5.

MJERNI PRETVARAI
5.1 UVODNA RAZMATRANJA U osnovi dobijanja informacija o stanju upravljanog procesa, lei proces mjerenja, koji sadri prenos informacije od jedne komponente u mjernom nizu do druge komponente. Pri, tome informacija o stanju procesa ne moe biti prenoena bez prenosa i utroka energije. Utroak energije ili snage koji se uzima iz izvora informacije u procesu mjerenja, mora biti zanemarljiv u odnosu na raspoloivu ukupnu energiju ili snagu kojom se raspolae u taki mjerenja. Energija utroena u procesu mjerenja javlja se kao smetnja. U procesu mjerenja temperature, energija koja se troi, zanemarljiva je, dok energija koja se troi kod mjerenja protoka na bazi pada pritiska, predstavlja ist gubitak u sistemu. Da bi u nekom sistemu dolo do transformacije energije ili njenog prenosa, koji obino prate svako dobivanje informacije (mjerene), neophodno je ostvariti promjenu koordinate stanja objekta, jer bez te promjene nema ni promjene energije. Obino, u dinamikim sistemima, promjena energije definisana je kao proizvod dviju generalisanih koordinata koje idu zajedno, spregnuto. Evo nekoliko primjera izraza za energiju kod nekih vidova kretanja: MEHANIKO TRANSLATORNO KRETANJE MEHANIKO ROTACIONO KRETANJE ELEKTRINO FLUIDNO SILA x BRZINA SILA x UGAONA BRZINA NAPON x NAELEKTRISANJE PRITISAK x PROTOK

Postoji nekoliko elementarnih operacija nad energijom: 1. STORIRANJE. USKLADITENJE: energija je storirana bez gubitka. 2. KONVERZIJA ILI TRANSFORMACIJA: energija je konvertovana iz jedne forme u drugu uzorkujui pri tome poveanje jedne generalisane koordinate uz smanjenje druge generalisane koordinate. Konverzija moe biti bilateralna, reverzibilna izmeu jedne forme i druge, ili nepovratna, konvertujui ulaznu energiju u toplotnu. 3. TRANSPORT, PRENOS: energija se prenosi iz jednog mjesta u drugo bez storiranja ili transformacije izmeu dva kraja prenosnog puta, ili se dijeli u taki grananja. 4. IZVORI I UVORI energije su uvijek akumulatori energije ili konvertori energije. 5. UPRAVLJANJE ENERGIJE je fiziko djelovanje na jednom kraju koje prouzrokuje (kontrolie) protok energije na drugom kraju. Uzimajui u obzir operaciju pod (2), nije mogue npr. pomjeraj bez sile ak i kada se govori o elektrostatikom polju u kondenzatoru, gdje je taj pojeraj ekstremno mali, a nije jednak nuli. Od dvije veliine (stanja) koje egzistiraju u taki mjerenja, jedna je nosilac informacije, a druga je prisutna radi fizikih zakona. Veliina-nosilac informacije naziva se PRIMARNA VELIINA, a koegzistirajua (konjugovana) veliina naziva se SEKUNDARNA VELIINA.

51

5.2 STRUKTURA MJERNIH PRETVARAA Svaki mjerni pretvara moe biti opisan i predstavljen kao skup funkcionalnih elemenata koji ine sistem. Jedna generalisana predstava mjernog pretvaraa bez povratne sprege data je na slici 5.1, [12],

Sl. 5.1 Blok ema mjernog pretvaraa bez povratne sprege Fizikalna varijabla (varijabla stanja procesa ili objekta) moe prenositi informaciju kroz izmjenu jedne ili vie osobina kao to je amplituda, faza, frekvenca, itd. Fizikalna veliina ili posebna osobina koja treba da bude mjerena, a koja je ulaz u mjerni pretvara, y, naziva se mjerena varijabla. Primarni element ili grupa elemenata prima energiju od mjerene varijable i proizvodi izlaz koji na neki nain zavisi od mjerene varijable. Senzori ili davai mogu imati neelektrini ulaz i izlaz, kao to je opruga, Bourdon-ova cijev, manometar,..., ili oni mogu imati neelektrini ulaz a elektrini izlaz, itd. Veoma esto e neelektrini signali (najee mehaniki) biti konvertovani pomou transducer-a u elektrine signale. Adapter ima zadatak, da takav signal, y1 ,pretvori u odgovarajui standardni signal (analogni strujni) ili neki drugi signal pogodan za prenos na odreenu udaljenost. Takav mjerni pretvara naziva se i transmiter. Zakon konverzije y u y m obino je fundamentalan, i opisan je prvo funkcionalnim preslikavanjem

y1 = f1 ( y )

(5.1)

Operator preslikavanja y1 () u sebi sadri i domenzionalni koeficijent homogenizacije. Konverzija opisana relacijom (5.1) naziva se primarnom i bazira se na zakonu o odranju energije. Adapter sa slike 5.1 konvertuje meukoordinatu y1 u unificirani signal y . Ta konverzija opisana je relacijom y m = f 2 ( y1 ) (5.2)

pri emu je operator f 2 () obino linearan. Imajui u vidu (5.1) i (5.2), za y m , se moe napisati y m = f 2 [ f 1 ( y )] = f ( y ) (5.3)

Konverzija opisana sa (5.2) obino se naziva sekundarna konverzija i povezana je, u svakom konkretnom sluaju, sa sloenim problemom konstrukcije i gradnje adaptera. 52

Uvoenje meukoordinate y1 , prvi je korak ka standardizaciji, i to se ini da bi se adapter mogao upotrijebiti u vie mjernih pretvaraa. U cilju tanije konverzije, blok adaptera sa slike 5.1 ima internu povratnu spregu kao na slici 5.2.

