You are on page 1of 10

"Ficcionescubanasdelosltimosaos:elproblemadelaliteraturapoltica,enAnke BirkenmaieryRobertoGonzlezEchevarra[Coordinadores].Cuba:Unsiglodeliteratura[1902 2002].Madrid,EditorialColibr,2004. 1 Voyapartirdealgunashiptesisprovisorias;nosonpremisasquequieranborrarla opacidaddelpresentesinoproblemasparaunposibledebate.Laprimerahiptesisesqueno habradiferenciassignificativas,ymenosunaoposicin,entreloquesellama"laliteraturacubana deadentro"y"ladeafuera".Creoquehoy,casicerradoelciclodelasindustriasculturales nacionalesenAmricalatina,lasdiferenciasentreescritoresyescriturasestaranms determinadaspordndepublicanensuspasesoenEspaaynodndeviven.Lasdiferencias podranserefectosdelacirculacinglobalonodesustextos:efectosdelectura. Creoentoncesquepuedehablarsedeunaliteraturacubana,queincluyetantoala disporacomoalaproducidaenCuba.Esms,yestaesotrahiptesisprovisoria,creoquese podrahablarhoydeunaliteraturalatinoamericanaparadojalmentediasprica,nosolamentepor susterritoriosysujetos,sinoporsusmodosdecirculacinydelectura.

ctura.Esaposicindiaspricase leentidamenteenlaliteraturalatinoamericanaapartirdelmismoacontecimientopoltico,la cadadelaUninSovitica,quemarcaelfindelaguerrafrayabredosprocesos:laimplantacin del"regimenespecial"enCuba,yeltriunfodelaglobalizacinneoliberalenelrestode Latinoamrica.Elmundosetransformayaparecennuevasformasdedivisininternacionaldel trabajo,incluidalaliteratura.Hablodehiptesisyparadojasydeprocesosaparentemente contrariosdesdeelpuntodevistapolticoquepuedenproducirefectoscomparables:Cuba,conla cadadelaUninSovitica,comienzaadependertantodelosextranjeros,delosdlaresydela industriadellibroespaolcomoelrestodeLatinoamrica. Ynosolamentecambiaelmundosinotambinlosimaginarios,lasformasdelos imaginarios.Aunquemuchasescriturassiguenusandolosgnerosclsicosdelatradicinliteraria (siguendiferenciandoformasnacionalesocosmopolitas,formasdelrealismoodelavanguardia, dela"literaturapura"ola"literaturasocial",ysiguendiferenciandorealidadhistricayficcin), despusde1990aparecenntidamente,enlaliteraturacubanayenelrestodeAmricalatina, otrosterritoriosysujetos,otrastemporalidadesyconfiguracionesnarrativas:"otrosmundos"que noreconocenlasformasydivisionestradicionales.Estasescriturasquellamaradelpresente conviven,sinembargo,con"lasanteriores":todasestnpresentes,funcionandosincrnicamente comoenunaExposicinUniversalquequisieracontarlahistoriadelaliteraturalatinoamericana. Enlas"escriturasdelpresente"yensus"otrosmundos"sedesdibujalaliteraturarural latinoamericanaquetodavapodaleerseenlosaos60y70(yqueenmuchoscasosfueelsitio delosrelatosdeidentidadnacional:unaLatinoamricarural),yapareceunaliteraturaurbana cargadadedroga,desexo,dedelito,demiseriaydeviolencia.LaHabana,Mxico,Bogot, Caracas,Santiago,LimaoBuenosAiressonprotagonistascentralesporqueaparecenmuchas vecesenlosttulosmismosdelasficciones.Lasciudadeslatinoamericanasdelaliteraturason territoriosdemezclaydevrtigo,yalavezmapasquemarcantrayectosprecisos.Esasciudades tienenensuinteriorreas,zonas,barrios,habitaciones,baresyotrosespaciosquefuncionan comoislas,entrefragmentosyruinas.Porellossemuevenciertossujetos.Elnombredelaciudad

puedellegaravaciarse(comopuedenvaciarselossujetos)ydesaparecer,yentonceselmapa,el miedoyelvrtigoeseldecualquierciudadlatinoamericanaoeldeunaciudad".Loquedael ttuloalasficciones,ahora,eslazonainterior,recortada,delaciudad:Lavilla(2001,CsarAira, Argentina),Laazotea(2001,FernandaTras,Uruguay),elSalndeBelleza(1993,MarioBellatin, Mxico),laCidadedeDeus(1997,PauloLins,Brasil).Enesaislaoespacioexterior/interior respectodelaciudadsemueveun"otromundoconreglas,leyesysujetosespecficos. Estaficcinespacialnosllevaraapensarquelaliteraturayanoesmanifestacinde identidadnacionalyterritorial,porquehoycualquierciudadlatinoamericanaesthechade ciudadesinternas,deislasodefragmentosdeciudades.Setratadeunaformadeterritorializacin