ADAPTACJA OBIEKTW ZABYTKOWYCH DO WSPCZESNYCH FUNKCJI UYTKOWYCH

praca zbiorowa pod redakcj

Bogusawa Szmygina

Lubelskie Towarzystwo Naukowe Midzynarodowa Rada Ochrony Zabytkw ICOMOS Politechnika Lubelska Warszawa Lublin 2009

Recenzenci naukowi: prof. dr hab. in. arch. Krzysztof Pawowski prof. dr hab. in. arch. Andrzej Tomaszewski

Wydanie publikacji donansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego

ISBN 978-83-7497-085-3 Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej

SPIS TRECI

Wprowadzenie .................................................................................................................................................................. 5 Waldemar J. Aelt Estetyka zabytku budownictwa jako wyzwanie dla jego adaptacji ..................................................................... 7 Lucyna Czyniewska Uwagi dotyczce problemw adaptacji obiektw zabytkowych do wspczesnych funkcji ........................................................................................................................................... 19 Marcin Grski Konserwatorskie zasady adaptacji dzie obronnych fortykacji nowszej w kontekcie funkcji dydaktycznej zabytku ........................................................................................................... 29 Marek Grabiszewski Adaptacja budowli zabytkowych na cele hotelowe .............................................................................................. 43 Maria L. Lewicka Nieinwazyjna metoda modernizacji i aranacji wntrz w budowlach zabytkowych ......................................................................................................................................... 55 Jakub Lewicki Problematyka adaptacji architektury modernistycznej do wspczesnych potrzeb uytkowych ................................................................................................................... 69 Iwona Liewska Translokacja obiektw zabytkowych a nowe funkcje uytkowe, przestrzenne i spoeczne ............................................................................................ 83 Piotr Molski Adaptacja formy i uwarunkowania ....................................................................................................................... 87 Monika Murzyn-Kupisz Europejskie fundusze pomocowe a konserwacja i adaptacja obiektw zabytkowych ........................................................................................................................... 99

Spis treci

Bogumia J. Rouba Dlaczego adaptacje niszcz zabytki i czy tak musi by? ................................................................................... 113 Bogusaw Szmygin Analiza obiektu zabytkowego jako element adaptacji do wspczesnych funkcji uytkowych metodologia wiatowego Dziedzictwa ......................................................................... 129 Wojciech Szygendowski, Bartosz Marek Walczak Adaptacje zespow zabytkowych we wspczesnych realiach spoeczno-gospodarczych na przykadzie dziedzictwa poprzemysowego odzi ....................................... 137 Maciej Trochonowicz Problematyka oceny stanu wilgotnociowego w obiektach adaptowanych do wspczesnych funkcji .................................................................................... 159 Miron Urbaniak, Kilka uwag do adaptacji i rewitalizacji gazowni klasycznych w Polsce ........................................................ 173 ukasz Urbaczyk, Zabytki poprzemysowe szans rozwoju miast ................................................................................................... 189 Magorzata Wodarczyk Wspczesna myl architektoniczna w adaptacji obiektu zabytkowego; czyli charakterystyka optymalnej ingerencji dla potrzeb nowej funkcji ...................................................... 203 Notki biograczne ....................................................................................................................................................... 209

WPROWADZENIE

Wedug statystyk, ktre udostpnia Krajowy Orodek Bada i Dokumentacji Zabytkw, polski rejestr zabytkw obejmuje ponad 63 tysice pozycji, a zbir kart ewidencyjnych zabytkw architektury i budownictwa liczy ponad 134 tysicy pozycji (dane na koniec roku 2008). Nie s to oczywicie zbiory zamknite - wpisw do rejestru i kart ewidencyjnych przybywa - i nie s to dane pene, gdy ewidencje regionalne zawieraj znacznie wicej obiektw. Nie wdajc si jednak w szczegowe analizy (rejestry i ewidencje czciowo pokrywaj si) naley stwierdzi, e zbir obiektw zabytkowych w Polsce ju tylko ze wzgldu na wielko nie moe by zachowany w penej historycznej postaci. Problem wyglda podobnie z punktu widzenia rnorodnoci dawnych funkcji uytkowych, ktre peniy zabytki. Statystyka rejestru zabytkw pokazuje, e bardzo znaczna cz zasobu reprezentuje funkcje, ktre obecnie praktycznie nie mog by kontynuowane (np. fortykacje, paace, zabytki przemysowe, zabytki wernakularne). Jednak rwnie zabytki, ktrych pierwotne funkcje mog by wspczenie kontynuowane (obiekty sakralne, kamienice, dworki), w praktyce te wymagaj co najmniej gruntownej modernizacji, a czsto adaptowane s do innych funkcji uytkowych. Konieczno przeksztacania zabytkw wynika rwnie ze wzgldw ekonomicznych. Tylko obiekty o najwikszej wartoci mog by utrzymywane w formie muzew i tylko cz obiektw moe by dotowana z publicznych rodkw przy okazji prac remontowych i konserwatorskich. Biece utrzymanie ogromnej wikszoci zabytkw musi by pokrywane ze rodkw wacicieli i uytkownikw. A to oznacza, e zabytki te musz peni wspczesne funkcje uytkowe. W praktyce znaczc wikszo obiektw zabytkowych trzeba wic w rnym zakresie adaptowa do wspczesnych funkcji uytkowych. Adaptacji zabytkw do wspczesnych funkcji praktycznie zawsze towarzyszy modernizacja, prace remontowe wynikajce ze wzgldw technicznych, a czsto rwnie przebudowy i rozbudowy wynikajce z przyjtego programu uytkowego. To oznacza istotne zmiany formy i substancji zabytku. Tym samym obniana jest warto i wiarygodno zabytku jako historycznego dokumentu, dziea sztuki i kultury, jako nonika znacze. Zatracany jest autentyzm cecha i warto najbardziej ceniona we wspczesnej ochronie dziedzictwa. rodowisko konserwatorskie z coraz wikszym niepokojem obserwuje narastajc skal interwencji, ktre nieuchronnie towarzysz adaptacjom zabytkw. Nie udaje si pogodzi ingerencji koniecznych z punktu widzenia nowych funkcji z tradycyjnymi zasadami konserwatorskimi. W coraz wikszej liczbie zabytkw koniktu tego nie udaje si rozwiza w sposb satysfakcjonujcy. Tymczasem wspczesna teoria konserwatorska nie wskazuje, jak naley szuka odpowiednich rozwiza i jak naley rozwizywa tak trudne dylematy. Ani zakres tradycyjnych zabiegw konserwatorskich, ani zapisy dokumentw doktrynalnych, ani zbiory generalnych zasad konserwatorskiego dziaania, nie wystarczaj do rozstrzygnicia wielu praktycznych problemw. Teoria konserwatorska we

Wprowadzenie

wszystkich swoich postaciach - formuuje wizj pewnego stanu podanego (idealnego), natomiast nie podpowiada jak naley postpowa, gdy takiego stanu nie mona osign. Teoria konserwatorska nie prowadzi nas gdy trzeba dokonywa wyborw, gdy trzeba rezygnowa z pewnych wartoci. A takie wanie wybory s powszechne podczas kadej adaptacji zabytkw do wspczesnych funkcji uytkowych. Niedostatki teorii konserwatorskiej w odniesieniu do zakresu i rnorodnoci wspczesnych adaptacji obiektw zabytkowych s przyczyn coraz powaniejszych problemw. W wielu przypadkach granice kompromisu pomidzy wymaganiami uytkownika i wizj projektanta a ochron wartoci zabytkowych s przesuwane zbyt daleko. Problem ten masowo ju dotyczy obiektw o mniejszej wartoci; w praktyce podczas adaptacji zachowywane s elewacje i niektre elementy we wntrzach obiektw (fasadyzm). Jednak ostatnio w coraz wikszym zakresie problem ten dotyka rwnie obiektw o znaczcej wartoci; nawet dobra wpisane na List wiatowego Dziedzictwa UNESCO z powodu skali ruchu turystycznego czy warunkw uzyskania unijnych dotacji, podlegaj coraz wikszym przeksztaceniom. W zaistniaej sytuacji praca sub konserwatorskich jest coraz trudniejsza. Konserwatorzy s poddani ogromnej presji inwestorw i wacicieli zabytkw, a jednoczenie pozbawieni odpowiednich argumentw nansowych i teoretycznych. Prowadzi to do wspomnianego przesuwania granic podczas ingerencji w adaptowane zabytki. Nie ma wtpliwoci, e skutkuje to uszczupleniem wartoci zabytkowych, a w szerszej skali prowadzi do niszczeniem zabytkowego zasobu. Polski Komitet Narodowy ICOMOS zrzesza czowk krajowych konserwatorw zabytkw, co zobowizuje do reagowania na problemy zagraajce ochronie dziedzictwa. Charakter dziaania ICOMOS-u sprawia, e reakcja ta polega najczciej na organizowaniu debat w postaci konferencji naukowych lub publikacji. Problem adaptacji zabytkw do wspczesnych funkcji temat zosta podjty w formie publikacji, podobnie jak miao to miejsce w przepadku dyskusji o wspczesnej teorii konserwatorskiej (Wybrane problemy teorii konserwatorskiej w Polsce, PKN ICOMOS, Warszawa-Lublin 2008). Specyka problematyki adaptacji zabytkw sprawia, e przedstawiane w tej publikacji artykuy mona podzieli na dwie grupy. Pierwsz stanowi materiay poruszajce wybrane zagadnienia zwizane z adaptacj, gdzie przykady konkretnych rozwiza stanowi ilustracj omawianych problemw. Grup drug stanowi artykuy omawiajce specyk konkretnych przypadkw adaptacji. Pomimo rnorodnoci tematw i przykadw publikacja prezentuje zaledwie fragment rozlegego problemu adaptacji zabytkw. Dlatego trzeba j traktowa jako zwrcenie uwagi na problem i jako gos w dyskusji. I tak jak w wikszoci dyskusji jest to bardziej zapis pewnego stanu rozumienia problemu ni zbir gotowych rozwiza. Rozwizania i odpowiedzi bd mogy si pojawi dopiero gdy dyskusja bdzie kontynuowana, co jest gwnym celem tej publikacji. Bogusaw Szmygin Przewodniczcy Sekcji Teorii Konserwatorskiej Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS

ESTETYKA ZABYTKU BUDOWNICTWA JAKO WYZWANIE DLA JEGO ADAPTACJI

Waldemar J. Affelt

Wstp
Wartociowaniem (waloryzacj) zasobw dziedzictwa kultury zajmuje si zabytkoznawcza analiza wartociujca, obejmujca dwanacie nazw wartoci, podzielonych na dwie grupy jako zbir wartoci retrospektywnych dotyczcych przeszoci obiektu i zwanych kulturalnymi oraz zbir wartoci prospektywnych, czyli spoeczno-ekonomicznych, zorientowanych na przyszo obiektu, czyli jego zachowanie wraz z wartociami kulturalnymi1. Chocia kada z wartoci jest zdeniowana, to w praktyce stanowi one zbir danych i informacji o charakterze rozmytym, wchodzcych w skad kilku wartoci. Zatem poszczeglne wartoci cz si z innymi, za wzajemne powinowactwa sugeruje zestawienie ich parami w Tabeli 1.
Tabela 1. Nazwy wartoci z podziaem na dwa zbiory Wartoci kulturalne 1 2 3 4 5 6 7 Warto tosamoci spoecznej Warto autentycznoci Warto integralnoci Warto unikatowoci Warto artystyczna Warto historyczna Wartoci spoeczno-ekonomiczne Warto uytecznoci spoecznej Warto zachowania funkcji Warto potencjau ekonomicznego Warto edukacyjna Warto estetyczna Warto polityczna

Wartoci specjalnego znaczenia, np. rnorodnoci i atrakcyjnoci krajobrazu kulturowego

Przyjmuje si, i w wyniku modernizacji obiekt zachowuje swoje funkcje, a poprawie ulegaj warunki jego uytkowania (np. zmniejszone zostaj koszty ogrzewania i zuycie mediw), natomiast adaptacja zmienia przeznaczenie i zasady eksploatacji obiektu. Prawo budowlane2 nie zawiera poj modernizacja i adaptacja, zatem naley rozpatrywa je w ramach przepisw dotyczcych remontu. Kade przedsiwzicie inwestycyjne wobec zabytkowej substancji budowlanej to remont konserwatorski, ktry nie jest jej konserwacj biec, ale obejmuje roboty budowlane oraz prace restauratorskie
1

Zobacz: Aelt Waldemar, Dziedzictwo techniki w rozwoju zrwnowaonym [w:] Janikowski Ryszard, Krzysztofek Kazimierz (red.), Kultura a zrwnowaony rozwj. rodowisko, ad przestrzenny, dziedzictwo, Polski Komitet do Spraw UNESCO, Warszawa 2009, s. 205. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane, art. 3 zawiera denicje budowy, robt budowlanych, przebudowy i remontu, przez ktry naley rozumie wykonywanie w istniejcym obiekcie budowlanym robt budowlanych polegajcych na odtworzeniu stanu pierwotnego, a niestanowicych biecej konserwacji, przy czym dopuszcza si stosowanie wyrobw budowlanych innych ni uyto w stanie pierwotnym. Przymiotnik konserwatorski pojawia si w aktualnej wersji ustawy 12-krotnie.

Waldemar J. Affelt

i/lub konserwatorskie3. Poniewa celem gwnym konserwacji zabytkw jest zachowanie ich wszystkich wartoci kulturalnych, to pord celw szczegowych naley umieci waciwe utrwalenie, a nawet wzmocnienie oddziaywania jego wartoci estetycznej. O ile pojecie wartoci artystycznej jest dobrze ugruntowane w praktyce konserwatorskiej, to warto estetyczna obiektu zabytkowego, szczeglnie tego, ktry nie jest dzieem sztuki lub architektury, wymaga uwagi. Analiza wartociujca ma charakter opisowy, ale posuguje si precyzyjnymi kryteriami, a gdy to moliwe, rwnie danymi liczbowymi. Warunkiem obiektywizacji wnioskw kocowych, przekadajcych si na strategie i programy zrwnowaonego zarzdzania zasobami dziedzictwa, czy te na szczegowe opracowania jak np. wytyczne konserwatorskie programu funkcjonalno-uytkowego, zaoenia techniczne do projektu budowlanego, projektowane rozwizania materiaowo-technologiczne, specykacja techniczna, preliminarz kosztw itd., s interdyscyplinarne znawstwo tego zagadnienia oraz wielodyscyplinarna wsppraca specjalistw pozyskujcych dane i informacje w wyniku poprawnych metodycznie bada naukowych. Ponadto czsto o losie zabytku budownictwa decyduje orzeczenie o jego stanie technicznym, ktre zwyczajowo sporzdza inynier, na og nie posiadajcy konserwatorskiego przygotowania zawodowego. Dobrze, jeeli rzetelnie gromadzi wiedz na ten temat z praktyki wasnej i poprzez doksztacanie le, gdy poprzestaje na wiadomociach wyniesionych z politechniki, gdzie programy nauczania zorientowane s na projektowanie nowych obiektw, podczas gdy rynek budowlany obejmuje rwnie ingerencj w istniejc substancj budowlan, w tym zabytkow.

Istota wartoci estetycznej

Spord wielu stosowanych znacze wyrazu estetyka wykorzystuj jedno, wedug ktrego jest to nauka o doznaniach zmysowych (gr. aisthesis, aisthanesthai, aisthetos wraenie i postrzeganie w ogle). Tak wanie zdawa si rozumie znaczenie pojcia estetyka jego autor Aleksander Gottlieb Baumgarten (1714-1762)4. Codziennie dowiadczamy oddziaywania artefaktw, scenerii i nastroju otoczenia, a powszechno tego sprawia, i umyka ono naszemu postrzeganiu, chyba e doznania te s bardzo silne. Wwczas bd skupimy uwag na przedmiocie tego oddziaywania przedmiocie estetycznym, podejmujc jego rozpoznawanie, bd rozpoczynamy (dziki niemu) snucie jakich skojarze, myli, marze itd. W pierwszym wypadku dzieo jest bezporednim i waciwym przedmiotem doznania, w drugim za jedynie wywoywaczem dozna. Rnica ta nie jest cile zwizana z rodzajami sztuk, bo mona skupia si zarwno na obrazie, jak na wierszu, a tak samo jest te z marzeniem. Jednake z natury rzeczy do skupienia skania raczej ta sztuka, ktra rzeczy stawia przed oczy, do marzenia za ta, ktra suchaczowi czy czytelnikowi rzuca jedynie hasa w postaci sw. Sztuka wzrokowa z natury rzeczy opiera si na postrzeeniu, a sztuka sowa
3

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami, art. 3 deniuje prace konserwatorskie jako majce na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytku, zahamowanie procesw jego destrukcji oraz dokumentowanie tych dziaa oraz prace restauratorskie jako dziaania majce na celu wyeksponowanie wartoci artystycznych i estetycznych zabytku, w tym, jeeli istnieje taka potrzeba, uzupenienie lub odtworzenie jego czci, oraz dokumentowanie tych dziaa. Welsch Wolfgang, Estetyka poza estetyk. O znaczeniu estetyki w czasach wspczesnych i o nowej formie dyscypliny. [w:] Zeidler-Janiszewska Anna (red.), Problemy ponowoczesnej pluralizacji kultury. Wok koncepcji Wolfganga Welscha, (przek. K. Zamiara). Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Pozna 1998, s. 82: Alexander Gottlieb Baumgarten, ojciec estetyki, ten sam, ktry wymyli termin estetyka w 1735 r., po raz pierwszy wykada ten przedmiot w 1742 r. oraz jako pierwszy opublikowa ksik pod takim tytuem w 1790 r., ten wanie Baumgarten pojmowa estetyk jako przede wszystkim dyscyplin poznawcz, majc suy ulepszaniu naszej zmysowej zdolnoci poznawania. Wrd elementw tej nowej nauki, ktr zdeniowa dokadnie jako nauk o poznaniu zmysowym, nawet nie wymieni sztuki. Faktycznie za wykorzystywa przykady z zakresu sztuki, zwaszcza poezji, ale jedynie po to, by zilustrowa, czym moe by estetyczna doskonao jako doskonao wiedzy umysowej.

Estetyka zabytku budownictwa jako wyzwanie dla jego adaptacji

na wyobrani5. Warto przytoczy pogldy, ktre Claude Perrault (1613-1688)6, architekt krlewski na dworze Ludwika XIV, przedstawi w komentarzu do Witruwiusza z 1673 r. oraz we wstpie do traktatu Ordonnance de cinq espces de colonnes selon la mthode des anciens z 1683 r. Odrni on dwa rodzaje pikna: bezwzgldne albo pozytywne beaut positive oraz wzgldne albo dowolne beaut arbitraire; pierwsze jest obiektywn, mierzaln i poznawaln waciwoci obiektu, drugie za tym wszystkim, co nie spenia denicji poprzedniej, ale powoduje, e obiekt si podoba. Geneza tego drugiego pikna ley ju tylko w przyzwyczajeniu (accoutumance); podstawa jego jest nie w samych rzeczach, lecz w zwizku (liaison), jaki umys stwarza midzy rzeczami, i dziki ktremu uznanie, jakie ma dla danej rzeczy, przenosi na drug7. S to przede wszystkim aspekty psychologiczne recepcji artefaktu, a szczeglnie skojarzenia (przyjemne), ktre jego widok przywouje. Zatem artefakt nie koniecznie podoba si z powodu swoich cech, ale z powodu, dla ktrego jaki inny obiekt (o innych cechach) z nim kojarzony ju by spodoba si nam. Powstajce w wyniku takiego kontaktu stany emocjonalne ogldajcego konstytuuj przeycie estetyczne8, ktre moe prowadzi do np. satysfakcji i odczuwania przyjemnoci, ale te i przeciwnie - moe powodowa niepokj, poczucie dyskomfortu, czyli w efekcie okaza si nieprzyjemne. Zatem estetyczny, to tyle co majcy moc oddziaywania lub oddziaujcy na zmysy9. Przeyciu estetycznemu10 w kontakcie z przedmiotem z przeszoci towarzyszy ponadto przeycie historyczne. Jest ono skutkiem percepcji zabytku, poruszajc struny emocji, jako intuicyjna zdolno wczuwania si w inn psychik i inn mentalno, w inny wiat idei.
5

7 8

10

Tatarkiewicz Wadysaw, Skupienie i marzenie, Wydawnictwo M. Kot, Krakw 1951, s. 47; wprawdzie Tatarkiewicz pisze tu o sztuce i poezji, ale do dalszego wywodu przydatne jest wskazanie zrnicowania bodcw obrazowych i tekstowych. Claude Perrault zapisa si w dziejach budownictwa pierwszym celowym zastosowaniem zbrojenia konstrukcji murowej; zarysowane ciany kocioa w. Genowefy w Paryu, pniejszego Panteonu, wzmocni prtami elaznymi osadzonymi na zaprawie w specjalnie wykutych bruzdach. op. cit. Tatarkiewicz..., poz. 5, s. 51. Tatarkiewicz Wadysaw, Dzieje szeciu poj, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975, s. 365; autor podaje sze cech przeycia estetycznego wg Arystotelesa: przeywanie tak intensywnej przyjemnoci z patrzenia i suchania, e trudno jest si od niej oderwa; powoduje zawieszenie wolnej woli bezwolno; ma rne stopnie natenia i bywa nawet nadmierne; jest waciwe tylko czowiekowi; pochodzi od zmysw, jednake nie jest zalene od ich ostroci; pochodzi z samych wrae, a nie od skojarze. Wallis Mieczysaw, Przeycie i warto, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1968; autor wrd przedmiotw estetycznych rozrnia pikne, dajce przeycia harmonijne; liczne te spord piknych, w stosunku do ktrych czujemy przewag; kiczowate nadmiernie ulicznione; oraz ca rodzin przedmiotw niepiknych: przedmioty niebrzydkie (komiczne i wzniose, take tragiczne) oraz brzydkie estetycznie (ekspresyjnie brzydkie, groteskowe, charakterystycznie brzydkie) i nieestetycznie, czyli szpetne (np. kiepskie obrazy, liche wiersze, marne powieci, ze lub le odegrane utwory muzyczne lub sztuki teatralne, w ogle to wszystko, co nazywamy z, nieudan, chybion sztuk); w kocu przedmioty nieestetyczne po prostu, ktre budz w nas stale odraz i sprawiaj nam tylko przykro estetyczn. Na kocu publikacji autor zilustrowa rodzaje przedmiotw i wartoci estetycznych oraz wiat przedmiotw estetycznych, przy czym pord dziewitnastu pomieci trzy ilustracje techniczne: wiea Eiffela reprezentuje technik XIX w., a George Washington Bridge w Nowym Jorku i estakady rurocigw i instalacje kombinatu petrochemicznego w Pocku XX wiek. Zatem nawet w takim podejciu do estetyki wprowadzono w obrb rozwaa (niestety nierozwinitych) artefakt sensu stricte techniczny. ibidem, s. 17; autor podaje taki przykad: Zamy, e Piotr i Pawe ogldaj jakie zamczysko gotyckie. Piotr zachwyca si miaoci jego konstrukcji, rwnowag bry, wytwornoci ksztatw, urokiem tworzywa. Pawe nie dostrzega tego wszystkiego, przeywa natomiast w swej fantazji wizje malowniczych i dramatycznych zdarze festynw, turniejw, sprzysie, jakie si dziay lub mogy dzia w zamczysku. Dalej autor przeycia estetyczne Piotra nazywa waciwymi, a Pawa niewaciwymi, czyli nie wyznaczonymi przez wasnoci dziea sztuki (tre, forma, skadniki, budowa), lecz powstajcymi na podou lunych skojarze, wywoanych przez dzieo. Podobnie autor wskazuje przeycia niepene, przesycone i niedosycone, a nawet niedorozwinite, zalenie od kondycji psychicznej odbiorcy i szczeglnych warunkw odbioru. Ot daleki jestem od zajmowania podobnego stanowiska, a tym bardziej uywania epitetw kwantykujcych przeycia, co uwaam za nazbyt arbitralne i niepoprawne metodycznie.

10

Waldemar J. Affelt

To zdolno wywoania w sobie jakiej skrtowej, lecz prawdziwie syntetycznej, wizji przeszoci, na ktr w istocie rzeczy skada si nie tylko ogld pomnika historii, ale i uskadana ju poprzednio w wiadomoci badacza przeszoci - caa jego wiedza. To intensywny kontakt z przeszoci w jej fragmencie dostpnym wprost, dajcym poczucie caoci chwili dziejowej, jej reaktualizacj umoliwiajc wnikliwe poznanie jej czci. (...) W kadym zabytku czai si nie tylko poznanie, ale i napite przeycie11. Nie kady jednak moe dozna owego przeycia12; niezbdnym jest zasb wiedzy, umoliwiajcy odczytanie znacze i interpretacj wartoci historycznej zabytku13. Dopiero te umiejtnoci mog zapewni przeycie przeszoci zreaktualizowanej oraz da poczucie jej cigoci i nadajc sens wspodpowiedzialnoci za wasny styl kultury, rozwin i uszlachetnia osobowo indywidualn i zbiorow. Gdy zabytek jest obiektem z zasobu dziedzictwa techniki, to wynikiem percepcji moe by przeywanie ingenium, czyli ujmujc rzecz najprociej zachwyt dzieem inynierii. Do opisu tego przeycia wydaje si przydatn interpretacja Ingardena: Oto przy spostrzeeniu jakiego realnego przedmiotu uderza nas pewna szczeglna jako lub mnogo jakoci, wreszcie jako postaciowa (na przykad barwa czy harmonia barw, jako pewnej melodii, rytm, ksztat itp.), ktra nie tylko skupia potem na sobie nasz uwag, ale nadto jest dla nas nieobojtna: wywouje w nas szczegln emocj, ktr bd nazywa emocj wstpn, albowiem emocja ta dopiero otwiera waciwy proces przeycia estetycznego14. Tedy, aby przeycie mogo zaistnie, niezbdne jest skupienie estetyczne, czyli koncentracja uwagi na przedmiocie estetycznym. Tatarkiewicz wyrnia za Arystotelesem dwa rodzaje skupie: praktyczne gdy skupiamy uwag na przedmiocie, by co z nim zrobi, przerobi go czy przeksztaci, utrwali czy usun, oraz teoretyczne - gdy skupimy si po to tylko, by go zobaczy i pozna. () W kadym yciu i kadej okolicznoci po skupieniu teoretycznym nasypuje praktyczne, a po praktycznym teoretyczne15. Uznajc wystpienie jakiego rodzaju skupienia za warunek sine qua non jakiegokolwiek przeycia (za wyjtkiem dozna na skutek nagych zdarze nieprzewidywalnych, jak np. nieszczliwy wypadek lub katastrofa), mona wywie, i i przeywanie ingenium moe dokonywa si na kilku poziomach, poczynajc od estetycznego skupienia uwagi na artefakcie technicznym podczas np. wizji lokalnej zabytku. Efektem kocowym tego bywa mniej lub bardziej wprost projektowanie (np. remont konserwatorski), orzecznictwo eksperckie (np. ocena stanu technicznego obiektu, ocena wynikw bada laboratoryjnych), czy wreszcie zabytkoznawcza analiza wartociujca lub opracowywanie programu konserwatorskiego. Co ciekawsze, skupienie literackie wymagajce kontaktu z tekstem (danymi) rwnie ma miejsce w pracy inyniera, gdy albo zapoznaje si on z opisem obiektu (np. opis techniczny, inwentaryzacja, studium historyczno-architektoniczne), lub te takowy opis sporzdza, przewidujc skutki jego czytania przez kogo innego, a wic antycypujc czyje przeycie. Warto zaznaczy, e analizowane przez lozofa zjawisko marzenia nie skoncentrowanego stanu umysu rwnie znane jest inynierom jako intuicja inynierska, ktra jest szczeglnie bliska olnieniu, iluminacji naukowej, natchnieniu, czy twrczej wizji poszukiwanego rozwizania projektowego.
11

12

13

14 15

Gieysztor Andrzej, Dziedzictwo a suwerenno, [w:] Purchla Jacek (red.), Obowizki wobec dziedzictwa a prawa rynku, Midzynarodowe Centrum Kultury, Krakw 1995, s. 12. Prof. A. Gieysztor kadzie nacisk na intelektualn obrbk wrae, ktre powinny poprzedza pojawienie si wizji, chyba e owe marzenia s tak intensywne, i w badacz hiostorii poszukuje w rzeczywistoci artefaktu jako ekranu do projekcji swoich wizji, by si nimi nacieszy. Ossowski Stanisaw, U podstaw estetyki, Wydawnictwo Kasy im. Mianowskiego Instytutu Popierania Nauki, Warszawa 1933, s. 5; autor interpretacj nazywa pewien stosunek obserwatora do postrzeganego przedmiotu, polegajcy na wprowadzeniu do postrzeenia pewnych czynnikw, ktre nie s wyznaczone przez zyczne wasnoci podniety ani organw zmysowych oraz wyrnia dwa sposoby interpretacji: interpretujemy przedmioty semantycznie, jeeli zajmujemy wzgldem nich t trudn do scharakteryzowania, a tak pospolit postaw, gdy przedmiot postrzegany nie jest przedmiotem naszego przedstawienia, lecz jest reprezentantem jakiego innego przedmiotu czy jakiej sytuacji, ktr sobie za porednictwem interpretowanego, ale bez myli o nim przedstawiamy; (...) interpretacja asemantyczna nie wyprowadza nas poza granice przedmiotu postrzeganego. Ingarden Roman, Studia z estetyki, T. I, PWN, Warszawa 1957, s. 120. op. cit. Tatarkiewicz..., poz. 5, s. 71.

Estetyka zabytku budownictwa jako wyzwanie dla jego adaptacji

11

Przeywanie rozpoczte emocj wstpn rozwija si w mylowe wyobraenie przedmiotu i dalsz jego intelektualn obrbk, czego efektem kocowym jest pene dowiadczenie estetyczne. Zaskakujcy wyraz daje temu renesansowy tekst ukasza Grnickiego (1527-1603)16: Filary ksztatowne trzymaj na sobie w kocielech wysokie sklepy, i nie mniejsza s tego jest oczom uciecha, ni poytek kocioowi. Kiedy naprzd ludzie budowa poczli, wywiedli na domiech wysokie dachy, nie dla tego, aby sie dom zda ozdobniejszy, ale iby atwiej deszczowa woda cieka moga, a dach sie nie kazi, a wszako ku temu poytkowi wnet i ozdoba przystpia, tak, i owe dachy, co je woskiemi zow, a nie s, i stoj by kominy, abo studnie nie pokryte, nigdy tej piknoci, tego ksztatu, ani poytku niemaj, bo ogniowi czym inym, a nie tym oszpaceniem zabiee by sie mogo. A tak pikno wszdzie tam ma miejsce, gdzie ma by co dobrego, i dla tego odtd wic zawdy chwali poczynamy, mwic: pikny dzie, pikne niebo, pikna ziemia, pikna rzeka, pikny kraj, pikny las, pikna ka, pikny sad, pikne drzewo, pikne miasto, pikny koci, pikny dom, pikny poczet, pikne wojsko i dalej. Grnicki rdo odczuwania pikna upatruje w bytach dobrych, zarwno naturalnych jak i kulturowych. Mona domniemywa, i owe dobre wytwory czowieka znamienne s poytkiem, poprzez ktry zapewne wyraa si ludzka rozumno. Tedy ju przed ponad czterystu laty dano wyraz przekonaniu, i warto estetyczna tkwi potencjalnie nie tylko w dzieach sztuki, lecz nadto we wszelkich innych wytworach czowieka oraz zjawiskach i tworach natury, a ocena estetyczna ma sens intersubiektywny i moe by werykowana na przykad przy stosowaniu technik psychologii i socjologii17. Wiodcym zaoeniem metodologicznym dalszych rozwaa jest panestetyzm wedug ktrego wartoci estetyczne mona dostrzega na caej arenie codziennoci, pord tworw natury i kultury, podczas rnorodnych akcji i zjawisk, itd18. Zgodnie z powyszym, siedliskiem wartoci estetycznych mog by scenerie pospolite, pozbawione obiektw architektury monumentalnej czy projektowanych ogrodw i parkw, ale take i artefakty nieartystyczne, bdce np. rodkami produkcji (narzdzia, maszyny, instalacje), przedmiotami codziennego uytku i masowej produkcji, a w tym sztuka uytkowa - wzornictwo, czyli tzw. design, jak i pospolitymi, tj. niemonumentalnymi obiektami budowlanymi (np. budynki przemysowe i gospodarcze, infrastruktura miejska, obiekty wojskowe i budowle inynieryjne). Zatem niech penoprawnym przedmiotem estetycznym bdzie technofakt reeks kulturowy wobec artefaktu nie bdcego dzieem sztuki, ale wytworem techniki19: technofaktu nie naley utosamia z dzieem sztuki, jednake jest on penoprawnym przedmiotem estetycznym o znacznej aktywnoci, to znaczy, i materia, tworzywo decyduje nie tylko o istnieniu, ale take o wartociach tego dziea techniki; technofakt ley u podstaw techniki, to znaczy stanowi nierozczny, konieczny jej skadnik, rozpatrywany jako element ludzkiego i tylko ludzkiego wiata jako czstka kultury; dla twrcy dziea techniki materia, tworzywo, w wic najbardziej obiektywna, realna strona technofaktu jest tym, co w znacznej mierze kieruje sprawczym procesem twrczym (wytwrczym), co z jednej strony ten proces ogranicza, a z drugiej otwiera moliwo stworzenia (zrealizowania) zupenie nowego dziea lub przeobraenia rodowiska;
16

17 18

19

ukasz Grnicki, Dworzanin polski, Ksiga Czwarta, Krakw, 1566; cytowanie wg http://monika.univ.gda. pl/~literat/dworzan/0011.htm. Goaszewska Maria, Estetyka wspczesnoci, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2001, }s. 138. Wilkoszewska Krystyna, Sztuka jako rytm ycia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 1992, s. 135: autorka wyraa stanowisko przeciwne do panestetyzmu, stwierdzajc, i czowiek wspczesny odczuwa niedosyt w kontakcie z otaczajcymi go rzeczami i pragnie to zmieni, upikszajc rodowisko; nie ma w tym nic dziwnego, e poszukujc pikna kieruje si ku obszarom, gdzie tradycyjnie przez myl lozoczno-estetyczn pikno byo lokowane ku naturze i ku sztuce. Pomidzy nimi rozpociera si obszar tego, co nieestetyczne caa arena codziennoci, praktycznych dziaa, przemysowych wytworw. Opis cech technofaktu sporzdziem poprzez analogi do interpretacji artefaktu zawartej [w:] Goaszewska Maria, wiadomo pikna, PWN, Warszawa 1970, s. 270.

12

Waldemar J. Affelt

jedynie technofakt daje Odbiorcy20 szans percepcji dziea techniki, bowiem jedynie technofakt w swoim materialnym, zycznym uposaeniu jest mu dany; ponadto w samym materialnym, zycznym uposaeniu dziea techniki tkwi estetycznie aktywne jakoci; technofakt budzi zainteresowanie Odbiorcy nie tylko jako posiadajcy warto uytkow przedmiot zyczny, ktremu kultura nadaje warto funkcjonalnoci, czyli speniania jakiej ludzkiej potrzeby, lecz rwnie wasn warto estetyczn std kolekcjonerstwo, ochrona zabytkw techniki, stowarzyszanie si mionikw danych technofaktw, znawstwo naukowe historii i dziedzictwa techniki itp.; w przypadku granicznym uytecznoci konkretnej warto wasna tworzywa przechodzi na dzieo techniki, gdy tworzywu naturalnemu zostaje nadana warto kulturowa poprzez bezporednie uycie go jako technofaktu przykady narzdzi neolitycznych, czy np. dziaa szkoy przetrwania, wykorzystujcych nieprzetworzone fenomeny natury. Dowiadczenie estetyczne jest zjawiskiem wiadomociowym i wielofazowym, a rozwaanie wzajemnych zalenoci tych faz i ich ewentualnego nastpstwa czasowego z jednej strony przywodzi na myl schemat procesu poznawania i uczenia si, a drugiej przywouje zachowania podprogowe, ktrych wyjanieniem zajmuj si psychologia i estetyka ewolucyjna oraz neuroestetyka. Modelowa sytuacja estetyczna jako konstrukt teoretyczny jest przedstawiona w Tabeli 2 21:
Tabela 2. Schemat sytuacji estetycznej dziea sztuki
WIAT CZOWIEKA

WARTO ESTETYCZNA

Zaoenie artystyczna

Rozumienie dziea sztuki

Realizacja dziea

Przedmiot estetyczny Fascynacja estetyczna

Zamiar artystyczny

TWRCA

Proces twrczy

DZIEO

Przeycie estetyczne

ODBIORCA

Osobowo twrcza

Osobowo odbiorcy

Kontekst spoeczno-kulturowy

rodki realizacji

Kontekst spoeczno-kulturowy

Fascynacja natur WARTO ARTYSTYCZNA

Wraliwo na jako

20

21

Odbiorca jest podmiotem sytuacji estetycznej, postrzegajcym technofakt i odpowiednio go przeywajcym; pojcie odbiorcy powzite z teorii informacji wymaga partnerstwa nadawcy, za ktrego uznaj Twrc (identykowalnego lub jedynie wyobraonego); Odbiorca wobec technofaktu przyjmuje najpierw postaw Widza, co lapidarnie ujmuje Tatarkiewicz, cytujc Pitagorasa: ycie jest jak igrzyska: jedni przychodz na nie jako zapanicy, inni eby handlowa, ale najlepsi przychodz jako widzowie [w:] op. cit. Taktarkiewicz..., poz. 8, s. 362. op. cit. Goaszewska..., poz. 9, s. 55.

Estetyka zabytku budownictwa jako wyzwanie dla jego adaptacji

13

Przedstawiona schematycznie sytuacja estetyczna jest w rzeczywistoci zjawiskiem zoonym, o ktrego zaistnieniu sygnalizuje przeycie estetyczne. Moe ono mie charakter temporalny chwilowy, ale i te moe rozwin si w dugotrwae dowiadczenie estetyczne prowadzce do konkretnych rezultatw. Gdy przedmiotem estetycznym jest technofakt, to skutkiem przeycia estetycznego jest technoefekt22, a cao procesu ilustruje cig zdarze nazwany przeze mnie schematem poznawczym dowiadczenia estetycznego23.

Schemat poznawczy dowiadczenia estetycznego

Sytuacja estetyczna obejmuje og warunkw podmiotowych i okoo przedmiotowych, a jej nukleus konstytuuj przedmiot i podmiot, czyli Technofakt i Odbiorca, ale dopiero wwczas, gdy wczony to tego ukadu zostaje Twrca 24. Wyobraenie Twrcy wynika z pytania o genez dziea techniki z zaciekawienia technofaktem, ktre pojawia si jako intelektualny skutek silnego nim zafascynowania. Moliwym staje si spotkanie w rzeczach Odbiorcy i Twrcy za porednictwem Technofaktu, albowiem wytwarzajc rne przedmioty czowiek umieszcza w nich czstki wasnej osobowoci. Wstpuje w tworzone przez siebie dziea razem z caym wiatem, ktry w sobie nosi, i dziki tym aktom wdzieowstpienia jest w swoich dzieach realnie obecny. Realna obecno twrcy we wasnych dzieach sprawia, e osoby wstpujce w ich dziea mog si w tych dzieach spotyka z ich twrcami i tymi osobami, ktre zostay przez nich wniesione do dziea. Dziea ludzkie s miejscem spotka twrcw z odbiorcami ich dzie. Wdzieowstpienie to nie tylko czynno twrcy tworzcego dzieo, ale take kadej osoby, ktra dzieo to oglda, syszy, czyta25. Powysza teza ergantropii realnej obecnoci czowieka we wasnych wytworach, oraz twierdzenie inkontrologii o spotkaniach w rzeczach nadaj sytuacji estetycznej wymiar humanitarny. Przypisanie kademu wytworowi czowieka wasnoci spacjogennych pustej przestrzeni dla aktywnoci Odbiorcw, ktr mog wypeni swoim sposobem widzenia, syszenia, wyobraania sobie, rozumienia, uzupeniania, modykowania, eksterioryzowania tych czynnoci psychicznych w swoje wasne wytwory psychozyczne rozwija biec sytuacj estetyczn ku estetyce moliwoci, gdy aktywny stosunek czowieka do dzie innych ludzi polega na tym, e potra je ujmowa nie tylko w aspekcie tego, czym s, ale take w aspekcie ich moliwoci bycia innymi, ni s. Zdaje si, i pogldy te antycypowa Ossowski, piszc jeszcze przed wojn: Niekiedy przeycia estetyczne miay charakter gnostyczny: bya to przyjemno bliszego zapoznania si z jakim odcinkiem rzeczywistoci np. przy lekturze jakiego Prousta, przy ogldaniu jakiego obrazu naturalistycznego albo moe raczej przyjemno nowego spojrzenia na
22

23

24 25

Pomys technoefektu pojawi si podczas konsultowania z dr. hab. Michaem Ostrowickim (Katedra Filozoi Uniwersytetu Jagielloskiego) mojej koncepcji estetyki niepiknego z technofaktem jako przedmiotem estetycznym, za co jestem mu bardzo zobowizany. Goaszewska Maria, Estetyka wspczesnoci, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2001, s. 7; autorka podaje podstawow wyjciow procedur badania sytuacji estetycznej w postaci schematu porzdkujcego poszczeglne kroki metodologiczne, obejmujce kolejno: obserwacj rozumiejcy ogld okrelonego faktu, zjawiska bd teorii; opis wynikw obserwacji w przyjtym jzyku bd sformalizowanym, bd swobodnym, jednak moliwie jednoznacznym i komunikatywnym; analiz opisanego zjawiska, polegajc na immanentnym, wyjaniajcym i systematycznym rozdzieleniu badanej caoci na prostsze elementy skadowe; interpretacj wynikw analizy bd przez uwzgldnienie okrelonego ich aspektu, bd przez interpretacj transcendujc, polegajc na odniesieniu danego zjawiska do problematyki szerszej, oglnoteoretycznej, lozocznej itp.; reinterpretacj, czyli zmian optyki interpretacyjnej lub zestawienie krytyczne kilku moliwoci interpretacyjnych. Porwnaj w Tabeli 2. blok Twrca Dzieo Odbiorca. Nowicki Andrzej, Najwaniejsze myli wasnego systemu lozocznego, [w:] http://www.wolnomularz.pl/an/ najw_mysli.htm (dostp 30 wrzenia 2009 r.); zobacz take: Agnosiewicz Mariusz, Kocham, co jeszcze nie istnieje... Rozmowa z Profesorem Andrzejem Nowickim.[w:] www.lozofandrzejnowicki.net/html/myli.htm [dostp 30 wrzenia 2009 r.].

14

Waldemar J. Affelt

rzeczywisto, przyjemno zwizana z poczuciem, e nasz poznawczy stosunek do wiata wzbogaca si i pogbia26. Podobnie twierdzi Niemojewski: Czowiek usiuje znale formy, ktre uczyni mu ycie atwiejszym. Koncepcje swoje wprowadza w czyn. Z czynu powstaje dzieo. Dzieo suy swemu przeznaczeniu. Lepiej lub gorzej. Jeeli gorzej, to w krtkim czasie bdzie musiao ustpi miejsca innemu, lepszemu, a samo pjdzie na zom! W ten sposb nawarstwiajce si stulecia pozostawiaj nastpcom najlepszy kwiat swojej kultury. Najlepszy i najpikniejszy. A oto pewnego dnia, po latach, przedmioty stworzone ku penieniu zada cile okrelonych poczynaj mwi o swej epoce, promieniowa nieznanym poprzednio uidem, budzi nowe, nieoczekiwane uczucia. Bo przecie Rzymianie, budujc akwedukty lub wspaniae mosty, nie szukali w nich ujcia dla swych temperamentw artystycznych. Taki efekt nie by brany w rachub. Nie spodziewali si te, e dwa tysice lat pniej dzieu ich powic daleko wicej uwagi podrczniki sztuki, ni inynierii Albo piramidy? Ju w epoce Aleksandra uchodziy one za jeden z cudw wiata. Napoleon za domaga si od swoich onierzy szczeglniejszego mstwa w walce, jak mieli stoczy u ich podna. onierze! woa czterdzieci wiekw patrzy na was! 27. Zatem rdze sytuacji estetycznej stanowi triada: Twrca Technofakt Odbiorca Fizycznym otoczeniem technofaktu jest sceneria, ktr Odbiorca moe postrzega rwnoczenie z technofaktem lub nie, a ktra jednakowo zawsze na niego oddziaywa. Tworzy ona rodowisko zbudowane jako twr kulturowy i naturalny, a rozumiana szerzej, zarwno w aspekcie przestrzennym jak i czasowym, staje si rodowiskiem spoecznym i kulturalnym, dalej zwanym milieu. Warto zauway, e milieu Twrcy i Odbiorcy rni si tym bardziej, im wicej lat i kilometrw dzieli akt stworzenia technofaktu i moment jego percepcji. Czowieka postrzegajcego Odbiorc cechuj warunki podmiotowe: konkretne progi wraliwoci sensorycznej, wraliwo estetyczna, pewien zasb wrae i obrazw zapamitanych z autopsji, dowiadczenie yciowe, ale i rwnie tosamo sprzona z samowiadomoci, wasna wiedza konfrontowana z wiedz innych bezporednio (dysputa), czy porednio (przekaz medialny). Natomiast warunki okooprzedmiotowe stanowi to i dopenienie niezbdne dla postrzegania. Zatem podstawowy schemat sytuacji estetycznej obejmuje pi elementw: Milieu Twrca Technofakt Sceneria Odbiorca O ile czony schematu na lewo od Odbiorcy maj charakter retrospektywno-spekulatywny, kierujc jego myl ku przeszoci, to rozbudowa schematu na prawo ukae technoefekt - sprawczy potencja wartoci estetycznej, mogcy skutkowa podejmowaniem dziaa. Psychologia rodowiskowa bada zwizki molarne28 midzy rodowiskiem zbudowanym i naturalnym oraz dowiadczeniem, nastrojem i zachowaniem ludzi. Analizowanie zachowa (sekwencji czynnoci) wymaga przyjcia jakiej mniejszej jednostki przydatnej do bada i opisu. Jest ni postawa - pewne uoglnienie obserwacyjne; ot obserwujc zachowanie (dorane) oraz dysponujc baz porwnawcz pewnej liczby zachowa (znanej nam z opisu lub dugotrwaej obserwacji), formuujemy pogld o postpowaniu danej osoby, np. wypowiadajc si o jej zasadach postpowania, czy te braku jakich konkretnych zasad. Postaw buduj trzy rnorodne komponenty29:
26 27 28

29

op. cit. Ossowski..., poz. 13, s. 263. Niemojewski Lech, Siedem cudw wiata, Wydawnictwo Ex Libris, Warszawa 1948, s. 15. Bell P. A., Greene Th. C., Fisher J. D., Baum A., Psychologia rodowiskowa, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2004, s. 23; molarno to caociowe ujcie przedmiotu bada psychologii rodowiskowej, przy czym owa cao to co wicej ni suma poszczeglnych czci, na ktre ze wzgldw badawczych naley w przedmiot podzieli; oprcz struktury samego przedmiotu uwzgldnia si jego otoczenie zmienne w czasie, percepcyjne zwizki typu bodziec - reakcja oraz cechy osobowociowe spostrzegajcego. ibidem, s. 47.

Estetyka zabytku budownictwa jako wyzwanie dla jego adaptacji

15

afektywny, zwizany z emocjami; behawioralny, zwizany z dziaaniem; poznawczy, wypywajcy z intelektu. Postawa jest przejawem wartociowania obiektw wiata materialnego oraz idei obiektw mentalnych z zasobu ideosfery. Podstawowy wynik wartociowania przyjmuje warto negatywn lub pozytywn, jednake blisze przyjrzenie si jemu ujawnia dokadniejsz skal, przy czym wspobecno wspomnianych komponentw postawy, ktre mog dla danego przypadku by rnowalentne (rnoznakowe), czyni wartociowanie zjawiskiem zoonym i wielowymiarowym. W celach praktycznych wyodrbnia si argumenty wartociowania wartoci, przywoujce w tym miejscu etyk. Na potrzeby psychologii rodowiskowej warto deniuje si jako zbir konkretnych, powizanych ze sob postaw, w ktrych podoa tkwi jaka zasada abstrakcyjna, nadajca im oglno oraz pewien wydwik moralny30. Zatem warto jest konstruktem szerszym ni postawa i reprezentuje standardy wyznawane przez dan osob lub spoeczno, w danej kulturze lub religii. Nie mniej jednak wartoci ujawniaj si wanie poprzez postawy, o nich za wnioskujemy na podstawie obserwacji zachowa. Zachowania przejawiane wobec rodowiska i jego elementw wiadcz o przyjciu pewnej postawy, co mona rwnie nazywa zajciem stanowiska wobec Obiektu, czy szerszej klasy technofaktw tworzcych zasoby dziedzictwa np. techniki. Zesp warto - postawa zachowanie postulowany przez psychologi rodowiskow rozszerza schemat sytuacji estetycznej do postaci: Milieu Twrca Technofakt Sceneria Odbiorca Wartoci Postawa Zachowanie Badajc relacje pomidzy skadnikami sytuacji estetycznej, naley uwzgldni to, co warunkuje i powiadcza zaistnienie oddziaywania technofaktu na Odbiorc - s to emocje i uczucia31. Emocjami pierwotnymi lub uniwersalnymi wyksztaconymi ewolucyjnie nazwano zbir szeciu reakcji nerwowych i chemicznych, rozpoznawanych jako szczcie, smutek, lk, zo, zaskoczenie i odraz, za emocjami wtrnymi lub spoecznymi liczne zachowania, jak np. zawstydzenie, zazdro, poczucie winy, duma. Etykietk emocji nadaje si take np. zemu samopoczuciu, odczuciu spokoju, rozdranienia lub napicia (tzw. emocje ta), albo rnym stanom blu czy przyjemnoci32. Wzbudzenie emocji nastpuje dwojako: w wyniku przetwarzania danych o postrzeganym zmysowo obiekcie lub sytuacji, albo poprzez przywoanie obrazw obiektu lub sytuacji z pamici. Wszechobecno emocji w naszym rozwoju, a potem w naszym codziennym dowiadczeniu, czy nieomal kady obiekt czy sytuacj, ktrej dowiadczylimy poprzez warunkowanie z zasadniczymi wartociami regulacji homeostatycznej: kar i nagrod, przyjemnoci i blem, zblieniem i wycofaniem, osobist korzyci lub jej brakiem oraz co nieuniknione z dobrem (w sensie przetrwania) i zem (w sensie mierci)33. Zatem wiadomo opiera si na uczuciach, a czowiek jest oddany we wadanie emocjom; niektre z nich zostaj uwiadomione, tj. rozpoznanie jako uczucia i ewentualnie przetworzone przez intelekt w plany dziaania, uzewntrzniajce si jako zachowania i dziaania np. twrcze. Neurobiologiczna koncepcja mechanizmu emocji napomyka problematyk aksjologiczn i etyczn. Oparte na obserwacji i badaniach stwierdzenia psychologii rodowiskowej, i pewne grupy bodcw wysyanych przez caostk Technofakt - Sceneria wzbudzaj u Odbiorcy
30 31

32 33

ibidem, s. 47. Damasio Antonio Rosa, Tajemnica wiadomoci, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2000, s. 50; wedug autora uczucie jest osobistym, umysowym dowiadczeniem emocji, za emocje to zbir reakcji, spord ktrych wiele uzewntrznia si i staje widoczne dla postronnych obserwatorw; mona postrzega wasne stany emocjonalne, ale uczucia innych s niedostpne naszemu poznaniu, mog by jedyni nam zakomunikowane opowiedziane. Ibidem, s. 59. Ibidem, s. 67.

16

Waldemar J. Affelt

pewne emocje, naley uwzgldni w schemacie sytuacji estetycznej, na skutek czego przyjmie on posta dziesicioczonow: Milieu Twrca Technofakt Sceneria Odbiorca Emocje Uczucia Wartoci Postawa Zachowanie Jest oczywistym, i Twrca technofaktu, inynier, czyli odpowiednio technokreator, nie tworzy ex nihilo; interesujca jest tu rola tego, co mogo go inspirowa, czyli priora zbir inspiracji, pierwociny pomysu, prototypy. W procesie twrczym dziea techniki wyrni mona nastpujce czynniki, warunkujce jego przebieg: potrzeba zewntrzna, precyzowana jako problem do rozwizania, czyli zamwienie inwestorskie indywidualnego lub korporacyjnego klienta; zasb wiedzy, obejmujcy skumulowane dowiadczenie z przeszoci oraz teorie zawarte w bezporednim (wykad) lub pisanym (podrcznik) przekazie akademickim; pragmatyki, czyli przekaz ustny lub skodykowany wykaz zasad wykonawczych i regu postpowania (np. regua zotego podziau, zasady proporcji, kanony estetyczne, wzorniki, katalogi, poradniki, kodeksy, normatywy, normy, elektroniczne algorytmy obliczania i wymiarowania itd.); pomys na rozwizanie problemu i zaspokojenie zdeniowanej potrzeby zewntrznej; ocena dostpno zasobw niezbdnych do realizacji pomysu, np. wyrobw, energii, siy ludzkiej, rodkw nansowych itp.; opracowanie projektu, czyli rozpisanie pomysu na sprawcze sekwencje czasowo-organizacyjne zmierzajce ku jego realizacji, a w wyniku tego do rozwizania problemu i zaspokojenia potrzeby; realizacja projektu oraz jego aktualizacja uwzgldniajca pozyskiwanie nowych danych i informacji oraz zmiany wystpujce w rodowisku; dugotrwaa obserwacja rezultatu (monitoring), jego ocena i sformuowanie wnioskw przydatnych w przyszoci. O ile priora wyoniy si z milieu, to schemat sytuacji estetycznej powinien na prawo od Odbiorcy zosta uwieczony jakim trwaym technoefektem; tworzy go podjcie dziaa pro publico bono. Zatem schemat sytuacji estetycznej przyjmuje dwunastoczonow posta: Milieu Priora Twrca Technofakt Sceneria Odbiorca Emocje Uczucia Wartoci Postawa Zachowanie Pro publico bono Pro publico bono jest dezyderatem dnia dzisiejszego ku przyszoci, w zgodzie z ogln koncepcj rozwoju zrwnowaonego, a szczegowo stanowic postulat zrwnowaonej adaptacji zabytkowego obiektu budowlanego.

Zakoczenie
Przedstawiony schemat poznawczy dowiadczenia estetycznego rozwin si z podstawowego dla sytuacji estetycznej nukleusa, ukazujc jej moc, przydatno naukowo-badawcz oraz jako przesank dobrej praktyki remontu konserwatorskiego, gdy adaptacja kadego obiektu budowlanego nie powinna umniejsza jego wszystkich wartoci kulturalnych, czynic ze penowartociowy o penym potencjale oddziaywania zasb dziedzictwa kultury. Warto zauway, i badaniu sytuacji estetycznej suy cig krokw metodycznego postpowania w nastpstwie czasowym, ktry wyznaczaj34:
34

Porwnaj przypis poz. 23.

Estetyka zabytku budownictwa jako wyzwanie dla jego adaptacji

17

obserwacja; czynno (przypadkowa, zaplanowana, jednorazowa, wielokrotna itd.), polegajca na ogldzie danego obiektu (wizja lokalna); opis wynikw obserwacji w przyjtym jzyku formalnym (np. opis techniczny, opis inwentaryzacyjny, analiza wntrza architektoniczno-krajobrazowego, tekstowy lub obrazowy zapis wrae); kwerenda i prace studialne; analiza opisanego zjawiska, grupujca i porzdkujca zebrane dane w zbiory informacji (opis techniczny, ocena stanu zachowania, zabytkoznawcza analiza wartociujca); interpretacja wynikw analizy w okrelonym ich aspekcie albo szerzej, jako kontekst pewnego zjawiska lub problematyki, stanowica zalek wiedzy na dany temat (wytyczne konserwatorskie, opracowanie biaej karty ewidencji zabytkw, wpis do rejestru zabytkw, rozpoczcie procedury uznania za pomnik historii lub park kulturowy, albo wpisu na List wiatowego Dziedzictwa UNESCO); reinterpretacja, czyli zmiana kontekstu lub krytyczne porwnanie kilku moliwych interpretacji, wnioskowanie; w wielokrotnoci procesu reinterpretacji zawiera si istota wiedzy naukowej (analiza SWOT, strategiczny plan zarzdzania zabytkiem, promocja i popularyzacja). Kady technofakt posiada warto estetyczn, o ktrej potencjale decyduj atraktory (w nawiasie nazwy skojarzonych wartoci kulturalnych): zoono: liczba i zrnicowanie oferowanych scenerii, od ktrych zaley stopie trudnoci przetwarzania informacji niezbdnych do poruszania si w otoczeniu (warto integralnoci caociowo); spjno: stopie zorganizowania eksponowanej scenerii (warto integralnoci kompletno); czytelno: stopie wyrazistoci elementw scenerii zapewnienie oglnej ekspozycji widokowej na obiekt, np. lokalizacja punktu widokowego na dominancie krajobrazowej (warto unikatowoci); tajemniczo: liczba informacji ukrytych w scenerii i niedostpnych lub niewidocznych z punktu obserwacji urzdzenie porednich punktw widokowych, np. miejsca postoju na trasie zwiedzania (warto unikatowoci); schronienie i bezpieczestwo / niebezpieczestwo, czyli pobudzajca ciekawo niejednoznaczno emocjonalna umoliwienie pokazu urzdze w ruchu lub prezentacji technofaktw wg formuy na dotyk (warto autentyczno); niezakcone widoki otwartej przestrzeni rnorodno krajobrazu kulturowego jako zapewnienie ekspozycji widokowej od obiektu, np. poprzez okna, z tarasw, platform, pomostw (warto unikatowoci); zachta do eksploracji tajemnic, tj. sprawdzenie co kryje cie intensykacja przeywania ingenium lub poznania historycznego, aranowana w wydzielonych przestrzeniach ograniczonego dostpu z oddziaywaniem wielobodcowym: wiato-dwik; wilgotno, temperatura i ruch powietrza; zapach; drgania (warto historyczna, artystyczna); spotkanie z obcym dowiadczanie bezporedniego lub wirtualnego kontaktu z czowiekiem danego miejsca tubylcem, szczeglnie wane przy obiektach dziedzictwa przemysu (warto tosamoci spoecznej); spotkanie z przeszoci i przeycie historyczne zachowanie, uczytelnienie i eksponowanie ladw historii, upywu czasu i dawnoci (patyna), wizualizacje, inscenizacje, scenograe (warto historyczna).

18

Waldemar J. Affelt

Oddziaywanie tych atraktorw moe sta si przesank adaptacji pro publico bono, gdzie priorytetem bdzie doniosy kanon konserwatorski, czyli zachowanie wszystkich wartoci zabytku. Finalnym Odbiorc bdzie ju nie projektant czy specjalista (pierwotni Odbiorcy w fazie przygotowania inwestycji), ale Klient (inwestor) i Spoeczestwo sensu largo, jako docelowi benecjenci zasobw dziedzictwa kultury. Analizowanie wartoci estetycznej dziea techniki ma wybitnie kontekstualny charakter, przebiega w sposb interakcyjny, a w kocowej fazie dowiadczenia estetycznego przybiera posta rozbudowanych przedsiwzi sprawczych, np. eksperckich, projektowych, administracyjnych, organizacyjnych i wykonawczych. Nie nastpi one, jeeli w nukleusie sytuacji estetycznej Technofakt Odbiorca nie pojawi si rezonans poznawczy. Tymczasem obiekty dawnej inynierii i przemysu nie ciesz si zainteresowaniem porwnywalnym z tym, ktre zyskuj obiekty sztuki i architektury monumentalnej. Aby przywrci zabytkowym technofaktom nalene im miejsce w wiadomoci profesjonalistw, niezbdne jest wczenie do curriculum studiw technicznych zagadnie estetycznych. W liceach i na uniwersytetach naleaoby poczyni takie zmiany w treciach programowych, aby dzieo techniki postrzegano jako czstk kultury nie mniej wartociow od dziea sztuki35. Waciwa aranacja sytuacji estetycznej w jak zostanie uwikany Widz-Odbiorca jest podanym technoefektem dobrej praktyki adaptacji zabytku, jeeli jego warto estetyczna zostaa odpowiednio wczenie dostrzeona, doceniona i bya staa si wyzwaniem dla projektantw.

Gdask, najdawniejszy budynek elektrowni na Oowiance z lat 1897-1898; porwnanie estetyk autentycznej architektury przemysowej (1999) i jej adaptacji na gwne wejcie do Filharmonii Batyckiej (2004). Fot. W. Affelt

35

zobacz: Aelt Waldemar, Dziedzictwo techniki, jego rnorodno i wartoci, Kurier Konserwatorski 5/2009, s. 5.

UWAGI DOTYCZCE PROBLEMW ADAPTACJI OBIEKTW ZABYTKOWYCH DO WSPCZESNYCH FUNKCJI.

Lucyna Czyniewska

Najczciej nie mamy wpywu na decyzje dotyczce doboru funkcji dla zabytkowego obiektu. Jego waciciel ma potrzeby uytkowe, ktre obiekt ma speni. Jeeli taka funkcja z urzdu nie zostanie wykluczona, zadanie bywa nieraz karkoomne, bo wartoci budynku nie chcemy obniy powinnimy je wzbogaci, musimy jednak przestrzega ustale Prawa Budowlanego, honorowa wymogi instytucji sprawdzajcych: Stray Poarnej, Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej, inspekcji Bezpieczestwa i Higieny Pracy, norm i rozporzdze branowych, sprosta wspczesnym standardom i zapewni funkcjonaln poprawno. Prawidowe przeprowadzenia adaptacji obiektu, a wic w taki sposb, aby zachowa jego warto, podkreli walory, zadowoli inwestora, a take osign sukces zawodowy pracujc bez wikszego stresu, wymaga bezpiecznego unikania pewnych problemw jakie nie musz, lecz mog si pojawi. Te, ktre napotkaam podczas przygotowywania projektw adaptacji zabytkowych kamienic mieszczaskich i rezydencji paacowych oraz realizacji tych projektw, dotycz prac wykonanych w Toruniu i wojewdztwie kujawsko-pomorskim, a take w Quedlinburgu w Niemczech. Chciaabym je uj w nastpujcych dwu grupach: prace przedprojektowe, opracowywanie projektu, nadzr nad realizacj prac i doda kilka uwag oglnego charakteru.

Prace przedprojektowe.
Najwaniejszym zadaniem poprzedzajcym przystpienie do prac projektowych jest dokadne rozpoznanie zamierzenia inwestorskiego, ktre dotyczy planowanej funkcji obiektu, zapoznanie si z podmiotem zamwienia obiektem, i sprawdzenie jego statusu w urzdzie konserwatorskim (wpis do rejestru zabytkw lub ewidencji, pooenie na obszarze chronionym, biaa lub zielona karta). Do obowizkw zleceniobiorcy (architekta) naley powiadomienie inwestora o koniecznoci uzyskania pozwole na przeprowadzenie planowanych prac z urzdu konserwatorskiego oraz decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania z wydziau architektury. Moe si bowiem okaza, e zamierzenie w tym ksztacie nie uzyska akceptacji. Polecaabym kontakt przyszego projektanta z wymienionymi subami ju na tym etapie, po wstpnym poznaniu obiektu. Uniknie si w ten sposb angaowania si w prace, ktre nie uzyskaj ostatecznych pozwole. To ukad przestrzenny obiektu zabytkowego powinien przesdza o moliwoci wpisania nowej funkcji, a nie odwrotnie. By mc przeprowadzi analiz i podj stosowne decyzje, koniecznym bdzie sprawdzenie: czy inwestor posiada jakkolwiek dokumentacj dotyczc obiektu (inwentaryzacja, dokumentacja historyczna, kwerendy archiwaliw, badania konserwatorskie). Niewykluczone, e

20

Lucyna Czyniewska

w archiwach sub konserwatorskich, bd w Regionalnych Orodkach Ochrony i Dokumentacji Zabytkw znajduj si wczeniejsze (w duej mierze niezrealizowane) opracowania np. przekazane ze zbiorw archiwizowanych przez dawne PP Pracownia Konserwacji Zabytkw. Zazwyczaj sporzdzane wwczas inwentaryzacje, dokumentacje historyczno-architektoniczne i konserwatorskie oraz wielobranowe projekty powstajce pod kontrol Rad Technicznych, Zespow Sprawdzajcych i Komisji Konserwatorskich, bd przydatne i oszczdz inwestorom kosztw. Chciaabym take wspomnie nierespektowane ju Zawiadczenia o posiadaniu kwalikacji w zakresie projektowania obiektw o wartociach kulturowych i zabytkw oraz obiektw wznoszonych w ich otoczeniu wydawanych przez Wojewdzkich Konserwatorw Zabytkw na mocy Rozporzdzenia Min. Kult i Szt. z 11 stycznia 1994 r. Wydaje si, e poruszanie si w materii tak delikatnej jak dobra kultury wymaga bardzo starannego przygotowania zawodowego, duego dowiadczenia i delikatnoci w stosunku do obiektu. Studia podyplomowe, powinny tu by uzupenieniem wiedzy wyniesionej z Wydziaw Architektury. Inna sprawa czy na kierunku architektura, wszystkie uczelnie prowadz zajcia z konserwacji zabytkw. Podjcie decyzji o przyjciu zlecenia wymaga ustalenia z inwestorem zakresu projektu i doboru zespou branowcw. Zdarza si, e zlekcewaenie kontroli architekta nad caoci projektu przynosi nieodwracalne szkody. Jeszcze waniejszym jest zwrcenie uwagi na absolutn konieczno wyprzedzajcego opracowania dokumentacji historycznej i bada architektonicznych wraz ze szczegow inwentaryzacj obiektu (jeeli ich nie ma), bada warstw malarskich (stropy, ciany, schody detale ). Idealnym rozwizaniem jest wykonanie inwentaryzacji przez przyszego projektanta architektury. Mimo to w przypadku obiektw zabytkowych naley si jednak take liczy z wieloma niespodziewanymi odkrywkami, co bdzie wymagao korekt i nadzoru w trakcie realizacji prac. Trzeba to przewidzie w umowie. Zdarzyo mi si kilkakrotnie, e zleceniodawca odkada terminy sporzdzenia projektw branowych na pniej lub minimalizujc wydatki, w ogle ich nie zleca. W takim przypadku najczciej powstaj kopotliwe problemy rozwizywane w popiechu, pochopnie. Brak koordynujcego nadzoru autorskiego najczciej prowadzi do nieodpowiedzialnych decyzji podejmowanych na budowie, czy to z powodu wprowadzanych samowolnie (take bez wiedzy urzdu konserwatorskiego) zmian, czy w wyniku przeksztace w ukadzie funkcji, wymiany materiaw, technik, detali. Dlatego polecaabym staranne przygotowanie zapisw umowy uwzgldniajcych konieczno opracowa wielobranowych i obowizkowego prowadzenia nadzoru autorskiego.

Opracowywanie projektu.
Projektowanie powinno si zaczyna od koncepcji i przedyskutowania zaoe projektowych w wietle wymogw konserwatorskich i potrzeb nowych funkcji z zespoem projektowym (wszystkie brane), rozwaenia wszystkich moliwoci technicznych i materiaowych, zaprezentowania wynikw ustale dotyczcych szczegowego zakresu opracowania i uzyskania akceptacji zlecajcego, take w zakresie kosztw inwestycji. Konieczne zadania to: poprawienie stanu technicznego, wyposaenie w nowoczesne prawidowo poprowadzone instalacje, moliwo adaptacji piwnic, zmiana sposobu ogrzewania z uwzgldnieniem potrzeb oszczdnoci energii (energooszczdno i sposb docieplenia wntrz), rozwizanie sposobu zabezpieczenie przed wilgoci, zapewnienie bezpieczestwa przeciwogniowego. Za rzecz bardzo wan w fazie projektowania uwaam zwrcenie uwagi na maksymalne ograniczenie robt mokrych w konstrukcjach, pracach murowych i tynkarskich. Istnieje ju wiele lekkich elementw konstrukcyjnych i materiaw budowlanych do wykorzystania.

Uwagi dotyczce problemw adaptacji obiektw zabytkowych do wspczesnych funkcji.

21

Odnoszc si do specyki i podatnoci poszczeglnych rodzajw obiektw zabytkowych na przyjcie nowych funkcji uytkowych, wyrni tylko dwie, najlepiej mi znane grupy toruskie kamienice mieszczaskie i zaoenia podworskie. Uwaam, e w historyczne kamienice stosunkowo dobrze wpisuj si funkcje, mieszkalne, hotelowe, biurowe i niektre funkcje usugowe. Problem, atwy jednak do rozwizania mog stanowi gbokoci traktw i niedowietlenie wntrz przez maej wielkoci otwory okienne. Inn wan kwesti bdzie rozwizanie komunikacji pionowej w taki sposb, by nie naruszy poziomw poszczeglnych kondygnacji, a zarazem wprowadzi ognioodporne stropy.

Fot. 1. Rzut 1 pitra

Trakt przedni podzielono wykorzystujc gbsze, niedowietlone partie do umieszczenia wzw sanitarnych. Klatk schodowa pozostawiono w trakcie rodkowym. Naprzeciw niej pomieszczenie gospodarcze, w miejscu dawnych kuchni. Ta kamienica, podobnie jak wiele innych kamienic toruskich ma zrnicowane poziomy przedniego i tylnego traktu. Dziki zastosowaniu dodatkowych zabezpiecze, na co pozwala Prawo Budowlane udao si pozostawi drewniane schody.

Fot. 2. Rzut poddasza ocyny i 2 pitra budynku frontowego

22

Lucyna Czyniewska

Fot. 3. Przekrj poduny budynku frontowego

W tej niemal doszcztnie wypalonej kamienicy pomimo starannego przygotowania prac przedprojektowych i przeprowadzenia bada konserwatorskich, w trakcie prowadzonych prac odkryto jednak jeszcze wiele cennych elementw (gotyckie schody do piwnicy) i detali, polichromii na elewacjach (w tym ocyny) i cianach wewntrznych. Dziki staemu nadzorowi konserwatorskiemu i autorskiemu moliwe byo ich wyeksponowanie i wprowadzenie koniecznych zmian w projekcie. Midzy innymi wizao si to z cakowitym otwarciem przestrzeni Wysokiej Sieni dla zejcia do piwnicy najstarszymi schodami. W obiektach zabytkowych nowe odkrycia w trakcie realizacji s bardzo czste std take tak wany jest biecy nadzr .

Fot. 4. Wysoka Sie, widoczna galeryjka, schody i w gbi (po lewej) zejcie do piwnicy

Uwagi dotyczce problemw adaptacji obiektw zabytkowych do wspczesnych funkcji.

23

Fot. 5. Galeryjka ze schodami na pitro tylnego traktu

Fot. 6. Schody przed remontem i w czasie prac

24

Lucyna Czyniewska

Fot. 7. Parter, trakt tylny przed pracami

Fot. 8. Parter ocyny po pracach

Fot. 9. Parter, tzw. przechd na podwrze przed pracami i po nich

Uwagi dotyczce problemw adaptacji obiektw zabytkowych do wspczesnych funkcji.

25

Fot. 10. W tej kamienicy rwnie udao si wpisa now funkcj w dawny ukad przestrzenny wntrza

26

Lucyna Czyniewska

W wielu kamienicach pogbia si piwnice w celu ich wykorzystania. Koniecznym wtedy bywa podchwytywanie fundamentw. Naley przy tym sprawdzi jak gboko sigaj mury fundamentowe ssiedniego budynku. Zdarzyo si, e trzeba byo take zainwestowa w ssiada, unikajc szkd w jego budynku. Pogbianie piwnic stwarza okazj do zaoenia izolacji przeciwwilgociowych poziomej i pionowej o ile obiekt jest wolnostojcy, przynajmniej z jednej strony (jak na ilustracji). Zachowane zostay rwnie, stanowice dobr izolacj, podmurwki kamienne w piwnicach. Niestety, na elewacji bocznej pokazay si biae wykwity. Na szczcie, dotd nieliczne. Mam nadzieje, e s tylko wynikiem osuszania si murw po pracach remontowych. Mankamentem przy zakadaniu izolacji jest niemono uoenia jej rwnoczenie w obu budynkach i na jednakowej wysokoci. Wprowadzanie ogrzewania powoduje zwikszenie wilgotnoci murw. Niezbdna jest dobra wentylacja pomieszcze. W przypadku piwnicy przeznaczonej na salk spotka wok wszystkich zewntrznych cian uoono w posadzce na piasku cegy bez spoinowania, aby umoliwi odprowadzenie wilgoci spod podogi. Rwnolegle do nich uoono kanay nadmuchujce ciepe powietrze. Wentylacji pomieszczenia pomagaj otwierane okna i regulowana elektrycznie automatyka. Pomimo to nie udao si jednak zupenie wykluczy wilgoci. Wskazana jest izolacja pionowa. Trudno to narazie wykona, bowiem piwnica jest zagbiona na blisko 3 m i przylega boczn, pnocn cian do ruchliwej jezdni.

Kady budynek moe zepsu stolarka okienna, sposb jej osadzenia, kolorystyka. Dla dobra zabytku, ale i projektanta, istotny jest warsztatowy kontakt z producentem. Jake czsto bowiem rozczarowuje wykonanie w stosunku do projektu. Moim zdaniem regu powinno by danie przedstawienia proli i wzw w drewnie. Oczywicie wymaga to uzgodnienia z nadzorem konserwatorskim. Staranny wybr wykonawcy stolarki okiennej i drzwiowej (ponad 100 sztuk) i nakonienie go do zastosowania pierwotnej kolorystyki da podany efekt w przypadku paacu adaptowanego na burs akademick. Ten zabytkowy zesp dworsko parkowy adaptowany by w caoci paac, budynki gospodarcze i inwentarskie, park ze stawami i strug, ogrodzenie i maa architektura z pomnikami. Niestety, wprowadzony nowy obiekt innego autorstwa odbiega niekorzystnie od caoci.

Uwagi dotyczce problemw adaptacji obiektw zabytkowych do wspczesnych funkcji.

27

Problemem technicznym byy, niemal groce katastrof budowlan, zbyt rozlege i gbokie wykopy prowadzone pod nowe piwnice w XIX-wiecznym skrzydle paacu. Powd zreszt by zaskakujcy okazao si, e stabilno gruntu osabiy borsuki. Wykop naleao natychmiast zasypa i zrezygnowa z dodatkowej powierzchni uytkowej. Sporym zadaniem byo nakonienie wykonawcy do poniechania gadzenia gipsem cian we wntrzach i zastosowania starych technik tynkarskich. Zleceniodawca pozostawi projektantowi dobr kolorystyki wntrz obiektu (badania polichromii wykazay szcztkowe fragmenty XIX-wiecznej malatury), koloru drewnianej klatki schodowej, rodzaju ceramiki, lamp, mebli. Takie rozwizanie uwaam za najkorzystniejsze. Niestety, wielu architektw unika tego przywileju, chocia kontakt autora z obiektem do ostatniego dnia realizacji daje najlepsze rezultaty, a w przypadku obiektw zabytkowych jest niezbdny. Pozostawiajc w czci gospodarczej naturalne bruki, wiele dyskusji powicono wyborowi nawierzchni wok paacu. Inwestor chcia nawierzchni utwardzonych, projektant wirowych. Nie znaleziono wykonawcy, ktry uoyby gadk powierzchni betonow w kolorze piasku z wciskanym wirem. Skoczyo si na drobnej kostce granitowej przy budynku i ciekach wirowych w parku.

Kilka uwag charakteru oglnego.

Bardzo czsto trzeba si liczy z nieaktualnym stanem map geodezyjnych z infrastruktur techniczn, co nastrcza ogromne trudnoci podczas realizacji zamierze i wydua terminy na skutek koniecznych dugotrwaych ponownych uzgodnie z dostawcami mediw. Nieodwracalne szkody moe przynie zaniechanie komisyjnego wprowadzenia wykonawcy na obiekt i szczegowe poinformowanie o materii w jakiej bdzie dziaa, jakie ma obowizki wobec zabytku, kiedy powinien si kontaktowa z nadzorem konserwatorskim i autorskim. Zapis o koniecznoci

28

Lucyna Czyniewska

wprowadzenia na budow musi si znajdowa w dokumentacji projektowej (powinien by wymogiem wpisanym w pozwoleniu konserwatorskim), by zaprotokowanym w Dzienniku Budowy. Zdarzyo mi si, e rozpoczwszy wczeniej prace zaczto od zbijania tynkw (czsta praktyka) i tak stracona zostaa caa polichromowana ciana. Wiodcy architekt, nie tylko w trakcie przygotowywania projektu, ale na kadym etapie realizacji powinien kontaktowa si z projektantami branowymi by bezkolizyjnie rozwizywa pojawiajce si problemy. Architekt, jako koordynator projektu i prac musi chcie wsppracowa ze sub konserwatorsk, z dokumentalistami i konserwatorami dzie sztuki, tak dla dobra obiektu, jak i prawidowej realizacji swej dziaalnoci twrczej. Nie naley si obawia wprowadzania wspczesnych form w historyczne przestrzenie otwarte i wntrza . Zdecydowanie sprzeciwiam si stosowaniu form historyzujcych, zbdnej dekoracji i dosownoci. Rol architekta powinna by pomoc inwestorowi w ksztatowaniu gustu. W parterach budynkw, ich najcenniejszej czci, niemal nagminnie zamieniane s funkcje, co za kadym razem powoduje przerbki, zmian aranacji wntrz, rwnie instalacji, gwnie energetycznych. wiadomy projektant musi si liczy ze wzgldami ochrony konserwatorskiej obiektu.

Tekst napisaam z punktu widzenia projektanta uczestniczcego w przebiegu procesu inwestycyjnego, trudnoci i przeszkd jakie napotkaam, sposobw ich unikania w celu osignicia podanego efektu pracy.

KONSERWATORSKIE ZASADY ADAPTACJI DZIE OBRONNYCH FORTYFIKACJI NOWSZEJ W KONTEKCIE FUNKCJI DYDAKTYCZNEJ ZABYTKU
Marcin Grski

Obiekty architektury obronnej stanowi istotn, wielonarodow cz architektonicznej spucizny minionych wiekw zachowanej w obecnych granicach Polski. Rnorodno form przestrzennych, rozwiza konstrukcyjnych i materiaowych wynikajca z cigego dopasowywania metod obrony do postpu techniki wojskowej, przejawiajca si w licznych systemach, szkoach fortykacyjnych, a take historycznie ujtych okresach ewolucji architectura militaris1 utrudnia stosowanie oglnych zasad konserwatorskiego postpowania (w zakresie form wspczesnego uytkowania) wobec caego zasobu architektury obronnej od reliktw plemiennych grodw po XX-wieczne systemy rozproszonych elbetonowych schronw. Na rnorodno form historycznych nakadaj si take uwarunkowania wspczesne, takie jak stopie zachowania, stan techniczny, typ wasnoci czy charakter obecnego uytkowania, a take cechy przestrzenno-funkcjonalne otoczenia. Splot historycznych wydarze sprawi, i na obszarze jednego kraju zachoway si obiekty, dziea i zespoy fortykacyjne stanowice w swojej rnorodnoci wyjtkowy w skali europejskiej skansen obrazujcy szczeglny w trwajcej przez tysiclecia ewolucji budownictwa obronnego okres rozkwitu sztuki fortykacyjnej w wieku XIX oraz jej powolny zmierzch w tradycyjnym ujciu w poowie XX wieku. Pooone w obecnych granicach Polski zespoy obronne tego okresu, wyrniaj si na tle innych regionw Europy wysokim stopniem zachowania oraz rnorodnoci rozwiza projektowych, reprezentujcych rne szkoy fortykacyjne naszego kontynentu. Unikalne wartoci zabytkowe, wsplne cechy strukturalno-przestrzenne szeroko opisywane w licznych opracowaniach naukowych i popularnonaukowych wskazuj na potrzeb stosowania rozwanej, logicznej i konsekwentnej polityki konserwatorskiej kompleksowo obejmujcej wyodrbniajcy si w ten sposb zasb krajowy, ktrej wyrazem mog by midzy innymi konserwatorskie zasady adaptacji. Problem zagospodarowania zabytkowych zespow to zagadnienie kompleksowe, wymagajce analiz z zakresu wielu dziedzin nauki, jak np.: ekonomia, socjologia, ekologia, zarzdzanie i innych. Pamitajc o komplementarnoci poszczeglnych dziedzin tytu opracowania obliguje do wyboru i charakterystyki cech, ktre decyduj o skutecznych metodach zagospodarowania zaoe obronnych z punktu widzenia zasad ochrony i uczytelniania ich zabytkowych wartoci. W uproszczonym ujciu dostosowanym do przegldowego charakteru niniejszego tekstu specyka zasobu pofortecznego uwarunkowana jest: strukturalnymi cechami zaoe pofortecznych wynikajcymi z ich pierwotnej funkcji obronnej; stopniem zachowania oraz stanem technicznym elementw i urzdze obronnych; zasadami ochrony wartoci zabytkowych zaoe pofortecznych;
1

Za ilustracj bogactwa form i znacze architektury obronnej w polskim krajobrazie posuy moe ksikowe kompendium wiedzy profesora Janusza Bogdanowskiego Architektura obronna w krajobrazie Polski, PWN, Warszawa- Krakw 2002.

30

Marcin Grski

obligatoryjnymi funkcjami dydaktycznymi i naukowymi; istniejcym stanem prawno-uytkowym zaoe pofortecznych; wspczesnymi standardami i normatywami uytkowymi. Cechy strukturalne fortykacji wynikajce z ich pierwotnej funkcji obronnej stanowi jeden z podstawowych czynnikw majcych wpyw na to, e zaoenia poforteczne nale do grupy zabytkw o znacznie ograniczonych moliwociach adaptacyjnych. Jednym z podstawowych uwarunkowa majcych istotne znaczenie przy sporzdzaniu kompleksowych programw zagospodarowania jest skala przestrzenna zaoe obronnych obejmujcych obszar od kilku do nawet kilkuset hektarw z charakterystyczn powierzchniow przewag terenw otwartych umocnie ziemnych w stosunku do powierzchni kubaturowych budowli murowych. Okrelenie zasad adaptacji zespow o tak skomplikowanej strukturze przestrzennej skania do poszukiwania charakterystycznych grup obiektw o wsplnych cechach uytkowych. Cechy te wynika powinny z pierwotnych funkcji obronnych decydujcych o ograniczeniach dostpnoci adaptacyjnej analizowanych obiektw budowlanych.2 Jako pierwsz grup uj mona obiekty budowlane obrony czynnej i biernej z wntrzami uytkowymi i instalacjami oraz urzdzeniami technicznymi, takie jak: kaponiery, chodniki kontrminowe, magazyny amunicyjne, koszary szyjowe, bramy forteczne. Elementem budowlanym wielu obiektw s prolowane nasypy stanowice cao techniczno-uytkow z umieszczonymi pod spodem budynkami. W odniesieniu do tej grupy obiektw wrd podstawowych ogranicze naley wymieni3: nieodpowiadajce wspczesnym standardom i normom uytkowym wntrza o niewielkiej powierzchni, ograniczonym dowietleniu dziennym i skomplikowanym ukadzie komunikacyjnym, cechy konstrukcyjne znacznie ograniczajce przeksztacenia wntrz; utrudnienia w bezporednim dojedzie pojazdw do strefy wejciowej obiektw; utrudnienia w dostpie dla niepenosprawnych; ograniczenia zwizane z ochron unikalnych walorw przyrodniczych (np. ochron siedlisk nietoperzy). Obiekty zaplecza technicznego i logistycznego to grupa do ktrej zaliczy naley budynki pierwotnie speniajce rol uzupeniajc wzgldem zada obrony czynnej i biernej. Lokalizowane byy najczciej na majdanach, dononach i esplanadach twierdz. Miay one przewanie lekkie konstrukcje drewniane i drewniano-murowe atwe do odbudowy w przypadku ich zniszczenia. W wikszoci obiekty te nie zachoway si, a jeli ju si zachoway to w zym stanie technicznym. Murowe budowle logistyczne (koszary, budynki mieszkalne dla kadry wojskowej, kasyna itp.) przetrway w duo lepszym stanie szczeglnie, jeli byy cigle uytkowane. Charakteryzujce si lepszym dowietleniem oraz prostym ukadem funkcjonalnym budowle zaplecza cechuje wysoki potencja adaptacyjny. Budowle ziemne z terenami otwartymi to obiekty budowlane wykonane gwnie z ziemi, niebdce budynkami oraz place utwardzone i nieutwardzone zapewniajce pierwotnie moliwo uytkowania fortykacji zgodnie z jej przeznaczeniem, takie jak: way ziemne, rowy forteczne, baterie ziemne, place broni, dziedzice, pochylnie. Bogata rzeba terenu utrudnia z jednej strony wprowadzanie wspczesnych form zagospodarowania, z drugiej strony tworzy atrakcyjne wizualnie ukady przestrzenne z wyodrbniajcymi si wntrzami krajobrazowymi uatwiajcymi strefowanie wspczesnych funkcji. Szczeglne wyzwanie przy poszukiwaniu wspczesnych form uytkowania stanowi wielokilometrowe
2

Pamitajc, e podporzdkowana potrzebom opracowania systematyka dostosowana by powinna do biecych potrzeb adaptacyjnych przy jej tworzeniu wykorzystane zostay denicje ujte w art. 3 Ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane Dz. U. z 2003 r. nr 207 poz. 2016, z pniejszymi zmianami. Molski P., Ochrona i zagospodarowanie wybranych zespow fortykacji nowszej w Polsce, Ocyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2007, str.105.

