Professional Documents
Culture Documents
AOS LEITORES IX OLIMPADA DE MAIO Enunciados e Resultado Brasileiro XIV OLIMPADA DE MATEMTICA DO CONE SUL Enunciados e Resultado Brasileiro XLIV OLIMPADA INTERNACIONAL DE MATEMTICA Enunciados e Resultado Brasileiro
2 3 6 9
X OLIMPADA INTERNACIONAL DE MATEMTICA PARA ESTUDANTES UNIVERSITRIOS 11 Enunciados e Resultado Brasileiro XVIII OLIMPADA IBERO-AMERICANA DE MATEMTICA Enunciados e Resultado Brasileiro GEOMETRIA COM CONTAS Carlos Yuzo Shine A ENUMERABILIDADE DE x E O CHO TRIANGULAR Jos Paulo Carneiro COMO QUE FAZ? SOLUES DE PROBLEMAS PROPOSTOS PROBLEMAS PROPOSTOS AGENDA OLMPICA COORDENADORES REGIONAIS 14
17
36
41 45 59 61 62
AOS LEITORES
Caros leitores,
Neste nmero a Eureka! publica vrias provas de 2003 de competies internacionais nas quais o Brasil participa: Olimpada de Maio, Olimpada do Cone Sul, Olimpada Internacional, Olimpada Ibero-americana e Olimpada Internacional Uhniversitria (IMC). Este foi o primeiro ano em que uma delegao brasileira participa desta ltima competio, resultado de uma parceria da OBM com as Universidades em que estudam os membros da equipe brasileira. Comeamos bem: obtivemos trs segundos prmios, trs terceiros prmios e duas menes honrosas. Neste nmero excepcionalmente no publicamos a seo "Olimpadas ao redor do mundo", que volta no prximo. Por outro lado, criamos a seo "Como que faz?", onde vamos resolver problemas sugeridos pelos leitores. A idia que os leitores enviem problemas que no conseguem resolver, que tenham aparecido em alguma Eureka! (por exemplo em algum artigo ou prova publicada) ou alguma competio (ou de qualquer outra origem), que tentaremos resolver e publicar os mais interessantes na nossa seo.
Os editores
IX OLIMPADA DE MAIO
Enunciados e Resultado Brasileiro
PRIMEIRO NVEL
Durao da prova: 3 horas PROBLEMA 1
Pedro escreve todos os nmeros de quatro algarismos diferentes que podem ser armados com dgitos a, b, c, d que cumprem as seguintes condies: a 0 ; b = a + 2; c = b + 2 ; d = c + 2. Calcule a soma de todos os nmeros que Pedro escreveu.
PROBLEMA 2
O tringulo ABC retngulo em A e R o ponto mdio da hipotenusa BC. Sobre o cateto maior AB se marca o ponto P tal que CP = BP e sobre o segmento BP se marca o ponto Q tal que o tringulo PQR equiltero. Se a rea do tringulo ABC 27, calcule a rea do tringulo PQR.
PROBLEMA 3
Determine o menor nmero inteiro positivo que termina em 56, mltiplo de 56 e tem a soma de seus dgitos igual a 56.
PROBLEMA 4
Clia escolhe um nmero n e escreve a lista dos nmeros naturais de 1 at n: 1, 2, 3, 4, , n 1, n. Em cada passo, troca a lista: copia o primeiro nmero ao final e apaga os dois primeiros. Depois de n 1 passos ficar escrito um nico nmero. Por exemplo, para n = 6 os cinco passos so: 1, 2, 3, 4, 5, 6 3, 4, 5, 6, 1 5, 6, 1, 3 1, 3, 5 5, 1 5 e ficar escrito o nmero 5. Clia escolheu um nmero n entre 1000 e 3000 e depois de n 1 passos ficou o nmero 1.
Determine todos os valores de n que Clia pode ter escolhido. Justifique porque estes valores servem e os demais no.
PROBLEMA 5
Temos um tabuleiro quadriculado 4 4. Definimos a separao entre duas casas como o menor nmero de movimentos que deve empregar um cavalo de xadrez para ir de uma casa a outra (utilizando movimentos do cavalo). Trs casas A, B, C formam um trio bom se as trs separaes entre A e B, entre A e C e entre B e C so iguais. Determine um nmero de trios bons que se formam no tabuleiro.
OBSERVAO:
Em cada movimento o cavalo se desloca 2 casas em direo horizontal mais uma casa em direo vertical ou se desloca 2 casas em direo vertical mais uma casa em direo horizontal. SEGUNDO NVEL
Durao da prova: 3 horas
PROBLEMA 1
So escolhidos quatro dgitos a, b, c, d diferentes entre si e diferentes de zero e se escreve a lista de todos os nmeros de quatro algarismos que se obtm trocando de lugar os dgitos a, b, c, d. Que dgitos deve-se escolher para que a lista tenha a maior quantidade possvel de nmeros de quatro algarismos que sejam mltiplos de 36?
PROBLEMA 2
Seja ABCD um retngulo de lados AB = 4 e BC =3. A perpendicular diagonal BD traada por A corta BD no ponto H. Chamamos de M o ponto mdio de BH e de N o ponto mdio de CD. Calcule a medida do segmento MN.
PROBLEMA 3
Encontre todos os pares de nmeros inteiros positivos (a, b) tais que 8b + 1 mltiplo de a e 8a + 1 mltiplo de b.
PROBLEMA 4
Beto marcou 2003 pontos verdes no plano, de maneira que todos os tringulos com seus trs vrtices verdes tm rea menor que 1. Demonstre que os 2003 pontos verdes esto contidos num tringulo T de rea menor que 4.
PROBLEMA 5
Uma formiga, que est numa aresta de um cubo de lado 8, deve realizar um percurso pela superfcie do cubo e regressar ao ponto de partida. Seu caminho deve conter pontos interiores das seis faces do cubo e deve visitar s uma vez cada face do cubo. Encontre o comprimento do caminho mais curto que a formiga pode realizar e justifique porque o caminho mais curto.
RESULTADOS
PRIMEIRO NVEL
Lucio Eiji Assaoka Hossaka Marlon Vieira de Lima Junior Henrique Pond de Oliveira Pinto Guilherme Philippe Figueiredo Fernanda S Leal de Moura Rgis Prado Barbosa Tiago Madeira Mateus Faitanin Yin Diogo Bonfim Moraes Morant de Holanda Ronaldo Rozenbaum Paiva Medalha de Ouro Medalha de Prata Medalha de Prata Medalha de Bronze Medalha de Bronze Medalha de Bronze Medalha de Bronze Meno Honrosa Meno Honrosa Meno Honrosa Curitiba - PR Fortaleza - CE Salvador - BA Fortaleza - CE Teresina - PI Fortaleza - CE Itaja - SC Vitria - ES Rio de Janeiro - RJ Rio de Janeiro - RJ
SEGUNDO NVEL
Telmo Luis Correa Junior Luty Rodrigues Ribeiro Pedro Thiago Ezequiel de Andrade Gabriel Tavares Bujokas Juliana G. Cavalcante Leandro Farias Lima Eduardo Fischer Andr Linhares Rodrigues Rodrigo Viana Soares Raphael Rodrigues Viana
EUREKA! N17, 2003
Medalha de Ouro Medalha de Prata Medalha de Prata Medalha de Bronze Medalha de Bronze Medalha de Bronze Medalha de Bronze Meno Honrosa Meno Honrosa Meno Honrosa
So Paulo - SP Fortaleza - CE Fortaleza - CE So Paulo - SP Fortaleza - CE Fortaleza - CE Encantado - RS Fortaleza - CE Fortaleza - CE Salvador - BA
PROBLEMA 1
Em um torneio de futebol entre quatro equipes, A, B, C e D, cada equipe joga com cada uma das outras exatamente uma vez. a) Decidir se possvel que, ao finalizar o torneio, as quantidades de gols marcados e sofridos pelas equipes sejam: A 1 4 B 3 4 C 6 4 D 7 5
Se a resposta afirmativa, d um exemplo com os resultados das seis partidas; em caso contrrio, justifique. b) Decidir se possvel que, ao finalizar o torneio, as quantidades de gols marcados e sofridos pelas equipes sejam: A 1 4 B 3 4 C 6 4 D 13 11
Se a resposta afirmativa, d um exemplo com os resultados das seis partidas; em caso contrrio, justifique.
PROBLEMA 2
Considere a seqncia {an} definida da seguinte maneira: a1 = 1 a2 = 3 an+2 = 2an+1 an + 1, para todo inteiro n 1. Provar que a mxima potncia de 2 que divide a4006 a4005 22003.
PROBLEMA 3
Seja ABC um tringulo acutngulo tal que o ngulo B mede 60o . A circunferncia de dimetro AC intersecta as bissetrizes internas de A e C nos pontos M e N respectivamente (M A, N C). A bissetriz interna do ngulo B intersecta MN e AC nos pontos R e S, respectivamente. Demonstrar que BR RS.
PROBLEMA 4
No tringulo acutngulo ABC, os pontos H, G e M encontram-se sobre o lado BC, de modo que AH, AG e AM so altura, bissetriz e mediana do tringulo, respectivamente. Sabe-se que HG = GM, AB = 10 e AC = 14. Determinar a rea do tringulo ABC.
PROBLEMA 5
Seja n = 3k + 1 , onde k um inteiro, k 1 . Constri-se um arranjo triangular de lado n formado por crculos de mesmo raio como o mostrado na figura para n = 7.
Determinar, para cada k, o maior nmero de crculos que podem ser coloridos de vermelho de tal modo que no existam dois crculos vermelhos tangentes entre si.
PROBLEMA 6
Demonstrar que existe uma seqncia de inteiros positivos x1 , x2 ,..., xn ,... que satisfaz as duas condies seguintes: i) contm exatamente uma vez cada um dos inteiros positivos, ii)
n para cada n = 1,2,... a soma parcial x1 + x2 + ... + xn divisvel por n .
elementos. Demonstre que existem nmeros t1 , t 2 , , t100 em S tais que os conjuntos para A j = {x + t j | x A} , j = 1, 2, ,100,
um inteiro positivo.
