You are on page 1of 79

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

DICCIONARIO ESPAOL-MAYA Juan R. Bastarrachea Ermilo Yah Pech Fidencio Briceo Chel A A. f: Le tsib jeela jebix u juum ich kastlan taane bey xan ich maaya. ABAJO adv. Kaabal, kaabaj, yanal, yanaj, yaalan. ABALANZAR v: Puul, pikchiin. ABANDONAR v: Paat, xun paat. ABANICAR v: Pikil, pikit. ABANICO m: (x) Pikit. ABARATAR v: ems tojol, kabulkun tojol. ABARCAR v: Bakpaach, mek, mektan. ABARROTAR v: Chuup. ABARROTE, m: Baaloob ku koonol ku jach kabetchajal. ABASTECER, v: Tsaa baax kabet. ABATIR v: Pul kaabal, lubs. ABDICAR v: Paat, cha. ABDOMEN m: Nak, chuun nak. ABECEDARIO, m: U tsibil tulakal juum ku yaalaal ken taanak mak. ABEJA, f: Yikel kaab, kaab. ABEJORRO m: Balam kaab, jolom. ABERTURA, f: Jool, paal, xiik. ABIERTO, A adj: Jeekab, jeepajaan. ABIGEATO, m: Okol wakax wa baalcheoob. ABISMO, m: Taam. ABLANDAR, v: Tsuutsukin, sulbankun. ABOBAR, v: Jap chi, nay ol. ABOCAR v: Natsal. ABOCHORNAR, v: Ooxol, chokoj ol. ABOFETEAR v: Laaj ABOGAR, v: antaj ABOLENGO m: Chiibal. ABOLIR v: Luks, tseel. ABOLLAR v: Bool. ABOMINAR, v: Kuux, peek. ABONAR v: Bool paax ABONO, m: (para la tierra) Baal, ku tsaabal ti luum utiaal u maalobtal. ABORIGEN, adj: Maaya winik, wiit.

ABORRECER v: Peek ABORTAR v: ems aal ABORTO m: emel aal. ABOTONAR v: Kal nook. ABRASAR v: Tok. ABRAZAR v: Mek, loch. ABRAZO m: Loch, mek. ABREVAR v: Tsaa ukul. ABREVIAR v: Chichankun, kom tsib. ABRIGAR v: Teep, baal. ABRIGO m: (prenda de vestir) Nookil keel. ABRIR v: Je. ABROCHAR v: kaal. ABRUMAR v: Nak ol. ABSCESO m: Chuuchum. ABSORBER v: Xuuch, chuuch. ABSTRACTO, A adj: Ma chikaani, istikyaj u naataal. ABUCHEAR v: Awat taan. ABUELO, A m, f: (m) Nool, (f) chiich. ABULTAR v: Tuchkiin. ABUNDANCIA f: Yaab ABUNDAR v: Yaabtal. ABURRIR v: Nak ol. AC adv: Waye, weye. ACABAR v: Tsook, xuul. ACADEMIA f: U najil tuux ku muchtal makoob u yojeloob yaab baal. ACAECER v: uchul. ACAMPAR v: U patal mak jeelel wa wenel ti kaax. ACANALAR v: Meen yam ACAPARAR v: mektan. ACARICIAR v: Bay. ACARREAR v: Put. ACASO adj: Bey wale ACATAR v: Uuy taan. ACAUDALADO, A. adj: Ayikal. ACCEDER v: ot ACCESO m: Bej, jool. ACCIDENTAR v: U yuchul loob. ACCIDENTE m: Loob ACCION f: Pek. ACECHAR v: Cheeneb. ACEDAR v: Paj, suuts ACEDA f: Chujkal. ACOMETER v: Koch. ACOMODAR v: Tsool.
1

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

ACOMPAANTE adj: Lakinaj. ACOMPAAR v: Lakin. ACONDICIONAR v: Utskin. ACONSEJAR v: Tsol xikin. ACONTECER v: uchul. ACOPLAR v: Nuup. ACORDAR v: Kaajal baal. ACORRALAR v: Kaal ACORTAR v: Komkin. ACOSAR v: alkab paach. ACOSTAR v: Chital, chitaj. ACOTAR v: Koot. ACRE adj: Siij. ACRECENTAR v: Yaabkun, nojochkun. ACREDITAR v: Uts. ACREEDOR, A m, f: Mak ku tsik je baaxak paxbile. ACRIBILLAR v: Tsotsop loom. ACRBATA m, f: Mak ku xinbal yokol juntiin suum. ACTA f: Juun ku tsibtaal tu yolal junpel ket taan ichil junmuch makoob. ACTIVAR v: Taab, joop. ACTIVO, A adj: Sakol, taaj ACTO m: Beet, meent. ACTUACION f: Beet, meent. ACTUALIZAR v: Tunbenkun. ACTUAR v: Meentbil je baaxake ACUARIO m: U unukul tuux ku tsaabal kayoob. ACUARTELAR v: U kaalaj waachoob tu majiloob. ACUATICO, A adj: Jail. ACUCHILLAR v: Loom. ACUDIR v: Taal, natsal, biin. ACUERDO m: Cha nuuk tumen tulakal ACUMULAR v: Mool, muuch. ACUAR v: Nooxkin. ACURRUCARSE v: Mochtal. ACUSAR v: Tak pool, tak jool. ACHACOSO, A adj: Mantats kojaan ACHATAR v: Yuuch. ACHIOTE m: Kuxub, kiwi. ACHOCAR v: Chook. ADAN m: Yax xiib yokol kaab. ADAPTAR v: Tsool. ADECUAR v: et kalap. ADELANTAR v: Tanilkun. ADELGAZAR v: Bekechkun

ADEMN m: Bech kab, ets paas. ADEMS adv: Bey xan ADENTRO adv: Ich, ichil. ADEUDAR v: Paax. ADEUDO m: Paax ADHERIR v: Taak ADIESTRAR v: Kaansaj, suukkin ADINERADO, A adj: Ayikal ADIVINAR, v: Naat. ADIVINO, A m, f: (J) naat, (x) naat. ADMIRABLE adj: Jak olal. ADMIRAR v: Jak ol. ADMITIR v: Kaam. ADOBABO m: Makkuum, akat. ADOBAR v: Pak xaak. ADOBE m: (zacate con tierra roja) Pak luum ADOBO m: Pak xaak. ADOCTRINAR v: Kaanbes. ADOLESCENCIA f: (m) Tankelemil, (f) (x) lobayanil. ADOLESCENTE adj: (m) Tankelem, ADOPTAR v: Cha. ADORAR v: Yaakun. ADORMECER v: Weens ADORNAR v: Jatsutskin, jatsutskun. ADUEARSE v: Tiaaltal. ADULAR v: Leets ADULTERAR v: Jeel, keex. ADULTERIO m: Okol tsiis. ADULTO, A adj: Nojoch mak, nojoch winik. ADVERTIR v: Aal. AEROLITO m: Chamal xnuuk. AFANAR v: Meyaj yetel kiimak olal. AFECTO m: Yaakun. AFEITAR v: Tsiik. AFEMINADO m: Chupu xiib. AFICIN f: Uts tu yich, uts tu taan. AFILAR v: Ja AFINIDAD f: Chikaanil. AFIRMAR v: Jaaj, jaajkun. AFLICCION f: Yaj ol. AFLIGIR v: Oks yaj AFLOJAR v: Cha, waach. AFNICO, A adj: Maas kaal. AFUERA adv: Tankab, paachil. AGACHAR v: Tuchkin. AGARRAR v: Cha, maach, chach.
2

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

AGAVE m, f: Kij, kiiw AGAZAPAR v: Motkin. GIL adj: Pekaan, sakol. AGITADOR, A m, f: Mak ku kajsik baateil. AGITAR v: Chiik, yuk. AGLOMERAR v: Muchkiin, mulkiin. AGLUTINAR v: Taak, tsaay. AGOBIAR v: Kaanal. AGONA f: Pa muuk. AGONIZAR v: Tuupul, mukyaj. AGORAR v: Tomoj chi, tomox chi AGOTAR v: Xuup, tsook. AGRADAR v: kiimakkun ol. AGRARIO, A adj: (J) kaxil, (X) kaxil. AGRAVAR v: Yaajtal. AGRAVIO m: Aalaj baal, poochil AGREDIR v: Loox, baateel. AGREGAR v: Yaabkun, nuup. AGRESIVO, A adj: (J) kaxan baa AGRIAR v: Suutskin, pajkun AGRICULTOR, A.m, f: (J) kolnal, (x) kolnal, meeji kax. AGRIO, A adj: Suuts, paj. AGRO m: Kaxil. AGRURA f: Chujkal. AGUA f: Ja AGUACATE m: Oom, oon AGUACERO m: Chak. AGUADA f: akal, akal che. AGUADOR, A m, f: (J)bisaj ja, AGUANTAR v: Mukyaj. AGUAR v: Julja, jaachkun. AGERO m: Tomoj chi, tomok chi, tomox chi AGUIJN m: Yaach. AGUILILLA f: Koos. AGUJA f: Puts. (-para urdir hamaca) kayche. AGUJEREAR v: Popot, jojol AGUJERO m: Jool. AGUT m: Tsuub. AH adv: Teelo. AHOGAR v: Bul ni, kup iik. AHORA adv: Bejlae. AHORCAJAR v: Jets mek AHORCARSE v: Jektal. AHORCAR v: Jich kaal, bits kaal. AHORRAR v: Likes, taak.

AHORRO m: Tal ku. AHUMAR v: Buutskin. AHUYENTAR v: Puus, toojol. AIRE m: Iik AISLAR v: Paat, jokes. AJONJOL m: Sikil puus. AJUSTAR v: Pelechkun, piiskun. AJUSTICIAR v: Kiims, xot kiin ALA f: Xiik. ALABAR v: Kiiki taan. ALACRN m: Sinaan. LAMO m: Kopo. ALARGAR v: Chowakkin, chowakkun. ALARIDO m: Taj awat, chiibal okol. ALBA f: Pik sas, sastal. ALBAHACA f: (silvestre) (x)kakaltuun. ALBAIL m: (J)meen pak ALBARRADA f: Koot. ALBOROTAR v: Awat, juum. ALCALDE m: Jalach winik u nojchil kaaj. ALCANCA f: U nuukulil u taakaal taakin. ALCANZAR v: Chuuk, nakpaach. ALCOHLICO, A adj: Mak sen yaab u kaltal. ALCOHOLISMO m: Kaltalil. ALDABA f: Kalab. ALDEA f: Chan kaaj. ALEGRAR v: Kiimakkun ol. ALEGRA f: Kiimak ol, kiimak olal. ALEJAR v: Nachkun. ALENTAR v: Cha iik, mus iik, cha ol. ALEPUSA f: Paay, paj. ALFABETIZACIN f: Kaansaj xook yetel tsib. ALFABETIZAR v: Kaansaj xook yetel tsib. ALFARERA f: U kuchil tuux ku koonol wa ku meyajtaal kat. ALFARERO m: Mak ku meyajtik kat. ALFILER m: Puts yan u pool. ALFORZA f: Wuutsil nook. ALGODN m: Taman, piits. ALIANZA f: Muchbal, muchbaj ALIENTO m: Mus iik, yooxol chi ALIGERAR v: Sebkun, lep ol. ALIMENTACIN f: Tsen janal ALIMENTAR v: Tsen, tsaa janal.
3

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

ALIMENTO m: janal, ooch. ALINEAR v: Tojkin. ALISAR v: Bay, ji, yul. ALISTAR v: Likes. ALJIBE m: Chuulu ja, chultun. ALMA f: Pixan, ol. ALMACENAR v: Taak. ALMBAR m: Chujuk. ALMIDN m: Chaak. ALMIZCLE m: Puus. ALMOHADA f: Kan pool, kan jool. ALMORZAR v: Janal, janaj. ALMUD m: Muut. ALMUERZO m: Janal, janaj, ooch. ALOCAR v: Chokokin pool. ALOJAR v: Kam uula. ALPARGATA f: Xanab, xanab kewel. ALQUILAR v: Tsaa majan ALQUILER m: U tojol majan ALREDEDOR adv: Bak paach. ALTERAR v: Keex, jeel. ALTEZA f: U kaanalil. ALTILLO m: Butun, kakab. ALTIVO, A adj: Kaanal ol. ALTO, A adj: Kaanal, kaanaj. ALTURA f: U kaanalil. ALUDIR v: Kaas. ALUMBRAR v: Saskun, juul. ALUMNO, A m, f: Je maxak ku bin tu najil xook utiaal u kaanbale ALZAR v: Chuy, likes. ALL adv: Tolo, teelo, tii ALLANAR v: Taxkun. ALL adv: Tii, teelo, tolo. AMABILIDAD f: Utsil. AMABLE adj: Uts. AMADO, A m, f: Yaakunaan, otaan. AMAESTRADO, A adj: Kaanbesaan. AMAESTRAR v: Kaanbes. AMAMANTAR v: Tsaa chuuch. AMANECER v: Pikil, sastaj. AMANSAR v: Suukkin. AMANTE adj: (f)Weey, (x)keech. AMAPOLA f: (x)Kuyche. AMAR v: Yaakun. AMARGAR v: Kajkun. AMARGO, A adj: Kaj. AMARILLARSE v: kaankantal,kaankanchajal.

AMARILLO, A adj: kaankan AMARRAR v: Kaax. AMARRE m: Kaaxil, kaaxij AMASAR v: Yaach, xaak. AMBICION f: Tsibol, poochtal. AMBICIONAR v: Tsiibol, poochtal. AMBIDEXTRO, A adj: Kaamatil kab. AMBIENTE m: Tulakal baal yaan yokol kaab. AMBOS, AS adj: Tu kaatulil. AMBULAR v: Xinbal, xinbaj AMENAZAR v: Sajakkun, tsaa sajak. AMENIZAR v: Ki ol. AMGDALA f: Paakil kaal, buulil kaal. AMISTAD f: Uts bisbaj yetel je maxake. AMNISTA f: U saasaal u siipil mak. AMO m: Yuum, yuumil, tsuul AMODORRARSE v: Chich wenel, tuubul u wenel mak. AMOLDAR v: U beetaal junpel baal jeex u nuukulil tuux tsaabale. AMONESTAR v: Keey, taj taan AMONTONAR v: Mulkin, muchikin AMOR m: Yaaj. AMORATARSE v: ekkumeental, epukeental AMORDAZAR v: Kax chi. AMORTAJAR v: Tep kimen. AMPARAR v: Kalan, kanan. AMPLIAR v: Kochkin, nojochkin. AMPLIFICAR v: Nojochkin, kochkin. AMPLIO, A adj: Koch. AMPOLLA f: Xaak, pool. AMPUTACIN f: Xoot, luks. AMPUTAR v: Xoot, xoot. AMURALLAR v: Kaal bak paach ANALFABETISMO m: Makoob ma u yojloob xooki. ANALFABETO, A adj: Mak ma u yojel xook mix tsibi. ANATOMA f: U xookil u winklil mak. ANCA f: Puuk iit, bakel iit. ANCIANO, A adj: Chijaan. ANCHO, A adj: Koch. ANCHURA f: Koch u tan. ANDAR v: Xinbal, xinbaj, man ANEGAR v: Buul, bulul. ANEXAR v: Taak, nuup.
4

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

ANGOSTO, A adj: Unut NGULO m: Tiits, tuuk. ANHELAR v: Tsibol, yaanyan. ANIDAR v: Kuankil, meen ku. NIMA f: Pixan, pixam, ol. ANIMAL m: Baalche. ANIMAR v: Lep ol, lep olal. NIMO m: ol. ANIQUILAR v: Xuuls, chejs. ANIVERSARIO m: Noj kiin, kiin kaaba. ANO m: It, mool, chuun ANOCHE adv: akabjil, okonjij, oniak. ANOCHECER v: akabtal, ejocheental, esameental. ANOLAR v: Nol. ANONA f: op, poox. ANOTAR v: Tsib. ANSIA f: Taak, tsibol, kat. ANTAO adv: uchben. ANTEANOCHE adv: akab kaoje, akab kaawjej. ANTEAYER adv: Kaoje, kaawje. ANTEBRAZO m: Kab. ANTECEDER m: Kab. ANTEPONER v: Bin tanil. ANTERIOR adj: Tanil. ANTES adv: Tanil, tanij, yax ANTICIPAR v: Yaxkun, paybeenkun. ANTIFAZ m: U piixil ich. ANTIGEDAD f: uchbenil. ANTIGUO, A adj: uchben, laab. ANTOJO m: Tsibol, pooch. ANTORCHA f: Taj che. ANUDAR v: Kaax, mook, jook. ANULAR v: Xuuls, tsooks ANUNCIAR v: Kaay, aal. ANZUELO m: Lutsub, jokob. AADIR v: Tsaay. AEJAR v: uchbental. AEJO, A adj: uchben, laab. AICOS m: Xexetal. AIL m: Chooj. AO m: Jaab. APACIGUAR v: Jetskun. APACHURRAR v: Peech, pupuch, yaach. APADRINAR v: Mak ku bisik juntul chanpaal ok ja wa juntul mak utiaal u

tsookol u beel. APAGAR v: Tuup. APALEAR v: Nok jaats, taj jaats. APAAR v: Maach, cha. APARADOR m: U nuukul tuux ku yeesaaj koonol. APARATO m: Nuukul. APAREAR v: Nuup, tsiis. APARECER v: Chikpajal, jokol, tipil. APARENTAR v: Chen tu menkubaj, chen tu tuus. APARTAR v: Jaats, juuts, kol. APARTE adv: Junpay. APASIONAR v: Uts tu yich. APASTE m: Kat. APATA f: Ma olal. APEDREAR v: Chiin ku meentaal yetel tuunich. APENAR v: Yajkun ol, subtal. APENAS adv: Istikyaj, istakyaj. APNDICE m: U ni polok chooch. APERTURA f: Je; Chunpajal, kajal. APESGAR v: Peets, tsaal. APESTAR v: Tu. APESTOSO, A. adj: Tu. APETECER v: Tsibol, taak, kat. APETENCIA f: Mak taak u beetik je baaxake. APETITO m: Taakil janal. APICULTOR, A m, f: Mak ku meyajtik kaab. APICULTURA f: Meyajil kaab, kananil kaab, kalanil kaab. APISONAR v: Koj luum wa bej APLANAR v: Taxkun. APLASTAR v: Peech, puuch, yaach, maax. APLAUDIR v: Papax kab, lalaj kab. APLAUSO m: Papax kab APLICAR v: Tsaabil baal yokol ulak. APODO m: Kaaba. APOLILLAR v: U kuux yikel che wa nook. APORREAR v: Puuch. APORTAR v: Tsaa. APOSENTAR v: Tsaa tuux wenel mak. APOSENTO m: U kasil naj. APOSTAR v: U buul mak yetel taakin. APOYAR v: Jetskun, nakkun.
5

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

APOYO m: Tojche, antaj. APRECIAR v: Yaakun, yaabil. APRECIO m: Yaakunaj. APREHENDER v: Chuuk, maach, chach. APREHENSIN f: Chuuk. APRENDER v: Kaanbal, kaanbal. APRENDIZ, a m, f: (J) kaanbal, APRESAR v: Chuuk, maach, peets. APRESURAR v: Chichkun, sebkun, lep ol. APRETN m: Chich maach, kan maach APRISA adv: Sebal, tu sebal. APRISIONAR v: Kaal. APROBACION f: Jaaj, jaajkun. APROBAR v: Jaaj, jaajkun. APROPIAR v: Tiaalint, cha. APROVECHAR v: Kabetkun, kaanaankun. APROXIMACIN f: Natsal, jutsul. APROXIMAR v: Juuts, naats. APTO, A adj: Maalob APUESTA f: Buul. APUNTALAR v: Tak che, tojche APUNTAR v: Tuuchub, ees. APUALAR v: Loom. APURAR v: Sebkun, lep ol, chichkun. AQUL, -LLO, -LLA pron: Lelo. AQU adv: Teela, waye, weye. AQUIETAR v: Jetskun. ARAA f: Am. ARAAR v: Laach. RBOL m: Che. ARBUSTO m: Che ku jokol u kab tak tu chuun. ARCO m: IRIS: Chel. ARCHIVAR v: Taak. ARCHIVO m: U kuchil tuux ku taakaal wa ku lisaal juunoob ARDER v: Elel. ARDILLA f: Kuuk, peex ARDOR m: Jach chokoj, elel. ARENA f: U luumil kanab. ARETE m: Tuup. RIDO, A adj: Boj tikin. ARISCO, A adj: Koox. ARISTCRATA m, f: Ayikal, jalach winikil. ARMADILLO m: Weech. ARMAZN m: Winkil, winklil.

AROMA m: kibok. ARQUEAR v: Wuuts, looch, puun ARRAIGAR v: Tabal, takmoots. ARRANCAR v: Jook, joots, took. ARRASAR v: Taxkun, mis. ARRASTRAR v: Jiil, kol. ARREAR v: Kaam tanbil wa jatsbil baalcheoob. ARREBATAR v: Tok pay, jan pay. ARRECIAR v: kaaamtal. ARREGLAR v: Utskin, maalobkin ARREPENTIRSE v: Yaj ol, kaajal iik. ARRESTAR v: Kal. ARRIAR v: ems. ARRIBA adj: Kaanal, yokol. ARRIBAR v: Kojol, kuchul, uul ARRIBO m: Kuchul. Uul, kojol. ARIESGAR v: Pek ol. ARRIMAR v: Naats, juuts, taak ARRINCONAR v: Nakkun, tsaa naklik. ARRODILLAR v: Xolkin, xol pix. ARROGANTE adj: Kaanal paakat, kak ich. ARROJAR: Chiin, puul. ARROLLAR v: Wuuts, koots. ARROYO m: Beel ja. ARRUGAR v: Yuuch, yaach ARRUINAR v: Kaskun, juut; otsikun. ARTESANA f: U meyaj makoob ku meentkoob baalobb yetel u kaboob bey xan yetel u mejen nuukuloob. ARTESANO, A m, f: Mak ku meentik baaloob yetel u kab bey xan yetel u mejen nuukuloob ARTIFICIAL adj: Baal mentaan tumen winik. ASA f: Xikin, ook, kab. ASADO, A adj: Pokaan, kak taan. ASALTAR v: Ookol ASAR v: Kakat, pok, tok. ASCENDENCIA f: Chiibal. ASCENDER v: Naakal ASCO m: Peek. ASEAR v: Choch, mis, pus. ASENTAR v: Kukin, jetskun, akkun ASENTIR v: Jaajkun ASERRADERO m: Kuchil tuux ku xootol che. ASERRN m: Maay che
6

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

ASESINAR v: Kiimsaj, kimsaj. ASESINO, A adj Mak ku kiimsaj. ASESOR, A adj: Mak ku tsol nuuk. ASEVERAR v: Jaajkun. ASFIXIA f: Kuupul iik, xuulul iik AS adv: Beey, beya, beyo. ASIDERO m: Xikin, ook, kab ASIENTO m: Kanche. ASIR v: Mach, chach. ASMA f: Kaakas seen, kok seen ASMTICO, A m, f: Winik yaan kok seen ti ASOCIAR v: Muchkin. ASOLEAR v: Jaykiin. ASOMAR v: Chikpajal, tipil ASOMBRAR v: Kak ol, jaas ol. ASPERJAR v: Lil ja, wiits. SPERO, A adj: Jijixkil, poopoox, tooch. ASPIRAR v: Cha iik, musiik. ASQUEADO, A adj May taak u xej. ASQUEAR v: Taatak xej. ASTILLA f: U xexetal che, tuunich wa ulak baaloob. ASTILLAR v: Xiixkun ASTUTO, A adj: May jach yaan u naat. ASUMIR v: Cha, kaam. ASUSTAR v: Jaas ol. ATACAR v: Koch. ATADO, A adj: Kaaxal. ATAJAR v: Kas jool, xot jool. ATAJO m: Xot bej. ATAR v: Kaax. ATARANTADO, A adj: Saatal ol. ATARANTAR v: Sat ol ATARDECER m: Tubul kiin, bin kiin. ATASCAR v: Kaal, tsoop. ATAD m: Maben tuux ku bisaal mukbil juntul kimen. ATAVIAR v: Utskin. ATEMORIZAR v: Sajakkun. ATENDER v: Tsaa ol, uuy. ATEO, A adj: Minaan kiichkelem yuum ti. ATERRIZAR v: Jayal, emej, emel. ATESTAR v: Chuup, buut, chook ATESTIGUAR v: Jaajkun. ATINAR v: Tsaay; naat. ATISBAR v: Cheeneb.

ATIZAR v: Peks kaak, juts najche, much kak. ATOLE m: Sa. ATOLLADERO m: Tsotsopkil, tsotsopkij. ATOLLAR v: Tsopol, kalal ATNITO, A adj: Jakaan ol. ATONTAR v: Sat ol. ATORAR v: Kaal, leech. ATORMENTAR v: Tootop. ATRACADOR m: (J)ookol ich kaaj. ATRAER v: Naats, taas. ATRAGANTAR v: Jakab, kuuchul. ATRANCAR v: Nooxche, tojche. ATRAPAR v: Chuuk, maach ATRS adv: Paachil, paachij. ATRASAR v: Xaankun; patal paachil. ATRAVESAR v: Katkun. ATREVIDO, A adj: Ko. ATROPELLAR v: Jentan, naktan. ATUENDO m: Nook, buk. ATURDIR v: Sat ol. AUGE m: U jach maalobtal mak wa je baaxake. AUGURAR v: Tomoj chi, tomok chi, tomox chi. AULLAR v: Uyokol chiibal peek AULLIDO m: Awat yokol baalche. AUMENTAR v: Yaabkun, nojochkun AUNQUE conj: Kex AUREOLA f: Peet. AURORA f: Tu taal u sastal. AUSENTE adj: Bijaan, ma kulaani, minaan. AUTCTONO, A adj: Wayile, weyile. AUTORIDAD f: Nojochil kaaj. AUTORIZAR v: Chaabal. AVANZAR v: Tanichajal, man tanil. AVARO, A adj: Tsuut. AVE f: Chich. AVEJENTAR v: Teek chijil, pot chijil. AVENTAR v: Puul, pik chiin. AVERGONZAR v: Sublakkun, sublakkin. AVERIARSE v: Kastal, kaschajal. AVERIGUAR v: Kat chi, katpeks. AVICULTOR, A m: f: May ku meyajtik (x) kaaxoob. AVISAR v: U tsaaba yojetaal junpel baal.
7

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

AVISPA f: Xuux. AVISPERO m: Xuux, paak xuux. AVISPN m: Jolom. AVIVAR v: Taab, joop. AXILA f: Xiik. AYER adv: Joolej, jooljeak. AYUDAR v: Aantaj. AYUNAR v: Suukin. AYUNO m: Suukin. AZABACHE adj: Boox. AZAHAR f: Loot pakal. AZAR m: Binak; buul. AZOTAR v: Jaats. AZOTEA f: U taxil u yokol pakik naj. AZUCARAR v: Chujukkin. AZUL adj: (-ail) Chooj. AZUZAR v: Chuuy.

B B f U kaapel tsibil ich kastlan taan. BABA f: Kaabankil chi, lulankil. BABEAR v: Kaabankil chi, lulankil. BABOSA f, zool: Iisil, (x) iisil. BABOSO, A m, Mak jach ku choj u lul, ku yaalaal xan ti mak minaan u naat. BACN m: U kuchil tuux ku kutal ta mak. BACINICA f: Cheneb iit. BACHE m: Jool. BAGAZO m: (-de henequn) Takij. BAGRE m: zool: Lu, box kay. BAILADOR, A m, f: (J) okot, (x) okot. BAILAR v: okot. BAILE m: okot. BAJAR v: emel. BAJAREQUE m: Kolojche, koloxche. BAJO, A adj: Kaabal. BALA f: Yol tsoon. BALANCEAR v: umbal. BALDO, A adj: Xtokoy. BALIDO m: U yawat taman. BALOMPI m: Baxal kocha. BAMBOLEAR v: Takchalak, chikba. BANANO, A m, f, bot: Jaas. BANDIDO m: (J) ookol.

BANQUILLO m: Kanche. BAAR v: Ichkil, isim BAO m: Ichkil. BAR m: Naj tuux ku koonol yetel ku yuukul baax ku kalkunsik mak. BARAJAR v: Xaak, xaakkun. BARATO, A. adj: Ma koojil. BARBA f: Meex. BARBACOA f: Pib. BARBERO m: (J) koos. BARBILLA f: Nooch. BARCO m: Cheem. BARDA f: Koot. BARRENAR v: Poot. BARRER v: Mis. BARRIGA f: Nak. BARRIGN, ONA, adj: Puruxnak BARRIL m: Pul. BARRO m: Kat. BSCULA f: Piisib. BASE f: Chuun, chuun pak, iit BASILISCO m: Tolok BASTANTE adv: Yaab. BASTN m: Xolte. BASURA f: Sojol. BASURERO m: U nuukulil u tsaabal sojol wa u kuchil tuux ku puulul. BATALLA f: Baateil. BATALLAR v: Baateel. BATE m: Cheil jaats BATEA f: U nuukul tuux ku yuchul po BATEAR v: Jaats BATIDA f: (cacera) Puuj. BATIR v: Book BAUTISMO m: Oka, ok ja. BAUTIZAR v: Oka, ok ja. BAUTIZO m: Oka, ok ja. BAZAR m: Kuchil u yuchul koonol. BAZO m: Yal peek. BEB m: Chaanpal. BEBER v: Ukul. BEBIDA f: Ukul, ukuj. BECERRO m, zool: Bees. BEJUCO m: Aak. BELLEZA f: Kiichpanil, jatsutsil BELLO, A adj: Jatsuts, kiichpan, kiichkelem. BENDECIR v: Tsits ja. BENVOLO, A adj: Uuts, uts mak.
8

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

BERMEJO, A adj: Kaan chak. BESAR v: Tsuuts. BESO m: Tsuuts. BESTIA f: Baalche. BIBLIOTECA f: Kuchil tuux ku tsaabal yaakach xokbil juunoob. BCEPS m: Muuk kab, muukil kab, miis kab. BICICLETA f: Tinchak janchak balak ook. BICHO m: Ikel. BIEN adv: Maalob, uts. BIENESTAR m: Maalob kuxtal. BIFURCACIN f: Xaay. BIGOTE m: Meex. BIKINI m: Kul eex. BILINGE adj. Kaapel taan BILIS f: Kaaj, kan chikin. BILLETE m: Juunil taakin. BIOGRAFA f: U tsibil u kuxtalil juntul mak. BISTEC m: Tsajbi bak. BIZCO, A adj: Tseeb. BLANCO, A adj: Sak. BLANCURA f: Sakil. BLANDO, A adj: Oolkij, bibiki. BLANQUEAR v: Sakkun, BLANQUILLO m: Je, eel. BLASFEMAR v: Poochil. BLASFEMIA f: Pooch, poochil BLOQUEAR v: Kal bej, waakuns BOA f, zool: Och kaan. BOBO, A adj: Jajap chi, meejen keep. BOCA f: Chi BOCADO m: Nich. BOCANADA f: Puuk. BOCHORNO m: Ooxol, choko iik BODA f: Tsookol beel BODEGA f: U kuchil wa u najil tuux ku taakaal baaloob. BOFE m: Soorot, sotot. BOFETADA f: Xiik laj. BOLA f: Wolis. BOLSAf: Chim, pawo, sabukan BOLLO m: Wool, wolis. BOMBERO m: (j) Tup kak. BONANZA f: Kukupkil. BONDAD f: Utsil. BONETE m: bot: Kumche, kunche.

BONITO, A adj: Jatsuts, (m) kiichkelem, kiichkelen, (f) kiichpam, n. BOQUETE m: Jool. BORDADO m: Chuuy. BORDADOR, A m, f: (J) chuuy, (x) chuuy. BORDAR v: Chuuy. BORDE Borde m: Chi u xuul waa baax. BORBOTAR v: Popok look, pokos look, lookankil. BOREAL adj: Xaman, ti xaman. BORRACHERA f: Kaltal. BORRACHO, A m, f: Kalaan BORRAR v: Tuup. BORRASCA f: Chak jach kaam yetel u yiikel. BORREGO, A m, f, zool: Taman. BOSQUE m: kax, nukuch kax, kaanal kax. BOSTEZAR v: Jaayab. BOTAR v: Puul, chiin, pik chiin BOTICA f: U najil wa u kuchil tuux ku meentaal yetel ku koonol tsaakoob. BOTICARIO, A m, f: (J) Meen tsaak, (j) kon tsaak. BOTIJA f: Pl nuut yetel wolis. BOTIQUN m: U nuukul u bisaal wa u liisaal tsaak. BOTN m: (-de flor) uturis, untulis. BOVDA f: Pak tuux ku muuku kimen. BOXEADOR m, (J) loox. BOXEAR v: Loox, loxbaj. BOXEO m: Loox. BOZAL m: Jool ni BRAGUETA f: Jool tu tan u nook xiib wa xchuup. BRAMA f: U kiini tan u baxlaantkuba baalcheoob. BRAMAR v: Awat, akam. BRANQUIA f: Buul, ul. BRASA f: Chuk, naxche. BRAVO, A adj: Tsik. BRAZA f: Sap. BRAZO m: Kab. BRECHA f: Tutul bej. BREVE adj: Kom, ma xaani. BRIBN, ONA adj: Kaas, loob. BRILLANTE adj: Lembal, letsbal BRILLAR v: Joop, lembal, letsbal. BRILLO m: Lembal, letsbal.
9

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

BRINCAR v: Sit, puul, piit. BRINCO m: Sit, puul, piit. BRINDAR v: Ukul tu yolaj ulak mak. BRISA f: Yikal kaknab. BROCADO m: Chuuyil nook yetel kan taakin. BROCAL m: Chi, chi cheen. BROCHA f: Chan mis ku meyajtiaal u boonol pak BROMEAR v: Baxal, paas. BRONQUIO m: Soorot, sotot. BROTAR v: Top, xitil, jokol, topol. BROTE m: Kuuk. BRUJO, A f, m: (J) Way, way. BRUIR v: Yul. BRUTO, A adj: Baalche, tsimin BUCHE m: Tsuuk, chim. BUDIN m: Chujuk meentaan yetel u xexetal chujuk waaj. BUEN, O, A, adj: Uts, maalob; ki. BUHO m, zool: Tunkuruchu, kulte. BULLA f: Juum, yaab taan. BULLICIO m: Juum, taan. BULLIR v: Look, omankil. BURBUJA f: om. BURDEL m: U najil tuux ku yuchul tsiis. BURDO, A adj: Poopox, totol. BURGUS, ESA m, f: Ayikal mak. BURLA f: Paas. BURLAR v: Paas. BUSCAR v: Kaxan. BUZO m: Mak ku meyaj tu taamil ja wa ich kaanab.

