You are on page 1of 86

Filozofick fakulta Univerzity Palackho v Olomouci Katedra romanistiky

A traduo comentada de contos de Jos J. Veiga


Diplomov prce

Veronika Baudyov
Studentka 2. ronku navazujcho magisterskho studia portugalsk a anglick filologie Akademick rok 2009/2010

Vedouc prce: PhDr. Zuzana Burianov, Ph.D.

Olomouc 2010

Prohlauji, e jsem diplomovou prci vypracovala samostatn a s pouitm uvedench pramen a literatury. V Olomouci, dne 10.5.2010

Dkuji PhDr. Zuzan Burianov, Ph.D. za odborn veden diplomov prce a za poskytnut rady i materily.

ndice
1. 2. 3. Introduo ..........................................................................6 Breve biografia e caracterstica da obra de Jos J. Veiga .....8 Anlise literria dos contos escolhidos ..............................13 3.1 Onde Andam os Didangos? .........................................13 3.2 Dilogo da Relativa Grandeza ......................................16 3.3 O Galo Impertinente ...................................................18 3.4 O Cachorro Canibal ....................................................20 4. Traduo dos contos .........................................................23 4.1 4.2 4.3 4.4 5. Kam se podli stonkovci? .........................................23 Diskuze o relativn velikosti .....................................29 Drz kohout ............................................................35 Pes kanibal .............................................................38

Anlise da traduo .........................................................43 5.1 Processos de traduo segundo Dubsk .....................44 5.1.1 Transposio .................................................44 5.1.1.1 Transposio gramatical ....................44 5.1.1.2 Transposio oracional ......................45 5.1.2 Concentrao e economia ...............................51 5.1.3 Amplificao e diluio ...................................53 5.1.4 Explicitao e implicitao .............................54 5.1.4.1 Explicitao .......................................54 5.1.4.2 Implicitao .......................................55 5.1.5 Modulao .....................................................56 5.1.6 Compensao .................................................57 5.2 Outros fenmenos na traduo ...................................58 5.2.1 Ttulos dos contos ..........................................58 5.2.2 Pontuao e harmonia ....................................59 5.2.3 Erros na pronncia .........................................61 5.2.4 Fraseologismos ...............................................62 5.2.5 Fenmenos extralingusticos ...........................63 5.2.6 Nomes prprios ...............................................66

6. 7. 8. 9.

Concluso .........................................................................68 Resumo .............................................................................70 Bibliografia ........................................................................71 Anexos ..............................................................................73 9.1 Bibliografia completa do autor .....................................73 9.2 Textos dos contos em original ......................................74

1. Introduo
O tema deste trabalho a traduo comentada de quatro contos do escritor brasileiro Jos J. Veiga. Trata-se dum autor relativamente pouco conhecido na Repblica Checa, o que lamentvel porque as suas obras tm um grande valor literrio. As poucas tradues da obra dele existentes no nosso pas no so suficientes para apresentar o aspecto nico da sua escrita.1 Por isso, cada texto deste autor traduzido para checo , na nossa opinio, importante. Os quatro contos seleccionados so interessantes tanto do ponto de vista literrio quanto do lingustico. Veiga um dos representantes brasileiros do realismo mgico, corrente literria que duma maneira especial aborda os temas da fantasia e da relao da realidade com o sobrenatural. Um dos traos caractersticos das narrativas do autor o ponto de vista infantil que nos apresenta a vida interior de crianas e a sua imaginao. Nos contos traduzidos, por exemplo, o leitor pode conhecer o didango, um animal muito perigoso que vive na selva e de vez em quando ataca as casas dos agricultores, ou explorar a filosofia do relativismo criada por um menino que est a brincar com um louvadeus. Outras personagens interessantes so um galo misterioso que martela carros numa estrada e um co que explora a relao entre os animais e os humanos e escolhe uma soluo radical para os seus problemas. Atravs dos discursos o autor apresenta a realidade quotidiana do espao rural brasileiro e mostra a forte relao das personagens natureza. O aspecto lingustico das narrativas apresentadas neste trabalho bastante interessante. Os contos esto escritos em portugus brasileiro, porm a sua linguagem tem elementos especiais
Somente trs obras do autor foram publicadas na Repblica Checa: Os Pecados da Tribo (Hchy kmene, in: Pt brazilskch novel, Praha: Odeon, 1982. Traduzido por Marie Havlkov [Admkov]), A Mquina Extraviada e Uma Jia de Canho (Zbloudil stroj e Pardn dlo, ambos in: Tet beh eky. Fantastick a magick v brazilskch povdkch. Liberec-Praha: Dauphin, 1996. Traduzido por Pavla Lidmilov.)
1

como, por exemplo, a economia da expresso. O autor at inventa o nome para um animal imaginrio cuja traduo foi um dos maiores desafios. O trabalho dividido em trs reas temticas. Na primeira introduzida a personagem do autor, a sua vida e o seu estilo. Aqui tambm so examinados os quatro contos do ponto de vista literrio com o objectivo de facilitar a compreenso aprofundada dos textos e de sistematizar os traos do estilo do autor para os fins de uma traduo cuidadosa. A segunda rea representada pela prpria traduo dos contos da lngua portuguesa para a checa. A terceira oferece uma anlise das mudanas que surgiram na transformao do texto devido s naturezas diferentes das duas lnguas. Na primeira parte desta anlise so apresentadas as modificaes gramaticais, funcionais e outras, divididas em seis categorias segundo a comparao estilstica de Josef Dubsk. A segunda parte da anlise trata dos problemas que surgiram por causa da realidade diferente do Brasil, que so, por exemplo, ligados aos nomes das frutas e plantas desconhecidas na Europa, traduo da palavra didango ou ao vocabulrio relacionado agricultura que no tem equivalncia certa na nossa lngua. A soluo destes problemas foi dirigida pela tentativa de, por um lado, manter o tom extico do texto para o leitor checo e, por outro, de realizar uma traduo fiel ao texto original.

2. Breve biografia e caracterstica da obra de Jos J. Veiga


Jos J. Veiga nasceu a 2 de Fevereiro de 1915 em Corumb no estado de Mato Grosso. Vivia numa regio rural e selvagem que teve influncia nos cenrios das suas escritas posteriores. Adolescente, mudou para o Rio de Janeiro onde estudou advocacia e trabalhou na rdio. Foi editor da Revista do Servio Pblico. Aps uma curta estadia em Londres, voltou ao Rio e tornou-se editor dO Globo e da Tribuna da Imprensa, jornais de grande prestgio. Alm de jornalismo, tambm trabalhou na rea de poltica e gesto e exerceu funo elevada na Fundao Getlio Vargas. Morreu a 13 de Abril de 1999 no Rio de Janeiro j como autor bem conhecido. Apesar da sua longa carreira jornalstica, Veiga entrou no mundo da literatura bastante tarde. O primeiro livro dele, Os Cavalinhos de Platiplanto, publicou-o com 44 anos de idade. Comparando com outros autores da poca, Veiga no foi muito produtivo. A sua obra pouca mas mesmo assim notvel e avaliada.2 As narrativas do autor so geralmente pouco extensas, variando entre contos e novelas curtas. Os cenrios das narrativas costumam ser rurais fazendas, aldeias ou cidades pequenas, e as personagens, principalmente masculinas, infantis e humildes, so pessoas simples vivendo as suas vidas quotidianas. Na obra de Veiga h fortes elementos do chamado realismo mgico. um estilo literrio popular principalmente nos anos 60 e 70 do sculo XX que em si leva duas correntes: o prprio realismo mgico e realismo fantstico.3 Ao contrrio dos realistas, que descreviam a realidade com verossimilhana, o realismo mgico trata
A bibliografia completa do autor encontra-se entre os anexos dessa tese, p. 73. O realismo mgico bastante popular nos pases latinos. Os autores mais conhecidos desta corrente literria so Gabriel Garca Mrquez e Jorge Luis Borges. No Brasil as escritas tm mais traos do realismo fantstico e os seus representantes principais so Jos J. Veiga e Murilo Rubio.
2 3

da realidade duma maneira especfica porque se baseia na imagem inverossmil.4 Mas mesmo assim explica os acontecimentos sobrenaturais com razes aceitveis na cultura, como, por exemplo, os Gregos explicavam tudo com a interveno dos deuses. O realismo fantstico aceita as regras de escrita mgica mas tem alguns traos especficos. A questo de tempo bastante diferente nos dois. O mgico entende o tempo como um aspecto distante do presente e usa frequentemente frases como era uma vez e outros para diferir o tempo da narrao do presente do leitor. No entanto o fantstico usa o tempo real para aproximar a narrao ao leitor no mximo possvel. Assim se mistura o mundo conhecido com o desconhecido ou at absurdo.5 Geralmente, as personagens do realismo fantstico so pessoas isoladas que tm uma vida tranquila, agrcola e modesta. Como vivem no campo so muito prximos flora e fauna por volta deles e tm fortes relaes com elas. E so essas pessoas simples que sofrem confrontos com alguma fora dominadora que muitas vezes inexplicvel e exageradamente violenta. O dominado no a entende e, por isso, no tem nenhuma possibilidade de reagir. Isso gera uma grande angstia nas personagens obrigadas a viver numa opresso total. Assim construdo um elemento de medo e ameaa, nelas e no leitor, que o sobrenatural cria sobre o mundo conhecido.6 Esse medo no igual aos sentimentos que nos trazem os contos de horror, sim uma ameaa e frustrao de alguma fora desconhecida mas imediata. As prprias personagens geralmente no procuram a explicao dessa fora dominadora e, por isso, nem o leitor sabe o que . Concluindo, o realismo fantstico de Veiga no deixa nenhuma fronteira entre o real e sobrenatural. Esses dois espaos interpenetram o que procura estimular assim a curiosidade do leitor.7

Goulart, Audemaro Taranto. O Conto Fantstico de Murilo Rubio. Belo Horizonte: Editora L, 1995. P. 28. 5 Id., Ibid., p. 34. 6 Id., Ibid., p. 35. 7 Id., Ibid., p. 36.
4

Nos contos do autor h sempre algum plano filosfico paralelo narrativa. O autor questiona a relatividade do mundo, tenta procurar as fronteiras entre o real e o fantstico, entre o objectivo e o subjectivo, entre os ideais infantis e a realidade adulta.8 Esses elementos encontram-se tambm nas relaes humanas, na poltica ou nas incapacidades da comunicao entre as pessoas. Por isso as narrativas podem ser interpretadas como parbolas da nossa realidade quotidiana. Outros aspectos comuns na narrativa de Veiga so os fortes motivos de vises infantis, alucinaes e pesadelos. O autor explora a funo do misterioso, mgico e absurdo. Notam-se fantasmagorias, forte desejo de mudana e medo dalgum perigo imediato ou dalguma potncia estranha. Esse medo adequado porque h bruscas mudanas de acontecimentos e dos estados das coisas, amor se rapidamente transforma em dio e comdia em tragdia, esperana em desespero.9 A primeira obra do autor, Os Cavalinhos de Platiplanto de 1959, uma colectnea de contos que o historiador literrio Antnio Cndido caracterizou como contos com tranquilidade catastrfica.10 As personagens nesse livro so principalmente pr-adolescentes, por isso, o ponto de vista infantil o essencial na construo da narrativa. So as crianas que com a sua ingenuidade e fantasia interligam o trivial e o mgico. Procuram o ideal e o puro, criam forte relao com cavalos ou buscam um mapa do tesouro enterrado. Tambm h motivos de separao e solido das personagens. No conto Usina Atrs do Morro Veiga examina o tema da perda da liberdade humana que se repete nas narraes posteriores.11 H certa inquietao entre as personagens, ningum sabe ao certo o que se est a passar porque os acontecimentos so s meio mencionados e nunca explicados pelo

Silverman, Malcolm. Moderna Fico Brasileira. Rio de Janeiro: Civilizao Brasileira, 1978. P. 164. 9 Id., Ibid., p. 165. 10 Picchiov, Luciana. Djiny brazilsk literatury. Praha: Torst, 2007. P. 569. 11 Por exemplo em A Hora dos Ruminantes ou Os Pecados da Tribo.
8

10

autor. Esse facto cria uma incerteza no leitor e faz-lhe pensar mais na interpretao das narrativas. O segundo livro, A Hora dos Ruminantes, publicado em 1966, a primeira novela do autor. Nessa narrativa Veiga explora os temas de medo, submisso e desespero duma sociedade rural pequena. Aps a novela, Veiga voltou aos contos e em 1968 publicou a colectnea A Estranha Mquina Extraviada. Mais uma vez o autor apresenta o quotidiano de cidades pequenas, mas dessa vez as narrativas so menos juvenis e mais misteriosas. Os pontos de vista das personagens so de adulto ou em dois casos de animal: em O Cachorro Canibal h um co bastante cnico que planeja o seu bem para o futuro e chega at ao assassinato para ganh-lo. Outro animal encontra-se em O Galo Impertinente onde aparece um galo misterioso que tem poderes sobrenaturais e assusta a gente na estrada. O conto principal, A Mquina Extraviada, uma aluso manipulao da mente humana. Explora a fascinao irracional das pessoas pela mquina desconhecida e a facilidade com que elas aceitam uma nova f sem questionar a funo ou a origem do objecto adorado. Outros temas do livro so a monotonia de relao amorosa, relatividade de valores ou a insignificncia das coisas e pessoas. Na sua segunda novela, Sombras de Reis Barbudos de 1972, Veiga volta ao tema da opresso humana. H uma empresa omnipotente e megalomanaca que causa totalitarismo cruel, cria censura e constri muros pela cidade para impedir movimentao livre dos habitantes. Para complicar mais a situao, aparecem urubus e chuvas fortes. Como em outras narrativas, nem aqui Veiga deixa claros os limites da realidade. O protagonista no entende se tudo de verdade ou alguma fantasia ou alucinao. O cenrio de uma cidade pequena como nas escritas anteriores. Como a cidade no tem nenhum nome, cria-se a impresso que as histrias podem acontecer em qualquer lugar o que faz o livro muito mais actual para o leitor. Os Pecados da Tribo foram publicados em 1976. Trata-se mais uma vez de uma novela curta. Os acontecimentos episdicos criam a

11

imagem duma sociedade oprimida. Nem aqui Veiga deixa as coisas muito claras. Parece que uma cidadezinha traumatizada pela apocalipse aps a invaso de naus celestes que podem ser os extraterrestres mas tambm alguma fora humana. Na sua ltima obra, Objetos Turbulentos de 1997, Veiga abandona os temas rurais e concentra-se no aspecto humorstico do quotidiano na cidade. Nessa colectnea de contos examina a obsesso fetichstica pelos objectos quotidianos.

