inanmalar, tanrlar, kutsal ruhlar, olaanst olaylar, kahramanlar,
evren ve btn canllarn yaratl hakknda szl ve yazl anlatmlar Trk mitolojisi olarak
deerlendiriyoruz.
Bu nitede Trk mitolojisinin esasn oluturan unsurlar ayr balklar halinde anlatlacak ve
bilgilendirme yaplacaktr. Baz konularda daha fazla bilgiye ulamak iin kaynaklar nerilecektir.

ESK TRK NANLARI
nan terimi sadece Tanr'ya, bir dine inanma, akide, iman, itikat anlamnda kullanlmaz. nan; Trk
Dil Kurumunun tanmna gore Bir dnceye gnlden bal bulunma, Birine duyulan gven, inanma
duygusu ve nanlan ey, gr, reti anlamlarnda da kullanlr.
Eski Trk inanlar ile ilgili yaplan almalarda bugn Kuzeydou Asya ve Orta Asya nemli bir
konumdadr. Bu corafya ilk Trk yerlemelerinin bulunduu, gnmz Trklerinin ilk atalarnn
yaad ve halen geleneksel eski Trk inanlarnn yaatld nadir bir blgedir. Eski Trk dini hakknda
en nemli kaynan Hoytu Tamir yaztlar olduu ve ilk defa bu yaztlarda Tanr'ya Iduk sfat verildii
yazldr.
Altay, Hakas, Tuva, Kazak, Krgz, Teleut, or ve dier Trklerin yaad bu blgeye arlk
Rusyasnn kontrolne girmesi sonrasnda eitli misyonerlerle beraber Trk kltrn aratran bilim
adamlar da gelmitir. 1890 l yllarda ilk bilimsel aratrmalar W. Radloff, A.V. Anohin, V. . Verbitsky,
G. V. Ksenefontov gibi aratrmaclar tarafndan yaplmtr. Altay blgesi Trk tarihi ve kltr iin
zengin kltr rnlerini barndrmaktadr.
Eski Trk dini konusunda Trkiyede ilk almalar, Ziya Gkalp, M. Fuad Kprl, Abdlkadir nan,
brahim Kafesolu, Emel Esin gibi bilim adamlar tarafndan yaplmtr.
Eski Trklerde doa glerine inanma (tabiat klt), atalar klt ve Gk Tanr klt eklinde temel
inanlar bulunmaktadr. Tabiatta her birinin iinde gizli gler, iyi ve kt ruhlar, olduuna inanlan, da-
tepe, orman-aa, yer-su, ta-kaya vb. canl ve cansz varlklarn bulunduuna inanlyordu. Bu inanma
tabiat kltn oluturuyordu. Trk kltrnde lm veya yal byklere saygy esas alan atalar
klt gemiten gnmze nemini korumaktadr. lm atalarn ruhlarna kurban kesme ve yaayan

Trk Mitolojisi

106
byklere hediyeler sunma bu inanmann uygulamalardr. Eski Trk inanlarnda yce, yksek, akn bir
varlk ve her trl olayn bir dzen iinde olumasn salayan varlk olarak Tanrnn mekn olarak
Gk alglamas beraberinde Gk Tanr kltn oluturmutur.
Trk kltrndeki din olgusu Avrupal ve Rus aratrmaclarn kken itibariyle Avrupal olan
tanmlamalarla Totemizm (Ongunculuk) ve amanizm (Kamlk) eklinde isimlendirilmitir. lkel
kabilelerde grlen Totemcilik, genel mahiyeti bakmndan Trkler arasnda grlmemektedir. Baz
hayvanlarla ilgili sayg gstermeden teye gemeyen inanmalar Totemcilikle bir tutulmutur.
Totemciliin esasnda olmayan kiisel mal edinme, Trkler arasnda yaygn bir uygulamadr.
Yaplan aratrmalarda eski Trklerin inanlarnn banda Kamlk inanc gelmektedir. Bu inan
dorudan bir din deildir. Bu inan iinde din olgusunu da barndran bir yaam tarzdr. Gnlk hayatn
bir paras olan Kamlk dier dinler gibi kurumsal bir yap gstermemektedir. Bu yzden de Kamlk bir
din olarak tanmlanamaz. Zaten eski Trkler de kendi dinlerine bir isimlendirme yapmamlar ve Kamlk
inancn bir din olarak tanmlamamlardr. Ancak Ruslarn blgeye gelmesi sonrasnda Rus bilim
adamlar marifetiyle burada yaayan Kam ve Kamlk inancn, Trke olmayan ve Tunguzcadan
gelme olduu varsaylan aman ve amanizm terimiyle deitirmiler ve bu ekilde yaygnlamasna
yol amlardr.
Kendisi Altayl folklor aratrcs ve bir Kam olan Nadya Yugueva amanizm kelimesini Ruslar
getirmi Altaya. Bizde bu kt kelime olarak geer. Kamln ka yanda olduu sorusuna kimse cevap
veremez. Ben, bu inan gkyzyle, ayla, gnele, yldzlarla yattr demektedir.
http://www.tdkdergi.gov.tr/TDD/2001s590/2001_590_20_N_YU-
GUSEVA.pdf
Dnyann farkl blgelerinde ayr dinlere sahip olarak yaayan Trkler arasnda halen Kamlk inanc
erevesinde doaya tapma, doast ruhlara inanma temeline dayal adetler ve uygulamalar
bulunmaktadr.
Trklerde Kamlk inancnn merkezinde yer alan, ruhlar ve insanlar arasnda iletiim kurduuna
inanlan kii Kam ismiyle tannmaktadr. Kamlar; bir takm doast gleri olduuna inanlan khin,
byc, hekim, bilgi gibi balca kimlikleriyle rol alm, kendilerine yardmc ruhlar araclyla kt
ve iyi ruhlarla grebilen ve insanlarn sorunlarna are bulan kii konumundadr.
Trklerin, tarihi sre ierisinde Kamlk inanc dnda, Doktriner (reti) ve Semav (Gksel) dinler
olarak, Budizm, Taoizm, Maniheizim, Mazdeizm, Zerdtilik, Hristiyanlk (Nesturilik), Yahudilik ve
slamiyet gibi dinleri benimsedikleri bilinmektedir.

TRK MTOLOJSNDE TANRILAR VE RUHLAR

Tanrlar
nsanst zelliklere ve yaratc glere sahip olduklar dnlen baz tabiat glerine Tanr tanmlamas
yaplmakta, becerilerine ve glerine gre de zel isimlendirmeler verilmektedir.
Eski Trk inanlarnda Tanr-Tengri kavramn yazl belgeler olarak Elege, Barlk, Yenisey
yaztlarnn yan sra Gktrk yaztlarndan Bilgekaan, Kltigin ve Tonyukuk gibi Trk yaztlarnda
bulmaktayz. Eski Trk lehe ve azlarndan Yakutada Tangara, Kumandincede Tengere,Tegre,
Tegri, Karaimcede Tangr, Tan ri, uvacada Tura, Krgzcada Tengir, Karaay-Balkarda
Teyri, Tatarlarda Tere, Tegre, Hakasada Tigir, Azerbaycan Trkesinde Tanr, Tar, Yakutlarda
Tangara ve Ay eklinde gemektedir.
Trk mitolojisinde Tanr tanmlamalar iinde Gk Tanr-Kk Tengri, Kuday, rng Ay Toyon,
Kayra Han, Abya Kan, lgen ve Kurbstan,Iduk gibi isimler kullanlmaktadr. Trk mit ve
destanlarnda Gk Tanr-Kk Tengri, rng Ay Toyon, Kayra Han ve lgen karmza en ok kan
isimlerdir.

107
Gk Tanr-Kk Tengri
Trk mitolojisinde Tanr-Tengri olarak genelde tek olarak Gk Tanr-Kk Tengri eklinde karmza
kmaktadr. Gkte olduuna inanlan Tek Tanr, Gk Tanr btn hereyin hakimidir. Trk
mitolojisindeki yaratc, hereyin hakimi Tanr ifadesi tek bir varla ait iken daha sonraki dnemlerde
oulcu bir tanmlamaya urayarak ok tanrl bir kalba dnmtr. Bunda hi phesiz ok tanrl
mitolojilere sahip kltrel altyapdan gelen aratrmac ve bilim adamlarnn rol byktr. Eski
Trklerin Gk Tengri ile Yaz Yire tapt ve trenler yapt bilinir. Yaz Yir doyurup, besleme
kabiliyetinden dolay bir anlamda Bereket Tanrs olarak kabul edilmektedir. Trk mitlerinde ve kam
dualarnda Gk Tengri ve Yaz Yir birlikte sylenmektedir. Orhun yaztlarnda bu ikili bir arada
yazldr. Yer ve gn arasnda Orta dnya yer almaktadr ki, btn canllarn dnyas burasdr.
Eski Trk inanlar, eski Yunan, Roma, Hint, Msr vb kltrlerin ok Tanrl anlayna
benzememektedir. Eski Trklerdeki, tabiattaki canl veya cansz varlklarda olduuna inanlan bir takm
gizli glerin (iyi ve kt ruhlar) Tanr olarak isimlendirilmesiyle ok Tanrl bir yap ortaya karlmtr.
Eski Trk dncesinde Tanr; Yce, Yksek ve Akn bir varlktr. Bu sebeple de Onun mekn yksek
yerlerdir. Bu yerler arasnda Gk ve yksek dalar bata gelir. Kagarl Mahmud Tengri ifadesini Ulu
Tanr olarak anlamlandrrken, j-P.Roux; Tengri bir milli Tanrnn tm zelliklerine sahiptir diyerek
Gksel dinlerdeki Tanr kavramyla e tutmaktadr.
Eski Trkede kutsal-mukaddes anlamlarnda karmza kan Kut Tanr-Tengri tarafndan verilir
ve alnr bir zelliktir. Altay ve Yakut Trklerine gre ruh ve kut ayn anlamda kullanlmaktadr. Kutun
anlamlarn S. Divitiolu mana, saadet, talih, hkimiyet, karizma, devlet, bereket, servet, tanrsal gcn
destei, otonom ruhi kudret, Tanrnn rahmeti, mutluluk, dini hayat denei, sahibine ilerinde baar
salayan ilahi kkenli uurlu tz, egemenlik tz olarak sralamaktadr. Bilge Kaan ve Kl Tigin
yaztnda Tengri buyurduu iin, kutum olduundan kaan olarak oturdum, hkm srdm ifadeleri
yer almaktadr. Eski Trk kltrnden var olan ve bir gelenek halinde son Osmanl padiah da dahil
olmak zere btn Trk devlet bakanlarna Yeryznde Tanrnn Glgesi nvan verilmektedir. Bu
tanmlamayla hakanlar, kaanlar, sultanlar, padiahlar Tanrdan kut alm, kutlu yneticiler olarak
halklarn idare etmilerdi. Tanr yeryzndeki bu temsilcileriyle insanlarn yaamlarna zaman zaman
mdahalede bulunur. Onlar ya dllendirir ya da cezalandrr. W. Radloff, Altaylarda Hristiyan
misyonerlerin basks ile Hristiyan olmu bir kamdan, kam ve Kamlk hakknda bilgi almak istediinde
kam ona Eski Tanrmz, kendisini terkettiimiz iin bize kfi derecede dargndr; imdi bir de kendisine
ihanet ettiimizi renirse ne yapar? Fakat eski dinimiz hakknda konutuumuzu duyar diye, Rus
Tanrsndan daha fazla korkuyoruz. O zaman nasl bir kurtulu yolu buluruz?
Eski Trk kltrnde hakanlar, kaanlar tahta karan g Gk Tanrdr. Bilge Kaan ve Tonyukuk
yaztlarnda yer alan Ben ki Tengriye benzerim Tengriden geldim, Tengri tarafndan grevlendirildim,
Tengrinin buyruuyla kaan oldum, sana bir kaan verdim eklindeki ifadelerinin yan sra Tengriteg
engride bolmu Trk Bilge Kagan/Tanr gibi gkte olmu Trk Bilge Kaan ifadesi Gk Tanrya ok
gl vurgu yapldn gstermektedir.
brahim Kafesolu, Gk Tanr inancnn Asyadaki btn kavimlere Trklerin etkisiyle yayldn
sylemektedir. A. Y. Ocak, Gk Tanr inancnn Trklerin slamiyete geiini belli bir lde
kolaylatrdn ifade etmektedir.

rng Ay Toyon
Trk mitolojisinde Gkyz Tanrs olarak gemektedir. Dnyann ana kutudur. Btn ana kutlar
ondan yaratlmtr. Ay Han olarak da bilinir.
lk insan, gnei, ay, yldzlar, yeri, dalar, hayvanlar O yaratmtr. Gn katlarndaki Tanrlar
da onun ocuklardr. Bunlar rng Aynn grn deitirmi ekilleridir. Dokuzuncu katta O
grnr. nsanlara yeteneklerini O verir. Tabiatn bereketli oluunu, hayvanlarn oalmasn o salar. Bu
zellikleriyle rng Ay Trk mitolojisindeki Gk Tanrnn kendisidir.

108
Kayra Han
Trk mitolojisinde Gk Tanrya verilen isimlerden biri olarak grmekteyiz. Altay Trklerine gre en
byk tanrdr. W. Radloffun derledii mitlerde yerin yaratlmasndan nce sularn stnde kaz gibi
uan, insan yaratan, dnyada var olan her eyi yaratan gerek Tanrdr.
Evrenden nce var olan, dnyann yaratln ve sonunu belirleyen tanrdr. lgen, Mergen ve
Kzagan adlarnda olu vardr. Bu oullar aslnda Tanrnn iyilik-merhamet, fke-intikam, bilgelik-
hikmet sfatlarnnn karlklardr. Ktln sembol olarak grlen Erlik-eytan da O yaratmtr.
Altay ve Tuva Trklerinin dualarnda ska ad Tengri Kayrakan olarak geer. Kelime anlam olarak
korumak, saklamak, himaye etmek anlamlarna gelen Kayrakan Tanrnn vasflarn ierir. Gn
on yedinci katnda oturduuna, k yeryznde yaz ise gklerde geirdiine, yldrm ve imekler
aktrdna, kimin bana yldrm drrse onun kam olacana inanlr.

lgen
Altay Trklerinin mitlerinde Gk Tanrnn olu ve gkyznn hakimi, iyilik ve merhamet tanrsdr. Ay
ve gnein arkasnda ve yldzlarn stnde, gn onaltnc katnda, Altndada, altn kapl bir sarayda,
altn tahtta oturduuna inanlan lgen gkteki varlklarn hakimidir. Onlarn yaratcs ve yneticisidir.
Yldrmlar, imekler aktrr, yamurlar yadrr gkkuann yaratcsdr. Bolluk, bereket ve
zenginliin kaynadr. Bu zellikleriyle Kayra Hann rol ortadr. Baz mitlerde zaman zaman onun
yerini alr. Gk rengi ile ifade edilmesi, bu rengin kutsal saylmasna ve sayg gsterilmesine yol amtr.
A.V. Anohin, lgene , alt, dokuz veya on iki ylda bir defa ayin yaplr ve bahar, yaz bazen de
sonbaharda kurban olarak da yanda, boz renkli bir ksrak kesilir. bilgilerini vermektedir.
lgenin yedi olu (Kart, Puura Kaan, Buru Kaan, Yajl Kaan, Kara Ku/Kartal, Pakt Kaan, Er
Kaanm) ve dokuz kz vardr. Kzlarnn zel adlar bulunmamaktadr. Trk mitolojisinde lgen gnei,
ocuklar ise gezegen ve yldzlar temsil etmektedir.

Ruhlar
Ruh-ye; din biliminin insanda vcuttan ayr bir varlk olarak kabul ettii bedensel olmayan, z, tini,
nefesi, can kuu. lkel inanmalarda, mitlerde ruhlara inanma olduka yaygndr.
Trk mitolojisinde de tabiat gzle grnmeyen ancak yaptklaryla alglanan gizli glerle, ruhlarla
doludur. Bu ruhlar farkl kltrlerin oklu tanr anlaylaryla zdeletirilerek zaman zaman tanr
isimlendirmeleriyle karmza kmaktadr. Ruhlar alemi olarak tanmlanan bu gler insanlar koruyan
ruhlar, ata ruhlar, kam ruhlar, sahip ruhlar eklinde tanmlanmaktadr. Bu varlklar gzle
grnmeden, deikenlik kabiliyetleriyle mekan ve zamanda klk deitirerek dolaabilirler.
nsan ve hayvan ruhlar bedenin lmnden sonra yaamaya devam eder. Eski Trk kltrnden gelen
bir inanma ile ruhlar lmden sonra yaadklar mekanlara geri dnerler. Bu da ruhlarn lmsz
olduklarn ifade etmektedir. Eski Trk mitolojisinde kii ldnde ruhunun ku olup utuuna
inanlmaktadr. Gnmzde de kii sessiz sedasz ldnde ku gibi utu gitti denilmektedir.
G. V. Ksenefontov, Yakut Trklerinde efsanevi kamlarn gkten gelmi ruh (Uluu-Toyonun olu) ile
bakirenin sevgiyle birlikteliinden ya da kocalk vazifesini yerine getiremeyen ihtiyar kadnn lmekte
olan kocasn pmesinden doduklarn sylemektedir. Yakutlarda Gkyz (beyaz) ve yer alt (kara)
ruhlar olarak temelde iki kltn var olduu ve akaa ve ineli am aac ile balantl olduklar
bilinmektedir.

Koruyucu Ruhlar
Trk mitolojisinde gizli gleriyle tabiattaki varlklar koruyan ve sahiplenen belli bal Koruyucu
Ruhlar-yelerin banda Umay- Ayst, Yayk, Suyla, Karlk, Kayberen, Utkuui, Aan Alahn Hatun
gelmektedir.

109
Umay Ana-Ayst-Ayzt Hatun
Altay Trklerinde Umay- Umay Ana, Yakut Trklerinde Ayst-Ayzt Hatun, doum Tanras,
aile, evlilik ve neslin devamnn koruyucu tanrs olarak bilinen kutsal ruhlardandr. Tanra olarak
tanmlanmas daha sonraki dnemlerin oklu tanr kltrleriyle ilikilendirilmesindendir. ocuu
olmayanlara ocuk vermesi iin dua edilen, bulutlara telkinde bulunan, gzelliin sembol olan bir
ruhtur. Bu ruha zel tren yaplr. Bu trene Ayst treni denir. Tren srasnda kadn yksek sesle
glerse kadnn hamile kalacana inanlrd. Trk mitolojisinde, Umay-Ayst gkteki st glnden su ve
st getirerek ocuun boazna ruh ve can olarak bir damla dker ve bylece hayat devam eder. Hamile
kadnlarn doum arlarn hafifletir ve doumdan sonra gn boyunca banda bekler. ocuklarn
zerinde bulunan doum lekeleri Umay Anann el izi olarak bilindii iin uurlu ve kutsal saylr,
benli doan ocuklarn mutlu olacana inanlr.
Orta ve Kuzeydou Asya Trklerinde Umay Ana zamanla bir klt haline gelmi ve Umay Ana
Klt olarak tanmlanmtr. Bu ruh grn olarak bazen beyaz sal, beyaz kyafetli bir insan, bazen de
ku eklinde tasvir edilmitir. Bu grn onu kanatl melek olarak alglanmasna yol amtr.
Mitolojik bir varlk olarak tannan Umay Trk kltrnn en eski yazl ta antlar olan Orhun
yaztlarnda, Turfan metinlerinde, Kagarl Mahmudun Dvn Lugati't-Trk adl eserinde de
gemektedir. Orhun yaztlarnda Gk Tanr ile birlikte anlmakta, Kl Tiginin onun yardmyla dnyaya
geldii ifade edilmektedir. Kagarl Mahmud, Eer Umaya tapnlrsa, bir ocuk dnyaya gelir diyerek
bu inanc pekitirmektedir. Kagarl Mahmud ii biraz daha bilimselletirerek Umay doum yapan
kadnn ocuunun yanndaki ei-plasentas olarak da deerlendirir.
Umay Ana sadece Orta Asyaya ait mitolojik bir varlk deildir. Halen gnmzde Trk kltrnn
yaad btn corafyalarda varln srdrmektedir.

Yayk
Trk mitolojisinde, arac ruh olarak kabul edilen bu ruh lgenin bir paras saylmaktadr. nsanlar
ktlklerden korumas ve tm canllara hayat vermesi iin lgen tarafndan yeryzne gnderilmi olup
insanlarn arasnda yaadna inanlmaktadr. O, dualarla yceltilen, insanlar ile lgen arasnda araclk
yapan bir ruhtur. Yayk olmadan kamlarn gklere kamayacaklarna inanlr.
Altay Trklerinde Atalar Klt asndan nemli olan Yayk yaratc ve koruyucu anlamna
gelen adyla Umay ile yakn benzerliktedir. W. Radloffun derledii baz mitlerde lgenin olu olarak
geerken Teleutlara gre de lgenin kzdr.
C. Beydili, Altay Trklerinin inanlar arasnda rmaklar tat zaman Yayk sudan kt dediklerini
ve on yedi deniz veya rman kavanda olan Yaykn taan ve kabaran sularn ruhu sayldn ve
yeryzndeki btn sularn onun olduuna inandklarn sylemektedir.
Altay Trklerinde byk sayg gren Yayk iin zel trenler yaplmaktadr. A.V. Anohin,
Altayllarn Yayk kaldrma adn verdikleri, ilkbaharda, ksraklarn ilk salan st ile yulaf ununu
kartrp lapa hazrlayp Yayka sa satklar ve dileklerde bulunduklar bir trenleri olduunu
yazmaktadr.
A.V. Anohin ve C. Beydili, Altayllarda ve Tuvalarda Yayk temsil eden beyaz kuma parasndan
yaplm kurdelal tasvirlerin yer aldndan sz ederler.

Suyla
Altay Trklerinin mitlerinde gnein ve ayn krntlarndan yaratldna inanlan ve lgenin
hizmetinde bulunan ruhlardan biridir. Gkte yaadna ve yeryzndeki insanlarn koruyucusu olduuna
inanlmaktadr. Bu ruhun otuz gnlk uzaklkta olanlar grebilen at gzne benzer gzleri bulunduu,
uzak grll ile insanlarn hayatnda olabilecekleri nceden haber veren zellikleri bulunmaktadr.
Anohin, Kamlarn Suylay at gzl atmaca eklinde tanmladklarn, bu kabiliyetinden dolay
ona iki dilli ve kekeme denildiini syler. nsanlar korumasnn yan sra kamlar da kamlk treni
srasnda, ge ve yeraltna yapt gezintilerde kt ruhlardan koruduuna inanlrd. Bu trenlerde
kurban edilen hayvanlarn ruhlarn ge ve yeraltna Yayk ve Karlk isimli ruhlarla beraber gtrrd.

110
Karlk
Mitolojide ok fazla zelliklerinden sz edilmemekle beraber, Suyla ve Yaykla ortak zellikler ve
becerilere sahip koruyucu bir ruhtur.
Anohin, Karlkn kurban kesme treninde kama elik ettii ve Suyla ile arasndaki yaknln kar-
koca arasndaki yaknlk kadar olduunu syler. Tren srasnda adrn tepesindeki delikten Karlkn
stne kakla su serpilmesini Y. oruhlu, bu ruhun iaretinin duman olduu eklinde yorumlamaktadr.

Kayberen
Trk kltrnde Atalar Klt ile de ilikili, dalarda yaayan, hayvanlar koruyan ve onlarn
oalmasn salayan, kzdrldnda ise hayvanlara zarar veren bir ruhtur.
C. Beydili, bulunduklar yerin koruyucusu olduklarn syledii Kayberen iin dalarda tehlikeyle
karlaan Krgz Trklerinin bana dolanaym Kayberen, krk iltan, yardm et diyerek ondan yardm
istediklerini syler. Kayberen iin Kazak Trklerindeki gze grnmeyen varlk olarak kayp iren
szcnn kullanlmasnn Anadolu Trklerindeki kayp erenler szc ile e olduu dnlr.
Bunlarn gze grnmeyen, evliyalarn insan klndaki ruhlar olduu ve dabalarnda yaadklar,
bulunduklar yeri koruduklarna inanlmaktadr.

Utkuui
Mitolojide, gkte yaad ve lgenin elisi olduu bilinmektedir. Anohin, bu ismin kelime anlam
olarak gler yzle karlayan anlamna geldiini syler. Gkteki ruhlara Kurban kesme treninde
lgen tarafndan gn beinci katna (altnkazk-kutup yldz) dier ruhlar (Suyla, Karlk ve Yayk)
karlamaya gnderildiini ve buradan yeryznden gelenlerle grerek lgenin isteklerini iletir ve
kurbanlar ona getirir. Kamlarn bu kattan dnlerinde onlara zerine binmek zer kaz vererek yardmc
olur.

Aan Alahn Hatun - Aan Darhan Hatun
C. Beydiliye gre Yakut Trklerinde hem Aan Alahn Hatun hem de Aan Darhan Hatun olarak ayn
zellikleriyle tek ruhtur. O, insanlarn yaad orta dnyann, yerin sahibesi ve ruhu, ruhlarn en
by ve en saygndr. nsanlarn tabiata zarar vermeleri halinde zlerek alar. Aan Darhan Hatun
kl bir yz, beyaz sal yal bir kadn grnnde soyun kutsal aacnda, byk kayn aalar
zerinde yaadna inanlr. Kayn aalarna kutsalln o verir.
Bu kutsal ruhun sayesinde tabiattaki btn canllar bir ahenk iinde yaarlar. Yaz geldii zaman bu
soylu aacn altnda onun iin kurbanlar kesilir. Onun, otlarn, aalarn ve bitkilerin ruhu olan Ereke-
Cereke adl bir olu ve Krbadahn Krkttar adnda bir kz vardr. Onlarn nefesleri aalara iek atrr
ve otlar yeertir.

KT RUHLAR-ABAASILAR
Yakut Trklerinde yer altnda yaayan, insanalara zarar vermek iin yeyryzne kan tek ayakl, tek
gzldrler. Tabiatta zararl ve irkin grnml olan her ey onun rndr. Yakutlar, Kt ruhlarn
beyaz yzl, kara yaz atlara bindiklerini insanlara ve dier canllara hastalk ve lm getirdiklerine
inanmaktadrlar. Trk mitolojisinde yer alan belli bal Kt Ruhlar-Abaas arasnda Erlik ve Al Bast
gelmektedir.

Erlik
Bu isme ilk olarak Altay Trklerinin W. Radloffun derledii yaratl mitinde, Tanrnn yannda ona
arkadalk ve yardm ederken rastlyoruz. Ancak daha sonra hrs ve ihtirasna yenik derek ktln
sembol haline gelir. Tanryla pazarlk yaparak yeryznde kt ruhlu insanlarn kendisinin olmasn
ister.

111
Zaman zaman Altay ve Yakut Trklerinin kam dualarnda Erlikin kyafeti ve fiziki grn tasvir
edilmektedir. Anohin, bu tasvirlerde onun atletik vcutlu, gzleri ve kalar kapkara, ikiye ayrlarak
dizlerine kadar uzam sakal, kvrlarak kulaklarna aslm kpein az diine benzeyen by, tokmaa
benzeyen enesi, aa kklerine benzeyen boynuzlar, dalagal ve kvrck salar olan ihtiyar bir adam
olarak grndn syler. Yaad mekan yeraltnda, kara amurdan yaplm, insanlarn gz
yalarndan oluan dokuz nehrin birleerek oluturduklar Toybodm nehrinde veya korkun su
canavarlarnn olduu Bay Denizin yanndadr. Nehrin zerinde at klndan bir kpr bulunur. Yer alt
lm insanlarn ruhlar ile doludur. Buradan kmak isteyenler at klndan bu kprye basar basmaz
derler. Bu tasvirler slam mitlerindeki Kldan ince Srat Kprs, Cehennem, eytan, Zebani
tasvirlerini artrmaktadr.
Yeraltndaki kt ruhlarn ba olarak bilinen Erlikin yedi veya dokuz olu, iki veya dokuz da kz
bulunmaktadr. Baz kam anlatmlarnda Erlike kurban sunulurken Kam ynetmekte ve yeraltna
inmesinde ona elik etmektedirler. Kam anlatlar ve dualar birbirinden farkl olduundan grevleri tam
olarak belli olmasa da yer alt canavarlarn idare ettikleri sanlmaktadr. Erlikin kzlarnn genellikle
elence ve oyunla vakit geirdikleri, kamlar tren srasnda aldatp batan karardklar, onlara kanan
kamlarn Erlik tarafndan lm cezasna arptrldklar anlatlmaktadr.