C C f: U yoxpel tsib yan ti kastlan taan. CABAL adj: Chukaan, chukaan, pelech. CABALGAR v: Nat tsimin, xiimbal yokol tsimin. CABALLERO m: Tsuul. CABALLETE m: Jool naj che. CABALLO m, zool: Tsimin. CABAA f: Paasel. CABAUELAS f: Xok kiin. CABARET m: U najil tuux ku kaltal

yetel ku yokot mak. CABECILLA m: Poolil, joolil. CABELLO m: Tsootsel pool, tsootsel jool. CABER v: Je u pajtal u yokol ti ulak baale. CABEZA f: Pool, jool. CABO m: Jool, ni, iit, xuul, tsook, yala. CACA f: Ta. CACAO m, bot: Kakaw. CACAREAR v: Totojke. CACERIA f: Tsoon, puuj. CACIQUE m: Jalach winik, tatich, batab. CACHETADA f: Pe laj, pa laj. CACHETE m: Puuk. CACHORRO, A m, f: Aal, mejenil. CACHUCHA f: Pok. CADVER m: Kimen. CADERA f: Teet. CADUCAR v: uchbental, chiijil, CAER v: Lubul, banal, jutul. CAF m: Kapej. CAGALERA f: Wach iit, kaxil. CAGAR v: Ta CAIMN m, zool: ain, ayin. CAJA f: Maben, baas. CAJETE m: Lak, kat. CAJN m: Maben. CAL f: Taan. CALABAZA f: Kum, (x) ka. CALABAZO m: Chuj. CALABOZO m: kalab che, kalab maskab. CALAMBRE m: Lot kej. CALAMIDAD f: Noj yaj. CALANDRIA f, zool: Sak chik. CALAR v: Kuup, jat kup. CALAVERA f: Baakel pool. CALCAAL m: Tuunkuy. CALCAAR m: Tuunkuy CALCE m: Noox. CALCINAR v: Taant. CLCULO m: Mejen tuunich ku yantal tu beel u wiix mak. CALDO m: Kaab, jail. CALENTAR v: Kin, chokokiin. CALENTURA f: Chokwil, chokwij CLIDO, A adj: Chokoj. CALIENTE adj: Chokoj.
10

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

CALMA f: Kukupkij, jeets. CALMAR v: Jeets kuup, cheen. CALOR m: Ooxol. CALOSTRO m: Yax kaab yiim koolel wa chupi baalche ku tsaik ti u yaal. CALUMNIA f: Liksaj taan, aal baal, aal taan. CALUMNIAR v: Liksaj taan, aal baal. CALVO, A adj: Kolis, tooroch. CALZADO m: Xanab. CALZAR v: Tsaa xanab, taak xanab. CALZN m: Eex. CALZONCILLO m: Kul eex. CALLAR v: Mak chi CALLE f: Beel. CALLO m: Taajam. CAMADA f: Pakab. CAMBIAR v: Jeel, keex. CAMBIO m: Jeel, keex. CAMINAR v: Ximbal, xinbaj, CAMINO m: Beel, bej. CAMISA f: Koton. CAMOTE m: Iis. CAMPESINO, A m, f: (j) Kol nak, (x) kol nal. CAMPO m: Kax. CANA f: Sak tsoots, sak pool. CANASTA f: Xaak, xuxak. CANASTO m: Xux, xuxak. CANCIN f: Kaay. CANCHAf: U kuchil u baxtaal boola wa wolis. CANDELA f: Kaak. CANBAL adj: Mak ku jaantik u yet makil. CANINO, A adj: Peek, peekil. CANJEAR v: Keex. CANOA f: Cheem CANSAR v: Kaanal. CANTAR v: Kaay CNTARO m: Pul. CANTIDAD f: Yaab, yaabach, yaabil, nojochil. CANTIL m, zool: Wol poch. CANTINA f: Kuchil tuux ku koonol yetel ku yuukul baal ku kalkuntik mak. CANTO m: Kaay CAA f, bot: Jim, chujuk jim; jalal, sakab.

CAMO m: Kuuch. CAARROZA f: Sakab kool. CAO m: Beel ja CAOBA f, bot: Punab. CAPA f: Yal. CAPACITAR v: Kaans, kaanbes. CAPAR v: U xootol u yeel u keep baalche wa mak CAPATAZ m: mayol CAPITALmf: Taakin, noj kaaj CAPITN m: Nojochil. CAPN m: Minaan u yeel u keep. CAPULLO m: untulis, unturis. CARA f: Ich. CARABINA f: Tsoon CARACOL m, zool: Juub; urich. CARAPACHO m: Sol, maak. CARBN m: Chuk. CARCAJADA f: Cheej, jaja cheej, kaam cheej. CARCOMER v: Net, not, nich, biis, sib. CARECER v: Minaan. CARGA f: Kuuch, koch. CARGAR v: Kuuch, koch. CARGO m: Kuuch CARICIA f: Bay. CARIDAD f: Matan, sij. CARIES f: Joolol koj, laab koj. CARIO m: Yaakun. CARMN m: Chak chak, jach chak, seen chak. CRCEL f: Kalab che, kalab maskab. CARDENAL m, zool: Chak tsitsib. CARDO m, bot: Mul. CARNE f: Bak CARNERO m, zool: Taman. CARNICERO m: (J) kon bak. CARO, A adj: Kook. CARPINTERA f: U kuchil u meentaal baaloob yetel che CARPINTERO m: (J) Pool che, (J) men baaloob, yetel che. CARRERA f: alkab. CARRETERA f: Bej, noj bej CARRILLO m: Balak CARRIZO m, bot: Jalal. CARTA f: Tsiibil juun. CARTLAGO m: Muun bak, muumun bak.
11

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

CARTUCHO m: Yol tsoon. CASA f: Naj, taanaj, otoch. CASAMIENTO m: Tsookol beel. CASAR v: Tsookol beel. CASCABEL f: zool: Tsab kaan. CSCARA f: Paach, sol, CASCARN m: Sol je. CASCO m: Maay. CASI adv: olak, oli, taaytak, kas CASPA f: Ta pool. CASTA F: Chiibal. CASTELLANO m: Kastlan, kastran. CASTIGAR v: Jaats, toop. CASTILLO m: Nukuch naj. CASTRAR v: U tseelel u yeel u keep baalche wa xiib. CATAR v: Tunt. CATARATA f: Sak taj, buy ich CATARRO m: Seen. CATSTROFE f: Loob. CTEDRA f: Kaans, kaanbes. CAVERNA f: aktun, sajkab. CAZA f: Tsoon, chuuk. CAZADOR, A m, f: Mak ku bin tsoon, puuj wa chuuk. CAZAR v: Tsoon, puul, chuuk. CEBAR v: Tsen, polokkin, polokkun. CEB m, zool: Wakax yan u puus. CEDRO m, bot: Kuche. CEGAR v: Chopchajal, chopkin. CEGUERA f: Chopil, choptal. CEIBA f, bot: Yaaxche. CEJA f: Mojton. CELESTE adj: Kaan. CLIBE adj: Ma tsokaan u beeli. CEMENTERIO m: Kuchil tuux ku muukul kimenoob. CENA f: Ookin janal. CENAR v: U janal mak okaan kiin. CENIT m: Chumuk kaan, chumuk kiin. CENIZA f: Taan. CENOTE m: Tsonoot. CENTINELA m, f: May ku kalan CENTRAR v: Tsaa chumuk wa baax CENTRO m: Chumuk, tan chumuk, tsu. CENZONTLE m:, zool: Sak chik. CEIDOR m: Kax nak, jichnak. CEIR v: Kaax, jeep, jiich, tiin. CEPILLAR v: Jooch, pus, sus.

CERA f: Lokok, iis. CERCA f: Suup. CERCA adv: Naats, CERCAR v: Kal paach, bakpaach, suup, koot. CERCO m: Suup, koot. CERDO m, zool: Keken. CEREBRO m: Tsoom. CERILLO m: Jiriich joop. CERO m: Mixbaal. CERMEN m: Ta xikin. CERVATILLO m, zool: Aal kej. CERVIZ f: Kul kaal, pachkab. CERRAR v: Kaal, choot, maak. CERRO m: Puuk, wiits, mul. CESAR v: Jawa, tsook, chen. CSPED m: Suuk. CESTO m: Xak, xuxak. CICATRIZ f: Buy bak. CICLN m: Chak iik. CIEGO, A adj: Chop. CIELO m: Kaan. CIEMPIS m, zool: Chimes, tsemes. CINEGA f: akal, akalche, chak luuk. CIERTO, adj: Jaaj, beey, CIERVO, A m, f, zool: Kej. CIGARRA f, zool: Chochlim, chochlem. CIGARRO m: Chamal. CIGARRN m, zool: Koochol. CIMA f: Piich. CIMBRAR v: Kool, jaats, wich CIMENTAR v: Eets, jeets, akkun. CIMIENTO m: Chuun pak. CINCHA f: Kax nak. CINCHAR v: Kaax. CINE m: Chaan. CNICO, A m, f: Ma subtal mak. CRCULO m: Wolis. CIRICOTE m, bot: Kopte. CIRIO m: Nojoch kib. CIRUELA f, bot: Abal. CITA f: Taanbail; kiin ku yaalikoob yan u yilkuba makoob ti junpel tuux. CITAR v: U yaalaal tuux yetel baax kiin kun u yiluba makoob; taanbail. CIUDAD f: Noj kaaj, nojoch kaaj CIVILIZAR v: Kaambes, kaanbes. CLAMAR v: Awat, tataj awat.
12

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

CLAMOR m: Awat. CLARA f: Sakil je. CLAREAR v: Sastal, sasital. CLARIDAD f: Sas, sasil. CLARO, A adj: Sas, sasil. CLASE f: Xook. CLASIFICAR v: Tsool. CLAUSURAR v: Kaal, tsooks CLAVAR v: Baaj, chiik, tsoop. CLAVCULA f: U ni baakel tseen; puytanil. CLRIGO m: (J) Kiin, yuum kiin. CLERO m: (J) Kiinoob, yuum kiinoob. CLIENTE m, f: (J) Maab, (x) Maan. CLIMA m: Kiin. CLTORIS m: U yaak peel. CLOQUEAR v: Totojkeb, totok keb. COA f: Lobche, loche COAGULAR v: Lakbal, sistal, olomtal. COATI m, zool: Chiik. COBARDE adj: Sajak, saj ol, saj luum. COBERTOR m: Teep. COBIJA f: Teep. COBIJAR v: Piix, teep COBRAR v: Mol paax, u chaabal u tojol, koonol wa meyaj. COCER v: Chaak, tajankun. COCINA f: Koben. COCINAR v: Chak janal, meen janal. COCODRILO m, zool: ain, ayin. COCOYOL m, bot: Tuk COCHINO, A m, f, zool: (m) Keken, (f) (x)leech. CODORNIZ f, zool: Beech, COGER v: Che maach. COGOLLO m: ol, kuuk. COGOTE m: Pachkab. COITO m: Tsiis, naach, taal. COJEAR v: Kojkalak, tomchalak COLA f: Nej. COLADOR m: Chanchab. COLAR v: Chach, mayt. COLGAR v: Chuuy, leech. COLIBR m, zool: Tsunuun. COLINA f: Puuk, butun, chan wiits. COLMENA f: Jobon. COLMILLO m: Tsaay. COLOCAR v: Tsaa. COLOR m: Boon, boonil.

COLORADILLA f, zool: Chekech chak peech, chekex. COLUMNA f: Tool, tsool. COMA m: Yaajtal, mukyaj. COMADREJA f, zool: Sabin. COMAL m: Xamach. COMBATE m: Baateel, baateil COMBATIR v: Baateel. COMEDOR m: Kuchil janal. COMEJN m, zool: Kamas. COMENZAR v: Kajal, joopol, lekel, chunpajal. COMER v: Janal. COMERCIAR v: Koonol. COMETA m: Buts eek COMEZN f: Saak, saakil. COMIDA f: Janal, ooch. COMIENZO m: Chunpajal, kajal, lekel, joopol. COMISURA f: Tuux ku takal wa baax; xaay chi. COMPAERO, A m, f: Lak nuup, et. COMPAA f: et, etel, iknal, lakin. COMPARAR v: Keet, et piis. COMPLETAR v: Chukbes. COMPLETO, A adj: Chuup. Chukaan, COMPONER v: Maalobkun, utskiin. COMPRA f: Maan. COMPRADOR, A m, f: May ku maan, (J) maan, (x)maan. COMPRAR v: Maan. COMPRENDER v: Naat. COMPRESIN f: Yoot, peech peets. COMPRIMIR v: Chchankun, mejenkun, peech, peets. COMUNICAR v: Aal, taan. CONCAVIDAD f: Yaam, kom taam. CONCEBIR v: Yoomtal CONCEDER v: Tsaa. CONCENTRAR v: Muchkiin, mool. CONCEPTO m: Naat, tuunkul. CONCERTAR v: Maalobkin, utskiin. CONCIENCIA f: Naat, tuukul. CONCLUIR v: Tsook, tsookol. CONCLUSIN f: Tsookol CONCURRIR v: Muchtal. CONCHA f: Sol, paach. CONDENA f: Bool keban, xot kiin. CONDENADO, A adj: Paulaan u kiin,
13

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

xotaan u kiin CONDENAR v: Xot kiin, pul kiin. CONDIMENTAR v: Xaak, tsaaxaak. CONDIMENTO m: Xaak. CONDISCPULO, A m, f: et xook. CONDONAR v: Saas keban. CONDUCIR v: Biis, aktant. CONECTAR v: Nuup, nuup. CONEJO m, zool: Tuul. CONEXIN f: Nuup, nuup. CONFERENCIA f: taan, tsikbal. CONFERIRv: Tsaa, kuub. CONFESAR v: Aal keban, tsol keban. CONFESIN f: Aal keban, tsolkeban. CONFIADO, A adj: Alab ol. CONFIAR v: Alab ol CONFLICTO m: Baateel, baateil. CONFUNDIR v: Sat ol xaak pajal. CONGELAR v: Siskun, sistal CONGREGACIN f: Much. CONGREGAR v: Muchkin, mulkin. CONJUNTAR v: Muchkin, mulkin. CONJUNTO m: Much. CONMEMORAR v: Kiinbes. CONMOVER v: Peks ol CONOCER v: Kaj ol, ojelt. CONOCIMIENTO m: Naat, Ojel, tuukul; kaj olal CONSEJERO, A m, f: Tsol xikin. CONSENTIR v: Cha; u paatal u meentaal je baaxake. CONSERJE m: (J) Kanan, (J) Kalan. CONSERVAR v: Kanan, kalan, liks. CONSOLAR v: Nays ol CONSOLIDAR v: Chichkuun CONSOM m: Kaab bak, jail bak. CONSORTE m, f: (m) icham, (F) atan. CONSTELACIN f: Eekoob u tsolmubaoob. CONSTRUCCIN f: Beet, meent, liks CONSTRUIR v: Beet, meent, waakun, liks. CONSULTAR v: Kat chi. CONSUMAR v: Tsookol. CONSUMIR v: Xuup. CONTAGIAR v: Paak, taak, Tsaay. CONTAMINAR v: Kaskuun. CONTAR v: Xook; tsikbal, aal. CONTENER v: Biis, baal.

CONTENTAR v: Kiimakkun. CONTENTO, A adj: Kiimak ol, kiki ol, kiimak. CONTESTAR v: Nuuk. CONTIGUO, A adj: et chi, tutsel. CONTORNO m: Bak paach. CONTRAER v: Moots, moot, CONTRIBUCIN f: Bool, ant, antaj. CONTRIBUIR v: ant, antaj, bool. CONVALECER v: Cha muuk, cha ol, utstal. CONVERSACIN f: Taan, tsikbal. CONVERSAR v: Taan, tsikbal. CONVERTIR v: Suut, keex. CONVIDAR v: Mul janal. CONVIVIR v: Much kuxtal, mul kuxtal, et kajtal. CONVOCAR v: Taan, taanbaj, taanbail. CONVULSIN f: Lootol. CNYUGE m, f: (m) icham, (f) atan. COPETE m: Poot. COPIAR v: U meentaal junpel baal jeex ulake. CORAJE m: Tsikil, puujul. CORALILLO m, zool: Kalam. CORAZN m: Puksiikal. CORCHAR v: Jaax, bal kab, choot. CORCHO m: Mak. CORDERO m, zool: Chan taman. CORDILLERA f: Puuk, wits. CORDN m: Kax tab chan suum, kuuch. CORO m: Mul kaay, much kaay. CORRAL m: Kuchil tuux ku kaalal baalcheoob jeex CORREA f: Kaxnak. CORRECAMINOS m, zool: Kumkumi. CORREGIR v: Utskiin. CORRER v: alkab. CORRETEAR v: alkabans, alkabkun, alkabt. CORRIDA f: alkab; pay wakax. CORNEAR v: Koch. CORNUDO, A m, f: Mak ku tuusul tumen yatan wa u yicham. CORROER v: Waay, maas. CORSARIO, A m, f: May ku yookol ich kaknab. CORTAR v: Chaak, xoot, xoot, kuup. CORTE m: Chaak, xoot, xoot, kuup.
14

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

CORTEZA f: Sol, paach. CORTO, A adj: Kom, xoot xuut CORVA f: Looch, puus, waats, wuuts. COSA f: Baal, baax. COSECHA f: Jooch, mool, uux, took. COSECHAR v: Jooch, mool, uux, took, ens. COSER v: Chuuy. COSQUILLAS f: Chajal, chikil. COSTA f: U jal kaaknab, u chi kaknab. COSTADO m: Tsel, xax. COSTAL m: Chim, mukul. COSTILLA f: Chalaat. COSTRA f: Sol, ooxel. COSTUMBRE f: Suuk, suukil COSTURA f: Chuuy. COSTURAR v: Chuuy. COTORRA f, zool: Tuut. COXIS m: Kuul, bobox, bak nej, tuch nej. CRNEO m: Tseek, baakel pool. CRECER v: Chijil, nuuktal, nojochtal; yaabtal. CRDITO m: Paax. CREENCIA f: Ok olal, tuukul. CREER v: Tuukul, oks ol. CREPITAR v: Wakal, tipix. CREPSCULO m: Okol kiin, okaan kiin. CRESPO, A adj: Muuch, mulix. CRESTA f: Piich, teel. CRA f: Aal, mejnil. CRIADO, A m, f: (j) Koos, (x) koos, (j) meyjil, CRIAR v: Tsen. CRIATURA f: Paal CRIMINAL m: Kinsaj mak. CRIN f: Tsuuk, tsoots tsimin. CRISTO m: Kiichkelem yuum. CROAR v: Kaay muuch, taan muuch, awat muuch. CRUCE m: Xaay, xaay. CRUDO, A adj: Cheche. CRUJIR v: Jeech, jerech, jirich. CRUZ f: Katab che. CRUZAR v: Katal, kaatman. CUAJAR v: Taat, lakbal, sistal, olomtal. CUL pron: Makalmak. CUALQUIER, A pron: Je makalmake,

je maxake. CUNDO adv: Baax kiin, bikix. CUNTO adv: Bajux, bajun. CUARTA f: Nab. CUARTEAR v: Buuj, je, teej, CUATRO m: Kan. CUBETA f: Choy. CUBRIR v: Piix, juuk, teep, tsiik CUCARACHA f, zool: Kuruch, na tsuul. CUCHARA f: Joopob. CUCHILLO m: Xotob. CUELLO m: Kaal. CUENTA f: Xook. CUENTO m: Tsikbal. CUERDA f: Suum. CUERNO m: Baak, xuulub. CUERO m: Kewel, ootel. CUERPO m: Winkil, winklil. CUEVA f: aktun, sajkab CUIDAR v: Kalan, kanan. CULEBRA f, zool: Kaan. CULERO m: Tas iit. CULO m: Iit, mool, chuun. CULPA f: Siipil. CULTIVAR v: Pakal. CULTURA f: Tulakal baal ku kanik yetel ku kaansik mak. CUMBRE f: Ni, piich, jool, kaanalil. CUMPLEAOS m: Kiin kaaba. CUNA f: Kuchil tuux ku chikuntaal wenel channpal. CUA f: Noox, takab, tak che. CUADO, A m, f: (m) Baal, (f) (x) baal. CURA m: (J) Kiin, yuum kiin. CURANDERO m: (J) Meen; wiinik ku tsaak yetel xiw waa yetel payal chi. CURAR v: Tsaak. CURTIDOR m: (J) Bon kewel, (J) tsaan kewel. CURTIR v: Bon kewel, tsaam kewel. CURVA f: Waats, wuuts, koop, chootol. CUTIS m: Oot, ootel. CH CH f: U kanpel tsib ich kastlan taan CHACHALACA f: zool: Baach CHAMUSCAR v: Son kak, lets.
15

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

CHAPARRO, A adj: Kaabaj, pokox. CHAPEAR v: Jaran chaak, kool. CHAPEO m: Jaran chaak, kool. CHAPOTEAR v: Bokol ja, baxal ja. CHAQUISTE m, zool: Wel. CHARAL m, zool: Sak, tsak. CHARCO m: Ja akakbal ti junpel koom. CHARLA f: Tsikbaj, tsikbal. CHASCO m: Tuus. CHATO, A adj: Mach. CHAYA, bot: Chaay. CHICLE m: Cha, yiits ya, chaach. CHICO, A adj: Chan, chichan, mejen. CHICOTE m: Junpel chan suum chich jaxaani yetel tsabaan u yook utiaal u yuchul jaats. CHICOTEAR v: Jaats. CHICHARRN m: Yootel keeken tsajaan tiaal jaantbi. CHIFLAR v: Xuuxub. CHILE m, bot: Iik. CHILLAR v: Awat. CHIMENEA f: Beel buuts, kuchil tuux ku jokol buuts. CHINCHE f, zool: Pik. CHINGAR v: Toop. CHIQUERO m: U naj keken, kuuchil tuux ku kaalal keken. CHIQUITO, A adj: Chan, chichan, mejen CHISME m: Aalaj baal, liksaj taan. CHISMEAR v: Aal baal, liks taan. CHISMOSO, A adj: Aalaj baal, liks taan. CHISPA f: Tipix kak CHISPEAR v: Tipix kak. CHISTE m: Baxal taan. CHOCAR v: Nak taan, nak tan. CHOCOLATE m: Chukwa. CHORIZO m: Bekech chooch butaan yetel kuxub yetel tsaats. CHORREAR v: Chooj, tiis, weej tiix. CHORRO m: Chooj, tiis, weej. CHOZA f: Paasel. CHUBASCO m: Kaam chak. CHUCHERA f: Baal ma kooji. CHUECO, A adj: Keech, keechel, keekech, loochol, looloch; CHULETA f: Chalaat yaan u bakel tiaal u jaant mak.

CHULO, A adj: Jatsuts, (m) kiichkelem, (f) kiichpan. CHUPAFLOR m, zool: Tsunuun. CHUPAR v: Chuuch, maats tsuuts. D D f: U jopel tsibil kastlan taan. DAMA f: Xunan, koolel. DANZA f: okot. DANZAR v: okot DAAR v: Kaskuun, meen loob. DAO m: Loob. DAR v: Tsaa. DARDO m: Juul. DEBAJO adv: Yanal, yaalan, kaabaj, kaabal. DEBER v: Paax. DBIL adj: Toonaan, ma muukil. DECAER v: Toontal, man ol. DECEPCIN f: Okom olal. DECESO m: Kimil. DECIR v: Aal, taan. DECLARAR v: U nuukbes, tsool, tsaa unuk, aal. DECLINAR v: emel, patal. DECORAR v: Jatsutskuun, jats utskin. DEDICAR v: Tsaa ol, kuub ol. DEDO m: Aal kab, aal ook. DEFECAR v: Ta. DEFENDER v: antaj, took. DEFORMAR v: Yaach, yuuch. DEFORME adj: Moch, yaach. DEFRAUDAR v: Ookol, tuus. DEFUNCIN f: Kimil. DEGENERADO, A m, f: (j)Kaschajaan, (x)kaschajaan. DEGENERAR v: Kastal, kaschajal, kaspajal, kaskuun. DEGLUTIR v: Luuk, tats luuk, tuts luuk. DEGOLLADO, A adj: Ma kaal, kul kaal. DEGOLLAR v: Xot kaal, kup kaal, chak, kul kaal, luks kaal. DEGRADAR v: otsikun, toonkin, jaaykun. DEIDAD f: Kuj. DEJAR v: Paat.
16

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

DELANTE adv: Tan, tanil, aktan. DELATAR v: Tak pool, tak jool. DELEITAR v: Kikun ol. DELGADO, A adj: Bekech, biich, tsooy, tsoyaan, jaay. DELICADO, A adj: Neets. DELICIOSO, A adj: Ki DELINQUIR v: Siip. DELIRAR v: Taantan pool, taantan jool. DELITO m: Siipil, keban. DEMANDA f: Kant, tsaa. DEMANDAR v: Kat, tak pool, tak jool. DEMENTE adj: Choko pool, choko jool. DEMONIO m: Kisin, kaasi baal, xulub. DEMORAR v: Xantal. DEMOSTRAR v: Ees, DENSO, A adj: Tat. DENTADURA f: Koj. DENTERA f: Chaaj, chaa koj. DENTRO adj: Ich, ichil, ichij. DENUNCIAR v: Tak pool, tak jool, aal. DEPARTIR v: Tsikbal. DEPENDIENTE M, F: (j)Koonol, (x)koonol. DEPILAR v: Koos, tsiik, jok tsoots. DEPLORAR v: Yaj olt. DEPORTE m: Baxal. DEPOSITAR v: Tsaa, kuub. DEPSITO m: Chaltun, jaltun. DERECHO adj: Nooj, toj, tats. DERRAMAR v: Week, tiix, lal, kiit. DERRETIR v: Yiib, yaal, puuk. DERRIBAR v: Lubs, juut, puuk, niik. DERROCAR v: Luuks, lubs. DERROCHAR v: Xuup. DERRUMBAR v: Juut, niik, jeen, puul. DESABROCHAR v: Waach DESAFO m: Baateel, baateil. DESAGARRAR v: Jalkabt, cha. DESAGUAR v: Joos ja, pul ja, wek ja. DESAJUSTAR v: Cha. DESAPARECER v: Saat, baal. DESARROLLADO, A adj: Nojoch chajaan, nukchajaan, maalob chajaan. DESATAR v: Waach, cha. DESAYUNO m: Ukul. DESBARATAR v: Joob, juut, puuk, pa, niik, tilik.

DESBASTAR v: Pol, jooch. DESBORDAR v: Tuul. DESCALABRAR v: Chin pool, jats pool. DESCALZAR v: Tsel xanab, luks xanab. DESCALZO, A adj: Ma xanab. DESCANSAR v: Jeelel, waatal. DESCANSO m: Jeelel, waatal. DESCARGAR v: ems kuuch, luks kuuch. DESCENDENCIA f: Chiibal, aaloob, mejenoob. DESCENDER v: emel, tsaam, jayal. DESCIFRAR v: Naat. DESCOMUNAL adj: Taj nojoch. DESCONTAR v: Luks, eems tojol, ens tojol. DESCRIBIR v: Tsool. DESCUARTIZAR v: Paay, xoxoot DESCUBRIR v: Sil, kaxant. DESCUIDAR v: Nays ol DESDENTAR v: Jots koj. DESEAR v: Kat, ot, tsiibol taak, pooch. DESECHAR v: Puul, juks. DESEO m: Taak, tsibol, poochil, DESERTAR v: Jokol, putsul. DESESPERACIN f: Xet ol, naks ol, tsikil. DESFALLECER v: Sat ol. DESFILAR v: Tsol ximbal. DESFLORAR v: Jaat, taak. DESFONDAR v: Joomchajal, tonchajal. DESGARRAR v: Laach, jaat, xeet. DESGRACIA f: Toop, loob, kaas. DESGRACIAR v: Kaskuun DESGRANAR v: Oxoon, peel, puuch. DESHACER v: Puuk, pa, juub juut. DESHIDRATACIN f: Wachkajal DESHIERBA f: Pak. DESHILAR v: Jil, jit, tilik. DESHINCHAR v: Tsuum, tsumul. DESHOJAR v: Luks le, pep tok le. DESHONRAR v: Kaskuun, taak. DESISTIR v: Paat. DESLEIR v: Puuk, yaach. DESLINDAR v: Xot kax. DESLIZAR v: Jaak, kiip, piit. DESLUMBRAR v: Juul ich. DESMAYAR v: Saatal ol, sak kimen. DESMONTE m: Kol kax. DESNIVEL m: Nix, nixkab, toonton.
17

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

DESNUDAR v: Chaknult, pit nook, tsel nook, luks nook. DESNUDO m: Chaknul, ma nook. DESOLLAR v: Tsiip, pees. DESPACIO adv: Chaanbel, junjunpit. DESPACHAR v: Tuxt. DESPEDIR v: Cha, joks, luks, tojol chin. DESPEGAR v: Laak. DESPEINAR v: Xaaxak pool. DESPEJAR v: Pik, chikbes. DESPEPITAR v: Peel, tseej. DESPERDICIO m: Xiix, yala. DESPERTAR v: Ajal. DESPISTAR v: Saat. DESPLOMAR v: Banal, jeen, luut, luub, niik DESPLUMAR v: Pep. DESPOBLADO m: La kaaj, kaaj minaan u makiloob. DESPOBLAR v: U bin u kajnaliloob junpel kaaj DESPOJAR v: Luks, took, tseel. DSPOTA m: Kasaan, topaan. DESPRENDER v: Banal, taak, luub, poots. DESTAPAR v: Je, tsel maak. DESTETAR v: Tok iim, tok chuuch, luks chuuch. DESTILAR v: Kaabankil. DESTITUIR v: Joks, luks. DESTREZA f: Pek, sebaanil, pekaanil. DESTROZAR v: Xeet, tsiik. DESTRUIR v: Kaskuun, niik, juut. DESVALIDO, A adj: Nuum. DESVALIJAR v: Ookol, tseel u baaloob. DESVANECER v: Xiib. DESVIACIN f: Looch, choot. DESVIAR v: Looch, choot, cheet, keech. DESVO m: Jal paach, pach bej. DESVIRGAR v: Kaskuun, taak. DESYERBA f: Pak. DESYERBAR v: Pak. DETECTAR v: Kaxan. DETENER v: Jeelel, jeels, waatal, waakuns, kaal DETERIORARv: Kastal, jutul, laabtal, uchbental. DETESTAR v: Peek.

DETONAR v: Waak. DETRS adv: Paach, paachil. DEUDA f: Paax. DEUDO, A m, f: Lak. DEVOCIN f: Yaakunaj ol. DEVOLVER v: Suut. DEVORAR v: Luuk, janjan janal, tats luuk. DA m: Kiin. DIABETES f: Chujuk kiik, chujuk wiix. DIABLO, A m, f: Baabaal, kisin, kaakas baal xulub. DIALECTO m: U jelaanil taan ku sijil ti u na taan. DILOGO m: Tsikbal ich kaatul makoob. DIAMANTE m: Jatsuts sak tuun ku lembal DIARIO, A adj: Sansamal. DIARREA f: Waach, wachkajal, kaxil, tirix ta. DIBUJAR v: U tsibtaal wa u boonol u yoochel hunpel baal. DICHA f: Kiimak olal. DICHOSO, A adj: Ki ol. DIENTE m: Koj. DIETA f: Pis janal, pit janal. DIFAMAR v: Aal baal. DIFERENCIA f: Jelaanil. DIFERENTE adj: Jelaan, jejelas, yaanal. DIFCIL adj: Yaaj, talam. DIFUNTO, A adj: Kimen. DIGERIR v: Tajal janal, tajal ooch, emel ooch. DIGESTIN f: Tajal janal, tajal ooch. DIGNO, A adj: Tsikbeen. DILIGENTE adj: Sakol, taaj. DILUIR v: Puuk yaach. DILUVIO m: Bulul, bulkabal. DIMISIN f: Paat. DIMITIR v: Paat. DINAMITA f: Waak, baal ku DINASTA f: Chiibal. DINERO m: Taakin. DIOS m: Kuj, yuumtsil, kiichkelem yuum. DIRECCIN f: U beil, u bejil. DIRECTO, A adj: Toj, taats. DISCORDIA f: Takal taan. DISCURSO m: Tseek.
18

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

DISCUTIR v: Baateel taan, sakach taan. DISENTERA f: Kiik nak, kiik ta. DISFRAZAR v: Jelbes, jeel. DISGUSTAR v: Kuux, kuuxil, tsikil, puujul. DISGUSTO m: Kuux, cha kuux. DISIMULAR v: Taak, mak chi. DISIPAR v: Saatal, xuup, xuupul. DISLOCAR v: Juuk, tuuk. DISMINUIR v: Chichankuun, tsaapajal, minaankuun. DISOLVER v: Puuk, yiib. DISPARAR v: Wak tsoon, tsoon DISPARO m: Tsoon. DISPERSAR v: Kiit, kitpajal, pa DISPUTA f: Baateel, baateil. DISTANCIA f: Nachil, yam. DISTANTE adj: Nach. DISTINGUIR v: Kaj ol, il; tet, yey. DISTINTO, A adj: Jelaan, yaanal, kexpajaan. DISTRACCIN f: Nay olal. DISTRAER v: Nay ol. DIURNO, A adj: Ich kiin. DIVERSIN f: Chaan, baxal. DIVERSO, A adj: jejelas, jelaan DIVERTIR v: Kiimakkun ol, nays ol. DIVIDIR v: Toox, jaats, buj, xoot. DIVISAR v: Iil. DIVISIN f: Kas. DIVORCIAR v: Paat, patba. DIVORCIO m: Paat, patba DIVULGAR v: Tsaa ojetbil, men ojetbil. DOBLADILLO m: Biil, biilil. DOBLAR v: Wuuts. DOBLEZ m: Waats, wuuts, wuutsul. DOCENCIA f: Kaansaj, kaambesaj. DOCENTE adj: Max ku kaansaj, max ku kaambesaj. DCIL adj: Suuk, suukaan. DOCTOR, A m, f: May ku tsaak kojaan. DOLER v: Yaaj, chiibal, kiinam. DOLOR m: Yaaj, chiibal, kiinam. DOMAR v: Sukkin baalcheoob. DOMESTICAR v: Alakt, suukkin. DOMICILIO m: Naj, taanaj, otoch DONAR v: Si, tsaa. DONCEL m: Tankelem, tankelen. DONCELLA f: Suujuy, xlobayan,

xlobayen, chupal. DNDE adv: Tuux. DORMIR v: Wenel, wenej. . DORMITORIO . U najil wenel. DORSO m: Paach, puuch. DOS adj: Ka. DOTE f: Muujul. DUDA f: Pek ol. DUENDE : Alux, arux DULCE ADJ: Chujuk. DUPLICAR v: Uka meentaal junpel baal. U meentaal kaaten junpel baal. DURAR v: Xantal, uchbental. DURMIENTE adj: Wenekbal DURO, A adj: Chich, chuchul, tsuuy. E E f: Le tsib jeela je bix u juum ich maayae bey xan u juum ich kastlan taan. ECLIPSE m: (de sol o de luna) U chiibal kiin wa uj. ECO m: Eets ECHAR v: Chiin, puul. EDAD f: Jaabil. EDIFICAR v: Waakun, liks, meent. EDIFICIO m: Nojoch naj mentaan yetel pak. EDUCACIN f: Kaambes, kaans EDUCAR v: Kaans, kaambes. EFECTUAR v: Meen, uchul. EGOSTA adj: Tsuut. EJIDO m: U kaxil kaaj, u luumil kaaj. El art: Tsib ku bin tanil ti junpel kaaba tiaal u yeesik xiib yetel chen juntul wa junpel. L pron: Leti. ELSTICO, A adj: Saats, sasatski. ELEGANTE adj: Jatsuts, kiichkelem. ELEGIR v: Tet, yey, ELEVAR v: Naaks, chuy, kaanalkun liks. ELIMINAR v: Joks, luks xuuls. ELOTE m: bot: Nal. ELLA pron: Leti le taan jeela chen utiaal xchup wa koolel. ELLO pron: Le tsiib jeela ku meyaj tiaal u yeesaal u kaaba xiib bey xan xchup.
19

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

EMBARAZAR v: Yoomkin, yoomtal. EMBARRO m: Pak luum. EMBELLECER v: Jatsutskin, jatsutskun. EMBESTIR v: Koch. EMBORRACHAR v: Kalkun kaltal. EMBROCAR v: Nook, noktal, nokkin. EMBRUJAR v: Wayt, pul yaaj. EMBUDO m: Butub. EMBUTIDO m: Buut, butaan. EMBUTIR v: Buut, chook. EMIGAR v: Jokol, biin. EMOCIN f: Kiimak ol. EMPACAR v: Paak, wool. EMPACHAR v: Tiit, tiittal. EMPALIZADA f: Kolojche, koloxche. EMPANADA f: Chancham. EMPAPAR v: Chuul, popokin. EMPAREJAR v: Keet, taxkun, tatskun. EMPATAR v: Tsaay, taak. EMPEINE m: Pach ook. EMPELLA f: Tsaats, polkil. EMPEAR v: Pat baal yolal taakin. EMPEZAR v: Chunbes, chunpajal, kajal, lekel. EMPINAR v: Jottal, xaktal, jotkin. EMPRICO, A adj: Chen kambil. EMPLEADO, A m, f: Meyaj mak EMPOLVAR v: Pos luum, tos luum. EMPOLLAR v: Pajkun, pakkun juk. EMPUJAR v: Lenchin, tulchin EMPUAR v: Maach, laap lap kab. EN prep: Ti, tu. ENAMORAR v: Yaakun. ENANO, A m, f: Aklax, kaabal baakel. ENCAJAR v: Ooks, laap, nuup, kaap, juup. ENCARCELAR v: Kaal. ENCARECER v: Koojkin. ENCARGAR v: Kuben. ENCARGO m: Kuben. ENCARNAR v: Buy bak. ENCENDER v: Taab, joop. ENCERRAR v: Kaal. ENCA f: Chuun koj. ENCIMA adv: okol. ENCLENQUE adj: Peex. ENCOGER v: Moots. ENCOMENDAR v: Kuben ENCONTRAR v: Kaxan, iil, naktan.