Konserwatorskie zasady adaptacji dzie obronnych fortykacji nowszej...

31

fosy (suche oraz mokre) opasajce forty, cytadele i twierdze (w przypadku niewielkiej stosunkowo Twierdzy Boyen dugo fosy wynosi ponad 2,3 km). Jako ostatnie wymieni mona obiekty i elementy wyposaenia nieposiadajce wntrz uytkowych, czyli urzdzenia budowlane, budowle i obiekty maej architektury zapewniajce moliwo uytkowania fortykacji zgodnie z jej przeznaczeniem, jak: sieci uzbrojenia terenu, przycza i urzdzenia instalacyjne, silniki parowe i spalinowe, turbiny dieslowskie, ale take przejazdy, ogrodzenia, mury, konstrukcje pancerne, drogi, linie kolejki wskotorowej, mosty, maszty wolnostojce, zbiorniki wodne, konstrukcje oporowe, fundamenty pod urzdzenia, oraz schody terenowe, barierki, stranice, szlabany, supy ogoszeniowe i inne. Znaczna cz urzdze wykonana ze stali, eliwa bd innych metali zostaa w cigu ostatnich lat wymontowana ze wzgldu na warto surowcw na rynku wtrnym. Zniszczeniu ulega te znaczna cz drewnianych elementw maej architektury (ogrodzenia, strwki, tablice informacyjne). W wielu obiektach zachoway si natomiast ukryte pod ziemi kanay systemw odwadniajcych, czstokro do dzi regulujcych stosunki wodne na obszarach umocnie4. Stale malejcy zasb pierwotnego wyposaenia fortykacji to jeden z najpowaniejszych problemw ochrony konserwatorskiej. Niewielka ilo zachowanego wyposaenia utrudnia studia badawcze opierajce si z koniecznoci na badaniach nielicznych materiaw ikonogracznych, co stanowi take istotny problem w kontekcie funkcji dydaktycznych. Ekspozycja nawet najlepiej zachowanych umocnie nie oddaje ich pierwotnego wygldu bez pokazania elementw historycznego uzbrojenia, maej architektury i innych urzdze technicznych wypeniajcych wizualnie przestrze fortecznych budowli i decydujcych o ich militarnej skutecznoci. Z tego wzgldu zachowane elementy wyposaenia powinny podlega szczeglnej ochronie, a obecne wykorzystanie winno sprowadza si do utrzymania pierwotnych funkcji ewentualnie do wyeksponowania w ramach funkcji dydaktycznych. Mimo skomplikowanego ukadu przestrzennego oraz wielkoprzestrzennej skali wielu zaoe, ukad komunikacyjny musia zapewni obsug stanowisk ogniowych oraz pen dostpno wszystkich obiektw kubaturowych zarwno w czasie pokoju, jak i w warunkach bojowych. Historyczny model obejmowa w uproszczeniu podzia na komunikacj piesz, w tym: drog stray, drogi ukryte oraz drogi dostpne dla cikiego sprztu, przewanie artyleryjskiego, pochylnie i dziedzice. Gwne cigi komunikacyjne wraz z dziedzicami byy czsto brukowane kamieniem. W obiektach fortecznych stosowano, sklepione kolebkowo, korytarze podziemne (m.in.: galerie, poterny, chodniki), czce poszczeglne elementy bd urzdzenia obronne. W wielu przypadkach do dzisiaj zachowa si rwnie ukad komunikacji zewntrznej, w tym fortecznych drg dojazdowych bd czcych poszczeglne dziea obronne (tzw. drogi rokadowe). Ze wzgldw strategicznych liczba wjazdw do wntrza dzie fortykacyjnych bya ograniczana do minimum, a ich ukad z zaoenia utrudnia dostp do rodka, co w duym stopniu ogranicza dzisiejsze moliwoci obsugi komunikacyjnej. Wobec uwarunkowa konserwatorskich, pomimo ogranicze technicznych w adaptacji cigw komunikacyjnych naley uzna, e pierwotny ukad komunikacyjny, stanowi powinien podstaw prawidowego funkcjonowania przystosowywanych do nowych funkcji zespow pofortecznych. Przy czym za prawidow naley uzna zasad ograniczania do niezbdnego minimum ruchu samochodowego wewntrz zaoe obronnych, tym bardziej, e w przewaajcej czci pierwotne cigi komunikacyjne nie speniaj obecnych wymaga uytkowych (szerokoci przejazdw, spadkw pochylni, promieni skrtu, itd.). Szczeglnie trudne, a w wielu przypadkach niemoliwe jest rwnie zapewnienie zgodnego z przepisami techniczno-budowlanymi dojazdu do adaptowanych obiektw dla wozw straackich.
4

Przykadem moe by Fort VIII Twierdzy Toru, gdzie poprzez udronienie w 2009 roku kanau odwadniajcego w fosie, prowadzcego do systemu podziemnej kanalizacji, udao si osuszy (poziom wody siga nawet do 1 m nad historyczn posadzk) cz fosy wraz z wntrzami murowanego bloku wjazdowego.

32

Marcin Grski

Istotny wpyw na fortykacj miay ukady projektowanej zieleni. Wystpujca dzi na terenie zespow pofortecznych ziele niewiele ma wsplnego z jej nasadzeniami historycznymi. Pozbawione opieki umocnienia ziemne, naraone na samorodny rozwj rolinnoci w wielu przypadkach przeksztaciy si w dzikie enklawy zamieszkae przez liczne gatunki zwierzt, w tym rwnie objtych ochron prawn ptakw i nietoperzy. Przykadem mog by niektre forty warszawskiej twierdzy (m.in. fort CzeCzerniakw, czy fort Suewiec), pierwotnie zlokalizowane na obrzeach miasta, dzi stanowice dzikie, zielone wyspy pord miejskiej zabudowy. Ekspozycja dzie fortecznych wie si z wysokimi kosztami wycinki drzew oraz krzeww, nie wspominajc o naprawie zniszcze, jakich dokonuj systemy korzenne w strukturze murowej podziemnych obiektw. Pierwotnie ukady i zespoy zieleni fortecznej peniy cztery podstawowe funkcje5: maskujc (planowe nasadzanie drzew i krzeww w specjalnych ukadach, tak aby utrudnia dostrzeenie lub interpretacj dzie obronnych przez nieprzyjaciela); przeszkodow (nasadzenia zoone gwnie z gatunkw kolczastych, dodatkowo formowanych dla wzmocnienia niedostpnoci dzie obronnych); techniczn (nasadzenia wsptworzce lub wzmacniajce struktur dzie; np perz uywany do wzmacniania form ziemnych zapobiega spywaniu ziemi na stokach o pochyleniu do 60 stopni); ozdobn (wzbogacanie obiektw sucych fortecznym garnizonom). W trakcie prac porzdkowych niezbdne jest wyselekcjonowanie i pozostawienie ukadw zieleni o wartociach zabytkowych. Zalecane jest rwnie utrzymanie cennych pod ktem przyrodniczym zespow zieleni, ale tylko w przypadku, jeli nie stanowi one zagroenia dla substancji zabytkowej. Szczeglnym przypadkiem s strefy o dominujcej funkcji dydaktycznej, w ktrych, aby przywrci pierwotn form zabytkowej struktury, niezbdna jest pena eliminacja samosieww, a take uzupenienie niezachowanej zieleni historycznej. Istotna przy ocenie wartoci zieleni jest jej pierwotna funkcja, lokalizacja, oraz historycznie wykorzystywane gatunki. W przypadku umocnie ziemnych nie mona zapomnie o zabiegach zwizanych z zieleni porastajc nasypy, dziedzice, fosy. Wytyczne zwizane z porzdkowaniem zieleni powinny by opracowane na podstawie specjalistycznej dokumentacji, pozwalajcej na wyodrbnienie, a nastpnie zachowanie i pielgnacj zieleni wartociowej pod wzgldem historycznym i przyrodniczym. Podstaw skutecznej ochrony jest ocena wartoci zabytkowych oraz sformuowane na tej podstawie wnioski i zalecenia konserwatorskie w odniesieniu do caoci zabytkowej struktury. Wyrni mona dwie kategorie ocen waloryzacyjnych zespow pofortecznych obejmujce: niematerialne wartoci upamitniajce: historyczne, naukowe i architektoniczne (artystyczne); stan formy i materialnej struktury obiektu jako nonika wartoci zabytkowych i przedmiotu technicznych zabiegw konserwatorskich czyli ocen, ktre mona okreli mianem ocen formalnych.6 Ocena wartoci niematerialnych powinna by przeprowadzana indywidualnie, tak by moliwie nic z zachowanych wartoci nie mogo by pominite, a przez to, jako pozbawione naleytej ochrony, znale si w stanie zagroenia. Wedug J. Bogdanowskiego przy wytycznych za punkt wyjcia przyj by naleao stron ideow, treciow, a wic niematerialn dziea. Waloryzacj trzeba zatem traktowa nie jako decydujce zakwalikowanie, lecz jako czynnik doradczy, a co najwyej hierarchizacj poprzedzajc ustalenie wytycznych do ochrony i konserwacji.7 Efektowno formy, a wic czynnik estetyczny nie zawsze wie si
5

Na podstawie: rodulska-Wielgus J., Teoretyczne i praktyczne podstawy ochrony oraz kontynuacji zabytkowych zespow zieleni militarnej [w:] Zesp forteczny Gdask-Wisoujcie. Problemy ochrony zespow pofortecznych. Materiay Oglnopolskiej Konferencji Naukowej TPF Gdask 29-31 maja 1998, Gdask 1998, str. 119-133. Szerzej na ten temat: Molski P., Ochrona i zagospodarowanie wybranych zespow fortykacji nowszej w Polsce, Ocyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2007, str. 18-20. Bogdanowski J., Krajobraz warowny XIX/XX w. dzieje i rewaloryzacja, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Krakw 1993, str. 55.

Konserwatorskie zasady adaptacji dzie obronnych fortykacji nowszej...

33

istotnymi wartociami naukowymi bd historycznymi zabytku i odwrotnie. Czsto mamy do czynienia z dzieami o okazaej formie, za to skromnym adunku treciowym lub skromnej formie, za to o znacznych adunkach treciowych i znaczeniowych.8 Ilo prawdopodobnych wariantw uniemoliwia zastosowanie jakiejkolwiek sztywnej klasykacji wartoci niematerialnych. Inaczej jest w przypadku ocen formalnych obejmujcych stopie zachowania i stan techniczny budowli. Przy ocenach w tej kategorii w licznych publikacjach P. Molski wskazuje, na podstawie analizy praktycznych dowiadcze projektowych, na moliwo stosowania ujednoliconych dla caego zespou kryteriw niezbdnych w zestawieniach porwnawczych i hierarchizacji wartoci. W odniesieniu do stopnia zachowania moe to by okrelony procentowo, przybliony stosunek zachowanej struktury do pierwotnej jej caoci, natomiast stan techniczny budowli moe by rnicowany poprzez stopniowanie odpowiadajce nasileniu destrukcji w poszczeglnych fragmentach obiektu, np. poprzez kilkustopniow skal od stanu bardzo dobrego do krytycznego. Przy sporzdzaniu ocen waloryzacyjnych istotnym czynnikiem jest rwnie charakter obecnego uytkowania caego dziea lub pojedynczych jego obiektw oraz zwizane z tym przesdzenia formalnoprawne. Wyniki ocen przeprowadzonych z zastosowaniem ujednoliconych kryteriw tworz punkt wyjcia do charakterystyk porwnawczych, na podstawie ktrych mona wyodrbni obiekty i elementy obronne o wartociach szczeglnych i wynikajcych z tego najwikszych ograniczeniach uytkowych. Szczeglnie wane w kontekcie regu zagospodarowania zaoe pofortecznych w oparciu o istniejc substancj zabytkow s zasady ksztatowania funkcji dydaktycznych. Poprzez funkcje dydaktyczne rozumiemy stosowanie w zabytkowych obiektach wszelkich rodkw przekazu wiedzy o ich wartociach naukowych, historycznych i artystycznych (np. pierwotnej roli, strukturze, funkcjonowaniu, wydarzeniach historycznych zwizanych z obiektem, tem historycznym budowy, znaczeniu w procesach rozwoju cywilizacyjnego itp.)9 S to przede wszystkim wszelkie dostosowane do percepcji odbiorcw formy przekazu informacji, przy uyciu dostpnych technik, np. tablice informacyjne, makiety, ekspozycje muzealne, rekonstrukcje, scenograe z zastosowaniem manekinw; techniki audio-wideo, cyfrowe, laserowe itp. Istotne znaczenie przy kreowaniu funkcji dydaktycznych maj prace badawcze. wiadomo odbiorcy ksztatuj wanie wyniki bada, ktre poprzez publikacje i to nie tylko naukowe, ale te popularne i przewodnikowe, winny dociera w prawdziwej, nieskaonej postaci.10 Wyniki bada, oprcz znaczenia naukowego, mog by wykorzystane zarwno do celw dydaktycznych (wydawnictwa popularnonaukowe, ekspozycje muzealne wynikw bada) jak i marketingowych (wizytwka nowej inwestycji podnoszca jej presti). Szczeglnie wane przy ocenie przydatnoci danego obiektu do celw naukowo-badawczych, jako rda wiedzy o przeszoci, jest kryterium autentycznoci substancji zabytkowej z zachowaniem wszystkich warstw historycznych oraz reprezentatywno obiektu dla danej szkoy fortykacyjnej. Ze wzgldu na przystpno przekazu, funkcje dydaktyczne powinny dominowa w rejonach skupiajcych reprezentatywne dla caego zespou, najlepiej zachowane fragmenty dzie. Naley zwrci uwag, e oprcz dobrze zachowanych obiektw istotne walory dydaktyczne posiadaj zakonserwowane ruiny. W wysadzonych lub czciowo zachowanych obiektach czytelne s przekroje i gruboci elementw konstrukcyjnych, murw i przekry a tym samym wykorzystane przy ich wznoszeniu i konstrukcji technologie budowlane.11
8 9

10 11

ibidem, str. 55. Kozarski P., Molski P., Zagospodarowanie i konserwacja zabytkowych budowli, Fortykacja, t. XIV, TPF, Warszawa 2001, str. 34-35. Bogdanowski J., Architektura obronna..., op. cit., str. 210. Molski P., Ochrona i zagospodarowanie wybranych zespow fortykacji nowszej w Polsce, Ocyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2007, str. 98.

34

Marcin Grski

Przykadem na takie wyeksponowanie uszkodzonych struktur zabytkowych moe by Fort Bema jeden z niewielu warszawskich obiektw fortecznych, w ktrych przeprowadzono w ostatnich latach kompleksowe prace porzdkowe i konserwatorskie. Fort P-Parysw (od 1921 roku Bema) nalea do systemu rosyjskich umocnie, tworzcych Twierdz Warszawa, powstaych pod koniec XIX w. wok wzniesionej po powstaniu listopadowym Cytadeli Aleksandrowskiej. Program funkcjonalny realizowany z inicjatywy wadz dzielnicy Bemowo zakada adaptacj zabytkowych obiektw kubaturowych fortu do funkcji zwizanych z usugami czasu wolnego (rozrywka, kultura i sztuka) oraz wykorzystanie terenw otwartych do funkcji rekreacyjnych. W ramach przeprowadzonych ju dziaa zrealizowano ciek piesz z wyeksponowaniem ruin obiektw wysadzonych przez Rosjan w przededniu I wojny wiatowej, a take w jednym z barkw uczytelniono platform artyleryjsk z murem oporowym ukazujcym historyczny przekrj w miejscu wspczesnego przebicia przez wa ziemny. (ilustracja nr 1)

Ilustracja 1 Mur oporowy w warszawskim forcie Bema w miejscu wspczesnego przejcia przez wa z projektem dydaktycznych elementw maej architektury, festgrupa 2007

Konserwatorskie zasady adaptacji dzie obronnych fortykacji nowszej...

35

Ksztatowane cile wedug okrelonych zasad fortykacje wymagaj rwnie zdyscyplinowanej formuy prezentacji ich wartoci zabytkowych. Elementem porzdkujcym zawarte w fortecznych budowlach treci edukacyjne s cieki dydaktyczne. Wyznaczenie takich tras pozwala w sposb przystpny i uporzdkowany przekaza wszystkie istotne treci zwizane z obiektem. Wielokrotnie s one elementem spinajcym rozrzucone na obszarze dzie miejsca o walorach dydaktycznych. Ekspozycja autentycznych a take odtworzonych budowli oraz elementw wyposaenia fortykacji, aby skutecznie peni funkcje dydaktyczne, wymaga wzbogacenia o system informacji audio-wizualnej np. tablice informacyjne lub coraz popularniejsze osobiste przewodniki dwikowe. Spektakularnym przykadem wykorzystujcej wspczesne technologie cieki dydaktycznej ukazujcej histori fortykacji jest ekspozycja zrealizowana w 2008 roku w ramach programu budowy zespou edukacyjno-rekreacyjnego Centrum Hewelianum na Grze Gradowej w Gdasku. Jest to obecnie najbardziej zaawansowany wdroeniowo kompleksowy program intensywnego zagospodarowania XIX-wiecznego zespou obronnego. Projekt realizowany przez jednostk budetow miasta Gdaska pod nazw Park Kulturowy Fortykacji Miejskich Twierdza Gdask wspnansowany jest ze rodkw Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i budetu pastwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR). (ilustracja nr 2)

Ilustracja 2 Schrony na koronie wau bastionu Kurkowego Fortu Gry Gradowej w Gdasku z wntrzem ekspozycji dydaktycznej Wehiku Czasu Czowiek i Pocisk

36

Marcin Grski

Konsekwencj wprowadzania funkcji dydaktycznych na wybranych obszarach jest konieczno likwidacji wspczesnych elementw zagospodarowania: garay, kotowni, magazynw, niewielkich hal przemysowych. Forteczny krajobraz degraduj take nawierzchnie asfaltowe, z pyt betonowych, bd utwardzane innymi materiaami posadzkowymi. W takich przypadkach tylko usunicie wspczesnych nawierzchni degradujcych zabytkowe otoczenie moe zapobiec deformacji historycznego ukadu przestrzennego. Przekonuje o tym midzy innymi przeprowadzona w ostatnich latach12 likwidacja na majdanie Twierdzy Boyen zespou budynkw (kurnikw), pozostaoci po dziaajcych w II poowie XX wieku zakadach drobiarskich. Efekt oczyszczenia placu z substandardowej zabudowy przekada si na peniejsze zrozumienie pierwotnego ukadu przestrzennego twierdzy zarwno przez turystw, jak i zajmujcych si twierdz profesjonalistw. Wyburzenia nie tylko przywrciy pierwotn skal placu, ale uczytelniy proporcje i wyeksponoway historyczn zabudow majdanu. Jedynie w nielicznych przypadkach uzasadnionych potrzeb wyeksponowania historycznej cigoci funkcji zespou dopuszcza si pozostawienie czci wspczesnych elementw zagospodarowania przy zaoeniu, e nie posiadaj one cech dominujcych w zabytkowym otoczeniu. Za przykad moe posuy Pomnik-Mauzoleum Polegych w Bitwie pod Ostrok jeden z niewielu zachowanych (cho nigdy nieukoczony) przykadw obiektw kubaturowych z okresu dwudziestolecia midzywojennego upamitniajcych martyrologi narodu polskiego. O jego wyjtkowoci, w odniesieniu do innych planowanych i realizowanych przed drug wojn wiatow pomnikw i mauzolew, stanowi wkomponowanie w zaoenie o historycznej funkcji militarnej carski fort w Ostroce z lat 80-tych XIX wieku bronicy przeprawy na Narwi o nietypowym, dwuwaowym narysie, bardzo rzadko stosowanym w rosyjskim systemie fortykacji polowej wzmocnionej. Realizacja pomnika-mauzoleum z jednej strony stanowia kompozycyjne uzupenienie osiowego zaoenia fortecznego z drugiej za strony poprzez dominujc nad carskim fortem bry symbolizowaa walk i ostateczne zwycistwo nad zaborc. Osiowy charakter zaoenia pomnikowego wraz z majdanem fortu oraz otaczajcymi go waami tworzy miay zesp o charakterze memoratywnym jako opraw imprez masowych o patriotycznym wymiarze. Pamita naley, e realizacja pomnika czynica z obiektu o funkcji niegdy obronnej miejsce upamitnienia czynu patriotycznego przyczynia si istotnie do zachowania substancji zabytkowej fortu. Brya pomnika wraz z jego kompozycj przestrzenn, uznane za istotn warto stanowic o cigoci historycznej miejsca, objte zostay przygotowanym w 2009 roku programem rewaloryzacji fortu13. Ukoczenie pierwszego etapu programu planowane jest na rok 2011. (ilustracja nr 3)

12

13

Budynki zostay wyburzone w latach 2003-2004, natomiast prace porzdkowe wraz z usuniciem fundamentw przeprowadzono w roku 2008 na zlecenie UM Giycko. Konserwatorski program ochrony i zagospodarowania Pomnika-Mauzoleum bitwy pod Ostrok na obszarze XIX-wiecznych fortykacji ziemnych w Ostroce, festgrupa sp. z o.o., Warszawa 2009.

Konserwatorskie zasady adaptacji dzie obronnych fortykacji nowszej...

37

Ilustracja 3 Fort Bema w Ostroce stan istniejcy Pomnika Mauzoleum bitwy pod Ostrok z lokalizacj na obszarze fortu, zdj. P.Kinsner, 2009

Programujc funkcje dydaktyczne istotne jest take odpowiednie urzdzenie zieleni, ktre zapewnia otwarcia widokowe na charakterystyczne fragmenty fortecznej architektury. Przy zapewnieniu waciwej ekspozycji zewntrznej obiektw architektury obronnej naley uwzgldni konieczno likwidacji

38

Marcin Grski

substandardowych elementw wspczesnej zabudowy dysharmonizujcych z zabytkowym zaoeniem bd dominujcych nad nim rwnie w strefach nie nalecych do obszarw o cechach dydaktycznych. Implikacj wspomnianych dziaa porzdkowych jest rwnie ograniczenie dopuszczalnych form zagospodarowania w celu utrzymania planowanych otwar widokowych. Dzieo obronne, eksponowane na tle wspczesnego lub co gorzej, zdewastowanego krajobrazu, staoby si zaprzeczeniem wasnej wartoci.14

Widok Mauzoleum od strony wejcia do kaplicy. Rysunek z opracowania konkursowego B. Zinserlinga i R. Zerycha (AiB, 1930, z.3)

Wizja projektowa Mauzoleum, KAPS Architekci 2009, materiay Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostroce

Szczeglnie w przypadku obiektw pooonych w miastach nie jest to proste zadanie. Presja inwestycyjna powoduje konieczno dopuszczenia zabudowy rwnie na terenach bezporednio przylegajcych do granic zaoe obronnych. Warunki wprowadzania takiej zabudowy powinny bezwzgldnie spenia zaoenia konserwatorskie narzucajce midzy innymi lokalizacj niezabudowanego pasa ochronnego (buforowego) wok zespou, obejmujcego uczytelnione w przestrzeni relikty dzie zewntrznych takich, jak otaczajcy zwykle forty glacis. W takich przypadkach rygorystyczne wytyczne
14

Bogdanowski J., Architektura obronna..., op. cit., str. 211.

Konserwatorskie zasady adaptacji dzie obronnych fortykacji nowszej...

39

konserwatorskie powinny narzuca podstawowe gabaryty, form, ukad urbanistyczny dla docelowej zabudowy, czsto nawet z okreleniem kolorystyki i typu dopuszczalnego detalu architektonicznego. Waciwa ekspozycja zewntrzna obiektw pofortecznych winna by powizana z obowizkiem zapewnienia dostpnoci publicznej strefy zewntrznej. Pieszy cig wok obiektu, zapewniajcy wgld na eksponowane umocnienia, stanowi moe rodzaj cieki dydaktycznej z tablicami informujcymi o widocznych elementach obronnych, stanowic niejako zacht do odwiedzenia obiektu. Realizacj takich cigw komplikuj, a w wielu przypadkach uniemoliwiaj, wspczesne podziay wasnociowe. Sigajce a do zewntrznej krawdzi fosy granice dziaek, zaznaczone potami, stanowi rwnie skuteczn zapor dla ruchu pieszego, jak ustawiane niegdy kraty forteczne. Czytelno dydaktycznego przekazu w odniesieniu do zaoe pofortecznych w znacznym stopniu uwarunkowana jest kompleksowoci przeprowadzanych dziaa uczytelniajcych od prezentacji drobnych elementw pierwotnego wyposaenia do ekspozycji krajobrazowej caych dzie i ich zespow. Wspomniany kierunek dziaa polegajcy na ekspozycji treci pozytywnych (historycznych, cywilizacyjnych, kulturowych, krajobrazowych) okrelany jest przez J. Bogdanowskiego mianem dydaktyzmu. Podsumowujc naley pamita o ostrzeeniu tego autora przed retuszowaniem tego co niedogodne, co w konsekwencji prowadzi moe do przeksztacenia form, zatem grozi moe nadmiern idealizacj obrazu, a nawet popadaniem w kicz.15 Innym problemem jest przeznaczenie terenw pofortecznych pod dziaalno uciliw dla zabytku destrukcyjnie wpywajc na jego struktur. Z uwarunkowa wynikajcych z obligatoryjnych funkcji dydaktycznych zabytku, wynika, e z wachlarza dostpnych form uytkowania zaoe pofortecznych powinny by bezwzgldnie wykluczone rwnie te, ktre w peni uniemoliwiaj publiczny dostp. Do takich nale w szczeglnoci funkcja mieszkaniowa oraz przemysowa, cechujce si duymi ograniczeniami przestrzennymi wynikajcymi z przepisw i norm budowlanych (pozostajcymi w sprzecznoci z wymogiem harmonijnego powizania wspczesnych form z historycznym krajobrazem warownym), utrudnionym dostpem publicznym oraz rozbudowanymi funkcjami transportowymi, obsugowymi i technicznymi. Innym problemem czekajcym na rozwizanie jest wypracowanie struktur organizacyjnych pozwalajcych na sprawne realizowanie kompleksowych programw zagospodarowania i biecy nadzr konserwatorski nad prowadzonymi pracami. Struktury takie s szczeglnie trudne do wypracowania dla programw uytkowych obejmujcych zaoenia poforteczne o rozdrobnionej strukturze wasnociowej. Czy w nastpstwie wyrnionych powyej cech warunkujcych moliwoci inwestycyjne zaoe pofortecznych mona stworzy idealny program uytkowy? Zapewne nie, poszukiwanie odpowiedniego modelu zagospodarowania i ochrony zabytkowych obszarw pofortecznych ma swoj dugoletni histori w rodowisku architektoniczno-konserwatorskim. Nasuwa si zatem pytanie: jakie powinny by preferowane z konserwatorskiego punktu widzenia cechy programw uytkowych aby kompromis pomidzy potrzebami uytkowymi, a ochron substancji zabytkowej by satysfakcjonujcy zarwno dla inwestora jak i konserwatora. A take nie mniej wane: w jakim stopniu mona nasyci zabytkowe struktury oraz teren otaczajcy nowymi funkcjami, aby z jednej strony speni wymagania inwestora, z drugiej za nie zachwia proporcjami harmonijnie skomponowanego krajobrazu fortecznego. Przyjmujc za priorytet zabezpieczenie przed degradacj oraz zapewnienie czytelnoci autentycznej struktury zabytkowej, a take obligatoryjno funkcji dydaktycznych mona wymieni nastpujce preferowane cechy programw uytkowych:
15

ibidem, str. 207.

40

Marcin Grski

caoroczno funkcji; rachunek ekonomiczny uwzgldniajcych koszty prac konserwatorskich; kompleksowo programu uytkowego; dostpno publiczna funkcji. Sezonowo usug jest jednym z podstawowych problemw, z jakim borykaj si obecni uytkownicy udostpnionych turystycznie twierdz. Zwaszcza obiekty pooone poza duymi orodkami miejskimi np. twierdza srebrnogrska, Twierdza Osowiec, Twierdza Boyen, mimo niepowtarzalnej malowniczoci zimowych krajobrazw pustoszej na wiele miesicy. Wykorzystanie obiektw pofortecznych tylko w sezonie letnim nie jest jedynie problemem ekonomicznym. Uytkowanie obiektw przez cay rok pozwalaoby unikn destrukcyjnych dla zabytkowej substancji skutkw zimna i wilgoci. Moliwo caorocznego funkcjonowania wielkoobszarowych zespow pofortecznych moe sta si rwnie generatorem lokalnego rozwoju gospodarczego, kreowa tak potrzebne nowe miejsca pracy. Aby wyduy aktywny sezon konieczne jest poszukiwanie nowych niestandardowych funkcji i atrakcji dostosowanych do warunkw zimowych. Szczeglnie w przypadku terenw otwartych, programy zagospodarowania, powinny uwzgldnia dwa scenariusze letni i zimowy. Przy czym nowe funkcje dla wybranego obszaru mog (acz nie musz) si od siebie rni w zalenoci od pory roku. Za wzr moe posuy, popierany pod koniec 2005 roku przez miejskie wadze Giycka, projekt zlokalizowania na majdanie Twierdzy Boyen sztucznego lodowiska, ktre rwnie w sezonie letnim, po zmianie nawierzchni, mogoby suy do celw sportowych, bd jako scena widowisk historycznych. Biorc pod uwag zasady wolnego rynku, a take wynikajce midzy innymi ze skali przestrzennej oraz stanu technicznego budowli olbrzymie koszty ich zabezpieczenia i adaptacji, jednym z gwnych kryteriw doboru wspczesnych form zagospodarowania wydaje si by czynnik ekonomiczny. Na przykad koszt zorganizowania trasy dydaktycznej (w tym: zabezpieczenia budowli murowych, organizacji cigw komunikacyjnych oraz wyposaenia sal muzealnych) obejmujcej jedynie rdze twierdzy srebrnogrskiej oszacowany na podstawie koncepcji16 wykonanej w 2005 roku wynis blisko 14,5 mln zotych. Analizy nansowe, ju we wstpnych kalkulacjach, powinny da odpowied na pytanie, czy proponowana forma zagospodarowania zapewni generowanie dochodw pozwalajcych na zwrot nakadw realizacji czy jedynie na utrzymanie i biec konserwacj wielkoobszarowych zespow pofortecznych. W kadym przypadku kluczowe jest opracowanie kompleksowego programu zagospodarowania pozwalajcego na bezkoniktowe wspistnienie wielu uytkownikw oraz stworzenie narzdzi kontroli nad form prowadzonej dziaalnoci, przy wykorzystaniu wartoci kulturowych jako atutu inwestycyjnego. Wane jest aby w kompleksowy program funkcjonalny znalaz rwnie przeoenie na spjne rozwizania przestrzenne decydujce w znacznym stopniu o atrakcyjnoci podejmowanych przedsiwzi. Jedn z formu sporzdzania takich planw moe by podzia zaoenia zabytkowego na strefy o zrnicowanych wartociach zabytkowych i cechach formalnych, co za tym idzie rygorach ochrony i wiodcych zabiegach konserwatorskich, a w konsekwencji o zrnicowanych warunkach dostpnoci inwestycyjnej.17 Podstawowe ustalenia dla stref dotyczce ochrony i utrwalenia wartoci zabytkowych, istotne przy podejmowaniu decyzji o zagospodarowaniu poszczeglnych obiektw i terenw obejmuj w szczeglnoci: okrelenie wiodcych zabiegw konserwatorskich; zasady ksztatowania funkcji dydaktycznych;
16

17

Adaptacja trzonu Twierdzy Srebrna Gra do funkcji dydaktycznych. Projekt koncepcyjny wraz z kosztorysem, Rendzner G., Dubel I., Warszawa 2005. Molski P., Ochrona i zagospodarowanie wybranych zespow fortykacji nowszej w Polsce, Ocyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2007, str. 98.

Konserwatorskie zasady adaptacji dzie obronnych fortykacji nowszej...

41

okrelenie moliwoci wprowadzania nowych uzupenie z okreleniem parametrw architektonicznych; zasady ekspozycji widokowej; eliminacj funkcji oddziaywujcych negatywnie i destrukcyjnie na substancj zabytkow; nakazy, zakazy, dopuszczenia i ograniczenia w zagospodarowaniu obiektu i jego otoczenia. zasady obsugi komunikacyjnej. Granice wymienionych stref powinny by dostosowywane indywidualnie do ukadu przestrzennego poszczeglnych zaoe pofortecznych przy czym nowe uzupenienia (tak istotne z punktu widzenia przydatnoci uytkowej) wskazane s przede wszystkim w sytuacjach, w ktrych skutecznie przyczyni si do uczytelnienia pierwotnej formy i ukadu funkcjonalno-przestrzennego dziea fortykacyjnego lub jego fragmentu. W takich przypadkach podstaw decyzji projektowych powinny by badania rde historycznych. Przykadem programu zagospodarowania dostosowanego do strefowego modelu ochrony zakadajcego wprowadzanie na okrelonych zasadach konserwatorskich nowych uzupenie kubaturowych jest projekt kompleksu akademickiego w Forcie VIII dawnej Twierdzy Toru (ilustracja nr 4). W przypadku toruskiego fortu kwesti zasadnicz byo znalezienie odpowiednio duej, dobrze dowietlonej powierzchni na potrzeby akademika. Rozwizaniem okazaa si propozycja zlokalizowania pokoi mieszkalnych w budowli odtwarzajcej narys niezachowanych obmurowa fosy z galeri strzeleck. Trzy bloki mieszkalne, kady po ok. 50 pokoi rozmieszczone zostay w fosie suchej obu barkw oraz czoa fortu z najwyszym stropem nakrytym paszczem ziemnym. Udao si w ten sposb uzyska okoo 5 000 dodatkowych, niezwykle cennych metrw kwadratowych powierzchni, odtwarzajc jednoczenie przebieg pierwotnego muru oporowego.

Ilustracja 4 Rekonstrukcja graczna Fortu VIII Twierdzy Toru.

Biorc pod uwag powierzchni dziaki wynoszc blisko 180 000 m2 trudno uzna ten wynik za wyjtkowy z punktu widzenia czysto ekonomicznej kalkulacji. Gdyby jednak chcie wykorzysta po

42

Marcin Grski

kosztownych pracach remontowych jedynie istniejce kubatury zabytkowe to powierzchni uytkow (okoo 9 500 m2) naleao by zredukowa do ca. 1800m2 a wic stukrotnie niszej ni powierzchnia terenu opracowania. Podane parametry powierzchniowe wskazuj jak trudnym zadaniem jest opracowanie programu uytkowego, nastawionego na zysk komercyjny pozwalajcy na utrzymanie terenw otwartych fortecznego dziea. Dopasowanie intensywnoci zainwestowania do ogranicze wynikajcych z ochrony wartoci kulturowych poszczeglnych stref zaoe pofortecznych w praktyce moe oznacza wykluczenie czci zespou z dziaalnoci komercyjnej lub znaczne jej ograniczenie ze wzgldu na obligatoryjne funkcje dydaktyczne przy zaoeniu, e cz dochodw wygenerowanych w pozostaych strefach przeznaczona zostanie na utrzymanie niedochodowych sektorw dydaktycznych.

Wizualizacja prezentujca adaptacj Fortu VIII w Toruniu na mieszkalny kompleks akademicki, festgrupa 2009

Na podstawie dotychczasowych dowiadcze naley stwierdzi, e stosowane obecnie narzdzia ochrony zabytkw wydaj si nieskuteczne w kontekcie utrzymania spjnoci strukturalno-przestrzennej zaoe pofortecznych, jeli na pocztku procesu zwizanego ze sprzeda i zagospodarowaniem fragmentw bd caych dzie fortykacyjnych nie zosta przygotowany kompleksowy program uytkowy zabytkowego obszaru obejmujcy wprowadzenie funkcji dydaktycznych. Zakres programu powinien by dopasowany do indywidualnych cech zabytku i oprcz uwarunkowa konserwatorskich powinien uwzgldnia realia formalno-prawne oraz ekonomiczne decydujce o rzeczywistych szansach na realizacj inwestycji.

ADAPTACJA BUDOWLI ZABYTKOWYCH NA CELE HOTELOWE

Marek Grabiszewski
Wprowadzenie
Przedmiotem rozwaa jest funkcja hotelowa w obiektach zabytkowych realizowana w wyniku zmiany pierwotnego przeznaczenia budowli oraz jako objaw cigoci i jednolitoci funkcjonalnej. Zwrcono uwag zarwno na korzystne uwarunkowania i pozytywne skutki prowadzenia zakadw hotelarskich w budowlach zabytkowych, jak te na negatywne aspekty i zagroenia wynikajce z przeznaczania zabytkw na cele hotelowe. Przyjto zasadniczo dwie skale opracowania: obiektu i jego bezporedniego otoczenia oraz skal miejscowoci. Ta ostatnia jako potencjalnie bardzo zrnicowana, choby co do obszaru zdelimitowana zostanie do jednej lub kilku jednostek morfogenetycznych (zjonomicznych) tworzcych np. historyczny orodek miejski (jako zabytkowy ukad urbanistyczny). Adaptacja to przeksztacenie obiektu polegajce na przystosowaniu go do odmiennych celw ni te, ktrym suy dotychczas (Borusiewicz, 1971). Bywa, e zamiarem adaptacji jest nadanie budowli innych cech stylowych. Zasadniczo jednak adaptacja zabytkowej kubatury wprowadzajc now funkcj - suy raczej zachowaniu dotychczasowej formy. W odniesieniu do dzie architektury zabytkowej adaptacja wie si gwnie z przebudow pomieszcze, wzmocnieniem konstrukcji, wyposaeniem w nowoczesne instalacje, wymian pokrycia dachowego, ingerencj w elewacje, przeksztaceniem funkcjonalnym otoczenia obiektu (adaptacja to nie tylko nowa funkcja wntrza obiektu ale take jego bezporedniego ssiedztwa). W zalenoci od stanu zachowania budowli oraz zakadanej formy kocowej, adaptacja do nowych wymaga uytkowych moe wiza si z koniecznoci dobudowy nowej kubatury, z przebudow istniejcej, a nawet z odbudow bd rekonstrukcj. Adaptacja polega take na przystosowaniu istniejcego obiektu do nowych, zazwyczaj bardziej rygorystycznych, wymaga uytkowych - bez zmiany jego pierwotnego przeznaczenia (funkcji). Zakad hotelarski to obiekt kubaturowy, z reguy przystosowany do caorocznego uytkowania, cho niekiedy ze wzgldw organizacyjnych jego wykorzystanie moe by czasowo w skali roku ograniczone. Suy zawsze do celw noclegowych oraz peni w rnym zakresie inne funkcje bytowe. Miejscami zasadniczego wiadczenia usug s jednostki mieszkalne - pokoje, apartamenty, sale. Oprcz tego w zakadach hotelarskich wystpuj tzw. pomieszczenia wejciowe, np. hol recepcyjny; mog ponadto znajdowa si inne pomieszczenia oglnodostpne jak lokale gastronomiczne, sale wielofunkcyjne, wietlice, urzdzenia rekreacyjne, punkty sprzeday, pomieszczenia wiadczenia innych usug. Zakad hotelarski moe dysponowa zagospodarowanymi dla rnych celw terenami na zewntrz budynku, zazwyczaj w jego bezporednim ssiedztwie (parkingi, garae, urzdzenia rekreacyjne, wypoczynkowe, sportowe). Zakady hotelarskie oraz inne obiekty i urzdzenia, stanowic element zagospodarowania turystycznego, umoliwiaj zaspokojenie okrelonych potrzeb podrnych. Potencja obiektw hotelarskich (potocznie nazywany baz noclegow) analizowany bywa take z punktu widzenia: dostpnoci,

44

Marek Grabiszewski

trwaoci i okresu eksploatacji w skali roku, rodzaju i kategorii obiektw, charakteru miejsca zasadniczego wiadczenia usug. (Grabiszewski, 2009) Hotel jest najbardziej uniwersalnym rodzajem zakadu hotelarskiego. Stanowi te szczeglnie reprezentatywn form bazy noclegowej, jest niemale powszechnie przyjtym terminem midzynarodowym, stosowanym dla charakterystyki obiektu wiadczcego usugi hotelarskie. Przyjo si wic uywanie terminu hotel w sensie oglniejszym, obejmujcym inne nazwy rodzajowe zakadw hotelarskich, wrcz popularnym (Grabiszewski 2008).

Istota i uwarunkowania funkcji hotelowej w obiekcie zabytkowym

Funkcja hotelowa w obiektach zabytkowych moe by celow (pierwotn) lub wtrn. Zakady hotelarskie s bowiem wznoszone z przeznaczeniem na cele hotelowe lub przystosowane czyli mieszczce si w budowlach o pierwotnie innej funkcji. Adaptacja zabudowy bywa cakowita albo czciowa, w tym take poprzez rozbudow zastanej kubatury. Zakres ingerencji (od remontu w formie prac zabezpieczajcych, po pen odbudow) determinuje skal przeksztacenia formy obiektu. Ta ostatnia jest zazwyczaj mniejsza w przypadku hoteli pierwotnych, a wiksza gdy adaptacja skutkuje now funkcj budowli. Niekiedy przystosowanie na cele hotelowe stanowi kolejn zmian pierwotnego przeznaczenia obiektu. Wystpuj te przypadki tzw. readaptacji, czyli przywracania budowli cigoci funkcjonalnej jeeli przeznaczenie hotelowe zostao zawieszone, przerwane, a po odbudowie obiektu (bd jego remoncie) kontynuowane.1 Adaptacja rnych budowli, zreszt nie tylko zabytkowych, na cele hotelarskie oraz utrzymywanie funkcji hotelowej (najkorzystniej jeli wraz z jej dostosowywaniem do wymogw kategoryzacyjnych, konserwatorskich, skali planu zagospodarowania przestrzennego, itd.) stanowi jedn z cech charakterystycznych wspczesnego hotelarstwa take w Polsce. W efekcie tej tendencji zwiksza si liczba rozwiza sieciowych, programw lojalnociowych i marketingowych, dotyczcych zarzdzania zakadami hotelarskimi w obiektach zabytkowych, form wspzawodnictwa, a take ofert turystycznych promujcych szlaki, obszary i miejsca, gdzie zabytkowe hotele s zlokalizowane (Leisure & Heritage Wypoczynek w zabytkach, Hotele w zamkach, Zabytek zadbany, a take Polish Prestige Hotels & Resorts, Wymarzony Orodek Szkoleniowo-Konferencyjny, Hotel marze, Modernizacja Roku - w kategorii Obiekt zabytkowy, Po prostu najlepszy czy certykat Europejska Platynowa Gwiazda). Zaszczytem dla gestora staje si przynaleno do renomowanych sieci skupiajcych hotele o wyjtkowych walorach zabytkowych i niezwykym klimacie historycznym (Historic Hotels of Europe Europejska Federacja Hoteli Historycznych, Relais et Chateaux, Small Luxury Hotels, The Prefferend Hotel Group). Prowadzenie wiadcze hotelarskich w obiektach zabytkowych uregulowane jest take pod wzgldem formalno-prawnym (Ustawa , 2004). 3. p. 1. przepisu wykonawczego do ustawy o usugach turystycznych stanowi bowiem, e: dopuszcza si odstpstwa co do wyposaenia i zakresu wiadczonych usug dla obiektw hotelarskich [] wpisanych do rejestru [] lub wykazu zabytkw architektury i budownictwa oraz obiektw, ktrych charakter zabytkowy jest oczywisty (Rozporzdzenie , 2004). W zwizku z tym wymagane jest spenienie nastpujcych warunkw szczegowych: a) opinii wojewdzkiego konserwatora zabytkw stwierdzajcej, e osignicie wymaga kategoryzacyjnych dla okrelonego rodzaju i kategorii zakadu hotelarskiego nie jest moliwe bez naruszenia zabytkowego charakteru obiektu,
1

W rozwoju budownictwa hotelowego stwierdza si te pewn liczb przypadkw, kiedy to pierwotna funkcja hotelowa ulega przeksztaceniu, a obiekty wzniesione dla celw hotelarskich zmieniy swoje przeznaczenie (rdmiejski i Metropol w Bydgoszczy, Pod Modrym Fartuchem w Toruniu, stary i nowy Hotel Millera w Ciechocinku). Niektre z nich to potencjalne przypadki readaptacji.

Adaptacja budowli zabytkowych na cele hotelowe

45

b) odstpstwo w niewielkim stopniu obnia spenianie wymaga dla danego rodzaju i kategorii obiektu, a jest zrekompensowane w wyszym stopniu innymi skadnikami wyposaenia, c) informacj o zabytkowym charakterze zakadu hotelarskiego i mogcymi std wynika odstpstwami. Poniewa zakres wiadczonych usug w zakadzie hotelarskim zazwyczaj jest pochodn jego wyposaenia, to kade ograniczenie asortymentu wiadcze w obiekcie zabytkowym (wzgldem kategorii, jak dysponuje) ma przede wszystkim uzasadnienie w podstawie prawa materialnego dotyczcego zabytkw. (Ustawa , 2003)

Problemy adaptacji obiektw zabytkowych na cele hotelarskie Zakres adaptacji

Potencjalnie przedmiotem adaptacji zabytkowej zabudowy na cele hotelarskie w Polsce mog by obiekty powstae od redniowiecza poczwszy, a na realizacjach koca lat 50. XX w. koczc. Speniaj one kryteria zabytku (jako dobra kultury), cho nie wszystkie s za takie uznane z formalnego punktu widzenia; stanowi jednak dziedzictwo kulturowe.2 Pod wzgldem rzeczowym przedmiotem przystosowania do celw hotelowych (cho przede wszystkim ochrony) s m.in. dziea budownictwa, architektury i urbanistyki, niezalenie od ich stanu zachowania, takie jak np. budowle (i ich wntrza) wraz z otoczeniem, zespoy budowlane o wartoci architektonicznej, obiekty majce znaczenie dla historii budownictwa, obiekty techniki i kultury materialnej, w tym rodki transportu, wreszcie przedmioty i urzdzenia stanowice wyposaenie obiektw nieruchomych (Ustawa , 2003). Natomiast zakres rodzajowy zabytkw, mogcych podlega adaptacji do funkcji hotelowej, obejmuje: budowle obronne, urzdzenia fortykacyjne (twierdze, wiee, baszty), budynki uytecznoci publicznej, budowle poprzemysowe i gospodarcze (np. hale produkcyjne, browary, myny, spichlerze), paace, dwory, domy mieszkalne - kamienice, wille, chaupy. Adaptowane bywaj te obiekty parahotelarskie, w ktrych wiadczenia zwizane z zakwaterowaniem wynikay z pierwotnego przeznaczenia tych budowli (np. koszary wojskowe, klasztory, szpitale, zakady karne, hotele pracownicze, internaty, itp.).3 Ingerencja w substancj zabytkow dotyczy bardzo szerokiego wachlarza dziaa, nie tylko wobec obiektu ale take w jego otoczeniu. W kwestii rodzaju prac traktowanych jako roboty budowlane wyrni mona: remont (roboty zabezpieczajce, remont biecy i kapitalny), modernizacj, adaptacj (czciow, caociow), adaptacj z rozbudow, nadbudow pitra (poddasza), dobudow nowej kubatury, odbudow (czciow, cakowit pen). Zakres rzeczowy prac budowlanych obejmuje: wymian stropw, cian, podg, wiby i pokrycia dachowego, instalacj wza cieplnego, gazow, wod.-kan., elektryczn, klimatyzacj, wentylacj, a take wyburzenia prowizorycznych zabudowa gospodarczych, przybudwek. W kadym przypadku celem powinno by m.in. wydobycie i wykorzystanie oryginalnych wartoci artystycznych poprzez wkomponowanie ich do nowej funkcji uytkowej.

Determinanty funkcji hotelowej

Adaptacja zabytkowej budowli do funkcji hotelowej wymaga uwzgldnienia specyki ukadu programowego i modelu funkcjonalno-przestrzennego zakadu hotelarskiego. Ich istot jest wystpowanie
2

Oczywicie, na cele zwizane z zakwaterowaniem adaptowane s te budowle nowsze, nie majce jeszcze cech zabytku. Obiekty parahotelarskie (typu hotelarskiego) czyli suce zakwaterowaniem ale usuga w nich wiadczona w odrnieniu od typowo hotelarskiej nie jest zasadniczym celem ich funkcjonowania, a tylko rodkiem do realizacji celu wiodcego.

46

Marek Grabiszewski

dwch jednostek strukturalnych: eksploatacyjnej oraz zaplecza administracyjnego, socjalnego i techniczno-gospodarczego. Cz eksploatacyjn tworz cztery piony: mieszkalny (zesp pobytowy), gastronomiczny (ywieniowy), sal wielofunkcyjnych (pion usug specjalnych, kongresowy, rozrywkowy), rekreacyjny (zwizany z racjonalnym zagospodarowaniem wykorzystaniem czasu wolnego). Pion mieszkalny jest obligatoryjny; pozostae mog stanowi rozwizanie komplementarne. W zakadach typu pensjonatowego obowizkowym jest take pion gastronomiczny. Wariant kompletny charakteryzuje przede wszystkim hotele najwyszych kategorii. O ile wymogiem usugi pensjonatowej jest wiadczenie noclegu cznie z caodziennym wyywieniem, o tyle obowizkiem hotelu jest stworzenie warunkw do korzystania przez goci z miejscowej gastronomii. Zatem z pojciem ywienia (gastronomii przyhotelowej) w odniesieniu do usugi hotelu wie si sytuacja, w ktrej hotel w zalenoci od kategorii zapewnia gociom moliwo konsumpcji bez potrzeby wychodzenia na zewntrz i to w warunkach najbardziej dogodnych: we wasnych lokalach gastronomicznych, jak te poprzez podawanie posikw i napojw do jednostek mieszkalnych (room service). W niektrych natomiast rodzajach zakadw hotelarskich elementem zakwaterowania jest udostpnienie pomieszcze i urzdze do przygotowywania posikw we wasnym zakresie i do konsumpcji.4 Gastronomia przyhotelowa natomiast, w odrnieniu od pensjonatowej, ma charakter oglnodostpny; korzysta z niej mog take osoby nie bdce gomi hotelowymi tzw. pasanci lub klienci. W pionie pobytowym (w ramach urzdze zwizanych z zakwaterowaniem) dominujce znaczenie maj jednostki mieszkalne umeblowane pomieszczenia mieszkalne, zazwyczaj z wyodrbnionymi pomieszczeniami uytkowymi przedpokojem, azienk, w.c. lub te innymi (np. werand). Zastosowa mona kilka sposobw ich podziau. Z punktu widzenia adaptacji zabytkw szczeglnie istotne jest kryterium liczby (i przeznaczenia) pomieszcze funkcjonalnych; wyrnia si tu jednostki podstawowe i apartamentowe.5 Wrd jednostek podstawowych wystpuj: jednopomieszczeniowe, typowe przede wszystkim dla obiektw tzw. turystycznych czy popularnych (np. sala wieloosobowa, ewentualnie z aneksem umywalkowym), waciwe te dla niektrych hoteli klasy ekonomicznej; jednopokojowe - modularna jednostka podstawowa w hotelu, skadajca si z minimum trzech pomieszcze: pokoju, przedpokoju, azienki z w.c.; kilkupokojowe z zasady oddzielne, wyjtkowo poczone ze sob pokoje, posiadajce wsplny przedpokj i wze higieniczno-sanitarny, ewentualnie pomieszczenie gospodarcze (rozwizania takie stosowane s zwaszcza w obiektach wczasowych i sanatoryjnych oraz w bazie paraturystycznej). Natomiast jednostki apartamentowe zawsze skadaj si z kilku pomieszcze, w tym co najmniej z dwch mieszkalnych. Ksztatowanie apartamentw w kierunku zwikszania liczby pomieszcze prowadzi do wyksztacenia si jednostki kilkupokojowej i wielopomieszczeniowej. Oprcz pokoju dziennego i sypialni wystpi salon, gabinet, jadalnia, przedpokj, hol, kolejna azienka, osobno w.c., aneks garderobiany, kuchenny, ewentualnie jeszcze inne. Wszystkie pomieszczenia powinny by ze sob poczone w sposb funkcjonalny. Istotnym uwarunkowaniem poprawnej struktury przestrzennej i ukadu programowego budynku hotelowego jest wreszcie odpowiednie zagospodarowanie jego otoczenia podjazdw, parkingw, garay w odrbnych pomieszczeniach, cigw pieszych, zieleni, itp.
4

Powszechnym ponadto zwyczajem w hotelach jest uwzgldnianie niadania w ramach wiadczenia zwizanego z zakwaterowaniem (niadanie w cenie usugi hotelowej). Drugim jest kryterium programowe, tzn. zwizane z wyposaeniem jednostek mieszkalnych, a zwaszcza dotyczce liczby miejsc noclegowych i typw ek.

Adaptacja budowli zabytkowych na cele hotelowe

47

Ksztatowanie wszystkich pomieszcze funkcjonalnych w zabytkowym zakadzie hotelarskim determinowane jest jego rodzajem i kategori. Natomiast co do zakresu dopuszczalnych przeksztace substancji zabytkowej zaley to od charakteru (struktury) i rangi budowli zabytkowej. Co m.in. potwierdza zaoenie, i nie kady obiekt zabytkowy nadaje si do adaptacji na cele uytkowe.

Analiza i ocena wybranych przykadw przystosowania zabytkw do wiadczenia usug hotelarskich

Zakresem przestrzennym objto Bydgosko-Toruski Obszar Metropolitalny. Zosta on sprecyzowany w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego (2005), uwzgldniajcym wersj poszerzon z tzw. Wstpnej delimitacji Aglomeracji Bydgosko-Toruskiej. Obejmuje orodki stoeczne Bydgoszcz i Toru oraz powiaty ziemskie bydgoski i toruski, wraz ze znajdujcymi si na ich terenie miastami, a take powiaty: pnocny fragment aleksandrowskiego, rodkow i poudniow cz nakielskiego i pnocny skraj niskiego. cznie posuono si 45. przykadami obiektw i zespow zabudowy, z czego: w Bydgoszczy 9, w Toruniu 16, w powiecie bydgoskim 2 (w tym Ostromecko), toruskim 4 (2 w Chemy), niskim 1 (Lubostro) i w Ciechocinku 13.6

Adaptacja ze zmian pierwotnej funkcji (skala obiektu)

Kamienice mieszkalne na planie redniowiecznym dysponuj z reguy ma dziak, a tym samym ograniczon powierzchni uytkow (co akurat zwiksza jej warto). Maj wsk fasad z podziaem na 2-3 okna w kondygnacji. W przyziemiu zazwyczaj zachowane s oryginalne mury i piwnice (Trzy Korony, Pod Czarn R, Retman, Gotyk, Petite Fleur, Gromada, Solaris wszystkie w Toruniu). Stanowi to istotn determinant sposobu ich adaptacji na cele hotelowe. Powoduje potrzeb ingerencji nie tylko wewntrz ale rwnie w otoczeniu budowli, czyli: a) wykorzystania ssiednich kamienic, b) dobudowy nowej kubatury na zapleczu zarwno poprzez rozbudow istniejcej, jak te w formie odrbnej bryy, c) zagospodarowania powierzchni zaplecza w celu przeznaczenia go np.. na funkcj gastronomiczn, patio, ogrd (Gromada trzy kamienice, w tym 1. gotycka, Petite Fleur 2. kamienice: renesansowa i klasycystyczna, Heban 2. nieprzylegajce do siebie - pnorenesansowa i z koca XIX w. kamienice z charakterystycznym przedproem, Pod Czarn R 2. kamienice, w tym 1. wspczesna, przeszklona od strony ul. Bankowej, poczone za pomoc patio, Gotyk 3 kamienice, w tym jedna XIV-wieczna, Solaris 2. kamienice, renesansowa i klasycyzujca). Zasadniczo korzystniejsze uwarunkowania adaptacji wystpuj w przypadku wikszych kamienic mieszkalnych, usytuowanych na parcelach wytyczanych poczwszy od II po. XIX w. obszerniejszych, a wic z moliwoci zagospodarowania wntrz kwartaw zabudowy, czsto z wykorzystaniem ocyn (Pod Orem, Bohema, Centralny, Kunia w Bydgoszczy, Imperium w Chemy, Hotelik w Centrum w Toruniu narona kamienica, bdca czci zabudowy Placu w. Katarzyny, zwizanego w swojej koncepcji urbanistycznej z wojskow histori miasta). Szczeglnym przykadem przystosowania, bywa e readaptacji na cele hotelowe s paace, wille, domy i rezydencje mieszkalne oraz obiekty uytecznoci publicznej w Ciechocinku obecne hotele Targon, Kopernik, Willa Piast, Pensjonat Arkadia i ssiedni tzw. Orodek Wypoczynkowy Janwka, Dworek Tarnowski oraz obiekt (brak nazwy) w trakcie nadbudowy pitra i rozbudowy na zapleczu, take w centrum miasta. Pochodz z II po. XIX w., po 1945 r. przeksztacano je na mieszkania,
6

Nie uwzgldniono m.in. Naka n/Noteci, Rynarzewa, Szubina, abiszyna, Koronowa, Solca Kuj., Aleksandrowa Kuj., Racika, Nieszawy i Suewa gdzie wskaza mona jedynie na potencjalne przypadki przystosowania i readaptacji zabytkw na cele hotelowe.

48

Marek Grabiszewski

domy pomocy spoecznej lub staway si siedzibami rm pastwowych, administracji publicznej; wikszo, wskutek niewaciwie dokonywanych remontw zatracia swoje walory zabytkowe i uytkowe. Niektre doprowadzone zostay do ruiny (Pomorzanka akurat z realn szans na odbudow z przywrceniem stylowej formy). Wiele wspaniaych przykadw, take drewnianego budownictwa, rozebrano (Sienkiewiczwka, Dom Wycieczkowy PTTK), stawiajc na ich miejscu nowoczesne zakady lecznictwa uzdrowiskowego. W obiektach nadajcych si do adaptacji zachoway si zazwyczaj ukady przestrzenne kondygnacji, z holami, korytarzami, jednostkami mieszkalnymi, pomieszczeniami zaplecza, itd. (co oczywicie sprzyja przystosowaniu wntrz; dotyczy take innych rezydencji mieszkalnych, np. paacw Ostromecku i Lubostroniu). Poza tym korzystnymi aspektami ich obecnej funkcji hotelowej jest usytuowanie; zazwyczaj s to budowle wolnostojce na duych powierzchniowo dziakach, z zachowan kompozycj zieleni, miejscami na infrastruktur komunikacyjn, a nawet dobudow nowej kubatury. Coraz powszechniejszym przykadem adaptacji s budowle gospodarcze i przemysowe (Spichrz, 1231 w Toruniu, Daglezja w Przysieku, Soneczny Myn w Bydgoszczy, Zota Karczma w Biaych Botach, planowane realizacje Mynw Rothera w Bydgoszczy, Starego Browaru w Toruniu), monumentalne budowle parahotelarskie (Koszary Racawickie Bulwar w Toruniu), zamki (Zamek Bierzgowski), urzdzenia fortykacyjne (Fort IV w Toruniu), rezydencje (Paac Nowy w Ostromecku, paac wraz z ocynami w Lubostroniu, Paac i Villa Secesja w Bydgoszczy, Willa Piast w Ciechocinku), inne budynki uytecznoci publicznej (Imperium i Mistral w Chemy, Szkolne Schronisko Modzieowe w Bydgoszczy, Targon w Ciechocinku). W zakresie prac budowlanych racjonalnym rozwizaniem staje si dobudowa nowej kubatury bywa e w miejscu wyburzenia nieprzydatnych i raczej bezwartociowych pozostaoci poprzedniej konstrukcji (Soneczny Myn w Bydgoszczy); czciej poprzez wykorzystanie wolnej przestrzeni w ssiedztwie dawnych zabudowa (Imperium w Chemy, Bulwar w Toruniu, Villa Secesja w Bydgoszczy, Willa Piast w Ciechocinku). Nieliczne, cho znamienne s przypadki odbudowy, z wykorzystaniem zachowanych fragmentw konstrukcji, np. podpiwniczenia (Paac w Bydgoszczy; w przyszoci prawdopodobnie dawny, tzw. stary Hotel Millera w Ciechocinku, rozbierany aktualnie w wyniku poaru w 2008 r.). Najwaniejsze problemy adaptacji wntrz dotycz: a) odpowiedniego wkomponowania konstrukcji przeznaczonych na pionowe cigi komunikacyjne b) podziau lub czenia pomieszcze przeznaczonych na jednostki mieszkalne, a nastpnie ksztatowanie ich wntrz z dostosowaniem do wymogw uytkowych funkcji hotelowej (instalacje, piony sanitarne, ocieplenie wntrz, itd.), c) uwzgldnienia odpowiedniego narzutu powierzchni na cele gastronomiczne oraz wiadcze komplementarnych (rekreacji, obsugi konferencji, centrw biznesowych) i zaplecza dla personelu. W tym przypadku znacznie mniejszy zakres przeksztace wewntrznego ukadu budowli dotyczy obiektw, ktrych pierwotne przeznaczenie miao charakter parahotelarski (koszary, klasztory, internaty, szpitale, domy pomocy spoecznej ale take sanatoria). Zazwyczaj zachowany zosta bowiem typowy dla tej funkcji ukad kondygnacji z komunikacj pionow, holami, korytarzami, jednostkami mieszkalnymi, odpowiednim rozwizaniem pomieszcze wejciowych, zaplecza gospodarczego.

Adaptacja bez zmiany pierwotnej funkcji

Hotele Pod Orem, Ratuszowy i Centralny w Bydgoszczy oraz Polonia, Trzy Korony i Pod Orem w Toruniu stanowi przykady cigoci funkcji hotelowej; podobnie jak obiekty w Ciechocinku hotel uzdrowiskowy St. George, rezydencja Green Park, dawne domy kuracyjne: Julianwka, Kujawianka i Grayna oraz tzw. orodek wypoczynkowo-rekreacyjny Przy Tniach. Z punktu widzenia wymogw kategoryzacyjnych zachowanie cigoci i jednolitoci funkcji hotelowej polega na dostosowywaniu obiektu do zmieniajcych si w tej kwestii zwyczajw, zalece lub przepisw. Celem pozostaje utrzymanie odpowiedniego poziomu wiadcze, a rodkiem do jego

Adaptacja budowli zabytkowych na cele hotelowe

49

realizacji modykacja zakresu wyposaenia. Natomiast co do formy: moe ona zachowa jednolito, podlega w rnym stopniu przeksztaceniom, a nawet zosta cakowicie zmieniona. Na przykad hotel Trzy Korony w Toruniu: zbudowany zosta pod koniec XV w., jednak w poowie XIX stulecia gruntownie go przebudowano, a w zasadzie wzniesiono od nowa na bazie oryginalnych piwnic (czyli take z zachowaniem obrysu poziomego) i dostosowaniem gabarytw i elewacji frontowej do formy redniowiecznej pierzei rynkowej. Hotele Polonia i Pod Orem w Toruniu oraz Ratuszowy w Bydgoszczy to rwnie przykady budowli na dziakach wczeniej zabudowanych z innym przeznaczeniem ni hotelowe i nawizujce do ksztatu redniowiecznych parceli. Obecna forma tych obiektw (wzniesionych w II po. XIX w.) nieznacznie rni si od oryginalnej. Z kolei Pod Orem w Bydgoszczy z pocztku XX w. - zajmuje miejsce dawnego, duo zreszt mniejszego, zajazdu Zum Adler. Wkomponowany jest w cig pierzei gwnej obecnie ulicy miasta, wytyczonej okoo poowy XIX stulecia. Obecny hotel uzdrowiskowy St. George w Ciechocinku stanowi odbudowan wersj spalonego pod koniec XIX w. drewnianego hotelu Warszawskiego. W efekcie zakoczonej wanie restauracji budowli przywrcono dawn, bardzo efektown i charakterystyczn form. Pozostae obiekty w Ciechocinku take z II po. XIX w. wznoszone byy z pierwotnym przeznaczeniem na cele zwizane z zakwaterowaniem (pokoje gocinne, kwatery prywatne, pomieszczenia mieszkalne przy obiektach lecznictwa uzdrowiskowego ale przede wszystkim hotele, pensjonaty, sanatoria).

Negatywne aspekty oraz potencjalne zagroenia (skala jednostki zjonomicznej)

Pooenie obiektu zabytkowego nie jest dostosowane do wspczesnych wymaga lokalizacyjnych hotelu. Budynek zosta bowiem usytuowany zgodnie z zasadami waciwymi dla czasu, w jakim powstawa i wymogami funkcji jak peni pierwotnie. Std te aktualnie wystpuj ograniczenia bd w ogle brak jest moliwoci ksztatowania otoczenia budowli zabytkowych, zwaszcza pozostajcych w zwartej zabudowie cigw ulicznych, pierzei rynkowych, itp. Utrudnia to lub uniemoliwia bezporedni dojazd do hotelu, budow w jego pobliu elementw infrastruktury komunikacyjnej (miejsc postojowych, parkingw, garay), komplikuje organizacj dostaw na zaplecze hotelowe. Dotyczy to zarwno przypadkw adaptacji kamienic o rodowodzie redniowiecznym (Stare i Nowe Miasto w Toruniu), jak i budowli pniejszych, a zwaszcza realizacji z przeomu XIX i XX w. duych i rednich hoteli wkomponowanych w istniejc tkank urbanistyczn (Pod Orem, Ratuszowy, Bohema, Centralny w Bydgoszczy, Polonia w Toruniu,). Prawdopodobiestwo bdw w planowaniu urbanistycznym oraz przypadki nierespektowania zasad dotyczcych ksztatowania krajobrazu historycznego. Efektem tego jest sytuowanie lub pozostawianie w ssiedztwie zabytkowych obiektw nowoczesnych budowli o wtpliwej architekturze (2 obiekty dobudowane na przeomie lat 60. i 70. XX w. do XIX-wiecznej bryy obecnego Szkolnego Schroniska Modzieowego oraz tylna elewacja budynku BWA, naprzeciwko Villa Secesja w Bydgoszczy, zabudowania gospodarcze w ssiedztwie rezydencji St. George, szpecce garae i budowle magazynowe na zapleczu XIX-wiecznych pensjonatw w Ciechocinku). Bywa e wok obiektu otwiera si przestrze po wyburzanych budowlach, odsaniajc nieestetyczne ciany tych budynkw, ktre pozostay (Imperium w Chemy). Do znamienna jest zreszt w ogle mniejsza dbao o tylne elewacje i wanie odsonicia na zaniedbane podwrza, dziedzice i inne fragmenty zaplecza hoteli. Degeneruje to nie tylko efekt estetyczny; obnia te komfort pobytu w jednostkach mieszkalnych. Odstpstwa od wymogw konserwatorskich mog te wystpi w rezultacie nadbudowy pitra czy pod pretekstem modernizacji poddasza (odrzucony projekt adaptacji Starego Browaru w Toruniu), ewentualnie kontrowersyjnego sposobu zagospodarowania, a nawet i przeznaczenia terenu bezporednio przylegajcego bd znajdujcego si w obrbie adaptowanego zespou zabudowy (Koszary Racawickie

50

Marek Grabiszewski

Bulwar w Toruniu). Kolizja z zasadami ksztatowania formy budynku moe wystpi w przypadku dobudowy nowej kubatury, kiedy obiekt zabytkowy z punktu widzenia wymogw kategoryzacyjnych musi mie zapewnione stae, zabudowane i bezporednie poczenie z budynkami nowo wzniesionymi. Wykorzystywanie budowli w sposb nieadekwatny do jej walorw zabytkowych, spowodowane: a) dewastacj lub nieodpowiednim przystosowaniem i uytkowaniem w przeszoci, b) niewaciwie przeprowadzonym remontem, ktrego efektem byo tylko dorane podniesienie wartoci technicznej obiektu, zamiast cigej konserwacji czy nawet restauracji budowli (brak biecej konserwacji skutkuje przyspieszonym zuyciem technicznym budynku, prowadzcym nawet do ruiny), c) izolacj i ociepleniem budowli z zewntrz z zastosowaniem niewaciwych materiaw, tynkw, zmiany rodzaju pokrycia dachowego, d) przeksztacaniem elewacji przy okazji zmiany przeznaczenia, zwaszcza parterowych kondygnacji, np. na cele handlowe czy usugowe (dotyczy okien, witryn, drzwi, tekstury, kolorystyki); wystpuje szczeglnie wtedy, gdy pomieszczenia wynajmowane s innym gestorom i su wiadczeniom niezwizanym z aktualn funkcj obiektu. W przypadkach wykorzystywania obiektw w sposb nieodpowiadajcy ich walorom zabytkowym oczywist koniecznoci powinno by usunicie moliwie wszystkich negatywnych skutkw zaniedba, take poprzednich adaptacji. Potrzebne jest zatem przywrcenie uszkodzonych lub zniszczonych elementw, z jednoczesnym wykorzystaniem detali zachowanych, a nawet odtworzenie najbardziej charakterystycznych fragmentw zabytku m.in. po to aby ponownie wyeksponowa cechy charakterystyczne stylu architektonicznego. Dziaania w takim zakresie przeprowadzono m.in. w Paacu Nowym w Ostromecku, w zespole paacowym w Lubostroniu7, we wszystkich kamienicach w obrbie Starego i Nowego Miasta w Toruniu, a take w wikszoci hoteli w Ciechocinku. Adaptacja wcale jednak nie musi (w pewnych sytuacjach nie moe) prowadzi do przywrcenia pierwotnej formy obiektu, bd ukadu przestrzennego zespou zabudowy. Tym bardziej, kiedy adaptacja bywa czciowa. Rwnie nie kady detal architektoniczny powinien by wyeksponowany (tylko dlatego, e jest historyczny), zwaszcza gdy moe to prowadzi do utraty chronologicznej sekwencji i autentycznoci dawnych etapw budowy. Istotny pozostaje te problem ksztatowania otoczenia obiektu historycznego, a cilej dotyczcy dobudowy do istniejcego zabytku nowej kubatury hotelowej. Czy mianowicie w ssiedztwie zabytkowego obiektu powinno si do niego nawizywa jedynie w sposobie zabudowy i skali budynku czy te w architekturze, a zwaszcza w uksztatowaniu elewacji? Stosujc znan prawd, e dziea wartociowe bd si dobrze komponoway to jednak nie wszystkie przypadki adaptacji z dobudow t zasad potwierdzaj (vide: Negatywne aspekty). Po pierwsze wynika to z ogranicze dotyczcych obiektu dobudowywanego; bywa e jest to tylko modernizacja wspczesnej kubatury ssiadujcej z zabytkiem, wygodna bo nie wymagajca szerokiego zakresu prac (gdy np. dysponuje struktur odpowiadajc potrzebom funkcji hotelowej). Po drugie sam zabytek podlegajcy adaptacji pozbawiony jest wyrazistych cech stylowych, nie prezentuje zatem szczeglnych wartoci jako dzieo sztuki architektonicznej. Oglnie rzecz ujmujc, wyeliminowanie negatywnych skutkw niewaciwego uytkowania budowli zabytkowych i dno do przywrcenia waciwej formy zaley od: a) stanu zachowania obiektu, zwaszcza stopnia przetrwania oryginalnych fragmentw budowli i jej wartoci estetycznych, b) reprezentatywnoci budowli wzgldem stylu architektonicznego, c) lokalizacji obiektu, d) aktualnego bd przyszego przeznaczenia zabytku, ktre w istotny sposb determinuje zaoenia projektu rewaloryzacji.
7

W obu przypadkach prace rekonstrukcyjne dotycz take zabytkowych zaoe parkowych

Adaptacja budowli zabytkowych na cele hotelowe

51

Urbanistyczne aspekty adaptacji zabytkw na cele hotelowe

Mimo i przystosowanie i uytkowanie obiektw zabytkowych na cele hotelowe napotyka na wiele utrudnie ujemne strony ich wykorzystywania s rekompensowane przez: a) lokalizacj w historycznym centrum miasta (Toru), a wic ssiedztwo innych wartociowych budowli zabytkowych, czyli moliwo obcowania z najcenniejszymi zabytkami zarwno wewntrz obiektw, jak i wok nich we wntrzach urbanistycznych, wzdu cigw komunikacyjnych (punkty, osie, panoramy widokowe), b) ssiedztwo obiektw i miejsc historycznych (np. Dom Kopernika), c) wydarzenia z przeszoci zwizane z samym obiektem (Trzy Korony, Heban w Toruniu), d) wiadomo usytuowania na obszarze wpisanym na List UNESCO. Tak jak wanym czynnikiem identykujcym zabytkowy ukad przestrzenny miasta s historyczne nazwy ulic, placw czy dzielnic, tak w przypadku adaptacji budowli na inne cele uytkowe istotne wydaje si nawizanie do pierwotnego przeznaczenia tych obiektw. Co ma miejsce wanie poprzez zachowanie dawnych nazw okrelajcych ich przeznaczenie (z istniejcych: Myn, Spichrz, Fort, Kunia, Zamek, Paac, Willa, Karczma, a potencjalnie: Browar, Gorzelnia, Wozownia, Gazownia, Wiea Cinie, Koszary) lub nawizujcych do epoki czy miejsca (Gotyk, Secesja, Bohema, Bulwar, Przy Tniach, 1231). Pozostawienie luk oraz zrujnowanych budowli w zwartej z reguy zabudowie ulic i placw orodkw staromiejskich degraduje efekt kompozycyjny ukadw, ponadto stymuluje ich procesy destrukcyjne. Dlatego w procesie adaptacji obiektw istotna jest wiedza, ktre skadniki zabytkowej struktury orodka staromiejskiego (oraz w jakim stopniu) stanowi o jego walorach zabytkowych. Okrela to przecie podstaw dziaalnoci konserwatorskiej i planistycznej gdy budowle zabytkowe nie tylko identykuj miejsca w przestrzeni funkcjonalnej; jako jej skadniki maj wpyw na znaczenie artystyczne, estetyczne i historyczne orodka staromiejskiego, a take na rang krajobrazu kulturowego. Obiekty zabytkowe utrwalaj cigi pierzei rynkowych i ulicznych; poza tym jako wolnostojce bd pozostajce w innej relacji przestrzennej stanowi wanie skadnik struktury miasta. Determinuj zatem jego ksztat, warunkuj zachowanie tosamoci kulturowej miejsca i rwnowagi kompozycyjnej, nawizujc do charakteru jednostki zjonomicznej bd caego ukadu urbanistycznego.

Podsumowanie i wnioski
Przystosowywanie obiektw zabytkowych na cele hotelowe oraz inne uytkowe, np. gastronomiczne, kulturalne, itp. stanowi niejako proces cigy, aczkolwiek skala adaptacji historycznych budowli z jednoczesn zmian sposobu ich przeznaczenia jest szczeglnie intensywna w ostatnich latach. Pozostaje to zarwno objawem wspczesnych potrzeb jak te chci zachowania i dbaoci o dawn substancj o wartociach zabytkowych, czyli po prostu woli dziedziczenia. (Przybyszewska-Gudelis, Grabiszewski 1986). Co w aden sposb nie wyklucza sensu i faktycznych dokona w tym zakresie w przeszoci; znaczce s przecie przykady adaptacji dokonywanych w XIX wieku, a nawet wczeniej. Oczywicie, nie kady obiekt zabytkowy moe by w peni, lub w ogle odtworzony na wzr pierwotnej formy. Dlatego w pewnych przypadkach naley go pozostawi w stanie konstrukcyjnie niekompletnym, nawet ruiny, zabezpieczy, chroni prawnie, a poprzez wyeksponowanie oryginalnych fragmentw - udostpni np. tylko do zwiedzania. To rwnie jest funkcja uytkowa. Wikszo obiektw zabytkowych, ktre z rnych powodw nie su pierwotnym celom, powinna by jednak adaptowana do wspczesnych celw uytkowych w sposb kompleksowy (funkcje: hotelarska, turystyczna, wypoczynkowa, uzdrowiskowa czy kulturalna s w tym kontekcie szczeglnie preferowane), jednak w myl zasady, e dziedzictwo zabytkowe nie moe wyeksponowa swoich wartoci dla wspczesnoci jeeli nie jest z ni powizane.

52

Marek Grabiszewski

Przeznaczanie zabytkowych budowli i zespow architektonicznych na cele uytkowe (oprcz hotelowego take gastronomiczne, muzealne, zwizane z dziaalnoci informacji turystycznej, instytucji obsugi przyjezdnych, innych elementw tzw. zagospodarowania turystycznego np. punktw widokowych) to szczeglnie podany przykad wykorzystania zabytkowego potencjau w modelu koegzystencji formy (niezmienionej lub czciowo przeksztaconej) i funkcji (cakowicie zmienionej). Hotele w obiektach zabytkowych, cz w sobie dwie wane cechy. S mianowicie skadnikiem zagospodarowania turystycznego i jako takie wpywaj na atrakcyjno miejsca. Zachowane, oryginalne bd odtworzone fragmenty wyposaenia staj si bowiem elementami uytkowymi, stanowic jednoczenie atrakcj z uwagi na swe wartoci historyczne czy artystyczne (drewniane stropy, piece kaowe, kasetony, gzymsy, obramienia okien i drzwi, piwnice, strychy, klatki schodowe, bramy przejazdowe, fragmenty dziedzicw). Jako budowla zabytkowa, i komponent dziedzictwa kulturowego, zakad hotelarski moe stanowi nawet atrakcj sam w sobie, a szczeglnym wyrnikiem atrakcyjnoci staje si wanie fakt i efekt adaptacji. Tym bardziej, e materialne wiadectwa minionych epok przy wzorcowo przeprowadzonej adaptacji mog znakomicie koegzystowa ze wspczesn architektur. Czego efektem jest zarwno dobra (albo i lepsza ni dawniej) forma jak i optymalna funkcjonalno zakadu hotelarskiego. A skutkuje to m.in. przyznawaniem gestorom hoteli wanych honorw, lokowaniem w nich siedzib szacownych instytucji zarwno w przeszoci jak i obecnie (Pod Orem w Bydgoszczy, Spichrz, Trzy Korony w Toruniu). Dziedzictwo kulturowe, w tym zabytki urbanistyki (z hotelami na ich terenie) i dziea architektury (z funkcj hotelow w ich wntrzach) stanowi o walorach turystycznych. Moliwo ich wartociowania sprzyja tworzeniu kryteriw oceny rangi i atrakcyjnoci tych zasobw, ksztatowaniu produktw turystycznych, a nastpnie ich dowiadczaniu. Jeeli jest waciwie uwiadamiane, stymuluje oczywicie rozwj turystyki; zwiksza te wiedz i poczucie szacunku do dziedzictwa kulturowego zarwno za strony gestorw zabytkowych hoteli, jak i uytkownikw.

Pimiennictwo (literatura cytowana i wykorzystana)

Borusiewicz W., 1971 Konserwacja zabytkw budownictwa murowanego, Wyd. Arkady, Warszawa. Ciara Z., 1967 Zagadnienia adaptacji obiektw zabytkowych w wojewdztwie bydgoskim dla potrzeb turystyki, Ochrona Zabytkw 4/1967, W-wa, Grabiszewski M., 2007 Funkcja hotelowa w obiektach zabytkowych Bydgosko-Toruskiego Obszaru Metropolitalnego, konferencja Aglomeracje miejskie w strukturze osadniczej kraju i regionu, WSG, Instytut Geograi i Gospodarki Przestrzennej, Bydgoszcz. Grabiszewski M., 2007 Przesanki waloryzacji turystycznej zabytkowych ukadw urbanistycznych, Zeszyty Naukowe WSG w Bydgoszczy, t. 6, nr 4, seria: Turystyka i Rekreacja. Grabiszewski M., 2008 Podstawy wiedzy o hotelarstwie, cz. 1 Wstp do hotelarstwa; 2009 cz. 2 Systematyka w hotelarstwie, Platforma ONTE, Obszar konsultacji, WSG Bydgoszcz. Grabiszewski M., 2009 Rola bazy hotelowej w ksztatowaniu atrakcyjnoci turystycznej, Zeszyty Naukowe WSG w Bydgoszczy, t. 8, seria: Turystyka i Rekreacja. Grabiszewski M., 2009 Znaczenie hoteli zabytkowych dla dziedzictwa kulturowego (na przykadzie obszaru Aglomeracji Bydgosko-Toruskiej) UKW Bydgoszcz (w druku). Heczko-Hyowa E., 1975 Problem oceny przebudowy miast w aspekcie walorw przestrzennych. Teka Komisji Urbanistyki i Architektury. Tom IX, Krakw. Matczak A., 2008 Atrakcje turystyczne miast [w]: Turystyka miejska. Zbir rozpraw pod red A. Matczaka, WSG Bydgoszcz.

Adaptacja budowli zabytkowych na cele hotelowe

53

Pawowski K., Witwicki M., 1968 Problemy oceny wartoci zabytkowej historycznych zespow miejskich. Ochrona Zabytkw, XXI, nr 4, ODZ, Warszawa. Przybyszewska-Gudelis R., Grabiszewski M., 1986 Funkcja turystyczna w zabytkowych orodkach miejskich, Instytut Turystyki, Warszawa. Rak G., Pstrocka-Rak M., 2008 Ocena jakoci walorw turystycznych ksztatujcych przestrze architektoniczno-urbanistyczn Starego Miasta we Wrocawiu [w]: Kulturowy aspekt bada geogracznych. Studia teoretyczne i regionalne tom V, PTG Oddzia Wrocawski, IGiRR Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw. Rymaszewski B., 1967, Przygotowanie zabytkowych orodkw miejskich dla potrzeb turystycznych na przykadzie miasta Torunia, Ochrona Zabytkw 4/1967, W-wa, Szalewska E., 1998 Problemy jakoci przestrzeni i architektury turystycznej [w]: Strategia rozwoju turystyki poprzez podnoszenie jakoci (materiay przedkonferencyjne), Instytut Turystyki, Krakw. Wejchert K., 1974 Elementy kompozycji urbanistycznej, Arkady, Warszawa. Witwicki M., 1960 Metody oceny wartoci historycznych orodkw miejskich, Rozwj wspczesnego miasta, a problem jego orodka historycznego, KAiU, T. I, z. 1-2. Witwicki M., 1967 Kryteria oceny zabytkowych zespow miejskich. Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytkw, Seria B, T. XVIII. Zarbska T., 1973 Studia historyczno-urbanistyczne do planw zagospodarowania przestrzennego starych miast, Miasto, a oblicze czasu, Arkady, Warszawa.

rda prawa
Konwencja w sprawie ochrony wiatowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, 1972 (Dz. U. z 1972 r., nr 32, poz. 190). Rozporzdzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robt budowlanych, bada konserwatorskich i architektonicznych, a take innych dziaa przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkw oraz bada archeologicznych i poszukiwa ukrytych lub porzuconych zabytkw ruchomych, 2004 (Dz. U. Nr 150, poz. 1579). Rozporzdzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 19 sierpnia 2004 r. w sprawie obiektw hotelarskich i innych obiektw, w ktrych s wiadczone usugi hotelarskie, 2006 (Dz. U. z 2006 r., Nr 22, poz.169) tekst jednolity. Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami, 2003 (Dz. U. z 2003 r. nr 162, poz. 1568 ze zm.). Ustawa z 24 lutego 2006 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami, 2006 (Dz. U. 06. 50. 362). Ustawa z 19 sierpnia 1997 r. o usugach turystycznych, 2004 (Dz. U. z 2004 r., Nr 223, poz. 2268, Nr 273, poz. 2703 oraz z 2005 Nr 175, poz. 1462).