queeselsitioyelescenariodeotrassubjetividadesoidentidadesydeotraspolticas. Enlasescriturasdelpresenteseapaganlasvocesdeloscaudillosylosdictadoresliterarios, lasvocesdelossujetosnicoso'uno',representativosdeestadosynaciones,ytambinseapagan lasvocesdelossujetospueblooclasesocial.Yconesasvocesyrepresentacionessedesvanecela experimentacintemporalynarrativa,dominanteentrelosaos50y70.Lasquepuedenorse ntidamenteenelpresentesonlasvocesdesesperadasyviolentasdelosmiserables(comoen PedroJuanGutirrez,ElReydeLaHabana,1999),asesinosyposedos(MarioMendoza,Relatode unasesinoySatans,2001y2002),enfermosylocos(enMarioBellatin,DiamelaEltit,Daniel Mella),monstruosyfreaks(enHoracioCastellanosMoya,CarlosLiscano),incestuosos(Diamela Eltit,FernandaTras).1 Enformasqueparecenmssimplesytradicionalesporqueligantcnicasdemedios diferentes(ligan,entreotras,lasformasdenarrarlosngulos,lastemporalidadesyvelocidades delaTV,delperiodismo,deldocumentalismoydelmelodrama)emergemuchasvecesuntipode subjetividadquehaatravesadounafrontera.Yaellamevoyareferirporqueesfrecuenteenla literaturacubana.Lospersonajesdelasficciones(olosquelanarracinmultiplica,fractura,vaca) sedefinenporsucondicindiasprica:porsuposicinexteriorinteriordelaciudad,lanacin,la sociedad,eltrabajo,laleyolarazn.Estnafuerayadentroalmismotiempo:afuerayatrapados simblicamenteenesasesferas.Ysuperponenloprivadoylopblicoenunaoscilacindonde instalanafectosypasiones.Avecessonextranjeros,avecesdesechossocialesanimalizados,a vecesestnsimplementefueradelaley,delasociedadyeltrabajo. Esasubjetividadpodradefinirsetambinporsucondicindiaspricadelanarracin,por asdecirlo.Eslasubjetividadcentral(puedefragmentarseyabarcarmuchospersonajes,puede dividirseodispersarseenposicionesdiferentes)peromuchasvecesnotieneelyo;estnarradao construidadesdeafuera,porunaposicin"externainterna"aella.Escomosilaliteratura latinoamericanadelpresente(comosilaliteraturacubana)instalaraenunterritorioisladela superficieurbanaunexteriorinteriorsocial(yverbalynarrativo)pararegistraralgoascomola desaparicinolanaturalizacindelasociedad:lossujetosseencuentranatrapadosenuna estructurasocialquenopuedecambiarseniprogresar,enunasituacin"naturalydada".Yla narracinmismaponeenescenaestasituacinydespusgirasobresmisma,indefinidamenteo hasta"elfin",paratratardeborrarelsentido.Unsentidoqueinsisteenregistrarunaintrusindel "estadodenaturaleza"enlohumanoysocial,porqueesassingularidadesdiaspricasmuestranun principiodeindividuacindondeconvivenelfondobiolgicodelaespecie,losrasgos preindividualesylosrasgospblicos.2 Enesosterritoriosysujetos(yenestasociedadnaturalizada)habraotratemporalidad histricayporlotantootratemporalidadliterariayotranarracin.Lahistoricidaddeciertas

escriturasdelpresentenoesladelaclsicanovelahistricateorizadaporLukcs(cuyos personajestpicosrepresentabanlasclasesyfuerzassocialesypolticasenmediodelosconflictos clavesdeunapoca),nitampocolatemporalidaddelasnovelasdelos'60y'70ydelBoom,cuyas historiasenciclopdicasymticasintentabanrepresentarlahistoriadealgunanacin latinoamericana.Lashistoriasnacionalescaractersticasdelosclsicosseborranparadarpasoa unasuertedecrnicadeunpresentepuro(conimgenesdediferentesvelocidades),sinfuturo, quesevuelvealpasadoenformadememoriayduelo(comoenLavirgendelossicariosde FernandoVallejo,oBocadelobodeSergioChejfec,yenmuchostextoscubanos). Enlacrnicadelpresentesedesdibujalanocindeficcindelosclsicos latinoamericanos,definidaporunarelacinespecficaentrelahistoriaylaliteratura.Eldoble vnculoproducaunanarracinquetrazabafronterasntidasentrelohistricocomo"real"ylo literariocomofbula,smbolo,mito,alegora,opurasubjetividad,yproducaunatensinentre losdos:laficcinconsistaenesatensin(comoenHistoriadeMaytadeMarioVargasLlosa [1984],oElmandatodeJuanPabloFeinmann[2000]). Lacategoraactualdeficcin,quetodavanoesttotalmentedefinida,seseparadeesa historiaydeesatensin,seponeenpresenteyenpresenciadelaimagen,yproducetodoel tiempooperacionesdedesdiferenciacin.Practicaunanegacinsistemticadefronteras:mezcla