ENCORVAR v: Puum, waats, looch, pooj. ENCUBRIR v: Taak. ENCUERAR v: Tsel nook, pit nook, luks nook, chaknul. ENDEBLE adj: Biich. ENDEMONIAR v: Okol kisin ti mak. ENDEREZAR v: Tojkin, taats, tatskun. ENDULZAR v: Chujukkin. ENDURECER v: Chichkun, chichtal, nolba. ENEMIGO, A adj: Cha kuxtaan ENRGICO, A adj: Chich. ENFERMAR v: Kojaankun, kojaantal. ENFERMEDAD f: Kojaanil. ENFERMO, A adj: Kojaan. ENFLAQUECER v: Tsooy, tsooyol, bekechtal, biichtal. ENFRENTE adv: Aktan, tan. ENFRIAR v: Siskun, sistal, keeltal. ENFURECER v: Puujkin, puujs. ENGALANAR v: Jatsutskin, jatsutskun. ENGANCHAR v: Lechkun, leech. ENGAAR v: Tuus. ENGAO m: Tuus. ENGARROTAR v: Lot kej, loot. ENGORDAR v: Polokkin, polokkun ENHEBRAR v: Juul. ENHILAR v: Juul. ENJAMBRE m: Much kaab. ENJAULAR v: Kaal, kaal tu che. ENJUAGAR v: Tix ja, chaal ENOJAR v: Kuux, puuj, ENORME adj: Nojoch ENRAMADA f: Makan. ENREDAR v: Baak, babak. ENROLLAR v: Koots koop, biil. ENROSCAR v: Koop, koots biil ENSALADA f: Xeek. ENSARTAR v: Juul, loom. ENSEGUIDA adv: Seb. ENSEAR v: Kaans, kaambes. ENSUCIAR v: Kukul luumt, ekkun. ENTENDER v: Cha unuk, naat ENTERO, A adj: Tulis, chikaan chukaan. ENTERRAR v: Muuk. ENTONCES adv: Le tun, je tun . ENTRAA f: Jobnel
20

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

ENTRAR v: Okol, man ENTRE prep. Ich, ichil, yam, kap. ENTREGAR v: Kuub, tsaa. ENTRETENER v: Nay, nays ol. ENTREVISTAR v: Kat chi. ENTUMECER v: Siistal. ENUMERAR v: Xook. ENUNCIAR v: Aal. ENVASAR v: Tooj, buut ENVEJECER v: Chijil. ENVS m: Paach. ENVIAR v: Tux. ENVIDIA f: Yaj ol, tsibol. ENVIDIAR v: Tsiibol, yaj ol. ENVIUDAR v: Patal tu juun; (m)kimil atan, (f)kimil icham. ENVOLTORIO m: To, teep. ENVOLVER v: To, teep, wool. EPIDEMIA f: Ban kimil, jay kimil, ban kojaantal, jay kojaantal. EPIDERMIS f: Oot, ootel. POCA f: Kiin, kiinil. EQUIPAJE m: Kuuch. EQUIVOCAR v: Tuubul, saatal. ERA f: Kiin, kiinil. ERGUIR v: Waakun, tojkin, techkun. ERIZAR v: Xib, xiix mukuy. ERIZO m, zool: Kiix ooch, kiix pach ooch. ERMITAO m: May kajaan tu juun je tuuxake. ERROR m: Kaas, ma maalobi, ma beyi. ERUCTAR v: Keeb. ERUPCIN f: Kaak, pawo. ESCALDAR v: Mak, xaak. ESCALERA f: Eeb. ESCAPAR v: Putsul, biin. ESCARABAJO m, zool: Kuklim, kuklim ta. ESCARBAR v: Pan, kooy, buuk, paas. ESCARPA f: Tool pak. ESCASEAR v: Minaantal. ESCASEZ f: U patal minaan wa baax. ESCLAVO, A adj: Paalitsil, mak ku meyal tiaal max manej; (J)koos. ESCOBA f: Mis, misib. ESCOGER v: Tet, yey, xix. ESCONDER v: Taak, baal.

ESCOPETA f: Tsoon. ESCORAR v: Tsool. ESCORPIN m, zool: Sinaan. ESCOZOR m: Saak, saakil, elel. ESCRIBIR v: Tsib. ESCRITURA f: Tsib, tsibil. ESCROTO m: Chim. ESCUCHAR v: Uuy. ESCUELA f: Najil xook, kuchil kaansaj. ESCUPIR v: Tub, jak tub. ESE, A adj: Lelo, le jeelo. ESFORZAR v: Men muuk, tsaa ol. ESMERIL m: Juux. ESFAGO m: ul, u beel janal, u bejil janal. ESPALDA f: Puuch, paach. ESPANTAPJAROS m: Bojol. ESPANTAR v: Jaas, jaas ol, jakol. ESPANTO m: Way, babaal. ESPAOL, A adj: Kastlan, kastran. ESPARCIR v: Kiit, tiit, tot, tos. ESPECTRO m: Kaasi baal. ESPEJO m: Nen. ESPELN m, bot: Xpelon. ESPERANZA f: Alab ol. ESPERAR v: Paat, alab ol. ESPESO, A adj: Tat, lolomki. ESPESURA f: Piim, tatil, piimil, su. ESPA m, f: Chuk. ESPIGA f: Yiij. ESPIGAR v: Yiijankil, pochajal. ESPINA f: Kiix. ESPINILLA f: Tselek, baakel ton. ESPINO m: Kiix. ESPRITU m: Pixan, ol. ESPOSO, A m, f: (m)icham, (f)atan ESPULGAR v: Chich, xix. ESPUMA f: Oom. ESQUELETO m: Baakel. ESQUINA f: Tiits, tuuk ESQUIVAR v: Jeech. ESTABLECER v: Kajal, chunbes, chunpajal, jeets. ESTABLO m: U najil tuux ku kaalal wakaxoob yetel xan tsiminoob. ESTACA f: Tsop che. ESTACAR v: Chik che. ESTACIONAR v: Waatal, jeelel. ESTAFADOR, A m, f: Ookol.
21

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

ESTAFAR v: Ookol. ESTALACTITA f: Chak xiix. ESTALAGMITA f: Chak xiix. ESTALLAR v: Waak, wakal, tuup. ESTAMPAR v: Tsaal, taak. ESTANCAR v: Waatal; xuulul, nikil, nikkun. ESTAR v: Antal ESTATURA f: Baakel. ESTE m: Lakin. ESTERNN m: Baakel tseem. ESTIRCOL m: Ta ESTIRAR v: Saats, tiin, tiich, siin. ESTOFADO m: Mak kuum ESTMAGO m: Tsuuk, tsuukel, nak ESTORNUDAR v: Jesim. ESTRANGULAR v: Bits kaal, jich kaal, bits yul. ESTREGAR v: Jaax, bay, ji, cho, paats. ESTRELLA f: Eek. ESTRENAR v: U tsaabal wa u meyaj tumben baal. ESTREIMIENTO m: Kal ta ESTUCHE m: Piix, baas ESTUDIAR v: Xook, kaanbal. ESTPIDO, A adj: Ma naat, tsuuy pool, chich pool. ETERNO, A adj: Minaan u kajal mix u xuul; jach xaan. EUNUCO m: May tselaan u yeel u keep. EVACUACIN f: Joks; ta. EVACUAR v: Joks ta. EVAPORAR v: Saap EVASIN f: Putsul. EVOCAR v: Kaas. EXACTO, A adj: Beey, beyo, juch beyo; jach tu piis, jach leti, pelech. EXAMINAR v: Choch, kaat, cha taan, xaak. EXCAVAR v: Pan. EXCEDER v: Tiip, tipil, man, pit man. EXCESO m: Maanal, tiipil, yaabil. EXCITACIN f: Ko, koil, taakkun. EXCITAR v: Taaktal, taakkun, taajkun. EXCUSADO m:Naj tankaj kuchil ta. EXHIBIR v: Ees. EXIGIR v: Kat. EXISTIR v: Antal, kuxtal. EXPENDIO m: Tuux ku yuchul koonol.

EXPERTO, A adj: Jach kaanbanajaan; mak u jach yojel junpel baal. EXPLICAR v: Tsool, tsol taan. EXPLORAR v: Choch, iil, kaxan. EXPLOSIN f: Wakal, waak. EXPLOTAR v: Waak, wakal, xik, xikil. EXPONER v: Ees, tsaa chaanbil, tsaa iibil. EXPRIMIR v: Yaach, yeets, peets. EXPULSAR v: Joks, puul. EXTENDER v: Siin, xiit, tiin, jaay, jaykun. EXTERIOR adj: Paach, paachil, tankab, tanxel. EXTERMINAR v: Tsooks, xuuls, cheej, kims. EXTRAER v: Joks, jook. EXTRANJERO, A m, f: Tanxel makm tanxel kaajil. EXTRAVIAR v: Saat. EXTREMO, A adj: Xuul, ni, tsook, piich. EYACULACIN f: Taak, kuchul, uul. EYACULAR v: Taal, kuchul, uul, kojol.

F F f: Uukpelil tsib ich kastlan taan. FBRICA f: U kuchil u meentaal baaloob. FABRICAR v: Meen, beet. FCIL adj: Chen chaabil, ma talami, ma yaji. FAENA f: Meyaj. FAISN m, zool: Kanbul. FAJA f: Kax nak. FALO m: Keep, toon. FALSO, A adj: Ma jaaji, tuus. FALTAR v: Siip. FAMA f: Pektsil, peksil. FAMILIA f: Chiibalil, laktsilil FANTASA f: Tuukul mak. FANTASMA m: Way, baabaal, jaas ol. FARDO m: Kuch. FARINGE f: ul.
22

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

FASTIDIAR v: Naks ol, naks ol. FATIGA f: Kaanal. FATIGADO, A adj: Kaanaan. FAUNA f: Baalcheil, baalcheoob. FAVOR m: ant, antaj, men uuts. FCULA f: Nooy FECUNDAR v: Cheek, cheeks. FECHA f: Kiin, kiinil. FELICIDAD f: Kiimak olal. FELIZ adj: Kiimak ol. FEMENINO, A adj: Xchup, chupil. FEO, A adj: Kaas. FERIA f: Chaan. FERMENTAR v: Yomtal, pajtal, suutstal. FEROZ adj: Tsik. FRTIL adj: Yaab u tsaik u yich wa u yaal. FETICHE m: Polbil che. FETO m: Chan paal ma sijki. FIADO adj: Paax. FIAR v: Paax. FIBRA f: Sook, sook. FIEBRE f: Chokwil. FIERA f: Tsiik baalche. FIESTA f: Chaan, mankinal. FIGURA f: Oochel. FIJAR v: Taak, jeets, akkun. FILA f: Tsool, tool. FILO m: Yeej. FILTRAR v: Tooj, taaj, chaaj, tsiib. FIN m: Xuul, tsook, naak. FINADO, A m: Kimen. FINAL m: Tsook, xuul. FINCA f: Xtansia. FINGIR v: Tuus. FINO, A adj: Mamaykil, mamaykil. FIRMAMENTO m: Chuun kaan. FIRMAR v: Joron tsib, jojon tsib. FIRME adj: Chich, maalob taakli. FLACO, A adj: Tsooy, tsoyaan, bekech, choloop. FLECO m: Piik. FLEMA f: Kaab chi, yom chi. FLEXIBLE adj: Wutskalak, wuwutski, ma chichi. FLOJO, A adj: Makol, (m)jooykep, meelen keep, (f)jooypel, meelen peel. FLOR f: bot: Lool, nikte.

FLORA f: Kaaxil, cheoob. FLORACIN f, bot: Loolankil, nikteil. FLOTAR v: Kakaknak, bab. FLUIR v: alkab, jokol, wekel FOBIA f: Sajkil. FOGAJE m: Kaak FOGATA f: Kaanal kak, kak ku jojopaankil. FOGN m: Koben, koben kak, chi kak. FOLKLORE m: baaxoob suuk u meentik junpel kaaj. FONDA f: Naj tuux ku koonol janal. FONDO m: Iit. FORNEO adj: Tanxel kaajil. FORASTERO, A adj: Tanxelil, FORMA f: Winkil, FORMAR v: Paat. FORRAJE m: Yooch baalcheoob. FORRAR v: Piix. FORRO m: Piix, yal. FORTALEZA f: Muuk, chich. FOSA f: Mokoch, jool. FSFORO m: Jiriich joop. FSIL m: uchben baakoob wa soloob kimen makoob wa baalcheoob. FRACASAR v: Bin kaas ti mak. FRACTURA f: Kaach. FRACTURAR v: Kaach, kachal, teej, tejel. FRAGANCIA f: Kiibokil. FRGIL adj: Kakachki, oopki, opchalak, opkalak. FRAGMENTO m: Xet; xetel, kach, xoot. FRAUDE m: Ookol, tuus, balkab. FRER v: Tsaaj. FRENILLO m: Tiin aak. FRENTE f: Tan, aktan, tan pool, tan jool. FRESCO, A adj: ak, tumben, siis, cheche, tulup. FRIEGA f: Toop. FRIJOL m: bot: Buul. FRO, A adj: Keel, sis. FRONTERA f: Xuul, xuul u luumil junpel kaaj. FROTAR v: Ji, jaax, xuul. FRUNCIR v: Chuuk, meek, chaak.
23

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

FRUSTRAR v: Luks, toop, pat kaasi. FRUTA f: Ich. FRUTO m: Ich. FUEGO m: K ak. FUENTE f: (-natural) Sayab. FUERA adv: Paach, paachil, tankab. FUERTE adj: Mukaan, chichjaan, tatajkl. FUERZA f: Muuk. FUGA f: Putsul. FUMAR v: Tsuuts. FUNDA f: Piix. FUNDADOR, A adj: Kajkunaj. FUNDAR v: Aktal, chunpajal, kajal, kajkunaj. FNEBRE adj: Kimenil FUSIL m: Tsoon. FUSILAR v: Tsoon. FUSTN m: Piik. FUTBOL m: Kocha wolis. FUTURO, A adj: Bin uchuk. G G f: U waxakpelil tsib ich kastlan taan. GAJO m: Jek, jek, jekel. GALN m: May ku bukintik maalob nook. GALLARDO, A adj: (m)Kiichkelem, (f)kiichpam. GALLINA f, zool: Kaax, (x)kaax GALLINERO m: Sooy. GALLO m, zool: Teel, (j)teel. GANADERO, A m, f: Yuumil wakaxoob. GANADO m, zool: Wakax. GANANCIA f: Najal, najalil. GANAR v: Najal. GANCHO m: Jokob, lutsub. GANGLIO m: Maaj. GARGANTA f: Kaal. GARRA f: Mool. GARRAPATA f, zool: Peech. GASTAR v: Xuup. GATEAR v: Juuk. GATO m, zool: Miis, (J)miis. GAVILN m, zool: Chuuy, i. GEMELO, A adj: Iich. GEMIDO m: akam.

GEMIR v: akam. GENEALOGA f: Chiibal, chiibalil. GENERACIN f: Chiibal, chiibalil. GENIO m: (duende) Alux, arux. GENTE f: Makoob, winikoob. GEOGRAFA f: U xookil yokol kaab. GERMINAR v: Jokol, topol. GESTO m: Eets. GIBA f: Puus. GIGANTE adj: Taj nojoch, jach nojoch. GIRAR v: Suut, pirin suut. GLANDE m: Pool keep. GLOBO m: Wol, wolis. GLOTN, A adj: Joolok. GLTEO, A adj: Puuk iit, bakel iit. GOLONDRINA f, zool: Kosom, kusam. GOLOSINA f: Chujuk. GOLOSO, A adj: Joolok. GOLPE m: Loox, jaats, kool, laaj. GOLPEAR v: Kool, koop, laaj, loox. GOMA f: Iits. GORDO, A adj: Polok GORGOJO m, zool: Yikel. GORJEAR v: Kaay. GORREAR v: Mat, jochob. GOTA f: Chaaj, taaj. GOTEAR v: Chaaj, taaj. GOZAR v: Ki olt, cha u maalobi junpel baal. GRAJO m, zool: Kaaw, kaaw. GRANDE adj: Noj, nojoch, nuuk, nukuch, nuxib. GRANERO m: Chiil. GRANIZO m: Bat. GRANO m: (-de semilla) Neek GRASA f: Tsaats, polokil. GRAVE adj: Yaaj. GRIETA f: Yam, xiik, xiiki. GRILLO m, zool: Mas, sitriyo. GRIPE f: Seen. GRIS adj: Sak boox, sak ek. GRITAR v: Awat. GRITO m: Awat. GRUESO, A adj: Polok, piim. GRUIR v: Keey, tutuk chi. GRUPO m: Much. GRUTA f: aktun, sajkab. GUANACASTE m, bot: Piich. GUANO m, bot: Xaan, bom.
24

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

GUAPO, A adj: Jatsuts, (m)kiichkelem, (f)kiichpam. GUARDAR v: Taak; kalan, kanan GUARDAN, ANA m, f: Kalan, kanan. GUARIDA f: Sajkab. GUAYABA f, bot: Pichib, pich, pachi GUAYABO m, bot: Pichib, pichi, pachi GUERRA f: Baateel, baateil. GUIAR v: Muts ich, chak ich. GUISADO m: Janal, akat GUISAR v: Meen janal, chak janal. GUISO m: Janal. GULA f: Bal nak, joolokil. GUSANO m, bot: Nookol GUSARAPO m, zool: Bolin. H H f: U bolonpelil, tsib ich kastlan taan, ti le taan jeela ma tu juum HABER v: Yaan, antal. HBIL adj: Pekaan. HABITACIN f: Naj, otoch, taanaj. HABITAR v: Kajtal. HABITUAR v: Suuktal, suuktaj. HABLA f: Taan. HABLAR v: Taan. HACER v: Beet, meen, makan. HACHA f: Bat. HALAGAR v: Kiimak olt. HALLAR v: Kaxan HALLAZGO m: Kaxan. HAMACA f: Kan. HAMBRE f: Wiij, taakil janal. HARTO, A adj: Nak ol HAZ f: Ich, tan. HEBRA f: Tsil, tich. HECHICERO, A m, f: (m) (j) Way, (j)pulyaaj, (f) x(way, (x) pulyaaj. HECHIZAR v: Way, pul yaaj. HEDOR m: Tu, tuil. HELADO, A adj: keel.. HELAR v: Siskun. HEMBRA f: Chup, (x)chup, koolel, (x)baal. HEMORRAGIA f: Tuul kiik. HENCHIR v: Buut. HENDER v: Buuj, jeet, teej.

HENEQUN m, bot: Kij, kiiw. HENEQUENAL m: Kuchil kij, kuchil kiiw. HEPATITIS f: Kojaanil ku meentik u chuupul u tammel mak. HERBARIO m: Mak u jach yojel baaloob ti xiwoob. HERBVORO, A adj: Baalche ku jaantik xiw. HERBOLARIO m: Mak ku kaxtik xiwoob utiaal u meent a tsaakil yetel utiaal u konej. HERIDA f: Yaaj, loob. HERIR v: Kiinpajal, loob. HERMANO, A m, f: Lak; (mayor) sukuun, (f-mayor) Kiik. (m, f-menor) itsin. HERMOSO, A adj: Jatsuts, HERMOSURA f: Jatsutsil. HERNIA f: Pit tuuch, pit chooch. HERRAMIENTA f: Nuukul. HERRERO m: (J)Men maskab. HERVIR v: Look, lookankun. HIDROFOBIA f: Sajakil ti ja, koil. HIDROGRAFA f: U xookil u jail yokol kaab. HIDROPESIA f: Kojaanil ku tsaik ti mak tumen u yantal ja ich u winklil. HIEL f: Kaaj. HIELO m: Ja chichkuntaan tumen keel wa sis. HIERBA f: Xiw. HIERBATERO m: May ku tsaak yetel xiwoob. HGADO m: Taman, tamnel. HIGUERILLA f, bot: Kooch, (x) kooch. HIJO, A m, f: Aal HILAR v: Jaax. HILVANAR v: Jul puts. HINCAR v: Xoltal, xoltaj, xolkin. HINCHAR v: Chuup, chuupul. HIPO m: Tukub. HISTORIA f: U tsikbalil wa u xookil baax uchaan. HOCICO m: Ni. HOGAR m: Otoch, naj, najil, taanaj. HOJA f: Le HOJALATE RO m: (J)Utskinaj
25

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

HOJEAR v: Walak HOLGAZN, ANA adj: Makol, (m) jooykep, (f)jooypel. HOLLEJO m: Saay, saayel. HOLLN m: Sabak, yabak naj. HOMBRE m: Xiib, (j)xiib, winik, mak. HOMBRO m: Kelembal, kelenbal. HOMICIDA adj: Kinsaj winik, kinsaj mak. HOMOSEXUAL m: Chupu xiib, kuuruch, kankalas. HONDA f: Yuntun. HONDO, A adj: Taam. HONGO m, bot: Kuuxum. HONRAR v: Tsiik. HORADAR v: Jool, poot. HORCA f: Jich kaak, bits kaal. HORCAJADAS adv: a-: Jets mek. HORCN m: Okom. HORIZONTE m: Chuun kaan. HORMIGA f, zool: Sinik HORMIGN m, zool: Sakal, joch. HORMIGUERO m: Najil sinik, muul sinik. HORNO m: (-subterrneo) Pib. HORQUETA f: Xaay, tojche, toxche. HORROR m: Jaas ol, jakol. HORTELANO, A adj: Kanan pakal, kalan pakal. HOSPEDAR v: Kaam uulab, kubenba. HOSPITAL m: Najil tuux ku tsaakal kojaanoob. HOTEL m: Naj tuux ku kuchul uulaboob. HOY adv: Bejlae. HOYO m: Jool. HOYUELO m: Tuux. HUANO m, bot: Xaan. HUAYA f, bot: Wayum. HUECO m: Jool. HUELLA f: Peechak. HURFANO, A adj: Ma yuum, ma na HUESO m: Baak. HUSPED, DA m, f: Uulab. HUEVO m: Je, eel. HUIR v: Putsul, jokol. HULE m: Kiik che, saats, HUMANIDAD f: Winikil. HUMANO, A adj: Winik, mak, luum

kaab. HMEDO, A adj: Chuul. HUMILDAD f: otsilil. HUMILDE adj: otsil. HUMILLAR v: Toonkin, sublakkun. HUMO m: Buuts. HUMOR m: (-de animal) Kaab. HUNDIR v: Tsaam, buul, bulul, tomchajal. HURACN m: Chak iik. HURAO, A adj: Koox. HURGAR v: Loom, jul che. HURN m, zool: Sabim. HURTAR v: Ookol. HURTO m: Ookol. HUSMEAR v: utsben, uuts, cha book. I I f: U kajunpelil tsib ich kastlan taan. IDEA f: Tuukul. IDENTIFICAR v: Kajol. DIOMA m: Taan. IDOLO m: Polbil che, kuj. IGLESIA f: U yotoch kiichkelem yuum, naj kuj. IGNORANTE adj: Mak ma u yojel wa baaxi. IGNORAR v: Ma ojel. IGUAL adj: Keet, beey xan IGUALAR v: Keet, taxkun. IGUANA f, zool: Juuj, tool, tol juuj. ILESO, A adj: Ma uch loob tii, ma uchuk loob tii. ILCITO, A adj: Ma utsi, ma maalobi. ILUMINAR v: Saskun. IMAGEN f: Oochel. IMAGINAR v: Tsi ol, tuukul. IMBCIL adj: Meelem, minaan u naat. IMITAR v: ets, u beetik mak le ku meentik ulake. IMPEDIR v: Weet. IMPERFECTO, A adj: Ma tsokaani, ma maalob mentaani. IMPERMEABLE adj: Ma tu man jai. IMPERTINENTE adj: Nak ol. IMPLORAR v: Kat, yaanyan. IMPORTE m: Tojol.
26

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

IMPOSIBLE adj: Ma tu pajtal u meentaal, jach talam. IMPOTENCIA f: Ma muukil. IMPOTENTE adj: Ma muuk, minaan u muuk. INAUGURAR v: Chunpajal, leks, kajs, jolbes. INCENDIAR v: Tok, elel , taab. INCENSARIO m: Puulut. INCISIVO m: Koj yan tanil ti u chi mak. INCLINAR v: Chiin, che, toon. INCMODO, A adj: Ma maalob aniki, ma maalob u yuukubai. INCORDIO m: Maaj. INCUBADORA f: U nukul tuux ku pajkunsaal je; u nukul tuux ku tsaabal mejen paalal ma kuchuk u kiinil u sijili. INDAGAR v: Kat chi. INDICAR v: Ees. NDICE m: (dedo-) Tuchub. INDGENA adj: Wiit, maaya winik, masewal. INDIGESTIN f: Baj chim. INDIVIDUO, A adj: Winik, mak INDUCIR v: (-verbalmente) Tak taan. INDULTAR v: Saasal siipil, saat siipil. INDULTO m: Saas siipil, saat siipil. INFANCIA f: Paalil, tu paalil. INFANTIL adj: Chan paal, mejen paal. INFECTAR v: Yaajtal, tutal. INFELIZ adj: Nuum yaj, otsil mak, INFIERNO m: Metnal, mitnal. INFLAR v: Putuus, uus, sotba. INFORMACIN f: Taan, tsaa taan. INFORMAR v: Taan, tsaa taan,aal tsaa ojetbil. INGERIR v: U yoksaal junpel baal ti ulak. INGLE f: jeej. INGREDIENTE m: Xaak. INGRESAR v: Okol INHALAR v: Cha book, chaiik. INJERTAR v: Taab, taak. INJURIA f: Pooch, poochil. INJURIAR v: Pooch, poochil. INMIGRAR v: Kuchul, taal ti kaaj. INMOVILIZAR v: Waakun, waatal. INMUNE adj: Ma tu kojaantal.

INQUIETAR v: Pek ol. INSECTO m, zool: Ikel. INSERTAR v: Oks, buut, chook, kaap. INSOMNIO m: Ma wenel. INSTANTE m: Sut, sutuk. INSTRUCCIN f: Kaambes, kaans. INSTRUIR v: Kaambes, kaans. INSTRUMENTO m: Nuukul, baaluba. INSULTAR v: Pooch, poochil. INSULTO m: Pooch, poochil. INTELIGENCIA f: Naat INTENSIDAD f: Seb, sebil, chich, chichil. INTENTAR v: Kat, ot. INTERCAMBIO m: Paklan keex, keex. INTERESAR v: Kabet. INTERNAR v: Oks, oksaj. INTRPRETE m, f: Tsol taan. INTERROGAR v: Kaat, kaat chi, chooch kat. INTERRUMPIR v: Xuuls, waakun INTESTINO m: Chooch, choochel. INTOXICAR v: Tsaak. INTRIGAR v: Taan tu paach. INTRODUCIR v: Oks, juup, tsoop tsoot. INUNDAR v: Buul, bulul. INVADIR v: Okol. INVENTAR v: Paat, tuus. INVESTIGAR v: Che chi, kat taan, kaxan. INVIERNO m: Keelil. INVITAR v: Taan, aal. INYECCIN f: Juup, tsaabil tsaak yetel puts. INYECTAR v: Juup, tsaa tsaak yetel puts. IR v: Bin. IRA f: Kuux, puuj, tsikil. IRRIGAR v: Lil ja. IRRITAR v: Puuj, tsik, chiichnak. ISLA f: Peten, kach luum. ISLETA f: Peten, petenil. J J f: Le tsib jeela je bix u juum ich maayae bey xan ku juum ich kastlan taan. JABAL m, zool: Kitam.
27

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

JACAL m: Xaanil naj, paasel. JADE m: Yaax chich tuun. JADEAR v: Jesbal, jesbaj. JAGUAR m, zool: Chak mool, balam. JALAR v: Kol, pay, jits. JALEA f: Yooch mejen kaab. JAMS adv: Mix bikin. JARABE m: Chujuk tsaak. JARANA f: Sit okot. JARDN m: Tuux ku paakal jatsuts looloob yetel jatsuts cheoob. JASPEADO, A adj: Papay, waway. JASPEAR v: Papay boon, waway boon. JAULA f: Kuchil tuux ku kaajal chichoob wa baalcheoob JEFE m: Yuum nojoch yuum, jalach winik, tatich. JEME m: Jat kab. JESUCRISTO m: Kiichkelem yuum. JETA f: Ich. JCAMA f, bot: Chiikam. JCARA f, bot: Luuch. JORNAL m: Najal ku tsaabal tu yolal junpel kiin meyaj. JOROBA f: Puus. JOVEN adj: (m)Xiipal, tankelem, (f)chupal, (x)loobayan. JUANETE m: Taajam. JBILO m: Kiimak olal. JUEGO m: Baxal, baxaj. JUGAR v: Baxal, baxaj. JUGO m: Kaab. JUGUETE m: Baxal, baxaj. JUICIO m: Tuukul, naat. JUNTAR v: Nuuch, nuup, mool, muuch, muchkin. JUSTN m: Piik. JUVENTUD f: (m)Tankelemil, xiipalil, (f)chupalil, (x)loobayanil. K K f: Le tsib jeela je bix u juum ich maayae bey xan ich kastlan taan. KAKI adj: Boon ku joopol kitak kaankan tak yaax sak ek. KARATE m: Loox ku kaansaal tiaal ma u jaatsal mak,

KERMESSE f: Chaan ku meentaal tiaal u moolol taakin tiaal u maalobkintaal jumpel kaaj. KILMETRO m: U piisil mil meetrosoob. KIOSCO m: Junpel chan naj yaan ti u kiwikil kaajoot tiaal u meentaal chaanoob. KLAXON m: Junpel chan baal yaan ti buus wa, je baaxak ki buutsile tiaal u yawtik max ku takal tu beel. L L f: Le tsib jeela je bix u juum ich maayae bey xan ich kastlan taan. LABIO m: Booxel chi. LABORAR v: Meyaj. LABRAR v: Pol, pol che. LACTAR v: Chuuch, tsaa chuuch. LADEAR v: Keech, cheet, kuuy, niix. LADERA f: Nix. LADO m: Tsel, xax, jal. LADRAR v: Chiibal peek, chiibal. LADRN, ONA adj: Ookol. LAGAA f: Cheem. LAGARTIJA f, zool: Meemech, meerech. LAGARTO m, zool: ain, ayin. LGRIMA f: Kaab ich, jail ich. LAJA f: Chaltun. LAMENTO m: Okol, awat, akam. LAMER v: Maats, leets. LMPARA f: Chuyub sas, juul. LANGOSTA f, zool: Sak, (-de mar) Chakay. LANZAR v: Chiin, puul. LAPIDAR v: Chiin. LAPO m: Laj, wek laj, bok laj. LARGO, A adj: Chowak. LARVA f, zool: Sib. LSTIMA f: Cha otsilil. LASTIMAR v: Kool, kiil, meen loob. LTEX m: Lits. LATIDO m: Pek, puul, sit. LATIR v: Pek, sit, populaankil. LAVABO m: U nukul tiaal u poobol kab. LAVADO m: Po.
28

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

LAVANDERA f: (x)Po. LAVAR v: Po. LAZAR v: Lej. LAZO m: Mook, lej. LEAL adj: Jaaj, uts. LEALTAD f: Jaajil, utsil. LECCIN f: Xook. LECTURA f: Xook. LECHAR v: U boonol wa baax yetel taan ytel ja LECHE f: Kaab liim. LECHONA f: zol: (x)Leech. LECHUZA f, zool: iikim, (x) tojka xnuuk. LEER v: Xook. LEGUA f: Lub. LEJOS adv: Nach. LEJA f: Jool. LELO, A adj: Meelen, ma ol. LENGUA f: Aak. LENGUAJE m: Taan. LEA f: Si. LEAR v: Si, mol che. LEONCILLO m, zool: Koj. LEPRA f: Jaway, weech. LESIN f: Yaj, yajil loob. LETRINA f: U kuchil ta. LEVANTAR v: Liks, lat. LIBLULA f, zool: Tulix, turix. LIBERAR v: Jalkab, cha, chaakab. LIBERTAD f: Jalkab, cha. LIBRAR v: Jalkab, joks, luks LIBRE adj: Chaakab, jalkab. LICOR m: Ja ku kalkunaj, kaab. LID f: Baateel, baateil. LDER m: Jalachil, poolil, joolil. LIDIAR v: Loox, paay. LIEBRE f, zool: Tsuub, tuul. LIENDRE f: Yeel uk. LIGA f: Saats. LIGAR v: Kaax, jeep. LIJAR v: Ja, jiix. LIMA f: Jaab, jiix. LIMAR v: Jaab, jiix. LMITE m: Xuul, tsook. LIMOSNA f: Matan, sij. LIMPIAR v: Cho, chul, pus. LINAJE m: Chiibal. LIQUIDAR v: Laj bool.