NIEINWAZYJNA METODA MODERNIZACJI I ARANACJI WNTRZ W BUDOWLACH ZABYTKOWYCH

Maria L. Lewicka

Wprowadzenie
Wymg odwracalnoci poprzez moliwo usunicia efektw dzi wykonywanych dziaa budowlanych w obiekcie zabytkowym, z duym powodzeniem w pracach adaptacyjnych i modernizacyjnych spenia zastosowanie suchych technologii z uyciem pyt gipsowo-kartonowych. Jest to przeniesienie technologii stosowanych we wspczesnym budownictwie do zada konserwatorskich. Problem z pozoru banalny, jednak w praktyce okazuje si, e bywa bardzo korzystny, zarwno dla zabytku jak i dla jego uytkownika. Dlatego te koniecznoci jest ustosunkowanie si do niego z pozycji konserwatorstwa jako dziedziny nauki, okrelenie formy, zasady i okolicznoci stosowania w ochronie zabytkw nieruchomych oraz zdeniowania zasad i okolicznoci dopuszczanego postpowania. Istot problemu jest kiedy bdziemy akceptowa zastosowanie tej technologii do dziaa konserwatorskich a kiedy ju nie. Kryterium jest oczywiste dobro i ochrona zabytku, przeduenie jego ywotnoci i funkcjonalnoci. Przy podejmowaniu przez konserwatora decyzji o dopuszczeniu tej nietrwaej metody w konkretnym obiekcie zabytkowym, powinien by rwnie brany pod uwag aspekt spoeczny. Cechy techniczne i technologiczne metody s nie od dzi znane i stosowane w pracach adaptacyjnych i modernizacyjnych. Jest ona gwnie wykorzystywana w technologii cian dziaowych i sutw podwieszonych, na szkielecie drewnianym lub metalowym technologii obligatoryjnie nakazywanej przez instytucj stray poarnej w adaptacjach poddaszy pod drewnianymi konstrukcjami wib dachowych jak i na wspczesne cele uytkowe, najczciej mieszkalne i biurowe. Jest to metoda budowlana znana i stosowana od okoo pidziesiciu lat. W Polsce zostaa spopularyzowana jako metoda systemowo-budowlana w latach 90. XX wieku1.

1. Par sw o historii zastosowania gipsu w budownictwie

Suche technologie stosowane coraz powszechniej w budownictwie oglnym, w Polsce od 20 lat s coraz bardziej popularne dziki zaletom ich gwnych skadnikw suchego sprasowanego gipsu i kartonu dwch ekologicznych, przyjaznych czowiekowi i rodowisku materiaw. Zalety gipsu doceniali ju powszechnie uywajc do wypraw ciennych staroytni: Egipcjanie, mieszkacy Krety, Grecy, Rzymianie. Wielkie walory tego materiau budowlanego tkwi w odczuwanym przez czowieka w kontakcie z nim, komforcie . Moe za spraw analogicznego ph skry ludzkiej i gipsu. Inne jego zalety to atwo i efektywno stosowania w postaci wodno-plastycznej masy jako wyprawy na podkadzie surowej ciany, czy biay kolor z moliwoci atwego barwienia masy gipsowej w rnych odcieniach, np.
1

Firma polska Atlas producent pyt g/k, rozpocza dziaalno produkcyjn w 1991 roku. Zachodnioeuropejski potentat w produkcji materiaw budowlanych z gipsu, niemiecka rma Knauf, uruchomia na terenie Polski zakad lialny w 1994 roku.

56

Maria L. Lewicka

rowawym. Uzyskiwane gadkie lico powokowe, bywao podkadem pod cienne wymalowania bd te formowano w nim rzebiarsko-ornamentaln dekoracj wystroju architektonicznego wntrza. Z gipsu tworzono te ornamenty modelowane czy rzebione na cianie lub odlewane ornamenty sztukateryjne przyklejane spoiwem gipsowym do ciany, sklepienia lub sutu. W perspektywie historycznej, gips jako materia budowlany, stosowany by raczej z ograniczeniem do wypraw wewntrznych niemniej uzalenione to byo od stref klimatycznych. W pierwszych budowlach monumentalnych wznoszonych na terenie Polski w IX i X wieku, realizowanych zapewne przez budowniczych pochodzcych z poudnia Europy, stosowano gips do zapraw murowych. Spoiwo gipsowe zastosowano te w zespole budowli sakralnych i rezydencjonalnych pierwszych Piastw w grodzie na jeziorze Lednickim. Zalety gipsowych wypraw ciennych wykorzystywano w kulturze europejskiej czasu romanizmu, gotyku, renesansu, baroku, klasycyzmu. W XIX-wiecznym eklektyzmie gips sta si wszechobecnym materiaem w masowo produkowanych dekoracjach sztukatorskich dla wntrz obok prefabrykatw detalu architektonicznego w dekoracjach zewntrznych (z cementu romaskiego), jako imitacja kamieniarki. Przeomem technologicznym w budownictwie stao si wyprodukowanie w XX wieku tzw. suchego tynku czyli dzi popularnej pyty gipsowo-kartonowej. Jej pierwszym zastosowaniem prawdopodobnie byo licowanie cian dziaowych montowanych w systemie drewnianych ram z wypenieniem, np. drewniano-wirowo-glinowym, ceramiczno-glinowym itp., popularnych w zabudowie mieszkalnych poddaszy i przy realizacji cianek dziaowych, w modernizacji istniejcych budynkw. Pyta gipsowo-kartonowa w skrcie nazywana pyt g/k, zastpia w wyej wymienionych przykadach szkieletowych cianek dziaowych, wczeniej stosowane maty trzcinowe lub powierzchnie z drobnych listewek, pokrywanych tynkow obrzutk z zaprawy wapienno-piaskowej. Ostatnie 50 lat jest okresem przypieszonej ewolucji w technologii, zarwno produkcji samej pyty gipsowo-kartonowej jak i konstrukcyjnego stelaa, ktry j niesie, bd ktry jest ni obudowywany. Obok zastosowa pyt g/k na ciany i suty, istnieje rwnie moliwo stosowania gipsowych pyt podposadzkowych, ukadanych na suchej podsypce, stanowicych warstw wyrwnawcz na dowolnie nierwnej, starej pododze lub posadzce2. Na impregnowanej pycie gipsowej mona ukada dowoln, nowoczesn bd tradycyjn powierzchni podogow, lub posadzkow, bez ingerencji w zachowane zabytkowe powierzchnie uytkowe, np. zlokalizowane ponad sklepieniami. Jest to rozwizanie w peni odwracalne zatem dla ochrony zabytku bardzo korzystne. Popularne wersje wodoodporne pyt g/k (te pyty gipsowe zbrojone wknem celulozowym3) znajduj zastosowanie w partiach budynkw doranie naraanych na wilgo, takich jak poddasza, czci sanitarno-kuchenne i suteryny.

2. Charakterystyczne cechy technologii budowlanej z uyciem pyt g/k i suchych podkadw podogowych
Podstawow cech ograniczajc uniwersalno stosowania tradycyjnych wypraw gipsowych jest ich podatno na wchanianie wody w warunkach podwyszonej wilgotnoci powietrza i zupeny brak odpornoci na bezporednie i dusze dziaanie wody, ktra nieuchronnie prowadzi do destrukcji wytworw z gipsu. Rwnie znikom jest ich odporno na uszkodzenia mechaniczne. Z tych powodw posadzki gipsowo-jastrychowe jako powierzchnie wykoczeniowe, stosowano we wntrzach relatywnie rzadko a dzi s praktycznie zapomniane. Krucho gipsu jako materiau budowlanego, zostaa w technologii pyt g/k zrwnowaona dwustronn otulin kartonow, ktra nadaa pycie gruboci 1,2cm-1,5 cm potrzebn tolerancj na zginanie oraz spor odporno na urazy i uderzenia. Dziki impregnacji kartonowej obudowy uzyskano asortyment wodoodpornych pyt g/k.
2 3

Opisanie zastosowania materiau na stronie internetowej rmy Knauf Tame

Nieinwazyjna metoda modernizacji i aranacji wntrz w budowlach zabytkowych

57

2.1. Cechy techniczne, zyczno-materiaowe, ekonomiczne i uytkowe pyt g/k: niskie koszty pyt g/k oraz systemowych elementw ram i wypenie; atwo transportu i przechowywania (unikacja wymiarowa); przyjazno dla rodowiska (brak toksycznoci, brak zapachu); atwo utylizacji; prostota suchego montau i dua szybko realizacji prac na obiekcie; odporno ogniowa; podatno pyty g/k na wszechstronno zastosowa budowlanych, prac wykoczeniowych i aranacyjnych wntrz; podatno na formatowanie i dopasowywanie powierzchniowe pyt poprzez moliwo rcznego cicia noem; gadko paszczyznowa powierzchni oraz moliwo formowania powierzchni ukowych; moliwo dowolnego opracowywana powierzchni pyt g/k we wntrzu: od przyklejania wykocze ceramicznych po tynki fakturowe i malarstwo; pyty g/k we wntrzu jako swoisty regulator wilgotnoci powietrza w normalnych warunkach rodowiskowych (absorpcja chwilowego nadmiaru wilgoci a po obnieniu wilgotnoci powietrza, jej oddawanie jednak pod warunkiem , e pyty pokryte s oddychajcym materiaem wykoczeniowym); dobra izolacyjno termiczna (jako element systemu); dobra izolacyjno akustyczna (jako element systemu); suchej technologii pyt g/k moe towarzyszy wprowadzanie naciennych, systemowych linii instalacyjnych. 2.2. Gwn cech omawianej technologii budowlanej jest dodanie pyt g/k jako nowej struktury, do istniejcej budowli. Sposb ten praktycznie nie narusza istniejcej tkanki budowlanej gdy punktami czenia obu stref: nowej ze star s, albo gipsowe placki rednicy kilkunastu centymetrw, albo koki rozporowe mocujce stela. W kadym momencie mona wykona dziaania odwrotne czyli demonta, w wyniku ktrego budowla powraca do stanu pierwotnego, sprzed wprowadzenia systemu. W aspekcie technologicznym obojtne jest czy dziaamy w obiekcie wieo wybudowanym czy starszym, zabytkowym. Twierdzenie o nieinwazyjnoci systemu opartego na zastosowaniu pyty g/k, w stosunku do materialnej substancji budowli zabytkowej, jest wynikiem relatywnie waonej oceny. Wynika ona z porwnania z budowlanymi technikami tradycyjnymi, ktre najczciej trwale wi element dodany z ustrojem budowlanym i konstrukcyjnym zabytku a ich odejmowanie bywa rujnujce dla murw budowli, do ktrej zostay dodane4. By moe trafniej charakter i skutki dziaa modernizacyjnych z uyciem pyt g/k, odzwierciedla okrelenie: znikoma szkodliwo dla struktury budowli zabytkowych. Warunkiem zastosowania omawianej metody jest stabilny stan budowlany, konstrukcyjny i ustrojowo-murowy budowli zabytkowej.

3. Konserwatorska restauracja a wspczesne zabiegi w ramach adaptacji lub modernizacji

3.1.Pomidzy konserwatorskim programem stabilizacji i konsolidacji zabytku w ramach konserwatorskiej restauracji, a zabiegami adaptacyjno-modernizacyjnymi, ktre s kolejnym etapem dziaa przy zabytku istnieje rozgraniczenie technologiczno programowe i materiaowe. W ujciu niniejszego
4

Z wyjtkiem wtrnych, murowanych cianek dziaowych wykonanych w technice tradycyjnej, ktre - gdy nie maj statycznych powiza z systemem konstrukcyjnym budowli, mog by usuwane bez uszczerbku dla zabytku.

58

Maria L. Lewicka

wywodu, dobry stan techniczny murw i caego ustroju budowlanego zabytku jest punktem wyjcia do rozwaa nad techniczn form dziaa wykoczeniowych, ktre mog przebiega w ramach adaptacji lub modernizacji. Dziaania te w obiekcie murowym mog by nastpujce: a) Mog by dalszym cigiem prac konserwatorskich w obiekcie, wykonywanym jako przywrcenie dawnego wystroju lub wyposaenia. W ramach programu tych dziaa nastpuje odtworzenie minionej formy zabytku (np. wntrz kamienicy, dworu, paacu, kocioa) w materiaach dla danego obiektu historycznych. Moemy w takiej sytuacji mwi o trwaym przywrceniu dla spoeczestwa i kultury polskiej lub powszechnej, obiektu zabytkowego. Wykonane prace konserwatorskie s wynikiem przedprojektowych studiw i bada naukowych oraz wykonanego projektu architektoniczno-konserwatorskiego, bdcego podstaw dziaa budowlano- konserwatorskich, zrealizowanych w obiekcie. b) Innym przypadkiem jest sytuacja wymuszona uwarunkowaniami ekonomiczno-spoecznymi gdy istnieje oczekiwane uruchomienie dziaalnoci np. usugowo-gospodarczej w budynku zabytkowym o zachowanej bd odtworzonej, wartoci budowlanej i konstrukcyjnej lecz utraconej wartoci estetycznej, utraconym wyposaeniu i historycznym wystroju wntrz. Bywa, e spod opadych tynkw odsaniaj si elementy rozwarstwienia chronologicznego o rozpoznawanej formie stylowej i technologicznej ktrego z okresw historycznych, np. redniowiecza, renesansu, baroku... jednak aktualna sytuacja gospodarcza, ekonomiczna i spoeczna nie sprzyja bd wyklucza moliwo zrealizowania klasycznej konserwacji z restauracj wntrz a do tego proponowana funkcja, ktra ma zarabia na utrzymanie zabytku jest w dysharmonii z potencjaem kulturowym budowli. W takiej sytuacji bywa spoecznie korzystna a z konserwatorskiego stanowiska warunkowo dopuszczalna droga na skrty albo moe wybr mniejszego za. T drog na skrty moe by przysposobienie obiektu zabytkowego do wspczesnej, spoecznie i gospodarczo korzystnej funkcji poprzez realizacj adaptacji lub modernizacji w suchej technologii odwracalnej. S przypadki gdy zasadnym rozwizaniem staje si wymoszczenie cian, sutw a nawet zabytkowych podg i posadzek pytami gipsowymi ze stylistyk form nawet kontrowersyjnego wystroju, wynikajcego z gustu inwestora bd mody. Wystrj ten moe by w ocenie konserwatora kulturowo dysharmoniczny z powodu nowoczesnoci form bd przeciwnie yczeniowo historyzujcy co te nie znajduje naukowego uzasadnienia. Wraz z konserwatorskim przyzwoleniem na tak aranacj okres funkcjonowania jej we wntrzu obiektu zabytkowego moe by przez urzdujcego konserwatora zabytkw okrelony terminowo np. na: 10, 15, 20 lat. Wymg konserwatorski w odniesieniu do stylistyki wystroju wntrza gdy wntrze jest publicznie dostpne, np. w parterze kamienicy przy staromiejskim rynku, powinien by sprecyzowany i uwarunkowany lokalizacyjnie. Brak wymogu odnonie formy i stylistyki nowego uzupenienia wprowadzanego w ramach takiej suchej modernizacji jest rwnie decyzj konserwatorsk. Kreacja nowego stylistycznie wntrza w budowli zabytkowej, moe mie, jak wyej wspomniano, rn posta. Przykadowo wntrze nowoczesne o charakterze zharmonizowanym z prolem wspczesnej dziaalnoci obiektu a nie historyczn form stylow zabytku, mieszczce sklep ze sprztem elektronicznym, zlokalizowany w gotycko-renesansowej kamienicy, moe by akceptowane w lokalizacji wrocawskiego Rynku. Natomiast taka sama wspczesna stylistyka byaby niedopuszczalna dla kamienicy zlokalizowanej przy Rynku Starego Miasta w Warszawie i to nie tylko z powodu wpisu tego ostatniego na List wiatowego Dziedzictwa Unesco, ale z powodu odmiennego charakteru kulturowego caego staromiejskiego zespou Warszawy. Rnica ta midzy innymi wynika z proporcji zachodzcej pomidzy wielkoci nowododawanego, stylowo wspczesnego elementu a potencjaem, wielkoci i charakterem zachowanej substancji zabytkowej obiektu/zespou.

Nieinwazyjna metoda modernizacji i aranacji wntrz w budowlach zabytkowych

59

3.2. Sposoby konserwatorskiego postpowania z zabytkowym budynkiem drewnianym, ktrego przydatno funkcjonalna, rodowiskowa i kulturowa w pierwotnej postaci, ju ustaa (1) Drewniana, XIX-wieczna chaupa chopska z terenu Podlasia lub drewniana willa regionalna o konstrukcji zrbowej z rejonu Czorsztyna, poddane s konserwatorskiemu programowi zachowawczemu z techniczno-chemiczn konserwacj drewna. Przywrcone zostaje ich wyposaenie z epoki, wczeniej rwnie poddane konserwacji zachowawczej. Na koniec udostpniamy te obiekty do zwiedzaniaw skansenie. (2) T sam XIX-wieczn chaup chopsk lub przykadow drewnian will, podda moemy adaptacji do funkcji hotelowej lub gastronomicznej realizujc adaptacj do nowej funkcji i nowych wymogw wyposaenia w instalacje sanitarne i techniczne. Cel adaptacyjny z konieczn w tym przypadku modernizacj, zrealizujemy najprociej z zastosowaniem suchej technologii opartej o pyty g/k, z wprowadzeniem wspczesnych segmentw instalacyjnych. Dwa zupenie odmienne dziaania konserwatorskie niemniej programowo do bliskie sobie poniewa warunkiem wykonania adaptacji zabytku budownictwa drewnianego z zastosowaniem suchej technologii z pytami g/k, musi by wczeniej wykonana, podstawowa konserwacja drewnianej budowli zabytkowej z pomoc materiaw i preparatw chemicznych dozwolonych dla miejsc przeznaczonych na stay pobyt ludzi jak rwnie na funkcje gastronomiczne z atestem stosowania w kontakcie z ywnoci. Stara konstrukcja drewnianej budowli zabytkowej przeznaczona pod adaptacyjn zabudow pytami g/k, musi by trwale wyjaowiona z porae grzybami i pasoytami erujcymi w drewnie oraz zapobiegawczo przed nimi zabezpieczona na przyszo. Brak starannoci w usuwaniu ognisk poraenia grzybiczego starej drewnianej substancji, da o sobie zna w obiekcie ju zaadoptowanym i uytkowanym, woni i toksycznym skaeniem powietrza w pomieszczeniach. Pyty g/k s przepon oddychajc i dlatego drewniane elementy zabytkowej budowli poddawanej adaptacji, wymagaj nie mniejszej starannoci konserwatorskiej ni obiekty przygotowywane do ekspozycji muzealnej. Prace instalacyjne, elektryczne i wodne, ukrywane pod pytowymi obudowami cian i sutw, wymagaj najwyszej starannoci wykonawstwa, gwarantujcego bezawaryjno ich dziaania. 3.3. Przez ostatnie 20 lat pojawio si na terenie naszego kraju sporo przykadw zastosowania suchej technologii z uyciem pyt g/k w rnych obiektach zabytkowych, analogicznych bd podobnych do omwionych w pkt. /3.1.b/ i /3.2(2)/. Odwracalno i moliwo szybkiego demontau, i usuwania dodawanych elementw z budynku, czyni z omawianej metody atrakcyjne narzdzie do stosowania w adaptacyjnych i modernizacyjnych obiektw zabytkowych.

4. Dziaania inwestycyjne wykorzystujce such metod z zastosowaniem pyt g/k mog by wprowadzane w rnych, ale najczciej w niej wymienionych przypadkach obiektw zabytkowych
4.1. Regionalne budownictwo drewniane, technicznie i emocjonalnie zuyte w ocenie ich wacicieli i uytkownikw Budynki, ktre mog pozostawa w miejscu ich historycznej lokalizacji lub by demontowane i przeniesione w nowe miejsce. W tej grupie s drewniane obiekty budownictwa regionalnego, zlokalizowanego na terenach wspczenie poddawanych zmianie funkcji np. obszary przeznaczone pod zalewy, pod kopalnie odkrywkowe bd rejony niestabilnych gruntw na szkodach grniczych itd. Ilustracj wymienionych przypadkw mog by dwa przykady: rozpoczta w latach 90. XX wieku realizacja

60

Maria L. Lewicka

Osady Turystycznej nad Zalewem Czorsztyskim5 oraz adaptacja na wspczesne funkcje hotelowe XIX-wiecznych podlaskich chat w Skansenie, w Ciechanowcu, zrealizowana w pierwszych latach XXI wieku6. (1) Skansen w Kluszkowcach Osada Turystyczna w Czorsztynie Osad turystyczn zlokalizowano na malowniczym pwyspie Stylchyn oblanym wodami sztucznego Jeziora Czorsztyskiego, lecego w granicach wsi Kluszkowce. Rezerwat drewnianej architektury regionalnej powsta na pocztku lat 90. XX wieku, jako sposb na uratowanie zabudowy zlokalizowanej w stree zalewowej powstajcego w wyniku budowy zapory na Dunajcu, jeziora. Przeniesiono kompleks drewnianych obiektw regionalnych z dawnych wsi Maniw i Kluszkowic oraz Czorsztyna, pochodzcy z XIX i pocztku XX wieku. Osada Turystyczna skada si z dwch czci. Pierwsza z nich ma charakter hotelowo-gastronomiczny z centrum konferencyjnym i obejmuje zaadoptowane na ten cel, zabytkowe drewniane wille i pensjonaty. Obiekty te zostay zmodernizowane dla funkcji dzisiejszych pensjonatw, restauracji, winiarni, galerii wystawienniczej, sklepw z wyrobami regionalnymi itp. Druga cz, wiejska jest skansenem, w ktrym wyeksponowano 11 chaup z budynkami gospodarskimi i kamiennymi piwniczkami z drewnianymi lamusami, z zabytkowym wyposaeniem i urzdzeniem wntrz. W obrbie tej czci funkcjonuje muzeum etnograczne zlokalizowane w przeniesionej zagrodzie. Prace przy demontau a potem skadaniu drewnianych budynkw w nowej lokalizacji, realizowano z przestrzeganiem procedur konserwatorskich obowizujcych przy realizacji skansenw. Translokowane do skansenu obiekty maj nadal warto naukow, zabytkow, historyczn i dokumentacyjn. W omawianej osadzie turystycznej wykonano dziaania z zakresu konserwacji zachowawczej w skansenie czyli w czci wiejskiej. W czci hotelowo gastronomicznej wykonano najpierw dziaania z zakresu konserwacji zachowawczej (odpowiednik budowlanego surowego stanu zamknitego) nastpnie wykonano budowlane zabiegi modernizacyjne z elementami adaptacji ( odpowiednik budowlanych prac wykoczeniowych z montaem instalacji). Murowane czci piwniczno-cokoowe dawnych willi i pensjonatw, odtworzono w stree krajobrazowej w bryle budynkw i elewacjach, za wntrze stao si stref niezbdnego zaplecza dla budowli, dziaajcej w obecnych uwarunkowaniach technicznych i wymogw obsugi goci. W ramach adaptacji i modernizacji drewnianych budynkw willowych i pensjonatowych na cele hotelowe i gastronomiczne oraz centrum konferencyjno-szkoleniowe, kompleksowo wykonano nowe opracowanie wntrz zakadajc uycie suchych technologii na bazie moszczenia cian, puapw, elementw drewnianej konstrukcji, cian dziaowych stosujc pyty g/k. Adaptowane budynki maj przywrcony, pierwotny wygld elewacji i bryy oraz relacji krajobrazowych. Stylistyka wntrz, na skutek moszczenia cian i elementw konstrukcji pytami g/k, niewtpliwie zmienia swj charakter, gwnie w strefach mieszkalnych pokoi gocinnych, wczeniej stylizowanych lub autentycznie gralskich. Dzisiejsze wymogi bezpieczestwa, gwnie p/poarowego i higienicznego dla wprowadzanych funkcji hotelowych oraz wntrz dla zgromadze wikszej liczby osb (np. sala konferencyjna na 100 miejsc), uzasadniaj uycie technologii pyt g/k w stopniu zrealizowanym. Wykonanie adaptacji zabytkowej, regionalnej zabudowy drewnianej w Czorsztynie na wspczesne cele usugowe naleao prawdopodobnie do pierwszych w Polsce jako uruchomienie nurtu konserwatorskiego, ktrego celem jest adaptacja budownictwa drewnianego z minionej epoki do wspczesnych funkcji, gwnie hotelowych. Jednoczenie w opinii goci i uytkownikw osady wyraany jest aplauz dla modernizowanych wntrz w drewnianych budynkach willi i pensjonatw, ktre ju w pierwotnym zamyle miay charakter letniskowy i wypoczynkowy.
5 6

Strona internetowa: Skansen w Kluszkowcach (Osada Turystyczna w Czorsztynie) Zesp regionalnych budynkw drewnianych, zarzdzany i adaptowany w l. 2005 -2007 przez Muzeum Rolnictwa im. ksidza Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu na wspczesne cele hotelowe.

Nieinwazyjna metoda modernizacji i aranacji wntrz w budowlach zabytkowych

61

Fot. 1. Czorsztyn. Osada Turystyczna. Willa w stylu podhalaskim z pocz. XX wieku w pocz. l. 90. XX w. translokowana z przeprowadzeniem zachowawczej konserwacji drewnianej konstrukcji i restauracji wystroju elewacji. Wntrza modernizowane z uyciem technologii suchych na bazie pyt g/k.: a stan wntrza przed modernizacj; b, c po modernizacji. Fot. z materiau promocyjnego rmy Knauf, 1999

(2) Skansen w Ciechanowcu Przysposobieniu na cele hotelowe, poddano dwie chaty i wiejski dom, przeniesione do skansenu w Ciechanowcu z terenu Podlasia. Funkcja hotelowa w postaci pokoi gocinnych, przeznaczona jest dla obsugi przyjezdnych wsppracownikw Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu, uczestnikw spotka i konferencji naukowych, oraz jako kwatery dla uczestnikw studenckich praktyk konserwatorskich, dziaajcych na rzecz dokumentowania i konserwacji drewnianego budownictwa regionalnego w skansenie. Wykonane adaptacje i modernizacje drewnianych chat mona uzna za dziaania dowiadczalne w dziedzinie omawianego w artykule, typu dziaa konserwatorskich, na obiektach budownictwa wiejskiego. Budownictwo to denitywnie utracio pierwotne przeznaczenie jako wiejska chata i miejsce realizacji ycia rodziny chopskiej. Dobr przyszoci dla wielu zachowanych in situ zespow drewnianego

62

Maria L. Lewicka

budownictwa wiejskiego, pochodzcego z koca XIX i pocz. XX wieku, mog okaza si konserwatorskie dowiadczenia metodyczne, wynikajce z dokona w skansenie, w Ciechanowcu.

Fot. 2. Ciechanowiec. Skansen. (a) Jeden z trzech obiektw adaptowanych na funkcje hotelowe chata translokowana; zachowawczo zakonserwowana jest drewniana konstrukcja oraz wyposaenie i wystrj elewacji, dach kryty jest strzech. Wntrza chaty poddano modernizacji z uyciem technologii suchej na bazie pyt g/k. (b) Budynek ssiedni fragment modernizowanej elewacji z nowoprojektowanymi elementami: kamiennym cokoem suteryny, drewnianym szalunkiem i stylizowan opraw okienn; dach kryty jest somian strzech. Fot. autorka, lipiec, 2009

Nieinwazyjna metoda modernizacji i aranacji wntrz w budowlach zabytkowych

63

Stare budynki drewniane wzniesione s w konstrukcji zrbowej, dachy kryte s som. Chaty usytuowano przy aranowanym zespole osadniczym na zakoczeniu cigu komunikacyjnego, jako zamknicie krajobrazowe. Usytuowano je na skraju majdanu przy terenowej krawdzi skarpy. Spadek terenu wykorzystano na wprowadzenie pod chaty murowanych cokow, ktrych wysoko umoliwia zlokalizowanie w nich pomieszcze funkcjonalnych, wzbogacajcych funkcj hotelow, takich jak: aneksy kuchenne dla goci, sale kominkowe oraz pomieszczenia techniczne. Poziom historycznych progw wej do chat uniesiony zosta na nowym cokoe, okoo p metra ku grze ponad teren w ten sposb nieco powikszono nie tylko wysoko funkcjonaln wntrz parteru ale i uniesiono ku grze cae chaty, ktre od strony drogi zewntrznej, nabray proporcji drewnianego domu wiejskiego lub przedmiejskiego na podmurwce.7 Murowane cokoy, ktre s dodanymi, nowymi elementami uzupeniajcymi wiodc funkcj obiektw, s korzystne pod wzgldem architektonicznej poprawnoci rozwizania nowej funkcji. Historyczny plan domw oparty o dwie rwnolege ciany sieni i dwie ciany poprzeczne , dzielce krtsze boki czyli tradycyjny podzia parteru na cztery wntrza (izba-komora, izba-komora) z sieni po rodku zosta utrzymany jako podzia na cztery pokoje, ktre wyposaono w nowoczesne boksy sanitarne; na poddaszu dwa pokoje z aneksami sanitarnymi, dowietlone oknami w szczytach dachowych. ciany i suty, cznie z belkami stropowymi, s obudowane (oboone) pytami g/k; podogi nowe z desek sosnowych i posadzki z terakoty w azienkach, sieni i w poziomie piwnicznym. Wyposaenie: meble projektowane w skali i w odniesieniu do charakteru wntrz jednak technologicznie wspczesne; wntrza utrzymane w kolorystyce nawizujcej do kolorw tradycyjnie popularnych. Drewniane chaty ustawiono na murowych, kamiennych cokoach z otworami okiennymi omurowanymi ceg co jest powtrzeniem formy murw zastosowanych w czci folwarcznej ssiedniego paacu. Przez to powtrzenie projektant uzyska harmoni rodowiskow lecz powstaa dezorientacja co do historycznej formy samych chat, ktre pierwotnie byy obiektami niskimi stawianymi na poziomie terenu bez architektonicznych cokow. W chacie pierwszej (liczc w kolejnoci dojcia do obiektw) uniesienie historycznego wejcia na murze cokoowym, zniwelowano przez dostawienie ganku, wykonanego zapewne w l. 20. XX wieku, wysokiego po okap chaty. Fasada budynku pierwszego jest zakonserwowanym obiektem muzealnym o penym repertuarze elementw cennego detalu na belkowym licu cian (ozdobne bindowane naroniki, ramy drewniane wok otworw okiennych, dawna stolarka okienna typu skrzynkowego, pycinowe okiennice, ornamentowane stare drzwi wejciowe, dawne szalunki na szczytach dachowych), dach kryty som mocowan w sposb tradycyjny. Jedynym sygnaem dokonanej modernizacji jest komin z cegy klinkierowej, zaopatrzony w boczne, popularne dzi wywietrzniki. W chacie drugiej wprowadzono nowoprojektowany ganek ze schodkami, wspczesn stolark drzwiow i okienn. Cao elewacji pokryto szalunkami, jednoznacznie nowymi pod wzgldem formy i opracowania technologicznego; wok okien wprowadzono wspczesn stylizacj opraw okiennych. Rozwizanie to mona uzna za eksperyment projektowy, ktry cho jest poprawny pod wzgldem doktryny konserwatorskiej (bo jest jednoznaczna identykacja elementw dzi dodanych), jednak w warunkach rodowiskowych skansenu efekt tego zabiegu jest dyskusyjny8, wobec zachowania w budynku dawnych okien skrzynkowych a pod szalunkami dawnej konstrukcji zrbowej oraz krycia dachu somian strzech. Z powodu dobrego standardu mieszkalnego i estetyki wykocze wewntrznych (zgodnych ze wspczesnymi wymogami budowlanymi) wykonane adaptacje w ocenie osb korzystajcych z gociny w chatach postrzegane s jako bardzo korzystnie. Konserwatorskie wtpliwoci i zastrzeenia, o ktrych wspominam, nie s zauwaane jako istotna wada. Wydaje si, e dominacja wysokiej klasy zabytkowego
7

Pomieszczenia w cokole dowietlono od strony majdanu poprzez mae okienka typu piwnicznego lub studnie okienne ale od strony przeciwnej ju oknami otwartymi na krajobraz zewntrzny ogldany z lokalnej drogi miejskiej. Wtpliwoci budzi zastosowany kontrast daleko zaawansowanej nowoczesnoci technologicznej odtwarzanych elementw szalunku w stosunku do starych, autentycznych elementw budynku. Wykonane rozwizanie nie kwalikuje si jako konserwatorska restauracja zabytku lecz jest wprowadzeniem nowego uzupenienia.

64

Maria L. Lewicka

budownictwa drewnianego, zgrupowanego na terenie skansenu, w istotny sposb pomniejsza znaczenie i oddziaywanie rodowiskowe zauwaanych przez konserwatora zabytkw, kontrowersji projektowych. Z przedstawionych wyej przykadw, bdcych cennym eksperymentem konserwatorsko-projektowym, wynika mog wnioski do formuowania zasad i opracowania metody modernizacji drewnianego budownictwa wiejskiego.

Fot. 3. Czerwisk. Stare miasto klasztorne. Ulica ku Wile.(a) Z lewej strony: narony, zabytkowy budynek drewniany w konstrukcji zrbowej kryty pierwotnie gontem. Pozbawiony pomocy konserwatorskiej, osign dzi stan unicestwienia (b,c). Fot. autorka, padziernik 2009

Nieinwazyjna metoda modernizacji i aranacji wntrz w budowlach zabytkowych

65

(3) Zasadno doskonalenia i kontynuacji metody omwionej w pkt. 4.1. i 4.2. Na ten typ rozwiza oczekuj maomiasteczkowe zespoy budowli drewnianych midzy innymi Podlasia i Mazowsza regionw bogatych w zachowan jeszcze drewnian zabudow wiejsk, stanowic integralny element historycznych zespow osadniczych i sieci ulicznej, oraz dronej. Aktualnie ginie z powodu zaniedbania, unikatowy zesp urbanistyczny z drewnian zabudow klasztornego miasteczka Czerwisk. Jest to najbardziej wartociowy historycznie i kulturowo zesp osadniczy z okolic Warszawy, wobec ktrego mamy prawo oczekiwa wzmoonej troski konserwatorskiej i wspomagajcego j mecenatu pastwa. Zesp o ponad 1000-letniej historii. O nadzwyczajnie wysokich w skali Mazowsza i Polski, wartociach kulturowych, historycznych, krajobrazowych, przyrodniczych. Drewniane miasto klasztorne rozlokowane na brzegu Wisy, w zachowanej postaci z XVIII/XIX wieku, jest elementem historycznego zespou ktrego gwnym obiektem jest kamienna, romaska witynia, Sanktuarium pw. NM Panny, ufundowana w 1038 roku wraz z obronnie pooonym przy niej klasztorem, w ktrego zamkowej czci, wielokrotnie mieszkali krlowie Polski. Dowiadczenia z rozwiza modernizacyjnych zastosowanych w skansenie - hotelu, w Ciechanowcu, mog by dobr inspiracj dla podjcia kompleksowego, konserwatorskiego programu rewaloryzacji drewnianej zabudowy miasteczka w Czerwisku. Niewtpliwie zadanie to naley do trudnych i wymaga konserwatorskiego profesjonalizmu, dobrego warsztatu projektowego architektoniczno-konserwatorskiego i krajobrazowego oraz umiejtnoci podjcia partnerskiej wsppracujcy z miejscowym spoeczestwem, ktre jest wacicielem wikszoci posesji i budynkw a prace studialne i projektowe, musz by wykonane przez dowiadczone zespoy konserwatorskie: studialno-badawcze, projektowe i realizacyjne.

Fot. 4. Czerwisk. Stare miasto klasztorne. Stan techniczny zabytkowej zabudowy gwnej ulicy wymaga szybkiej, profesjonalnej ingerencji konserwatorskiej, opartej o program kompleksowej rewaloryzacji caego zabytkowego zespou urbanistycznego. Kryte drewnianym gontem dachy osonito pap. Fot. autorka; 2009

66

Maria L. Lewicka

4.2. Adaptacje do wspczesnych funkcji uytkowych poddaszy pod drewnianymi wibami dachowymi, w modszych budynkach zabytkowych z XIX, XX wieku Adaptacje poddaszy w kamienicach staromiejskich, paacach, dworach , gmachach szk i urzdw, zabytkowych klasztorach itd. Na terenie Staromiejskim Warszawy od roku 1995 uruchomiony zosta proces adaptacji poddaszy na mieszkania, realizowany przez prywatnych inwestorw. Zajmowane s obecnie strychy, przeznaczone w projektach odbudowy Starego Miasta z lat 1952-1953 jako suszarnie dla obsugi mieszkacw. Wiby dachowe kamienic Warszawskiej Starwki wykonane s z drewna iglastego w konstrukcji krokwiowo-patwiowej, pozostajcego w dobrym stanie technicznym. Pyty g/k stosowane s jako obudowa elementw konstrukcji we wntrzach jako wymg ochrony ogniowej oraz jako obudowa ram cianek dziaowych i podbicia poaci dachowej. Znikomy ciar elementw budowanych z pyt g/k ma istotne znaczenie dla ochrony starych fundamentw i ceglanych (nadwtlonych czasem i brakiem konserwacji zachowawczej od 50 lat ) murw piwnicznych zachowanych pod wikszoci kamienic wok rynku i przy gwnych ulicach Starwki co chroni zabytkowe mury podziemi przed konstrukcyjnym przecieniem. 4.3. Wntrza murowanych budowli zabytkowych, zlokalizowane najczciej w parterach przyrynkowych kamienic wikszych miast modernizowane i adaptowane do nowych funkcji, z rotacj najemcw Sposb aranacji i stylistyka wntrza w takich miejscach, jest czsto podporzdkowywana modzie i chwilowym preferencjom najemcw i konsumentw. Zastosowanie pyt g/k jako suchego wykoczenia cian i sutw a take podoa posadzek peni zadanie czasowej scenograi dla wntrza uytkowego. Po czasie, bez szkody dla substancji zabytku moe by z obiektu usunita. Ilustracj omawianego zagadnienia mog by stylowo nowoczesne realizacje w kilku gotycko-renesansowych kamienicach zlokalizowanych przy Rynku Starego Miasta we Wrocawiu. Dobrze ukazuje ten problem wyrniona w konkursie: Tytu Modernizacja roku 2001 za remont i modernizacj zabytkowej kamienicy, Rynek 35 we Wrocawiu: nagroda za kompleksowe prace eksponujce zabytkow architektur i dostosowujce wntrza do funkcji usugowych i mieszkalnych9. Modernizacj przyziemia kamienicy wykonano na potrzeby telefonii z biurem obsugi ludnoci. Kamienica Rynek nr 35 pierwotnie gotycka, przebudowana zostaa w czasach nowoytnych. We wntrzach parteru, ktry uznaje si za ppubliczn przestrze miasta, nie zachowaa si przestrzennie starsza forma architektoniczna natomiast na elewacji od strony Rynku jest peen komplet historycznego detalu architektonicznego. Powrt do historycznej formy wntrza parteru wizaby si z potrzeb pogbionych bada historyczno-architektonicznych na obiekcie oraz ze studiami badawczymi i projektowymi. Byby to proces czasochonny wymagajcy dodatkowych rodkw nansowych na projekt i jego realizacj. Jednak rekonstrukcja historycznej formy wntrza nie odpowiadaaby prolowi dziaalnoci rmy, ktrej wizerunkiem jest nowoczesna oferta i perfekcja obsugi klienta w oparciu o najnowsze technologie. Nowoczesno wystroju i urzdzenia wntrza miaa by adekwatna do nowoczesnoci produktu i wiadczonych usug. Efektem tych uwarunkowa bya realizacja nowoczesnego w formie wystroju wntrza, zaaranowana na podkadzie z pyt g/k. W przyszoci moe zosta ona usunita wraz z pytami g/k od cian i sutw. Akceptacja stylistycznego kompromisu, ktry ma skutki nietrwae i nieniszczce dla zabytku, jest decyzj konserwatorsk10.
9

10

Na podstawie: Katalog Pokonkursowy Modernizacja roku 2001- Modernizacja kamienicy na potrzeby Telefonii Lokalnej Dialog - Wrocaw. Projekt modernizacji: Biuro projektowe Cel-Art., arch. Jzef Cempa, Wrocaw; inwestor Abe sp.z o.o.Wrocaw. Przytoczony przykad projektowego kompromisu architektoniczno-konserwatorskiego, pochodzi z pracowni projektowej, wieloletniego (urzdujcego w latach 1976-1989), wojewdzkiego konserwatora zabytkw we Wrocawiu.

Nieinwazyjna metoda modernizacji i aranacji wntrz w budowlach zabytkowych

67

Fot. 5. Wrocaw, kamienica Rynek nr 35. Elewacja od strony Rynku, etap kocowy prac modernizacyjnych. (a) Konserwatorskie prace wykoczeniowe na elewacji z dodaniem nowoprojektowanych elementw zharmonizowanych z zabytkowym charakterem fasady: przeszklonej zabudowy parteru, kutych balustrad w balkonach I i II pitra; (b) We wntrzach I pitra odsonito i wyeksponowano na cianach wtki gotyckiego muru, poddajc je konserwacji zachowawczej i restauracji; (c) Projekt wntrza parteru z sal obsugi klientw telefonii Dialog, opracowano na technologicznej bazie pyt g/k w stylistyce nowoczesnej. [Projekt modernizacji kamienicy: Cel-Art, arch. J. Cempa, Wrocaw]. Od 2009 roku w parterze kamienicy funkcjonuje lokal gastronomiczny. Fot.: (a) Tomasz Cempa; (b,c) Jzef Cempa;1999

68

Maria L. Lewicka

5. Wnioski
1. Omawiana sucha technologia z konserwatorskiego zaoenia dopuszczana jako czasowa, nie jest dziaaniem cile konserwatorskim niemniej mieci si w konserwatorskim pojciu adaptacji i modernizacji. 2. Odwracalno czyli odejmowane od substancji zabytku wprowadzanych w suchej metodzie ingerencji modernizacyjnych, daje moliwo zmiany aranacji wraz ze zmian wspczesnego programu uytkowego. Niejednokrotnie szybko i czysto prac realizacyjnych moe czyni z tej metody panaceum na konserwatorskie dylematy odnoszce si do tradycyjnego procesu budowlanego, powizanego z ryzykiem trwaego uszkodzenia lub deformacji historycznej formy elementw zabytkowej budowli, wynikajcego np. z luk w badaniach historyczno-architektonicznych; okresowego braku odpowiednio wykwalikowanych fachowcw do poprawnego wykonania prac architektoniczno-konserwatorskich bd funduszy na takie prace. Obiekt zabytkowy poddany budowlanym zabiegom adaptacyjnym lub modernizacyjnym przy uyciu pyt g/k zawsze moe by poddany tradycyjnej konserwacji i restauracji gdy bdzie na to czas, wola i rodki. 3. W przypadku wymienionych kategorii dziaa konserwatorskich zostaje przeduona ywotno drewnianego budynku i jego funkcjonowanie a drewniany obiekt, mimo zmiany uwarunkowa spoecznych, moe pozostawa w swym historycznym miejscu lub regionie rodowiskowym. 4. Efekt stosowania omawianej metody na og daje satysfakcj wszystkim stronom inwestycji prowadzonej w zabytku: wacicielowi, inwestorowi, konserwatorowi zabytkw oraz przyszemu uytkownikowi obiektu. Metod t mona uzna a priori za dziaanie konserwatorskie gdy towarzyszy jej zastosowaniu konserwatorska motywacja, ktrej celem jest obiektywne dobro zabytku.

PROBLEMATYKA ADAPTACJI ARCHITEKTURY MODERNISTYCZNEJ DO WSPCZESNYCH POTRZEB UYTKOWYCH

Jakub Lewicki

Problematyka konserwacji modernistycznej architektury jest tematem coraz liczniejszych spotka i seminariw. Jednak mimo to, nadal nie powstay skuteczne normy ochrony architektury z tego okresu, jak i znaczco nie zwiksza si liczba poprawnie wyremontowanych budowli modernistycznych, ktre po dokonanych przeksztaceniach i adaptacjach zachowayby wszystkie swoje wartoci architektoniczne, plastyczne i funkcjonalne. Kluczowym problemem uniemoliwiajcym zachowanie w pierwotnej formie modernistycznej architektury jest niejednoznaczno i odmienny odbir kryteriw wartociowania. Architektura tych budynkw jest wci postrzegana jako niezbyt atrakcyjna i nie zasugujca na ochron ze wzgldu na czas powstania i nowoczesne formy postrzegane jako nie majce wartoci zabytkowych. Wikszoci budynkw nie zostaa wpisana do rejestru zabytkw. Dziaania ochronne s podejmowane dopiero w perspektywie ich znaczcych przeksztace. Dotyczy to zarwno ochrony prawnej jak i analizy wartoci budynku i jego wystroju, niezbdnej do sformuowania wytycznych konserwatorskich. Dlatego te przy tej okazji warto okreli elementy podlegajce ochronie i wartociowe ze wzgldw konserwatorskich, co musi poprzedzi planowan adaptacj modernistycznego budynku do nowych potrzeb uytkowych. Sytuacja polskiej architektury modernistycznej nie jest dobra.1 Mimo podjtych bada,2 i wysuwanych postulatw konserwatorskich kolejne dziea modernizmu s przeksztacane, a ochrona konserwatorska obejmuje wybrane z nich. Dokonywane przeksztacenia powoduj coraz wiksz utrat wartoci zabytkowych budynkw mieszkalnych i monumentalnych budowli. Ochron i konserwacj midzywojennych zespow modernistycznej architektury utrudnia dua liczba zachowanych gmachw wysokiej klasy,3 a take obszerna kubatura i niezwykle wyranowane formy architektoniczne wielu budowli. Naley przypomnie, e modernistyczna architektura jest najlepszym odzwierciedleniem potrzeb epoki. Pierwsza poowa XX wieku jest okresem wprowadzania wielu nowych rozwiza w architekturze, ktre stanowiy odpowied na rozwj techniki i nauki. Powszechnie analizowano potrzeby czowieka i starano si je zaspokaja. Rozwj i osignicia ruchu higienistw, a take ywioowy rozwj
1

Tego tematu dotyczy referat Jakuba Lewickiego Ochrona architektury modernistycznej. Polska praktyka ostatnich lat wygoszony podczas seminarium Ochrona i konserwacja architektury modernistycznej w Polsce teoria i praktyka ostatnich dziesiciu lat wygoszonego 1 VI 2007 r. w ramach IV Midzynarodowego Seminarium naukowego Sekcji Architektury Komitetu Architektury i Urbanistyki PAN Modernizm w architekturze. Prba zdeniowania zjawiska, Pozna 1-2 VI 2007 r., publikowany w: Ibidem, Pozna 2009. Nestorem bada by Andrzej K. Olszewski, Nowa forma w architekturze polskiej 1900-1925. Teoria i praktyka, Wrocaw 1967. Pene dane o liczbie obiektw wpisanych do rejestru zabytkw i chronionych w innej formie w zbiorach Krajowego Orodka Bada i Dokumentacji Zabytkw w Warszawie.

70

Jakub Lewicki

wiedzy o zdrowiu czowieka diametralnie zmieni wymogi stawiane nowym gmachom i wznoszonym mieszkaniom. Dotyczyo to zarwno architektury mieszkaniowej, w ktrej powszechnie stosowane odmienne rozwizania funkcjonalne, jak i wszystkich pozostaych budynkw. Zmianie ulegy te sposoby codziennego ycia. Najbardziej znanym tego przykadem jest pojawienie si tzw. kuchni frankfurckiej, dziki czemu zosta stworzony program nowoczesnego mieszkania, zbliony do dzisiejszych wymogw funkcjonalnych. O zmianie wczesnych form architektury zadecydowaa rozpowszechniona wwczas potrzeba zdrowia i higieny, a take przestrzeni, wieego powietrza i soca. Uwzgldnienie tych czynnikw byo podstaw do rozwoju nowych form architektury i projektowania. Dlatego te powstajca architektura funkcjonalistyczna nie tylko dostosowaa si do nowych potrzeb czowieka, ale take eksponowaa funkcjonalno, otwarcie na soce i wiee powietrze. W tym duchu wznoszono liczne domy mieszkalne, osiedla i ich zabudow. Byy one przeznaczone dla rnych klas spoecznych, a niejednokrotnie cechowao je luksusowe wyposaenie. Wiele z tych budynkw uwaa si dzi za klasyk modernizmu, prawnie chroni od przeksztace i rozbirek, a co najwaniejsze odnawia i rekonstruuje. Liczne polskie budynki modernistyczne projektowali najwybitniejsi twrcy, a wznoszone gmachy wyrniay si czsto niezwyk form zewntrzn i wyranowanym wystrojem. Ich konserwacja wymaga nie tylko znacznych funduszy, ale i duych kompetencji projektujcych architektw i konserwatorw. Kolejnym problemem uniemoliwiajcym zachowanie w pierwotnej formie licznych budynkw z tego okresu jest niejednoznaczno i odmienny odbir kryteriw wartociowania architektury.4 Innym wanym zagadnieniem wicym si z architektur tego okresu jest okrelenie elementw podlegajcych ochronie i bezwzgldnie koniecznych do zachowania.

Okrelenie zasobu modernistycznej architektury w Polsce

Lata midzywojenne to okres bardzo szybkiej rozbudowy kraju. Obok powikszania i zabudowy wielkich miast Warszawy, Lwowa, Krakowa, odzi, Katowic i wielu innych, powstaj nowe zaoenia modernistycznej architektury budowane na terenach nadmorskich czy w Polsce poudniowej (np. lsk).5 Rozbudowa miast miaa kilka etapw. Pierwszym bya powikszanie istniejcych osiedli z pocztku XX wieku przez powtarzanie form kamienic czynszowych i budowa niewielkich domw. Drugim by ywioowy rozwj miast w latach dwudziestych wprowadzajcy nowe formy stylowe. Przerodzi si on w latach 30 w planowan rozbudow w nowoczesnych formach modernistycznych, ktr poczono z precyzyjnie dobranymi i przemylanymi elementami architektury inspirowanej formami zalecanymi przez wprowadzane plany regionalne. Wwczas nastpiy te szybkie przemiany stylowe. Najpierw powstaway zaoenia wzorowane na uproszczonych motywach historyzujcych, neoklasycystycznych i neoempirowych czonych z modernizmem. Kolejnym nurtem bya swojszczyzna czona z elementami modernistycznymi. Ostatnim etapem przemian form stylowych modernizmu by funkcjonalizm przybierajcy dwie odmiany: pierwszym s naladownictwa rozwiza, zachodnioeuropejskich (np. niemieckich, francuskich lub holenderskich). Obok tej tendencji rwnoczenie stosowano drugie rozwizanie mechanicznie powtarzane najbardziej rozpowszechnionych form modernizmu warszawskiego, lwowskiego lub krakowskiego. W okresie tym ksztatuj si liczne osiedla, w ktrych wzniesiono funkcjonalistyczne budowle. We wszystkich tych miejscowociach wznoszono zarwno wielkie zespoy nowej zabudowy, take osiedla
4

Rejestr zabytkw czy lista dbr kultury wspczesnej. Materiay pokonferencyjne zostay wydane przy wspudziale Stoecznego Konserwatora Zabytkw w Warszawie. Por. Hanna Faryna-Paszkiewicz, Magorzata Omilanowska, Robert Pasieczny, Atlas zabytkw architektury w Polsce, Warszawa 2003.

Problematyka adaptacji architektury modernistycznej do wspczesnych potrzeb uytkowych

71

redniej wielkoci, a po niewielkie wille i nowoczesne pojedyncze domy. Zabudowa II Rzeczpospolitej wyranie dowodzi ogromnego ruchu budowlanego wicego si z budow nowoczesnych gmachw zaczynajc od monumentalnych zaoe wznoszonych na duych ogrodzonych dziakach, po nowoczesne osiedla redniej wielkoci, koczc na modernistycznych niewielkich domach mieszkalnych i budynkw uytecznoci publicznej oraz willach przeznaczonych dla pojedynczych uytkownikw. Do chwili obecnej zachowao si bardzo wiele budynkw modernistycznych. Dlatego te pierwszym etapem wicym si z ich adaptacj jest przeprowadzenie wartociowania, ktre pomoe oceni najwaniejsze nienaruszalne wartoci zabytkowe i architektoniczne, ale pomoe te wskaza najwaniejsze zagroenia dla architektury tego typu.

Podstawowe zagroenia
Wzniesione w okresie midzywojennym zespoy modernistycznej zabudowy zazwyczaj bardzo dugo speniay swoje pierwotne funkcje. Dotyczy to zarwno intensywnego uytkowania zaprojektowanego rozwizania funkcjonalnego wntrz jak i wykorzystania otaczajcego terenu. Zagroenia przyszy wraz ze zmianami wymogw funkcjonalnych pomieszcze mieszkalnych. Niepotrzebne stay si niektre pomieszczenia, a z uycia wyszy stosowane urzdzenia. Radykalnie zmieniy si przepisy dotyczce zasad uytkowania budynkw jak i wymogi prawa budowlanego. Spowodowao to konieczno dokonywania przeksztace i zmian pierwotnych budowli. Z uycia wyszy bardzo charakterystyczne dla modernistycznej architektury tarasy przeznaczone do rekreacji i do kpieli sonecznych. Zaistniaa konieczno wprowadzenia nowych urzdze przeznaczonych do wentylacji i wielu rnych specjalistycznych instalacji. Spowodowao to konieczno rozbudowy i powikszenia wielu pomieszcze w budynkach uytecznoci publicznej. Niezbdne stao si te doprowadzenie nowych elementw: zaczynajc od specjalistycznych instalacji, po przez rnego rodzaju wentylacje i klimatyzacje, a po nowe instalacje elektryczne, wiatowodowe i internetowe oraz okablowanie dla specjalistycznej aparatury. Adaptacja czci zabytkowych budynkw, a take powikszenie i przeksztacenie pomieszcze dostosowanych do nowych form uytkowania i wspczesnych przepisw budowlanych, przeciwpoarowych i wymogw bezpieczestwa staa si warunkiem podstawowym do dalszego funkcjonowania dawnych modernistycznych budynkw. Problem ten szczeglnie dotyczy budynkw uytecznoci publicznej, szk, szpitali i sanatoriw.6 Druga grupa zagroe dotyczy zmian kubatury modernistycznych budynkw, wywoanych nieopacalnoci ich funkcjonowania ze wzgldu na zbyt ma powierzchni. Konieczna staa si rozbudowa bry budowli na skutek wprowadzenia nowych funkcji lub te z obowizujcymi przepisami. Wie si to ze znacznymi przeksztaceniami formy zewntrznej budynkw, ich bry i elewacji radykalnie zmienianych dokonywanymi rozbudowami. Kolejna grupa zagroe zwizanych z niezbdnymi zmianami funkcji i wystroju wynika z koniecznoci podniesienia standardu budynkw modernistycznych. Dotyczy to pomieszcze mieszkalnych, gdzie polepsza si warunki bytowe przez powikszanie mieszka oraz przez wprowadzenie azienek i innych udogodnie. Zmiany dotycz te czci wsplnych stowek i pomieszcze przeznaczonych dla bardziej zrnicowanych funkcji rekreacyjnych i rozrywkowych w budynkach uytecznoci publicznej. Naley podkreli, e czsto poprawne uytkowanie zachowanych budynkw staje si niemoliwe bez podniesienia standardu wntrz, gdy nie s spenione wszystkie potrzeby uytkownikw, co skutkuje szybkim obnieniem jakoci uytkowania. Kolejnym etapem destrukcji jest coraz wiksze zaniedbanie budynku i stopniowe wyczanie jego czci. Ostatecznie powoduje to zmniejszenie liczby uytkownikw i zaprzestanie uytkowania gmachu i w konsekwencji natychmiastow jego destrukcj.
6

Por. Jakub Lewicki, Problematyka ochrony i zachowania midzywojennej architektury uzdrowiskowej [w:] Architektura Kurortowa, Oglnopolska konferencja, 24-25 kwietnia 2009, Poczyn Zdrj, Szczecin 2009, s. 187-205.

72

Jakub Lewicki

Trzecim istotnym zagroeniem jest starzenie si i destrukcja materiaw budowlanych. Dotyczy to szczeglnie elbetu oraz rnorodnych tynkw i zewntrznych okadzin ceramicznych stosowanych na elewacjach i we wntrzach (tynki terrazytowe, terrabona, rnego rodzaju zaprawy hydrauliczne, ceramika gliniana). Analizujc problemy konserwatorskie zniszczonych tynkw i okadzin zewntrzach, naley zwrci uwag na bardzo trudny problem docieple wykonywanych zazwyczaj jako ocieplenia zewntrzne. Ich zastosowanie wie si ze zmian pokrycia tynkowego. Jest to kolejnym zagroeniem, o ile wyprawa tynkowa posiada charakterystyczn faktur i kolorystyk oraz wyranie widoczne domieszki materiaowe jak np. ciemne kruszywo dodane do masy, elementy miki nadajce wyprawie tynkowej charakterystyczny byszczcy poblask. Oryginalne wyprawy tynkowe obok zewntrznych elementw dekoracji jak okadziny ceramiczne i kamienne, stolarka i drobne elementy dekoracyjne, decyduj o zachowaniu autentyzmu wystroju zewntrznego zabytkowego modernistycznego budynku. Duym problemem s rne odmiany wielobarwnego lastryka, bardzo trudnego do dobrania ze wzgldu na rnice kolorystyczne i fakturalne nowych uzupenie. Dotyczy to take oryginalnych materiaw zastosowanych do wystroju wntrz: okadzin marmurowych i ceramicznych o specjalnie dobranych wzorach, kolorach i fakturach. Ostatnim elementem s zniszczone fragmenty oryginalnej stolarki drzwiowej i okiennej wraz z oryginalnym oszkleniem oraz specjalistyczne fragmenty wyposaenia wntrz: drewniane szafki, przepierzenia, linolea stosowane jako wewntrzna okadzina podg czy wreszcie specjalistyczne zabytkowe instalacje lecznicze i sygnalizacyjne, niemoliwe do powtrzenia w dzisiejszych warunkach. Niektre z tych detali nie s obecnie stosowane i uywane. Przykadem s drewniane szafki umieszczone z reguy poniej parapetu okiennego, ktre peniy funkcj lodwek i chodni w kuchniach przylegych do pomieszcze mieszkalnych. Niemono zastosowania niektrych dawnych fragmentw wyposaenia, jest podstawowym problemem w zachowaniu oryginalnego wystroju i funkcji funkcjonalistycznych budynkw. Kolejnym zagroeniem wicym si z zachowaniem architektury modernistycznej s zmiany wasnoci spowodowane mniejsz dochodowoci budynkw. Kada zmiana waciciela wie si zazwyczaj z radykalnym przeksztaceniem, albo w najlepszym wypadku korekt funkcji i powoduje gruntowne przeksztacenia pierwotnej architektury. W tym wypadku konieczna jest niestety interwencja urzdu konserwatorskiego i precyzyjne okrelenie elementw podlegajcym bezwzgldniej ochronie i granic moliwych ingerencji w zachowan struktur budynku. Ostatnim czynnikiem uniemoliwiajcym zachowanie w pierwotnej formie licznych budynkw z okresu modernizmu jest niejednoznaczno i odmienny odbir kryteriw wartociowania architektury. Architektura budynkw modernistycznych jest wci postrzegana jako niezbyt atrakcyjna i nie zasugujca na ochron ze wzgldu na czas powstania i nowoczesne formy, ktre s powszechnie odbierane jako nie majce wartoci zabytkowych. Wikszo budowli z tego okresu nie zostaa wpisana do rejestru zabytkw. Dziaania ochronne s podejmowane dopiero w perspektywie ich znaczcych przeksztace. Dotyczy to zarwno ochrony prawnej jak i analizy wartoci budynku i jego wystroju, niezbdnej do sformuowania wytycznych konserwatorskich. Dlatego te przy tej okazji warto okreli elementy wartociowe ze wzgldw konserwatorskich i podlegajce ochronie.

Elementy podlegajce ochronie

Istotnym problemem wicym si z architektur okresu modernizmu jest okrelenie elementw podlegajcych ochronie i bezwzgldnie koniecznych do zachowania podczas ich adaptacji do wspczesnych funkcji. Najwaniejszym elementem posiadajcym wartoci zabytkowe jest forma zewntrzna budynkw, ich brya i elewacje, ktre s zagroone pniejszymi rozbudowami. Winna by ona zachowana w pierwotniej formie. Wszystkie rozbudowy i dodatkowe kubatury powinny by oddzielone od zabytkowej

Problematyka adaptacji architektury modernistycznej do wspczesnych potrzeb uytkowych

73

bryy i nie zmienia jej proporcji i form. Odsunicie nowych kubatur i rozbudw od czci zabytkowej jest najprostszym, najtaszym i najbardziej poprawnym pod wzgldem konserwatorskim sposobem zachowania zabytkowego modernistycznego budynku. Elementy dodane nie powinny zmienia proporcji zachowanego budynku i obnia jego wartoci architektonicznych i kompozycji zabytkowego elementu. Ochronie winna podlega te forma dachu, a jego pokrycie powinno by dostosowane do pierwotnego, zapewniajc jednak wspczesne wspczynniki ochrony przeciw wilgotnociowej i termicznej. Nowo dodane fragmenty powinny powtarza formy bryy i elewacji. Ma to due znaczenie dla zachowania wartoci kompozycyjnych oryginalnej modernistycznej architektury. Kolejnym wartociowym elementem jest ukad funkcjonalny zagroony przeksztaceniami. Chroniony powinien by cay ukad przestrzenny jak i jego charakterystyczne cechy. W budynkach uytecznoci publicznej dotyczy to zarwno czci przeznaczonych dla uytkownikw (ukad pokoi) jak i czci wsplnych stowek i pozostaych pomieszcze. Ich funkcja nie powinna ulec zmianie, gdy bya ona nie tylko starannie przemylana, ale wynikao z niej zastosowanie charakterystycznych elementw wystroju. Dlatego te wystrj pomieszcze o zmienionej funkcji powinien powtarza formy oryginalnych elementw wystroju jak lampy, klamki, formy stolarki. Zmianie ulega moe funkcja pomieszcze utylitarnych lub pomieszcze nie posiadajcych wartociowych elementw wystroju. Naley podkreli, e w architekturze modernistycznej najwaniejsza jest funkcja, a elementy dekoracji s jej podporzdkowane i tak te powinno pozosta. Bardzo trudnym problemem jest zachowanie nieuywanych fragmentw budynkw i pomieszcze, ktre wyszy z uycia, a mog by adaptowane do nowych funkcji. Dotyczy to np. obszernych tarasw, loggii i balkonw przeznaczonych do rekreacji i do kpieli sonecznych, ktre obecnie nie s uywane. Ich likwidacja powoduje nieodwracaln zmian charakterystycznych cech modernistycznych budowli Dlatego te nie powinna by ona dopuszczalna lub te winna by wykonywana tylko w ograniczonej formie. Tarasy nie mog by trwale zabudowywane, a dokonane przeksztacenia nie powinny zmienia bry zabytkowych modernistycznych budynkw. Elementem podlegajcym ochronie s te oryginalne elementy wykoczenia elewacji i wntrz. Dotyczy to tynkw i okadzin ceramicznych stosowanych na elewacjach oraz we wntrzach jak np. tynki terrazytowe, terrabona, rnego rodzaju zaprawy hydrauliczne, ceramika gliniana. Stosowane docieplenia zewntrzne nie mog si wiza ze zniszczeniem wyprawy tynkowej posiadajcej charakterystyczn faktur i kolorystyk oraz czsto stosowane domieszki materiaowe (wspomniane ju ciemne kruszywo dodane do masy, elementy miki nadajce wyprawie tynkowej charakterystyczny byszczcy poblask). Zachowanie winny by charakterystyczne dla epoki modernizmu okadziny ceramiczne i kamienne, stolarka i inne drobne elementy dekoracyjne. Ich pozostawienie decyduje o autentyzmie wystroju zewntrznego modernistycznego budynku. Bezwzgldnie zachowane musz by charakterystyczne elementy wystroju wntrz jak np. czsto stosowane wielobarwne lastryka, okadziny marmurowe i ceramiczne o specjalnie dobranych wzorach, kolorach i fakturach. Nowe uzupenienia winny mie identyczn kolorystyk i faktur lub te powinno si stosowa neutralne nowe materiay. Ochronie powinna podlega te oryginalna stolarka drzwiowa i okienna wraz z oryginalnym oszkleniem, ktra powinna by naprawiana, albo, co wydaje si bardziej uzasadnione ze wzgldw praktycznych nowe rozwizania powinny powtarza podzia i form zniszczonej stolarki. Wanym elementem s te oryginalne fragmenty specjalistycznego wyposaenia wntrz: drewniane szafki i przepierzenia. Winny by one zachowane przynajmniej w wybranych pomieszczeniach w formie wiadkw. Bardzo istotnym elementem s te oryginalne materiay we wntrzach jak np. linolea wykorzystywane jako wewntrzna okadzina podg. Niestety w Polsce nie przeprowadzono dotychczas kompleksowej konserwacji tego typu elementw, ktra nie tylko pozwoliaby je zachowa, ale wprowadziaby te nowe uzupenienia o identycznej kolorystyce i zblionej fakturze, ale o wysokiej odpornoci na cieranie i wspczenie wymaganych parametrach bezpieczestwa (m. in. przepisy przeciw poarowe, przepisy BHP). Warte zachowania s te specjalistycz-

74

Jakub Lewicki

ne zabytkowe instalacje lecznicze i sygnalizacyjne, niemoliwe do powtrzenia w dzisiejszych warunkach. Mimo, e zazwyczaj nie s one obecnie stosowane i uywane, winny by bezwzgldnie zachowane w formie wiadkw stosowanych niegdy elementw i jako efektowne i dekoracyjne artefakty pokazujce dawne wyposaenie budynkw. Podanym postulatem powinna by te ochrona pierwotnej wasnoci budynkw, gdy najczciej uatwia ona zachowanie pierwotnej funkcji i chroni przed radykalnymi przeksztaceniami. Nie zawsze jest to moliwe i tutaj jedynym realnym postulatem jest utrzymywanie zblionej funkcji, ktra umoliwia zachowanie pierwotnej architektury. W wypadku zmiany przeznaczenia budynku niezbdna jest interwencja urzdu konserwatorskiego i precyzyjne okrelenie zakresy ochrony i granic moliwych przeksztace pierwotnej architektury modernistycznego budynku. Podsumowujc powysze rozwaania naley podkreli, e bez zachowania wartociowych elementw pierwotnej architektury i jej wystroju trudno jest mwi o skutecznej ochronie i konserwacji zabytkowych budynkw z okresu modernizmu.

Tryb postpowania konserwatorskiego

Aby zachowa elementy modernistycznej architektury konieczne jest zachowanie cile ustalonego wczeniej trybu postpowania konserwatorskiego. Z reguy zapocztkowuje go zamiar dokonania znaczcych zmian w architekturze dawnego budynku, co wie si z koniecznoci interwencji urzdu konserwatorskiego. Pierwszym etapem jest w tym wypadku wstpne rozpoznanie potrzeb obiektu i okrelenie podstaw jego ochrony. Jeeli wartoci budynku nie s wysokie, to wystarcza jego ochrona przez odpowiedni zapis w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego precyzujcy zakres ochrony. W wyniku przeprowadzonej analizy czsto okazuje si te, e budynek odznacza si wysokimi wartociami i wwczas zapada decyzja o jego wpisie do rejestru zabytkw. Wwczas urzd konserwatorski otrzymuje gruntown podstaw do ingerencji w zakres prowadzonych prac, zarwno w odniesieniu do bryy, jak i do wntrz i do wszystkich detali budynku. Proces rozpoczyna wstpne rozpoznanie, jakim zazwyczaj jest wykonanie tzw. biaej karty towarzyszcej wpisowi do rejestru. Potem z reguy zaleca si przygotowanie inwentaryzacji budynku uwzgldniajcej jego aktualny stan z wyszczeglnieniem elementw pierwotnych i wtrnych. Inwentaryzacja jest podstaw do projektowania jak i do oceny zachowanej architektury budynku. Nastpnym etapem jest szczegowe poznanie dziejw budynku w formie szerszego opracowania historycznego analizujcego jego histori budowlan, dostpne materiay projektowe i ikonograczne wraz z omwieniem wartoci artystycznych i postulatw konserwatorskich. Kolejnym etapem jest waloryzacja (wartociowanie) architektury budynku z okreleniem elementw do zachowania, przeprojektowania i usunicia. Waloryzacja jest podstaw do przygotowania tzw. wytycznych konserwatorskich bdcych urzdowym dokumentem, ktry stanowi podstaw do sporzdzania projektu architektonicznego przedstawionego do akceptacji w urzdzie konserwatorskim. Projekt jest z reguy kilkakrotnie korygowany, a zawarty kompromis stanowi podstaw do realizacji. Take niejednokrotnie ju po uzgodnieniu warunkw zabudowy podczas prowadzenia prac budowlanych dokonywane s kolejne ustalenia wice si z korektami i ucileniami zatwierdzonego programu remontu i konserwacji. Przedstawiony powyej tryb dziaania jest bardzo typowy dla wszystkich zabytkw. Specyka modernistycznego budynku polega na ogromnej kubaturze obiektu, przez co rozpoznanie i waloryzacja architektury jest bardzo utrudniona, a przygotowanie wytycznych i zatwierdzenie projektu wymaga znacznego kompromisu pomidzy konserwatorem i architektem. Utrudnieniem dla wykonawcw projektw jest take nieznajomo form modernistycznej architektury i brak umiejtnoci docenienia jej wartoci. Powoduje to zbyt due ingerencje w zachowan struktur, ktre s moliwe do uniknicia. Problemem jest take zachowanie i konserwacja nowych materiaw budowlanych, co jest efektem braku

Problematyka adaptacji architektury modernistycznej do wspczesnych potrzeb uytkowych

75

rozpoznania tej problematyki w Polsce. Niewielu jest te specjalistw umiejcych nie tylko naprawi modernistyczne elementy wystroju, ale w wypadku ich zniszczenia, zastpi je detalami o analogicznych waciwociach estetycznych. Jednak czsto okazuje si, e zastosowanie nadal stosowanych tradycyjnych metod i technik budowlanych (nakadanie tynkw, lastryka, wykonywanie stolarki budowlanej), wystarcza do dokadnego powtrzenia metod budowlanych i dekoracyjnych stosowanych w architekturze modernistycznej. Zaprezentowany tryb postpowania nie jest skomplikowany, ale tylko w wypadku jego konsekwentnego przestrzegania moliwe jest zachowanie modernistycznej architektury oraz jej skuteczna ochrona przed dalszymi przeksztaceniami.

Prby ochrony
Obecnie wobec zmian funkcji wielu modernistycznych budynkw podejmuje si prby ich ochrony. Take zmiany wacicieli budynkw niejednokrotnie wi si z koniecznoci interwencji konserwatorskiej. Analogiczna sytuacja dotyczy podejmowanych modernizacji zachowanych budynkw. Interwencje urzdw konserwatorskich byy potrzebne przy okazji modernizacji wielu budynkw mieszkalnych czy publicznych. Kompleksowego remontu i konserwacji doczekay si wybitne dziea modernistycznej architektury (zameczek w Wile, budynek hotelowy WUWA Hansa Scharouna we Wrocawiu, kamienice mieszkalne w Katowicach i Gdyni), co take wymagao szczegowych uzgodnie. Te przykadowe pojedyncze realizacje s niestety jednymi z nielicznych nadzorowanych remontw konserwatorskich modernistycznych budynkw, ktre zakoczyy si sukcesem konserwatora i inwestora. Naley zastanowi si jak naley konserwowa zachowan midzywojenn architektur. Analizujc liczne przykady remontw modernistycznych budynkw z przykroci naley stwierdzi, e brak zrozumienia dla architektury modernistycznej oraz niejednoznaczno i odmienny odbir kryteriw jej wartociowania skutecznie uniemoliwia zachowanie licznych budowli z tego okresu. Problemem nie s zmienione metody przepisy czy stosowane dzi odmienne rozwizania funkcjonalne. Take koszty remontu i konserwacji, mogyby by poniesione przez inwestorw i uytkownikw, o ile uznaliby oni warto tego typu architektury. W wielu wypadach konieczny by kompromis, ale czy podobny uda si osign w wypadku remontw i modernizacji innych licznych budynkw mieszkalnych tego nie wiadomo.

Postulaty na przyszo
Omawiajc problemy konserwatorskie zwizane z adaptacj midzywojennych modernistycznych budynkw mieszkalnych i uytecznoci publicznej oraz przeprowadzajc powysz analiz naley postawi pytanie czy jest moliwe zachowanie funkcjonalistycznej architektury. Zaprezentowane rozwaania wyranie pokazuj, e jest to moliwe, o ile zostanie zachowany tryb postpowania konserwatorskiego. Kluczowym elementem jest w tym wypadku umiejtno porozumienia si pracownikw urzdu konserwatorskiego z wacicielem budynku bdcym z reguy inwestorem prac. Bez porozumienia i przekonania inwestora o korzyciach pyncych z zachowania zabytkowych elementw funkcjonalistycznej architektury nie jest moliwe poczenie niezbdnego dostosowania budynku do nowych wymogw i przepisw prawnych z kosztownym zachowaniem i konserwacj modernistycznego wystroju. I wydaje si, e w tym wypadku najwaniejszymi postulatami na przyszo jest nie tylko postulat dalszego poznawania, badania i zachowania modernistycznej architektury, ale przede wszystkim konieczno przekonywania inwestorw o korzyciach pyncych z zachowania pierwotnej architektury podczas jej adaptacji do wspczesnych potrzeb, a konserwatorw o moliwoci kompromisw i poczenia dawnego z nowym.

76

Jakub Lewicki

1. Wzorcowy dom mieszkalny jednorodzinny, kolonia Boernerowo, Blizne k. Warszawy, proj. Ignacy Apoloniusz Hoppe. A. Przyziemie; B. Elewacja zachodnia. Wg Domek wasny. Praktyczne wskazwki budowlane. Projekty, budowa, kalkulacja kosztu, Warszawa, wyd. 2 [ wyd. 1 1929, wyd. 2, 1940, Br r. wyd.]. Przykad publikowanego wzorcowego projektu zwracajcego uwag na najwaniejsze elementy rozwizania funkcjonalnego planu i elewacji. Elementy te nie mog by naruszone, gdy spowoduje to utrat wartoci funkcjonalistycznej architektury.

Problematyka adaptacji architektury modernistycznej do wspczesnych potrzeb uytkowych

77

2. Modelowy projekt domu w Warszawie, ul. Spacerowa, proj. Wacaw Weker 1930. A. Aksonometria; B.-C. Plan wzorcowego mieszkania jedno i dwu izbowego. Wg Dom Osiedle Mieszkanie, R. II, 1930, nr 3, marzec, s. 16-17. Przykad powizania bryy budowli z rozwizaniem funkcjonalnym mieszka. Kady z przedstawionych elementw ma wysok warto. Naruszenie kadego z nich nie jest moliwe bez zniszczenia wartoci architektonicznych i zabytkowych budynku.

78

Jakub Lewicki

3. Lww, dom mieszkalny, ul. Kochanowskiego 25-25a, proj. Ferdynand Kassler, 1937-38. A. Fasada; B. Plan parteru. Przykad powizania caego rzutu budowli z rozwizaniem elewacji. Naruszenie kadego ze skadnikw rzutu jak i wystroju elewacji nie jest moliwe bez zniszczenia wartoci budynku.

Problematyka adaptacji architektury modernistycznej do wspczesnych potrzeb uytkowych

79

4. Warszawa, Dom Wedla, ul Puawska 28, proj. Jerzy urawski, 1935-38. A. Fasada; B.-C. Plan typowych moduw mieszkalnych. Wg Architektura i Budownictwo, 1938, nr 1, s. 18,20. Wzorcowy budynek z nurtu luksusowego funkcjonalizmu. Mimo wczesnej ochrony wiele wartociowych elementw budynku zostao zniszczonych na skutek nie zrozumienia wartoci funkcjonalistycznej architektury.

80

Jakub Lewicki

5. Lww, willa na elaznej Wodzie, ob. ul. Pomorska 36, brya, widok, proj. Tadeusz Pisiewicz, 1937-38. Dla wartociowania architektury due znaczenie ma analiza oryginalnego projektu. Niesie on wiele informacji o pierwotnym wystroju i podkrela elementy, ktre bezwzgldnie powinny by zachowane (np. kolorystyczne i fakturalne opracowanie elewacji i poszczeglnych detali).

Problematyka adaptacji architektury modernistycznej do wspczesnych potrzeb uytkowych

81

6. Wzorcowy wolnostojcy dom mieszkalny, proj. Helena i Szymon Syrkus. A. Aksonometria; B.-C. Plan parteru i 1 pitra. Wg Dom Osiedle Mieszkanie, R. II, 1930, nr 11, listopad, s. 9-11. Przykad opracowania wzorcowego projektu. Kady ze zrealizowanych domw, mimo powtarzalnoci rozwiza funkcjonalnych ma dua warto zabytkow. Jego charakterystyczne elementy nie powinny zosta naruszone.

TRANSLOKACJA OBIEKTW ZABYTKOWYCH A NOWE FUNKCJE UYTKOWE, PRZESTRZENNE I SPOECZNE

Iwona Liewska
Zjawisko transferu w architekturze dotyczy zazwyczaj obiektw drewnianych, cho obecnie coraz czciej przenosi si obiekty konstrukcji mieszanej, a nawet murowane. Zadanie to rodzi liczne problemy natury technicznej i konserwatorskiej. W procesie translokacji obecne s odwieczne problemy i dylematy konserwatorskie, jednak niektre pytania te o granic midzy oryginaem a kopi - lub problemy te zwizane z kompozycj przestrzenn i partycypacj spoeczn brzmi znacznie wyraniej lub maj swoj wasn specyk. W proces translokacji z zaoenia zdaje si by wpisany pierwiastek zniszczenia. Przy tak brutalnej ingerencji w struktur obiektu demonta , przeniesienie i ponowny monta poszczeglnych elementw atwiej o nowe, czasami do radykalne rozwizania. Z reguy te przenosi si obiekty znajdujce si w zym stanie technicznym, co rwnie czsto utrudnia ocalenie oryginau, jak te bywa atwym i wygodnym usprawiedliwieniem przy jego wymianie. Niewtpliwie ogromne znaczenie ma funkcja uytkowa obiektu, ona bowiem determinuje zaoenia projektowe i zakres prac. Pozornie najwiksze szanse ma obiekt przeznaczony do skansenu. Wydawaoby si, e brak parcia inwestycyjnego oraz muzealna funkcja obiektu, dla ktrej najwiksz wartoci jest metryka i autentyzm, to okolicznoci nader sprzyjajce i gwarantujce prawidowy remont. Jednak nawet w takich przypadkach zdarza si, e oryginalna substancja wykorzystywana jest w niewielkim procencie, a w miejsce oryginau powstaje kopia zbyt atwo usprawiedliwiona zym stanem technicznym obiektu. Czy mona inaczej ? W drugiej poowie lat 90. XX wieku, w jednej z niewielkich mazurskich wsi, o nazwie niewiele mwicej nawet mieszkacom regionu, rozpocza si budowa drewnianej, zabytkowej chaupy, przeniesionej z przygranicznych Kurpi. Penia ona wczeniej rne funkcje. Bya mieszkaniem zamonego chopa, na poddaszu przyjmowa fryzjer, miecia si tu te kantyna, sklep, szkoa. Obecnie miaa ona pomieci miejsce pracy wacicieli gospod oraz ich mieszkanie. Obiekt by na tyle duy, e pomieci obie, projektowane funkcje. Wprowadzone wewntrz zmiany przystosowanie caej kondygnacji do funkcji usugowej, wprowadzenie cigu gastronomicznego zostay przeprowadzone z moliwie najwikszym poszanowaniem historycznego ukadu wntrz. Pracom remontowym przywiecay proste, ale bardzo wane zasady: wykorzystywa jak najwicej elementw oryginalnych, elementy zniszczone ekowa, a nie wymienia na nowe, przy czym przy ekowaniu uywa tylko starego materiau; stosowa tradycyjne techniki i technologie. W nastpnych latach przenoszono kolejne obiekty, stosujc przy ich wznoszeniu te same reguy. W ten sposb jednak w przecigu kilku lat powstaa osada kulturowa w Kadzidowie, ktra jest poczeniem miejsca pracy, mieszkania i funkcji kulturowych (w jednym z przeniesionych obiektw powstao niewielkie muzeum, w ktrym zaaranowano izby mieszkalne i niewielk klas szkoln) z jednej strony, z drugiej za znakomitym przykadem szacunku dla historii i autentyzmu substancji. A przecie zadanie byo nieatwe, bo przenoszone obiekty byy najczciej w zym, jeli nie katastrofalnym stanie technicznym. Okazuje si jednak, e najwikszym sprzymierzecem zabytku jest gbokie przekonanie waciciela o niezbywalnej i niepowtarzalnej warto-

84

Iwona Liewska

ci oryginau, co wyraone zostao sowami Postanowilimy nie niszczy tego co powstao dziki wielowiekowej tradycji i dowiadczeniom wielu pokole, co maj swoj wasn histori!1. Osada kulturowa w Kadzidowie, zoona z obiektw, ktrych zyczne istnienie zostao ocalone, na nowo deniuje przestrze mazurskiego krajobrazu. Zabytki uratowane przez pasjonatw, tworz do przypadkow grup luno zestawionych budynkw, o ahistorycznym ukadzie, wczonym w obrb samotniczej osady Kadzidowo. Sytuacji tej towarzyszy dodatkowo park dzikich zwierzt, funkcjonujcy w bezporednim ssiedztwie, co razem stwarza wraenie co najmniej egzotyczne. Nie deprecjonujc podjtego wysiku, warto w tym miejscu zada pytanie o istotny aspekt procesw translokacji relacje przestrzenne i kompozycj urbanistyczn. Translokacja, ktra czsto jest ratunkiem dla obiektu, wprowadza zasadnicze zmiany w przestrzeni. Przeniesienie budynku lub wrcz caego zespou niesie za sob nieuchronne zmiany w jego otoczeniu. I to zarwno w miejscu, z ktrego jest zabrany, jak i w miejscu do ktrego zosta dodany. Architektura jest nonikiem tosamoci miejsca, zatem wyjcie jej z oryginalnego kontekstu zawsze pozostawia pusty lad w przestrzeni. I to zarwno tej urbanistycznej, jak i spoecznej. W zalenoci od funkcji oraz wagi jak posiada w swoim pierwotnym miejscu posadowienia, strata ta jest mniej lub bardziej zauwaalna. Obiekt o duych walorach architektonicznych i historycznych , a take znaczeniu kulturowym, niezalenie od realnych okolicznoci warunkujcych jego przeniesienie, zawsze pozostawia sobie puste miejsce, wyrw w strukturze przestrzennej. Do takich przykadw nale przede wszystkim obiekty uytecznoci publicznej (kocioy, szkoy, obiekty usugowe). Koci bogosawionej Doroty z Mtw, obecnie w Elblgu, przenoszony by dwukrotnie. Ta ryglowa, wczeniej protestancka witynia, wzniesiona na pocztku XVIII wieku, pierwotnie znajdowaa si we wsi Kaczynos (niem. Kaztenase), na uawach Wilanych. Pierwsza translokacja miaa miejsce w obrbie samej wsi. W 1888 roku powd podmya i naruszya konstrukcj kocioa. Na pocztku XX wieku podjto decyzj o jego remoncie. Budowla miaa zosta rozebrana i wiernie (!) zrekonstruowana, z zachowaniem detalu i odtworzeniem bryy, wymiarw oraz proporcji. Wartoci autentyczn miaa by forma, niekoniecznie substancja. Gwoli cisoci trzeba doda, e wprowadzono pewne zmiany dodano wie po stronie zachodniej i zakrysti. Ciekawostk moe by fakt, i zdemontowane w trakcie prac przy wiey oryginalne elementy szczytu zachodniego przekazano do zamku malborskiego2. Budowl zatem rozebrano i wybudowano od nowa, ale..... w innym miejscu. Zdecydowano bowiem, z uwagi na bezpieczestwo, na przeniesienie jej w miejsce pooone z dala od rozlewisk Nogatu. Nadal jednak stanowia wany element w przestrzeni urbanistycznej wsi. Ponowne przeniesienie kocioa nastpio prawie wiek pniej. Po 1945 roku, koci po wojnie opuszczony, przez wiele lat sta nieuytkowany. Napywowa ludno katolicka przez wiele lat czynia bezskuteczne starania, najpierw o utworzenie parai, pniej o zgod na przeniesienie kocioa do Elblga, do parai w. Jerzego. Byo to moliwe dopiero w 1981 roku. Konstrukcja i jej elementy znajdoway si wwczas w opakanym stanie technicznym, za wyposaenie niemal w caoci zostao rozgrabione. Zniszczona bya znaczna cz konstrukcji dachu i cian, belki konstrukcyjne byy silnie zawilgocone i poraone grzybem, we fragmentach cian brakowao ceglanego wypenienia. Odwrotnie jednak ni na pocztku XX wieku, program prac konserwatorskich zakada ochron zarwno formy, jak i substancji. Byo to zadanie nieatwe zarwno w aspekcie technicznym, jak i decyzyjno-administracyjnym. rdem koniktu pomidzy inwestorem a Wojewdzkim Konserwatorem Zabytkw sta si kwestia autentyzmu budowli i realnych moliwoci jego ocalenia. Zdaniem konserwatora trzeba byo odzyska moliwie najwicej oryginalnych elementw, zdaniem inwestora prawie cay materia konstrukcyjny by zmurszay i poraony grzybem w stopniu tak znacznym, e nie nadawa si do wykorzystania. W wyniku kilkumiesicznych roz1

Krzysztof A.Worobiec, Jak wybudowalimy swoj wiosk, w: Zachowane ocalone? O krajobrazie kulturowym i sposobach jego ksztatowania, red. I.Liewska, W.Knercer, Olsztyn 2003, s. 178. Z. Hynca, Koci b. Doroty i Kalwaria Zebrzydowska, Gdask 2000, s. 37; tam te historia przeniesienia i rekonstrukcji kocioa w Elblgu (1981-85).

