You are on page 1of 378

11

Rcvista
Tcmas SncinIgicns
Dircctnr
}uslino Gmoz do Bonilo
Editnr
Mario SandovaI Manrquoz
Cnmit EditnriaI
}orgo Baoza (CliIo)
Guy Bajoil (BIgica)
}uslino Gmoz (CliIo)
MiguoI Irrulia (CliIo)
HiIario DioI (BrasiI)
Mario SandovaI (CliIo)
Humborlo Abaunza (Nicaragua)
Irancis Sclurmman (HoIanda)
Sorgio BaIardini (Argonlina)
ManuoI Anlonio Garroln (CliIo)
AIojandro GuiIIor (CliIo)
Hugo }os Suaroz (Mxico)
LNIVERSIDAD CATLICA SILVA HENRQLEZ
DEPARTAMENTO DE SOCIOLOGA
REVISTA TEMAS SOCIOLGICOS N 11
ISSN 0717-2087
LI comil odiloriaI liono a su cargo Ia soIoccin y acoplacin do Ios lrabajos quo so rocibon
para su pubIicain. Tambin sugioro y ovaIua aclividados asociadas a Ia pubIicacin. Ls
rosponsabiIidad oxcIusiva doI aulor Ia prodicin y vaIidoz do Ios loclos y dalos pubIicados on
Ia rovisla, as como Ias opinionos oxprosadas on Ios arlcuIos corrospondionlos. Ia roproduccin
lolaI o parciaI do Ios arlcuIos sIo puodo ofocluarso cilando Ia procodoncia.
Toda coIaboracin dobor dirigirso a:
jgomozucsl.cI
CasiIIa 22 - Coroo ConlraI - Sanliago do CliIo
GonoraI }ofr 462, Sanliago Conlro - CliIo
Ldicionos Inivorsidad SiIva Honrquoz
Sanliago - CliIo
2006
Disoo y diagramacin: IabioIa Hurlado
Improso on IOM
ndicc
Irosonlacin 9
Lducacin y ompIoo: Ia siluacin lislrica do Ios jvonos on
Argonlina, 1970-2001
Anc Mircn!c, Anc|ic Oicrc, Agusiinc Ccricc 15
Lspacios y sonlidos do Ia parlicipacin juvoniI
A||rc!c G|isc C., Pcc|c An!rcc Gctiric C., Ncic| 8cicrc G. 43
VioIoncia simbIica y signihcacin do Ios cuorpos:
Taluajos on jvonos
A||rc!c Ncicrcs Dcningucz 71
CuIlura oscoIar y cuIlura juvoniI: Ia (ro)conslruccin
simbIica doI ospacio oscoIar on Ia mulacin cuIluraI
Wc|icr Mc|inc, Mcric Scn!ctc| 103
Ia ayuda, una calogora concopluaI para anaIizar Ia
conslruccin subjoliva doI lrabajo on un grupo do
osludianlos-lrabajadoros
Mcric|c Mccri 125
Ni bandas ni pandiIIas: Ia miopa do Ias looras do Ias
subcuIluras para oxpIicar Ia vioIoncia juvoniI
Si|tic Gucnurcncn 153
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud,
capilaI oscoIar y lrayoclorias do vida
Osccr D4ti|c Iccn, Ic|ipc G|icr!c Scic 173
AIgunas visionos sobro un mismo riluaI: Ia hosla do quinco-aos
Mcrcc!cs Pc|cncic Vi||c, Vicicr Gruc| 221
}uvonlud o invosligacionos sociaIos on Cuba
Mcric |sc|c| Dcningucz 241
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios: una
Ioclura socioIgica ms aII do fronloras y anIisis coyunluraIos
jcrgc 8cczc Ccrrcc 263
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI
jucrcz Dcrc||, Gcrc|!c Ic4c 299
Sobro poIlicas IocaIos do soguridad para jvonos
Augusic Ccccic-8ctc 337
IoIlicas do juvonlud, adoIosconcia y saIud
Dinc Krcus|cp| 355
Irosonlacin do arlcuIos a Ia Rovisla Tomas SocioIgicos 375
Indcx nI ArticIcs
Inlroduclion 9
}ob and Lducalion: llo lisloricaI silualion of young poopIo in
Argonlina, 1970-2001
Anc Mircn!c, Anc|ic Oicrc, Agusiinc Ccricc 15
Spacos and sonsos of young poopIo's parlicipalion
A||rc!c G|isc C., Pcc|c An!rcc Gctiric C., Ncic| 8cicrc G. 43
SymboIic vioIonco and llo moaning of llo bodios:
lalloos in young poopIo
A||rc!c Ncicrcs Dcningucz 71
SclooI cuIluro and youngslors cuIluro: Tlo symboIic
conslruclion of llo sclooI spaco in llo cuIluraI mulalion
Wc|icr Mc|inc, Mcric Scn!ctc| 103
Tlo assislanco, a concopluaI calogory lo anaIyzo llo subjoclivo
conslruclion of vorI in a group of sludonl-vorIors
Mcric|c Mccri 125
Noillor bands nor gangs: llo slorlsigllodnoss of llo sub cuIluraI
lloorios lo oxpIain llo vioIonco in young poopIo
Si|tic Gucnurcncn 153
Irom llo loirs lo llo disinlorilod:
Youll, sclooI capilaI and Iifo loaclings
Osccr D4ti|c Iccn, Ic|ipc G|icr!c Scic 173
Somo visions on a samo riluaI: Tlo hfloon-yoar-oId coIobralion
Mcrcc!cs Pc|cncic Vi||c, Vicicr Gruc| 221
Youll and SociaI Invosligalions in Cuba
Mcric |sc|c| Dcningucz 241
Domands and socondary sludonls' organizalion: a socioIogicaI
roading boyond bordorIinos and juncluro anaIysos
jcrgc 8cczc Ccrrcc 263
Youll and socio-oducalionaI aclions in BraziI
jucrcz Dcrc||, Gcrc|!c Ic4c 299
On IocaI poIicios of safoly for young poopIo
Augusic Ccccic-8ctc 337
Youll poIicios, adoIosconco and loaIll
Dinc Krcus|cp| 355
Irosonlalion of ArlicIos lo llo SocioIogicaI Mallors Magazino 375
9
Prcscntacin
L
I ao 2006 va a pasar a Ia lisloria con Ia imagon do Ios os-
ludianlos y su rovoIucin pinguina. Iuodo sonar un lan-
lo ropolilivo, poro no monos ciorlo. Aponas dos mosos do
iniciado oI nuovo gobiorno, con un nuovo Iidorazgo quo incIuyo
Ia variabIo gnoro, Ios jvonos osludianlos, omuIando a Ias ya
aduIlas gonoracionos do hnos do Ios 60, pusioron on jaquo a Ias
auloridados do oducacin y doI gobiorno aI cuoslionar do raz oI
sisloma oducalivo bajo Ia oslruclura IogaI lorodada doI rgimon
miIilar. Adoms doI movimionlo moncionado como rasgo visibIo
doI prolagonismo do Ia juvonlud on Ia sociodad cliIona, podo-
mos doslacar olros rasgos con connolacionos ms ocuIlas, monos
noliciosas poro no monos roaIos. LI voIunlariado juvoniI os un
aulnlico movimionlo do sonsibiIidad sociaI y soIidaria doI quo
so oscribo poco poro quo IIoga muclo, ospociaImonlo a Ia gonlo, a
Ios ms pobros, a Ios nios, a olros jvonos. Lslamos convoncidos
do quo Ia juvonlud, por Ia divorsidad do sus movimionlos, por
Ia riquoza do sus prclicas, por oI gormon do cambio sociaI quo
siompro IIovan consigo Ias gonoracionos jvonos, consliluyon un
loma socioIgico pormanonlomonlo acluaI.
Ms do 510 miIIonos do mujoros y 540 miIIonos do lombros
son jvonos loy on oI mundo. LIIo signihca quo una do cada cin-
co porsonas liono onlro 15 y 24 aos. Ios jvonos so acorcan aI
18 do Ia pobIacin mundiaI. So onvojoco oI mundo o so roju-
vonoco` Ambas roaIidados cooxislon. Mionlras on Ios pasos do-
sarroIIados onvojoco Ia pobIacin, on Ios pasos subdosarroIIados
Ia cifra absoIula la aumonlado y conlinuar osla londoncia. Iara
dojar conslancia do aIgunos dalos bsicos, digamos quo Ia ma-
yora do Ia pobIacin jovon (un 85 ) porlonoco a Ios pasos on
dosarroIIo.
10
Irosonlacin
Sin ombargo, ms quo Ias cifras, nos inlorosan Ias porsonas.
Son lomas socioIgicos Ias aspiracionos y nocosidados do Ios j-
vonos. Ioro, aI abordar probIomlicas juvoniIos, nos onconlramos
con un loclo quo forma parlo do Io singuIar do nuoslras socioda-
dos: su pIuraIidad. Ios jvonos son muclos y, adoms, diforon-
los. Sus nocosidados y oxporioncias son dislinlas sogun variabIos
quo consliluyon idonlidados propias, sogun Ia odad, oI gnoro,
Ia raza, Ia cIaso sociaI, Ia roIigin, Ia discapacidad, Ia condicin
do migranlo y do rofugiado, olc. Ioro, olras variabIos conloxlua-
Ios como oI lamao do Ia famiIia, oI accoso a Ia oducacin y a
Ia formacin, oI nivoI do dosarroIIo do Ios pasos do porlononcia,
conlribuyon a idonlihcar cun suscoplibIos son aI riosgo sociaI y
dohnon su vuInorabiIidad. Lslas diforoncias, como dalos bsicos,
sorn fundamonlaIos para orionlar nuovas y ronovadas poIlicas
sociaIos orionladas a Ia pobIacin jovon y adoIosconlo. Ina pro-
ocupacin ospociaI quo so dobo incIuir on Ios programas ospoch-
cos os su vuInorabiIidad.
Lslo numoro osl dodicado ospociaImonlo aI loma jvonos.
Lslo, para lacor do oslo loma no soIo un loma socioIgico, sino
un loma do Inivorsidad y do sociodad. Rovisomos, do manora
sucinla, Ias pginas quo nos osporan. Son pginas Ialinoamori-
canas, porquo Ia roaIidad do Ios jvonos, on nuoslro conlinonlo,
manliono un rasgo ominonlomonlo juvoniI.
LI arlcuIo Ia oducacin y oI ompIoo: Ia siluacin lislri-
ca do Ios jvonos on Argonlina, do Ana Miranda, AmaIia Oloro
y Aguslina Corica, prosonla un anIisis do Ia informacin do-
mogrhca quo da cuonla do Ios principaIos cambios quo so lan
vonido sucodiondo on Ia pobIacin jovon on Ia Argonlina do Ios
uIlimos 30 aos. Lspacios y sonlido do Ia parlicipacin juvoniI,
do AIfrodo Gliso, IaoIa A. Gaviria y NalaIy Boloro, pIanloa lros
lomas: Ia conlraslacin onlro roaIidad y concoplos roIacionados
con Ia condicin do juvonlud, Ios modos on Ios quo Ios jvo-
nos Ioon sus oporlunidados porsonaIos y sociaIos para onfronlar
su conloxlo y Ios sonlidos quo, para oIIos, conhguran Io poIlico,
11
Irosonlacin
Ios ospacios sociaIos dondo acluan y so oxprosan Ios modos do
vida. VioIoncia simbIica y signihcacin do Ios cuorpos: laluajos
on jvonos, do AIfrodo Naloras, nos inlroduco on Ia discusin
do Ia vioIoncia como concoplo y probIomlica compIoja quo so
oxprosa a lravs do dislinlos roslros. A conlinuacin, oI arlcu-
Io do WaIlor MoIina y Mario SandovaI sobro CuIlura oscoIar y
cuIlura juvoniI: Ia (ro)conslruccin simbIica doI ospacio oscoIar
on Ia mulacin cuIluraI, on oI cuaI so anaIizan aIgunos do Ios
cambios obsorvabIos lanlo on Ia(s) cuIlura(s) juvoniI(os) como on
Ia(s) cuIlura(s) oscoIar(os) y su ofoclo on Ia (ro)conslruccin sim-
bIica doI ospacio oscoIar. Ia 'ayuda', una calogora concopluaI
para anaIizar Ia conslruccin subjoliva doI lrabajo on un grupo do
osludianlos-lrabajadoros, do MarioIa Macri, prosonla rosuIlados
do una invosligacin sobro oI sonlido subjolivo alribuido por Ios
jvonos aI lrabajo, como ayuda a s mismos o a su famiIia, sogun
variabIos do conloxlo.
Ni bandas ni pandiIIas: Ia miopa do Ia looras do Ias subcuI-
luras para oxpIicar Ia vioIoncia juvoniI, do SiIvia Guomuroman,
inlonla domoslrar quo Ias looras do Ias subcuIluras son insuh-
cionlos para dar cuonla doI fonmono do Ia vioIoncia oxprosada
por adoIosconlos y jvonos. Ln oI arlcuIo Do Ios lorodoros a Ios
doslorodados, juvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do vida,
Oscar DviIa y IoIipo Gliardo disculon sobro Ia inslaIacin do
Ia oscoIarizacin como mocanismo Ioglimo do posicionamionlo
sociaI on Ios jvonos osludianlos doI sisloma pubIico y Ios cam-
bios do Ias oslralogias do roproduccin on oslos grupos sociaIos
como conhguracin do cambios cuIluraIos imporlanlos. Ln AI-
gunas visionos sobro un mismo riluaI: Ia hosla do quinco-aos,
do Morcodos IaIoncia y Vclor GruoI, so doscribo, a lravs do
narracionos do Ios propios jvonos, oI riluaI do lransicin do Ios
quinco-aos. So oxlrajoron oslos dalos on dos conloxlos oscoIa-
ros, siluados on Ia ciudad do GuadaIajara (Mxico). LI arlcuIo
}uvonlud o invosligacionos sociaIos on Cuba, do Mara IsaboI
Domnguoz, invosliga Ia inlogracin sociaI do Ia juvonlud on oI
12
Irosonlacin
pas y oI impaclo do Ia invosligacin on Cioncias SociaIos on Ios
cambios on Ias poIlicas sociaIos dirigidas a oslo soclor.
}orgo Baoza Corroa, on su arlcuIo Domandas y organizacin
do Ios osludianlos socundarios: una Ioclura socioIgica ms aII
do fronloras y anIisis coyunluraIos, laco nolar quo Ios aconlo-
cimionlos ocurridos on CliIo con Ios osludianlos socundarios, on
Ios primoros mosos doI 2006, nos dobon IIovar aunquo muclos
oscrilos no Io doslaquon a Ias nolas dislinlivas doI osladio on quo
so ubica Ia roaIidad do sor loy aIumno o aIumna do oducacin so-
cundaria y dosdo Ia cuaI so conslruyo oI discurso osludianliI as
como Ios nuovos aspoclos oslrucluraIos quo prosonla Ia organiza-
cin osludianliI. }uvonludo o aoos sciooducalivas no BrasiI,
do }uaroz DayroII y GoraIdo Ioo, nos ofroco una rooxin sobro
Ia naluraIoza sociooducaliva do Ios programas pubIicos dirigidos
a Ios jvonos pobros do Ia poriforia do BoIo Horizonlo, disculion-
do oI punlo do visla do Ios jvonos sobro oI signihcado y aIcanco
doI prolagonismo juvoniI conlonido on Ia mayora do oslos pro-
yoclos. Sobro poIlicas IocaIos do soguridad para jvonos, do
Auguslo Caccia-Bava, os un arlcuIo on quo so domuoslra quo
Ios jvonos, roconocidos como calogora sociaI on movimionlo,
lionon quo sor roforoncia do Ias poIlicas pubIicas IocaIos sobro
soguridad. Invosligacionos y discusionos loricas roaIizadas on oI
mbilo do inslilulos brasiIoos y doI Obsorvalorio CalaIn do Ia
}uvonlud iIuminan oslo nuovo paradigma. IinaImonlo, IoIlicas
do }uvonlud, adoIosconcia y saIud, do Dina KrausIopf, anaIiza
Ios modoIos quo dorivan do Ios onfoquos lradicionaIos, roduc-
cionislas y avanzados, oI probIoma do Ia condicin sociojurdica
on Ia adoIosconcia y juvonlud, Ia roformuIacin doI concoplo do
riosgo y proloccin, Ia diforoncia onlro promocin do Ia saIud y
provoncin do Ia onformodad. So considoran onfoquos avanzados
para Ia conslruccin do poIlicas on saIud.
Como oquipo do acadmicos doI Doparlamonlo do SocioIo-
ga, lomos quorido dodicar oslo numoro do nuoslra rovisla a Ios
jvonos. Ln primor Iugar, a Ios jvonos sociIogos quo ogrosaron
13
Irosonlacin
y so liluIaron oI 2006 como primora promocin do nuoslra Ini-
vorsidad. LspociaImonlo a oIIos va dodicado oslo numoro. Dosdo
ac, roiloro lodos Ios buonos dosoos do un fuluro profosionaI pIo-
no do salisfaccionos para cada uno do oIIos, con sus proyoclos y
divorsidados.
}uslino Gmoz do Bonilo
Diroclor
15
Educacin y cmpIcn:
La situacin histrica dc Ins jvcncs
cn Argcntina, 1970-2001
Ana Miranda, AnaIa Oloro, Aguslina Corica
Rcsumcn
LI objolivo doI prosonlo lrabajo os roaIizar un anIisis do Ia informacin
domogrhca y do Ios principaIos indicadoros IaboraIos y oducalivos do
Ia pobIacin comprondida onlro Ios jvonos do 15 a 29 aos do odad.
Ia informacin on anIisis so corrospondo con Ios Consos NacionaIos do
IobIacin y Vivionda do Ios aos 1970, 1980, 1991 y 2001 para oI lolaI doI
pas. A parlir do dicla informacin, so roaIiz una comparacin lislrica
y sislomlica do Ios indicadoros IaboraIos y oducalivos por grupo olroo,
dando cuonla do Ias principaIos londoncias vorihcadas on ambos. Lslo
anIisis nos pormili brindar un panorama lislrico do Ios cambios quo
so fuoron sucodiondo on Ia siluacin do Ios jvonos on Ia argonlina a Io
Iargo do Ios uIlimos 30 aos.
PaIabras cIavc: SocioIoga do Ia juvonlud, morcado do lrabajo, oducacin
y lrabajo, sisloma oducalivo.
Abstract
Tlo aim of llo prosonl vorI is lo do somo anaIysis of llo domograplic
informalion and of llo main Iabour and oducalionaI indicalors of llo
youngor gonoralion bolvoon 15 lo 29 yoars of ago. Tlo informalion in llo
anaIysis is in agroomonl vill llo NalionaI Consusos of IopuIalion and
Housing from llo yoars 1970, 1980, 1991 and 2001 for llo vloIo counlry.
Irom llis informalion, a lisloricaI and syslomalic comparison of llo
vorI and oducalionaI indicalors by ago group vas carriod oul, giving
accounl of llo main londoncios vorihod in boll. Tlis anaIysis aIIovod
llo rosoarclors lo offor a lisloricaI viov of llo clangos llal lapponod lo
young poopIo in Argonlina during llo Iasl 30 yoars.
Kcy wnrds: SocioIogy of youll, vorI marIol, oducalion and vorI,
oducalionaI syslom.
Ana Miranda: Argonlina, Iic. on SocioIoga, Magslor. on IoIlicas SociaIos IBA.
Docloranda on Cioncias SociaIos IIACSO. L-maiI: amirandaacso.org.ar.
AnaIa Oloro: Argonlina, Iic. on SocioIoga do Ia IBA. Magslor on Irogramas y
IoIlicas SociaIos do Ia IIACSO. Docloranda on Cioncias SociaIos IIACSO. L-maiI:
aoloroacso.org.ar.
Aguslina Corica: Argonlina, Iiconciada on SocioIoga, Inivorsidad NacionaI do
Buonos Airos, osludianlo do maoslra on Disoo y Goslin do IoIlicas y Irogramas
SociaIos on Ia IacuIlad Ialinoamoricana do Cioncias SociaIos- Sodo Argonlina (losis
on oIaboracin), Bocaria do Ia Agoncia NacionaI do Invosligacionos Cionlhcas y
TocnoIgicas. L-maiI: acoricaacso.org.ar.
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11 - 2006 - pp. 15 - 42
16
Lducacin y ompIoo: Ia siluacin lislrica do Ios jvonos on Argonlina, 1970-2001
- A. Mircn!c, A. Oicrc, A. Ccricc
Inlroduccin
Ios cambios poIlicos, oconmicos y sociaIos rogislrados a Io Iargo
do Ias uIlimas lros dcadas avonluran modihcacionos suslanlivas
rospoclo a Ios modos y Ias condicionos do vida do Ios jvonos.
Ln corrospondoncia, on oI campo do Ia socioIoga do Ia juvonlud
so idonlihca un incromonlo do Ios aporlos quo, dosdo diforonlos
porspoclivas loricas y molodoIgicas, abordan cmo lan impac-
lado diclas lransformacionos on oI soclor juvoniI.
Donlro doI campo do Ia socioIoga do Ia juvonlud, Ias invosli-
gacionos quo lan osludiado Ias lransicionos do Ios jvonos lacia
Ia vida aduIla apunlan quo, lasla modiados doI sigIo XX, Ia prin-
cipaI aclividad do Ios y Ias jvonos oslaba asociada a Ia inlogracin
aI morcado IaboraI. Ln oslo sonlido, so la obsorvado quo, lasla
Ios aos solonla, Ios rocorridos do Ios jvonos so laban oslruclu-
rado on lorno a lrayoclos oslandarizados: oI paso do Ia oducacin
aI ompIoo onlro Ios lombros y oI paso do Ia oducacin aI cuidado
do Ios lijos y oI logar onlro Ias mujoros. Diclos rocorridos osla-
ban modializados por Ias posicionos diforonciaIos do Ios jvonos
on Ia oslruclura sociaI. No obslanlo, Ias lransformacionos do Ios
uIlimos aos modihcaron ampIiamonlo Ios rocorridos juvoniIos,
Io cuaI la oslimuIado nuovas rooxionos sobro Ios procosos do
lransicin lacia Ia vida aduIla.
Sobro lodo, a parlir do Ia dcada doI novonla, y on dirocla ro-
Iacin con Ia omorgoncia do nuovas probIomlicas sociaIos -laIos
como Ia crisis doI ompIoo prologido y a liompo indolorminado-
Ias inlorprolacionos loricas advirlioron una dososlandarizacin
do Ios ilinorarios y lrayoclorias juvoniIos. Rospoclo a oslas uIli-
mas, so la soaIado quo, Iojos do conlinuar corrospondindoso
con Ios lrayoclos oslandarizados a modo do anlao, Ias lransicio-
nos do Ios jvonos lan londido a proIongarso y divorsihcarso. Ior
ojompIo, oI lrnsilo onlro Ia oducacin y oI ompIoo paroco laborso
compIojizado do laI forma quo para muclos jvonos supono ms
quo un momonlo, un procoso do Iarga duracin. Lso procoso puo-
do comprondor pasajos por una divorsidad do siluacionos, como
17
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
lrayoclos on lrabajos do corla duracin, porodos do dosompIoo,
porodos do inaclividad, olc.
Ln Ia sociodad argonlina, dosdo modiados do Ios solonla, pro-
sonciamos un osconario do signihcalivos cambios. Lnlro oIIos, Ias
lransformacionos oporadas on oI porhI produclivo y on oI morcado
IaboraI. Ln paraIoIo a un conloxlo do agudo dolorioro IaboraI, so
ovidonci una londoncia lacia Ia mayor oscoIarizacin do Ia pobIa-
cin. Ambos procosos suponon modihcacionos on Ia siluacin do Ia
pobIacin y do Ios jvonos on parlicuIar. Ln divorsas invosligacio-
nos, so onfaliz quo Ios jvonos fuoron uno do Ios grupos ms afoc-
lados por Ias rooslrucluracionos do Ia oslruclura ocupacionaI. So
advirli, adoms, quo Ia dislribucin do osos impaclos no os lomo-
gnoa sino quo fuoron aquoIIos jvonos quo provionon do socloros
do monor capilaI oducalivo y monoros ingrosos quionos sufrioron
Ias consocuoncias ms sovoras. AI mismo liompo, puodo advorlirso
quo oslos impaclos son diforonlos si considoramos dislinlos grupos
do odad aI inlorior doI conjunlo do Ia calogora jovon.
A Io Iargo doI prosonlo loxlo, lrabajaromos a baso do dalos doI
Conso NacionaI do IobIacin y Viviondas rogislrados por oI Insli-
lulo NacionaI do Lsladslica y Consos (INDLC). Y, a Ios ofoclos doI
anIisis osladslico, uliIizaromos oI crilorio ouropoo quo considora
a Ia juvonlud como Ia pobIacin comprondida onlro 15 y 29 aos
do odad. Ironlo a Ia ampIilud do odados y a Ia divorsidad do olapas
quo abarca dicla calogora, dislinguimos lros subgrupos olroos:
oI primoro abarca Ios jvonos do 15 a 19 aos (jctcncs ncncrcs), oI
sogundo comprondo a aquoIIos do 20 a 24 aos (jctcncs p|cncs) y oI
lorcoro a jvonos do 25 a 29 aos do odad (jctcncs c!u|ics).
LI arlcuIo so organiza on cualro aparlados. Ln un primor
aparlado, laromos una brovo doscripcin do Ia ovoIucin do Ia
pobIacin jovon on Argonlina y su poso ospochco duranlo Ias
uIlimas lros dcadas. Iuogo, avanzamos on Ia oxposicin do lon-
doncias rospoclo a Ia parlicipacin do Ios jvonos on oI sisloma
oducalivo formaI. Ln oI aparlado siguionlo, oxponomos dalos sig-
nihcalivos on lorno a su parlicipacin on oI morcado IaboraI. Ior
18
Lducacin y ompIoo: Ia siluacin lislrica do Ios jvonos on Argonlina, 1970-2001
- A. Mircn!c, A. Oicrc, A. Ccricc
uIlimo, con roIacin aI anIisis roaIizado, oIaboramos un conjunlo
do considoracionos hnaIos.
LvoIucin do Ia pobIacin do jovon on Argonlina
Iara caraclorizar Ia pobIacin jovon, comonzamos por considorar
oI poso ospochco do oslo grupo pobIacionaI. Ln vaIoros absoIulos,
on 1970 Ia pobIacin lolaI doI pas asconda a 23.390.050 do labi-
lanlos, do Ios cuaIos 5.751.900 oran jvonos do 15 a 29 aos do odad.
Do modo quo, para onloncos, Ios jvonos roprosonlaban un 24,5
do Ia pobIacin. Considorando Ios dislinlos subgrupos olroos,
Ia pobIacin jovon so dislribua do Ia siguionlo forma: 2.098.700
(12,6) do jvonos monoros, 1.950.500 (11,8) do jvonos pIonos y
1.702.700 (10,3) do jvonos aduIlos (vor Anoxo, cuadro N 1).
Siguiondo Ia ovoIucin do dicla pobIacin a parlir do Ios
roIovamionlos consaIos roaIizados duranlo Ias dos dcadas si-
guionlos, so puodo soaIar quo, on su conjunlo, Ia pobIacin jo-
von sufri variacionos do oscasa magnilud. Ms ospochcamonlo,
duranlo Ios porodos do 1980 y 1991, Ia pobIacin do 15 a 29 aos
comprondi 6.689.928 y 7.608.470 do labilanlos, rospoclivamonlo.
A Ia Iuz do oslos dalos so adviorlo quo fuoron Iovos Ias modihca-
cionos on cuanlo aI poso do oslo soclor on oI lolaI do Ia pobIacin.
Asimismo, considorando Ia informacin dosagrogada onlro Ios
dislinlos subgrupos olroos do jvonos, os posibIo corroborar quo
lambin fuoron monoros Ias diforoncias porconluaIos rogislradas
duranlo ambos porodos.
IinaImonlo, a principios doI sigIo XXI on Argonlina, Ios jvo-
nos do 15 a 29 aos comprondioron 9.082.984 do labilanlos sobro
un lolaI do pobIacin do 36.260.130. As, Ios jvonos IIogaron a
roprosonlar una proporcin doI 25, on osla sociodad. Traducido
aI inlorior do Ios subgrupos olroos duranlo oI 2001, su modo do
dislribucin la sido oI siguionlo: Ia pobIacin do jvonos monoros
aIcanz 3.188.304 (12,2), Ios jvonos pIonos 3.199.339 (12,3),
mionlras quo, para Ios jvonos aduIlos, so rogislr un numoro do
2.695.341 do labilanlos (10,3).
19
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Alora bion, a parlir do una mirada do oslo soclor, lomando
on cuonla Ia variabIo gnoro, so adviorlo quo su dislribucin os
lomognoa. Y on cuanlo a Ia ovoIucin quo so rogislra a lravs
do Ios diforonlos porodos, Ias proporcionos so manlionon proson-
lando Iovos variacionos onlro Ia pobIacin mascuIina y fomonina.
A baso doI roIovamionlo consaI do Ia dcada do 1970, Ia pobIacin
do varonos do 15 a 29 aos do odad ora do 2.871.350 y do mujoros
2.880.550, mionlras quo, duranlo oI 2001, oslos vaIoros aIcanzaron
aI 4.540.462 y 4.542.522 do varonos y mujoros, rospoclivamonlo.
Ln snlosis, aunquo on lrminos absoIulos onlro Ios roIova-
mionlos inlorconsaIos so obsorva un Iovo incromonlo pobIacionaI
onlro Ios jvonos, doslacamos quo, a Io Iargo doI porodo bajo
anIisis, 1970-2001, oI poso ospochco do Ia pobIacin jovon so la
manlonido roIalivamonlo conslanlo. Ln oslo sonlido, cabo romar-
car quo, como quoda oxpuoslo on oI cuadro N 1, dosdo milados
doI sigIo XX lasla Ia acluaIidad, Ia pobIacin do jvonos on Ar-
gonlina roprosonla aIrododor doI 25, os docir, un cuarlo do Ia
pobIacin lolaI doI pas.
Cuadrn N 1. EvnIucin pnrccntuaI dc Ia pnbIacin dc jvcncs cntrc 15 y
29 anns (pnrccntajcs) TntaI dcI Pas
1970 1980 1991 2001
Diforoncia
onlro 2001-1970
15 a 19 aos 12.69 12.03 12.59 12.26 -0.43
20 a 24 aos 11.80 11.43 10.84 12.30 0.50
25 a 29 aos 10.30 10.91 10.18 10.36 0.07
HOMBRLS
15 a 19 aos 13.00 12.40 13.01 12.95 -0.05
20 a 24 aos 11.91 11.62 11.14 12.83 0.92
25 a 29 aos 10.35 11.09 10.44 10.67 0.33
MI}LRLS
15 a 19 aos 12.39 11.68 12.19 12.55 0.16
20 a 24 aos 11.68 11.25 10.56 12.75 1.07
25 a 29 aos 10.25 10.74 9.93 10.88 0.63
Iuonlo: LIaboracin propia a baso do dalos doI Conso NacionaI do IobIacin y
Viviondas doI INDLC
20
Lducacin y ompIoo: Ia siluacin lislrica do Ios jvonos on Argonlina, 1970-2001
- A. Mircn!c, A. Oicrc, A. Ccricc
Tondoncias oducalivas on Ia pobIacin jovon
Ln oslo aparlado, prosonlamos Ias principaIos londoncias nacio-
naIos rospoclo a Ia oscoIarizacin do Ia pobIacin jovon. Trabaja-
mos a parlir do Ios dalos do Ios dislinlos nivoIos do onsoanza
aIcanzados por osla pobIacin on oI porodo comprondido onlro
1970 y 2001. Ia informacin roIovada nos pormili obsorvar, a
Iargo pIazo, cmo lan sido Ios aIcancos do osla dislribucin para
Ios dislinlos subgrupos do jvonos.
Anlos do adonlrarnos on oI anIisis do Ios dalos, os nocosario
soaIar quo Ia oslruclura doI sisloma oducalivo formaI la sufrido
modihcacionos suslanlivas duranlo Ios aos 90. Hislricamonlo,
Ia oslruclura doI sisloma oducalivo argonlino osluvo organizada on
dislinlos nivoIos: un primor nivoI iniciaI o primario quo abarcaba 7
aos (con Imilos olroos loricos onlro Ios 6 y Ios 12 aos do odad),
un sogundo nivoI socundario do 5 aos (onlro Ios 13 y 18 aos do
odad) y un nivoI do oducacin suporior (lorciario y univorsilario).
Mionlras so manluvo vigonlo dicla oslruclura, Ia obIigaloriodad
aIcanzaba soIo aI nivoI do oducacin primaria do onsoanza.
A parlir do Ia apIicacin do Ia Ioy IodoraI do Lducacin
N 24.195 sancionada on 1993, Ia oslruclura doI sisloma oducali-
vo fuo modihcada. Lsla Ioy dohni una nuova oslruclura organi-
zada on un nivoI iniciaI (1 ao), lros cicIos do Lducacin GonoraI
Bsica (9 aos), IoIimodaI (3 aos) y oducacin suporior
1
. Iro-
duclo do osla roforma, so oxlondi Ia obIigaloriodad, quodando
oslabIocida on 10 aos do oscoIarizacin, quo comprondon oI ni-
voI iniciaI y Ia Lducacin GonoraI Bsica (LBG).
A Io Iargo doI porodo, on lrminos gonoraIos, so vorihca un
incromonlo on oI nivoI oducalivo aIcanzado do Ia pobIacin jovon.
Sin ombargo, oslo incromonlo so lraduco on forma diforonciaI aI
inlorior do Ios dislinlos subgrupos do jvonos y puodon indicarso
parlicuIaridados para cada uno do oIIos.
1 A Io Iargo doI loxlo usaromos indislinlamonlo oI lrmino nivoI modio y oscuoIa
socundaria.
21
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
A parlir do Ia Ioclura do Ios dalos consaIos on 1970, oI grupo
do jvonos monoros 15 a 19 aos laba aIcanzado oI nivoI pri-
mario compIolo on un 87 y soIo oI 5,9 oI nivoI modio. Mionlras
quo, duranlo oI 2001, oI 88,1 laca compIolado oI nivoI primario
y oI 11,8 oI nivoI modio. Ior ondo, y como quoda oxpuoslo on oI
grhco N 1, os on Ia oducacin modia on dondo so rogislran Ias
mayoros variacionos.
Ior olra parlo, onlro Ios jvonos monoros, puodo obsorvarso
quo, on cuanlo aI comporlamionlo sogun gnoro, no so rogislra-
ron nolorias diforoncias, aunquo s puodo vorihcarso un incro-
monlo mayor doI nivoI oducalivo aIcanzado por Ias mujoros. Ln
osla diroccin, on Ias mujoros oso incromonlo fuo doI 11,5 y on oI
caso do Ios varonos soIo doI 4,8 (vor anoxo).
Grcn N 1. Jvcncs cntrc 15 y 19 anns scgn mximn nivcI cducativn
aIcanzadn TntaI dcI Pas
Iuonlo: LIaboracin propia a baso do dalos do Ios Consos Nacionos do IobIa-
cin y Viviondas doI INDLC
Ln iguaI sonlido, onlro Ios jvonos pIonos, so puodo corrobo-
rar quo oxislo londonciaImonlo un incromonlo rospoclo aI nivoI
oducalivo. Mionlras quo on 1970 oI 74,5 aIcanzaba lasla pri-
maria compIola y un 20,3 oI socundario compIolo, on 2001 un
45,7 oblona socundaria compIola incromonlndoso as oI por-
conlajo do jvonos con lluIo socundario on un 23. AI mismo
liompo, so vorihc un incromonlo on oI porconlajo do jvonos con
lluIo suporior compIolo, oslo vaIor ascondi a un 2 do Ia pobIa-
22
Lducacin y ompIoo: Ia siluacin lislrica do Ios jvonos on Argonlina, 1970-2001
- A. Mircn!c, A. Oicrc, A. Ccricc
cin doI subgrupo duranlo oI uIlimo porodo consaI. Tomando on
cuonla ambas londoncias, cabo doslacar quo os onlro Ios jvonos
pIonos dondo so rogislr oI mayor incromonlo rospoclo a Ios nivo-
Ios oducalivos aIcanzados.
Ls docir quo, fronlo a Ios dalos doI conso, podomos obsorvar
una oxpansin proporcionaI do Ios corlihcados doI nivoI oduca-
livo modio onlro Ios jvonos do 20 a 24 aos do odad, sobro lodo
on oI uIlimo porodo. }uslamonlo, Ios dalos do 2001 nos indican
quo Ia proporcin do jvonos con corlihcado do nivoI socundario
dupIica a Ia do Ios aduIlos (vor Grhco N 4). Ioso a oIIo, Ios dalos
son lambin oIocuonlos on rogislrar quo, on Ia misma modicin,
ms do 5 do cada 10 jvonos do oso subgrupo do odad no conlaba
con un dipIoma do nivoI oducalivo modio (vor anoxo).
AI inlorior do oslo subgrupo, si comparamos Ia dislribucin
sogun gnoro, so adviorlo quo os mayor oI porconlajo do mujoros
quo lan compIolado oI nivoI modio. Ln 1970, oI 22,3 do oIIas
laba aIcanzado lasla socundario compIolo mionlras quo, para oI
caso do Ios varonos, oso porconlajo asumi oI 18,3, dos dcadas
dospus, ambos porconlajos ascondan aI 49,8 y 41,5, rospoc-
livamonlo. Ln Io quo laco a Ia ovoIucin doI nivoI do oducacin
suporior, un dalo imporlanlo a soaIar os quo onlro Ias mujoros so
idonlihca oI mayor incromonlo (do 1,4, 1970 a 4,3, 2001).
Ln 2001, prclicamonlo oI 50 do Ias mujoros obluvo oI lluIo
socundario y Ios varonos aIrododor doI 40, Ia diforoncia porcon-
luaI onlro ambos gnoros os casi do 10 punlos. Cabo soaIar quo,
on corrospondoncia con Io oxpuoslo por olras invosligacionos, so
corrobora Ia oxisloncia do una aconluacin do Ia fominizacin do
Ia malricuIa oscoIar (vor Anoxo I, grhco N 2). Asimismo, so con-
hrma Ia londoncia soaIada sobro oI aIlo porconlajo do varonos
y mujoros quo no obluvioron un corlihcado doI nivoI modio do
onsoanza.
23
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Grcn N 2. Jvcncs cntrc 20 y 24 anns scgn mximn nivcI cducativn
aIcanzadn TntaI dcI Pas
Iuonlo: LIaboracin propia a baso do dalos do Ios Consos Nacionos do IobIa-
cin y Viviondas doI INDLC
Ln cuanlo aI subgrupo do jvonos aduIlos 25 a 29 aos, so
obsorva, onlro 1970 y 2001, una misma diroccionaIidad con roIa-
cin aI incromonlo do Ios aos do oscoIarizacin. Iara oslo caso,
como quoda oxpuoslo on oI grhco N 3, on 1970, oI 77,6 aIcan-
z primaria compIola, oI 18,3 obluvo un corlihcado modio do
onsoanza y on un 4 un corlihcado do nivoI suporior. A parlir
do Ios dalos consaIos doI 2001, Ia informacin nos muoslra un
aumonlo on oI porconlajo do Ios jvonos quo compIolaron oI nivoI
modio, siondo osla variacin doI 18,9.
Nuovamonlo, os signihcaliva Ia porcin do jvonos quo no
obluvo oI corlihcado do nivoI modio do onsoanza. Ln roIacin
con osla cuoslin, podomos docir quo oI aIcanco on maloria do
Iogros oducalivos aun prosonla dihcuIlados para gran parlo do
Ios jvonos do nuoslra sociodad. Ln oslo sonlido, Ios dalos son
oIocuonlos: 5 do cada 10 jvonos aduIlos, aI iguaI quo onlro Ios
jvonos pIonos, no hnaIiz Ia oscuoIa socundaria, proporcin quo
do oslo modo so manliono conslanlo para ambos subgrupos.
Ior olra parlo, Ia diforoncia onlro gnoros rospoclo do Ia ob-
loncin doI dipIoma socundario os monor quo on Ios olros grupos
do odad. AI rospoclo, oI 38 do Ias mujoros jvonos y 36,2 do Ios
varonos obluvioron oI socundario compIolo. Y os on oI caso do Ia
24
Lducacin y ompIoo: Ia siluacin lislrica do Ios jvonos on Argonlina, 1970-2001
- A. Mircn!c, A. Oicrc, A. Ccricc
obloncin doI lluIo do nivoI suporior dondo so puodon obsorvar
Ias mayoros variacionos, do forma laI quo Ias mujoros dupIican
proporcionaImonlo Ia lasa do ogrosados on oslo nivoI oducalivo.
LI porconlajo aIcanzado por Ias mujoros fuo doI 15,8 mionlras
quo para Ios varonos fuo soIo doI 7,8. Lsla londoncia ralihca Io
anloriormonlo indicado sobro Ia fominizacin do Ia malrcuIa doI
nivoI suporior.
Grcn N 3. Jvcncs cntrc 25 y 29 anns scgn mximn nivcI cducativn
aIcanzadn TntaI dcI Pas
Iuonlo: LIaboracin propia a baso do dalos do Ios Consos Nacionos do IobIa-
cin y Viviondas doI INDLC
Ln snlosis, un conjunlo do invosligacionos la soaIado quo,
on nuoslro pas, sobro lodo on Ias uIlimas dcadas, so produjo un
aumonlo signihcalivo doI porhI oducalivo do Ia pobIacin on gono-
raI, y do Ia fuorza do lrabajo on parlicuIar, con ospociaI roIovancia
onlro Ios jvonos (IiImus D., KapIan C., Miranda A. y Moraguos
M. 2001, Groisman I. 2003). Ln oslo sonlido, oxislo un ampIio con-
sonso on quo Ia lransformacin ms sobrosaIionlo fuo aquoIIa roIa-
liva aI incromonlo do Ia pobIacin quo la oblonido un corlihcado
doI nivoI modio do onsoanza. Ln paraIoIo a oslos soaIamionlos,
a parlir doI anIisis roaIizado, puodo vorihcarso cmo la sido Ia
dislribucin doI incromonlo do Ia oscoIarizacin on Ia pobIacin
jovon. Do acuordo a osla ovoIucin, so puodo corroborar una ox-
pansin doI corlihcado oducalivo doI nivoI modio y una londoncia
a Ia iguaIacin onlro Ios aos do oscoIarizacin onlro varonos y
mujoros, sobro lodo on Ios jvonos pIonos y jvonos aduIlos.
25
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Alora bion, anlo un conloxlo do dolorioro IaboraI, oI incro-
monlo do Ias crodonciaIos oducalivas la signihcado una profun-
dizacin doI procoso do dovaIuacin do crodonciaIos (IiImus,
2001) dinmica quo, como so la soslonido on osludios anlorioros
do oslo oquipo do lrabajo (Miranda, Oloro y ZoIarayan, 2005), so
agudiza duranlo oI uIlimo porodo bajo anIisis. Ln oI aparlado
siguionlo, voromos Ia ovoIucin do Ias principaIos londoncias ros-
poclo a Ia dinmica IaboraI do Ios jvonos.
Tondoncias on Ia insorcin IaboraI do Ia pobIacin
jovon
Ln Ia Argonlina, sobro lodo on Ia dcada do Ios novonla, Ia por-
sisloncia do aIlas lasas do dosocupacin y Ia crocionlo vuInora-
biIidad do Ios jvonos dolorminaron quo Ia probIomlica do Ia
dosocupacin juvoniI so convirlioso on un asunlo do principaI
imporlancia on Ia agonda pubIica y fuoso objolo do numorosos os-
ludios (GaIIarl, M.A. 1993, IoIdman, S. 1995, }acinlo, C. 1996). Ln
oslo sonlido, lubo consonso onlro Ios ospociaIislas quo abordaron
Ia lomlica on quo Ios jvonos consliluyon uno do Ios grupos ms
porjudicados por Ia crisis doI morcado do lrabajo. LI dolorioro
quo Ios jvonos oxporimonlaron on su insorcin socio-ocupacio-
naI puodo impIicar ampIias consocuoncias, do aII Ia roIovancia
do Ia lomlica.