LISO, A adj: Tax, babayki, jajalki. LISTO, A adj: Seb, pekaan. LITORAL m: Jal ja, jal kaknab. LBREGO adj: Loob, lobaan. LOCALIDAD f: Kaaj. LOCALIZAR v: Kaxan. LOCO, A m, f: Ko, choko pool choko jool. LODO m: Luuk LOGRAR v: Pajtal, najal. LOMA f: Mul, puuk, chan wits. LOMBRIZ f, zool: Kanil nak; (-de tierra) lukum kaan. LOMO m: Paach, puuch, sibin, sibnel. LONGANIZA f: bekech chooch butaan yetel juchbil bak. LONJA f: Tsaats. LOQUEAR v: Koil, choko poolil. LORO m, zool: Tuut. LUCERO m: Eek LUCIRNAGA f, zool: Kokay. LUCIR v: Lembal, letsbal. LUCRO m: Najal LUCHA f: Baateel, baateil. LUCHAR v: Baateel, baateil. LUGAR m: Kuch, kuchil. LUMBRE f: Kak. LUNA f: Uj. LUNAR m: (-de la piel) Yuuy, chiibal uj, chiibal kiin. LUXACIN f: Say, sayal. LUZ f: Sas, sasil. LL LL f: Le tsib jeela minaan ich maaya taan, ich kastlan taane ku yaalaal ti LLAGA f: Yaj LLAGAR v: Yajtal. LLAMA v: Taan. LLAMAR v: Taan. LLANO, A adj: Tax, tats. LLANTO m: Okol. LLANURA f: Chakan, tax luum. LLAVE f: Chotob. LLEGAR v: Uul, kuchul, kojol. LLENAR v: Chuup, buut, chook, LLEVAR v: Biis.
29

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

LLORAR v: Okol. LLOVER v: Kaxal chak, kaxal ja, chak. LLOVIZNA f: Tos ja, tosa. LLOVIZNAR v: Tos ja, tosa. LLUVIA f: Chak. M M f: Le tsib jeela je bix u juum ich maaya taane bey xan ich kastlan taan. MACANA f: Xtol, xtol che. MACETA f: Pakal tsabaan ti pul wa ti kuum. MACHCAR v: Kool, kuut, peech, maax. MACHETE m: Maskab. MACHETEAR v: Chaak yetel maskab. MACHO m: Xiib, xibi baalche MACHORRA f: (x)Chup ma tu tsaik u yaal. MACHUCAR v: Peech, maax, muux, yaach. MADEJA f: Chach, chuch. Kaax. MADERA f: Che MADERO m: Che MADRASTRA f: Majan na. MADRE f: Na MADRIGUERA f: aktun, ku, sajkab. MADRUGADA f: Jaatskab kiin, sastal. MADURAR v: Tajal, tajankun, takantal. MAESTRO, A m, f: (j)Kaansaj, (j)kaambesaj, (x)kaansaj xook. MAGULLAR v: Nuul, maax. MAZ m, bot: Ixiim, (-en mazorca) nal. MAJAR v: Maax, peech, yaach. MAL adj: Kaas, loob. MALDAD f: Kaasil, loobil. MALEAR v: Kaskun, kastal, kaspajal. MALEZA f: Aban, loob, kakas xiw. MALTRATAR v: Totoop. MALVA f, bot: Chichibej MALLA f: Sawin. MAM f: Na. MAMAR v: Chuuch. MANANTIAL m: Sayab. MANAT m, zool: Teek. MANCEBO m: Tankelen, tankelem. MANCILLAR v: U babaxtaal xchup.

MANCHA f: ek MANDAR v: Tux, tusbeel. MANDBULA f: Kamaach. MANGA f: Kabil, kabil nook. MANGO m: Ook. MANIJA f: Kab. MANJAR m: Kiil. MANO f: Kab. MANOJO m: Chach, chuuy, kaax. MANOSEAR v: Babax, mamach MANSO, A adj: Suuk. MANTECA f: Tsaats. MANTEL m: Nook ku jaayal yokol mayak che. MANTENER v: Tsen, kuxkin. MAANA f: Samal, jaatskab. MAPACHE m, zool: Kulu. MAR m: Kaknab. MARAVILLAR v: Jaak ol, jakol. MARCA f: Weet. MARCAR v: Chikbes, weel. MARCHAR v: Xiimbal, bin MARCHITAR v: Much, muuts, chuchul, kimil, kakaltal. MAREAR v: ekjocheental Ich. MARGEN m, f: Chi, jal. MARICN m: Chupu xiib. MARIDO m: icham. MARIPOSA f, zool: Pepem, pepen. MARISCO m: Komoj. MARRANO, A m, f: (m)Keken, (f)xleech. MARTILLO m: Bajab. MARTIRIZAR v: Mukyaj. MS adj: Mas, maasil . MASA f: Sakam, juuch. MASACRAR v: Kinsaj. MASAJE m: Pats, yet, yeets. MASCAR v: Chaach, jaach MSCARA f: Tep ich, pix ich. MASCULINO, A adj: Xiib. MASTICAR v: Chaach, jaach. MASTURBARSE v: Kol keep, kol iit. MATA f: Che MATANZA f: Kimsaj, banban kimsaj. MATAR v: Kimsaj MATORRAL m: Aban, jaban, pokche. MATRACA f: Bojol che. MATRIMONIO m: Tsookol beel.
30

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

MATRONA f: Xunan, koolel. MAULLAR v: Awat miis, okol miis. MAXILAR m: Kamaach. MAYA m: (idioma) maaya taan MAYOR adj: Nojochil. MAYORAL m: Mayokol, mayol. MAZORCA f: Nal, jek nal. MEAR v: Wiix. MECAPAL m: Tab, MECATE m: Kaan, tsak. MECER v: umbal, umbaj, pik. MECHN m: Poot, (-de pavo) tsuum. MEDICAR v: Tsaak. MDICO, A m, f: Tsak mak tsak yaj. MEDIDA f: Piis, pisib . MEDIR v: Piis. MEDITAR v: Tuukul. MDULA f: Tsoomel baak. MEJILLA f: Puuk. MEJORAR v: Maalobkin, maalobtal. MELLAR v: Puuy, tseej. MELLIZO, A adj: Iich. MENDIGAR v: Kat, matan. MENDIGO, A m, f: (j)Matan, (j)Kat matan; MENEAR v: Kuuy, biik, yuk, pipik MENEO m: Niik, kuuy, biik, bibik, pipik. MENESTER m: Kabet. MENGUAR v: emel, kaabaltal. MENOR adj: Chan, chichan, tsiris. MENSAJE m: Taan, kiben taan. MENSO, A adj: (j)Meelen kep, (x)meelen peel. MENSTRUACIN f: emel kiik. MENSTRUAR v: emel kiik. MENSURA f: Piis, jol chak. MENSURAR v: Piis, xot kax, jol chak. MENTE f: Tuukul. MENTIR v: Tuus.. MENTIRA f: Tuus. MENTN m: Nooch. MEIQUE m: (dedo) Tuup. MEOLLO m: Nooy, tsu. MERCADO m: Kiwik, u kuchil u koonol yetel u maanal baaloob MERETRIZ f: (x)Kakbach, (x)choko iit, MERIDANO, A m, f: Joil. MERMAR v: Pitkun, emel, kaabaltal,

kaabalkun. MESA f: Kaanche, mayak, che. META f: Xuul. METATE m: Ka. METEORITO m: Kak, chamal xnuuk. METER v: Tsoot, juup, chook, oks, kaap. MEZCLA f: Xaak, xeek, yaach MI pron: In, tin. MIARDA p: Ta. MICROBIO m, zool: Ikel. MIEDO m: Sajkil, sajakil. MIEL f: Kaab. MIEMBRO m: (viril) Keep, toon, xiibil. MIERDA f: Ta. MIGAJA f: Puy, xet, xetel, xix, xiixel. MILPA f: Kool. MILPERO m: (J)Kolnal. MO, A adj: In tiaal. MIRAR v: Il, paakat, chaan. MISERIA f: otsilil. MITAD f: Buj, tan buj, tan chumuk, tankoch. MOCO m: Sim, sin. MOCHO, A adj: Moch. MODERAR v: Piis, tsaa piis. MODISTA f: (x)Chuuy. MODO m: Bay, bey, beya, beyo bix, lay. MOFAR v: Paas. Eets. MOHO m, bot: Kuuxum, ta chak. MOJAR v: Chuul. MOJN m: Xuuk, multun. MOJONERA f: Xuuk, multun. MOLAR m: Chaam koj. MOLDE m: U nuukul jojochil tuux ku lalaal wa baax MOLDEAR v: Paat, u meentaal wa baax ichil junpel unukul jojochil. MOLER v: Juuch, muux. MOLESTAR v: Kuuxil, tsikil, puujul. MOLINILLO m: Juuyub. MOLLEJA f: Tuuch. MOLLERA f: Yaal MOMENTO m: Sut, sutuk. MOMOTO m, zool: Toj. MONDAR v: Tseej, Tsiil, peel. MONDONGO m: U tsuukel wakax meentaan tiaal jaantbil. MONEDA f: Taakin. MONEDERO m: U nuukul tuux ku
31

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

tsaabal taakin. MONO m, zool: Maax. MONOGRAFA f: U tsibil baaloob uchaan, baaloob yaan yetel baaloob ku meentaal ti junpel kaaj. MONSTRUO m: Kaakas mak, kaakas baal. MONTAA f: Wiits, noj kaax. MONTAR v: Naat. MONTE m: Kax. MONTCULO m: Mul, MONTN m: Tuk, mul, much tsuk. MONTURA f: Xek. MOO m: Tuuch. MORADA f: Otoch, naj, taanaj MORAR v: Kajtal. MORCILLA f: Chooch. MORDAZA f: Kax chi. MORDER v: Chiibal, nich, kuux. MORDIZCO m: Nich, kuux, not, net. MORENO, A adj: Boox. MORIR v: Kimil. MORRAL m: Chim, sabukan. MORTAJA f: Nook ku meyaj utiaal u teepel kimen. MORTANDAD f: Ban kimil, kimilil. MORTERO m: Muxub, kutub. MOSCA f, zool: Yaaxkach. MOSCO m, zool: Koxol. MOSQUITO m, zool: Koxol, box koxol. MOSTRAR v: Ees MOVER v: Pek, peks, pik, juy. MOZO, A adj: Tankelem; paalitsil. MUCOSIDAD f: Sim, sin. MUCHACHO, A m, f: (m) Paal, tankelem, xiipal; MUCHO, A adj: (superlativo) Jach, sen, seten, jetaan, yaab. MUDA f: (-de ropa) U jeel nook MUDAR v: Jeel, keex. MUDO, A adj: Toot. MUECA f: ets, nich koj. MUELA f: Chaam, chaam koj. MUERTE f: Kimil. MUERTO, A adj: Kimen. MUGIR v: Awat wakax, akam wakax. MUGRE f: ek, ekchok, kiirits. MUJER f: Chup, koolel, (x) baal. MULATO m, bot: Chakaj.

MULETA f: Che ku tsaik yanal u xiik mak kojaan wakiinpajaan u yook tiaal u pajtal u ximbal. MULTA f: Bool ku meentik mak tsook u meentik wa baax kaasil. MULTIPLICAR v: Yaabkun. MULTITUD f: Yaab, yaabal, much. MUNDO m: Yokol kaab. MUNICIN f: Yol tsoon. MUECA f: Junpel baxal je bix chan koolel ku baxtik mejen MURALLA f: Pak, kaanal pak. MURCILAGO m, zool: Soots. MURMULLO m, Mukul taan. MURMURAR v: Mukul taan, mukul chi. MURO m, Pak. MSCULO m: Xiich, muuk, bak. MUSEO m: Kuchil tuux ku yeesaal uchben baaloob. MSICA f: Paax. MSICO, A m, f: Mak ku paax. MUSLO m: Muk ook. MUTILAR v: Xoot, kul. MUY adj: (superlativo) Jach, sen, seten, jet, jetaan, taj. N N f: Le tsib jeela je bix u juum ich maaya taane bey xan ich kastlan taan. NACER v: Sijil, antal, jokol. NADA pron: Mix baal. NADAR v: Bab. NADIE pron: Mix mak NALGA f: Bakel iit, puukil iit. NANCEN m, bot: Chi. NARANJA f: bot: Pakal. NARIZ f: Ni. NARRAR v: Tsikbal, tsool. NATA f: Oots. NATIVO, A. adj: Wayil, weyil, masewal, siknal. NAUFRAGAR v: Bulul. NUSEA f: Taaktal xej. NEBLINA f: Yeeb. NEGACIN f: Ma minaan. NEGAR v: Ma jaaji, mix jaaji NEGLIGENCIA f: Nay olal, nay olal.
32

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

NEGRO, A adj: ek, boox. NENE, A m, f: Chaanpal, chan paal. NI conj: Mix. NIDO m: Ku. NIETO, A m, f: abil. NIGUA f, zool: Al chik. NIO, A m, f: Paal. NIVELAR v: Taxkun, tatskun, tojkin. NIXTAMAL m: Kuum. NO adv: Ma NOCIVO, A adj: Kaas. NOCHE f: akab, ookin. NODRIZA f: (x)Chiw, paal. NMADA, adj: Mak chen bey u mano yetel ma u jetskunmaj u yotoch ti junpel kuchi. NOMS adv: Chen, jaalili. NOMBRE m: Kaaba. NOPAL m, bot: Pakam, tsakam NORTE m: Xaman. NOSOTROS, AS pron: Toon. NOTAR v: Chikpajal, il. NOTICIA f: Pektsil, peksil. NUBE f: Muyal, munyal. NUBLAR v: Nookoytal, likij ja. NUCA f: Pachkab. NUDO m: Mook, kaax, jook. NUERA f: Ilib. NUEVO, A adj: Tumben. NUEZ f: (-de la garganta) kooch. NMERO m: Xook. NUNCA adv: Mix bikin. NUPCIAS f: Tsookol beel. f: Le tsiib jeela minaan ich maaya taan, ich kastlan taane ku yaalaal tie eenye. AME m, bot: Makal. OO A adj: Ma naat O O f: Waxaklajunopel tsibil kastlan taan, ich maayae jopel u jejelasil. OBEDECER v: Uuy taan. OBESO, A adj: Polok

OBJETO m: Baal. OBRERO, A m, f: (J)Meyjil, (x)meyjil. OBSCURECER v: ekjocheental, akabtal, akabchajal. OBSCURIDAD f: akabil, ekjocheenil. OBSERVAR v: Il, paakat, chaan. OBSTRUIR v: Kaal, maak, tsuuts. OBTENER v: Antal, chuuk. OCASO m: Tubul kiin, bin kiin, chinil kiin. OCCIDENTE m: Chikin. OCANO m: Kaknab, kanaab OCTAVA f: Biix, u waxakpel kiin tsookok wa manak je baaxak mankinalile OCUPAR v: Tusbel. OCURRIR v: Man, uchul. ODIAR v: Peek, kuux. ODIO m: Kuux peek, cha kuux. ODONTLOGO m: Jots koj. OESTE m: Chikin. OFENDER v: Siip, siipil, poochil, paas. OFENSA f: Siip, pooch, paas. OFICIO m: Meyaj. OFRECER v: Tsaa, kaay. OFRENDA f: Sij, kaam. ODO m: Xikin. OIR v: Uuy. OJO m: Ich OLER v: uts, utsben, cha book. OLOR m: Book. OLVIDAR v: Tuub, paat. OLLA f: Kuum. OMBLIGO m: Tuuch. OMITIR v: Paat, ma u meentaal baax. OMNIPOTENTE adj: Ku pajtal u beetik tulakal baal. OMPLATO m: U baakel kelembal. ONDEAR v: Pek, wilba. ONOMSTICO m: Kiin kaaba. OPACAR v: ekjocheental. OPERAR v: Xoot. OPINAR v: Taan, aal tuukul, tsaa tuukul. OPRIMIR v: Jeep. ORACIN f: Payal chi. ORDEN m: Tsool. ORDENAR v: Aal, tsool, taas. ORDEAR v: Poots, pots im, joks
33

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

kaab im. OREJA f: Xikin. ORGANISMO m: Winklil, winkilil. RGANO m: (-genital) (m)Keep, toon; (f)peel, kuul. ORIENTAR v: Tsol xikin, tsa nuuk, cha nuuk. ORIENTE m: Lakin. ORIFICIO m: Jool. ORIGEN m: Chuun, kajal, moots, chiibal. ORILLA f: Chi, piich, jal. ORINA f: Wiix. ORINAR v: Wiix. ORTIGA f, bot: Lal, much, popox. ORZUELO m: Xooy. OSAMENTA f: Baakoob. OSCURECER v: akabtal, ekjocheental. OSO m, zool: (hormiguero) Chab. OTORGAR v: Tsaa, kuub OVAR v: Eel. OVEJA f, zool: Taman. OXIDAR v: Itsin. XIDO m: Iits. P P f: Le tsib jeela je bix u juum ich mayae bey xan ich kastlan taan. PABELLN m: Lakam, (-de la oreja)le xikin. PABILO m: Kuuch. PACIENCIA f: Chukaan ol, paat. PADECER v: Mukyaj. PADRASTRO m: Majan yuum. PADRE m: Yuum, taat, taata. PAGAR v: Bool. PGINA f: Yich juun, tan juun. PAILA f: Nojoch yetel koch kuum. PAS m: Luumil. PAISAJE m: Junxet luum, kax wa kaaknab jach jatsuts. PAJA f: Suuk. PJARO m, zool: Chich. PALA f: Joopob. PALABRA f: Taan, taanil. PALADAR m: Nab kaan

PALIDECER v: Sakpileental, saktal. PALILLO m: Chilib. PALMA f: (-de huano) Xaan. PALMEAR v: Papax kab, lalaj kab. PALMO m: Nab, nab kab. PALO m: Che PALOMA f, zool: (silvestre) ukum, tsuutsuy, sakpakal. PALPITAR v: Sit, pek. PALUDISMO m: Keel chokwil. PAN m: Waaj. PANADERA f: Naj tuux ku meentaal yetel ku koonol waaj PANAL m: Pak kaab wa xuux PANTALETA f: Eex. PANTALN m: Eex PANTORRILLA f: Pul ook, ton PANZA f: Tsuuk, nak. PAAL m: Tas iit. PAO m: Xet nook tiaal u yuchul cho. PAP m: Yuum, taat, taata. PAPADA f: Koj, kooch, chin PAPAYA f, bot: Puut. PAPEL m: Juun. PAPERA f: Chuchup kaal. PAR adj: Ka, (de zapatos) tsam. PARA prep: Tiaal. PARALIZAR v: Waatal, waakun, jeelel. PARAR v: Waatal, waakun, jeelel. PARECER v: Chikpajal. PARED f: Pak. PARIENTE, A m, f: Lak, lak tsil, et kiikel. PARIR v: Aalan, olinkun. PARPADEAR v: Mumuts ich, piipiil ich. PRPADO m: Sol ich, paach ich. PARTERA f: (x)aalans, (x)ilaj kojaan. PARTCULA f: Puy, puyul, xet, kach. PARTIR v: Buuj, xeet, xiik, xoot, jaats, teej. PASAR v: Man. PASEAR v: Ximbal, man. PASEO m: Ximbal, man. PASIN f: Mukyaj, tsibolal, ol PASO m: Xakab. PASTAR v: (-amarrado el animal) Jalsuum.
34

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

PASTO m: Suuk, xiw. PASTOR, A m, f: Mak ku kanantik baalcheoob. PATA f: Ook, mooch, xaaw. PATEAR v: Kochak, janchak, PATIO m: Tankab. PATRIA f: Luumil k kaaj. PAVO, A m, f: ulum, (m)tso, (f) (x)tuux, (de monte) kuuts. PAYASO m : Chiik. PECA f: Eek, yeek. PECADO m: Keban, siipil. PECADOR, A f: (m) (j)keban (f) xkeban. PECAR v: Kuch keban, kuch siipil. PCARI m, zool: Kitam. PECHO m: Tseem. PECHUGA f: Tseemil chich, sak bak, tseem. PEDAZO m: Xot, xet, kach, kots. PEDERNAL m: Tok, tok tuunich. PEDIR v: Kat. PEDO m: Kiis. PEGAR v: Taak, paak, jaats. PEINAR v: Xach, xachet. PEINE m: Xache, xacheb. PELAGRA f: Tikin solba. PELAR v: Tsil, sus, koos. PELEAR v: Baateel, baateil. PELCANO m, zool: Ponto. PELO m: Tsoots. PELN, ONA adj: Kolis. PELUDO, A adj: Mak wa baalche jach yaab u tsootsel. PELUQUERA f: Kuchil koos. PELVIS f: Teet. PELLEJO m: Oot, ootel. PELLIZCAR v: Xeep, leep. PENACHO m: Poot. PENCA f: Le kij, lekiiw. PENDEJO m: Sajluum, meeten keep. PENE m: Keep, toon, xiibil. PENETRAR v: Okol, okoj, man,tats man, pot man. PENSAMIENTO m: Tuukul. PENSAR v: Tuukul PEN m: (j)Ximbal mak, (j) meeyjil mak. PEPITA f: Neek. (de calabaza) top, sikil. PEQUEO, A adj: Chan, chichan, mejen,

tsiris. PERDER v: Saat. PERDIZ f, zool: Noom. PERDONAR v: Saas siipil, saasaal siipil. PERDURAR v: Xantal. PERECER v: Kimil. PEREGRINAR v: Xinxinbal, mansbaj. PEREZOSO, A adj: Makol, (m) jooykep, (f)jooypel. PERFORAR v: Poot, jool. PERFUMAR v: Kibokkin, kibokkun. PERFUME m: Kibok, kibokil. PERODO m: Kiin, kiinil. PERMITIR v: Cha. PERO conj: Kux. PERRO, A m, f, zool: Peek, (m) xiibil peek, (f)Chupul peek. PERSEGUIR v: alkab paach, cha paach, tsay paach. PERSONA f: May, winik. PERVERSO, A adj: Kakas mak, kasaan, kisin mak. PERVERTIR v: Kaskun. PESADILLA f: Wayak, kakas nay. PESAR m: Yaj ol. PESAR v: Piis. PESCADO m, zool: Kay. PESCAR v: Chuuk, chuk kay, maach. PESCOZN m: Koop, was kop. PESCUEZO m: Kaal. PESO m: Aalil. PESTAA f: Matsab, matsa. PESTAAR v: Muts ich PESTE f: Kojaanil ku meentik u yantal ban kimilil. PETATE m: Pop. PEZ m, zool: Kay. PEZN m: Pool Im. PEZUA f: Maay. PIAR v: Tsitsianki. PICAR v: Toch, chi. PICAZN f: Saak, saakil. PICO m: (-de ave-) U Koj chich, u ni chich, PIE m: Ook. PIEDRA f: Tuunich PIEL f: Oot, ootel. PIERNA f: Ton.
35

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

PINCHAR v: Loom. PINOLE m: Kaj. PINTAR v: Boon. PIATA f: Pul. PIUELA f: Cham, chom. PIOJO m, zool: Uk. PIPIN m: om sikil. PISAR v: Peechak, tsaacha, tsancha. PISO m: Luum. PISOTEAR v: Pepeechak, pepeecha, PIZOTE m, zool: Chiik. PLACER m: Kiimak olal. PLANCHAR v: Ji, yul, taats. PLANTA f, bot: Aban, che, xiw. PLANTAR v: Pak, pakal, xaab. PLANTO m: Pakal PLTANO m, bot: Jaas. PLATICAR v: Tsikbal, taan. PLATO m: U nuukul tuux ku tsaabal janal wa je baaxak tiaal jaantbile. PLAYA f: Jal ja, jal kaaknab, chi kaknab. PLAZA f: Kiwik, chumuk kaaj PLAZO m: Xot kiin, xot kiin. PLEITO m: Baateel, baateil. PLIEGO m: Wuuts, paak. PLUMA f: Kuukum. POBLACIN f: Kaaj, kajtalil. POBLAR v: Kajkun. POBRE adj: otsil. POCHOTE m, bot: Choj, piim. PODER m: Muuk PODER v: Pajtal. PODRIDO adj: Tu, tujaan, kaas, kasaan. PODRIR v: Tutal, tutaj POLEN m: U taanil lool tsook u kantal. POLGAMO, A adj: (x)Chup wa (j)xiib maanal ti juntul u yichamoob wa yatanoob. POLILLA f, zoll: Ikel, chabche. POLUCIN f: U jokol wa u wekel u sail keep. POLVEAR v: Tos, pos. POLLO m: Taaw, chan teel; kuluul. PONER v: Tsaa, taak. PONIENTE m: Chikin. PONZOA f: (-de vboora) Kiinam. POR prep: Tumen, tu yoolal, yoklal.

PORCIN f: Tseetsek, pit. PORQUE conj: Tumen. POR QU m: Baax ten. POSADA f: Majan naj. POSAR v: Tuchul, jayal, tsamal. POSIBLE adj: Unaj, pajtal. POSICIN f: Anik, anil. POSTEMA f: Chuuchum. POTRO m, zool: Toon tsimin, xiibil tsimin. POZO m: Cheen. POZOLE m: Keyem, keyen. PRECEDER v: Paybe, biin tanil, man tanil. PRECIO m: Tojol. PRECIOSO, A adj: Jatsuts, (m) kiichkelem, (f)kiichpam. PRECOZ adj: peew. PREDICAR v: Tseek. PREFERIR v: Icht. PREGONAR v: Kaay. PREGUNTAR v: Kat, kat chi. PREMATURO, A adj: Ma chukaan u kiini, ma kuchaan u kiini PREMEDITACIN f: Tuukul u tuklaal wa baax tanil ti u meentaal. PREMIAR v: Bool. PRENDER v: Maach, chach. PREADA f: Yoom. PREEZ f: Yoom, yoomtal. PREPARAR v: Beet, meen. PRESAGIAR v: Tomoj chi, tomok chi PRESENCIA f: Tan, tu tan. PRESENTIR v: Kojol, kojol. PRESERVAR v: Taak. PRESIDENTE m: Nojoch jalach winik. PRESIONAR v: (-fsicamente) Tsaal, peets. PRESO, A adj: Kalaan. PRSTAMO m: Pay, majan. PRESTAR v: Pay, majan. PRESUMIR v: Uuyba nojchil, uuyba noj baal. PRETENDER v: Kaat. PRIMAVERA f: Yax kiin. PRIMER, O, A adj: Yax, tanil. PRIMICIA f: Jolbes. PRIMO, A m, f: (m)-mayor) ka sukuun, (f,mayor) ka kiik, (m, f menor) ka itsin.
36

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

PRINCIPIAR v: Kajal, lkel, chunpajal, joopol. PRINCIPIO m: Chuun, kajal. PRINGAR v: Wiits. PRISA f: Seb, ssebil, sebaan. PRIVAR v: Luks, tseel. PROBAR v: Tun, tum. PROBLEMA m: Toop PROCLAMAR v: Aal, tsaa ojetbil. PRODUCIR v: Tsaa, antal. PROFESOR, A m, f: Kaambesaj, kaansaj. PRFUGO, A adj: May puutsul. PROFUNDO, A adj: Taam. PROHIBIR v: Weet PRJIMO m: Lak, et winikil. PROLETARIO, A m, f: Meeyjil mak, kolnal. PROMULGAR v: Aal, tsaa ojetbil. PRONTO adv: Seb, jan. PROPAGAR v: Yaabtal, nojochtal. PROPIEDAD f: Tiil, tiaal. PROPIO, A adj: Tiaal. PROSTITUTA f: Kakbach, (x)kakbach. PROTECTOR adj: Aantaj, kanan. PROTEGER v: Kalan, kanan, baal. PROVINCIA f: Chan kaaj, peten luum, kakab. PROVOCAR v: Kaxan baateel, kaxan kuuxil; kex. PODRIR v: Tutal, tutaj. PUEBLO m: Kaaj. PUERCO, A m, f, zool: Keeken, (m) beel, (f) xleech. PUERTA f: Joonaj, jool naj. PUJAR v: akam, men muuk. PULGA f, zool: Chik. PULGAR m: (dedo de la mano) Na kab. PULGN m, zool: Pokol. PULIR v: Jaab, jabalkun. PULMN m: Sak ol, sotot, soorot. PULSERA f: Kaap. PULVERIZAR v: Puuy, juuch. PUMA m, zool: Koj. PUNTA f: Ni, xuul, piich. PUNZAR v: Juup, loom, tsoop. PUADO m: Loch, ok, lap. PUO m: Wol kab, tap kab. PUPILA f: Neek ich. PUS m: Puj.

Q Q f: Le tsib jeela minaan ich maaya taan, ti kastlan taane ku yaalaal tie kuu. QU? Pron: Baax. QUE conj: Ka, ka. QUEBRADURA f: Kiimpajal, kiinpajal. QUEBRAR v: Kaach, oop, piik, paax xiik. QUEDAR v: Paat, patal, pataj. QUEJARSE v: Tak jool, tak pool. QUEJIDO m: akam, akan. QUEMA f: Tok. QUEMADURA f: Chuuj, chuujilil. QUEMAR v: Chuuj, tok, elel. QUERELLA f: Tak pool, tak jool. QUERER v: Kat, ot, yaayan. QUERIDO, A m, f: (m)Weey, (f)xkeech. QUIEBRA f: Kaach, wat. QUIN pron: Max, maxi. QUIJADA f: Kamaach, nooch. QUITAR v: Took, luks, tseel. QUIZ adv: Wa, wale, uchak, uchak, binaki. R R f: Le tsib jeela je bix u juum ich kastlan taane bey xan ich maaya taan, chen baale ma jach yani. RABADILLA f: Bobox. RABIA f: Ko, koil. RABO m: Nej. RACIMO m: Chuy, poch. RACIN f: Ooch. RADICAR v: Kajtal, kuxtal. RAER v: Jooch, joroox. RAZ f: Moots. RAJA f: Xet, xot, buj, tsit. RAJAR v: Buuj, teej, jaat, xiik. RAMA f: Kab, kab che, jek, xay che; xaay che. RAMERA f: (x)Kakbach, (x)chekaan peel, (x)choko iit. RAMO m: Jek. RAMN m, bot: Oox. RANA f, zool: Muuch.
37

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

RAPAR v: Tsiik, koos, koliskun, noroch koos, norot koos. RPIDO, A adj: Seb, seb, sebaan, chich jach chich. RAPTAR v: Ookol, biis. RAQUTICO, A adj: Peex, tsuuts. RARO, A adj: Jelaan. RASCAR v: Joot, laach, leep. RASGAR v: Laach, leep. RASGUAR v: Laach, joot, xeep. RASPAR v: Jooch, jaach. RASURAR v: Tsiik. RATA f, zool: Cho. RATO m: Sutuk. RATN m, zool: Cho. RAUDO, A adj: Seb. RAYA f: (-hecha con alguna punta) jaat. RAYAR v: Jaat, jaraat RAYO m: Jaats chak, (-de sol) Juul kiin. RAZA f: Chiibal. RAZN f: Naat, tuukul. RAZONAR v: Tuukul, naat. REALIZAR v: Beet, meent. REBAJAR v: Chichankun, mejenkun, ens. REBANAR v: Kuup, jat kuup. REBELIN f: Likil, lik baateel. REBOSAR v: Tuul. REBOZO m: Boch REBUSCA f: Meentsul, kaxan. REBUSCAR v: Meentsul, kaxan. RECADO m: Tux taan, tuxbil taan (especias) xaak. RECAUDAR v: Mool, mool taakin. RECELAR v: Sajaktal, pek ol, kux ol. RECELO m: Pek ol, kux ol. RECIBIR v: Kaam, cha. RECIO, A adj: Kaam. RECLUIR v: Kaal RECOGER v: Mool, jaymol. RECOMPENSAR v: Bool. RECONOCER v: Kajol. RECORDAR v: Kaajal, kaajs. RECOSTAR v: Naak, nakkun. RECTIFICAR v: Utskin. RECTO, A adj: Taats, toj. RECULAR v: Kukul iit. RECUPERAR v: Cha ol, utstal, cha muuk. RECHAZAR v: Ma otaaj, ma u

kaamaj baal. RED f: Kan. REDACTAR v: Tsib. REDIMIR v: Loj. REDONDO, A adj: Wolis, wolis. REDUCIR v: Chichantal, chichankun, mejenkun. REFLEXIONAR v: Tuukul. REFRIGERADOR m: Unukul ku siskuntik baaloob. REGALAR v: Sij REGALO m: Sij, matan. REGAAR v: Keey, keeyal. REGAO m: Keey, keeyaj REGAR v: Joyab, joya. REGISTRAR v: Tsib REGLA f: Pisib. REGRESAR v: Suut, taal. RER v: Cheej. REJA f: Jool bej. RELACIN f: (-sexual) Tsiis, naach. RELMPAGO m: Lejem chak. RELATAR v: Tsikbal, tsool, aal. RELINCHAR v: Awat tsimin. REMAR v: Bab yetel che. REMEDIAR v: Utskin. REMENDAR v: Paka kook, utskin. REMITIR v: Tux, tuchi. REMO m: Che yetel ku yantkuba mak utiaal u bin ich ja yetel u cheem. REMOJAR v: Tsaam, suul. REMOLINO m: Moson. REMOZAR v: Utskin, tumbenkun. REMUNERACIN f: Bool. RENACUAJO m, zool: Mejen muuch, chan muuch. RENCOR m: Kuux, cha kuux. RENEGAR v: Pooch, poochil, kex ol. RENTAR v: Majan. RENUEVO m: Kuuk, top che, ol. RENUNCIAR v: Paat. REIR v: Baateel. REPARAR v: Utskin. REPARTIR v: Toox. REPETIR v: U ka meentaal wa baax. REPOSAR v: Jeelel, waatal, cha iik. REPOSO m: Jeelel, waatal, cha iik. REPRODUCIR v: Ka meent. REPTAR v: Jiil, jiilankal,
38

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

REPTIL adj: Tulakal baalcheoob jilankil u manoob. REPUGNANTE adj: Che kaas, taj kaas. RES f: Wakax. RESBALAR v: Jaak, jaak, jakchajal, jalkajal, kipchajal, pitkajal. RESCATAR v: Keex, loj. RESCATE m: Keex. RESEMBRAR v: Xaab, taab, julbeen. RESFRIADO, A adj: Sis ol, okaan sis. RESINA f: Iits. RESISTIR v: Tsaba chichi, ma tu patkuba. RESOLLAR v: Jajak iik. RESPETAR v: Chin jool, tsiik. RESPETO m: Chin jool, tsiik. RESPIRACIN f: Cha iik. RESPIRAR v: Chaiik RESPLANDECER v: Lembal, juul. RESPLANDOR m: (de fuego) Lets. RESPONDER v: Nuk. RESPONSABILIDAD f: Kuuch. RESPUESTA f: Nuk. RESTAR v: Tseel, luks. RESTAURANTE m: Naj tuux ku koonol janal. RESTO m: Yala, xiix. RESUCITAR v: Ka kuxtal, kasijil. RESUELLO m: Cha iik. RETAR v: Kax baateel, kaxan baateel. RETAZO m: Xet, xot, yala RETENER v: Taak, kaal. RETENTAR v: Lekel. RETIRAR v: Luks, lukul. RETOBADO, A adj: Koox. RETOAR v: Kuukankil. RETOO m: Kuuk, top che. RETORNAR v: Suut. RETORNO m: Suut. RETORTIJN m: Choot; (-de tripas) chot nak. RETOZAR v: Sit, pa muuk, pompom sit. RETRATO m: Yoochel je baaxake. RETROCEDER v: Kukul iit. RETUMBAR v: Juum, amba, lil. REUNIN f: Muchtal, muchkinaj, mulkinaj. REUNIR v: Muchkin, mulkin.