Translokacja obiektw zabytkowych a nowe funkcje uytkowe, przestrzenne i spoeczne

85

mw, kolejnych ekspertyz i ocen technicznych udao si zachowa ok. 30% autentycznej konstrukcji oraz znaczn cz oryginalnej cegy stanowicej wypenienie cian. Istotn zmian w stosunku do oryginau byo wykonanie podpiwniczenia, z przeznaczeniem na cele sakralne (kaplica dolna). Wracajc jednak do zasadniczego problemu, trzeba zauway, e przeniesiony do miasta koci zacz funkcjonowa w zupenie nowym otoczeniu, na skraju miasta w kontekcie wspczesnej, w dodatku pozbawionej wyrazu architektury, za w miejscu z ktrego go zabrano pojawia si architektoniczno-kompozycyjna dziura. Ta znaczca i najistotniejsza dominanta architektoniczna, wany element przestrzeni publicznej wsi, przesta istnie. By moe jednak, gdyby nie zajli si nim obecni uytkownicy, nie istniaby ju wcale. Przypadek zespou kocielnego parai b. Doroty z Mtw w Elblgu ma jeszcze jedno swoje oblicze. Ot pooona w ssiedztwie kocioa plebania to rwnie obiekt translokowany. Co stanowi o istocie zmian? Po pierwsze jest to obiekt, w ktrym nastpia zmiana funkcji uytkowej, po drugie jest to budowla murowana, po trzecie jest to istotny element nowych relacji przestrzennych. Obecna plebania to przeniesiony ze wsi Krlewo XVIII-wieczny dwr rodziny Strmer, a waciwie jego do swobodna rekonstrukcja wykonana z wykorzystaniem zabytkowych detali, przy uyciu wspczesnych technologii i materiaw, w oparciu o nowe zaoenia projektowe (m.in. elbetowe stropy w piwnicach w miejsce sklepie, gadkie tynki w miejsce boniowania na elewacjach, porzdek joski w miejsce korynckiego itp..)3. W ten sposb, wykorzystujc metryk zabytku i historyczny sztafa stworzono iluzj i to w podwjnym wymiarze w inwentarz parai wczono zosta jeszcze jeden zabytek, za stworzony w ten sposb zesp czcy koci z dworem udajcym plebani jest zupenie ahistoryczny. Tradycyjna plebania z pewnoci bardziej przypominaa chopski dom mieszkalny ni pask rezydencj. Wszystkie opisywane wyej aspekty procesu translokacji skupia w sobie jeszcze jeden przykad. Dworek owczego ze Sztynortu koo Wgorzowa, a waciwie bardzo okazaa, wiejska karczma4, do 1945 roku stanowi cz rozbudowanego organizmu gospodarczego, jakim by zesp majtek szlachecki hrabiw von Lehndorff, skadajcy si z zaoenia paacowo-parkowego, folwarku i wsi szlacheckiej. Przez dugi czas nieuytkowany ju w latach 80-tych XX wieku by w bardzo zym stanie techniczny. W chwili opracowywania dla niego karty ewidencyjnej by czciow ruin. Obiekt, ktremu grozia katastrofa budowlana znalaz jednak swojego nabywc. Wiosn 2005 roku inwestor otrzyma zezwolenie na rekonstrukcj i przeniesienie zabytkowego budynku ze Sztynortu do Gakowa. Zrujnowany, zawilgocony i zagrzybiony obiekt wzniesiono z wielk pieczoowitoci, z wykorzystaniem tych elementw, ktre mona byo odzyska. Partie rekonstruowane w caoci bya to cz budynku nieistniejca ju na pocztku lat 80. XX wieku zostay wykonane z drewna rozbirkowego i umiejtnie scalone w caoci. W holu, w ktrym podziw budzi oryginalna, drewniana klatka schodowa, w nawizaniu do pierwowzoru uoono ceglan posadzk. Stosujc tradycyjne technologie i materia potrzebne do uoenia, cegy szlifowano ponad dwa tygodnie. Obiekt przeznaczono jak wczeniej na karczm oraz na cele edukacyjne. Na parterze znajduje si sala jadalna, zaplecze kuchenne i sanitariaty, ale przejcie z klatki schodowej do nowoczesnej kuchni prowadzi przez odtworzon czarn kuchni. Na pitrze urzdzono salon powicony pamici Marion hrabiny Dnhoff, pruskiej arystokratki, rzeczniczki pojednania polsko-niemieckiego oraz drugi salon powicony pamici przodkw waciciela, rodziny hrabiw Potockich. Cao suy te rnym spotkaniom, organizowane s tu seminaria, warsztat, wieczory autorskie. Dworek owczego, podobnie jak wiele innych obiektw, zosta ocalony praktycznie w ostatniej chwili. Jego historia, stan zachowania i godny podziwu wysiek zwizany z przeniesieniem obiektu dokumentuj powieszone na cianach holu fotograe. Jednak kontekst przestrzenny budynku co
3 4

Ibidem, ss. 107-122. Obiekt ten nazywany dworkiem owczego, pod tak nazw zosta wpisany do rejestru zabytkw w 1979 roku, na podstawie decyzji obejmujcej ochron cay zesp rezydencjonalny w Sztynorcie. Taka nazwa wystpuje te na karcie ewidencyjnej zabytku, wykonanej w 1982 roku, przechowywanej w archiwum WUOZ Delegatura w Eku. Na przedwojennych widokwkach jednak opisywany jest jako karczma wiejska, za wczeniejsze opisy dworku owczego (m.in. decyzja o wpisie do rejestru z roku 1968) odnosz si do zupenie innego obiektu.

86

Iwona Liewska

w przypadku transferu jest nieuchronne zosta zerwany, a nawet cakiem zmieniony. Obiekt usytuowany wczeniej w bezporednim ssiedztwie wielkiego i zwartego zespou paacowo-parkowego, podporzdkowany mu kompozycyjnie, obecnie stanowi dominant architektoniczn mazurskiej wsi, wpisan w do przypadkowy - zarwno pod wzgldem wzajemnych relacji przestrzennych, jak rwnie ich cech stylistycznych ukad budynkw nalecych do tego samego waciciela. Przeniesienie zabytku potra budzi sprzeciw lokalnej spoecznoci. Zesp leniczwki Zdruno, pooony w sercu Puszczy Piskiej, sta si osi gbokiego i dugiego sporu, pomidzy wacicielem obiektu (Nadlenictwo Maskuliskie), a przedstawicielami lokalnego rodowiska (Stowarzyszenie na Rzecz Ochrony Krajobrazu Kulturowego Mazur Sadyba). Zesp zoony z drewnianej leniczwki z ryglowymi szczytami, murowanej obory, drewnianej stodoy i zrujnowanego pieca chlebowego zosta w 2005 roku wpisany do rejestru zabytkw woj. warmisko-mazurskiego (decyzja z dnia 16.02.2005 roku, nr rejestru A-2174) . Ju wtedy cay zesp by opuszczony i nie uytkowany, a waciciel nie ukrywa, e nie planuje tam adnych inwestycji. Od decyzji o wpisie do rejestru zabytkw nie odwoa si tylko dlatego, e ju wwczas toczyy si rozmowy na temat przeniesienia caego zespou w inne miejsce. Potencjalnych nabywcw i inwestorw, zarwno prywatnych, jak i instytucjonalnych o obiekt starao si zarwno Muzeum Budownictwa Ludowego w Olsztynku, jak te Muzeum Kultury Ludowej w Wgorzewie skutecznie odstraszali przedstawiciele stowarzyszenia, protestujcy przeciwko planom translokacji obiektu. Oprotestowana te zostaa ostatnia prba rozwizania koniktu, tj. pomys przeniesienia i zrekonstruowania osady w miejscowoci Ruciane, na terenie nalecym do nadlenictwa. Planowao ono utworzy tam orodek edukacji ekologicznej. W pimie stowarzyszenia Sadyba z dnia 5.07.2005 roku czytamy Nasze Stowarzyszenie uwaa, e naley dooy wszelkich stara, aby pozostawi wszystkie budynki in situ. Przypominamy, e w skad zespou wchodz: budynek leniczwki, obora, stodoa, wolnostojcy piec chlebowy (kuchnia letnia) i piwnica. Do zespou prowadzi aleja dbowa, a wok budynkw rosn pomnikowe dby. W skad osady wchodzi niewielki cmentarz z grobami z koca XIX wieku. Wszystko to powoduje, e translokacja zabytku musiaaby ograniczy si do kilku budynkw, a to spowodowaoby zniszczenie unikatowego charakteru osady, a wic powodu dla ktrego obiekt zosta wpisany do rejestru zabytkw5 . Ze strony stowarzyszenia pada nawet cho raczej deklaratywna propozycja utworzenia w tym miejscu domu pracy twrczej, orodka edukacyjno-warsztatowego dla dzieci i modziey lub innej tego typu placwki. Z kolei waciciel obiektu, ktry by skonny nieodpatnie przekaza wszystkie budynki zabytkowe, nie widzia moliwoci prowadzenia adnych dziaa in situ bowiem Teren, na ktrym posadowiona jest zagroda lena jest terenem cennym przyrodniczo. Po przesiedleniu mieszkajcych tam dwch rodzin zmieniy si diametralnie na korzy ptakw warunki przyrodnicze. () Ponadto presja wywierana prze turystw na inne tereny lene zmusia zwierzyn len do przemieszczenia si na tereny lenictw() . Obecnie dokonywana jest szczegowa inwentaryzacja w/w ptakw i ssakw, w zwizku z zakwalikowaniem caej Puszczy Piskiej do Sieci Natura 2000 co moe skutkowa nawet zamkniciem niektrych tras turystycznych przechodzcych przez obszary bdce ostoj chronionych ptakw6. Trzeba jeszcze doda, e waciciel obiektu wykona wiele prac konserwatorskich i remontowych przy innych obiektach zabytkowych, znajdujcych si pod jego zarzdem, m.in. wyremontowa i udostpni do zwiedzania budynek zabytkowej, jedynej na terenie Prus Wschodnich, wyuszczarni nasion wraz z zachowanym caym cigiem technologicznym. Jak wida kada ze stron przytaczaa argumenty, ktrym trudno odmwi racji. Przyczyna sporu zabytkowa osada lena Zdruno do dnia dzisiejszego czeka na ostateczne rozstrzygnicie sporu. A jak wskazuje dowiadczenie i co ilustruj przykady przywoane w niniejszym tekcie w proces translokacji zawsze wpisany jest pewien kompromis.
5

Teczka obiektu: Zdruno. Leniczwka, gm. Ruciane Nida, Archiwum Wojewdzkiego Urzdu Ochrony Zabytkw w Olsztynie, pismo z dnia 5.07.2005 r. Teczka obiektu: Zdruno. Leniczwka, gm. Ruciane Nida, Archiwum Wojewdzkiego Urzdu Ochrony Zabytkw w Olsztynie, pismo z dnia 25.10.2005 r.

ADAPTACJA FORMY I UWARUNKOWANIA

Piotr Molski

rodowisko, w ktrym yjemy ulega cigym i coraz szybszym przeksztaceniom zwizanym z postpem cywilizacyjnym, zmieniajcymi si potrzebami i normami funkcjonalnymi. Holistyczne waciwoci rodowiska oznaczaj, e zmiany te dotycz rwnie jego kulturowych elementw, w tym zabytkowych terenw i zabudowy. W ostatnich dziesicioleciach szczeglnie nasiliy si przeksztacenia zabytkw zlokalizowanych w rejonach rdmiejskich, na terenach podlegajcych dynamicznej urbanizacji i w rejonach atrakcyjnych turystycznie. Wyczerpuj si tam rezerwy terenowe, a historyczne walory budowli zaczy by dodatkowym atutem przy komercyjnych inwestycjach. Adaptacja czyli przystosowanie zabytkw do nowych funkcji jest dzi zjawiskiem powszechnym. Wikszo wzniesionych w przeszoci obiektw bezpowrotnie utracia swoje pierwotne funkcje bd dlatego, e funkcje te nie maj dzisiaj racji bytu, bd te rozwj cywilizacyjny sprawi, e potrzeby jak i formy ich zaspakajania ulegy zasadniczym przemianom. Niewiele jest zabytkowych nieruchomoci, ktre mog by dzi uytkowane bez ingerencji adaptacyjnych. Do najbardziej zachowawczych w tym wzgldzie naley zaliczy budowle kultu religijnego. Niezdolno zabytkowych budowli do zaspakajania potrzeb uytkowych narasta z ich wiekiem. Wymogi funkcjonalne cigle si zmieniaj, a budowle nie, tym bardziej, jeli zabiegamy o to by zabytek utrzymywa swoj pierwotn, autentyczn form i substancj. Im starsza zatem budowla (i czsto wiksza jej zabytkowa warto) tym dostosowanie do nowych funkcji wymaga powaniejszych ingerencji modernizacyjnych. Wzrastaj tym samym sprzecznoci pomidzy kluczowymi w konserwacji zabytkw deniami do zachowania ich autentyzmu i integralnoci a koniecznymi przeksztaceniami i uzupenieniami dostosowujcymi je do nowych funkcji. Formy przeksztace adaptacyjno-modernizacyjnych s zrnicowane w zalenoci od skali obiektw, ich kulturowych treci i cech wynikajcych z pierwotnych funkcji (struktura funkcjonalnoprzestrzenna, cechy materiaowe i konstrukcyjne, pooenie i cechy otoczenia). Zmieniane s podziay wntrz, wymieniane zuyte elementy i ustroje konstrukcyjne, modernizowane wyposaenie techniczne. Adaptacje dotyczy mog budowli, ich zespow wraz z terenami otwartymi wznoszonych jako funkcjonalne caoci (np. zamki, dziea fortykacyjne, zespoy poprzemysowe), ale te historycznych zespow miejskich i wiejskich, ktrych przeksztacenia, ze wzgldu na uwarunkowania przestrzenne, spoeczne i gospodarcze realizowane s w ramach wieloletnich i zoonych programw rewitalizacyjnych. Jeli moliwoci adaptacji budowli s ograniczone a wielko powierzchni uytkowych nie spenia oczekiwa waciciela, to form adaptacji bywaj kubaturowe uzupenienia zabytkowych struktur W zespoach lub obiektach czciowo zachowanych uzupenienia wprowadzane mog by w miejscach nieistniejcych ju budowli i ich fragmentw z odtworzeniem zewntrznych gabarytw i skomponowaniem wspczesnych rozwiza architektonicznych z historycznym otoczeniem. Takie parahistoryczne uzupenienia s traktowane w kategoriach zabiegw konserwatorskich przyczyniajcych si do

88

Piotr Molski

reintegracji przestrzennej zespou lub obiektu, a dowolnie ksztatowane wntrza uzupenie wzbogacaj obiekt o dodatkowe powierzchnie uytkowe. Drugi rodzaj uzupenie to budowle o cechach ahistorycznych dodawane do zabytkowych struktur jako kolejne, wspczesne nawarstwienie. Ich stosowanie wymaga wysokiego kunsztu projektowego i zachowania szacunku dla kulturowego rodowiska w relacji pomidzy star i now zabudow. Reasumujc przystosowanie budowli do nowych funkcji moe wiza si z rnymi formami ingerencji w zabytkowe struktury, a ingerencje te najczciej sprowadzaj si do: modernizacji wyposaenia technicznego; wymiany zuytych lub zniszczonych elementw budowlanych lub caych ustrojw konstrukcyjnych budowli; przeksztace ukadw funkcjonalnych i podziaw wntrz; uzupenie kubaturowych w zespoach i obiektach zachowanych czciowo (uzupenienia parahistoryczne); dodawania kubatur i elementw zagospodarowania (uzupenienia ahistoryczne). Dyskusje na temat przeksztace i uzupenie zabytkowych obiektw towarzysz ewolucji myli konserwatorskiej od jej pocztkw a spory dotyczce dopuszczalnych ingerencji byy i s jednym z gwnych stymulatorw rozwoju konserwatorskiej teorii. Przywoajmy niektre tylko pogldy. Rozwaania dotyczce uzupeniania zabytkw nie dokoczonych znale mona ju w 1914 roku w publikacji J. Muczkowskiego rozwijajcej tezy jego referatu wygoszonego na Pierwszym Zjedzie Mionikw Ojczystych Zabytkw w Krakowie, w 1911 roku. Autor akceptujc nowe uzupenienia pozostawia swobod ich projektantowi z warunkiem, e nie mog one naladowa dawnych form stylowych, a pomidzy zabytkiem a now czci musi panowa najzupeniejsza harmonia artystyczna 1 . Na pocztku lat 70.XX w. J.Tajchman i M.Arszyski zaproponowali pojcie reintegracji rozumianej jako prace zmierzajce do nadania zachowanemu niekompletnie lub znieksztaconemu zabytkowi pewnej zamknitej funkcjonalnie i kompozycyjnie formy architektonicznej przez poczenie jego czci zabytkowych oraz koniecznych uzupenie w jednolit cao kompozycyjn 2. Z kolei S. Mller oceniajc cechy architektoniczne zabudowy dodanej do istniejcych zabytkw okrela je jako architektur relatywn wyprowadzon z zabytkw (o zwizkach formalnych z zabytkow zabudow) i architektur przeciwstawiajc si zabytkom wyodrbniajc rne tendencje w obu kierunkach. Preferowa przy tym rozwizania okrelane mianem architektury rodowiskowej charakteryzujcej si czerpaniem inspiracji formalnej z bezporedniego zabytkowego otoczenia, wiata form i ksztatw architektonicznych, z analizy sposobw, zwyczajw, ktre to komponenty przetwarzane s w oryginalne dzieo architektoniczne.3 W pocztkach lat 70.XX w. pojawiy si prby poszerzania i interpretacji poj konserwatorskich zawartych w midzynarodowych dokumentach, a przede wszystkim w Karcie Weneckiej. W 1974 roku A. Gruszecki i W. ysiak przedstawili autorsk interpretacj treci Karty Weneckiej odnoszc si do zabiegw technicznych wobec zabytkw proponujc uporzdkowanie tekstu Karty i m.inn. denicje adaptacji i uzupenie. Pisali oni: niezbdne uzupenienia, wykraczajce poza kategorie prac restauratorskich (gdy brak jest pewnoci naukowej) powinny nosi wyrane znamiona naszych czasw
1

J. Muczkowski, Ochrona zabytkw, Krakw 1914. za: B. Szmygin, Ksztatowanie koncepcji zabytku i doktryny konserwatorskiej w Polsce w XX wieku, Lublin 2000, str. 53 J. Tajchman, M. Arszyski, Wybrane zagadnienia sownictwa konserwatorskiego w dziedzinie zabytkw architektury na tle analizy podstawowych poj, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t.XVII, Warszawa 1972, nr 3, s. 236-238. S. Mller, Wspczesna forma architektoniczna w orodkach zabytkowych w Polsce po 1956 roku, Architektura, Warszawa 1974, nr 1 -2, s. 22-28.

Adaptacja formy i uwarunkowania

89

i pozostawa w zgodzie z kompozycj architektoniczn zabytku i jego otoczenia. Musz by one utrzymane w granicach nieagresywnej prostoty. 4 W latach 80. XX w., na tle zaoe przyjtych przy rewaloryzacji Starego Miasta w Elblgu pojawi si nowy termin: retrowersja oznaczajcy dziaania, ktre respektuj historyczne uwarunkowania lecz nie rekonstrukcj dosownej formy materialnej dawnej zabudowy. 5 W opinii M. Kurztkowskiego retrowersja tworzya nurt neohistoryzmu konserwatorskiego. Przejawia si on w postaci ..caych nowo wznoszonych budowli w uzupenianiu zabytkw skadnikami utraconymi lub domniemanymi, w dodawaniu pseudostylowych elementw wystroju zewntrznego i wewntrznego, we wprowadzaniu do wntrz pseudostylowego wyposaenia, w nadawaniu pseudostylowych ksztatw elementom zwizanym z techniczn tudzie informacyjn infrastruktur budowli, ich otoczenia oraz wntrz urbanistycznych.6 Prezentowane pogldy zblia czenie architektury zabytkowej i uzupenie w jednolit kompozycyjn cao z odrnieniem architektury dodawanej od historycznej. Rnice dotyczyy zwizkw formalnych nowej architektury z zabudow zabytkow. Zwizki te byy przedmiotem sporw pomidzy zwolennikami architektury relatywnej i retrowersji wyprowadzanych z architektury historycznej a przeciwnikami neohistoryzmu konserwatorskiego uznajcymi architektur odpowiadajc czasom jej powstania. Sigajca pocztkw XX w. dyskusja wiadczy o staej potrzebie uzupeniania teorii konserwatorskiej o reguy okrelajce relacje pomidzy zabytkiem a now zabudow wobec cigej ewolucji potrzeb, a w lad za tym szeroko rozumianej modernizacji i adaptacji rodowiska. Urynkowienie gospodarki nieruchomociami i dynamiczne po 1989 roku przeksztacenia wasnociowe zabytkowych obiektw sprawiy, e o ich przyszoci zacz w coraz wikszej mierze decydowa rachunek ekonomiczny. Utylitarno-ekonomiczne wzgldy zdominoway doktrynalne zasady a moliwo adaptacji, modernizacji i komercyjnego zagospodarowania staa si dla wikszoci zabytkw warunkiem przetrwania i ochrony. Mechanizmy rynkowe wytworzyy siln wspzaleno pomidzy ochron a adaptacj zabytkw. Przystosowanie do nowych potrzeb uytkowych tworzy czsto jedyn okazj do przeprowadzenia remontw konserwatorskich powstrzymujcych degradacj budowli, ale zwizane z adaptacj ingerencje wykraczaj w wielu przypadkach poza granice wyznaczone konserwatorsk teori. Czy w imi powstrzymania degradacji mona akceptowa kompromisy doktrynalne? Czy mona godzi si na uszczuplenie wartoci dla ratowania przynajmniej czci z nich? Realistyczny pogld w tej sprawie przedstawi A. Tomaszewski: Dawny, przywrcony lub nowy waciciel dobra kultury musi nada mu wspczesn funkcj, nierzadko tak, ktra zapewni rodki na jego konserwacj i utrzymanie. Konieczne jest uznanie tych wymogw i poszukiwanie kompromisowych rozwiza. Tak jak pierwsze powojenne pokolenie polskich konserwatorw w obliczu tragedii zniszcze, pod moralnym nakazem szo na kompromisy doktrynalne, tak jest dzisiaj nakazem chwili uznanie, e zapewnienie zabytkowi uytkownika jest lex suprema, nawet za cen jego niezbdnych przeksztace. Pod jednym wszake warunkiem: e wpierw dokonana zostanie dokumentacja naukowa jego aktualnego stanu, ktra ocali go jako dokument historyczny dla przyszych bada i dla pamici spoecznej.7 Pogld ten sankcjonuje codzienn praktyk. Kada uytkowana dzi, zabytkowa budowla podlega przeksztaceniom naruszajcym, choby w najmniejszym stopniu, historyczn tkank, a urzdy konserwatorskie podejmuj kompromisowe decyzje krytykowane czsto przez pryncypialne rodowiska konserwatorskie i grupy mionikw zabytkw.
A. Gruszecki, W. ysiak: Propozycja nowej wersjiop.cit. M. Lubocka-Hoffmann, W poszukiwaniu tosamoci Balijska. Retrowersja miasta w oparciu o dowiadczenia Elblga, [w:] Tosamo miasta odbudowanego; autentyzm integralno kontynuacja; Gdask 2001, s. 66. M. Kurztkowski, Neohistoryzm konserwatorski, Ochrona Zabytkw, nr 3, Warszawa 1993, s. 225-226. A. Tomaszewski, Polityka ochrony dbr kultury w Polsce, Ochrona Zabytkw, nr 3-4 (190-191) XLVIII, Warszawa, 1995, s. 251.

4 5

6 7

90

Piotr Molski

Kompromis to polubowne zaatwienie sporu w drodze wzajemnych ustpstw, to odstpstwo od zasad dla praktycznych korzyci. Pojcie to nie powinno istnie w ochronie zabytkw. Zostao wymuszone rosnc dychotomi pomidzy oglnymi reguami doktrynalnymi a zmieniajcymi si w ostatnich dekadach interpretacjami zasobu zabytkowego i uwarunkowaniami jego ochrony. Eliminacja tego pojcia ze sownika konserwatorskiego moliwa jest poprzez wprowadzenie zasad adaptacji uwzgldniajcych zrnicowane wartoci i cechy budowli. Nie oznacza to korekt doktryny a jej aksjologiczne interpretacje dostosowane do zmieniajcych si warunkw. Problemy w formuowaniu programw adaptacyjnych potwierdzaj sygnalizowan w ostatnim czasie potrzeb rezygnacji z idei rwnocennoci zabytkw, a w konsekwencji potrzeb rnicowania rygorw ochrony, form adaptacji i przeksztace jakich wymagaj nowe funkcje zabytku. Niezbdna staje si zatem dwustopniowa waloryzacja obejmujca: identykacj i usytuowanie w strukturze zabytku jego wartoci z uwzgldnieniem ich autentyzmu i stopnia integralnoci obiektu; porwnawcz ocen tych wartoci na tle waciwej typologicznie grupy zabytkw wyodrbnionej w zasobie krajowym. Dwustopniowa waloryzacja umoliwia kwalikacj zabytku jako reprezentatywnego lub unikatowego wymagajcego szczeglnej ochrony i ograniczenia do minimum ingerencji. Zabytek taki jest kandydatem do cisej ochrony np. jako pomnik historii. Moe peni przede wszystkim funkcje poznawczo-edukacyjne, ktre wynikaj z istoty zachowania kulturowego dziedzictwa a inne funkcje uytkowe powinny by im podporzdkowane. Postpowanie wobec reszty zasobu nie wymaga tak ostrych rygorw, a formy zagospodarowania i uytkowania wspzalene s od cech obiektu, w tym m.in.: stopnia zachowania i przestrzennej integralnoci; cech strukturalno-materiaowych wynikajcych z pierwotnego przeznaczenia; skali przestrzennej; stanu technicznego elementw budowlanych i ustrojw konstrukcyjnych; oraz wymogw proponowanych dla obiektu, nowych funkcji. Zobiektywizowana, oparta na warsztacie naukowym waloryzacja i wynikajce z niej rygory ochrony bd niekiedy sprzeczne z deniami lokalnych rodowisk i wacicieli zabytkw. Wana zatem jest argumentacja uzasadniajca zasady postpowania z obiektem. W obowizujcym prawie ochrony zabytkw istniej zapisy suce wykorzystaniu wnioskw z analiz charakterystycznych cech obiektu i ocen waloryzacyjnych. Wnioski te - okrelajce dostpno adaptacyjn zabytkowej budowli mog by uwzgldniane w zaleceniach konserwatorskich, ktre wojewdzki konserwator ma obowizek przedstawi na wniosek waciciela.8 Zalecenia powinny by na tyle jasne i wyczerpujce, by waciciel mg przedoy do uzgodnienia subom konserwatorskim program zagospodarowania zabytku nieruchomego wraz z otoczeniem oraz dalszego korzystania z tego zabytku, z uwzgldnieniem wyeksponowania jego wartoci.9 Niestety narzdzia te nie s waciwie wykorzystywane przez wacicieli i urzdy konserwatorskie. Okrelenie wspzalenoci pomidzy cechami budowli, formami ich adaptacji i zachowaniem wartoci zabytkowych wymaga pogbionych studiw na konkretnych przykadach budowli reprezen8 ustawa o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz. U. Nr 162, poz. 1568) - art. 27: Na wniosek waciciela lub posiadacza zabytku wojewdzki konserwator zabytkw przedstawia, w formie pisemnej, zalecenia konserwatorskie, okrelajce sposb korzystania z zabytku, jego zabezpieczenia i wykonania prac konserwatorskich, a take zakres dopuszczalnych zmian, ktre mog by wprowadzone w tym zabytku.
9

art. 25.1.3 ustawy

Adaptacja formy i uwarunkowania

91

tujcych rne grupy typologiczne. Badania takie s dzi potrzebne suc wskazaniu preferowanych funkcji, ustaleniu zasad niezbdnych ingerencji i precyzujc kryteria oceny programw adaptacyjnych przedstawianych do uzgodnie konserwatorskich. Dzi najczciej o wyborze funkcji decyduj potrzeby wacicieli lub wzgldy komercyjne. Dostpno adaptacyjna zabytkowych nieruchomoci brana jest pod uwag na etapie uzgadniania gotowych czsto koncepcji inwestycyjnych, chocia powinna by okrelana na pocztku procesu projektowego. W przypadku wikszych struktur zabytkowych zasady adaptacji mog by treci miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego a szczegowo zapisw i zalece konserwatorskich powinna umoliwia symulacje ekonomiczne inwestycji oraz preferencje i ograniczenia zwizane z zagospodarowaniem zespou. Kryzys planowania przestrzennego Polsce sprawia, e instrumenty gospodarki przestrzennej, chocia mog by skuteczne, nie s wykorzystywane w stymulowaniu przeksztace zabytkowych struktur. Prb zmierzajc do wdroenia takiego instrumentu byy studia obejmujce forty twierdz piercieniowych wznoszonych od drugiej poowy XVIII w. do pocztku XX w. Poligonem badawczym byy forty Twierdzy Warszawa zachowane w rnym stopniu i podlegajce silnej presji inwestorw10, a efektem prac byy m.in. uchwaa Rady m.st. Warszawy w sprawie okrelenia ustale wicych gminy warszawskie przy sporzdzaniu miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego w zakresie ustale dla systemu fortecznego XIX wiecznej Twierdzy Warszawa (zwanych ustaleniami wicymi) oraz koncepcje konserwatorskie zagospodarowania warszawskich fortw.

Adaptacja a stopie zachowania i przestrzennej integralnoci

Ubytki w strukturach umocnie11 zdecydoway, e historyczny ukad przestrzenny wikszoci warszawskich fortw jest nieczytelny lub czytelny w niewielkim stopniu. W rdmiejskich rejonach stoecznego miasta zachoway si zatem ruiny umocnie o bardzo uszczuplonej integralnoci znacznie ograniczajcej percepcj treci zabytkowych. Taki stan niezagospodarowanych i zaniedbanych obiektw nie mg by akceptowany, tym bardziej wobec ich obcej proweniencji. Brak zainteresowania wadz stolicy w latach 90.XX w. wykorzystaniem piercieni umocnie np. jako miejskiego systemu rekreacyjno- usugowego sprawi, e poforteczne tereny tray do obrotu rynkowego. Wikszo z nich znalaza prywatnych nabywcw zainteresowanych adaptacj do komercyjnych funkcji hotelowych, rekreacji i kultury. Fortykacj XIX-wieczn odrnia od innych zabytkw przewaga otwartych terenw ziemnych umocnie nad powierzchni budowli murowych (p.u. budowli murowych stanowi przewanie poniej 10% powierzchni caego obiektu). Nic te dziwnego, e pierwsze koncepcje inwestorskie zmierzay najczciej do rozplantowania ziemnych umocnie i zabudowania ich domami mieszkalnymi, co oznaczao likwidacj fortykacji. Studia moliwoci zagospodarowania fortw wykazay, e szans na zachowanie ich wartoci kulturowo-przyrodniczych jest wprowadzenie w miejsca niezachowanych lub szcztkowo zachowanych obwaowa uzupenie kubaturowych wnoszcych na poforteczne tereny nowe, uytkowe powierzchnie. Takie parahistoryczne uzupenienia o wspczesnych cechach architektonicznych reintegruj historyczne struktury przestrzenne i s, wobec nowych wacicieli, kart przetargow w egzekwowaniu wymaga konserwatorskich zwizanych z utrzymaniem oryginalnych fragmentw fortw.

10 11

Studia takie prowadzono w Zakadzie Konserwacji Zabytkw Politechniki Warszawskiej w latach 1996- 1997 rednio warszawskie forty zachoway si w stopniu niewiele przekraczajcym 50% ich pierwotnej postaci.

92

Piotr Molski

Fot. 1. Uzupenienia parahistoryczne w forcie. Koncepcja opracowana w pracowni Festgrupa.

W zalenoci od stopnia zachowania, stanu technicznego i wartoci zabytkowych poszczeglnych elementw fortu stosowano podzia na strefy uzupenie i strefy wyczone z przeksztace z zaleceniem konserwacji i restauracji zachowanych elementw. Przy symetrycznej najczciej budowie fortw waloryzacja konserwatorska i strefowanie pozwalay na utrwalenie wartoci reprezentatywnych dla caego obiektu. Taka forma adaptacji jest stosowana nie tylko w stolicy, ale te w koncepcjach zagospodarowania innych dzie fortykacyjnych w kraju.

Adaptacja a cechy strukturalno-materiaowe i stan techniczny

Dostpno adaptacyjn budowli mog istotnie ogranicza cechy strukturalno-materiaowe wynikajce z jej pierwotnych funkcji. Widoczne to jest w budowlach obronnych, w ktrych ograniczenia wynikaj z niewielkich przewanie powierzchni wntrz; zwielokrotnionej gruboci cian i stropw zabezpieczajcych przed ostrzaem wroga; z braku dowietlenia dziennego i utrudnionego dostpu z zewntrz. Cechy te znacznie utrudniaj zapewnienie podstawowych norm wspczesnego uytkowania, a to sprawia, e ich wykorzystanie jest szczeglnie skomplikowane, chocia przy doborze waciwej funkcji moliwe. Potwierdza to sposb przystosowania betonowego schronu wzniesionego w 1944 roku w rdmieciu Wiednia do funkcji Domu Morza. Na kolejnych, nie wymagajcych owietlenia dziennego kondygnacjach schronu, umieszczono w akwariach ponad 5 000 okazw fauny morskiej, a w dodanych na elewacjach, szklanych kubaturach wzbogacajcych ponur architektur rolinno rdziemnomorsk. Wybrana funkcja, mimo ingerencji zapewniajcych wewntrzn i zewntrzn komunikacj midzy poziomami i tarasem widokowym (winda, schody) nie wpyna na czytelnoci jej

Adaptacja formy i uwarunkowania

93

oryginalnych cech. Zarwno wyposaenie wntrz jak i przyklejone do elewacji kubatury maj jednoznacznie wspczesny charakter.

Fot. 2. Haus des meeres w Wiedniu. Fot. M. Grski

Inne problemy zagospodarowania wynikaj z cech strukturalnych i stanu technicznego budowli poprzemysowych. W przypadkach zespow o wikszej skali (np. Ksiy Myn w odzi, osada przemysowa w yrardowie) niezbdna jest kompleksowa ich waloryzacja konserwatorska oraz oparte o waloryzacj zrnicowanie zasad ochrony i form zagospodarowania. Specyczn cech architektury poprzemysowej s jednoprzestrzenne, wielkokubaturowe hale produkcyjne o ceglano-metalowych konstrukcjach. Zachowanie zewntrznego charakteru budynkw nie rodzi wikszych problemw i najczciej wie si z wymian ceglanych, licowych warstw elewacji przy zachowaniu oryginalnego detalu architektonicznego. Dyskusyjna w wielu realizacjach jest utrata autentyzmu wntrz. Funkcje loftw wymuszaj wielokrotne podziay jednoprzestrzennych hal cakowicie zmieniajc ich charakter, a prby rozwiza architektonicznych podkrelajcych wtrne podziay s rzadkie. Wysoko hal produkcyjnych sprzyja rozwizaniom dwupoziomowym z zastosowaniem antresol i wewntrznych schodw. Te przeksztacenia rekompensowane s eksponowaniem poprzemysowego detalu: betonowych bd metalowych supw z ozdobnymi gowicami, metalowych drzwi i okien. Czsto jednak we wntrzach demontowane s pozostaoci maszyn i technicznego wyposaenia co istotnie uszczupla cechy autentyzmu.

94

Piotr Molski

Fot. 3. Wymiana warstw licowych adaptacja przdzalni Scheiblera w odzi do funkcji mieszkaniowych. Fot. P. Molski

Fot. 4 Podzia hali produkcyjnej na segmenty mieszkalne. Stara przdzalnia yrardw. Fot. P. Molski

Adaptacja formy i uwarunkowania

95

Fot. 5 Gowice supw wyeksponowane w odrestaurowanej klatce schodowej Stara przdzalnia yrardw

Adaptacja a skala przestrzenna

Brak kompleksowych, opartych o waloryzacj konserwatorsk, studiw moliwoci zagospodarowania opuszczonych obiektw o duej skali przestrzennej moe by przyczyn braku zainteresowania ich wykorzystaniem, a w efekcie postpujcymi zniszczeniami i obnieniem wymaga konserwatorskich. Szczeglnym tego przykadem s XIX-wieczne koszary Cytadeli Twierdzy Modlin. Budynek o dugoci 2 250 m. i cznej powierzchni uytkowej 50 388 m2 nie moe doczeka si na swojego docelowego gospodarza. Kolejne, ogaszane przez Agencj Mienia Wojskowego przetargi nie przynosiy rozstrzygnicia poniewa oferta sprzeday obejmowaa cay, ogromny budynek i jego otoczenie z bagaem konserwatorskich ogranicze uytkowych i obowizkw remontowych. Nie bez znaczenia jest te lokalizacja tak wielkiej kubatury w granicach administracyjnych miasta Nowy Dwr Mazowiecki w miejscu atrakcyjnym krajobrazowo ale trudnodostpnym komunikacyjnie (dopiero za kilka lat sytuacja moe si zmieni kiedy zacznie po ssiedzku dziaa drugie warszawskie, midzynarodowe lotnisko). Przykad budynku koszarowego wskazuje, e stosowanie powszechnie przyjtych w obrocie nieruchomociami procedur przetargowych nie rozwizuje problemw ochrony konserwatorskiej. Potrzebne s zalecenia adaptacyjne zrnicowane dla powtarzalnych fragmentw budynku zgodnie z ocen ich wartoci. Adaptacja obiektu o tak duej skali przekracza moliwoci pojedynczego inwestora, a sposb przeksztace wasnociowych powinien uwzgldnia zaangaowanie wikszej liczby podmiotw w realizacji zintegrowanych programw funkcjonalnych. Przeksztacenia wasnociowe, opracowanie caociowej koncepcji zagospodarowania i jej wdroenie z udziaem zespou inwestorw wymaga odpowiedniego zarzdzania zabytkowym zasobem. Inicjatorem i koordynatorem takich prac mogaby by jednostka zarzdzajca parkiem kulturowym utworzonym przez miejscowy samorzd na terenie Twierdzy Modlin.

96

Piotr Molski

Nowe funkcje
Trafno doboru funkcji, ich wzajemne proporcje i relacje oraz formy zwizanych z adaptacj przeksztace maj kluczowe znaczenie dla efektywnego wykorzystania zabytku nie zagraajcego utrat jego wartoci oraz zapewnienia rodkw na prace konserwatorskie i pniejsze utrzymanie. Przykadem s programy adaptacyjne umoliwiajce powane przedsiwzicia konserwatorskie w zniszczonych w czasie II wojny wiatowej kocioach w Niemczech. Przy zmniejszajcej si liczbie wiernych, ich odtworzenie byo moliwe przy poczeniu funkcji religijnych ze wieckimi funkcjami kulturalnymi i owiatowymi oraz dodaniu wspczesnych uzupenie we wntrzach. W Mncheberg ewangelicki koci farny utraci w wyniku dziaa wojennych w 1945 r. dach, sklepienia i wyposaenie. Do pocztkw lat 90.XX w. by w stanie ruiny. Prace restauracyjno-reintegracyjne mogy by przeprowadzone dziki poczeniu funkcji kocielnych z miejskim orodkiem kultury z sal konferencyjn, bibliotek, kuchni i zapleczem sanitarnym. Funkcje te umieszczono w wydzielonej drewnianymi panelami kubaturze wstawionej do wntrza kocioa (budowla w budowli). Ten dodany we wntrzu element o jednoznacznie wspczesnej formie nie tworzy dysonansu z przypisan historycznie funkcj kocieln i jest symbolem zmieniajcych si potrzeb lokalnej spoecznoci. Wyposaanie kociow w wieckie funkcje kultury i nauki oparte o partnerstwo kocielno-komunalne czsto pod patronatem fundacji jest stosowan w Niemczech metod przywracania i utrzymania historycznych budowli kocielnych. Takie przedsiwzicia podjto m.inn. w Beeskow, Franken, Hohenwarsieben, Lubece, Magdeburgu i innych miastach.

Fot. 6 Wntrze kocioa w Mncheberg (Niemcy). Fot. P. Molski

Adaptacja formy i uwarunkowania

97

Podsumowanie
Adaptacja zabytkowego obiektu do nowej funkcji moe decydowa o skutecznej jego ochronie. Punktem odniesienia decyzji o sposobach wspczesnego uytkowania i przystosowania budowli do nowych funkcji s za ich zabytkowe wartoci, a dokadniej wpyw adaptacji i zwizanych z tym ingerencji na zachowanie tych wartoci. Podstaw, zatem wszelkich programw przystosowawczych jest identykacja materialnych i niematerialnych wartoci obiektu oraz ocena ich reprezentatywnoci na tle waciwego typologicznie zabytkowego zasobu. Moliwoci adaptacji, rodzaj i zakres przeksztace zwizanych z now funkcj obiektu s uzalenione m.in. od jego cech strukturalnych i skali przestrzennej oraz stanu stanu technicznego i stopnia integralnoci budowli. W krajowym zasobie zabytkw mona wyodrbni grupy zabytkw o odmiennych cechach istotnych z punktu widzenia zasad postpowania konserwatorskiego, w tym adaptacji do nowych funkcji. Zaniechanie rwnowanego traktowania wszystkich zabytkw otwiera drog do rnicowania zasad ochrony i form adaptacji zabytkw do nowych funkcji. Skuteczna ochrona zabytkw w Polsce wymaga podziau typologicznego ich krajowego zasobu, dwustopniowej waloryzacji zabytkw w poszczeglnych grupach typologicznych i ustalenia dla tych grup zrnicowanych zasad postpowania obejmujcych rwnie metody adaptacji i zwizane z tym dopuszczalne ingerencje. Jednym z gwnych celw polityki konserwatorskiej powinno by zapewnienie warunkw dla przeprowadzenia waloryzacji krajowego zasobu zabytkw i opracowania zasad postpowania konserwatorskiego z uwzgldnieniem specyki ich poszczeglnych grup typologicznych.

EUROPEJSKIE FUNDUSZE POMOCOWE A KONSERWACJA I ADAPTACJA OBIEKTW ZABYTKOWYCH

Monika Murzyn-Kupisz

Proces integracji Polski z Uni Europejsk, w szczeglnoci akcesja do Unii Europejskiej w 2004 r., to wielka szansa, ale take wielkie wyzwanie dla wszystkich sfer funkcjonowania naszego kraju. Celem artykuu jest zwrcenie uwagi na wyranie obserwowane obecnie w kontekcie polskim zjawisko, jakim jest przyspieszenie i intensykacja procesu konserwacji i adaptacji wielu obiektw zabytkowych na wspczesne funkcje uytkowe, szczeglnie te czce si z kultur, turystyk i rekreacj, zwizana z dostpnoci wspnansowania takich projektw z funduszy unijnych oraz mechanizmu nansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) i Norweskiego Mechanizmu Finansowego (NMF). Moliwo uzyskania rodkw unijnych oraz EOG i NMF widziana jest przy tym obecnie przez wacicieli obiektw, zwaszcza przez samorzdy terytorialne, jako wielka szansa dla zabytkw, zarwno stanowicych wasno publiczn (gminy, regionu, itp.), jak i prywatnych oraz nalecych do zwizkw wyznaniowych. Jednoczenie wydaje si, i wymogi formalne zwizane z formuowaniem, konstruowaniem i realizacj takich projektw take wpywaj znaczco na rodzaj i charakter prowadzonych prac konserwatorsko-adaptacyjnych i realizowanych projektw oraz ocen ich efektw. Zakoczony pierwszy okres programowania, w ktrym moga uczestniczy Polska (2004-2006), pozwala na analiz moliwoci, sposobw i typw dziaa oraz priorytetw programowych, w ramach ktrych byy w okresie tym realizowane prace remontowe, konserwacyjne i adaptacyjne w obiektach zabytkowych oraz implikacji, jakie to niesie dla konserwatorstwa jako dyscypliny oraz praktyki konserwatorskiej w Polsce. W niniejszym tekcie odnios si przede wszystkim do wspomnianego okresu programowania i do dowiadcze Maopolski1. Jakkolwiek warto podkreli, i wiele zasad, priorytetw i dziaa priorytetowych jest nadal aktualnych i podobnie sformuowanych w biecym okresie programowania (2007-2013), nawet jeli np. w miejsce oglnonarodowego Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR) pojawiy si odrbne RPO formuowane indywidualnie dla kadego z wojewdztw.

1. rodki unijne szans na realizacj wielu projektw odnowy i adaptacji obiektw zabytkowych
Po pierwsze, trzeba zwrci uwag na moliwo nansowania projektw odnowy i adaptacji obiektw zabytkowych ze rodkw w ramach funduszy strukturalnych, tj. przede wszystkim
1

Podobnie, jakkolwiek ten okres programowania zakoczy si, niektre projekty w jego ramach s jeszcze w trakcie realizacji.

100

Monika Murzyn-Kupisz

Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), w latach 2004-2006 w ramach ZPORR oraz Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOIGR).2 W ramach Priorytetu 1. ZPORR Rozbudowa i modernizacja infrastruktury sucej wzmacnianiu konkurencyjnoci regionw przewidziano dziaania przyczyniajce si do Zwikszenia roli turystyki, kultury i dziedzictwa kulturowego jako czynnikw rozwoju wojewdztw i kraju,3 na sprawy kultury i turystyki ukierunkowujc wyranie jedno z dziaa priorytetu: Dziaanie 1.4 Rozwj turystyki i kultury. Z zakresu turystyki do wspnansowania kwalikoway si m.in. takie dziaania jak adaptacja zabytkw techniki i architektury w celu zwikszenia atrakcyjnoci turystycznej regionu, natomiast z zakresu kultury projekty infrastrukturalne (...) zwizane z ochron dziedzictwa kulturowego, a take w wyjtkowych przypadkach z budow, rozbudow i modernizacj infrastruktury zwizanej z kultur. Wyszczeglniajc rodzaje kwalikujcych si przedsiwzi uwzgldniono: projekty zwizane z rewitalizacj, konserwacj, renowacj, rewaloryzacj, zachowaniem, modernizacj, adaptacj historycznych i zabytkowych obiektw wraz z ich otoczeniem, projekty zwizane z rewitalizacj, konserwacj, renowacj, rewaloryzacj, zachowaniem, modernizacj, adaptacj publicznych obiektw poprzemysowych wraz z ich otoczeniem oraz ich przystosowaniem na cele kulturalne (...) projekty dotyczce (...) rozbudowy i modernizacji publicznej infrastruktury kulturalnej, przyczyniajcej si do aktywnego udziau spoeczestwa w kulturze.4 Podobne projekty oddziaujce przede wszystkim na lokalne moliwoci rozwojowe przewidziano take w ramach Priorytetu 3. ZPORR Rozwj lokalny umieszczajc wrd celw czstkowych priorytetu wykorzystanie potencjau turystycznego, kulturowego, historycznego i przyrodniczego poprzez rozwj i popraw stanu infrastruktury turystycznej, wypoczynkowej, a take obiektw kulturowych. 5 Dziaanie 3.1 Obszary wiejskie mogo obejmowa projekty polegajce na restauracji i rewitalizacji obiektw dziedzictwa kulturowego.6 W ramach dziaania 3.2 Obszary podlegajce restrukturyzacji moliwe byy projekty polegajce na restauracji i rewitalizacji obiektw dziedzictwa kulturowego, a w ramach dziaania 3.3 Zdegradowane obszary miejskie, poprzemysowe i powojskowe wyodrbniono poddziaanie 3.3.1 rewitalizacja obszarw miejskich oraz 3.3.2 rewitalizacja obszarw poprzemysowych i powojskowych. Dla poddziaania 3.3.1 zdeniowano kwalikujce si do nansowania projekty jako przedsiwzicia w celu renowacji budynkw o wartoci architektonicznej i znaczeniu historycznym znajdujcych si na rewitalizowanym terenie oraz ich adaptacja na cele: gospodarcze, spoeczne i kulturalne, natomiast dla 3.3.2 wrd 11 wyszczeglnionych rodzajw projektw znalazy si: renowacja (prace zwizane z konserwacj, rewaloryzacj, zachowaniem, adaptacj) budynkw, infrastruktury o wartoci architektonicznej i znaczeniu historycznym (w tym z zakresu ochrony dziedzictwa przemysowego i obiektw o znaczeniu militarnym), a take ich adaptacja na cele:
2

4 5 6

Por. Finansowanie kultury z funduszy europejskich w Polsce w latach 2004-2006, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Departament Strategii Kultury i Spraw Europejskich, Warszawa 2006 oraz Joanna Sanetra-Szeliga, Finansowanie kultury ze rodkw wsplnotowych w Polsce, [w:] Agata Etmanowicz, Joanna Sanetra-Szeliga (red.), Europa szansa dla kultury. Polskie dowiadczenia w korzystaniu ze rodkw Unii Europejskiej dla kultury, Punkt Kontaktowy ds. Kultury, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2005. Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego 2004-2006. Tekst jednolity uwzgldniajcy zmiany przyjte przez Komitet Monitorujcy ZPORR w dn. 17 stycznia 2007 r., Dz. U. z 30 maja 2006 r. nr 102, poz. 706, s. 32. Ibidem, s. 64-65. Ibidem, s. 140. Ibidem, s. 147.

Europejskie fundusze pomocowe a konserwacja i adaptacja obiektw zabytkowych

101

gospodarcze, spoeczne i kulturalne wraz z zagospodarowaniem przylegego otoczenia znajdujcych si na rewitalizowanym terenie; prace konserwatorskie, odnowienie fasad i dachw budynkw o wartoci architektonicznej i znaczeniu historycznym znajdujcych si w rejestrze zabytkw wraz z zagospodarowaniem przylegego terenu, przyczyniajce si do tworzenia staych miejsc pracy.7 Potencjalnie obiektw zabytkowych mogo take dotyczy dziaanie 3.4 Mikroprzedsibiorstwa, biorc pod uwag, i wiele rm ma swoje siedziby w obiektach zabytkowych lub wykorzystuje je w dziaalnoci gospodarczej. Analizujc podjte w Maopolsce dziaania w ramach ZPORR, spord 207 realizowanych w regionie projektw w ramach priorytetu I oraz III (z wyczeniem dziaania 3.4),8 15 (tj. 7% ogu projektw) dotyczyo szeroko pojtego dziedzictwa kulturowego obejmujc cztery rodzaje projektw projekty konserwatorsko-adaptacyjne w obiektach i zespoach zabytkowych (wikszo tj. 8 projektw), projekty zabezpieczajce zabytki przed poarem i wamaniami (1), dotyczce odnowy przestrzeni publicznej w historycznych centrach miast (2) oraz projekty, w ramach ktrych wzniesione zostay nowe obiekty architektury odwoujce si jednak wyranie do dziedzictwa kulturowego lub historycznych funkcji miejsca (4) (por. tab. 1). Jeli chodzi o prace konserwatorsko-adaptacyjne w obiektach zabytkowych, 5 spord 8 wspomnianych projektw zostao zrealizowanych w ramach priorytetu I. Dziaanie 1.4 Rozwj turystyki i kultury, 1 w ramach priorytetu III. Rozwj Lokalny Dziaanie 3.1 Obszary Wiejskie, 2 w ramach dziaania 3.3 Zdegradowane obszary miejskie, poprzemysowe i powojskowe. Dodatkowo w ramach dziaania 3.4 Mikroprzedsibiorstwa w Maopolsce zrealizowano 3 projekty (w tym dwa dotyczce tego samego obiektu) dotyczce adaptacji zespow paacowo-parkowych dla potrzeb funkcji hotelowej. Jakkolwiek moe si wydawa, i jest to niewielka liczba projektw, biorc pod uwag wielkie zapnienia cywilizacyjne naszego kraju po okresie realnego socjalizmu w wielu podstawowych z punktu widzenia spoecznoci lokalnych i opinii publicznej dziedzinach, przede wszystkim jeli chodzi o infrastruktur drogow i komunaln, 18 zrealizowanych projektw dotyczcych dziedzictwa kulturowego to jednak liczba znaczca. W Maopolsce w pierwszym okresie programowania przeoya si ona na realizacj dziaa konserwatorsko-adaptacyjnych na ogln kwot 49,4 mln z, donansowanych kwot 20,4 mln z z EFRR. Drug tak moliwoci wsparcia prac w obiektach zabytkowych by EFOIGR. Ze rodkw EFOIGR nansowany by program Restrukturyzacja i modernizacja sektora ywnociowego oraz rozwj obszarw wiejskich, w ramach ktrego realizowano dziaanie 2.3 Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego. Ze 135 projektw zrealizowanych w ramach tego dziaania w Maopolsce w pierwszym okresie programowania ponad 20 projektw dotyczyo szeroko pojtego dziedzictwa kulturowego, w tym 4 adaptacji obiektw okrelanych jako dawne lub zabytkowe.9 Wrd nich znalazy si: Renowacja zabytkowego kompleksu dworsko-parkowego w Knej Dolnej I etap remontu dworu w gminie Cikowice; Adaptacja zabytkowej szkoy w azanach na potrzeby Izby Regionalnej w gminie Biskupice, Oywienie centrum wsi Jastrzbia w oparciu o dobra maopolskiej architektury podworskiej w gminie Lanckorona oraz Adaptacja i remont poczony z modernizacj oraz wyposaeniem obiektu dawnej cerkwi w Nowym Brzesku na Centrum Kultury wraz z otoczeniem w gminie Nowe Brzesko. Wspomniane 4 projekty kosztoway cznie 1,9 mln zotych i byy donansowane kwot 1,3 mln z. W okresie programowania 2004-2006 Polska uczestniczya take w nansowanej z EFRR inicjatywie wsplnotowej INTERREG, zawierajcej potencjalnie moliwo realizacji projektw zwizanych
7 8

Ibidem, s. 171. Na szlaku ZPORR w Maopolsce. Inwestycje wspnansowane ze ZPORR w latach 2004/2006, Maopolski Urzd Wojewdzki w Krakowie, Wydzia Zarzdzania Funduszami Europejskimi, Krakw 2008, s. 6. Por. http://www.mapa.funduszestrukturalne.gov.pl/

102

Monika Murzyn-Kupisz

z dziedzictwem kulturowym. Przykadowo, w ramach INTERREG IIIA10 dotyczcej wsppracy przygranicznej wadz publicznych ssiadujcych ze sob obszarw w celu rozwijania przygranicznych orodkw gospodarczych i spoecznych, w Wojewdztwie Maopolskim w wybranych powiatach realizowany by Program Polska - Republika Sowacka. Wrd jego priorytetw znalazo si Dziaanie 2.2 Ochrona dziedzictwa naturalnego i kulturowego. Pod tym szyldem Muzeum Okrgowe w Nowym Sczu zrealizowao projekt Rozbudowa Sdeckiego Parku Etnogracznego w Nowym Sczu o sektor Kolonistw Niemieckich. Akcesja do UE otwara take moliwoci korzystania z Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (MF EOG) i Norweskiego Mechanizmu Finansowego (NMF). rodki nansowe w ramach MF EOG oraz NMF przyznane zostay pastwom benecjentom na realizacj przedsiwzi w ramach wybranych obszarw priorytetowych. Wrd obszarw zdeniowanych dla Polski jeden tj. Ochrona kulturowego dziedzictwa europejskiego, w tym transport publiczny i odnowa miast odnosi si bezporednio do dziedzictwa kulturowego.11 Priorytet ten otrzyma cznie 88,4 mln euro bdc trzecim co do wielkoci rodkw obszarem wsparcia w Polsce.12 W jego ramach moliwa jest realizacja najszerszego, w porwnaniu z innymi pastwami otrzymujcymi wsparcie, zakresu rodzajw projektw. Do wsparcia kwalikuj si wedug dokumentw programowych takie rodzaje projektw jak: rewitalizacja, konserwacja, renowacja, modernizacja i adaptacja na cele kulturalne historycznych obiektw i zespow zabytkowych wraz z ich otoczeniem, szczeglnie realizowane w ramach przyjtych strategii rozwoju produktw turystyki kulturowej, rewitalizacja historycznych obszarw miejskich, rewitalizacja, konserwacja, renowacja, modernizacja i adaptacja na cele kulturalne zespow fortykacyjnych oraz budowli obronnych, rewitalizacja obiektw poprzemysowych o wysokiej wartoci historycznej na cele kulturalne, w szczeglnoci na muzea nowoczesnoci, renowacja, ochrona i zachowanie miejsc pamici i martyrologii, budowa i rozbudowa publicznych i niekomercyjnych instytucji kultury o europejskim znaczeniu, budowa, rozbudowa, odbudowa i adaptacja infrastruktury kulturowej w miejscach o symbolicznym znaczeniu dla polskiej kultury, kompleksowe programy konserwacji zabytkw ruchomych oraz konserwacji i digitalizacji zabytkowych ksigozbiorw i archiwaliw, tworzenie systemw zabezpiecze przed nielegalnym wywozem dzie sztuki oraz zabezpieczenie zabytkw ruchomych i nieruchomych przed kradzie i zniszczeniem.13
10

11

12 13

Inicjatywa wsplnotowa INTERREG podzielona bya na trzy formy wsppracy: 1) transgranicznej (INTERREG III A), 2) ponadnarodowej (INTERREG III B), 3) midzyregionalnej (INTERREG III C). Mechanizmy Finansowe katalizatory rozwoju spoeczno-gospodarczego w Europie. Raport podsumowujcy dziaania prowadzone w Polsce w obszarach priorytetowych Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego w latach 2004-2008, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008. Por. Ibidem oraz http://www.mkidn.gov.pl/eog/ Karolina Tylus-Sowa, Realizacja projektw kulturalnych w ramach MF EOG i NMF dowiadczenia Europy, [w:] Podrcznik benecjenta. Priorytet 3. Ochrona kulturowego dziedzictwa europejskiego, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2006, s. 13.

Europejskie fundusze pomocowe a konserwacja i adaptacja obiektw zabytkowych

103

W dwch turach naboru, a nastpnie na mocy dwch decyzji rozszerzajcych zakres wsparcia priorytetu do realizacji wybrano cznie 34 projekty, wrd ktrych znakomita wikszo (27) dotyczy remontw, konserwacji, modernizacji lub adaptacji zabytkowych obiektw nieruchomych.14 Kwesti wart dalszych rozwaa nie jest zatem to czy rodki unijne stay si szans i s wykorzystywane do nansowania projektw konserwatorskich i adaptacyjnych w Polsce, gdy nawet powyszy odnoszcy si przede wszystkim do Maopolski bardzo skondensowany przegld pozwala na udzielenie na to pytanie twierdzcej odpowiedzi, lecz to, jak wielo dziaa podejmowanych pod szyldem prac konserwatorsko-remontowych wpywa na konserwacj zabytkw w Polsce, denicj i rozumienie podstawowych poj, uzasadnienia podejmowania prac konserwatorskich i remontowych, a szerzej na spojrzenie na rol obiektw zabytkowych we wspczesnym yciu artystycznym, gospodarczym i spoecznym.

2. Projekty unijne istotnym czynnikiem wpywajcym na teori i praktyk konserwatorsk

Analiza podstawowych dokumentw programowych w ramach poszczeglnych funduszy unijnych, widniejcych w nich uzasadnie, wytycznych i denicji, a take rodzaju i zakresu podejmowanych w ramach projektw unijnych prac w zabytkowych obiektach, pozwolia na zaobserwowanie kilku istotnych zarwno z punktu widzenia teorii, jak i praktyki konserwatorskiej tendencji.

2.1 Rnorodno typologiczna obiektw uznanych za godne zachowania

Po pierwsze, kwalikujce si do realizacji i proponowane projekty dobrze odzwierciedlaj utrzymujc si od wielu lat tendencj poszerzania spektrum powstaych w przeszoci obiektw uznanych za godne zachowania i wyeksponowania, zarwno w sensie chronologicznym, jak i typologicznym. Finansowane ze rodkw unijnych projekty dotycz zarwno tradycyjnych zabytkw, takich jak paace, zamki, dwory i budynki podworskie, kamienice mieszczaskie czy klasztory, ale take obiektw przemysu i techniki, twierdz i fortykacji, oraz architektury wernakularnej (por. tab. 1 oraz przypis 14).

14

Listy wybranych do realizacji przedsiwzi por. http://www.mkidn.gov.pl/eog/. Dwa nabory projektw rozszerzone zostay nastpnie w marcu 2008 r. i kwietniu 2009 o dodatkowe 5 projektw. Wrd wspieranych w ramach funduszy EOG i NMF projektw znalazy si m.in.: Renowacja krlewskiego zespou paacowo-ogrodowego w Wilanowie - etap II, Zesp Rezydencjonalny Wielkich Mistrzw na Zamku rednim w Malborku Paac wraz ze Skrzydem Zachodnim - Kontynuacja prac, Renowacja obiektw dziedzictwa kulturowego na terenie Wyspy Myskiej w Bydgoszczy, Konserwacja, renowacja i adaptacja na cele kultury zespou fortykacji Starego Miasta w Zamociu; Rewitalizacja i zagospodarowanie budynkw Maneu, Kasyna Urzdniczego i Storczykarni-szklarni w Muzeum-Zamku w acucie, Renowacja i adaptacja na cele kulturalne piwnic Starego Miasta Warszawy na obszarze wpisu na List wiatowego Dziedzictwa UNESCO, Remont i modernizacja Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w krakowskich Sukiennicach, Rewitalizacja i rozwj historycznego kompleksu architektury drewnianej miasta Zgierza, Muzeum Techniki i Komunikacji - Zajezdnia Sztuki w Szczecinie, Regio Ferrea - renowacja i adaptacja na cele kulturalne zabytkowej huty elaza w Starachowicach, Renowacja zabytkowych obiektw sakralnej architektury drewnianej regionu Wielkopolski oraz Rewaloryzacja synagogi Pod Biaym Bocianem w ramach Programu cieek Kulturowych Czterech wity we Wrocawiu.

104

Rodzaj i tytu projektu

Benecjent

Priorytet*

Dziaanie

Warto projektu

Warto donansowania z EFRR

Projekty konserwatorsko-remontowo-adaptacyjne Gmina miejska Owicim I 1.4 Rozwj turystyki i kultury 5 182 960,95 1.4 8 769 718,06 3 299 831,10

Monika Murzyn-Kupisz

Remont i adaptacja Zamku Piastowskiego w Owicimiu

Adaptacja czci Zamku Krlewskiego w Niepoomicach na centrum konferencyjne z zapleczem hotelowym Miasto i gmina Niepoomice I Tatrzaski Park Narodowy I 1.4

4 367 758,71

Rewitalizacja zespou dworsko-parkowego pooonego w Kunicach

12 594 883,31

3 677 850,00

Modernizacja i adaptacja dawnego Domu Fundatora i Inrmerii w Klasztorze oo. Kameduw w Krakowie I 1.4

Kongregacja Eremitw Kameduw Gry Koronnej Klasztor Opactwo Benedyktynw w Tycu I 1.4 Centrum Paderewskiego Tarnw/Kna Dolna III

6 896 900,24

4 224 425,46

Ochrona wiatowego dziedzictwa kulturowego przez rewitalizacj zabytkw Opactwa Benedyktynw w Tycu

10 450 496,99

3 245 544,00

Renowacja zabytkowego kompleksu dworsko-parkowego w Knej Dolnej etap II remont dworku

3.1 Obszary wiejskie

668 864,91

328 949,96

Stare i nowe w Tarnowie. Renowacja zabytkowej kamienicy na Starwce dla tworzenia nowych miejsc pracy

Wsplnota Mieszkaniowa Nieruchomoci

III

3.3 Zdegradowane obszary miejskie, poprzemysowe i powojskowe III III III 3.3 3.4 Mikroprzedsibiorstwa 3.4

633 320,93

324 940,80

8 Paac Feliks liwa Paac Feliks liwa

II etap rewaloryzacji zabytkowego dworku w Bolesawiu (powiat Olkusz) Gmina Bolesaw

2 711 249,71 594 709,25 490 497,47

481 317,18 162 695,27 138 726,00

Uruchomienie restauracji w XIX w. paacu w miowicach

10

Rozszerzenie oferty o usugi hotelarskie w XIX w. paacu w miowicach - Etap III inwestycji

11

Uruchomienie centrum konferencyjnego na terenie Zespou Paacowo-Parkowego w Minodze III 3.4 425 663,69 121 989,04

Biuro Projektowo-Inwestycyjne PRO-STO Sp. z o. o.

Projekty zabezpieczajce zabytki przed poarem i wamaniami Archidiecezja Krakowska I 1.4 Rozwj turystyki i kultury 4 698 926,38 3 524 194,79

12

Tarcza instalacja systemw zabezpieczajcych w drewnianych sakralnych obiektach w Maopolsce

Odnowa przestrzeni publicznej w historycznych centrach miast Gmina Stary Scz I 1.4 9 939 093,55 6 250 011,98

13

Przebudowa redniowiecznego rynku w Starym Sczu

14

Rewitalizacja obszarw miejskich w Andrychowie przebudowa ul. Rynek etap I Gmina Andrychw III

3.3 Zdegradowane obszary miejskie, poprzemysowe i powojskowe

882 072,65

529 243,59

Obiekty nowowznoszone odwoujce si do dziedzictwa kulturowego lub historycznych funkcji miejsca Muzeum Okrgowe w Nowym Sczu I Opera Krakowska w Krakowie I 1.4 1.4 Rozwj turystyki i kultury 12 282 859,88 7 497 079,61

15

Budowa Miasteczka Galicyjskiego w Nowym Sczu realizacja I etapu

16

Przebudowa i modernizacja Opery Krakowskiej przy ul. Lubicz w Krakowie Gmina Winiowa Gmina Ujcie Gorlickie III III

88 690 225,21

30 413 412,90

17

Odbudowa przedwojennego obserwatorium astronomicznego Miasteczko Gwiezdne Lubomir

3.1 Obszary wiejskie 3.1

1 964 351,41 1 197 783,07

1 073 199,15 633 174,04

18

Budowa pijalni wd mineralnych w Wysowej Zdroju

* Priorytet I Rozbudowa i modernizacja infrastruktury sucej wzmacnianiu konkurencyjnoci regionw; Priorytet III Rozwj lokalny

Europejskie fundusze pomocowe a konserwacja i adaptacja obiektw zabytkowych

Tabela 1. Dziedzictwo kulturowe w projektach nansowanych w ramach ZPORR w okresie programowania 2004-2006. Przykad wojewdztwa Maopolskiego

rdo: opracowanie wasne na podstawie Maopolski Urzd Wojewdzki, Na szlaku ZPORR w Maopolsce. Inwestycje wspnansowane ze ZPORR w latach 2004/2006, Krakw 2008 oraz http://bazawnioskow.wrotamalopolski.pl/page4

105

106

Monika Murzyn-Kupisz

2.2 Pojcie dziedzictwa zastpio pojcie zabytku

Po drugie, w dyskursie unijnym szerokie i pojemne pojcie dziedzictwa niemale cakowicie wyparo inne okrelenia dla historycznych obiektw godnych zachowania i ochrony, w szczeglnoci pojcie zabytku.15 Jeli ju jest ono stosowane, to bardzo rzadko i raczej jako przymiotnik zabytkowy, oznaczajc tyle co z przeszoci ni np. uwarunkowania prawne dziaa w obiekcie. S to wic raczej projekty majce na celu wykorzystanie szeroko pojtego dziedzictwa ni konserwacj zabytkw. Podobnie zamiast sowa konserwacja chtnie uywa si okrelenia rewitalizacja podkrelajcego przywrcenie czy nadanie wspczesnych wartoci uytkowych w ramach projektu a zamiast ochrona zarzdzanie. Ponadto, w powszechnym odbiorze osb nie bdcych specjalistami w dziedzinie konserwacji czenie w ramach tego samego priorytetu dziaa unijnych prac remontowych, konserwatorskich, rewaloryzacyjnych, rewitalizacyjnych, itp. (por. np. przypis 4) zaciera rnice pomidzy nimi. W ramach programw unijnych wprowadzono take wasne denicje poj takich jak rewaloryzacja zabytkw, remont czy konserwacja, niekoniecznie pokrywajce si np. z denicjami ustawowymi.16

2.3 Konserwacja i adaptacja obiektw zabytkowych widziana z punktu widzenia rozwoju lokalnego i regionalnego
Po trzecie, sformuowane kryteria przyznawania rodkw nansowych prowadz do dominacji pozakonserwatorskich uzasadnie i argumentacji powodw podjcia dziaa w historycznych obiektach. By uzyska wsparcie nansowe konieczne jest odwoywanie si do innych ni podstawowe z punktu widzenia konserwatorskiego wartoci zabytku.17 Jakkolwiek czasem wspomina si o wartoci artystycznej czy historycznej danych obiektw, na pierwszy plan wysuwa si ich warto uytkowa oraz jej wzrost wskutek dziaa remontowych i adaptacyjnych. Obiekty zabytkowe s w ramach projektw unijnych widziane przede wszystkim jako zasb czy te potencja, ktrego wykorzystanie winno mie przeoenie na rozwj lokalny czy regionalny. Zachowanie zabytku jest w takim ujciu rodkiem do realizacji pewnych celw, takich jak lepszy dostp do infrastruktury kulturalnej czy wzrost liczby turystw odwiedzajcych dan gmin, a nie celem samym w sobie. Wrd kryteriw wyboru projektw do realizacji za rwnie istotne jak zasadno proponowanych rozwiza technologicznych uznane s waciwie przygotowana analiza ekonomiczna projektu oraz waciwie przygotowana analiza nansowa.

2.4 Nacisk na kwantykowalno efektw prac w obiektach zabytkowych

Wreszcie, niezbdne jest wykazanie efektw projektw unijnych tj. ich kwantykacja deniowana jako przedstawianie efektw realizacji programw nansowanych z funduszy strukturalnych na poziomie produktu, rezultatu oraz oddziaywania.18 Przykadowo, proponowane wskaniki monitoringu dla dziaania 1.4 ZPORR Rozwj turystyki i kultury to liczba odrestaurowanych i odremontowanych obiektw
15

16 17

18

Por. Monika Murzyn, Jacek Purchla (red.), Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku. Szanse i wyzwania, MCK, Krakw 2007. Na gruncie formalno-prawnym por. Piotr Dobosz, Pojcie dziedzictwa kulturowego i jego znaczenie dla dziaa polskiej administracji publicznej wobec integracji europejskiej, Ochrona Zabytkw, nr 2, 2002, s. 121-141. Por. Zintegrowany Program Operacyjny..., op. cit. Por. Walter Frodl, Pojcia i kryteria wartociowania zabytkw, Ministerstwo Kultury i Sztuki, Zarzd Muzew i Ochrony Zabytkw, Orodek Dokumentacji Zabytkw, Warszawa 1966, Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytkw, Seria B tom XIII oraz Alois Riegl, Georg Dehio i kult zabytkw, przekad i wstp Ryszard Kasperowicz, Ocyna Wydawnicza Mwi Wieki, Warszawa 2002. Por. Zintegrowany Program Operacyjny..., op. cit., s. 9.

Europejskie fundusze pomocowe a konserwacja i adaptacja obiektw zabytkowych

107

historycznych, powierzchnia odrestaurowanych i odremontowanych obiektw historycznych oraz liczba osb korzystajcych z nowej infrastruktury.19

3. Obserwowane tendencje szans czy wyzwaniem dla teorii i praktyki konserwatorskiej?

Wspomnianym wyej tendencjom i wymogom odpowiadaj czce si z nimi szanse i zagroenia zarwno dla teorii, jak i praktyki konserwatorskiej.

3.1 Kreatywne wykorzystanie historycznego zasobu. Rozmaito projektw i nowych funkcji

Niezwykle pozytywnym trendem jest z pewnoci aktywizacja i mobilizacja wielu instytucji, spoecznoci lokalnych i samorzdw, ktre zmotywowane dostpnoci rodkw nansowych s bardziej skonne do odkrywania godnych zachowania obiektw na swoim terenie, przygotowywania koncepcji i podejmowania kompleksowych projektw, ich konserwacji oraz adaptacji. Rwnie pozytywne jest wolne, ale postpujce przeamywanie stereotypu na temat zabytkw jako jedynie odnoszcego si do przeszoci sacrum kosztownego w utrzymaniu balastu. Jest to wielka szansa zarwno dla zabytkw, jak i dla konserwatorw, ktrzy potencjalnie peniej mog si wcza w ycie spoeczne, jako eksperci inspirowa podjcie prac konserwatorskich oraz wpywa na kierunki przeksztace i sposoby wykorzystania zabytkowych obiektw. Wiele zabytkowych obiektw moe zosta uratowanych od zniszczenia, inne natomiast dziki poprawie stanu technicznego lepiej bd spenia dotychczasowe funkcje lub nada si im nowe przeznaczenie (Zob. fot. 1, 2).

Fot. 1. Zamek w Niepoomicach podniesiony z ruiny wielofunkcyjny obiekt zabytkowy: przestrze dla spoecznoci lokalnej, muzeum oraz centrum konferencyjno-hotelowe Autor: Marcin Kupisz
19

Ibidem, s. 67.

108

Monika Murzyn-Kupisz

Fot. 2. Budynek tzw. Wielkiej Ruiny w zespole opactwa Benedyktynw w Tycu po odbudowie i adaptacji oferujcy nowe przestrzenie ekspozycyjne, konferencyjne i noclegowe Autor: Marcin Kupisz

3.2 Nieostro poj i chaos terminologiczny

Moda na stosowanie pojcia dziedzictwo, jako odnoszcego si do teraniejszoci, wspczesnych uytkownikw i ich potrzeb, a nie jedynie do znakw przeszoci, uwiadamia opinii publicznej potrzeb dziedziczenia wartoci z przeszoci, ale take motywuje do poszukiwania i odkrywania nowych, godnych zachowania elementw krajobrazu kulturowego miejsca. Problemem jest jednak rozmycie pojcia dziedzictwa, jego niedookrelono, i brak jasnych kryteriw i punktw odniesienia dla opinii publicznej, jakie cechy charakterystyczne winny decydowa o wartoci dziedzictwa, danego obiektu czy zespou. Kryteria autentycznoci czy dawnoci stosowane w odniesieniu do zabytku,20 nie mog by uyte w przypadku dziedzictwa.21 W adaptacji dziedzictwa dla wspczesnych potrzeb brak jest jakichkolwiek ogranicze, ma ono suy teraniejszoci. Adaptacja obiektu zabytkowego ograniczenia takie musi natomiast respektowa. Ryzykiem jest (i istotnie tak si dzieje), i w ramach programw unijnych do jednego worka projektowego mog by wrzucane specjalistyczne, cile konserwatorskie prace w autentycznych zabytkowych obiektach (przede wszystkim obiektach z rejestru zabytkw), prace zwizane z odbudow i rekonstrukcj historycznych obiektw i wreszcie projekty, w ramach ktrych wznosi si zupenie nowe, co najwyej utrzymane w formach historycznych, lub odwoujce si do historycznych funkcji miejsca obiekty (por. tab. 1). Opinia publiczna moe zreszt preferowa te ostatnie, jako tasze, ale przynoszce
20 21

Walter Frodl, Pojcia i kryteria..., op. cit; Alois Riegl..., op. cit. Por. m.in. Bogusaw Szmygin, Ksztatowanie koncepcji zabytku i doktryny konserwatorskiej w Polsce w XX wieku, Politechnika Lubelska, Lublin 2000.

Europejskie fundusze pomocowe a konserwacja i adaptacja obiektw zabytkowych

109

bardziej spektakularne i szybsze efekty, tworzce mie w odbiorze obiekty, nie rozrniajc pomidzy rekonstrukcj a autentykiem. Zabytki nieruchome utosamia si wic obecnie w ramach projektw unijnych z dziedzictwem, cho s one jedynie specycznym rodzajem dziedzictwa, jako znacznie szerszej, i pozwalajcej na znacznie wiksz ingerencj w obiekt kategorii. Z tego punktu widzenia konserwator moe by widziany jako wrg postpu i rozwoju narzucajcy ograniczenia. Moe jednak by take negocjatorem dcym do uzyskania kompromisu pomidzy chci adaptacji do nowych funkcji, a zachowaniem zabytkowej substancji. W odniesieniu do projektw unijnych w Maopolsce, przykadowo, modernizacja i adaptacja stanowicego cz niezwykle cennego kompleksu klasztoru oo. Kameduw na Bielanach tzw. Domu Fundatora wraz z inrmeri na luksusowy dom kontemplacyjno-rekolekcyjny dla osb wieckich wzbudzia due kontrowersje i zastrzeenia rodowiska konserwatorskiego.22 W Sdeckim Parku Etnogracznym zaciera si natomiast rnica pomidzy autentycznymi obiektami zabytkowymi translokowanymi do skansenu, nowowznoszonymi obiektami cile odtwarzajcymi form historycznych obiektw istniejcych gdzie indziej oraz budynkami bdcymi jedynie historyzujc w formach interpretacj oglnej idei maego galicyjskiego miasteczka (fot. 3a, 3b, 3c). Dawna cerkiew w Nowym Brzesku utracia natomiast sw funkcj ju po pierwszej wojnie wiatowej, tracc jednoczenie wszelkie cechy sakralne. Projekt nazwany adaptacj jest wic w zasadzie remontem i przebudow nie posiadajcego prawie adnych cech zabytkowych i nie bdcego w rejestrze zabytkw obiektu.

Fot. 3. (a.b.c) Sdecki Park Etnograczny: pomidzy konserwacj autentycznych obiektw zabytkowych a parkiem tematycznym 3a) oryginalny zabytkowy koci ewangelicki z 1809 r. translokowany i odtworzony w nowoutworzonym Sektorze Kolonistw Jzeskich w skansenie
22

Por. K. Bik, Bielany: wstrzs konserwatorw, Gazeta Wyborcza, Krakw, nr 89 z 15.04.2008.

110

Monika Murzyn-Kupisz

3b) stanowice cz tego samego sektora skansenu nowowzniesione na wzr domw kolonistw Jzeskich w Gokowicach zagrody

3c) bdcy w trakcie realizacji, utrzymany w konwencji parku tematycznego, kompleks tzw. Miasteczka Galicyjskiego, bdcy opart na odwoaniach do historycznej architektury regionu prb stworzenia fragmentu zabudowy archetypicznego maego galicyjskiego miasteczka Autor: Marcin Kupisz

Europejskie fundusze pomocowe a konserwacja i adaptacja obiektw zabytkowych

111

3.3 Problemy konserwatorskie podporzdkowane wartoci uytkowej

Jakkolwiek projekty unijne nie maj cile czy te jedynie komercyjnego celu, ujmowanie gwnego celu prac konserwatorskich przede wszystkim w kategoriach tworzenia nowych produktw turystycznych, tworzenia przestrzeni dla instytucji kultury i zwikszania dostpnoci obiektw zabytkowych, prowadzi do dominacji wartoci uytkowej obiektw nad innymi. Najwaniejszym kryterium sukcesu w realizacji projektu staje si nowa funkcja obiektu czy te poszerzenie funkcji jakie ju spenia, na dalszy plan spychane s natomiast kwestie integralnoci zabytku czy jego autentycznoci.23 Nie jest to zjawisko nowe24, ani te ograniczajce si jedynie do projektw unijnych, lecz wypywajce ze swoistej logiki i retoryki owych projektw i coraz bardziej powszechne.