Albast
Trk kltrnde yaygn olarak grlen bu ruh, Umay Ana ruhunun zdd bir role sahiptir. Trklerin
yaygn olarak yaad blgelerde Al Kars, Albs, Alvz, Albasl gibi farkl isimlerle karmza kan bu
ruh Kara Albast ve Sar Albast eklinde de grlr.
Baz mitlerde iyi rolde de grnen bu ruhun ne zaman ve nasl kt bir ruha dnt
bilinmemektedir. Baz anlatmlarda irkin grnl, omuzlarndan geriye att, dizlerine kadar uzanan
gsleri olduu bazlarnda da gzeller gzeli bir kadn olduu bilgisi yer alr. Gen erkeklere gzel kz,
gen kzlara da yakkl erkek olarak grnd de sylenir. Kazak ve Krgz Trkleri Sar Albasty
sarn Kara Albasty arbal bir kadn olarak tasvir etmektedirler.
Baz mitlerde yer alt ve ller leminin temsilcisidir. W. Radloff, Alms adyla verdii bu ruhu
yeraltnn byk kt ruhu Erlikin hizmetkar olduunu syler. Eski Trk kltrnde birine kzld ve
hiddetlenildii zaman cann Albslar alsn diye beddualar yaplr.
Yeni doan ocuklara ve doum yapm lohusa kadnlara zarar verirdiklerine inanlr. Doum yapan
kadnn veya yeni doan ocuklarn cierlerini skp suya atarlarm. Bu ruhun tfek sesinden,
demircilerden ve kamlardan baka hibir eyden korkmadklarn, lohusann ve ocuun cierlerini eitli
dualar ve koyun cieriyle Albasty kandrarak ancak kamlarn alp dndklerini sylemektedir.
Trk mitolojisinde Tanrlar konusunu ayrntl renmek iin Celal
Beydilinin Yurt Kitap-Yayn tarafndan baslm olan Trk Mitolojisi Ansiklopedik
Szlk (2004) kitabn okuyabilirsiniz.
TRK MTOLOJSNDE YARATILI VE TREY

Yaratl

Evrenin-Dnyann ve nsann Yaratl
Gksel (Semavi) dinlerin kutsal kitaplarnda ve hemen her kltre ait mitlerde evrenin-dnyann nasl
yaratldna dair bilgiler yer almaktadr. Modern bilim insanlar da bu konudaki bilimsel almalarn
aralksz olarak srdrmektedir.
Mitin balca konusu yaratltr. Mitolojik ve dini metinlerde yaratln sebebi tam olarak alarak
anlalamasa da yaratma iini yapann Tanr olduu fikri ortaktr. Tanrnn en temel kabiliyeti

112
yaratmadr. Tanrnn mitlerde ve kutsal kitaplarda ol deyiverince olduruveren Tanr rol ok aktr.
Baz mitlerde Tanr ihtiya olduunda, bazlarnda ise can istediinde yaratma fiilini gerekletirir.
Her milletin Kozmogonisi olduu gibi eski Trklerin de kendilerine ait kozmogonileri vard. Evrenin,
dnyann, insann ve eyann yaratl ile ilgili olarak farkl Trk yerlemelerinde byk lde ortak
olan mitleri bulunmaktadr. Gnmze ounlukla szl kltr olarak ulaan bu mitler, yeni dil, yeni din
ve yeni kltr evrelerinin etkisinde kalarak, ksmen deiiklie urasalar da zelliklerini korumutur.
B. gel, Trk Mitolojisi adl eserinde Evrenin-dnyann yaratl ile ilgili N Gorohov tarafndan
Yakut Trkleri arasndan derlenmi Er-Sogotoh Destan adyla yar mit yar destan bir metin
aktarmaktadr. Bu metinde gk, yer ve insann (erkek-dii) yaratlna dair bilgiler vermektedir. Er-
Sogotoh isimli insann atas olarak kabul edilen bir varlk etrafnda geen olaylarn anlatmdr. Yer
altnn dipsiz, geni, sonsuz bir karalt olduu, gklerin en stnde srekli dnen dokuz adet felek rs
(arkfelek) bulunduu ve bunun gklerin ats olduu, bu feleklerin altnda gn yedi katnn yer
ald, bu katlar arasnda pek ok lemlerin bulunduu, Bu gklerin ortasnda Tanrnn cennetini
kurduu anlatlr. Gn altnda orta dnya ile yeryz vard ve burada gne batmaz, ay eksik
olmazd.
Destanlar mitlerden ayran temel zellikler nelerdir?
Eski Trk inanlarnda gk her zaman en kutsal varlktr. Gk, kutsalln bizzat Tanrya mekan
olmasndan almaktadr. Gkyzne doru tapnmak eski ve yeni Trk inanlarnda nemli yer tutar.
Kagarl Mahmud, eski Trklerin gkyzne Tanr dediklerini yazmaktadr. Trklerin atas olarak Kabul
edilen Ouz Kaann gkten inen ktan olan hanmndan Gn Han, Ay Han ve Yldz Han ve aa
kovuundan doan hanmndan Gk Han, Da Han ve Deniz Han isimli oullar bulunmaktadr. Gk
unsurlarnn balcalar gne, ay ve yldzlardr.

Dnyann Yaratl
Dnya mitlerinde hemen hemen ortak ifade her yerin sularla kapl olmasdr. Trk mitolojisinde bu
konudaki ilk mit derlemeleri yapan Verbitsky ve Radloffun Altay ve Yakut Trklerinden derledikleri,
dnyann yaratln anlatan ou manzum mitlerinde bu konuda bilgiler bulunmaktadr. Bu mitlerde baz
gksel dinlerin etkilerini de grmek mmkndr.
B gelin, W. Radlofftan aktard Altay Trklerinin yaratl mitinde yer ve gk yaratlmadan
once her yerin sularla kapl olduu, Tanrnn kii ile kaz gibi sularn zerinde umakta olduklar,
konacak yer olmad, bir gn Tanrnn buyruu ile kat bir tan yaratld, insan ile birlikte tan
stne ktklar ve yine bir gn insana sulara dalp bir toprak getirmesini, getirilen topra Tanr sulara
saarak yerin yaratlmasn emrettii, denizlerin karalaarak yeryznn yaratld, daha sonra tekrar
insana sudan bir avu daha toprak getirmesini istedii ancak insann hrsna kaplarak kendi iinde
toprak ald, denizlere saarak kendi iin yer almak istedii, Tanr topra alp sulara sat, Tanrnn
buyruuyla yer kalnlamaya baladnda insann aznda saklad topran da bymeye balad ve
onu boacak duruma geldiinde de Tanrdan yardm istedii, Tanrnn tkrmesini syledii,
tkrdnde dmdz olan yeryznn krp, da ve tepelerle dolduu manzum olarak anlatlmaktadr
B gelin Verbitskiyden aktard Altay Trklerinin yaratl mitinde ise, dnyann ve evrenin
yaratlmas biraz farkl olarak anlatlmaktadr. Gk ve yerin olmad, bir deniz gibi her yerin sularla
kapl olduu, Tanr lgenin durmadan utuu ve konacak kat bir yer arad, kutsal bir ilham geldii
ve lgene nndeki eyi tutup yakalamasn syledii, birdenbire denizden bir tan kt ve onun
zerine bindii, denizde yaadna inanlan bir Ak Anan yol gstermesiyle Tanr lgenin yerin
yaratlmas emrini verdii ve yerin yaratld, daha sonra yerin stne gn yaratlmas emir verdii ve
gn yaratld, Tanrnn isteiyle dnyann yanna balk yaratld ve bu balklarn stne
dnyann konduu, ayrca dnyann yanna iki tane daha balk konduu ve bir baka baln ise ba
kuzeyde olarak yere gerilmi olduu, bu baln bann oynamams iin zincirle baland, ba
oynad takdirde sularn tap Tufan olaca, taan sularn dnyay kaplayaca, bunu kontroln de

113
Mand-ire adl birine verdii ve dnya yaratlnca da Tanrnn rahat seerek oturmak zere Altn-
Daa getii yine manzum olarak uzun uzun anlatlmaktadr.
Moolistandaki Gktrklere ait yaztlarda yer alan stte mavi gk, altta yaz yer klnd zaman,
ikisinin arasnda insanolu yaratld ve Krgz Trklerinin Manas destannda yer alan yer yer
olduunda, su su olduunda ifadeleri Trk kozmolojisinde dnyann ve kinatn nasl alglandn
ortaya koymaktadr.
Altayllar ve Yakutlar evreni yukar dnya (Gk), orta dnya (Yer-Su) ve aa dnya (yer alt)
kattan ibaret sayarlard. Dnyann eklini dz, yuvarlak, drt veya sekiz keli olarak dnrlerdi. I. A.
Hudyakovun derledii bir Yakut mitinde: Dnyamz, Yakutlarca sekiz keli imi - Yerin ortas ise sar
gbekli imi - Dnyann gbeinde bir de aa var imi - Bu aa byk imi gklere kar imi -
ifadeleri yer almaktadr. Bu ifadelerin yakn benzerleri Yakutlarn Er Sogotoh mit-destannda da
grlmektedir.
Y. oruhlunun, Holmbergden aktard bilgilerde Krm Trkleri (Tatarlar) dnya okyanusunda bir
byk balk bulunduu, baln zerinde boynuzlaryla dnyay tayan bir boa bulunduunu ve yine
Feridddin Attarn Mantkut-Tayr adl eserinde de yeryznn kz zerine, kzn de baln
zerine yerletirildii bilgileri yer almaktadr. Halk arasnda da "dnya sar kzn boynuzlar zerinde
durmaktadr", zellikle deprem olduu zamanlarda "sar kz yine kafasn sallad" eklinde anlatmlar
mevcuttur.
Kagarl Mahmudun Divan Lgati't-Trk adl eserinde yer alan dnya tasarmnda Trk dnyas
yuvarlak olarak izilmitir.

Gne
Eski Trk inanlarnda koruyucu ruh zelliiyle her zaman ilk sray almtr. Gnee hrmet etmek,
sayg gsterme adeti ok eskilere gitmektedir. Radloffun derledii mitlerde Gne-ana ve Ay-baba
inancnn izleri grnmektedir. Bu mitlerde sembolik olarak gne dii, ay ise erkek olarak verilmektedir.
Ouz Kaann oullarndan biri olarak Gn Han grmekteyiz. Eski Trkler gnee kn-gn
derlerdi. Gktrklerde ve Uygurlarda, kaanlar kn-aydan (gne-ay) kut alm saylrlard ve
gnein koruyucu zelliiyle zdeletirelerek gnee benzetiliyorlard. HunTrklerinde hakanlarn
otalarnn kaps, douya, gnein doduu yne alrd. Hakan, nce gnei selamlayp, sayg
gsterrek otandan kard. Gnei veya dokuz defa selamlamak adetti.
Trk mitolojisinde, gne klar Tanrnn yeryzne inen nuru olarak kabul edilir. Altayllar
gnein gn sekizinci katnda oturduuna inanrlard. Koruyucu ruhlardan Yayk ve Suyla gne ve ayn
krntlar, lgenin paras olarak kabul edilirdi. Krgzistanda Saymalta ve Kazakistada Tamgal-
saydaki Trk kltrnn en eski resim-yazlar saylabilecek, kayalar zerinde bir klt olarak gne ve
gne adam resimlerine tanr veya kaan sembolizmi iinde sklkla rastlanmaktadr.
Yusuf Has Hacibin Kutadgu Bilig adl eserinde gkyznn burlarn sralarken Yak (gne) oldu
drdnc, dnyay aydnlatt ifadesiyle gnei drdnc srada vermektedir. Gnein yeryzndeki
hayvan sembol arslan olarak karmza kmaktadr. Anadolu Seluklu sultanlarnn bastrdklar
sikkelerde ve yaptrdklar mimari eserlerde sembolik arslan-gne resimleri grlmektedir.
Gnel tutulmas olduunda ,eski Trk kltrnde varl bilinen ve halen baz yrelerde devam eden
kt ruhlarn kapatt gnei kurtarmak iin silah atmak, teneke almak, grlt karmak adeti devam
etmektedir.
Gnein tanr olarak kabul edildii eski kltrler varmdr?

114
Ay ve Yldzlar
Eski Trk inanlarnda kutsal saylan ay ve yldz, gkyznn ikinci sray alan nemli unsurlarndandr.
Yaratl mitlerinde Ay-Ata olarak erkein sembol bir unsurdur. Hun hakanlar ve kaanlarnn geceleri
kutsal saydklar aya tapndklar bilinmektedir.
Trklere ait birok eski inata geceleri gne kaybolduunda yeryzne Tanrnn gnderdii klar
olarak kutsaldlar. Tanr lgen gkyznde ay ve gnein arkasnda, yldzlarn stnde oturmaktadr.
Gkten yaan yamur lgenin azndan dklen pirin taneleridir.
Ouz Kaann Ay Han adl bir olu vardr. Gkten gelen ktan olan annenin ocuudur. Trk
mitolojisinde k, insann yaratlmasnda nemli rol oynar. Bu k gndz gne, geceleri ise aydr.
Alatay Trklerinin yaratl mitlerinde gn yedinci katnda ay ve beinci katnda Kutup yldz
bulunmaktadr. Eski Trk inanlarnda yldzlar k gelmesi iin dnyann pencereleri olduu, Kutup
Yldznn da gk adrn orta direk gibi tutan gn direi-gne direi olduuna inanlrd.
B. gel, Yakut Trklerinden Bir zamanlar hava ok soukmu, bir aman ge km. bir aaca
bal olan gezegenlerin balarn kesmi, Gezegenler hzla dnnce havalar snm. aman, elindeki
eyleri havaya atm, onlar da yldz olmular eklinde bir mit aktarmakta, gezegenlerin de gn ilk ve
ana yldzlar olduklarnn kabul edildiini belirtmektedir.
Trklerde gezegenin karl lkerdir. Bundan ayr olarak Zhal (Satrn) (Sekentir), Mteri
(Jpiter) (Erentz), Bakr-Sokum (Merih-Mars), Utarit (Merkr), Zhre (Vens), olpan (oban
Yldz) gibi yldzlar da bulunmaktadr.
Yakut Trklerine ait bir mitte Zhre (Vens) Yldz ile lker Yldz arasndaki iliki anlatlr. Zhre
gzel bir kz, lker yakkl bir erkekmi. Birbirlerini severlermi. Bu sevgililer gkte ne zaman
karlasalar kalplerinde ak ve sevgi frtnalar koparm. Bu yzden yeryznde kar frtnalar
olurmu . Krgz Trklerine gore Zhre yldz Ayn kz, lker Yldz ise Ayn oludur.

nsann Yaratl
Trk kltrnde insann yaratln konu alan birok mit bulunmaktadr. Trk mitolojisinin yazya
geirilmi ilk kaynaklarndan olan, Gktrklerden kalma Kl Tigin yaztnda yer alan Yukarda mavi
gk, aada yaz yer yaratldkta; ikisinin arasnda insanolu yaratlm. nsan oullar zerine
ecdadm Bumin Hakan, stemi Hakan (tahta) oturmu, oturarak Trk milletinin lkesini, tresini idare
edivermi, tanzim edivermi szleri Trk mitolojisinde ilk insann yaratlna dair en erken
kaynaklardandr.
nsann yaratl ile ilgili daha somut bilgiler, szl kltr rn olan mitlerden Radloff ve
Verbitskiyin derleyerek yazya geirdii metinlerde ortaya kmaktadr. zellikle Verbitskiyin derledii
Altay yaratl mitinde: Tanr lgenin bir gn denizin sularnda zerinde zerinde bir kil parasyla
yzen bir toprak paras grd, ne olduunu merak ederek insan olsun, insana baba olsun buyruuyla
birden bire insan gibi bir ekle dnp insann btn yeterliliklerine sahip ilk insann Erlik adn
ald bilgileri yer almaktadr. Mitin devamnda Erlikin kt dnceler tamas sebebiyle ondan baka
Mand ire adl bir insan daha yaratt ancak Tanrnn bunula yetinmeyip kemikleri kamtan, etleri
topraktan yedi kii daha yaratt ve kulaklarndan can (ruh), burunlarndan akl fleyerek ruha akl
ekledii belirtilmektedir.
Radloffun derledii Altay mitinde ilk insann yaratl ile ilgili, yerin yaratlmasnda gkte kendisi
ile beraber kiinin utuu ve Tanrya elik ettii bilgisi yer almaktadr. Daha sonra gnler geer ve
Tanr dolarken dalsz budaksz, gze ho grnmeyen, ge doru uzanan bir aa grr ve
buyruuyla aacn dokuz dal ve dokuz buda kverir. Sonra soylarn tremesi iin tekrar aacn
znden ve dallarnn kklerinden dokuz kii ve dokuz oymak tresin buyruunu verir. Bunun zerine
Tanr katnda soylar ortaya kar. Tanrnn yarattklar arasnda bir de baz dallarndan yenmesini
yasaklad meyveler bulunan bir aa vardr. Daha once Tanrnn arkada konumunda olan ve sonra
ktln sembol olan Erlik-eytan insanlar kandrp yasak olan meyveden yedirmi. Bu meyveyi
yiyenler olarak, nasl yaratldklar aklanmayan Trngei (Adem) ve Eci-Ece (Havva) ortaya

115
kmaktadr. Tanrnn buyruuna aykr davranp aacn yasak ksmlarndan meyve yiyen bu kiiler
Tanr katndan karlarak, Tanryla birdaha yzyze grmeyecek ve bir takm cezalara arptrarak,
onlarla kendi arasnda araclk yapacak Tanr adna elisi Mai-Tere adl biri ile Yeryzne-Dnyaya
gnderecektir.
lk insann yaratl ile ilgili olarak A.nann Msrl bir Trk tarihisinden naklettii bilgilerde,
Ulu Han Ata Bitiki adl Trke bir kitaptan alnd belirtilen mitte : lk alarda yamurlarn
getirdii sellerin Karadac denilen bir dadaki maaraya amur srkleyip getirdii, bu amurlar
insan kalbna benzeyen yarklara dkt, sui le topran bir sure yarklarda kald, Gne scaklnn
kuvvetli olduu Saratan (yenge) burcundayken su ve toprak dkntlerini kzdrp, piirdii, maarann
kadnn rahmi vazifesi grd, su, toprak ve gnein scaklndan oluan bu yn stne dokuz ay
boyunca rzgar estii, ve dokuy ay sonra insan eklinde bir yaratk kt ve bu yarata Trke Ay
Atam denildii bilgisi bulunmaktadr. Bu ilk yaratlan erkektir. Mitin devamnda sellerin tekrar akt,
maarann yarklarn doldurduu, Gne Snble (Baak) burcundayken, bu topran pimesi zaman
gnein aa indi devre denk gelmesi sebebiyle yaratlan kiinin dii olduu, buna Ay-va Ay yzl
adnn verildii, Ay Atam ile Ay-Vann evlendii, bunlardan yars erkek yars dii krk ocuk dnyaya
geldii, bunlarn birbirleriyle evlendii, anne ve babalar ldkten sonra ktklar maarann azn
altn bir kap ile kapatp yanna iek koyduklar anlatlmaktadr. A. nan bu metinlerde baka
kltrlerin mitlerinden de karklk olabileceini sylemektedir.
Trk mitolojisinde insann yaratln konu alan mitlerde ya rastlant ya da bilinli olarak, Tanrnn
buyruuyla bir para toprak malzeme ile yaratlmalar szkonusudur. Bu yaratlmalarda nce erkek ve
sonra diinin yaratlmas, bunlarn birbirleriyle evlenerek insanlarn atalar olmalar da ortak anlatmlar
olarak karmza kmaktadr.

Treyi
Kelime olarak ayn kkten kma anlamna gelmekle beraber Trk mitolojisinde Treyi, trklerin
olaanst ve doast bir ekilde bedensiz veya bedenli, eitli canl veya cansz varlklarla iliki
ierisinde var olandan oalma olarak anlam kazanmaktadr.
Trk kltrnde k, aa ve kurttan olaanst bir ekilde oalmaya ynelik treyiler eitli mit
ve destanlarda konu olarak ilenmektedir.

Iktan Treyi
Dnya mitlerinde, ilkel ve gksel dinlerde Ik kutsal bir varlk olarak olduka nemli bir rol sahibidir.
Ik, bazen Tanr, bazen Tanrnn gzle grnen bir ksm, bazen de Tanrnn eylemidir. Eski
Trkede Yaruk olarak geen Ik Tanrnn sfatdr. Yaruk kelimesi Divan- Lgat-it Trkte ve
Kutadgu Biligte de ska gemektedir. Kutsal dinlerde peygamberlerin mucizelerinde, ermi-evliya
olduu dnlan kiilerin keramet saylan gsterilerinde arpc varlk Iktr.
Trk mitolojisinde, canllarn ihtiyac olan n kayna gndzleri gne, geceleri aydr. lk insann
yaratlmas ile ilgili A. nann aktard mitte, Karadac adl maaradaki insann kayna amuru,
gndz gne, gece ay klar piirmitir.
Trklerin atas Ouz Kaann anlatld destann B. gelin aktard Uygurca metinde, gn kz
ile evlenmesinin anlatld blm Iktan tremenin gzel rneklerindendir. Destann bu blmnde
mitsel zellikler grlr. Ouz Kaan bir gn Tanrya yalvarrken birden bire her yer kararr. Gkten,
aydan ve gneten daha parlak bir k der. Ouz Kaan n yanna yrr ve n ortasnda bir
kzn oturduunu grr. Kzn alnnda ate gibi olan bir beni vardr. Kutup Yldz gibi gzel bir kz,
sanki glse gne gler, alasa gne alar. Birden bire kza vurulur ve onunla hemen evlenir.
ocuklar olur ve isimleri Gn, Ay ve Yldz konur.
Z. Gkalpin aktard Krgz Trklerinin Krk Kz adl bir mitinde ktan tremenin baka bir
eidini grmekteyiz. San Han adl bir Kazak hkmdrnn bir sabah erken krk criyesi ile beraber
gezmee karlar. Henz gne domamt. Bir rman kenarna gelirler. Irman zerine samnn nur

116
stunu indii iin, sular gm gibi parlakt. Kzlar sularn gzelliine meftun olarak parmaklarn
rmaa daldrrlar. Bu temas neticesinde hepsi gebe kalr. Hkmdr, bunlarn hepsini bir daa srgn
eder. Orada bunlarn nesli oalarak Krgz kavmini vcda getirirler.
http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/m_naci_onal_turk_mitinin_olusumu_isigin_rolu.pdf
Aatan Treyi
Ouz Kaan destannda aatan tremenin baka bir eidi bulunmaktadr. Ouz kaan bir gn
avlanrken, suyun ortasnda bir adack grr. Adadaki bir aacn kovuunda, gzleri gk renginde bir kz
bulunmaktadr. Bu kz kutsal ruhlardan Yer-Su gndermitir. Ouz Kaan bu kzla evlenir ve olu
olur. Onlara, Gk Han, Da Han ve Deniz Han isimlerini veririr.
Uygur Trklerinin Treyi destannn B. gelin tespit ettii ve yaynlad blm aatan
treme asndan nemlidir. Uygurlarn eski yurtlarnda Kara-Korum adl bir da vard. Bu dadan
Selenga ve Tola adlarnda iki nehir akard. Bir gece bu iki nehrin arasndaki bir aa (Kayn aac)
zerine kutsal bir k iner. Ik indikten sonar aata tpk gebe kadn gibi bir ikinlik olmu ve buradaki
halk merakla aac beklemeye balam. Ik her gece inmi ve aa imi. Ve dokuz ay on gn sonar
aa atlam, iinden Uygur Trklerinin atalar be ocuk domutur.
Yakut Trklerinin Er-Sogotoh Destannda lk insan nereden geldiini, ona bu can kimin verdiini
merak eder ve hereyin anas saylan Aa Hakana annesinin ve babasnn kim oduunu sorar. Aa
dile gelir ve btn soyunu, babasnn Gk Tanrs Er-Toyon, annesinin ise onun kars Kbey Hatun
olduunu ve gkte doduunu syler. Anne ve babas bir gn onu kolunun altna bir tulum Hayat Suyu
vererek yere gndermi. Er Sogotoh Destannn baka bir blmnde ise yanlzlktan sklan ilk insan
Er Sogotoh Aaca yanaarak onunlaEy benim sayg deer, gzel, yce Tanrem, Bana hayat veren, ey
benim byk annem, varlm, neyim varsa hep senininle dolmutur, dnyadaki varlklar hep senden
domutur diye konuur.

Kurttan Treyi
Trk kltrnn en nemli simgesel bir hayvan olan Kurt, Trk mitolojisinin de Treyi trleri
arasnda en ok bilinenidir. Bozkurt, Gk Kurt, Kk Bri tanmlamalar ile Kurt, tarihsel srete yolu
srekli kesien ikilidir.
Trklerin, Ergenekon, Treyi, G ve Ouz Kaan gibi milli destanlarnda Bozkurt-Kk Bri, rehber,
yol gsterici, kurtarc ve anne rollerinde grnmektedir.
Gktrk ve Uygurlarn atalar saylan Kao- adl Trklerin douu ile ilgili olarak B. gelin
aktard bir mit yledir: Kao- Kaannn ok akll iki kz varm. Babalar Kaan bu kzlarnn ok
iyi ve ok akll olduklar iin onlarn sradan insanlarla deil ancak Tanr ile evlebileceklerine karar
vermi. Bu kararla kzlarn yksek bir tepe zerine koymu ve Tanr ile evlenmelerini beklemi. Kzlar
bir mddet beklemiler ama Tanr gelmemi. Yine beklemeye devam ederken tepenin etrafnda yal bir
erkek kurt grnm. Kurt tepenin etrafnda dolam, oradan ayrlmam. Kzlardan kk olan bu
beklediimiz Tanrdr diyerek tepeden inmi. Ablas gitmesini istememi ama dinlemeyerek gitmi, kurtla
evlenmi. Kao- halk bu evlilikten, kaann kz ve kurttan tremi.
Gktrklerin soyca bir sava sonrasnda tamamen yok olmak zereyken mitolojik bir ekilde
soylarnn (Aina soyu) kurtulmasyla ilgili bir miti yine B. gel aktarmaktadr. Gktrkler Lin adl bir
memleketle savaa girdiler, malup oldular ve on yalarnda kk bir ocuk dnda hepsi ldrldler.
Linliler ocuk kk olduu iin onu ldrmeyip sadece ayaklarn keserek bir bataklkta sa olarak
braktlar. Bu srada bir dii kurt ortaya kt, ocuu besleyerek bytt ve kar-koca hayat srdler.
Kurt ocuktan hamile kald. Lin lkesinin kral ocuun yaadn duyunca ldrlmnesin emretti.
ocuu ldrmeye gelen askerler, onu kurdun yannda grdler. Kurt, Kao-ch-ang (Turfan) lkesinde
bir daa kat. Maarada ayrlarla kapl byk bir ova vard ve her taraf yksek dalarla evriliydi.
Kurt bu maarada on ocuk dourdu. Bu ocuklar byd, dardan kzlar getirerek evlendiler. Her

117
birinden doan ocukalr ayr ayr Trk boylarn meydana getirdiler. Gktrklerin soyu bu on boydan,
Aina boyundandr. Gktrk kaanlarnn adrlarnn nne bu yzden altndan kurt bal bayraklar
diktikleri anlatlmaktadr.
Gktrklerin treyiine ilikin anlatlan dii kurttan tremeye ilikin mitler ve destanlarda olaylar
hemen hemen ayndr.

Tufan
Btn Dnyay etkisi altna alan, Dnya mitolojilerinin bir ounda ve kutsal kitaplarda yer alan, suyla
gelen felaket, Tufan ortak adyla (Nuh Tufan) bilinen, dnyann tamamen sular altnda kalmasyla
ilgili bir tabiat olaydr.
Verbitskiyin aktard yaratl mitinde Tufan, dnyann altna uzanan byk bir baln bann az
dmesiyle balard ve ba aa dmesin diye zincirlerle balanm ve bunun kontrol de Mand
ireye verilmiti eklindedir.
Tufan olaynn neden, nasl, ne zaman meydana geldii ve sonunda ne olduu konusunda mitlerde ve
kutsal dinlerin kitaplarnda ortak zellikler bulunmaktadr. Ortak anlatm dnyada ktlk ve ve
fenalklarn ok artmas, Tanrnn gnderdii elinin szlerini dinlememeleri, bunun zerine Tanrnn
kzarak insanlar cezlandrmak istemesi, elisinden bir gemi yapmasn ve kendine inanlar ve erkek-dii
olarak dnyadaki canllardan birer veya ikier ift gemiye almasn sylemesi, gnler-geceler yamur
yadrlmas, sularn ykselerek btn dnyay kaplamas, gemidekilerin dnda her canlnn lmesi ve
sonrasnda gemidekilerden bugn btn dnyann canllarnn yeniden oalmas eklindedir.
Trk mitolojisinde Tufan, genel erevesi ile dier kltrlerle paralellik gstermektedir. Ancak,
olaylarn Tanr, insan ve hayvan kahramanlar, balad corafya ve baz kavramlarda farkllklar
bulunmaktadr. Trklerin yaad eski ve yeni corafyalarda baz anlatm fakllklar da ortaya
kmaktadr. Tevrat, ncil ve Kuranla da ksmen paralellikler bulunmaktadr.
Altay ve Yakut Trklerinden derlenen Tufan mitlerinde, kutsal kitaplarda yer alan Allahn elisi,
Peygamber Hz. Nuh rol Nama adl mehur bir adam olarak karmza kmaktadr. Allah-Rab
Allah-Tanr olarak Yaratac g rol ise Tanr lgene verilmitir. lgen, Namaya Tufan
olacan, insanlar ve hayvanlar kurtarmas iin Sandal aacndan rettii ekilde bir gemi yapmasn
sylemi. Namann olu dan tepesinde gemiyi yapp Tanr lgenin buyruuna uyarak gemiye
btn canllardan almlar. Yeryzn sisler kaplayp gnlerce yerin altndan sular fkrm, gkten
yamurlar yam, gemi yzmeye balam, yeryz tamamen su altnda kalm. Sular ekilmeye
baladnda karann grnp grnmediini anlamak iin Nama gemiden nce kuzgun, sonra karga,
sonra saksaan gndermi ama onlar dnmemiler ve sonra gvercini gndermi, gvercin aznda bir
dal ile dnm (Kazak Trklerinde en son giden ku olarak krlangtr ve dndnde de aznda kayn
aac dal veya Nevruz iei bulunmaktadr.), Nama dierlerini grp grmediini sormu, gvercin
onlarn lee konmu olduklarn ve yediklerini anlatm, Namada onlar kyamete kadar le ile
geinsinler, sen benim sadk hizmetim oldun, kyamete kadar benim evladmla beraber yaa demi.
Dnyann yeni soyu bunlardan tremi. Anohinin Altay Trklerinden derledii mitte Tufan olacan
ilk olarak demir boynuzlu, gk bir teke haber vermi. Teke yedi gn boyunca kudurmu gibi meleyip
dnyay dolam. Yedi gn deprem olmu, yedi gn dalar ate pskrm, yedi gn yamur yam,
yedi gn frtna olmu, dolu yam, yedi gn kar yam eklinde anlatmlar bulunmaktadr. Anohinnin
derlemesinde hem yarat hem de treyi unsurlar bulunmaktadr.
Nuh Tufanndan sonra, Hz. Nuhun olundan biri olan Yafes Trklerin atas olarak kabul
edilmektedir. Yafesin oullarndan birinin adnn Trk olduu menkbe olarak anlatlr.

TRK MTOLOJSNDE DOUM VE LM
Trk kltrndeki det, tren ve bayramlarn genel olarak Kamlk inanc erevesinde srdrld,
uygulamalarn usuln de bu inancn belirledii, daha sonra farkl kutsal dinleri benimsemi olsalar dahi
bu eski inanc srdrd bilinmektedir. slamiyeti kabul etmi Trklerin eski Kamlk inancnn
uygulamalarn slamn temel n artlarndan Besmele ile balatarak veya bazen basit kavram ve isim
deitirmeleri ile srdrdkleri bilinmektedir.