REVELAR v: Ees. REVERDECER v: Yaaxtal, aktal. REVS m: Paach, kul pach. REVISAR v: Il wa maalob. REVIVIR v: Ka kuxtal, ka kuxkin. REVOLCAR v: Babal, jawlankil. REVOLOTEAR v: Popokxiik, papalaankil. REVOLTILLO m: Xeek. REVOLTURA f: Xaak, xeek. REVOLVER v: Xaak, peks, chikt.. REZAR v: Payal chi. RIBERA f: Chi, jal. RICO, A adj: Ayikal; (de sabor) ki. RIDCULO, A adj: Suutsil, subtalil. RIEGO m: Joyab. RIEL m: U beel wakax kak. RIENDA f: Jok ni. RIFLE m: Tsoon. RINCN m: Tsel, tuuk. RISA f: Cheej. RIZAR v: Mulixkun, mulixkin. RIZO, A adj: U mulixil u pool mak. ROBAR v: Ookol. ROBLE m, bot: Bek. ROBO m: Ookol. ROCA f: Nojoch tuunich. ROCIAR v: Lil, tsiits, wits ja, ROCO m: Pija, jatsal ja. RODAJA f: Peet, meet. RODAR v: Bajak, balkajal. RODILLA f: Piix ROER v: Nes, net, pep. ROGAR v: Yaayan kat. ROJO, A adj: Chak. ROMPER v: Jaat, xeet, xiik, pa, kaach, taak. RON m: Chool, chool. RONCAR v: Nok RONCO, A adj: Maas kaal, sooj kaal. RONCHA f: Siip. RONDAR v: Man. ROPA f: Nook, buk. ROPERO m: U kuchil tuux ku tsaabal nook. ROSA f, bot: Nikte. ROSCA f: Koots. ROSTRO m: Ich. ROTO, A adj: Jaatal, paal, xeetel.
39

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

RTULA f: Pool pix. ROZA f: Kool, pak. ROZAR v: Kool, pak. RUBIO, A adj: Cheel. RBRICA f: Joron tsib. RUDO, A adj: Mak chich u meentik wa baax. RUEDO m: U kuchil u paayal wakax. RUIDO m: Juum. RUIN adj: Kaas, kaakas mak. RUINA f: Lab pak, (x)la pak RUISEOR m: zool: kook, (x) kook. RUMIAR v: Jaach, ka jaach RUMOR m: Juum u tsikbalil wa baax. RSTICO, A adj: Tootol. RUTA f: Bej, beel, bejil. S S f: Le tsib jeela je u jum ich maayae bey xan u juum ich kastlan taan SABANA f: Chakan. SBANA f: Teep. SABAN m: Weeret. SABER v: Ojel SBILA f, bot: Junpets kin kij. SABOR m: Ki, kiil. SABUESO m, zool: Peek. SACAR v: Jal, jooks, joots, joop. SACERDOTE m: (J)Kiin, yuum kiin. SACIAR v: Naajtal. SACUDIR v: Lil, tit, pus. SAG m, bot: Chaak. SAL f: Taab. SALAR v: Chochkin, choch kun, pak taab. SALARIO m: Najal. SALDAR v: Bool u tsook paax. SALIDA f: Jool, jokol. SALIR v: Jokol, tiis. SALIVA f: Tub. SALPICAR v: Wiits, tiits. SALPICN m: Tsiikbil bak yetel u xaak. SALPULLIDO m: Uusan, (x) uusan. SALSA f: Kutbil paak, kutbil iik. SALTAMONTES m, zool: Mas, sitriyo. SALTAR v: Sit, piit.

SALTO m: sit, piit. SALUD f: Toj oolal. SALUDAR v: Bech jool, tsiik. SALVAJE f: Kaxil, baalche. SALVAR v: ant, luks ti toop. SANAR v: Utstal, tojtal ol. SANCOCHAR v: Chaak. SANDALIAf: Xanab. SANGRAR v: Took, kiikankil. SANGRE f: Kiik. SANGRA f: Took. SANO, A adj: Ki ol, toj ol. SANTO, A adj: Kiliich. SAA f: Kuux, pujaan. SAPO m, zool: Muuch. SAQUEAR v: Ookol. SARAMULLO m, bot: Tsalmuy. SARRO m: (-de los dientes) ta koj. SARTENEJA f: Jaltun. SASTRE m: (j)Chuuy, chuy nook. SATANS m: Kisin, kaasi baal. STIRO m: May ku tsisik mejen paalal. SATISFACER v: Kiimak ol, kiimaktal ol. SAZN adj: Kaan, takan, siip. SAZONAR v: Kantal, tajal, tajankun. SECAR v: Tijil, tikinkun. SECRETO m: Mukul, taak tsikbal. SECUESTRAR v: U yokoltaal mak tumen u yet makil. SED f: Ukaj. SEGUIR v: alkab paach, toojol, chuuk. SELECCIONAR v: Teet, yey. SELVA f: Kax, nukuch kax. SEMBRAR v: Pakal. SEMEN m: Sail keep, u kaab toon. SEMENTERA f: Kool. SEMILLA f: Neek (-de maz) iinaj. SENSIBILIDAD f: Chaaj. SENTAR v: Kutal, kuklin. SENTENCIAR v: Xot kiin, xot kiin. SENTIR v: Uuy. SEAL f: Chikul, bech jool, bech kab, bech kaal. SEALAR v: Tuchub. SEOR, A m, f: (m)Yuum, taat, nojoch mak; (f) xunan, koolel, SEORITA f: (x)Chupal, (x)baal, lobayan.
40

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

SEPARAR v: Tseel, jaats. SEPELIO m: Muuk, muksaj. SEPULCRO m: Muknal. SEPULTAR v: Muuk. SEPULTURA f: Muknal. SEQUA f: Yax kiin, noj kiin. SER m: (-maligno) Baabaal, kisin. SER v: Antal. SERENATA f: Kaay yetel paax ku bisaal tak tu najil mak. SERMN m: Tseek, tseek. SERPIENTE f, zool: Kaan. SERVIR v: Meyaj. SESO m: Tsoom. SEXO m: Kobol, mantan mak, (m)xiibil, toon, keep, (f)chupil, SI conj: Kux tun, wa S adv: Beey, beyo, jaaj, jaan. SIEMBRA f: Pakal. SIEMPRE adv: Juntiich, maantats, laylie, leylie. SIERRA f: Wiits, puuk. SILBAR v: Xob, xuuxub. SILBIDO m: Xob, xuuxub. SILENCIAR v: Mak chi, paat ma taan. SILENCIO m: Cheen, chenchenki. SILUETA f: Oochel. SILVESTRE adj: Kaxil. SILLA f: Kanche, xeek. SIMA f: Taam, jool jach taam. SIN prep: Ma, minaan, mix. SINGULAR adj: Junpel, juntul. SIRVIENTE, A m, f: (m) (J)koos,meyjil; (f) xmeyjil, xkoos. SITIAR v: Bak paach, kal paach SITIO m: Kuchil. SOBACO m: Xiik. SOBAR v: Pats, yeet, yoot. SOBRA f: Xiix, yala. SOBRE prep: okol. SOBRECARGA f: Pik kuuch. SOBRECARGAR v: Pik kuuch, pitman kuuch. SOBRINO, A m, f: (m) (j)sob, f (x)sob. SOCORRER v: antaj. SOGA f: Suum. SOL m: Kiin. SOLDAR v: Taak, u tsuutsujool yetel kib wa ulak

SOLEAR v: Jaykun, jaykiin. SOLICITAR v: Kat, kaxan. SLO, A adv: Chen. SOLTAR v: Jalkab, cha, waach. SOLTERO, A adj: May matsokaan u beeli, (m) ma atan, (f) ma icham SOLLOZAR v: Okol, xuxuch ni. SOLLOZO m: Jaja okol. SOMBRA f: Booy, oochel. SOMBRERO m: Pok. SONAJA f: Soot, (-de fruto) (x) tuch. SONMBULO, A adj: Chukut kib, chukut wenel. SONAR v: Juum. SONIDO m: Juum. SONREIR v: Cheej, mukul cheej, kas cheej. SONRISA f: Sak cheej, kas cheej. SOAR v: Nay, wayak. SOPA f: Yaach, (x)chok, (x) chokob. SOPLAR v: Uust. SORBER v: Xuch, jap. SORBO m: Xuch, jap, luuk. SORDO, A adj: Kok. SORPRENDER v: Chuuk, jak ol, jaas ol. SOSPECHA f: Tuukul, pek ol. SOSTENER v: Lat, maach, chuy. STANO m: Yanal luum. SUAVE adj: Bibiki, susulki, oolki. SUAVIZAR v: Tsuuba, tsuubankun. SUBIR v: Naakal. SUBSISTIR v: Kuxtal. SUBSTITUIR v: Jeel, keex. SUBTERRNEO, A adj: Yanal luum SUBURBIO m: Pach kaaj. SUCCIONAR v: Tsuuts, chuuch. SUCEDER v: uchul, man. SUCESO m: uchul. SUCIO, A adj: ek, kokol, kiirits. SUDAR v: Kilkab. SUDOR m: Kilkab. SUELA f: Kewel. SUELDO m: Najal. SUELO m: Luum. SUEO m: Nay, wayak. SUFRIR v: Mukyaj. SUMAR v: Xook, tsaa. SUMERGIR v: Tsaam, tuub, buul.
41

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

SUMIR v: Buul, tsaam, tuub. SPLICA f: Yaanyan, yaanyan kat. SUPRIMIR v: Luks, jaws. SUR m: Nojol. SURCO m: Tiil. SUSCITAR v: uchul. SUSPENDER v: Chuy, cheen, tuy, liks, naak. SUSPIRAR v: Cha iik SUSTENTAR v: Tsen, lat. SUSTENTO m: Ooch, janal. SUSTITUIR v: Jeel, keex. SUSTO m: Jak ol. SUSURRAR v: Mukul taan. SUYO adj: pron: U tiaal. T T f: Le tsib jeela je bix u juum ich maaya taane bey xan u juum ich kastlan taan. TABACO m, bot: kuts. TBANO m, zool: akach. TABERNA f: U kuchil tuux ku koonol ja ku kalkunsik mak. TABIQUE m: Pak. TABLA f: Che, xotol che, xetel che. TABLADO m: Kaan che, kax che. TACAO, A adj: Tsuut. TACHAR v: Jonjon tsib. TAHR m: May ku buul. TAJADA f: Buj, xet, xoot. TALAR v: Chak che, pik chaak, luks nukuch cheooob. TALN m: Tuunkuy. TALLAR v: Pol. TALLOm: Chuun che. TAMAL m: Tamali, toobil jolooch. TAMBIN adv: Bey bey xanlaylie, leylie. TAMBOR m: (-maya) Tunkul. TAMO m: Maay, (-del maz) kiis. TAMPOCO adv: Mix. TAN adv: Jach. TANTEAR v: (-con la mano) Tatal kab. TAPA f: Maak. TAPAR v: Maak, nuup, kaal, piix. TARNTULA f: zool: Chiwoj.

TARDAR v: Xantal. TARDE f: Chunkin. TARTAMUDEAR v: Kalkalak taan, kalkalak aak. TAZA f: (-de barro) Lak. TEA f: Taj che, nax che. TECHO m: Jool naj. TEJER v: Jiit. TEJN m, zool: Chiik. TELA f: Nook TELARAA f: Kaan am. TEMBLAR v: Kikilaankal, kikilankil, kukuyaankil. TEMBLOR m: amba, kilba, titba. TEMER v: Sajaktal, cha sajkil. TEMOR m: Sajkil. TEMPESTAD f: Chak iik. TEMPORAL m: Iikal yetel u chakil. TEMPRANO, A adj: Jaatskab, sastal. TENDERO m. Tuux ku leebe nook TENDER v: Le, siin, tiin, jaay. TENDN m: Xiich. TENER v: Yaan. TENSAR v: Tiin, siin. TENTAR v: Mach, il tun. TEIR v: Boon. TEPEZCUINTLE m, zool: Jaleb, jaaleb. TERMINAR v: Tsookol. TERRENO m: Luum, kaax. TERROR m: Sajkil. TESTCULO m: Eel keep. TETA f: Iim, chuuch, chuchu. TIBIA f: Tselek, baakel tselek. TIBIO, A adj: Pa sis, sat sis, kinaj. TIEMPO m: Kiin, kiinil. TIENDA f: Naj tuux ku koonol baaloob. TIERNO, A adj: Muun, ak, yaax. TIERRA f: Luum, kaab. TIGRE m, zool: Chak mool, chak bolaay. TIGRILLO m, zool: Sak xikin. TINAJA f: Kat. TIRAHLE m: Saats. TIRAR v: Chiin, puul. TIRITAR v: Kikilaankil, kukuyaankil. TIRO m: Yol tsoon; tsoon, chiin. TITILAR v: Lembal, jojopaankil, ninibaankil. TIZNE m, f: Sabak, yabak naj. TIZN m: Nax che, naj che.
42

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

TOALLA f: (x)Choobo ja. TOBILLO m: Kaal ook. TOCAR v: Maach; (-instrumento) paax. TOCAYO, A m, f: et kaaba TODO, A adj: Tulis, tulakal, laj, bul. TOMAR v: Cha, (-lquidos) uk. TOMATE m, bot: Paak. TONTO, A adj: Ma naat. TOPAR v: Jentan, naktan. TORBELLINO m: Moson, moson iik. TORCAZA f, zool: Sakpakal, ukum, tsuutsuy. TORCER v: Choot, keech, looch TORDO m, zool: Pich, tsiiw. TOREAR v: Paay, pay wakax. TORMENTA f: Chak iik. TORMENTO m: Toop. TORNEAR v: Pol che, sus che. TORO m, zool: Wakax, xiibil wakax. TORPE adj: Aal, ma pekaani, xaan u xinbal. TORTEAR v: Pakach. TORTILLA f: Waaj. TRTOLA f, zool: Mukuy. TORTUGA f, zool: ak. TOS f: Seen. TOSER v: Seen, sasa kaal. TOSTAR v: Oop, eel, pok. TOTAL adj: Tulis, tulakal, chukaan. TRABAJAR v: Meyaj TRABAR v: Tiil, kaal. TRADUCIR v: Tsool, kes taan, u suutul junpel taan ti ulak TRAER v: Taas, put. TRAGAR v: Luuk, pit luk. TRAGEDIA f: Noj kaas, nojoch loob. TRAGO m: Luuk. TRAICIN f: Tuus, toop. TRAICIONAR v: Tuus, toop. TRAJE m: Nook. TRAMA f: Ooch. TRAMO m: Xot. TRAMPA f: Lech, nup. TRANCA f: Noox che, toj che. TRANQUILIZAR v: Jets ol, jets tuukul, kiimaktal ol. TRANSCURRIR v: Man, alkab. TRANSFORMAR v: Jeel, suut, keex. TRANSITAR v: Ximbal, man.

TRANSPORTAR v: Biis, put. TRAPEAR v: Cho yetel nook. TRAPO m: Xot nook. TRAQUEA f: ul, yul. TRASEGAR v: Bab, piich, tooj. TRASLADAR v: Biis, mans, keex. TRASPASAR v: Man, pit man, tats man. TRASPLANTAR v: Xaab. TRASQUILAR v: Neenet, neeret jon koos. TRASTO m: Nuukul. TRAVIESO, A adj: Ko TRAYECTO m: Bej, bejil. TRENZAR v: Jiit. TREPAR v: Naakal. TRES adj: ox. TRINGULO adj: ox tuuk, ox tsel, ox tiits. TRINAR v: Kaay chich. TRIPA f: Choch. TRIQUINA f, zool: Muuch. TROJE f: Chiil, kumche TROMPA f: Ni, chowak ni. TROMPEAR v: Loox. TRONCO m: Chuun, chuun che. TROPEZAR v: Tochpajal. TROZO m: Xot, kach, xet, kots, jat. TRUENO m: Kilbal chak amba chak. TU pron: (posesivo) A. T pron: (personal) Teech. TUBRCULO m: Wi. TUCN m, zool: Pam, pan cheel. TUERTO, A adj: Chop. TUMBA f: Muknal. TUMBAR v: Kook, lubsaj che. TUMOR m: Chuuchum. TUNA f, bot: Num tsutsuy, pakam. TUPIDO, A adj: Su, piim, chejekbal, kokojkl, chechejkl. TUZA f: zool: Baj, ba. U U f: Le tsib jeela ich kastlan taane uuj u kaaba, ich maaya taane jopel u jejelasil. UBRE f: Chuuch baalche, yiim baalche.
43

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

ULTRAJAR v: Pooch, poochil. ULTRAJE m: Pooch, poochil. UN, O, A adj: Jun. UNGENTO m: Naab. UNIFICAR v: Junpelkun, paatekun, muchkin. UNIN f: Nuuch, nuup, keet. UNIR v: Nuup, tsaay, nuuch. UNIVERSO m: Yokol kaab. UNTAR v: Ji, paak, kuul. UA f: ichak UERO m: Tsop ta, tsop ichak URBE f: Kaaj, nojoch kaaj. URDIR v: Waak, (-hamaca) wak kan. URGENTE adj: Seb. URRACA f, zool: Cheel, (-moreno de Yucatn) paap. USAR v: Tsaa. USO m: Tsaa, suuk. UTENSILIO m: Nuukul. TIL adj: Kabet. UTILIZAR v: Cha, maach. V V f: Le tsib jeela minaan ich maaya taan. VACA f, zool: (x)Chupul wakax. VACIAR v: Lal, tooj, piich, bab. VACILAR v: Tuskep VADEAR v: Chaak; kaat. VAGAR v: Man chen minaan u jaajil, man chen beyo. VAGINA f: Peel, kuul. VAINA f: Sol, piix. VALOR m: Tojol, tojoj. VALLA f: (de palos) Kat che, kolojche, koloxche. VALLE m: Kom. VAMPIRO m, zool: ukum soots. VAPOR m: Ooxol, ooxow. VAQUERO, A m, f: (m) Mayol; mak ku leik wakax wa tsimin. VARA f: Chilib, pisib che. VAREJN M: (-del henequn) Boob. VARIAR v: Jelbes, keex. VARILLA f: Bekech che ku tsaabal tu jool naj utiaal u chiikil le xaanoobo.

VARN m: Xiib. VASIJA f: Lak, kat. VSTAGO m: Kuuk; aal kij, aal che, (floral de agaves) boob. VEGETACIN f: Kax, kaxil, cheil. VEJEZ f: Chijil, chiijilil, chijaanil. VEJIGA f: Chim, chin. VELA f: (-de esperma) Kib. VELOZ adj: Seb, peklaan, sebaan. VELLO m: Mejen tsots, (-pbico) choom. VENA f: Beel kiik. VENADO m, zool: Kej (-de tamao pequeo)yuuk. VENCER v: Toop, loots, najal. VENDAR v: Kaax, piix, to. VENDER v: Koon, koonol. VENENO m: Tsaak, baal ku kiimsaj VENERAR v: Yaakun yaabil, tsiik. VENIR v: Taal, taaj. VENTA f: Koonol, koonoj. VENTOSA f: Nup luuch. VER v: Il, paakat, chaan. VERA f: Jal, jalchi, tsel. VERDAD f: Jaaj, jaajil. VERDE adj: Yaax, ak, cheche VERDN m, bot: Kuuxum. VERDOLAGA f, bot: Xukul, (x)jukul. VEREDA f: Tul bej, tutul bej. VERGENZA f: Sublak, subtal. VERRACO m, zool: Xiibil keken, toon, keken, (j)beel. VERRUGA f: Aax. VRTEBRA f: Toolol puuch, toolol paach. VERTER v: Bab, lal, piich, toox, week. VRTICE m: Piich, ni. VESTIDO m: Nook, u nook (x) chup. VESTIR v: Buk, tsaa nook. VEZ f: Ten, -mal, -puul. VA f: Bej, beel. VIAJAR v: Bin, man, xinbal, VIANDA f: Janal, kiil, ooch,ki waj. VBORA f, zool: Kaan. VIBRAR v: Tit, lil. VIDA f: Kuxtal VIEJO, A adj: Laab, asbeen, uchben, chuchul, chijaan; (m) nuxib, (f)nuuk. VIENTO m: Iik. VIENTRE m: Jobnel, nak, chuun nak.
44

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

VIGILAR v: Kajan, kanan, chuk VIGOR m: Muuk, muukil, ol. VIL adj: Pektaan, kaasil mak. VILLA f: Kaaj. VINO m: Ki, u kaabil ki. VIOLAR v: (deshonrar) Tsiis, taak. VIOLENCIA f: U meentaal wabaax yetel yaabach muuk. VIRAR v: Suut, cheet. VIRGEN adj: Sujuy, kolebil, (x)chupal ma taalki. VIRTUD f: Uts, utsil. VIRUELA f: Kak. VISIN f: Il, (-entre sueos) wayak VISITA f: Uulab. VISITAR v: Ximbaj, ximbal. VISTA f: Ich, paakat. VIUDO, A adj: (m) (j)ma atan, (f) xma icham; mak kimen u yatan VIVIR v: Kuxtaj, kuxtal. VIVO, A adj: Kuxaan. VOCABLO m: Taan. VOCABULARIO m: Much taanoob. VOLAR v: Xiknal. VOLCN m: Wits tuux ku jokol kak wa baax kiin. VOLCAR v: Walkajal, tselkajal. VOLTEAR v: Suut, walak, balak VOLUMEN m: Kochil, kaanlil, nojchil, chowkil. VOLUNTAD f: ol. VOLVER v: Suut, balak, walak. VOMITAR v: Xeej. VMITO m: Xeej. VOZ f: U juum kaal, taan. VULVA f: Peek, kuul. X X f: Le tsib jeela ku juum ich maaya taane je bix u juum ich inglese. XENOFILIA f: U Yaakuntaal tanxel kaajil. XENOFOBIA f: U yaakuntaal tanxel kaajil. XENFOBO, A m, f: May ku pektik wa sajak ti tanxel kaajil. XEROFAGO, A adj: Mak ku jaantik tikin

janal. XILFAGO, A adj: Bey u yaalaal ti le yikeloob ku neskoob cheo XILOGRAFA f: U tsibtaal wa baax yokol che. XILGRAFO, A m, f: May ku tsibtik baaloob yokol che. Y Y Le tsib jeela je bix u juum ich kastlan taane bey xan u juum ich maaya taan. Y conj: Yetel, kux. YA adv: Tsookij, tsokaan. YACER v: Chilikbal, chilikbaj. YEGUA f, zool: (x)Chupul tsimin. YEMA f: ol, kuuk; (-de huevo) kanil je, (-del dedo) niyaal kab. YERBA f, bot: Xiw. YERBATERO, A m, f: Mak ku tsaak yetel xiwoob; (m) (j) meen; YERNO m: Jaan. YO pron: -En, in, kin, teen, tin. YUCA f, bot: Tsin, tsim. YUGULAR f: ul, kaal. YUYA f, zool: Yuyum. Z Z f: Le tsib jeela minaan ich maaya taan, u kaaba ich kastlan taane Seeta. ZACATE m, bot: Suuk. ZAFAR v: Joots, jits, poots. ZAGUN m: Nojoch jool naj, nojoch joonaj. ZAMBULLIR v: Buul, tuub. ZAMPAR v: Tsoop, oks. ZANCA f: Kaanal ook. ZANCADILLA f: Bak ook, baakal yook mak tu yoklal max ku bin tu paach utiaal u lubsik. ZANCUDO m, zool: Koxol, tuts. ZANJA f: Jool, kom. ZAPATEAR v: Janchalak, janjanchak. ZAPATO m: Xanab. ZAPOTE m, bot: Ya. ZARIGEYA f, zool: Ooch, bokol ooch, jolil ooch.
45

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

ZONZO, A adj: Meelen, nuum. ZOPILOTE m, zool: Choom. ZORRILLO m, zool: Pay ooch. ZORRO, A m, f, zool: Ooch, chomak, chamak. ZUMO f: Kaab, kiis, iits. ZURCIR v: Utskin nook. ZURDO, A m, f: (m) (j)tsik, (f) (x)tsik. DICCIONARIO MAYA-ESPAOL A A: Primera letra del alfabeto maya. Se le llama A sencilla. Tiene otras cuatro formas. A: Adjetivo posesivo de segunda persona del singular: tu, tuyo, tuya. A: Pronombre de segunda persona del singular: t. ABAL: Ciruela, ciruelo. ABALKAN: Acedera. Es una planta herbcea de flores amarillas. ABAN: Matorral, maleza. AJAL: Despertar. AJOSKAN: Nombre de una planta orquidcea parsita. AKAM: Planta parsita de color prpura, tomentosa; vive en la raz del box katsim. AKKUN: Asentar, cimentar. AKLAX: Enano. AKTAN: Ante, delante, enfrente. AL AAX: Excrecencia verrugosa que nace cerca de otra existente. AL CHIK: Nigua. ALAB OL: Confianza; confiar. AL JOOL: Cosa que pesa ms de un lado que de otro. ALUX: Geniecillo, enano legendario. AM: Araa. ANALKAK: Cancerillo, hierba medicinal. ANALPOLKUUTS: Cancerillo, planta medicinal que cura llagas y heridas infectadas, as como algunas enfermedades venreas. ANIL: Postura, posicin. APAAK: Planta sapindcea que se cultiva como planta de ornamento.

ASBEEN: De medio uso. ATAN: Cnyuge, esposa. AWAT: Llamar a gritos, gritar lastimeramente. AWAT CHEEJ: Carcajada. AYIKAL: Rico, rica. AA: Forma grfica de la ortografa de la lengua maya que representa a la A larga con tono bajo. A larga-baja. AAK: Hierba gramnea. Crece principalmente en lugares hmedos o pantanosos. AAK: Lengua. AAK: Bejuco, planta enredadera en general. AAL: Hijo o hija de la mujer o del animal hembra. AAL: Pesa, peso; pesado. AALAK: Animal domstico. AAL KAB: Dedos de la mano. AAL OOK: Dedos del pie. AAX: Verruga. A: Forma grfica de la ortografa de la lengua maya que representa a la A larga con tono alto. A larga-alta. ABIL: Nieto, nieta. AK: Tortuga AKACH: Tbano. AKAM: Lamento, quejido, bramido. Quejarse, bramar, gemir. AKAT: Guisado que se hace en adobo y se cuece en horno subterrneo o pib. AKITS: Planta apocincea. AKTUN: Caverna, cueva. AK: Verde, fresco, tierno. AK: Hmedo. AKAB: Noche. AKAB TSUNUUN: Mariposa nocturna de tamao grande y alas cortas que guarda semejanza con el colibr. AKAL: Laguna., aguada, cinega, pantano. AKALCHE: Cinaga o laguna rodeada de rboles. AK SA: Atole hecho con maz maduro pero no seco, conocido regionalmente como atole nuevo. ALKAB: Correr. ANIKAAB: Bejuco muy delgado que
46

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

sirve en la construccin de canastos y otros objetos tejidos. ANT: Ayudar, contribuir. AYIN: Lagarto, caimn o cocodrilo. AYNAK: Por poco. A: Forma grfica de la ortografa de la lengua maya que representa a la A glotalizada. AA: Forma grfica de la lengua maya que representa a la A larga interglotlica. A rearticulada. AAL: Decir, contar, mandar. AAL KEBAN: Confesar. B B: Consonante oclusiva bilabial sonora BABAL: Revolcar. BAJ: Clavar BAJ: Tuza BAJ KUUK CHE: Accin de suprimir los retoos de la vegetacin en un terreno desmontado con anterioridad. BAJPEK: Apisonar. BAJUN: Cunto? BAJUX: Cunto? BAKAL: Hueso de la mazorca de maz. BAKAL BOOB: rbol de madera preciosa y dura, es de la familia de las rubiceas. BAKALCHE: Planta silvestre de hojas lanceoladas y flores aromticas, es de la familia de las rubiceas. BAKCHE: Instrumento que sirve para sacar la mazorca de su envoltura de hojas. BAKNEJ: Tijereta, insecto que aparece en el maz tierno. BAK: Carne. BAKEL IIT: Nalga, glteo. BALAK: Rodar. BAT: Granizo. BATAB: Cacique. BAX CHE: Descortezar rbol a golpes. BAYAL: variedad de palma de huano de tamao pequeo. BAACH: Chachalaca. BAAK: Hueso. BAAKEL NI: Ternilla BAAKEL PIX: Rtula

BAAKEL TON: Peron. BAAKEL TSELEK: Tibia, canilla, espinilla. BAAKEL TSEEM: Esternn. BAAK: Asir, abrazar. BAAK: Enredar; alrededor, enderredor. BAAL: Esconder, ocultar, encubrir. BAAL: Cuado respecto a varn. BAATSIL: Entre s, entre ellos mismos. BAATS: Saraguato, mono aullador. BAAX: Golpear. BAB: Natacin; natacin. BAB: Trasegar, verter de una vasija a otra. BALAM: Guardin protector mitolgico. BALAM KAAB: abejorro zumbador de cuerpo velludo. BALAM KAAN: Pequea serpiente venenosa semejante al coralillo, se oculta generalmente en los rboles. BALCHE: Licor ceremonial. BALCHE: Nombre del rbol cuya corteza se usa para elaborar el licor ceremonial. BANAL: Caer, desmoronar, desprender, desparramarse granos, monedas o frutos. BAT: Hacha. BATS: Cubrir con palmas de huano el techo de las casas de bajareque. BAXAL: Juguete, juego, jugar, divertirse, bromear. BAY: Alisar; acariciar. BA: Tuza. BABAAL: Ser maligno. BATEEL: Pelear, batallar. BAAL: Cosa, objeto. BAALBA: Bienes muebles e inmuebles. BAALCHE: Animal, bruto, bestia. BAAS: Petaca hecha de palma de huano. BAAX: Qu? Qu cosa? BAAXTEN: Por qu? BEJ: Camino, sendero. BEJLAE: Hoy, ahora. BEKECH: Delgado, flaco. BEEL CHO: Uno de los maderos que se utilizan en las armaduras de las casas mayas. BEECH: Codorniz. BEEL: Camino. BEEL: Verraco. BEES: Becerro.
47

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

BEET: Hacer, construir. BEEY: As, s, as es, as como. BEB: Arbusto nyctagenceo, llamado una de gato. BEK: Roble. BIKIX: Petaca hecha de palma de huano. BIKI:Cundo? BIL: Sustancia hecha de huesoquemado o de cscara de huevo que se usa para facilitar la corchadura de cuerdas. BILIM: Terreno sin plantas o con pocas debido a que han sido arrancadas o pisoteadas. BIS: Agujero pequeo como el producido por la carcoma o comejen. BISIL: rbol conocido en Yucatn como manzanita. BIIK: Oscilar, sigzaguear, vibrar, meneas, reptar. BIIL: Dobladillo; enrollar, torcer. BIIN: Ir. BIRICH: Lampio, sin pelo. BIIT: Asir con las puntas de los dedos. BIIX: Octavario, ochavario, ochovario. BIBIKI: Suave, blando. BIICH: De cuerpo sencillo, flaco; endeble. BOBOJKI: Seco. BOBOX: Parte de la columna vertebral formada por los huesos sacro y cccix. BOBOTE: Variedad de avispa grande cuya picadura provoca calentura. BOJ: Sonido producido por un golpe dado en alguna cosa hueca. BOJOL: Buscar revolviendo las cosas. BOJOL: Espantajo para pjaros. BOJOL CHE: Matraca. BOJOM: Madera dura veteada que se usa en la elaboracin de muebles. BOKOL OOCH: Animal parecido a la zarigella que anda haciendo ruidos semejantes al del batidor del chocolate. BOLIN: Gusarapo, larva de mosco. BOLON: Nueve, noveno. BOLON TIBI: Enredadera de hojas jugosas aovadas, es una vitcea. BOX KAY: Bagre BOX KATSIM: Planta de fcil combustin que se usa mucho como lea, es una leguminosa.