SI. 5.2 Strukturna ema adaptera G(s)-prenosna funkcija direktne grane, H(s) - prenosna funkcija povratne sprege Kako je signal y1 obino unificirani, blok povratne sprege ima osnovni zadatak da konvertuje y m , u y m1 , tako da je y m1 , direktno uporedivo sa y1 .Ovaj blok se esto naziva i inverzni transducer. Principijelna ema mjernog pretvaraa sa inverznim transducer-om data je na slici 5.3. Polazei od slike 5.1, na slici 5.4 date su blok eme nekoliko mjernih pretvaraa raznih fizikih veliina koje prethodno treba konvertovati u neku meukoordinatu, pogodnu za dalju konverziju.

SI. 5.4 Blok eme tipinih mjernih pretvaraa

53

5.2.1 Senzori, davai U osnovi, senzori su bazirani na jednom od tri energetska procesa: konverziji energije, storiranju energije i upravljanju energije. Tipian senzor baziran na konverziji energije je namotaj koji se kree u magnetskom polju permanentnog magneta, slika 5.5.

SI. 5.5 Elektrodinamiki senzor; i - struja, v - napon, f- sila, x brzina Za idealni linearni element koji ne posjeduje sposobnost akumuliranja energije ili gubitaka, moe se napisati jednostavna relacija

V ( s) 0 f ( s ) = B

A i ( s) 0 x( s)

(5.5)

gdje je, na osnovi konzervacije energije, A = -B. Ovaj model pokazuje da elektrodinamiki senzor moe proizvesti napon koji je funkcija brzine i biti senzor brzine, ili da proizvodi silu koja je funkcija struje i biti senzor struje. Tipian senzor baziran na upravljanju toka snage je elektrini otpor koji se mijenja usljed naprezanja (strain gauge), u kome mehaniki pomjeraj kontrolie snagu na izlazu senzora. Jednaine koje opisuju element su V=R(x)i f=kx (5.6) (5.7)

R i k su otpor i krutost otporne trake tj. elementa na kojem je montirana otporna traka, a x je pomjeraj. Linearizovani inkrementalni model tenzometrijskog senzora je opisan relacijom V ( s ) R( x) s 1 Ai i ( s ) (5.8) f ( s ) = s 1 k x( s) 0

gdje su varijable V , f , i, x inkrementalne varijacije oko stacionarne radne take (xo,io) a A je konstanta tenzometrijskog elementa. Model pokazuje da su varijacije u izlaznom naponu funkcije pomjeraja. Element (2,1) u matrici iz (5.8) jednak je nuli i pokazuje da elektrine varijable nemaju uticaja na mehanike varijable, tj. sistem je unilateralan.. 5.2.2 Transducer-i Senzori i transduceri-i mogu biti klasifikovani prema vie kriterijuma. Jedna od uobiajenih podjela je na aktivne i pasivne.

54

AKTIVNI DAVA je onaj dava kod kojeg ulazna energija mjerene veliine proizvodi energiju na svom izlazu. Tipini primjeri aktivnih davaa su: termoelement (termopar), piezoelektrini kristal, Bourdon-ova cijev, itd. PASIVNI DAVA je onaj dava kod kojeg je potrebna dodatna energija da bi se na izazu dobila informacija koja je praena energijom na izlazu. Tipini primjeri pasivnih davaa su davai na impedantnoj osnovi kao to su: termootporni. tenzometrijski strain gauge, kapacitivni davai, itd., jer je kod ovih davaa neophodna dodatna energija da bi izlazna veliina bila nosilac energije. 5.2.3 Senzori/davai kao viekrajnici Imajui u vidu prethodne definicije iz [19], blok eme aktivnog i pasivnog davaa date su na slici 5.6. Slika 5.6, (a) i (b) predstavlja optu blok strukturu aktivnih i pasivnih davaa razmatranih kao etvorokrajnik (aktivni) i kao estokrajnik (pasivni).

