You are on page 1of 24

saMgata kxI gata naIikx

laoKakx, Anauvaadkx satyaSaIla doSapaaMDo


vaamanarava doSapaaMDo kxa CaoTa baoTa
sataISa, Aqaa-ta maOM hI, Aba kxa satyaSaIla (maoro
[sa janmanaama kxI paunapa-`itaYza maoro dovaasa kox
vaastavya maoM gaur]var kuxmaarjaI hI nao kxI, Aa^la
[MiDyaa roiDyaao kxa Aa^iDSana fxa^ma- Bartao samaya |
naama kxao laya AaOr vajana pa`apta haokxr {sao
sagauNa banaanao hotaU |)
ekx baar koxsarbaa[- koxrkxr kxa ivaraT
parfxa^ma-nsa (jaOsao ikx pa`yaaoga nao hI {nakxI SarNa
laI hao) cala rha qaa, taba ipataajaI kox saaqa maMca
kxao GauTnao lagaayao hue tanmaya haokxr paUro
SarNaBaava sao gaayana saunanao kxa maora BaI
pa`amaaiNakx pa`yaaoga cala rha qaa | baa[- jaI nao gaanaa
raokx kxr paRcCa kxI, ha kxaoNa Aaho? ikxsaI
nao kxha ikx vaamanaravajaI kxa baoTa | ifxr
inakxT baOzo hue vaamanarava saDaolaIkxr (Ea`utaI kox
ipataa) kxao maoro ipataajaI samaJakxr {nasao kxha,
[sao AcCI taalaIma dIijayao | AaOr
saDaolaIkxrjaI nao ha^M Bar dI | tanmayataa kxa
fxilata ekx eosaa inaYkxama kxma-yaaoga hao sakxtaa
hO [sasao maOM baoKabar qaa |
hmaaro hI Gar maoM risakxaga`NaI ramaUBaOyyaa
dataojaI kox saamanao maOM inaBa-yataa sao inagau-Na gaa rha
qaa | dataosaahba nao kuxmaarjaI kxao {nakxI
AitaSayaao@ta SaOlaI maoM kxha yaar kuxmaar, yah
laDkxa jaba gaataa hO taba [sakxI saIrta [sa
kxdr taumharo jaOsaI hao jaataI hO ikx saUrta BaI
taumharo jaOsaI bana jaataI hO |
{sa va@ta Gar maoM GarMdaja gaayakxI kxa
maahaOla qaa | ([saI naama sao 1962 maoM maaOja
pa`kxaSana Wara pa`kxaiSata yah ga`Mqa ihMdI maoM
Garanaodar gaayakxI AaOr AMga`ojaI maoM Indian
Musical Traditions
kox naama sao
Anauvaaidta hao caukxa hO AaOr Aba [sakox taIsaro
saMskxrNa kxI pa`taIXaa hO |) {<ar BaartaIya

saMgaIta kox Garanao yaanao ivaiSaYT evaM ivaiBaa


saaOMdya-Saas~aIya dRiYTkxaoNaaoM kxa kxma sao kxma taIna
paIiZyaaoM maoM paayaa jaanao vaalaa saatatya haotaa hO |
hr Garanao kxIx baZta kox Apanao inajaI kxayado
kxanaUna haotao hOM, [sa baata par kxTaXa kxrnao vaalaa
yah pa`qama ga`Mqa hO evaM [sa ivaYaya kxao laokxr {znao
vaalao kx[-M pa`SnaaoM kxao samaayao samaoTo hue hO | [sa
ga`Mqa kxI isawI hotau vaamanaravajaI maaOja pairvaar
kox lagaBaga saBaI kxvaIsaaihtyakxaraoM AaOr
ivaiBaa GaranaaoM kxo gaayakxaoM kxI jamaGaT Apanao Gar
par jauTakxr Apanao AagaamaI ga`Mqa kox ekx ekx
AQyaaya kxa paaz kxrtao qao | [sapar saaihtyakxaraoM
kxI pa`itaik`xyaaik`xyaa, ivaSaoYata: gaayakxaoM kxI
saaXaata gaakxr hI vya@ta haotaI qaI | [na gavaOyaaoM
kxI ekx dUsaro kxI gaayakxI kxao laokxr vya@ta haonao
vaalaI Aalaaocanaatmakx pa`itaik`xyaaAaoM maoM
vaamanaravajaI Apanao ga`Mqa kox ilayao kuxC saaMigaitakx
taqya talaaSatao rhtao qao AaOr maOM [na kxlaakxaraoM
kxI ekx dUsaro par kxI ga[- kxBaI KaUMsaT taao kxBaI
maaima-kx iTppaiNayaaoM kxa majaa laUTtaa rhtaa |
maaogaUbaa[- kuxDI-kxr sao maoro ipataajaI
taalaIma haisala kxr rho qao | {nakxI
ikxSaaorvayaIna gaur}bahna qaI ikxSaaorItaa[- | [sa
taalaIma kxI [-naayata maoM CTpaTataI hu[ikxSaaorItaa[- kxao doKakxr KaUr kox partabaaoM sao
fxnaa haonao kxI taalaIma paanao vaalaI Sabanama kxI
yaad AataI qaI | ikxSaaorItaa[- kox [sa
kxaifxranaa AMdaja kxao pa`aotsaaihta kxrnao vaalao
{nakox vaamanaravakxakxa kxa vaatsalyaBaava
ikxSaaorItaa[- kxI saaMigaitakx yaa~aa maoM ekx
mah<vapaUNa- maaoD hO |
{na idnaaoM BaImasaonajaI kxa mauMba[- maoM
vaastavya hmaaro hI Gar huvaa kxrtaa qaa | svarBaar
sao nata haokxr gaatao va@ta jamaIna CUnao vaalaa
{nakxa hzyaaogaI mastakx vaamanaravajaI kxI
saaohbata maoM jayapaur Garanao kox layadar AMdaja sao
{ata hao rha qaa |

koxsarbaa[-maaogaUbaa[- kox saugaizta


gaanaiSalpa kxI taraSa doKakxr Avaak\x rhnaa hI
saMBava qaa laoikxna [sakxI taulanaa maoM mansaUr jaI kox
gaayana maoM paayaa jaanaovaalaa JakxJaaor {nmaad AaOr
baaOrayaapana patqar sao fUxT {maDnao vaalao
paIpalapa<ao kxI saukuxmaar ijajaIivaYaa kxa paircaya
dotaa qaa |
dovaQar skUxla Aa^fx [MiDyana myaUijakx maoM
maMijala saamanao Aatao hI BaTkx jaanao vaalao
fxkxIranaa imajaaja kox kxlaakxar AaOr saaqa hI
saupa`itaiYzta saama`ajyavaadI Garanaogaar gaayakx BaI
ApanaI {paisqataI dja- kxratao qao |
vaa^D-na raoD isqata hSamana vaastaU maoM
rvaISaMkxrjaI kox iSaibar maoM BaI maOM jaayaa kxrtaa
qaa | rvaISaMkxrjaI kox vaadna maoM paayaI jaanao vaalaI
ragaivacaar kxI samaga`taa AaOr saMtaulana sao
pa`Baaivata taba mauJasao baujauga-, yauvaa vaadkxaoM kxI ekx
fxaOja maoro kxrIba qaI | CuTpana maoM maOnao baagaoEa`I maoM
r}pakx taala maoM ekx taranaa baaMQaa qaa | rvaIjaI kxao
jaba saunaayaa taao {nhaoMnao kx[-M baar daohranao kxao
kxha AaOr saraha | maukuxla vah taranaa Aaja BaI
gaataa hO | kuxmaarjaI kxao jaba saunaayaa taba {nhaoMnao
Akxsmaata gaMBaIr haokxr fxmaa-yaa [sa taranao kxa
naaoToSana kxrkox rKaao |
baMba[- maoM taba Aagara Garanao kxa yaanao
pa`Qaanataa sao ivalaayata husaona, Ajamata husaona,
Anvar husaona Aaid histayaaoM kxa r]tabaa bahuta
Cayaa huAa qaa | [na KaaMsaahbaaoM kxI savaa-iQakx
taalaIma (TUSansa) ica~aapaUr saarsvata samaaja maoM
huAa kxrtaI qaI | par Aagara Garanao kox gaayakxaoM
maoM mauJao sabasao Baanao vaalao qao KaadIma husaona |
{nakxI baMidSa kxI kxhna, foMxk, itaha[-yaaoM kxI
{paja AaOr Aavaoga, taar saptakx kox svaraoM kxI
paukxar jaOsao kxao[- Aak`Mxdna, naalaa fUT paDa
hao | yah saMskxar ekx Arsaa mauJapar Ca gae
qao, Aba BaI maoro saaMigaitakx Aalama kxa ekx
ihssaa Apanao kxabaU maoM rKKao hue hOM | lataafxta
KaaM kxa lautfx AaOr rMgaIlaa imajaaja

AafxtaabaemaaOsaIkxI fOxyaajaKaaM saahba kxIx


[maarta kxI baulaMdI kxa sabaUta maalaUma paDtaa qaa
AaOr {na idnaaoM maora saaMigaitakx imajaaja BaI kuxC
eosaa hI hao gayaa qaa |
AmaIrKaaM saahba kxI kUxTtaanaaoM kxI
BaUlaBaulaOyaa kxI saMkxrI gailayaaoM maoM Kaud kxao
Baulaakxr maOM Aaja BaI {laJaa huAa rhtaa hUM|

nag\amaa vaao nag\amaa hO


ijasao r}h saunaae
AaOr r}h saunao
kxhtao kxhtao svaraoM kxI SaaMta mawma jyaaotaI
(vaastava maoM Samaa kxhnaa caaihyao) kxI QaImaI AaMca
par raga kxI iKacaDI pakxanao vaalao AmaIrKaaM |
{sa jyaaotaI ko QauMQalao {jaalao maoM BaItar kxI
kxailaKa kxI tah kxI, partaaoM kxao {laT palaT
kxrtao rhnao vaalao AmaIr KaaM jaOsao ikx {sa
kxailaKa kox gaBa-gaRh kxa AnvaoYaNa kxrtao haoM |
samaa baaMQanao vaalao, Ainava-canaIyataa kxI
idSaa kxa AamaM~aNa donaovaalao saMgaIta kxa naaoToSana
kxr, {sakxa Aqa- talaaSanao kox bajaaya, eosaa
gaanaa saunakxr, mauJamaoM hI iCpaIM saupta saMvaodnaaeM va
saMdBa- iKala {ztao hOM {pamaana {pamaoya bana kxr,
AaOr SabdaoM kxa baaOr bana kxr BaaYaa kxa maMDpa
sajaanao lagatao hOM, yah maorI majabaUrI hO |
ragar]pa, yaanao ragata<va ijasamaoM samaayaa
haotaa hO, {sa raga kxI taja- (svaraoM kxI gait) par
havaI haokxr raga kox svaraoM ko, Alaga Alaga BaaMtaI
ko saMvaad baDo caOnadarI sao AmaIrKaaM sqaaipata
kxrtao hOM | [nhI saMvaadaoM kox fxlasvar}pa {nakox
gaanao maoM yah gaUZ Ainava-canaIyataa AataI hO, eosaa
musicological
pa`taIta haonao vaalaa
spaiYTkxrNa maOM do sakxtaa hUM | AaOr {sa idSaa
kxI tarfxx gaa kxr saMkoxta kxrnaa mauJao AiQakx
Aasaana AaOr Kaailasa lagataa hO | laoikxna
ilaKanaa baDI ToZI KaIr bana jaataa hO | kxBaI
hlakoxsao taao kxBaI JaT sao palaTI maar kxr r]Ka
badlanao vaalaa kxlaa kxa caMcala maIna SabdaoM kox

AaimaSa kxao CUtaa takx nahIM, na hI SabdaoM kox fMxdo


maoM fMxsaayaa jaa sakxtaa hO |
bacapana maoM eosao saMskxar maOM paa rha qaa |
Aaja BaI {nakxa saaqa CUTa nahIM hO | va@ta kxI
rota iKasakxtaI rhI par diryaaeidla maoM
kx[yaaoM kox naXaepaa maukxr-r haotao rho |
maoro caacaa yaanao Da^. naanaasaahoba doSapaaMDo
ekx KauSaimajaaja SaKsaIyata qao, ijanakxao saBaI
kxlaakxar cahotao qao | Aapa savaa[- gaMQava-jaI kox
damaad qao | inaYza AaOr {tsaah sao Apanao
sasaurjaI kxI pauNyaitaqaI kxa Bavya mahaotsava
kxrnaovaalao Saayad hI kxao[- Anya damaad hao |
{sa vaYa- ma[- mahInao maoM maOM CuiyaaM ibataanao Apanao
[nhIM caacaajaI kox Gar pauNao Aayaa qaa | ipataajaI
nao kxha, ekx mahInaa pauNao rhnaovaalao hao taao
caMpaUtaa[- (hIrabaa[- baDaodokxr) kox paasa gaanaa
saIKaao | vao BaI Apanao pairvaar kxI sadsyaa kxI
tarh hOM | maOMnao {nhoM gaakxr idKaayaa
kuxmaarjaI kxI Ada maoM, vasaMtaravajaI kxI Ada maoM |
{nhaoMnao sarsvataIbaa[-jaI kxI Aaor doKaa AaOr
kxha, [sakox galao maoM jaao nacakOxyaapana AaOr
caMcalataa hO, [sao pahlao saafx imaTa donaa caihyao|
yah saunatao hI maOM Apanao galao maoM maMDranaovaalaI vao
saarI itatailayaaM baTaorkxr vahaM sao caMpata hao
gayaa |
_________________
maorI pauranaI Aadta hO bataanao kuxC
lagataa hU^M AaOr yaad kuC AaOr hI Aataa hO | Aaja
taya kxr baOza hU^M ikx kuxmaarjaI kxao koMxd` maoM rKa
kxr dIGa- kxala takx ijasao Saas~aIya kxha gayaa
{sa saMgaIta kox svaBaava kox baaro maoM AaOr {sa
saMgaIta kxao gaanao vaalao kuxmaarjaI kox baaro maoM
daopaaMca paIiZyaaoM maoM kx[-MyaaoM kxao laganaovaalao
itaraoBaava kxao laokxr pa`asaMigakx kuxC ilaKaU^Mgaa |
laoikxna yaad Aa rhIM hOM kuxmaarjaI nao gaa[- hu[-M
kxbaIr kxI paMi@tayaaM :

JaInaI JaInaI JaInaI JaInaI baInaI cadiryaa !


kxaho kOx taanaa kxaho kOx BarnaI
kxaOna taar sao baInaI cadiryaa
ivaSaoYa r}pa sao :saao caadr saur nar maunaI AaoZI,
AaoZ kox maOlaI kxInaI cadiryaa
dasa kxbaIra jatana sao AaoZI
jyaaoM ikx tyaaoM Qar dInaI cadiryaa |
ihMdustaanaI raga saMgaIta kox Kyaala kxao
laokxr kxhoM taao kxhnaa paDtaa hO ikx svar kxao,
raga kxao talaaSanaa, baMidSa maoM iCpao ivaiSaYT
ragar}paaoM kox saupta saMkoxta AaOr {nakox pahlauAaoM
kxao jaananaapahcaananaa kxlaakxar kox ilayao
AajaIvana calanaovaalaI pa`ik`xyaa bana jaataI hO|
pa`itaBaasampanna kxlaakxar baMidSa kxI baZta kxrtao
samaya raga kxI taja- (gait) taya kxrnaovaalaI
svaravalaI, {sa taja- kox Aasapaasa kxa
ragapa`doSa, layak`xIDa, SabdaoM kox BaaiYakx AqaevaM naadAqa-, balaaGaata, saaOMdya- Aaid ivaivaQa
baataaoM kxa ekx Apanaa AnaaoKaa taanaa baanaa
baunataa hO | [sasao KyaalagaayakxI kox kxlaamaUlya
inaQaa-irta haotao hOM AaOr parMpara, Garanaa Aaid
kox saMkoxtaaoM kxa saUtaaovaaca BaI| samakxalaIna mauhavaro
(contemporary idiom) kxao Apanao maoM
samaaivaYT kxr yah kxlaamaUlya paIZIdrpaIZI
pa`vaahmaana rhtao hOM | paarMpaairkx kxlaamaUlya evaM
{nasao janma laonaovaalaI parMpara samaavaoSakx haotaI
hO| parMparae^M pairvata-naSaIla haotaI hOM pa`itaBaaSaalaI
kxlaakxaraoM kox inajaI saMvaodnaaAaoM kox paT AaoZnao
kox laalaaiyata yah kxlaamaUlya lacaIlao haotao hOM,
AiDga (static) nahIM haotao | yahI pa`itaBaa,
saRjana, {paja kxa Xao~a haotaa hO | parMparagata
kxlaamaUlyaaoM kox kxma-kxaMDI r}iZyaaoM maoM tabdIla haonao
kox kxarNa AvaraoQa maoM jakxDI gaanaQaara taqaa
kxlaa icaMtana kxI Garanaodar caadr isar par AaoZ
______________________
1 itaraoBaava : gaatao samaya raga maoM inaihta samBaavanaaAaoM kxao
jaaMcatao hue ikxsaI svarvaa@ya kxI {paja sao saMBa`ma haotaa hO ikx
raga r}pa maoM kxhIM tabaidlaI, daoYa na Aa paDo | laoikxna [sa kxalao
TIkox ko lagaava sao raga kxa caohra AaOr iKala {ztaa hO | [sao
{sa gaayakx kxI pa`galBa pa`itaBaa kxa laXaNa maanaa jaataa hO laoikxna
AakxaSavaaNaI kox Aa^iDSana maoM yaid eosaa itaraoBaava najar Aayaa
taao {sa gaayakx kxao A@sar Anau<aINa- kxrtao hOM |

