rag repla

emen

1 Osnovni pojmovi i fiziqka svojstva

fluida
1.1 Predmet, znaqaj i razvoj mehanike fluida

Predmet i podela mehanike fluida

Fluid je zajedniqki naziv za teqnosti i gasove. Mehanika fluida se bavi problemima mirovaa
i kretaa (strujaa) fluida. Umesto naziva mehanika fluida qesto se koriste i pojmovi: nauka
o strujau, hidromehanika, aerodinamika, dinamika fluida, hidraulika i pneumatika, dinamika
gasova i drugo (slika 1.1).

gas-qvrsta faza
gas-teqnost

Ventilator,
kompresor

Pneumatski transport
Strujaa
gasqvrsta faza

Dinamika
gasova
Gas

Gas

Strujaa
praxkastih
materijala

Hidrauliqki
transport

Strujaa
teqnostqvrsta faza

Nadzvuqna
strujaa

M >1
M 1

Strujaa
u atmosferi

1111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000
0000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111
MATERIJA
0000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111

Qvrsta faza

Civilna
avija ija

M 1

Jonizovani gas

Hipersoniqna
strujaa

Plazma

Strujaa
gas-teqnost

K uqae,
kondenza ija

Reologija

Neutnovski fluidi

Teqnost

Hidrodinamika

Bio-fluidi

Pumpe
Hidraulika

Talasi

Brodovi

Slika 1.1: Oblasti mehanike fluida

MEHANIKA FLUIDA
Znaqaj i primena mehanike fluida

Mehanika fluida igra veliku ulogu u nau i i tehni i. Primene se, grubo govorei, mogu podeliti
u dve razliqite grupe.
(a) Opstrujavae tela, na primer, motornih vozila, aviona, zgrada, plovnih objekata. Ovde je od
interesa spo axe strujae, tj. brzina, pritisak, gustina i temperatura u blizini tela i
daleko od ega. To omoguuje izraqunavae, na primer, dejstva sile na opstrujavano telo.
Strujae kroz kanale, vodove, maxine i qitava postrojea. U ovom sluqaju su od interesa
unutraxa strujaa, tj. strujaa u evima, difuzorima, mlazni ima. Ovde su vani uti aji
trea koji se manifestuju kroz padove (gubitke) pritiska.
Pri rexavau aktuelnih tehniqkih problema najqexe se pojav uju obe grupe problema. Mnogobrojne primene su u oblastima strujnih maxina, pro esne tehnike, vazduhoplovstva, energetskog i
saobraajnog maxinstva, aerodinamike zgrada, meteorologije, geofizike i drugo.

Kvantitativni opis strujaa

~
Kvantitavni opis strujaa podrazumeva poznavae, tj. odreivae brzine U(u,
v, w), pritiska p,
gustine i temperature T u svakoj taqki ~r(x, y, z) posmatranog po a u bilo kom trenutku t. Drugim
reqima, pretpostav a se egzisten ija ovih fiziqkih veliqina kao funk ija prostorno-vremenske
taqke, tj f = f (~r, t) = f (x, y, z, t), gde je f = U~ , , p, T . Ovo pripada oblasti mehanike kontinuuma.
Ukupno je xest zavisno i qetiri nezavisno promeive. Za odreivae 6 nepoznatih veliqina
potrebno je 6 jednaqina, tj. fiziqkih, osnovnih zakona nauke o strujau koji se obiqno formulixu u
obliku zakona odraa (tabela 1.1).

Zakoni
odraa
Fluid

Fiziqki
(znaqee)iskaz

Broj jednaqine
Vrsta
jednaqina

Kontinuitet (odrae mase)

1
skalarna
Koliqina kretaa (zakon impulsa)
3
vektorska
Energija (prvi prin ip termodinamike )
1
skalarna
Jednaqina staa (termodinamiqka
1
skalarna
zavisnost izmeu p, i T )
Tabela 1.1: Zakoni odraa u nau i o strujau
Ovim jednaqinama u algebarskom, diferen ijalnom ili integralnom obliku pridodaju se poqetni
i graniqni uslovi da bi se iz skupa svih moguih rexea pronaxlo jednoznaqno odreeno rexee
postav enog problema. Pri traeu opxteg rexea osnovnih jednaqina mehanike fluida naixlo se
na do sada nepremostive texkoe, jer su odgovarajue diferen ijalne jednaqine nelinearne.

Istorijski razvoj mehanike fluida

Priblino do 1900. godine mehanika fluida se razvijala u dva razliqita prav a:

(a) Teorijska, pretezno matematiqka mehanika fluida povezana je sa imenima utna (Newton,
1642-1727), Ojlera (Euler, 1707-1783), Bernulija (Bernoulli, 1700-1782) Dalambera (D'Alambert,
1717-1783), Kirhofa (Kir hho, 1824-1887), Helmhol a (Helmholtz, 1821-1894), Rejli (Reyleigh,
1842-1919). Pri tome se preteno radilo o teorijskom prouqavau strujaa neviskoznogfluida,
tzv. poten ijalnom strujau, tako da, na primer, nije bilo mogue kvantitativno odrediti
gubitke u unutraxim i spo axim strujaima.

MEHANIKA FLUIDA

(b) Tehniqka hidromehanika ili hidraulika najvixe duguje Hagenu (Hagen, 1797-1884), Puazeju
(Poiseuille, 1799-1869), Rejnoldsu (Reynolds, 1842-1912). Najvei doprinos je u oblasti merea
i rexavau problema strujaa viskoznog fluida, na primer, u odreivau zakona trea pri
strujau u evima.
Oba prav a je Prantl (Prandtl, 1875-1953) 1904. godine svojom teorijom graniqnog sloja, zdruio.
Saglasno ovoj teoriji uzrok za otpor trea tela potrebno je traiti u tzv. graniqnom sloju. To
je sloj fluida u kome nastaje znatna promena brzine od nule na zidu (qvrstoj povrxi) do vrednosti
brzine spo axeg strujaa. Pri tome je bitan uslov prijaaa (lep ea) fluida na povrxi tela.
Ako se telo kree, tada fluid na povrxi tela struji istom brzinom, tj. kree se na isti naqin. On
prijaa! Na sli i 1.2 dat je primer graniqnog sloja na ravnoj ploqi. Prantlov kon ept graniqnog
sloja omoguava bitna pojednostav ea
u nelinearnim diferen ijalnim jednaqinama.
Sfrag repla emen
PSfrag repla emen
( )
T
(
)
neviskozan graniqni
U
U
U
fluid
sloj
( = 0) neviskozan

T
viskozan

viskozan
fluid
fluid U 11111111111111111111111111111
00000000000000000000000000000
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000000000
11111111111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111
T
( 6= 0)

graniqni
sloj

Slika 1.2: Brzinski i temperaturski graniqni sloj na poduno opstrujavanoj ploqi; U - brzina
spo axeg neporemeenog strujaa; - deb ina graniqnog sloja; - dinamiqka viskoznost fluida;
T - temperatura spo axeg strujaa; T - temperatura na ploqi; - deb ina temperaturskog
graniqnog sloja.

U sluqaju da je pored uti aja trea vano i prenoxee toplote, onda se osim brzinskog graniqnog
sloja pojav uje i temperaturski graniqni sloj. Uzrok je u potpuno analognim pojavama: treu i
prenoxeu toplote.

1.2 Model fluida kao neprekidne lako deformabilne sredine

Molekularno-kinetiqka
Mehanika neprekidne sredine
teorija materije
Makroskopska teorija - kontinuum
(Mikroskopska teorija)
Molekularna struktura materije
Statistiqka fizika
(molekuli, atomi)
preqnik molekula d 10
m
sredi slobodni put molekula l = 10 m
Vazduh u ko ki zapremine 1 mm
sreda brzina molekula V = 500 m/s
PSfrag repla emen
2, 7 10 molekula
broj sudara u sekundi 5, 5 10
10

16

MEHANIKA FLUIDA

Hipoteza o neprekidnosti materije.

Prostor je neprekidno ispuen materijom. Fluid se ponaxa kao kontinuum. Knudsenov broj
Kn = 0, 01 (L - karakteristiqna dimenzija tela). Posledi e hipoteze : poxto je materija
nosila pojedinih fiziqkih karakteristika fluida, onda je i bilo koja veliqina staa (skalarna, vektorska, tenzorska) f neprekidna funk ija prostornih koordinata i vremena, tj. f =
f (x, y, z, t). Ovime je omoguena primena teorije po a i diferen ijalnog i integralnog raquna.
Napomena : treba voditi raquna da ova pretpostavka ne vai bax uvek - na rastojau od 160 km
od povrxine Zem e u ko ki strani e 1 mm nalazi se samo 1 molekul! Oblast mehanike fluida
koja prouqava takve sluqajeve se naziva Dinamika razreenih gasova.
Hipoteza o velikoj pokret ivosti.
Ovahipotezasejoxnazivai hipotezaolakoji velikojdeformabilnosti. Posledi amolekularne
(mikro) strukture teqnosti i gasova je laka pokret ivost (teq ivost), tako da i vrlo male sile
izazivaju velike deforma ije fluida. Direktne posledi e hipoteze:
(a) Smi ajni (tangen ijalni) naponi, tj. tree ne jav aju se u fluidu koji miruje. Dakle,
statiqko tree u fluidu nije mogue. Meutim, bez obzira xto strujae fluida neminovno
dovodi do stvaraa sila trea, poznato je da su u mnogim problemima strujaa one vrlo
male idase uodnosunainer ijalne sile mogu zanemariti, xtoodgovara modelu neviskoznog
(savrxenog) fluida.
(b) Izsvojstva(a) sledi dasemeudejstvo fluidasarazliqitih stranaizvesne povrxiostvaruje
isk uqivo u prav u normale na povrx, dakle posredstvom normalnih napona. Meutim,
naponi istezaa se ne mogu pojaviti u fluidu, tako da se normalni naponi svode na
pritisak.

l
L

1.3 Pojam fluidnog delia. Gustina fluida. Nestix ivi i

stix ivi fluidi

Fluidni deli je deo materije vrlo male zapremine u kojoj se promene svih veliqina (p, T , , ...) mogu
zanemariti, pa ima smisla govoriti o temperaturi delia, gustini delia i sliqno. S druge strane,
meutim, fluidni deli je toliko "velike zapremine koja jox uvek sadri vrlo mnogo molekula,
tako da je hipoteza kontinuuma, tj. neprekidnosti sredine zadovo ena.
~
PSfrag repla emen fluidni deli U
A
dm
, dV
M

V m

Slika 1.3: Fluid mase m u konaqnoj zapremini V ograniqenoj sa povrxi A. Veliqine U~ , , dV i dm

su: brzina, gustina, zapremina i masa fluidnog delia.

MEHANIKA FLUIDA

Gustina fluida

Gustina fluida je veliqina staa fluida i predstav a skalarno po e, = (x, y, z, t).

Sreda gustina fluida je = m/V .
Gustina fluida:
m
=

lim

V 0
(V M)

= (M).

Fluidni deli je u fenomenoloxkom smislu mehanike kontinuuma definisan elementarnom masom

dm = dV koja je konstantna, ne mea se. Meutim, iako delii imaju uvek istu masu, dm = const ,
ihova gustina (x, y, z, t) = dm/dV , a time i zapremina i oblik se mogu, ali ne moraju, meati
tokom vremena. To vodi ka pitau stix ivosti i deformisaa neprekidne sredine.
Napomena: Sa matematiqke taqke gledixta je vano da se deli moe zamisliti i kao elementarna ko ka, va ak, tetraedar, lopta ili bilo koje drugo pravilno ili nepravilno
geometrijsko telo. To je posledi a vrlo malih dimenzija delia (koje su pak neizmerno
vee od dimenzija molekula), pa egov oblik ne igra ulogu pri posmatrau i fiziqkomatematiqkom modelirau.

Kvalitativni opis stix ivosti

PSfrag repla emen

V
r

odbijae

privlaqee

Slika 1.4: Meumolekularna sila F kojom deli u koordinatnom poqetku deluje na drugi na
meumolekularnom rastojau r.

Molekularna struktura materija - meumolekularne sile

(a) Braunovo molekularno kretae kod gasa. Sreda statistiqka
brzina molekula je propor ionalna kvadratnom korenu iz temperature V T (karakteristiqna zavisnost od
temperature)!
(b) Molekuli relativno blizu jedan drugom, deluju meumolekularne, tzv. Vandervalsove
(Van-der-Waals) sile dostiui rastojae preko 10d 10 m. Ove sile su po prirodi
gravita ioneimogudafiksirajumolekule, naprimer ujednu regularnukristalnu rexetku.
Razliqitiuzajamniodnosiqieni a(a) i (b)dovodedoformiraatri agregatnastaamaterije
(gas, teqnost, qvrsto telo).
9

MEHANIKA FLUIDA

Nestix ivi fluidi (uglavnom teqnosti)

PSfrag repla emen trajektorija fluidnog delia

dm = dV = const

dV

dV

m V

dV1 = dV2 = dV = const

m V

t = t1

(fluidni deli)

1 = 2 = = const

nestix iv fluid

t = t2

Slika 1.5: Nestix iv fluid, = const , mase m = const u dva trenutka t i t .

Meumolekularna rastojaa r su vrlo mala, meumolekularne sile F su velike i odbojne (slika
1.4), pa sile pritiska ne dovode do bitnijih promena r, a sa tim i zapremine V i gustine .
Znaqi, mea se samo oblik zapremine (hipoteza o lakoj pokret ivosti i deformabilnosti), dok
ena vrednost ostaje ista.
Stix ivi fluidi (uglavnom gasovi)
Rastojaa r izmeu molekula su velika, sile meudejstva F su male i privlaqne (slika 1.4), pa
dejstvo pritiska moe da promeni zapreminu V , a time i gustinu , saglasno zakonu odraa
PSfrag repla emen
mase, m = V = const, tj. dm = dV = const. Dakle, gas se sabija (kompresija) ili xiri
(ekspanzija) i 6= const (stix iv fluid).
1

trajektorija fluidnog delia

1 dV1 = 2 dV2

1 dV1

m V1
t = t1

Slika 1.6: Stix iv fluid,

dV2 6= dV1

m V2 6= V1

1 6= 2

dV2 6= dV1

6= const

(stix iv fluid)

t = t2
6= const

, mase m = const u dva trenutka t i t .

1

Napomene: (a) Pri velikim promenama pritiska (hidrauliqki udar, podvodne eksplozije)
nestix iv fluid (uglavnom teqnost) ponaxa se kao stix iv.
(b) Pri sporom, laganom strujau gasa, kada su promene pritiska male, gas se ponaxa
prilino kao nestix iv fluid (problemi termotehnike, klimatiza ije, vetila ije i
drugo).

Kvantitativni opis stix ivosti.

Gustina je veliqina staa, = (x, y, z, t) i zavisi od druge dve veliqine staa - od pritiska p
i temperature T .

MEHANIKA FLUIDA

Koefi ijent stix ivosti s je relativna promena zapremine delia po jediniqnoj promeni
pritiska:
s=

(dV ) 1
p dV

Dejstvo pritiska - stix ivost

dV = f (p, T )
d = F(p, T )

1
(dV )
dV = const
dV +
= 0 = s =
p
p

uti aj pritiska

Modul stix ivosti = (p, T )

=

dp > 0 d(dV ) < 0,

dp < 0 d(dV ) > 0.

voda 20 103 bar = 20 105 kPa,

vazduh 1 bar = 105 Pa

1.4 Jednaqina staa

Jednaqina staa predstav a jednu od konstitutivnih jednaqina mehanike fluida. Ona je obiqno
algebarska jednaqina i povezuje tri skalarna po a, tj. po a pritiska gustine i temperature u
imli itnom ili ekspli itnom obliku kako sledi
f (, p, T ) = 0 = (p, T ).
(1.1)
Poznato je da se mnogi gasovi u oblastima pritisaka i temperatura koje se jav aju u tehniqkoj
praksiponaxajukaoidealnigas, takodaseu tim sluqajevimaumestojednaqine (1.1) koristi jednaqina
staa idealnog gasa
p = RT,
(1.2)
koja je deta no razmatrana u termodinami i. Veliqina R je konstanta koja zavisi od vrste gasa (za
vazduh ona iznosi R = 287 J/kgK). Ako su p , i T neke referentne vrednosti pritiska, gustine i
temperature, onda vai zavisnost
p T

p1 T

Dakle, gustina se kod idealnog fluida mea propor ionalno pritisku i obrnuto propor ionalno
temperaturi! Rela ijom (1.1) definisani su baroklini fluidi. Meutim, u mnogim pro esima
gustina isk uqivo, taqnije reqenomnogovixezavisiodpritiska negoodtemperature, kojanaknadno,
ako je potrebno, moe da se izraquna. Takva klasa fluida su barotropni fluidi
= (p),
(1.3)
koji e se u ovom kursu uglavnom i prouqavati. Oqigledno je da u ovu grupu spadaju fluidi qija je
jednaqina staa pokorava jednaqini staa za idealni gas, kao i konstitutivna jednaqina oblika
 

p
p
(1.4)

= const,
=

kojom se opisuju izotermske (n = 1), adijabatske (n = ) i politropske (ekponent n uzima ostale

mogue vrednosti) promene staa fluida. Nestix iv fluid je takoe barotropan fluid.
n

MEHANIKA FLUIDA

1.5 Viskoznost i reoloxki modeli. Napon, deforma ija i

brzina deformisaa

Mikroskopski model viskoznosti

Kinetiqka teorija gasova - pro esi molekularnog prenosa mase, impulsa i energije - difuzija,
viskoznost, toplotna provod ivost.
y
V

PSfrag repla emen y + l

u(y + l)

yl

u(y l)
V

Slika 1.7: Xematski prikaz molekularnog prenosa impulsa.

Metode statistiqke fizike ukupan prenos impulsa u jedini i vremena po jedini i horizontalne
povrxi
rag repla emen nivou y:na rastojau y sila po jedini i povrxi tangen ijalni, tj. smi ajni napon u sloju na
V l u
=
(1.5)
.
3 y

Makroskopski model viskoznosti

Makroskopski model - unutraxe tree, vis osit - lep ivost.

u

u(y)
h

u(y) = U0

y
h

11111111111111111111111
00000000000000000000000
00000000000000000000000
11111111111111111111111
00000000000000000000000
11111111111111111111111

F
U0
u
=
=
A
h
y

0 0

U0

111111111111111111111
000000000000000000000
000000000000000000000
111111111111111111111

spo axe strujae

u(x, y)

graniqni sloj

6= 0 6= 0

1111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000
0000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111

Slika 1.8: Kuetovo (Couette) strujae (smi ajno strujae u ravanskom pro epu) i spo axe strujae
- graniqni sloj. Smi ajni napon -unutraxe tree, dinamiqkaviskoznost; -prijaae (lep ee)
fluida na qvrstim povrxima.
Promena brzine, tj. profil brzine u(x, y) je posledi a delovaa athezionih i kohezionih meumolekularnih sila. Ta meudejstva se ispo avaju u prav u tangente kao tangen ijalni, tj. smi ajni
napon definisan izrazom
u
.
=
( utn, 1687)
(1.6)
y
Viskoznost je makroskopski efekat molekularne, tj. mikroskopske razmene impulsa pojedinih
fluidnih delia, koji se ispo ava kao unutraxe tree fluida u vidu smi ajnih napona i sila

MEHANIKA FLUIDA

trea. Veliqina je koefi ijent dinamiqke viskoznosti, tj. dinamiqka viskoznost i predstav a
fiziqko svojstvo fluida. Kinematiqka viskoznost se definixe kao = /.
10 [ Pa s 10 [ m /s
vazduh
18,2
15,11
voda
1002
1,004
silikonsko u e 130950
135
6

Napomena:

vode

Tabela 1.2: Karakteristiqne vrednosti viskoznosti.

= 1 mm /s,
= 15 mm /s (!)
2

vazduha

Zavisnost dinamiqke viskoznosti od pritiska i temperature za gasove i teqnosti

Dinamiqka viskoznost zavisi temperature i pritiska, ali je zavisnost od temperature znatno

izraenija, pa se moe smatrati da je (T, p) (T ). Pri tome raste sa porastom temperature kod
gasova, a opada kod teqnosti (slika 1.9), xto je posledi a mikrostrukture teqnosti i gasova.

teqnosti

PSfrag repla emen

gasovi i pare
T

Slika 1.9: Promena dinamiqke viskoznosti sa temperaturom T .

Kod gasova se sa poveaem temperature poveava i brzina molekula (T V jer je V T ), a
samim tim i prenoxee impulsa pri sudaru molekula, xto saglasnoizrazima (1.5) i (1.6), tj. rela iji
= V l, dovodi do porasta viskoznosti .
Kod teqnosti, meutim, meumolekularne sile imaju odluqujuu ulogu, tako da sa porastom
temperature, slabi meusobna veza molekula, delii se lakxe pokreu, viskoznost opada (slika 1.9).
U literaturi se daju mnogobrojne empirijske formule, tabele i dijagrami za odreivae u
funk iji od T i p za razliqite fluide. U ovom kurs navode se dve karakteristiqne formule za
gasove i teqnosti. Za gasove vai sledea rela ija:
1
3

T0 + Ts
=
0
T + Ts

Sutherlend)

Saterlend (

kinetiqka teorija gasova

T
T0

3/2

T
T0

n

(1.7)

Empirijska
formula

Referentne vrednosti za vazduh pri p = 1 bar su T = 273, 16 K, = 17, 1 Pa s i T = 122 K je

Saterlendova (Satherlend) konstanta. Eksponent n zavisi od vrste gasa i temperaturskog intervala.
Za vazduh je n = 1, ali za velike temperature je n 0, 76. Vrednosti n su u intervalu 0.5 n 1, 56.
0

MEHANIKA FLUIDA

10

Za teqnosti u temperaturskom intervalu 0 < T

= exp
0

< 100 C

primeuje se izraz

(1.8)
= 150 K i pri pritisku p = 1 bar su referentne

TA
TA

T + TB
TB + T0

PSfrag repla emen

Za vodu su vrednosti konstanti T = 506 K, T
vrednosti T = 273, 16 K i = 1, 793 mPa s
A

Otpor promeni oblika - viskoznost. Napon, deforma ija, brzina deformisaa - reoloxki
model. Fiziqko tumaqee izvoda brzine u izrazima (1.5) i (1.6).
napon smi aa
yx

C C

D D

uC = uA +

tg(d) d =

yx

dy

d
A

u(x, y)
dy

brzine
C

u 
 dy
y A

D D

CC =

CC
AC

u
dy dt, AC = dy
y

uC
d
uA

u
d
=

dt
y

(1.9)

Slika 1.10: Fiziqko-geometrijski smisao izvoda brzine u/y.

Veliqina predstav a brzinu deforma ije, promenu oblika fluidnog delia u jedini i vremena,
PSfragtj. repla emen
brzinu deformisaa fluidnog delia, koja je u ovom sluqaju izraena brzinom promene ugla
smi aa , tj. brzinom promene oblika delia. Druga vrsta deformisaa, tj. brzina promene
zapremine fluidnog delia razmotrie se u okviru jednaqine kontinuiteta.
Hipoteza o velikoj pokret ivosti i deformabilnosti
Qvrsto, elastiqnoFtelo
Fluid
A

11111111111111
00000000000000
00000000000000
11111111111111
00000000000000
11111111111111

F
=
A

(Huk, 1678)
napon deforma ija
Hukov reoloxki model
G - modul smi aa (klizaa)
- ugao smi aa (klizaa)
= G

R. Hooke (1635-1703)

( utn, 1687)
napon
brzina deforma ije
Reoloxki model utnovskog fluida
linearna zavisnost izmeu napona
i brzine deformisaa!
-kofi ijent propro ionalnosti je !
=

MEHANIKA FLUIDA

11

Suxtinskarazlikaizmeufludia iqvrstogtela (elastiqne materije) je u reoloxkoj zakonitosti,

tj. u meuzavisnosti napona i deforma ija:
Naponi su funk ije deforma ija kod elastiqnog tela, dok su kod fluida naponi
funk ije od brzine deformisaa.

1.6 utnovski i neutnovski fluidi

Reologija je nauka koja izuqava meuzavisnosti naponskog i deforma ionog staa neprekidne
sredine, tj. kontinuuma. U praksi se qesto pojav uje opxta reoloxka zavisnost = f () . Ako
je f linearna funk ija onda se radi o utnovskim fluidima (voda, vazduh, tehniqka u a).
Nelinearnim funk ijama f () opisani su neutnovskim fluidima (suspenzije, polimeri, u ane boje
i drugo). Zajedniqka reoloxka zakonitost prikazuje se stepenom funk ijom

n < 1 pseudoplastiqni fluidi

= k
n = 1 utnovski fluidi

n > 1 dilatantni fluidi.

Bingamov fluid za < (slika 1.11) ponaxa se kao qvrsto elastiqno telo, a za > kao
utnovski fluid.
pseudoplastiqni fluidi (n < 1)

uid
l
f
(rastvori viskopolimernih materija)
PSfrag repla emen
v )
o
m
ga e
Bin ne past
utnovski fluid (n = 1)
b
u
z
(

elastiqne
materije

dilatanatni fluidi (n > 1)

(suspenzije qvrstih delia

pri visokim kon entra ijama, lepkovi)
neviskozan fluid

u/y

Slika 1.11: Reoloxki dijagram - funk ija napona od brzine deformisaa - krive teqea
Napomene:
1. Kod utnovskih fluida je nezavisno od .
2. Najopxtija reoloxka zakonitost je data izrazom P = F(S) , u kome je P tenzor napona, a S tenzor
brzine deformisaa.
3. Reoloxke zakonitosti predstav aju osnov za izuqavae dinamike kako utnovskih, tako i neutnovskih fluida.

MEHANIKA FLUIDA

12

Zada i

1.1 Moduli stix ivosti vode i vazduha na pritisaku p = 1 bar su

= 2 104 bar

= 1 bar

Koliko e se promeniti gustine vode i vazduha pri promeni pritiska od p = 1 bar? ( =

i = 1, 2 kg/m ).
1.2 U vertikalni rezervoar oblika krunog ilindra preqnika D = 4 m staje m = 10 t nafte
gustine = 850 kg/m na temperaturi t = 0 C. Za koliko e se promeniti visina nivoa nafte
u rezervoaru ako se ona zagreje na temperaturu t = 30 C? Koefi ijent toplotnog xirea
nafte je = 7.2 10 C.
1.3 Izraqunati dinamiqku viskoznost u a u sluqaju da je poznata brzina klizaa ploqe na sloju
u a niz strmu ravan. Smatrati da je promena brzine izmeu ravni i doe povrxine ploqe
linearna. Poznati su sledei poda i: A = 9 dm , G = 100 N, = 1, 2 mm, U = 0.18 m/s i
G = 100 N.
vode

vazduha

vode

1000 kg/m3

vazduha

2 Analiza opxteg staa napona u fluidu

2.1 Masene (zapreminske) i povrxinske sile. Vektor napona

U mehani i fluida sve sile se dele na masene, tj. zapreminske i povrxinske. Masene sile deluju
na mase fluidnih delia, tj. na masu izdvojenog dela fluida zapremine V , a povrxinske sile svoje
rag repla emen dejstvo ostvaruju preko graniqne povrxi A izmeu izdvojenog fluida i egove okoline, tj. okruea
(sl. 2.1).
Masene sile su: gravita ione sile (sila Zem ine tee), iner ijalne sile ( entrifugalna,
Koriolisova), elektromagnetne sile (Loren ova - kada elektroprvodni fluid struji u magnetnom
i elektriqnom po u), sile koje se jav aju pri razliqitim hemijskim reak ijama i druge. Vektorsko
po e jediniqne masene sile F~ (~r, t), koje moe da bude homogeno ili nehomogeno, sta ionarno ili
nesta ionarno, odreeno je rela ijom

Rm
1
Rm
= lim
=
V 0 V
m

1 dRm
Rm
lim
=
.
V 0 V
dV

(2.1)
Masena sila koja deluje na jedan fluidni deli je dR~ , a ukupna, tj. rezultujua masena sila koja
deluje na izdvojenu koliqinu fluida mase m i zapremine V je R~ i one su definisane izrazima
Z

~ =
R
F~ dV .
=
(2.2)
dR = F~ dV
F~ =

lim

mM

Rn

~n

Rm

~n1

N
M
A

F~
m

|~n| = |~t| = 1
~n
p~n1

~n2

dV

m V

A1

~r

~i

dA

p~n2

pnt

p~n

A2

V
~j

F~

~k

~t

p~n

pnn

~n

Slika 2.1: Masene i povrxinske sile. Vektori napona ~p p~ (~r; t; ~n ) i p~ p~ (~r; t; ~n ) u taqki M
zavise od orijenta ije povrxi A i A , tj. od ihovih jediniqnih vektora ~n i ~n normala u taqki
M. Komponentne vektora napona p~ u taqki M u prav u normale (p ) i tangente (p ) na povrxini u
dA u taqki M.
1

n1

nn

n2

nt

MEHANIKA FLUIDA
14
Povrxinske sile. Uti aj okoline (teqnosti, gasa, qvrstih povrxi i drugog) preko povrxi A na

izdvojenu koliqinu materije, tj. neprekidne sredine mase m u posmatranoj zapremini V se prikazuje
neprekidnim vektorskim po em povrxinskih sila, qijim se svoeem na jedini u povrxi dobija
vektor napona ~p u proizvo noj taqki strujnog prostora.
n

pn = lim
~

A0
MA

dRn
Rn
=
= ~pn (~r, t; ~n) .
A
dA

(2.3)

U izrazu (2.3) veliqina dR je elementarna povrxinska sila koja deluje na povrxini u dA qiji
je jediniqni vektor spo axe normale ~n. Posredstvom vektora napona (2.3), definixe se ukupna,
rezultujua povrxinska sila R~ kako sledi
Z

~
dR = ~
p dA
R = p~ dA .
=
(2.4)
n

Vektor napona p~ , saglasno oznakama na sli i 2.1, moe da se prikae preko svojih komponenti u
obliku
p~ = p ~i + p ~j + p ~k = p ~n + p ~t,
(2.5)
pri qemu veliqine

T
N
dN
dT
~
p ~n = lim
i p t = lim A = dA
=
A
dA
predstav aju vektor normalnog napona i vektor smi ajnog, tj. tangen ijalnog napona. Primenom
treeg utnovog zakona i u skladu sa oznakama na sli i 2.1, dobija se rela ija
p~ dA = ~
p dA
=
~p = ~
p .
(2.6)
Sa slike 2.1 se uoqava da kroz taqku M, u kojoj je potrebno odrediti stae napona, prolazi
beskonaqnomnogopovrxisarazliqitim orijenta ijama, tj. razliqitim jediniqnim vektorimanormale
~n, tako da je saglasno izrazu (2.3), po e vektora napona ~p nejednoznaqno vektorsko po e. Naime, p~
u taqki M ne zavisi samo od vektora poloaja ~r i vremena t, ve i od orijenta ije povrxi ~n koja kroz
tu taqku prolazi. Na to ukazuje (sl. 2.2), tj. to i jeste smisao oznake "n" u obeleavau vektora
napona ~p .
Prin ipnaponaKoxija(Cau hy, 1789-1857)i Koxijevejednaqine (1822)surazrexileovajproblem
u mehani i kontinuuma. U tom i u se iz fluida zapremine V (sl. 2.1) izdvaja elementarna koliqina
fluida zapremine V u obliku tetraedra, sl. 2.2, i na tu elementarnu masu m = V primeuje
drugi utnov zakon kretaa
~a V = F~ V + ~p A + ~p A + ~p A + p~ A .
(2.7)
| {z }
| {z }
{z
}
|
n

nn

nx

ny

nt

A0

nn

nz

nt

A0

iner ijalna
sila

povrxinska sila (vektorski zbir povrxinskih

sila na strani ama tetraedra)

masena sila

U jednaqini (2.7) ~a oznaqava ubrzae, a ~p , p~ i p~ su vektori napona za povrxini e qije su

spo axe normale paralelne i suprotno usmerene od osa x, y i z, tj. od ihovih jediniqnih vektora
~i, ~j i ~k . Saglasno izrazu (2.6), dobija se
p = ~
~
p , ~p = ~
p , p~ = ~
p ,
(2.8)
x

MEHANIKA FLUIDA

15
z

z
Ax
~n

Ay

p~n

p~y
~j

p~x
~i
M

Az

~k

p~z

zy

zx
xz

~a

pyy~j

pyx~i

zz

Ax

F~

~
k

p~x

pyz~k

p~y

xx

p~x

yz

x
yy

xy yx

~j

~r

z1

x1

~i

p~z

y1

Slika 2.2: Analiza vektora napona p~ i ~p gde je = x, y, z.

n

Za analizu jednaqine (2.7) koriste se sledee rela ije:

~n = nx~i + ny~j + nz~k = cos(n, x)~i + cos(n, y)~j + cos(n, z)~k
Ax
Ay
Az
A
= nx ,
= ny ,
= nz
= n , = x, y, z
An
An
An
An
V
V l0
lim
V l3 An l2 .
=0
0,
l0 An
An

(2.9)

jer je
i
Posle de ea jednaqine (2.7) sa povrxini om A i korixea rela ija (2.9) dobija se Koxijeva
jednaqina
p~ = p~ n + ~p n + ~p n
(2.10)
koja predstav a osnovnu, fundamentalnu jednaqinu za analizu staa napona u mehani i neprekidne
sredine. Ona vai za bilo koji vektor ~n. Dakle, stae napona u proizvo noj taqki M fluida
potpuno je odreeno vektorima napona p~ , ~p i p~ , tj. ako se zna stae napona u tri ravni koje
odreuju proizvo nu taqku, onda se ono zna i sa bilo koju qetvrtu ravan, odreenu sa ~n koja prolazi
kroz tu taqku.
Poznato je da se vektorska jednaqina (2.10) moe napisati u razliqitim skalarnim i matriqnim
obli ima. Na primer, ako se izraz za p~ (sl. 2.2),
p
~
+
p ~j + p ~k
=
p ~i
(2.11)
|{z}
| {z }
|
{z
}
n

x x

y y

z z

xy

xx

vektor napona
za povrx qija je
normala paralelna
osi x

normalni napon

xz

smi ajni (tangen ijalni)

naponi

i analogni izrazi za p~ i p~ uvrste u jednaqinu (2.10) dobija se sistem skalarnih jednaqina

y

pnx = pxx nx + pyx ny + pzx nz

pny = pxy nx + pyy ny + pzy nz

(2.12)

pnz = pxz nx + pyz ny + pzz nz

koji moe da se napixe u uobiqajenom kompaktnom obliku

pnm =

X
k

pkm nk = pkm nk ,

Sumira se po

k!

m, k = x, y, z.

(2.13)

MEHANIKA FLUIDA

16

NAPOMENA1: Uvoeemindeksne nota ijei pravilaosumirau poponov enimindeksu, jednaqina

(2.10) dobija oblik
p~ = p~ n + ~p n + p~ n = p~ n , i = 1, 2, 3.
(2.14)
Prema tome, p~ predstav a linearnu funk iju komponenata vektora ~n pa vai:
p = p n , gde je p = p (~r, t).
(2.15)
Matri a koefi ijenata p formira, oqigledno tenzor, koji se naziva tenzorom napona i u ovom
kursu e se oznaqiti sa P . Tada je indeksnom zapisu (2.15), kao i sistemu jednaqina (2.12) u matriqnom
obliku
p~ = P ~n,
(2.16)
u kome je

p
p
p

P = || p || = P = p
(2.17)
p
p .
n

1 1

2 2

3 3

i i

nj

ij i

ij

ij

ij

xx

ij

yx

zx

xy

yy

zy

pxz

pyz

pzz

Svaka komponenta p ima jasnu fiziqku interpreta iju, jer predstav a komponentu napona koja
deluje na povrx qija je spo axa normala paralelna osi i i usmerena je u j prav u. Pojedinaqne
komponente napona p matri e (2.17) saglasno izrazima (2.10)-(2.16), zavise od izbora koordinatnog
sistema, meutim tenzor P je fiziqka veliqina koja jednoznaqno odreuje stae napona u taqki
fluida P = P (~r, t) i ne zavisi od izbora koordinatnog sistema, tj. invarijantan je u odnosu na
ega.
NAPOMENA 2: U literaturi je qesto pored ovih oznaka p koriste i oznake za normalne
napone i (i 6= j) za smi ajne napone. Shodno ovome uvode se sledea ekvivalentna oznaqavaa:
Normalni naponi
Smi ajni naponi
ij

ij

ij

kk

ij

pxx = xx = 11

pxy = xy = 12

pyy = yy = 22

pxz = xz = 13

pzz = zz = 33

pyz = yz = 23

(2.18)

Matriqni zapis jednaqine sistem sada ima oblik

xx
pnx

pny = xy
xz
pnz

yx
yy
yz

nx
zx

zy ny .
nz
zz

(2.19)

MEHANIKA FLUIDA

17

2.2 Osnovna svojstva napona

I

Simetriqnost

(2.20)
Tenzor naponaje simetriqan. Dokazseizvodiprimenom jednaqine omomentu koliqinekretaa.
II Prva invarijanta tenzora, matri e napona
ij = ji xy = yx , xz = zx , yz = zy

PSfrag repla emen z

(2.21)
U najopxtijem sluqaju povrxinskih sila normalni naponi u
proizvo nojtaqki M fluida meaju se sa promenom orijenta ije
povrxi (rota ija koordinatnog sistema 0xyz 0x y z ) u toj
taqki (na primer, 6= ). Meutim, zbir normalnih napona
na tri meusobno ortogonalne ravni u jednoj taqki predstav a
invarijantu. Dakle, zbir elemenata na glavnoj dijagonali
tenzora napona P je skalarna veliqina invarijantna u odnosu
na orijenta iju koordinata.
x x + y y + z z = xx + yy + zz .

xx

x
x

x x

Izraz (2.21), saglasno rela ijama (3.30), glasi:

(2.22)

11 + 22 + 33 = 1 1 + 2 2 + 3 3
III

Svojstvo normalnih napona za sluqaj kada ne deluju smiqui, tj. tangen ijalni naponi
Nepostojae smi ajnih napona je, saglasno izrazima (2.5), (2.15) i (3.30), definisano rela ijom
p = 0 = 0, i 6= j
= = =0.
(2.23)
Stae napona odreeno je normalnim naponima
p = p ~n ~n, p~ = ~i, . . . , p~ = ~k.
~
(2.24)
Uvrxtavaem rela ija (2.24) u Koxijevu jednaqinu (2.10) dobija se
nt

ij

nn

xy

nn

xx

xz

yz

zz

nn (nx~i + ny~j + nz~k) = xx nx~i + yy ny~j + zz nz~k

odakle, izjednaqavaem veliqina uz iste jediniqne vektore sa leve i desne strane jednaqine
sledi
= , ... .
= = =

(2.25)
Paskalov zakon
Dakle, ako su smi ajni naponi jednaki nuli, onda normalni naponi u datoj taqki ne zavise od
orijenta ije povrxi, tj. normalni napon je i jednoj taqki isti za sve prav e.
nn

xx

yy

zz

1 1

11

MEHANIKA FLUIDA

18

2.3 Pritisak i naponi usled viskoznosti

Shodno hipotezi o lakoj pokret ivosti i velikoj deformabilnosti fluida normalni naponi u
(2.25) ne mogu biti naponi istezaa, jer fluid trpi samo pritisak. Dakle, pritisak p pri = 0,
kada vai rela ija (2.25), je normalni napon uzet sa suprotnim znakom:
= 0 p = = = = .
(2.26)
Dakle, pritisak je skalarna veliqina. On ne zavisi od orijenta ije povrxi, tj. isti je u
svim prav ima koji prolaze kroz neku taqku (Paskalov zakon). Normalni naponi, tj. vektori napona
u ovom sluqaju, saglasno izrazima, (2.25) i (2.26), izraqunavaju se pomou pritiska:
= 0 p~ = p ~n, p~ = p~i, ~p = p ~j, p~ = p~k
(2.27)
Znak""pokazujedajevektor normalnognaponauvekusmeren suprotnospo axojnormalipovrxi
i da se jav a kao napon pritiska.
Kako se definixe pritisak kada je 6= 0? Nastajae i dejstvo smi ajnih napona izazvano
je istovremenim uti ajem kretaa, tj. strujaa fluida (U~ 6= 0) i egovom viskoznoxu ( 6= 0).
Viskoznost dovodi do pojave ne samo tangen ijalnih, tj. smi ajnih napona ve i do promene
normalnih napona u odnosu na sluqaj neviskoznog fluida ( = 0). Shodno tome uvodi se hipoteza
ij

ij

ij

nn

xx

yy

zz

ij

ij

ij

za normalne napone:

(2.28)
pri qemu gori indeks oznaqava da se radi o normalnim naponima usled viskoznosti, tj.
normalnih viskoznim naponima. Veliqine , i, j = 1, 2, 3, su smi ajni naponi koji su direktna
posledi a viskoznosti fluida. U ovakvom po u napona, saglasno izrazu (2.21), zbir normalnih
napona je invarijantan i ima svojstvo pritiska. Uopxtavaem ovog pojma pritiska izraava se
sledeom hipotezom: pritisak je negativna sreda aritmetiqka vrednost normalnih napona. Dakle,
pritisak u viskoznom fluidu se definixe prvom invarijantom tenzora napona u obliku
1
p = ( + + ) .
(2.29)
3
Skalarno po e pritiska u viskoznom fluidu, tj. hidrodinamiqki pritisak u nekoj taqki fluida
odreuje se pomou ukupnih normalnih napona.

xx = p + xx
,

yy = p + yy
,

zz = p + zz
,

ij

xx

yy

zz

MEHANIKA FLUIDA

19

2.4 Naponski modeli u stati i i dinami i neviskoznog i viskoznog fluida

Statika fluida

Model napona

~ =0
U

Dinamika
neviskoznog
fluida

pnt = 0

pnn = nn =

l
ij = 0

xx = yy =
zz = p

pij = p ij

~pn = p ~n
p~x = p~i
~py = p ~j
p~z = p ~k

P = p E

~ 6= 0, = 0
U

P = || pij || = 0
0

0
p
0

0
p

E= 0
0

0 0

1 0
0 1

ij =

1, i = j
0, i 6= j

- vektor viskoznih napona

(vektor napona trea)
T - tenzor viskoznih napona
~p = T ~n,
p~ = P ~n,
~n
p

Dinamika
viskoznog fluida
~ 6= 0, 6= 0
U

Model napona

~pn = p~n + p~n

pij = p ij + pij
P = pE + T

p = 13 (xx + yy + zz )

xx

T = xy

xz

yx

yy

yz

zx

zy

zz .

MEHANIKA FLUIDA

20

2.5 Rezultujui vektor povrxinskih sila

Statika fluida
~ =0
U

~n =
R

~pn dA =

Dinamika
neviskoznog
fluida

p ~n dA =

gradp dV P~

Gaus- 
Ostrogradski

(sila pritiska)

Teorema
Gaus-Ostrogradskog
I
Z

~ 6= 0, = 0
U

(. . . )dV
x

nx (. . . )dA =

Dinamika
viskoznog fluida

~n =
R

p~n dA =

(~
px nx + p~y ny + p~z nz ) dA =

~ 6= 0, 6= 0
U

Z 

~px
~py
~pz
+
+
x
y
z

Gaus- 
Ostrogradski

dV

NAPOMENA 3: Naponi i povrxinske sile u proizvo nim prav ima

PSfrag repla emen

Stae napona moe da se opixe pomou komponenata kako sledi
pij =

dRj
dAi

i,j=x,y,z

pxz xz =

dRz
.
dAx
xy

x
dAi
pij

xx
xz

- komponenta napona koja deluje na i-povrx (dA ) u j-prav u

i

Rezultujua povrxinska sila u j-prav u data je izrazom

Rj =

pij ni dA

pij
dV.
xi

Gaus-Ostrogradski

Dakle, za izraqunavae dejstva povrxinske sile na masu fluida u zapremini V ograniqenoj

povrxi A dovo no je poznavati po e napona samo na graniqnoj povrxi A, a ne i unutar zapremine
V.

MEHANIKA FLUIDA

21

Zada i

2.1 Tenzor napona u taqki H

14 7 7

P = 7 21 0 [N/m2 ]
7 0 35

Odrediti vektor napona u taqki H za povrx paralelnu ravnima: (a) BGE i (b) BGFC kvadra
prikazanog na sli i (AB = 2 m, BC = 6 m, AG = 4 m). Odrediti normalne i smique napone za
povrxi paralelene ravnima BGE i BGFC.
2.2 Stae napona u fluidu je u odnosu na Dekartov pravougli koordinatni sistem odreeno sa

3xy

P = 5y 2
0

5y 2
0
2z

2z .
0

Odrediti vektor napona u taqki M(2, 1, 3) koji deluje na tangentnu ravan ilindriqne povrxi
y2 + z 2 = 4

3 Mirovae fluida
3.1 Stae napona. Statiqki pritisak
Iz poglav a 1.2 i 2.4 sledi

p~n = p~n,

p = p~i ,

(3.1)

= x, y, z.

U fluidu koji miruje ne postoji tree.

Pritisak p pri mirovau fluida oznaqava se kao statiqki pritisak.
Po e, tj. stae napona definisano je skalarnim po em pritiska p = p(~r). Pritisak je ska

lar!

Pojam apsolutnog pritiska, potpritiska i natpritiska

Kao xto je reqeno u uvodu, pri mirovau fluida naponsko stae u fluidu se svodi na pritisak.
Osnovna jedini a u SI sistemu za pritisak je paskal - [Pa]. Alternativna jedini a za pritisak, koja
se qesto koristi u mehani i fluida je bar - 1bar = 100000 Pa 10 Pa.
5

PSfrag repla emen

(pm )A

Atmosferski pritisak

pA

(pv )B
pa

pB

Apsolutna nula pritiska (vakuum)

Slika 3.1: Razni naqini predstav aa pritiska
Definiximo sada pojmove vezane za pritisak, a koje emo qesto sretati. To su:
Atmosferski pritisak - predstav a pritisak okolnog vazduha, i on je funk ija vremenskih
uslova i nadmorske visine. Oznaqava se sa p ili p . U naxim proraqunima najqexe se uzimati
da je p = const, i da ta vrednost iznosi priblino p 1 bar, taqnije p = 101325 Pa. Ova
vrednost predstav a tzv. standardnu atmosferu.
a

MEHANIKA FLUIDA
23
Apsolutni pritisak - apsolutni pritisak se meri u odnosu na apsolutnu nulu pritiska (vidi

sliku Sliku 1.1), i on u fluidu moe biti mai, jednak ili vei od atmosferskog. Oznaqava
se sa p.
Natpritisak - ako je u nekoj taqki fluidu pritisak vei od atmosferskog, onda se u toj
taqki moe definisati natpritisak koji predstv a razliku apsolutnog pritiska u toj taqki
i atmosferskog pritiska. Oznaqava se sa p .
Potpritisak - ako je u nekoj taqki u fluidu pritisak mai od atmosferskog, onda se u
toj taqki moe definisati potpritisak koji predstav a razliku atmosferskog pritiska i
apsolutnog pritiska u toj taqki. Oznaqava se sa p .
m

pA = pa + (pm )A
pB = pa (pv )B
(pm )A
(pv )B

apsolutni pritisak u taqki A

apsolutni pritisak u taqki V
natpritisak u taqki A
potpritisak u taqki V

Primer 3.1 Stae napona u stati i saglasno sli i 2.7.

z
p~x ~
px = (p~i ) = p~i

PSfrag repla emen

p~y ~
py = p ~j

p~n

~n

M
y

p~z ~
pz = p ~k

p~n = pnn ~n = p ~n,

p~x = p~i,

p~y = p ~j,

~pz = p ~k

U fluidu koji miruje jedina postojea normalna komponenta napona ne zavisi od orijenta ije
povrxi i u svakoj taqki tog fluida je
pnn = pxx = pyy = pzz = p


MEHANIKA FLUIDA

24

3.2 Ojlerova jednaqina

Posmatra se proizvo na zapremina fluida V koji se nalazi u stau mirovaa (sl. 3.2).
PSfrag repla emen

A
~n
m

dA

~ n = dP
~ = p~ndA
dR

dV
F~

Slika 3.2: Izdvojena proizvo na koliqina fluida mase m i zapremine V koja se nalazi u stau
mirovaa.
Iz poglav a 2.5 i izraza (3.1) sledi izraz za rezultujuu povrxinsku silu
~n =
R

pn dA =
~

p~n dA =

p dV = P~

(3.2)

kojaseuovomsluqajusvodinasilu pritiska P~ . U izrazu(3.2) jekorixenaformulaGaus-Ostrogradskog

I
Z
(3.3)
p~n dA = gradp dV.
A

Primenom prvog utnovog zakona na izdvojenu masu fluida u zapremini V ograniqenoj sa povrxi
dobija se
Z
Z
X
i

~i = 0
F

~m + R
~n = 0
R

F~ dV +

gradp dV = 0,

(3.4)
Jednaqina (3.4) predstav a integralni oblik Ojlerove jednaqine statike. Kako je zapremina V
potpunoproizvo na, azapreminskiintegral jednak nuli, onda, podpretpostavkomdajepodintegralna
funk ija neprekidna, mora integrand biti jednak nuli kako sledi:
grad p = F~ .
(3.5)
Jednaqina (3.5) predstav a diferen ijalni oblik Ojlerove jednaqine.
Napomena 1: O obliku povrxi p = const
Iz vektorske jednaqine (3.5) sledi: skalarno po e pritiska se tako formira da povrxi konstantnog
pritiska (izobarske povrxi) p = const u svakoj svojoj taqki za normalu imaju zadato po e masenih
sila F~ (~r)! Vektori p i F~ su meusobno kolinearni vektori.
Z 

F~ p dV = 0.