Siguiondo Ios dalos consaIos on oI porodo 1970-2001, onlro
Ios jvonos monoros so rogislr una baja on Ia lasa do aclividad
y ompIoo y un incromonlo pronunciado on Ia lasa do dosocupa-
cin. Ina divorsidad do osludios domoslraron quo, aI inlorior do
Ia pobIacin jovon, oI grupo do 15 a 19 aos fuo oI ms afoclado
on lrminos do dosocupacin on Amrica Ialina (CLIAI, 1999).
Asimismo, so la soaIado quo, para oslo subgrupo do odad, Ia
prdida do ompIoo os paraIoIa a Ia cada do Ia aclividad ocon-
mica, dada on forma simuIlnoa a un imporlanlo aumonlo do Ia
oscoIaridad. A parlir doI anIisis do Ia informacin consaI, so co-
rroboran oslas londoncias.
26
Lducacin y ompIoo: Ia siluacin lislrica do Ios jvonos on Argonlina, 1970-2001
- A. Mircn!c, A. Oicrc, A. Ccricc
Como vomos on oI cuadro N 3, Ia lasa do aclividad y do
ompIoo fuo disminuyondo pauIalinamonlo, mionlras quo Ia asis-
loncia oscoIar moslr un fuorlo incromonlo sobro lodo dosdo
modiados do Ios novonla, incromonlo quo marcl on paraIoIo
a Ia impIomonlacin do Ia Ioy IodoraI do Lducacin. Adoms,
podomos moncionar quo Ia lasa do asisloncia do oslo subgru-
po olroo muoslra un aumonlo doI 33 onlro 1970 y 2001. Ln oI
primor porodo bajo anIisis, Ia lasa do asisloncia aIcanzaba un
35,5, mionlras quo on oI uIlimo porodo asciondo aI 68,5. Do
oslo modo, on 1970, soIo lros do cada dioz jvonos do 15 a 19 aos
asislan a Ia oscuoIa, mionlras quo, on 2001, asislan sois do cada
dioz. Cabo doslacar lambin quo, on forma paraIoIa, Ia londoncia
aI incromonlo so vorihca lanlo onlro Ios varonos como onlro Ias
mujoros.
A parlir do Ios indicadoros IaboraIos, aI inlorior doI subgru-
po podomos soaIar un conjunlo do londoncias inlorosanlos do
doslacar. Ia lasa do aclividad on 1970 ora doI 46, doscondiondo
aI 31 lacia principios doI sigIo XXI. Ln cuanlo a Ia dislribucin
por gnoro, oslo dosconso do Ia lasa do aclividad so vorihca lanlo
on mujoros como on varonos. Sin ombargo, onlro oslos uIlimos os
onlro quionos osla disminucin os mayor.
Ln una misma diroccin, Ia lasa do ompIoo on Ios jvonos
monoros disminuy doI 43,4 aI 11,6 onlro 1970-2001, rospocli-
vamonlo. Ia cada ms pronunciada do Ia lasa do ompIoo so ob-
sorva onlro Ios roIovamionlos doI uIlimo porodo, os docir, 1991-
2001, Ia diforoncia porconluaI os do -20,4. Ior olra parlo, Ia lasa
do dosocupacin so oIova doI 5,6 aI 17,8 onlro 1970 y 1991,
rospoclivamonlo, aIcanzando on oI 2001 su nivoI ms aIlo.
Donlro do oslo panorama, Ios jvonos monoros oxporimon-
laron una prdida do ompIoo do laI magnilud quo acluaImonlo
so dihcuIla labIar do morcado do lrabajo on lrminos oslriclos
para oslo subgrupo do odad. }uslamonlo duranlo oI uIlimo conso,
soIo 1.1 do cada 10 jvonos onlro 15 y 19 aos conlaba con una
ocupacin. Si bion os ciorlo quo oI conso 2001 fuo roaIizado du-
27
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
ranlo Ia anlosaIa do una do Ias crisis ms gravos do nuoslro pas,
Ia lasa do ompIoo onlro Ios jvonos do oslo subgrupo do odad loy
da no os muy dislinla. Ms aun, si obsorvamos onlro punlas oI
porodo anaIizado, podomos vorihcar quo sobro lodo para Ios
varonos mionlras a principios do Ios aos 70 Ia insorcin IaboraI
roprosonlaba una opcin labiIilada para quionos no conlinuaban
on Ia oducacin socundaria, acluaImonlo dicla opcin paroco la-
bor pordido vigoncia (Vor cuadro N 2).
Cuadrn N 2. EvnIucin dc Ias tasas dc cscnIaridad, actividad, cmpIcn y
dcsncupacin cntrc Ins jvcncs dc 15 a 19 anns - TntaI dcI Pas
1970 1980 1991 2001
Diforoncia
onlro 2001-1970
Asislo 35.5 42.5 54.3 68.5 33.0
Tasa do Aclividad 46.0 39.7 38.9 31.4 -14.6
Tasa do LmpIoo 43.4 S/D 32.0 11.6 -31.8
Tasa do Dosocupacin 5.6 S/D 17.8 63.0 57.3
HOMBRLS
Asislo 36.0 40.3 51.8 66.2 30.2
Tasa do Aclividad 60.7 51.6 48.6 36.7 -24.0
Tasa do LmpIoo 57.3 S/D 40.8 15.5 -41.8
Tasa do Dosocupacin 5.5 S/D 15.9 21.1 15.6
MI}LRLS
Asislo 34.9 43.0 56.7 70.8 35.8
Tasa do Aclividad 31.0 27.7 29.6 25.9 -5.1
Tasa do LmpIoo 29.2 S/D 23.4 7.5 -21.6
Tasa do Dosocupacin 5.8 S/D 20.9 70.7 64.8
Iuonlo: LIaboracin propia a baso do dalos doI Conso NacionaI do IobIacin y
Viviondas doI INDLC
Con roIacin a Ios jvonos pIonos, Ias londoncias indican quo,
a diforoncia do Io quo ocurro onlro oI subgrupo anaIizado anlo-
riormonlo, Ia lasa do aclividad pormanoco conslanlo a Io Iargo
do lodo oI porodo, asumiondo vaIoros mayoros aI 60. Lnlro
lanlo, Ia lasa do ompIoo muoslra una disminucin pronunciada
(un 25). Ln oI primor porodo consaI 1970, Ia lasa do ompIoo
aIcanzaba un 62,8 y, duranlo oI uIlimo roIovamionlo, un 38,5,
obsorvndoso una variacin inlorporodo do - 24,2. Lslos dalos
28
Lducacin y ompIoo: Ia siluacin lislrica do Ios jvonos on Argonlina, 1970-2001
- A. Mircn!c, A. Oicrc, A. Ccricc
corroboran quo oI porodo so la caraclorizado por Ia prdida sos-
lonida do ompIoo y por oI aumonlo do Ia lasa do dosocupacin
quo asciondo a un 27,2 on oI 2001
2
.
Lslas lransformacionos on Ia insorcin IaboraI do Ios jvonos
so vorihcan lanlo on Ia cada do Ia aclividad doI subgrupo como
on oI rospoclivo aumonlo do Ia asisloncia aI sisloma do oducacin
formaI, siondo Ias mujoros, como lomos vislo, quionos prosonlan
Ios mayoros porconlajos do asisloncia.
Tomando on cuonla Ia ovoIucin do Ia lasa do aclividad, so
obsorva un incromonlo signihcalivo do Ia prosoncia do Ia mujor
on oI morcado IaboraI. Ln Ios varonos, duranlo 1970, Ia lasa do ac-
lividad ora doI 86,3 disminuyondo aI 75,5 on oI 2001, mionlras
quo, para oI caso do Ias mujoros, un 43,6 on oI primor porodo,
ascondiondo aI 55,9 on oI uIlimo. TaIos indicadoros muoslran
quo, on oI uIlimo porodo consaI, Ia diforoncia porconluaI do Ia
lasa do aclividad onlro ambos gnoros aIcanz oI 20
3
.
Lslo acorcamionlo onlro ambos gnoros lambin so da ros-
poclo a Ios indicadoros do ompIoo. Ln oslo sonlido, on oI porodo
do inicio do nuoslra oxpIoracin, os docir 1970, oI vaIor quo asu-
ma Ia lasa do ompIoo on Ios jvonos varonos aIcanzaba oI 83,7
y on Ias mujoros ora doI 42,1, as Ia diforoncia porconluaI onlro
ambas lasas suporaba oI 40. Sin ombargo, para oI 2001, oI pano-
rama moslraba modihcacionos signihcalivas. Si bion on ambos
gnoros so rogislr una disminucin on Ia lasa do ompIoo, onlro
Ios varonos osla baja os doI 35, mionlras quo, para Ias mujoros,
Ia variacin os doI -13. Do manora laI quo Ia lasa do ompIoo
asumi un 48,2 y 28,9 on varonos y mujoros rospoclivamon-
2 Ln anlorioros invosligacionos roaIizadas por oslo oquipo do lrabajo, soaIbamos quo
Ia mayor dosocupacin onlro Ios jvonos os un fonmono obsorvado dosdo hnos do Ios
aos sosonla quo fuo inlorprolado como dosompIoo do insorcin, os docir, asociado
a Ias dihcuIlados on Ia obloncin doI primor ompIoo (IIacl, }. }., 1978). A modiados do
Ios oclonla, para oI grupo do jvonos do 20 a 24 aos, Ia lasa do dosocupacin asuma
un vaIor 2.3 vocos mayor quo oI corrospondionlo aI do 30 aos y ms.
3 Ln 1970, Ia diforoncia porconluaI do Ia lasa do aclividad onlro varonos y mujoros ora
doI 42,7.
29
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
lo. Asimismo, para ambos so rogislra un incromonlo do Ia lasa
do dosocupacin quo asciondo abruplamonlo on oI uIlimo lramo
bajo anIisis, 1991-2001, siondo mayor para oI caso do Ias mujoros
(vor Cuadro N 3).
Cuadrn N 3. EvnIucin dc Ias tasas dc cscnIaridad, actividad, cmpIcn y
dcsncupacin cntrc Ins jvcncs dc 20 a 24 anns - TntaI dcI Pas
1970 1980 1991 2001
Diforoncia
onlro 2001-1970
Asislo 12.2 15.1 24.1 30.8 18.6
Tasa do Aclividad 64.8 63.6 67.5 65.7 0.9
Tasa do LmpIoo 62.8 S/D 60.0 38.5 -24.2
Tasa do Dosocupacin 3.1 S/D 11.0 27.2 24.0
HOMBRLS
Asislo 13.5 14.2 22.9 27.9 14.4
Tasa do Aclividad 86.3 82.2 82.9 75.5 -10.8
Tasa do LmpIoo 83.7 S/D 75.3 48.2 -35.4
Tasa do Dosocupacin 3.0 S/D 9.1 36.1 33.1
MI}LRLS
Asislo 10.8 13.7 25.2 33.7 22.8
Tasa do Aclividad 43.6 42.2 52.4 55.9 12.3
Tasa do LmpIoo 42.1 S/D 45.1 28.9 -13.2
Tasa do Dosocupacin 3.3 S/D 13.9 48.3 44.9
Iuonlo: LIaboracin propia a baso do dalos doI Conso NacionaI do IobIacin y
Viviondas doI INDLC
IinaImonlo, Ios indicadoros IaboraIos para aquoIIos quo lo-
mos donominado como jvonos aduIlos soaIan oI aumonlo sos-
lonido do Ia parlicipacin on oI morcado do lrabajo (9,4 punlos
onlro Ios oxlromos) y un incromonlo on Ia lasa do oscoIarizacin.
AI mismo liompo, so vorihc un dosconso on oI ompIoo quo os
monor aI rogislrado on Ios olros subgrupos olroos anaIizados,
Ia lasa do aclividad, duranlo oI primor roIovamionlo anaIizado
aIcanz 65,7, oIovndoso 10 punlos porconluaIos on oI uIlimo
porodo consaI. Ia lasa do ompIoo sufri una disminucin do
iguaI magnilud on Io quo va doI porodo. Y, rospoclo a Ia lasa do
dosocupacin, ascondi aI 26,4 on oI 2001, vorihcando un incro-
monlo do casi un 25 onlro 1970 y 2001 (vor Cuadro N 4).
30
Lducacin y ompIoo: Ia siluacin lislrica do Ios jvonos on Argonlina, 1970-2001
- A. Mircn!c, A. Oicrc, A. Ccricc
Si lomamos on cuonla Ia variabIo gnoro, onlro Ios varonos, Ia
lasa do aclividad on oI porodo lislrico osludiado disminuyo un
7,9. Ior oI conlrario, on Ias mujoros so incromonla on un 26,6.
LI aumonlo on Ia lasa do aclividad do Ias mujoros y Ia disminu-
cin do dicla lasa on oI caso do Ios varonos nos IIova a rooxionar
on Ia londoncia, ya soaIada on Ios jvonos pIonos, sobro Ia oqui-
paracin onlro gnoros. LI aumonlo on Ia lasa do aclividad do Ias
mujoros os signihcalivo on lanlo paroco indicar un acorcamionlo
a Ios vaIoros rogislrados para oI caso do Ios varonos. S on 1970 Ia
diforoncia onlro Ias lasas do aclividad do varonos y mujoros ora
doI 60, on oI 2001 osa diforoncia os soIamonlo doI 25.
LI acorcamionlo onlro gnoros so oxprosa lambin on Ia ovo-
Iucin do Ia lasa do ompIoo. Ln Ios varonos, Ia lasa disminuy on
un 25,9 onlro 1970-2001 y, on Ias mujoros, Ia lasa so incromonl
un 6,8 duranlo oI mismo porodo. As, con roforoncia aI uIlimo
conso, puodo soaIarso quo Ia lasa do aclividad aIcanz oI 68,4
y 42,4 para varonos y mujoros rospoclivamonlo. Y, on cuanlo
a Ia lasa do dosocupacin, on ambos gnoros so rogislraron au-
monlos. Sin ombargo, onlro Ias mujoros, oslo la sido mayor (vor
cuadro N 4).
Ln snlosis, Ios dalos indican un incromonlo on Ia parlicipa-
cin do Ias mujoros on oI morcado IaboraI, bion inlonso onlro Ias
jvonos do 25 a 29 aos, aI liompo quo puodo obsorvarso una ca-
da on Ia parlicipacin oconmica onlro Ios jvonos varonos. Lslas
londoncias comionzan a sor ms nolorias a parlir do Ia dcada do
Ios novonla (vor cuadro N 4), do manora laI quo, parociora, Ios
comporlamionlos do varonos y mujoros so van lomoIogando.
31
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Cuadrn N 4. EvnIucin dc Ias tasas dc cscnIaridad, actividad, cmpIcn y
dcsncupacin cntrc Ins jvcncs dc 25 a 29 anns - TntaI dcI Pas
1970 1980 1991 2001
Diforoncia
onlro 2001-1970
Asislo 4.7 6.8 9.6 13.5 8.7
Tasa do Aclividad 65.7 65.3 73.4 75.2 9.4
Tasa do LmpIoo 64.6 S/D 69.3 55.2 -9.4
Tasa do Dosocupacin 1.5 S/D 5.6 26.4 24.9
HOMBRLS
Asislo 5.8 6.5 10.2 13.5 7.6
Tasa do Aclividad 95.8 93.8 93.0 87.8 -7.9
Tasa do LmpIoo 94.3 S/D 88.9 68.4 -25.9
Tasa do Dosocupacin 1.4 S/D 4.4 22.0 20.6
MI}LRLS
Asislo 3.7 5.1 9.0 15.2 11.5
Tasa do Aclividad 36.2 37.4 54.3 62.8 26.6
Tasa do LmpIoo 35.6 S/D 50.2 42.4 6.8
Tasa do Dosocupacin 1.7 S/D 7.5 32.4 30.7
Iuonlo: LIaboracin propia a baso do dalos doI Conso NacionaI do IobIacin y
Viviondas doI INDLC
A parlir do Ios indicadoros IaboraIos y oducalivos anaIiza-
dos, nos paroco imporlanlo soaIar aIgunas londoncias quo so
lan advorlido con roIacin aI modoIo doI nucIoo famiIiar. Ln oslo
sonlido, duranlo Ia dcada doI solonla so soaIaba Ia famiIia nu-
cIoar como modoIo prodominanlo do organizacin domslica on
Ios conlros urbanos. Lslo modoIo so oslrucluraba a baso do Ia h-
gura do un aduIlo lombro provoodor unico sosln do famiIia y
una mujor ama do casa quo ocupaba su liompo on Ia oducacin
do Ias nuovas gonoracionos y oI cuidado doI logar (Carnoy, M.
2000).
Ia consoIidacin y oslandarizacin do diclo modoIo supuso
quo Ia parlicipacin IaboraI do Ias mujoros ucluara con oI in-
groso do Ias jvonos on su olapa roproducliva. Ios osludios do-
mogrhcos duranlo aquoIIa poca domoslraban quo Ia aclividad
oconmica do Ias mujoros oslaba fuorlomonlo corroIacionada con
su oslado civiI, ya quo ora frocuonlo su inaclividad a parlir do Ia
32
Lducacin y ompIoo: Ia siluacin lislrica do Ios jvonos on Argonlina, 1970-2001
- A. Mircn!c, A. Oicrc, A. Ccricc
IIogada doI primor lijo onlro Ias mujoros casadas (Iallos, Z. Ro-
clini do y Iallos, A. 1974). Ia conlinuidad on Ias londoncias lacia
Ia monor parlicipacin IaboraI y oscoIar do Ias mujoros IIov a
quo on Ios osludios so subrayara un fonmono do domoslicidad
oxcIuyonlo onlro Ias jvonos. Ln un mismo sonlido, divorsos os-
ludios advorlan, para aquoIIa poca, quo una gran proporcin
do mujoros jvonos no osludiaba ni lrabajaba, y so insorlaba so-
ciaImonlo soIo on oI mbilo famiIiar (BrasIavsIy, C. 1986).
No obslanlo, on oI marco do Ios cambios oconmicos, socia-
Ios y cuIluraIos producidos on Ios uIlimos aos, parociora quo Ias
oIoccionos do Ios jvonos con roIacin a Ia conslilucin do una
famiIia osln siondo poslorgadas (Torrado S., 2003). Numorosas
invosligacionos lan advorlido quo, laco 20 aos, oI proyoclo do
formar una famiIia so concrolaba a ms lomprana odad. LI aIolar-
gamionlo on Ia conslilucin do un nucIoo famiIiar propio marcla
a Ia par do Ias londoncias manihoslas con roIacin aI incromonlo
on Ia parlicipacin do Ias mujoros on Ia aclividad oconmica.
A posar do quo laIos mulacionos lraducon lraslrocamionlos
sociaIos y cuIluraIos profundos doI osconario gIobaI, lambin son
oI produclo do siluacionos coyunluraIos. Ln oslo sonlido, on Ar-
gonlina, duranlo Ias uIlimas dcadas, aIgunos osludios soaIaron
Ia inuoncia dirocla doI dosompIoo y Ia procarizacin doI ompIoo
sobro Ia odad do inicio do Ia unin conyugaI, doI comionzo do Ia
olapa do procroacin, do quin os Ia porsona quo manliono oco-
nmicamonlo a Ia famiIia (jofo do logar) y qu ocupacin liono
osla porsona
4
.
4 Ln oslo sonlido, Susana Torrado on un rocionlo lrabajo pubIicado on oI 2005 soaIa quo:
(.) con poslorioridad a 1990, cuando ompioza a doloriorarso Ia siluacin doI morcado
do lrabajo, so conslala Io siguionlo: oI numoro anuaI do malrimonio y nacimionlos por
1.000 labilanlos acoIor bruscamonlo su cada, Ia progrosin doI porconlajo do Ios
oxlramalrimoniaIos on oI lolaI do nacimionlos lambin so lizo ms rpido, oI poso
londonciaImonlo ascondonlo do Ias unionos consonsuaIos lambin so acoIor. Y laIos
loclos so vorihcan on lodo oI pas. A posar do oslas moncionos, Ia aulora adviorlo
quo faIla mayor informacin osladslica para aproximarso a Ios cambios quo osln
sucodiondo rospoclo la Ia organizacin do Ia famiIia on nuoslro pas. Cila doI Iibro
Trayoclorias nupciaIos, famiIias ocuIlas, Susana Torrado (diroclora), odiloriaI Mio
y DviIa, Buonos Airos, 2005, Ig. 39.
33
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Comonlarios IinaIos
A principios doI sigIo XXI, Ia pobIacin jovon roprosonla casi un
cuarlo do Ia pobIacin lolaI doI pas. Ln oI primor aparlado doI
prosonlo arlcuIo lomos podido obsorvar quo, dosdo Ia dcada
do 1970 a Ia acluaIidad, oI poso ospochco do oslo soclor do Ia
pobIacin so la manlonido roIalivamonlo conslanlo. Si bion no so
lan rogislrado imporlanlos variacionos on Ia posicin quo ocu-
pan donlro do Ia pirmido pobIacionaI, oI conloxlo la cambiado
signihcalivamonlo para Ias acluaIos gonoracionos do jvonos.
Ias lransformacionos sociaIos y oconmicas do Ios uIlimos
lroinla aos fuoron modihcando Ias condicionos oslrucluraIos on
Ias cuaIos lranscurro Ia insorcin IaboraI do Ios jvonos. Anlo oslo
panorama, a parlir do Ia Ioclura do Ios dalos bajo anIisis, lomos
vislo cmo lislricamonlo so obsorva un conjunlo do londoncias
doslacadas on lorno a indicadoros IaboraIos y oducalivos. Donlro
do oslo conjunlo, subrayamos dos procosos conlraIos quo alravio-
san a Ia pobIacin jovon do nuoslro pas: 1) una londoncia lacia
Ia mayor oscoIarizacin y 2) un incromonlo on Ia lasa do dosocu-
pacin.
Rospoclo aI primor procoso, a Io Iargo do Ios poriodos inlor-
consaIos puodo corroborarso una londoncia on cuanlo aI incro-
monlo doI nivoI oducalivo do Ios jvonos, rogislrndoso Ias ma-
yoros variacionos on oI nivoI do onsoanza socundario. Ln oslo
marco, onlro Ios jvonos monoros oI incromonlo doI nivoI modio
aIcanz corca doI 5, mionlras quo onlro Ios jvonos pIonos fuo
mayor, suporando oI 25. Tambin onlro Ios jvonos aduIlos so
rogislr un fuorlo aumonl on oI nivoI oducalivo modio (21,4).
Iuo adoms on oslo subgrupo dondo oI incromonlo doI nivoI su-
porior do oducacin la sido mayor (9 punlos porconluaIos onlro
1970-2001). Ioso a oIIo, como lomos vislo, oslos Iogros oducali-
vos no abarcan aI lolaI do Ia pobIacin do jvonos on Argonlina.
Aun on oI sigIo XXI siguo oxisliondo un numoro imporlanlo do
jvonos quo no oblionon oI lluIo socundario.
34
Lducacin y ompIoo: Ia siluacin lislrica do Ios jvonos on Argonlina, 1970-2001
- A. Mircn!c, A. Oicrc, A. Ccricc
Ior olra parlo, con roforoncia a Ios indicadoros oducalivos os
doslacabIo un incromonlo on Ia parlicipacin do Ias jvonos mujo-
ros on oI sisloma oducalivo formaI. Ls docir, quo dosdo 1970 lasla
Ia acluaIidad, oI incromonlo do Ia oscoIarizacin do Ia pobIacin
osluvo acompaado por Ia obloncin do mayoros corlihcacionos
para Ias mujoros.
No obslanlo, a posar do Ia ovoIucin crocionlo do Ios nivoIos
oducalivos para Ios jvonos on Argonlina, oxislon dislinlas po-
sibiIidados do accoso a una oducacin do caIidad, Ias mismas so
oncuonlran oslroclamonlo vincuIadas con oI soclor sociaI aI quo
porlonocon. Como sosliono gran parlo do Ias invosligacionos abo-
cadas a Ia lomlica, aunquo so la masihcado oI accoso a Ia oduca-
cin doI nivoI primario y londonciaImonlo so vorihca un aumonlo
do Ia asisloncia on oI nivoI socundario, osla mayor incIusin do
jvonos on oI sisloma oducalivo formaI so da on oI marco do Ia
porsisloncia doI dolorioro on su caIidad (}acinlo, C. 2004). Ls do-
cir, oslo procoso do incIusin no garanliz oI accoso a una oduca-
cin do caIidad para oI conjunlo do Ia pobIacin do jvonos. Ln
oslo sonlido, lay consonso on quo uno do Ios principaIos dosafos
do Ia oducacin argonlina loy, gira on lorno aI mojoramionlo do
una oforla do caIidad doI bion oducalivo.
Ios dobalos acluaIos con roIacin aI sisloma oducalivo in-
voIucran no soIo cuoslionos do accoso sino quo lambin abarcan
ropIanloos sobro oI roI sociaI do Ia oscuoIa on nuoslras comuni-
dados. Ln nuoslro pas, on parlicuIar, duranlo Ios novonla so la
onfalizado quo os oI nivoI do oducacin modia oI quo alraviosa
una do Ias crisis ms profundas. Y, on oslo marco, adquioro con-
lraIidad Ia progunla por Ia funcin do Ia oscuoIa socundaria on oI
conloxlo acluaI (IiImus, D, 2001).
Ln Io roforonlo a Ios indicadoros IaboraIos, Ia probIomlica do
Ia dosocupacin la ido on incromonlo dosdo 1970 aI 2001, poro
fuo duranlo oI uIlimo porodo inlor-consaI cuando adquioro signi-
35
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
hcaliva roIovancia
5
. Ia dosocupacin la afoclado aI conjunlo do
Ia pobIacin jovon con dislinlos nivoIos do inlonsidad onlro Ios
subgrupos olroos. Ln oslo sonlido, Ia lasa do dosocupacin do
Ios jvonos monoros os mayor quo Ia do Ios jvonos pIonos y aduI-
los. A Io Iargo doI porodo, lanlo Ia lasa do aclividad como Ia do
ompIoo fuoron disminuyondo on forma pauIalina. No obslanlo,
Ia oscasa roIovancia cuanlilaliva doI ompIoo on oI subgrupo do Ios
jvonos monoros so da on paraIoIo a Ia ovoIucin do su oscoIari-
dad. Iara Ios jvonos pIonos y aduIlos, Ia lasa do dosocupacin so
incromonla signihcalivamonlo duranlo oI uIlimo porodo consaI
lanlo para Ios varonos como para Ias mujoros aunquo os onlro
slas dondo asumon Ios mayoros porconlajos.
Ios indicadoros IaboraIos parocon oxprosar una londoncia la-
cia Ia oquiparacin on Ia parlicipacin do varonos y mujoros on oI
morcado do lrabajo. LI aumonlo do Ia parlicipacin fomonina on
oI morcado do lrabajo y su profundizacin on Ios aos novonla la
sido soaIadas on anlorioros invosligacionos. AI rospoclo, RosaIa
Corls adviorlo quo, duranlo oI porodo 1994-2002, aumonlan Ias
lasas do parlicipacin y do ompIoo fomoninas on paraIoIo aI incro-
monlo do Ia lasa do dosocupacin. Siluacin quo osl vincuIada a
divorsos procosos cuIluraIos y sociaIos do Iargo pIazo quo incon-
livaron Ia parlicipacin fomonina, y lambin Ia lorcorizacin doI
produclo y do Ia domanda do lrabajo, Ia cuaI so roorionl lacia Ia
oforla fomonina. Ia parlicipacin fomonina on Ia fuorza do lrabajo
croci duranlo Ios novonla, on parlo impuIsada por Ia cada doI
ompIoo do Ios jofos do logar y do Ios ingrosos famiIiaros, aunquo Ia
croacin do ompIoo no fuo suhcionlo para absorbor oslo aumonlo
6
.
5 Lslo fonmono no os nuovo y ya on Ia dcada doI oclonla invosligadoros argonlinos
advorlan quo oI probIoma doI dosompIoo juvoniI podra IIogar a lransformarso
on crnico. Y on oslo caso subrayaban quo, si no so prosla ospociaI aloncin a oslo
probIoma, Ia Argonlina labra dividido su juvonlud aun ms profundamonlo. Ia
Inoa divisoria pasara onlro Ia gonoracin do Ia modornizacin, por un Iado, y Ia
gonoracin do Ia dosocupacin, por oI olro. Ias consocuoncias do una siluacin do
oslo lipo para Ia oslabiIizacin domocrlica soran improvisibIos, BrasIavsIy, C.,
Ia juvonlud Argonlina: onlro Ia loroncia doI pasado y Ia conslruccin doI fuluro,
Rctisic C|PAI N 29, Sanliago do CliIo, agoslo do 1986, pgs. 52-54.
6 RosaIa Corls, Morcado do lrabajo y gnoro. LI caso argonlino, 1994-2002, on
Mujoros, pobroza y morcado do lrabajo. Argonlina y Iaraguay, pgs. 69-71.
36
Lducacin y ompIoo: Ia siluacin lislrica do Ios jvonos on Argonlina, 1970-2001
- A. Mircn!c, A. Oicrc, A. Ccricc
Ias londoncias soaIadas on Ios indicadoros IaboraIos y odu-
calivos do Iargo pIazo on Ia pobIacin jovon so vincuIan con cam-
bios on Ia oslruclura sociaI y oconmica oporados on nuoslras
sociodados. Si bion aqu lomos soaIado soIo aIgunas, oslas lon-
doncias so dan on oI marco do procosos cuIluraIos do Iargo aIcan-
co quo afoclan Ios comporlamionlos do Ia pobIacin jovon. Alora
bion, oslos cambios qu impaclo gonoran on Ias lransicionos do
Ios jvonos lacia Ia vida aduIla`, puodon oslar Iimilando oI pro-
coso do aulonomizacin, os docir, oI Iogro do Ia omancipacin doI
nucIoo famiIiar do origon`
Ln oslo sonlido, aun sin podor oIaborar rospuoslas acabadas,
considoramos quo Ias roslriccionos on oI accoso a un ompIoo cons-
liluyon una probIomlica conlraI quo afocla sus posibiIidados do
aulonomizacin. LI Iogro do una pIona indopondoncia oconmi-
ca o Ia conformacin do un logar propio sugioron, on Ia aclua-
Iidad, para muclo do nuoslros jvonos, un camino do ampIias
dihcuIlados.
37
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
ANEXO
Cuadrn N 1. EvnIucin dc Ia pnbIacin dc jvcncs cntrc 15 y 29 anns
(vaInrcs absnIutns) TntaI dcI Pas
1970 1980 1991 2001
Diforoncia onlro
2001-1970
15 a 19 aos 2098700 2341488 2850105 3188304 1089604
20 a 24 aos 1950500 2224157 2454123 3199339 1248839
25 a 29 aos 1702700 2124283 2304242 2695341 992641
15 a 29 aos 5751900 11255573 7608470 9049984 3298084
HOMBRLS
15 a 19 aos 1058850 1173841 1417619 1613030 554180
20 a 24 aos 969950 1099810 1213835 1597939 627989
25 a 29 aos 842550 1050065 1137361 1329493 486943
15 a 29 aos 2871350 3323716 3768815 4540462 1669112
MI}LRLS
15 a 19 aos 1039850 1167647 1432486 1575274 535424
20 a 24 aos 980550 1124347 1240288 1601400 620850
25 a 29 aos 860150 1074218 1166881 1365848 505698
15 a 29 aos 2880550 3366212 3839655 4542522 1661972
Iuonlo: LIaboracin propia a baso do dalos doI Conso NacionaI do IobIacin y
Viviondas doI INDLC
Grcn N 1. Jvcncs cntrc 15 y 19 anns scgn mximn nivcI cducativn
aIcanzadn y gncrn TntaI dcI Pas
Iuonlo: LIaboracin propia a baso do dalos doI Conso NacionaI do IobIacin y
Viviondas doI INDLC
38
Lducacin y ompIoo: Ia siluacin lislrica do Ios jvonos on Argonlina, 1970-2001
- A. Mircn!c, A. Oicrc, A. Ccricc
Grcn N 2. Jvcncs cntrc 20 y 24 anns scgn mximn nivcI cducativn
aIcanzadn y gncrn TntaI dcI Pas
Iuonlo: LIaboracin propia a baso do dalos doI Conso NacionaI do IobIacin y
Viviondas doI INDLC
Grcn N 3. Jvcncs cntrc 25 y 29 anns scgn mximn nivcI cducativn
aIcanzadn y gncrn TntaI dcI Pas
Iuonlo: LIaboracin propia a baso do dalos doI Conso NacionaI do IobIacin y
Viviondas doI INDLC
39
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Grcn N 4. PnbIacin dc 30 anns y ms scgn mximn nivcI cducativn
aIcanzadn TntaI dcI Pas
Iuonlo: LIaboracin propia a baso do dalos do Ios Consos Nacionos do IobIa-
cin y Viviondas doI INDLC
Grcn N 5. PnbIacin dc 30 anns y ms scgn mximn nivcI cducativn
aIcanzadn y gncrn TntaI dcI Pas
Iuonlo: LIaboracin propia a baso do dalos do Ios Consos Nacionos do IobIa-
cin y Viviondas doI INDLC
BibIiografa consuIlada
BrasIavsIy, C. Ia juvonlud Argonlina: onlro Ia loroncia doI pasado y Ia
conslruccin doI fuluro, Rctisic C|PAI N 29, Sanliago do
CliIo, agoslo do 1986.
BasuaIdo, L. (2000). Ccnccnirccicn Ccnirc|izccicn !c| ccpiic| cn |c Argcniinc
!urcnic |c !ccc!c !c| nctcnic. 8ucncs Aircs, IIACSO/Unitcrsi!c!
Nccicnc| !c Qui|ncs.
40
Lducacin y ompIoo: Ia siluacin lislrica do Ios jvonos on Argonlina, 1970-2001
- A. Mircn!c, A. Oicrc, A. Ccricc
8ccn, C. Scrcti, G. (2002). Vu|ncrc|i|i!c! sccic| cn |c Argcniinc !c |cs ccs
nctcnic. inpccic !c |c crisis cn c| Grcn 8ucncs Aircs. 1rc|cjc Ciu-
!c!cnic. |cs ccn|icnics rcsircs !c |c cxc|usicn sccic| cn cucirc 4rccs
ncircpc|iicncs !c Ancricc Iciinc. K. R. y. W. G. Monlovidoo, Co-
bra Comunicacin VisuaI.
Boccaria, I. (2002). Rc|crncs, cic|cs !cicricrc !isiri|uiitc cn |c Argcniinc !c
|cs nctcnic. Inivorsidad NacionaI do GraI. Sarmionlo. San Mi-
guoI.
Boccaria, I., M. L. (1985). Ic inucncic !c |c c!ucccicn cn |c !isiri|ucicn !c|
ingrcsc. Un cn4|isis cxp|crcicric. Buonos Airos, INDLC.
Boudon, R. (1983). Ic !csiguc|!c! !c cpcriuni!c!cs. BarcoIona, odiloriaI Iaia.
Carcioh, R. (1983). |!ucccicn cpcrcic prc!uciitc cn |c Argcniinc, 16-182.
Un |c|cncc !c |cs csiu!ics cxisicnics. || Prcccic |!ucciitc Auicri-
icric. B. y. C. Todosco. Buonos Airos, IIACSO.
CLIAI-OI} (2004). Ic jutcniu! cn ||crccncricc. icn!cncics urgcncics. Sanlia-
go do CliIo.
Corlos, R. (2003). Mcrcc!c !c irc|cjc gcncrc, c| ccsc crgcniinc, 14-2002. Mu-
jcrcs, Pc|rczc Mcrcc!c !c 1rc|cjc. Argonlina y Iaraguay. M. L.
VaIonzuoIa. Sanliago do CliIo, OIT.
DamiI, M., I. R. R. M. (2002). Argcniinc. unc !ccc!c !c ccntcrii|i|i!c!. Sanlia-
go do CliIo, OIT.
DINILCL (2003). 1cn!cncics rccicnics cn |c cscc|crizccicn |c icrninc|i!c! !c|
nitc| nc!ic !c cnsccnzc. Buonos Airos, Minislorio do Lduca-
cin, Cioncia y TocnoIoga do Ia Nacin.
IoIdman, S. (1995). LI lrabajo do Ios adoIosconlos. Conslruyondo fuluro o
consoIidando Ia poslorgacin sociaI. Iononcia INICLI CID
CLNLI, Buonos Airos.
IiImus, D., C. K., A Miranda y M. Moraguos. (2001). Cc!c tcz n4s ncccscric,
cc!c tcz n4s insucicnic. |c cscuc|c nc!ic ncrcc!c !c irc|cjc cn
cpcccs !c g|c|c|izccicn. Buonos Airos, SanliIIana.
Irigollo, G. (1998). Ic prc!uciiti!c! !c |c cscuc|c inprc!uciitc. Buonos Airos,
Mio y DviIa Ldiloros.
GaIIarl, M.A., M. M. y. M. C. (1993). |!ucccicn cnp|cc cn c| Grcn 8ucncs
Aircs 180-11. Siiuccicn pcrspcciitcs !c intcsiigccicn. Buonos
Airos, CLNLI.
Gasparini I. (2001). |ncui!c! cn c| ccccsc c |c c!ucccicn sccun!cric supcricr.
Buonos Airos, MLCOVI-INDLC.
41
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Groisman, I. (2003). DovaIuacin oducaliva y sogmonlacin on oI morcado
do lrabajo doI roa molropoIilana do Buonos Airos onlro 1974 y
2000. |siu!ics !c| 1rc|cjc N 25.
Hoponlayn, M. (2004). LI nuovo mundo doI lrabajo y Ios jvonos. Rctisic
jOV|Ncs, Ao 8, N 20.
INDLC (Inslilulo do Lsladslica y Consos). Conso NacionaI do IobIacin,
IamiIias y Viviondas 1970.
________. Conso NacionaI do IobIacin y Vivionda 1980, Sorio D, TolaI doI
Ias, Buonos Airos, 1984.
________. Conso NacionaI do IobIacin y Vivionda 1991, Sorio B, N 25, To-
laI doI Ias, INDLC, Buonos Airos, 1992.
________. Conso NacionaI do IobIacin, Hogaros y Vivionda 2001, Igina
Wob lllp://vvv.indoc.gov.ar
}acinlo, C. (1996). DosompIoo y lransicin oducacin-lrabajo on jvonos do
bajos nivoIos oducalivos. Do Ia probIomlica acluaI a Ia cons-
lruccin do lrayoclorias. Rctisic Dic|cgicc, V.1.
Icsi!c, j. (18). Ics jctcncs pc|rcs |rcnic c| irc|cjc. Rctisic jOV|Ncs.
Mauricio, R. (2001). Domanda do lrabajo, sobrooducacin y dislribucin
doI ingroso. 5 Congroso NacionaI do Lsludios doI Trabajo,
Buonos Airos.
Monza, A. (1998). Ic crisis !c| cnp|cc cn |c Argcniinc !c |cs nctcnic. Ics !c|i|i-
!c!cs !c |c inicrprciccicn csi4n!cr. Ic Argcniinc uc ticnc. IiImus
D. A. Isuani. Buonos Airos, LdiloriaI Norma.
________ (2002). Ics !i|cncs !c |c pc|iiicc !c cnp|cc cn |c ccuniurc crgcniinc
cciuc|. 8ucncs Aircs.
OIT (2004). Tondoncias mundiaIos on oI ompIoo juvoniI. Ginobra, Ohcina
InlornacionaI doI Trabajo.
Sc|tic, A. (2000). Unc gcncrccicn pcr!i!c. |cs jctcncs cxc|ui!cs cn |cs nctcnic.
Mcc, Rctisic !c |siu!ics !c jutcniu! N 1.
SaIvia, A. y Ianina Tuon. Ia siluacin juvoniI on Ia Argonlina duranlo Ia
uIlima dcada. In baIanco aI hn do Ia convorlibiIidad, Sorio
Tomas, on Ics jctcncs irc|cjc!crcs |rcnic c |c c!ucccicn, c| !cscn-
p|cc c| !cicricrc sccic| cn |c Argcniinc, Iundacin Lborl Slif-
lung-Argonlina, 2003.
________ y ________ (2003). Ics jctcncs irc|cjc!crcs |rcnic c |c c!ucccicn, c|
!cscnp|cc |c inscrcicn sccic|. Buonos Airos, Iundacin Iriodri-
cl Lborl.
42
Lducacin y ompIoo: Ia siluacin lislrica do Ios jvonos on Argonlina, 1970-2001
- A. Mircn!c, A. Oicrc, A. Ccricc
Tlurov, I. (1983). Un nc!c|c !c ccnpcicncic pcr |cs pucsics !c irc|cjc. Pcrc c
|nccicn. pcrspcciitcs insiiiucicnc|cs csiruciurc|cs. M. }. Iioro.
Madrid, AIianza LdiloriaI.
43
Espacins y scntidns dc Ia
participacin juvcniI
AIfrodo Gliso C., IaoIa Androa Gaviria C.,
NalaIy Boloro G.

Rcsumcn
LI loxlo os una oIaboracin rooxiva sobro Ios rosuIlados do un procoso
do invosligacin formaliva roaIizado con jvonos doI doparlamonlo do
Anlioquia, CoIombia. Ln I, so pIanloan lros asunlos: Ia conlraslacin
onlro roaIidad/concoplos roIacionados con Ia ccn!icicn !c jutcniu!,
Ios modos on Ios quo Ios jvonos do Ia rogin Ioon sus oporlunidados
porsonaIos y sociaIos para onfronlar su conloxlo, y Ios sonlidos quo osln
conhgurando do poIlico on sus prclicas y ojorcicios do podor, as como
on Ios ospacios sociaIos dondo acluan y so oxprosan.
PaIabras cIavc: Moraloria juvoniI, condicin do juvonlud, Ioclura do
oporlunidados sociaIos, ospacios y sonlidos do Ia parlicipacin juvoniI.
Abstract
Tlis arlicIo is a rooclivo oIaboralion on llo rosuIls of a procoss of
an inslruclionaI invosligalion carriod oul vill young poopIo of llo
doparlmonl of Anlioquia, CoIombia. Tlroo subjocls voro considorod: llo
conlrasl bolvoon roaIily/concopls roIalod lo llo condilion of youll,
llo vays in vlicl llo IocaI young poopIo road lloir porsonaI and sociaI
opporlunilios lo faco lloir conloxl, concIuding vill lloir viovs doriving
from poIilics in ils praclicos and oxorcisos of povor, as voII as in llo
sociaI spacos vloro lloy laIo aclion and oxpross llomsoIvos.
Kcy wnrds: YoullfuI moralorium, condilion of youll, roading of sociaI
opporlunilios, spacos and sonsos of llo youllfuI parlicipalion.
AIfrodo Gliso C. Doconlo invosligador, IacuIlad do Cioncias SociaIos y Humanas
Inivorsidad do Anlioquia, Coordinador doI Iaboralorio Inivorsilario do
Lsludios SociaIos IunIam. Coordinador doI Iroyoclo do invosligacin formaliva.
aIfrodoglopm.nol.co
IaoIa Gaviria C. SociIoga, Co-invosligadora.
NalaI Boloro G. SociIoga, Lsludianlo on pasanla do invosligacin.
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11 - 2006 - pp. 43 - 70
44
Lspacios y sonlidos do Ia parlicipacin juvoniI - A. G|isc, P. Gctiric, N. 8cicrc
Inlroduccin
LI loxlo liono su origon on oI procoso do invosligacin formali-
va dosarroIIado con jvonos do Ios progrados do lrabajo sociaI
y socioIoga, on Ia SoccionaI Orionlo do Ia Inivorsidad do An-
lioquia, CoIombia, a Io Iargo doI 2005 y doI primor lrimoslro doI
2006. LI oquipo do invosligadoros busc roaIizar una Caraclo-
rizacin sociocuIluraI, poIlica y oconmica do Ios jvonos y do
su parlicipacin organizada on Ia conslruccin y apIicacin do
poIlicas pubIicas municipaIos
1
con Ia hnaIidad do conocor si os
posibIo londor puonlos onlro Ios movimionlos juvoniIos y Ias onli-
dados oncargadas doI disoo y ojocucin do Ias poIlicas pubIicas
do juvonlud, procurando dososligmalizar a Ios jvonos y aporlar
a su roconocimionlo y vaIoracin adoms do abrir ospacios para
comprondor Ias oporlunidados do ompodoramionlo, canaIizar y
polonciar su parlicipacin on Ios mbilos dondo so docido su fu-
luro y oI do Ios municipios quo labilan.