PROBLEMA 3
Considere um hexgono convexo tal que para cada quaisquer dois lados opostos verifica-se a seguinte propriedade: a distncia entre os seus pontos mdios igual a 3 2 vezes a soma dos seus comprimentos. Demonstre que todos os ngulos do hexgono so iguais.
um quadriltero convexo cujos vrtices esto sobre uma circunferncia. Sejam P , Q e R os ps das perpendiculares s retas BC , CA e AB , respectivamente, passando por D . Demonstre que PQ = QR se e s se as bissetrizes dos ngulos ABC e ADC se intersectam sobre a reta AC .
PROBLEMA 5
x1 , x2 ,
!, x
n n 2(n 2 1) n n ( xi x j ) 2 . x x i j 3 i =1 j =1 i =1 j =1
(b) Demonstre que a igualdade vlida se e s se x1 , x2 , , xn formam uma progresso aritmtica.
PROBLEMA 6 Seja p um nmero primo. Demonstre que existe um nmero primo q tal que,
10
PRIMEIRO DIA
PROBLEMA 1
a) Seja a1 , a2 ,
a1 = 1 e
3 an+1 > an , n. 2
Prove que a seqncia an 3 2
n 1
, a ,... com as
n
= .
11
PROBLEMA 2
Sejam a1 , a2 , , a51 elementos no nulos de um corpo. Simultaneamente trocamos cada elemento pela soma dos outros 50. Desta forma a nova seqncia b1 , b2 , , b51 uma permutao da anterior. Quais so os possveis valores da caracterstica do corpo?
PROBLEMA 3
Seja A uma matriz quadrada n n tal que 3A3 = A2 + A + I. Prove que (Ak )k converge a uma matriz idempotente B (i.e., a uma matriz B tal que B2 = B).
PROBLEMA 4
Determine o conjunto de todos os pares (a, b) de inteiros positivos para os quais o conjunto dos inteiros positivos pode ser decomposto em dois conjuntos A e B tais que a A = b B.
PROBLEMA 5
Sejam g :[0,1] # uma funo contnua e f n : (0,1] # a seqncia de funes definida por f 0 ( x) = g ( x) e f n+1 ( x) = Determine lim f n ( x) para todo x (0,1] .
n
1 x f n (t )dt, x (0,1], n 0. x 0
PROBLEMA 6
Seja f ( z ) = an z + an 1 z + ... + a1 z + a0 um polinmio com coeficientes reais. Prove que se as razes de f esto no semi-plano esquerdo
n
n 1
12
SEGUNDO DIA
PROBLEMA 1
2x
PROBLEMA 3
a b . 5n tais que existe exatamente um ponto a0 em A tal que a0 b = inf a A Prove que B denso em 5n.
PROBLEMA 4
Encontre todos os inteiros positivos n para os quais existe uma famlia F de subconjuntos de trs elementos de S ={1, 2, ,n} que satisfaz as seguintes condies: (i) para quaisquer elementos distintos a, b S existe exatamente um A F tal que a, b A. (ii) Se a, b, c, x, y, z so tais que {a, b, x}, {a, c, y}, {b, c, z} F ento {x, y, z} F. a) Mostre que para toda funo f : " " # existe uma funo g : " # tal que f ( x, y ) g ( x) + g ( y), x, y . para a qual no existe g : # # tal b) Encontre uma funo f : que f(x, y) g(x) + g(y), x, y 5.
PROBLEMA 5
" # # #
PROBLEMA 6
ak 1 n . n + 1 k =0 n k + 2
2
k =0
ak
k
(se existir).
13
PRIMEIRO DIA
PROBLEMA 1
a) Tm-se duas sucesses, cada uma de 2003 inteiros consecutivos, e um tabuleiro de 2 linhas e 2003 colunas
Decida se sempre possvel distribuir os nmeros da primeira sucesso na primeira linha e os da segunda sucesso na segunda linha, de modo que os resultados obtidos ao somar os dois nmeros de cada coluna formem uma nova sucesso de 2003 nmeros consecutivos. b) E se trocssemos 2003 por 2004? Tanto em a) como em b), se a resposta for afirmativa, explique como distribuiria os nmeros, e se for negativa, justifique o porqu.
14
PROBLEMA 2
Sejam C e D dois pontos da semicircunferncia de dimetro AB tais que B e C esto em semiplanos distintos em relao reta AD. Denotemos por M, N e P os pontos mdios de AC, DB e CD, respectivamente. Sejam OA e OB os circuncentros dos tringulos ACP e BDP. Demonstre que as retas OA OB e MN so paralelas.
PROBLEMA 3
Pablo copia o seguinte problema: Considere todas as sucesses de 2004 nmeros reais ( x0 , x1 , x2 ,..., x2003 ), tais que
x0 = 1, 0 x1 2 x0 , 0 x2 2 x1 ,
0 x2003 2 x2002 .
Entre todas estas sucesses, determine aquela para a qual a expresso seguinte assume o seu maior valor: S = . Quando Pablo ia copiar a expresso S, apagaram o quadro. S conseguia lembrarse de que S era da forma
SEGUNDO DIA
PROBLEMA 4
Seja M ={1, 2,,49} o conjunto dos primeiros 49 inteiros positivos. Determine o maior inteiro k tal que o conjunto M tenha um subconjunto de k elementos em que no haja 6 nmeros consecutivos. Para esse valor mximo de k, encontre a quantidade de subconjuntos de m, de k elementos, que tenham a propriedade mencionada.
15
PROBLEMA 5
No quadrado ABCD, sejam P e Q pontos pertencentes aos lados BC e CD respectivemante, distintos dos extremos, tais que BP = CQ. Consideram-se pontos X e Y, X Y, pertencentes aos segmentos AP e AQ respectivamente. Demonstre que, quaisquer que sejam X e Y, existe um tringulo cujos lados tm os comprimentos dos segmentos BX, XY e DY.
PROBLEMA 6
16
(ii)
(iii)
(iv)
claro que esses passos no so precisos e que, para domin-los, preciso muito treino e, por que no, aprender algumas tcnicas.
17
TRIGONOMETRIA
Muitos problemas de geometria podem ser resolvidos com o auxlio da trigonometria. As frmulas que voc deve saber so basicamente essas quatro:
sen(a + b) = sena cos b + senb cos a sen(a b) = sena cos b senb cos a cos(a + b) = cos a cos b senasena cos(a b) = cos a cos b + senasenb
A partir dessas voc pode deduzir essas outras, que na verdade so as mais teis para ns e que tornam a trigonometria to poderosa. Transformando produtos em somas Transformando somas em produtos
1 x+ y x y senasenb = (cos(a b) cos(a + b)) senx + seny = 2sen cos 2 2 2 1 x y x+ y cos a cos b = (cos(a b) + cos(a + b)) senx seny = 2sen cos 2 2 2 1 x+ y x y sena cos b = (sen(a b) + sen(a + b)) cos x + cos y = 2 cos cos 2 2 2
x+ y x y cos x cos y = 2sen sen 2 2 Por fim, relembramos a lei dos senos e a lei dos co-senos. No tringulo ABC, seja AB = c, AC = b, BC = a, A = , B = e C = . O circunraio de ABC R. a b c = = = 2R sen sen sen a 2 = b 2 + c 2 2bc cos b 2 = a 2 + c 2 2 ac cos c 2 = a 2 + b 2 2ab cos A lei dos senos, por envolver propores (que so mais simples) e elementos adicionais do tringulo (o circunraio), particularmente til. Vamos resolver alguns problemas e mostrar algumas tcnicas de clculo.
18
CONVENO
Sempre que houver um tringulo ABC, , e so as medidas dos ngulos BAC, ABC e ACB, respectivamente.
UM COMEO E O TRUQUE DA CO-TANGENTE
Exemplo (Prova de Seleo para a IMO) Seja uma circunferncia de centro O tangente aos lados AB e AC do tringulo ABC nos pontos E e F. A reta perpendicular ao lado BC por O intercepta EF no ponto D. Mostre que A, D e M (ponto mdio de BC) so colineares. Resoluo Primeiro, um bom desenho, com todos os ngulos que pudermos marcar (a tcnica do arrasto bastante til - por isso que voc deve fazer um desenho grande!!). Note que os ngulos do tringulo ABC j determinam os ngulos toda a figura (para perceber isso, note que se construir ABC todos os outros ngulos da figura j esto determinados).
A
2 2 E 2 2 O D 2
2 F
B P M
19
sempre bom justificar os clculos. Seja P a interseo de BC e da reta perpendicular a BC por O. Como BEO e BPO so retos, o quadriltero BPOE inscritvel, de modo que DOE = EBM = . Analogamente, A reta AO bissetriz de e AOEF inscritvel, logo OEF = OFE = / 2. Mas, como provar que A, D e M esto alinhados? Uma maneira provar que BAD = BAM , por exemplo. Para isso, s calcular os dois ngulos. Como calcularemos = BAD ? Veja o tringulo ADE. Sendo r o raio de , com uma lei dos senos calculamos DE. AE pode ser facilmente calculado. Como j conhecemos AED (viu como bom fazer o arrasto?), temos elementos suficientes para calcular . Para calcular = BAM , usaremos o tringulo BAM, da qual conhecemos BM, AB, e ABM . J temos uma estratgia. Vamos executar o plano!
DOF = .
2
E r
No tringulo ODE,
D O
sen + 2 (note que ODE = ( + / 2) - utilizamos o fato de que senx = sen( x) para todo x real; utilizaremos bastante esse fato e o fato sen( / 2 x) = cos x) Sendo o tringulo AEO retngulo em E, obtemos AE = rcotg( / 2).