118
Doum
Trk tarihininde mitolojik doumun en simgeseli Ouz Kaann (Ouz Han) douudur. Bir destan
kahramanna yakr, insanst doum ekli grlmektedir. Doduunda yz gk mavisi, az kpkzl,
benzi ate gibi, al al gzleri, kapkara salar, perilerden gzel kara kalyd. Annesinden bir kere st
emmi bir daha emmemi, i et, a, yemek, iecek ve elenmek istemi, anszn dile gelip konumu, krk
gn iinde yryp oynamt. Ayaklar kz aya gibi, bilekleri kurt bilei gibi, omuzu samur gibi,
gsde koca ay gibi, vcudunun her yeri kllarla kaplyd, daha kkken atlar kovalar ve yakalayp
binerdi.
Yakut Trkleri Tanrdan zellikle erkek ocuk isterlerse Ak Kama bavurular, Ak Kam, ocuu
olmayan kadnlara ocuk vermesi iin koruyucu ruhlardan Ayst-Umaya dua eder, kurban sunard.
Kadn hamile kalp ocuk dourduunda Ayst-Umay gkteki st glnden su ve st getirerek ocuun
boazna ruh ve can olarak bir damla dker ve bylece hayat bulur.
A.nan, Yakutlarn ilk douma ok nem verdiklerini anlatr. Doum gn yaklanca erkek
ormana gidip bir kayn aac keser. Bu aatan birbuuk arn uzunluunda kazk hazrlar. Bunlar tek
bir kayn aacndan alnmaldr. Kiler, ev, sandklar hep ak brakrlar. Atee ya atp ey doum
Tanrs Ayst hatun ye! Yolun ak olsun derler. ocuk doduu gibi yal bir yemek yerler; bir hayvan
kurban keserler. Hayvann kafasn krmadan piirirler. Kemiklerini bir kaba doldurup ormana gtrp
bir aaca asarlar. Doumun nc gn Ayst hatunu karma yini yaplr.
Dede Korkut hikayelerindeki kahramanlardan Dirse Hann ocuu olmamaktadr. Hanm yol gsterir
ve byk bir yemek dzenlemesini, ihtiya sahiplerine yardm etmesini ve hayr dualar almalar
gerektiini syler. Dirse Han bunlar yapar ve az duallarn hayr dualar ile bir erkek ocuklar olur.
Olan byr ve bir boay bir yumrukta yere serer ve ad olarak Boa Han adn alr.
Eski Trk adetlerinde ocuk doduunda hemen ad verilmezdi. Kkken verilen isim gerek ad
olmazd. Gerek ad, yay ekip, ok attktan ve yararl bir i yaptktan sonra verilirdi. Bir ad almay henz
hak etmemi olanlar adsz olarak arlrlard. Dede Korkutta bunun rneklerini grmekteyiz. Trk
mitolojisinde ilk yaratlanlar ve destan kahraman olacak ocuklarn isimlerini Tanrlar, ruhlar ya da Dede
Korkut benzeri ak sakall, yal bilgeler verir. Ouz Trklerinin bu hikyelerinde Dede Korkut arlr,
Dede Korkut da dua edip gence yiitliiyle alakal bir isim verirdi; "... Bunun ad boz aygrl Bams
Beyrek olsun, adn ben verdim yan Allah versin." eklinde dua yapar. Gnmzde de ocuklara ad
koyma trenleri yaplmakta, ad koyma iini de ailenin itibar ettii kiiler vermektedir.

lm
Kamlk inancnda lm, ruhun (can-tn) bedenden kmasyla gerekleir. Kii lnce umaa vard,
ku gibi utu ifadeleri kullanlr. Altay Trklerinde len kiinin cann almaya gelen Alda adl bir
kt ruh vardr. Kiinin mr sona erdiinde ruhunu alr ve br dnyaya gtrr.
Eski Trk inanlarnda lmden sonra bir hayat olduuna inanlrd. yi insanlarn ruhlarnn ge
ykseldiine inanlrd. Eski Trklere ait mezarlara (kurganlar), lden ayr olarak len kiinin br
dnyada ihtiyac olacan dndkleri eyalar da yanna koymak deti vard. Trklerde nemli kiilerin
cesedlerinin mumyaland ve mezarlara (kurgan) tabutlar iinde konduu bilinmektedir. Altayllarda
insanlar lnce atlar da yanlarnda gmlrken, Kamlarn lleri atlaryla tanyor ancak beraber
gmlmyordu. Bunun sebebi olarak, Kamlar lnce ruhlarnn bu dnyada yaayan dier kamlara
yardm etmek amacyla, Krms olarak kalmas gsterilmektedir.
Yakut Trklerinde len kiinin ruhu nc gn eve scak yemek yemek iin gelir, yedinci gn
yatan deini silkelemek ve scak yemeini yemek iin gelir. Krknc gn geldiinde ise ancak
ldn farkeder, evdeki maln kontrol eder ve doyuncaya kadar yemeini yiyerek dner. Bu sebeple
lmn nc, yedinci ve krknc gnlerinde trenlere katlanlara yemek verilir. Bu gelenek farkl
inanlara sahip hem Orta Asya hem de Anadolu Trklerinde kk farkllklarla devam etmektedir.
Yedinci gn yaplan trene konok-matem yemei, krknc gnndekine zt Bayram ad verilir.
Altayllar len kiinin lm yl dnmnde kalgan a-son yemek ad verilen yemekli bir anma treni
dzenlerler.

119
J-P. Roux, eski Trklerde lmden sonra bedenden geri kalan tek blm olan len kiinin
kemiklerinin kutsal kabul edildiini, kemikleri yok etmenin hayat, nesli yok etmek demek olduunu, onu
korumann lme ramen varln devam olarak grldn sylemektedir. lmle ilgili detler bazen
farkllk gsterebilmekteydi. G.V. Ksenefontov, Yakutlarda kamlarn ve baz insanlarn cesedlerinin
kemikleri etlerinden ayrlarak Akaa-Kayn denilen aalarn tepesine koyduklarn aktarmaktadr.
Eski Trklerde ilkbaharda ve yazn len kimselerin sonbaharda, kn len kimselerin ise ilkbaharda
gmldklerini ve Yu ad verilen byk trenlerle gmldkleri bilinmektedir. Bu trenlerde kurban
olarak kesilen atlarn derileri srklara geirilerek aslrd. A. nann bn Fadlandan Ouzlarn lm
trenlerine ilikin u bilgileri aktarr. Onlardan biri lrse ev gibi byk bir ukur hazrlarlar. lye
ceket giydirirler, kuan kuandrr, yayn yanna korlar; eline dolu tahta kadeh tutturup nne de
nebiz dolu bir tahta kap korlar. Btn mal ve eyasn bu eve-ukura doldurup ly buraya oturturlar.
Sonra ukurun zerine topraktn kubbe gibi deme yaparlar. Atlarndan servetine gre yz yahut iki yz
at yahut bir ba at keserler, etlerini yerler. Ban, derisini, ayaklarn ve kuyruunu srklara asp bu
onun atdr. Bununla Cennete gider derler. Bu l hayatnda adam ldrm ve cesur bir kii ise
ldrd adamlar says kadar aatan suret yontarlar; ve mezarn zerine korlar. Derler ki bunlar
uaklardr, Cennette ona hizmet edecekler.
lm trenleriyle ilgili Gktrklerde cenaze adra konulur, yaknlar ve akrabalar koyunlar keserek
adrn nne yar, adrn etrafnda at zerinde yedi defa dolanrlar, kapnn nnde salarn keser,
sakallarn tra eder, bakla yzlerini, kulaklarnn ularn keserlerdi. Yzlerinden kanl gzyalar
aktrlard.
Yakut Trklerinde evvelce kii lnce bir gn bekletilip yle gmlrm. lenin yanna bir kap
iinde ya koyarlarm. G. V. Ksenefontovun aktard bir Yakut hikayesinde bu dete uygun olarak bir
kadn gmlm ancak kadn mezara konulduktan sonra tekrar canlanm. O zamandan beri Yakutlarn
her ly ancak lmnden gn sonra gmmme deti balam.

TRK MTOLOJSNDE HAYVANLAR VE AALAR

Hayvanlar
Trk mitolojisinde insan kahramanlarn kendisini ya da uzuvlarn gl, yararl ve iyi iler yapan
hayvanlarla zdeletirmeler ok yaygndr. Ouz Kaann doduunda onu tanmlamak iin Ayaklar
kz aya gibi, bilekleri kurt bilei gibi, omuzu samur gibi, gs de koca ay gibi, ifadeler
kullanlmaktayd.

Ejder
Trk mitolojisinde ve destanlarda ejder, Yel Bke, Evren, Luu olarak sklkla gemektedir. Byk
ylan eklinde, kulakl-boynuzlu, kanatl, peneli, azndan ateler karan, gvdesi pullu bir yaratk
olarak su kaynaklarn ve yamur bulutlarn temsil eder.
Eski Trk inanlarnda bolluk, bereket, refah, g, kuvvet ve iyilik verici olarak ortaya kan ejder,
daha sonra baz kltrlerde ktlk sembol olarak grnmektedir.
Trk mitolojisinde yer ve gk ejderi olarak iki ejderden sz edilir. Biri erkek dieri dii olarak ift
ejderin gk sembol olduu ve gkteki dzeni salad ifade edilir. ift ejder hkmdarlk sembol
olarak eski Trk bayrak ve tahtlarnda kullanlmtr. Gk Ejderi Kk Luu su, bolluk ve yeniden dou
ve bereket sembol olarak Gktrklerde sklkla kullanlmtr. Gk kubbenin en alttaki Felek rsn
bir ift gk ejderin evirdiine dair bilgiler Yusuf Has Hacibin Kutadgu Bilig adl eserinde yer
almaktadr.
Genellikle tek bal olarak bilinen ejder, baz mit ve destanlarda veya yedi bal olarak ta
gsterilmektedir. Scak mevsimlerde gkyzne utuu, sonbaharda ise sularda gezindii anlatlr.

Kurt
Trk kltrnde en ok karlalan hayvan olarak kurt Treyi destannda ve dier treyilerde
hayvan ata olarak grnmektedir. Genellikle Kk Bri-Gk Kurt-Bozkurt, Trk mitolojisinin sembol

120
hayvan olarak yeri geldiinde hayvanclkla geinen Trk boylarnn korkulu ryasdr. slamiyet ncesi
Trklerde yol gsterici, rehber, kurtulua erdiren iyi rollerin sahibidir.
Kurt Ana ve Kurt Ata rol sebebiyle totem hayvan olarak grlen kurt, Altayllarda Al Bri-Al
kurt olarak insanst cesarete sahip kutsal kahramanlara ve insanlara ktlk getiren kt ruhlara
verilen sfatlar arasndadr.
Ouz Kaan Destannda, Gk Kurt-mavi kurt atna atla ve yola koyul Ouz, ben senin yerine baa
geer yolu gsteririm diyerek rehberlik ediyordu. Kk Bri-Gk Kurt nitelemesinin temel sebebi, Gk
renginin kutsal gn rengi ve Tanrnn sembol olmasndan ileri gelmektedir. Dolaysyla da Kurt,
kutsallatrlm oluyor.
Altaylar, Yakutlar, Uygurlar gibi Orta Asya Trkleri, destan kahramanlarna vnlecek bir zellik
olarak kurt benzetmeleri yaparlard. Kurt resimleri yaparlar, sancak direklerinin bana asarlar, ellerinde
kurt bal kllar tarlard.
Gk unsurlarndan Bykay burcu, onu kovalayan yedi kurttan oluuyordu.

Kartal
Btn kltrlerde gklerin hakimi olarak kabul edilen kartal, Trk kltrnde bu zelliinin yan sra
Gk Tanrnn sembol olarak kabul edilirdi. Yakutlarda kutsal kam kuu olarak bilinir. Yakutlara gore
ilk kam gkyznden yere kartallar tarafndan indirilmiti. Kt ruhlar kovmak iin yaplan kamlk
treninde baylan kamn ruhunu, kartallar bir kzaa koyarak gkyzne karrlard.
Mitolojik aa olan Hayat Aacnn stnde ift basil bir kartal bulunur. Bu kartaln gn beinci
katnda yaadna, canllar ve insanlar arasndaki kapda nbet tuttuuna inanlr. Bu kap Demir Kazk-
Kutup Yldznn olduu yerdir. Sradan canllarn yukar geiine izin vermedii gibi kendisi de Tanr
katna kamaz. Tanrnn mesajlarn kamlara ve hakanlara iletir.
Ouz Trklerinin ku ongunlar (sembolleri) arasnda kartal da bulunmaktayd. Kartal ayn zamanda
treme sembol olarak da grlr. Tanr insanlar ktlkte korumak iin kartal gnderir, Ancak
insanlar onun dilinden anlamazlar. Kartal Tanrdan yardm ister, Tanr da ilk rastlayaca insana
Kamlk kudretini vermesini ister. Kartal aa altnda uyuyan bir kadna rastlar, onunla iliki kurar ve
kadn hamile kalr. Ondan doan ocuk ilk kam olur.
Kartal, benzer mitolojik zelliklleriyle Kara Ku adl bir kula zdeleir. Krgzlarn Er Ttk
destannda, desatan kahramanna yer altndayken ve yeraltndan karken yardm eden, kt ruhlar
tarafndan ldrldnde Er Ttk yeniden dirilten Kara Ku, kartaldr.

Arslan
G, kuvvet, kudret ve taht sembol olarak bilinen Arslann Trk kltrnde ok eski devirlerden beri
tannd bilinmektedir.
Hayvan mcadele sahnelerinde, zellikle arslan-boa mcadeleleri iyi-kt, gece-gndz, aydnlk-
karanlk ztlklarnda, bakahraman olan Arslan Gkteki Gnein, Boa ise Ayn yeryzndeki
semboldr.
Trk kltrnde alplik ve yiitliin ifadesi arslan, eskiden olduu gibi gnmzde de yeni doan
ocuklara isim olarak verilmektedir. Birok nl Trk bynn ad Arslandr. Ayn zamanda bur
hayvan olarak grdmz Arslan, Gnein yakc scaklarnn olduu yaz aylarnn (23 Temmuz-22
Austos) burcudur ve ynetici gezegeni Gnetir.

Boa (kz)
Dnya mitlerinde g, kuvvet, bereket, reme sembol olan boa, Trk kltrnde hkmdarn ve
gcn semboldr. Trk mitolojisinde ay sembol olarak yer unsurlar arasnda yer almaktadr.

121
Dede Korkut hikayelerinde Boa Hann boay yenmesi ve ad almas, kahramanln gstergesi
olmutur. Trk sanatndaki arslan-boa, kartal-boa gibi hayvan mcadele sahnelerinde yenilen
hayvandr. Trk kltrnde boa, kurban hayvandr.
Dnyann yaratlmasyla ilgili anlatlan Krm Trklerinin mitlerinde baln zerinde boynuzlaryla
dnyay tayan bir boann bulunduu anlatlmaktadr. Feridddin Attarn Mantkut-Tayr adl
eserinde de yeryznn kz zerine, kzn de baln zerine yerletirildii bilgileri yer almaktadr.
Yakut Trklerinin Kamlk inancnda iek hastalnn kt ruhu (Hanm efendi-Sahibe) boa
eklinde tasavvur ediliyor ve bununla mcadele edecek kamlar da boa ekline dnyordu.

At
Trk kltrnde at ok nemlidir. Trk hakanlarna Atn efendisi nvan verilirdi. Trk mitolojisinde at,
Gk Tanr iin kurban olarak verilen hayvandr. Altay Trklerinde ak renkli atlar erkek kamlarn
hizmet ettii Tanr lgene kurban edilirdi. Trklerin Budist dnemlerinde ak renkli, beyaz at Budann
sembol olmutur. Yeraltnn hakimi kt ruh olarak bilinen Erlik kara yaz ata binerdi. Eski Trklerde
mezarlarda at kurban etme deti yaygndr. Yas gelenei olarak lye kurban edilen atlarn kuyruklarnn
balanmas da bir gelenekti.
Trklerde at, kahramanlk, dostluk, yiitlik ve cesaret semboldr. Trk kahraman ve beylerinin en
yakn dostu olarak grnen at, Orhun yaztlarnda nemli yer tutar. Dede Korkut hikayelerinde Bams
Beyrek atna Sana at diyemem, sana karde derim, sen kardeimden daha yaknsn diye konuur.
Eski Trklerde renklerin sembolik anlamlar tad bilinmektedir. in kaynaklarnda Hun hakan Mo-
Tun (Mete)nun askerlerini atlarnn rengine gore doru veya demir kr atl olanlarn douya, al
atllar gneye, ak atllar batya, kara yaz atllar ise kuzeye sevk ettii anlatr.
At, gkteki varlklarn binek hayvan olarak kabul edilen atlar, kanatl at olarak grlrd.
Yakutlar, atn n ayaklar blgesinde Cagl denilen byke lekelerin inanlarna gore atn kanatlarn
sembolize ettiini sylerler. Byle atlar yksek ruhlara sunulmas iin daha ok kabul grrd ve bu
ruhlar kanatl taya sahip diye adlandrlrd. Gnmzn Altayllar arasnda gk atlarnn anlatld
mitler oktur.On iki hayvanl Trk takviminde bulunan at, ge ait bir usurdur. Gkteki yldzlarn Gk
Tanr lgenin kaz, Kuzeyyldzna balanm, otlayan atlar olarak tasavvur edilir.

Ko-Koyun-Teke
Trk kltrnde erlik, yiitlik sembol olarak grnmektedir. Trk kltrnde Ko, belli bal
ongunlardan (sayg gren hayvanlar) biridir. Eski Trk inanlarnda geyik, teke, boa ve ko-koyun gibi
ift trnakl hayvanlar geceyi sembolize etmektedir. Trk hayvan slubunun ko-koyun-teke eklindeki
gzel rneklerini Orta Asyadan Anadoluya bir ok yerde kayalarda, mezartalarnda ve klt
merkezlerinde resmedilmi olarak grmekteyiz
in kaynaklarnda, Gktrklerin yln beinci aynda byk trenler dzenleyip Gk Tanrya saysz
ko ve at kurban ettikleri bilgisi yer almaktadr. Kamlarn elbiselerinde ve yaptklar koyunun gs
sana kurban olsun, siyah yanakl beyaz ko sana kurban olsun, kara yanakl beyaz kou kurban ediyoruz
eklinde dualarda ko-koyun motifleri olduka nemli yer tutar. Altay Trklerinin kamlarnn davul
tokmaklarnn ya kayn aacndan ya da da tekesi boynuzundan yapld bilinir.
Altayl Trklerin Tufan mitolojisinde demir boynuzlu gk tyl teke Tufann balayacan haber
vermektedir. On iki hayvanl Trk takviminin sekizinci yl koyun yldr.
Hun Trklerinin Ko-Koyun ve Teke gibi hayvanlarn kemiklerini kt bylere kar korunmak iin
kullandklar bilinir. Anadoluda nazar-by gelenei iinde kurban edilen hayvanlarnn boynuzlarn
evlerin kaplarna, duvarlarna asma gelenei srmektedir.

122
Geyik
Trk tarihinde kk ok eskilere giden Geyik, kutsal bir klt hayvandr. Eski Trk inanlarnda geceyi
temsil ettii bilinen geyik, treyiin de nemli sembollerindendir.
Ouz Kaan destannda, ona yol gsteren, rehberlik eden Gk Kurtun yerini Hun Trklerinde
geyiin aldn grrz. in kaynaklarndan alnan Gktrklerin mitlerinde, Gktrk Hakannn
sevgilisi Deniz Tanras olan bir dii geyiktir. Baz Trk boylarnn sembol hayvan geyiktir.
Orta Asya hayvan slubunda, hayvan mcadele sahnelerinde malup olan hayvan konumundadr. Bu
anlatmlarda genellikle gk unsurlar yer unsurlarna galip geldikleri iin, Geyik yer unsuru olarak
deerlendirilir.
Trk mitolojisinde klk deitirerek geyik eklinde grnme motifi, Anadoluda ermi-evliya
menkbelerinde de karmza kmaktadr. Anadolu evliyalar saylan Kaygusuz Abdal ve Abdal Musa
gibi ahsiyetlerin don (klk) deitirme menkbeleri yaygndr. Ormanda bir geyiin peine den
Kaygusuz Abdal, yaralad geyiin bir kulubeye girdiini grr ve peinden girer. Karsna Abdal
Musa kar ve ondan geyii ister. Abdal Musa koltuunun altndaki sapl oku gsterir. Kaygusuz,
yaralad geyiin, geyik klna girmi Abdal Musa olduunu anlar ve ona mrid olur. Yol gsterici
olmaktan ok insanlar tuzaa dren hayvan rolndedir.
Bir klt hayvan olan geyik, Orta Asyadan Anadoluya ta ve kayalar zerinde enok ilenen
motiflerdendir. Kamlarn elbise ve davullarnda geyik resimleri bulunmaktadr.

Balk
Trk mitolojisinde Verbitskiyin derledii Altay yaratl mitlerinde dnyann yaratlnn anlatld
blmde karmza kmaktadr. Dnyann, ba kuzey doru yere gerilmi byk bir balk zerinde
durduu, dnyann iki yanna da dengede durmas iin iki balk konduu anlatlr. Baln ba zincirle
balanarak, kontrol de Mand ireye verilmi. Baln ba sulara az dse Tufan olurmu.
Balk, mitolojideki konumuyla yer-su unsurlarndandr. Ruhlar, buralarda yaayan hayvanlarn
karnlarnda saklanrlar. Balk, Er Ttik Destan ve Seyfelmlik Hikayesinde sularda saklanan ruhlarn
mekandr.
Trk kltrnde bolluk, bereket sembol olarak grlmektedir.

Hma Kuu
Trk kltrnde, ok ykseklerde uan, ayaklar demeyen Devlet kuu olarak tannmaktadr.
Koruyucu ruhlardan Umayla benzerlii bulunmaktadr. Hma kuu, bana konduu veya glgesinin
dt kiiye mutluluk ve talih getireceine inanld iin Talih Kuu olarak da anlmaktadr.
ecere-i Terakimede yirmi drt Ouz boyunun damgalar, ku ongunlar arasnda Hma kuu da
bulunmakta ve bu kuun epni boyunun sembol olduu belirtilmektedir.
Eski Trk klttnde kutsiyet tayan, Trk tasavvuf edebiyatnda yedi kat gkleri dolaabilen ve
cennet kuu olan Hma, Hma kuu ykseklerden seslenir rneiyle trklerimizin de
kahramanlarndandr.
Daha geni bilgi almak iin Yaar oruhlunun Kabalc Yaynevi
tarafndan baslm olan Trk Mitolojisinin Anahatlar (2010) adl kitabn okuyabilirsiniz.
Aalar
Trk kltrnde aa olduka nemlidir. Trk yaratl ve treyi mitlerinde sklkla karmza kan bir
unsurdur. Aalarn ruhlarn memnun ettike saadet, mutluluk, bolluk, bereketin artaca ve huzurla
yaanacana inanlrd.

123
Aala ilgili inanmalarda Tanrnn tekliini temsil eden yalnz aa, Snlan tanry temsil eden
aa, Tanrnn ebediliini temsil eden yapraklarn dkmeyen aa eklinde bilgiler vardr. Mitolojik
ve kutsal olarak ok fazla aa eidiyle karlamayz. En ok doal ortamda karlatmz kutsal
saylan aalar olarak Kayn-Akaa, am, Ard, nar, Servi-Sedir grlmektedir. Doal ortamdan
tanmadmz ancak bir ok dnya mitinde karmza kan Hayat Aac, Trk mitolojisinin de balca
aacdr. Bu balkta Hayat aac, Kayn aac ve am aac tantlacaktr.

Hayat Aac
Trk mitolojisinde, dnya yaratldnda ge doru uzanan dalsz budaksz bir aa vardr. Tanr, bu
aacn dokuz dal ve budann kmas, bunlardan da dokuz insan yaratlmasn emretmitir. Bu aa,
Hayat aacdr. Hayat aacn sradan insanlarn gremeyecei, ancak Tanr tarafndan gnderilen
hakanlar ve kamlarn grebilecei inanc yaygndr. Bu aa dnyada tek bana ve yalnzdr. Gn
direi, g tutan aa olarak gk ile yer arasnda bir kprdr.
Yakutlara gre Hayat aac ilk insann evidir. Er Sogotoh destannda aa anadr ve gvdesinden bir
su akmaktadr. Bu akan su, Hayat Suyudur. Hastalar iyiletiren, lmek zere olanlar dirilten su bu
aacn gvdesinden akmaktadr. Er Sogotohta anlatlan aacn dal ve budaklar gmten, yapraklar
altndandr.
Eski Trk inanlarnda hayat aac dokuz dall ve dokuz kkl olup, dokuz daln biri Tanrnn evinin
nndeki atn balad kazk, dier sekizi ise dnyann sekiz ynn temsil etmektedir. Trk kltrnde
meyvesiz olarak tannan Hayat aac, baka kltrlerde meyvelidir.
Hakan Aa olarak da bilinen Hayat Aac, hkmdar sembollerindendir. Gk Tanrya kurban
verme trenleri bu aa etrafnda yaplr. Hakan, Tanryla irtibat bu aala kurar. Hayat aacnn
tepesinde mitolojik olarak ift bal bir kartal bulunur. Ebedi canlln sembol olan Hayat Aac
kurursa dnyada hayat biter. Btn canllarn hayat ona baldr.
lmszln, ebedi hayatn sembol olan aa, lmle ilgili eski Trk inanlarnda ruhu tekrar
gkyzne gtren bir role de sahiptir.

Kayn-Akaa
Trk mitolojisinin en nemli, kutlu aac kayndr. Cennette yaratldna inanlan kayn aac, Gk
Tanrya sunulan kurbanlarn asld aatr. Altayllar, kayn aacnn dnya yaratldnda beraber
yaratldn sylerler. Kayn aacna Tanr aac denir. Tanr kutunu iinde barndrr.
Yakut Trklerine gre Tanr gkte ilk kam yaratt zaman, onun evinin kapsnn nne bir de sekiz
dall bir aa dikmi. Gkteki kam ebedi olarak yaad iin aac da solmadan sonsuza kadar yaarm.
Kam dularnda kayn, Altn yaprakl mbarek kayn, sekiz keli mukaddes kayn, dokuz kkl, altn
yaprakl bay kayn, ey mbarek kayn aac, sana kara yanakl ak kuzu kurban ediyorum eklindedir.
or destanlarnda, Tanrlar bazen kutsal kayn aalarnn tepelerinde, bazen de gn yedinci katnda
yaamaktadr. Kamlarn davulunun yapld malzeme sembolik zellikler tar. Genellikle kutsal kayn
veya sedir aacndandr.
Er Sogotoh destannda , Er Sogotohun evinin gney tarafnda bir gen kz gibi gzel kayn aacndan
sz edilir. Altayllarda anlatlan bir Tufan efsanesinde, Tufandan sonra yeni dnya kayn aacnn
bulunduu yerde kurulur. Karay gren gvercin gemiye aznda bir kayn dal ile dner.

am
am aac Altayllarda yeniden dirilii sembolize etmektedir. Trk kltrnde am aalarndan karaam
ve kzl am erkei, fstk am kadn sembolize eder. Bu aalar Tanr tarafndan insan yaratlrken yer
ve gkle birlikte yaratldna inanlr.
Saha Trklerinde amn aydnlk aa olduu, Tanr kutu tad ve bu kutun Saha Trklerine
sindiine inanlmaktadr. Yakut Trklerinde kayn aac kadar kara am aalar da kutsaldr. Altayllarda
yerin gbeinde yeryznn btn aalarnn en yksei olan ve Tanrnn mekanna dokunan byk bir
am bymektedir.

124
Altay mitlerinde am, kknar gibi ine yaprakl aalarn yaz-k yeil kal Tanrnn duasna
baldr. Tanr, yaratt aalarn yararllklarna bakmaya karar verir. Ldin aacnn yanndayken
yamur balar, dallar byk bu aa yamuru geirmez ve Tanr aaca dua eder. Yl boyunca yeil ol,
kn avclar iin adr ol, senin btn arkadalarn da yeil olsunlar.
Yakutlar, len kamlar kzlam aacndan oyulmu bir tabuta koyarlar ve bu kt de byk bir
kzlam aacnn tepesine karrlar. Kamn kemikleri defa dtnde, kendi soyundan gelenler
tarafndan topraa verilirdi.
Eski Trk detlerinde, ocuu olmayan kadnlarn yuval kara am dedikleri bir aaca gelerek,
kurban edilen beyaz at derisini aacn altna sererler ve aacn karsnda ocukalr olmas iin dua
ettkleri sylenir.

Ard
Trk dnyasnda sevilen, sayg duyulan aalardan biri olan Ard, kelime itibariyle de Trkedir.
Trkler arasnda, Tanr kutu tadndan kt ruhlarn kovulmasnda sihirli bir gcnn olduuna
inanlan bir aatr. Ard aacnn Tanr tarafndan dikildiine inanlmaktadr.
Altay Trklerinde Ardla ttsleyerek temizleme deti yaygndr. Aala ilgili olarak Tts veya
ila iin Ard dal veya buda alacak kiinin mutlaka temiz olmas, aacn yannda grlt yaplmamas,
barlmamas, kt szler sylenmemesi, yakn akrabalar iinde bir yl iinde len olmamas, dal alacak
kii kadn ise hamile olmamas, aacn yanna yryerek gelinmesi, yannda silah bulunmamas, ku
yuvas varsa bozulmamas gibi inanlar bulunmaktadr. Bu inanlara aykr davranldnda aacn
yardm etmeyeceine, onlarn hastalanp lebileceklerine dair inanmalar da vardr.

Servi-Sedir
Tabiatta uzun mrl ve ok uzun boylu oluu, onu Trk kltrnde farkl bir yere koymaktadr. Trk
kltrnde yksek yerlere, Gk Tanrya yakn, Tanrnn mekn yerler olarak yorumlanr. Bu aa dier
aa trlerinden daha heybetli ve byktr.
Bu konuda nemli bir alma yapan P. Ergun, V. Butanayevden yapt bir derlemede Saha
Trklerinin inalarnda aalarn en kutsalnn Sedir olduu, aaca kadnlarn dokunmasnn, zerine
kmasnn yasak olduu, ancak kozalaklarna dokunabilecekleri bilgisi yer almaktadr.
Servi-Sedir aacnn kendisine snanlar koruyup, kolladna dair inanlar bulunmaktadr. P.
Ergunun Altayl Kandarakovadan aktard bir derleme yledir Sessiz sedir taygasnda avlanan bir
avc, yorulunca dall, budakl bir sedir aacnn altnda gecelemeye karar verir. Geni sedir aacnn alt
scaktr. Oraya rzgar vurmaz. ok ihtiyar olan sedirin stndeki dallar aa doru eilmitir. Dibinde
ise onun ince yapraklarndan yumuak bir yatak vardr. Avc, bu yumuak yatakta rahata uyur. Sabaha
kar sessiz ve iniltili bir sesle uyanr. htiyar sedir yanndaki gen sedirle konumaktadr. htiyar sedir,
artk dayanamayacan ve ayakta kalacak halinin kalmadn syler. Gen sedir, o zaman neden
direniyorsun, dn de ayn eyleri sylyordun. Der. htiyar sedir, Evet, der. Fakat imdi dibimde
yorgun bir avc uyuyor, o yzden kendimi tuttum. der. Konumaya ahit olan avc zlr. Aac bir kaz
kucaklar. Pek ok zor gnde bu aaca snd hatrna gelir. Kendisini koruyup kollayan bu aaca bird
aha sarlr ve kenara ekilir. Aa, hafif bir i geirdikten sonar yere der.

