WARUNKI PRENUMERATY NA 2006 ROK

Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym terminie.
Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.

Zamawiający — po dokonaniu wpłaty — może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł, począwszy od następnego
miesiąca. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości z posiadanych zapasów
magazynowych.

Prenumerata roczna czasopism Wydawnictwa jest możliwa w dwóch wariantach:

⎯ prenumerata wersji papierowej,
⎯ prenumerata w pakiecie (pakiet zawiera całoroczną prenumeratę wersji papierowej + rocznik czasopisma na jednej płycie CD,
wysyłany po zakończeniu roku wydawniczego).

Prenumeratorzy, podpisujący z Wydawnictwem umowę prenumeraty ciągłej (odnawianej automatycznie co roku), otrzymują
10 % bonifikaty od cen katalogowych czasopism.

Członkowie stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT-NOT oraz uczniowie szkół technicznych każdego
szczebla mają prawo do zaprenumerowania l egz. wybranego czasopisma po cenie ulgowej — pod warunkiem przesłania do
Wydawnictwa formularza zamówienia lub kserokopii blankietu wpłaty, ostemplowanych pieczęcią koła SNT lub szkoły.

Prenumeratę można zamówić:

faksem: 022 891 13 74, 840 35 89, 840 59 49
mailem: kolportaz@sigma-not.pl
poprzez Internet: www.sigma-not.pl
listownie: Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ku Wiśle 7, 00-707 Warszawa
telefonicznie: 022 840 30 86 lub 840 35 89

Na życzenie klienta wysyłamy blankiety zamówień wraz z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism.

Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez prenumeratora.
Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.

Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w urzędach pocztowych (przekazy pieniężne) lub
bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na konto:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o.;

ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa, skr. pocz. 1004
nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy, okres, wersję
i cenę prenumeraty oraz adres zamawiającego.

Dla prenumeratorów pakietu na rok 2006 Wydawnictwo oferuje dodatkowo roczniki archiwalne prenumerowanych czasopism
z lat 2004÷2005 na płytach CD w cenie 20 pln netto (+ 22 % VAT) za każdy rocznik.

Pojedyncze zeszyty archiwalne dostępne są w wersji papierowej i — od 2004 roku — elektronicznej (cena l egz. netto
wg aktualnego cennika). Na życzenie klienta wystawiamy faktury VAT.

Sprzedaż zeszytów archiwalnych prowadzi:

• Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. (adres jw.)
• Klub Prasy Technicznej Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. Warszawa, ul. Mazowiecka 12, tel.: 022 827 43 65

W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą lub zmian stawki VAT, Wydawnictwo zastrzega sobie prawo
do wystąpienia o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.

Cena 1 egzemplarza (netto/brutto) 16 zł / 16 zł

Cena prenumeraty rocznej w wersji papierowej (netto/brutto) 192 zł / 192 zł
Cena prenumeraty rocznej w pakiecie (netto/brutto) 212 zł / 216,40 zł
Prenumerata ulgowa — rabat 50 % od ceny podstawowej
 SIGMA-NOT Sp. z o.o.

R • 51
2006 CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW I TECHNIKÓW
PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M I E S I Ę C Z N I K
SPIS TREŚCI: Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale

Strona
Strzelaska-Smakowska B.: 514 Nowe spojrzenie na niesiarczkowe rudy cynku
Osika J., Knych T., Mamala A., Sendal 518 Siły walcowania podczas pielgrzymowania na zimno rur miedzianych
J., Perlega R., Karaś Ł., Boberek Cz.,
Jarosiński W., Repeła M., Łatka J.,
Pietrzak A.:
Szczerba J., Studencka B.: 524 Beton specjalny odporny na działanie soli alkaliów i żużli z przemysłu metali
nieżelaznych
Avramovic Z., Antonijevic M.: 531 Corrosion inhibitors of cold-deformed brass
Hebda M.: 537 Energetyczne kryterium wytężeniowe dla kompozytów włóknistych —
porównanie z wynikami badań doświadczalnych
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
Sturm J., Wawryszewicz P.: 546 Technologia ładowania wlewka od frontu z projektem „tandem cylindra”
METALURGIA PROSZKÓW
Leżański J.: 550 Wpływ ciśnienia prasowania na własności wyprasek z proszków stali
szybkotnących i ich mieszanek z węglikiem WC i żelazem
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
Woch M.: 554 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
Butra J.: 562 Światowy rynek metali nieżelaznych
PRACE DOKTORSKIE 571
I HABILITACYJNE

ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2006 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Redakcja czasopisma: redaktor naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca redaktora naczelnego: doc. dr inż. Józef Czernecki, red.
działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Paulo. Sekretarz Redakcji: mgr Bożena
Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. Tel./fax 032 256-17-77. Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca Przewodniczącego:
prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Jasiński, prof. zw. dr hab. inż.
Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa, skr. poczt. 1004, tel.:
022 818-09-18, 818-98-32, fax: 619-21-87, internet: http://www.sigma-not.pl, sekretariat@sigma-not.pl. Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12,
00-950 Warszawa, skr. 1004, tel./fax: 022 827-43-66, 826-80-16, e-mail: reklama@sigma-not.pl.
Format A4. Objętość 8,0 ark. druk. Druk ukończono we wrześniu 2006 r.
Rudy Metale: R51, nr 9, s. 513÷572, wrzesień 2006 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikołowska 100a
BOŻENA STRZELSKA-SMAKOWSKA Rudy Metale R51 2006 nr 9
UKD 553.447:553.446(438):669.53/.54.48

NOWE SPOJRZENIE NA NIESIARCZKOWE RUDY CYNKU

Odkrycia dużych złóż tlenowych rud cynku i postęp technologiczny w zakresie pozyskiwania z nich metalu przyczyniły się
do ponownego zainteresowania przemysłu tymi rudami. Przedstawiono aktualny stan wiedzy o środowiskach geologicznych
ich występowania i rodzajach rud. Omówiono nowe inwestycje górnicze i technologie pozyskiwania cynku. Negatywnie
oceniono możliwości powrotu do górnictwa galmanów w Polsce.
Słowa kluczowe: tlenowe rudy cynku, klasyfikacja niesiarczkowych złóż Zn, technologie odzysku, złoża śląsko-krakowskie

NEW LOOK AT THE NON-SULPHIDE ZINC ORES

The new discoveries of the large non-sulphide (calamine) zinc deposits and development of new technologies of zinc recov-
ery led to renewed interest in this type of ores. The calamine ores currently account for approximately 10 % of the global
zinc reserves. Within the foreseeable future the annual production of zinc from oxide ores could exceed 10 % of the world
zinc production. These facts require the new look at the geology, mineralogy and technology of this type of ores. The new
classification of non-sulphide zinc ore deposits distinguishes three types: I — occurring in geological settings characterised
by MVT or CRD/manto mineralisation, II — associated with major structures in the late Proterozoic-early Cambrian sedi-
mentary successions and III — oxidised sulphide ores, buried under the cover. The geological environment of calamine ore
deposits, the types of ores and the examples of deposits in the world as well as evolution of industrial interest of zinc raw
materials were reviewed. Before the implementation of flotation process the calamine ores were the main primary source of
zinc. Modern technologies of zinc recovery from the calamine ores (direct ore leaching, SX-EW technology) and their
economics were characterised. The mineral and chemical compositions of ores and economics of processing are decisive
factors of implementation of these technologies. The current mining projects in the world were listed. The Upper Silesia
district was the biggest Zn-Pb centre since the Middle Ages up to the XIX century. At the beginning of XIX century the pro-
duction of metallic zinc from the Upper Silesia represented 74 % of world production. The calamine ores were important
zinc source in Poland up to 70s. of XX century, but in 1989 the exploitation and production of zinc from this type of ore was
ceased. The return to the calamine ore mining in Poland is negatively evaluated.
Keywords: calamine zinc ores, non-sulphide deposits classification, calamine ore processing, Silesia-Cracow ore district

Wprowadzenie wyczerpywaniem się zasobów bogatych rud tlenowych w tradycyj-

Cynk należy do grupy tzw. „starych metali”, użytkowanych
już w czasach starożytnych, głównie w postaci stopów z miedzią.
Rzymianie używali ich do produkcji monet, natomiast w średnio-
wiecznej Europie mosiądze zaczęto produkować dopiero z końcem
XIII w. Cynk metaliczny był sprowadzany do Europy w XVI w.
z Indii i Chin [6]. W Europie hutnictwo cynku rozpoczęło się
w XVIII w. w Anglii i Niemczech, a rozwinęło na większą skalę
z początkiem XIX w. Głównym źródłem cynku metalicznego
w tym czasie były rudy tlenowe, tzw. galmany. Przetwarzano je
pirometalurgicznie w piecach Waelza, w których zachodził roz-
kład tlenowych związków cynku, głównie węglanów, a następnie
redukowano ZnO koksem. Produktem był cynk w stanie gazo-
wym, który następnie skraplano i rafinowano. Uzysk cynku w tym
procesie wynosił ok. 90 % [10]. Ocenia się, że największy okręg
górniczy w Europie w XIX w. — Górny Śląsk — dostarczył do
1900 r. 17,3 mln t rudy tlenowej zawierającej 17 % Zn, a drugi —
Reocin w Hiszpanii — 3,76 mln t. Unikatowe złoża rud z willemitem,
franklinitem i cynkitem okręgu Franklin-Sterling Hill (USA)
w latach 1900÷1954 dostarczyły 21 mln t rudy z 19,5 % Zn [4].
Wprowadzenie procesu flotacji i wdrożenie go na szerszą ska-
lę na przełomie XIX/XX w. spowodowało zainteresowanie rudami
siarczkowymi cynku, nie mającymi wcześniej znaczenia, ze
względu na brak umiejętności ich przetwarzania. Zwrócenie uwagi na
rudy siarczkowe, jako nośnik cynku, było spowodowane również
nych, europejskich ośrodkach górniczych (Polska — Górny Śląsk,
Sardynia — Iglesias, Belgia — La Calamine). Trudności techno-
logiczne przy przetwórstwie uboższych rud smithsonitowych
(10÷20 % Zn) oraz rud mieszanych — tlenkowo-krzemianowych
z minerałami ilastymi, spowodowały spadek zainteresowania nimi,
jako pierwotnymi źródłami cynku.
Koncentraty flotacyjne sfalerytu o zawartości 50÷60 % Zn,
1÷6 % Pb i uzysku przeróbczym metalu 75÷90 % poddawane są
przetwarzaniu hutniczemu — albo ogniowemu (proces ISP lub
nowszy Kivcett-CS), albo hydrometalurgicznemu. Ponad 90 %
produkowanego na świecie cynku uzyskuje się tym drugim sposo-
bem. Metody hydrometalurgiczne są mniej energochłonne (tańsze)
od większości metod ogniowych; wymagają jednak koncentratów nie
zanieczyszczonych domieszkami Fe, As, Sb, Ge, Cu, Cd i in. [6].
Klasyfikacje złóż rud tlenowych
Obecnie rudy tlenowe cynku przeżywają swój renesans. Spo-
wodowany on jest przyczynami geologicznymi, technologicznymi
i ekonomicznymi. Te pierwsze wynikają z odkrycia dużych złóż
tlenowych rud cynku, m.in. w Iranie (Anguran), Kazachstanie
(Shaimerden) i Namibii (Skorpion) oraz znacznymi zasobami tego
typu rud w znanych od dawna złożach, m.in. Beltana w Australii,
Vazante w Brazylii (tabl. 1). Udział zasobów tlenowych rud cynku
w całkowitych zasobach metalu sięga obecnie ok. 10 % [11].

Dr inż. Bożena Strzelska-Smakowska — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Kraków.

514
 Tablica 1
Typy tlenowych złóż rud cynku
Table 1
The types of calamine ore deposits

Skład mineralny rud

Typ Środowisko geologiczne
I Strefy wietrzenia pierwotnych złóż
rudy siarczkowych typów MV*, CRD**,
galmanowe sedex***
Formy złóż: wypełnienia form
krasowych, ciała metasomatyczne
w skałach węglanowych, soczewy,
pokłady.
Warunki powstawania: utlenienie
pierwotnych rud siarczkowych
pod powierzchnią w strukturach
zrębowych, w formach krasowych,
strefach zbrekcjowania pierwotnego
złoża
II Baseny sedymentacyjne Pan-Afrykań-
rudy skiego pasa orogenicznego na półkuli
willemitowe południowej, w strefach uskokowych
o charakterze regionalnym i intensywnego
zbrekcjowania.
Formy złóż: kominy brekcjowe, soczewy,
żyły, ostre kontakty z otaczającymi
skałami węglanowymi wśród miąższych
serii osadowych górnego proterozoiku
i dolnego kambru.
Przykłady złóż
i cechy fizyczne
smithsonit ZnCO3, Okręgi: Sierra Mojada, Santa Eulalia (Meksyk),
hemimorfit Zn4Si2O7(OH)2·H2O, Accha (Peru), śląsko-krakowski (Polska), Reocin
(Hiszpania), Iglesias (Włochy, Sardynia)
hydrocynkit Zn5(CO3)2(OH)6
siarczki Zn są rzadkie Mehdi Abad (Iran), Jabali (Jemen), Mae Sod
(Tajlandia), Cho Dien (Wietnam).
lub nieobecne, obfitość hematytu.
Rudy kruche o zmiennej gęstości
i zawartości cynku, porowate.
Willemit Zn2SiO4 Okręg Vazante, Ariense (Brazylia), Beltana-Aroona,
Franklinit Reliance (Australia),
(Zn, Mn, Fe+2)(Fe+3, Mn+3)2O4 Kabwe, Star (Zambia),
Berg Aukas, Abenab West (Namibia),
Cynkit (Zn, Mn)O
Abu Samar (Sudan),
Rudy masywne, wysoka
Franklin-Sterling (USA) i Balmat 2
zawartość cynku.
(geneza niejasna)
Wietrzenie w kierunku galmanów
z obfitym hematytem. W niektórych
złożach (Kabwe, Vazante) sfaleryt.

III Złoża wietrzeniowe zachowane pod
złoża pokrywą utworów rzecznych,
pogrzebane glacjalnych lub lodu.
Genetycznie związane z pierwotnymi
złożami siarczkowymi typów MV, VMS
lub sedex.
Formy złóż nieregularne, zależne
od morfologii podłoża, przebiegu dolin
krasowych lub pradolin
*MV — złoża Zn-Pb Mississippi Valey, **CRD — złoża Zn-Pb metasomatyczne w skałach węglanowych („manto”), ***sedex — złoża rud polimetalicznych sedymentacyjno-
-ekshalacyjne
hemimorfit Zn4Si2O7(OH)2·H2O
smithsonit ZnCO3
sauconit (smektyt, uwodniony
glinokrzemian cynku)
Rudy bardzo drobnoziarniste, ziemiste,
miękkie (tzw. „zasobny w cynk mate-
riał ilasty”)
Skorpion (Namibia), Shaimerden (Kazachstan) —
pokrywa utworów trzeciorzędowych,
Tynagh (Irlandia) — pokrywa utworów
glacjalnych,
okręg Salmo (Kanada) — pokrywa utworów
rzecznych,
Eclipse (Kanada) — pokrywa lodowa

Wzrost zainteresowania rudami tlenowymi i odkrycie niezna-
nych wcześniej typów genetycznych złóż, spowodował próby we-
ryfikacji klasyfikacji tych złóż [2] 4]. Hitzman i in. [2] wydzielają
dwa typy genetyczne: złoża hipergeniczne i hypogeniczne oraz
kilka podtypów w każdym typie. Złoża hipergeniczne powstały na
skutek utlenienia rud siarczkowych w strefie wietrzenia. Złoża
hypogeniczne są wynikiem procesów metamorficznych lub meta-
somatycznych. Zasadniczą rolę przy ich tworzeniu odgrywały
czynniki tektoniczne.
W tablicy 1 przedstawiono charakterystykę geologiczną tle-
nowych złóż rud cynku proponowaną przez Large’a [4].
Technologie wzbogacania i przetwarzania rud tlenowych
Technologia ługowania kwasami, ekstrakcji rozpuszczalnikowej
(SX) i elektrolizy roztworu (EW) (solvent extraction-electrowinning)
została zainicjowana w 1968 r., a od lat osiemdziesiątych ubiegłe-
go wieku jest coraz szerzej wykorzystywana do przetwarzania tle-
nowych rud miedzi oraz miedzionośnych odpadów pogórniczych
i poflotacyjnych [7]. W ostatnich latach zaadaptowano ją do prze-
robu tlenowych rud cynku, co otwarło drogę do ponownego wy-
korzystania tych rud. Technologia ta umożliwia otrzymywanie
cynku metalicznego lub wysokiej jakości tlenku cynku bezpośred-
nio w zakładzie górniczym. Ocenia się [4], że w obecnym stuleciu
udział niesiarczkowych rud cynku w globalnej produkcji metalu
sięgnie 10 %. Koszt produkcji metalu z rud tlenowych jest niższy
niż z rud siarczkowych, pomijany jest bowiem etap przeróbki me-
chanicznej i tradycyjnego przetwarzania piro- lub hydrometalur-
gicznego. Wynosi on 462 USD/t Zn, w porównaniu z tradycyjny-
mi metodami produkcji — 859 USD/t Zn [4]. Rekompensuje to
dość wysokie nakłady inwestycyjne na budowę instalacji SX-EW.
Stąd przedmiotem zainteresowania są złoża płytko zalegające,
przydatne do eksploatacji odkrywkowej o niskim stosunku N/Z,
duże — o zasobach ponad 700 tys. t cynku uzyskiwalnego, takie,
które mogą zagwarantować zdolności produkcyjne co najmniej
100 tys. t Zn/r., zlokalizowane w obszarach dysponujących tanią
energią. Rudy powinny zawierać co najmniej 10 % Zn, aby zrów-
noważyć brak dodatkowych korzyści ekonomicznych z tytułu do-
mieszek Pb i Ag, które są pozyskiwane ubocznie w przypadku
przerobu polimetalicznych rud siarczkowych [2].
Prace badawcze nad pozyskiwaniem cynku z rud tlenowych
obejmują trzy grupy surowców: koncentraty, metal i/lub tlenek
cynku. Zwraca się szczególną uwagę na efektywność procesów
technologicznych, warunkowaną cechami fizycznymi, chemicz-
nymi i mineralogicznymi rud, wielkość nakładów inwestycyjnych
oraz koszty produkcji [12]. Zróżnicowanie składu mineralnego
i chemicznego rud z poszczególnych złóż powoduje różne zacho-
wanie się minerałów cynku w procesie przetwarzania. Nawet małe
różnice w rozpuszczalności poszczególnych składników rud, zu-
życie kwasu lub powstawanie osadu żelu krzemionkowego mogą
powodować komplikacje schematów technologicznych. Z wyjąt-
kiem rzadkiego gahnitu (ZnAl2O4) i franklinitu, pozostałe minera-
ły tlenowe cynku są łatwo ługowalne kwasem solnym, a uzysk
metalu wynosi ponad 90 % (tabl. 3).
Prowadzone są próby otrzymywania koncentratów klasycz-
nymi metodami przeróbki mechanicznej (grawitacyjnie lub flota-

515
cją) oraz przez wypalanie (dymienie). Przeróbka mechaniczna rud rowany jest do instalacji strippingu, gdzie spotyka się ze zużytym
tlenowych jest jednak mniej efektywna niż rud siarczkowych. elektrolitem. Kwaśny elektrolit „zdejmuje” cynk z roztworu orga-
Wzbogacanie w cieczach ciężkich jest nieprzydatne ze względu na nicznego, który zawraca się z powrotem do sekcji wymiany jono-
małe uzyski metalu, spowodowane niejednorodnością składu mi- wej. Natomiast wzbogacony w cynk elektrolit kierowany jest do
neralnego, porowatością i małym zróżnicowaniem gęstości. elektrolizy. Otrzymany metal jest przetapiany i odlewany [12].
Podatność na flotowanie poszczególnych minerałów tleno- Nie ma problemów z ługowaniem rud tlenowych o niskiej za-
wych jest różna; najlepszą wykazuje smithsonit, następnie hemi- sadowości. Natomiast zbyt duże zawartości Ca i Mg powodują
morfit, najmniejszą willemit. Hydrocynkit rozpada się podczas większe zużycie kwasu, a tym samym wzrost kosztów ługowania.
flotacji, a franklinit jest zupełnie nieflotowalny. Tak różnie podat- W SKORPION, w przeciwieństwie do technologii stosowanej
ne na proces wzbogacania minerały występują często wspólnie w PADEANG, odpada problem powstawania i składowania rezyduum
w większości złóż. Powoduje to mały uzysk cynku przy produkcji i transportu rudy do huty. Związane to jest z obecnością instalacji
koncentratu o wymaganej jakości. Koncentraty można poddawać SX-EW w zakładzie górniczym. Obecność magnezu, metali nieże-
dodatkowym zabiegom, np. kalcynowaniu (Anguran) w celu pozby- laznych i chlorków nie stanowi problemu przy ekstrakcji rozpusz-
cia się węglanów. Powoduje to jednak wzrost kosztów produkcji. czalnikowej. Finalnym produktem technologii SX-EW jest metal
Wypalanie prowadzi się w temperaturze 1250 °C. Nadawa o wymaganej czystości, który jest przetapiany i odlewany.
powinna zawierać powyżej 18 % Zn. Do redukcji tlenku cynku W celu obniżenia kosztów związanych z mieleniem rudy do
używany jest koks. Wypalanie prowadzone jest albo w piecach ługowania, prowadzone są próby tzw. ługowania dynamicznego
Waelza (niskie nakłady inwestycyjne, wysokie koszty produkcji), (agitation leaching), a nie na przygotowanych zwałach (heap
w piecach szybowych (wysokie nakłady inwestycyjne, niskie leaching). Niejednorodność składu mineralnego rudy może jednak
koszty produkcji) lub w piecach zespolonych (najniższe koszty powodować kanalizowanie się przepływu kwasu podczas ługowa-
całkowite). Generalnie, proces ten charakteryzuje się wysokimi nia. Wadą tej technologii są niestety niższe uzyski cynku, ale zale-
nakładami inwestycyjnymi i kosztami produkcji. Obecnie trwają tą jest niższy koszt produkcji cynku niż przy przetwarzaniu rud
próby w instalacji pilotowej. siarczkowych.
Na efektywność procesu wypalania wpływa chemizm wsadu. Wskaźniki ekonomiczne tego przedsięwzięcia w zakładzie
Przy zasadowości CaO+MgO/(SiO2+Al2O3) > 1 proces jest naj- górniczym SKORPION przedstawiono w tablicy 2.
efektywniejszy. Podniesienie jej, poprzez dodanie wapna powodu- Bardziej efektywna od wytwarzania metalu jest produkcja
je wzrost kosztów, a dodatek wapienia — obniżenie zdolności tlenku cynku z rud tlenowych. Do tego celu nadają się zwłaszcza
produkcyjnej. Zawartość cynku w wypalanym produkcie sięga rudy węglanowe i tlenkowe (tabl. 3). Testowana metoda LTC (łu-
62÷78 %, lecz całkowite koszty są wyższe niż przy flotacji [12]. gowanie do produktu chemicznego) zapewnia produkcję tlenku
Trwają prace nad modernizacją pieców Waelza. Budzą one zainte- o wysokiej czystości przy wysokim uzysku, a wydatki finansowe
resowanie zwłaszcza małych producentów górniczych, dysponu-
jących małymi zasobami takich rud. Część rud tego typu znajduje Tablica 2
też zastosowanie w rolnictwie jako nawóz wzbogacony w mikro-
pierwiastki, np. w Wietnamie (Cho Dien), Chinach, Turcji, Egip- Charakterystyka inwestycji SKORPION (Namibia) [12]
cie i Meksyku. Table 2
Aktualnie prowadzi się prace nad bezpośrednim ługowaniem
SKORPION (Namibia) project parametres [12]
rudy tlenowej kwasem, a nie koncentratów, jak przy tradycyjnej
hydrometalurgii. Proces może odbywać się w zakładzie górni- Parametr Wielkość
czym, pomijane są etapy przeróbki mechanicznej, prażenia kon-
centratów oraz ługowania ferrytu cynku, który wówczas nie jest Zasoby rud tlenowych 22 mln t; 10,6 % Zn
wytwarzany. Ten sposób stosowany jest w hucie Tak firmy Padaeng Produkcja 150 tys. Zn /r.
(Tajlandia). Ruda tlenowa transportowana jest do huty i tam ługo-
Okres produkcji 12 lat
wana. Kwaśny roztwór po ługowaniu rudy jest neutralizowany
w celu usunięcia Fe i Al, filtrowany i oczyszczany tradycyjnie za Szacunkowe koszty produkcji 440 USD/t Zn
pomocą pyłu cynkowego, po czym kierowany jest do elektrolizy. Nakłady inwestycyjne 450 mln USD
Otrzymany metal jest przetapiany i odlewany.
Niepożądane w procesie bezpośredniego ługowania rud są Jednostkowe nakłady inwestycyjne 250 USD/t Zn
domieszki Si, Mg, Ca oraz innych metali nieżelaznych w rudzie, Całkowite wydatki 690 USD/t Zn
gdyż powstają rezydua w roztworze po ługowaniu oraz chlorki. IRR 20 %
Krzemionka tworzy niefiltrowalny żel w procesie neutralizacji
roztworu chlorkowego po ługowaniu, magnez powoduje niszcze-
nie katod i zwiększa zużycie energii. Obecność Mg i Ca powoduje Tablica 3
wzrost zużycia kwasu przy ługowaniu, a domieszki innych metali Metody przetwarzania różnych typów rud tlenowych [12]
nieżelaznych wymagają dodatkowej ilości pyłu cynkowego do
oczyszczenia roztworu do elektrolizy. Osobnym problemem tech- Table 3
nologicznym jest negatywne oddziaływanie kwasu solnego na The processing methods
anody, a użyty w zamian kwas fluorowodorowy powoduje kolma- for distinguished calamine ores types [12]
tację katod. Dotychczas nierozwiązaną jest kwestia powstających
osadów, wymagających składowania bez możliwości ich sprzedaży. Główne Podatność Metoda
Zasadowość
Typ rudy nośniki na ługowa- przetwa-
Ich ilość zależy od jakości rudy. Uboższa ruda powoduje wzrost cynku
rudy
nie HCl* rzania
ilości rezyduum [12].
W zakładzie górniczym SKORPION (Namibia) zastosowano cynkit wysoka + LTC
Tlenkowa
zmodyfikowany sposób pozyskiwania cynku bezpośrednio z rud franklinit niska – ogniowa
tlenowych. Wykorzystano tu technologię SX-EW. Roztwór zawie- smithsonit wysoka + LTC
rający cynk, odfiltrowany po ługowaniu rudy, kierowany jest do Węglanowa
hydrocynkit, wysoka + LTC
ekstrakcji rozpuszczalnikowej (SX), gdzie kontaktuje z syntetycz-
hemimorfit niska + SX
nym roztworem organicznym, który selektywnie wychwytuje me-
Krzemianowa willemit niska ± SX
tal. Te dwa roztwory — organiczny i po ługowaniu nie mieszają
się ze sobą. Zubożony roztwór kwaśny zawracany jest ponownie sauconit niska + SX
do ługowania. Wzbogacony po ekstrakcji roztwór organiczny kie- *+dobra, – słaba, ± średnia

516
 Tablica 4
Projekty górnicze na złożach tlenowych rud cynku w toku realizacji
Table 4
Current mining projects on calamine ore deposits

Zasoby Zdolność produkcyjna

Nazwa złoża Lokalizacja Status % Zn
mln t rudy (tys. t Zn/r)
Mae Sod Tajlandia (prow. Tak) produkcja od 1984 r. 4,7 11,3 100
Beltana Australia (Autralia Płd.) produkcja od 1974 r. 1 35 produkcja okresowa
Vazante: Brazylia (Minas Gerais) produkcja 1963÷1996 4,9 18 ponowna ocena
1. MASA produkcja od 1968 8,9* 22 100
2. CMM
Skorpion Namibia produkcja od 2003 r. 21,4 10,6 150 (po 2003 r.)
Lanping Chiny prefeasibility 200** 10 250 (planowane)
Anguran Iran częściowa produkcja i pre- 22 24+6% Pb 100 (surowiec 33 % Zn)
feasibility pod kątem SX-EW
Mehdi Abad Iran prefeasibility 96*** 10,1+2,5 % Pb+50 g/t Ag w trakcie oceny
Sierra Mojada Meksyk prefeasibility, częściowo 76,4 8,22 (strefa „red zinc”) w trakcie oceny
feasibility 7,3 20,5 (strefa „white zinc”)
Shaimerden Kazachstan feasibility 4,4 20,9 100 (planowane)
Jabali Jemen prefeasibility 3,8 16,1 50÷100 (planowane)
*zasoby pozostałe, **w tym rudy siarczkowe, ***w tym po 25 % rud tlenowych i mieszanych

są niższe niż przy produkcji metalu. Wartość 1 tony cynku zawar-
tego w ZnO jest wyższa około 1,2 razy od 1 tony cynku metalicz-
nego. W tablicy 3 przedstawiono zalecane metody produkcji cyn-
ku w zależności od typu rud.
Projekty górnicze w toku realizacji
Obecnie przedmiotem zainteresowania górniczego jest 10 du-
żych złóż niesiarczkowych rud cynku (tabl. 4), z których 4 są eks-
ploatowane, a zaawansowanie prac rozpoznawczych dla pozosta-
łych złóż odpowiada etapom możliwości (prefeasibility) lub wy-
konalności (feasibility).
Dodatkowym, potencjalnym źródłem cynku są odpady pogór-
nicze i poflotacyjne oraz żużle z hutnictwa ołowiu. Materiał ten
jest traktowany jako nieopłacalny do odzysku cynku konwencjo-
nalnymi metodami.
Rudy tlenowe w Polsce
Rudy tlenowe w Polsce, tzw. galmany, są ściśle związane ze
strefą utlenienia złóż rud siarczkowych obszaru śląsko-krakowskiego.
Należą do złóż I typu w klasyfikacji Large’a (tabl.1). Znane były
już w średniowieczu na wychodniach dolomitów kruszconośnych
w pasie Krzeszowice-Trzebinia-Olkusz-Siewierz, koło Tarnowskich
Gór oraz na głębokościach 100÷230 m w nieckach bytomskiej
i chrzanowskiej oraz w obszarze olkuskim. Większość rud tleno-
wych rozwinęła się bezpośrednio nad rudami siarczkowymi
w strefach narażonych na wietrzenie (zręby tektoniczne, strefy
zbrekcjowania i skrasowienia pierwotnego złoża). Procesy wie-
trzenia i utlenienia złóż siarczkowych rozpoczęły się prawdopo-
dobnie na przełomie triasu i jury, a ich główny rozwój nastąpił
w trzeciorzędzie.
Skład mineralny galmanów ze złóż śląsko-krakowskich jest
prosty. Minerałem użytecznym jest smithsonit, lokalnie (kopalnia
Matylda) Fe-smithsonit, towarzyszą im hydrocinkit, dolomit cyn-
kowy, cerusyt, goethyt, rzadziej hemimorfit, tarnowicyt, relikty
galeny, dolomit, kalcyt, baryt i gips [13]. Przeważają galmany
uważane za produkt wietrzenia siarczków Zn, Pb i Fe. Kucha
i Czajka [3] sugerują ich pierwotny charakter i powstawanie
w warunkach redukcyjnych bez obecności siarczków cynku.
Eksploatacja górnicza rud Zn-Pb w obszarze śląsko-krakowskim
datuje się od XII w. [1]. Pierwsze udokumentowane wzmianki po-
chodzą z rejonu Bytomia. Od XIII w. górnictwo rudne rozwijało
się w okolicach Tarnowskich Gór, Sławkowa, Olkusza, Chrzano-
wa, Trzebini i Siewierza. Przedmiotem zainteresowania ówcze-
snego górnictwa była srebronośna galena. Rosło też zainteresowa-
nie cynkiem. W XVII i XVIII w. wydobycie galmanów było na
tyle znaczące, że urobek eksportowano do Falun (Szwecja), gdzie
zmieszany z rudami miedzi, służył do produkcji mosiądzu [5].
Z początkiem XIX w. produkcja cynku metalicznego z rud
tlenowych w obszarze śląsko-krakowskim sięgała 8,9 tys. t; w tym
6,4 tys. t z rejonu Bytomia, a pozostała ilość z okolic Olkusza.
Stanowiło to 74 % produkcji światowej. Produkcja kopalń bytom-
skich notowana była w statystykach niemieckich, a z okolic Olku-
sza powiększała produkcję cynku Rosji. Rozwój górnictwa, prze-
róbki i przetwarzania rud siarczkowych spowodował stopniowe
przesunięcia zainteresowania w kierunku tych ostatnich pod ko-
niec stulecia.
W Polsce po II wojnie światowej wyróżniano umownie trzy
zasadnicze typy rud Zn-Pb: rudy siarczkowe cynku, rudy utlenio-
ne cynku i rudy ołowiu. Część z nich znajdowała się na zwałach
odpadów górniczych z wcześniejszej eksploatacji. W latach
1957÷1969 rudy zawierające powyżej 35 % ZnO w związkach
tlenowych klasyfikowano jako rudy utlenione [8]. Udział rud tle-
nowych w latach pięćdziesiątych i do połowy lat sześćdziesiątych
XX w. w całkowitych zasobach rud Zn-Pb stanowił ok. 33 %.
W 1965 r. zasoby bilansowe oszacowane na podstawie podanych
wyżej kryteriów bilansowości były następujące: rudy siarczkowe
cynku — 120 mln t (tj. ok. 7 mln t Zn), rudy utlenione cynku —
80 mln t (5 mln t Zn), ruda ołowiu — 40 mln t (1 mln t Zn) [8].
Rudy utlenione skupione były głównie w złożach niecki bytom-
skiej (kopalnie WARYŃSKI, MARCHLEWSKI, ORZEŁ BIAŁY,
NOWY DWÓR, DĄBRÓWKA WIELKA), w złożu BOLESŁAW
(część wyniesiona) i kopalni MATYLDA (niecka chrzanowska).
W 1989 r. zaniechano wydobycia rud ze złóż Dąbrówka Wielka
i Orzeł Biały oraz ze zwałów rudy utlenionej. Kopalnia DĄBRÓW-
KA WIELKA dostarczyła w 1989 r. 244,3 tys. t rudy utlenionej
o średniej zawartości 6,5 % Zn. W 1990 r. zaniechano produkcji
cynku w WTC HC MIASTECZKO ŚLĄSKIE z rud utlenionych
ze względów ekonomicznych (niska efektywność procesu produk-
cji) oraz środowiskowych. W 1990 r. udział rud tlenowych spadł
do ok. 18 % w zasobach złóż zagospodarowanych, a średnia za-
wartość Zn w zasobach wynosiła ok. 5,9 %. Jeszcze mniejszy
udział rud tlenowych obserwowany był w zasobach przemysło-

517
wych; przypadało na nie ok. 10 % [8]. W 1991 r. zasoby złoża
ORZEŁ BIAŁY wybilansowano, a zasoby DĄBRÓWKI WIELKIEJ
w strefie nienaruszonej robotami górniczymi przekwalifikowano do
zasobów pozabilansowych [9]. Górnictwo galmanów zaczęło zamie-
rać. Udział zasobów rud tlenowych w stosunku do sumarycznych za-
sobów rud Zn-Pb w poszczególnych złożach był następujący: Bole-
sław 58,5 %, Olkusz 32,2 %, Klucze 18,0 %, Krzykawa 10,7 %.
Ślady dawnego górnictwa galmanów widoczne są jeszcze
w okolicach Bytomia, Tarnowskich Gór i Trzebini w postaci zwa-
łów rudy tlenowej i hałd odpadów. Niektóre z nich zostały zrekul-
tywowane lub materiał z nich został wykorzystany do utwardzania
lokalnych dróg. Dawne kopalnie galeny srebronośnej „Czarny
Pstrąg” i „Szczęść Boże” koło Tarnowskich Gór przystosowano
dla ruchu turystycznego, a wyrobisko odkrywkowe Krążek kopal-
ni BOLESŁAW zaadaptowano na wysypisko odpadów komunal-
nych. Najprawdopodobniej w Polsce galmany nie przeżyją swoje-
go renesansu, głównie z powodu niskiej jakości i zaostrzenia
przepisów środowiskowych oraz konfliktów z gospodarką prze-
strzenną. Złoża polskie zlokalizowane są w obszarach silnie zur-
banizowanych, a władze lokalne nie są najczęściej zainteresowane
ponownym rozwojem górnictwa na swoim terenie.
Literatura
1. Grzechnik Z.: Historia dotychczasowych poszukiwań i eksploatacji.
W: Pawłowska, J. (red.) Poszukiwanie rud cynku i ołowiu na obszarze
śląsko-krakowskim. Prace IG 1978, nr 83, s. 23÷42.
2. Hitzman M. W., Reynolds N. A., Sangster D. F., Allen C. R., Carman
C. E.: Classification, genesis and exploration guides for nonsulfide zinc
deposits. Economic Geology 2003, t. 98, s. 685÷714.
3. Kucha H., Czajka K.: Sulphide-carbonate relationships in Upper
Silesian Zn-Pb deposits (Mississippi Valley type), Poland, and their genesis.
Transactions of the Institution of Mining and Metallurgy 1984, vol. 93, s.
B12÷B19.
4. Large D.: The geology of non-sulphide zinc deposits — an over-
view. Erzmetall 2001, nr 54/5, s. 264÷273.
5. Molenda D.: Kopalnie rud ołowiu na terenie złóż śląsko-
-krakowskich w XVI-XVIII w. Inst. Hist. Kult. Mater. PAN 1972, Ossoli-
neum. Wrocław.
6. Paulo A., Strzelska-Smakowska B.: Rudy metali nieżelaznych
i szlachetnych. Uczelniane Nauk.-Dydakt. Wyd. AGH, Kraków 2000,
s. 69÷105.
7. Paulo A., Strzelska-Smakowska B.: Nowe technologie pozyskiwa-
nia miedzi i metali szlachetnych oraz ograniczenia środowiskowe. Konf.
„Górnictwo odkrywkowe a ochrona środowiska — fakty i mity” 1997.
Kraków, Wyd. AGH, s. 437÷450.
8. Przeniosło S., Bąk B., Radwanek-Bąk B., Smakowski T.: Analiza
gospodarki rudami cynku i ołowiu w Polsce. 1992, PIG Warszawa, s. 55.
9. Przeniosło S. (red): Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych
w Polsce. 1992, PIG Warszawa, s. 261.
10. Ptak W., Nowakowski J. W Bolewski A., Gruszczyk H. (red.): Su-
rowce mineralne świata, Cynk-Zn, Ołów-Pb, Kadm-Cd. 1978, Wyd. Geol.
Warszawa, s. 276÷288.
11. Sangster D. F.: A special issue devoted to nonsulfide zinc deposits:
A new look. Economic Geology 2003, vol. 98, nr 4, s. 683÷684.
12. Woollett A.: The processing of non-sulfide zinc deposits. Prezen-
tacja na ESF Exploratory Workshop Non-sulfide Zn-Pb ores, 2005. Igle-
sias (Sardinia, Italy).
13. Żabiński W.: Charakterystyka mineralogiczna strefy utlenienia ślą-
sko-krakowskich złóż kruszców cynku i olowiu. Prace Geol. 1960, nr 1, ,
s. 98, KNG PAN, Kraków.

JAN OSIKA Rudy Metale R51 2006 nr 9

TADEUSZ KNYCH UKD 621.774.36:669.37:669/462:
:669/122.2:539.388.22
ANDRZEJ MAMALA
JAN SENDAL
ROMAN PERLEGA
ŁUKASZ KARAŚ
CZESŁAW BOBEREK
WŁADYSŁAW JAROSIŃSKI
MIROSŁAW REPEŁA
JAN ŁATKA
ANDRZEJ PIETRZAK

SIŁY WALCOWANIA PODCZAS PIELGRZYMOWANIA NA ZIMNO

RUR MIEDZIANYCH

Przedstawiono wyniki badań parametrów siłowych procesu walcowania na zimno rur miedzianych w walcarce pielgrzy-
mowej KPW75VMRK. Badania te przeprowadzono pod kątem ustalenia optymalnych parametrów technologicznych i wa-
runków racjonalnej eksploatacji walcarki, a zwłaszcza narzędzi do pielgrzymowania. Są one kontynuacją wcześniejszych
prac badawczych nad intensyfikacją procesu wytwarzania rur instalacyjnych. Wyznaczenie rozkładów sił walcowania (na-
cisku metalu na walce i siły osiowej w rurze wsadowej), jako powszechnie stosowanego kryterium oceny poprawności pro-
jektowania i wykonania narzędzi, pozwoliło na porównanie dwóch kompletów oferowanych przez różnych wytwórców.
Przeprowadzone w warunkach przemysłowych badania potwierdziły zasadność prowadzenia dalszych prac nad możliwo-
ścią produkowania narzędzi do pielgrzymowania rur na zimno w warunkach krajowych.
Słowa kluczowe: walcowanie pielgrzymowe na zimno, rury miedziane, parametry siłowe

Dr hab. inż. Jan Osika, prof. nzw., dr hab. inż. Tadeusz Knych, prof. nzw., dr inż. Andrzej Mamala — Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków, mgr inż. Jan Sendal, mgr inż Roman
Perlega — Hutmen S.A., Wrocław, mgr inż. Łukasz Karaś — Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków, mgr inż. Czesław Boberek — Buczek Automotive S.A., Sosnowiec,
mgr inż. Władysław Jarosiński, mgr inż. Mirosław Repeła, mgr inż. Jan Łatka — Hutmen S.A., Wrocław, mgr inż Andrzej Pietrzak — Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.

518
 FORCE PARAMETERS DURING COLD PILGER ROLLING OF COPPER TUBES

The results of force parameters investigation during pilgering cold rolling of copper tubes using the pilger mill KPW75VMRK
were presented. The main purpose of research was to determine the optimal technological parameters of the process as well
as the rational exploitation conditions of the pilger mill and specially — the tools. This research is the continuation the
previous investigations concerning the intensification of the installation tubes manufacture. In the paper the determination
of rolling load distribution along the deformation zone as well the axial force acting in the blank tube were presented. This
is commonly used method for proper designing and tool manufacturing. Using this method it was possible to compare the
two sets of the tool made by different tool producers. The results of research realized under identical conditions confirmed
the purposefulness of further investigations in the field of tool manufacturing for the cold pilgering process in polish industry.
Keywords: cold pilger process, copper tubes, force parameters

Wprowadzenie ⎯ przy obecnym stanie technicznym linii poziomego odlewu

Najbardziej efektywną ze stosowanych w świecie technik wy-
twarzania instalacyjnych rur miedzianych o najwyższej jakości
okazało się poprzedzenie procesu ciągnienia w ciągarkach bębno-
wych walcowaniem pielgrzymowym na zimno wsadu pochodzą-
cego z wyciskania na gorąco. W Polsce do wytwarzania rur z mie-
dzi i jej stopów stosowne są w różnych przedsiębiorstwach dwie
walcarki pielegrzymowe produkcji firmy Mannesmann-Demag
AG (obecnie Mannesmann-SMS AG), starsza KPW75VMR oraz
KPW75VMRK. Dotychczasowe doświadczenia produkcyjne oraz
długoletnie badania prowadzone przez zespoły pod kierunkiem
Osiki [1÷3] potwierdziły zalety techniczno-ekonomiczne oraz wa-
lory użytkowe tych urządzeń. Obserwowana w ostatnich latach
tendencja dużego wzrostu popytu na rury z miedzi i jej stopów
stwarza przesłanki do dalszych badań procesu pielgrzymowania
pod kątem dalszej jego intensyfikacji i optymalizacji.
W niniejszym artykule przedstawiono wyniki badań przemy-
słowych sił walcowania (nacisku metalu na walce i siły osiowej
w rurze) w procesie walcowania na zimno rur miedzianych w wal-
carce pielgrzymowej KPW75VMRK prowadzonych pod kątem
oceny dwóch kompletów narzędzi pochodzący od różnych produ-
centów. Badania te stanowią kontynuację wcześniej rozpoczętych,
których wyniki przedstawiono w [2]. Potwierdziły one, że stosowa-
ne kalibrowanie narzędzi projektowanych i wykonanych w firmie
Mannesmann-SMS nie gwarantuje ich długiej żywotności
(a zwłaszcza walców pierścieniowych), zgodnej z ofertą handlo-
wą. Także próby przemysłowe, opisane w [3], nad zastosowaniem
narzędzi projektowanych wg metody funkcjonalnej i wielomia-
nowej Osiki, a wykonane w firmie REMEBUD Sp. z o.o. w So-
snowcu ze stali sprężynowej 50HS oraz narzędziowej do pracy na
gorąco WCL nie dały pozytywnych wyników — trwałość walców
była porównywalna z dotąd używanymi. Dopiero zakup narzędzi
w niemieckiej firmie Kind (wg posiadanych informacji wykona-
nych ze stali TQ1) pozwolił uzyskać zadowalające efekty w po-
staci znacznej poprawy żywotności walców pierścieniowych.
Przeprowadzone badania sił walcowania w procesie walcowania
na zimno rur gat. Cu-DHP w walcarce KPW75VMRK, stanowiły
kryterium oceny poprawności projektowania i wykonania narzę-
dzi, a zwłaszcza walców pierścieniowych.
Badania procesu walcowania na zimno instalacyjnych
rur miedzianych w walcarce pielgrzymowej KPW75VMRK
Zastosowanie w krajowym przemyśle przetwórczym do wy-
twarzania instalacyjnych rur miedzianych linii technologicznej
wyciskanie na gorąco → pielgrzymowanie na zimno → ciągnienie
na zimno przyniosło duże efekty ekonomiczne i znacznie zwięk-
szyło możliwości produkcyjne walcowni. W perspektywie prze-
widywanego wzrostu zapotrzebowania — a tym samym produkcji
— na tego rodzaju rury, prowadzenie dalszych badań nad intensy-
fikacją pielgrzymowania na zimno rur z miedzi jest uzasadnione,
zwłaszcza że proces ten zawsze jest „wąskim gardłem” w linii
technologicznej. Dotychczasowe badania przemysłowe walcowa-
nia tych rur w walcarce KPW75VMRK wykazały, że:
ciągłego tulei miedzianych walcowaniu rur miedzianych nie
można zapewnić przygotowania tulei, które po przewalcowa-
niu w walcarce pielgrzymowej nadawałyby się do kolejnych
operacji technologicznych (zwijanie w kręgi i ciągnienie
w ciągarkach bębnowych). Tym samym nie można tej metody
zastosować w produkcji (jako tańszej możliwości uzupełnienia
wsadu do pielgrzymowania). Należy jednak kontynuować prace
studialne nad udoskonaleniem krystalizatora oparte na wyni-
kach badań laboratoryjnych, obejmujących modelowanie fizyczne
procesów odlewania tulei, pielgrzymowania i ciągnienia na
zimno. Oczekiwać należy, że badania rentgenograficzne, wg
koncepcji przedstawionej w [4], wykonane kolejno na prób-
kach odlanych, walcowanych i ciągnionych stanowić będą
podstawę do modernizacji krystalizatora (aż do uzyskania za-
mierzonego efektu);
⎯ wyniki badań procesu pielgrzymowania na zimno rur gat.
Cu-DHP potwierdzają możliwość projektowania i wykonania
w warunkach krajowych walców pierścieniowych i trzpieni
stosowanych w walcarce pielgrzymowej KPW75VMRK. Do
projektowania zaleca się stosować metodę minimalizacyjną
Osiki, przy czym do rur miedzianych wybrać metodę wielo-
mianową [3], natomiast do stopów miedzi metodę funkcjonal-
ną [5]. Na ogół w praktyce pielgrzymowania na zimno rur
z różnych materiałów trzpienie (wykonywane na ogół ze stali
narzędziowej do pracy w wysokich temperaturach gat. WCL)
odznaczają się 3÷4-krotnie wyższą żywotnością niż walce
pierścieniowe. Dlatego też, chcąc zapewnić dużą trwałość
walców, należy dobrać odpowiedni materiał, wykonać obróbkę
wiórową zapewniającą dużą dokładność wymiarową i gładką,
lustrzaną powierzchnię wykroju oraz przeprowadzić obróbkę
cieplną wg starannie opracowanej technologii. Oczywiście
sposób wykonania wykrojów w walcach pielgrzymowych jest
zasadniczym warunkiem uzyskania wysokiej jakości walco-
wanych rur;
⎯ dotychczasowa eksploatacja narzędzi do pielgrzymowania na
zimno rur miedzianych wykazała, że zasadniczym problemem
jest dużo niższa niż oczekiwana żywotność walców pierście-
niowych. Dotyczyło to zarówno kompletów dostarczanych
przez firmę Mannesmann-Siemag, podobnie jak i przez kra-
jowego wytwórcę firmę REMEBUD *) w Sosnowcu. W tym
drugim przypadku wyniki badań nad możliwością wytwarza-
nia narzędzi do tego procesu prowadzone były w dwóch
kierunkach, a mianowicie: projektowania kształtu narzędzi
(inaczej zwanych ich kalibrowaniem) oraz doboru materiału,
z którego są one wykonywane. W pierwszej kolejności pro-
wadzono prace nad doborem materiału na walce oraz obróbki
cieplnej [2]. Profil wykrojów walców był wykonywany zgod-
nie z dostarczoną przez stronę niemiecką dokumentacją kali-
browania, a więc był identyczny jak zakupionych u wytwórcy.
Wyniki prób technologicznych wykazały, że walce wykonane
ze stali sprężynowej 50HS ulegały korozji niemal na całej po-
*)
Niedawno firma REMEBUD Sp. z o.o. zmieniła nazwę na Buczek Automotive S.A.
Sosnowiec.