EUREKA! N17, 2003
DE = sen
DE =
rsen sen + 2
20
No tringulo ADE,
DE = sen
AE cos + 2
(*)
a b = , senx sen ( x + )
e queremos determinar x, utilizamos o truque da co-tangente:
sen( x + ) b senx cos + sen cos x a b = = = senx sen( x + ) senx senx a b b = cos + sen cotgx = a a
e podemos isolar cotg x. Voltemos a (*). Substituindo DE e AE e utilizando o truque da co-tangente, temos
cotg sen + 2 2 cos cotg + sen = sen 2 2 cos sen + sen 2 sen 2 2 2 cotg = sen sen cos 2 2 2sen + cos 2sen2 sen 2 2 2 cotg = sensen sen( + ) + sen 2sen2 sen 2 cotg = sensen sen( + ) + sen 1 2sen 2 2 cotg = sensen
21
cotg =
Calculemos . Uma prtica normal em trigonometria adotar o circunraio de algum tringulo igual a 1/2, de modo que, pela lei dos senos, seus lados sejam iguais aos senos dos seus respectivos ngulos opostos. Podemos fazer isso porque estamos s fixando o tamanho da figura. claro que s podemos fazer isso uma vez s em cada problema.
A
sen
B sen 2 M
AB = sen = sen( + ). No tringulo ABM, 2sen( + ) BM AB = sen cotg + cos = cotg = sen sen( + ) sen 2sen( + ) sen cos = sensen Puxa, os resultados de cotg e cotg so diferentes! Na verdade, no so. Nunca
perca a f!
EUREKA! N17, 2003
1 BM = BC / 2 = sen e 2
22
cotg = cotg sen( + ) + sen cos = 2sen( + ) sen cos sen( + ) = sen cos + sen cos ,
que sempre verdade. ALGUMAS IDENTIDADES Suponha que o circunraio do tringulo ABC R = 1/2. Ento, c = AB = sen, b = AC = sen e a = BC = sen. Alm disso, por exemplo,
O permetro do tringulo 2 p = 4cos cos cos ; 2 2 2 A rea do tringulo S = sen sen sen / 2; O inraio do tringulo r = 2sen sen sen ; 2 2 2
Exerccio: Prove todas as identidades acima. Exemplo: (IMO) Sejam AH1, BH2 e CH3 as alturas de um tringulo acutngulo ABC. A circunferncia inscrita no tringulo ABC tangente aos lados BC, CA, AB em T1, T2 e T3, respectivamente. Considere a reta simtrica da reta H1H2 relativamente reta T1T2, a reta simtrica da reta H2H3 relativamente reta T2T3, a reta simtrica da reta H1H3 relativamente reta T1T3. Prove que estas retas simtricas determinam um tringulo cujos vrtices pertencem circunferncia inscrita no tringulo ABC. Resoluo: Esse o problema 6 da IMO de 2001. Primeiro, uma boa, e bem grande, figura. Vamos s desenhar a reta simtrica relacionada a T2T3. H o ortocentro de ABC.
23
A
2
2 2
H2
2 2
H3 T3 X3
T2
)1
2 2
B H1
Faamos o arrasto: veja que AH 2 HH 3 inscritvel, logo AH3 H2 = . Seja P a interseo de T2T3 e H2 H3 (s no podemos escolher duas retas TT i j e Hi H j concorrentes quando o tringulo ABC equiltero; tal caso trivial). Como AT2 = AT3 , os ngulos AT2T3 e AT3T2 medem ambos / 2 / 2. Assim,
H3 PT3 = AT3T2 PH3T3 = / 2 e, sendo l1 a reta simtrica da reta H2 H3 relativamente reta T2T3 , o ngulo entre l1 e T2T3 igual tambm a / 2 . Logo o ngulo entre l1 e AB 2( / 2 / 2 ) + = = , ou seja, l1 e BC so paralelos.
Definindo analogamente l2 e l3 , temos l2 // AC e l3 // AB. Com isso, j sabemos que o tringulo determinado por l1 , l2 e l3 semelhante a ABC, e com lados homlogos paralelos. Temos, ento, dois candidatos a tal tringulo:
24
A'
C'
B'
B'
C'
A'
Estudando um caso particular (o tringulo equiltero, por exemplo), vemos que o candidato mais indicado o da direita. Podemos, ento calcular a distncia entre lados homlogos nessa situao e compararmos com a distncia entre BC e l1. Assuma que o circunraio de ABC 1/2, para termos BC = sen , CA = sen e
BC = sen.
Vamos calcular a distncia entre BC e l1 . Seja X 3 a interseo de l1 e AB. A distncia de A a l1 AX 3sen . E a distncia desejada AH1 AX 3sen . Bom,
AH1 fcil de calcular: AH1 = ABsen = sen sen . E AX 3 ? AH3 fcil de calcular, AT3 tambm. Podemos calcular H3T3 = AT3 AH3 e usar a lei dos senos no tringulo PH3 X 3 , com a ceviana PT3 . Mos obra!! Para comear, AH3 = AC cos = sen cos e AT3 = p sen , sendo p o semipermetro de ABC. Portanto H3T3 = p sen sen cos . Pela lei dos senos no tringulo PH3T3 , PT3 H 3T3 = sen senH3 PT3 No tringulo PT3 X 3 , PT3 X 3T3 = sen senX 3PT3 Dividindo as duas ltimas equaes e tendo em vista que H3 PT3 = X 3 PT3 , sen psen sen sen sen sen cos obtemos X 3T3 = H3T3 = sen sen
EUREKA! N17, 2003
25
sen 2 + sen 2 sen2 2 sen + sen + sen Logo, substituindo p = , 2 sensen + sen sen + sen 2 sen 2 sen 2 + sen 2 X 3T3 = 2sen sensen + sen sen sen 2 + sen 2 = 2sen Enfim, podemos calcular AX 3 = AT3 + X 3T3 . Veja que sen + sen + sen . AT3 = p sen = 2 sen (sen + sen + sen ) sensen + sen sen sen 2 + sen 2 AX 3 = 2sen sensen + 2sen sen sensen + sen 2 = 2sen Enfim, a distncia entre l1 e BC sen sen cos = sensen + 2sen sen sensen + sen 2 AH1 AX 3sen = sen sen 2 sen (sen + sen + sen ) = 2
Na seo de identidades, voc deve provar que
p a = 2cos sen sen 2 2 2 Logo a distncia entre l1 e BC (ufa!) d = 2cos sen sen sen 2 2 2
Agora calculemos a distncia entre os lados homlogos dos tringulos ABC e o de lados respectivamente paralelos aos lados de ABC.
26
C'
B'
I r
B A' C
Seja I o incentro do tringulo ABC. A distncia de I a BC igual ao inraio r e a distncia de I a B'C' r cos. Assim, a distncia entre BC e B'C' :
d ' = 2 2sen sen sen cos 2 2 2 2 2 = 2 2sen cos sen sen cos 2 2 2 2 2 = 2cos sen sen sen = d 2 2 2
EUREKA! N17, 2003
27
Conseqentemente, l1 contm B' C'. Analogamente (ou voc acha que eu faria todas as contas de novo?), l2 contm A' C' e l3 contm A'B'. s vezes traar novos elementos na figura tambm ajuda. Exemplo (IMO) Seja P um ponto interior ao tringulo ABC tal que
1 2
+
P
Veja que podemos "separar" de e . Note que se ficar "para baixo" obtemos um quadriltero inscritvel, ento faremos isso.
28
1 +
1 +
O quadriltero AFPG inscritvel, logo AFG = , ou seja, FG // BC. O problema pede, na verdade, para provarmos que as bissetrizes de ACP e ABP se encontram sobre AP. Sejam Q e R as intersees de BD e CE com AP. Devemos ter Q = R. Do teorema das bissetrizes,
AQ AB AR AC e = = QP BP RP CP
Como
Q = R AQ = AR
suficiente demonstrarmos que
AQ AR AQ AR = = , AP AQ AP AR QP RP AB AC = BP CP
Vamos, ento, calcular BP e CP. Sendo FG paralela a BC, temos FB = k AB. Aplicando a lei dos senos ao tringulo BFP, temos
29
Analogamente,
sen AC = CP ksen (2 + )
Como 1 + e 2 + somam , o resultado est demonstrado. GEOMETRIA ANALTICA Quando aparecem problemas com muitos ngulos retos e que envolvam s retas, geometria analtica s vezes indicada. Exemplo (IMO) No quadriltero convexo ABCD, as diagonais AC e BD so perpendiculares e os lados opostos AB e CD no so paralelos. Sabemos que o ponto P, onde se intersectam as mediatrizes de AB e CD, est no interior de ABCD. Prove que ABCD um quadriltero cclico se, e somente se, os tringulos ABP e CDP tm reas iguais. Resoluo Esse problema perfeito para se resolver com geometria analtica: muito fcil colocar as coisas nos eixos (tome como eixos as diagonais); tudo muito fcil de calcular analiticamente (mediatrizes e reas); e , por fim, a nica condio que poderia complicar, que saber quando ABCD cclico, pode ser facilmente transformada na potncia da interseo das diagonais em relao ao seu circuncrculo.