kxr kuxmaarjaI kxBaI vah saDaMQa gamaI- saoMkxtao nahIM


rho | kuxmaarjaI nao parMparagata kxlaamaUlyaaoM kxI
caadr jatana sao AaoZI AaOr jaOsaI qaI vaOsaI Qar
dInhIM | par yah caadr Aapa nao Apanao ilayao svayaM
baunaI qaI| taanao baanao baDo sajaga saujaana mana sao
baunao qao | [sa baunaavaT maoM AbdulakxrIma KaaM,
AaoMkxarnaaqa zakuxr, fOxyaaja KaaM jaOsaaoM kxI
kxlaaba<aU kxI baolabaMUTI laajavaaba r}pa sao Gaulaimala
ga[- qaI AaOr saaqa maoM inagau-NaI Qaagaa BaI |
maoro ihssao Aae kuxmaarjaI Aqaa-ta
pad\maivaBaUYaNa Da^. kuxmaar gaMQava- kxao [sa laoKa maoM
maOnao naayakx kxI BaUimakxa dI hO| kuxmaarjaI
sacamauca naayakx hOM | ihMdustaanaI Saas~aIya saMgaIta
parMpara maoM rcanaakxar haokxr vaaggaoyakxar gaayakx
kxao naayakx pad sao saMbaaoiQata ikxyaa jaataa hO |
kuxmaarjaI maoM yah sabakuxC qaa | maorI naaO saala kxI
{ma` sao laokxr Aaja takx Aaja kuxmaarjaI kox
mahapa`yaaNa kxao BaI 13 saala hao caukox hOM {nakox
maoro irStao kox taanaobaanao maoM ABaI ABaI baunao hue
nae kxpaDo kxI taajaI gaMQa hO | saulaJao hue,
isqar, r}ZI bananao jaa rhIM jaD saaMigaitakx
saMkxlpanaaAaoM kox AaDo Aanao vaalao QaagaaoM kox
sammauKa {laJana maoM Dalanao vaalao navakxlpanaaAaoM
pa`stauitayaaoM kox Qaagao zaDo rhtao hOM, na[- baunaavaToM
baunatao rhtao hOM | maOM kxBaI yao Qaagao {QaoDtaa h^UM ,
kxBaI baunataa hU^M | kxBaI tah kxrtaa hU^M kxBaI parta
Kaaolataa hU^M | ha^M ekx baata hO ikx caadr AaOr rah
ABaI BaI maOlaI nahIM hu[- hO |
jaao nahIM jaanatao {nakox ilayao kxh dotaa
hU^M ikx saugama saMgaIta maoM paaMca, C:, saata, Aaz
maa~aaAaoM kox taala [staomaala ikxyao jaatao hOM |
[nakox Aavata-na AlpajaIvaI haotao hOM | AaOr
AiBajaata saMgaIta maoM Japataala, ekxtaala, JaUmara,
i~ataala jaOsao dsa, baarh, caaOdh, saaolah
maa~aaAaoM kox dIGa-jaIvaI Aavata-naaoM kox taala pa`yau@ta
haotao hOM| {nakxa pahlaa BarI AaOr dUsara
KaalaI naama sao saMbaaoiQata AaQaoAaQao ihssao
haotao hOM | yah Kaaisayata maa~a ihMdustaanaI taala
pawita kxI hI hO | baMidSa gaa donao kox baad Aavata-

na maoM maa~a mauKaDa hI duhrayaa jaataa hO | Aavata-na


kxI SaoYa ivastaRta jagah kxlaakxar kxao AcCobauro
ZMga sao raga r}pa baaMQatao rhnao kox ilayao {palabQa
haotaI hO |
ihMdustaanaI saMgaIta kox saMbaMQa maoM kxhnaa
hao taao kxlaa kox rhsyamayaI pa`doSa Saas~a evaM
vyaakxrNa kxI saImaa sao saTo hue haotao hOM | maorI
yah QaarNaa hO ikx kxlaakxar gaatao samaya
Saas~avyaakxrNa AaOr {sasao saTo hue kxlaa kox
gaUZrmya pa`doSaaoM kxI lacaIlaI saImaaroKaa par ekx
kox baad ekx Aanaovaalao Aavata-naaoM kxI SaRMKalaa kxao
Jaulaataa rhtaa hO|
kuxmaarjaI AaOr maoro baIca caalaIsa vaYaao-M sao
BaI AiQakx kox [sa irStao kxI yah ATUT SaRMKalaa
Saas~a AaOr kxlaa kxI [saI saImaaroKaa par
Aaja BaI ihcakxaolao Kaa rhI hO |
maorI
saaMigaitakx
Ba`marvaR<aI,
AaSaainaraSaa kox tanaava AaOr ApanaI QaunaI maoM
Qauna lagaakxr masta baOzo hue gaur]jaI kxI kxBaI
baoparvaah taao kxBaI vatsala taao kxBaI sanakxI
saIrta kxI kuxC gaaMzgauitqayaa^M yahaM hMO taao kxBaI
{nakox Cu[-maU[- sauraoM kxI AnaCU[- kxsakx AaOr Cu[paulakx BaI yaha^M hO |
ha^M, [tanaa sahI hO ikx [sa SaRMKalaa par,
[sa samaana Qaagao par Aaja BaI Kyaala, maQyalaya
maoM baw gaanaa JaUla rha hO | laFfodar Aavata-na
cala rho hOM | [sakxa kxarNa yah hO ikx hmaaro
naayakx Aaja BaI [sa SaRMKalaa kxa ekx Caor
ijatanaI dRZtaa sao Qaro hue hOM {tanaa hI [sa
SaRMKalaa kxa dUsara Caor Saur} sao hI maOMnao haOlao sao
maorI saukuxmaar pakxD maoM rKaa hO | AaOr maora dUsara
haqa mau@ta hO | yaid eosaa nahIM haotaa taao Akoxlao,
Apanao hI kxaoYa maoM rhkxr [saI SaRMKalaa sao Kaud
kxao hI kxaoDo lagaanao yaa sahlaanao vaalaa
narcissism Bar hao jaataax| kxlaakxar nao eosaI
kxlaatmakx Sahadta maoM Kaud kxao Zalanao sao
kxlaaivacaaraoM maoM na hI kxBaI paUNa-taa Aa sakxtaI hO

AaOr na hI {na ivacaaraoM kxI parKa haonao kox ilayao


kxao[- kxsaaOTI bana paataI hO |

hjaaraoM saala naiga-sa ApanaI baonaUrI par raotaI hO


baDI mauiSkxla sao haotaa hO camana maoM dIdavar paOda !
_________________
haM taao {sa va@ta Gar maoM AaOr
Aasapaasa mahana kxlaakxaraoM kxI jamaata AaOr
maolao haonao sao mauJao SaaOkx caZa qaa ikx maOM ekx
CaoTIsaI kxapaI maoM {na saba kox saMdoSa AaOr
hstaaXar lao laU^M | hIrabaa[-jaI nao saMdoSa idyaa qaa,
Garanao kxI (yaanao {nakox) Sauwtaa banaae rKaao !
ekx KaaMsaahba nao ilaKa idyaa raojaanaa Azarh
GaMTo iryaaja kxrao AaOr baad maoM icallaa kxrnaa |
rajaa baZojaI kxI baata baiZyaa qaI | {nhaoM nao
paataI maoM ilaKaa, saMdoSa idyaao naa jaaya, gauNaI
rhta {sao inata Kaaya | kuxmaarjaIsao jaba paUCa taao
{nhaoMnao dao GaMTo kxagaja par haomavak-x ikxyaa AaOr
ihMdI maoM hI ilaKa idyaa
kxlaa kxI inaima-taI Aasaana hO |
kxlaa kxa Aasvaad laonaa saMpak-x par inaBa-r hO |
laoikxna kxlaa kxa mama- samaJanaa maha## kxzna
hO|
yah saMdoSa hjama kxrnaa Aaja BaI mauiSkxla
lagataa hO | ikxtanaa Alaga qaa vah SaKsa !
eosaa vaataavarNa maOM AnauBava kxr rha qaa
AaOr eosao saMskxar ga`hNa hao rho qao | mauJao
kuxmaarjaI kox AnaaoKaopana kxa ehsaasa haonao lagaa
qaa |
{nakox gaayana kxI taajagaI AaOr jaIvana
kox hr pahlaU sao AzKaoilayaaM^ kxrtaI hu[- {nakxI
manaaoBaUimakxa kxI maaoihnaI mauJapar Apanaa Asar
kxrnao lagaI qaI |

[sa drimayaana yaanao 1962 maoM ipataajaI


kxI Anaumaita sao kuxmaarjaI mauJao Apanao saaqa
naagapaur, AmaravataI, rIvaa^M, jabalapaUr, Baaopaala kxI
yaa~aa par {nakox kxaya-k`xma hotau lao gae, rolvao ko
fxsT- @laasa sao ! AaOr baad maoM dovaasa maoM dIGakxala takx Dora | maOM gaunagaunaaataa rhtaa qaa
ibagaDo fxaOvaarosaa | maorI [sa baoSamaI- par {nhaoMnao
kxao[- Aapa<aI nahIM {za[- | ifxr BaI hr sqaana vao
mauJao Apanao ima~aaoM kox samaXa baMidSaoM saunaanao kxao
{Vu>x kxrtao qao | Baaopaala maoM taao maOM {nakox paUvalagaBaga paaOnaa GaMTa gaayaa qaa, vahaM^ kox ifxnaansa
saok`oxTrI gaaoDbaaolaojaI kox Gar maoM | maora menu
qaa raga yamana kxa Kyaala ijayaao kxrao kxaoT
AaOr {sakxa jaaoD kxla naahI Aae AaOr {sakox
baad taaoD laa[- rajaa taqaa inaBa-ya inagau-Na |
vaha^M sao dovaasa pahu^Mcanao par {nhaoMnao vaamanaravajaI
kxao ilaKao pa~a maoM maoro gaana gauNa kxao kxaOtaukx sao
saraha qaa | yah pa~a maOMnao Aaja takx saMjaaokxr
rKaa hO | baDa majaa Aayaa qaa dovaasa maoM | paUro
mahInao maoM eosaa kxBaI nahIM huAa ikx kuxmaarjaI
tabalaa taanapaura lagaakxr mauJao yaa ikxsaI kxao
gaanaa isaKaanao baOzo haoM, yaa Kaud iryaaja kxr rho
haoM | {nakxa gaunagaunaanaa kxanaaoM pao paDtaa qaa
kxBaI bagaIcao maoM kxama kxrtao samaya, kxBaI baggaI maoM
baOz kxr jaatao samaya AaOr A@sar Kaanao kxI maoja
par | ikxtanaa bahuivaQa AaOr AnaaoKaa huAa kxrtaa
qaa {nakxa gaunagaunaanaa | mauJao Aaja BaI yaad hO
{nakxa saunaao saKaI saOMyaa jaaoigayaa hao[- gayaa
AaOr gaara kxa taranaax| SauwkxlyaaNa vaalaI
baitayaaM dUra mauJao kxNzsqa qaI | laoikxna pahlaI
baar pataa calaa ikx sahI Sabd baitayaa daOravata
(daohravata) eosaao saugar banaa hOM | yah baMidSa
kxhnao kxa {nakxa AMdaja Aaja BaI raOMgaTo KaDo
kxr dotaa hO |
[sa daOro maoM maOnao jaao AnauBava ikxyaa, jaao
saunaa {sasao yah &aata huAa ikx kuxmaarjaI kxa
Apanao inavaasa maoM rhnasahna, jaInaa yah maa~a
maMca sao gaanaa pa`stauta kxrnao kox saIimata {_oSya
sao: gaanao kxa definite product paoSa kxrnao
sao pa`Baaivata na qaa | mauJao lagataa hO gaanaa {nakox

ilayao sauinaiEcata product kxI inaima-taI na qaI


bailkx raga taqaa Qauna pauna:pauna: pata-drpataKaaolatao rhnao kxI pa`ik`xyaa (process) qaI | saca
hO, GaT maoM inaJa-r Bara nahIM jaataa, {sakxa paanaI
hI maa~a Bara jaa sakxtaa hO |

inaJa-r kxa taT, KaalaI GaT


kOsao AJar JarOM?
pa`oma pavana sao baaita DrOM
jaroM (jalaoM) taao kOxsao jarOM?
maOnao baad maoM kx[- eosao laaokxipa`ya
kxlaakxar doKaoM hOM jaao lagaataar kxaya-k`xma kxrtao
hOM yaa {na CaoTobaDo kxlaakxaraoM kxao BaI doKaa hO
jaao kxBaIkxBaar imalanaovaalao kxaya-k`xma pa`stautaI
kxI taakx maoM gaanao kxao ekx definite product
samaJa kxr {sakxa iryaaja kxrtao rhtao hOM |
iryaaja, taOyaarI sabakuxC Kyaala kox mahakxavya
kox maMcapa`stautaI hotaU ! eosaa kxlaakxar ijasapar
iksaI Qauna kxa hayakUx savaar haokxr vah
svaaMtasauKaaya hI {sao gaunagaunaa rha hao yaa saunaa
rha hao yao maOnao bahuta kxma doKaa | maOMnao doKao hue
bahuta sao kxlaakxaraoM kxa gaanao xkxa GarolaU iryaaja
kxaya-k`xma maoM ApaoiXata, hmaoSaa hajarI donaovaalao
sauKaI, saMpaR> Ea`aotaaAaoM kox ilae hI huAa kxrtaa
qaa | Gar maoM vaamanaravajaI BaI tabalacaI kxao
baulavaakxr saalaaoM saala iryaaja kxrtao Aae qao
C: C: mahInao baad AakxaSavaaNaI sao pa`saairta
haona vaalao {nakox kxaya-k`xma kxao ma_o najar rKatao
hue hI! AiQakxaMSa gaayakxaoM kxI yahI QaarNaa
rhtaI hO ikx gaanaa kxaya-k`xmaaoM kox ilayao hI haotaa
hO| gaunagaunaanao kox ilayao nahIM| maanaao mahifxla kox
paro gaanao kxa kxao[- Aistatva hI na hao | kuxmaarjaI
{sakxa Apavaad qao | ekxbaar {nhaoMnao mauJasao
kxha qaa, baoTa, gaunagaunaanao kxI dona saBaI gavaOyaaoM
kxao nasaIba nahIM haotaI | kx[- gaayakxaoM kI Aavaaja
kxa lagaava maMca sao janataa kxao saunaanao vaalao gaanao
hotaU maa~a hI banaayaa huAa haotaa hO | imasaala kxI
taaOr par koxsarbaa[- koxrkxr, BaImasaonajaI | vao
gaunagaunaa nahIM sakxtao | kx[- kxlaakxaraoM kxI baaolatao
va@ta kxI Aavaaja AaOr gaatao va@ta kxI Aavaaja maoM

kxao[- saaQamya- nahIM idKataa | baDo gaulaama AlaI


AaOr kuxmaarjaI kox gaanao AaOr baaolanao kxI Aavaaja
ekx jaOsaI qaI | daonaao hI maQyasaptakx koxx paMcama
kox paasa baaolatao qao | AaOr daonaaoM Akoxlao maoM
gaunagaunaa BaI sakxtao qao | gaunagaunaanaa {nakxa SaaOkx
qaa AaOr mahifxla maoM jaaoSaBarI raobadar Aavaaja
lagaanaa BaI {nhoM Aataa qaa | mahifxla sajaakxr
BaI gaunagaunaanaovaalao kxlaakxaraoM kxI saMvaodnaaAaoM kxI
vyaaipta AiQakx ivastaRta haotaI hO | {nakxI Aavaaja
kxBaI Bavya baulaMd lagataI qaI taao kxBaI QaImaI,
kxaomala, Aata-, saMvaodnaSaIla! gaanaa mahifxla kox
ilae, yaa svayaM kox ilae, yaa daonaaoM kox ilae?
[sakxI Aaor doKanao kxa kxlaakxar kxa Apanaa
najairyaa haotaa hO | vaamanaravajaI bataatao qao,
{nakox gaur} sauroSabaabaU dmabadma eosaa maaohkx
gaunagaunaatao qao, ikx vah saunakxr yaid ikxsaInao
{nakox gaanao kxI mahifxla Aayaaoijata kxI, taao vao
[sa kxdr {KaD kxr gaatao qao ikx saunanao vaalao
kxao bahuta isatama Zaonao paDtao qao|
_________________
dovaasa maoM maoro saaqa qaa maukuxla | taba vah
mau@yaa qaa iSavapau~a bananao kxao ABaI bahuta dor
qaI | ekx dUsaro sao Aa^MKa imalatao hI baDI haijar
javaabaI sao haoSa Kaao baOzo hma laaoga | jaOsao Aba
takx ekx dUsaro sao ApaoiXata dulaar kxIx pa`taIXaa
hI maoM hma baOzo haoM |
taba kuxmaarjaI nao hmaoM baujaugaao-M kox 78
rpm rokxa^D-\sa saunaakxr hma maoM vah SaaOkx paOda
ikxyaa qaa | Anajaanao maoM {na gaayakxaoM kox iBanna
saaMigaitakx vyai>xtva AaOr {nakxI gaayakxI kxa
Kaumaar mana par AMikxta haotaa gayaa | fOxyaajaKaaM,
rihmata KaaM, raoSana Aara, barkxta AlaI,
koxsarbaa[-, na jaanao ikxtanao laaogaaoM kxao saunaayaa |
{nhaoMnao vaamanaravajaI kxao pa~a ilaKaa, sataISa
AaOr maukuxla kxa rokxa^D- saunanao kxa iryaaja baiZyaa
cala rha hO |