gneros,mezclaculturaaltaypopular,mezclalofantsticoylorealistaytrata,precisamente,de desdiferenciarlarealidaddelaficcin,yesaesunadesuspolticas:todoesrealidad.Una realidadquenoesladelpensamientoempirista,correspondientealsujetocentradodel racionalismo,sinountejidodepalabraseimgenesdediferentesvelocidades,interiores exterioresalsujeto,producidasporlosmedios,lastecnologasylaciencia.Unarealidadqueno quiereser"representada"sino"reproducida",ounarealidadalaquecorrespondeotracategora derepresentacin.Laficcinabsorbe(oexhibe,otravez,comoenunaexposicinuniversal)los realismossociales,mgicos,lossurrealismosylosnaturalismos.Enlaficcionalizacindelo documentalyenladocumentalizacindelaficcindelpresente(todoestvistoyhasta fotografiado,cualquieraseaelmaterial),nosesabeavecessilospersonajessonrealesono,sila historiaocurriono,silostextossonensayosonovelasobiografasograbacionesodiarios(en ArgentinaenLesca,elfascistairreductibledeJorgeAss[2000],enLacancindelasciudadesde MatildeSnchez[1999],enEldiariodelosAlpesdeCsarAira[2002],enLosaos90deDaniel Link[2001]).Loshiperrealismos,naturalismosysurrealismosdelpresente,todosfundidosenesa ficcindesdiferenciadora,sedistancianabiertamentedeciertaficcinclsicaymoderna. EstosrasgosdelasescriturasdelpresenteenAmricalatinaseranestticosypolticosal mismotiempo.PorqueotrahiptesisparadojalparaelcasodeCubaesquelacrisisy reformulacindelopoltico(ydelaspolticastradicionalesyhastadelossistemaspolticosylos Estados)queacompaaenAmricalatinaalosprocesosculturalesdelosltimosaos,sera tambinunacrisisyreformulacindelarelacinentreliteraturaypoltica,desuformade relacin.Cambiaralarelacindelaliteraturalatinoamericanaconlapolticaenelsentido nacional,social,ideolgico,partidario,propiadelatradicindelosclsicos.Enlastemporalidades, territoriosyficcionesdemuchasescriturasdelpresenteyanoseenfrentaranclasessocialesni partidosnacionalesporquesussujetosseranentidadesidentidadesexternasinternas, diaspricas,enrelacinconesasdivisionesyesasesferas.Estaranadentroafueradelasociedady delopolticoentantocampodelaleyyelpoder.3Yporesosecargarandeunapoliticidadque, comolacategoradeficcin,noesttotalmentedefinidaporqueseencuentradesdiferenciada. Esassubjetividadescrticasdesplegaranunaconstelacindeprcticasquesonynosonpolticas (quesonotraspolticasoquedisuelvenlosrdenespolticos):las"polticas"delaproducciny/o

destruccindelavida,delsexo,delasenfermedades,laspolticasdelosafectos(delmiedoyel terror,entreotros),ylaspolticasdelascreencias(delbienyelmal). Enesesentidopodradecirse(comootrahiptesisprovisoria)quemuchasdelasescrituras delpresentesonambivalentesencuantoalasposicionespolticasoideolgicas(enelsentido clsicoinstitucional,nacionalestatal,social,declase)porquenoreconocenlasdivisionesy representacionesideolgicasquegeneranesasesferas:seponenadentroyafueradeellaspara mostrar,desdeabajoporasdecirlo,desdeelsubsuelo(peroesunabajoquehabitalasuperficie), lacrisisdelasubdivisindelaexperienciahumana.Poresoseranparadojalesopodranleersede variasmaneras.Estasescriturasmostraranlapluralidadde"polticas"queaparecencuandose borranlasesferaspolticasinstitucionalesylasideologasqueconllevan.Ocuandosussujetos diaspricosycrticosseponenalavezafuerayadentro,enelsubsuelosuperficiedelasociedad naturalizada,enunfondo"natural"compartidoportodosyporendedesdiferenciante. 2 YaquesdondecreoquelaliteraturacubanapuedeserinterrogadaporqueCubaparece ser,polticamente,laexcepcinenelcontinenteamericano,peroliterariamentenoloes:las "nuevas"polticasliterariasdefusin,ambivalenciaeinmanenciadelossujetosfueradela sociedadosinmundo,aparecenclaramenteenlasficcionescubanasdelpresente.Eslaposiciny situacindeCubalaquepolitizaralostextosdeotromodo,losharaleercomoliteraturapoltica enelsentidodelosbordes,lmitesoesferas:comoaceptacinorechazodelordennacional, social,yestatal.Cuandolosescritoresmismosdicenquenoescribenliteraturapoltica,comolo hacePedroJuanGutirrez4ymuchosotros,serefierenaesesentidode"literaturapoltica",pero