12

3. Anlise literria dos contos escolhidos


Todos os quatro contos, Onde Andam os Didangos?, Dilogo da Relativa Grandeza, O Galo Impertinente e O Cachorro Canibal, vm da colectnea A Estranha Mquina Extraviada, de 1968. Esses textos foram escolhidos pelas suas qualidades literrias e por apresentarem todos os traos tpicos do autor. Em todos h um papel considervel dalgum animal em combinao ou confronto com alguma outra personagem o que resulta sempre em situaes interessantes e incomuns. Nos primeiros dois contos h uma criana que observa ingenuamente o mundo e os animais tm uma grande influncia nas suas fantasias. No terceiro, h um galo misterioso que ameaa absurdamente os carros numa estrada e, no ltimo, h um co cnico que decide resolver seus problemas usando canibalismo. As narrativas criam uma imagem fiel das regies rurais brasileiras e, como as personagens nem os lugares tm nomes, esse ambiente torna-se bastante universal. Ao mesmo tempo todos os contos tm o seu lado irnico e humorista, mas tambm filosfico e moral. Um aspecto interessante das escritas o portugus brasileiro. A lngua da narrao no nem o padro nem a lngua coloquial, mas sim uma mistura de lngua formal com o vocabulrio tpico de zonas rurais que se tornou um grande desafio na traduo. Com o propsito de entender melhor os contos e a sua traduo para checo convm analisar cada um deles do ponto de vista literrio.

3.1 Onde Andam os Didangos?


O conto apresenta um menino annimo e os seus fantasmas. Por ser pequeno e por morar perto da selva, tem medo de um grande nmero de animais perigosos da regio. O facto de ficar, como filho nico, muito tempo sozinho pode explicar a sua inveno dum animal

13

imaginrio a quem d o nome de didango. Inventa at a aparncia desses animais,12 detalhes da vida deles, inclusivamente como so os filhotes e quais so os problemas deles. Assim cria um mundo fantstico que os seus pais no compartilham e no vem. Mas para o menino esse mundo perfeitamente real. Ele fascinado por esses animais, tem medo deles mas ao mesmo tempo sente um grande respeito e admirao. No fim do conto at pergunta por eles pensando que podiam ajudar na situao difcil. uma relao ambivalente, to tpica das crianas. Todavia o medo parece prevalecer e a vida do menino est cheia de sustos. Quando aparece Venncio, o menino perdido na selva, o rapaz est to assustado que se pe a chorar. Pensa que h algum animal ou ndio no rancho e fica quieto em casa porque sabe que se gritasse, a me vinha a correr e podia ficar em perigo tambm. Quando a me volta, no consegue achar nenhum ndio mas fica nervosa e inventa uma desculpa para chamar o pai. Esse vem chateado, procura por volta da casa, acha Venncio, que est assustado e exausto e resolve deix-lo no rancho. Logo que Venncio fica melhor, o pai ensina-lhe os trabalhos do rancho e descobre que esse menino muito hbil. A personagem de Venncio torna-se uma nova fascinao para o menino que, desta vez, real para todos. Venncio inventa vrios brinquedos e mscaras extraordinrios e o menino adora-o como se fosse um anjo que desceu terra. Um dia, do nada aparece um homem rude e pergunta pelo dono. Com o seu comportamento grosseiro assusta a me e o filho que no entende como possvel haver gente assim no mundo. Ele s conhece Venncio e quer que todo mundo seja como ele. Esse homem vem buscar Venncio e ameaa a famlia com uma carabina para conseguilo. Ao Venncio partir toda a famlia chora desesperadamente. Nesse

um bicho sem ps nem cabea, (...) s vezes liso, s vezes cabeludo, (...) largo nas pontas, fino no meio. Veiga, Jos J. A Estranha Mquina Extraviada. 5 ed. So Paulo: Difel, 1986. P. 45.
12

14

momento o menino lembra-se outra vez dos didangos e pergunta: onde eles estavam que no tinham vindo?13 O conto est escrito na terceira pessoa numa perspectiva de criana que no entende os acontecimentos no rancho e no consegue achar nenhuma explicao para eles. As fantasias do menino so muito comuns para todas as crianas do mundo, fazendo o leitor lembrar-se das suas prprias fantasias e encontrar-se mais prximo do mundo do menino. A criatividade na composio dos didangos faz o leitor sorrir. O cenrio deste conto rural. um rancho isolado onde vive s a famlia. Os nicos contactos que ela tem com a civilizao com os caadores que passam pelo rancho umas vezes por ano. Por causa dessa isolao o menino cria o seu mundo fantstico, mas podemos ver que ele no s uma criana sonhadora e que tambm tem um senso muito racional quando no quer deixar a me sozinha buscar o ndio ou ficar com o homem desconhecido. Assim a racionalidade muda facilmente para a fantasia e vice-versa. As personagens no tm nomes prprios. Fala-se do pai, me e filho, do homem estranho e do tio. O nico que tem algum nome Venncio todavia, mesmo tendo nome que supostamente serve para identificar pessoas, ele permanece o mais misterioso do conto. O leitor no sabe quem ou donde vem. Tambm no sabe quem o homem estranho que veio busc-lo. Esse s menciona que o tio de Venncio est procura do rapaz mas no explica por qu. O conto desenvolve num tom tranquilo e a vida no rancho parece idlica, pelo menos do ponto de vista do menino. Essa paz acaba com a chegada do homem estranho. A famlia pacfica, que mal encontra gente desconhecida e que no tem nenhuns inimigos, treme de medo e no entende a crueldade do homem. A situao est muito tensa sobretudo no momento em que o homem est sozinho com a me e o menino no rancho. Esses esto totalmente desesperados porque no tm como inverter a situao nem podem chamar o pai para ajud-los e o tempo parece no passar. O rpido clmax vem com
13

Id., Ibid., p. 51.

15

a chegada do pai. A nica arma que a famlia tem est nas mos do homem ento no h outra opo para a famlia do que obedecer s ordens do homem. Esse manda pr o menino num lao e leva-o logo embora. Em poucos segundos muda completamente a vida no rancho. O mundo primitivo e pacfico das pessoas do campo vencido pela brutalidade e ameaa do homem civilizado. Essa confrontao do mundo primitivo e uma fora externa e violenta uma das caractersticas do realismo mgico mencionadas acima.

3.2 Dilogo da Relativa Grandeza


Dilogo da Relativa Grandeza conta a histria de dois irmos e das suas fantasias. Doril, o mais velho, examina um louvadeus e a sua irm Diana vem falar com ele. Mas Doril no tem pacincia para ouvir as histrias dela e as crianas comeam a discutir. Brincando com o louvadeus, Doril comea a pensar em aspectos filosficos da vida. V que pode fazer bem e mal ao insecto e percebe que possvel que a gente seja tambm alguma forma de insecto nas mos dalgum outro ser. Ao comparar as coisas por volta dele, imagina que os humanos so do tamanho de formigas e, por isso, so invisveis para os outros bichos muito grandes14 o que acha muito bonito. Sabe que ele mesmo quem define o destino do bicho, percebe que tem poderes que so normalmente concedidos a Deus, questiona o funcionamento do mundo e pergunta quem manda em ns. Mas Diana quer brincar com o irmo e interrompe os seus pensamentos. Assim Doril volta ao mundo real e usa as ideias que acabou de inventar contra a irm. No explica nada para ela e ela, sendo uma menina que gosta das coisas prticas e no sonhadas, fica completamente confusa no entendendo nada do que o irmo est a dizer. Num certo momento Diana fica na dvida porque no consegue achar argumentos contra as ideias do irmo mas quando v que Doril
14

Id., Ibid., p. 41.

16

no tem nenhuma prova ela volta ao seu cepticismo e recusa-se de procurar sentido nas falas do seu irmo. A discusso acaba com o grito da me que chama as crianas para casa. A brincadeira interrompida. Diana esquece dela no momento mas para Doril est claro que as pessoas e todas as coisas por volta delas so pequeninas e ele no pode ficar ferido por um pau que na verdade s um fsforo e ele prprio uma formiga. Os irmos so muito diferentes um do outro. Doril sonhador, procura entender o mundo por volta dele, faz perguntas sobre a prpria existncia humana e quer saber quem Deus e qual o papel dele no mundo. Chega at a perguntar se ele mesmo no tem poderes divinos sobre o insecto. Diana uma menina mais ingnua e prtica, desconfia das ideias do seu irmo e concentra-se nas coisas que pode tocar ou sentir. A falta da fantasia dela mostra os limites do pensamento humano sobre coisas que no so propriamente reais ou comuns. As conversas entre os irmos representam assim um contraste entre duas filosofias da vida: a fantasia do menino e o mundo real e prtico da menina. Assim nos seus dilogos apresentada a grande diferena entre esses dois lados do pensamento humano mas ao mesmo tempo h as brincadeiras infantis comuns para todas as crianas no mundo, como por exemplo as provocaes da menina ou as confrontaes do menino. Os dois usam uma tpica linguagem infantil, cheia de interjeies. Por cima a menina faz vrios erros na pronncia de portugus que cria um retrato fiel da fala das crianas. Juntos criam uma atmosfera de infncia cheia de curiosidade e de fascinao pela natureza. O conto est escrito na terceira pessoa e a narrao frequentemente interrompida pelos dilogos das crianas. Essas conversas criam a gradao da narrativa. Cada pensamento que Doril apresenta sua irm aumenta a nervosia da menina que no consegue achar mais argumentos contra o irmo. A tenso chega ao ponto mximo no momento em que Diana pergunta de onde vm todas as informaes que o seu irmo tem. Ao saber que foi ele mesmo quem

17

as inventou ela perde o interesse, ri e volta a brincar. A tenso desaparece nesse instante. As conversas das crianas servem tambm para a descrio do cenrio porque nelas h vrias referncias sobre o ambiente em que elas vivem. Assim o leitor entende que uma fazenda no campo. Por exemplo, quando Doril faz as suas comparaes de coisas, cria, sem perceber, uma imagem visual do lugar, ou quando Diana fala sobre o livro que vai ganhar entende-se que um livro como um tesouro para as crianas que provavelmente so de uma famlia pobre. Todavia, o espao rural, que um elemento comum na obra de Veiga, no tem propriamente muita influncia na aco desse conto.

3.3 O Galo Impertinente


O mais curto dos contos escolhidos narra a histria duma estrada e do mistrio ligado a ela. A construo da estrada, que deve apresentar o alto nvel da tecnologia rodoviria, cria muita curiosidade em todas as pessoas que vo visitar as obras. Os engenheiros explicam-lhes pacientemente todos os detalhes tcnicos do projecto mas a construo demora muito, as pessoas perdem o interesse e os trabalhadores a motivao. Depois de muito tempo da construo, quando ningum se lembra mais dela, a estrada fica pronta e vem o dia da inaugurao. Toda a gente adora a estrada e considera-a magnfica. Mas o entusiasmo no dura muito. Logo no dia seguinte aparece um galo estranho que ataca os carros e destri-os. Os viajantes tm medo dele e evitam passar por essa estrada. As pessoas esto assustadas e resolvem caar o galo. Primeiro tentam apanh-lo numa rede de pesca e depois at usam armas mas sem nenhum resultado. Por isso pedem ajuda ao ministrio da guerra que manda um canho que no tem sucesso e um tanque que comea a soltar fumaa sem qualquer razo

18

bvia e fica fundido. A estrada ento fica abandonada e esquecida no tempo. O conto acaba com a meditao do narrador que pergunta o que vo pensar da estrada as pessoas nos tempos futuros e chega concluso que vo admirar a perfeio tcnica dela. Pergunta tambm como eles vo interpretar o galo, mas lembra que por enquanto impossvel saber o fim da existncia do animal. A ausncia de nomes, to tpica nas obras de Veiga, aparece mais uma vez nesse conto. Nem o narrador, nem a estrada e nem a cidade, que se encontra supostamente perto dela, tem nome. Como j foi dito, a falta de nomes faz o cenrio, uma regio rural cruzada pela nova estrada, mais universal. O conto est escrito na primeira pessoa, mas o narrador s um simples observador dos acontecimentos e no participa em nenhuma aco. Somente no fim ele comenta as futuras investigaes da estrada e da origem do galo misterioso. O que importa mais que ele descreve a situao do ponto de vista dos habitantes da cidade, captando a curiosidade e o medo deles. A atmosfera da narrativa muda vrias vezes durante a aco. No incio as pessoas esto fascinadas pelo projecto da nova estrada. Os engenheiros so admirados pelo trabalho importante que fazem e pela pacincia que tm na explicao do grande projecto s pessoas. Mas com a prorrogao da construo as pessoas esquecem-se dela. A admirao cede lugar ao esquecimento rpido e desiluso, to tpicos para os seres humanos. No dia da inaugurao volta a grandeza da estrada e a felicidade dos motoristas. Porm, esses sentimentos optimistas no duram muito porque esse mundo da alegria ingnua incompreensivelmente atacado pelo galo. As pessoas tentam defender-se mas nada, nem o exrcito, consegue parar o galo misterioso cujo poder parece ser infinito. Os simples humanos no tm nenhuma chance contra a fora do galo que s traz destruio absurda e medo.

19

No podemos esquecer o lado crtico e humorstico desse conto. A fascinao excessiva pela estrada e a sensao de megalomania pode ser interpretada como crtica dos sistemas polticos totalitrios que nessas construes grandiosas manifestam o seu poder. Tambm h um motivo da transitoriedade dos interesses das pessoas que num dia adoram a estrada e no dia seguinte perdem completamente o seu interesse nela. Os ataques do galo so por um lado trgicos e violentos mas por outro so bastante cmicos. difcil no sorrir ao imaginar o galo atacando carros e martelando violentamente o ao com o seu bico. Tambm, as descries emotivas das vtimas, que todos conhecemos das nossas vidas, so muito cmicas. No fim do conto Veiga satiriza o trabalho dos antroplogos que vo pensar que o tanque fundido um pedao de algum planeta cado terra. Assim o conto tem uma mensagem sria sobre uma violncia brutal e absurda e sobre o desespero das pessoas que sofrem dela, porm, tambm importante o aspecto humorstico que faz a narrao mais leve.

3.4 O Cachorro Canibal


O ltimo conto narra a histria dum co errante. Um dia ele aparece numa aldeia e deita-se por baixo duma rvore tentando proteger-se das moscas atrapalhantes. Logo se v que est doente, exausto e triste. Um menino fica com pena dele e d-lhe comida. No dia seguinte o co est no mesmo lugar e o menino chama-o para a sua casa e cuida dele. O co percebe que est tolerado na casa mas isso no suficiente para ele porque exige a ateno das pessoas. Ele comea a desenvolver as suas teorias sobre as relaes entre humanos e ces. No quer mostrar muita gratido porque as pessoas podiam pensar que est feliz e esquecer as suas necessidades. Ao demonstrar a sua frieza ele cria um mistrio por volta dele e faz as pessoas pensar. Assim ele consegue o domnio total na casa.