mauJao yaad hO, vah kuxmaarjaI kxI pa`qama


patnaI BaanaUtaa[-jaI kxa smaRitaidna qaa | ima~a,
pairicata Aae qao | kuxmaarjaI nao mauJao AaOr maukuxla
kxao gaanao kox ilayao ibazayaa | baad maoM vaamanaravajaI
kxao pa~a ilaKaa baDo gavaOyao jaOsao gaatao hOM, baccao
{saI tarh gaae | [saI kox balabaUtao par maOM dovaasa
kox Ta{na ha^la maoM haonao vaalao samaaraoh maoM daonaao koo
gaanao kxax xkaya-k`xma Aayaaoijata kxr rha hU^M |
pa`mauKa AitaqaI haoMgao maQya pa`doSa kox rajyapaala
hirBaa{] paaTsakxr | {sa kxaya-k`xma kox ilae
{nhaoMnao maoro ilae kuxtaa- pajaamaa AaOr jaaikxT
isalavaayaa | maInaa baajaar sao baUT KarIdo | {sa
DoZ mahInao maoM gaanaa taao CaoiDyao, kuxmaarjaI kox
vyai@tatva maoM isqata maasaUma baalakx kox kxaOtauhla
sao, {nakxI gaaoTI Kaolatao samaya kxI AcaUkx
inaSaanaobaajaI, SatarMja kxI bauiwmaanaI, SabdaoM kxI
AnaaoKaI pahcaana AaOr {na SabdaoM kxa haonaovaalaa
kxmaala kxa AjaIba {payaaoga, ikxsaI kox kuxC
kxhnao par {sakxI taurMta AaOr AnapaoiXata
pa`itaik`xyaa Aaid sao maOM baohd AiBaBaUta huAa qaa |
maOM {nakox AiQakxaiQakx inakxT Aa rha qaa | mauMba[kox 58/B vaalakoxSvar raoD par isqata hmaaro Gar
kxa saIilaMga f^xna vaamanaravajaI samaana hI
samaSaItaaoYNa AaOr isqatapa`&a qaa | saalaaoM saala
ekx hI laya maoM GaUmataa qaa | ikxsaI kxao yah
Atyaui>x lagaogaI laoikxna yah saca hO ikx [sa
saIilaMga f^xna kox naIcao palao baDo hue mauJao idna kox
pa`hr, daopahr kox Gaama, ra~aI kox yaama AaOr
PtauAaoM kox maRdgaMQa kxa Ahsaasa huAa vah
kuxmaarjaI kox kxarNa hI ! jaIvana kox Anaokx AMgaaoM
maoM AaOr ivaivaQa baataaoM maoM rsa laotao hue [tanaI
lagana AaOr caava sao jaInao vaalao vyai@ta kox saMpak-x
maoM maOM pahlaI baar Aayaa qaa | isaf-x {nakox gaanao sao
nahIM, {nakox samaUcao vyai>xtva sao pa`Baaivata haokxr
maOM mauMba[- laaOTa qaa |
kxalaavaQaI sana 1962 sao laokxr 1967
kxI | baMba[ paUnaa kox saaMigaitakx Aalama maoM taba
kuxmaarjaI bahuta Ca gae hOM, bahuta jama gae hOM,
eosaa maahaOla nahIM qaa | ipataajaI kox paasa Aanao

jaanao vaalao saMgaItakxima-yaaoM sao maOnao kuxmaarjaI kox


baaro maoM pa`itakUxla va@tavya hI AiQakx maa~aa maoM
saunao|
jagaaaqabauvaa pauraoihtajaI nao icaMtaa Baro
svaraoM maoM vaamanaravajaI kxao pa`Sna ikxyaa qaa, @yaa
kuxmaar kxa kxao[- Garanaa BaI hO?
ekx baar vaamanaravajaI kxI {paisqataI
maoM, BaImasaonajaI kxI bahuta {<aoijata haokxr
kuxmaarjaI sao bahsa iCD ga[- | {sakxa maOM gavaah
qaa | BaImasaonajaI kxh rho qao, saunaao kuxmaar | maOM
jaba ipayaa taao kxhtaa hUM (kxafxI raga kxI [sa
zumarI kox [na SabdaoM kxa Aqa- taba {nhoM ipa`yakxr
hI AiBapa`ota qaa) taba Ea`aotaaAaoM nao mana maoM maanata
naahI kxhnaa caaihyao yahI maorI kxamanaa haotaI hO |
taumharI saaoca eosaI haotaI hI nahIM hO | yah galata
hO | laaogaaoM kxao eosaa gaanaa saunaanao kxa @yaa
ma@sad ? kOxsao sauna paaeMgao vao? taumhara eosaa
gaanaa maOM AaOr vaamanaravajaI saunaoMgao | kuxmaarjaI nao
sayyama bartatao hue baDI SaaMtaI sao AaOr XamaaSaIla
haokxr BaImasaonajaI kxI {i@tayaaM caupacaapa sauna
laIM qaIM |
mansaUrjaI nao ekx baar kxha gaayakxI
kuxzo Aaho? par saur baiZyaa lagaataa hO |
Aaraolakxr bauvaa kxh paDo kuxmaar
gaayana kox baIca eosaa {KaDtaa hO ikxx jaOsao taRptaI
kxa Baava banaae isqar maud`a maoM baOzo hue gaNaoSajaI
Akxsmaata haqa maoM isqata maaodkx paTkx doM AaOr
talavaar Qar kxr vaar kxroM |
kuxmaarjaI kox baaro maoM maOnao AcCaI baataoM
saunaI taao maa~a rivaSaMkxrjaI sao AaOr koxsarbaa[sao |
koxsarbaa[- nao kxha, kuxmaar kxa maamalaa
Alaga hO |
rivajaI vaamanaravajaI sao hmaddI- sao
paUCtao rhtao qao kuxmaar kxa @yaa cala rha hO?

vaastava maoM {nakox saurIlaopana nao saba kxI


saIT\TI gauma kxr dI qaI | (vaamanaravajaI nao BaI
ilaKa rKaa hO, Abdula kxrIma KaaM ko jaataI kxI
nahIM magar {saI star kxI Ea`uitayaaM koxvala kuxmaar
kox gaayana maoM paayaI jaataIM hOM|)
parMtau jalasao maoM kuxmaarjaI jamaoM hOM, eosaa
pa`saMga bahuta ibarlaa, [sa baata kxI mauJao paIDa
haotaI qaI | hao sakxtaa hO ik [nhIM baujaugaao-M kxIx
maMDlaI kox baIca baOzkxr maOM kuxmaarjaI kxa gaayana
saunataa qaa | gaanaa saunatao saunatao [na laaogaaoM kxao BaI
maOM maugQa Baava sao inarKataa rhtaa, AaOr kuxmaarjaI
kox gaayana kox kuxC ihssao kxao laokxr yao laaoga KauSa
nahIM hOM, [sa baata kxa Asar mauJapar haokxr maorI
BaI QaarNaa vaOsaI hu[- hao? magar [nhIM laaogaaoM kxa
gaayana, [na laaogaaoM kxI gaayana kxI samaJa kxao
samaJatao hue bahuta samaJadarI sao saunatao hue maMOnao
kuxmaarjaI kxao doKaa hO |
kuxmaarjaI kox saaqa maOM safxr kox ilayao
inakxlaa, {sakox zIkx dao hI idna pahlao Gar maoM
maaogaUbaa[- kuxDI-kxr kxa gaayana qaa GarMdaja
gaayakxI kxao AkxadmaI kxa paurskxar imalanao kox
{palaXya maoM | {paisqataaoM maoM sao kuxC naama yaad Aa
rho hOM, vasaMtarava doSapaaMDo, pau.la. doSapaaMDo, AnaMta
kxaNaokxr, maamaa varorkxr AaOr kuxmaarjaI |
maaogaUbaa[- kxa gaayana kuxmaarjaI [tanaa tanmaya
haokxr sauna rho qao kxI maaogaubaa[- kxao Acarja
huAa | baadmaoM kuxmaarjaI nao vaamanaravajaI sao paUCa,
gaanaa maOM sauna sakxtaa hUM, yah taao maaogaUbaa[- kxao
maMjaUr haogaa?
baujaugaao-M kxI jaao pa`itaik`xyaaeM maOnao ilaKaI
hOM, vah kuxmaarjaI kox Kyaala gaayana kxao laokxr hI
rhIM hOM | yahI samasyaa kxa Xao~a qaa | kuxmaarjaI kox
maQyalaya AaOr d`utalaya kox gaayana kxa pa`Baava
kxafxI gaayakxaoM par paDtaa idKaa[- donao lagaa qaa |
mauJao BaI [na saMskxaraoM kxa jaao Aakxlana taba huAa
qaa, {sao maOM Aaja BaI bacakxanaa nahIM samaJataa |
{nakxa mahifxla maoM paoSa haonaovaalaa Kyaalagaayana
maoro ilayao BaI ekx AnabaUJa paholaI hI qaa |

AmaUta- sao Aanaovaalao {nakox taojaaomaya


svaraoM kxa pa`vaahI satya, gaayana kox ivaiBaa
GaranaaoM kxI baZta kox tak-xSaas~a par taucCtaa kxa
kxTaXa kxr rha hao eosaa pa`taIta haotaa qaa |
kuxmaarjaI ijasao kxho jaa rho qao vah kxhanaI
isalaisalaovaar nahIM lagataI qaI | gaanaa baIca hI maoM
kxhIM ATkx fMxsa rha hao eosaa BaI kxao[- kxh
nahIM paataa qaa [saIilayao ik {nako svar kxa
saurIlaa caOtanya {sa ATkxava kxa BaI saaOMdyaSaas~aIya spaiYTkxrNa dotaa qaa AaOr {sakxI
pauYTI kxrtaa qaa | yao saba maorI hI AnauBaUitayaaM qaIM
yah kxhnao sao {icata taao yahI haogaa ikx , Gar hI
maoM ivarasata maoM pa`apta, BalaI baurI saaMigaitakx
saMskRxtaI kxa maOM iSakxar bana caukxa qaa | ijasao maOM
maorI AnauBaUitayaaM samaJa rha hUM^, vah [sa mauFta maoM
imalao saaMskRxitakx laaBa kxI pa`itaQvanaI qaIM AaOr
pa`itainaiQatva BaI |
[tanaa taao saca hO ikx ikxsaI BaI raga kxa
Kyaala paoSa kxrtao va@ta iGasao ipaTo saaMigaitakx
mauhavaraoM kxa {saI k`xma sao hrhmaoSa ivapaulataa sao
ivatarNa kxrnao vaalao {nakox samakxalaInaaoM kxI
taulanaa maoM kuxmaarjaI kox gaayana maoM paayaa jaanao
vaalaa bahurI Akoxlaapana, ekx Anaama paIDa
BaItar maoM iCpaayao hue hzQamaI- r}zo baalakx kxI
BaaMita pa`taIta haotaa qaa | Kabardar! maora hala
paUCnao kxa saahsa kxao[- kxro taao eosaI Qaakx |
AaOr [sao manaanao kxI caoYTa kxrao, taao gaussao sao
Kaud hI fUxT paDogaa eosaa kxrIbavaalaaoM kxao Dr |
kuxmaarjaI kox vyai@tatva sao AaOr Anya gauNaaoM sao
pa`Baaivata koxvala kuxmaarpa`oimayaaoM nao kuxmaarjaI kox
Kyaalagaayana kxa yah tanaava, yah Baar svayaM kxa
hI pa`a@tana samaJa kxr KaUba Zaoyaa | Tsa sao masa
nahIM hue | yah maOM Anaadryau@ta vyaMga nahIM kxr
rha hUM | mauJao vaastava maoM AaOtsau@ya hO [nakxI
saMvaodnaaeM jaananao kxa | par kx[-M baar kuxmaarjaI
kxI saMgata maoM taanapauro par baOzo hue mauJao yah tanaava
Asa+ haotaa qaa |
raga kox k`xmavaar baZta kox ilayao Aalaapa,
baaolaAalaapa, baaolataana, taana jaOsao pa`kxaraoM kox

AaOr [nhIM pa`kxaraoM kox {papa`kxaraoM kox Aaz AMgaaoM


kox {payaaoga kxao gvaailayar Garanao kxI saaMigaitakx
pairBaaYaa maoM AYTaMga kxhtao hOM | Garanaodar maMDlaI
[na saBaI yaa [na maoM sao kuxC cauinaMda AMgaaoM kxao
Apanao gaayana maoM inaiEcata r}pa sao {payaaoga maoM laotaI
qaI | yahI baata qaI jaao kuxmaarjaI kox gaayana maoM
nahIM paayaI jaataI qaI |
maora eosaa AMdaja hO, ikx 1955 kox
Aasapaasa ramaUBaOyaa datao, pau.la. Aaid nao
AByautqaanama\ AQama-sya [sa saMgaIta maoM fOxlao
AQama- kxa naaSa kxrnao hotau paOda huAa yah
Ea`IkRxYNaavataar hO, camatkxar hO, eosaa samaa
ijasakxao laokxr baaMQaa qaa, vah kuxmaar gaMQavamahifxla maoM Kyaala, maQyalaya, d`uta Aaid
ragasaMgaIta kox r}Z forms hI gaa rha qaa |
{saI AaKaaDo maoM Apanao gaayana maoM baZta kox naama
par inaiEcata daMva kxsanao vaalao AaOr paoMca Dalanao
vaalao Anya gaayakxaoM kxao kuxmaarjaI kox gaayana maoM
AYTaMga ZUMDo nahIM imala paataa qaa, kuxmaarjaI kxI
TaMga vao pakxD nahIM paatao qao, na hI {nakxI
KaaimayaaoM kxao jakxD paatao qao | {nhoM AcaMBaa haotaa
qaa ikx kuxmaarjaI jaao cala paDo hOM, vah kxaOnasaI
idSaa kxa AamaM~aNa hO? mauJao lagataa qaa, kxhIM
dUr bahuta {]par ekx Alaga hI duinayaa
kxI saMidgQataa vao baTaor rho hOM |

maNaI ekx ekx {Naa,


japataanaa (japaatalaa ja AaiNa japaNyaatalaa
ja) janmaKauNaa,
iTpataao AaBaaLKauNaa,
paarQaI idvaaNaa.
_________________
yah isalaisalaa kxrIbana 1967 takx
calataa rha | saMgata banaI rhI | kuxmaarjaI kxa
baMba[- maoM hmaaro Gar zhrnaa, maora CuiuyaaoM maoM
dovaasa jaakxr basanaa jaarI rha | kuxmaarjaI kox
saaqa maOnao safxr BaI bahuta ikxyao | hubaLI
QaarvaaD baoLgaava hMpaI laataUr paTnaa