MEHANIKA FLUIDA
p

PSfrag repla emen

F~
p = const

25
Kada su izobarske povrxi ravne, a kada krive? To zavisi
od karaktera (prirode) masenih sila F~ . Oqigledno, kada je
vektorsko po e sila F~ homogeno (F~ 6= F~ (~r) F~ = const) povrxi
p = const moraju biti ravne povrxi ! Za sluqaj nehomogenog
po a masenih sila F~ , povrxi konstantnog pritiska (izobarske
povrxi, ekvipritisne povrxi) su krive povrxi!

3.3 Odreivae po a pritiska u nestix ivom i stix ivom

fluidu

Po e pritiska p(~r) se odreuje iz jednaqine (3.5) za zadato skalarno po e gustine (~r) i zadato
vektorsko po e masenih sila F~ (~r).

Zadato

Ojlerova
jednaqina

nestix iv fluid)
barotropan fluid)
baroklin fluid)
(homogeno po e)
(nehomogeno po e)

(
= const

= (p)
(

= (p, T ) (
F~

F~ = const
F~ = F~ (~r)

Trai se
p(~r) = p(x, y, z)

Dobija se
(1) p(M) (pritisak u bilo kojoj taqki
M u fluidu - po e pritiska)
(2) p = const (jednaqina izobarskih
Z povrxi)
(3) P~ = p ~n dA (sila pritiska)
A

Napomena 2: Skalarni oblik Ojlerove jednaqine

U i u odreivaa po a pritiska potrebno je Ojlerovu vektorsku jednaqinu napisati u enim

skalarnim obli ima kako sledi:
p
= Fx ,
x

p
= Fy
y

F~ = Fx~i + Fy~j + Fz~k,

~
p = F~ / dr

p
= Fz ,
z

~ = dx~i + dy ~j + dz ~k
dr


~
dp = F~ dr

dp = (Fx dx + Fy dy + Fz dz)

Napomena 3: Spe ijalni sluqajevi masenih sila vanih za mehaniku fluida

1. Homogeno po e sila
Sila Zem ine tee: F~ = ~g = {0, 0, g}

(3.6)

MEHANIKA FLUIDA

26

Iner ijalna sila pri translatornom pravolinijskom kretau konstantnim ubrzaem ~a:
F~in = ~a

2. Nehomogeno po e sila
Centrifugalna sila pri rota iji konstantnom ugaonom brzinom oko vertikalne ose z


F~ = 2 ~r = 2 x~i + 2 y~j = 2 x, 2 y, 0

Strogo uzevxi, ovaj sluqaj ne pripada oblasti statike fluida. Meutim, kada se u sistemu
postigne rota ija fluida kao krutog tela, onda se mogu primeniti analizirane jednaqine.

Primer 3.2 Po e pritiska i jednaqine izobarskih povrxi u sluqaju mirovaa nestix ivog homo-

genog fluida.
Posmatra se mirovae nestix ivog homogenog fluida - = const, u sluqaju kada se on nalazi u
homogenom i nehomogenom po u masenih sila.
1. Homogeno po e sila
(a) Mirovae u po u sile Zem ine tee
Kada fluid miruje u po u zem ine tee, vektorsko po e zapreminskih sila je konstantno, tj. F~ = g ~k
ili F~ = g ~k, u zavisnosti od toga kako je usmerena osa z (navixe ili nanie). Posmatrajmo sud koji
je napuen teqnoxu koja miruje (slika 1.3). Pozitivan smer z ose je vertikalno nanie, tako da je
F~ = g ~k .
Za ovako usvojeni koordinatni sistem projek ije vektora F~ na ose koordinatnog sistema x, y, z su
F = F = 0 i F = g . Ako se to zameni u jednaqinu (3.6) dobija se:
x

p = p(x, y, z) =

(g dz ) + C

p = pa
0

11111
00000

PSfrag repla emen H

z
11111
00000

1111111111111
0000000000000
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111
0000000000000
1111111111111

p = pa + gH

Slika 3.3: Raspodela pritiska pri mirovau nestix ivog fluida u po u sile Zem ine tee
Kako se radi o mirovau nestix ivog fluida, tj. ako je = const., dobija se:
p = gz + C
(3.7)

MEHANIKA FLUIDA

27

Konstanta C se odreuje iz graniqnih uslova. Za konkretan primer sa slike 1.3 za x = z = 0, p = p ,

gde je p atmosferski pritisak. Tako se konaqno dobija raspodela pritiska:
p = p + gz
(3.8)
Iz jednaqine (3.7) zak uqujemo da su izobarske povrxi odreene jednaqinom z = const, i one
predstav aju horizontalne ravni. Takoe, te izobarske povrxi i vektor ~g su normalni, xto smo i
ranije zak uqili; vektor ~g pokazuje i smer najveeg porasta pritiska - vertikalno nanie. Izobarska
povrx na kojoj je p = p naziva se slobodna povrx; oznaqavaemo je obrnutim trougliem.
Ako se teqnost nalazi u nekom zatvorenom sudu, i ako se iznad e nalazi neki gas u kome vlada
natpritisak p (primer - bo a nekog gaziranog pia), raspodela pritiska e biti vrlo sliqna
jednaqini (3.7), razlikovae se samo konstantna C . U tom sluqaju ona e biti C = p + p . Sa
druge strane, ako je iznad nivoa teqnosti gas u kome vlada potpritisak p , vrednost konstante C e
biti C = p p .
(b) Mirovae u po u iner ijalnih sila i sile Zem ine tee
Posmatrajmo rezervoar koji se kree po horizontalnoj podlozi konstantnim ubrzaem ~a. U stau
apsolutnog mirovaa sud je bio napuen do visine H . Iz iskustva znamo da e teqnost zauzeti
poloaj prikazan na sli i 3.4. Ako neki koordinatni sistem veemo za sud, u tom koordinatnom
sistemu neemo imati kretae teqnosti - u tom koordinantom sistemu e vaiti Ojlerova jednaqina.
U ovom sluqaju masene sile koje deluju na fluid su g i iner ijalna sila a . Iner ijalna sila
je istog intenziteta a suprotnog smera od smera ubrzaa kojim se kree sud, ~a = ~a. Ukupna
zapreminska sila koja deluje na fluid je:
F~ = ~g + ~a = ~g ~a
(3.9)
Iz diferen ijalnog oblika Ojlerove jednaqine, F~ = gradp, zak uquje da su vektori normala
izobarskih povrxi i vektor F~ kolinearni, tj. vektor F~ je upravan na izobarske povrxi koje su
nagnute pod uglom u odnosu na horizontalu. Ugao je propor ionalan inentzitetu ubrzaa a.
a

in

in

in

PSfrag repla emen

x
~a

11111
00000

p=

s
con

~a
11111 in
100000
0
t0
1

~g

H
F~

111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111

Slika 3.4: Relativno mirovae fluida pri transla iji.

Koristei jednaqinu (3.6), i imajui u vidu da su projek ije vektorskog po a zapreminskih sila
na ose usvojenog koordinantog sistema
Fx = a,

Fy = 0

Fz = g,

MEHANIKA FLUIDA

28

po e pritiska je odreeno izrazom:

dp =

(a dx g dz)

p = (ax gz) + C

Konstanta C se odreuje iz graniqnih uslova, koji je za konkretan primer i usvojeni kooordinatni

sistem:
x = 0, z = 0 : p = pa

Konaqno, po e pritiska je odreeno izrazom:

C = pa

p pa = (ax gz)

Moe se zak uqiti da su izobarske povrxi meusobno paralelne prave

p = C,

C = const.

z=

a
x+C
g

koje zaklapaju ugao = arctg sa pozitivnim smerom ose. Jednaqinu slobodne povrxi odreujemo iz
po a pritiska i uslova da je na slobodnoj povrxi p = p - vrednost konstante C je u tom sluqaju
jednaka nuli, tako da je jednaqina slobodne povrxi odreena izrazom
a
g

z=

a
x.
g

(v) Mirovae fluida u po u entrifugalne sile

Posmatra se jedan ilindriqni sud, preqnika D koji je napuen teqnoxu gustine do visine H .
Neka se sud poqne obrtati konstantnom ugaonom brzinom oko vertikalne ose, i neka se ta osa poklapa
sa osom suda. Usled dejstva viskoznosti delii teqnosti koji se nalaze na zidu suda e se obrtati
zajedno sa sudom; ti delii e u tom kretau sa sobom povlaqiti i ostale delie, a ovi sebi susedne
na maem radijusu, sve do ose evi. Posle izvesnog vremena sva teqnost u sudu e se obrtati zajedno
sa im - moemo smatrati da se teqnost obre kao kruto telo. U koordinatnom sistemu vezanom za
sud, teqnost miruje, pa e za u vaiti Ojlerova jednaqina.
z

= const

fluidni deli

rag repla emen F~

~r

F~c
~r
00
11
11
00
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11

00
11
11
00
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11

D
y
= const
00
11
11
00
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11

00
11
11
00
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11

Slika 3.5: Relativnomirovae pri rota iji. Koordinatnisistem 0xy takoerotira ugaonombrzinom
oko ose z.

MEHANIKA FLUIDA

29

Poxto teqnost rotira konstantnom ugaonom brzinom, na svaki fluidni deli koji se nalazi na
rastojau r od ose rota ije, deluje entrifugalna sila (po jedini i mase) usmerena ka osi rota ije:
(3.10)
F~ = F ~i + F ~j = ~r = (x~i + y ~j)
pa su projek ije zapreminske sile koja deluje na fluid, za usvojeni koordinatni sistem (z osa se mora
poklapati sa osom rota ije, zbog naqina definisaa entrifugalne sile; r osa se moe usvojiti bilo
gde na osi rota ije).
F = x;
F = y;
F = g
(3.11)
Zamenom jednaqine (3.11) u jednaqinu (3.6), i enim integra eem dobija se:
1
1
p = (x + y ) gz + C = r gz + C
(3.12)
| {z }
2
2
c

2 2

r2

Koordinata r se meri od ose suda, i ona je uvek pozitivna (to je radijus meren od ose rota ije)!
Konstanta C se odreuje iz graniqnih uslova. Za usvojeni koordinatni sistem, taj graniqni uslov je:
x = 0, z = 0 : p = pa

C = pa

pa je konaqno po e pritiska odreeno izrazom:

(3.13)
Dakle, po e pritiska je nelinearno po koordinati r, a linearno po koordinati z. Izobarske povrxi
su obrtni paraboloidi

z=
(3.14)
r + C, C = const
2g
a jednaqina slobodne povrxi (p = p ) slobodne povrxi je odreena izrazom

r
z=
(3.15)
2g
p pa =

1
2 r2 gz
2

Primer 3.3 Mirovae stix ivog fluida u po u sile zem ine tee.

Posmatra se mirovae stix ivog fluida u po u sile Zem ine tee (vazduh u Zem inoj atmosferi).
z

Ojlerova jednaqina: dp = g dz
Jednaqina staa: p = RT
Iz prethodne dve jednaqine hovim meusobnim de eem dolazi se
do diferen ijalne jednaqine

F~ = g~k

frag repla emen

~k

dp
g dz
=
p
R T (z)

111111111111111111111
000000000000000000000
000000000000000000000
111111111111111111111
000000000000000000000
111111111111111111111

qije se rexee, za graniqni uslov z = z

p = p0

, odreuje iz izraza

p = p0 exp

Zz

z0

g dz
.
RT (z)

MEHANIKA FLUIDA

30

Tri karakteristiqna sluqaja zavisnosti T = T (z):

1. T = T = const

0

2. T (z) = T
3. p/

p = p0 exp

= p/
0

(3.16)


g
(z z0 )
RT0


 g
z R
p = p0 1
T0

(3.17)

"
#
  1

p
p
z z0 =
1
1 g0
p0

(3.18)

Pojam standardne atmosfere

Zem ina atmosfera je slojevita, i definixu se qetiri ena sloja: troposfera, stratosfera,
mezosfera i jonosfera. U troposferi, koja je deb ine oko 11 km je temperatura linearno opada sa
visinom, tj.
T (z) = T0 z,

T0 = 288 K,

= 6, 5 K/km

pa je raspodela pritiska u troposferi definisana izrazom (3.17), dok se do zavisnosti gustine od

visine dolazi primenom jednaqine staa p = RT
= 0

z
1
T0

(3.19)

g
 R
1

Ustratosferi temperaturavazduhajepriblino konstantna, ionapriblinoiznosi t = 56, 5 C

pa ke raspodela pritiska u stratosferi definisana izrazom (3.16).
PSfrag repla emen

Izoterma

Stratosfera

Eksponen ijalna funk ija

Tropopauza

10 km

Troposfera
T0

Slika 3.6: Raspodela temperature i pritiska u atmosferi.

Stepena funk ija

p0

Obe funk ije pritiska, stepena u troposferi i eksponen ijalna u stratosferi su u tropopauzi
neprekidne, tj. prelaze jedna u drugu u tropopauzi neprekidno i neprekidno diferen ijabilno
(neprekidne vrednosti i neprekidni prvi izvod u spajau obe funk ije, tj. nema skoka (prekida)
ni prve ni druge vrste pri prelasku eksponen ijalne funk ije pritiska u stepenu i obratno.

MEHANIKA FLUIDA

31

Primer 3.4 Uslov koji masene sile moraju da zadovo e da bi fluid bio u stau mirovaa.
Polazi se od Ojlerove jednaqine u diferen ijalnom obliku, jdn. (3.5). Iz te jednaqine se na neki
naqin treba eliminisati po e pritiska i po e gustine. Primeujui diferen ijalne rela ije iz
teorije po a (pogledaj S. Qantrak, Hidrodinamika poglav e 2.11)
F~ = gradp /

(F~ ) = gradp

rot(F~ ) = rotgradp

Rotor gradijenta bilo koje skalarne funk ije je jednak nuli, a razvojem leve strane dobija se
rotF~ + grad F~ = 0

Skalarnim mnoeem prethodnog izraza sa F~ dobija se

F~ rotF~ + F~ (grad F~ ) = 0

u kojoj je drugi qlan jednak nuli jer se vrednost mexovitog vektorskog proizvoda ne mea pri
ikliqnoj permuta iji egovih vektora, tj. F~ (grad F~ = grad (F~ F~ ) = 0. Tako se, konaqno, uz
6= 0, dobija uslov koji masene sile moraju da zadovo e da bi fluid bio u stau mirovaa:
F~ rotF~ = 0 .

Dakle, u svakoj taqki fluida koji se nalazi u stau mirovaa, vektor F~ mora biti upravan na vektor
rotF~ . To je sluqaj kada je vektorsko po e F~ ravansko. Takoe, ravnotea je mogua i u poten ijalnom
po u sila (rotF~ = 0, tj. F~ = gradU ). Tada su ekvipoten ijalne povrxi U = const istovremeno i
povrxi jednake gustine (jer je grad F~ = 0) i povrxi jednakog pritiska (jer je gradp F~ = 0).

3.4 Dejstvo sile pritiska na ravne i krive povrxi

(a) Ravne povrxi

Po e elementarnih povrxinskih sila, tj. elementarnih sila pritiska dP~ predstav a po e
meusobno paralelnih vektora, tako da se vektorsko sabirae zameuje skalarnim:

PSfrag repla emen

dP

dP = p ~n dA

p ~n dA = ~n

P =

P~ =

dA ~n

(3.20)

p dA.

(3.21)

U ovom sluqaju vektorsko po e jediniqnih vektora normala

povrxi ~n nije homogeno, tj. n 6= const! Shodno tome, vae sledee
rela ije

dP

~n
dA

p dA.

(b) Krive povrxi

PSfrag repla emen

dP = p dA

dP = p ~n dA

P~ =

p ~n dA =



p nx~i + ny~j + nz~k dA.

(3.22)

MEHANIKA FLUIDA

32

dPj = p nj dA = p dAj

P =

p nj dA,

(3.23)

j = x, y, z.

(v) Rezultujua povrxinska sila na potpuno okvaxenu zatvorenu povrx A - Arhimedova sila
(sila potiska)
~n

dP

PSfrag repla emen

dP = p ~n dA

P~

G-O

p ~n dA =

Ojler

p dV =

dA

F~ dV.

(3.24)

Arhimedova uopxtena sila potiska!

Potisak nije nikakva dopunska sila u odnosu na silu
pritiska!

Zak uqak: Dakle, u stati i fluida, bitno je odrediti stae napona, tj. skalarno po e pritiska

iz Ojlerove jednaqine gradp = F~ , tj. dp = F dx (sumirae po i = 1, 2, 3)!

Uvrxtavaem skalarne funk ije pritiska p u izraze (3.20) - (3.24) i izraqunavaem naznaqenih
integrala dobijaju se sile pritiska na ravne i krive povrxi!
p(~r) = p(x, y, z)

3.4.1 Odreivae sile pritiska na ravnu povrx

Posmatra se jedan rezervoar sa kosim boqnim zidom u kome se nalazi teqnost gustine (slika
3.7). Na boqnom zidu se nalazi pravougaoni otvor, koji je zatvoren nekim zatvaraqem. Kolikom silom
teqnost deluje na taj zatvaraq (on je priqvrxen re imo zavrtaskim vezama za zid suda - da bi smo
odredili sile optereea u vezama, moramo sraqunati silu pritiska)? Kako je usmerena ta sila? Gde
se nalazi napadna taqka te sile? Odgovori na ova pitaa slede iza ovih redova.
Sila pritiska na neku ravnu povrx deluje uvek u prav u koji je normalan na tu povrx.
Silu pritiska usmeravamo od teqnosti ka povrxi koja je okvaxena tom teqnoxu.
Silu pritiska raqunamo pomou izraza (3.20), i imajui u vidu raspodelu pritiska u teqnosti
koja je odreena izrazom (3.8):
P

gde su

p dA =

(pa + gz)dA

(pc pa ) A gzC A

pa dA = pa A + g

zdA pa A = (pa + gzC ) A pa A

{z
}
|

- z koordinata teixta povrxi merena od slobodne povrxi teqnosti

p - apsolutni pritisak u teixtu povrxi
p - atmosferski pritisak okolnog vazduha
A - povrxina povrxi na koju se trai sila pritiska
zC
c

pC

(3.25)

MEHANIKA FLUIDA
PSfrag repla emen

33
~n

1111111111111111111111
0000000000000000000000
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
000000
111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
000000
111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
000000
111111
0000000
1111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
000000
111111
0000000
1111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
000000
111111
0000000
1111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
000000
111111
0000000
1111111
0000000
1111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
000000
111111
0000000
1111111
0000000
1111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000
1111111
0000000
1111111
00000000
11111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000
1111111
0000000
1111111
00000000
11111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000
1111111
0000000
1111111
00000000
11111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000
1111111
00000000
11111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000
1111111
00000000
11111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000
1111111
00000000
11111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000
1111111111
00000000
11111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000
1111111111
00000000
11111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
0000000000
1111111111
00000000
11111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
00000000000
11111111111
0000000000
1111111111
0000000000000000000000
1111111111111111111111
00000000000
11111111111
0000000000
1111111111
00000000000
11111111111
0000000000
1111111111
00000000000
11111111111
0000000000
1111111111
00000000000
11111111111
0000000000
1111111111
00000000000
11111111111
0000000000
1111111111
00000000000
11111111111
0000000000
1111111111
00000000000
11111111111
0000000000
1111111111
C
00000000000
11111111111
00000000000
11111111111
00000000000
11111111111
00000000000
11111111111

dP~
dA

zC

vC
vD

vC

Slika 3.7: Sila pritiska na ravni povrx

Dakle, rexavaem integrala izrazu (3.20) dobija se jednostavan, algebarski izraz za odreivae
intenziteta sile pritiska:
P = (p p ) A .
(3.26)
Vertikalna koordinata teixta koja se meri od slobodne povrxi se odreuje na osnovu izraza:
c

zc =

(3.27)

pc pa
g

Kada povrx zaklapa neki ugao sa horizontalom (180 < < 0 ), raspodela pritiska na povrxi
je neravnomerna (pritisak linearno raste sa poveaem koordinate z), te stoga sila pritiska
deluje u taqki D koja se naziva entar pritiska. Poloaj te taqke se odreuje primenom
Varionove teoreme: moment rezultujue sile za proizvo nu osu jednak je sumi momenata enih
komponenata u odnosu na tu istu osu, i uzimajui kao merodavnu osu osu u sledi da je

P vD =

vdP

gzC A vD = g

z v dA,

odnosno, imajui u vidu vezu koordinata z = v sin

1
vD =
vC A

v 2 dA =

Iu
,
vC A

gde je I moment iner ije povrxi A u odnosu na osu u. Ako se sada primeni Xtajnerova teorema,
odnosno da je I = I + v A, dobija se relativni poloaj entra pritiska u odnosu na teixte:
u

vD =

1
vC2 A + IC = vC + vC
vC A

vC vD vC =

IC
.
vC A

MEHANIKA FLUIDA

34

Ako se u posledi izraz v izrazi kao v

C

vC =

, a potom z A kao P/g dobija se

= zC / sin

IC sin
gIC sin
=
zC A
P

Dakle, relativni poloaj entra pritiska u odnosu na teixte povrxi se odreuje na osnovu
izraza
gI sin
I

v =
(3.28)
v A
P
C

gde su I ... teixni moment iner ije za osu

c

... v koordinata teixta (ovo nije neki univerzalni izraz - on vai za sluqaj
sa slike 3.7. Ugao moe biti zadati i na drugi naqin - re imo je ugao
koji kosi zid zaklapa sa vertikalom. Tada e umesto sin da stoji cos ).
P - rezultujua sila pritiska
Ako povrx nije simetriqna, onda postoji
i pomerae napadne taqke po koordinati u. To
I
rastojae je odreeno izrazom u = u A . U veini zadataka naxe povrxi e biti simetriqne.
rag repla emen U sluqaju horizontalnih povrxi pritisak u svim taqkama povrxi ima istu vrednost, pa
sila pritiska deluje u teixtu povrxi!
vc =

zc
sin

Primer 3.5 Odreivae sile pritiska za 4 sluqaja sa slike 3.8.

pv

pm

h1

h2

h2
2

C
P

C
2
vc

h1

h3
3

P1
P2

2
P
11111111111111111111111111
00000000000000000000000000
10
h2

C2

vc

vc

3
4
2
Slika 3.8: Karakteristiqni sluqajevi odreivaa sile pritiska na ravnu povrx

1. Apsolutni pritisak u teixtu:

Sila pritiska:
Koordinata teixta:

h2

pm

h1

h1

pv

pc = pa pv + 1 gh1 + 2 gh2

P = (pc pa )A = (pv + 1 gh1 + 2 gh2 )A

zc =

pv
1
pc pa
=
+ h1 + h2
2 g
2 g 2

0110
1010
10

MEHANIKA FLUIDA

35

Napadna taqka sile P - entar pritiska (u svim sluqajevima je = 90 )

vc zc =

Ic
zc A

Ako je vrednost potpritiska p vea od zbira gh + gh (u teixtu povrxi vlada apsolutni

pritisak mai od atmosferskog, tj. potpritisak), dobie se negativna vrednost za silu P , xto
znaqi da je pretpostav eni smer sile pogrexan - u tom sluqaju ne treba meati smer sile,
ali taj znak minus treba uzimati u obzir kada se zameuje brojna vrednost za u u
neku od jednaqine ravnotea ili neku momentnu jednaqinu za neku od osa. Takoe, u
ovom sluqaju e se dobiti i negativna vrednost za v - fiziqki, to znaqi da je taqka D iznad
teixta, ali ne treba pomerati silu u tu napadnu taqku - dovo no je pri sraqunavau uzeti u
obzir negativnu vrednost za v (ako se pixu momentne jednaqine). Dakle, uvek smatramo da
sila pritiska deluje od teqnosti ka povrxi koju je okvaxena tom teqnoxu, i da je
entar pritiska uvek ispod teixta.
2. Apsolutni pritisak u teixtu:
v

pc = pa + pm + 1 gh1 + 2 gh2

Sila pritiska:
Koordinata teixta:

P = (pc pa )A = (pm + 1 gh1 + 2 gh2 )A

zc =

pm
1
pc pa
=
+ h1 + h2
2 g
2 g 2

Napadna taqka sile P - entar pritiska ( = 90 )

vc zc =

Ic
zc A

Uovomsluqajunemanedoumi a-u teixtu vladanatpritisak, pretpostav eni smerje ispravan,

i fiziqki napadna taqka sile je ispod teixta.
3. Ako imamo sluqaj da jednu povrx kvase vixe teqnosti, imaemo onoliko sila koliko ima
teqnosti koje su u kontaktu sa povrxi. Ovde se daju izrazi samo za silu P . Izraz za silu
P je porpuno analogan kao u sluqaju 1.
Apsolutni pritisak u teixtu:
2

Sila pritiska:
Koordinata teixta:

pc = pa pv + 1 gh1 + 2 gh2 + 3 gh3

P = (pc pa )A = (pv + 1 gh1 + 2 gh2 + 3 gh3 )A2

zc =

pc pa
2
pv
1
=
+ h1 + h2 + h3
2 g
3 g 3
3

Napadna taqka sile P - entar pritiska ( = 90 )

vc zc =

Ic
zc A

MEHANIKA FLUIDA

36

Ovde vai ista priqa kao pod 1.

4. Apsolutni pritisak u teixtu:
pc = pa + pm + 1 gh1 + 2 gh2

Sila pritiska:

P = (pc pa )A = (pm + 1 gh1 + 2 gh2 )A2

Koordinata teixta:

zc =

Centar pritiska je u teixtu!

pc pa
pm
1
=
+ h1 + h2
2 g
2 g 2

Sluqaj kada je gas u kom vlada natpritisak ili potpritisak u kontaktu sa ravnom
povrxi

Pri odreivau sile kojom gas deluje na neku povrx, pretpostav amo da je po e pritiska u
gasu homogeno, tj. u svakoj taqki u gasu pritisak ima istu vrednost - na sli i 3.9 u sluqaju
1 svuda u sudu je p , tj. u sluqaju 2 je svuda p . Poxto u svakoj taqki ravne pritisak ima
istu vrednost, sila pritiska deluje u teixtu povrxi.
Dogovor - silu usmerevamo uvek od gasa ka povrxi.
Koristimo potpuno isti obraza kao i u sluqaju teqnosti, jednaqina (3.26). Za sluqajeve
na sli i dobija se:
P = p A tj. P = p A
Vidimo da emo u sluqaju 2 dobiti negativnu vrednost za silu P - znaqi da je stvarni smer
dejstva sile suprotan, tj. u okolnom vazduh vlada vei pritiskom nego u vazduhu u sudu, pa
sila deluje na zatvaraq sa spo ne strane!

pv

pm

PSfrag repla emen

1111
0000
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
P1
0000
1111
0000
1111
11111111
00000000
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111

pm

pv

pa

1111
0000
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
P2
0000
1111
0000
111111111111
00000000
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111
0000
1111

2
1
Slika 3.9: Sila pritiska u sluqaju dejstva pritiska koji vlada u gasu na ravnu povrx

MEHANIKA FLUIDA

37

3.4.2 Sila pritiska na krivu povrx

Posmatra se jedna krivu povrx koja je u kontaktu sa teqnoxu gustine (sl. 3.10). Neka je ta
povrx simetriqna u odnosu na ravan x z.
Elementarna sila pritiska dP~ je odreena izrazom (3.22). Za razliku od ravnih povrxi, kod
krivih povrxi vektori normala elementarnih povrxi dA nisu istog prav a, tako da e i elementarne
sile dP biti razliqitog prav a.
y
x

dAz

dPx = dPx ~i

PSfrag repla emen

dPz

dP

dP

A
x

dAx

000
111
111
000
000
111
000
111
000
111

dP

~n

dA

~n

Slika 3.10: Sila pritiska na krivu povrx.

Za proizvo nu elementarnu povrx dA povrxi A qiji je poloaj odreen koordinatom z, vektor ~n
te povrxi se moe napisati kao:
~n = ~i cos (~n,~i) + ~k cos (~n, ~k) = ~i cos + ~k cos
(3.29)
gde se uglovi i uglovi koje vektor normale ~n gradi sa pozitivnim smerom odgovarajuih osa.
Elementarnu silu dP~ koja deluje na posmatranu povrx dA moemo izraziti preko ene dve
projek ije (obe projek ije ove sile, na ose x i z su pozitivne, a i kosinusi uglova i su cos > 0
i cos > 0):
dP~ = dP~ + dP~ dP ~i + dP ~k = g z (~i cos + ~k cos )dA
(3.30)
Iz poslede jednaqine sledi:
Z

dP = g z (dA cos ) P = g z dA
P = g z A
(3.31)
| {z }
x

Ax

dAx

gde su: A - projek ija povrxi A u prav u x-ose na ravan y z

z - koordinata teixta povrxi A merena od slobodne povrxi.
x

cx

cx

MEHANIKA FLUIDA

38

Iz jednaqine (3.30) sledi da je projek ija dP odreena izrazom:

z

dPz = g z (dA cos )

| {z }

Pz = g

zdAz

(3.32)

Pz = gV

dAz

gde je V zapremina koja se dobija projektovaem krive povrxi u vertikalnom prav u do slobodne
povrxi. Napadna linija sile P prolazi kroz teixte zapremine V .
Kako se praktiqno odreuju komponente P i P bie prikazano na sledeim primerima.
Primer 3.6. Odrediti silu pritiska koja deluje na krivu povrx oblika dela omotaqa sfere za
primer za slike 3.11.
Prvo se odreuje horizontalna komponenta sile pritiska. Povrx A koja se dobija projektovaem
krive povrxi u x-prav u predstav a jednu ravnu povrx i sila pritiska koja deluje na tu ravnu
povrx se moe odrediti pomou izraza (3.26) ili izraza (3.31), tj.
z

Px = (pcx pa )Ax g zcx Ax

Za konkretan primer sa slike ta sila je odreena izrazom:

Px = g (H + R)R2

PSfrag repla emen

x
H
z
zcx
R

Cx

Projek ija krive povrxi u x

prav u

Dx
Px

Ax

pritiska
x projek ije
iElementarne
odgovarujuesile

Slika 3.11: Odreivae x projek ije sile pritiska na krivu povrx oblika omotaqa polusfere
Pri odreivau vertikalne komponente, povrx emo podeliti na dva dela, kao xto je prikazano na
sli i 3.11. Evidentno je da e na gori deo povrxi delovati sila koja je usmerena vertikalno navixe,
i to silu emo oznaqiti sa P . Na doi deo povrxi deluje sila koja je usmerena vertikalno nanie,
i tu silu emo oznaqiti sa P . Rezultujua vertikalna sila koja deluje na poklopa bie jednaka
razli i ove dve sile i bie usmerena vertikalno nanie, jer je kao xto emo videti, intenzitet sile
P vei od intenziteta sile P .
Intenziteti sila P i P se odreuju pomou izraza (3.32). Tako se za silu P dobija:
z1

z2

z2

z1

z1

z2

Pz1 = gVz1 = gVz1

z1

1 4
R
H
1
+
= g R2 (H + R) R3 = gR2
2
4 3
2
6

MEHANIKA FLUIDA

39

Zapremina V je jednaka razli i zapremina qetvrtine ilindra polupreqika R i visine H + R i

qetvrtine lopte polupreqika R. Napomenimo jox jednom da je ova sila usmerena vertikalno navixe.
Intenzitet sile P je:
PSfrag repla emen




1 4
5R
H
1
z1

z2

Pz2 = gVz2 = gVz2 = g

R2 (H + R) +

R3 = gR2
4 3

lementarne sile pritiska

odgovarujue projek ije
jek ija krive povrxi u
prav u

Vz1

Vz2

z
zcx
R

Pz2
Pz1

Slika 3.12: Odreivae vertikalne projek ije sile pritiska na krivu povrx oblika omotaqa
polusfere
Kao xto moemo videti intenzitet sile P je vei od sile P , pa je rezultujua sila P usmerena
vertikalno nanie i en intenzitet je:
z2

Pz = Pz2 Pz1

z1




H
2
H
5R
R
2
= gR
gR
= gR3
+
+
2
6
2
6
3
2

Dakle, ukupnu silu pritiska smo razloili na dve meusobno upravne komponente, koje qine
suqe ni sistem sila - to je iz razloga xto xto je kriva povrx simetriqna u odnosu na vertikalnu
x z ravan koja prolazi kroz eno teixte; to e biti sluqaj u svim zada ima koji e biti
raeni u okviru ovog kursa.
1

PSfrag repla emen

Px
P
Pz

Slika 3.13: Rezultujua sila pritiska

Ta rezultujua sila pritiska je jednaka:
p
P = Px2 + Pz2 =

[ g (H +

2
R)R2 ]

2
+
gR3
3

2

= gR

(H + R)2 +

1 Sistem sila qije se napadne linije seku u jednoj taqki se naziva suqe ni sistem sila.

4R2
9

MEHANIKA FLUIDA

40

Smer vertikalne komponente sile koja deluju na neku krivu povrx moeno odrediti i na sledei,
jednostavan naqin:
Ako se zapremina koja se dobija projektovaem krive povrxi do slobodne
povrxi teqnosti koja je sa om u kontaktu formira sa neokvaxene strane
povrxi, onda je smer sile usmeren vertikalno navixe (sila P ). Ako se ta
zapremina formira sa okvaxene strane povrxi, smer vertikalne komponente
sile je usmeren vertikalno nanie (sila P ).
z1

z2

Primer 3.7. Odrediti silu pritiska koja deluje na krivu povrx oblika dela omotaqa sfere za

primer za slike 3.14.

U ovom primeru, prilikom odreivaa P , krivu povrx povrx delimo na dva dela i odreujemo
odgovarajue projek ije P i P koje deluju na ta dva dela krive povrxi.
Sile P i P su istog intenziteta i one su, na osnovu (3.31) odreene izrazom:
x

x1

x1

x2

x2

Px1 = Px2

tj:



4R R2
= g H +
3
2

Kako su ove sile suprotnih smerova rezultujua sila pritiska u x-prav u e biti jednaka nuli,
Px = Px1 Px2 = 0

Mogli smo do istog zak uqka da doemo i jednostavnom analizom. Naime, svakoj elementarnoj
dA se moe pridruiti i odgovarajua simetriqna elementarna povrx dA koja se nalazi
PSfragnapovrxi
repla emen
istoj horizontali (istoj izobarskoj povrxi!) na koju deluje sila dP istog intenziteta i prav a,
ali suprotnog smera. Ako sumiramo (integralimo) po eloj povrxi A, dobie se da je rezultujaa
sila pritiska u x prav u jednaka nuli. Komponenta P je odreena izrazom:

Elementarne sile pritiska i odgovarujue x projek ije

z
Vz

H
Cx

4R
3

Ax1 = Ax2

Px1

Ax1

Px2
Ax2

Slika 3.14: Odreivae x projek ije sile pritiska na krivu povrx oblika omotaqa polusfere
Kako je P





2R
1 4
Pz = gVz = g R2 H + R3 = gR2 H +
2 3
3

=0

, rezultujua sila pritiska P je P = P .

z

MEHANIKA FLUIDA

41

Metoda potiska pri odreivau sile pritiska na krivu povrx

U nekim sluqajevima, qieni a da je rezultujua sila pritiska koja deluje na neko potop eno
telo upravo sila potiska nam moe znatno olakxati odreivae sile pritiska na neku krivu povrx.
Posmatra se kriva povrx sa slike 3.15. elimo da odredimo kolika je sila pritiska P na tu
krivu povrx. U tom i u moemo primeniti i sledei postupak.
Ako zamislimo da krivoj povrxi dodamo odreeni broj ravnih povrxi, dobiemo jednu zapreminu
za koju moemo smatrati da predstav a jedno telo koje je potop eno u teqnosti. Kao xto je dobro
poznato rezultujua sila pritiska koja deluje na tako dobijeno telo je sila potiska. Integral u
izrazu (3.24) se moe podeliti na integral po povrxi A i integral po povrxi A .
1

P~v =

p ~n dA =

p ~n dA1 +

p ~n dA2

A2

A1

{z
~
P

{z

~
P
N

Poxto elimo da odredimo silu P , i imajui i vidu da je P~

odreivae sile pritiska na krivu povrx metodom potiska:

= P~ + P~N

= P~N

, dobija se konaqan izraz za

(3.33)
gde je V zapremina koja se dobija zatvaraem krive povrxi sa odgovarajuim brojem ravnih povrxi.
Za konkretan sluqaj sa slike, zapremina V je formirana samo uvoeem jedne ravne povrxi.
P~ = P~v P~N = P~v + P~N = ~gV + P~N

Pv
A1

PSfrag repla emen

A2

A1
D

PN

P
V

Slika 3.15: Odreivae sile pritiska na krivu povrx metodom potiska

Ako elimo da napixemo jedan opxti izraz, kada se zapremina V dobija uvoeem n ravnih
povrxi, izraz za silu pritiska na krivu povrx je:
P~ =

n
X
i=1

P~N i + P~v =

n
X
i=1

P~N i ~g V

(3.34)

Koliko ravnih povrxi izabrati za rexavae problema je stvar liqnog izbora. Generalno, postoji
beskonaqan broj naqina (izbora ravnih povrxi) na koji moete rexiti zadati problem.
Jednaqina (3.34) je vektorska jednaqina i projektovaem na dva izabrana upravna prav a dobijamo

MEHANIKA FLUIDA

42

odgovarajue projek ije.

Pv

Pv

Pv
PN

PSfrag repla emen

PN

P
PN

Slika 3.16: Odreivae sile pritiska na krivu povrx metodom potiska

PSfrag Primer
repla emen
3.8. Odrediti intenzitet sile pritiska na krivu povrx sa slike, oblika qetvrtine omotaqa
ilindra polupreqika R i duine L. Veliqine i H takoe smatrati poznatim.
y

(a) P

P =?

Pv1

N1

Pv2
(b)

V2

PN 2

R
V1
PN 3

Slika 3.17: Odreivae sile pritiska na krivu povrx oblika qetvrtine omotoqa ilindra metodom
potiska
Problem e biti rexen na dva naqina, oznaqena sa (a) i (b) na sli i 3.17. U sluqaju pod sile (a)
i P su odreene izrazima:

PN 1

v1

PN 1




R
R 2L
= (pc1 pa )A1 = g H
2

Pv1 = gV1 = g




1

R2 1 2
R L = gR2

L
4
2
4
2

Projek ije sile P na ose koordinatnog sistema x y su odreene izrazima:



2
R
RL
Px = PN 1 cos 45 = PN 1
= g H
2
2

MEHANIKA FLUIDA

43

Py = PN 1 sin 45 Pv1

Intenzitet sile P je:








R
1
R
2
RL gR
L = g H RL

= g H
2
4
2
4

s
2 
2
q
R
R
2
2
+ H
H
P = Px + Py = gRL
2
4

U sluqaju pod (b) intenziteti odgovarajuih sila su odreeni izrazom:



R
RL ,
PN 2 = g H
2

Projek ije sile P su:

PN 3 = gHRL

1
Pv2 = gV2 = g R2 L
4


R
Px = PN 2 = g H
RL
2



1
R
Py = PN 3 Pv2 = gHRL g R2 L = g H RL
4
4

Naravno, dobijeni su isti rezultati.

Odreivae sile pritiska na krivu povrx metodom ravnotee teqnosti

Trebaodrediti silupritiska nakrivupovrxsaslike 3.18. Prilikom izvoeaOjlerovejednaqine

posmatrana je potpuno proizvo na zapremina fluida i za u primeen prvi utnov zakon.

PN
P

PSfrag repla emen

PG

Slika 3.18: Odreivae sile pritiska na krivu povrx metodom ravnotee teqnosti
Ako se sada izabere zapremina kao na sli i 3.18, tako da jedan deo povrxi koji je ograniqava bude
kriva povrx na koju traimo silu pritiska, a ostali deo jedna ili vixe ravnih povrxi. Dakle,

MEHANIKA FLUIDA

44

teqnost koja se nalazi unutar te zapremine je u stau mirovaa, tj.

X
i

gde su:

~i = 0
F

~
P~ + R
| N{z }

P~G
|{z}

Ukupna povrxinska sila Zapreminska sila

(3.35)

=0

- sila pritiska na ravnu povrx;

- teina teqnosti koja se nalazi unutar zapremine;
- sila kojom kriva povrx deluje na teqnost unutar zapremine.

P~N
P~G = ~g V
~
R

Sila P deluje u teixtu zapremine V , dok sila P deluje ispod teixta ravne povrxi (pogledaj
priqu vezanu za sile pritiska na ravne povrxi).
Kako je po treem utnovom zakonu, P~ = R~ , dolazimo do izraza za silu pritiska:
P~ = P~ + P~ = P~ + ~g V
(3.36)
U opxtem sluqaju, kada se zapremina sastoji od n ravnih povrxi i krive povrxi na koju traimo
silu pritiska, izraz sa silu pritiska je:
G

P~ =

n
X

P~N + P~G =

n
X

(3.37)

P~N + ~g V

i=1

i=1

Primer 3.9. Odrediti intenzitet sile pritiska na krivu povrx sa slike 3.19, oblika 3/4 omotaqa
ilindra
PSfrag repla emen polupreqnika R i xirine L. Smatrati poznatim veliqine H , , R i L.

PN 1

(a)

y
x

(b)
PN 2
V2

PN 3
R
V1
PG1

PG2

Slika 3.19: Odreivae sile pritiska na krivu povrx metodom ravnotee teqnosti na krivu povrx
oblika 3/4 omotaqa ilindra.
Kao i prethodni primer, i ovaj e biti uraen na dva naqina, uvoeem razliqitih ravnih povrxi
u i u dobijaa zapremine V. Tako je za sluqaj pod (a):



R
R 2L
PN 1 = g H
2
PG1 = gV1 = g




3
1 2
1
3 2
R2 L
R + R L = g
+
4
2
4
2

MEHANIKA FLUIDA

45

Projek ije sile pritiska na ose koordinatnog sistema x y:



R
Px = PN 1 cos 45 = g H
RL
2

Py = PG1 + PN 1 sin 45 = g

3
1
+
4
2

Intenzitet rezultujue sile pritiska je:





R
3R
R L + g H
RL = g
+ H RL
2
4
2

s
2 
2
q
R
3R
2
2
H
P = Px + Py = gRL
+
+H
2
4

Za sluqaj pod (b) intenziteti sila P , P i P su odreeni izrazima:

N2

PN 2

N3

G2



R
= g H
RL;
2
PG2 = gV2 =

Odgovarajue projek ije sile P :

PN 3 = gHRL
3
gR2 L
4



R
RL
Px = PN 2 = g H
2
Py = PN 3 + PG2 = g


3R
+ H RL
4


Primer 3.10: Proraqun sudova pod pritiskom

Posmatra se sud, sa poklop em oblika sfere preqnika D u kome se nalazi gas u kome vlada natpritisak
p . Treba odrediti zavisnost napona koji se jav aju u materijalu u funk iji pritiska koji vlada u
sudu, i geometrijskih karakteristika suda - dimenzionisae suda pod pritiskom.
m

z
p

PSfrag repla emen

dP

~n

111111111111111
000000000000000
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111
000000000000000
111111111111111

Popreqni presek

l
pm

00000000000000
11111111111111
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
00
11
1111111111111
0000000000000

Uzduni presek

Slika 3.20: Uzduni presek suda izloenog dejstvu konstantnog pritiska p

MEHANIKA FLUIDA

46

Rezultujua sila pritiska na sfernu povrx je

Pz =

pm dAz = pm Az = pm

D2
= 0,
4

Az

i ona je jednaka sili istezaa u popreqnom preseku suda, tj.

pm

D2
= p D
4

p =

pm D
< doz .
4

Napon je napon istezaa u popreqnom preseku suda.