519
 wierzchni wykroju już po przewalcowaniu ok. 500 km rur. Na-
tomiast zrobione ze stali narzędziowej do pracy w wysokich
temperaturach WCL umożliwiały przewalcowanie (podobnie
jak niemieckie) ok. 100÷1200 km rur. W tym wypadku przy-
czyną wycofania walców z eksploatacji było pojawiające się
„wyłupanie” na powierzchni wykroju w odległości ok. 200 mm
od płaszczyzny wlotu (początku walcowania). Potwierdziły to
pomiary rozkładu nacisku metalu na walce w funkcji położe-
nia klatki. Właśnie w tej odległości od początku walcowania
pojawiało się maksimum siły. Wypływa stąd wniosek, że dal-
sza poprawa trwałości walców wymaga zmiany kształtu wy-
kroju i trzpieni, aby doprowadzić do pożądanego, bardziej
równomiernego rozkładu nacisku. Prace nad doborem kształtu
narzędzi wykazały, że metoda wielomianowa Osiki może za-
pewnić bardziej równomierny rozkład nacisku niż w przypad-
ku kalibrowania MS (Mannesmann-SMS). Potwierdziły to
wyniki badań tych rozkładów uzyskanych metodą symulacji
komputerowej [3];
⎯ przeprowadzone próby technologiczne nad zastosowaniem
narzędzi do pielgrzymowania zakupionych w firmie niemiec-
kiej Kind wykazały, że nastąpiła znaczna poprawa żywotności
walców pierścieniowych, zgodnie z ofertą wytwórcy i ocze-
kiwaniami użytkownika narzędzi. Według posiadanych infor-
macji, wykonano je ze stali specjalnej TQ1 — o znanym skła-
dzie chemicznym. Przypuszczać należy, że skoro jest to gatu-
nek nie mający odpowiednika w Polskich Normach, jest
produkowany wg niemieckich norm branżowych tylko dla wą-
skiej grupy klientów. Mimo braku dokumentacji kalibrowania
można spodziewać się, że zostały wykonane w oparciu o inną
metodę kalibrowania;
⎯ przeprowadzona w [3] analiza możliwości intensyfikacji pro-
cesu walcowania na zimno rur Cu-DHP potwierdziła, że przy
obecnie stosowanym programie 85 × 13 → 46 × 2 są one nie-
wielkie. Zwiększenie posuwu z 14,1 do 15 mm spowoduje
tylko 3 % wzrost nacisku metalu na walce i ok. 6 % wzrost siły
osiowej w rurze. Spowodowałoby wzrost wydajności z 1336
do 1422 m/godz, a więc o 6 %. Dalsze zwiększenie posuwu
np. do 16 mm spowoduje ok. 10 % wzrost sił walcowania
(nacisk o 7 %, a siła osiowa o 11 %), a wydajności do
1516 m/godz (13 %). Natomiast wzrost prędkości walcowania
do 160 skoków/min jest mniej korzystny. Spowoduje bowiem
wzrost sił w korbowodach aż o 15 %. Wobec tego istotny
wzrost wydajności procesu uzyskać można jedynie poprzez
zmianę programu walcowania (zwiększając jednocześnie cię-
żar wsadu i współczynnik wydłużenia całkowitego). Jednak
problem ten, jako nie związany merytorycznie z treścią niniej-
szego artykułu, został jedynie zasygnalizowany i nie będzie
przedmiotem dalszego opisu.
Badania nad doborem optymalnego kształtu narzędzi do wal-
cowania na zimno rur w walcarkach pielgrzymowych, prowadzo-
ne przez Osikę [1] wykazały, że nawet niewielkie zmiany ich
kształtu i wymiarów mają bardzo istotny wpływ na rozkłady pól
odkształcenia zarówno w chwilowej kotlinie odkształcenia, jak
i w cyklu roboczym. W konsekwencji wywołuje to duże zmiany
pól naprężenia (w chwilowej kotlinie pielgrzymowej) oraz rozkła-
dy sił walcowania (wewnętrznych) w funkcji położenia klatki.
Analizując rozkłady tych sił można wnioskować o poprawności
projektowania walców i trzpieni i prognozować, czy po ich wyko-
naniu będą spełniać wymagania stawiane narzędziom [1], a mia-
nowicie:
⎯ minimalne zużycie narzędzi,
⎯ minimalne zużycie energii odkształcenia,
⎯ minimalny odpad walcowanych rur,
⎯ wysoka jakość powierzchni walcowanych rur,
⎯ wysoka wydajność procesu,
⎯ niski koszt wytwarzania rur.
W praktyce przyjmuje się kryteria oceny projektowania i wy-
konania narzędzi (tzw. kryteria oceny poprawności kalibrowania),
pozwalające obiektywnie potwierdzić zasadność wyboru metody
520
kalibrowania oraz materiału i jego obróbki cieplnej. Powszechnie
jako te kryteria uważa się:
⎯ pomiar rozkładu nacisku metalu na walce i siły osiowej w ru-
rze w funkcji położenia (drogi) klatki roboczej,
⎯ pomiar tolerancji wymiarów, różnościenności i decentryczno-
ści na długości rury gotowej,
⎯ pomiar zużycia narzędzi,
⎯ wyznaczenie wydajności procesu,
⎯ ocena jakości powierzchni walcowanych rur.
Zastosowanie do pielgrzymowania na zimno rur z Cu-DHP
w walcarce KPW75VMRK narzędzi zakupionych w firmie Kind
z punktu widzenia ich eksploatacji dało bardzo pozytywne rezultaty,
a zwłaszcza znaczną poprawę trwałości walców pierścieniowych.
Uznano ostatecznie, iż problem doboru narzędzi został rozwiąza-
ny, jednak dla potwierdzenia uzasadnione będzie przeprowadzenie
badań rozkładów sił walcowania (wewnętrznych), tzn. nacisku
metalu na walce i siły osiowej w rurze w funkcji drogi klatki. Na-
tomiast brak dokumentacji kalibrowania można zastąpić pomia-
rami średnicy zewnętrznej i grubości ścianki przekrojów po-
przecznych wyciętych w wybranych punktach na długości stożka
roboczego. Pozwoli to wyznaczyć kształt jego tworzących ze-
wnętrznej i wewnętrznej.
Cel i zakres badań sił walcowania
podczas pielgrzymowania na zimno rur z Cu-DHP
Celem wykonanych pomiarów sił wewnętrznych w procesie
walcowania na zimno rur miedzianych Cu-DHP w walcarce piel-
grzymowej KPW75VMRK było wyznaczenie rozkładów nacisku
metalu na walce Fv oraz siły osiowej w rurze Fh w funkcji czasu
i położenia klatki podczas walcowania rur miedzianych wg pro-
gramu 85 × 13 → 46 × 2 przy zastosowaniu nowych narzędzi pro-
dukcji firmy Kind. Opracowane wyniki pomiarów rozkładów na-
cisków metalu na walce w funkcji położenia klatki mogą posłużyć
do oceny zastosowanego kalibrowania narzędzi pod kątem ich
optymalnej eksploatacji. W tym celu należy je porównać z wyni-
kami uzyskanymi wcześniej dla narzędzi dostarczonych wraz wal-
carką [2]. Pomiar rozkładu siły osiowej w rurze — wykonywany
po raz pierwszy w walcarce KPW75VMRK — umożliwia ocenę
poprawności doboru kalibrowania narzędzi pod kątem zapewnie-
nia optymalnych warunków kinematycznych podczas pielgrzy-
mowania. Również analiza tych rozkładów (zarówno w funkcji
czasu, jak i położenia klatki) pozwala wyciągnąć wnioski dotyczące
prawidłowego działania i wyregulowania układu posuwu i obrotu.
Wykonanie tych badań (jako przeprowadzonych na rzeczywistym
obiekcie) może stanowić podstawę do weryfikacji doświadczalnej
modelowania fizycznego i matematycznego 2D i 3D procesu wal-
cowania rur na zimno w walcarkach pielgrzymowych.
Aby potwierdzić ewentualne różnice stosowanych metod kali-
browania MS i Kind, wobec braku w tym drugim przypadku do-
kumentacji projektowej, wykonano pomiar średnicy zewnętrznej
i grubości ścianki przekrojów poprzecznych znajdujących się
w różnych punktach na długości stożka roboczego.
Zakres pomiarów obejmował następujące parametry:
⎯ siły nacisku metalu na walce, mierzone oddzielnie w lewym
i prawym klinie regulacyjnym położenia górnego walca,
⎯ siła osiowa w rurze, mierzona za pomocą tensometrów nakle-
jonych bezpośrednio na jej powierzchni zewnętrznej,
⎯ pozostałe parametry procesu, posuw i liczba skoków klatki na
minutę po ustawieniu zadanych wartości były odczytywane
bezpośrednio z ekranu układu sterującego walcarki,
⎯ średnica zewnętrzna i grubość ścianki w przekrojach po-
przecznych stożka roboczego pobranych w różnych punktach
na jego długości.
Badania sił walcowania
i kształtu tworzących stożka roboczego
Opis układu pomiarowego sił walcowania
Na rysunku 1a przedstawiono schemat blokowy układu pomia-
 a
P prawy

P lewy Wzmacniacz
tensometryczny Komputer Plik wyni-
8-mio kanałowy pomiarowy ków
SPIDER
Q rury

Rys. 1.
a — schemat blokowy układu do pomiaru sił walcowania w procesie
pielgrzymowania na zimno rur Cu w walcarce pielgrzymowej KPW75VMRK,
b — czujnik do pomiaru nacisku metalu na walce — rysunek,
c — widok układu pomiarowego, d — usytuowanie czujników tensometrycznych
na rurze wsadowej do rejestracji siły osiowej

Fig. 1.
a — scheme of measurement forces system in pilger process of copper tubes
in KPW75VMRK pilger mill, b — detector for measurement metal pressure
on the rolls — fig., c — view of measurement forces system , d — location
of tensometers on the feedstock tube for measurement of the axial force

521
rowego sił walcowania, który składa się z trzech torów pomiaro-
wych:
⎯ dwóch identycznych czujników do pomiaru siły nacisku meta-
lu na walce, umieszczonych w lewym i prawym klinie regula-
cyjnym położenia walca górnego (rys. 1b i c). Czujniki połą-
czone są za pomocą kabli ekranowanych do wejść sygnałowych
wzmacniacza tensometrycznego SPIDER. Po przeskalowaniu
czujników sygnał pomiarowy był zapisywany w pliku teksto-
wym w funkcji czasu w jednostkach siły, kN. Zasada pomiaru
sił nacisku oraz metodyka opracowania wykresów rozkładu Fv
w funkcji drogi klatki szczegółowo została opisana w [1];
⎯ tensometrów naklejonych na powierzchni zewnętrznej rury
wsadowej (rys. 1d) do pomiaru siły osiowej w rurze. Po za-
mocowaniu końca rury wsadowej w szczękach przedniego
wózka posuwu, w ich pobliżu zostają naklejone tensometry
połączone w układ półmostka. Po starannym zaizolowaniu,
kabel połączeniowy nawija się na rurę w ilości ok. 50 zwojów,
w taki sposób, by w trakcie kolejnych jej obrotów odwijał się, Rys. 3. Rozkład siły osiowej w rurze w funkcji czasu
a potem ponownie nawijał. W ten sposób można zarejestrować dla jednego cyklu roboczego (posuw m = 14,1 mm)
siłę osiową Fh = f(t) w ok. 300 cyklach roboczych. Kabel sy- uzyskany w czwartej serii pomiarowej
gnałowy zostaje połączony z wejściem wzmacniacza SPIDER.
Sygnał pomiarowy zostaje zapisany w pliku tekstowym Fig. 3. Distribution of the axial force vs time for one work cycle
w jednostkach napięcia, mV, proporcjonalnego do wielkości (with move 14.1 mm) obtained in fourth measurement serie
odkształcenia tensometrów. Przeliczenie na jednostki siły od-
bywa się w sposób opisany w [2] wg wzorów

wm
σ = Eε rz = Eα
wsk

Tablica 1
Warunki pomiarów sił walcowania w walcarce KPW75VMRK
Table 1
Conditions of the rolling forces measurement
on the KPW75VMRK rolling mill

Mierzone Posuw, Prędkość

Seria
parametry
numer
siłowe mm sk/min
I Fvp, Fvl 10 150
II Fvp, Fvl 12 150 Rys. 4. Rozkłady sił: nacisku metalu na walce Fv i w rurze
III Fvp, Fvl 14,1 150 wsadowej Fh w funkcji położenia klatki przy posuwie
IV Fvp, Fvl, Fh 14,1 150 m = 14,1 mm (IV seria)
Fig. 4. Distribution of: the rolling force Fv and in feedstock
Fvp, Fvl, Fh — nacisk w prawym i lewym klinie oraz siła osiowa.
tube Fh vs stand position with move m = 14.1 mm (IV serie)

Rys. 2. Rozkład nacisku metalu na walce w funkcji czasu
dla jednego cyklu roboczego (posuw m = 14,1 mm) uzyskany
w czwartej serii pomiarowej
Fig. 2. Distribution of the rolling force vs time for one work cycle
(with move 14.1 mm) obtained in fourth measurement serie
Rys. 5. Rozkłady sił nacisku metalu na walce Fv
w funkcji położenia klatki przy posuwach
m = 10, 12 i 14,1 mm (Seria I, II i III)
Fig. 5. Distribution of the rolling force Fv vs stand position
with move m = 10, 12 i 14.1 mm (Series I, II i III)

522
 wm
P = σFkbw = EFkbw α = K pom wm
wsk
EFkbw
K pom = α
wsk

gdzie
σ, E, εrz — naprężenie, moduł sprężystości, odkształcenie,
wm, wsk — wychyłka mierzona i skalowania,
Kpom — stała pomiarowa,
Fkbw — pole przekroju poprzecznego rury wsadowej.

Wyniki pomiarów sił walcowania

Pomiary sił walcowania wykonano w czterech seriach pomia-

rowych wg schematu przedstawionego w tablicy 1.
Pliki tekstowe zapisane oddzielnie dla każdej serii pomiarów zo- Rys. 6. Rozkłady sił: nacisku metalu na walce Fv w funkcji
stały otwarte w systemie EXCEL i poddane kolejnym etapom ob- położenia klatki przy posuwie m = 14,1 mm przy stosowaniu
róbki, w identyczny sposób jak to zostało opisane w [1, 2]. Po- kalibrowania MS (indeks s) i Kind (indeks n), p — rozkład
zwoliło to przedstawić wyniki pomiarów (oczywiście po ich staty- dla ruchu klatki w przód, t — dla ruchu klatki w tył
stycznym opracowaniu) w formie wykresów rozkładów sił
Fig. 6. Distribution of: the rolling force Fv vs stand position
walcowania w funkcji czasu oraz położenia klatki. Z uwagi na
with move m = 14.1 mm with calibration MS (subscript s)
brak miejsca, dalej zamieszczono tylko wybrane charakterystyczne
and Kind (subscript n), p — front move, t — back move
przykłady uzyskanych wykresów. I tak na kolejnych rysunkach 2,
3, 4 i 5 przedstawiono uzyskane w pomiarach rozkłady (wszystkie
w 4. serii pomiarowej):
⎯ nacisku metalu na walce w funkcji czasu dla jednego cyklu
roboczego (m = 14,1 mm) (rys. 2),
⎯ siły osiowej w rurze w funkcji czasu dla jednego cyklu robo-
czego (m = 14,1 mm) (rys. 3),
⎯ sił nacisku metalu na walce (Fv) i w rurze wsadowej (Fh)
w funkcji położenia klatki przy posuwie m = 14,1 mm (rys. 4).
Natomiast na rysunku 5 zestawiono wykresy rozkładów naci-
sku metalu na walce w funkcji drogi klatki (przy ruchu w przód
i w tył) dla różnych posuwów uzyskane w trzech pierwszych se-
riach pomiarowych.
Dla wykazania różnic metod kalibrowania narzędzi wykona-
nych w firmach MS (Mannesmann-SMS) i Kind, przyjmując roz-
kłady nacisku jako kryterium oceny, na rysunku 6 zestawiono
wyniki pomiarów tych rozkładów uzyskane dla metody MS [2]
oraz Kind (w trzeciej serii pomiarowej). Jak widać z tego rysunku
w drugim przypadku maksimum nacisku jest mniejsze i „przesu-
nięte” bliżej płaszczyzny wlotowej. W rezultacie rozkład jest bar- Rys. 7. Promienie zewnętrzne i wewnętrzne stożków roboczych
dziej równomierny niż w przypadku kalibrowania MS.
1 — trzpień wg metody MS, 2 — trzpień wg metody Kind,
3 — wykrój wg metody MS, 4 — wykrój wg metody Kind
Pomiary przekrojów poprzecznych stożka roboczego
Fig. 7. Outside and inside radius of work cones
W praktyce projektowania kształtu narzędzi do analizy kali- 1 — mandrel according to MS method, 2 — mandrel according to Kind method,
browania [1] używa się rysunków (lub tablic) tworzących ze- 3 — groove according to MS method, 4 — groove according to Kind method
wnętrznej i wewnętrznej stożka roboczego. Oczywiście na pod-
stawie tych rozkładów średnicy zewnętrznej i wewnętrznej na dzi metodą Kinda charakteryzuje się „łagodniejszym” kształtem
długości części walcującej można sporządzić rysunki narzędzi (przebiegiem).
oraz przygotować dane (jako pliki) do sterowania numerycznego
tokarko-szlifierką. I tak, tworząca wewnętrzna przedstawia kształt Wnioski i uwagi końcowe
trzpienia, a zewnętrzna kształt rozwiniętej wykroju. Dla porówna-
nia różnic wymiarowych kalibrowania narzędzi wygodniej jest Na podstawie przeprowadzonych pomiarów sił walcowania
posługiwać się rysunkami tych tworzących. Do analizy kształtów w procesie walcowania na zimno rur w walcarce KPW75VMRK
narzędzi kalibrowanych metodą MS i Kind posłużono się tym oraz analizy uzyskanych wyników można przedstawić następujące
sposobem. W przypadku drugiej metody (brak dokumentacji tech- wnioski:
nicznej kalibrowania) wykonano pomiary średnic zewnętrznych 1. Proces walcowania pielgrzymowego na zimno rur miedzianych
Dz i grubości ścianek gz pierścieni o długości 20 mm wyciętych ze Cu-DHP charakteryzuje się dużą stabilnością parametrów si-
stożka roboczego. Posłużono się metodą fotogrametryczną [3] po- łowych, a zwłaszcza sił walcowania. Maksymalne wielkości
zwalającą na pomiar z dużą dokładnością. Po wyliczeniu średnicy nacisków (zwłaszcza przy ruchu klatki w przód) w kolejnych
trzpienia Dt = Dz – 2gz metodą interpolacji kwadratowej wyzna- cyklach roboczych różnią się niewiele. Można przyjąć, że
czono te wymiary w przekrojach kontrolnych, zgodnie z doku- oszacowany błąd pomiaru jest mniejszy niż 0,3 %.
mentacją techniczną kalibrowania MS. Na rysunku 7 przedstawiono 2. Jednym z podstawowych kryteriów oceny poprawności kali-
kształty stożków roboczych uzyskanych podczas walcowania na browania narzędzi jest równomierny rozkład nacisku metalu
zimno rur Cu-DHP przy użyciu zestawów narzędzi kalibrowanych na walce w funkcji położenia klatki. Słuszność tego kryterium
różnymi metodami. Zgodnie z oczekiwaniem kalibrowanie narzę- została potwierdzona wielu badaniami prowadzonymi w rze-

523
 czywistych warunkach procesu pielgrzymowania rur na zim-
no. Dlatego też biorąc pod uwagę rozkłady sił nacisku przed-
stawione na rysunku 6, gdzie porównano dwie metody kali-
browania narzędzi, lepszą jest metoda zaproponowana przez
firmę Kind.
3. Należy zwrócić uwagę, że w analizowanym procesie maksi-
mum nacisku metalu na walce przypada w odległości ok.
200 mm od początku strefy walcowania. Ponieważ w przy-
padku stosowania narzędzi firmy Kind następuje — jak to
wynika z rysunku 6 — zmniejszenie nacisku maksymalnego
z 620 do 570 kN (przy jednoczesnym „spłaszczeniu” rozkładu)
można założyć dużo mniejsze zużycie narzędzi. Warto zazna-
czyć, że podobne efekty będzie można uzyskać stosując kali-
browanie narzędzi ulepszoną metodą Osiki przedstawioną
w pracy [3]. Jednak wymagałoby to przeprowadzenia dalszych
badań nad doborem stali (i warunków obróbki cieplnej). Pozy-
tywne wyniki takich badań pozwoliłyby zastosować w anali-
zowanym procesie narzędzia wykonane w warunkach krajo-
wych — co przyniosłoby obniżenie o ok. 40 % ceny ich zakupu.
4. Uzyskane wyniki pomiarów sił walcowania wykonane w wa-
runkach wytwarzania rur Cu-DHP w walcarce pielgrzymowej
KPW75VMRK mogą w pełni posłużyć do weryfikacji ekspe-
rymentalnej wyników uzyskanych drogą modelowania mate-
matycznego i symulacji komputerowej oraz modelowania fi-
zycznego tego procesu.
Literatura
1. Osika J.: Walcowanie rur na zimno w walcarkach pielgrzymowych.
Uczelniane Wydaw. Nauk.-Dydakt. AGH, Kraków 2004.
2. Osika J., Sendal J, Perlega R., Jarosiński W., Maraszewska A., Rę-
kas A., Woźnicki A., Pietrzak A.: Optymalizacja procesu wytwarzania rur
na zimno z miedzi i jej stopów w walcarce pielgrzymowej KPW75VMRK.
Rudy Metale, 2003, nr 6, s. 269÷273.
3. Osika J., Sendal J., Perlega R., Jarosiński W. Pietrzak A.: Optyma-
lizacja procesu pielgrzymowania na zimno rur z miedzi i jej stopów. Rudy
Metale, 2004, nr 10-11, str. 500÷504.
4. Stalony-Dobrzański F., Osika J.: Sposób określenia zdolności do
dalszej przeróbki plastycznej wsadu z tulei odlewanej w sposób ciągły.
Zgłoszenie wynalazku w Urzędzie Patentowym RP nr P-374063 z mocą od
dnia 01.04. 2005.
5. Osika J.: Kaliber 3.0 — Komputerowy system wspomagania pro-
jektowania narzędzi do walcowania rur na zimno w walcarkach pielgrzy-
mowych. KomPlasTech, IX Konf. nt. Informatyka w Technologii Metali,
Szczawnica styczeń 2002, s. 301÷308.

Rudy Metale R51 2006 nr 9

JACEK SZCZERBA UKD 669.974.2:666.762:669.3:669.013(438)
BARBARA STUDENCKA

BETON SPECJALNY ODPORNY NA DZIAŁANIE SOLI ALKALIÓW I ŻUŻLI

Z PRZEMYSŁU METALI NIEŻELAZNYCH

Omówiono właściwości betonów specjalnych przeznaczonych do stosowania na elementy wyłożeń ogniotrwałych w urzą-
dzeniach cieplnych w przemyśle metali nieżelaznych.
Słowa kluczowe: niskocementowy beton ogniotrwały, przemysł miedziowy, monolityczne wyłożenia ogniotrwałe

A SPECIAL CONCRETE RESISTANT TO ALKALI SALTS

AND SLAG FROM NON-FERROUS METALS INDUSTRY

Properties of special concretes designed for application as components of refractory lining of the equipment for heat
treatment used in non-ferrous metals industry have been outlined.
Keywords: Low-cement-content refractory concrete, copper industry, monolithic refractory lining

Wstęp oraz korundowo-chromowych spełniających w dużym zakresie

Prezentowane w artykule rozwiązania wyrobów ogniotrwałych
na wyłożenia ceramiczne urządzeń cieplnych w przemyśle metali
nieżelaznych są między innymi efektem wieloletniej współpracy
Zakładów Magnezytowych ROPCZYCE S.A. z IMO w Gliwi-
cach, AGH w Krakowie i Hutami KGHM. Doprowadziło to do
opracowania i wdrożenia kilkunastu technologii wypalanych wy-
robów chromitowo-magnezjowych, magnezjowo-chromitowych
wymogi stawiane przez przemysł miedziowy.
Pierwszą partię wyrobów do wyłożenia warstwy roboczej
w piecu anodowym oraz na strefę dysz w konwertorze dostarczo-
no w 1988 r. Uzyskały one pozytywną ocenę i od tego czasu stop-
niowo wprowadzano inne, coraz lepsze tworzywa, między innymi
na kształtki dyszowe i wylewowe, które są szczególnie narażone
na przedwczesne zużywanie się.
Stosowanie proponowanych przez ZMR wyrobów pozwoliło

Dr inż. Jacek Szczerba — Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków, mgr inż. Barbara Studencka — Zakłady Magnezytowe ROPCZYCE S.A., Ropczyce.
Artykuł oparty na referacie wygłoszonym na konferencji pt. „Przetwórstwo Metali Nieżelaznych” w Zakopanem w dniach 17÷19 maja 2006 r.

524
na wydłużenie trwałości wyłożeń ogniotrwałych agregatów meta-
lurgicznych w krajowym przemyśle miedziowym oraz eliminację
w znacznym stopniu kosztownego importu.
Już w latach 1990÷1999 jednostkowe zużycie materiałów ognio-
trwałych stosowanych w KGHM zmniejszyło się ponad 2-krotnie,
bo z 22,8 kg/t Cu do ok. 10,1 kg/t Cu. Aktualnie wskaźnik zużycia
materiałów ogniotrwałych jest jeszcze niższy i za 2005 r. wynosi
ok. 6,9 kg/t Cu. Rezultat ten jest efektem zarówno zmian w tech-
nologii prowadzenia procesów metalurgicznych, jak i wysokiej
jakości stosowanych wyłożeń ceramicznych.
Z wymienionych rodzajów materiałów produkowanych przez
ZMR S.A. w najszerszym zakresie stosowane są obecnie wyroby
w gatunkach: Topkrom MCV, Kromag CM30, Topkrom MCR5,
Kralex EKC, Topkrom MCZ21 oraz Topkrom MCZ21NSM, któ-
rych własności przedstawiono w tablicy 1.
ZMR S.A. produkują też na potrzeby przemysłu miedziowego
nieformowane materiały ogniotrwałe, w tym zaprawy, zasypki
ochronne oraz masy przeznaczone do regeneracji obmurzy metodą
torkretowania strumieniowego lub ubijania, a także materiały spe-
cjalne, na przykład masę ściśliwą przeznaczoną na warstwę kom-
pensacyjną pomiędzy wyłożeniem roboczym a pancerzem dennicy
pieca Döerschla oraz do wykonywania uszczelnień w piecu zawie-
sinowym. Masy naprawcze stosowane są najczęściej w konwerto-
rach (głównie w strefie dysz i naddyszowej), w krótkich piecach
obrotowych oraz w piecach anodowych. Do torkretowania propo-
nowane są masy magnezjowo-chromitowe produkowane na bazie
klinkierów magnezjowych i koklinkierów magnezjowo-chromito-
wych z różnym rodzajem wiązań.
Monolityczne wyłożenia ogniotrwałe
Obok doboru wypalanych wyrobów ogniotrwałych dla różnego
typu pieców w przemyśle metali nieżelaznych, od kilku lat zajmu-
jemy się również materiałami na monolityczne wykładziny urzą-
dzeń pomocniczych, jakimi są:
⎯ rynny spustowe: stacjonarne i przejezdne z pieców: anodowe-
go, elektrycznego i zawiesinowego,
⎯ kształtka przelewowa rynny syfonowej pomiędzy piecem szy-
bowym a odstojnikiem,
⎯ końcówka rynny spustowej kamienia miedziowego z odstojni-
ka,
⎯ ceramiczne obudowy palników: głównego i do komory dopa-
lania w piecu anodowym obrotowym oraz w krótkim piecu
obrotowym do produkcji stopów ołowiu,
⎯ kształtki na wyłożenie sklepienia w piecach: elektrycznym
i anodowym stacjonarnym,
⎯ pokrywy gardzieli konwertora,
⎯ urządzenia cieplne na linii ciągłego odlewania miedzi, takie
jak:
⎯ piece indukcyjne: topielny i odlewniczy,
⎯ rynna spustowa przelewowa,
⎯ pokrywa rynny spustowej.
Najlepszym materiałem na końcówkę rynny spustowej kamienia
miedziowego z odstojnika okazał się beton korundowo-mulitowy
gatunku Runcast BALM produkowany na bazie syntetycznej pa-
lonki mulitowej (tabl. 2). Te same kształtki zabudowywane są
obecnie również na początku tej rynny od strony otworu spusto-
wego z odstojnika, a więc w miejscu spływania stopu. Uzyskiwa-
na trwałość tych elementów wynosi średnio ok. 1000 spustów
kamienia miedziowego.
Natomiast w przypadku kształtki przelewowej rynny syfonowej
najwyższe trwałości uzyskano przy zastosowaniu niskocemento-
wego betonu spinelowego gatunku Runcast BMAL/L (tabl. 2) —

Tablica 1
Własności wyrobów wypalanych dla przemysłu miedziowego
Table 1
Properties of burned products for the copper industry

Gatunki
Własności
Kromag Topkrom Topkrom Topkrom Topkrom Kralex
CM30 MCV MCR5 MCZ21 MCZ21NSM EKC
Porowatość otwarta, % 19 16 15 16 13 14
Gęstość pozorna, g/cm3 3,22 3,29 3,25 3,22 3,22 3,53
Wytrzymałość na ściskanie, MPa 60 80 100 60 60 150
Ogniotrwałość pod obciążeniem T0,6, °C >1700 >1700 >1700 >1700 >1700 >1700
Przewodność cieplna 700 °C, W/mK 3,97 2,8 3,6 2,9 2,9 —
Przewodność cieplna 1000 °C, W/mK 3,42 2,7 3,1 2,8 2,8 —
Przewodność cieplna 1200 °C, W/mK 3,06 2,7 3,1 2,8 2,8 —
Rozszerzalność cieplna liniowa 300 °C, % 0,27 0,28 0,27 0,29 0,29 —
Rozszerzalność cieplna liniowa 1000 °C, % 0,95 1,53 1,41 1,68 1,68 —
Rozszerzalność cieplna liniowa 1400 °C, % 1,44 1,7 1,62 1,8 1,8 —
Skład chemiczny, %
MgO 38,5 53 66 65,8 65,8 3,9
Cr2O3 31,7 23,3 17,6 21,1 21,1 24,5
Fe2O3 16,3 13,1 9,4 7 7 7,9
Al2O3 8,5 7 4,9 4,3 4,3 58,2
SiO2 2,6 1,1 0,9 0,9 0,9 0,7
CaO 0,6 1 1,2 0,9 0,9 0,5
ZrO2 + HfO2 — — — — — 2,6

525
 Tablica 2
Własności prefabrykatów z betonowych wysokoglinowych
Table 2
Properties of prefabricated products from high-alumina castables

Beton — Runcast
Własności
BALM BMAL/L BALM/AP BMAL/M55
Porowatość otwarta po wysuszeniu w 110 °C, % 16 16 15 13,5
3
Gęstość pozorna po wysuszeniu w 110 °C, g/cm 2,55 3 2,7 3,1
Wytrzymałość na ściskanie po wysuszeniu w 110 °C, MPa 80 40 65 80
Ogniotrwałość pod obciążeniem T0,6, °C 1450 1650 1440 1700
Porowatość otwarta po wypaleniu w 1300 °C, % 17,5
Gęstość pozorna po wypaleniu w 1300 °C, g/cm3 2,66
Wytrzymałość na ściskanie po wypaleniu w 1300 °C, MPa 80
Porowatość otwarta po wypaleniu w 1400 °C, % 15 —
Porowatość otwarta po wypaleniu w 1500 °C, % — 21 16
Gęstość pozorna po wypaleniu w 1400 °C, g/cm3 2,65 —
Gęstość pozorna po wypaleniu w 1500 °C, g/cm3 — 3,1 3,0
Wytrzymałość na ściskanie po wypaleniu w 1400 °C, MPa 98 —
Wytrzymałość na ściskanie po wypaleniu w 1500 °C, MPa — 150 150
Odporność na wstrząsy termiczne 950 °C/woda, n >45 45 >45 >30
Temperatura stosowania, °C <1450 <1650 <1450 <1700
Wytrzymałość na zginanie w temperaturze 20 °C, MPa 14,8 10 9
Wytrzymałość na zginanie w temperaturze 1450 °C, MPa — 15 17
Skurczliwość liniowa suszenia, % –0,1 –0,05
Skurczliwość liniowa wypalania, % –0,5 –0,2 –0,2 –0,1
Skład chemiczny, %
Al2O3 76 93 68,8 93
MgO 18 4,5 27,9 5
CaO 4,3 1,5 1,7 1,3
Fe2O3 0,4 0,1 0,6 0,1

maksymalnie 42 zmiany, a ostatnio dla betonu ultraniskocemen- miedzi.

towego korundowo-mulitowego gatunku Runcast BWM1 — śred-
nio 43 zmiany, podczas gdy trwałość uzyskiwana przy zastosowa-
niu kształtek gatunku Topkrom MCV wynosiła 5÷20 zmian.
Kolejnym miejscem zastosowania prefabrykatów z betonu ga-
tunku Runcast BALM była rynna spustowa z pieca elektrycznego,
gdzie wcześniej stosowano wyroby szamotowe pokrywane cienką
warstwą z cementu glinowego. Gotowe prefabrykaty są łączone na
wpust–wypust, a w charakterze zaprawy stosowana jest mieszanka
betonowa gatunku Runcast BMAL/L3M.
Dobrano również materiał do wykonywania monolitycznych
wykładzin w różnych urządzeniach cieplnych na linii ciągłego
odlewania miedzi w Hucie LEGNICA. Na podstawie badań prze-
prowadzonych w skali laboratoryjnej dobrano beton niskocemen-
towy na bazie andaluzytu gatunku Runcast BALM/AP (tabl. 2),
który jest aktualnie stosowany do wyłożenia rynny przelewowej
pieca indukcyjnego, a przeciętna trwałość tego wyłożenia wynosi
ponad 2 lata. Dzięki zaprojektowanej konstrukcji tej rynny ograni-
czono straty cieplne, a także znacznie zmniejszono zanieczyszcze-
nie miedzi drobinami materiału ogniotrwałego. Rynną płynie czy-
sta miedź elektrolityczna.
Z tego samego materiału wykonywana jest też wymurówka w piecu
indukcyjnym topielnym → uzyskiwana trwałość wynosi ok. 1,5
roku. Stosowanie wyłożenia betonowego ma na celu ograniczenie
strat ciepła, a także ułatwienie regulacji parametrów odlewanej
Natomiast ceramiczna wykładzina pokrywy rynny przelewo-
wej z pieca topielnego wykonywana jest z betonu korundowo-
-spinelowego Runcast BMAL/M55 (tabl. 2). Okres eksploatacji
pokrywy wynosi znacznie powyżej 2 lat. Również w tym wypad-
ku ograniczone zostały straty ciepła, ale przede wszystkim wyeli-
minowano zjawisko zatykania się rynny.
Przedmiotem naszego zainteresowania są też rynny z pieców
anodowych, w tym rynny przejezdne. Dobre wyniki trwałości
uzyskano przy zastosowaniu na rynnie przejezdnej ww. betonu
Runcast BWM1 — średnio 88 spustów miedzi. W tym czasie
przez rynnę przepłynęło ok. 26 tys. t miedzi anodowej i, co naj-
ważniejsze, przez 2/3 okresu eksploatacji prefabrykaty nie wyma-
gały prowadzenia zabiegów regeneracyjnych.
Z betonu zbrojonego włóknami stalowymi gatunku Runcast
BMAL/M55S zostały wykonane w ZMR obudowy ceramiczne
dwóch palników do komory dopalania w strefie gazowej dla obro-
towego pieca anodowego w Hucie Miedzi LEGNICA. Obudowy
kolejnych palników do tej komory przygotowane są już z betonu
gatunku Runcast BMAL/M55M (bez udziału włókien stalowych,
które powodowały szybsze zużywanie się wyłożenia ogniotrwałe-
go) na miejscu u użytkownika. Trwałość tych palników jest bar-
dzo dobra. Dlatego ten sam materiał wykorzystano ostatnio rów-
nież do wykonania obudowy palnika w krótkim piecu obrotowym
do produkcji stopów ołowiu.

526
 Tablica 3 Mieszankę betonową gatunku Runcast BWA3CM zastosowa-
Własności prefabrykatów betonowych gatunku: no próbnie do wykonania warstwy ochronnej na trzech pokrywach
Runcast BWM1 i Runcast BWB1 gardzieli konwertorów w Hucie Miedzi LEGNICA oraz na wyło-
żenie rynny spustowej z pieca anodowego. Podczas eksploatacji
Table3 pokryw zauważono narastanie warstwy żużla i miedzi na wyłoże-
Properties of prefabricated products from the castables niu betonowym, co utrudniało użytkowanie pokryw, ze względu
Runcast BMW1 and Runcast BMB1 na nadmierny ciężar.
Po analizie doszliśmy do wniosku, że wnikanie żużla i miedzi
Gatunki należy ograniczyć poprzez obniżenie porowatości otwartej, śred-
nicy porów i przepuszczalności gazowej. Problem rozwiązano po-
Własności przez odpowiedni dobór uziarnienia podstawowych surowców
Runcast Runcast
BWM1 BWB1 oraz wprowadzenie mikronizowanych dodatków upłynniająco-
-wiążących oraz specjalnego antyutleniacza. Po analizie wyników
Porowatość otwarta
16 16
po wysuszeniu w 110 °C, % Tablica 4
Gęstość pozorna Parametry fizykochemiczne betonów
2,6 2,85
po wysuszeniu w 110 °C, g/cm3 korundowo-mulitowo-karborundowych
Wytrzymałość na ściskanie
80 70 Table 4
po wysuszeniu w 110 °C, MPa
Physical and chemical parameters
Ogniotrwałość of the alumina-mullite-silicon carbide castables
1590 1510
pod obciążeniem T0,6, °C
Odporność na wstrząsy Gatunki
>45 40
termiczne 950 °C/woda, n
Własności
Runcast Runcast Maskor
Skład chemiczny, % BWAC3M BALM/ACM MAK

Al2O3 76 84 Porowatość otwarta po wysuszeniu

19 13 13
w 110 °C, %
MgO 22,5 11
Gęstość pozorna po wysuszeniu
CaO 0,6 1,1 2,77 2,78 2,75
w 110 °C, g/cm3
Fe2O3 0,2 1
Wytrzymałość na ściskanie
45 52 25
po wysuszeniu w 110 °C, MPa

Innym kierunkiem zastosowania betonów ogniotrwałych było Porowatość otwarta po wypaleniu

— — 12,7
monolityczne wyłożenie sklepienia pieca elektrycznego, a następ- w 1500 °C, %
nie płaskiego sklepienia w stacjonarnym piecu anodowym. Gęstość pozorna po wypaleniu
— — 2,66
Wyroby wypalane gatunku Topkrom MCV stosowane na sklepie- w 1500 °C, g/cm3
niu w piecu elektrycznym, ze względu na zmienną atmosferę pra- Wytrzymałość na ściskanie
cy, szybko ulegają zniszczeniu. Dlatego zaproponowano przete- — 145 —
po wypaleniu w 800 °C, MPa
stowanie na fragmencie sklepienia kształtek z ultraniskocemento-
wego betonu korundowo-mulitowo-karborundowego gatunku Wytrzymałość na ściskanie
92,4 — —
MASKOR MAK. Uzyskano pozytywne rezultaty aplikacji, jednak po wypaleniu w 1200 °C, MPa
wykonywanie całego sklepienia z tego typu kształtek, przy aktual- Wytrzymałość na ściskanie
nym sposobie zabudowy, byłoby bardzo pracochłonne, a tym sa- — 120 —
po wypaleniu w 1250 °C, MPa
mym okazało się rozwiązaniem drogim. W związku z tym nie-
Wytrzymałość na ściskanie
zbędne jest zaproponowanie nowego rozwiązania konstrukcyjnego — — 34
monolitycznego wyłożenia sklepienia w omawianym piecu. po wypaleniu w 1500 °C, MPa
Natomiast na sklepieniu w stacjonarnym piecu anodowym za- Odporność na wstrząsy termiczne
>45 >30 >45
budowano próbnie kształtki betonowe w dwóch gatunkach: Run- 950 °C/woda, n
cast BWM1 i Runcast BWB1 (tabl. 3). Betony te pracują od Wytrzymałość na zginanie w tempe-
stycznia 2006 r. i wygląd fragmentu sklepienia z betonu gatunku 6,3 10,8 3,6
raturze 20 °C, MPa
Runcast BWM1 jak dotąd nie budzi zastrzeżeń, natomiast sklepie-
nie z kształtek gatunku Runcast BWB1 wykazuje wyraźne objawy Wytrzymałość na zginanie w tempe-
— — 4,8
zużywania się. raturze 1450 °C, MPa
Wilgotność, % <0,5 0,1-0,3 —
Nowe propozycje wyłożeń monolitycznych Gęstość nasypowa, g/cm 3
— 1,71 —
Ostatnio coraz większe zainteresowanie skierowane jest na be- Uziarnienie, mm — 0-6 —
tony wysokoglinowe o małej (niskocementowe) i bardzo małej Zawartość węgla całkowitego, % — — 5,6
(ultraniskocementowe) zawartości cementu, zawierające jako jeden
Skład chemiczny, %
ze składników głównych węglik krzemu. W ofercie ZMR S.A.
proponowane są również takie rozwiązania, chociażby wymienio- Al2O3 64 49,5 54,3
ny powyżej beton MASKOR MAK o zawartości 15 % SiC. SiC 25 30 —
Nowszymi rozwiązaniami tego rodzaju materiałów są:
⎯ ultraniskocementowy beton na bazie boksytu gatunku Runcast SiO2 7 17 —
BWA3CM z udziałem 25 % SiC (tabl. 4), CaO 1,3 1,5 0,5
⎯ niskocementowy beton na bazie andaluzytu gatunku Runcast Fe2O3 0,6 0,4 0,4
BALM/ACM z udziałem 30 % SiC (tabl. 4).