sustextospuedenleersecomoinmanentementeyambiguamentepolticos.Cubaplanteara entoncesunproblemademodosyposicionesdelectura(ynosolounproblemadenuevas escrituras):laliteraturacubana(queincluiratantoaladisporacomoalaescritaenCuba) seguiraelprocesogeneraldepolitizacininmanenteydesdiferenciada(yambivalenteenrelacin conlasesferasnacionalesyestatales)delasotrasliteraturaslatinoamericanasdelpresente,pero leaadiraotromododepolitizacinporsuexcepcinnacional,porsuregimennicoenAmrica latina.Eseotromodotomaralaformaexplcitaenfavoroencontradelregimenodelsocialismo. Elefectodelecturaconsistiraenlasuperposicinparadojaldelasdostemporalidadespolticas,y estadoblepoliticidaddefiniratambinciertosrasgosdelasescriturasdelpresenteenelrestode Amricalatina. Muchadelaliteraturacubanadelosltimosaosgiraraalrededordeunrelatoque relacionalosqueestnenCuba(ensusterritoriosyensusciudadesinteriores,comolasdelresto delaliteraturalatinoamericanadelpresente:ensuszonas,barrios,islas,azoteas,subsuelos)5con losquellegandelexteriordelanacinysevan,yconlosquesefueronparanovolver.Lossujetos deadentrodelanacin(quesonelcentrodelanarracin,quehablanosonnarradosporun narradorinternoexterno)habranperdido,porasdecirlo,lasociedadomantendranunarelacin externainternaconella:sonvendedoresenlugarespblicos,ovagabundos,oeremitas,o participandeunasociedadpuramentesexual,religiosaoliteraria.Ysesituaran(internamente externamente)enrelacinconlaley,porqueson(osecreequeson,olleganaser)ladroneso asesinososuicidasodesviantes.Enesaposicinterritorialynarrativa(ysocialylegal),definiran sussubjetividadesporundeseo/necesidaddelexteriordelanacin(delosqueentranysalende Cuba,losquevienenysevan).Elexteriordeseadopuedeserculturalliterarioolingstico,yno solamentenacionalterritorial.Ensntesis:lospersonajessesitanenelexterior/interiordela nacin,delasociedadydelaley,yenunjuegonarrativoespecfico:adentroyafuerades

mismos.Ylosrelatoscuentanlosmovimientosdeesossujetosdiaspricos,cuentansusaccionesy relaciones:"suspolticas"ysusdestinos,oeldestinodesuspolticas.6 Estassubjetividadesfrecuentesenlaliteraturacubanadelpresente(ycrucialespara pensarlaliteraturalatinoamericana)sepolarizanytrabajansusextremosendosnovelasde escritoresquevivenenCubayqueaparecieronelmismoao,1999,unaenCubaylaotraen Espaa.SonLaltimaplayadeAtilioCaballero(LaHabana,EdicionesUnin,Premio1998dela UnindeEscritores),yElReydeLaHabanadePedroJuanGutirrez,publicadaenBarcelonapor Anagrama.(LaprimeracirculdentrodeCubaperofuereeditadaenEspaaen2001,ylaotra circulinternacionalmente.)Comosiestasdosnovelaspudieranconstituirunmarcoconlos lmitesdelasubjetividaddominanteenlaliteratura.Ocomosiconestosdostextos,concebidos comoextremos,pudieraconstruirseunaficcintericaquepermitieraexplorarnosololas subjetividadesdominantessinoelproblemadelaliteraturapoltica,queCubanosplanteaenel presentelatinoamericano. ElReydeLaHabanaeselsubsuelomismo,elexteriorinteriordelsistemaensuconjunto: elpersonajedelreyestenellmitebajodelodecible,delosocialylolegal.Ytambinenun lmitesexual:entrelasmujeresyelhombrevestidodemujer,yentrelasjvenesylasviejas.Esun mulatoyun"Animaltropical",comosielttulodelasiguientenoveladeGutirrez,queapareci enelao2000,fueraladefinicinyalavezlaotracaradeElRey.LacaraexternaqueElReyno puedetenerporqueesladelqueescribelanoveladelarelacindeseantedelexteriorola realizacindel"deseodelexterior"delanacin.Enotrostrminos:Gutirrezdespliegaendos novelasunadelassubjetividadesdominantesenlaliteraturacubanadelpresente.Ysu"realismo bajo"esunintentodeconquistaroanexarloquetodavanohasidorepresentado. ElReyseabreconlafecha,comosiapartirdeesemomentoentraralanaturalezaenla sociedadoloanimalenlohumanoyelsubsueloseinstalaraenlasuperficiedearriba:"Aquel pedazodeazoteaeraelmspuercodetodoeledificio.Cuandocomenzlacrisisen1990ella perdisutrabajodelimpiapisos.Entonceshizocomomuchos:buscpollos,uncerdoyunas palomas."Laazoteasubsuelode1990marcaelpuntodepartidaylosciclosdelanarracin,que