Cilindriqni deo suda visine l u uzdunom preseku je izloen dejstvu sile pritiska
p

P = pm Dl

i ta sila je jednaka sili istezaa u zidovima ilindriqnog dela suda, tj.

p D
<
p Dl = 2l
=
- Mariotova formula
2
Kako je > , Mariotova formula se koristi pri dimenzionisau deb ine suda, tj
m

doz

pm D
.
2 doz


Zada i

3.1 Odrediti pokazivae diferen ijalnog manometra (U evi) spojenog sa rezervoarima A i V.

Poznati su sledei poda i: = 1000 kg/m , = 1200 kg/m , = 800 kg/m , = 900 kg/m ,
= 13600 kg/m , h = 1 m, h = 4 m, h = 2 m, h = 2 m, p = 1 kPa i p = 2 kPa.
3.2 Odrediti izraz za pritisak u taqki K u funk iji poznatih veliqina: h , i = 1, . . . 5, i .
3.3 Ako se razlika pritisaka ispred i iza ventila meri pomou dva ivina manometra qija su
pokazivaa h = 22 mm i h = 31 mm, odrediti pad pritiska na ventilu ( = 13600 kg/m i
= 1000 kg/m ).
3.4 Pregradni zid izmeu dve komore u kojima se nalazi teqnost gustine je oblika pravougaonika,
xirine b (upravno na ravan rtea) i moe se obrtati oko ose koja prolazi kroz taqku O i
upravna je na ravan rtea. Odrediti poloaj taqke O (izraqunati rastojae h) pri kome e
pregradni zid biti u poloaju kao na sli i, ako je H = 7 m i H = 3 m.
3.5 Izraqunati kolikom silom F treba vui ue da bi otvorio poklopa na rezervoaru prikazanom
na sli i. Poznati su sledei poda i: = 1050 kg/m , = 840 kg/m , h = 0, 8 m, h = 1, 2 m,
a = 0, 5 m, b = 1 m, = 30 i p = 0, 2 bar.
3.6 Odrediti ukupnu silu pritiska na krivu povrx prikazanu na sli i. Poznati su sledei poda i:
= 1000 kg/m , H = 4 m, b = 5 m (xirina povrxi; dimenzija upravna na ravan rtea).
3.7 Odrediti sile koje optereuju ilindriqni poklopa A xirine L i sferni poklopa B polupreqnika R. Dati su sledei poda i: R = 0.2 m, L = 2 m, h = 2 m, p = 0.1 bar, = 1000 kg/m .
3

1
3

MEHANIKA FLUIDA

47

3.8 U kosom pregradnom zidu izmeu dva rezervoara nalazi se zatvaraq oblika polulopte. Jedna
egova strana okvaxena je teqnoxu gustine , a druga izloena dejstvu konstantnog pritiska.
Ako je pokazivae manometra h = 134 mm odrediti sile iztezaa i smi aa veze A-A. Dati su
poda i: h = 1.2 m, h = 2.2 m, R = 0.4 m, p = 8 kPa, = 30 , = 900 kg/m , = 1000 kg/m i
= 13600 kg/m .
3.9 Kugli a ( = 7800 kg/m ) polupreqnika r = 6 mm nalee na otvor preqnika d = 10 mm. Ako
su poznati sledei poda i: F = 100 N, = 1000 kg/m , D = 30 mm i H = 500 mm, odrediti
intenzitet sile kojom kugli a pritiska sedixte.
1

4 Dinamika neviskoznog fluida

4.1 Didaktiqki kon ept (aspekt) dinamike neviskoznog fluida (DNF)

1. Zaxto je vano stae napona, tj. model napona?

2. Koji su osnovni zakoni i jednaqine DNF?
3. Zaxtosu bitnidekompozi ija(razlagae)brzinskogpo a U~ (~r, t) iispitivae fiziqkogznaqea
izvoda brzine u /x ?
4. U kakvoj je vezi brzina deformisaa fluidnog delia sa taqkom 3? U kakvoj su meusobnoj vezi
taqke 1 i 4?
5. U kakvoj su vezi pojmovi divergen ije brzine (divU~ ) i rotora brzine (rotU~ ) sa sadrajem taqaka
3 i 4?
6. U kakvoj je vezi ubrzae fluidnog delia ~a sa taqkom 3? Koje je fiziqko znaqee materijalnog
izvoda ?
7. Zaxto je vana analiza i dekompozi ija ubrzaa fluidnog delia ~a? Koji su najvaniji izrazi
za ubrzae ~a?
8. Ukakvojsumeusobnojvezidrugi utnovzakon, Dalamberovprin ip, zakonokoliqinikretaa,
teorema impulsa, masene, povrxinske i iner ijalne sile sa pojmovima, fiziqko-matematiqkim
sadrajima i fiziqkim tumaqeima veliqina u taqkama 1-7?
9. Koje su osnovne rela ije koje povezuju Lagranev i Ojlerov metod, kao i kon epte materijalnih
i kontrolnih (prostornih) zapremina i povrxi?
10. Kojim metodama se izvode i matematiqki formulixu osnovne jednaqine odraa mase, impulsa
i energije kako u materijalnom i prostornom prikazu, tako i u integralnim i diferen ijalnim
obli ima?
11. Dati jasna fiziqka tumaqea svih veliqina, izraza, jednaqina i zakona obuhvaenih taqkama
1-10.
12. Primerimai zada imasuxtinski, fiziqki imatematiqki, pokazatiprimenu materije obuhvaene
taqkama 1-10 pri rexavau praktiqnih ineerskih problema.
i

MEHANIKA FLUIDA

49

4.2 Algoritam didaktiqkog kon epta (aspekta) DNF (U~ 6= 0,

= 0)
"The prin iple is most important, not the detail"

| Theodore von Karman, 1954

DNF (U~ 6= 0, = 0)

reologija

Stae napona

Povrxinska sila R~

Dekompozi ija brzine U~ fiziqko znaqee izvoda brzine u /x

i

Brzina deformisaa
Promena
zapremine

Ugaona brzina fluidnog delia

Promena
oblika

Fiziqko znaqee rotora brzine.

Pojmovi vrtlonosti i irkula ije.

Fiziqko znaqee
divergen ije brzine

Ubrzae fluidnog delia ~a

Fiziqko znaqee materijalnog izvoda

Dekompozi ija ubrzaa ~a = DU~ /Dt

()
D()
~ )()
=
+ (U
Dt
t

Analiza i uvoee iner ijalne sile R~

Nastavak na sledeoj strani

MEHANIKA FLUIDA

50

Metodologija izvoea osnovnih jednaqina

dinamike neviskoznog fluida (DNF)

Fiksiran izdvojen materijalni sistem.

Langraneva metoda.
Materijalna zapremina V i
materijalna povrx A
m

Jednaqine kontinuiteta,
koliqine kretaa,
i energije (JKKKE) u
integralnom
obliku
(materijalni prikaz)

Fiksni, nepokretni prostorni sistem.

Ojlerova metoda.
Kontrolna zapremina V i
kontrolna povrx A strujnog prostora

Integralni oblik
JKKKE
(prostorni prikaz)

JKKKE u diferen ijalnom

obliku

Diferen ijalni oblik

JKKKE

Primene JKKKE, Bernulijeve jednaqine i jednaqine staa

pri rexavau praktiqnih problema strujaa nestix ivog i stix ivog fluida
Slika 4.1: Didaktiqko-pedagoxka mapa za glavu 4.

Napomena 4.1: Didaktiqki kon ept i prikazan pedagoxko-metodoloxkialgoritam na sli i 4.1 vae

i za Dinamiku viskoznog fluida (glava 5)! Oqigledno je, meutim, da u tom sluqaju bitne razlike
nastaju u sledeem:
(a) novo stae napona (pojava viskoznih napona), v. poglav e 2.4
(b) nova povrxinska sila R~ , v. poglav e 2.5
( ) odgovarajue reoloxke zavisnosti i konstitutivne jednaqine.
Analiza svih ostalih rela ija, zakona, teorema i jednaqina je ista kao i u glavi 4, tj. u Dinami i
neviskoznog fluida! Iz tih razloga je glava 4 sa svojim sadrajem vrlo znaqajna.
n

MEHANIKA FLUIDA

51

4.3 Stae napona

Model napona u dinami i neviskoznog fluida i rezultujui vektor povrxinskih sila. Kretae
i brzina fluidnog delia. Iner ijalna sila. Lagranev i Ojlerov metod za opis strujnog po a.
Trajektorije, strujni e i izvorni e. Materijalne i kontrolne zapremine i povrxi. Zapreminski i
maseni protok fluida.
4.3.1 Stae napona

U dinami i neviskoznog fluida stae napona je, zbog nepostojaa smi ajnih napona, odnosno
viskoznih napona uopxte, identiqno stau napona u stati i fluida (v. poglav e 2.4). Dakle, p = 0
= 0, = 0, i, j = x, y, z , T = 0 p = p , pa su povrxinske sile odreene, tj. definisane
skalarnim po em pritiska (v. poglav e 2.5).

ij

ii

ij

ij

ij

4.3.2 Iner ijalna sila

Saglasno utnovim zakonima i Dalamberovom (J. D'Alambert, 1717-1783) prin ipu u dinami i
fluida su masa, iner ija, kretae, brzina i ubrzae fluidnog delia povezani izvesnim rela ijama
sa povrxinskim i masenim silama. Naime, iz utnovih zakona proizilazi da je zbir masenih
i povrxinskih sila jednak proizvodu mase fluida i egovog ubrzaa. Dakle, sila iner ije, koja
karakterixe prirodnu tenden iju, tj. svojstvo materije da se suprotstav a svakom dejstvu koje dovodi
do promene enog staa kretaa, zajedno sa rezultujuom masenom i povrxinskom silom, odreuje
vrste, reime i stabilnost strujaa fluida. Zbog toga se ubrzau fluidnog delia, sili iner ije i
zakonu impulsa posveuje posebna paa u ovom kursu mehanike fluida!
4.3.3 Metode za opis strujnog po a

Ukupnost xest veliqina U~ (u, v, w), p, , T u posmatranom prostoru i vremenskom domenu odreuju
strujno po e. U tom i u su na raspolagau i xest jednaqina (v. tabelu 1.1). Za opis strujnog po a,
kao i za izvoee osnovnih jednaqina mehanike fluida, na raspolagau su Langraneva i Ojlerova
metoda (v. sliku 4.1).
Langraneva (Lagrange, 1736-1812) metoda podrazumeva praee uoqenog fluidnog delia pri
egovom kretau u prostoru. Na primer, brzina je data funk ijom (sl. 4.2)
~ =U
~ [ x(t), y(t), z(t), t ] = U
~ [ ~r(~r , t), t ],
U
(4.1)
u kojoj ~r[ x (t)], i = 1, 2, 3 oznaqava vektore poloaja uoqenog delia tokom vremena t!
Dakle, ako se fluidni deli nalazi u taqki M(~r) u trenutku t, a potom u taqki N(~r ) u trenutku
t , onda je brzina fluidnog delia u taqki M vektor
~ = lim ~r ~r = lim ~r(t + t) ~r = ~r.
U
(4.2)
t t
t
0

t1 t

t0

Ojlerova (Euler, 1707-1783)metodapodrazumevaposmatraepromenestrujnih veliqinau fiksnoj

prostornoj taqki, dok kroz u prolaze pojedini fluidni delii. Ovo odgovara postupku
merea sa mernim instrumentom fiksiranim na jednom mestu strujnog prostora. Brzinsko po e
je zadato funk ijom
~ =U
~ (x, y, z, t) = U(~
~ r , t),
(4.3)
U

MEHANIKA FLUIDA

52

u kojoj su koordinate x, y, z fiksne prostorne koordinate, tj. ~r(x, y, z) je vektor poloaja geometrijske taqke u strujnom po u (sl. 4.3).
Lagraneve koordinate (~r , t) skup qetiri nezavisno promeive
veliqine (x , y , z , t)
(4.4)
Ojlerove koordinate (~r, t) skup qetiri nezavisno promeive
veliqine (x, y, z, t)
0

~ (~r0 , t)
U

~ (~r0 , t0 )
U

PSfrag repla emen

M0

Trajektorija (T) fluidnog delia

t

t0

Slika 4.2: Lagranev opis strujaa fluida. Poloaji delia (taqke M i M) su funk ije egovog
poqetnog poloaja ~r u trenunutku t i vremena t. Putaa, tj. trajektorija T fluidnog delia
zadata je jednaqinom ~r = ~r(~r , t).
PSfrag repla emen
0

~ (~r, ti )
U

dl

Strujni a (S)
u trenutku t

~ (u, v, w)
U
~ (~r, tj )
U

dl(dx, dy, dz)

~r
~ (~r, tk )
U

0
Slika 4.3: Ojlerov opis strujnog po a. Ojlerove koordinate qine skup od qetiri nezavisno
promeive veliqine, od kojih tri predstav aju prostorne koordinate, a qetvrta vreme! Ovim je
definisan qetvorodimenzionalni prostor, tj. prostorno-vremenska taqka skalarnog, vektorskog ili
tenzorskog po a, koje je u opxtem sluqaju nesta ionarno i nehomogeno. Taqka M je proizvo na
fiksirana taqka u prostoru, a U~ (~r, t ), l = 1, 2, . . . , i, . . . , j, . . . , k, . . . su vektori brzina fluidnih
delia koji se u oj nalaze u trenu ima . . . , t , . . . , t , . . . , t , . . . . Kriva linija (S) predstav a
strujni u u taqki M u trenutku t , a dl~ je usmereni element te strujni e.
l

Trajektorija (T), tj. putaa izvesnog fluidnog delia je niz uzastopnih poloaja entra mase

tog delia tokom egovog kretaa. Diferen ijalne jednaqine trajektorije delia u Dekartovim
koordinatama imaju, saglasno izrazima (4.1) i (4.2), oblik

dr
~
=U
dt

dy
dz
dx
= u(x, y, z, t),
= v(x, y, z, t),
= w(x, y, z, t).
dt
dt
dt

(4.5)

MEHANIKA FLUIDA

53

Ukoliko je poznato po e brzine konaqne jednaqine putae delia se dobijaju integra eem
sistema diferen ijalnih jednaqina (4.5)
PSfrag repla emen
dx = u (x , t) dt, i, k = 1, 2, 3
(4.6)
uz zadate poqetne uslove ! Pri tome su x = x, y, z i u = u, v, w. Na primer, x = y i
u = w.
k

1,2,3

1,2,3

~ (M, t)
U
t

~ (M1 , t)
U

M1
M2

M
t

~ (t )
U

~ (M2 , t)
U

M3

t
z

(T)

~ (t )
U

(S)

~ (t )
U

~ (M3 , t)
U

Slika 4.4: Grafiqki prikaz trajektorije (T) i strujni e (S). (T) - trajektorija (putaa) uoqenog
fluidnog delia, prikazanog proizvo nom elementarnom zapreminom dV u razliqitim trenu ima
vremena (t < t < t < ) (Lagran); (S) - strujni a u trenutku t koja prolazi kroz taqke M, M ,
M , M ,. . . i za svoje tangente ima vektore brzina fluidnih delia koji se nalaze u tim taqkama u
trenutku t (Ojler)!
Strujni e (S) su vektorske linije brzinskog po a! Dakle, to su krive koje u bilo kom fiksnom,
zadatom trenutku za svoje tangente imaju vektore brzina. One prikazuju trenutnu sliku
brzinskogpo a (sl. 4.3i 4.4). Diferen ijalne jednaqine familije strujni a, saglasnooznakama
na sl. 4.4, glase:

dy
dz
dx
~
=
=
,
U
dl = 0

(4.7)
u(x, y, z, t)
v(x, y, z, t)
w(x, y, z, t)
u kojima se x, y, z Ojlerove koordinate ! Integra eem jednaqina (4.7) u kojima je vreme t
parametar, dobijaju se konaqne jednaqine strujni a
f (x, y, z, t) = C , f (x, y, z, t) = C ,
(4.8)
gde su veliqine C i C integra ione konstante.
Izvorni a, tj. emisiona linija je linija koju u nekom trenutku vremena formiraju (saqiavaju) svi fluidni delii koji su proxli kroz istu izvorsku, emisionu taqku u strujnom po u.
Oqigledno je, da se pri sta ionarnom strujau, kada se u Ojlerovom smislu brzina u prostornoj
taqki ne mea tokom vremena (na primer, U~ (M , t) = U~ (M , t )), trajektorije, strujni e i izvorni e
(koje se u ovom kursu ne razmatraju deta nije) meusobno poklapaju (sl. 4.4). U jednaqinama (4.7) i
(4.8) tada ne postoji zavisnost od vremena. Za sluqaj nesta ionarnog strujaa ove familije krivih
linija u opxtem sluqaju se meusobno razlikuju!

MEHANIKA FLUIDA

54

4.3.4 Materijalne i kontrolne zapremine i povrxi

Materijalne linije l , povrxi A izapremine V sastojesetokomvremenaod istih fluidnih

delia. Dakle, kadase govorio materijalnom sistemu ondase, u smislu Lagrana, podrazumeva
izdvojena koliqina fluida mase m u zapremini V ograniqenoj sa povrxi A , koja se prati u
toku vremena i time omoguuje analiza i izraqunavae promena fiziqkih veliqina (koliqine
kretaa, energije i sliqno) qiji je nosila posmatrana materija (sl. 4.5a)
Kontrolna zapremina V i povrx A su geometrijski pojmovi. Dakle, kada se govori o fiksnom,
nepokretnom, prostornom sistemu onda se, u smislu Ojlera, misli na nepokretnu kontrolnu
povrx A kojaobuhvatakontrolnugeometrijsku zapreminu V , tj. izvestandomenstrujnog prostora
(sl. 4.5b).
Kontrolna povrx A za materijalnu zapreminu V predstav a nepokretnu, fiksnu povrx
u prostoru koja u datom trenutku t ograniqava posmatranu zapreminu fluida V , tj. poklapa
se sa materijalnom povrxi A i obuhvata kontrolnu zapreminu V , tako da je V (t) = V (sl.
rag repla emen 4.5v). U trenutku t materijalni sistem (V , A ) je delimiqno napustio geometrijski fiksni
kontrolni prostor (V , A).
m

t
t
Vm = Vm (t)
V

Vm

V = Vm (t)
Am
Am = Am (t)
A = Am (t)

(v)
(b)
(a)
Slika 4.5: Materijalne i kontrolne zapremine i povrxi: (a) Materijalna zapremina proizvo nog
dela fluida V i materijalna povrx A koji se kreu zajedno sa fluidom tako, da se sastoje stalno
od istih fluidnih delia (Lagran); (b) Kontrolna zapremina V i kontrolna povrx A fiksirani
u prostoru kroz koje protiqe fluid (Ojler); (v) Kontrolna povrx A za materijalnu zapreminu V
i fluks, tj. protok materijalnog sistema (V , A ) kroz graniqnu, nepokretnu kontrolnu povrx A
tokom vremenskog intervala t = t t. Strujno po e je prikazano strujni ama.
m

frag repla emen

(a)

~
U

(b)

dVm

dV

Slika 4.6: Infinitezimalne materijalne i kontrolne zapremine: (a) Infinitezimalna

materijalna
zapremina, tj. zapremina fluidnog delia (dV V ) koji se kree brzinom U~ jednakoj lokalnoj
brzini strujaa u svakoj taqki (Lagran); (b) Infitezimalna kontrolna zapremina dV fiksna u
prostoru kroz koju struji, tj. protiqe fluid (Ojler).
m

Konaqne zapremine V i V , kao i povrxi A i A su od znaqaja za izvoee jednaqina mehanike

fluida u integralnom obliku. Meutim, qesto je svrsishodno diferen ijalne jednaqine izvesti
m

MEHANIKA FLUIDA

55

direktno, a ne transforma ijama integralnih jednaqina. Dakle, korixeem infinitezimalnih

materijalnih zapremina dV i kontrolnih zapremina dV , sl. 4.6, izvode se osnovne jednaqine mehanike fluida u diferen ijalnom obliku.
m

4.3.5 Zapreminski i maseni protok fluida

Zapreminski protok fluida V . Defini ija: Koliqina fluida koja u jedini i vremena

protekne kroz fiksnu kontrolnu povrx A naziva se zapreminskim protokom fluida i oznaqava
se sa V .
(a)

~
U

dV

(b)

~n

~
U

~n

PSfrag repla emen

dA
dA
A

t
|
|~U

V
A

Slika 4.7: (a) Otvorena i (b) zatvorena fiksna kontrolna povrx A u strujnom po u. Jediniqni
vektor spo axe normale povrxi dA je ~n, a dV je zapremina elementarnog ilindra.
Saglasno oznakama na sl. 4.7a, slede rela ije:
dV
V

h

 i
~ t ~n dA = U
~ ~n dA t
U
Z
Z
~ ~n dA t = t U
~ ~n dA
=
U
=

V
def
V = lim
=
t0 t

~ ~n dA
U

(4.9)

Fiziqka interpreta ija zapreminskog protoka je da on predstav a fluks brzinskog po a U~

kroz povrx A.
Maseni protok fluida m
. Analogno se definixe i odreuje i maseni protok sledeom
rela ijom
Z
m
~ ~n dA
= U
m
= lim
(4.10)
t
def

t0

Oqigledno je da izrazi (4.9) i (4.10) u uobiqajenoj indeksnoj nota iji i konven iji o sabirau
po ponov enom indeksu dobijaju oblik
Z
Z
(4.11)
V = u n dA ,
m
= u n dA
i i

i i

MEHANIKA FLUIDA

56

Napomena 4.2. Na osnovu fluksa vektora brzine bilo kroz infinitezimalnu zatvorenu fiksnu
povrx, sl. 4.6b, ili kroz konaqnu zatvorenu fiksnu kontrolnu povrx A (sl. 4.7b) dokazuje se fiziqki
smisao divergen ije brzine divU~ , kao i fiziqko tumaqee formule Gaus-Ostrogradskog (deta nije
o ovome videti, fakultativno, u kizi S. Qantrak, Hidrodinamika, poglav e 2.11). Korisno je
u okviru ove materije navesti rela iju u vektorskom obliku i u indeksnoj nota iji koja povezuje
dexavaa na graniqnoj povrxi A i unutar zapremine V koju ona obuhvata:
I
Z
I
Z
u
~
~
(4.12)
dV.
U ~n dA = divU dV

u n dA =
x
i

i i

Fiziqki pojam divU~ razmatra se u narednom poglav u 4.4.

U poglav ima 4.4 i 4.5 koja slede daju su bitna fiziqka tumaqea neophodna kako za pravilno
razumevae suxtinskog u nau i o strujau, tako i za izvoee osnovnih jednaqina mehanike fluida
i ihovu primenu!

4.4 Kretae i dekompozi ija brzine fluidnog delia

4.4.1 Kretae, deformisae i dekompozi ija izvoda brzine fluidnog delia

Prva Helmholqeva teorema (H. Helmholtz, 1821-1894) teorema: Opxte kretae fluidnog delia
sastojise iz: (1) translatornog(pravolinijskogili krivolinijskog)kretaa; (2) obrtnog(rota ionog)
kretaa oko trenutne sopstvene ose i (3) deforma ionog kretaa.
~ r , t)
U(~

PSfrag repla emen

dr

~r

~r + dr

~ +
U
dU

~
}, j =
Slika 4.8: Dekompozi ija po a brzine unutar fluidnog delia: dU~ {du }, i = 1, 2, 3; dr{dx
1, 2, 3.
i

(4.13)
Iz (4.13) sledi da se deli kree kao kruta (nedeformabilna) elina brzinom U~ , tj. u , a da su
egova rota ija i deforma ija odreeni samo priraxtajem brzine. Dakle, potrebno je razmatrati
qlan (u /x ) dx u izrazu (4.13), koji predstav a priraxtaj brzine u u prav u koordinate x ,
tj. u datom indeksnom zapisu (i, j = 1, 2, 3) totalni (ukupni) priraxtaj funk ije tri promeive.
Oqigledno da devet veliqina (izvoda brzine) u /x formira matri u 33 koja moe da se rastavi,
tj. moe da se izvrxi ena dekompozi ija na jedan simetriqan i jedan nesimetriqan (asimetriqan)
~

~ +
~
dU = U
+ (dr ) U
U

ui + dui = ui +

ui
dxj
xj

MEHANIKA FLUIDA

57

deo (matri u) kako sledi:

ui
1
=
xj
2

ui
uj
+
xj
xi

1
+
2

ui
uj

xj
xi

Oznake

S ij + ij

(4.14)

Potrebno je analizirati fiziqki smisao izvoda brzine u /x za razliqite vrednosti indeksa!

i

4.4.2 Analiza simetriqne matri e S (samo deforma ija). Fiziqki smisao

diverengen ije brzine divU~
ij

S ij

- komponenta tenzora brzine deformisaa (simetriqni tenzor drugog reda)

(a) Analiza qlanova u /x sa istim indeksima (i = j)

PSfrag repla emen
x
i

dx2 + u2 dt

dx2

B
A A

x1

dx1 + u1 dt

dx1

Slika 4.9: Fiziqki smisao dijagonalnih elemenata u /x (ne sumira se po i!) u matri i S ; | t
(nedeformisan fluidni deli); - - - t + dt (deformisani fluidni deli) - izduee ili skraee
duine egovih strani a promena zapremine fluidnog delia
i

ij

Koordinate taqaka A , B , C i D (sl. 4.9)

A(0, 0) A (0, 0)


u1

B(dx1 , 0) B dx1 +
dx1 dt, 0
x1


u2

C(0, dx2 ) C 0, dx2 +

dx2 dt
x2


u2
u1

dx1 dt, dx2 +

dx2 dt
D(dx1 , dx2 ) D dx1 +
x1
x2

PSfrag repla emen

Oznake:
x1

x,

x2 = y,

x3 = z

u1

u,

u2 = v,

u3 = w

(y)(2 v)

(z)(w) 3

1 (x)(u)

Razliqite koordinate taqaka fiziqki oznaqavaju dilata iju (izduee) ili kontrak iju (skraee)

MEHANIKA FLUIDA

58

strani a u prav ima osa 0x i 0x . Na primer, duina dui A B definisana je rela ijom:
1

A B = dx1 + [u1 (dx1 ) u1 (0)] dt dx1 +

u1
dx1 dt.
x1

Relativna promena duine strani e (dui, ivi e) AB u vremenskom intervalu dt iznosi

u1
d(AB)
dt
=
AB
x1

d(dx1 )
u1
=
dt
dx1
x1

Relativna promena povrxine pravougaonika ABCD odreena je izrazom

(4.15)
Uzimajui u obzir promenu brzine i u treem prav u x , upravnom na ravan slike 4.9, dobija se
relativna promena zapremine V elementarnog paralelopipeda


u
u
u
u
dV
~
dt =
+
+
dt = (divU)dt.
=
(4.16)
V
x
x
x
x
dA
d(AB) d(AC)
=
+
=
A
AB
AC

u2
u1
+
x1
x2

~ dt.
dt = divU

Dakle, ekspanzija ili kompresija zapremine izraava se pomou divergen ije brzine divU~ ! Ako je
V = dV zapremina fluidnog delia onda iz rela ije (4.16) sledi:
m

d(dVm )
~ dt
= divU
dVm

~ =
divU

(4.17)

d(dVm ) 1
.
dt
dVm

Dakle, divergen ija brzine divU~ predstav a brzinu relativne promene zapremine fluidnog delia !
~!
= 0) je divU
Za sluqaj nestix ivog fluida ( = 0
d(dVm )
dVm

dV
V

(b) Analiza qlanova u /x u S za i 6= j

i

ij

x2

PSfrag repla emen

dx2

C
D

d
B
B

d
A A

dx1

x1

Slika 4.10: Deforma ija pravih uglova izmeu strani a usled nedijagonalnih qlanova u /x , i 6= j
u matri i S ; | t (nedeformisan fluidni deli); - - - t + dt (deforma ija pravih uglova)
i

ij

MEHANIKA FLUIDA

59

Sa slike 4.10 sledi

A(0, 0) A (0, 0)


u2

B(dx1 , 0) B dx1 ,
dx1 dt
x1


u1

C(0, dx2 ) C
dx2 dt, dx2
x2


u2
u1

dx2 dt, dx2 +

dx1 dt
D(dx1 , dx2 ) D dx1 +
x2
x1

Ugao d karakterixe rota iju strane AB u vremenu dt:

d tg(d) = [u2 (dx1 ) u2 (0)]

odakle sledi

dt
u2

dt
dx1
x1

u2
d
=
dt
x1

Analogno se dobija i d/dt = u /x (saglasno sl. 4.10), tako da se promena d/dt ugla izmeu
strani a A B i A C definixe rela ijom


u
d d
u
d
= 2S
+
=
=
(4.18)
dt
dt
x
x
Analiza rota ije ostalih strani a i promena uglova izmeu ih je potpuno analogna. Dakle,
qlanovi u /x , i 6= j u matri i S definixu lokalnu brzinu promene (deforma ije) uglova, tj.
brzinu deforma ije oblika fluidnog delia. Zbog toga se simetriqna matri a S , qiji su elementi S
defisani rela ijom (4.14), naziva tenzorom brzine deformisaa. Veliqine S za sluqaj i = j
definixu promenu zapremine ( + + = divU~ ), dok veliqine S za i 6= j odreuju
frag repla emen brzinu deforma ije oblika fluidnog delia, tj. promenu uglova izmeu karakteristiqnih prava a!
1

12

ij

ij

ij

u1
x1

u1
x1

u1
x1

ui
xi

ij

4.4.3 Analiza asimetriqne matri e (qista rota ija)

ij

x2

(a)

dx2

x2

(b)
D

d
D

dx2

u2 (dx1 )dt
d

B
A

dx1

u1 (dx2 )dt

x1

Slika 4.11: Efekat izvoda brzine u /x za sluqa i 6= j i u /x

trenutak t + dt
i

= uj /xi

Posredstvom rela ije (4.14), poglav a 4.4.2 i slike 4.11 slede rela ije:
= 0 za i = j ( = 0; ne sumira se po i!)
ij

ii

dx1

x1

: (a) trenutak t; (b)

MEHANIKA FLUIDA
ij = ji
S ij = 0
d

60

(asimetriqnost),

za u /x
dt,
i

= uj /xi

u2
x1

1
d u
x2 dt = d

d = (d d) = 0

(nema promene ugla izmeu strani a AB i AC)

(4.19)
Dakle, qlan fiziqki oznaqava ugaonu brzinu d/dt lokalne rota ije, bezdeforma ije, fluidnog
delia ! Qista rota ija, definisana izrazom (4.19), nastaje rota ijom strani a AB i AC u istu
stranu jednakim ugaonim brzinama (ugao izmeu strani a se ne mea, veliqina S je jednaka nuli
saglasno rela iji (4.18)). Analogno je i za ostale ravni, tako da sledi:
d =

u2
1
dt =
x1
2

u2
u1

x1
x2

dt = 21 dt

21

12

ij = ji

ij = 0, i = j

||ij || = 21
31

12
0
32

13

23
0

12 = 21 , 23 = 32 , 31 = 13

=
2

1
2
1
2
1
2

u3
 x2
u1
 x3
u3
x2

u2
x3 
u3
x1 
u1
x2

(4.20)

Matri a, tj. asimetriqni tenzor drugog reda || || se naziva tenzor vrtlonosti. I on, kao i
tenzor napona ||p || i tenzor brzine deformisaa ||S || ima devet komponenti, od kojih su, meutim
samo tri meusobno nezavisne, jer za razliku od tenzora ||p || i ||S ||, antisimetriqan! Dakle,
saglasno izrazu (4.20), tenzoru vrtlonosti || || se u trodimenzionalnom prostoru, u kome ima
tri meusobno nezavisne komponente koordinira, tj. pridruuje jedan vektor ~ ( , , ) qije su
komponente, na osnovu, (4.19) i (4.20), definisane rela ijama:


d
u
1 u
(4.21)
= = ,
= ,
=

=
dt
2 x
x
Rezultujua ugaona brzina fluidnog delia u trodimenzionalnom prostoru odreena je vektorom
ij

ij

ij

ij

ij

ij

21

13

32

~ = x ~i + y ~j + z ~k

(4.22)
Rota ija fluidnog delia, tj. egova ugaona brzina ~ izraena je posredstvom izvoda brzinskog
po a u /x !
1

~ =
2



w v

y
z

~i +

u w

z
x

~j +

v
u

x y

 
~k

Fiziqko znaqee rotora brzine i pojam vrtlonosti

(Osnovno matematiqko orue za mehaniku fluida pogledaj u kizi S. Qantrak, Hidrodinamika, glava 2.11)
Saglasno defini iji rotora brzinskog po a rotU~ i izrazu (4.22) dobija se rela ija
~ = 2~
~ U
~)
rotU

(rotU
(4.23)
Rotor brzine rotU~ predstav a dvostruku ugaonu brzinu kojom fluidni deli kao elina (delikrutematerije)
vrxi rota iju oko sopstvene ose !

MEHANIKA FLUIDA

61

U literaturi se intenzitet vektora rotora brzine, tj. dvostrukog vektora ugaone brzine delia definixe
kao vrtlonost ||~ , a sam vektor kao vektor vrtlonosti ~ :
~ = rot U
~ = 2~
(4.24)

U ovom kursu mehanika fluida, pojam vrtlonosti e se odnositi na veliqinu ~ .

Vrtlona i poten ijalna strujaa. Pojam vrtloga i irkula ije.

1. Ako je U~ 6= 0 u svakoj taqki strujnog po a, strujae je vrtlono (~ 6= 0). Strujae je rota iono
(obrtno) i fluidni deli ima konaqnu ugaonu brzinu!
2. Ako je U~ = 0 u svakoj taqki brzinskog po a, onda je strujae poten ijalno (nevrtlono)! U
tom sluqaju ugaona brzina fluidnog delia je jednaka nuli, pa je egovo kretae u prostoru qista
transla ija, ili transla ija udruena sa deforma ijom (zapremine i oblika).
Poxto je rotgrad = 0 0, za bilo koju funk iju (x, y, z, t), onda iz uslova ~ = 0, tj. rotU~ = 0
sledi da je U~ = grad, gde funk ija oznaqava poten ijal brzine! Ako nestix iv fluid (divU~ = 0)
struji poten ijalno (~ = 0 U~ = grad) onda je
divgrad = 0
= 0
(4.25)
ili u Dekartovim koordinatama



+
+
= 0 (Laplasova jednaqina)
(4.26)
x
y
z
Dakle, u sluqaju poten ijalnog strujaa nestix ivog fluida poten ijalbrzine zadovo ava Laplasovu
(Pierre Simon de Lapla e, 1749-1827) jednaqinu, koja je linearna par ijalna diferen ijalna jednaqina
drugog reda. Ovu jednaqinu za zadate graniqne uslove potrebno rexiti, u i u dobijaa funk ije .
Pojmovi vrtlonog i poten ijalnog strujaa su fundamentalni pojmovi u mehani i fluida!
2

Vrtlog predstav a odgovarajuu strujnu strukturu razliqitih razmera u brzinskom po u, koja nastaje
kretaem fluidnih delia du zatvorenih linija (putaa) oko zajedniqkog entra. Meu vrtlozima, koji
se karakterixustrujaem u kojem su strujni ekon entriqnikrugovi, posebno se izdvaja kombinovani vrltlog,
tzv. Rankinov vrtlog. On predstav a kombina iju dva tipa vrtloga: (1) prinudnog vrtloga, u kome se brzina
poveava linearno sa rastojaem od entra rota ije ukupne mase fluida i (2) slobodnog, tj. poten ijalnog
vrtloga u kome je u svakoj taqkiproizvod brzine i radijalnog rastojaa te taqkeod entravrtloga konstantan!
Strogo razlikovati vrtlonost i vrtlog!

Rankinov vrtlog - ravanski problem - kretae du kon entriqnih kruni a u ravni - pojam rota ije
x0y

i vrtlonosti

1. Prinudni vrtlog (rota ija) fluida kao krutog tela oko ose 0z konstantnom ugaonom brzinom - sl.
4.12)
~ =~
U
~r

ur = uz = 0, u = r = U

u = r sin = y, v = r cos = x.

Iz ovih rela ija, saglasno izrazu (4.22) i (4.23) sledi da je

v
u

= 2
x
y

~ = 2 ~k
rotU

( = z )

(4.27)

MEHANIKA FLUIDA

62

2. Poten ijalni vrtlog (sl. 4.12). Po e brzine za slobodni vrtlog je

U = k/r

tako da vai (k = const)

u = k

sin
y
=k 2
,
r
x + y2

jdn. (4.27)

u
v

=0
x
y

v=

cos
x
=k 2
r
x + y2

(4.28)

z = 0.

Oqigledno je da se uslov poten ijalnog strujaa (4.28) ispuava funk ijom poten ijala brzine
u=

, v=
x
y

~ =0,
divU

jdn. (4.28)

2
2
+
=0
2
x
y 2

= 0.

rag repla emen

U = r

u
U=

k
r

Cilindriqne koordinate (r, , z)

~ =
rotU

=0
r

1
(ru ) ~k
r r

ur = uz = 0, u = u (r)

U = u
z =

POTENCIJALNI
VRTLOG

PRINUDNI
VRTLOG

0,

1
(rur )
2r r

za U = R, r < R
za U = R /r, r > R
2

Slika 4.12: Raspodela brzine i vrtlonosti u Rankinovom, tj. prinudno-poten ijalnom vrtlogu.
Prinudno-poten ijalni vrtlog - TORNADO!

Cirkula ija brzine je suxtinskipovezana sa pojmom vrtlonosti i predstav a bitnu karakteristiku

brzinskog po a.

MEHANIKA FLUIDA

63

Defini ija: Fluks vektora rotU~ kroz proizvo nu nezatvorenu povrx A jednak je irkula ije brzine du
konture na koju se ta povrx oslaa (sl. 4.13).
I
Z
Z

~
~ ~n dA 2~
= U
(4.29)
dl = rotU
~n dA.
l

~n

~
rotU

dA

PSfrag repla emen

~
U

dl

Slika 4.13: Stoksov obraza - fiziqka zavisnost vektora brzine i vektora vrtlonosti i pojam
irkula ije brzine.
Postojae vrlonosti ~ se utvruje izraqunavaem irkula ije du odgovarajuih krivih. Na primer,
ako je strujae poten ijalno, a irkula ija je ipak razliqita od nule, onda se unutar povrxi obuhvaenoj
krivom du koje je 6= 0 postoje hidrodinamiqki singulariteti tipa vrtloga. Tako se primenom obras a
(4.29) na strujno po e Rankinovog vrtloga (sl. 4.12) dobija = 2R , gde je l bilo koja kriva koja obuhvata
singularitet r = 0! Cirkula ija je u poten ijalnom strujau povezana sa poten ijalom brzine , a pri
opstrujavau tela sa silom uzgona! Cirkula ija ima suxtinsku ulogu u izvoeu, dokazu i primenama
kinematiqkim i dinamiqkih teorema o vrtlonosti (Kelvin, Helhol , Lagran).
l

4.4.4 Fiziqka i grafiqka interpreta ija ukupne promene brzine fluidnog

delia
Potpuna analiza ovog problema, fiziqka, matematiqka i grafiqka, data je u okviru ode ka 2.11.15 u
kizi S. Cantrak, Hidrodinamika. Data razmatraa predstav aju i uvod u sledee poglav e 4.5 ovog kursa
mehanike fluida!
Primer 4.1: Drugi qlan u du u izrazu (4.13), za sluqaj i = 1, posredstvom (4.14) i datih fiziqkih tumaqea
pojedinih qlanova dobija oblik:

u
u
u
u
u
1 v
1 w
1 v
1 w
dx +
+
+

dy +
dz
dy
dz. (4.30)
du =
x
2 x
y
2 x
z
2 x
y
2 x
z
i

S xx

S xy

S xz

Tako je ukupno kretae (translatorno, rota iono i deforma iono) fluidnog delia u prav u ose x
definisano rela ijom

MEHANIKA FLUIDA




u

dxdt +
Sxy dy + Sxz dz dt +
y dz z dy dt
x

x + dx + udt +
1

64

- brzina linearne deforma ije

S , S - brzina ugaone deforma ije
, - brzina rota ije (ugaona brzina)
u
x

xy

xz

1 - poqetna koordinata uoqene taqke delia

2 - translatorno kretae (transla ija)
3 - linearna deforma ija (promena zapremine)
4 - ugaona (smi ajna) deforma ija (promena oblika)
3

4 - deforma iono kretae neprekidne sredine

5 - obrtno kretae (vrtlono strujae)

Cikliqnom permuta ijom indeksa dobijaju se analogne jednaqine u prav ima y i z osa!

4.5 Ubrzae fluidnog delia. Fiziqko znaqee materijalnog izvoda. Analiza i uvoee iner ijalne sile

4.5.1 Ubrzae fluidnog delia. Dekompozi ija ubrzaa i pojam materijalnog izvoda. Lokalni i konvektivni deo iner ijalne sile.
Posmatra se isti deli u taqkama M (~r ) i M (~r ) u dva proizvo na trenutka t i t sa brzinama U~ (~r , t)
~
i U (~r , t ) (sl. 4.14).
Dakle,
u trenutku t = t + t deli se nalazi u taqki M (~r ) odreenoj sa ~r =

~ (~r , t )
~ (~r , t)t + O (t) u kojoj ima brzinu U
~r + U
Promena (priraxtaj) brzine U~ fluidnog delia u vremenu t = t t sastoji se od:
(a) promene ekspli itno vezane za promenu po a brzine U~ (~r, t) u toku vremena; ako je strujae sta ionarno,
ova promena ne postoji (qlanovi U~ (~r , t ) U~ (~r , t), sl. 4.14).
(b) promene izazvane kretaem fluidnog delia; ako je po e brzine uniformno (homogeno) onda ovaj deo ne
postoji (qlanovi U~ (~r , t ) U~ (~r , t ), sl. 4.14).
Ukupna promena vektora brzine fluidnog delia definisana je izrazom:

~ =U
~ (~r2 , t ) U
~ (~r1 , t) =
U

~
~
~
~
U
U
U
U
t +
x +
y +
z,
t
x
y
z

MEHANIKA FLUIDA

65

gde su x, y i z komponentne vektora ~r

~r1

(sl. 4.14).
~ r2 , t )
U(~

PSfrag repla emen

~ r1 , t )
U(~
M2 (~r2 )
i
h
~ r1 , t)t + O (t)2
~r2 = ~r1 + U(~

~ r1 , t )
U(~

(~r2 ~r1 ) {x, y, z}

M1 (~r1 )

~ (~r1 , t)
U

Slika 4.14: Dekompozi ija ubrzaa fluidnog delia u sluqaju nesta ionarnog strujaa.

Ubrzae fluidnog delia odreeno je rela ijom:

~a

~
U
lim
= lim
t0 t
t0

~
~ x
~ y
~ z
U
U
U
U
+
+
+
t
x t
y t
z t

ili u jox kompaktnijem obliku

(4.31)

~
~
~
~
~ def. DU
U
U
U
U

+u
+v
+w
t
x
y
z
Dt

(4.32)

~
~
U
DU
~ )U
~
=
+ (U
Dt
t

- ubrzae fluidnog deli iner ijalna sila R~

- lokalni deo ubrzaa (jednak nuli u sta ionarnom strujau) lokalna R~
t
~
~ )U
~ - konvektivni deo ubrzaa (jednak nuli u uniformnom brzinskom po u) konvektivna R
(U
Saglasno izrazu (4.32) operatorom
~
DU
Dt
~
U

D()
()
~ )() = () + ui ()
=
+ (U
Dt
t
t
xi

(4.33)

Dekartove koordinate

se definixe materijalni izvod fiziqke veliqine (), tj. materijalni (brzinski, Stoksov, totalni, individualni, substan ijalni) izvod skalarne, vektorske ili tenzorske veliqine staa (). Na primer, promena
temperature T (~r, t) fluidnog delia du egove trajektorije odreena je izrazom
T
DT
~ )T = T + U
~ gradT
=
+ (U
Dt
t
t

Veliqina DT /Dt odreuje materijalnu promenu (vezanu za fluidni deli) temperature, dok qlan
definixe lokalnu promenu temperature T . Razlika ove dve promene izraava se konvektivnom
promenom U~ gradT , koja opisuje uti aj brzinskog po a!
T /t

MEHANIKA FLUIDA

66

4.5.2 Fiziqko znaqee materijalnog izvoda. Prelaz od Lagraneve ka

Ojlerovoj metodi
Deta na analiza i matematiqko orue dati su u ode ku 2.11.14 u kizi S. Qantrak, Hidrodinamika. Taj
materijal se ovde dopuava samo sa izvesnom grafiqkom interpreta ijom, kako sledi.
Lagranev
izvod po
vremenu

Materijalni
izvod
z }| {
Df
Dt

{z

Lokalni
izvod
z }| {
f
t

Konvektivni
izvod {
}|

nesta ionarnost

Lagraneva
metoda
|

Ojlerov
vremenski
izvod

(fluidni deli)

(4.34)

f
f
f
+v
+w
x
y
z

nehomogenost

Ojlerova metoda (naqin opisa po a)

{z

(fiksna taqka) - mesto u prostoru

U izrazu (4.34) veliqina f (~r, t) predstav a skalarno, vektorsko ili tenzorsko po e, koje je u opxtem
sluqaju nesta ionarno i nehomogeno ! Pri izvoeu jednaqina mehanike fluida, kao i pri prelazu iz
Lagranevog sistema u Ojlerov i interpreta iji fiziqkog znaqea pojedinih izraza (sl. 4.1), rela ija
(4.34) igra bitnu ulogu i ima vano fiziqko-matematiqko znaqee.

Transforma ija iz Langraevih u Ojlerove koordinate, tj. promeive

Kada se u izrazu za brzinu U~ (~r, t) veliqina ~r smatra funk ijom vremena u smislu Lagrana onda je U~ (~r, t)
ekspli itna i impli itna funk ija vremena, pa se par ijalnim diferen iraem dobija ubrzae u obliku
!
~
~
~
~ dx
U
U
U
U
~a(~r, t) =
=
+u
(4.35)
+
t
x dt
t
x
i

(~
r

fiksno)

koji kompletno definixe transforma iju od Langraevih u Ojlerove koordinate. U Ojlerovom smislu ~r
predstav a fiksirane taqke prostora u kome se posmatra strujno po e. Iz rela ija (4.31)-(4.35) slede izrazi
~
~
DU

~ = dt U + (d~r )U
~,
D = dt + (d~r ), DU
= ~a(~r, t)
(4.36)
t
t
Dt
u kojima D oznaqava materijalni (substan ijalni) diferen ijalni operator!

4.5.3 Fiziqka analiza i uvoee iner ijalne sile R~ . Matematiqki izrazi

za sile iner ije
~ - masene (zapreminske)
Sile iner ije - masa, iner ija, ubrzae - utnove jednaqine - iner ijalne sile R
~
~
sile R - povrxinske sile R .
Odnos izmeu elementarnih kretaa fluidnog delia i iner ijalnih qlanova dve vrste (tipa) ubrzaa
(lokalno - promene brzine u vremenu pri translatornom kretau; kovektivno - promene brzine deforma ije
i obrtaa u prostoru) fiziqki smisao dve osnovne vrste sila iner ije koje potiqu od odgovarajuih
ubrzaa pridodavae sila R~ i R~ sili R~ i analiza jednaqina kretaa, tj. dinamiqkih jednaqina
neviskoznog i viskoznog fluida.
a

MEHANIKA FLUIDA

67

Matematiqki izraz za iner ijalnu silu u Dekartovim pravouglim koordinatama u prav u x-ose (
~ - sila iner ije za jediniqnu zapreminu fluida):
~a R

u
1
u
+u
+ v
t
x
2
|

~
DU
Dt

2y
2z
2S xy
2S xz
z
}|
{
}|
{
}|
{
}|
{

z
z

u
1
w
1
w
1
u
v
u
u
v
+
+ w
+
+ w

x
y
2
z
x
2
z
x
2
x
y
{z
} |
{z
}

(4.37)

u
u
u
u
+ u
+v
+w
t
x
y
z

konvektivna
lokalna

sila iner ije

Ra,x
= ax

1
2
3
4
2

- lokalno ubrzae izazvano promenom translatornog kretaa

- ubrzae linearne (zapreminske) deforma ije
- ubrzae ugaone deforma ije (smi aa, promene oblika)
- ubrzae obrtaa (rota ije) (vrtlono)
+ 3 + 4 - qlanovi konvektivnog ubrzaa
Analogno se, ikliqnom permuta ijom, dobijaju izrazi u prav ima y i z ose.
Vrlo qesto he svrsishodno da se izraz za ubrzae, a time i iner ijalnu silu, napixe tako da su posebno
izdvojeni qlanovi koji karakterixu kinetiqku energiju i qlanovi koji definixu vrtlono kretae, tj.
strujae. Saglasno izrazima (4.37) i (4.22) dobija se sledei izraz za iner ijalnu silu du ose 0x:
Iner ijalna sila R
z
}|
{
lokalna
konvektivna
z
}|
{
izazvana promenom
izazvana
kinetiqke energije
vrtlonoxu

a,x

z }| {

u
t

}|

U
2

}|

2(wy vz )

Cikliqnom permuta ijom dobijaju se i sliqni izrazi za iner ijalne sile R i R . Iz te tri skalarne
jednaqine se dobija izraz za iner ijalnu silu R~
"
#

~
~
U
U
DU
~
~
(4.38)

+ grad
~a
U rotU
t
2
Dt
1
2
3
1 - lokalna iner ijalna sila; 2 - deo usled promene kinetiqke energije; 3 - deo usled vrtlonosti;
2 + 3 - konvektivna iner ijalna sila

a,y

a,z

MEHANIKA FLUIDA

68

Veliqina U predstav a intenzitet rezultujue brzine, tj.

~| =
U |U

p
u2 + v 2 + w2 .

Ovde se istiqe da se izraz (4.38) dobija bez transforma ija skalarnih oblika direktno iz (4.32) korixeem
poznate formule iz vektorske analize
~ )U
~ 1 gradU U
~ rotU
~
(4.39)
(U
2
2

Iner ijalna sila R~

~
U
t

{z

konvektivno ubrzae

grad

U2
2

~
2
~ U

Fiziqki smisao (znaqe- Lokalna iner ija Promena kinetiqke Uti aj

vrtlonosti
e)
energije u prostoru (rotU~ = 2~)
Konvektivna iner ija

Matematiqke
karakteristike

Linearni qlan Nelinearni~ qlanovi

- nelinearni kvadratprvog reda
ni qlan (U )U~

Aproksima ija

Pri
sta ionarnom
strujau jednaka
nuli

U poten ijalnom strujau jednaka nuli.