y (0 ; b) B
C (c ; 0)
O P
A (a ; 0) x
(0 ; d) D
EUREKA! N17, 2003
30
Sejam, ento, A = (a; 0), B = (0, b), C = (c, 0) e D = (0; d). O quadriltero ABCD inscritvel se, e somente se, OA OC = OB OD ac = bd. Fcil no? Seja P = (x; y). Como P pertence s mediatrizes de AB e CD, temos PA = PB e PC = PD. PA = PB (x a)2 + (y 0)2 = (x 0)2 + (y b)2 2ax a2 = 2by b2 Analogamente, PC = PD 2cx c2 = 2by b2. Resolvendo o sistema obtido, temos
x= y=
Tudo bem com os denominadores pois, como AB e CD no so paralelos, OA / OB OC / OD a / b c / d ad bc 0 (nunca se esquea de verificar quando os denominadores so nulos; essa verificao s vezes faz voc perceber que tem que estudar alguns casos em separado). A rea do tringulo PAB igual a |D|/2 em que
x y 1 D = a 0 1 = ay bx + ab 0 b 1
Da mesma forma, a rea do tringulo PCD igual a D ' / 2, em que
x y 1 D ' = c 0 1 = cy dx + cd 0 d 1
Assim, devemos ter
31
ay bx + ab = cy dx + cd
Seria muito bom nos livrarmos do mdulo. O sinal de D depende da ordem em que colocamos as coordenadas no determinante. Se os pontos correspondentes esto dispostos no sentido anti-horrio, D positivo; se esto no sentido horrio, negativo. Como P pertence ao interior de ABCD, PAB e PCD tm a mesma orientao, de modo que realmente podemos nos livrar do mdulo. Logo, tirando o mdulo e substituindo x e y, temos que as reas de PAB e PCD so iguais se, e somente se,
(a c)
Nada de abrir tudo com pressa! Queremos ac = bd, e isso significa que provavelmente em algum momento fatoraremos a equao com ac bd como um dos fatores. (**)
(a2 b2 )(ac + bd c2 d 2 ) + (c2 d 2 )(ac + bd a2 b2 ) = 2(ab cd )(ad bc) (ac + bd )(a2 + c2 b2 d 2 ) a2c 2 a2 d 2 + b2c2 + b2 d 2 a 2c2 b2c2 + a2 d 2 + b2 d 2 = 2(a2bd ab2c acd 2 + bc2d ) ac(a2 + c2 ) bd (b2 + d 2 ) acb2 acd 2 + bda2 + bdc2 2(a2c2 b2d 2 ) = 2(a2bd ab2c acd 2 + bc2d ) ac(a2 + c2 ) bd (b2 + d 2 ) (acb2 acd 2 + bda2 + bdc2 ) 2(a2c2 b2 d 2 ) = 0 ac(a2 + c2 ) bd (b2 + d 2 ) + ac(b2 + d 2 ) bd (a2 + c2 ) 2(ac bd )(ac + bd ) = 0 (ac bd )((a c)2 + (b d )2 ) = 0 ac = bd ou (a = c e b = d )
No possvel termos a = c e b = d pois j vimos que ad bc . Logo as reas de PAB e PCD so iguais se, e somente se, ac = bd.
EUREKA! N17, 2003
32
A geometria analtica tem uma pequena desvantagem: no passa de aplicaes extensivas do teorema de Pitgoras. Apesar de Pitgoras resolver problemas como o que acabamos de ver, mesclar um pouco as contas com trigonometria e nmeros complexos pode vir a calhar. Agora, alguns problemas para voc pensar.
PROBLEMAS
01. Seja ABC um tringulo acutngulo, M o ponto mdio do segmento BC, P o ponto sobre o segmento AM tal PM = BM, H o p da perpendicular de P a BC, Q o ponto de interseo entre o segmento AB e a reta que passa atravs de H e perpendicular a PB e, finalmente, R o ponto de interseo entre o segmento AC e a reta que passa atravs de H e perpendicular a PC. Mostre que o circuncrculo do tringulo QHR tangente a BC no ponto H. 02. No tringulo ABC, AB = AC. D um ponto sobre o lado BC tal que BD = 2 CD. Se P o ponto de AD tal que ABP = PAC, prove que
2DPC = BAC.
03. Um quadriltero convexo est inscrito em uma circunferncia de raio unitrio. Demonstre que a diferena entre seu permetro e a soma das diagonais maior do que zero e menor do que 2. 04. (IMO) O prolongamento da bissetriz AL do tringulo acutngulo ABC intercepta a circunferncia circunscrita no ponto N. A partir do ponto L traam-se perpendiculares LK e LM aos lados AB e AC, respectivamente. Prove que a rea do tringulo ABC igual a rea do quadriltero AKNM. 05. (Ibero) A circunferncia inscrita no tringulo ABC tangente aos lados BC, CA e AB nos pontos D, E e F, respectivamente. AD corta a circunferncia num segundo ponto Q. Demonstrar que a reta EQ passa pelo ponto mdio de AF se, e somente se, AC = BC. 06. (IMO) Seja I o incentro do tringulo ABC. A circunferncia inscrita no tringulo ABC tangente aos lados BC, CA e AB nos pontos K, L e M, respectivamente. A reta que passa por B, paralela ao segmento MK, intercepta as retas LM e LK nos pontos R e S, respectivamente. Prove que o ngulo RIS agudo.
EUREKA! N17, 2003
33
07. (Vietn) Seja ABC um tringulo e A', B', C' pontos mdios dos arcos BC, AC e AB do circuncrculo de ABC, respectivamente. As retas A'B' e A'C' interceptam o lado BC em M e N, respectivamente. Defina os pares de pontos P, Q e R, S analogamente. Prove que MN = PQ = RS se, e somente se, ABC equiltero. 08. (IMO) Seja ABC um tringulo acutngulo com circuncentro O. Seja PA uma altura do tringulo com P no lado BC. Considere que BCA ABC + 30. Prove que CAB + COP < 90. 09. (IMO) Num tringulo ABC, seja AP a bissetriz de BAC com P no lado BC, e seja BQ a bissetriz de ABC com Q no lado CA. Sabemos que BAC = 60 e que AB + BP = AQ + QB. Quais so os possveis valores dos ngulos do tringulo ABC? 10. (Coria) Sejam R e r o circunraio e o inraio, respectivamente, do tringulo ABC, e R' e r' o circunraio e o inraio, respectivamente, do tringulo A'B'C'. Prove que se C = C ' e Rr ' = R ' r ento os tringulos so semelhantes. 11. (Turquia) Sejam AC e PC a rea e o permetro, respectivamente, do quadriltero cclico C. Se a rea e o permetro do quadriltero cujos lados so tangentes ao circuncrculo de C so AT e PT , respectivamente, prove que
AC P C AT P T
2
12. (EUA) Seja ABCD um trapzio issceles com AB // CD. O incrculo do tringulo BCD toca CD em E. Seja F um ponto da bissetriz de DAC tal que EF CD. O circuncrculo do tringulo ACF corta a reta CD em C e G. Mostre que o tringulo AFG issceles.
34
13. (Balcnica, adaptado) Seja ABC um tringulo acutngulo e M, N e P as projees ortogonais do baricentro de ABC sobre seus lados. Prove que
2 [MNP] 1 < 9 [ ABC ] 4
([XYZ] a rea do tringulo XYZ) 14. (Ibero) Dados dois crculos 1 e 2 , dizemos que 1 bissecta 2 quando se intersectam e a corda comum um dimetro de 2 . Se 1 e 2 so idnticas, dizemos que 1 e 2 bissectam-se mutuamente. Considere dois crculos fixos e no concntricos 1 e 2 . (a) Mostre que h infinitos crculos que bissectam tanto 1 como 2 . (b) Encontre o lugar geomtrico do centro de . 15. (Ibero) Seja ABC um tringulo acutngulo com circuncrculo centrado em O. Seja AD, BE e CF as alturas de ABC. A reta EF corta em P e Q. (a) Prove que AO PQ. (b) Se M o ponto mdio de BC, prove que AP2 = 2 AD OM 16. (So Petersburgo) Seja AL uma bissetriz interna do tringulo ABC, com L sobre BC. As retas paralelas l1 e l2 passam por B e C, respectivamente, e so equidistantes de A. Os postos M e N pertencem a l1 e l2 , respectivamente, e so tais que os pontos mdios de LM e LN pertencem a AB e AC, respectivamente. Prove que LM = LN. 17. (IMO) No plano, considere uma circunferncia C, uma reta L tangente circunferncia e M um ponto da reta L. Encontre o lugar geomtrico dos pontos P com a seguinte propriedade: existem dois pontos Q, R da reta L tais que M o ponto mdio de QR e C a circunferncia inscrita no tringulo PQR.
35
A ENUMERABILIDADE DE
Nvel Intermedirio
E O CHO TRIANGULAR
Uma das maneiras mais conhecidas de mostrar que o conjunto enumervel, isto , que existe uma bijeo entre e , (onde = {0; 1; 2; } o conjunto dos nmeros naturais) exibir uma bijeo de sobre , inspirada na figura:
`` `
` ``
`` `
(0; 0); (1; 0); (0; 1); (2; 0); (1; 1); (0; 2); (3; 0); (2; 1); (1; 2); (0; 3); Ou seja, colocamos, sucessivamente, os pares (a; b) tais que a soma a + b assuma os valores 0; 1; 2; 3; , e dentro da cada grupamento que tenha a + b constante (correspondente, na figura, a uma das diagonais indicadas), ordenamos os pares pela ordem natural de sua segunda componente. Obtm-se ento a bijeo: f:
`` `
Onde f(x; y) o lugar que ocupa (x; y) nesta enumerao. (Como estamos incluindo 0 em N, preciso comear a contar a partir do 0-simo lugar). Uma questo interessante produzir uma frmula explcita para esta funo e utilizar esta frmula para provar que f realmente uma bijeo.
EUREKA! N17, 2003
36
Para isto, seja (x; y) . Observando a figura, v-se que se (x; y) for tal que x + y = s > 0, ento o par (x; y) precedido, pelo menos, por todos os pares (u; v) tais que u + v = 0; 1; 2;;s 1. Existe um par que tem soma 0, dois que tm soma 1, e assim por diante, at s pares que tm soma s 1, de modo que esses pares so em nmero de 1 + ... + s = precedido por y pares. Portanto,
``
f ( x; y ) =
( x + y )( x + y + 1) ( x + y )2 + x + 3 y . +y= 2 2
constata-se diretamente que esta frmula tambm vlida se (x; y) = (0; 0). Podemos ento concluir que f dada pela frmula:
f: f ( x; y ) =
`` `
( x + y) 2 + x + 3 y 2
Pode ser til ao leitor testar esta frmula para pares especficos. Imaginemos agora que seja apresentado ao leitor, sem nenhuma meno a sua origem, o seguinte problema: provar que a funo definida por
( x + y) 2 + x + 3 y uma bijeo de f ( x; y ) = 2
` ` sobre ` .