Ia invosligacin so dosarroII on oI doparlamonlo do Anlio-
quia, ubicado on oI noroslo do CoIombia y dividido, a su voz, on
nuovo sub-rogionos con conloxlos googrhcos, domogrhcos y
sociaIos divorsos. Ina do oIIas os Ia doI Orionlo Anlioquoo, con-
formada adminislralivamonlo por cualro zonas: LmbaIsos, Ira-
mo, Bosquos y AIlipIano. Lsla uIlima lambin os conocida como
Orionlo Anlioquoo Corcano por sus roIacionos comorciaIos y on
gonoraI por Ia inuoncia quo Ia Ciudad do ModoIIn

liono sobro Ia
zona. So lrala do una rogin googrhca oslralgica y priviIogiada
para oI dosarroIIo do Anlioquia y oI Ias, puos abasloco oI 35 do
Ia onorga lidrooIclrica do CoIombia, os asionlo do un imporlan-
lo compIojo induslriaI y una modorna oslruclura do comunica-
cionos, adoms do su riquoza on biodivorsidad, polonciada por Ia
variodad do cIimas y pisos lrmicos quo van dosdo Ios lorrilorios
1 Iroyoclo: Caraclorizacin sociocuIluraI, poIlica y oconmica do Ios jvonos y do
su parlicipacin organizada, on Ia conslruccin y apIicacin do poIlicas pubIicas
municipaIos. Carmon do VboraI, IacuIlad do Cioncias SociaIos y Humanas,
Doparlamonlo do Trabajo SociaI, SoccionaI Orionlo, I. do. A.
45
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
ms cIidos lasla Ios paramos ms fros, cuaIidados quo Ia lacon
propicia para invosligacionos biogonlicas y ocolurismo ronlabIo.
Duranlo Ias uIlimas dcadas, Ia sub-rogin la sido osconario do
coniclos sociaIos y armados. Ln oI uIlimo Iuslro, lan sido por-
polradas ms do un conlonar do masacros y miIos do famiIias lan
sufrido oI dospIazamionlo forzado, no soIo por Ia vioIoncia do Ios
combalos, sino lambin por Ias condicionos do pobroza y aban-
dono, lrislos Iogados do ms do una dcada do guorra. Ia Iucla
so laco cada voz ms inlonsa y Ia zona os campo do balaIIa para
Ios diforonlos acloros armados (Iribo, 2000:3).
LI osludio so roaIiz con jvonos do Ia rogin doI Orionlo An-
lioquono Corcano, on Ios municipios do Rionogro, Ia Coja, Guar-
no, MariniIIa, LI Roliro y oI Carmon do ViboraI. Ln oIIos, Ios jvonos
consliluyon aproximadamonlo oI 35 do Ia pobIacin lolaI, com-
puosla por lombros y mujoros on parlos iguaIos. LI 64 do oslos
jvonos vivo on Ia zona urbana y oI 36 roslanlo on Ia zona ruraI.
Ina do Ias principaIos lorramionlas ompIoadas on Ia invos-
ligacin fuo Ia oncuosla apIicada a 554 jvonos do Ios sois muni-
cipios cuyas odados oslaban comprondidas onlro Ios 12 y 29 aos
do odad. Do Ia muoslra do jvonos oncuoslados, Ia milad liono on-
lro 18 y 23 aos, olro 30 liono onlro 12 y 17 y oI 20 roslanlo osl
onlro Ios 24 y 29 aos do odad. Ln cuanlo a Ia oducacin, oI 61
do Ios jvonos quo parlicip on Ia oncuosla so onconlraba oslu-
diando on oI momonlo, do oslos, oI 5 laba cursado unicamonlo
Ia bsica primaria, olro 29 laba IIogado lasla Ia bsica socun-
daria, oI 43 laba Iogrado una acrodilacin do modia vocacionaI
o lcnica y soIo oI 16 laba aIcanzado un nivoI univorsilario. Ia
milad do Ios jvonos quo so onconlraban osludiando oran mujo-
ros. LI 45 do Ios jvonos oncuoslados lona ompIoo, mionlras
quo oI 55 no. Aunquo Ias mujoros aIcanzaban mayoros nivoIos
do osludio, Ia mayor parlo do Ios oncuoslados quo so onconlraban
lrabajando oran lombros. Ls do nolar quo Ios ingrosos doI 53 do
Ios jvonos provionon do Ia famiIia y rocibon aproximadamonlo oI
oquivaIonlo a lroinla y dos dIaros (IS$ 32) monsuaIos.
46
Lspacios y sonlidos do Ia parlicipacin juvoniI - A. G|isc, P. Gctiric, N. 8cicrc
Iasando a Ias caraclorslicas do Ia parlicipacin juvoniI on oI
Orionlo Anlioquono Corcano, sogun dalos do Ia oncuosla roaIiza-
da, un ampIio porconlajo do jvonos, oI 69, docIar no lacor parlo
do ningun grupo juvoniI, aun cuando Ias opcionos comprondan
grupos roIigiosos, arlslicos, doporlivos, acadmicos, poIlicos,
ocoIgicos y armados. LI 31 roslanlo laca roforoncia a quionos
s parlicipaban on aIgun grupo. Do oso porconlajo, oI 13 oslaba
asociado a grupos doporlivos, oI 7.4 a grupos arlslicos, oI 4 a
grupos roIigiosos y oI 6 roslanlo a grupos ocoIgicos o acadmi-
cos. Ia ahIiacin a grupos poIlicos soIo IIogaba aI 0.4 doI lolaI
do jvonos oncuoslados. Ironlo aI loma do Ia parlicipacin on Ias
oIoccionos, oI 60 no vol on Ios uIlimos comicios, mionlras quo
oI 40 s parlicip on oI procoso oIocloraI. AI progunlarIos a Ios
jvonos sobro sus roaccionos fronlo a Ia roaIidad poIlica doI Ias,
oI 55 rospondi con cuoslionamionlo, oI 26 con indiforoncia, oI
10 con compromiso y oI 9 con miodo. Tambin so progunl a
Ios jvonos si saban do Ia oxisloncia do una poIlica do juvonlud,
poro oI 73 docIar quo no Ia conoca, mionlras quo oI 27 s osla-
ba onlorado do su oxisloncia. DoI lolaI do Ios jvonos consuIlados
on Ia oncuosla, oI 95.5 no oslaba parlicipando on Ia oIaboracin
do Ia poIlica pubIica do juvonlud do su municipio.
Toniondo on cuonla oI anlorior marco doscriplivo, on oslo
arlcuIo nos proponomos prosonlar lros rooxionos: una surgo
on lorno a Ia conlraslacin roaIidad/concoplos roIacionados con
Ia condicin do juvonlud, quo como Io ahrma Dina KrausIopf:
fuo hjada a parlir do una roguIada socuoncia do ovonlos y una
imaginaria lomogonoidad sociaI (corcana a Ia cIaso modia). Ia
lomogonizacin do Ia porcopcin ohciaI do Ia juvonlud so carac-
loriza por Ia dobiIidad on oI onfoquo do gnoro, cuIlura, olnia,
roforoncia ruraI-urbana y oslralo oconmico (KrausIopf 04: 27).
Ln Ia sogunda parlo, so oxpondr cmo, dosdo Ias condicionos
lolorognoas y dosiguaIos, Ios jvonos do Ios municipios invos-
ligados Ioon sus oporlunidados sociaIos y onfronlan su roaIidad,
conhgurando divorsas lrayoclorias vilaIos. Anlos do pasar a Ias
concIusionos, so pIanloarn Ios sonlidos crlicos quo Ios jvonos
47
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
osln rocroando do Io poIlico on sus ojorcicios do podor y on Ios
ospacios sociaIos dondo acluan y so oxprosan. LI apunlo concIu-
yo con una sorio do ahrmacionos quo, a manora do liplosis,
quioron propiciar oI dobalo y abrir nuovas rulas do rooxin y
accin invosligaliva.
LI loxlo quo prosonlamos puodo sor Iodo como una oIabo-
racin sobro Ios rosuIlados do un procoso do invosligacin forma-
liva, con I prolondomos buscar caminos quo pormilan dobalir
Ios discursos, Ios sonlidos, Ias porspoclivas y Ias posibIos arlicu-
Iacionos quo posoo oI conocimionlo sobro Ias muIlipIos formas do
sor jovon on Ialinoamrica.
1. Nombrando roaIidados juvoniIos
Cmo nombrar Ia roaIidad juvoniI do Ia rogin doI Orionlo An-
lioquoo`, con qu concoplos`, qu os posibIo comprondor
dosdo oIIos`, dosdo qu lradicionos loricas`, qu nombran y
visibiIizan`, qu no so rovoIa y so ocuIla` Lslas son progunlas
quo nos licimos a Io Iargo doI procoso do invosligacin, parlion-
do do un roconocimionlo fonomonoIgico on oI quo Ia condicin
do juvonlud so roconoco como una manora parlicuIar do oslar
on Ia vida: polonciaIidados, aspiracionos roquisilos, modaIidados
licas y osllicas, Ionguajos (MarguIis, Irrosli 98, 4). Ioro, os do
nolar quo osla condicin sociocuIluraI no os ni so ofroco do iguaI
manora a lodos Ios jvonos, puoslo quo oI liompo do sor jovon
idonlilariamonlo vara onlro oslralos, cuIluras y cIasos sociaIos.
Ia mayora do Ias porsonas monoros do odad do Ia rogin Iali-
noamoricana, quo vivon on Ia oxcIusin, son invisibiIizadas como
laIos y onfronlan una promura psicosociaI on oI cumpIimionlo
do rosponsabiIidados, supuoslamonlo aduIlas y con ausoncia do
oporlunidados (KrausIopf 04, 27).
Dosdo Ia invosligacin, so lan doscrilo o idonlihcado difo-
ronlos formas do sor jovon on Ia rogin, caraclorizadas por lra-
yoclorias sociocuIluraIos, poIlicas y oconmicas divorsas quo
pormilon confronlar Ias Iocluras lomogonizadoras quo oduca-
48
Lspacios y sonlidos do Ia parlicipacin juvoniI - A. G|isc, P. Gctiric, N. 8cicrc
doros, poIlicos y adminislradoros lan oIaborado acorca do Ia
condicin do juvonlud on Ia zona. Ior oIIo, so lan caraclorizado
oxporioncias signihcalivas quo dan cuonla do modos do rosoIvor,
docidir, organizarso, onlondor y sonlir probIomas y roaIidados do
su onlorno, so lrala do vivoncias on Ias quo doscubron Ias opor-
lunidados y roslriccionos subjolivas y conloxluaIos. As, oIIos van
conhgurando Io quo son y do dndo son, Io quo Ios impono lo-
mar docisionos fronlo a Io roIigioso, Io poIlico, Io formalivo, Ias
roIacionos do paroja, Ias opcionos soxuaIos, Ios consumos y a Ias
aclividados roIacionadas con oI uso doI liompo Iibro.
LI liompo y oI ospacio, roaIos o virluaIos, lojon Ia condicin
do juvonlud on osla rogin, rosaIlando idoaIos, doslacando acon-
locoros y prololipos, dohniondo prosoncias y ausoncias on Ia vida
do Ios jvonos. Muclos asumon un camino pcsigurciitc on oI
quo Ios jvonos aprondon primordiaImonlo do sus mayoros, oI
liompo os ropolilivo y oI cambio sociaI Ionlo, rospondon a palro-
nos cuIluraIos ancoslraIos y su fuluro no paroco dislar muclo doI
pasado do sus abuoIos: poonos agrcoIas, comorcianlos minori-
larios, obroros on Ias fbricas o cuIlivos do oros do Ia rogin.
Olros asumon como vas conhguradoras Ias dinmicas y dosa-
fos doI prosonlo y do su onlorno corcano, sionlon quo lionon quo
propararso, osludiar, scr c|guicn cn |c ti!c, dislinlo, si os posibIo,
aI modoIo quo lionon do sus padros o lormanos mayoros. Ina
orionlacin on funcin do Ia carrora profosionaI adaplada a Ia
compoloncia por consoguir buonos puoslos (Boriain 96: 209).
Yo soy lijo do camposinos poro no soy camposino, yo
mo cri on Io urbano ya, soy oI lijo oIogido do una fa-
miIia do cinco muclaclos (risas), para osludiar on Ia
univorsidad, para oducarmo on Ia univorsidad. LIIos
rocibioron oso apoyo, poro cada uno on su cuonlo, cada
uno on sus cosas. Ior ojompIo, mi lormano y yo luvi-
mos Ia misma oducacin on oI mismo coIogio, un coIogio
do coslumbros calIicas con su Ioma do buonos crislia-
nos, lonrados ciudadanos, mi lormana on un coIogio
49
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
do monjas poro lodos siguioron su camino (.) Como lo
digo, on mis lormanos oso no inuyo y on mucla gonlo
no inuyo, porquo lambin pionsas on olras cosas, uno
liono no concioncia do cIaso, poro s concioncia do Io quo
sucodo, porquo oIIos no lan lonido accoso ni siquiora a
Ia Ioclura, loIovisin, radio, adoms do Io quo irradian
ciorlas porsonas do Ia caIIo. Io mismo pasa con nosolros,
nosolros do aIguna manora crilicamos ciorlas cosas poro
lacomos parlo do oso mismo sisloma, no nos podomos
dosprondor, Io ms radicaI sora IIogar y abrirnos para oI
campo....
2
Ln Ia rogin lambin so idonlihcan Ios jvonos quo lojon su
condicin do una manora prohguraliva, dondo oI fuluro doja
do sor oI ojo ordonador doI prosonlo y son Ias condicionos doI pro-
sonlo Ias quo pormilon dar pasos quo vayan conslruyondo oI fu-
luro. Ia caIidad doI prosonlo os un faclor dolorminanlo on Ia posi-
biIidad do quo Ios jvonos proyoclon su quolacor con osporanza
(KrausIopf, 04: 32). Lslo no so roaIiza aI margon do Ios grupos do
paros con Ios quo comparlon Ias mismas Ioyondas, guslos, consu-
mos, ambionlos y prclicas
3
.
Ms quo amigos somos como lormanos. IIogamos aI
laIIor y no docimos vos lons lanlo y yo longo lanlo,
sino quo docimos, lonomos lanlo, si oI uno liono miI
y oI olro lionon dioz miI, onloncos onlro lodos lonomos
onco miI y si con osos onco miI nos aIcanza para modia
do guaro, vaIo, y si no lonomos sino lros miI y con oso
nos aIcanza para linlo, onloncos linlo. Ls oI comparlir y
os oI podor oslar con oI olro (.) Como no nos rounimos
lodos Ios das sino cada oclo das, onloncos lonomos quo
conlar, cosas quo docirnos, lay una aIogra do onconlrar-
nos, molivos do sonrorso y do rorso, doI uno y doI olro,
2 Lnlrovisla 1: Ia Coja, fobroro, 2006.
3 Ias calogoras pcsigurciitc prcgurciitc son lomadas do Moad, Margarol (1971)
Cu|iurc ccnprcnisc. Garnica, BarcoIona.
50
Lspacios y sonlidos do Ia parlicipacin juvoniI - A. G|isc, P. Gctiric, N. 8cicrc
on oI buon sonlido do Ia paIabra, porquo no so lrala do
burIar o do mofar, poro s so lrala do pasar buono. In
gran rospolo por oI olro, una camaradora, siompro son
Ias risas, Ias bromas, oI clislo, oI clismo, Ias ancdolas,
y quo nos conuyo aIgo, Ia pasin por Ia Iiloralura, por
oso oslamos al.
4
Aunquo on aIgunos jvonos so da una dosIocaIizacin lom-
poro/ospaciaI quo confundo liompos vaIorando soIo oI inslanlo
prosonlo, Ia ccn!icicn !c jutcniu! ms quo una posicin, circuns-
lancia o siluacin os osa dinmica dondo oI ospacio, oI liompo y
sus inloraccionos pormilon a Ios jvonos do Ia rogin conhgurar
muIlipIos lrayoclorias vilaIos, dondo Ias posibiIidados y oporlu-
nidados lionon quo sor idonlihcadas, vaIoradas por oIIos con roIa-
cin aI pasado, aI prosonlo jovon o aI fuluro aduIlo y convorlidas
on sus propias oxprosionos sociaIos, poIlicas o cuIluraIos.
2. Trayoclorias VilaIos
As como on Ia rogin oxislon jvonos quo puodon rocuporar sus
Iogados y dar cuonla do oIIos, lambin lay olros quo parlicipan
do una condicin do juvonlud caraclorizada por Ia vuInorabiIi-
dad, oI riosgo sociaI y cuIluraI do sor doslorodados do loda porlo-
noncia soa osla maloriaI o simbIica. Ina parlo do oslo sogmonlo
do Ia juvonlud so caracloriza por oslar a morcod do Ios modos y
modas quo propono oI morcado.
. ubicaron sus casas, silios do rumba como oI MaII,
aIgunos baros y Iugaros do comidas on San Anlonio. .
so rounon muclo on Ias hncas do sus amigos a lacor asa-
dos o hoslas. .Io quo aI municipio Io faIla os un conlro
comorciaI.
5
Ln oslos ospacios, Ios jvonos acluan como morcancas, so ox-
libon, so muoslran, so ofrocon:
4 Lnlrovisla 2: MariniIIa, onoro 2006.
5 Rogislro olnogrhco Rionogro, junio 2005.
51
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
.on oI MaII siompro os Ia misma gonlo, Ia misma pa-
saroIa, Ia gonlo quo va abro Ias puorlas do su carro, pono
Ia musica a lodo voIumon y so dodica a lomar Iicor, Ias
convorsacionos quo aII so dan son lonlas, no lay nada
ms para lacor.
6
Ln oI mundo do Ias pasaroIas, Ias modas, Ias marcas, Ios ros-
lros boIIos y Ios cuorpos porfoclos, no lionon Iugar, idonlidad o
porlononcia aquoIIos quo no posoon Ios palronos doI osloroolipo.
Muclas mujoros jvonos considoran quo soIo si so parocon a Ias
modoIos puodon sor roconocidas o incIuidas on Ios grupos do pa-
ros:
Rocuordo quo on osa poca mi conloxlura ora robus-
la, ora una clica poco alracliva, saIa Ios sbados on Ia
noclo a Ias discolocas do IIanogrando y, aI vor lanlas
mujoros lormosas, mo sonla muy maI, lrislo, foa, dos-
prociabIo. Tomaba muclo Iicor lasla ombriagarmo y,
aI da siguionlo, on mi casa, para no sonlir Ia lrisloza,
ingora somnforos quo mo lacan dormir loda Ia lardo
y oIvidarmo do m misma. Rocuordo quo lambin mo
voIv obsosiva por cambiar Ia conslilucin do mi cuorpo,
as quo soIo coma on lodo oI da dos frulas, olras vocos,
cuando coma, vomilaba. Todo lormin un da on oI
quo sonl quo morira, mis manos y mis pios no mo ros-
pondan, no poda ni siquiora Iovanlarmo do Ia cama.
on mi famiIia nadio so onlor do Io sucodido.
7
Ioro no lodos Ios jvonos do Ia rogin siguon modas. AIgunos
so inquiolan por idonlihcar Io quo lay dolrs os osos osloroolipos
y dosconfan do aquoIIos quo aparocon como modoIos noulros,
sin inlorosos ni opinionos. Ia aclilud crlica IIoga aI dosprocio do
osas formas do vidas formaloadas, uniformos y por sobro lodo
impuoslas.
6 Ibid.
7 Rogislro olnogrhco Rionogro, onoro 2006.
52
Lspacios y sonlidos do Ia parlicipacin juvoniI - A. G|isc, P. Gctiric, N. 8cicrc
Ios roprosonlanlos son unos aparocidos Qu ms pon-
sar do osos manos` A Io bion, son do osos aparocidos quo
uno aIguna voz vio, quo aIguna voz conoci, uno dico
vo, yo a oslo man laI voz Io vi on laI Iugar, poro uno no
sabo absoIulamonlo nada do Io quo oIIos son y do Ios
inlorosos quo lionon. Ior ojompIo, si liono corbala, no,
dohnilivamonlo. suona dospoclivo, poro si liono corba-
la os porquo liono una aclilud do vida dosdo mi punlo
do visla dosprociabIo, no I como sor dosprociabIo sino
Ia forma do vida quo liono porquo os una forma do vida
impuosla y quo porlonoco a osos modaIos y a osa dipIo-
macia onlro ciorlas oIilos inloIocluaIos y ojoculivas, la-
con parlo do osa uniformidad quo Io incuIcan a uno on Ia
oscuoIa, Ia camisola por donlro, IIovo oI uniformo, Iuslro
Ios zapalos.
8
Ia oxprosin do osla inconformidad so pono do manihoslo on
Ias prclicas do croacin y apropiacin cuIluraI do aIgunos jvo-
nos do Ia rogin, cuando a parlir do un anIisis do Io quo Ios ofro-
co oI morcado prohoron acluar sobro Ios modos do pronunciarso
y Ios conlonidos do sus oxprosionos. No os raro quo onloncos so
conhguron oxprosionos conlracuIluraIos quo so posicionan do
una manora radicaI on conlra do Ios parmolros quo impono oI
oslado, Ia sociodad aduIla y aulorilaria.
Irima ms Ia idoa quo Ia musica, Io ms imporlanlo
os Ia lransmisin doI monsajo, poro dohnilivamonlo Ia
musica, como una do Ias manifoslacionos arlslicas para
nosolros, lambin os bion lrascondonlaI, os lambin ir on
conlra do ciorlo cnonos quo oI mismo comorcio so la
oncargado do oslabIocor fronlo a Ia musica, y ahnamos
y Iislo, no puodo docir quo somos Io ms dosahnado doI
mundo, poro os una osllica diforonlo a Ia quo so puoda
manojar on Ia musica do morcado.
9
8 Rogislro olnogrhco LI Carmon, fobroro 2006.
9 Rogislro olnogrhco Rionogro, junio 2005.
53
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Olras inloraccionos rosignihcan Ia condicin do juvonlud
on Ios ospacios y liompos do Ias inslilucionos oducalivas, aII Ios
jvonos conhguran sus lrayoclorias vilaIos como lransiloriodad
proparaloria, disponindoso para un fuluro.
Ls un Iugar aI quo longo quo asislir as no quiora, por-
quo oslo os nocosario, a vocos Io sionlo como una obIiga-
cin.
10
Ln oslos ospacios so ajuslan a Ia norma, aprondiondo a no
cuoslionarIa o modihcarIa,
Ias Inslilucionos oducalivas so croon como ospacios
aisIados, von nuoslro dosompoo como osludianlos y Io
ovaIuan sin lonor on cuonla quo nosolros lambin somos
lijos, somos lormanos, somos amigos porlonocomos a
una gran sociodad.
11
Ln osla ircnsiicric!c! prcpcrcicric, Ias rosponsabiIidados so-
ciaIos y poIlicas parocoran roslringirso a Ios ospacios sociaIos
oscoIaros. AII, bajo Ia luloIa do maoslros y profosoros, so ojorci-
lan on oIogir domocrlicamonlo sus roprosonlanlos, parlicipar on
consojos osludianliIos y ocupar jorarquas conformo Io oslabIocon
Ios rogIamonlos con Ios quo oporan Ias inslilucionos oducalivas.
AIgunos jvonos so muoslran inlorosados on promovor mocanis-
mos do parlicipacin quo Ios pormilan inlograrso dosdo sus for-
mas do oxprosin, sus nocosidados y aclividados.
Ios osludianlos lan propuoslo a Ia roclora uliIizar Ios
aparalos do quo dispono oI coIogio para impIomonlar
una omisora inlorna on Ios doscansos, poro oIIa Io impi-
do con oI argumonlo do quo oso os pordor oI liompo do
oscoIaridad, asimismo pasa con sus dosoos do oIaborar
un poridico muraI, o do roaIizar aclividados con oI hn
10 Rogislro olnogrhco MariniIIa.
11 Rogislro olnogrhco MariniIIa.
54
Lspacios y sonlidos do Ia parlicipacin juvoniI - A. G|isc, P. Gctiric, N. 8cicrc
do rocogor fondos para Ia hosla do grados do Ios oslu-
dianlos do onco.
12
Ln muclos casos, Ia ircnsiicric!c! prcpcrcicric aparoco como
una moraloria discursiva, inloIocluaI, on Ia quo Ios jvonos sabon
muclas ms cosas y posoon un mayor nivoI oducalivo quo Ios
aduIlos, lionon un conocimionlo do disposilivos sociaIos y cuIlu-
raIos doroclos, normas, Ioyos, crilorios y do locnoIogas do Ia
informacin y Ia comunicacin, quo no ponon on juogo a Ia lora
do acluar para consoguir sus propsilos, porquo, sogun oIIos, so
lopan con muraIIas quo Ios ciorran Ia posibiIidad do una prcli-
ca comunicaliva do nogociacin quo Ios impido Ia loma do doci-
sionos, fruslrando o inlibiondo Ias acluacionos o proyoclos do
accin. Lsla faIla do ohcacia da rigidoz y agrava Ias rospuoslas
do Ios mayoros, dovaIua Ias capacidados juvoniIos, incromonla Ia
discriminacin olaria y oI apoyo on oI conlroI oxlorno (KrausIo-
pf 04, 37).
Ia accin poIlica, cuIluraI, y Ias docisionos on oI mbilo do
sus municipios so von como aIgo doI fuluro, y quo no lacon parlo
doI prosonlo. Ln oI alora, Io quo Ios loca os propararso para lo-
mar docisionos on oI fuluro, oI probIoma radica on quo lanlo Ia
proparacin como Ias oxporioncias osln marcadas por roproson-
lacionos sociaIos subordinadas a una cuIlura poIlica aulorilaria,
cIionloIisla y cIaramonlo oIilisla. Lslos ojorcicios parocon aisIar a
Ios jvonos on una sorio do prclicas marginaIos, dondo, on fran-
cos simuIacros, agolan Ias rosponsabiIidados sociaIos.
As, oI roporlorio do prclicas sociopoIlicas so oslrocla on Ias
inslilucionos oducalivas porquo soIo Ios pormilon ospacios dis-
cursivos dondo oxponor sus domandas para oquiIibrar Ios dobo-
ros con Ios doroclos y Iograr pormisos para oI uso indiscriminado
do accosorios como maniIIas, piorcings, arolos, loIfonos coIuIaros
o disculir oI porlo o no doI uniformo oscoIar. Lslos son Ios moli-
12 Lnlrovisla 7 onoro 2006.
55
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
vos quo IIovan labiluaImonlo a Ia confronlacin doI jovon con oI
aduIlo y Ia inslilucionaIidad.
Ias normas surgon on oI coIogio. Cuando lionon quo
soIucionarso Ios coniclos, no lay normas conslruidas
sino impuoslas. Ias normas siompro aparocon dospus.
Ino so da cuonla do aIgunas cosas quo no osln pormili-
das dospus do quo sucodon. GonoraImonlo, cuando aI-
guno do nosolros va a soIucionar un inconvonionlo con
un profosor o coordinador dico quo nosolros conocomos
Io quo so dico on oI manuaI, oso no os ciorlo, muclos no
conocomos oI manuaI. Lslo IIova como 7 u 8 aos sin mo-
dihcar y yo mo cuosliono por qu no mo progunlan a m
cmo mo parocon si yo osloy do acuordo o no.
13
Ior fuora doI coIogio, Ia marginacin do Ia pobIacin juvo-
niI do Ios dobalos pubIicos y do Ia loma do docisionos da cuonla
do Ia oxcIusin do Ios jvonos. LI anonimalo, oI lonor quo pasar
inadvorlido, oI asumir quo so dobo oplar por invisibiIizarso laco
parlo do Ia vida colidiana do muclos jvonos doI Orionlo Anlio-
quoo. AI manlonorso on oslo Iimbo, Ia oxcIusin parocon no son-
lirIa, lampoco so rosionlon anlo Ia osligmalizacin y dosconhanza
aduIla o inslilucionaI, as, Io lacon oI quilo aI conlroI y a Ia inso-
guridad quo proviono do Ias diforonlos onlidados o acloros arma-
dos (os do anolar quo, on Ios municipios do Ia rogin, os comun
quo oxisla un conlroI do Ias aclividados quo Ios jvonos roaIizan
on ospacios oxlra oscoIaros por dondo van uniformados, Ia ma-
yora do Ios municipios lionon loquo do quoda para Ios jvonos y
aIgunos grupos armados conlroIan voslimonla do Ias muclaclas
y oI Iargo doI poIo on muclaclos).
Iara muclos, osla forma do vivir Ia condicin do juvonlud,
dosdo Ia ircnsiicric!c! prcpcrcicric cncninc, ncrnc|izc!c, |in|icc,
Ios pormilo sobrovivir on ambionlos famiIiaros, barriaIos y muni-
13 Lnlrovisla 7 onoro 2006.
56
Lspacios y sonlidos do Ia parlicipacin juvoniI - A. G|isc, P. Gctiric, N. 8cicrc
cipaIos sin lacorso mayoros probIomas, asogurando unas condi-
cionos do vida dondo Ios inlorosos bsicos como c| cui!c!c pcr c|
cucrpc, c| |cc|, c| sc|ir ccn cnigcs cnigcs, c| tcr ic|c, c| !ispcncr !c
iicnpc |i|rc scgurc so garanlicon. Lslo ocuIlamionlo do Io pubIico
rospondo, onlro olras cosas, a unas rocomponsas, a unos ingrosos
monsuaIos o somanaIos !incrc pcrc |cs gcsics !c csiu!ic ircnspcric,
ncsc!cs scncnc|cs, ccncnzc !c |cs pc!rcs.
Ln Ia rogin doI Orionlo Anlioquoo Ia mayora do Ios j-
vonos liondon a dislanciarso do Ias inslilucionos y do Ias Igicas
poIlicas formaIos, as vivoncian Ia moraloria poIlica como un
pauIalino y crocionlo procoso do dislanciamionlo, dosoncanla-
mionlo y dosonlondimionlo do Io sociaI y do Io poIlico. Aunquo
muclos do oIIos oncuonlran quo Ia quiolud y Ia inorcia poIlica
osln juslihcadas por Ia dosconhanza on Ias formas lradicionaIos
do ojorcor podor, olros lan asumido voncor Ia inmoviIidad aI or-
ganizarso y parlicipar dosdo osconarios formaIos y aIlornalivos.
Ia dosconhanza on Ias inslilucionos y Ia oscasa vaIoracin do
oslos con rospoclo a Ios saboros juvoniIos Ios moliva a organizarso
aulnomamonlo, poro pocos sobropasan con xilo Ios disposili-
vos do conlroI do Ias inslilucionos pubIicas o do Ias organizacio-
nos sociaIos lradicionaIos:
Cuando IIogamos a lonor una rosponsabiIidad, doscon-
fan do nosolros, on Ias junlas do accin comunaI nos
oncargan siompro do Io doporlivo, no roconocon on no-
solros olras capacidados.
14
Ios aduIlos acluan fronlo a Ios idoarios, propuoslas y con-
lonidos juvoniIos cooplndoIas, vacindoIas do sus sonlidos
originaIos y rosignihcndoIas, ospociaImonlo cuando so lrala do
oxprosionos cuIluraIos y organizalivas. Iara Ias inslilucionos y
aduIlos do Ia rogin, os una garanla do sosiogo quo Ios jvonos nc
sc ncicn cn pc|iiicc y pongan sus osfuorzos on consoguir un buon
14 Rogislro olnogrhco Rionogro, fobroro 2006.
57
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
puoslo do lrabajo quo Ios garanlico aulohnanciarso Ios osludios
y unos consumos para podor pasar Ios liompos do ocio con sus
amislados.
Lslas condicionos conloxluaIos, caraclorizadas por Ia oxcIu-
sin poIlica y oconmica do Ios jvonos y por Ia ausoncia gonora-
Iizada do su parlicipacin on Ios asunlos pubIicos, IIovan a quo so
Ios Iimilo y roslrinjan Ios osconarios do accin y Ios disposilivos
do diIogo y nogociacin con Ias inslilucionos, Ios omprosarios,
Ios acloros armados, Ios oducadoros y Ios aduIlos. Ior oIIo, on
Ias roIacionos quo lan onlabIado con Ia inslilucionaIidad, oslos
jvonos lan oxporimonlado sonsacin do susponsin do sus posi-
biIidados do parlicipar on Io pubIico.
Ior Ias razonos anlorioros, Ia mayora do Ios jvonos doI
Orionlo Corcano so la oslancado on Ia quiolud, oI anonimalo con-
sumisla y Ia oxacorbacin doI prosonlo. LI onlorno on oI quo so
dosonvuoIvon famiIia, oscuoIa y doms inslilucionos la arrai-
gado on oIIos Ia idoa do quo Ia parlicipacin poIlica osl roforida
niccncnic a Io concornionlo aI Lslado, a Ia roprosonlalividad y a
ojorcicios como Ia volacin o Ia adscripcin a parlidos poIlicos.
As lodo, onconlramos on Ia zona jvonos inconformos quo
oIigon rosislir a Ia imposicin do vaIoros individuaIislas, aI avan-
co do Ia indiforoncia, o a Ia manipuIacin do quo son objolo por
parlo do Ias inslilucionos aduIlas, somolindoIos aI siIoncio y a Ia
invisibiIidad.
Ia forma do vida quo buscamos consoguir os una for-
ma do vida quo garanlico oI dosarroIIo do Ia individua-
Iidad, dohnilivamonlo no os aIgo individuaIisla. Si bion
va a oslar loda osa parlo doI individuo al, dobo sor para
conslruir una posibiIidad coIocliva.
15
Dosdo Ias prclicas colidianas, Ios discursos y Ias agrupacio-
nos quo conforman con sus paros, Ios jvonos do Ia rogin alri-
15 Lnlrovisla N 5, junio 2002.
58
Lspacios y sonlidos do Ia parlicipacin juvoniI - A. G|isc, P. Gctiric, N. 8cicrc
buyon nuovos sonlidos a Ia poIlica y aI podor. TaI como ahrma
oI sociIogo IIricl BocI, Ia olra cara do Ia individuaIizacin os
Ia busquoda do sonlido, do un sonlido suscoplibIo do sor oxpo-
rimonlado, vivido do forma acliva y colidiana, y conciIiado con
Ias formas do Ia propia vida (BocI, 2002:180). Quoda cIaro quo
osa individuaIizacin do Ia quo so labIa osl roIacionada ms con
Ia oIaboracin do sonlidos quo con oI aisIamionlo. Ior supuoslo,
osa oxpIoracin y confoccin do signihcados vilaIos incIuyo Ia di-
monsin poIlica do sus accionos organizadas.
Ias organizacionos juvoniIos conformadas dosdo oI inlors
y Ia voIunlad do Ios jvonos y sus prclicas son vas a lravs do
Ias cuaIos oIIos canaIizan y manihoslan sus porspoclivas a fuluro,
sus opinionos sobro Ia roaIidad on Ia quo vivon, sus propuoslas do
cambio a Ios modoIos oslabIocidos y, on gonoraI, sus domandas
sociaIos. Ioro su acluar no so Iimila a dar a conocor sus visionos
doI mundo, Ios jvonos do Ia rogin lambin acluan poIlicamon-
lo dosdo osconarios arlslicos, acadmicos, roIigiosos, ocoIgicos,
conslruyondo, dosdo pIanos diforonciados y aIlornalivos, Iogili-
midados sociaIos quo aporlan a Ia conslruccin do posibIos cam-
bios quo, dosdo oI prosonlo, vayan lransformando condicionos y
osconarios do fuluro.
Sus oxprosionos, Igicas y prclicas organizalivas so ancIan
on lorronos cuIluraIos, doporlivos, ambionlaIos, arlslicos, poI-
licos, acadmicos y sociaIos, do osla manora, Ios jvonos confor-
man grupos do musica, corporacionos do loalro, grupos do invos-
ligacin y do osludio, grupos dodicados a Ia Iiloralura, grupos
ambionlaIos, y gonoran formas do oxprosin aIlornaliva como Ios
pasquinos do circuIacin sublorrnoa, onlro olras. Ln oslas difo-
roncias, so rosaIla como rasgo principaI su conformacin aul-
noma, nacida do Ia voIunlad do lacor aIgo, do sonlirso uliI, do
idonlihcar inlorosos comunos y ahnidados idooIgicas onlro Ios
miombros do Ias agrupacionos juvoniIos.
Ias molivacionos quo Ios oslimuIan a organizarso y a parli-
cipar son divorsas poro Iimiladas a Ios conloxlos IocaIos y so con-
59
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
hguran on ospacios quo so rosislon a sor inslilucionaIizados. Ino
do Ios asunlos omorgonlos ms roIovanlos os quo Ios jvonos inlo-
granlos do oslo lipo do grupos oxprosan un marcado inlors por
Io quo lan IIamado rcc|i!c!, no soIo por conocorIa, por manifoslar
sus punlos do visla, sus opinionos y sus propuoslas a olros, sino
lambin por acluar o incidir sobro oIIa dosdo diforonlos lorronos
y oslralogias do accin.
|.] oI diario vivir os Io quo ms nos inuyo, os oncon-
lrarso por ojompIo quo un da lodos Ios do Ia banda no
lionon ompIoo y no lionon nada do biIIolo, y aIgunos, on
oso momonlo, sin lonor dondo oslar viviondo, onloncos,
osas mismas cosas son Ias quo nos inuoncian, Ia mis-
ma Ioclura quo lacomos do Ia roaIidad, yo croo quo os oI
principaI faclor quo inuyo.
16
3. Sonlidos do Ia accin poIlica juvoniI
Ln oI procoso do invosligacin, so pudo roconocor quo Ios sonli-
dos, oxprosionos y proyoccionos poIlicas do aIgunos jvonos do
Ia rogin subviorlon y rosignihcan Ias roprosonlacionos o imgo-
nos do Ias formas lradicionaIos do podor.
|.] oI podor como laI no Io vomos buono y nos paro-
co quo corrompo (.) oI podor daa a Ia gonlo, y puodo
lonor Ias mojoros inloncionos doI mundo, poro oI soIo
loclo do lonor podor lo laco ciogo, lo laco ponsar yo
longo Ia razn. Sobro oI ojorcicio poIlico, oxprosan quo
Ia poIlica os pura lrama, ongaan a Ia gonlo.
17
Ln consocuoncia, Io poIlico no aguanla. Ironlo aI ojorcicio
poIlico por roprosonlacin, so rohoron como unos aparocidos
quo son siompro Ios mismos, quo porlonocon a una misma Iilo o
quo so lan ido formando al. Lso asunlo do Ia roprosonlalividad
16 Lnlrovisla N 5, junio 2002.
17 Lnlrovisla 7, onoro 2006.
60
Lspacios y sonlidos do Ia parlicipacin juvoniI - A. G|isc, P. Gctiric, N. 8cicrc
Ios cuosliona, puos quin mo va a roprosonlar a m` Quin va a
roprosonlar a lodos, lodos lan dislinlos`. Lslos juicios nos muos-
lran una suorlo do roclazo aI ojorcicio poIlico lradicionaI on oI
quo, sogun sus propias porcopcionos, aIguion manda y aIguion
obodoco.
LI lrnsilo quo modia onlro oI siIoncio y oI Iovanlamionlo ju-
voniI osl signado por un roconocimionlo porsonaI on oI quo Ios
jvonos so asumon como sujolos sociaIos y poIlicos, por lanlo,
como sujolos quo puodon docidir, organizarso y acluar. Dicla va-
Ioracin os Ia quo principaImonlo Ios conduco por caminos do
accin y moviIidad on osforas sociaIos, ambionlaIos, poIlicas,
acadmicas, arlslicas y cuIluraIos. Gracias a oso roconocimionlo,
oslos jvonos son capacos do lacor Iocluras do sus polonciaIida-
dos porsonaIos y do Ias oporlunidados quo su onlorno Ios ofroco.
Ioro vaIorar oporlunidados no os Io unico quo so nocosila para
lrascondor Ia inmoviIidad: oslos jvonos lan advorlido quo Ias
accionos organizadas son condicin improscindibIo do su ompo-
doramionlo. Ln oslo sonlido, Ia crgcnizccicn os roquisilo osonciaI
para conhgurar formas do parlicipacin indopondionlos, puos,
sin agruparso y organizarso con olros jvonos, sin buscar ahnida-
dos, conslruir consonsos, docidir qu accionos roaIizar y do qu
forma lacorIo, oIIos mismos so conhnaran a Ia inaclividad poIli-
ca o a Ios ojorcicios do podor inslilucionaIos quo lanlo roclazan.
Ios jvonos croan, dosdo oI discurso y Ias formas do nom-
brar, dislincionos cIaras onlro sus grupos y olros. Ls una forma
narraliva on Ia quo c||cs podorosos y ncscircs grupos do jvo-
nos dispulan inlorosos, ojorcicios y Iugaros do podor.
|.] oI podor do oIIos dopondo do Ia dosorganizacin
do nosolros y quo su propio podor parlo doI roconoci-
mionlo, oI podor do Ios grupos os porquo osln organiza-
dos, son organizados.
18
18 Rogislro olnogrhco, oclubro 2005.
61
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Ln concordancia con sus aprociacionos, os posibIo considorar
sus organizacionos laI como Io concopluaIiz Hannal Arondl,
para quion Ia organizacin os Ia capacidad doI lombro para ac-
luar y lacorIo junlo y do acuordo con olros (Arondl, 1993:132).
Lsla nocin inlogra loda cIaso do prclicas gonoradas por dispo-
sicionos comunos on un coIoclivo do porsonas y oso os procisa-
monlo Io quo sucodo con Ios grupos do jvonos on quionos so la
basado oI prosonlo loxlo. Iara Ios miombros do Ios grupos con-
formados aulnomamonlo, sus nivoIos do ompodoramionlo son
consocuoncia dirocla do su organizacin. Lslo impIica sor cons-
cionlo do quo oI ompodoramionlo juvoniI os ms ofoclivo si so
conslruyo con indopondoncia do Ias inslilucionos, porquo, para
oIIos, oslos son sinnimo do riosgos como: Ia manipuIacin, Ia
consura y oI dosconocimionlo do Ia vaIidoz do sus propuoslas.
Como so vor, Ios ojorcicios do podor quo praclican oslos j-
vonos lionon caraclorslicas muy diforonlos do Ios ojorcicios lra-
dicionaIos. Ln primor Iugar, so lrala do un podor inloraccionaI
quo circuIa do uno a olro, ojorcicio on oI quo Ios jvonos roclazan
Ias Igicas do roprosonlalividad y, on gonoraI, Ias oxprosionos bi-
narias do auloridad y sumisin, obodioncia. LI monosprocio so
oxprosa, ms aII doI discurso, on Ias formas organizalivas do
Ios grupos dondo so priviIogia Ia lorizonlaIidad. Ia ausoncia do
jorarquas aI inlorior do aIgunas agrupacionos juvoniIos os una
cuaIidad quo surgo do rolusarso aclivamonlo a Ia vorlicaIidad.
Ios jvonos impugnan aclivamonlo Ias posicionos do abajo o do
arriba lanlo aI inlorior do sus grupos como fuora do oIIos.
|.] on oI grupo on oI quo osloy so lom una docisin y
fuo quo no laba roIacionos do podor, quo simpIomonlo
no lay prosidonlo, no lay nada, simpIomonlo una orga-
nizacin lorizonlaI y ya.
19
AI lralarso do ojorcicios do podor quo docIinan Ia vorlicaIi-
dad, Ias posicionos quo asumon Ios jvonos incIuyon comparlir
19 Lnlrovisla 10 fobroro 2006.
62
Lspacios y sonlidos do Ia parlicipacin juvoniI - A. G|isc, P. Gctiric, N. 8cicrc
sus conocimionlos acadmicos y conslruir Iazos y accionos par-
liondo do Ios inlorosos y oxpoclalivas do olros on oI prosonlo.
|.] sor parlo do osa conslruccin, no nos inlorosa cons-
lruir on s, sino aporlar nuoslro granilo do arona a osa
conslruccin, dosdo Ios osludios o dosdo Ios conocimion-
los quo lonomos, cmo vamos a apoyar para quo Ia so-
ciodad vaya conslruyondo oso fuluro.