527
 Tablica 5
Parametry fizykochemiczne betonu
gatunku Runcast BAM10/M
Table 5
Physical and chemical parameters
of the Runcast BAM10/M castable

Runcast
Własności BAM10/M

Porowatość otwarta po wysuszeniu w 110 °C, % 13,0

3
Gęstość pozorna po wysuszeniu w 110 °C, g/cm 2,57
Wytrzymałość na ściskanie po wysuszeniu w 110 °C, Rys. 2. Zmiany porowatości otwartej
74,9
MPa (oznaczone zgodnie z normą PN-EN 993-1)
Wytrzymałość na ściskanie po wypaleniu próbek betonów w zależności temperatury wypalania
84,9 Fig. 2. Open porosity changes of the concrete samples
w 800 °C, MPa
(determined according to the PN-EN 993-1 standard)
Wytrzymałość na ściskanie po wypaleniu
105,7 in dependence on burning temperature
w 1250 °C, MPa
Odporność na wstrząsy termiczne 950 °C/woda, n >30
Wytrzymałość na zginanie w temperaturze 20 °C, MPa 14,3
Uziarnienie, mm 0-6
3
Gęstość nasypowa, g/cm 1,58
Wilgotność, % 0,2
Skład chemiczny, %
SiO2 38,5
Al2O3 57,3
CaO 1,5
Fe2O3 0,35
Rys. 3. Zmiany wytrzymałości na ściskanie
(oznaczone zgodnie z normą PN-EN 993-5)
badań wytypowano dwa nowe gatunki betonów na bazie andalu- dla próbek betonów wypalanych w różnych temperaturach
zytu: Fig. 3. Compressive strength changes of the concrete samples
⎯ z dodatkiem węglika krzemu gatunku Runcast BALM/ACM, burned at different temperatures (determined according
⎯ z dodatkiem mikrokrzemionki gatunku Runcast BAM10/M to the PN-EN 993-5 standard)
(tabl. 5).
Porównanie właściwości tych materiałów z tradycyjnym beto-
nem niskocementowym na bazie kruszywa andaluzytowego (na
wykresach oznaczony symbolem NB) wskazuje, że uzyskano two-
rzywa o bardzo dobrej zwartości, to jest o małej porowatości otwar-
tej i niskiej przepuszczalności gazowej po wysuszeniu i w tempe-
raturach powyżej 800 °C, przy skurczliwości liniowej poniżej 1 %
(odpowiadającej wymaganiom normy PN-EN 1402-1) i bardzo dobrej
wytrzymałości mechanicznej w zakresie temperatur 110÷1400 °C

Rys. 4. Zmiany wytrzymałości na zginanie (oznaczone zgodnie

z normą PN-EN 993-6 i PN-EN 993-7) próbek betonów
w zależności od temperatury, w której wykonano oznaczenie
Fig. 4. Bending strength changes of the concrete samples
(determined according to the PN-EN 993-5 standard) in dependence
on the temperature, in which this strength was determined

Rys. 1. Zmiany gęstości pozornej próbek
(oznaczone zgodnie z normą PN-EN 993-1)
betonów w zależności od temperatury wypalania
Fig. 1. Apparent density changes of the concrete samples
(determined according to the PN-EN 993-1 standard)
in dependence on burning temperature
(rys. 1÷6).
Betony tego typu charakteryzują się podwyższoną odporno-
ścią na działanie soli alkaliów, dzięki powstawaniu ochronnej
przypowierzchniowej reakcyjnej warstwy ograniczającej wnikanie
cieczy do wnętrza tworzywa [1÷3]. W związku z małą przepusz-
czalnością gazową tworzywa te mogą być brane pod uwagę na
wyłożenia monolityczne w obszarach narażonych na oddziaływa-
nie gazów i pyłów (między innymi w komorze dopalania gazów

528
w konwertorze). Tablica 7
Biorąc pod uwagę warunki pracy wyłożenia ogniotrwałego Skład chemiczny miedzi konwertorowej
w konwertorach miedziowych [4], przeprowadzono próbę odpor-
ności betonu Runcast BALM/ACM na działanie żużli tworzących Table 7
się w tych urządzeniach. Próbę odporności korozyjnej przeprowa- Chemical composition of the converter copper
dzono przy użyciu próbek w kształcie tygla wykonanych z testo-
wanych betonów o wymiarach: średnica dolna ∅ = 64 mm, śred- Cu Fe S As Pb Ni O2 Ag Au
nica górna ∅ = 90 mm i wysokości h = 160 mm z otworem cen- 98,8 0,007 0,1 0,15 0,2 0,3 0,5 0,015 0,007
trycznym o średnicy ∅ = 60 mm i głębokości h = 70 mm. W tyglu
umieszczono mieszaninę korozyjną o składzie: 60 g żużla fajali-
towego, 60 g żużla tlenkowego i 60 g miedzi konwertorowej. Skład
chemiczny żużli i miedzi konwertorowej zestawiono w tablicach 6
i 7. Badania zostały wykonane metodą półilościową za pomocą

Rys. 5. Zmiany wymiarów liniowych (oznaczone zgodnie z normą

PN-EN 1402-6) próbek betonów w zależności od temperatury
Fig. 5. Changes of linear dimensions of the concrete samples
(determined according to the PN-EN 1402-6 standard)
in dependence on temperature
Rys. 7. Przekrój tygla wykonanego z betonu
gatunku Runcast BALM/ACM po próbie żużlowej
Fig. 7. Cross-section of a crucible made from Runcast
BALM/ACM castable after slag test

spektrometru fluorescencji rentgenowskiej — X’UNIQUE II. Na-

Rys. 6. Zmiany przepuszczalności (oznaczone zgodnie z normą
PN-EN 993-4) próbek betonów w zależności od temperatury
Fig. 6. Permeability changes of the concrete samples
(determined according to the PN-EN 993-4 standard)
in dependence on temperature
stępnie tygiel ogrzewano do temperatury 1300 °C i izotermicznie
wygrzewano w niej przez 5 godzin.
Widok przekroju tygla po próbie żużlowej przedstawiono na
rysunku 7. Makroskopowo nie stwierdzono wnikania żużla czy
miedzi do tworzywa.
Opierając się na uzyskanych wynikach badań odporności ko-
rozyjnej zaproponowano przeprowadzenie testów przemysłowych
stosowania tego gatunku betonu na wyłożenie monolityczne po-
krywy gardzieli konwertora. Podczas eksploatacji na powierzchni
wyłożenia z tego betonu nie tworzył się napiek i uzyskano dobrą
trwałość — cała kampania międzyremontowa.
Obecnie wykonano już wyłożenie ceramiczne kilku pokryw
gardzieli z tego betonu. Rezultat dobrego zachowania się omawia-
nego betonu stał się podstawą do wdrożenie i przeprowadzenie kolej-
nych aplikacji → wyłożenie rynien spustowych współpracujących

Tablica 6
Skład chemiczny żużli: fajalitowego i tlenkowego
Table 6
Chemical composition of the fayalite slag and oxidic slag

Skład chemiczny,
SiO2 Fe2O3 CuO Co3O4 Al2O3 MgO Na2O K2O CaO ZnO PbO As2O3 NiO SO3
%
Żużel fajalitowy 36,70 46,50 2,95 1,47 1,31 0,98 0,30 0,66 0,39 3,11 4,50 0,032 0,077 0,31
Żużel tlenkowy 24,20 22,30 41,80 1,60 0,48 0,76 0,17 0,27 0,19 0,99 6,30 0,072 0,46 0,023

529
 Tablica 8
Skład chemiczny wsadu i topnika do pieca indukcyjnego
Table 8
Chemical composition of the charge and flux for the induction furnace

Skład chemiczny,
SiO2 CuO Al2O3 MgO Na2O K2O CaO ZnO CuO SO3 P2O5 Cl F
%
Wsad 1,1 8,0 0,19 0,14 4,6 0,68 80,1 8,0 0,025 1,36 1,72 1,9
Topnik 1,87 0,92 45,8 0,39 6,9 25,5 18,4

korozyjnym przedstawiono na rysunku 8. Makroskopowo obser-

wowano jedynie przypowierzchniowe zmiany w wyniku reakcji
badanych tworzyw ze wszystkich betonów z materiałem korozyj-
nym. Wynik testu wskazuje, że materiały te mogą być wykorzy-
stane do wyłożenia między innymi rynienki wylewowej z pieca
indukcyjnego.

Podsumowanie

Przedstawione własności betonów i uzyskane doświadczenie

Rys. 8. Przekrój tygli z betonów wysokoglinowych
po teście odporności korozyjnej
Fig. 8. Cross-section of the crucibles from high-alumina castables
after corrosive resistance test
z urządzeniami cieplnymi w przemyśle miedziowym.
Drugi z opracowanych betonów gat. Runcast BAM10/M,
w teście korozyjnym wykazał wyjątkowo dobrą odporność na
działanie miedzi transformatorowej: samej oraz z dodatkiem „za-
prawy” fosforowej, będącej stopem eutektycznym miedzi (86 %)
z fosforem (14 %). W związku z tym powinien on wykazywać
wyższą trwałość od stosowanego aktualnie w urządzeniach na linii
ciągłego odlewania miedzi materiału gat. Runcast BALM/AP.
Sprawdzono też odporność prezentowanego materiału oraz
zmodyfikowanych ultraniskocementowych betonów gatunku:
BWM1K i BWB1K na wsad i topnik (tabl. 8) stosowane w piecu
indukcyjnym w HMN SZOPIENICE. Próbę żużlową przeprowa-
dzono przy użyciu próbek w kształcie tygla wykonanych z testo-
wanych betonów o wymiarach: średnica dolna ∅ = 64 mm, średnica
górna ∅ = 90 mm i wysokości h = 160 mm z otworem centrycz-
nym o średnicy 60 mm o różnych głębokościach początkowych.
W tyglach umieszczono mieszaninę korozyjną o składzie: 120 g
wsadu i 0,35 g topnika do pieca indukcyjnego. Następnie tygle
ogrzewano do temperatury 1300 °C/5h. Wygląd tygli po teście
z ich aplikacji w przemyśle metali nieżelaznych pozwalają wysu-
nąć następujące wnioski:
1. Wdrożone betony wysokoglinowe są tworzywami nie zawie-
rającymi tlenku chromu — co z punktu widzenia ekologii jest
czynnikiem bardzo korzystnym.
2. Skład surowcowy oraz ukształtowana mikrostruktura omawia-
nych tworzyw betonowych decydowały o ich bardzo dobrej
odporności korozyjnej.
3. Mała przepuszczalność gazów proponowanych betonów po-
zwala na stosowanie ich na elementy obmurza ogniotrwałego
w obszarach szczególnie narażonych na działanie gazów i pyłów.
Literatura
1. Szczerba J., Czapka Z., Studencka B.: Properties of Refractory
Castables Designed for Application in Refractory Linings Exposed to
Abrasion and Alkali Salts. Procedings XV. Conference on Refractory Ca-
stables, 24÷25.05.2005, Prague, 2005, s. 189.
2. Szczerba J., Czapka Z., Studencka B.: Badania właściwości beto-
nów ogniotrwałych na obmurza ogniotrwałe urządzeń cieplnych. Cement
Wapno Beton, 2005, t. 88, nr 6, s. 321÷329.
3. Szczerba J., Boczoń A., Studencka B.: Badania oddziaływania soli
alkaliów na beton wysokoglinowy bez i z dodatkami. Ceramika, 2005,
t. 88, s. 158÷172.
4. Wojsa J., Trochimowicz T., Ostrowski T.: Współczesne kryteria
oceny wyrobów zasadowych do konwertorów miedziowych. Ceramika,
2005, t. 88, s. 79÷87.

530
ZORAN AVRAMOVIC Rudy Metale R51 2006 nr 9
UKD 620.197.3:620.193:669.35’6
MILAN ANTONIJEVIC

CORROSION INHIBITORS OF COLD-DEFORMED BRASS

The corrosion behaviour of brass has been studied from an aspect of dezincification mechanism of cold-deformed CuZn-42
brass were tested in acid sulphate solution at pH-value 2 with additional chloride ions and corrosion inhibitors with poten-
tiostatic polarization method. Thiourea (TU), benzotriazole (BTA), ethylene diamine tetraacetic acid (EDTA), hydrazine
sulphate (HS) and 2-butin-1,4 diole (DS-3) have been used as effective acid corrosion inhibitors. Increase of a concentra-
tion of the Cl– ions, exept for value of 5·10-2 moldm-3, resulted in a significant increase of value for corrosion current densi-
ties. In solution without inhibitors, process of dezincification and anode dissolution of CuZn-42 brass was developed in the
whole range of tested potentials, and pointed out the unstability of formed on their surface. The results of studies show that
only thiourea, in concentration of 10-2 %, inhibit the corrosion of brass in chloride solutions. Inhibitor benzotriazole in con-
centration of 10-1 % inhibit the corrosion of brass with inhibition efficiency more then 94 %. The film improved significantly
the protecting ability of brass surface to corrosion in chloride solutions. When the films were modified with benzotriazole
the quality and corrosion protection of films improved rapidly.
Keywords: brass, corrosion, inhibitor

INHIBITORY KOROZJI DLA MOSIĄDZU ODKSZTAŁCONEGO NA ZIMNO

Badano korozję mosiądzu CuZn-42 w roztworze kwasu siarkowego (pH2) z dodatkiem jonów chloru i inhibitorów metodą
polaryzacji potencjostatycznej. Stwierdzono, że wzrost koncentracji jonów Cl– ponad wartość 5·10-2 moldm-3, powoduje
wyraźny wzrost korozji i gęstości prądu. Wykazano, że tylko dodatek tiomocznika (stężenie w roztworze 10–2 %) hamuje
korozję mosiądzu w roztworze chlorkowym.
Słowa kluczowe: mosiądz, korozja, inhibitor

Introduction pretation, a phenomena of dezincification was initiated by selective

Dezincification is a well-known dealloying process that de-
signates a loss of brass as an important physical/mechanical cha-
racteristic resulting in surface destruction [1÷5]. It appears in
solutions with a content of specific chemical compounds. The
influence of anions was reflected in a distinctive effect on the
sample surface. Dezincification was first recognised as a serious
problem in the alpha brass used for ships condensered developed
which made the material immune. The same additions do not
succeed with the duplex brass as well as the alpha. The dezincifi-
cation since the zinc and copper are not present as separate con-
stituents but as alpha and beta solid solution however similar to
graphitisation in that one constituent of the alloy (zinc) is selec-
tively removed leave mechanism by wich this occurs is probably
different in that, instead of the zinc being selectively leave copper
both pass into solution together but the copper is then almost im-
mediately redeposited in virtual originally.
Many authors [6÷11] investigated various methods in this field
and concluded that zinc is dissolved primarily at the first stage of
dezincification. The individual attack appers in a short-determined
period of time and penetrates into some monolayers on brass sur-
face. Further zinc separation in the same process is a little possible
due to a fact that an extra energy is required for this process for
zinc atoms diffusion through solid stage to brass surface. As the
results, upon certain time expiration, copper also starts to move
into solution together with zinc at comparable low rate, including
potential change. Copper redeposition is immediately followed by
lagged zinc in solution. In the frame of this discussion and inter-
dissolution of zinc and intensified by simultaneos copper and zinc
dissolution, associated by copper redeposition. Simultaneos
dissolution and redeposition of copper and zinc are mutual inde-
pendent processes, but both processes have influence on a change
of experimental conditions.
Literature review of dezincification mechanism gives a good base
for understanding the various aspects of dezincification and inhi-
bition process [1, 3, 12]. Anode polarization potentiometric-
dynamic measurements were also carried out in 10-1M solution
of Na2SO4, with various content of Cl–-ions, at pH = 1.5÷3.5
[13, 14]. At constant acidity and concentration of chloride ions
less than 10–2 N, brass corrosion is very low, until at higher con-
centrations of chloride ions, polarization curves show presence
of anode dissolution.
In some authors [13, 15÷17], the inhibition effect of chloride
ions on brass corrosion in neutral ammonium solutions has con-
centration of 8·10–3 M. Uhlig and coauthors [14] were investigated
the inhibiting effect of Cl–-ions on corrosion 63Cu-37Zn brass and
found out that the optimum concentration of Cl–-ions for corrosion
inhibition is 4·10–2 N.
Kabasakaloglu, Rothenbacher [9, 18] have noticed a rapid
dezincification of 70Cu-30Zn brass under static conditions. In
undeformed brass samples 70Cu-30Zn and 63Cu-37Zn, corrosion
rate is higher than in brass with deformation degree of 50 %, until
in brass 60Cu-40Zn with deformation degree of 50 % corrosion
rate is higher than in undeformed brass. Brass is widely used in
various industrial operations and the study of corrosion of brass
and inhibition is subject of practical significance. BTA, thiourea,

Zoran Avramovic — Smelter and Electrolysis Plant, Bor, Serbia and Montenegro, Milan Antonijevic — University in Belgrade, Technical Faculty Bor, Bor, Serbia
and Montenegro

531
hydrazine-sulphate, DS-3 and EDTA, have been used as effective
acid corrosion inhibitors [19÷23].
Sayed [2], Nagiub [20] and Jinturkar [22] studying the effect
of BTA on alpha-brass exposed to a nitrate solution concluded that
the presence of BTA inhibited the dissolution of brass due to the
formation of a copper oxide layer on the brass surface. Evaluation
of the effect of BTA on copper and zinc alloys exposed to H2SO4
suggested that BTA is a good inhibitor for copper and copper-zinc
alloy, but not for pure zinc. BTA is an effective inhibitor of copper
and brass corrosion from atmospheric corrosion. The lowest con-
centration of inhibitors for copper protection in various solutions
is 0.05 %, and for copper protection in contact with steel is 0.1 %
[23]. BTA is used as copper and aluminium corrosion inhibitor in
liquid detergents.
According to some investigations of protective effect of BTA
inhibitor [24, 25], it was established that Cu2O is a base for forma-
tion of Cu(I)-BTA film. Presence of Cu2O makes easier the start-
ing chemisorption of BTA inhibitor. According to the other authors
[26, 27] film Cu(I)-BTA is formed on “empty surface” of copper
and brass. General conclusion is that passivation of copper alloys
is controlled by copper component regardless to small differences
in potentiodynamic characteristics [28], where triazole derivates
have an important role for decrease media. By analyzing a film
formed on brass surface, the same authors have found that formed
film on brass surface is in a form of Cu(I)BTA complex that
oxidizes to Cu(II)BTA. Basically, two mechanisms of inhibition
the BTA inhibitor are found in literature [29, 30]: adsorption of
BTA inhibitor on copper surface and formation of polymeric film
where complex ions Cu(I) and (Cu+BTA–)n are included. Evans
[31] found out that benzotriazole reacts with copper-chloride in
chloride solutions and results into formation of blocking sub-
stances on copper surface and inhibition of corrosion process.
Investigation of corrosive behaviour 70/30 brass in 10–1 moldm–3
solution of NaCl, with addition of two concentration of BTA
inhibitor (1.2·10–4 moldm–3 and 2.7·10–2 moldm–3), resulted into
conclusion that in early stage of polarization brass was passivated
because zinc oxide was easy formed on surface (even in the air)
[32, 33]. According to the other authors [34÷36], conclusion is that
passivation of copper alloys is controled by copper component in
contrast to low differences in potentiometric characteristics.
According to Poling [37] formation of Cu-BTA film on electrode
surface could be controlling factor that depends on various forms
of Cu+-ions in a vicinity of surface and presence of benzotriazole
in diffusion layer. Benzotriazole at lower concentrations acts cathode
inhibitor, and at higher concentrations as anode inhibitor. In BTA
inhibitor and its derivates, with increased acidity of solution its
inhibition effect decreases and it shows the best results in alcaline
and neutral media [38].
In 1.05 moldm–3 solution of hydrochloric acid, at concentra-
tion of thiourea of 0.05 %, inhibition degree is 86.4 % for copper.
In concentrations of 5·10–1 moldm–3÷1.0 moldm–3 of sodium hy-
droxide, at concentration of thiourea inhibitor of 0.2 %, inhibition
degree is 46÷76 % [23]. As good inhibitor of non-ferrous metals
and copper corrosion in acids (HCl, H2SO4, HNO3) thiourea is
used with inhibition degree from 65 to 98 %, what depends on
inhibitor concentration [1, 23]. Investigation interest was focused
on establishment the influence of the above mentioned corrosion
inhibitors on corrosion behaviour of cold-deformed brass samples
in acid solution of sodium sulphate with addition of Cu2+ and
chloride ions.
Inhibitor EDTA (ethylene diamine tetraacetic acid) has one of
the uses in chemical cleaning of nuclear power station generators
from copper sediment [39]. Due to a fact that the critical potential for
copper dissolution in ammonium solutions in a range of –0.3÷0.2 V,
the role of EDTA is to maintain potential in the given area to
remove copper deposit by amonium and hydrogen peroxide effect
from nuclear power plant generator. EDTA is also used as com-
pound in prevention for oxide formation on metal surface [40, 41].
The hydrazine sulphate is inhibitor of steel corrosion in solu-
tions of sulphuric and hydrochloric acids, and copper and copper
532
alloys in nitric acid and alkaline solutions [23]. In alkaline solutions,
copper is covered by protective membrane; at inhibitor concentra-
tions from 0.01 % to 0.25 %, protection degree is 73÷100 %.
Inhibitor DS-3 is iron and steel corrosion inhibitor in solutions of
hydrochloric acid with inhibition degree of 93 % [23]. When in-
hibitor concentration is enough for high degree of inhibition
(> 80 %), adsorption of inhibitor molecule is a dominant process.
This type of adsorption prevents anion absorption and also has
influence on redeposition process. Under those conditions, brass
dissolution is a slow process without any indication of dezincifica-
tion process.
The aim of this work is to show which of the analyzed corrosion
inhibitors shows an inhibition effect and in what concentration.
Also, concentrations of chloride ions were determined where the
analyzed brass samples show a passive conditions regarding to the
corrosion process.
Experimental part
The samples of tested brass that were laboratory produced had
the following chemical content: Cu — 57.95 % (99.997 % purity),
Zn — 41.91 % (99.85 % purity) and others — 0.14 %. Samples
were deformed to the following deformation degrees: 0 and 80 %
and sealed in cold-polymerized acrylate. Deformations were carried
out in laboratory conditions by the use of cold rolling the samples
between two parallel rollers, where the deformation was extended
over the whole length of sample height in all directions. A non-
deformed copper electrode (99.997 % purity) was used as compara-
tive samples. The samples for the electrochemical measurements
had a constant area of P = 0.38 cm2. Before every polarization
measurement, the samples were polished on emery paper (fineness
#1000) and alumina rinsed with distilled water and ethyl alcohol.
The saturated calomel electrode (SCE) and platinum wire were
used as a reference, i.e. counter electrode, separately, in a classical
three-electrode electrochemical cell. The all potential values were
given regarding the saturated calomel electrode.
Tested solutions were: 10–1 moldm–3 Na2SO4 + 5·10–1 moldm–3
NaCl, 10–1 moldm–3 Na2SO4 + 1.0 moldm–3 NaCl and preparations
of high pure chemicals with distilled water. All experiments have
been done with a solution volume of 50 cm3. The pH–value 2 of
solutions was adjusted with 10–1 moldm–3 solution of H2SO4.
Operating temperature was 20 °C, with the use of open atmosphere.
Concentration of the used inhibitors thiourea (TU), benzotria-
zole (BTA), ethylene diamine tetraacetic acid (EDTA), hydrazine
sulphate (HS) and 2-butin-1,4 diole (DS-3) in working solutions
were 10–2 % and 10–1 %. Polarization measurements were carried
out from potential of open circuit to a potential of 1000 mV
(vs.SCE), with the polarization rate of 10 mV/s, by use of the lin-
ear polarization method. Corrosion current densities were deter-
mined by approximating the right part of anode Tafel’s curves to
the section with the corrosion potential. The inhibition efficiencies
were also calculated from the polarization data by using the equa-
tion: %P = (i –io)/i × 100, where i and io are the corrosion currents
in the absence and presence of the inhibitor [42]. Potential area
from 0 mV (vs.SCE) to 200 mV (vs.SCE) was taken for calculation
area. An AMEL apparatus was used as well as: potentiostat
(Model 553), program functional generator (Model 568), interface
(Model 560/A/log) and digital x/y–recorder (Model 863).
Experimental results and discussion
Effect of various concentrations of chloride ions
on corrosion behaviour CuZn-42 brass
Figures 1 and 2 presents the polarization curves of CuZn-42
brass with two deformation degrees : 0 and 80 %, in 10–1 moldm–3
solution of Na2SO4, with addition of various concentrations of
chloride ions.
 Table 1
Values of corrosion parameters for various concentrations
of chloride ions for CuZn-42(0 %) (A) brass
and CuZn-42(80 %) (B) brass
Tablica 1
Wartości parametrów korozji przy różnym stężeniu
jonów chlorkowych dla mosiądzu CuZn-42(0 %) (A)
oraz CuZn-42(80 %) (B)

CCl–, Ecorr jcorr

Sample
moldm–3 mV mA/cm2

A –88 0.681
0.0 M
B –84 0.668
Fig. 1. Polarization curves of CuZn-42(0 %) brass in solution
A –149 1.04
of sodium sulphate with addition of various concentrations 5·10–4 M
of chloride ions B –170 1.035
Rys. 1. Krzywe polaryzacji mosiądzu CuZn–42(0 %) w roztworze A –195 1.298
siarczanu sodowego z dodatkiem jonów sodu o różnym stężeniu 5·10–3 M
B –220 1.278
A –232 1.083
5·10–2 M
B –225 1.008
A –244 1.485
1·10–1 M
B –246 1.475
A –310 1.553
5·10–1 M
B –304 1.488
A –335 3.158
1.0 M
B –333 3.005

in work [48]. It was shown that brass 62Cu-38Zn, in solutions of

Fig. 2. Polarization curves of CuZn-42(80 %) brass in solution
of sodium sulphate with addition of various concentrations
of chloride ions
Rys. 2. Krzywe polaryzacji mosiądzu CuZn–42(80 %)
w roztworze siarczanu sodowego
z dodatkiem jonów chlorkowych o różnym stężeniu
By increased concentration of chloride ions, the values of current
densities are also increased. The outstanding current tips appear at
concentrations of chloride ions higher than 10–1 moldm–3.
Table 1 gives values of corrosion potentials and corrosion
current densities obtained by extrapolation of Tafel's lines for
brass CuZn-42(0 %) and brass CuZn-42(80 %) in 10–1 M solution
of Na2SO4 with addition of various concentrations of chloride ions.
Based on presented polarization curves and data from Table 1,
it could be concluded that an inhibition effect on CuZn-42 brass
corrosion has chloride concentration of 5·10–2 moldm–3, where
values of corrosion current densities are lower than concentration
of 5·10–3 moldm–3 (for brass CuZn-42(0 %)), that is concentrations
of 5·10–3 moldm–3 and 5·10–4 moldm–3 (for brass CuZn-42(80 %)).
The highest values of corrosion current densities are for concen-
trations of chloride ions of 5·10–1 moldm–3 and 1.0 moldm–3, what
is explained by exceptional agressivity of increased concentrations
of chloride ions. Flow of anode polarization curves shows that
anode brass dissolution starts with an initial zinc dissolution, then
also zinc and copper, depending on potential. Primary process of
selective brass dissolution is distinctive in sudden increase of values of
current densities immediately upon starting process of polarization
and those observations are in accordance with discussions of the
other authors [43÷47]. The obtained values for corrosion potentials,
for chloride ions concentrations: 5·10–2 moldm–3, 1·10–1 moldm–3
and 1.0 moldm–3, are completely identical with presented results
various chloride ions concentrations (1·10–2÷1.0 moldm–3), has
more positive values of corrosion potentials at lower concentra-
tions of chloride ions, that is, when concentration of chloride ions
increases, the corrosion potential “moves” into more negative
area, what is an indicator of corrosion sensitivity increase.
According to the literature data [43, 44, 45], the inhibition
effect of chloride ions was noticed for concentration of chloride
ions of 8·10–3 moldmz–3. For solution of 10–1 moldm–3 Na2SO4,
with addition of Cu2+ and Cl– ions, the investigations have shown
that the highest brass corrosion of 63Cu-37Zn at concentration of
Cl– ions of 5·10–3 N, until an inhibition effect is present at high
concentrations of chloride ions. In strong acid solutions (pH-values
1.5÷3.5), when concentration of chloride ions is lower than 1·10–2 N,
inhibiton effect of chloride ions is not outstanding, but with in-
crease of chloride ions concentrations the polarization curves
show presence of anode inhibition. According to work [46] inhibi-
tion effect on brass corrosion process is realized when brass sam-
ple is kept immersed into solution of chloride ions with concentra-
tions of > 0.3 moldm–3, in time duration of ~3 hours.
Dezincification process is developed by the help of high
degree of mass transfer which inhibits protective film formation of
corrosive products, specially Cu2O-film [15, 49, 50]. Less values
of corrosion current densities in tested samples with deformation
degree of 80 % and at higher concentrations of chloride ions, are
explained by easier process of substitution O2–-ions with chloride
ions in crystal lattice. Also, protective film is formed faster in de-
formed samples of 80 % on its surface what causes lower values
for jcorr.
Effect of corrosion inhibitor in solutions of 10–1 M Na2SO4,
with addition of 5·10–1 M and 1.0 M Cl– ions
The most distinctive corrosion process, according to the present

533

Fig. 3. Polarization curves of CuZn-42(0 %) brass in 10–1 M
Na2SO4 + 1.0 M Cl– solution, without and with inhibitors at 10–2 %
Rys. 3. Krzywe polaryzacji mosiądzu CuZn-42(0 %) w roztworze
10–1 M Na2SO4 + 1,0 M Cl– z inhibitorami o stężeniu 10–2 % i bez
participation of less dissoluble (CuCl, Cu2O) [15]. Based on the
obtained results, brass dezincification process is developed, in
solutions with content of chloride ions, by selective dissolution of
more reactive component (zinc) where surface diffusion of more
stable component (copper) is added to. Thiourea is the best corro-
sion inhibitor in analyzed solution. The other inhibitors act as cor-
rosion activators regarding to solution without corrosion inhibitor.
Absence of BTA inhibitor effect is explained by its low concentration,
due to a fact that the lowest inhibitor concentration for copper
protection is in aqueous solutions 0.05 % [23]. In approximately
neutral 3 % solution of NaCl, inhibitor BTA has no inhibition
effect [51]. In a work [1], analyses with thiourea concentration of
5·10–7 M, in solution of 10–1 M HNO3, resulted with inhibition
degree of 15 %. With thiourea concentration of 10–6 M, inhibition
degree is 81 %. Due to especially aggresive media and increased
concentration of chloride ions, very fast formation of film (CuCl2–
or CuCl32–) on sample surface appears, what causes poor adsorp-
tion of inhibitor for sample surface and lack of protective effect.
Effect of thiourea produces transfer of anode polarization curves
into more negative values of corrosion current densities, and also
results into transfer of anode current peak towards lower values of
potential and current densities (Fig. 3 and 4). Corrosion potentials
are established after 8÷10 minutes and the most negative values
are in solution with addition of thiourea of the all analyzed inhibi-
tors. The change in jcorr in the presence of inhibitor indicates the
interference of inhibitor in the mechanism of corrosion of brass
and copper as the rate-determining step.
Figures 5 and 6 give polarization curves for brass CuZn-42
with deformation degrees of 0 and 80 %, in 10–1 moldm–3 solution

Fig. 4. Polarization curves of CuZn-42(80 %) brass in 10–1 M

Na2SO4 + 1.0 M Cl– solution, without and with inhibitors at 10–2 %
Rys. 4. Krzywe polaryzacji mosiądzu CuZn-42(80 %) w roztworze
10–1 M Na2SO4 + 1,0 M Cl– z inhibitorami o stężeniu 10–2 % i bez

results, is at chloride ions concentration from 1.0 moldm–3. This

part of work will give an explanation of inhibition process of brass
corrosion CuZn-42, with deformation degrees of 0 and 80 %, in 1.0
moldm–3 solution of Cl– ions.
Figures 3, 4 present dependence of corrosion behaviour of ana- Fig. 5. Polarization curves of CuZn-42(0 %) brass in 10–1 M
lyzed samples of deformed brass with deformation degrees of 0 Na2SO4 + 1.0 M Cl– solution, without and with inhibitors at 10–1 %
and 80 %, in solution of 1.0 moldm–3 Cl– ions with and without Rys. 5. Krzywe polaryzacji mosiądzu CuZn-42(0 %) w roztworze
presence of corrosion inhibitors: BTA, thiourea, hydrazine sul- 10–1 M Na2SO4 + 1,0 M Cl– z inhibitorami o stężeniu 10–1 % i bez
phate, DS-3 and EDTA, in concentration of 10–2 %.
In analyzed solutions, with concentrations of chloride ions of
1.0 moldm–3, at inhibitor concentrations of 10–2 %, values of corro-
sion current densities increase in a range for CuZn-42(0 %) brass:
TU(1.55mA/cm2) < without inhibitors(3.158) < BTA(3.53) <
EDTA(3.41) < HS(3.575) < DS-3(3.872) and for CuZn-42(80 %)
brass: TU(1.51mA/cm2) < without inhibitors(3.005) < BTA(3.61)
< EDTA (3.70) < HS(3.74) < DS-3(3.8). On anode polarization
curves, the presence of anode peaks could be noticed, what
presents an active dissolution of tested samples and formation of
Cu(I)-chloro-complex, formed by primary reaction: Cu + 2Cl ↔
CuCl2– + e–. Which Cu(I)-chloro-complex will be formed (CuCl2–
or CuCl32–) depends on concentration of chloride ions. A distinct
dissolution of Cu(I)-chloro-complex in solutions with increased
concentration of Cl– ions makes conditions for development the
selective dissolution process of brass (dezincification) as well as
a loss of already formed copper-chloride film on its surface.
According to the balance diagram for content of Cu-CuCl–, at Fig. 6. Polarization curves of CuZn-42(80 %) brass in 10–1 M
various pH-values of NaCl solution, it was found out that the Na2SO4 + 1.0 M Cl– solution, without and with inhibitors at 10–1 %
majority participation of more dissoluble copper compounds (Cu+, Rys. 6. Krzywe polaryzacji mosiądzu CuZn-42(80 %) w roztworze
CuCl2–, CuCl32–) are present at higher pH-values regarding to 10–1 M Na2SO4 + 1,0 M Cl– z inhibitorami o stężeniu 10–1 % i bez

534
 Table 2 dissolution rates and dezincification degree is negligible. Also,
Values of corrosion current densities and inhibition degree when inhibition degree is higher than 80 %, dissolution rate of
for analyzed samples in solutions with concentration alloy components has relative influence with a tendency of simul-
of chloride ions 1.0 moldm–3 and BTA inhibitor taneously dissolution. According to this, inhibition of 90 %, when
and thiourea in concentrations of 10–1 % dissolution rate is low, points out that brass undergoes individual
dissolution, that is, dezincification process. The initial negative
Tablica 2 potential attained in the presence of the inhibitor may be indicative
Wartości gęstości prądu korozji oraz stopnia inhibicji of an initial dissolution, that is corrosion, reaction. Low values of
dla analizowanych próbek w roztworach o stężeniu jonów corrosion current densities in solution with thiourea (as reducing
chlorkowych wynoszącym 1,0 moldm–3 z inhibitorem BTA agent and cathode inhibitor, due to a presence of two valence sulphur)
oraz tiomocznikiem o stężeniu 10–1 % is explained by process of oxygen bonding from solution, reaction
with Na2SO4, where concentration depolarizer is decreased, that is
10–1 M Na2SO4 + 1.0 M Cl– + 10–1 % BTA cathode reactant, and by this also electrode potential of cathode,
and overpotential of hydrogen separation is increased [52]. In pre-
Sample CuZn-42(0 %) CuZn-42(80 %) sented results of investigation the effect of various corrosion in-
hibitors on corrosion behaviour of analyzed samples, we have es-
jcorr tablished that BTA (10–1 %) appears as an effective corrosion in-
0.14 0.125 hibitor in solution of chloride ions, and the other inhibitors are
pH-2 mA/cm2
partly effective, until in same solutions, an inhibition effect is
P, % 95.57 95.84 shown only by thiourea in concentration of 10–2 %, but with low
inhibition degree (Fig. 7 and 8).
10–1 M Na2SO4 + 1.0 M Cl– + 10–1 % TU
Increase of corrosion inhibitor at 10–1 % results into a signifi-
cant increase of inhibition degree of BTA inhibitor and it is more
Sample CuZn-42(0 %) CuZn-42(80 %)
than 95 %.
jcorr
1.78 1.77
pH-2 mA/cm2
P, % 43.64 41.10

of Na2SO4, with concentration of chloride ions of 1.0 moldm–3 and

inhibitor concentration of 10–1 %. BTA and thiourea (tabl. 2) are
the best corrosion inhibitors in analyzed samples. Other inhibitors
act as corrosion activators regarding to solution without corrosion
inhibitor.
Effect of BTA and thiourea produces transfer of anode polariza-
tion curves into more negative values of corrosion current densi-
ties, and also results into transfer of anode current peak towards
lower values of potential and current densities. As noticed earlier
[37], Cu-BTA film formation on the surface may be controlling
factor, which depends on the availability of Cu+ ions near the sur-
face and BTA in the diffusion layer. Fig. 7. Polarization curves of the CuZn-42(0 %) brass in a 10–1
Table 2 gives values of corrosion current densities and inhibi- moldm–3 Na2SO4 + 1.0 moldm–3 Cl– solution, without and with
tion degree for analyzed brass samples in solutions with concen- inhibitor BTA in concentrations of 10–2 % and 10–1 %
tration of chloride ions of 1.0 moldm–3 and inhibitors BTA and
Rys. 7. Krzywe polaryzacji mosiądzu CuZn-42(0 %) w roztworze
thiourea in concentrations of 10–1 %.
10–1 moldm–3 Na2SO4 + 1,0 moldm–3 Cl– z inhibitorem BTA
In sulphuric acid solution, in presence of BTA, in concentra-
o stężeniu 10–2 % i 10–1 % oraz bez inhibitora
tion of 10–2 M, corrosion rate of copper is 0.012 mg/cm2/h, at
temperature of 300 °C [35]. Temperature increase at 600 °C,
results into mass sample loss of 0.0398 mg/cm2/h. In concentra-
tion of BTA inhibitor of 10–6 M, in the same solution, inhibition
degree is 41 %, until for BTA concentration of 2.5·10–3 M, inhibi-
tion degree is 60 %. For concentration of BTA inhibitor of 10–2 M,
inhibition degree is 76 %. Corrosion rate in 10–1 N solution of
sulphuric acid, without BTA inhibitor, is 0.051 mg/cm2/h, until in
presence of BTA inhibitor in concentration of 10–1 M, corrosion
rate is 0.03 mg/cm2/h. Concentration increase of BTA inhibitor
from 10–6 M to 10–3 M, results into rapid increase of corrosion
potentials in first minute of experiment [37]. In analyzed solu-
tions, with chloride ions concentration of 1.0 moldm–3, in inhibitor
concentrations of 10–1 %, values of corrosion current densities in-
crease in a range; for CuZn-42(0 %) brass: BTA(0.14 mA/cm2) <
TU(1.78) < without inhibitor(3.158) < EDTA(3.45) < HS(3.487) <
DS-3(3.66) and for CuZn-42(80 %) brass: BTA(0.125 mA/cm2) <
TU(1.77) < without inhibitor(3.005) < EDTA(3.38) < HS(3.57) < Fig. 8. Polarization curves of the CuZn-42(80 %) brass in a 10–1
DS-3 (3.62). Besides this, an effect on general kinetics of individ- moldm–3 Na2SO4 + 1.0 moldm–3 Cl– solution, without and with
ual dissolution process of copper and zinc, besides present com- inhibitor TU in concentrations of 10–2 % and 10–1 %
ponents (SO42–, Cl–), has also inhibitor concentration in analyzed Rys. 8. Krzywe polaryzacji mosiądzu CuZn-42(80 %)
media. When inhibitor concentration is low or inhibitor is ineffec- w roztworze 10–1 moldm–3 Na2SO4 + 1,0 moldm–3 Cl–
tive, and inhibition degree is lower than 80 %, relation of individual z inhibitorem TU o stężeniu 10–2 % i 10–1 % oraz bez inhibitora

535
 Conclusion
1. In solution of 10–1 moldm–3 Na2SO4, with addition of 1.0
moldm–3 Cl– ions, only thiourea shows inhibition effect in
concentration of 10–2 %. Inhibition degree is in a ranged from
35÷44 %, in solution with 1.0 moldm–3 Cl– ions.
2. Inhibition effect on corrosion process of brass CuZn-42 is
shown by concentration of chloride ions of 5·10–2 moldm–3.
3. Increase of inhibitor concentration at 10–1 % results into a sig-
nificant increase of inhibition degree of BTA inhibitor and it is
the most efficient inhibitor of brass corrosion in the observed
conditions.
4. Deformation degree has no important effect on inhibition de-
gree change, but it has effect on values of corrosion current
densities. Brass with deformation degree of 80 % has the lowest
values of corrosion current densities, for inhibitors concentra-
tion of 10–1 %.
5. In very acid solutions (pH-2), in presence of increased concen-
trations of chloride ions, thiourea could be used in lower con-
centrations as corrosion inhibitor besides relatively low inhibi-
tion degree.
References
1. Dinnappa R. K., Mayanna S. M.: Corrosion Science, 1987, Vol. 27,
p. 349.
2. Sayed S. M., Ashour E. A., Ateya B. G.: Corrosion Science 1994,
Vol. 36, p. 221.
3. Heidersbach R. H., Verink E.: Corrosion-NACE, 1972, Vol. 28,
No. 11, p. 397.
4. Nagiub A., Mansfeld F.: Corrosion Science 2001, Vol. 43, p. 2147.
5. Torchio S., Mazza F.: Corrosion Science, 1986, Vol. 26, p. 813.
6. Hari P.: Corrosion Science 1975, Vol. 15, p. 123.
7. Sitnikov A. B., Pchelnekov A. P., Marshakov I. K.: Z. Metallov
1978, Vol. 14, p. 258.
8. Gupta P., Chaudhary R. S., Prakash B., Namboodhiri T. K. G.: Br.
Corros. J. 1982, Vol. 17, p. 136.
9. Kabasakaloglu M., Kiyak T., Sendil O., Asan A.: Applied Surface
Sience, 2002, Vol. 193, p. 167.
10. El-Mahdy G. A.: Journal of Applied Electrochemistry, 2005,
Vol. 3, p. 347.
11. El-Mahdy G. A.: Corrosion Science, 2005, Vol. 47, p. 1370.
12. Heidersbach R. H.: Corrosion-NACE, 1968, Vol. 24, p. 38.
13. Hoar T. P., Booker C. J. L.: Corrosion Science, 1965, Vol. 5, p. 821.
14. Uhlig H., Gupta K., Liang W.: J. Electrochem. Soc. 1975, Vol. 122,
p. 343.
15. Krstulovic Lj., Kulusic B.: Chem. Ind. 1996, Vol. 45, No. 5, p. 177.
16. Newman R. C., Burstein G. T.: Corrosion Science, 1981, Vol. 21,
p. 119.
17. Torchio S.: Corrosion Science, 1986, Vol. 26, p. 133.
18. Rothenbacher P.: Corrosion Science 1970, Vol. 10, p. 391.
19. Tromans D., Silva J. C.: Journal of Science and Engineering Cor-
rosion, 1997, Vol. 53, p. 16.
20. Nagiub A., Mansfeld F.: Corrosion Science, 2001, Vol. 43, p. 2147.
21. Shukla J., Pitre K. S.: Corrosion Rev., 2000, Vol. 20, p. 217.
22. Jinturkar P., Guan Y. C., Han K. N.: Corrosion, 1998, Vol. 54,
536
p. 106.
23. Mladenovic S.: Corrosion and Materials Protection, 1985, p. 318,
Belgrade.
24. Tamil Selvi S., Raman V., Rajendran N.: J. Appl. Electrochem.,
2003, Vol. 33, p. 1175.
25. Villamil R. F. V., Cordeiro G. G. O., Matos J., Elia E. D., Agostinho
S. M. L.: Materials Chemistry and Physics, 2002, Vol. 78, p. 448.
26. Youda R., Nishihara H., Aramaki K.: Corrosion Science 1988,
Vol. 28, No. 1, p. 87.
27. Zhang D. Q., Gao L. X., Zhou G. D.: Applied Surface Science,
2004, Vol. 225, p. 287.
28. Babic R., Metikos-Hukovic M., Lonchar M.: Electrochim. Acta.,
1999, Vol. 44, p. 2413.
29. Papanayotov D., Deligianni H., Alkire R. C.: J. Electrochem. Soc.,
1998, Vol. 145, p. 3016.
30. Polo J. L., Pinilla P., Cano E., Bastidas J. M.: Corrosion, 2003,
Vol. 59, No. 5, p. 414.
31. Evans U. R.: The corrosion and oxidation of metals. First sup. Vol.
St. Martine, New York, 1968.
32.Wu Z. C., Zang P., Pickering H. W., Allara D. L.: J. Electrochem.
Soc., 1993, Vol. 140, p. 2791.
33.Mamas S., Kryak T., Kabasakaloglu M., Koc A.: Materials Chemis-
try and Physics, 2005, Vol. 93, p. 41.
34. Ravichandran R., Nanjundan S., Rajendran N.: Applied Surface
Science, 2004, Vol. 236, p. 241.
35. Mayanna S. M., Setty T. H. V.: Corrosion Science 1975, Vol. 15,
p. 627.
36. El-Naggar M. M.: J. Mater. Sci., 2000, Vol. 35, p. 6189.
37. Poling G. W.: Corrosion Science, 1970, Vol. 10, 359.
38. Stupnisek-Lisac E., Loncharic-Bozic A., Cafuk I.: Corrosion, 1998,
Vol. 54, p. 713.
39. Hur D. H., Choi M. S., Lee E. H., Kim U. C.: Nuclear Engineering
and design, 2003, Vol. 224, p. 207.
40. Tamura H., Ito N., Takasaki S., Furuichi R.: Corros, Eng., 2000,
Vol. 49, p. 22.
41. Tamura H., Ito N., Kitano M., Takasaki S.: Corrosion Science,
2001, Vol. 43, p. 1675.
42. Nandeesh L. S., Sheshadri B. S.: Corrosion Science, 1988, Vol. 28,
p. 19.
43. Kear G., Barker B. D., Walsh F. C.: Corrosion Science, 2004, Vol.
46, p. 109.
44. Newman R. C., Shahrabi T.: Corrosion Science, 1988, Vol. 28,
p. 873.
45. El-Rehim S. S. A., Assaf F. H., El Sayed A.: Mat. Trans., JIM,
1995, Vol. 36, No. 6, p.770.
46. El-Sherif R. M., Ismail K. M., Badawy W. A.: Electrochimica Acta,
2004, Vol. 49, p. 5139.
47. Buselmen J. P., Vazquez M., De Sanchez S. R.: Electrochimica
Acta, 2002, Vol. 47, p. 1857.
48. Sieradzki K., Kim J. S.: J. Electrochem Soc., 1987, Vol. 134,
p. 1635.
49. De Sanchez S. R., Schiffrin D. J.: Corrosion Science, 1988, Vol.
28, p. 141.
50. Mansfeld F., Liu G., Xiao H., Tsai C. H., Little B. J.: Corrosion
Science, 1994, Vol. 36, No. 12, p. 2063.
51. Altura D., Nobe K.: Corrosion, 1972, Vol. 28, p. 345.
52. Esih I.: Materials Protection, 1984, Vol. 25, p. 4.
MARIUSZ HEBDA Rudy Metale R51 2006 nr 9
UKD 6221.763:661.775:669.018.9:539.219.2:001:539.319

ENERGETYCZNE KRYTERIUM WYTĘŻENIOWE

DLA KOMPOZYTÓW WŁÓKNISTYCH —
PORÓWNANIE Z WYNIKAMI BADAŃ DOŚWIADCZALNYCH

Omawiane kryterium wytężeniowe dla kompozytów włóknistych zostało wyznaczone na podstawie kryterium energetycznego
stanów granicznych, sformułowanego przez J. Rychlewskiego. Kryterium to oparte jest na rozkładzie spektralnym tensora
podatności, prowadzącym do rozdzielenia energii sprężystej na charakterystyczne dla danego materiału stany własne. Ilość
nagromadzonej energii sprężystej w każdym stanie własnym odniesiona do energii krytycznej w tym stanie, pozwala na
sformułowanie energetycznego kryterium wytężeniowego. Niniejsza praca zawiera porównanie rezultatów otrzymanych dla
tego kryterium z wynikami badań doświadczalnych, zaczerpniętych z literatury, dla kompozytów włóknistych. Analizowano
tak zwany test off-axis czyli wyznaczenie nośności kompozytu rozciąganego lub ściskanego w zależności od kierunku ułożenia
włókien w stosunku do obciążenia oraz dwuosiowy stan naprężenia, dla którego wyznaczano obwiednie graniczne nośności.
Przeprowadzono też dyskusję zakresu stosowalności otrzymanego kryterium w dwuosiowym stanie naprężenia.
Słowa kluczowe: kompozyty włókniste, kryterium wytężeniowe, sprężyste stany własne

ENERGY — BASED CRITERION IN FIBRE-REINFORCED

COMPOSITES — COMPARISON WITH THE EXPERIMENTAL RESULT

Presented failure criterion for fibre-reinforced composites was specified for plane state stress, on the basis of energy-based
limit state criterion proposed by J. Rychlewski. This criterion based on the spectral decomposition of elastic compliance
tensor, which leads to the dispartion of elastic energy for eigen state, characteristic of a given material. The amount of
elastic energy in each eigen state, in reference to the critical energy in this state, allows to formulate energy-based failure
criterion. This paper compares this criterion with the results of the experiments available in the literature dealing with
fibre-reinforced composites. Test off-axis, that is prediction capacity load tension or compressive composite, in depending
on arrangement direct offibres, in relation to the load, and biaxial state stress, was analyzed. Discussed about extension
employ obtainded criterion in the biaxial state stress, too.
Keywords: fibre-reinforced composites, failure criterion, elastic eigen state

Wstęp miejsce w betonie, który jest powszechnie stosowanym kompozy-

Niniejszy artykuł dotyczy zagadnień związanych z określa-
niem wytrzymałości materiałów kompozytowych. Przez materiał
kompozytowy rozumie się tu materiał, zawierający przynajmniej
dwa różne składniki wyraźnie od siebie oddzielone, połączone ze
sobą w celu uzyskania określonych cech wytrzymałościowych
i sztywnościowych. Własności fizykochemiczne składników za-
zwyczaj istotnie różnią się od siebie, co wynika z różnych funkcji,
jakie pełnią w budowie kompozytu. Jeden składnik, zwany osno-
wą lub matrycą, pełni rolę wypełniacza, natomiast drugi (może ich
być więcej niż jeden), nazywany zbrojeniem, stanowi wzmocnienie
materiału. W zależności od rodzaju matrycy rozróżnia się kompo-
zyty z osnową polimerową (termoplastyczna, chemoutwardzalna,
termoutwardzalna), metalową (np. stopy aluminium, tytanu, ma-
gnezu, miedzi, niklu) i ceramiczną (np. węglik krzemu SiC, ko-
rund Al2O3, azotek siarki Si3N4), a w zależności od rodzaju
wzmocnienia kompozyty zbrojone cząstkami, włóknami krótkimi
lub monokrystalicznymi (whiskers) i włóknami długimi.
Mechanizm zbrojenia cząstkami polega na ograniczaniu przez
nie odkształceń osnowy, która również uczestniczy w przenosze-
niu obciążeń, działających na kompozyt. Cząstkami mogą być pu-
ste wewnątrz kulki szklane lub ceramiczne, bardzo krótkie włók-
na, płatki metaliczne czy nawet kruszywo ceramiczne, jak to ma
tem. Innym znanym z częstych zastosowań kompozytem zbrojo-
nym cząstkami jest materiał do produkcji opon samochodowych,
w którym osnowę stanowi guma, a zbrojenie sadza, w postaci ku-
listych cząstek węgla.
W kompozytach włóknistych osnowa pełni rolę spoiwa, wią-
żąc włókna w jeden scalony element, a także stanowiąc dla nich
ochronę tak korozyjną, jak mechaniczną. Osnowa rozkłada w spo-
sób w miarę równomierny obciążenia na włókna i tylko w nie-
wielkim stopniu bierze udział w ich przenoszeniu. Włókna mogą
być polimerowe (kevlar), nieorganiczne (szkło, bor), grafitowe,
metalowe (stal, wolfram) i ceramiczne (beryl, korund, węglik
krzemu). Średnica włókien waha się w granicach od 3÷20 μm dla
włókien szklanych, polimerowych i węglowych, a dla włókien
metalowych i ceramicznych osiąga nawet 100÷250 μm. Kompo-
zyty z osnową polimerową są najczęściej zbrojone włóknami
szklanymi, węglowymi, grafitowymi, kevlarowymi, borowymi
i polietylenowymi, natomiast z osnową metalową stalowymi, wol-
framowymi, berylowymi, tytanowymi, niobowymi, molibdenowy-
mi, borowymi, ceramicznymi i węglowymi. Kompozyty z osnową
ceramiczną zbroi się włóknami ceramicznymi czy węglowymi.
Długość i sposób ułożenia włókien mają istotny wpływ na wła-
ściwości kompozytu. Włókna długie najczęściej układa się równo-
legle do siebie w jednym kierunku lub w dwóch kierunkach, two-

Mgr inż. Mariusz Hebda — Politechnika Krakowska, Instytut Mechaniki Budowli, Katedra Wytrzymałości Materiałów, Kraków.