SI. 5.6 Blok eme davaa: (a) -aktivni dava, (b) -pasivni dava Da se identifikuju parametri koji opisuju prenos informacija kroz dava, potrebno je odrediti matematike relacije izmeu 4 ili 6 ulaznih i izlaznih varijabli. Za opisivanje etvorokrajnika neophodno je 4, a za opisivanje estokrajnika 9 koeficijenata. Kod davaa vani su sljedei pojmovi: ODNOS PRIHVATANJA, A, definisan je kao odnos primarne veliine na ulazu i sekundarne veliine na ulazu davaa. TRANSFORMACIONI ODNOS, T, definisan je kao odnos primarne veliine na izlazu i primarne veliine na ulazu davaa. IZOLACIONI ODNOS, I, u informacionom smislu definisan je kao odnos koliine informacije prihvaene na ulazu i koliine informacije dobivene iz izvora informacije. Cilj konstrukcije svakog davaa je da izolacioni odnos bude 1. EMISIONI ODNOS, E, definisan je kao odnos primarne izlazne veliine i sekundarne izlazne veliine. Veliine A i E nisu ekvivalentne ulaznoj ili izlaznoj impedansi, respektivno. Impedansa je parametar baziran na snazi, a odnos prihvatanja A i emisioni odnos E parametri su davaa bazirani na energiji. Impedansa je obino povezana sa odnosom nezavisnih promjenjljivih, dok odnosi A i E ne baziraju ni na zavisnim ni na nezavisnim promjenjljivim u sistemu. Ako je ulaz napon, ulazna impedansa mora biti visoka, a ako je ulaz struja, ulazna impedansa mora biti niska. U principu, svaki senzor mora uzimati minimum energije iz sistema u taki mjerenja. 55

5.2.4 Tehnike karakteristike mjernih pretvaraa Jednaina koja opisuje kretanje linearnog mjernog pretvaraa n-tog reda s jednim ulazom i jednim izlazom je
0 d (i ) y m d ( j )y = b j ( j) (5.10) dt (i ) dt i =n j =r gdje su: ai t, b j j, (i = 1,2,...,n;j = 1,2,...r) - konstante koje zavise od konkretnog mjernog

a1

pretvaraa.
( U stacionarnom stanju je y mi ) = 0 i y(j)=0, pa jednaina (5.10) glasi

a 0 y m = b0 y s i naziva se statika karakteristika mjernog pretvaraa.

t
t

(5.11)

Veliine yms = lim ym ( t ) i y s = lim y( t ) nazivaju se stacionarne vrijednosti izlaza i ulaza. Dinamika karakteristika definisana je relacijom (5.10), a karakteristika SAU drugog reda, diskutovana je ranije u POGLAVLJU 3, pa isti zakljuci vae i ovdje. Osnovni zahtjevi koji se postavljaju na tehnike karakteristike mjernih pretvaraa mogu se sumirati kako slijedi: Visoka statika i dinamika tanost; Mjerni pretvara mora imati odgovarajuu frekventnu propusnost koja mora odgovarati frekventnom sadraju mjerenog signala. Ovo znai da mjerni pretvara ne smije da gui mjereni signal po amplitudi i da unosi znaajno fazno kanjenje, te da ne pojaava industrijske umove, to su dva oprena zahtjeva, koji moraju biti usklaeni; Galvansko odvajanje ulaza od izlaza tamo gde je to neophodno; Neosetljivost na uticaje umova i vanjskih smetnji; Mogunost rada u eksplozivno-opasnim sredinama. ; 5.3 MJERNI PRETVARAI SA KOMPENZACIJOM SILE Principijelna ema mjernog pretvaraa sile (dinamometra) s kompenzacijom sile, dataje na slici 5.7.

SI. 5.7 Mjerni pretvara sile s kompenzacijom sile (force-balance) Sila f djeluje u taki B na prostoj gredi P.G. usljed ega se pomjera taka C. Pomjeraj take C detektuje se pomou senzora, S koji proizvodi signal proporcionalan pomjeraju take C, a ovaj se pojaava u naponsko-strujnom pojaavau A. Struja i koja je proporcionalana pomjeraju take C u pretvarau F proizvodi silu f ps koja se uravnoteava sa silom f. Strukturna blok ema mjernog pretvaraa sile sa slike 5.7 data je na slici 5.8 56

SI. 5.8 Blok ema mjernog pretvaraa sile s kompenzacijom sile Relacija izmeu sile i struje data je izrazom
i( s) L( s ) S ( s ) A( s ) = f ( s ) 1 + L( s ) S ( s ) A( s ) F ( s )

(5.12)