BOOB: Bases secas de las hojas del henequn. BOOB: Vstago floral de los agaves. BOOK: Olor, hedor, fetidez. BOOK: Batir, agitar, revolver lquidos. BOOK: Podrir BOON: Pintura, tintura, teir, curtir, pintar. BOOX: Negro BOCH: Rebozo, mantilla; prenda que sirva para cubrir la cabeza. BOM: Variedad de palma de guano que sirve para hacer sombreros. BOXEL CHI: Labio. BO JA: Agua que sirve para lavarse las manos durante la elaboracin de las tortillas. BOOL: Salario, jornal, remuneracin; pagar, liquidar, recompensar. BOOY: Sombra BUBUL JA: Insecto acutico parecido a un escarabajo que forma burbujas al sumergirse BUKAAJ: De qu tamao? Qu cantidad? BUTUB: Embudo. BUTS EEK: Cometa. BUY BAK: Encarnar, sanar una herida, encontrar, encostrar. BUUJ: Partir, cascar. BUUK: Revolver, mezclar, arar, BUUL: Sambullir, ahogar, anegar. BUUL: Juego de azar. BUUT: Embutir, rellenar, envasar. BUUTS: Humo. BUJ: Mitad. BUK: Ropa. BUTUN: Tierra, poco elevada; cerro pequeo. BUUL: Glndula, agalla de pez. BUUL: Frijol. CH CH: Consonante africada palatal sorda. CHAB: Oso hormiguero. CHACHA WAAY: Hongo semiesfrico de color rojo, su superficie tiene perforaciones que forman una especie de malla. CHACH KIB: Gusano pequeo que habita en los agujeros de la tierra hmeda.
48

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

CHAK: Rojo, colorado. CHAKAJ: Palo mulato, papelillo. CHAKAL JAAS: Mamey. CHAK BOLAAY: Jaguar CHAK CHI: Pez comestible cuya boca es roja. CHAK IIK: Tempestad, huracn, cicln. CHAKJOLEEN: Candente, color de fuego, gneo. CHAK LOL: Rubio, de piel rubicunda. CHAK LUUK: Cinaga, lodazal. CHAK MOOL: Variedad de jaguar. CHAKNUL: Desnudo. CHAKPAKEEN: Estado en que las mazorcas de maz empiezan a granar y a salirles los cabellos rojizos o blancos. CHAK PEECH: Coloradilla. CHAK POL CHOOM: Variedad de zopilote de cabeza roja,. zopilote rey CHAK PUKEEN: Amoratado. CHAKSINKIN: Nombre de una planta cesalpincea. CHAKTE: rbol de madera dura y fuerte cuyo centro es rojo y se usa para hacer marcos de puertas. CHAKTSITSI: Cardenal. CHAK WAYAJ KAAB: Hormiga rojiza que pica muy fuerte y es enemiga de la abeja europea. CHAKXIKEEN: Rubicundo airado. CHAKAN: Sabana, campo llano. CHAMAL: Cigarrillo, cigarro. CHAMAL KIIN: Gusano de color verde o negro, es grande y velludo. CHAMAL XNUUK: Aerolito. CHAPAT: Ciempis. CHAAJAL: Cosquillas; cosquillear. CHAAK: Salcochar. CHAAK: Guiar. CHACHAL: Vientre achicado por hambre o enfermedad. CHAAL: Enjuagar. CHAAL: Lquido asentado y claro. CHAALCHE: Arbusto cuyas hojas son laceoladas y muy usadas por sus propiedades medicinales. CHAAMBEL: Despacio, lento, calmoso. CHAAY: Planta euforbicea que tiene muchas protenas, chaya.

CHAB CHE: Polilla. CHACH: Agarrar, atrapar, prender. CHACH: Puado, manojo. CHACHAB: Colador, cedazo. CHAK: Lluvia. CHAL: Sustancia resinosa que se utiliza para tapar los agujeros de las vasijas. CHAL JA: Enjuagar. CHALTUN: Laja, piedra plana y lisa de gran extensin. CHAMCHAM: Empanada cocida en comal; tortilla doblada sobre s y rellena de algo. CHA CHE: Gusano grande que le entra a los cadveres y brota tambin entra la basura podrida. CHA: Chicle resina del chicozapote. CHA: Aflojar, soltar, desatar, desajustar. CHAACH: Masticar, mascar. CHAAJ: Deslumbramiento. CHAAJ: Irritacin en los dientes por masticar alimentos agrios o verdes. CHAAK: Sag. CHAAKAB: Libre, libertad. CHAAM KOJ: Muela de la boca. CHAAN: Espectculo; mirar, ver. CHEKECH: Coloradilla, garrapata roja muy pequea. CHEN KONEL: En vano, por dems. CHEEJ: Acuar, amontonar, tupir. CHEEM: Canoa; batea. CHEEP: Friccin para encender un cerillo, un encendedor o para sacar la chispa de un pedernal. CHECH: Llorn. CHECHEM: Granadillo, papelillo CHEL: Arco iris. CHEN: Apenas, slo. CHEN: Puro, sin mezcla, slo. CHEN KUNEL: Por dems, en vano CHEN TUN: Sbitamente, repentinamente, de repente. CHE: rbol, madera, palo. CHECHAK: Cocer de un solo hervor la carne fresca. CHECHE: Crudo, inmaduro. CHEOOL: Sabor u olor desagradable o penetrante. CHEEJ: Carcajada, rer.
49

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

CHIBILUB: Ave blanca ms grande que la codorniz pero de la misma familia. CHICH: Duro, macizo, fuerte. CHICHAN: Chico, pequeo. CHICHI: Fantasma con que se mete miedo a los nios. CHICHKUN: Acelerar, apresurar; endurecer. CHIKAAN: parecer, divisar. CHIKIL: Cosquilla; cosquillear. CHIKIN: Oeste, poniente, occidente. CHIMES: Cienpis. CHINCHIN BAKAL: Pequea ave canora de color negro y pecho amarillo. CHITAL: Acostarse, tenderse, echarse. CHIWOJ: Tarntula. CHIICH: Tarntula. CHIK: Bazucar, mover de arriba abajo y viceversa. CHIIKPAJAL: Asomar, divisar. CHIKUL: Sea, seal, signo. CHIM: Escroto; bolsa, bolso. CHI: Boca, orilla, brocal. CHI: Nancen, nance, nanche. CHI ABAL: Variedad de ciruela, que se considera la ms fina, por su buen sabor. CHICHIBEJ: Planta malvcea daina para la agricultura por lo tupido de su raz. CHI KEJ: Planta parecida al caimito, sus frutos son pequeos, de color morado y sabor semejante al de ste. CHI KAKNAB: Playa CHI NOK: Dobladillo. CHI OPLE: Planta rastrera, cuyas hojas son grandes y tienen propiedades curativas. CHIIBAL: Dolor. CHIIBAL: Ladrar. CHIIBAL: Morder CHIIBAL KIIN: Eclipse de sol. CHIIBAL UJ: Eclipse de luna. CHIICHNAK: Melancola, intranquilidad, molestia, malestar. CHIIK: Coat, tejn, pizote. CHIIKAM: Jcama. CHIIL: Ciempis. CHO: Nombre de una variedad de ceiba que produce una especie de algodn. CHOKOJ: Caliente. CHOKO POOL: Loco, demente.

CHOKWIL: Calentura, fiebre. CHOKOB: Sopa especialmente hecha para las ceremonias agrcolas. CHOLOOP: Flaco, delgado. CHOWAK: Largo, largura, longitud. CHOOCH: Intestinos, tripas; morcilla. CHOOJ: Chorrear, manar, corre los lquidos. CHOOJ KIIK: Hemorragia. CHOOK: Embutir, atestar, meter. CHOCH: Nombre de una planta sapotcea comestible. CHOL: Aflojar, desenredar, desatar. CHO: Asear, limpiar; secar. CHOOBOJ JA: Toalla. CHOON: Vellos del pubis. CHOON: Vellos del pubis. CHUCHUL: Cosa dura y seca; marchitarse, contraerse. CHUCHUP TOON: Una especie de hormiga negra de gran tamao. CHUCHU: Pecho de mujer, en lenguaje infantil. CHUJKAAL: Agrura estomacal. CHUKIB: Paloma silvestre de pico rojo. CHUKLAN PAACH: Pesca-pesca, juego muy conocido. CHUK PAACH: Perseguir, alcanzar. CHUKUM: Planta leguminossa de gran altura, es espinosa y su corteza se usa en el curtido de pieles. CHUKWA: Chocolate. CHULUL: Nombre de un rbol leguminoso de madera fuerte. CHUN PAK: Cimiento. CHUY CHE: Bajareque. CHUUJ: Quemar. CHUUK: Alcanzar, atrapar, pescar, lazar. CHUUM: rbol que tiene la corteza muy fuerte y de la cual se hacan cubos antiguamente. CHUUN: Ano. CHUUN: Origen, principio. CHUUN: Tronco, tallo. CHUUN KOJ: Enca, tronco de los dientes. CHUUP: Hinchado, lleno. CHUUY: Costurar. CHUJ: Calabazo. CHUK: Carbn, brasa.
50

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

CHUL: Rebaar, limpiar un plato o una vasija. CHUMUK: Medio, en medio. CHUMUK KAAN: Cenit. CHUUCH: Mamar. CHUUCH: Teta, ubre. CHUUCHUM:Tumor, abceso, postema, incordio. CHUUY: Azuzar. CHUUY: Enmaraar, enredar. CH CH: Consonante africada palatal sorda glotalizada. CHAKBEEN: Milpa roza, nombre que se da al terreno recin tumbado y quemado. CHAK XIIX: Estalactita y estalagmita. CHALAAT: Costilla, costado. CHAM: Piuela. CHAMAK: pequeo, cnido llamado gato monts, zorra. CHAP: Grasa untada o embarrada en algo. CHAAJ: gota gotera; gotear. CHAAK: Cortar con golpe, cortar con hacha, machete u otro instrumento. CHAAK: Atravesar, vadear, traspasar. CHA: Tomar, traer, llevar, apropiar. CHA CHI: Mencin; mencionar, invocar. CHA IIK: Respiracin, respirar. CHA KUUX: Odio, disgusto, rencor, odiar, disgustar. CHA NUUK: Entender, comprender, poner atencin. CHA OL: Aliviar, convalecer, recuperar. CHA SUBTAL: Vergenza; avergonzar. CHA TAAN: Uncin de ceniza en la frente; mircoles de ceniza. CHA XAAN: Domingo de Ramos, da de la reparticin de palma de huano bendita. CHA CHAK: Ceremonia del culto agrcola mediante la cual se pide la lluvia a las deidades del cielo. CHAAJ: Astringencia, astringente. CHECHEJKI: Cosa muy junta y apretada, tupida. CHECHEKI: Abundancia.

CHEJUM: Pjaro carpintero de tamao mediano. CHEEB: Ladear, inclinar, cantear. CHEEJ: Ripio. CHEEL: Rubio, de tez blanca y pelo claro o amarillo. CHEELEM: Urraca yucateca, pjaro de plumas azules y negras, destruye los elotes de las milpas. CHEEM: Legaa. CHEENEB: Visita rpida. CHEENEB: Acechar, atisbar, espiar, avizorar. CHEET: Inclinar, ladear. CHEN: Suspender alguna accin, calmar, detener. CHEEJ: Sonido recio, fuerte, que lastima los odos. CHEEN: Pozo. CHEENTE: As se le llama al grano de maz viejo y con un olor peculiar y las tortillas hechas con l. CHIK: Pulga. CHIKBUUL: Mingo rey, grajo, pequeo pjaro garrapatero. CHILIB TUX: Planta euforbicea que se caracteriza por tener muchas varillas. CHILI XTUUX: Arbusto de las familia de las solanceas. CHIN IIK: Hechicero que causa dao por medio aires o vientos. CHIN KIIX: Hechicero que causa dao por medio de espinas. CHIPIX: Pjaro carpintero pequeo, se alimenta de larvas. CHIICH: China, guija, piedra menuda o cascajo. CHIIK: Clavar, sembrar, prender o asir con alfileres o cosas puntiagudas. CHIIL: Troje de maz. CHIIN: Tirar, lanzar, arrojar, apedrear. CHIIT: Palma de pequea talla, huano pequeo o enano, sus hojas sirven para hacer escobas. CHICH: Espulgar. CHICH: Pjaro ave pequea. CHIJIL: Crecer en tamao y edad. CHIMAY: rbol de madera dura y fuerte y con abundantes espinas delgadas como
51

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

puntillas. CHIINTUN: Alacrn o araa de ltigo, es ponzooso. CHOCHLEM: Cigarra, canta durante la poca de lluvias. CHOCHLIM: Cigarra, insecto que canta en los meses de abril a junio. CHOJ: Pochote, es una bombaccea. CHOJ: Ail. CHOJ KAAN: Pequeo reptil saurio que se caracteriza por desprenderse de la cola cuando es atacado. CHOM: Piuela. CHOMAK: Pequeo cnido llamado localmente gato monts zorra o raposa. CHOOM: Aura, zopilote, ave de carroa CHOOP: Hurgar o herir los ojos con alguna punta. CHOOT: Torcer o exprimir, darle vueltas a algo. CHOOT: Molienda de la caa de azcar en el trapiche, la zarga o la cosecha de la caa. CHOBEN CHE: rbol de resina rojiza de la familia de las meliceas. CHOCH: Cosa salada, salobre, que tiene sal. CHOCH: Quitar piedras, escombros u otras cosas para dejar despejado el lugar. CHOCH KAAT: Sonsacar, sacar informacin. CHOP: Tuerto de un ojo o totalmente ciego. CHOY: rbol silvestre de flores amarillas y de cuya corteza se elaboran cubos CHOY: Cubo. CHO: Ratn, rata, animal roedor. CHU: planta parsita parecida al clavel, se cra en los rboles, es una bromelicea. CHUUJUK: Sabor dulce, dulzura. CHUJUUT: Pjaro carpintero. CHUPUL AAL: Hija. CHUPUL XIIB: Hermafrodita. CHUY AKTUN: Gruta con bveda muy alta y amplia. CHUYUB: Aparato formado por un aro de bejucos y suspendido a cierta altura por tres cordeles. CHUUK: Aflojar algo tenso.

CHUUL: Cosa hmeda, mojada, mojar. CHUK: Espiar, acechar, cazar furtivamente. CHUPAL: Seorita, muchacha, joven doncella. CHUY: Racimo. CHUY: Gaviln, halcn, ave de rapia. CHUY: Alzar, suspender. CHUY KAB: Techo en forma de cpula o bveda de cenotes cerrados y grutas. E E: E sencilla. Esta vocal tiene adems otras cuatro formas. EJEN: Partcula de aceptacin: est bien, de acuerdo, conforme. EK: Especie de avispa que tiene rayas en el cuerpo, produce miel y su larva es comestible. ELEL: Ignicin, incendio, quemazn; arder, quemar, incendiar. ELEMUY: rbol de la familia de las anonceas, crece de 10 a 15 ms. de altura, tiene hojas angostas y sus frutos los da en racimos. EEK: Estrella, lucero, astro. EEK: Grasa de los guisados. EETS: Asentar, posar, establecer. EEX: Pantaleta, calzn, taparrabo, pantaln. E: Duplicacin del sonido de E con tono elevado. E larga alta. EEK: Negro, obscuro, sucio. EEK: Palo de tinte. EEK ABAL: Variedad de ciruela que queda morada al madurar. EEKABAN: Hierba pubescente de florecitas blancas. EEKJOCHEEN: Obscuro, de noche. EK PIP: Aguililla negra, gaviln conchero. EK U NEIL: Variedad de culebra que alcanza gran tamao. Se cree que es la reina de las serpientes. Es canbal. EMEL: Descender, bajar, declinar, disminuir. EMEL AAL: Abortar. ETEL: Con, en compaa de, juntamente con.
52

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

ETS: Eco; resonar, repercutir el sonido. ETS: Hacer gestos y muecas. EEMUUCH: Animal cuadrpedo del tamao de un perro domstico, de color negro. Es carnvoro y habita en cuevas. E: Forma grfica de la lengua maya que indica que el sonido de E termina con un corte hecho por las cuerdas vocales. E glotalizada. EKIIX: Planta trepadora que produce bejucos para la confeccin de canastos y la construccin de casas. EEL: Huevo de ave; testculo. EE: Forma grfica de la lengua maya que indica que la E se repite despus de un corte hecho por las cuerdas vocales. E rearticulada. EELANKIL: Ovar, aovar, desovar. EES: Mostrar, exhibir, ensear. I I: I sencilla. Esta vocal tiene otras cuatro formas. IBIN JA: Planta acutica de hojas esponjosas y flotantes. IBIN XIW: Hierba de flores azules usada en medicina tradicional como tnico, expectorante y sudorfico. ICH: Fruta, fruto. ICH: Ojo. ICH: Rostro, cara, faz. ICH: En, entre, dentro, de aqu a. ICHIL: Dentro, entre. ICHKIL: Bao, ducha. ICHT: Mirar, fijar la mirada en alguna cosa. IKABAN: Planta euforbicea de poca altura, se usa en el tratamiento de la sfilis y el dolor de muelas. IKIM TE: Nombre de una planta verbencea. IKNAL: En compaa de, junto de o a, con. IKABAN: Hierba pubescente de florecitas blancas, su resina y hojas sirven para curar verrugas y llagas. IL: Ver, mirar, observar, visitar. ILIB: Nuera. IN: Pronombre posesivo de la primera persona del singular: m, mo, ma.

IS KUM: Variedad de calabaza que en corto tiempo produce pequeos frutos comestibles de cscara blanca. ISTIKYAJ: Difcilmente, apenas, con dificultad. IS UUL: Atole hecho con maz nuevo molido sin fermentar. IS WAAJ: Tortilla hecha con masa de maz nuevo sin sancochar. ITLIMPOOL: Poner dos cosas o personas juntas de manera que la base o los pies de una de ellas quede donde est la cabeza de la otra. IXIIM: Maz. IXIIM CHE: Abejorro que se produce en la poca de lluvias. IL: Forma grfica de la lengua maya que indica que el sonido de I se alarga y el tono baja.I larga-baja. IIB: Variedad de frijol, los granos pueden ser planos de color rojo o pinto o redondos de color blanco, rojo, morado o pinto. IIB CHO: Leguminosa. Planta enredadera que da flores amarillas y vainas pequeas, cortas y aplastadas con granos tambin pequeos. IICH: Gemelo, mellizo. IIK: Chile. IIK: Aire, viento; aliento, respiracin, hlito; espritu. IIM: Teta, ubre. IIPIL: Traje talar de las mujeres mayas y mestizas de Yucatn. IIS: Camote, batata. IIS: Polen almacenado por las abejas en sus celdas para la cra de sus larvas. IIT: Culo, ano, fondo de cualquier vasija. IITS: Goma de los rboles, resina; lquido del cuerpo de algunos animales. I: Forma grfica de la lengua maya que indica que el sonido de I se alarga y el tono se eleva. I larga-alta. ICHAM: Esposo, marido. ICHAK: Ua. IKIM: Lechuza, ave rapaz nocturna. IKIM SOOTS: Murcilago grande, vampiro. ITSIN: Hermano o hermana menor. I: Forma grfica de la lengua maya que
53

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

indica que el sonido de I termina con un corte hecho por las cuerdas vocales. I glotalizada. I: Gaviln. II: Forma grfica que representa el sonido de la i rearticulada o interglotlica. IINAJ: Semilla de maz. J J: Consonante fricativa glotal sorda, equivale a la H del alfabeto tradicional. J: Partcula que antepuesta a los nombres de lugar sirve para formar los gentilicios. JABAN: Matorral, maleza. JACH: Partcula enfatizante: muy . JAJALKI: Lucio, brilloso, liso, resbaloso. JAJAY TUL: Cuntos? De cuntos? JAKAB: Atragantar. JALAB CHE: Cada uno de los palos horizontales en los que afirma el bajareque de las casas de paja. JALACH: Persona de rango alto. JALACH WINIK: Gobernante, jefe, cacique, persona importante. JALAL: Nombre de la gramnea cuyo tallo que es una caa sirve para hacer papagayos. JALATE: Instrumento de madera que sirve para apretar la trama del tejido hecho en telar de cintura. JALBAL: Lustrar; lustroso. JALEB: Agut, tepezcuintle. JALTUN: Sarteneja. JAN POOCH: Frutos del ciruelo que se dan fuera de tiempo. JANAL: Alimento, comida, guiso; comer. JANAL PIXAN: Alimentos que se ponen en el altar domstico para ofrendar a los fieles difuntos en el da de su celebracin. JATSA JA: Roco que penetra al interior de una habitacin cuando llueve. JATSUTS: Bonito, lindo, hermoso, precioso. JAAB: Separar, dispersar. JAAB: Cualquier instrumento spero que sirve para afilar, desbastar, lijar o restregar. JAACH: Mascar, masticar. JAAJ: Verdad, cierto, verdadero; ciertamente.

JAALEB: Agut, tepezcuintle. JAAP: Abrir. JAAT: Romper, rajar, despedazar, desflorar. JAATS: Dividir, separa, repartir. JAATS: Azote, golpe dado con un instrumento; azotar. JAAX: Emparejar, allanar con la mano. JAAX: Corchar, hilar. JAAY: Delgado, plano, llano. JAAY: Extender. JAAYAB: Bostezo, bostezar. JABAL: Apagarse el fuego. JAL: Lmite, vera, orilla. JALKAB: Libre, suelto, sin ataduras. JAL KAANAB: Playa, litoral, ribera. JAN PAY: Arrebatar, quitar algo bruscamente. JAAP: Sorber alguna cosa espesa. JAT KAB: Jeme, distancia entre la extremidad del dedo pulgar y la del ndice, estando abierta la mano. JAWAY: Lepra. JAY MOOL: Recoger todo de manera completa. JA: Agua JA: Afilar las herramientas de metal; desbastar, lijar, frotar fuertemente con algn objeto spero. JAJAAL: Temporada de lluvias. JA SIKIL PAAK: Salsa hecha a base de tomates cocidos en agua, pepita molida de calabaza, cebollina y sal. JAAB: Ao. JAABIN: Nombre de una planta leguminosa muy fuerte. JAACHI: Aguado. JAAN: Yerno. JAAS: Pltano. JAATSKA: Temprano, por la maana. JAATS: Limpiar de escombros alguna cavidad. JETS LUUM: Ceremonia mediante la cual se presentan ofrendas a los dueos mticos del monte, antes de empezar a explotar un terreno. JEECH: Abrir las piernas. JEECH: Esquivar, evitar. JEECH: Crujido de la madera. JEEK: Desgajar, separar.
54

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

JEEL: Diferente, variado. JEEL: Mudar, cambiar. JEEL: Sucesor, suplente; suplemento. JEEP: Anudar apretadamente; apretar. JEETS: Afirmar, asentar con firmeza. JECHKAB: Lo que est abierto. JEK: Rama, gajo, racimo. JENTAN: Atropellar, empujar. JESBAL: Cansancio, ahogo; acezar, jadear. JETS MEK: Cargar a un nio a horcajadas sobre la cadera. JE: Abrir JE: Huevo. JEEJ: Ingle y horcajadura. JIJIX: spero, poroso JIRIICH JOOP: Cerillo, fsforo. JIICH: Ceir, apretar. JIIT: Trenzar, tejer. JIL: Sacar, desenvainar; arrastrar algo. JITS: Jalar, sacar cosas largas y delgadas de entre un grupo similar. JI: Planchar, alisar. JOBNEL: Vientre, entraas. JOBON: Madero hueco en el que las abejas meliponas hacen su colmena. JOBON KAK: Nombre de una planta euforbicea cuyas hojas sirven para curar inflamaciones y granos. JOCHOB: Hacerse convidar a la hora de comer, comer de mogolln JOJOLKIJ: Engrasado, resbaloso, lubricado. JOL CHE: Deslinde del terreno de una milpa. JOLOM: Avispa grande que construye sus nidos tubulares de lodo, en vigas, paredes y muebles JOLOOCH: Cscara de la mazorca del maz. JOMA: Vasija que se obtiene de una cucurbitcea a la cual se le hace una boca pequea. JOM XAANI: Calandria de color amarillo y negro, parecida a la oropndola. JONTOLOK: Organo silvestre. JOROCH: Bola de masa en forma de cono hueco que se pone a cocer dentro de caldo de frijol.

JOOCH: Cosecha de maz, pizca; cosechar. JOOCHOB: Persona que se hace convidar a la hora de comer. JOOK: Arrancar una planta o algo clavado. JOOK: Lazo, nudo. JOOK: Asir, lazar, atar, enganchar, trabar. JOOKOB: Gancho. JOOL: Agujero, hueco, hoyo; agujerear. JOOLOK: Glotn, goloso. JOONAJ: Puerta. JOOP: Inclinar el cuerpo, hasta formar un ngulo de 90, o menos, entre el pecho y las piernas. JOOTS: Desclavar, desencajar, sacar, zafar. JOOYKEP: Hombre perezoso, haragn, holgazn. JOOYPEL: Mujer floja, perezosa. JOKS: Sacar. JOM: Hoyo, concavidad. JOM KAB: Sonido que hacen principalmente los cazadores con las manos entrelazadas y ahuecadas, a manera de pito. JOY: Vaciar una cosa que est atestada. JOYAB: Regar. JO: Actualmente as se le denomina a la ciudad de Mrida. JONAJ: Travesao que sirve de sostn a los techos de las casas de paja. JOOCH: Raspar, raer, rapar. JOOCHE: Ofrenda de primicia. JOOLJEAK: Ayer. JOOL PIIX: Rtula, hueso redondo de la parte anterior de la rodilla. JOOP: Cucharear, palear. JOOTS: Sacar con los dedos una porcin de cualquier cosa pastosa. JUB: Caracol marino. Concha del caracol marino. JULBEEN: Resiembra de la milpa en los lugares donde no germin la semilla. JUN: Un, uno. JUN PEETS KIIN: Nombre de una planta bromelicea usada en medicina tradicional. JUN PEETS KIIN KIJ: Sbila. JUUB: Desbaratar, desmoronar, deshacer. JUUCH: Molido; moler, triturar. JUUJ: Iguana, iguano. JUUK: Descoyuntar, dislocar.
55

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

JUUK: Gatear. JUUL: Enhebrar, ensartar, atravesar. JUUL: Alumbrar, afocar. JUUM: Vocero, gritera, alboroto, bullicio. JUUN: Solo, nico. JUUP: Enfundar, encajar. JUUT: Demoler, desmoronar, caer. JUUTS: Allegar, apartar, desviar, arrimar. JUUX: Piedra para moler y para afilar instrumentos. JUUYUB: Madera delgada que sirve para remover en forma circular los alimentos cuando se estn cociendo; molinillo. JUUYUB: Respirar con la boca fruncida para aliviar el ardor por haber comido cosas picantes o calientes. JUK: Abrigar; llevar algo en los brazos; empollar el ave. JUL OOK: Variedad de palma de huano muy resistente que sirve para techar casas. JUY: Mover en crculos algn lquido o pasta para revolverla mientras se cuece. JUUN: Papel. K K: Consonante oclusiva velar sorda, equivale a la C y a la Q de los alfabetos tradicionales. K: Elemento que indica primera persona del plural. KA: Luego; en pretrito y futuro le precede otra oracin. KAJUM: Planta amarillidcea; variedad silvestre de henequn. KAKAL TUN: Albahaca silvestre; es una hierva labicea melfera aromtica muy comn. KAKAW: Cacao. KAKAW CHE: Planta rubicea. KALAM: Especie de vbora conocida comnmente como coralillo. KALAN: Cuidar. KALAAN: Borracho, ebrio, beodo. KAL KAB: Mueca de la mano. KAMAACH: Quijada, mandbula inferior. KAMPACH: Lumbago; dolor de espalda. KAN: Cuatro. KANAN: Cuidar, guardar.

KANCHAK CHE: Planta rubicea que se usa para curar heridas. KANPACH: Lumbago; dolor que puede ser producido por la reuma en los lomos o por problemas renales. KAY: Pez, pescado. KAYCHE: Aguja que sirve para urdir hamaca. KAAB: Abeja. KAAB: Miel KAAB: El mundo o la tierra. KASTLAN TAAN: Idioma castellano. KAASTLAN WAAJ: Pan de harina de trigo, pan dulce. KAT: Apaste, olla de barro KAT: Tinaja o depsito de agua hecho de barro, de boca ancha y fondo angosto. KATSIM: rbol espinoso de la familia de las leguminosas. KA: Dos, segundo, segunda vez, otra vez. KA: Metate; piedra tallada de tres patas ligeramente cncava que se usa para moler granos y especias. KA: Variedad de calabaza blanca con listas verdes. KAKAATE: Al rato, ms tarde. KANAL: Cansancio. KAOJEJ: Antier, anteayer. KATAK: Tortilla de gran tamao hecha de maz. KATSAJ: Pedazos de grasa frita de cerdo. KAABEJ: Pasado maana. KAACH: Antiguamente. KAAMBES: Ensear, educar, instruir. KAAN: Cielo, firmamento, atmsfera. KAANAL: Alto, altura, arriba, elevado, superior. KAANAL: Cansarse, fatigarse, agotarse, agobiarse. KAANCHE: Construccin rstica hecha de palos en forma de mesa, rellenada de tierra en la parte superior para sembrar hortalizas. KAANCHE: Entarimado de palos que sirve para apalear y desgranar mazorcas. KAATS: Haba, tumor que se forma en el paladar del caballo. KELEMBAL: Hombro. KEX: Siquiera, aunque sea.
56

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

KEEB: Eructo; eructar. KEEP: Verga, pene. KEET: Igualar, emparejar, concordar. KEJ: Venado KEEL: Cosa mal molida, quebrada. KEL TSE: Triturado, mal molido. KEX: Accin de excitar o provocar las ganas de realizar alguna necesidad fisiolgica. KEEL: Fro; escalofro producido por fiebre o calentura. KEEL: Paludismo; escalofro. KIB: Vela. KIJ: Agave, henequn. KIMEN: Difunto o muerto. KIP: Deslizar, resbalar. KISAY: Coleptero de color verde que exhala un olor ftido. KISIN: Demonio, diablo. KITAM: Jabal, pcari, puerto monts. KITIMCHE: rbol de la familia de las leguminosas que alcanza hasta 20 mts, de altura. KIWI: Achiote. KIIK: Hermana mayor. KIIRITS: Sucio, percudido; mugre de la ropa. KIIS: Ruido que hace el pavo al hacer una rueda con el cuerpo batiendo las alas y abriendo la cola en abanico. KIIS: Pedo; ventosear, pear. KILBAJ: Trueno, ruido fuerte. KILBAL: Temblor; temblar. KIMIL: Morir, muerte. KI: Cosa rica, sabrosa, deleitable, gustosa, agradable. KI WAJ: Vianda. KIIBOK: Odorfero, perfumado, olor agradable al olfato. KIICHKELEM: Hermoso, gallardo, lindo, bonito, bello. KIICHKELEM YUUM: Jesucristo, literalmente Hermoso Seor. KIICHPAM: Hermosa, bonita, linda, bella, guapa. KIIL: Carne de la vianda, guiso o manjar. KIIS: Tamo del maz con propiedades urticantes. KIIS: Zumo, aceite de la cscara de ciertos

frutos cidos. KOJ: Diente. KOJ: Leoncillo o puma de esta tierra. KOJA: Foca tropical. KOKAN: Curacin que se hace por medio del sangrado ejecutando con colmillos de serpiente. KOK SEEN: Asma, tos provocada por la inflamacin de los bronquios. KOLNAL: Milpero, labrador, campesino, proletario. KOLOMTE: Pjaro carpintero de cabeza roja y cuerpo negro. KOLOJCHE: Seto, corral, cerco hecho de palos o maderos principalmente para las casas de paja. KOLOXCHE: Empalizada. KOLOOJCHE: Bajareque. KOSOM: Golondrina. KOWOJ: Tarntula. KOOB: Maz enmohecido o corrompido por humedad en la mazorca. KOOCHOL: Especie de grillo de color caf claro, sin alas, torpe en andar, de cuerpo grueso. KOOJ: Pisonar, golpear, abatanar. KOOL: Milpa; tierra labrada o rozada. KOONOL: Venta; vender; vendedor. KOOP: Enrollar, encorvar, enroscar. KOOS: Aguililla; ave de rapia que emite un sonido parecido a la voz humana. KOOT: Accin y efecto de cercar; albarrada, cerca de piedra. KOOTS: Despedazar, trozar. KOOTS: Arrollar, enroscar. KOOX: Oco-faisn, cojolito o cojolite. KOOY: Cualquier cosa que no tenga escuadra, desigual en los empates. KOCH: Ancho, espacio amplio. KOCHAK: Patada, puntapie. KOJOL: Llegada; llegar. KOK: Sordo, insonoro. KOKAY: Lucirnaga. KOL: Jalar, apartar, despojar, quitar. KOL KEEP: Masturbacin del hombre. KOM: Corto, breve. KOPO: Alamo, planta de la familia de los higos. KOTON: Camisa que no se ajusta al
57

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

cuerpo. KO: Travieso, revoltoso, pcaro, atrevido, terco. KOIL: Rabia. KOOJ: Cosa cara; precio o costo elevado. KOOLEBIL: Dcese as a la Virgen Mara y a cada una de sus advocaciones como la Virgen de la Concepcin, de Ftima, etc. KOOLEJ KAAB: Abeja inofensiva, ya que no posee aguijn, es un himenptero melfero. KOOLEL: Seora, mujer casada o con hijos. KUKIINS: Sentar, asentar. KUKLIM: Escarabajo pelotero. El rodador de excremento. KUKLIN: Escarabajo pelotero. KUKUPKIJ: poca o momento cuando no hay brisa o viento producindose calor. KUKUT: Gordura; tronco o parte gruesa que cran los tubrculos. KUL EEX: Calzoncillo, pantaln corto. KULTE: Buhito chillador; ave nocturna del monte, canta como lechuza y da gritos como nio. KULUL: Planta que pertenece a la familia de las cactceas, es de tallo anguloso y cubierto de espinas. KURUT: Despojar al rbol de sus hojas. KUSAM: Golondrina. KUTAL: Sentar, sentarse. KUXTAL: Vida, existencia. KUYUM: Nombre de una vbora. KUUCH: Carga que se lleva a cuestas. KUUCH: Cargo, obligacin, culpa. KUUM: Olla. KUUP: Jcama silvestre, es una leguminosa de races tuberosas. KUUP: Detener el resuello. KUUTS: Pavo silvestre, pavo monts de esta tierra. KUUXUM: Moho, hongo, verdn. KUUY: Calcaar. KUCHIL: Lugar, sitio, asiento o fundacin. KUK: Codo. KUKUT: Se le dice as a las plantas que tienen la raz gorda o el bulbo de las liliceas y de algunas amarillidceas.