537
rząc tkaninę, ale występują też rozmieszczenia przypadkowe włó-
kien prostych lub spętlonych. Włókna krótkie najczęściej mają
w kompozycie układ przypadkowy, ale stosuje się również włókna
krótkie ułożone w jednym kierunku. Spośród włókien krótkich
spotyka się ostatnio włókna typu whisker (monokryształ nitkowy),
które cechują się bardzo wysoką wytrzymałością i wysokim mo-
dułem sprężystości. Włókna te mogą być wykonane z korundu,
azotku glinu, tlenku berylu, grafitu i węgliku krzemu. Technologia
otrzymywania tego typu włókien jest jednak bardzo kosztowna,
stąd zbrojenie nimi kompozytu nie jest jeszcze bardzo po- Rys. 2. Laminat o kodzie [90/+α/−α]s utworzony
wszechne. z warstw jednokierunkowo zbrojonych
Zagadnienia omawiane w niniejszym artykule dotyczą mate- Fig. 2. The laminat [90/+α/−α]s created
riałów kompozytowych o symetrii ortotropowej, czyli posiadają- from unidirectional laminae
cych takie same właściwości fizykomechaniczne w trzech prosto-
padłych do siebie kierunkach. Stąd z wymienionych powyżej ro- laminatu przedstawionego schematycznie na rysunku 2 kod można
dzajów kompozytów adekwatne do omawianej teorii wytężenia są zapisać następująco [90/+α/−α]s gdzie indeks s oznacza symetrię.
kompozyty zbrojone włóknami jednokierunkowymi (długimi lub
krótkimi) i dla takich właśnie zostanie przedstawione porównanie
Równania fizyczne dla warstwy kompozytu
otrzymanego kryterium energetycznego z wynikami badań do-
świadczalnych.
Większość kompozytów pracuje, aż do zniszczenia, w zakre-
sie liniowo-sprężystym, stąd do ich opisu wykorzystuje się linio-
Budowa kompozytu wą teorię sprężystości. Równania fizyczne dla liniowej sprężysto-
ści można zapisać w postaci
Kompozyt jako element konstrukcyjny jest zbudowany z po-
jedynczych cienkich warstw (grubości rzędu dziesiątych części σ = S ⋅ε (1)
milimetra), zwanych także laminami. Lamina jest płaskim ukła-
dem równoległych włókien połączonych osnową, ma zatem dwa lub po odwróceniu
kierunki symetrii, co nadaje jej cechy ortotropii płaskiej. Warstwy
łączy się trwale ze sobą, układając jedną na drugiej, najczęściej ε = C⋅σ (2)
tak, aby kierunki włókien były obrócone względem siebie o pe-
W powyższych równaniach σ — tensor naprężenia, ε — ten-
wien kąt, tworząc w ten sposób kompozyt o żądanych cechach
sor odkształcenia, S — tensor sztywności, C — tensor podatności.
wytrzymałościowych i sztywnościowych. Kompozyt jako zbiór Tensory naprężenia i odkształcenia to euklidesowe tensory II rzę-
warstw nazywany jest laminatem lub kompozytem warstwowym. du, zaś tensory sztywności i podatności są tensorami IV rzędu.
Do opisu warstwy przyjmuje się układ odniesienia (1, 2, 3) Tensory S i C są tensorami symetrycznymi spełniającymi zależności
związany z orientacją włókien, przy czym oś 1 jest równoległa do
kierunku ułożenia włókien (rys. 1). Osie tak przyjętego układu są CT = C, S T = S, CoS = SoC = 1 (3)
nazywane głównymi osiami materiałowymi, a konfiguracja geo-
metryczna warstwy względem tego układu — konfiguracją osiową
Pojedyncza warstwa kompozytowa zbrojona jednokierunko-
(on-axis). wymi włóknami jest elementem o symetrii ortotropowej w pła-
Zazwyczaj główne osie materiałowe poszczególnych warstw, skim stanie naprężenia, stąd związki fizyczne (1) i (2) przyjmują
budujących kompozyt są obrócone względem układu odniesienia dla niej postaci
(x, y, z), przyjętego dla całego kompozytu. Mówi się wtedy, że
warstwy przyjmują w układzie (x, y, z) konfigurację nieosiową
⎧ σ1 ⎫ ⎡ S1111 S1122 0 ⎤ ⎧ ε1 ⎫
(off-axis). Podczas analizy budowy laminatu zachodzi koniecz- ⎪ ⎪ ⎢ ⎥⎪ ⎪
ność stosowania opisu poszczególnych warstw zarówno w jednym, ⎨σ 2 ⎬ = ⎢ S 1122 S 2222 0 ⎥ ⎨ε 2 ⎬ (4)
jak i drugim układzie odniesienia, czasem kilkakrotnie „przecho- ⎪σ ⎪ ⎢ 0 0 S1212 ⎥⎦ ⎪⎩ε 6 ⎪⎭
⎩ 6⎭ ⎣
dząc” od jednego do drugiego układu, stosując odpowiednie wzory
transformacyjne.
⎧ε1 ⎫ ⎡ C1111 C1122 0 ⎤ ⎧σ1 ⎫
Sposób ułożenia warstw w laminacie określa się za pomocą ⎪ ⎪ ⎢ ⎥⎪ ⎪
specjalnego kodu, zawierającego informację, pod jakim kątem ⎨ε 2 ⎬ = ⎢C 1122 C2222 0 ⎥ ⎨σ 2 ⎬ (5)
przebiegają kolejno włókna w każdej warstwie w przyjętym ukła- ⎪ε ⎪ ⎢ 0 0 C1212 ⎥⎦ ⎪⎩σ 6 ⎪⎭
⎩ 6⎭ ⎣
dzie odniesienia oraz informację o liczbie warstw. Na przykład dla
Tensor podatności można przedstawić w funkcji stałych mate-
riałowych (inżynierskich), którymi dla płaskiej ortotropii są:
E1, E2 — podłużny i poprzeczny moduł Younga,
G12 — moduł ścinania,
v12 — większy współczynnik Poissona,
v21 — mniejszy współczynnik Poissona.
Niezależne stałe są tylko cztery, albowiem mniejszy współ-
czynnik Poissona można przedstawić w funkcji trzech innych sta-
łych, a mianowicie

E1
v21 = v12 (6)
E2

Rys. 1. Główne osie materiałowe w warstwie Tensor podatności w funkcji stałych inżynierskich przyjmuje
Fig. 1. The main material axis in laminae postać

538
 ⎛ 1 v21 ⎞ ⎡σx ⎤
⎜ − 0 ⎟
⎜ E1 E2 ⎟ ⎢σ y ⎥ = S ⋅ ε
⎜ v 1 ⎟
C = ⎜ − 12 0 ⎟ (7)
⎜ E1 E2 ⎟
⎜ 1 ⎟
⎜ 0 0
G12 ⎟⎠
⎝ mując
Tensor podatności w funkcji stałych inżynierskich dla konfi-
guracji osiowej (7) odgrywa podstawową rolę w analizie nieosio-
wej konfiguracji warstwy, a następnie w analizie kompozytu jako
zbioru warstw. Tensor ten stanowi też podstawę do sformułowania
energetycznego kryterium wytężenia, będącego tematem rozwa-
żań niniejszego artykułu.
Analiza wytrzymałościowa kompozytu
Obecnie nie istnieje teoria pozwalająca na analizę wytrzyma-
łościową kompozytu warstwowego jako całości. Nie możemy za-
tem określić jego wytrzymałości, przyjmując za poziom analizy
cały kompozyt. Konieczne jest zejście z poziomem analizy do po-
jedynczych warstw składowych i na podstawie ich wytrzymałości
zbudowanie algorytmu analizy wytrzymałościowej całego kom-
pozytu.
Jednym ze wspomnianych algorytmów jest metoda zniszcze-
nia pierwszej warstwy FPF (First Ply Failure). W metodzie tej
uznaje się, że cały kompozyt ulega zniszczeniu, jeżeli zniszczy się
jego jedna warstwa. Metoda ta nie daje możliwości wykorzystania
w pełni nośności kompozytu, który po zniszczeniu jednej, a nawet
większej liczby warstw, dalej mógłby bezpiecznie pracować. Wy-
korzystuje się ją jednak w praktyce, szczególnie w odpowiedzial-
nych konstrukcjach, mając na uwadze zapas bezpieczeństwa.
Druga metoda stosowana do określania nośności kompozytu
to metoda zniszczenia ostatniej warstwy LPF (z ang. Last Ply
Failure). W metodzie tej eliminuje się z kompozytu warstwę, któ-
ra uległa zniszczeniu i obliczenia nośności prowadzi się dalej, aż
do wyczerpania nośności ostatniej warstwy. Metoda LPF może
występować w kilku odmianach, w zależności od sposobu postę-
powania z warstwą, która ulega zniszczeniu. Pierwsza metoda po-
stępowania polega na całkowitym pominięciu w dalszej analizie
warstwy, która uległa zniszczeniu, przez wyzerowanie wszystkich
elementów tensora sztywności tej warstwy. W drugiej metodzie
uwzględnia się mechanizm zniszczenia warstwy i przyjmuje za
zerowe tylko te elementy tensora sztywności, które są związane
z tym mechanizmem. Jeszcze dokładniejsze podejście polega na
uwzględnieniu stopnia zniszczenia i w jego funkcji na częściową
degradację odpowiednich elementów tensora sztywności.
Widać zatem, że kluczem do analizy wytrzymałościowej całe-
go kompozytu jest analiza pojedynczej warstwy. Naprężenia
w funkcji sił przekrojowych wyznacza się w kompozytach opiera-
jąc się na klasycznej teorii laminacji, zwanej również klasyczną
teorią płyt laminatowych. Metoda ta pozwala określić własności
sztywnościowe całego kompozytu na podstawie charakterystyk
poszczególnych warstw składowych.
Naprężenia i odkształcenia wyznacza się na podstawie teorii
płyt cienkich z hipotezą Kirchhoffa-Love’a, otrzymując liniowo
zmienny po grubości rozkład odkształceń i skokowo zmienny roz-
kład naprężeń, wynikający ze zmiennych sztywności każdej war-
stwy. Należy tutaj zaznaczyć, że sztywność każdej warstwy jest
wyznaczana w globalnym układzie współrzędnych, przyjętym dla
całego kompozytu, a więc w konfiguracji nieosiowej w warstwie.
Powoduje to konieczność transformacji tensorów sztywności i
podatności do układu dowolnie zorientowanego względem głów-
nych osi materiałowych warstwy. Otrzymuje się wtedy tak zwane
transformowane macierze S i C.
Po wyznaczeniu rozkładu odkształceń w kompozycie wyzna-
cza się tensor naprężenia w każdej warstwie w układzie global-
nym
⎢ ⎥
(8)
⎢τ ⎥
⎣ xy ⎦
a następnie transformuje go do układu osiowego warstwy, otrzy-
⎡ σ1 ⎤
⎢ ⎥
σ = ⎢σ 2 ⎥ (9)
⎢⎣σ 6 ⎥⎦
Zastosowano tutaj zwężony zapis Voigta σ11 = σ1 , σ 22 = σ 2 ,
τ12 = σ 6 . Elementy tensora naprężenia (8) są podstawą do okre-
ślenia nośności pojedynczej warstwy na podstawie wybranych
kryteriów wytężeniowych.
Kryteria wytężeniowe dla kompozytów włóknistych
Jak zaznaczono powyżej, analiza wytrzymałościowa kompo-
zytu warstwowego zawsze sprowadza się do określenia nośności
pojedynczej warstwy składowej. W warstwie takiej prawie zawsze
panuje złożony stan naprężenia, co jest związane z tym, że są one
ułożone pod pewnym kątem w stosunku do osi działania obciąże-
nia, tak że nawet prosty przypadek rozciągania, czy ściskania wy-
wołuje złożony stan naprężenia w warstwie (rys. 3). Podobnie jak
dla ciał izotropowych poddanych działaniu wielokierunkowego
tensora naprężenia, przyjmuje się dla ortotropowej warstwy kom-
pozytowej różnorakie hipotezy wytężeniowe. W porównaniu do
ciał izotropowych problem jest jednak bardziej skomplikowany,
gdyż w miejsce jednej granicy niebezpiecznej RK, w materiałach
ortotropowych występuje ich aż pięć (dla płaskiego stanu naprę-
żenia). Są to
Xt — wytrzymałość warstwy na rozciąganie wzdłuż włókien,
Xc — wytrzymałość warstwy na ściskanie wzdłuż włókien,
Yt — wytrzymałość na rozciąganie w poprzek włókien,
Yc — wytrzymałość na ściskanie w poprzek włókien,
S — wytrzymałość na ścinanie w płaszczyźnie warstwy.
Cechą charakterystyczną wszystkich kryteriów wytężenio-
wych jest opisywanie powierzchni granicznych materiału, bez
uwzględniania przyczyn fizycznych zniszczenia, bazując tylko na
wynikach badań wytrzymałościowych w prostych lub złożonych
stanach naprężenia. Kryteria są zatem fenomenologiczne, określa-
ją bowiem tylko, kiedy (przy jakiej wartości naprężenia lub od-
kształcenia) dojdzie do zniszczenia materiału, a nie podają jego
sposobu (zerwanie włókien, pękanie matrycy, wyboczenie).
Otrzymywane na podstawie kryteriów wytężeniowych powierzch-
nie graniczne niewiele różnią się od pojęcia powierzchni upla-
stycznienia w teorii plastyczności. W obu przypadkach mamy do
czynienia z końcem liniowo-sprężystego stanu mechanicznego
w punkcie pod działaniem złożonego stanu naprężenia. Dla przy-
padków płaskich zamiast powierzchni otrzymuje się krzywe gra-
niczne, najczęściej w postaci elipsy.
Rys. 3. Wieloosiowy stan naprężenia
w płaskiej warstwie kompozytowej
Fig. 3. Multiaxial state stress in the plane ply of composite
539
 Każdorazowo wybrane kryterium należy sprawdzić, czy dla 1 1 1
F11 = F1 = −
danego materiału dobrze opisuje jego zachowanie oraz czy otrzy- Xt Xc Xt Xc
mana dla niego obwiednia graniczna jest zamknięta i wypukła.
1 1 1
Zamknięcie obwiedni granicznej oznacza ograniczoność wytrzy- F22 = F2 = − (14)
małości. Krzywa graniczna nie może też być zbyt wydłużona, bo Yt Yc Yt Yc
to również może oznaczać, że nie opisuje ona właściwości danego 1
F66 = F6 = 0
materiału. Aby sprostać tym założeniom, powstało kilkaset róż- S2
nych kryteriów stosowanych dla materiałów kompozytowych
uwzględniających różnorodność właściwości tych materiałów. Składowa F12 związana z interakcją naprężeń σ1 i σ2 jest moż-
Spośród najczęściej stosowanych zostaną tutaj przytoczone trzy, liwa do wyznaczenia jedynie w teście dwuosiowym. Jeżeli przyjąć
które zyskały uznanie, jako dobrze opisujące zachowanie się σ
większości kompozytów. σ 6 = 0 , 1 = B, to z równania (13) otrzymamy
σ2
Kryterium Tsaia-Hilla (1965 r.)
Hill [1] uogólnił warunek plastyczności Hubera-Misesa-
1 − BF11σ 2 2 − F22 σ 2 2 − BF1σ 2 − F2 σ 2
-Hencky’ego na materiały ortotropowe w 1950 r., natomiast Tsai F12 = (15)
[2] wyprowadził z niego kryterium wytężeniowe dla materiałów 2 Bσ 2 2
ortotropowych. Kryterium to dla płaskiego stanu naprężenia
przyjmuje postać Wspomniany test jest jednak bardzo trudny do przeprowadze-
nia przez duży wpływ F12 na stabilność kryterium i zamknięcie się
krzywej granicznej w dwuosiowym stanie naprężenia. Niewielkie
σ12 σ22 σ1 σ 2 σ6 2 różnice w wartościach tego współczynnika mogą powodować bar-
2
+ 2
− 2
+ =1 (10)
X Y X S2 dzo istotne zmiany w kształcie krzywej granicznej, od zbyt wy-
dłużonej elipsy aż do przejścia w dwie hiperbole. Może się oka-
Kryterium to uwzględnia interakcję naprężeń σ1 i σ2, nie zać, że dla par (σ1 , σ 2 ) o wartościach różniących się w granicach
uwzględnia jednak w sposób bezpośredni różnych wytrzymałości błędu pomiaru, otrzymamy współczynniki F12, dla których krzywe
na rozciąganie i ściskanie w tych samych kierunkach. Tsai i Azzi graniczne będą znacznie różnić się od siebie. Tsai i Wu podają, że
wykazali jednak, że można używać pojęcia wytrzymałości na roz- jeżeli parametr:
ciąganie lub ściskanie jako funkcji aktualnego stanu naprężenia.
Oznacza to, że jeżeli warstwa jest ściskana wzdłuż i rozciągana ∗ F12
F12 = (16)
w poprzek włókien, to do równania (10) należy podstawić Xc i Yt. F11 F22
Kryterium Hoffmana (1967 r.)
By uwzględnić w sposób bezpośredni różnice w wytrzymało-
ści na rozciąganie i ściskanie w tych samych kierunkach, Hoffman mieści się w granicach − 1 ≤ F12 * ≤ 1 , to kryterium (13) jest stabil-
[3] dodał do kryterium Tsaia-Hilla człony liniowe, przy czym wy- ne i daje zamkniętą obwiednię graniczną, proponują jednak, dla
trzymałości na ściskanie w obu kierunkach należy uwzględniać większości materiałów przyjmować − 1 ≤ F12 ∗ ≤ 0 . Tsai i Hahn
z odpowiednim znakiem, to znaczy przyjmować –Xc i –Yc. Dla
płaskiego stanu naprężenia kryterium to przyjmuje postać proponują przyjmować F12 ∗ = −0,5 i ta propozycja jest najbar-
dziej rozpowszechniona w praktyce, wszędzie tam, gdzie brak jest
σ1
2
σ σ σ
2
X + Xt Y +Y σ
2 wiarygodnych danych doświadczalnych do określenia współczyn-
− + 1 2 − 2 + c σ1 + c t σ 2 + 62 = 1 (11) nika F12 na drodze eksperymentalnej.
X c X t X c X t Yc Yt Xc Xt Yc Yt S
Energetyczne kryterium stanów granicznych
Dla przypadku, gdy X c = − X t = − X i Yc = −Yt = −Y kryte- dla kompozytów włóknistych
rium to redukuje się do kryterium Tsaia-Hilla (10).
Jak wspomniano, zniszczenie pojedynczej warstwy kompozy-
Kryterium Tsaia-Wu (1971 r.) towej zbrojonej jednokierunkowymi włóknami następuje po osią-
W 1967 r. Malmaister [4] sformułował kryterium w postaci gnięciu granicy liniowej sprężystości. Stąd adekwatnym do opisu
nieskończonego wielomianu tensorowego, którego postać, przy ich zniszczenia może być kryterium sformułowane przez J. Ry-
uwzględnieniu notacji Voigta jest następująca: chlewskiego [6, 7], a później niezależnie przez Cowina [8], które
dotyczy sprężystych stanów granicznych. Kryterium to ma postać
Fi σ i + Fij σ i σ j + Fijk σ i σ j σ k ... = 1 (12)
Φ (σ1 )
+L+
Φ σp ( )
= 1, p ≤ IV (17)
Ponieważ wyrażenie określające funkcję wytężenia materiału Φ1 e
Φ ep
musi być skończone oraz z powodu trudności, jakie wynikają ze
stosowania tensorów wyższych rzędów niż czwartego, Tsai i Wu
[5] zaproponowali kryterium, w którym ograniczyli się tylko do gdzie σ = σ I + σ II + L + σ IV dokładnie jeden możliwy energe-
dwóch pierwszych wyrazów szeregu (12). Kryterium to dla pła- tycznie ortogonalny rozkład tensora naprężenia na p stanów wła-
skiego stanu naprężenia w warstwie kompozytu redukuje się do σi 2
postaci: snych, wyznaczonych dla tensora podatności C, Φ (σ i ) = gę-
2 λi
stość energii sprężystej zgromadzona w i- tym stanie własnym, λi
F1 σ1 + F2 σ 2 + F6 σ 6 + F11 σ12 +
2 2
(13) moduł Kelvina w i- tym stanie własnym, Φ ie krytyczna wartość
+ F22 σ 2 + F66 σ 6 + 2 F12 σ1 σ 2 = 1
gęstości energii sprężystej w i- tym stanie własnym.
W pracy [9] kryterium to zostało wyspecyfikowane dla poje-
Wszystkie składowe tensorów wytrzymałości, występujące dynczej warstwy ortotropowej kompozytu. Po dokonaniu rozkładu
w (13) za wyjątkiem F12 da się wyznaczyć w prostych próbach spektralnego tensora podatności (7) otrzymano trzy moduły
wytrzymałościowych. Otrzymamy wówczas Kelvina

540
 C1111 + C 2222 1 no więc gęstość energii sprężystej dla każdego z trzech stanów
λI = + (C1111 − C2222 )2 + 4C1122 2 własnych w funkcji tensorów naprężenia (24) i po podstawieniu
2 2
C + C 2222 1 do (23), otrzymano układ trzech równań, z którego wyznaczono
λ II = 1111 − (C1111 − C2222 )2 + 4C1122 2 (18) poszukiwane gęstości krytycznych energii sprężystych:
2 2
λ III = 2C1212
X 2Y 2
Φ eI = λ I B
co pozwoliło rozłożyć tensor naprężenia σ na trzy energetycznie (
2 X bI 2 − Y 2 a I 2
2
)
ortogonalne stany własne X 2Y 2
Φ eII = λ II B
(
2 Y bI 2 − X 2 a I 2
2
) (25)
⎛ a I σ1 + a I bI σ 2 ⎞
2 ⎛ a II σ1 + a II bII σ 2 ⎞
2
⎛ 0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ 1 2
σ I = ⎜ a I bI σ1 + bI σ 2 ⎟ σ II = ⎜ a II bII σ1 + bII 2 σ 2 ⎟ σ III = ⎜ 0 ⎟ (19)
2 Φ eIII = S λ III
2
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜1⎟
⎜ 0 ⎟ ⎜ 0 ⎟ ⎝ ⎠
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
gdzie B = bI 6 − a I 6 + a I 2 b 4 − a I 4 bI 2 , a współczynniki aI, bI we-
i wyznaczyć gęstości energii sprężystych w każdym z tych sta- dług (21).
nów: Ostatecznie kryterium Rychlewskiego dla pojedynczej war-
stwy kompozytu włóknistego przyjmuje postać ghhh111
ΦI =
1 ⎡ 2
2 ⎢⎣
( 2
) (
λ I a I σ1 + a I bI σ 2 + a I bI σ1 + bI 2 σ 2 ⎤
2
⎥⎦
) 2
σ12 σ 2 2 σ1σ 2 σσ σ
1
2 ⎢⎣
( 2
) (
Φ II = λ II ⎡ a II 2 σ1 + a II bII σ 2 + a II bII σ1 + bII 2 σ 2 ⎤
2
⎥⎦
) (20)
+
X2 Y2
−
X2
A + 1 2 2 A + 62 = 1
Y S
(26)

1 2
Φ III = λ III σ 6 2a I bI
2 gdzie A = .
bI 2 − a I 2
Współczynniki ai, bi występujące w związkach (19) i (20) są Otrzymane gęstości krytycznych energii sprężystych (25) dają
funkcjami elementów tensora podatności (7), czyli zależą od sta- podstawę do sformułowania związków pomiędzy elementami ten-
łych materiałowych warstwy kompozytu sora sztywności a wartościami wytrzymałości wzdłuż i w poprzek
włókien. Ponieważ energia musi być wartością dodatnią więc
1 związki (25) muszą spełniać warunki
(λ I − C1111 )
1 C1122
aI = bI = (21)
2 2 Φ eK > 0 , K = I , II , III (27)
⎛ λ − C1111 ⎞ ⎛ λ − C1111 ⎞
1 + ⎜⎜ I ⎟
⎟ 1 + ⎜⎜ I ⎟
⎟
⎝ C1122 ⎠ ⎝ C1122 ⎠ Trzecie z równań (25) jest zawsze większe od zera, natomiast
z dwóch pierwszych otrzymujemy dwa warunki
1
(λ II − C1111 ) 2 2
1 C1122 X 2 aI X 2 bI
a II = bII = (22) jeżeli a I < bI to > 2 ∨ < 2 (28)
2 2 2 2
⎛ λ − C1111 ⎞ ⎛ λ − C1111 ⎞ Y bI Y aI
1 + ⎜⎜ II ⎟
⎟ 1 + ⎜⎜ II ⎟
⎟
⎝ C1122 ⎠ ⎝ C1122 ⎠
2 2
X 2 aI X 2 bI
jeżeli a I > bI to < ∨ > (29)
Kryterium energetyczne Rychlewskiego przyjmuje więc dla Y 2 bI 2 Y 2 aI 2
ortotropowej warstwy kompozytu następującą postać
gdzie aI, bI współczynniki w funkcji elementów tensora podatno-
( ) + Φ (σ ) + Φ (σ ) = 1
Φ I σij II ij III ij
(23)
ści według (21).
Tylko dla kompozytów, których stałe materiałowe spełniają
Φ eI Φ eII Φ eIII warunki (28) i (29) kryterium Rychlewskiego w postaci (26) ma
sens i może być stosowane.
Mianowniki relacji (23), będące krytycznymi wartościami gę- W [9] udowodniono również, że warunki (28) i (29) są rów-
stości energii sprężystych w każdym z trzech stanów własnych, noważne warunkom na to, aby obwiednia graniczna, uzyskana
zostały wyznaczone w [9] na podstawie następującego rozumo- z kryterium (26) dla dwuosiowego stanu naprężenia w układzie
wania. Poddając pojedynczą warstwę kompozytu włóknistego (σ1, σ2), była krzywą zamkniętą. Warunek na ograniczoność wy-
działaniu trzech tensorów naprężenia trzymałości ma zatem dla kryterium Rychlewskiego sens energe-
tyczny.
Formułując równania do wyznaczenia gęstości energii kry-
⎛ σ1 ⎞ ⎛ X ⎞ ⎛ σ1 ⎞ ⎛ 0 ⎞ ⎛ σ1 ⎞ ⎛ 0 ⎞ tycznych w poszczególnych stanach własnych, obciążano warstwę
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
σ L = ⎜ σ2 ⎟ = ⎜ 0 ⎟ σT = ⎜ σ2 ⎟ = ⎜Y ⎟ σ S = ⎜ σ2 ⎟ = ⎜ 0 ⎟ (24) tensorami naprężenia z granicznymi wartościami wytrzymałości
⎜σ ⎟ ⎜ 0 ⎟ ⎜σ ⎟ ⎜ 0 ⎟ ⎜σ ⎟ ⎜S ⎟ (X, Y), nie zaznaczając czy jest to wytrzymałość na rozciąganie
⎝ 6⎠ ⎝ ⎠ ⎝ 6⎠ ⎝ ⎠ ⎝ 6⎠ ⎝ ⎠ czy na ściskanie. Formalnie nie ma przeciwwskazań, aby przyj-
mować na tym etapie konkretne wytrzymałości Xt lub Xc i Yt lub
doprowadzamy za każdym razem do jej zniszczenia, albowiem Yc (indeks t oznacza rozciąganie, a c ściskanie), otrzymując osta-
wartości naprężeń X, Y, S to odpowiednio wytrzymałość na roz- tecznie identyczne postacie kryterium energetycznego, różniące
ciąganie (lub ściskanie) wzdłuż i w poprzek włókien oraz wy- się tylko indeksem przy odpowiedniej wytrzymałości. Można za-
trzymałość na ścinanie w płaszczyźnie warstwy. Zatem dla każde- tem, przy określaniu wytrzymałości kompozytu podstawiać
go z obciążeń (24) musi być spełnione równanie (23). Wyznaczo- w miejsce X i Y wartości Xt lub Xc i Yt lub Yc, w zależności od zna-

541
ku naprężeń σ1 i σ2. Jest to więc w pełni analogiczny sposób po- mujemy jako rozwiązanie równania kwadratowego
stępowania, jak w przypadku kryterium Tsaia-Hilla (10).
⎡ X + Xt Y +Y ⎤
Porównanie otrzymanego kryterium σ xH ⎢ c cos 2 (α ) + c t sin 2 (α )⎥ + σ xH 2 ×
z rezultatami testu off-axis X
⎣ c tX Y Y
c t ⎦
(34)
⎡ cos 4 (α ) sin 4 (α ) ⎛ 1 1⎞ ⎤
Test off-axis to przypadek obciążenia warstwy siłą przyłożoną × ⎢− − + ⎜⎜ + ⎟⎟ sin 2 (α )cos 2 (α ) ⎥ = 1
pod dowolnym kątem w stosunku do kierunku włókien. Poniżej ⎢⎣ X c X t Yc Yt ⎝ Xc Xt S ⎠ ⎥⎦
zostanie przedstawione porównanie wytrzymałości warstwy w funkcji
kąta przyłożenia siły, wyznaczonej doświadczalnie i obliczonej
z kryteriów istniejących oraz kryterium Rychlewskiego. Schemat Podobnie w przypadku kryterium Tsaia-Wu naprężenie σ x TW (α )
obciążenia jest pokazany na rysunku 3. Pierwszym krokiem, otrzymujemy jako rozwiązanie równanie kwadratowego
wspólnym dla wszystkich kryteriów, będzie transformacja elemen-
tów tensora naprężenia z układu (x, y) do (1, 2). Wykorzystując
prawo transformacji dla tensorów II rzędu: [ ]
σ x TW F1 cos 2 (α ) + F2 sin 2 (α ) + σ x TW 2 ×
(35)
[ ]
× F11 cos 4 (α ) + F22 sin 4 (α ) + (F66 + 2 F12 )sin 2 (α )cos 2 (α ) = 1
σ′ij = α ik α jl σ kl (30)
gdzie Fi i Fij to elementy tensorów wytrzymałości według (14),
oraz stosując zapis Voigta otrzymamy następującą postać tensora przy czym współczynnik F12 obliczono z (16), przyjmując
naprężenia w układzie głównych osi materiałowych *
F12 = −0,5.
Przeprowadzono analizę rezultatów uzyskanych przez różnych
⎧ σ1 ⎫ ⎧ σ x cos 2 α ⎫ badaczy w czterech testach off-axis, to jest dla rozciągania kom-
⎪ ⎪ ⎪ 2 ⎪ pozytu AS/3501 (włókna węglowe/osnowa epoksydowa) wykona-
⎨σ 2 ⎬ = ⎨ σ x sin α ⎬ (31)
⎪σ ⎪ ⎪σ sin α cos α ⎪ nego przez Tsaia i Hahna [10], dla rozciągania kompozytu
⎩ 6⎭ ⎩ x ⎭ B(4)/5505 (włókna boronowe/osnowa epoksydowa) według Pipesa
i Colea [11], ściskania dla kompozytu AS4/3501-6 (włókna
Podstawiając elementy powyższego tensora do związków węglowe/osnowa epoksydowa) wykonanego przez Binga i Suna
przedstawiających poszczególne kryteria wytężeniowe i prze- [12], oraz dla ściskania kompozytu szkło/osnowa epoksydowa
kształcając je do formy wygodnej do sporządzenia wykresów, według Tsaia [13]. Wyniki tych doświadczeń wraz z krzywymi
otrzymamy kolejno następujące funkcje wytrzymałości uzyskanymi z równań (32)÷(35) przedstawiono na
dla kryterium Rychlewskiego rysunkach 5÷8.
W tablicy 1 podano dane materiałowe dla kompozytów uży-
−
1 tych w doświadczeniach, przy czym charakterystyki wytrzymało-
⎡ cos 4 (α ) ⎛ 1
⎟ sin (α ) cos 2 (α ) + sin (α ) ⎥
A A ⎞ 2 4 ⎤ 2 ściowe wykorzystano z prac, w których omawiano cytowane do-
σ x R (α ) = ⎢ +⎜ 2 − 2 + 2 (32) świadczenia, natomiast stałe inżynierskie (jeżeli nie podawano ich
⎢⎣ X t
2 ⎜S Xt Yt ⎟ Yt
2
⎥⎦
⎝ ⎠ przy doświadczeniu) podano opierając się na publikacjach [18]
lub [19].
dla kryterium Tsaia-Hilla Tablica 2 podaje zakres stosowania kryterium Rychlewskiego,
dla kombinacji wytrzymałości Xi, Yi w oparciu o warunki (28)
−
1 i (29). Gdy warunki te nie są spełnione, a w obciążanej warstwie
⎡ cos 4 (α ) ⎛ 1 ⎤
⎟ sin (α ) cos 2 (α ) + sin (α ) ⎥
1 ⎞ 2 4 2 występują jednocześnie naprężenia σ1 i σ2, kryterium Rychlew-
σ x TH (α ) = ⎢ +⎜ 2 − 2 (33) skiego nie może być stosowane.
⎢ Xt2 ⎜S X ⎟ Yt 2 ⎥
⎣ ⎝ t ⎠ ⎦ Test off-axis pokazuje podobny przebieg funkcji σx(α) dla
wszystkich kryteriów, przy czym podobieństwo to jest większe
W przypadku kryterium Hoffmana naprężenie σ x H (α ) otrzy- w przypadku rozciągania (rys. 4 i 5) niż ściskania (rys. 6 i 7).

Tablica 1
Charakterystyki materiałowe kompozytów z omawianych doświadczeń
Table 1
Material properties of the composites used in analysed experiments

Charakterystyki wytrzymałościowe Stałe inżynierskie

Materiał
Xt Yt Xc Yc S E1 E2 G12
v12
MPa MPa MPa MPa MPa GPa GPa GPa
AS/3501 1447 52 1447 206 93 138 8,96 7,1 0,30
AS4/3501-6 ⎯ ⎯ 1324 200 79 142 10,3 7,2 0,27
B(4)/5505 1260 61 2500 202 67 204 18,5 5,59 0,23
Glass/epoxy 1035 28 1035 138 41 54 18 9 0,25
T300/BSL914C 1500 27 900 200 80 138 11 5,5 0,28
E-glass/LY556 1140 35 570 114 72 53,48 17,7 5,83 0,278
Graphite/epoksyd 1027,3 43,4 710,2 125,5 72,4 207 5 2,6 0,25
Spruce wood 60 4,7 42 7 6 9,1 0,71 0,37

542
W tym drugim przypadku naprężenia niszczące wyznaczone dla
kompozytu grafit/osnowa epoksydowa AS4/3501-6 z kryteriów
Tsaia-Hilla i Tsaia-Wu dla kąta α = 30° wynoszą odpowiednio
σxTH = 177,3 MPa i σxTW = 244,8 MPa, czyli różnią się o ok. 37 %.
Daje się też zauważyć podobieństwo krzywych wyznaczonych
odpowiednio z kryteriów Tsaia-Hilla i Rychlewskiego oraz Tsaia-Wu
i Hoffmana. Dla przypadku ściskania kompozytu grafit/osnowa

Tablica 2
Zakres stosowania kryterium Rychlewskiego
Table 2
The extension employ of the Rychlewski criterion

Kombinacje wytrzymałości
Materiał Rys. 6. Krzywe wytrzymałości porównane z testem ściskania
Xt – Yt Xc – Yt Xc – Yc Xt – Yc wg Qida Bing, C. T. Sun [12]
AS/3501 tak tak tak tak Fig. 6. The limit curve compared with compressive test acc.
to Qida Bing, C. T. Sun [12]
AS4/3501-6 ⎯ ⎯ tak ⎯
B(4)/5505 tak tak tak tak
Glass/epoxy nie nie tak tak
T300/BSL914C nie tak tak tak
E-glass/LY556 nie nie tak nie
Graphite/epoksyd tak tak tak tak
Spruce wood tak tak tak tak

Rys. 7. Krzywe wytrzymałości porównane

z testem ściskania wg Tsai S. W. [13]
Fig. 7. The limit curve compared with compressive
test acc. to Tsai S. W. [13]

epoksydowa (rys. 6) krzywe dla tej pierwszej pary wręcz pokry-

Rys. 4. Krzywe wytrzymałości porównane
z testem rozciągania wg Tsai S. W., Hahn H. T. [10]
Fig. 4. The limit curve compared with tension test acc.
to Tsai S. W., Hahn H. T. [10]
wają się ze sobą. Wydaje się, że wpływ na to podobieństwo może
mieć w jednym przypadku występowanie, a w drugim brak w
formule kryteriów członów liniowych σ1 i σ 2.
W obu przypadkach rozciągania warstwy kompozytowej wy-
stępuje bardzo dobra zgodność wszystkich kryteriów z doświad-
czeniem, przy czym dla kompozytu boron/osnowa epoksydowa
(rys. 5) jest ona nieco lepsza dla krzywych Tsaia-Wu i Hoffmana.
Przypadek ściskania kompozytu szkło/osnowa epoksydowa
(rys. 7) wykazuje dużo lepszą zgodność z wynikami badań do-
świadczalnych dla krzywych wyznaczonych z kryteriów Tsaia-Wu
i Hoffmana, z kolei dla ściskania warstwy grafit/osnowa epoksy-
dowa AS4/3501-6 lepiej dopasowane wydają się być krzywe
otrzymane z kryteriów Tsaia-Hilla i Rychlewskiego (rys. 6). Nie-
stety w tym drugim przypadku dane doświadczalne wyznaczono
tylko w trzech punktach, to jest dla kątów 5, 11 i 15°, nie wiado-
mo zatem, czy podobna zgodność występowałaby również dla za-
kresu kątów od 15 do 90°.

Porównanie otrzymanego kryterium

z wynikami testów dwuosiowych

Porównanie otrzymanego kryterium i kryteriów istniejących

Rys. 5. Krzywe wytrzymałości porównane z danymi doświadczalnymi w dwuosiowym stanie naprężenia,
z testem rozciągania wg Pipes R. B., Cole B. W. [11] przeprowadzono dla czterech przypadków. Rozciąganie i ściskanie
Fig. 5. The limit curve compared with tension test acc. w kierunku włókien ze ścinaniem (σ1 – σ6), rozciąganie i ściskanie
to Pipes R. B., Cole B. W. [11] w poprzek włókien ze ścinaniem (σ2 – σ6) oraz dwa przypadki

543
w płaszczyźnie obciążenia (σ1 – σ2). Charakterystyki wytrzymało-
ściowe i stałe inżynierskie dla analizowanych materiałów przed-
stawiono w tablicy 1, zaś warunki zastosowania kryterium Ry-
chlewskiego do analizy wytrzymałościowej tych materiałów w ta-
blicy 2. Warunków tych nie sprawdza się dla przypadków analizy
w układach (σ1 – σ6) i (σ2 – σ6), gdyż nie występują tu jednocze-
śnie naprężenia w kierunkach wzdłuż i w poprzek włókien.
W tych ostatnich przypadkach kryteria Tsaia-Wu i Hoffmana oraz
Tsaia-Hilla i Rychlewskiego mają odpowiednio identyczne posta-
cie, stąd uzyskujemy z nich te same obwiednie graniczne.
Na rysunku 8 przedstawiono analizę rozciągania i ściskania
wzdłuż włókien ze ścinaniem dla kompozytu T300/BSL914C
(włókna węglowe/osnowa epoksydowa). Charakterystyki materia-
łowe dla tego kompozytu zostały podane przez Soddena, Hintona
i Kaddoura w [13], a rezultaty doświadczenia przez tych samych
autorów w [14]. Różnice pomiędzy poszczególnymi kryteriami są
tu stosunkowe niewielkie, natomiast ich zgodności z wynikami
doświadczeń nie można ocenić jako dobrej. Szczególnie dla inter-
akcji rozciągania ze ścinaniem, punkty doświadczalne leżą daleko
poza krzywymi granicznymi. Nieco lepsza zgodność występuje po Rys. 10. Obwiednie nośności dla warstwy grafit/osnowa
stronie ściskania. epoksydowa porównane z testem wg Wu, Scheublein [15]
Rysunek 9 przedstawia przypadek rozciągania i ściskania Fig. 10. The limit envelope for the ply graphite/epoxy compared
w poprzek włókien ze ścinaniem dla kompozytu E-glass/LY556 with test acc. to Wu, Scheublein [15]
(szkło/osnowa epoksydowa). Dane o materiale i wyniki doświad-
czenia wzięto ponownie z [13] i [14]. Kryteria dają podobne rezul-
taty i dobrze odwzorowują doświadczenie dla rozciągania, nato-
miast dla ściskania różnice między kryteriami są duże, a bliższe
rezultatom doświadczeń są kryteria Tsaia-Wu i Hoffmana. Należy
zwrócić uwagę na fakt, że wyniki doświadczeń nie potwierdziły
wytrzymałości na ściskanie podawanej w charakterystykach wy-

Rys. 11. Obwiednie nośności dla drewna świerkowego porównane

Rys. 8. Obwiednie nośności dla warstwy włókna węglowe/osnowa
epoksydowa porównane z testem wg Sodden i in. [14]
Fig. 8. The limit envelope for the ply carbon/epoxy compared
with test acc. to Sodden et al. [14]
Rys. 9. Obwiednie nośności warstwy szkło/osnowa epoksydowa
porównane z testem wg Sodden i in. [14]
Fig. 9. The limit envelope for the ply glass/epoxy compared
with test acc. to Sodden et al. [14]
z testem wg Eberhardsteiner, Meckenzie-Helnwein. [16]
Fig. 11. The limit envelope for the ply sitka spruce compared with
test acc. t Eberhardsteiner, Meckenzie-Helnwein. [16]
trzymałościowych kompozytu. Gdyby do równań obwiedni gra-
nicznych podstawić Yc = 140, a nie 114 MPa obie krzywe były
lepiej dopasowane.
Przypadek dwuosiowego stanu naprężenia w płaszczyźnie
(σ1 – σ2) dla kompozytu grafit/osnowa epoksydowa przedstawiono
na rysunku 10. Naniesione tam punkty doświadczalne zostały
podane przez Wu i Scheubleina [15], którzy badali zachowanie
pojedynczej warstwy poddanej rozciąganiu i ściskaniu wzdłuż i w
poprzek włókien oraz interakcję rozciągania wzdłuż ze ściskaniem
w poprzek włókien. Ogranicza to możliwość oceny dopasowania
obwiedni granicznych tylko do czwartej ćwiartki układu (σ1, σ2).
Różnice między kryteriami Tsaia-Hilla i Rychlewskiego są tutaj
bardzo małe, może poza wyjątkiem ćwiartki I, gdzie kryterium
Rychlewskiego daje krzywą nieco bardziej wydłużoną. Obwiednie
graniczne wykreślone z kryteriów Tsaia-Wu i Hoffmana są już
znacznie różne od siebie i od dwóch wymienionych wcześniej.
Żadne z omawianych kryteriów nie opisuje dobrze zniszczenia
w czwartej ćwiartce, punkty doświadczalne leżą bowiem daleko
poza wykreślonymi obwiedniami. Najbliższa tych punktów wyda-
je się być krzywa Hoffmana.