20

Um dia a famlia arranja um co menor para fazer o maior feliz. Os dois brincam todos os dias e gostam muito um do outro. Mas com tempo o menor comea a atender todas as chamadas das pessoas e fica muito mimado e malcriado. A famlia comea a tratar mal o maior que pacientemente espera que a situao melhore. Mas um dia j no tem mais pacincia: comea a brincar disfaradamente com o menor, come-o e enterra os ossos. Todavia, a vingana no melhora o humor do co que continua a estar triste, sempre concentrado e no sossegado. As pessoas evitam a presena dele, deixam-lhe caminho livre e no brincam mais com ele. Assim o co encontra-se cada vez mais triste e a vida dele parece uma priso. O conto est escrito na terceira pessoa. Na narrao prevalece um tom humorstico e irnico. A atmosfera tranquila como se fosse um sbado tarde. As pessoas cuidam do co, arranjam-lhe um amigo e fazem-no feliz. Com tempo o co maior fica atrapalhado com o comportamento do menor mas no d indicaes do plano como pretende resolver a situao. Por isso, o leitor fica chocado com a soluo final. Principalmente a frieza e brutalidade do ataque deixa nele uma impresso muito forte. O protagonista desse conto um co errante que j sofreu muito na sua vida. Por isso tem uma natureza calculista, seca e cnica. Com frieza ele calcula o seu comportamento para conseguir tudo o que ele quer da famlia. Procura sempre manter a sua liberdade e independncia e comporta-se como se fosse arrogante e ignorante da famlia e assim ele ganha a ateno das pessoas. A narrativa pode ser interpretada como uma examinao do comportamento da sociedade humana. A relao entre homens e ces mostra-nos que muito difcil conseguir a ateno das pessoas mas h umas regras que geralmente funcionam. O co sabe muito bem que as pessoas no gostam da ignorncia e que com ela ele vai conseguir o que quer. O sarcasmo do co mostra que os animais tal como as pessoas tm de ser calculistas. As relaes entre os prprios ces bastante parecida ao comportamento humano. O canibalismo entre

21

eles pode ser uma aluso competio e inveja das pessoas que fariam tudo para conseguir o seu bem. No fim encontramos a mensagem de que a vingana no traz felicidade: a morte do co menor causa s sofrimento emocional e no melhora a situao do co maior. O Cachorro Canibal o menos misterioso dos contos escolhidos. No h nenhum mundo fantstico ou retrato de pensamento infantil. Tambm nesse conto h uma cidade pequena e tambm aqui nenhuma das personagens tem nome prprio. Na narrao os ces so distinguidos somente pelo tamanho. Mesmo sendo escrita do ponto de vista dum co, essa narrativa uma perfeita parbola do comportamento humano.

22

4. Traduo dos contos

4.1 Kam se podli stonkovci?


Noc v chatri byla okliv, nebezpen, venku spousta zvat, nkter znm, jin vymylen podle zvuk, kter pichzely z pralesa; ale open o siln tlo matky neml strach z nieho, zvata pak byla krotk, vzdlen, neschopn ukodit. Nepestvala vak existovat. Jako to, kter si vymyslel, kdy byla svtilna zhasnut, rodie spali, chrpali a on si se zavenma oima pedstavoval svtlo slunce, protoe na svtle nejsou nebezpen zvata. Ale strach je silnj a chlapec nakonec vytvoil pvodce neznmch zvuk, kter z lesa pichzely. Bylo to zve bez nohou a hlavy, jen dlouh tlo ve tvaru stonku, tlustho a mkkho stonku, nkdy hladk, nkdy chlupat (tato st jet nebyla vyjasnna), irok na koncch, tenk uprosted. Konce byly nohy a tak sta, zve chodilo tak, e zapelo jeden konec o zem, zvedlo ten druh, napnulo tlo a vrhlo zvednut konec dopedu, pitom sbralo ovoce a listy, kter ho zaujaly, pak posunulo dopedu konec, kter zstal vzadu; to vechno rychle, ani by se zastavilo nebo mrhalo asem. Dalo mu velkou prci vymyslet jmno pro toto zve, nakonec ho pojmenoval stonkovec. A protoe to bylo nejpodivnj zve v celm pralese a nejspe i na celm svt, stonkovec musel bt tak zve nejnebezpenj. Nikdy opravdovho stonkovce nevidl, ale vdl, e v noci obchzej kolem chatre; a rno, kdy chodil s matkou k potoku pro vodu, nebo s otcem na kraj pralesa naezat vtve na njakou prci v chatri, vdal jejich stopy vude kolem, napl seten, protoe plocha jejich nohou je mkk. Ale ve snech byli dobe vidt, nkdy blzko, nkdy daleko, vrhali stonky svch tl na chatr, tsli hrnci na polici, nebo plhali po kopcch, skkali pes potoky, vymovali svt jako krutka.

23

Legran byla mlata, drobekov, kte dlali vechno, co dlali velc, ale obas zstvali stt na behu potoka, bhali sem a tam, kvieli jako seltka, bli se skoit, dokud se jeden z dosplch nevrtil a z druh strany si je nezavsil na nohu, jako kdy nkdo na klacku nese hada. Jednou vidl, jak stonkovec zabil jagura, jednu nohu pehodil pes jeho hbet, ponoil ji pod nj, zase ji vynoil, udlal uzel a zathl za oba konce. Jagurv pas se zuoval, zuoval, jazyk mu vypadl z pusy, steva vyhezla otvorem, kter maj vechna zvata pod ocasem, a kdy stonkovec povolil uzel, jagur se sesul bezvldn na zem. Pedstavte si, kdyby tohle udlali s lovkem. Stromy kceli jako by nic, objali strom stonkem tla, zathli a vytrhli strom i s koeny a vm. S tmito a jinmi zvaty a dalmi jinmi vcmi, kter se stvaly, byl ivot v chatri pln hrz. Pchod Venncia byl jednou z nich. Otec byl na poli a istil fazole a kukuici, matka odela k vod prt, chlapec zstal sm a hrl si s broukem, chtl pimt brouka, aby tahal krabiku od sirek plnou kamnk; tm se bavil, kdy dvee chatre potemnly. Pozvedl oi a nikoho nevidl, ale ml pocit, e kolem prola njak postava. Stonkovec to nebyl, protoe ti jsou velmi vysoc a dlaj mkk zvuky, kdy nohama nalapuj na zem. Nebude to indin? Otec kal, e v tom pralese ili kdysi Tapujov; e by se vrtili? ekal a srdce mu hlasit tlouklo, neml odvahu zvednout se ze zem a podvat se, mon je to vn Tapujec, nebo nco horho. Kiet bylo nebezpen, mohli by pibhnout a mvat palicemi; a kdyby matka uslyela kik a pibhla by, urit by tak zemela. Nezbvalo ne bt potichu, i kdy se tsl a potil, a myslet na njakou modlitbu, kter by pivolala otce dom, obas pichzel mimo obvyklou dobu pro trochu tabku, napt se kvy; a protoe to byl staten a nebojcn mu a chodil vdy s pukou, ani Tapujec by si na nj nepiel. pln nhodou vzhldl k mstu, kde byla stna drav a spatil dv oi, kter se dvaly dovnit. Protoe nevidl dnou monost niku, zaal tie plakat, zalbilo se mu to a nakonec plakal nahlas. Pl ty dv

24

oi vylekal, ale on plakal dl, vdl, e indini neodeli, urit si plnovali tok. Kdy dvee znovu potemnly, hledl do zem, aby se nemusel dvat na indinovu tv ale ten, kdo vstoupil, byla matka se kopkem vymchanho a vydmanho prdla. Takov ostuda! Tak velk chlap a ple. To neme zstat chvli sm? Nebo ti nco je? Chlapec byl tak rd, e ji vid, e plakal jet hlasitji. Ale no tak, chlape! Nco t kouslo? Indini, mami! Indin! Jak indin? To se ti nco zdlo. Jeden je venku. Vidl jsem ho. No to bych chtla vidt toho tvho indina. Ne, mami, necho tam! Je to nebezpen! Poloila kopek na zem a la ven, ruce si utrala do sukn. Slyel jej kroky kolem chatre, chtl jt za n, ale nohy ho neposlouchaly. Kdy se kroky zastavily, pebhl mu mrz po zdech, ekal jej vkiky, zvuky der. Natst znovu uslyel kroky a za chvilku se objevila ve dvech. Byla unaven, to asi tou dinou s prdlem, jak plhala do svahu. Nekala jsem to? dnho indina jsem nevidla. Ale msto toho, aby la povsit prdlo, chodila po chatri, jako by nco hledala, nenpadn se pomodlila, rozdmchala ohe, obas se podezvav podvala ven. V co? Zavolme otce, a pijde na kvu. Vzala trubku, kter visela za dvemi, namila ji ven a zatroubila. Kdy otec piel, polekan a rozzloben, matka mu ekla, ne se na to sm zeptal, pro ho zavolala: On tvrd, e vidl indina. ekni mu, e je to nesmysl. Vyml si. Nem co dlat. Tady u indini nejsou. To kvli tomu jsi m zavolala?

25

Pesn to jsem mu ekla. Dokonce jsem se dvala kolem, abych mu to vymluvila. Poj se se mnou podvat. Vystrila manela ven a ukzala mu stopy, kter vidla pi prvn obhldce. Manel ji poslal zptky a vydal se po stopch. ena objala chlapce, ekla mu, e je strapytel, a v duchu se modlila, dokud neuslyeli otcovo voln: Pojte se podvat na toho vaeho indina! Matka bela ke dvem, chlapec hned za n. Vedle otce stl trncti, patnctilet kluk, vyhubl a v roztrhanch atech, vypadal vyden a nemocn; jednu nohu ml porannou a nenalapoval podn na zem. S velkou nmahou ekl, e se jmenuje Venncio, piel z daleka, strvil vce n msc v pralese, trpl hlady a zimou, jedl opeen ptky, janebu a rzn bobule, co se dalo. Mluvil tie a velmi se tsl. Zstane tu s nmi ekl otec. Stejn potebuji njakho pomocnka. Ale nejdv si odpoine, naj se, vyl si nohu. To bylo poprv, co chlapec vidl hladovho lovka bt se jst. Kdy mu matka podala tal, nco narychlo pipravenho (nebyla doba jdla), odthl se, nechtl. Jez, hlupku. Nen tam jed ekla matka a poloila mu tal do klna. Podezvav se na n podval, asi j nevil, vzal tal obma rukama a z o mu tekly slzy. Matka chlapci naznaila, aby li kousek dl, obas se ale podvali. Venncio si utel slzy do jednoho rukvu, pak do druhho, zaal jst lc, potom ji poloil a jedl rukama, bhem chvilky vechno zhltl. pln vylzal tal a jet sndl ti banny a velk kus karamelu. Potom vypil dbn vody, hnul a usnul v sed. Venncio strvil nkolik dn lenm nohy pomoc lzn z ernho lilku a tuku z kapybary, v noci spal na rohoi v rohu chatre, mluvil hodn ze span a probouzel se vystraen. Vdy, kdy slyel nkde pobl hluk, bel se schovat do bannovnk na dvoe. Kdy otok nohy opadval a rna se hojila, otec mu dal prvn kol: naezat vtve a pruty na stavbu pstavku k chatri. Venncio

26

odeel vesele s maetou, za chvli se vrtil s jednou otep vtv na hlav a dv dal thl na lin; opel je o stnu chatre a vrtil se pro dal. Po obd mu otec vysvtlil, jak se stav stna z vtv, a kdy se odpoledne vrtil, dv stny byly hotov, chybla ta s dvemi, kter je sloitj. Veer ho otec to tajemstv nauil a druh den byl pstavek hotov, s udusanou hlnou a nasazenou stechou. Jsi peliv ekl otec spokojen. Uvidme, jak ti to pjde s motykou. Krom pomhn na poli Venncio neustle vymlel, co novho by se dalo udlat, hlavn hraky pro chlapce. Ze deva nokem vyezal stdo konk, z vlken ze slepiho pe udlal ocas a hvu, vybral rzn druhy deva, aby nebyli vichni stejn barevn; vyrobil houpaku pro sebe a pro chlapce, aby si mohli o nedlch hrt, na jednu stranu zavsil velk kmen, aby se vyrovnal vhov rozdl; z tykve vyrobil masky s knotem uvnit, kter se povsily na stromy a v noci zaplily, byly vborn na plaen zvat; vyrbl lano z prut, siln a velmi dobe spleten. Venncio nebyl ln dlat jakoukoli prci, ani vait a prt; vail a pral, kdy mla matka moc jin prce, nebo kdy si trochu pospala. Otec kal, e Venncia seslalo samo nebe. Koho nebe neseslalo, byl ten okliv zamraen mu, kter piel do chatre a ptal se na pna. Matka i chlapec se polekali, nvtvy k nim nechodily, jen njak lovec as od asu, ti pichzeli a dali zdvoile o dovolen, pijali kvu nebo obd, odpoinuli si a zase li a nechali penze na nco pro chlapce, jak kali. Ale tenhle mu byl hrub, jako by byl pn pralesa a zvat. Matka mu vysvtlila, e manel je na poli. Pokm. Nevolejte ho ekl mu a sundal si karabinu z ramene, vzal stoliku a bez dovolen si sedl. Rozhlel se a nic nekal, vechno si prohlel, jako by mu to patilo.

27

Chlapec se pitiskl k matce a u nechtl slyet o dn hrace. Po velkm vhn matka nenpadn vzala trubku ale mu dval pozor: vyskoil ze stoliky, vzal j trubku z ruky. Nevolejte ho, pan. Nespchm. Pokejte, a pijde sm. Chlapec si pl mt ostr n, aby ho zabodl mui do bicha; ten kuchysk se nehodil, byl mal a tup; pemlel tak, e se nenpadn vytrat, aby zavolal otce, ale rozmyslel si to, protoe bylo riskantn nechat matku samotnou s tm protivnm muem. as neubhal a matka nervzn chodila po chatri, chtla dlat spoustu vc, ale nedlala nic, a chlapcv strach narstal. Prosil Boha, aby poslal njakho jedovatho hada, kter toho mue utkne, dokonce el za kov ekat, jak to dopadne, dn had se neobjevil. Pro jsou na svt zl lid? Pro nemohou bt vichni jako Venncio? Myslel si, e pchod otce d vechno do podku, ale kdy ho vidl, jak klidn pichz s Vennciem a kad nese oatku fazol na hlav, sevelo se mu srdce. Karabina stl silnji ne puka, otec by mohl zemt v boji a ten zamraen mu by s nimi zstal bydlet, porouel by jemu i Venciovi a spal by na lku s jeho matkou. Otec piel a jednm pohybem hlavy sloil oatku fazol na zpra, chlapec se rozbhl a objal otcovy nohy. Tati, je tu njak mu! Tam uvnit! S karabinou! Venncio u tak sloil fazole na zem, hledl vyden, chtl utct, ale ten mu s karabinou v ruce u byl blzko. Pesn tebe chci, ty darebku. Neutkej, nebo budu stlet. Mu pikzal otci odhodit puku na zem a pisunul si j nohou bl k sob. Te mu spoutejte ruce za zdy tmhle provazem. Vyndal provaz z vaku, hodil ho po otci a dohlel na spoutn, karabinu pipravenou. Kdy otec spoutal Vennciovy ruce, mu vzal laso na lasovn telat, kter nosil pipevnn u pasu pod kabtem, a pikzal otci prothnout smyku pod Vennciovmi paemi tak, aby zstala na zdech. Te tou smykou dvakrt provlknte provaz.