KUL KAAL: Crviz; lo que no tiene cabeza, pescuezo corto. KUUCH: Detenerse la comida en la garganta. KUUCH: Difcil, duro, dificultoso, trabajoso. KUUK: Ardilla. KUUL: Accin de frotar aplicando pomada o polvo. K' K: Consonante oclusiva velar sorda glotalizada; equivale a la K de los alfabetos tradicionales. KAB: Mano, brazo, antebrazo, pata de animal. KAB: Manija de cualquier objeto, asa. KAB: Rama de rbol o arbusto. KABAX: Comida sin condimento; simple salcocho sin sazn. KABAAL: Torno primitivo que usan los alfareros para darle forma a las vasijas. KABET: Cosa necesaria, til. KAJ: Reconocer, recordar, acordar. KAKAL: Seco, flaco. KAL TA: Estreimiento. KAL WIIX: Mal de orina; estrangurnia. KAMAS: Especie de nido voluminoso hecho de tierra y otros elementos en donde habitan comejenes. KAMAS: Termita, comejn. KAMBUL: Ave grande del orden de las gallinceas, su aspecto es el de una pava de plumaje caf rojizo, un tanto obscuro. KAMPILEEN: Amarillento en el color. KAMPOKOL CHE: rbol de la familia de las rubiceas, su madera es de mediana dureza y posee hojas opuestas o verticiladas. KANAN: Arbusto de flores rojas de la familia de las rubiceas, sus hojas se usan para baos medicinales. KANASIN: rbol de la familia de las leguminosas de madera fuerte y con corazn de color amarillo, es de rpida descomposicin. KAN BOLAY: Gato monts pintado, bermejo o manchado de amarillo. KANBUL: Ocofaisn, ave cracidcea que
58

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

habita en el monte alto de Yucatn. KAN CHIKIN: Bilis, ictericia; enfermedad de la vescula biliar. KANCHIN: Zacate que crece en las milpas y es perjudicial para los sembrados por lo tupido que germina. KAN CHUUY: Plido, amarillento. KANISTE: rbol sapotceo que da unos frutos amarillos que son comestibles. KANPILEEN: De color amarillento, atericiado en el color. KANSINKIN: Nombre del tabachn o guacamayo de la familia de las cesalpinceas. KANTEMO: Nombre de un rbol grande que tiene semejanza con el piich o guanacaste. KANTSAK: Insecto silvestre melfero de color negro que produce una cera en forma de tubo en la entrada de su nido. KASAAN: Cruel, malvado. KASKAT: Planta tilicea cuyas hojas se usan en los pib-es. KAT: Barro, arenilla o lodo que se usa para hacer objetos de cermica. KAT: Pasar atravesando, cruzar. KAT: Vasija de barro. KATAB CHE: Cruz . KAWIS: Planta parsita que se adhiere a los rboles, es una bromelicea. KAXAB YUUK: Una especie de culebra que ataca a su vctima como la boa. KAXAB YUUK: Una hierba que se utiliza para engordar caballos. KAX NAK: Faja, cinturn, cincha. KAAB: Caldo, jugo, zumo. KAABA: Nombre genrico y propio de cualquier persona, animal o cosa. KAAJ: Bilis, hiel de cualquier animal. KAAL: Abrochar, trabar, cerrar, encerrar, enjaular, clausurar, detener. KAAM: Hospedar. KAAN: Amarillo, cosa amarilla. KAAN: Fruta madura o sazonada. KAAN: Mecate; medida lineal de superficie que tiene una longitud de 20 x 20 mts. KAAN KUXUB: Una variedad de mariposa de alas amarillas.

KAAN KUXUB CHE: Arbusto melfero de tallo resistente, hojas aovadas y flores amarillas. KAAN LOOL: Planta bignonicea de la cual hay dos variedades, una de flores de corola amarilla y grande y otra, que da racimos de pequeas flores amarillas. KAAP: Insertar. KAAS: Feo, run, malo, maldito, inservible. KAAT: Pasar atravesando, cruzar. KAAX: Amarrar, atar, liar, fajar, vendar herida. KAAY: Msica, cancin, pregn; cantar, gorjear, rezar con cantos. KAJ: Bilis o hiel; cosa amarga, amargo. KAK: Fuego, lumbre, fogn, hoguera. KAK: Fogaje, afta. KAK: Viruela. KAKNAB: Mar, ocano. KAKT: Asar al fuego. KANCHE: Banquillo, lugar donde se asienta algo, objeto o cosa que sirve para sentarse. KANKAAB: Suelo humocarbonatado de color rojo. KAS: Atajo, divisin, cerco; atajar, impedir, cercar. KAT: Pregunta, peticin; preguntar, pedir. KAT: Querer, desear, pretender. KAX: Bosque, montaa, selva, campo, monte de rboles. KAXIL: Diarrea. KAANAN: Necesario, valioso, importante. KAAW: Grajo o zanate de esta tierra. KAAY: Pregonar, vender voceando. KEBAN: Pecado, cualquier actividad mala en contra de la moral. KEYEM: Pozole, bebida que se prepara con masa de maz cocido hasta reventar. KEEB: Abrir como labios, apartar en dos lados algn objeto. KEECH: Ladear, torcer, desviar. KEEX: Trocar, cambiar, permutar, canjear, rescatar. KEEY: Regao, represin, camorra; regaar, reprender. KEKEN: Cerdo, puerco, cochino, marrano.
59

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

KEL: Tostar en comal o fogn . KEWEL: Piel, cuerpo, pellejo. KILI: Lorito, perico de ojos rojos. KIIL: Lastimar la llaga restregndola, renovar la llaga. KIIN: Da, sol, tiempo, poca. KIIN: Sacerdote, cura, presbtero. KIIN KAABA: Cumpleaos, onomstico. KIIT: Esparcir granos, desparramar, derramar, echar cosas no lquidas. KICH: Calentarse al sol o junto a las brasas. KILKAB: Transpiracin; sudor; transpirar, sudar. KINT: Calentar, entibiar. KIIK: Sangre. KIINAM: Dolor fsico o moral, dolor continuo. KIIX: Espina, rbol o hierba espinosa. KIIX PACH OOCH: Puerco espn. KOCHOL: Cigarrn sin alas que es torpe en andar. KOJ: Papada. KOJAAN: Enfermo, falto de salud. KOLIS: Trasquilado, rapado, calvo, peln. KOLOP: rbol de la familia de las caparidceas que da frutos comestibles de cscara caf y pulpa amarilla. KOMOJ: Olor o marisco, olor a huevo fresco; cosa de mal olor. KOXOL: Mosquito, mosco. KOOK: Ruiseor, ave trdida de melodioso canto. KOOL: Golpear, lastimar, desoliar. KOOP: Coscorrn; golpe dado en la cabeza con los nudillos de los dedos estando la mano cerrada. KOOS: Trasquilar, peluquear, motilar, rapar, cortar con tijeras cualquier cosa. KOOS: Criado, mozo, sirviente. KOBEN: Cocina, fogn. KOCH: Accin de llevar o traer cosas en la cabeza. KOCH: Embestir, cornear. KOKOB: Nombre de una serpiente venenosa, de cuerpo grueso y corto, la cual repta con movimientos torpes; existen dos clases, una de color gris con manchas negras y otra de color rojo.

KOOKOL: Sucio, manchado, impuro. KOL: Sopa caldosa, espesa o pastosa generalmente hecha a base de masa o harina y condimentada con sal, achiote y otros condimentos. KOM: Hondonada, concavidad, rehollada. KOP: Cavidad, hueco, hondonada. KOPTE: Ciricote; rbol de la familia de las boraginceas, de su fruto se hace dulce. KOY: Escarbar, hurgar, hacer hoyos, limpiar hoyos. KOOCH: Gaznate, garguero, la nuez de la garganta y la regin posterior de la boca o palatolaringofarngea; papo. KOOCH: Higuerilla; es una planta de la familia de las euforbiceas. KOOX: Bravo, arisco, indmito, hurao, montaraz. KUBEN: Depsito, encargo, encomienda; encomendar, encargar. KUCHUL: Llegar, arribar. KUJ: Dios KULIM: Ciruela seca, pasada y arrugada por la accin del sol. KULU: Mapache, tejn, perrilla, coat. KURUCH: Cucaracha; insecto ortptero nocturno de cuerpo plano y color rojinegro. KUTUB: Mortero; mano de mortero; vasija que sirve para machar algo, puede ser de piedra o de cscara de coco. KUXCHE: Amapola. KUXUB: Achiote. KUYCHE: Amapola. KUYUCH: Enredadera cuyo fruto se asemeja a la cochinita. KUUB: Entregar, someterse a alguien, dedicarse por completo a algo. KUUCH: Pabilo, hilo o hilera. KUUL: La rabadilla de las aves. KUUL: Vagina; parte genital de la mujer. KUUP: Rebanada, rebaar. KUURUCH: Hombre afeminado, homosexual masculino. KUUT: Machacar, desmenuzar, deshacer estrujando o pisando con mortero. KUUX: Pacer, mascar, roer. KUUX: Disgustar, incomodar, desavenirse con alguien. Odio, rencor, enojo, disgusto,
60

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

molestia. KUUY: Ladear, desviar la posicin, asentar mal, hacer muecas. KUM: Calabaza. KUMCHE: rbol de la familia de las caricceas y su fruto es denominado bonete en espaol. KUMKUMI: Correcaminos. KUTS: Tabaco. Ku: Nido, lecho de los animales. KUCHE: Cedro. KUUK: Renuevo, retoo, cogollo. KUUKUM: Pluma de ave en general. KUUM: Nixtamal. KUUY: Menear. L L: Consonante dental lateral sonora. LAJ: Bofetada. LAK: Taza de barro, plato o cazuela de barro. LAKIN: Oriente, este. LAY: Demostrativo: esto, ste, aquel, aquello. LAAB: Viejo, carcomido, desgastado, apolillado. LAAJ: Golpear con la palma de la mano, abofetear. LAAK: Desprender, despegar, arrancarse algo, quitar. LAAM: Sumir, hundir. LAAP: Abrochar, entremeter una cosa en otra. LAAP: Puo o puado de cosas. LAAL: Ortiga; arbusto cuyas hojas producen escozor al rozar con ellas. LAL MUUCH: Enredadera cuyas hojas con pelos urticantes producen ardor al tocarlas. LAK: Compaero, prjimo, pariente. LAAK: Otro. LAL: Vaciar, verter. LAAT: Sustentar algo con la palma de la mano; palanquear. LA: Pronombre y adjetivo; contraccin de lela: ste, sta, esto. LAACH: Rasguar, araar, rascar. LE KEN: Cuando.

LEKES: Persona gorda. LELA: Pronombre demostrativo: ste, sta, esto. LELEM CHAK: Relmpago. LELO: Pronombre demostrativo: se, sa, eso; el mismo, lo mismo. LELEM KAAN: Resplandor del rayo o relmpago. LEP OL: Animarse, esforzarse, apresurar, acelerar, trabajar con ms ganas. LETI: l, ella o ello. LEEB: Entreabrir, separar con los dedos. LLEK: Planta de tallo rastrero que produce frutos redondos; vasija que se hace con los frutos de esta planta y sirve para guardar tortilla. LEE: Tender. LECH: Trampa para animales provista de un hilo del cual se tira. LEJ: Sujetar con lazo, lazar. LEKEL: Retener, recaer en alguna enfermedad o estado de nimo. LEKEL: Empezar, comenzar. LEK PAAKAT: Mirar con ira. LEMBA: Brillar, relampaguear. LENCHIN: Empujar. LETS: Pasar la lengua en algo, lamer. LETS: Lambiscn. LEYLIE: El mismo, lo mismo, idntico. LEYLIE: Siempre. LE: Hoja de cualquier planta. LEEP: Descortezar con las uas, desgarrar, hender con las uas algn fruto u otra cosa para calarla. LIITIB: Ponerse de puntillas, andar pisando con la punta de los pies. LIKS: Levantar. LIL: Asperjar, rociar. LIL: Sacudir. LOJ: Redimir, rescatar, desagraviar LOKOK: Cera que elaboran las abejas melferas. LOT KEJ: Calambre. LOOB: Lleno de maleza, lbrego, enyerbado. LOOB: Dao, mal; herir, daar. LOOCH: Encorvar, doblar. LOOK: Hervir a borbotones, agitacin del agua en ebullicin.
61

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

LOOL: Flor; se le llama as a las flores de corola. LOOM: Punzar, herir con punta, apualar. LOOT: Juntar, pegar, unir. LOOX: Trompada, puetazo. LOBCHE: Coa. LOCH: Abrazar por el cuello. LOCH: Puado. LOT: Accin de unir, juntar o pegar; frutos que estn unidos como las huayas o ciruelas. LOCHE: Coa. LOBAYAN: Adolescente, doncella, moza. LOOT: Calambre. LUKUM: Nombre genrico que incluye gusanos anlidos y nematelmintos. LUKUM KAAN: Lombriz de tierra. LUTSUB: Gancho, anzuelo. LUUCH: Jcara; rbol que da este fruto. LUUK: Tragar sin masticar LUUK: Lodo, lodazal. LUB: Legua. LUBUL: Caer. LUL: Baba. LU: Bagre. LUUCH: Cucharear. LUUM: Tierra, suelo, terreno, planeta en que habitamos. M M: Consonante bilabial nasal sonora. MACH: Chato, de narices aplastadas. MAJAN: Tomar y pedir prestado; prstamo. MAJAN NAJ: Mariposa grande de color gris negruzco. MAKAL: Planta cuyo rizoma o raz es comestible. MAKAN: Enramada, ramada. MAKECH: Coleptero parecido al escarabajo cuyos litros se adornan con piedras de bisutera. MAK KUUM: Estofado de carne de ave, de cerdo o de pescado. MAK: Corcho;, arbusto que crece a las orillas de cenotes y lagunas. MAK: Escaldar, deshollar o lastimar la piel. MAKULAN: Planta herbcea de hojas

comestibles. MALIX: Se le da este nombre a los perros o personas sin linaje. MAMAYKI: Suave, delicado, blando. MANAK: Vislumbrar apenas, percibir ligeramente. MANKAJAL: Trasponer, perder de vista. MAYOL: Vaquero o pastor de ganado. MAACH: Asir, agarrar, empuar, sujetar. MAAK: Tapa; tapar. MAAK: Comer sin masticar y violentamente; comer rpido y mucho. MAAM: Expresin de respeto para referirse a mujeres de mayor edad. MAAN: Compra; comprar. MAANAL: Demasiado, excesivo, pasado de medida o de cantidad. MAAX: Chile silvestre de esta regin. MAAX: Majar, magullar, aplastar, machacar. MAAY: Pezua. MAY: Persona, sujeto, fulano. MAN: Andar, pasar o cruzar de un lugar a otro. MAN: Calmar o cesar; acabar. MAS: Grillo, insecto coleptero. MASKAB: Machete. MASKAB CHE: Flamboyn. MASEWAL: Nativo, aborigen, plebeyo, inculto. MASTE: Chile aejo y de poca fuerza y aquel que cae antes de sazonar. MAT: Pedir, mendigar. MATAN: Mendigo, pordiosero. MATSAB: Pestaas. MAX: Quin?. MAY: Colar, cernir. MA: Partcula negativa: no. MAKOOL: Flojo, holgazn, ocioso, negligente. MAAJ: Ganglio, hinchado en la ingle, en el sobaco o en el cuello, llaga o herida en alguna de esas partes. MAALOB: Est bien, muy bien, bueno. MAAS: Dcese del estado de desgaste de la soga, de la ropa o de cualquier clase de hilo. MAAS KAAL: Ronco; ronquera. MAATS: La cutcula delgada que cubre al grano de maz; el maz que se cuece sin cal
62

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

para hacer atole. MAATS: Chupar, lamer, pasar la lengua por algo. MAAX: Mono araa, mico o simio. MAAY: Tamo de maz, residuo de algunos slidos; esencia. MEJEN: Pequeo, chico. MEJEN: Hijo de hombre o engendrado por algn hombre. MENT: Hacer, elaborar, crear, formar. METNAL: Infierno, lugar de penurias, obscuridad, hambre y fro. MEYAJ: Trabajo, trabajar. MEEK: Torcer, doblar, encorvar. MEEMECH: Variedad de lagartija. MEEN: Ocupacin en general. MEEN: Hacer, elaborar, crear, formar. MEENTSUL: Rebusca de frutos despus de haberse realizado la cosecha. MEERECH: Lagartija. MEK: Abrazo; abrazar. MEET: Rodaja, rodete o ruedo pequeo. MEEX: Barba o bigote del hombre; pelo de algunos animales en la quijada inferior. MINAAN: No hay, falta. MIX: Ni, tampoco. MIXBAAJ: Nada, ninguno, ninguna. MIXBAAL: Nada, ninguno, ninguna. MIX BIKIN: Nunca, Jams de tiempo venidero. MIXMAK: Nadie, ninguno, ninguna persona. MIX TUUX: En ninguna parte o lugar. MIIS: Gato domstico MIIS: Planta parsita. MIS: Escoba. MIS: Barrer. MOJ: Brasa, lumbre o fuego que se pone debajo de la hamaca para calentar el cuerpo cuando hay mucho fro. MOKLIN: Escarabajo pelotero. MOLIN: Pedazo de madera que sirve para machacar o tamular. MOLIN: Gusarapo, larva de mosco. MOP: Variedad de palma MOSON: Torbellino, remolino de viento. MOOCH: Encoger, acurrucar, agazapar. MOOCH: Los dedos de la mano o pie en general; patas de las aves.

MOOK: Nudo, amarre de la soga o hilo. MOOL: Recoger, juntar, agrupar, acopiar. MOOL: Recto, ano. MOOT: Agazapar, encoger, ocultar. MOOTS: Raz. MOOY: Rincn, redondeado en los extremos de las casas de paja. MOCH: Manco, tullido, lisiado. MOOL: Garra de los felinos, seal de huella. MUCH: Trmino respetuoso para solicitar favores. MUCH: Marchitar. MUK: Planta trepadora muy usada en artesana. MUKUL: Encubierto, escondido. MUKUY: Trtola. MUKYAJ: Sufrimiento, sufrir. MULIX: Rizado; rizar. MUMUN BAAK: Cartlago, ternilla. MUT: Ave de plumaje negro y de pico verde. MUTS KOK: Doradilla, yerba que sirve para curar el asma. MUXUB: Mortero, vasija que sirve para moler o machacar. MUUCH: Sapo, rana. MUUCH: Crespo, rizado, arrugado. MUUK: Enterrar, sepultar. MUUK: Fuerza, vigor. MUUKCHE: Uno de los principales palos en forma de horqueta utilizados para cercar las milpas. MUUL: Reunir, amontonar. MUUM: Cosa tierna y sin sazn, fruta antes de madurar. MUUN: Tierno, blando, delicado, reciente, dcil, verde. MUUS: Cercenar, emparejar, cortar a raz. MUUT: Almud, unidad de medida de ridos, equivale a tres kilogramos y medio. MUUTS Cerrar los ojos. MUUTS: Marchitarse las flores. MUUX: Moler en mortero u otro instrumento de piedra. MUL: Montn, montculo de piedras hecho a mano. MUS IIK: Huelgo, aliento o resuello que uno echa por la boca.
63

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

MUYAL: Nube. MUUJUL: Presente matrimonial: dote que entrega el padre del varn a la familia de la novia. N N: Consonante dental nasal sonora. NABAL: Planta leguminosa. NABAN CHE: Sasafrs NAB KAAN: Paladar. NAJ: Casa. NAK OL: Fastidio, disgusto, hasto. NAKTAN: Encontrar, topar, golpear, atropellar. NAK: Barriga, estmago, panza, vientre. NAL: Elote, mazorca y planta de maz. NAL TEEL: Variedad de maz muy precoz, de mazorca pequea. NAAB: Nenfar, loto, ninfa. NAACH: Asir fuertemente con los dientes. NAACH: Coito, hacer el acto sexual. NAACH: Resto de comida que queda para el da siguiente, recocido. NAAK: Arrimar, arrinconar, pegar. NAAK: juntar, acercar, arrimar. NAAT: Montar a horcajadas, montar. NAATS: Cercano, poco distante, prximo, cerca. NAB: Medida existente entre el dedo pulgar y el meique estando abierta la mano. NACH: Lejos. NAJAL: Jornal, ganancia, sueldo, salario. NAJ CHE: Tizn. NAX CHE: Tizn. NAY: Sueo; soar. NAY: Distraer la atencin, entretener. NAYS OL: Distraer, embabucar, engaar, alucinar. NA: Madre. NA KAB: Dedo pulgar, dedo primero y ms grueso que los dems. NA OOK: Dedo grueso del pie. NA TSUUL: Cucaracha de color rojizo que abunda en las cocinas. NAAJ: Satisfecho de comida; estmago lleno, atestado, harto. NAAKAL: Trepar, subir, ascender. NAAT: Entendimiento, juicio, razn,

inteligencia; entender, razonar, inteligir. NEJ: Cola, rabo. NEEK: Pepita, semilla, hueso de fruta. NEEK ICH: Pupila, nia del ojo. NEERET: Trasquilado; trasquilar. NEETS: Delicado de salud; persona, animal o planta que tiene pocas defensas y est propensa a contraer enfermedades. NEN: Espejo. NENT: Espejar. NES: Roer, comer royendo. NET: Descortezar con los dientes, roer. NIKIB: Cabecear dormitando. NIKKUN: Amontonar, formar montones. NIKTE: Flor de ptalo NIKTE: Flor y rbol llamado as, flor de mayo. NIKTE BAAK: Ciervo, se dice principalmente a los cuernos muy ramificados NIKTE CHOOM: rbol silvestre y variedad de flor de mayo. NIKTE JA: Flor de agua o ninfa comn en las lagunetas y aguadas. NIXKAJAL: Resbalarse cualquier recipiente asentado, inclinarse de un lado lo mal asentado. NIICH: Comezn. NIICH: Risueo, el que re y ensea los dientes. NIIK: Derruir, derribar, tumbar, destruir. NIIK: Menear. NICH: Bocado. NIX: Vertiente, declive, plano inclinado, falda de cerro. NI: Nariz, hocico, trompa; punta. NI CHAAK: Avispn de color amarillo y negro, abunda en la poca de lluvias, su picadura es tan fuerte que a veces causa calentura. NI CHE: Los ltimos frutos de un rbol, por lo general se hayan en la punta de las ramas. NI KAB: La punta de los dedos; yema del dedo. NIMIS: Plantita conocida en espaol como pensamiento. NIIN: Cierta clase de insectos hempteros. NOJ: Grande, gran, principal.
64

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

NOJ KAAJ: Ciudad, cabecera, capital. NOJ KIIN: Da principal, da de fiesta. NOJOCH: Cosa grande, mayor principal. NOJOCH AK: Caguama, gran tortuga. NOJOL: Sur NOKKIN: Poner boca abajo. NOM: Perdiz, ave, silvestre que vuela poco, es de carne comestible. NOOKOY: Nublado, nublazn. NOOK: Ropa o vestido en general, pao, manta. NOOKOL: Gusano. NOOY: Meollo, pulpa. NOK CHAAK: Cortar las ramas de los rboles de tal manera que caigan al suelo sin desprenderse, para que al retoar formen un cerco. NOK: Ronquido, roncar. NOL: Deshacer alguna cosa entre el paladar y la lengua, sin masticar, anolar. NOT: Descortezar con los dientes. NOOCH: Barbilla, quijada, mentn. NOOJ: Lado derecho, mano derecha, derecho. NOOX: Acuar, poner cuas. NUKUCH OOK: Hormiga corredora. NUP LUUCH: Ventosa medicinal. NUXIB: Viejo, anciano. NUUCH: Juntar una cosa con otra, juntar las puntas de la lea para encender fuego. NUUK: Cosa grande. NUUL: Magulln, contusin; magullar, machacar, lastimar. NUUM: Incapaz, lerdo, lento. NUUP: Compaero, pareja, semejante, similar, homogneo. NUUP: Unir, juntar, aparear. NUUK: Respuesta, contestacin; contestar, responder. NUM TSUTSUY: Planta de la familia de las cartceas. NUP: Trampa para atrapar pjaros. NUUKUL: Instrumento, utensilio, herramienta. NUUT: Angosto, estrecho. O

O: Vocal O en su forma sencilla o corta. En maya tiene otras cuatro formas. OCH KAAN: Boa; culebra ratonera. OCH KEEP: Mujeriego. OJELT: Saber, conocer, averiguar. OK JA: Bautismo; bautizar. OKOL: Entrada, entrar OKOM: Cada uno de los troncos de madera ahorquetados que soportan la estructura de los techos de paja. OKS: Meter, introducir, hacer entrar. OOL: Llanto, lento, torpe, lerdo. OLOM: Espeso, denso, grueso, cuajado. OTOCH: Casa. OXOOM: Desgranar. OO: Duplicacin utilizada en la ortografa de la lengua maya para indicar que la vocal O es larga y el tono es bajo. OOCH: Zarigeya, zorro de esta tierra. OOCHEL: Sombra de cualquier objeto o cuerpo. OOK: Pie, pata, base; cabo mango. OOKOL: Ladrn, ratero, fraude, robo; hurtar, robar. OOKIN: En la noche. OOM: Aguacate. OOP: Tortilla o pan tostado. OOP: Asar, dorar. OOP: Quebrar o quebrantar cosas duras. OOT: Pellejo, cuero. OOTS: Nata de algunos lquidos OOTS: Arrugar. OOXEL: Costra. OOXOL: Bochorno, calor. O: Duplicacin que se utiliza en la ortografa de la lengua maya para indicar que el sonido de O es largo y el tono alto. OKOL: De, acerca de, respecto a. OKOT: Baile, danza; bailar, danzar. OL: Voluntad, estado de nimo, intencin, ganas, intento, energa moral. OL: Tallo o cogollo tierno. OLAK: Casi, por poco, aproximadamente. OM: Espuma. OMANKAL: Hervir, fermentar. OMSIKIL: Pipin. OP: Anona. OT: Querer, tratar de obtener, desear, apetecer, aceptar.
65

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

OTSIL: Pobre, desdichado, miserable. OX: Tres. OX: Ramn, rbol forrajero de la familia de las morceas. O: Forma grfica utilizada en la ortografa de la lengua maya para representar a la o glotalizada. OO: Forma grfica empleada en la ortografa de la lengua maya para indicar que la O se repite despus de un corte en la pronunciacin. OOCH: Comida, alimento. OOCH: Trama de cualquier tejido OOLKI: Blando, suave. P P: Consonante oclusiva bilabial sorda. PACHAL: A la postre, posponer. PACHKAB: Nuca, cerviz. PAJ: Agrio, acedo, avinagrado. PAJ IS: Manchas blancuzcas que salen en la piel. PAJKUN: Encamar, encamarse; empollar. PAKAB: Camada o cras de ave o de cualquier animal cuadrpedo. PAK JOOL: El caballete de huanos puesto en las casas de paja. PAKKUN: Encamar. PAK: Pared. PAKACH: Tortear. PAKAL: Planto en general. PAKAL: rbol y fruto de la naranja agria. PAK LUUM: Adobe de las casas de paja. PAM: Tucn. PAMAK: Hojas de la calabaza comn y principalmente de la (x) ka. PAN CHEEL: Tucn. PAT KAABA: Sobrenombre, apodo; apodar. PAWO: Bolsa de tipo circular, de paredes tejidas muy gruesas y apretadas, hechas de fibra de henequn. PAWO: Erupcin que sale en el cuerpo como salpullido. PAYAL CHI: Rezo, oracin a Dios o a los seores de los montes: rezar, orar. PAACH: Espalda de hombre o de cualquier

animal. PAACH: Detrs, envs o revs de cualquier cosa. PAACH: Cosa que ha perdido tesura o rigidez. PAAK: Doblar, plegar. PAAKAT: Mirada, mirar, ver. PAAK: Clavar o hincar como los horcones de las casas. PAAK: Pegar, juntar, unir, contagiar; untar. PAAL: Mozuelo, muchacho, joven, adolescente. PAASEL: Choza, caseta o cobijo rstico de un alero o dos, sirve para refugio temporal. PAAT: Moldear, formar, dar forma a algo. PAATS: Cualquier cosa que est desinflada o vaca completamente. PAAX: Msica; instrumento musical; tocar cualquier instrumento musical. PAAY: Torear. PAAY: Torear. PAJTAL: Poder, tener la facultad o el medio de hacer una cosa. PAK: Deshierba, chapeo a ras del suelo; deshierbar. PAK CHE: Raspador primitivo que sirve para raspar pencas de henequn. PAKAM: Nopal o tuna silvestre. PAN: Escarbar, cavar. PAPAY: Jaspeado; desigualdad en los colores aplicados a alguna cosa. PATS: Masaje, sobada; masajear, sobar. PATS: Desinflado. PAY: Jalar, tirar, atraer. PAY: Prstamo, prestar. PAY: Zorrillo. PAY CHE: Hierba del zorrillo porque hiede como este animal. PAY OOCH: Zorrillo. PA: Quebrar, romper, deshacer, desbaratar, derruir, destruir. PA MUUK: Agona; los ltimos movimientos del moribundo. PA PUL: Juego de la piata; romper piata. PASAAK: rbol cuyo tallo sirve para hacer tablas aunque es de poca duracin, sus frutos son parecidos a la uva. PAAP: Una especie de urraca, ave crvida,
66

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

es blanca con manchas negras. PAAS: Sacar o escarbar tierra con las manos o patas como lo hacen las gallinas. PAAT: Aguardar, esperar. PECHECH: Huso, instrumento u objeto para hilar. PEK: Plasta. PEMCHUK: Tortilla gruesa hecha a mano. PENKUCH: Tortilla gruesa y grande de maz torteada entre las dos manos. PETEN: Isla, comarca, regin. PEECH: Garrapata. PEECH: Majar, machacar, aplastar, prensar. PEEK: Perro. PEEL: Vulva, vagina, parte sexual de la mujer. PEETS: Prensa, trampa; prensar, apesgar, oprimir, aplastar. PEK: Movimiento; mover, menear, latir, bullir, palpitar. PEPEM: Mariposa. PE: Accin y efecto de llevar o traer en la mano alguna vasija o algo similar. PEET: Especie de red fija en un aro, que se cuelga por medio de tres hilos unidos en un nudo en la que se guardan cosas comestibles. PICHIB: Planta mirtcea conocida comnmente como guayabo; guayaba. PICH: Tordo; cierta clase de pjaro de color negro. PIK: Chinches grandes que vuelan y chupan la sangre de las personas. PIKIT: Abanico. PIXAN: Alma o espritu que da vida al cuerpo del hombre. PIXOY: rbol de la familia de las esterculceas. PIICH: Guanacaste, orejn; rbol de hojas caducas, con amplia y extensa copa, su madera es muy usada en ebanistera y construccin. PIICH: Verter cualquier lquido contenido en una vasija. PIICH: Horadar punzando para sacar alguna espina clavada en alguna parte del cuerpo. PIIK: Justn. PIIM: Cosa gorda y gruesa; el grosor de las cosas planas.

PIIT: Resbalar, deslizar, zafar; quitarse la ropa u otra penda como los zapatos. PIITS: Algodn, planta malvcea silvestre que ocasionalmente es cultivada. PIIX: Vaina, cobertura, funda. PIB: Horno hecho bajo tierra a modo de foso; barbacoa; asar debajo de la tierra. PIX: Rodilla. PIITS: Ligeramente dulce. POCH KEEP: Goloso, ansioso. POKCHE: Monte de rboles no crecidos, montecillo en grado de recuperacin. POKOL: Lavazas o aguas que han servido par el aseo de los bancos de moler maz. POKOL: Insecto volador blanco, de cuerpo pequeo y alargado; procrea en las plantas y se alimentan de ellas, acabndolas. POLOK: Gordo, grueso. POMOL CHE: rbol muy comn en bosques secos, su savia es medicinal. POPOTSKI: Resbaloso. POROOX: spero. POX: rbol cuyo fruto es espinoso y tiene un sabor agridulce. POOCH: Deseoso, ansioso, ambicioso. POOCH: Insulto, injuria, ofensa; insultar, injuriar, ofender. POOL: Cabeza, extremo o punta. POOL KEEP: Balano, cabeza del miembro viril. POOM: Copal, incienso. POOT: Agujerear, barrenar, perforar, traspasar. POOTS: Ordear, extraer la leche de los animales. POK: Tostar. POL: Labrar, esculpir, desbastar, tallar. POP: Petate. POOT: Variedad de araa de grandes patas y de color amarillo; tarntula fuscimana. PUJ: Pus, materia. PUJUY: Ave nocturna; chota-cabras; tapa camino PUKIL CHO: Ratn de color gris que habita en el campo. PUKSIIKAL: Corazn. PUL YAAJ: Hechicero; hechizo; hechizar. PUT BALAM: Planta solancea medicinal; su fruto es utilizado para
67

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

incordios y hemorroides. PUTKAN: La hierba llamada mastuerzo. PUUCH: Despachurrar, machacar, deshacer, apachurrar, aplastar. PUUK: Deshacer, desmoronar, desbaratar. PUUK: Huevo descompuesto. PUUK: Fundir, derretir, desler, disolver, deshacer. PUUL: Arrojar, tirar, desechar, abalanzar. PUUT: Papayo; papaya. PUS: Sacudir, limpiar. PUT: Acarrear; transportar. PUTS: Aguja. PUUCH: Espalda, lomo. PUUK: Cerro, loma, sierra, cordillera de cerros bajos. P' P: Consonante oclusiva bilabial sorda glotalizada, equivale a la p o pp de los alfabetos tradicionales. PAJ: Alepusa. PAYACH: Pedacitos. PAY TOK: Cortar rboles, arbustos y ramas, es la operacin con que se inicia la tumba de los rboles. PAAK: Tomate. PAAT: Dejar, abandonar, separa. PAAX: Deuda, fiado; deber, fiar. PAAY: Alepusa. PAAS: Burla, mofa, desdn; burlar, mofar, desdear. PELECH: Justo, exacto, cabal. PEEK: Molestia, fastidio; aborrecer, odiar. PEEL: Desgranar, descascarar cosas como los frijoles. PEEX: Raqutico, endeble, enclenque. PEP: Desplumar, deshojar. PEES: Desollar, tajar. PICH ICH: Tortilla gruesa de maz con grano de frijol cocida en el comal. PIRIX: Parte pudente de la mujer, trasero del hombre. PIRIX JE: Huevos revueltos con tomates previamente estrujados. PISTE: Variedad de chile de pequeo tamao. PIICH: Orzuelo, grano en el prpado.

PIICH: Orilla. PIIK: Bajar fruta o flor quebrando la rama. PIIK: Despedazar cosas delgadas o quebradizas. PIIL: Abrir (los ojos); tener cuidado. PIIS: Medida; medir. PIIT: Saltar, brincar. PIT: Sobrecarga, lo que est sobre algo formando remates. PIT: Migaja, porcin, poco. POKTAL: Agachar, agazapar. PONTO: Pelcano moreno. POPOX: Planta cuyas hojas poseen una pelusa urticante. POOL: Ampolla; ampollar, esponjar. POOT: Copete, cresta. POK: Sombrero. POPOX: Planta cuyas hojas contienen una pelusa que causa escozor, ortiga. PO: Lavado; lavar. POOCHAJAL: Espigar las plantas de maz. PUJA: Roco. PULBA: Aventamiento del vientre; ahto. PULUT: Sahumerio; sahumar. PURUUS: Pujar inflndose. PURUUS: Globo de hule. PUYTSIK: Gusarapo, larva de mosco. PUUCH: Aporrear. PUUJ: Batida, clamoreo, cacera en grupo. PUUJ: Irritar, alborotar, espantar, molestar, provocar. PUULT: Sahumar. PUULUT: Incensario, sahumador. PUUM: Curvo; curvear. PUURUX: Barrign, panzn. PUUS: Personaje mitolgico con poderes sobrenaturales, al cual se le atribuye actitudes torpes. PUUS: Corcova, joroba, giba. PUUY: Desmenuzar, pulverizar, astillar, quebrar en partes pequeas. PUL: Cntaro. PUY: Pedazo pequeo, migaja. PUUK: Mejilla, cachete, carrillo. PUUS: Olor ftido que es producido por las glndulas odorferas de algunos animales como el jabal.
68

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

S S: Consonante fricativa dental sorda, sustituye a la Z del alfabeto tradicional. SABAK: Tizne; holln. SABAK CHE: rbol de cuya goma se hace tinta para escribir. SAJAK: Miedo; tener miedo SAJAK: Arisco, temeroso, miedoso. SAJKAB: Roca calcrea deleznable de color claro. SAK: Pescado pequeo, sardina, charal. SAK: Blanco. SAKAB: Bebida hecha de masa de maz cuyo nixtamal se prepara sin aadirle cal, se toma en los rituales agrcolas. SAKAL: Telar. SAKAL: Cosa tejida, tela de cualquier tipo. SAKAN: Masa hecha con maz cocido en agua de cal. SAK KUYUCH: Va lctea. SAKPAKAL: Torcaza de cuello blanco; paloma silvestre de esta tierra. SAK PEET: Totoposte; tortilla de maz que se deja cocer por una sola cara, se come tostada durante los viajes y/o campaas. SAKPILEEN: Plido. SAK TUX: Variedad de maz de granos blancos. SAK TAJ: Cataratas, opacidad del cristalino del ojo. SAK XIKIN: Tigrillo. SAKAB: La caa de maz. SAKA KOOL: La milpa de maz de segundo ao en adelante. SAM JOOL: Oso colmenero. SAPAT: Inspido, sin gusto, desabrido. SASA KAAL: Tos; toser. SASKAB: Roca calcrea de color blanco que sirve para embutir caminos o construir paredes. SAYAB: Ojo de agua, manantial. SAAKAL: Hormiga negra que anda en grandes grupos, hormiga arriera. SAAK: Comezn, picazn, escozor, prurito. SAATS: Una especie de gusanos que se cran en las ceibas. SAATS: Hule.