sedefinenporlosretornosaeseterritoriodedondeproviene"elrey". ElReydeLaHabanaeseljovendesechosocialurbano:uncuerpoanimalopurapotencia queviveenpresenteyquenodejahistorianilahace.Unaidentidadterritorialybiolgica(la madreeraretardada)ounaconfiguracinbiolgicayterritorialfundamentalquesetransformaen unmododeserhistricamentedeterminado(elperiodoespecial).Rey(sellamabaReynaldo),a partirdelacatstrofeinicialdelaazoteadondemueretodasufamilia(yqueestnarradaconla violenciagrotescadeuncomic),quedasincasaysinfamiliayfuerade(oante)laley,porquees acusadoporuncrimenquenocometimataratodasufamiliayenviadoalreformatorio("laley delsistema":purarealidadcorporalysexualalrededordelacualseconstruyelareddeldiscurso social).Tiene13aos.Tresaosdespusseescapadelreformatorioconvertidoen"macho",no tienetrabajoniviviendanidocumentosdeidentidadysolobuscacomidaysexoomujeres sexuadasqueledendecomer.Laprimeralobautiza"ElReydelaHabana"porsumiembro masculinocon"perlas"o"balas"incrustadasenlacrcel.Esdefinidoentoncesporlaleycomo delincuenteyporlasmujeres(prostitutas/osyviejas,alternadamente)como"elrey",yen realidadnoesningunadelasdoscosas.Esunsujetourbano(deCentroHabana),quesaleyvuelve alaciudadpararecorrerminuciosamentesusubsuelodesepulturerosladrones,mendigos alcohlicos,trabajadoresdelacerveza,delsexoydeladroga(otrabajadoresdelamuerte,del sexo,deladrogaydelalcohol).Vivedondelabasurayterminacomidoporlasratasylasauras

despusdemataralanicamujerquequiso,quefuelaquelodestituycomo"Rey".Suhistoria secierraconunamuerteatroz,"Ynadiesuponadajams."(218)Esesujetoqueviveenpresente nopuedeocuparlugarenningunanarracinhistricanienningunahistoriacolectiva.Ytampoco enunahistorianacional:"Sloestabaunpocoajado,sucio,desgreado,locuallosituabamuy orgnicamenteenelapocalpticoambientecitadinodefinesdelmilenio."(115) Este"rey"quecaracterizaelsubsuelohumanoenLaHabanacoincideconlosmismos excluidos,loscuerposanimalizadosyhambrientosquepuedenverseencualquierciudad latinoamericana,ydeentradaplanteaelproblemadelapoltica:losdesechosdelcapitalismoode Cubasonlosmismos?elsubsuelosocialeselmismo?Amricalatinadefinidaporsusubsuelo social,yconunrealismoyunasexualidadqueestetextotratadellevarallmite. Solouna"teoradelsubsuelo"podraleerlaliteraturacubanadelpresente,delsubsuelo humanoenlaciudadporunlado,ydelsubsuelomarinoenlaisladeLaltimaplaya.Lasnovelas de1999quellevanalextremociertasubjetividad,oqueconstituyenloslmitesdelasubjetividad dominante(unlmiteestdadopor"elrey",elotropor"laltima"),ponenenescenaesaficcin territorial. EnLaltimaplayaselaleentidamente:uncayo,unlugardeveraneo,unaislaenelmar, sujetaaldesgasteyalderrumbe,yelsujetodeseantedelexterior.Seleelaficcinterritorialyla ficcindelsubsueloylaficcindelosquevienenysevan,enunjuegodeinterioresexterioresen relacinconelnombreylalengua(sellamaAndySimonsyhablainglsyespaolalaperfeccin). AndySimons,elsujetodelaisla,eshistrico,simblicoycasivaco.Unpuroesprituquerecorre diferentessiglosypocasparaencarnarlapartemsaltadelhombre:elarteylaciencia.Sin familianiorigen("Talvezsabaquenoerahijonihermanodeninguno,queeraunserdenadieo delanada",27)esunartistaysabioeremitaretiradodetodasociedad,quevivesoloenellmite mismodelatierra,"enlanaturaleza",enlaltimaplayadesierta,nomanejadinero(hacetrueque cuandonecesitavelas)ysoloconversaconunsacerdote.Esmsico(tocaenlaflautaextraas melodaspropias),esdibujanteypintor,esungelogoqueconocetodaslascapasdelatierra,y trabajadesdeelamanecertratandoderesistiraldesgaste.Estconstruidodesdeadentroydesde afuera,atravsdetestimoniosdehombresqueloconocieron("hablan"enprimerapersonay entrecomillaselmsico,elsoldado,elgelogo). Hasidomarinoysoldadonorteamericanoenlasegundaguerra,havividoenEuropa(ha atravesadofronterasnosolamenteterritoriales,tambinsocialesehistricas),haregresadoa CayoArenasyvivesoloconunsueodobleeimposible:lucharcontraeldesgaste,ladecadenciay laruinaqueproduceelmar.Susueoesrecrearelpasadopintandolasfachadasdelascasas:"La ideadecrearunpresentecomounaimitacinaproximadadelpasadolollevareproducir,sobre grandessuperficiesyguindoseporalgunasfotosviejas,lasfachadasdelascasasantiguasqueya noexistan."