28

Otec poslechl, neml na vbr. Mu si pehodil karabinu do lev ruky, tou pravou chytil laso a na zkouku jm kubnul. Venncio skoro upadl dozadu, neekal takovou surovost. Jdeme. Tvj strc ek ekl mu a pobdl Venncia hlavn karabiny. Venncio se ohldl, jako kdyby se louil s lidmi, chatr, houpakou, se vm. Mu ho znovu pobdl, Venncio svsil hlavu a el, mu za nm, odnel si tak puku. Kdy u vstupovali do pralesa, zavolal: Tu vai rezavou puku si nevezmu. Nechm ji povenou na njak vtvi. Pak si pro n pijte. Otec, matka, chlapec se dvali a do chvle, ne ti dva zmizeli v pralese, ale u pedtm podn nevidli kvli slzm. Kdy vchzeli do chatre, otec zakopl o dber s lojem, kter si schovvali na vrobu mdla, vrtil se a nakopl dber do dlky tak, e se rozlil po zpra. Matka se vrhla na lko, plakala, jako kdyby prv pila o dt. Otec prosedl zbytek dne a noc ve dvech chatre, balil si a zapaloval jednu cigaretu za druhou. Tak chlapec pod myslel na Venncia, netuil, jak bude ivot bez nj. Venncia odvdj na lase a cvrci zpvaj v lese a voda tee v potoce a svtluky poletuj noc, vechno jako dve a tak jin A stonkovci, kam se podli, e nepili?

4.2 Diskuze o relativn velikosti


Doril sedl na hromad dv, nohy rozkroen, lokty na kolenou a zkoumal kudlanku, kter mu sedla na hbetu ruky. Chtl, aby zvtko vzltlo nebo skoilo, ale zvtko se k niemu nemlo, mon spalo nebo pemlelo? Doril se ho dotkal nehtem malku a ono vbec nic, bylo to divn, jako by to ani nectilo; kdyby Doril nevidl to jemn nafukovn vzdunic na krku a na to jste se museli podvat

29

opravdu zblzka ekl by, e je ten chudek mrtv, nebo e je to jenom uml cvrek, kter si dvky pipchnou na aty jako ozdobu. Doril se bavil zkoumnm kudlanky a nevidl pijt Dianu, kter jedla kdouli, kysel ovoce, ze kterho se dl patn a kter je dobr jen na skpn zub. Zastavila se u hromady dv a loupala kdouli zubama, slupku ale nevyplivla, nechtla o nic pijt. Kdy u mla sndenou velkou st vrchn vrstvy a Doril si j pod nevmal, vyplivla kousek duiny s jadrkem a ekla: Sed tam jak opice na vtvi. Doril jen pozvedl oi a odpovdl: Sama jsi opice. Dokonce j bann. Copak kdoule je bann, ty osle? Nen, ale vyjde to na stejno. Mleli, oba pemleli o tom svm. Diana vyplivla dal zrnko. Vzpomn si na tu knku o historii, co Mirto dostal? Jak Mirto, ty jedna? Je to Milllton. Propna! No ale v kterou? Teta Jura mijd. Nek se mijd, ale mi ji d. To ale nen dn vhra. Nen to vhra? To je velk vhra. Copak jsi u neetla tu Miltonovu? etla, ale chci j mt. Abych si ji schovala a peetla znovu. Vhra je dostat dal. Jinou. Jirou nechci. Nemus bt dobr. Jak jsi to ekla? ekni to znova! U jsem to ekla jednou, to sta. ekla jsi jirou. Neekla. ekla. Slyel jsem t. Neekla. ekla. Neekla. eeekla.

30

Pokraovali by dl, a by to jednoho z nich pestalo bavit a zacpal by si ui, aby ml posledn slovo, ale Diana byla zvykl ustoupit, jakmile pochopila porku. S poslednm kouskem kdoule mezi prsty pila bl k bratrovi a ekla: No teda! Zabj kudlanku! Podvej, jak se trp! J e ji zabjm, j? Ubliuje j. Ume. J e j ubliuju? Otravovat tak malikat zve je stejn, jako mu ubliovat. Doril neekl nic, a by ekl cokoli, vyuila by toho pro dal obvinn. Bylo tk Dianu umlet, byla pkn tvrdohlav. Radji se dl dval na kudlanku. Jemn na n foukl, schoulila se a prohnula tlo ve smru fouknut, jako to dl lovk ve vichru. Kudlanka byla uprosted vtrn boue, takov, co lmou stromy a trhaj stechy a mou dokonce zvednout lovka ze zem. Doril byl ta sla, kter ovldala boui a kter ji mohla zastavit, kdykoli chtla. Take Doril byl Bh? Nen mon, e nae bouky jsou tak jenom jako? A ten, kdo je ovld, nedv se na ns stejn jako se Doril dval na kudlanku? Nejsme pro nj mal, jako je kobylka mal pro ns, nebo jet men? Jak asi mal jako mravenec? Jako slepi blecha? Jak je vlastn nae velikost, ta opravdov? Doril se zamyslel, porovnval vci kolem sebe. Bylo by legran, kdyby lid byli malinkat stvoenka, ili v malinkatm svt a na nebi svtilo slunce velk jako vybuchl rachejtle... Diana si olizovala prsty a utrala si je do at. Jak by byla jej skuten velikost? Jedna dla hlava, jedna dla hru, dla a pl bicho, dla a pl ke koleni, dla a pl a k chodidlm tak est a pl dlan. dlan? Kobylka me mt tak est a pl dlan ale kobylch. Mravenec me mt est a pl dlan mravench. A co zvtka, kter existuj, ale my je nevidme, protoe jsou tak mal? Kdy existuj zvata, co nevidme, nemou existovat i zvata, kter zvata, co my nevidme, nevid? Kde velikost zvat zan a kde kon? Kter je nejvt a kter nejmen? Nen to zvltn, jestli my

31

jsme tak neviditeln pro jin velmi velk zvata, tak velk, e je nae oi neobshnou? A co kdy Zem je hrozitnsky obrovsk zve a my jsme jeho blechy? Ale to pece nejde! Jak meme bt neviditeln, kdy jakkoli lovk m vc ne metr? Doril se podval na ze, kvovnky, bannovnky, vechno bylo o dost vt ne on, bannovnk m urit pes dva metry Vtom si viml, e kudlanka u mu nesed na ruce. Hledal kolem a nael ji sedt na poleni, na konci pokrytm mechem. Doril pomaliku zvedl poleno, podval se na nj zblzka a pomyslel si, e vrstva mechu pipomn hust lesk, urit pln... Kdy u nech to zvtko na pokoji? Tak velk chlap! Doril opatrn poloil poleno na hromadu a utel si ruce do obleen. Ty nev, jak jsem velk. Podezvav se na nj podvala, bla se cokoli ct, aby mu nenaletla, Doril pod vymlel nco novho, aby j popletl. Ty ani nev, jak jsi sama velk trval na svm. Jak nevm? U jsem se mila a udlala jsem si uhlem znaku za dvemi v obvku. Me se tam podvat, jestli chce. Usml se, protoe takovou naivitu ekal. To nic neznamen. Nev, jak velk je ta znaka. Vm. Maminka to zmila stuhou. ekla, e je to metr dvacet a nco. V trpasli me. Nebo neviditeln. Vylekan se na nj podvala, podezvav; a protoe ji nenapadla dn odpov, zamluvila to: Teda Dorile! Ty jsi ale trdlo! Sama jsi trdlo, kdy niemu nerozum. ekala, a j to vysvtl: Ty nev, e jsme neviditeln, protoe jsme tak mal? To tedy nevm. Neviditeln je klt, kter ctme, ale nevidme. Pesn tak. Jsme jako klata. Diana se rychle podvala na sebe, potom na Dorila.

32

A jak to, e vidm sebe, vidm tebe a vidm matku? A ty si mysl, e klt nevid klt? Diana se zamraila, pemlela. Doril ml sam divn npady. Jako tenkrt, kdy chtl poslat vzkazy pomoc mylenek; posadil Dianu na truhlu ve sklep, sm si lehl do st na verand a myslel na vzkaz, potom volal oknem a ptal se, jestli ho dostala; ona ho chtla dostat, ale nedostala a nemohla lht, protoe opravdu netuila, na co myslel. Doril ekl, e to popela jen proto, aby mu to zkazila. A te tenhle vmysl, e lidi jsou mal neviditeln zvata. Tak to nen, Dorile. Jsme velc. Vdy se podvej, jsi skoro stejn velk jako ta hromada deva. Vid, jak niemu nerozum? Tohle nen hromada deva. Je to hromada klack mench ne sirka. Nesmysl, Dorile. Sirka je takhle velk ukzala mezeru mezi dvma prstky znzorujc velikost, kterou si pedstavovala. To, co ty ukazuje, nen velikost sirky. Sirka je skoro tak velk jako ty. Diana se zamyslela, byla smutn, e je najednou tak mal. Doril toho vyuil, aby j jet pouil. Ty jsi tak hloup, Diano. Vechno na svt je velmi mal. Svt je velmi mal. Rozhldl se a hledal njak pklad. Vid tamtu akii? V, jak je velk? Ano, vm. Asi jako meloun. No vid. Nev. Je velk jako mango. Diana se podvala na zralou akii, akort na spadnut, kadou chvli urit spadne. Ale, to je nesmysl, Dorile. Srovnvat akii s mangem? Jene ty nev, e mango nen mango. A co to tedy je? Je to zrnko re. Diana se zoufale rozhldla, hledala njak dkaz, e se Doril ml. A kokosovnk je co?

33

Kokosovnk je sntka petrele. A j? Ty jsi dvounoh mravenec. Kdy jsem mravenec, tak jak to, e peskom potok? Jak potok? Tmhle. Doril potsl hlavou, usml se. To nen potok. To je prasklinka v zemi, irok jako vlkno nit. A A tamten kopec v dlce? To nen kopec. Ty si mysl, e je to kopec, protoe jsi mravenec. Je to hromdka hlny, kter se vejde do koleka. Diana se prohldla od shora dol, na mravence si pila velk. Kde ses to dozvdl? Potebovala zruku njakho odbornka, aby novou mylenku pijala. Nikde. Piel jsem na to. Diana se jzliv zasmla jako ten, kdo zan chpat. Vechno to byl jeho vmysl, vci bez hlavy a paty, jako ta phoda s penenm vzkazu pomoc mylenek. Matka na n z okna zavolala. Doril slezl z hromady, jedno poleno sklouzlo a poranilo mu kotnk. Chtl nadvat, ale vzpomnl si, e sirka nikoho nezran. Matka znovu zavolala, rozbhl se a zakiel za sebe: Kdo pijde posledn, je slimk. Diana bela tak, sp aby nezstala sama, ne e by zvodila. Peskoili star kopek, obyejnou ztku od pevrenho piva. Peskoili vlkno nit, o kterm si Diana myslela, e je to potok. Doril zakopl o drav vdro (toti o nprstek s drtkem), rychle vybhl po zubech hebenu, kter slouily jako schody na verandu, a veel do krabiky od kdy, v n bydleli. Matka, psn mravenec s tkem na hlav, ekala ve dvech a v rukou mla lci a sklenici sirupu, lce byla obyejn slupka ze zrnka re. Doril otevel pusu, zavel oi a polkl, douek sirupu stkal a plil mravence v krku.

34

4.3 Drz kohout


Vichni vdli, e se v tom kraji stav dlnice; lid, kte se tam odvili, vidli dlnky, jak jezd s koleky, obsluhuj stroje nebo sed ve stnu, dmaj s kloboukem na koleni nebo jed z plechovek, kter dodval podnik; tvrdili, e jsou to porce dlan v laboratoch, vypotan, aby zajiovaly maximln vkon s minimln npln. Kdo cestoval autem, dokzal peruit prci inenr, ti ochotn pili s pilbou v ruce, vysvtlovali, ukazovali pln, objasovali vznam nkterch znak, kterm rozumli pouze oni. Ale stavba trvala tak dlouho, e jsme u ani neekali na jej dokonen; kdyby se jednou rno u vjezdu objevila zbrusu nov cedule, kter by zvala lidi, aby projeli, nikdo by tomu nevil a myslel by si, e je to njak vtip. Jak as plynul, ineni zaali bt nervzn a mli patnou nladu; kalo se, e rozebrali a znovu stavli obrovsk seky dlnice, protoe si mysleli, e neodpovdaj jejich vhlasu. Nestavli njakou obyejnou dlnici; ukazovali, jak moc pokroila silnin technika. Dolo na protesty, udvn, dosti o informace, ale protoe ady u nevdli, o jakou dlnici se jedn, dn odpov nebyla vydna; a i kdyby odpovdli, byla by to tak technick mluva, e by j nikdo nerozuml, ani ti nejvhlasnj profesoi, tou dobou u dn z nich nov termny neznal. Kdo musel projt tmto krajem, razil si cestu pralesem, pekonval eky s vodou po prsa, vylzal a slzal kopce pokryt mimzami a akciemi. Kdy jste se toho nejochotnjho inenra zeptali, kdy bude dlnice hotov, zamrail se a ekl sue, e a to bude, tak to bude. Jednoho dne starosti byly jin, nikdo na tu zleitost u nemyslel bylo oznmeno, e dlnice je konen hotov a bude slavnostn otevena. Po pedbn prohldce, kter byla provedena pozd v noci za svitu lou (urit proto, aby se vyhnulo pedasnmu naden), se uril den slavnosti s prjezdem oficiln kolony.

35

Toho dne jsme se nemohli dvat na dlnici zblzka, museli jsme zstat na kopcch okolo, vude byli hldai s rozkazem nenechat nikoho vkroit ani se dlnice dotknout. Spousta lid si pinesla dalekohledy a teleskopy, kvli nerovnosti ternu bylo sloit teleskopy postavit, ale jejich majitel si nakonec njak poradili a dokzali na dlnici zaostit. Kdo neml optick pstroje, zadil se, jak to lo, rukama si udlal brle nebo si jednodue rukou na ele zastnil oi, aby trochu zmrnil slunen zi, kterou asfalt prudce odrel. I z dlky bylo vidt, e dlnice je asn stavba. Mezi jzdnmi pruhy byla oszen msta, stromy byly jet mal, ale zdlo se, e rychle porostou; kolem nich pak stezky pro cyklisty, cesty pro p. Mosty nabzely velkou podvanou a bylo jich tolik, e to vypadalo, e byly postaveny spe na ukzku dovednosti, ne na een problm s dopravou; v kadm ppad tam stly krsn a masivn, alespo z dlky. Pro velkolepost dlnice s jejmi mosty, tunely a njezdy lid zapomnli na dlouh ekn, ddictv z rodi na dti, zapomnli na pbuzn a ptele, kte zemeli, ani by se tohoto dne dokali, zapomnli na objky, kter museli pekonat, a te jen vychvalovali prci inenr, jejich svdomitost, e po sob nezanechali odbyt dlo. Nkdo navrhl umstit na dlnici tabuli se jmny vech, kte ji stavli, ale kdy se zjistilo, e neexistuje dlna schopn tak velkou tabuli vyrobit nemluv o rozsahu bdn, kter by vyadoval sbr vech dat a zkoumn dokument npad byl zavren jako nemon. Je to smutn, ale naden netrvalo dlouho. Krtce po oteven se zaaly dt jist vci, zd se, e hned od nsledujcho dne. Lid, kte jeli vyzkouet znamenitost dlnice, se vraceli vyden a psahali, e u tam nikdy nepojedou pokud ovem neupadli v alostn mlen, jako by utrpli njak velk vnitn otes. A nemohl to bt vmysl, vechny vpovdi se shodovaly. Cestovatel lili, e se jim po dlnici jelo vborn, rovnost asfaltu je uspvala, kdy v tom najednou, bhv odkud, se ped autem objevil obrovsk kohout. Nepomhalo troubit, neuhnul; nepomhalo