gdje je: L(s) - prenosna funkcija grede CAB sa svim masama koje uestvuju u kretanju, S(s) - prenosna funkcija detektora pomjeraja, A{s) - prenosna funkcija pojaavaa, F(s) - prenosna funkcija konvertora struje u silu povratne srpege f s (inversni transducer), Ako se pretpostavi da je pri radnim frekvencama pojanje A(s) veoma veliko, relacija (5.12) se moe napisati f ( s) (5.13) i(s) F (s) Efekat strukture sa slike 5.8 je da se pobolja dinamiki odziv mjernog pretvaraa inei ga neosetljivim na moment inercije grede, i ostale smetnje koje djeluju na sistem. Tanost ovog mjernog pretvaraa iskljuivo zavisi od tanosti inversnog transducer-a F(s) tj. konvertora struje i u silu povratne sprege f ps 5.3.1 Primjer mjernog pretvaraa pritiska s kompenzacijom sile Pritisak je vana mjerena varijabla u nauci i industriji ali ne moe biti mjerena direktno. Generalno, mahanika oprema obezbjeuje pomjeraj ili silu kao odziv na promjenu pritiska. Taj pomjeraj ili sila pretvaraju se u elektrini signal koji se dalje prenosi i koristi u SAU. Postoje etiri koncepta definisanja pritiska: mehaniki, hidrauliki, kinetiki i termodinamiki. Primarna definicija pritiska je mehanicka prema kojoj se pritisak definise kao odnos sile i povrsine, tj. (5.14) gdje je: F - sila u [N], A - povrsina u \m21. U osnovi postoji vie nacina za mjerenje pritiska, sto je detaljno opisano u [9], [20], [21], [22], [23], [11] i nizu drugih referenci. Kod mjernog pretvaraa pritiska s kompenzacijom sile, kako i sam naziv podrazumijeva, koristi se princip povratne sprege. Blok ema jednog takvog mjernog pretvaraca data je na slici 5.9.

57

SI. 5.9 Mjerni pretvara pritiska sa kompenzacijom Pritisak p djelujuci na talasastu membranu M, proizvodi silu f u taki A koja pomie jezgro od mekog eljeza linearnog varijabilnog diferencijalnog transformatora - LVDT. Rezultat tog pomjeraja jezgra je naponski signal Vo na izlazu LVDT, koji se pojaava i pretvara u strujni signal i u pojaalu A. U pretvaracu F, struja i pretvara se u silu povratne sprege fps koja se suprotstavlja sili f. Kada su ove dvije sile jednake tada imamo da je struja i direktno srazmjerna pritisku p. Principijelna ema LVDT data je na slici 5.10

SI. 5.10 LVDT: Principijelna ema LVDT sa slike 5.10 sadri primarni namotaj uniformo namotan itavom duinom jezgra, i dva potpuno ista i simetrino namotana sekundarna namotaja preko primarnog namotaja. Pri tome magnetno jezgro slobodno se kree unutar namotaja Kako se primar napaja naizmjeninim naponom, to se na sekundaru indukuju naponi V1 i V2 koji su meusobno u opoziciji, pa se na izlazu ima napon V0 = V1 V2 . Kada se jezgro nalazi u centralnom poloaju, napon Vo = 0 u idealnom sluaju, to, meutim, u praksi nije sluaj zbog problema balansa, zaostalih napona, itd. Izlazni napon mijenja fazni pomjeraj za = 180, kada pomjeraj x mijenja smijer.

SI. 5.11 Statika karakteristika LVDT

58

Inverzni transducer F predstavlja elektromehaniki konvertor koji generie silu f ps =iBlN, gdje je B - jaina polja elektromehanikog konvertora sa permanentnim magnetom, l- duina, a N - broj namotaja. Strukturna blok ema pretvaraa sa slike 5.9 data je na slici 5.12.

SI. 5.12 Blok ema mjernog pretvaraa pritiska s kompenzacijom sile gdje je: AM - popreni presjek talasaste membrane M, S(s) - prenosna funkcija LVDT, ukljuujui i mase koje uestvuju u kretanju (jezgro sa svojom masom i viskoznim trenjem), A(s) - prenosna funkcija naponsko-strujnog pojaavaa, F{s) - prenosna funkcija inverznog transducera, elektro-mehanikog konvertora. Relacija koja povezuje pritisak p i struju i je

AM S ( s) A( s ) i( s) = p( s) 1 + S ( s) A( s ) F ( s)
AM p( s) , to znai da tanost F ( s) mjernog pretvaraa zavisi iskljuivo od tanosti konvertora F.
Ako je A(s) dovoljno veliko za datu frekvencu, tada je i ( s) = Ako se na izlazu eli imati 4,0 mA, tada se jezgro LVDT izvede van centralne pozicije tako da se na izlazu ima 4,0 mA. Kod opisanog mjernog pretvaraa kao senzor se umjesto talasaste membrane moe koristiti ravna membrana, Bourdonova cijev, i svi senzori koji za svoj izlaz imaju silu ili pomjeraj. Takoe, opisani mjerni pretvara moe da se koristi i za mjerenje diferencijalnog pritiska p, mjerenje ubrzanja, brzina. Tanost ovakvih mjernih pretvaraa moe biti ispod 0,2% PO, a kod pretvaraa ubrzanja ovog tipa, tanost moe biti i bolja ako je to neophodno. 5.4 MJERNI PRETVARAI DIREKTNOG TIPA

Ovaj tip mjernih pretvaraa nema povratnu spregu. Tipian primjer je mjerni pretvara temperature na bazi termoelementa ili otpornog termometra ili mjerni pretvara pritiska na bazi tenzometrijskog principa. Za mjerenje temperature najee se koriste sljedee metode: ekspanzione metode (ivin termometar, bimetalni termometar, itd.), termoelektrine metode (termoelement), otporne metode (termistori, otporni termometri), radijacione metode (pirometri). Primjer mjernog pretvaraa temperature kada je senzor temperature termoelement, dat je na slici 5.13.