125
zet
Mitleri inceleyen bir bilim olarak mitolojinin
tannmas eski olmakla beraber, Trk mitolojisi
kavram olarak ok yeni saylr.
Trk mitolojisinin esasn Kamlk inanc
oluturmaktadr. Kamlk, bir din olarak
tanmlanmamakta, bir yaam tarz olarak kabul
edilmektedir. Kamlk inanc iinde tanr merkezli
din krntlar bulunmaktadr. Bununla beraber
esasen bir yaratc gcn, Gk Tanrnn her
eyin hakimi olduu, tabiatta bulun canl ve
cansz btn varlklarn iyilik ve ktlk
yapabilen glere sahip olduklar kabul
edilmektedir. Kamlk inancnda trenleri yapan
kiiler kam olarak isimlendirilmektedir. Bu
isim eski Trk yazl kaynaklarnda da yer
almaktadr.
Trk mitolojisinde, etrafnda olup bitenleri
anlamak iin evresini ve kendisini yakndan
tanmak isteyen Trkn, gayretini grmekteyiz.
Tabiatta var olan canlarla kendilerini
zdeletirmeleri, ruhsal iliki kurmalar ve
onlardan biri gibi davran sergilemelerini
grmekteyiz.
Trk mitolojisinde; tanrlar, ruhlar, evrenin-
dnyann yaratl, insann yaratl, treyii,
doum ve lm detleri, ok karlalan
hayvanlar ve kutlu aalar tanm olduk.
Son zamanlarda Trk mitolojisi ile ilgili bir ok
makale ve kitap yaynlanmtr. Bu yaynlarn
hemen ounun bavurduu ilk kaynaklar
ortaktr. Bu kaynaklarn banda: W. Radloff, V.I.
Verbitskiy, A. V. Anohin, G. V. Ksenefontov, Z.
Gkalp, M. Eliade, B. gel, M. F. Kprl, A.
nan, . Kafesolu ve E. Esin gelmektedir.
Gnmzn bu konudaki aratrmaclar arasnda
Y. oruhlu ve C. Beydiliyi grmekteyiz.
Trk mitolojisinin btn ynlerini ayrntl olarak
incelemek, hi phesiz ok kolay deildir.
Talar, kayalar, mezar antlar, beng talar ve
kitaplar gibi yazl kaynaklarn yan sra Trk
halknn ezberinde, szl olarak yaamaya devam
edenlerin de derlenmesi gerekmektedir. Bu
konudaki almalar hzla srmektedir. Biz de bu
blmn yazmnda mmkn olduunca fazla
kaynak kullanmay tercih ettik.

126
Kendimizi Snayalm
1. Eski Trk kltrnde ruhlar ve insanlar
arasnda iletiim kurduuna inanlan kiiye ne ad
verilir?
a. Rahip
b. Kam
c. Haham
d. mam
e. Papaz
2. Tabiattaki varlklarn ruhlar olduu ekindeki
inalar hangi isimle tanmlanr?
a. Din
b. Tarikat
c. Klt
d. Mezhep
e. Ateizm
3. Aadakilerden hangisi eski Trk
Tanrlarndan deildir?
a. Kayra Han
b. lgen
c. rng Ay Toyon
d. Kk Tengri
e. Albs
4. Aadakilerden hangisi kt ruhlardan
biridir?
a. Umay Ana
b. Erlik
c. Yayk
d. Karluk
e. Suyla
5. Doum Tanras, aile, evlilik ve neslin
devamnn koruyucu tanrs olan kutsal ruh
hangisidir?
a. Umay Ana
b. Yayk
c. Erlik
d. lgen
e. Karluk

6. Trk mitolojisinde, klar Tanrnn
yeryzne inen nuru olarak kabul edilen varlk
hangisidir?
a. Ay
b. Kutup Yldz
c. Gne
d. Zhre
e. oban Yldz
7. Trklerde gezegen karl kullanlan terim
hangisidir?
a. Utarit
b. lker
c. Zhal
d. Mteri
e. Bakr-Sokum
8. Yukarda mavi gk, aada yaz yer
yaratldkta; ikisinin arasnda insanolu
yaratlm szleri nerede yazldr?
a. Kl Tigin Ant
b. Tonyukuk Ant
c. Hoytu Tamir Ant
d. Bilge Kaan Ant
e. Ouz Kaan Destan
9. Evren-dnya yaratlmadan nce Tanryla
beraber sular zerinde uan sonra kt olan
kimdir?
a. Ouz Han
b. Erlik
c. Yayk
d. Mand-ire
e. Nama
10. Trklerin, Ergenekon, Treyi, G ve Ouz
Kaan destanlarnn hayvan kahraman
hangisidir?
a. Arslan
b. Kartal
c. Boa
d. Ko
e. Kurt

127
Anahtar
1. b Yantnz yanl ise Eski Trk nanlar
2. c Yantnz yanl ise Eski Trk nanlar
3. e Yantnz yanl ise Tanrlar balkl
4. b Yantnz yanl ise Ruhlar balkl konuyu
5. a Yantnz yanl ise Koruyucu Ruhlar
6. c Yantnz yanl ise Dnyann Yaratl
7. b Yantnz yanl ise Dnyann Yaratl
8. a Yantnz yanl ise nsann Yaratl
9. b Yantnz yanl ise nsann Yaratl
10. e Yantnz yanl ise Treyi balkl

Sra Sizde 1
Destanlarn kahramanlar olaanst glere
sahip insanlar veya hayvanlardr. ounlukla
olaylarn getii belli bir zaman ve belli bir
corafya bulunmaktadr.
Sra Sizde 2
Gne tanrlar olarak, Hititlerde Ardini,
Sumerlerde Utu, Msrllarda Ra, nkalarda Inti,
Yunanllarda Helios ve Apollon bilinmektedir.

Anohin, A.V. (2006). Altay amanlna Ait
Materyaller (ev. Z. Karadavut-J.
Meyermanova), Konya: Kmen Yaynlar.
Beydili, C. (2004). Trk Mitolojisi
Ansiklopedik Szlk (ev. E. Eren), Ankara:
Yurt Kitap-Yayn.

oruhlu, Y. (2010). Trk Mitolojisinin
Anahatlar, stanbul: Kabalc Yaynevi.
Divitiolu, S. (2000). Kk Trkler (Kut, K,
lg), stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Eliade, M. (1993), Mitlerin zellikleri (ev. S.
Rifat), stanbul: Simavi Yaynlar.
Eliade, M. (1999). amanizm (ev. . Birkan),
Ankara: mge Kitabevi.
Ergin, M. (1999), Dede Korkud Kitab,
satnbul: Boazii Yaynlar.
Ergun, P. (2004), Trk Kltrnde Aa
Klt, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi
Bakanl Yaynlar.
Ik, R. (2004), Trklerde Aala lgili nanlar
ve Bunlara Bal Kltler, F.. lahiyat
Fakltesi Dergisi, 9:2, s. 89-106.
nan, A. (2006), Tarihte ve Bugn amanizm
Materyaller ve Aratrmalar, Ankara: Trk
Tarih Kurumu.
Kalafat, Y. (1990). Dou Anadoluda Eski
Trk nanlarnn zleri, Ankara: Trk Kltr
Aratrma Enstits Yaynlar.
Ksenefontov, G. V. (2011). Yakut amanl
(ev. A. Bac), Konya: Kmen Yaynlar.
Kk, S. (Yaz 2010), Eski Trk Kltrnde
Renk Kavram, Bilig, 54, s. 185-210.
Ocak, A. Y. (1983). Baktai
Menkbnmelerinde slam ncesi nan
Motifleri, stanbul: Enderun Kitabevi.
Orkun, H. N. (1994). Eski Trk Yaztlar,
Ankara:Trk Dil Kurumu Yaynlar.
gel, B. (2010). Trk Mitolojisi I, Ankara: Trk
Tarih Kurumu Yaynlar.
gel, B. (2010). Trk Mitolojisi II, Ankara:
Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
Radloff, W. (1994). Sibiryadan I-IV, stanbul:
Milli Eitim Bakanl Yaynlar.
Roux, J. P. (1994). Trklerin ve Moollarn
Eski Dini (ev. A. Kazancgil), stanbul: aret
Yaynlar.
Roux, J. P. (2005). Orta Asyada Kutsal
Bitkiler ve Hayvanlar, (ev. A. Kazancgil),
stanbul: Kabalc Yaynevi.
Roux, J. P. (2011). Eski Trk Mitolojisi (ev.
Y. S. Salam), Ankara: Bilge Su Yaynclk.

128
Amalarmz
Hint kkenli dinleri tanmlayabilecek
Uzak Dou kkenli dinleri tanmlayabilecek
Taoizm ve intoizm konularn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Hinduizm Cayinizm
Sihizm Budizm
Konfyanizm Taoizm
intoizm

indekiler
Giri
Hint Kkenli Dinler
Uzak Dou Kkenli Dinler
7

129
GR
Din insanla vardr. nsanlarn iyi bir hayat srmelerini amalar. Dinlerin kurucular ve kutsal metinleri
vardr. Dinler, inanma duygusu zerine kurulmu ve insanlarn ihtiyalarna gre kurumsallam
sistemlerdir.
Yeryznde yaklak 6,5 milyar insann hemen hepsi bir din mensubudur. Dinler Tarihi gemiten
gnmze yeryznde yaayan tm insanlarn inandklar dinleri inceleyen bir bilim daldr. Dinler Tarihi
aratrmalarnda hibir inan aratrma konusu dnda braklamaz. Gnmzde inanan bulunmayan
dinler de inceleme alanndadr.

Harita 7.1: Hint Yarmadasnda mevcut dinlerin dalm durumu

Dinler Tarihi aratrmalarn kolaylatrmak iin gnmzde yaayan dinler deiik ekillerde tasnif
edilmitir. Bu tasniflerin en ok benimseneni; dinlerin inan ynnden geliimini, birbirleriyle
etkileimini, tarihsel deiimini ve sosyal ynlerinin anlalmasn kolaylatran corafi konumlarna gre
yaplan tasniftir.
Bu dorultuda dinleri Hint ve Uzakdou Kkenli Dinler ile Ortadou Kkenli Dinler eklinde iki
gurupta incelememiz, hemen hemen gnmzde yaayan tm dinleri aratrmamz salayacaktr.
Hint ve Uzak
Dou Kkenli Dinler

130
HNT KKENL DNLER
Hint Yarmadas corafi konumu gerei Asya, Afrika ve Uzakdou arasnda yer almaktadr. Yaayan
toplumlarn birbirleri ile olan ilikilerini srdrmelerinde daima kavak konumunda bulunan, en eski
tarihi ve kltrel gemie sahip olan blge halk, birok kltr ve medeniyetten etkilenmi, zorlu corafi
artlar inanlarnn ekillenmesinde rol oynamtr.
Bu nitede Hint yarmadasnda ve Uzakdou Asyada ortaya kan dinler hakknda genel bilgiler
verilecektir. Hint kkenli dinler denilince: Hinduizm, Budizm, Sihizm ve Cayinizm anlatlacak, Uzak
dou kkenli olarak ise Konfyanizm, Taoizm ve intoizm hakknda genel bilgiler verilecektir.

Hinduizm

Kuruluu ve zellikler
Hinduizm yaayan dinler ierisinde en eski gemie sahip bir dindir. Gnmzde nfusu 1 milyara yakn
olan bu dine inananlarn hemen hemen tamam Hint Yarmadasnda yaamaktadrlar. Bu sebeple
Hinduizm Dinler tarihi ierisinde Milli Dinler arasnda yer alr. Hinduizm ad batl aratrmaclar
tarafndan Yerlilerin Dini anlamnda kullanlmtr. slam Corafyasnda bu dine din adamlarnn
isimlerine atfen Brahmanizm denilmitir. Hinduizmde Dharma denen bir kavram vardr. Dharma;
Kozmik dzen, kanun, eriat, tutulan yol anlamlarna gelir. Hindular da bundan hareketle kendi dinlerine
Sanatana Dharma, yani Tanr Brahma tarafndan oluturulan ebedi kozmik dzen derler.
Hinduizmin ortaya k ile ilgili kesin bir tarih verilememekle birlikte Kutsal Kitaplarn oluumuna
da paralel olarak Hinduizmin tarihi srete geirdii evreleri bee ayrabiliriz:
1. Vedalar dnemi : M 2000 ile M.500 aras. Bu dnemde Vedalar ve Upaniadlar
tamamland.
2. Sutralar dnemi : M ile M.200 aras Kurbanlarn gnlk yaantya ve kutsal metinlere
girdii dnem.
3. Destanlar dnemi : M 200 ile MS.300 aras dnem. Ramayana, Mahabharata Destanlar ile
Manu kanunnameleri ile Bagavagitann yazld dnem.
4. Puranalar dnemi : MS 300 ile 750 aras dnem. Hint dncesi zerine yazlarn olutuu
dnem. Hinduizm bu dnemde yaylmaya balamtr.
5. Ortaa ve sonras Hinduizm : 750 sonras gnmze kadar Hinduizmin Sistemletii, Hint
felsefesinin kkl hale geldii ve Hint ktasnda Hinduizmin yerletii dnem.
Hinduizm vahiy kkenli bir dindir. Fakat bu vahiy anlay Ortadou kkenli dinlerdeki gibi Tanrnn
insanlara setii peygamber vastasyla bildirdii hakikatler eklinde deildir. Hinduizmde Rii denen
bir kavram vardr. Rii (Peygamber)ler nsann deiik evrelerden geii sonras ulatklar bir makam
olup, kutsal metinleri en iyi anlayan ve aktaran konumundadrlar.
Hinduizmde sosyal tabalamann kazand bir dinsel yap grlmektedir. Kast sistemi denilen bu
yap kutsal kitaplar Rig Vedaya dayandrlan dini bir inantr. Kast ayn kltrel seviyeye sahip,
meslekleri, rf adet ve gelenekleri ortak olan guruplara denilir. Hinduizmde Kast oluturan guruplar bir
insann uzuvlarna benzetilmekte, tm kastlarn ise Tanry temsil ettii dnlmektedir.
Kast Sistemini oluturan guruplar:
1. Brahminler: Din Adamlarnn oluturduu Kasttr. Halka Kutsal metinlerin retilmesi ve baz
trenlerin icrasnda grev alrlar.
2. Katriyalar: Yneticiler, Prensler ve Askerlerin oluturduu Kast.
3. Vaisyalar: Tccarlar, toprak sahipleri ve iftilerin Kast
4. Sudralar: iler, Hizmetiler ve Klelerin Kast

131
Kast dnda kalan ve toplumda bir grevi olmad dnlen kiilere de Parya (dokunulmazlar)
denilmektedir. Kast sistemi ekonomik bir snflandrma ile kartrlmamaldr. Zira Sudra kastnda olup
zengin olan birok Hindu vardr. Kastlar aras bu dnyada gei yoktur. Kiinin bir st kasta geii ancak
reenkarnasyonla (yeniden doum ile) mmkndr. Farkl Kastlar arasnda evlilik yaplamaz. Eer bir
evlilik gereklemise doan ocuk bu hayatnda iki kast arasnda olup, bir sonraki hayatnda karmik
birikimine gre yeni bir kastta yer alr.
Hinduizmin en nemli zelliklerinden birisi de Karma ve Tenash anlaydr. Hinduizmde zaman
izgisel deil dngseldir. Bir Hindu doum-yaant-lm emberinde bir sonraki doumunun daha st
kastta gereklemesi iin mcadele eder. Buna ulamak, yaantda elde edilecek Karmik birikime
baldr. Karma: yaplan iler sonucu elde edilen kazanm veya kayplara verilen addr. Karmik birikim
ruhlarn bir sonraki hayatlarnda daha st veya alt kastlarda domasnda etkindir. Buna da Tenash (Ruh
G) denilmektedir.
Hinduizmde badet ferdidir. Hintli, sabah afaktan nce kalkar, ykanr ve ibadetine hazrlanr.
Hinduizmin besmelesi olarak ta ifade edilen ve Tanry hatrlatan Om hecesini okuyarak ie balar.
Tanr'snn adn zikreder. Hindistanda tapnaksz ky yoktur. badet evde tapnakta veya nehir kysnda
gerekletirilir. Her Hindunun kendine ait bir tanr heykeli vardr. badet bu heykelin nnde yaplr.
Evlerde Puja denilen ibadet odasnda Tanr heykellerinin konulduu ve ibadetin gerekletirildii keler
vardr. badete balamadan nce heykelin temizlii yaplr. badet esnasnda ise mantralar tekrarlanr. Bu
kelimelerin tekrar ile oluan titreimler sayesinde Tanr ile yaknlald dnlr.
Duaya balamadan nce, Vedalar okunacanda, yemek veya herhangi bir eye balanlacanda
daima Om sylenir. Sonra vedalardan en az ksa mantra okunur.

Om Hinduizmde en nemli mantradr.

Hinduizmde Sabah, le ve akam gerekleen gnlk ibadetler dnda doum, evlenme ve lm
anlarnda gerekleen dinsel trenler de vardr. Ayrca nemli ziyaret ve hac mekanlar her hindunun
yerine getirmesi gereken dini sorumluluklar arasndadr.
Hinduizmde Oru halktan ziyade Brahmanlar snfnn yapt bir ibadettir. Ay takvimine gre
gerekletirilen Oru, her ayn banda ve ortasnda tm gn a kalarak gerekletirilir.
Hinduizmde sosyal tabalamann kazand dinsel yap nasldr?
Tanr Anlay
Hinduizmin Kutsal metinlerinden Rig Vedada Hakikatin Bir olduu ve Tanrnn farkl isimlerde
arld ndan bahsedilse de zamanla deien Tanr anlay birok dinde grld gibi tek ve net bir
ekilde ifade edilmemi, birok Tanr ismine yer verilmitir. Bu sebeple Hinduizm politeist tanr
anlayna sahip bir dindir. Bunlarn ierisinden Tanrlar panteonunda en st tabakada yer alanlar:
Brahma (Yaratc Tanr), Vinu (Koruyucu Tanr), iva (Yok edici, cezalandrc Tanr), Agni (Ate
Tanrs), Varuna (Kozmik dzeni salayan Tanr), Soma (Ay Tanrs), Surya (Gne Tanrs), ndra
(Sava Tanrs), Vayu (Rzgar Tanrs).

132
Kutsal Metinler
Hinduizmin Kutsal Metinleri Sanskrite dili ile yazlmtr. Birok kutsal metin esas itibariyle ikiye
ayrlr:
1. ruti : Sanskritede "iitilen ey" anlamna gelmektedir. Bu guruptaki metinlerin belli bir yazar
yoktur. Vahye ve ilhama dayal metinlerdir. Kutsal kiilere (Riiler) iletilen ilahi kaytlar
olduuna inanlmaktadr. Vedalar, Vedalar zerine yaplm yorumlar ieren Brahmanalar,
Aranyakalar ve Upaniadlara rutidenir.
2. Smiriti : Halk arasnda yaygn olarak anlatlan Dini Hikayeler, Ataszleri, Masallar ve
Kahramanlk Destanlarndan oluan metinlerdir. Ramayana, Mahabharata, Bhagavad Gita,
Puranalardr.
Hinduizmde domuz eti yasaktr. Hinduizmde nek ve Ganj Nehri, kutsal kabul edilir. len kii
yaklr ve klleri Ganj nehrine dklr. Yzyl ncesine kadar kadn, len kocasyla birlikte yaklrken,
imdi bu det kaldrlmtr.

Resim 7.1: Ganj nehrinde afak ile beraber yaplan duadan bir kesit

Resim 7.2: Ganj nehrinde gnde yaklak 200 l yaklr
(http://pixabay.com/actions/get_image/?pk=372&t=1329231892&c=b31172f268044097b526)

133

Resim 7.3: Ganj nehrinde yaklmaya hazrlanan bir cenaze hazrl
(http://pixabay.com/actions/get_image/?pk=372&t=1329231892&c=b31172f268044097b526)

Cayinizm

Kuruluu ve zellikleri
M 6.yzylda ortaya kan bir dindir. Hinduizmden kan onlarca mezhep ierisinden tekilatlanarak
din eklini almtr. Dnya nfusunun yaklak % 0,1 inin inand Cayinizm, gnmzde Hindistann
Bihar eyaletinde yaylm bir dindir.
M 8. yzylda Hinduizme bal ve Katriya (Ynetici snfndan) kastna mensup olan Pariva
isimli bir ahsn aydnlanma sonras ortaya koyduu prensipleri Vardhamana Cinata gelitirmi ve
sistemletirmitir.

Harita 7.2: Cayinizmin Dalm ve Gnmzde Bulunduu Yerler

134
Haritalar ile ilgili daha ayrntl bilgi iin Ahmet Arasn,Dinler
Corafyas (2012) kitabn okuyabilirsiniz
Cina Yenen, Galip gelen kahraman anlamndadr. Mahavira lakapl Vardhamana Cinata M 599-
527 yllar arasnda yaamtr. Mahavirann Buda ile ayn ada yaam ve birbirine ok yakn
dnceler iermesinden dolay Cayinizmi Budizmin bir mezhebi gibi dnenlerde vardr.
Cayinizmin doktrininde hedef Hinduizmdeki reenkarnasyon (yeniden dou) anlayndan
kurtulmaktr. Bunun iin zahidane yaay ne karlm, ileke bir hayat tarz benimsenmitir. Bu
dorultuda Ahimsa denen ve herkesin ulamay hedefledii bir kavram gelimitir. Ahimsa: Tm
canllara kar nazik davranlmasn ve iddet uygulanmamasn benimseyen anlaytr.
Cayinistler arasnda ar zhtn prensip olarak benimsenmesi ve ahimsa anlay ile zirai faaliyetler
ve hayvanclk gelimemitir. Gnmzde Cayinistler genelde i hayatnda ve ticarette aktif ve
baarldrlar.
Cayinistler vejeteryandr. Bitkisel gdalarla beslenerek et yemeyen bir toplumdur. Sarho edici
ikilerden uzak dururlar. yi beslenme insanda dnyevi arzu ve istekleri artraca iin, ayrca hibir
canlya iddet uygulanamayaca prensibi, yaantlarn vejeteryan olarak ekillendirmelerine sebep
olmutur.
Cayinizmde iki mezhep ortaya kmtr. Svetambaras ve Digambaraslar. Her iki mezhebin de hedefi
yeniden dou arkndan kurtulmaktr. Bu durum ya her eyin terk edilmesi ile elde edilecek veya
toplumsal yaant ierisinde zahidane yaantyla. Svetambaraslar; Beyaz giyinenler demektir. Din
adamlarnn ve bu yolda eitim alan rencilerin ounluu oluturduu, toplumsal hayata ve i
dnyasna uyum salam Cayinistler bu gurubu oluturur. Bir Cayinist itii suyu ve havay szerek alr.
Azlar kapal, beyaz elbiseleri, ellerinde bir baston ve sadaka tas klasik giyim tarzlarn oluturur.
Digambaraslar ise her eyi terk etme anlay ile plak yaam benimseyenlerdir. Hava giyinenler
olarak da isimlendirilirler. Gnmzde artk bunlar da belden aasn rtmektedir. Gnde bir kere
yemek yerler ve ou zamanlarn tefekkrle geirirler.
Her iki mezhepte din adamlar ve keilerin kadnlarla iliki kurmalar yasaklanmtr. Cayinizmde
kadnlarn da kurtulua erebilecei kabul edilmi fakat dini hiyeraride onlara yer verilmemitir.
Bir Cayinistin hedefi karma ve tenashten kurtulup, nirvanaya ulamaktr. Bu da be temel ahlaki
kurala uymakla mmkndr:
a. ldrmemek
b. almamak
c. Az mala sahip olmak
d. Yalan sylememek
e. Ailevi ilikilerden uzak durmak
Bunlarn yannda bir Cayinist iin Mahavira, her zaman rnek alnmas gereken bir ahstr. Manastr
yaants ve kurallarn Mahavirann koyduu sylenilir. Cayinist bir keiin Burada gnlk yaam,
Yoga ve meditasyonla, oru tutmakla, gnah iin tvbe etmekle, hizmet etme anlay ile almakla,
mtevazi bir ekilde geer.
Cayinizmin sembol ortasnda tekerlekle tasvir edilen Ahimsay temsil eden eldir. Cayinist
mabetlerde bol miktarda Tanr heykelleri vardr. Mabet giriinde badet gnn belirli zamanlarnda tm
Cayinistler tarafndan gerekletirilir. badet esnasnda Mahavira ve ondan nceki 24 tane olduu
sylenilen Tirthankaralar (Aydnlanmay elde eden kiiler, bir tr azizler) zerine ilahiler sylerler,
tvbede bulunurlar ve belirli hareketlerle, tefekkrle geirirler.

135
Cayinizmin Hinduizmde kar kt hususlar nelerdir?
Tanr Anlay
Mahavirann Buda gibi tanr konusunda ak ve net bir tavr koymadn gryoruz. Hinduizmdeki gibi
politeist bir anlay ikinci derecede nemli tanrlar olarak kendini gsterir. Tanr evrenin yaratcs olarak
kabul edilir. Tanrsal varlklar lmsz deildir. Grev ve sorumluluk alanlar ile de balantl olarak
gklerin tabakalarnda yer almlardr. Reenkarnasyon inancnn grntsne Tanrlar leminde de
rastlanr. Tanrlar leminin en stnde dngden kurtulmularn oturduu bir yer olduu dnlr. Bu
makam artk dnyaya gelmeyeceklerin ikametghdr.

Kutsal Metinler
Mahavirann verdii vaazlar balangta szl olarak anlatlrken M 300 yllarnda Pataliputrada
gerekleen ilk konsilde vaazlarda verilen bilgilerin kaybolmakta olduu ve bir araya getirilmesi
dnlmtr. Ancak MS 500lerde Svetambaras mezhebine bal olanlarn gerekletirdikleri Vallabhi
konsilinde Agama ve Sidhanta ad ile 45 blmden oluan kitaplar tamamlanmtr. Cayinizmin
doktrininin yer ald bu kitaplarda ayn zamanda ibadetin nasl yaplacana, Tirthankaralara vglere,
Cayinistlerin ve keilerin uyaca esaslara ve mnzevi yaantnn zelliklerine yer verilmitir.

Cayinizmin sembol ortasnda tekerlekle tasvir edilen Eldir.

Resim 7.4:Bir Cayinist itii suyu ve havay szerek alr
(http://historyfacebook.wikispaces.com/The+Jainists)

136
Sihizm

Hindistanda 16. yzylda ortaya kan Sihizm, Hinduizm ile slam inancnn karm ile olumu bir
dindir. Hint kkenli Milli Dinler arasnda yer alr. Kurucusu Guru Nanaktr (1469-1539). Byk
ounluu Hindistan 'n kuzeyindeki Pencap blgesinde Amritsar ehrinde yaayan Sihlerin nfusu
yaklak 25 milyon civarndadr. Gnmzde Hint dini ve siyasi hayatnda nemli bir yer tutmaktadrlar.
Guru Nanak, Katriya kastna mensup bir ailede domutur. Fakat fakirlik sebebiyle memleketini terk
etmi Mslman bir tccarn yannda uzun yllar hizmet etmitir. evresindekileri verdii vaazlarla
etkileyen Nanak, bir sre sonra bat Hindistanda, ran, Irak ve Mekkede tannan bir kii olmutur.
Nanak Tanrnn Birlii ve nsann Kurtuluu na nem vermitir. Ona gre nsann kurtuluu bu
dnya ve deerlerine bal olmamaktan, onun klesi gibi davranmamaktan geer. Kurtuluu arayan kimse
dindarlk disiplinine uymak zorundadr. Kurtulu disiplini demek mabette ibadet veya hac gibi grnen
davranlar deildir. nsann Tanrsal hakikati benliinde hissetmesi Onu elde etmesi, bir anlamda Tanr
ile btnlemesi gerekir.
Sihizm, Hinduizmin gelenek ve greneklerine, inan haline gelmi kltrel birikimine kar kmtr.
Ayrca Kast sisteminin ve ok Tanrl bir hayatn karsnda yer almtr.

Tanr Anlay ve nsan
Sih Tanr anlay ile slamn Tanr anlay arasnda paralellik vardr. Bunun sebebi Hinduizme inanan
yerli halkn Mslmanlar tarafndan idare edildii dnemlerde slam kltr ve anlaynn Sihizmin
yayld blge halknn yaantsnda derin izler brakm olmasndandr.
Sihizm her yerde, her zaman var olan ve sonsuz zelliklere sahip tek bir Tanr'ya inan zerine
kuruludur, bunu savunur. Putlara ve arac Tanrlara kardr. Sihler Tanr'nn bir olduuna, kurtuluu arzu
eden insann samimi ilikiler kurabilecei akn bir yaratk olduuna inanrlar. Hinduizmdeki gibi
Tanrnn insan ekline girebileceini dnmezler ve Tanr'ya herhangi bir cinsiyet atfetmezler. nsan bu
lml haliyle Tanry kavrayacak gce sahip deildir. Tanr be duyu ile kavranabilecek bir varlk
deildir. O, varlnn bilinmesi iin insana akl ve anlayabilme kabiliyeti vermitir. Tanr her yerde hazr
ve nazrdr. Tanrnn her eyin yaratcs olduuna inandklar iin gnlk yaantda sadece Ona kulluk
ve ibadet etmek n plandadr. badetin ekli yoktur. Amritsardaki Altn Tapnak ibadet merkezleridir.
Orada Sihizmin sembol olan kutsal kitaplar Adi Grant ve kl bulunur. Bir Sih ibadet etmeden nce
mabetteki havuzda abdeste benzer temizliini yapar ve badet esnasnda da Adi Grantdan blmler okur,
daima Tanr adn zikreder.
Sihlere gre Tanr katnda tm insanlar eittir, kast, rk, snf, cinsel seim veya cinsiyet ayrm
yaplamaz, herkesin yaama hakk vardr, yeryzndeki tm varlklar Tanr'nn ruhuna sahiptir, bu
nedenle sayg grmelidir. Sihler aile yaantsn nemserler. llerini Hinduizmdeki gibi yakarlar. Adi
Grantda her Sihin kazancnn %10'unu dier insanlara yardma ayrmas, zamannn da %10'unu
Tanrya hizmet ederek geirmesi tavsiye edilir. Maddi eylerin biriktirilmesi, bunlara ar ballk
gsterilmesi anlamszdr. Hintli keiler gibi mnzevi yaam uygun grlmemitir. Uyuturucu, Alkol ve
ttn gibi sarholuk veren eyler yasaktr.
Sihler ekli olarak iki mezhebe ayrlrlar. Nanaka tabi olanlar salarn tra ederler, Khalsaya tabi
olanlar ise sa kesmez ve trban takarlar.

Kutsal Metinler
Guru Nanakn lmnden sonra onun sadk rencilerinden Guru Angad tarafndan Nanakn hayatnn
anlatld metinler, verdii vaazlar, Angad dneminde nde gelen rencilerinin anlatmlar
toparlanmtr. Adi Grant sadece bir kitap deil, bir Sih iin hayatn znn, hakikatin kavrand tek
kaynaktr. Gnlk ibadet Adi Grantdan pasajlar okumak ve dua etmekten ibarettir.