Rexea su harmonijske funk ije.
Pri veoma sporom Pri veoma sporom
strujau jednaka strujau jednaka
nuli
nuli

Tabela 4.1: Fiziqko znaqee, matematiqka priroda i izvesne aproksima ije iner ijalne sile.
4.5.4 Ubrzae, tj. iner ijalna sila u prirodnim koordinatama
Za primenu, a naroqito pri izuqavau jednodimenzijskih strujaa fluida, potrebno je raspolagati sa
izrazima za tangentno i normalno ubrzae, tj. sa izrazima za komponente iner ijalne sile u prav ima
trajektorija i strujni a, kao i u prav ima ortogonalnim na ih (slika 4.15).
Za sluqaj nesta ionarnog strujaa (sl. 4.15(v)) a nije vixe odreeno izrazom U ve izrazom + U .
U tom i u se zamix a fiksna kriva (L) koja se u trenutku t poklapa sa strujni om (sl. 4.15(v)) i na kojoj
se u tom trenutku nalazi fluidni deli qije se kretae posmatra. Brzina tog fluidnog delia u trenutku
t je U (s, t). Za vreme dt deli se pomeri u poloaj s + ds = s + U dt. Fluidni deli se kree du trajektorije
(T), ali poxto je u kriva (L) u trenutku t strujni a (S), i strujni a i trajektorija se poklapaju u taqki
u kojoj se nalazi fluidni deli, onda je takoe taqno rei, da deli prelazi rastojae ds du krive (L).
On ima tada brzinu U (t + dt, s + ds). Brzina fluidnog delia se u intervalu vremena dt promenila za
dU = U (t + dt, s + ds) U (s, t) =
U dt +
dt, tako da je ubrzae
s

U
s

U
t

as =

dU
DU
U
U

=
+U
.
dt
Dt
t
s

U
s

U
t

U
s

MEHANIKA FLUIDA

69

Vektor ubrzaa ~a fluidnog delia, koji se kree du krivolinijske trajektorije, razlae se osim na
ubrzae a i na normalno ubrzae a ( entripetalno ubrzae koje je usmereno ka entrukrivine 0 trajektorije
- sl. 4.15a). Ovo ubrzae je odreeno izrazom a = U /R, tako da je odgovarajua iner ijalna sila za fluidni
deli dm = dV data izrazom (U /R)dV .
(T)
t + dt :
fluidni
~
U
U (s + ds)
U (t + dt, s + ds)
deli

t
Ud

U
=0
t

=
ds

dt

~
U

(S)

~s

fluidni
deli

ds

rag repla emen

t : U (s)

~n
0

fluidni
deli

(S)

(a)

t : (S) (L)
U
6= 0
t
U (t, s)

(v)

(b)

Slika 4.15: Ubrzae ~a = DU~ /Dt u~ prirodnim koordinatama (s, n). Oznake: (S) - strujni a; s duina koja raste u smeru brzine U ; ~s i ~n - jediniqni vektori u prav u tangente i normale na
(S); R - polupreqnik krivine (slika (a)); (b) sta ionarno strujae; (v) nesta ionarno strujae; (T)trajektorija; (L) - fiksna kriva koja se u odgovarajuemtrenutku t poklapa sa strujni om; a - ubrzae
fluidnog delia u prav u strujaa (tangentno ubrzae ) je promena u vremenu intenziteta brzine U
fluidnog delia (slika b): u trenutku t fluidni deli
je u poloaju s, a u trenutku t + dt je u taqki
~ | u vremenu dt je: dU = U (s+U dt)U (s) =
s+ds = s+U dt. Promena intenziteta brzine U = |U
U dt,
tako da odavde sledi a =  = U . Iner ijalna sila u prav u strujaa za fluidni
deli

dV , a za nestix iv fluid ( = const) je

dV .
=
dm = dV iznosi dV U
s

dU
dt

U
s

DU
Dt

U2
s
2

U
s

U
s

U2
2

Na osnovu prethodne analize i oznaka na sli i 4.15 proizilaze sledee rela ije:
()
D()
~ )();
=
+ (U
Dt
t

Kako je U~s = U~ i

~ = |U
~ |~s = U~s;
U

U = U (s, t);

~ )() = (|U
~ |~s )() = U ()
(U
s

()
()
D()
~ |)
=
+U
.
(U = |U
Dt
t
s

D
U
U2
U
~a =
(U~s) =
+U
~s +
~n = as~s + an~n
Dt
t
s
R
U
t

+ U U
=
s
~a =

DU
Dt

moe se konaqno vektor ubrzaa napisati u obliku

~
DU
U2
DU
=
~s +
~
n=
Dt
Dt
R

U
U
+U
t
s

~s +

U2
~n.
R

(4.40)
(4.41)
(4.42)

MEHANIKA FLUIDA

70

4.6 O metodama izvoea osnovnih jednaqina mehanike fluida

Saglasno prikazanom algoritmu na sli i 4.1, u ovom poglav u se obrazlae metodologija koja je usvojena
pri izvoeu jednaqine kontinuiteta, jednaqine koliqine kretaa i jednaqine energije.

Metodologija izvoea jednaqina

Jednaqine mehanike fluida
u lokalnom obliku diferen ijalne jednaqine

Fluidni deli
Lagran
(dV , dA )
m

Jednaqine mehanike fluida

u integralnom obliku zakoni konzerva ije (odraa)

Elementarna fiksna
zapremina
Ojler (dV , dA)

Konaqna materijalna
zapremina Lagran (V , A )
m

Konaqna fiksirana
oblast prostora kontrolna zapremina Ojler (V , A)

integra ee po zapremini V

Jednaqine kontinuiteta, koliqine kretaa i energije (JKKKE) izvedene primenom Lagraneve metode,
tj. posmatraem pokretne elementarne (infinitezimalne) (dV ) ili konaqne (V ) kontrolne zapremine
strujnog prostora. Izbor jedne, ili vixe od ovih metoda zavisi od vrste problema koji se analizira i
prouqava!
m

Slika 4.16: Metodoloxka mapa izvoea osnovnih jednaqina mehanike fluida u diferen ijalnom i
integralnom obliku
Metodologija u ovom kursu mehanike fluida: Iz didaktiqkih razloga i najoqiglednije fiziqke interpreta ije, naroqito pri primeni teorije za rexavae praktiqnih problema u mehani i fluida, prednost je
data izvoeu jednaqina iz ihovog integralnog oblika kako za materijalnu, tako i za kontrolnu zapreminu,
uz neophodno korixee fiziqko-matematiqkog pojma materijalnog izvoda. Ovakav pristup omoguuje:
1. Suxtinsko povezivae Lagraneve i Ojlerove metode, tj. materijalne i kontrolne zapremine, tj.
materijalnih sistema i fiksne oblasti (domena) prostora.
2. Fiziqki razum ivu primenu osnovnih zakona odraa (konzerva ije) mase, impilsa i energije pri

MEHANIKA FLUIDA

71

izvoeu osnovnih jednaqina, kao i jasnu interpreta iju fiziqkog smisla pojedinih qlanova u ovim
jednaqinama.
3. Jednostavan i razum iv metod dobijaa JKKKE u diferen ijalnom obliku iz ihovih integralnih
oblika. Ovim postaje potpuno jasan i obrnut postupak, kada se iz diferen ijalnih oblika jednaqina
izvode ihovi integralni obli i.
4. U ineerskoj praksi su fiziqko razumevae i primene osnovnih jednaqina napisanih za svrsishodno izabrane kontrolne zapremine i povrxi razmatranih tehniqkih sistema od ogromnog znaqaja!
Na primer, uprkos jednostavnoj formula iji zakona impulsa, tj. koliqine kretaa on ostaje i da e
najtei zakon nauke o strujau! Jedna od texkoa, koja ga takvim qini, je upravo i problem svrsishodnog izbora kontrolne zapremine, pored svih drugih potrebnih znaa o strujnom po u.
5. Kroz primere i primenu bie demonstrirane i druge navedene metode izvoea jednaqina, kao i fiziqka
tumaqea osnovnih jednaqina mehanike fluida u diferen ijalnom i integralnom obliku. Nije i
formalna primena gotovih formula, izraza i jednaqina, ali jeste i fiziqko razumevae problema
i primena zakona, teorema i jednaqina u ihovom izvornom obliku! To je zadatak ineera i osnovni
smisao ineerstva uopxte!

frag repla emen

4.7 Zakon odraa mase - jednaqina kontinuiteta. Integralni i diferen ijalni obli i. Uvoee strujne funk ije
~n

t
dA

dA

ulaz

ui ni > 0

~n

~
U

izlaz

ui ni < 0

~
U

ulaz izlaz

~ ~n dA
U

dV
t

izlaz
ui ni > 0

ulaz

~n

ui ni < 0

t:

Am
V = Vm

(a)

(b)
Slika 4.17: (a) Integralni oblik jednaqine kontinuiteta za konaqni materijalni domen (materijalna zapremina V ) i za konaqni fiksirani domen prostora (kontrolna zapreminai V ) - u trenutku
t materijalna A i kontrolna povrx A se poklapaju; (b) Xematski prikaz pro esa definisanog
jednaqinom (4.47) za kontrolnu povrx A i kontrolnu zapreminu V .
m

MEHANIKA FLUIDA

72

4.7.1 Konaqna materijalna zapremina - materijalni izvod - Lagranev

metod

Zakon odraa mase - jednaqina kontinuiteta

Promena mase m materijalnog sistema, tj. odreene koliqine fluida zapremine V

tokom vremena jednaka je nuli (sl. 4.17a)

D
Dt

(4.43)

dV = 0

Vm

D
Dt

dm =

MASA u Vm

D
(dm) = 0
Dt

(M)

D
D
(dm)
(dV ) = 0
Dt
Dt

D
Dt

(4.43)

dV =

(Vm )

D
dV +
Dt

D(dV )
=
Dt

(V )

(V )

D
~
+ divU
Dt

~ =
divU

dV = 0

(4.44)

D(dV ) 1
Dt dV

Kako je zapremina V potpuno proizvo na, a podintegralna funk ija neprekdna, onda iz jednaqine kontinuiteta (4.44) u integralnom obliku sledi en diferen ijalni oblik.
D
~ =0
+ divU
Dt

Lagran

~) = 0
+ div(U
t

~
(1) D
=
+ U grad
Dt
t
(2) div(U~ ) = divU~ + U~

Ojler

(ui ) = 0
+
t
xi

ui
D
=0
+
Dt
xi

(4.45)

(4.46)

Oqigledno je da se diferen iraem jednaqine (4.43) i korixeem defini ije diveregen ije brzine dobija
jednaqina kontinuiteta (4.45) kako sledi:

D
D
D(dV )
D
~ =0
(dV ) =
dV +
=
+ divU
Dt
Dt
Dt
Dt

MEHANIKA FLUIDA

73

4.7.2 Konaqan domen (oblast) prostora - kontrolna zapremina - Ojlerov

metod
Promena mase u jedini i vremena u kontrolnoj zapremini =
ulaznih masenih protoka u kontrolnu zapreminu
P
izlaznih masenih protoka iz kontrolne zapremine
slika 4.17(b)
P

dV =
t

d
dt

~ ~n dA
U

dV =

ui ni dA

(4.47)

Promena ukupne mase m fluida unutar zapremine V jednaka je enom fluksu,

tj. masenom protoku kroz kontrolnu povrx A.
slika 4.17(b)
d
dt

Vae sledee rela ije:

d
dt

dV =

dV =

dV =

(4.47 )

~ ~n dA
U

dV
t

Lajbni ovo pravilo

(4.48)

formula Gaus-Ostrogradskog
(4.49)
Zamena redosleda diferen iraa i integra ea kod zapreminskog integrala (4.48) je mogua, jer je
zapremina V fiksna - kontrolna, pa su grani e integrala konstantne, i tada vai Lajbni ovo pravilo
diferen iraa pod znakom integrala! Iz rela ije (4.47), odnosno (4.47 ) dobija se, pomou rela ija (4.48) i
(4.49) jednaqina kontinuiteta u integralnom obliku

~ dV = 0.
+ divU
(4.50)
t
I

~ ~
U
n dA =

~ )dV
(U

Kontrolna zapremina V je potpuno proizvo na pa integrand mora biti jednak nuli, tako da se iz (4.50) dobija

jednaqina kontinuiteta u diferen ijalnom obliku

(4.51)
Oqigledna je ekvivalentnost, tj. identiqnost izraza (4.45) i (4.51). Uoqiti razliqite metode pomou
kojih su ove jednaqine dobijene!

~ =0
+ div(U)
t

D
~ = 0.
+ U
Dt

MEHANIKA FLUIDA

74

4.7.3 Analiza jednaqine kontinuiteta

~ = 1 D(dV ) = 1 D - fiziqko znaqee divergen ije brzine kao relativne izdaxnosti strujnog
divU
Dt
po a ! dV Dt
Promena gustine jednog fluidnog delia (D/Dt)
~
~ = 0.
(4.52)
+ U grad +divU
t
{z

D
Dt

Konvektivni izvod je korespodentan sa Langranevim opisom jer definixe promenu u prav u brzine
fluidnog delia.
Uslov nestix ivosti fluida - jednaqina kontinuiteta za nestix iv homogen ili nehomogen fluid.
D
=0
Dt

~ =0
divU

ui
=0
xi

(4.53)

Jednaqina (4.52) moe da se napixe u obliku koji povezuje promenu gustine i zapremine fluidnog delia
1 D(dV )
1 D
+
= 0.
(4.54)
Dt
dV Dt
Ako u svakoj taqki strujnog po a divU~ = 0 onda se iz izraza (4.52) dobijaju sledei zak uq i
(a)
D
=0
Dt

u elom prostoru (za sve fluidne delie) nestix iv homogen fluid !

= cont , i = 1, 2, . . . , k, . . . 6= svaki fluidni deli ima konstantu gustinu, ali se
ona razlikuje od delia do delia nestix iv nehomogen fluid !
= const
i

(b)

~
+ U grad = 0
t

ako je po e gustine sta ionarno (/t) onda su vektori U~ i grad meusobno upravni. Ovo je
strujae nestix ivog fluida u slojevima iste (konstantne) gustine; svi fluidni delii jednake
konstantne gustine rasporeeni su u jednom sloju i gustina se razlikuje od sloja do sloja; ovo je
sluqaj strujaa stratifikovanog fluida.

4.7.4 Uvoee strujne funk ije

~ = 0 ispuen je poten ijalnom funk ijom (x, y, z, t), tj. U
~ =
Uslov poten ijalnog strujaa 2~
= rotU
grad, koja zadovo ava Laplasovu diferen ijalnu jednaqinu = 0.
Za ravansko i sta ionarno strujae (w = 0, /z = 0, /t = 0, u(x, y), v(x, y)) nestix ivog fluida
jednaqina kontinuiteta
v
u
~ =0
divU

zadovo ena je strujnom funk ijom (x, y)

u=

,
y

Ako je strujae i poten ijalno, onda vae rela ije

u=

=
,
y
x

=0

v=

(4.55)

v=

=
x
y

(4.56)

MEHANIKA FLUIDA

75

tako da i strujna funk ija zadovo ava Laplasovu jednaqinu

(4.57)
PSfrag repla emen Jednaqine (4.56) se nazivaju Koxi-Rimanove (Cau hy-Riemann) diferen ijalne jednaqine koje imaju
vrlo veliku ulogu u mehani i fluida. ihova analiza, kao i analiza analitiqkihfunk ija
kompleksne

promeive i kompleksnog poten ijala w(z) = (x, y) + i(x, y), gde je z = x + iy i i = 1 prevazilaze
okvire ovog kursa mehanike fluida.
2
2
+
=0
2
x
y 2

= 0 .

dl

dy

dl

dx

= const
~n

~n

~n

~
U

dl

~n(a, b)

~
U

dl(dx, dy)

dl ~n = adx + bdy

|~n| = a2 + b2 = 1

x
~n =

v
u

dy
dx
,
dl
dl

Slika 4.18: Fiziqko znaqee strujne funk ije u ravanskom strujau. Ortogonalna mrea strujni a ( = const) i ekvipoten ijalnih linija ( = const).

Funk ije i imaju vana fiziqka svojstva!

1. Za linije = const vai rela ija

d =
dx +
dy = vdx + udy = 0
x
y

dy
dx

=
=const

v
.
u

Odavde sledi da su linije = const strujni e! Analizirati ovaj rezultat u skladu sa ranije
razmatranom defini ijom familije strujni a! U tom smislu je svrsishodno navesti rela iju
~ grad = u + v = 0
U
x
y

2. Za ekvipoten ijalne linije = const takoe vae rela ije

d =

dx +
dy = udx + vdy = 0
x
y

dy
dx

=const

u
= .
v

Dakle, strujni e = const i ekvipoten ijalne linije = const predstav aju familiju meusobno
ortogonalnih trajektorija, tj. formiraju ortogonalnu mreu (sl. 4.18). Oqigledno je da se do
ovog rezultat dolazi i pomou Koxi-Rimanovih jednaqina (4.56) kako sledi (sl. 4.18)
grad grad =

+
= vu + uv = 0
x x
y y

Familija strujni a = const formira strujnu sliku u ravni strujaa!

3. Za zapreminski protok V izmeu dve strujni e u ravanskom strujau izmeu dve strujni e u

MEHANIKA FLUIDA

76

ravanskom strujau za jediniqnu visinu u prav u ose 0z upravne na sturujnu ravan vai rela ije
(slika 4.18)
V AB =

ZB

~ ~n) dl =
(U
| {z }
dV

ZB

ZB

dy +
(dx) = d = B A
y
x

(4.58)

Zapreminski protok ne zavisi od obliak krive koja spaja taqke A i B i jednak je razli i vrednosti
strujne funk ije u ovim taqkama!

4.7.5 Interpreta ija promene u vremenu integrala fiziqke veliqine f (~r, t)

po materijalnoj zapremini pomou integrala te fiziqke veliqine po
fiksnoj kontrolnoj zapremini (metode Lagrana i Ojlera)
Na osnovu analize razliqitih metoda pri izvoeu jednaqine kontinuiteta, saglasno jednaqinama (4.43),
(4.44) i(4.47) zak uqujese da se promene u vremenu materijalnog integralamoe izraqunatizamenom redosleda
integra ea i diferen iraa. Time se promeiva oblast V = V (t) zameuje sa fiksnom oblaxu V , koja
se u trenutku t poklapa sa promeivom oblaxu V , (sl. 4.17a). Ta promena se definixe integralom
Z
D
(4.59)
f dV
Dt
m

Vm =V (t)

u kome je f = f (~r, t) fiziqka veliqina (skalar ili vektor) svedena na jedini u mase fluida. Meutim, iako se
domen intergra ije, tj, zapremina V mea u vremenu (grani e zapreminskog integrala su funk ije vremena),
masa fluida koja se nalazi u toj materijalnoj zapremini je konstantna u svakom trenutku! U saglasnosti
sa tim zapreminski integral (4.59) prevodi se u integral po masi pomou sledee rela ije dV = dm kako
sledi
Z
Z
Z
Z
Z
D
Df
Df
D
D
f dm
=
(4.60)
f dV =
(f dm) =
dm =
dV.

Dt
Dt
Dt
Dt
Dt
m

Vm =V (t)

(masa u Vm )

(masa u Vm )

Vm

Oblast integra ea konstantna

Masa dm fluidnog delia konstantna
f i Df /Dt su neprekidne funk ije
Lajbni ovo pravilo - diferen irae pod
znakom integrala

Rezultat posledeg integrala u (4.60) se ne mea ako se promeiva oblast, tj. materijalna zapremina
V = V (t) zameni sa fiksnom (nepokretnom) oblaxu, tj. kontrolnom zapreminom V koja se u trenutku t
poklapa sa V (sl. 4.17a), tako da se dobija suxtinski rezultat
m

D
Dt

Vm

f dV =

Df
dV
Dt

(4.61)

Dakle, pri materijalnoj formula iji fiziqkih zakona, tj. zakona odraa mase, impulsa i energije izvodi
Rela ija (4.61) izvedena je korixeem zakona o odrau mase, tj. jednaqine kontinuiteta. Svoee
vremenske promene materijalnog zapreminskog integrala na zapreminski integral sa fisknim grani ama je

po vremenu materijalnih integrala se mogu zameniti zapreminskim integralima!

MEHANIKA FLUIDA

77

qistekinematiqkeprirode. Analogno se, korixeem izraza (4.17) koji odreuje fiziqkismisao divergen ije
brzine, razmatra se i sledei izraz:

Z
Z
Z
Z
Z
Z
Df
D
D(dV )
D
D
4.60
4.17
Df
~ dV.
f dV =
(f v)dm =
dV + f
+ f divU
f vdm
=
=
(

Dt

Dt

Vm

Dt

v=

Dt

Dt

Dt

{z

Ovaj izraz je mogue

dobiti direktnim
diferen iraem
Z
D
Dt

f dV

Vm

Tako se dobija jox jedan bitan rezultat

D
Dt

f dV =

Vm

Df
~
+ f divU
Dt

(4.62)

dV

koji daje vezu izmeu promene fiziqkih po a i materijalnoj (V ) i (V ) kontrolnoj zapremini.

m

Rela ije (4.61) i (4.62) imaju fundamentalno fiziqko

i matematiqko znaqee!

Transforma ija izraza (4.62)

U podpoglav u 4.7.2 jednaqina kontinuitetaje data u obliku (4.47) koja je od izuzetne vanosti za primenu
u praksi ! Iz tih razloga je korisno izvrxiti transforma iju izraz (4.62), da bi se doveo na analogni oblik
obliku (4.47), koji je povo an za direktnu praktiqnu primenu. U tom i u se najpre koristi defini ija
materijalnog izvoda tako da (4.62) glasi

Z
Z
Z
Z
f
f

f
D
~ f + f U
~ dV =
~ ) dV =
f dV =
(f u ) dV.
+U
+ div(f U
+
(4.63)
{z
}
|
Dt
t
t
t
x
i

Vm

~)
(f U

Ako je f proizvo no tenzorsko po e bilo kog stepena, koje je u V zajedno sa svojim par ijalnim izvodima
neprekidno, onda vai integralna formula Gaus-Ostrogradskog
Z
Z
Z
Z
f
f dV = f~ndA

(4.64)
= f n dA.
x
i

Povrx A je orijentisana graniqna povrx zapremine V , a jediniqni vektor normale ~n je pozitivan kada je
usmeren napo e. Transforma ijom integrala po zapremini u integral po povrxi saglasno formuli (4.64)
rela ija (4.63) se svodi na oblik
D
Dt

f dV

Vm

{z

Lagran

f
dV
t

Lokalna promena ukupnog f

u kontrolnoj
zapremini

Brzina promene
ukupnog f
u materijalnoj
zapremini
|

} |

(4.65)

~ ~
fU
n dA

Konvektivna promena
tj. fluks ukupnog f
kroz kontrolnu
povrx
{z

Ojler

MEHANIKA FLUIDA

rag repla emen

78

Na sli i 4.19 je dato tumaqee i fiziqko znaqee pojedinih qlanova koji figurixu u izrazu (4.65).
Materijalna zapremina u trenutku t + dt ~n
~ ~n dA dt
U
t

t : V = Vm , A = A m
f
t

A
Am
~
U
~n

u i ni > 0
~n

M
f

~n

dA

dA
~
U

u i ni < 0
~ ~n dA dt
U
Z

f
d
dV
t
dt

f dV

- lokalna promena f (promena f tokom vremena u V )

- konvektivni deo promene f - fluks veliqine f brzinom fluida U~

kroz kontrolnu povrx A
Slika 4.19: Fiziqko tumaqee promene ukupnog po a fiziqke veliqine f (~r, t) u materijalnoj (V )
i kontronoj (V ) zapremini. U trenutku t kontrolna zapremina je jednaka materijalnoj, a kontrolna
povrx A se poklapa sa materijalnom povrxi A .
Z

~ ~n dA =
fU

f ui ni dA

Oqigledno je da se svi izvedeni obli i jednaqine kontinuiteta jednostavno dobijaju iz ovih izraza u koje
treba uvrstiti f = ili f = 1 u izraze (4.59)-(4.61)!
Izrazi (4.65) i (4.62) su identiqni! Oni predstav ajuprvi i drugioblik Rejnolds-Lajbni ove teoreme
prenosa !
U qemu je znaqaj jednaqine (4.65) i zaxto je ona pogodna za rexavae konkrektnih praktiqnih problema?
Mogue je odgovoriti na ovaj naqin:
1. Jednaqina (4.65), svojim fiziqkim znaqeem direktno povezuje Lagranevu i Ojlerovu metodu
i daje smisao ihove primene. Ova jednaqina suxtinski predstav a uopxtee jednaqine (4.33)
kojom se definixe materijalni izvod fiziqke veliqine fluidnog delia, dok (4.65) obuhvata sve
delie koji formiraju materijalnu zapreminu!
2. Oblik kontrolne zapremine V , tj. grani e sistema A mogu da se tako izaberu, da najbo e odgovaraju
postav enom problemu i da na taj naqin znatno olakxaju rexavae praktiqnih zadataka!
3. Jednaqina (4.65) ne sadri prostorne izvode!
Fiziqki smisao teoreme Gaus-Ostrogradskog dobija se iz teoreme prenosa (4.62) i (4.65), a sama formula
(4.64) sledi iz (4.62) i (4.65) kada se u ih formalno uvrsti f 1. Obraza Gausa-Ostrogradskog
izraava balans, tj. uravnoteavae fiziqkog po a u zapremini V i na enoj graniqnoj povrxi A.
Ako je to po e vektorsko po e brzinem onda formula
Z

~ ~n dA =
U

~ dV
divU

MEHANIKA FLUIDA

79

povezuje fluks brzinskog po a, tj. protok fluida kroz povrx A sa promenama unutar zapremine V
povezanim sa stix ivoxu fluida, odreenoj sa divU~ i sa eventualnim postojaem izvora i ponora
mase!

Zak uqak

Izrazi (4.61) i (4.65) predstav aju mono matematiqko orue kojim se relativno
lako, ali xto je jox vanije, fiziqki razum ivo iz fiziqkih zakona izvode
osnovne jednaqine mehanike fluida i iste primeuju za rexavae problema u
praksi! Rela ijom (4.62) se jednaqine napisane u integralnom obliku prevode u
ihov diferen ijalni oblik!

4.8 Zakon odraa (konzerva ije) impulsa - jednaqina koliqine kretaa. Ojlerova jednaqina. Integralni i diferen ijalni obli i jednaqine koliqine kretaa

Primenom drugog utnovog zakona mehanike u mehani i fluida dobija se zakon impulsa, tj. jednaqina
koliqine kretaa.
Defini ija 1 za materijalni sistem, tj. masu fluida u materijalnoj zapremini (Lagranev metod)
Promena koliqine kretaa uoqene mase fluida jednaka je zbiru impulsa svih
sila koje deluju na tu masu, tj. promena koliqine kretaa u vremenu jednaka je
rezultujuoj sili koja tu promenu izaziva.
Defini ija 2 za fiksni oblast prostora, tj. za kontrolnu zapreminu (Ojlerov metod)
Promena
koliqine kretaa u vremenu u kontrolnoj zapremini =
P
ulaznih
flukseva koliqine kretaa u zapreminu
P
izlaznih
flukseva koliqine kretaa u zapreminu +
P
sila koje deluju na masu fluida u zapremini.
Ekvivalentnost ovih defini ija zakona koliqine kretaa matematiqki je izraena rela ijom (4.65).
Promena koliqine kretaa odreene mase fluida u vremenu matematiqki je definisana izvodom koliqine
kretaa po vremenu kako sledi
D
Dt

~ dV
U

{z

p ~
n dA.

(4.66)

Am

Vm

Vm

~ dV
F
{z

{z

(neviskozan fluid)
Na osnovu prethodnih razmatraa mogu se na desnoj strani jednaqine (4.66) vremenskim promen ivi domen
integra ea, bez ikakvog ograniqea opxtosti, zameniti fisknim (kontrolnim, nezavisnim od vremena)
domenima (oblastima) integra ije. Primenom (4.61) na levu stranu jednaqine (4.66) i korixeem izraza
(4.64) za transforma iju qlana koji definixe povrxinske sile u (4.66), rela ija (4.66) dobija oblik
~ u (4.61)
f =U
!
Z
~
DU
~ + gradp dV = 0
(4.66)
(4.67)
F

Dt

DK
~a
R
Dt

~m
R

(4.61)
(4.64)

~n
R

MEHANIKA FLUIDA

80

Saglasno pretpostav io neprekidnostipodintegralnefunk ije(integranda)kao i proizvo nostioblasti

integra ije V , mogue je iz integralnog oblika jednaqine koliqine kretaa (4.67) dobiti en diferen ijalni
oblik, tj. Ojlerovu jednaqinu dinamike neviskoznog fluida

~
DU
~ gradp
= F
Dt

Skalarni obli i Ojlerove jednaqine (4.68) u indeksnom zapisu glase

Dui
p
= Fi
Dt
xi

(4.68)

Leonhard Euler (1707 1783)

(4.69)
~ = 0 jednaqine
= 0. Za sluqaj U

(ui uj ) = Fi
(ui ) +
t
xj
xi

pri qemu je korixen materijalni izvod i jednaqina kontinuiteta +

(4.68) i (4.69) se svode na Ojlerovu jednaqinu statike fluida !
Zakonu koliqine kretaa u integralnom obliku pripada u tehniqkoj primeni posebno znaqajna uloga, ako
se napixe u obliku u kome su integrali u (4.66) izraeni pomou povrxinskih integrala! To se postie na
dva naqina. Orvi je xto je u praksi najqexi sluqaj, da se jednaqina koliqine kretaa dobije matematiqkom
formula ijom defini ije 2 (Ojlerov metod). Takav pristup dovodi direktnim putem do jednaqine (4.71)!
Drugi naqin je povezan sa jednaqinom (4.66), koji je matematiqka interpreta ija defini ije 1 . U tom i u
se leva strana jednaqine (4.66) transformixe pomou rela ija (4.63)-(4.65) uvrxtavaem u ih izraza sa
fiziqku veliqinu f u obliku f = U~ , tako da jednaqina koliqine kretaa dobija oblik

~
(U)
dV
t

~ (U
~ ~n) dA
U

{z

{z

(uj )
xj

~ dV
F

(4.70)

p~
n dA

{z

{z

1
2
3
4
1 - Lokalna promena koliqine kretaa - potrebno poznavae strujnih veliqina u zapremini !
2 - Konvektivna promena fluks koliqine kretaa kroz povrx - ovde se pojav uju promeive samo
na grani i !
3 - Masena sila koja deluje na masu u zapremini
4 - Povrxinska sila koja svoje dejstvo na masu u zapremini ostvaruje preko grani e (povrxi)
Jednaqina (4.70) predstav a jednaqinu koliqine kretaa za kontrolnu zapreminu V i kontrolnu povrx
A i qesto se pixe u obliku koji daje eno puno fiziqko znaqee, saglasno defini iji 2 (Ojlerova metoda)

~ dV =
U

~ (U
~ ~n)dA +
U

~ dV
F

II

p~n dA.

(4.71)

III

IV

Fiziqko znaqee pojedinih qlanova (slika 4.19)

I - Ukupna promena koliqine kretaa u zapremini V .
II - Fluks (prenos) koliqine kretaa kroz povrx A (ulaz)-(izlaz) koliqine kretaa kroz A u jedini i vremena

MEHANIKA FLUIDA
III
IV

81

- Rezultujua masena sila R~ koja deluje na masu fluida u zapremini V .

- Rezultujua povrxinska sila R~ koja preko povrxi A ostvaruje svoje dejstvo na masu fluida u zapremini V
m

U izrazu (4.71) vai Lajbni ovo pravilo: t

f dV =

d
f
dV =
t
dt

f dV

Izraz (4.66) odgovara defini ija 1 ! Izraz (4.71) odgovara defini iji 2 !
Integral na levoj strani jednaqine (4.71) ne moe da se prevede u integral po povrxi! Zbog toga jednaqine
(4.70) i (4.71) imaju pomenuti znaqaj naroqito pri sta ionarnom strujau, kada ovaj integral isqezava!
Zapreminski integral na desnim stranama jednaqina (4.70) i (4.71) moe da se izrazi pomou povrxinskog
integrala kada masene sile F~ mogu da se prikau kao gradijent izvesne skalarne funk ije , tj. kada je
~ = grad. Pri tome je uslov (F
~ ) = 0 potreban i dovo an uslov za egzisten iju poten ijala masene
F
sile! U tom sluqaju vai rela ija
Z
Z
I
~ dV = grad dV = ~n dA
F
(4.72)
V

Za sta ionarno strujae (()/t = 0) zapreminski integral na levim stranama

jednaqine (4.70) i (4.71) je jednak nuli ! Za proraqun su potrebne vrednosti
fiziqkih veliqina samo na kontrolnoj povrxi!
Jednaqina koliqine kretaa za primenu u praksi za sluqaj sta ionarnog strujaa i F~ = grad ima
najqexe korixen oblik
I
I
~ (U
~ ~n)dA = ( p)~n dA
U
(4.73)
A

U literaturi se definixe impulsna sila R~ izrazom

i

~i =
R

(4.74)

~ (U
~ ~
U
n)dA,

koja je lokalno paralelna brzini U~ i uvek je usmerena ka unutraxosti kontrolne zapremine ! Za praktiqnu
primenu jednaqina koliqine kretaa se izraava pomou sila u vrlo jednostavnom obliku
~ +R
~ +R
~ = 0.
R
(4.75)
Znaqaj zakona koliqine kretaa je da se na osnovu strujnih parametara na grani ima mogu izraqunati
sile, tj. ihovo dejstvo! Za primenu je bitan svrsishodan izbor kontrolne zapremine. Pri tome su potrebna
mnoga znaa o strujau. Nepoznate strujne veliqine u unutraxosti kontrolne zapremine se ne pojav uju
u zakonu impulda, ali su pojave i fiziqke veliqine na kontrolnoj povrxi vrlo znaqajne. Zato ove povrxi,
tj. grani e zapremine treba tako birati, da se integrali xto je mogue lakxe izraqunaju! Vano je, da
osim sta ionarnosti nikakve druge pretpostavke nisu potrebne. Naroqito je vano napomenuti, da se u ova
razmatraa mogu uk uqiti i strujaa viskoznog fluida! Gubi i se ovde obuhvataju dodavaem i proraqunom
strujnih veliqina na grani ama strujnog prostora, tj. na kontrolnoj povrxi. Primeri e vrlo ilustrativno
i ubed ivo ukazati na veliki znaqaj zakona koliqine kretaa u mehani i fluida.
Za praktiqnu primenu pogodan je skalarni oblik jednaqine (4.71)
Z
I
Z
I

(4.76)
u dV = u u n dA + F dV pn dA,
t
i

i j

MEHANIKA FLUIDA

82

koji se onda lako prilagoava usvojenom Dekartovom pravouglom koordinatnom sistemu u kome se definixe
odgovarajui problem i kontrolna zapremina.
Veoma vano je, zbog razumevaa meusobne povezanosti diferen ijalnih i integralnihoblika osnovnih
jednaqina, naglasiti da se (4.76) dobija intergra eem Ojlerove jednaqine (??) po kotrolnoj zapremini
fiksnog domena u prostoru

Z
Z
Z
(u )

p
dV.
(u u )dV +
=
(4.77)
F
t
x
x
i

i j

Primenom formule Gausa-Ostrogradskog (4.64) na dva qlana desne strae jednaqine (4.77), jednaqina (4.77) se
transformixe u jednaqinu (4.76).
U Dekartovim pravouglim koordinatama je U~ = u~i + v~j + w~k tako da se x komponenta vektorske jednaqine
(4.71) dobija kada se u (4.76) uvrsti i = 1 (u = u) kako sledi
1

(u)
=
t

~ ~n)dA +
u(U

Fx dV

Analogno se iz (4.77) dobija skalarni oblik jednaqine u prav u x ose

Z

pnx dA.

(u)
~ ) Fx + p dV = 0
+ (uU
t
x

koji se svodi na diferen ijalnu jednaqinu (4.69) za i = 1. Komponente u prav ima osa y i z slede na isti
naqin. Skalarni obli i vektorske jednaqina (4.73) u sluqaju F~ = 0, tj. = 0 glase
~ ) = p ,
(uU
x

~ ) = p ,
(v U
y

~ = p .
(wU)
z

4.9 Zakon momenta koliqine kretaa

Ovaj zakon je vaan za mnogobrojne primene, posebno u oblasti strujnih maxina. Zasniva se na zakonu
koliqine kretaa, tj. prethodno odreenim silama i omoguuje odreivae razmeene snage.
Defini ija: Promena u vremenu momenta koliqine kretaa uoqene mase fluida jednaka je sumi
momenata masenih i povrxinskih sila koje deluju na tu masu
Analogno izvoeu i analizi jednaqine koliqine kretaa dobija se izraz
Z

~)
(~r U
dV +
t

~ )(U
~ ~
(~r U
n)dA =

~ m,n
M

(4.78)

u kome desna strana oznaqava sumu momenata svih sila, a ~r je vektor poloaja. Primeri najbo e ilustruju
vanu primenu jednaqine (4.78). Diskusija je sliqna kao i u sluqaju zakona koliqine kretaa.

4.10 Zakon odraa energije. Jednaqina energije u integralnom i diferen ijalnom obliku

Na potpuno analogan naqin kao xto su prethodno razmatrani bilansi mase i impulsa, razmatra se i bilans
energije. U ovom kursu mehanike fluida, meutim, analiza strujnih problema sa korixeem jednaqine
energije je elementarna. Iz tih razloga se opxti integralni i diferen ijalni obli i jednaqine energije

MEHANIKA FLUIDA

83

navode radi zatvaraa sistema jednaqina dinamike neviskoznog fluida, a u primerima se ovi opxti obli i
svode na dosta jednostavnije.
Iz zakona energije izvodi se jednaqina energije u mehani i fluida.
Defini ija u smislu Lagrana (materijalna zapremina - sistem)
Promena energije uoqene mase fluida jednaka je zbiru snaga svih sila
koje deluju na tu masu i energiji koju masa razmeni sa okolinom u jedni i
vremena.

Z
Z
I
Z
D
U
~ U
~ dV p U
~ ~
(4.79)
e+
dV = F
n dA + qdV.

Dt
2
Oznake: e - unutraxa energija po jedini i mase; U /2 - kinetiqka energija po jedini i mase; q
- razmeena energija u jedini i vremena po jedini i mase sa okolinom (q > 0 - dovoee, q < 0 odvoee); dva oblika razmene energije: (a) razmena toplote (provoeem, zraqeem), (b) mehaniqki
rad u jedini i vremena (snaga) (mehaniqkim putem - pumpa, ventilator, kompresor, turbina i drugo).
Defini ija u smislu Ojlera (kontrolna zapremina)
Promena
energije fluida u jedini i vremena u fiksnoj zapremini =
P
flukseva energije kroz povrx (zbir energija koje se neposredno prenose u jedini i
vremena masom fluida koja protiqe kroz povrx) +
P
snaga
svih masenih sila koje deluju na fluid u zapremini +
P
snaga
svih povrxinskih sila koje deluju na fluid u zapremini +
P
razmeenih energija (toplotne, mehaniqke)
2

Vm

Z
I
I
Z
U2
U2 ~
~
~
~
U ~
n dA + F U dV p U ~n + q dV
e+
dV = e +
2
2

(4.80)

Jednaqina (4.80) je jednaqina energije u integralnom obliku napisana za kontrolnu zapreminu. Ovaj
oblik jednaqineje pogodan za primenu u praksi. Jednaqina (4.80) je suxtinski prvi zakon termodinamike
primeen na strujae fluida.
Diferen ijalni obli i jednaqine energije izvode se iz enih integralnih oblika analognim transforma ijama primeenih pri analizi jednaqine kontinuiteta i koliqine kretaa. Na primer, prevoeem
povrxinskih integrala u zapreminske u izrazu (4.80) i izjednaqavaem integranda sa nulom dobija se

U
U
~ = F
~ U
~ (pU)
~ + q.
(4.80 )
U

e+
+ e+
t
2
2
Jednaqina (4.80 ) je par ijalna diferen ijalna jednaqina koja povezuje promeive veliqine strujnog
po a u datoj taqki prostora!
U primerima pri rexavau konkretnih problema koriste se razliqiti obli i ovih jednaqina sa
razliqitim pretpostavkama. Na primer, u praksi se qesto jav a sluqaj sta ionarnog adijabatskog
(q = 0) strujaa u kome se uti aj masenih sila moe zanemariti (F~ = 0).
Diferen ijalni oblik jednaqine (4.79) je, saglasno defini iji materijalnog izvoda, ekvivalentan
izrazu (4.80 )

D
U
~ U
~ gradp U
~ pdivU
~.

(4.79 )
e+
= F
Dt
2
Sa jednaqinom energije uvedena je nova zavisno promeiva - unutraxa energija e!
Da li jednaqine analizirane u ovoj glavi formiraju zatvoren sistem jednaqina Dinamike neviskoznog
fluida? Xta je sa poqetnim i graniqnim uslovima?
2

MEHANIKA FLUIDA

84

4.11 Zatvoren sistem jednaqina. Jednaqina staa. Poqetni i

graniqni uslovi

Saglasno mapi prikazanoj na sli i 4.1 u tabeli 4.2 se analizira broj osnovnih i konstitutivnihjednaqina,
kao i karakter i broj nepoznatih, tj. zavisno promeivih veliqina u i u sagledavaa problema zatvaraa
sistema jednaqina u Dinami i neviskoznog fluida.
Model
fluida

Nestix iv
fluid
2

Barotropan
fluid
3

Baroklin
fluid

Nepoznate
veliqine
(zavisno
promeive)

Osnovne jednaqine

Jednaqina staa. Ukupan

Ukupan
Konstitutivne
broj ne- broj
jednaqine.
poznatih jednaqina

jednaqina kontinuiteta = const (nestixjednaqina koliqine kre- iv

homogen ili
taa (Ojlerova jednaqi- nehomogen
fluid)
na)

~ , p,
U

jednaqina kontinuiteta
jednaqina koliqine kretaa (Ojlerova jednaqina)

=
(p)
p/
=
const
p/
= const
p/ = const

,
,

~ , p, , T
U

jednaqina kontinuiteta
jednaqina koliqine kretaa (Ojlerova jednaqina)
jednaqina energije

jednaqina staa
f (p, , T )
za
model idealnog
gasa p = RT ;
unutraxa energija
fluida

~, p
U

e = cv T

Tabela 4.2: Formirae zatvorenog, tj. krunog sistema jednaqina u Dinami i neviskoznog fluida

Napomene:

(a) U modelu fluida 2 ( = (p)) odreivae strujnog po a se obav a potpuno odvojeno, tj. nezavisno od
temperaturskog po a! Po e temperature T (~r, t), ako je potrebno, odreuje se iz jednaqine energije ili
jednaqine staa
(b) Umodelu fluida 3 (f (p, , T ) = 0) su brzinsko i temperatursko po e meusobno spregnuta (kuplovana)
po a i jednaqine koliqine kretaa i energije se moraju zajedno rexavati!
(v) Diferen ijalni oblik jednaqine staa idealnog gasa, tj. Klapejronove (Clapeyron) jednaqine staa
p = RT dobija se logaritmovaem i diferen iraem kako sledi
d
dT
dp

=0
p = RT
(4.81)
p

T
Logaritmovae +
diferen irae

MEHANIKA FLUIDA

85

4.11.1 Poqetni i graniqni uslovi

Konvektivni deo ubrzaa, tj. qlan (U~ ~n)U~ sa svojim komponentama u u /x je izvor nelinearnosti
jednaqine koliqine kretaa, zbog qega su Ojlerove jednaqine veoma sloene za integra iju! Jasno je da
pri tome moraju biti i zadati i zadovo eni odgovarajui poqetni i graniqni uslovi.
Poqetni uslovi: Potrebno je poznavati stae kretaa materijalnog sistema, tj. po a fiziqkih
veliqina u poqetnom trenutku t = t , na osnovu qega se odreuju vrednosti konstanti i time otklaa
neodreenost rexea:
~ , p, , T, . . .
t = t : f (~r, t ) = f (~r), f = U
(4.82)
Graniqni uslovi su fiziqki uslovi koji moraju biti zadovo eni na grani ama fluida, tj. strujnog
po a. Ovi uslovi su vrlo razliqiti i zavise od vrste strujaa, kao i od prirode graniqnih povrxi
sa kojima je fluid u kontaktu (meudejstvu): unutraxa i spo axa strujaa, postojae ili odsustvo
slobodne povrxi, stae kretaa qvrstih ili teqnih (drugi fluid) grani a (graniqnih povrxi). Pri
ovome treba voditi raquna da se radi o neviskoznom fluidu.
Qvrsta, pokretna i neporozna povrx (grani a) u kontaktu sa fluidom:
Defini ija graniqnoguslova: u svakoj taqki grani e, usvakom trenutkuvremena, komponenta relativne
brzine izmeu fluida i qvrste povrxi u prav u normale na povrx mora da ixqezne:
~ ~n = U
~ ~n na qvrstoj povrxi!
U
(4.83)
Oznake: U~ - brzina fluida, U~ - brzina pokretne povrxi A i ~n - jediniqni vektos normale povrxi
A. Iz jednaqine (4.83) sledi da je u svakoj taqki qvrste krute povrxi u svakom trenutku normalna
komponenta brzine fluida jednaka normalnoj komponenti brzine povrxi! Drugim reqima, normalne
komponente brzine fluida i krutog tela, tj. qvrste povrxi moraju imati isti prava , smer i intenzitet
na graniqnoj povrxi, inaqe bi se fluid odvojio od povrxi A ili protekao kroz u kao da je porozna
(promoqiva, propusna)! Za strujae bez odvajaa od qvrste fiksne neporozne povrxi vai
~ ~
U
n na nepokretnoj (fiksnoj) qvrstoj povrxi!
(4.84)
Iz (4.84) sledi da je normalna komponenta brzine U = U~ ~n na nepokretnoj i neporoznoj qvrstoj povrxi
jednaka nuli.
Korixee pojma materijalnog izvoda za defini iju graniqnih uslova. Neka je qvrsta povrx
A u izrazu (4.83), koja se kree relativno u odnosu na fluid, zadata jednaqinom
j

F (~r, t) = 0

~n =

gradF
|gradF |

gde je F (~r, t) skalarna funk ija poloaja i vremena, a ~n jediniqni vektor normale povrxi A. Na
primer, takva povrx moe da bude deformabilna qvrsta povrx koja je fiksna ili se kree kroz fluid.
To moe biti i kruta qvrsta povrx koja se kree u fluidu. Sada se graniqni uslov (4.83) definixe
uslovom
~ gradF = U
~ gradF na povrxi F (~r, t) = 0
(4.83a)
U
Fiktivni qvrsti delii neprekidno formiraju qvrsu povrx pa svojim koordinatama x (t) (Lagran!)
zadovo avaju jednaqinu graniqne povrxi F [x(t), y(t), z(t), t] = 0 u svakom trenutku. Poxto je ukupna
(totalna) promena funk ije F jednaka nuli (dF/dt = 0) i kako je dx /dt = u dobija se (U~ (u , v , w ))
F
F
F
F
~ gradF = F .
(4.83b)
+u
+v
+w
= 0 U
t
x
x
z
t
Koristei ovu rela iju, graniqni uslov (4.83a) izrava se u obliku
DF
F
~ gradF = 0 na povrxi F (~r, t) = 0.
=
+U
(4.83v)
Dt
x
Ako je grani a formirana fiksnom krutom qvrstom povrxi zadatoj jednaqinom F (~r) = 0 onda se uslov
A

A,i

MEHANIKA FLUIDA
(4.83v) redukuje na

86
na graniqnoj povrxi

(4.84a)
xto je ekvivalentno graniqnom uslovu (4.84). Ovi graniqni uslovi su kinematiqke prirode, pa se
postav a pitae xta je sa tangentnom komponentom brzine? U sluqaju neviskoznog fluida za u
ne postoji a priori neki fiziqki uslov. Za u se obiqno pretpostav a ona vrednost koja je saglasna sa
rexeem strujaa sa odgovarajuim uslovima. Naime, ovde nema "lep ea"fluida za zid, pa iz uslova
da je normalna komponenta jednaka nuli, sledi da je vektor brzine U~ u prav u tangente na graniqnu
povrx, koja se tada moe smatrati strujnom povrxi, tj. strujni om. Fluidni deli se kliza i kotr a
(ako je ~ = 0) du konture tela, tj. povrxi A! Dakle, svaka strujni a moe da se zameni konturom
qvrstog tela! U slusqaju viskoznog fluida, meutim, viskoznost i relativnu tangen ijalnu brzinu
izmeu fluida i grani e svodi na nulu! O tome e biti reqi u Dinami i viskoznog fluida.
Graniqni uslovi na slobodnoj povrxi. Svi ovi kinematiqki uslovi su ispueni ako je graniqna
povrx A slobodna povrx fluida zadata jednaqinom F (~r, t) = 0 ili F (~r) = 0. Pojav uje se, meutim,
dodatni dinamiqki uslov koji mora da bude zadovo en. Naime, pritisak u taqkama graniqne slobodne
povrxi mora biti jednak atmosferskom pritisku ! U mnogim sluqajevima pritisak na grani i je ili
konstantan, ili je funk ija prostorno-vremenske taqke.
~ gradF = 0
U

F (~r) = 0,

MEHANIKA FLUIDA

87

4.12 ZAK
UQAK. Osnovne jednaqine dinamike neviskoznog

stix ivog fluida
Jednaqina kontinuiteta

d
dt

dV +

(4.85)

~ ~n dA = 0
U

(4.86)

~) = 0
+ div(U
t

Jednaqina koliqine kretaa Ojlerova jednaqina

~ dV =
U

~ (U
~ ~n)dA +
U

p
Du
= Fx
,
Dt
x

~ dV
F

Dv
p
= Fy
,
Dt
y

(4.87)

p~n dA

(4.88)

Dw
p
= Fz
Dt
z

Jednaqina energije

Z
I
I
Z
U2
U2 ~
~ U
~ dV p U
~ ~n + q dV
U ~n dA + F
dV = e +
e+
2
2
V

U2
U2 ~

~ U
~ (pU
~ ) + q
U = F
e+
+ e+
t
2
2

Unutraxa energija (idealni gas)

(4.89)
(4.90)

e = cv T

(4.91)

p = RT

(4.92)

Jednaqina staa (model idealnog gasa)

Ako je strujae sta ionarno (()/t = 0) i adijabatsko (q = 0) i ako se uti aj masenih sila moe
zanemariti (F~ = 0) onda se jednaqine (4.89) i (4.90) mogu zameniti jednaqinom
U
h =h+
(4.93)
= const
2
pri qemu su
p
h = e + (entalpija)

h (totalna entalpija)
Za idealan gas vae sledee rela ije:
2

e = cv T

h = cp T

cv =

R
1

cp =

R
1

cp
cv

MEHANIKA FLUIDA

88

Upoglav ima koja slede, saglasno didaktiqko-pedagoxkojmapi za Dinamikuneviskoznog fluida prikazanoj

na sli i 4.1 izvedene jednaqine se rexavaju, uproxavaju i primeuju pri rexavau razliqitih praktiqnih
problema.