Alaahbaad | [sa sahvaasa maoM mahsaUsa huAa ikx


Aaja kxI taarIKa maoM kuxmaarjaI jaOsaa gaayana kxI
samaga`taa kox pa`ita jaagaRta, caaOmauKaa AaOr
saMvaodnaSaIla gavaOyaa dUsara nahIM hO | Aagara,
jayapaur, gvaailayar GaranaaoM kox gaayakxaoM kox paocaIda,
ibakxT Aavata-na AaOr paocaaoKama baMba[- kox
risakxvaRMd nao sarAaMKaaoM par {za rKao qao |
[nhIM kxI saaohbata AaOr saMskxar kox fxlasvar}pa,
maoro nanhoM sao maistaYkx par maora Zaoyaa huAa yah
maaOlyavaana Baar Aba haOlao haOlao hlakxa hao {tar
rha qaa | maalavaI laaokxQaunaaoM maoM paayao jaanao vaalao
camakxIlao paocao sao sajao hue paaga (yaanao kuxmaarjaI
hI) kxao maoro sar par Qar}M taao maOM AaOr jacataa hUM
eosaa mauJao Aba laganao lagaa qaa | [sa paocao kxI
baata kuxmaarjaI baaolyaa, taao mhnao pyaara laagaao |
saaqa hI maoM mauJapar {tanaa hI Asar kxrnao vaalaI
baata qaI vasaUMQarataa[- kox svaraoM maoM AcaUkx saakxar
hao {znao vaalaI, laaokxgaItaaoM maoM paa[- jaanao vaalaI,
saba kuxC sah kxr vaatsalya barsaanao vaalaI,
jaIvana kox saIQaosaaQao XaNaaoM kxa {tsava kxrnao
vaalaI s~aI kxI saMkxlpanaa | taa[- kox svaraoM kxI
GanaI CaMva gaur]jaI jahaM baOzNa kox ilayao AaeMgao
{sa gaora gaora JaaD JaarI kxI saI lagataI qaI |

gaur]jaI jahaM baOzU^M vahaM Cayaa jaI


saaohI taao saaihba mharI najaraNa Aayaa jaI.
gaora gaora JaaD JaarI SaItaL Cayaa
mhara hao sadgaur] baOzNa Aayaa jaI.
_________________
kuxmaarjaI kxIx saaMigaitakx pa`itaBaa kxI
vyaaipta laaogaaoM kxao samaJao [sa {maI- sao kuxmaar
pa`oimayaaoM nao AnaUpa naamakx saMsqaa sqaaipata kxI | yao
kuxmaarpa`omaI
AiQakxaMSa sqaapatyaSaas~a kox
naaOjavaana snaatakx, saaihtyakxar AaOr rMgakxmaI- qao
| [namaoM saMgaItakxar ekx BaI nahIM qaa | [sa saMsqaa
Wara pa`stauta jaao jaao kxaya-k`xma hue {nakox baaro maoM
maOM qaaoDa bahuta kxhnaa caahUMgaa @yaaoM ikx [samaoM maora

saaMigaitakx evaM maanaisakx sahBaaga hO | AnaUpa kxI


Aaor sao vaYaa-, homaMta, vasaMta [na PtauAaoM kxao ma_o
najar rKatao hue ikxyao hue AaivaYkxar pa`stauta hue
| yao kxaya-k`xma [@kxa du@kxa baMba[- maoM taao ekx
AaQa paUnaa hI maoM koxvala pa``stauta hue | calaao ekx
baargaI laaogaaoM kxao saunaa idyaa | Aba kuxC AaOr
kxrnao kxao mau>x hao gayaa hU^M | yah kuxmaarjaI kxa
va>xvya qaa | [na kxaya-k`xmaaoM kxI navaInataa sao
maaoihta kuxmaarjaI kox Kaasa cahotaaoM kxa samaudaya
inamaa-Na haonao kxI naIMva yahIM sao paDI |
Apanao Kyaala gaayana maoM sao baoSaumaar
saaMigaitakx saamaga`I kxa ivatarNa kxrnao vaalaaoM nao
yah kxaya-k`xma saunao takx nahIM | paUnaa maoM gaIta vasaMta
kxao jaaoD kxr dUsaro idna Aayaaoijata mahifxla maoM
kuxmaarajaI BaImapalaasa AaOr paUiryaa QanaaEa`I gaayao
qao | Aama taaOr par risakxaoM kxao AaOr Kaasa taaOr
par pau.la. AaOr saunaItaabaa[- kxao yah paarMpaairkx
ZaMcao kxI mahifxla hI AiQakx pasaMd Aa[- qaI |
[na kxaya-k`xmaaoM Wara AiBajaata saMgaIta
kxI baMidSaaoM koxx saaqa maalavaa kox laaokxmaanasa sao
{maDnao vaalao gaIta AaOr PtauAaoM kxI gaMQa
maharaYT/ kox saBaaGaraoM maoM Aa[- | yao taIna kxaya-k`xma
yaanao raga saMgaIta kxI maQya AaOr d`uta laya kxI
baMidSaoM AaOr caOtaI, zumarI, Tppaa, haorI kox saaqa
saaqa baarhmaasaI AaOr AaOr Anya laaokxgaItaaoM kxa
saimmalana collage qaa | maalavaI jaIvana kxa
caala calana, Ea`waeM, {nakox tyaaohar, vaao manaanao
vaalao maalavaI maanasa kxI maugQa inaragasataa kxa
manaaohr dSa-na [na kxaya-k`xmaaoM maoM huAa | yao AnaaoKao
kxaya-k`xma kuxmaarjaI kox saaMigaitakx samaga`taa koxx,
{nakxI pairSaIlana kxI vyaaipta bataanao vaalao
inaiEcata hI qao | yao kxaya-k`xma kuxmaarjaI kox
saMgaIitakx pairSaIlana kxa AMitama saaraMSa hO eosaa
kuxC laaoga Aqa- inakxalatao hOM | (mauJao vah maMjaUr
nahIM @yaUM ikx [sa dRiYTkxaoNa maoM kuxmaarjaI kxI
Avaholanaa hO | [na kxaya-k`xmaaoM kxao laokxr
kuxmaarjaI kxI BaI eosaI QaarNaa nahIM qaI) | ekx
taao raga saMgaIta kxI baMidSaaoM kxao Qar kxr {nakox
BaItar kxa gaanaa ZUMZnao kxI, panapaanao kxI {nakxI

kxrtaUtaoM [na kxaya-k`xmaaoM kox pahlao AaOr paEcaata


BaI jaarI rhIM AaOr vah [na {pak`xmaaoM sao jyaada
maaOilakx evaM icarsqaayaI hO eosaI maorI QaarNaa hO |
AaOr dUsarI baata, [na kxaya-k`xmaaoM maoMx AMtaBa-Uta saBaI
gaanapa`kxaraoM kxI {paja kxI, Sa@yataaAaoM,
saMBaavanaaAaoM kxI Aajamaa[Sa [nhoM ApanaI
mahifxlaaoM maoM Kyaala kox barabar paoSa kxrkox Apanao
saMpaUNa- jaIvanakxala maoM kuxmaarjaI nao jaarI hI rKaI
qaI | [na kxaya-k`xmaaoM kxI pa`orNaa kxa Ea`oya
kuxmaarjaI dovaQarjaI kxao dotao hOM @yaUM ikx eosao
AiBanava ZaMcao kxa haorI kxa kxaya-k`xma kuxmaarjaI
kxao saaqa laokxr dovaQarjaI nao bahuta pahlao pa`stauta
ikxyaa qaa |
_________________
AnaUpa
Wara
i~avaoNaI
yah
maIrasaUrdasakxbaIr kox padaoM par AaQaairta
kxaya-k`xma pa`stauta huAa | BajanaaoM maoM kuxmaarjaI kxa
yaaogadana ApaUva- AaOr Apa`itama hO | kuxmaarjaI nao
Bajana ikxyao nahIM | vao Bajana gaae | Baarta Bar maoM
Bajana kxI saudIGa- parMpara hO | ivaSaala
janasamaudaya kxao [kxa Qar baaMQao rKanao kxI
Xamataa, saamaudaiyakx gaayana kxI sauivaQaa koxvala
Bajana maoM hI hO | [saIilayao Saayad BajanaaoM kox
gaayana maoM KaUba kxlaatmakx KaaimayaaM paa[- jaataIM
hOM | maM~apaaz, yaa pa`aqaimakx paazSaalaaAaoM maoM gaayao
jaanao vaalao raYT/gaItaaoM maoM paae jaanao vaalaI gaayakxI
kxa majaa laonaa hao taao Aasqaa yaa saMskxar
jaOsaI vaaihinayaaM (tv channels) kxao[- sauna kox
doKao | janataa kxao [tanaa Aasaana, saugama
laganaovaalaa, [tanaa saamaanya saMgaIta dUsara nahIM
haogaa | kuxmaarjaI kxao yah Ea`oya donaa caaihyao kxI
{nhaoMnao Bajana kxao ekx kxlaatmakx star par
pahuMcaayaa AaOr ekx saaMigaitakx AakxarbaMQa kox
naatao {sakxI pa`aNapa`itaYza Saas~aIya maMca par
kxI| Bajana kxao {nhaoMnao saaMigaitakx icaMtana kxa
maaQyama banaayaa | saMtakxivayaaoM kox kxavya kxa, padaoM
kxa {nhaoMnao saMgaIta maoM Anauvaad ikxyaa | Kaud kxao

10

BaanaovaalaI AakxYa-kx svarrcanaaAaoM kxa make


caZa kxr {nhaoMnao BajanaaoM kxao face lift nahIM
idyaa | kxbaIr, maIra, saUrdasa kox padaoM kxao
svarbaw kxrnao sao pahlao [na saMtakxivayaaoM kox
saRjana kox paICo {sa kxala kxI saaMskRxitakx,
saamaaijakx pairisqaitayaaM, {na saMtakxivayaaoM kox
manaaovyaapaar, {nakxI BaavaBaUmaI maoM AnhaoMnao
Avagaahna ikxyaa |
up

saUrdasa vallaBa saMpa`daya kox AYTCapa


parMpara kxa kxvaI qaa | [sa saMpa`daya kox kxvaI padaoM
kxa gaayana kxrtao hOM | saUrdasa gaayakx kxvaI
qaa [sa baata kxa kuxmaarjaI kxao baDa GamaMD qaa |
yah vaa@ya vao bahuta gava- sao kxhtao qao | Ahaopaita
saao {paa{ kxCu kxIjao eosaa maanaao saUrdasa nao hI
kuxmaarjaI kxao kxha hao [saIilayao kuxmaarjaI nao
saUrdasa kxao AiBajaata gaayakxI kox ZMga sao paoSa
ikxyaa | par yah kxrtao hue saUrdasa kox Aqakx
AaOr taRpta Baavaukxtaa kox mahIna Qaagao BaI {nhaoMnao
{sa gaayakxI maoM iparaoyao | kRxYNacair~a kox {tkxT
XaNaaoM kox vaNa-na maoM inarMtar magna AaOr {sa pa`saMga
kox climax maoM Apanao naamaaollaoKa sao pa`kxT
haonaovaalao saUrdasa kox @yaa kxhnao! saUrdasa kox
padaoM kxa kuxmaarjaI kxa cayana AcaUkx AaOr
Apa`itama qaa |

gaaokuxla pa`gaT Bayao hrI Aa[Amar {Qaarna Asaur saMharna


AMtaryaamaI i~aBauvanara[-
(AaOr AMta maoM saUrdasa pa`kxT haotao hOM)

saUrdasa paihlao hI maaMgyaao


dUQa ipayaavana jasaumataI maa[maIra kxI maugQataa, kRxYNar}pa sao {sakxI
samarsataa, {sakxa inaragasa samapa-Na, {sakox
SabdaoM kxI naRtyamaya taMd`a kuxmaarjaI nao Apanao svaraoM
maoM Zala dI AaOr [saI manaaovaR<aI sao gaayaa.

ipayaajaI mharo naONaa Aagao rHyaao jaI

saMta kxivayaaoM kxI BaavaBaUima maoM jaakxr,


{nakox doSakxalaisqataI kxI kxlpanaa kxr,
{na kxivayaaoM kxao jaao kxhnaa hO, {sakxao AiQakx
saamaqya- sao Agar {sa pad kxI svar rcanaa kxh
sakxtaI hO, taao {saI maoM {sa svar rcanaa kxa
saaqa-kx hO eosaa maanadMD {nhaoMnao Kaud kox ilayao
inaiEcata ikxyaa AaOr [saI kxsaaOTI par {nhaoMnao
ApanaI svarrcanaaAaoM kxao parKaa !

Saamar}pa SaucaI r]icar kxsaaOTI


icata kMxcana tao KasaOM hao.
_________________
inagau-Na BajanaaoM kxI maaOiKakx parMpara
maaLvaa maoM rhnao sao kuxmaarjaI kxao Anaayaasa pa`apta
hu[- | bastaI sao dUr inaja-na maoM rhnao vaalao naaqa
saMpa`daya kox [na saaQaU maMDlaI kox svar {nakox
Qvaina kxa Alagaava {nhoM mahsaUsa huAa AaOr
{skxa {nhaoMnao AByaasa ikxyaa | [na saaQauAaoM kox
svar {nakxI jaIvanaSaOlaI sao jauDo hue hOM, yah
{nakox AByaasa kxa inaYkxYa- qaa | kuxmaarjaI nao
kxha hO, inagau-Na gaayana maoM SaUnya inamaa-Na kxrnao
kxI [na saaQauAaoM kxI jaaoo Si@ta hO vah Ad\Bauta
hO | inagau-Na gaayakxaoM kxa Aavaaja inakxalanaokxa
tarIkxa {nakxI jaIvanaSaOlaI sao jauDa huAa hO |
{sa imajaaja kox ibanaa Aavaaja maoM vah Qvaina
inakxalanaa AsaMBava hO | inagau-Na gaatao samaya
{sakxa ekxaMta vya@ta haonaa caaihyao | kxbaIr kxI
vaIrainayata AaOr fx@kxDpana kxa ehsaasa Qvaina
AaOr svaraoM kox {ccaarNa Wara Ea`aotaaAaoM takx
pahu^Mcanaa caaihyao | kxbaIr AaOr naaqasaMpa`daya kox
inagau-Na BajanaaoM kxao kuxmaarjaI nao [saI saMvaodnaa sao
gaayaa |
_________________
maalavaa kxI laaokxQaunaoM yah kuxmaarjaI nao
AnauBaUta ikxyaa huAa laaokxQaunaaoM kox saaMigaitakx
saaOMdya- kxao saakxar kxrnao vaalaa kxaya-k`xma huAa !

11

laaokxQaunaaoM kxa mama- AaOr ragasaMgaIta sao


{sakxI ATUT naala kxao laokxr maora ekx irsacapaopar hO, ijasakxa Agar sapa`atyaiXakx inar}paNa
ikxyaa taao vah 3 GaMToxkxa kxaya-k`xma haotaa hO |
[saIilayao {sakxa saMXaopa [Qar nahIM do rha hU^M |
yah kxaya-k`xma kuxmaarjaI kox [sa Xao~a maoM idyao hue
yaaogadana kxa AaOr ekx pahlaU {jaagar kxrtaa
hO | ragasaMgaIta AaOr laaokxsaMgaIta kox parspar
saMbaMQaaoM kox baaro maoM jaao kuxC maOM kxhnaa caahtaa hUM^
vaOsaa kuxC kxhnao kxa kuxmaarjaI kxa maalavaa kxI
laaokxQaunaoM maoM {_oSya nahIM qaa | ekx gavaaXa
Kaaolakxr saMgaIta kox saaOMdya- kxa yah dula-iXata
kxXa {nhoM Aalaaoikxta kxrnaa qaa | maharaYT/ maoM
[sa kxaya-k`xma kxa AanaMd bahuta kxma maa~aa maoM
{zayaa gayaa | paUnaa kox baalagaMQava- rMgamaMidr maoM
Ea`aotaaAaoM kxI {paisqataI nagaNya qaI | maalavaI
laaokxQaunaaoM mao bajanao vaalao ekxtaaranaumaa 7 maa~aa
kox laMgaDo zokox kxa naamakxrNa kuxmaarjaI nao
satavaa ikxyaa qaa | paUnaa kox KaDUsaaoM nao [sa Sabd
kox marazI maoM haonaovaalao sataanao vaalao Aqa- sao [na
laaokxQaunaaoM kxao saunaa |
_________________
paarMpaairkx baMidSaoM, {nakox rcaiyataaAaoM
kxI KaaisayataoM, {nakxa kuxmaarjaI Wara samaJaa
huAa mama-, [sa paaSva-BaUima par kuxmaarjaI kxI
svaricata baMidSaoM, {namaoMsao pa`stauta haonao vaalaa
kuxmaarjaI kxa kxvaI, vaaggyaoyakxar kox r}pa maoM dSana, [sa baaro maoM {nakox samakxalaInaaoM kxI
{dasaInataa, {nakox XaINa ivafxla pa`yaaoga Aaid
kxI Aalaaocanaa kxI vyaaipta ekx saMpaUNa- paustakx
kxa, saca kxhao taao archival material
[staomaala kxrkox AaOr svayaM gaa kxr kxTaXa
kxrnao kxa ivaYaya hO | [sakxI {payaaoigataa kxI
drkxar hO AaOr isqaita {tsaahvaQa-kx banaI taao
[sao pa`tyaXa maoM {taarnao kxa maora nama` maanasa hO |
_________________

sva. vasaMtarava Aacarokxr nao Aba sahI


maanao maoM zokoxdar kxI hOsaIyata sao kuxmaarjaI kxI
mahifxlaaoM maoM AaOr jaIvana maoM sqaana ga`hNa ikxyaa
qaa | ApanaI maZI maoM Aapa hI DaolaUM , KaolaUM sahja
sva[cCa kxhtao hue Apanao dovaasa kxI gaZI maoM
rmao hue [sa jaaogaI kox BaartavaYa- kox CaoTo baDo
SahraoM maoM kxaya-k`xma Aayaaoijata kxrnao kox paICo
vasaMtaravajaI kxa Aaga`h AaOr saMyaaojana caatauyaqaa | [nhIM kox lagaataar paICo paDo rhnao sao
kuxmaarjaI nao malaa {majalaolao baalagaMQava- paoSa
ikxyaa | baMba[- paUnaa maoM pa`stauta hue C: kox C: kxayak`xma housefull |
[sa pa`yaaoga kxI hr jagah sao [tanaI maaMga
qaI ikx taIna caar saala takx kuxmaarjaI kxao [sao
paoSa kxrtao rhnaa paDtaa | BaImasaonajaI kxI
saMtavaaNaI jaOsao {nakox ragasaMgaIta kxI mahifxla
sao AiQakx laaokxipa`ya haokxr janamaanasa maoM basa
ga[-, eosaI hI baata malaa {majalaolao baalagaMQava-x
kxI AasaanaI sao hao sakxtaI qaI | [sa kxaya-k`xma
kox baaro maoM jaba BaI paRcCa haotaI qaI taao kuxmaarjaI
kxa ekx hI taikxyaa kxlaama huAa kxrtaa qaa,
maOnao Aba baalagaMQava- kxao fuxlsTa^pa do idyaa hO |
yahI ekx hI maora gaaorKaQaMda nahIM hO, mauJao saMgaIta
maoM Anya bahuta kxamakxaja hOM | yah baata taao zIkx
hO laoikxna [sa pa`stautaI kox baad kuxmaarjaI kxI
taana AiQakx AaSayaGana AaOr gaaola hu[- |
marazI saMgaIta naaTkx yah maharaYT/
kxa jaagaitakx rMgaBaUima kxao yaaogadana maanaa gayaa
hO | {<ama kxqaavastaU, kxavya, saMgaIta, saMvaad AaOr
AiBanaya kox [sa paMcaaMga maoM baalagaMQava- naama kxa
SauBayaaoga pacaasa sao jyaada vaYa- marazI rMgaBaUima maoM
vaasa ikxyao qaa |
malaa {majalaolao baalagaMQava-x yah
kuxmaarjaI nao baalagaMQava- kxao dI hu[- saEa`w
maanavaMdnaa nahIM qaI | [sa pa`stautaI kxI paoSakxSa maoM