3.4 Problem pomiaru efektw projektw konserwatorskich oraz ich oceny merytorycznej
Konserwacja obiektw zabytkowych nie moe by oderwana od realiw spoecznych i ekonomicznych.25 Wymagania formalne ujmowania efektw prac konserwatorskich przede wszystkim z ilociowego punktu widzenia pozostawiaj jednak niewiele miejsca na jakociow ocen i krytyk prac konserwatorskich. Efektywny ekonomicznie, speniajcy formalne wymogi nansowe i sprawozdawcze projekt nie koniecznie jest sukcesem z konserwatorskiego punktu widzenia, a niekiedy moe wrcz oznacza utrat czci wartoci zabytkowych obiektu. Moe si te okaza, i perfekcyjne z punktu widzenia konserwatorskiego odnowienie i adaptacja wanego pod wzgldem kulturowym obiektu26, lecz odwiedzanego przez ma liczb osb lub projekt nie oferujcy odpowiednio duej powierzchni uytkowej nie zostanie zakwalikowany do realizacji konkurujc z taszymi i bardziej spektakularnymi projektami rekonstrukcyjnymi lub wrcz polegajcymi na wznoszeniu zupenie nowych obiektw. Prace konserwatorskie w autentycznym obiekcie zabytkowym s bardziej czasochonne i mudne, a ich efekty mierzone w m2 odnowionej powierzchni uytkowej i liczbie odwiedzajcych mog si wydawa mizerne. Ponadto, sabo aparatu analitycznego do pomiaru efektw projektw jest szczeglnie widoczna w odniesieniu do obiektw zabytkowych. Jak zmierzy na przykad pozytywny wpyw odnowienia danego obiektu poprzez podniesienie oglnej estetyki danej miejscowoci na jej szanse rozwojowe? Nie wypracowano jak dotd skutecznych metod pomiaru tego typu efektw jakociowych. Realizacja unijnych projektw konserwatorsko-adaptacyjnych doskonale odzwierciedla oglne trendy i przemiany w pojmowaniu obiektu zabytkowego, jego wartoci i roli, obserwowane w wiecie. Zabytki rozumiane s obecnie w coraz wikszym stopniu jako wspczesny zasb a statyczne pojcie zabytku zastpowane pojciem dziedzictwa, ktre dana spoeczno, grupa osb, jednostki maj dziedziczy tj. przejmowa na wasno w sensie symbolicznym lub utylitarnym. Przykadowo, konieczno wykazania przydatnoci danego projektu konserwatorskiego dla spoecznoci lokalnej, uzasadnienia powodw jego podjcia oraz sposobu pomiaru efektw, ktra moe si wydawa nieistotna ze cile
23

24 25

26

Por. m.in. Bogumia J. Rouba, Teoria w praktyce polskiej ochrony, konserwacji i restauracji dziedzictwa kultury, [w:] Bogusaw Szmygin (red.), Wspczesne problemy teorii konserwatorskiej w Polsce, ICOMOS, Politechnika Lubelska, Warszawa-Lublin 2008, s. 101-120 oraz Piotr M. Stpie, Kryzys teorii czy kryzys praktyki? Co powinnimy naprawi w systemie ochrony dziedzictwa architektonicznego, [w:] Bogusaw Szmygin (red.), Wspczesne problemy..., op. cit., s. 121-132. Zauwaane ju np. w latach 60. ubiegego wieku przez W. Frodla, Pojecia i kryteria..., op. cit. Por. np. Deklaracja Amsterdamska, [w:] Vademecum Konserwatora Zabytkw. Midzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa Kultury, Polski Komitet Narodowy ICOMOS, Warszawa 2000, s. 42. Jan Tajchman, Adaptacja zabytkw architektury w wietle wspczesnej teorii ochrony i konserwacji dbr kultury, Zeszyty Naukowe Politechniki witokrzyskiej, Budownictwo, 2001, z. 39, s. 131-142.

112

Monika Murzyn-Kupisz

konserwatorskiego punktu widzenia, jest niezbdna dla uzyskania rodkw na prace konserwatorskie. Co wicej, uzasadniajc potrzeb nansowania prac konserwatorskich ze rodkw unijnych, twrcy projektw odwouj si w projektach unijnych do nieco innych wartoci, ni te standardowo stosowane przez konserwatorw, takie jak unikalno obiektu, jego autentyzm, czy warto artystyczna. Wartoci te s wspominane ale do gosu dochodz i dominuj inne uzasadnienia, dziki ktrym de facto projekty speniajc wymogi formalne dostaj donansowanie, takie jak: rola i znaczenie spoeczne zabytku, rola zabytku jako wyznacznika tosamoci, rozwj infrastruktury kulturalnej oraz wykorzystanie zabytku dla celw dziaalno kulturalnej w ramach spoecznoci lokalnej, jego potencja w generowaniu ruchu turystycznego i tworzeniu miejsc pracy czy moliwo adaptacji do nowych funkcji. Zatem o ile w czasach realnego socjalizmu, w ramach ktrego zabytki byy traktowane najczciej jako kosztowna nadbudowa bazy, stosowano uzasadnienia ideologiczno-artystyczne, teraz wane s uzasadnienia spoeczne i ekonomiczne np. wykazanie w jaki sposb dany projekt moe przyczyni si do stymulowania rozwoju lokalnego lub regionalnego oraz traktowanie projektw konserwatorsko-adaptacyjnych jako inwestycji majcych przynie konkretne, wymierne rezultaty dla danej spoecznoci czy organizacji. W ramach takiego podejcia zabytki przestaj by sacrum, a staj si przede wszystkim wspczenie wykorzystywanym profanum. Jest to wielk szans dla wielu obiektw zabytkowych, ale rodzi take ryzyko, i spoecznoci lokalne i wadze samorzdowe bd podejmoway przede wszystkim te projekty, ktre s atwiejsze do realizacji z konserwatorskiego punktu widzenia, a zarazem w krtkim terminie przynosz wyrane korzyci ekonomiczne czy te pozwalajce przypodoba si elektoratowi efekty medialne. Opisywane tendencje pokazuj take dobitnie, i w Polsce ochrona zabytkw i konserwacja jako dyscyplina jest obecnie w duej mierze deniowana i przeksztacana pod wpywem zewntrznych procesw i uwarunkowa, reagujc jedynie na ju zaistniae zjawiska. Podobny pogld analizujc okres po 1989 r. wyrazi B. Szmygin stwierdzajc, i w pierwszym etapie transformacji ochrona dziedzictwa utracia podmiotowo, a take autorzy przygotowanego w ostatnim czasie na zlecenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego opracowania pt. Raport na temat funkcjonowania systemu ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce po roku 198927. Przede wszystkim nacisk na realizacj projektw konserwatorskoadaptacyjnych zgodnie z zasadami wdraania projektw wspnansowanych ze rodkw unijnych i EOG wymusza zmian podejcia konserwatorw do ich misji stranikw dziedzictwa. By efektywnie wspiera dziaania na rzecz zachowania i prawidowego z konserwatorskiego punktu widzenia wykorzystania zabytkowego zasobu winni wykazywa kreatywno w tworzeniu pozakonserwatorskich uzasadnie remontowych oraz konserwatorskich dziaa, jednoczenie dbajc o wysoki poziom tych ostatnich. By dotrze do opinii publicznej i lokalnych decydentw winni przekada na pozakonserwatorski jzyk skomplikowane kwestie konserwatorskie. Cieszc si z nowego rda rodkw nansowych na konserwacj i adaptacj obiektw zabytkowych jakim s fundusze unijne, winni zadba o to, by fundusze te byy dobrze wykorzystane. *Tekst powsta w ramach pracy naukowej nansowanej ze rodkw na nauk w latach 2008-2010; Grant Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego nr N N114 209634, projekt badawczy pt. Rola dziedzictwa kulturowego w rozwoju spoeczno-gospodarczym. Dowiadczenia Polski doby transformacji systemowej

27

Bogusaw Szmygin, Dziedzictwo w transformacji. Polskie dowiadczenia [w:] M. Murzyn, J. Purchla (red.), Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku..., op.cit., s. 131-133; Jacek Purchla (red.), Raport na temat funkcjonowania systemu ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce po roku 1989, Krakw 2008, maszynopis.

DLACZEGO ADAPTACJE NISZCZ ZABYTKI I CZY TAK BY MUSI?

Bogumia J. Rouba
Ochrona dziedzictwa kultury to realizacja wanej spoecznej misji poprzez zapobieganie niszczeniu jego skadnikw, odpowiedni konserwacj, podtrzymywanie i wzbogacanie wartoci. Zabytek, rozumiany jako dawne dobro kultury, moe istnie i y w spoeczestwie jedynie wtedy, jeli jest akceptowany i peni okrelon funkcj, choby owa funkcja sprowadzaa si tylko do zaspakajania potrzeb czysto abstrakcyjnych, takich jak potrzeba pamici zdarze, potrzeba pikna, snobistyczna potrzeba prestiu itp. Stosunkowo niewielka jest grupa zabytkw penicych cigle sw pierwotn funkcj, jak np. kocioy. Wikszo wymaga nadania nowych funkcji, a przez to nowego uzasadnienia spoecznego, przepustki do istnienia dzi i w przyszoci. Nadanie funkcji sprawia, e ronie warto uytkowa zabytku. Pojcie wartoci uytkowej bywa jednak niestety czsto rozumiane zbyt dosownie i mylone z doran uytecznoci. Z takiego pojmowania bior si koncepcje przystosowywania zabytkw do wymogw wspczesnego ycia. Dokonuje si wwczas adaptacji i modernizacji zabytkw. Tymczasem im wicej modernizacji, tym trudniej zachowa wartoci zabytkw, tym bardziej zatraca si ich autentyczno i niezwyko, tym trudniej sprosta problemom technicznym. W skrajnych przypadkach dochodzi do tego, e z zabytku zostaje w zasadzie ju tylko opowie o jego niegdy w tym miejscu istnieniu, a to co oglda turysta czy przechodzie jest ju wycznie wspczesn materi. To swoiste zmieszanie czasu doprowadzio do tego, e w pewnych przypadkach nie jestemy w stanie bez pomocy ksiek i przewodnikw ustali czy stoimy przed XVIII-wiecznym polskim dworkiem czy przed wybudowan rok temu stylizowan rezydencj! W wielu swoich publikacjach i wykadach dokonywaam analiz przyczyn dzisiejszej sytuacji. W jednej z ostatnich napisaam1: W procesach adaptacji i nadawania nowych funkcji zabytkom brak wymogu bada, oceny wartoci (stanowicych przecie ustawowo zapisany przedmiot ochrony!), brak wymogu projektu konserwatorskiego, sprawia e powstaj projekty budowlane, ktre zamiast docenia wartoci zabytku, wzmacnia je i potgowa, proponuj przeksztacenia zmniejszajce warto autentycznoci, integralno techniczn i estetyczn, warto dawnoci zabytkw. W rezultacie nagminnie obserwujemy traktowanie zabytkw, ktre mona okreli jako rabunkowe, degradujce je dla osigania doranych korzyci i efektw komercyjnych. W naszej praktyce konserwatorskiej nie realizuje si zasady tworzenia nowych wartoci poprzez dodawanie do istniejcych, tak powszechnej w krajach o dobrych, dugich tradycjach ochrony konserwatorskiej dziedzictwa. Tymczasem jako specjalici wiemy przecie, e zbir zabytkw jest zbiorem zamknitym, zasobem nieodnawialnym i nieodtwarzalnym. Ju przed laty problem by dostrzegany. Prof. Olgierd Czerner pisa: Wypaczenie zawodu konserwatora zabytkw architektury w latach powojennych polegao przede wszystkim na tym, e konserwator by
1

Rouba B. J. - Suba Ochrony Zabytkw jubileuszowe obrachunki [w:] 90 lat Suby Ochrony Zabytkw w Polsce, Dolnolskie Wyd. Edukacyjne 2008, s. 113 122

114

Bogumia J. Rouba

zbyt czsto raczej kolejnym interpretatorem, nie rozporzdzajc przy tym na og oryginalnym projektem, zamiast by opiekunem autentycznych obiektw architektury2. Do dzi, mimo upywu wielu lat rodowisko architektw nie poradzio sobie z wyeliminowaniem tego i paru innych niekorzystnych zjawisk, nie zorganizowao porzdnego ksztacenia w dziedzinie konserwacji-restauracji czy choby prawidowego sposobu nabywania uprawnie do prac przy zabytkach architektury.3 Dzisiejsze realia gospodarki rynkowej zdominowanej przez krtki rachunek ekonomiczny raczej wzmocniy nieprawidowoci, ni je osabiy.

Uniwersalno zasad konserwatorskich

Kady zabytek jest indywidualnoci. Zgodnie z wspczesn teori konserwacji-restauracji wymaga indywidualnych rozwiza konserwatorskich - indywidualnych nie oznacza jednak dowolnych. Zarwno sam proces podejmowania decyzji, jak i realizacja prac podlega cile okrelonym zasadom4. I tak, jak dzi ju nikt nie wyobraa sobie ruchu bez kodeksu drogowego, tak trudno sobie wyobrazi nowoczesn praktyk konserwatorsk bez porzdkujcych j zasad. Ten sam kodeks obowizuje tiry, traktory i samochody osobowe, zasady konserwatorskie s takie same dla wszystkich zabytkw! W takiej samej mierze odnosz si one do starego mebla, otarza, malarskich dekoracji ciennych, zabytkw techniki, jak i do zabytkw architektury. Praktyka pokazuje jednak, e najrzadziej bierze si je pod uwag podczas dokonywania adaptacji obiektw architektury.5

Adaptacje
W wyniku splotu wielu czynnikw znalelimy si dzi w do dziwnej i niewygodnej sytuacji, kiedy z jednej strony mwimy o konserwacji i zachowywaniu zbytkw, z drugiej robimy co cakiem innego. Z jednej strony mamy profesjonalizm i kompetencje, z drugiej brak profesjonalizmu, niekiedy wrcz ignorancj i brak woli, by cokolwiek w tym stanie zmienia. Na skutek okrelonego usytuowania i kondycji SOZ, braku narzdzi umoliwiajcych atwe i szybkie egzekwowanie zapisanej w ustawie ochrony wartoci zabytkw, a w wielu wypadkach na skutek braku woli i determinacji stalimy si wiadkami krtkowzrocznego eksploatowania zabytkw, ich wykorzystywania tylko na dzi, dla doranych zyskw6. Projektant hotelu w zabytku, bardziej si liczy z maksymalizacj bazy i potrzeb zwikszenia opacalnoci przedsiwzicia, ni z faktem, e materia zabytku jest kopalni wartoci, e ma kilkaset lat i e chcemy, aby hotel nie by ostatnim etapem jej istnienia. W rezultacie dochodzi do adaptacji, ktre zubaaj - zmiatajc wartoci zabytkowe. Przykadw mamy wiele.
2 3 4

O. Czerner Warto autentyzmu w zabytkach. Ochrona Zabytkw nr 3/1974 s. 180 - 183 Por. B. J. Rouba Projektowanie op. cit. 7 zasad konserwatorskich przywoywaam ju w wielu publikacjach: 1 zasada PRIMUM NON NOCERE, 2 zasada maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartoci (materialnych i niematerialnych), 3 zasada minimalnej niezbdnej ingerencji (powstrzymywania si od dziaa niekoniecznych), 4 zasada, zgodnie z ktr usuwa naley to (i tylko to), co na orygina dziaa niszczco, 5 zasada czytelnoci i odrnialnoci ingerencji oraz ich estetycznego podporzdkowania oryginaowi (niekonkurencyjnoci), 6 zasada odwracalnoci metod i materiaw, 7 zasada wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepsz wiedz i na najwyszym poziomie, wraz z pen dokumentacj wynikw bada oraz przebiegu kolejnych dziaa. Przy wielu okazjach przypominaam sowa Cesare Brandiego, ktry napomina, e zabytki architektury, powinny by traktowane tak samo, jak wszystkie inne dziea sztuki. Z myl t zgadzaj si konserwatorzy, ale z ca pewnoci wiadomoci takiej brak architektom i budowlanym. Por. Cesare Brandi Teoria restauracji, wyd. Midzyuczelniany Instytut Konserwacji i Restauracji Dzie Sztuki, Warszawa 2007, Aneks nr 3 s. 71 Wicej na temat przyczyn dzisiejszej sytuacji napisaam we wspomnianym wyej artykule - Suba Ochrony Zabytkw op. cit.

Dlaczego adaptacje niszcz zabytki i czy tak by musi?

115

Typ adaptacji rezygnujcej z niezwykoci zabytku i zamieniajcej go w obiekt wspczesny ilustruje przykad dworca w Gdasku lub dzkiej Manufaktury. Ten sam typ adaptacji zrealizowano ostatnio w Koszarach Racawickich w Toruniu i cho w wyniku prac powsta hotel rzeczywicie pikny, to jednak z konserwatorskiego punktu widzenia niemoliwy do zaakceptowania. Wntrza, ktre stworzono w Koszarach mogyby bowiem zaistnie bez szkody w kadym nowym obiekcie, tu natomiast zatarto, zamiast wykorzysta potencja zabytku. Straci on przez to najistotniejsze wartoci autentyczno, dawno, warto historyczn, dokumentaln i inne. Typ adaptacji niewiadomej tym terminem mona okreli dokonywane krok po kroku mae unowoczenienia, czynione z pozoru niewinnie, dla oczywistego celu, jakim jest poprawa komfortu uytkownikw zabytku. Tego rodzaju adaptacje s bardzo niebezpieczne, bowiem wykonywane na og bez specjalnych opracowa, czasem bez adnego projektu i uzgodnienia, zwykle przez rzemielnikw lub rmy zupenie nie znajce regu pracy w zabytku, wprowadzaj jednak bardzo istotne zmiany w jego materii. Zsumowanie niewiedzy wykonawcy i waciciela prowadzi do skutkw, ktre w pewnych wypadkach trudno uzna za mieszne.

Fot. 1 i 2 W tej reprezentacyjnej auli trzykrotnie przez kolejnych gospodarzy fundowane byy dekoracje malarskie. Stanowiy one zapis historii i auli i miasta. Po 1945 roku wntrze malowano ju tylko na jednorodne kolory, ale za to w czasie remontw nieustannie modernizowano rnego typu instalacje. Szerokie bruzdy i przekucia nieodwracalnie zniszczyy wikszo historycznych malowide. Zniszcze mona byo unikn, gdyby przestrzegano zasady bezinwazyjnoci, prowadzc instalacje przy pododze za np. odpowiednio zaprojektowan oson. Obecnie wykonane uzupenianie zniszczonych obszarw byo pracochonne i w zwizku z tym drogie. Malowida o duym znaczeniu historycznym, przedstawiajcego budow mostu, nie udao si jednak cakowicie odtworzy. Zniszczenia s bezpowrotne. Fot. L. Tymiska-Widmer

116

Bogumia J. Rouba

Fot. 3 Fragment ciany kocioa, ktry od lat 70. zaczto intensywnie modernizowa. ciany pokryto gipsow szpachlwk i pomalowano farbami tzw. emulsyjnymi. W 1974 zamontowano ogrzewanie nawiewowe do tego stopnia destabilizujce klimat kocioa, e w jego wntrzu bardzo czsto dochodzi do kondensacji. Skraplajca si woda przez lata pyna po cianach strumieniami, prowadzc do ich zagrzybienia. Fot. B. J. Rouba

Fot. 4 Przykad dostosowywania zabytku do wymogw wspczesnego ycia wnk pod kaloryfer wyrbano w cegle XV-wiecznej wiey obronnej. Dzi ju ani nie ma tamtej instalacji, ani argumentw przekonujcych, e pokaleczenie gotyckich murw byo do czegokolwiek potrzebne. Dzi natomiast zagroeniem jest koncepcja urzdzenia w wiey jacuzzi w ramach adaptacji zabytku na hotel. Fot. B. J. Rouba

Dlaczego adaptacje niszcz zabytki i czy tak by musi?

117

Fot. 5 Dopiero po odsoniciu gotyckich tynkw z malowidami stao si widoczne ile szkd wyrzdzono w niedalekiej przeszoci, podczas prucia cian pod instalacje elektryczne. Gdyby w zabytkach instalacje wykonywano wycznie nawierzchniowo, bez prawa naruszania oryginau nie mielibymy tego rodzaju przypadkw. Fot. B. J. Rouba

Efektem tego typu niewiadomych modernizacji i adaptacji s zniszczenia zabytkowych plebanii, klasztorw, kociow, kamienic, zniszczenia w wielu wypadkach moliwe do uniknicia, niepotrzebne. Typ adaptacji eksploatujcej niezwyko zabytku ilustruj adaptacje piwnic i dolnych kondygnacji dawnych budowli na rozmaite cele oraz, tak modne obecnie, odbudowy ruin.

Fot. 6 Najczciej projektantw sta zaledwie na zabytkowe atki. Tego rodzaju kreacje rzadko tworz znaczc jako artystyczn, raczej staj si wyrazem przedmiotowego manipulowania dziedzictwem i wiadectwem jego niezbyt korzystnej eksploatacji, w ktrej dawno sprowadza si do roli gadetu. Fot. B. J. Rouba

118

Bogumia J. Rouba

Wanie przy tego typu adaptacjach popenia si dzi najwicej bdw, poniewa zarwno ich projektanci jak i wykonawcy nagminnie ignoruj wiedz konserwatorsk niezbdn do prawidowego rozwizywania zoonych zagadnie technicznych i estetycznych. Sztandarowym przykadem moe tu by koncepcja odbudowy zamku w Ciechanowie, cakowicie lekcewaca stan substancji ruin, oparta na zaoeniu, e wieniec betonowy rozwie problem konserwatorski. Jak bdne jest tego rodzaju mylenie pokazuj liczne przykady. Jednym z wielu mog by dzisiejsze problemy Muzeum w Koninie rezultat dramatycznych skutkw niekompatybilnoci materiaw dawnych i nowych. Lawinowo dzi postpujcy proces niszczenia gotyckiej cegy jest skutkiem uycia okrelonego typu zbitej, nieporowatej cegy do uzupenie wykonanych podczas prac w latach 1978-86. Take uycie zaprawy - najprawdopodobniej z dodatkiem cementu, stworzyo now struktur o cechach innych ni materia oryginau. Spowodowao to, e stara cega staa si sczkiem, przez ktry latami odparowywaa woda oraz zachodzia krystalizacja soli, prowadzc do cakowitej dezintegracji tego najcenniejszego, oryginalnego skadnika budowli. Na to naoyy si nieprawidowoci klimatu we wntrzach, przyspieszajce procesy okresowego wysychania, a przez to destrukcji cegy. Dzi obserwujemy ju bardzo zaawansowany proces jej samoistnego rozsypywania si. Przed kilku laty, kiedy problem zosta dostrzeony, z braku rodkw starano si rozwiza go moliwie najtaniej. O pomoc poproszono osob wprawdzie pracujc w konserwacji, ale bez wyksztacenia i wystarczajcej wiedzy. Zgodnie z zaleceniami doradcy, pracownicy Muzeum wasnymi siami przeprowadzili odsalanie murw w sali najbardziej dotknitej tym procesem, a nastpnie wzmacnianie. Do nasczania rozsypujcej si cegy zastosowano przyrzdzony przez doradc preparat sklejajcy i hydrofobizujcy (Osolan z dodatkami silikonowymi). Jego dziaanie nie wzmocnio lecz stao si kolejn przyczyn niszczenia. W rezultacie dzi mamy do czynienia nie tylko z wysypywaniem sproszkowanej cegy lecz take ze zuszczaniem si sklejonych preparatem patkw. W wyniku zatem procesw, ktre stan wiedzy konserwatorskiej w chwili dokonywania odbudowy pozwala ju przewidzie (!) na przestrzeni zaledwie 21 lat doszo do cakowitej, nieodwracalnej dezintegracji gotyckiej materii zabytku. W przypadku realizacji prac w Ciechanowie wedug zaproponowanego dzi projektu taki sam los spotka ruiny zamku.

Fot. 7 Muzeum w Koninie budynek gwny w latach 1978-86 nadbudowany na ruinach gotyckiego zamku, zniszczonego od XIX w. W trakcie odbudowy starano si uszanowa oryginaln substancj zamku i wyeksponowa j z pietyzmem, ale zlekcewaono przy tym zasad integralnoci technicznej i kompatybilnoci materiaw. W rezultacie dzi interwencji wymaga niemal wszystko sam budynek muzealny, dziedzice, mury obronne. Fot. B. J. Rouba

Dlaczego adaptacje niszcz zabytki i czy tak by musi?

119

Fot. 8 Nowa cega uyta podczas prac w latach 80. ulega zniszczeniu z powodu zej jakoci, stara z powodu zbyt maej porowatoci nowej cegy. Fot. B. J. Rouba

Fot. 9 Dodatki cementu do zaprawy z lat 80., le dobrana porowato nowej cegy, zaniedbane peknicia cian, uszczelniony cementem bruk dziedzica, stan przyziemia budowli, intensywne ogrzewanie i przesuszone powietrze we wntrzu sprawiy, e stara cega penia rol sczka, przez ktry odparowywaa woda niosca ze sob sole. Stan z kwietnia 2007 roku. Fot. B. J. Rouba

120

Bogumia J. Rouba

Decydujc si zatem dzi na odbudow ruin i przeksztacenie ich w uytkow kubatur powinnimy jednak uprzedza waciciela, e jeli nie podejmie powanych prac konserwujcych substancj zabytku (dugotrwae odsalanie, wzmacnianie itd.), jeli nie pogodzi si z faktem, e cega, ktra przez kilkaset lat zamakaa moe by w nowy obiekt wczona, ale jedynie w sposb bezdotykowy, nie moe natomiast zosta zespolona z now materi - to za troch mniej lub troch wicej ni 21 lat czeka go bdzie wielki problem.

Typ adaptacji szanujcej niezwyko zabytku

Najkorzystniejsze i dla zabytkw i dla ich wacicieli s adaptacje przeprowadzane zgodnie z konserwatorsk zasad minimalnej niezbdnej ingerencji. Mona poda wiele przykadw rozwiza, w ktrych zabytki zostay uszanowane w najdrobniejszych detalach, bez jakichkolwiek prb zacierania ladw dawnoci po to, by suyy jako magnes przycigajcy turystw do miejsca. Funkcje zwizane z obsug turystw lokalizuje si wwczas obok zabytku, a nie w nim samym, co oszczdza mu przeksztace i zapewnia bezpieczestwo7. W obiektach przeznaczanych bezporednio np. na funkcje gastronomiczne czy hotelarskie adaptacje projektuje si tak, aby nie zmarnowa niczego a z kadego oryginalnego detalu, z kadego ladu zuycia uczyni atut marketingowy. Ten typ adaptacji wymaga smaku artystycznego, pomysu, fantazji i odwagi, za to koszt moe by niemal zerowy. W Polsce niestety tylko bardzo nieliczne obiekty opieraj marketing na korzystaniu z peni wartoci zabytku.

Fot.10 Ogrdek kawiarniany w zaktku przy toruskich murach obronnych stanowi jeden z niewielu polskich przykadw wykorzystania wszystkich atutw zabytku jego dawnoci, niezwykoci, urody zniszcze i ladw dziaania czasu. Dziki temu powstao miejsce o niepowtarzalnym klimacie, cieszce si ogromnym powodzeniem. Fot. B. J. Rouba
7

W swoich wykadach ilustruj to zagadnienie przykadami takich zabytkw jak: Son Amare, Els Calderers, Sa Torre de Canyamel na Majorce, Villa Romana del Casale di Piazza Armerina na Sycylii. Znakomitymi przykadami s Doki Admiraa Nelsona na karaibskiej wyspie Antiqua lub hotel Taybet Zaman w Jordanii. Por. te M. Rouba Zaman czyli taki jak przed wiekami. W zgodzie z zabytkami. Ochrona Zabytkw Nr 4/2007 s.57-66

Dlaczego adaptacje niszcz zabytki i czy tak by musi?

121

Fot.11 Czytelna dawno, autentyczno i niepowtarzalno klimatu tego miejsca zachwyca, utrzymuje grono kawiarnianych staych bywalcw, sprawia, e wanie tu przyprowadza si goci, ktrych chce si uhonorowa czym nadzwyczajnym. Fot. B. J. Rouba

Koszty
Patrzc na cao procesu ochrony zabytkw, ich konserwacji i restauracji a take adaptacji do penienia nowych funkcji mona podj prb przyjrzenia si zalenociom midzy okrelonymi dziaaniami lub ich brakiem, a wartociami zabytkw i kosztami ponoszonymi przez spoeczestwo, ich wacicieli i opiekunw. Prezentowany poniej punkt widzenia konserwatora-praktyka jest prb przeniesienia dowiadcze i obserwacji, ktre czyni od lat zarwno w trakcie realizacji wasnych prac konserwatorskich i badawczych, uczestniczenia w nadzorach, wydawania opinii, opracowywania ekspertyz itd.
WZAJEMNE PROPORCJE KOSZTOCHONNOCI POSZCZEGLNYCH RODZAJW PRAC konserwacja prolaktyczna konserwacja zachowawcza restauracja adaptacja 10,00 -100 z 1000,00 - 10000,00 z 1000,00 - 10000,00 z 10,00 100000,00 z

Oznacza to, e jeli przy zabytku X roczne koszty dziaa zapobiegajcych jego destrukcji jestemy w stanie realizowa za kilkadziesit zotych, to ju podjcie konserwacji aktywnej wymaga sum 100 do

122

Bogumia J. Rouba

1000 razy wikszych8. Dziaania restauratorskie podwajaj zwykle t sum. Prace adaptacyjne natomiast w zalenoci od pomysu i zakresu mog kosztowa bardzo mao lub bardzo duo. Jeli przypomnimy, e kady zabytek ma moliwe do wyrnienia wartoci w nim istniejce oraz wartoci potencjalne, moliwe do spoecznego spoytkowania, za nonikiem tych wartoci jest materia zabytku, to w zalenoci od tego, co z t materi zrobimy wartoci moe przybywa lub ubywa.
WARTOCI ZABYTKW rdo wiedzy, korzyci duchowych i materialnych Wartoci niematerialne artystyczna, estetyczna, historyczna, naukowa, upamitniajca, kommemoratywna, unikatowo WARTO DAWNOCI Wartoci materialne warto tworzywa, warto uytkowa

WARTOCI POTENCJALNE zdolno wywoywania przey duchowych, emocjonalnych, (religijnych, estetycznych itp.) zdolno generowania procesw spoecznych (poczucia tosamoci, dumy, konsolidacji spoecznoci itp.) zdolnoci edukacyjne zdolno generowania miejsc pracy, zdolno generowania zyskw

Zdolno wywoywania przey emocjonalnych, generowania okrelonych zjawisk spoecznych, generowania miejsc pracy i zyskw to wartoci potencjalne, z ktrych korzystanie zalene jest od ludzi - ich kompetencji, pomysw, przedsibiorczoci.9. Potencja zabytku jest natomiast tym wikszy, im wicej wartoci mona w nim wyrni, odnale i zaoferowa ewentualnym odbiorcom. Zatem rodzaj i sposb prowadzenia prac powinnimy wybiera taki, aby w jego wyniku wszystkie istniejce wartoci zabytku uszanowa i maksymalnie wyeksponowa, ewentualnie take doda do istniejcych nowe wartoci!
8

Ilustrujc to zagadnienie pokazuj przypadek budynku klasztornego, ktrego stan fotografowaam w chwili pojawienia si niewielkiej dziury w dachu i po dwu latach, kiedy grzyb zdy zaatakowa dwa pitra klasztorne, konieczna ju bya wymiana duej czci wiby, belek stropowych, poszycia dachu a koszty niezbdnego remontu okazay si gigantyczne. Omawiajc przykady dugiej tradycji ochrony dziedzictwa niematerialnego w publikacji Teoria op. cit. jako ilustracj podaam legend Afrodyty cigajc kadego roku tysice turystw do ska Petra tou Romiou na Cyprze. Jest to rwnoczenie przykad niezwykle operatywnego wylansowania, stworzenia atrakcji i osi produktu turystycznego z nietypowego zabytku, jakim jest legenda i dwie sterczce z morza skaki, przy ktrych z zaprzgiem cignitym przez delny pojawia si bogini. Innym przykadem wylansowania nietypowego, w gruncie rzeczy bezwartociowego obiektu jest wrak przemytniczego statku Panajotis w zatoce Navajo na greckiej wyspie Zante, zatopionego w 1987 roku i wkrtce potem wyrzuconego przez morze. Jednak w obu tych przypadkach nie tylko sam obiekt a ciepa, pikna plaa wsptworzy warto produktu turystycznego.

Dlaczego adaptacje niszcz zabytki i czy tak by musi?

123

WPYW PODEJMOWANYCH DZIAA NA WARTOCI ZABYTKW wartoci wzrastajce konserwacja i restauracja adaptacja i modernizacja bdnie prowadzone prace niematerialne historyczna, artystyczna itd uytkowa niematerialne niszcz zabytki i wszystkie ich wartoci wartoci malejce

Im skuteczniejsza jest codzienna dbao o zabytek, na czas wykonywane podstawowe naprawy i codzienne zabiegi pielgnacyjne, tym rzadziej potrzebne s zabiegi konserwatorskie. Konserwacja i restauracja, mimo e drosza pozwala na zachowanie lub nawet zwikszenie wartoci zabytkowych. Im wikszy jest natomiast zakres prac adaptacyjnych i modernizacyjnych, tym bardziej tracimy wartoci zabytkowe, zwaszcza gdy wykonawca nie radzi sobie z konserwacj np. tynkw, pokry dachowych itp. stosujc technik wymieniania materii.

Fot. 12 Maniera wymieniania dobrych tynkw na caych fasadach zabytkowych kociow jest ekonomicznie nieuzasadniona. W takich jak ten przypadkach nie bierze si rwnie pod uwag faktu, e wtrnie naoony tynk ma zawsze znacznie sabsz przyczepno do podoa, ni tynk, ktry wiza wraz z zapraw murarsk spajajc cegy. Fot. B. J. Rouba

124

Bogumia J. Rouba

Fot. 13 Im wikszy jest natomiast zakres prac adaptacyjnych i modernizacyjnych, tym bardziej tracimy wartoci zabytkowe przykad wntrza w paacu adaptowanym na hotel. Trudno w takim obiekcie oferowa i sprzeda gociowi kontakt z yw histori i autentycznoci zabytku. Fot. R. Rouba

Rodzaj i sposb przeprowadzenia prac adaptacyjnych ma decydujcy wpyw na pniejsze koszty utrzymania, a wic waciwie na cae dalsze losy zabytku i jego wacicieli. KOSZTY UTRZYMANIA I BIECYCH NAPRAW ZABYTKU PO PRACACH ADAPTACYJNYCH koszty rosn gdy: gbokie ingerencje w materi zabytku naruszanie integralnoci, bdne metody koszty malej gdy: przestrzeganie zasady bezinwazyjnoci poszanowanie integralnoci le wybrana funkcja, nieodpowiednie uytkowanie funkcja szanujca warunki i moliwoci zabytku

Trafno doboru funkcji wtrnych zilustrowa mona przykadami zaczerpnitymi z toruskich fortw. Tam, gdzie uytkownicy potrali jako atut wykorzysta ich naturalny, stabilny mikroklimat (12-14 stopni przez cay rok i ok. 60-70 % RH) lokalizujc wewntrz hurtownie kwiatw, magazyny i sklepy meblowe, pracownie konserwatorskie, lakiernictwo samochodowe a nawet dom pogrzebowy, tam nie ma sytuacji kolizyjnych. Natomiast w forcie adaptowanym na hotel wymagajcy ogrzewania do temperatury wyszej ni to wynika z natury obiektu od kilkunastu lat trwa nierwna, wyczerpujca walka z zawilgoceniem i grzybem. Gbokie ingerencje w materi zabytku osabiaj j, zmniejszaj jej zasb. S niepodane, zwaszcza gdy wykonuje si je w zwizku z rnego typu instalacjami. Podejmujc si inwestycji nie bierze si zazwyczaj pod uwag, e wszelkie instalacje techniczne bardzo szybko si starzej, co pewien czas wymagaj napraw lub wymiany wicej si z kolejnym kuciem i niszczeniem oznaczajcym nieodwracalne uszczuplanie substancji zabytkowej. Najgorzej jest z instalacjami wodno-kanalizacyjnymi. Wierzymy, e rura instalacji wodnej lub grzewczej wkuta w np. gotyck cian nigdy nie pknie, ale praktyka pokazuje, e zawsze kiedy pka. Rozszczelnione zcze zamurowanej rury musi najpierw zamoczy i zniszczy

Dlaczego adaptacje niszcz zabytki i czy tak by musi?

125

cian, by awaria zostaa zauwaona. Usunicie jej skutkw staje si kopotliwe i wielokrotnie drosze, ni naprawa rury poprowadzonej na powierzchni, atwiej dostpnej, moliwej do skontrolowania. Wanna ustawiona na drewnianej pododze przykrytej gumolitem, glazura pooona we wspczesnej technologii, przyklejona bezporednio do ciany to typowe przyczyny niszczenia materii zabytkw.

Fot. 14. Po drugiej stronie tej gotyckiej ciany klasztornej znajduje si pomieszczenie, ktre 12 lat temu zaadaptowano na azienk. W 2004 zniszczone tynki zostay wymienione a dzi po piciu zaledwie latach nadaj si ponownie do wymiany. Zniszczenia widoczne po prawej stronie fotograi odpowiadaj miejscu, gdzie na pokrytej glazur cianie zawieszone s dwie umywalki. Zniszczenia z lewej strony w dolnej czci przy naroniku to miejsce, gdzie znajduje si brodzik i kabina prysznicowa. Fot. B. J. Rouba

Fot. 15 Tu rwnie po drugiej stronie ciany jest azienka. Podczas jej uytkowania woda przescza si w cian przez porowate spoiny midzy kafelkami, natomiast uszczelnienie kafelkami cian i posadzek wymusza jej odparowywanie w kierunku korytarza. Rezultatem tych procesw jest niszczenie zachodzce tak szybko, e w zasadzie remont mgby odbywa si kadego roku. Fot. B. J. Rouba

126

Bogumia J. Rouba

Fot. 16 W zabytkowych budowlach kafelkowanie typowymi metodami nie sprawdza si. Pierwsze objawy niszczenia glazury w azience widoczne byy ju po 3 latach od jej wykonania. W cigu omiu lat krystalizujce sole (tu widoczne w spoinach w postaci biaego nalotu) doprowadziy do zuszczania patkw glazury i rozkruszania fug. Fot. B. J. Rouba

Istniej zatem uzasadnione powody, by zaleca i wskazywa wacicielom zabytkw bezpieczne technologie przeprowadzania prac modernizacyjnych zdystansowane pyty gipsowo-kartonowe zamiast gadzi gipsowej na zabytkowych cianach, a pod nimi ukryte wszelkie instalacje, szczelne, plastikowe kabiny azienkowe zamiast klasycznej azienki, a jeli ju kafelki bezporednio na cianach to mocowane na rusztach montaowych, a nie naklejane na mur szukania rozwiza, ktre nie bd naraay waciciela na niepotrzebne koszty a zabytku na zniszczenie.

NOWOCZESNE HOLISTYCZNE WIDZENIE ZABYTKU

U podstaw nowoczesnego mylenia o zabytku ley widzenie go jako caoci i jako niezastpowalnego elementu dziedzictwa kultury wraz z caym bogactwem jego wartoci, historii, treci, znacze, widzeniem w szerokim kontekcie spoecznym. Ten sposb mylenia o zabytkach szczepiony konsekwentnie w procesie ksztacenia konserwatorw-restauratorw znajduje odzwierciedlenie nie tylko w literaturze lecz znalaz wymiar praktyczny w opracowanym z woli rodowiska i przez rodowisko Oglnopolskim Schemacie Dokumentacji Konserwatorskiej10. Stanowi on rodzaj standardu konserwatorskiego, nie tylko organizujcego sposb pisania i ukad dokumentacji, ale przede wszystkim organizujcego sposb mylenia o zabytku, rozwizywania jego problemw, dochodzenia do optymalnych rozstrzygni opisujcego zatem metodyk postpowania konserwatorskiego na kadym etapie prowadzenia prac. cile okrelone podstawy procesu decyzyjnego11, wiadomo zalenoci midzy ka10

11

W maju 1973 r. Orodek Dokumentacji Zabytkw zorganizowa oglnopolsk konferencj w Gdasku-Oliwie, w caoci powicon problematyce dokumentowania prac konserwatorskich i restauratorskich. Poszczeglne orodki prezentoway swoje dowiadczenia i osignicia, a komplet materiaw z konferencji zosta wydany w Bibliotece Muzealnictwa i Ochrony Zabytkw (seria B, t. XXXIV). W trakcie konferencji uznano za celowe udoskonalenie formy dokumentacji poprzez wypracowanie Schematu obowizujcego w caej Polsce. Postulat ten zrealizowano wydajc w 1977 r. Schemat dokumentacji konserwatorskiej zabytkw ruchomych (BMiOZ, seria B, t. XLV). W drugiej poowie lat 90 Schemat zosta zmodernizowany, dzi w formie elektronicznej dostpny na stronie KOBiDZ Por. I. Szmelter, Strategia decyzyjna i projektowanie konserwatorskie na tle przegldu teorii i doktryn konserwatorskich Biuletyn Informacyjny Konserwatorw Dzie Sztuki nr: 2 (41) 2000, s. 61-64; M

Dlaczego adaptacje niszcz zabytki i czy tak by musi?

127

d wykonan w zabytku czynnoci a zachowaniem jego materii w przyszoci, wreszcie wiadomo, e s dwa podstawowe warunki poprawnoci konserwacji bezpieczestwo dla zabytku i trwao jej efektw w czasie12 to skadniki odpowiedzialnoci za powierzane nam dziedzictwo kultury. wiadomo tej odpowiedzialnoci doprowadzia z czasem do wypracowania i przyjcia przez rodowisko Kodeksu Etyki Konserwatorskiej i Zasad Konserwatorskich13. Bazujc zatem na tym wartociowym dorobku myli konserwatorskiej mona sformuowa oglne reguy bezpiecznego dokonywania adaptacji, zastrzegajc e zasady te s takie same dla wszystkich rodzajw zabytkw, cho narzdzia metody dziaania s oczywicie dla rnych zabytkw odpowiednio rne. Adaptacje do penienia wspczesnych funkcji tylko wtedy nie niszcz zabytkw, jeli wszelkie prace wykonuje si zgodnie z zaleceniami 7 ZASAD KONSERWATORSKICH oraz przestrzega si okrelonych regu: zbienoci funkcji z charakterem i warunkami obiektu, dostosowanej do zabytku, a nie odwrotnie, bezinwazyjnoci prac bez uszczuplania substancji zabytkowej i naruszania historycznych nawarstwie zakrywa, a nie wyrzuca! nie niszczenia integralnoci technicznej, nie niszczenia integralnoci estetycznej, prowadzcego do utraty dawnoci, uytkowania bezpiecznego dla materii zabytku. Przyjcie tych zaoe jako podstawowych pozwala na poprowadzenie procesu konstruowania koncepcji a potem projektu konserwatorskiego i projektu budowlanego dla adaptacji w sposb optymalny14. Na kadym etapie tworzenia koncepcji i projektu konieczna jest powana, rzeczowa analiza wszystkich ZA i PRZECIW, korzyci i zagroe wynikajcych zarwno z wykonania, jak i zaniechania okrelonego typu dziaa. Niezbdna do jej prawidowego przeprowadzenia jest wiedza zespou odpowiedzialnych specjalistw rozumiejcych materi zabytkw, procesy w niej zachodzce, potracych take sprosta wyzwaniu, jakim jest obowizek przekazania zabytkw nastpnemu pokoleniu w stanie niepogorszonym. Takie podejcie do rozwizywania problemw adaptacji stwarza nadziej na unikanie koniktw rodzcych si zawsze, gdy na biurko WKZ traa kolejny gotowy projekt jacuzzi w XV-wiecznej wiey zamkowej, basenu z solank w gotyckich piwnicach kamienicy, gigantycznego podkopu pod zabytkowym dziedzicem, odbudowy ruin itp. Tego rodzaju koncepcje powstaj midzy innymi dlatego, e w fazie ich konstruowania popenia si czsty bd nie ma w pobliu nikogo, kto potra przekonujco przedstawi rozwizania alternatywne tasze, lepsze, zgodne z racjami zabytku i bezpieczniejsze. Ch maksymalizacji zyskw lub po prostu fantazje nowych wacicieli wspierane niezrozumieniem czym waciwie s zabytki prowadz do zych adaptacji, pomniejszajcych wartoci i atrakcyjno
12

13

14

Por. B. J. Rouba Budowa techniczna obrazw XIX-wiecznych malowanych na handlowych podobraziach pciennych i problematyka ich konserwacji, UMKrozprawy, Toru 1988, s. 183 i 216-219 B. J. Rouba - Proces ochrony zabytkw, zawd konserwatora-restauratora, etyka zawodu, zasady konserwatorskie [w:] Problemy restauracji i badania zabytkw architektury, pod red. A. Kociakowskiej wyd. EFOZ Polsko-Rosyjska Szkoa Ochrony Dziedzictwa Kulturowego, projekt Studzienka s. 61-95 ISBN 978-83-925809-4-2; por. take Kodeks Etyki Konserwatora-Restauratora Dzie Sztuki (przyjty przez Oglnopolsk Rad Konserwatorw Dzie Sztuki ZPAP w dniu 2 lipca 2002 roku w Warszawie) Biuletyn Informacyjny Konserwatorw Dzie Sztuki nr 3-4 (50-51) 2002, s. 2-3; M. Stec Etymologia etyki konserwatora restauratora dzie sztuki; Biuletyn Informacyjny Konserwatorw Dzie Sztuki nr 3-4, 2003, s. 4-7; B. J. Rouba - Zasady postpowania etycznego w ochronie dbr kultury, Biuletyn Informacyjny Konserwatorw Dzie Sztuki nr 2 (41), 2000 s. 82-88. Por. B. J. Rouba Projektowanie konserwatorskie Ochrona Zabytkw nr 1/2008 s. 57-78

128

Bogumia J. Rouba

autentycznych zabytkw. W wielu wypadkach mona si spodziewa, e konsekwencje dzi przeprowadzonych prac dosign w bardzo krtkim czasie wacicieli daniem pienidzy, wielkich pienidzy na usuwanie skutkw popenionych bdw. Prowadzenie adaptacji w sposb pozwalajcy na maksymalne zachowanie autentycznoci sprawia, e zabytki znacznie lepiej peni funkcj uytkow atrakcji turystycznej przeznaczonej nawet tylko do ogldania, osi tzw. produktu turystycznego, ni uytkowane bezporednio, ale po przebudowie i modernizacji. Wiele takich przykadw umiejtnego wplatania we wspczesno autentycznych, nie okaleczonych zabytkw mona oglda w krajach rdziemnomorskich. Generuj one zyski satysfakcjonujce waciciela nawet, jeli same nie su bezporednio jako np. hotele, a s jedynie atrakcj przycigajc do miejsca, umoliwiajc zbudowanie w pobliu nowej bazy hotelowej i gastronomicznej. Nie ma wwczas kolizji, unika si wielu problemw konserwatorskich, zabytek jest rdem dochodw, a przy tym jest bezpieczny. Jest to jedno z moliwych rozwiza. Na wiecie mona spotka take wiele innych. Dlatego tak trudne do zaakceptowania s adaptacje i prace, ktre nie szanuj konserwatorskiej zasady minimalnej niezbdnej ingerencji, ochrony materii oryginau. bezinwazyjnoci, odwracalnoci, odrnialnoci, prowadzone wg modelu przeksztacenia pochaniajcego, adaptacje ktre likwidujc kontakt z autentyczn materi zabytku, likwiduj te jego wartoci niematerialne. S one wiadectwem krtkowzrocznoci. Pozostaj w sprzecznoci zarwno z racjami ekonomicznymi, racjami ochrony zabytkw, jak i racjami spoecznymi.

Fot. 17 Zabytkowa ciana XVIII-wiecznego kruganku zacza stwarza problemy, gdy obiekt zawilgocono. Malowanie wapnem hydratyzowanym, nakadanym nieumiejtnie dawao efekty krtkotrwae. Dzi natomiast oskrobanie z warstw wtrnych, zaprzepacio cae bogactwo informacji o historii zabytku. Widoczna na fotograi pierwotna kolorystyka miaa zosta zarejestrowana i przebadana. Zalecone przez WKZ naprawy ubytkw tynku i dorane pokrycie caoci pobia wapienn przerosy jednak umiejtnoci wykonawcw prac. Byli oni wycznie w stanie zasmarowa cao warstw nowego tynku, niszczc nieodwracalnie pierwotne opracowanie, zmieniajc charakter zabytkowej budowli, naraajc waciciela na znacznie wysze koszty. Prace wykonano tak, e nie ma adnych szans na trwao. Fot. T. kawa-Wysouch.

U pocztku zatem kadej pracy przy zabytku powinny zosta zadane jasne pytania nie tylko o sam zabytek, lecz o nas, o to kim my jestemy czy tylko biernymi strami przeszoci, czy godnymi dziedzicami i benecjentami, potracymi uszanowa i pomnoy zostawiony nam majtek, czy jego krtkowzrocznymi, marnotrawicymi eksploatorami.

ANALIZA OBIEKTU ZABYTKOWEGO JAKO ELEMENT ADAPTACJI DO WSPCZESNYCH FUNKCJI UYTKOWYCH METODOLOGIA WIATOWEGO DZIEDZICTWA.
Bogusaw Szmygin

Adaptacja obiektw zabytkowych do wspczesnych funkcji uytkowych jest obecnie najpowszechniejszym, najwaniejszym i najtrudniejszym problemem konserwatorskim. Przed problemem tym staj wszyscy uczestnicy procesu adaptacji zabytku, ktrzy decyduj o jej formie i zakresie waciciele, uytkownicy zabytku, projektanci oraz nadzr konserwatorski. W gronie tym szczeglna odpowiedzialno spoczywa na nadzorze konserwatorskim, ktry odpowiada za maksymaln ochron wartoci zabytku pomimo przeksztace adaptacyjnych. Sprawowanie nadzoru konserwatorskiego nad adaptowanym zabytkiem powinno by wieloetapowym procesem. Jednak w praktyce proces ten jest zdeterminowany przez jeden etap opracowania i uzgodnienia projektu adaptacji. Pocztkiem adaptacji jest zamys inwestora lub projektanta, ktrzy formuuj program funkcjonalny i nadaj mu form koncepcji czy projektu. Wtedy wanie suby konserwatorskie maj moliwo i obowizek (zakadajc, e jest to obiekt rejestrowy) oceni przedstawion propozycj. Najczciej jest to pierwszy formalny nadzr konserwatorski oceniajcy prawidowo adaptacji z punktu widzenia ochrony wartoci zabytkowych. Ocena adaptacji na tym etapie jest jednak trudna i obarczona istotnymi wadami. Przede wszystkim koncepcja adaptacji jest okrelona przez przyjty przez inwestora program uytkowy. Oznacza to, e wartoci zabytkowe obiektu nie byy punktem wyjcia w tworzonym projekcie, ich ochrona nie jest wic priorytetem. Oczywicie proces uzgodnie (opiniowania) projektu pozwala na wprowadzenie korekt, ale w wielu przypadkach nie mog one da satysfakcjonujcego wyniku (z konserwatorskiego punktu widzenia), gdy zakres koniecznych przeksztace jest ju zdeterminowany przez zaoony program uytkowy. Innymi sowy, konserwator porusza si w granicach, ktre zakrela inwestor. Z drugiej jednak strony naley stwierdzi, e inny model dziaania nie jest w obecnych realiach moliwy. Wynika to faktu, e konserwator nie jest dostatecznie przygotowany do podjcia odpowiednich decyzji. Brak owego przygotowania nie wie si z kompetencjami czy zaangaowaniem sub konserwatorskich. Sab stron s niedostateczne materiay, ktrymi dysponuj suby konserwatorskie. Dokumentacja zabytku, ktr dysponuj suby konserwatorskie jest oczywicie bardzo rna. Jej zakres wynika generalnie z wartoci obiektu oraz prowadzonych wczeniej prac badawczych, konserwatorskich i budowlanych. Jest to wic poczenie czynnika obiektywnego (warto obiektu) z subiektywnym (prace budowlane wynikaj z formy uytkowania i wasnoci obiektu, a wic jest to w sumie czynnik losowy). W optymistycznym wariancie jest to materia obszerny i wieloaspektowy, w pesymistycznym s to karty ewidencyjne. Niezalenie jednak od obszernoci dokumentacji ma ona charakter opisowy, a nie analityczny. Wynika to faktu, e zarwno sporzdzanie dokumentacji jak i akt uznania obiektu za zabytek (wpis do rejestru) nie miay z zasady charakteru dyskursywnego. To znaczy, e dokumentacja nie powstawaa w celu wykazania wartoci zabytkowych obiektu, ale w celu ich opisania. Ta rnica w podejciu do

130
Bogusaw Szmygin

tworzenia dokumentacji tylko z pozoru wydaje si niewielka. W praktyce jednak zamiast analizy i opisu wartoci zabytku powstaje opis historyczno techniczno-architektoniczny obiektu. Problem ten jest szczeglnie czytelny we wpisach do rejestru zabytkw. Jako uzasadnienie wpisu podaje si najczciej informacje dotyczce typologii obiektu i okresu jego powstania. Informacje to s zwykle lakoniczne. Nie jest to wic synteza wartoci zabytku, ale zbir informacji o nim. Taki charakter dokumentacji ma znaczce konsekwencje. Zabytek w tego rodzaju opisie jest bowiem traktowany jako cao. Nie jest ustalane, ktre elementy obiektu, i w jakim zakresie, tworz wartoci obiektu. Nie stanowi to problemu, gdy obiekt jest chroniony w istniejcej postaci, to znaczy gdy cakowicie zachowywana jest jego forma i substancja. Problemu nie ma te gdy podejmowana jest konserwacja, czyli prace suce zachowaniu wartoci zabytkowych. Prace takie su zabytkowi, i zwykle wzmacniaj jego wartoci. Sytuacja jest zupenie inna, gdy obiekt ma by przeksztacany (na przykad w zwizku z adaptacj), czyli gdy bdzie nastpowaa zmiana formy i wymiana substancji. Wtedy bowiem konsekwencj moe by uszczuplenie wartoci zabytkowych. I wtedy wanie potrzebna jest precyzyjna wiedza o znaczeniu poszczeglnych elementw zabytku dla jego wartoci zabytkowej. Tylko na tej podstawie mona okreli znaczenie poszczeglnych przeksztace. Tylko w ten sposb powinien by oceniany projekt adaptacji zabytku z konserwatorskiego punktu widzenia. Oczywicie tego typu konserwatorska analiza (waloryzacja zakresu przeksztace) jest wykonywana w trakcie oceny projektu adaptacji na tym polega proces konserwatorskich uzgodnie projektu. Jednak analiza nie jest ustandaryzowana, a wic ma charakter subiektywny. Obserwacja praktyki pokazuje wrcz, e czsto jest powierzchowna lub niekompletna. Wynika to z braku metodologii i sformalizowanej procedury, ktra pozwalaaby na tak analiz. Midzy innymi dlatego wanie nie istnieje krytyka konserwatorska, ktra oceniaaby dokonywane adaptacje (czy inne prace przy zabytkach). Dlatego tak wane jest doskonalenie metodologii i procedur postpowania z przeksztacanym (adaptowanym) zabytkiem. A szukajc lepszych rozwiza trzeba korzysta przede wszystkim z wzorcw ju wdroonych. W zgodnej ocenie wielu specjalistw z caego wiata najdoskonalszy obecnie system oceny dbr kultury zosta opracowany w ramach wdraania Konwencji wiatowego Dziedzictwa UNESCO. System ten zosta opracowany na potrzeby selekcji dbr nominowanych na List wiatowego Dziedzictwa. Jest to wic z zaoenia system bardzo rygorystyczny, gdy ma ocenia dobra o najwikszej w skali wiata wartoci. Jest to zarazem system najwszechstronniejszy, gdy ocenie podlegaj wszelkie aspekty zabytku od oceny porwnawczej bazujcej na jego wartociach, poprzez ocen stanu zachowania, a do oceny systemu monitoringu i zarzdzania obiektem. I jest to rwnie system uniwersalny, gdy suy ocenie wszelkiego rodzaju dbr miedzy innymi pojedynczych obiektw, miast historycznych, krajobrazw kulturowych, szlakw kulturowych, dziedzictwa przemysowego, bez wzgldu na charakterystyk techniczn, funkcjonaln czy kulturow. I system ten sprawnie funkcjonuje od blisko 40 lat, czego dowodem jest rosnca popularno i respekt, jakim darzona jest Lista wiatowego Dziedzictwa. Dlatego w peni uzasadnione wydaje si przyblienie szczegw funkcjonowania tego systemu. Opinia publiczna ide wiatowego Dziedzictwa kojarzy przede wszystkim z List wiatowego Dziedzictwa (World Heritage List WHL), nie wnikajc oczywicie w szczegy jej funkcjonowania. Tymczasem organizacja dziaa zwizanych ze wiatowym Dziedzictwem ma istotne znaczenie, dla funkcjonowania tego systemu, a przede wszystkim dla moliwoci jego modykacji i uaktualniania. Dokumentem, ktry ustanowi powstanie Listy, i ktry nadal stanowi fundament jej funkcjonowania, jest Konwencja dotyczca ochrony wiatowego Dziedzictwa Kultury i Natury, uchwalona przez Konferencj Generaln podczas 17 sesji UNESCO (United Nations Educational, Scientic and Cultural Organiztion) w Paryu, 16 listopada 1972 roku. Konwencja ma charakter oglnej deklaracji, ktra formuuje generaln ide, okrela formy organizacyjne i procedury. Jest to dokument krtki zaledwie 38 artykuw na kilku stronach. Taka forma Konwencji jest zrozumiaa, poniewa jej zapisy musiay uzyska akceptacje bardzo wielu krajw (tak zwanych State-Parties) i musz zachowa wano przez

Analiza obiektu zabytkowego jako element adaptacji do wspczesnych funkcji uytkowych...

131

dugi czas, a wic nie mog zawiera zbyt wielu szczegw. W praktyce wic wdroenie Konwencji wymagao dodatkowych ucile. Ucilenia te zostay okrelone w dokumencie, ktry w jzyku polskich funkcjonuje pod nazw Wytyczne Robocze (Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention). Relacja pomidzy Konwencj i Wytycznymi Roboczymi jest jednoznaczna; Konwencja jest dokumentem nadrzdnym i niezmiennym, natomiast Wytyczne Robocze zmieniaj si w zalenoci od potrzeb. Wytyczne Robocze rozbudowuj si, poniewa proces oceny nominacji proponowanych na List jest coraz bardziej zoony i wci poszerzaj si kategorie dbr proponowanych do wpisu (trzeba uwzgldni ich specyk). Dlatego tworzone s kolejne wersje Wytycznych Roboczych; obecnie posugujemy si wersj 19-t, ktra zostaa przyjta w roku 2008, a ktra liczy ju kilkaset stron (z zacznikami). Wielokrotne modykacje Wytycznych Roboczych nie oznaczaj jednake, e s one dokonywane w sposb dorany czy koniunkturalny. Kolejne wersje Wytycznych powstaj przede wszystkim w wyniku udoskonalania procedur oceny dbr nominowanych na WHL. Wdraanie Konwencji wiatowego Dziedzictwa jest tak udanym przedsiwziciem midzy innymi dlatego, e powstay procedury i instytucje, sprawujce odpowiedni kontrol nad wszystkimi etapami tego procesu. Modykacje Wytycznych Roboczych, podobnie jak wszystkie inne wane decyzje - wpisywanie nowych dbr na List, skrelanie dbr z Listy, wpisywanie dbr na List Dbr Zagroonych czy przyjmowanie raportw z monitoringw, s podejmowane podczas Zgromadze Generalnych (General Assembly), a wic nale do wycznych uprawnie Komitetu wiatowego Dziedzictwa (Intergovernmental Committee for the Protection of the World Cultural and Natural Heritage of Outstanding Universal Value w skrcie nazywany The World Heritage Committee (WHC)). Jednak staranne przygotowanie tych modykacji jest moliwe dziki pracy wyspecjalizowanej instytucji, jak jest Centrum wiatowego Dziedzictwa (World Heritage Centre) 1. Komitet dziaa od 1976 roku, natomiast Centrum utworzono w 1992 roku (siedziba w Paryu). Zadaniem Centrum swoistego sekretariatu, jest organizacja i koordynacja biecych prac zwizanych ze wiatowym Dziedzictwem i przygotowanie wszelkich materiaw, ktre pozwalaj Komitetowi na podejmowanie decyzji. Taki podzia obowizkw pomidzy ciao decyzyjne o charakterze politycznym (co zapewnia odpowiednie moliwoci realizacji decyzji) i robocz instytucj o charakterze profesjonalnym, okaza si w tym przypadku efektywnym rozwizaniem. System oceny nominacji zgaszanych na List wiatowego Dziedzictwa jest obecnie bardzo rozbudowany, zarwno z punktu widzenia zrnicowania etapw oceny jak i wieloci elementw podlegajcych ocenie. Obydwa aspekty maj znaczenie dla wszechstronnoci i starannoci owej oceny. Spjna logika tego systemu wynika z charakterystyki elementw, ktre podlegaj ocenie w nominowanych dobrach. Pierwszym elementem, ktry podlega ocenie jest warto dobra nominowanego na List, rozumiana i okrelana w nomenklatorze wiatowego Dziedzictwa jako wyjtkowa uniwersalna warto (outstanding universal value OUV). Moliwo stwierdzenia (przypisania) tej wartoci jest fundamentalnym warunkiem wpisania dobra na WHL. Wynika to jednoznacznie z zapisu artykuu 1 Konwencji wiatowego Dziedzictwa, w ktrej zostay wyszczeglnione trzy kategorie dbr kultury zabytki (monuments), zespoy budowli (groups of buildings), miejsca (sites) 2. Kade dobro nalece do jednej z wymienionych kategorii, a pretendujce na WHL, musi reprezentowa wybitn, uniwersaln warto z punktu widzenia historii, sztuki i nauki lub te historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego punktu widzenia.
1

Zasady funkcjonowania Komitetu wiatowego Dziedzictwa s okrelone w art. 8 Konwencji. Komitet skada si z 21 reprezentantw krajw (tzw. State-Parties), ktre ratykoway Konwencj. Wybr tych krajw na okres kadencji jest dokonywany z zachowaniem rwnowagi regionalnej. Z czasem w Wytycznych Roboczych wprowadzono nowe kategorie dbr kultury tzw. dobra mieszane (mix cultural and natural heritage) w art.46 oraz krajobrazy kulturowe (cultural landscapes) w art.47. Nie zmienio to jednak zasad oceny tych dbr, poprzez spenienie wymogu OUV.

132
Bogusaw Szmygin

Ocenianie dbr wpisywanych na WHL poprzez sprawdzanie OUV jest podstawowym warunkiem wyszczeglnionym w Konwencji. Nie okrelono innych wartoci, ktre mogyby konstytuowa wiatowe Dziedzictwo (na przykad tradycyjnych cech jak wiek, forma stylistyczna, jako artystyczna). Wynika to z faktu, e tego typu tradycyjne cechy (wartoci) maj charakter wzgldny, mona powiedzie lokalny (nawet przy bardzo szerokim potraktowaniu terminu lokalny). Tymczasem najwaniejszym celem i kryterium stosowanym w ocenie dbr nominowanych na WHL ma by warto oglnowiatowa. Okrela to wyranie artyku 49 Wytycznych Roboczych gdzie zapisano: Wyjtkowa uniwersalna warto (OUV) oznacza kulturowe i (lub) naturalne znaczenie, ktre jest na tyle wyjtkowe, e przekracza granice narodowe i ma powszechne znaczenie dla obecnych i przyszych pokole caej ludzkoci. I dlatego, staa ochrona tego dziedzictwa ma najwysze znaczenie dla caej midzynarodowej spoecznoci3. Z denicji tej jednoznacznie wynika, e stwierdzenie OUV jest moliwe tylko wtedy, gdy warto dobra wykracza poza granice krajowe, a jej zachowanie jest wsplnym wanym zadaniem dla obecnych i przyszych pokole caej ludzkoci. Potwierdza to rwnie artyku 52, w ktrym zapisano, e ponadnarodowa czy nawet regionalna warto dobra nie kwalikuje go automatycznie na WHL. Oczywicie sprawdzanie OUV jest ujte w postaci konkretnych kryteriw. Taki warunek jest zawarty w artykule 49 (okrelajcym OUV), w ktrym zapisano, e Komitet wiatowego Dziedzictwa okrela kryteria dbr wpisywanych na List wiatowego Dziedzictwa. Sze kryteriw majcych zastosowanie do dbr kultury zostao przedstawionych w artykule 77 Wytycznych Roboczych4. Stanowi one, e dobro kultury nominowane na WHL musi spenia co najmniej jeden z nastpujcych warunkw: stanowi dzieo geniuszu twrczoci czowieka stanowi wiadectwo wielkiego oddziaywania w danej epoce i danej sferze kulturalnej, wpywy na rozwj architektury lub technologii, sztuki monumentalnej, na planowanie miast lub ksztatowanie krajobrazu stanowi jedyny lub co najmniej rzadko spotykany dowd tradycji kulturowej lub cywilizacji, wci istniejcej lub wymarej stanowi wybitny przykad rodzaju budowli lub zespou architektonicznego i technologicznego lub krajobrazu odzwierciedlajcego w sposb charakterystyczny pewne etapy wane dla rozwoju ludzkoci stanowi znamienny przykad osiedla ludzkiego, tradycyjnego zagospodarowania terenu typowego dla danej kultury stanowi przykad bezporedniego i materialnego powizania ze zdarzeniami i tradycjami wci yjcymi, z ideami i wierzeniami, albo z dzieami sztuki i literatury, majcymi wyjtkow warto powszechn (Komitet uwaa, e to kryterium moe mie decydujce znaczenie tylko w przypadkach wyjtkowych albo wsplnie z innymi kryteriami) Analiza wyszczeglnionych kryteriw pokazuje, e wszystkie maj charakter porwnawczy. Wszystkie wymagaj osadzenia nominowanego dobra w odpowiedniej skali i kontekcie. Sprawdzanie OUV polega wic na osadzeniu nominowanego dobra w skali wiatowej (generalnie) i ocenie w kontekcie innych dbr danej kategorii. Specyka oceny OUV wymaga odpowiedniej formuy i kwalikacji osb dokonujcych ocen. W procedurze ocenie nominacji na WHL, ten etap ma posta tak zwanego Raportu Biurkowego (Desk Report). Opracowaniem tego raportu - w stosunku do dbr kultury zajmuje si ICOMOS (jako ocjalne ciao doradcze Komitetu wiatowego Dziedzictwa). O przygotowanie raportu proszeni s specjalici
3 4

Wykorzystane cytaty odnosz si do wersji Wytycznych Roboczych z roku 2005. W przeszoci odrbnie wyszczeglniano kryteria OUV dla dbr kultury i odrbnie dla dbr natury. Obecnie zostay one poczone kryteria 1-6 wymienione w artykule 77 odnosz si do dbr kultury, kryteria 7-9 odnosz si do dbr natury.

Analiza obiektu zabytkowego jako element adaptacji do wspczesnych funkcji uytkowych...

133

zajmujcy si danym typem dziedzictwa. Ich wiedza powinna obejmowa znajomo caej problematyki zwizanej z danym typem dziedzictwa, dlatego s oni wyznaczani w porozumieniu z Midzynarodowymi Komitetami Naukowymi ICOMOS. W zalenoci od zoonoci miejsca (w praktyce rwnie od moliwoci znalezienia odpowiednich specjalistw) o przygotowanie raportu proszony jest jeden, dwch lub trzech specjalistw. Zakada si, e specjalici opracowujcy raport bardzo dobrze znaj przedmiot swojej analizy, a wic nie wymaga to misji do obiektu (std nazwa Desk Raport). Oczywicie w celu zachowania maksymalnego obiektywizmu ocen, nazwiska autorw raportw nie s podawane do publicznej wiadomoci. Drugim elementem podlegajcym ocenie jest stan zachowania nominowanego dobra. Jest bowiem rzecz oczywist, e warto OUV rozumiana jako znaczenie ocenianego dobra w odniesieniu do zbioru innych dbr danej kategorii, nie przekada si na stan jego zachowania. Tymczasem ocena stanu zachowania dobra jest rwnie niezbdna, poniewa ma wpyw na warto dobra jako nonika OUV. Dobro przeksztacone - na przykad przebudowami, wymian substancji, zmian funkcji, formy czy nawet otoczenia, lub te niekompletne, nie jest w peni nonikiem OUV. Traci warto dokumentu historycznego. Ocena stanu zachowania dobra jest moliwa dziki dwm pojciom: autentyzm (authenticity) i integralno (integrity). O koniecznoci spenienia warunku autentyzmu mwi artyku 79 Wytycznych Roboczych, gdzie zapisano: Dobra nominowane ze wzgldu na kryteria (i) do (vi) musza spenia warunek autentyzmu. Ocena autentyzmu jest dokonywana w oparciu o tak zwany Dokument z Nara (Nara Document of Authenticity). Dokument ten zosta uchwalony w 1994 roku podczas konferencji w Nara (Japonia), i dotyczy rozumienia autentyzmu w odniesieniu do dziedzictwa kultury. Kryteria oceny autentyzm s nastpujce (zgodnie z brzmieniem artykuu 82). W zalenoci od rodzaju dziedzictwa kulturowego, i kulturowego kontekstu, mona uzna, e dobro spenia warunek autentyzmu jeeli jego kulturowa warto jest prawdziwa i wiarygodna, poprzez spenienie nastpujcych atrybutw: formy i projektu materiaw i substancji wykorzystania i funkcji tradycji, technik i systemw zarzdzania pooenia i lokalizacji (setting) jzyka, i innych form dziedzictwa niematerialnego (inangible) ducha i odczu innych wewntrznych i zewntrznych czynnikw Na podkrelenie zasuguje jednak fakt, e ocena autentyzmu nie powinna mie charakteru uniwersalnego. Ocena autentyzmu moe si rnic w zalenoci od kontekstu kulturowego; ocena autentyzmu powinna by dokonywana w obrbie danej kultury. Konieczno takiej interpretacji autentyzmu jest podkrelana w artykule 81: Ocena wartoci okrelajcych dziedzictwo kultury, jak rwnie wiarygodnoci odnoszcych si do tego dziedzictwa rde informacji, moe rni si w poszczeglnych kulturach, a nawet w obrbie jednej kultury. Szacunek wobec wszystkich kultur wymaga by dziedzictwo kulturowe byo oceniane przede wszystkim w ramach kulturowego kontekstu do ktrego naley. Moliwo przyjcia kulturowych uwarunkowa w ocenie autentyzmu zostaa stworzona przede wszystkim dla kultur poza-europejskich. Nie miaa ona natomiast prowadzi do relatywizacji ocen dotyczcych autentyzmu dziedzictwa europejskiego, dlatego rekonstrukcje s nadal uznane za dziaanie wyjtkowe i ich dokonanie jest podstaw do zakwestionowania wartoci nominowanych dbr (artyku 86). Drugim warunkiem sprawdzanym podczas oceny stanu zachowania dobra jest integralno. Ten warunek wprowadzono w stosunku do dbr kultury dopiero niedawno (nie jest wskazany w tekcie

134
Bogusaw Szmygin

Konwencji), zosta on adaptowany z ocen dbr natury (gdzie funkcjonowa od samego pocztku). Obecnie uznano, e to kryterium jest wane rwnie w odniesieniu do dbr kultury i musi by sprawdzane, zgodnie z zapisami artykuu 87. Rozumienie integralnoci jest sformuowane w artykule 88, ktrego zapis brzmi nastpujco: Integralno jest miar kompletnoci (wholeness) i nienaruszenia (intactness) dziedzictwa kultury lub natury i jego elementw. Ocena integralnoci obejmuje wszystkie elementy konieczne do stwierdzenia wyjtkowej, uniwersalnej wartoci. Ocena ta ma mie adekwatny wymiar dla zapewnienia penej reprezentatywnoci cech lub procesw, ktre decyduj o znaczeniu danego dobra. Integralno jest cech dopeniajc autentyzm. Sprawdzenie stanu zachowania dobra wymaga wic sprawdzenia obydwch cech. Dobro moe by autentyczne i jednoczenie nie spenia warunku integralnoci, lub odwrotnie. Dlatego te w dokumentacji dostarczanej do Komitetu wiatowego Dziedzictwa jako podstawa stara o wpisanie dobra na WHL, musz by dwa owiadczenia: owiadczenie o autentyzmie (statement of authenticity) obejmujce kady wany element nominowanego dobra (wymaganie artykuu 85) oraz owiadczenie o integralnoci (statement of integrity wymaganie artykuu 87). Owiadczenia dostarczone przez kraj nominujcy dobro s werykowane. To dziaanie wymaga bezporedniej wizyty w nominowanym miejscu. Dlatego te ocena autentyzmu i integralnoci dobra jest dokonywana podczas misji, podejmowanej przez specjalist wytypowanego przez ICOMOS. Czci Raportu z Misji (Mission Report) jest wic odniesienie si do tych dwch cech opisujcych stan zachowania dobra. Ocena autentyzmu i integralnoci nie wymaga rzecz jasna dokonywania porwna do innych dbr. Ocena autentyzmu i integralnoci jest rwnie bardzo istotna dla podjcia decyzji o wpisaniu dobra na WHL. Zgodnie bowiem z artykuem 89: Dla dbr nominowanych ze wzgldu na kryteria (i) do (vi), ich zycznie istniejce elementy oraz ich wane cechy powinny by w dobrym stanie (materialnym), a wpyw procesw niszczcych powinien by pod kontrol.. W praktyce oznacza to wanie sprawdzenie autentyzmu i integralnoci, a niespenienie tych warunkw skutkuje negatywn rekomendacj dobra. Trzecim elementem, ktrym jest sprawdzany w procesie oceny dobra nominowanego na WHL, s warunki jego ochrony. Komitet wiatowego Dziedzictwa wychodzi z zaoenia, e skoro Pastwa-Strony uznaj, e dobra znajdujce si na ich terytorium reprezentuj wartoci o znaczeniu oglnowiatowym (OUV) i proponuj ich wpisanie na WHL, to powinny zagwarantowa ich waciw konserwacj i ochron. Spoeczno midzynarodowa moe w wyjtkowych przypadkach wspomc ochron zagroonych dbr, jednak z zasady pen odpowiedzialno za ochron wpisanych dbr ponosz kraje nominujce. Dlatego te kolejnym wanym elementem oceny nominowanego dobra jest sprawdzenie systemu jego ochrony. Sformuowano to w zapisie artykuu 96, ktry brzmi Ochrona i zarzdzanie dobrami uznanymi za wiatowe Dziedzictwo powinna zagwarantowa utrzymanie wyjtkowej powszechnej wartoci oraz autentyzmu i integralnoci podczas wpisywania dobra oraz w przyszoci. Skuteczny system ochrony dbr kultury powinien obejmowa kilka elementw (artyku 97). Przede wszystkim konieczne s uregulowania prawne oraz formy organizacyjne, stanowice oparcie dla systemu ochrony. Wymg ten formuuje artyku 97: Wszystkie dobra wpisane na WHL musz posiada waciwe, dugoterminowe prawne i instytucjonalne uregulowania oraz system zarzdzania gwarantujce waciw ochron. Rozwizania prawne i organizacyjne musz funkcjonowa na wszystkich poziomach administracyjnych, dlatego w artykule 97 sformuowano te wymg by bya zapewniona odpowiednia ochrona na poziomie krajowym, regionalnym i samorzdowym. Kolejnym wanym czynnikiem naleytej ochrony dobra jest zapewnienie odpowiednich granic, w jakich jest ona sprawowana. Granice dobra musz by jednoznacznie okrelone i powinny obejmowa swoim zasigiem wszystkie elementy wane dla wartoci dobra. Warunek ten okrelono w artykule 100: Wszystkie dobra nominowane ze wzgldu na kryteria (i) do (vi) musz mie wyranie okrelone granice (boundaries), obejmujce dobro oraz wszystkie elementy decydujce o jego OUV.

Analiza obiektu zabytkowego jako element adaptacji do wspczesnych funkcji uytkowych...

135

Okrelanie granic nie sprowadza si tylko do obszaru wpisywanego na WHL dobra (tzw. core zone). Wane jest rwnie zapewnienie dodatkowej strefy ochronnej, ktra jest nazywana stref buforow (buffer zone). Cel wyznaczania tej strefy okrela artyku 104: W celu skutecznej ochrony nominowanego dobra konieczne jest okrelenie strefy buforowej, ktra otacza nominowany obszar. W stree buforowej maj obowizywa przepisy, ktre zapewniaj jej waciwe uytkowanie i ochron przed niepodanym rozwojem. Kade dobro powinno mie rwnie opracowany plan zarzdzania (management plan). Plan taki powinien przewidywa i rozwizywa wszystkie problemy zwizane z funkcjonowaniem i ochron danego dobra (artyku 108). Plan zarzdzania powinien by sporzdzony w formie pisemnej i by przyjty do realizacji przez instytucje, dysponujce odpowiednimi rodkami i kompetencjami. W ramach planu zrzdzania powinny by ujte midzy innymi zagroenia, ktre mog wystpowa na danym terenie (na przykad zwizane z czynnikami rodowiskowymi, nadmiernym ruchem turystycznym, presj modernizacyjn czy nawet zbrojnymi koniktami). Dla planw zarzdzania nie sporzdzono do tej pory wzorcw, dlatego administratorzy poszczeglnych miejsc sporzdzaj je indywidualnie. Niezalenie od planw zarzdzania Komitet wiatowego Dziedzictwa domaga si rwnie sporzdzenia planw monitoringu dla miejsc wpisywanych na WHL. Artyku 113 zaleca wdroenie tak zwanego monitoringu reagujcego (Reactive Monitoring) i procesu monitoringu okresowego (Periodic Reporting). Pierwszy rodzaj monitoringu jest podejmowany w sytuacji pojawienia si powanego zagroenia lub ujawnienia niebezpiecznego stanu dobra. Monitoring ten ma wic charakter wyjtkowy i wikszo dbr wpisanych na WHL nie wymaga takiego monitoringu. Natomiast powszechny jest drugi rodzaj monitoringu, ktry polega na okresowym przegldzie kadego dobra wpisanego na WHL. Ten rodzaj monitoringu zosta wprowadzony zaledwie kilka lat temu (dobra zostay poddane ocenie dopiero po raz pierwszy). Procedury i formularze tego monitoringu s obecnie doskonalone, gdy zakada si, e monitoring okresowy bdzie systematycznie powtarzany i zajmie coraz waniejsze miejsce w dziaaniach Komitetu wiatowego Dziedzictwa. Trzeci poziom oceny dobra nominowanego na WHL, jakim s warunki ochrony dobra zapewnione przez zgaszajcy kraj, obejmuje wic kilka elementw. Sprawdzenie ich od strony formalnej oraz realizacyjnej (jak funkcjonuj w praktyce) musi by dokonane podczas wizji lokalnej dobra. Jest to wic cz misji eksperta ICOMOS, realizowanej podczas wizytacji dobra. Wyniki tej oceny s przedstawiane w Raporcie z Misji i s kolejnym czynnikiem rzutujcym na ostateczn ocen nominacji. Jak wynika z przedstawionego omwienia, ocena dobra nominowanego na WHL jest dokonywana na trzech poziomach. S one nastpujce:
Poziom 1. Poziom 2. Poziom 3. Ocena nominacji w kontekcie innych dbr - kryterium porwnawcze. /wyjtkowa uniwersalna warto/ Ocena stanu zachowania dobra aktualna ocena konserwatorska /autentyzm, integralno state of conservation/ Ocena systemu ochrony dobra ocena moliwoci ochrony /m.in. granice dobra i strefy buforowe, plan zarzdzania, organizacja ochrony, monitoring/

Przedstawiony system oceny dbr nominowanych na List wiatowego Dziedzictwa, ze wzgldu na wszechstronno badanych czynnikw, mona uzna za najdoskonalszy ze stosowanym we wspczesnym konserwatorstwie. Oczywicie tylko w przypadku dbr o najwyszej wartoci ktrych jest niewiele moliwe jest dokonywanie tak wnikliwych i wielostronnych ocen 5. S one bowiem czasochonne,
5

Obecnie przygotowywane dokumentacje dbr nominowanych na WHL licza setki stron, fotograi, map. Z formalnego punktu widzenia musz one zawiera (oprcz informacji przedstawiajcych dobro) przede wszystkim nastpujce materiay: Statement of Outstanding Universal Value, A comparative analysis, Statements of authenticity and integrity, State of conservation and factors affecting the property, Protection and monitoring plan.

136
Bogusaw Szmygin

kosztowne i wymagaj zaangaowania wielu specjalistw. Nie podwaa to jednak generalnego modelu analizy, ktry w odniesieniu do wszelkich obiektw zabytkowych powinien obejmowa okrelanie wartoci obiektu w wyniku analizy porwnawczej, odrbn ocen stanu zachowania obiektu oraz odrbn ocen systemu jego ochrony. Te trzy elementy mog i powinny by oceniane rwnie w zabytkach poddawanych adaptacji do wspczesnych funkcji. Porwnawcza analiza wartoci obiektu powinna dostarczy pierwszych wskaza odnonie zakresu adaptacji zabytku. W optymalnych warunkach zakres zmian zwizanych z adaptacj powinien by odwrotnie proporcjonalny do tej wartoci. Problemem wymagajcym rozwizania jest oczywicie skala w jakiej powinny by dokonywane porwnania wartoci zabytku. Skala ta bdzie wynikaa z indywidualnych uwarunkowa; przede wszystkim od wielu parametrw charakteryzujcych zabytek i jego wspczesnego kontekstu, np. funkcja, materia, okres powstania, wyjtkowo obiektu, ilo podobnych obiektw. Skala oceny i rodzaj parametrw nie s wic moliwe do okrelenia w oderwaniu od konkretnego obiektu. Nie jest to jednak sytuacja wyjtkowa w konserwacji zabytkw, gdzie z zasady analiza kadego obiektu ma charakter indywidualny. Konserwatorzy maj kwalikacje do prowadzenia tego rodzaju analiz. Robi to zreszt w praktyce, tyle e analiza ta ma charakter niesformalizowany - nie przybiera postaci dokumentu, w ktrym byaby wskazana skala porwna i uwzgldnione parametry. Postp mgby wic polega na dopracowaniu metodologii i formy takiej analizy oraz jej standaryzacji. Podobne uwagi dotycz oceny stanu zabytku. Konserwatorzy bez zwtpienia podejmujc decyzje dotyczce adaptacji zabytku maj na uwadze stan jego zachowania. Zarwno autentyzm jak i integralno obiektu s w pewnym zakresie brane pod uwag. Jednak rwnie dla tego typu ocen nie ma wzorcw metodologicznych w polskim konserwatorstwie. Co wicej, o ile mona zaoy, e pojcie autentyzmu jest powszechnie rozumiane w rodowisku konserwatorskim, o tyle nie mona takiego zaoenia zrobi w stosunku do integralnoci. Dlatego ocena stanu zabytku z koniecznoci ma charakter subiektywny, a jej wyniki nie s pene. Rwnie w tym przypadku nie s sporzdzane pisemne analizy. Dlatego wprowadzenie standardw w ocenie autentyzmu i integralnoci dostarczyoby peniejszych informacji, a tym samym umoliwiyby waciwsze zaprojektowanie adaptacji. O ile dokonywanie oceny wartoci zabytku wraz z ocen stanu jego zachowania jest dziaaniem powszechnym w praktyce konserwatorskiej, o tyle znacznie rzadziej wykonuje si rwnie analiz moliwoci jego ochrony. Tymczasem analiza tego czynnika rwnie powinna by brana pod uwag w ocenie moliwoci adaptacji zabytku. Oczywicie nie ma sensu tworzy wszystkich elementw stanowicych system ochrony dbr wiatowego Dziedzictwa; nie s one po prostu potrzebne przy ochronie ogromnej wikszoci zabytkw. Tym niemniej samo postawienie pyta dotyczcych moliwoci realizacji poszczeglnych elementw systemu ochrony a wic majcych wpyw na ochron danego zabytku, moe mie istotne znaczenie. Plany adaptacji zabytku powinny by ocenione rwnie przez pryzmat takich czynnikw jak na przykad ocena granic ochrony zabytku, sprawy wasnociowe, prawne czy moliwoci nansowania. Rwnie w odniesieniu do tych zagadnie nie ma opracowanych wzorcw; w praktyce nie dokonuje si sformalizowanej analizy systemu ochrony zabytku. Tymczasem realna ocena moliwoci ochrony obiektu moe dostarczy istotnych informacji co do wybory formy adaptacji (czyli moliwoci jego zachowania). Dlatego rwnie ten zakres oceny powinien opracowany w postaci pewnego standardu. Reasumujc mona stwierdzi, e dowiadczenia wynikajce z procedur stosowanych w ocenie dbr nominowanych na List wiatowego Dziedzictwa UNESCO, mog by przydatne w ochronie innych grup zabytkw. W przypadkach trudnych, jakim jest przeksztacenie zabytkw zwizane z ich adaptacj do wspczesnych funkcji uytkowych, tego typu analizy wydaj si by szczeglne uyteczne. Uyteczna moe by choby wiedza o ich zasadach.