137

Resim 7.5: Sihizmin Kutsal Mekan Altn Tapnakn Havuzunda badet ncesi Abdest Alan Bir Sih
(http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/41/Sikh_pilgrim_at_the_Golden_Temple_%28Harmandir_Sahib%29_
in_Amritsar%2C_India.jpg
Hinduizm,Budizm ve Cayinizm konusunu ayrntl renmek iin Ali
hsan Yitikin zmir lahiyat Vakf tarafndan baslm olan Hint Dinleri (2005) kitabn
okuyabilirsiniz.
Budizm

Budizm, M 6. yzylda yaayan Sidharta Gautama tarafndan Hindistann kuzey kesiminde,
Kapilavastu ehrinde kurulmu ve oradan yaylm olan bir dindir. Gnmzde Budizmin Uzakdouda,
Orta Asyada, Japonya, in, Moolistan bata olmak zere 600 milyon inanan bulunmaktadr.
Budizm Hinduizmdeki kast sistemine kar km ve kiinin kurtulua ulamas iin ruh dngsnn
krlmas felsefesini ilemitir. Bu sebeple inananlarn byk ounluu Hindistan dndandr.
Sidharta Gautama bir kral ocuudur. yi bir eitim almtr. Evli ve rahat bir hayat varken yirmi
dokuz yanda saray d hayat fark etmi, hastalk, fakirlik, yallk ve lm tanmtr. Sidharta insan
kurtulua ulatracak yaamn, zenginlik, arzu ve istekler olmadn dnm, hakikati tanmak, hayatn,
lmn, evrensel ac ve zdrabn sebeplerini anlamak iin her eyi terk etmi, uzun sre mnzevi bir
hayat yaamtr.
Sidharta Gautamann Buda lakabn al aydnlanma olay sonrasdr. Buda uyanm, idrak etmi,
hakikati fark etmi, bilinlenmi anlamndadr. Bir gn Neranjara nehri yaknnda Bodh-Gaya denilen
yerde bir incir aac altnda otururken, otuz be yanda Sidhartann aydnland ve Buda olduuna
inanlr. Sidharta Gautama Buda, o gnden itibaren toplumu vaazlar ile aydnlatma grevine balamtr.
Buda, Hinduizmin kast sistemine kar km, Brahmanlarn Hinduizmi ekilci bir din haline
sokmalarn yanl bulduunu, insann kurtuluu elde edebilmesi iin ruh dngsn krmas gerektii
vurgulamtr. Kurtulu Nirvanaya ulamakla mmkndr. Nirvana Budizmin hedefi, en temel
kavram ve dier inanlardan farklln oluturan bir terimdir. Nirvana, dnyaya meyletmeyen, arzu ve
isteklerini dizginleyen, ac ve zdrablara tahamml eden, hakikat bilgisini kavrayan kiilerin ulaacaklar
zirvedir. Nirvanaya ulamak iin arzu ve ihtiras yok etmek, kt huy ve davranlar brakmak, hakikati
kavrayacak olgunlua ulamak gerekir. Kii Nirvanaya ulanca tenash denilen ruh gnden, hayatn
sonsuz tekrarlanan dngsnden kurtulacaktr.

138

Harita 7.3: Budizmin Gnmzde Dalm

Nirvanaya ulamann yolu dnyay terk etmekten, ruhsal arnma ve temizlenme egzersizlerinden,
murakabe tekniinden gemektedir. Bu aamada yoga ve meditasyon Budizmde uygulanan
tekniklerdendir. Yoga: Pratikte zihin ve beden bilimidir. Beden ve zihnin doal dengesini salamas
hedeflenir. Burada ama Hakikatin kavranlmas, benliin tannmas ve huzura kavumasdr.
Meditasyon ise birok kltrde ve dinde uygulanan manevi bir arnma tekniidir. Meditasyon, kiinin i
huzuru, skneti, deiik uur hallerini elde etmesini salayan, zihnin denetleme teknikleri ve
deneyimlerine verilen addr.
Budizmde nemli kavramlardan biri bir dieri Sangadr. Sanga; Budist inananlar topluluunun
tmnn anlatm iin kullanlan bir ifadedir. slamdaki mmet kavram ile edeer grebileceimiz bu
terim Budizmde iman ilkesi ierisinde de yerini bulmutur. Bu ilke Budaya snrm, Sangaya
snrm, Darmaya snrm dr. Buradaki Darma, Hinduizmdeki gibi Budizmin de benimsedii ve
kanun, din, nizam, gidilen yol anlamlarnda kullanlan bir terimdir.
Bir Budist drt hakikat nemlidir. Bu dnya hayatnda Izdrabn ne olduunun, Izdrabn kaynann,
zdraba gtren yollarn ve zdrabn nasl kaldrlacann bilinmesi gerekir. Izdrabn kaldrlmas arzu
ve isteklerin yok edilmesi ile mmkndr. Bu da sekiz kutsal yolun uygulanmas ile elde edilecektir:
Doru iman, Doru dnce, Doru konuma, Doru davran, Doru gayret, Doru i, Doru karar,
Doru tefekkr.
Budizmde ibadet mezheplerin yorumlarna gre farkllklar gsterir. Bazs sadece meditasyonu ve
derin dnceyi ibadet iin yeterli grrken, bazlar gnlk yaamdaki her eylemin ibadet saylmas
zerine yorumlar gelitirmitir. badet genel olarak ferdidir. Secdeye kapanarak gerekletirilir. Her
Budist kendi usulne gre evinde ibadetini yapar. Budist mabetlerine Pagoda denilir. Vihara ise daha
byk yaplara verilen isimdir. Budadan ok sonralar, iinde ibadethanenin, misafirhanenin, toplant
salonlarnn bulunduu bir tr klliye grevi olan viharalarda da toplu ibadetler gerekletirilmektedir.
Budist din adamlar ve keiler kutsal metinlerden pasajlar okur ve tefekkrle ibadet tamamlanr.
Budistler ayrca ibadet amal Mabet koridorlarnda bulunan, zerinde kutsal metinleri pitakalardan
cmlelerin yazl olduu byk dua tekerleri veya elerinde kk dua arklarn daima evirirler.

139
Budadan sonra ortaya kan iki byk yorum iki yaygn mezhebin douuna sebep olmutur. Gney
Budizmi olarak ta isimlendirilen ve ferdi kurtuluu n plana karan Srilanka, Birmanya, Laos, Tayland
ve Vietnam evresi Budizme Hinayana Budizmi denir. Kuzey Budizmi de denilen ve toplu kurtuluu
benimseyen, Tibet, in, Japonya ve Kore evrelerinde yaygn olan Budizme ise Mahayana Budizmi
denir.
Budizmdeki Nirvana anlayn aklayn.
Tanr Anlay
Budizm,Tanr konusunda ak ve net ifadeler kullanmamaktadr. Tanr konusundaki bu ilgisizlik
sebebiyle Dinler Tarihinde zaman zaman felsefi bir hareket olduu ynnde tartmalara da rastlanr.
Fakat Sidharta Gautama Budann Tanry reddeden bir anlaya sahip olduunu dnmek yanltr.
Budizm temelde insann ac ve zdraplardan kurtulmasn ve nirvanaya ulamasn hedeflemitir. Buda,
Hinduizmdeki gibi antropomorfist tanr anlayna ve tanrsal figrlere, ekillere ve heykellere kar
km ve salnda bunlarn mabede konulmasn yasaklamtr. Fakat sonraki dnemlerde Budann
heykelleri mabette yer alm ve Tanrya ulamak iin arac tanrlar olarak kullanlmaya balanlmtr.

Kutsal Metinler
Buda, vaazlar ile gittii yerlerde doktrinini halka aklarken bu anlatmlar yazya geirilmemiti.
Yaklak drt asr boyunca szl olarak aktarlan Budizmin Seylanda Pali dili ile M 1. yzylda
tripitaka ( sepet) adyla kitaplatn biliyoruz. Bu sepet:
1. Vinaya Pitaka : Budist cemaatin (Sanga) mabette ve gnlk yaantlarnda neler yapmalar
gerektii zerine kurallarn anlatld disiplinler sepetidir.
2. Sutta- Pitaka : Budann konumalar, nasihatleri ve mritlerinin aktarmlarndan oluan
retiler sepeti.
3. Abhidamma Pitaka: Budizmin doktrininin, Felsefi dncesinin temellerinin akland,
doktrinler sepetidir.

Resim 7.6: Budann meditasyon halinde iken bada kurmu heykeli
(http://html.rincondelvago.com/budismo_25.html)
(http://anuradhagoyal.blogspot.com/2011/04/magical-mumbai-iv-
global-vipassana.html)

140

Resim 7.7: Tibet Dalaylama Tapnanda secde halinde bir Budist
(http://everydayexilephotojournalism.blogspot.com/)
Budizmde ibadetin eklen benzerliini dier dinlerle karlatralm.
UZAK DOU KKENLI DNLER

Konfyanizm

M 6. yzylda inli bir filozof Konfys (Kung Fu Tzu) (M 551-479) tarafndan kurulmu bir
dindir. in milli dinleri arasndadr. in, Kore, Japonya ve Vietnam blgesinde insanlar tek bir inanca
inanmamaktadrlar. Gnlk yaantsnda Konfyanist uygulamalara yer verirken, dn veya cenaze
gibi durumlarda Taoist veya Budist inan ve uygulamalar devreye girmektedir. Bu herkesin normal
karlad bir durumdur. Bu sebeple blgede var olan inanlarn inananlarn net bir ekilde tespiti
mmkn olmamaktadr.
Tarihsel gemii ve kltrel birikimi en zengin olan toplumlardan birisi olmasna ramen in,
Konfysn ortaya kt dnemlerde sosyal ve kltrel skntlar ierisindedir. inli filozof, bu
skntlara zm arayn gemite olduu gibi atalara saygnn hakim olduu, gelenein n plana
karld bir yaamn kurulmas gerektii dncesi ile ilkelerini ve felsefesini ynetime ve topluma
aktarm, bu ilkeler zamanla din halini almtr.
Konfys, inin Lu eyaletinde, soylu bir ailede dnyaya gelmitir. Ondokuz yanda evlenmi, bir
kz ve birde olu vardr. Konfys ocukluundan itibaren iyi bir eitim alm, mabetlerin
ktphanelerinde ve daha sonralar da arivlerde alm, in tarihi ve geleneine hakim bir kiidir.
Yirmi yandan itibaren ders vermeye balam, hreti ksa srede yaylmtr. Onun bu baarsnn
temelinde yatan eskilerin hikmetini yeniden yorumlamak ve bunu retme abas yatmaktadr.
Konfyanizmde aile ve akrabalk balar son derece nemlidir. Ahlaki anlayn anlatm yneticiler
iin idare sanat, soylular iin siyasi ahlak, halk iinse gelenee ballk eklinde ifade edilmektedir. Bu
ahlaki sistem milleti siyasi otoritenin kontrolnde huzura kavuturmak iin kurulmutur.
Konfyse gre mkemmel erdeme ulaabilmenin yolu; Arbal olmak, samimi olmak, cmert
olmak, doruluk ve nezaketten geer.
Konfys insann dzenli bir hayat srdrebilmesi iin yaantsnn her aamasnda ifrat ve tefritten
uzak, orta yolu tutmas gerektiini, iyiliin iyilikle, ktln ise adaletle karlk bulmas gerektiini

141
sylemitir. Adaletin gereklemesinde amirlere byk grev dmektedir. Amirlerin uymas gereken
husus halkn gvenini kazanmasdr. lkesini ahlaki erdemlerle yneten amir, halkn doruya iletecektir.

Tanr Anlay:
Konfyanizm in kltr ve tarihine ait inan ve ibadetler birliidir. in tarihinde yce tanr olarak
Tien ad verilen ve Gn efendisi olarak ifade edilen Gk Tanr anlay yaygndr. Onun altnda
grlmeyen varlklar dnyas, cinler, periler ve en altta atalarn ruhlar bulunur.
Tien evreni ve insanl yarattktan sonra kenara ekilmi bir tanr deil, insann kaderi ile ilgilenen,
onun mutluluunu isteyen bir tanrdr. Konfys iimdeki erdemi gk retti der. Bu sz Konfysn
Tien tarafndan grevlendirildiinin ifadesidir.
http://beijingconfuciustemple.com/wp-content/uploads/2011/06/6-
21.jpg)
Kutsal Metinler:
Konfys dini konulara pek deinmemi, genelde atalar klt ne dayal in inan ve davranlarn
yeniden yaanlr hale getirmek iin arivlerde karlat eski in metinlerini revize etmi ve bunlar da
rencilerine szl olarak aktarmtr. lmnden sonra bu konumalar rencileri tarafndan yazya
geirilmitir.
Konfyanizmin kutsal metinleri iki guruptur. Bunlar Be Klasik ve Drt Kitap tr.
Be Klasik: 1- Tarih Kitab : in Tarihine ait bilgiler bulunur.
2- Deiiklikler Kitab: Mistik ve metafizik olaylar aktarlr.
3- iirler Kitab: 305 tane iirsel anlatmn bulunduu blm.
4- Trenler Kitab : badetler, ayinler ve trenler hakknda bilgi verilir.
5- Gz ve Bahar Kitab : lkbahar ve Sonbaharla ilgili olaylar anlatlr.
Drt Kitap: 1- Konfysn vaazlar.
2- Mensiysn szleri : rencisi Mensiysn anlatmlarn ierir.
3- Orta yol doktrini : Her konuda arlktan kanma yollar anlatlr.
4- Byk Bilgi : Hakikati kavrama iin hazrlanan rehber.
(http://vashtijoseph.files.wordpress.com/2008/04/cao-dai-temple-
vietnam-25.jpg)
Taoizm

Taoizm tabiatla ilgili ok gl eilimlere sahip inli mnzeviler arasnda gelien inanlar ve
uygulamalara verilen bir isimdir. in dinleri arasnda yer alr. Kurucusu M 6. yzylda yaayan ve uzun
sre sarayda ariv memurluu yapan Lao-Tzudur. in, Japonya, Kore ve Gneydou Asya civarlarnda
yaygn olan Taoizmin dnya nfusundaki yeri % 0,1 civarndadr.
Taoizmin kkenleri kehanet ve tabiat ruhlarna, ibadetleri ise eski in kltr ve mirasndaki dinsel
uygulamalara dayanr. Taoizmin dnya gr inde yaygn olan Yin ve Yang anlay zerine
ekillenmitir. Yin ve Yang dnyada bugn var olan gelmi gemi tm bilgi kaynaklarnn temelinde
grnebilen, kart kutuplar ve bu kutuplarn birbiriyle olabilecek her trl ilikisini ortaya koymaya
alr.

142
Taoizmde hayatn gayesi sknettir. Wu-vey denen bu prensipte, nsan harekete gemeden nce
sakin olmal, hibir ey sylemeden dengeyi kavramaldr. Tabiat kanunlar her zaman mkemmeldir ve
tabiat da daima gzeldir. nsan tabiatn sesine kulak vermelidir. Yoksa bu kanunlara mdahale ederek bu
gzellikleri icraatlaryla deitirmemelidir.
Lao-Tzuya gre dnyadaki tm fenalklar, ihtiraslar, karklklar hep renilen eylerden
kaynaklanmaktadr. nsan kendini dinleyerek kendi kalbini okuma yolunu bulmaldr. Ancak o zaman
hakikat kavranr ve ezeli erdem kazanlr.
Taoizmde ruh lmszdr. yiliklerle dolu bir yaam srenlerin Tao ile beraber olacana inanlr.
rnek insan; iyi, merhametli, sadk, drst ve mtevaz olmaldr

Tanr Anlay
Taoizmde panteist bir tanr anlay karmza kar. Lao-Tzuya gre yeryzndeki her ey hatta evren
Tanrnn bir paras olarak dnlmektedir. Tanr her eydir ve her ey Tanrdr. Tanr insann
dnyasnda, nesnelerde ve tabiatta her yerde varln gsterir. Lao-Tzunun, Tao olarak isimlendirdii
Tanr grlmez, iitilmez ve kavranlmaz. O, ezeli ve ebedidir. O, her eyin kaynadr, her eyi yaratan
ve besleyendir. Onun hibir eye ihtiyac yoktur.
Taoist ahlak anlaynn temeli mistiktir. Dnyaya meyle kar kan zahidane yaay n plandadr.
nsann vazifesi her eyin kayna ve yaratcs olan Taoyu vmesi ve yceltmesidir. Lao-Tzu salnda
Taodan Bir, Birden iki (Yin ve Yang), ikiden (Yin,Yang ve Nefes), ten de evrenin yaratldn
ifade etmitir. Fakat daha sonralar Budizmin de etkisi ile evrenin tanrlarla dolu olduu anlay
gelimitir.

Kutsal Metinler
Lao-Tzu, seilen ve gidilen yol anlamna gelen Tao kavram zerine dncelerini, inin gemi
kltrel birikiminden de istifade ederek kitab Tao-te-King de toplam bu kitap daha sonra talebesi
Chuang-Tzunun da ilaveleri ile Taoist doktrini barndran kutsal kitap olarak kabul grmtr.
Tao-te-King, Tao ve te hakknda seksen bir blmn bulunduu bir kitaptr. Kitap Tao dnda felsefi
ve metafizik konular anlatrken olduka mistik bir dil kullanmtr. Bu sebeple Taoist olmayanlarn
anlamasnn zorluu sklkla ifade edilir.

Yin ve Yangn ifadesi ayn zamanda Taoizmin semboldr.

Resim 7.8 : Lao-tzu'nun Quanzhou'daki heykeli
(http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/dd/Statue_of_Lao_Tzu_in_Quanzhou.jpg)

143

Resim 7.9 : Taoist din adamlar ibadet annda
(http:liuaozhang.blogspot.com2u1uu4inuuction-ceiemony-foi-new-taoist.html)
in Dinlerinin zellikleri nelerdir?
intoizm
intoizm Japon milli dinidir. into kelimesi Tanrlarn yolu demektir. Japonlarn en eski dnemlerden
itibaren sahip olduklar inanlarnn reforme edilmesi ile ortaya kan bir dindir. intoizm dier inanlara
kar msamahal olduu iin Japon halk intoizm yannda Budizm ve Taoizme de bal bir yaam
srmektedir.
intoizm kurucusu olmayan bir dindir. dnemde incelenir. Bu dnemler;
1. En eski dnemlerden Budizm 'in Japonya'ya giriine kadarki dnem (MS 552).
2. Budizm, intoizm mcadelesinin artt 9.yzyla kadarki dnem.
3. intoizm'le Budizm'in birbirinden ayrld, 12-19. yzyllar aras dnem.
intoizmde geleneksel animist anlayn tesiri ile ruhlar byk bir neme sahiptir. Ruhlar kami
olarak ifade edilir. Kami, insann kavrayabilecei en stn varlk demektir. Ruh insann lmnden sonra
yaantsn devam ettirir. Ata ruhlar yaknlarn kollama ve gzetmeye devam ederler. len herkes kami
olur. Fakat her ruh tanr olamaz. En byk tanr Gne Tanras Amaterasudur. Bu sebeple Gnein
douunu izlemek bir intoistin en nemli dini grevidir.
intoistler iin temizlik ok nemlidir. badet ncesi evde veya mabette her intoist nce temizlik
yapar, sonra zenle sslenmi ev mihrabnda veya mabette iine balamadan nce duasn yaparak gnlk
meguliyetine geer. Japonyada yz bin kadar mabet olduu sylenir. Mabette ibadet din grevlilerinin
gzetiminde gerekletirilir. Din grevlisine kannui denir. Kannuiler zel okullarda yetitirilirler. Din
grevlilerinin evlenmesinde bir saknca yoktur. Din ayin dnda sivil giyinirler. Gnlk hayatlarnda
mabetteki grevlerinin yannda retmenlik, memurluk gibi ilerde alrlar.
Gnmzde Japonyada intoizmden km birok mezhep vardr. Bunlar eitim, salk ve sosyal
yardm konularnda devletin de destekledii hareketlerdir. nde gelenleri Tenrikyo ve Konkokyo
mezhepleridir.

144
Tanr Anlay
intoizmde Kami kelimesi Tanr ve ruhlar iin kullanlr. Japonyada tanrlarn says milyonlarla ifade
edilir. Da, rmak, aa, gk grlts, rzgar ve ate ilahlar olduu gibi her eit meslek sahibinin de
ilah vardr. Hemen her nesne bir ilaha balanmtr. Bu ynyle Tanr anlaynda politeizm hakimdir.
Japonyada sekiz milyon tanrnn varlndan sz edilir. Bunlarn en by Gne Tanras
Amaterasudur. Sembol Aynadr. mparator da Gne Tanrasnn olu, dnyann ilahdr.
Japonyada Politeizm yannda geleneksel inanlarn tesir ettii animist tanr inanc da kendini gsterir.
intoizmde dnya gk, yer ve yer alt olmak zere tabakadan meydana gelmitir. Tanrlar bu
tabakalardan gk ve yerde bulunurken yer altnda ller ve devlerin bulunduuna inanlr. intoistlere
gre Japonyadaki adalar Tanrlarn evlilii ile olumutur.

Kutsal Metinler
intoizm 'in kutsal metinleri ikidir:
1. Kojiki : Dnyann yaratlndan 628 ylna kadarki Japonyann tarihinin anlatld eser szl
aktarlrken 712 ylnda yazya geirilmitir. cilttir.
2. Nihongi : Bir nevi Kojiki'nin yorumudur. En eski tarihli resmi metin zelliine sahiptir.
Japonyann resmi tarihidir. Devlet hizmetlerinde grev alanlarn uymas gereken kurallar,
trenler ve bayramlar, mabetler ve ayinlerden bahsedilen otuz ciltlik eser 720 ylnda
tamamlanmtr
Konfyanizm,Taoizm ve intoizm konusunu ayrntl renmek iin
Ekrem Sarkolunun Faklte Kitabevi tarafndan baslm olan Balangtan
Gnmze Dinler Tarihi (2002) kitabn okuyabilirsiniz.

145
zet
Gnmzde yeryznde yaklak 6,5 milyar
insan yaamaktadr. Bunlarn hemen hepsi bir
inan etrafnda toplanm durumdadr. Bu
toplumlarn inanlarn inceleyen Dinler Tarihi,
dinleri corafi konumlarna gre; Hint ve
Uzakdou Kkenli Dinler ve Ortadou Kkenli
Dinler eklinde iki gruba ayrmaktadr. Bu
nitede Hint Kkenli Dinlerden Hinduizm,
Caynizm, Sihizm ve Budizm ile Uzakdou
Kkenli Dinlerden de Konfyanizm Taoizm ve
intoizmden, bu dinlerin ortaya k,
kurucular, zellikleri, tanr anlay ve kutsal
metinleri ile gnmzdeki durumlar hakknda
bilgi verilmitir.
Tarihsel olarak gnmzde en eski gemie sahip
bir din olan Hinduizm, Hint yarmadasnda
yaayan halkn kltrel ve sosyal zelliklerinin
dinsel deerlerle birlemesi sonucu ortaya kan,
yaklak 1 milyar inanan ile de dinler arasnda
nemli bir konuma sahiptir. Hinduizmde
karma ve tenash anlay nemlidir. Ayrca
Kast sistemi sosyal yaplanmann inanla
birlemi nemli bir grntsdr. Toplum drt
gruba ayrlmtr. nsann kurtulua ulamas bu
dnyada yapt iler sonucu elde ettii Karmik
birikime gre bir sonraki hayatnda bir st kastta
yer almas ile mmkndr. Hinduizmin kutsal
metinleri Vedalardr. Vedalara gre tanr tektir.
Fakat gnmzde politeist bir tanr anlay
yaantda yerini almtr. Bu tanrlarn en by
Brahmadr.
Hinduizmin yeniden dou anlayndan
kurtulmay hedefleyen Cayinizm, Vardhamana
Cinatann M 6. yzylda kurduu bir dindir.
Zahidane yaay n plana kartlmtr. Bir
Cayinist, dnyevi arzu ve isteklerden uzak
durmaldr. Ahimsaya uygun tarzda hibir
canlya zarar vermemelidir, iddeti yok etmelidir.
Cayinizmde iki mezhep vardr: Svetambaras
ve Digambaraslar. Kutsal metinleri Agama ve
Sidantadr.
Sihizm, 15. yzylda Hinduizm ile slam
inancnn karm ile olumu bir dindir.
Kurucusu Guru Narak, Tanr birlii zerine bu
inanc oturtmutur. nsann kurtuluu dnyaya
bal olmadan almak ve ibadet etmekten geer.
Sihler iin Amritsardaki Altn Tapnak ibadet
merkezidir. Kutsal metinleri Adi Grantdr. Sihler
alkol ve ttnden uzak bir yaam srerler.
Salaryla tannrlar. ki mezhebe ayrlmtr.
Naraka tabi olanlar ve Khalsaya tabi olanlar.
Budizm, M 6. yzylda Hinduizmin Kast
sistemi ve Tenash anlayna kar kan
Sidharta Gautama Buda tarafndan kurulmutur.
Budizmde hedef Nirvanaya ulamaktr. Bir
Budist bunun iin dnyaya meyletmeden, arzu ve
isteklerini dizginleyerek, ac ve zdraplara
tahamml ederek, dnyay terk ederek
yaamaldr. Budist toplulua Sanga denir.
badethanelerine Pagoda denir ve kutsal
metinleri Pitakalardr. Budizm, ferdi kurtuluu
hedef alan Hinayana ve toplu kurtuluu
benimseyen Mahayana olmak zere
gnmzde iki mezhebe ayrlmtr.
Konfyanizm, in tarihi ve kltrnn M 6.
yzylda Konfys tarafndan dzenlenmesi ile
oluan dindir. Yce tanr olarak Tien grlr.
Atalar Klt hakimdir. Kutsal metinleri be
klasik ve drt kitaptr.
Taoizm, M 6. yzylda inde ortaya kan bu
inancn kurucusu Lao Tzudur. Zahidane yaay
inancn temelini oluturur. nsann arzu ve
isteklerini dizginlemesi, dnyay terk etmesi ve
tam bir skunet iinde sakin bir hayat (Wu-vey)
srmesi hedeflenmitir. Lao Tzuya gre ezeli ve
ebedi olan, gzle grlmeyen hibir eye ihtiyac
olmayan Tao isimli bir tanr vardr. Kutsal
metinleri Tao-te-kingdir.
intoizm, Japon milli dinidir. Japonlarn en eski
dnemlerden itibaren olan inanlarnn
dzenlenmesi ile ortaya kmtr. intoizmde
geleneksel animist anlaylarn tesiri ok fazladr.
Ata ruhlarnn (Kami) yaantlarn srdrdne
inanlr. Politeist tanr anlay hakimdir. En
byk tanr Gne Tanras Amaterasudur.
Kutsal metinleri Kojiki ve Nihongidir.

146
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki dinlerden hangisi Hint kkenli
deildir?
a. Hinduizm
b. Budizm
c. Cayinizm
d. Sihizm
e. intoizm
2. Hinduizmde yaplan iler sonucu elde edilen
kazanm veya kayplara verilen ad nedir?
a. Karma
b. Tenash
c. Nirvana
d. Veda
e. Yoga
3. Aadakilerden hangisi Hinduizmin kast
sisteminde yer almaz?
a. Brahminler
b. Katriyalar
c. Vaisyalar
d. Sudralar
e. Paryalar
4. Aadakilerden hangisi Hinduizmin kutsal
metinlerinden biri deildir?
a. Veda
b. Upaniadlar
c. Brahmanalar
d. Aranyakalar
e. Tripitaka
5. Cayinizmin doktrinlerinden oluan ve 45
blmden oluan kutsal metni aadakilerden
hangisidir?
a. Veda
b. Upaniadlar
c. Brahmanalar
d. Adi Grant
e. Agama ve Sidanta

6. Tm canllara kar nazik davranlmasn ve
iddet uygulanmamasn benimseyen anlaya
Cayinizmde ne denir?
a. Nirvana
b. Ahimsa
c. Yoga
d. Pagoda
e. Karma
7. Aadakilerden hangisi Sihizm iin yanltr?
a. Tanrnn Birliine inanrlar.
b. Kast sistemine kardrlar.
c. Kurucusu Guru Nanaktr
d. Altn Tapnak ibadet merkezidir.
e. nsann Kurtuluu Nirvanada gerekleir.
8. inde ibadethanenin, misafirhanenin, toplant
salonlarnn bulunduu bir tr klliye grevi olan
Budist yaplarna ne denir?
a. Nirvana
b. Mahayana
c. Vihara
d. Hinayana
e. Vaisya
9. Konfyanizmin kurucusu kimdir?
a. Sidharta Gautama Buda
b. Vardhamana Cinata
c. Kungfu-Tzu
d. Lao-Tzu
e. Guru Nanak
10. Aadakilerden hangisi intoizm iin
yanltr?
a. intoizm Japon milli dinidir.
b. into kelimesi Tanrlarn yolu demektir.
c. Kurtulu Nirvanaya ulaarak elde edilir.
d. Ata ruhlarnn yaadna inanlr ve Kami
olarak isimlendirilir.
e. En byk Tanr Gne Tanras
Amaterasudur.

147
Anahtar
1. e Yantnz yanl ise Hint Kkenli Dinler
2. a Yantnz yanl ise Hinduizmin Kuruluu
ve zellikleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
3. e Yantnz yanl ise Hinduizmin Kuruluu
geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise Hinduizmin Kutsal
metinleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
5. e Yantnz yanl ise Cayinizmin Kutsal
metinleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
6. b Yantnz yanl ise Cayinizmin Kuruluu
geiriniz.
7. e Yantnz yanl ise Sihizmin Kuruluu ve
geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise Budizmin Kuruluu ve
geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise Konfyanizmin
Kuruluu ve zellikleri balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
10. e Yantnz yanl ise intoizmin Kuruluu
geiriniz.

Sra Sizde 1
Hinduizmde sosyal tabalamann kazand bir
dinsel yap grlmektedir. Buna Kast sistemi
denilir. Kast sistemi ekonomik bir oluum
deildir. En alt kastta bulunan zengin olabilir.
Kastlar Drt snfa ayrlr:
1-Brahminler, 2-Katriyalar,
3-Vaisyalar, 4-Sudralar
Sra Sizde 2
Cayinizmin doktrininde hedef Hinduizmdeki
reenkarnasyon (yeniden dou) anlayndan
kurtulmaktr. Bunun iin zahidane yaay ne
karlm, ileke bir hayat tarz benimsenmitir.
Sra Sizde 3
Nirvana, Budizmin hedefi, en temel kavram ve
dier inanlardan farklln oluturan bir
terimdir. Nirvana, dnyaya meyletmeyen, arzu ve
isteklerini dizginleyen, ac ve zdrablara
tahamml eden, hakikat bilgisini kavrayan
kiilerin ulaacaklar zirvedir. Nirvanaya
ulamak iin arzu ve ihtirasn yok edilmesi, kt
huy ve davranlarn braklmas gerekir. Kii
Nirvanaya ulanca tenash denilen ruh
gnden, hayatn sonsuz tekrarlanan
dngsnden kurtulacaktr.
Sra Sizde 4
in Dinleri Konfyanizm ve Taoizmdir. Her
ikisi de in milli dinidir. in tarih ve kltrne
dayal olarak ekillenmitir. Konfyanist ahlak
anlaynn temeli dnyadaki ilikiler ve
davranlardr. Yksek erdemlere sahip insanlarn
yetitirilmesi hedeflenmitir. Taoizmde ise ahlak
anlaynn temeli mistiktir. Dnyaya meyle kar
kan zahidane yaay n plandadr.