59

Sl 5.13 Mjerni pretvara temperature na bazi termoelementa Signal o temperaturi T1 dobiva se pomou termoelementa TE u iznosu reda mV, to zavisi od tipa termoelementa, temperature toplog kraja T1 i temperature hladnog kraja T2 (referentna temperatura koja je obino T 2 = 0C do 20C). Tako dobijeni signal eTE (mV) pojaava se u naponskom pojaavau sa pojaanjem , AV [V /V], i onda pojaani signal se u naponskostrujnom konvertoru pretvara u standardni strujni signal i, opsega (0-20 mA) ili (4-20 mA). Postoji vie naina realizacije mjernog pretvaraa temperature sa slike 5.12, to zavisi od tehnologije koja se koristi za realizaciju. Obino se koriste dva naina realizacije: 1. korienjem instrumentacionih operacionih pojaavaa visokih performansi i 2. korienjem diskretnih poluprovodnikih komponenti za realizaciju operskih pojaavaa instosmjernog napona. Masovna industrijska rjeenja mjernih pretvaraa temperature na bazi termoelementa kao senzora koriste instrumentacione pojaavae, dok se operska pojaavaa koriste za realizaciju mjernih pretvaraa visokih performansi. Na slici 5.14 daje se jedan mjerni pretvara na bazi instrumentacionog pojaavaa.

SI. 5.14 Mjerni pretvara temperature: TE - termoelement, A - operacioni pojaava, TR - tranzistor, RL - otpor optereenja (prijemnika, potroaa) Uz uobiajene pretpostavke koje vae za ovakve sklopove (pojaanje pojaavaa A, AV pojaanje tranzistora hFE > 500, R2 >> RE ), moe se za struju optereenja napisati izraz

R2 1 R 1 ( e3 e 2 ) = 2 (eTE ) R1 RE R1 RE

(5.16)

60

Pojaava A mora da bude veoma kvalitetno operacioni pojaava za ove namjene, to podrazumjeva da pojaava dobro pojaava napon eTE (diferencijalni napon) a veoma slabo pojaava napon eCM , slika 5.15.

SI. 5.15 Uproena predstava diferencijalnog pojaavaa Izlazni napon pojaavaa sa slike 5.15 dat je izrazom e0 = AD e D + ACM eCM (5.17)

gdje je: AD - diferencijalno pojaanje definisano kao AD = 1 / 2(| A2 | + | A3 |) ACM - pojaanje zajednikog signala definisano kao ACM =| A3 | | A2 | Relacija (5.17) moe se napisati u obliku

ACM ecm ) (5.18) AD Odnos ACM / AD naziva se faktor potiskivanja zajednikog napona (COMMON MODE REJECTION RATIO) - CMRR, tj. 1 / 2(| A2 | + | A3 |) A CMRR = D = (5.19) ACM | (| A3 | | A2 |) | Da bi uticaj napona eCM bio to manji, to se uvijek zahtijeva u praksi, faktor CMRR mora e0 = AD (e D +
biti to vei, jer on u sutini potiskuje napon AD da se ovaj ne pojavi u izlaznom signalu e0 CMRR se izraava u V/Vili u dB i treba za ove primjene da bude reda (10 5 - 10 6 )V/V tj. 100-120dB. Ako je eD= 1mV, eCM= 1V, a CMRR= 106, tada je e0 = AD (1mV + 1V / 10 6 ) = AD (1mV + 1V ) , sto je 0,1%. Ovo znai daje napon eCM priguen 106 puta tj. milion puta jer se na izlazu probio napon od 1V koji potie od eCM. Ovo je naroito vano kod termoelemenata iji je vrh uzemljen tj. moe da se nae pod naponom od nekoliko desetina volti. Drugi primjer mjernoga pretvaraa direktnog tipa je mjerni pretvara pritiska na tenzometrijskom principu, tj. strain gauge principu, slika 5.16.

61

Sl. 5.16 Tenzometrijski transducer pritiska etiri metalna strain gauge montirana su na elastinoj gredi od kojih se dva izduuju, a dva skrauju prilikom djelovanja pritiska p koji, djelovanjem na talasastu membranu stvara silu u taki C. Otpori R1 , R2 , R3 , R4 vezani su u Wheatstone-ov most, koji se napaja jednosmjernim stabilnim naponom, u cilju da se izmeu taaka A i B dobije elektrini izlaz. Strain gauge radi na principu da provodnik uniformnog poprenog presjeka A i duine L mijenja svoje dimenzije kada se napree. Rezultat toga naprezanja je da se njegov otpor mijenja. Neka je otpor tenzometrijskog elementa
R= L A

- specifina otpornost, A = D 2 /4 - povrina poprenog presjeka, D - dijametar tenzometrijskog elementa. Nakon nalaenja totalnog diferencijala i uvoenja konanih razlika ima se daje R L 2D = + R L D
gdje je: Nakon dijeljenja sa
L , dobiva se L RL L 2DL = +1 RL L DL