ADAPTACJE ZESPOW ZABYTKOWYCH WE WSPCZESNYCH REALIACH SPOECZNO-GOSPODARCZYCH NA PRZYKADZIE DZIEDZICTWA POPRZEMYSOWEGO ODZI
Wojciech Szygendowski, Bartosz Marek Walczak

1. Analiza stanu zachowania i ochrony dziedzictwa poprzemysowego w odzi

1.1. Pocztki ochrony dziedzictwa przemysowego odzi Z pewnoci trudno byoby w XIX wieku znale w Europie miasto, ktrego dynamiczny rozwj, tak gospodarczy jak i przestrzenny, mgby by porwnywalny z odzi. W pocztku XX wieku w miecie funkcjonowao okoo 550 zakadw przemysowych, w przytaczajcej wikszoci zwizanych z produkcj wkiennicz, a liczba mieszkacw, w porwnaniu z rokiem 1865, wzrosa blisko dwudziestokrotnie1, osigajc w przededniu wojny liczb 630 tys. Jeszcze szybciej, bo prawie pidziesiciokrotnie, wzrosa w tym czasie wielko produkcji. Koo historii gospodarczej toczyo si utartym cyklicznym rytmem, w ktrym okresy prosperity przeplatay si z kryzysami. Utrata rynku wschodniego po wypadkach roku 1917 w Rosji oraz rabunek parku maszynowego podczas obu wojen wiatowych byy tymi z czynnikami, ktre bardzo mocno zachwiay przemysem wkienniczym, jednakowo kadorazowo udawao si dzkim fabrykom wydobywa z tych zapaci. Zdecydowanie najboleniejszy cios tra dzki przemys w okresie przemian ustrojowych lat dziewidziesitych XX wieku. Pewnie nie bdzie przesady w stwierdzeniu, e okres minionych 20 lat jest dla zabytkw postindustrialnych najtrudniejszym w historii miasta. Wedug zwerykowanych ostatnio danych, w granicach administracyjnych odzi w rejestrze zabytkw uwzgldnione s 24 zespoy fabryczne, co w skali pojedynczych obiektw stanowi liczb okoo 140 budynkw. Z kolei uaktualniona ewidencja zawiera 91 dalszych kompleksw zabudowa fabrycznych, co przeliczajc na pojedyncze budynki daje liczb okoo 400. Jednake z analizy publikowanych oglnopolskich statystyk nasuwa si wniosek, e pod wzgldem iloci zabytkw przemysowych d i wojewdztwo mona porwna z innymi regionami, ktrych nie uwaa si tradycyjnie za przemysowe, takimi jak lubelski, kujawsko-pomorski czy warmisko-mazurski. W oczywisty sposb rozmija si to zarwno z odczuciami mieszkacw miasta, jak i z realn konfrontacj z rzeczywistoci. Mimo radykalnych zmian, ktre nastpiy po okresie transformacji, d w dalszym cigu jawi si jako miasto przemysowe, za stosunkowo niewielka ilo obiektw objtych ochron konserwatorsk wynika zapewne z kryteriw tworzenia zasobu w poowie lat osiemdziesitych XX wieku i dokonania selektywnego wyboru ledwie poowy z wszystkich istniejcych zespow dzkich fabryk, z pominiciem przy tym wielu wartociowych. Naley podkreli, e w ostatnich czterech latach wpisano do rejestru 8 zespow (w toku postpowania znajduj si kolejne 4 wpisy), natomiast
1

Wikszo danych statystycznych i porwnawczych zaczerpnito z: Rosin Ryszard (redakcja) d Dzieje miasta t.I, PWN Warszawa 1980; Pytlas Stefan dzka buruazja przemysowa w latach 1964-1914, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 1994.

138

Wojciech Szygendowski, Bartosz Marek Walczak

wspomniane uaktualnienie niemale podwoio liczb zespow umieszczonych w ewidencji. dzkie zabytki przemysowe obejmowane s ochron wycznie jako zespoy, co dodatkowo pomniejsza statystyki. Najwikszy, a zarazem najcenniejszy zesp K. Scheiblera i L. Grohmana, na ktry skada si okoo 120 budynkw, objty jest ochron jako wpis obszarowy, co pominwszy rozwaane kwestie statystyczne, ma wyjtkowo ze implikacje zwizane ze skutecznymi dziaaniami ochronnymi. d, w odrnieniu od innych polskich miast, unikna zniszcze podczas ostatniej wojny i dziki temu obecnie jest przypuszczalnie najwikszym zespoem zwartej zabudowy dziewitnastowiecznej w Polsce. Najwaniejsz grup budynkw z tego okresu stanowi fabryki wkiennicze prawdopodobnie najliczniej zachowane skupisko w Europie. W tym kontekcie zrozumiaym jest fakt, e na gruncie polskim to wanie w odzi po raz pierwszy dostrzeono warto architektury o wiek modszej, w tym take i zespow przemysowych. W pierwszej z terenu odzi, a datowanej na rok 1957 decyzji, wpisem do rejestru zabytkw objto jeden z najstarszych budynkw przemysowych Bia Fabryk Ludwika Geyera. Na kolejne wpisy ponad 200 budynkw i zespow, w tym 8 zespow fabrycznych trzeba byo czeka do roku 1971. Dokona tego, w cigu dwch zaledwie dni wczesny konserwator zabytkw miasta Antoni Szram. Bardzo wanym dla rozpropagowania wartoci dziedzictwa postindustrialnego, nie tylko zreszt dzkiego, byo Midzynarodowe Sympozjum Architektura miast przemysowych drugiej poowy XIX wieku, ktre we wrzeniu 1981 roku zorganizowa wczesny dyrektor Instytutu Architektury i Urbanistyki Politechniki dzkiej prof. Zygmunt wiechowski. Mona rzec, e po raz pierwszy na tak skal zajto si tym tematem, dajc asumpt do dalszego metodycznego zgbiania tej problematyki.2 1.2. Analiza zakresu ochrony konserwatorskiej i stanu zachowania obiektw poprzemysowych na pocztku okresu transformacji ustrojowej Z praktycznego punktu widzenia wpis do rejestru zabytkw, niezalenie od zmian, jakie nastpoway w przecigu minionych lat w ustawodawstwie konserwatorskim, jest najskuteczniejszym narzdziem chronicym obiekt przed zniszczeniem i niepodanymi przeksztaceniami. Problemw, o czym wspomniano wczeniej, nastrczay za to wpisy obszarowe. Nieprecyzyjne uzasadnienia w decyzji daway moliwo bardzo dowolnych interpretacji, co w skrajnych przypadkach skutkowao nawet przyzwalaniem na wyburzenia mniej znaczcych historycznych obiektw. Jednake, mimo licznych zjawisk zagraajcych dzkim zespoom i budynkom przemysowym istniay wwczas u schyku XX wieku narzdzia administracyjne, ktre cho w ograniczonym stopniu, to jednak chroniy przed wyburzeniami i niekontrolowanymi przeksztaceniami, rwnie zabytki niewpisane do rejestru. Podstawowym dokumentem by uchwalony w roku 1993 plan zagospodarowania przestrzennego odzi, w ktrym oprcz objcia indywidualn ochron kilku monumentalnych zespow fabrycznych, zawarte byy zapisy o ochronie fabryk ujtych w ewidencji zabytkw. Dynamik zmian tego kilkanacie lat trwajcego etapu trudno porwnywa z okresem nastpnym, jednake dziaania, jakie miay wtedy miejsce, istotnie zawayy na sposobach postpowania na rynku inwestorskim i w duej mierze rwnie na wygldzie dzisiejszej odzi. Jedyne przejawy wczesnej aktywnoci wizay si niestety ze zjawiskami negatywnymi, za ktre w pierwszej kolejnoci naley uzna decyzj o utworzeniu na obszarze dawnej fabryki Grohmana dzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. W planie zagospodarowania terenu Strefy z 2000 roku3 dopuszczono do wymiany czci zabudowy na wspczesn, niszczc zarwno dawny charakterystyczny ukad, jak i skal zaoenia. W konsekwencji
2 3

Materiay z tej konferencji obejmuje Kwartalnik Architektury Urbanistyki, t.XXIX, z.1-2 Plan po zmianach obowizuje do dnia dzisiejszego.

Adaptacje zespow zabytkowych we wspczesnych realiach spoeczno-gospodarczych...

139

tego pierwszego wyomu, dyktowanego wwczas wzgldami ekonomicznymi i politycznymi, dokonanego mimo protestw Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, obszar sta si dziwacznym konglomeratem resztek zabudowy historycznej oraz zupenie do niej nieprzystajcych, zarwno gabarytami, formami architektonicznymi, a take rozwizaniami materiaowymi, nowych budynkw produkcyjnych (fot.1.). W ten sposb ustali si niski standard rewitalizacji obszaru, do ktrego niejednokrotnie odwoywali si kolejni inwestorzy. adna to niestety pociecha, e po latach o bdzie, ktry spowodowa zatracenie autentyzmu i integralnoci zaoenia, mwi dzi nie tylko rodowisko konserwatorskie, ale take niektrzy spord tych, ktrzy wwczas decydowali o zlokalizowaniu Strefy wanie w tym miejscu. Na rok 2003 datowana jest brzemienna w skutkach zmiana planu miejscowego obszaru dawnej fabryki I.K. Poznaskiego, obecnie powszechnie znanej jako Manufaktura4, w efekcie czego dopuszczono do wzniesienia w ssiedztwie zabytkowej czci obiektu wielokrotnie przekraczajcego wielkoci t pierwsz. Zezwolono rwnie na wyburzenia z pozoru nieistotnych i bezwartociowych budynkw, przez co diametralnie zmieniono ukad rozplanowania zespou zatracajc charakterystyczny ukad wewntrznych uliczek i niewielkich placw. Wwczas prawie nikt pewnie poza inwestorem nie zdawa sobie sprawy z konsekwencji tego stanu rzeczy i plan, mimo niemiaych protestw, midzy innymi piszcych te sowa, zosta uzgodniony i uchwalony. Realizacja planu rozpocza si w roku 2004. Gonym by ponadto przypadek wyburzenia zespou przemysowego Eisertw przy ul. eromskiego, ktry z pewnoci naley zaliczy do kategorii wikszych pomyek urzdniczych i kompletnego braku wyobrani inwestora (fot. 2.). Jednake poza wspomnianymi przypadkami d nadal przedstawiaa wyrazisty charakter miasta przemysowego.

Fot. 1. Zabudowania SSE na terenie dawnej fabryki H. Grohmana (fot. B.M. Walczak, 2001)
4

Pierwszy plan uchwalony w roku 2000 przewidywa cakowit adaptacj wszystkich historycznych elementw zespou oraz zachowanie pierwotnego ukadu urbanistycznego z ukadem torowisk i duym placem w czci zachodniej.

140

Wojciech Szygendowski, Bartosz Marek Walczak

Fot. 2. Fabryka K. Eiserta w trakcie prac rozbirkowych (fot. F. Tomaszewski, 2005)

W tym stanie rzeczy w 2000 roku zacza kiekowa idea objcia obszaru zabudowy poprzemysowej K.W. Scheiblera wpisem na list wiatowego dziedzictwa UNESCO. Dotyczyo to zwaszcza najciekawszego pod wzgldem urbanistycznym tzw. Zespou II w okolicach Ksiego Myna. Wadze miasta powoay penomocnika, ktry mia koordynowa poczynania. Jednake pomys ten zaowocowa jedynie opracowaniem analitycznym, w ktrym oprcz wartociujcych, zawarto dane dotyczce urbanizacji obszaru w aspekcie jego historycznego rozwoju czy analizy wasnociowe5. 1.3. Analiza obecnego zakresu ochrony konserwatorskiej i stanu zachowania obiektw poprzemysowych. Niektrzy z lokalnych dzkich politykw okrelaj okres trwajcy od pocztku roku 2004 do dzi mianem Drugiej Ziemi obiecanej. Z pewnoci z punktu widzenia osb zajmujcych si ochron zabytkw, a i pewnie samych zabytkw, nie wyglda to ju tak bardzo optymistycznie. Zmiany legislacyjne z dnia na dzie stworzyy sytuacj, w ktrej przestay obowizywa miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego6, a tym samym obiekty ujte w ewidencji zabytkw zostay pozbawione jakiejkolwiek ochrony. Okres ten powinno si zatem rozpatrywa pod ktem konsekwencji tych wanie zdarze, wrd ktrych wymieni naley wyburzenie 37 zespow lub budynkw poprzemysowych7 i liczne przeksztacenia kolejnych.
5

Pawowski Krzysztof i in. Studium rewitalizacji Ksiego Myna Delimitacja wschodniej czci posiade wodnofabrycznych w odzi mps w Archiwum Wojewdzkiego Urzdu Ochrony Zabytkw w odzi, d 2000 Obecnie jedynie dla ok. 5 procent obszaru miasta opracowane s miejscowe plany zagospodarowania terenu. Dotyczy to gownie peryferyjnych obszarw inwestycyjnych, na ktrych nie wystpuj zabytki. Dla terenw centrum miasta opracowano dwa wspomniane wczeniej plany dzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej i terenu Manufaktury. W tej liczbie znajduje si 13 pojedynczych budynkw, jako powojenna pozostao po wikszych zespoach. Spord wszystkich 37 fabryk - cz zabudowy fabryki L. Grohmana objta bya obszarowym wpisem do rejestru zabytkw za 14 ujtych byo w ewidencji zabytkw.

Adaptacje zespow zabytkowych we wspczesnych realiach spoeczno-gospodarczych...

141

Suby konserwatorskie byy praktycznie bezsilne. Swoisty wycig z wacicielem chccym doprowadzi do podanego przez siebie efektu w postaci najkorzystniejszych warunkw zawartych w decyzji urbanistycznej, w ktrym konserwator z kolei stara si interwencyjnie wpisywa do rejestru obiekty, ktre przy okazji takich przedsiwzi miay zosta wyburzone, nie zawsze daway efekt skutecznej ochrony. W przypadku zespow skadajcych si z kilkunastu budynkw kwestia wpisu do rejestru nie jest spraw ani prost, ani tym bardziej szybk. Do rzadkoci nale sytuacje, w ktrych waciciel obiektu nie odwouje si od decyzji, przez co przecigajce si w nieskoczono procedury powoduj niszczenie niezabezpieczonego obiektu8. Czsto w takich razach pojawia si dylemat, czy kady zesp i budynek kwalikuje si do wpisu, i niestety w licznych przypadkach odpowied musi by negatywna. Na okres ten przypada rwnie nieudana prba ustanowienia parku kulturowego na terenie tzw. posiade wodno-fabrycznych, obejmujcych cay kompleks fabryczny Scheiblera i Grohmana w poudniowo-wschodniej czci centrum miasta. Niedugo pniej podjto jednake uchwa w sprawie przystpienia do opracowania planu miejscowego, dla ktrego bardzo obszerne wytyczne w formie wielotomowego opracowania wykona wsplnie Regionalny Orodek Bada i Dokumentacji Zabytkw oraz Wojewdzki Urzd Ochrony Zabytkw w odzi. Najnowsz inicjatyw s dziaania wadz miasta majce doprowadzi to wpisania fragmentu odzi na list Pomnikw Historii jako Wielokulturowy krajobraz XIX-wiecznego miasta przemysowego. Proponowany obszar obejmuje m.in. najwaniejsze fabryki, rezydencje przemysowcw oraz domy robotnicze9. 1.4. Prba bilansu Na dzisiejszym negatywnym obrazie dzkich zabytkw poprzemysowych zaway wspomniany fakt wyburzenia znacznej liczby obiektw bd caych zespow historycznej zabudowy. Zasadniczych przyczyn tego stanu rzeczy naley upatrywa w zmianach, jakie nastpiy w obowizujcym ustawodawstwie. Utrata z pocztkiem 2004 roku wanoci planw zagospodarowania przestrzennego, wynikajca z nowelizacji ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, a take brak ochrony otoczenia zabytkw oraz obiektw znajdujcych si w ewidencji, bdce z kolei konsekwencj zmian w ustawie o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami, spowodoway, e wyburzy lub przeksztaci budynek byo stosunkowo atwo, a organ ochrony zabytkw mg by w takim postpowaniu w penym majestacie prawa cakowicie pominity. Oczywicie obraz tego okresu nie jest wycznie negatywny. Powstao kilkanacie mniej lub bardziej udanych adaptacji obiektw i zespow zabudowy poprzemysowej. Z drugiej strony nietrudno byoby obroni jednak pogld, e oywi si w pierwszej kolejnoci ten segment rynku, ktry nastawiony by na spekulacj gruntami. Planowana przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego zmiana legislacyjna, w ktrej kolej form ochrony bd zapisy w decyzjach o warunkach zabudowy, a wyburzenia obiektw wpisanych do ewidencji zabytkw bd wymagay zgody konserwatora wojewdzkiego, jest z pewnoci krokiem w dobrym kierunku. Tempo pozytywnych zmian jest dalece niewystarczajce i nie jest w stanie dogoni procesw dekapitalizacji wyeksploatowanego majtku. Bez pomocy z zewntrz, bez wizji miasta i stworzenia spjnego programu pozwalajcego na skuteczn pomoc nansow wacicielom, ktrzy zamierzaj zachowa ten fragment wsplnego dziedzictwa, nie ma moliwoci powstrzymania tego procesu.
8

Paradoksem obecnego prawodawstwa jest to, e praktycznie chroni obiekt mona dopiero wwczas, gdy skutecznie zostanie on wpisany do rejestru. Zatem niejako w interesie waciciela, ktry nie ma zamiaru utrzymywa zabytku jest przewlekanie procedury tak dugo, a problem si sam rozwie obiekt zniknie. Pawowski Krzsztof, Salm Jan, Walczak Bartosz, Materiay do wniosku o uznanie elementw krajobrazu kulturowego miasta poprzemysowego w odzi za Pomnik Historii, mps w Urzdzie Miasta odzi, d, 2009

142

Wojciech Szygendowski, Bartosz Marek Walczak

2. Specyka ochrony zabytkw techniki i architektury poprzemysowej w kontekcie doktryn konserwatorskich ze szczeglnym uwzgldnieniem dopuszczalnego zakresu interwencji
2.1. Czynniki decydujce o wartoci kulturowej i zabytkowej obiektu przemysowego. Znaczenie zaniku funkcji pierwotnej. Pocztkw koncepcji dziedzictwa mona upatrywa w czasach, gdy spoeczestwa zaczy ocenia przeszo nie tylko w odniesieniu do spucizny antyku, ale take w kontekcie kultur narodowych. Przeszo ta bya pocztkowo postrzegana jako arkadyjski sen na jawie10, co sprawiao, e podstawowym kryterium byy walory estetyczne jedynie budynki zachwycajco pikne stay si przedmiotem zainteresowania nielicznej, dobrze wyksztaconej, zamonej elity. Upodobanie dla wyimaginowanego pikna przeszoci, przeciwstawianego wadom wspczesnoci, znakomicie moe ilustrowa ksika angielskiego architekta A.W. Pugina wydana w 1836 roku pod znamiennym tytuem Kontrasty11. Obejmuje ona pary rysunkw majcych ukaza przepa midzy starym i nowym, midzy innymi pikno miasta z roku 1440 jest zestawione z wygldem tego samego miasta w roku 1840 zniszczonego przez zabudow przemysow. Innymi sowy, konieczno ochrony spucizny redniowiecznej przeciwstawiona zostaa postpujcej industrializacji. To jednak za spraw Pugina, Ruskina, Morrisa i ich licznych naladowcw wzrosa wiadomo przeszoci, powstay podwaliny wspczesnej ochrony i konserwacji zabytkw. Jednoczenie idea uznania budynkw przemysowych za cz dziedzictwa jest stosunkowo nowym zjawiskiem. Upyno ponad sto lat od wydania ksiki Pugina, do momentu, kiedy uznano, e dawne fabryki warto obj ochron. Pierwszy na wiecie Komitet Archeologii Przemysowej zosta zaoony przez Rad Archeologii Brytyjskiej w 1959 roku, co w krtkim czasie znaczco przyczynio si do rozwoju tej dziedziny w Wielkiej Brytanii kolebce rewolucji przemysowej12. Dziao si tak jednak przede wszystkim w wyniku licznych inicjatyw spoecznych. Jest znaczce, e w tomach swej pracy Budynki Anglii powiconej hrabstwom, gdzie koncentrowa si przemys, Pevsner jedynie wspomina o istnieniu fabryk, nie powicajc im wicej miejsca ani uwagi13. W latach siedemdziesitych XX wieku w pozostaych krajach europejskich take wzrastaa wiadomo znaczenia spucizny poprzemysowej. Generalnie by to okres fundamentalnej zmiany stosunku do dziedzictwa. W sposb szczeglnie dobitny wiadczy o tym moe utworzenie przez UNESCO Listy wiatowego Dziedzictwa14. Z drugiej jednak strony rodek cikoci dziaa adaptacyjnych w Europie zachodniej zacz si wwczas przesuwa z przeduenia ycia najcenniejszym budynkom zabytkowym na wykorzystanie przestrzeni obiektw o mniejszej wartoci, czsto solidnie zbudowanych, zwykle
10

11 12

13

14

Borley Lester, Why is industrial heritage so important to Europa Nostra?, Europa Nostra Magazine, nr 12, 1996, s.2-3 Pugin Augustus Welby. Contrasts, with an introduction by H. R. Hitchcock, Leicester University Press, Leicester 1969 Termin archeologia przemysowa obejmuje zarwno prace badawcze dotyczce zabytkw przemysu i techniki, jak i ochron budynkw i urzdze przemysowych. Termin zosta wymylony najprawdopodobniej przez profesora Donalda Dudleya z Uniwersytetu Birmingham w Wielkiej Brytanii, a w pimiennictwie po raz pierwszy pojawi si w artykule Michaela Rixa w czasopimie The Amateur Historian. Od poowy lat siedemdziesitych termin archeologia przemysowa by stopniowo wypierany przez dziedzictwo przemysowe. Znaczenie tego nowego terminu obejmuje badania nad histori przemysu, dokumentacj i ochron jego materialnej spucizny. Moe obejmowa rwnie interpretacj oraz podnoszenie wiadomoci spoecznej w tym zakresie. Pevsner Nicolaus, The Building of England: Yorkshire, The West Riding, Penguin Books, Harmondsworth 1967; Pevsner Nicolaus, The Building of England: North Lancashire, Penguin Books, Harmondsworth 1969; Pevsner Nicolaus, The Building of England: South Lancashire, Penguin Books, Harmondsworth 1969 Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, UNESCO, Pary 1972

Adaptacje zespow zabytkowych we wspczesnych realiach spoeczno-gospodarczych...

143

zwizanych z handlem lub przemysem15. W praktyce oznaczao to, e nie koncentrowano si wycznie na wartociach architektonicznych czy historycznych zagroonych budynkw, ale postrzegano je jako potencjalnie uyteczne z ekonomicznego, spoecznego i ekologicznego punktu widzenia, a take jako drog do rewitalizacji obszarw poprzemysowych. W rezultacie nie odnowa pojedynczych obiektw lecz caych terenw stawaa si przedmiotem dziaa architektw i urbanistw. Motorem napdowym takich dziaa byo zrozumienie problemw i zagroe zwizanych z upadkiem centrw miast oraz pustoszeniem dzielnic przemysowych wynikajcym z rozwoju technologicznego. Uznano, e degradacj obszarw zurbanizowanych mona powstrzyma jedynie poprzez oywienie stojcych tam budynkw. Popularno adaptacji dawnych fabryk rosa w tym czasie nie tylko w Europie, ale rwnie w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, przy czym amerykaskie podejcie do problemu koncentrowao si raczej na aspektach ekonomicznych ni konserwatorskich. Co nie oznacza, e nie uzyskiwano znaczcych rezultatw architektonicznych, czego najlepszym przykadem moe by Lowell w Massachusetts, gdzie rewitalizacja miasta i jego dziedzictwa przemysowego rozpocza si ju w latach szedziesitych. W latach osiemdziesitych XX wieku w wielu krajach Europy obiekty poprzemysowe stay si przedmiotem ambitnych programw rewitalizacyjnych. Przyczyni si do tego nie tylko wzrost wiadomoci znaczenia dziedzictwa przemysowego, lecz take przyczyny pragmatyczne. Zwikszajca si liczba objtych ochron zabytkowych obiektw poprzemysowych spowodowaa wzrost kosztw ich utrzymania. Co wicej, ksztatujca si koncepcja zrwnowaonego rozwoju sprawiaa, e nowy rachunek ekonomiczny, uwzgldniajcy zuycie energii, zacz wskazywa rosnc opacalno tego typu przedsiwzi. Mimo, i w cigu minionych czterech dekad zmienia si diametralnie wiadomo spoeczestw europejskich w zakresie dziedzictwa przemysowego, jest ono wci traktowane nieco z przymrueniem oka jako zabytki drugiej kategorii. Chocia ju w poowie XIX wieku nie traktowano wartoci estetycznych jako jedynego kryterium waloryzacji obiektw zabytkowych, wci w powszechnej wiadomoci ksztatowanej w duej mierze przez kultur masow, zabytki s przede wszystkim adne16. Dlatego ceni si katedry, dwory i paace, a take zabudow starych miast, natomiast fabryki raczej kojarz si z zanieczyszczeniem rodowiska i cik prac. Warto tutaj podkreli, e fabryki w odzi pocztkowo rwnie obejmowano ochron ze wzgldu na ich form architektoniczn. Tymczasem dla obiektw produkcyjnych najwaniejsze s wzgldy techniczne, technologiczne i konstrukcyjne. Dlatego najwaniejszym kryterium oceny wartoci zabytkowych jest znaczenie w historii rozwoju przemysu (w skali wiatowej, krajowej, lub lokalnej). Inn specyk architektury przemysowej jest jej cise powizanie z gospodark i ekonomi. W praktyce oznacza to, e zabytkowa fabryka jest obiektem, ktrego funkcja pierwotna bezpowrotnie zanika. Z konserwatorskiego punktu widzenia jest to czynnik niezwykle wany. Przy duej liczbie obiektw i zazwyczaj znacznej ich koncentracji na stosunkowo niewielkim obszarze, wymusza to odmienne podejcie do ochrony i konserwacji, ktra w pierwszym rzdzie musi uwzgldnia konieczno adaptacji do nowej funkcji, a w konsekwencji ocen dopuszczalnego zakresu interwencji odmienn ni w przypadku innych obiektw zabytkowych. 2.2. Krajobraz kulturowy miasta przemysowego. Rewolucja przemysowa przyniosa nowe zjawisko w krajobrazie Europy tradycyjne miasta musiay ustpi nieograniczonym aglomeracjom, ktrych gwnym czynnikiem miastotwrczym sta si przemys.
15 16

Cantacuzino Sherban, Re/architecture. Old Building / New Uses, Thames & Hudson, Londyn 1989, s.8-10 por.: Bhm Aleksander, Dobosz Piotr, Jaskanis Pawe, Purchla Jacek, Szmygin Bogusaw, Raport na temat funkcjonowania systemu ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce po roku 1989, Krakw 2008, s.12

144

Wojciech Szygendowski, Bartosz Marek Walczak

W efekcie w cigu stu lat powstay miasta o silnie zdeniowanych cechach, nadajcych im niezwykle wyrazist tosamo przestrzenn. Ich gwnymi elementami stay si wedug sw Lewisa Mumforda fabryka, kolej elazna i slumsy17. Ta ostatnia skadowa sugeruje, e przemys ksztatowa nie tylko wygld miast wpywa przede wszystkim na stosunki spoeczne. Rytmowi produkcji przemysowej podporzdkowane byy cae rodziny, cae dzielnice. Gwatowne zapotrzebowanie na tani si robocz spowodowao masowy napyw ludnoci wiejskiej do miast w rezultacie w wikszoci krajw europejskich druga poowa, a szczeglnie ostatnie dwadziecia lat XIX wieku to prawdziwa eksplozja budownictwa mieszkaniowego. Ta przewanie banalnie, sztampowo rozwizana zabudowa mieszkaniowa dla robotnikw stanowi na rwni z zabudow fabryczn integraln cz pejzau miasta przemysowego. Skomplikowana historia polityczno-gospodarcza, a szczeglnie okres po zakoczeniu II wojny wiatowej zmieniy radykalnie oblicze miast. Stosunkowo niewiele z nich zachowao czytelne i w miar kompletne cechy dziewitnastowiecznego miasta przemysowego. Na tym tle interesujco prezentuje si d. 2.3. Fabryki w strukturze przestrzennej odzi. Jak ju na wstpie wspomniano d bya miejscem monokultury przemysowej. Ponad 90 procent oglnej liczby stanowiy fabryki zwizane z przemysem lekkim. Obraz przemysowej odzi odtworzony na podstawie analizy prolu produkcji zachowanych do dzi zabytkowych zespow fabrycznych przedstawiaby si nastpujco: w ponad 60 procent fabryk produkowano tkaniny baweniane, w blisko 20 procent weniane, 5 procent zakadw wykonywao tzw. trykoty i wyroby dzierzgane (dzisiejsze fabryki dziewiarskie), za list t uzupeniaj pojedyncze fabryki lnu, jedwabiu, 2 zakady tkanin technicznych i pasw transmisyjnych, 2 zakady metalowe z odlewniami eliwa, 4 browary, 2 myny, rzenia, zakady spirytusowe, wytwrnia papierosw, elektrownia i zakad wodocigw. Fabryki byy wanym kompozycyjnie elementem rozplanowania miasta, nierzadko wpywajc na wielko i ksztat kwartaw, wyznaczajc przebieg ulic. Lokalizowano je wzdu biegncych ze wschodu na zachd dwch gwnych rzek dzkich: Jasienia i dki, a take w centrum miasta rwnie w pierzejach ulic wrd zabudowy mieszkaniowej. Ewolucja ukadu przestrzennego postpowaa bardzo szybko. Produkcyjno-mieszkalne domki przdkw i tkaczy z lat dwudziestych i trzydziestych XIX wieku w nastpnych dziesicioleciach byy zastpowane przez niewielkie zespoy fabryczne, w skad ktrych wchodziy pojedyncze budynki produkcyjne i magazynowe, by ju w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych tego wieku przeistoczy si w gigantyczne kompleksy z penym programem produkcyjnym. W skad typowego zespou wchodziy wielokondygnacyjne monumentalne przdzalnie, sytuowane w niedalekim ssiedztwie rozlegych parterowych szedowych tkalni; w odrbnej czci zespou znajdoway si budynki zwizane z procesami wykaczania takie jak: apretura, bielnik, przystrzygalnia, farbiarnia czy wykaczalnia, a w pobliu drg bd te torowisk kolei znajdowa si zesp magazynw. Zabudow uzupeniay wolnostojce kotownie, maszynownie, warsztaty naprawcze, lusarnie, odlewnie, elektrownie, parowozownie, wagi, stajnie, budynki stray, kantory bd budynki administracji, a nad caoci dominoway wysmuke sylwety wie wodnych kurzowych i kominw. Do typowy, cho nie jedyny sposb zagospodarowania dziaki, polega na ulokowaniu w czci frontowej rezydencji, za w gbi dziaki zabudowa fabrycznych. Tak rozplanowano m.in. fabryki Heinzla, Johna, Steinerta, Daubego. W przypadkach wikszych wielofunkcyjnych kompleksw mamy wrcz swoisty ukad miasta w miecie jak np. w zespoach Scheiblera, Grohmana, Poznaskiego, Heinzla-Kunitzera, Allarta & Rousseau). Formy architektury obejmoway wszystkie niemal style XIX i XX wieku i ewoluoway od klasycystycznych tynkowanych budynkw bielnika Kopischa i biaej fabryki Geyera z pierwszej poowy XIX wieku poprzez reprezentujce tzw. styl arkadowy fabryki Poznaskiego czy Steinerta, neogotyk z takimi przy17

Mumford Lewis, The City in History, Harcourt, Brace & World, Londyn - Nowy York 1961, s.458

Adaptacje zespow zabytkowych we wspczesnych realiach spoeczno-gospodarczych...

145

kadami jak grohmanowskie beczki przy ul. Targowej, eklektyzm wikszoci dzkich budynkw, secesj zakadw Widzewskiej Fabryki Nici, budynkw turbin Scheiblera i dzkiej Elektrowni do modernizmu zakadw Eiserta i funkcjonalistycznego konstruktywizmu fabryki Eitingona przy ul. Targowej (fot. 3.).

Fot. 3. Przykady budownictwa przemysowego w odzi: Biaa Fabryka, Fabryka Poznaskiego, Beczki Grohmana, Elektrownia Scheiblerowska (widoki archiwalne ze zbiorw Wojewdzkiego Urzdu Ochrony Zabytkw w odzi)

Brak zniszcze wojennych oraz realia centralnie sterowanej gospodarki socjalistycznej sprawiy, e zdecydowana wikszo budynkw fabrycznych przetrwaa do pocztku lat dziewidziesitych XX wieku w niezmienionym ksztacie. Nastpne lata przyniosy jednak nowe zagroenia, bdce wynikiem gwatownych przemian gospodarczych, ktre rozpoczy si po 1989 roku. Reasumujc, w cigu minionych dwudziestu lat d dowiadczya tego, co spotkao inne europejskie orodki przemysowe w czasie przynajmniej dwukrotnie duszym, a koncentracja problemw na niewielkim obszarze owocowaa drastycznym przebiegiem procesu. Skal zjawiska by moe jeszcze lepiej ilustruje spostrzeenie, e nie sposb przejecha przez centrum odzi nie mijajc fabryki. Nic dziwnego tereny poprzemysowe obejmuj okoo 20 procent dzkiego rdmiecia. Ze wzgldu na znaczne rozproszenie dawnych zakadw przemysowych i przemieszanie z innymi funkcjami miejskimi, trudno sobie wyobrazi powodzenie jakiegokolwiek programu rewitalizacji dzkiego rdmiecia nie uwzgldniajcego starych fabryk. 2.4. Problematyka wielkoprzestrzennych zespow przemysowych i przemysowo-mieszkalnych. Zespoy zabudowy fabryczno-mieszkalnej, jakie powstaway w odzi w drugiej poowie XIX wieku, stanowiy cz oglnoeuropejskiego zjawiska wicego si z paternalistycznymi koncepcjami zarzdzania przedsibiorstwem, jako metod przeciwdziaania rodzcemu si wczenie ruchowi socjalistycznemu. Domy byy tylko elementem w systemie stwarzajcym robotnikom godziwe warunki pracy i ycia, ale w konsekwencji prowadzcym do ich uzalenienia do rmy. Reprezentuj one bardzo zrnicowane rozwizania przestrzenne, programy funkcjonalne, rni si take znaczco pod wzgldem standardu oferowanego mieszkacom. Wikszo z nich to jedynie schematycznie rozwizana zabudowa

146

Wojciech Szygendowski, Bartosz Marek Walczak

mieszkaniowa wzniesiona w bezporednim ssiedztwie fabryki. S wrd nich jednak i realizacje ambitne, takie jak osiedle Ksiy Myn, ktre dorwnuje pod wieloma wzgldami przede wszystkim jeli chodzi o program funkcjonalny, a przede wszystkim kompozycj urbanistyczn zespoom z listy wiatowego Dziedzictwa. Szczeglnie powizanie osiedla i fabryki osi alei gwnej, nadaje zespoowi rzadko spotykanej monumentalnoci oraz bardzo mocno podkrela jedno zespou i zaleno osiedla od fabryki18. Obecnie jednym z najwaniejszych problemw konserwatorskich jest ochrona integralnoci tych rozlegych zespow, ktre maj wielu nowych wacicieli i uytkownikw, co przy braku planw miejscowych jest bardzo utrudnione. 2.5. Sposoby wykorzystania obiektw poprzemysowych rdmiejska lokalizacja wielu dzkich fabryk sprawia, e pocztkowo inwestorzy byli zainteresowani atrakcyjnie pooon dziak, a nie znajdujcymi si na niej obiektami. Jeli za dochodzio do adaptacji, starano si zerwa z przemysow przeszoci19. Dopiero ostatnie lata przyniosy wyran zmian stosunku do budynkw poprzemysowych. Tym samym w odzi mona byo w stosunkowo krtkim czasie zaobserwowa niemal wszystkie moliwe procesy przeksztacania terenw i budynkw poprzemysowych znane z literatury przedmiotu20: Porzucenie. Zjawisko to trudno zaliczy do przeksztace terenw poprzemysowych, ale wymaga uwzgldnienia ze wzgldu na jego powszechno. Skutkiem porzucenia jest degradacja budynku przebiegajca w sposb naturalny, stopniowy lub te w znaczy sposb przyspieszona przez dziaania osb trzecich (wandalizm, kradziee, itp.). W warunkach dzkich najbardziej znanym przykadem jest niegdy najwiksza w miecie hala przemysowa (4,5 ha pod jednym dachem!) Nowa Tkalnia K. Scheiblera przy ul. Kiliskiego (fot. 4.).

Fot. 4. Zrujnowana hala Nowej Tkali zakadw K.W. Scheiblera (fot. B.M. Walczak, 2007)
18

19

20

O dzkich zespoach fabryczno-mieszkalnych wicej m.in. w: Walczak Bartosz, Ksiy Myn w kontekcie rozwoju zespow fabryczno-mieszkalnych w Europie w: Muzealizacja, rewitalizacja czy destrukcja? Wobec dziedzictwa XIX-wiecznej architektury, dzkie Towarzystwo Naukowe, d 2007, s.47-68 Szygendowski Wojciech, Budynki przemysowe odzi problemy konserwatorskie w: Siedziby muzealne w przemysowych kompleksach zabytkowych odzi, TOnZ, d 1999, s.88-94 Gasido Krzysztof, Problemy przeksztace terenw poprzemysowych, Wydawnictwo Politechniki lskiej, Gliwice 1998; Stratton Michael (red.), Industrial Buildings: Conservation and Regeneration, Spon, Londyn 2000

Adaptacje zespow zabytkowych we wspczesnych realiach spoeczno-gospodarczych...

147

Odogowanie. Zjawisko to wystpuje w przypadku braku popytu na dany teren lub braku rodkw do jego zagospodarowania. Odogowanie moe te by metod prowadzc do zwikszenia wartoci terenu. Bez wzgldu na przyczyny, odogowanie wymaga pewnych nakadw biecych zwizanych z zabezpieczeniem, utrzymaniem i dozorem budynkw. W warunkach dzkich wskazane byoby zastosowanie odogowania w stosunku do najcenniejszych kompleksw zabytkowych przede wszystkim pozostaoci dawnych zakadw K. Scheiblera na ktrych adaptacj w chwili obecnej nie ma ani pomysu ani rodkw, a ktrych strata (w wyniku destrukcji lub pochopnych dziaa rewitalizacyjnych) byaby niepowetowana dla dziedzictwa w skali daleko wykraczajcej poza granice miasta. Dorane wykorzystanie fabryk (transformacja spontaniczna). W wikszoci przypadkw budynki wynajmowane s za nisk cen a do momentu ich cakowitej dekapitalizacji lub planowego wyburzenia. Typowym zjawiskiem jest sytuowanie w starych budynkach poprzemysowych funkcji takich jak skady, magazyny, czy hurtownie. W ostatecznym rozrachunku korzyci takiego dziaania s jedynie pozorne. Budynki s eksploatowane w sposb rabunkowy, a dochody z czynszw s zbyt niskie, by podj jakiekolwiek dziaania inwestycyjne z prawdziwego zdarzenia. Potencjalnych inwestorw z zewntrz odstrasza oglne wraenie zaniedbania, potgowane przez zwykle niewykorzystane grne kondygnacje budynkw. Niestety, naley stwierdzi, e do niedawna zdecydowana wikszo adaptacji starych fabryk w odzi nie wykraczaa poza form transformacji spontanicznej. Znakomitym przykadem moe by dawna elektrownia zakadw K. Scheiblera, wykorzystywana przez pewien czas jako centrum wspinaczkowe (Fot. 5.).

Fot. 5. Centrum wspinaczkowe w dawnej elektrowni zakadw K.W. Scheiblera (fot. F. Tomaszewski, 2005)

148

Wojciech Szygendowski, Bartosz Marek Walczak

Planowe wykorzystanie fabryk. Moe nastpi w wyniku asymilacji przez otoczenie; polega na wczaniu terenu poprzemysowego do ssiednich dziaek i przeznaczanie go na istniejce tam funkcje. Przykadem asymilacji moe by dziaanie Politechniki dzkiej, wchaniajcej kolejne zespoy poprzemysowe z przeznaczeniem ich na funkcje edukacyjne. Inn form planowego wykorzystania jest zagospodarowanie przez now inwestycj. Praktycznie wszystkie obecnie prowadzone adaptacje dzkich fabryk zaliczaj si do tej kategorii.

2.3. Kluczowe problemy konserwatorskie elewacje ceglane i lusarka okienna

Przystosowanie istniejcego budynku do nowej funkcji wymaga zwykle zmian jego struktury budowlanej i wyrazu architektonicznego. Brak zrozumienia dla specyki budynkw przemysowych zarwno ze strony inwestorw, a take czsto architektw sprawia, e adaptowane obiekty zatracaj swoj fabryczno, a ostateczny efekt jest czsto niezrozumiay dla odbiorcw, lub wrcz karykaturalny. Do najpowaniejszych problemw technicznych naley przede wszystkim konserwacja cegy; wymiana stolarki i lusarki okiennej; a take docieplanie, tynkowanie i malowanie elewacji (fot. 6.). Stare budynki fabryczne s wraliwe na tego typu przemiany. Dlatego konieczne jest ustalenie kompromisu midzy odnow wartoci kulturowych (czyli tego, co chcemy przekaza potomnym), a spoeczn uytecznoci zabytkw21. W tym celu niezbdna jest werykacja kryteriw adaptacji obiektw poprzemysowych do nowych funkcji.

il. 6. Jedna z dzkich fabryk po pracach zwizanych z adaptacj do nowej funkcji (fot. B.M. Walczak, 2006)
21

por.: Bhm Aleksander, Dobosz Piotr, Jaskanis Pawe, Purchla Jacek, Szmygin Bogusaw, op.cit., s.12-13

Adaptacje zespow zabytkowych we wspczesnych realiach spoeczno-gospodarczych...

149

3. Analiza wybranych adaptacji budynkw poprzemysowych i rewitalizacji terenw poprzemysowych z terenu odzi
3.1. Manufaktura czyli zmiana wiadomoci spoecznej Centrum handlowo-usugowo-rekreacyjne Manufaktura zrealizowane zostao przez rm Apsys na terenie dawnego zespou fabryczno-mieszkalnego Izraela Poznaskiego. Naley podkreli, e jest to przedsiwzicie unikatowe w skali midzynarodowej. Jednak do zespou naleaa nie tylko fabryka, ale take ssiadujca z ni rezydencja waciciela oraz pooone pod drugiej stronie ulicy Ogrodowej osiedle robotnicze z rozbudowanym programem socjalnym, obejmujcym midzy innymi XVIII-wieczny koci, relokowany z terenu dzkiego Starego Miasta. Tymczasem Manufaktura obejmuje tylko fabryk. Paac Poznaskiego peni funkcj Muzeum Historii Miasta. Natomiast osiedle stopniowo popada w ruin. A zatem przecitny obserwator stojcy na ulicy Ogrodowej, widzc po jednej stronie odnowione budynki na terenie fabryki oraz niszczejce domy po drugiej, nie ma wtpliwoci, czy suszna bya decyzja o przeksztaceniu dawnej fabryki wkienniczej. Naley jednak podkreli, e wyburzone zostay wszystkie budynki, ktre nie byy wpisane do rejestru zabytkw, co, jak ju wczeniej wspomniano, negatywnie wpyno na ukad przestrzenny zespou, zacierajc pierwotne relacje przestrzenne i funkcjonalne. Zastosowane rozwizania architektoniczne nie zachwycaj, podobnie jak metody konserwacji zabytkowych budynkw poprzemysowych, w wielu przypadkach sprowadzajce si do zachowania elewacji i cakowitej wymiany struktury wewntrznej. Jednak obserwujc ttnicy yciem plac centralny kompleksu, nie mona nie odnie wraenia, e mieszkacom odzi takie miejsce byo potrzebne. W tym kontekcie naley uzna projekt rewitalizacji dawnych zakadw Izraela Poznaskiego za przeomowy dziki niemu odzianie polubili dziedzictwo poprzemysowe swojego miasta. Poprzez codzienny kontakt, zwyczajne uytkowanie, stao si ich wasne (fot. 7.).

Fot. 7. Ttnice yciem centrum Manufaktura dawna fabryka I.K.Poznaskiego (fot. B.M. Walczak, 2006)

150

Wojciech Szygendowski, Bartosz Marek Walczak

3.2. Lofty u Scheiblera moda na industrial Kolejny przeomowy krok zosta wykonany przez australijsk rm dewelopersk Opal Property Developments. Celem tego inwestora bya adaptacja fabryki Karola Scheiblera na mieszkania. Przedsiwzicie to byo pierwszym tego typu projektem w odzi i jednoczenie najwiksz w Polsce adaptacj zespou poprzemysowego na cele mieszkaniowe. Projekt zakada konserwacj zabytkowego zespou budynkw poprzemysowych monumentalnej przdzalni (o dugoci elewacji przekraczajcej dwiecie metrw) wraz z zabudow towarzyszc. W ssiedztwie zostay take wzniesione trzy budynki wielorodzinne, nawizujce charakterem do otoczenia dawnej dzielnicy przemysowej Ksiego Myna (il. 8.).

Fot. 8. Kompleks mieszkalny U Scheiblera w trakcie prac budowlanych (fot. B.M. Walczak, 2009)

Cay kompleks mieszkalny U Scheiblera, bo tak nazw wybrano dla osiedla, skada si z kilkuset mieszka, z ktrych czterysta znajduje si w budynkach poprzemysowych. Najmniejsze lokale maj powierzchni okoo czterdziestu metrw, a najwiksze ponad dwiecie. Mieszkania w budynku przdzalni dowietlone s zarwno od zewntrz, jak i przez wewntrzne patio, w ktrym wyeksponowana zostaa oryginalna konstrukcja wewntrzna wsparta na eliwnych supach. Niewtpliwym atutem jest lokalizacja blisko centrum, ale na uboczu, w otoczeniu duej iloci zieleni oraz wody, ktrej w pozbawionej rzeki odzi brakuje jak w adnym innym miecie porwnywalnej wielkoci. Inwestor nazwa oferowane przez siebie mieszkania loftami, chocia nie maj wiele wsplnego z prawdziwymi loftami, czyli przestronnymi, zwykle jednoprzestrzennymi mieszkaniami w starych, opuszczonych fabrykach i magazynach, ktrych efekt architektoniczny opiera si na kontracie midzy elegancj wspczesnych elementw a brzydot pozostawionych, a nawet specjalnie wyeksponowanych, surowych murw, instalacji i innych postindustrialnych reliktw. W rzeczywistoci dzkie lofty s apartamentowcem ukrytym za fabrycznymi elewacjami. Niemniej jednak, taka strategia marketingowa okazaa si na tyle skuteczna, e inne rmy, obecne na dzkim rynku nieruchomoci, termin lofty na stae wpisay do swoich ofert adna z nich nie buduje wszake prawdziwych loftw.

Adaptacje zespow zabytkowych we wspczesnych realiach spoeczno-gospodarczych...

151

Rok wczeniej Ksiy Myn, podobnie jak wiele innych terenw poprzemysowych w odzi, wydawa si skazany na powolne popadanie w coraz wiksz ruin. Przystpienie Polski do Unii Europejskiej i oglnopolski boom na rynku nieruchomoci, zapocztkowany przede wszystkim przez klientw z Irlandii i Hiszpanii, sprawiy, e niemal z dnia na dzie ulica Tymienieckiego gwny cig komunikacyjny tej rozlegej postindustrialnej enklawy w sercu miasta staa si jednym z najmodniejszych adresw w odzi. 3.3. Muzeum Sztuki i Hotel Andels szansa zmarnowana i wykorzystana W 2009 roku zakoczony zosta proces rewitalizacji dawnej fabryki Poznaskiego. Stao si to za spraw dwch wanych dla miasta inwestycji dawna monumentalna przdzalnia adaptowana zostaa na czterogwiazdkowy hotel Andels, a w pobliskiej tkalni wysokiej powstaa nowa siedziba Muzeum Sztuki. Pokazuj one jednoczenie dwa odmienne sposoby traktowania zabytkowego budynku poprzemysowego. Muzeum wykorzystao powierzchni dawnych hal produkcyjnych wycznie w kategorii powikszenia swoich nader skromnych moliwoci wystawienniczych praktycznie poza stref wejcia odcinajc si od przemysowej przeszoci. Jednoczenie projektanci pobliskiego hotelu penymi garciami czerpali z fabrycznoci adaptowanego obiektu, tworzc atrakcyjne wntrza pene napicia midzy nowym i starym (fot. 9.). Tym samym zaciera si dawna rola inwestora publicznego, majcego stanowi wzr ochrony dziedzictwa. Jednoczenie okazuje si, e ochrona walorw historycznych ma wymiar ekonomiczny opacalny z punktu widzenia inwestora prywatnego.

Fot. 9. Wntrze hotelu Andels w dawnej przdzalni I.K. Poznaskiego tu przed otwarciem (fot. B.M. Walczak, 2009)

3.4. Muzeum Wkiennictwa i skansen dzkiej architektury drewnianej w poszukiwaniu modelowej inwestycji Rola, ktrej nie podjo si Muzeum Szuki, przypada innemu dzkiemu muzeum Muzeum Wkiennictwa.

152

Wojciech Szygendowski, Bartosz Marek Walczak

Bdca siedzib muzeum fabryka Ludwika Geyera (tzw. Biaa Fabryka), zbudowana w latach 1835-1838, bya pierwszym zakadem przemysowym w odzi wyposaonym w maszyn parow. Od 1954 roku budynek fabryki peni funkcj muzealn co naley uzna za jeden z najwczeniejszych na wiecie przykadw adaptacji budynkw poprzemysowych, a jednoczenie jedno z najstarszych muzew powiconych historii przemysu wkienniczego. Zesp zosta poddany kompleksowemu procesowi rewaloryzacji, prowadzonemu konsekwentnie od 2001 roku. We wntrzach najstarszej czci zachowaa si oryginalna konstrukcja drewniana, a take due fragmenty klinkierowych posadzek na parterze, pochodzcych z okresu budowy fabryki. Skrzydo fabryki pochodzce z lat dziewidziesitych XIX wieku, zostao adaptowane w oparciu o projekt nagrodzony w konkursie architektonicznym. Wntrza zachoway ascetyczny, industrialny charakter. W czci pomieszcze utrzymana zostaa dziaalno o charakterze produkcyjnym przy uyciu dawnych maszyn wkienniczych. Istniejcy od 2008 roku przy Centralnym Muzeum Wkiennictwa skansen budownictwa drewnianego wskazuje, e przemieszczenie obiektw jest rozwizaniem waciwym w sytuacji, gdy ich utrzymanie in situ byo niemoliwe. Planowane wprowadzenie do nich dziaalnoci rzemielniczo-produkcyjnej zasadniczo wzmocni warto edukacyjn zespou. Organizacja skansenu pozwolia na ocalenie 6 drewnianych obiektw uytkowych (domy rzemielnicze, koci, willa) z terenu odzi (fot. 10.).

Fot. 10. Muzeum Wkiennictwa i skansen architektury drewnianej (fot. B.M. Walczak, 2009)

4. Uwarunkowania spoeczno-gospodarcze wpywajce na realizacj inwestycji w zabytkowych obiektach

4.1. Zabytki chciane i niechciane ledzc rnorodne losy dzkich zespow poprzemysowych mona odnie wraenie, e kieruje nimi przypadek i procesom zachodzcym na rynku inwestycyjnym oraz zwizanym z ochron zabytkw nie da si przypisa pewnych prawidowoci. W istocie rzeczy iluzoryczne jest przekonanie, e waciciel

Adaptacje zespow zabytkowych we wspczesnych realiach spoeczno-gospodarczych...

153

zabytku naby go z pobudek estetycznych, czy deklarowanej nierzadko mioci do abstrakcyjnych poj, jakimi s rodzinne miasto, stare przedmioty czy historia. Wszystkimi tymi procesami kieruje twardy rachunek ekonomiczny. Do takiej, by moe oczywistej, jednake zdecydowanej konstatacji doprowadzia liczca kilkadziesit przypadkw praktyka autorw. Wynika z niej, e w adnym z przypadkw nie udao si w peni zrealizowa pierwotnych wytycznych. Kadorazowo konieczny by kompromis i zawsze jako gwny argument wysuwano wzgldy nansowe. Podobnie fragmentaryczna analiza wskazuje, e zaledwie 25-30 procent wacicieli doprowadza opisany w decyzji o warunkach zabudowy zamiar do szczliwego nau. Pozostali najczciej zabytek odsprzedaj niedugo po uzyskaniu takiego dokumentu bd wyczekuj poprawy sytuacji na rynku (wspomniany proces odogowania). Czci wacicieli nie udaje si zakoczy inwestycji przed wyganiciem koniunktury rynkowej, skazujc je tym samym na trwanie w stanie odogowania przymusowego. Pojedyncze s przypadki, w ktrych kontynuuje si produkcj w fabrykach w mocno zredukowanym zakresie bd s one doranie wykorzystywane (wspomniana transformacja spontaniczna). 4.2. Zabytki wobec presji inwestycyjnej Kompletnie wyposaone w media tereny i zespoy pofabryczne zlokalizowane s gwnie w obrbie kolei obwodowej opasujcej centrum miasta. S zatem najbardziej podanymi lokalizacjami pod przysze przedsiwzicia. Inwestycje sytuowane w pobliu centrum chtniej adaptowane s na centra handlowe, nieco rzadziej adaptuje si je na mieszkania. Argumentem przemawiajcym za tak lokalizacj jest ssiedztwo terenw rekreacyjnych. Urzdzenie mieszka w zabytku poprzemysowym wymaga wikszych przeksztace ze wzgldu na wysze wymagania zwizane z szeroko pojtym komfortem. Inwestycja planowana jest przez waciciela pod ktem jej materialnego powodzenia, w zwizku z czym analizowane s wskaniki, z ktrych podstawowy PUM (powierzchnia uytkowo- mieszkalna) sta si niemale symbolem dzkich przeobrae. Denie do jego maksymalizacji przekada si na ch rozbudowy lub nadbudowy zabytku, co w oczywisty sposb pozbawia go autentyzmu. Bardzo czstym scenariuszem dyskusji z konserwatorem jest postawienie przez waciciela alternatywy godzenia si na przeobraenia, bo w przeciwnym razie zaniecha on dalszych dziaa, co skae obiekt na zniszczenie. Niestety, w obecnej rzeczywistoci to waciciel, nansujcy przedsiwzicie wycznie z wasnych rodkw jest tym, ktry dyktuje warunki w procesie ustalania jego ksztatu. Rola konserwatora, zwaszcza w przypadku zabytkw niewpisanych do rejestru, ogranicza si praktycznie do oceny i kosmetycznej korekty pomysw inwestora. W kracowych sytuacjach, warunkowanych wartociami obiektu, dochodzi do wszczcia procedury wpisujcej go do rejestru zabytkw. Odrbny problem to obecno na rynku kapitau spekulacyjnego, ktrego przedstawiciele nie zamierzaj podj jakichkolwiek dziaa na posiadanym obszarze. Ich celem jest odsprzeda nieruchomoci z uzyskanymi najkorzystniejszymi warunkami (wskanikami) zabudowy. W tym przypadku nie ma pierwszorzdnego znaczenia fakt, czy teren posiada zabudowania historyczne, co mogoby podnie jego warto ze wzgldw marketingowych, czy jest on pusty, dajc wwczas moliwo budowy bez ogranicze konserwatorskich. Przyjcie drugiego wariantu w oczywisty sposb prowadzi do planowego niszczenia zabytku. 4.3. Konikty prawdziwe i pozorne: konserwacja, rewitalizacja, czy rozwj gospodarczy. Zwyko si uwaa, e fabrykanci pochodzenia niemieckiego przykadali wiksz wag do jakoci wznoszonych budynkw ni pozostae nacje. Jednak nawet tacy potentaci jak Scheibler budowali swoje fabryki z myl szybkiego zwrotu poniesionych nakadw, std te i jemu zdarzay si katastrofy budowlane, za liczne poary dodatkowo nadwyray konstrukcje. Tote po upywie z gr stu lat, w warunkach, gdy przez ponad p wieku trwania realnego socjalizmu nie podejmowano powaniejszych

154

Wojciech Szygendowski, Bartosz Marek Walczak

prac remontowych, dekapitalizacja zasobu staa si faktem. Z konserwatorskiego punktu widzenia podjcie szybkich dziaa jest zatem dramatyczn koniecznoci. Fabryki, bdce obiektami o bardzo wyrazistej, dominujcej, z drugiej strony jednak harmonizujcej z otoczeniem architekturze, maj znaczenie jako wany element kompozycyjny centrum. Fakt ssiadowania ze sob i przenikania si obu wiatw: pracy i prywatnego zamieszkania zarwno pracownikw, jak i pracodawcw, stanowi o wyjtkowoci dzkich zaoe. W tym kontekcie kade wyburzenie starego obiektu jest bolesn wyrw w tkance miejskiej, ktrej z pewnoci nie mona zastpowa budynkami banalnymi, wzniesionymi w modnym obecnie stylu. Przeciwnicy zachowania historycznej zabudowy przytaczaj najczciej argumenty o koniecznoci honorowania nawarstwie, bdcych wiadectwem wspczesnej epoki oraz niestawiania barier rozwojowi miasta. Mona byoby zgodzi si z takimi tezami, gdyby wrd dzkich wspczesnych realizacji pojawiay si takie, ktre udanie i harmonijnie wpisywayby si w historyczny kontekst. Niestety, ostatnie udane realizacje plombowe pochodz z okresu wojny i midzywojnia. Gonym echem odbia si prba przeprowadzenia w roku 2007 rewitalizacji trzech osiedli domw robotniczych22. Wadze miasta autorytarnie, wbrew opinii wielu rodowisk, postanowiy przekaza wskazanemu deweloperowi osiedla, ktre w przypadku mdrze poprowadzonych dziaa rewitalizacyjnych mona by wykorzysta jako potny atut miasta, propagujcy jego dziedzictwo kulturowe, dajcy asumpt rozwojowi turystyki, czy w jakim stopniu gospodarki. Sprzeciw budzi fakt, i o dalszych losach najcenniejszego dzkiego zespou architektonicznego zdecydowano nie tylko bez konsultacji, bo za takie z pewnoci nie mona uzna kuriozalnej ankiety, przeprowadzonej wrd mieszkacw23, ale rwnie bez gbszej reeksji nad konsekwencjami takiego posunicia. 4.4. Ewolucja postaw spoecznoci lokalnej W cigu ostatnich 6-7 lat wyranie wzroso zarwno zainteresowanie zabytkami, jak i oglna wiedza o miecie i mechanizmach kierujcych yciem jego mieszkacw. Wrd pewnej grupy mieszkacw zapanowaa swoista moda na d. Podstawow przyczyn upatrywa mona w zdecydowanie czstszym przedstawianiu tych zagadnie w mediach. Rwnie Internet jest narzdziem, ktre poza funkcjami nonika informacji, konsoliduje spoecznoci bdce uczestnikami tych procesw. Uaktywniy si grupy, ktre za cel przyjy szeroko pojt popraw warunkw ycia w miecie. Przykadem jest dziaalno uzyskujcej oglnopolski rozgos Grupy Pewnych Osb, czy dziaajcych niemniej aktywnie stowarzysze Fabrykancka, Szacunek dla odzi, czy Fundacji Fenomen. Akcje w obronie zabytkw, happeningi prbujce nakoni wodarzy miasta do opracowywania planw bd wprowadzenia rozwiza uatwiajcych ycie w miecie, stay si trwaym elementem codziennoci odzian. Kwestia dziedzictwa poprzemysowego jest traktowana priorytetowo i dziaania w tym kierunku podejmowane s najczciej. Wiksz wiadomo i aktywno wykazuj rwnie mieszkacy obszarw, ktre maj podlega rewitalizacji. Przed kilkoma laty wadze miasta wprowadziy do programu nauczania elementy edukacji lokalnej, obejmujcej kilka rocznikw modziey szkolnej. Niestety nie jest on kontynuowany. Obecnie, mimo bogatej oferty edukacyjnej lokalnych placwek muzealnych, bardzo duo zaley od woli nauczycieli i rodzicw. Nie bez znaczenia jest fakt, e s to zajcia odpatne.
22

23

Podjto j dla 25 domw osiedla na Ksiym Mynie, 5 domw z zespou K.W. Scheiblera przy Placu Zwycistwa i 2 blokw zabudowy przy ul. Ogrodowej 26 i 28. W ankiecie mieszkacy nie mieli moliwoci wypowiedzenia si, czy chc pozosta w miejscu obecnego zamieszkania. Kady z trzech wariantw zakada przeniesienie mieszkacw poza ich siedziby, mimo, i niektrzy z nich mieli wasnociowe prawo do lokali. Ankieta poprzedzona bya wielk akcj propagandow, w ktrej obiecywano mieszkacom zamieszkanie na nowych osiedlach.

Adaptacje zespow zabytkowych we wspczesnych realiach spoeczno-gospodarczych...

155

4.5. Rola lokalnych elit w procesie inwestycyjnym Uczestnictwo lokalnych elit w procesie rewitalizacji obszarw poprzemysowych jest zagadnieniem, ktre z pewnoci winno doczeka si odrbnego opracowania, a ktre ju na wstpie wywouje pewne trudnoci ze zdeniowaniem uczestnikw aktorw dziaa. Stanowi j w pierwszej kolejnoci politycy, ale rwnie przedstawiciele mediw, urzdnicy i elity biznesowe. Wpyw ten pozwolimy sobie zobrazowa dwoma przykadami zwizanymi ze sfer dziaalnoci politycznej. Pierwszy z nich to niech lokalnych wadz do opracowywania miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego, ktr mona odczytywa jako w peni wiadom rezygnacj z podstawowego narzdzia, majcego bezporedni wpyw na ksztatowanie adu przestrzennego miasta. Wadze wysuwaj przy tej okazji wygodny argument o atwiejszym przycigniciu inwestorw, ktrzy mog programowa inwestycje bez barier planistycznych; z drugiej strony skutkuje to godzeniem si z brakiem wyrazistej koncepcji miasta. Dowiadczonym inwestorom dziaajcym w realiach wiata zachodniego, istnienie planw z pewnoci by nie przeszkadzao, chociaby dlatego, e wydanie pozwolenia na budow w oparciu o zapisy planu znacznie skraca wszelkie procedury. Dziaanie w ramach ustalonych od pocztku zasad jest waciwsze rwnie z punktu widzenia przejrzystoci procedur administracyjnych. Na przykadzie dzkiego dziedzictwa kulturowego atwo jest udowodni tez, e politycy mog sta si zakadnikami swoich zobowiza wyborczych. Obiecujc obszar rdmiecia bez centrw handlowych, w wypadku zarwno Manufaktury, jak i terenu wykaczalni w zespole III K.W. Scheiblera prezydent miasta stara si zablokowa wydanie decyzji administracyjnych. W odniesieniu do Manufaktury zamierzenie nie powiodo si, gdy decyzja bya ju prawomocna, w przypadku za wykaczalni efektem prezydenckiej obstrukcji, ktra nastpia po zoeniu kompletnej dokumentacji przez inwestora, bya niestety dewastacja budynku i pozostawanie jej do dzi w stanie ruiny24. 4.6. Aspekty ekonomiczne, ze szczeglnym uwzgldnieniem kosztw i rde nansowania To z pewnoci najtrudniejsze, a jednoczenie jedno z najwaniejszych zagadnie majcych wpyw na przysz kondycj zabytkw poprzemysowych. Ze wzgldu na skal zakresu adaptacji i koniecznych dziaa, podejmowanie prac w obrbie zabytkowych zespow poprzemysowych wymaga wysokich nakadw. Dodatkowo fakt, i maj one miejsce w zabytkach, czyni te koszty o okoo 20-50 procent droszymi ni w przypadku tradycyjnych obiektw. W pocztkowym okresie transformacji rodowiska konserwatorskie bezskutecznie zwracay uwag na brak unormowa prawnych, ktre zezwalayby likwidatorom fabryk, stanowicych wasno Skarbu Pastwa, zastosowanie innych ni wycznie cenowe kryteriw sprzeday majtku. Konieczno zbycia majtku po najkorzystniejszej cenie25 praktycznie wykluczaa wkalkulowywanie przez przyszych nabywcw kosztw prac konserwatorskich. Tylko w nielicznych przypadkach, do ktrych zaliczy mona dwa dzkie muzea26, uzyskano donansowanie z rodkw UE, pozostae przedsiwzicia wizay si z angaowaniem wasnych rodkw wacicieli. Nic te dziwnego, e zabytki ulegaj procesom komercjalizacji ze wszelkimi negatywnymi skutkami tego zjawiska. W diagnozie zawartej w Raporcie na temat funkcjonowania systemu ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce po roku 198927, stwierdzono m.in. (...)Wieloaspektowa
24

25

26

27

Skuteczn ochron utrudnia fakt obszarowego wpisu do rejestru, za swoj bierno w podejmowaniu dziaa remontowych waciciel (majcy uzgodnienie konserwatora) uzasadnia oczekiwaniem na zezwolenie na budow. Problem ten zosta podjty podczas dzkiej sesji Midzynarodowego Seminarium TICCIH Dziedzictwo Techniki dla Przyszoci w padzierniku 2002 roku. Chodzi tu o now siedzib Muzeum Sztuki w kompleksie Manufaktura oraz adaptacj kolejnych fragmentw fabryki Geyera wykorzystan przez Centralne Muzeum Wkiennictwa. Bhm Aleksander, Dobosz Piotr, Jaskanis Pawe, Purchla Jacek, Szmygin Bogusaw, op.cit., s.11

156

Wojciech Szygendowski, Bartosz Marek Walczak

prywatyzacja, ktrej towarzyszy programowe ograniczanie odpowiedzialnoci i roli pastwa w ochronie zabytkw, bdzie skutkowaa utrat kontroli nad zasobem.(...). Traktowane jako towar zabytki musz zosta dobrze opakowane i sprzedane. Std niedaleko do poddania si pokusie zastosowania wyrazistych kolorystyk28, krzykliwych reklam na budynkach, czy przejaskrawionych iluminacji. Jednake przy braku wsparcia nansowego alternatyw mogoby by trwanie w dotychczasowym stanie opuszczenia i powolne umieranie. Osoby krytycznie odnoszce si do kocowego efektu konserwatorskiego najczciej nie s wiadome wszystkich uwarunkowa i koniecznoci trudnych, czy wrcz dramatycznych wyborw, jakie stoj przed organami ochrony zabytkw. Analizujc kwestie powodzenia przedsiwzi konserwatorskich w budynkach poprzemysowych, naley skupi si na motywacjach, ktrymi kieruj si waciciele. Tylko cz podejmuje ryzyko prowadzenia inwestycji do koca. Wygodniejszym wydaje si by stanowisko wacicieli reprezentujcych kapita spekulacyjny. Ich celem jest osignicie maksymalnych wskanikw intensywnoci zabudowy terenu i pozbawienie go ogranicze w postaci obiektw o wtpliwym statusie zabytkowym. Tacy inwestorzy nie kryj swoich rzeczywistych intencji. Nierzadk jest sytuacja, gdzie na ocjalnej wizualizacji obrazujcej ksztat przyszego zaadaptowanego zespou podany jest wspomniany wskanik PUM, a zatem informacja, ktra interesuje jedynie wsk grup zainteresowanych. Problemem, ktrego nie powinno si pomija, jest brak przygotowania ekonomicznego sub ochrony zabytkw, ktre w ten sposb nie mog sta si rwnorzdnym partnerem w dyskusji o jednym z podstawowych elementw procesu inwestycyjnego.

Podsumowanie i wnioski
Przemys wkienniczy by tym, ktry jako jeden z pierwszych sta si w sensie dosownym oar przemian gospodarczych pocztku lat dziewidziesitych XX wieku. W krtkim okresie nastpio zaniechanie produkcji przez wikszo dzkich fabryk i przeniesienie jej do Turcji i krajw Dalekiego Wschodu. W nastpstwie miay miejsce liczne wtrne podziay zespow, wywoujc proces ich dezintegracji. W pocztkowym okresie transformacji pojawio si wielu nowych uytkownikw dawnych fabryk, nie dysponujcych wystarczajcymi rodkami na remonty zabytkowej substancji i eksploatujcych j w sposb rabunkowy. Nierzadkie te byy celowe dziaania, zmierzajce do zniszczenia obiektw. Jednake w tym okresie skala zmian bya jeszcze stosunkowo niewielka, a zniszczeniu ulegy pojedyncze obiekty. Zachowaniu swoistego status quo, odniesionego do ksztatu wikszoci zabytkw, sprzyjaa niewielka dynamika rynku inwestycyjnego. Zaczy pojawia si pierwsze zwiastuny przemian, a wraz z tym wprowadzanie zych praktyk inwestorskich, ktre z ca moc ujawniy si w nastpnym okresie boomu inwestycyjnego. Forma budynku nie tylko odzwierciedla jego pierwotne przeznaczenie, ale ma rwnie istotny wpyw na wybr nowej funkcji. Z tego punktu widzenia istnieje kolosalna rnica midzy budynkami przemysu wkienniczego a obiektami pozostawionymi przez inne gazie przemysu. O ile forma przestrzenna starych fabryk wkienniczych pozwala zazwyczaj na do swobodn adaptacj do wielu nowych funkcji, o tyle charakter obiektw przemysu cikiego lub wydobywczego stwarza cay szereg trudnoci bywa, e trudno przeksztaci je na cokolwiek innego ni skansen lub muzeum. Fabryki wkiennicze odzi i regionu mog stanowi ciekaw alternatyw dla nowo wznoszonych budynkw. Szczeglnie cechy typologiczne obiektw wielokondygnacyjnych, takie jak wntrza bez przegrd (otwarty plan), znaczna powierzchnia okien, lecz niezbyt dua (jak na fabryki) szeroko budynku, pozwalaj stosunkowo atwo adaptowa je na rnorodne funkcje nieprzemysowe. Istnieje jednak cay szereg innych czynnikw, ktre sprawiaj, e nie wszystkie budynki poprzemysowe s jednakowo chtnie adaptowane.
28

Przykadowo miao to miejsce przy zastosowaniu rnych odcieni (!) czerwonych spoin w kompleksie Manufaktury.

Adaptacje zespow zabytkowych we wspczesnych realiach spoeczno-gospodarczych...

157

Sukces kadego projektu jest jednak uzaleniony nie tylko od cech typologicznych budynkw, ale take od szeregu czynnikw zewntrznych, takich jak: pooenie (otoczenie jego charakter i jako, sia robocza, rnorodno ekonomiczna), struktura przestrzenna przemysu (pojedyncze zakady, przemys rwnomiernie rozproszony, skupisko linearne pasmowe, dzielnica przemysowa, aglomeracja miejsko-przemysowa), infrastruktura techniczna (transport, media, etc.), rodzaj i struktura wasnoci, zachowania spoeczne, planowanie przestrzenne (i inne regulacje prawa miejscowego), zachty inwestycyjne (specjalne strefy, ulgi, etc.), rynek nieruchomoci. Natomiast do czynnikw wewntrznych, zalicza si, midzy innymi: wielko (terenu, budynku), wskanik intensywnoci zabudowy, ukad przestrzenny zabudowy, stopie zdewastowania. Powysze czynniki s na tyle istotne, e warunkuj wybr nowej funkcji. Jeli jednak do adaptacji dochodzi, to od strony architektonicznej istotne jest przeledzenie wpywu nowej funkcji na istniejcy budynek oraz zakresu koniecznych interwencji w struktur obiektu robt dotyczcych zewntrza, wntrza i konstrukcji budynku szczeglnie w przypadku, gdy jest on objty ochron konserwatorsk. Dlatego adaptowanie budynkw poprzemysowych jest zadaniem specycznym i wymagajcym od architektw powcigliwoci. Estetyka projektowa powinna opiera si na wyrazistym zestawianiu starych i nowych form architektonicznych. Rwnie istotne jest zachowanie ceglanych elewacji i okien o drobnych podziaach stanowicych wyrnik budownictwa przemysowego, zwaszcza, e architektura ta, opierajca si gownie na rytmice i powtarzalnoci form, jest bardzo wraliwa na zmiany. Problem restrukturyzacji obszarw poprzemysowych naley do najwaniejszych wyzwa (ale rwnoczenie i szans) dla regionu. Kluczowym elementem dziaa rewitalizacyjnych powinny by prace adaptacyjne zwizane z ponownym wykorzystaniem budynkw poprzemysowych. Idea takich adaptacji powinna opiera si na przekonaniu, e stare budynki nie s jedynie interesujc spucizn minionych czasw, ale mog rwnoczenie by uytecznymi, funkcjonalnymi obiektami, lecz bez uszczerbku dla ich wartoci zabytkowych. Co wicej, poniewa budynki s uytkowane, a nie jedynie ogldane, spoeczestwo zaczyna je bardziej ceni w wyniku codziennego obcowania z nimi. Taki trud warto podj, gdy fabryki, ktre niegdy byy symbolem rozwoju odzi i ssiednich orodkw przemysowych, dzi bdc znakiem ich upadku, mog stosunkowo atwo sta si symbolem odrodzenia regionu.

PROBLEMATYKA OCENY STANU WILGOTNOCIOWEGO W OBIEKTACH ADAPTOWANYCH DO WSPCZESNYCH FUNKCJI.

Maciej Trochonowicz

W zwizku z adaptacj obiektw do wspczesnych funkcji, uwaga konserwatorw zabytkw skupia si przede wszystkim na analizie i zachowaniu substancji zabytkowej i wystroju obiektw. W tym celu podejmowane s kosztowne i pracochonne prace konserwatorskie. Tymczasem, w oparciu o wieloletnie dowiadczenie w pracach na obiektach, okazuje si niezmiernie wanym, a niedocenianym problem dokadna i szczegowa analiza stanu wilgotnociowego obiektu. W wielu przypadkach pozostaje on nierozpoznany, a jeeli nawet podejmowane s prace to nie maj one charakteru kompleksowego. Koncentruj si one na objawach nie rozwizujc problemu przyczyn zawilgocenia. Brak penego rozwizania skutkuje zniszczeniami i czsto prace konserwatorskie id na marne. Dlatego te koniecznym jest wykonanie szczegowej analizy stanu wilgotnociowego przed rozpoczciem prac projektowych i remontowych. Wyniki prac przedprojektowych pozwalaj na wiadome przyjmowanie rozwiza na etapie projektowania. Pozwalaj na waciwy dobr prac naprawczych, wybr materiaw i rozwiza technicznych umoliwiajcych w jak najkrtszym czasie usunicie nadmiaru wody z obiektu. Obiekty zabytkowe i historyczne adaptowane do wspczesnych funkcji nale do grupy budynkw, w ktrej prowadzenie prac osuszeniowych naley do szczeglnie uciliwych. Szereg ogranicze zwizanych z ich specyk powoduje, e prace te s niezwykle pracochonne i kosztowne, a wiele sprawdzonych i skutecznych rozwiza nie moe zosta zastosowanych. Na utrudnienia te, w najwikszej mierze wpywa, szeroko rozumiana historyczno tego typu obiektw. W przypadku obiektw objtych rejestrem najwikszym problemem s obostrzenia konserwatorskie. Z jednej strony, zachowanie autentyzmu w duej mierze stanowi o przyszej wartoci adaptowanego obiektu, z drugiej ochrona utrudnia lub nawet uniemoliwia prowadzenie okrelonych prac. Kolejnym problemem dotyczcym obiektw rejestrowych i historycznych jest rnorodno materiaw i elementw zastosowanych w obrbie obiektu. Do czsto adaptacje dotycz dawnych obiektw o przeznaczeniu gospodarczym (spichlerze, stajnie, obory itp.). Budynki tego typu rzadko posiaday jakiekolwiek elementy zabezpieczajce przed wod. Brak systemu odwodnienia i odprowadzenia wd opadowych, jakichkolwiek izolacji wodochronnych budynku poczony z czsto nieszczelnym pokryciem powoduje wystpowanie bardzo wysokiego zawilgocenia. Problemem wystpujcym w obiektach historycznych jest czsto dugi czas nieuytkowania i brak napraw, co skutkuje z reguy wysokim ich zawilgoceniem. Przy adaptacji obiektw z reguy zachodzi konieczno wprowadza nowych, wspczesnych funkcji do pomieszcze o cakowicie innym pierwotnym przeznaczeniu. Zadanie to jest szczeglnie trudne w czciach podziemnych budynku. Dawne piwnice suyy z reguy jako, pomieszczenia magazynowe i spiarnie. Czsto pomieszczenia te nie byy ogrzewane i wentylowane. Wprowadzenie nowej funkcji zwizanej z lokalizowaniem tam pomieszcze przeznaczonych na stay pobyt ludzi wymaga wprowadzenia szeregu zmian. Oddzielnym zagadnieniem, jest najczciej bardzo wysoka wilgotno murw, ktrych osuszenie (moliwo jednostronnego wysychania) jest bardzo trudne.

160

Maciej Trochonowicz

Wilgo w obiektach. Woda, a raczej jej nadmiar jest czynnikiem powodujcym najwiksze zagroenie dla obiektw budowlanych. Wprowadzana na wiele sposobw z czasem staje si przyczyn wielu niekorzystnych zjawisk, a jej usunicie powanym problemem. rdem wody w budynkach mog by: opady atmosferyczne, kapilarnie podcigane wd gruntowych, kondensacja i sorpcja pary wodnej, awarie instalacji oraz procesy technologicznie zwizane z wznoszeniem lub remontowaniem obiektu. Nadmierne zawilgocenie powoduje w budynkach wiele niekorzystnych zjawisk. W zawilgoconych budynkach nastpuje przyspieszona destrukcja materiaw budowlanych i elementw wyposaenia, rozwijaj si procesy korozji biologicznej i chemicznej, nastpuje obnienie komfortu cieplno-wilgotnociowego, wzrastaj koszty eksploatacji, zawilgocenie wpywa rwnie negatywnie na nasze zdrowie i samopoczucie. Dlatego te nie naley dopuci do nadmiernego zawilgocenia budynkw, a jeeli ju tak si stanie, to konieczne jest wykonanie prac osuszajcych. Przez osuszanie naley rozumie szereg zabiegw majcych na celu obnienie wilgotnoci muru do poziomu bezpiecznego. Podstawowe etapy tego procesu to: diagnostyka obiektu, wykonanie prac remontowych, osuszenie murw oraz odprowadzenie wilgoci pochodzcej z osuszania. W artykule niniejszym szczeglny nacisk zostanie pooony na pierwszy etap zwizany z osuszaniem budynkw, a mianowicie diagnostyk stanu wilgotnociowego.

Diagnostyka stanu wilgotnociowego.

Realizacja pierwszego z punktw systemu osuszania - diagnostyki, napotyka na szereg utrudnie i ogranicze w przypadku prac prowadzonych na obiektach zabytkowych. Wpyw maja na to: zakres ochrony konserwatorskiej (brak zgody na badania niszczce), czsty brak jakiejkolwiek dokumentacji technicznej, a take rnorodno materiaw i rozwiza powodujcych znaczne zwikszenie miejsc prbkowania. W przypadku obiektw o charakterze zabytkowym spotka si mona z koniecznoci wykonania dodatkowych bada o charakterze wilgotnociowym (nasikliwoci, kapilarnoci, dyfuzyjnoci itp.) Waciwie przeprowadzone prace etapu przedprojektowego (diagnostycznego) powinny obejmowa wykonanie nastpujcych czynnoci: Analiz istniejcej dokumentacji. Wizj lokaln obiektu. Badania wilgotnoci in situ. Badania laboratoryjne wilgotnoci. Formuowanie wnioskw i zalece. Analiza istniejcej dokumentacji. Przed przystpieniem do bada obiektu naley dokona przegldu dostpnej dokumentacji historycznej, konserwatorskiej i technicznej. Najwiksze znaczenie maj informacje zawarte w drugim typie dokumentacji archiwalnych. Najwaniejszym dokumentem bd w tym przypadku wytyczne konserwatorskie. Okrel one zakres moliwych zmian w programie uytkowym oraz dopuszczaln ingerencj w struktur obiektu. W duej mierze zdecyduj te o dalszym charakterze prowadzonych prac przedprojektowych. Przykadowo, analiza dokumentacji konserwatorskiej w sposb poredni wskae miejsca do poboru prbek do bada laboratoryjnych (np. wykluczy niszczce badania szczeglnie wartociowych elementw budynku). Na etapie projektowania prac naprawczych mog one regulowa stosowanie okrelonych materiaw i technologii. Istniejca dokumentacja techniczna (inwentaryzacje), usprawni proces bada, stanowic materia bazowy do wykonania: oceny wizualnej, wskazania punktw bada makroskopowych, miejsc poboru prbek. Archiwalne ekspertyzy, oceny stanu technicznego, protokoy bada, projekty wykonawcze i kosztorysy pozwol na lokalizacj i okrelenie zakresu wczeniejszych prac naprawczych.

Problematyka oceny stanu wilgotnociowego w obiektach adaptowanych do wspczesnych funkcji.

161

Wizja lokalna obiektu. Wizja lokalna jest najwaniejsz skadow tzw. prac wstpnych przy sporzdzaniu dokumentacji przedprojektowej (diagnostycznej). Po rozpoznaniu przedmiotu bada, zebraniu i analizie dostpnej dokumentacji istnieje konieczno przeprowadzenia wizji lokalnej obiektu przeznaczonego do adaptacji. Pozwala ona na zebranie informacji dotyczcych stanu istniejcego obiektu oraz pozwala na wytypowanie miejsc pobrania materiaw do bada laboratoryjnych. Waciwie wykonana wizja lokalna powinna swoim zakresem obejmowa: Wywiad z uytkownikami, Fragmentaryczn lub caociow inwentaryzacj, szkice i notatki sporzdzone na obiekcie, Opis techniczny w przypadku braku dokumentacji, Szczegow dokumentacj fotograczn, Badania makroskopowe, odkrywki fundamentw i uszkodzonych elementw Pobranie materiaw do bada laboratoryjnych, Wywiad z uytkownikiem lub wacicielem obiektu jest jednym z pierwszych etapw wizji lokalnej. Jego znaczenie jest szczeglnie istotne w przypadku braku jakiejkolwiek dokumentacji archiwalnej. Do czsto wanie podczas takiego wywiadu, uzyska mona informacje o wczeniej prowadzonych pracach remontowych czy te wydarzeniach, ktre miay wpyw na obecny stan obiektu. Problemem jest natomiast wiarygodno tych informacji, zwizana najczciej z subiektywnym ich przedstawieniem, brakiem wyksztacenia technicznego lub tylko przyblionym osadzeniem w czasie. Podczas wywiadu z uytkownikiem mona niekiedy uzyska informacje dotyczce istniejcej dokumentacji, nie analizowanej wczeniej. W przypadku braku inwentaryzacji, podczas wizji lokalnej, wykonuje si pomiary umoliwiajce jej wykonanie. Najczciej w takich przypadkach ma ona charakter fragmentaryczny i dotyczy rysunkw (czsto uproszczonych), na ktrych nanoszone s miejsca wykonanych bada makroskopowych, bada aparaturowych in situ lub prbkowania. W sytuacji, gdy inwentaryzacja istnieje, ale jej jako lub data wykonania, wskazuje na niezgodnoci ze stanem faktycznym powinna zosta w czasie wizji lokalnej uaktualniona. Podobnie jak w przypadku inwentaryzacji do czsto konieczne jest uzupenienie lub odtworzenie opisu technicznego. Nowopowstay dokument naley opracowa zgodnie z wytycznymi. Prace polegajce na wykonywaniem wszelkiego rodzaju dokumentacji technicznej, s cile zwizane z koniecznoci prowadzenia dokumentacji fotogracznej ilustrujcej tworzony dokument. Na warto tworzonej dokumentacji technicznej, oprcz jakoci zamieszczanych fotograi wpywa kolejno i sposb ich wykonania oraz sposb opisu. Wykonujc zdjcia, a nastpnie je opisujc pamita naley o: Zasadzie fotografowania od ogu do szczegu. Przykadowo w przypadku elewacji rozpoczynamy od zdjcie przedstawiajcego ca elewacj, nastpnie wykonujemy fotograe dzielc j na czci i dopiero na samym kocu zblienie poszczeglnych interesujcych elementw. Podzia caej elewacji na fragmenty moe mie charakter pionowy lub poziomy i zaley od dugoci i wysokoci elewacji. W przypadku takiej kolejnoci wykonywania fotograi jestemy w stanie w sposb przejrzysty w tworzonym dokumencie usytuowa wykonane makro (zblienie). Podobn zasad stosujemy wewntrz pomieszcze, na pocztku cae wntrze, a nastpnie detale, zblienia miejsc z widocznymi uszkodzeniami itp. Drugim ze sposobw (mniej polecanym) jest wykonywanie zdj tematycznie, a wic w zalenoci od ich pniejszego przeznaczenia (dokumentacja architektoniczna, konstrukcyjna, budowlana mykologiczna). Utrudnienia pojawi si w momencie opisywania fotograi, konieczno podpisywania kadego z plikw. Podczas wykonywania dokumentacji fotogracznej istnieje konieczno dokumentowania kierunku i odlegoci, z jakiej wykonano fotogra. Najprostszym ze sposobw jest nanoszenie punktw na wczeniej przygotowanej do tego dokumentacji rysunkowej. Zastosowanie fotograi cyfrowej pozwala na podgld wykonanych zdj i wpisywanie ich numerw.