544
 Na rysunku 11 pokazano analizę dwuosiowego stanu naprężenia
dla drewna świerkowego (sitka spruce), dla którego test wytrzy-
małościowy przeprowadzili Eberhardsteiner i Mackenzie-Helnwein
[16]. Stałe materiałowe dla świerku wykorzystano z podręcznika
[19]. Różnice pomiędzy krzywymi granicznymi dla poszczegól-
nych kryteriów nie są tutaj już tak duże jak w poprzednim przy-
padku. Krzywa graniczna wg Tsaia-Wu w III ćwiartce jest zdecy-
dowanie bardziej wydłużona niż dla pozostałych kryteriów, po-
dobnie w ćwiartce I większe wydłużenie wykazują krzywe
Tsaia-Wu i Rychlewskiego. Najgorzej dopasowana do rezultatów
doświadczenia jest krzywa Tsaia-Wu, pozostałe krzywe leżą dość
blisko punktów doświadczalnych, przy czym można stwierdzić, że
w ćwiartce I najlepszą zgodność wykazuje kryterium Rychlew-
skiego, w ćwiartce II kryterium Tsaia-Hilla, a w III kryterium
Hoffmana.
Wnioski
Przeprowadzona analiza nie pozwala jednoznacznie stwier-
dzić, czy proponowane kryterium sprężystych stanów granicznych
dobrze lub źle opisuje wytrzymałość kompozytów włóknistych.
Nie można tego zresztą powiedzieć również o istniejących i po-
wszechnie akceptowanych kryteriach, zależy to bowiem od rodza-
ju materiału, a także od sposobu obciążenia. Każdorazowo, przed
wyborem kryterium odpowiedniego do opisu kompozytu wykona-
nego z danego materiału, trzeba dokonać weryfikacji doświad-
czalnej, tak aby dobrać kryterium możliwie najlepsze. Uzasadnio-
ne jest zatem poszukiwanie nowych kryteriów i nowych teorii wy-
tężenia dla materiałów kompozytowych, pomimo że istnieje już
ich duża liczba.
Dla przypadków obciążenia warstwy kompozytowej przez
rozciąganie lub ściskanie w układzie off-axis, wszystkie analizo-
wane kryteria dają zbliżone wyniki, przy czym lepsze dla rozcią-
gania. Dwuosiowy stan naprężenia wykazuje już jednak, że no-
śności graniczne obliczone z kilku różnych kryteriów wytężenio-
wych mogą się znacznie od siebie różnić.
Kryterium Rychlewskiego ma w stosunku do omawianych tu-
taj kryteriów tę wadę, że ma bardziej od nich czuły współczynnik
interakcji naprężeń σ1 i σ2, co powoduje, że dla wielu powszechnie
stosowanych kompozytów nie uzyskuje się w przestrzeni (σ1 – σ2)
zamkniętych krzywych granicznych, bądź krzywe te są zbyt wy-
dłużone. Związane to jest z niespełnieniem warunków (28) i (29),
które odpowiadają za nieujemną wartość gęstości energii krytycz-
nej. Materiały, dla których proponowane kryterium opisuje
wszystkie ćwiarki układu (σ1, σ2), to kompozyty z osnową epoksy-
dową zbrojone włóknami boronowymi, grafitowymi i niektóre
zbrojone włóknami węglowymi. Dla kompozytów z włóknami
szklanymi i aramidowymi brak jest opisu dla ćwiartek I i II, a cza-
sem również IV. Ćwiartka III, czyli przypadek dwuosiowego ści-
skania jest natomiast możliwa do opisu dla większości materiałów.
Kryterium Rychlewskiego nie opisuje też zdecydowanej większo-
ści kompozytów z osnową metalową i ceramiczną.
Pomimo wspomnianych ograniczeń można uznać, że możli-
wość zastosowania kryterium stanów granicznych Rychlewskiego,
a także teorii stanów własnych tensora podatności, do badania
wytrzymałości kompozytów włóknistych może być pożyteczna.
Interesujące może być zastosowanie tych metod do oceny nośno-
ści laminatu, czyli kompozytu złożonego z wielu warstw. Zagad-
nienia te są obecnie tematem badań Autora i będą przedmiotem
dalszych publikacji.
Literatura
1. Hill R.: The Mathematical Theory of Plasticity. Oxford University
Press. London 1950, s. 318.
2. Tsai S. W.: Strength Theories of Filamentary Structures, in Funda-
mental Aspects on Fibre Reinforced Plastic Composites. Conference Pro-
ceedings, R. T. Schwartz and H. S. Schwartz (Editors), Dayton, Ohio,
24÷26 May 1966, Wiley Interscience, New York 1968, s. 3÷11.
3. Hoffman O.: The Brittle Strength on Orthotropic Materials. Journal
of Composites Materials, April 1967, s. 200÷206.
4. Malmeister A.: Mekh. Polimerov 1966, 2, 4, s. 324÷331.
5. Tsai S. W., Wu E. M.: A General Theory of Strength for Anisotropic
Materials. Journal of Composites Materials, January 1971, s. 58÷80.
6. Rychlewski J.: Elastic energy decomposition and limit criteria.
Uspekhi Mekh. — Advances in Mech. 1984, t. 7, s. 51÷80 (po rosyjsku).
7. Rychlewski J.: Unconventional approach to linear elasticity. Arch.
Mech. 1995, t. 47, s. 149÷171.
8. Cowin S. C., Yang G.: Material symmetry optimization by Kelvin
modes. Journal of Engineering Mathematics 2000, nr 37, s. 27-43.
9. Hebda M., Pęcherski R. B.: Energy — Based Criterion of Elastic
Limit State in Fibre-Reinforced Composites. Archives of Metallurgy and
Materials 2005, t. 50, nr 4, [w druku].
10. Tsai S. W., Hahn H. T.: Introduction to Composites Materials.
Technomic Publishing Company 1980.
11. Pipes R. B., Cole B. W.: On the Off-Axis Strength Test for Aniso-
tropic Materials. Journal of Composites Materials 1973, t. 7, s. 246÷256.
12. Bing Q., Sun C. T.: Modelling and testing strain rate-dependent
compressive strength of carbon/epoxy composites. Composites Science
and Technology 2005, t. 65, s. 2481÷2491.
13. Soden P. D., Hinton M. J., Kaddour A. S.: Lamina properties, lay-
up configurations and loading conditions for a range of fibre-reinforced
composite laminates. Composites Science and Technology 1998, t. 58,
s. 1011÷1022.
14. Soden P. D., Hinton M. J., Kaddour A. S.: Biaxial test results for
strength and deformation of a range of E-glass and carbon fibre rein-
forced composite laminates: failure exercise benchmark data. Composites
Science and Technology 2002, t. 62, s. 1489÷1514.
15. Wu E. M., Scheublein J. K.: Laminate Strength — A Direct
Charakterization Procedure. Composite Materials: Testing and Design (3rd
Conference), ASTM STP 546, 1974, s. 188÷206.
16. Eberhardsteiner J., Mackenzie-Helnwein P.: Biaxial strength test
for the macroscopic characterization of clear spruce wood. 16th ASCE
Engineenering Mechanics Conference, University of Washington, Seattle,
July 16÷18, 2003.
17. Jones R. M.: Mechanics of Composite Materials. Second Edi-
tion.Taylor and Francis 1999, s. 519.
18. German J.: Podstawy mechaniki kompozytów włóknistych. Wy-
daw. Politechniki Krakowskiej 1996, s. 282.
19. Praca zbiorowa: Wood handbook — Wood as engineering materi-
als. Forest Product Laboratory 1999, s. 463.
545
 ALUMINIUM PROCESSING

R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r h a b . i n ż . W O J C I E C H L I B U R A , p r o f . n z w.

JÜRGEN STURM Rudy Metale R51 2006 nr 9

PAWEŁ WAWRYSZEWICZ UKD 621.777.2:621.983.5:669-14:539.4.011:
:669.71:669-42:669-126:669-143

TECHNOLOGIA ŁADOWANIA WLEWKA OD FRONTU

Z PROJEKTEM „TANDEM CYLINDRA”

Zastosowanie technologii ładowania wlewków od frontu w prasach do produkcji profili aluminiowych oznacza umiejsco-
wienie wlewka pomiędzy tłoczyskiem a matrycą. Znaczącą zaletą tego systemu jest symetryczne spęczanie wlewka, pozwa-
lające na precyzyjne wyciskanie z lepszą jakością powierzchni produkowanego kształtownika w porównaniu z tradycyjnymi
prasami wykorzystującymi technikę umiejscowienia wlewka „od tyłu”. Kolejnym krokiem w udoskonaleniu precyzji wyci-
skania jest osiowanie tłoczyska oraz głównego cylindra. Może to być osiągnięte za pomocą projektu ”tandem cylindra”,
w którym dwa rdzenie osadzone są na tej samej osi, co prowadzi do wysokiej odporności na siły poprzeczne.
Słowa kluczowe: proces wyciskania, profile aluminiowe, ładowanie wlewków, umiejscowienie wlewków

FRONT-LOADING TECHNOLOGY WITH TANDEM CYLINDER DESIGN

FOR HIGH PRECISION EXTRUSIONS

The front-loading technology for aluminium extrusion presses means, charging of the billet between stem and die and then
moving the container over the billet to seal with the die. The significant advantage of this principle is the symmetrical
upsetting of the billet, leading to more precise extrusions, with better surface quality, compared to conventional, back
loading presses. A second way to raise the precision is to optimise the alignment of stem and main cylinder. This can be
achieved by introducing the tandem cylinder design, where two pistons are mounted on the same axis, leading to a system
with high resistance against transverse forces.
Keywords: extrusion process, aluminium profiles, charging ingots, ingots positioning

Wprowadzenie wierzchni profilu aluminiowego. Ładowanie od frontu znakomicie

Zasada ładowania wlewka od frontu w prasach i jej zastoso-
wanie w przemyśle, została wprowadzona na rynek w szerokiej
skali przez czołowych producentów pras na początku lat osiem-
dziesiątych dwudziestego wieku. W projektach z zastosowaniem
nowego parku maszynowego technologia ta zyskuje przychylność
wśród producentów kształtowników aluminiowych. Prasy wyko-
rzystujące tę technologię są bardziej zwarte (zajmują mniej miej-
sca) i pozwalają na precyzyjne wyciskanie z wysoką jakością po-
współgra z projektem „tandem cylindra”, 2 tłoków umieszczonych
na jednej osi, co pozwala na precyzyjny proces wyciskania.
Zalety technologii ładowania wlewka od frontu
Technologia ładowania wlewka od frontu w procesie produk-
cji profili aluminiowych oznacza umieszczenie wlewka pomiędzy
tłoczyskiem a matrycą, następnie przejście kontenera (recypienta)
nad wlewkiem w celu uszczelnienia z matrycą. Cały cykl przebie-
ga w następujący sposób:

Jürgen Sturm, Paweł Wawryszewicz — TECALEX — Aluminium Technology, Warszawa, e-mail: pawel@tecalex.pl.

546
 1— umieszczenie uciętego wlewka na półce podajnika do prasy;
2— smarowanie i ustawienie w pozycji oczekującej;
3— wyciskanie zakończone: powrót recypienta i tłoczyska;
4— ścięcie piętki;
5— umieszczenie wlewka w osi wyciskania;
6— zaciśnięcie wlewka pomiędzy tłoczyskiem a matrycą, powrót
podajnika prasy;
7 — ruch recypienta nad wlewkiem i uszczelnienie z matrycą;
8 — rozpoczęcie kolejnego procesu wyciskania.
Na rysunku 2 zilustrowano porównanie standardowej prasy
z projektem ładowania od tyłu (rysunek górny) z kompaktową
prasą z systemem ładowania wlewka od frontu z zastosowanym
projektem „tandem cylindra”.
Suw cylindra w prasach z technologią tylnego podawania
wlewka wynosi około dwie długości wlewka. Suw cylindra w pra-
sach z technologią przedniego ładowania wlewka jest o ok. 50 %
krótszy, co prowadzi do mniejszego zużycia oleju, a także do
zmniejszenia pracy pomp. Efektem tego jest zmniejszenie zużycia
energii i ograniczenie czasu martwego w cyklu produkcyjnym. To
są wymierne korzyści tego sposobu ładowania wlewka.

Zalety systemu ładowania od frontu

w aspekcie precyzji wyciskania materiału

Główną zaletą stosowania techniki przedniego ładowania

w aspekcie wyciskania jest symetryczne spęczanie wlewka, mini-
malizacja uwięzionego powietrza i naprężeń promieniowych oraz
możliwość równomiernego płynięcia aluminium podczas wyci-
skania.
Rysunek 3 przedstawia różnicę w zastosowaniu przedniego łado-
wania wlewka (rysunek dolny) i tylnego ładowania wlewka do
prasy (rysunek górny). Wnioski wynikające z tego sposobu łado-
wania są następujące:
⎯ wlewek podany od przodu umieszczony jest w centralnej linii
prasy, a zatem nie zachodzą prostopadłe naprężenia.
⎯ podczas spęczania zachodzi mniejsze tarcie pomiędzy recypię-
tem a wlewkiem.
Rys. 1. Cykl produkcyjny wyciskania
⎯ odkształcenie wlewka jest symetryczne, brak gięcia prasy lub
w technologii ładowania wlewka od frontu
wypiętrzania matrycy.
Fig. 1. Front-loading process cycle Symetryczne podawanie wlewka prowadzi do osiowego wy-

Rys. 2. Zasady podawania wlewka: tylne (rysunek górny), Rys. 3. Pozycja wlewka w technologii tylnego ładowania
przednie (rysunek dolny) wlewka (górny) i przedniego (dolny rysunek)
Fig. 2. Loading principles: Back loading (upper drawing) Fig. 3. Billet position in back loading (upper)
against front-loading (lower drawing) and front-loading (lower position)

547

Rys. 4. Dwa wlewki na półce podajnika prasy
Fig. 4. 2 pieces in the press feeder
pływu strumienia materiału podczas wyciskania. W rezultacie
otrzymujemy lepszą jakość powierzchni materiału w porównaniu
z tradycyjną prasą z technologią ładowania od tyłu.
Charakterystyczna budowa podajnika prasy
Przed rokiem osiemdziesiątym ubiegłego wieku, wielu produ-
centów pras nie podejmowało się wykonania pras wykorzystują-
cych ładowanie wlewka od frontu. Głównym powodem było
umieszenie dwóch wlewków pomiędzy tłoczyskiem a matrycą.
Pozwala to na efektywne zarządzanie i wykorzystanie resztek
wlewka aluminium podczas procesu produkcyjnego. Powstawało
ryzyko wypadnięcia jednego z wlewków podczas procesu wyci-
skania.
W celu uniknięcia tego ryzyka, maszyna do cięcia na gorąco
oraz podajnik prasy zostały udoskonalone w celu bezpiecznej
i elastycznej produkcji kształtowników w technologii przedniego
podawania wlewka do prasy.
Inną zaletą tej technologii jest teleskopowa półka podajnika
prasy, pozwalająca na w pełni zautomatyzowane podawanie 2
wlewków. Rysunek 6 przedstawia zasadę działania ruchomej półki
podajnika, a rysunek 7 widok podajnika.
Zanim maszyna do cięcia na gorąco przekaże wlewek na po-
dajnik, jego półka otwiera się do jej maksymalnej długości. Na-
stępnie podczas procesu smarowania już umieszczonego na po-
Rys. 5. Maszyna do cięcia wlewków na gorąco
Fig. 5. Hot-Shear for frontloading press
548
Rys. 6. Zasada działania ruchomej półki podajnika prasy
Fig. 6. Principle of movable shell
Rys. 7. Podajnik prasy z ruchomą półką
Fig. 7. Press feeder with movable shell
dajniku wlewka, teleskopowa półka wyrównuje swoją długość do
rozmiaru umieszczonego na niej wlewka.
Projekt „tandem cylindra”
„Tandem cylinder” składa się z dwóch poruszających się tej
samej osi cylindrów: głównego cylindra (przedni) o większej śred-
nicy oraz pomocniczego cylindra (tylnego) Na rysunku 8 przesta-
wiono schemat „tandem cylindra”.
Zredukowana średnica głównego cylindra
Podczas ruchu powrotnego lub posuwowego poprzedzającego
proces wyciskania, wszystkie pompy hydrauliczne pracują na do-
datkowy mały (tylny) cylinder. Sprawia to, że tłoczysko porusza
się bardzo szybko. Podczas tego cyklu dodatkowy (tylny) cylinder
posiada tę samą funkcję co boczny cylinder w tradycyjnej prasie
(rys. 2).
W trakcie ruchu posuwowego podczas wyciskania, pompy
hydrauliczne pracują na dwa cylindry (przedni i tylny). Dodana
siła dwóch tłoków daje całkowitą siłę nacisku. Oznacza to, że śred-
nica głównego cylindra w projekcie prasy z „tandem cylindrem”
jest ok. 20 % mniejsza w porównaniu z głównym cylindrem w tra-
dycyjnej prasie. Prasa jest bardziej zwarta, płyta główna prasy
mniejsza, co przyczynia się do zredukowania naprężeń płyty
głównej w porównaniu z tradycyjnym projektem cylindra. Zredu-
kowane napięcia prowadzą do stabilniejszej pozycji matrycy oraz
wyższej precyzji w produkcji końcowego produktu.
Osiowanie tłoczyska
Rysunek 8 przedstawia wyrównanie cylindra w osi wyciskania
za pomocą systemu „tandem cylindra”. Dodatkowo do punktów
nośnych głównego cylindra system dodaje punkty nośne pomoc-
niczego (tylnego) cylindra. W rezultacie cała konstrukcja jest od-
porna na siły poprzeczne. Tłoczysko jest zawsze centrowane w osi
 Rys. 8. Schemat „tandem cylindra”
1 — cylinder dodatkowy (tylny), 2 — cylinder główny,
3 — tłoczysko, 4 — punkty nośne

Fig. 8. Tandem cylinder design

1 — auxiliary (back) cylinder, 2 — main cylinder, 3 — stem, 4 — bearing points
wyciskania. System ten powoduje centryczny i równomierny roz-
kład naprężeń na płycie głównej prasy (rys. 9).
Podsumowanie
Wykorzystanie technologii ładowania wlewka od frontu w po-
łączeniu z projektem „tandem cylindra” udoskonala precyzje wy-
Rys. 9. Rozkład naprężeń płyty głównej wykonany
przy zastosowaniu metody elementów skończonych (MES)
Fig. 9. FE-study of the front plate
ciskania i jakości powierzchni materiału ponieważ:
⎯ Wlewek jest umiejscowiony dokładnie i symetrycznie do osi
wyciskania.
⎯ Dzięki projektowi „tandem cylindra”, podczas wyciskania,
naprężenie płyty przedniej prasy jak również ruch matrycy są
zredukowane.

INFORMACJA

23÷24 listopada 2006 r.

odbędzie się XIV Konferencja Naukowo-Techniczna pt.:

T ECHNOLOGIE P RODUKCJI R UR
W P RZEMYŚLE M ETALI N IEŻELAZNYCH
Organizatorem Konferencji jest Katedra Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa Metali Nieżelaznych, przy współpracy
z Kołem SITMN przy Wydziale Metali Nieżelaznych AGH i Fundacją „Metale Nieżelazne — Tradycja i Rozwój”.
Problematyka Konferencji obejmuje:
• teorie i technologie procesów produkcji rur,
• problemy jakości i własności użytkowych w powiązaniu z technologią wytwarzania,
• zagadnienia dalszego przetwarzania rur (produkcji wyrobów gotowych).
Zgłoszenia referatów (komunikatów, posterów), a także samego uczestnictwa prosimy kierować na adres:
Wydział Metali Nieżelaznych AGH
Katedra Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa MN
(Rury 2006 — Konferencja)
Al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków

Szczegółowe informacje o Konferencji w internecie: www.rury-wmn.agh.edu.pl

Przewodniczący Komitetu Organizacyjnego — dr inż. Wacław Muzykiewicz:
tel.: 012 617 39 53, fax / tel.: 012 617 26 32, e-mail: muzywac@agh.edu.pl

549
 POWDER METALLURGY

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : p r o f . z w . d r i n ż . S TA N I S Ł A W S T O L A R Z

JAN LEŻAŃSKI Rudy Metale R51 2006 nr 9

UKD 621.762.4:669.14.018.252.3:
:669.111.3:669/98:539.89:669-138

WPŁYW CIŚNIENIA PRASOWANIA NA WŁASNOŚCI WYPRASEK

Z PROSZKÓW STALI SZYBKOTNĄCYCH I ICH MIESZANEK
Z WĘGLIKIEM WC I ŻELAZEM

W opracowaniu przedstawiono wyniki badań dotyczące wpływu ciśnienia prasowania na gęstość i porowatość wyprasek
z proszków stali szybkotnących gatunku: M3 klasy 2, M35, T15 i T42 oraz mieszanek tych proszków z proszkiem węglika
WC lub z proszkiem żelaza. Wyniki badań opracowano biorąc pod uwagę kolejne stadium formowania w wyniku procesu
spiekania lub infiltracji.
Słowa kluczowe: proszek, stal szybkotnąca, węglik WC, żelazo, mieszanka, prasowanie, gęstość, porowatość

AN EFFECT OF PRESSING PRESSURE ON THE PROPERTIES

OF COMPACTS FROM HIGH-SPEED STEEL POWDERS
AND THEIR MIXTURES WITH WC CARBIDE AND IRON

Results of the investigation of an effect of pressing pressure on the density and porosity of compacts from high-speed steel
powders, M3 class 2, M35, T15 and T42 in grade, and from the mixtures of these powders with WC powder or iron powder,
have been presented. An assessment of these results has been made taking into account subsequent stages of powder
forming by sintering or infiltration.
Keywords: powder, high-speed steel, WC carbide, iron, mixture, pressing, density, porosity

Wstęp kład miedź [16÷18] lub żelazo [19].

W ostatnich latach rozwijają się badania mające na celu opra-
cowanie nowych materiałów kompozytowych na osnowie stali
szybkotnących [1÷9] oraz technologii ich wytwarzania. Badania
koncentrują się głównie nad opracowaniem kompozytów odzna-
czających się dużą odpornością na zużycie cierne lub wysokimi
własnościami ślizgowymi. W celu osiągnięcia takich własności
stali szybkotnących, metodami metalurgii proszków wprowadza
się składniki o dużej twardości, jak węgliki TiC, NbC, VC
[10÷14] oraz także WC [15] lub składniki miękkie, jak na przy-
Pierwszy etap procesu wytwarzania stali szybkotnących lub
kompozytów na osnowie tych stali, metodą metalurgii proszków,
polega na formowaniu kształtek sposobem prasowania w sztywnej
matrycy. Proces ten powinien umożliwić formowanie kształtek
o określonych wymiarach, spójnych mechanicznie i o odpowied-
niej gęstości w aspekcie następnego etapu scalania, polegającego
na spiekaniu w odpowiedniej temperaturze, tak, aby uzyskać spie-
kaną stal lub kompozyt o gęstości zbliżonej do teoretycznej lub
porowate spieki przeznaczone do infiltracji.
W niniejszym artykule przedstawiono wyniki badań procesu

Dr hab. inż. Jan Leżański, prof. nzw. — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, Kraków.

550
formowania kształtek z proszków stali szybkotnących gatunku: Tablica 1
M3, M35, T15 i T42 i mieszanek tych proszków z proszkiem wę- Własności proszków stosowanych do badań
glika wolframu lub z proszkiem żelaza, sposobem prasowania
jednostronnego w sztywnej matrycy, bez dodatku środka pośli- Table 1
zgowego, pod ciśnieniami w zakresie 200÷800 MPa. Properties of the powders examined

Wielkość Gęstość Sypkość Zgęszczalność Gęstość

Rodzaj
Materiały stosowane do badań cząstek nasypowa przy 600 MPa teoretyczna
proszku
μm g/cm3 s g/cm3 g/cm3
Do badań stosowano rozpylane wodą proszki stali szybkotną- Stal M3 0÷160 2,26 38 6,08 8,16
cych firmy Powdrex, gatunków: M3 klasy 2, M35, T15,T42, oraz Stal M35 0÷160 2,34 41 6,24 8,18
spiekany reakcyjnie proszek węglika wolframu WC i proszek że- Stal T15 0÷160 2,34 36 5,96 8,19
laza firmy Höganäs gatunku NC 100.24. Wybrane właściwości
Stal T42 0÷160 2,33 38 5,93 8,30
stosowanych proszków przedstawiono w tablicy 1, a mikrofoto-
grafie proszków ilustrujące kształt i morfologię cząstek zamiesz- nie
Węglik WC 0÷3 2,70 — 15,70
sypie się
czono na rysunku 1.
Własności proszków stali szybkotnących podano na podstawie Żelazo
0÷160 2,55 31 6,95 7,86
atestów producenta. NC 100.24

a b

40 μm 40 μm

c d

40 μm 40 μm

e f

Rys. 1. Mikrofotografie ilustrujące

kształt i morfologię proszków
a — stali M3, b — stali M35, c — stali T15,
d — stali T42, e — węglika WC,
f — żelaza NC 100.24

Fig. 1. Microphotographs illustra-

ting the shape and morphology
of the powders
20 μm 40 μm a — M3 steel, b — M35 steel, c — T15
steel, d — T42 steel, e — WC carbide,
f — NC 100.24 iron

551
 Proszki stali szybkotnących i żelaza mają nieregularny kształt 100,0
cząstek o stosunkowo niedużym rozwinięciu powierzchni, a pro- T42 T42+10%W C T42+20%W C T42+30%W C

Gęstość względna wyprasek, %

szek węglika WC jest bardzo drobnoziarnisty, o granulkowatej bu-
77,1 77,2 77,5
dowie cząstek. 80,0
73,0
74,6
72,6
Do formowania kształtek stosowano proszki 4 gatunków stali
70,7 70,4
68,3 67,5
64,8 65,3
szybkotnących: M3, M35, T15 i T42 oraz mieszanki proszków 61,2 61,1
60,0 56,9
stali i węglika WC lub żelaza NC 100.24 o następujących zawar- 52,5

tościach składników: M3+10 %WC, M3+20 %WC, M3+30 %WC;

T42+10 %WC, T42+20 %WC, T42+30 %WC oraz M3+30 %Fe, 40,0
M35+30 %Fe, T15+30 %Fe, T42+30 %Fe. 200 400 600 800
Ciśnienie prasowania, MPa

Formowanie wyprasek
Rys. 4. Gęstość wyprasek z mieszanek proszków stali
Formowanie kształtek z proszków i z mieszanek proszków, szybkotnącej T42 i mieszanek tego proszku z węglikiem WC:
bez dodatku środka poślizgowego, prowadzono sposobem jedno- T42+10 %WC, T42+20 %WC T42+30 %WC
stronnego prasowania w sztywnej matrycy pod ciśnieniami w za- w zależności od ciśnienia prasowania
kresie 200÷800 MPa, co 200 MPa. Formowano kształtki walcowe Fig. 4. Density of compacts from the mixtures of T42 high-speed
o średnicy 15 mm i o wysokości 6 mm. steel powders and the mixtures with WC carbide: T42+10 %WC,
T42+20 %WC T42+30 %WC, in dependence on pressing pressure
Wyniki badań gęstości i porowatości wyprasek
100,0
Wypraski poddano badaniom gęstości pozornej ρ obliczonej M3+30%Fe M35+30%Fe T15+30%Fe T42+30%Fe

Gęstość względna wyprasek, %

jako iloraz masy m i objętości V, wyznaczonej sposobem geome-
trycznym: ρ = m/V, g/cm3. Następnie po uwzględnieniu gęstości 80,0 78,1 77,8 77,9 76,5

teoretycznej ρt poszczególnych proszków i mieszanek, obliczano 68,3 67,7 67,1 67,0

74,0 73,8 73,0
72,1

gęstość względną ρw = ρ/ρt × 100 %. Porowatość P można zatem

obliczyć według wzoru 60,0
58,8 57,5 57,7 58,0

P = 100 – ρw, %
40,0
200 400 600 800
Wyniki badań gęstości względnej wyprasek z poszczególnych Ciśnienie prasowania, MPa

100,0 Rys. 5. Gęstość wyprasek z mieszanek proszków stali

M3 M35 T15 T42 szybkotnących i żelaza: M3+30 %Fe, M35+30 %Fe, T15+30 %Fe,
Gęstość względna wyprasek, %

T42+30 %Fe w zależności od ciśnienia prasowania

80,0 75,0 74,7 73,9
72,6 Fig. 5. Density of compacts from the mixtures of high-speed steel
70,8 70,1

64,7 64,7
68,6 67,3
powders and iron: M3+30 %Fe, M35+30 %Fe, T15+30 %Fe,
62,8 61,6
T42+30 %Fe, in dependence on pressing pressure
60,0 55,5 54,7
53,0 52,5

proszków i mieszanek proszków, w zależności od ciśnienia pra-

40,0 sowania, przedstawiono na rysunkach 2 do 5.
200 400 600 800
Ciśnienie prasowania, MPa
Dyskusja wyników
Rys. 2. Gęstość wyprasek z proszków stali szybkotnących
Stosowane proszki stali szybkotnących i mieszanki tych
gatunków: M3, M35, T15, T42 w zależności
proszków z węglikiem WC i żelazem charakteryzują się dobrą
od ciśnienia prasowania
zgęszczalnością i formowalnością. W badanym zakresie ciśnień
Fig. 2. Density of compacts from high-speed steel powders: M3, M35, od 200 do 800 MPa gęstość wyprasek znacząco zwiększa się ze
T15 and T42 in grade, in dependence on the pressing pressure zwiększeniem ciśnienia prasowania (rys. 2÷3). W całym zakresie
stosowanych ciśnień prasowania największą zgęszczalnością od-
100,0
znacza się proszek stali M3. Gęstość wyprasek dość znacznie za-
M3 M3+10%W C M3+20%W C M3+30%W C leży od rodzaju stosowanego proszku stali szybkotnącej i maleje
Gęstość względna wyprasek, %

w kolejności użytych proszków: M3, M35, T15, T42 (rys. 2).

80,0 75,7
77,0 77,7 77,0 Występuje interesujące zjawisko, że dodatek do proszków stali
69,2 70,2 70,5
73,0 73,8 74,0
proszku bardzo twardego węglika wolframu WC nie zmniejsza ale
67,7

61,8
63,1 64,2 powiększa zgęszczalność mieszanek tych składników. Gęstość wypra-
60,5
60,0 54,7
sek z proszków: M3, M3+10 %WC, M3+20 %WC, M3+30 %WC
oraz z proszków: T42, T42+10 %WC, T42+20 %WC, T42+30 %WC
zwiększa się ze zwiększeniem zawartości węglika WC. Wpływ
40,0 węglika WC na zgęszczalność mieszanek jest większy przy niż-
200 400 600 800
szych ciśnieniach prasowania (rys. 3 i 4).
Ciśnienie prasowania, MPa
Podczas prasowania drobny węglik wolframu WC prawdopo-
dobnie umożliwia łatwiejsze przemieszczanie się cząstek proszku
Rys. 3. Gęstość wyprasek z mieszanek proszków stali szybkotnącej stali szybkotnącej względem siebie, przyczyniając się w ten spo-
M3 i mieszanek tego proszku z węglikiem WC: M3+10 %WC, sób do zwiększenia gęstości i zmniejszenia porowatości kształtek.
M3+20 %WC M3+30 %WC w zależności od ciśnienia prasowania Dodatek 30 % proszku żelaza do proszków stali szybkotną-
Fig. 3. Density of compacts from the mixtures of M3 high-speed cych powoduje istotne zwiększenie ich zgęszczalności. Gęstość
steel powders and the mixtures with WC carbide: M3+10 %WC, wyprasek z mieszanek proszków: M3+30 %Fe, M35+30 %Fe,
M3+20 %WC M3+30 %WC, in dependence on pressing pressure T15+30 %Fe, T42+30 %Fe (rys. 5) jest o kilka procent większa od

552
gęstości wyprasek z odpowiednich proszków stali szybkotnących,
bez dodatku żelaza (rys. 2). Taki przebieg zmian gęstości jest
związany głównie z większą plastycznością żelaza.
Przez zmianę ciśnienia prasowania w zakresie od 200 do 800
MPa można uzyskać szeroki zakres zmian porowatości prasowa-
nych kształtek (rys. 2÷5). Porowatość wyprasek może mieć istotne
znaczenie w aspekcie kolejnego etapu scalania wyrobów, przez
spiekanie lub w wyniku infiltracji.
Wnioski
1 — Proszki stali szybkotnących, gatunków: M3, M35, T15 i T42
odznaczają się dość dobrą zgęszczalnością. Gęstość wypra-
sek z badanych proszków zmniejsza się w kolejności ich
powyższej prezentacji.
2 — Dodatek do proszków stali szybkotnących 10 do 30 %
proszku węglika wolframu WC lub 30 % proszku żelaza
powoduje znaczące zwiększenie gęstości wyprasek.
3 — Na gęstość wyprasek z poszczególnych gatunków stali
szybkotnących i ich mieszanek z proszkiem węglika WC
i proszkiem żelaza istotny wpływ wywiera ciśnienie praso-
wania. Wpływ ten umożliwia regulację gęstości i porowato-
ści kształtek w szerokim zakresie.
Literatura
1. Bolton J. D., Jeandin M., Tresy C. J.: Powder Metallurgy. 1990,
Vol 33, No 2, pp. 126÷131.
2. Bolton J. D., Baah H. O: Powder Metallurgy. 1991, Vol 34, No 4,
pp. 273÷279.
3. Aguilera L. A., Garin J. L., Martinez V. P.: Advances. Vol 5, Part
17, pp. 203÷211.
4. Lisboa J. i in.: Powder Metallurgy. 1994, Vol 37, pp. 995÷998.
5. Leżański J. i in.: Hutnik-Wiadomości Hutnicze. 1993, nr 12,
s. 396÷404.
6. Igharo M., Wood J. V.: Powder Metallurgy. 1990, Vol 33, No 1,
pp. 70÷76.
7. Dudrowa E. i in.: Powder Metallurgy. 1994, Vol 37, pp. 991÷994.
8. Dudrowa E. i in.: Pokroky Proškovej Metalurgie. 1994, nr 1,
s. 14÷28.
9. Leżański J.: Konferencja Nauk.-Techn., Szczecin – Świnoujście,
1998, t. 1, s. 127÷132.
10. Saha B. P., Upadhyaya G. S.: Powder Metallurgy International,
1992, No. 24, pp. 6.
11. Torralba J. M., Cambronero L. E. G., Ruiz-Prieto J. M. and M.
M.: Powder Metallurgy, 1993, Vol. 36, No. 1, pp. 55÷66.
12. Zapata W. C., Da Costa C. E., Torralba J. M.: Powder Metallurgy.
1994.
13. Talacchia S., Andonegui A., Urcola I. J.: Powder Metallurgy. 1994.
14. Saidi: Journal of Material Processing Technology, 1999, Vol. 89÷90,
pp. 141÷144.
15. Indra I., Leżański J., Matusiewicz P.: Proc. of the Intern. Conf.
held in the Congress Center ACADEMIA, Stara Lesna, Slovak Republic,
September 27-30, Deformation and Fracture in Structural PM Materials
DF PM 2005, pp. 82÷90.
16. Madej M., Leżański J.: Kompozyty, 2003, t. 3, nr 6, 2003, s. 69÷74.
17. Madej M., Leżański J.: Kompozyty, 2004, t. 4, nr 12, s. 409÷413.
18. Madej M., Leżański J.: Hutnik-Wiadomości Hutnicze, 2004, t. 71,
nr 7-8, s. 385÷390.
19. Leżański J.: Rudy Metale, 2003, t. 48, nr 10-11, s. 554÷556.
Praca wykonana w ramach badań własnych, umowa nr 10.10.
.110.560.

ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH

Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia

i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieże-
laznych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.

Podajemy nasz adres:

Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
40-019 Katowice
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221
tel./fax (032) 256-17-77