12

{nakxI icaMtanaSaIlataa AaOr pa`itaBaaivalaasa kox


sabaUta imalatao hOM |
baalagaMQava- kox svayaMBaU gaanagauNaaoM kxao
Baaskxrbauvaa baKalao jaOsao caaOmauKaI gavaOyao nao
sausaMskxairta ikxyaa qaa | naaTsaMgaIta maoM saMgaIta
kox AiBajaata maUlyaaoM kxa baIjaaraopaNa ikxyaa qaa |
saMgaIta naaTkx kxI samaga`taa kxa Kayaala
rKatao hue s~aI BaUimakxa kxrnao vaalao baalagaMQava- kox
bahupahlautva kxI Cayaa maoM {na AiBajaata gaanagauNaaoM
kxa paaOQaa hI panapaa par ikxsaI vaTvaRXa kxI
iKalaavaT kox ilayao [na naaTpa`yaaogaaoM maoM gauMjaa[Sa
nahIM qaI [sa AiBaBaavanaa sao kuxmaarjaI pa`Baaivata
hue AaOr AnhaoMnao ekx AnaUza maaga- taya ikxyaa |
naaTpa`yaaoga kxIx samaga`taa kxao paro rKatao hue
koxvala dao taanapauraoM maoM baOzkxr @yaa baalagaMQava- kox
gaayana kxI saaMigaitakx S@yataaAaoM kxI Aajamaa[Sa
AaOr AiBavaRwI hao sakxtaI hO ? @yaa {na
AiBajaata kxlaagauNaaoM kxa ivakxsana saMBava haogaa?
[sakxI jaaMca svayaM gaakxr hI kxrnao hotaU {nhaoMnao
baalagaMQava- kxI gaayakxI kxa saKaaola AByaasa
ikxyaa AaOr {sao paoSa ikxyaa | kxaibalao gaaOr baata
yah hO ikx paarMpaairkx kxlaamaUlyaaoM kxa naUtana
AaivaYkxar hI parMpara kxa saU~a paIZIdrpaIZI
ATUT AaOr kxayama rKataa hO |
_________________
[saI daOrana baaL kxaolhTkxr kox naaTkx
kox ilayao kuxmaarjaI nao plaoba^kx idyaa | naaTkx maoM
[sakxa Qvainamaud`Na hI bajataa qaa | {zI {zI
gaaopaalaa yah BaUpaalaI [tanaI laaokxipa`ya hu[- ikx
marazI janamaanasa kox dOinakx inatyakxma- maoM {sanao
sqaana ga`hNa kxr ilayaa | vaaNaI jayarama kox saaqa
gaayaa huAa yaugalagaala BaI {tanaa BaI laaokxipa`ya
huAa |

maharaYT/ kox jaoYz AaOr naamacaIna kxvaI


Ainala kxI kxivataa kxao AiBajaata saMgaIta kox
pahlaU maoM svarbaw kxr kuxmaarjaI nao BaavagaIta
gaayana kxI ekx AnaaoKaI SaOlaI kxa saUtaaovaaca
ikxyaa | AiBajaata saMgaIta maoM, Kaasa kxrkox Kyaala
maoM Baava kxI maa~aa ikxtanaI haonaI caaihyao yah
vaadivavaad saMgaItakxaraoM kox AaOr risakxaoM kox
inarMtar caava kxa, hmaddI- kxa ivaYaya zhra hO |
[saI paaSva-BaUmaI par Aaja Acaanakx yah maora
BaavagaItaaoM kxI duinayaa kxa baDa Kyaala AaOr
AjaunaI r]sa}naI Aaho yah {sakxI jaaoD maOnao
baaMQaI hO yah kuxmaarjaI kxI {>xI risakxaoM kxao
ekx Alaga hI saaOMdya-baaoQa sao AnauBaUta kxrtaI hO |
yahI saMkxlpanaa rajaa baZo kox dao BaavagaItaaoM kxao
svarbaw kxrtao hue kuxmaarjaI nao {payaaoga maoM laI |
yah BaavagaIta saunatao hue [kx Aaor Baavaaqa- kxI
CTaeM gaUZ gahrI haotaI rhtaI hOM, taba dUsarI Aaor
i~ataala AaOr r}pakx jaOsao taala gaae jaa rho hOM,
yah BaI pa`taIta haotaa hO | yahI [na BaavagaIta kxI
jaaoiDyaaoM kxI Kaaisayata hO | yao BaavagaIta baohd
laaokxipa`ya hue |
_________________
kuxmaarjaI kox gaaMQaI malhar, yah maorI
AtyaMta ipa`ya raga inaima-taI kox baaro maoM kuxC kxhnaa
caahUMgaa | {na idnaaoM kuxmaarjaI vaak\xpaTU rahula
baarpautao sao mahatmaa gaaMQaI kox satya kox pa`yaaoga
paZvaa rho qao AaOr ivamaSa- kxr rho qao | baataaoM baataaoM
maoM kuxmaarjaI baaola paDo, mahatmaajaI kox pa`ita mauJao
AtaIva Aadr [sailayao hO ikx {nhaoMnao rivaMd`naaqa
kxI tarh saMgaIta maoM dKalaAMdajaI nahIM kxI |
gaaMQaI malhar yah rcanaa kuxmaarjaI nao mahatmaajaI
kox vyai@tatva kxao AaOr ivacaaraoM kxao idyaa huAa
maanavaMdna hO | taIsa saala pahlao kxI [sa inaima-taI
kox baaro maoM kuxmaarjaI kxI BaUimakxa Aaja nayao saIro
sao kxhnao kxI jar}rta hO | kuxmaarjaI kxI yah
BaUimakxa taba maOnao hI Sabdbaw kxI qaI | vah
satyakxqaa maoM pa`kxaiSata BaI hu[- qaI | {sakxa
kuxC AMSa Aagao calakxr {d\QaRta kxrnao vaalaa BaI

13

hU^M | gaaMQaI malhar kxI inaima-taI kxao[ rajanaOitakx


Aqavaa saMgaIitakx stunt nahIM qaa | koxMd`Iya gaaMQaI
SataabdI saimataI AaOr AakxaSavaaNaI nao gaaMQaI
SataabdI vaYa- manaanao hotaU kuxmaarjaI sao maSvara
ikxyaa | kuxmaarjaI nao saimataI kxao ragarcanaa kxI
kxlpanaa sauJaa[- | ikxsaI BaI AnaaoKao vyai@tatva
kxao yaa ivacaar kxao vaMdna kxrnaa hao taba navarcanaa
haonaI caaihyao yahI kuxmaarjaI kxI BaUimakxa qaI AaOr
vah {nakox svaBaava kox Anaur}pa hI qaI | {samaoM
ekx SaaoQa qaa, pa`yaaoga qaa AaOr saRjana ko @laoSa
qao | raga kxa AMibakxa yah naama badla kxr
maQauvaMtaI rKanaa yaa taaoDI kox pahlao imayaa AaOr
BaItar paMcama lagaakxr {sao navainaima-taI kxhnaa
Saayad {nhoM maMjaUr na qaa |
{na idnaaoM laaokxipa`yataa kxa ABaya pa`apta
BaImasaonajaI nao Aba maOM jaInaa malhar baaMQataa hU^M
kxhkxr kuxmaarjaI kox [sa {pak`xma kxI iKallaI
BaI {Da[- qaI |
[sa saMdBa- maoM ApanaI BaUimakxa sauspaYT
kxrtao hue kuxmaarjaI kxhtao hOM, mahatmaa gaaMQaI
kxao rajanaIita maoM pa`apta ApaUva- yaSa, {nakox kxtaR-tva
sao koxvala raYT/jaIvana maoM hI nahIM par
AMtarraYT/Iya star par GaTo hue camatkxar saBaI
jaanatao hOM | AipataU mahatmaa gaaMQaI kox vyai@tatva maoM
pa`kxYa-taa sao ivaVmaana satyaSaaoQa yaanao hI ABaya
AaOr kxr]Naa [na dao pa`vaRi<ayaaoM kox saMgama maoM mauJao
idvyatva kxI pa`taIita haotaI hO | yahaM ABaya sao
AiBapa`aya hO Bayamau@ta, ijasao Dr nahIM lagataa |
kuxmaarjaI kxhtao hOM, maoro kxr jauDtao hOM vah
{nakxI ABaya saaQanaa samaXa | maora mastakx nata
haotaa hO, vah {nakox sava-MkxSa kxr]Naa kox
sammauKa | yah daonaao pa`vaRi<ayaaM vya@ta kxrnao kxI
Xamataa pa`apta raga kxI naIMva par hI nayao raga kxI
rcanaa saMBava qaI | AaOr [saIilayao maOnao malhar
raga caunaa |
gaaMQaI malhar maoM mahatmaajaI kxI AsaIma
kxr]Naa kxao mauKairta kxrnao vaalao malhar kox
AMgaBaUta daonaao inaSaad hOM hI, par {nakxI baulaMd

ABaya saaQanaa, satya saaQanaa AaOr QaOyaAiBavya@ta kxrnao hotaU ,malhar maoM Sauw gaMQaar ko
AiBanava AaOr AtyaMta samapa-kx pa`taIkx kxI
yaaojanaa kxI | malhar kox AaQaarvaRXa par Sauw
gaMQaar kxa fxaTa lagaayaa (kxlama ikxyaa) | yah
kuxmaarjaI kox pa`orNaa AaOr inaima-taI kxI paaSva-BaUmaI
hO | mauJao eosaa lagataa hO ikx vah najarAMdaja kxr
kox BaI yah raga saunaa jaae taao inaiEcata hI
lagataa hO ik yah malhar kxao KaIMcataana kox
ikxyaa huAa ApaBa`MSa na haotao ekx svayaMisaw
ragar}pa hO | ragar}pa isaw haonao kox ilayao
AavaSyakx saBaI tatva [sa malhar kox pa`kxar maoM
hOM | {sakox svaraoM kox Aanao jaanao maoM Apanaa AMgaBaUta
tak-xSaas~a hO | saaMigaitakx pairBaaYaa maoM hI
baitayaanaa hao taao malhar maoM Sauw gaMQaar kxa pa`yaaoga
( na kxI jaOsao ramadasaI maoM haotaa hO ) AaOr {sa
gaMQaar kxI Sauw QaOvata sao gaQa eosaI AaraohI
AaOr Qaga eosaI AvaraohI maIMD bahuta kuxC kxh
jaataI hO | malhar kxI ivakxla kxr]Naa kxI maoGa
GaTaAaoM maoM ABaya saaQanaa kxa taojasvaI rivaikxrNa
pa`kxT haotaa hO, saaMtvanaa, tasallaI dotaa hO, QaOyadotaa hO ! eosaa Saayad GaTtaa hao na hao, ikxsaI kxao
eosaa lagao na lagao; par kuxmaarjaI kxI [sa
ragainaima-taI kox baaro maoM BaUimakxa yahI qaI |
_________________
gaaOD malhar ekx dSa-na
ikxssaa paMZirnaaqa naagaoSakxr kox
gaur}paUiNa-maa samaarMBa kxa, ijasa maoM kuxmaarjaI gaaOD
malhar gaae, baMba[- kox CbaIladasa ha^la maoM | iGasao
ipaTo kxaho hao kox bajaae barsao maohrvaa yah
BaataKaMDo Wara svarilaiKata Kyaala gaae |
naamaaollaoKa kxrnaa {icata nahIM samaJataa hU^M par
saunanao Aa[- Garanaodar gaayakxaoM kxI maMDlaI itatar
ibatar hao Apanoa Apanao GaraOMdo maoM pahMucaI | {na maoM
sao ekx paMiDta hamaaro Gar zhro hue kuxmaarjaI sao,
vaamanaravajaI kxao gavaah rKatao hue, JagaDa maaola

14

laonao kox ilayao Aae | kuxmaarjaI nao {nakxao pyaar


BarI samaJa dI | kxha, paMiDtajaI, malhar kox
baaro maoM Aapa @yaa jaanatao hOM? maOMnao BaartavaYa- kox
kx[-M jagahaoM kxI vaYaa-Ptau kxI AnauBaUita laI hO |
Anaokx jagahaoM kox gavaOyaaoM nao ikxyaa huAa gaaOD
malhar kxa AaivaYkxar saunaa hO | Baarta jaOsao
kRxiYapa`Qaana doSa kox ikxsaana kxI vaYaa- Ptau kxao
laokxr kxI saMvaodnaaeM maOM jaanataa hU^M | Aapa taao
maaca- kox mahInao hI sao Cataa {za kxr baahr
inakxlatao hao AaOr baairSa Aatao hI ikxvaaD baMd
kxr laotao hao | baad maoM kuxmaarjaI nao [saI Kaunnasa
maoM gaaOD malhar kxI {nnaIsa baMidSaoM
dIvaanaeKaasa maoM cauinaMda laaogaaoM kxao saunaa[- |
eosaa pahlao ikxsaI nao ikxyaa nahIM qaa | ifxlahala
maOM hI kxrtaa hU^M | [na saBaI kuxmaarjaI kox SabdaoM maoM
special programmes kxI inaima-taI maoM
haijar rhnao kxa rajayaaoga maorI kuMxDlaI maoM qaa |
maora taanapauro lagaanaa, zokxa lagaanaa {nhoM bahuta
pasaMd qaa | saaohbata banaI hI rhI AaOr iSaXaa BaI
jaarI rhI | par yah saba haotao hue, mauJao {nakox
jaOsaa hI gaanaa hO, AaOr [saI Qyaoya kxao saaQya
kxrnao hotau jaI taaoD maohnata kxrnaI hO, eosaI maorI
manaaoQaarNaa nahIM qaI | lagataa hO, Anajaanao maoM mauJao
maalaUma hI qaa ikx saahba imalao sabaUrI maoM | yaa
ifxr mauJao taba lagataa haogaa ikx maOM icarMjaIva hU^M |

hjartao iKaja` gar SahId na haoM


lautfox {ma`o draja @yaa jaanao
yah sayaanagaI qaI yaa ekx ikxsama kxI mauFtaKaaor
inaila-pta AyyaaSaI qaI, yah taya nahIM kxr paa rha
qaa |
_________________
malaa {majalaolao baalagaMQava-x, baaL
kxaolhTkxr kox naaTkx kox gaanao AaOr kuxmaarjaI nao
gaae BaavagaIta kxI Qvainamauid`kxaeM KaUba laaokxipa`ya
hu[-M | [nakxI Kapata nao {ccaaMkx pa`sqaaipata ikxyao
AaOr kuxmaarjaI kox kxaya-k`xmaaoM kxI saMKyaa

maharaYT/ maoM baZI | [saI daOrana maQya pa`doSa maoM


ASaaokx baajapaoyaI jaOsao QaurINa samaJadar kxvaI
nao kuxmaarjaI kxI mah<aa kxI pahcaana SaasakxIya
star par AQaaoroiKata kxr dI | (kuxmaarjaI kox
saaqa maMgaoSa Dbarala, rmaoSacaMd` Saah Aaid kxao
laokxr ASaaokx baajapaoyaIjaI nao jaao dIGa- baatacaIta
kxI qaI, jaao ikx maQya pa`doSa kxlaa AkxadmaI Wara
pa`kxaiSata pai~akxa paUva-ga`h maoM Saayad 1976 maoM
CpaI hO, vah maoro ihsaaba sao kuxmaarjaI kox ivacaaraoM
kxa ekx maaOlyavaana historic document hO,
ijasao Aaja BaI maOM kx[-M baar paZtaa hUM^ AaOr
kuxmaarjaI kox ivacaar jaananao kox ilayao hr
kuxmaarpa`omaI kxao [sao AvaSya paZnaa caaihyao | caahoM
taao [sakxI pa`itayaaM^ maOM {palabQa kxra sakxtaa hUM^ ) |
[sa laoKa maoM BaI [@kxa du@kxa jagah maOMnao {sasao
kuxC saMdBa- AaOr vaa@yaaMSa {d\QaRta ikxyao hOM |
idllaI maoM ivanayacaMd` maaOd\galya nao, {nakox pairvaar
nao AaOr {nakox AnaugaaimayaaoM nao yahI kxama ikxyaa |
kuxmaarjaI kox saaMigaitakx maUlyaaoM kxa jatana AaOr
pa`caar Ea`I maQaupa maud\gala Aaja BaI yaqaaSai>x kxr
rho hOM taqaa gaaMQava- mahaivaValaya kox snaatakxaoM kxao
BaI [na sao pairicata kxra rho hOM |
gaayana kxI saBaI parMparaAaoM kox
tak-xSaas~a kxa saaraMSa ilayao hue AaOr ikxsaI BaI
caIja kxI AtaI sao vaMicata kuxmaar gaMQava- naamakx
ibarKana kox icakxnao Kayaalaata risakxaoM kxao
irJaanao lagao| {nakxa ekx Ea`aotaavaga- taOyaar huAa |
{nakox Kyaala maoM pahlao mauJao laganaovaalaa
Akoxlaapana, Kyaala gaayana kox baIca mahsaUsa haonao
vaalaa AaOr @vaicata hI bahuta kuxC kxhnaovaalaa
par A@sar Asvasqa kxrnao vaalaa saUnaapana
{sa SaUnya iSaKar par Aba Jaalar Jalakxnao
lagaI | saUnaapana jaakxr gaayana kox samaga` AMgaaoM
kxao AKaMDtaa pa`apta hu[- | ikxsaI BaI AMga kxI
AtaI AaOr Bapakox sao vaMicata AaOr gaayana kox
AYTaMga maoM sao ivaiSaYT AMgaaoM maoM sao kxBaI AitaSaya
mauKar taao kxBaI maUkx, maugQa saMkoxta {nakox Kyaala
gaayana sao AiBavya@ta haonao lagao | AYTaMga kox
inaiEcata ZaMcao maoM kuxmaarjaI nao Apanaa Kyaala kxBaI
BaI kOd nahIM ikxyaa | ikxyaa yah ikx kxavya paXa