4.13 (BERNULIJEV integral) OJLEROVE jednaqine

D. Bernoulli, 1700-1782; L. Euler, 1707-1783

Ojlerove jednaqine se mogu integraliti pod izvesnim uslovima!

~ = 0. Tada je F
~ je konzervativna ako zavisi samo od poloaja - F~ = F
~ (~r) i ako je rotF
~ = grad
Sila F
gde je = (~r) funk ija sile.
Skalarna funk ija, tj. skalar G = je poten ijal sile ili poten ijalna energija. Vae rela ije
~ =0 F
~ = grad = gradG konzervativna sila
rotF
R
R
Barotropni fluidi = (p): d
. Vae rela ije:
=

dp

dp

dp

= (p)

Generalisani pritisak p

1
gradp = grad

dp

za nestix iv homogen fluid ( = const)

Bernulijev troqlani izraz B definisan rela ijom
pG = p F

U2
F +
2

U2
dp

+G+
(p)
2

(4.94)

dp
(p)

ima smisao ukupne mehaniqke energije jediniqne mase fluida u datoj taqki. Zaista, veliqina
predstav a kinetiqku energiju sraqunatu za jedini u
mase, a qlan = G oznaqava
R
~
poten ijlnu energiju, gde je G poten ijal masene sile F . Veliqina (dp/) , koja predstav a funk iju
pritiska, ima fiziqki smisao poten ijala (poten ijalne energije) zapreminskog dejstva sila pritiska, tj. dejstva sila pritiska na jedini u mase fluida. Zaista, qlan gradp izraava glavni
(rezultujui) vektor sila pritiska u datoj
taqki za jediniqnu masu fluida ili vektor
zapreminskog
R
R
dejstva tih sila, tako da u izrazu grad[ (dp/)] veliqina pod znakom gradijenta (dp/) predstav a
poten ijal tog dejstva. Ovde je, zbog pravilnog fiziqkom tumaqea, potrebno rei da pojam poten ijala
ili poten ijalne energije ne postoji za skalarna po a, kojima pripada i po e pritiska.
~ U
~ /2
U 2 /2 U

Pogledaj sliku 4.20 - datoteka stablo.pdf

4.13.1 Prvi integral Ojlerove jednaqine - Bernulijev integral

U transformisani oblik Ojlerove jednaqine (4.95), koji se istorijski u literaturi qesto naziva LambGromekov oblik Ojlerove jednaqine uvrxtavaju se Bernulijeve pretpostavke o barotropnosti fluida ( =
~ = 0 F
~ = grad ) tako da se dobija Ojlerova jednaqina za
(p)) i konzervativnosti masenih sila (rotF
Bernulijev model fluida (sl. 4.20)

Z
~
U
U
dp
~ ~
(4.96)
+ grad
+
= 2U
.
t
2

MEHANIKA FLUIDA

89

Uvoeem pretpostavke sta ionarnog strujaa (()/t = 0) i mnoeem jednaqine (4.96) sa usmerenim
elementom strujni e ds, tj. sa vektorom brzine U~ izraz (4.96) se transformixe u rela iju (4.100) kako
sledi
~ ~
gradB = 2U

~
U

!
~
U
B =0
U

~ B = U
U

du strujni e!

B = const

~
dB
U
gradB =
=0
U
ds

dB
ds B = 0
ds

du strujni e = const)

(4.100)
Pri izvoeu izraza (4.100) korixena je rela ija (U~ ~) U 0 (vrednost mexovitog vektorskog proizvoda
u kome su dva ista vektora je identiqki jednaka nuli), kao i F~ = = G. Konstanta C () ima istu
vrednost du jedne strujni e ( = const), ali ta vrednost moe, a i ne mora da se mea od strujni e do
strujni e.
B

U2
+G+
2

dp
= CB ()
(p)

( onst

Bitno je da je u Bernulijevom integralu (4.100) zadrana vrtlonost, tj. da on

vai i za vrtlona strujaa (~ 6= 0)!

Bernulijeva teorema:
Pri sta ionarnom strujau neviskoznog barotropnog fluida u po u konzervativnih masenih
sila zbir kinetiqke energije fluida po jedini imase, poten ijala masenih sila po jedini i
mase i funk ije pritiska, tj. poten ijala zapreminskog dejstva povrxinskih sila se ne
mea, tj. ima stalnu vrednost du strujni e, a sa tim i u svim taqkama trajektorije fluidnog
delia, jer se u sta ionarnom strujau trajektorije i strujni e poklapaju.

Ovaj iskaz teoreme povezati sa izrazom (4.94) i fiziqkim znaqeem veliqine B!

Napomena: Matematiqke opera ije pri izvoeu Bernulijevog integrala (4.100) mogu da se prikau i na
sledei naqin:
1. U~ B = 0 B U~ d B = 0 B = B() ( onst du strujni e) Bernulijev integral (4.100)

Z
Z
2. DDtU~ = G + dp U~ DtD U2 = U~ G + dp U~ B = 0


~ grad
=U
za sta ionarno strujae (()/t).
s

D
Dt

U2
2

U2
2

4.13.2 Analiza Bernulijeve teoreme u sluqajevima jednostavnijih barotropnih pro esa

1. Sluqaj nestix ivog fluida ( = const) u po u sile Zem ine tee
z
F~ = ~g

F = gz

G = gz

p
U2
+ gz + = CB ()
2

Izraz (4.101) (sl. 4.20) napisan u obliku

U2
2g
|{z}

brzinska
visina

z
|{z}

geodezijska
visina

p
g
|{z}

pijezometarska
visina

= const

du strujni e

(4.101)

MEHANIKA FLUIDA

90

predstav a osnovnu jednaqinu u Hidrauli i, tako da klasiqna formula ija teoreme Bernulija glasi
U sta ionarnom strujau neviskozne nestix ive teqnosti u po u sile Zem ine tee
hidrauliqka visina koja je jednaka sumi brzinske, geodezijske i pijezometrijske visine, ima
stalnu vrednost du strujni e, trajektorije ili vrtlone linije.

U sta ionarnom strujau je saglasno (4.96), takoe

~
gradB

dB
B =
= 0,

dl

gde d()/dl oznaqava diferen irae du luka krive vrtlone linije (~dl = 0), tako da vai B =
~ formira poten ijalno
U
const du vrtlone linije. Dakle, u sta ionarnom strujau vektor ~
vektorsko po e sa poten ijalom B!
Oblik Bernulijeve jednaqine
U
p+
(4.106)
= const
2
koji sledi iz (4.101) kada je z = const, ili kada uti aj masenih sila moe da se zanemari u poreeu
sa povrxinskim silama, odnosno pritiskom, bie analiziran u poglav ima koja slede u vezi sa
pojmom pritiska.
2

2. Sluqaj kada je u svim taqkama strujnog prostora zadovo en uslov U~ ~ = 0.

U sta ionarnom strujau, saglasno jednaqinama (4.98) i (4.99) je B = 0, odakle sledi jednaqina (4.104)
)
Z
(a) ~
=0
dp
U
+G+
= C = const u svom prostoru ispuenom fluidom (4.104)

~
2

kU
(b) ~
2

Uslov paralelnosti U~ k ~ vrtlone linije se poklapaju sa strujni ama spiralno kretae

strujae u po u 'slobodnih' vrtloga koji se odvajaju na povrxima krila konaqnih dimenzija.
3. Obli i Bernulijevog integrala za izotermska i adijaba ka strujaa
U sluqaju strujaa stix ivog fluida (uglavnom gasova), izuzimajui strujaa u atmosferi, moe da
se zanemari uti aj masenih sila pa iz jednaqine (4.102) (sl. 4.20)
U2
+
2

dp
= CB ()

sledi:
(a) Izotermsko strujae (T = const, p/ = const, p/p

= /1

) (sl. 4.20)

p
U2

p1
p1
U2
ln
=
ln
= const
+
+
2
1
p1
2
1
1

(b) Adijabatsko strujae [p/p

= (/1 ) /1 = (p/p1 )1/

(4.107)

(sl. 4.20)

"
1 #

p1
p
U2
= const;

1
2
1 1
p1
"
1 #
U2
p1

= const;
1
2
1 1
1

p
p
U 2 U12
= 0.
+

2
1
1

(4.108)

Indeks1 se odnosi na bilo koju proizvo no izabranu taqkuna strujni i, trajektorijiilivrtlonoj

liniji.

MEHANIKA FLUIDA

91

4.14 Bernulijeva jednaqina i ene primene

4.14.1 Analiza i izvoee Bernulijeve jednaqine pomou izraza (4.42) za

ubrzae u prirodnim koordinatama (s, n)
Ojlerova jednaqina je data izrazom (4.68). Uvrxtavaem rela ije (4.42) u (4.68) i skalarnim mnoeme
sa vektorom brzine U~ = U~s dobijaju se rela ije kako sledi

ffi
Z
2
~
dp
DU
~ 1 gradp DU ~s + U ~n = grad F
~ = U~s
=F
U
Dt

Dt
R

Desna strana jednaqine se izraava pomou materijalnog izvoda

D
Dt

~ U
~
U
2
D
Dt

D
Dt

()
=0
t

Z
DU
dp
~ grad F
=U
.
Dt

Z
Z

dp
dp
F

U2
F +
2

Ako je strujae sta ionarno, onda sledi

dp

D
Dt

U2
F +
2

(4.109)

Z
dp
F

dp

=0

du trajektorije i strujni e

(4.110)
Analizirati postupke kojima je izveden Bernulijev integral definisan rela ijom (4.110), tj. (4.100)!
U2
F +
2

dp
= Const

4.14.2 Bernulijeva jednaqina za nesta ionarno strujae. Promena pritiska

u prav u upravnom na strujni e
Svrsishodno je Ojlerove jednaqine napisati u prirodnim koordinatama (s, n). U tom i u se izraz za
ubrzae (4.42) uvrxtava u Ojlerovu jednaqinu (4.68) tako da se saglasno oznakama na sli i 4.15, dobijaju
posle skalarnog mnoea sa jediniqnim vektorima ~s i ~n sledee jednaqine
U
1 p
U
+U
=F
(4.111)
t
s
s
s

(4.112)
u kojima su: F = gz/s i F = gz/n, za F = ~g i osu z usmerenu vertikalno navixe. Jednaqina
(4.111) moe da se integrali du strujni e pri qemu konstanta zavisi od koordinate n u prav u normale
na strujni u, tj. mea se, u opxtem sluqaju, od strujni e do strujni e. Razum ivo je da je rezultat te
integra ije, za sluqaj sta ionarnog strujaa Bernulijev integral (4.110) u kome je = gz.
Za nesta ionarno strujae nestix ivog fluida integra ee jednaqine (4.111) du strujni e od taqke
1 do taqke 2 daje izraz
Z
U (s, t)
1
1

ds + p + U + gz = p + U + gz
(4.113)
t
2
2
1 p
U2
= Fn
R
n

2
2

2
1

koji prikazuje Bernulijevu jednaqinu nesta ionarnog strujaa nestix ivog fluida. Za tehniqku praksu su
interesantni sluqajevi kada je U = U (t), tj. kada brzina ne zavisi od s. Tada je U = U i R (U/s)ds =
ldU/dt, gde je l = s s .
Jednaqina (4.112) odreuje promenu pritiska u prav u upravnom na strujni e. Ova jednaqina moe da se
integrali ako su poznate zavisnosti veliqina U i R od promeive n. Kada se zanemari uti aj masenih
1

2
1

MEHANIKA FLUIDA

92

sila jednaqina dobija oblik:

(4.114)

p
U2
=
,
n
R

gde je R polupreqnik krivine strujni e (sl. 4.15). Iz (4.114) sledi da pritisak raste u radijalnom
prav u od entra krivine napo e, tj. suprotno smeru normale ~n (sl. 4.15). Ovaj porast pritiska je u
ravnotei sa entrifugalnom silom, tj. postoji ravnotea sila u prav u upravnom na strujni u! Iz (4.114)
sledi da pritisak raste u radijalnom prav u od entra krivine napo e, tj. suprotno smeru normale ~n
(sl. 4.15). Ovaj porast pritiska je u ravnotei sa entrifugalnom silom, tj. postoji ravnotea sila u prav u
upravnom na strujni u! Kod pravolinijskih strujni a je R = i iz (4.114) sledi p/n = 0, tj. pritisak
se ne mea u prav u upravnom na strujni e. Dakle, u jednom paralelnom strujau, tj. u pravolinijskoj
paralelnoj struji svuda vlada isti pritisak. Ako pri tome brzina na razliqitim strujni ama imaju
razliqitevrednosti, onda je oqiglednoda i konstanta C mora da ima razliqitevrednostina tim strujni ama,
jer je na svima ima pritisak isti!
B

4.14.3 Bernulijeva jednaqina za nestix iv fluid. Pojmovi dinamiqkog

i totalnog pritiska. Meree pritiska. Pitove i Pito-Prantlove
rag repla emen
sonde. Pojam kavita ije
Bernulijeva jednaqina za strujae nestix ivog fluida u po u sile Zem ine tee data je izrazom (4.101)
(sl. 4.20)

U2
+ gz + p = CB ()
2

proizvo na taqka na zaustavnoj strujni i

,

U p
U, p

U =0
p = p0

zaustavna taqka

U
B

diferen ijalni
manometar
z }| {

Slika 4.21: (a) Opstrujavae tela. Pojam pritiska. (b) Prin ip Pito-Prantlove sonde (dinamiqki
pritisak) (H. Pitot, 1695-1771; L. Prantl, 1875-1953). Bernulijeva jednaqina je primeena du strujni e A B .

U mnogim strujaima u tehniqkoj praksi je ili z = const ili visinske razlike u strujnom po u ne igraju
neku veu ulogu. Tada je razlika pritisaka u razliqitim taqkama jedne strujni e odreena razlikama brzina
u tim taqkama. U tom sluqaju moe da se koristi jednostavan oblik Bernulijeve jednaqine
(4.115)
koja povezuje pritisak i brzinu u svakoj taqki strujnog po a. Konstanta C se odreuje pomou pogodnih
referentnih vrednosti na svakoj strujni i. Du strujni e koja prolazi kroz zaustavnu taqku ( U = 0)
vai Bernulijeva jednaqina (sl. 4.21a)
1
1
p + U = p + U = p
(4.116)
2
2
gde su:
p - strujni (statiqki) pritisak (p = p )
p+

U2
= CB
2

MEHANIKA FLUIDA

93

- dinamiqki pritisak (p = p )
- totalni (ukupni, zaustavni) pritisak (p = p = p )
Primene Bernulijeve jednaqine du odgovarajuih strujni a daju sledee rela ije (sl. 4.21(b)):
Strujni a AO :
p + U = p
Strujni a A B : p + U = p + U = p + U
Taqka B je taqno na vertikali u odnosu na taqku B i obiqno van graniqnog sloja. U emu se pritisak u
prav u upravnom na prava strujaa praktiqno ne mea pa je p = p . Taqke A i A su vrlo bliske, a taqka
O je zaustavna taqka (Pitova sonda), tako da se iz gorih jednaqina dobija
1 2
U
2
p0

dyn

tot

zaust

1
2

1
2

1
2

1
2

p0 pB = U 2
| {z } 2
pdyn

U=

(4.117)

2 pdyn

Sa Pito-Prantlovom sondom moe da se odredi brzina U mereem dinamiqkog pritiska p . U izrazu

(4.117) treba uoqiti da postoji nelinearna zavisnost izmeu p i U !
dyn

dyn

U, p

Sfrag repla emen

U =0
1111111111111111
0000000000000000
00000000000000
11111111111111
00000000
11111111
0000000000000000
1111111111111111
00000000000000
00000000
11111111
0000000000000000 11111111111111
1111111111111111
00000000000000
11111111111111
00000000
11111111

(a)

(b)

p = p0

pd = pO p = 21 U 2

Slika 4.22: (a) Meree brzine U homogenom paralelnog strujaa Pito-Prantlovom evi; (b) Otvor
u zidu pokazuje statiqki (strujni) pritisak. Iz pokazivaa diferen ijalnog manometra odreuje se
brzina strujaa U .

Kavita ija

Iz Bernulijeve jednaqine sledi da je pritisak u fluidu najmai kada je brzina strujaa najvea. Iz
(4.116) sledi: p = 0 U = U = (U + 2p /) (Kavita ija!).
U evi promeivog popreqnog preseka, na primer u Venturijevoj evi, je mogue da se u najuem preseku gde
je brzina strujaa najvea, saglasno jednaqini kontinuiteta, pritisak toliko smai (Bernulijeva jednaqina),
da na temperaturi koja vlada nastane k uqae teqnosti uz nastajae i izdvajae mehurova pare. Ova pojava
dovodi do kavita ije i dvofaznog strujaa ! Do iste pojave moe da doe i na povrxi brzo rotirajuih
lopati a hidrauliqnihmaxina. Mehurovi pare noxeni strujom fluida dospevaju u oblast poveanog pritiska
koji izaziva ihovo kondezovae. Ovo dovodi do intenzivne erozije materijala, vibra ije postrojea i buke.
Kavita ija je, dakle, nepoe na pojava, koju je potrebno izbei i spreqiti! O ovome e biti vixe govora u
glavi 5 u okviru proraquna evovoda spregnutog sa pumpom.
max

1/2

MEHANIKA FLUIDA

94

4.14.4 Bernulijeva jednaqina. Kretae fluidnog delia po kon entriqnim krunim trajektorijama (vrtlog). Raspodele brzine i pritiska
u vrtlogu
U prirodi i tehni i veliki znaqaj ima prouqavae vihornog strujaa. Teorijski model se formira kada
se aksijalnom strujau superponira Rankinov vrtlog, tj. prinudno-poren ijalni vrtlog (sl. 4.12). U ovom
problemu razmatra se ravansko strujae fluida gustine sa strujni ama u obliku kon entriqnih kruni a
(sl. 4.23).

PSfrag repla emen

U (r)
~r
~n

U1

r=R

r1

p1

p
dp
p
=
=
n
r
dr

Slika 4.23: Raspodele brzine i pritiska u vrtlogu.

Uti aj masenih sila se zanemaruje i poxto je strujae osnosimetriqno (rota ionosimetriqno) onda sve
veliqine zavise samo od redijalne koordinate r, a ne i od polarne koordinate . Nezavisnost od koordinate z
je posledi a ravanskog strujaa. Obimna brzina je ukupna rezultujua brzina U qija se raspodela u opxtem
sluqaju zadaje stepenom funk ijom

r
U (r) = k r = U
(4.118)
r
u kojoj r oznaqava radijalnu koordinatu. Veliqine U i r i eksponent m su konstante (sl. 4.23), pri qemu je U
brzina na rastojau r od entra. Dakle, veliqine U , p , r , i m su u ovom problemu poznate. Analizirae se
skup rexea koja definixu raspodelu brzine i pritiska za razliqite vrednosti parametra m, koje odreuju
tip vrtloga!
Primenom jednaqine (4.114) slede rela ije (sl. 4.23)
U
dp
U
p
=

=
.
(4.119)
n
R
dr
r
Integra eem izraza (4.119) pomou (4.118) i korixeem graniqnog uslova p(r ) = p dobija se:
#
"
U
r
pp
=
(4.120)
1 , za m 6= 0
2m
r

r
pp
= U ln
(4.121)
, za m = 0
r
Na slikama 4.24 i 4.25 su za razliqite vrednosti eksponenta m prikazane raspodele brzine i pritiska
u zavisnosti od raspodele brzine i pritiska u zavisnosti od rastojae r od ose. Posebno fiziqko znaqee
imaju vrednosti eksponenta m = 1 (U R: rota ija krutog tela - prinudni vrtlog) i m = 1 (U 1/r:
poten ijalni vrtlog).
Oba vrtloga kao i ihova kombina ija, tj. Rankinov vrtlog (sl. 4.12) se vixe ili mae dobro realizuju i
nastaju u mnogobrojnim strujaima, tzv. vihornim strujaima prisutnim u prirodi i tehni i. U tehniqkoj
praksi se razliqitim ureajima (aksijalnim ventilatorima, lopati ama radijalnog sprovodnog aparata i
m

2m

2
1

2
1

MEHANIKA FLUIDA

95

sliqno) ostvaruju razliqite vrednosti eksponenta m, kojima odgovaraju razni profili brzine (sl. 4.24) i
pritiska (4.25).
5

m = 0, 5

U (r)/U1

m=2

m=1

m = 0, 5
2

m=0
1

PSfrag repla emen

0
0

r/r1

Slika 4.24: Raspodele brzine u razliqitim vrtlozima. Posebno fiziqko znaqee imaju vrednosti
eksponenta m: m = 1 : prinudni vrtlog (rota ija krutog tela); m = 1 : poten ijalni (slobodni)
vrtlog.

5
4

m=1

m = 0, 5

p p1
U12

m=0

m = 1

0
-1
-2

PSfrag repla emen

-3
-4
0

r/r1

Slika 4.25: Raspodele pritiska u prinudno-poten ijalnom i drugim vrtlozima. Naroqito

vae vrednosti eksponenta m su: m = 1 : prinudni vrtlog (rota ija krutog tela); m = 1 :
poten ijalni (slobodni) vrtlog.

MEHANIKA FLUIDA

96

Oqigledno je iz prethodne analize na koji naqin Bernulijeva jednaqina meusobno povezuje stae strujaa
na razliqitim strujni ama. Uoqava se da se brzina i pritisak u poten ijalnom vrtlogu (r r ) ponaxaju
razliqito, tj. imaju razliqit karakter promene. To je tipiqan iskaz Bernulijeve jednaqine (sl. 4.24 i 4.25).
U blizini ose, tj. za r 0 ove veliqine tee beskonaqno velikim vrednostima (r = 0 je singularitet za
poten ijalni vrtlog!), xto je posledi a svih uqienih pretpostavki, naroqito pretpostavke modela neviskoznog fluida, tj. nepostojae trea! Naime, u viskoznom fluidu tree ima odluqujuu ulogu u blizini ose
za r = 0. Smi ajni naponi bi u toj oblasti proizvo no narasli za sluqaj raspodele brzine koja bi odgovarala
poten ijalnom vrtlogu. Viskoznost i priroda sve to regulixu i umesto toga fluid rotira kao kruto telo
(ugaona brzina = const, smiqui napon (r) 0, sl. 4.12). Iz (4.118) i (4.120) sledi (m = 1):

U
1 U `
1
U = r =
(4.122)
r, p = p +
r r
p U , r r
r
2 r
2
Za r < r (prinudni vrtlog) brzina i pritisak se meau na isti naqin, tj. imaju isti karakter zavisnosti
od r.
Raspodela pritiska (4.122) pri r = r neprekidno (zajedniqka tangenta) prelazi u raspodelu pritiska u
poten ijalnom vrtlogu (m = 1 u izrazu (4.120))

1
1

p + U , r r
p=p + U r

(4.123)
2
r
r
2
Uti aj viskoznosti u sloju fluida r = r (ili r = R, sl. 4.12) dovodi do zaob avaa profila brzine,
neprekidnog (kontinualnog) prelaza jednog profila u drugi i do formiraa smiqueg vrtlonog sloja sa
vrlo sloenom strukturom i fiziqkim karakteristikama. Posebno treba istai da u vrtlonom jezgru, u
kome fluid rotira kao kruto telo (r r ), moe da nastane znatan potpritisak! I ova pojava qini vihorna
strujaa vrlo sloenim za istraivae. Odreivae veliqine polupreqnika jezgra r vrtloga, u opxtem
sluqaju, nije mogua bez uzimaa u obzir viskoznosti fluida!
Pitae: Za koju vrednost eksponenta m u izrazu (4.118) konstanta C u Bernulijevoj jednaqini ima istu
vrednost na svim strujni ama?
Odgovor:
Strujae u tom sluqaju mora da bude poten ijalno! Znaqi eksponent mora da ima vrednost m = 1.
Napomena: Rela ija (4.119) U /r = dp/dr se moe koristiti uvek tada kada se uti aj trea (viskoznosti)
ispo ava samo kroz smique napone u tangentnom, ali ne i u normalnom prav u!
1

2
1
2
1

2
1

2
1

r0

2 2
1 1

2
1

2
1

4.14.5 Bernulijeva jednaqina u rotirajuem sistemu. Primena zakona momenta koliqine kretaa - Ojlerova jednaqina turbomaxina
1. Jednaqina koliqine kretaa daje iskaz o silama. Analogno, jednaqina momenta koliqine kretaa
daje odgovarajui iskaz o momentima tih sila. To je znaqajno za mnogobrojne primene, naroqito u
oblasti turbomaxina. Oqigledno je da se pri strujau fluida kroz obrtno kolo hidrauliqnih i
toplotnih maxina snaga ili dovodi ili odvodi. Pri strujau u rotirajuem sistemu uvode se pojmovi
apsolutnog, prenosnog i relativnog kretaa, brzina i ubrzaa. Na fluid u rotirajuim sistemima,
pored sile zem ine tee, deluju jox dve masene sile, a to su entrifugalna i Koriolisova sila, tj.
tangentno i normalno ubrzae prenosnog rota ionog kretaa i Koriolisovo ubrzae. Ako sistem
rotira konstantnom brzinom ~ (~ 6= ~(t)), onda ne postoji tangentno ubrzae prenosnog rota ionog
kretaa, pa su entrifugalna sila F~ i en poten ijal definisani rela ijama
1
~r) (~
~r).
(4.124)
F~ = ~
(~
~r) F~ =
= (~
2
Za sluqaj rota ije oko fiksne ose z, [~(0, 0, ), ~r(x, y, 0)] iz (4.124) sledi
1
= r .
(4.125)
2

2 2

MEHANIKA FLUIDA

97

Koriolisova sila, tj. Koriolisovo ubrzae ~a = 2(~ U~ ) je upravno na brzinu, pa prema tome i
na strujni u, tako da Koriolisova sila nema komponentu u prav u strujni e. Dakle, Bernulijeva
jednaqina za relativno sta ionarno strujae u sistemu koji rotira oko fiksne ose z konstantnom
ugaonom brzinom ima oblik
U
1
p+
+ gz r = C
(4.126)
2
2
Ova jednaqina vai du svake strujni e, a konstanta C moe, a ne mora, da ima razliqite vrednosti
od strujni e do strujni e.
Napomena: Ako ne postoji relativno strujae (U = 0) onda izraz (4.126) definixe po e pritiska pri
relativnom mirovau fluida u sistemu koji rotira konstantnom ugaonom brzinom (Statika fluida,
glava 3).
c

2 2

2. Nesta ionarno relativno strujae

Pomou jednaqina (4.113) i (4.126) dobija se izraz za Bernulijevu jednaqinu nesta ionarnog relativnog
strujaa u ravnomerno (jednoliko) rotirajuem sistemu oko fiksne ose

Z2

(4.127)

ds + p2 + U 2 + gz2 2 r22 = p1 + U12 + gz1 2 r12

s
2
2
2
2

3. Ojlerova jednaqina turbomaxina - primena momenta koliqine kretaa

Jednaqina (4.78) se primeuje na turbinsko kolo (ugaona brzina ) kroz qiji lopatiqni kanal fluid
struji radijalno iz spo axosti (r ) ka unutraxosti (r < r ) kanala. Izborom kontrolne zapremine
u meulopatiqnom prostoru, razmatraem apsolutnih i relativnih brzina strujaa u rotirajuem
sistemu i korixeem jednaqine (4.78) za sta ionarno strujae dobijaju se izrazi za korisni moment
M turbine i korisnu snagu kola P kako sledi
M = m(r

U r U ), P = M = m(w

U w U )
(4.128)
gde su
m
- maseni protok fluida kroz turbinsko kolo;
U
- obimska komponentna apsolutne brzine U~ (U , U ) sa kojom fluid pri r = r ulazi u
lopatiqni kanal
~ (U , U ) kojom fluid pri r = r napuxta kanal
U - obimska komponenta brzine U
w =r iw =r
Jednaqina (4.128) je u literaturi poznata kao Ojlerova jednaqina turbine. Ova jednaqina, meutim,
vai ne samo za turbine, ve ona vai i za pumpe, ventilatore i kompresore. Zbog toga ona nosi
naziv Ojlerova jednaqina turbomaxina. Na primer, ako se radi o pumpi, tj. o kolu pumpe, vai ista
jednaqina (4.128) uz promenu znaka na desnoj strani. Oba sluqaja se razlikuju samo u smeru razmenu
energije izmeu fluida i rotirajueg dela (radnog kola) maxine kroz koju fluid struji. Pumpa se
zbog toga naziva radnom maxinom, jer fluidu predaje (saopxtava) energiju. Korisna snaga pumpe P je
definisana izrazom

U
U
P = V
p + gz +
p + gz +
(4.129)
2
2
gde je V - zapreminski protok fluida koji ostvaruje pumpa koja je ugraena izmeu preseka 1-1 i
nistrujnog (nizvodnog) preseka 2-2 koji se nalaze na meusobnoj visinskoj razli i z z . Oznake
za druge veliqine su uobiqajene. Ako se zamisli da se pumpa uda i iz strujnog toka, onda se u jednaqinu
(4.128) mora staviti P = 0, tako da se ona svodi na Bernulijevu jednaqinu (4.101). Dakle, na osnovu
zakona odraa mehaniqke energije, Bernulijeva jednaqina ima znaqee jednaqine energije za strujae
neviskoznog fluida. Ovde jox treba napomenuti da Ojlerova jednaqina turbomaxina vai ne samo za
radijalne, ve takoe i za aksijalne turbomaxine u kojima fluid uglavnom struji u aksijalnom prav u.
1

2
1

r2

r1

2
2

2
1

MEHANIKA FLUIDA

98

Spe ijalni sluqaj - slobodni vrtlog

Ako se razmatra prva jednaqina sistema (4.128) u sluqaju radnog kola na koje se pri strujau
fluida ne prenosi nikakav moment (M = 0), onda oqigledno vai ili m = 0 ili rU = const . U
drugom sluqaju obimska komponenta je poten ijalni vrtlog. Izraz = rU definixe irkula iju
, pa se u turbomaxinama koristi termin zakon konstantne irukula ije ( = rU = const).
Strujae se uz prisustvo i radijalne komponente brzine obav a se po spiralnim putaama. Takvo
strujae nastaje u po u poten ijalnog vrtloga zdruenog sa izvorom ili ponorom. U tehniqkoj
praksi je ova klasa strujaa vrlo prisutna, na primer, u razliqitim vrstama iklonskih aparata
i ureaja.

4.15 Primena osnovnih jednaqina mehanike fluida pri rexavau

strujaa fluida
kvazi-jednodimenzijskih

4.15.1 Strujae fluida u kanalima, evima i mlazni ima. Modeli jednodimenzijskih i kvazi-jednodimenzijskih strujaa

1. Strujni a - strujno vlakno - strujna ev

2. Jednodimenzijsko strujaa. Modeli strujni e ( ) i strujnog vlakna ( ). Najpre se uoqava
MS

MSV

strujni a S od taqke 1 ka taqki 2. Potom se u taqki 1 posmatra inifinitezimalna povrx a ortogonalna na

strujni i S. Ako se kroz svaku graniqnu taqku povrxini e a povuku ostale strujni e, onda one formiraju
omotaq strujnog vlakna SV. Poxto je ovaj prostoru neposrednoj okolini strujni e S1-2, promene veliqina
staa f i taqkama popreqnog preseka a su znatno mae od promena u podunom prav u s i mogu se i odnosu
na ih zanemariti, tako da vai f = f (s, t). Dakle, sve veliqine su konstantne u preseku a strujnog vlakna
i zavise samo od jedne pravolinijske ili krivolinijske koordinate s upravne na presek a, kao i od vremena t
ako je strujae nesta ionarno! Postoji samo jedna projek ija brzine U~ koja je upravna na popreqni presek SV
i koja je zadata sa U~ = U~ (s, t). Ovde se radi o jednodimenzijskom strujau! Iako MSV predstav a jednu
apstrak iju, on je vano pomono sredstvo u nau i o strujau. Veliki znaqaj ima u praktiqnoj primeni i
qini osnov hidraulike.
Strujae u evima. Strujae u kanalima i evima razliqitih popreqnih preseka, koji su konstantni ili promeivi u prostoru i vremenu, je u opxtem sluqaju vixedimenzijsko i zbog toga znaqajno
komplikovanije za izuqavae od jednodimenzijskog strujaa! To naroqito dolazi do izraaja u sluqaju
sta ionarnog strujaa kroz strujno vlakno kada se osnovne jednaqine mehanike fluida u integralnom
i diferene ijalnom obliku svode na svoje veoma jednostavne algebarske oblike.
Osnovno pitae. Prirodno se u ovom trenutku postav a osnovno pitae: Da li je mogue ovaj novi
sloeniji sluqaj strujaa svesti na prethodni jednostavniji? Pod kojim uslovima se jedno strujae
kroz ev sa sve tri projek ije brzine koje zavise od sve tri prostorne koordinate i vremena moe
analizirati primenom modela jednodimenzijskog strujaa MSV? Odgovor se dobija uvoeem pojma
strujne evi SC, tj. MSC!
3. Model strujne evi MSC Model kvazi-jednodimenzijskog strujaa. Strujna ev je vektorska
ev po a brzine. Formira se analogno kao i strujno vlakno. en omotaq qine strujni e, a eni popreqni
prese i (A , A , A, ...) su konaqni. Zbog toga se, za razliku od strujnog vlakna, kod strujne evi ne mogu
zanemariti promene fiziqkih veliqina f po preseku u odnosu na ihove promene u podunom prav u! Da bi
se jedan ovakav model MSC sveo na prethodni jednostavniji MSV oqigledno je da treba razmatrati brzinsko
po e i u strujnoj evi pronai one popreqne preseke A na koje su strujni e ortogonalne. U tom sluqaju,
kao i kod strujnog vlakna, postoji samo jedna projek ija brzine U~ ortogonalna na povrx preseka A, tj. u
prav u normale ~n na taj presek (sl. 4.26(v)(g))! Poxto strujna ev SC konaqnog preseka A, za razliku od
~
SV infinitezimalnog preseka a obuhvata znatno veu oblast (domen) oko strujni e S1-2, onda se brzina U
1

MEHANIKA FLUIDA

99

u opxtem sluqaju, mea od taqke do taqke unutar preseka i formira neravnomeran (neuniformni) profil
brzine. Dakle, strujaa nije jednodimenzijsko, ali ima jednodimenzijski karakter !
Nije, meutim, ni jednostavno, a ni mogue formirati normalni presek A! To zavisi kako od geometrije
strujnog prostora, tako i od strujnog po a, jer pri tome mora da bude zadovo en uslov U~ rotU~ = 0. Ako
normalni presek postoji, onda brzina po tom preseku moe da bude konstantna (ravnomerna) ili promeiva
(neravnomerna) (sl. 4.27). U ovom drugom sluqaju, koji se odnosi na neravnomernu raspodelu brzine izrazito
prisutnu pri strujau viskoznog fluida, mogu se odrediti srede konstantne vrednosti fiziqkih
veliqina, o qemu e biti vixe reqi u Dinami i viskoznog fluida (glava 5 ovog kursa Mehanike fluida).

(a)

(b)

~
U

ds

rag repla emen

1
Model strujni e

~
U

(g)

MSV

~
U

SV

A2
s

~n

A1

a2

~n

a1

Model strujnog vlakna

MS

2
A

(v)

~
U

00
11
11
00
00
11
00
11
00
11

a
A

SC

Model strujne evi MSC

A - normalni presek strujne evi
Slika 4.26: Jednodimenzijsko i kvazi-jednodimenzijsko
strujae:
(a) strujni a (S); (b) strujno vlakno (SV):
~
~

a - povrx infinitezimalnog popreqnog preseka SV; U = U (s, t) - brzina ortogonalna na povrx preseka a; ~
njediniqni vektor povrxini e a u prav u tangente na strujni u; strujna~ ev (SC): A - povrxina popreqnog
preseka SC koji je ortogonalan na strujni ama (normalni presek SC); U - brzina upravna na ortogonalni
(normalni) presek A strujne evi (SC), koja se u opxtem sluqaju mea od taqke do taqke unutar preseka A,
ili je konstantna po preseku; (g) prostorni prikaz strujni e (S), strujnog vlakna (SV) i strujne evi SC.

4. Primena kon epta kvazi-jednodimenzijskog strujaa na probleme strujaa fluida kroz

evi, kanale i mlaznike. Model neviskoznog fluida omoguuje primenu kon epta kako jednodimenzij-

skog, tako i kvazi-jednodimenzijskog strujaa fluida pri analizi osnovnih jednaqina mehanike fluida, tj.
zakona odraa mase, impulsa i energije u ihovim integralnim obli ima. Iako prihvatae konstantnih
vrednosti u popreqnom preseku evi podrazumeva da se ti aji viskoznosti zanemar ivo mali, kon ept teorije
jednodimenzijskog strujaa moe da se prenese i primeni na strujae viskoznog fluida uvoeem sredih
vrednosti fiziqkih veliqina.

MEHANIKA FLUIDA

100

Strujae prikazano na sli i 4.27(b) je suxtinski trodimenzijsko i zavisno promeive su funk ije od
, i z. Zaista, brzina na grani i (omotaqu) strujne evi mora da ima prava tangente na tu grani u
(konturu), zbog qega nastaju i ene komponente u y i z prav u. Meutim, ako je promena preseka kontinualna
i spora (umerena), onda su i komponente u y i z prav ima male u poreeu sa komponentom u x prav u. U
tom sluqaju moe se pretpostaviti da su promeive strujnog po a funk ije samo od x koordinate, tj. da
imaju uniformnu (ravnomernu) raspodelu u bilo kom popreqnom preseku odreenom sa koordinatom x! Takvo
strujae, u kome je osim f = f (x) i A = A(x), gde je f u, p, , T, . . . , definisano je kao kvazi-jednodimenzijsko!

x y

A = A(x)
A = const

rag repla emen

y

u|x=const = const

u = u(x)

f = f (x) f = u, p, , T

u 6= const
v, w u

p = p(x)
A = const
x

= (x)
T = T (x)

za x = const
Slika 4.27: (a) Jednodimenzijsko strujae: strujna ev je konstantnog popreqnog preseka A = const i sve
fiziqke veliqine zavise samo od podune koordinate x; (b) Kvazi-jednodimenzijsko strujae: strujna ev
je promeivog popreqnog preseka A = A(x) ; strogo govorei, strujae je trodimenzijsko ali se na izvesnim
duinama (delovima) evi moe pretpostaviti da su fiziqke veliqine funk ije samo od x i da su zadovo eni
uslovi (4.130).
u = const

Zak uqak
Primena kon epta kvazi-jednodimenzijskog strujaa podrazumeva (sl. 4.27)

1. f (x)
= const
2. A = A(x)
3. f = f (x) f = u, , p, T, . . . (4.130)
x=const

1. Pretpostavka da su fiziqke veliqine f konstantne u taqkama popreqnog preseka A strujne evi. Ova
pretpostavka ne mora da bude ispuena za qitavu strujnu ev, ve samo na onim enim delovima na
koje se pri proraqunu primeuje model kvazi-jednodimenzijskog strujaa. Dakle, strujae mora bar
na pojedinim duinama (delovima) evi da bude ujednaqeno (ravnomerno), tj. praktiqno konstantno po
popreqnom preseku i da se sporo mea u podunom prav u.

MEHANIKA FLUIDA

101

2. Potrebna spora promena profila brzine u podunom (aksijalnom) prav u podrazumeva da je povrx
popreqnog preseka A = A(x) evi lagana, sporo promeiva funk ija od nezavisno promeive x.
3. U strujau sa zadovo enim uslovima 1 i 2, tj. sa ispuenim taqkama 1 i 2 zak uqka (4.130) fiziqke
veliqine f su funk ije samo od podune koordinate x, tj. f = f (x). Izmeu deoni a strujne evi u
kojima su ispueni uslovi (4.130) strujae moe da ima trodimenzijski karakter, ali se ono ne moe
proraqunavati primenom metoda i modela jednodimenzijskog i kvazi-jednodimenzijskog strujaa.

4.15.2 Osnovne jednaqine kvazi-jednodimenzijskog strujaa u algebarskom

PSfrag repla emen
obliku

Iako je pretpostavka o kvazi-jednodimenzijskom strujau izvesna aproksima ija realnih strujaa u kanalima, evima i mlazni ima promeivog popreqnog preseka, mogue je koristiti integralne oblike jednaqina
odraa, tj. jednaqine kontinuiteta (4.85), jednaqine koliqine kretaa (4.87) i jednaqine energije (4.89)
u i u izvoea odgovarajuih oblika ovih jednaqina za kvazi-jednodimenzijsko strujae. Tako izvedene
jednaqine su fiziqki konzistentne, opisuju fiziku odgovarajuih pro esa i daju rexee za probleme u
tehniqkoj praksi.
~n ~nw

~w
U
Aw

U1 = u 1
p1

A = A(x)
A1

~n

~i

T1

U2 = u 2

dAw
x

Kontrolna
zapremina V

~n

A2

p2
2
T2

Kontrolna povrx
A = A1 + A2 + Aw

Slika 4.28: Konaqna kontrolna zapremina V i kontrolna povrx A za model kvazi-jednodimenzijskog strujaa
u strujnoj evi. Fiziqko-matematiqki kon ept ovog modela i znaqee pojedinih oznaka dati su u tekstu.

Jednaqina kontinuiteta

Primenom kon epta kvazi-jednodimenzijskog strujaa na opxti integralni oblik jednaqine kontinuiteta
(4.85) za sluqaj sta ionarnog strujaa dobija se
Z
I
I

~ ~n dA = 0
~ ~
U
dV + U
n dA = 0

(4.131)
t
V

Primena jednaqine (4.131) na konaqnu kontrolnu zapreminu V za strujnu ev ograniqenu kontrolnom povrxi
A = A + A + A (slika 4.28) daje
Z
Z
Z
~ ~n dA + U
~ ~n dA +
~ ~n dA = 0.
(4.132)
U
U
1

A1

A2

Aw

U popreqnim prese ima A i A profili brzinama su ravnomerni (uniformni). Jediniqni vektori ~n

spo asih normala odgovarajuih kontrolnihpovrxi su, po defini iji, uvek usmereni od povrxi ka okolini
1

MEHANIKA FLUIDA

102

(okrueu). Du omotaqa strujne evi (zida kanala u opxtem sluqaju) brzina strujaa je u prav u tangente
na povrx omotaqa. Sve veliqine su oznaqene indeksima onih delova kontrolne povrxi kojima pripadaju, tako
da vae rela ije (sl. 4.28)
Z
Z
Z
~ ~n dA = U A ,
~ ~n dA = U A ,
~ ~n = 0
~ ~n dA = 0.
U
U
U
(4.133)
U
1

A1

A2

Aw

Uvrxtavaem izraza (4.133) u (4.132) dobija se

1 U1 A1 + 2 U2 A2 + 0 = 0

Za nestix iv i homogen fluid

= 2 = = const

1 U1 A1 = 2 U2 A2

izraz (4.134) se pojednostav uje

(4.134)

(4.135)
Umesto normalnih preseka 1-1 i 2-2, qije su povrxine A i A , mogu da se izaberu bilo koja druga dva preseka
u kojima je zadovo en uslov (4.130). Drugim reqima, ako se u jednaqinama (4.134) i (4.135) nizstrujni presek
(kraje stae) posmatra kao promeiv, tj. kao izabran bilo gde du x-ose, ali tako da budu zadovo eni
uslovi modela (4.130), onda prethodne jednaqine glase
U A = const
(4.136)
U A = const
(4.137)
Jednaqina (4.136) je jednaqina kontinuiteta kvazi-jednodimenzijskog strujaa fluida. Ona vai i za
nestix iv i za stix iv fluid. eno fiziqko znaqee je da se maseni protok m du evi ne mea
(ulazni maseni fluks jednak izlaznom). Uporediti ovaj zak uqak sa defini ijom masenog protoka
(4.10). Veliqina m = U A je maseni protok kroz proizvo ni presek strujne evi u kome je ispuen
uslov jednodimenzijskog modela.
Jednaqina (4.137) je kvazi-jednodimenzijski oblik jednaqinekontinuitetaza nestix iv homogen fluid.
Iz e sledi nepromeivost (konstantnost) zapreminskog protoka V (videti izraz (4.9)) du strujne
evi, jer izraz V = U A oznaqava zapreminski protok kroz proizvo ni presek strujne evi u kome je
ostvaren karakter jednodimenzijskog strujaa (U = const u svim taqkama povrxi preseka A i U~ = U~n).
Iz (4.136) i (4.137) se izvode dva vana zak uqka:
(1) Pri strujau nestix ivog fluida brzina strujaa se poveava sa smaeem popreqnog preseka
strujne evi i obratno (A U i obrnuto A U ). Ovaj zak uqak pri strujau stix ivog
fluida ( 6= const) nee uvek da vai! Naime, mogue je da se usled velikog porasta gustine
istovremeno smauju i brzina strujaa u popreqni presek strujne evi ( U A ).
(2) Jednaqina kontinuteta za nestix iv fluid, (4.137) vai ne samo za sta ionarna, ve i za nesta ionarna strujaa! Zak uqak se jednostavno izvodi iz izraza (4.85) u kome zapreminski integral
izqezava za sluqaj strujaa nestix ivog fluida. To je posledi a zakona odraa mase. Naime,
kod nestix ivog fluida masa fluida u kontrolnoj zapremini V se ne mea tokom vremena,
iako je strujae nesta ionarno ! Videti sliku 4.17 i jednaqine (4.43)-(4.54).
O pojmovima nekih tipova nesta ionarnosti, kao i kvazi-sta ionarnom strujau viskoznog fluida,
bie govora u poglav ima koji slede (glava 5).
Po e brzine U = u (jednodimenzijski model). Deta na analiza svih pojmova i oznaka za jednodimenzijsko i kvazi-jednodimenzijsko strujae, koja je data u poglav u 4.15.1 i u analizi jednaqine
kontinuiteta, direktno se koristi pri izvoeu jednaqine koliqine kretaa i jednaqine energije.
Poxto e u da em tekstu, kako je prikazano na sli i 4.28, strujae biti usmereno u prav u x-ose, onda
je svrsishodno da se brzina |U~ | = U oznaqi sa u, jer je to komponenta brzine U~ = u~i + v ~j + w ~k u prav u
x-ose. Drugim reqima, veliqina U oznaqava brzinu u proizvo noj taqki strujni e u trodimenzijskom
U1 A1 = U2 A2 .
1

MEHANIKA FLUIDA

103

strujau, tako da, saglasno tome, veliqina u predstav a brzinu u modelu jednodimenzijskog ili kvazijednodimenzijskog strujaa du x-ose! Oznake u i u , poxto je merodovna samo komponenta brzine u,
definixu uniformno (ravnomerno) po e brzine u popreqnim prese ima 1-1 i 2-2 qije su povrxine A
i A . Dakle, doi indeksi 1 i 2 brzine u ne znaqe indeksnu nota iju, ve oznaqavaju presek strujne
evi. Saglasno ovome i oznakama na sli i 4.28, jednaqine kontinuiteta (4.134)-(4.137) glase
1

1 u1 A1 = 2 u2 A2

u1 A1 = u2 A2

uA = const

(4.138)

= const
uA = const

Jox jednom se naglaxava da izrazi bez indeksa vae za bilo koji presek strujne evi, koji zajedno sa
fiziqkim veliqinama koje mu pripadaju, zadovo ava model kvazi-jednodimenzijskog strujaa (4.130).