36

ani zvit rychlost, nenechal se chytit. Bylo to, jako by tlail auto na njak pil, strom, kilometrovnk. Kdy idi dokzal manvrovat a vyhnout se katastrof, kohout uplatnil jin prostedek: vyskoil na auto a buil zobkem do kapoty, a to takovou silou, e probodal ocel a auto pak vypadalo, jako by na nj njak zlosyn zatoil krumpem. Nikdy se neshodli na kohoutov velikosti, popisy rozruench cestovatel se pohybovaly od kuete k oslovi. Mon mli vichni pravdu: kdo mohl dokzat, e si pokad nezmnil velikost? Mnoho vprav poslanch na jeho chycen skonilo plnm fiaskem. Vzali si dokonce rybsk st obsluhovan vyhlenmi rybi, ale kohout vdycky skrz oka st unikl. Po rybch pili na adu lovci vybaven nejnovjmi zbranmi; dorazili, zaujali pozice, namili minuli; kdy se trefili, msto aby zahldli rozltnut per, uslyeli zvuk odraen kulky, nic vc. Nakonec se obrtili na ministerstvo vlky. Nejdve poslali tk dlo, kter poslouilo jen na udln dr do vozovky. Potom dlo odvolali a poslali tank s rozkazem zniit kohouta za kadou cenu. Kdy se kohout objevil, tank ho po uritou dobu pronsledoval, jako by mu chtl dt pleitost utct iv a u se nevracet. Kohout to asi nepochopil a byl stle dobe naladn, vil, e vede tank do zhuby. Vojci ztratili trplivost a zahjili palbu, nkolik vstel na krtkou vzdlenost. Kohout nebyl zasaen, ale sprami tanku se zaal it kou, sloupy dmu m dl tm tmav, najednou tlumen vybuchl, jako kdy spadne akie na zem, a zaal hoet. Kdy plameny uhasly, na zemi zstala jen hora roztavenho kovu. Nikdo u nechtl dlnici pouvat, postupn se na n zapomnlo a dnes jako by nikdy neexistovala. Jestli jednoho dne njak nov lidsk rasa pokc prales, kter tam bude, urit si vimne t irok cesty pokryt trvou a popnavmi rostlinami; a jak bude kopat vce do hloubky, objev vrstvu asfaltu, tunely, mosty, njezdy a vechno ostatn, a nepestane obdivovat dokonalost, se kterou se stavly dlnice za tchto naich as. Pochopiteln pod snmky, nap hlen, pijdou s teoriemi, aby vysvtlili, pro tak dobe postaven

37

dlnice byla oputna. Hora roztavenho kovu bude zhadou, ale njak uenec ji vysvtl jako kousek planety spadl z dalekho vesmru; mon ji vezmou do njakho muzea a opat ji cedulkou, aby pouili nvtvnky. Pokud jde o drzho kohouta, jestli bude jet existovat, bylo by zajmav slyet, jak vysvtlen pro nj objevitel najdou a jak mu ur smysl ale to, uznvm, je ptrn, kter jde za hranice na pedstavivosti.

4.4 Pes kanibal


Bylo poznat, e je to pes, protoe ml ocas staen tsn mezi nohama, tm pilepen na bie, a tak trochu kvli jeho om, ve kterch byl tak hlubok smutek, e mohly patit jen vyhnanmu psovi. Tlapy nedolapovaly na zem jako tlapy jakhokoli pimen sebejistho psa; krel bojcn, ohmatval, zkouel. (Pozdji se zjistilo, e na cestch ztratil poltky a na chodidlech ml iv maso.) Odkud piel, nikoho nezajmalo; prost se tam zastavil, alostn a neastn, pli unaven, aby el dl. Objevil se rno, a kdo ho vidl leet na kousku trvy pod jasmnem, myslel si, e je to toulav pes, stejn jako vichni ti, co chod po svt kem krem, zastavuj se a enichaj, ale jsou vdy na pochodu, jako by jim psluela njak neodkladn mise, jej msto a el znaj jen oni; nemlo ani cenu shnt mu jdlo, nejsp by tam u nebyl, a by jdlo dorazilo. Tenhle vak vypadal, e nem naspch ani v myslu jt dl; zstal leet na boku, ned se ct, e by odpoval, protoe ho mouchy nenechaly, ale dlal vechno, co mohl, aby ml trochu klidu. Bylo zejm, e je hladov, ale jet vt dojem budila jeho nava, mon kvli ustavinmu boji s mouchami. Obas si asi myslel, e by mohl poloit hlavu mezi tlapy a nechat zahnn neptel na zbytku tla. Ocas nepestval lehat vzduchem a cel srst se tsla,

38

jak kubal svaly; mouchy vak tuto strategii rychle prokoukly a sousteovaly svj tok na hlavu a ui. Bylo jich tolik a byly tak neodbytn, e je nemohl dlouho ignorovat: ohnl se po nich natvan tlamou a obas vyskoil, aby je mohl lpe chytit ale bolest zpsoben stbly trvy na nechrnnch chodidlech mu pipomnla, e nem energie na rozdvn. Jedno dt z domu ho na stejnm mst vidlo jet uprosted odpoledne a pineslo mu njak zbytky jdla. Prohldl si chlapce nedvivma oima a doel k zvru, e od nj nehroz dn nebezpe. Najedl se, vylzal misku, zavrtl ocasem, aby ukzal, e tu laskavost oceuje. Nejsp na stejnm mst pekal i noc, ale nikdo neslyel tkot ani vyt. Brzy rno ho zavolali dovnit a chlapec ho umyl pod kohoutkem na dvoe. Nebrnil se ani to neztoval, sm si nejlpe uvdomoval nutnost koupele; vdl, e ist pes m navrch, kamkoli pijde. Po umyt zaal vrtt ocasem, za prv, protoe znovu nabyl st sv dstojnosti, za druh, protoe tuil, e za chvli dostane dal jdlo. Kdy vezmou toulavho psa dovnit a dopej mu pepych koupele, logicky nsleduje miska rdla. V tu chvli vak zan i sloit st vztah mezi psem a lidmi. Tak jak ekal, dostal svj obd; a protoe ho nevyhnali, vyloil si situaci tak, e ho budou trpt. Ale me se pes spokojit jen s tm, e je trpn? Kdy se prav pes ct pouze trpn, m na vbr dv monosti: bu se doaduje pozornosti, nebo jde nkam jinam, kde se me prosadit. Odchod je vdy poniujc, v, e ve chvli, kdy se oto zdy, na nj zapomenou ovem pokud se nestane to nejhor: ani si nevimnou, e odeel; dlouho potom se nkdo neptomn zept, a kam se vlastn podl ten pes, co tu pobhal? Pot, co oenichal prosted, pochopil, e velkou pravdpodobnost spchu slibuje ta prvn monost. Pro zatek bylo poteba nepehnt to s vdnost. Kdy pes projevuje moc vdku, lid si mou myslet, e nen zvykl na dobr zachzen a jejich pozornost polev; v takovm ppad u pro nj nen

39

v dom nadje. Nejlep zpsob, jak je pimt k ct, je donutit je pemlet. Kdy nkdo uvauje, kdo si ten mizera mysl, e je? Krl svta?, pes si me oddechnout, protoe jeho msto je zajitno. Msto toho, aby se vrhl k nohm prvnho lovka, kter na nj luskne prsty, rozumn pes mus jevit jistou dvku lhostejnosti. A po tom, co ten lovk nalh, by ml poslechnout, pesto beze spchu. Pokud nenalh, pes nem co ztratit; naopak je zhodno nedvovat tm, co nenalhaj. Protoe v tk fzi prvnch kontakt uplatnil vechny svoje dovednosti, dokzal si zskat pozornost a respekt. Za chvli spal pesn tam, kde chtl, bez obav, e na nj lpnou nebo e ho vyenou. Nebo to je velk dkaz prestie psa: nebt vyhnn z msta, kde si lehl. A mli ho tam tak rdi, e vechno zniili snahou zpjemnit mu ivot. Kdy se dvali, jak si sm hraje na zahrad, nkoho napadlo podit mu malho ptele. Mysleli si, e pak bude astnj, a po pravd byl njakou dobu. Dlouh hodiny vlel s malikm sudy v trv, uil ho t a zskat si respekt, a kdo je vidl, jak se kutl po zemi, pomyslel si: Ti jsou ale roztomil! Dokonce vypadaj jako brati! A jak rychle se uil ten strakat zlodjek! Za chvli u putoval z nrue do nrue; to vak byla lekce, kterou ho ten vt nenauil. Lid z domu vyuili nevinnosti pejska a pln si ho podmanili, byla to smn vmna rol. Dlalo se mu zle, kdy vidl, jak ten mal chtiv pibh na nejabsurdnj zavoln a jak pokorn pijm krn a tresty. Tento stav nemohl skonit dobe. Dve nebo pozdji Situace se vyhrotila, kdy si zaali na vtho psa dovolovat, urit se inspirovali pehnanou dvrnost, kterou udrovali s tm druhm. U ho nenechvali spt, kde chtl, a neskrvali sv znechucen, e ho vid v dom. Snel vechno trpliv a ekal, e to lenstv pomine. Ale kad trplivost m sv meze. Jednou spal s tlapami nahoru v rohu dldn verandy, nebyl ani uprosted ani v cest, ale v rohu, nikdo nemohl ct, e pek. I pesto si nkdo usmyslel, e si napln pusu vodou, potichu se pikrade

40

a vyprskne ji na nj. Tak tohle vyds a natve. Rychle se pevalil, zvedl se a zstal nechpav stt; ale voda stkajc po nohch a ta osoba, co si utrala pusu a zlomysln se dvala, mluvily za ve. Byla to uboh podlost, ale i tak si pomyslel, e bude lep neztratit rozvahu, nezatkal ani neztropil kravl. Pomrn dstojn se odebral do stnu jasmnu. Ten npad vznikl nhle a on se hned rozhodl. Strakat zlodjek se prv vykoupal a vlel se na slunci o pr metr dl. Velk se zvedl ze stnu, narovnal pedn tlapy a zda, jako by si chtl lehnout jinak, ale bylo to jen, aby se prothnul; ohromn zvl a vydal se k malinkmu. Ten leel na zdech a kopal do vzduchu, a kdy uctil tu tkou tlapu na prsou, usoudil, e je to njak hra, a jet zavrnl jako hraka. Prvn kousnut mu poranilo mkk maso na bie. Protoe shledal tu hru pli surovou, rozhodl se sthnout; vrel a kousal toho druhho do krku, ale mlad bradika nemla slu ukodit a ten druh pokraoval podle svho plnu a zaal s mkkmi stmi; urit to ml vymylen, aby mu to vylo, kdyby se unavil nebo kdyby musel utct kvli njak vy moci. Ale nikdo na pomoc nepispchal, ti dva se spolu neustle prali a usmiovali. Kdy se mu zaalo dlat patn, zbvaly u jen nejtvrd kosti a krvav skvrna na trv. Kosti odnesl nkam daleko, schoval, zahrabal; krev zstala pro obyvatele domu zhadou. Jestli si myslel, e od t doby bude astn, musel ve svch vpotech pehldnout nco velmi dleitho; od toho dne se toti pln zmnil, tolik, e vypadal jako jin pes. Obyvatel domu si tuto zmnu samozejm vykldali jako nsledek ztrty ptele (co tak bylo) a dohodli se, e s nm budou mt trplivost. Bylo jim ho lto, kdy ho vidli se svenou hlavou, neustle chodil tam a zpt, ani by nkde nael klid. Pestoe vypadal, e odpov, kdy leel na boku na koberci, vystoupl ebra tce oddychovala do rytmu a leskl srst se pi dchn vlnila, bylo vidt, e je ten odpoinek jen zdnliv. Kdy jste se podvali podn, vimli jste si, e jeho svaly se nikdy pln neuvolnily, bylo v nich neustle

41

chvn, hukot vysokho napt. Stail njak vzdlen zvuk, jemn dotek, i teba pistvajc chm, a u vyskakoval na vechny tyi, nastrail ui a zral co se dlo i bez jakhokoli zejmho dvodu. Lid k nmu pociovali zvltn odpor a zaali se mu vyhbat; u ho nedrbali na hlav, neesali mu srst, nikdo ho netahal za ui, aby ho slyel skuet, co je tak zpsob, jak psovi ukzat, e ho maj rdi. Te u to byl jenom respekt, bzliv respekt. Obas se uvelebil nkde v cest, jako by si pl, aby mu vynadali, aby ho vyhnali, aby ho zesmnili; ale bylo vidt, e ho lid radji nechtj obtovat, poodstoupili, aby mohl projt. Protoe neuml plakat, zkouel vybt zkost neustlm chozenm, mon doufal, e se unav a jednou pro vdy padne k zemi. A m vce se pohyboval, tm vce se zdlo, e je uvznn za memi njak klece.

42

5. Anlise da traduo
Durante o processo da traduo da lngua original para a lngua meta, no nosso caso de portugus para checo, ocorrem situaes em que a estrutura das frases no pode ser mantida e uma srie de alteraes precisa de ser realizada. Essas mudanas podem ser de vrios tipos. Umas delas so, por exemplo, as transformaes gramaticais ou oracionais provocadas pelas diferenas no funcionamento das duas lnguas. Porm, h tambm alteraes causadas por razes no ligadas directamente ao sistema interior da lngua. Um bom exemplo so as diferenas entre a realidade brasileira e a checa a nomenclatura da fauna e flora brasileira, em muitos casos desconhecida em checo, ou o vocabulrio ligado agricultura. Outro exemplo a aliterao no desejada que surgiu na traduo para checo que tem de ser evitada mesmo causando alterao do significado do texto original. Todas estas mudanas sero analisadas neste captulo dividido em duas partes: a primeira examina as alteraes descritas pelo linguista Josef Dubsk no seu livro Captulos da estilstica funcional comparada15 e a segunda apresenta outros tipos de transformaes que surgiram na traduo. Alguns exemplos das alteraes podiam classificar-se como pertencentes a duas ou mais categorias. Neste caso foi escolhido o fenmeno mais interessante, porm, h casos em que o mesmo exemplo aparece vrias vezes na anlise por apresentar vrios elementos notveis. Para uma melhor orientao cada exemplo introduzido pelo nmero da pgina em que se encontra.16

Dubsk, Josef. Captulos de estilstica funcional comparada. Praha: SPN, 1988. Os textos em original esto situados no anexo e a sua traduo no captulo 4 deste trabalho.
15 16

43

5.1 Processos de traduo segundo Dubsk


No seu livro Josef Dubsk cria um inventrio de alteraes que podem surgir no processo da traduo. Foram escolhidas seis categorias principais transposio, concentrao e economia, amplificao e diluio, explicitao e implicitao, modulao, compensao e as transformulaes surgidas na traduo dos contos de Veiga sero organizadas nelas.