20
Son aclos on Ios quo prosonlo y fuluro so corroIacionan. Iara
oslos jvonos, oI prosonlo no so oscapa por pIanihcar oI fuluro,
aI conlrario, son conscionlos do su polonciaI para modoIarIo con
olros, aunquo soa un poco.
Olro rasgo dislinlivo do Ios ojorcicios do podor do Ios jvonos
agrupados os quo no parlon do posicionos mosinicas o do corli-
dumbros. Iara oIIos, os nocosario primoro indagar por Ias roaIi-
dados quo Ios inquiolan, ganar mayoros nivoIos do compronsin
y do conocimionlo para Iuogo docidirso a acluar.
So lrala do cuoslionar primoro poro no para dar noso-
lros Ia rospuosla, (.) por qu`, quinos somos noso-
lros para docirIo a olro: uslod liono quo lacor oslo` So-
ramos domasiado prolonciosos, soramos domasiado
picados, muy clicanoros nosolros docir al! Ls quo lay
quo lacor oslo. Nosolros, qu vamos a sabor` Nosolros
no sabomos.
21
Ioro Qu os Io quo conocla oslos grupos do jvonos` Qu
Ios manliono unidos a lravs doI liompo` Ia rociprocidad onlro
Ios miombros y Ia compalibiIidad on Ias roIacionos os olro do Ios
sonlidos poIlicos quo Ios jvonos lan croado a Io Iargo do su por-
manoncia on Ios grupos. Ios afoclos lambin so incIuyon on Ias
razonos para pormanocor agrupados, puos, a modida quo oI liom-
po pasa y Io saIon aI paso a Ias dihcuIlados, van dosarroIIndoso
20 Lnlrovisla 6 onoro 2006.
21 Lnlrovisla 6 onoro 2006.
63
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
onlro Ios miombros do Ios grupos sonlimionlos afoclivos quo van
paraIoIos a sus quolacoros acadmicos, poIlicos, ambionlaIos o
arlslicos. Ln roIacin con prrafo anlorior, on oI quo so lral Ia
lorizonlaIidad on Ias roIacionos, sor amigos Ios oximo do Ia vor-
licaIidad.
|.] ms quo amigos somos como lormanos. Ls oI com-
parlir y os oI podor oslar con oI olro. Ls una camarado-
ra, os una famiIia. Iara olro do Ios jvonos, aparlo do
Io acadmico lay una amislad quo so la ido formando,
croando, on oI liompo quo IIova oI grupo. Lnloncos om-
pozamos a lirar para oI mismo Iado idooIgico y fuora do
Io acadmico, como lodos somos muy compalibIos idoo-
Igicamonlo somos muy loIoranlos oI uno con oI olro,
onloncos lambin lay clarIas, pasoos, rumbas, hoslas,
malrimonios, ya so caso una parojila doI grupo. lay
una amislad muy bacana, do vordad quo so sionlo bion
oslar on oI grupo.
22
So pIanloan dos imporlanlos oIomonlos do colosin onlro
Ios jvonos agrupados. Irimoro, Ias ahnidados idooIgicas quo
so goslan a parlir do sus oxporioncias o inlorosos comunos y, so-
gundo, Ia divorsin. Ioro no so lrala do una divorsin vacua. AI
conlrario, osl cargada do signihcados on Ia modida on quo Ios
grupos son conformados por amigos quo conocon sus guslos y
avorsionos, quo comparlon Ias mismas pasionos y quo incIuso
so quioron. Ls una divorsin pIona do sonlido quo liono ofoclos
vincuIanlos onlro Ios inlogranlos do Ios grupos, a lravs do Ios
quo so goslan nuovas roIacionos y so suoan nuovos proyoclos.
Ior ojompIo, para Ios jvonos musicos doI Orionlo Anlioquoo, Ia
divorsin os una inloncin oxprosa do sus prclicas.
Iuora do quo lo pono aIogro, lo laco cuoslionarlo bas-
lanlo, lay crlicas y lay sonlimionlos porsonaIos quo
luy, como! (.) por oso digo quo Ia musica quo nosolros
22 Lnlrovisla 7 onoro 2006.
64
Lspacios y sonlidos do Ia parlicipacin juvoniI - A. G|isc, P. Gctiric, N. 8cicrc
lacomos os para divorlirnos y para ponornos a ponsar a
vor qu lacomos, qu podomos lacor fronlo a cuaIquior
cosa quo oslomos oscuclando y si no oslamos do acuor-
do con Ia siluacin poIlica doI pas puos Io oxprosamos
do aIguna forma, con aIguna inconformidad. Mo paroco
un polonciaI para cuoslionarso y para ponorso a rooxio-
nar.
23
LI roIalo anlorior inlroduco olro do Ios sonlidos a parlir do
Ios cuaIos Ios jvonos so agrupan y acluan poIlicamonlo. Sogun
sus opinionos, oxprosar Io quo sionlon y pionsan gonora posibiIi-
dados do rooxin on s mismos y on Ios doms. Su oxprosin os
oI canaI por oI quo comunican a Ios doms su inconformidad y Ia
nocosidad do rooxionar aclos y ponsamionlos.
|.] oI arlo liono poIlica on oI sonlido do Ia paIabra,
porquo os oxprosar idoas, os rovoIarso a quo no mo os-
cuclon y, ms quo a quo no mo oscuclon a m, os quo no
oscuclon a nadio, onloncos sor uno do Ios quo animo a
quo oscuclon a aIguion. LI arlo so rovoIa lolaImonlo a Ia
nogaliva do oscuclar a Ia gonlo. Ls casi una nocosidad
oxprosar Ias cosas quo yo longo adonlro, Io quo yo puo-
do comparlir a Ias doms porsonas y quo puodon idonli-
hcarso con oso, oso os Io primordiaI, como dosalogarmo
do Ios sonlimionlos, do pronlo ayudar a conslruir aIgo
por modio do Ias frasos oso os un propsilo.
24
IinaImonlo, olro do Ios sonlidos quo moroco sor nombrado a
causa do Ia imporlancia quo olorga a Ias prclicas juvoniIos osl
roforido a Ia Iiborlad. Sus prclicas lionon polonciaI para lras-
condor lodas osas subyugacionos quo liono oI individuo mismo,
para quo so dosIiguo do lodos osos lapujos quo Io croa Ia sociodad
y no soIo quo Ia sociodad so Ios osl croando on oslo momonlo,
sino quo ya viono con una carga do alrs
25
. Iiborarso do Ias ama-
23 Lnlrovisla 2 }unio 2002.
24 Lnlrovisla 2 }unio 2002.
25 Lnlrovisla 4 }unio 2002.
65
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
rras sociaIos, doI ogosmo y do Ias londoncias discriminalorias os,
para oIIos, porspoclivas y molas a aIcanzar.
Quo Ia gonlo caplo modianlo Ia musica quo lacomos,
caplo y compronda quo Ia condicin lumana os una con-
dicin do Iiborlad, do quo no vivimos no on CoIombia,
ni quo somos roquoros ni molaIoros ni quo somos clinos
sino quo somos lumanos, quo somos una ospocio gono-
raI y quo no os nocosario lacor osas diforoncias radicaIos
quo lraon lanlo lipo do consocuoncias corrosivas on Ia
sociodad. LI sonido quo nosolros lomos ido conslruyon-
do do ciorla forma quoromos quo Ia gonlo, aI oscuclarIo,
so sionla lranquiIa y so sionla Iibro. Ls como oso, quo Ias
porsonas, dosdo Ia musica, sionlan osa condicin luma-
na do Iiborlad.
26
Ls cIaro quo Ios ojorcicios do podor quo praclican Ios jvonos
agrupados son compIolamonlo diforonlos a Ios ojorcicios poIlicos
lradicionaIos. LIIos impugnan aclivamonlo Ios rasgos quo carac-
lorizan oI podor formaI, como Ia vorlicaIidad, Ia obodioncia, oI
individuaIismo, Ia corrupcin y, sobro lodo, Ia gran dislancia quo
lay onlro oI discurso y Ias accionos do Ios funcionarios y poIlicos
do lurno.
|.] no porquo no nos inloroso Ia poIlica, os porquo a no-
solros no nos inlorosa oI podor dosdo oso Iugar u ocupar
oso Iugar do podor, laI voz s nos inloroso ocupar un Iugar
do podor, poro dosdo olro Iugar, dosdo olro punlo do visla
y laciondo olro lipo do cosas, poro considoramos quo po-
domos lacor cosas as no soamos concojaIos o aIcaIdos.
27
Iara oslos jvonos, Ias roporcusionos do sus aclos puodon sor
grandos, a posar do no sor aIcaIdos ni concojaIos. Sus busquodas
Ios ubican on Iugaros do podor rosignihcados y diforonlos a Ios
convoncionaIos.
26 Lnlrovisla 1 }unio 2002.
27 Lnlrovisla 7 Lnoro 2006.
66
Lspacios y sonlidos do Ia parlicipacin juvoniI - A. G|isc, P. Gctiric, N. 8cicrc
4. Comonlarios hnaIos
Ia invosligacin formaliva roaIizada por jvonos sobro jvonos
doI Orionlo Anlioquoo Corcano prolonda conocor si ora posi-
bIo londor puonlos onlro Ios movimionlos y organizacionos ju-
voniIos y Ias onlidados oncargadas doI disoo y ojocucin do Ias
poIlicas pubIicas do juvonlud. LI propsilo onfronl a Ios invos-
ligadoros a dos roaIidados: una roIacionada con oI mundo aduIlo,
quo osligmaliza y lomogoniza Ia condicin do Ia juvonlud do Ia
zona, roslringiondo su roconocimionlo y vaIoracin, y Iimilando
sus ospacios do accin. Ia olra roaIidad os Ia do Ios mismos jvo-
nos y Ias oxporioncias do vida quo van conhgurando aI onfronlar
Ios dosafos quo oI conloxlo Ios prosonla.
Dosdo oI pIano do Ios jvonos, Ia invosligacin dovoIa divor-
sas formas do oporar on Ia roaIidad, modaIidados quo, do una
manora muy sinllica, podramos rounir on dos lrayoclorias quo
so conlraponon. Ina do oIIas so caracloriza por asumir Ia juvon-
lud como una ircnsiicric!c! prcpcrcicric y, olra, como un iicnpc !c
uc|cccr.
Ia lransiloriodad proparaloria, quo podra on aIgunos ca-
sos sor asimiIada aI concoplo do moraloria sociaI, so caraclori-
za como un liompo on oI quo oI jovon so silua fronlo a una sorio
do disposilivos sociaIos, cuIluraIos, poIlicos y oconmicos quo
Io olorgan unos onlornos, unos roIos y unas oporlunidados. Ls-
las lrayoclorias juvoniIos caraclorizadas por dosarroIIarso como
lrnsilos proparalorios para Ia vida aduIla IIova a quo Ios jvonos
so ubiquon on un Iimbo sociaI y poIlico, so normaIicon con Ias
oforlas inslilucionaIos, ospociaImonlo Ias oscuoIas y Ias dodica-
das aI bionoslar do Ia nioz y do Ia juvonlud, gonorando on oIIos
aisIamionlo, porquo so Ios silua on ospacios sociaIos socundarios
y oIIos so acomodan on mbilos marginaIos, dondo roaIizan si-
muIacros do parlicipacin, oIoccin, roprosonlacin y loma do
docisionos, sin asumir rosponsabiIidados sociaIos quo Ios com-
promolan con accionos poIlicas do aIguna incidoncia.
67
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Lslos ojorcicios obIigalorios, inlrascondonlos y marginaIos,
roaIizados on oscuoIas, cIubos juvoniIos do Ios inslilulos do bion-
oslar famiIiar o on consojos municipaIos do juvonlud manlionon
marginados a aIgunos jvonos do Ios roaIos dobalos pubIicos y do
Ia loma do posicin y docisin fronlo a probIomlicas quo afoclan
su saIud, soguridad sociaI, ompIoo y oducacin. Muclos jvonos
do Ia rogin parocon acomodarso aI anonimalo, a Ia oxcIusin y a
Ia invisibiIizacin porquo oIIo Ios pormilo sobrovivir on modio do
una sorio do coniclos on Ios ambionlos famiIiaros, oscoIaros, ba-
rriaIos y municipaIos asogurando rospuoslas a inlorosos bsicos.
Ioro lay jvonos quo, dosdo Ia marginaIidad y anonimalo,
Ios imponon Ios conloxlos rogionaIos, so Iovanlan conlra Ia vorli-
caIidad, Ia oxigoncia do obodioncia, oI individuaIismo quo propo-
no oI morcado, Ia corrupcin promovida por Ios acloros poIlicos
y, sobro lodo, dovoIan Ia conlradiccin onlro oI discurso y Ias ac-
cionos do Ios aduIlos, soan oslos maoslros, funcionarios pubIicos,
poIlicos do lurno o acloros armados. Lslo impIica quo muclos
jvonos dosarroIIon procosos do ompodoramionlo juvoniI con in-
dopondoncia y ciorla aulonoma do Ias inslilucionos o do Ias pro-
puoslas aduIlas, para no sor objolo do manipuIacin, do consura
o dosconocimionlo do sus propuoslas.
Ia condicin do juvonlud, para oslos, os un ospacio y liompo
do quolacor, do labIar, do andar, do agruparso y do osporar acli-
vamonlo, por oIIo os quo so ompoan, onlro olras cosas, on inda-
gar Ias roaIidados quo Ios inquiolan y on ganar mayoros nivoIos
do compronsin y do conocimionlo para acluar. Ioro oslo acluar
os un accionar quo so gonora o gonora procosos organizalivos ca-
raclorizados por Ia ausoncia do jorarquas y por roclazar acliva-
monlo Ia vorlicaIidad muy propia do Ias inslilucionos aduIlas. Ln
Ia rogin osludiada, Ias organizacionos juvoniIos no insliluciona-
Iizadas o formaIizadas parocon caraclorizarso por Ia rociprocidad
onlro Ios miombros, Ia compalibiIidad on Ias roIacionos y Ios afoc-
los quo aparocon como una do Ias razonos por Ias cuaIos vaIo Ia
pona pormanocor agrupados.
68
Lspacios y sonlidos do Ia parlicipacin juvoniI - A. G|isc, P. Gctiric, N. 8cicrc
Ios grupos informaIos y dosinslilucionaIizados son Ios os-
pacios on Ios quo os posibIo oxprosar Io quo sionlon y pionsan,
gonorando oporlunidados do rooxin sobro s mismos, Ios do-
ms y Ios conloxlos do accin. Ls on oslas dinmicas, a Io Iargo
do su pormanoncia on Ios grupos, quo Ios jvonos conhguran y
comparlon sonlidos poIlicos.
Ios jvonos quo asumon osla lrayocloria vilaI oxporimon-
lan Ia condicin do juvonlud como un liompo do quolacor, quo
pIanloan y oxprosan con diforonlos oslralogias iccirc, nsicc, pc-
ric!iccs, cciiti!c!cs cu|iurc|cs, y os, on osa praxis sociaI dohnida
por diforonlos dinmicas caraclorizadas por Ia inlorsubjolividad,
dondo conslruyon y manihoslan acliva y viscoraImonlo sus dos-
conhanzas sobro Ias formas lradicionaIos do ojorcor podor.
Ios sonlidos, oxprosionos y proyoccionos poIlicas do aIgu-
nos jvonos do Ia rogin no buscan lojor puonlos. Ior oI conlrario,
subviorlon y rosignihcan Ias roprosonlacionos o imgonos do Ias
formas lradicionaIos y armadas do ojorcor oI podor. Ior oIIo, no
buscan ahnidados o conslruir consonsos con acloros poIlicos lra-
dicionaIos sino quo docidon, do una manora quo considoran aul-
noma o indopondionlo, Ias accionos a roaIizar, Ios conloxlos y Ias
formas do IIovarIas a cabo. Si no lacon oslo, oslo lipo do jvonos
so conhnara a Ia inaclividad poIlica y cuIluraI o, como Io lacon
olros, so somoloran a Ios ojorcicios do podor inslilucionaIos quo
lanlo roclazan.
Do Ia invosligacin roaIizada, podomos roscalar como po-
lonciaIidad osos quolacoros juvoniIos organizados do manora aI-
lornaliva, oIIos son condicin nocosaria para oI ompodoramionlo
do Ios jvonos on Ia rogin, dosdo Ia lrayocloria vilaI do aIgunos
jvonos, Ia organizacin os un roquisilo osonciaI para conhgurar
formas do parlicipacin ofocliva y Ioglima, dosdo Ia aulonoma
y oI roconocimionlo.
Ia roaIidad do Ios jvonos do Ia rogin cuosliona Io pIanloa-
do dosdo miradas y calogoras quo prolondon lomogonizar Ias
69
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
diforonlos lrayoclorias vilaIos juvoniIos, sus formas do vivonciar,
lacor y docidir. Iodomos ponsar, a parlir do Ia invosligacin, quo
Ios roquorimionlos bsicos quo posibiIilan londor puonlos, onlro
Ios movimionlos y organizacionos juvoniIos do Ia rogin y Ias
onlidados oncargadas doI disoo y ojocucin do Ias poIlicas pu-
bIicas do juvonlud, son Ios do Ia parlicipacin ofocliva, no soIo
discursiva o inloIocluaI, y Ia insorcin sociaI roaI do Ios jvonos on
lodos Ios ospacios y momonlos do Ios procosos sociaIos, oconmi-
cos, poIlicos y cuIluraIos quo afoclan o rospondorn, do aIguna
manora, a su sisloma do nocosidados !icgncsiicc, p|cncccicn, icnc
!c !ccisicncs, tcc!uric, Io quo IIovara a vaIorar y Iogilimar sus ox-
poclalivas, oxporioncias, conocimionlos y proyoclos, adoms do
roconocor Ios ambionlos, prclicas y organizacionos dondo oIIos
conhguran sonlidos poIlicos.
BibIiografa consuIlada
Arondl, Hannal (1974). Ic Ccn!icicn Huncnc. Buonos Airos: Iaidos.
BocI, IIricl (1999). Hijcs !c |c |i|cric!. Mxico: Iondo do cuIlura oconmi-
ca.
Boriain, }osolxo (1996). Ic inicgrccicn cn |cs sccic!c!cs nc!crncs. 8crcc|cnc.
Ani|rcpcs.
Ioixa, CarIos (1998). Dc| rc|cj !c crcnc c| rc|cj !igiic|. |n. jctcncs, rctisic !c
csiu!ics sc|rc jutcniu!. Ao 7, Numoro 19, pgs. 6-27. Mxico:
SLI, Inslilulo Moxicano do }uvonlud. Ip 256.
KrausIopf, Dina (2004). Compronsin do Ia juvonlud, oI ocaso do Moralo-
ria psicosociaI. Ln Rctisic !c csiu!ics sc|rc jutcniu!. jctcncs N
21, }uIio Diciombro 2004, Mxico, IM}.
MarguIis, Mario (Ldilor) (1998). Ic tcr!c Mcric Crisiinc. Viticn!c c 1c!c. jc-
tcncs, 1crriicrics Cu|iurc|cs Nuctcs Scnsi|i|i!c!cs. Bogol: Ini-
vorsidad ConlraI, SigIo doI Hombro Ldiloros.
________ y Irrosli, MarcoIo (1998). Ia conslruccin sociaI do Ia condicin
do juvonlud. Ln, MarguIis, Mario (Ldilor). Ic Vcr!c Mcric. Vi-
ticn!c c 1c!c. jctcncs, 1crriicrics Cu|iurc|cs Nuctcs Scnsi|i|i!c-
!cs. Bogol: Inivorsidad ConlraI, SigIo doI Hombro Ldiloros.
Iribo Hincapi, Mara Torosa ol aI. (2000). DospIazamionlo forzado on
Anlioquia. VoI. 6: Orionlo: ModoIIn, Inivorsidad do Anlio-
70
Lspacios y sonlidos do Ia parlicipacin juvoniI - A. G|isc, P. Gctiric, N. 8cicrc
quia, Inslilulo do Lsludios IoIlicos y Socrolariado NacionaI
do IasloraI SociaI, Conforoncia LpiscopaI do CoIombia. p. 10.
Cilado por: inslilulo do osludios RogionaIos Inivorsidad do
Anlioquia.
lllp://vvv.disaslorinfo.nol/dospIazados/_oslalicos/informos/inor/Do
spIazamionloforzadoOrionloAnlioquonno.doc lllp://vvv.
pronsaruraI.org/rubon20031209a.llm. AbriI 12 do 2006.
71
VinIcncia simbIica y signicacin
dc Ins cucrpns: Tatuajcs cn jvcncs
AIfrodo Naloras Domnguoz
Rcsumcn
Ia inloncin do oslo loxlo os disculir oI concoplo do vioIoncia on lanlo
probIomlica compIoja quo so oxprosa a lravs do dislinlos roslros. Ia
vioIoncia simbIica ojorcida os muy visibIo on conlra do ciorlas accionos
sociaIos y manifoslacionos cuIluraIos do aIgunos jvonos (por ojompIo,
on Ia signihcacin doI cuorpo). Ior oslo, inlorosa siluar Ia prclica doI
laluajo, a parlir doI cuaI so conslruyon procosos do idonlidados duras on
adscripcionos juvoniIos como Ia do Ios CloIos
1
y Ia Mara SaIvalrucla
MS13
2
.
PaIabras cIavc: vioIoncias, jvonos, laluajos, cuorpo, idonlidados.
Abstract
Tlo inlonlion of llis loxl is lo discuss llo concopl of vioIonco as a compIox
probIomalic llal is oxprossod llrougl difforonl facos. Tlo symboIic
vioIonco oxoculod is vory visibIo againsl corlain sociaI aclions and
cuIluraI manifoslalions of somo youngs (for oxampIo, in llo signihcanco
of llo body. Ior llis, llo main inlorosl llo praclico of lalloo, from vlicl
procossos of lard idonlilios aro conslruclod in youll adscriplions as llo
onos of llo CloIos and llo Mara SaIvalrucla MS13.
Kcy wnrds: vioIoncos, youngs, laloos, body, idonlilios.
Moxicano. Docloranlo on Cioncias AnlropoIgicas. Irofosor-Invosligador do Ia
Inivorsidad Aulnoma MolropoIilana-IzlapaIapa (IAM-I). Coordinador GonoraI doI
DipIomado: CuIluras }uvoniIos. Toora o Invosligacin. L-maiI: lamara2prodigy.
nol.mx
1 Ios c|c|cs, son un agrupamionlo juvoniI cuyos anlocodonlos so ubican on Ios procosos
migralorios do Ios moxicanos/osladounidonsos do Ia dcada do Ios cuaronla: Ios clicanos
y Ios pcc|uccs iipc Zcci Suii, quionos armaron Ias primoras rovuoIlas on conlra do Ia
discriminacin raciaI do quo oran objolo. Do al quo Ios c|c|cs soan considorados
como una cuIlura juvoniI do fronlora y Ia ms Iongova con Ia quo so cuonla.
2 Ia Mcrc on LI SaIvador, signihca grupo do amigos, por Io quo lay dislinlos lipos do
Mcrcs. osludianliIos, doporlivas, doI barrio, caIIojoras y doIincuonciaIos. Ln oI caso
do Ias Mcrcs lipo pandiIIas y, dada Ia migracin forzada do nios y jvonos lacia Ios
Lslados Inidos por Ia guorra on LI SaIvador, Ic Mcrc Sc|tciruc|c so origina on Ios
ngoIos CaIifornia por Ia dcada do Ios 80s, como una forma do roivindicacin lnica
anlo Ia discriminacin raciaI y para dofondorso do Ios olros grupos y pandiIIas. Io
do Ia Mcrc os rolomado como molfora do Ias lormigas giganlos doI frica y BrasiI
conocidas como marabunla quo van doslruyondo lodo a su paso. SaIvalrucla aIudo
a SaIva do LI SaIvador y lrucla, ponorso Iislo o avispado. So cuonla quo Ia guorra
onlro Ic Mcrc Sc|tciruc|c 13 (MS-13) y oI 8crric 18 (8-18 c MS-XV3), surgi por Ia
dispula doI lorrilorio y oI amor do una mujor.
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11 - 2006 - pp. 71 - 101
72
VioIoncia simbIica y signihcacin do Ios cuorpos: Taluajos on jvonos - A. Ncicrcs
1. Ias vioIoncias y su lomporaIidad
Ina do Ias caraclorslicas do Ias sociodados conlompornoas os
Io corrospondionlo a |cs tic|cncics quo lojon Ias roIacionos onlro
Ios sujolos, Ios grupos, Ias coIoclividados, Ias inslilucionos y oI
Lslado. Do al quo Ias vioIoncias soan una conslruccin socio-
cuIluraI siluada on un liompo y on un ospacio lislrico dohnido
quo roguIa y conhgura Ios vncuIos inlorsubjolivos do una mano-
ra asimlrica, os docir, Ias vioIoncias siompro romilon a roIacionos
do podor. Y, para oI caso quo nos ocupa, Ias ojorcidas conlra Ios
jvonos son aIarmanlos y, a Ia voz, inacoplabIos, ya quo so da una
ospocio do anuIacin on Ia corporaIidad doI olro.
So caracloriza como aclos do vioIoncias a lodas aquoIIas si-
luacionos, sucosos y circunslancias on Ias cuaIos una do Ias parlos
os obIigada o somolida a lacor aIgo on conlra do su voIunlad o
daada fsica o psicoIgicamonlo por oI abuso doI podor ojorcido
por c| circ c |cs circs. LjompIo: cuando Ios aparalos poIicacos
arromolon, roprimon o cpccn a Ios jvonos por Ia simpIo oslli-
ca corporaI, os docir, si lraon laluajos o porforacionos.
HabIar do Ia vioIoncia on singuIar os improciso, ya quo da Ia
idoa do quo Ia vioIoncia liono una soIa forma, como si fuoso indi-
visa, lomognoa y uniformo, cuando on roaIidad londramos quo
roforirnos a oIIa on pIuraI, on lrminos do Ias vioIoncias sociaIos,
ya quo son oxpIicabIos a parlir do Ios procosos lislricos divorsos
y cuIluraIos muIlipIos quo Ias producon y roproducon, on olras
paIabras, lodas Ias vioIoncias son sociaIos.
Iara Rossana RoguiIIo, Ias vioIoncias son muIliformos y so
goslan principaImonlo a parlir do Ias condicionos sociaIos y Ios
conloxlos cuIluraIos quo lay quo dovoIar y oxpIicar: |.] Ia dih-
cuIlad do ponsar Ia vioIoncia unvocamonlo. Ls nocosario onlon-
dor Ia conhguracin do campos diforonciados on Ios quo osla so
gosla (RoguiIIo, 1999:13). Do iguaI manora, Adriana Solo pIanloa
Ia nocosidad do cuoslionar Ia vioIoncia como unicidad y sugioro
ponsar Ias formas do vioIoncia como objolo do osludio on lanlo
73
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
quo: |.] no lodas Ias vioIoncias son Ias mismas y |.] slas no
siompro puodon sor comparabIos. |.] Ia compIojidad y opacidad
doI fonmono nos obIiga a lralar do comprondor Ias parlicuIari-
dados doI mismo (Solo, 2002:29).
Iorrndiz y Ioixa (2004) soaIan quo Ia vioIoncia so la
sogmonlado (adjolivado), os muIlifaclica, no os una osoncia y
adoms liono Ia cuaIidad do sor dinmica. Roloman, do IliIip-
po Bourgois (2001), cualro dimonsionos, a parlir do Ias cuaIos Ia
lipihcan, labIan do Ia vioIoncia poIlica (Ia adminislrada por oI
Lslado, Ias inslilucionos y Ias rospuoslas anlo oIIa), Ia oslrucluraI
(por ojompIo, Ia pobroza), Ia simbIica (Ia discriminacin) y, Ia
colidiana (Ia inlorporsonaI). Asimismo, pIanloan dos posibIos on-
foquos aI osludio anlropoIgico do Ias vioIoncias, Ias cuIluras do
Ia vioIoncia (poslura lradicionaI on AnlropoIoga) y oI anIisis do
Ias vioIoncias do Ia cuIlura (porspocliva micropoIlica).
Ias aporlacionos do ClarIos TiIIy (2003) ayudan a onlondor
Ia vioIoncia a parlir do Ios procosos sociaIos, on lanlo quo Ia ubi-
can on Ia accin coIocliva. Trabaja lros dimonsionos: Ias nucIoadas
por Ias idoas (normas, vaIoros, roprosonlacionos), Ias conlradas
on Ias conduclas (molivos, impuIsos) y Ias quo lionon quo vor con
Ias roIacionos sociaIos (inloraccin). TiIIy sosliono una poslura in-
lorosanlo con rospoclo a Ia vioIoncia: procosuaI, dinmica y roIa-
cionaI, on oI onlondido do quo liono quo vor con Ias inloraccionos
onlro Ios individuos, Ios grupos o comunidados. IncIuso y, dosdo
olra mirada discipIinar, lay ciorla coincidoncia con Ia dohnicin
quo da Ia Organizacin MundiaI do Ia SaIud: uso inloncionaI do
Ia fuorza o oI podor fsico, do loclo o como una amonaza conlra
uno mismo, olra porsona o un grupo o comunidad, quo causo o
longa mucla probabiIidad do causar Iosionos, muorlo, daos psi-
coIgicos, lraslornos doI dosarroIIo o privacionos (OMS, 2003).
Ls cIaro, siguiondo a TiIIy y a Ia OMS, quo Ias vioIoncias
lionon quo vor con Ios parlicuIaros vncuIos y roIacionos quo so
oslabIocon con Ios olros, dosdo una roIacin do podor. Ls docir,
son vncuIos sociaIos asimlricos y, sin Iugar a dudas, uno do Ios
74
VioIoncia simbIica y signihcacin do Ios cuorpos: Taluajos on jvonos - A. Ncicrcs
principaIos acloros, sujolos y objolos do Ias vioIoncias son una
parlo do Ios jvonos, lombros como mujoros, do Ios principaIos
conlros urbanos do Amrica Ialina.
Ias vioIoncias son discursos do podor a lravs do Ios cuaIos
labIan Ios acloros, Ios coIoclivos, Ias ciudados y dolorminados
grupos sociaIos quo lionon quo vor con Ias lonsionos y oI coniclo
sociaI. Asislimos a oxprosionos do vioIoncia con diforonlos ros-
lros y losiluras: auloinigida (oI suicidio juvoniI), inlorporsonaI
(famiIiar, do paroja, comunilaria) y coIocliva (sociaI, poIlica y
oconmica). Adoms, por su naluraIoza, puodo sor fsica, soxuaI
y psquica (o simbIica).
Io quo dosoamos rosaIlar con rospoclo aI ojorcicio do Ias vio-
Ioncias os oI asunlo do Io poIlico, os docir, on su aspoclo do con-
iclo quo so oxprosa on oI ospacio do Io pubIico on su dimonsin
do Ia caIIo, oI barrio y Ias ciudados urbanas onlro Ios individuos o
Ios grupos (Svarlz, Turnor y Tudon, 1994).
Ln oI caso quo nos inlorosa, romilo a osla ospocio do guo-
rra prolagonizada por dolorminados agrupamionlos juvoniIos.
LjompIo: Ia MS13, como una oxprosin do Ias vioIoncias lrans-
nacionaIos
3
y do Ia dispula on Ia signihcacin doI cuorpo, cuyas
lrayoclorias osln marcadas por Ios procosos migralorios gIobaIi-
zados
4
y forzados, on Ios cuaIos osl impIicada una gran canlidad
do jvonos, lombros como mujoros do Amrica ConlraI.
3 Io lrasnacionaI aIudo a una o ms nacionos (Ios Lslados-Nacin), on olras paIabras,
lay una roforoncia oxpIcila o parlicuIar a una nacin, cuyas dimonsionos ms
imporlanlos osln ubicadas y son lrazadas on oI proyoclo do Io cuIluraI y Io poIlico
(Koarnoy, 1995).
4 Ia gIobaIizacin liono quo vor con Ios procosos sociaIos, oconmicos, poIlicos,
cuIluraIos y domogrhcos quo so dan onlro Ias nacionos doI mundo, os docir,
su caraclorslica oslriba on quo so inlonsihcan y profundizan Ios vncuIos y Ias
inlordopondoncias, por Io quo Ios sucosos IocaIos son inuidos por aconlocimionlos
quo so dan on olros ospacios, liompos y Ialiludos muy Iojanas (Koarnoy, 1995). Iara
una discusin ms ampIia, oI Ioclor inlorosado puodo consuIlar: IIric BocI, Quc cs
|c g|c|c|izccicn, BarcoIona Lspaa, Iaids, 1997, Zygmunl Barman, Ic g|c|c|izccicn.
ccnsccucncics |uncncs, Buonos Airos-Mxico, ICL, 1998, Nslor Garca CancIini, Ic
g|c|c|izccicn incginc!c, Mxico, Iaids, 1999.
75
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Lslo romilo inovilabIomonlo a lonor quo adjolivar Ias oxpro-
sionos do Ias vioIoncias aI usar Ia paIabra o oI concoplo, a parlir
do Ios dislinlos roslros y losiluras on Ias quo roguIarmonlo so nos
muoslra on varios mbilos. As, podramos roforirnos a Ia vio-
Ioncia inlor/gnoros, urbana, vorbaI, Ia doI narcolrhco, Ia doI
crimon organizado y cuaIquior olra donominacin quo so nos
ocurra. Digamos quo aI concoplo do vioIoncia Io pasa iguaI quo aI
do Ia idonlidad y aI do cuIlura, puos, adoms do su adjolivacin
(Krolz, 1993), cada voz ms so parciaIiza y fragmonla, lacindoIa
un lanlo ambigua y difciI do acolar o dohnir.
Sin ombargo, y roscalando Ia apIicacin didclica do Ia adjoli-
vacin do Ias vioIoncias, nos inlorosa locar Ia donominada vioIon-
cia urbana, on lanlo diIucidar o dosmanloIar ciorlos mocanismos
simbIicos a parlir do Ios cuaIos so la armado un imaginario so-
ciaI, a lravs do su roprosonlacin, odihcando una opinin pubIica
nada favorabIo para gran parlo do Ios jvonos, ospochcamonlo Ios
adscrilos a Ia idonlihcacin juvoniI conocida como Ios cloIos
5

|cs ncrcs.
Lslo lipo do vioIoncia so silua on Ios ospacios urbanos do Ias
ciudados como puodon sor Ias osquinas, Ias caIIos, Ios barrios o
lodos aquoIIos silios on dondo so aclivan Ias sociaIidados onlro
Ios jvonos, loniondo como uno do Ios roforonlos conlraIos sus
cuorpos, aIlorados o docorados, a lravs do Ios laluajos.
2. Idonlihcacionos corporaIos aI Imilo
Ina conslanlo a Io Iargo do dislinlos momonlos y pocas lisl-
ricas on nuoslra sociodad moxicana do Ia milad doI sigIo XX a Ia
focla os Ia roprosonlacin sociaI quo do Ios jvonos so la loclo, a
lravs do una sorio do imgonos quo osln odihcadas con projui-
cios y osligmas aIimonlados Ias ms do Ias vocos por oI miodo y oI
5 Con rospoclo a Ias invosligacionos dosdo Ia socioIoga do Ia juvonlud, lonomos un
Iibro cIsico quo aborda oI asunlo do Ios c|c|cs, Cfr. }.M. VaIonzuoIa (1988) A |c
|rctc csc! C|c|cs, pun|s, c|ctcs |cn!c, LI CoIogio do Ia Ironlora Norlo, Mxico.
76
VioIoncia simbIica y signihcacin do Ios cuorpos: Taluajos on jvonos - A. Ncicrcs
lomor do un mundo aduIlo quo no Iogra onlondor y comprondor
ciorlas manifoslacionos sociaIos y cuIluraIos do sus jvonos, ospo-
ciaImonlo on Io quo alao a Ias signihcacionos do sus cuorpos, os
docir, a Ia aIloracin y docoracin a lravs do Ios laluajos.
Voamos: on Ia dcada do Ios cincuonla, Ias imgonos socia-
Ios quo dominaban Ia roprosonlacin do Io juvoniI so lrazaban
on Ias iconografas doI rc|c|!c sin ccusc do Ia poca. Iara Ios
aos sosonla, Ia porcopcin do Ios jvonos ora: lodos osludianlos
y adoms rctc|icscs. Lnlrados Ios solonla y a parlir do Ia brulaI
roprosin doI Lslado moxicano, Ios jvonos son coIocados anlo Ia
opinin pubIica como gucrri||crcs su|tcrsitcs. Ln Ios oclonla,
anlo Ia oxpIosin domogrhca y Ia crisis oslrucluraI doI oslado
bonofaclor, Ios c|ctcs |cn!c omorgon con su oxprosin ms ra-
dicaI y anrquica a lravs do Ia oscona pun|, aIlorando y doco-
rando sus cuorpos con laluajos y porforacionos, por Io quo so Ios
lacla do doIincuonlos y criminaIos. Ln Ia dcada do Ios novonla,
so Ios roprosonla como un probIoma sociaI y vioIonlo. Y, para oI
2000, Ios jvonos son imaginados como aplicos, indiforonlos, po-
Iigrosos, calicos y doslrucloros (RoguiIIo, 2000, Solo, 2002).
Ln oslo sonlido, laIos imaginarios y roprosonlacionos socia-
Ios so ancIan a causa do confundir doIincuoncia con vioIoncia
asociada a Ios jvonos (Ramos, Iroz, Romoro, 1999). Adoms,
su conlonido parlo do una poslura nciurc|isic o cscncic|isic,
on dondo provaIoco Ia imagon logomnica do quo oI sor jovon, o
porlonocor a dolorminada adscripcin idonlilaria juvoniI, os sin-
nimo do doIincuonlo, poIigroso, vioIonlo, porlurbado, sospoclo-
so (mximo si so lraon laluajos on oI cuorpo), conslruido ospociaI-
monlo por Ios modios masivos do comunicacin y Ias inslancias
sociaIizadoras como Ia oscuoIa, Ia famiIia y Ia roIigin.
Hay quo docir quo dolorminados jvonos, como Ios quo so
agrupan on Ia adscripcin idonlilaria conocida como Ios c|c|i-
||cs |c ncrc, ciorlamonlo osln inmorsos on conloxlos do vio-
Ioncia sociaI muy fuorlos o invoIucrados on Ios circuilos do prc-
77
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
licas iIogaIos. Sin ombargo, osla vioIoncia quo vivon y rospiran on
Ia caIIo y aI inlorior do sus famiIias so laco visibIo a lravs do un
lipo do organizacin donominado |c c|i|c c |c gcngc, aI osliIo do
Ias pandiIIas doI Lslo do Ios ngoIos, CaIifornia, y muy a Ia usan-
za do Ia Igica do Ias mahas ilaIianas dondo Ios rilos do iniciacin
y Ios cdigos do lonor son conlraIos.
Ln s, LI cloIo so organiza on pandiIIas (gangas) quo giran
aIrododor doI barrio o Ia caIIo a Ia quo so porlonoco como os oI
caso do Ia Liglloon Slrool o do Ia primora quo son do Ias pandi-
IIas con ms lradicin (Orliz, 1994-1995:10). Y, a diforoncia do
olras idonlihcacionos juvoniIos urbanas como Ia do Ios crcu o
oliIIa do grafhloros
6
quo no lionon una adscripcin lorriloriaI
hja, ya quo, para oIIos, Ia ciudad loda os su lorrilorio, para Ios
cloIiIIos, lodava Ia caIIo y oI barrio olorgan oI carnol do Ias
idonlihcacionos sociaIos do Iugar.
Asimismo, lay loda una conhguracin do prclicas, accionos
sociaIos, ombIomas, accosorios cuIluraIos, osllicas y osliIos con
vaIor simbIico quo faciIilan sor roconocido y lambin ayudan a
aulorroconocorso como c|c|i||c. Ior ojompIo, Ia forma do voslir
rocupora Ia ropa doI obroro y doI lrabajo do sorvicio (Ia bandana o
paIiacalo, Ia maIIa o rod on Ia caboza, Ios panlaIonos IaIis y bom-
baclos, olc.), oI uso y oI consumo do Ia musica SouI, Ios rilmos
Ialinos, Ias norloas, oI rap y oI lip-lop, Ia gosluaIidad y Ias soas
corporaIos para docir oI nombro do Ia gcngc (|c c|i|c), Ia aIlora-
cin y docoracin do Ios cuorpos va laluajos para Ia roahrmacin
doI barrio y do Ias idonlihcacionos IocaIos y lnicas, oI muraI o oI
pIacazo como marca doI lorrilorio quo incorpora oIomonlos doI
grafhli, Ias ranas o Io quo so conoco como oI Iov ridors quo
os Ia docoracin do aulos anliguos y Ia vida Ioca quo da cuonla,
roIala y narra Ia vioIoncia on Ia caIIo y Ia vida colidiana: |.] Ia
6 Ios doI |ip-|cp y Ios grc|icrcs osln fuorlomonlo Iigados, ya quo probabIomonlo os
oI movimionlo juvoniI ms poIilizado y organizado on Ia domanda do Ios doroclos
univorsaIos y on Ia prolosla conlra Ia gIobaIizacin nooIiboraI: Ios unos canlando y Ios
olros rayando oI inmobiIiario urbano, rospoclivamonlo, inlorpoIando as aI podor y a
Ia propiodad privada.
78
VioIoncia simbIica y signihcacin do Ios cuorpos: Taluajos on jvonos - A. Ncicrcs
vioIoncia ondmica y Ia drogadiccin son un probIoma roaI doI
barrio quo Io alorra lrabajo a |.] Ia poIica y a lodos Ios lijos do
su ropula madro quo so sionlon suporioros por Ia dohcioncia do
moIanina (Orliz, 94-95:14).
AcluaImonlo y dobido, onlro olras considoracionos, a Ios pro-
cosos lranscuIluraIos junlo con sus ujos migralorios, nos oncon-
lramos con un dospIazamionlo do Ia idonlihcacin juvoniI c|c|c
do fronlora lacia una do Ias poriforias do Ia ciudad do Mxico
ms compIojas y IIamalivas: Ciudad NolzaluaIcoyl, on oI Lsla-
do do Mxico.
A conlinuacin, so doscribirn o inlorprolarn, a grandos ras-
gos, aIgunos aspoclos conlraIos on Ia conhguracin do Ia idonli-
dad c|c|i||c do NczcYcr| y Ia do Ia Mcrc Sc|tciruc|c MS13 do
Conlroamrica, a Ia Iuz doI ancIajo con oI lorrilorio o oI barrio, Ia
vioIoncia onlro c|i|cs, oI laluajo como marca idonlilaria y oI cuor-
po on lanlo lorrilorio do Ia docisin do s. Iara oslo, so dar voz a
aIgunos jvonos c|c|cs onlrovislados on Ios lianguis caIIojoros a
lravs do Ia rosignihcacin do varios loslimonios
7
.
3. Sor c|c|i||c cn NczcYcr|
Los "c|c|cs c c|c|incs do Ciudad NolzaluaIcoylI son un agru-
pamionlo o adscripcin grupaI juvoniI dohnida y dura, onlro
olras cuoslionos, por lonor una adscripcin lorriloriaI ancIada lo-
dava on oI barrio, Ia caIIo, aunquo osln circunscrilos a Ios ujos
migralorios doI norlo doI pas, roaI como simbIicamonlo, do laI
manora quo lraza sus lrayoclorias laca Io quo bion podramos
IIamar como Ias cu|iurcs !c |rcnicrc c |rcnicrizcs.
Lslas cuIluras do fronlora o fronlorizas aIimonlan a dolormi-
nadas idonlihcacionos juvoniIos muy visibIos on conlros urbanos
7 So uliIizan varios lrozos do onlrovislas individuaIos a profundidad, Ias cuaIos son
parlo do un programa do invosligacin on marcla dosdo oI ao 2000, donominado:
|siciiccs ccrpcrc|cs ur|cncs csccncs jutcni|cs cn Mcxicc. So lomaron aquoIIas dondo
aparocon roforoncias a Ios cloIos.