Jednaqina koliqine kretaa

Razmatra se jednaqina impulsa u integralnom obliku, (4.87). en oblik za sta ionarno strujae u kome
se uti aj masenih sila moe zanemariti (F~ = 0) glasi
I
I
~ (U
~ ~n)dA = p~n dA
U
(4.139)
A

Komponenta ove vektorske jednaqine u prav u x-ose je

I

~ ~
u(U
n)dA =

(4.140)

pnx dA.

Jednaqina (4.140) je uproxen oblik jednaqine (4.71) u kojoj pn dA oznaqava x-komponentu elementarne sile
pritiska. Izraqunavae integrala po kontrolnoj povrxi A na levoj strani jednaqine (??) deta no je
analizirano pri izvoeu jednaqine kontinuiteta. Poxto je jedhaqina (4.140) skalarna jednaqina, potrebno
je voditi raquna o znaku x-komponente pri razmatrau integrala po kontrolnoj povrxi A. Ponovo se
naglaxava da kontrolnu povrx A omotaqa kontrolne zapremine V formiraju strujni e, pa je u taqkama
ove povrxi U~ ~n dA U~ ~n dA = 0 (sl. 4.28). Tako integral na levoj strani jednaqine (4.140) ima
vrednost u A + u A . Integral po a pritiska p po povrxima preseka A i A iznosi (p A + p A ).
Integra ee po a pritiska po povrxi A (sl. 4.28) daje
x

2
1 1

2
2 2

pnx dA =

Aw

p(dAw )x =

A1

A1

(Aw )x

(4.141)

ZA2
ZA2
p dA
p dA =

gde je dA x-komponenta vektora

= ~n dA , tj. dA = ~n ~i dA = (n ) dA = (dA ) . Dakle, dA je
projek ija oblasti povrxi dA na ravan upravnu na x-osu! Uvrxtavaem dobijenih izraza, zajedno sa (4.141)
u jednaqinu (4.140) sledi

~n dAA

1 u21 A1

odnosno u sreenom obliku

2 u22 A2

w x

w x

ZA2
= (p1 A1 + p2 A2 ) + p dA
A1

p1 A1 + 1 u21 A1 +

ZA2
p dA = p2 A2 + 2 u22 A2 .

A1

(4.142)

Jednaqina (4.142) predstav a jednaqinu koliqine kretaa za sta ionarno kvazi-jednodimenzijsko strujae
fluida. Oqigledno da integral na levoj strani jednaqine definixe silu pritiska u prav u x-ose kojom
okruee, tj. okolni fluid deluje na omotaq strujne evi, a preko ega na ukupnu masu fluida u kontrolnoj
zapremini. U praktiqnim problemima, meutim, obiqno se trai sila kojom masa fluida deluje na svoju
okolinu preko omotaqa strujne evi, tj. preko povrxi A . Zato, saglasno, treem utnovom zakonu ak ije
w

MEHANIKA FLUIDA

104

i reak ije, negativnu vrednost integrala u jednaqini (4.142) treba shvatiti kao silu reak ije kojom fluid
u kontrolnoj zapremini V deluje na grani e (zidove) svog strujnog prostora, koje se biraju kao kontrolna
povrx A za omotaq strujne evi! U primerima to posebno dolazi do izraaja!
w

Jednaqina energije

Integralni obli i (4.80) i (4.89) jednaqine energije omoguuju direktno dobijae enih algebarskih
oblika. Model sta ionarnog (()/t) adijabatskog (q = 0) strujaa u kome je zanemaren uti aj masenih sila
(F~ = 0) dobija se iz jednaqine (4.89) u koju se uvrxtavaju pretpostavke ()/t = 0, q = 0 i F~ = 0:

I
I
U
~ ~n) dA = pU
~ ~n dA.
(U
(4.143)
e+
2
2

Primena kontrolne zapremine sa sl. 4.28 omoguuje da se, na osnovu raquna objaxenog pri izvoeu
jednaqine kontinuiteta i koliqine kretaa, iz jednaqine (4.143) dobije rezultat

1 2
1 2
1 e1 + u1 (u1 A1 ) + 2 e2 + u2 (u2 A2 ) = (p1 u1 A1 + p2 u2 A2 )
2
2

ili posle izvesnog grupisaa qlanova

1
1
p1 u1 A1 + 1 u1 A1 e1 + u21 = p2 u2 A2 + 2 u2 A2 e2 + u22 .
2
2

De eem jednaqine (4.144) sa masenim protokom m = u A

1 1

e1 +

= 2 u2 A2

p1
u2
u2
p2
+ 1 = e2 +
+ 2
1
2
2
2

koji se posle uvoea pojma entalpije h kao u termodinami i

h=e+

svodi na izraz

(4.144)

, sledi izraz

(4.145)
(4.146)

(4.147)
Ako se, opet kao kod jednaqina kontinuiteta i koliqine kretaa, kraje stae (presek) 2-2 uzme promeivo,
tj. bilo koji nizstrujni presek koji ispuava uslove (4.130), onda jednaqina energije postaje
h2 +

1 2
1
u = h1 + u21
2 2
2

h+

u2
= const
2

(4.148)

Jednaqina (4.147), tj. (4.148) je najprostiji oblik jednaqine energije za sta ionarno adijabatsko kvazijednodimenzijsko strujae neviskoznog fluida. Ova jednaqina ima znaqajno i vredno pomiaa srodstvo
sa Bernulijevom jednaqinom, (4.102), sa kojom se, meutim, usaglaxava i identifikuje samo u spe ijalnim
(posebnim) sluqajevima. To e biti deta no analizirano u poglav ima koji slede.

Zatvorenost sistema jednaqina

Jednaqine (4.138), (4.142) i (4.148) su jednaqine kontinuiteta, koliqine kretaa o energije kvazi-jednodimenzijskog strujaa fluida. One su algebarske jednaqine, sa izuzetkom integralnog qlana u (4.142).
Pretpostav a se da su ulazni parametri , u , p , T i h zadati i da je zakon promene povrxi popreqnog
preseka A = A(x) poznat. Pomenutim jednaqinama pridruuje se jox i jednaqina staa idealnog gasa
p = RT
(4.149)
1

MEHANIKA FLUIDA

105

kao i izraz za entalpiju idealnog gasa

(4.150)
Jednaqine (4.138), (4.142), (4.148), (4.149), (4.150) formiraju pet jednaqina sa pet nepoznatih , u , p , T
i h . Sistem jednaqina je zatvoren i rexava se odgovarajuim algebarskim postup ima. Meutim, mogue
je istraiti neke od fiziqkih karakteristika kvazi-jednodimenzijskog strujaa bez kompletnog rexavaa
ovih jednaqina. Veliku pomo u toj analizi pruaju neki diferen ijalni obli i jednaqina kontinuiteta,
impulsa i energije.
h2 = cv T2 + RT2 = cp T

4.15.3 Osnovne jednaqine kvazi-jednodimenzijskog strujaa u diferen ijalnom obliku

U opxtem trodimenzijskom nesta ionarnom strujau diferen ijalne jednaqine kontinuiteta, koliqine
kretaa i energije izvedene su iz integralnih oblika ovih jednaqina. Za sluqaj kvazi-jednodimenzijskog
strujaa su iz integralnih oblika dobijeni algebarski obli i osnovnih jednaqina, pa je prirodno i fiziqki
rag repla emen konzistentno da se iz ovih jednaqina izvedu diferen ijalni obli i jednaqina kontinuiteta, impulsa i
energije. To matematiqki znaqi da e prese i 1-1 i 2-2 na sl. 4.28 biti na beskonaqno bliskom rastojau
dx! Drugim reqima, ne radi se vixe o konaqnoj kontrolnoj zapremini V , ve o beskonaqno maloj kontrolnoj
zapremini dV , kao infinitezimalnom delu konaqne kontrolne zapremine formirane za model kvazi-jednodimenzijskog strujaa (sl. 4.29).

1
p, u
, T

u + du

dx

(!)

= u, p, , T, A

+ d

1 = 2 = + d

T + dT

dx
dV

1-1
2-2

A + dA
dV

(algebarski oblik)

uA = const

p + dp

Zakon bilansa mase

uA = ( + d)(u + du)(A + dA)

zanemarivae malih veliqina

vixeg reda

- infinitezimalna kontrolna zapremina

za dva beskonaqno bliska preseka strujne

diferen ijalni oblik jednaqina

Jdn. (4.152)

(diferen ijalni oblik)

Slika 4.29: Infinitezimalna kontrolna zapremina dV za model kvazi-jednodimenzijskog strujaa

Jednaqina kontinuiteta

Diferen iraem jednaqine kontinuiteta (4.138) uA = const sledi en diferen ijalni oblik
dx (U A) = 0

1 d
1 du
1 dA
+
+
=0
dx
u dx
A dx

(4.151)

MEHANIKA FLUIDA

106

Ako se izraz (4.138) logaritmuje, pa diferen ira, dobija se jednaqina

(4.152)
u kojoj su veliqine d, du i dA infinitezimalne promene gustine , brzine u i preseka A izmeu bliskih
preseka A i A + dA strujne evi na meusobnom rastojau dx (sl. 4.29).
Na sli i 4.29 je prikazana primena zakona balansa mase na infinitezimalnu kontrolnu zapreminu dV
strujne evi u sluqaju sta ionarnog kvazi-jednodimenzijskog strujaa.
Jednaqine (4.151) i (4.152) predstav aju diferen ijalne oblike jednaqine kontinuiteta za kvazi-jednodimenzijsko strujae.
d
du
dA
+
+
=0

u
A

Jednaqina koliqine kretaa

Diferen ijalni oblik jednaqine koliqinekretaa dobija se iz jednaqine(4.142) za sluqaj infinitezimalne

kontrolne zapremine dV prikazane na sli i 4.29 zameniti svojim integrandom, dobija oblik
pA + u A + pdA = (p + dp)(A + dA) + ( + d)(u + du) (A + dA)
(4.153)
Zanemarivaem malih veliqina vixeg reda, na primer, dp dA, d(du) i sliqno, u jednaqini (4.153) dobija se
A dp + Au d + u dA + 2uA du = 0.
(4.154)
Korixeem jednaqine kontinuiteta (4.152) u obliku
Au d + uAdu + u dA = 0
(4.155)
i enim oduzimaem od jedhanqine (4.154) sledi jednaqina
udu = dp
(4.156)
Jednaqina (4.156) je diferen ijalni oblik jednaqine koliqine kretaa za sta ionarno kvazi-jednodimenzijsko
strujae. Ona je u stvari Ojlerova jednaqina, koja je ranije izvedena za opxti sluqaj nesta ionarnog i
trodimenzijskog strujaa (jednaqina (4.68)), i iz koje se moe dobiti jednaqina (4.156). Ovaj oblik Ojlerove
jednaqine, iako je izveden za strujnu ev, ne sadri normalni popreqni presek strujne evi koji je u opxtem
sluqaju promeiv! Ojlerova jednaqina (4.156) moe da se integrali kako za nestix iv tako i za barotropan
fluid, tj. za adijabatsko strujae koje je ovde i pretpostav eno. Pri tome se dobijaju Bernulijevi integrali
(4.115) za = const
u
p
+ = const
(4.157)
2

i (4.102), koji za p/ = const dobija oblik (4.108)

2

(4.158)
Bernulijeve jednaqine (4.157) i (4.158) bile su izvedene za strujni u. Meutim, rezultati dobijeni u ovom
poglav u pokazuju da Bernulijeva jednaqina vai ne samo za strujni u, ve i za strujnu ev promeivog
popreqnog preseka !
p
u2
+
= const.
2
1

Zak uqak - Bernulijeva jednaqina

Bernulijeva jednaqina vai za strujni u, za strujno vlakno stalnog i promeivog popreqnog

preseka (jednodimenzijsko strujae) i za strujnu ev qiji je popreqni presek u opxtem sluqaju
promeiv (kvazi-jednodimenzijsko strujae).

MEHANIKA FLUIDA

107

Jednaqina energije

Diferen ijalni oblik jednaqine energije za kvazi-jednodimenzijsko sledi direktno iz algebarskog oblika
(4.148)
h+

qijim se diferen iraem dobija

u2
= const
2

(4.159)
Jednaqine (4.152), (4.156) i (4.159) predstav aju diferen ijalne oblike jednaqina kontinuiteta, koliqine
kretaa i energije za sta ionarno, adijabatsko, kvazi-jednodimenzijsko strujae neviskoznog fluida kada
su masene sile zanemarene. Kombinovaem jednaqina koliqine kretaa (4.156) i energije (4.159) dobija se
dp
dh
=0
(4.160)

Zak uquje se da je u ovom sluqaju jednaqina (4.158) identiqna jednaqini (4.148), tj.
dh + u du = 0.

p
u2

u2
u2
u2
+
=
+
RT =
+ cp T h +
.
2
1
2
1
2
2

To je vaan spe ijalni sluqaj adijabatskog strujaa, u kome se Bernulijeva jednaqina podudara sa jednaqinom
energije! Razlika ove dve jednaqine postaje bitna tek onda, kada se pojav uju u strujnim pro esima oni obli i
energije koji nisu sadrani u jednaqini koliqine kretaa! Primeri za to su dovoee ili odvoee toplote,
pojave provoea toplote, uqexe zraqea i drugo.
Bernulijeva jednaqina moe da se izvede i iz opxte jednaqine energije, (4.90). Ova qieni a da se
Bernulijeva jednaqina moe interpretirati kao jednaqina koliqine kretaa (drugi utnov zakon) ili
kao jednaqina energije pokazuje da je energijska jednaqina suvixna (nepotrebna) pri analizi neviskoznog
nestix ivog strujaa. Za takvo strujae su dovo ne jednaqina kontinuiteta i koliqine kretaa!

Jednaqina kontinuiteta:

algebarski oblik

diferen ijalni oblik

1 u1 A1 = 2 u2 A2

algebarski oblik

p1 A1 + 1 u21 A1 +

diferen ijalni oblik

(4.152)

ZA2
p dA = p2 A2 + 2 u22 A2

(4.142)
(4.156)

udu = dp

algebarski oblik
diferen ijalni oblik

(4.138)

A1

Jednaqina energije:

uA = const

d
du
dA
+
+
=0

u
A

Jednaqina koliqine kretaa:

h1 +

u21
u2
= h2 + 2
2
2

h+

dh + udu = 0

u2
= const
2

(4.147)
(4.159)

5 Dinamika viskoznog fluida

5.1 Stae napona i viskozne sile

Model napona viskoznog fluida (glava 2)

p
~n = p~n + ~
pn

p
~n = T ~
n

p
~n = P ~n

(5.1)

Rezultujua povrxinska sila R~ i sila usled viskoznosti R~

~n =
R

~
pn dA =

p~n dA +

~ n =
R

p
~n dA =

p
~n dA =

~ n
p~n dA + R

(5.2)

T ~
n dA

(5.3)

Osnovna pitaa

Na koji naqin se ispo ava uti aj viskoznosti u strujnom po u?

Xta se suxtisnki mea u osnovnim jednaqinama dinamike viskoznog fluida u odnosu na odgovarajue
jednaqine strujaa neviskoznog fluida?

Odgovori

Sva dosadaxa razmatraa predstav aju kako eline, tako i neophodne osnove i pripremu za analizirae strujaa sa gubi ima.
Kvalitativni aspektiviskoznog strujaa: pojava i uti ajsmi ajnih (tangen ijalnih)napona; odvajae
strujaa uslov eno gradijentom pritiska; provoee toplote; laminarno i turbulentno strujae.
Kvantitavni aspekti viskoznog strujaa: efekti viskoznosti, provoea toplote i difuzije mase;
Navije-Stoksove (Navier-Stokes) jednaqine; jednaqine kretaa neutnovskih fluida; jednaqina energije
viskoznog nestix ivog i stix ivog fluida; teorija sliqnosti i dimenzijska analiza; numeriqka
rexea i eksperimenti.
Jednaqina kontinuiteta ima isti oblika i neviskozan i viskozan fluid.
Jednaqina koliqine kretaa, na primer jednaqina (4.87) sadri novu silu, tj. silu usled viskoznosti
(5.3), koja dopuava desnu stranu jednaqine (4.87)
Jednaqina energije, na primer (4.90), dopuava se novim qlanovima koji opisuju snagu viskoznih sila
Graniqni uslovi razmatrani u potpoglav u 4.11.1 se zbog uti aja viskoznosti svode na uslov ne klizaa, lep ea fluida~ na qvrstoj povrxi! Tako se uslov (4.84) proxiruje i na tangentnu komponentu
brzine, tj. za n = 0 je U = 0! Na nepokretnoj qvrstoj konturi (n = 0) brzina fluidnog delia jednaka
je nuli (U~ = 0). Dakle, ako je U = U (n), onda je U (n = 0) = 0!

MEHANIKA FLUIDA

5.2 Naqelno o uti aju trea - viskozna sila

109

U glavi 4 ve je napomenuto kako se pomou zakona impulsa tj. jednaqine koliqine kretaa uzimaju u
obzir gubi i usled trea. Oni se pojav uju preko zadatih vrednosti na grani i kontrolne zapremine, koji
se dobijaju mereem ili proraqunom. Ovde se na jednostavnom primeru odreuje uti aj trea.
5.2.1 Kvalitativna analiza uti aja trea i smi ajni napon
U i u kvantitativnog odreivaa uti aja trea suxtinski se prohiruje teorija strujnog vlakna, tj.
jednodimenzijskog strujaa fluida na problem viskoznog fluida. Neka pri tome taqke s i n oznaqavaju
koordinate u prav u strujaa i upravno na taj prava (5.1). Ovde je potrebno odrediti samo uti aj smi ajnog
napona koji deluje tangetnto na prava strujaa. Napomie se da se u sluqaju potpune analize pojav uje
tenzor viskoznoih napona T! O tome e kasnije biti reqi. Smi ajni napon izraava meusobni uti aj
pojedinih slojeva i qesto nastaje mala texkoa u taqnom izboru egovog predznaka. Analiza se daje za sluqaj
prikaz na sli i 5.1. Izdvojena je proizvo na elementarna masa fluida u proizvo nom profilu brzine u n
prav u.
n

PSfrag repla emen dn

ds

Slika 5.1: Analiza uti aja trea u modelu strujnog vlakna, koje se nalazi u strujnom po u sa proizvo nim
profilom brzine U = U (s, n)

Streli eoznaqavaju smerove sila trea, kojom okolni fluid, dakle spo a, deluje na posmatranuelementarnu
zapreminu fluida. Oqigledno je da ovi smerovi zavise od izabranog profila brzine. Za sluqaj prikazan na
sli i 5.1 vai za silu trea dR dR
sila trea = dR = [(| | + d| |) + | |]dsdb = 1 d| | ,
(5.4)
masa
dm
dsdndb
dn
gde je db ivi a elementa mase dm upravna na ravan rtea. Intenzitet napona smi aa | | zadat je utnovom
hipotezom
8
U
>
>
za U
,
>0

>
< n
n
| | =
(5.5)
>
>
>
: U , za U < 0.
n
n
Za sluqaj prikazan na sli i 5.1 je | | = , jer je < 0, pa se uvrxtavaem (5.5) u (5.4) dobija

U
n

U
n

1
dR
=
dm
n

U
n

(Rn R

- sila trea)

(5.6)

Oqigledno je da se i za drugi profil brzine, na primer, za U/n < 0, opet dobija isti izraz (5.6).
U spe ijalnom sluqaju kada je dinamiqka viskoznost konstantna, tj. kada je = const rela ija (5.6) se
pojednostav uje
U
U
dR
=
=
(5.7)
dm
n
n

MEHANIKA FLUIDA

110

Sila trea zavisi od drugog izvoda brzine! Razlog je oqigledno u tome, xto tree zavisi od promene
smi ajnog napona u prav u upravnom na prava strujaa, tj. na strujno vlakno.
5.2.2 Viskozne sile. Analiza sila u dinami i viskoznog fluida
Masene (zapremiske) sile: iner ijalne (lokalne, konvektivne); sila Zem ine tee
Povrxinske sile: sile pritiska; viskozne sile .
Izraz (5.7) za silu trea, tj. silu usled viskoznosti fluida pokazuje da viskoznost poveava red
diferen ijalnejednaqine kretaa! Jednaqinakoliqinekretaa neviskoznog fluida(Ojlerova jednaqina)
je diferen ijalna jednaqina prvog reda, dok je u sluqaju viskoznog utnovskog fluida ona drugog reda
(Navije-Stoksova jednaqina). Zato je u prvom sluqaju dovo an jedan graniqni uslov za odreivae jedne
integralske konstante, dok se u drugom sluqaju (viskozan fluid!) dve konstante integra ea odreuju
iz dva graniqna uslova (uslov prijaaa, lep ea).
Sile koje deluju na jedini u mase fluida prikazane su u tabeli 5.1

Fiziqki
efekat

Iner ija

lokalna konvektivna

sila
masa

U
t

Karakteristiqne
veliqine

U
s

U2
l

U
t

Zem ina
tea Pritisak Tree
z
s

1 p
s

p
l

2U
n2
U
l2

Tabela 5.1: Sile kao tipiqni predstavni i odgovarajuih uti aja i fiziqkih efekata u strujnom
po u
U posledoj vrsti tabele 5.1 su pojedinaqni qlanovi, koji u drugoj vrsti definixu razliqite sile,
prikazani pomou izabranih karakteristiqnih referentnih veliqina (razmera) za vreme (t), duinu (l),
brzinu (U ), gustinu () i pritisak (p) datog strujnog po a. Potrebno je napomenuti da se ovde u prav ima
obe ose prirodnog koordinatnog sistema s i n koristi ista razmera za duinu (l).

5.3 Karakteristiqni bezdimenzijski brojevi - meusobni odnosi sila u strujnom po u - zakoni sliqnosti
Jednaqina (4.111) se za sluqaj strujaa viskoznog fluida proxiruje, saglasno tabeli 5.1, i dobija oblik
U
U
z
1 p
2U
+ U
+ g
+

= 0.
t
s
s
s
n2

1 - lokalna iner ijalna sila

2 - konvektivna iner ijalna sila
3 - sila Zem ine tee

4 - sila pritiska
5 - viskozna sila (sila trea)

(5.8)

MEHANIKA FLUIDA

111

5.3.1 Zakoni sliqnosti

Zakoni sliqnosti daju odgovor na pitae pod kojim uslovima dve fiziqke pojave dexavaju na isti
naqin. U mehani i fluida je ovo vrlo znaqajno, s obzirom na veliku zastup enost modelskih ispitivaa.
Proraqunavae podataka sa modela na objekat vrxi se primenom teorije sliqnosti i dimenzijske analize.
Pri tome se tei dinamiqkoj sliqnosti, tj. jednakosti odnosa sila u odgovarajuim prostorno-vremenskim
taqakama dva strujna po a. Pretpostavkeza to su zadovo ene geometrijske i kinematiqkesliqnosti. Potpuno
sliqnost je, meutim, praktiqno nemogue zadovo iti, pa se pri modelirau pojava na modelu i objektu
pribegava delimiqnoj sliqnosti. Dakle, zakoni sliqnosti ne mogu istovremeno da budu primeeni na sve
vrste sila. Zbog toga je svrsishodno ograniqee na odnose onih sila koje su najvanije u razmatranom
strujnom pro esu. Tako formirani odnosi karakterixu sliqnost pojava i formiraju parametre sliqnosti,
tj. bezdimenzijske karakteristiqnebrojeve sliqnosti. Metoda diferen ijalnih jednaqina je jedna od metoda,
koja je zasnovana na korixeu bezdimenzijskih oblika diferen ijalnih jednaqina i graniqnih uslova, i
koja dovodi do zakona sliqnosti i uslova modeliraa strujaa fluida. Jednaqina (5.8) se pomou izabranih
karakteristiqnihveliqina (razmera) jednostavnim algebarskim opera ijama dovodi na bezdimenzijski oblik.
Odnos koefi ijenata uz pojedine qlanove definixe odnose odgovarajuih sila izraene pomou karakteristiqnih bezdimenzijskih brojeva. Jednakost ovih brojeva u dve pojave odreuje ihovu sliqnost, pod uslovom
da se poqetni i graniqni uslovi meusobno poklapaju.
5.3.2 Formirae karakteristiqnih bezdimenzijskih brojeva i ihov fiziqki smisao
Iz pettipiqnihizraza za sile prikazaneu tabeli(5.1) mogu se formirati qetirinezavisna bezdimenzijska
odnosa sila, tj. qetirikarakteristiqnabroja. Ovi karakteristiqni brojevi odreujukarakterstrujnog po a
i opisuju bitne fiziqke efekte. Iz jednaqine (5.8) sledi
1. Struhalov broj
Lokalna iner ijalna sila U/t l
Konvektivna iner ijalna sila U /l = tU Sh Struhalov broj (Strouhal, 1850-1922) (5.9)
Struhalov broj Sh karakterixe nesta ionarne strujne pojave, kao na primer one koje se jav aju u
pogonskim i radnim maxinama
sa periodiqim radnim pro esom. Struhalov broj se pojav uje kada
R
se nesta ionarni qlan [U (s, t)/t]ds u Bernulijevoj jednaqini (4.113) uporeuje sa sta ionarnim
qlanovima. Qesto je neophodno utvrditi da li jedno strujae moe da se posmatra kao sta ionarno!
Pri tome mora biti zadovo eno Sh 1.
2. Frudov broj
Za sluqaj dominantnog uti aja iner ijalnih i gravita ionih sila u sta ionarnom strujau merodovana
kriterijum sliqnosti je Frudov broj.
Konvektivna iner ijalna sila U /l = U F r Frudov broj (Froude, 1810-1879) (5.10)
Sila Zem ine tee
g
gl
Delimiqna sliqnost u odnosu na Frudov broj je vana u svim onim sluqajevima u kojima je bitan uti aj
sile Zem ine tee, na primer, za strujaa u otvorenim (sa slobodnom povrxi) tokovima.
3. Ojlerov broj
p
p/l
Sila pritiska
(5.11)
Konvektivna iner ijalna sila U /l = U Eu Ojlerov broj.
U literaturi se qesto umesto naziva Ojlerov broj koristi i utnov broj N e, tj. N e Eu. Za sluqaj
strujaa stix ivog fluida sledi rela ija
p 1 1
1 c
1
p
=
=
=
Eu =
(5.12)
U
U
U
M
2

2
1

MEHANIKA FLUIDA

112

koja povezuje Ojlerov broj sa Mahovim (Ma h, 1838-1916) brojem M = .

U
c

4. Rejnoldsov broj
Konvektivna iner ijalna sila U /l = U l Re Rejnoldsov broj (Reynolds, 1838-1916) (5.13)
Viskozna sila
U/l

Rejnoldsov broj je vaan bezdimenzijski broj koji obuhvata uti aj viskoznosti! On predstav a odnos
konventivnih iner ijalnih sila i viskoznih sila. On je osnovni kritetijum sliqnosti pri strujau
viskoznog fluida. Ako je
Ul
Re =
1
(Graniqni sloj - Prantl)!
(5.14)

tj. ako je nelinearna, konvektivnainer ijalnasila znatno vea od viskozne sile, onda tree (viskoznost)
unutar strujnog po a ima mali uti aj. Viskoznost igra bitnu ulogu samo u neposrednoj blizini zida
(uslov lep ivosti), tj. u graniqnom sloju. To je osnovna hipoteza Prantlove (Prandtl, 1857-1953) teorije
graniqnog sloja (1904)! Ako je, meutim
2

8
>
< 1
Ul
Re =
<1
>
:
1

Stoksova (Stokes, 1819-1903) strujaa)

(5.15)

onda je tree u elom strujnom po u znaqajno, tj. uti aj viskoznosti se osea u svoj oblasti strujaa.
Sa vrednostima Re < 1 i Re 1 su obuhvaena veoma spora (lagana), tzv. Stoksova strujaa. U takvim
sluqajevima se qesti mogu u potpunosti zanemariti nelinearni iner ijalni qlanovi (konvektivni
deo ubrzaa). Tada se sile pritiska uravnoteavaju sa viskoznim silama. Primeri za to su lagana
strujaa veoma viskoznih u a. Treba napomenuti da je rela ija (5.15) takoe vana za strujae fluida
ekstremno male gustine, jer je tada i Rejnoldsov broj Re = U l/ mali. Ovo su sluqajevi kretaa
satelita na grani i atmosfere, kao i u laboratoriji, na primer, kod vakuum pumpi.
Najvanija primena karakteristiqnihbrojeva sliqnostije, kao xto je napomenuto, u eksperimentalnim
istraivaima. Rezultatimerea i proraqunana geometrijski sliqnomumaenom modelu u aerotunelu
ili vodenom kanalu mogu se preraqunati na glavno izvoee (objekat ). Karakteristiqni i vani
primeri su modelska ispitivaa turbina i drugih turbomaxina, kao i razliqitih maxinskih i graevinskih ureaja i objekata.

5.4 Model viskoznog fluida. Opxti izrazi za povrxinske

sile
5.4.1 Analiza povrxinskih sila u viskoznom fluidu
Posle deta nih razmatraa osnovnih jednaqina i ihovih primena u glava 2 i 4, svrsishodno je izvesti
opxte matematiqke izraze za povrxinsku silu u viskoznom fluidu. U uobiqajenim oznakama slede rela ije:
~n
R

=
=

~
py
~
pz
~
px
+
+
dV =
x
y
z
A
A
V

Z
pxx
pyx
pzx ~
pyy
pzy ~
pyz
pzz ~
pxy
pxz
+
+
+
+
+
+
k dV
i+
j+
x
y
z
x
y
z
x
y
z
Z

p
~n dA =

(~
px nx + p
~y ny + p
~z nz )dA =

(5.16)

MEHANIKA FLUIDA

113

Iz rela ije (5.16) sledi da je elementarna povrxinska sila u prav u x-ose dR koja deluje na jediniqnu
masu fluida unutar zapremine V ograniqene sa povrxi A odreena izrazom
n,x

1
dRn,x
=
dm

pyx
pzx
pxx
+
+
x
y
z

(5.17)

Analogno slede rela ije i za komponente u y i z prav u elementarne povrxinske sile dR(dR
Saglasno rela ijama (2.18), (2.28), (2.29)

n,x ; dRn,x ;

pxx = xx = p + xx
,

pyx = yx ,

pzx = zx ,

izraz (5.17) pomou (5.18) postaje

dRn,x
dm
| {z }

1 p
+
x
| {z }

p=

dRn,x )

(5.18)

pxx + pyy + pzz

3

(5.19)

yx
zx
xx
+
+
x
y
z
{z
}

1
2
3
sila, 2 - Sila pritiska, 3 - Viskozna sila (u prav u x-ose za jediniqnu masu)= dR
rag repla emen 1 Na- Povrxinska
osnovu meusobne veze izmeuvektora napona ~p i vektora viskoznihnapona ~p dobijaju se rela ije (5.1)(5.3) koje za model viskoznog fluida povezuju rezultujuupovrxinsku silu R~ sa silom pritiska (povrxinska
sila usled pritiska) i viskoznom silom (povrxinskom silom usled normalnih viskoznih napona i smi ajnih,
tj. tangen ijalnih napona). Ova analiza omoguuje formirae jednaqina koliqine kretaa i energije kako u
integralnom, tako i u diferen ijalnom obliku za strujae viskoznih utnovskih ili neutnovskih fluida.

n,x

5.4.2 Izvoee diferen ijalnog izraza (5.17), tj. (5.19) pomou elementarne
kontrolne zapremine dV = dxdydz
yx +

yx
dy
y

yx +

C
u+

u
dy
y

zx

dy

u
u

dx

yx
dy
y

x
dy

pxx
dx
x

pxx
yx
dz

yx

pxx +

dx
zx +

zx
dz
z

Slika 5.2: Infinitezimalna kontrolna zapremina sa normalnim i smi ajnim naponima u x prav u. Oznake:
,

pyx = yx pzx = zx pxx = p + xx

Povrxinska sila u x prav u, saglasno sli i 5.2, glasi

dRn,x

=
=

pxx
yx
zx
yx +
zx +
dx pxx dydz +
dy yx dxdz +
dz zx dxdy =
x
y
z

xx
yx
zx
p
+
+
+
dxdydz.

x
x
y
z
pxx +

Izrazi (5.17), tj. (5.19) su identiqni izrazu (5.20), jer je dm = dxdydz.

(5.20)

MEHANIKA FLUIDA

114

5.4.3 Viskozna sila za nestix iv utnovski fluid

Reoloxke zavisnosti - reoloxke konstitutivne jednaqine.

utnovski fluidi - linearna zavisnost izmeu napona i brzina deformisaa.

Trodimenzijsko strujae- uopxtavae jednodimenzijske utnove hipotezeo smi ajnom naponu (jednaqine
(5.4)-(5.7)).
Uopxtena utnova hipoteza o naponima - Stosova hipoteza (uslovi simetrije i linearna zavisnost
komponenata tenzora napona p od komponenata tenzora brzine deformisaa S - potpoglav e 4.4.2
= S ).
Nestix iv fluid( = const) - Stoksova hipotezadaje za prethodnorazmatrane napone sledee reoloxke
rela ije (sl. 5.2)
ij

xy

yx

ij

xy

xx

yx = xy

zx = xz

Za ostale tri komponente viskoznih napona , i

yy

zz

u
2
x

u
v

+
y
x

u
w

+
z
x

yz

= zy

(5.21)

analogno slede izrazi ( = const):

(5.22)
Uvrxtavaem reoloxkih jednaqina (5.21) u izraz (5.19), tj. (5.20) i korixeem jednaqine kontinuiteta za
nestix iv fluid (divU~ = 0) dobija se za sluqaj = const sledea rela ija

yy

v
= 2 ,
x

zz

w
= 2
,
z

dRn,x
=
dm

zy = yz =

2u
2u
2u
+
+
2
2
x
y
z 2

v
w
+
z
y

(5.23)

= u

kojom je odreena elementarna komponenta viskozne sile u prav u x ose za jediniqnu masu fluida unutar
zapremine V ograniqene sa povrxi A. Ostale dve jednaqine za y i z osu koje ovde nisu navedene dobijaju se
ikliqnom permuta ijom. Takav sistem od tri jednaqine daje sledeu vektorsku jednaqinu

dRn
~
= U
dm

~ dV
dRn = U

~ n =
R

(5.24)

~ dV
U

Rezultujui vektor viskozne sile (5.3) za sluqaj utnovskog nestix ivog fluida i = const definisan je
izrazom (5.24).
Ovim je zaokruena analiza sila koja omoguava da a istraivaa strujaa viskoznog utnovskog nestix ivog fluida.

5.5 Integralni i diferen ijalni obli i jednaqine koliqine

kretaa

5.5.1 Jednaqina koliqine kretaa. Navije-Stoksove jednaqine

Razmatrae je isto kao u poglav u 4.8. Gde nastaje razlika? U izrazu za povrxinsku silu R~ ! Drugim
reqima, u modelu napona za neviskozan i viskozan fluid !
n

MEHANIKA FLUIDA

115

Na osnovu jednaqina (4.66), (5.1) i (5.24) sledi

DK
~m + R
~n
=R
Dt

D
Dt

~ dV =
U

Vm

~ dV +
F

Vm

p ~
n dA +

Am

~ dV.
U

(5.25)

Vm

Primenom potpuno istog postupka kao za jednaqinu (4.67), rela ija (5.25) se transformixe na oblik
Z

~
DU
~ + gradp U
~

F
Dt

dV = 0

iz koga se, zbog proizvo ne zapremine V , dobija diferen ijalna jednaqina

~
DU
~ gradp + U
~
= F
Dt

(5.26)

L.Navier (1785 1836)

G.G.Stokes (1819 1903)

1. Izraz (5.26) je Navije-Stoksova jednaqina za strujae nestix ivog fluida. Ovoj jednaqini se
pridodaje jednaqina kontinuiteta za nestix iv fluid, divU~ = 0, qime se dobijaju qetiri diferen ijalne jednaqine za qetiri zavisno promeive U~ (u, v, w) i p. Sistem jednaqina je zatvoren ! Napomie
se da je ovde pretpostav eno = const i zbog toga nije potrebna nikakva dodatna jednaqina.
2. Za sluqaj neviskoznog fluida ( = 0) Navije-Stoksova jednaqina (5.26) se svodi na Ojlerovu jednaqinu
(4.68)!
3. Red Navije-Stoksove jednaqine je vixi od reda Ojlerove jednaqine. To je oqigledno zbog qlanova usled
viskoznosti. To omoguuje da se graniqni uslov (lep ivost!) na qvrstoj povrxi moe ispuniti.
4. Navije-Stoksove jednaqine su nelinearne na isti naqin kao i Ojlerove jednaqine. Isti tip nelinearnosti! Uzrok je u konvektivnim qlanovima, tj. u nelinearnim iner ijalnim silama.
5. Egzaktna rexea Navije-Stoksovih jednaqina su poznata samo za mali broj problema strujaa. Neki
od tih primera bie prikazani u ovoj glavi, u i u upoznavaa osnovnih svojstava strujaa viskoznog
nestix ivog fluida.
6. Skalarni obli i jednaqine (5.26) u razliqitim koordinatnim sistemima (Dekartovim, ilindriqni,
sfernim i ortogonalnim generalisanim) prikazani su kizi Qantrak S., Hidrodinamika, MF Beograd
(2005). Ovde se navodi izraz za x-osu Dekartovog pravouglog koordinatnog sistema:
u
u
u
1 p
u
+u
+v
+w
= Fx
+
t
x
y
z
x

2u
2u
2u
+
+
2
2
x
y
z 2

(5.27)

Ostale dve jednaqine za y i z osu dobijaju se ikliqnom permuta ijom. Sve tri skalarne jednaqine mogu
se obuhvatiti indeksnim zapisom
1 p
u
u
u
(5.28)
=F
+
,
i, j = 1, 2, 3.
+u
t
x
x
x x
i

5.5.2 Zakon koliqine kretaa u integralnom obliku - primena u tehniqkoj

praksi
Fiziqko-matematiqka analiza data je u poglav u 4.8. Kvalitativna razlika je samo u fiziqkom sadraju
qlana 4 u jednaqini (4.70), tj. qlana u jednaqini (4.71). Razlog za to je uvoee viskoznosti ! Dakle,
opet stae napona i karakter rezultujue povrxinske sile R~ . S tim u vezi, potrebno je u jednaqinama (4.66)(4.71) umesto povrxinske sile za neviskozan fluid uvrstiti izraz za viskozan fluid, tako da se saglasno
IV

MEHANIKA FLUIDA

116

rela ijama (5.1) i (5.3) dobija

~n =
R

~n =
R

p~ndA

(neviskozan fluid)
A

(p~n + p
~n ) dA =

Uvsrhtavaem izraza (5.29) u jednaqinu (4.71) kao merodavnog izraza za qlan

~ dV =
U

~ (U
~ ~
U
n)dA +

(5.29)

(p~n + T ~n) dA

(viskozan fluid)

~ dV
F

sledi jednaqina

IV

(5.30)

(p~n + p
~n ) dA.

u kojoj je viskozna sila definisana rela ijom (5.3)

~ n =
R

p
~n dA =

T ~
ndA

xx

yx

zx

B
T = @ xy
xz

yy

C
zy A

zz

(5.31)

(sila usled viskoznosti

Jednaqina koliqine kretaa data je izrazom (5.30). en fiziqki smisao analiziran je u poglav u 4.8.
Dodatni efekat usled viskoznosti obuhvaen je rela ijom (5.31), u kojoj se pojav uju normalni naponi usled
viskoznosti ( , , ) i tangentni (smi ajni) naponi ( = , = i = ).
A

xx

yy

zz

xy

yx

xy

xz

zx

yz

zy

Sta ionarno strujae u po u sile Zem ine tee

U ovom sluqaju jednaqina koliqine kretaa (5.30) glasi
I

~ (U
~ ~n)dA +
U

p~ndA

T ~ndA +

(5.32)

~g dV = 0

Pogodnim izborom kontrolnezapremine V i kontrolnepovrxi A jednaqina (5.32) je veoma pogodna za rexavae

problema u praksi i za odeivae sila kako pri unutraxem ( evi, kanali, mlazni i) tako i pri spo asim
(opstrujavae tela) strujaima.

Strujae utnovskog nestix ivog fluida

Uovom sluqajukoristise jednaqina kontinuiteta u obliku divU~ = 0 i konstitutivnereoloxke jednaqine

za utnovski fluid, tj. linearne meuzavisnosti komponenata tenzora napona i komponenata tenzora brzine
deformisaa, koje su definisane rela ijama (5.21) i (5.22). Te rela ije mogu da se objedine linearnom
zavisnoxu u matriqnom obliku T = 2S tako da jednaqina koliqine kretaa za utnovski nestix iv
fluid glasi
I h
Z
Z
i
~
~ (U
~ ~n) + p~n 2 S ~n dA + F
~ dV.
(5.33)
U dV =
U
t
V

S je tenzor brzine deformisaa qije su komponente S definisane izrazom (4.14), tj. S =

Veliqina

+
. Dakle, pomou rela ija (5.21) i (5.22) tenzor viskoznih napona T , tj. matriva napona usled
viskoznosti (5.31) za utnovski nestix iv fluid glasi
ij

1
2

ui
xj

ij

uj
xi

T = 2 S
p = 2 S
ij

pij =

ij
,

i=j

ij ,

i 6= j

u
x

B
B

B
v
u

+
T =B
B
x
B y
@
u
w
+

x
z

u
v
+
x
x
v
2
y

v
w
+

y
z

w
u
+
x
z
v
w

+
y
z
w
2
z

1
C
C
C
C
C
C
A

(5.34)

MEHANIKA FLUIDA

117

Uprethodnimpoglav ima nije bilo potrebno naglaxavati laminarni ili turbulentni karakterstrujaa.
Meutim, za da u analizu i proraqun strujaa potrebno je utvrditi da li je jedno strujae laminarno
ili turbulentno, To jox jednom ukazuje na znaqau ulogu iner ijalnih i viskoznih sila i strujnom po u.
ihov koliqnik, saglasni jednaqini (5.13), definixe Rejnoldsov broj, koji je osnovni kritetijum za
prelazak laminarnog strujaa u turbulentno! Ovim se bavi linearna i nelinearna teorija hidrodinamiqke
stabilnosti.

(a)

frag repla emen

(b)

111111111111111111111111
000000000000000000000000
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111

(v)

111111111111111111111111
000000000000000000000000
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111
000000000000000000000000
111111111111111111111111

Prelazna
oblast

Laminarno strujae

111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111

Turbulentno strujae
Taqka prekida
Slika 5.3: Laminarno i turbulentno strujae. (a) Trajektorije pri laminarnom strujau; (b) Turbulentno strujae - neregularno kretae i trajektorije, intenzivni pro esi turbulentnog prenosa materije,
impulsa i energije u prav u upravnom na glavno strujae zbog fluktua ionih brzina ; (v) Prelazak
laminarnog u turbulentno strujae (Re = U x / - kritiqan Rejnoldsov broj; x - kritiqna duina).
xk

5.6 Laminarna i turbulentna strujaa. Rejnoldsova statistika

5.6.1 Laminarna strujaa

Strujae u slojevima (lamina - sloj). Strujni e odnosno putae fluidnih delia prate geometriju
strujnog prostora - ureeno regularno slojevito strujae (5.3)

5.6.2 Hidrodinamiqka stabilnost

Problem stabilnosti laminarnog strujaa je u suxtini problem nastanka turbulen ije. Poremeaji
kojima se izlae prvobitno strujae, dovode do znatnog lokalnog poveaa konvektivnih iner ijalnih sila
(konvektivnog dela materijalnog izvoda brzine (U~ )U~ ). Viskozne sile priguxuju nastale poremeaje i
mehanizmom trea vrxe disipa iju energije. Potpun odgovor na pitae nastanka turbulen ije jox uvek
ne postoji! Da li e laminarno strujae prei u neki drugi oblik laminarnog strujaa, ili e usled

MEHANIKA FLUIDA

118

predominantnog uti aja viskoznosti uspostaviti isti prvobitni laminarni reim, ili e pak, doi do pojave
turbulen ije zavisi od mnogih faktora. U praktiqnim proraqunima se govori o vrednostima kritiqnog
Rejnoldsovog broja pri kojima u razliqitimklasama unutraxihi spo asih strujaa dolazi do prelaska
iz laminarnog u turbulentno strujae (sl. 5.3v).