148
Adam B.- Katar M. (2006-2007). Dinler Tarihi,
Eskiehir: A. . Akretim Fakltesi Yaynlar.
Aras A. (2012). Dinler Corafyas, Konya:
Dival Yaynlar.
Aydn, M. (2010). Anahatlaryla Dinler Tarihi,
stanbul: Ensar Neriyat.
Aydn, M. (2005). Ansiklopedik Dinler
Szl, Konya: Din Bilimleri Yaynlar.
Aydn, M. (2008). Dinler Tarihine Giri,
Konya: Din Bilimleri Yaynlar.
- (1999). Dinler Tarihi Aratrmalar (II),
Ankara: Dinler Tarihi Dernei Yaynlar.
Eliade, M. (1997). Dinler Tarihi Szl, (ev.
A. Erba), stanbul: nsan Yaynlar.
Erengil, C. (2004). Budizm, stanbul: nsan
Yaynlar.
G, A. (2005). Dinlerde Mabet ve badet,
Gndz, . (1998). Din ve nan Szl,
Ankara: Vadi Yaynlar.

Heyet (2007). Yaayan Dnya Dinleri, Ankara:
Diyanet leri Bakanl Yaynlar.
Konfys (1990). Konumalar, (ev. M.
zerdim), Ankara: Milli Eitim Bakanl
Yaynlar.
Sarkolu E. (2000). Balangtan Gnmze
Dinler Tarihi, Isparta: Faklte Kitabevi
Yaynlar.
Schimel, A. (1955). Dinler Tarihine Giri,
Ankara: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
Yaynlar.
Tmer, G.- Kk, A. (1997). Dinler Tarihi,
Ankara: Ocak Yaynlar.
(1985). Trkiye Diyanet Vakf slam
Ansiklopedisi, stanbul: TDV Yaynlar
Yitik, A. . (2005). Hint Dinleri, zmir: zmir
lahiyat Vakf Yaynlar.
Yitik, A. . (1996). Hint Kkenli Dinlerde
Karma nancnn Tenash nancyla likisi,
stanbul: Ruh ve Madde Yaynlar.

150
Amalarmz
Ortadou kkenli dinlerini tanmlayabilecek,
Mecusilik, Sabiilik kavramlarn tanmlayabilecek,
Hristiyanlk ve slamiyet kavramlarn aklayabileksiniz.

Anahtar Kavramlar
Yahudi
srailoullar
Mecusi
Sabii
Tora
Hristiyan
Katolik
Protestan
ncil
slam
Kuran

indekiler
Giri
Yahudilik
Mecusilik
Sabiilik
Hristiyanlk
slamiyet
8

151
GR
Ortadou, Dinler Tarihi aratrmalarnda nemli bir konumdadr. Yahudilik, Mecusilik, Sabiilik,
Hristiyanlk ve slamiyet burada ortaya kmtr. Gnmzde dnya nfusunun yarsndan fazlas bu
blgede ortaya kan inanlara inanmaktadr. Ortadounun nan eitlilii ve kltrel zenginlii tarih
boyunca bu inanlarn birbirlerini dini, siyasi ve sosyal adan etkilemelerine de sebep olmutur.
Bu nitede anlatlacak olan dinler, inanan asndan deerlendirildiinde Yahudiler yaklak 20
milyon, Mecusiler yzbin, Sabiiler otuz bin, Hristiyanlar 1,8 milyar, Mslmanlar ise 1,3 milyar
kadardr.
Bu nitede, dinlerin tarihsel olarak en nce tarih sahnesinde grlen Yahudilik, ardndan Mecusilik,
Sabiilik ve Hristiyanlktan en son olarak ta slamiyetten bahsedilecektir. Bu dinlerin Kuruluu,
zellikleri, inan ve ibadetleri ile kutsal metinleri hakknda bilgiler verilecektir.

YAHUDLK

Yahudiliin Tarihesi
Yahudilik tarihi Hz. brahim ile balatlmaktadr. Hz. brahim gnmzde Basra yaknlarnda
Sumerlilerin bir ehri olan Urda domutur. Sumerliler putperestti ve ok tanrl bir inanca balydlar.
Sumer Tanrlar yeryznde yaayan insan suretinde, insanst glere sahip tanrlard. Hz. brahimin
inand ve anlatt din ise her eyi gren gzeten, tek ve grnmeyen bir tanr anlayn telkin ediyordu.
Hz. brahim Tevratn anlatmna gre Ur ehrinden km, ailesiyle Harran blgesine gelmi, oradan
Kenanllarn yaad Kuds civarlarna gelmilerdir. Blgedeki kuraklk sebebiyle bir sre Msra gidip
orada hayvanclk yaptktan sonra tekrar Kenan diyarna g eden Hz. brahim ve ailesi artk burada
yerleik hayata gemitir.
Hz. brahim ve ei Sarenin yalar ilerlemi olmasna ramen ocuklar olmamtr. Sarenin de srar
ile cariyesi Hacer ile evlenen Hz. brahimin smail adl ilk ocuu olmutur. Ayn dnemde Sareden de
shak adl ikinci bir olu olmu, Sarenin kskanl sebebiyle Hacer ve smail Hz brahim tarafndan
Mekkeye gtrlmtr. Daha sonraki dnemlerde smail Araplarn atas olmu, shak ta Yahudilerin
atas olarak kabul edilmitir.
Tevrata gre Yahudilerin nesli shaktan itibaren olu Yakub ile devam etmitir. Hz. Yakub srail
nvan verilen ve bu ynyle ne kan bir peygamberdir. Bu toplulua srailoullar denmesinin sebebi
de Hz. Yakuba verilen bu sfat sebebiyledir. Hz. Yakupun on iki ocuu vardr. Bunlardan en ok sevgi
besledii Yusuftur. Kardelerinin bu sevgi karsndaki kskanlklar neticesinde Yusuf kuyuya
atlmtr. Oradan geen bir kervan Yusufu Msra gtrm ve firavunun saraynda grevli Potifara
satmtr. Potifarn kars Yusufa ak olmu, ilgisine karlk gremeyince iftira ederek Yusufu hapse
attrmtr. Hapisteyken firavunun bir ryasn yorumlayan Yusuf, hapisten kartlm ve firavunun
yannda ekonomi, tarm ve ziraatla ilgili ilerden sorumlu bir konuma getirilmitir.
Yahudilikte srail, brani ve Yahudi terimlerinin anlamlar nedir?
Ortadou Kkenli Dinler

152
Yusuf Filistin blgesindeki ailesi ve kavmini Msra alm, sosyal skntlara sebep olan barbar
Hiksoslar ile yerli Kptiler arasnda mmbit bir araziye srailoullarn yerletirmitir. Bylece sosyal
problemlerin zm yannda ziraat ve hayvanclkta iyi konumda olan Yahudiler sayesinde Msr
ekonomisinde de iyilemeler gerekletirmitir. Fakat Hz. Yusuftan sonraki dnemlerde Msr tahtna
geen firavunlar srailoullarn yeniden kleletirmi, drt yz yl Msrda eitimsiz kle bir topluluk
olarak yaamlardr.
Bu konuda daha ayrntl bilgi iin Ali Saynn, z Yaynlar tarafndan
baslm olan Firavun ve Haman Karsnda Hz. Musa, (1992) adl kitabn
okuyabilirsiniz.
Yahudiler Msrda kle olarak yaarken Msr firavunu bir rya grm ve ryasn kahinlere
yorumlatmtr. Kahinler; yaknda srailoullar arasnda bir erkek ocuun dnyaya geleceini ve bu
ocuun kendisini tahtndan indireceini sylemilerdir. Firavun bunun zerine srailoullarndan doan
tm erkek ocuklarnn ldrlmesi emrini vermitir. O yl doan Musay annesi lm korkusu ile bir
sepette Nil nehrine brakmtr. Firavunun kz tarafndan bulunan sepetteki sevimli ocuk, dnemin en
gl imparatorluunun sarayna alnm ve firavunun ocuu ile beraber ayn ortamda yetimi, ayn
eitimi almtr.
Bir gn ehirde gezerken Musa, bir Msrl ile sraillinin kavga ettiklerini grm ve aralarn
ayrtrmak isterken Msrlnn lmne sebep olmutur. Bunun zerine Msr terek etmi, Medyene
gitmitir. Medyende uayp (Tevratta Yetro) peygamberin yannda uzun yllar alm, Onun kz ile
evlenmitir. Medyende iken Musaya peygamberlik verilmi ve kavmini Msrdan karmas
emredilmitir.
Hz. Musa grevlendirme sonras Msra gelmi ve firavundan srailoullarn serbest brakmasn,
Msrdan klarna izin vermesini istemitir. Fakat Msr ekonomik hayatnda ve sosyal yaplanmasnda
kmsenemeyecek boyutta katks olan bu kle toplumun kmasna izin vermek Msrn kn
hazrlayaca iin firavun Hz. Musann isteine birok defa kar kmtr. Tevratta ve Kuranda her
seferinde Hz. Musa tarafndan mucizeler gsterildii fakat firavunun kararn deitirmedii felaketlerin
bu yzden msrllarn bana geldii ifade edilir. Nihayetinde Firavunun kendi ocuunu kaybetmesi
sonras srailoullarnn kna izin verii ile Hz. Musa kavminin banda Msrdan Sina yarmadasna
doru ynelmitir. Daha sonra piman olan firavun da onlar takip etmitir.
Bu konuda Tevrat ve Kurandaki anlatmlarda paralellik vardr. Hz. Musa ve kavmi Kzldenize
gelince deniz yarlm ve Hz. Musa kavmi ile alan yoldan Sina Yarmadasna doru ilerlemitir.
Ardndan kklerini kurutma hevesi ile denizde alan yola giren firavun ve askerleri srailoullarnn
karya geileri sonrasnda denizin kapanmas ile suda boulmulardr.
Skntl ve zor bir yolculuk sonras Sina yarmadasnn gney ucundaki Tur dann eteinde yerleen
srailoullar yaanan olaylarn her aamasnda Hz. Musaya zorluklar karmtr.
Bu olaylardan birisi Hz Musann otuz gnlne Tur dana kdr. Bu dnemde kavmin banda
kardei Hz. Harun bulunmutur. Hz. Musann kald sreyi on gn uzatmas kavmin ierisinde
huzursuzlua sebep olmu, Msrdaki gibi gzle grlen bir tanr anlay dorultusunda kavimden
toplanan altnlarla bir buza heykeli yaplmtr. Hz. Musa Tanr tarafndan kendisine verilen On Emir
levhalar ile dnd zaman kavminin yeniden inkarc bir yapya brnm olmalarna ok zlmtr.
Kavmin verdii bu skntnn arkasnda aslnda eitimsiz ve kle anlayna sahip bir toplumun var
oluu yatmaktadr. Tevratta srailoullarnn verdikleri sknt sebebiyle krk yl lde kalma cezas
verildii sylenmektedir. Oysa kanaatimizce asl sebep klelemi bir toplumun Hz. Musann
nderliinde eitim almas ve iki neslin deiimi sonras doum ile zgrl elde edenlerin oluturduu
eitimli ve inanan bir srailoullarnn oluturulmas dncesidir.
Hz. Musa kavminin banda krk yl Sina lnde peygamberlik yapt. Grevi sresince Allahn
vahyettii ayetlerle On Emir levhalarn zel yaplm Ahit Sandna koymutu. Tevratta sk sk

153
vurgulanan Yahudilerin Msra gelmeden nce yaadklar Kuds ve civar, Arz- mevut denilen kutsal
topraklara Hz. Musa kavmini gtrememitir. Sina lnn Filistine yakn blgesinde, Moeb diyarnda
Hz. Musa yz yirmi yanda vefat etmi ve oraya gmlmtr. Peygamberlii dneminde Yahudilik
itikat, ibadet, ahlak ve hukukla ilgili kurallar asndan tamamlanmt.
Hz. Musadan sonra kavmin bana geen Yeu, srailoullarn kutsal topraklara gtrmtr.
Yeudan sonra bir sre lidersiz kalan srailoullar Samuel peygamber ve onun kral tayin ettii Saul
(Talut) dneminde evrelerindeki yerleik kabilelerle nemli savalar yaptlar. Bu savalarda byk
baar gsteren Hz. Davut, srailoullarnn yeniden bir araya gelmesini salam ve Kuds fethederek
kralln kurmutur.
Hz. Davut ile bakent Kuds ve evresinde ciddi imar faaliyetlerine giriilmitir. Su kemerleri ve
kanallarla ehrin alt yaps tamamlanm Kuranda belirtildii gibi demir ileme alannda zellikle sanayi
kalknmas gerekletirilmitir. nan konusunda ise halkn birliini salayacak olan bir mabet inasna
balanmtr. Hz. Davutun balatt mabet olu Hz. Sleyman dneminde iken tamamlanmtr.
Kudsteki Moriah Danda yaplan mabet hem Hz. Sleymann krallnn ynetim merkezi hem
de Yahudi dininin ibadet merkezi olarak uzun yllar faaliyet gstermitir. Birinci Mabet Dnemi de
bylece balamtr. srailoullar Hz.Sleymann ynetiminde dnemin en refah toplumu ve en zengin
devleti konumuna gelmitir. Blgede nemli bir g, stratejik bir merkez ve zengin bir lke oluu
dmanlarn da artrmtr.
Hz. Sleymann vefatndan sonra kuzeyde bakenti Samariye olan srail Krall ile gneyde bakenti
Kuds olan Yahuda Krall olmak zere devlet ikiye blnmtr. Ksa zaman ierisinde srail
Krallnn bandaki Yerobeam halkn Kuds mabedine tevecchn azaltmak iin yaptrm olduu
altn buzalara tapmalarn istemi, Tevratn hkmlerini yrrlkten kaldrm, putperest bir yaanty
kurmaya almtr. M 722 ylnda Mezopotamyada hakim olan Asur mparatorluunun saldrs ile
srail Krall yklmtr. Asurlular kralln her tarafn talan etmiler, Yerobeamn yaptrd mabedi
ykmlardr.
M 587 ylnda ise yine Asur krallarndan Buhtunnasr (Nebukadnesar) tarafndan Yahuda devleti
istila edilmi, bu sefer Kuds mabedi yklm, tm zenginlikler ile birlikte srailoullar Babil ehrine
srgn edilmitir. Mabedin ykl ile birinci mabet dnemi sona ermitir.
srailoullarnn hayatnda Babil dnemi nemli izler brakmtr. Yaklak elli yl sonra ran Kral
Cirus tarafndan Asur mparatorluunun yklmas ile srailoullarna yeniden zgrlk kaplar
almtr. Fakat Babildeki hayat brakmayp kalanlar olduu gibi Kudse ve baka lkelere g edenler
de olmutur. Babil de kalan Yahudiler daha sonraki dnemlerde Yahudiliin ekillenmesinde ve kutsal
kabul edilen Talmutun ortaya kmasnda nemli rol oynamlardr.
Kuds mabedi Yerubabel dneminde, M 516 ylnda yeniden ina edilmi ve ikinci mabet dnemi
balamtr. Yahudiliin bu dnemde milli bir din halini almasnda rol oynayan ahs Ezradr. Ezra,
Asurlular tarafndan Kuds yakld zaman yok olan Tevrat yeniden bir araya getirmi srailoullarnn
dankl sebebiyle yok olmalar endiesi ierisinde Yahudi anne ve babadan domu olma artn
getirerek etnik kimlii ne kartm, ibadet ve trenleri yeniden dzenlemitir.
Bu konuda daha geni bilgi iin Ali Osman Kurtun IQ Kltr Sanat
Yaynclk tarafndan baslm olan Erken dnem Yahudi tarihi: (Yahudiliin mimar
Ezra) ( 2007), kitabn okuyabilirsiniz.
kinci Mabet Dnemi MS 70 ylna kadar srmtr. Roma imparatorluu idaresi altnda Yahudiler
dini ve siyasi basklarn artmas ile isyan karmlardr. Kuds Romallar tarafndan igal edilmi ve
mabet tekrar yklmtr. O gnden itibaren Yahudilerin Kudste mabetlerini bir daha ina etmeleri
mmkn olmamtr. Romallar dnemindeyken Yahudilerin mabedin yklmayan bat duvarna gelerek
dua etmeleri gnmzde de halen uygulanan bir davrantr.
slam fetihleri sonras huzurlu bir yaam sren Yahudiler Hal seferlerinin gerekletii 13. yzylda
bir sre sknt ekseler de Selahaddin Eyyubinin blgeye hakim olmas ile yeniden rahat bir yaama
kavumulardr.

154
Babilden sonra Kuzey Afrika zerinden ber yarmadasna giden Yahudiler, Endls Emevileri
dneminde ynetimde, sosyal ve kltrel yaantda nemli roller stlenmilerdir. Yahudi hukukunun
yeniden dzenlenmesinde ve Yahudi yaantsn Tevrat ve Talmut nda kaleme alan Yahudi din
bilgini Maimonides (Rambam, bni Meymun) slam alimlerinden de ders alm eserlerini Arapa yazan
bir kiidir. Maimonides iin Yahudiler Peygamberlik Musaya verilmeseydi kesinlikle Maimonidese
verilirdi derler.
Orta ada Hristiyan kilisesinin dini problemleri bertaraf edemeyii sosyal skntlar artrm siyasi
krizler ba gstermitir. Bununla beraber Yahudi dmanl da kilisenin nclnde ilenen bir
konudur. 11. Yzylda balayan Mslmanlarn ber yarmadasndan karlmas abas 1492 ylnda
spanya Kral Ferdinantn Yahudileri de kartmas ile blge tamamen Hristiyanlatrlmtr. Bu
skntl dnemde Osmanl padiah II. Bayazt Yahudilerin Osmanl topraklarna yerlemelerine izin
vermi, dini ilerin yrtld hahambal kurulmutur.
Yahudiler lkelere gre farkllklar olsa da Avrupada 20. yzyla kadar ciddi skntlarla
karlamlardr. 19ncu yzyldan itibaren Amerikaya g eden Yahudiler Yahudi kimlii ve dini ile
ilgili yeni yorumlar yapmlar ve yeni Yahudi mezhepleri ortaya kmtr. Yine 20nci yzyln ortasnda
Filistinde Birlemi Milletlerin nclnde kurulan srail devleti dnyann birok lkesindeki
Yahudilerin buraya g edip yerlemelerine sebep olmutur.

Resim 8.1: Gnmzde Kudste Yahudi Mahallesinin dousundaki, Moriah Dana yaplan Mabedin salam kalan
Bat Duvar Alama Duvar olarak isimlendirilmitir.
Yahudiliin zellikleri
Yahudilii dier dinlerden ayran baz zellikler vardr. Bunlar; Kutsal Toprak, Mabet, Seilmilik ve
Mesihtir.

Kutsal Toprak
Hz. Musaya Medyende uayp a.s. yannda iken Allah tarafndan verilen peygamberlik grevi esnasnda
kavmini Msrdan karma emri de verilmiti. srailoullarnn Tevrattaki ifadesiyle klelikten
kurtulacaklar, zenginlik ve refaha kavuacaklar yer kutsal topraklar (arz- mevud) olarak
isimlendirilmitir. Yeu ile geldikleri bu topraklarda Hz. Davut dneminde devletin kurulmasyla

155
Yahudiler yerleik hayata gemilerdir. Yahudiliin ibadet ile ilgili tm hususlar, sosyal yaam ierisinde
yer alan tm kurumlar ve kanunlar ile kltrel hayattaki trenler tamamen kutsal topraklara gre
dzenlenmi bir Yahudinin kutsal topraklarda yaamas dini hayatyla btnletirilmitir.

Mabet
Yahudilik mabet merkezli bir dindir. Bu mabet yeryzndeki herhangi bir mabet olmayp yeri Tanr
tarafndan belirlenen ve Hz. Sleyman dneminde yaplan Kudsteki Sleyman Mabedidir. Mabedin
ad Bet-Hamikdatr. Mabet ibadet merkezi olmann yannda devletin ynetim merkezi olmu, Tanr iin
kesilen kurbanlar burada sunulmu Yahudi birlii bu mabet sayesinde salanmtr. Bu sebeple Asurlular
ve Romallar tarafndan Kudsn igalinde yklan ilk yer Sleyman Mabedi olmutur. MS 70 ylnda
Romallar tarafndan yklan mabedin bat duvar kalntlar gnmzde halen Alama Duvar diye
isimlendirilmi ve her Yahudinin ylda bir kez ziyaret etmesi esas getirilmitir.

Seilmilik
Yahudilere gre Tanr brahim, shak ve Yakup ile bir ahit yapm ve onlarn soyunu kendisi iin zel bir
millet olarak semitir. Tanr Tevrat da seilmi millet olarak kabul ettii Yahudilere vermitir.
Yahudiler tarih boyunca bu anlayla kendilerini dier milletlerden farkl grmlerdir. Seilmilik fikri
zaman zaman dier milletlerden stn olduu eklinde de anlalmtr. Kurandaki anlatma gre
seilmilik inanla birleen bir husustur. nsanlar arasnda birbirine kar stnlk olmayp Allaha inanan
insann stn olduu belirtilmitir.

Mesih
Hz. Davut ile kurulan krallk Yahudilerin dini ve sosyal btnln salam Yahudiler refah ve huzur
ierisinde yaamlardr. Asurlular tarafndan yklmasndan sonra eski gnlerin zlemi Babil srgn
dneminde canlanm MS 70 ylnda Romallarn mabedi tekrar ykmas ile de Mesih beklentisi
pekitirilmi bir duygudur. Mesih , branice Maiah yalanm, kutsanm kii demektir. Beklenen Mesih,
Davud soyundan olacak ve Yahudileri yeniden eski refaha kavuturacaktr. Emunot denilen on
maddelik iman esaslar ierisinde 12. maddede Mesihin geleceini beklemek haktr.

Yahudiliin Dier Toplumlara Bak
Yahudi hukukuna gre Yahudi olmayanlar Nuhiler ve putperestler olmak zere ikiye ayrlrlar. Nuhi
denilen kiiler Hz. Nuhun getirdii esaslar kabul eden toplumlardr. Yahudilerin gznde bir Hristiyan
veya Mslman Nuhi kabul edilmektedir. Fakat Hz. sa ve Hz. Muhammed peygamber olarak kabul
edilmezler. Bir Yahudi Nuhilerle i yapabilir, ticaret ve alveriini gerekletirebilir. Fakat Nuhi
kanunlara inanmayan putperestlerle hibir temasta bulunamaz.
Nuhi kanunlar unlardr:
1. Putlara tapmayacaksn,
2. Zina yapmayacaksn,
3. Kan dkmeyeceksin,
4. Adalete riayet edeceksin,
5. Hrszlk yapmayacaksn,
6. Ana, babaya hrmet edeceksin,
7. Boulmu hayvan yemeyeceksin.

156
Yahudilikte badet
Yahudilikte sabah, le ve akam yaplan gnlk ibadetlerin yannda cumartesi gnleri Sinagogda
yaplan haftalk ibadetleri ve Yom Kippur (tvbe gn) da yaplan yllk ibadetler vardr. badet esnasnda
Kudse dnlr. badet (Amida) kyama benzer bir duru ve dua okumaktan ibarettir.
Yahudilikte ibadet ferdi olarak evlerde gerekletirilir. Toplu ibadetler ise on iki yan gemi en az
on kiinin bulunduu Sinagoglarda yaplr. Kadnlar reformist Yahudiler dnda ibadete itirak etmezler,
Sinagogun dua salonunun dndan erkeklerin ibadetini balar rtl olarak izlemelerine izin verilmitir.
badet esnasnda erkekler Kipa denen bir takke takarlar. badetlerden nce kutsanm suya el batrlarak
ykanr, Yom Kippurda ise tm vcudun ykanmas ve yeni elbiseler giyilmesi esastr. badet dili
branicedir. badet esnasnda ezbere okunan dualar yannda Tevrat rulolarndan baz pasajlarda okunarak
ibadet tamamlanr.
Tevratta Yahudilerin yapmalar gereken tane bayramdan bahsedilir. Yahudilerin Msrdan
klar ansna kutlanan Mart-Nisan aylar ierisinde sekiz gn sren Fsh bayram, Tevratn
Yahudilere verilii ansna Haziran ve Temmuz arasnda kutlanan avuot bayram ve Sina lnde krk
yl kallar ansna sekiz gn evlerinin bahesinde adrda kutladklar Sukkot bayramdr.

Gnmzde Yahudi Mezhepleri
Gnmzde Yahudiliin nde gelen mezhepleri drt tanedir. Ortodoks Yahudilik, Muhafazakar
Yahudilik, Reformist Yahudilik ve Rekonstrksiyonist (yeniden yaplanmac) Yahudilik.
Ortodoks Yahudilik, Hz. Musan getirdii kanunlara harfiyen uyan ve mabedin yklndan bu yana
ounluu oluturan Yahudi topluluudur. Hem Tevrata hem de Talmuta skca baldrlar. Bunlar
gelenee baldrlar, Mesihin geleceine inanrlar.
Reformist Yahudilik, 18nci yzyln sonunda Avrupada ortaya kan ve gnmzde Amerikada
yaylan bir harekettir. Cumartesi yasaklarnn bazlarn kaldrmlar, ibadette erkek ve kadn ayrmna son
vermiler, gelenee kar kmlardr.
Muhafazakar Yahudilik, 19ncu yzylda ortaya km, ne Ortodokslar kadar kat ne de Reformistler
gibi gelenei dlayan bir yap sergilememiler, Yahudiliin milli yapsna sahip km, Yahudi
hukukunun gnn artlarna gre deiebileceini sylemilerdir.
Rekonstrksiyonist (yeniden yaplanmac) Yahudilik, 19. yzyln banda niversite hocas Amerikal
Mordecai Menahem Kaplan tarafndan kurulmutur. Ona gre Yahudilik vahy edilmi bir din olmaktan
ziyade dini bir medeniyettir. Yahudiler sekin bir millet deildir. Yahudilik Yahudi halk arasndaki iliki
ve yaam tarzndan olumutur.
Alama Duvar nnde dua eden Yahudilerle ilgili grntler iin
Baknz. http://www.themotorcyclelogs.com/2010/10/aqaba-to-lavrio-log-018-israel.html
Yahudiliin Kutsal Metinleri
Yahudiliin Tanr tarafndan Tur danda Hz. Musaya verilen On Emirin bulunduu levhalar ile Hz.
Musann bir araya getirdii vahiylerin bulunduu ahit sand Sina lnde iken ibadet adrnn bir
kesinde ayr bir blmde korunmutur. Ahit Sand Yahudilerin gznde daima kutsal kabul
edilmitir. Kuds mabedinin yapmnda Ahit Sand iinde bir oda yaplmtr. Mabedin yklmasndan
sonra Ahit Sand ve Tevrat kaybolmu, yaklak 400 yl sonra Ezra tarafndan Tevrat yeniden
yazlmtr.
Yahudilerin Tanah dedikleri 39 metinin bulunduu kutsal kitabn ilk be metnini Tevrat (Tora)
oluturmaktadr. Tanahda Hz. Musaya verilen On Emirde geen hkmler unlardr:
1. Tanr tektir. Baka ilahlar tannmayacak,
2. Oyma put yapmak, ve resim yapp tapmak yasaktr,

157
3. Tanr ad bo yere aza alnmayacak,
4. Cumartesi gn kutsal gndr. O gn i yaplmayacak,
5. Ana ve babaya hrmet edilecek,
6. ldrmek yasak,
7. Zina etmek yasak,
8. almak yasak,
9. Komuya yalanc ahitlik yapmak yasak,
10. Komuya kt gzle yaklamak yasak.
Yahudiliin Tanahtan ayr bir dier kutsal metni de Talmuddur. Talmud, Mina ve Gemera olmak
zere iki blmden olumaktadr. Szl emirlerin, kanun haline getirilmi ilk hali olan Mina, dil olarak
daha ak ve anlalr olunca ve gelenein yazya gemi halini yanstnca Yahudiler iin hayat dsturu
kabul edilmi, hayatn her alannda, tm eitimlerinde Mina zerine younlamlardr. Mina alt
blmdr. MS 200de Yahuda Ha-Nasi tarafndan bir araya getirilmitir. Babilde kalan Yahudiler ve
Kudsteki Yahudiler Minaya drt elle sarlm ve midra (medrese) larda din adamlarnn da yaptklar
yorumlarla eitimlerini srdrmlerdir. Babil blgesinde yaplan yorumlar MS 500 de bir araya
getirilmi adna Babil Gemeras denilmitir. Mina ile birleen Babil Gemerasna Babil Talmudu
denilmitir. Kuds blgesindeki yaplan yorumlarn bir araya getirilii MS 400de tamamlanm ve buna
Kuds Gemeras denilmitir. Mina ile birleen Kuds Gemerasna da Kuds Talmudu ad verilmitir.
Talmud ierisinde metodolojik ve tarihsel bir anlatm ve Tevrat zerine yorumlara dzenli bir ekilde
rastlanlmamaktadr. Blgelerin gemi kltrel etkilerinin de izlerinin rahatlkla grld Talmud
ierisinde hukuki metinler (halakha) yannda slam dnyasnda israiliyyat denilen hikayeler, masallar ve
astroloji ile ilgili bilgilerin bulunduu metinler (aggada) de vardr.
Yahudilerin hayatnda 12. yzyl bir dier kutsal metin Kabbalann kabul edildii dnemdir. Kabbala
Yahudi mistisizminin temel kaynadr. Kabbala gizli bilgi, hikmet, anlamlarna gelmektedir.
Kabbalann vahiy sonucu olduu kabul edilmektedir. Yahudiler Tanah ve Talmudda verilmeyen
yaratlla ilgili gizli srlarn Kabbala da anlatldn dnrler. Sefer Yesirahta yaratlla ilgili
bilgilere, Sefer Bahirde Bilgelik ve Hikmetle ilgili konulara, Sefer Zohar ise Iklar Kitab olup, Kurtulu
ve Kurtarc Mesih kavramlarna yer verilmitir.

Yahudilikteki On Emir hkmlerini dier inanlarla karlatrn.

