ydzi w Powstaniu Styczniowym

Przed wybuchem Powstania Styczniowego spoeczestwo polskie podzielone byo na trzy frakcje - kada z nich miaa inny stosunek do wci powracajcej "kwestii ydowskiej". "Biali", do ktrych naleeli gwnie arystokraci, odnosili si do ydw niechtnie i starali si zniszczy ich ekonomiczn egzystencj, zakadajc m.in. kka rolnicze skierowane przeciwko kupcom ydowskim. "Czerwoni" przyjli stanowisko demokratyczne, a za swj cel zrwnanie wszystkich stanw, nie zwracajc uwagi na narodowo. Z kolei stronnictwo Jurgensa (yda z pochodzenia), z margrabi Wielopolskim na czele, ugodowe wobec Rosjan, domagao si zjednania i zrwnania ydw z Polakami. Podobnie dzielio si spoeczestwo ydowskie - na postpowych, owieconych ydw, dcych do asymilacji oraz na dwie grupy tradycyjnych (misnagdw i chasydw), ktrzy woleli zrzec si rwnouprawnienia, jeliby miao ono przynie jakikolwiek uszczerbek religii. Margrabia Wielopolski szybko da wyraz swojej przychylnoci, wydajc w latach 60. XIX wieku kolejne ukazy poprawiajce status ydw. Jednak mimo tego wiksza cz spoecznoci naleaa do stronnictwa "Czerwonych", wraz z nimi angaujc si w ruch patriotyczny i niepodlegociowy. ydowscy modziecu uczyli si w szkole wojskowej w Cuneo (ktra przygotowaa krgosup ruchu zbrojnego powstania), represje rosyjskie, skierowane przeciw budzcemu si ruchowi polskiemu, objy wielu ydw. Tajny "Rzd Narodowy" zachca do udziau w postaniu: "Izraelici, [...] Wytrwajcie w zacitej spjni z Polakami chrzecijanami i czcie ogniwa wsplnych kajdan, aby je razem rozbi o gow wsplnego ciemicy." W odezwie 22 I 1863 roku "Rzd Narodowy" uzna "...wszystkich za synw Polski bez rnicy wiary, rodu i pochodzenia, a tym samym rozwiza kwesti ydowskiego rwnouprawnienia..." Udzia ydw w Powstaniu by liczny, i, w przeciwiestwie do spoeczestwa polskiego (polscy chopi do powstania odnosili si czsto wrcz wrogo), dotyczy wszystkich warstw i zawodw. Brali w nim udzia zarwno postpowi, jak i ortodoksyjni. Na kolejne wezwania - zarwno polskie, jak i ydowskie - w szeregi powstacze wstpowaa modzie i weterani poprzednich zryww. Rwnoczenie przedsibiorcy ydowscy wspierali insurekcj znacznymi donacjami. Archiwum "Rzdu Narodowego" miecio si w mieszkaniu kupca ydowskiego Bordywera; syn dyrektora kolei W. Epstein by czonkiem Rzdu Narodowego, jego mem zaufania Mojesz Berger,

komisarzem wojennym Adolf Epstein. Wielu z dostawcw, zwaszcza odpowiedzialnych za bro, byo ydami. Nawet na obszarze Litwy, gdzie stosunek ydw do Polakw by raczej wrogi, znaleli si sympatycy Powstania. W miasteczkach Podlasia naczelnik miasta - Polak - mia doradc, pomocnika yda. W Galicji wielu ydw zajmowao si przemytem na rzecz powstania, organizowaniem kryjwek, drukiem odezw agitacyjnych. ydzi polscy zwracali si do swoich pobratymcw na caym wiecie, budzc ich zainteresowanie kwesti polsk i starajc si o wsparcie. Opisy walk wymieniaj tysice nazwisk ydowskich w nich uczestniczcych i gincych. Poprzedzajce zryw niepodlegociowy lata 1860-62 mona uzna za okres najwikszego w dziejach zbratania polsko-ydowskiego. Byo to znamienne do tego stopnia, e odrzucili ofert Wielopolskiego "...nie chcc rwnouprawnienia z rk zaborcw, ale zasuonego zrwnania z Polakami z rk wodzw zwyciskiego powstania styczniowego..." Klska powstania oznaczaa rwnie zniweczenie tych nadziei. Dagmara Maka (na podstawie "ydzi bojownicy o niepodlego Polski" red. A. K. Kunert, A. Przewonik, Warszawa 2002)