SAATS: Estirar, alargar, extender. SAAY: Hormiga que se alimenta de las hojas de los rboles y de las hortalizas y plantas de ornato. SAAY: Hollejo; corteza blanca de las tortillas de maz. SAAYEL: Hollejo. SABIM: Comadreja, hurn. SABUKAN: Morral de fibra de henequn o de fibra sinttica. SAK: Langosta. SAL: Ligero, liviano. SALBUUT: Tortilla frita de masa de maz revuelta con harina para que se esponje, se le pone encima cebolla, tomate, lechuga y carne de res, puerco, ave o huevo. SAMAL: Maana. SANSAMAL: Cada da, diariamente. SAS: Objetos de cristal que se cree poseen ciertas propiedades adivinatorias, son utilizados por los adivinos y curanderos mayas. SAS: Luz, claridad. SAS TUN: Objeto de cristal traslcido que se cree posee propiedades adivinatorias. SA: Atole. SAIL KEEP: Semen. SEL: Pequeas cutculas que se desprenden de la base del grano del maz al desgranarlo; el polvo del maz. SEB: Aprisa, rpido, al instante, prisa. SEEN: Tos, catarro, asma; toser. SIB: Larva de mosca verde. SIKIL: Semilla de calabaza, pepita. SIKILTE: Planta cuyos granos producen un aceite utilizado como emoliente contra quemaduras. SIKLI PAAK: Salsa a base de tomate cocido en agua, pepita tostada y molida, cebollina y sal. SIKLI PUUS: Ajonjol. SIKTE: Chicle, resina del chicozapote. SILIL: Pequea ave canora que se cra en los montes bajos de Yucatn. SILIL: Arbusto que se caracteriza por crecer recto y con pocas ramas. SIP CHE: Arbusto cuyas hojas utilizan los yerbateros para santiguar a los enfermos. SISAL XIW: Siempreviva.
69

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

SITRIYO: Grillo, saltamontes. SIIP: Hinchazn, turgencia. SIIT: Carrizo delgado con el que se hace flautas. SIJIL: Nacimiento; nacer. SIL: Descubrir, arremangar. SIM: Moco; echar mocos, sonase la nariz. SINAAN: Alacrn, escorpin. SINAAN CHE: rbol cuyas hojas se utilizan para curar dolores de barriga. SINIK: Hormiga. SIS: Fro, cosa fra. SIT: Salto, brinco; saltar, brincar. SI: Lea; lear. SIIJ: Cosa de olor penetrante, fuerte o intenso. SIIK: Bagazo de la calabaza. SIIP: Pecar, ofender, cometer falta o delito. SIIPIL: Culpa, falta, pecado, yerro, delito. SIIS: Entumecer alguna parte del cuerpo; perlesa. SOJOL: Basura, bagazo; hojarasca. SOTOT: Pulmn, bofe. SOOROT: Pulmn, bofe. SOOTS: Murcilago. SOL: Cscara, corteza, vaina, carapacho; piel de algunos animales. SON KAK: Chamuscar, perdigar, soasar. SOSKIL: La fibra del henequn. SOSOK: Enmaraado, enredado. SOSOK: Fibra del henequn que se saca del bagazo. SOOJ: Cosa seca. SOOY: Gallinero, corral o casa para aves. SUBIN: Arbusto de espinas muy largas que se parecen a los cuernos del ganado vacuno, da frutos en vainas. SUKUUN: Hermano mayor. SUPUT: Arbusto que se utiliza principalmente para formar los bajareques de las casas pajizas. SUTUP: Planta cuyos frutos se utilizan para provocar el habla en los nios que tardan en pronunciar palabra. SUUJUY: Virgen; impoluto, que no ha sido profanado; sin experiencias sexuales. SUUK: Acostumbrado, amansado, domado. SUUL: Remojar algo, tocar levemente el

agua. SUULUB: Parte del terreno sobrante, de forma irregular, en las milpas o henequenales SUUM: Soga, reata, cuerda. SUUP: Cerca hecha de ramas y palos SUUT: Vuelta, regreso; volver, regresar. SUUT: Girar, voltear, dar vueltas. SUS: Pelar, raer. SUT: Instante, momento, rato. SUUTUK: Instante, momento, rato. SU: Espesura; espeso, denso, tupido. SUUK: Zacate. SUUKIN: Ayuno; ayunar, abstenerse de algo. SUUTS: Agrio, cido, astringente. SUUY: Remolino en medio de la cabeza, porcin de pelo que nace haciendo espiral. T T: Consonante oclusiva dental sorda. TAB: Entrampar, hacer caer en una trampa. TAJ: Arbusto melfero de flores amarillas. TAJ: Abrir, partir, hender, rajar. TAJAL: Cocer, sazonar, madurar, TAJ CHE: Tea, antorcha. TAK: Adverbio de tiempo, hasta, desde. TAKAX: Con trabajo, con dificultad. TAKCHALAK: Andar vacilante, sin firmeza como ebrio o nio. TAK CHE: Apalancar. TAK JOOL: Acusacin, denuncia, dar queja y querella contra alguien; acusar, denunciar, quejar, querellar. TAK POOL: Acusar, denunciar, querellar. TAK TAAN: Cizaa, chisme; chismear. TAK: Coito, realizar el acto sexual. TALAM: Difcil, pesado. TAMAN: Carnero, borrego. TAMAN: Planta del algodn y su fruto. TAMAN CHE: Planta malvcea. TAN KAS CHE: Nombre de un rbol cuyas races se utilizan para calmar el clico. TAT: Cosa espesa o cuajada. TATAKKI: Cosa glutinosa, pegajosa. TATAK OOK: Primeros pasos del nio. TATAL KAB: Tocar con la mano, buscar a tientas.
70

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

TATICH: Cacique, gran seor, jefe. TATS: En composicin significa derecho o recto. TAAK: Tener o venir ganas de cumplir alguna necesidad natural. TAAK: Allegar, acercar. TAAK: Meter, inducir, acuar, calzar. TAAK: Pegar, engomar, adherir, juntar, unir. TAAKIN: Dinero. TAAL: Venir, llegar. TAAM: Hondo, profundo. TAANAJ: Casa, habitacin. TAAS: Traer, conducir al lugar de que se habla.. TAAT: Padre, seor. TAATS: Enderezar, desencojer. TAB: Mecapal, cordel o cuerda con que se atan las cargas. TABAL: Arraigar, enraizar, injertar. TAL KAB: Tantear. TAM: La masa o harina desleda que se echa a los guisados para espesarlos. TAMAN: Hgado. TANKAB: Fuera de la casa, patio. TANKELEM: Joven, adolescente, muchacho. TANKELEMIL: Adolescencia, pubertad. TANKOCH: Media mitad. TAN KAB: Palma de la mano. TANXEL: De otra parte, en otra parte, el otro lado. TANXEL KAAJIL: Extranjero. TAX IIT: Paales, culeros. TAX: Emparejar, igualar. TAX: Cosa o terreno plano, llano, raso. TA: Excremento, mierda, cagar, defecar. TA KIJ: Bagazo de henequn. TAAB: Sal. TAAK: Guardar, esconder, ocultar. TAAMAY: rbol que crece muy rector por lo cual es utilizado en la construccin de casas de paja. TAAN: Cal; ceniza. TAAYTAK: Casi, cerca, ya casi, ya mero. TEECH: Tu, te, a ti. TEEN: Yo, a m. TEEP: Cobija, sbana; cobijar, envolver. TEEP: Reventar.

TET: Escoger, elegir, seleccionar. TE: Adverbio de lugar: hacia, all, all. TEELO: All, en ese lugar, en aquel lugar. TEEX: Ustedes, vosotros. TIAAL: Para. Significa propiedad, dominio o pertenencia. TIKIL: Secar. TIKIN: Cosa seca. TIKIN MUUK: Siembra que se hace antes de que caiga la primera lluvia. TIKIN XIIK: Pescado fresco preparado con manteca, sal y achiote; se cuece al horno como la cochinita. TIPIX: Chisporotear la candela o fuego. TIRIX: Ruido que hace la serpiente de cascabel y algunos colepteros. TIICH: Alzar o estirar las manos. TIIP: Exceder en medida, porcin o tamao. TIIS: Saltar o salir cualquier lquido por algn agujero pequeo TIIX: Derramar un lquido deshacer la tierra al caerse el agua u otro lquido. TIK: Extender o desdoblar, destejar, desbaratar, desmoronar. TIT: Sacudir. TI: Preposicin de acusativo y dativo: a, de, en, con, por, para, hacia. TII: Por all, por all. TIITS: Esquina o ngulo exterior. TOJ: Cosa derecha, recta; directo. TOJ: Pjaro monoto o reloj. TOJOL: Precio o valor de algo. TOJ OL: Sano, saludable. TOKSEL: Comida hecha con pepita de calabaza, ibes y cebollina, revuelto todo en una olla se echan piedras calientes para realizar la coccin. TOKABAN: Arbusto o planta silvestre cuya resina se usa para curar los fogajes que se producen en la comisura de los labios. TOK TUX: Insecto que se parece al tbano, es amarillo y su piquete produce mucha comezn. TOLO: All, all, en ese lugar, en aquel lugar. TOMJ CHI: Agorar, pronosticar, predecir, presagiar. TOMOK CHI: Agorar, pronosticar,
71

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

presagiar, predecir. TOTOK KE: Cacarear. TOOJOL: Echar, pastorear el ganado, ladrar el perro persiguiendo a su presa. TOOK: Tomar, quitar, arrebatar, despojar. TOOK: Pedernal. TOOK: Sangra o sangrado; abertura que se hace en una vena con finalidad curativa. TOON: rgano sexual del hombre y de los animales machos, verga, pene. TOOP: Problema, dificultad, friega, chinga, fregar, chingar. TOOT: Mudo. TOOCH: Saltar en alto la llama, rebosar un lquido. TOK: Quema; quemar. TOLOK: Basilisco, reptil igunido que tiene cresta as como tambin un pao que lleva abajo del cuello. TOP: Brotar, florecer, nacer las aves saliendo de los huevos. TOS: Empolvar, espolvorear, esparcir. TOS JA: Chubasco, llovizna; lloviznar. TOX: Derramar, verter algn lquido o chorros sobre otra cosa. TOX CHE: Horqueta, mstil, prtiga. TO: Envoltura, envoltorio, cubierta, envolver, cubrir. TOON: Nosotros. TUK: Cocoyol. TUK: Fractura, dislocacin, desarticulacin. TUK OOK: Tobillo. TUKUB: Hipo. TULAKAL: Todo, todos. TUMEN: Porque, debido a. TUNKURUCHU: Bho. TUNKUL: Tambor horizontal hecho de tronco ahuecado. TURIX: Liblula. TUSKEP: Vacilar. TUX: Hoyuelo; hoyo en el centro de la barba o en las mejillas. TUUCH: Molleja de las aves granvoras. TUUCH: Ombligo. TUUCH: Elevar, subir carga. TUUKUL: Pensamiento, imaginacin; pensar, cavilar, razonar. TUUL: Rebozar, exceder, derramarse un

lquido. TUUNICH: Piedra. TUUNKUY: Taln del pie, calcaar. TUUP: Arete. TUUP: Apagar como el fuego o candela; borrar la escritura. TUUS: Engao, mentira, falsedad; mentir falsear, engaar. TUB: Saliva; escupir. TUCHUB: Dedo ndice. TULCHIN: Empujar. TULIS: Entero, ntegro. TUMBEN: Cosa nueva, fresca, reciente. TUMT: Probar, experimentar. TUS IIK: Falta de aire debido a la aspiracin de ciertos gases en algunos pozos. TUTS: Largo, ms largo que ancho, ovalado. TUXT: Enviar, mandar. TU: Hedor, mal olor, fetidez. TU: Podrido, hediondo, apestoso. TU KEEB: Eructo de indigestin, eructo ftido por mala digestin. TUUBS: Olvidar. TUUK: Esquina, ngulo, rincn. TUUX: Dnde?, a dnde? por dnde?, en qu parte o lugar? T T: Consonante oclusiva dental sorda glotalizada; equivale a la th, th o tt de los alfabetos tradicionales. TAJ: La seal que deja la cuerda o ropa en la cabeza por la carga que uno lleva. TALKUN: Asentar o poner algo suavemente sobre otra cosa. TAAB: Encender, incendiar. TAACH: Cosas ralas o claras, apartadas, dispersas o desunidas. TAAJAM: Callo. TAAK: Desflorar. TAAK: Quebrar o romper con las manos alguna cuerda o bejuco, descoser. TAAL: Asentar ligeramente TAAN: Lengua o idioma, palabra, diccin; hablar, pliticar. TAANTAN POOL: Delirar, desvariar, hablar solo y sin concierto.
72

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

TAAY: Tira pequea y vieja de tela o lienzo. TAAY: Gelatina. TAL KU: Dinero que se conserva como ahorro personal. TAAJ: Animoso, valiente, diligente, gil. TAAY: Rado, andrajoso. TEECH: Oreja tiesa o parada. TEEL: Gallo. TEES: Enderezar, desencorvar. TEET: Cadera, los huesos de la pelvis o el cuadril de cualquier animal. TIIB: Aventamiento ocasionado por gases. TIIK: Destejer, desflecar. TIIN: Tender, tensar, estirar, ceir. TINCHAK: Estirar los pies. TOJOB: Embudo. TOL JUUJ: Iguana que tiene en el lomo una lnea de espinos prominentes. TOOJ: Vaciar lquidos o semillas. TOOK: Arrancar, bajar flores y frutos; reventar hilo, soga, bejuco o algo semejante. TOOL: Iguana macho con espinos prominentes en el lomo. TOOX: Repartir, distribuir, dividir. TOCH: Picar las aves. TOCHPAJAL: Tropezar. TON: Pierna o pantorrilla, la corva de la pierna. TOT: Esparcir, extender lo amontonado. TOOL: Surco, lnea o fila de cosas TOOL PAACH: Espinazo, columna vertebral. TOONAAN: Decado, enfermo. TUCHUKBAL: Agachado. TUJU: Tosferina. TUYUL: Comejn. TUUB: Lado de la hamaca que no est ocupado; superficie honda de la hamaca. TUUCH: Zorongo, moo, amarre de la cabellera sobre la nuca. TUUCH: Mazorca de maz mal granada. TUUCH: Asentar, posar, agachar. TUUP: Hijo menor; dedo meique. TUUT: Loro. TUUCHUL: Posarse el ave. TUY: Alzar con los dedos u otra cosa, asir o tomar con los dedos.

TUTUUY: Muy roto, hecho andrajo. TUUL: Conejo. TS TS: Consonante africada dental sorda. TSAJ: Planta conocida como chaya silvestre. TSAJTSAJKI: Cosa muy tostada que se hace astillas. TSAKAM: Planta cactcea de la familia del nopal. TSAK: Pescados pequeos; charales. TSALAM: Planta forrajera. TSAMA: Nombre de una variedad de frijol negro. TSAYMANTSAY: Planta cuyos clices estn provistos de pelos glandulares que se pegan al tocarlos. TSAAJ: Frer, cocer un manjar en aceite o manteca.. TSAAP: Chaparro, de pies cortos. TSAATS: Grasa, gordura, empella. TSAAY: Empalmar, unir, aadir, pegar. TSAAY: Acertar el tiro dar en el blanco. TSAB: Cascabel de la vbora. TSAB: Constelacin de las siete estrellas llamadas Cabrillas. TSAB KAAN: Serpiente de cascabel. TSAAYTSA: Planta herbcea. TSEKEL: Tierra muy pedregosa. TSELEK: Canilla, espinilla de la pierna. TSEMES: Ciempis. TSEEM: Pecho, pechuga de ave. TSEL: Lado, de lado, costado. TSEN: Crianza; criar, sustentar. TSE: Maz mal molido o quebrado, masa mal molida. TSEEK: Sermn, prdica, discurso. TSIK: Respetar, honrar, reverenciar, obedecer. TSIKBAL: Conversacin, pltica; conversar, charlas, platicar. TSIK: Entretejer, poner las palmas de huano en los techos de las casas. TSIMIN: Caballo. TSITS: Escurrir el agua, destilar algn lquido; rociar, asperjar. TSIIK: Deshebrar carne, desmenuzar,
73

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

desflecar. TSIITSIL: Muy roto o despedazado. TSOOL: Orden, fila, hilera, serie, correlacin, ordenar, enfilar, correlacionar. TSOOL: Explicacin; explicar. TSOOTSIM: Macab, variedad de pez. TSO: Pavo. TSOOTS: Pelo, cabello, cerda de animal. TSPOTS CHE: Se le llama as al rbol que aunque lleve flor, no fructifica. TSOOTS KAB: Planta rastrera caracterizada por tener una pelusa algo urticante. TSUK: Los cabellos que echa el maz para arriba estando en la mazorca. TSUUB: Animal mamfero de color verdoso parecido a la liebre, conocida en otros lugares centroamericanos como agut. TSUUK: Estmago, panza, buche. TSUUM: Mechn de cerdas que sobresalen de la papada de los pavos adultos. TSUUTSUY: Variedad de torcaza pequea paloma silvestre. TSUK: Montecillo o agrupacin de rboles. TSUUY: Cosa enredada como cabellos. TS' TS: Consonante africada dental sorda glotalizada. TSAK YAJ: Mdico, curandero. TSALBAY: Planta semejante a la pia o a la piuela, sus frutos comestibles los da en forma de espiga. TSA LUUK: Pen encargado de dar la mezcla al albail. TSAPIN: Pjaro parecido a la calandria, el macho tiene los colores caf, blanco, negro, azul y amarillo; la hembra es slo de color caf verdoso. TSAWAYAK: Insecto ortptero; campamocha, predicador, caballito del diablo. TSAA: Dar, entregar, poner en algn lugar. TSAAK: Curar, medicar. TSAAK: Medicina, veneno. TSAAL: Presionar con las manos, untar suavemente el bocado en el chile o en la

comida. TSAAM: Sumir, remojar, empapar. TSAAM: Descender, posarse, llegar en tropel. TSAAP: Cosas dispuestas en capas, estibar, sobreponer. TSAK: Mecate. TSAAY: Colmillo. TSEEB: Bisco; de mirada desviada. TSEELEM: Variedad de avispa muy brava de color negro. TSEETSEK: Un poco, una porcin, algn tanto. TSIPIT KAB: Dedo anular. TSIRIS: Pequeo, rapazuelo, rapaz. TSITSIL CHE: rbol melfero que tiene varias capas de corteza y las ms externas las tiene sueltas. TSIIB: Decantar, escurrir un lquido. TSIIK: Afeitar, trasquilar, rasurar. TSIIP: Desollar, excoriar, despellejar. TSIIS: Coito, cpula; coger, copular, hacer sexo. TSIIW: Mazorca quemada que se recoge al quemarse la caarroza. TSIIW: Tordo; pjaro negro de ojos rojos. TSIB: Escritura; escribir, redactar. TSIBOL: Deseo, ganas, apetito; desear, apetecer, codiciar. TSIK: Furioso, bravo, agresivo, feroz. TSIK: Izquierdo. TSIL: Pelar, descortezar, despellejar. TSIIB: Limpiar con los dedos la olla, platos, etc., hasta acabar el contenido. TSONOOT: Cenote. TSOP TA: Uero, infeccin en las uas. TSOOK: ltimo, fin, cabo, trmino. TSOON: Arma de fuego, escopeta, fusil, cazar, fusilar. TSOOP: Punzar; clavar cosa delgada o puntiaguda en algo blando. TSOOY: Flaco. TSOOK: Acabar, terminar, concluir, finalizar. TSOOK BEEL: Casamiento, boda, nupcial, matrimonio. TSOOM: Masa enceflica, seso, cerebro. TSULUB TOK: Arbusto de la familia de las leguminosas.
74

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

TSUNUUN: Colibr, chupaflor. TSUUL: Extranjero, forneo; tambin se le dice as a la gente adinerada; patrn, dueo caballero. TSUUM: Desinflamar, deshinchar. TSUUS: Bizco de un ojo, turnio. TSUUS: Arrugar. TSUUTS: Seco, enjuto, fruta arrugada, marchita, cosa pequea. TSUK: Porcin pequea de alguna masa o pasta blanda; porcin desprendida de otra mayor. TSU: Centro interior, meollo, tutano. TSUTSUKI: Suave, blando. TSU XIKIN: Tmpano. TSUUT: Tacao, avaro, egosta. TSUUTS: Fumar, chupar, besar, absorber. TSUUY: Cosa dura y fibrosa, correosa, resistente. U U: Vocal U en su forma sencilla o simple. Tiene otras cuatro formas. U: Pronombre posesivo de tercera persona del singular: su. UJ: Luna. UK: Piojo. UK: Beber, tomar, libar. UKUL: Desayuno, bebida. ULAK: Otro, diferente, distinto. US: Variedad pequea de mosca. USPIB: rbol de la familia de las rosceas que da frutos comestibles. UTSUPEK: Planta cuyas ramas sirven principalmente para fabricar las horquetas de tirahules. UU: Duplicacin utilizada en la ortografa de la lengua maya para representar el sonido largo con tono bajo de U. UUS: Soplar con la boca. UUSAN: Salpullido UUTS: Percibir olor, oler, inhalar, olfatear. UUX: Bajar frutos de las plantas quebrando con los dedos los pednculos. U: Forma grfica utilizada en la ortografa de la lengua maya para representar el sonido largo con tono alto de la vocal U. UCHAK: Quiz, posiblemente,

probablemente. UCHBEN: Cosa antigua en edad o en tiempo. UCHIL: Antiguamente. UKUM: Paloma de pico negro, es silvestre. UL: Esfago. ULUM: Nombre genrico del pavo, no importando su sexo. UMBAL: Mecer, mecerse. UNTULIS: Capullo, botn de flor. URICH: Caracol de tierra de pequeo tamao. U: Forma grfica de la ortografa de la lengua maya que indica la existencia de un corte despus de la vocal U. UKAN: Insecto que penetra en el ojo y causa ardor. UU: Forma grfica de la ortografa de la lengua maya que representa un corte entre las dos vocales, U rearticulada. UUB: Or, escuchar,; entender. UUL: Eyaculacin; eyacular. UULAB: Visitante, husped. UUY: Sentir, sentido del gusto del tacto o del odo. W W: Semiconsonante bilabial sonora. WAK: Cosa salida o abultada. WAKAX: Ganado vacuno, toro, vaca, res. WALA CHE: Medida como de tres brazas que sirve para medir los mecates de la milpa. WALE: Tal vez, posiblemente, quiz WAT: Quebrar, romper con la mano cosas largas y duras. WAWAKKI: Se le dice a la mujer o muchacha preciosa o bien formada en relacin a los glteos o a las tetas. WAYAJ KAAB: Hormiga de color rojo, que come y destruye las colmenas. WAYAK: Soar, visin entre sueos, imaginar o creer cosas que no son reales. WAYE: Ac, por aqu. WAYUM: Planta y fruto de la huaya. WAACH: En Yucatn se le dice as a la persona que viene de otras entidades federativas de fuera de la pennsula y del
75

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

estado de Tabasco. WAACH: As se le nombra a los militares. WAACH: Soltar lo que est atado; desabrochar, destornillar. WAACH: Diarrea. WAAJ: Tortilla de maz; pan en general. WAAJ: Mancha monglica que traen los nios de origen indgena en la regin de los glteos o cccix. WAAJ: Chorrear. WAAJI KOOL: Ceremonia de la primicia de la milpa. WAAK: Reventar, explotar, estallar. WAATS: Vuelta, curva; viaje de ida y vuelta. WATS: Operacin que consiste en doblar las caas de maz sin romperlas, de modo que las mazorcas queden colgando. WAAXIM: Planta leguminosa. WAL: Hoja de libro, de papel. WAS KOOP: Coscorrn. WAWAY: Mal de pinto. WAY: Brujo, nigromntico, espantador; espanto, fantasma. WWAY: Adquirir la figura de algn animal por medios mgicos. WAAKUN: Parar. WAAN: Cosa que est en pie, parada, detenida. WAATAL: Pararse, detenerse, ponerse de pie. WECH LUUM: Cochinilla, pequeo insecto que se cra en lugares hmedos, parecido por sus franjas al armadillo. WENEJ: Dormir. WENEL: Dormir; descuidarse. WEREK: Gordo; basto en volumen o calidad moral. WEECH: Armadillo, tat. WEEK: Arrojar, derramar, salpicar, estrellar. WEEL: Huella o marca que deja la amarra en la piel. WEERET: Saban, grietas en los pies. WEET: Impedir, prohibir, vedar. WEEY: Amante. WEL: Especie de mosquito que pica muy fuerte. WEECH: Sarna, roa.

WIITS: Cerro, montaa, sierra, serrana. WIIX: Orina; orinar. WINIK: Hombre, humano, individuo. WINIK: Revisar los huevos ponindolos en un resquicio a contraluz para ver si se han formado bien los embriones. WINKI CHE: Maderos largo y gruesos que se ponen en las casas de paja para soportar otros y formar las costillas del techo de la casa. WINKIL: Cuerpo, armazn, estructura. WI: Raz carnosa, rizoma, bulbo, tubrculo. WIIJ: Hambre, apetencia. WOL POCH: Vbora muy venenosa de color rojizo o negruzco con manchas semejantes a la de cascabel. WOOB: Pitahaya; planta cactcea de fruto comestible. Wolis: Redondo, esfrico. WO: Pitahaya. WOOJ: Bullir las abejas o avispas. WOOJ: Murmullo del agua, ruido que hace al caer o cuando se vaca a otra vasija. WUUTS: Doblez, alforza; doblar, alforzar, hacer pliegues. X X: Consonante fricativa palatal sorda. XAKTAL: Estar a gatas o en cuatro pies, empinar, empinarse. XAMACH: Comal. XAMAN: Norte, boreal. XANA MUKUY: Planta herbcea. XANAB: Zapato, alpargata o cualquier tipo de calzado. XANAB CHAK: Musgo vegetal que crece sobre las lajas en poca de lluvias. XAW: Pata de gallina y de cualquier otra ave. XAYAK: Boquera; llaga que sale en la comisura o unin de los dos labios de la boca. XAAB: Trasplantar. XAAK: Escaldadura, escaldar. XAAK: Ampolla. XAAKAL: Buscar, rebuscar. XAAN: Tardanza, demora; despacio, lento, pausado.
76

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

XACH: Cosa rala, apartada de otra. XACHE: Peine; peinar. XAKAB: Pasos con pie abierto y largo. XANTAL: Tardar, demorar. XAX: Lado o costado. XAAK: Revolver, desordenar, mezclar, enredar. XAAK: Condimentos de guiso, especies para guisar. XAAN: Palma de huano; huano. XAAY: Encrucijada, horqueta. X BAAL: Hembra, mujer; novia; amante. X CHUPUL XIIB: Hermafrodita. X CHUUP: Mujer o hembra. X CHUPAL: Muchacha. XEEJ: Vmito; vomitar. XEET: Pedazo, fragmento, retazo, trozo. XEEK: Ensalada de frutas cidas y jcama a las que se le aade sal y chile. XEEP: Pellizcar. XIAT: Palmcea pequea que se usa como ornamento en los altares de las iglesias o de las casas particulares. XIKIN: Oreja, odo. XIKIN: Asa, asidero de cualquier objeto. XIKNAL: Volar aleteando. XIIB: Hombre varn, macho masculino. XIICH: Tendn, nervio. XIIK: Ala de cualquier ave; axila o sobaco. XIIT: Abrir, brotar el capullo de la flor; salir el pollo del cascarn. XIIT: Extender o desdoblar lo encogido o arrugado. XIIX: Residuo o sedimento. XIBIL: Temblar de miedo, espantarse, erizarse. XIMBAL: Paseo, andanza; pasear, andar, caminar. XIW: Hierba. XIX: Espulgar, cernir entre los dedos. XIIM: Maz. XOKBIL CHUUY: Bordado de hilo contado o punto de cruz. XOK KIIN: Cabauelas, perodo en que se predice el tiempo del ao venidero. XOOCH: Bho, ave nocturna de mal agero. XOOK: Lectura, cuenta, numeracin; leer, contar, numerar, enumerar.

XOOT: Partir, cortar, dividir. XOOY: Orzuelo o grano que sale en el prpado. XOOB: Chiflido, silbido; chiflar, silbar. XOLTE: Bastn, bculo. XOLTE XNUUK: Planta herbcea que crece en escampados o lugares descubiertos. XOT: Pedazo, trozo. XOOCH: Grieta en los pies. X TAKAY: Pjaro insectvoro que se caracteriza por atrapar los insectos al vuelo. X TABAY: Ser sobrenatural, personaje mitolgico en forma de mujer hermosa y seductora que sale por las noches a incitar a los hombres noctmbulos. XTAKANIL: Bejuco que crece mucho y de consistencia muy suave. XTEES: Bledos; nombre genrico de un grupo de plantas amarantceas espinosas. X TOP: Pepitas anchas y grandes de la calabaza llamada xka. X TUCH: Variedad pequea de calabazo que sirve tanto para hacer sonajas como para servir de juguete a los nios. X TUUCH: Pedazos. XTUULUB: Pequea lagartija, cuyo lomo es de color gris y el pecho blanco. XUKUL: Verdolaga. XULUB: Diablo, demonio. XUNAN: Seora, seorita. XUUCH: Aljibe de boca y paredes construido bajo tierra. XUUL: Fin, final, trmino, cabo, extremo, lmite; acabar, fenecer, finalizar, terminar. XUULAB: Hormiga arriera, carnicera, hormiga negra que anda en grupo y devora insectos como las abejas. XUUP: Gasto, consumo; acabar, gastar, consumir. XUUT: Corto; acortar. XUUX: Avispa; avispero. XUUXUB: Silbido; silbar. XUCH: Sorbo; beber a sorbos. XUL: Palo o bastn sembrador que se utiliza para la siembra de las milpas. XUX: Canasta grande hecha de bejucos. XUUK: Mojonera, seala las medidas de la milpa y de los henequenales. XUUK: Rincn, extremo.
77

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

XUUL: Arbusto que pertenece a la familia de las leguminosas, sus varas sirven para amarrar casas. Y Y: Semiconsonante fricativa palatal sonora. YABAK NAJ: Holln, tizne, parte espesa del humo que se pega en las cocinas de las casas campesinas. YAJ: Amor, aprecio, cosa amada. YAJ: Dao, dolor, llaga, cosa grave. YAJ: Cosa difcil o dificultosa de hacer. YAJ OL: Triste, apenado. YAK: Cosa fuerte, recia o intensa como el olor a tabaco o chile al ser quemado. YAL: Derretir, fundir. YALA: Sobra, resto; sobrar. YAL PEEK: Bazo. YAX KAKBACH: Insulto que se emplea cuando alguna persona ha cometido algn error o ha hecho algo malo. YAACH: Aguijn. YAAKUN: Amor, aprecio, amabilidad; amar, apreciar. YAAKUNAJ AAK: Cundeamor; planta trepadora. YAAK PEEL: Cltoris, pequeo rgano erctil situado en la parte superior de la vulva. YAAL KAAB: Enjambre de abejas. YAAL NAL: Maz que germina en la propia mazorca por la humedad que se filtra a sta. YAAL OOK: Dedos de los pies. YAAN: Haber, tener, ser, existir, estar. YAANAL: Otro, otra, distinto, diversa. YAALAM: Debajo. YAAM: La concavidad o espacio que hay entre dos cosas. YANAL: Debajo. YAX: Cosa primera, primero. YAX KIIN: poca de seca, verano. YA: Zapote. YAAB: Mucho, demasiado, abundante. YAACH: Sopa de pan de maz que se hace en las primicias, apachurrando y revolviendo las tortillas con el caldo. YAACH: Amasar, aplastar, hacer mezcla. YAACH: Arrugar, deformar.

YAAL: Mollera; fontanela. YAAX: Verde. YAAX CHE: Ceiba, ceibo. YAAXKACH: Mosca. YAAX NIK: rbol cuyas hojas se utilizan como forraje para los animales. YEJ: Punta, filo. YEEB: Neblina. YEEK: Grasa, gordura; sustancia que aparece encima de la vianda cuando se derrite la grasa que contiene al ser cocida. YEEK: Peca de la piel. YEET: El apretn que se da con la punta de los dedos. YEET: Sobar, manosear o apretar con la punta de los dedos la parte adolorida del cuerpo. YEETS: Exprimir o apretar fuertemente con la mano. YETEL: Y, con. YEY: Escoger, elegir, preferir, optar. YEEL: Huevo. YIKEL: Gorgojo, bicho, insecto, microbio. YIIB: Derretir, fundir. YIIT PUTS: Ojo de la aguja. YIITS: Resina, muclago, goma o leche de un rbol. YIITS: Oxido, orn en el metal, moho. YIIJ: Espiga de maz; espigar. YOOT: Sobar o manosear las partes doloridas. YOOKOL: Sobre, encima. YOL TSOON: Municin de escopeta, bala. YOOM: Embarazo, preez; mujer preada, embarazada. YUUK: Variedad de venado de tamao pequeo y de color rojizo. YUUM: Padre, seor, amo. YUUMIL: Jefe, dueo, amo. YUUMTSIL: Dios, Seor. YUUY: Mancha de color rojo, caf obscuro o negro que presenta el recin nacido en la piel y que le dura toda la vida. YUK: Menear, revolver algn lquido. YUL: Trquea, esfago, gaznate o la nuez de la garganta. YUL: Bruir, planchar. YUNTUN: Honda para tirar.
78

LINGSTICA Y CULTURA MAYA

YUYUM: Oropndola, pjaro de plumaje amarillo y anaranjado con manchas negras en la cabeza y en las alas.

FIRMA

79

You might also like