15

kxI tarfx, {sakox {ccaarNa kox naadsaaOMdya- kxI


tarfx ekx kxvaI kox najairyao sao doKaa AaOr baMidSa
maoM jaao raga kxa AaOr SabdaoM kxa ica~aNa hO, {sao
AnaukUxla AaOr paaoYakx AYTaMgaaoM ko kuxC hI AMgaaoM
kxao {payaaoga maoM ilayaa | Alaga Alaga KyaalaaoM maoM
samaya samaya par, va@tadrva@ta ivaiBanna
AMgaaoM kxI vaRwI kxI |
kuxC hI cauinaMda ApavaadaoM kxao CaoD kxr
bahutaaMSa kxlaakxar AYTaMga kox Aaz yaa caar
AMgaaoM par Apanaa pa`Bautva hO, AaOr hr ekx mahifxla
maoM vah isaw kxrnao kxI ApanaI naOitakx ijammaodarI
hO, [sa Baavanaa sao AiBaBaUta {saI caoYTa maoM rhtao
hOM | AaOr [sa KaolaI maoM Kaud kxao baocaaro AaOr gaanao
kxao dyaa kxa paa~a kxr baOztao hOM |
kuxmaarjaI nao Kyaala kox baMidSa kox
BaItar kxa song talaaSaa, {sao caaraoM Aaor sao
GaUr kxr doKaa, {sakxI kxaopalaoM ZUMZIM, {sa raga
kox BaItar kxI jamaIna kxsaI AaOr {pajaa{] KaotaI
kxI |
mauJakxao bacapana sao pa`aotsaahna donao vaalao
baaLasaahoba baakxro jaI nao kuxmaarjaI kox ivaraT
repertoire sao mahifxla maoM {nakox Wara sahsaa
paoSa nahIM kxI jaanao vaalaI 106 baMidSaaoM kxa cayana
kr (yah cayana maOnao hI ikxyaa qaa) {sakxa
dRkxEa`avya maud`Na kxrnao kxa saMkxlpa zanaa |
AaOr baDI ihmmata sao vah isaw BaI ikxyaa | [sa
pa`kxlpa kox SauBaarMBa maoM kuxmaarjaI nao kxha qaa,
Aalaapa kxr sakxtaa hU^M, taanao maar sakxtaa hU^M ,
baaolataana kxr sakxtaa hU^M , [sailayao [nhoM kxrtao
rhnao vaalaa nahIM hU^M | gaanaa ! gaanaa gaanao vaalaa
hU^M |
yah Qvainamaud`Na kxa samaya Aagao kxa hO |
1980 kox dSakx kxa | kxagaja par maOM ABaI sana
7072 maoM hI hUM^ | ha^M, AaOr ekx baata ABaI
bataa[- hI nahIM, CuTpana sao hI mauJao baMidSaoM baaMQanao
kxI, kuxmaarjaI kox hI SabdaoM maoM kxhoM taao knack
qaI | Composition AaOr composer [na
dao caIjaaoM kxa mauJao Kaasa AakxYa-Na hO | ifxr vah

AaOr composition ikxsaI BaI


kxlaapa`kxar kxa hao | [sa maoM ica~akxlaa, kxavya,
saMgaIta kox Alaga Alaga fxa^msa- jaOsao gajala,
zumarI, isanaosaMgaIta AaOr daiXaNaatya AaOr
ihMdustaanaI saMgaIta kxI taalaik`xyaa BaI Saaimala
hO | [na Xao~aaoM kox gauNaI laaogaaoM sao bacapana sao hI
maOMnao saMbaMQa banaae rKao hOM | bacapana sao bahuBaaiYakx
samaaja maoM maorI parvairSa hu[- | Alaga Alaga
BaaYaaAaoM kxa mauJao SaaOkx hO | [sa laoKa maoM BaI
AnauBava ilaKatao samaya mauJao SabdaoM ko vaOBava kxa
ehsaasa rha hO AaOr {sa duinayaaM sao mauJao saMkoxta
Aatao rho hOM | [na saba baataaoM kxa maO majaa lao hI
rha qaa AaOr safxr hyaata kxa tavaIla na huAa |
[mtahanaaoM maoM {<aINa- haotao haotao maOM baI.kxa^ma. hao
gayaa | AaOr caUM ikx ipataajaI baaTlaIbaa^ya AaOr
pauraoihta [sa maSahUr caaT-D- Akxa{MTMT fxma- kox
jaoYT ihssaodar qao, [saIilayao vahaM AaiT-kxlsa
ikxyao AaOr [MTr saI.e. kxI dhlaIja takx
paMhuMcaa | saI. e. haokxr fxma- maoM ihssaodarI laonao
kox bajaae Gar maoM imalaI saMgaIta kxI vaIrasata kxI
ihfxajata kxrnaa maOnao {icata samaJaa | ipataajaI nao
sauJaayaa ko tauma fxma- maoM ihssaodar hao kxr BaI
saMgaIta kxa vyaasaMga kxr sakxtao hao | par [sa baata
kxao laokxr vao Anaaga`hI qao | kxlaa kxao[- paaT- Ta[ma kxrnao kxI caIja nahIM, vah ekx jaIvana pa`NaalaI
hO| yah maorI QaarNaa pa@kI qaI | saIKanaa hO taao
AiBajaata saMgaIta hI | [sa saMgaIta ko svaBaava,
saMBaavanaaAaoM kxa Aakxlana haonaa caaihyao | saBaI
gaanapa`kxaraoM kxI pahoilayaaM, gauitqayaaM saulaJaanao kxI
jaDIbaMUTI AiBajaata saMgaIta maoM hI hO eosaa
inaiEcata r}pa sao mauJao lagataa qaa | [sakox Alaavaa
sabakuxC ifxjaUla hO, vyaqa- hO, eosaa lagataa qaa |
saaMigaitakx ivacaaraoM kxI parMpara, kxlaa kxI
samaga`taa Agar jaananaa samaJanaa hao, taao
rvaISaMkxrjaI kxI yaa kuxmaarjaI kxI saaohbata kxa
saatatya caaihyao yao BaI maOM taya kxr caukxa qaa |
magar riva SaMkxr Apanao vaadna maoM ijasakxa ivapaula
{payaaoga kxrtao qao {sa layakxarI kox tak-xSaas~a
kxao AByaasa sao naapaataaOlaa jaa sakxtaa hO, [sa
kxa mauJao Baraosaa qaa | par [sakxI taulanaa maoM
kuxmaarjaI kxI Alaga Alaga parMparaAaoM kxI samaJa,
composer

16

AaOr {samaoM na samaae jaanao vaalao kxlaakxaraoM kxI


pa`itaBaaAaoM kxI samaJa doKa kxr maOM bahuta pa`Baaivata
huAa qaa | samaya samaya par [sa baata kxao maOM
mahsaUsa kxrtaa Aa rha qaa | saaqa hI {nakox
Kaud kox gaanao maoM pa`taIta haonao vaalaI saMidgQataa,
raga taala kox vyaakxrNa kxao haina na pahuMcaatao hue
{nakox gaayana maoM paOda haonao vaalaI gaUZ AinavacanaIyataa taba ekx paholaI jar}r qaI, par baDI
lauBaavanaI AaOr AakxYa-kx | AaiKar kuxmaarjaI kxa
palaDa BaarI hao hI gayaa AaOr [sa inaNa-ya sao maOM
hlakxa |
ipataajaI kxI fxma- maoM ihssaodarI na laonao
kxI ekx fxkxIrI mastaI mauJapar Ca[- qaI | [sa kox
fxla svar}pa ijasakxa Anaumaana lagaayaa jaa
sakxtaa hO, jaao sauinaiEcata hO, eosao saMgaIta kxao
AaOr {sao gaanao vaalao laaokxmaanya kxlaakxar kxao
gaur} kxr kox {sakox Aqavaa {sakox Garanao kxI
goodwill kxa Aagao jaa kxr laaBa laonao kxa maOM
laalaaiyata nahIM qaa | {<ar ihMdustaanaI AiBajaata
saMgaIta kxa svaBaava samaJanaa, {sakxI inaima-taI
pa`ik`xyaa samaJanaI caaihyao, yah maora Qyaoya qaa |
_________________
maora dovaasa pa`sqaana inaiEcata hao gayaa |
vaamanarava AaOr kuxmaarjaI maoM [sa baaro maoM baata
hu[- | kuxmaarjaI nao vaamanarava kxao kxha, [sa kxao
dao saala dovaasa kox
fxa[-##na jaola maoM rhnaa
haogaa | yah kxhtao hue haqa maoM rKaI hu[- tamaaKaU
kxao mala kxr
mahI-##na huAa caUNa- {nhaoMnao
AMgauYT AaOr taja-naI maoM Qar kxr vaamanarava kxI
tarfx {zayaa qaa | [sa tarh 1972 kxI jaulaa[maoM ekx itailasmaI duinayaa maoM maOnao pa`vaoSa ikxyaa |
_________________

dovaasa jaanao kox pahlao kxI maorI


manaaovasqaa ivaYad kxr rha hU^M | Aba takx kxI
AvaQaI maoM pa`mauKataa sao kuxmaarjaI kxI saaohbata maoM,
Garanaodar gaanao kxI taalaIma laonao sao jaao kxBaI
imala nahIM sakxtaIM, eosaI bahuta saMvaodnaaAaoM kxa
ivakxsana mauJamaoM huAa qaa | maoro AMtar maoM bahuta
gahro, bahuta kuxC samaayaa jaa rha qaa | kuxmaarjaI
kox saaMigaitakx maUlyaaoM kxa, {nakox saaOMdya-Saas~a
kxa Aakxlana mauJao huAa hO, {nakox {paja AMga kxa
baIjaaraopaNa BaI mauJamaoM huAa hO, eosaa mauJao taba
lagataa qaa | @yaa {nakxI saaMigaitakx jaDoM
ivaiBanna maanyataapa`apta gaanaparMparaAaoM maoM iCpaI hu[-M
hOM? yah talaaSanao kxI mauJao {tkMxza qaI |
kuxmaarjaI @yaa isaKaaeMgao? ikxsao vao iSaXaNa
samaJatao hOM? {nhaoMnao BaI taao [sa baaro maoM kuxC
saaocaa haogaa | vah @yaa haogaa? [sakxa AaOtsau@ya
BaI mauJamaoM qaa |
hmaarI taalaIma Saur} hu[- | taalaIma koxvala
SanaIcar va [tavaar kxao | savaoro, Saama | vasautaa[-,
maukuxla, maOM, [MdaOr kox ikxrikxro, laaoMZo, AaOr
Baaopaala sao Aa[- taao maIra rava | eosao hma saba
laaoga saIKanao baOztao qao | yah taalaIma raga saMgaIta
kxI huAa kxrtaIO qaI | ikxsaI raga kxa Kyaala,
{sakxa naaoToSana saamanao rKa kxr [sa baMidSa kxI
baarIikxyaaM vao dao caar baargaI gaa dotao qao AaOr {sao
daohrakxr yaad kxrnao kxhtao qao | [sa daOrana vao
baahr jaa kxr ifxr laaOTtao qao | ifxr {nakxa
AaOr hmaara k`xmaSa: Aavata-na Barnao kxa, baaMQanao
kxa AaOr vah baaMQa kxr sama par Aanao kxa
isalaisalaa jaarI rhtaa qaa | ifxr vah raga
{nhaoMnao ijana sao saunaa qaa, {na pa`itaBaavaana
kxlaakxaraoM kxI spirit kxa {namaoM saMcaar haotaa
qaa | imasaala kox taaOr par maana laIijayao raga
ibahaga kxI taalaIma hao rhI hO | Kyaala isaKaayaa
jaa caukxa hO | Akxsmaata, ibahaga hI kxI cauiryaa
baar baar kxrkxa[-x AafxtaabaemaaOsaIkxI
fOxyaaja KaaM kox ijasa AMdaja, qaaT AaOr r]tabao sao
vao gaatao qao, vah nakxla {taarnao kxI baata nahIM qaI,
vah fOxyaaja KaaM kxI planchet par sao na baulaa[hu[- spirit hI huAa kxrtaI qaI |

17

taao kxBaI gvaailayar Garanao kox


saptakxdoZ saptakx dIGa- svaraoM kox laFfoxdar
gaucCo, paUMja badna par Qaro AQa- {]Qa- haotao rhnao
vaalao Aalaapa, taao kxBaI gamakx, taao kxBaI saaoM kxI
Barmaar calataI rhtaI qaI | taao kxBaI rajaa BaOyaa
paMUCvaalao sao pa`apta taranaa isaKaakxr {sa rcanaa
kxI saadgaI ikxtanaI kxlaatmakx hO, kxImataI hO,
[sa par BaaYya huAa kxrtaa qaa | Allaidyaa KaaM
kox galao maoM maIMD nahIM qaI |
saa ga #### pa #### ma #### ga eosaI maIMD
Tala kox {saI baata kxI gaxmaxpaxmaxpaxgaxsaa eosaI
KaTkoxbaaja AaOr AcaUkx phrase banaakxr {saI
ibahaga kxa ikxsa kxdr saavanaI AaOr ibahagaDa maoM
metamorphosis ikxyaa yah vao gaa kxr bataatao
qao | Allaaidyaa KaaM nao ApanaI Aavaaja kxI
majabaUiryaaoM kxao samaJaa AaOr {nhoM Qyaana maoM rKatao
hue gaayakxI kox nae rstao banaae | gaanao kxao CaoDa
nahIM | baDa cataur badmaaSa AadmaI ! eosaI
kuxmaarjaI kxI Kaasa dad BaI inakxla jaataI qaI |
daoZa[- GMaTo kOxsao gaujar jaatao qao, [sa kxa pataa
BaI nahIM calataa | kuxmaarjaI nao BaI dovaQarjaI kox
saainnaQya maoM {nakox skUxla maoM eosao hI saMskxar
ga`hNa ikxyao qao AaOr [na baujaugaa-oM kxa gaayana saunaa
qaa |
kuxmaarjaI kox gaayana kxa svar kxalaa
taIsara | is~ayaaoM kox kxalao caaOqao sao ekx paUra svar
naIcaa | [saIilayao is~ayaaoM kxao {nakxI saMgata
kxrnaa sahjasaaQya haotaa qaa| hma svarpauMgavaaoM kxI
taalaIma kox ilayao {nhaoMnao {nakxa svar safoxd
taIna takx naIcao KaIMcaa | [sakox naIcao {nakxI roMja
nahIM qaI | gaur]tvaakxYa-Na sao vah pitch maoM gaanaa
maOMnao qaaoDa kuxC inaBaa ilayaa | par manaaobala kxa
[MQana ({]jaa-) Katma haonao par Aavaaja kxa ra^koxT
ifxr sao kxalao pahlao kox ipataRd<a haoma ga`a{MD par
Aakxr zhrtaa |
hmaaro iryaaja kox kxmaro maoM jaakxr maoro
kxalao pahlao kox Zalao svar maoM jaba gaanao baOztaa qaa
galao maoM jaD Qaro hue gaanabaIja Alaga tarIkox sao