(5.20)

L D naziva se aksijalna deformacija, ( a ), poprena L D DL RL deformacija, t ,. a naziva se Poisson-ov odnos, v, tj. t Izraz D L a RL naziva se GAUGE FACTOR G. Na osnovu uvedenih oznaka, relacija (5.20) moe se napisati u obliku

U izrazu (5.20)

G=

+ 1 + 2v

(5.21)

Neka bude konstatovano da su a i t suprotnog predznaka. Za elastine materijale, v je konstantan, a za metalne materijale kree se od 0 do 0.5. Tipine vrijednosti GAUGE FACTORA G su za metalne materijale oko 2. Tako npr. za konstantan je G = 2,05, za nikal-hrom G = 2,0, za izoelastine materijale G = 3,5, a za

62

poluprovodnike materijale je G = 150. U tehnikoj praksi vrijednosti za G i R odreene su od strane proizvoaa. Polazei od definicije GAUGE FACTOR-a ima se da je
G= RL R = RL R a

(5 22) R = RG a

ili

Neka je dat strain gauge element od Ni-Cr iji je otpor R = 350 , G = 2,0 i neka je akcijama deformacija e a =1000 strain-a= 1000m/m = 1000-10-6 mlm, tada se za promjenu otpora R, pri datoj aksijalnoj deformaciji ima da je R = 0,7 .. Postoji vie tipova konstrukcija strain gauge, ali se najee susreu: na bazi depozicije u vakuumu metalnog tankog filma i na bazi difundiranih poluprovodnika. Tipine vrijednosti su 120, 350 i 1000 .. Relativna deformacija je u opsegu elastine deformacije reda 50 m. Otpori sa slike 5.16 (a), ine grane Wheatstone-ovog mosta sa slike 5.16 (b), i ako se taj most napaja naponom V AB onda se za napon V 0 ima
V0 = a GVi = Vi R R

(5.24)

Ako se uzme daje za prethodni sluaj R = 0,7 Q., V i = 10 onda je izlaz iz mosta sa slike 5.16 (b), V0=20mV . Wheatstone-ov most sa slike 5.15 (b) naziva se transducerski most i postoje razni mosni spojevi takvog tipa, [9], [12]. Kad je jednom dobijen napon V 0 koji je srazmjeran aksijalnoj deformaciji e a , a ova pritisku p sa slike 5.16 (a), sada je neophodno taj signal pojaati i pretvoriti ga u strujni signal, to se ostvaruje koritenjem sklopa kao na slici 5.13, s tim to se umjesto termopara, u take CD prikljuuje izlaz iz mosta V 0 sa slike 5.16 (b). Transducer-i na bazi strain gauge koriste se u raznim oblicima i za razne opsege sila od nekoliko grama, do nekoliko tona. Tanosti koje se postiu su reda 0,1% PO, temperaturne greke 0,03% / C, i temperaturni opseg od -10 C do +40 C. Razvojem elektronskih i mikroelektronskih komponenti, sve su manje zastupljeni mjerni pretvarai (transmiteri) sa standardnim strujnim signalom 0(4)-20 mA ili standardnim naponskim signalom 0-10 V, a sve vie se elektrini signali (ako egzistiraju) iz davaa/senzora ili transducera direktno uvode u SAU, tj. upravljaku strukturu, koja je sve ee raunarski bazirana. Tako se napon iz termoelementa ili otpornog mosta direktno uvodi u analogni ulaz raunarske upravljake strukture. Neki digitalni transducer-i kao to su enkoderi, ultrazvuni davai protoka fluida, davai pritiska na bazi vibracione ice, itd. direktno se mogu vezivati na binarne ili digitalne ulaze raunarskog sistema.

63

5.5

DVOINI MJERNI PRETVARAI/TRANSMITERI

Tano prenoenje izlaznog signala iz senzora ili transducer-a sa neke udaljenosti u pogonu (sa objekta) do centralnog mjesta za pokazivanje, obradu ili upravljanje (do komandne sale), stalni je problem prisutan kod projektovanja SAU.

Sl. 5.17 Blok ema dvolinog transmitera: V T - napon trcmsinitera, minimalni, neophodan za njegov rad, R V 1 ,R V 2 - otporiprenosnih vodova, i - struja optereenja, R L - otpor optereenja, V - napon napajanja transmitera. Tradicionalan pristup je koritenje mjernih pretvaraa sa standardnim strujnim signalom na izlazu (4-20) mA za prenos informacije o mjerenoj veliini, ili koritenje neke druge vrste signala za iste svrhe. U POGLAVLJU 4 bilo je govora o prenosu signala kroz SAU te o prednostima i manama signala sa "ivom" nulom, (4-20) mA, i signala sa pravom nulom (020) mA. Osnovna prednost transmitera sa "ivom" nulom je, to se oni, za razliku od onih sa pravom nulom, povezuju sa prijemnikom informacije dvoino, i da se oni mogu koristiti u eksplozivno opasnim sredinama, te omoguuju detekciju prekida prenosne linije. Blok ema dvoinog mjernog pretvaraa data je na slici 5.17.