5.6.3 Turbulentna strujaa

Turbulentnastrujaa su neregularna, haotiqnastrujaa, uvek nesta ionarna, trodimenzijskai disipativna.
Putaedeliase meusobno mexaju, popreqnefluktua ijebrzina dovode do mehanizma intenzivneturbulentne
razmene i do znatno ravnomernijeg profila brzine nego u sluqaju laminarnog strujaa (sl. 5.3):
"

U
y

y=0

turbulentno

>

"

U
y

y=0

laminarno

pri qemu (U/y) oznaqava izvod brzine na qvrstoj povrxi. To znaqi da su uti aji trea znatno
izraeniji, tj. jaqi u turbulentnom strujau.
y=0

5.6.4 Svojstva turbulentnih strujaa

Veina strujaa u tehniqkoj praksi i u prirodi su turbulentna. Ovde se qisto fenomenoloxki nabrajaju
najvaniji aspekti turbulen ije.
Turbulentna struaja nastaju pri Rejnoldsovim brojevima veim od kritiqnog Rejnoldsovog broja Re ,
koji ima razliqite vrednosti za razne klase strujnih problema. Na primer, potpuno razvijeno strujae
u evi je turbulentno ako je Re = Re = U D/ 2300 ( - gustina fluida, U - sreda brzina, D preqik evi i - dinamiqka viskoznost fluida).
Turbulen ija je po pravilu razliqitog intenziteta u raznim domenima strujnog po a. Intenzitet
turbulen ije je veliki u oblastima velikih gradijenata (vremenski osredenih) brzina, na primer u
graniqnom sloju u blizini zida. Ovome prethodi laminarno strujae, koje usled nestabilnosti prelazi
u turbulen iju.
Turbulen ijase odlikuje poveanom razmenom impulsa (koliqine kretaa) u prav u upravnom na prava
glavnog strujaa, xto se izmeu ostalog, ispo ava u poveanim otporima trea !
Za sluqaj da u nekom strujau du qvrste povrxi postoji opasnost odvajaa strujaa (kada pritisak u
nizstrujnomprav uraste), poveana turbulentnarazmena impulsa uoblasti zidneturbulen ijeznaqajno
pomera taqku odvajaa nizvodno i time smauje oblast odvajaa i vrtloni trad. Dakle, struktura
turbulentnog strujaa je mae oset iva na gradijent pritiska nego xto je to sluqaj kod laminarnog
strujaa.
Turbulen ija u opxtem sluqaju izaziva intenzivno mexae i razmenu materije, xto je od velikog
znaqaja u vixefaznim strujaima i razliqitim tehnoloxkim i hemijskim pro esima, kao i strujaima
u ivotnoj sredini.
k

5.6.5 Rejnoldsov eksperiment i Rejnoldsova statistika

Na sli i 5.4 su prikazana dva suxtinski razliqita reima (staa) strujaa. Hagen (Hagen) ih je opisao
kvalitativno (1852), a Rejnolds (Reynolds) prvi put kvantitativno dokazao (1883).
1 Laminarno strujae. Rejnoldsov broj je mali, tj. Re = U d/ < 2320. Makroskopski posmatrano
strujae se obav a u paralelnim slojevima (lamina - sloj). Mikroskopski, tj. molekularno nastaje
neregularna razmena impulsa izmeu pojedinih slojeva, xto dovodi do unutraxeg trea.
2 Prelazna oblast. Rejnolds je istraivao prelazak laminarnog u turbulentno strujae i utvrdio da on
zavisi samo od karakteristiqnog broja U d/ . Rejnolds je pretpostavio da se pri tome radi o problemu
stabilnosti. Laminarno strujae pri veim Rejnoldsovim brojevima postaje nestabilno, tj. mali
s

rag repla emen

MEHANIKA FLUIDA

119

poremeaji, koji su prisutni u prirodi i tehni i, svojim amlitudno-frekventnim karakteristikama

izazivaju takva dejstva koja laminarno strujae prevode u turbulentno.
obojena teqnost (farba)

G.Hagen (1797-1884)
O.Reynolds (1842-1912)

11111111111111
00000000000000
000000000000000000000000000000000000000000
00000000000000 111111111111111111111111111111111111111111
11111111111111
000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111
00000000000000 111111111111111111111111111111111111111111
11111111111111
000000000000000000000000000000000000000000

1 Laminarno strujae
2 Prelazak laminarno turbulentno
3 Turbulentno strujae

111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111

1
2
3
Slika 5.4: Rejnoldsov eksperiment. Farba se u obliku strujnog vlakna iz mlaznika uba uje u fluid

kinematiqke viskoznosti koji struji sredom brzinom U = 4V /d kroz ev preqnika d. Zapreminski

protok V i drugi strujni i geometrijski parametri su meani u mnogobrojnim eksperimentima.
2

3 Rejnoldsov broj je veliki, tj. Re = U d/ > 2320. U ovom sluqaju nastaje, suprotno od laminarnog,
jedan makroskopski, vid iv prenos putem turbulentnih elemenata (molova mase, razliqitih vrtloga
i vrtlonih struktura). Turbulen ija je nesta ionarna prostorno-vremenska evolu ija slus

qajnog kretaa sloenih vrtlonih struktura!

Rejnoldsova statistika

Rejnoldsov opis turbulentnog strujaa podrazumeva razlagae nesta ionarne komponente brzine, na
primer u(x, y, z, t), na proseqnu, vremensku sredu vrednost u(x, y, z) i na fluktua ionu brzinu u (x, y, z, t)
saglasno sli i 5.5:
u(x, y, z, t) = u(x, y, z) + u (x, y, z, t).
(5.35)
Vremenska sreda vrednost - proseqna vrednost - vrednost osredena u vremenu podrazumeva vrednost
fiziqke veliqine enim osredavaem u vremenu u fiksnoj taqki strujnog prostora !

(a)

(b)

u(x, y, z, t)

u(x, y, z, t)

u (x, y, z, t)

rag repla emen

u

u(x, y, z, t) = u(~r, t)

u(x, y, z) = u(~r)

Slika 5.5: Turbulentno strujae -brzina kao pokazivae (signal) usijane i e tokom vremena u fiksnoj

taqki: (a) Sta ionarno turbulentno strujae (u = const u/t = 0); (b) Nesta ionarno turbulentno
strujae (u 6= const u = u(x, y, z, t)); T - period (vreme) osredavaa.

MEHANIKA FLUIDA

120

Vremenski osredena brzina, tj. proseqna brzina u fiksnoj taqki definisana je izrazom
1
u(x, y, z) =
T

ZT

(5.36)

u(x, y, z, t)dt

Period osredavaa T se pri tome bira tako da nestane zavisnost u od vremena. Drugim reqima, T je toliko
veliko da egovo da e poveavae ne dovodi do promene u. Period osredavaa zavisi od statistiqkih
svojstava sluqajno promeive!
Analogno (5.36) se odreuju i v i w. Defini ija (5.36) ima za posledi u da su vremenski osredene
vrednosti fluktua ionih brzina jednake nuli:
u =

1
T

ZT

u dt =

ZT

1
T

(u u)dt = u u = 0

(5.37)

u = v = w = 0

Prikazani postupak vremenskog osredavaa vai za svaku fiziqku veliqinu f = u, v, w, p, , T, U~ , e, . . . .

Na primer, trenutna vrednost pritiska p razlae se na egovu sredu (proseqnu) vrednost, tj. proseqni
pritisak p i fluktua ioni pritisak p kako sledi

1
p=
T

p=p+p,

ZT

pdt,

ZT

(5.38)

p dt = 0.

Treba jox jednom napomenuti da se pojam sta ionarnosti turbulentnog strujaa odnosi samo na egove
proseqne, tj. vremenski osredene brzine. Turbulen ija je uvek nesta ionarna!
Vektor trenutnebrzine U~ u fiksnoj taqki je vektorskizbir brzine osredene u vremenu U~ i fluktua ione
brzine U~ koja se na sluqajan, stohastiqki naqin meea u vremenu po intenzitetu prav u i smeru:

~ (~r, t) = U
~ (~r) + U
~ (~r, t),
U

~ = 1
U
T

ZT

~ = 1
U
T

~ (~r, t)dt,
U

ZT

(5.39)

~ dt = 0.
U

Ukupan intenzitet turbulen ije I definixe se rela ijom

~
u

,
r
p
1
2
2
2

u2 + v2 + w2
I~u =
u +v +w
3

Iu =

(5.40)

(u )2
u

U brojio u izraza I je karakteristiqna veliqina fluktua ionog po a u , tj. koren iz sredeg kvadratnog
odstupaa, dok je u imenio u proseqna brzina u na posmatranom mestu, tj. u datoj taqki.

5.6.6 Analiza osredavaa sila u vremenu i novi fiziqki efekti

Vremenski osredene (proseqne) vrednosti sila

Poxto se kretae materijalne sredine opisuje rela ijom

Lokalna
Konvektivna
Sila
iner ijalna + iner ijalna + Zem ine
sila 1
sila 2
tee 3

Iner ijalna sila

{z

{z

Masena sila

Sila
pritiska

Sila
trea

Povrxinska sila
{z

(5.41)

MEHANIKA FLUIDA

121

onda uvek vai i sledea rela ija izmeu sila

Vremenski osredena h 1 + 2 + 3 + 4 + 5 i = X F = 0.
vrednost veliqine sile
Matematiqki izraz jednaqine (5.42) za osu x u uobiqajenim oznakama ima oblik

(5.42)

i=1

1
T

ZT
u
u
u
u
(p + gz)

+u
+v
+w
+
2 u dt = 0
t
x
y
z
x

(5.43)

#
ZT " ~
ZT h
i
1
U
~
~
~ dt.
+ (U )U dt =

grad(p + gz) + U
t
T

(5.44)

i analogno za ose y i z. Vektorski oblik pro esa vremenskog osredavaa Navije-Stoksove jednaqine (5.26)
za sluqaj kada nestix iv fluid struji u po u sile Zem ine tee (F~ = ~g) glasi
1
T

1
2
4 3 5
Oqigledno je da se svaka od vremenski osredenih, tj. proseqnih sila izraava u funk iji od proseqnih i
fluktua ionih veliqina brzine i pritiska! U tom i u se sile razvrstavaju u tri grupe:
(a) konstante sile (homogeno po e) - sila Zem ine tee 3 ;
(b) sile definisane linearnim funk ijama - lokalna iner ijalna sila 1 (linearna funk ija od U~ ); sila
pritiska 4 (linearna funk ija od p); sila trea (viskozna sila) 5 (linearna funk ija od U~ );
(v) sile definisane kvadratnim (nelinearnim) funk ijama - konvektivna iner ijalna sila 2 (funk ija
kvadrata brzine U ili od proizvoda dve komponente brzine - nelinearni qlanovi): u , v , w , uv, uw
i vw.
2

Izraqunavae vremenski osredenih, tj. proseqnih sila

Primenom Rejnoldsove statistike izraqunavaju se proseqne vrednosti pojedinih qalnova u jednaqinama

(5.43) odnosno (5.44). Raquni a je data deta no radi lakog i potpunog shvataa pro esa vremenskog osredavaa. Izraqunavae je zasnovano na qieni i, da redosled matematiqkih opera ija ne utiqe na kraji
rezultat.
Integra ee po intervalu vremena T i diferen irae po vremenu i prostoru,
tj. prostornih koordinata mogu da zamene mesta!
(a) Sila Zem ine tee 3 zavisi od gustine fluidnog delia. Fluktua ije pritiska su uglavnom
suvixe male da bi dovele do promene gustine. Sila Zem ine tee ne zavisi od strujnog po a u od vrste
strujaa i ista je u laminarnim i turbuletnim strujaima. ena proseqna vrednost jednaka je istoj
konstantnoj sili
g =

1
T

ZT

gdt = g

1
(gz) =
z
T

Tako se analogno dobija

1
T

ZT

(g je konstantno, ne zavisi od vremena)

dT = g;

ZT
0

1
(gz) dt =
z
z T

ZT

gzdt =

(gz) ;
z

gz = const

u vremenu

grad(gz) = grad(gz).

Matematiqki izraz za silu Zem ine tee je isti za laminarno i turbulentno strujae!

(5.45)

MEHANIKA FLUIDA

122

(b) Vremenski osredena (proseqna) lokalna iner ijalna sila 1

~
U

u v w
, ,
t
t
t

u
1

=
t
t T

ZT

1
u
=

t
T

ZT

1
udt =
t T

ZT

(u + u )dt =
t

ZT

def

udt =

u
t

ili:

udt +
t

ZT

u dt =

u
u
u
+
=
t
t
t

Analogno izrazu

(5.46)

u
u
=
t
t

dobijaju se izrazi i za ostale dve komponente v i w, tako da je

~
~
U
U
=
t
t

u v w
, ,
t
t
t

(5.47)

Proseqna vrednost lokalne iner ijalne sile jednaka je iner ijalnoj sili uslov enoj promenom samo
proseqne brzine, i izraava se funk ijama istog oblika i u laminarnom i u turbulentnom strujau.
Nema novih qlanova u pro esu vremenskog osredavaa! Ali treba imati u vidu da su samo u
laminarnom strujau veliqine U~ (u, v, w) jednake veliqinama U~ (u, v, w).
(v) Vremenski osredena sila pritiska 4
Analognim postupkom se vrxi osredavae u vremenu sile pritiska
na primeru jedne komponente p/x

1
p
=
x
T

Takoe, vai i sledee:

1
x T

ZT
0

pa sledi

pdt =

1
x T

ZT

ZT

p
p
p
gradp , ,
x
y
z

(!)

p dt =

1
x T

(p + p )dt =

ZT

pdt =

p
x

(defini ija p).

1
x T

ZT

pdt

1
x T

ZT
0

p dt =

`
p = ;
(p)
x
x
x

(p = p),

(5.48)
Prostorne koordinate (x, y, z) i vremenska koordinata (t) su meusobno nezavisne koordinate tako da
matematiqke opera ije integra ea (po vremenu) i diferen iraa (po prostornim koordinatama) mogu
da razmene mesta. Direktna posledi a toga je

gradp =

1
T

ZT
0

p
p
= .
x
x

pdt =

1
T

ZT
0

gradp = gradp

(g) Proseqna vrednost viskozne sile 5

pdt = gradp,

(5.49)

MEHANIKA FLUIDA

123

Proseqna vrednost sile trea

`

~ 2 U
~ 2 u, 2 v, 2 w ,
U

2 =

odreuje se, za ene komponente pojedinaqno

2u
1
2 =
x
T

ZT

ZT

2 u (!) 2
2 dt = 2
x
x

1
~ (!)
U
=
T

ZT

udt =

(5.50)

2u
x2

ili za opxti vektorski oblik

2
2
2
+
+ 2
2
2
x
y
z

~ dt = U
~
U

(5.51)

~ = U
~.
U

Vremenski osredena viskozna sila izraava se samo pomou proseqne brzine i ima isti oblik kao i
analogna stvarna sila. Pri osredavau se ne pojav uju novi qlanovi!
Zak uqak

Pri osredavau linearnih funk ija (veliqina, qlanova) ne nastaju nikakvi novi dodatni qlanovi!
Dakle, sve sile izraene linearnimfunk ijama (izrazima), koje odreujuproseqno (vremenski osredeno)
strujae, definisane su istim matematiqkim izrazima kako za proseqno turbulentnostrujae, tako i za
stvarno (trenutno) strujae, turbulentno ili laminarno. U laminarnom strujau su proseqne veliqine
~ i p jednake stvarnim trenutnim veliqinama U
~ i p.
U
(d) Nelinearna iner ijalna sila 2
Iz prethodnih razmatraa poznato je da konvektivni deo iner ijalne sile ima oblik

2
~ )U
~ grad U U
~ rotU
~
(U
2

uj

ui
xj

u
u
u
>
,
+
v
+
w
u

>
>
y
z
< x

u
u
u
u x + v y + w z ,
>

>
>
u
u
:
.
u u
+
v
+
w
x
y
z

Svi qlanovi ove sile su nelinearni, tj. kvadratni jer su propor ionalni veliqini U ili proizvodu
komponenata od U : u , v , w , uv, uw, vw. Pro es osredavaa e se radi vee jasnoe primeniti na
jedan od nelinearnih qlanova, na primer u , pa e se dobijeni rezultat uopxtiti.
Vremensko osredavae nelinearnog kvadratnog qlana u :
2

u
x

u2 =

1
T

ZT

u2 dt =

1
T

ZT

(u + u )2 dt =

1
T

ZT
0

Osredavae pojedinih qlanova:

1
T

u 2 + 2uu + (u )2 dt.

(jer je u konstantno u vremenskom domenu intervala T ),

ZT

u 2 dt = u 2

ZT

1
2uu dt = 2u
T

ZT

(u )2 = u2

1
T

1
T

ZT
0

(u

u dt = 0

(jer je

1
T

ZT

u dt = u = 0 ,

moe biti nula, pozitivno ili negativno ali je u uvek pozitivno i u

6= 0 )

Novi qlan - u

(5.52)

u2 = u 2 + u2 .

2 )(!)

MEHANIKA FLUIDA

124

Proseqna vrednost kvadrata brzine jednaka je zbiru kvadrata proseqne vrednosti brzine
i proseqne vrednosti kvadrata fluktua ione brzine. Ovde se pri osredavau pojav uje novi
qlan, koji obuhvata uti aj fluktua ionih brzina na proseqno brzinsko po e. Fiziqki smisao ovog
qlana dobija se primenom zakona koliqine kretaa !
Osredavae u vremenu nelinearnog, kvadratnog, mexovitog qlana uv :
uv = (u + u )(v + v ) = uv + uv + u v + u v

Proseqna (vremenski osredena) vrednost ovog proizvoda je

(5.53)
jer su proseqne vrednosti veliqina uv i u v jednake nuli. Proseqna vrednost proizvoda jednaka je sumi
proizvoda proseqnihvrednostii proseqnoj vrednosti proizvoda fluktua ionihkomponenti. Oqigledno
iz (5.53) sledi (5.52) kada se u (5.5) uvrsti v u.
Analiza nelinearnog qlana u
konvektivnog dela iner ijalne sile:
uv = uv + u v

u
x

1
u
=
u
x
T

ZT

ZT

u
1
u dt =
x
T

u+u

Osredavae svakog qlana pojedinaqno

1
T

ZT

u
u
u
u
+u
+u
+u
dt
u
x
x
x
x

u + u dt =
x
T

(u i u
su konstantni u vremenu)
x

ZT

u
u
dt = u
x
x

ZT

u
1
dt = u
x
x T

1
T

ZT

1
T

ZT

u
1 u
dt =
x
T x

1
T

ZT

u dt,

ZT

u dt,

1
u
dt =
x
x T

ZT

u2

dt =
2
x

Uvrxtavaem ovih vrednosti u poqetni izraz dobija se

u

u
u
u
= u
+ u
x
x
x

Analognim postupkom dobija se proseqna vrednost qlana u

u

Zak uqak

v
v
v
= u
+ u
x
x
x

u2
2

= u

u
x

(Novi qlan)!

(5.54)

v
x

(Novi qlan)!

(5.55)

Pri osredavau u vremenu nelinearnih funk ija, pojav uju se novi qlanovi, takoe nelinearni,
odreeni korela ijama fluktua ionih veliqina. Dakle, proseqna vrednost konvektivne iner ijalne
sile jednaka je sumi konvektivne iner ije usled proseqne brzine i proseqne konvektivne iner ije
uslov ee turbulentnim fluktua ijama.

MEHANIKA FLUIDA

125

5.6.7 Fiziqka znaqea korela ija u i u v . Primena zakona koliqine

kretaa. Rejnoldsov, turbulentni smi ajni napon
U turbulentnom strujau postoji mae ili vixe izraeno meusobno dejstvo vremenski osredenog
(proseqnog) i fluktua ionog po a fiziqkih veliqina. Fiziqki smisao korela ija u i u v analizirae
se na modelu turbulentnog strujaa prikazanog na sli i 5.6.
y
~n = ~j
Profil brzine
proseqne
~
~
n
=

i
y

~j

~i
~k

u
x

u
w

~i

~n

dA

dA

~i

~n

u > 0

u(y)

u > 0

111111
000000
000000
111111

v < 0

dA

v < 0

u
(g)
(a)
(d)
(b)
(v)
Slika 5.6: Turbulentno strujae - dejstvo fluktua ionih brzina. (a) Model jednodimenzijskog

proseqnog strujaa: u = u + u , v = v , w = w ; (b) fluks (prenos) koliqine kretaa kroz kontrolnu povrx
prava glavnog~ proseqnog strujaa upravan na kontrolnu povrx; (v) kontrolna povrx
upravnu nanax-osu;
tangentna
x-prava , tj. ~
n = j ; proseqna brzina u tangentna na kontrolnu povrx; (g) profil proseqne
(vremenski osredene) brzine; (d) odreivae predznaka korela ije u v .
Glavniprava strujaa, tj. prava proseqnebrzine je u prav u x-ose. Iz izlagaa uprethodnompotpoglav u
5.6.6, saglasno izrazima (5.52)-(5.55), zak uquje se da se korela ije u i u v pojav uju pri vremenskom
osredavau nelinearnih konvektivnih qlanova. Proseqne vrednosti izvoda ovih korela ija po prostornim
koordinatama (v. izraze (5.54) i (5.55)) definixu nelinearne iner ijalne sile usled fluktua ionihkretaa.
Drugim reqima, fiziqki smisao korela ija u i u v sadran je u konvektivnom delu iner ijalne sile,
tj. u fluksu (prenosu) koliqine kretaa kroz kontrolnu povrx! Ta veliqina je u stvari impulsna sila R~
definisana izrazom (4.74). Iz tih razloga je potrebno i svrsishodno izraqunati impulsnu silu R~ , koja se od
vremenski osredenih korela ija fluktua ionih brzina prenosi na odreenu kontrolnu povrx! U tom i u
se za strujni model prikazan na sl. 5.6 izraqunava fluks (prenos) koliqine kretaa kroz povrx postav enu
upravno, odnosno tangentno u odnosu na glavni prava
proseqnog strujaa (sl. 5.6(b) i (v)). Saglasno izrazu
(4.74) sledi izraz za elementarnu impulsnu silu dR

~ (U
~ ~
(5.56)
dR = U
n)dA.
Za turbulentno strujae (sl. 5.6) trenutna brzina U~ je odreena sa

~ =U
~ +U
~ = (u + u )~i + v ~j + w ~k.
U

1. Fiziqki smisao korela ije

Kontrolna povrx se bira upravno na -osu, tj. na prava proseqnog strujaa (sl. 5.6(b)). Tada je
u2

, a kako je U~ = u~i + v ~j + w ~k, gde je u = u + u , to primena izraza (5.56) daje

~n = ~i

~ dA
dRi = uU

~ ~i)dA
dRi,x = u(U

Osredavaem u vremenu ovog normalnog napona dobija se

u2

1
=
T

ZT
0

dRi,x
2

dA = u .

u2 dt = (u + u )2 = (u2 + 2uu + u2 ) = u 2 + u2 .

MEHANIKA FLUIDA

126

Ova rela ija je ekvivalentna rela iji (5.52), ali je mnonee da gustinom ovde dobijen smisao napona
u = u + u .
(5.57)
Dakle, usled fluktua ionih brzina pojav uje se dopunski qlan u izrazu za normalni napon. U analizi
koja sledi bie pokazano da veliqina u predstav a jedan od Rejnoldsovih, turbulentnih, tj.
prividnih normalnih napona.
2

2. Fiziqki smisao korela ije

Kontrolna povrx je postav ena tangentno na glavni prava proseqnog strujaa tako da sadri x-osu.
Sada je proseqna brzina na kontrolnu povrx ~n = ~j (sl. 5.6(v)). Analogno gorem postupku sledi
u v

dRi,x

dA = uv

uv = (u + u ) v = uv + u v .

Dakle, vremenskim osredavaem tangen ijalnog napona uv dobija se vana rela ija

(5.58)
Odavde sledi da je u ovom sluqaju proseqna vrednost korela ije uv razliqita od nule samo na osnovu
postojaa meusobne zavisnosti (korela ije) fluktua ionih brzina u i v . Ova veliqina definixe
dodatni prenos koliqine kretaa u x-prav u izazvan fluktua ijama brzina u i v . Ovo se u strujnom
po u ispo ava kao tangen ijalni (smi ajni) napon. On je posledi a turbulentnih fluktua ionih
brzina uvedenihRejnoldsovom statistikomizbog toga se naziva turbulentnim tangen ijalnim naponom.
Kao xto je u poglav u 5.2 razmatran predznak viskoznog tangen ijalnog napona, tako se i u ovom sluqaju
mora analizirati predznak! I ovde se radi o efektu prenosa koliqine kretaa. U tom i u se
posmatra pro es turbulentnog prenosa (sl. 5.6 (g), (d)) koji se ostvaruje deliima koji se kreu odozgo
(u negativnom smeru y-ose) i protiqu kroz horizontalnu kontrolnu povrx dA. Ovakvo kretae delia
pokazuje da fluktua ione brzine v < 0 i u > 0 dovode do pozitivnog turbulentnog napona > 0, tj.
do pozitivnog tangen ijalnog napona, koji se od strujaa prenosi na kontrolnu povrx. Na osnovu ovoga
definixe se Rejnoldsov, prividni, turbulentni smi ajni (tangentni) napon
= u v
(Rejnoldsov prividni smi ajni napon)
(5.59)
Analogno se na osnovu (5.57) definixe Rejnoldsov, prividni, turbulentni normalni napon
p = u u = u
(5.60)
Prirodno se postav a sledee pitae : Da li isti uti aj na proseqno brzinsko po e imaju i preostale
korela ije fluktua ionih brzina i kako se ovi rezultati dobijeni za model jednodimenzijskog proseqnog
strujaa u prav u x-ose mogu uopxtiti na model trodimenzijskog proseqnog strujaa?
Znaqajno je potraiti odgovor i na ovo pitae: Da li se na osnovu prethodnih razmatraa mogu na
jedan razum iv i relativno jednostavan naqin, kako sa matematiqke, tako i fiziqke taqke gledixta
izvesti jednaqina koliqine kretaa, tj. diferen ijalna jednaqina turbulentnog strujaa fluida
izraena pomou ukupnih napona?
Odgovore na ova pitaa sadri naredno poglav e!
uv = u v

(u = u + u , v = v ).

t
yx

t
xx

t
xx

MEHANIKA FLUIDA

127

5.7 Jednaqina kontinuiteta i jednaqina koliqine kretaa za

turbulentno strujae
5.7.1 Proseqne vrednosti proizvoda fluktua ionih brzina i Rejnoldsovi
(turbulentni) naponi

1. Korela ije drugog reda fluktua ionih komponenata brzine i ihov fiziqki smisao
Fluktua ino brzinsko po e sa tri komponente , i formira devet korela ija drugog reda, koje
se saglasno uslovima simetrije svode na sledeih xest:
u v

(5.61)
imaju isto fiziqko znaqee i uti aj na
i u v !

u2 , v 2 , w2 , u v = v u , u w = w u , v w = w v

Fiziqki smisao. Negativne vrednosti korela ija u u

proseqno brzinsko po e kao i analizirane korela ije u

i j
2

ui uj = uj ui , i 6= j

2. Rejnoldsovi naponi i matri a tenzora turbulentnih napona

Pokazano je da se fiziqko dejstvo turbulentnog fluktua ionog kretaa na proseqno brzinsko po e

u jednaqini koliqine kretaa ispo ava kao po e dodatnih (dopunskih) napona u u . Ovih devet
korela ija drugog reda formiraju matri u turbulentnih napona

i j

t
xx

t
yx

t
zx

B t
T t ||ptij || = @ xy

t
yy

C B
t
zy
A = @ u v
t
u w
zz

t
xz

t
yz

u2

v u
v 2

v w

pri qemu su komponente Rejnoldsovih turbulentnih napona date sa

w u

C
w v A
w2

(5.62)

(5.63)
Iz (5.61)-(5.63) se zak uquje da je p = p , i 6= j , tj. da je tenzor turbulentnih napona simetriqan
tenzor drugog reda. Uporediti(5.62) sa tenzorom viskoznih napona T , jednaqina (5.31)! Tenzor turbulentnih
napona se obiqno oznaqava kao Rejnoldsov tenzor napona.
ptij = ui uj

t
ij

i, j = 1, 2, 3.

t
ji

Rejnoldsovi normalni naponi

t
xx
= u2 ,

t
yy
= v 2 ,

Rejnoldsovi tangen ijalni (smi ajni) naponi

t
t
xy
= yx
= u v ,

(5.64)

t
zz
= w2

t
t
xz
= zx
= u w ,

(5.65)
- fluktua iona vrednost; (. . . ) -

t
t
yz
= zy
= v w

Oznake: (. . . ) - proseqna (vremenski osredena) vrednost; (. . . )

turbulentna veliqina.

5.7.2 Jednaqina koliqine kretaa vremenski osredenog strujaa - Rejnoldsove jednaqine turbulentnog strujaa nestix ivog fluida

1. Proseqna vrednost nelinearne (konvektivne) iner ijalne sile

Iz prethodnog izlagaa se zak uquje da pri vremenskom osredavau svih sila kod konvektivnih
iner ijalnih sila u nastaju dopunske sile uslov ene fluktua ionim veliqinama. Pokazano je da
proseqne vrednosti nelinearnih (kvadratnih) qlanova u i u iner ijalne sile (U~ )U~ u
imaju oblik (5.54) i (5.55)
u
u
v
v
u
v
u
i u x
(5.66)
= u
+ u
= u
+ u
x
x
x
x
x
ui
j x
j

u
x

ui
j x
j

v
x

MEHANIKA FLUIDA

128

Analogno se dobijaju izrazi i za sve ostale nelinearne qlanove u . Tako je proseqna vrednost
nelinearne iner ijalne sile u prav u x-ose definisana rela ijom
ui
j x
j

u
u
u
u
u
u
u
u
u
+ u
u
+v
+w
+v
+w
+ v
+ w
u
.
x
y
z
x
y
z
x
y
z
{z
}
|
|
{z
}
1

(5.67)

Konvektivna iner ija usled proseqnih brzina

Konvektivna iner ija usled fluktua ionih brzina

Analogno ovom izrazu za (U~ )u dobijaju se i vremenski osredeni izrazi u prav ima y i z ose pomou
proseqnih vrednosti
h
h
i
~ )U
~ (U
~ )v
(U
i (U~ )U~ i (U~ )w.
y

2. Rejnoldsove jednaqine za utnovski nestix iv fluid

U potpoglav u 5.6.6 izvrxena je analiza vremenskog osredavaa svih sila saglasno rela ijama (5.42)(5.44). Drugim reqima, svaka od sila u Navije-Stoksovim jednaqinama izraena je u funk iji od
proseqnih U~ (u, v, w) i fluktua ionih brzina U~ (u , v , w ) i potom je primenom Rejnoldsove statistike
izvrxeno osredavae u vremenu! Tako dobijene jednaqine predstav aju Rejnoldsove jednaqine
turbulentnog strujaa utnovskog nestix ivog fluida.
Poxto se raspolae sa proseqnim (vremenski osredenim) vrednostima svih sila, onda se, saglasno
rela iji (5.42), formira ihova suma koja za prava x-ose ima oblik

u
u
u
u
u
u
u
@
A = (p + gz) + u.
+u
+v
+w
+ u
+ v
+ w
t
x
y
z
x
y
z
x

(5.68)

Analogno se permuta ije veliqine dobijaju izrazi i za ovde navedene jednaqine u prav ima y i z osa!
U tom i u se za da u analizu koristi jednaqina koliqine kretaa za x-osu, tj. izraz (5.68), koji
oznaqava Rejnoldsovu jednaqinu za turbulentno strujae utnovskog nestix ivog fluida u prav u
x-ose !

3. Poreee Navije-Stoksove i Rejnoldsove jednaqine

Uporedna analiza Navije-Stoksove jednaqine (5.27) i Rejnoldsove jednaqine (5.68):
Svaka sila u Rejnoldsovoj jednaqini ima isti matematiqki oblik kao i u Navije-Stoksovoj jednaqini,

izraenoj pomou proseqne brzine i proseqnog pritiska! Dakle, trenutne vrednosti su zameene
proseqnim !
Meutim, u Rejnoldsovoj jednaqini nastaju dopunske iner ijalne sile izazvane fluktua ijama brzina!

Navije-Stoksove
Vremensko osredavae
jednaqine
Navije-Stoksove
Konvektivne (nelinearne)
jednaqine za
iner ijalne sile
vremenski osredene veliqine
fluktua ionog kretaa
Navije-Stoksove
Sile usled Rejnoldsovih
jednaqine za
turbulentnih (prividnih)
proseqne veliqine
napona
+

Rejnoldsove
jednaqine
=

(5.69)

Rejnoldsove (5.70)
jednaqine

Rejnoldsove
jednaqine

(5.71)

MEHANIKA FLUIDA

129

Pri razmatrau proseqnog strujaa iner ijalne sile fluktua ionog kretaa mogu da se razmatraju
analogno kao i sile pritiska i viskozne sile. U tom i u se vrxi izvesna transforma ija jednaqine
(5.68) kako sledi
u

u
u
u
(u2 )
(u v )
(u w )
+ v
+ w
=
+
+
u
x
y
z
x
y
z

u
v
w
+
+
.
x
y
z
|
{z
}

(5.72)

~
divU

Posledi qlan u izrazu (5.72) je u vezi sa jednaqinom kontinuiteta ! Potrebno je razmotriti zakon
odraa mase, tj. jednaqinu kontinuiteta za turbulentno strujae.

5.7.3 Jednaqina kontinuiteta za turbulentno strujae nestix ivog fluida

Vremensko osredavae jednaqine kontinuiteta za nestix iv fluid:
v
w
u
+
+
=0
x
y
z
~ =0
divU

`
`
`
u + u +
v + v +
w + w = 0
x
y
z
proseqne brzine (u, v, w) i

Rejnoldsova
statistika

Trenutne brzine (u, v, w)

fluktua ione brzine (u , v , w )

ui = ui + ui

Rejnolds - vremensko osredavae

1
(. . . ) =
T

ZT

(. . . )dt

v
w
u
+
+
=0
x
y
z

v
w
u
+
+
=0
x
y
z

Nestix iv fluid

~ =0
divU

(5.73)

~ = 0
divU

Jednaqine kontinuiteta za proseqno i fluktua iono turbulentno strujae nestix ivog fluida (5.73)
dobijene su korixeem rela ija
u
u
=
,
x
x

1
u
=
x
x T

ZT

u dt = 0

u
v
w
+
+
=0
x
y
z

u
v
w
+
+
=0
x
y
z

Zapaa se da je matematiqki izraz za jednaqinu kontinuiteta proseqnog strujaa istog oblika kao i za
trenutno (stvarno) strujae. Nema dopunskih qlanova, jer se radi o linearnim izrazima. Jednaqina
kontinuiteta, saglasno zakonu o odraa mase, mora da bude zadovo ena i za proseqno i za fluktua iono
turbulentno strujae, izraz (5.73). Oqigledno je da uvrxtavaem (5.73) u (5.72) Rejnoldsova jednaqina dobija
svoj zavrxni oblik.

5.7.4 Rejnoldsove jednaqine za utnovski nestix iv fluid izraene posredstvom Rejnoldsovih napona
Posredstvom jednaqine kontinuiteta (5.73), divU~ = 0 izraz (5.72) dobija oblik

u v
v w
u
u
u
(u2 )
(u v )
(u w )
u2
+ v
+ w
=
+
+
=
+
+
x
y
z
x
y
z
x
y
z

(5.74)

MEHANIKA FLUIDA

130

Uvrxtavaem (5.74) u (5.68) sledi

u
u
u
u

+v
+w
+u
t
x
y
z
|{z} |
{z
}
1
2

`
`

u2 +
(p + gz) + u +
u v +
u w .
=
| {z }
x
y
z
| x {z
}
4
5
3

(5.75)
Fiziqka znaqea pojedinih qlanova u Rejnoldsovoj jednaqini (5.75) za turbulentno strujae nestix ivog
utnovskog fluida u po u sile Zem ine tee u prav u x-ose:
1 - Proseqna lokalna iner ijalna sila,
2 - Proseqna konvektivna (nelinearna) iner ijalna sila,
3 - Proseqna vrednost sile pritiska i sile Zem ine tee (sila proseqnog generalisanog pritiska),
4 - Proseqna viskozna sila, tj. sila usled proseqnih vrednosti viskoznih napona p ,
5 - Sila usled Rejnoldsovih (turbulentnih) napona p !

ij

t
ij

Sila 5 je posledi a dejstva turbulentnih fluktua ija, tj. Rejnoldsovih napona.

Poreklo turbulentnih napona je u nelinearnim (konvektivnim) iner ijalnim silama! Zbog
nastaju pri vremenskom
toga se oni nazivaju prividnim naponima. Korela ije
osredavau nelinearnih iner ijalnih sila i nazivaju se naponima, jer se ima ostvaruju
dopunski, u odnosu na molekularne, makroskopski prenosi koliqine kretaa koji se u
turbulentnom strujnom po u ispo avaju kao dejstvo napona!
ui uj

Rejnoldsova jednaqina (5.75) moe da se napixe i u obliku (

Fx g x

Du
p

= gx
+
Dt
x
x

u
u
u
u2 +
u v +
u w

x
y
y
z
z

(5.76)

Analogni obli i jednaqina su za i -osu! Onese dobijaju uobiqajenim permuta ijamaodgovarajuih

y

veliqina, tj. zavisno i nezavisno promeivih.

Iz jednaqina (5.75), odnosno (5.76) i (5.27) se zak uquje:

(a) U Rejnoldsovim jednaqinama se pojav uju dopunske konvektivne iner ijalne sile
uslov ene turbulentnim fluktua ijama.
(b) Sve ostale sile izraavaju se kao funk ija proseqnih vrednosti brzine i
pritiska, tj. umesto trenutnih vrednosti brzina pritiska u Navije-Stoksovim
jednaqinama uvrxtavaju se proseqne vrednosti brzina i pritiska.
Sve tri Rejnoldsove jednaqine za ose x, y i z mogu se na osnovu izraza (5.76), zajedno sa jednaqinom
kontinuiteta (5.73) napisati, pomou indeksne nota ije, u sledeem obliku:

u
ui
= gi
+
+ uj
t
xj
xi
xj
uj
= 0,
xj

Za sluqaj statistiqki sta ionarnog strujaa je

ui
xj

ui uj ,
xj

uj
= 0.
xj
ui /t = 0

u izrazu (5.77)!

(5.77)

MEHANIKA FLUIDA

131

Sistem Rejnoldsovih jednaqina i jednaqine kontinuiteta (5.77) definixe turbulentno

strujae utnovskog nestix ivog fluida u po u sile Zem ine tee.

Zak uqak:
Sistem Rejnoldsovih jednaqina (5.77) je nezatvoren! Rejnoldsovi (turbulentni)
naponi su nepoznati! Osnovni problem se sastoji u povezivau karakteristika

fluktua ionog po a sa po em vremenski osredenih, proseqnih veliqina. Potrebno je

formirati modele koji povezuju korela ije fluktua ionih brzina sa proseqnim brzinama.
Neophodne su pretpostavke o turbulentnim naponima! Primena Rejnoldsove statistike
dovodi do potrebe modeliraa turbulentnih strujaa. Taj problem u opxtem sluqaju
nije rexen do danaxih dana! Zahteva se jedinstvo teorijskog, eksperimentalnog i
numeriqkog rada! Jox uvek ne postoji egzaktno rexee ni najjednostavnijeg

turbulentnog strujaa!

5.7.5 Opxte stae napona pri turbulentnom strujau

Na osnovu prethodnih analiza analiza sila i napona, mogue je u ovom trenutku zaokruiti odgovor na
tako vano pitae, kao xto je pitae opxteg staa napona. Takvo stae napona odreuje i ukupne sile,
masene i povrxinske, koje deluju na fluid i izazivaju egovo laminarno i turbulentno strujae.

1. Model jednodimenzijskog proseqnog strujaa (sl. 5.6)

Za primenu u tehniqkojpraksi, na primer, pri turbulentnom strujauu evima, kanalima i graniqnom

sloju, dominantna je promena turbulentnog smi ajnog napona u v u popreqnom y-prav u, pa jednaqina
koliqine kretaa u x-prav u (5.76) moe da se napixe u obliku

~ )u gx +
(U

gde je

(5.78)

p
+
( xy )ukupno
x
y

(5.79)
Model strujaa (5.78) odgovara turbulentnom potpuno razvijenom ( (. . . )/x = 0, u/x = 0), ravanskom
( (. . . )/z = 0) jednodimenzijskom proseqnom (u(y), v w = 0) strujau utnovskog nestix ivog
fluida. Zbog toga je za takve strujne modele uobiqajeno da se naponi u (5.79) oznaqe uproxeno kako
sledi:
( )ukupno

ukupni (indeks "uk") smi ajni (tangen ijalni) napon;

viskozni ( indeks ""ili "v") tangen ijalni (smi ajni) napon saglasno
utnovoj hipotezi o naponima;

turbulentni (indeks "t") tangen ijalni (smi ajni) napon.

Dakle, za jedno turbulentno jednodimenzijsko proseqno strujae vai rela ija (sl. 5.6)

u `
+ u v .
= + =
(5.80)
y
( xy )ukupno =

xy

u `
t
+ u v = xy + xy
y

uk

xy

t
xy

yx

Ukupni smi ajni napon obuhvata viskozni tangen ijalni napon (mikroskopski, molekularni
uk

MEHANIKA FLUIDA

132

prenos koliqine kretaa) i turbulentni tangen ijalni napon (makroskopsku, molarnu razmenu
impulsa).
t

2. Model napona za trodimenzijsko proseqno turbulentno strujae

U opxtem sluqaju turbulentnog trodimenzijskog proseqnog strujaa umesto rela ije (5.80) pojav uju se
tenzori viskoznih i turbulentnih napona. Meutim, opxte stae napona i matri e napona se,
na osnovu dosadaxih razmatraa, formiraju jednostavno, i fiziqki i matematiqki. Naime, saglasno
analizi i oznakama napona u Glavi 2, kao i izrazima za turbulentne napone (5.62) i (5.63), mogu se
napisati sledee rela ije za stae napona u matriqnom obliku

(5.81)
gde su P - tenzor ukupnih napona, E - jediniqni tenzor, T - tenzor viskoznih napona i T - tenzor
turbulentnih napona, ili pak u obliku pomou komponenata tenzora napona
p = p + p + p
(5.82)
gde su p - ukupni naponi, p - proseqni pritisak, p - viskozni naponi i p turbulentni naponi.
Matri a tenzora viskoznih napona T za utnovski nestix iv fluid data je izrazom (5.34), u koji
treba umesto trenutnih uvrstiti proseqne brzine. Matri a tenzora turbulentnih napona T data
je rela ijom (5.62). Izrazi za pojedinaqne napone glase:
(a) Ukupni normalni naponi
p = p + + ; analogno za i !
(5.83)
(b) Ukupni tangen ijalni (smi ajni) naponi
( ) = + ; analogno za ( ) i ( )
(5.84)
P = pE + T + T t

ij

ij

ij

t
ij

ij

ij

t
ij

xx

xx

xx

xy uk

xy

yy

t
xy

3. Primeri. utnovski nestix iv fluid

Normalni naponi:
Smi ajni naponi:

t
xx

zz

xz uk

xx = p + 2

yz uk

(5.85)

u
u2
x

(5.86)
Izrazi za normalne napone i su analogni izrazu (5.85), i izrazu (5.86) za smi ajne napone
( ) i ( ) . Ovim komponentama napona se formiraju tenzori ukupnog napona (5.81), koji
su simetriqni tenzori drugog reda. Ukupni naponi odreuju po e ukupnih povrxinskih sila, koje
omoguuju uvoee odgovarajuih jednaqina strujaa, tj. jednaqina koliqine kretaa!
yy

xz uk

( xy )uk ( yx )uk =

u
v
+
y
x

u v

zz

yz uk

5.8 Primena zakona koliqine kretae. Laminarno i turbulentno strujae

Profili brzine i padovi pritiska. Tangen ijalni napon i koefi ijenti trea. Sreda brzina.
Dimenzijska analiza - Darsijeva formula. Gubitak energije usled trea. Nikuradze - Mudijev
dijagram. Busineskov koefi ijent. Laminarno i turbulentno strujae u poqetnoj (ulaznoj)
deoni i evi.

MEHANIKA FLUIDA

133

5.8.1 Laminarno strujae kroz prave krune evi. Profil brzine, pad
pritiska i sreda brzina (Hagen-Puazejevo strujae)

1. Pretpostavke i defini ije

Nestix iv fluid ( = const)

Sta ionarno strujae ((. . . )/t = 0)
Laminarno strujae u pra u podune x-ose (u, v w = 0)
Potpuno razvijeno strujae, tj. profil brzine se ne mea u x-prav u (u/x = 0 u 6= u(x))
Pri slojevitom strujauu evi pritisak p, odnosno generalisani pritisak p su konstantni u
popreqnom preseku (p = const odnosno p p = p + gz = const izrazi (4.101), (4.112) i
(4.114))
Razlika pritiska u prav u strujaa odrava (omoguuje) strujae

2. Profil brzine i pad pritiska

Za odreivae raspodele brzine u popreqnom preseku primeuje se zakon koliqine kretaa. Strujae
je osnosimetriqno ((. . . )/ = 0, w = 0, u = u(r)) pa se za kontrolnu zapreminu (V ) bira koaksijalni
(saosni) ilindar polupreqnika r i duine l izmeu preseka 1-1 i 2-2. (sl. ??). Saglasno uqienim
pretpostavkama ne postoji promena koliqine kretaa, jer je strujae sta ionarno i potpuno razvijeno
(jednoliko). U tom sluqaju jednaqina (5.33) se znatno uproxava i svodi na jednaqinu dinamiqke
ravnotee sila pritiska (generalisanog pritiska) i sile trea (viskozne sile) kako sledi (sl. (5.7))
r p r p | |2rl = 0,
(5.87)
gde je na osnovu rela ije (5.80) = = . Jednaqina (5.87) se svodi na oblik
2

xy

p =

2l
| | ,
r

(pad pritiska na duini l) .

p = p1 p2

(5.88)

Ako ev nije horizontalna, onda umesto p i p treba u jednaqinu (5.87) uvrstiti generalisani pritisak
,
. Veliqina p nije funk ija od radijalne koordinate r ilindriqnogkoordinatnog
sistema (x, r, ) (u, v, w) tako da iz (5.88) slede zak uq i
(a) pad pritiska p = p p u smeru strujaa od 1-1 ka 2-2 je posledi a trea, tj. viskoznosti
fluida,
(b) smi ajni (tangen ijalni) napon je linearna funk ija popreqne koordinate r!
1

pGi = pi +gzi i = 1, 2

PITA E: Kakva raspodela brzine nastaje kao posledi a pada pritiska ?

ODGOVOR: Kada se izraz (5.88) napixe uobliku
uoqava se da se za zadato uspostav aju
p

| | = pr/2l

profili brzine koji odgovaraju reoloxkoj jednaqini fluida koji struji. Napomie se da jednaqina
(5.88), nezavisno od reoloxke zakonitosti = () (poglav e 1.5), odreuje (r) kao linearnu funk iju
od r! To vai kako za utnovske, tako i za neutnovske fluide. Dakle, potrebno je zadati reoloxku
rela iju = () , gde je u ovom sluqaju = du/dr (poglav e 1.5).

utnovski fluid. U ovom sluqaju je = (linearna funk ija), pa saglasno izrazima (5.5) o
znaku napona, reoloxka jednaqina za utnovski fluid ima oblik
| | =

Napomena:

du
dr

du
< 0,
dr

sl. 5.7

(5.89)

Na ovom mestu, dakle u modelirau napona, nastaje problem pri turbulentnom

strujau u evi!