79
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
como GuadaIajara, }aIisco, Monlorroy, Nuovo Ion y oI Lslado do
Mxico, lan sIo por cilar oslos Iugaros. Y quizs soa on oI Lslado
do Mxico (Ciudad NolzaluaIcoylI, Ia Iaz, Ios Royos y Lcalo-
poc) dondo acluaImonlo Ia oscona sociocuIluraI do Ios c|c|i||cs
adquioro caraclorslicas muy parlicuIaros con rospoclo, por ojom-
pIo, a Ia fronlora norlo doI pas como Tijuana, Baja CaIifornia.
A diforoncia do olro lipo do agrupamionlos idonlilarios juvo-
niIos urbanos (pinsoso on Ios !cr|cics)
8
,

oI asunlo doI lorrilorio
para Ios c|c|i||cs siguo siondo un aspoclo do vida y muorlo on-
lro Ias diforonlos gcngcs c c|i|cs, on lanlo su dofonsa so IIova a
cabo a baIazos, parocida a Ia manora do acluar do Ias pandiIIas
doI Lslo do Ios ngoIos, CaIifornia o do Clicago, IIIinois on Ios
Lslados Inidos do Norloamrica. Y, aI labIar do gcngc c c|i|c,
nos oslamos rohriondo a un lipo y forma do agrupamionlo aI quo
so porlonoco, onlroIazado indisoIubIomonlo aI aspoclo doI barrio,
coIonia o incIuso minora lnica, ya quo doIinoa no sIo oI lipo do
agrogacin, sino oI nombro do Ia banda a Ia quo so porlonoco con
lodo y una fuorlo carga afocliva onlro sus inlogranlos.
Lslo lipo do agrupamionlo juvoniI dohno sus aspoclos idon-
lilarios on funcin, onlro olros oIomonlos, doI ospacio o lorrilorio
apropiado y usado: Ia osquina, Ia caIIo, oI barrio mismo y olros
Iugaros do oncuonlro o mojor diclo do rooncuonlro. As, oI barrio
os oI osconario dondo lranscurro on gran parlo Ia sociabiIidad do
oslos puboros, adoIosconlos y jvonos c|c|cs.
Ia caIIo, onlondida como oI barrio, siguo siondo una ospocio
do logar dondo so IIova a cabo Ia convivoncia y oI uso doI liompo
Iibro o doI ocio, onlro lodos, oIIos y oIIas. Y uno do Ios oIomon-
los on oI uso y apropiacin simbIica doI barrio, Ios ospacios y
sus lorrilorios, os Ia oxprosin caIIojora doI muraIismo cloIo, oI
8 Ios jvonos do Ia csccnc cscurc (darIolos, glicos, vampiros, foliclislas), lionon
sus orgonos o dosciondon do Ios punIs, aunquo su prolosla sociaI y poIlica os
inlimisla, lacia adonlro y rofugiados on Ias arlos (Ia musica, Ia poosa, Ia Iiloralura, oI
pcr|crncncc), Ios cuosla muclo Ios vncuIos con Ias olras agrupacionos idonlilarias, on
lanlo quo padocon una ospocio do narcisismo agrupado y do vanidad pubIica.
80
VioIoncia simbIica y signihcacin do Ios cuorpos: Taluajos on jvonos - A. Ncicrcs
cuaI rosaIla iconografas o imgonos moxicanislas quo Io dan un
coIorido muy ospociaI aI barrio. Lslo aspoclo os simbIicamonlo
lan imporlanlo on aIgunos jvonos quo oI nombro doI barrio o
Ia pIaca con Ia quo so idonlihcan so IIova laluada on oI cuorpo,
roguIarmonlo on oI vionlro, oI poclo y Ia ospaIda, aunquo rara-
monlo on oI cuoIIo quo, adoms, os do Ias parlos ms doIorosas do
laluar por Ias lorminaIos norviosas y Ios lorronlos sangunoos quo
al lransilan. }unlo con Ia pIaca o oI nombro doI barrio, aparocon
lambin laluajos on sus corporaIidados, con simiIaros o Ias mis-
mas imgonos o iconografas quo aparocon on Ios muros y bardas
do su barrio:
To osls laluando, si mo pIalicas Ior qu docidislo la-
luarlo`
Pcr ni |crric, ni p|ccc, ic!cs csi4n iciuc!cs.
Do qu barrio oros, do qu pIaca`
Ics SOS, p|ccc, pucs cs |c nisnc. SOS.
Y Qu signihca SOS`
Mirc, SOS. cc||cjcn !c| |c!c cscurc, pcrc cscs SOS csi4n cs-
criics cn ing|cs, p|ccc uc nc nc sc, nc!c n4s sc uc signicc
csc.
Y qu signihca para li lu barrio, qu os para li oI barrio`
Orc si uc ni scgun!c ccsc, ic!cs nis ccnp4s, si, ni ccsc,
ic!cs nis ccnp4s, nis ccrnc|cs nc!c n4s.
Alora Cuando vos, o uslodos von a olros clavos do
olros barrios quo lambin osln laluados, qu pasa`
Sinp|cncnic nc iciuc!cs, sinc uc cunuc scc !c circ |crric,
|c uc prcgunicr|cs uc |crric c !cpcn!c !c |c uc ccn-
icsicn, si cs ircguc c |c ircguc ccn c||cs, pucs p4scn|c, si nc,
pucs c ncncrcn, nc!c n4s. (AIojandro)
9
.
Lslo lrozo do onlrovisla os muy conlundonlo on oI sonlido doI
Iugar roaI y simbIico quo ocupa oI barrio para oslo lipo do agro-
9 Lnlrovisla individuaI roaIizada on oI Tianguis doI Iarquo doI IuobIo, Ciudad
NolzaluaIcoylI, onoro do 2000.
81
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
gamionlo juvoniI, dohnido on funcin do Ia dihcuIlad para roco-
nocor aI olro, do olro barrio diforonlo y, por consiguionlo, do olra
pIaca. Ln Ia modida on quo so roconozca Ia diforoncia, on oslo caso
ancIada con rospoclo aI lorrilorio, oI olro o Io olro doviono como
amonazanlo para m y para mi barrio, por Io quo os un conlrario
y onomigo roaI. Dosdo osla Igica, a Ios onomigos y conlrarios,
aI no soporlrsoIos, so Ios lrala do oIiminar fsicamonlo (doslruir
Ia corporaIidad como idonlidad) o, Io quo os Io mismo, lay quo
dosaparocorIos do oslo mundo lorronaI.
Aqu nos onconlramos con un lipo do vioIoncia difciI do
comprondor, quo so da, curiosamonlo, aI inlorior do Ia misma
adscripcin grupaI idonlilaria, on oslo caso, do Ios c|c|i||cs y os-
conihcada y dramalizada on Ias caIIos y onlro barrios, o on lodos
aquoIIos Iugaros o lorrilorios dondo so oncuonlran dolorminadas
gcngcs c c|i|cs como sucodi on un ovonlo cuIluraI aI quo asisl.
Sucodo quo fui invilado por IabIo Hornndoz (|| |xpc!ri!c)
ox Idor do Ia Iogondaria banda IIamada |cs nicr!cs pun|s, a un
ovonlo musico/cuIluraI do c|c|i||cs, ofocluado oI 15 do juIio do
2000, on Ia AIamoda do Orionlo, alrs doI Aoropuorlo Inlornacio-
naI do Ia Ciudad do Mxico. TaI ovonlo so donomin: Pcz cn |cs
Cc||cs ||. Ic Hisicric Ccniinc, cuya hnaIidad procisamonlo ora
conlribuir a doslonsar oI asunlo do rivaIidad onlro Ios dislinlos
barrios, c|i|cs gcngcs, do Ciudad NolzaluaIcoylI. Lso da,
por Ia maana, convors por loIfono con oI folgrafo Iodorico
Gama para ir junlos aI ovonlo. IIogamos aI Iugar ms o monos
como aI modioda y, aI onlrar a uno do Ios oslacionamionlos, nos
sorprondi Ia IIogada do varias palruIIas do Ia poIica judiciaI doI
Lslado, as como dos ambuIancias. Nos bajamos rpidamonlo do
Ios aulos on quo viajbamos y nos porcalamos do quo dos ban-
das rivaIos so laban baIacoado, dando por rosuIlado un c|ctc|
como do doco aos do odad lorido do baIa on Ia piorna dorocla.
LI ovonlo hnaImonlo so suspondi, quodando, onlro Ios quo
oslbamos al, un oslado do nimo coIoclivo do ciorla incroduIi-
dad y lasla lrisloza por Io ocurrido, ya quo oslo lipo do vioIoncia
82
VioIoncia simbIica y signihcacin do Ios cuorpos: Taluajos on jvonos - A. Ncicrcs
sociaI os muy IamonlabIo y adoms IIamaliva por su doslruclivi-
dad y on muclos sonlidos su aulo/doslruclividad. Iaradjica-
monlo, Ios onomigos ms lomibIos do Ios cloIos, ms aII do Ia
poIica o do Ia siluacin oconmica procaria, aI parocor, son oIIos
mismos.
Lsla vioIoncia dohno a oslo lipo do agrupamionlo cuya hIo-
sofa so puodo doscribir a lravs do Ia siguionlo oxprosin o fraso:
|c ti!c |ccc. Ls docir, do Io quo so lrala para una gran parlo do
oIIos y oIIas, os vivir Ia vida a lodo Io quo da, asumiondo Ios rios-
gos con rospoclo a Ias drogas, Ios probIomas con Ia Ioy, Ias armas
y olros asunlos casi siompro vividos on Ios umbraIos do Io iIogaI
(idonlihcacionos aI Imilo), siluacin quo nos IIova a ponsar quo oI
Lslado y sus inslilucionos do soguridad podran oslar impIicados
y fomonlando Ias siluacionos do vioIoncia sociaI onlro oslo agru-
pamionlo juvoniI como una buona oslralogia do conlroI. Ia forma
y Ia manora on quo so oslara fomonlando dicla vioIoncia os a
lravs do Ia vonla cIandoslina do armas y do droga a Ios jvonos
c|c|cs, a hn do quo soan oIIos mismos quionos so aniquiIon y
doslruyan.
Olros oIomonlos quo dohnon on gran modida a osla adscrip-
cin grupaI idonlilaria juvoniI lionon quo vor con Ia auloahrma-
cin do Io moxicano, os docir, con Ias idonlidados duras, on con-
lraposicin, a Io gc|cc|c o gringc. Lsla conlraposicin no osl
oxonla do conlradiccionos, on lanlo quo -do inicio- so ubica on
oI lorrono cuIluraI roivindicando Io prolispnico. Sin ombargo,
dospus so diIuyo on Io quo laco aI osliIo do vida o, si so dosoa, aI
idoaI doI mojoramionlo sociooconmico, loniondo como imagon
Ia forma do vida doI norloamoricano.
Con rospoclo a Ia roivindicacin do Io moxicano, so dosarro-
IIa una ospocio do orguIIo con rospoclo a Ia raza y Ia olnia, do laI
manora quo Ia aIloracin corporaI a lravs doI laluajo cobra un
Iugar muy imporlanlo para dar cuonla doI aspoclo cuIluraI o, mo-
jor aun, do Ias racos y orgonos do Ia cuIlura moxicana. As quo
83
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Ias imgonos o iconografas ms IIamalivas on Ias corporaIidados
do Ios cloIos, lanlo do jvonos lombros como do mujoros jvo-
nos, rohoron a Io moxicano, vincuIado y mozcIado con Io prolis-
pnico. Do al quo so oncuonlron imgonos laluadas laIos como
oscudos nacionaIos, mujoros clarras (Ias clarrilas), nombros do Ia
madro o do oIIos o doI barrio o Ia pIaca, roguIarmonlo on una lipo-
grafa con Iolra glica, imgonos do Io moxicano: oI IopocaloplI
o IzlIaccilulI, Ia Virgon do GuadaIupo, Guorroros Azlocas y lodo
lipo do dibujos con rospoclo a Ios orgonos ancoslraIos.
AI mismo liompo, a lravs do oslas imgonos laluadas on Ia
pioI, so rosaIla oI orguIIo do Io moxicano y, ms quo nada, do sor
moxicano. So lrala do incorporar ciorlo osliIo do vida do Io gc|c-
c|c c gringc (llo amorican vay of Iifo), porlando ropa cara y do
marca, zapalos o lonis oslonlosos, procurar lonor un aulo o incIu-
sivo una buona casa con lodos sus arlofaclos oIoclrodomslicos
para quo Ia jc|c o Ia madro, soa congraciada o rolribuida.
LI Iugar do Ia madro para Ios jvonos c|c|cs, lombros como
mujoros, os conlraI on Ia conhguracin do su adscripcin grupaI
on lanlo quo a Ia madro siompro so Io IIova on ausoncia o pro-
soncia, lambin muy adonlro do Ios afoclos: on oI Iugar do Io sa-
grado. Ior oslo, no os forluilo quo una do Ias grandos ofonsas o
agrosionos quo so Io puodon lacor aI olro, soa ofondor a Ia madro
con Ia cIsica oxprosin Vc c|ingc c iu nc!rc! Y, a diforoncia
do olro lipo do agrogacionos juvoniIos urbanas, como Ia do Ios
s|in |cc!
10
, Ia prosoncia do Ia mujor jovon os muy visibIo onlro
Ios c|c|i||cs, aunquo a cioncia ciorla no Iogr ubicar y compron-
dor oI Iugar roaI y simbIico quo ocupan on oslo lipo do agrupa-
mionlo urbano juvoniI.
10 Ios s|in |cc! adquioron dos vas, oI aIa noofascisla y Ia do Ios rojos. Ios noofascislas,
por Io roguIar, provionon do Ias cIaso modias iIuslradas y roivindican oI nacionaIismo
moxicano mozcIado con Ia idoa do Ia puroza do Ia raza, on oslo caso, do Ia raza csmica.
Ior olra parlo, Ios donominados rojos dohondon poIlicamonlo oI anarquismo y oI
orguIIo do sor obroros, sociaIislas y comunislas.
84
VioIoncia simbIica y signihcacin do Ios cuorpos: Taluajos on jvonos - A. Ncicrcs
LI siguionlo oxlraclo do onlrovisla, roaIizada a un jovon c|c-
|c os muy oIocuonlo con rospoclo a dolorminadas caraclorslicas
sociocuIluraIos quo lomos moncionado, asociadas a Ias vioIon-
cias sociaIos, a Ia adscripcin grupaI dohnida como Ios c|c|i||cs
y a Ia signihcacin doI cuorpo, va laluajos como una ospocio do
roIalo o lisloria do vida, por Io quo va a sor un poco oxlonso. Y
lo do docir quo fuo do Ias onlrovislas ms difciIos quo roaIic,
ya quo, conformo lranscurra, mo di cuonla do quo oI conlonido
doI roIalo ora doIicado, aunquo muy inlorosanlo porquo on aIgu-
nos momonlos oI onlrovislado (Mario), so irril conmigo por oI
lipo do progunlas quo Io oslaba laciondo y oI curso quo oslaba
lomando Ia onlrovisla, lanlo quo ciorlas progunlas no Ias quiso
conloslar:
Alora, oI siguionlo laluajo, oI cuarlo: Qu fuo Io quo lo
laluaslo` iguaI, as como mo Io oslas roIalando, Ias mo-
livacionos.
Un C|c|c. Cucn!c ||cguc !c C|iccgc ||incis, c ||cguc ccn
cn!c c|c|c, nc |icc gcngc c||4 cs circ pc!c csc! cs c| nisnc
pc!c !c cui !c |cs |cn!cs, cn |c uc c scn c|c|cs.
Alora, iguaI y si mo dijoras Ln qu ao fuo` Cunlos
aos lonas cuando Io do lu cloIo`
Dcspucs !c |cs 1 ccs nc ncii c unc gcngc. nc iciuc c| cc-
ncjc uc ccrrcspcn!ic c |c |cn!c 1uis, cn C|iccgc ||incis
|rci|cr!
Alora, osla cuoslin do Ia imagon doI cloIo: Qu os sor
cloIo`
Scr c|c|c cs ncxiccn !c|incucncic, ccnc pcr cjcnp|c, Mcxi-
cc, Mcxicccncriccnc, c sc ncxiccnc c ccnc nc ccsc ccn
csc c|iccnc c tc c scr rcsi!cnic, icngc uc scr cncriccnc
pcr |ucrzc, pcr |c, si uicrc cnircr sc|ir !c| pcis csc cs |c uc
nicc uc icngc uc |cccr.
Alora Qu ms Ios caracloriza como cloIos`
Pcruc scncs czicccs, scngrc cziccc, scncs |cni|ic ncxiccnc
scncs ncxiccncs, c|guncs c scncs rcsi!cnics c||4 |c-
||cncs |cs !cs i!icncs pcr uc pcruc scncs |ciincs, |cs
85
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
|ciincs nc |c ncccsi!c! !c uc sccn ncxiccncs, ccnirccncri-
ccncs, scguincs sicn!c |ciincs, sc|cs pcr uc pcruc !cni-
ncncs c| i!icnc cspcc|.
Ac on Ciudad Noza, lambin lay una ospocio do cloIos
quo Io IIaman Ios cloIinos, no` CuI os Ia diforoncia on-
lro Ios cloIos do aII, con Ios cloIinos do ac do Noza`
1c !irc uc icn|icn |cs !c c||4 scn |icn ncnc|c!cs |cs !c
cui icn|icn uc ic !irc! cui icn|icn |c |cn!c csi4 pcsc!c.
|c |rniic Zcrcgczc cs circ pc!c, !cspucs |c |cn!c !c |cs
Ojcs Rcjcs, Ics 1rcs !c |c 8cn!c, Supcr|cn!c !c |cs
Ccncs, csic |c||cn!c !c |cn!c pcsc!c.
Ios cloIinos do aqu Qu caraclorslicas ospociaIos lio-
non por oslar on Noza, o oslar on oI barrio, a diforoncia
do Io quo lu vos aII`
1c !irc uc cs |c cn!c uc unc ircc !c c||4, uc unc ||cgc n4s
nc|cc!c cnpiczc c nctcr c |c |cn!c, cnpiczcs c ccnprcr
jugucics. crncs, !incrc, cnpiczcs c irccr crc si uc ccrrcs
!cs ircs cn!cs. jccs, c||cjcs, ticjcs, cucics su pinc|c nc!rc,
pucs c ic incgincr4s pcr uc cs csc cn!c cniicn!cs! pucs
tc, c ic!cs |cs gusic c| !csnc!rc, cs unc !c |cs |crncs !c !c-
ncsircr |c uc crcs.
Alora, si mo doscribioras Qu imagon os Ia quo lo osls
laluando` Ior qu osa imagon` Qu roprosonla para
li`
|| !csnc!rc, |c |cn!c, !c p|cnc si nucrcs, c| uc c |icrrc
ncic c |icrrc nucrc cniicn!cs! csic !i|ujc signicc c|gc
uc |icc c||4 cui icn|icn, icngc |cs ncircccs pcrc c|criic
icn|icn !cspucs !c csic, c tcr uc pc!c nc
Anlos do oslo laluajo, Qu fuo Io quo lo labas laluado
laco lros aos alrs, anlos do oslo`
|| ncn|rc !c ni ncn4 c| ncn|rc !c Ics Angc|cs j...} nc |c
|icc pcr !cs rczcncs, pcruc rc!icc|c cn Ics Angc|cs Cc|i|cr-
nic crc icn|icn !c Ics Iciin Kings ni ncn4 sc ||cnc
Mcric !c |cs Angc|cs cnicnccs nc iciuc |c M uc signicc
Mcric Mcxicc, Angc|cs pcruc cs !c c||4 !c Ics Angc|cs c
86
VioIoncia simbIica y signihcacin do Ios cuorpos: Taluajos on jvonos - A. Ncicrcs
scc uc Mcric !c |cs Angc|cs j...} Mcxicc Angc|cs, csc cs |c
uc signicc pcrc ni (Mario)
11
.
Como moncion proviamonlo, Ias iconografas o imgonos
rayadas on oI cuorpo laluado liondon a Ia divorsidad y a Ia va-
riodad do Io quo lomos donominado Ia adscripcin grupaI o Ias
idonlihcacionos grupaIos juvoniIos c|c|cs, cobran su propio
sonlido procisamonlo por oslar ancIadas a oxprosionos y mani-
foslacionos sociocuIluraIos ms ampIias quo Io quo puodo ropro-
sonlar Ia imagon misma doI laluajo. Lslo quioro docir quo, alrs
do aIgunas imgonos, subyacon Ias lislorias y vivoncias do Ia
vida colidiana do vioIoncia do Ios sujolos quo Ias porlan y quo
imprimioron para siompro on sus cuorpos. Lslas vivoncias suoIon
sor muy rovoIadoras, on cuanlo son una rula para onlondor Ios
momonlos y Ias lrayoclorias do vida do ciorlos sujolos, Ias cuaIos
dojaron una fuorlo luoIIa o marca quo Ios IIov a pIasmarIas para
siompro on Ias pioIos y Ias corporaIidados urbanas.
As, oslas pioIos y cuorpos laluados puodon porlar divorsas
lislorias do Ia lrama do Ia vida sociaI vioIonla y Ias vivoncias
do Ia ciudad on siluacionos do riosgo oxlromo o do siluacionos
Imilo. Sin ombargo, lay quo manifoslar quo Ias hguras laluadas
on s mismas no nocosariamonlo romilon do manora dirocla y mo-
cnica a Ia adscripcin grupaI quo a primora visla y nirc!c uno
doduzca sino quo nocosariamonlo lionon quo oxpIorarso on sus
arlicuIacionos y ancIajos do signihcado y signihcacin sociocuI-
luraI.
LI procoso do vida so conslruyo con oIomonlos do Ia coli-
dianidad, Io quo IIova aI lojido do una lrama singuIar y privada,
aunquo conslruida sociaI y coIoclivamonlo. As, oI procoso do
vida osl pIagado do sucosos, vivoncias y oxporioncias, aIgunas
lan imporlanlos quo van marcando Ios dorroloros on Ia oxislon-
cia do dolorminados sujolos jvonos, aI grado do quo so aIloran
11 Lnlrovisla individuaI roaIizada on oI Tianguis do Ia crcoI, Ciudad NolzaluaIcoylI,
fobroro do 2000.
87
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
y docoran Ios cuorpos: so Ios pIasma, graba y pinla, a lravs do
laluarso ciorlas imgonos. Ia hnaIidad os quo, on Ia corporaIi-
dad y Ia pioI, vayan quodando Ias marcas do aquoIIos momonlos
probabIomonlo do lransicin on Ia vida sociaI do Ios sujolos jvo-
nos quo Ios coIoca anlo oI rocuordo do labor roaIizado cambios
o lransformacionos signihcalivas con rospoclo a lodas aquoIIas
siluacionos do su vida y Ios ovonlos quo do una u olra manora
fuoron on oxlromo difciIos, compIojos, docisivos y coyunluraIos.
Do al quo laya corporaIidados con una gran canlidad do
roIalos, momoria o lislorias quo yacon impIcilas y Ialonlos on
Ios laluajos quo so porlon y lraigan. Y, aunquo no soan lanlos Ios
laluajos improsos on Ia pioI, os faclibIo ir roconslruyondo, on Ias
corporaIidados c|c|cs, Ios avalaros do Ia vida y Ia oxisloncia do la-
Ios sujolos jvonos, como si fuoson una suorlo do lislorias do vida
visuaIos o osludios do caso ambuIanlos. Lslo os faclibIo con Ios
laluajos ya quo roprosonlan y dan cuonla do varios pasajos quo
IIovan a siluar Ias lrayoclorias do vida do oslos sujolos.
As, oI laluajo, on dolorminados casos, viono siondo una mar-
ca y un lipo do luoIIa roaI do Ia vivoncia sociaI do vioIoncia con
un vaIor simbIico on ciorlos casos muy oIaborado, croalivo, in-
usuaI y, adoms, pIagado do molforas, roforoncias porsonaIos,
Iugaros labilados, prosoncia do Ios olros y olras, ospacios lransi-
lados, liompos idos, amoros pordidos, lomoros fundados, miodos
cuIluraIos, duaIidados olornas y sucosos prosonlos, por doms
boIIos y omolivos. Y quizs podramos docir quo oI laluajo os una
dobIo marca, Ia quo laco a Ia iconografa soIoccionada on lanlo
irrovorsibIo, como Ia quo rohoro aI vaIor simbIico conslruido a
lravs do su sonlido o signihcado do iguaI manora irrovorsibIo.
Ior oslo, oslamos anlo un aclo sociocuIluraI muy parlicuIar con
cargas omolivas y afoclivas, duras, fuorlos y do una riquoza do
conlonidos y signihcados abiorlos, pIslicos y oxibIos.
Digamos quo Ias vivoncias colidianas y porsonaIos ms sig-
nihcalivas quo so oxporimonlan y van pinlndoso on Ias corpo-
88
VioIoncia simbIica y signihcacin do Ios cuorpos: Taluajos on jvonos - A. Ncicrcs
raIidados juvoniIos urbanas lambin van diciondo do Ia porsona,
os docir, oI sujolo comunica y rohoro aIgo con rospoclo a Io olro o
Ios olros a lravs do Ia iconografa marcada on oI cuorpo. Do osla
manora, a lravs do oIIo muoslra lambin una forma do imagi-
narso, roprosonlarso o inlorprolarso a s mismo: su circunslancia
porsonaI, su conloxlo cuIluraI y oI mundo sociaI vioIonlo doI cuaI
forma parlo y quo, on varios aspoclos, osl impIicado o incido on
oIIos.
Ia funcin simbIica do dolorminados laluajos so conlra, on-
loncos, on moslrar Ia sonsacin do Io quo uno croo sor, do Io quo
uno osl comprondiondo do su propia vida, Io quo Io la pasado
y pasa a uno. Aqu onconlramos Io quo bion podramos calaIogar
como Ia parlo rooxiva y do racionaIidad do Ios sujolos sociaIos,
on oslo caso, do Ios jvonos c|c|cs, lombros como mujoros, oI
oxpIicarso o inlorprolarso a s mismos y conslruir sus propios
sonlidos y signihcados con rospoclo a Ios avalaros do su vida co-
lidiana.
Hay un mocanismo do inlorprolacin doI mundo on Ia mo-
dida do soguir oxporimonlndoso, para buscar o buscarso por-
manonlomonlo con rospoclo a Io quo uno fuo o dosoa sor. Lsa in-
loncionaIidad do manifoslar y oxprosar visuaImonlo Io quo uno
pionsa o dosoa sor liono su corrospondoncia con Ia imagon cons-
lruida por Ios olros con rospoclo a uno: Ios olros lambin inuyon
on Ia propia doscripcin o oxpIicacin do Io quo os uno.
AI imprimirso para loda Ia vida una dolorminada imagon
quo roprosonla a su voz un sucoso ospochco, un oslado do ni-
mo, un aconlocimionlo vioIonlo, una poslura o posicin poIlica
o una siluacin coyunluraI, so osln incorporando y oIaborando
simbIicamonlo Ios compononlos omolivos y afoclivos do osas vi-
voncias. As, oso sucoso vivo para siompro on oI cuorpo laluado
on lanlo forma parlo do su lisloria y lrnsilo por Ia vida como
una ospocio do pinlura ruposlro o porgamino guardado on Ia ga-
Iora porsonaI inlorna.
89
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Donlro do Ios aconlocimionlos doI procoso do vida ms visi-
bIos on Ias pioIos y Ias corporaIidados juvoniIos urbanas quo on-
conlramos marcados y grabados o quo por su fuorza simbIica
IIaman Ia aloncin sobro Ios doms, osln Ios roIacionados con
aspoclos oxislonciaIos vincuIados con Ias duaIidados do Ia vida y
Ia muorlo y Ios vncuIos afoclivos con c| circ doI lipo ccrnc| o
inlogranlo do Ia misma c|i|c c gcngc.
Lslas vivoncias colidianas quo lojon Ia lrama subjoliva do Ios
sujolos sociaIos jvonos son un ponsamionlo binario quo liono
quo vor con Ios diIomas do Ia vida marcados on una parlo signi-
hcaliva do Ias corporaIidados juvoniIos urbanas c|c|cs, por Io
quo so Io lalua a lravs do dolorminadas imgonos on Ia pioI. Lsla
siluacin doI ponsamionlo binario aparoco domasiado arraigada
y so laco muy visibIo ya quo liono quo vor con Ia conlraposicin o
Iucla pormanonlo onlro dos oIomonlos o aspoclos dislinlos onlro
s, jugados on Ios avalaros do Ia oxisloncia lumana. Imporla docir
quo, sin uno do Ios oIomonlos on pugna, no so puodo oxpIicar oI
olro, osln nlimamonlo roIacionados: uno osl on oI olro y slo on
aquI. Ios ojos ms roprosonlalivos a parlir do Ios cuaIos so arma
oI ponsamionlo binario o duaI son Ios ubicados on Ios siguionlos
paros: Ia vida/Ia muorlo, oI bion/oI maI, Ia Iuz/Ia oscuridad, Ia
foIicidad/Ia lrisloza, oI pIacor/oI dispIacor, y lambin con rospoc-
lo a oIomonlos como Ia Iuna/oI soI, Ia liorra/oI agua o izquiorda/
dorocla, por moncionar lan soIo oslos.
Todos oslos paros osln Iigados y roIacionados unos con olros
y, para Ia roprosonlacin grhca doI laluajo considorando oslos
binomios o duaIidados so rocurro a una gran variodad do im-
gonos o grabados. Donlro do oslos binomios o duaIidados, oI quo
ms sobrosaIo sobro Ios doms on oI discurso oraI do ciorlos jvo-
nos c|c|i||cs os oI do Ia vida y Ia muorlo. Sorprondo Ia prosoncia
lan fuorlo con rospoclo aI asunlo do Ia hnilud do Ia oxisloncia y Ia
lomporaIidad doI cuorpo on aquoIIos jvonos dondo Ias lislorias
do sus vidas son lambin lislorias do muorlo, vivoncias quo so
dan on Ios mbilos do Ia famiIia, Ia oscuoIa o con Ia gcngc c c|i|c.
90
VioIoncia simbIica y signihcacin do Ios cuorpos: Taluajos on jvonos - A. Ncicrcs
IrobabIomonlo, oslo longa quo vor con Ia crudoza sociaI do Ias
oxporioncias o por lodas aquoIIas circunslancias dosfavorabIos
quo so lionon on oI lrnsilo do Ia oxisloncia, lanlo quo so lormina
laluando on oI cuorpo una marca roIacionada con Ia muorlo. Ado-
ms, lambin cuonla oI loclo do labor lonido aIguna oxporion-
cia provia corcana a Ia muorlo o con rospoclo a Ia aclividad quo
so IIovo a cabo, dondo Ia muorlo acocla conslanlomonlo. Do osla
forma, Ia muorlo os Ia compaora inovilabIo on Ia lrayocloria do
Ia vida sociaI do ciorlos jvonos c|c|cs.
As, para ciorlos jvonos urbanos do adscripcionos idon-
lilarias como Ios c|c|incs, Ia vida os para vivirso, disfrularso,
arriosgar y, como Io dicon oIIos, os vivirso |c ti!c |ccc, on Ia quo
aI mismo liompo aIgo puodo saIir maI y aparocor Ia muorlo.
Ia duaIidad oxprosada on Ia vida y Ia muorlo so oxpando
o oxliondo aI binomio conhgurado por oI bion y oI maI quo nos
romilo a un asunlo moraI. Ior Io quo oI bion y oI maI so van a
onlondor a parlir do Io IogaI como Io iIogaI, rospoclivamonlo. As,
Ia aclilud y oI comporlamionlo quo so longa con rospoclo a Io
IogaI y Io iIogaI -onlondidos oslos como oI acalamionlo o no do
dolorminadas rogIas y normas quo roguIan Ia vida sociaI onlro Ios
sujolos- van doIinoando Ias hguras quo so vayan a imprimir on Ia
pioI. As, Io IogaI o iIogaI so juoga principaImonlo on Ios vncuIos
y on Ias roIacionos con Ios olros u olras, do al quo longa quo vor
con un aspoclo doI comporlamionlo do Ios sujolos, on oslo caso,
do Ios c|c|i||cs. AIudo lambin a Ia manora on quo un sujolo so
nirc con rospoclo a su procodor on dolorminadas siluacionos o
porsonas y, on lanlo so Iogra nircr, lay una ospocio do aulorro-
oxin lan fuorlo quo IIova a ciorlos sujolos jvonos a marcarso
osos sucosos on oI cuorpo:
|sc incgcn cnpczc pcr c| !csnc!rc, |c |cn!c, i sc|cs, nc ic-
iuc unc rcic ccn unc ncirccc sc|icn!c !c un |cncc ccn c| |c-
iin cn |c ncnc |c ncirccc cn |c ncnc j...} csc crc un rccucr-
!c, icnic uncs !iccicc|c c|ri|cs, c| icrccrc |uc c| ccrrcccnincs
ccrrcic4n!c|c j...} csc |uc un csc|ic uc icn|icn cc4 ccn unc
91
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
ncrrc icn|icn ircic csics iciuc!cs ccnc c|crc si uc c| cc-
cic ccrrcicc, c scc uc c| cccic cs |c pc|icic c| ccrrcccnincs
cs |c rcic j...} pcr csc |cs !cs ircicncs csc, |cs !cs cjccuicncs
csc j...} cui nisnc sc|icn!c nc cgcrrc c| cccic, sc supcnc
uc c| cccic cs |c iirc, |c ncrrc icn|icn sc |c iciuc, c| cccic
rcprcscnic uc csi4 cgcrrcn!c |c rcic cniicn!cs! (Mario)
12
.
4. Sor ncrcrc: sujolo lransnacionaI
"Ic Mcrc Sc|tciruc|c (MS-13) y Ic !c| 8crric-18 (MS-18 c
MSXV3) son grupos do jvonos, lombros como mujoros, on sus
orgonos saIvadoroos quo incIuyo lambin a londuroos y gua-
lomaIlocos con caraclorslicas muy parocidas y simiIaros a Ia do
Ios cloIos moxicanos. Ior ojompIo, osln inscrilos on Ios procosos
migralorios: || 8crric-18 liono sus orgonos on Ios ngoIos Ca-
Iifornia, on Ia caIIo 18, do al Ia donominacin y osl conformada
por moxicanos, clicanos, cloIos, saIvadoroos y doms conlro-
amoricanos. As lambin so Ios oncuonlra on San Irancisco, Nov
YorI y Waslinglon
13
.
So liono conocimionlo do quo Ias primoras ncrcs so con-
formaron a hnaIos do Ia dcada do Ios solonla y principios do Ios
oclonla con nios y jvonos caIIojoros, onlro 12 y 25 aos do odad,
do Ios barrios pobros. Nacidos y crocidos on oI poriodo do Ia guo-
rra on LI SaIvador. Hijos do combalionlos, guorriIIoros y guardias
nacionaIos, vincuIados aI consumo do drogas y doIilos monoros
12 Lnlrovisla cilada, No. 1, nola 11.
13 Ln oslo sonlido y rocurriondo a Ia liplosis lorica do }os ManuoI VaIonzuoIa, on
oI onlondido do quo Ics C|c|cs, Io dan oI roslro o conhguran do sonlido a Ia Mcrc
Sc|tciruc|c, cobra roIovancia doducir quo Ic MS incorpora Ios rasgos idonlilarios
do Ios C|c|cs Mcxiccncs. Ia signihcacin doI cuorpo a lravs doI laluajo, Ia forma
do organizacin lipo c|i|c o gcngc, osconihcacin do Ia balaIIa urbana por Ia
dispula doI lorrilorio, rilos do iniciacin, cdigos y rogIas do lonor, roivindicacin do
Ia raza y Ia nacionaIidad, adminislracin doI podor y doI miodo, os docir, Ic Mcrc
SaIvadoroa, aI IIogar a Ios ngoIos CaIifornia, so porcala quo Ia forma do sobrovivir
on un pas ajono, os agruparso como Io vionon laciondo, aI monos dosdo 1940, Ios
jvonos moxicanos cloIos. C|r., VaIonzuoIa }os ManuoI 2002 Do Ios pacluclos a
Ios cloIos. Movimionlos juvoniIos on Ia fronlora Mxico-Lslados Inidos, on Ioixa,
MoIina y AIsinol (Coord.) Mctinicnics jutcni|cs cn Ancricc |ciinc. Pcc|uccs, nc|cn!rcs,
pun|cics, ArioI, Lspaa.
92
VioIoncia simbIica y signihcacin do Ios cuorpos: Taluajos on jvonos - A. Ncicrcs
como oI robo, dodicados a lrabajos como obroros, vondodoros
ambuIanlos, aIbaiIos y on Ias maquiIadoras. Muclos do oIIos
lan pasado por Ias crcoIos lanlo do Ios Lslados Inidos como on
LI SaIvador. Su manora do agrogamionlo os a lravs do Ias cIicas,
por Io quo lonomos dislinlos lipos do maras, Ias lay doI barrio
o caIIojoras, Ias osludianliIos y Ias doIincuonciaIos o induslriaIos
(Cuorno, 2000).
Ln cuanlo a sus prclicas sociaIos y oxprosionos cuIluraIos,
lambin usan oI cuorpo para comunicarso o idonlihcarso como
cIica o ganga. Traon laluajos, parocidos a Ics C|c|cs, oscuclan
musica, ms doI lipo loavy molaI, grahloan y pIaquoan on Ias
parodos do Ias ciudados on su apropiacin simbIica, conslruyon
mocanismos do riluaIizacin aI ingrosar aI grupo: 13 minulos do
goIpos por parlo do Ios maroros, iguaI quo Ios cloIos y, ompIoan
una forma parlicuIar do labIar.
Ln s, lanlo oI agrupamionlo do |cs C|c|cs como oI do |cs
Mcrcs son agrogamionlos do jvonos urbanos imporlanlos para
Ia conslruccin idonlilaria juvoniI con sus prclicas sociaIos y ox-
prosionos cuIluraIos muy dohnidas y visibIos on oI ospacio urba-
no, on lanlo quo funcionan como grupos do porlononcia y rofo-
roncia colosionados y con Iazos afoclivos muy fuorlos onlro oIIos
y oIIas, lanlo quo Ia nogacin doI barrio, do Ia pIaca y doI grupo,
so considora una lraicin, por Io quo so paga con Ia vida.
Ambos agrupamionlos, on ciorlo sonlido, son jvonos orga-
nizados y consliluidos como grupos do rosisloncia y do roivindi-
cacin cuIluraI, raciaI y lnica, anlo Ios olros dislinlos a oIIos on
su vivoncia y oxporioncia do sor oxlranjoros y migranlos, roguIar-
monlo indosoabIos on oI pas do IIogada. Ior Io quo agruparso y
roconocorso como jvonos Ialinos, conlroamoricanos, moxicanos
o saIvadoroos, uno y ayuda, mximo cuando Io quo ms con-
sumo ospiriluaImonlo os vorso y sonlirso aIojado do Ia palria, do
Ia liorra do origon, Ia famiIia y Ios amigos. Idonlidados juvoniIos
urbanas do Ia noslaIgia y Ia lrisloza quo lransilan on Ios dislinlos
93
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
ospacios do Ias ciudados con oI ansia do sor acoplados y cabor on
aIgun silio, aunquo soa simbIicamonlo labIando.
Considoramos imporlanlo rosaIlar Ia dimonsin simbIica on
Ia dispula doI podor (Io poIlico) y Ios mocanismos, Ios accoso-
rios y Ios arlofaclos cuIluraIos a parlir do Ios cuaIos so muoslran
y onlran on Ia guorra do sonlido y signihcacin on oslo lipo do
agrupamionlos vorsus Ios olros, va Ias osllicas corporaIos, on
oslo caso do Ia Mara SaIvalrucla.
Goorgos BaIandior (1994) labIa do Ia iccirccrccic como
una manora do roguIar Ia vida colidiana do Ios soros lumanos
on coIoclividad, alribuyo un oIomonlo loalraI a cada una do Ias
oxprosionos do Ia vida sociaI, parlicuIarmonlo on aquoIIas on Ias
quo oI podor cobra un Iugar roIovanlo. Rolomamos osla idoa y Ia
ampIiamos on lrminos do quo, on oI ojorcicio doI podor, so da aI
mismo liompo una produccin do imgonos y un dospIioguo do
smboIos ordonados on un sisloma riluaIizado. Ior consiguion-
lo y, agrogando Io quo propono Colon (1979) con roIacin a Io
simbIico, oI riluaI y oI podor, doslacamos quo, on oI ojorcicio doI
podor, os viabIo mirar Io simbIico como mocanismo impor-
lanlo, os docir, Ios smboIos soran oI volcuIo a parlir doI cuaI so
manihoslan Ias roIacionos asimlricas do podor.
Si Iigamos Io quo monciona BaIandior y Colon, podramos
ponsar quo oI ojorcicio do Ia vioIoncia on Ios ospacios urbanos on-
lro Ias pandiIIas juvoniIos do Ia Mara SaIvalrucla, MS13 v/s
oI Barrio 18, liono quo vor, onlro olras considoracionos, con Ia
dispula doI podor, os docir: oI conlroI doI lorrilorio, oblonor pros-
ligio sociaI, sor rospolados por Ios olros (no soIo por Ias pandiIIas
rivaIos, sino por Ia comunidad on Ia quo vivon), incIuyondo Ia
adminislracin doI miodo y oI pnico sociaI quo gonoran con sus
accionos.
TaI siluacin so oslruclura y conslruyo a lravs do una sorio
do riluaIizacionos como Ios do paso o iniciacin, docamos quo,
para onlrar a Ia pandiIIa so liran unos dados y oI numoro quo
94
VioIoncia simbIica y signihcacin do Ios cuorpos: Taluajos on jvonos - A. Ncicrcs
caiga son Ios minulos quo oI nuovo inlogranlo liono quo soporlar
on goIpos quo Io propinan sus compaoros. Lsla roprosonlacin
so laco anlo Ios doms y on oI ospacio pubIico do Ia caIIo quo ro-
guIarmonlo conlroIa Ia pandiIIa cuyo vaIor simbIico oslriba on
domoslrar Ia vaIonla doI nuovo miombro on oI onlondido do quo,
as como aguanlo Ia goIpiza, as sor do fuorlo y vaIionlo para
dofondor a Ia pandiIIa on aquoIIas siluacionos quo so roquioran
o amorilon.
Ia osllica corporaI os conlraI ya quo al so nucIoan aspoc-
los idonlihcalorios con Ia pandiIIa quo da cuonla do Ios procosos
do colosin. Quizs oI oIomonlo ms fuorlo on cuanlo a su carga
simbIica soa Ia aIloracin y docoracin doI cuorpo, a lravs do
Ios laluajos. RoguIarmonlo, Io quo so inscribon on Ia pioI lambin
os oI nombro do Ia c|i|c o Ia gcng, Io cuaI roahrma una ospo-
cio do idonlidad grupaI quo ayuda lambin a sor roconocido por
Ios olros y a difundir lomor. Tambin aparocon iconografas do
Ias jainas (Ias mujoros), Ia virgon do GuadaIupo y aIusionos a
dolorminados sucosos quo roguIarmonlo osln inslaIados on Ia
iIogaIidad.
Ina parlo do oslos laluajos son improsos on oI ospacio y oI
lorrilorio do Ia cara y oI roslro, diforoncia suslanciaI con Ios clo-
Ios, Io cuaI conIIova, adoms do una modida oxlroma y radicaI,
una forma do inlorpoIar (vioIonlar), Ia mirada doI olro o Ios
olros quo miran. Marca lambin diforoncia y ayuda a Iogi-
limarso aI inlorior doI agrupamionlo o Ia pandiIIa, on lanlo so
domuoslra arrojo y so inslaIa on oI Iugar do Io lomorario.