5.1.1 Transposio A transposio na traduo alguma mudana na categoria gramatical (p. ex. a mudana das classes das palavras), na categoria oracional (p. ex. a mudana da voz activa para a passiva, mudana no termo essencial da frase ou a transformao de gerndios para vrias formas finitas) ou no plano da semntica lexical (p. ex. a construo de preposio e verbo muda para outro tipo de construo). 5.1.1.1 Transposio gramatical Nesta categoria sero apresentadas algumas das mudanas da classe da palavra e tambm do nmero do nome. O primeiro exemplo mostra a transformao de um substantivo introduzido por preposio em advrbio. Certamente, a lngua checa tem maneiras da traduo literal da construo no caminho po cest que tambm tem a funo locativa e temporal. Porm, na opinio do tradutor, a funo temporal a mais importante e, por esse motivo, foi escolhida a palavra pitom. (p. 45)...no caminho apanhando as frutas... (p. 23)...pitom sbralo ovoce... Algumas alteraes so causadas por hbitos diferentes no uso de verbos. Enquanto em portugus comum a combinao do verbo sair com um adjectivo, a lngua checa neste caso prefere um advrbio. Assim o exemplo seguinte ficou: (p. 49)...saiu alegre com o faco... (p. 27)...odeel vesele s maetou...

44

As duas lnguas diferem no uso de interjeies cujo emprego bastante individual e depende sempre do autor se quer usar esta classe de palavras ou se prefere evit-la. O checo, em geral, escolhe outra classe das palavras para evitar a presena da interjeio na frase. O exemplo seguinte mostra o emprego de verbo para conseguilo. (p. 40)... menina renitente. (p. 31)...byla pkn tvrdohlav. O emprego da categoria do nmero do substantivo consideravelmente diferente em portugus e em checo. O portugus brasileiro, especialmente na sua forma falada, permite o uso do singular no sentido do plural. Checo, porm, no permite este uso e a forma de plural tem de ser mantida na forma da palavra. Por isso na frase seguinte foi transformado o singular portugus para o plural checo. (p. 45)...na claridade no h bicho perigoso. (p. 23)...na svtle nejsou nebezpen zvata. Outra razo para a mudana do nmero o uso duma lngua. Falando de sonhos o checo prefere plural sem nenhum motivo bvio. Assim o nmero original foi alterado para o plural mantendo tambm o aspecto durativo do tempo imperfeito. (p. 45) Mas em sonho eles apareciam bem visveis... (p. 23) Ale ve snech byli dobe vidt... 5.1.1.2 Transposio oracional A categoria da transposio oracional representa as modificaes na estrutura da frase como so, por exemplo, a mudana da frase coordenada em subordinada, a mudana da voz activa para a passiva, a transformao duma construo verbal para a nominal ou vice versa. As alteraes de termos essenciais da frase tambm pertencem a este grupo de transformaes. As formas nominais ou infinitas do verbo, isto , o infinitivo, o gerndio e o particpio, so naturais em portugus mas pouco

45

frequentes em checo. Na nossa lngua estas formas existem mas o uso actual delas reduzido e trocado pelas formas finitas. No que se refere aos gerndios, na maioria dos casos foram transformados em uma frase coordenada ou subordinada. Examinando as frases coordenadas v-se que esto justapostas, ou seja, separadas somente pela vrgula: (p. 70)...pisavam a medo, apalpando, experimentando. (p. 38)...krel bojcn, ohmatval, zkouel. (p. 45)...os pais dormindo, roncando... (p. 23)...rodie spali, chrpali... ou ligadas pela preposio aditiva a: (p. 49)...esses chegavam pedindo muita licena... (p. 27)...ti pichzeli a dali zdvoile o dovolen... (p. 72) Aproveitando-se da inocncia do cozinho as pessoas da casa conquistaram-no completamente... (p. 40) Lid z domu vyuili nevinnosti pejska a pln si ho podmanili... H casos em que as oraes reduzidas de gerndios foram transformados em frases subordinadas adverbiais de trs tipos: a causal, a temporal e de modo, conforme o tipo da relao existente entre a frase principal e a frase dependente, expressa pelo gerndio. As oraes causais exprimem alguma causa ou motivo e em checo costumam ser introduzidas pela conjuno protoe ou pela combinao de a e protoe: (p. 72) Aplicando todas as suas habilidades... (p. 40) Protoe (...) uplatnil vechny svoje dovednosti... (p. 45) Sendo o bicho mais esquisito... (p. 23) A protoe to bylo nejpodivnj zve... No exemplo seguinte o gerndio indica a simultaneidade de duas aces expressas num perodo. Por isso, esta forma infinita foi transformada em frase subordinada adverbial temporal que junto com a frase coordenada consegue manter esta simultaneidade. (p. 72) Vendo-o brincar sozinho no jardim... (p. 40) Kdy se dvali, jak si sm hraje na zahrad...

46

Por fim, as frases de modo ou modais representam algum modo ou maneira que modifica ou esclarece a frase coordenada. Assim no primeiro exemplo a subordinao explica a maneira como andam os didangos substituindo assim o gerndio. (p. 45)...o bicho andava firmando uma ponta no cho... (p. 23)...zve chodilo tak, e zapelo jeden konec o zem... Em outros dois exemplos h um caso especial da frase modal que em checo chama-se vedlej vta doplkov. Em ambos os perodos h o verbo ver seguido por dois gerndios que correspondem em checo a duas frases subordinadas modais. No primeiro caso as frases subordinadas em checo esto ligadas pela conjuno aditiva a, no outro caso trata-se duma justaposio das frases subordinadas: (p. 50)...mas quando viu o pai chegando com Venncio, cada um trazendo inocentemente uma bandeira de feijo na cabea... (p. 28)...ale kdy ho vidl, jak klidn pichz s Vennciem a kad nese oatku fazol na hlav... (p. 66)...pessoas (...) viam trabalhadores empurrando carrinhos, manobrando mquinas... (p. 35)...lid (...) vidli dlnky, jak jezd s koleky, obsluhuj stroje... Como j foi mencionado, os gerndios costumam ser transformados principalmente em frases subordinadas adverbiais. Ao contrrio, o infinitivo, outra forma verbal infinita, no tem a transformao to regular, sendo traduzido frequentemente por uma frase subordinada substantiva ou adverbial ou por uma frase coordenada. No primeiro caso, a transformao do gerndio na forma finita exige o uso duma frase subordinada que neste exemplo substantiva subjectiva porque exerce a funo do sujeito. (p. 67)...mas prometendo crescer com vigor... (p. 36)...ale zdlo se, e rychle porostou... Outro do sujeito. tipo de frase subordinada substantiva a frase predicativa em que a parte subordinada cumpre o papel do predicativo

47

(p. 70) Mas aquele parecia no ter pressa... (p. 38) Tenhle vak vypadal, e nem na spch... O carcter nominal do portugus permite o uso de vrios infinitivos num s perodo sem causar estranheza ou dificuldades da compreenso. As duas frases coordenadas do exemplo seguinte so bastante complexas. So duas construes infinitivas ligadas por uma conjuno aditiva que expressam quatro aces diferentes. Em checo h uma forte preferncia de expresso de uma aco verbal em cada frase, por isso, este perodo coordenado foi transformado em vrios tipos de frases. A construo achou de encher foi dividida em duas partes: achar e de encher, criando assim uma frase coordenada que introduz o significado de achar/ter ideia e uma frase subordinada substantiva objectiva directa ligada por vrgula e pela conjuno e. Seguem mais duas frases subordinadas do mesmo tipo ligadas por vrgula e pela conjuno a. (p. 73)...algum achou de encher a boca de gua e vir de mansinho esguich-la nele. (p. 40)...nkdo si usmyslel, e si napln pusu vodou, potichu se pikrade a vyprskne ji na nj. O infinitivo tambm pode ser modificado em uma frase subordinada adverbial temporal, como no caso seguinte: (p. 72) Dava engulhos ver a sofreguido dele... (p. 40) Dlalo se mu zle, kdy vidl, jak ten mal chtiv... ou num perodo coordenado assindtico para que seja mantida a economia da expresso do autor: (p. 66)...eles vinham solcitos com o capacete na mo dar explicaes, mostrar o projeto no papel, esclarecer... (p. 35)...ti ochotn pili s pilbou v ruce, vysvtlovali, ukazovali pln, objasovali... O resultado da transformao de um infinitivo s vezes um simples substantivo. Neste exemplo a forma infinita introduzida pela preposio a foi mudada para um nome com preposio:

48

(p. 71)...tem dois caminhos a seguir... (p. 39)...m na vbr dv monosti... No exemplo seguinte foi necessrio manter o carcter econmico da escrita e evitar o uso duma frase subordinada. Por isso, o infinitivo foi transformado em forma finita e o numeral ordinal em advrbio. (p. 71)...era o primeiro a reconhecer a necessidade de limpeza... (p. 39)...sm si nejlpe uvdomoval nutnost koupele... O terceiro tipo de verbo na forma infinita o particpio que tambm serve para condensar frases, porm nos contos no foi usado tanto como o gerndio. Para evitar esta forma ocorreram alteraes necessrias. A lngua checa evita uso de uma construo adjectival to complexa como no caso seguinte, por esse motivo foi transformada em uma frase coordenada. (p. 41)...alumiado por um sol do tamanho de uma rodela de confete... (p. 31)...a na nebi svtilo slunce velk jako vybuchl rachejtle... Neste outro caso o particpio foi substitudo por uma frase subordinada modal e a palavra contraes foi eliminada para simplificar a construo da frase. (p. 70)...e todo o plo tremia repuxado pelas contraes dos msculos... (p. 38)...a cel srst se tsla, jak kubal svaly... Uma das transposies oracionais tambm a alterao na voz do verbo. As lnguas mais analticas, como, por exemplo, portugus ou ingls, empregam o passivo com relativa facilidade e o seu uso no incomum. Em checo, todavia, h preferncia da voz activa dos verbos. Por isso as construes passivas foram transformadas nas activas. No primeiro exemplo, o passivo substitudo pelo sujeito indeterminado na terceira pessoa do plural. (p. 71) Quando um cachorro errante levado... (p. 39) Kdy vezmou toulavho psa dovnit... No segundo caso h um perodo coordenado. O agente da aco da primeira frase introduzido somente na frase seguinte e por isso foi usado o passivo. Em checo, para evitar a construo passiva, o agente

49

foi antecipado para a primeira frase criando assim o sujeito determinado simples e o verbo na forma finita. (p. 70)...mas essa estratgia era logo descoberta e as moscas concentravam... (p. 39)...mouchy vak tuto strategii rychle prokoukly a sousteovaly... Entre as alteraes sintcticas pertencem as mudanas do carcter nominal ou verbal duma construo. Mais uma vez os recursos analticos so comuns em portugus e indesejveis em checo. Por isso vrias construes nominais foram transformadas nas verbais, como as duas seguintes em que a mudana da construo preposicional numa frase coordenada motivada pela preferncia no uso da lngua. (p. 46)...o corao batendo alto, sem coragem de se levantar do cho para olhar... (p. 24)...srdce mu hlasit tlouklo, neml odvahu zvednout se ze zem a podvat se... (p. 49)...com uma pedra grande encaixada numa ponta para compensar a diferena de peso... (p. 27)...na jednu stranu zavsil velk kmen, aby se vyrovnal vhov rozdl... As construes nominais foram transformadas em frases subordinadas. No primeiro dos dois exemplos seguintes a forma nominal mudou na frase subordinada substantiva objectiva directa, no segundo numa frase subordinada adverbial causal. (p. 70)...quem o viu (...) pensou em um co errante... (p. 38)...kdo ho vidl (...), myslel si, e je to toulav pes... (p. 69)...armaro teorias para explicar o abandono de uma estrada to bem acabada. (p. 37)...pijdou s teoriemi, aby vysvtlili, pro tak dobe postaven dlnice byla oputna. Falando da sintaxe da frase preciso mencionar as alteraes no nvel dos termos essenciais da frase. Os primeiros dois exemplos

50

mostram uma transformao simples de um termo para outro. No primeiro caso o sujeito ningum mudou no objecto indirecto nikoho: (p. 70) De onde estaria vindo, ningum (S) se interessou (V) em saber... (p. 38) Odkud piel, nikoho (OI) nezajmalo (V)... No segundo o complemento nominal atenes muda para sujeito pozornost: (p. 71)...e acabam relaxando nas atenes (CN)... (p. 39)...a jejich pozornost (S) polev... Os casos mais complexos de alteraes de termos da frase apresentam a transformao de verbo para a cpula com predicativo do sujeito e vice versa. (p. 45) Mas o medo (S) puxa (V)... (p. 23) Ale strach (S) je (Vcop) silnj (PSu)... (p. 66)...os engenheiros foram ficando (Vcop) nervosos e mal humorados (Psu)... (p. 35)...ineni zaali bt nervzn a mli (V) patnou nladu (OD)...

5.1.2 Concentrao e economia Quando uma lngua usa menos recursos para expressar o mesmo significado fala-se da concentrao ou economia nas transformulaes. As construes condensadas, como so as formas infinitivas dos verbos, so frequentemente empregues. As construes nominais so tambm um exemplo da concentrao. Neste processo podem ser omitidos vrios membros duma frase ou frases inteiras. Um caso bastante simples a omisso de objecto como nos dois exemplos seguintes. No primeiro, onde foi omitido o objecto directo, foi precisa uma reduo do nmero dos componentes da frase nominal complexa. No segundo caso o significado do objecto indireto omitido j est includo no verbo, por isso a sua presena redundante. (p. 70)...e deixar ao resto do corpo o trabalho com de repelir os inimigos. (p. 38)...a nechat zahnn neptel na zbytku tla.

51

(p. 70)...ningum se interessou em saber... (p. 38)...nikoho nezajmalo... Noutro exemplo representada a omisso do advrbio no necessrio em checo. (p. 45)...muitos bichos l fora... (p. 23)...venku spousta zvat... Para os fins de economia da lngua pode ser omitida tambm a finalidade duma frase, deixando-a implcita. (p. 47)...teve vontade de ir atrs para fazer companhia... (p. 25)...chtl jt za n... Apesar de a lngua checa preferir as construes verbais h casos em que o uso do verbo excessivo e indesejvel. Isso acontece principalmente nas construes complexas verbais comuns para portugus. Nestas situaes um dos verbos foi omitido para simplificar a frase. (p. 50)...e iam embora deixando dinheiro para comprar alguma coisa para o menino... (p. 27)...a zase li a nechali penze na nco pro chlapce... (p. 72) ...no ser tocado do lugar que escolheu para deitar-se. (p. 40)...nebt vyhnn z msta, kde si lehl. Em algumas situaes pode ser omitida s a qualidade modal do verbo como aconteceu no caso seguinte onde o verbo modal foi substitudo por uma partcula modal nejsp. (p. 71) Deve ter passado a noite no mesmo lugar... (p. 39) Nejsp na tom mst pekal i noc... Um tipo especial da economia a condensao que hierarquizada segundo o grau da concentrao e vem das construes paratcticas e formas infinitas at s construes nominais que so consideradas as mais condensadas.17 No exemplo seguinte a frase subordinada adverbial temporal foi condensada numa construo nominal representada por um nico substantivo pchod.

17

Dubsk, op. cit. p. 31.

52

(p. 46) Um dos grandes foi quando o Venncio apareceu. (p. 24) Pchod Venncia byl jednou z nich.