Naturalmente, o leitor iniciar tentando provar que f injetiva, mostrando que f(a; b) = f(c; d) implica (a; b) = (c; d). Mas da equao (a + b)2 + a + 3b (c + d )2 + c + 3d no imediato concluir que (a; b) = (c; d), como = 2 2 o leitor pode experimentar. No entanto, se lembrarmos a maneira pela qual criamos a frmula definidora de f, podemos raciocinar do seguinte modo. Suponhamos primeiro que a + b = c + d (ou seja, (a; b) e (c; d) esto na mesma diagonal). Neste caso, f(a; b) = f (c; d) (a + b)2 + a + 3b = (c + d)2 + c + 3d a + b + 2b = c + d + 2d 2b = 2d b = d e, portanto, a = c. Por outro lado; se a + b c + d, podemos supor, sem perda de generalidade, que a + b > c + d. Mas ento (a + b)2 > (c + d )2 e, como f (a; b) = f(c; d), obtm-se (a + b)2 (c + d)2 = 3d + c (3b + a) > 0, mas (a + b)2 (c + d )2 =
EUREKA! N17, 2003
37
(a + b c d)(a + b + c + d) a + b + c + d, e logo 3d + c(3b +a) a + b + c +d, donde 2d 2a + 4b, e portanto c + d d a + 2b a + b, absurdo. Logo, no pode ocorrer o caso a + b > c + d, e a concluso final que f injetiva. Provar a sobrejetividade de f, sem apelar para a forma pela qual criamos f, no parece fcil. O que queremos provar que, dado n , existe um par (x; y) tal que f ( x; y ) =
faz-lo, para sentir a dificuldade de calcular x e y em funo de n. Para comear por um exemplo concreto, se n = 50, quem (x; y) = f 1(50)? Ou seja, calcule x e y naturais (e j sabemos, pela injetividade, que sero nicos!) tais que
iniciar perguntando em que diagonal est o 50o. par. Para isto, vamos descobrir primeiro quais nmeros da forma 1; 1 + 2 = 3; 1 + 2 + 3 = 6, etc., precedem 50. Calculando "no brao", vemos que 50 precedido por 1; 3; 6; 10; 15; 21; 28; 36; 45 = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + 9 (o prximo j seria 55). Isto significa que f 1(50) precedido pelos 45 pares (u; v) que tm somas u + v = 0; 1; 2;;8, sendo o ltimo deles igual a (0; 8) = f 1(44) (no esquea de contar a partir do 0). A diagonal seguinte comea com o par (9; 0) = f 1(45). Para chegar ao 50, precisamos andar mais cinco pares sobre esta diagonal: (8; 1); (7; 2); (6; 3); (5; 4); (4; 5), chegando at o (4; 5) = f 1(50). Este par o 50o. da seqncia (nunca esquecendo de contar a partir do 0) e, portanto, o nico que satisfaz a f(x; y) = 50. Para abordar o caso geral, vamos primeiro lembrar que os nmeros T1 = 1; T2 = 1 + 2 = 3, T3 = 1 + 2 + 3,, Tk = 1 + ... + k =
triangulares (ver [1]). Dado n (vamos considerar somente n > 0, j que f 1(0) = (0; 0) imediato), para determinar (x; y) = f 1(n) pelo mtodo usado acima, necessrio primeiro determinar o maior nmero triangular Tk tal que Tk n , que vamos chamar de cho triangular de n. Por exemplo, como vimos, o cho triangular de 50 45. A existncia do cho triangular de n, no caso geral, decorre do seguinte: a seqncia T1; ; Tm ; ilimitada superiormente; logo, algum Tm maior do que n; pelo Princpio da Boa Ordenao dos nmeros naturais (ver [2]), seja Tj o menor dos Tm que so maiores do que n; ento Tj1 o cho triangular de n; de fato, T j 1 n < T j .
EUREKA! N17, 2003
k (k + 1) , so chamados nmeros 2
38
Para mostrar a unicidade do cho triangular de n, suponha (por absurdo) que Tp n < Tp +1 e Tq n < Tq +1 com p < q (sem perda de generalidade). Como a seqncia (Tm) estritamente crescente, n < Tp +1 Tq n, absurdo. Uma vez ento determinado Tk, o cho triangular de n, o par (x; y) = f 1(n) estar na diagonal de soma k, formada pelos pares (k; 0); (k 1; 1);;(0; k). Nesta diagonal, f(k; 0) = Tk; f(k 1; 1) = Tk + 1;; f(0; k) = Tk + k = Tk + 1 1, ou seja, de um modo geral: f(k j; j) = Tk + j. Quando j = n Tk, termos f (k n + Tk ; n Tk ) = n . Logo: (x; y) = f 1 (n) = (k n + Tk ; n Tk ). Por exemplo:
1 f (50) = (9 50 + 45;50 45) = (4;5).
Como conseqncia deste raciocnio, fica claro que f injetiva e sobrejetiva e que se pode determinar de modo nico f 1(n) para cada n pela frmula:
0; f 1 (n) = (k n + Tk ; n Tk );
onde Tk o cho triangular de n.
se se
n=0 n>0
Mas permanece um problema mais sutil; existe alguma frmula fechada que calcule k tal que Tk seja o cho triangular de um dado n? Para responder a isto, observe que a soluo positiva de
x(x +1) =n 2
8n +1 1 x(x +1) e que a funo f (x) = crescente em [0; +[. Sendo, pois 2 2 k = x0 (onde x0 simboliza o cho inteiro de x0 , ou a parte inteira de x0 ), (k +1)(k + 2) k (k +1) x0 (x0 +1) temos k x0 < k +1 e, portanto: Tk = =n< = Tk +1. 2 2 2 x0 =
39
Concluso: uma expresso explcita para k tal que Tk seja o cho triangular de n :
8n +1 1 k = . 2
Por exemplo, para n = 50, temos: k =
401 1 9,51... = 9. = 2
Referncias:
[1] Carneiro, J.P.; Contar de duas maneiras, para generalizar; Eureka! No. 6; pp. 15-17. [2] Carneiro, J.P; O Princpio da Descida Infinita de Fermat; Revista do Professor de Matemtica, No. 32; 3o. quadrimestre de 1996; pp. 39-44.
40
f ( x) 0, x
\ \
+
tais que:
\.
+ +
g(x) + 2x n g(x) x <2 , desde que g( x) x. 3 3 Suponha, por absurdo que g(x) > x para algum x
EUREKA! N17, 2003
41
Tome n par. Temos que g (n) ( x) negativo se n suficientemente grande, o que absurdo, pois g de + + . Suponha agora que g( x) < x. Tambm por absurdo, tomando n mpar, conclumos que g (n) ( x) negativo, e como j vimos antes isso um absurdo. Portanto, para todo x positivo, g(x) > x e g(x) < x so falsos. Logo g(x) = x, para todo x positivo. Ento f(x) x = x f(x) = 2x Vamos testar f(x) = 2x. Temos: f ( f (x) x) = 2x f (2x x) = 2x f (x) = 2x 2x = 2x, ento a nica funo que satisfaz o enunciado f (x) = 2x.
PROBLEMA 2 PROPOSTO POR ASDRUBAL SANTOS (BOTUCATU SP)
\ \
Vamos determinar os possveis valores de x para que f ( f (x)) = x: x = x2 2 x = 2 ou x = 1. Agora, os valores tais que f ( f ( f ( f (x)))) = x :
f ( f ( x2 2)) = x ( x2 2)2 2 = x
x4 4x2 x + 2 = 0
Mas 2 e 1 devem ser razes dessa equao, pois f ( f (x)) = x f ( f ( f ( f (x)))) = x . Fatorando, obtemos:
( x 2)( x +1)( x2 + x 1) = 0
1+ 5 1 5 x x (x 2)(x +1) 2 2 =0
Logo os nicos valores tais que f ( f ( f ( f (x)))) = x so 2, 1, Considere os valores x, f (x), f ( f (x)) e f ( f ( f (x))).
1+ 5 1 5 e . 2 2
42
f(x) f f
Para x =
1+ 5 , f ( f ( f ( f (x)))) = x. 2
Considere os possveis valores de f(x): como f ( f ( f ( f ( f (x))))) = f (x), f (x) pode ser
1 5 1+ 5 , . 2 2 1+ 5 De fato, se f (x) = , ento f (x) = x , 2 logo f ( f (x)) = f (x). Absurdo, pois temos
apenas 2, 1,
1+ 5 1+ 5 1+ 5 = 2 . ff 2 2 2
Se f(x) = 2, como f (f (2)) = 2, ento f( f ( f (x))) = 2,
2 f
1 + 5 2
logo f(2) =
1+ 5 , absurdo. 2
f (2) f 2 f
f
1 + 5 2
1 5 2
f (f (x)) f f (f (f (x))) f
43
1 + 5 = f(f(f 2
Prove que possvel decompor o conjunto {1, 2, 3,,2n} em dois subconjuntos A e B no contendo nenhuma progresso aritmtica de tamanho 2n.
SOLUO:
Vamos escolher o conjunto A aleatoriamente: Cada elemento de U = {1, 2,,2n} colocado em A (ou em B = U \ A) com probabilidade 1/2, de forma independente. Agora, se fixarmos uma PA com 2n termos, a probabilidade de ela estar contida em A ou em B 2
1 1 = 2n1 . Por 2n 2 2
2n possibilidades para a razo e 2n 1 22 n n no mximo 2 possibilidades para o termo inicial, e logo temos no mximo 2n 1
em U da seguinte forma: temos no mximo tais PA's. Como, para cada uma dessas PA's, a probabilidade de ela estar contida em A ou em B
1 2
2 n 1
, no mximo,
(de fato a grande maioria, se n grande) de decomposies U = A B onde nem A nem B contm progresses aritmticas de tamanho 2n (para n = 1 podemos tomar o exemplo A ={1} e B ={2}).