pallaivata haotao qao AaOr gaanao maoM Alaga ikxsama kxI


KaumaarI AataI qaI | par kuxmaarjaI kox kxalao taIsaro
kox caZo hue janaanaI pitch sao {tpanna svaraoM kxa
taoja AaOr caOtanya maoro Zalao pitch maoM AiBavya@ta
haotaa nahIM hO, [sa baata sao maOM baocaOna AaOr ~asta
rhtaa qaa | mauJao lagataa qaa maorI manaaovaR<aI maoM hI
vah bala nahIM hO, maOM {sa baulaMdI kxao CU nahIM
sakxtaa | AaOr maorI baagabaanaI maoM fxlaaoM kox bajaae
iClakxaoM kxI hI paOda[Sa haotaI hO |
gaur] iSaYya parMpara maoM paa[- jaanao vaalaI
yah pauranaI samasyaa hO | Kaasa kxr kox gaur} jaba
samaqa- gaayakx hao, taao {nakxI pitch maoM gaakxr
{nakxI Aavaaja kxa AnaukxrNa kxrnao sao hI {sa
gaur} kxa
saaOMdya-Saas~a isaw haotaa hO eosaI
Baavanaa bana jaataI hO | iSaYya kox [d- igad- eosaI
Baavanaa banaae rKanao vaalaI gaur} kxI Ba>xmaMDlaI
haotaI hI hO | AaOr Alaga jaataI kxI Aavaaja paae
hue iSaYya kxI Avasqaa idSaahIna hao jaataI hO |
hO [sailayao ilaKa rha hUM^,
dovaasa maoM {na idnaaoM vaJaoobauvaa kox Sai>xSaalaI
gaayana kxa KaUba AanaMd {zae hue ekx vaRw
mahaSaya Aae qao | vah ekx tagaDI mahakxaya
hstaI qaI | maukuxla nao AaOr maOnao {nhoM gaanaa
saunaayaa | {nakox vaRw caohro kxI Jauir-yaaM takx nahIM
ihlaIM | [saI daOrana dovaasa kox Ta{]na ha^la maoM
kuxmaarjaI kuxC jyaada hI kxsa kox gaae |
kuxmaarjaI kxa dmadar taar SaD\ja saunatao hI vao
[sa tarh caaOMkox ikx jaOsao kxao[- kxrMT lagaa hao |
gaanaa Katma haotao hI {nhaoMnao kuxmaarjaI kxao jaao
dad dI, vah laajavaaba qaI | vao kxh paDo,
mastakx maoM Aavaara BaTkxnao vaalao kxITkx stabQa
hao gae! | kuxmaarjaI kxao yah dad
taheidla sao [tanaI pasaMd Aa[- ikx kx[-M
idnaaoM takx Aanao vaalao AitaqaI AByaagataaoM kxao yah
dad vao saunaatao rho | Aavaaja maoM ekx laaohar kxI
haonaI caaihyao | saaO saunaar kxI yaanao XaUd`
xkxarIgarI eosaa pauranao jamaanao kxa ekx maUlya qaa|
Aba vah nahIM rha |
Relevant

18

maukuxla AaOr maorI jaaoDI banaI rhI |


saaMigaitakx maanaisakx vyaqaaAaoM maoM hma ekx dUsaro
kxao saaMtvanaa dotao qao AaOr ekx dUsaro kox ilayao
sahara banatao qao | sahI maanaaoM maoM hmasuffer |
maukuxla mauJapar bacapana sao hI Anaur>x qaa | {sanao
samaya samaya par ilaKao hue KataaoM sao Bara ekx
CaoTa saa saMdUkx maoro paasa hO | maOM {sasao caar
saala baDa qaa | {sakxa friend,
philosopher AaOr Saayad misguide |
kxhavata hO naa, tauJao kxao[- AaOr nahIM AaOr mauJao
zaOr nahIM | hma daonaaoM kxao iryaaja maoM @yaa kxrnaa
caaihyao, @yaa nahIM [sa par kuxmaarjaI nao Saayad
hI dKalaMdajaI kxI hao| [sa maamalao maoM vao
Anaaga`hI AaOr {dasaIna hI rhtao qao | hmaarI
Asvasqataa, hma par baItanao vaalao inaraSaa kox daOr
{nhoM AkxarNa AaOr baomatalaba jaana paDtao qao |
{nhoM {nhaoMnao dula-iXata ikxyaa | kxlaa kox pa`vaasa
maoM naOraSya kox JaTkox ekx Apairhaya-taa haotaI hO |
jara majabaUta banaao! ihmmata rKaao! samaJa maoM Aayaa
naa, kxlaa ikxtanaI Katarnaakx haotaI hO? inakxlao
hOM kxlaakxar bananao! eosaa hI kuxC {nakxa
attitude huAa kxrtaa qaa| pau~a hao yaa iSaYya,
{sakox maanaisakx AaMdaolanaaoM kxao maanyataa do kxr
paucakxarnao kxa {na kxa svaBaava nahIM qaa | jaanao
dao, marnao dao, Jakx maarnao dao, majaa laonao dao yaa
paroSaana rhnao dao | Kaud kxa rastaa Kaud ZUMZnao
dao eosaI hI kuxC {nakxI saaoca qaI | maoro [sa
vaastavya maoM maOM vasauMQarataa[- kox iryaaja maoM {nakxao
tabalao kxI saMgata dotaa qaa | saMgaIta maoM {nakxI
pa`amaaiNakx inaYza, AaOr gaur}paitna kxI BaUimakxa
inaBaatao hue ekx svataM~a saMgaIta saaQakx kxI
hOsaIyata sao jaarI rhnao vaalaI {nakxI saaQanaa,
[na daonaaoM kxa {sa inaraSa Avasqaa maoM mauJao
sahara qaa |
ekx mahtvapaUNa- baata yah hO ikx
kuxmaarjaI nao kxBaI BaI hmaoM maoro jaOsaa gaa[yao
eosaa hI gaa[yao yaa eosaI hI Aavaaja lagaa[yao
eosao kuxC kxha nahIM | Aavaaja gaaola, naadmaya,
resonant haonaI caaihyao, {sakxao Aga` haonaa
caihyao, {samaoM KaraSa kox QaagaaoM kxI gautqaIO nahIM

haonaI caaihyao eosaI {nakxI QaarNaa qaI | yah


saaQanao kox ilayao {nhaoMnao ekx svarsaaQanaa maM~a
banaayaa qaa | yao Ana\ Aa[-Aao Ama\ {[- | [na
AXaraoM kox Anausaar mauKabaMdI kxr kox Alaga
Alaga svar (vowels) AaOr Anaunaaisakx
QvainayaaoM kxa vah Alaga Alaga ragaaoM kox svaraoM kxao
laokxr kxrnao kxa jaapa qaa | [sa maM~aaoccaarNa kox
baad maoro sinuses saUja jaatao qao AaOr sar BaarI
hao jaataa qaa | AaOr vah baMd kxrtao hI Aavaaja maoM
ipataRd<a javaarI AaOr KaraSa AataI qaI| AaOr maOM
Anyamanaskx hao jaataa qaa | ifxr maOnao saaocaa ikx
maorI Aavaaja kxa lagaava kOxsaa haonaa caaihyao, yah
jara fuxrsata sao AaOr [itmanaana sao taya kxroMgao |
Saor hO,

maaohbbata maoM idla pao lagataI hO caaoT ya@saa,


jaf-x kox fxk-x sao Aavaaja badlataI hO.
{}par kox svar majabaUta lagatao nahIM hOM, kxalao
taIsaro maoM kuxmaarjaI kox volume sao Aavaaja
lagaanao sao galao maoM KaUna {tar Aataa qaa | AaOr
bauKaar Aataa qaa | ifxr Da^. kxjavaaDkxr kxao
baulaayaa jaataa qaa | marIja kxI jaaMca paDtaala kox
baad vao Erythrocin AaOr Surbex T ilaKa
Dalatao qao | [na saba baataaoM sao caohro kxI raOnakx
AaOr {tar jaataI qaI | ekx baar maOMnao maukuxla sao
kxha, maOMnao ekx sapanaa doKaa | Aagara raoD par
maoro galao kox {}par sao T/kx kxa paOyaa calaa gayaa |
Da^@Tr saahba Aae, {nhaoMnao gaMBaIrtaa sao jaaMca
kxI AaOr bahuta saaoca kox prescription ilaKaa
Erythrocin AaOr Surbex T |
ekx sa=dya ima~a kxao yao baataoM bataa rha
qaa | {sanao kxha, @yaa masta idna qao | maOMnao
kxha rataoM baDI ~asta qaIM |
________________
[sa laoKanapa`paMca maoM, gaur}gaRh maoM jaao kuxC
GaTa, {sakxa saMiXapta mauAa[naa donao kxa pa`yaasa
kxrtaa hU^M | ekx taao kuxmaarjaI nao paarMpaairkx raga

19

AaOr baMidSaoM hI isaKaa[-M | {nakxI svaricata


rcanaaeM yaa {nakxI ApanaI gaayakxI kox naama sao
kuxC BaI Aaga`h sao hmapar laada qaaopaa nahIM | jaba
ipataajaI GarMdaja gaayakxI ilaKa rho qao, taba
@yaa kuxmaarjaI kxI gaayakxI kxa Garanaa hao
sakxtaa hO? [sakxa {}hapaaoh vaamanaravajaI
kuxmaarjaI sao hI kxr rho qao | kuxmaarjaI nao kxha,
maora Garanaa haogaa kxI nahIM, [sa baaro maoM maOMnao
kuxC saaocaa nahIM hO | mauJao {samaoM rsa nahIM hO |
dovaasa maoM rhtao hue, maoro haqaaoM ekx
maaOilakx satya lagaa | Ainava-canaIyataa kxI Aaor
saMkoxta kxrnao vaalao, samaa baaMQanao vaalao {nakox
gaayana kxa raw material paarMpaairkx
Saas~ainayama hI qao | [sasao ekx tasallaI AaOr
BaivaYya kxI yaa~aa jaInao kox ilayao d`aOpadI kxI
qaalaI imalaI | raga kxI Qauna Kaaoja kxr {sakxao
panapaanao kox ilayao baaQaa bananao vaalaI Ba`YT haokxr
Ayaaogya saaibata haonao vaalaI kuxC svaravalaIyaaoM maoM,
kuxC Saas~ainayamaaoM maoM {nhaoMnao jaana baUJa kxr
badlaava laae | par jaao nae isaro sao rcaa, vao
Saas~ainayama hI qao | AavaYyakx saavaQaanaI na
bartatao hue gaayakxaoM nao ragar}paaoM maoM AaOr baMidSa kox
GaaT maoM jaao ibaKarava laayaa qaa, {sao {nhaoMnao
izkxanao lagaayaa, sauQaara | pauranao Kyaala, {nakxa
BaataKaMDo yaa imaraSaIbauvaa Wara ikxyaa huAa
svarlaoKana saamanao rKa kxr {sa naaoToSana sao
jauDo saaMigaitakx saMdBa- vao jaba gaunagaunaatao qao AaOr
nae saIro sao vah naaoToSana ilaKatao qao, taba hma
saba gavaah huAa kxrtao qao | vaIkoMxD kxI dao
taanapauraoM kxI taalaIma CaoDI, taao eosaa kuxC na kuxC
calataa hI rhtaa qaa | DayainaMga Tobala par jama
kxr baOzkxr {nakxa ivaivaQa baataaoM par baitayaanaa,
gaunagaunaanaa saunatao mauJao ikxtanao hI laaokxgaIta AaOr
baMidSaoM {nakox mama-saihta yaad hu[-M | kuxmaarjaI kxao
compose kxrtao hue maOM bacapana sao doKataa Aa
rha qaa | kxaya-k`xma maoM jaao gaanaa hO {sakxa vao
menu ilaKatao qao | hr baMidSa kox ilayao Alaga
rMga kox felt pen | sauvaacya AXaraoM maoM vah baMidSaoM
ilaKatao samaya Aaja {nhoM kxaOnasao AMdaja sao
gaanaa hO, vah ivacaar vao gaunagaunaatao rhtao qao | vah

saunakxr mauJao yaad hao jaataa qaa | Aama, imacaIAaOr baOMgana [na taIna ragaaoM maoM Alaga Alaga svaad
kxI baMidSaoM bahuta hOM, eosaa jaayakoxdar &aana maOM baDo
caava sao saunataa qaa | {na idnaaoM kuxmaarjaI nao
SaaOkx sao ekx [kxtaara BaI svayaM banaayaa qaa |
{sakxI Qvaina kxa ANaurNana laajavaaba qaa | [sa
tarh kx[-M pa`kxar kxa ivaVaQana {nasao imalataa hI
rhtaa qaa | par hmakxao isaKaa[- hu[- baata hI jaba
vao mahifxla maoM tanmaya AaOr {}ga` ekxaga` haokxr
gaanao lagatao qao, taao {sa gaanao maoM pa`taIta haonao vaalaI
Ainava-canaIyataa, gaanao maoM paae jaanao vaalao tak-x sao,
haoiSayaarI samaJaI jaanao vaalaI galaobaaja hrkxtaaoM
sao kuxC Alaga hI huAa kxrtaI qaI | [sa baata par
maora pa`Bautva Aana caaihyao, [sao saIKanaa caaihyao
eosaI maorI kuxC AsaurI mahtvaakxaMXaa qaI | Agar
eosaa haotaa, taao ivaVaByaasa hI Katma hao jaataa
naa | maorI [sa Aak`xamakx SaaigadI- kxao kuxmaarjaI
nao na Gaasa DalaI, naa CaC paanaI idyaa | Aaja
lagataa hO, yah isaKaanao saIKanao kxI caIja hI nahIM
hO | Ainava-canaIyataa kxI AcaUkx paakxivaQaI
(recipie) kxao[- ikxsaI kxao do nahIM sakxtaa |
raga rsaao[- paagaDI, baMQao saao baMQa jaae |
maoro gaur}gaRh kox vaastavya maoM hma daonaaoM
kxao BaivaYya maoM commercial stage sao
performance dokxr laaokxipa`ya haonaa hO yah
Kayaala na hmaaro mana maoM qaa AaOr na hI kuxmaarjaI
kxI saaoca maoM |
________________
ifxr {sa fxa[-##na jaola maoM sao
irfx[-##na haokxr maOM baMba[- laaOTa | maukxula C:
mahInao pahlao hI hmaaro Gar baMba[- pahuMcaa qaa | maOM
gaur}maM~a saaqa laayaa qaa | vah qaa, kxlaa kox
gaUZrmya pa`doSa, Saas~avyaakxrNa kxI saImaa kxao
saTo hue hI haotao hOM | gaatao samaya kxlaakxar [na
daonaaoM kxI lacaIlaI saImaa roKaa par isqata ekx ko
baad ekx Aanao vaalao Aavata-naaoM kxI SaRMKalaa banaa
kxr AaMdaoilata kxrtaa rhtaa hO | kuxmaarjaI kxI