5.1.3 Amplificao e diluio Esta categoria o contrrio da concentrao e economia, ou seja, a lngua meta usa mais recursos para exprimir o mesmo significado. Neste processo os verbos principais so transformados em construes verbais com verbos auxiliares ou preposies, os infinitivos em frases subordinadas, as construes nominais pouco extensas mudam em estruturas mais complexas etc. O advrbio propriamente no tem um evidente equivalente em checo e para expressar o mesmo significado preciso usar uma construo verbal seguida por uma frase subordinada substantiva subjectiva. (p. 70)...no propriamente descansando... (p. 38)...ned se ct, e by odpoval... A ausncia do equivalente do advrbio alis causou a transformao duma construo nominal para uma verbal com uma conjuno adversativa. (p. 72)...alis uma lio que o maior no ensinou. (p. 40)...to vak byla lekce, kterou ho ten vt nenauil. Na transformulao no caso seguinte a construo nominal introduzida por preposio foi mudada para uma construo verbal. (p. 72)...numa inverso ridcula de papis. (p. 40)...byla to smn vmna rol. Como foi mencionado na introduo deste captulo alguns tipos de transformulaes podem ser classificadas em vrias categorias como, por exemplo, na frase seguinte. Ali o infinitivo muda em frase subordinada objectiva directa o que , tambm, a transposio oracional. Porm, um bom exemplo do acrescimento em nmero de recursos.

53

(p. 49)...estava sempre inventando novidades para fazer... (p. 27)...neustle vymlel, co novho by se dalo udlat... O mesmo caso da dupla categoria o exemplo que vem em que um gerndio transformado numa frase subordinada adverbial modal. (p. 50)...e no dizia nada, fiscalizando e guardando. (p. 27)...a nic nekal, vechno si prohlel, jako by mu to patilo.

5.1.4 Explicitao e implicitao Nestes processos de traduo examina-se o grau da explicitao ou implicitao da lngua meta em relao lngua original. Geralmente trata-se das relaes no nvel do lxico. 5.1.4.1 Explicitao Quando a lngua meta mais explcita do que a lngua original fala-se da explicitao. O vocabulrio ligado a ces bastante especfico em checo. Falando dos membros destes animais a lngua checa usa a expresso tlapy deixando a palavra pernas principalmente para os humanos. Todavia esta palavra tem uma conotao de grandeza que, infelizmente, no pode ser evitada. Nesta sensao de grandeza a verso checa mais explcita. (p. 70) As patas no se firmavam no cho... (p. 38) Tlapy nedolapovaly na zem... Para exprimir a alegria o co no s levanta o rabo mas tambm o mexe. Um simples levantamento do rabo no teria significado nenhum e por isso a nossa lngua tem de ser mais precisa neste caso. (p. 71) Com o banho ele comeou a levantar o rabo... (p. 39) Po umyt zaal vrtt ocasem... Quanto palavra comida, o checo faz diferena entre a alimentao dos humanos (jdlo) e dos animais (rdlo), principalmente quando se fala do prato. Esta regra deve ser mantida

54

porque a troca destas duas palavras poderia causar pejorao ou estranheza. (p. 71)...a sequncia lgica um prato de comida. (p. 39)...logicky nsleduje miska rdla. A polissemia da palavra sada permite vrias interpretaes, uma delas sendo uma maneira de fugir duma situao difcil. O checo, porm, no possui uma palavra completamente equivalente. Assim foi preciso explicitar a possibilidade da fuga. (p. 47) No vendo nenhuma sada... (p. 24) Protoe nevidl dnou monost niku... Nos dois casos seguintes foi, por razes semnticas preciso, de especificar os substantivos cujo sentido no transparente. (p. 68)...ouviam um guincho de ricochete... (p. 37)...uslyeli zvuk odraen kulky... (p. 69)...rolos cada vez mais escuros... (p. 37)...sloupy dmu m dl tm tmav... 5.1.4.2 Implicitao A implicitao a omisso ou generalizao de algum elemento do significado duma palavra. No exemplo seguinte h uma implicitao verbal porque o checo no dispe equivalente do verbo firmar que em si inclui o acto de pisar no cho e a firmeza. Na nossa lngua usamos principalmente o verbo pisar omitindo assim a qualidade de firmeza. (p. 70) As pernas no se firmavam no cho... (p. 38) Tlapy nedolapovaly na zem Em checo a implicitao bastante comum na designao das partes do corpo humano. Os checos gostam de chamar o brao inteiro ruka e a perna inteira noha no tomando em conta as partes deles. Este fenmeno de sindoque no to comum em portugus que prefere designar explicitamente da qual parte se trata. Assim a traduo para checo menos explcita.

55

(p. 48)...tinha um p machucado... (p. 26)...jednu nohu ml porannou... Entre duas realidades extralingusticas to distantes h um grande nmero de diferenas. Entre as culturais pode-se contar o sistema das medidas. Enquanto na Repblica Checa usam-se litros e s vezes gales (cerca 4 litros), no Brasil existe um coit que tem aproximadamente 10 litros. Beber este volume de gua impossvel e, por isso, a medida tornou-se uma hiprbole na narrao. Como o checo no tem nenhum equivalente desta medida, o coit foi substitudo por dbn o que em si tambm leva um volume grande, todavia a hiprbole diminuiu. (p. 49)...bebeu um coit de gua... (p. 26)...potom vypil dbn vody... Mais uma diferena a fauna e flora tpica duma regio mas inexistente na outra. O arbusto chamado embira bastante conhecido no Brasil e o povo sabe das suas qualidades elsticas ou flexveis, assim como os checos conhecem o salgueiro. Todavia seria errado substituir a planta tipicamente sul-americana pela checa. Por isso, no processo de implicitao, embira foi transformada em varas (pruty) que exprime a elasticidade da planta e a possibilidade de fazer uma corda dela. (p. 49)...tirar varas e embira... (p. 26)...naezat vtve a pruty...

5.1.5 Modulao Quando a expresso duma situao difere entre duas lnguas somente no ponto de vista fala-se da modulao. So, por exemplo, as metforas como o contraste entre makovice em checo e coco em espanhol.18 Nos dois casos seguintes pode-se ver mais um exemplo da modulao, isto , a transformao do modo negativo para o positivo.

18

Id., Ibid., p. 45.

56

(p. 47) Quando a porta escureceu de novo ele no levantou os olhos... (p. 25) Kdy dvee znovu potemnly, hledl do zem... (p. 40)...se Diana no tivesse tido a habilidade de se retirar logo que percebeu a dzima. (p. 31)...ale Diana byla zvykl ustoupit, jakmile pochopila porku. A troca duma actividade pela percepo dela tambm faz parte desta categoria. Para expressar o prefixo re-, que exprime que alguma aco acontece de novo, preciso usar o advrbio znovu e o verbo de percepo o que mais natural do que o novo comeo do ato de andar. (p. 47) Felizmente os passos recomearam... (p. 25) Natst znovu uslyel kroky...

5.1.6 Compensao O objectivo da compensao preservar o tom geral do texto. Trata-se, por exemplo, da fala coloquial, agramaticalidade das palavras ou fala infantil. Em algumas situaes pode ser difcil, impossvel ou imprprio usar estes recursos no mesmo lugar onde os emprega o texto original. Todavia, para manter o tom do texto no podem ser omitidos completamente mas sim expressos nalgum outro lugar em que a lngua meta permite. Um caso especial a questo da sinonmia criada na traduo mas no usada pelo autor. Veiga fala sobre rudos e barulhos mas o checo prefere a denominao zvuk em ambos os casos. Assim foi criada uma sinonmia indesejvel. (p. 45) ...o autor dos rudos da origem desconhecida... (p. 23)...pvodce neznmch zvuk... (p. 45)...deduzidos dos barulhos que vinham da mata... (p. 23)...vymylen podle zvuk, kter pichzely z pralesa... Para compensar esta modificao foi quebrada a sinonima criada de propsito pelo prprio autor: a palavra gritos, polissmica em portugus, foi traduzida por duas palavras mais especficas. Assim foi

57

recompensada a sinonmia criada pelo tradutor e foi mantida a diversidade da expresso da narrativa. (p. 47)...esperou os gritos dela... (p. 25)...ekal jej vkiky... (p. 48)...at que ouviram o grito do pai: (p. 36)...dokud neuslyeli otcovo voln:

5.2. Outros fenmenos na traduo


Durante a traduo das narrativas para a lngua checa surgiram no s as transformaes j mencionadas mas apareceram tambm outros fenmenos interessantes. Entre eles h a questo dos ttulos dos contos, o sistema da pontuao e da conjuno em portugus, as diferenas do carcter extralingustico ou a questo da fraseologia.

5.2.1 Ttulos dos contos O ttulo do conto deveria, como outros elementos da traduo, manter a semntica do texto original. No ttulo do conto O Galo Impertinente h um substantivo e um adjectivo o que foi mantido na traduo, todavia o nmero das slabas no adjectivo foi reduzido por falta de equivalncia no significado e na extenso da palavra. (p. 66) O Galo Impertinente (p. 35) Drz kohout As mesmas classes de palavras encontram-se no ttulo de O Cachorro Canibal, porm neste caso a palavra canibal pode ter o papel de adjectivo e substantivo no mesmo tempo. O adjectivo kanibalsk no to comum em checo, por isso foi escolhido o substantivo. Assim foi tambm conservada a nominalizao do texto original. (p. 70) O Cachorro Canibal (p. 38) Pes kanibal

58

No conto Onde Andam os Didangos? o menino inventa um animal que vive na selva perto da casa dele. Ele acaba por cham-lo de didango. Trata-se duma palavra que no existe em portugus e no tem nenhuma conotao. A palavra pode ser dividia em trs partes: prefixo di- (duplo), preposio de e ango que lembra a palavra ngulo. Todavia estas conotaes no so transparentes ao leitor e no foram consideradas na traduo. Consequentemente, foi levada em conta a aparncia dos animais que parecem um canudo e foram criadas duas opes: stonkovci e slmkovci. Examinando o grau da estranheza destas duas palavras foi escolhido o mais estranho e o menos transparente stonkovci para exprimir o carcter extraordinrio da palavra didango. O ttulo deste conto uma pergunta, porm no interroga a localizao dos animais mas sim, a razo por qu eles no apareceram para ajudar na situao difcil. Assim a traduo certa seguinte: (p. 45) Onde Andam os Didangos? (p. 23) Kam se podli stonkovci? No caso do ltimo conto no houve nenhumas alteraes na forma nem no significado. (p. 39) Dilogo da Relativa Grandeza (p. 29) Diskuze o relativn velikosti

5.2.2 Pontuao e harmonia O estilo da escrita do autor bastante econmico. Veiga usa muitas construes condensadas ligadas por vrgulas o que cria um ritmo rpido da narrao. Este emprego da economia compreensvel e aceitvel em portugus. A lngua checa tenta evitar as justaposies e prefere o uso de conjunes. Para manter o carcter condensado do texto original foram empregues as justaposies tambm em checo, todavia h situaes em que a quantidade de informaes numa frase foi to densa que foi impossvel mant-las em uma frase s e as frases foram separadas pelo ponto-e-vrgula ou por uma conjuno.

59

Nos casos seguintes h uma justaposio de aces diferentes num perodo. Para evit-la foi usado o ponto-e-vrgula que dividiu as duas unidades do perodo, porque neste caso a conjuno a no soa bem. (p. 70) Mas aquele parecia no ter pressa ou inteno de seguir, e l ficou deitado... (p. 38) Tenhle vak vypadal, e nem naspch ani mysl jt dl; zstal leet... (p. 71)...era o primeiro a reconhecer a necessidade de limpeza, sabia que... (p. 39)...sm si nejlpe uvdomoval nutnost koupele; vdl, e... No perodo seguinte foram inseridas construes condensadas no meio do perodo narrativo. Estas construes so consideravelmente extensas e esto separadas somente por vrgulas o que cria uma confuso no fim do perodo onde difcil identificar a relao da ltima frase. Por esse motivo as construes inseridas foram separadas por travesses. (p. 67)...mas quando se descobriu que no havia oficina capaz de fazer uma placa do tamanho necessrio, no se falando na massa de pesquisa que seria preciso para um levantamento completo, as buscas em documentos antigos, a idia foi abandonada por invivel. (p. 36)...ale kdy se zjistilo, e neexistuje dlna schopn tak velkou tabuli vyrobit nemluv o rozsahu bdn, kter by bylo poteba na sbr vech dat a zkoumn dokument npad byl zavren jako nemon. A traduo deveria manter a harmonia sonora do texto original. Apesar de o autor usar frequentemente a repetio das palavras, no usa a repetio dos sons. Por isso a aliterao indesejada que surgiu no processo da traduo teve de ser eliminada mudando duma certa maneira o significado original da palavra. No exemplo seguinte ocorreu a aliterao da letra p: pomalu poloil poleno. Para diminuir este fenmeno a palavra pomalu foi trocada por opatrn, sobrando somente dois sons /p/ na traduo o que no chama tanta ateno do leitor.

60

(p. 41) Doril largou o pau devagarinho na monte... (p. 32) Doril opatrn poloil poleno na hromadu... No exemplo seguinte ocorreu uma desarmonia causada pela repetio do prefixo ped. O equivalente mais preciso da palavra evitar pedejt todavia esta palavra est seguida por pedasnmu. Este encontro de prefixos idnticos no est no texto original, no falando da cacofonia que cria. Por este motivo a palavra evitar foi traduzida como vyhnout. (p. 67)...para evitar entusiasmos prematuros... (p. 35)...aby se vyhnulo pedasnmu naden...

5.2.3 Erros na pronncia

No discurso infantil so comuns os erros gramaticais e fonticos devido ao conhecimento incompleto da lngua. Estes elementos fazem parte da estilizao do texto original e tm de ser mantidos na lngua meta. No caso dos contos escolhidos de Veiga, este fenmeno acontece somente no conto Dilogo da Relativa Grandeza onde a menina Diana faz erros na pronncia do portugus. No primeiro caso a menina confunde dois sons no nome Milton, o /l/ e o /r/ o que bastante comum no portugus brasileiro e no europeu. Este efeito no tem tanta frequncia em checo, porm, h casos das trocas destes dois sons, principalmente pelas crianas. A elipse da consoante final tpica do portugus falado. Neste caso a elipse dum som nasal no parece estranha em checo e por isso foi mantida. (p. 39)...que o Mirto ganhou? (p. 30)...co Mirto dostal? No segundo exemplo, a menina junta o pronome pessoal me e o infinitivo dar e insere um som para ligar as duas palavras. Na verso checa foi mantido o pronome mi e o verbo dt na forma finita. As duas

61

palavras foram ligadas pelo som /j/ que representa a palavra ji porque o verbo dt exige a presena do objecto directo na frase. (p. 39) Tia Jura vai mindar. (p. 30) Teta Jura mijd. O ltimo dos erros dela a troca da vogal /i/ por /e/. Nesse caso no foi mantida a confuso de vogais por causa da grande diferena dos sistemas voclicos das duas lnguas. Em checo h somente seis vogais principais e o uso delas bastante claro, por isso improvvel que uma criana confunda-as. Noutro lado possvel que troque duas consoantes alveolares /n/ e /r/. (p. 39) Deferente eu no quero. (p. 30) Jirou nechci.

5.2.4 Fraseologismos Nas construes fraseolgicas no se podem traduzir os componentes individuais porque a frase inteira que exprime o significado. A construo inteira tem de ser substituda por uma outra, comum na lngua meta, que tenha um significado parecido e seja adequada naquela situao.19 Como por exemplo no caso seguinte em que h um fraseologismo ligado pacincia que, porm, no uma expresso idiomtica e por este motivo no foi traduzida pelo idioma checo eho je moc, toho je pli. (p. 72) Mas no h pacincia que resista a abusos. (p. 40) Ale kad trplivost m sv meze. As locues verbais formadas por verbo e preposio diferem em todas as lnguas e a equivalncia delas muito limitada. No exemplo seguinte a locuo poder com no tem traduo checa e tem de ser parafraseada. (p. 47)...nem tapuio podia com ele. (p. 24)...ani Tapujec si na nj nepiel.