44
68. Seja ABC um tringulo de lados inteiros e rea racional. Prove que existem pontos X, Y, Z com coordenadas inteiras no plano 52 tais que o tringulo XYZ congruente ao tringulo ABC.
SOLUO DE ZOROASTRO AZAMBUJA NETO (RIO DE JANEIRO RJ)
Sejam a, b, c as medidas dos lados do tringulo, respectivamente opostos aos vrtices A, B e C. Podemos supor que A = (0,0) , B = (c ,0) e C = ( m, h) . Temos que c inteiro e m2 + h2 = b2 ,( m c)2 + h2 = a 2 , com a e b inteiros. Da obtemos b2 a2 + c2 4b 2 c 2 (b 2 a 2 + c 2 ) 2 ch e logo h2 = . Como a rea de ABC 2 2c 4c 2 racional, segue que h racional, e logo 4b 2 c 2 (b 2 a 2 + c 2 ) 2 um quadrado m= perfeito. Isso implica que b 2 a 2 + c 2 par (seno 4b 2 c 2 (b 2 a 2 + c 2 ) 2 seria congruente a 3 mdulo 4, absurdo). r s Assim, m = e h= com r, s inteiros, e portanto, r 2 + s 2 = b2 c 2 (pois c c m 2 + h 2 = b 2 ). Vamos agora mostrar que existem x, y , u , v ] tais que x 2 + y 2 = c 2 , u 2 +v 2 = b 2 e ( x + yi)(u + vi) = r + si. Isso resolve o problema, pois o nmero complexo x y = i tem mdulo 1, e portanto a multiplicao por uma rotao em \ 2 c c ( x yi) ( r + si) = que leva A, B, e C em X = (0,0), Y = ( x, y ) e Z = (m + hi) = c c
seus vrtices tm coordenadas inteiras. Vamos mostrar a existncia dos x, y, u, v: queremos mostrar que se N (r + si) = r 2 + s 2 = b2 c 2 , com b, c, r, s = ento existem x, y, u, v = com
( x + yi )(u + vi ) = r + si, N ( x + yi) = x 2 + y 2 = c 2 e N (u + vi ) = u 2 + v 2 = b 2 . Vamos provar isso por induo em N (r + si) (se N (r + si ) = 1 o resultado bvio), usando existncia e unicidade de fatorao em ][i ] = {a + bi , a , b ]}
(vejam o artigo de Guilherme Fujiwara na Eureka! No. 14).
EUREKA! N17, 2003
45
Se c = 1, tomamos x = 1, y = 0, u = r e v = s. Se c > 1, tome um fator irredutvel de c. Temos que b 2 c 2 = (r + si )(r si ), e logo r + si ou r si (e, nesse caso r + si ). Suponha ento, sem perda de generalidade, que r + si . Temos ento r + si r + si ( r + si ) ( r si ) ][i] e N . Se N ( ) um = quadrado perfeito (o que nesse caso equivale a ser o produto de um elemento de , y ,u,v ] = por um elemento de {1, i}), existem, por hiptese de induo, x
2 r + si 2 + y 2 = c ,u2 + v2 = b2 , e basta tomar (x + yi) = (x + yi ) + yi )(u +vi), x = (x N() para concluir. Caso contrrio, como | c, | c, e logo | c (pois irredutvel e ] [i]). Assim, 2 2 | c 2 | b 2 c 2 = (r + si )(r si ), e portanto | r + si ou c2 r + si N ( r + si ) 2 = = , e podemos b 2 | r + si. No primeiro caso, N 2 N ( ) N ( ) 2 r + si 2 + y 2 = c 2 , u 2 + v2 = b2 , e basta + yi )(u + vi) com x = (x N ( ) + yi ). x + yi = ( x O segundo caso anlogo:
com
escrever tomar
c2 r + si N ( r + si) 2 , N 2 = b = 2 N ( 2 ) N ( )
podemos
escrever
69. Sejam a e b inteiros positivos tais que a n 1 divide b n 1 para todo inteiro positivo n. Prove que existe k 1 tal que b = a k .
SOLUO DE ZOROASTRO AZAMBUJA NETO (RIO DE JANEIRO RJ)
Suponha por absurdo que b no seja uma potncia de a. Ento existe k 1 tal que a k < b < a k +1 . Consideremos a seqncia bn 1 1 1 1 1 xn = n = + + = Como ... , temos , n 1. n n jn 2n a 1 a a a 1 j =1 a
EUREKA! N17, 2003
46
xn =
1 b b 1 bn bn b = + + + n . ... 2 k jn jn kn n ( 1) a 1 a a a a a j =1 a j =1 a n
Note que
b a k +1 ) ( bn = como kn n 1 a n a (a 1)
n n
e
n
k 1 bn b b b b n yn = + 2 + ... + k = j , temos que xn yn = kn n a ( a 1) a 1 a a a j =1 a tende a 0 quando n tende a infinito. Por outro lado, como yn uma soma de k
progresses geomtricas de razes b a j , 1 j k , yn satisfaz a equao de recorrncia C 0 y n + k + C 1 y n + k 1 + ... + C k y n = 0, n 0 , onde b b b C0 x k + C1 x k 1 + ... + Ck 1 x + Ck = a k ( k +1) / 2 x x 2 ... x k a a a (vejam o artigo "Equaes de recorrncia" na Eureka! No. 9). so inteiros. Note tambm que Note que todos os Ci + + + = + + + C0 xn + k C1 xn + k 1 ... Ck xn C0 ( xn + k yn + k ) C1 ( xn + k 1 yn + k 1 ) ... Ck ( xn yn ) tende a 0 quando n tende a infinito, pois xn + j yn + j tende a 0 para todo j com 0 j k (e k est fixo). Como os Ci e os xn so todos inteiros, isso mostra que C0 xn + k + C1 xn + k 1 + ... + Ck xn = 0 para todo n grande. 1 bn b n , temos Agora, como x n = y n + k +1 + ( k +1) n n ( a 1) a 1 a a b n+k j + z n + k j , onde C 0 xn + k + C1 x n + k 1 + ... + C k xn = C j k +1 j=0 a 1 bm m . zm = (k +1)m m ( a 1) a 1 a
k n
Note que
b C k k +1 a j=0
k
n+k j
b b = P k + 1 k + 1 , onde a a
b b b P( x) = C0 x k + C1 x k 1 + ... + Ck 1 x + Ck = a k ( k +1) / 2 x x 2 ... x k , donde a a a b P k +1 0. Por outro lado, para todo j com a
47
0 j k , z n+ k j
quando n tende a
infinito,
donde
k wn = C j xn + k j j =0
b k +1 tende a a
b P k +1 0 , o que um absurdo, pois, como vimos antes, wn igual a 0 para a todo n grande. 71. Considere trs circunferncias, tangentes duas a duas. Prove que h apenas duas circunferncias tangentes s trs simultaneamente, e mostre como construlas.
SOLUO DE ANTONIO CAMINHA MUNIZ NETO (FORTALEZA CE)
Prova Analisemos o caso em que as trs circunferncias, , , digamos, so tangentes exteriormente duas a duas (a anlise dos demais casos completamente anloga).
Seja A o ponto de tangncia das circunferncias e . Aplicando configurao mostrada na figura acima a inverso I de plo A e mdulo igual potncia de A em relao a , a circunferncia permanece fixa, ao passo que as circunferncias e so respectivamente transformadas em retas distintas r e s, perpendiculares reta que une seus centros. Como inverses preservam tangncia de curvas, segue que r e s so ainda tangentes a , de modo que a situao exatamente a da figura abaixo (observe que r e s podem ser construdas com rgua
EUREKA! N17, 2003
48
Seja uma circunferncia qualquer que tangncia , e . claro que no contm A, donde conclumos que sua inversa ainda uma circunferncia, ademais tangente s inversas de , e , quer dizer, tangente a , r e s. Portanto, segue imediatamente da figura acima que s h duas possibilidades para , digamos 1 e 2. Tais circunferncias podem ser facilmente construdas com rgua e compasso, basta para tanto observar que, sendo R o raio e O o centro de , os centros de 1 e 2 so os pontos situados sobre a paralela a r por O, distando 2R de O. Portanto, h exatamente duas circunferncias tangentes simultaneamente , e e tais circunferncias so as inversas 1 e 2 de 1 e 2 por I (as quais tambm podem ser facilmente construdas). 73. Prove que, dado um inteiro positivo n, existe uma progresso aritmtica crescente formada por n inteiros positivos cujas somas dos dgitos tambm formam uma progresso aritmtica crescente, mas no existe uma progresso aritmtica infinita de inteiros positivos cujas somas dos dgitos formem uma progresso aritmtica crescente.