553
 BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r M I E C Z Y S Ł AW W O C H
PRACE BADAWCZO-ROZWOJOWE IMN
W DZIEDZINIE CHEMII ANALITYCZNEJ ZAKOŃCZONE W 2005 ROKU
BUZEK Ł.: ZASTOSOWANIE SYSTEMU MIKROFALO-
WEGO ROZTWARZANIA PRÓB DO OZNACZANIA ŻE-
LAZA W RUDACH, KONCENTRATACH I GRUDKACH
ŻELAZA
GLIWICE 6233/05, s. 21, SYGN. 16124/N/01, poz. 78548 — AW
W wyniku realizacji pracy opracowano metodę ilościowego
ługowania żelaza w urządzeniu mikrofalowym MINERALIZER
firmy ERTEC i bezpośredniego miareczkowego oznaczania za-
wartości żelaza w rudach, koncentratach i „grudkach” żelaza, co
pozwoli na eliminację nadtlenku sodu z procesu analitycznego.
Dokładność opracowanej metody jest porównywalna z metodą
miareczkową oznaczania żelaza po stopieniu próbek z mieszaniną
węglanu sodu i nadtlenku sodu wg PN-ISO 2597-1: 1998. Wyzna-
czono parametry statystyczne opracowanej metody zgodnie z pro-
cedurą walidacji PO-13.
CZAPLICKA M.: OPRACOWANIE METODYKI OZNA-
CZANIA POLICHLOROWANYCH BIFENYLI W PRÓB-
KACH ŚRODOWISKOWYCH
GLIWICE 6230/05, s. 30, SYGN. 16127/N/01, poz. 78551 — AW
W ramach tematu opracowano dwie metody oznaczania PCB.
Metoda oparta na ekstrakcji do fazy stałej może być stosowana
w przypadku PCB o liczbie atomów chloru w cząsteczce poniżej 5.
Metoda ta jest szybka, mało pracochłonna i tania, ponadto charak-
teryzuje się odchyleniem standartowym od 3 do 6 % w zależności
od związku.
Oznaczanie heksa-, hepta-, i octachlorofenoli wymaga stosowania
procedury obejmującej: — ekstrakcję chlorkiem metylenu lub
n-heksanem, — zagęszczanie i odwodnienie ekstraktu, — usuwa-
nie wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych metodą
sulfonowania, — usuwanie żywic i związków polarnych metodą
kolumnowej chromatografii cieczowej, — usuwanie związków
siarki za pomocą miedzi zredukowanej lub wodorotlenku tetrbuty-
lo amonu.
Przedstawiona metodyka może być stosowana do oznaczania PCB
w ściekach, wodach przemysłowych, gruntach, osadach i olejach.
W przypadku analizy wód i ścieków objętość próbki do analizy
wynosi 1,1, natomiast analiza próbek stałych lub półpłynnych
wymaga próbki analitycznej o masie 0,5 kg.
554
Rudy Metale R51, 2006, nr 9
UKD 061.6(051):669.2/.8:061.75(438)
CZAPLICKA M: BADANIA GLEB I GRUNTÓW NA TE-
RENIE HUTY
GLIWICE 5025/05, s. 15, SYGN. 16171/N/01, poz. 78805 — AW
Zakres pracy obejmował: Część A. — badania gleb i gruntów
w 5 wytypowanych punktach zgodnie z obowiązującymi zasadami
gleboznawczymi, poprzez wykonanie 2-metrowego odwiertu,
z którego na całej wysokości pobierano próby z 5 poziomów, —
określenie na każdym poziomie: cech gleby, jej miąższości, przej-
ścia między poziomami, składu granulometrycznego, barwy gleby,
— oznaczenie zawartości metali: Cu, Pb, Zn, Cd i As i odczynu
gleby w próbkach pobranych z każdego z poziomów. Część B: —
wykonanie wierceń w 2 wytypowanych punktach do głębokości
4,5 m, — pobranie próbek z 2 odwiertów co ok. 0,5 m do głębo-
kości do 4,5 m, — oznaczenie zawartości węglowodorów: benzy-
ny i olejów mineralnych.
HRYNISZYN A.: OPRACOWANIE I WERYFIKACJA ME-
TOD OZNACZANIA WYBRANYCH PIERWIASTKÓW
TOWARZYSZĄCYCH W KONCENTRATACH MIEDZI
GLIWICE 6226/05, s. 35, SYGN. 16121/N/01, poz. 78511 — AW
Celem zadania było opracowanie metod oznaczania pierwiast-
ków towarzyszących: selenu, cyny, antymonu, bizmutu i chromu
w koncentratach miedzi. Określenie zawartości tych pierwiastków
nabiera coraz większego znaczenia ze względu na kontrolę pro-
wadzonych procesów technologicznych oraz związanych z tym
zagadnień bilansowych.
W wyniku przeprowadzonych badań opracowano metody ozna-
czania ww. pierwiastków w koncentratach miedzi, pozwalające
określić ich zawartość w zakresie stężeń: bizmut — od 2,5 do 20
ppm, antymon — od 5 do 150 ppm, cyna — od 2,5 do 20 ppm,
selen — od 10 do 100 ppm, chrom — od 50 do 400 ppm.
Do oznaczania zawartości tych zanieczyszczeń zastosowano tech-
nikę absorpcyjnej spektrometrii atomowej z atomizacją w płomie-
niu (FAAS) oraz z atomizacją bezpłomieniową w piecu grafito-
wym (GFAAS). Porównano i oceniono różne sposoby przeprowa-
dzania badanych pierwiastków do roztworu. Ustalono optymalne
parametry pomiarowe dla zastosowanych technik instrumental-
nych. Występujące podczas analiz interferencje ze strony matrycy
prób korygowano sporządzając krzywe kalibracyjne na tle matry-
cy prób lub stosując metodę dodatku wzorca. Opracowane metody
zastosowano w realizacji zleceń zewnętrznych dotyczących analiz
prób koncentratów miedzi.
MATUSIAK K.: OPRACOWANIE METOD OZNACZANIA
NISKICH ZAWARTOŚCI TALU W PRÓBACH ŚRODO-
WISKOWYCH
GLIWICE 6232/05, s. 21, SYGN. 16125/N/01, poz. 78549 — AW
W wyniku realizacji pracy opracowano spektrometryczne me-
tody oznaczania zawartości talu w glebach i ściekach na poziomie
0,X÷XX ppm. Dokonano wyboru optymalnego sposobu roztwa-
rzania próbek gleb pod kątem ilościowego przeprowadzenia talu
do roztworu. Opracowano metodę oddzielenia talu od matrycy
i jednocześnie metodę jego zagęszczenia. Ustalono optymalne para-
metry pomiarowe dla oznaczania talu techniką GFAAS. Do ozna-
czania zawartości talu w ściekach na poziomie > 0,1mg/1 zaadap-
towano mniej czułą technikę FAAS, pomiar po rozcieńczeniu prób
lub po oddzieleniu talu poprzez współstrącanie wraz z MnO2 aq.
MULLER E.: OPRACOWANIE CERTYFIKOWANEGO
MATERIAŁU ODNIESIENIA DLA MIEDZI O SPECJAL-
NIE DOBRANYM SKŁADZIE CHEMICZNYM
GLIWICE 6204/05, s. 20, SYGN. 16107/N/01, poz. 78361 — AW
Opracowano certyfikowany materiał odniesienia o specjalnie
dobranym składzie chemicznym, tak aby stanowił materiał o mak-
symalnym stężeniu zanieczyszczeń w odniesieniu do miedzi elek-
trolitycznej i o minimalnym stężeniu zanieczyszczeń w odniesie-
niu do miedzi anodowej, odlewniczej i konwertorowej. Certyfi-
kowany materiał odniesienia poddano procesowi certyfikacji za-
równo w laboratoriach krajowych, jak i zagranicznych (Czechy,
Anglia, Chiny, USA, Australia, Południowa Afryka). W atestacji
uczestniczyło 13 laborantów. Atestowano następujące składniki:
Pb, Bi, As, Sb, Fe, Ni, Sn, Zn. S, Ag, Se, Te, Co i B. Certyfikowa-
ny materiał odniesienia CT6 poddano ocenie statystycznej zarów-
no z punktu widzenia jednorodności wytworzonego materiału, jak
i wyznaczenia niepewności wyników certyfikacji. Pracę wykona-
no zgodnie z zaleceniami norm ISO.
MULLER E.: CERTYFIKOWANE MATERIAŁY ODNIESIE-
NIA DLA MIEDZI ANODOWEJ ODLEWNICZEJ I KON-
WERTOROWEJ
GLIWICE 6205/05, s. 142, SYGN. 16164/N/01, poz. 78750 — AW
Opracowano serię certyfikowanych materiałów odniesienia
(CT) przewidzianą do analizy miedzi anodowej, odlewniczej
i konwertorowej o składzie chemicznym dostosowanym do wy-
magań obowiązujących norm, a także przy uwzględnieniu wyma-
gań potencjalnego rynku. W serii atestowano następujące składni-
ki jako zanieczyszczenia: Pb, Bi, As, Sb, Fe, Ni, Sn, Zn, S, P, Ag,
Se, Te, Co, B w zakresie od 0,00093 do 0,88 %.
Serię certyfikowanych materiałów odniesienia poddano ocenie
statystycznej zarówno z punktu widzenia jednorodności wytwo-
rzonego materiału, jak i wyznaczenia niepewności wartości certy-
fikowanych. Jakość wytworzonej serii potwierdzono poprzez
opracowanie na niej dwóch spektralnych metod analitycznych:
optycznej spektrometrii emisyjnej z iskrą niskowlotową jako źró-
dłem wzbudzenia oraz metody rentgenofluorescencyjnej. Obie
metody porównano i poddano walidacji. Pracę wykonano zgodnie
z zaleceniami norm ISO.
MZYK Z.: OPRACOWANIE METODY ANALITYCZNEJ
XRF OZNACZANIA ZAWARTOŚCI SKŁADNIKÓW STO-
POWYCH STOPU CUPRUM BRAZE 600 W POSTACI
PROSZKOWEJ I LITEJ
GLIWICE 6228/05, s. 23, SYGN. 16119/N/01, poz. 78509 — AW
W ramach zrealizowanej pracy opracowano metodę analizy
próbek stopu Cuprum Braze w postaci litej oraz proszkowej. Dla
próbek przygotowywanych w postaci litej opracowano program
analityczny za pomocą litych materiałów odniesienia. Dla próbek
przygotowywanych w postaci proszkowej opracowano dwa pro-
gramy: roztworowy, przygotowany na syntetycznych, niezależ-
nych wzorcach, umożliwiający analizę próbek po przeprowadze-
niu ich do roztworu oraz opracowany za pomocą stałych materia-
łów odniesienia umożliwiający analizę próbek proszkowych lub
w postaci wiórów po ich przetopieniu, stosując średnicę maski
spektrometru 1 mm.
Przygotowanie próbki w postaci przetopionej kulki o średnicy 5÷6
mm, polega na przetopieniu 1 g. proszku lub wiórów w tyglu gra-
fitowym w atmosferze argonu w temperaturze ok. 1200 °C. Próbkę
do roztworu przeprowadzono poprzez roztworzenie w wodzie kró-
lewskiej i po odpędzeniu większości tlenków azotu i chloru, roz-
cieńczenie wodą w stosunku 1:1. Stosując opracowane programy
analityczne oraz metody przygotowania próbek analitycznych,
przeprowadzono analizy próbek rzeczywistych oraz kilka materia-
łów odniesienia potraktowanych jako próbki analityczne. Wyniki
uzyskiwane za pomocą opracowanych metod i ich niepewności są
porównywalne z wynikami otrzymanymi dla klasycznych metod
analitycznych.
STANKIEWICZ W.: ZBADANIE MOŻLIWOŚCI WYTWO-
RZENIA MATERIAŁÓW ODNIESIENIA STOPÓW PLA-
TYNY DO CELÓW PROBIERNICTWA
GLIWICE 6231/05, s. 20, SYGN. 16126/N/01, poz. 78550 — AW
W ramach przeprowadzonych badań została opracowana ra-
mowa technologia wytwarzania materiałów na materiały odnie-
sienia stopów Pt-Cu. W badaniach zastosowano metodę metalurgii
proszków. Metoda ta objęła następujące operacje: — przygotowa-
nie mieszanek, — zagęszczanie mieszanek w matrycy, — odga-
zowanie i spiekanie wstępne wyprasek, — obróbka cieplna za-
gęszczonych wyprasek, — ponowne zagęszczanie wyprasek i po-
nowna obróbka cieplna wyprasek oraz — ostateczne zagęszczanie
i obróbka jednej z powierzchni próbek przeznaczonej do badań.
W efekcie wytworzono 5 materiałów odniesienia zawierających
82,06÷99,99 % Pt oraz 0,00÷17,94 % Cu. Wytworzone materiały
charakteryzują się dobrą jednorodnością, którą wyznaczono meto-
dą Nensela-Roessigera.
Niejednorodność wytworzonych materiałów mieściła się w grani-
cach 0,00÷1,44 promila Pt, co było wystarczające dla celów pro-
biernictwa. Opierając się na wytworzonych materiałach odniesienia
opracowano program analityczny CuPt na spektrometr ED-XRF
X-TEST firmy Spectro, który pozwala na uzyskanie błędu analizy
tą metodą na poziomie 0,11 % Pt. Wartość ta jest zbliżona do war-
tości granicznej 0,10 % metalu szlachetnego, przyjętej za wystar-
czającą w Urzędach Probierczych.
SZMYD E.: OPRACOWANIE I WDROŻENIE TECHNO-
LOGII ODSIARCZANIA PASTY ZE ZUŻYTYCH AKU-
MULATORÓW WRAZ Z EKOLOGICZNYM PRZETOPEM
NISKOSIARCZANOWEGO PRODUKTU OBEJMUJĄCY
PUNKT 7 HARMONOGRAMU. PROJEKT C ELOWY. RA-
PORT NR 4
GLIWICE 6294/4/05, s. 85, SYGN. 16185/N/01, poz. 79033 — AW
W ramach zadania 7 projektu opracowano metody oznaczania
Cu, Pb, Ni, Fe, Ca, Al, Sb,i As w roztworze siarczanu sodu
i w siarczanie sodu z wykorzystaniem płomieniowej techniki AAS,
— dla pozostałych materiałów procesowych zaadaptowano meto-
dy klasyczne chemii analitycznej (wagowe i miareczkowe), — dla
wszystkich metod opracowano instrukcje analityczne, które sta-
nowią załącznik niniejszego sprawozdania, — na podstawie nor-
my PN-EN 12457-2 (wersja robocza ) opracowano instrukcję ana-
lityczną przygotowania wyciągu wodnego dla celu charakterystyki
żużla otrzymywanego w procesie przetopu odsiarczonej pasty
ołowiowej, — przygotowano wykaz aparatury, szkła i sprzętu la-
boratoryjnego niezbędnego do wykonania analiz (załącznik).
555
 WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
PROGNOZY DLA RYNKU PLATYNY
PLATINUM DRIVES AWARD. MBM. 2006, nr 427, s. 49, BŁ
Firma Johnson Matthey w swoim raporcie pt. Platinum 2006 r.
podaje, że w zeszłym roku światowe zapotrzebowanie na platynę
stosowaną w katalizatorach wzrosło o 9 %, do poziomu 3,82 mln
uncji. Wszystko wskazuje na to, że trend ten będzie kontynuowa-
ny w związku z dalszym rozwojem w Europie sektora produkcji
silników diesla. Szacuje się, że zapotrzebowanie osiągnie poziom
4 mln uncji.
Popyt na platynę do celów jubilerskich wydaje się być stabilny,
nawet pomimo zaobserwowanego spadku sprzedaży biżuterii
o 200 tys. uncji do poziomu 1,96 mln uncji i redukcji zapasów
w związku z jej wysoką ceną. Przewiduje się, że wzrost ceny pla-
tyny może spowodować postępującą likwidację zapasów. Jej cena
na rynku w ciągu najbliższych kilku miesięcy może osiągnąć po-
ziom 1250 $/uncję, co z kolei spowoduje spadek popytu i osta-
teczne jej ustalenie się na poziomie ok. 1025 $/uncję.
Johnson Matthey prognozuje, że jeśli zainteresowanie spekulan-
tów nie zmaleje, cena palladu gwałtownie wzrośnie do poziomu
420 $/uncję. Jeśli jednak największe fundusze zaczną wyprzeda-
wać swoje zapasy, to jego cena spadnie do 260 $/uncję.
Zaobserwowano wzrost popytu na pallad o 480 tys. uncji do re-
kordowego od pięciu lat poziomu 7,04 mln uncji. Było to następ-
stwem zakupu w zeszłym roku przez chińskich jubilerów 1,2 mln
uncji palladu (skok o 71 %). W 2005 r. zaobserwowano nieznacz-
ny wzrost zużycia palladu stosowanego w katalizatorach, a na
2006 r. prognozuje się stabilizację popytu na pallad. Popyt ze stro-
ny branży jubilerskiej jest niepewny w związku z możliwą reduk-
cją wzrostu sprzedaży ze strony dużych inwestorów z branży.
SYTUACJA NA RYNKU SREBRA
THE STATE OF SILVER. MBM. 2006, nr 427, s. 49, BŁ
GFMS, analityczna firma z Londynu, podała w World Silver
Survey 2006 r., co potwierdził Silver Institute z Waszyngtonu, że
w zeszłym roku producenci zanotowali 50 % wzrost produkcji do
poziomu 15,1 mln uncji, głównie ze względu na uruchamianie
nowych projektów. Światowa produkcja wzrosła o 3 % do nowego
rekordowego poziomu 641,6 mln uncji. Takie kraje, jak: Meksyk,
Peru, Australia, Rosja i Kazachstan zwiększyły produkcję. Zna-
czące spadki odnotowano w Kanadzie i Polsce.
W zeszłym roku średnia cena srebra wzrosła o 10 %, głównie
w ciągu dramatycznego czwartego kwartału i trend ten jest konty-
nuowany w 2006 r. Wzrost inwestycji był głównym motorem tego
wyścigu. Silny popyt na srebro w początkowo stabilnym sektorze
jubilerskim oraz wygasające dostawy złomu spowodowały nagły
wyścig producentów. Dostawy złomu zwiększyły się tylko o 3 %,
do poziomu 187,3 mln uncji.
Popyt przemysłowy wzrósł o 11 % do poziomu 409,3 mln uncji,
głównie ze względu na wysoki poziom konsumpcji w sektorze
elektronicznym. W zeszłym roku całkowita wielkość produkcji
srebra wzrosła o 3 % do poziomu 864,4 mln uncji. W związku
z wysokimi cenami produkcja biżuterii i wyrobów ze srebra zdoła-
ła zwiększyć się tylko o 1 % do poziomu 249,6 mln uncji. Nastą-
pił kolejny spadek zapotrzebowania ze strony przemysłu fotogra-
ficznego o 9 % do poziomu 164,8 mln uncji, związany głównie
z rozwojem i większymi udziałami w rynku fotografii cyfrowej.
BHP ROZPOCZYNA WYDOBYCIE W ROSJI W RAMACH
POROZUMIENIA Z NORILSKIEM
KASSAKOVICH N.; MARKRAM B.: BHP MOVES INTO RUSSIA IN
EXPLORATION DEAL WITH NORILSK. MET. BULL. 2006, nr 8949,
s. 18, BŁ
Koncern wydobywczy BHP Billiton podpisał porozumienie
w rosyjskim gigantem MMC Norilsk Nickel w sprawie rozszerze-
556
nia i rozwoju wydobycia surowców mineralnych w Rosji i dostępu
do jej bogatych rezerw surowcowych.
Nastąpiło to w momencie, gdy rząd rosyjski postanowił rozsze-
rzyć listę złóż, które zakwalifikowano jako złoża strategiczne, za-
cieśniając w ten sposób kontrolę nad zasobami naturalnymi kraju.
Nowa lista będzie najprawdopodobniej zawierać duże, dotąd nie
eksploatowane złoża niklu.
Podpisane w czerwcu br. porozumienie pomiędzy BHP i Noril-
skiem o rozwoju współpracy w Rosji obejmuje udział we wspól-
nym projekcie, w którym Norilsk będzie głównym udziałowcem
(50 % i jedna akcja), a BHP wejdzie w posiadanie pozostałej czę-
ści akcji.
Początkowe poszukiwania skupią się na obszarach północno-
-zachodniej Rosji i zachodniej Syberii. Norilsk związał BHP
w podobny sposób jak Rio Tinto, które prowadzi poszukiwania
w południowej Syberii oraz na dalekowschodnich obszarach Rosji.
Według Chipa Goodyeara, szefa BHP, sojusz z Norilsk Nickel jest
korzystny dla obu stron i gwarantuje im wzrost możliwości roz-
woju. Według rzecznika firmy BHP, Rosja jest bardzo atrakcyjna
geologicznie i wiele wskazuje na to, że w następnych latach firma
będzie miała wiele atrakcyjnych możliwości rozwoju. Obecnie
BHP ma w Rosji biuro sprzedaży, a powyższa współpraca jest dla
firmy pierwszym znaczącym projektem w Rosji.
Władze nie zapowiedziały żadnych zmian w prawie, ale jak po-
twierdzają obserwatorzy prawdopodobieństwo, że one nastąpią
jest bardzo duże. Rosyjska analityczka Irina Lozhkina uważa, że
nie ma zbyt wielu szans, aby złoża niklu zostały usunięte z listy
złóż strategicznych. Według niej nie oznacza to wcale, że będą
one niedostępne dla zagranicznych inwestycji, ale raczej to, że
rząd rosyjski nie chce utracić nad nimi kontroli.
MIEDŹ POZOSTANIE MOCNA
COPPER STAYS STRONG. MIN. J. 2006, 06, s. 5, BŁ
Na początku czerwca 2006 r. zaobserwowano spadek indeksu
miedzi, który był spowodowany obawami związanymi z rosnącą
inflacją. Mocne podstawy dla ceny miedzi zostały naruszone przez
strajki w niektórych meksykańskich kopalniach, złe wyniki wydo-
bywcze w należącej do Freeport-McMoRan Copper and Gold Inc.
— kopalni Grasberg w Indonezji oraz kurczący się rynek koncen-
tratów miedziowych. Indeks trzymiesięczny na początku czerwca
br. wyniósł 7310 $/t.
Peter Richardson, szef zespołu ekonomistów metali w Deutsche
Bank, powiedział: „Obawa przed inflacją oraz zaszłe przekonania
o spadku związane z siłą globalnej gospodarki naciskały rynki me-
tali i innych surowców do wyprzedaży od kwietnia 2006 r. W tym
okresie ceny metali były jednak wyjątkowo wrażliwe. Podaż i po-
pyt wspierały ogólną sytuację, szczególnie jeśli chodzi o miedź,
nikiel i cynk.”
Przedstawiciel Freeport-McMoRan poinformował, że prognozo-
wana na II kwartał 2006 r. wielkość produkcji będzie niższa
o 16 % i osiągnie poziom 106 tys. t, w porównaniu z wcześniej
przewidywanym poziomem 127 tys. t.
Meksykański producent miedzi firma Grupo Mexico SA de CV
ogłosiła, że nie może dotrzymać kontraktów w czerwcu i lipcu br.,
ze względu na strajki w kopalni miedzi Cananea w północnym
stanie Sonora i w kopalni La Caridad. Firma zapowiedziała za-
mknięcie La Caridad i zagroziła zamknięciem kopalni Cananea
oraz zerwaniem wszystkich indywidualnych umów o pracę.
Analizując sytuację dostaw/popytu eksperci z Bloomsbury Mine-
rals Economics (BME) przewidują, że poziom produkcji miedzi
będzie za niski w stosunku do popytu. Deficyt wyniesie 185 tys. t
i na rynku nie powinna pojawić się nadwyżka aż do 2008 r.
BME zaznacza, że dostawy rafinowanej miedzi będą nieadekwat-
ne do zaspokojenia popytu, i jego zaspokojenie będzie mogło od-
być się tylko przez gwałtowne upłynnianie zapasów w tempie
35 tys. t/miesięcznie.
Według analityka Petera Hollandsa: „Obecnie na rynku jest duży
deficyt w produkcji rafinowanej miedzi, który był wyrównywany
przez pierwsze trzy-cztery miesiące br. przez chińskie biuro re-
zerw. Jednak nawet jeśli istnieją jeszcze jakieś rezerwy [miedzi],
będą one z pewnością za małe, by pokryć deficyt powstały
w czerwcu, tak więc ilość surowca na rynku się skurczy.”
SPADEK CEN MOŻE OTWORZYC NOWE MOŻLIWOŚCI
DLA ALCAN W CHINACH
BROOKS D.: DOWNTURN COULD OPEN DOORS FOR ALCAN IN
CHINA. MET. BULL. 2006, nr 8949, s.13, BŁ
Alcan będzie mógł przejąć dodatkowe huty w Chinach, cho-
ciaż Richard Evans, prezes firmy powiedział, że obecnie nie jest to
dobry czas na przejęcia ze względu na wysoki poziom cen i duże
zaangażowanie koncernu w już biegnące projekty.
„Chiny nie pasują do ogólnego obrazu” — powiedział, wyjaśnia-
jąc, że w przeciwieństwie do innych regionów, w których budo-
wane są huty, w Chinach nie robi się tego ze względu na bardzo
wysokie koszty energii.
„Jednak, gdy dysponuje się odpowiednim kapitałem, a ceny metali
się nie zmienią, będzie kilka hut, które będą w trudnej sytuacji
i wtedy zaistnieje możliwość ich przejęcia pod warunkiem zapew-
nienia dostaw energii, tak jak to zrobiliśmy w Ningxia” — powie-
dział Evans.
Alcan ma 50 % udziałów w hucie Alcan Ningxia Aluminium Co.
Ltd, która znajduje się w zachodnich Chinach, a także udziały
w elektrowni dostarczającej energię na jej potrzeby. Evans wyja-
śnił, że tak jak w przypadku Ningxia, Alcan może dostarczyć fun-
dusze, energię i tlenek glinu oraz technologię, z którymi mają kło-
poty chińskie huty.
Firma Alcan rozważa plany dalszej rozbudowy Ningxia. Ma na
przykład 80 % udziałów w czwartym piecu, który zwiększy moż-
liwości produkcyjne zakładu o dodatkowe 230 tys. t/r.
Projekt ten jest jednym z siedmiu branych pod uwagę przez Alcan.
Decyzje o modernizacji hut w Kitimat w Brytyjskiej Kolumbii
oraz Coega w RPA zostaną podjęte jeszcze w tym roku. Przygo-
towywane są również projekty w Omanie, Kamerunie, na Islandii,
w Alma i w Quebecku.
RUSAL INTENSYFIKUJE PLANY BUDOWY ELEKTROWNI
W AUSTRALII
KASSAKOVICH N.: RUSAL STEPS UP PLANS FOR POWER PLANT
IN AUSTRALIA. MET. BULL. 2006, nr 8949, s. 14, BŁ
Firma Rusal, największy rosyjski producent aluminium, roz-
waża budowę huty w Queensland, w Australii oraz zwiększenie
wydajności w rafinerii Queensland Alumina (QAL) po podpisaniu
porozumienia z rządem dotyczącego rozbudowy elektrowni.
Rusal stara się znaleźć okazję do umocnienia swojej pozycji
wśród największych producentów aluminium na świecie. Docelo-
wo do 2013 r. zamierza produkować 5 mln t/r. pierwotnego alumi-
nium oraz 8 mln t/r. tlenku glinu.
Jak powiedział rzecznik prasowy firmy 15 czerwca br. Rusal
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
MATERIAŁY OGNIOTRWAŁE DLA PRZEMYSŁU MIE-
DZIOWEGO I OŁOWIOWEGO
KOFFEL M. TASCHLER T.: REFRACTORIES FOR THE COPPER AND
LEAD INDUSTRY. ERZMETALL 2006, t. 59, nr 3, s. 133÷142, AG
Głównym mechanizmem zużycia cegieł ogniotrwałych w pie-
cach przemysłu miedziowego i ołowiowego jest korozja spowo-
dowana przez kwaśne żużle, zatem niezbędne jest poznanie ich
składu, w celu wyboru odpowiedniego materiału ogniotrwałego.
utworzył grupę joint venture do współpracy z rządem Queensland,
ds. budowy elektrowni w Australii.
Alexander Bulygin z firmy Rusal oświadczył, że: „Grupa powinna
stworzyć możliwości współpracy między Rusal i rządem Queens-
land celem rozszerzenia współpracy gospodarczej, budowy huty
aluminium oraz wykorzystania alternatywnych paliw. Rozwój
nowych projektów w Australii jest częścią strategii ekspansji
w tym sektorze rynku oraz umacnianiem pozycji naszej korporacji.”
Grupa będzie również mieć udział w zwiększeniu produkcji w za-
kładach QAL poprzez budowę elektrowni opartej na dostawach
gazu PNG poprzez rurociąg z Papui Nowej Gwinei do Queensland
powiedział premier Peter Beattie na spotkaniu delegacji rządowej
w Moskwie.
Zakłady QAL, zlokalizowane w Gladstone, to druga co do wielko-
ści na świecie rafineria, o możliwościach produkcyjnych na po-
ziomie 4 mln t/r. Rusal posiada obecnie 20 % udziałów w tych
zakładach, Alcan 41,4 %, a Comalco pozostałe 38,6 %.
Rusal już od pewnego czasu aktywnie szuka nowych możliwości
zwiększenia produkcji energii celem zabezpieczenia dostaw i re-
alizacji swoich ambitnych planów.
„Uważamy, że Queensland ma wielki potencjał w dostawach ener-
gii, a jest to warunkiem koniecznym do zwiększenia produkcji
w przemyśle aluminium oraz projektach z nim powiązanych.” —
powiedział Bulygin.
CHIŃSKIE HUTY MIEDZI MOGĄ ZMNIEJSZYĆ PRO-
DUKCJĘ NAWET O 10 % ZE WZGLĘDU NA WYSOKIE
KOSZTY TC/RCs
CHINESE COPPER SMELTERS MAY CUT OUTPUT BY 10 % FOR
HIGHER TC/RCs. MET. BULL. 2006, nr 8949, s. 13, BŁ
Osiem chińskich hut porozumiało się w sprawie zmniejszenia
produkcji o 10 % w drugiej połowie br., ze względu na niskie ceny
rafinacji i przetwarzania miedzi, które osiągnęły poziom poniżej
100 $/t.
„Dolna granica stawek, którą jesteśmy w stanie zaakceptować,
wynosi 100 $/t. Wszystkie oferty poniżej tego poziomu, spowodu-
ją straty.” — powiedział przedstawiciel Yunnan Copper Industry
Co., trzeci co do wielkości producent w Chinach.
Yunnan Copper jest jednym z ośmiu chińskich przedsiębiorstw
hutniczych, które stworzyły sojusz w celu negocjacji poziomu
TC/RCs podczas kupna surowca od zagranicznych kopalń.
W zeszłym roku produkcja katod miedziowych w tych ośmiu hutach
wyniosła w sumie 1,7 mln t, co stanowi 66,7 % całkowitej produkcji
miedzi w Chinach. W 2005 r. ww. huty sprowadziły 3,14 mln t
koncentratu miedziowego, co stanowiło 77,5 % całego importu.
Huta Tongling Nonferrous Metals Co., drugi co do wielkości pro-
ducent miedzi w Chinach, jako jedyny nie wszedł w ten układ —
importując 10 tys. t koncentratu miedziowego.
Przedstawiciel huty powiedział: „Huta jest bardzo zainteresowana
kupnem dużej ilości koncentratu, ze względu na kurczące się za-
pasy. Najgorszą rzeczą byłaby redukcja poziomu produkcji, ale
z drugiej strony nie chcemy przetwarzać koncentratu jeśli ma to
przynosić straty.”
Żużle składają się z wielu składników, głównie tlenków. Mogą
one być klasyfikowane zgodnie ze swym zachowaniem chemicz-
nym na:
⎯ tlenki zasadowe – CaO, MnO, FeO, MgO, Na2O;
⎯ tlenki kwasowe – SiO2, P2O5;
⎯ tlenki amfoteryczne – Al2O3, Fe2O3, TiO2;
⎯ sole – CaF2, CaS.
Główny rodzaj żużli w przemyśle miedziowym i ołowiowym two-
557
rzony jest przez system FeO-CaO-SiO2 lub tak zwany żużel typu
fajalitowego (FeSiO4). Takie żużle wykazują wysokie zawartości
żelaza. Temperatury żużli to od 1150 do 1250 °C w przemyśle
miedziowym i od 1000 do 1250 °C w przemyśle ołowiowym.
Lepkość żużla jest głównie odpowiedzialna za prędkość wymiany
masy pomiędzy kąpielą metalową i żużlem i ma również duży
wpływ na zużycie zastosowanego materiału ogniotrwałego.
W przypadku, gdy lepkość żużla jest bardzo niska, co może wy-
stąpić przy przegrzaniu żużla, materiał ogniotrwały koroduje
o wiele szybciej. Stąd, konieczne jest stabilizowanie lepkości żuż-
la, co jest dogodne zarówno dla procesu metalurgicznego, jak i dla
materiału ogniotrwałego.
Materiały ogniotrwałe dla przemysłu miedziowego i ołowiowego
bazują na sześciu głównych tlenkach: SiO2, Al2O3, MgO, CaO,
Cr2O3 i ZrO2, jak też na ich układach i połączeniach z węglem.
Wykazują one wysokie temperatury topienia. Standardowym ma-
teriałem, najczęściej stosowanym, na wyłożenie pieców w prze-
myśle miedziowym i ołowiowym są wypalane cegły chromitowo-
-magnezjowe.
Podstawowymi materiałami do produkcji tych cegieł są spiekany
tlenek magnezu (magnezja) i naturalnie wydobywane rudy chro-
mu, topione w celu uzyskania chromitu magnezjowego, lub pro-
dukowany przez spiekanie magnezytu i wysokogatunkowej rudy
chromu co-klinkier (Oxichrom).
W celu poprawy trwałości prasowanych cegieł konieczny jest do-
datek lepiszcza. Materiały ogniotrwałe magnezjowo-chromitowe
mogą być klasyfikowane w zależności od stosunku M/Cr na trzy
główne grupy:
⎯ typ 85/15 (z dodatkiem 10÷20 % rudy chromu),
⎯ typ 60/40 (z dodatkiem 30÷50 % rudy chromu),
⎯ typ 35/65 (z dodatkiem 60÷70 % rudy chromu).
Własności cieplne tych cegieł zależą głównie od minerałów two-
rzonych podczas spiekania, topienia i wypalania i są zależne od
stosunku C/S. Dobre własności cieplne osiągane są przy stosunku
C/S = 2.
Niezależnie od materiałów użytych na cegły, główny wpływ na
ich wytrzymałość i mikrostrukturę ma intensywność wypalania.
Materiały ogniotrwałe w zależności od intensywności wypalania
mogą być klasyfikowane następująco:
1. niewypalone, chemicznie związane cegły, zwykle z siarcza-
nem magnezu,
2. wypalane w niskiej temperaturze, bogate w krzemiany cegły,
o wysokiej zdolności kompensowania naprężeń, dzięki wiąza-
niu krzemianowemu pomiędzy peryklazem i chromitem,
3. cegły wypalane w średniej temperaturze, z jamami pomiędzy
peryklazem i chromitem o wysokiej zdolności kompensacji
naprężeń,
4. cegły wypalane w średniej temperaturze, o mieszanej struktu-
rze pomiędzy typem 2 i 3,
5. cegły wypalane w wysokiej temperaturze, bezpośrednio zwią-
zane z międzywzrostami pomiędzy resztkami chromitu i pery-
klazu,
6. cegły wypalane w wysokiej temperaturze, sporządzone ze
wstępnie przereagowanych materiałów, takich jak co-clinkier
lub topiony chromit magnezjowy,
7. cegły topione i odlewane.
Bardzo ważne z punktu widzenia zużycia materiałów ogniotrwa-
łych jest zwilżanie przez fazy stopione i infiltracja w głąb cegieł.
Cegły mogą być niszczone w związku z osadzaniem się węgla
w postaci włókien (whiskery węgla) przy katalitycznym wpływie
żelaza. Defekty struktury cegieł spowodowane są też procesami
redukcji. Zachodzi ona nie tylko pod wpływem węgla (C) lub
tlenku węgla (CO), ale też pod wpływem metali takich, jak Sn
i Zn lub przy niskich ciśnieniach cząstkowych tlenu (O2).
Początkowe zużycie cegieł ogniotrwałych to tzw. łuszczenie się
struktury, które jest wynikiem wnikania infiltrującej i utleniającej
fazy metalowej do porów cegły. Utlenianie prowadzi do wzrostu
kryształów i w rezultacie do naprężeń i pęknięć w ich strukturze.
Głównym mechanizmem zużycia w piecach przemysłu miedzio-
558
wego i ołowiowego jest korozja, spowodowana przede wszystkim
kwasowym charakterem tworzących się żużli, niską lepkością
i przegrzaniem żużli oraz dodatkami, takimi jak np. soda. Żużle te
przeprowadzają główne składniki materiałów ogniotrwałych, takie
jak Al2O3 i MgO w niskotopliwe fazy, nie chronione przez spinele
wtórne.
Cegły mogą też być niszczone przez hydratację. Pod wpływem
wilgoci zwiększa się objętość cegieł, z powodu powstawania
Mg(OH)2. Obecność tego wodorotlenku „rozrywa” mikrostrukturę
cegieł. Nawet mała jego ilość jest wystarczająca do spowodowa-
nia makroskopowych wad cegieł. Przy absorpcji wody na pozio-
mie 2 %, cegły są całkowicie niszczone. Zniszczenie cegieł powo-
duje erozja, spowodowana ruchem ciekłych, stałych i gazowych
materiałów w piecu.
Uszkodzenia wyłożenia powodują też jego naprężenia, które są
wynikiem nieprawidłowego ułożenia cegieł i nierównomiernego
nagrzania wyłożenia ogniotrwałego. Wprawdzie temperatury pro-
cesów w piecach przemysłu miedziowego i ołowiowego są o wie-
le niższe, niż najwyższe możliwe temperatury dla materiałów
ogniotrwałych, ale w związku z tworzeniem się niskotopliwych
faz, własności cieplne materiałów ogniotrwałych obniżają się
dramatycznie. Przy silnych zmianach temperatury tworzą się pęk-
nięcia w cegłach, spowodowane np. infiltracją faz stopionych.
RECYKLING ZŁOMU ELEKTRONICZNEGO W ZINTE-
GROWANEJ HUCIE I RAFINERII METALI UMICORE
HAGELUKEN CH..: RECYCLING OF ELECTRONIC SCRAP AT UMI-
CORE S INTEGRATED METALS SMELTER AND REFINERY. ERZME-
TALL 2006, t. 59, nr 3, s. 152÷161, AG
W 2002 r. Rada Europejska i Parlament Europejski przyjęły
wytyczną 2002/96/EC dotyczącą recyklingu odpadowych urzą-
dzeń elektrycznych i elektronicznych (WEEE). Jej wdrożenie
w krajach członkowskich ma nastąpić w 2006 r.
Obecnie w Unii Europejskiej przypada ok. 14 kg WEEE na
mieszkańca. 90 % WEEE jest składowanych, spopielanych lub
odzyskiwanych bez obróbki wstępnej. Wytyczne pozwalają na
zharmonizowanie krajowych projektów ustaw dotyczących admi-
nistrowania WEEE i wskazują, w jaki sposób odprowadzać WEEE
ze składowisk, tak aby można je było poddać powtórnemu użyciu
i recyklingowi z korzyścią dla środowiska.
Według wytycznych UE odpowiedzialność za organizację zbiera-
nia WEEE i finansowanie ich recyklingu powinni ponosić produ-
cenci urządzeń elektrycznych i elektronicznych, którzy powinni
dysponować pełną informacją nt. zmian zachodzących w przepi-
sach. Przeróbka odpadów powinna być prowadzona w autoryzo-
wanych punktach.
Grupa Umicore (Belgia) jako jeden ze światowych liderów branży
metali nieżelaznych, jest znany w wielu krajach Europy, Ameryce
Północnej, Azji, Australii, Oceanii oraz Afryce. Oferowane pro-
dukty docierają do klientów poprzez sieć oddziałów znajdujących
się w ponad 30 krajach. Działalność przemysłowa Umicore jest
skupiona w czterech głównych grupach: Cynk, Miedź, Metale
Szlachetne i Materiały Specjalne.
Rafineria Metali Szlachetnych w Hoboken (Belgia) jest zintegro-
waną hutą i rafinerią metali, która odzyskuje i sprzedaje szereg
metali uzyskanych z przeróbki materiałów kompleksowych zawie-
rających metale szlachetne: złoto, srebro i platynowce (Pd, Pt, Rh,
Ir, Ru), metali wtórnych (antymon, cyna, arsen, bizmut), metali
specjalnych (selen, tellur, ind) i metali podstawowych (miedź,
ołów, nikiel).
W ciągu roku przerabiane jest ok. 250 tys. t materiałów, przy mi-
nimalnej ilości odpadów. Zakład ma jedną z największych na
świecie instalacji do odzysku metali szlachetnych, o wydajności
ponad 50 t platynowców, ponad 100 t złota i 2400 t srebra. We-
dług technologii Umicore przeróbce poddawany jest różnego ro-
dzaju złom elektroniczny, m.in.: telewizory, monitory, telefony
bezprzewodowe, komputery, laptopy, kalkulatory, płytki druko-
wane, kondensatory ceramiczne. Złom ten jest sortowany w za-
leżności od zawartości Au na:
⎯ niskowartościowy (< 100 ppm Au),
⎯ średniowartościowy (100 do 400 ppm Au),
⎯ wysokowartościowy (> 400 ppm Au).
Część złomowanych podzespołów może być poddana bezpośred-
niej obróbce w piecu IsaSmelt. Zebrane odpady urządzeń elek-
trycznych i elektronicznych (WEEE) poddawane są segregacji,
rozdrobnieniu, wstępnej przeróbce w celu usunięcia elementów
z plastiku, żelaza i aluminium oraz przeróbce końcowej. Przerób-
ka wstępna zwykle obejmuje rozdrabnianie, często następujące po
ręcznym sortowaniu i separację mechaniczną.
Instalacja Umicore Hoboken jest najnowocześniejszym zakładem
w świecie, szczególnie w dziedzinie wysoko wydajnej przeróbki róż-
nych frakcji złomu elektronicznego, zawierającego metale szlachetne.
PRODUKCJA SIARKI ELEMENTARNEJ Z SO2 (METODĄ
REDUKCJI SO2 RAMESHNI)
RAMESHNI M., SANTO S.: PRODUCTION OF ELEMENTAL SULPHUR
FROM SO2 (RSR). ERZMETALL 2006, t. 59, nr 3, s. 162÷167, AG
Dwutlenek siarki znajduje się w wielu gazach przemysłowych,
wydzielających się z instalacji do prażenia, topienia i spiekania rud
siarczkowych, lub gazów z elektrowni, ze spalania węgla o dużej
zawartości siarki, albo też ze spalania oleju opałowego, lub też
innych materiałów zawierających siarkę.
Jednym z trudniejszych problemów, z jakimi boryka się przemysł,
jest ekonomiczna kontrola emisji SO2 z tych źródeł. Potrzebna jest
nowa technologia odzysku siarki, która oferowałaby wyższą ja-
kość siarki, udoskonalony odzysk i niższe zużycie energii.
Firma WorleyParson (USA) opracowała innowacyjny proces re-
dukcji SO2 do odzysku siarki ze strumieni SO2, który jest połącze-
niem dwóch dobrze znanych procesów. Schemat procesu obejmuje
sekcję CS2 i sekcję Clausa. W sekcji CS2 następuje reakcja gazu
ziemnego i pary siarki w celu produkcji CS2. W sekcji Clausa —
równoczesna katalityczna hydroliza CS2 do H2S i reakcja H2S
i SO2 do wytworzenia siarki elementarnej w konwencjonalnym
urządzeniu Clausa. W sekcji CS2 para czystej siarki elementarnej
reaguje w obecności katalizatora z gazem ziemnym w celu wy-
tworzenia H2S i CS2, zgodnie z reakcją endotermiczną, wyrażoną
równaniami:
(1) CH4 + 2 S2 → CS2 + H2S;
(2) 2 C2H6 + 7 S2 → 4 CS2 + 6 H2S;
(3) C3H8 + 5 S2 → 3 CS2 + 4 H2S.
W temperaturze od 400 do 700 °C równowaga reakcji (1) przekra-
cza 99,9 %. Utrzymywany jest nadmiar ok. 5 do 10 % siarki w celu
minimalizacji produktu ubocznego H2, jak to wskazuje reakcja:
(4) CH4 + S2 → CS2 + 2 H2S.
Po chłodzeniu pary w celu kondensacji resztkowej siarki, stężony
H2S/CS2 jest ponownie nagrzewany i łączony z czystym dwutlen-
kiem siarki (SO2), w ustaloną warstwę katalityczną, gdzie H2S
i SO2 reagują tworząc siarkę elementarną zgodnie z reakcją Clausa:
(5) 2 H2S + SO2 → 3 S + 2 H2O.
Równocześnie CS2 hydrolizuje do H2S, zużywając wodę z reakcji
(5), dostarczając dodatkowego H2S, zgodnie z reakcją:
(6) CS2 + 2 H2O → CO2 + 2 H2S.
Reaktor jest chłodzony w celu kondensacji jak największej ilości
pary siarki.
Proces redukcji SO2 firmy WorleyParson w porównaniu z istnieją-
cymi technologiami m.in.:
⎯ zapewnia odzysk siarki do 98 % bez urządzenia dla gazu od-
padowego i blisko 100 % z tym urządzeniem,
⎯ eliminuje wytwarzanie sadzy, co podwyższa jakość produktu
i niezawodność urządzenia,
⎯ endotermiczny przebieg reakcji metan-siarka, co ułatwia kon-
trolę temperatury i reakcji ubocznych,
⎯ zapewnia znaczne obniżenie ilości emisji i paliwa dla instala-
cji do spalania odpadów,
⎯ minimalizuje niepożądane reakcje uboczne w porównaniu
z konwencjonalnymi piecami Clausa,
⎯ znacznie obniża koszty budowy pieca w związku z zastoso-
waniem przy jego konstrukcji tańszych materiałów. Jest to
możliwe, gdyż najwyższa temperatura w procesie wynosi
650 °C, w porównaniu do temperatur od 1000 do 1300 °C
w technologiach konkurencyjnych,
⎯ zapewnia otrzymanie wysokiej jakości siarki.
W związku z powyższym proces WorleyParsona oferuje niższe
koszty, niższe zużycie paliwa (o 40 %), niższe emisje, lepszą nie-
zawodność i lepszą jakość wyprodukowanej siarki.
NOWE BEZOŁOWIOWE LUTOWIA ZAWIERAJĄCE
PIERWIASTKI ZIEM RZADKICH O ZWIĘKSZONEJ
CIĄGLIWOŚCI
DUDEK M. A., SIDHU R. S., CHAWLA N.: NOVEL RARE-EARTH-
-CONTAINING LEAD-FREE SOLDERS WITH ENHANCED DUCTILITY.
JOM 2006, t. 58, nr 6, s. 57÷62, AG
Stosowane w elektronice lutowia ołowiowe są szkodliwe dla
zdrowia, dlatego też producenci urządzeń elektronicznych na
świecie dążą do produkcji lutowi bezołowiowych.
Jednym z najbardziej obiecujących układów stopów jest Sn-Ag-Cu,
m.in. ze względu na niską temperaturę topienia, doskonałe wła-
sności mechaniczne, dobrą lutowalność i względnie niskie koszty.
W literaturze spotyka się pewne doniesienia o tym, że pierwiastki
ziem rzadkich (RE) powodują rozdrobnienie mikrostruktury stopu
Sn-Ag-Cu i poprawę jego własności mechanicznych. W celu po-
twierdzenia wpływu pierwiastków rzadkich konieczne jest prze-
prowadzenie badań mikrostruktury i własności mechanicznych
stopów lutowniczych zawierających RE.
W artykule opisano badania wpływu dodatku lantanu w ilości
0,1 % mas. i 0,5 % mas. na mikrostrukturę i wytrzymałość na ści-
nanie stopów Sn-3,9Ag-0,7Cu. Lantan wybrano ze względu na
jego niską temperaturę topienia w porównaniu z innymi RE, sze-
roką dostępność i niskie koszty. Wykazano, że względnie mała
ilość lantanu wpływa na udoskonalenie ciągliwości i ma niewielki
wpływ na wytrzymałość na ścinanie. Przedyskutowano zależności
pomiędzy obróbką, mikrostrukturą i mechanizmami odkształcenia.
Międzymetaliczna faza LaSn3 składa się z dendrytów. Faza ta jest
większa niż inne fazy międzymetaliczne i jest obecna w eutektyce,
otaczając granice dendrytów cyny.
Stopy z dodatkiem lantanu w porównaniu ze stopem Sn-Ag-Cu
charakteryzują się większym rozdrobnieniem mikrostruktury.
Uzyskane wyniki pokazują np., że przy dodatku 0,5 % mas. La
długość dendrytów cyny jest ok. 60 % mniejsza niż przy jego braku.
Dla lutowi na bazie Sn-3,9Ag-0,7Cu-0,1La i Sn-3,9Ag-0,7Cu-0,5La
porównano rozkład międzymetalicznego związku LaSn3.
Lutowie nakładano na podłoże z miedzi. Scharakteryzowano gra-
nicę faz pomiędzy lutowiem i podłożem miedzianym poprzez two-
rzenie się cienkiej warstwy międzymetalicznej Cu6Sn5. W stopach
z zawartością lantanu grubość warstwy międzymetalicznej jest ok.
60 % mniejsza niż w stopie Sn-Ag-Cu, co może mieć istotny
wpływ na zachowanie i własności mechaniczne połączenia luto-
wie/miedź.
W stopach Sn-3,9Ag-0,7Cu, Sn-3,9Ag-0,7Cu-0,1La i Sn-3,9Ag-
-0,7Cu-0,5La wytrzymałość na ścinanie nieznacznie obniża się
wraz ze wzrostem zawartości lantanu. Badanie rozerwanych po-
wierzchni połączeń ujawnia zarodkowanie klasycznych pustek,
wzrost i proces koalescencji w Sn-3,9Ag-0,7Cu-0,5La, gdzie na
dnie większości zagłębień obecny był związek międzymetaliczny
LaSn3. Przełom występował przez lutowie w dużej odległości od
granicy faz związek międzymetaliczny Cu6Sn5/lutowie.
W stopie Sn-3,9Ag-0,7Cu-0,1La przełom występował w obszarze
granicy faz. Pustki związane z przełomem były mniejsze niż w stopie
Sn-3,9Ag-0,7Cu-0,5La. Wzrost ciągliwości wraz ze wzrostem za-
wartości lantanu spowodowany jest zdolnością fazy międzymeta-
licznej LaSn3 do zarodkowania, wzrostem pustek we wnętrzu lu-
towia, dominacją procesu przełomu i minimalnym wzrostem pęk-
nięć wzdłuż granicy faz kruchy Cu6Sn5/lutowie.
W stopie o dodatku 0,5 % La nie zaobserwowano rozchodzenia
się pęknięć wzdłuż fazy międzymetalicznej. Dodatek lantanu po-
zwala na rozprzestrzenianie się odkształcenia przez całą objętość
559
połączenia, co daje w rezultacie wyższą ciągliwość makroskopo-
wą. Zaobserwowana wyższa ciągliwość w lutowiach zawierają-
cych La ma głębokie konsekwencje w udoskonaleniu odporności
na wstrząs mechaniczny podzespołów elektronicznych, w których
zastosowano lutowia Sn-Ag-Cu. Wzrost ten może prowadzić do
wzrostu niezawodności przenośnych urządzeń elektronicznych.
Unikalne mikrostruktury i charakterystyki topienia fazy LaSn3
dają możliwość określania własności mechanicznych i rozwoju
nowych bogatych w cynę, bezołowiowych układów lutowi o uni-
kalnych własnościach.
BUZZI S., KAIFENG JIN, UGGOWITZER P. J., TOSATTI S.,
GERBER I., LOFFER J. F.: CYTOTOXICITY OF Zr-BASED
BULK METALLIC GLASSES
CYTOTOKSYCZNOŚĆ SZKIEŁ METALICZNYCH NA BAZIE Zr. IN-
TERMETALLICS 2006, t. 14, nr 7, s. 729÷734, AG
Do chwili obecnej stopy cyrkonu z dobrą zdolnością do two-
rzenia szkła zawsze zawierały pierwiastki toksyczne, takie jak:
nikiel, miedź i czasami beryl, co ograniczało ich zastosowania.
Ostatnio, naukowcy szwajcarscy opracowali grupę stopów cyrkonu
bez niklu i berylu. Stopem o najwyższej zdolności do tworzenia
szkła jest Zr58Cu22Fe8Al12. Stopy bez niklu są obiecujące dla zastoso-
wań biomedycznych. Badano cytotoksyczność stopu Zr58Cu22Fe8Al12
jako pierwszy etap oceny jego biokompatybilności.
Do tego celu sporządzano druty amorficzne o średnicy 5 mm i dłu-
gości 3 cm. Testy cytotoksyczności przeprowadzano w oparciu
o normę ISO 10993-5. Dla porównania przeprowadzano też takie
testy na zawierającym nikiel stopie Zr58,3Cu15,6Ni12,8Al10,3Nb2,8.
Analiza powierzchni za pomocą rentgenowskiej spektroskopii fo-
toelektronowej wykazała, że na powierzchni tych szkieł tworzą się
naturalne warstwy tlenków złożone prawie wyłącznie z tlenku
cyrkonu, posiadające grubość 7÷8 nm. Warstwy te stanowią
ochronę przed toksycznymi metalami obecnymi w masie.
Wyniki bezpośrednich testów dla stopu Zr58Cu22Fe8Al12 uzyskane
za pomocą rentgenowskiej spektroskopii elektronowej wskazują,
że warstwa ta jest stabilna przez wiele tygodni i że nie obserwuje
się toksycznych wpływów dyfuzji jonów. Grubość warstwy tlenku
cyrkonu nieznacznie wzrasta przy pasywacji kwasem azotowym.
Obróbka ta podnosi jakość warstwy powierzchniowej, prowadząc
do wzrostu odporności na korozję i niższej dyfuzji pierwiastków,
poprawiając ich biokompatybilność.
Wykazano, że własności cytotoksyczne szkieł metalicznych na
bazie cyrkonu są bardzo obiecujące, szczególnie ze względu na
bardzo dobrą biokompatybilność. Wydaje się jednak, że dla przy-
szłych zastosowań medycznych, niezbędne będzie opracowanie
szkieł metalicznych bez dodatku miedzi i niklu, przede wszystkim
ze względu na konieczność uniknięcia oddziaływań toksycznych
w przypadku korozji. W związku z powyższym zespół naukow-
ców szwajcarskich pracuje obecnie nad rozwojem szkieł metalicz-
nych na bazie cyrkonu odpowiadających tym wymaganiom.
FIRMA RAUTOMEAD ZMIENIA REGUŁY PRODUKCJI
PRĘTÓW MIEDZIANYCH OSIĄGAJĄC WYDAJNOŚĆ
10 000÷30 000 TON
RAUTOMEAD REDRAWS THE RULES OF COPPER ROD PRODUC-
TION WITH NEW 10 000÷30 000 TONNES CAPACITY. WIRE 2006, nr 2,
s. 104, AG
Firma Rautomead (W. Brytania), wiodący specjalista w zakre-
sie technologii odlewania ciągłego, wprowadziła nowe urządzenia
do odlewania prętów miedzianych, które stanowią krok naprzód
w zakresie produkcji prętów miedzianych.
Łącząc zalety technologii pieca grafitowego (topienie, wygrzewa-
nie i odlewanie w jednym piecu), nowe urządzenia z serii RDG
posiadają wydajność od 10 000 do 30 000 t/r. i cechują się niskimi
kosztami operacyjnymi. Projekt urządzeń powstał w ścisłej współ-
pracy z niemiecką firmą Induga GmbH & Co. specjalizującą się
w procesach nagrzewania indukcyjnego.
Urządzenia RDG o wydajności 10 000÷12 000 t/r i 18 000÷20 000
t/r., wyposażone są w system zautomatyzowanego podawania ka-
560
tod, jednokanałowy piec indukcyjny z oddzielnymi wannami do
topienia i wygrzewania, wielożyłowe maszyny odlewnicze, sys-
temy chłodzenia i wyciągania prętów oraz zwijarki prętów.
Urządzenie RDG-360 o wydajności 30 000 t/r. obejmuje piec do
topienia pierwotnego, z którego ciekła miedź przeprowadzana jest
przez zamknięty kanał do pieca wygrzewającego i odlewniczego,
połączonego z w pełni zautomatyzowanymi urządzeniami firmy
Rautomead do wyciągania i zwijania prętów. Zespół monitorujący
firmy Siemens daje operatorowi pełny obraz procesu w dowolnym
czasie i umożliwia automatyczną rejestrację danych i pełną ich
odtwarzalność.
Urządzenia z serii Rautomead RS są niezawodne w produkcji wy-
soko jakościowych prętów z miedzi beztlenowej na druty magne-
tyczne i druty o superdrobnej strukturze. Urządzenia produkowane
są w postaci modułowej, co umożliwia poszerzanie wyjściowej
instalacji, w przypadku wzrostu skali operacji lub zmiany wyma-
gań produkcyjnych. Producenci uzyskali możliwość nabycia poje-
dynczych modeli Rautomead, odpowiadających ich indywidual-
nym wymaganiom produkcyjnym. Podano adres strony interne-
towej firmy Rautomead: www.rautomead.com
NOWE SKANERY ULTRADŹWIĘKOWE
THE ULTRASONIC SCANNERS OF THE NOVEL. WIRE 2006, nr 2, s. 95,
AG
Firma Zumbach Electronic AG (Szwajcaria) wyprodukowała
nowe produkty, w tym:
⎯ przyrządy pomiarowe Odex 10 stosowane do pomiaru współ-
środkowości i średnicy w procesie wyciskania drutów, charak-
teryzujące się dużą dokładnością i odpornością na zmiany wa-
runków atmosferycznych, zabezpieczające pomiar bezdoty-
kowy w oparciu o technologię magnetyczną i laserową,
⎯ nowe laserowe przyrządy do pomiaru średnicy dużych kabli
i kształtowników,
⎯ duże 3-osiowe przyrządy laserowe do pomiaru średnicy z ukła-
dem wykrywania błędów,
⎯ przyrządy Ethernet TCP/IP do pomiaru średnicy, do bezpo-
średniego podłączenia w sieci bez potrzeby procesorów ze-
wnętrznych,
⎯ nowe skanery ultradźwiękowe Umac Z do pomiaru grubości
ścian o szybkiej i łatwej adaptacji do pomiarów różnych śred-
nic kabla,
⎯ 3 nowe sterowniki z serii USYS, począwszy od niskokoszto-
wego modelu podstawowego USYS 200 do wieloczujnikowe-
go sterownika USYS 8100, niezawodne i przyjazne dla użyt-
kownika
oraz kompletne systemy pomiarowe i sterujące, w tym:
⎯ nową serię układów do rentgenowskich pomiarów grubości
ścian typu Rayex-CU z zaawansowanym hardwarem i softwa-
rem, łatwych w obsłudze, wyposażonych w układy sterowa-
nia, kontroli i zbierania danych,
⎯ układy do pomiaru grubości ścian płaszcza kabli i rur z w pełni
zautomatyzowanymi systemami kalibracji, sterowania i kon-
troli,
⎯ systemy Cellmaster, Jacketmaster i Multiline do wyciskania
i ciągnienia drutów oparte na nowej serii sterowników z serii
USYS.
NOWA ZWIJARKA DO DRUTÓW MIEDZIANYCH O ŚRED-
NIEJ GRUBOŚCI
NEW COILER FOR INTERMEDIATE COPPER WIRES. WIRE 2006, nr 2,
s. 94, AG
W ostatnich latach, w związku z rosnącymi wymaganiami
wobec przemysłu drutów i kabli, następuje udoskonalenie stan-
dardów technologicznych i jakości świadczonych usług. Jedną
z firm, która prowadzi odpowiednią do wymagań rynku politykę,
jest firma Sampsistemi (Włochy), która w oczekiwaniu na targi
Wire 2006 r. opracowała i wykonała bardzo interesujące i innowa-
cyjne urządzenia. Są to m.in.:
⎯ nowa zwijarka do drutów miedzianych o średniej grubości
(0,7÷2,0 mm) odpowiednia dla koszy do 2000 kg, opracowana
szczególnie do produkcji drutów emaliowanych,
⎯ 24-drutowa linia do produkcji drutów o średnicy (0,25÷0,5 mm)
z wysokimi prędkościami ciągnienia (do 40 m/s), które mogą
być wiązane w duże, giętkie skrętki. Linię wyposażono w na-
wijarkę dla szpul o średnicy do 800 mm i w urządzenie do
koszulkowania z regulatorami temperatury. Linię charaktery-
zuje m.in.: wysoka wydajność, niskie zużycie energii i duża
wszechstronność,
⎯ w pełni zautomatyzowana linia przemysłowa Automag do
precyzyjnego przewijania, idealna dla drutów do zgrzewania,
giętkich przewodów izolowanych i drutów z aluminium
Podano adres strony internetowej firmy Sampsistemi: www.samspa.it

WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi
światowe i krajowe związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2006÷2008

21÷22 września 2006, Essen, RFN 15÷17 listopada 2006, Szanghaj, Ciny
Magnesium 2006 4th Chinese Aluminium Conference
7th Internationals Conference and Exhibition on Magnesium Źródło: Metal Bulletin 2006, nr 8949
Alloys and their Applications Tel. +44 0 2078275292
Źródło: Z. Metallkunde, 2006, t. 97, nr 1, s. 112 e-mail: enquiries@metalbulletin.com
20÷22 września 2006, Essen, RFN 11÷14 czerwca 2007, Düsseldorf, Niemcy
Aluminium 2006 4th European Metallurgical Conference – EMC 2007
Źródło: Metal Powder Report, 2005, nr 9, s. 43 Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 2, s. 122
Tel. +49 211 90 191 221 www.emc.gdmb.de
Fax: +49 211 90 191 138
e-mail: criess@reedexpo.de 12÷16 czerwca 2007, Düsseldorf, Niemcy
GIFA, METEC, Thermprocess, NEWCAST
24÷28 września 2006, Busan, Korea Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 2, s. 122
2006 Powder Metallurgy Tel.0211/4560-01
World Congress and Exhibition
Źródło: Metal Powder Report, 2005, nr 9, s. 43 25÷30 sierpnia 2007, Toronto, Kanada
e-mail: pm2006@kpmi.or.kr Copper 2007/Cobre 2007
www.pm2006.org Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 2, s. 122
www.ceramics.org
22÷25 października 2006, Ghent, Belgia
Euro PM2006 24÷28 lutego 2008, Cape Town (RPA)
World Congress and Exhibition Lead and Zinc 2020
Źródło: Metal Powder Report, 2005, nr 9, s. 43 Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 2, s. 122
www.epma.com/pm2006 www.saimm.co.za

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — AW

561
 Światowy rynek metali
GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET
Redaktor odpowiedzialny: dr hab. inż. JAN BUTRA
WYDARZENIA GOSPODARCZE
ZMIANY PLANÓW PRODUKCJI DLA PROJEKTU LAS
CRUCES
Inmet revises Las Cruces parameters, Mining Journal, 5 May 2006, p. 7
Inmet Mining Corp. dokonało zmian w planach produkcji dla
projektu miedzi Las Cruces w Hiszpanii, w którym posiada 70 %
udziałów. Zmodyfikowany plan zakłada produkcję 72 tys. Mg
miedzi katodowej/r. w porównaniu z 66 tys. Mg w poprzednich
szacunkach. Nakłady inwestycyjne mają wynieść 380 mln €
(wcześniej 290 mln €).
STUDIUM MOŻLIWOŚCI DLA ZAGOSPODAROWANIA
ZŁOŻA MINA JUSTA
Chariot’s Mina Justa study, Mining Journal, 5 May 2006, p. 7
Chariot Resources Ltd otrzymało studium możliwości dla pro-
jektu zagospodarowania złoża miedzi Mina Justa w obrębie projektu
Marcona w Peru. Zasoby wskazane i wnioskowane złoża szaco-
wane są na 142 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,82 % Cu.
Projektowany zakład ma produkować 60 tys. Mg miedzi katodo-
wej/r., a po 5 latach od jego uruchomienia dodatkowo 58 200 Mg
miedzi w koncentracie/r.
ROZBUDOWA KOPALNI ANDACOLLO
Aur extends Andacollo life, Mining Journal, 5 May 2006, p. 8
Aur Resources Inc. otrzymało pozytywne wyniki studium wy-
konalności dla projektu rozbudowy kopalni miedzi i złota Anda-
collo w Chile. Opracowanie przewiduje odkrywkową eksploatację
rudy hypogenicznej (20 mln Mg/r.) i produkcję 254 tys. Mg kon-
centratu/r. o średniej zawartości 27 % Cu i 6 g/Mg Au. Średnio-
roczna produkcja kopalni w 21-letnim okresie jej funkcjonowania
ma wynieść 68 700 Mg miedzi i 57 900 oz złota.
WZROST ZASOBÓW ZŁOŻA TAMPAKAN
Tampakan resource hits 2,000 Mt, Mining Journal, 5 May 2006, p. 10
Indophil Resources NL otrzymało nowe oszacowanie zasobów
złoża miedzi i złota Tampakan na Filipinach. Całkowite zasoby
przemysłowe złoża szacowane są obecnie na 1970 mln Mg rudy
o średniej zawartości 0,59 % Cu i 0,23 g/Mg Au, przy zawartości
brzeżnej 0,3 % Cu. Stanowi to 11,6 mln Mg miedzi i 14,6 mln oz
złota w porównaniu z 8,9 mln Mg miedzi i 11,6 mln oz złota z po-
przedniego oszacowania. Studium wykonalności dla nowych za-
sobów złoża zostanie ukończone w III kwartale 2006 r. Do końca
2007 r. Xstrata plc posiada opcję na nabycie 62,5 % udziałów
w projekcie.
562
nieżelaznych
Rudy Metale R51, 2006, nr 9
UKD 669.3:661.6(051)(438)
EIA DLA PROJEKTU MIRADOR
Mirador EIA approved, Mining Journal, 12 May 2006, p. 9
Ekwadorskie Ministerstwo Energii i Górnictwa zatwierdziło
ocenę oddziaływania na środowisko (EIA) dla projektu miedzi
Mirador, którego właścicielem jest Corriente Resources Inc. Pro-
dukcja z projektu ma wynieść planowo 60 tys. Mg miedzi, 32 tys.
Mg złota i 400 tys. oz srebra w pierwszych pięciu latach funkcjo-
nowania kopalni. Zasoby zmierzone i wskazane złoża szacowane
są na 347 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,62 % Cu, 0,2 g/Mg
Au i 1,6 g/Mg Ag.
WZROST EKSPORTU MIEDZI PRZEZ CHILE
Chile copper exports up, Mining Journal, 19 May 2006, p. 8
Wartość eksportu miedzi przez Chile w kwietniu 2006 r. wy-
niosła 1,96 mld $ i była o 43 % wyższa niż w kwietniu 2005 r.
W okresie styczeń÷kwiecień 2006 r. wartość eksportu tego metalu
wyniosła łącznie 8,03 mld $ (wzrost o 50 %).
ZNOWU STRAJKI W GRUPO MÉXICO
Strikes update, Mining Journal, 26 May 2006, p. 4; Metal Bulletin, 29 May
2006, p. 8
Po zakończeniu dwumiesięcznego strajku w kopalni cynku,
miedzi i srebra San Martin, należącej do Grupo México SA de CV,
pracownicy tej spółki rozpoczęli akcję protestacyjną w kopalni
miedzi Cananea. Celem akcji jest uzyskanie akceptacji strony rzą-
dowej dla ponownego mianowania na szefa związków zawodo-
wych Napoleona Gomeza. Straty produkcyjne w wyniku strajku
wynoszą ok. 80 tys. Mg rudy/dobę.
ANVIL PRZYSTĘPUJE DO REALIZACJI PROJEKTU KIN-
SEVERE
Anvil goes ahead at Kinsevere, Mining Journal, 26 May 2006, p. 9; Metal
Bulletin, 29 May 2006, p. 12
Anvil Mining Ltd rozpoczęło realizację pierwszego etapu
rozwoju projektu miedzi i kobaltu Kinsevere, zlokalizowanego
27 km od Lubumbashi w Demokratycznej Republice Kongo,
w którym ma 70 % udziałów. Studium wykonalności dla projektu,
ukończone na początku maja 2006 r., przewiduje odkrywkową
eksploatację trzech niezależnych złóż: Kinsevere Hill, Tshifufia
i Tshifufiamashi. Produkcja w pierwszej fazie projektu ma wy-
nieść 23÷25 tys. Mg koncentratu miedziowego rocznie o zawarto-
ści 85÷90 % metalu. Po 2÷3 latach od uruchomienia produkcji,
w drugiej fazie projektu, kopalnia ma wytwarzać 30 tys. Mg mie-
dzi katodowej/r. o giełdowej jakości A.
STUDIUM DLA KALUKUNDI UKOŃCZONE
Kalukundi feasibility completed, Mining Journal, 26 May 2006, p. 11
Rubicon Minerals Corp. otrzymało studium wykonalności dla
projektu zagospodarowania złoża miedzi i kobaltu Kalukundi
w rejonie Kolwezi w Demokratycznej Republice Kongo. Opraco-
wanie przewiduje odkrywkową eksploatację czterech niezależ-
nych złóż w obrębie projektu oraz odzysk z rudy 88 % miedzi
i 71 % kobaltu. Wydobycie ma wynieść 800 tys. Mg rudy/r.
w 10-letnim okresie funkcjonowania zakładu oraz produkcję
16 400 Mg Cu i 3800 Mg Co/r.
SEMPRA PRZYSTĘPUJE DO PROJEKTU PHU KHAM
Sempra commits to Phu Kham, Mining Journal, 26 May 2006, p. 11; Mining
Magazine, May 2006, p. 4
Pan Australian Resources Ltd zawarło z Sempra Metals & Con-
centrates Corp. alians strategiczny dotyczący realizacji projektu
miedzi i złota Phu Kham w Laosie. Sempra będzie nabywcą 50 %
produkcji z projektu i dostarczy kapitał w kwocie 15 mln $ dla
jego sfinansowania (5 mln $ za 11,6 mln akcji Pan Australian i 10
mln $ w gotówce w formie 5-letniej pożyczki). Roczna produkcja
z Phu Kham ma wynieść 200 tys. Mg koncentratów o łącznej za-
wartości 52 tys. Mg miedzi, 47 tys. oz złota i 400 tys. oz srebra.
ROZBUDOWA HUTY TUTICORIN
Metal Bulletin, 1 May 2006, p. 10
Sterlite Industries rozpoczęło rozbudowę huty miedzi Tuticorin
w Indiach. Wydajność zakładu ma wzrosnąć do grudnia 2006 r.
z 300 tys. Mg do 400 tys. Mg rudy/r. Przeróbka indyjskich hut,
należących do Hindalco Industries, Sterlite Industries, Jhagadia
Copper oraz Hindustan Copper Ltd, do końca 2006 r. wyniesie
łącznie 1 mln Mg rudy/r.
LOS PELAMBRES ZWIĘKSZA PRODUKCJĘ
Metal Bulletin, 15 May 2006, p. 14
Antofagasta Minerals podjęło decyzję o zwiększeniu od 2007 r.
produkcji kopalni miedzi Los Pelambres w Chile o 13 % w ra-
mach realizacji programu rozwoju, którego koszty wyniosą
182 mln $. Rozbudowana kopalnia ma wydobywać ok. 360 tys.
Mg rudy/r. w okresie 10 lat.
XSTRATA NABYWA KOPALNIĘ TINTAYA
Xstrata to buy Tintaya Cu mine from BHPB for $750m, Metal Bulletin,
22 May 2006, p. 16, 29 May 2006, p. 16
BHP Billiton wyraziło zgodę na sprzedaż Xstrata plc kopalni
miedzi Tintaya w Peru za kwotę 750 mln $. Transakcja zostanie
sfinalizowana do końca lipca 2006 r. Xstrata rozpoczęło rozmowy
w sprawie nabycia kopalni w lutym 2006 r. Spółka planuje zwięk-
szyć produkcję zakładu do 120 tys. Mg Cu/r. W 2005 r. kopalnia
wyprodukowała 72 600 Mg miedzi w koncentracie i 34 300 Mg
katod miedziowych.
PLANOWANE ZAMKNIĘCIE KOPALNI PIERINA
Pierina closure date, Mining Journal, 5 May 2006, p. 5
Barrick Gold Corp. ogłosiło, że w 2009 r. zamknie kopalnię
złota Pierina w Peru z powodu wyczerpania jej zasobów. Koszty
zamknięcia zakładu szacowane są na ponad 70 mln $, łącznie z za-
lesianiem. Pierina została uruchomiona w 1998 r., a w 2005 r. wy-
produkowała 628 tys. oz złota, przy kosztach operacyjnych na po-
ziomie 139 $/oz Au.
ZMIANY W SINO GOLD
Mixed news for Sino Gold, Mining Journal, 5 May 2006, p. 8
Sino Gold Ltd dokonało nowego oszacowania zasobów pro-
jektu złota Jinfeng w chińskiej prowincji Guizhou, w wyniku któ-
rego zwiększono je o 38 %. Całkowite zasoby złota w tym projek-
cie szacowane są obecnie na 2,9 mln oz o średniej zawartości
5,4 g/Mg Au. Uruchomienie zakładu ma nastąpić w III kwartale
2006 r., a rozpoczęcie produkcji planowane jest na koniec 2006 r.
i wyniesie ona wstępnie 180 tys. oz złota rocznie. Jednocześnie
Gold Fields Ltd poinformowało spółkę o wycofaniu się z eksplo-
racyjnego jv, realizowanego z Sino Gold w prowincji Shandong,
z powodu braku pozytywnych wyników.
PLANY WOBEC PROJEKTU PASSENDRO
Passendro study forecasts 200,000 oz/y gold output, Mining Journal, 12 May
2006, p. 10
Axmin Inc. otrzymało niezależne wstępne studium wykonal-
ności dla projektu złota Passendro, w obrębie koncesji Bambari
i Bakala w Republice Środkowej Afryki. Zasoby wskazane Pas-
sendro, obejmującego pięć niezależnych złóż, wynoszą 18,61 mln
Mg rudy o średniej zawartości 2,57 g/Mg Au. Średnioroczna pro-
dukcja złota w pierwszych pięciu latach funkcjonowania kopalni
jest prognozowana na 200 tys. oz, przy nakładach kapitałowych
110 mln $ i średnich kosztach operacyjnych poniżej 200 $/oz Au.
ROZBUDOWA KOPALNI CHOCO 10
Choco 10 expansion, Mining Journal, 19 May 2006, p. 7
Gold Fields Ltd planuje do 2009 r. zwiększyć wydajność swo-
jej kopalni odkrywkowej złota Choco 10 w Wenezueli z obecnych
72 300 oz do 300 tys. oz Au/r. Spółka nabyła kopalnię w wyniku
przejęcia Bolivar Gold Corp. na początku 2006 r. za kwotę 360 mln $.
STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA PROJEKTU BURN-
STONE
Burnstone feasibility for Great Basin, Mining Journal, 19 May 2006, p. 8
Great Basin Gold Ltd otrzymało studium wykonalności dla
projektu złota Burnstone w Południowej Afryce. Całkowite zasoby
geologiczne projektu szacowane są na 29 mln Mg rudy o śred-
niej zawartości 7,63 g/Mg Au, a przemysłowe na 15,9 mln Mg
rudy o średniej zawartości 4,65 g/Mg Au. Kopalnia projektowana
jest na 14 lat, a produkcja z Burnstone ma wynieść 214 tys. oz złota/r.
AGNICO-EAGLE BUDUJE KOPALNIĘ LARONDE II
Agnico-Eagle to build LaRonde II, Mining Journal, 19 May 2006, p. 9
Agnico-Eagle Mines Ltd podjęło decyzję o zagospodarowaniu
złoża LaRonde II, zlokalizowanego w rejonie kopalni złota
LaRonde w Quebec i będącego przedłużeniem strefy Zone 20
North złoża eksploatowanego obecnie. Zasoby przemysłowe
LaRonde II szacowane są na 18,8 mln Mg rudy o łącznej zawarto-
ści 3,6 mln oz Au, 13 mln oz Ag, 62 tys. Mg Cu i 155 tys. Mg Zn.
Średnioroczna produkcja ze złoża ma wynieść 320 tys. oz złota,
670 tys. oz srebra, 4 tys. Mg miedzi i 8,6 tys. Mg cynku. Szacuje
się, że zagospodarowanie złoża przedłuży funkcjonowanie kom-
pleksu LaRonde minimum do 2020 r.
OTWARCIE KOPALNI COYOTE
Coyote official opening, Mining Journal, 26 May 2006, p. 7
Tanami Gold NL dokonało oficjalnego uruchomienia kopalni
złota Coyote w Zachodniej Australii. W pierwszej, 5-letniej fazie
eksploatacji odkrywkowej Coyote będzie produkować 60 tys. oz
Au/r., a drugiej fazie eksploatacji podziemnej produkcja zakładu
ma wzrosnąć do 100 tys. oz złota/r. Obecne zasoby pewne i praw-
dopodobne kopalni wynoszą 1 mln Mg rudy o średniej zawartości
8,2 g/Mg Au.
SPADEK PRODUKCJI ZŁOTA W POŁUDNIOWEJ AFRYCE
Erzmetall, May/June 2006, p. 173
Największy producent złota na świecie, Republika Południo-
wej Afryki, ciągle zmniejsza wydobycie tego kruszcu. Według
Gold Fields Mineral Service wydobycie złota w najważniejszych
prowincjach tego kraju spadło z powodu rosnących kosztów do
poziomu najniższego od 82 lat. Światowa produkcja górnicza
w 2005 r. wzrosła o ok. 2 % do wielkości 2500 Mg Au.
MODERNIZACJA KOPALNI ALJUSTREL
EuroZinc goes ahead with Aljustrel redevelopment, Mining Journal, 12 May
2006, p. 9
563
 EuroZinc Mining Corp. po uzyskaniu poparcia strony rządowej
podjęło decyzję o rozpoczęciu modernizacji kopalni Aljustrel
w Portugalii. Kopalnia jest operatorem pięciu siarczkowych złóż,
ale tylko złoża Fetais i Moinho są przedmiotem zainteresowania
projektu. Nowy zakład przeróbczy ma przerabiać 1,8 mln Mg rudy
rocznie i produkować koncentrat ołowiu (50 % Pb) oraz cynku
(50 % Zn). Średnia roczna produkcja kopalni ma wynieść 80 tys.
Mg cynku, 18 tys. Mg ołowiu i 1,2 mln oz srebra.
STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA PROJEKTU WOLVE-
RINE
Yukon assessment Wolverine study, Mining Journal, 12 May 2006, p. 10
Consultant Hatch Ltd ukończyło studium wykonalności dla
rozwoju polimetalicznego projektu Wolverine w kanadyjskim
Yukon Territory, należącego do Yukon Zinc Corp. Zasoby pewne
projektu wynoszą 0,6 mln Mg rudy o średniej zawartości 10,01 %
Zn, 0,94 % Cu, 1,21 % Pb, 1,22 g/Mg Au i 241,9 g/Mg Ag,
a prawdopodobne 4,6 mln Mg rudy o średniej zawartości 9,50 %
Zn, 0,90 % Cu, 1,25 % Pb, 1,35 g/Mg Au i 283,8 g/Mg Ag. Stu-
dium przewiduje podziemną eksploatację 1440 Mg rudy/dobę,
a średnia produkcja metalu w koncentracie w pierwszych trzech
latach funkcjonowania zakładu ma wynieść 33 300 Mg cynku,
3600 Mg miedzi, 3400 Mg ołowiu, 3,8 mln oz srebra i 16 tys. oz
złota/r. Nakłady inwestycyjne szacowane są na 182 mln C$.
KONIEC STRAJKU W KOPALNI SAN MARTIN
San Martin strike ends, Mining Journal, 19 May 2006, p. 7
Po dwumiesięcznym strajku pracowników kopalni cynku, miedzi
i srebra San Martin w Meksyku, należącej do Grupo México SA
de CV, akcja protestacyjna została zakończona, a kopalnia ponow-
nie uruchomiona. Zarząd spółki ma nadzieję, że przerwanie straj-
ku wpłynie na zakończenie protestu również w kopalni La Caridad
w Sonora State. W 2005 r. San Martin wyprodukowało 19 tys. Mg
cynku i 8 tys. Mg miedzi, a La Caridad 122 tys. Mg miedzi.
STUDIUM MOŻLIWOŚCI DLA PROJEKTU RAGLAN SOUTH
Raglan South scoping study, Mining Journal, 12 May 2006, p. 12
Canadian Royalties Inc. (CRI) otrzymało pozytywne wyniki
studium możliwości dla polimetalicznego projektu Raglan South
w Quebec. Opracowanie przewiduje 10-letnią, odkrywkową eks-
ploatację zasobów czterech niezależnych złóż: Expo, Mesamax,
Mequillon i Ivakkak. Roczna produkcja z projektu ma wynieść
ok. 9 tys. Mg niklu w koncentracie i 10 tys. Mg miedzi w koncen-
tracie. CRI planuje dokonać weryfikacji studium możliwości i do
końca I kwartału 2007 r. wykonać pełne studium wykonalności
dla projektu. Potencjalne zasoby projektu możliwe do wydobycia
prezentuje poniższa tablica:
Wielkość Ni Cu Co Au Pt
Złoże
mln Mg (%) (%) (%) (g/Mg) (g/Mg)
Expo 4,7 0,86 0,81 0,04 0,08 0,36
Mesamax 2,1 1,84 2,31 0,07 0,19 0,92
Mequillon 2,4 0,50 0,68 0,03 0,13 0,47
Ivakkak 0,5 1,65 2,04 0,07 0,17 0,78
NOWA RAFINERIA NIKLU INCO
New chinese plant for Inco, Mining Journal, 19 May 2006, p. 8
Inco Ltd rozpoczęło budowę nowej rafinerii niklu w chińskiej
prowincji Liaoning. Zakład ma produkować 32 tys. Mg niklu/r.,
począwszy od połowy 2008 r. Ruda do produkcji będzie pocho-
dzić z projektu Goro w Nowej Kaledonii i innych źródeł. Nakłady
inwestycyjne szacowane są na ok. 63 mln $.
INCO PRZYSTĘPUJE DO PROJEKTU ARTHRATH
Inco interested in Alba’s Scottish Ni-Cu-PGM, Mining Journal, 19 May 2006,
p. 10
Inco Ltd podpisało z Alba Mineral Resources plc umowę jv
dotyczącą eksploracji projektu niklu, miedzi i metali z grupy PGM
564
Arthrath w rejonie Aberdeenshire w Szkocji. Projekt ten obejmuje
obszar 24 km2, a wyniki próbnych wierceń wskazują na zawartość
od 0,20 do 0,51 % Ni, od 0,18 do 0,54 % Cu, od 0,016 do 0,033 %
Co, 169 ppb Pd+Pt+Au i 4,1 g/Mg Ag.
REALIZACJA PROJEKTU AVEBURY
Allegiance boosts Avebury capacity, Mining Journal, 19 May 2006, p. 10
Allegiance Mining NL podjęło decyzję o zwiększeniu prze-
róbki rudy z projektu niklu Avebury o 50 % do wielkości 900 tys.
Mg/r. Według opracowanego na koniec 2005 r. studium wykonal-
ności produkcja z projektu miała wynieść 5700 Mg niklu w kon-
centracie/r., ale nowy plan zakłada jej wzrost do 7500÷8000 Mg
niklu w koncentracie/r.
ROZBUDOWA RAFINERII NIIHAMA
Niihama expansion, Mining Journal, 26 May 2006, p. 5; Metal Bulletin, 29
May 2006, p. 14
Sumitomo Metal Mining Co. Ltd podjęło decyzję o rozbudo-
wie rafinerii niklu Niihama w Ehime Prefecture wraz z planowa-
nym rozwojem projektu Coral Bay na Filipinach. Spółka planuje
do 2010 r. zwiększyć wydajność Niihama z 36 tys. Mg do 46 tys.
Mg niklu/r.
BADANIE SIARCZKOWYCH ZASOBÓW KOPALNI CA-
NATUAN
Canatuan sulphide study completed, Mining Journal, 2 June 2006, p. 10
TVI Pacific Inc. otrzymało studium wykonalności dla eksplo-
atacji siarczkowego złoża zlokalizowanego pod odkrywkową ko-
palnią złota i srebra Canatuan na wyspie Mindanao na Filipinach.
Obecnie eksploatowane są odkrywkowo tlenkowe zasoby kopalni.
Zasoby pewne i prawdopodobne rudy siarczkowej Canatuan sza-
cowane są na 3,1 mln Mg rudy o średniej zawartości 1,55% Cu,
1,16 % Zn, 0,84 g/Mg Au i 43,8 g/Mg Ag. Eksploatacja tych zaso-
bów może wymagać budowy nowego zakładu przeróbczego o wy-
dajności ok. 1300 Mg rudy/dobę. Odzysk metali szacowany jest
na 78÷90 % dla miedzi, 62÷67 % dla złota, 74÷88 % dla srebra
i 0÷78% dla cynku.
SYTUACJA NA RYNKU MIEDZI
Copper stays strong, Mining Journal, 9 June 2006, p. 5
Według analityków z Bloomsbury Mineral Economics (BME)
produkcja miedzi rafinowanej wyniesie w 2006 r. 17 505 tys. Mg,
a popyt 17 690 tys. Mg, co da deficyt o wielkości 186 tys. Mg,
podczas gdy w 2008 r. spodziewana jest nadwyżka podaży nad
popytem w wysokości 440 tys. Mg (produkcja — 19 023 tys. Mg,
popyt — 18 584 tys. Mg).
Pd WZROST IMPORTU KONCENTRATU MIEDZI W CHI-
(g/Mg) NACH
1,54 Chinese copper concentrate imports to soar, Mining Journal, 9 June 2006, p. 5;
Metal Bulletin, 19 June 2006, p. 13
3,65
Według badań Beijing General Research Institute of Mining
1,73 and Metallurgy, import koncentratu miedzi przez Chiny wzrośnie
3,32 do 2,02 mln Mg w 2010 r., a do 2,58 mln Mg w 2015 r., odpo-
wiednio o 68 % i 115 % w porównaniu z 2005 r. Chińska produk-
cja miedzi rafinowanej ma wzrosnąć o 54 % do poziomu 3,73 mln
Mg w 2010 r., a o 83 % do wielkości 4,43 mln Mg w 2015 r. We-
dług International Copper Study Group (ICSG) chiński import
koncentratu miedzi pokryje popyt tego kraju do 2010 r. w 72 %,
a do 2015 r. w 77 %.
EKSPLORACYJNE JV BHPB I NORILSK
BHP Billiton-Norilsk exploration jv, Mining Journal, 16 June 2006, p. 1; Metal
Bulletin, 19 June 2006, p. 18
BHP Billiton i MMC Norilsk Nickel ogłosiły utworzenie
aliansu celem wspólnej eksploracji i zagospodarowania zasobów
mineralnych w Rosji. Wstępnym celem prac eksploracyjnych jest
północno-zachodnia część Rosji i Zachodnia Syberia (surowców
nie określono). W momencie odkrycia złoża o dużym potencjale
BHPB i Norilsk zawiążą z lokalnymi spółkami współpracę w za-
kresie jego zagospodarowania. Spółki te będą należeć w 50 % plus
jedna akcja do Norilsk i w 50 % minus jedna akcja do BHPB.
URUCHOMIENIE KOPALNI MILPILLAS
Milpillas start up, Mining Journal, 16 June 2006, p. 3
Po trzech miesiącach opóźnienia, Industrias Peñoles SA de CV
przygotowuje się do uruchomienia na koniec czerwca 2006 r. swo-
jej pierwszej kopalni miedzi Milpillas w Sonora State w Meksyku.
Do końca roku kopalnia planuje wyprodukować 17 tys. Mg mie-
dzi katodowej. Budowa zakładu kosztowała 218 mln $.
PLANY ROZWOJU BOLIDEN
Boliden expansions, Mining Journal, 16 June 2006, p. 3; Metal Bulletin, 12
June 2006, p. 14
Boliden AB opracował plan rozwoju produkcji miedzi i cynku
do 2010 r. Spółka chce przeznaczyć w przeciągu kilku następnych
lat aż 1,4 mld $ na rozwój różnych projektów, w tym na podwojenie
produkcji kopalni cynku Garpenberg w Szwecji (do ok. 116 tys.
Mg Zn). Dodatkowo Boliden rozważa podwojenie zdolności pro-
dukcyjnych huty cynku Odda w Norwegii do poziomu 300 tys.
Mg Cu/r., zwiększenie produkcji odkrywkowej kopalni miedzi
Aitik w Szwecji z 87 tys. Mg do 120 tys. Mg Cu/r. oraz kilka in-
nych inwestycji.
FINANSOWANIE PROJEKTU KINSENDA
Kinsenda loan, Mining Journal, 23 June 2006, p. 11; Metal Bulletin, 26 June
2006, p. 11
Copper Resources Corp. (CRC) podjęło decyzję o zaciągnięciu
w banku inwestycyjnym RMB Resources pożyczki w kwocie
32 mln $ celem sfinansowania projektu miedzi Kinsenda w De-
mokratycznej Republice Kongo. Kopalnia ma wydobywać 1,2 mln
Mg rudy/r. w okresie 13 lat, począwszy od 2007 r., i produkować
54 tys. Mg miedzi w koncentracie/r.
STUDIUM MOŻLIWOŚCI DLA PROJEKTU CAÑARIACO
Cañariaco scoping outlines operation, Mining Journal, 30 June 2006, p. 8
Candente Resources Corp. otrzymało studium możliwości dla
zagospodarowania porfirowego złoża miedzi Cañariaco Norte
w Peru. Opracowanie przewiduje odkrywkową eksploatację złoża
na poziomie 30÷60 tys. Mg rudy/dobę i produkcję 37÷75 tys. Mg
miedzi katodowej/r.
PLANY PRODUKCYJNE CODELCO
Codelco may boost concs by 50 % to feed new smelters, Metal Bulletin, 5 June
2006, p. 12
Codelco rozważa zwiększenie produkcji koncentratu miedzi
o 50 % do 6 mln Mg rocznie do 2013 r. celem utrzymania wyso-
kiej wydajności nowych hut w Indiach i Chinach. Spółka planuje
w szczególności zwiększenie produkcji z projektu Andina w Chile
z 800 tys. Mg do 900 tys. Mg miedzi w koncentracie/r. do 2008 r.,
a w drugiej fazie rozwoju (do 2013 r.) aż do 2 mln Mg/r.
WZROST PRODUKCJI MITSUBISHI MATERIALS
Metal Bulletin, 12 June 2006, p. 12
Mitsubishi Materials planuje zwiększyć do 2009 r. produkcję
miedzi anodowej o 30 % do poziomu 25 tys. Mg/r. celem zaspo-
kojenia popytu ze strony producentów zaawansowanej elektroniki
cyfrowej. Spółka planuje przeznaczyć na ten cel ok. 500 mln je-
nów (4,4 mln $).
GLENCAIRN NABYWA KOPALNIĘ LA LIBERTAD
Glencairn buys Yamana assets in all-share deal, Mining Journal, 2 June 2006,
p. 3
Glencairn Gold Corp. podjęło decyzję o nabyciu kopalni złota
La Libertad w Nikaragui, należącej do Yamana Gold Inc., oraz
60 % udziałów w złożu tego kruszcu Cerro Quema w Panamie.
Zgodnie z warunkami porozumienia Glencairn przekaże Yamana
32 mln nowo wyemitowanych akcji o wartości 0,70 C$/każda
(26 milionów akcji w ramach przejęcia kopalni La Libertad,
a 6 milionów za nabycie udziałów w złożu Cerro Quema).
REALIZACJA PROJEKTU VENINSKOYE
Polyus plans, Mining Journal, 2 June 2006, p. 7
OJSC Polyus Gold podjęło decyzję o rozpoczęciu realizacji
projektu złota Veninskoye w Irkucku i uruchomieniu programu
eksploracyjnego na obszarze całej Rosji. Zasoby przemysłowe
Veninskoye, składającego się z dwóch niezależnych złóż, zawiera-
ją ok. 2,7 mln oz złota, a średnia zawartość kruszcu wynosi
2,3 g/Mg Au. Budżet na prace eksploracyjne spółki do 2010 r.
wynosi 368 mln $.
WZROST ZASOBÓW PROJEKTU KUPOL
Bema’s Kupol reserve rises, Mining Journal, 2 June 2006, p. 8
Bema Gold Corp. dokonało aktualizacji zasobów projektu złota
Kupol na Dalekim Wschodzie Rosji, w którym posiada 75 %
udziałów. Zasoby prawdopodobne Kupol szacowane są na 8,2 mln
Mg rudy o średniej zawartości 16,8 g/Mg Au i 205 g/Mg Ag. Stu-
dium wykonalności dla projektu, ukończone na koniec 2005 r.,
przewidywało 6,5-letni okres funkcjonowania kopalni, a nowe
zasoby wydłużą go o 2 lata (do 2016 r.). Produkcja z projektu ma
wynieść ponad 550 tys. oz złota/r.
AGNICO-EAGLE ROZBUDOWUJE KOPALNIĘ KITTILA
Agnico-Eagle to build Finnish mine, Mining Journal, 9 June 2006, p. 1
Agnico-Eagle Mines Ltd podjęło decyzję o rozbudowie kopal-
ni Kittila, bazującej na złożu Suurikuusikko, zlokalizowanym
900 km na północ od Helsinek w Finlandii. Spółka sfinansuje
przedsięwzięcie poprzez publiczną emisję 8,46 mln akcji na gieł-
dzie w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych, z której dochód ma
wynieść ok. 250 mln $. Roczna produkcja Kittila ma wynieść od
2008 r. średnio 150 tys. oz złota/r., przy kosztach operacyjnych na
poziomie 250 $/oz Au. Około 90 mln $ z dochodu z emisji akcji
spółka planuje przeznaczyć również na ukończenie budowy ko-
palni Lapa w północno-zachodnim Quebec, a 23 mln $ na eksplo-
rację projektu złota Pinos Altos w północnym Meksyku.
JV ANGLOGOLD I BEMA GOLD
AngloGold farms out Colombian properties, Mining Journal, 9 June 2006, p. 7
AngloGold Ashanti Ltd podpisało z Bema Gold Corp. poro-
zumienie dotyczące utworzenia spółki jv celem eksploracji co naj-
mniej ośmiu złóż w północnej Kolumbii, należących do spółki.
Przedmiotem rozpoznania będzie na pewno epitermalne złoże zło-
ta El Pino i porfirowe złoże złota i miedzi La Mina. Nowo utwo-
rzona spółka będzie mogła nabyć do 51 % udziałów w każdym
projekcie w obrębie obszaru 120 tys. km2, będącego przedmiotem
zainteresowania AngloGold Ashanti, poprzez sfinansowanie prac
eksploracyjnych (Bema Gold w kwocie 5 mln $, AngloGold —
pozostałe koszty).
WZROST ZASOBÓW ZŁOTA POLYUS GOLD
Polyus Gold reserves rise, Mining Journal, 9 June 2006, p. 8
OJSC Polyus Gold, wydzielane obecnie z MMC Norilsk Nickel,
otrzymało od SRK Consulting i Micon International wyniki osza-
cowania (auditu) zasobów geologicznych i przemysłowych złota,
posiadanych przez spółkę. Zasoby złota Polyus według kategorii
JORC zostały oszacowane na 25,1 mln oz w porównaniu z 13,3 mln
oz z oszacowania przeprowadzonego w styczniu 2005 r. Przed-
miotem badań były złoża Olimpiada, Blagodatnoye, Nezhdanin-
skoye, Kyuchus i Kuranakh.
AREVA SPRZEDAJE AKTYWA ZŁOTA
Areva finalises sale of gold assets, Mining Journal, 9 June 2006, p. 14
Francuska spółka Areva SA ustaliła warunki przekazania swo-
ich aktywów złota La Mancha Resources Inc. w zamian za wejście
w posiadanie większościowego udziału w firmie, na który składać
565
się będzie 90 mln nowo wyemitowanych akcji zwykłych La Mancha i
7 mln gwarancji na nabycie dodatkowych akcji spółki po cenie
2,00 C$/każdą. Przedmiotem transakcji będzie kopalnia Hassaї w
Sudanie (40 % udziałów), kopalnie Ity i Flotou-Zia na Wybrzeżu
Kości Słoniowej (51 %), projekty Frog’s Leg i White Foil (51 %)
w Australii oraz portfolio 30 innych aktywów eksploracyjnych.
ZAWIESZENIE PRACY KOPALNI UCHUCHACCUA
Uchuchaccua incident, Mining Journal, 16 June 2006, p. 3
Cia de Minas Buenaventura SAA zawiesiło dnia 14 czerwca
pracę kopalni srebra Uchuchaccua w Peru z powodu wypadku,
który miał miejsce dzień wcześniej. Autobus, którym grupa pra-
cowników zakładu wracała z pracy do domu w Oyón, spadł do
wąwozu, w wyniku czego śmierć poniosło 29 z 50 jego pasaże-
rów.
ANGLOGOLD SPRZEDAJE AKTYWA NA ALASCE
AngloGold to exit Alaska, Mining Journal, 16 June 2006, p. 9
AngloGold Ashanti Ltd podpisało z International Tower Hill
Mines Ltd (ITH) list intencyjny dotyczący sprzedaży praw lub
opcji na nabycie wszystkich aktywów eksploracyjnych spółki
(wraz z bazami danych) na Alasce. Aktywa te zajmują obszar
o łącznej powierzchni 246 km2. Sprzedaż obejmie złoża Liven-
good, West Pogo, Coffee Dome, Gilles, Caribou i Blackshell,
a kontrakt opcyjny — LMS oraz Terra. Zgodnie z kontraktem ITH
nabędzie te 6 złóż za kwotę 10 mln $ oraz 19,9 % całości wyemi-
towanych akcji i uzyska 60 % udziałów w pozostałych 2 złożach
poprzez finansowanie prac eksploracyjnych każdego z nich w kwocie
3 mln $ w okresie czterech lat.
DE BEIRA NABYWA MINANCA
De Beira to buy Minanca, Mining Journal, 23 June 2006, p. 3
De Beira Goldfields Inc. podpisało z Emco Corp. porozumienie
dotyczące nabycia kopalni złota Minanca w prowincji El Oro
w Ekwadorze. Spółka nabędzie 80 % udziałów w Minera Nan-
guita CA, właścicielu i operatorze kopalni, za kwotę 400 tys. $
w gotówce i 3 mln akcji po cenie nie niższej niż 10 $/każdą. Minan-
ca jest eksploatowana od 1945 r., a jej zasoby geologiczne szacuje
się na 127 mln Mg rudy o łącznej zawartości 4,73 mln oz złota.
CALEDONIA NABYWA KOPALNIĘ BLANKET
Caledonia buys Blanket, Mining Journal, 23 June 2006, p. 3
Caledonia Mining Corp. planuje nabyć 100 % udziałów w pod-
ziemnej kopalni złota Blanket w Zimbabwe od Kinross Gold
Corp. za kwotę 1 mln $ w gotówce i 20 mln akcji spółki o warto-
ści ok. 3 mln C$. Caledonia planuje do połowy 2007 r. zwiększyć
wydobycie kopalni z 600 Mg do 1 tys. Mg rudy/dobę, a produkcję
z 25 tys. do 40 tys. oz Au/r.
WZROST ZASOBÓW PEÑASQUITO
Peñasquito reserves rise, Mining Journal, 23 June 2006, p. 6
Glamis Gold Ltd dokonało aktualizacji zasobów projektu
Peñasquito w Meksyku. Według nowego oszacowania zasoby zło-
ta projektu wzrosły dwukrotnie do wielkości 9,98 mln oz, a zaso-
by srebra zwiększyły się o 86 % i wynoszą obecnie 575 mln oz.
Całkowite zasoby projektu wynoszą 564 mln Mg rudy (476,9 mln
Mg rudy siarczkowej i 87,1 mln Mg rudy tlenkowej) o średniej
zawartości 0,60 g/Mg Au, 33,2 g/Mg Ag, 0,35 % Pb i 0,76 % Zn
w rudzie siarczkowej, a 0,28 g/Mg Au i 23,8 g/Mg Ag w rudzie
tlenkowej.
BACTECH I INTREPID PRZYSTĘPUJĄ DO PROJEKTU
JERONIMO
BacTech and Intrepid into Jeronimo, Mining Journal, 23 June 2006, p. 8
BacTech Mining Corp. i Intrepid Minerals Corp. podjęły decyzję
o wspólnym nabyciu od GoldCorp Inc. 56,7 % udziałów w Agua
de la Falda SA, będącym właścicielem projektu złota Jeronimo w re-
jonie Maricunga w Chile. Każda ze spółek zapłaci za swoje
566
28,35 % udziałów po 6,5 mln $. Zasoby Jeronimo wynoszą 1516,6
mln Mg rudy o średniej zawartości 4,98÷5,26 g/Mg Au.
WZNOWIENIE PRACY KOPALNI GUANAJUATO
Guanajuato restart, Mining Journal, 23 June 2006, p. 9
Great Panther Resources Ltd wznowiło produkcję w kopalni
złota i srebra Guanajuato w meksykańskim Guanajuato State. Wy-
dajność zakładu wynosi obecnie 400 Mg rudy/dobę w porównaniu
z 200÷250 Mg rudy/dobę przed nabyciem zakładu przez spółkę
w 2005 r.
NOWI CZŁONKOWIE WGC
New WGC members, Mining Journal, 30 June 2006, p. 4
Agnico Eagle Mines Ltd, Cambior Inc., Coeur d’Alene Mines
Corp., Eldorado Gold Corp., Goldcorp Inc., Iamgold Inc. i Kinross
Gold Corp. dołączyły do World Gold Council (WGC). Obecnie
stowarzyszenie liczy 24 członków, reprezentujących wytwórców
ok. 38 % światowej produkcji złota.
BARRICK SPRZEDAJE UDZIAŁY W CERRO CASALE
Barrick honours Cerrro Casale deal, Mining Journal, 30 June 2006, p. 9
Barrick Gold Corp. podjęło decyzję o sprzedaży 51 % udzia-
łów w projekcie złota i miedzi Cerro Casale w Chile, na mocy za-
wartej w 2005 r. umowy z Placer Dome Inc., Bema Gold Corp. i Arizo-
na Star Resource Corp. Według warunków porozumienia Bema
i Arizona Star zapłacą Barrick łącznie 10 mln $ na budowę kopal-
ni Cerro Casale, a po 12 miesiącach od uruchomienia produkcji
albo będą przekazywać spółce 10 tys. oz złota/r. w okresie 5 lat
i 20 tys. oz Au/r. w następnych 7 latach albo dokonają płatności
70 mln $ w gotówce. Studium wykonalności dla projektu przewi-
duje produkcję 975 tys. oz złota i ok. 127 tys. Mg miedzi/r.
HIGH RIVER NABYWA UDZIAŁY W ZŁOŻU PROGNOZ
High River’s Prognoz interest, Mining Journal, 30 June 2006, p. 9
Spółka zależna High River Gold Mines Ltd (HRG), OJSC Bu-
ryatzoloto (85 % udziałów), podjęła decyzję o nabyciu 50 %
udziałów w złożu srebra Prognoz w rosyjskiej Republice Sakha
(Jakucja) za łączną kwotę 22 mln $. Zasoby złoża szacowane są na
5 mln Mg rudy o średniej zawartości 875,5 g/Mg Ag w rosyjskiej
kategorii C2 i na 2,3 mln Mg rudy o średniej zawartości
708,3 g/Mg Ag w kategorii P1.
ANALIZA METODYKI REDUKCJI STRAT ZŁOTA POD-
CZAS CYJANKOWEGO ŁUGOWANIA WĘGLANOWEJ
RUDY ZŁOTA
Analysis of reasons and determination of methods for reduction of gold lossess
while cyanide leaching of arsenic coaly gold ore calcine, Cwietnyje Metałły,
5.2006, p. 29÷31
Zaprezentowano metodykę ługowania twardych rud węglano-
wych okruszcowanych złotem. Badania laboratoryjne prowadzone
były na arszenikowym złożu Bakyrchik w Kazachstanie. Prze-
prowadzone badania proponują modernizację technologii stoso-
wanych obecnie do minimalizacji strat w trakcie cyjankowego
ługowania rud złota.
ZINCOX NABYWA BIG RIVER
ZincOx agrees Big River terms, Mining Journal, 9 June 2006, p. 3
ZincOx Resources plc przyjęło warunki Korea Zinc Co. doty-
czące nabycia przez spółkę Big River Zinc Corp. (BRZC). Całko-
wity koszt transakcji wyniesie 8,1 mln ₤. Kluczowym aktywem
Big River jest huta cynku w Sauget w Illinois, która przerabia
90 tys. Mg rudy/r. ZincOx planuje do końca 2007 r. zwiększyć
wydajność zakładu do 30 tys. Mg cynku/r.
ZAGOSPODAROWANIE ZŁOŻA OZERNOYE
Ozernoye plan, Mining Journal, 9 June 2006, p. 7
Eastern Siberian Metals podjęło decyzję o zainwestowaniu
408 mln $ w zagospodarowanie złoża ołowiu i cynku Ozernoye
w rosyjskiej Republice Buriacji. Zasoby złoża według klasyfikacji
JORC wynoszą 154 mln Mg rudy o średniej zawartości 5,2 % Zn.
Wydobycie w kopalni ma ruszyć w 2008 r. i wynieść 6 mln Mg
rudy/r., przeróbka — 300 tys. Mg rudy/r., a odzysk metalu —
85 % dla cynku i 56,8 % dla ołowiu.
ZMIANA STRUKTURY SOUTHWESTERN
Southwestern spin-off, Mining Journal, 9 June 2006, p. 15
Southwestern Resources Corp. podjęło decyzję o wydzieleniu
ze struktury aktywów cynkowych i przekształceniu ich w nową
spółkę Zincore Metals Inc., która wejdzie na giełdę ze wstępną
ofertą publiczną akcji (IPO). Zincore będzie właścicielem projek-
tów cynku w Peru, w tym Accha-Yanque (tlenkowe złoże cynku),
Minascassa (projekt miedzi i cynku) oraz Sayani (projekt ołowiu
i cynku). Southwestern planuje być największym udziałowcem
w Zincore, nie ujawniono jednak struktury własności.
POROZUMIENIE DONNER I FALCONBRIDGE
Donner-Falconbridge Matagami jv, Mining Journal, 16 June 2006, p. 8
Donner Metals Ltd podpisało z Falconbridge Ltd porozumie-
nie dotyczące wspólnej eksploracji projektu Matagami w Quebec,
obejmującego powierzchnię 4737 km2. Jest to historyczny obszar
górniczy z 10 nieczynnymi kopalniami, które wyprodukowały
łącznie 8600 mln lb cynku i 853 mln lb miedzi. Zgodnie z zawar-
tym porozumieniem Donner uzyskało opcję na nabycie 50 %
udziałów w projekcie poprzez finansowanie prac eksploracyjnych
w kwocie 20 mln C$ do końca maja 2011 r. oraz przekazanie Fal-
conbridge 1 mln nowo wyemitowanych akcji.
DEFICYT OŁOWIU W AMERYCE PÓŁNOCNEJ
North American lead market faces supply deficit, Mining Engineering, June
2006, p. 9
Według analityków deficyt ołowiu na rynku północno-amery-
kańskim osiągnie w 2006 r. wielkość 100 tys. Mg, a do 2010 r.
wzrośnie prawdopodobnie do ok. 150 tys. Mg. Na skutek spadku
produkcji rynek ten będzie zależny od importu ołowiu, głównie
z Australii, Chin i Peru. W 2005 r. produkcja tego metalu w Ame-
ryce Północnej wyniosła 138 tys. Mg.
INFORMACJE GIEŁDOWE
FIRST QUANTUM PRZEJMUJE ADASTRA
First Quantum secures Adastra, Mining Journal, 5 May 2006, p. 1; Metal Bulle-
tin, 8 May 2006, p. 12
First Quantum Minerals Ltd dokonało przejęcia spółki górni-
czej Adastra Minerals Inc., posiadającej 65 % udziałów w projek-
cie zagospodarowania odpadów miedzi i kobaltu Kolwezi w De-
mokratycznej Republice Kongo. First Quantum nabyło 72 %
udziałów w spółce za kwotę 275 mln C$ w gotówce i akcjach,
a pozostałe 28 % udziałów planuje przejąć do lipca 2006 r.
PRZEJĘCIE TRITTON
Tritton takeover, Mining Journal, 5 May 2006, p. 13
Straits Resources Ltd ogłosiło swoje plany dotyczące nabycia
brakujących udziałów w spółce miedziowej Tritton Resources Ltd.
Straits posiada obecnie 58,62 % akcji spółki. Udziałowcy Tritton
proponują albo jedną akcję Straits za każde 7,5 swoich akcji albo
0,51 A$ za każdą akcję spółki. Straits jest właścicielem kopalni
Whim Creek w Zachodniej Australii, która w 2006 r. ma wypro-
dukować 16÷17 tys. Mg miedzi katodowej. Tritton Resources po-
siada z kolei kopalnię Tritton w Nowej Południowej Walii, która
ma wytworzyć w tym roku 26 tys. Mg miedzi w koncentracie.
FUZJA FIRST NICKEL I JAGUAR NICKEL
Nickel juniors to merge, Mining Journal, 5 May 2006, p. 15
WZROST ZASOBÓW ZŁOŻA ENTERPRISE
Albidon increases Enterprise estimate, Mining Journal, 2 June 2006, p. 7
Albidon Ltd otrzymało nowe, niezależne oszacowanie zaso-
bów złoża niklu Enterprise w obrębie projektu Munali w Zambii.
Zasoby wskazane tego złoża są szacowane na 6,9 mln Mg rudy
o średniej zawartości 1,4 % Ni, 0,2 % Cu, 0,07 % Co, 0,6 g/Mg Pd
i 0,3 g/Mg Pt, a wnioskowane na 1,1 mln Mg rudy o średniej za-
wartości 1,3 % Ni, 0,2 % Cu, 0,07 % Co, 0,5 g/Mg Pd i 0,2 g/Mg Pt.
LIONORE NABYWA NIKKELVERK
LionOre bags Nikkelverk, Mining Journal, 9 June 2006, p. 1; Metal Bulletin,
12 June 2006, p. 10
LionOre International Mining Ltd podjęło decyzję o nabyciu
od Falconbridge Ltd rafinerii niklu Nikkelverk w Norwegii za
650 mln $ w gotówce i akcjach. Transakcja jest wynikiem fuzji
Falconbridge z Inco Ltd w październiku 2005 r. Nikkelverk pro-
dukuje 85 tys. Mg niklu i 39 tys. Mg miedzi/r. plus domieszki ko-
baltu, metali PGM, złota i srebra.
REKORDOWA PRODUKCJA KOPALNI LANFRANCHI
Lanfranchi record, Mining Journal, 9 June 2006, p. 4
Podziemna kopalnia niklu Lanfranchi w regionie Kambalda
w Zachodniej Australii wyprodukowała w maju 2006 r. 434 Mg
tego metalu. Wynik ten był możliwy do uzyskania dzięki dobrym
wynikom rozpoznania ciała rudnego Helmut South. Sally Malay
Mining Ltd posiada 75 % udziałów w kopalni, a pozostałe 25 %
udziałów należy do Brilliant Mining Corp.
POROZUMIENIE PIONEER I BHPB
Pioneer-BHPB jv, Mining Journal, 16 June 2006, p. 9; Metal Bulletin, 12 June
2006, p. 16
Pioneer Nickel Ltd podpisało z BHP Billiton porozumienie jv
dotyczące eksploracji niklu na grupie ciał rudnych zlokalizowa-
nych na północny zachód od kopalni Silver Swan i Black Swan
w Zachodniej Australii. BHPB może nabyć 80 % udziałów w no-
wopowstałej spółce Silver Swan Northwest poprzez finansowanie
prac eksploracyjnych w kwocie 5 mln A$.
First Nickel Inc. i Jaguar Nickel Inc. podjęły decyzję o fuzji.
Według zawartego porozumienia First Nickel wyemituje jedną
akcję za każde 3,5 akcji Jaguar Nickel. First Nickel jest właścicie-
lem kopalni niklu Lockerby, projektu Premier Ridge oraz dwóch
projektów eksploracyjnych w Ontario, a Jaguar Nickel realizuje
wraz z BHP Billiton program eksploracyjny w Ameryce Północnej
i na Grenlandii. Głównym celem fuzji jest dostarczenie kapitału
dla projektu Sudbury, należącego do First Nickel.
OFERTA PRZEJĘCIA INCO PRZEZ TECK COMINCO
Teck to bid for Inco, Mining Journal, 12 May 2006, p. 1; Metal Bulletin, 15
May 2006, p. 10, 29 May 2006, p. 14
Teck Cominco Ltd ogłosiło swoją ofertę dotyczącą przejęcia
producenta niklu Inco Ltd za kwotę 17,8 mld C$ w gotówce i ak-
cjach pod kontrowersyjnym warunkiem wycofania się spółki
z planowanej fuzji z Falconbridge. Oferta Teck Cominco obejmuje
płatność 78,50 C$/akcję Inco lub 0,9776 akcji zwykłych Teck kla-
sy B plus 0,05 C$ w gotówce za każdą akcję zwykłą spółki. Inco
dokona analizy oferty Teck Cominco, jednakże wyraziło chęć
spełnienia zobowiązań wobec Falconbridge.
OFERTA XSTRATA DLA FALCONBRIDGE
Xstrata moves on Falconbridge, Mining Journal, 19 May 2006, p. 1; Metal Bul-
letin, 22 May 2006, p. 14
Xstrata plc ogłosiło długo oczekiwaną ofertę przejęcia Fal-
567
conbridge Ltd, w której proponuje 52,50 C$/akcję spółki w go-
tówce i wycenia jej wartość na 18,1 mld $. Xstrata posiada obec-
nie 73,67 mln akcji Falconbridge (19,8 % udziałów), a oferta spół-
ki jest najwyższą pod względem wartości w historii górnictwa.
Oferta Xstrata przebiła o 2,6 % ofertę złożoną firmie przez Inco
Ltd, które za akcję Falconbridge zaproponowało 51,17 C$.
CENTURY NABYWA SAN JUAN
Century to complete San Juan purchase, Mining Journal, 19 May 2006, p. 7
Century Mining Corp. nabyło poprzez swoją spółkę zależną,
Century Mining Peru SAC, 60 % udziałów w San Juan Gold Mines
SAA, będącym właścicielem kopalni złota i sąsiadujących akty-
wów w rejonie południowego wybrzeża Peru. Całkowita kwota
transakcji wyniosła 5,1 mln $ w gotówce i 1 mln akcji Century.
Spółka planuje realizację programu eksploracyjnego na obszarze
czterech prospektów San Juan: Santa Clarita, Lily-La Hauca, Eri-
ka i Golden Champune, celem produkcji ok. 80 tys. oz złota/r. San
Juan produkuje obecnie 12 tys. oz złota/r.
OFERTA PRZEJĘCIA TRIAKO PRZEZ CBH
CBH takeover offer for Triako, Mining Journal, 19 May 2006, p. 15
CBH Resources Ltd złożyło Triako Resources Ltd ofertę prze-
jęcia celem uzyskania synergii przy realizacji projektów w Nowej
Południowej Walii. Udziałowcy Triako mają uzyskać za każdą
akcję spółki 3,5 akcji CBH. Obie spółki realizują projekty w odle-
głości 150 km w rejonie miasta Cobar: CBH jest operatorem kopalni
cynku, ołowiu i srebra Endeavor, a Triako opracowuje studium
wykonalności dla zagospodarowania polimetalicznego złoża Hera.
GOLD FIELDS ZWIĘKSZA UDZIAŁY W SOUTH DEEP
Gold Fields raises South Deep exposure, Mining Journal, 26 May 2006, p. 15
Gold Fields Ltd zwiększyło swoje udziały w Western Areas do
15,47 % poprzez nabycie 18,27 mln akcji spółki po cenie 40
R/akcję. Western Areas jest właścicielem 50% udziałów w kopalni
złota South Deep w Południowej Afryce, sąsiadującej z kopalnią
Kloof, należącą do Gold Fields. Celem transakcji było umożliwie-
nie kooperacji obu kopalń.
WSTĘPNA OFERTA PUBLICZNA AKCJI ROYALCO
Royalco IPO, Mining Journal, 2 June 2006, p. 13
Oxiana Ltd podjęło decyzję o sprzedaży wszystkich projektów
eksploracyjnych złota oraz miedzi i złota na Filipinach spółce
Royalco Resources Ltd, która planuje wejście na giełdę ASX,
występując ze wstępną ofertą publiczną (IPO) akcji o łącznej war-
tości 12 mln A$. Royalco nabędzie filipińskie aktywa Oxiana
WYNIKI FINANSOWE
KWARTALNE WYNIKI GRUPO MÉXICO
Grupo ahead in difficult quarter, Mining Journal, 12 May 2006, p. 13
Grupo México SA de CV pomimo wielu problemów produk-
cyjnych w I kwartale 2006 r. (wybuch gazu w kopalni Pasta de
Conchos, strajki w kopalniach Cananea, La Caridad i San Martin,
zamknięcie rafinerii cynku San Luis) uzyskało zysk netto w kwocie
331 mln $ (wzrost o 32 % w porównaniu z I kwartałem 2005 r.).
Spółka wyprodukowała w tym okresie 160 564 Mg miedzi, 34 592
Mg cynku, 4,16 mln oz srebra i 3 469 Mg molibdenu.
REKORDOWY ZYSK COEUR
Coeur’s record profit, Mining Journal, 12 May 2006, p. 15
Coeur d’Alene Mines Corp. zanotował rekordowy zysk netto
za I kwartał 2006 r. Wyniósł on 14,3 mln $ w porównaniu ze stratą
netto w kwocie 1,1 mln $ w I kwartale 2005 r. Coeur wyproduko-
wało w tym okresie 2,85 mln oz srebra (wzrost o 31 %) i 25 581
oz złota (spadek o 13 %). Średnie koszty operacyjne spadły z 4,13
568
poprzez przekazanie spółce 10 mln nowo wyemitowanych akcji
po cenie 0,50 A$/każdą.
AGARWAL SPRZEDAJE VEDANTA SWOJE UDZIAŁY W
STERLITE
Agarwal transfers his Sterlite stake to Vedanta, Mining Journal, 16 June 2006,
p. 11
Anil Agarwal, największy udziałowiec Vedanta Resources plc
(53,76 %), sprzedaje spółce swoje udziały większościowe (55 %)
w Sterlite Gold Ltd. Koszt transakcji wyniesie 37,68 mln C$
w gotówce, co stanowi 0,258 C$/akcję Sterlite. Vedanta planuje
nabyć brakujące 45 % udziałów w Sterlite za kwotę 30,8 mln C$
(również po cenie 0,258 C$/akcję spółki).
EMISJA GWARANCJI GLOBESTAR
Globestar funds, Mining Journal, 23 June 2006, p. 12
Globestar Mining Corp. w wyniku emisji 22 mln gwarancji na
zakup akcji spółki (1 gwarancja — 1 akcja) po cenie 1,15 C$/każdą
planuje uzyskać dochód w kwocie 30 mln C$. Nabywcami gwa-
rancji będą Westwind Partners i Canaccord Adams, a dochód
z emisji zostanie przeznaczony na sfinansowanie realizacji projek-
tu miedzi Cerro de Maimon w Republice Dominikany.
PHELPS DODGE ZAINTERESOWANE PRZEJĘCIEM INCO
Phelps Dodge enters the ring, Mining Journal, 30 June 2006, p. 1
Phelps Dodge Corp. przystąpiło do walki o przejęcie kanadyj-
skiego producenta niklu Inco Ltd, oferując 80,13 C$/akcję spółki.
Oferta Phelps Dodge przebiła tym samm o 19 % ofertę złożoną
Inco tego samego dnia przez Teck Cominco Ltd. Transakcja nie
jest uzależniona od przeprowadzenia planowanej fuzji Inco z Fal-
conbridge Ltd, ale Phelps Dodge jest przygotowane do trzyetapo-
wego przejęcia obu spółek i utworzenia Phelps Dodge Inco Corp.,
które stałoby się największym producentem niklu na świecie
(738 mln lb/r.), drugim światowym producentem miedzi (3410
mln lb/r.) i molibdenu (68 mln lb/r.) i trzecim producentem kobal-
tu (14 mln lb/r.).
FINANSOWANIE PROJEKTU MANA
Mana funding, Mining Journal, 30 June 2006, p. 14
Semafo Inc. wynegocjowało z konsorcjum ubezpieczeniowym
prowadzonym przez Westwind Partners emisję 11 mln akcji po
cenie 2,05 C$/każdą. Konsorcjum posiada opcję na nabycie do-
datkowych 1,5 mln akcji spółki po tej samej cenie do dnia 13 lipca
2006 r. Dochód z emisji w łącznej kwocie do 25,6 mln C$ zosta-
nie przeznaczony na rozwój projektu złota Mana w Burkina Faso.
$/oz Ag do 3,94 $/oz Ag.
WYNIKI FINANSOWE PRODUCENTÓW ZŁOTA
Mixed fortunes for gold producers, Mining Journal, 12 May 2006, p. 16
W I kwartale 2006 r. wysokie ceny złota wpłynęły na zwięk-
szenie zysków większości producentów tego kruszcu, jednak na
części z nich odbiły się niekorzystne transakcje zabezpieczające
(derywaty). Zysk Barrick Gold Corp. zanotował w tym okresie
rekordowy poziom 224 mln $ i był o 239 % wyższy niż w I kwar-
tale 2005 r. Z kolei AngloGold Ashanti Ltd odnotowało stratę net-
to w kwocie 179 mln $ (strata z derywatów pochłonęła 188 mln
$), a Harmony Gold Mining Co. Ltd stratę netto w wysokości
28 mln $ (strata z derywatów — 42 mln $).
WZROST ZYSKU FIRST QUANTUM
New mine boosts First Quantum, Mining Journal, 19 May 2006, p. 13
First Quantum Minerals Ltd w I kwartale 2006 r. odnotował aż
566 % wzrost zysku operacyjnego, który wyniósł 120,7 mln $
w porównaniu z 18,12 mln $ w I kwartale 2005 r. Zysk netto wy-
niósł 54,8 mln $ (27,2 mln $). Przyczyną wzrostu zysków było
uzyskanie dobrych wyników produkcyjnych w nowej kopalni
miedzi Kansanshi w Zambii oraz dobra koniunktura cenowa na
rynku metali. W 2006 r. spółka chce wyprodukować łącznie 200
tys. Mg miedzi i 75 tys. oz złota.
PODWOJENIE ZYSKU VEDANTA
Vedanta doubles on prices, Mining Journal, 2 June 2006, p. 1
Vedanta Resources plc opublikowało swoje wyniki finansowe
za rok fiskalny kwiecień 2005÷marzec 2006. Zysk netto spółki
w tym okresie wyniósł 373,5 mln $ i był o 109 % wyższy niż
w roku poprzednim. Największy udział w dochodach o wysokości
3,7 mld $ miała produkcja miedzi (61 %), następnie cynku (24 %)
i aluminium (12 %), a w zysku EBITDA, który wyniósł 1,10 mld $,
produkcja cynku (48 %), miedzi (39 %) oraz aluminium (12 %).
WYNIKI FINANSOWE POLYUS
Polyus results, Mining Journal, 16 June 2006, p. 12
Zysk operacyjny ZAO Polyus w 2005 r. wyniósł 122,7 mln $
i był o 33 % niższy niż w 2004 r. Z kolei zysk netto Polyus wzrósł
w tym okresie dwunastokrotnie do kwoty 114,9 mln $ z powodu
braku kosztów amortyzacji w odniesieniu do aktywów nabytych
przez spółkę w 2004 r. oraz wysokich cen złota w 2005 r. Jednost-
kowe koszty operacyjne wzrosły o 31 $/oz Au do poziomu
206 $/oz Au.