19

Kufnerov, Zlata, et alii. Pekldn a etina. Jinoany: H&H, 1994. P. 86.

62

As exclamaes iniciadas por que so tpicas em portugus mas incomuns em checo. Na nossa lngua preferimos usar um pronome demonstrativo e o intensificador ale: (p. 72) Que graa! At parecem irmos! (p. 40) Ti jsou ale roztomil! Dokonce vypadaj jako brati! As perguntas checas podem ser introduzidas por uma partcula copak para enfatizar a interrogao e criar uma fluncia na conversa. (p. 36) Marmelo banana, besta? (p. 30) Copak kdoule je bann, ty osle? Apesar das diferenas entre as lnguas h caso da equivalncia consideravelmente clara. Como no caso da frase verdade que pode ser facilmente traduzida por vlastn. (p. 71) verdade, que fim levou aquele cachorro... (p. 39) A kam se vlastn podl ten pes...

5.2.5 Fenmenos extralingusticos As diferenas do carcter cultural ou ambiental entre o Brasil e a Repblica Checa so enormes e, por isso, no surpreendente que numa lngua h objectos e vocabulrio inexistente na outra e precisa de ser parafraseado ou substitudo por algum termo prximo. Como j foi mencionado no captulo 3 os cenrios dos contos escolhidos so rurais e nas narrativas h certo nmero de palavras ligadas agricultura e habitao do campo que no tem equivalente preciso em checo. Trata-se por exemplo do termo jirau o que um objecto numa casa pobre parecido mesa que serve de dia para vrios servios e de noite para dormir.20 O mbito checo no conhece objecto com as mesmas funes por isso a palavra foi traduzida com duas palavras: police quando se mencionam as panelas e lko quando se fala de dormir ou de chorar na cama. (p. 46)...estremecendo as panelas no jirau... (p. 23)...tsli hrnci na polici...
20

Dicionrio Eletrnico Houaiss, jirau.

63

(p. 50)...dormindo no jirau com a me dele... (p. 28)...a spal by na lku s jeho matkou... (p. 51) A me jogou-se de bruos no jirau... (p. 29) Matka se vrhla na lko... Mais uma referncia habilitao a palavra oito que um tipo especfico de parede duma casa. Neste caso foi usada a implicitao porque em checo falado no se faz diferena entre vrios tipos das paredes e o uso dalgum termo tcnico seria incompreensvel para o leitor. (p. 49)...encostou esses no oito... (p. 27)...opel je o stnu chatre... Falando do ambiente rural aparece o termo roa cujo sentido ambivalente. Pode ser um terreno com plantao (em checo pole) ou a zona rural inteira no necessariamente designada plantao de alimentos (em checo venkov). Para a traduo foi escolhida a palavra mais explcita pole porque na narrao fala-se do pai da famlia limpando feijo e milho na roa, ou seja, no conto a palavra roa directamente ligada plantao. (p. 50) A me explicou que o marido estava na roa. (p. 27) Matka mu vysvtlila, e manel je na poli. Um dos traos do quotidiano brasileiro completamente desconhecido na Europa a presena dos ndios. Os brasileiros conhecem-nos porque vivem perto deles e ouvem as histrias sobre eles a vida inteira. Assim quando o menino no conto Onde Andam os Didangos? menciona os tapuios, os brasileiros sabem que se trata de ndios. Porm em checo no to bvio e, por isso, na primeira referncia sobre os tapuios foi usada a palavra mais implcita indin que informa o leitor checo que se fala dalgum povo indgena. As outras referncias foram conservadas para manter o tom extico e para apresentar esta tribo ao leitor. (p. 46) Seria tapuio? (p. 24) Nebude to indin? (p. 46) O pai disse que naquela mata haviam tapuios antigamente...

64

(p. 24) Otec kal, e v tom pralese ili kdysi Tapujov... (p. 46)...capaz de ser mesmo um tapuio... (p. 24)...mon je to vn Tapujec... O povo brasileiro mais religioso do que o checo e conhece um grande nmero de rezas e os nomes delas. Pelo-sinal uma delas. A orao pede Deus para livrar a pessoa dos inimigos dela e pronunciando-a a pessoa faz uma cruz na testa, na boca e no corao.21 Por isso no conto Onde Andam os Didangos? o narrador menciona que a me faz a reza disfaradamente para o menino no ver. Nenhuma reza checa conhecida pelo povo maioritrio no acompanhada por esses movimentos. Por esse motivo a reza foi mudada para a verso implcita pomodlila se. (p. 47)...fez um pelo-sinal disfarado... (p. 25)...nenpadn se pomodlila... A flora e fauna tropicais ajudam a criar o tom extico das narrativas. Apesar de que a maioria das plantas mencionadas nos contos tenha o seu nome checo, este nome desconhecido ao leitor e produz um desentendimento indesejvel. o caso de marmelada-decachorro e jatob cujas tradues so: janeba jedl e jatoba. Estes dois termos aparecem numa frase s que se torna incompreensvel. Para os fins de manter o exoticismo foi usado um termo em checo e o outro foi substitudo por uma expresso mais implcita: rzn bobule. (p. 48)...comendo passarinho assado, marmelada-de-cachorro, semente de jatob, o que achasse. (p. 26)...jedl opeen ptky, janebu a rzn bobule, co se dalo. Outro caso de implicitao necessria a planta chamada mamoneira. Trata-se dum arbusto cujo nome checo skoec que parece estranho e causa cacofonia na frase. Por isso foi substitudo por kov o que expressa o tipo da planta. (p. 50)...chegou a ir detrs de uma mamoneira... (p. 28)...dokonce el za kov ekat, jak to dopadne...
A reza inteira seguinte: Pelo sinal da Santa Cruz, livrai-nos, Deus, nosso Senhor, dos nomos inimigos. Em nome do Pai, do Filho e do Esprito Santo. Amm.
21

65

No conto Dilogo da Relativa Grandeza as crianas comparam a frutas por volta deles: jaca e caj, cujas tradues para checo so akie e mombn. Porm estes nomes so pouco conhecidos e o leitor no tem ideia de como so as frutas. No caso de jaca, que comparada a uma melancia, o leitor checo consegue imaginar pelo menos o tamanho e, por isso, foi usado o termo checo. A fruta caj no tem nenhuma comparao na narrativa e quem no a conhece no entende o argumento do menino. Por isso esta fruta tipicamente sul-americana foi substituda por manga que da origem asitica mas aproximadamente do mesmo tamanho e tambm parece extica. (p. 43) Est vendo aquela jaca? (p. 33) Vid tamtu akii? (p. 43) do tamanho de caj. (p. 33) Je velk jako mango. Outra planta tpica no Brasil a cana de acar. Alm do prprio acar a planta provm outros produtos, por exemplo a rapadura que um cubo do sumo da cana seco. Na Repblica Checa no conhecemos este tipo de produto, porm h um outro: karamel, que tambm um alimento muito doce e poderia ter forma de cubo. Por isso a palavra desconhecida rapadura foi substituda por karamel. (p. 49)...e um pedao de rapadura. (p. 26)...a velk kus karamelu.

5.2.6 Nomes prprios Na traduo dos nomes prprios essencial o sistema grfico das duas lnguas.22 Portugus e checo so duas lnguas que usam o alfabeto latino, por isso no h necessidade de transliteraes. Para manter o tom extico dos contos foram mantidos os nomes na sua forma portuguesa. Os nomes Doril, Diana e Milton so facilmente lidos em checo e a pronncia deles conservada. No caso de Venncio surge a questo do emprego do acento circunflexo, gramatical em
22

Kufnerov, op. cit. p. 172.

66

portugus mas inexistente em checo. No existindo nenhuma regra fixa para esses casos a transformao final depende somente do gosto do tradutor. Assim foi mantido o acento original para conservar a atmosfera extica. O nome da tia Jura um caso mais complexo. A ortografia original implica na nossa lngua a leitura /jura/ e no /ura/. Todavia a modificao do nome para teta ura para que a pronncia se mantenha , segundo o tradutor, estranha. Assim a alternativa mais aceitvel a preservao da ortografia original.

67

6. Concluso
Este trabalho apresentou a traduo comentada de quatro contos de Jos J. Veiga. Analisando as narrativas do ponto de vista literrio, traduzindo-as e comentando a problemtica do processo da traduo da lngua portuguesa para a checa foram demonstradas as caractersticas nicas e especiais do estilo do autor. A prpria traduo dos contos foi um grande desafio. O problema no foram somente as palavras desconhecidas cuja traduo correcta exigiu o uso de vrios dicionrios mas, tambm, a transformao da atmosfera geral. A verso checa deveria manter todas as caractersticas do original, ou seja, os elementos tpicos do estilo do autor como, por exemplo, a economia na expresso e o uso frequente de frases justapostas no lugar onde o checo usaria conjunes. Manter a funcionalidade desse estilo e, ao mesmo tempo, faz-lo acessvel ao leitor checo exigiu muita concentrao da parte do tradutor. Para a transferncia do vocabulrio especfico brasileiro para o checo foram usados vrios dicionrios da lngua portuguesa, todavia ocorreu situaes em que a palavra portuguesa no foi encontrada e o seu significado foi deduzido do contexto situacional. Algumas palavras referentes realidade brasileira que no tm equivalncia em checo foram substitudas por palavras com significados parecidos, sempre com o objectivo de manter a sua funo dentro da frase. Os fraseologismos foram trocados por frases idiomticas checas com funo parecida, embora em alguns casos com denotao diferente. As transformaes mais numerosas foram as transposies gramaticais e oracionais por causa do carcter mais analtico da lngua portuguesa. Foram comentados os ttulos dos contos, por exemplo, o carcter nominal deles e a questo da interrogao e equivalncia no caso de Onde Andam os Didangos?. Foi tambm mencionada a opacidade da palavra didango e a sua transformao

68

para checo e, por fim, foram discutidos os nomes prprios das personagens. O objectivo deste conjunto de transformaes foi aproximar os textos originais ao leitor checo, mostrar-lhe uma imagem da realidade brasileira e trazer-lhe assim uma atmosfera extica.

69

7. Resumo
Tmatem tto prce je komentovan peklad povdek Josho J. Veigy. Vybrala jsem si tyi povdky, kter vystihuj typick rysy tohoto brazilskho autora. Prce je rozdlen do t tematickch st. V t prvn pedstavuji osobnost autora, jeho dlo a styl. Dle pak analyzuji literrn kvality vybranch povdek za elem piblen tenovi a ucelen znak dla pro pekladatelsk ely. Druh st prce je vlastn peklad povdek do eskho jazyka a ve tet sti tento peklad komentuji. Tento koment pedstavuje pekladatelsk procesy, kter bylo nutno pout pi pekldn textu z brazilsk portugaltiny do etiny a mimojazykov rozdly, kter bylo nutno pevst do eskho prosted. Moje prce je ucelen vizitka Josho J. Veigy, kter pibliuje tohoto autora eskmu teni.

The theme of this thesis is the commented translation of Jos J. Veigas short stories. I chose four of his short stories that present typical features of the authors style. The thesis is divided into three thematic parts. In the first one I present the author, his works and his style and I analyze the four selected stories to give account of the features in order to make the translation easier. The second part of this work is the translation of the stories from Brazilian Portuguese to Czech. The third one is a commentary of this translation. I analyze the processes of translation used and the transformation of the Brazilian reality to a comprehensible image for a Czech reader. The thesis as a whole is an introduction of this considerably unknown author.

70

8. Bibliografia
Akademick slovnk cizch slov. Praha: Academia, 2000. Cegalla, Domingos Paschoal. Novssima Gramtica da Lngua

Portuguesa. So Paulo: Companhia Editora Nacional, 1991. Coutinho, Afrnio, ed. A Literatura no Brasil. Volume 6. Parte III. Relaes e Perspectivas, Concluso. So Paulo: Global, 2007. Cunha, Celso e Lindley Cintra. Nova Gramtica do Portugus Contemporneo. Lisboa: Edies Joo S da Costa, 2002. Dicionrio Eletrnico Houaiss, Verso 1.0. Editora Objetiva Ltda., 2001. Dubsk, Josef. Captulos de estilstica funcional comparada. Praha: SPN, 1988. Goulart, Audemaro Taranto. O Conto Fantstico de Murilo Rubio. Belo Horizonte: Editora L, 1995. Hamplov, Sylva e Jaroslava Jindrov. esko-portugalsk slovnk. Voznice: Leda, 1997. Jindrov, Jaroslava e Antonn Pasienka. Portugalsko-esk slovnk. Voznice: Leda, 2005. Kufnerov, Zlata, et alii. Pekldn a etina. Jinoany: H&H, 1994. Novo Dicionrio Aurlio, Verso 5.0. Editora Positivo, 2004. Picchiov, Luciana. Djiny brazilsk literatury. Praha: Torst, 2007.

71

Pravidla eskho pravopisu. Praha: Academia, 1993. Silverman, Malcolm. Moderna Fico Brasileira. Rio de Janeiro: Civilizao Brasileira, 1978. Veiga, Jos J. A Estranha Mquina Extraviada. 5 ed. So Paulo: Difel, 1986.

72

9. Anexos

9.1 Bibliografia completa do autor:


Os Cavalinhos de Platiplanto (1959) A Hora dos Ruminantes (1966) A Estranha Mquina Extraviada (1967) Sombras de Reis Barbudos (1972) Os Pecados da Tribo (1976) O Professor Burim e as Quatro Calamidades (1978) De Jogos a Festas (1980) Aquele Mundo de Vassabarros (1982) Torvelinho Dia e Noite (1985) A Casca do Serpente (1989) Os Melhores Contos de Jos J. Veiga (1989) O Risonho Cavalo do Prncipe (1993) O Relgio Belisrio (1995) Taj e Sua Gente (1997) Objetos Turbulentos (1997)

9.2 Textos dos contos em original:

Anotace diplomov prce


Pjmen a jmno autora: Veronika Baudyov Nzev katedry a fakulty: Filozofick fakulta, Katedra romanistiky Nzev diplomov prce: Komentovan peklad Josho J. Veigy (A traduo comentada de contos de Jos J Veiga) Vedouc diplomov prce: PhDr. Zuzana Burianov, Ph.D. Poet znak: 115089 Poet ploh: 5 Poet titul pouit literatury: 15 Klov slova: peklad, brazilsk literatura, koment pekladu, literrn analza, magick realismus, Jos J. Veiga, Onde Andam os Didangos, O Cachorro Canibal, O Galo Impertinente, Dilogo da Relativa Grandeza Charakteristika: Prce se zabv tymi povdkami brazilskho autora Josho J. Veigy. V prvn sti analyzuji povdky z literrnho hlediska a pedstavuji zkladn charakteristiku autorova stylu, nsleduje peklad zmnnch povdek do etiny a v posledn sti komentuji problmy vznikl bhem pekladu, pekladatelsk postupy a kulturn a mimojazykov rozdly, kter bylo nutno pevst do eskho prosted.

You might also like