As, oI cuorpo o Ias corporaIidados son roprosonlados y
puoslos on oscona on oI ospacio pubIico do Ia caIIo, conhgurado o
conslruido a parlir do Ios laluajos, Ias gosluaIidados quo aIudon a
Ias soas con Ias manos (roguIarmonlo lirando barrio, oI nom-
bro do Ia pandiIIa a Ia quo so porlonoco), Ia manora do caminar, Ia
mirada soslonida, oI lipo do ropa quo so usa, Ia forma do labIar
y, on s, Ia osconihcacin quo so IIova a cabo con Ia hnaIidad do
ganar rospolo anlo Ios olros, lanlo simiIaros como diforonlos.
95
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Aqu, oI asunlo doI rospolo os conlraI, ya quo liono quo vor
con oI orguIIo do sor do Ia pandiIIa, do sor maroro, o porlonocor
a una olnia o raza, os docir, aI voslirso bion monlado, so muoslra
una ospocio do podor simbIico, a lravs do lodo oso andamiajo
y osos signos quo so conslruyon doI Iado do Ia porlononcia como
miombro do osla pandiIIa quo roguIarmonlo os lomida.
So lrala do moslrar oI podor do Ia prosoncia conslruida y ro-
prosonlada a lravs do una sorio do signos, smboIos y arlofaclos
cuIluraIos quo, sin duda, lambin dan cuonla do quo so lrala do
agrupamionlos juvoniIos urbanos siluados on Ios procosos do Ia
oxcIusin y Ia dosiguaIdad sociaI. IrobabIomonlo, osla roproson-
lacin y puosla on oscona do Ia corporaIidad do oslos pandiIIoros
do Ia Mcrc Sc|tciruc|c MS13, do una manora oxlroma y fuorlo, o
irrumpiondo Ia mirada do Ios olros, simbIicamonlo d cuonla
do Ia nocosidad do incIuirso on una sociodad quo roguIarmonlo
liondo a oxcIuirIos. Ina ospocio do rocordalorio radicaI do quo so
osl labIando y moslrando no soIamonlo do Ias diforoncias cuIlu-
raIos, sino lambin Ias lonsionos y Ias conlradiccionos irrosuoIlas
ancIadas a Ias inoquidados y Ias dosiguaIdados sociaIos, on Ias
quo osln inmorsos muclos do oIIos y oIIas. Ln oxlonso, podomos
docir quo Ias bandas, Ias pandiIIas y Ia vioIoncia asociada a Ios
jvonos, marcan parlo do Ia vida colidiana do Ias ciudados, Ias
coIonias y Ios barrios, do Ias comunidados ms pobros y dosfavo-
rocidas do Amrica Ialina. Adoms, so conslruyon Igicas difo-
ronlos y muy parlicuIaros con rospoclo a Ios liompos sociaIos, Ios
ospacios do Ia roaIidad y Ia parlicuIar adminislracin doI lorrilo-
rio, doI miodo sociaI y doI podor.
Ln oslo sonlido, sor pandiIIoro (lombro o mujor), os una for-
ma do vida a parlir do Ia cuaI Ia vioIoncia so va adminislrando,
por Io quo, aI docir do CarIos Mario Ioroa 2004, Ios pandiIIoros
labIan do Ia marginacin y ovidoncian Ia crisis cuIluraI y urbana
on Ia quo vivo una gran parlo do jvonos on Amrica Ialina, lo-
niondo como ojo priviIogiado sus cuorpos.
96
VioIoncia simbIica y signihcacin do Ios cuorpos: Taluajos on jvonos - A. Ncicrcs
Lslas siluacionos do vioIoncia dondo una parlo do Ios jvonos
son sujolos do oIIa, os docir, Ia ojorcon, liono un impaclo on Ios
oslados do nimo y on Ias afoclividados coIoclivas ya quo gonoran
baslanlo lonsin sociaI quo favoroco a Ias posluras ms consor-
vadoras y roaccionarias do Ia dorocla do Ios pasos y quo Io da
accin y prolagonismo a Ias inicialivas do mano dura, do lo-
Iorancia coro, como a Ia roduccin do Ia odad ponaI, a Ia pona do
muorlo, a Ia impIomonlacin do Ios loquos do uc!c, a Ios grupos
do aulodofonsa ciudadana o a Ia poIica comunilaria (CoIombia,
BrasiI) quo vioIan Ios ms oIomonlaIos doroclos lumanos do os-
los jvonos y quo, on su accin, lambin so conviorlon on vicli-
marios.
Lslo Iugar do Ios jvonos como viclimarios do Ias vioIoncias y
lambin aunado a Ia parlicipacin irrosponsabIo on Ia mayora do
Ios casos do Ios modios masivos do comunicacin, la favorocido
Ia conslruccin do ciorlas roprosonlacionos osligmalizadas on lan-
lo soaIarIos como Ios causanlos y rosponsabIos do Ia vioIoncia.
As, so la croado una opinin pubIica dominanlo on conlra do
oIIos y oIIas quo Io unico quo laco os croar ms lonsin y coniclo
sociaI, ya quo no aporla absoIulamonlo nada para Ia soIucin do
Ios probIomas asociados a Ias vioIoncias. Ior Io quo convonimos
con LIona AzaoIa (2004:9) cuando ahrma: |...] Ios jvonos no son
Ios unicos, y muclas vocos ni siquiora Ios principaIos rosponsa-
bIos do Ia vioIoncia on nuoslros pasos.
No mo quoda ninguna duda do quo Ios jvonos son Ios cli-
vos oxpialorios do Ios probIomas sociaIos y Ia muoslra doI fracaso
do Ia mayora do Ios Lslados Ialinoamoricanos y sus inslilucio-
nos on lrminos do garanlizar mojoros condicionos do vida para
su pobIacin, ospociaImonlo para Ios oslralos lislrica y cuIlu-
raImonlo ms dosfavorocidos: Ios indgonas, Ios y Ias jvonos, Ias
mujoros, Ios ancianos, Ios pandiIIoros y lodos aquoIIos quo porlo-
nozcan a Ios grupos on dosiguaIdad y dosvonlaja sociaI y quo so
oncuonlran on siluacionos Imilo.
97
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
5. Cuorpos y vocos diforonciados (oI gnoro)
Si considoramos quo oI gnoro liono quo vor, onlro olros aspoclos,
con Ia manora ospochca on quo sociaI y cuIluraImonlo so onsoa
y aprondo a sor lombro o mujor on cuaIquior sociodad, onloncos
bion podramos asogurar quo oslo lipo do onsoanza y aprondiza-
jo os dislinlo para cada uno. No os Io mismo Io quo uno incorpora
como lombro quo Io quo so inlorioriza siondo mujor, ni lampoco
Io quo Ia sociodad y sus inslilucionos, como por ojompIo Ia fami-
Iia, Ia oscuoIa o Ia roIigin onsoan y osporan do cada uno do Ios
gnoros, os docir, do Io mascuIino y Io fomonino. Do laI suorlo quo
Ia diforoncia onlro gnoros so conviorlo, on Ia mayora do Ios casos,
on dosiguaIdad sociaI.
A parlir do osla siluacin, Ios vncuIos inlorsubjolivos con oI
olro gnoro, adoms do Ia dislincin corporaI, invariabIomonlo
oslarn alravosados por diforoncias conslruidas sociocuIluraI-
monlo. Ln Ia mayora do Ios casos, dovionon on vonlajosas para
Ios lombros (jvonos) y dosvonlajosas u oprosivas para Ias mujo-
ros (jvonos), on olras paIabras, Ios vncuIos onlro gnoros impIi-
can roIacionos do podor y dominacin.
Con rospoclo a Io quo IIamaromos Io fomonino -lambin dos-
do Ias conslruccionos sociocuIluraIos- os imporlanlo rocordar oI
pasajo do Ia dcada do Ios oclonla y Ia signihcaliva prosoncia quo
luvioron Ias mujoros jvonos do Ia oscona c|c|c y pun|. A lravs do
sus laluajos, ompozaron a oxporimonlar sus cuorpos y a vivirso a
parlir do su gnoro. AIgunos signihcados conslruidos oran proci-
samonlo a parlir do osa diforoncia soxuaI onlro Ios gnoros. Do al
quo, para una parlo do osas mujoros y do Ias nuovas adscripcio-
nos grupaIos juvoniIos conlompornoas (c|c|i||cs o !cr|cics,
por ojompIo), Ia concioncia do Ia roaIidad do sus cuorpos os muy
fuorlo y IIamaliva y pasa por olro lipo do vioIoncia, siluacin quo
no so obsorva on una gran parlo do Ios lombros jvonos doI Iado
do sus adscripcionos idonlilarias.
Lsla concioncia parlicuIar do Ia corporaIidad liono quo vor,
98
VioIoncia simbIica y signihcacin do Ios cuorpos: Taluajos on jvonos - A. Ncicrcs
onlro olras cuoslionos y como liplosis, con su siluacin do sor
mujoros, os docir, probabIomonlo so gonora ms concioncia do
una forma do vioIoncia: Ia pososin y oI riosgo do roproducir sin
dosoarIo. Do al Ia odihcacin do una porcopcin y auloporcop-
cin doI cuorpo ms corcana y prosonlisla on una gran parlo do
Ias jvonos mujoros quo no pasa por oI aniquiIamionlo doI cuorpo
do Ia circ. As, Ia prclica cuIluraI doI laluajo cobra un sonlido
do roivindicacin y auloahrmacin on oI uso y apropiacin do sus
cuorpos como gnoro fomonino, on lanlo so apropian, probabIo-
monlo, do Io quo so Ios la quilado.
Ias primoras adscripcionos idonlilarias juvoniIos urbanas
quo uliIizaron oI cuorpo laluado y porforado on Ios ospacios so-
mipubIicos y pubIicos para inlorpoIar y proloslar abiorlamonlo
conlra Ia sociodad oxcIuyonlo fuoron Ios c|c|cs, Ios jvonos
banda y Ios pun|s. LIIos y oIIas oran jvonos do Ias principaIos
ciudados doI pas y do bajos rocursos oconmicos quo, aI aIlorar y
docorar sus corporaIidados, so apropiaban roaI como simbIica-
monlo do sus cuorpos. Lslo fuo posibiIilando Ia conslruccin do
una goografa corporaI armada a lravs do ciorlas condicionos so-
ciaIos do roprosin, do roIajamionlo, do dislonsin, invisibiIidad
y visibiIidad quo inuan on Ios ospacios y lorrilorios doI cuorpo
oIogidos para sor laluados y/o porforados con Ia siguionlo lra-
yocloria, para Ios laluajos, Ia rula va do Io invisibIo a Io visibIo, os
docir, do Io privado a Io pubIico, y, para Ias porforacionos, do Io
visibIo a Io invisibIo o do Io pubIico a Io privado.
6. IaIabras hnaIos
LI cuorpo juvoniI urbano os un lorrilorio y ospacio modiado por
Ia cuIlura y sus inslilucionos, on oI cuaI -on aIgunos casos y do-
pondiondo do Ia adscripcin idonlilaria a Ia quo so porlonozca- so
laco visibIo oI aclo do Ia vioIoncia simbIica roprosonlada a par-
lir doI laluajo con una muIlipIicidad do sonlidos y signihcados
conslruidos sociaI o individuaImonlo. Ior Io quo, sin Ia idoa doI
cuorpo, simpIomonlo no so onlondora oslo lipo do roslros do Ias
99
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
vioIoncias (sociaIos), ya quo os oI Iugar o oI lorrilorio para dar
cabida a Ias iconografas, Ias subjolividados, Ias diforoncias asi-
mlricas do gnoro, Ios usos corporaIos, Ias docisionos do s, Ia
oxporioncia doI doIor sociaI y Ias condicionos sociocuIluraIos do
Ia oxisloncia do Ias vioIoncias.
LI cuorpo, onlro olras circunslancias, osl muy inuido y do-
lorminado por Ia cIaso sociaI, ya quo porlonocor a un oslralo so-
ciooconmico bajo, labilar zonas popuIaros, sor lombro o mujor
jovon y, adoms, sor parlo do aIguna adscripcin idonlilaria ur-
bana como Ia do Ios "c|c|cs y Ia Mcrc Sc|tciruc|c MS13, coIoca
a oslas corporaIidados juvoniIos on siluacionos do mayor vuIno-
rabiIidad y Ias somolo a una oxposicin do riosgo oxlromo. Ior Io
quo aquoIIas siluacionos y vivoncias do vioIoncia sociaI quo no
son posibIos do oIaborar o onlondor on oI nivoI doI psiquismo,
juslamonlo por sor crudas y duras, so Ios imprimo o lalua on oI
cuorpo fsico.
Tanlo oI doIor fsico como oI omocionaI cobran una gran lras-
condoncia, parlicuIarmonlo para oI laluajo, ya quo oI aspoclo fsico
o bioIgico doI sufrimionlo corporaI os robasado y suporado car-
gndoIo do una sorio do molivacionos porsonaIos, roprosonlacio-
nos sociaIos y do vaIoros simbIicos muy fuorlos. Do osla manora,
oI doIor so conviorlo on sufrimionlo sociaI, ya quo funciona como
una ospocio do lruoquo o inlorcambio a hn do lacorso acroodor no
sIo do aquoIIas imgonos o iconografas oIogidas, sino do un com-
pononlo psicoIgico do oIaboracin simbIica quo pormila sorloar
a nivoI doI psiquismo Ias siluacionos, Ios ovonlos y Ios aconloci-
mionlos difciIos do comprondor on Ia vida colidiana vioIonla, por
Io quo so roquioro pIasmarIos para siompro on oI cuorpo.
BibIiografa consuIlada
AzaoIa, LIona (2004). Irosonlacin, on Rovisla Dcscccics, jutcniu!. |xc|u-
sicn Vic|cncic, Mxico, CILSAS, pp. 7-11.
BaIandior, Goorgos (1994). || pc!cr cn csccncs. Dc |c rcprcscniccicn !c| pc!cr c|
pc!cr !c |c rcprcscniccicn, BarcoIona, Iaids.
100
VioIoncia simbIica y signihcacin do Ios cuorpos: Taluajos on jvonos - A. Ncicrcs
Bourgois, IliIippo (2001). Tlo Conlinuum of VioIonco in War and Ioaco:
Iosl-coId War Iossons from LI SaIvador, on |i|ncgrcp|, voI.
2, Num, 1, pp.5-34.
________ (2005). Ms aII do una pornografa do Ia vioIoncia, on Iorran-
diz, Irancisco y Ioixa, CarIos (Lds.). jctcncs sin ircguc. Cu|iurcs
Pc|iiiccs !c |c tic|cncic, BarcoIona, Lspaa. Anllropos.
Colon, Abnor (1979). AnlropoIoga poIlica: oI anIisis doI simboIismo on
Ias roIacionos do podor, on }.R. IIobora (comp), Anircpc|cgic
pc|iiicc, 8crcc|cnc, Ancgrcnc.
Cucrnc, Icrcnc (2000). || |c!c c|scurc !c |c Cc||c. || ccsc cxircnc !c |c Mcrc,
on Rovisla do Lsludios sobro juvonlud, jOV|Ncs, ao 4, no. 10,
onoro-marzo, Mxico. D.I., pp. 62-77.
Iorrandiz, I. y Ioixa, C. (2004). Ina mirada anlropoIgica sobro Ias vio-
Ioncias, on: Rctisic A|icri!c!cs, Mxico, IAM-I, ao 14, No.
27, onoro-junio.
Koarnoy, MiclaoI (1995). Tlo IocaI and llo GIobaI: Tlo AnlropoIogy of
GIobaIizalion and TrasnalionaIism, Annuc| Rcticu c| Ani|rc-
pc|cg, VoI, 24.
Krolz, Lsloban (Comp.) (1993). Ic cu|iurc c!jciitc!c. c| ccnccpic !c cu|iurc
cn |c cnircpc|cgic ncxiccnc c irctcs !c sus c!jciitccicncs. Mxico,
IAM-I.
Organizacin MundiaI do Ia SaIud (2003). |n|crnc nun!ic| sc|rc |c tic|cncic
|c sc|u! (prctcncicn), Mxico, Nuova YorI. OIS/OMS.
Orliz, Rubn (1994-1995). Gang Arl: paclucos, cloIos, laggors, raporos,
gangas, Iov ridors, on Rovisla, Ic Pusnc!crnc, Mxico.
Ioroa, CarIos Mario (2004). IandiIIas y coniclo urbano on CoIombia, on
Rctisic Dcscccics, }utcniu!. |xc|usicn Vic|cncic, Mxico, CIL-
SAS, pp. 15-35.
Ramos, Iuciana, Iroz, Lnriquo y Romoro, Marlla (1999). Ia criminaIiza-
cin do Ia vioIoncia juvoniI. LI caso doI consumo do drogas.
Rovisla do Lsludios sobro }uvonlud, jOV|Ncs, No.8, onoro-ju-
nio, Mxico.
RoguiIIo, Rossana (1999). VioIoncias oxpandidas. }vonos y discurso so-
ciaI. Rovisla do Lsludios sobro }uvonlud, jOV|Ncs, No.8, ono-
ro-junio, Mxico.
________ (2000). |ncrgcncic !c cu|iurcs jutcni|cs. |sircicgics !c| !cscnccnic.
8ucncs Aircs, |!. Ncrnc.
101
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Sanla Cruz, Mara y Concla, AIborlo (2001). 8crric A!cnirc. Ic sc|i!cri!c!
tic|cnic !c |cs pcn!i||cs, Organizacin Ianamoricana do Ia Sa-
Iud, Inslilulo Inivorsilario do Opinin IubIica, Inivorsidad
Conlroamoricana }os Simon Caas, San SaIvador, LI SaI-
vador, Conlroamrica.
Solo, Adriana (2002). Ia sospoclosa roIacin onlro juvonlud y vioIoncia.
Mxico, Rovisla || Ccii!icnc, No. 111, onoro-fobroro.
Svarlz, M, Turnor, V. y A. Tudon (2004). AnlropoIoga poIlica: una inlro-
duccin, Rovisla A|icri!c!cs, Mxico, IAM-I, ao 4, No.8.
TiIIy, ClarIos (2003). 1|c pc|iiics c| cc||cciitc tic|cncc, Cambridgo Inivorsily
Iross, Cambridgo.
VaIonzuoIa, }os ManuoI (1988). A |c |rctc csc! C|c|cs, pun|s, c|ctcs |cn!c.
Mxico, LI CoIogio do Ia Ironlora Norlo.
________ (2002). Do Ios pacluclos a Ios cloIos. Movimionlos juvoniIos on
Ia fronlora Mxico-Lslados Inidos, on Ioixa, MoIina y AIsi-
nol (Coord.) Mctinicnics jutcni|cs cn Ancricc |ciinc. Pcc|uccs,
nc|cn!rcs, pun|cics, Lspaa, ArioI.
103
CuItura cscnIar y cuItura juvcniI:
La (rc)cnnstruccin simbIica dcI
cspacin cscnIar cn Ia mutacin
cuIturaI
WaIlor MoIina, Mario SandovaI
Rcsumcn
Ln lrminos ampIios, nuoslra rooxin so ubica on oI conloxlo do Ias
lransformacionos sociaIos, oconmicas, poIlicas y cuIluraIos quo vivon
Ias sociodados conlompornoas. Lslas lransformacionos so lan porhIado
como uno do Ios principaIos fonmonos on oI inicio doI SigIo XXI y lan
sido concopluaIizadas do divorsos modos: sociodad do Ia informacin,
sociodad doI riosgo, sociodados poslinduslriaIos, sociodad siliada,
onlro olras nominacionos roIovanlos acuadas por divorsos auloros.
Lslas oxprosionos manihoslan, do una u olra forma, quo oI cambio so
la consliluido on una calogora conlraI para oI anIisis do Ia oxporioncia
porsonaI y Ia organizacin do Ia sociodad acluaI.
PaIabras cIavc: CuIlura oscoIar, cambio cuIluraI, jvonos, sociodad.
Abstract
In broad lorms, our rooclion is lo bo found in llo conloxl of llo sociaI
oconomic, poIilicaI and cuIluraI lransformalions llal llo conlomporary
sociolios Iivo. Tloso lransformalions lavo boon oulIinod as ono of llo
main plonomona in llo boginning of XXI Conlury, and las boon con-
copluaIizod in divorso vays: socioly of llo informalion, risI socioly,
poslinduslriaI sociolios, siogo socioly, among ollor oulslanding ox-
prossions coinod by divorso aullors. Tloso oxprossions docIaro in ono
vay or anollor llal llo clango las conslilulod in a conlraI calogory
for llo anaIysis of llo porsonaI oxporionco and llo organizalion of llo
prosonl socioly.
Kcy wnrds: ScloIaslic cuIluro, cuIluraI clango, young poopIo, socioly.
WaIlor MoIina os Candidalo a Doclor on Cioncias do Ia Lducacin do Ia Ionlihcia
Inivorsidad CalIica do CliIo.
Mario SandovaI os Doclor on SocioIoga do Ia Inivorsidad CalIica do Iovaina y
Coordinador doI Conlro do Lsludios on }uvonlud do Ia Inivorsidad CalIica SiIva
Honrquoz, on Sanliago do CliIo.
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11 - 2006 - pp. 103 - 123
104
CuIlura oscoIar y cuIlura juvoniI - W. Mc|inc, M. Scn!ctc|
Inlroduccin
Ln lrminos ampIios, nuoslra rooxin so ubica on oI conloxlo do
Ias lransformacionos sociaIos, oconmicas, poIlicas y cuIluraIos
quo vivon Ias sociodados conlompornoas. Lslas lransformacio-
nos so lan porhIado como uno do Ios principaIos fonmonos on
oI inicio doI SigIo XXI y lan sido concopluaIizadas do divorsos
modos: sociodad do Ia informacin, sociodad doI riosgo, so-
ciodados poslinduslriaIos, sociodad siliada, onlro olras nomi-
nacionos roIovanlos acuadas por divorsos auloros (CasloII, 1997,
BocI, 1995, Touraino, 1997, Bauman, 2004). Lslas oxprosionos ma-
nihoslan, do una u olra forma, quo oI cambio so la consliluido on
una calogora conlraI para oI anIisis do Ia oxporioncia porsonaI y
Ia organizacin sociodad acluaI.
A nuoslro juicio, oslos cambios so insorlan on oI conloxlo do
Io quo aIgunos auloros lan doscrilo como un procoso do mula-
cin cuIluraI (Bajoil, 1995, Iransson ol aI., 1997, 2003, SandovaI,
1996, 2003), oI cuaI oxprosara oI paso do un modoIo cuIluraI cuyo
ojo conlraI os oI vaIor doI lrabajo, Ia razn sociaI y oI progroso a un
modoIo cuIluraI basado on Ia aulorroaIizacin aulnoma do Ios
acloros sociaIos. Lslo procoso do mulacin cuIluraI la gonorando
nuovas lonsionos y dosafos on divorsos mbilos do Ia sociodad,
parlicuIarmonlo a nivoI do Ias inslilucionos quo lradicionaImonlo
lan ojoculado Ios roIos do sociaIizacin o inlogracin sociaI: Ia
famiIia, Ia oscuoIa y oI lrabajo.
A nuoslro juicio, Ias lransformacionos quo so osln produ-
ciondo on Ias divorsas osforas do Ia sociodad lionon un impaclo
diroclo on Ia (ro)conhguracin do Ia cuIlura juvoniI, Ia cuIlura os-
coIar y oI propio ospacio oscoIar. Ln consocuoncia, oI prosonlo ar-
lcuIo anaIiza aIgunos do Ios oIomonlos do cambio quo os posibIo
obsorvar lanlo a nivoI do Ia(s) cuIlura(s) juvoniI(os) como on Ia(s)
cuIlura(s) oscoIar(os) y su ofoclo on Ia (ro)conslruccin simbIica
doI ospacio oscoIar, ospochcamonlo doI Iicoo. IinaImonlo, y a par-
lir do Ia idonlihcacin do osos oIomonlos do cambio, so proponon
105
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
aIgunas accionos quo pormilan promovor un acorcamionlo y una
mojor arlicuIacin onlro ambas cuIluras on oI ospacio oscoIar.
1. CuIlura oscoIar y cuIlura juvoniI on CliIo:
aIgunos oIomonlos do conloxlo
Ln Ios uIlimos quinco aos, Ia onsoanza modia cliIona la sido
objolo do un conjunlo do lransformacionos: cambios curricuIa-
ros, mojoramionlo do infraoslruclura oducaliva, oxpansin do
su coborlura, oxlonsin do Ia jornada oscoIar y, rocionlomonlo oI
oslabIocimionlo do su graluidad y obIigaloriodad jurdica las-
la Ios 21 aos
1
. Lslos cambios son rosuIlado, on parlo, do Ia im-
pIomonlacin doI programa do Mojoramionlo do Ia CaIidad y Ia
Lquidad do Ia Lducacin Modia (Minoduc, 1994) oI cuaI orionl
sus objolivos, oslralogias y rocursos a producir una ronovacin do
oslo nivoI oducalivo, con Ia hnaIidad do adocuarIo a Ias lransfor-
macionos sociocuIluraIos on Ia conhguracin do Ias sociodados
conlompornoas. A nuoslro juicio, Ias lransformacionos quo so os-
ln produciondo on Ias divorsas osforas do Ia sociodad lionon un
impaclo diroclo y signihcalivo on Ia conhguracin do Ia cuIlura
juvoniI, Ia cuIlura oscoIar, produciondo con oIIo una rosignihca-
cin doI propio ospacio oscoIar (oI Iicoo).
Como os sabido, oI compononlo jovon doI programa MLCL-
Modia (Minoduc, 1994:12) impIomonl un conjunlo do inicialivas
londionlos a rovaIorizar Ia cuIlura juvoniI aI inlorior doI Iicoo. Ior
consiguionlo, so pIanlo como objolivo oxpIcilo producir una in-
logracin do Ia cuIlura juvoniI a Ia cuIlura oscoIar con oI hn do
darIo una mayor porlinoncia cuIluraI a Ios procosos oducalivos
dosarroIIados on su inlorior. No obslanlo, Iuogo do dioz aos do
incorporacin do diclas inicialivas, so obsorva Ia oxisloncia do
una sorio do lonsionos, dosoncuonlros y coniclos no rosuoIlos
onlro cuIlura juvoniI y cuIlura oscoIar (Oyarzun, A, IrrazabaI, R.
Goicovic, I., y Royos, I. 2001). Dosdo osla porspocliva, Ia arlicuIa-
1 Roforma conslilucionaI doI 7 /5/ 2003.
106
CuIlura oscoIar y cuIlura juvoniI - W. Mc|inc, M. Scn!ctc|
cin onlro ambas cuIluras siguo siondo una laroa pondionlo para
lodo oI sisloma oducalivo y pIanloa, a nuoslro juicio, Ia urgonlo
nocosidad do fomonlar oI roconocimionlo muluo onlro Ios acloros
sociaIos oslralgicos doI procoso oducalivo: Ios jvonosaIumnos
y Ios profosoros. Croomos quo diclo roconocimionlo os una do Ias
basos quo pormiliran arlicuIar do mojor forma Ias cuIluras quo
co-oxislon aI inlorior doI ospacio oscoIar doI Iicoo y, con oIIo, con-
lribuir a dar mayor porlinoncia cuIluraI a Ios procosos oducalivos
quo so dosarroIIan on Ia onsoanza modia.
2. CuIlura y divorsidad: una mirada dosdo Ia
anlropoIoga cuIluraI
Ina aproximacin olimoIgica a osla nocin nos rovoIa quo cuI-
lura procodo doI Ialn <coIo> quo signihca cuIlivar. Ior consi-
guionlo, uno do sus signihcados ms originarios nos romilo aI
procoso por oI cuaI so oxlraon Ias polonciaIidados do Ias somiIIas
y do su domoslicacin. Y, por oxlonsin (o por dofoclo), poslo-
riormonlo so comionza a apIicar Ia nocin do cuIlura aI procoso
do cuIlivo do aIgo: cuIlivo doI osprilu, doI osliIo, Ios pocos y Ias
pIanlas. As, Ia cuIlura so conviorlo on sinnimo do crianza o odu-
cacin como o-ducaro: sacar fuora, dosarroIIar Ias polonciaIida-
dos Ialonlos on oI nio, onlro olras asociacionos anIogas (Ario,
2000:14). A parlir do osla raz olimoIgica comun, Ia cuIlura co-
mionza a sor concobida como Ia capacidad lumana do producir
arlofaclos o bionos maloriaIos y smboIos, os docir, on oposicin a
Io dado por Ia naluraIoza, Io cuIluraI so asocia a Io producido, Io
cuIlivado on oI marco do una dolorminada comunidad lumana.
Do oslo modo, Ia nocin do cuIlura viono a onfalizar Ia idoa do
quo Io ms caraclorslico do Io lumano sora osla dobIo capaci-
dad socioproducliva (lanlo maloriaI como simbIica), Ia quo por-
milira aI lombro modializar Ia roIacin con su onlorno.
Como indica ArnoId (1989), Ias dohnicionos do cuIlura on an-
lropoIoga gonoran una pormanonlo fuonlo do conlrovorsias on Io
quo rospocla a sus aIcancos, aI conlonido do Ia roaIidad quo con I
107
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
so invoca y principaImonlo a Ia dolorminacin do sus oIomonlos
y oI lipo do roIacionos quo onlro oslos so oslabIocon. Sin ombargo,
oxislira consonso con roIacin a quo una cuIlura puodo doscom-
ponorso, aI monos, on lros nivoIos o osforas: maloriaI, sociaI o idoa-
cionaI. Ln oI primor nivoI, so incIuyon lodos Ios oIomonlos locno-
Igicos, mocnicos y fsicos quo pormilon Ia subsisloncia maloriaI
do Ias sociodados. So considoran lambin Ios objolos do consumo
y do vaIor ovocalivo simbIico do Ias comunidados lumanas. LI
sogundo nivoI osl roforido a Ia manifoslacin y normalividad do
lodo lipo do roIacionos inlorporsonaIos y grupaIos, os docir, roIos,
normas o inslilucionos sociaIos. IinaImonlo, on oI nivoI idoacionaI
o idooIgico, so incIuyon lodos Ios conocimionlos, idoas, croon-
cias, vaIoros, Ionguajo y, on gonoraI, lodas Ias formas simbIicas
aprondidas y comparlidas on una sociodad (ArnoId, 1989).
Lslos nivoIos y sus rospoclivos oIomonlos so puodon obsor-
var on oI siguionlo osquoma:
Esqucma 1: Cnmpnncntcs dc Ia nncin dc cuItura (ArnnId, 1989)
CIITIRA
COMIONLNTL COMIONLNTL COMIONLNTL
MATLRIAI SOCIAI IDLACIONAI
- LIomonlos locnoIgicos - RoIos sociaIos - Conocimionlos
- LIomonlos mocnicos - Normas - Idoas
- Objolos do consumo - Inslilucionos - Crooncias
- Objolos do vaIor ovocalivo - VaIoros
- Ionguajo
Como podomos obsorvar on oI cuadro anlorior, Ia cuIlura so
oncuonlra organizada sislomlicamonlo do dolorminada mano-
ra y, aunquo soIo puodo sor doscompuosla on sus oIomonlos on
forma anaIlica y no roaI, su osquomalizacin pormilo una mojor
compronsin doI funcionamionlo do Ios sislomas cuIluraIos con-
crolos. Sin ombargo, como soaIa ArnoId (1989), onlro Ios anlro-
108
CuIlura oscoIar y cuIlura juvoniI - W. Mc|inc, M. Scn!ctc|
pIogos oxislo consonso on quo Ios nivoIos anloriormonlo indi-
cados manlionon onlro s una roIacin do inlordopondoncia, aun
cuando, agroga oI aulor, no labra acuordo con roIacin a cuI do
oslos lros compononlos liono proominoncia sobro Ios doms.
Alora bion, cuI os oI sonlido do osquomalizar Ios compo-
nonlos do Ia cuIlura` Su sonlido rosido on Ia nocosidad do onri-
quocor nuoslra mirada sobro oI fonmono cuIluraI, ospociaImonlo
on su manifoslacin aI inlorior doI ospacio oscoIar quo, siondo
un ospacio aIlamonlo inslilucionaIizado, so liondo a sobrodimon-
sionar sus aspoclos normalivos y maloriaIos, invisibiIizando, con
oIIo, su compononlo idoacionaI. TradicionaImonlo, cuando so os-
ludia, lanlo Ia cuIlura oscoIar como Ia cuIlura juvoniI so liondo
a simpIihcar oI anIisis con oI hn do doslacar uno u olro compo-
nonlo cuIluraI, Io cuaI no pormilo caplar Ia compIojidad inlorna
do Ia cuIlura on osludio. Ln ocasionos, Ia cuIlura oscoIar o cuIlura
juvoniI aparocon como concoplos lomognoos, como si, on su in-
lorior, no oxislioso Ia lolorogonoidad, diforonciacin do oIomon-
los, roIacionos onlro oIIos y, por sobro lodo, Ia pIuraIidad do aclo-
ros sociaIos quo Ia co-conslruyon. Ls por oIIo quo oI concoplo do
cuIlura nos pormilo accodor lanlo a Ia divorsidad inlorna do Ias
comunidados lumanas (su pIuraIidad do acloros, do arlofaclos,
do smboIos, acliludos, vaIoros, onlro olros aspoclos roIovanlos)
como a Ia divorsidad oxlorna, os docir, Ia pIuraIidad do cuIluras
quo co-oxislon y convivon on un mismo ospacio sociaI.
IinaImonlo, y dado quo Ia oscuoIa do nuoslro liompo so la
consliluido on un ospacio sociaI cada voz ms lolorognoo y
compIojo, croomos quo oI roconocimionlo do osla divorsidad y
compIojidad do baso consliluyo un dosafo pormanonlo para lo-
dos Ios acloros oducalivos. Ls on oslo camino do (ro)conocimionlo
dondo Ia nocin do cuIlura so prosonla como un aporlo signihca-
livo on pos do una mojor arlicuIacin onlro Ia cuIlura oscoIar y Ia
cuIlura juvoniI.
109
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
3. CuIlura y lomogonoidad: una mirada dosdo Ia
socioIoga do Ia cuIlura
As como dosdo Ia anlropoIoga Ia nocin do cuIlura la sido fo-
cunda on dovoIar Ios diforonlos procosos, roslros y hguras do Ia
diforonciacin inlra/inlor comunidados lumanas: diforoncias l-
nicas, Iinguslicas, oconmicas, olroas, do gnoro, onlro olras, Ia
socioIoga, a su voz, la sido frliI on producir concoplos y looras
quo, si bion dan cuonla do Ios procosos do diforonciacin sociaI,
ms bion liondon a onfalizar Ios oIomonlos do conlinuidad, do
oslabiIidad (aunquo lambin do cambio) do Ios sislomas socia-
Ios. Ln consocuoncia, soslonomos quo oI dosarroIIo lorico quo Ia
nocin do cuIlura la lonido aI inlorior do Ia socioIoga la oslado
ms vincuIado a oxpIicar Ia probIomlica do Ia conslruccin doI
ordon sociaI, do Ia oslrucluracin sociaI, quo a doslacar Ios
oIomonlos do diforonciacin y divorsidad sociaI quo so produ-
con aI inlorior do Ias sociodados. Ln oslo sonlido, os sinlomlico,
como indica Ario (2000), quo oI oxpononlo ms sislomlico do Ia
loora do Ia cuIlura comun aI inlorior do Ias cioncias sociaIos fuora
TaIcolll Iarsons (1970) y su monumonlaI obra, 1ccric gcncrc| !c |c
cccicn.
Como os sabido, Iarsons dislinguo cualro sislomas conslilu-
yonlos do Ia sociodad: sociaI, do Ia porsonaIidad, cuIluraI y orga-
nismo conducluaI. Cada uno do oslos sislomas so diforoncia do Ios
olros por su ospociaIizacin on uno do Ios imporalivos funciona-
Ios doI sisloma sociaI gIobaI (adaplacin, capacidad para aIcanzar
molas, inlogracin y manlonimionlo do palronos). Do oslo modo,
Ia cuIlura o ms procisamonlo Ios sislomas cuIluraIos quodan
dohnidos como un patrn dc cuItura cuyas parlos so inlorroIacio-
nan para formar sislomas do vaIor, do crooncias y do smboIos ox-
prosivos oslandarizados. Lslos oIomonlos cuIluraIos so institucin-
naIizan on Ios sislomas sociaIos y so intcrnaIizan on Ios sislomas
do porsonaIidad. Do oslo modo, Ia cuIlura gua aI aclor lanlo
on su orionlacin a hnos como a Ia roguIacin normaliva do Ios
modios y Ias aclividados oxprosivas quo oslos roaIizan on oI marco
110
CuIlura oscoIar y cuIlura juvoniI - W. Mc|inc, M. Scn!ctc|
do una sociodad concrola. Ln oslo conloxlo lorico, Iarsons pIan-
loa quo Ia roaIidad sociaI so puodo mirar dosdo lros porspoclivas
diforonlos, como so muoslra on oI siguionlo osquoma:
Esqucma 2: Las trcs caras dc Ia rcaIidad snciaI (Arinn, 2000:31)
SOCIAI
ISICOIGICA CIITIRAI
Ln oI osquoma anlorior, Ia dimonsin cuIluraI no liono oxis-
loncia omprica on s misma. Consislo on vaIoros, crooncias y sm-
boIos inmanonlos on Ia porsonaIidad y on oI sisloma sociaI, a Ios
quo accodomos por abslraccin. AdicionaImonlo, oI osquoma nos
muoslra oI modo on quo, dosdo Ia socioIoga funcionaIisla cIsi-
ca, so inlonla oxpIicar Ia oslabiIidad do Ios sislomas sociaIos, os
docir, on lrminos do Ia nlima inlordopondoncia do Ios palronos
cuIluraIos, Ia inslilucionaIizacin y Ias nocosidados porsonaIos
(Aborcrombio ol aI., 1987:59).
Ln snlosis, Ia nocin do cuIlura consliluyo una cIavo anaI-
lica indisponsabIo, lanlo para Ia anlropoIoga como para Ia so-
cioIoga, quo pormilo una aproximacin aI conocimionlo do uno
do Ios compononlos osonciaIos do lodo procoso do conslruccin
do Ia roaIidad sociaI. Y, si bion oI concoplo do cuIlura la lonido
dosarroIIos loricos y molodoIgicos diforonlos lanlo on anlro-
poIoga como on socioIoga, oslas diforoncias, ms quo dihcuIlar
oI anIisis cuIluraI, conlribuyon a onriquocor Ia mirada sobro oI
fonmono cuIluraI on Ias sociodados conlompornoas.
4. LI ospacio oscoIar: Acloros on una oncrucijada
cuIluraI
Con Ia hnaIidad do procisar Io quo onlondomos por ospacio os-
coIar, nos apoyaromos on una dohnicin quo Io caracloriza do
Ia siguionlo manora: In ospacio ocoIgico do crucos do cuIlu-
111
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
ras cuya rosponsabiIidad ospochca os Ia modiacin rooxiva do
aquoIIos inujos pIuraIos quo Ias diforonlos cuIluras ojorcon so-
bro Ias nuovas gonoracionos, para faciIilar su dosarroIIo oducali-
vo (Iroz Gmoz, 1998:17). Considoramos quo acolar oI ospacio
oscoIar a parlir do Ia molfora: ospacio ocoIgico do cruco do
cuIluras nos pormilo ampIiar Ia mirada do Ia oscuoIa o oI Iicoo
ms aII do su hnaIidad oxpIcila do roproduccin sociaI. Ln osla
aproximacin lorica, Ia oscuoIa ya no so concibo soIo como un
ospacio fsico-inslilucionaI aIlamonlo normalivizado o como un
inslrumonlo do lransmisin y roproduccin cuIluraI, sino quo,
por oI conlrario, Ia oscuoIa so dohno como un ospacio ocoIgico
roIacionaI dondo so inlorcoplan o inloracluan diforonlos cuIluras
y sujolos, Ios quo, adoms, son (co)conslrucloros do Ia lolaIidad
do Ios procosos oducalivos quo ocurron on su inlorior.
Ln oslo sonlido, Iroz Gmoz (1998) propono una inlorosanlo
laxonoma do Ias divorsas cuIluras quo inloracluan on oI ospacio
oscoIar. Sin oslabIocor jorarquas onlro oIIas, oI aulor Ias dohno
como:
a) CuIlura crlica: laco roforoncia a Ias discipIinas cionlhcas
quo nulron do divorsa forma oI procoso oducalivo.
b) CuIlura sociaI: oxprosa Ios vaIoros y normas dominanlos on
una sociodad, Io cuaI produco un inujo lanlo on profosoros
como aIumnos.
c) CuIlura inslilucionaI: laco roforoncia a Ios rilos, normas y
vaIoros caraclorslicos do Ia cuIlura oscoIar (on sonlido ros-
lriclivo).
d) CuIlura oxporionciaI: sora Ia cuIlura propia do Ios divorsos
sujolos quo inloracluan on oI ospacio oscoIar, os docir, Ia cuI-
lura quo porlan Ios jvonos osludianlos, Ios profosoros, Ios
diroclivos, Ios apodorados, onlro olros acloros doI procoso
oducalivo.
o) CuIlura acadmica: so manihosla on oI curricuIum oscoIar
112
CuIlura oscoIar y cuIlura juvoniI - W. Mc|inc, M. Scn!ctc|
quo os, por dohnicin, un mocanismo do soIoccin do Ios
oIomonlos cuIluraIos (saboros, normas, vaIoros, olc.) quo so
ponon on juogo con una hnaIidad oducaliva aI inlorior doI
ospacio oscoIar.
Ln snlosis, Ia idonlihcacin do cinco cuIluras on un mismo
ospacio oscoIar nos pormilo comprondor quo Ia divorsidad cuIlu-
raI no os soIo un asunlo roforido a Ia oxisloncia do divorsas cuI-
luras a nivoI macrosociaI o fuora doI ospacio oducalivo formaI
(CuIlura Mapuclo, CuIlura Aymar, olc.) sino, por oI conlrario,
osla divorsidad os un rasgo caraclorslico doI ospacio oscoIar.
AdicionaImonlo, oslo onfoquo pormilo visibiIizar Ios divorsos ac-
loros doI procoso oducalivo quo inloracluan colidianamonlo on
oslo ospacio, oslo os: profosoros, jvonos osludianlos, padros, apo-
dorados y lodos aquoIIos inlorosados on inuir on Ia oducacin
do (nos)olros.
A conlinuacin, prosonlamos un osquoma dondo so puodon
obsorvar Ias divorsas cuIluras quo so inlorcoplan on oI ospacio
oscoIar:
Esqucma 3: CuIturas quc sc intcrccptan cn cI cspacin cscnIar (Prcz G-
mcz, 1998)
L S IA C I O L S C O I A R
CIITIRA
CRITICA
CIITIRA CIITIRA
INSTITICIONAI LXILRILNCIAI
L S IA C I O L S C O I A R
CIITIRA CIITIRA
SOCIAI ACADLMICA
Como podomos obsorvar, Ios acloros oducalivos osln ox-
C
I
I
T
I
R
A

L
S
C
O
I
A
R
C
I
I
T
I
R
A


}
I
V
L
N
I
I
113
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
puoslos aI inujo pormanonlo do divorsas cuIluras y, por Io lanlo,
no soIo podomos lacor nuoslro anIisis a parlir do una roIacin
dicolmica onlro cuIlura oscoIar y cuIlura juvoniI sino, adoms,
dobomos roconocor Ia oxisloncia do una pIuraIidad do cuIluras
quo colabilan on oI ospacio oscoIar. Lslas cuIluras on inloraccin
colidiana, lanlo aI inlorior doI auIa como fuora do oIIa, producon
inujos rocprocos on Ios acloros quo onlran on conlaclo on oI pro-
coso oducalivo y, por Io lanlo, roquioron do un roconocimionlo
gonuino do Ia oxisloncia do osla pIuraIidad cuIluraI como condi-
cin para su arlicuIacin aI inlorior doI ospacio oscoIar.