(48)Ylucharcontraelaislamiento:susueoterritorialesconstruirunpuenteque uniraelCayoconlatierrafirme.Ynoeselprimeroensoarlo,yaotrolohabaconcebido:el puenteesunsueohistricoqueatraviesapocas.Parallevarloalarealidaddependedelos extranjerosquepuedenconstruirlo,ylanovelanarralahistoriadelanacin,desdemediadosdel sigloXIX,atravsdelmarydelosquelleganysevanencadamomentoporalgnacontecimiento polticocrucialquedecideelfracasodelsueodeAndySimons:elao33,elaodelarevolucin, yelaodelretirodelaURSS.Lleganlosamericanos,inviertenycomienzanaconstruirelpuente conAndy,perosevanporlarevolucin;lleganlossoviticos,construyenpartedelpuenteysevan diciendo"queelpasdedondevenanyanoeraunpassinovarios,comoenuntiempo,yquede prontoeranextranjerosentreellosmismos."(76)

EnelrelatoexternointernodeAndySimonsirrumpenotrasdosformasdelexteriorquele traeelmar,laanimalylahumana.Apareceunamanta,quecazayguardaperoquedesapareceal dasiguiente,justamentecuandollegaunajovenquelepideleenseeabucearyledespiertaun amorimposible,porqueyaesviejo.Latransformacin"biolgica"delamantaennia,coincide coneldesgate"biolgico"delavejez.Losquevienenyhacenposibleeldeseo,sevanparaque seaimposible.Entoncesseunenlosdossueosimposiblesconlosquevienenysevan,eldel amoryeldelpuente. Alfin,descubrequeelpuentequeuneelcayoconlatierrafirmeexisteperoestpor debajo,adentromismodelmar,enelsubsuelonatural.Habagastadolamitaddesuvida intentandounirlos,ylanaturalezayalohabahecho.Algelogoledice:"Buscandofsiles, encontruncaminobajoelmarqueuneelcayoconlatierrafirme,oviceversa.Yoquehegastado lamitaddemividaintentandounirlos,ahoraalfinaldescubroqueyaestabahecho:slohaba quedarconl[...]Desdequelodescubrdijosientocomosiunasombrameacompaaraatodas partes",ydespus"Fuealpiedeestepromontoriodondelaviporltimavez...Puedeseruna coincidencia..Peronadiemedijonuncaquelapenafueraunasensacintanparecidaalmiedo..." (83) Tieneunaltimaconversacinconelsacerdote,seensuciaelcuerpoconcenizasdurante laCuaresma,yentraenelmarparamorir.ElmarconarrativodelanovelaeselcuerpodeAndy Simonsquevuelvealacostaalprincipio,yqueentraenelmaralfinal. Enlosdoslmitesdelasubjetividaddominante,enElReydeLaHabanayenLaltima playa,hayausenciadesubjetividadsocial.PeromientraselsujetodeLaltimaplayaespuro sueoydeseo(opuroesprituysmboloyhistoria)detransformacinimposibledelanaturaleza, eldeElReyesuncuerposexuadosucio,animal,queviveenpresenteynodejarastrosni memoria. Estostextospodranoponersenosoloporsussubjetividades,porqueuno(eldelsexoyla miseria)circulglobalmenteyelotro(eldelespritu)no,sinotambinporsusterritorios diferentes(porlasficcionesterritoriales:elCentroHabanayelcayosolitario),porlosepgrafes(de ClaudioMagrissobreelmarylafelicidadenLaltimaplaya,deDesnoessobreelsubdesarrollo comoimposibilidaddeacumularexperienciaenElReydelaHabana),porlastradicionesliterarias: lasnovelasdelmar,Hemingway,algodeMobyDickyLinoNovsCalvoenLaltimaplaya,yel BildungsromanylatradicinpicarescaligadaconelcomicysugrotescoenElReydeLaHabana.7 Seranestticasdiferentes:unamsactualybrutalmenterealista(unrealismodelexcesollenode humornegroyopuestoalrealismomgico),queconfiguraunaestticaticadelamiseria,lobajo, lasuciedad,elasco,losolores:elsuelooelsubsuelomismodeloscuerpos,delsexo,delalengua ydelasociedad.Y,enLaltimaplaya,unaestticaticasimblicaypoticadelahistoria,enla tradicindelboom.Muchostextosdelpresentetomanposicinfrentealaliteraturaanterioryal boom;elrealismourbanodesechalomgico,yelsimbolismohistricodelaislalocontinade algnmodo.Sondostemporalidadesestticasdiferentes,queconvivenenlasescriturasdel presente.Configurannosolamentedosidentidadesterritorialessinodosidentidadesliterarias, contradicionesexplcitas.Laconstruccindeunaidentidadfuertementesexualizada(que circularaoseleeraenelexterior)seopondraalaconstruccindeunaidentidadespiritual,para elinterior.