162

Maciej Trochonowicz

Ze wzgldu na czsto du ilo wykonywanych fotograi, a przede wszystkim ulotn pami fotografa wanym jest, aby moliwie szybko zdjcia zostay moliwie dokadnie opisane. Najwaniejsz czci wizji lokalnej przy ocenie stanu wilgotnociowego budynku s badania makroskopowe lokalizujce miejsca zawilgoce. Rodzaj, miejsce i charakter zawilgocenia wie si przede wszystkim ze rdami wilgoci. Wymienienie, jakie s rda wilgoci jest do proste, znacznie bardziej utrudnionym jest okrelenie przyczyn zawilgocenia, a wic powodw pojawienia si w obiekcie nadmiaru wody. Do czsto w przypadku obiektw starych i zaniedbanych wystpuje wicej ni jedno rdo wilgoci, co znacznie utrudnia diagnostyk obiektu. Powodami pojawienia si nadmiaru wilgoci w budynku mog by: zmiany w ukadzie hydrogeologicznym otoczenia budowli, zuycie lub brak izolacji pionowej i poziomej, uszkodzenia lub wadliwe wykonanie elementw odwodnienia, czy te niesprawna instalacja wentylacyjna. Przeprowadzana na obiekcie analiza musi dotyczy zarwno wntrza jak i zewntrza obiektu. Ustalenie samego rda jest elementem podstawowym, jednak niewystarczajcym do przyjcia okrelonych czynnoci zaradczych. Okrelenie przyczyny lub te przyczyn nadmiaru wilgoci pozwala jedynie na przyjcie oglnych rozwiza. Dodatkowej analizie poddane powinny zosta: zakres zjawiska, stopie zawilgocenia oraz jego skutki. W tabeli poniej zestawione zostay miejsca i elementy, ktre wymagaj dokadnego sprawdzenia pod ktem moliwoci wystpienia zawilgoce. Dodatkowo w prawej kolumnie wskazano podstawowe metody oceny tych elementw. Ocena powinna by kompleksowa i dotyczy nie tylko samych miejsc zawilgoconych, ale rwnie elementw, ktre same odporne na wilgo, odpowiadaj za moliwo wystpienia zawilgocenia.
Tab. 1. Tabela oceny stanu wilgotnociowego obiektu

Zewntrze obiektu
Ukad warstw gruntu. Zwierciado wd gruntowych. Poprawno prolacji terenu wok obiektu. Istnienie oraz stan zachowania wszelkiego rodzaju izolacji przeciwwodnych. Stan pokrycia dachowego Stan kominw. Stan techniczny tarasw i balkonw. Analiza istniejcej dokumentacji geotechnicznej. Badania geotechniczne. Okrelenie rodzaju gruntu, gruboci warstw. Analiza istniejcej dokumentacji geotechnicznej. Badania geotechniczne. Okrelenie gbokoci wystpowania wd gruntowych. Sprawdzenie moliwoci spitrzania si wd opadowych ponad warstwami trudnoprzepuszczalnymi. Ocena wzrokowa, pomiary geodezyjne. Sytuacj czsto wystpujc jest wyszy poziom trawnikw otaczajcych budynek w stosunku do opaski lub chodnika penicego jej funkcj. Dostpna dokumentacja techniczna, odkrywki (odkopy) potwierdzajce istnienie. W przypadku izolacji pionowych wykonywanych dawniej, nawet przy penej dokumentacji projektowej i wykonawczej istnieje konieczno dokonania oceny stanu jej zachowania. Ocena wzrokowa jakoci wykonania i szczelnoci. Ocena stanu szczelnoci metalowych cznikw pokrycia. Ocena wzrokowa murw, tynkw na kominach, jakoci wykonania i szczelnoci przej przez poa dachow lub warstwy stropodachu. Ocena wzrokowa, odkrywki. Ocena szczelnoci izolacji, ukadu warstw, jakoci posadzki, sposobu odwodnienia.

Problematyka oceny stanu wilgotnociowego w obiektach adaptowanych do wspczesnych funkcji. Stan obrbek blacharskich i opierze budynku. Stan urzdze odwodnienia budynku. Stan elementw i urzdze odprowadzajcych wody opadowe po za otoczenie obiektu. Stan tynkw

163

Ocena wzrokowa. Sprawdzenie pocze sposobu osadzenia, jakoci powok malarskich i zabezpieczajcych. Ocena wzrokowa. Sprawdzeniu podlegaj rynny, rury spustowe, rewizje. Ocena szczelnoci i dronoci systemu, pocze elementw, sposobu mocowania, jakoci powok malarskich i zabezpieczajcych. Ocena wzrokowa. Sprawdzeniu podlegaj okapy, cokoy, opaski, rowki ciekowe, studzienki instalacji. Szczegln uwag naley zwrci na prolacj opasek (waciwy spadek) oraz szczelno poczenia opaski przyobiektowej z cokoem lub cian budynku. Obserwacje najlepiej prowadzi podczas opadw atmosferycznych. Ocena wzrokowa. Sprawdzeniu podlega cao tynkw z szczeglnym uwzgldnieniem okolic gzymsw wieczcych, midzypitrowych, okiennych.

Wntrze obiektu
Miejsca wystpowanie zawilgoce i zakres zjawiska. Powierzchniowa kondensacja pary wodnej. Ocena wzrokowa. Na dokumentacji rysunkowej naley zaznaczy miejsce wystpowania z podaniem wysokoci nad poziomem posadzki oraz przyblion powierzchni przewilgoce. Ocena wzrokowa. Obliczenia punktu rosy. Wymagania zawarte w Warunkach technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie Dz.U. Nr 75 (12.04.02) wraz ze zmianami Dz.U. Nr 109 (07.04.04). Pomiary temperatury powietrza temperatury powierzchni materiaw oraz wilgotnoci powietrza, obliczenia. Ocena wzrokowa. Pomiary temperatury powietrza temperatury powierzchni materiaw oraz wilgotnoci powietrza, obliczenia oporw cieplnych i temperatur na kolejnych warstwach przegrody. Sprawdzenie moliwoci wystpienia kondensacji midzywarstwowej. Kryteria stosowane przy ocenie: a) Nie przewiduje si kondensacji na adnej powierzchni stykowej w adnym miesicu. b) Kondensacja wystpuje na jednej lub wikszej liczbie powierzchni stykowych, ale z kadej z nich przewiduje si wyparowanie kondensatu podczas miesicy letnich. c) Kondensacja na jednej lub wikszej liczbie powierzchni stykowych nie wyparowuje cakowicie podczas miesicy letnich. Szczelno instalacji transportujcych wod i cieki. Stan pokrycia dachowego oraz izolacji miejsc prowadzenia przewodw kominowych i wentylacyjnych. Drono i wydolno instalacji wentylacyjnej. Ocena wzrokowa. Szczeglnej ocenie podawane s: poczenia elementw instalacji, miejsca przejcia instalacji przez stropy i ciany. Ocena wzrokowa. Najprostszymi sposobami oceny szczelnoci jest obserwacja pokrycia od wewntrz obiektu: w soneczny dzie przy zaciemnionym poddaszu, podczas opadw atmosferycznych. Badania z uyciem anemometru, obserwacja otwartego pomienia (zapaki, zapalniczki)

Midzywarstwowa kondensacja pary wodnej.

164

Maciej Trochonowicz

Tab. 2. Tabela z przykadow dokumentacj fotograczn oceny stanu wilgotnociowego obiektu.

Fot. 1. Przewilgocenia na styku muru i elementu konstrukcji drewniane.

Fot. 2. Zawilgocenie i wysolenia tynkw pod pyt balkonow

Fot. 3. Maksymalna wysoko podcigania kapilarnego wyznaczona wystpowaniem soli

Fot. 4. Zawilgocenie powierzchniowe tynkw naroa budynku na skutek obecnoci soli higroskopijnych

Fot. 5. Nieszczelno styku opaski i ciany.

Fot. 6. Obecno glonw spowodowana wysokim zawilgoceniem przyziemia budynku

Problematyka oceny stanu wilgotnociowego w obiektach adaptowanych do wspczesnych funkcji.

165

Fot. 7. Przewilgocenia ciany szczytowej budynku.

Fot. 8. Kondensacja powierzchniowa pary wodnej

Fot. 9. Zawilgocenie ciany i stropu piwnic

Fot. 10. Zawilgocenie ciany piwnic na skutek braku cigoci izolacji pionowej.

Prowadzenie bada makroskopowych na obiekcie wymaga zaopatrzenia si w podstawowe urzdzenia i narzdzia. Do prac inwentaryzacyjnych wykorzystuje si tamy miernicze, aty i dalmierze. Przydatnym przy badaniach poddasz i piwnic, moe okaza si dodatkowe rdo wiata duej mocy latarka. Osoba wykonujca ocen zaopatrzona powinna by rwnie w motek, przecinak, om, ostre narzdzia suce do odspajania lub zarysowania materiaw. W przypadku planowania odkrywek fundamentw konieczne jest posiadanie opaty, szpadla, kilofa. Do usunicia warstw opaski niezbdnym moe okaza si mot udarowy. Metody i miejsca poboru prbek do bada laboratoryjnych omwione zostan w dalszej czci artykuu. Pamita naley natomiast, e sam pobr materiau do bada w laboratorium jest czci wizji lokalnej tak, wic konieczne jest posiadanie odpowiednich urzdze.

Badania wilgotnoci powietrza i materiaw in situ

Badania wilgotnoci materiaw i przegrd Metody bada wilgotnoci materiaw mona podzieli na takie, w ktrych pomiar odbywa si w sposb bezporedni lub poredni. Pomiar bezporedni pomiar, ktrego wynik otrzymuje si na podstawie bezporedniego wskazania narzdzia pomiarowego, wywzorcowanego w jednostkach miary mierzonej wielkoci.

166

Maciej Trochonowicz

Pomiar poredni pomiar, ktrego wynik otrzymuje si na podstawie bezporedniego pomiaru innych wielkoci, opierajc si na znanej zalenoci midzy tymi wielkociami a wielkoci mierzon. Do metod bezporednich zalicza si jedynie metod laboratoryjn (grawimetryczn). Podczas bada na obiekcie stosuje si niekiedy urzdzenia zwane wago-suszarkami, ktre umoliwiaj pomiar bezporedni na obiekcie. W badaniach wilgotnoci in situ stosuje si jednak przede wszystkim metody porednie. Wykorzystuj one waciwoci zyczne i chemiczne wody zawartej w materiale. W budownictwie do bada wilgotnociowych stosuje si w rzeczywistoci jedynie kilka metod. Do najwaniejszych nale: metoda laboratoryjna, dielektryczna, opornociowa i karbidowa. Pozostae metody maj raczej znaczenie bardziej teoretyczne ni praktyczne. Poniej przedstawiono charakterystyki metod porednich z uwzgldnieniem ich ogranicze. Metoda dielektryczna polega na wykorzystaniu zjawisk zmiany pojemnoci elektrycznej materiau wraz ze zmian zawartoci wilgoci. Istnieje, bowiem zwizek midzy wilgotnoci materiau a jego sta dielektryczn. Staa dielektryczna E jest wielokrotnoci pojemnoci elektrycznej kondensatora, w ktrym dielektrykiem jest okrelone ciao w miejsce powietrza lub prni. Staa dielektryczna wody jest najwiksza spord wszystkich materiaw w budownictwie, wynosi ona E = 81. Staa dielektryczna wilgotnych staych i ciekych substancji osiga warto 2-7. Dziki duej rnicy midzy wartoci staej dielektrycznej wody i bezwodnych substancji mona przyj proporcjonalno midzy wilgotnoci materiaw a ich sta dielektryczn. Zalet tej metody jest brak inwazyjnoci oraz atwo i szybko pomiaru. Najwikszym mankamentem niewielka gboko pomiaru zwykle do kilkudziesiciu milimetrw. Metod opornociow zaliczamy do metod niszczcych, gdy pomiar polega na wykonaniu niewielkich otworw w badanym materiale. Zakres ingerencji jest na tyle may, e moe by ona z powodzeniem stosowana rwnie w obiektach zabytkowych. Pomiar bazuje na pomiarze rezystancji zawilgoconego materiau pomidzy ukadem dwch elektrod. Zdecydowanie czciej mierniki opornociowe wykorzystywane s do pomiaru wilgotnoci materiaw drewnianych i drewnopochodnych. Przy pomiarach metodami opornociowymi murw naley take pamita, e w przypadku wystpowania zasolenia dochodzi do wypaczenia wyniku, co w gruncie rzeczy czsto dyskredytuje t metod. Badanie wilgotnoci metod chemiczn (karbidow) polega na pobraniu prbki z przegrody przez wywiercenie i wprowadzenie jej wraz z ampuk zawierajc wglik wapnia (karbid) do szczelnego cinieniowego naczynia stalowego, wyposaonego w manometr. Przez lekkie wstrzsanie naczynia nastpuje rozbicie ampuki oraz zmieszanie zawartoci. Zachodzca reakcja powoduje wydzielanie si acetylenu i wzrost cinienia w butli, ktrego warto ustala si po pewnym czasie. Wilgotno prbki odpowiadajca wytworzonemu cinieniu mona odczyta z doczonej do urzdzenia tabelki. Dokadno pomiaru wynosi 3%. Gwnym powodem niezgodnoci jest to, e karbid nie wchodzi w reakcj z wod zwizan chemicznie. Rnice s bardzo widoczne podczas badania materiaw silnie zasolonych Badania metodami porednimi s czsto wykonywane w diagnostyce obiektw pomimo charakteru pilociowego i wielu ogranicze, jakim podlegaj. W wielu obiektach to jedyne badania wilgotnoci, ktre mona przeprowadzi. Najczciej zwizane jest to z brakiem zgody na badania niszczce (wartoci mierzonych elementw), bezpieczestwem obiektu i wykonujcego pomiary (badania elementw grocych zawaleniem podczas poboru prbek metodami mechanicznymi). Pozwalaj na mapowanie stanu wilgotnoci w bardzo krtkim czasie na duych powierzchniach. Pozwalaj na wiadomy wybr miejsc poboru prbek do bada niszczcych laboratoryjnych. Poniej przedstawiono przykadowe tabelaryczne i graczne wyniki bada metod dielektryczn.

Problematyka oceny stanu wilgotnociowego w obiektach adaptowanych do wspczesnych funkcji. Tab. 3. Wyniki bada metod dielektryczn pomiar wewntrz obiektu Wysoko pomiaru [m] Nr Punktu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 0,00 17,5 15,0 19,0 13,0 13,0 13,0 13,0 22,0 22,0 24,0 21,0 23,0 11,0 11,0 0,50 14,4 11,9 15,0 14,0 11,0 7,0 11,0 23,0 16,0 13,0 19,0 17,0 10,0 11,0 7,0 1,00 13,5 20,0 13,0 17,0 9,0 6,0 11,0 11,0 14,0 15,0 15,0 11,0 8,0 13,0 5,5 1,50 11,0 10,9 15,0 15,0 11,0 11,0 12,0 10,0 11,0 10,0 14,0 11,0 12,0 13,0 10,0 2,00 6,1 5,0 4,8 12,0 14,0 10,0 12,1 9,6 10,0

167

Rys. 1. Wyniki bada metod dielektryczn wntrze obiektu mapa zawilgocenia

168

Maciej Trochonowicz

Rys. 2. Wyniki bada metod dielektryczn dworu w Brzezicach mapa zawilgocenia elewacji poudniowej

Badania wilgotnoci i temperatury powietrza oraz temperatury powierzchni elementw przegrd.

Wykonanie bada wilgotnoci i temperatury jest spowodowane koniecznoci sprawdzenia moliwoci wystpowania zarwno powierzchniowej jak i midzywarstwowej kondensacji pary wodnej. Badania prowadzone s najczciej w pomieszczeniach, gdzie z racji ich przeznaczenia wystpuje wysza wilgotno. Zaoenie to, generalnie suszne, w przypadku obiektw mocno zawilgoconych, a z takimi najczciej mamy do czynienia przy adaptacji, wydaje si niewystarczajcym. Dlatego te w przypadku takich obiektw badania naley wykona we wszystkich pomieszczeniach. Sprawdzenie moliwoci wystpowania zarwno powierzchniowej jak i midzywarstwowej kondensacji w czci pomiarowej wymaga zastosowania higrometrw i termometrw. Badania powietrza prowadzone s obecnie najczciej przy uyciu termohigrometw, a wic urzdze umoliwiajcych obydwa pomiary w danej chwili. Temperatura powierzchni przegrd (materiaw) mierzona jest z uyciem termometrw kontaktowych lub te pirometrw. Ze wzgldu na duy bd pomiarowy termometrw kontaktowych obecnie zaleca si korzystanie z pirometrw. Urzdzenia te umoliwiaj bezdotykowy pomiar temperatury, dziaajc w oparciu o analiz promieniowania cieplnego emitowanego przez badane ciao. Dodatkow zalet stosowania tego typu urzdze jest moliwo prowadzenia bada w miejscach trudno dostpnych. Sprawdzenie moliwoci wystpowania powierzchniowej i midzywarstwowej kondensacji pary wodnej po wykonaniu bada polowych wymaga przeprowadzenia oblicze. Wyniki pomiarw oraz otrzymane rezultaty oblicze powinny zestawione zosta w tabeli zawierajcej dodatkowo numery pomieszcze, w ktrych prowadzono badania. W protokole z bada poda naley rwnie temperatur i wilgotno powietrza na zewntrz obiektu pomierzone w trakcie bada na obiekcie.

Badania laboratoryjne wilgotnoci.

Metoda laboratoryjna cho obarczona wieloma ograniczeniami uwaana jest, za jedyny miarodajny sposb pomiaru wilgoci. Badania wymagaj posiadania zaplecza laboratoryjnego oraz odpowiedniego

Problematyka oceny stanu wilgotnociowego w obiektach adaptowanych do wspczesnych funkcji.

169

sprztu do pobierania prbek. Wielu ograniczeniom podlega sposb i miejsca poboru prbek, z tego te powodu zagadnienia te zostan omwione wnikliwie.

Pobr prbek
Szczegln uwag naley przykada do miejsca i sposobu pobrania prbek. W Polsce brak jest norm okrelajcych ilo, miejsce i sposb pobierania prbek do bada wilgotnoci metod laboratoryjn. W zwizku z brakiem wiarygodnych rde, wysoko i gboko pobierania prbek oraz ich liczba czsto opiera si na wasnym dowiadczeniu wykonujcych badania. Niestety do czsto ze wzgldw nansowych przyjmowana jest zbyt maa liczba prbek, co utrudnia waciw ocen stanu wilgotnociowego. Podstawowe zasady dotyczce zasad prbkowania: Prbki pobierane powinny by z gbokoci 1/3 1/4 gruboci muru. W celu okrelenia rozkadu zawilgocenie w zalenoci od wysokoci muru badanie naley wykona w poziomie posadzki (wewntrz obiektu) lub terenu (na zewntrz) oraz przynajmniej jeden pomiar powyej pierwszego (np. na wysokoci 1m). W miejscach gdzie wysoko zostaa zmieniona kadorazowo naley dokona jej pomiaru. Materia do bada musi pochodzi z caej dugoci otworu. Zwiercin naley umieci w szczelnym opakowaniu i w przypadku koniecznoci transportu przechowywa w lodwce, (jeeli oznaczenie wilgotnoci wykonywane jest w duszym okresie od momentu pobrania prbek). W przypadku kilkudniowych bada na obiekcie prbki mona zamrozi i w takim stanie przewozi do laboratorium. Otwory, z ktrych pobierany jest materia do bada naley uzupeni materiaem zgodnym z pobranym z muru. Naley wykona dodatkow dokumentacj fotograczn miejsc poboru. Umoliwi to pniejsze naniesienie punktw na dokumentacj rysunkow. Niezwykle istotn spraw jest technika pozyskiwania materiau do bada. rda literaturowe wskazuj konieczno odkuwania lub stosowania wybijakw rurowych. Niestety obydwa sposoby, w przypadku badania przegrd, nie s moliwe do zastosowania. W przypadku odku na tak du gboko, uszkodzeniu ulegby duy fragment muru. Zastosowanie wybijakw rurowych ogranicza si jedynie do poboru prbek na niewielkiej gboko i dotyczy materiaw o niskiej wytrzymaoci. Przy pobieraniu z wikszych gbokoci problemem jest usunicie wybijaka z materiaem i zachodzi konieczno odkuwania materiau wok wybijaka. W jednym i drugim przypadku uszkodzenia badanej przegrody s zbyt rozlege. Z tego te powodu najczciej prbki pobierane s metod odwiertw. Przy pozyskiwanie materiau odwiertw istnieje realne niebezpieczestwo przegrzania zwierciny, co wpywa niekorzystnie na wynik (obnia). Powoduje to konieczno stosowania wiercenia wolnoobrotowego lub wiertnic z koronami nie chodzonymi wod.

Aparatura pomiarowa.
Metod wykonania oznaczenia wilgotnoci precyzuje norma PN-EN ISO 12570 Cieplno-wilgotnociowe waciwoci materiaw i wyrobw budowlanych. Okrelanie wilgotnoci przez suszenie w podwyszonej temperaturze. Aparatura badawcza powinna zawiera: Suszark zdoln do utrzymywania temperatury suszenia minimum 105oC z dokadnoci +/2oC i wilgotnoci wzgldnej na poziomie mniejszym ni 10%;w przypadku gorcego i wilgotnego powietrza lub niskiej temperatury suszenia konieczne moe si okaza dostarczenie powietrza suszcego dla zapewnienia waciwej wilgotnoci wzgldnej.

170

Maciej Trochonowicz

Wag pozwalajc na waenie prbek do bada z niepewnoci nie wiksz ni 0,1% ich masy. Eksykator to studzenia i przechowywania wysuszonych prbek. Wyniki obliczane s w procentach wilgotnoci masowej najczciej z dokadnoci do jednej dziesitej za pomoc wzoru:

gdzie: wm wilgotno masowa [%], mw masa prbki wilgotnej [g], ms masa prbki o wysuszenia do masy staej [g], mwody masa wody znajdujc si w prbce [g].

Stopnie zawilgocenia
Informacja o wilgotnoci masowej, wyraonej w procentach pozwala na zdeniowanie przegrody pod ktem jej stopnia zawilgocenia. Zamieszczona poniej tabela zawiera dodatkowo okrelenie stanu wilgotnociowego murw ceglanych. Niestety brak jest informacji, jakie naleaoby przyj zakresy wilgotnoci masowych przy ustalaniu stopnia zawilgocenia dla innych materiaw. Najprostszym sposobem adaptacji podanej tabeli dla innych materiaw jest proporcjonalne przeliczenie zakresw procentowych z uwzgldnieniem ich gstoci. Pamita naley, e uzyskane tak wyniki bd jedynie przyblione. Nie uwzgldniona zostanie struktura porw i nasikliwo materiaw.
Tab. 4. Stopnie zawilgocenia murw ceglanych STOPNIE ZAWILGOCENIA MURW CEGLANYCH I II III IV V 03% 3%-5% 5%-8% 8 % - 12 % > 12 % Mury o dopuszczalnej wilgotnoci Mury o podwyszonej wilgotnoci Mury rednio wilgotne Mury mocno wilgotne Mury mokre

Wyniki bada.
Wyniki bada wilgotnoci opracowa naley w postaci protokou, ktry powinien zawiera: informacje dotyczce poboru prbek i badania, tabel wynikw, rysunek z zaznaczonymi miejscami bada. Cz wstpna protokou z bada obejmuje: Sposb poboru prbek Sprzt wykorzystany do poboru Opis pobranej prbki (rodzaj materiau) Liczb prbek dla poszczeglnych kondygnacji Wysokoci, na jakich pobrano materia Dat pobrania

Problematyka oceny stanu wilgotnociowego w obiektach adaptowanych do wspczesnych funkcji.

171

Miejsce badania Dat badania Aparatur i sprzt wykorzystany w laboratorium W tabeli wynikw umieci naley: Numer punktu pomiarowego Miejsce poboru prbki Wysoko w stosunku do poziomu terenu lub posadki Wilgotno Stopie zawilgocenia

Nr prbki 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Rys. 3. Przykad oznacze punktw prbkowania

Wilgotno [%] 10,0 10,2 11,0 11,1 8,8 5,0 8,2 7,0 6,8 7,6 10,6 14,4 5,1 3,5 2,4 2,1

Wysoko [m] 0,25 0,85 0,25 0,85 0,25 0,85 0,25 0,85 0,25 0,85 0,25 0,85 0,25 0,85 0,25 0,85

Tab. 4. Przykadowa tabela wynikw badania zawilgocenia

Formuowanie wnioskw i zalece.

Na podstawie wykonanych ogldzin, bada in situ, bada laboratoryjnych i oblicze formuowane s wnioski kocowe oceny stanu wilgotnociowego obiektu i zalecenia. Wnioski powinny zawiera kolejno informacje dotyczce:

172

Maciej Trochonowicz

typu rda lub rde wilgoci w obiekcie, rodzaju, miejsca i zakresu uszkodze spowodowanych przez wilgo, niekorzystnych zjawisk implikowanych obecnoci zawilgoce, oglnego stopnia zawilgocenia, W czci kocowej opracowania na podstawie szeroko rozumianych wynikw bada i podanych wnioskw kocowych formuowane s zalecenia. Z duym uproszczeniem mona powiedzie, e powinny by one odpowiedzi na wczeniej podane wnioski. Zalecenia maj wskaza rozwizania, technologie i materiay, ktrych zastosowanie pozwoli na rozwizanie problemw zwizanych z zawilgoceniem. Proponowane zalecenia musz by zgodne z wytycznymi konserwatorskimi i uwzgldnia charakter obiektu. Waciwie wykonana diagnostyka obiektu jest kluczem do sukcesu prac zwizanych z osuszaniem budynkw. Pozwala zdeniowa problem, okreli zasig i intensywno wystpowania uszkodze, okreli ilo wody w obiekcie. W konsekwencji umoliwia wiadome przyjcie metod naprawczych i technik osuszania. Wyniki dogbnej analizy stanu wilgotnociowego pozwol na uniknicie kosztownych pomyek, wprowadzania rozwiza nie zasadnych lub nawet szkodliwych.

PROBLEMY ADAPTACJI I REWITALIZACJI GAZOWNI KLASYCZNYCH W POLSCE

Miron Urbaniak

Powszechnie wiadomo, e problem adaptacji do nowych funkcji i zwizanej z tym rewitalizacji gazowni, czy te wikszych zespow zakadw gazowniczych, nie wyczajc charakterystycznych elementw tych kompleksw zbiornikw gazu, jest zoony. W odniesieniu do gazowni, oprcz potrzeby wypracowania optymalnych funkcji, umoliwiajcych zachowanie i podkrelenie ich walorw zabytkowych, pojawia si bardzo istotny problem skae chemicznych prowadzcych niekiedy do zanieczyszcze murw budynku. Ponadto zabytek ten charakteryzuje czasami zapach gazu wglowego i jego pochodnych w pomieszczeniach technologicznych. Niemono albo niech znalezienia nowej funkcji, a przede wszystkim wyolbrzymianie wpywu zanieczyszcze murw i zapachu, stay si gwnym powodem podejmowanych masowo w latach 70. i 80. XX w. rozbirek wyczanych z eksploatacji gazowni. Doprowadzio to szybko do wyranego okaleczenia krajobrazu kulturowego wielu miast, w ktrym tak silnie tkwiy cylindryczne zbiorniki gazu z ruchomymi dzwonami. Zreszt argument o zanieczyszczeniach i nieprzyjemnym zapachu jest do dzi wykorzystywany przez waciciela wzgl. inwestora w celu uzyskania zgody na cakowit, a w najlepszym wypadku czciow rozbirk albo przebudow. Prowadzi to do ruiny, a nawet cakowitej rozbirki, nieliczne ju, nieuytkowane gazownie. Rwnoczenie w kraju mona znale co najmniej kilkanacie bardzo dobrych adaptacji do nowych, rnorodnych funkcji, adaptacji tym cenniejszych, e zaprzeczajcych opiniom o niemonoci wykorzystania tych obiektw do nowych celw. Intencj autora jest ukazanie rnorodnych i zarazem ciekawszych rewitalizacji, a take pokazanie tych mniej udanych. Ma to uatwi wybr optymalnych funkcji oraz rozwiza stosowanych podczas prac adaptacyjnych, aby zachowa najwaniejsze cechy, wiadczce o dawnym przeznaczeniu obiektu i nie zatraci jego zabytkowego charakteru. To tych rozwaa stanowi krtki rys historyczny gazownictwa klasycznego (wglowego) w Polsce, a take szkic procesu technologicznego produkcji gazu z wgla, co powoduje wspomniane skaenia oraz charakterystyczny zapach.

Z dziejw gazownictwa klasycznego w Polsce

Gazownictwo klasyczne i zwizana z tym budowa gazowni wglowych (klasycznych), a wic wytwarzajcych gaz wietlny (miejski) w procesie suchej destylacji wgla, ma dugie tradycje. W duych miastach europejskich gazownie zaczy si upowszechnia ju w poowie XIX w., stajc si z czasem podstawowym komunalnym zakadem przemysowym nawet w nieduych orodkach municypalnych (zjawisko to szczeglnie widoczne byo w Niemczech). W rozwoju gazownictwa olbrzymi rol odegray prywatne towarzystwa gazowe, czstokro pochodzenia angielskiego (ojczyzn gazownictwa bya Anglia), budujce i eksploatujce na wasny koszt gazowni w danym miecie, w zamian za kilkudziesicioletni gwarancj monopolu na dostawy gazu dla municypium i jego ludnoci. Gaz w orodkach miejskich XIX i pocztku XX w. sta si synonimem industrializacji, a jego wykorzystanie

174

Miron Urbaniak

przede wszystkim do owietlenia publicznego byo uwaane za skuteczny, pod wzgldem socjalnopsychologicznym, instrument dyscyplinujcy, rodek ograniczajcy nocne rozboje i kradziee1. Podobne przesanki towarzyszyy budowie gazowni na terenach ob. Polski, aczkolwiek tendencje rozwojowe z uwagi na zabory i dostp do niezbdnego w produkcji gazu wgla byy wyranie zrnicowane. Najwczeniej i najsilniej gazownictwo rozwino si na ziemiach nalecych do monarchii Hohenzollernw, sabiej byo w Galicji, natomiast w Krlestwie Polskim gazownie znajdoway si tylko w kilku najwikszych orodkach municypalnych. Przed 1914 r. w obrbie zaboru pruskiego jedna gazownia przypadaa przecitnie na ok. 39 000 mieszkacw, w zaborze austriackim ju na ok. 683 000, za w rosyjskim na ok. 2 mln2. Pierwsz gazowni na ziemiach ob. Polski, zbudowan z myl o zapatrzeniu w gaz orodka miejskiego, uruchomiono w 1847 r. we Wrocawiu3. Kolejny zakad ruszy w 1848 r. w Szczecinie, gdzie angielski wgiel dostarczano drog morsk. Podobnie byo w Gdasku, ktry dysponowa gazem od 1853 r. Znacznie mniej problemw z wglem miaa powstaa w 1852 r. na Grnym lsku gazownia raciborska. Lata 50. XIX w. to dekada, w ktrej uruchomiono pierwsze gazownie w pozostaych zaborach. W 1856 r. gaz pojawi si w Warszawie, pierwszym miecie w Krlestwie Polskim. Rok pniej oddano do eksploatacji zakad w Krakowie. W 1856 r. gaz pojawi si te w Wielkopolsce w Poznaniu, a w 1859 r. w Elblgu4. W latach 60. XIX w. proces gazykacji miast w Prusach przybra na sile. Dziki szybko gstniejcej sieci pocze kolejowych i, co si z tym wie, atwiejszemu dostpowi do wgla w rnych rejonach pastwa na budow gazowni mogy pozwoli sobie liczce nawet poniej 10 000 ludnoci miasta. We wspomnianej dekadzie zapony latarnie gazowe w takich orodkach jak np. Bydgoszcz, Bytom, Chojnice, Gorzw Wielkopolski, Grudzidz, Katowice, Koobrzeg, Leszno, Mikow, Nysa, Opole, Stargard, Szczawno Zdrj, Tarnowskie Gry, Tczew, Toru, Wabrzych czy Zabrze. W 1868 r. ruszya te gazownia dzka5. Z kocem lat 60. XIX w. w gazownictwie zapanowa marazm, ktry przerwany zosta dopiero na przeomie XIX i XX w., a w okresie do I wojny wiatowej mona mwi o boomie gazykacyjnym, oczywicie tylko w odniesieniu do ziem administrowanych przez Prusy. W pozostaych zaborach od pocztku lat 70. XIX w. do 1914 r. powstao w sumie jedynie po kilka gazowni: zabr rosyjski m.in.: Kalisz, Lublin, Piotrkw Trybunalski, Tomaszw Mazowiecki; zabr austriacki m.in.: Brzeany, Owicim, Rzeszw, Szczakowa, Tarnw, ywiec6. Wybuch I wojny wiatowej i czas jej trwania powstrzyma rozwj gazownictwa, powodujc perturbacje w jego funkcjonowaniu. We wszystkich zaborach pojawiy si problemy z dostpem do wgla. Spis gazowni II Rzeczypospolitej, z 1924 r., wykaza 128 zakadw produkcji gazu dla publicznego uytku, a wraz z gazowni kolejow we Lwowie 129. Wrd nich najwicej byo gazowni wglowych 92. W tyme roku w eksploatacji byo jednak tylko 98 gazowni, 20 byo wyczonych z ruchu, a 11 ju
1

2 3

Wolfhard Weber, Industrielle Konzentrationen, Wolfgang Knig, Wolfhard Weber, Technik Geschichte, Propylen, Berlin 1999, Bd. 4, s. 247-249. Gazownictwo, Encyklopedia historii gospodarczej Polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1981, t. 1, s. 187. Teresa Kulak, Od twierdzy fryderycjaskiej do twierdzy hitlerowskiej, Wydawnictwo Dolnolskie, Wrocaw 2001, t. 2, s. 221; szerzej zob.: Valentin Schneider, Geschichtliche Entwickelung des Beleuchtungswesens insbesondere der Gasbeleuchtung in der Kniglichen Haupt- und Residenzstadt Breslau, Breslau [1902]. Historia gazownictwa polskiego od poowy XIX wieku po rok 2000 [zesp. aut. Zbigniew Budziski i in.; zesp. red. Aleksandra Wjtowicz, Bogumia Nawrocka-Fuchs], Polskie Zrzeszenie Inynierw i Technikw Sanitarnych, Warszawa [2002], s. 47, 74-79, Jzef Konopka, Gazownictwo polskie i jego rozwj w wietle liczb i wykresw, Zrzeszenie Gazownikw i Wodocigowcw Polskich, Warszawa 1928, s. 82; Historia gazownictwa polskiego, op. cit., s. 47-51. Jzef Konopka, op. cit., s. 80-88.

Problemy adaptacji i rewitalizacji gazowni klasycznych w Polsce

175

zlikwidowanych7. Wrd tych 128 gazowni najmniej znajdowao si w byym zaborze rosyjskim 7, niewiele wicej w Maopolsce, gdzie odnotowano cznie 17 gazowni, w tym cz zajmowaa si ju dystrybucj gazu ziemnego. Zdecydowanie najwicej znalazo si na terenie byej prowincji poznaskiej, okrelanej wtedy oglnie jako Wielkopolska. Czynne gazownie istniay tu w 46 miastach, a 20 orodkw posiadao unieruchomione zakady, ponadto w 10 zlikwidowano gazownie. Zaraz za Wielkopolsk plasowaa si reszta pnocnych ziem zaboru pruskiego okrelona jako Pomorze. Funkcjonowao tu 18 gazowni, a jedn w Wicborku zlikwidowano. Na Grnym lsku dziaao 8 gazowni8. W okresie midzywojennym zbudowano nowe gazownie tylko w Gdyni oraz Radomiu9. Po 1945 r. w granicach Polski znalazy si 263 gazownie (w tym bardzo wiele nieczynnych i wkrtce zlikwidowanych), z czego a 172 przypady na tereny nalece przed 1939 r. do Niemiec. Ponadto dziki rozbudowanej na Dolnym lsku sieci rurocigw dalekosinych gazu koksowniczego a 115 miejscowoci korzystao z gazu z teje sieci bd zaopatrywane byo przez gazocigi dalekosine z duych gazowni klasycznych o charakterze okrgowym (np. Dzieroniw zasila 10 miejscowoci, Duszniki Zdrj 5, Kodzko 10)10. W 1948 r. liczba czynnych gazowni wglowych wynosia 171, w 1955 r. 186, w 1956 r. 190. Wraz z 50 zakadami rozdzielczymi (prowadzcymi dystrybucj gazu ziemnego, koksowniczego etc.) liczba czynnych gazowni w 1957 r. osigna 24011. Dekad pniej rozpocz si zmierzch gazownictwa klasycznego, ktry nasili si w latach 70. XX w., co wynikao z szybko postpujcej gazykacji miast gazem ziemnym. Z roku na rok wyczano kolejne gazownie (w 1970 r. byo ich 187, w 1975 r. ju 159), likwidujc ich wyposaenie technologiczne bd przekazujc do jeszcze eksploatowanych zakadw. U progu lat 80. XX w. utrzymao si ju tylko ok. 90 gazowni12. Dalsza szybka ich likwidacja postpowaa w latach 80. XX w. Po 1989 r. pozostay w ruchu tylko nieliczne, niektre jednak nalece do najwikszych, jak gazownia wrocawska czy bydgoska. Ogem w eksploatacji utrzymao si 14 gazowni, z ktrych w 1990 r. wyczono 8, w tym: Bydgoszcz, Inowrocaw, Jarosaw, Wrocaw. W latach 19911993 zlikwidowano: Czersk, Drezdenko, Dzieroniw, Growo Iaweckie, widwin, winoujcie, a w 1997 r. zamknito ostatni gazowni wglow w Midzylesiu na Dolnym lsku13.

Stopie zachowania gazowni klasycznych

Najwikszym nasyceniem architektur gazownicz charakteryzoway si tereny administrowane przez Prusy. Std szczeglnie bogate w te zakady pozostaway ziemie Dolnego i Grnego lska, Wielkopolski, Pomorza oraz Warmii i Mazur. Trwajcy jednak od lat 70. XX w. proces przechodzenia na gaz ziemny prowadzi do regularnej likwidacji zycznej unieruchamianych zakadw, i to zarwno maych
7

8 9

10

11

12

13

Antoni Deblessem, Statystyka gazowni Pastwa Polskiego, Przegld gazowniczy i wodocigowy 1924, nr 11, s. 337. Antoni Deblessem, op. cit., s. 338-350. Statystyka gazowni w Polsce za rok 1934 (1934/35), Zrzeszenie Gazownikw i Wodocigowcw Polskich, Warszawa 1937; Statystyka gazowni w Polsce za rok 1936/37, Zrzeszenie Gazownikw i Wodocigowcw Polskich, Warszawa 1938. Edward Filipowski, Gazownictwo w Polsce Odrodzonej, Gaz, woda i technika sanitarna 1946, nr 6, s. 155-161. Jadwiga Szpakowska, Postp techniczny w gazownictwie miejskim w okresie 40 lat, Gaz, woda i technika sanitarna 1959, nr 6, s. 254. Karol Kaczmarek, Produkcja gazu wglowego w gazowniach klasycznych na obecnym etapie, Gaz, woda i technika sanitarna 1980, nr 8, s. 236; Jerzy Naczyski, Eksploatacja gazowni wglowych w krajowym systemie gazowniczym, Gaz, woda i technika sanitarna 1980, nr 4, s. 105. Historia gazownictwa polskiego, op. cit., s. 35-38, 47-51.

176

Miron Urbaniak

gazowni, jak i duych zespow gazowniczych. Jako przykad posuy moe niemal kompletna rozbirka najwikszego w kraju kompleksu produkcji gazu na wrocawskim Tarnogaju, podobnie zreszt jak w Bydgoszczy czy te Dzieroniowie (zesp Gazowni Okrgowej Pod Sow), a wreszcie cakowita likwidacja gazowni w winoujciu. W skali kraju nie dysponujemy danymi pozwalajcymi na dokadne oszacowanie stanu zachowania miejskiej architektury gazowniczej. Na podstawie danych z wojewdztwa wielkopolskiego, gdzie gazownie wglowe powstay w 45 miastach, a do dnia dzisiejszego zabudowania produkcyjne gazu utrzymay si w stanie niemal oryginalnym i kompletnym w 20 miastach, liczb zachowanych w podobnym stanie (w sensie architektury) zakadw w caej Polsce mona szacowa na ok. 6080, w najlepszym wypadku na ok. 100 (ta liczba jest jednak wtpliwa)14. Podobnie jest w wypadku zbiornikw gazu, ktre wraz z likwidacj gazowni klasycznych byy cite na zom. W Wielkopolsce pozostay tylko 3 kompletne stalowe zbiorniki mokre gazu (2 w miglu i 1 w Krobi), ponadto kilka przebudowanych, na Dolnym lsku kompletny zbiornik mona zobaczy m.in. w Sobtce, za na Warmii i Mazurach w Growie Iaweckim oraz nieco przebudowany w Reszlu. Ukazuje to dobitnie, e te obiekty nale do rzadkoci, podobnie jak ceglane obudowy zbiornikw gazu, funkcjonujce jako starsze rozwizanie techniczne. Z tego typu obiektami mamy do czynienia w gazowni w Bielsku-Biaej (zesp obudw zbiornikw, skadajcy si z trzech obiektw na planach wielobokw foremnych), Poznaniu (tutaj budynek stanowi obudow dla dwch zbiornikw, jest na planie wyduonego wieloboku), Warszawie (2 najwiksze tego typu obiekty w Polsce), a obudowa w Toruniu, ob. Planetarium, jest ostatnim budynkiem po pierwszej gazowni w tym miecie15.

Technologia produkcji gazu i jej wpyw na architektur

Kompleksy technologiczne gazowni cechuj wielokrotnie zanieczyszczenia chemiczne oraz charakterystyczny zapach, co stanowi implikacj reimu technologicznego produkcji gazu z wgla kamiennego. Stopie tych zanieczyszcze jest zrnicowany w zalenoci od pomieszcze technologicznych oraz rozwiza technicznych przyjtych w konkretnej gazowni. W duych zespoach gazowniczych, jak np. poznaski, wrocawski, warszawski czy szczeciski, poszczeglne etapy produkcji gazu lokalizowano w oddzielnych budynkach. W mniejszych, ktre stanowiy zdecydowan wikszo, cay proces wytwarzania gazu by skoncentrowany w cigu zwartych z sob budynkw o konkretnej funkcji. Zreszt w odniesieniu do tych gazowni mona mwi o modelowym ksztatowaniu cigu technologicznego, implikujcego modelow form bryy, rnicowanej jedynie wielkoci poszczeglnych elementw oraz rozwizaniami architektury. Pierwszym etapem produkcji gazu bya sucha destylacja wgla, ktra odbywaa si w piecach retortowych, ustawionych w hali piecowni. Wgiel by praony w wysokiej temperaturze bez dostpu powietrza, w wyniku czego z arzcej si masy wydziela si gaz surowy. Rurocigami odprowadzano go do aparatowni, gdzie w chodnicach powietrznych i wodnych obniano temperatur gazu, co powodowao wytrcanie si czstek smoy. Separowano je w odsmalaczu, a nastpnie gaz przechodzi przez urzdzenie zwane skruberem, w ktrym ociekajca woda wymywaa z niego amoniak. Ostatnim etapem byy eliwne skrzynie odsiarczalne, wyoone elazn rud darniow, absorbujc zawarty w gazie siarkowodr. Potem gaz pyn przez gazomierz stacyjny (umieszczony w pomieszczeniu zegarw i regulatora) do zbiornika mokrego gazu na zewntrz budynku, a z niego przez regulator cinienia
14

15

Archiwum Wojewdzkiego Urzdu Ochrony Zabytkw w Poznaniu, Miron Urbaniak, Gazownie komunalne na terenie wojewdztwa wielkopolskiego (raport konserwatorski), Leszno 2006, t. 4, s. 598610. Szerzej zob.: Ewa Janoszek, Architektura przemysowa Bielska i Biaej w latach 18061939, Wydzia Kultury i Sztuki Urzdu Miejskiego w Bielsku-Biaej, Bielsko-Biaa [200?], s. 454457; Joanna Kucharzewska, Architektura i urbanistyka Torunia w latach 18711920, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2004, s. 327330.

Problemy adaptacji i rewitalizacji gazowni klasycznych w Polsce

177

dla sieci miejskiej (rwnie w pomieszczeniu zegarw i regulatora) by przesyany magistral do sieci miejskiej. elazna ruda darniowa ulegaa zanieczyszczeniu, a wtedy wycigano j z odsiarczalnikw i przenoszono do pomieszczenia regeneracji rudy darniowej. Tu rozkadano dar moliwie najciesz warstw, aby uatwi ulatnianie siarkowodoru. Wgiel poddawany praeniu musia by suchy, dlatego by gromadzony w magazynie wgla16. Jak wida z krtkiego opisu technologicznego, w procesie praenia wgla oprcz gazu powstaway take produkty uboczne, z ktrych najwaniejszymi byy koks (po wypraeniu wgla), woda amoniakalna (ze skruberw) oraz smoa pogazowa (z odsmalaczy). Koks skadowano zwykle na zewntrz gazowni, natomiast wod amoniakaln oraz smo pogazow w specjalnych murowanych doach umieszczonych zazwyczaj pod posadzk hali regeneracji rudy darniowej albo w osobnym pomieszczeniu. Wanie te 2 produkty uboczne stanowi najwaniejsze rdo zanieczyszcze, bowiem zarwno smoa pogazowa, jak i woda amoniakalna z wiekiem przesikay przez mury dow (zreszt w okresie PRL-u doy czsto przebijano, aby ciecze przenikay do gruntu, poniewa wystpoway kopoty z ich odbiorem z gazowni), w ktrych byy gromadzone i jednoczenie przenikay do cian gazowni. Substancje te mogy wydostawa si take z aparatw technologicznych, w wyniku nieszczelnoci. Powoduje to do dzi wielokrotnie kolorowe wykwity na ceglanych licach elewacji. Niekiedy nawet, w adaptowanych do nowych funkcji gazowniach, plamy pojawiaj si po kilku latach na tynkach wewntrz pomieszcze. Intensywno wystpowania tego zjawiska uzaleniona jest od natenia eksploatacji urzdze, a take szczelnoci wspomnianych dow. Wrd niepodanych zapachw najwaniejszy jest siarkowodr, ktrego opary absorbowane byy przez mury i wib hali aparatowni z odsiarczalnikami (niekiedy skrzynie odsiarczalne montowano w osobnym pomieszczeniu), a przede wszystkim przez hal regeneracji rudy darniowej. Gaz wglowy, ktry m.in. ze wzgldw bezpieczestwa musia by wyprowadzany do zbiornika gazu przez szczelne instalacje, nie mia tak intensywnego wpywu na zapach pomieszcze technologicznych.

Rys. 1. Modelowe rozwizania przestrzenne maej i redniej gazowni miejskiej

16

Szerzej zob.: Miron Urbaniak, Modernizacja infrastruktury miejskiej Leszna w latach 18321914, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 2009, s. 349358.

178

Miron Urbaniak

Omwiony cig technologiczny jest charakterystyczny dla wikszoci mniejszych i rednich gazowni komunalnych. Realizowany by w szeregu budynkw (pomieszcze), zwartych z sob w dwch zasadniczych kombinacjach (z budynkiem mieszkalnym oraz bez domu). Model z czci mieszkaln przedstawiaj rzuty gazowni w Krniku, Miejskiej Grce oraz Pniewach. W centrum kadego z kompleksw usytuowana jest wysza i dominujca hala piecowni (1), wyposaona w wieyczk wzgl. nadstawk wentylacyjn na kalenicy, bdca zarazem jedyn konstrukcj samonon. Do piecowni przylega z boku ksztatowany indywidualnie pod wzgldem bryy oraz elewacji budynek mieszkalny gazmistrza (2), stylistycznie oraz kompozycyjnie utrzymany jednak zawsze w konwencji czci technologicznej gazowni. Po przeciwlegej stronie piecowni znajduje si natomiast skrzydo technologiczne, czsto prostopadocienne i przekryte dachem dwuspadowym (wewntrz podzielone na 3 gwne hale), ale niekiedy take 3-moduowe. W wypadku bryy 3-elementowej modu centralny, najwikszy rzutem i najwyszy (wyposaony rwnie w wieyczk wzgl. nadstawk wentylacyjn), mieci aparatowni (3), z ktr zwarte s z kolei mniejsze i nisze hale: regeneracji rudy darniowej (4) oraz zegarowni z regulatorem cinienia, ssaka gazowego, wyjtkowo dow wody amoniakalnej oraz smoy (5). Po przeciwnej stronie fasady, do piecowni przylega znacznie nisza hala magazynowa wgla (6), skd dostarczano go bezporednio do piecowni. Z uwagi na fakt, e gazownie potrzeboway do produkcji rwnie wody, bardzo czsto przy zakadach lokalizowano niewielkie publiczne anie (7), ktre byy szczeglnie wane w orodkach niedysponujcych wodocigami. Drugi model, prezentowany przez rzut gazowni w Jarocinie, jest zbliony do poprzedniego, aczkolwiek miejsce domu gazmistrza zajmuje tu hala skadu wgla (6), przylegajca do piecowni (1). Z ni zwarty jest blok skrzyda technologicznego, mieszczcy aparatowni (3), hal regeneracji rudy darniowej (4) oraz zegarowni i wspomniane wczeniej pomieszczenia (5), a uzupenienie kompleksu stanowi niekiedy ania, warsztaty etc. (7). Wytwarzany w zakadzie gaz gromadzony by zawsze w zbiorniku gazu. W cigu XIX w. stalowe konstrukcje zbiornikw, ktrych baseny wypenione byy wod, zabezpieczano przed zamarzniciem w zimie ceglanymi obudowami. Od przeomu XIX i XX w. rezygnowano z tego rozwizania na rzecz niewielkich kotowni przy stalowym paszczu basenu zbiornika. W zimie ogrzeway one wod i zapobiegay jej zamarzniciu. Wyjtkowo jednak, w bardzo duych zbiornikach gazu, takich jak na wiedeskim Simmeringu czy w gazowni warszawskiej, wprowadzano obudowy jeszcze na przeomie wiekw17. Uatwiao to ogrzanie wody w zimie i stanowio element estetyczny aranacji kompleksu przemysowego, bowiem obudowy realizowano zwykle w mniej lub bardziej bogatej konwencji architektury historyzujcej. Zreszt monumentalne obudowy zbiornikw na Simmeringu stay si najsynniejszym dzi w Europie przykadem adaptacji i rewitalizacji duego kompleksu gazowniczego, ktry wraz z nowo zbudowanymi budynkami i adaptacj starych stanowi miasteczko Gasometer-City. Poczono tu funkcje mieszkalne, kulturalne, rozrywkowe, handlowe etc., tworzc jedyny w swym rodzaju autonomiczny organizm miejski18.

Adaptacja i rewitalizacja gazowni w Polsce, najwaniejsze funkcje

W Polsce brak adaptacji i rewitalizacji pokroju wiedeskiego Simmeringu, cho drugiego takiego przedsiwzicia trudno doszukiwa si w caym wiecie. Naley jednak podkreli, e obudowy w Warszawie, ktre od lat ulegaj ruinie, ze wzgldu na gabaryty mogyby stanowi rwnie miejsce dla funkcji nie tylko mieszkalnej i handlowej, ale te kulturalnej (np. kino). Najlepsze przykady wykorzystania obudowy zbiornikw gazowych mona obserwowa w Toruniu i Poznaniu. W Toruniu w cylindrycznym
17

Szerzej o konstrukcji zbiornikw zob.: Anton Schfer, Einrichtung und Betrieb eines Gaswerkes, R. Oldenbourg, MnchenBerlin 1910, s. 591632; Rudolf Riedl, Urzdzenia i ruch gazowni, Pastwowe Wydawnictwa Techniczne, Warszawa 1952, s. 265283.

18

http://en.wikipedia.org/wiki/Gasometer,_Vienna

Problemy adaptacji i rewitalizacji gazowni klasycznych w Polsce

179

budynku, utrzymanym w konwencji neogotyku, w 1994 r. otwarto Planetarium im. Wadysawa Dziewulskiego. Dziki symbolicznym wrcz ingerencjom w elewacje i bry udao si zachowa nie tylko zabytkowy charakter XIX-wiecznej obudowy, ale take utrwali czytelno pierwotnej funkcji obiektu. Notabene to chyba najbardziej oryginalna adaptacja architektury gazowniczej w Polsce, a o sukcesie przedsiwzicia moe wiadczy fakt, e seanse astronomiczne w postindustrialnym obiekcie w 2008 r. odwiedzio niemal 200 000 goci19. Na terenie poznaskiej gazowni przy ul. Grobla zachowa si budynek wzniesiony dla dwch zbiornikw gazu wraz z budow gazowni w latach 18541856. Unikalna budowla zostaa drobiazgowo odrestaurowana, usunito wtrne zmiany, przywracajc elewacje i bry do stanu z poowy XIX w. Halowe wntrze przestropowano, realizujc pomieszczenia biurowe i od 2004 r. obudowa jest najlepiej zachowanym takim obiektem w Polsce20.

Fot. 1. Planetarium w obudowie zbiornika gazu w Toruniu

Mwic o Toruniu, Warszawie i Poznaniu dotknito jedynie elementu zespou gazowniczego, jakim s obudowy zbiornikw gazu, w dodatku wystpujce jedynie w duych gazowniach. Z zupenie innymi problemami, ale take wikszym zrnicowaniem funkcji, mamy do czynienia w wypadku maych i rednich kompleksw gazowniczych. Na podstawie dotychczasowych adaptacji mona wyrni kilka najwaniejszych funkcji gazowni: muzealn, administracyjno-biurow, handlow, produkcyjno-magazynow, a take: gastronomiczno-hotelarsk i kulturalno-owiatow. Muzew gazownictwa klasycznego, a wic zlokalizowanych w oryginalnych zabudowaniach gazowni i eksponujcych historyczne wyposaenie technologiczne produkcji gazu, mamy kilka, w tym jedno w kompleksie duej gazowni wglowej w Warszawie na Woli. Jego ekspozycja ma jednak charakter zbioru urzdze i maszyn zwizanych z produkcj, nie za kompletnego cigu technologicznego produkcji gazu, co nie zmienia faktu, e jest to jeden z najcenniejszych zespow architektury gazowniczej w Polsce21.
19 20

21

http://pl.wikipedia.org/wiki/Planetarium_im._W%C5%82adys%C5%82awa_Dziewulskiego_w_Toruniu Szerzej zob.: Zenon Palacz, Gazownia, elektrownia, wodocigi, Atlas architektury Poznania pod red. Janusza Pazdura, Wydawnictwo Miejskie, Pozna 2008, s. 140141. http://www.muzeumgazownictwa.com/pol/O-Muzeum

180

Miron Urbaniak

Fot. 2. Muzeum Gazownictwa w Paczkowie, z lewej fragment zbiornika gazu z ekspozycj wewntrz

Zupenie inaczej jest w Paczkowie (woj. opolskie), gdzie w niewielkim zakadzie z 1901 r. zachowano kompletny cig technologiczny produkcji, ilustrujcy poszczeglne fazy otrzymywania gazu z wgla i jego przesy do zbiornika mokrego gazu. Sam zbiornik, ktry zewntrznie utrzyma wszystkie elementy konstrukcyjne, wewntrz zosta wykorzystany na przestrze ekspozycyjn (zlokalizowano tu liczne eksponaty zwizane z gazownictwem), natomiast teren wok gazowni owietliy latarnie gazowe. Wolno stojcy budynek mieszkalny gazmistrza adaptowano do funkcji hotelowych, realizujc wewntrz pokoje gocinne w wysokim standardzie, zachowano jednoczenie oryginaln bry oraz elewacje budynku. W zbudowanych niedawno, parterowych pawilonach, ktre stany na tyach gazowni zrealizowano m.in. nowoczesn sal konferencyjn. Nowe budynki licowano ceg, ale stylistycznie odcito wyranie od historycznego kompleksu. Ich lokalizacja na skraju dziaki oraz skala nie zaburzaj historycznego ukadu przestrzennego gazowni, stanowi jedynie jego dopenienie. Unikatowa ekspozycja i doskonae wykorzystanie walorw oferowanych przez dobrze zachowane zabudowania stawia uruchomione w 1991 r. muzeum wrd najlepszych tego typu placwek w Europie22. Rwnie interesujco przedstawia si otwarte w 1994 r. muzeum w Growie Iaweckim (woj. warmisko-mazurskie), gdzie oprcz kompletnej linii technologicznej wraz ze zbiornikiem gazu, na uwag zasuguje take doskonale zachowana architektura zespou gazowni, wzbogaconego jednoczenie o miejsk wie wodn. Pod wzgldem architektonicznym to jeden z cenniejszych tego typu kompleksw, a jego zagospodarowanie i wykorzystanie do funkcji muzealnej, podobnie jak w Paczkowie, mona uzna za wzorcowe (jedynym mankamentem jest stacja redukcyjno-pomiarowa, zaburzajca percepcj architektury kompleksu od poudnia)23. Do funkcji muzealnej nadaje si take doskonale gazownia w miglu z 1902 r. (woj. wielkopolskie) z zachowanym, kompletnym cigiem technologicznym i dwoma zbiornikami mokrymi gazu. Na Dolnym lsku muzea mogyby powsta w gazowni w Sobtce oraz Midzylesiu, aczkolwiek zachowane w nich wyposaenie jest ju zdekompletowane i zdewastowane.
22 23

http://www.muzeumgazownictwa.pl/main.php?title=0 Szerzej o muzeum zob.: Adam Dylewski, Krzysztof Kobus, Anna Olej-Kobus, Niezwyky wiat techniki. Najciekawsze zabytki w Polsce, wiat ksiki, Warszawa 2005, s. 8791; zhttp://www.gorowoilaweckie.pl/kultura/muzeumgaz.php?jz=1&idmn=40

Problemy adaptacji i rewitalizacji gazowni klasycznych w Polsce

181

Fot. 3. Gazownia w miglu, z prawej widoczne skaenie muru smo pogazow (czarny fragment elewacji)

Podsumowujc rozwaania nad funkcj muzealn, naley podkreli, e wie si ona ze znikomymi ingerencjami w historyczny materia, rzut, bry oraz elewacje, co powoduje, e znaczco wpywa na zachowanie walorw zabytkowych obiektu. Pozwala rwnie w duej mierze utrzyma historyczny program uytkowy, przez co akcentuje walory zabytku techniki. Mimo to, jak dotychczas, nie ma w gazowni muzeum prezentujcego inny ni technika gazownicza dzia muzealnictwa. Najwicej przykadw dostarcza funkcja administracyjno-biurowa, przykadw nie budzcych zazwyczaj wikszych zastrzee z punktu widzenia ochrony zabytku, cho naley z gry pogodzi si z utrat historycznego planu wntrz, a take nieodzownymi zmianami materiaowymi. Dobrze przygotowana koncepcja adaptacji, w ktrej ingerencje w elewacje i bry s symboliczne, nie doprowadzi jednak do utraty walorw zabytkowych obiektu. Przykadw godnych naladowania dostarczaj zarwno due kompleksy przemysowe gazowni, jak i mae gazownie. Wrd duych na uwag zasuguje gazownia poznaska, gdzie na przeomie XX i XXI w. do funkcji biurowych adaptowano budynek piecowni oraz aparatowni. Obydwa otrzymay stolark wspczesn, ale z podziaami naladujcymi pierwotn stolark stalow typu przemysowego, oczyszczono take ceglane lica elewacji. Bryy przywrcono do historycznego stanu, za w elewacjach wykonano jedynie nieliczne nowe otwory, przesklepione jednak ukiem analogicznym do oryginalnego. Wewntrz zmianom uleg plan24. Podobnie jest te we Wrocawiu, gdzie olbrzymia piecownia gazowni przy ul. Trzebnickiej peni dzi rwnie funkcje biurowo-administracyjne. Metody adaptacji byy podobne, a wic wymiana stolarki, ale z czciowym uwzgldnieniem historycznych podziaw etc. Monumentaln piecowni do funkcji administracyjnych przystosowano te w Bielsku-Biaej. Utrzymaa ona historyczn bry (z wyjtkiem wykonanego nowo przeszklonego ryzalitu na centralnej osi ciany szczytowej), a take w zdecydowanej wikszoci oryginalne rozwizania elewacji (zmiany tylko symboliczne i niezbdne). Doda naley, e wprowadzony szklany ryzalit odcina si wyranie materiaowo od historycznego budynku, przez co stanowi czytelny element nowy w obiekcie. elbetowy ustrj szkieletowy podkrelono odmiennym kolorem, a przejazd wagonw przez piecowni przemurowano, zachowujc jednak czytelny wykrj kolejowej skrajni. Bielsko-Bialsk adaptacj piecowni do nowych funkcji naley uzna za jeden z najlepszych tego typu przykadw w Polsce, tym cenniejszy, e to piecownia pionoworetortowa z mechanicznym systemem nawglania retort, a wic unikatowa technicznie oraz pod wzgldem bryy.
24

Zenon Palacz, Gazownia, elektrownia, wodocigi op. cit., s. 140.

182

Miron Urbaniak

Wrd maych gazowni funkcja administracyjno-biurowa cieszy si rwnie powodzeniem. Dobrych przykadw jest sporo, cho mona mie pewne zastrzeenia do zmian materiaowych, szczeglnie w zakresie pokrycia dachw. W woj. wielkopolskim naley wspomnie gazownie w Ostrzeszowie i Krniku, w pomorskim w Prabutach, a w warmisko-mazurskim w Suszu. Wszystkie te zakady, mimo adaptacji i zmiany planu wewntrznego, a take stropowania (w szczeglnoci w halach piecowni), zachoway w zdecydowanej wikszoci oryginalne rozwizania elewacji. Wielokrotnie w czasie prac remontowych odtwarzano take fragmenty zniszczonej podczas eksploatacji elewacji, a przemurowujc otwory, wprowadzano blendy wzgl. zachowywano ceglane naczki i popaski otworw (np. Susz), wiadczce o ich historycznym ukadzie w elewacjach. W bryy, z wyjtkiem Krnika, gdzie od frontu piecowni dobudowano wiatroap, powaniej nie ingerowano. Z reguy wymieniano stolark okienn i drzwiow, przy czym zachowywano podziay albo formalnie nawizywano do wielokwaterowej stolarki typu przemysowego. Wyjtek stanowi Krnik, gdzie zrezygnowano z tego zabiegu, co przyczynia si do pewnego zacierania przemysowych funkcji obiektu, aczkolwiek kompozycyjnie stanowi spjn cao z budynkiem mieszkalnym gazmistrza. W Krniku take zastosowano blachodachwk do pokrycia dachu, co obnia walory estetyczne i zabytkowe tego niezwykle malowniczego kompleksu (dach nad piecowni ze wzgldu na przepisy przeciwogniowe by najczciej kryty dachwk ceramiczn, niekiedy pap na odeskowaniu, dachy nad pozostaymi budynkami kryto zazwyczaj pap na odeskowaniu, niekiedy dachwk ceramiczn). Przy okazji prac dekarskich w Krniku, Ostrzeszowie i Prabutach zlikwidowano nadstawki wentylacyjne nad halami piecowni i aparatowni, element istotny z punktu widzenia historycznej funkcji, natomiast jego brak nie jest a tak silnie odczuwalny w bryle. Pomimo tych mankamentw wszystkie 4 gazownie stanowi cenne adaptacje, bowiem zachowujce historyczn bry, element wiadczcy o pierwotnym przeznaczeniu, a take czytelne rozwizania elewacji, ksztatujce walory estetyczne obiektw.

Fot. 4. Gazownia w Suszu produkowaa gaz do 1986 r., pniej adaptowana na rozdzielni gazu

O wiele gorzej jest w wypadku funkcji handlowej, prezentowanej nieco skromniej i w zasadzie do tej pory brak sztandarowych przykadw. Mona zaakceptowa adaptacje np. gazownie w Pobiedziskach, Pniewach, czy remie (wszystkie w wojewdztwie wielkopolskim), natomiast we Wschowie i Drezdenku (obie wojewdztwo lubuskie) to wyranie negatywne przykady. Na szczegln uwag zasuguje gazownia w Pniewach, gdzie dokonano powanych ingerencji w materia oraz bry kompleksu, co nie spowodowao jednak utraty walorw estetycznych i kulturowych gazowni. Z uwagi na silne zanieczyszczenia chemiczne skrzyda technologicznego gazowni waciciel zdecydowa si na rozbirk. Nastpnie

Problemy adaptacji i rewitalizacji gazowni klasycznych w Polsce

183

odtworzono skrzydo o analogicznej z historyczn bryle, zmieniajc jednoczenie na nieco wysze od pierwotnych otwory okienne, ale z zachowaniem segmentowego przesklepienia i ceglanych opasek. Bryy i aranacja elewacji domu gazmistrza oraz piecowni pozostay bez zmian, dokonano jednak czciowej wymiany stolarki okiennej, z naladownictwem podziaw charakterystycznych dla stolarki typu przemysowego (stolarka plastikowa o stalowym kolorze). Ponadto zmieniono pokrycie dachu (z zachowaniem jednak wzgl. rekonstrukcj drewnianej wiby dachowej), decydujc si na pyty warstwowe o stalowoszarym kolorze, co nadao gazowni oryginalny wygld i ma o wiele silniejsze konotacje przemysowe. Z analogicznego materiau odtworzono nadstawki wentylacyjne, ktrych drewniane aluzje zastpiono w wikszoci przeszkleniem. Niestety podczas adaptacji rozebrano magazyn wgla, uznajc go za wtrne nawarstwienie. Tym samym historyczna brya ulega zuboeniu, cho sabo zauwaalnemu z uwagi na fakt, e magazyn znajdowa si przy tylnej cianie piecowni. W konsekwencji podjtych dziaa w Pniewach mona mwi raczej o modernizacji gazowni. Modernizacja ta zachowaa charakterystyczn aranacj elewacji oraz pierwotn bry (oprcz magazynu wgla), wiadczc o historycznej funkcji obiektu. Z punktu widzenia sztuki konserwatorskiej zastrzeenia moe budzi tak silna ingerencja w materia, ale z punktu widzenia historycznej funkcji obiektu uycie nowoczesnych i niekonwencjonalnych materiaw (szczeglnie w zakresie pokrycia dachu) pozwala znacznie lepiej odda przemysow funkcj budowli. Adaptacj gazowni w Pniewach i zwizan z tym modernizacj naley uzna za niezwykle oryginaln, cho z pewnoci kontrowersyjn z punktu widzenia sztuki konserwatorskiej. Pewne jest, e nie doprowadzia ona do zuboenia walorw estetycznych obiektu, a ponadto zachowaa czytelno historycznej funkcji. W Pobiedziskach waciciel hurtowni materiaw metalowych, adaptujc gazowni do funkcji handlowej, rozebra rwnie magazyn wgla. W jego miejscu dobudowa du hal w konstrukcji stalowej, ale obiekt od frontu nie jest widoczny. Zachowa take czciowo historyczne rozwizania elewacji (fasada kompleksu i elewacje domu gazmistrza), natomiast w elewacji szczytowej aparatowni wprowadzono du bram przesuwn oraz podune okno prostoktne (elementy te s cakowicie obce konwencji stylistycznej przyjtej dla gazowni, tym bardziej, e pozbawione ceglanych opasek, przez co stanowi wyrany dysonans w stosunku do historycznych rozwiza). Dach pokryto blachodachwk, a drzwi do piecowni przemurowano pustakami bez tynkowania, co wyranie szpeci fasad. Dom gazmistrza zachowa bry i elewacje, aczkolwiek w nowej stolarce plastikowej nie powtrzono ju historycznych podziaw. W konsekwencji brya kompleksu wskazuje wyranie na historyczn funkcj (nad hal piecowni zachowano nadstawk wentylacyjn), fasada utrzymaa swoje historyczne rozwizania, ale zmiany w elewacji szczytowej aparatowni zaburzaj stylistyczn jednorodno zespou. Uycie blachodachwki wpywa negatywnie na estetyk i walory zabytkowe obiektu, podobnie jak stolarka w czci mieszkalnej, o podziaach zupenie obcych architekturze mieszkalnej pocztkw XX w. Obydwie omwione wczeniej adaptacje nie stanowi najlepszych przykadw. Natomiast negatywnych jest wicej, eby wspomnie gazownie w Drezdenku, Kominie Wlkp. czy Wschowie. Zakady w Drezdenku i Wschowie adaptowano na potrzeby dyskontw spoywczych, co stanowi w pewnym sensie pozytywny przykad, bowiem zadaje kam tezom o niemonoci wykorzystania gazowni do nowych funkcji z uwagi na wspomniane zanieczyszczenia chemiczne oraz zapachy. W obu wypadkach mamy do czynienia z wikszymi od poprzednich gazowniami. Ich bryy stanowi 3 gwne moduy: umieszczona centralnie wysza i wiksza hala piecowni, ktr po bokach ankuj mniejsze i nisze skrzyda magazynu wgla oraz aparatowni z zegarowni i hal regeneracji rudy darniowej. W obu przypadkach zachowano historyczne bryy i w zasadzie na tym poprzestano. Elewacje poddano termoizolacji wzgl. tynkowaniu, likwidujc historyczny ukad otworw okiennych i drzwiowych oraz ceglan dekoracj. Pierwotne otwory odcinkowe zastpiy rozmieszczone nieregularnie otwory prostoktne, a w Drezdenku oryginaln dekoracj zastpiy stworzone wtrnie geometryczne motywy dekoracyjne, akcentowane czerwonym kolorem na tle biaych elewacji. Dachy pokryto blachodachwk, a wntrza przeksztacono

184

Miron Urbaniak

w przestronne hale sklepowe. W konsekwencji w obu wypadkach zatracono historyczne elewacje, ktre ulegy zbanalizowaniu, dokonano powanych ingerencji w materia i struktur budynkw, zachowujc jednak bry sygnalizujc pierwotn funkcj. Po przeprowadzonych adaptacjach obie gazownie utraciy nie tylko walory zabytkowe, ale i estetyczne, stajc si obiektami o bezbarwnej architekturze. Przy dobrej woli waciciela funkcja handlowa jest do pogodzenia zarwno z oryginalnymi rozwizaniami elewacji, jak i bryy. Podobnie jak wczeniej, tak i tutaj nastpuj ingerencje w oryginalny materia, ale jego zmiana, nie musi oznacza utraty walorw historycznych i estetycznych zabytku. W wypadku funkcji handlowej trzeba rwnie liczy si ze zmianami oryginalnego planu, ale ingerencje nie musz by silne, o ile nie przewiduje si handlu wielkopowierzchniowego. Jednym z najwaniejszych wnioskw pyncych z adaptacji na potrzeby handlu jest moliwo wykorzystania gazowni take do handlu artykuami spoywczymi, cho pozytywnych przykadw tego typu rewitalizacji nie ma. Z dobrym przykadem funkcji produkcyjno-magazynowej mamy do czynienia w Jarocinie (woj. wielkopolskie), gdzie w gazowni funkcjonuje zaplecze magazynowe fabryki papy. Adaptujc budynek przywrcono historyczne rozwizania fasady, utrzymano take oryginaln bry. Co wicej, zainstalowano stolark stalow wzgl. drewnian typu przemysowego, a wic nawizujc bezporednio do oryginau. Nowe pokrycie dachu wykonano z papy, a na kalenicy piecowni zachowano nadstawk wentylacyjn. W efekcie, rewitalizacja zarwno pod wzgldem materiaowym, jak i rozwiza elewacji oraz bryy, przyczynia si do zachowania praktycznie oryginalnego kompleksu (zmiany, cho niezbyt due nastpiy jedynie w dyspozycji wntrz). Na uwag zasuguje rwnie fakt pozostawienia obydwu zbiornikw gazu, cho zdekompletowanych, ktre wykorzystano do funkcji magazynowych (w paszczach basenw wykonano due stalowe bramy). Z ca pewnoci mona powiedzie, e kompleks gazowni w Jarocinie naley do najlepszych tego typu adaptacji w Polsce. Przeciwiestwem jest gazownia w Zdunach (woj. wielkopolskie), gdzie w hali piecowni zorganizowano warsztat naprawy samochodw. Abstrahujc od zmian materiaowych typu blachodachwka, najwaniejsz wad adaptacji byo wykonanie duej bramy wjazdowej do hali, co przyczynio si do okaleczenia elewacji. Brak powierzchni zmusi te do budowy drugiej hali, ktra swymi gabarytami cakowicie zdominowaa piecowni. W konsekwencji wida, e gazownie nie nadaj si do tego typu dziaalnoci, gdy powoduje ona zbyt due ingerencje w bry i elewacje, szybko moe przyczyni si te do zatarcia walorw zabytkowych.

Fot. 5. Gazownia rmy BAMAG w Dziadowie, ob. hotel

Problemy adaptacji i rewitalizacji gazowni klasycznych w Polsce

185

Cakowitym unikatem jest gazownia w Dziadowie, mieszczca hotel. Powsta on w latach 90. XX w. w zdewastowanym obiekcie. Adaptujc gazowni do tak niebywaej funkcji, waciciel musia oczywicie zmaga si ze smo pogazow w doach. Na szczcie ciany budynku nie wymagay rozbirek i zmiany materiau. Dlatego te rewitalizacja nie spowodowaa koniecznoci powaniejszej ingerencji w zachowany materia. Punktem wyjcia byo przywrcenie historycznych rozwiza elewacji (niewielkie zmiany dotyczyy grnej partii cian bocznych i tylnej piecowni, gdzie wykuto kilka prostoktnych okien dowietlajcych pomieszczenia) oraz zachowanie oryginalnej bryy (pozostawiono nawet komin piecw retortowych nad piecowni), i w tak przygotowany zabytek wpisano now funkcj, zmieniajc naturalnie plan, przestropowujc te hal piecowni etc. Montujc now stolark okienn, odwoano si do typu przemysowego, dach nad piecowni i nadstawk wentylacyjn pokryto dachwk ceramiczn (zgodnie z oryginaem), a nad skrzydem magazynowym wgla oraz urzdze technologicznych wprowadzono blachodachwk, ale o kolorze czarnym, dziki czemu imituje pokrycie pap bitumiczn. W niewielk gazowni (przy bardzo rygorystycznym zachowaniu rozwiza elewacji oraz bryy) wpisano m.in.: 60-osobow sal konferencyjn, siowni, recepcj, 25 miejsc noclegowych w trzech pokojach 1-osobowych, dziesiciu 2-osobowych oraz apartamencie (w kadym pokoju jest azienka), a take restauracj25. Bez wtpienia hotel w dziadowskiej gazowni naley uzna za jeden z najlepszych w Polsce przykadw rewitalizacji architektury gazowniczej. Do grona najciekawszych adaptacji naley zaliczy te Izb Muzealn w Margoninie (woj. wielkopolskie). Tutaj do nowych funkcji wykorzystano take kady m2 powierzchni gazowni i to w sposb nieznajdujcy analogii w kraju, bowiem oprcz funkcji muzealnej w mury budynku wpisano te funkcje kulturalno-owiatowo-sportowe. Dom gazmistrza adaptowano na sale rysunku (malarstwa) oraz rzebiarstwa i niewielk czytelni, w hali piecowni zorganizowano du hal sportow, w ktrej oprcz siowni znalazy si te stoy do gry w tenisa stoowego etc., natomiast skrzydo technologiczne i magazyn wgla wypeniy ekspozycje muzealne powicone Margoninowi oraz okolicy. W zakresie rzutu nie nastpiy praktycznie adne zmiany, nie ingerowano te powaniej w bry (zlikwidowano jednak nadstawk wentylacyjn nad piecowni) oraz elewacje (przemurowano cz niewielkich otworw okiennych w skrzydle technologicznym, nie pozostawiajc ceglanych opasek). Now, plastikow stolark okienn wzorowano na przemysowej, a obiekcje moe budzi jedynie krycie dachu blachodachwk i mao oryginalny pomys plastikowych drzwi do hali piecowni. Nie zmienia to postaci rzeczy, e w Margoninie mamy do czynienia z niezwykle oryginalnym pomysem wykorzystania gazowni do nowych funkcji. Co wicej, rewitalizacja ta nie prowadzi do powaniejszych zmian rzutu, bryy, elewacji i materiau. Wspomniane mankamenty wynikaj z braku odpowiedniego nadzoru konserwatorskiego, nie za koniecznoci wpisania funkcji w architektur. Omwione przykady adaptacji i rewitalizacji gazowni pokazuj, e mamy do czynienia z wieloma bardzo dobrymi realizacjami, ktre nie s pozbawione jednak mankamentw wynikajcych zwykle z braku odpowiedniego nadzoru konserwatorskiego wzgl. braku wiedzy dotyczcej najwaniejszych zaoe dotyczcych budowy i funkcjonowania gazowni. Dlatego na zakoczenie powic troch uwagi wytycznym towarzyszcym opracowaniu dobrego projektu adaptacji, ktra nie pozbawi obiektu jego walorw zabytkowych.

Priorytety przy adaptacji, najwaniejsze wytyczne konserwatorskie

Gazownie nale do grona unikatowych zabytkw techniki, ktre bardzo czsto znajduj si w zym stanie technicznym, a wieloletnia eksploatacja przyczynia si niekiedy do zatarcia oryginalnych rozwiza elewacji, bryy czy stosowanego materiau. Pamita naley, e zdecydowana wikszo
25

http://www.hotelvaria.pl/index_pliki/polski.htm

186

Miron Urbaniak

gazowni pozbawiona jest ju oryginalnego wyposaenia, co powoduje, e nadaj si do adaptacji do rnorodnych funkcji. Jednoczenie naley zaznaczy, e gazownia z zachowanym wyposaeniem jest tak rzadkim obiektem, i naley chroni j kompleksowo jako zabytek techniki, nie pozwalajc na usuwanie urzdze z wntrza. To samo tyczy si rwnie zbiornikw gazu. Przystpujc do projektu adaptacji trzeba ustali kilka priorytetw, ktre bd decydoway o utrzymaniu walorw zabytkowych obiektu. Najwaniejsze z nich to zachowanie wzgl. rekonstrukcja oryginalnej bryy (usunicie najbardziej agresywnych nawarstwie budowlanych) oraz odtworzenie wzgl. zachowanie historycznej elewacji. Ponadto moliwie jak najszersza ochrona historycznego materiau budowlanego. Brya jest o tyle istotna, e stanowi charakterystyczny, wrcz symboliczny znak funkcji obiektu, a wic nowa funkcja, poprzez pierwotn bry, powinna jednoznacznie kojarzy si z gazowni. Gazownie naleay do grona miejskich zakadw przemysowych i z tej racji posiadaj take immanentne dla architektury przemysowej rozwizania architektoniczne elewacji (licowanie cian ceg, ceglane dekoracje na tle tynkowanych cian, otwory przesklepione odcinkowo, penoukowo etc.). Z tych przesanek wynika jednoczenie materia. Symbolizuj go np. stolarka metalowa typu przemysowego w oknach, pokrycie dachu piecowni dachwk ceramiczn, krycie dachu nad skrzydem technologicznym pap na lepiku, czy te drewniane nadstawki wentylacyjne etc. To wanie te trzy najwaniejsze priorytety bd decydoway o walorach zabytkowych obiektu, a dwa z nich (brya i elewacja) powinny podlega szczeglnej ochronie. Materia stanowi kwesti bardziej dyskusyjn, bowiem wielokrotnie trudno jest wymusi na inwestorze zastpowanie zniszczonych elementw konstrukcyjnych budynku nowymi, ale wykonanymi z identycznego materiau, tym bardziej, e czsto jest to zycznie niemoliwe. Przy doborze wspczesnych elementw dobrze jest jednak bra pod uwag materiay o wyranych konotacjach przemysowych, co bdzie mimo wszystko podkrelao industrialny charakter obiektu. Trzeba jednak uwaa, bowiem plastikowa stolarka okienna, wykonana z podziaami typu przemysowego, nie bdzie tak razia, jak plastikowe drzwi. Naley rwnie unika krycia blachodachwk, ktra mimo wszystko wpywa negatywnie na estetyk budynku, lepszym rozwizaniem bd ju np. pyty warstwowe. Do ustalenia historycznego materiau, bryy i elewacji gazowni najlepiej posuy oryginalna dokumentacja budowlana, ktrej szuka naley w odpowiednich terenowo Archiwach Pastwowych. Moe znajdowa si w rnych zespoach: aktach miasta, aktach budowlanych miasta, ale take w odpowiedniej Inspekcji Przemysowej, czy te aktach Urzdu Wojewdzkiego, ktre w okresie midzywojennym zajmoway si szczegowo gazowniami z racji traktowania ich jako zakady strategiczne (wytwarzane przez gazownie produkty uboczne suyy rnym gaziom przemysowym). Bardzo czsto dokumentacje gazowni znajduj si rwnie w odpowiednich oddziaach terenowych PGNiG, niekiedy lokalnych muzeach albo w rkach osb prywatnych. Brak dokumentacji do gazowni nie musi oznacza zakoczenia poszukiwa. Wikszo gazowni budowanych na przeomie XIX i XX w. na terenach ob. Polski realizowao kilka rm: BAMAG z Berlina, Carl Francke z Bremy, Julius Pintsch z Berlina czy te Max Hempel z Berlina. Przedsibiorstwa te korzystay czsto ze sztampowych projektw powielanych w rnych miastach, co oznacza, e brak projektu dla gazowni w miecie X moe by zrekompensowany projektem dla miasta Y. W takim wypadku trzeba jednak dysponowa odpowiednim rozeznaniem terenowym odnonie identycznych gazowni w rnych miastach. Jeli mimo wszystko nie uda si dotrze do odpowiedniej dokumentacji, wwczas pozostaje analiza budowlana przedmiotowej gazowni. Naley tu pamita o przedstawionej wczeniej linii technologicznej, ktra wymuszaa wrcz odpowiedni ukad bry, a przynajmniej determinowaa istnienie kilku najwaniejszych, duych pomieszcze: piecownia, magazyn wgla, aparatownia, zegarownia z regulatorem cinienia gazu dla sieci miejskiej, hala regeneracji rudy darniowej. Te najwaniejsze pomieszczenia znajdoway si w kadej gazowni. Szczegln uwag naley zwrci na magazyn wgla, ktry musi by zwarty z piecowni, a z racji niskiej, halowej konstrukcji, czsto brany jest za nawarstwienie wtrne. Podobnie jest z hal regeneracji rudy darniowej, niekiedy

Problemy adaptacji i rewitalizacji gazowni klasycznych w Polsce

187

dostawionej prostopadle do rwnolegego cigu budynkw gazowni. Moe mie rwnie mury wzniesione z innego materiau, a mianowicie w lekkiej konstrukcji fachwerkowej. Podobny problem moe dotyczy niskiej i wskiej dobudwki na tyach gazowni, ktra czsto posiada nieco odmienn aranacj architektoniczn i zdaje si by nawarstwieniem, a moga pierwotnie peni funkcj kabin ani. Adaptacja gazowni do wikszoci wspomnianych funkcji wie si ze zmianami ukadu wntrza, co naley uzna za nieodzowny element rewitalizacji. Zreszt historyczny plan nie ma a tak istotnego znaczenia dla zachowania walorw zabytkowych obiektu. Naley unika projektw, ktre wi si z powan rozbudow, bowiem spowoduje to zakcenia bryy, a jeli ju zachodzi konieczno rozbudowy, to powinna ona nastpowa z najmniej eksponowanej strony zakadu. Skala rozbudowy nie moe spowodowa braku czytelnoci dawnej bryy, a tym bardziej przyczyni si do jej zdominowania. Wydaje si, e materiay uyte do rozbudowy i aranacja elewacji powinny jednoznacznie wskazywa na okres jej powstania, aczkolwiek naley kady przypadek rozway indywidualnie. Byoby dobrze, gdyby miay konotacje przemysowe, np. szko, stal (nigdy jednak stalowe hale!). Podsumowujc problem rewitalizacji i adaptacji gazowni do nowych funkcji naley stwierdzi, e mimo wyolbrzymianego argumentu zanieczyszcze chemicznych oraz charakterystycznego zapachu, obiekty te nadaj si do rnorodnego wykorzystania. Doskonae efekty przynosi funkcja muzealna, biurowo-administracyjna, a nawet hotelowa. Wszystkie one nie powoduj ingerencji szkodliwych dla walorw zabytkowych obiektu. Pozytywne przykady mona znale rwnie w zagospodarowaniu gazowni przez handel (z pewnoci jednak nie wielkopowierzchniowy!). Z reguy jednak ingerencje s tu silniejsze, a wic mog powodowa utrat walorw zabytkowych. Niestety wikszo adaptacji w Polsce obarczona jest pewnymi mankamentami, zazwyczaj materiaowymi, ktre mog wynika z nieodpowiedniego nadzoru konserwatorskiego. Walory zabytkowe gazowni determinuj trzy najwaniejsze elementy: brya, elewacja oraz materia. Na nich powinny skupia si dziaania suby ochrony zabytkw, funkcji obiektu czy podziaom wewntrznym nadajc drugoplanowe znaczenie. Gazownia o silnie przeksztaconej bryle czy elewacji nie moe by traktowana jako zabytek, bez wzgldu na projektanta (rm) oraz okres powstania.