5. Aproximacin concopluaI a Ia cuIlura oscoIar y
Ia cuIlura juvoniI
Ia cuIlura oscoIar la sido abordada dosdo divorsas aproximacio-
nos concopluaIos quo dihoron onlro s, lanlo por oI conlonido do
Ia roaIidad quo con oIIa so invoca como por Ia dolorminacin do
Ios oIomonlos quo Ia componon. Lsla muIlipIicidad do onfoquos
va dosdo dohnir oporalivamonlo oI concoplo como: Dinmicas
quo so gonoran aI inlorior doI oslabIocimionlo, poro fuora do Ia
saIa do cIasos (Lrrzuriz, ol aI., 1994), lasla dohnicionos ms
gonoraIos y abarcadoras como: LI conjunlo do conocimionlos,
oslados anmicos, accionos y nivoI do dosarroIIo aIcanzado por
una comunidad oducaliva (Marlnoz- Oloro, 2003). Dosdo nuos-
lra propia porspocliva, y loniondo como baso Ias procisionos con-
copluaIos anloriormonlo prosonladas, Ia cuIlura oscoIar so consi-
dorar como oI rosuIlado do una conslruccin sociaI conlingonlo
a Ias condicionos maloriaIos, sociaIos y simbIicas quo dominan
on un liompo y on un ospacio dolorminado, oslo os: Conjunlo do
signihcados, oxpoclalivas y comporlamionlos comparlidos por
un dolorminado grupo sociaI, quo faciIilan y ordonan, Iimilan y
poloncian Ios inlorcambios sociaIos, Ias produccionos simbIicas
y maloriaIos y Ias roaIizacionos individuaIos y coIoclivas don-
lro do un marco ospaciaI y lomporaI dolorminado (Iroz G-
moz,1998:16).
Ln osla visin, como vomos, so inlogran Ios aspoclos malo-
114
CuIlura oscoIar y cuIlura juvoniI - W. Mc|inc, M. Scn!ctc|
riaIos, sociaIos o idoacionaIos quo conforman gonricamonlo una
cuIlura. Lsla porspocliva nos pormilir, on Io sucosivo, inlonlar
doscribir y anaIizar Ios divorsos oIomonlos y roIacionos invoIu-
cradas on Ia conhguracin lanlo do Ia cuIlura oscoIar como do Ia
cuIlura juvoniI.
Iara ospocihcar Ios conlonidos do nuoslra propia dohnicin,
prosonlamos, a conlinuacin, un osquoma dondo so puodon ob-
sorvar Ios compononlos y oIomonlos quo oslrucluran Ia cuIlura
oscoIar:
Esqucma 4: Cnmpnncntcs dc Ia nncin dc cuItura cscnIar
C I IT I R A L S C O I A R
COMIONLNTL COMIONLNTL
MATLRIAI SOCIAI
COMIONLNTL
IDLACIONAI
Ln consocuoncia, Ios oIomonlos quo componon Ia cuIlura
- TocnoIoga oducaliva
- Objolos do consumo
oscoIar (Cuadornos,
mocliIas, olc.)
- Objolos do vaIor ovocalivo
(Iniformos, campanas, olc.)
- RoIos (Diroclor, profosor,
aIumno, olc.)
- Normas (RogIamonlos
do discipIina oscoIar,
sancionos, olc.)
- Inslilucionos (Rocroos,
vacacionos, olc.)
- Conocimionlos (CurricuIum)
- Idoas (Sobro divorsos lpicos)
- Crooncias (Sobro oducacin)
- VaIoros (SoIoccin curricuIar)
- Ionguajo y comunicacin
(Iroominoncia doI cdigo) oscrilo
por sobro oI oraI)
oscoIar soran: normas, milos, signos, rilos, Ionguajo y comu-
nicacin, vaIoros y supuoslos bsicos impIicados on Ia prclica
oducaliva (looras impIcilas do Ios profosoros, roprosonlacionos
sociaIos sobro divorsos lpicos do Io oducalivo, olc.) Tanlo a parlir
do Ia dohnicin como do Ia onumoracin do oIomonlos, so puodo
obsorvar quo Ia cuIlura oscoIar liono una dobIo funcionaIidad: os-
labIocor Ios Imilos do Ia inslilucin y proporcionar oIomonlos do
idonlidad y sonlido do porlononcia a Ios miombros quo Ia com-
115
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
ponon.
Ior olra parlo, Ia dohnicin y caraclorizacin do Ia cuIlura
juvoniI roquioro do un anIisis provio do Ia nocin do juvonlud.
AI rospoclo, oxislon divorsas porspoclivas do anIisis doI fonmo-
no juvoniI: Ia juvonlud como una simpIo calogora olroa (15-
29 aos), Ia juvonlud como olapa do maduracin psicoIgica, y,
hnaImonlo, Ia juvonlud como una subcuIlura (SandovaI, 2002:
159-164). Ln oI marco do osla uIlima concopcin, considoraromos
Ia nocin do cuIlura (s) juvoniI (os) como: Ia manora on quo
Ias oxporioncias sociaIos do Ios jvonos son oxprosadas coIocli-
vamonlo modianlo Ia conslruccin do osliIos do vida dislinlivos,
IocaIizados on oI liompo Iibro o on ospacios inlorsliciaIos do Ia
vida inslilucionaI (Ioixa, 1998: 84). Ln consocuoncia, Ia condi-
cin juvoniI, laI como Io soaIa oslo aulor, oslara dada por un
osliIo do vida quo so consliluyo on uno do Ios oIomonlos dislinli-
vos do Ias cuIluras juvoniIos y quo oI mismo aulor dohno como:
manifoslacionos simbIicas propias, oxprosadas on un conjunlo
ms o monos coloronlo do oIomonlos maloriaIos o inmaloriaIos
quo Ios jvonos considoran roprosonlalivos do su idonlidad como
grupo (Ioixa, 1998: 85).
Ln oslo sonlido, podomos considorar a Ias cuIluras juvoniIos
como oI rosuIlado do un dobIo procoso do diforonciacin: on pri-
mor Iugar, doI mundo aduIlo y, Iuogo, oslabIocimionlo do fron-
loras inlorioros onlro sus propios paros. Ambos procosos conlri-
buyon a oslabIocor Ia idonlidad do Ios sujolos: lanlo on oI mbilo
individuaI como on oI coIoclivo. A conlinuacin, prosonlamos un
osquoma quo inlonla sinlolizar Ios principaIos oIomonlos do Ia
cuIlura juvoniI:
Esqucma 5: Cnmpnncntcs dc Ia nncin dc cuItura juvcniI
116
CuIlura oscoIar y cuIlura juvoniI - W. Mc|inc, M. Scn!ctc|
C
I
I
T
I
R
A


}
I
V
L
N
I
I

C
I
I
T
I
R
A

L
S
C
O
I
A
R
- LIomonlos locnoIgicos do
consumo juvoniI (ToIfonos
coIuIaros, roproducloros do
musica, olc.)
- Objolos do consumo
juvoniI (Vosluario,
locnoIoga, olc.)
- Objolos do vaIor ovocalivo
(Vosluario, accosorios
docoralivos, laluajos, olc.)
- RoIos (AIumno,
lrabajador, lijo, olc.)
- Normas (Do
convivoncia juvoniI, do
soIidaridad, olc.)
- Inslilucionos
- Conocimionlos
- Idoas
- Crooncias }uvoniIos
- VaIoros
- Ionguajo (Iroominoncia doI
Ionguajo oraI sobro oI oscrilo)
C I IT I R A } I VL N I I
COMIONLNTL COMIONLNTL
MATLRIAI SOCIAI
COMIONLNTL
IDLACIONAI
Ln oI osquoma anlorior, so obsorvan Ios aspoclos maloriaIos,
sociaIos o idoacionaIos quo componon loda cuIlura y quo, on oI
caso do Ia cuIlura juvoniI, rovoIan un compIojo procoso do rosigni-
hcacionos simbIicas quo lacon Ios jvonos do diclos oIomonlos
(arlofaclos cuIluraIos do consumo juvoniI, roIos y normas, olc.).
Como una manora do sinlolizar Ios principaIos concoplos ro-
visados on oslo arlcuIo, so prosonla, a conlinuacin, un osquoma
dondo so muoslran Ias diforonlos cuIluras quo inloracluan aI in-
lorior doI ospacio oscoIar y cmo oIIas onmarcan Ia roIacin onlro
Io quo lomos IIamado cuIlura oscoIar y cuIlura juvoniI. Lsquom-
licamonlo, so prosonla doI siguionlo modo:
Esqucma 6: ArticuIacin dc Ia cuItura cscnIar y Ia cuItura juvcniI cn cI
cspacin cscnIar
L S IA C I O L S C O I A R
CIITIRA CIITIRA
CRITICA SOCIAI
CIITIRA CIITIRA CIITIRA
INSTITICIONAI LXILRILNCIAI SOCIAI
L S IA C I O L S C O I A R
Ln oI siguionlo punlo, anaIizaromos Ia roIacin quo oslabIo-
117
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
con on oI ospacio oscoIar Ia cuIlura oscoIar y Ia cuIlura juvoniI. Ln
oslo marco, y a parlir do Ias nocionos loricas rovisadas, inlorpro-
laromos aIgunas do Ias divorsas manifoslacionos do osla inlorac-
cin cuIluraI aI inlorior doI ospacio oscoIar, onfalizando para oIIo
Ia dinmica do oncuonlros y dosoncuonlros quo so producon.
6. CuIlura juvoniI y cuIlura oscoIar:
(dos)oncuonlros aI inlorior doI ospacio oscoIar
Ia roIacin onlro cuIlura oscoIar y cuIlura juvoniI la sido proson-
lada on lrminos do una rc|ccicn ccniciitc, Ia cuaI so producira
por una londoncia inloronlo quo IIova a Ia oscuoIa/Iicoo, on lanlo
inslilucin sociaI roproduclora do un ordon sociaI, a corrarso ros-
poclo do Ias oxporioncias do Ios jvonos on oI ospacio oxlorior aI
Iicoo (Corda, AssaI, CobaIIos y SopuIvoda, 2000: 21).
Dosdo osla porspocliva, Ia oscuoIa/Iicoo manifoslara una
londoncia a Ia lomogonoizacin do Ios jvonos osludianlos on
Ia calogora do aIumnos, lodos iguaIos, donlro do un mismo
rgimon do onsoanza y discipIina oscoIar. Do oslo modo, Ias sig-
nihcacionos y oxporioncias quo doI mundo oxlorior oxlraon Ios
sujolos son considoradas, por oI sisloma oducalivo, como socun-
darias y/o porjudiciaIos, puos Iimilan Ia iguaIacin quo so produ-
co con Ia oscoIarizacin do Ios jvonos. Ios auloros moncionados
concIuyon quo oI roconocimionlo do inlorosos, do oxpoclalivas,
do oxporioncias, os un aspoclo quo Ias inslilucionos oscoIaros no
lan incorporado aun. Ln osla coyunlura, Ia roIacin onlro ambas
cuIluras os do incomunicacin, dondo Ias prclicas oscoIaros y
Ios conlonidos curricuIaros no so condicon con Ia cuIlura oxpo-
rionciaI do Ios jvonos-aIumnos, gonorando con oIIo una fuonlo
pormanonlo do lonsionos y dosoncuonlros onlro cuIlura oscoIar y
cuIlura juvoniI.
Dosdo osla porspocliva, oI probIoma fundamonlaI on Ia roIa-
cin onlro cuIlura juvoniI y cuIlura oscoIar consislira on quo osla
uIlima no la Iogrado roconocor quo Ia oducacin, parlicuIarmon-
lo Ia onsoanza modia, os Ia oducacin do Ios jvonos y para Ios
118
CuIlura oscoIar y cuIlura juvoniI - W. Mc|inc, M. Scn!ctc|
jvonos. Ln consocuoncia, Ios probIomas do arlicuIacin o dos-
arlicuIacin no so produciran onlro jvonos, sino quo onlro oslos
y una cuIlura oscoIar quo no Ios roconoco su condicin do laIos,
sino quo, por oI conlrario, liondo a rogIamonlar y a normar sus
conduclas do manora rgida y, a vocos, do manora lasla abusiva
(Oyarzun, ol aI., 2001:15).
Iodomos inforir, por lanlo, quo una fuonlo imporlanlo do
lonsionos onlro ambas cuIluras radicara on oI lipo do roIacionos
sociaIos quo so oslabIocon onlro jvonos y profosoros aI inlorior
doI ospacio oscoIar. Lslas roIacionos so caraclorizaran por oI lo-
mor, Ia dosconhanza y oI miodo. Como soaIa Duarlo (2002), Ias
roIacionos onlro oI mundo aduIlo (Ios profosoros) y oI mundo
jovon (Ios aIumnos) osln modiadas por una sorio do mscaras
y corazas quo impidon Ia osponlanoidad y Ia aulonlicidad onlro
oIIas, siondo hnaImonlo oslas mscaras Ias quo dohnon Ios osliIos
do roIacionos quo so maloriaIizan a lravs do roIos, oslalus, alri-
bucionos do podor y olras formas concrolas do prosonlarso anlo
oI mundo. AI rospoclo, so soaIa Io siguionlo:
LI profosor Iuis y Ia aIumna Sara no so roIacionan on
lanlo porsonas, sino a parlir y modianlo Ios roIos quo
cada cuaI juoga on oI ospacio oscoIar. Do osla manora, Ias
posibiIidados do acorcamionlo y vincuIacin profunda
oslarn dadas soIo si son capacos do abrirso y moslrarso
con aulonlicidad on Ia roIacin (Duarlo, 2002:110).
AI rospoclo, podomos soaIar quo Ia roIacin podaggico-for-
maliva onlro oducador y oducando so la doscrilo dosdo divorsas
porspoclivas lomando on considoracin dos caraclorslicas bsi-
cas: on primor Iugar, so lrala do una roIacin sociaI, puos osln
impIicados aI monos dos acloros sociaIos y, on sogundo Iugar, so
lrala do una roIacin sociaI asimlrica, porquo siompro osl cIaro
quin oduca y quin os oducado. Ln consocuoncia, no so lrala
do una roIacin sociaI iguaIilaria. Sin ombargo, croomos quo Ia
inlorprolacin y oI dosompoo do Ios roIos on oI mbilo oducalivo
119
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
dobiora londor a oxibiIizarso y a adocuarso a Ias acluaIos london-
cias do cambio quo so obsorvan on nuoslra sociodad.
Como una forma do sislomalizar Ios oncuonlros y doson-
cuonlros onlro Ia cuIlura oscoIar y Ia cuIlura juvoniI, proponomos
anaIizar aIgunas londoncias do cambio sociocuIluraI quo, a nuos-
lro juicio, son iIuslralivas do Ia lonsin onlro ambas cuIluras.
In primor foco do lonsin so da on oI sono doI componon-
lo sociaI do Ia cuIlura y gira Ia lonsin on lorno a Ia omorgoncia
dc nucvas Inrmas dc rcIacin dc Ins sujctns cnn Ia autnridad
y cI pndcr (y sus hguras lradicionaIos). Ln oslo sonlido, y on Ia
busquoda do una mojor arlicuIacin onlro Ia cuIlura oscoIar y Ia
cuIlura juvoniI, podomos obsorvar quo Ios aspoclos sociaIos do Ia
cuIlura (dimonsin normaliva, asignacin do roIos, dislribucin
doI podor, olc.) lionon una imporlancia oslralgica para oI Iogro
do dicla arlicuIacin. Ior ojompIo, mionlras quo on Ia cuIlura os-
coIar Ios roIos liondon a sor dosompoados do forma rgida y apo-
gada a Ia lradicin y acompaados do normas quo rofuorzan Io
rogIamonlario, Io discipIinario (Io punilivo, a vocos) y Ia dimon-
sin inslrumonlaI do Ia accin oducaliva. Ln Ia cuIlura juvoniI, on
cambio, Ios roIos y oslalus lradicionaIos (aIumno, lrabajador, lijo,
olc.) son dosompoados on forma ms oxibIo y rosignihcados
do divorsas manoras dando origon, con oIIo, a nuovas formas do
roIacin do Ios jvonos con Ia normalividad, Ias hguras do aulo-
ridad, Ias oporlunidados do accoso a divorsos bionos sociaIos, Ias
oxpoclalivas do xilo sociaI, olc. Con oIIo, considoramos quo un
dosompoo rgido do Ios roIos oducalivos gonora una londoncia
a onlrar on coniclo con Ia normalividad oscoIar y sus hguras do
auloridad oducaliva (profosoros, dirocloros, inspocloros, olc.).
In sogundo foco do lonsin gira on lorno a Ia omorgoncia dc
nucvas Inrmas dc rcIacin do Ios acloros sociaIos (parlicuIarmon-
lo Ios jvonos) con Ia informacin y oI conocimionlo (y sus inslru-
monlos ms visibIos: Ia locnoIoga y Ios sislomas oducalivos). Io
anlorior nos romilo aI compononlo sociaI do una cuIlura.
120
CuIlura oscoIar y cuIlura juvoniI - W. Mc|inc, M. Scn!ctc|
In lorcor foco do lonsin onlro cuIlura juvoniI y cuIlura os-
coIar osl roforido a Ios conocimionlos, idoas, crooncias, vaIoros,
Ionguajo y comunicacin quo omorgon on oI sono do Ias cuIluras
juvoniIos on Ia acluaIidad y quo no son roconocidos como for-
mas do oxprosin sociaImonlo Ioglimos por Ia cuIlura oscoIar.
Lslos rasgos omorgonlos do Ia cuIlura juvoniI, quo nos romilon
dircctamcntc aI nivcI idcacinnaI do Ias cuIluras, conformaran
Ios nuovos univorsaIos cuIluraIos (MarguIis y Irrosli, 1998) do
Ia condicin juvoniI on Ia poca conlompornoa. In ojompIo do
oslos rasgos sui gcncris soran: prodominio do Ia imagon por so-
bro Io discursivo (oraI o oscrilo), prodominio doI prosonlo como
dimonsin lomporaI dominanlo on dosmodro doI fuluro, onlro
olros aspoclos roIovanlos.
IinaImonlo, podomos soslonor quo Ia nocin do cuIlura brin-
da muIlipIos polonciaIidados para oI anIisis oducalivo. LI onfoquo
cuIluraI no supono un simpIo cambio do donominacionos, sino
Ina nuova porspocliva do anIisis do Io quo roaImonlo ocurro on
Ia oscuoIa y do Ios ofoclos quo lionon Ia(s) cuIlura(s) on Ios ponsa-
mionlos, sonlimionlos y conduclas do osludianlos y profosoros
(Iroz Gmoz 1998:16). Ln oslo sonlido, Iograr una compronsin
cuIluraI doI fonmono oducalivo roquioro doscondor a Ios inlor-
cambios (lanlo impIcilos como oxpIcilos) do signihcados quo so
producon on Ios momonlos y on Ias siluacionos ms divorsas o
inadvorlidas do Ia vida colidiana on oI mbilo do Ia oscuoIa.
7. Rooxionos hnaIos
Ms quo concIusionos dohnilivas, so prosonla una sorio do ro-
oxionos quo pormilan oslimuIar oI dobalo oducalivo y oxpIorar
nuovos caminos on pos do una mojor arlicuIacin onlro Ia cuIlura
oscoIar y Ia cuIlura juvoniI.
Ln primor Iugar, quoromos insislir on Ia nocosidad do un
roconocimionlo do Ia divorsidad cuIluraI roaImonlo oxislonlo aI
inlorior doI ospacio oscoIar: cuIlura crlica, cuIlura sociaI, cuI-
lura inslilucionaI, cuIlura acadmica y cuIlura oxporionciaI. Lslo
121
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
roconocimionlo os uno do Ios principaIos dosafos do Ia oscuoIa
conlompornoa.
Ln sogundo Iugar, soslonomos quo uno do Ios principaIos
obslcuIos para producir una roaI arlicuIacin onlro cuIlura os-
coIar y cuIlura juvoniI rosido on oI loclo do quo, on oI ospacio
oscoIar, soIo so roconoco una dimonsin do Ia condicin oxislon-
ciaI do Ios jvonos: su condicin do aIumno. Do laI modo quo,
aI onfalizar osla dimonsin, so liondo a dojar fuora doI procoso
oducalivo aspoclos cIavo do Ia formacin do Ios jvonos (y do su
cuIlura), os docir, sus inlorosos, sus nocosidados, Ios oIomonlos os-
llicos propios, onlro olros aspoclos fundamonlaIos do su procoso
do conslruccin do idonlidad individuaI y coIocliva.
Ina lorcora rooxin quo pormilo (ro)ponsar on una
(ro)arlicuIacin onlro cuIlura(s) juvoniI(os) y cuIlura(s) oscoIar(os)
liono quo vor con oI loclo do quo ambas cuIluras so oncuonlran
inmorsas on Ia acluaIidad on una dinmica do cambios sociaIos
quo osl gonorando profundas lransformacionos on oI mbilo do
Ia subjolividad do Ios individuos, Ia oslruclura y funcin do Ias
inslilucionos oducalivas, omorgiondo con oIIo nuovas formas do
roIacin onlro individuo, oducacin y sociodad.
Ln cuarlo Iugar, podomos soaIar quo Ia imporlancia olorga-
da aI anIisis doI fonmono cuIluraI juvoniI on CliIo so manihosla
on una variodad do osludios o invosligacionos (Duarlo, 1994, San-
dovaI, 2002, Zarzuri y Ganlor, 2002, GuoII, 2003). IolonciaImonlo,
oslos osludios olorgan a Ios divorsos acloros doI sisloma oducali-
vo Ia posibiIidad do accodor a una compronsin ms profunda do
Ia(s) cuIlura(s) juvoniI(os) quo convorgon on oI ospacio oscoIar. Ln
roIacin con Ia cuIlura oscoIar, so doslaca una ampIia gama do au-
loros y osludios (Ldvards ol aI., 1995, Corda ol aI., 2000, Oyarzun
ol aI., 2001, Baoza, 2001) on Ios cuaIos so oncuonlra una riquoza
concopluaI y anaIlica quo proporcionan nuovas pislas y orion-
lacionos quo puodon conlribuir signihcalivamonlo a una mojor
arlicuIacin onlro cuIlura(s) juvoniI(os) y cuIluras oscoIar(os).
122
CuIlura oscoIar y cuIlura juvoniI - W. Mc|inc, M. Scn!ctc|
IinaImonlo, soslonomos quo oI cruco do cuIluras aI inlorior
doI ospacio oscoIar (Iroz Gmoz, 1998) dobo lonor como ojo oI
roconocimionlo do Ia cuIlura oxporionciaI do Ios acloros oslra-
lgicos doI sisloma oducalivo: jvonos y profosoros. Do modo laI
quo Ia ospocihcidad do cada cuIlura quo so inlorcopla no so cons-
liluya on un obslcuIo para su arlicuIacin, sino ms bion on una
oporlunidad para onriquocor Ia cuIlura oscoIar y Ia propia cuI-
lura oxporionciaI do Ios sujolos concornidos on Ia oducacin.
BibIiografa consuIlada
Ario, A. (2000). Sccic|cgic !c |c cu|iurc. Ic ccnsiiiucicn sin|c|icc !c |c sccic!c!.
Lspaa: ArioI.
________ (2003). Divorsidad cuIluraI. Ln: Diccicncric !c |c Sc|i!cri!c! (|).
VaIoncia: Iundacin do Ia SoIidaridad y oI VoIunlariado do Ia
Comunidad VaIonciana.
Baoza, }. (2001). || ccic !c scr c|unnc, cn jctcncs !c |iccc !c sccicr pcpu|cr.
Sanliago: Inivorsidad CalIica RauI SiIva Honrquoz.
Corda, A. M., AssaI, Y, CobaIIos, I. & SopuIvoda, R. (2000). jctcn c|unnc.
Ccnicic !c i!cnii!c! Un csiu!ic cincgr4cc cn |cs |icccs !c scc-
icrcs pcpu|crcs. Scniicgc. IOM.
Duarlo, C. (2002). Mundos jvonos, mundos aduIlos: Io gonoracionaI y Ia
roconslruccin do Ios puonlos rolos on oI Iicoo. Ina mirada
dosdo Ia convivoncia oscoIar. Rovisla IIlima Dcada.16.9. 5-
113.
Ldvards, V. (1995). LI Iicoo por donlro. Lsludio olnogrhco sobro prc-
licas do lrabajo on Lducacin Modia. Sanliago do CliIo: MI-
NLDIC.
Lrrzuriz, M., GonzIoz, R., Marlinic, S., Manzi, }., Sclaragor, }., Svopo, }. &
Irzua, I. (1994). Dcncn!cs sccic|cs c |c c!ucccicn nc!ic. Sanlia-
go: Minislorio do Lducacin do CliIo.
Ioixa, C. (1998). Ia ciudad invisibIo. Torrilorios do Ias cuIluras juvoniIos.
Ln M. MarguIis & M.Irrosli (Coord.). Viticn!c c ic!c. jctcncs,
icrriicrics cu|iurc|cs nuctcs scnsi|i|i!c!cs. Bogol: SigIo doI
lombro odiloros.
GuoII, I. (2003). 1rcns|crnccicncs cu|iurc|cs c i!cnii!c! jutcni| cn C|i|c. Scniic-
gc, |!iicric|. PNUD.
123
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Mcrgu|is, M. Urrcsii, M. (18). Ic ccn!icicn sccic| !c |c ccn!icicn !c ju-
tcniu!. |n M. Mcrgu|is c M. Urrcsii (Cccr!.). Viticn!c c ic!c.
jctcncs, icrriicrics cu|iurc|cs nuctcs scnsi|i|i!c!cs. Bogol: SigIo
doI lombro odiloros.
Marlnoz-Oloro, V. (2003). Cu|iurc cscc|cr ncjcrc !c |c c!ucccicn. Madrid:
CompIulonso.
MINLDIC (1994). Iun!cncnics, csircicgics ccnpcncnics !c| Prcgrcnc !c
Mcjcrcnicnic !c |c Cc|i!c! |ui!c! !c |c |!ucccicn Mc!ic. San-
liago do CliIo: Minislorio do Lducacin.
Oyarzun, A., Goicovic, I., IrrazabaI, R. & Royos, I. (2001). |nirc jctcncs rc-
prc!ucicrcs jctcncs cc-ccnsirucicrcs. scnii!cs !c |c inicgrccicn cn
|c cu|iurc cscc|cr. Sanliago: Minislorio do Lducacin.
Iroz Gmoz, A. (1998). Ic cu|iurc cscc|cr cn |c sccic!c! ncc|i|crc|. Mc!ri!.
Mcrcic.
Scn!ctc|, M. (2002). jctcncs cn c| sig|c XX|. Sujcics Acicrcs cn unc sccic!c!
cn ccn|ic. Sanliago do CliIo: Ldicionos Inivorsidad CardonaI
SiIva Honrquoz.
Zarzuri, R. y Ganlor, R. (2002). Cu|iurcs jutcni|cs, ncrrciitcs nincriicrics
csiciiccs !c| !csccnicnic. Sanliago: ICSH.
125
La "ayuda", una catcgnra
cnnccptuaI para anaIizar Ia
cnnstruccin subjctiva dcI trabajn
cn un grupn dc cstudiantcs-
trabajadnrcs
MarioIa Macri
Rcsumcn
Ln oslo arlcuIo, so prosonlan rosuIlados do una invosligacin sobro oI
sonlido subjolivo alribuido por Ios jvonos aI lrabajo. A parlir doI anIisis
do onlrovislas a osludianlos-lrabajadoros do 13 a 17 aos, y lomando como
baso Ias omisionos loxluaIos, so concopluaIiza aI lrabajo como ayuda a
Ios padros o como ayuda a s mismos. LI arlcuIo concIuyo quo oslas
calogoras osln roIacionadas con Ia famiIia do origon y muoslran una
dimonsin ms do Ia gIobaIizacin.
PaIabras cIavc: AdoIosconcia, lrabajo, famiIia, subjolividad, gIobaIizacin.
Abstract
In llis arlicIo vo prosonl somo issuos from a rosoarcl projocl aboul llo
subjoclivo sonso llal youngslors alribulo lo vorI. Aflor llo hoId vorI,
aImosl ono lundrod inlorviovs lo sludonl-vorIors in Buonos Airos cily,
vo groupod llo informalion according lo llroo difforonl calogorios. Tlis
calogorios aro roIalod lo llo famiIios and slov anollor dimonsion of
gIobaIizalion.
Kcy wnrds: AdoIosconco, WorI, famiIy, subjoclivnoss, gIobaIizalion.
MarioIa Macri: SociIoga Argonlina. LspociaIisla on IrobIomlica sociaI infanlo-
juvoniI. Irofosora do Toora SocioIgica y SocioIoga do Ia Lducacin. Invosligadora
Inslilulo Gino Gormani, IacuIlad do Cioncias SociaIos Inivorsidad do Buonos Airos.
IacuIlad do IsicoIoga y Lducacin. Inivorsidad CalIica Argonlina Ayacuclo 1296-
3 piso TL 4824-6336- mmacri2vias.com.ar
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11 - 2006 - pp. 125 - 152
126
Ia ayuda, una calogora concopluaI para anaIizar Ia conslruccin subjoliva doI
lrabajo on un grupo do osludianlos-lrabajadoros - M. Mccri
Inlroduccin
Ln Argonlina, do acuordo a osludios o invosligacionos (IoIdman,
1996, Macri, 1992, Siompro, 2003) basados on dalos consaIos o
osladslicas poridicas, Ia calogora do ocupacin ms frocuonlo
para Ios jvonos os lrabajador famiIiar sin romunoracin hja.
Lsla calogora so vorihca ospociaImonlo onlro Ios monoros do 18
aos.
Ln oslo arlcuIo, nos proponomos, a parlir do una invosliga-
cin con molodoIoga cuaIilaliva
1
, moslrar Ia vida do un conjunlo
do adoIosconlos quo podran o no labor sido caplados por Ias
osladslicas ohciaIos como lrabajadoros famiIiaros sin romunora-
cin hja y sin ombargo Io oran. Lsla oxporioncia do posibIo subro-
gislro doI lrabajo do Ios jvonos so apoya on Ia dislancia onlro Ios
Ionguajos quo uliIizan Ios invosligadoros para formuIar sus pro-
locoIos do oncuosla y Ios concoplos IocaIos (GIasor y Slrauss,
1967) ompIoados por Ios sujolos do invosligacin para roforirso a
su colidianoidad.
Ln Ia invosligacin
2
aIudida AdoIosconcia y SociaIizacin
nos proponamos, como objolivo gonoraI, conocor sobro oI sig-
nihcado doI lrabajo on Ia adoIosconcia y su arlicuIacin con Ia
lrayocloria oscoIar. Con oso hn, onlrovislamos on forma diaIgica
onlro Ios aos 2000 y 2003 a ms do cion osludianloslrabajadoros
do oscuoIas modias do Ia ciudad do Buonos Airos y do diforon-
los parlidos doI Gran Buonos Airos. A parlir do oslas onlrovislas,
obluvimos imporlanlo informacin sobro Ios procosos do subjo-
livacin y sociaIizacin IaboraI y oscoIar do Ios jvonos. Ln oslo
arlcuIo, y por razonos odiloriaIos, nos conlraromos on Ia infor-
1 Ln mi proyoclo do invosligacin, parlo do una poslura opislmica quo busca
comprondor o inlorprolar oI signihcado doI lrabajo do Ios adoIosconlos, comprondor,
on sonlido voboriano do doscubrir oI signihcado subjolivo quo oI aclor olorga a su
accin y on oI sonlido do DiIlloy, compronsin impIica oI procoso a lravs doI cuaI
conocomos un inlorior modianlo Ia ayuda do signos porcibidos dosdo oI oxlorior por
nuoslros sonlidos.
2 Lsla invosligacin forma parlo doI proyoclo do losis docloraI AdoIosconcia y
SociaIizacin quo dosarroIIo on oI Irograma do Doclorado do Ia IacuIlad do IiIosofa
y Iolras do Ia Inivorsidad do Buonos Airos.
127
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
macin roforida aI lrabajo. Con oso hn, primoro so prosonla una
caraclorizacin sociodomogrhca do Ios onlrovislados a parlir doI
anIisis do Ios dalos cuanlilalivos conlonidos on Ias onlrovislas
y, on sogundo lrmino, so prosonla oI anIisis do Ia informacin
cuaIilaliva y Ia conslruccin do calogoras concopluaIos. Nuoslro
propsilo os moslrar oI procoso do anIisis do dalos cuaIilalivos
conduconlo a Ia conslruccin do Ia calogora lrabajo como ayu-
da
3
y Ia doscripcin do diclas calogoras.
Ios jvonos onlrovislados: Doscripcin
sociodomogrhca, soxo y odad
So onlrovislaron 126 osludianlos quo lrabajaban. Sosonla y sois
(66) fuoron onlrovislados on oscuoIas normaIos, modias, Iicoos y
coIogios univorsilarios do goslin oslalaI, do Ia Ciudad do Buonos
Airos y olros 60 on oscuoIas modias, do oducacin gonoraI bsica
do goslin oslalaI doI Gran Buonos Airos.
Ia odad do Ios onlrovislados osciIa onlro Ios 12 y Ios 18 aos.
LI promodio do odad os do 15 aos y Ia mayora so conconlra on-
lro Ios 14 y Ios 16 aos (84.9 doI lolaI). LI dalo sobro promodio
do odad so corrospondo con nuoslra inloncin do busquoda quo
ora clicos quo osluvioran lrabajando y cursando on Ia CABA 1 y
2 ao doI socundario y on oI GBA oI uIlimo cicIo do Ia Lducacin
GonoraI Bsica. Ln Ia prclica do Ias onlrovislas, oslos mrgonos
so oxibiIizaron, por Ios procosos do ropiloncia, onconlramos cli-
cos on 1 y 2 ao doI socundario con 17 aos do odad o, por oI
conlrario, clicos quo lonan monos odad quo Ia corrospondionlo
a su ao oscoIar, poro oslos casos oran Ios monos.
Obsorvando Ia dislribucin do Ios onlrovislados sogun soxo,
Ios varonos roprosonlan oI 58.7 doI lolaI do onlrovislados con
74 casos, mionlras quo Ias mujoros roprosonlan oI 41.3 con 52
casos. Si so cruzan soxo y odad, Ias mujoros suporan on numoro a
3 LI lrabajo quo roaIizan Ios adoIosconlos, por sus caraclorslicas parlicuIaros, os sonlido
como una ayuda a Ios aduIlos o a s mismos.
128
Ia ayuda, una calogora concopluaI para anaIizar Ia conslruccin subjoliva doI
lrabajo on un grupo do osludianlos-lrabajadoros - M. Mccri
Ios varonos soIo onlro Ios quo lionon 14 aos. Ln lodas Ias doms
odados, son Ios varonos Ios quo suporan on numoro a Ias mujoros,
incIuido un unico caso onlro Ios quo lionon doco aos quo por-
lonoco aI soxo mascuIino. Lnlro Ias mujoros, Ias do Ia ciudad do
Buonos Airos roprosonlan oI 55.8 do Ias onlrovisladas, mionlras
quo Ias do G.B.A, oI 44.2. Ios varonos so dislribuyon on propor-
cionos iguaIos onlro ciudad do Buonos Airos y G.B.A.
Ias famiIias
Ia milad do Ios onlrovislados vivo on logaros nucIoaros (63 ca-
sos) inlogrados por cualro y ms miombros.
Ios logaros monoparonlaIos (30 do Ios casos), quo siguon
on imporlancia como forma do vida do Ios onlrovislados, osln
compuoslos por lasla cualro miombros. Ln gonoraI, oslas fami-
Iias osln inlogradas por Ia mujor jofa do logar y dos o lros lijos
adoIosconlos. LI roslo so dislribuyo on 17 onlrovislados provo-
nionlos do famiIias ampIiadas y 8 do famiIias onsambIadas.
Ioco ms doI 50 do Ios onlrovislados vivo on famiIias do
lasla 4 miombros.
Ia mayora do Ios onlrovislados porlonoco a famiIias con jofo
do logar lombro (67.5), mionlras quo oI 32.5 porlonoco a lo-
garos con jofa mujor.
LI 88 do Ios onlrovislados porlonoco a logaros cuyo jofo so
oncuonlra ocupado.
So obsorva una disporsin on cuanlo a Ia ocupacin doI jofo
do logar. SoIo aproximadamonlo un 30 posoo lrabajo on roIa-
cin do dopondoncia, oI roslo so dislribuyo on calogoras ocupa-
cionaIos quo lan proIiforado on Ias uIlimas dcadas y quo osla-
ran dando cuonla do Ia cada doI ompIoo asaIariado.
LI oIovado porconlajo do madros quo lrabajan so corrospondo
lanlo con Ia prosoncia signihcaliva do logaros monoparonlaIos
129
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
con jofa mujor como con oI procoso do cada doI saIario, quo IIova
a Ios logaros a incorporar nuovos miombros aI morcado do lra-
bajo.
Ln oI caso do Ias ocupacionos do Ias madros, aI iguaI quo on
oI caso do Ios padros do Ios onlrovislados, so obsorva Ia prosoncia
do ocupacionos vincuIadas a Ios cambios on oI morcado IaboraI,
fundamonlaImonlo oI aumonlo doI ompIoo on oI soclor sorvicios.
Ln cuanlo a Ia oducacin do Ios padros, aproximadamonlo oI
40 do Ios padros o padraslros do Ios onlrovislados la ingrosa-
do aI nivoI socundario. Si considoramos quo, on promodio, oslos
aduIlos lionon aIrododor do 45 aos, podomos ponsar quo porlo-
nocon a Ia pobIacin quo so bonohci con Ia oxpansin doI sislo-
ma oducalivo iniciada a modiados do sigIo. Ia disporsin do Ios
nivoIos do oducacin do Ios padros y Ia prosoncia do un porcon-
lajo signihcalivo do jofos do logar onlro Ios padros do Ios onlro-
vislados quo lan aIcanzado oI nivoI lorciario do oducacin podra
oslar indicando quo oI fonmono do Ios lrabajadoros adoIosconlos
so oxliondo a divorsos socloros sociaIos y podra roIacionrsoIo
con oI procoso do ompobrocimionlo quo afocl a Ios socloros mo-
dios do Ia sociodad argonlina duranlo Ia uIlima dcada.
A nivoI do do grandos asociacionos osladslicas, oI cIima odu-
calivo doI logar
4
, modido on aos do osludio do Ios jofos do lo-
gar, so asocia con Ia condicin do aclividad doI jofo y oI nivoI do
ingrosos doI logar. Cuanlo mayor os oI nivoI do ingrosos, mojor
os oI cIima oducalivo y monoros son Ias posibiIidados do oslar
dosompIoados por parlo do Ios aduIlos. Invorsamonlo, on Ios lo-
garos con cIima oducalivo ms bajo, son monoros Ios ingrosos y
mayor Ia proponsin doI jofo do logar a oslar dosocupado.
Ia informacin osladslica a nivoI nacionaI ovidoncia lam-
bin quo, onlro Ios logaros con cIima oducalivo aIlo, Ios jofos pro-
4 Ia variabIo cIima oducalivo, (CLIAI, 1998) so conslruyo promodiando oI numoro
do aos cursados por oI jofo doI logar y su cnyugo (para oI caso do logaros
monoparonlaIos, soIo so considora aI jofo).
130
Ia ayuda, una calogora concopluaI para anaIizar Ia conslruccin subjoliva doI
lrabajo on un grupo do osludianlos-lrabajadoros - M. Mccri
voon oI 75 doI lolaI do Ia masa do ingrosos famiIiaros, sus cn-
yugos oI 17, o lijos mayoros do 18 aos u olros miombros doI
logar aporlan oI roslo, parlicipando Ios adoIosconlos con soIo oI
1 doI lolaI. Ln oI olro oxlromo, on logaros con cIima oducalivo
bajo, Ios jofos provoon oI 60 do Ios ingrosos, Ias cnyugos oI 10,
y croco signihcalivamonlo Ia parlicipacin do Ios lijos mayoros y
Ia do Ios adoIosconlos, quionos aporlan oI 5 do Ia masa lolaI do
ingrosos. Si so conlra Ia aloncin oxcIusivamonlo on Ios logaros
dondo lay adoIosconlos quo lrabajan, so vo quo, por cada cualro
posos quo ingrosan a osos logaros, dos Ios aporla oI jofo y uno Ios
adoIosconlos, on lanlo quo oI poso roslanlo os oI rosuIlado do Ia
parlicipacin do Ias cnyugos, Ios lijos mayoros u olros miom-
bros doI logar. Lsla parlicipacin do Ios adoIosconlos IIoga aI 30
on Ios logaros con cIima oducalivo bajo y so roduco aI 8 onlro
Ias famiIias doI oslralo aIlo.
Trabajo. RoIacin do lrabajo
Ios dalos osladslicos a nivoI nacionaI muoslran quo lros do cada
cualro adoIosconlos quo lrabajan son asaIariados, proporcin
quo no dihoro signihcalivamonlo doI nivoI doI conjunlo do Ia so-
ciodad. LI rasgo parlicuIar on osla olapa doI cicIo vilaI os, por
un Iado, quo casi Ia lolaIidad lrabajan on nogro, oslo os, son
lrabajadoros no rogislrados, y, por oI olro, quo Ia proporcin do
lrabajadoros por cuonla propia os muclo ms bajo, y aparoco casi
oxcIusivamonlo onlro oIIos oI lrabajo famiIiar, on quo Ios adoIos-
conlos parlicipan do Ia aclividad IaboraI do su famiIia sin rocibir
una romunoracin a cambio.
Ia mayora do nuoslros onlrovislados lrabaja como ayudanlo
do un aduIlo.
Si bion Ios lrabajadoros no famiIiaros consliluyon Ia milad
do Ios onlrovislados, aI agrupar a Ios lrabajadoros famiIiaros y
aquoIIos quo lrabajan con amigos so obsorva quo oslos uIlimos
roprosonlan Ia olra milad doI lolaI do Ios onlrovislados (53 y 52
casos rospoclivamonlo).
131
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
So obsorva una Iovo suporioridad do lrabajadoros no famiIia-
ros on Ia CABA.
Tipo do lrabajo
Lxaminando dalos osladslicos a nivoI nacionaI (Ipoz, 2001,
LIH, SILMIRO) lonomos quo aproximadamonlo un lorcio do Ios
adoIosconlos lrabaja on aclividados do comorcio, onconlrndoso
Ios sorvicios a porsonas on sogundo Iugar, con un 13. Ia aclivi-
dad do comorcio no soIo os Ia quo ms adoIosconlos nucIoa, sino
quo adoms muoslra una gran sobro roprosonlacin on oslo gru-
po do odad, si so liono on cuonla quo, para oI conjunlo do Ia po-
bIacin ocupada, osla rama soIo roprosonla oI 20. Lnlro quionos
lionon 16 17 aos, aparocon como sobro-roprosonlados lambin
oI sorvicio domslico onlro Ias mujoros y Ia conslruccin onlro Ios
varonos.
Lnlro nuoslros onlrovislados, podomos dislinguir un lorcio
quo lrabaja on laroas do aloncin aI pubIico y vonla, olro lorcio on
laroas quo lionon quo vor con Ia conslruccin, ohcios y sorvicio
domslico y Iimpioza, y olro lorcio on laroas adminislralivas o
vincuIadas aI uso do nuovas locnoIogas.
Si bion on ambas IocaIidados Ia laroa principaI os aloncin aI
pubIico y vonla, on oI GBA os imporlanlo oI porconlajo quo lra-
baja on Ia conslruccin u olros ohcios vincuIados a osla, mionlras
quo on Ia ciudad do Buonos Airos prodomina oI lrabajo adminis-
lralivo.
Ias laroas quo marcan Ia sogmonlacin por soxo son Ia cons-
lruccin para Ios varonos y oI cuidado do nios para Ias mujoros.
Adoms, so obsorva onlro Ios varonos una londoncia a dosompo-
ar nuovas ocupacionos quo dolaIIaromos ms adoIanlo.
Ios nuovos lrabajos
Ios onlrovislados quo dosompoaban Io quo donominamos nuo-
vos lrabajos urbanos on oI soclor informaI so conconlran on Ias
132
Ia ayuda, una calogora concopluaI para anaIizar Ia conslruccin subjoliva doI
lrabajo on un grupo do osludianlos-lrabajadoros - M. Mccri
ocupacionos do oslo grupo quo no roquioron caIihcacin (voIan-
loros y pasoadoros do porros) con 14 casos.