SOLUO DE JOS DE ALMEIDA PANTERA (RIO DE JANEIRO RJ)
Vamos mostrar, por induo em k, que para quaisquer inteiros positivos k 2 e N e todo > 0 existe uma progresso aritmtica crescente de inteiros positivos ( x j ) N j k + N tal que se s ( x j ) a soma dos dgitos de x j ento ( s ( x j )) N j 1 constante, ( s ( x j ))1 j k uma progresso aritmtica crescente de razo r e
EUREKA! N17, 2003
49
s ( xk +i ) s ( xk +i 1 ) < r para 1 i N . De fato, para k = 2, podemos tomar x1 = 102 m 10m , x2 x1 = 10m 1, onde m grande o suficiente para que m N (e 1 < . logo 10 m > N ) e m De fato, s ( xi ) = 9m , para 2 10 m i 1 [pois, para 1 a 10 m , a (10 m 1) =
(a 1) 10m +10m 1 (a 1), donde s (a (10m 1)) = s (a 1) + 9m s (a 1) = 9m) , s (a (10m 1)) = s ( x2 ) = 18m e, para j > 2, digamos j = 2 + a, x j = a 10m + 102 m 1 a = 10 2 m + ( a 1) 10m + 10m 1 a , e, como
1 + a N < 10 m , s( x j +1 ) s( x j ) = 1 + s(a) + 9m s(a + 1) (1 + s(a 1) + 9m s(a)) = = 2s(a) s(a 1) s(a + 1) < 9 m < (9m). Vamos agora conseguir uma tal progresso aritmtica com k = 1 elementos. Para isso, seja ( x j ) N 1 j k + N +1 uma progresso como acima associada a k , N + 1, . 3 1 < . Seja A um inteiro tal que 10 ) > x k + N + 1 . Podemos supor que N k e N 2 y j = x j + 10 ) t j k + 1 , Considere a seqncia ( y j ) N j k + N +1 , onde
t s = 10 2 m 1 + s (10 m 1)
r ( s ( xk +1 ) s ( xk )) (1 ) N , onde 9 r = s( x2 ) s( x1 ) (note que m inteiro pois s ( x j ) x j (mod 9) para todo j). e m= s ( y j ) = s ( x j ) + s (t j k 1 ). Temos ento ( s ( y j )) N j 1 constante e s ( y j +1 ) s ( y j ) = 9m , para 1 j k . De fato, para 1 j k 1, isso segue do fato
Assim,
anlogo para ( x j )1 j k , e de ( s (t j k 1 ))1 j k ser constante, e para j = k, s (t j k ) s (t j k 1 ) = 9m = r ( xk +1 xk ) , donde s ( yk +1 ) s ( yk ) = r = s ( x2 ) s ( x1 ). O fato de termos s ( yk +1+i ) s ( yk +i ) < r para 1 i N segue dos fatos anlogos para s ( xk +i +1 ) e s ( yi ). Suponha agora que exista uma progresso aritmtica infinita de inteiros positivos ( x j ) j 1 cujas somas dos dgitos ( s ( x j ) j 1 ) formam uma progresso aritmtica crescente. Tome um inteiro positivo k tal que 10 k > x2 > x1 , e note que s ( x10k +1 ) = s ( x1 + 10k ( x2 x1 )) = s ( x1 ) + s ( x2 x1 ) = s ( x1 + 10 k +1 ( x2 x1 )) = s ( x10k +1 +1 ) , absurdo.
50
e x = + t f ( + t ) + f (t ) = 0 (I) 2 2 Faa x = 0 e y = t f(t) + f(t) = 2a cos t, onde a = f(0). (II) (III) Faa x = e y = + t f ( + t ) + f (t ) = 2b cos + t = 2bsent , 2 2 2 onde b = f . 2 Somando (I) com (II) e subtraindo de (III) chegamos a f(t) = a cost + b sent, t #. fcil verificar, apenas substituindo, que todas as funes f(t) desta forma funcionam.
Faa y = 75. Seja Tn um tringulo retngulo cujos lados medem (4 n 2 , 4 n 4 1, 4 n 4 + 1) , onde n um nmero inteiro positivo. Seja n a medida do ngulo oposto ao lado de medida 4 n 2 . Mostre que, se n varia dentro dos inteiros positivos, 1 + 2 + 3 + ... = 90 0 .
SOLUO DE ANTONIO CAMINHA MUNIZ NETO (FORTALEZA CE)
Seja Tn um tringulo retngulo cujos lados medem 4n2, 4n4 1 e 4n4 + 1, onde n um nmero inteiro positivo. Seja n a medida, em graus, do ngulo oposto ao lado de medida 4n2. Mostre que 1 + 2 + 3 + .... = 90.
4n 2 . Portanto, sendo n = 2n temos Soluo: Sabemos que tg n = 4n 4 1 2tg n 4n 2 . = 1 tg 2 n 4n 4 1 1 para todo n 1. Resolvendo a equao acima para tg n obtemos tg n = 2n 2
Assim, basta provar que 1 + 2 + 3 + .... = 45. Sendo bn = tg (1 + 2 + ... + n) para n 1, temos ento de provar que bn 1 quando n + .
51
Temos b1 = tg 1 =
bn +1 =
k , o que terminar a k +1
demonstrao. A relao (*) trivialmente verdadeira para k = 1. Suponha que j provamos que ela verdadeira para 1 k n, onde n 1 um inteiro. Ento
bn+1 = =
76. Mostre que um polgono qualquer pode ser recortado e os recortes reorganizados, sem superposio, de tal jeito que formem um quadrado.
SOLUO DE ANDERSON TORRES (SO PAULO SP)
Este problema to legal que d para generalizar! Vamos demonstrar que se dois polgonos tm mesma rea podemos fatiar um deles e reorganizar as fatias de modo a produzir um polgono congruente ao segundo. Lema 1: Um retngulo pode ser convertido em um novo retngulo do qual conhecemos um dos lados (por exemplo, qualquer retngulo de rea x pode ser decomposto para formar um retngulo em que um dos lados mede 1 (e o outro medir x neste caso). Prova: Basta exibir uma maneira de fazer isto. Veja este exemplo:
D 1 I K 3 C H N 3' 2' J M 1' A
EUREKA! N17, 2003
52
1) Faa com que as bases dos retngulos estejam alinhadas. Prolongue o lado HG at cortar o outro retngulo no ponto I. 2) Trace DJ//IB. Seja KI //AB e K DJ. Agora s deslizar o tringulo DCJ at DC se alinhar com IK. E depois encaixa DIK no espao abaixo, em MLF. E acabou! Esta construo s vale se 2.HE DI. Caso no seja possvel, basta fatiar da maneira mais primitiva: fatia em partes iguais at cair no caso anterior: Neste caso nem precisou!
Agora s escrever. Dado um polgono qualquer, recortamos o desdito em tringulos quaisquer. Cada um deles pode ser fatiado para virar um paralelogramo (parte pela base mdia) e cada paralelogramo pode ser fatiado nun retngulo, s cortar em uma altura. Podemos transformar cada um destes retngulos em fatias de lado 1, empilh-los pelo lado comum e transformar isto tudo num quadrado (oras, um quadrado um retngulo equiltero) E fim! 77. Prove que as distncias entre um ponto sobre uma circunferncia e os quatro vrtices de um quadrado nesta inscrita no podem ser todos nmeros racionais.
SOLUO DE CLAUDIO BUFFARA (SO PAULO SP)
Seja o quadrado inscrito ABCD de lado L e suponhamos, sem perda de generalidade, que o ponto P se encontra no arco AB. Se P coincide com B, ento m(PA) = m(PC) = L e m(PD) = L 2 . Assim, se L racional, ento m(PD) irracional e se L irracional, ento m(PA) = m(PC) irracional. De forma anloga pode-se provar que se P coincide com A, ento m(PB), m(PD) ou m(PD) ser irracional. Suponhamos agora que P no coincide com A nem com B e que m(PA), m(PB), m(PC) e m(PD) sejam todos racionais. O quadriltero PBCD inscritvel. Assim, pelo Teorema de Ptolomeu, teremos: m(PD) m(BC) + m(PB) m(CD) = m(BD) m(PC).
EUREKA! N17, 2003
53
Mas m(BC) = m(CD) = L e m(BD) = L 2 . Portanto: m(PD) + m(PB) = m(PC) 2 . Mas: m(PD) e m(PB) so racionais m(PD) + m(PB) racional e m(PC) racional m(PC) 2 irracional
Ou seja, um nmero racional igual a um nmero irracional. Temos, portanto, uma contradio, a qual ocorreu em virtude da hiptese feita inicialmente de serem m(PA), m(PB), m(PC), m(PD) todos racionais. Concluso: pelo menos um destes quatro segmentos tem de ter comprimento irracional. Observao: se tomarmos o quadriltero inscritvel PADB, o Teorema de Ptolomeu nos dar: m(PA) m(BD) + m(PB) m(AD) = m(PD) m(AB), ou seja: m(PA) 2 + m(PB) = m(PD), e mais uma vez cairemos na contradio de ter um nmero racional igual a um nmero irracional.
78. Seja ABCD um quadriltero convexo no trapzio, de diagonais AC e BD iguais. Tomamos sobre os lados AB e CD, respectivamente, pontos P e Q tais que: AP DQ AD = = PB QC BC Mostre que os pontos P e Q so colinares com o ponto de interseo das mediatrizes dos lados AD e BC.
SOLUO DE MARCOS FRANCISCO FERREIRA MARTINELLI (RIO DE JANEIRO RJ)
Considere o quadriltero ABCD AC = BD, onde O o ponto de encontro das diagonais e O' o ponto de encontro das mediatrizes de AD e BC.
54
O'
D
Provarei que os quadrilteros AOO'D e BOO'C so inscritveis (i). ' = ' . Como DO' = O'A DAO Seja = ADO Observe que os ACO ' e BDO ' so congruentes (L.L.L), mais uma vez porque O ' B = O ' C e, do enunciado, AC = BD. = ODO ' i ) est provado. ' e DBO ' = ACO O ' AO ' = DAO ' = Como o quadriltero AOO'D inscritvel, DOO = 180 O ' OA = 180 (180 ) = E ainda, O ' OC = O ' BC (ii) = = O ' CB Como o quadriltero BOO'C inscritvel , O ' OC De ii), observe que o AO ' D O ' BC AO ' BO ' AD AO ' (iii) = = AD BC BC BO ' DQ AD Seja Q CD, , bem como P' a interseo de QO' com AB. Se = QC BC AP ' AD , teremos P ' P. provarmos que = P ' B BC DQ AD DQ AO ' DO ' Como, por hiptese, , e conclui-se e de (iii), temos = = = QC BO ' CO ' QC BC que O'Q bissetriz do DO ' C.