Sl. 5.18 Elektrina ema dvoinog mjernog pretvaraa: V0 - ulazni naponski signal srazmjeran mjernoj veliini p, I1 + g mV0 - intenzitet strujnog izvora, I1 - mirna struja, konstantna; I1 = 4,0 mA, gm - transkonduktanca, konstantna, R 1 - ulazna impedansa Budui da napon VT i struja i-signal nosilac informacije o upravljanom procesu, variraju sa promjenom mjerene varijable stanja p, transmiter mora biti u stanju da radi i kod minimalne struje i = 4,0 mA, kolika je minimalna vrijednost signala nosioca informacije. Drugim rijeima, treba obezbijediti funkcionisanje transmitera pri snazi 4[mA]V T [V]], to nije uvijek mogue ostvariti. Elektrini dio dvoinog transmitera, obino je konvertor napona u struju, koji prenosi strujni signal vlastitim napojnim linijama i ematski se moe prikazati kao na slici 5.18. Tipian primjer dvoinog transmitera na bazi transducer-a sa slike 5.16 (b), dat je na slici 5.19.

64

Sl. 5.19 Dvoini mjerni pretvara: 1 - mjerni most na bazi strain gauge sa slike 5.16 (b), 2 - naponski pojaava, 3 - naponski stabilni izvor napajanja pojaavaa 2 i Wehatstoneovog mosta, T 1 , - transistor kao naponski upravljani strujni izvor, i = I 1 + I 2 - struja nosilac informacije I1, - mirna struja mjernog pretvaraa; I1 = const=4,0 mA, I 2 kp - komponenta struje koja zcnisi od procesnog parametra p Mjerna veliina p, dovodi se na mjerni most 1, koji se sastoji od etiri otpornika, slika 5.16 (b). Kako je reeno ranije, napon izmeu taaka D i C srazmjeran je pritisku p, tj. mjerenoj varijabli. Naponsko pojaalo A2 je u nekoj vrsti diferencijalnog spoja, tako da je izlazna struja I2, koja tee kroz tranzistor T 1 , koji radi u linearnom reimu i upravljan je naponom iz izlaza pojaavaa 2. srazmjerna procesnom parametru p. I1 napaja praktino mjerni most i operacioni pojaava i ona se potenciometrom P 1 podeava na 4,0 mA, tj. ovim potenciometrom podeava se iva nula. Potenciometrom R E podeava se opseg mjernog pretvaraca Kada je dava informacije termoelement sa uzemljenim vrhom to je veoma est sluaj u praksi radi boljeg odziva, kao i eksploatacionih uslova, tada je napon e CM znaajan. Da bi se izvrilo galvansko odvajanje mjernog davaa TE od prijemnika informacije, koristi se dvoini mjerni pretvara kao na slici 5.20. Galavansko razdvajanje po napajanju izvora V C sa masom M2 od napona davaa e TE i napona e CM sa masom M 2 ostvaruje se pomou DC/DC pretvaraa (DC/DC pretvara je pretvara istosmjernog napona u istosmjerni uz galvansko odvajanje ostvareno transformatorskom spregom).

57. 5.20 Dvoini mjerni pretvara sa galvanskim razdvajanjem

65

Galvansko razdvajanje po signalu nosiocu informacije, da ne bi dolo do zatvaranja strujnog kruga usljed razlike potencijala mase M1 i mase M2 kroz sam transmiter, ostvaruje se fotoparovima 1 i 2. Dvoini transmiter ne omoguava realizaciju signala nosioca informacije opsega (0-20 mA), jer nije mogue da mirna struja I 1 , bude nula. Jednostavno, kada je I1 = 0, transmiter ne prima nikakvu snagu za svoj rad. Struja I1 odreena je, minimalnom snagom koja je neophodna za rad transmitera a napon VT zavisi od otpora optereenja napona napajanja i maksimalne struje; (IMAX = 20 mA). Signal sa pravom nulom ostvaruje se troinim transmiterom uvoenjem pomonog izvora napajanja, slika 5.21.

Sl. 5.21 Troini transmiter Naponski izvor VC1 formira mirnu struju I1 = 4 mA koja ponitava dio struje i kroz otpor optereenja RL u opsegu od (0-16) mA. Poveanjem pojaanja za 25% struja i se podeava na opseg (0-20) mA. 5.6 INTELIGENTNI SENZORI I MJERNI PRETVARAI

Tehnoloki progres u oblasti razvoja i proizvodnje mikroelektronike doprinio je da se pojavi i realizuje koncept "pametnog" (smart) ili inteligentnog senzora i mjernog pretvaraa. Inteligentni mjerni pretvara sastoji se iz: senzora. transducer-a, adaptera, komunikacionog interface-a za digitalnu informaciju i dijela za identifikaciju. Koncept inteligentnog mjernog pretvaraa predstavljen je na slici 5.22.