Podranoponerseperotienenlosrasgoscomunesdelaliteraturadelpresente:comparten losmismossujetossolos,sinsociedad,sinpoltica,sinfamiliaysinfuturo,ofueradelasociedad, lafamiliayelfuturo.Alojansujetosdiaspricosoexterioresinterioresinsertosenunaestructura socialestticayenunrelatoquegiraalrededordelasmismassituacionesyquenoevoluciona.8El reyrepresentalaintrusindeunestadodenaturalezaenlasociedadyquedafueradetodorelato histrico,yeleremitarepresentalaintrusindeunestadodenaturalezaenlahistoria.Y compartenlamismaterritorialidadcaracterizadaporsurelacinconelsubsueloylaley.Notienen laprimerapersona,estnnarradosdesdeunafueraadentro;vistosdesdeafuera,porotros,son sinserlouncriminal(eldelaciudad),yunloco(eldelaltimaisla).Sondossujetossinfuturoy destinadosalamuerte;sus"polticasdelavida"seclausurancuandocaelailusin:cuandoelRey esdestronadoycuandoelmar,ensusubsuelo,haunidoelcayoconlatierrafirme. Doshiptesisfinales,paraconcluir:estasnovelasseranalavezliteraturacubanay literaturalatinoamericanadelpresente.Sepuedenleer,porlotanto,dedosmodos,que marcaranrelacionesdiferentesentreliteraturaypoltica. Siselasleecomoescriturasdelpresentelatinoamericanoseranambivalentesdesdeel puntodevistapolticoporqueconsusficcionesterritorialesdelsubsuelonaturalybiolgico,ysus subjetividadesdiaspricasqueactanotraspolticas,fuerade"lonacional"y"social", desdiferencianesferas.Estasescriturassesituaranenelcampodelopolticoynoeneldela poltica,seranpolticassinserpolticas,oseranpolticasconotrapoltica.ElReydelaHabana representaraunpurocuerpohambresexoenelpresente,conlosinstintosmselementalesdel subsuelolatinoamericano.YelsujetodeLaltimaplayarepresentaraelespritulatinoamericano delpresentecomohistoriadeladependenciadelosquelleganysevanydejanalosquequedan enelfracasoylaimposibilidaddelossueos.Serantextosysujetoscrticosdecualquierregimen ysistema. Siselasleecomoescriturascubanas,serancrticasdelregimenpolticonacional.Como setratadelaliteraturadeCuba,quetieneunaposicindeexcepcinenAmricalatina,lalectura identificarasuspolticascon"lapoltica",fijarasuambivalenciaydesdiferenciacin,ybuscara"la tomadeposicin".Laciudad(elCentroHabana)deGutirrezyLaltimaplayadeCaballeroseran entoncesdos"ficcionesterritoriales"crticasdel"periodoespecial:unamostraraelladooscuro delsistema,elotroelfinylaimposibilidaddetodosueo. Lasdospolticassuperpuestas,laquefundeylaquediferenciaesferas,produciranun efectoparadojal,yesaseralamarcaespecficadelaliteraturacubanaenlaactualidad:dos temporalidadesydosformasderelacinentreliteraturaypoltica. Notas 1.NaraArajoresaltaestascaractersticascuandoserefiereallibroderelatosdeEnaLuca PortelaUnaextraaentrelaspiedras(1999):"Esteuniversoestpobladodepersonajes monstruosos,perversos,incestuosos,esperpnticos,masturbadores,quesemuevendentrode espacioscerrados,nosoloenelsentidotopogrfico,sinotambinencuantoasusrelaciones interpersonales,marginalesalmundodelos"normales"."En"Erizarydivertir:lapoticadeEna LucaPortela",CubanStudies,32,2001:65. 2.PaoloVirno,Grammaticadellamoltitudine.Perunaanalisidelleformedivitacontemporanee. Roma,DeriveApprodi,2002:74ysiguientes.Esteprocesoseintegraenunareflexinsobrelos

colectivoscontemporneos.Virnopolemizacontralaideade"pueblo"ysuunicidadcomoforma deexistenciasocialypoltica,yproponeencambiolaideade"multitud"comounapluralidady unareddeindividuosquenopodranconceptualizarsecomotomossolipsistassinocomo trminofinaldeunprocesodeindividuacinapartirdeunprincipiocomnuniversal,genrico, preindividual. 3.JacquesRancire(Auxbordsdupolitique.Mayenne,LaFabriqueEditions,1998)sostieneque hablardelopoltico,ynodelapoltica,esindicarquesehabladelosprincipiosdelaley,del poderydelacomunidad,ynodelacocinagubernamental(10).Lopolticocomoobjetode pensamiento,ylapolticacomoactividad(luchadepartidosporelpoderyejerciciodeesepoder). 4.AnkeBirkenmaier,"EntrevistaaPedroJuanGutirrez",Quimera205,JulioAgosto2001:1824. DiceGutirrez:"Lonicoquetepuedodeciresquemiliteraturanotienenadaqueverniconla Revolucincubana,niconningunaotrarevolucin,niconningnalineamientopoltico."Y:"No meinteresalapolticanideizquierdanidederecha.Yadibastantesaosdemividaalaguerra poltica.Ahoraloquemeinteresaesmipintura,militeraturaymsnada. 