55
'Q = Q 'O ' C = AO ' P ' = 180 ( + 180 2 ) = 2 e Seja DO P ' O ' B = 180 ( + 180 2 ) = 2 AP ' AO ' AD = = est provado que P ' P. O ' P ' bissetriz do AO ' B P ' B O ' B BC Portanto, P, O'e Q esto sobre uma mesma reta. (c.q.d.) 79. Temos uma fileira infinita de copos, cada um deles associado a um inteiro k, e um nmero finito de pedras distribudas de alguma maneira por esses copos. Se h pelo menos duas pedras no copo k podemos pular uma pedra para o copo k 1 e outra para o copo k + 1. Prove que fazendo movimentos desse tipo um nmero suficientemente grande de vezes, chega-se necessariamente a uma situao onde no possvel fazer nenhum movimento desse tipo (i.e., onde h no mximo uma pedra em cada copo), e que a configurao final no depende da escolha dos movimentos durante o processo. Sejam x1 ,..., xn ] as posies das n pedras. O nmero de pedras sempre n, e em um movimento trocamos duas pedras na posio k (digamos com xi = x j = k ) por xi = k 1 e x j = k + 1. Temos ento que
SOLUO:
x
i =1
permanece constante e
x
i =1
2 i
agora m o maior nmero de copos vazios entre dois copos ocupados. Ento, se m 0 , m no aumenta em nenhum movimento e, se m = 0, aps um movimento m passa a ser no mximo 1. Assim, a distncia entre dois copos ocupados 1 n consecutivos fica limitada, e como o centro de gravidade xi das pedras n i =1 constante, a "energia"
x
i =1
2 i
algum momento no ser mais possvel fazer nenhum movimento. O nmero de movimentos limitado por f ( x1 , ..., x n ) =
2i n
A2
j 2 , onde
j =1
A = m ax{2, r }
e,
x 1 , . . . , x n , seja
g ( x1 ,..., xn ) f ( x1 ,..., xn ) o nmero mximo possvel de movimentos a partir da posio inicial x1 , x2 ,..., xn .
EUREKA! N17, 2003
56
aps esses dois lances, em qualquer ordem, em xi = k 1, x j = k + 1, xr = A 1 e xs = A + 1 ) , donde as posies finais so iguais, absurdo. 1+ 5 , A ={ n , n *} e B = 2 A B = e A B = *.
Suponha agora que exista uma posio inicial a partir da qual seja possvel chegar a duas posies finais distintas. Seja x1 ,..., xn uma tal posio com g ( x1 ,..., xn ) mnimo. Esses dois jeitos de chegar em posies finais diferentes no podem comear com o mesmo movimento, pois seno, aps esse movimento, o valor de g diminui, e a posio final passa a ser nica pela minimalidade de g ( x1 ,..., xn ) , absurdo. Agora, se os movimentos iniciais das duas seqncias de movimentos que levam a posies finais diferentes so feitos nas posies k e A , aps cada um desses movimentos o valor de g diminui e as posies finais ficam determinadas. Por outro lado, se nos dois primeiros lances mexemos primeiro no copo k e depois no copo A chegamos mesma configurao que se primeiro mexermos no copo A e depois no copo k (de fato, se inicialmente xi = x j = k e xr = xs = A , chegaremos
80. Sejam =
{ n
, n * . Prove que
Temos que = + 1. 1parte: A B = Suponha o contrrio, ou seja, que existem m e n naturais tais que [m] = [ 2 n] = k . Da temos que k < m < k + 1 e k < n < k + 1 (a desigualdade estrita, pois irracional), portanto :
57
2parte: A B = 1* Suponha que exista um natural h que no est nem em A nem em B. Ento existem naturais m e n tais que m < h < h + 1 < (m + 1) e n < h < h + 1< (n + 1). Logo :
58
PROBLEMAS PROPOSTOS
Convidamos o leitor a enviar solues dos problemas propostos e sugestes de novos problemas para os prximos nmeros.
81) Num tringulo issceles ABC com AB = BC, temos AC = BH, onde BH a altura relativa ao lado AC. Traamos uma reta BD que corta o prolongamento da reta AC em D de tal forma que os raios dos crculos inscritos nos tringulos . ABC e CBD so iguais. Determine o ngulo ABD 82) a) Demonstre a identidade
b) Prove que
83) Seja
Determine quantas funes f : satisfazem f(2003) = 2003, f(n) 2003 para todo n 2003 e f(m + f(n)) = f(f(m)) + f(n), para todo m, n 1. 84) Prove que se
= {0,1,2,3,...}.
ento A = * . n A 4n A e n A
Obs. x o nico inteiro tal que x 1 < x x 85) Mostre que todo tringulo pode ser dividido em 9 pentgonos convexos de reas iguais. 86) Encontre todas as triplas de inteiros positivos (a, m, n) tais que am +1 divide
(a +1)n .
59
87) Seja a(1) = 1 e, para cada inteiro n 2, a(n) igual ao menor inteiro positivo que no pertence a {a( j), j < n} tal que
9RFr VDELD 2 JUDQGH /HRQDUG (XOHU DILUPRX TXH QmR Ki VROXo}HV LQWHLUDV SRVLWLYDV SDUD D HTXDomR ; \ ] Z 'XUDQWH DQRV QLQJXpP FRQVHJXLX GHPRQVWUDU LVWR 3DUHFLD VHU XPD DILUPDomR YHUGDGHLUD XPD YH] TXH WDPEpP QLQJXpP SRGH SURYDU TXH HUD IDOVD (QWUHWDQWR 1RDP (ONLHV GD 8QLYHUVLGDGH GH +DUYDUG WUDEDOKDQGR FRP XP SRWHQWH FRPSXWDGRU HQFRQWURX
$ DILUPDomR GH (XOHU p IDOVD
Problema 81 proposto por Geraldo Perlino (Itapecerica da Serra SP); Problema 82 proposto por Clodoaldo Lessa (Mogi das Cruzes SP); Problema 83 adaptado de um problema proposto por Gibran M. de Souza (Natal RN); Problema 84 proposto por Anderson Torres (So Paulo SP); Problema 85 proposto por Gibran M. de Souza (Natal RN); Problema 88 proposto por C.G. Moreira e Jos Paulo Carneiro (Rio de Janeiro RJ).
60
AGENDA OLMPICA
XXV OLIMPADA BRASILEIRA DE MATEMTICA NVEIS 1, 2 e 3 Primeira Fase Sbado, 7 de junho de 2003 Segunda Fase Sbado, 13 de setembro de 2003 Terceira Fase Sbado, 18 de outubro de 2003 (nveis 1, 2 e 3) Domingo, 19 de outubro de 2003 (nveis 2 e 3 - segundo dia de prova). NVEL UNIVERSITRIO Primeira Fase Sbado, 13 de setembro de 2003 Segunda Fase Sbado, 18 e Domingo, 19 de outubro de 2003
X OLIMPADA INTERNACIONAL DE MATEMTICA UNIVERSITRIA 25 a 31 de julho de 2003 Universidade Babes-Bolyai, Cluj-Napoca, Romnia
61
COORDENADORES REGIONAIS
Alberto Hassen Raad Amarsio da Silva Arajo Ana Paula Bernardi da Silva Benedito Tadeu Vasconcelos Freire Carlos Frederico Borges Palmeira Claus Haetinger Cleonor Crescncio das Neves lio Mega Florncio Ferreira Guimares Filho Gil Cunha Gomes Filho Ronaldo Alves Garcia Reginaldo de Lima Pereira Ivanilde Fernandes Saad Jacqueline Fabiola Rojas Arancibia Janice T. Reichert Joo Bencio de Melo Neto Joo Francisco Melo Libonati Jos Carlos dos Santos Rodrigues Jos Cloves Saraiva Jos Gaspar Ruas Filho Jos Luiz Rosas Pinho Jos Vieira Alves Licio Hernandes Bezerra Luzinalva Miranda de Amorim Mrio Rocha Retamoso Marcelo Rufino de Oliveira Marcelo Mendes Pablo Rodrigo Ganassim Ramn Mendoza Ral Cintra de Negreiros Ribeiro Reinaldo Gen Ichiro Arakaki Ricardo Amorim Srgio Cludio Ramos Tadeu Ferreira Gomes Toms Menndez Rodrigues Valdenberg Arajo da Silva Valdeni Soliani Franco Vnia Cristina Silva Rodrigues Wagner Pereira Lopes (UFJF) (UFV) (Universidade Catlica de Braslia) (UFRN) (PUC-Rio) (UNIVATES) (UTAM) (Colgio Etapa) (UFES) (Colgio ACAE) (UFGO) (Escola Tcnica Federal de Roraima) (UC. Dom Bosco) (UFPB) (UNOCHAPEC) (UFPI) (Grupo Educacional Ideal) (Unespar) (UFMA) (ICMC-USP) (UFSC) (UFPB) (UFSC) (UFBA) (UFRG) (Grupo Educacional Ideal) (Colgio Farias Brito, Pr-vestibular) (Liceu Terras do Engenho) (UFPE) (Colgio Anglo) (INPE) (Centro Educacional Logos) (IM-UFRGS) (UEBA) (U. Federal de Rondnia) (U. Federal de Sergipe) (U. Estadual de Maring) (U. Metodista de SP) (CEFET GO) Juiz de Fora MG Viosa MG Braslia DF Natal RN Rio de Janeiro RJ Lajeado RS Manaus AM So Paulo SP Vitria ES Volta Redonda RJ Goinia GO Boa Vista RR Campo Grande MS Joo Pessoa PB Chapec SC Teresina PI Belm PA Campo Mouro PR So Luis MA So Carlos SP Florianpolis SC Campina Grande PB Florianpolis SC Salvador BA Rio Grande RS Belm PA Fortaleza CE Piracicaba SP Recife PE Atibaia SP SJ dos Campos SP Nova Iguau RJ Porto Alegre RS Juazeiro BA Porto Velho RO So Cristovo SE Maring PR S.B. do Campo SP Jata GO
62