66

Mjerni pretvara sa slike 5.22 ukljuuje u sebe raunarski blok koji je tako konfigurisan da obavlja postavljeni zadatak. Karakterie ga decentralizovana mogunost raunanja i mogunost procesiranja koja mu omoguava da alje digitalnu informaciju i komunicira sa raunarskim sistemom negdje u raunarskoj mrei. Inteligencija mjernog pretvaraa nije sadrana u samom senzoru ili transducer-u ve u njegovom raunarskom bloku, bloku za identifikaciju i komunikacionom interface-u, koji na bazi signala iz transducer-a generie digitalni signal u formi koja je kompatibilna sa komunikacionim kanalom centralnog raunara ili raunarskom mreom. Osnovne karakteristike inteligentnih mjernih pretvaraa su: direktno izraunavanje veliine mjerne varijable korigovane za uticaje smetnji na nivou senzora ili transducer-a, bez koritenja kalibracionih koeficijenata u centralnom raunaru, digitalni izlaz umjesto analognog, identifikacija senzora ili transducer-a, mogunost prenosa signala i komuniciranje sa raunarskim sistemom ili raunarskom mreom, integracija svih dodatnih funkcija (samodijagnostika, kalibracija, itd). 5.7 DIGITALNI MJERNI PRETVARAI

5.7.1 Uvod U prethodnim razmatranjima u ovom poglavlju, radilo se o mjerenju prirodnih fenomena tj. varijabli stanja, koje su bile analogne veliine. Ovdje e biti govora o mjerenju onih varijabli stanja iji je reprczentent digitalna veliina ili je analogna veliina pretvorena u digitalnu, pa prenesena na daljinu, i opet konvertovana u analognu. Idealni transducer mogao bi mjeriti prirodni fenomen, tj. varijablu stanja i proizvoditi i davati na svom izlazu binarni ili bainarno kodirani decimalni (BCD) broj. Bazino, ovakav transducer mjeri pomjeraj, ali moe biti upotrebljen da mjeri silu, pritisak, nivo itd., koritenjem analognih mehanikih translatora kretanja. Primjer za ovo je digitalni enkoder. Enkoder je, u stvari, oprema koja obezbjeuje kodiranje. Kodiranje je uvoenje sistema simbola ili bita za predstavljanje podatka o nekoj veliini. Ovdje se daje primjer digitalnog davaa protoka na bazi transitnog vremena, gdje je frekvenca srazmjerna protoku fluida. 5.7.2 Mjerenje protoka na bazi Doppler-ovog efekta Koritenje Doppler-ovog efekta esto se primjenjuje za mjerenje brzine fluida i dobijanje odgovarajue frekvence koja je srazmjerna brzini fluida tj. protoku. Na slici 5.24 dat je Doppler-ov dava protoka.

SI. 5.24 Doppler-ov dava protoka Ako je fT frekvenca ultrazvuka koji emituje otpremnik Tx, tada e frekvenca primljenog ultrazvunog talalsa fR biti, 67

v v f R = f T (1 cos 1 + cos 2 ) c c

(5.25)

gdje je: v - brzina teenja fluida, c - brzina prostiranja ultrzvunog talasa kroz fluid iji se protok mjeri. Doppler-ov pomjeraj frekvencije fD je tada v (5.26) f D = f R f T = f T (cos 1 cos 2 ) = kv c f gdje je: k = t ( cos 1 cos 2 ) - konstanta. c Uvoenje ove frekvencije u raunar preko frekventnog ulaza nije nikakav problem. 5.7.3 Digitalni mjerni pretvarai Mada analogni mjerni pretvara (transmiter) zadovoljava u mnogim standardnim primjenama, on ima i neka svoja ogranienja obzirom na udaljenost na koju se moe prenijeti analogni strujni signal, uticaj umova na prenosnu liniju, common-mode napona koji je posljedica uzemljivanja nekih davaa, itd. Koritenjem digitalnog transmitera, mnogi od pomenutih problema mogu biti prevazidjeni Principijelna ema digitalnog transmitera, zajedno sa otpremnikom i prijemnikom, data je na slici 5.25, [16].

Sl. 5.25 Digitalni mjerni pretvara Naponski signal iz davaa, nakon to se pojaa u pojaavau, vodi se u analogno-digitalni konvertor, gdje se vri pretvaranje u digitalni signal. Ovakav digtalni signal koji je paralelan, putem univerzalnog asinhronog prijemnika - otpremnika (Universal Asinhronous Receiver Transmiter - UART1) pretvara se u serijski podatak, koji se onda kao niz bita prenosi prenosnom linijom prethodno pojaan u linijskom drajveru. Detektor praga (komparator) u prijemniku, rekonstruie binarne podatke koji u jednom odreenom nizu ine preneseni podatak. UART2 vri konverziju serijskog podatka u paralelni, koji se direktno moe voditi u raunar ili druge digitalne sisteme. Ako se eli digitalno pokazivanje, onda se koristi UART koji ima tri heksadecimalna izlaza, mogunost polariteta i prekoraenja.

68