CENY METALI

SPRZECIW PRODUCENTÓW WOBEC CEN MIEDZI PROGNOZY CEN CYNKU

Copper consumers take issue with prices, Mining Journal, 5 May 2006, p. 1 Zinc to peak at $5,500 this year, Metal Bulletin, 29 May 2006, p. 10
International Wrought Copper Council (IWCC), stowarzysze- Według analityków z AME Mineral Economics cena cynku
nie producentów wyrobów miedziowych, rozpoczęło publiczny osiągnie w 2006 r. poziom 5500 $/Mg na skutek rosnącego niedo-
protest przeciwko rekordowemu poziomowi cen tego metalu, któ- boru koncentratów tego metalu. Deficyt koncentratu cynku ma
ry zmusza je do pokrywania rosnących kosztów utrzymania wynieść w 2006 r. 395 tys. Mg, a w 2007 r. spadnie do 250 tys.
znacznych zapasów magazynowych i zaburza równowagę pomię- Mg. Wzrostowi cen towarzyszy spadek zapasów giełdowych tego
dzy popytem a podażą. W kwietniu 2006 r. cena miedzi wzrosła aż metalu.
o 34 %. Według International Copper Study Group (ICSG) w 2006 r.
wystąpi nadwyżka miedzi rafinowanej o wielkości 244 tys. Mg Średnie miesięczne ceny metali
w porównaniu z szacowanym w 2005 r. deficytem 64 tys. Mg.
Styczeń÷czerwiec Czerwiec
WZROST CEN KOBALTU 2006 r. 2006 r.
Metal
Only cobalt strong on fundamentals, Mining Journal, 5 May 2006, p. 5 cena cena cena
W kwietniu 2005 r. tylko cena kobaltu wśród metali używa- najniższa najwyższa średnia
nych w domieszkach stopowych odnotowała wzrost na skutek wy- Miedź Grade A ($/Mg)
sokiego zapotrzebowania ze strony Chin i zmniejszenia dostaw
tego metalu z Demokratycznej Republiki Kongo. Norilsk 20 transakcje natychmiastowe 4536,50 8785,50 7195,89
kwietnia oferował swój kobalt poprzez serwis internetowy po ce- transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 4397,00 8590,00 7097,30
nie 13,80 $/lb, natomiast BHP Billiton po cenie 15,90 $/lb dla me-
Ołów ($/Mg)
talu o zawartości 99,8 % Co.
transakcje natychmiastowe 941,25 1447,00 963,34
NOWE REKORDY CEN METALI PODSTAWOWYCH transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 940,00 1411,00 993,50
Base-metals break new records, Mining Journal, 12 May 2006, p. 3; Metal Bul-
letin, 15 May 2006, p. 10; Erzmetall, May/June 2006, p. 173 Cynk ($/Mg)
Na skutek niesłabnącego popytu na miedź i zamknięcia przez transakcje natychmiastowe 1911,75 3985,00 3224,66
Grupo México SA de CV kopalni cynku, miedzi i srebra San Martin
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1919,00 3830,00 3182,23
z powodu strajku pracowników, trzymiesięczna cena tego metalu
dnia 11 maja 2006 r. osiągnęła 8800 $/Mg. Trzymiesięczna cena Nikiel ($/Mg)
cynku odnotowała tego dnia rekordową wielkość 3970 $/Mg,
transakcje natychmiastowe 13502,50 23050,00 20747,05
a niklu 21 200 $/Mg. Cena cynku w ciągu ostatniego roku wzrosła
prawie trzykrotnie i dalszy jej wzrost poważnie zagrozi przemy- transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 13650,00 22200,00 19991,36
słowi ogniowego cynkowania. Cena Cena
miesięczna miesięczna
Kobalt ($/lb) najniższa najwyższa
WAHANIA CEN METALI czerwiec 2006 czerwiec 2006
Metals consolidate after sharp correction, Mining Journal, 19 May 2006, p. 3;
26 May 2006, p. 3 min. 99,8% 14,561 14,911

Po osiągnięciu nienotowanej od 26 lat ceny złota wynoszącej min. 99,3% 14,172 14,700
dnia 12 maja 2006 r. 730 $/oz, cena tego kruszcu spadła w ciągu Złoto ($/oz)
czterech dni do 674 $/oz na skutek umocnienia się dolara w sto-
sunku do Euro i innych walut. Dnia 15 maja trzymiesięczna cena cena poranna 597,89773
miedzi wyniosła 7700 $/Mg w porównaniu z 8 800 $/Mg dnia 11 cena popołudniowa 596,14545
maja. Z kolei dnia 23 maja cena tego metalu osiągnęła poziom
8460 Mg $/Mg, odnotowując tym samym największy jednodnio- Srebro (c/oz)
wy wzrost o 11,4 %, a dzień później spadła o 7,4 % do wielkości spot 1079,63636
7830 $/Mg na wieść o wznowieniu strajku pracowników Grupo
México SA de CV. June Averages, Metal Bulletin, 10 July 2006, No. 8952, p. 23

569
SYTUACJA NA RYNKU KOBALTU
Minor metal prices slip, Mining Journal, 2 June 2006, p. 4-5; Metal Bulletin,
5 June 2006, p. 14, 12 June 2006, p. 15, 19 June 2006, p. 16
Według analityków z Cobalt Development Institute popyt na
kobalt ma rosnąć o ok. 4 % rocznie, osiągając w 2010 r. wielkość
70 tys. Mg, a do 2020 r. poziom 100 tys. Mg. Produkcja tego me-
talu ma rosnąć wolniej niż popyt, a krańcowy koszt jego produkcji
według prognoz spadnie po 2010 r. z obecnych 14 $/lb do 12 $/lb.
Z kolei według Central African Mining & Exploration Co. plc
(CAMEC) dostawy kobaltu z Demokratycznej Republiki Kongo
będą systematycznie spadać do 2008 r. W 2006 r. produkcja kobal-
tu ma wynieść 12 600 Mg w porównaniu z 16 200 Mg w 2005 r.
Na koniec kwietnia 2006 r. BHP Billiton sprzedawał wysokojako-
ściowy kobalt przez serwis internetowy po cenie 15,90 $/lb, a me-
tal niskojakościowy po cenie 15,00 $/lb (wzrost o prawie 1,00
$/lb). W maju firma dokonała tylko jednej transakcji, sprzedając
10 Mg Co po cenie 15,20 $/lb, natomiast na początku czerwca ob-
niżyła cenę wysokojakościowego metalu do poziomu 14,80 $/lb.
WAHANIA CEN METALI
Metals trade volatile, Mining Journal, 9 June 2006, p. 3
W pierwszym tygodniu czerwca 2006 r. miały miejsce duże
wahania cen metali podstawowych i szlachetnych na skutek
umocnienia dolara i obaw inwestorów o zwolnienie światowego
ZAPASY MIEDZI
ZAPASY OŁOWIU
Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Projektów Inwestycyjnych KGHM CUPRUM Sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe
we Wrocławiu w składzie:
Jan Kudełko,
Malwina Kobylańska,
Stefan Karst,
Wojciech Korzekwa.
570
wzrostu gospodarczego. Dnia 8 czerwca cena złota wyniosła 614
$/oz i była prawie o 120 $/oz niższa niż 12 maja, kiedy osiągnęła
730 $/oz, poziom nienotowany od 26 lat. Cena srebra 8 czerwca
wyniosła 11,27 $/oz, wielkość najniższą od 10 tygodni. Trzymie-
sięczna cena cynku osiągnęła tego dnia poziom 3300 $/Mg w po-
równaniu z 3585 $/Mg dnia 2 czerwca.
SPADEK CEN METALI
Metals prices tumble, Mining Journal, 16 June 2006, p. 1
Ceny metali kontynuują swój spadek — dnia 13 czerwca 2006 r.
cena złota spadła poniżej 600 $/oz i na giełdzie w Nowym Jorku
wyniosła 562 $/oz, a dzień później na giełdzie azjatyckiej 543
$/oz. Cena srebra spadła w ciągu miesiąca o ok. 10 %, osiągając
13 czerwca poziom 9,90 $/oz. Trzymiesięczna cena miedzi zano-
towała na LME tego dnia wielkość 6570 $/Mg (miesięczny spadek
o 25 %), a cena cynku 2930 $/Mg (miesięczny spadek o 26%).
OŻYWIENIE NA RYNKU METALI
Metals drift up on thin trade, Mining Journal, 30 June 2006, p. 3
Trzymiesięczne ceny cynku, miedzi i niklu po fali spadków
jednocześnie przełamały dnia 29 czerwca 2006 r. granice odpo-
wiednio 3000 $/Mg, 7000 $/Mg oraz 21 000 $/Mg i wyniosły one:
3020 $/Mg, 7043 $/Mg i 21 325 $/Mg. Cena złota również wzro-
sła i wyniosła tego dnia 589,25 $/oz.
ZAPASY CYNKU
ZAPASY NIKLU
 DOKTORS’ AND ASSISTANT PROFESSORS’ THESES

Mgr inż. ARTUR KAWECKI

Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych

Tytuł pracy doktorskiej:

Dobór cech materiałowych przewodów jezdnych przeznaczonych do szybkich pojazdów szynowych

Promotor: Dr hab. inż. Tadeusz Knych, prof. AGH.

Recenzenci : Dr hab. inź. Zbigniew Rdzawski, prof. nzw. — Politechnika Śląska.
Prof. dr hab. inż. Adam Szeląg — Politechnika Warszawska.
Dr hab. inż. Włodzimierz Bochniak, prof. nzw. — WMN AGH.

W dniu 27 czerwca 2006 r. obronił pracę doktorską na Wy-
dziale Metali Nieżelaznych mgr inż. Artur Kawecki — asystent
Wydziału.
W pracy zamieszczono wyniki badań dotyczących cech mate-
riałowych nowej generacji przewodów jezdnych wykonanych
z miedzi srebrowej gat. CuAg0,10. Przewód jezdny stanowiąc
ostatni nieruchomy element przewodzący górnej sieci trakcyjnej
umożliwiający zasilanie lokomotywy musi spełniać rygorystyczne
założenia konstrukcyjne traktów kolejowych, wymaganych dla
szybkich pojazdów szynowych, co przekłada się na wysoką obcią-
żalność mechaniczną i prądową.
Tematyka pracy stanowi integralną część zagadnień z obszaru
górnej sieci trakcyjnej, której elementy nośno-przewodzące muszą
podlegać ciągłej modernizacji, ulepszaniu składu chemicznego,
własności mechanicznych i elektrycznych, optymalizacji kształtu
i masy, konstrukcji rozwieszenia, tak aby spełnić wymagania
dotyczące pewności ich współpracy w warunkach wzrastającej
prędkości jazdy oraz wzrostu poboru mocy.
Dowodzenie tezy pracy dotyczącej wyjaśnienia wysokiej od-
porności na ścieranie tej klasy przewodów oparto o analizę wyni-
ków badań porównawczych, prowadzonych na przewodach jezd-
nych z miedzi srebrowej gat. CuAg0,10 oraz z miedzi elektroli-
tycznej gat. ETP. W pracy określono cechy materiałowe przewo-
dów. Wskazano i wyjaśniono przyczyny ich odmiennych własno-
ści mechanicznych, a także określono zakres możliwości zastoso-
wania przewodów jezdnych z miedzi srebrowej w sieciach
o niskim napięciu zasilania.
Istota wysokich i stabilnych w warunkach eksploatacyjnych
własności mechanicznych i elektrycznych przewodów jezdnych,
wykonanych z miedzi srebrowej, polega na wprowadzeniu mikro-
dodatków do miedzi w celu poprawy walorów użytkowych mate-
riału przeznaczonego na przewody jezdne przy jednoczesnym
zapewnieniu wysokich własności elektrycznych wyrobu.
Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że głów-
nymi walorami nowej generacji przewodów jezdnych z miedzi
srebrowej gat. CuAg0,10 przeznaczonych do wysokoobciążalnych
cieplnie i mechanicznie szybkich sieci trakcyjnych w porównaniu
z tradycyjnie stosowanymi przewodami jezdnymi z miedzi elek-
trolitycznej gat. ETP są konkurencyjne własności materiałowe,
a w szczególności ponad 45 % wyższa, tj. ok. 140÷160 °C temperatu-
ra rekrystalizacji, 25 % niższa wartość współczynnika tarcia na
kontakcie z nakładką stykową ślizgacza odbieraka prądu, 30 %
wyższa odporność zmęczeniowa i reologiczna, dwukrotnie wyższa
odporność na ścieranie.
Wyższe własności wytrzymałościowe oraz reologiczne prze-
wodów jezdnych z miedzi srebrowej poprawiające niezawodność
ich współpracy z osprzętem, pozwalają na zwiększenie ich naprę-
żenia naciągu w sieci jezdnej, umożliwiając w ten sposób pod-
wyższenie dopuszczalnej prędkości jazdy pojazdów szynowych
bez niebezpieczeństwa uszkodzenia sieci.
Przewody jezdne typu AC-100 wykonane z miedzi srebrowej
gat. CuAg0,10 posiadają przewodność elektryczną równą 56,64
MS/m, niższą zaledwie o ok. 1,5 % od przewodności przewodów
jezdnych z miedzi elektrolitycznej gat. ETP równej 57,51 MS/m.
Wysoka odporność cieplna przewodów gat. CuAg0,10 przy za-
chowaniu bardzo wysokiej przewodności elektrycznej pozwala na
wyższą obciążalność prądową sieci trakcyjnej, co przekłada się na
możliwość zastosowania lokomotyw o większej mocy w warun-
kach dużej prędkości jazdy oraz transportu znacznych mas towa-
rowych.

Selection of material qualities of trolley wires designed for high speed railroad vehicles

The study covers results of research carried out on material
qualities of a new generation of trolley wires made of silver cop-
per CuAg0,10 grade. The trolley wire being the last stationary
conductive element of overhead traction contact line, providing
power supply to the engine, which must meet strict railway routes
requirements for high speed railroad vehicles, which translates
into high mechanical and current-carrying capacity.
The subject of this study is an integral part of overhead trac-
tion contact line problems, which carrying and conductive ele-
ments are the subject of constant modernization and improvement

571
of its chemical constitution, mechanical and electrical properties,
optimization of its shape and mass, hanging construction in order
to meet requirements concerning the safety of working in increas-
ing drive speed and power consumption conditions.
Proving the thesis of this study focused on explaining the high
resistance of this grade conductors to abrasion was based on
analysis of comparative tests results carried out on silver copper
trolley wires CuAg0,10 grade and electrolytic copper ETP grade.
The study specifies material qualities of wires. Also the origins of
its different mechanical properties as well as the range of applica-
tion of trolley wires made of silver copper in law voltage systems
have been described and explained.
The essence of high and stable mechanical and electrical prop-
erties of trolley wires made of silver copper in exploitation condi-
tions means implementing micro additives to copper for better
applied values of the material designed for trolley wires and pro-
viding high electrical properties of the products at the same time.
On the basis of the tests performed it has been stated that the
main values of the new generation trolley wires made of silver
copper CuAg0,10 grade designed for thermally and mechanically
high loaded fast trolley wires, in comparison with traditional
572
trolley wires of electrolytic copper ETP grade are competitive
material properties, and especially over 45 % higher (app.
140÷160 °C) recrystallization temperature, 25 % lower value of
the friction coefficient in contact with the pantograph contact tip,
30% higher fatigue and rheologic endurance as well as twice
higher resistance to abrasion.
Higher performance and rheological properties of trolley wires
made of silver copper, improving reliability of its work with fit-
tings allow increasing the tension in contact system, enabling
increasing allowable speed of railroad vehicles with no harm to
the distribution system.
The AC-100 type trolley wires made of silver copper
CuAg0,10 grade have electric conductivity equal to 56,64 MS/m,
lower only by 1,5 % from conduction of trolley wires made of
electrolytic copper ETP grade equal to 57,51 MS/m. High thermal
resistance of CuAg0,10 wires having also very good electric con-
duction allows for higher current carrying capacity of contact
system, which translates to the possibility of using higher power
engines for high speed and transporting goods of significant mass.
L.K.
 KONFERENCJE NAUKOWO-TECHNICZNE
rok 2006/2007 w branży metali nieżelaznych

Lp. Konferencja, tematyka Termin, miejsce Gospodarz, organizator

1 Seminarium — Szkolenie dla Zarządów Kół SITMN 10÷11 marca SITMN Katowice
(zagadnienia finansowo-księgowe w Kołach, sprawy organizacyjne). „Hotel Leśny”
Posiedzenie Zarządu SITMN — zatwierdzenie bilansu za 2005 r. Gliwice

2 159 Kwartalna Konferencja N-T SITMN 6÷7 kwietnia SITMN Katowice

X lat działalności PCPM — Rynek Miedzi w Polsce Wrocław Polskie Centrum Promocji
Hotel „Wrocław” Miedzi Sp. z o.o.

3 Międzynarodowa Konferencja N-T 17÷19 maja IMN Gliwice

„Przetwórstwo metali nieżelaznych” Zakopane Koło SITMN przy IMN Gliwice
Hotel „Antałówka”

4 VIII Konferencja Naukowa „Teoretyczne i praktyczne problemy 17÷19 maja Fundacja „Metale Nieżelazne
zagospodarowania odpadów hutniczych i przemysłowych” Zakopane Tradycja i Rozwój” — AGH
„Górski Pałacyk” Wydz. Metali Nieżel. AGH
SITMN Katowice

5 160 Kwartalna Konferencja N-T SITMN 22÷23 czerwca Huta Miedzi Głogów
35 lat produkcji HM GŁOGÓW — Nowa technologia produkcji Szklarska Poręba Koło SITMN przy HM Głogów
w HMG I Hotel „Bornit”

6 161 Kwartalna Konferencja N-T SITMN „Nowe technologie TARGI KIELCE 2006 IMN Gliwice
w przemyśle metali nieżelaznych — Surowce i ochrona środowiska” 27÷28 września Koło SITMN przy IMN Gliwice

7 VII Krajowa Konferencja „Metale szlachetne” 27÷29 września Fundacja „Metale Nieżelazne
Tradycja i Rozwój” — AGH

8 162 Kwartalna Konferencja N-T SITMN 19÷20 października SITMN Katowice

Jubileusz 50-lecia pracy dla nauki i przemysłu Prof. dr inż. Zbigniewa Ustroń IMN Gliwice
Śmieszka Hotel „Wilga” Koło SITMN przy IMN Gliwice
„Współpraca IMN z przemysłem, biurami projektowymi i placówkami
naukowymi”

9 XIV Konferencja N-T „Technologie produkcji rur w przemyśle metali 23÷24 listopada WMN AGH — Katedra
nieżelaznych” (RURY 2006) Zakopane Przeróbki Plastycznej
i Metaloznawstwa,
Koło SITMN przy WMN AGH,
Fundacja „MN T i R” — AGH

10 IV „Forum Gospodarcze Przemysłu Metali Nieżelaznych” 25÷26 stycznia 2007 Izba Gospodarcza MN
Kraków IMN Gliwice
Hotel „Witek” SITMN Katowice

11 163 Kwartalna Konferencja N-T SITMN I kwartał 2007 Koło SITMN przy WMN AGH
Jubileusz 30-lecia Koła SITMN przy Wydziale Metali Nieżelaznych (I połowa marca) SIMN Katowice
AGH
 WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW
współpracujących z czasopismem
RUDY i METALE NIEŻELAZNE
Czasopismo naukowo-techniczne Rudy i Metale Nieżelaz-
ne publikuje artykuły z dziedziny geologii złóż oraz górnictwa
metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego i ogniowe-
go, hutnictwa i przetwórstwa metali nieżelaznych, organizacji,
ekonomii, chemii analitycznej, ochrony środowiska i przemy-
słu metali nieżelaznych, które dzielą się na:
artykuły oryginalne kompletne, artykuły oryginalne niekom-
pletne (komunikaty i doniesienia tymczasowe lub wstępne),
artykuły przeglądowe (omówienia informacji już opublikowa-
nych, relacje o osiągnięciach, opisy aktualnego stanu nauki,
techniki i organizacji, sprawozdania ze zjazdów, kongresów),
artykuły dyskusyjne (krytyka, polemika, sprostowania, odpo-
wiedzi wyjaśniające).
Prosimy Autorów nadsyłanych prac o dołączenie
oświadczenia, że artykuł jest oryginalny, a treści w nim
zawarte są zgodne z prawem autorskim o własności inte-
lektualnej i przemysłowej, a także, że nie był wcześniej
publikowany w innych czasopismach krajowych i zagra-
nicznych oraz w materiałach konferencyjnych posiadają-
cych sygnaturę ISBN.
1. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym
wymaganiom:
a. używać jednoznacznego słownictwa naukowo-technicznego,
a wprowadzając nowe określenia podać dla nich ścisłe defini-
cje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania;
b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach tekstu.
Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi o cyfrę czy
literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na marginesie z po-
daniem brzmienia fonetycznego, np. α = alfa;
c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie
międzynarodowym SI.
2. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
prosimy nadsyłać w postaci wydruku i pliku sporządzone-
go w edytorze Word (*.doc lub *.rtf). Dyskietkę lub dysk
CD zawierające pełny tekst artykułu, tablice i rysunki
umieszczone w odpowiednim miejscu należy opisać nazwą
pliku i nazwiskiem autora. Nośnik powinien zawierać:
⎯ tekst artykułu ze streszczeniem w języku polskim i angiel-
skim,
⎯ słowa kluczowe w języku polskim i angielskim,
⎯ tablice z tytułami w języku polskim i angielskim należy
zestawić na osobnych stronach wpisując numery (cyfry
arabskie) tablic,
⎯ rysunki, każdy w osobnym pliku (w formatach *.gif, *.jpg,
*.tif, *.bmp, itp.).
Ilustracje, wykresy i fotografie noszą umownie nazwę ry-
sunków. Rysunki powinny się mieścić na jednej szpalcie
(8,5 cm) lub kolumnie (17,5 cm), powinny być wyraźne
i kontrastowe,
⎯ podpisy pod rysunkami w języku polskim i angielskim.
3. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opracowa-
nia:
a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać pełny
tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko autora (auto-
rów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca pracy;
b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy, poda-
ny w języku polskim i języku angielskim;
c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu w języ-
ku polskim, w którym należy podać najważniejsze tezy i wnio-
ski. Streszczenie artykułu w języku angielskim powinno
być obszerniejsze do 1 strony maszynopisu.
Należy podać słowa kluczowe w języku polskim i angielskim
(max. 6 wyrazów).
d. na początku artykułu pożądane jest krótkie wprowadzenie,
a na końcu wnioski;
e. należy przestrzegać honorowania opublikowanych prac na
dany temat i przepisów o własności autorskiej (powoływanie
się w bibliografii);
f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powinien być
ograniczony tylko do pozycji najniezbędniejszych. W tekście
powołanie na pozycję literatury zaznacza się w nawiasach
kwadratowych np.: [10].
Sposób podania pozycji literatury: dla czasopisma — Nowak
E.: Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale
1991, t. 36, nr 3, s. 97÷99, dla pozycji książkowej Nowak M.:
Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wydaw. Geolog. s. 504.
4. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek terminolo-
gicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania artykułów.
Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne będą uzgadniane
z autorem.
5. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu, liczbę
stron maszynopisu, tablic, rysunków, w tym fotografii oraz imię
i nazwisko autora (autorów), dokładny adres zamieszkania i pracy
z podaniem kodów pocztowych i nr telefonów, fax i e-mail.
6. Za publikację artykułów redakcja nie płaci honorariów
7. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres
redakcji: Wydawnictwo NOT-SIGMA, 40-019 Katowice,
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel. (0-prefix-32) 256-1777.
Nadsyłanych materiałów redakcja nie zwraca. We wszystkich
innych sprawach nie objętych niniejszymi wskazówkami
prosimy się bezpośrednio porozumieć z redakcją czasopisma.
Redakcja