MEHANIKA FLUIDA

134

Da i tok proraquna je razum iva i lagana raquni a, kako sledi. Naime, uvrxtavaem (5.89) u (5.88)
se dobija
p
du
=
r
(5.90)
dr
2 l
Integra eem jednaqine (5.90) uz korixee graniqnog uslova na zidu evi u(r = R) = 0 sledi izraz
(sl. 5.7)

p `
u(r) =
R r ,
4 l
(5.91)
p R

rag repla emen

um u(r = 0) =

Profile brzine u(r) je parabola, taqnije obrtni paraboloid. Maksimalna brzina u se ostvaruje na
osi evi (r = 0).
u
~ | = U , v = 0, w = 0
u = |U
u(r) (parabola)
00000000000000000000000000000000000000
11111111111111111111111111111111111111
m

p
p1

11111111111111111111111111111111111111
00000000000000000000000000000000000000
00000000000000000000000000000000000000
11111111111111111111111111111111111111
00000000000000000000000000000000000000
11111111111111111111111111111111111111

R
p1

2p

dr
| |

p2

(r)

p
dp
p1 p2
=
=
= const
l
l
dx

11111111111111111111111111111111111111
00000000000000000000000000000000000000
00000000000000000000000000000000000000
11111111111111111111111111111111111111
00000000000000000000000000000000000000
11111111111111111111111111111111111111
00000000000000000000000000000000000000
11111111111111111111111111111111111111

um

(a)

(v)

(b)

Y = p/

(g)

Slika 5.7: Primena zakona

koliqine kretaa na laminarno strujae u evi kruznog preseka;
~
~
jednodimenzijsko strujae U = u i, v = w = 0: (a) kontrolna zapremina V i osnovne oznake; (b) paraboliqan
profil brzine u(r); u - maksimalna brzina; u - sreda brzina (u = u /2); (v) linearna raspodela smi ajnog
(tangen ijalnog) napona u popreqnom preseku; (g) pad pritiska p je linearna funk ija duine evi l, tj.
pad pritiska po jedini i duine (dp/dx) ima konstantnu vrednost, tj. pritisak se po duini evi x mea
po linernom zakonu ; Y = p/ - gubitak energije usled trea na duini l.
m

Zapreminski protok V za jednodimenzijsko strujae kroz ev (u(r), v = 0, w = 0) definisan je, posle

korixea (5.91), izrazom (sl. 5.7)
V =

ZR

u(r) 2r dr =

(5.92)

p R4
1
= um R2 .
8 l
2

r=0

Iz (5.92) slede propor ionalnosti za laminarno strujae

Hagen-Puazejev zakon
V p , V R .
4

G.Hagen (1797-1884), J.Poiseuille (1799-1869)

(5.93)

Zapreminski protok je linearno propor ionalan padu pritiska! Zavisnost V R koja pokazuje da je
protok propor ionalan qetvrtom stepenu polupreqnika evi, xto je od velike vanosti za primenu u
medi ini ! Smaee R dovodi do drastiqnog smaea protoka! Puazej je fran uski medini ar koji se
bavio istraivaem strujaa u krvi u venama i arterijama.
4

MEHANIKA FLUIDA
3. Sreda brzina

135

us

U potpoglav u 4.15.1 razmatrani su modeli jednodimenzijskog i kvazi-jednodimenzijskog strujaa. Za

primenu i tehniqku praksu je uvoee pojma srede brzine U od ogromnog znaqaja.
Defini ija:
Sreda brzina je zamix ena, fiktivna, konstantna brzina koja ostvaruje isti
zapreminski protok fluida V kao i stvarni profil brzine U .
Primeeno na model strujne evi sreda brzina strujaa u podrazumeva osredavae stvarne brzine
u po preseku evi ! To treba strogo razlikovati od osredavaa brzine po vremenu u pojedinim
taqkama preseka. Prostorna i vremenska osredavaa su suhtinski deo analize fiziqkih pojava.
Sreda i proseqna (vremenski osredea) brzina su znaqajne, ali potpuno razliqite fiziqke veliqine!
Saglasno defini ijisrede brzinei jednodimenzijskom, tj. kvazi-jednodimenzijskom karakterustrujaa
u popreqnom preseku evi A slede rela ije (sl. 5.7)
s

V =

U dA = Us A

Us =

(5.94)

Z
1
V
=
U dA
A
A
A

gde je A popreqni presek strujne evi u kome strujae ima jednodimenzijski karakter.
Za laminarno strujae kroz ev kruznog popreqnog preseka (sl. 5.7) na osnovu izraza (5.92) za
zapreminski protok V dobija se sledea karakteristiqna vrednost za sredu brzinu u :
s

us =

( ev - laminarno strujae)

ZR
1
p R2
V
1
= 2
u(r)2rdr =
= um
A
R
l 8
2

(5.95)

5.8.2 Izraz za pad pritiska. Gubitak energije usled trea. Koefi ijent
trea
Pitae u praksi:

Koliki je pad pritiska p u evi pri zadatom zapreminskom protoku V ?

(a) U ovom padu pritiska p = p p usmeru strujaa ispo ava se uti aj trea (dejstvo viskoznosti)!
Prema tome, veliqina Y = p/ predstav a gubitak energije usled trea!
(b) Profil brzine (5.91) se pri tome ne mea!
Izraz za pad pritiska se dobija iz (5.91) i (5.95) u obliku

p =

4 l um
lus
=8
.
R2
R2

Svrsishodno je u i u da e analize izvrxiti fiziqku dekompozi iju prethodnog izraza za p, pri

qemu se formiraju karakteristiqne geometrijske i strujne veliqine:
u
l
u D

p =

64
, D = 2R,
Re =
(5.96)
.
2
D
u D

2
s

|{z}
1

|{z}
2

{z
3

Fiziqko znaqee pojedinih qlanova:

1 - ima dimenziju pritiska i formira se sa sredom brzinom u ,
2 - karakteristika geometrije strujnog prostora; ako ev nije krunog popreqnog preseka onda se
umesto preqnika D uvrxtava hidrauliqki preqnik D definisan izrazom
4A
u D
D =
(5.97)
,
Re =
,
O

MEHANIKA FLUIDA

136

gde su: A - povrxina popreqnog preseka; O - okvaxeni obim popreqnog preseka i Re - Rejnoldsov
broj formiran sa hidrauliqkim preqnikom. Za kruni presek D je identiqno geometrijskom
preqniku D jer je A = D /4, O = D i D = 4A/O = D!
3 - sadri fiziku pro esa trea u evima, tj. obuhvata sloen pojave uti aja viskoznosti i viskoznih
sila na strujae fluida i gubitka energije usled trea. Zbog toga je veliqina

64
u D
konvektivne
iner ijalne
sile
=
Re =
=
(5.98)
Re

viskozne sile
h

koefi ijent trea pri laminarnom strujau u evima i predstav a jednu od najznaqajnih

hidrauliqkih funk ija!

Uvrxtavaem (5.98) u (5.96) dobija se Hagen-Puazejev (Hagen-Poiseuille) zakon u obliku
p =

l u2s
,
D 2

Y =

(gubitak energije usled trea)

(5.99)

Ovakva struktura izraza za pad pritiska je tipiqna za strujaa u kanalima!

Dakle, nezavisno od toga da li se radi o potpuno razvijenom laminarnom strujau ili turbulentnom
strujau, ili strujaima u poqetnim deoni ama evi, ili pak o strujaima u kanalima razliqitih
popreqnih preseka (kvadratnih, pravougaonih, eliptiqkih, trougaonih, prstenastih i drugih) uvek je
struktura formule za pad pritiska oblika (5.99). Problem nastaje pri odreivau hidrauliqke
funk ije, tj. koefi ijenta trea ! O tome e biti reqi u poglav ima koja slede.
Rela ija (5.99) sadri i sledee vane zak uqke:
p l
(pad pritiska je linearna funk ija duine evi)
(5.100)
p u
(tipiqna zavisnost za laminarna strujaa)
s

Koefi ijent trea

Koefi ijent trea , a samim tim i izgub ena energija usled trea Y , je pri laminarnom strujau
funk ija samo od Rejnoldsovog broja Re i teorijski i prakti no ne zavisi od hrapavosti povrxi evi
( - apsolutna hrapavost; k = /D - relativna hrapavost zida evi). Naime, kod laminarnog strujaa ne
postoji makroskopski prenos koliqine kretaa u popreqnom prav u, jer se strujae odvija u kretaem
delia u slojevima koji prekrivaju hrapavost povrxi i qine zid evi kvazi-glatkim. Zato se pri
laminarnom strujau evi ponaqaju kao hidrauliqki glatke!

Smi ajni napon

(r)

Iz (5.91) sledi izraz za raspodelu smi ajnog napona

(5.101)
qija je raspodela prikazana na sli i 5.7(v). Dakle, pritisak p je linearna funk ija p = p(x) podune
koordinate x, dok je smi ajni napon linearna funk ija = (r) od popreqne koordinate r!
(r) =

du
2um
4us
=
r = 2 r,
dr
R2
R

5.8.3 Fluks koliqine kretaa. Presek sa neravnomernim profilom brzine.

Korek ioni koefi ijent - Busineskov koefi ijent
Kon ept jednodimenzijskog i kvazi-jednodimenzijskog strujaa razmatran je u potpoglav u 4.15.1. Pri
strujau u evima postoje popreqni prese i u kojima je ostvaren jednodimenzijski karakter strujnog po a.
Raspodela brzine je, meutim, neravnomerna u tim prese ima. Na primer, pokazano je da je profil brzine

MEHANIKA FLUIDA

137

pri laminarnom strujau u evi paraboliqan. U glavi 4 je pokazano da je za izrazaqunavae fluksa (konvektivne promene) mase, koliqine kretaa i energije kroz povrx A preseka evi potrebno izraqunati integrale
(4.85), (4.87) i (4.89)

Z
Z
Z
U
~ ~
~ (U
~ ~n)dA
~ ~n)dA,
(U
n)dA,
U
e+
i
(U
2
2

koji se usluqaju strujaa homogenog i nestix ivog fluida kroz presek evi A ukome strujaeima jednodimenzijski
karakter, svode na oblike u kojima je izostav ena gustina

Z
Z
Z
U
e+
i
(5.102)
udA,
u ~n dA,
udA.
2
2

U izrazima (5.102) se smatra da je U~ = U~n = u~i, tj. da je strujae u evi u prav u ene podune x-ose na koju
je presek A ortogonalan.
Svoee integralnih izraza (5.102) na obiqne algebarske se postie uvoeem sredih, konstantnih
vrednosti fiziqkih veliqina u prese ima evi. Taj problem je rexen kod prvog integrala uvoeem srede
brzine, jednaqina (5.94). Pri tome je zapreminski protok V invarijantna veliqina, tj. egova vrednost
je ista nezavisno da li se raquna sa stvarnom ili sredom brzinom. Kod protoka V se ne qini nikakva
grexka! Sada se prirodno pojav uje sledee pitae: Da li se pri uvoeu srede brzine qine grexke
pri izraqunavau koliqine kretaa i kinetiqke energije? Ovde se razmatra koliqina kretaa, tj.
drugi integral u (5.102), dok se kinetiqka energija, tj. deo treeg integrala u (5.102) analizira u sledeem
poglav u 5.9.
Posle jednostavne transforma ije
Z

u ~n dA

1
u i dA = @ 2
us A
2~

definixe se izvesna veliqina izrazom

=

1
u2s A

u dAA u2s A~i u2s A~i = V u2s ~i

u2 dA =

1
A

u
us

dA.

(5.103)

Oqigledno je da se zamenom stvarnih vrednosti brzine u enom sredom vrednoxu qini grexka, jer iz
(5.103) sledi
Z
Z
u2 dA 6= u2s A

u2 dA = u2s A.

Veliqina definisana rela ijom (5.103) fiziqki predstav a koliqinik stvarne i srede koliqine
kretaa, tj. odnos koliqina kretaa izraqunatih sa stvarnim i sredim brzinama. Na ovaj naqin uvedena
veliqina slui za pro enu grexke i naziva se korek ioni koefi ijent koliqine kretaa, tj. Busineskov
(Boussinesq) koefi ijent. Koefi ijentom se na izvrstan naqin pro euje i neravnomernost stvarnog
profila brzine, na xta ukazujuegove vrednostiizraqunateza ra liqitalaminarna iturbulentnastrujaa.
Za ravnomeran profil nema nikakve korek ije, jer je u tom sluqaju = 1!
A

Laminarno strujae kroz ev krunog popreqnog preseka

U ovom sluqaju profil brzine je odreen izrazom (5.91), a vrednost srede brzine rela ijom (5.95), tako da
se ihovim uvrxtavaem u (5.103) dobija

u
r
4
, u =
, A=R

1
u=u
=
(5.104)
R
2
3
2

Napomene
1. Treba uoqiti analogiju izmeu vremenskog i prostornog osredavaa. Naime, pri osredavau

MEHANIKA FLUIDA

138

linearnih izraza (qlanova), bilo po vremenu, bilo po povrxi, ne nastaju nikakvi dopunski qlanovi.
Meutim, osredavae nelinearnih izraza (u , u i drugo) dovodi do pojave novih qlanova, odakle se
zak uquje da je 1.
2. U praksi
se, na primer, zadaju veliqine V , A, l, i . Iz V = u A se izraquna u = V /A i Re =
p
4A/)/ i proveri da li je Re 2300. Ako je strujae laminarno, onda se pad pritiska moe
rag repla emen (uizraqunati
pomou (5.99). U praksi se, meutim, po pravilu jav aju turbulentna strujaa! Iz tih
razloga se ima u mehani i fluida posveuje posebna paa.
2

5.8.4 Turbulentno strujae u evi

Profil brzine i pad pritiska. Dimenzijska analiza - Darsijeva formula. Zakoni trea.
Sreda brzina. Busineskov koefi ijent.

Primena zakona koliqine kretaa

Iz prethodnog izlagaa sledi da je turbulentno strujae neuporedivo tee prouqavati nego laminarno.
U tehniqkim primenama, meutim, qesto nisu interesantne sve pojedinosti strujnog po a, ve je dovo no
poznavae proseqnih, vremenski osredenih vrednosti. Problem se razmatra analogno laminarnom
strujau u evi. Pretpostav a se da je turbulentno strujae potpuno razvijeno, tj. da je u/x = 0 i
u = u(r). Zakon koliqine kretaa se primeuje na kontrolnu zapreminu uzetu preko elog preseka evi (sl.
5.8).
us /um

1111111111111111111111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111111111111111111111

1111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000
0000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111

1.0

r
y
R

p1

um

p2

Viskozni
podsloj

u(r)

laminarno

1.0

Re = 3.2 106

1111111111111111111111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111111111111111111111

1111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000
0000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111
us

Re = 4 103

(v)
(b)
(a)
Slika 5.8: Turbulentno strujae u evi: (a) Kontrolna zapremina V za primenu zakona koliqine kretaa;

i p - vremenski osredeni (proseqni) pritis i u prese ima 1-1 i 2-2; - smi ajni napon na zidu; (b)
stepeni zakon raspodele brzine pri turbulentnom strujau u hidrauliqki glatkoj evi ; profili brzina
za dva razliqita Rejnoldsova broja uporeena sa paraboliqnim profilom brzine za laminarno strujae; (v)
Raspodela brzine u(r) pri turbulentnom strujau u evi; u - maksimalna brzina (u osi evi); u - sreda
brzina (proseqna brzina u(r) osredena po povrxi popreqnog preseka evi); - deb ina viskoznog
podsloja.
Pri tome postoji ravnotea izmeu sila pritiska i viskoznih sila, tj. sila trea koje potiqu od
smi ajnog napona na zidu , tako da jednaqina dinamiqke ravnotee glasi:
p R p R | |2R l = 0.
(5.105)
Jednaqina koliqine kretaa (5.105) je analogna jednaqini (5.87), tako da se diskusija za pritisak sada
prenosi na proseqni (vremenski osredeni) pritisak.
Iz jednaqine (5.105) sledi vana rela ija
p1

p = | w |

2l
,
R

p = p1 p2 = p(x1 ) p(x2 ),

x2 x1 = l

(5.106)

MEHANIKA FLUIDA

139

Napomene u vezi sa jednaqinom (5.106)

(1) Uvrxtavajui vrednosti p = p i p
jednaqine koliqine kretaa:
1

= p + dp

ix

x1 = dx

u (5.106) dobija se diferen ijalni oblik

ev > 0)
(5.107)
Poxto je > 0 na zidu evi, sledi da tree u ovom sluqaju ( = cons, A = const) dovodi do pada
pritiska, tj. da je dp < 0. Moe se smatrati i da je algebarska rela ija (5.106) dobijena integra eem
jednaqine (5.107) za sluqaju = const, xto je za model potpuno razvijenog strujaa ispueno!
(2) Primenom zakona koliqine kretaa na saosne ilindre polupreqika r i R (sl. 5.7 i 5.8) dobijaju se
rela ije
(p p )R | |2Rl = 0
i (p p )r = 2| |l
iz kojih sledi linearna raspodela tangen ijalnog napona u popreqnom preseku evi

r
y
, r =Ry
=
=
(5.108)
1
R
R
koja vai i za laminarno i za turbulentno strujae.
Naponi i su ukupni tangen ijalni naponi definisani izrazom (5.80), tj.
= + .
(3) Stae napona u prese ima 1-1 i 2-2 odreeno je pritiskom (ili generalisanim pritiskom), normalnim
naponima usled viskoznosti i turbulen ije i smi ajnim naponima usled viskoznosti i turbulen ije.
Meutim, pristrujauu evima normalni viskozni i turbulentninaponi se u prese ima evi praktiqno
zanemaruju u odnosu na pritisak. Sile koje potiqu od tangen ijalnih napona se, zbog simetriqnog
profila brzine, delimiqno ili potpuno uravnoteavaju u preseku evi, tako da se povrxinske sile
svode na sile pritiska, jer se stae napona u preseku po pravilu svodi na pritisak.
(4) Ukupni smi ajni napon = je posledi a intenzivne razmene impulsa, tj. koli ine kretaa u
popreqnom r-prav u. Fluktua iono kretae znatno utiqe na raspodelu brzine i na veliqinu pada
pritiska, tj. na gubitke energije. Zbog toga je pri turbulentnom strujau profil brzine znatno
ravnomerniji nego pri laminarnom (sl. 5.8(b)), a takoe su i gubi i energije znatno vei nego pri
laminarnom strujau. Za ovaj mehanizam turbulentnog prenosa vezan je i izbor kontrolne zapremine.
Naime, pro ese prenosa mase, impulsa i energije kroz omotaq ilindra polupreqika r (sl. 5.7(a)) u
turbulentnom strujau nije mogue analitiqki opisati. Texkoe u istraivau su nexto mae ako se
kontrolna zapremina proxiri na eo presek evi (sl. 5.8(a)).
U potpoglav u 5.8.1 je pokazano kako tree pri laminarnom strujau utiqe na profil brzine, pad pritiska
i gubitke energije. Analogan iskaz u sebi sadri i jednaqina (5.106). Meutim, u turbulentnom strujau
je problem izrazito sloeniji.
Ukupni tangen ijalni napon , w obuvhvata smi ajne viskozne i turbulentne
napone na zidu evi i ima dominantnu ulogu u formirau profila brzine, u proraqunu
gubitka energije i u pro esima prenosa u blizini zida (univerzalni zakon zida").
Dakle poznavae napona omoguuje da se posredstvom (5.106) ili (5.107) odredi promena pritiska du
x-ose, tj. pad pritiska (ili generalisanog pritiska), odnosno gubitak energije usled trea. Smi ajni
napon na zidu evi krunog popreqnog preseka potpuno je odreen zakonom raspodele brzine strujaa
(jednaqina (5.101)). Tu nastaje problem kod turbulentnog strujaa u odnosu na laminarna strujae! 3yy
Ne postoji teorijski, egzaktan izraz za profil brzine u turbulentnom strujau! Nema
taqnog rexea Rejnoldsovih jednaqina! Nepotpuni teorijski rezultati eksperiment
numeriqki rezultati!
Potrebno je odrediti izraz za silu trea, tj. za smi ajni napon na zidu . Vaan i znaqajan rezultat daje
dimenzijska analiza.
dp =

4 w
dx < 0.
D

uk

uk

uk

MEHANIKA FLUIDA

140

Primena dimenzijske analize - tangen ijalni napon na zidu evi - Darsijeva formula.
Sreda brzina
Funk ionalna zavisnost u uobiqajenim oznakama

(, us , D, , , w ) = 0

se primenom teoreme, tj. Vaxi-Bakingemove (Vas hy-Bu kingham) teoreme svodi na funk iju

(5.109)
u kojoj su veliqine , , bezdimenzijski -monomi, koji se pomou usvoje tri osnovne veliqine
(pramere) postupkom dimenzijske analize formiraju na sledei naqin:
1 (w , , ) = 0

w =

w
x uys Dz

M LT 2 L2 = (M L3 )x (LT 1 )y Lz

x = 1, y = 2, z = 0,

gde u dimenzijskoj jednaqini M oznaqava masu, L duinu i T vreme. Analognim postupkom se odreuju i
ostala dva bezdimenzijska monoma, tako da se ihovim uvrxtavaem u (5.109) dobija

1
1

,
,
=
,k , k =
(relativna hrapavost evi).

u Re D
u
Re
D
w
2
s

Sreda brzina u
us

w
2
s

U prethodnim izrazima sreda brzina pri turbulentnom strujau u evi krunog popreqnog preseka
definisana je rela ijama
s

1
u(r) =
T

ZT

(5.110)

ZR
V
1
us =
= 2
u(r) 2rdr.
A
R

u(r, t) dt,

Prvi integral odreuje proseqnu, vremenski osredenu brzinu u(r), a drugi sredu brzinu u dobijenu
osredeavaem proseqne brzine u(r) po popreqnom preseku evi. Brzine u(r) i u su prikazane na sli i
5.8(v). Dakle, u oznaqava vremensku i prostornu sredu vrednost brzine. Ovo vano formirae
sredih vrednosti brzine u(r, t) moe da se na osnovu (5.110) prikae izrazom
s

1
us = 2
R

ZR
0

41
T

ZT
0

u(r, t) dt5 2rdr

(5.111)

Smi ajni napon na zidu. Darsijeva formula

iz prethodnih funk ionalnih zavisnosti dobija se izraz za tangen ijalni (smi ajni) napon na zidu evi
u obliku
1
= f (Re, k) u .
(5.112)
2
U literaturi je uobiqajeno da se faktor trea f (Re, k) povee sa koefi ijentom trea rela ijom
4f (Re, k) = (Re, k).
(5.113)
Uvrxtavaem (5.112) i (5.113) u (5.106) dobija se
w

p = (Re, k)

l u2s
D 2

(5.114)

MEHANIKA FLUIDA

141

formule za pad pritiska potpuno je ista kao i za laminarno strujae!

Meutim, za turbuletno strujae hidrauliqka funk ija (Re, k) mora da se odredi
eksperimentalnim metodama ! Teorijski proraqun za sada nije mogu !
Gubitak energije usled trea (5.99) u turbuletnom strujau definisan je Darsijevom formulom (5.114) u
obliku
l u
p
= (Re, k)
Y =
Darsijeva formula (H.Dar y, 1803-1855)
(5.115)

D 2
Poluempirijski izrazi za funk iju (Re, k) zavise od toga da li se ev u odgovarajuem reimu turbulentnog
strujaa ponaxa kao hidrauliqki glatka ( = (Re)), hidrauliqki hrapava ( = (Re, k)) ili hidrauliqki
potpuno hrapava ( = (k)).
Struktura

2
s

Zakoni trea za turbulentno strujae u hidrauliqki glatkim evima. Stepeni zakon

raspodele brzine. Busineskov koefi ijent
Za analizu turbulentnog strujaa, imajui u vidu veliku ulogu ukupnog smi ajnog napona
svrsixodno je uvesti dinamiqku, tj. prividnu brzinu u definisanu izrazom

uk,w

u =

(5.116)

u
.

Eksperimenti pokazuju da vae sledei kriterijumi za razvrstavae evi u odnosu na hrapavost :

(1) < 5: hidrauliqki glatka ev, = (Re) - hrapavost ne utiqe na tree
(2) 5 70: hidrauliqki hrapava ev; = (Re, k) - prelazna hrapavost, efekat sredih vrednosti
Rejnoldsovog broja.
(3) > 70: hidrauliqki potpuno hrapava ev = (k) - viskozni podsloj razruxen i tree ne zavisi od
Rejnoldsovog broja.
Hidrauliqki glatke evi - koefi ijent trea (Re)
+

(a) Blazijusova formula

Interpola ijommnogobrojnih ekperimentalnih rezultata Blazijus je za koefi ijent treau hidrauliqki
glatkim evima krunog popreqnog preseka izveo sledeu empirijsku formulu
u D
0, 3614
, Re =
< 10 (2320 < Re < 10 )
=
(H.Blasius, 1883-1970)
(5.117)
Re

1/4

(a) Prantlova formula

Blazijusova formula odgovara stepenom zakonu raspodele brzine, a Pratnlova formula je u suxtini
povezana sa logaritamskim zakonom raspodelebrzine. Odreivaemvrednostipojedinihkoefi ijenata
iz eksperimentalnih rezultata Prantl je 1933. izveo poluempirijsku formulu

1
= 2 log Re 0, 8 ,
Re < 3, 4 10 (10 < Re < 3 10 ) (L.Prandtl, 1875-1953)
(5.118)

koja definixe Prantlov univerzalni zakon trea. Kod turbulentnog strujaa deb ina viskoznog
podsloja (sl. 5.8) i hrapavost zida evi znatno utiqu na globalno ponaxae strujaa,
strukturuturbulen ije i gubitke energije. Kod hidrauliqki glatkih evi hrapavost zida je prekrivena
viskoznim podslojem ( > ). U prelaznoj oblasti i kojoj se ev ponaxa kao hidrauliqki hrapava obe
veliqine su istog reda veliqine ( ). U sluqaju hidrauliqki potpuno hrapavih evi elementi
hrapavosti povrxi su znatno vei od deb ine viskoznog podsloja ( ) i na taj naqin odreuju tree
u turbulentnom strujau. O zakonima trea u ovim oblastima bie govora u narednom poglav u.

MEHANIKA FLUIDA

142

Stepeni zakon raspodele brzine Nikuradze (J.Nikuradse) je mnogobrojna eksperimentalna istraivaa

otpora i raspedele brzina u hidrauliqki glatkim evima u xirokom intervalu Rejnoldsovih brojeva 410
Re 3, 2 10 objedinio i utvrdio da se profil brzine dobro opisuje stepenom funk ijom (sl. 5.8(b))
3

u = um

y 1/n
R

(5.119)

1/n
1
um 1
.
R

Poveaem Rejnoldsovog broja profil brzine postaje ravnomerniji, tako da je eksponent 1/n funk ija Re broja, tj. n = n(Re) (tabela 5.2)
4 103

1, 1 105

1, 1 106

2 106

3, 2 106

6
7
8,8 9,8 10
Tabela 5.2: Zavisnost eksponenta n u izrazu (5.119) za stepeni profil brzine od Rejnoldsovog broja
Re.
Re = us D/
n

Prantl i Karman (Th. v. Krma, 1881-1963) su ukazali na zavisnost koja postoji izmeu Blazijusovog
zakona trea i stepenog zakona raspodele brzine. Naime, kada se (5.117) uvrsti u (5.112) i pri tome iskoristi
stepeni zakon (5.119) dobija se
| w | u 7/4 y 7/4n 1/4 R7/4 n1/4 .

Poxto je turbulentno strujae uglavnom, vixe ili mae, odreeno lokalnim vrednostima strujnog po a,
Prantl i Karman su postavili hipotezu da bi turbulentni smi ajni napon za zidu evi trebao da bude
nezavisan od polupreqnika R! U tom sluqaju je n = 7 , tako da se iz (5.119) dobija vaan 1/7 - stepeni
w

zakon raspodele brzine

- profil brzine)
(5.120)
qija se vrednost poklapa sa Blazijusovim zakonom trea (5.117). Ova formula se ne primeuje u oblasti
viskoznog podsloja, je na zidu evi profil ima beskonaqno veliki nagib. Stepeni profil na osi evi ima
"prelom". Meutim, ovog profila je naxla veliku primenu u tehniqkoj praksi.
u = um

y 1/7
R

r 1/7
= um 1
R

(1/7

Sreda brzina. Pad pritiska. Busineskov koefi ijent

Za n = 7 se pomou (5.120) dobija sreda brzina u (sl. 5.8(v))

s

us

um
= 2
R

ZR

2(R y)

y 1/7
R

dy = 0, 817um

turbulentno - 1/7 - profil)

(5.121)

Pad pritiska se odreuje iz (5.114) i iznosi za n = 7

p u
(kod laminarnog strujaa je p u !)
(5.122)
Busineskov koefi ijent je definisan rela ijom (5.103) pa se uvrxtavaem (5.119), odnosno za n = 7 izraza
(5.120) u (5.103) dobija (tabela 5.3)
Z
(n + 1)(2n + 1)
1
59
; za n = 7 : =
= 1, 020
=
u dA =
(5.123)
4n (n + 2)
40
u R
7/4
s

2
s

5 6 7 8 9
1,037 1,027 1,020 1,016 1,013

Tabela 5.3: Vrednosti Busineskovog koefi ijenta za razliqito n u stepenom profilu brzine.

MEHANIKA FLUIDA

143

Kod laminarnog strujaa korek ija koliqine kretaa izraqunate pomou srede brzine moe biti vana,
jer je = 4/3 (izraz (5.104)). Kod turbulentnog strujaa, meutim, grexka kojaRse qini je mala i najqexe se zanemaruje, tj. ne vrxi se nikakva korek ija ( 1) i smatra se da je u dA u ! Iz (5.123)
sledi da za n koefi ijent 1. To je u skladu sa fizikom strujaa, jer n kada Re (tabela 5.2),
a sa porastom Rejnoldsovog broja profil brzine postaje sve ravnomerniji usled intenzivnije makroskopske
razmene koliqine kretaa.
2

2
s

Napomena:

Vano je istai, da se u opxtem sluqaju, dakle nezavisno od zakona raspodele brzine po popreqnom preseku
evi, iz formula (5.112), (5.113) i (5.116) dobija znaqajna funk ionalna zavisnost
=8

u
us

Fizika i matematiqko modelirae strujaa!

(5.124)

koja u sebi sadri sve tajne strujnog po a: zakone raspodele brzina (iz kojih se izraqunava sreda brzina i
smi ajni napon na zidu), zakone trea, pada pritiska i gubitke energije! Zakon raspodele smi ajnog napona
na zidu je bitan ne samo kod unutraxeg, ve i kod spo aseg strujaa, jer se pomou ega odreuje sila
otpora kretau tela !

5.8.5 Laminarno i turbulentno strujae kroz hidrauliqki hrapave i potpuno hrapave evi. Viskozni podsloj . Zakoni trea. Nikuradze
- Mudijev dijagram. Pad pritiska - gubitak energije usled trea.
Dimenzijska analiza.

Apsolutna, relativna i ekvivalentna hrapavost

Apsolutna hrapavost je definisana visinom neravnina . Hrapave evi, za razliku od glatkih, nisu
geometrijski sliqne, jer je praktiqno nemogue da dve povrxi imaju istu prirodnu hrapavost, tj. isti
oblik i visinu neravnina. Uvoee pojma relativne hrapavosti k = /D omoguuje da se eksperimentalni
rezultati prikau u obliku krivih = (Re, k).
U praksi se, meutim, koriste tzv. komer ijalne evi koje su proizvedene odgovarajuim tehnoloxkim
postupkom i kod kojih osim visine neravnina znaqajnu ulogu ima i oblik tih neravnina, kao i ihov
statistiqki prostorni razmextaj na zidu evi. Ovakva hrapavost se u svojoj ukupnosti i realnosti obuhvata
uvoeem pojma ekvivalentne hrapavosti. Ekvivalentnom hrapavoxu uzet je u obzir i materijal od koga
je ev izraena (beton, drvo, liveno gvoe, galvanizirani qelik, staklo, komer ijalni qelik) i naqin na
koji je izraena ev (livee, va ae, izvlaqee, presovae i drugo). Kod zapr anih i zaralih povrxi
ekvivalentna hrapavost moe da bude i do 1,6 puta vea od prirodne apsolutne hrapavosti . Meutim, da
li e jedna povrx da ponaxa kao glatka, hrapava ili potpuno hrapava zavisi od reima strujaa, tj.
od veliqine Re broja i deb ine viskoznog podsloja = koji pri tome nastaje. (sl. 5.8(v) i 5.9).
Najznaqajnije je da od svega ovoga zavisi koefi ijent trea, gubi i energije na tree, a sa tim i energetski
bilans hidrauliqkog sistema.
Ovi vani fiziqki modeli koji su do sada kvalitativno analizirani mogu da se odgovarajuom analizom
i kvantitativno potvrde. U tom i u se deta nije razmatrana viskozni podsloj.

Viskozni podsloj i egova deb ina. Dimenzijska analiza

Deta na istraivaa strukture turbulentnog strujaa ukazuju na posebna svojstva turbulen ije
u blizini zida. Unutar ove oblasti zida postoje tri karakteristiqne oblasti:
viskozni podsloj
prelazna oblast
logaritamska oblast

MEHANIKA FLUIDA

144

O ovome e u narednim poglav ima biti vixe govora. Ovog trenutkaje od interesa analiza viskoznog podsloja.
Uneposrednoj blizinizida postoji viskozni podsloj u kome viskoznost igra dominantnu ulogu. Fiziqka
razmatraa pokazuju da je u blizini hidrauliqki glatkog zida dominantan uti aj zida izraen sledeom
funk ijom za lokalnu brzinu
u = F ( w , , , y).

(a)

Turbulentno jezgro

(b)
D

PSfrag repla emen

Turbulentno jezgro

(v)

(g)

Turbulentni profil brzine u(y)

y
1
us
2

Viskozni
podsloj

Slika 5.9: Hrapavost zida evi i struktura turbulentnog strujaa: (a) Karakteristiqnigeometrijski
parametri strujaa u evi krunog popreqnog preseka (R - polupreqnik evi; - apsolutna hrapavost zida
evi, tj. sreda statistiqka vrednost visina neravnina); (b) i (v) Struktura turbulentnog strujaa u
blizini (oblast zida) hrapave povrxi zida evi u sluqaju (b) strujaa u hidrauliqki glatkim evima ( > )
i (v) strujaa u hidrauliqki hrapavim ( ) i potpuno hrapavim ( ) evima; deb ina viskoznog podsloja; (g) Defini ija deb ine viskoznog podsloja ; u - sreda brzina (vremenskoprostorno osredena) turbulentnog strujaa odreenog profilom brzine u(y)
v

Primenom uobiqajenog postupka dimenzijske analize dobija se zavisnost

u=

1/2

F1

"

1/2

u y
u

=f
u

koja se posle uvoea bezdimenzijske brzine u i bezdimenzijskog rastojaa od zida y

+

u+ =

u
u

y+ =

u y

svodi na oblik

(5.125)

Univerzalni zakon zida"(Prantl)

(5.126)
Funk ija f (y ) je univerzalna funk ija koja ima razliqite oblike u viskoznom podsloju, prelaznoj i
logaritamskoj oblasti. Veliqina u definisana je izrazom (5.116).
Svrsishodno je razmatrati fiziqku i matematiqku strukturu izraza (5.80)
u+ = f (y + )

uk = + t =

u `
+ u v
y

MEHANIKA FLUIDA

145

u neposrednoj blizini zida (v 0), tj. u viskoznom podsloju. Ovde se radi o graniqnom sluqaju izraza (5.80),
kada je raspodela brzine suxtinski odreena dominantnim uti ajem viskoznih napona, jer su na samom zidu
fluktua ione komponente brzine (graniqni uslov) jednake nuli. U ovoj oblasti je , ali je i y R
tako da se pomou (5.80) i (5.108) dobija sledei izraz za lokalnu promenu brzine u viskoznom podsloju:
9
du
>
>
= + , jer je
>
=
dy
du

u=
(5.127)

y + C.
>
dy

>
y
>
=
1
, jer je y/R 1 ;
R
Iz graniqnog uslova na zidu y = 0: u(y = 0) = 0 odreuje se vrednost konstante C u (5.127) koja iznosi C = 0.
Uvrxtavaem ove vrednosti u (5.127) izraz za lokalnu proseqnu brzinu u se pomou (5.125) svodi na oblik
u =y
Viskozni podsloj - u je linearna funk ija od y
(5.128)
Imajui u vidu desnu stranu jednaqine (5.106), univerzalni zakon zidase svodi na linearnufunk iju f (y ) =
y u viskoznom podsloju (sl. 5.9(g)).
Postav a se vano pitae:

uk

uk

Kako pro eniti deb inu viskoznog podsloja

?
Do kog rastojaa od zida evi vai linearna raspodela proseqne brzine ? Eksperimentalni rezultati
v

u(y)

moe odrediti rela ijom

u
u y
u

y 5 8
< 5 (Hidrauliqki glatka ev)
(5.129)

Pro ena deb ine viskoznog podsloja se vrxi na osnovu ene defini ije: u sloju deblkjine y proseqna
brzina u treba linearno da naraste od nule do priblino u /2 (sl. 5.9(g)).
Opet je da u analizu merodavan smi ajni napon na zidu ! Pomou izraza (5.112), (5.113) i (5.127) slede
rela ije:
9
1
pokazuju da se deb ina viskoznog podsloja

v yv
(!)

+
v

w =

42

u2s

>
>
>
>
=

>
du
du
us /2 >
>
>

=
=
;
dy y=0
dy w

4 1

=
D
Re

(5.130)

Pro ena reda veliqine relativne hrapavosti viskoznog podsloja /D y /D data je izrazom (5.130) u kome
su dva dominantna parametra: koefi ijent trea i Rejnoldsov broj Re = u D/ .
Ako se zakon trea definixe Blasijovom formulom (5.117), = 0.3164Re onda izraz (5.130) dobija
oblik

y
12, 64

Re
(5.131)

D
D
Re
D
Rela ija (5.131) potvruje prethodnu fiziqku analizu, da profil brzine da porastom Rejnoldsovog broja
postaje sve ravnomerniji (sl. 5.8(b)). Poveae Re - broja dovodi do smaea relativne deb ine viskoznog
podsloja.

0,25

3/4

Brojni primer za red veliqine

v yv

zaD = 100 mm 1 mm.

(5.132)
Znaqajan porast brzine je u neposrednoj blizini zida, tj. u sloju qija je deb ina
priblino jednaka 1% od preqnika evi.
Ako se pro eni i red veliqine prividne brzine u , onda je pomou (5.129) mogue pro eniti i deb inu
sloja . U tom i u se koriste poznate rela ije i koristi podatak za strujae u evima = 0, 02 tako da se
Re = 104 , = 0, 03

/D 102 ;

MEHANIKA FLUIDA

146

dobija:

(5.133)
Dobijena vrednost odgovara redu veliqine fluktua ionih brzine, tako da se u moe shvatiti i kao mera za
fluktua ione brzine u i v !
Pomou (5.132) i (5.133) dobija se pro ena reda veliqine bezdimenzijske deb ine viskoznog podsloja
u y
u
u uD
y

=
0, 05 10 10 = 5
(5.134)

u D
Ovaj izraz odgovara rela iji(5.129) i predstav aznaqajan podatak, jer izvan ovog sloja strukturaturbulen ije
je drugaqija, poqie, prelazna oblast i raspodela brzine vixe nije linearna (sl. 5.9(g)). Treba uoqiti da
se ev ponaxa kao hidrauliqki glatka ako je bezdimenzijska hrapavost u / < 5, tj. ako je <
(uporediti izraze (5.129) i (5.134)). U tom sluqaju viskozni podsloj prekriva neravnine povrxi zida evi ev je hidrauliqki glatka (sl. 5.9(b)).
u /u =

u2

w
=
u2s

= 0, 05
8

+
v

Zakoni trea za hidrauliqki hrapave i potpuno hrapave evi. Nikuradze-Mudijev

dijagram. Pad pritiska usled trea

rag repla emen Iz prethodnih razmatraa sledi:

(a) Kod laminarnog strujaa je = (Re)! Cevi se ponaxaju kao hidrauliqki glatke i koefi ijent trea
na zavisi od hrapavosti evi.

log

Graniqna kriva

k = /d

Oblast hidrauliqki potpuno

hrapavih evi
hidrauliqki

hrapave evi, (5.136)

64
=
Re

hidrauliqki glatka e

B
Turbulentno lazijus, (5.117)
strujae

Laminarno
strujae

Prantl, (5.118)

Rek
p us

glatka i
hrapava

7/4

p us

(glatka ev)

p u2s

log

Re

(hrapava ev)

Slika 5.10: Koefi ijent trea u funk iji od Rejnoldsovog broja Re i relativne hrapavosti k = /D

za ev. Nikuradze-Mudijev (i Kolbrukov) dijagram. Zavisnost pada pritiska p od srede brzine u za

raliqite sluqajeve strujaa.
s

MEHANIKA FLUIDA

147

(b) Za turbulentno strujae postoje tri mogunosti

(1) hidrauliqki glatke evi: < 5 = (Re)
(5.135)
(2) hidrauliqki hrapave ev: 5 70 = (Re, k)
(3) hidrauliqki potpuno hrapava ev: > 70 = (k)
Zakoni trea za (1) su: Blazijusova (5.117) i Prantlova (5.118) formula. U prelaznoj oblasti (2) za =
(Re, /D) vai polu-empirijska formula.

2, 51
1

= 2 log
.
(Kolbruk (Colebrook))
+
(5.136)
3, 175D

Re
U sluqaju (3) za potpuno hrapavu ev zakon trea = (k) dat je poznatom polu-empirijskom formulom

0, 25
D
D
= `
(5.137)
.
Re > 400 log 3, 715
,

log
Na sli i 5.10 je prin ipijelno prikan vrlo znaqajan za hidrauliqke proraqune Nikuradze-Mudi-Kolbrukov
(Nikuradse-Moody-Colebrook) dijagram, koji zakon trea = (Re, /D) za sve reime i oblasti strujaa u
evima prikazuje u obliku dijagrama. Na sli i su posebno istaktnute i zavisnosti pada pritiska od srede
brzine. Za laminarno strujae p je propor ioanlno brzini u , saglasno izrazu (5.100). Za turbulentno
strujae u hidrauliqki glatkim evima ta zavisnost je data rela ijom (5.122), tj. p u . U oblasti
potpuno hrapavih evi je = (k), pa je u skladu sa izrazom (5.114) pad pritiska kvadratna funk ija
srede proseqne brzine , tj. p u . Ovo se u literaturi naziva "kvadratnim zakonom trea (otpora), a
pripadna oblast "kvadratnom"oblaxu!
+

3,715D 2

7/4
s

2
s

5.8.6 Laminarno i turbulentno strujae u ulaznom (poqetnom) delu evi.

Pad pritiska u poqetnoj deoni i evi

Razvitak laminarnog strujaa i pad pritiska

Struktura strujnog po a pri laminarnom strujau u poqetnoj, tj. ulaznoj deoni i l evovoda prikazana
je na sli i 5.11. Ravnomerni profil brzine u ulaznom preseku 1-1 u = u transformixe se nizvodno pod
rag repla emen uti ajem viskoznosti sve do preseka 2-2. Naime, uti aj trea dovodi do formiraa graniqnog sloja qija
da ina nizstrujno raste.
p

us

us

1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000

us
p1

u(r, x)

Poten ijalno
jezgro

R
p2

us = 2um
x

Graniqni
sloj


u(r) = um 1

r2
R2

1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111

lp

Slika 5.11: Razvitak laminarnog strujaa u poqetnoj (ulaznoj) deoni i evi krunog popreqnog preseka.
Veliqina l je duina poqetne deoni e, a p = p p pad pritiska na toj duini.
p

MEHANIKA FLUIDA

148

Ulazna deoni a l se zavrxava u preseku 2-2 gde je deb ina graniqnog sloja jednaka polupreqniku evi
. Od tog preseka pa da e je potpuno razvijeno laminarno strujae definisano profilom brzine u =
u (1 r /R ) i graniqni sloj jednak polupreqniku evi R. Oqigledno je da je pad pritiska na poqentnom
delu l vei od onog koji bi bio pri potpuno razvijenom strujau, i to iz dva razloga: (1) smi ajni napon na
zidu evi je vei i (2) za transforma iju profila brzine u(r, x) od ravnomernog profila u = u = const u
preseku 1-1 do potpuno razvijenog profila u = u(r) u preseku 2-2 potrebna je dodatna razlika pritiska.
p

Primena Bernulijeve jednaqine - odreivae pada pritiska

U poten ijalnom jezgru (sl. 5.11) uti aj trea (viskoznosti) praktiqno moe da se zanemari, jer se ova

oblast nalazi izvan graniqnog sloja. Primena Bernulijeve jednaqine du ose evi od preseka 1-1 do preseka
2-2 daje rela iju
p1 +

u22
u2
= p2 + m
2

p = p1 p2 = 3

u2s
2

koja pokazuje da se jav a znatan pad pritiska jednak trostrukoj vrednosti dinamiqkog pritiska u /2.

Primena zakona koliqine kretaa - odreivae poqetne duine

2
s

lp

Za proraqun duine l mora se uzeti u obzir raspodela smi ajnog napona na zidu evi. Primenom zakona
koliqine kretaa obuhvata se fizika qitave pojave! Ovde se, meutim, navodi samo priblian rezultat
l 0, 03Re
Primer: Re = u D Dl D (!)
p

Poreee padova pritiska i

p

ppr

Pad pritiska pri potpuno razvijenom (doi indeks "pr") strujau p izraqunava se primenom Darsijevog
obras a i zakona trea za laminarno strujae u evi:
pr

ppr =

64
1
u2s
lp 1 2
us
0, 03Re u2s = 1, 92
D 2
Re
2
2

Dopunski (dodatni, poveani) pad pritiska p u poqetnoj deoni i l iznosi

p

dop

pdop = p ppr = 1, 08

u2s
,
2

o qemu treba posebno voditi raquna pri proraqunu, posebno kada su u pitau krae deoni e, ili deoni e u
kojima se na pojedinim mestima naruxava karakter potpuno razvijenog strujaa!

Pad pritiska i poqetna deoni a pri turbulentnom strujau

Razvitak strujaa u poqetnoj deoni i l > l prin ipijelno je prikazan na sli i 5.12. Duina l odgovara
kritiqnom Rejnoldsovom broju pri kome laminarni graniqni sloj gubi stabilnost i prelazi u turbulentni
graniqni sloj. Strujae teqnosti u oblasti x l je potpuno razvijeno turbulentno strujae u elom preseku
sa karakteristiqnim oblastima viskoznog podsloja, prelaznog domena i turbulentnog jezgra.
K uqno je da iz fizike strujaa sledi da je duina l ulazne, poqetne deoni e maa nego u sluqaju
laminarnog strujaa. Potpuno razvijeni turbulentni profil brzine je znatno ravnomerniji nego laminarni,
i samim tim veoma sliqan ravnomernom profilu na ulazu u ev. Poda i o duini l su u literaturi
razliqiti, jer zavise od raspodele brzine koja se usvaja ili proraqunava za potpuno razvijeno turbulentno
strujae. Poda i os iluju u intervalu
l (20 30)D
ili l = 2, 45D/ ( je za potpuno razvijeno strujae).
Dopunski pad pritiska je takoe mai nego kod laminarnog strujaa, jer i na osi evi nastaju neznantna
ubrzaa. Opet se primenom Bernulijeve jednaqine dobija pad pritiska pri razvitku turbulentnog strujaa
na deoni i l izmeu preseka evi 1-1 i 2-2 kako sledi
p

p1 +

1 2
1
u = p2 + u2m ,
2 s
2

MEHANIKA FLUIDA
odnosno na osnovu (5.121), u

149

= 0, 817 um

sledi
p = p1 p2 = 0, 5

1 2
u .
2 s

rag repla emen Prethodnoje izvedeno da se kod razvitkalaminarnog strujaa umesto brojno koefi ijenta 0,5 jav a koefi ijent
3!

1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000

l (x)

t (x)

us

u/um = f (r/R, Re)

um
x

1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000
1111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111

3
2
1

lk

Potpuno razvijeno turbulentno strujae

lp

1 - viskozni podsloj; 2 - prelazna oblast; 3 - turbulentno jezgro

Slika 5.12: Razvitak turbulentnog strujaa: (x) - deb ina laminarnog graniqnog sloja; (x) - deb ina
turbulentnog graniqnog sloja; l - duina poqentne deoni e.
l

Dakle, kod turbulentnog strujaa je brojna vrednost koefi ijenta ispred dinamiqkog pritiska znatno

maa nego za laminarno strujae. Ova razlika je jox izrazitija pri poveau Rejnoldsovog broja.