5.Elcuento"Unartedehacerruinas"deJosAntonioPonte(enNuevosnarradorescubanos, compilacineditadaporMichiStrausfeld.Madrid,Siruela,2000:123139)podrailuminaresta ficcinterritorial,ynosolamenteporqueeslaficcindeunurbanista.Labuscadeespaciohacia arriba,losderrumbes,loscimientos,lostnelesysubsuelossirvendeescenarioparalahistoriade latesissobrelasbarbacoasdeunfuturourbanista(hijoynietodearquitectos),ylaficcin misteriosa,paranoicaydelirantequeimplicasuinvestigacin.Enelapartamentosiemprecerrado (peroquealojaaotropersonaje)deltutordelatesis,quefueamigodelabuelodel"investigador", hayuncuencodemonedasdetodaspartesdelmundoylaprimerapersona,desdenio,roba algunascadavezquelovisita.Elviejotutordelatesislollevaaconoceraotroexprofesorque habaescritounTratadobrevedeestticamilagrosaconlaideadequeunaciudadcontanpocos cimientosyquecargamsdelosoportableslopuedeexplicarseporflotacin(130).Esteex profesor,identificadocomoD,dice:"Cuandonoencuentrastierranueva,cuandoestscercado, puedequedartetodavaunrecurso:sacararelucirlaqueestdebajodeloconstruido.Excavar, caminarenlovertical.Buscarlaconexindelaislaconelcontinente,laclavedelhorizonte."(133, nfasismo)(Estaideadelsubsueloydelaconexinconelcontinenteescrucialparanuestra reflexinsobrelasficcionesterritorialescubanas,yconstituyeelcentrodeLaltimaplaya,ala quenosreferimosenseguida.)Elexprofesormuereenunderrumbe,yeltutormueretambin, misteriosamente.Yentonceselprotagonista"investigador"siguealhuspeddesconocidoque vivaenlodesututoryconldesciendeporuntnelaunsubterrneoconunataquilla,dondese dalacontraseadelamoneda,paraentrarenunespacioabiertoyvaco,enotraciudadque duplicaladearriba.Es"Tuguria,laciudadhundida,dondetodoseconservabacomoenla memoria"(128).Laficcindelasazoteas,habitacionescerradasysubsuelos,ruinasyderrumbes dePontepodrailuminargranpartedelaliteraturacubanadelpresente. 6.LosescritorescubanosdeadentroydeafueradelacoleccincitadadeStrausfeldnoslo cuentande(ya)losturistas(comoen"Retratodeunainfanciahabanoviejera"deZoeValds,pp. 1724yen"Lacausaquerefresca"deJosMiguelSnchez(Yoss),pp.241246),sinodeotros extranjerosquellegaron,cambiaronlavidadelosqueestaban(loshicieronpersonas)ysefueron parasiempre,dejndoloscomodelincuentesantelaleyodejndolosenunexterior/interiordela leyylasociedad:comoviejos,solos,locos,suicidas,asesinos.Y,curiosamente,hayenlacoleccin uncuentodedicadoalarusa(asurecuerdo),yotrocuentodedicadoalJohnny:"Clemenciabajoel sol"deAdelaidaFernndezdeJuan(pp.7785),y"NohayregresoparaJohnny"deDavidMitrani (pp.141155).EneldeFernndezdeJuanlavendedoradearrozconlecheCuqui(cuyanica sociedaderauntoyunhijo)sedirigealjuez,antelaley,ylecuentaquemataunamujer despusquesefuesuqueridaamigarusa,quehaballegadocasadaconuncubanollamado Reyes.Cuquicuentaaljuezcmomat,consucucharndearrozconleche,alacubanaque

desplazasuamigaenelamordeReyescuandolosdosestabanvendiendoenlaplazalos recuerdosrusosyborrandolamemoriadelaerasinhambre. EnelcuentodeMitrani"NohayregresoparaJohnny"hablantodos,peroloimportanteesque paralanegraLila,amantemantenidadelJohnny,el"yuma"erabueno,hizodelanegritauna persona,yhoy,despusquesefueparasiempreporquefueagredidoyrobado,quedcomouna simpleputa. Larusavinoysefue,elJohnnyvinoysefueylosdosdejaronalasmujeresfueradelaley,la sociedadyelfuturo.Esterelatosereiteraenlasficcionescubanasdelpresenteyestambinla historiadeLaltimaplaya. 7.AnkeBirkenmaier,"Msalldelrealismosucio:ElReydeLaHabanadePedroJuanGutirrez." CubanStudies21(2001):3754.Loleecomounareescrituradelanovelapicaresca,enlatradicin deoponeralaimagenoficialdeunasociedadsuotracarasucia,peromarcalaindeterminacin genrica,unaoscilacin"entretragediaypicaresca,entredistanciairnicaypathos."(47)Y destacaloabyectoylosublimecomoelementoscentrales. 8.LanouvelledeMarioBellatinsobreunamujerdeunaciudadquepodraserLaHabanayenun regimenrepresivoquelallevaalalocuralodiceenelttulomismo:Canonperpetuo[1993](Lima, AdobeEditores,2000).Allestlasituacinnarrativaestticareiterativa,quenopuedecambiarse, yqueinsisteenlasescrituraslatinoamericanasdelpresente.

You might also like