ZABYTKI POPRZEMYSOWE SZANS ROZWOJU MIAST1

ukasz Urbaczyk

Wspczenie bardzo wiele osb, traktuje przemys ciki na obszarach mocno zurbanizowanych, jako zo konieczne. Popierane s dziaania zmierzajce do likwidacji starych obiektw, aby pozyska niezbdne tereny inwestycyjne. Tymczasem, wszechobecny na obszarze Grnego lska przemys ciki naley traktowa nie jako intruza w tkance miejskiej, lecz jako jej integraln cz, rodzaj zarodka. To od przemysu na tym terenie wszystko si zaczo, to przemys by motorem napdowym rozwoju, dziki niemu powstaway osiedla, kocioy, szkoy, a budynki fabryk, kopalni i hut byy projektowane przez znanych architektw. lsk jest polem dowiadczalnym, miejscem obserwacji zachodzcych tu dynamicznych zmian, powstawania i upadku przemysu cikiego oraz problemw wadz poszczeglnych miast z obiektami poprzemysowymi. Jednoczenie naley zauway, e mechanizmy tu obserwowane s na tyle uniwersalne, e mona je z atwoci przenie i porwna z innymi miastami na terenie Polski, a nawet poza jej granicami. Porwnanie zrealizowanych projektw z trenu Gliwic, Zabrza, Katowic, Poznania, odzi, czy Zagbia Ruhry w Niemczech powinno odpowiedzie na pytanie co jest cennego w obiektach poprzemysowych, co naley bezwzgldnie chroni, co tracimy podczas realizacji tych projektw, a co zyskujemy i gdzie ley granica kompromisu konserwatorskiego. Rwnie istotne jest pytanie, zadawane sobie wielokrotnie przez wadze miast, dysponujcych obiektami poprzemysowymi: czy obiekty te naley postrzega jako obcienie miasta, czy te moe jako jego szans? Ponadto analiza poszczeglnych realizacji moe pomc w zoptymalizowaniu dziaa danej gminy, najbardziej efektywnym wykorzystaniu jej dziedzictwa kulturowego, oceni efekty uzyskane przy realizacji podobnych zada w Polsce i poza jej granicami oraz unikn ewentualnych bdw popenionych przez inne samorzdy czy instytucje.

Iba Emscher Park Zagbie Ruhry Niemcy

W obecnej sytuacji spoeczno-gospodarczej w Polsce, wiele zakadw przemysowych oraz instytucji przeywa cikie chwile. Dua cz fabryk, kopal i hut, dziki ktrym w dobie industrializacji powstaway nasze miasta, w skutek braku dostosowania do nowego rynku zbytu, zostao zlikwidowanych. Wzrastajce bezrobocie, doprowadzio do upadku kolejnych instytucji. Fabryki, ktre zostay zlikwidowane posiaday swoje wasne osiedla mieszkaniowe, domy kultury, orodki wypoczynku i sportu. W polskich miastach stanlimy przed olbrzymim problemem rewitalizacji nie tylko obiektw i terenw
1

Artyku ten zawiera fragmenty mojej rozprawy pt. Architektoniczne dziedzictwo kulturowe szans rozwoju Zabrza stawiajcej kompleksow diagnoz konserwatorsk dla miasta Zabrze oraz omawiajc szeroko zagadnienia wykorzystania dziedzictwa kulturowego dla rozwoju miasta. Jednak dla potrzeb tej publikacji zostay wybrane i rozszerzone jedynie zagadnienia dotyczce adaptacji obiektw poprzemysowych, dokonano take oceny podjtych dziaa konserwatorskich

190

ukasz Urbaczyk

poprzemysowych, ale rwnie osiedli mieszkaniowych oraz wszelkich instytucji kulturalnych niegdy powizanych z fabrykami. Nie jestemy odosobnieni w deniu do tworzenia nowych wartoci, w starym niejednokrotnie zniszczonym obszarze miejskim. Jednym ze sztandarowych przykadw rewitalizacji zdegradowanych obszarw oraz wykorzystania architektonicznego dziedzictwa kulturowego jako nowego impulsu rozwoju jest Zagbie Ruhry w Niemczech. Niesamowito tego rozwizania ley w jego prostocie, w przystosowaniu istniejcego bogactwa i rnorodnoci form, obiektw i terenw poprzemysowych do nowych funkcji. Wybudowanie niemale nowych miast na gruzach poprzedniej epoki, przy jednoczesnym uyciu do budowy nowych idei caych fragmentw zabytkowych fabryk, maszyn, hal oraz cisym powizaniu i zakorzenieniu nowych instytucji w historii, moe by wzorem dla zarzdcw innych obszarw zabytkowych. Program, o ktrym mowa zosta nazwany Iba Emscher Park i jest jednym z najwikszych programw przeksztace terenw poprzemysowych. Obejmowa on 17 miast, 784km2 powierzchni, na ktrej mieszka 2 500 000 ludzi2. Jest to obszar niemal identyczny z centrum Grnolskiego Okrgu Przemysowego, z miastami wchodzcymi w powoany do ycia w 2007 roku Grnolski Zwizek Metropolitalny obejmujcy 14 miast oraz 2 miliony mieszkacw, dlatego dowiadczenia niemieckie s niezwykle wane, a rozwizania tam stosowane mona atwo przenie na rodzimy grunt.

W ramach Iba Emscher Park wykonano 120 projektw w 6 grupach tematycznych: Park Krajobrazowy Emscher- obszar 300km2, obejmujcy 17 miast Zagbia3, System wodny rzeki Emscher - ekologiczna regeneracja systemu wodnego rzeki, Praca w parku przeksztacenie terenw poprzemysowych w nowoczesne centra handlu, usug, orodkw najnowszej technologii, Zabytki przemysu zachowanie obiektw przemysowych poprzez zmian sposobu ich wykorzystania, Budownictwo przemysowe i przeksztacenia urbanistyczne projekty realizujce nowatorskie idee miejsc do zamieszkania, zarwno w starych osiedlach przyfabrycznych, jak i w nowych osiedlach lokowanych na terenach poprzemysowych,
2

Ingerid Helsing Almaas, Regenerating the Ruhr - IBA Emscher Park project for the regeneration of Germanys Ruhr region, Architectural Review, luty 1999 http://www.landschaftspark.de/de/home/index.php [dostp 12.08.2009]

Zabytki poprzemysowe szans rozwoju miast

191

Inicjatywy spoeczne, zatrudnienia i szkolenia wykorzystanie starych budynkw do nowych funkcji zgodnych z lokalnymi potrzebami. Zainicjowane przez rzd Pnocnej Nadrenii-Westfalii przedsiwzicie stworzyo strategi rozwoju dla restrukturyzowanego okrgu przemysowego Zagbia Ruhry. Powodzenie tej strategii zagwarantowao powizanie przemian gospodarczych z przeksztaceniami krajobrazu, a take zaangaowanie w ten projekt zarwno pastwa, gmin na terenie, ktrych realizowany jest program prywatnego kapitau jak i spoeczestwa. Koncepcja parku opieraa si na poczeniu rozwoju miast, rodowiska naturalnego i gospodarki z krajobrazem kulturowym4. Gwne dziaania na tym obszarze zrealizowane zostay w latach 1989 1999, a nowe programy na tym terenie realizowane s nadal (np. do 2014 roku planuje si przeksztacenie rzeki Emscher wraz z jej rozlewiskiem z obecnego systemu ciekw, w krajobraz rzeczny wartociowy pod wzgldem ekologicznym). Budowa caego parku ma trwa 30 lat. W zakadach zlokalizowanych na terenie parku powstao okoo 5 tys. miejsc pracy, a stworzonych zostanie kolejnych 450. Podstawow zasad tego projektu bya otwarto procesw planowania. Istot tego projektu byo rwnie pozostawienie jak najwikszej iloci historycznych obiektw i wykorzystanie ich do nowych funkcji lub pozostawienie w formie wiadka historii z dostosowaniem do ruchu turystycznego. Wszystkie dziaania skupiay si wok przewodniej dla caego projektu koncepcji i strategii, uwzgldnionej w ponadlokalnych planach rozwoju przestrzennego, ale opieray si na rednioterminowych planach ramowych obszarw czciowych, planw uytkowania terenw, czy planach krajobrazu. Najwaniejszym ich ogniwem byy niewielkie plany projektowe gmin i podmiotw prywatnych realizujce niewielkie w skali regionu inwestycje, ale ubogacajce cae zamierzenie i przyczyniajce si do sukcesu caego przedsiwzicia. To najlepszy przykad, na to, e due skomplikowane przedsiwzicia powinny by realizowane metod maych kroczkw przez kolejne lata, czy nawet dziesiciolecia, co pozwala na osignicie wyznaczonych celw i nie stanowi zbyt duego obcienie nansowego. Taki sposb dziaania pozwala na rozoenie ryzyka i dostosowanie prowadzonych projektw do nowych okolicznoci, natomiast wstrzymywanie prac oraz oczekiwanie na zgromadzenie funduszy na realizacje caego przedsiwzicia lub uzyskania zewntrznego nansowania prowadzi do degradacji przestrzeni, utraty szans i sprawia, e zadanie staje si niewykonalne.

Manufaktura dz
Na terenie odzi znajduje si jeden z ciekawszych polskich przykadw rewitalizacji obiektw przemysowych ostatnich lat. Rewitalizacji poddano kompleks fabryczno-rezydencyjny Izraela Poznaskiego o powierzchni 27 ha, w skad ktrego wchodziy budynki fabryczne (tkalnie, przdzalnia, drukarnia tkanin i wykoczalnia, oddzia naprawy i budowy maszyn, bielnik i apretura, farbiarnia, lusarnia, odlewnia i parowozownia, remiza straacka), domy dla robotnikw, szpital, koci oraz paacyk fabrykancki5. Wikszo budynkw zostaa zaprojektowana przez architekta Hilarego Majewskiego, z czerwonej nie tynkowanej cegy z licznymi detalami architektonicznymi wiadczcymi o zamonoci waciciela. Cay kompleks tworzy samowystarczalne miasteczko obsugujce kilka tysicy mieszkacw. Fabryka zatrudniaa ponad 6 tys. osb i produkowaa tkaniny baweniane. Rewitalizacji poddano 13 historycznych obiektw. W rodku zakadu w dawnej wykaczalni powstao Muzeum Fabryki, w Paacu Poznaskiego powstao Muzeum Historii Miasta odzi6, a pozostae obiekty zostay odrestaurowane, zmodernizowane i wczone w projekt przemiany dawnej fabryki w centrum kultury, rozrywki i handlu. Prace rozpoczte zostay w maju 2003 roku, a zakoczone trzy lata pniej 17 maja 2006 roku. Odrestaurowano w tym czasie 90 000 m2 ceglanych obiektw, stworzono trzyhektarowy rynek, wybudowano parkingi i hotele. Cae zaoenie zaprojektowaa rma Virgile&Stone z Londynu wraz z biurem architektonicznym Sud
4 5 6

Zeche Zollverein Einblicke in die Geschichte eines groen Bergwerks.W.: Klartext Verlag, Essen 1996. Manufaktura marze Dziennik Polski19.11.2003 rdo: <http://www.manufaktura.com/PL/przyjdzIzobacz.asp> [dostp 1.08.2009]

192

ukasz Urbaczyk

Architectes z Lyonu. Projektanci starali si zachowa jak najwiksz ilo historycznych budynkw, odrestaurowano elewacje tych obiektw i zaadoptowano pod nowe funkcje. Jest to najwiksza tego typu realizacja w Polsce.

Projekt Nowe Gliwice Gliwice

Projekt Nowe Gliwice mia na celu rekultywacj terenu zlikwidowanej Kopalni Wgla Kamiennego Gliwice przy ul. Bojkowskiej i przeksztacenie go w stref przedsibiorczoci. Na terenie tej strefy powsta inkubator przedsibiorczoci, strefa aktywnoci gospodarczej, oraz regionalny orodek ksztacenia, w skad ktrego wchodzi Gliwicka Wysza Szkoa Przedsibiorczoci i humanistyczne studium zawodowe. Projekt ten obejmuje rekultywacj i zagospodarowanie terenw pokopalnianych o cznej powierzchni 15,86 ha. Inwestycja zostaa snansowana z budetu miasta Gliwice oraz ze rodkw programu Phare. Koszt inwestycji wynis 13 727 763,77 EUR, z czego 9 510 000 EUR zostao snansowane ze rodkw Phare SSG 2003. Roboty zostay rozpoczte 31 maja 2005 r., a zakoczone pod koniec 2006 roku. Podczas prac remontowych wyburzono maowartociowy budynek byej dyrekcji na jego miejscu powsta nowy budynek dydaktyczny, odrestaurowano na potrzeby Rektoratu Gliwickiej Wyszej Szkoy Przedsibiorczoci dawn will dyrektora kopalni, budynek cechowni przeznaczono na potrzeby Uczelni, natomiast budynek maszynowni na potrzeby Inkubatora Przedsibiorczoci. Inkubator przedsibiorczoci ma za zadanie wpiera w rozwoju nowopowstae mae i rednie przedsibiorstwa, poprzez uatwianie im dostpu do powierzchni biurowych i produkcyjnych. W przypadku gliwickiego inkubatora zgodnie z zaoeniami caego projektu, bdzie on wspiera w sposb szczeglny rmy zwizane z bran informatyczn, telekomunikacyjn, biotechnologiczn, materiaami specjalnymi, systemami mikro i elektromechanicznymi oraz usugami w dziedzinie zarzdzania. Inkubator i rmy w nim zlokalizowane, maj wsppracowa z Politechnik lsk oraz Gliwick Wysz Szko Przedsibiorczoci czc ze sob nauk i biznes.

Wizualizacja projektu Nowe Gliwice7

Regionalny orodek ksztacenia ma na celu przygotowanie modych ludzi do wejcia na rynek pracy oraz rozwj przedsibiorczoci. Do realizacji tego celu Agencja Rozwoju Lokalnego Sp. z o.o. zaoya pierwsz niepubliczn uczelni z siedzib w Gliwicach Gliwick Wysz Szko Przedsibiorczoci. Uczelni ekonomiczno-humanistyczn oferujc obecnie studia licencjackie, a w przyszoci
7

rdo: < http://www.nowegliwice.pl/> [dostp 01.08.2009]

Zabytki poprzemysowe szans rozwoju miast

193

magisterskie. Szczeglny nacisk w procesie edukacji ma zosta pooony na nanse, rachunkowo oraz gospodarowanie zasobami ludzkimi. Uczelnia ta jest przygotowana na przyjcie 2350 studentw. W ramach tego projektu powstaa rwnie Strefa Inwestycyjna o powierzchni 23,2 ha. S to tereny poprzemysowe przeznaczone pod inwestycje dla maych i rednich przedsibiorstw sektora tzw. zaawansowanych technologii, oraz rm wychodzcych z inkubatora przedsibiorczoci. Projekt przewiduje, e na tych terenach powstan inwestycje kilkudziesiciu rm, tworzc okoo 1,5 tysica nowych miejsc pracy. Projekt Nowe Gliwice jest przykadem kompleksowej rekultywacji terenu wraz z wprowadzeniem nowych funkcji. Zabytkowe obiekty: budynek cechowni, budynek maszynowni oraz wille dyrektora kopalni poddano gruntownej modernizacji oraz renowacji, a pokopalniane zdegradowane tereny zostay uzbrojone w niezbdn infrastruktur i przygotowane pod lokalizacj nowych inwestycji. Przy niewielkich nakadach nansowych miasta pozyskuje si wielu nowych inwestorw, rozbudowuje si infrastruktur owiatow, szkoli kadry oraz w perspektywie tworzy wiele nowych miejsc pracy, przy jednoczesnym przekwalikowaniu terenu z uciliwego przemysu cikiego w obszar nowoczesnych ekologicznych technologii. Jednak projekt ten rni si znaczco od programw realizowanych np. w ramach Iba Emscher Parku, w tym przypadku pozostawiono jedynie 3 obiekty, rozebrano natomiast ca infrastruktur i wszystkie pozostae obiekty wiadczce o historii i funkcji tego miejsca. Renowacja wybranych obiektw zostaa przeprowadzona zgodnie z zaoeniami konserwatorskimi i warta jest uwagi, a likwidacja pozostaej zabudowy otworzya nowe moliwoci zainwestowania w tym terenie, natomiast z konserwatorskiego punktu widzenia spowodowaa wyrwanie zaadoptowanych budynkw z historycznego kontekstu, dlatego te dziaanie takie wydaje si niewaciwe.

Zabytkowa Kopalnia Wgla Kamiennego Guido Zabrze8

Kopalnia Guido powstaa w 1855 roku jako wasno Gwidona Henckel v. Donnersmarcka. Dnia 1 marca 2007 roku zostaa powoana do ycia instytucja o nazwie Zabytkowa Kopalnia Wgla Kamiennego Guido byo to wsplne przedsiwzicie samorzdw wojewdztwa lskiego i miasta Zabrze. Instytucja ta miaa charakter muzealno-turystyczny i zostaa wczona do Szlaku Zabytkw Kultury Technicznej Wojewdztwa lskiego. Nastpnie 14 czerwca 2007 r. podpisano akt notarialny, na mocy ktrego Kompania zrzeka si prawa wieczystego uytkowania gruntu, wasnoci budynku, budowli oraz rodkw trwaych Kopalni Dowiadczalnej Wgla Kamiennego M-300 w likwidacji, a wasno przejo miasto. Wykonywane s prace adaptacyjne, otworzono dla ruchu turystycznego poziom 170, przystosowano take do ruchu turystycznego dla potrzeb muzealnych wyrobiska na gbokoci 320 metrw. Tym samym Kopalnia Guido staa si jedyn w Europie otwart dla ruchu turystycznego Zabytkow Kopalni Wgla Kamiennego. O wartoci kopalni Guido waciwie nie decyduj obiekty architektoniczne nalece do tego zespou. Obiekty te s ciekawe, ale nie posiadaj szczeglnych cech, mogcych je wyrni spord wielu poprzemysowych budowli na terenie miasta czy regionu. Jednak ocalone przed zniszczeniem wyrobisko wgla kamiennego, udostpnione dla potrzeb muzealnych stanowi niesamowit atrakcj turystyczn i szans dla Zabrza. Prowadzone od duszego czasu prace renowacyjne powoduj, e stan zachowania obiektw ulega permanentnej poprawie. Pozyskiwane s rodki unijne na realizacj projektw rewitalizacji, adaptacji oraz rozbudowy Zabytkowej Kopalnia Wgla Kamiennego Guido. W kopalni mona obejrze m.in. warstwow budow geologiczn ska z objawami tektoniki9. Skansen ma dostpne dwa poziomy o odmiennym charakterze ekspozycji. Na poziomie 170 metrw przedstawiona jest m.in. historia lskiego grnictwa wraz z metodami wydobycia wgla z przeomu
8

Orodek Dokumentacji Zabytkw w Warszawie. Karta Ewidencyjna Zabytkw Architektury i Budownictwa. Obiekt: Zesp Kopali Guido Oprac.: A. Szewczyk, P. Wybraniec 1996 r., Archiwum WUOZ Katowice <http://kopalniaguido.pl/> [dostp 1.08.2009]

194

ukasz Urbaczyk

XIX i XX wieku. Na poziomie tym funkcjonuje rwnie kaplica. Skansen wyposaony zosta w efekty audiowizualne wprowadzajce w klimat epoki i charakterystyk pracy grnikw (np. rozmowy grnikw, trzeszczenie stropw), natomiast poziom 320 metrw pokazuje wspczesne grnictwo. Istot adaptacji Kopalni Wgla Kamiennego Guido jest pozostawienie wszelkich zabytkowych obiektw oraz dostosowanie ich do ruchu turystycznego, jest to najprostsza z form ochrony konserwatorskiej, poniewa obiekty, ktre suyy dziaalnoci kopalni zostay zakonserwowane oraz pozostawione w ich pierwotnym pooeniu. Niestety nie na kadym terenie poprzemysowym moliwe jest powstanie muzeum tego zakadu, w wikszoci przypadkw teren jest powtrnie inwestowany, a inwestorzy zmierzaj do cakowitej likwidacji zabytkowej zabudowy.

Muzeum Piwowarstwa Tychy

Kolejny zabytek poprzemysowy warty zauwaenia to Tyskie Muzeum Piwowarstwa. Podobnie jak w Zabrzu kopalnia Guido zostaa zachowana i udostpniona zwiedzajcym jako muzeum pokazujce pierwotn swoj funkcj w Tychach, Tyskie Browary Ksice zakad produkujcy od ponad 400 lat piwo zosta odrestaurowany i przystosowany do potrzeb ruchu turystycznego. Zakady te stay si pierwszym w Polsce miejscem, w ktrym zwiedzajcy moe zapozna si z histori piwa. Miejsce to jest o tyle ciekawe, e muzeum jest wkomponowane w dziaajcy i stale modernizowany zakad. Najcenniejsze historyczne obiekty zostay odrestaurowane, a nowe linie technologiczne s wkomponowywane w historyczne wntrza. W dawnej kaplicy kocioa ewangelickiego z 1902 roku zlokalizowano ekspozycj kolekcji butelek, etykiet, podkadek, kui stojcych w ssiedztwie zabytkowych maszyn i narzdzi. Wystawy s urozmaicane licznymi lmami wywietlanymi na ekranach dotykowych, zdjciami, prezentacjami, a w sali kinowej wywietlany jest trjwymiarowy lm o historii ziemi pszczyskiej i Tyskich Browarw Ksicych. Cao dopenia piesza wycieczka po terenie browaru. Podajc za przewodnikiem mona zwiedzi zabytkow warzelni, pozna histori i funkcje zabytkowych budynkw np. Willi Mullera, Domu Kawalerw czy Budki Piwowara, a take zobaczy nowoczesne linie rozlewnicze. Muzeum zostao otwarte 1 grudnia 2004 roku, a we wrzeniu 2005 roku otrzymao prestiow nagrod Polskiej Organizacji Turystycznej dla Najlepszego Produktu Turystycznego 2005 roku. Jest to pozytywny przykad pozostawienia zabytkowej zabudowy i jej adaptacji pod potrzeby muzealne, z drugiej za strony jest to wzorowy przykad wykorzystania historycznych obiektw do biecej dziaalnoci produkcyjnej poprzez wkomponowanie nowych linii produkcyjnych w istniejc zabudow.

Zabytki poprzemysowe szans rozwoju miast

195

Stary Browar w Poznaniu

Podobny do wyej wymienionego zakad produkcyjny zlokalizowany by take w centrum Poznania, u zbiegu ulic Pwiejskiej i Kociuszki. Historia Poznaskiego browaru siga 1876 roku, a poszczeglne budynki powstaway do 1921 roku10. Jednak w przeciwiestwie do Tyskiego browaru zakad ten zosta zamknity 1980 roku, a jego zabudowania stale niszczay. Jednak w 1998 roku teren ten zakupia spka Fortis, ktra postanowia zrealizowa w tym miejscu Centrum Biznesu i Sztuki Stary Browar. W kolejnych latach teren ten sta si sceneri licznych przedstawie teatralnych, wystawiono midzy innymi Koriolana Szekspira, Carmen Georgesa Bizeta, Makbeta, czy Rigoletto Giuseppe Verdiego. W 2002 roku ruszya budowa pierwszego etapu centrum handlu, sztuki i biznesu Stary Browar. 5 listopada 2003 roku otwarto cz handlow z ponad setk sklepw, restauracjami i powierzchniami biurowymi, a 29 kwietnia 2004 roku nastpio otwarcie Dziedzica Sztuki. Trzy lata pniej otwarto drugie skrzydo pasau, o powierzchni 130 000 m2 i 7 poziomach11. Przeszklono dziedziniec sztuki, ktry dziki tej inwestycji jest uytkowany take w okresie zimowym. Budowa tego zaoenia przyciga uwag szczeglnie w kontekcie wykorzystania historycznych budynkw adoptowanych z zachowaniem detalu architektonicznego i struktury. We wntrzach eksponowane s eliwne kolumny, podcigi, czy sklepienia. Pozostawiono charakterystyczne dla caego zaoenia budynki takie jak Suszarnia czy Sodownia liczca sze kondygnacji. Stary browar zyska nowe oblicze, zabytkowe budynki odrestaurowano, adoptowano, nowe konstrukcje i budynki w sposb harmonijny wpisuj si w otoczenie zachowujc klimat wntrza pomimo zastosowania nowoczesnych form.

Stary Browar w Poznaniu12

Silesia City Center w Katowicach

Rwnie istotny dla oceny wykorzystania i adaptacji obiektw poprzemysowych jest przykad centrum handlowo usugowego Silesia City Center w Katowicach. Jest to centrum handlowe typu
10 11 12

http://starybrowar5050.com/teksty/historia [dostp 12.08.2009] http://starybrowar5050.com/teksty/historia [dostp 12.08.2009] rdo: <http://www.ickr.com/photos/wrldvoyagr/1460092578/sizes/l/> [dostp 12.08.2009]

196

ukasz Urbaczyk

miejskiego, realizujce poza funkcjami handlowymi rwnie funkcje spoeczno-kulturalne i rozrywkowe. Centrum to zostao wybudowane na terenach dawnej kopalni wgla kamiennego Gottwald, lecz w przeciwiestwie do pozostaych przytoczonych przykadw z pierwotnej zabudowy pozostao niewiele. Pozostawiono i odrestaurowano jedynie budynki usytuowane przy wejciu do nowego obiektu handlowego. Pozostawiono zabytkow wie szybu kopalnianego Jerzy, ktra staa si symbolem caego zaoenia, zgromadzono w jej pobliu zabytkowe maszyny zwizane z grnictwem, ktre maj za zadanie przypomina o dawnych charakterze tego miejsca. Odnowiono take budynek kotowni maszyny wycigowej, w ktrym zlokalizowana zostaa galeria sztuki, a w budynku maszynowni szybu Jerzy urzdzono i przekazano kocioowi kaplic p.w. w. Barbary patronki grnikw13. Obecnie kaplica oprcz funkcji sakralnych jest wykorzystywana rwnie do wystpw artystycznych o tematyce sakralnej. Silesia City Center obejmuje 65 tys. m2 powierzchni handlowej14, 100 tys. m2 powierzchni mieszkalnej (osiedle Dbowe Tarasy) i 60 tys. m2 powierzchni biurowej (Silesia Ofce Towers przewidzana realizacja dwch budynkw wysokociowych)15. Centrum otwarto 18 listopada 2005 roku. Realizacj tego obiektu mona porwna z omwionym powyej projektem Nowe Gliwice, w tym przypadku rwnie dokonano rozbirki caej infrastruktury i wikszoci zabytkowych obiektw, ponadto pozostawione i odrestaurowane obiekty s duo mniejsze i mniej znaczce od Gliwickich obiektw. Z konserwatorskiego punktu widzenia, mona stwierdzi, e pozostawiono jedynie niewielkie budynki bdce wiadkami historii, natomiast pozostae obiekty zostay zlikwidowane, co nie wydaje si waciwym postpowaniem.

Silesia City Center

Ochrona konserwatorska a nowe inwestycje

Po analizie powyszych przykadw nasuwaj si pytania: Jakie powinny by priorytety dziaa sub konserwatorskich? Czy jest moliwe utrzymanie caego zakadu poprzemysowego bez zmian i w jakich sytuacjach? Kiedy naley podj adaptacj obiektu pod nowe funkcje nawet kosztem likwidacji czci zabudowy?
13 14 15

http://www.silesiacitycenter.com.pl/kaplica.asp [dostp 12.08.2009] http://www.silesiacitycenter.com.pl/oscc.asp [dostp 12.08.2009] http://miasteria.pl/miejsce/Silesia-City-Center.html [dostp 12.08.2009]

Zabytki poprzemysowe szans rozwoju miast

197

Wydaje si, e na te pytania nie mona odpowiedzie jednoznacznie. Z konserwatorskiego punktu widzenia zabytek jest warty tyle, ile jest w nim oryginau. W dziaalnoci sub konserwatorskich nie chodzi przecie o tworzenie nowych zabytkw obiektw budowanych w obecnym czasie na wzr historycznych budowli. Wiele cenniejszy jest oryginalny obiekt w gorszym stanie technicznym, ni nowo wybudowany obiekt naladujcy go i nie mam tu na myli naladowania poprzez oboenie nowego obiektu pytk klinkierow, zamiast blach trapezow, co wielu inwestorom wydaje si tak wielkim powiceniem, e domagaj si w zamian wydania pozwolenia na rozbirk wszystkich zabytkowych obiektw na danym terenie. Z drugiej strony patrzc, okazuje si, e utrzymanie caego zakadu poprzemysowego bez zmian jest moliwe tylko w wyjtkowych przypadkach, do ktrych naley zaliczy przede wszystkim tworzenie muzeum na bazie zakadu przemysowego, tak jak to miao miejsce w Muzeum Piwowarstwa w Tychach, czy Kopalni Guido w Zabrzu. Jest to szczeglny przypadek, ale jednoczenie naley zastanowi si ile instytucji kultury, ile muzew w naszych miastach mieci si w za maych, nie dostosowanych do swoich potrzeb budynkach, niedostosowanych nawet dla potrzeb osb niepenosprawnych, nie posiadajcych odpowiednich pomieszcze wystawowych czy magazynowych. Naley zwrci uwag, e historyczne zakady poprzemysowe stanowi wrcz idealn lokalizacj dla tego typu instytucji, s z reguy lokalizowane w centrach miast, a hale produkcyjne bez wikszych problemw mona adaptowa pod sale wystawowe, przy jednoczesnym uwypukleniu historii danego miejsca. Jednak nie zawsze takie rozwizanie jest moliwe, czsto tereny poprzemysowe nale do prywatnych wacicieli, chccych zamieni je w tereny handlowe, przynoszce najwicej zyskw. Taka zmiana funkcji niemal zawsze wie si z likwidacj czci zabudowy. Problem polega na tym, e najtaszym rozwizaniem jest rozbirka wszystkich historycznych zabudowa, a najlepszym rozwizaniem z konserwatorskiego punktu widzenia jest ich adaptacja. Naley w takim przypadku dokona oceny zabudowy, wyznaczy obiekty, ktre s najbardziej wartociowe, stanowi wiadectwo minionej epoki bd zdarzenia, obiekty, ktrych zachowanie ley w interesie spoecznym, ze wzgldu na posiadan warto historyczn, artystyczn lub naukow oraz obiekty jedynie uzupeniajce zabudow, dobudowane na przestrzeni lat nieprzedstawiajce wikszej wartoci historycznej. Naley zwrci uwag, e niejednokrotnie obiekty wycignite z kontekstu urbanistycznego, nie posiadaj wikszej wartoci architektonicznej, jednak ich ukad wzgldem siebie tworzy niepowtarzalny klimat danego wntrza czy zakadu, ktry powinien zosta objty szczegln ochron konserwatorsk. Rola konserwatora zabytkw jest niezwykle istotna, od zawartego z inwestorem kompromisu konserwatorskiego zalee bdzie przyszo danego obiektu poprzemysowego. Warunek adaptacji pod nowe funkcje wszystkich zabudowa moe doprowadzi do zaniechania inwestycji i dalszego powolnego niszczenia obiektw, zbyt liberalna postawa prowadzi do rozbirki cennych obiektw z ewentualnym pozostawieniem jedynie niewielkich wiadkw historii, jak to miao miejsce w przytoczonym powyej przykadzie Silesia City Center w Katowicach. Co prawda teren zosta w peni zrewitalizowany i stanowi ttnicy yciem orodek handlowo-rozrywkowy, jednak poza niewielkimi wyjtkami utracono obiekty historyczne. Natomiast przytoczone przykady Manufaktury w odzi oraz Starego Browaru w Poznaniu wydaj si idealn odpowiedzi na pytanie jak naley przeprowadza adaptacj obiektw poprzemysowych do funkcji handlowo rozrywkowych.

Omwienie protw, jakie moe uzyska miasto z inwestycji w dziedzictwo kulturowe

Inwestycje w dziedzictwo kulturowe oddziauj wielopoziomowo. Oczywistym i najprostszym oddziaywaniem jest poprawa estetyki danego miejsca, poprzez przeprowadzenie renowacji zabytkowych budynkw, ocalenie od zniszczenia obiektw, ktre tworz nasz histori, wiadectwa kultury naszych przodkw i nas samych. Kolejnym protem z inwestycji w zabytki jest wzrost estetyki i czystoci miasta.

198

ukasz Urbaczyk

Powysze czynniki przekadaj si na odbir miasta w oczach jego mieszkacw oraz goci i turystw, tworzc jego pozytywny wizerunek. Odwiedzajc mocno zdewastowane obszary miejskie, ciesz si, kiedy widz trwajce prace renowacyjne, nawet na niewielkiej iloci obiektw. Rozpoczte prace daj nadziej, zobaczenia w przyszoci tego obszaru w penym blasku. Oczywicie pozostaje wiadomo braku moliwoci jednoczesnego wykonania wszystkich prac renowacyjnych, ale systematyczne ich kontynuowanie pozwoli w przyszoci podziwia ich rezultaty. Taki sam mechanizm dotyczy zmiany wizerunku miasta. Naley wytyczy kierunki dziaa i sukcesywnie je realizowa, a wraz z lepszym odbiorem miasta wzronie zainteresowanie nim i przeoy si to na wzrost ekonomiczny, uzyskany m.in. przez przyciganie kolejnych inwestorw i wzrost aktywnoci gospodarczej mieszkacw. Kolejnym wanym dziaem, przynoszcym wiele protw kademu miastu jest turystyka. Zwikszanie liczby turystw oraz wyduanie ich czasu pobytu w danym miejscu, wie si z inwestycjami w popraw infrastruktury turystycznej i jakoci usug. Turystyka pociga za sob rozwj instytucji kultury, zwiksza popyt na towary, usugi i atrakcje turystyczne, bdce wytworami lokalnej przedsibiorczoci. Pozwala to jednoczenie lepiej zaspokaja potrzeby kulturalne mieszkacw miasta. Powstaj nowe miejsca pracy, a ycie w czystym i zadbanym miecie staje si przyjemniejsze. Mieszkacy zaczynaj identykowa si ze swoim miastem. Z dum traktuj jego histori i sami dbaj o jego utrzymanie. Istotne s rwnie ekonomiczne przyczyny inwestycji w konkretne zabytkowe obiekty miejskie. Rewitalizacja terenw poprzemysowych, wie si z koniecznoci nowego zagospodarowania duych obiektw. Stwarza to moliwo zaspokojenia potrzeb mieszkacw. Budowle te mog by adoptowane na hale sportowe, muzea, obiekt uytecznoci publicznej, mieszkania czy obiekty handlowe. Wybudowanie nowych tego typu budynkw czsto pozostaje poza moliwociami miasta, rewitalizacja istniejcych poza aspektem ochrony konserwatorskiej, daje moliwo pozyskania rodkw zewntrznych na ich rewitalizacj i jednoczesnej ich modernizacji pod najbardziej oczekiwane funkcje. Dziki temu obiekty te bd duo lepiej wykorzystane. Wsppraca mieszkacw przy tworzeniu tego typu projektw, powoduje wzmocnienie wizi spoecznych i przywizanie do swojego miejsca zamieszkania, a take sentyment do swojego projektu. Czsto gwarantuje to spoeczny sukces rewitalizacji. Inwestycje w dziedzictwo kulturowe wi si rwnie z inwestycjami w edukacj, zarwno tradycyjn prowadzon przez szkoy i uczelnie, jak i bezporedni edukacj mieszkacw zwizan z konkretnymi dziaaniami i projektami. Edukacja jest inwestycj w przyszo miasta, inwestycj zapewniajca wykwalikowane kadry dla nowych inwestorw, jak rwnie rozwj lokalnego rynku i lokalnej przedsibiorczoci, a jednoczenie inwestycj pomagajc ograniczy przestpczo. Edukacja kulturalna to dodatkowo gwarancja przyszej ochrony zabytkw oraz rozwj kultury i sztuki w miecie. Inwestycje w dziedzictwo kulturowe i umiejtna promocja miasta, zwikszaj liczb turystw oraz wykorzystuj odwiedzajcych miasto, jako yw reklam do jego promocji w pozostaych segmentach rynku. Korzystny obraz miasta przyczynia si do przycigania nowych inwestorw, wikszej aktywnoci gospodarczej mieszkacw oraz zachca do dalszego inwestowania ju dziaajcych przedsibiorcw. Oczywicie jest to moliwe tylko w poczeniu z szerokimi dziaaniami na rzecz poprawy infrastruktury turystycznej, jakoci usug oraz podniesienia czystoci i estetyki miasta. Wszelkie te dziaania dziki promocji i informacji o inwestycjach miejskich, pozwalaj na wykreowanie pozytywnego wizerunku miasta wrd jego mieszkacw oraz wytworzenie silnych relacji emocjonalnych miasta z jego mieszkacami. Tak pojte i zaplanowane inwestycje w dziedzictwo kulturowe staj si unikaln szans rozwoju miasta oraz szans na uzyskanie wielostronnych protw dla samego miasta i dla jego mieszkacw.

Wnioski kocowe.
Szeroko pojte dziedzictwo kulturowe w tym take architektoniczne jest jednym z najwaniejszych czynnikw decydujcych o atrakcyjnoci miejsca, wpywajcych na jego pozytywny wizerunek,

Zabytki poprzemysowe szans rozwoju miast

199

stanowi rwnie strategiczny punkt odniesienia w procesie deniowania miejsca i pozycji miasta na terenie kraju. Dziedzictwo kulturowe peni rwnie istotn funkcj w procesie integracji spoeczestwa oraz budowy tosamoci lokalnej i regionalnej. Inwestycje w infrastruktur kultury oraz ochron i konserwacj zabytkw, przyczyniaj si znaczco do rozwoju miasta w sensie ekonomicznym i spoecznym poprzez: stworzenie w wiadomoci inwestorw pozytywnego obrazu zwizanego z danym miejscem. Przykadem moe by Krakw, kojarzony jako historyczna i artystyczna stolica Polski, czy Wrocaw, postrzegany jako najprniej rozwijajce si miasto w Polsce, w ktre warto zainwestowa. Inwestycje w infrastruktur kultury pozwalaj na dynamiczny rozwj miasta, uatwiaj przekonywanie inwestorw do rozpoczcia lub rozwinicia dziaalnoci na terenie miasta, a tym samym tworzenia nowych miejsc pracy, podniesienie jakoci ycia mieszkacw, uwraliwienie spoeczestwa na kwesti ochrony dziedzictwa kulturowego, ktre w znacznym stopniu tworzy kapita spoeczny. Inwestycje w dziedzictwo kulturowe musz by poparte poprzez inwestycje w edukacj, zarwno w stopniu podstawowym poprzez uwiadamianie modemu pokoleniu istoty dziedzictwa kulturowego, historii lokalnej i regionalnej, przedstawianie architektonicznych i kulturowych skarbw miasta, jak rwnie na poziomie rozszerzonym, poprzez szkolnictwo artystyczne na terenie miasta, majce bezporedni wpyw na podniesienie jakoci ksztacenia oraz tworzenie wysoko wykwalikowanych kadr. Powoduje to podniesienie jakoci oferty kulturalnej, a take produktw kultury, wpywajc tym samym na podniesienie dobrego wizerunku miasta oraz oddziaujc na jego atrakcyjno w aspekcie turystycznym, czy inwestycyjnym. Atrakcyjna i oglnie dostpna oferta kulturalna wpywa na podniesienie jakoci ycia oraz wraliwoci kulturalnej spoeczestwa. Nie ma moliwoci skutecznego dbania o dziedzictwo kulturowe przez biedne spoeczestwo nkane patologiami, dlatego te niezbdne jest dziaanie wielopaszczyznowe, oparte o rewitalizacj spoeczn i strukturaln oraz inwestycje w system owiaty. Dlatego te architektoniczne dziedzictwo kulturowe naley cile powiza z rozwojem ekonomicznym regionu. Rozwj moe nastpi dziki tradycji miejsca, wykwalikowanej technicznie kadrze, oraz zainteresowaniu inwestorw. Rwnie wana jest ochrona zabytkw, chronica przed negatywnymi czynnikami spoecznymi i ucieczk kapitau ze zdewastowanych obszarw miasta. Dbajc o wzrost jednego z czynnikw powodujemy samoczynne podniesienie kolejnego. Zaniedbania i dewastacje nawet maych obszarw, czy budynkw szybko si rozszerzaj i powoduj zagroenie dla caej spoecznoci. Podobnie jak burmistrz Nowego Jorku Rudolph Giuliani walczy z najdrobniejszymi przypadkami amania prawa, dziki temu stworzy najbezpieczniejsze miasto w Stanach Zjednoczonych, tak i my powinnimy reagowa natychmiast i usuwa zagroenia zabytkowych obiektw. Jak wykazano powyej nie istnieje jeden prosty sposb na ratowanie zabytkw, kady obiekt jest inny, cechuje si inn konstrukcj, histori, stanem zachowania, wiekiem, chroniony jest innymi przepisami prawnymi, czy wreszcie posiada inn struktur wacicielsk, dlatego te kady przypadek naley traktowa indywidualnie. Najwaniejsza jest rzetelna ocena stanu wyjciowego, przeanalizowanie moliwoci zagospodarowania pod obecne lub nowe funkcje, unormowanie spraw wacicielskich, rozpatrzenie sposobw nansowania oraz wyznaczenie programu i harmonogramu prac. Nie naley odkada prac na bliej nieokrelon przyszo, z uwagi na brak wystarczajcych rodkw na wykonanie caego zespou zabudowa, czy wikszego obiektu. Naley w takich przypadkach przygotowa projekt etapowy, tak, aby rozpocz prace od zabezpieczenia substancji zabytkowej przed destrukcj oraz sukcesywnie krok po kroku dokonywa kolejnych prac remontowych. Naley jednoczenie poszukiwa wsparcia prowadzonych dziaa na szczeblach ponadlokalnych, regionalnych, wojewdzkich, pastwowych czy midzynarodowych (rodki unijne). Pozwala to na znaczce przypieszenie realizacji.

200

ukasz Urbaczyk

Dla poprzemysowych obiektw naley poszukiwa nowych funkcji. Najlepsze rozwizania to nowe inwestycje gospodarcze, inkubatory przedsibiorczoci, obiekty owiatowe, sale koncertowe, muzea, czy funkcje mieszkaniowe (lofty) wybr nowego przeznaczenia obiektu musi bra pod uwag potrzeby mieszkacw i potrzeby lokalnego rynku, wane jest, aby zabytkowe obiekty dziki nowemu zagospodarowaniu byy chronione przed zniszczeniem.

Podsumowanie
Omwiony powyej program Iba Emscher Park, traktuje w sposb kompleksowy adaptacj obiektw zabytkowych do wspczesnych funkcji uytkowych. Na obszarze 17 miast dokonano inwentaryzacji zabudowa poprzemysowych oraz ich adaptacji pod muzea, sale koncertowe, miejsca zamieszkania, szkoy, centra usug, handlu czy te orodki nowoczesnych technologii. Wszystkie obiekty zostay dostosowywane do nowych funkcji w najwikszym poszanowaniu historycznej zabudowy poprzemysowej. Kopalniane wiee wycigowe, przemysowe instalacje techniczne czy tamocigi nie nadajce si do adaptacji zostay pozostawione w pierwotnej lokalizacji, tworzc niepowtarzalny charakter miejsca. Jest to modelowy przykad postpowania, jednak wymaga duych nakadw nansowych z reguy przerastajcych moliwoci nansowe poszczeglnych miast. Rwnie bezkompromisowym zaoeniem na duo mniejsz skal jest Zabytkowa Kopalnia Wgla Kamiennego Guido w Zabrzu. Wszystkie historyczne elementy tego zaoenia zostay utrzymane, odrestaurowane oraz udostpnione turystom. Na bazie dawnej kopalni wgla kamiennego zostao utworzone muzeum, a w niektrych podziemnych korytarzach utworzono pomieszczenia, w ktrych odbywaj si wykady czy podziemne koncerty. Natomiast Muzeum Piwowarstwa w Tychach to przykad umiejtnego kompromisu konserwatorskiego, polegajcego na odrestaurowaniu i udostpnieniu turystom najstarszych, ju nie uytkowanych do produkcji, czci browaru, a pozostae obiekty zostay dostosowane do nowych urzdze produkcyjnych, przy maksymalnym poszanowaniu historycznej tkanki. Nowoczesne silosy zostay zawieszone nad zabytkowymi ceramicznymi posadzkami hal, odrestaurowano elewacje niektrych budynkw, a wewntrz zamontowano nowe urzdzenia. Tego typu podejcie gwarantuje z jednej strony ochron najcenniejszych zabytkowych obiektw, z drugiej za pozwala na dalsze funkcjonowanie zakadu produkcyjnego. Nieco inne podejcie do adaptacja obiektw zabytkowych do wspczesnych funkcji uytkowych mona zaobserwowa podczas realizacji projektu Nowe Gliwice. W ramach tego projektu, zburzono niemal cae zaoenie urbanistyczne Kopalni Wgla Kamiennego wraz z wszystkimi obiektami i instalacjami poprzemysowymi, pozostawiono jedynie budynek cechowni, maszynowni oraz will dyrektora kopalni. Teren wyrwnano i przygotowano pod nowe inwestycje. Budynek maszynowni zosta zaadoptowany pod inkubator przedsibiorczoci, budynek cechowni sta si siedzib Gliwickiej Wyszej Szkoa Przedsibiorczoci, natomiast powojenna willa dyrektora zostaa wyremontowana i przygotowana pod wynajem. Na fundamencie dawnego biurowca kopalni Gliwice, wybudowano nowy obiekt, ktry sta si siedzib Nauczycielskiego Kolegium Jzykw Obcych. W adoptowanych budynkach cechowni i maszynowni, bez utraty wartoci historycznych i architektonicznych, pozostay elewacje oraz dach, zachowujce swoje pierwotne formy oraz poddane profesjonalnej renowacji, natomiast wntrza zostay cakowicie przebudowane i dostosowane do nowych funkcji. Oceniajc ten przykad naley wzi pod uwag z jednej strony stan techniczny obiektw grocych zawaleniem, ktre bez tego typu drastycznej interwencji pozbawione swojej pierwotnej funkcji powoli niszczayby i samoistnie znikayby z powierzchni ziemi, powodujc zagroenie ycia i zdrowia osb postronnych. Wytypowanie trzech najcenniejszych budynkw, w tym maszynowni i cechowni oraz ich adaptacja pozwolia na zachowanie chocia czci tego zaoenia. Z drugiej za strony, utracono klimat zakadu przemysowego i zmieniono cakowicie odbir tego miejsca, co jest niewaciwie pod wzgldem konserwatorskim.

Zabytki poprzemysowe szans rozwoju miast

201

Analizujc natomiast realizacj centrum kultury, rozrywki i handlu Manufaktura w odzi, naley zauway w przeciwiestwie do projektu Nowe Gliwice wyjtkow dbao o historyczn zabudow dawnego zakadu przemysowego. Waciciel doszed do susznego wniosku, e w tego typu inwestycji nie chodzi tylko o pozostawienie jednego czy dwch obiektw, ale o zachowanie klimatu danego miejsca, dlatego te stara si zachowa jak najwicej zabytkowych obiektw, ktre zagospodarowa pod nowe funkcje. Jeszcze ciekawszym obiektem, ktry mona uzna za wzr adaptacji poprzemysowych obiektw zabytkowych do wspczesnych funkcji uytkowych, stanowi obiekty wchodzce w skad Starego Browaru w Poznaniu. W tym przypadku waciciel take dy do odnowienia i adaptacji jak najwikszej czci starego zakadu przemysowego. Nowoczesna architektura jest podporzdkowana historycznemu zaoeniu, a jednoczenie wnosi now jako poprzez umiejtne poczenie nowych obiektw i nowoczesnych konstrukcji z zabytkowymi ceglanymi, fasadami budynkw dawnego browaru. Niestety nie wszyscy inwestorzy podchodz z takim zrozumieniem do zabytkowej substancji budowlanej. Przygldajc si bliej projektowi Silesia City Center w Katowicach, zauwaymy, e z caego ogromnego zakadu przemysowego pozostawiono jedynie wie wycigow, na ktrej umieszczono logo centrum handlowego, kilka czci maszyn grniczych wyeksponowanych przed budynkiem centrum, wolnostojcy obiekt dawnej kotowni oraz kaplic w. Barbary. Samo centrum handlowo-rozrywkowe to nowy obiekt, ktry z tradycj i historia cz jedynie klinkierowe detale architektoniczne. To zdecydowanie za mao. Zatracony zosta klimat tego miejsca, zburzone zostay prawie wszystkie historyczne obiekty, nie podjto prby wkomponowania ich w nowe zaoenie. Inwestor ochoczo nawizuje do tradycji i historii wykorzystujc wie wycigow jako logo centrum, a jednoczenie zburzy prawie wszystkie obiekty stanowice o tej tradycji. W tym przypadku moemy mwi o zbyt daleko idcym kompromisie konserwatorskim, dziki ktremu, z jednej strony dwa obiekty zostay poddane renowacji i zostay w sposb udany zaadoptowane pod nowe funkcje, z drugiej za strony adaptacja ta odbya si zbyt wysokim kosztem, czyli bezwzgldn rozbirk pozostaej zabudowy. Oczywicie na podjcie takiej decyzji z pewnoci wpyw mia zy stan techniczny obiektw i by moe mae zainteresowanie inwestorw tym terenem, a alternatyw byo utrzymywanie w centrum miasta zdewastowanego terenu poprzemysowego z grocymi zawaleniem obiektami, co z pewnoci nie jest waciw wizytwk miasta. Przedstawione przykady rewitalizacji zabytkw udowodniy, e inwestycje w architektoniczne dziedzictwo kulturowe s opacalne zarwno pod wzgldem spoecznym jak i ekonomicznym. Przykady te byy dobierane w taki sposb, aby mona je byo odnie do innych poprzemysowych obiektw i aby ukazyway ich niewykorzystany potencja. Przedstawiono rne formy i metody zagospodarowania oraz zarzdzania dziedzictwem kulturowym. Majc na uwadze powysze, ponad wszelk wtpliwo naley uzna, e zabytki poprzemysowe s szans rozwoju miast, a umiejtne zarzdzanie dziedzictwem kulturowym, moe doprowadzi do rozwoju danego miejsca. Dlatego te zabytkowe obiekty naley postrzega nie jako obcienie miasta, lecz jako jego szans na doczenie do grona ciekawych pod wzgldem turystycznym orodkw i uzyskania protw, jakie wynikaj z inwestycji w architektoniczne dziedzictwo kulturowe.

WSPCZESNA MYL ARCHITEKTONICZNA W ADAPTACJI OBIEKTU ZABYTKOWEGO CZYLI CHARAKTERYSTYKA OPTYMALNEJ INGERENCJI DLA POTRZEB NOWEJ FUNKCJI
Magorzata Wodarczyk

Akt tworzenia trwa: wiat przestaby istnie, jeli Bg przestaby go tworzy. utrzymywanie bytu conservatio to take tworzenie cratio
Wadysaw Tatarkiewicz1

Architektoniczny obiekt zabytkowy we wspczesnym wiecie powinien by pojmowany i traktowany w sposb nieco odmienny ni to byo na pocztku tworzenia si ruchu dla ochrony pamitek 2, jak w XVIII stuleciu nazywano podejcie do zabezpieczenia obecnie rozumianych zabytkw3. Uprzednie podejcie wynikao z uwarunkowa historycznych i lozocznego nastawienia do tego co uznawano za dziedzictwo i do sposobu jego wartociowania. W Polsce, w szczeglnoci, wynikao to z wczesnego braku pastwowoci, a pniej w zwizku z uzyskan niepodlegoci II Rzeczypospolitej, ktra to okoliczno wymagaa silnego nacisku na to co pozostao z dawnych wiekw suwerennej Polski. W tym czasie powstawao wiele teorii konserwatorskich, bo jak pisa Wadysaw Tatarkiewicz: tworzymy teorie bo s potrzebne ale jednoczenie po pewnym czasie okazuj si one niewystarczajce dla zmieniajcych si okolicznoci i pojawiania si nowych wyzwa. Powstaj wtedy nowe teorie, ktre z kolei uzupeniane s o nowe dowiadczenia i postp techniczny dajc pole dla kolejnych teorii. Mona zatem powiedzie, i doktryna i doktrynalno nie s najwaniejsze we wspczesnej myli architektonicznej, rwnie w konserwatorstwie. S elementami wspomagajcymi. Przez lata, gwnie minionego XXwieku, powstao ich tyle, e nie mona przyj w miar jednolitego sposobu mylenia. Ilu autorw tyle kryteriw, wic kultura oglna, logika i wyksztacenie zastpiy ich wano. Paradoksalnie, to samo przesanie ochrona i wtedy praktykowana wspczesna adaptacja wiadectw dziedzictwa architektonicznego przeszoci przywiecao wielkim prekursorom. Mimo upywu lat kart cigle najwiesz wydaje si by Karta Wenecka zawierajca podstawowe denicje i zasady ochrony zabytkw.

2 3

Wadysaw Tatarkiewicz, Dzieje szeciu poj, PWN, Warszawa 2005, str.308. Kontynuujc cytowan wypowied mona j uzupeni: Twrczo artysty jest pojmowana raczej w sensie poiesis czyli w niczym nie skrpowanej produkcji; cho kiedy indziej take na podobiestwo demiurgii, czyli budowania, planowanego realizowania koncepcji ac. monumentum pomnik; pomnikowy to znaczy wybitny dla danego czasu, kultury czy sztuki zaby w jzyku staropolskim znaczy to samo co zapomnie, podobnie jak i w np. jzyku rosyjskim

204

Magorzata Wodarczyk

Karta ta, z 1964 r., jest rozszerzeniem i pogbieniem Karty Ateskiej z 1931 r., a opublikowanej w Paryu w 1933 r., ktra z tego powodu czsto jest mylona z Kart Atesk CIAM4 z 1933 r. Karta ta rwnie wyraaa stosunek do zagadnie ochrony zabytkw, formujc zasady, jakim winna odpowiada architektura nowoczesna w odniesieniu do obiektw i miast historycznych. I to w sposb znajdujcy uzasadnienie w czasach dzisiejszych. Co bdzie przedmiotem dalszej wypowiedzi. Pniejsze, zwizane z europejskim rodowiskiem kulturowym, karty lub teorie wydaj si by mniej elastyczne i wsteczne wobec Karty Ateskiej i Weneckiej. Karta Krakowska z 2000 r. nawizuje do wyej wymienionych i w swej czci odnosi si do wspczesnych realizacji. Ale jest tylko woluntarystyczna. Praktyczna skuteczno i moliwo wykorzystania ktrejkolwiek z tych Kart, poza polem konferencji, referatw i dyskusji naukowych, w zastosowaniu do obiektw architektonicznych jest jednak niestety dyskusyjna. Pozostaje w sferze teorii i fantasmagorii. Nie maj one bowiem adnego umocowania prawnego dla pragmatycznego wykorzystania ich we wspczesnych dziaaniach w adaptacjach historycznych obiektw dla obecnych funkcji. S czysto yczeniowymi dla projektantw i uznaniowymi przez suby konserwatorskie. Ponadto mamy skostniay system suby konserwatorskiej w zakresie opisywania i ochrony nad obiektami architektonicznymi. Celowo w dalszej czci nie uywam sowa: ochrona obiektw zabytkowych ale opieka i kondensuj uwag na architekturze w sensie projektowym i estetycznym, a nie na innych polach dziaania konserwatorskiego, bo te inne problemy s z nimi zwizane. A chroni si przed czym a opiekuje czym. Wydaje si e, zasadnym dla obiektw architektonicznych jest opiekowanie a nie tylko ochrona. Istniay zreszt dawniej towarzystwa opieki nad zabytkami a i obecnie istnieje spoeczna funkcja opiekuna zabytkw. Gdyby bowiem stosowa wobec architektury zapisy wyej wspomnianych Kart, opiek sub konserwatorskich objte byyby rwnie budowle przynajmniej z caego XX wieku. A nie s. Celowe moe by tu pytanie: czemu. Wszystkie z przywoanych Kart daj ku temu moliwo. Jednak architektura XX wieku, w szczeglnoci architektura powojenna nie znalaza si w polu zainteresowa sub konserwatorskich. A wie si to nie tylko z zachowawczoci w granicach odpowiedzialnej troski i starannoci z niej wynikajcej, przede wszystkim ze szczegln trosk o spucizn w rozumieniu dbaoci, o to co przesze, ale w szczeglnoci, dbaoci o to co przysze, ktre moe pojawi si w obiekcie architektonicznym, a ktry uznany powinien by za wymagajcy szczeglnej opieki. Nie moe to stanowi uzasadnienia dla odizolowania zabytku od czasu obecnego i przyszego. Rozumne podejcie do opieki nad zabytkami zwizane jest z tym, e wspczesne dziaanie w obiektach zabytkowych wymagaj zmienionego podejcia. Dotychczasowe jest archaiczne i ze szkod zarwno dla obiektw chronionych tak jak i dla potomnych tej spucizny. Gdyby przyj rozumowanie niektrych wspczesnych, polskich decydentw Konserwatorw Zabytkw dziaajcych z umocowania ustawowego nie mielibymy np. tak konglomeratystycznego obiektu jakim jest Zamek Krlewski na Wawelu. Rwnie ze strat dla potomnych. Bo jak wtedy ocenialibymy t ongi wspczesn restauracj a waciwie kolejne adaptacje? W czym zatem jest problem? W potrzebie porzucenia mylenia tylko o Kartach i teoretyzowaniu. W praktyce na linii Konserwator Architekt s one bezuyteczne. Jakakolwiek myl, niezalenie przez kogokolwiek, np. architekta praktyka powzita, zderza si z murem osoby , ktra jest alf i omeg decydujc o okrelonej realizacji i dziaaniu, czsto w sposb uznaniowy. Nawet w przepadku gdy decyzje w sprawach architektury podejmuje nie architekt. Niezalenie od Kart i funkcjonujcych w obiegu akademickim teorii. Czasem po prostu brak zwykej wiedzy i moliwoci. Argumentacja zwizana z podejciem, e architekci nie mog polemizowa z konserwatorem zabytkw w zakresie myli architektonicznej w adaptacji architektonicznego obiektu zabytkowego do funkcji wspczesnej jest problemem powszechnym i niestety prawdziwym. Po co zatem karty? Jeli nie przekadaj si na pragmatyczne ich wykorzystanie?
4

CIAM (Le Congres Internationaux dArchitecture Moderne): midzynarodowe zrzeszenie architektw z 1928r majce za zadanie propagowanie i wdraanie architektury wspczesnej w powizaniu z najnowszymi osigniciami technicznymi. Rozwizanie CIAM nastpio w 1956r, w Dubrowniku.

Wspczesna myl architektoniczna w adaptacji obiektu zabytkowego czyli charakterystyka...

205

Tu przechodzimy do meritum. Obecna ochrona nad dziedzictwem architektonicznym cigle jeszcze jest statycznym modelem. Nie jest opiek, ktra uwzgldniaaby nowoczesn opiek wic si nie tylko z zycznym zachowywaniem substancji lub jego rekonstrukcj ale rwnie potrzeb interpretacji i ekonomii ale jest gwnie ochron. Moe jednak Karty mogy by by w jakim stopniu uyteczne. Wymaga to jednak zwrcenia uwagi rodowiska konserwatorskiego na kilka zjawisk, w sferze architektonicznej, bez ktrych wykorzystanie jakichkolwiek kartogracznych zapisw jest obecnie nieskuteczne. Pierwszym z nich jest publikacja dotyczca jakoci ycia5 a zwizana z architektur. Mwi ona midzy innymi o tym, e naley dba aby kolejne programy Unii Europejskiej uwzgldniay tak istotn kwesti jak dziedzictwo architektoniczne, w tym wspczesne, i w ramach tego zawieray innowacyjne podejcie do architektury. Drugim moe by tzw. polityka architektoniczna Polski6 , w ktrej uwzgldnione s rwnie sprawy zwizane ze spucizn architektoniczn. Bdzie to dokument prawny zobowizujcy take do dziaa na rzecz zarwno zabezpieczenia zabytkowych obiektw jak i na rzecz wspczesnej kreacji, i obecnie tak powszechnie wykorzystywanego zrwnowaonego rozwoju. Umocowanie generalnych zapisw pyncych z Kart w tym dokumencie dao by szans na ich wykorzystanie w praktycznym, architektonicznym dziaaniu. Jednak nawet w ramach tej dotychczasowej suby konserwatorskiej, moe czasem zaistnie wspczesna myl architektoniczna. Jak powiedzia prof. Jacek Purchla we wstpie do monograi tzw. kamienicy Pod Kruki w Krakowie: Przyszo przeszoci7. Jest to budujce haso, w opozycji do dotychczasowego podejcia konserwatorskiego, ktre zakadao, min. cytujc prof. Bohdana Rymaszewskiego: Przyznanie [konserwatorom] w zasadzie powszechnej (...) racji8. Mylenie to, w poczeniu z wieloma kartami i aktami podejmowanymi przez organizacje zwizane z dziaalnoci konserwatorsk doprowadzio do sytuacji, w ktrej trudno zdecydowa o ich pierwszorzdnoci. Tym bardziej wspczesne podejcie instytucji kultury i nauki w sposobie przykadania wagi do dziaa wobec dziedzictwa kulturowego architektonicznego wymaga szczeglnej uwagi. Jak wic mona obecnie podchodzi do architektonicznego mylenia wobec obiektu zabytkowego? I kiedy jest on uznany za zabytkowy? Oczywicie na wiele sposobw ale aden z nich nie powinien by doktrynalny. Doktryna to przeytek z czasw, w ktrych oglna wiadomo wobec spucizny bya niezbyt wielka. Przy obecnym poziomie wiedzy powszechnej jest to jedynie budowanie pustych i bezuytecznych form naukowych. Bez poytku dla tego co jest tu najwaniejsze: wiadectw kultury. Przeszych, obecnych i przyszych. W tej sprawie pisa rwnie prof. Andrzej Kaduczka: Dobre i ze uytkowanie zabytkw lub jak nie dopuci, by stay si historycznymi dla przywoania tytuu i treci referatu z 1957r autorstwa Maurice Besseta9. O tym, e mamy do czynienia z kryzysem kart, deklaracji i doktryn oraz praktyki w ich realizacji pisa rwnie Piotr Stpie w artykule pn.Kryzys teorii czy kryzys praktyki ? (...).10 W polu niniejszej wypowiedzi pozostaj tylko obiekty architektoniczne. Pozostaa spucizna jest poza tym tekstem. Tematem wypowiedzi jest zwrcenie uwagi na to, e do obiektw znaczcych dla dziedzictwa architektonicznego, bardziej przeszego jak i tego z minionego XX wieku, mona
5

7 8 9

10

Architektura a jako ycia, publikacja Rady Architektw Europy, w ktrej mwi si midzy innymi o kulturowych aspektach zrwnowaonego rozwoju, w tym o aspektach kulturowych zwizanych z dziedzictwem Polityka Architektoniczna Polski dokument przygotowywany przez rodowisko architektoniczne (SARP, IARP, Rada Architektury) we wsppracy z Ministerstwem Kultury Praca zbiorowa, Metamorfozy, Midzynarodowe Centrum Kultury, 2009, wstp Bohdan Rymaszewski, Klucze ochrony zabytkw w Polsce, Orodek Dokumentacji Zabytkw, 1992, str.149 Andrzej Kaduczka, Ochrona zabytkw architektury, Tom I, zarys doktryn i teorii, Stowarzyszenie Konserwatorw Zabytkw, Krakw 2000, str. 92 Piotr M.Stpie, Kryzys teorii-czy kryzys praktyki? Co powinnimy naprawi w systemie ochrony dziedzictwa architektonicznego, [w:] Wspczesne problemy teorii konserwatorskiej w Polsce, ICOMOS, Politechnika Lubelska, Warszawa-Lublin, 2008, str.121

206

Magorzata Wodarczyk

podchodzi przyjmujc wspczesn myl architektoniczn. I jak do tego podchodzimy. Raz yczliwie a innym razem nieuprzejmie. Potomno oceni suszno tych decyzji ale dopki czytelny jest przekaz wspistnienia tego co przesze a tego co nowe, dopty nie ma obaw. Nie zawsze tak jednak jest. Jak zatem mona okreli charakterystyk optymalnej ingerencji architektonicznej i okoo architektonicznej? Prb polemiki? Raczej prb racjonalnej i szczerej odpowiedzi na pytanie. Pokazuj to wspczesne przykady obiektw kultury i nauki takich jak: Kamienica pod Kruki czy Bunkier Sztuki. Jeden i drugi zlokalizowany w centrum Krakowa. W przypadku Kamienicy pod Kruki mamy do czynienia ze wiadom postaw Inwestora. Podj on odwan decyzj wspczesnej ingerencji i raczej mia w czasach kiedy naladownictwo miao przywilej wanoci. Zatem wracajc do wypowiedzi prof. Jacka Purchli dyrektora Midzynarodowego Centrum Kultury inwestora tej inwestycji, naley przywoa inn wypowied z tej samej publikacji: Dziedzictwo kulturowe (...) dziki podjciu koniecznej adaptacji siedziby przy Rynku Gwnym 25 przestao by dla nas tylko teori, ale stao si realnym dowiadczeniem. Procesowi wnikliwego odczytywania warstw dziedzictwa nagromadzonych przez wieki w kamienicy Pod Kruki towarzyszyo przekonanie o niezwykoci szansy, jaka si przed nami otwieraa. Myl nie tylko o moliwoci penej integracji funkcji i formy zabytkowej siedziby, ale przede wszystkim o moliwoci zrealizowania wanego eksperymentu przejcia od konserwatorskiego doktrynerstwa w ktrym tkwi nasze rodowisko do metodologicznego pluralizmu. Czy udao nam si t now lozo mylenia o dziedzictwie przeoy na nowy jzyk architektury w historycznym kontekcie? niech oceni przyszo. (...) laboratorium [to] poszukiwa nowych relacji pomidzy dziedzictwem a wspczesnoci i nie tylko wany precedens w dugiej historii krakowskiej konserwacji zabytkw. (...) dostrzec mona nie tylko dialog nowego ze starym, ale organiczne przenikanie si formy i funkcji. W tym te tkwi nowy sens dziedzictwa przyszo przeszoci. To tyle jeli mowa o tym obiekcie. Drugi to tzw. Bunkier Sztuki, dawniej BWA11. Jest to jedyny w Krakowie przekad modernizmu w zakresie beton brut czyli tzw. brutalizmu w architekturze modernistycznej.12 Nie doceniany i zepsuty poprzez zainstalowanie zewntrznej, plastikowo-metalowej kawiarni popartej ponadto przez Gwnego Plastyka Miasta Krakowa. Stracono szans na kolejne, nowe wspczesne rozwizanie. Co zniszczono? Aranacj terenu zielonego, czcego dwa wejcia do budynku oraz usunito interesujc, nowoczesn rzeb, a take zniweczono cay artystyczny i ideowy charakter obiektu. Jest on teraz nijakim tem. Za przyzwoleniem wadz konserwatorskich. Jaka jest zatem wspczesna myl architektoniczna dotyczc dziaania wobec historycznego dziedzictwa albo raczej jaka powinna by?. Odpowied wydaje si by oczywista. Po prostu wspczesna ale nie niweczca, dodajca wartoci i bdca tzw. dobr kontynuacj. Bo: Ogromna wikszo narodu yje poza sfer dziaania innych sztuk [...]. Ale poza sfer dziaania architektury mona y tylko na pustyni.13 Architektura wspczesna w historycznym nie tylko dawnym kontekcie powinna wynika z inwencji twrczej, wyobrani, nauki, odwagi i wiary jak zapisano w przedmowie polskiego wydania Karty Ateskiej z 1941r. I co jest nadal aktualne.

11 12 13

BWA: Biuro Wystaw Artystycznych autorka obiektu to Krystyna Rycka-Tooczko, projekt zrealizowany w 1965r Stanisaw Piekowski, Patos i etos w architekturze, 1916, str.96 [za:] Marta Leniakowska [w:] Co to jest architektura, Kanon, Warszawa, 1966, str.5

Wspczesna myl architektoniczna w adaptacji obiektu zabytkowego czyli charakterystyka...

207

Budynek dawnego Biura Wystaw Artystycznych BWA (obecnie Bunkier Sztuki) przy Plantach w Karkowie, przed kolejn ingerencj. Projekt: Krystyna Tooczko-Rzyska Fotograa: Magorzata Wodarczyk

Budynek dawnego Biura Wystaw Artystycznych BWA (obecnie Bunkier Sztuki) przy Plantach w Karkowie, po kolejnej ingerencji. Fotograa: Magorzata Wodarczyk

208

Magorzata Wodarczyk

Zabudowa dziedzica zabytkowej kamienicy Pod Kruki przy Rynku Gwnym 25 w Krakowie, siedziba Midzynarodowego Centrum Kultury. Projekt adaptacji: Atelie Loegler i Partnerzy, Wodarczyk + Wodarczyk Architekci Fotograa: Marcin Wodarczyk

Dziedziniec zabytkowej kamienicy Pod Kruki przy Rynku Gwnym 25 w Krakowie, siedziba Midzynarodowego Centrum Kultury przed wspczesn zabudow. Fotograa: Marcin Wodarczyk

NOTKI BIOGRAFICZNE

Waldemar J. Affelt
dr in., Politechnika Gdaska, Wydzia Inynierii Ldowej i rodowiska. Czonek ICOMOS, TICCIH, Forum UNESCO University and Heritage. Tematyka badawcza: historia budownictwa; metodyka interpretacji, waloryzacji i promocji zasobw dziedzictwa inynierii budowlanej, techniki i przemysu w kontekcie rozwoju zrwnowaonego; studia przykadu saliny ciechociskiej oraz mostowej przeprawy wilanej w Tczewie. Kontakt: affew@pg.gda.pl

Lucyna Czyniewska
dr in. architekt, studia na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej, Studia Podyplomowe Konserwacji Zabytkw i Studia Doktoranckie na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, projektant w Pracowni Projektowej i Kierownik Pracowni Urbanistycznej PP PKZ w Toruniu od 1970 do 1993, gwny specjalista w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej do 2000, wykadowca na Wydziale Sztuk Piknych UMK (umowa o dzieo) w latach 1983 1097, czonek SARP, TUP, ICOMOS. Czynny projektant.

Marcin Grski
dr in. arch., adiunkt w Zakadzie Konserwacji Zabytkw Wydziau Architektury Politechniki Warszawskiej, czonek rad naukowo-konserwatorskich przy Fortecznym Parku Kulturowym Twierdzy Srebrna Gra oraz Twierdzy Gdask, a take Komisji Architektury Militarnej PKN ICOMOS; od 2007 roku wspwaciciel konserwatorskiej pracowni architektonicznej festgrupa.

Marek Grabiszewski
docent w Instytucie Turystki, Hotelarstwa i Gastronomii Wyszej Szkoy Gospodarki w Bydgoszczy; wykadowca na kierunku Turystyka i Rekreacja. Publikacje (take podrczniki i skrypty) z zakresu hotelarstwa, problematyki atrakcyjnoci turystycznej, zagospodarowania turystycznego, w tym zwaszcza dot. ksztatowania zabytkowych ukadw urbanistycznych oraz funkcji hotelowej w obiektach zabytkowych. Kontakt: Wysza Szkoa Gospodarki w Bydgoszczy, ul. Garbary 2; 85-229 Bydgoszcz prorektor ds. studenckich; tel. 601 91 66 31; marek.grabiszewski@byd.pl

Maria Ludwika Lewicka

absolwentka Wydziau Architektury Politechniki Wrocawskiej, tame 1972-93: asystent, potem adiunkt w Instytucie Historii Architektury, Sztuki i Techniki; do 1979 asystowaa prof. B. Guerquin; pod kierunkiem naukowym prof. J. Rozpdowskiego doktoryzowaa si (1980) i wykonaa wiele autorskich prac studialno-badawczych dot. dawnej architektury Wrocawia i Dolnego lska. Od 1995

210

Notki biograczne

w Zakadzie Konserwacji Zabytkw WA PW. Jest autork prac studialnych i badawczych dot. fortykacji historycznych oraz staromiejskich zespow, specjalnie - Starego Miasta w Warszawie. Jest dydaktykiem, architektem- konserwatorem, projektantem; czonkiem kilku rad konserwatorskich.

Jakub Lewicki
historyk architektury i konserwator zabytkw, kierownik Katedry Konserwacji Zabytkw na Uniwersytecie Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie, dr hab. w dziedzinie architektury i urbanistyki o specjalizacji historia architektury i konserwacja zabytkw, prof. nadzw., wykada histori architektury i konserwacj zabytkw na uniwersytetach w Warszawie i odzi oraz na Wydziale Architektury WSEiZ. Autor ponad 100 publikacji z zakresu historii architektury i konserwacji zabytkw oraz licznych niepublikowanych prac studialnych bdcych efektem bada terenowych. Laureat wielu prestiowych nagrd i stypendiw. Aktualnie zajmuje si gwnie architektur epoki modernizmu zarwno pod wzgldem historii architektury jak i problematyki konserwatorskiej. Wiceprezes Sekcji Polskiej DOCOMOMO, czonek ICOMOS, SHS, SKZ i TOnZ. Kontakt: jakublewicki@poczta.onet.pl

Iwona Liewska
historyk sztuki, pracownik sub konserwatorskich, od 2005 roku w Regionalnym Orodku Bada i Dokumentacji Zabytkw w Olsztynie. Autorka publikacji powiconych poblematyce krajobrazu kulturowego Warmii i Mazur oraz regionalizmu w architekturze. Redaktor dwch serii wydawniczych powiconych problematyce zabytkw i ochorny krajobrazu, ukazujcych si nakadem wydawnictwa Borussia: Nowe ycie pod starymi dachami oraz Kraj-Obrazy.

Piotr Molski
dr hab.in.arch., kierownik Zakadu Konserwacji Zabytkw Wydziau Architektury Politechniki Warszawskiej, przewodniczcy Komisji Architektury Militarnej PKN ICOMOS; gwne kierunki zainteresowa badawczych: konserwacja i adaptacja do wspczesnych funkcji zabytkowych budowli i zespow; zarzdzanie zasobami kulturowymi (parki kulturowe); ochrona zabytkw architektury obronnej; dowiadczenia zawodowe: autor licznych prac naukowo-badawczych, programw ochrony i zagospodarowania zespow obronnych; koordynator Krajowego Programu Ochrona i Konserwacja Architektury Obronnej, udzia w utworzeniu parkw kulturowych Twierdzy Srebrna Gra i Twierdzy Kodzko. Kontakt: molski@chello.pl

Monika Murzyn-Kupisz
doktor nauk ekonomicznych, magister nauk humanistycznych. Absolwentka Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie oraz uniwersytetw w Brukseli, Tilburgu, Bilbao i Loughborough. Adiunkt w Zakadzie Dziedzictwa Kulturowego i Studiw Miejskich UNESCO w Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie. Zainteresowania badawcze koncentruj si wok konserwatorskich, spoecznych i ekonomicznych problemw ochrony, interpretacji i zarzdzania dziedzictwem kulturowym, a take rewitalizacji zdegradowanych obszarw rdmiejskich i rodkowoeuropejskiego kontekstu ochrony dbr kultury. Zakad Dziedzictwa Kulturowego i Studiw Miejskich UNESCO, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie email. Kontakt: murzynm@uek.krakow.pl

Bogumia J. Rouba
profesor, kieruje Zakadem Konserwacji Malarstwa i Rzeby Polichromowanej IZK na Wydziale Sztuk Piknych Uniwersytetu M. Kopernika. Prowadzi prace badawcze, wasne prace konserwatorskie,

Notki biograczne

211

wykada midzy innymi konserwacj prolaktyczn. Jest autork ponad 100 publikacji, a jako rzeczoznawca Ministra Kultury sprawuje nadzory i udziela konsultacji w wielu obiektach caej Polski. Jest v-przewodniczc Rady ds. Ochrony Zabytkw przy Ministrze Kultury, przedstawicielem IZK UMK i czonkiem ENCoRE, czonkiem ICOMOS, ZPAP, rad redakcyjnych czasopism naukowych i wielu specjalistycznych gremiw.

Wojciech Szygendowski
mgr in. arch., dzki Wojewdzki Konserwator Zabytkw. Wykadowca Uniwersytetu dzkiego oraz Studiw Podyplomowych na Politechnice dzkiej. W latach 1995-2005 Miejski Konserwator Zabytkw w Urzdzie Miasta odzi. Autor i wspautor ponad 20 dokumentacji badawczych z zakresu architektury, a take autor projektw konserwatorskich adaptacji i rekonstrukcji okoo 40 budynkw w kraju i zagranic. Autor kilkunastu publikacji w materiaach konferencyjnych, prasie popularnej i fachowej. Gwne dziedziny zainteresowa badawczych: ochrona i konserwacja zabytkw teoria a praktyka; architektura sakralna Mariawitw. Kontakt: wojtek-szyg@o2.pl

Bogusaw Szmygin
dr hab. in., profesor Politechniki Lubelskiej; kierownik Katedry Konserwacji Zabytkw; dziekan Wydziau Budownictwa i Architektury PL. Specjalizuje si w zagadnieniach ochrony i konserwacji zabytkw architektury (teoria konserwatorska, wiatowe Dziedzictwo, rewitalizacja miast historycznych, ochrona ruin). Autor okoo 100 publikacji (m.in. monograi Ksztatowanie koncepcji zabytku i doktryny konserwatorskiej w Polsce w XX wieku), autor kilkunastu programw badawczych i edukacyjnych (m.in. ponad 40 scenariuszy lmw edukacyjnych). Prezes PKN ICOMOS, czonek Komitetu Wykonawczego ICOMOS, sekretarz Midzynarodowego Komitetu Teorii Konserwatorskiej. Kontakt: szmygin@poczta.onet.pl

Maciej Trochonowicz
mgr in.; absolwent Wydziau Budownictwa i Architektury Politechniki Lubelskiej, asystent w Katedrze Konserwacji Zabytkw Politechniki Lubelskiej; prowadzi prace badawcze dotyczce izolacji wykonywanych metodami chemicznymi tematyka rozprawy doktorskiej, specjalizuje si w zagadnieniach zwizanych z ocen stanu technicznego obiektw pod ktem zawilgocenia, zasolenia i rozwoju korozji biologicznej; autor i wspautor okoo 40 artykuw naukowych i popularnonaukowych oraz okoo 60 rnego typu opracowa technicznych. Kontakt: m.trochonowicz@op.pl

Miron Urbaniak
dr, historyk przemysu i techniki, prowadzi badania w zakresie szeroko pojtej historii techniki oraz architektury przemysowej. W krgu jego szczeglnych zainteresowa pozostaj miejskie zakady przemysowe byej prowincji poznaskiej. Od wielu lat wsppracuje ze subami konserwatorskimi przy inwentaryzacji zabytkw przemysu i techniki. Jest autorem kilkudziesiciu publikacji powiconych historii i formom ochrony zabytkw techniki. Kontakt: miron.urbaniak@onet.eu

ukasz Urbaczyk
dr in. arch. Miejski Konserwator Zabytkw w Rudzie lskiej, Radny Miasta Zabrze, Czonek zaoyciel Grnolskiego oddziau Stowarzyszenia Konserwatorw Zabytkw, Absolwent Wydziau Architektury Politechniki lskiej w Gliwicach, przewd doktorski przeprowadzi na wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej pod kierunkiem prof. zw. dr hab. in. arch. Andrzeja Kaduczki. Kontakt: lukasz@urbanczyk.pl

212

Notki biograczne

Bartosz Walczak
dr in. arch., adiunkt w Instytucie Architektury i Urbanistyki Politechniki dzkiej. Zastpca Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw w odzi. Wykadowca Studiw Podyplomowych na Politechnice dzkiej oraz na Politechnice Warszawskiej. Autor i wspautor projektw dotyczcych adaptacji budynkw poprzemysowych i rewitalizacji rdmiecia odzi. Autor blisko czterdziestu publikacji w kraju i za granic. Czonek ICOMOS oraz TICCIH. Gwne dziedziny zainteresowa badawczych: dziedzictwo przemysowe odzi; dziedzictwo przemysowe i tosamo; zespoy fabryczno-mieszkalne w przemyle wkienniczym; sposoby wykorzystania budynkw przemysowych; problematyka konserwatorska zabytkw techniki. Kontakt: bartosz.walczak@p.lodz.pl

Magorzata Wodarczyk
dr in. architekt. Rzeczoznawca Budowlany w specjalnoci architektonicznej. Politechnika witokrzyska oraz Wodarczyk + Wodarczyk Architekci. Studia Podyplomowe z Konserwacji Zabytkw Architektury i Urbanistyki. Czonek SARP, SKZ i ICOMOS. Publikacje na temat architektury wspczesnej i architektury XX wieku. Liczne projekty i realizacje, dziaalno edukacyjna. Kontakt: malgorzata@ wpluswarchitekci.com.pl