158
MECUSLK

Mecusiliin Tarihesi
Mecusilik ran ve evresinde eski dnemlerde ortaya km ve yaylm bir dindir. Aslnda ran dini
durumu ile Hint dinleri arasnda paralel birok husus vardr. Arilerin ran zerinden Hindistana gittikleri
sylenmektedir. Hinduizmin kutsal metni Vedalar ile Mecusiliin kutsal metni Avesta arasndaki paralel
anlatmlar bu yaknl ortaya koymaktadr. Mecusilik iin batl aratrmaclar Zerdtilik demektedirler.
Atee tapanlar olarak ifade edilir. Mecusi terimi aslen Zerdt anlamna gelmektedir. Zerdt, bu dinin
kurucusunun addr.
randaki eski ve bozulmu inan yapsn dzeltmek isteyen bir reformcu olduu da sylenen Zerdt,
M 6. yzylda yaamtr. Zerdtn Gney Azerbaycan denilen gnmzde rann kuzey ksmnda
yer alan blgede doduu kabul edilmektedir. Eski Grek kaynaklarnda Zoroaster kelimesi Zerdt iin
kullanlmtr. Ate Gibi Parlayan Yldz anlamna gelen Zerdt iin baz kaynaklarda peygamber
olduu yorumlar da vardr.
M 500l yllarda Pers kral Cyrus ve halefi Daryus dneminde Mecusilik resmi din haline
getirilmitir. Fakat Zerdt monoteist (tek tanrc) bir anlay getirmi olmasna ramen pratikte bu inan
dualist (iki tanr) tanr anlay olarak yaylmtr. Sosyal yaam ve inantaki bozukluun dzeltilme
abas MS 3. yzylda Sasaniler dneminde gerekletirilmitir. randa gerekletirilen dini reform I.
Hsrevden itibaren halkn Mecusilie inanmaya zorlanmas ile yeni bir dneme girmitir. Kutsal
metinleri Avesta bu dnemde yeniden derlenmi ve Avesta zerine yaplan yorumlarla Zend Avesta
yaygnlk kazanmtr.
MS 6. yzyldan itibaren Mecusilikte zayflamalar balam, Pers imparatorluu kme eiine
gelmitir. slamiyetin geliinden sonra rann fethi ile randaki Mecusilerin byk ounluu
Hindistann Mumbai (Bombay) ehri yaknlarna 10. yzylda g etmilerdir. Hintlilerin Pers
lkesinden gelenler anlamnda Parsi dedikleri bu topluluk gnmzde halen Hindistanda yaantlarn
srdrmektedir.

Mecusiliin zellikleri
Mecusilikte iki Tanr anlay vardr. Balangta Ahura Mazda iyilik ve ktlkle balantl her eyi
yaratan, gzeten ve kollayan bir konumda iken Ahura Mazdaya iyiliklerin yaratcs anlamnda Hrmz,
ktlklerin ve dnyadaki btn fenalklarn yaratcs olarak ta Ehrimen,Tanr olarak kabul edilmitir.
Oysa kutsal metinleri Gathalarda Ahura Mazda tek Tanr olarak ifade edilmektedir. Ahura Mazda
nceleri manevi bir nur olarak kabul edilirken Zerdtten sonra bu nur ate olarak tasavvur edilmi ve
ate klt Mecusilikte gelimitir.
Ahura Mazdann yannda alt byk melek bulunmaktadr. Amea Spentalar denen bu melekler, iyi
akl, adalet, tanrsal irade, tevazu, mkemmeliyet ve lmszlk eklinde Ahura Mazdann sfatlar
olarak anlalr.
Mecusilie gre, alemin varolu amac ktlk ve yalann hakikat tarafndan yok edilmesidir.
Zerdte gre lemde mcadele eden iyi ve kt olmak zere iki ruh vardr. nsanolu bu iki ruhtan
birini semek zorundadr. nsan kaderini bu seimle belirleyecektir. Ahura Mazda iyiyi seenlerle
olacaktr.
Mecusilikte ahiret inanc ok canldr. slamiyete en yakn anlayn sergilendii Mecusilikte hesap
gnnden ve srat kprsnden bahsedilmektedir. Zerdt, vermi olduu vaazlarnda sk sk hesap
gnnden sz etmektedir. Hesap verme ii kyamet koptuktan sonra balayacaktr. nsanlar bu dnyadaki
bedenleriyle dirileceklerdir. Ahura Mazda Mecusilerin bekledii Mehdi Saoyant yanna alarak adil bir
ekilde karar verecektir. nana gre maherde tm inananlar sorguya ekilmeden nce tek tek ruhlar
hesaba ekilecektir. Sevab fazla olanlar cinvat kprs nden geerek cennete, gnah fazla olanlar ise
kprden derek cehenneme gideceklerdir. Sevap ve gnah eit olanlar ise bu ikisinin arasnda (Arasat)
kalacak, hesap gnn bekleyecektir.

159
Mecusilikte beklenen Mehdi kimdir?
Mecusilikte ibadet, mabette gerekletirilir. Mecusi mabetlerine Ategede denilir. badetin belirli bir
gn ve vakti yoktur. Mabede giden kii nce ellerini ve ayaklarn ykar, ayakkablarn karr ve
gnahlarnn balanmasn ister. Mabet ierisinde mabet grevlilerinin idaresindeki kutsal atein nnde
Avestadan baz pasajlar okunur ve dua edilir, ibadet ferdidir. Fakat mabet grevlileri kutsal atein
temizlenmesi ve korunmasn gnde be defa gerekletirirler.
Erkek ve kz ocuklar bulu ana geldiklerinde dini adan sorumluluk sahibidirler. Mecusilikte
bilinen bir oru ibadeti yerine insann davranlarnda dncelerinde ve anlatmlarnda yanla
dmemesi iin dikkatli davranmasna ynelik uygulamalar vardr.
Mecusilie gre, insanlar ve hayvanlar ldrmek byk gnahtr. Zerdt kurban yasaklamtr. Her
ne kadar Ahura Mazdaya adak ve kr kurbann telkin etmise de Zerdtn lmnden sonra canl
kurban adetine geri dnlmtr.

Mecusiliin Kutsal Metinleri
Mecusiliin kutsal kitab Gathalar ve Avestadr. Gathalar, Avestann en eski blmdr. Gatha temiz
ve pak arklar demektir. Zerdte ait olduu hemen hemen tm aratrmaclar tarafndan kabul edilen
Gathalarn bir blm Avestann ierisinde yer almaktadr. Avesta zerine yaplan yorumlara Zend
denilmitir. MS 8. asrda din adamlar tarafndan yaplan bu yorumlar Avesta ile birletirilmitir.
Yorumlarn da bulunduu kitaba Zend Avesta denilir.
Avesta be blmden meydana gelmektedir :
1. Yasna : badet ve dualarn eklinden bahseder, Avestann dil asndan en eski metnidir.
Gathalarn onyedi tanesi bu blmde yer almaktadr.
2. Vispered : Tanrsal varlklardan bahseden ksmdr.
3. Yat : Tanrya kar vg ve yakarlara yer verilmitir.
4. Vendidat : eytanlar ve bylere kar sergilenecek tavr anlatlr.
5. Khordavesta : Kk Avesta demektir. Bir ynyle ilmihal tr bilgiler ihtiva eder.

SABLK

Sabiiliin Tarihesi
Sabiilik Ortadou kkenli bir inantr. Fakat Sabiilerin inanlarnn blgede var olan kltrlerle karm
olmas aratrmaclarn zaman zaman yanl yorumlamalarna neden olmutur. Sabiiler iin baz
kaynaklarda yldza tapanlar olduklar sylenilir. Bu konu slam kaynaklarnda zellikle tefsirlerde en ok
vurgulanan husustur. Bir dier husus Sabiilerin kken olarak Babildeki by ve sihrin de hakim olduu
bir inanla balantl olduklar grdr. Bu grlerin temelinde Harranllar bulunmaktadr.
Harranllar tarihte yldza tapan bir topluluktur. Gnmzde Urfa ile Halep ehirleri arasndaki bir
blgede yaam olan topluluun inan gemii ok eski yzyllara kadar ulamaktadr. Yldza tapma
yannda bysel ve sihirsel faaliyetler gnlk yaantlarnda byk neme sahiptir. slam fetihleri
esnasnda Halep civarlarna gelen Mslman askerlerine kar biz sabiyiz diyen Harranllar, bu sayede
hayatlarn kurtarmlardr. Kuranda Sabiilerin ismi gemesinden dolay Mslmanlar Harranllara Ehli
Kitap muamelesi yapmlardr. Harranllar inan ve yaantlarnda deiiklik yapmamlar, Mslman
aratrmaclar da Harranllar Sabii olarak grp yldza tapanlar olduklarn sylemilerdir.
Oysa Sabiiler ne yldza tapanlardr, ne de Babil inanlarna bal bir topluluktur. Batl
aratrmaclardan E.S.Drower, R.Bultmann ve K.Rudolphun yaptklar aratrmalar Sabiilerin Filistin ve
rdn blgesinde yaayan bir halk olduklar, inanlarnn da Yahudilikle paralellik gsterdii eklindedir.

160
Hatta bu aratrmaclar Yahudilerin yanl uygulamalarn dillendirdikleri iin Sabiilerin Yahudiler
tarafndan heretik kabul edilip Filistinden karldklarn sylemektedirler.
Bu tez gnmzde Basra ehri yaknlarnda yaayan Sabiilerin kutsal metinlerinde bahsedilen
hususlarla rtmektedir. Gnmzde kendilerine Mandeen denilen bir gurup gemite Sabii denilen
topluluun devam olduklarn sylemektedirler. Mandeenler Hz. Yahyay peygamber olarak
grmektedirler. Yldzname yerine tanr anlaylarndan bahsedilen, insann kurtuluu ile ilgili hususlarn
vurguland ve ibadetlerinin anlatld bir kutsal metinleri bulunmaktadr. Bu husus aslnda Kurann
anlatm ile de rten bir durum arz etmektedir. Zira Kuranda Bakara suresi 62. ayette Sabiilerin
Yldza tapanlar deil balangta Allaha inanan bir topluluk olduu belirtilmektedir:phesiz,
inananlar, Yahudi olanlar, Hristiyanlar ve Sabiilerden Allah'a ve ahiret gnne inanp yararl i
yapanlarn mkfatlar Rablerinin katndadr. Onlar iin artk korku yoktur. Onlar zlmeyeceklerdir
de."
Sabiilerin M 200lerde ortaya ktklar, Hristiyanln douu ncesi gnostik akmdan etkilendii,
Yahudileri doru yola davet ettikleri fakat kabul grmeyip Yahudilerin dmanlklarn kazandklar artk
kabul edilen gereklerdir. Yahudiler tarafndan dlanmalar ile ilgili hususlar Kutsal metinleri Ginzaya
da girmitir.
Mandeenler, kendi dinlerinin Ademle birlikte baladn ileri srerler. Kudste hakim Yahudi
anlayna kar kan Nasuralar atalar olarak sylerler. Nasura terimi mandeencede gzetleyen,
koruyan, muhafaza eden anlamlarndadr. Nasuralarn gemite Yahudiler gibi Rab Elohime ibadet
eden ve Ona Adonay diye hitap eden gurup olduklar belirtilmektedir.
Mandeenlerin Ik Peygamberi olarak inandklar peygamberleri Hz. Yahyadr. Hz. Yahya Hz.
sann adadr. Aslen bir Yahudi olan Hz. Yahya, resmi Yahudi grlerine kar karak kendi
topluluunu kurmutu. Hz. sa, Hz. Yahya tarafndan vaftiz edilmitir. Onun aykr inan ve
uygulamalar nedeniyle huzursuz olan Yahudiler, blgeye Roma adna egemen olan Herod Antipasa Hz.
Yahyay ihbar etmiler, bunun zerine Hz. Yahya tutuklanm ve eitli ikencelerden sonra ba
kesilerek ldrlmtr. Ona inananlar bask ve zulm altnda kalmlar, birou ldrlm, MS 37
ylnda blgeden Mezopotamyaya g etmek zorunda kalmlardr. Katliamdan kurtulup g edenlerle
ilgili Ginzada verilen rakam 60 000dir. Bir sre sonra da Mezopotamyann gney kesimlerine
yerlemilerdir. Gnmzde saylar kesin olmamakla birlikte otuz bin kadar olduklar tahmin
edilmektedir.

Sabiiliin zellikleri
Sabiilerin dinsel anlaylar tmyle gnostik dalizm temeline dayanmaktadr. bu ikili anlayta, bir yanda
k evreni, dier yanda ise karanlk evreni bulunmaktadr. Ik Evreninin yneticisi, Yce Hayat,
Kudretli Ruh ya da Yceliin Efendisi gibi niteliklerle de adlandrlr. Ik kralnn, en stn
niteliklere sahip ve tm noksan sfatlardan uzak bulunduuna inanlr. Dalizmin dier ynn oluturan
karanlk evreni de benzer bir yaplanmaya sahiptir. Bu evrenin banda, bir ad da byk canavar olan
Karanlk Kral bulunur. O, ktlklerin yaratcs ve yaycsdr. Karanlk evreni yokluk, eksiklik ve
dzensizlii simgeleyen kaos ilkesi tarafndan yaratlmtr.
Sabiilerin nanlar ierisindeki Hayat, Ruh ve Peygamberlik anlay onlarn dier inanlardan
farkllklarn ortaya koymaktadr. Sabiilere gre hayat, btn varlklardan, kutsal sudan, ktan ve
nurdan nce vardr ve her ey onun tarafndan yaratlmtr. Yeryz yaratlmadan nce iyilik ve ktlk,
k ve karanlk arasnda kesin bir ayrlk sz konusudur. Ruh bu dnemde vardr ve insana
hapsedilmitir. Ik kral dnyay yaratm ve karanlk gler dnyay ele geirmitir. Ik kral insan
dnyay ktlklerden kurtarmak iin gndermitir. Yaratlan ilk insan Ademdir. Ademden sonra btn
insanlar dnyay kaostan kurtarmak iin mcadele etmektedir.
Sabiilerin peygamberlik anlay Hz. Yahyay Peygamber kabul etmeleri ile balantldr. Onlar
Yahudilii bozuk bir inan, Hristiyanl sapk bir din olarak grrken Hz. Musa ve Hz. say da
peygamber olarak kabul etmemektedirler.

161
Sabiilerde ibadet ncesi su ile temizlik yaplmaktadr. Bu sebeple Sabiilerin mabetleri nehir
kenarlarnda yaplmlardr. Mabedin ortasnda devaml akan bir havuz bulunur. trl temizlikleri
vardr.
1. Masbuta: Haftada en az bir defa din adam gzetiminde yaplan manevi temizliktir.
Yahudilikteki gibi pis saylan eylerle temas sonras, lye dokunma, evlilik ve bayram
merasimleri ncesi yaplr.
2. Riama: Gn domadan dini trenlerden nce yaplan abdeste benzer temizliktir.
3. Tamaa: slamdaki gusle benzer. Nehre defa dalarak gerekletirilen temizlik, doumdan
sonra, cinsel ilikinin ardndan gerekletirilir.

Sabiiliin Kutsal Metinleri
Sabiilerin zengin bir kutsal kitap koleksiyonu vardr. Kutsal metinlerinin yaratlta Tanr tarafndan
Ademe verildiine inanrlar. Yaplan incelemeler, bu metinlerin genellikle MS 2-3. yzyllarda
derlendiini ortaya koymutur. Sabiilerin kutsal metinleri Aramicenin lehelerinden biri olan
Mandeence ile yazlmtr. Gnmzde Arapa konuan Mandeenler, bu dili sadece ibadet dili olarak
kullanrlar. Mandeenceyi okuyup yazabilme ayrcal yalnzca din adamlarna aittir. Kutsal metinlerin
en nemlileri ayr kitaptr: Ginza, Draia dYahya ve Qolasta.
Ginza Hazine anlamndadr, yaklak 600 sayfadr ve Ademin Kitab diye de adlandrlr. eitli
dualar, teoloji, mitoloji, lm ve lm sonras gibi konular ierir.
Draia dYahya (Yahyann retileri), Hz. Yahyann yaamn ve retilerini konu alan bir
kitaptr. 37 blmden meydana gelmitir.
Bir dier kutsal metin Qolasta dr. vg anlamna gelmektedir. Temizlik, vaftiz, ibadetlerle ilgili
dualar ve eitli gnlk uygulamalarla lm konular anlatld bir kitaptr.
Gnostisizm nedir? Gnostik dnce ile gelien dinler nelerdir.
Aratralm.
Sabiilik konusunda daha geni bilgi iin, inasi Gndzn Vadi
Yaynlar tarafndan baslm olan Son Gnostikler Sabiiler (1995) kitabn
okuyabilirisiniz.
HRSTYANLIK
Gnmzde dnya zerinde nfusu en kalabalk olan din Hristiyanlktr. Filistin blgesinde domutur.
Fakat bugn Avrupa, Kuzey Amerika ve Avustralya da yaklak 1,8 milyar nfusa sahiptir. Hristiyan
kelimesi branice, Maiah karlnda Greke, Hristos kelimesinden gelmektedir. Yalanarak
kutsanm anlamndadr.
Hz. sann teblii ile ortaya kan Hristiyanlk sosyal ve kltrel birok etkilerle baz deiimlere
uram ve gnmzdeki durumuna gelmitir. Filistin blgesi Roma imparatorluunun hakimiyeti altnda
iken Yahudiler, eitli mezheplere blnm, dini konular kar meselesi haline gelmitir. Kudsteki
mabet ticaret haneye dntrlm inan ekilci bir yapya brndrlmtr. Yahudiler zaman zaman
tek tanr inancna sahip olduklarn ve putperest inancna sahip olan Romallardan kurtulmalar gerektiini
vurgulamlar, buna paralel kurtarc Mesih anlay glenmitir. Beklenen Mesih Hz. Davudun
soyundan olacak ve Yahudileri zulmden kurtaracak, eski zenginlik ve refaha kavuturacaktr.

Hristiyanln Tarihesi
Hz. sa byle bir ortamda gelmi bir Yahudidir. Onun douu dnyada her eyin bir sebep sonu ilikisi
ierisinde olduu anlayna sahip olan Yahudiler tarafndan kabul edilememiti. sa, bir mucize olarak
Bakire Meryemin babasz bir ekilde hamile kal sonrasnda dnyaya gelmi dnemin tm anlaylarn
alt st etmitir. Hz. Meryemi Yahudiler iffetsizlikle sulamlardr. Fakat Hristiyanlar ve Mslmanlar

162
ufak ayrntlar dnda Onun hamile kal ve sann doumu ile ilgili hususlarda ayn yaklam
gstermektedirler.
Hz. sann teblie ne zaman balad net olarak bilinmemektedir. Fakat Onun mesajlar sadece
Yahudilere deil, tm insanladr. O, zenginlik getirmek yerine kurtuluun fakirlikte olduunu
vurgulamtr. sann gmleini isteyene aban ver, bir yanana vurana br yanan evir
sylemleri Yahudilerin kabul edemeyecei ifadelerdir.
Hz. sa kendisinden nceki Yahudi peygamberleri gibi topluma gerekli uyarlar yapm ve etrafnda
bir cemaat oluturmutur. Yahudilerden Ona inanan bu ilk guruba Havariler denilmektedir. Hz. sann
Yahudilerin mevcut dindarlk anlaylarn eletirmesi, Ona inanmayan Yahudileri rahatsz etmitir.
Yahudilerin sa hakknda Romal yneticilere, sann ynetime kar tehdit oluturacan sylemeleri
sann armha gerilmesine sebep olmutur. Hristiyanlkta sa armha gerildikten gn sonra dirilerek
bir sre Havarileriyle birlikte yaam ve ondan sonra ge ykselmitir. Bu durum Ona inananlarn
saysn da artrmtr.
Hristiyanlk, ksa bir sre sonra Yahudi olmayanlarn arasnda da yaylmtr. Burada en byk gayret
Pavlosa aittir. Pavlos Tarsuslu bir Yahudi din adam olarak vazife yaparken, am yolunda geirmi
olduu bir vizyon ile Hristiyanl kabul eden bir ahstr. sa ile bizzat grmeyen ve Havariler arasnda
yer almayan Pavlos, sann Beni izle demesi zerine Hristiyan olmutur. Yahudilerin dndaki
toplumlarda Hristiyanl yayd iin de kendisine Yabanclarn Havarisi denilmitir.
Yahudilerin ibadet ve geleneklerine uyum salayamayan ve Hristiyanl benimseyen putperest
kkenli kiilerle Yahudiler arasndaki problemler artmt. Yahudilikten Hristiyanla gelenler rf ve
adetlerinde taviz vermemiler, Yahudilikteki uygulamalar aynen devam ettirmilerdir. Bunlara Yahudi-
Hristiyan (Judeo-Cretien) topluluk denilmitir. Putperestlikten Hristiyanla geenler iin Pavlosun
nclnde 52 ylnda Kudste gerekletirilen ilk blgesel konsilde Yahudi olmayanlardan
Hristiyanl kabul edenler iin Yahudi geleneklerine uyma zorunluluu kaldrlm ve pagan unsurlar
yumuatlarak Hristiyanlk tarafndan kabul edilmitir. Bu karar Pavlosun Petrus ve Yakub ile arasn
am putperestlikten gelen Hristiyanlar ile Yahudi kkenli Hristiyanlarn kesin olarak ayrlmalarna
sebep olmutur. Ksa bir sre sonra verilen bu tavizin ardndan Yahudi olmayan toplumlardaki
Hristiyanl benimseyenler artm ve Hristiyanlk pagan kkenli Hristiyanlarn hakimiyetine girmitir.
Kudste Yakubun liderliindeki ilk Yahudi-Hristiyan (Judeo-Cretien) topluluk ise Yakubun
ldrlmesi, 70 ylnda Romallarn mabedi ykmalar ve Kuds yakmalar sonrasnda iyice
zayflamlar 4. yzyldan itibaren de tamamen kaybolmulardr.
Pavlosun etkisiyle farkl bir yne giren Hristiyanlk putperest inancn savunucusu Romal idarecileri
rahatsz etmitir. Hristiyanlara kar basky artran Roma, iki asr boyunca gemiteki putperest inanc ile
dini ve siyasi birliini salama abas gstermitir. Fakat bask ve zulme ramen Hristiyanln hzla yer
alt ehirleri ve maaralarda yaylmasnn nne geilemeyince 313 ylnda imparator Konstantin
tarafndan Milan ferman ile Hristiyanlk din olarak tannmtr. Hristiyanln serbest braklmas sonras
her blgede farkl inan ve uygulamalar grlmtr. Havarilere ait olduu sylenen onlarca ncil ortaya
kmtr.
mparator Konstantin inan fakllnn ve ncil eitliliinin meydana getirdii sosyal skntlar
gidermek ve inan birlii salamak amacyla znikte 325 ylnda ilk genel konsili gerekletirmitir.
Konsilde tanrsal anlay ierisinde baba ve oul kavramlar kabul edilmi, onlarca ncilden en yaygn
olan drt tanesi sahih (kanonik) kabul edilmitir.
Konsil nedir? Yaplan konsiller hakknda bilgi toplaynz.
Konsiller konusunda daha ayrntl bilgi iin, Mehmet Aydnn Seluk
niversitesi Yaynlar tarafndan baslm olan Hristiyan Genel Konsilleri ve II.Vatikan
Konsili (1991) kitabn okuyabilirsiniz.
381 ylnda mparator Teodosius dneminde stanbulda gerekletirilen I.stanbul konsilinde de
Tanrsal ln ncs olan Kutsal Ruh kavram kabul edilmi ve bylece Teslis akidesi Baba-Oul-
Kutsal Ruh eklinde tamamlanmtr. Ayrca Hristiyanlk resmen Roma devlet dini olmutur. mparator

163
Teodosius, Roma mparatorluunun her tarafnda putperestlii yasaklamtr. Bylece siyasi dzeni inan
birliktelii ile salamay dnen Roma mparatorlar kilisenin koruyucusu olmular ve her dnemde
Hristiyan inanc konusunda aktif rol almlardr.
Hristiyan kilisesinin ilk dnemdeki ekillenmesi Roma mparatorluunun idari yapsnn aynsdr.
Merkeziyeti bir anlayla kurulan Papalk ve alt birimlerinin bana getirilen yneticilerin unvan ve
grevleri Roma siyasi literatrnde kullanlan unvanlarn aynsdr. Roma putperest ynetimi liderine
verilen Pontif unvan bugn Papa iin kullanlmaktadr.
395 ylnda Roma mparatorluunun dou ve bat olmak zere ikiye blnmesinden sonra stanbul ile
Roma kiliseleri arasnda dini ve siyasi liderlik tartmalar da balamtr. Bat Roma mparatorluunun
zayflamas ile Papa, bat dnyasnn dini ve siyasi lideri konumuna gelmitir. Douda Antakya Kilisesi,
skenderiye Kilisesi ve stanbul Kilisesi Roma Kilisesinin bu liderliine scak bakmamlardr. Aslnda bu
mcadelenin temelinde Helenistik felsefe ve Grek kltrnn temsilcisi konumundaki stanbul
Kilisesinin Latin kltr ve yaaynn temsilcisi kabul edilen Roma kilisesiyle gemi kltrel
fakllklardan kaynaklanan bir mcadelesi grlmektedir. Bu durum daha sonra iki ayr mezhebin ortaya
kna da sebep olacaktr.
Hristiyanlk tarihinde 431 ylnda Efeste ve 451 ylnda Kadkyde gerekletirilen konsillerin de
ayr bir nemi vardr. Efes konsilinde stanbul piskoposu Nestoryusun, sada biri beeri dieri ilahi iki
tabiat (Diyofizit) olduunu sylemesi Konsili yneten Cyrill ve taraftarlarnca reddedilmi, sada ilahi
tabiatn stn olduu tek tabiat (monofizit) anlay benimsenmitir. Nestoryus ve taraftarlar da aforoz
edilmitir. Nesturilik ad ile ortaya kan mezhep Irak, ran ve Hindistan taraflarnda yaylmtr. Yaklak
yirmi yl sonra 451 ylnda Monofizit anlayn yerine Diyofizit anlayn Kadky konsilinde kabul
edilmesiyle douda bulunan Ermeni Kilisesi, Antakya Sryani Kilisesi ve skenderiye Kilisesi karar
kabul etmemiler ve merkezi ynetime kar kmlardr. Bu kiliselere ayrlm dou kiliseleri
denilmektedir.

Hristiyan kiliselerindeki dier nemli blnme 1054 tarihinde gereklemi, temelde iki farkl
kltrden gelen stanbul Kilisesi Rum Ortodoks Kilisesi ad ile Roma Kilisesi ise Latin Katolik
Kilisesi ad ile birbirinden ayrlmtr. Ayrln sebebi Kutsal Ruhun nereden kt tartmasdr.
Ortodoks kilisesi Kutsal Ruhun sadece babadan ktn kabul ederken, Katolik kilisesi babadan ve
ouldan birlikte ktna inanmaktadr.
Kiliselerdeki bu ayrlk ynetimlerin kabullenemedii bir husus olmutur. Buna dnemin sosyal ve
siyasi krizleri de eklenince Katolik Kilisesi zm Hal seferlerini desteklemekte bulmutur. 12 ve 13.
yzyllarda gerekletirilen ve Kuds kurtarma slogan ile hareket eden Bat dnyas stanbulda bir
Latin devleti, Antakya ve Kuds evresinde de Latin kontluklar kurmutur. Fakat Latin Katolik Kilisesi
Hal seferleri ile kaybolan nfuzunu yeniden kazanamam, tam tersine halkn isteklerine zm

164
getiremeyii, dini konulardaki bozulmalar, kilisenin kurduu Engizisyon mahkemeleri gibi kurumlarn
yayl yeni sosyal ve dini problemlerin ortaya kmasna sebep olmutur.
16. yzyln banda bir Alman rahibi olan Martin Luther tarafndan Katolik Kilisesinin yanllarn
dzeltmek iin balatlan hareket ksa zamanda tm Avrupaya yaylm Fransada Jean Calvin,
svirede Huldrich Zwingli tarafndan desteklenmitir. Katolikler tarafndan kendilerini protesto eden bu
yeni harekete Protestanlk denilmitir. Katolik Kilisesi bu reform hareketine tepkisiz kalmam ve bir
kar reform hareketi balatmtr. Fakat bu da birlik asndan baarl olamamtr. Protestan Kiliseleri
esas itibaryla Papalk otoritesine kar klar, Kutsal metni herkesin okuyup anlayabilecei gibi temel
hususlara farkl bak sebebiyle gnmzde elinin stnde bir sayya ulamlardr. II.Vatikan Konsili
sonras Papalk ve Protestan Kiliseler Birlii arasnda kkl husumetlere son vermek iin diyalog
arlar yaplm ve bu ynde almalar balatlmtr.

Hristiyanln zellikleri
Hristiyanln da her dinde olduu gibi kendine ait baz zellikleri vardr. Bunlar Kilise, Sakramentler,
Mesih anlay gibi kavramlardr.

Kilise
Kilise, Greke Eclesia kelimesinden gelmekte topluluk, cemaat anlamlar tamaktadr. Hristiyanla gre
Hz. sann yolunu benimseyenleri ifade eder. Balangta ilk Hristiyanlar arasnda kilise kelimesi
mabetten ok topluluu ifade iin kullanlmtr. Roma mparatorluunun 313 ylndaki Milan fermanyla
Hristiyanla serbestlik getirmesinden sonra kilise kelimesi mabed anlamnda da kullanlmaya
balanmtr. Orta a kilisenin gelitii dnemdir. Balangta Roma putperest mabetleri olan dikdrtgen
yapl Bazilikalarn iki kenarna yaplan odalarla Ha grnml kilise inas yaygnlamtr. 16. yzyla
kadar kiliselerde oturma yerleri yoktur. Bu dnemden itibaren grkemli katedraller yaplm ve cemaatin
oturduu yerler dzenlenmitir.
Katolik kilisesinde kilise kavram sann mistik bedenini, inananlar da onun uzuvlarn oluturur.
Kilisenin oluabilmesi iin Rahibin varl esastr. Ortodoks kiliselerinde ise kilise sann bedeni, kutsal
ruhun mabedi ve Tanrnn cemaati olarak grlr. Protestan Kilislerinde cemaatin olduu yerde kilise
kurulur, kilisede bir rahibin bulunma mecburiyeti yoktur.

Sakramentler
Sakrament inancn gstergesi iin yaplan dinsel trenlere verilen isimdir. Hristiyanlara gre sa
yaamaya devam etmektedir. Onun grnmeyen eylemleri Sakramentlerin yaplmasyla anlalr.
Hristiyan bir kii Sakramentlere katld takdirde Tanrnn lutfuna ular. Hristiyan mezheplerinin hepsi
bu Sakramentlerden ilk ikisini yani; Vaftiz ve Evharistiyay kabul etmektedirler. Katolik ve Ortodoks
kiliseleri ile ayrlm Dou kiliseleri bu iki sakramente ilave olarak konfirmasyon, tvbe, son yalama,
ruhbanlk, evlilik sakramentlerini de kabul etmektedirler.
1. Vaftiz: Yeni doan ocuu suya daldrma veya vcudunun belirli ksmlarn ykamak suretiyle
yaplan Hristiyanla giri merasimidir. Baba-oul-kutsal ruh adna vaftiz yaplr. Katoliklere
gre Hz. Ademin ilemi olduu gnah nesilden nesile aktarlmaktadr. Kii vaftiz olunca bu
gnahlardan kurtulur ve gnahsz bir hayata balar. Ortodokslarda ise kii gnahszdr, gnahl
olan yer dnyadr. Doan kiinin dnyadaki gnahlardan korunmas iin vaftiz gerekletirilir.
2. Evharistiya(Komnyon): kretmek anlamnda kullanlan evharistiya sann havarilerle
yedii son akam yemeinin hatrasna yaplan bir trendir. Bu ayin Pavlos tarafndan
sakramentler arasna katlmtr. sa armhta kendini kurban etmi, Hristiyanlarda evharistiya
ayini ile kurban olan sa ile btnlemilerdir. Katolik ve Ortodoks kilisesinde sa ile
btnlemenin hem bedensel hem de ruhsal olarak gerekletii dnlmektedir. Protestan
kiliselerinde ise btnlemenin ruhsal olduu gr arlktadr. Zwingli ve taraftarlar ise sa
ile ne bedensel ne de ruhsal btnlemenin olamayacan bu ayinin sembolik olduu
grndedirler.