20

Aavata-na AaMdaoilata kxrnao kxI pa`ik`xyaa,


kxlaakxarI maOMnao AnauBava kxI qaI | Aba maoro tarIkox
sao yah saImaaroKaa AaMdaoilata kxr ko maorI
kxlaakxarI kxI pahcaana mauJao paanaI qaI |
[sakox dao caar mahInao baad hI jaba
kuxmaarjaI Gar zhro qao taba vaamanaravajaI nao
kuxmaarjaI kxao kxha, {nakox isqatapa`&a nama-ivanaaod
Baro svar maoM, kuxmaar, gaMDabaMQana kxI ivaQaI rh
ga[- ! iSaYya gaMDabaMQa caaihyao | yah gaMDabaMQana
kxI ivaQaI gaur}iSaYya kxa irStaa recognise
haokxr samaUcaI ibaradrI kxao &aata haonao hotau gaanao
bajaanao vaalaaoM maoM manaayaa jaanao vaalaa samaarMBa
haotaa hO | [sasao ivaVadana kxI sanctity
AbaiQata rhtaI hO AaOr {ca@koxpana kxao pa`itabaMQa
lagataa hO | AaOr gaur} sao pa`orNaa laonao ko
instant iSaXaNapawtaI par raokx lagataI hO |
iSaXaNa kxI pa`orNaa laonao ijatanaa Aasaana tarIkxa
dUsara nahIM | [-maola Kaaolanao maoM jaao JaMJaT haotaa
hO, {tanaa BaI yahaM^ nahIM hO | pa`orNaa laonao kxI zanaI
ikx basa vaao laI jaa caukxI hu[-x haotaI hO |
vaamanaravajaI nao natqanaKaaM kxa gaMDa
baaMQaa qaa | irvaaja eosaa hO, ikx gaur} kxa gaur}
Agar jaIivata hO, taao vahI iSaYya kxI kxlaa[- par
gaMDa baaMQataa hO, gauDcanao kxa gassaa maUMh maoM
Dalataa hO AaOr mahUrta kox daopaaMca svar
isaKaataa hO | [sailayao vaamanaravajaI kxao
Allaaidyaa KaaM nao gaMDa baaMQaa qaa jaao ikx
natqanaKaaM kox gaur} qao | AaOr Allaidyaa KaaM jaao
{paja kxa palaTa laokxr Kaao kxr AanaMd mauKa
caMd` kox sama par Aae vah mauJao vaamanaravajaI nao
bataayaa qaa | Apa`itama hO | jaba kuxmaarjaI kxao
saunaayaa, taao {nakox mauMh sao {sfUxta- dad inakxla
ga[- qaI |
maora gaMDa baMQana, maoro dovaasa sao laaOTnao
kox baad ramarava doSamauKa kox Gar, ba^Mkx ha{]sa maoM
huAa | pau.la. doSapaaMDo nao BaaYaNa ikxyaa, maOM gaayaa |
raga Ea`I | maOMnao laaja rKaI, [sakxa saafxlyaBaava
kuxmaarjaI kox caohro par qaa | baad maoM kuxmaarjaI

gaae | maOM AaOr maukuxla taanapauro par qao | [sakxa


Qvainamaud`Na hO | gaMDabaMQana kox pahlao sao hI Gar maoM
zhro hue kuxmaarjaI kxI najar ekx laala Qaagao
AaOr gaMgaajala par paDI | maoro maataa ipataa,
maaogaUbaa[-, ikxSaaorItaa[- banaarsahirWar kxI
yaa~a kxr laaOTo qao | kxaSaIivaSvanaaqa kox paujaarI
dSa-naaqaI- kxao jaao dotao hOM, vahI vah laala gaMDa qaa|
vahI {nhaoMnao mauJao gaMDa baMQana maoM baaMQaa | mauJao gauD
canao iKalaae, {paisqataaoM kxao baaMTo, Kaud caKao
AaOr kxha, gaur} kxa kxama guide kxa haotaa hO |
Apanao kxao jaao Baataa hO {sa tarfx {MgalaI {za
kxr iSaYya kxa Qyaana AakxiYa-ta kxrnaa | yah
vaamanarava kxa laayaa huAa kxaSaI ivaSvanaaqa kxa
gaMDa yaaogaayaaoga sao maOnao doKaa | [sa sao AiQakx
AcCa gaMDa imala hI nahIM sakxtaa | vahI [sao
baaMQa rha hUM^ (kuxmaarjaI iSavaBa@tax qao) | AaOr
kuxmaarjaI nao Apanao haqa paICo KaIMca kxr CuDvaa
laonao kxa AivaBa-ava ikxyaa, jaOsao ikx {nakox haqa
Aba mau@ta hao gae haoM, jaOsao {nhaoMnao kuxC ikxyaa
hI na hao | AaOr {nhaoMnao koxvala guide haonao Bar
kox ilayao vao ekx inaima<amaa~a qao, [sakxI saUcanaa
donao vaalaa cataur ismata ikxyaa |
maOM gaur}diXaNaa kxdapaI svaIkxar nahIM
kxrUMgaa yah baata DaMT kxr kuxmaarjaI nao
vaamanaravajaI kxao samaJaa[- qaI | ifxr BaI
gaMDabaMQana kox baad {laTI DaMT ipalaakxr
jabardstaI vaamanaravajaI nao kuxmaarjaI kxao ekx
bla^Mkx caokx idyaa AaOr saaqa maoM parmasauKa QaaotaI
kxa jaaoDa | &aana kxI kxImata nahIM, par KacaapaanaI gaur} @yaaoM {zae, eosaI Saayad {nakxI saaoca
haogaI | vaamanaravajaI jaldI Gar gae | kuxmaarjaI
nao SaaOkx sao maV kxa GaUMT ilayaa AaOr baaolao, Aaja
fxar majaa Aalaa. taMbaUrMhI Cana laagalao haotao. |
AaOr baad maoM vah caokx Aaihstao fxaDtao hue
{nhaoMnao kxha, ihsaaba kxrnao kox ilayao vaamanarava
kxao gaanaa bajaanaa yaanao @yaa baaTlaIbaa^ya kxa
ha^ipasa lagaa?
_________________

21

maoro baMba[- laaOTnao kox baad BaI maukuxla


hmaaro Gar saala doZ saala rha | kuxmaarjaI Gar maoM
zhrtao hI qao, maOM dovaasa jaataa rhtaa qaa AaOr
Anya SahraoM maoM {nakox kxaya-k`xmaaoM kox ilayao maOM
jaataa hI qaa | [sa tarh saMbaMQa banaa rha | [sa
daOrana maMO 23 baar yauraopa AaOr Amaoirkxa jaa
Aayaa | taanasaona samaaraoh maoM gaayaa | savaa[- gaMQavapauNyaitaqaI maoM gaayaa | CaoTobaDo kxaya-k`xma haotao
rho |
Alaga Alaga GaranaaoM kxI gaayakxI kxa
pa`itainaiQatva kxrnao vaalao Qvainamaud`NaaoM kxa,
ivaQyamaana gaayakxaoM kxao record kxrkox AaOr
pauranaI recordings [kx$a kxr kox ekx
archives banaayaa jaae, jaao {Bartao hue
kxlaakxaraoM kox ilayao educational aid saaibata
hao, [sa makxsad sao maOnao Xaviers College maoM
Indian Music Group kxI sqaapanaa kxI | dao
saala takx vahaM tanaKaa laI | par vah ga`Upa yah
Qyaoya haisala kxrnao kxI pa`amaaiNakx [cCa nahIM
rKa paayaa, taba vah naaOkxrI maOnao CaoD dI |
bacapana kox gauNaIjanaaoM sao maoro interactions cala
hI rho qao | kuxmaarjaI kox gaur}baMQaU baabaUrava roLo
Apanaa vakxalata kxa paoSaa CaoD kxr ifxr sao
dovaQarjaI kox paasa gaanaa saIKanao jaa rho qao |
[sakxI badaOlata mauJao maorI gaur}parMpara kxI jaDaoM
takx ifxr sao Avagaahna kxrnao kxa maaOkxa imalaa |
baabaUravajaI kxI zumarI kxa Aaja BaI maOM AaiSakx
hUM^ |
ha^laMD maoM taba isqata jamaala{_Ina
BartaIyaa sao maUJao AmaIr KaaM kox gaanao kxa
environment , Amsterdam maoM imalaa |
AmaIr KaaM kxa imajaaja, {nakox maorKaMD kxa
saaOMdya-tatva, AsakxI baarIikxyaa^M samaJaI | maoro hma
{ma` {Bartao kxlaakxaraoM kxao maMca donao kox {_oSya
sao 1983 maoM maOMnao saMvaad fxa{MDoSana kxI sqaapanaa
kxI qaI | [saI saMsqaa kxao 1988 maoM Ford
Foundation kxa Anaudana imalaa, {<ar
BaartaIya kMxz saMgaIta kxI naYT haonaovaalaIx

parMparaAaoM kxa Qvainamaud`Na kxr {nhoM jatana kxrnao


kox ilayao | [sa kxa kxarNa qaa idllaI kox I.I.C.
maoM taba Aayaaoijata maorI ekx mahifxla, ijasamaoM maOMnao
ekx hI raga Aqavaa baMidSa Alaga Alaga GaranaaoM
kox laaoga yaa GaranaaoM maoM na samaanaovaalao
pa`itaBaaSaalaI kxlaakxar kOxsao gaatao hOM, [sakxa
idyaa huAa saaodahrNa pa`atyaiXakx | [sa mahifxla
maoM {paisqata Ford Foundation kox
representative nao mauJao [na baataaoM par
AQaairta ekx project banaanao kxha, AaOr vah
hkxIkxta maoM {tar Aayaa | maOMnao vaaLkoxSvar raoD,
mauMba[- isqata maorI sadinakxa studio, research
center maoM pairvaita-ta kxI AaOr hmaarI saMsqaa maoM
baDI lagana sao kMxzsaMgaIta kox saBaI gauNaIjanaaoM kxa
Qvainamaud`Na ikxyaa | maoro samakxalaIna Aro yah taao
paMiDta hao gayaa yah vaa@ya Aba yah ikxsaI kxama
kxa nahIM rha [sa Aqa-CTa sao kxhnao lagao qao |

[Skx nao gaailaba inakxmmaa kxr idyaa


varnaa hma BaI AadmaI qao kxama kox
_________________
kuxmaarjaI nao parMpara kxa inacaaoD
inakxalaa hO, saar inakxalaa hO taao {na pauranao
BaMDaraoM maoM taakxnao kxI Aba hmaoM kxao[- jar}rta
nahIM, eosaa qaaoDa bahuta maaOsama Aasa paasa bana
caukxa qaa | zIkx [saI samaya saBaI parMparaAaoM kxI
jaD takx pahuMcakxr {nakxI baarIikxyaaoM kxa
saUXmataa sao AByaasa kxrnao kxa saunahra maaOkxa maoro
pa`a@tana maoM ilaKaa qaa | saMgaIta kox maoro ivacaaraoM kxa
ifxr sao maMqana haonao lagaa AaOr nae mataItaaqa{pajanao lagao |

inarKa rMga naIkxao,


Gaaola inaja GaT kxao
caZo taao rMga laagao fxIkxao
AaOrna kox GaT kxao

22

{<ar BaartaIya saMgaIta daiXaNaatya kRxtaI


kxI BaaMita Aqavaa western music kxI
symphony kxI BaaMita paUva-inaiEcata nahIM hO |
Baarta kox dao itaha[- ihssaaoM maoM yah saMgaIta gaayaa
jaa rha hO | raga taala kox {nhIM inayamaaoM kxa
paalana kxrtao hue {saI raga, {saI baMidSa kox
gaayana maoM Baarta maoM paa[- jaanaovaalaI pa`aMtaIya
socio-economic cultural patterns kxI
ivaivaQataa
kox
fxlasvar}pa
ivaiBanna
interpretations haotao hOM | iBanna kxlaamaUlya
evaM saaOMdya-Saas~a pa`sqaaipata haotao hOM | [saI kxa
taaOlainakx AByaasa [sa archive kxI {palabQaI
hO |
gaur}iSaYya parMpara kxI Aaja banaI hu[XaINa isqataI maoM yah archive saMgaIta saaQakxaoM kox
ilayao {payau@ta saaibata hao rha hO | Aaja kxI
taarIKa maoM mauJao BaI Agar maQyalaya nayao AMdaja sao
gaanaa hao taao maOM [sa archive sao fOxyaaja KaaM,
vasaMtarava doSapaaMDo, AmaIr KaaM AaOr iBaMDIbaajaar
Garanao kox gaayakxaoM kxI maQyalaya saunataa hUM^ | [na
gaayakxaoM kxI mauJao &aata BaavaBaUmaI maoM jaakxr AaOr
{nakox [itahasa kxao jaIivata kxr kox {nakxa gaanaa
saunataa hUM^ | [na baujaugaa-oM kxa gaanaa pasaMd kxrnao
vaalaa samaaja {sa jamaanao maoM {nakxox saMgaIta kxao
@yaaoM AcCa samaJataa qaa? [sakxI jaanakxarI
haonaI caaihyao [sakxI samaJa mauJao Aa[- hO | yah
saba saunakxr kxBaI lagataa hO ikx gaanaa baokxar hO,
{na laaogaaoM kox star kxa mauJasao kuxC bana nahIM
sakxtaa | taao kxBaI Akxsmaata kuxC nae AMdaja,
Sa@yataaeM Apanaa paT KaaolataIM hOM |
baMidSa kox paT {paja AMga sao Kaaolakxr
hI taao {sakxI saMidgQataa hTtaI hOipayaa imala
jaatao hOM kxBaI yaqaaqa- kxI naapataaOla kxrtao
hue taao kxBaI rsajanya ikxsaI Anya Baava maoM
ivaBaaor!
[na ivaiBanna pa`itaBaaAaoM sao paalaa paDa
rhnao sao mauJao maorI saaMigaitakx manaaovaR<aI kxI

AiQakx spaYT pahcaana hao paayaI hO | gaatao samaya


ekx sao AiQakx BaUimakxaAaoM maoM sahjaavasqaa sao
pa`vaoSa ikxyaa jaa sakxtaa hO AaOr baahr BaI
inakxlaa jaa sakxtaa hO | yah ekx tasallaI donao
vaalaI baata BaI bana jaataI hO AaOr AatmaSaaoQa kox
ilayao svayaM kxao inarMtar ~asta, paroSaana rKanao kxa
[Mtajaama BaI yahaM hao jaataa hO, [sakxI BaI mauJao
KauSaI hO |

ihja` maoM Saad, vasla maoM naaSaad


@yaa taibayata ijagar nao paayaI hO |
ivagata vaYa- maa. dInaanaaqa maMgaoSakxr
smaRita pa`itaYzana nao maorI svaricata AaOr saMvaad
fxa{MDoSana kox archives maoM sao cauinaMda baMidSaaoM
kxI dao C.D.s kxa saMcaya pa`kxaiSata ikxyaa |
[sakxI BaUimakxa kxao ApanaI baata banaakxr lataajaI
nao C.D.s maoM [sakxa paircaya BaI idyaa hO | [na
C.D.s kxa ivamaaocana lataajaI kox kxrkxmalaaoM
Wara maa. dInaanaaqa maMgaoSakxr pauNyaitaqaI kox
ivaraT samaaraoh maoM huAa | [tanao baDo sammaana kox
kxaibala maOM rhUM^ eosaa hI kxama BaivaYya maoM maOM kxr
paa sakxUM^ yahI pa`amaaiNakx [cCa hO |
maoro Gar maoM ekx AaramakuxsaI- (easy
chair) hO | baaTlaIba^aya & pauraoihta kox dFtar maoM
vaamanaravajaI {samaoM baOzkxr baIsa imainaT kxa
siesta laotao qao | yahI kuxsaI- vao Aagao jaakxr Gar
lao Aae | [sa kuxsaI- maoM, paIz na Tokxtao hue
pad\maasana lagaakxr kuxmaarjaI kxa AaOr Anya
bahuta sao kxlaakxaraoM kxa, risakxaoM kxa, ivacaarvaMtaaoM
kxa kxBaI {tkxT taao kxBaI KaUMsaT, {_MDtaa sao
BarpaUr bataa-va, baitayaanaa, gaanaa vaamanaravajaI ekx
AaMatairkx pa`sannataa sao AaOr saihYNaUtaa sao sauna
laotao qao | hmaaro f^ximalaI Da@Tr kxIta-nao jaI sao
kxh kxr, kMxpaa{MDr kxaOma ijasao [stamaala ikxyaa
kxrtaI qaI, vah hqaolaIBar {M}caa, glaasanaumaa ekx
measuring unit {nhaoMnao haisala ikxyaa qaa |
{samaoM Saama kox saaZosaata sao savaa Aaz AaOr savaa
Aaz sao naaO eosao dao Aavata-naaoM maoM scotch
whisky kox dao small pegs kxa ekx kox baad

23

ekx vao saovana kxrtao qao | yah pa`aSana kxma- jaba


jaarI rhtaa qaa taba baarI baarI sao vao kxBaI {sa
measuring unit kxI Aaor taao kxBaI GaDI kxI
Aaor taakxtao rhtao qao| ([sa baaro maoM pau.la. doSapaaMDo
nao kxha qaa ikx vaamanaravajaI, AanaMd kxI maa~aa
kxhIM AiQakx na hao, [sailayao bahuta satak-xtaa
bartatao hOM |)
{nakxa saMtaulana banaa rhtaa qaa | ikxsaI baata par
Kaudkxao ekxdma sao nyaaOCavar na kxrnao vaalaI AaOr
Kaud kxao ~asta na kxrnao vaalaI {nakxI taTsqa
risakxtaa mauJao AcCI kxlaakox AaivaYkxar kxo
taulyabala lagataI hO |

Satyasheel Deshpande
Samvaad Foundation
58/B Krishna Nivas,
Walkeshwar Road,
Mumbai 400 006
Phone: 98203 22452
98900 14246
www.satyasheel.com

vah kuxsaI- maOMnao maoro paUnaa kox baDo Gar maoM


yaa {sasao BaI baDo bagaIcao maoM kxhIM BaI rKaI taao
vah sahI izkxanao lagaI hO eosaa mauJao lagataa nahIM
hO | maOM {sao {zakxr yahaM sao vahaM paTkxtaa rhtaa
hUM^ | vaOsao hlkxI hO | {samaoM baOzUM taao paIz lagaakxr
lauZkx jaa{}M yaa maor]dMD kxao saIQaa rKa kxr
Aasanasqa baOzUM [sa saMBa`ma hI maoM maOM rhtaa hUM^ AaOr
Aarama kxrnaa duYvaar hao jaataa hO | Aaja
kuxmaarjaI BaI nahIM rho AaOr vaamanaravajaI BaI nahIM
hOM | SaaMta baOzUM taao {nakxI smaRitayaaoM kxI Janakxar
Anahd\ maoM saunaa[- dotaI hO AaOr {sa kuxsaI- kxao
doKakxr mana maoM Kayaala Aataa hO,

yao @yaa makxamao [Skx hO jaailama,


kox [na idnaao
A@sar taoro bagaOr BaI Aarama Aa gayaa |
_________________

24

You might also like