165
3. Konfirmasyon(Kuvvetlendirme): Doum ile gerekletirilen vaftiz treni kiinin kendi iradesi
ile gerekletirilmemektedir. Bulu a dediimiz bir dnemde zgr iradesi ile kiinin kilisede
yeniden vaftiz olmas ayinine Konfirmasyon denilmektedir.
4. Ruhbanlk: Din hizmetleri snfnda yer alan kiilerin hiyerarik basamaklar gemesi trenle
gerekletirilmektedir. Kii bu trenlerdeki kutsama ile rahip, piskopos gibi grevlere gelir.
Protestanlkta ruhbanlk yoktur.
5. Tvbe(Gnah itiraf): Kii bir gnah ilemise vaftizin etkisini yeniden kazanmak iin
gnahndan kurtulmas gerekir. Bu yaplan gnah itiraf treni ile gerekleir. Kiinin itirafn
rahip Tanr adna affeder. Bazen kefaret olarak ceza verilebilir. Protestanlk bu sakramenti de
kabul etmemektedir.
6. Son yalama: Hastalkta ve zellikle lm esnasnda kiinin rahatlamas iin yaplan trendir.
Hastann iyilemesi veya lmn rahat olabilmesi iin kutsanm ya srlr. Bu ya sayesinde
sann o kiiyi yalnz brakmayaca dnlr.
7. Evlilik(Nikah): Hristiyanlkta evlilik, Tanr ile ve Onun kilisesi ile btnlemeyi sembolize
eder. Ayin ile iki kii kilisede kutsal bir bala balanmlardr. Hristiyanlktaki bu dini vecibenin
yerine getirilmi olmas sebebiyle evlilik sonras ayrlma demek kiliseden ayrlma anlamna
gelecek olup dinen yaplm bir iin inkar ve terk edilmesi demektir. Katolik kilisesinde bu
sebeple boanma kesinlikle yasaktr. Ortodoks kilisesinde ise boanma belli artlara baldr.
Protestan kiliselerinde bu sakrament kabul edilmemektedir.

Mesih
Mesih fikri Hristiyanln Yahudilikten ald bir kavramdr. Hristiyanlar Yahudilerin bekledii Mesihin
sa olduunu iddia etmektedirler. Mesih olan sa, insanlar gnahlardan kurtarmak iin kendini armhta
feda etmi ve ge ykselmitir. Kyamete yakn bir zamanda O, tekrar dnyaya gelecek, Tanrsal
krall yeniden kuracaktr. Hristiyanlar da bu Tanrsal krallkta huzurlu bir yaam sreceklerdir.
Katolikler sann geliinin ne zaman olduunun bilinemeyeceini ve hayatn buna gre dzenlenmesinin
yanl olacan sylerler. Protestanlar ise, zellikle Evanjelistler sann geliinin yakn olduuna
inanrlar.

Hristiyanln Dier nanlara Bak
Hristiyanlk iin Yahudiliin nemli bir yeri vardr. Zira Hz. sa Yahudi soyundan gelmitir. lk
Hristiyanlar Yahudi aslldr ve Yahudi kutsal metinleri Hristiyanlarn da kabul ettikleri kutsal
metinleridir. Hristiyanln gelii ile Yahudiliin iptal edildiini, Yahudilerin Hristiyanla girerek
kurtulua erebileceklerini sylerler. Bu konuda u iddialarda bulunurlar, eski ahitte gelecei bildirilen
Mesih, haa gerilen Mesih sadr. sann haa gerilmesinin cezas olarak Kudsteki Sleyman mabedi
yklmtr. Yahudilerin seilmilii, onlarn iledikleri gnahlar sebebiyle Hristiyanlara gemitir.
Hristiyanlarn slama bak Yahudilie baklarndan farkldr. Zira Hristiyanlktan sonra farkl bir
corafi ortamda ortaya kan slam, Yahudilik ve Hristiyanlktan bamsz gelimitir. Bu sebeple
Hristiyanlarla Mslmanlar arsnda Yahudilikteki gibi Mesih inanc ve seilmilik kavram yoktur.
slam Hristiyanlktan ayrlm bir mezhep olarak gren baz kiilerle gemite ve gnmzde reddiyeler
tarznda eserler kaleme alnmtr. Bunun tesinde teolojik meselelerde tartmalara girilmemitir. II.
Vatikan konsili sonras kilise slama ve Mslmanlara kar saygl bir tutum sergilemeye balamtr.
Mslmanlarla diyolog kurulmas iin almalara giriilmitir.

Hristiyanln Kutsal Metinleri
Hristiyanln kutsal kitab Kitab Mukaddes olarak isimlendirilir. Kitab Mukaddes Yahudilerin Tanah
dedikleri Hristiyanlarn eski ahit olarak isimlendirdikleri 39 kitap ile Tanrnn insanla kar sevgisi
neticesinde yeniden gerekletirdii yeni ahit metinlerinden olumaktadr. Yeni Ahit 27 blmden
olumaktadr. Bunun ilk drd nciller, Pavlosun yazm olduu Resullerin ileri ile 21 mektup ve vahiy
blmlerinden olumaktadr. Hristiyanlar drt ncilden ilk ne muhteva asndan benzerlikleri
sebebiyle Sinoptik nciller demektedirler. nciller Hristiyan inancna gre Rab sa Mesihin kelamnn

166
daha sonradan yazya geirilmi halidir. Hristiyanln balangcnda bir araya getirilmemeleri sebebiyle
daha sonra onlarca farkl ncil ortaya kmtr. 325 ylnda znikte gerekletirilen ilk konsilde bu
farkll ortadan kaldrmak, kitap ve inan birliktelii salamak amacyla yaygn olmayan btn nciller
toplatlm ve yok edilmitir.
Hristiyanlara gre mevcut nciller arasnda birbirlerini tutmayan ifadelerin bulunmas normaldir.
nk bu ncillerdeki ifadeler saya vahy edilmemitir. sa bir peygamber deil Tanr olarak
grlmektedir. Dolaysyla nciller ncil yazarlar (Evanjelistler) tarafndan kaleme alnm kutsal ruhun
kontrolnde yazdrlmtr.

Hristiyanlk konusunu ayrntl renmek iin Mehmet Aydnn
Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar tarafndan baslm olan Hristiyan Kaynaklarna Gre
Hristiyanlk (1995) ve inasi Gndzn sam Yaynlar tarafndan baslm olan
Hristiyanlk (2006) kitaplarn okuyabilirsiniz.
SLMYET
slam kelimesi szlkte itaat etmek, boyun emek, balanmak, bir eye teslim olmak anlamlarna gelir.
Mslman ise, Allaha teslim olup ona itaat eden Hz. Muhammedin tebli ettii her eyi benimseyen ve
bunu yaantsnda gsteren kiiye verilen isimdir. slamiyet Ortadou kkenli bir dindir. Gnmzde
yeryznde yaklak 1,3 milyar inanan ile her ktada yaygn olan bir dindir.

slamiyetin Tarihesi
slamiyet 7. yzyln banda Arabistanda domutur. Arap yarmadasndaki yerleim yerleri arasnda
kavak konumunda bulunan Mekke M. 19. yzylda Hz. brahimin ei Hacer ve olu smaili getirdii
ve Kabeyi ina ettii bir ehirdir.
Arap toplumu slamn douundan nce dini, sosyal ve ahlaki bir knt ierisinde bulunmaktayd.
Kz ocuklar diri diri gmlyor, halk putlara tapyordu. Kabe putlarn konulduu ve ziyaret edilen bir
mekana dnmt. Her kabilenin bir putu olup en byklerinin ad Hubel idi. Araplar putperest
olmalarna ramen Allah tanyorlard. Fakat putlar Allaha ulamak iin arac olarak kullanyorlard.
nk Arap toplumunda az sayda da olsa putlar reddeden ve tek Tanr fikrini benimseyen kiilerde
vard. Bunlara Hanif denilirdi.
Arap yarmadasnda putperestler ve Haniflerden ayr Hristiyanlar da vard. Hristiyanlar ounlukla
Necran evrelerinde ve Medinede bulunmaktayd. Yemen, Hayber, Taif ve Medinede nemli miktarda
Yahudi vard.
slamn ortaya kt dnemde Arabistan ve evresinde sava, hakszlk, mezhep atmas, kan
davalar, kabilecilik anlaylar vb. olaylar yaygnlamt. Yanl yorum ve uygulamalar sebebiyle
peygamberlerin tebli ettii dinler bozulmu, yeniden canlandrlmas gerekmitir. Allah, bunun iin Arap
toplumundan bir peygamber semiti. Bu son peygamber Hz. Muhammeddi.
Hz. Muhammed 571 ylnda Mekkede dnyaya geldi. Domadan nce babasn, alt yanda iken de
annesini kaybetti. Kk yata yetim ve ksz kalan Hz. Muhammedi dedesi Abdlmuttalip vefatna

167
kadar himaye etmi daha sonra amcas Ebu Talip genliinde Onun ticaretle megul olmasnda n ayak
olmutur. 25 yanda iken Hz. Hatice ile evlenmitir. Hz. Haticeden alt ocuu olmutur.
Hz. Muhammed kendisine peygamberlik grevi gelmeden nce sevilen ve gvenilen bir kiidir.
Bundan dolay Mekkeliler Ona el-Emin (gvenilen kii) sfatn vermilerdi. O, peygamberlik ncesinde
tefekkr etmek amacyla zaman zaman Mekkede bulunan Hira maarasna gidiyordu. 610 ylnda bir gn
bu maarada iken Ona Oku! emriyle ilk vahiy geldi. Cebrail araclyla gelen bu ilk vahiy ile
peygamberlii balamt. Hz. Muhammed bandan geenleri ei Hz. Haticeye anlatt. Hz. Hatice Ona
iman ederek ilk Mslmanlardan oldu. Ardndan Hz. Ali, Hz. Ebu Bekir ve Zeyd bin Harise slamiyete
girdi, slam hzla yaylmaya balad. slamiyet Hz. Muhammede 23 ylda gelen vahiyle tamamland.
Hz. Peygamber ilk vahyinden itibaren Mekke ve evresinde halkn ileri gelenlerinden ciddi tepkilerle
karlamtr. Onu bu davasndan vazgeirmek iin byk vaatlerde bulunmalarna ramen Onun tebli
vazifesini engelleyememiler fakat kendisine ve arkadalarna sknt vermilerdir. Bunun zerine Hz.
Muhammed iman edenlerle birlikte 622 ylnda Medineye hicret etmilerdir. slamiyet Medine de
glenmi kurumsallam ve peygamberin nderliinde bir slam devleti kurulmutur. 632 ylnda
peygamberimiz vefat ettii zaman Arap yarmadasnn Hicaz ve Yemen blgesinin byk ounluu
slamiyeti kabul etmiti.
Hz. Muhammedden sonra ynetime geen drt halife dneminde tm Arap yarmadas slam
devletine katlmt. Emeviler dneminde Kuzey Afrika ve oradan Avrupaya doru Abbasiler dneminde
de ran ve Orta Asyaya doru genileyen slam topraklar 12. yzylda Anadolu ve 15nci yzylda
Balkanlarn da slamiyeti kabul etmesi ile gnmzde Uzakdoudan Orta Avrupaya kadar geni bir
alana yaylmtr.

slamiyetin zellikleri
slamiyet Hz. Muhammedin peygamberlii ile tamamlanm ve son eklini almtr. Kutsal kitab Kuran
Kerimde belirtilen zellikleri u ekildedir.
slamn inan ilkeleri ve iman esaslar Kuranda belirtilmitir. slam inan ilkelerinin banda Allaha
iman gelir. slam Allahn varl ve birliini vurgular. Tevhit inanc dorultusunda Kuran slam ncesi
Arap toplumunun putperestliini eletirir. Yahudilerin ve Hristiyanlarn bozulmu Tanr anlaylarn
belirttikten sonra onlar da tevhit inancna davet eder. slamn ortaya koyduu Allah, yaratlmlara
benzemeyen, her eyin sebebi ve yaratcs olan hibir konuda orta olmayan kendi bilgi ve kudreti
dnda hibir eyin var olamad ve hibir eye muhta olmayan bir varlktr.
slamda peygamberler dahil hibir insan olaanst ilahi zellikler tamaz. Bu ynyle hibir varlk
mutlak manada mkemmel olamaz. Mkemmel olan sadece Allahtr.
slamiyette ruhbanlk yoktur. slam din adamlar snfn kabul etmez. Bu konuda Kuranda
Hristiyanlar eletirilmitir. slam, insanla Allah arasna arac girmesini de kabul etmez. Herkes Allaha
dorudan ulaabilir ve iyi amelleriyle Allahn rzasn kazanabilir.
Hristiyanlktaki Hz. sann konumunu slamiyetin insana bak ile
karlatralm.
slam dini btn insanlar doutan hr ve gnahsz kabul eder. Gnah ve sevap kavramlar insanlar
ergenlikleri sonrasnda hr iradeleriyle elde ettikleri kazanmlardr. Yoksa Hristiyanlktaki gibi Hz.
Ademden bugne babadan ola aktarla gelen bir gnah kavram slam tarafndan kabul edilmemektedir.
slamiyette iman esaslar arasnda kurtarc bir Mesih inanc bulunmaz. Kuranda Mesih anlayna
yer verilmemitir. Yahudiler Mesih beklentisi ierisindeyken Hz. sa gelmi Onu kabul etmemiler, Hz.
sa da Kurann ifadesi ile kendinden sonra bir peygamber geleceini belirtmitir. Mslman halklar
arasnda zaman zaman ortaya kan Mesih anlay kltrel etkileimle girmitir.
slamn ibadet anlay kiinin btn hayatn kapsayan bir olgudur. Mslmann almas, uyumas,
yemesi ve yrmesi gibi btn davranlar ibadet olarak deerlendirilir. badetlerde asl olan ey imanla
birlikte niyet, ihlas ve takva ile ifade edilebilecek samimiyettir. Hac hari ibadetler belirli bir yere bal
olmakszn her yerde yaplabilir. Ferdi ibadet yannda cemaatle de ibadet vardr. Gnlk be vakit
namazn yannda haftalk Cuma namaz kuranda emredilen ibadetlerdendir. slamda gnlk ibadetler

168
gnee gre, yllk ibadetler ise ayn hareketlerine gre belirlenir. Yllk ibadetler ierisinde oru ibadeti,
bir ay gnein douundan batna kadar Allah iin a kalnarak gerekletirilir. Zekat, mal olann
belirlenen llerde yln doldurmas sonras ihtiya sahiplerine verilerek sosyal skntlar gidermeyi de
amalayan bir ibadettir. Hac ise Mslmann mrnde bir kere Kabeyi ziyaret ederek
gerekletirebilecei ibadettir.
slamda ahirete iman, iman esaslarndandr. Kuranda birok yerde Allaha iman ile birlikte
zikredilmesi ahrete imann nemli oluundandr. Ahiret alemi; maher, cennet ve cehennemden
olumaktadr. Maher, kyamet koptuktan sonra btn insanlarn topland yerdir. Cennet, mkafatlarn,
cehennem ise cezalarn verilecei mekandr. Allah insanlarn yaptklar her eyden haberdardr ve
kyamet koptuktan sonra onlar hesaba ekecektir. Hesap sonunda iyiler mkafatlandrlacak ktler ise
cezalandrlacaktr.

http://www.vizem.gen.tr/wp-content/uploads/2010/09/kabe-resimleri-
kabe-de-namaz-k%C4%B1lanlar.jpg
slamiyetin Kutsal Metni
slamiyetin kutsal metni Kuran Kerimdir. Kuran temel kaynaktr. slamn inan, ibadet ve ahlak esaslar
Kurana dayanr. Kuran tek kutsal metin, ilahi kitaptr. Hz. Muhammede 610-632 yllar arasnda nazil
olmutur. Kuran ayetleri Hz. Muhammed zamannda yazl ve szl olarak korunmu vefatndan hemen
sonra Hz. Ebu Bekir dneminde kitap haline getirilmi, Hz. Osman zamannda oaltlarak
Mslmanlarn istifadesine sunulmutur. Kuran gnmze kadar hem yazl olarak hem de ezberleme
yolu ile peygamber dnemindeki orijinal hali bozulmadan ve deitirilmeden gelen son ilahi kitaptr.
114 sureden meydana gelen Kuran ayetlerinin says 6236dr. Baz kaynaklarda verilen farkl
rakamlar Kuran ayetlerinin eksik veya fazla oluundan deil, baz ayetlerin birletirilmesi veya her
surenin banda bulunan besmelenin tek mi ayr ayr m saylaca eklindeki farkl grlerden ortaya
kmaktadr.
Kurann oluumu ile ilgili daha geni bilgi iin, Muhammed
Hamidullahn Beyan Yaynlar tarafndan yaynlanm olan Kuran Tarihi (2001) kitabn
okuyabilirsiniz.

169
zet
Bu nitede Ortadou kkenli Dinler denilince
Yahudilik, Mecusilik, Sabiilik, Hristiyanlk ve
slamiyet hakknda bilgiler verilmitir.
Yahudilik : Tarihlerini Hz. brahimle balatrlar.
Dnemin nde gelen nemli merkezi Msra
yerleen srailoullar Firavunlar tarafndan
zamanla kleletirilmilerdir. Zulm ve ikence
altndaki kavmi Hz. Musa Msrdan karm,
Sina lnde 40 yl eitmi, kavim Arz Mevud
denilen Filistin blgesine g edip yerlemitir.
Kudste devlet kuran yahudiler, Asurlularn
istilas ile Babile srlmler, Pers kral
sayesinde kurtulmulardr. O gnden buyana
dnya zerine dalm haldedirler.
Yahudiler Tek Tanr inancna sahiptirler. Kutsal
metinleri Tahakhtr. Tora (tevrat) Hz. Musaya
verilen blmdr. Gnmzde yaklak 20
milyon kadar nfuslar vardr. Ortodoks,
Muhafazakar ve Reformist mezhepleri vardr.
Mecusilik : ran kkenli dinin kurucusu olarak
Zerdt kabul edilir. M 6. yzylda ortaya
km, eski iran inanlar zerinde reform
gereklemitir. Zerdt Tek tanr anlayn
ortaya koymasna ramen sonradan iyilik ve
ktlk tanrs eklinde iki tanrl bir anlay
Mecusilikte yaylmtr. Ahiret anlay ve hesap
gn ile ilgili kavramlar olduka canldr. Kutsal
metinleri Avestadr. Ate nemli bir semboldr.
Mabetlerine Ategede denilir. Gnmzde 300
bin kadar Mecusi Hindistanda Parsi ad ile
yaamaktadr.
Sabiilik : M 2. yzylda Filistin ve rdn
blgesinde ortaya kan sabiilik, daha sonra Hz.
Yahyay peygamber olarak kabul etmilerdir.
Yahudilerin yanl tutum ve dvranlarna kar
kmalar sebebiyle blge dna srlen sabiiler
Basra civarlarna g etmilerdir. Gnostik
anlayn tesiri ile inanlar ekillenmitir. Kutsal
metinleri Ginzadr. Gnmzde yaklak 30 bin
kadardrlar.

Hristiyanlk : Filistinde dnyaya gelen ve
Yahudiler arasnda yetien Hz. sa tarafndan
kurulmu bir inantr. Hz. sann vefat sonras
Pavlos tarafndan ekillenen Hristiyanlk yaylma
alan bulduu Romallarn benimsemesi ile
birok putperest dneme ait inan esaslarn da
bnyesine katmtr.
Hristiyan inan birliinin salanmas iin konsil
adyla birok toplant dzenlenmitir.Fakat her
toplant nerdeyse yeni bir ayrlk ve mezhebin
domasna da zemin hazrlamtr. Hristiyanlk
bugn Katolik, Ortodoks ve Protestanlk dnda
Ayrlm dou kiliseleri de denen Mezheplere
ayrlmtr.
Kutsal Kitaplar ncildir. Tanr anlay ile ilgili
Baba-Oul-Kutsal Ruh lemesini tek tanr
inanc olarak ifade eden Hristiyanlarn
gnmzdeki nfusu yaklak 1,8 milyar
kadardr.
slamiyet :MS 7. yzylda Arap Yarmadasnda
ortaya kan bir dindir. Mekkede dnyaya gelen
Hz. Muhammed krk yanda, 610 ylnda
Peygamber olmu ve halkn Bir olan Allaha
iman etmeye armtr. Mekkelilerin inkarlar
ve basklar sonrasnda Medineye 622 ylnda
g eden Hz. Peygamber, orada slam Devletini
kurmutur. Ksa srede tm Arabistan Mslman
olmu, 632 ylnda Hz. Muhammedin vefat
sonrasnda da hzla yaylmaya devam etmitir.
slamda din adamlar snf yoktur. Tm insanlar
Allah katnda eittir. badetleri oru ve zekat gibi
ferdi olabilecei gibi hem ferdi hem de toplu
yaplan namaz gibi ibadetleri de vardr. Ahiret
inanc nemli bir yer igal eder ve bu husus
kutsal kitap Kuranda sklkla vurgulanr.
Gnmzde yaklak 1,3 milyar inanan
bulunmaktadr.

170
Kendimizi Snayalm
1. Yahudilerin atas kabul edilen ilk peygamber
a. Hz. brahim
b. Hz. Musa
c. Hz. Davut
d. Hz. Sleyman
e. Hz. sa
2. Aadakilerden hangisi srailoullar iin
yanltr?
a. Hz. Musaya peygamberlik verildiinde
Kavmini Msrdan karma grevi de
verilmitir.
b. Hz. Musaya Tur danda On Emir
verilmitir.
c. Yahudilik tek tanr anlayna sahip bir dindir.
d. srailoullar Hz. Davut dneminde
Devletlerini kurmulardr.
e. Babil srgnnden sonra Devletleri ranllar
tarafndan yklmtr.
3. Yahudilerin Kutsal metinleri aadakilerden
hangisinde yer almaktadr?
a. Tora-Mina-Gemera
b. Mina-Talmud-Kabbala
c. TaNaKh-Talmud-Kabbala
d. TaNaKh-Talmud-Gemera
e. Mina- Halakha- TaNaKh
4. Mecusiliin Kurucusu kimdir?
a. Musa
b. Yahya
c. Davut
d. Zerdt
e. sa

5. Aadakilerden hangisi Mecusilik iin
yanltr?
a. yilik ve Ktlk olmak zere ikili Tanr
anlay vardr.
b. Kutsal metinleri Avestadr.
c. M 6. Yzylda Zerdt tarafndan
kurulmutur.
d. Gnmzde yaayan Mecusilere Parsi ad
verilmektedir.
e. Mecusilikte Ahiret anlay ve hesap gn
konular mphemdir.
6. Aadakilerden Hangisi Sabiilik iin
yanltr?
a. Sabiiler Hz. Yahyay Peygamber kabul
ederler
b. Sabiililer Yldza tapan bir topluluktur.
c. Kutsal Metinlerinin en nemlisi Ginzadr
d. Yahudiler tarafndan srlmler, gnmzde
Basra civarlarnda yaamaktadrlar.
e. nan esaslarnn ekilleniinde Gnostisizmin
tesiri ok olmutur.
7. Aadakilerden hangisi Hristiyanlkta
sakramentler arasnda yer almaz?
a. Vaftiz
b. Evharistiya
c. Tvbe
d. Ruhbanlk
e. Kilise
8. 16. yzylda Papalk otoritesine kar kan, ve
ncili herkesin okuyup anlayabilecei anlayn
yayan Hristiyan mezhebi hangisidir?
a. Katolik
b. Ortodoks
c. Protestan
d. Sryani
e. Nesturi

171
9. Hz. Muhammed Mekkeli mriklerin Ms-
lmanlara verdii skntlar sebebiyle hangi
tarihte Medineye hicret etmitir?
a. 571
b. 610
c. 622
d. 632
e. 681
10. Aadakilerden hangisi slamiyet iin
yanltr?
a. slam Medinede ortaya kmtr.
b. slamda tek tanr inanc vardr.
c. Kutsal metni Kuran- Kerimdir.
d. slamda ruhbanlk yoktur.
e. Hz. Muhammedin ilk ei Hz. Haticedir.

Anahtar
1. a Yantnz yanl ise Yahudiliin Tarihesi
2. e Yantnz yanl ise Yahudiliin Tarihesi
3. c Yantnz yanl ise Yahudi Kutsal
Metinleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
4. d Yantnz yanl ise Mecusiliin Tarihesi.
5. e Yantnz yanl ise Mecusiliin
zellikleri. balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
6. b Yantnz yanl ise Sabiiliin zellikleri
7. e Yantnz yanl ise Hristiyanln
zellikleri Konusunda Sakramentler balkl
8. c Yantnz yanl ise Hristiyanln
Tarihesi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise slamiyetin Tarihesi.
10. a Yantnz yanl ise slamiyetin
Tarihesi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

172
Sra Sizde 1
Yahudilikte srail, brani ve Yahudi terimleri:
brani: Nehrin te tarafndan gelenler
anlamnda Kenanllar tarafndan Hz. brahim ve
ailesi iin kullanlm bir terimdir. braniler
terimi yannda konuulan dil iin branice ifadesi
gnmzde halen kullanlmaktadr.
srail: Hz. Yakubun lakabdr. Tevrattaki
anlatma gre bir gece sehere kadar Yakub bir
adamla gremi ve onu yenmitir. srail
(Mcadeleyi kazanan) lakab bu sebeple verilmi,
kavme de srailoullar denilmitir.
Yahudi:Babil srgnnde ortaya kan bir
terimdir. Davut Krallnn ikiye blnmesi
sonras kuzey devletine srail, gneydeki devlete
ise Yahuda denilmitir. Srgnde Babillilerin
Yahudallar anlamnda Yahudi terimini
kullanm, sonradan kavim tarafndan da
benimsenmitir.
Sra Sizde 2
Mecusilikte beklenen mehdi, Zerdtn
soyundan babasz olarak dnyaya gelecek olan
Saoyanttr. Saoyant, dnyann mr sona
erdikten sonra ortaya kacak ve bin yllk bir
mcadeleyle ktle galip gelecek ilahi iradeyi
hkim klacaktr.

Sra Sizde 3
Gnostisizm Bilinircilik olarak da ifade edilir.
Greke gnostikos bilgiye sahip insan
szcnden tretilmitir. Bu akmn
savunucular, dinlerin mutlak bilgiyi salamada
yetersiz olduklar grndedirler. Hristiyanln
ortaya kt dnemlerde Hristiyanlk zerinde
de nemli tesirler brakmtr. Gnostisizmi
savunanlar gerekte dar bir tarikat yaam
srdrrler ve ilecilii savunurlar. Temel inan
esaslar ve ibadet ekillerinde gnostizmin hakim
olduu dinlerde bulunmaktadr. Bunlar: Sabiilik,
Manihezim ve Hermetisizm dir.
Sra Sizde 4
Hristiyanlkta konsil, her blgeden din
adamlarnn katld itikadi konularda aynl
salamak iin gerekletirilen ve kararlar alnan
dini toplantlardr. Blgesel ve genel olmak zere
iki tr konsil yaplmtr. 21 genel konsilin ilki
325 ylnda znikte gerekletirilmi, sonuncusu
1965 ylnda tamamlanan II. Vatikan konsilidir.
Konsillerde alnan kararlar tm Hristiyanlarn
uymak zorunda olduu kararlardr. lk iki
konsilde Tanr anlaynda yer alan Baba-Oul
ve Kutsal Ruh kabul edilmi, Kutsal metinleri
nciller yine bu konsillerde dzenlenmilerdir.

173
Adam Baki; Katar Mehmet,(2006-2007) Dinler
Tarihi, Eskiehir: Anadolu niversitesi,
Akretim Fakltesi Yaynlar,.
Aras Ahmet,(2012), Dinler Corafyas, Konya:
Dival Yaynlar.
Aydn, Fuat, (2004), Yahudilik, stanbul: nsan
Yaynlar,.
Aydn, Mahmut (2010), Anahatlaryla Dinler
Tarihi, stanbul: Ensar Neriyat.
Aydn, Mehmet (2005), Ansiklopedik Dinler
Szl, Konya: Din Bilimleri Yaynlar.
Aydn, Mehmet (2008), Dinler Tarihine Giri,
Konya: Din Bilimleri Yaynlar.
Aydn, Mehmet, (1995), Hristiyan
kaynaklarna gre Hristiyanlk, Ankara:
T.Diyanet Vakf Yaynlar.
Aydn, Mehmet, (1991), Hristiyan Genel
Konsilleri ve II.Vatikan Konsili, Konya: Seluk
niversitesi Yaynlar.
Dinler Tarihi Aratrmalar (II), (1999)
Ankara: Dinler Tarihi Dernei Yaynlar.
Doan, Hatice, (2010), Maymonidesin Hayat
ve Eserleri, stanbul: Gzlem Gazetecilik Basn
ve Yayn A..
Eliade, Mircea (1997), Dinler Tarihi Szl,
(ev: Ali Erba), stanbul: nsan Yaynlar.
G, Ahmet (2005), Dinlerde Mabet ve badet,

Gndz, inasi, (1998), Din ve nan Szl,
Gndz, inasi,(2006), Hristiyanlk, stanbul:
sam Yaynlar.
Gndz, inasi,(1995), Son Gnostikler Sabiiler,
Grkan, Salime Leyla, (2008), Yahudilik,
stanbul: sam Yaynlar.
Hamidullah, Muhammed, (2001), Kuran
Tarihi, stanbul: Beyan Yaynlar.
Heyet (2007), Yaayan Dnya Dinleri, Ankara:
Diyanet leri Bakanl Yaynlar.
Kurt, Ali Osman,(2007) Erken dnem Yahudi
tarihi:(Yahudiliin mimar Ezra), stanbul: IQ
Kltr Sanat Yaynclk.
Sarkolu Ekrem (2000), Balangtan
Gnmze Dinler Tarihi, Isparta: Faklte
Kitabevi Yaynlar.
Say, Ali, (1992), Firavun Ve Haman
Karsnda Hz. Musa, stanbul: z Yaynlar.
Schimel, Annamarie (1955), Dinler Tarihine
Giri, Ankara: Ankara niversitesi lahiyat
Fakltesi Yaynlar.
Tmer, Gnay Kk, Abdurrahman (1997),
Dinler Tarihi, Ankara: Ocak Yaynlar.
(1985), Trkiye Diyanet Vakf slam
Ansiklopedisi, stanbul: TDV Yaynlar.

Mitoloji Ve Din

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mitoloji Ve Din

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

i

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2522

izim 5.1: Parthenon Tapna Frizi Tanrlar Toplants Sahnesi

You might also like