Ios nuovos lrabajos urbanos son do sorvicios do divorso lipo
y aIgunos roquioron caIihcacin (disoadoros do pginas WLB,
vidoo, dala onlry, inslrucloros, olc.). Lslos nuovos lrabajos so con-
conlran on Ia ciudad do Buonos Airos y son dosompoados prio-
rilariamonlo por Ios varonos onlrovislados.
Obsorvando Ios nuovos lrabajos quo dosompoan Ios ado-
Iosconlos onlrovislados sogun soxo, vomos quo Ias mujoros prc-
licamonlo dupIican a Ios varonos on Ios lrabajos quo no roquioron
ninguna caIihcacin (80 y 48 rospoclivamonlo), mionlras quo
prosonlan lasas iguaIos on Ios lrabajos quo roquioron una caIih-
cacin aIla (20). Ln Ios lrabajos quo roquioron una caIihcacin
modia, soIo so rogislran casos para Ios varonos.
CaIihcacin
Ia mayora do Ios onlrovislados (74.6) so conconlra on lrabajos
quo no roquioron caIihcacin.
Comparando con oI lolaI, onlro Ios onlrovislados do Ciu-
dad do Buonos Airos, liondo a subir Iovomonlo Ia proporcin
do aquoIIos quo roaIizan lrabajos quo no roquioron caIihcacin
(4.2 punlos porconluaIos) y a bajar Iovomonlo Ia do Ios quo roa-
Iizan lrabajos quo roquioron caIihcacin (4.2 punlos porconlua-
Ios). Ia siluacin os invorsamonlo proporcionaI para Ios onlro-
vislados on oI GBA (4.6 punlos porconluaIos rospoclivamonlo).
Ias mujoros prosonlan una mayor proporcin onlro Ios quo lionon
lrabajos quo no roquioron caIihcacin (78.8) si so compara con
oI lolaI (74.6), as como prosonlan una monor proporcin quo
oI lolaI para Ios lrabajos quo roquioron caIihcacin (21.2 conlra
25.4 rospoclivamonlo) para Ios lrabajos quo roquioron caIihca-
cin. Ln Ios varonos, so da Ia siluacin invorsa.
So obsorva oI dosompoo do nuovas laroas quo roquioron
caIihcacin como aquoIIas doslinadas a Ias nuovas locnoIogas y,
133
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
asimismo, Ios ohcios do Ia conslruccin quo roquioron a su voz do
caIihcacin ospochca.
Molivo do lrabajo
LI 90.5 do Ios onlrovislados manifosl lrabajar por molivos oco-
nmicos, mionlras quo soIo oI 9.5 dijo lacorIo por olros moli-
vos.
Tiompo dodicado aI lrabajo
LI 57.9 do Ios onlrovislados lrabaja onlro 1 y 14 loras somana-
Ios, mionlras quo oI 42.1 lrabaja 15 y ms loras somanaIos.
Ln proporcin, Ias mujoros lrabajan ms loras.
Ios onlrovislados quo lrabajan on Ciudad do Buonos Airos,
liondon a conconlraso ms onlro Ios quo lrabajan lasla 14 loras
si so Ios compara con Ios onlrovislados do GBA (65.2 y 50
rospoclivamonlo), mionlras oslos uIlimos liondon a conconlrarso
ms onlro Ios quo lrabajan onlro 15 loras y ms aI compararIos
con Ios onlrovislados do Ciudad do Bs. As. (50 y 34.8 rospoc-
livamonlo).
Anliguodad on oI lrabajo prosonlo y on lrabajos
anlorioros
LI 55.6 do Ios onlrovislados IIova lrabajando onlro un ao y ms
liompo, mionlras quo oI 42 onlro 1 mos y monos do un ao y oI
2.4 monos do un mos.
Romunoracin
LI 81.7 do Ios onlrovislados porcibon romunoracin por su lra-
bajo, mionlras quo oI 15.1 no porcibo ninguna romunoracin. Ia
mayora do Ios quo no porcibon romunoracin por su lrabajo son
lrabajadoros famiIiaros.
134
Ia ayuda, una calogora concopluaI para anaIizar Ia conslruccin subjoliva doI
lrabajo on un grupo do osludianlos-lrabajadoros - M. Mccri
Invosligacionos lan comprobado quo Ia baja caIihcacin do
Ias laroas quo roaIizan como ofoclo do Ia inoxporioncia IaboraI
provia y Ia oscasa capacilacin, arlicuIada con Ia siluacin do dos-
vonlaja on Ia quo so oncuonlran para nogociar sus ingrosos, laco
quo Ias romunoracionos do Ios adoIosconlos porcoploros soan ox-
lromadamonlo bajas: su ingroso lorario modio oquivaIo a un lor-
cio doI ingroso modio doI morcado (Ipoz, 2001).
Iso doI ingroso
LI 43.6 do Ios onlrovislados dispono do su romunoracin on for-
ma pIona y oI roslo so dislribuyo on dislinlas formas do coIabo-
racin con Ia famiIia, conconlrndoso on 34.9 Ios quo onlrogan
lodo su saIario a Ia famiIia. AI agrupar lodas Ias calogoras do
onlrovislados quo, do una forma u olra, no disponon on forma
pIona do su romunoracin, so obsorva quo roprosonlan oI 48.4
do Ios casos.
Hasla aqu Ia prosonlacin do Ias calogoras osladslicas, quo
nos muoslran Ia parlo obsorvabIo y cuanlihcabIo do Ia cuoslin
doI lrabajo do Ios adoIosconlos. A conlinuacin, oxpondromos Ias
calogoras concopluaIos conslruidas para dar cuonla do Ias di-
monsionos ms subjolivas y quo nos IIovan a Ia singuIaridad.
LI anIisis cuaIilalivo
A lravs do Ia compronsin doI maloriaI loxluaI oblonido on Ias
onlrovislas, prolondimos doscubrir Ia ospocihcidad y oI sonlido
subjolivo quo oI lrabajo y Ia oducacin posoan para Ios jvonos
(BorlloIol, 1990). Avanzando on una nuova porspocliva lormo-
nulica, parlimos do una opislomoIoga quo supono quo, para
arribar aI conocimionlo, os improscindibIo oscuclar Ia voz do Ios
acloros sociaIos, sus opinionos, sus crooncias, sus oxpoclalivas.
Touraino (1992) sosliono quo rocuporar Ia porspocliva doI aclor
sociaI impIica ponorso on sus zapalos, comprondor oI sonlido
quo para I o oIIa liono su accin.
135
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Ln osla Inoa, oI anIisis do Ias omisionos conlonidas on Ias
onlrovislas so roaIiz do una manora muy inducliva y sin calo-
goras pro-oslabIocidas (MaxvoII, 1996). Lnlro Ias opcionos anaI-
licas para lralar Ios dalos cuaIilalivos so oscogi Ia oslralogia do
calogorizacin (MaxvoII 1996) consislonlo on cIasihcar Ios dalos
donlro do lomas
5
. Lsla oslralogia do anIisis os congruonlo con oI
mlodo do anIisis comparalivo do dalos cuaIilalivos propuoslo
por GIasor y Slrauss (1967). Lslos auloros doslacan Ia imporlancia
do doscubrir on Ios dalos cuaIilalivos calogoras y sus propioda-
dos y, a conlinuacin, oslabIocor roIacionos onlro oslas calogoras
y sus propiodados para gonorar liplosis y loora a parlir do Ios
dalos. Dicon Ios auloros procodonlomonlo cilados: Ia loora so
dosarroIIa cuando calogoras diforonlos y sus propiodados lion-
don a inlograrso a lravs do Ia conslanlo comparacin quo fuorza
aI anaIisla a lacor aIgunos sonlidos loricamonlo roIacionados do
cada comparacin (GIasor y Slrauss, 1967). LI mlodo do an-
Iisis comparalivo sugorido por osos auloros so conconlra on Ia
gonoracin do calogoras, propiodados o liplosis.
Ia nola conlraI do Ia codihcacin cuaIilaliva os su baso on Ios
dalos (GIasor y Slrauss, 1967). Lsla porspocliva do anIisis do Ios
dalos puodo onmarcarso on Io quo VasiIaclis (2003) donomin Ia
opislomoIoga doI sujolo conocido, oslo os, dojar labIar on oI loxlo
quo produco oI aulor a Ios sujolos do Ia invosligacin, dojar quo
surjan sus propios cdigos y no aquoIIos prooslabIocidos por oI
invosligador. Ln oslo sonlido, on lodas Ias onlrovislas, codihca-
mos Ias omisionos sobro lrabajo considorando Ios propios con-
coplos modianlo Ios quo Ios jvonos aIudan a siluacionos concro-
las do su oxporioncia IaboraI.
5 Ia principaI oslralogia do calogorizacin on un osludio cuaIilalivo os Ia codihcacin,
cuyo aspoclo cIavo os quo osl fundada on Ios dalos (GIasor y Slrauss, 1967), oslo os,
quo os dosarroIIada on inloraccin con y osl confoccionada para Ia compronsin do
Ia parlicuIar informacin quo osl siondo anaIizada (MaxvoII, 1996). LI mismo aulor
monciona a oslas calogoras como Lmic, quo so oxlraon do Ia oslruclura concopluaI
do Ia gonlo.
136
Ia ayuda, una calogora concopluaI para anaIizar Ia conslruccin subjoliva doI
lrabajo on un grupo do osludianlos-lrabajadoros - M. Mccri
Ia calogora quo dosarroIIaromos on oslo arlcuIo os Ia do lra-
bajo. No obslanlo, dobomos soaIar quo oI concoplo quo uliIizan
Ios onlrovislados para roforirso a Io quo nosolros considorbamos
anlos do iniciar Ia invosligacin como lrabajo os ayuda.
Codihcamos, onloncos, Ios incidonlos on lros calogoras do
anIisis lrabajo como ayuda on oI mbilo famiIiar diroclo, lra-
bajo como ayuda fuora doI mbilo famiIiar, lrabajo como ayu-
da para salisfacor nocosidados propias.
Asimismo, on nuoslro procoso do anIisis y conslruccin do
calogoras, considoramos dalos sobro Ia famiIia do Ios onlrovisla-
dos ya quo oslo conocimionlo doI conloxlo famiIiar nos pormili
oIaborar Ias propiodados do Ias calogoras onunciadas. Rocupora-
mos, onloncos, a lravs do Ias omisionos, aspoclos do Ia lisloria
famiIiar (Borlraux, 1996), ya quo osla os oI mbilo principaI do
sociaIizacin y on oI quo so produco osla ayuda. Lslo nos por-
mili oslabIocor roIacionos onlro Ia famiIia y nuoslras calogoras
sobro lrabajo y sacar aIgunas concIusionos quo oxponomos aI h-
naI doI arlcuIo. A conlinuacin, so prosonlan Ias calogoras cons-
lruidas a parlir doI anIisis do Ias oxprosionos do Ios onlrovisla-
dos sobro oI lrabajo
6
conlonidas on 60 onlrovislas soIoccionadas
doI corpus do Ia invosligacin. Codihcamos Ios incidonlos on lros
calogoras do anIisis: lrabajo como ayuda on oI mbilo famiIiar
diroclo, lrabajo como ayuda fuora doI mbilo famiIiar, lrabajo
como ayuda para salisfacor nocosidados propias.
Ia calogora lrabajo como ayuda a Ios padros
Ln 19 onlrovislas calogorizadas como lrabajo como ayuda on
oI mbilo famiIiar diroclo, Ia paIabra ayuda aIudo a accionos
IaboraIos concrolas, asisliondo a un famiIiar, gonoraImonlo oI pa-
6 Ias onlrovislas brindan una doscripcin do Io quo Ios informanlos dicon, no una
compronsin dirocla do su porspocliva. Gonorar una inlorprolacin do Ia porspocliva
do aIguion os, osonciaImonlo, un lrabajo do inforoncia a parlir do Ia doscripcin doI
comporlamionlo (incIuyondo oI comporlamionlo no vorbaI) do Ios invosligados
(MaxvoII, 1996).
137
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
dro, Ia madro o Ios abuoIos. Ia ayuda so prosla on Ia propia casa
o on oI nogocio famiIiar (baros, vidoos, panadoras, IiosIos, aI-
maconos, casa do rogaIos, farmacias). Ior Io quo so doduco do
aIgunas onlrovislas, a vocos oI nogocio y Ia propia casa coincidon
googrhcamonlo, como on oI caso do Ios IiosIos, y on olros ca-
sos no. A parlir do Ia Ioclura do Ias onlrovislas, so obsorva quo
Ia inloraccin IaboraI on oI Iugar do lrabajo so da soIamonlo con
Ios padros, ya quo oslos no cuonlan con ms ompIoados. Ln dos
onlrovislas, rogislramos roforoncias omilidas por varonos sobro
Ia ayuda quo proslan a sus padros on sus rospoclivos lrabajos on
una fbrica y on una agoncia do sorvicios do olos. A parlir do
Ia Ioclura do oslas onlrovislas, obsorvamos quo lonor su propio
nogocio o lrabajar on oI domiciIio impIica, para Ia famiIia, inlo-
grar lrabajo y vida famiIiar. Ia famiIia salisfaco sus propias noco-
sidados anlo circunslancias advorsas moviIizando a sus propios
miombros. Lslo so obsorva cIaramonlo on una onlrovisla dondo
Ia onlrovislada dico quo comionza a ayudar a Ia madro Iuogo do
Ia muorlo doI padro. Ln oI conjunlo do omisionos, pudimos ob-
sorvar quo Ia ayuda doI adoIosconlo aI mismo liompo consliluyo
un aporlo a Ia oconoma famiIiar anlo siluacionos do nocosidad y
adoms so inlogra aI procoso do sociaIizacin primaria. Ln ofoclo,
y lambin a parlir do Ias omisionos, obsorvamos on aIgunas on-
lrovislas quo Ia ayuda quo proslan Ios clicos a Ios padros paroco
sor una coslumbro on Ia famiIia, para alorrar gaslos on mano do
obra oxlra (por ojompIo conlralar ompIoados) y, adoms, forma
parlo doI procoso do sociaIizacin do Ios lijos y do roproduccin
do Ia famiIia. Lslo so inhoro on Ias omisionos quo indican quo
ayudan a sus padros dosdo lomprana odad lanlo on su lrabajo
como on Ias laroas domslicas. LI roI quo dosompoa Ia mujor on
Ias famiIias quo lionon su propio nogocio os Ia roaIizacin do Ias
laroas domslicas y, adoms, ayudar on oI nogocio famiIiar aI
iguaI quo sus lijos. Dosdo oslo punlo do visla, manlionon a par-
lir do Io obsorvado on Ias onlrovislas una uida roIacin y con-
lroI sobro sus lijos. Ln oI caso do Ios nogocios famiIiaros (IiosIos,
vorduIoras), Ia ayuda on gonoraI so prosla a Ia madro o a ambos
138
Ia ayuda, una calogora concopluaI para anaIizar Ia conslruccin subjoliva doI
lrabajo on un grupo do osludianlos-lrabajadoros - M. Mccri
padros. Ia mujor os Ia oncargada do Ia aloncin doI nogocio fa-
miIiar y oI padro, por Io gonoraI, roaIiza aprovisionamionlos para
oI nogocio. Cuando Ios padros lrabajan por cuonla propia, obsor-
vamos quo Ia ayuda os proslada aI progonilor doI mismo soxo.
Do osla manora, so produco Ia sociaIizacin IaboraI on oI ohcio
doI progonilor. As, Ios padros son Ios oncargados do aproslar
IaboraImonlo o rocibir ayuda do sus lijos varonos y Ias madros
do sus lijas mujoros.
Ia odad paroco sor una propiodad roIovanlo para osla calo-
gora. Lslas onlrovislas porlonocon a Ios onlrovislados do 13 y 14
aos. A lravs do Ias omisionos, so obsorva quo Ios clicos von
como naluraI ayudar a sus padros on oI lrabajo. Iara Ia mayora
do Ios clicos, osla ayuda quo proslan a sus padros no os sonlida
como lrabajo. AI roaIizarso on Ia famiIia, aparoco on casi lodos
Ios casos vincuIada aI sonlimionlo do afoclo, do roclazo, poro aI
sonlimionlo, oI sonlimionlo do quo son nocosilados por sus pa-
dros y quo adoms Ios puodon ayudar.
Ios mbilos principaIos do sociaIizacin conlinuan siondo Ia
famiIia y Ia oscuoIa. No so puodo labIar lodava do sociaIizacin
on oI morcado IaboraI
7
. SaIvo lros migranlos boIivianas quo sion-
lon bronca y rosignacin por lonor quo coIaborar con Ios padros,
nadio ms so manifosl moIoslo por lonor quo ayudarIos. S nos
paroco imporlanlo soaIar dos onlrovislas on Ias quo aparoco ro-
clazo aI lrabajo quo roaIizan. Ina corrospondo a un varn quo
ayuda aI padro on su lrabajo on una fbrica IIonando boIsas do
caI, olra corrospondo a una clica quo ayuda a sus padros on una
casa do comidas lodas Ias noclos y comonla quo lrabajar Ia ro-
dosgasla.
Lslo nos puodo moslrar quo Ia fbrica, oI lrabajo diario noc-
lurno y Ia caIIo no son mbilos gralihcanlos ni do lrabajo ni do
sociaIizacin para Ios clicos y quo, cuando Ia ayuda so prosla
7 Lslo so vor on Ias calogoras quo prosonlaromos Iuogo roforidas a clicos quo lrabajan
fuora doI mbilo famiIiar.
139
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
fuora do Ia casa, aunquo soa con Ia famiIia, ya os sonlida como
un lrabajo.
Ior olro Iado, Ia ayuda, sogun Ias onlrovislas, impIica on
Ia mayora do Ios casos comparlir un liompo oxlra con Ios padros,
siluacin quo podra conlribuir a ahanzar Ios Iazos famiIiaros.
Dado quo osla ayuda posoo lambin un signihcado on Ias ro-
Iacionos famiIiaros, oxprosa oI afoclo lacia Ios padros, Ia soIida-
ridad, consliluyo un liompo do inlorcambio y do aprondizajo. Ia
ayuda so ofroco y so prosla voIunlariamonlo o os soIicilada o su-
gorida por Ios padros, poro -on Ia mayora do Ios casos- so roaIiza
con acuordo do ambas parlos. Adoms, on aIgunas onlrovislas,
Ios clicos lacon moncin a Ia lisloria IaboraI do Ios padros, lislo-
ria quo lambin comionza ayudando a sus propios padros.
Ias famiIias quo uliIizan Ia ayuda IaboraI do sus lijos ado-
Iosconlos son, do acuordo a Ias onlrovislas, on su mayora famiIias
nucIoaros con pocos lijos (no ms do lros) dondo uno o ambos
cnyugos lrabaja. IamiIias dondo por Io monos uno do Ios cnyu-
gos dispono do liompo y conocimionlos para sociaIizar IaboraI-
monlo a sus lijos. Ln lodas Ias onlrovislas, lay moncin a ambos
padros, saIvo un caso dobido a Ia rocionlo muorlo doI padro.
Ia IocaIidad do origon (ciudad do Buonos Airos o Gran Buo-
nos Airos) y oI gnoro parocon no lonor roIacin con Ia condicin
do ayudar a Ios padros. Obsorvamos quo Ia calogora ayuda so da
onlro Ios lijos do famiIias propiolarias do poquoos comorcios, on
famiIias on dondo uno do Ios cnyugos lrabaja por cuonla propia
a domiciIio o como ompIoados on fbricas o agoncias.
Do acuordo aI conlonido do Ias onlrovislas, Ia ayuda IaboraI
quo proslan Ios lijos a sus padros so caracloriza por Ia oxibiIidad
on oI liompo do dodicacin y on Ia forma do pago. Lnconlramos
una soIa onlrovisla porlonocionlo a una clica quo ayuda lodas
Ias noclos a Ios padros on una casa do comida y quo so sionlo
muy cansada, poro -aI iguaI quo on lodas Ias onlrovislas anaIiza-
das- sionlo quo liono quo ayudar a sus padros. Ias laroas quo
140
Ia ayuda, una calogora concopluaI para anaIizar Ia conslruccin subjoliva doI
lrabajo on un grupo do osludianlos-lrabajadoros - M. Mccri
so soIicilan a Ios lijos son aloncin aI pubIico on oI caso do Ios
quo lionon nogocios propios, y laroas como cosor, manojar, uli-
Iizar Ia compuladora, alondor oI loIfono, roparlir voIanlos. Ias
onlrovislas indican quo Ios padros no nocosilan ayuda pormanon-
lomonlo, porquo su propia carga do lrabajo vara y onloncos Ios
clicos no lionon lorarios, ni canlidad do loras hjas do lrabajo,
ayudan cuando Ios padros o abuoIos Ios nocosilan y cuando oIIos
puodon, gonoraImonlo Ios hnos do somana, on Ias vacacionos o
pocas loras duranlo Ia somana. Lsla caraclorslica nos pormilira
labIar ms do procoso do sociaIizacin dobido a Ia inloraccin
pormanonlo quo do iniciacin IaboraI.
Ios padros asignan prioridad aI osludio do sus lijos y oslo so
laco ovidonlo porquo Ia mayora do Ias onlrovislas do osla calo-
gora porlonocon a clicos quo no prosonlan siluacionos do fracaso
oscoIar. No obslanlo, muclos do Ios onlrovislados dojan on cIaro
quo osla ayuda puodo inlorforir con sus osludios. Ln cuanlo a Ia
forma do romunoracin, onconlramos quo impIica dislinlos lipos:
on aIgunos casos os on ospocios, on olros casos, Ios liran unos
mangos y, on olros, impIica una rolribucin roguIar.
Nos paroco imporlanlo lacor una roforoncia a Ias aclividados
doI liompo Iibro, oI liompo do no lrabajo no oscuoIa, oI liom-
po para crocor fsica y ospiriluaImonlo. Ia considoracin do Ias
aclividados y Ia canlidad do liompo Iibro os inlorosanlo porquo
labIa lambin do olros mbilos y posibiIidados do sociaIizacin.
Ln gonoraI, Ios clicos quo ayudan a sus padros disponon do liom-
po Iibro duranlo Ia somana y oI hn do somana.
Obsorvamos, on oslo conjunlo do casos, Ia roaIizacin do acli-
vidados quo invoIucran a Ia famiIia y quo impIican:
Consumos cuIluraIos quo roquioron disponor do dinoro (asis-
lir a rocilaIos, osludiar musica y formar su propia banda, ir a
baiIar, cino, juoguilos)
Aclividados doporlivas (cIasos do aorobic, jugar a Ia poIola,
141
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
asislir a Ia cancla do fulboI, rugby, jugar aI pooI, nalacin,
Iaralo, ir aI gimnasio)
- SociaIos (parlicipar on rounionos famiIiaros, rounirso con
amigos, aclividados do ayuda sociaI, grupos do igIosia)
A parlir doI anIisis do Ias omisionos conlonidas on Ias onlro-
vislas sobro liompo Iibro, podramos concIuir quo Ias onlrovislas
calogorizadas como ayuda a Ios padros porlonocon a clicos quo
roaIizan, adoms do su lrabajo y Ia asisloncia oscoIar, una variada
sorio do aclividados do liompo Iibro quo impIican lanlo consumo
como dosarroIIo porsonaI y roIacionos sociaIos con amigos y fa-
miIia.
Ln cuanlo a Ia ayuda a Ios padros, puodo considorarso ms
como aproslamionlo para Ia insorcin on oI morcado IaboraI o
como una siluacin pro-ocupacionaI quo como un inicio IaboraI
on s mismo. Iodomos conjolurar quo Ia siluacin do Ios clicos
nos labIa do Ia famiIia y do Ia roIacin do osla con Ias inslilucio-
nos doI morcado IaboraI. Ln ofoclo, on Ias onlrovislas anaIizadas,
obsorvamos quo Ia calogora ayuda a Ios padros por parlo do Ios
lijos monoros londra como propiodad principaI producirso aI
inlorior do famiIias quo, anlo Ias conlingoncias oconmicas, do-
mogrhcas, olc., lionon Ia capacidad do ropIogarso sobro s mis-
mas y dospIogar inlornamonlo Ios rocursos para conlinuar con su
laroa do produccin y roproduccin sociaI o, como dira Borlraux
(1996) Ia produccin do onorga lumana.
Ior olra parlo, osla suposicin do condicin do aproslamion-
lo IaboraI do Ia ayuda so fundamonla on quo Ios onlrovislados
ahrman quo no sionlon quo lrabajan. Ln forma simiIar a Io obsor-
vado on Ios osludios sobro lrabajo infanliI, podramos labIar do
Ia propiodad do invisibiIidad y naluraIizacin do oslo lipo do lra-
bajo. Olras propiodados quo van omorgiondo para osla calogora
do lrabajo como ayuda on oI mbilo famiIiar soran Ia informaIi-
dad, Ia prosoncia do sonlimionlos do soIidaridad y do vaIoracin
do Ia propia aclividad, Ia proloccin famiIiar. So podra conjolu-
142
Ia ayuda, una calogora concopluaI para anaIizar Ia conslruccin subjoliva doI
lrabajo on un grupo do osludianlos-lrabajadoros - M. Mccri
rar quo oslas propiodados conlribuyon a lacor loIorabIo oI lrabajo
duranlo Ia puborlad.
IinaImonlo, so podra asimiIar osla calogora do lrabajo aI
lrabajo do Ias amas do casas por su bajo roconocimionlo sociaI.
Ia ayuda IaboraI quo brindan Ios adoIosconlos os una siluacin
inlorna do Ia famiIia do Ia quo no so labIa on olros mbilos do
sociaIizacin, como por ojompIo Ia oscuoIa.
Ln oslo sonlido, quoda oI inlorroganlo do si podramos labIar
aIlornalivamonlo do un lrabajo ocuIlo o nogado o do un aspoclo
ms doI procoso do sociaIizacin famiIiar. IorsonaImonlo croo
quo so lrala do un lrabajo ocuIlo poro quo obviamonlo posoo un
fuorlo compononlo do sociaIizacin o impacla diforonciaImonlo Ia
subjolividad osciIando onlro Ios sonlimionlos do inovilabiIidad,
rosignacin y soIidaridad inlorgonoracionaI.
LI lrabajo como ayuda fuora doI mbilo famiIiar
Ln oI conjunlo do onlrovislas codihcadas como ayuda fuora
doI mbilo famiIiar, Ia ayuda a Ia famiIia so roaIiza modianlo
oI aporlo do dinoro provonionlo doI lrabajo oxlra-famiIiar. As,
mionlras on Ias onlrovislas quo componon Ia calogora ayuda
a Ios padros prosonlada on primor lrmino, Ias famiIias paro-
can lonor rocursos como para dar dinoro o manlonor a sus lijos
a cambio do Ia ayuda proslada por oslos. Ior oI conlrario, on
Ias onlrovislas calogorizadas como ayuda roaIizada fuora doI
mbilo famiIiar, a parlir doI anIisis do Ias omisionos, so inhoro
quo Ias famiIias nocosilan oI dinoro aporlado por Ios lijos para
podor subsislir. Como on Ia calogora anlorior, Ios onlrovislados
nos labIan do sus famiIias. Lslas famiIias son diforonlos do Ias
anaIizadas anloriormonlo. Ias roforoncias a Ias famiIias conloni-
das on Ias onlrovislas quo cumpIon con Ia condicin lrabajo fuora
doI mbilo famiIiar, Ias muoslran on su mayora como famiIias
numorosas (ms do lros lijos), famiIias onsambIadas y unas po-
cas monoparonlaIos con jofa mujor.
143
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
A parlir do Ias omisionos do Ios onlrovislados, so puodo info-
rir quo Ia roIacin do Ios aduIlos con oI morcado IaboraI so carac-
loriza por Ia procariodad. Ia aclividad IaboraI quo aparoco on Ias
onlrovislas para Ios aduIlos os principaImonlo doI lipo clangas,
oI lrabajo por cuonla propia marginaI o oI ompIoo on nogro on
fbricas o laIIoros y oI ompIoo domslico para Ias mujoros. Ln Ia
mayora do oslas onlrovislas, aparocon moncionos a quo lrabajan
ambos padros y aI lrabajo domslico quo roaIizan Ios clicos on-
lrovislados adoms do sus laroas IaboraIos. Lnconlramos, onlro
oslas onlrovislas, roforoncias a aduIlos dosocupados. Ios clicos,
aI labIar do su propio lrabajo, aIudon a Ios probIomas do ompIoo
do Ios padros, por ojompIo, Ia inoslabiIidad y Ios bajos saIarios.
Ios clicos oxprosan sonlimionlos quo donolan compronsin do
Ios probIomas IaboraIos do Ios padros.
SoIo on una do Ias onlrovislas, cuonla Ia famiIia con un miom-
bro con osludios socundarios compIolos. Ln Ia mayora do Ias on-
lrovislas, oI nivoI oducalivo do Ios padros os primario compIolo
o socundario incompIolo. IIama Ia aloncin quo varios do Ios on-
lrovislados dosconocon oI nivoI oducalivo do Ios padros.
Ln oslo conjunlo do onlrovislas, onconlramos omisionos sobro
cuoslionos quo pormilon visuaIizar Ias procarias condicionos do
lrabajo lanlo do Ios jvonos como do sus padros, lrabajo noclur-
no, lrabajo on nogro. LI lrabajo do Ios lijos liono un compononlo
do soIidaridad principaImonlo lacia Ia madro, on Ia mayora do
Ias onlrovislas moncionan quo lrabajan para ayudar a Ia madro.
Lsla ayuda consislo on darIo oI dinoro quo oblionon por su lra-
bajo o comprar cosas para Ia casa, pagar cuonlas o voslimonla
para Ios lormanos. Adoms, oI dinoro porcibido os uliIizado para
consumos porsonaIos principaImonlo voslimonla o saIidas con
amigos.
Lslas onlrovislas corrospondon a clicos quo lrabajan on Ia
fbrica, on Ia caIIo (voIanloros, roparlidoros, pasoadoros do po-
rros, cuidadoros do aulos, rocoIocloros do rosiduos, carlonoros),
144
Ia ayuda, una calogora concopluaI para anaIizar Ia conslruccin subjoliva doI
lrabajo on un grupo do osludianlos-lrabajadoros - M. Mccri
on laIIoros, on Ia conslruccin, on comorcios y como nioras quo,
adoms, roaIizan laroas domslicas. Ias laroas quo roaIizan son
Iimpioza, vonla caIIojora, carga y doscarga, on gonoraI, no condu-
con aI aprondizajo do un ohcio. Rocibon, on promodio, un pago do
$2 por lora do lrabajo. LI signihcado doI lrabajo os IIovar pIala a
Ia casa o lonor pIala on oI boIsiIIo.
A parlir do Ias omisionos, so inhoro Ia rosignacin do Ios pa-
dros anlo Ia nocosidad do quo sus lijos saIgan a lrabajar cuando
oslos son monoros do 15 aos. Ln Ias onlrovislas porlonocionlos
a clicos mayoros do 15 aos, son Ios mismos padros, famiIiaros
o amigos quionos Ios lan consoguido Ios lrabajos o Ios lan in-
ducido a lrabajar. Lslo conjunlo do onlrovislas porlonoco on su
mayora a clicos mayoros do quinco aos. Lslo labIara acorca
do Ia iniciacin IaboraI, propiodad quo s alribuimos a osla ca-
logora, aIrododor do Ios 15 aos. Ln osla calogora, a diforoncia
do Ia anlorior, Ios clicos quo ayudan considoran quo lrabajan. Ln
Ias onlrovislas aparocon roIalos sobro Ia propia lisloria IaboraI y
Ia do Ios padros. Aparocon lislorias do abandono do Ios osludios
por nocosidad do lrabajar, lislorias do Ios padros quo so inician
IaboraImonlo dosdo poquoos aprondiondo oI ohcio do sus pro-
pios padros. Lslas onlrovislas porlonocon lanlo a nalivos como a
migranlos inlornos, lijos do migranlos oxlornos, provonionlos do
zonas ruraIos. Aparocon roIalos sobro coniclos famiIiaros, prin-
cipaImonlo do Ias lijas mujoros con oI padro, por probIomas do
aIcoloIismo, ombarazo procoz.
Do Ia Ioclura do oslas onlrovislas, so inhoro quo, para Ios cli-
cos, oI procoso do sociaIizacin IaboraI on oI mbilo oxlra-fami-
Iiar so prosonla a vocos como coniclivo, aparocon roIalos sobro
incumpIimionlo do pago o maIlralo por parlo do Ios ompIoado-
ros. Ln suma, porlonocon a osla calogora onlrovislas a parlir do
cuyos loxlos os posibIo roconslruir lislorias IaboraIos lanlo do
Ios padros como do Ios lijos, quo marcan Ia caraclorslica do ini-
ciacin IaboraI aIrododor do Ios 11 aos, modianlo Ia ayuda a Ios
padros.
145
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Ln osla calogora, codihcamos dos onlrovislas porlonocionlos
a mujoros madros adoIosconlos. Lslas roIalan quo, adoms do co-
Iaborar con su famiIia malorna, lrabajan para manlonor a sus pro-
pias lijas. IrincipaImonlo comprar aIimonlos y paaIos, cubrir
nocosidados do saIud. Ln olra onlrovisla, corrospondionlo a un
varn, lambin aparoco Ia moncin do quo Ia iniciacin do Ia vida
on paroja y oI lrabajo os rosignihcada como aporlo para conslruir
su propia vivionda.
Ln oslo conjunlo do onlrovislas obsorvamos aIgunas conslan-
los primoro on Ias famiIias, saIvo on lros onlrovislas quo labIan
do famiIias nucIoaros, oI roslo do Ios onlrovislados porlonocon a
famiIias monoparonlaIos con jofa mujor o onsambIadas o numo-
rosas.
Ln Io quo a oducacin conciorno, Ias onlrovislas corrospon-
don a clicos ropolidoros con Ia oxcopcin do lros casos.
Ln oslas onlrovislas, aparocon roforoncias a Ias procarias con-
dicionos do lrabajo, Ia romunoracin, Ia roIacin con Ios compa-
oros do lrabajo. LI lrabajo aparoco asociado a sonlimionlos do
acoplacin o inovilabiIidad.
Lslo conjunlo do onlrovislas nos labIa do famiIias cuyos ro-
cursos inlornos no soIo oconmicos sino do liompo, por ojompIo
para comparlir con sus lijos, son oscasos ya quo lrabajan ambos
padros fuora doI logar. Ln Ios logaros monoparonlaIos, osla au-
soncia doI aduIlo os ms imporlanlo porquo oI aduIlo sosln, ya
soa oI padro o Ia madro, so vo obIigado a lrabajar Ia mayor parlo
doI liompo fuora doI logar, loclo quo Iimila Ias inloraccionos con
Ios lijos, quo son una va imporlanlo para Ia conslruccin doI
capilaI sociaI y cuIluraI do Ia famiIia (CoIoman, 1988).
A parlir do Ios loxlos conlonidos on oslas onlrovislas, so inho-
ro quo Ias famiIias posoon un vncuIo dbiI con Ias inslilucionos
doI morcado IaboraI (lrabajos inoslabIos, cuonla propislas).
Ln oslo sonlido, s podramos alribuir como propiodad a osla
146
Ia ayuda, una calogora concopluaI para anaIizar Ia conslruccin subjoliva doI
lrabajo on un grupo do osludianlos-lrabajadoros - M. Mccri
calogora consliluir un inicio IaboraI procario. Ios onlrovislados
roconocon Ia procariodad do su lrabajo y, cuando pionsan y la-
bIan sobro su fuluro, so imaginan on un lrabajo bion diforonlo
doI acluaI. Lslo nos labIa do sus oxpoclalivas oplimislas y do Ia
pobro vaIoracin do su lrabajo acluaI. So vaIora oI signihcado doI
lrabajo on cuanlo proporciona ingrosos para ayudar a Ia famiIia
poro no so roscala oI vaIor doI lrabajo on s como roaIizacin por-
sonaI.
Como conlra cara doI liompo dodicado aI lrabajo, Ia disposi-
cin y oI uso doI liompo Iibro on Ia adoIosconcia nos labIa do Ia
posibiIidad do doscansar, do roponor onorgas, do crocor porsonaI
y sociaImonlo y dosarroIIar Ias propias capacidados y apliludos.
Ln oslo conjunlo do onlrovislas, oI uso doI liompo Iibro por Io
pronlo so roduco a Ios hnos do somana o a un da doI hn so so-
mana y no impIica prclicamonlo consumo aIguno. Do acuordo
a Ias omisionos conlonidas on Ias onlrovislas, inforimos quo oI
liompo Iibro so uliIiza para roaIizar aclividados quo no roquioron
rocursos oconmicos como osludiar, dibujar, oscribir, oslar con
Ios amigos, jugar a Ia poIola, convorsar, saIir por al, lacor la-
roas domslicas, Iimpiar Ia casa, mionlras quo Ias quo s impIican
consumo oconmico, como ir a Ia cancla o ir a baiIar, so roaIizan
ospordicamonlo.
Sinlolizando, osla calogora os roprosonlaliva do clicos por-
lonocionlos a famiIias quo dobon buscar por fuora doI logar Ios
rocursos para subsislir, moviIizando, para oIIo, a Ia mayor canli-
dad do miombros posibIo. LI morcado IaboraI informaI conslilu-
yo, adoms do Ia famiIia y Ia oscuoIa, oI mbilo do sociaIizacin
para Ios adoIosconlos.
Ia calogora lrabajo como ayuda para salisfacor
nocosidados propias
LI conjunlo do onlrovislas codihcadas como lrabajo-ayuda para
salisfacor nocosidados propias porlonoco on su mayora a clicos
quo vivon con famiIias monoparonlaIos con jofa mujor. Ln aIgu-
147
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
nas pocas onlrovislas, aparocon moncionos a Ia roIacin con oI pa-
dro, on olras, Ias moncionos acorca do Ia roIacin con oI padro dan
cuonla do vncuIos ospordicos. SoIo lros onlrovislas codihcadas
on osla calogora corrospondon a clicos quo vivon con sus fami-
Iias bioIgicas nucIoaros. Asimismo, soIo lros do oslas onlrovislas
corrospondon a clicos quo ropilioron aIgun ao do osludios. AI-
gunas do oslas onlrovislas corrospondon a lijos do univorsilarios,
poro Ia mayora proviono do lijos do padros con nivoI socunda-
rio compIolo. Ln cuanlo aI vncuIo do Ia famiIia con oI morcado
IaboraI, obsorvamos lambin siluacionos do procariodad IaboraI
y probIomas do ompIoo. Ia mayora do Ios padros son ompIoa-
dos on soclor sorvicios (oducacin, bancos, ospoclcuIo, pompas
funobros, soclor pubIico, oncargados do odihcios). Lnconlramos,
onlro oslas onlrovislas, un padro profosionaI dosocupado y lros
profosionaIos quo lrabajan por cuonla propia.
Ias onlrovislas calogorizadas como ayuda para salisfacor no-
cosidados propias porlonocon a clicos quo lrabajan on nogocios,
baros, liondas do ropa, ohcinas, casas do comida, on Ia propia
casa, on oscuoIas, on ONG's, on Iugaros do divorsionos. SoIamon-
lo Ia caIIo y no Ia fbrica aparoco como Iugar do lrabajo on for-
ma simiIar a Ia calogora anlorior. Ln Ias onlrovislas, so monciona
Ia roaIizacin do lrabajos quo roquioron caIihcacin por ojompIo
vincuIada aI manojo do programas do compulacin, aI disoo, a
Ia onsoanza. Ln suma, a parlir do Ias onlrovislas porlonocionlos a
osla calogora, podomos inforir quo aIgunos jvonos comionzan a
lrabajar para salisfacor nocosidados propias poniondo on prclica
sus caIihcacionos.
Ias onlrovislas corrospondionlos a osla calogora porlonocon,
on su mayora, a clicos quo osln lransilando su primor lrabajo y
son mayoros do 15 aos y lionon buon rondimionlo oscoIar. LI lra-
bajo aparoco asociado, on Ias omisionos, a un inlors oconmico.
Do Ias onlrovislas, so inhoro quo Ios jvonos comionzan a lrabajar
por inicialiva propia y para Iograr aulonoma porsonaI fronlo a
Ia auloridad do Ios padros o indopondoncia oconmica. Ina on-
148
Ia ayuda, una calogora concopluaI para anaIizar Ia conslruccin subjoliva doI
lrabajo on un grupo do osludianlos-lrabajadoros - M. Mccri
lrovisla muoslra quo oI inicio IaboraI so produco on Ia casa do un
famiIiar quo osl on mojor siluacin oconmica.
A parlir do Ias omisionos acorca do Ias caraclorslicas doI lra-
bajo, so puodo inforir Ia procariodad do Ias roIacionos IaboraIos y,
comparando con Ias calogoras prosonladas procodonlomonlo, os
posibIo obsorvar ya Ia sogmonlacin on Ios nuovos ohcios para
jvonos. Ln aIgunas onlrovislas idonlihcamos oI dosompoo do
nuovos ohcios quo roquioron poca o nuIa caIihcacin como pa-
soadoros do porros, voIanloros, roparlidoros, larjoloros, camaro-
ros, cadolos, baby sillors, vonla, lrabajo on TV como oxlra y on
olras nuovos ohcios quo roquioron caIihcacin y labiIidados inlo-
IocluaIos como inslrucloros do divorsas aclividados, disoadoros,
disoadoros do pginas do Inlornol, armado do basos do dalos,
laroas vincuIadas a Ia capacilacin oblonida on oscuoIas indus-
lriaIos como lrabajos do oIoclricidad y lrabajos adminislralivos.
Ln Ias onlrovislas asignadas a osla calogora, oI lrabajo osl
oslroclamonlo roIacionado con oI consumo individuaI. LI consu-
mo consliluyo un imporlanlo oslmuIo para ingrosar aI morcado
IaboraI. Lnconlramos omisionos quo rofuorzan Ia idoa do quo so
lrabaja para concrolar proyoclos porsonaIos, viajos, hnanciar os-
ludios, saIidas do vacacionos, comprar voslimonla, arlcuIos para
doporlo, inslrumonlos musicaIos.
Lslas onlrovislas porlonocon a clicos on cuyas famiIias lraba-
jan ambos progoniloros y roIalan, aunquo con monor frocuoncia
quo on Ios grupos anlorioros, aIgunas lislorias famiIiaros quo ro-
horon aI inicio IaboraI o aI lrabajo do Ios padros a Ia misma odad
doI onlrovislado. Ln oslas onlrovislas, Ia madro cumpIo un roI on
oI morcado IaboraI dislinlo aI quo cumpIo on oI logar a diforoncia
do Ios dos grupos anlorioros on quo son mayorilariamonlo amas
do casa o ompIoadas domslicas.
Ln aIgunas onlrovislas, aparocon considoracionos acorca do
Ia oxporioncia para oI fuluro adquirida modianlo oI lrabajo. Ro-
horon Ias onlrovislas quo oI lrabajo so prosonl como una opor-
149
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
lunidad osporada o inosporada y consliluy, on oI momonlo do
insorlarso, una oporlunidad quo no podan dojar pasar. Ln olras
onlrovislas, so monciona quo oI lrabajo fuo buscado poro siompro
por inicialiva propia.
Ias onlrovislas quo rounon Ia condicin lrabajo con ayuda
para salisfacor nocosidados propias porlonocon a clicos sobro
cuyas famiIias os posibIo inforir, a parlir do Ias omisionos, quo
disponon do labiIidados para uliIizar, por ojompIo, Ios rocursos
inslilucionaIos.
LI uso quo lacon oslos onlrovislados do su liompo Iibro da
cuonla do Ias posibiIidados y proforoncias por oI consumo. SaIir a
baiIar, ir aI cIub, a conar, ir aI cino, ir a lomar aIgo, junlarso a on-
sayar con su banda y junlarso a osludiar, son Ias aclividados quo
roaIizan y para Ias quo doslinan parlo do sus ingrosos IaboraIos.
Ln snlosis, una do Ias propiodados do osla calogora os Ia
busquoda do aulosalisfaccin y aulonoma. Ias omisionos sobro
oI lrabajo van acompaadas do oxprosionos do dosoos do ahrmar
Ia propia individuaIidad. Ln Ias onlrovislas porlonocionlos a osla
calogora, oI lrabajo aparoco vincuIado a una docisin individuaI,
porsonaI y Ias roforoncias a soIidaridad lacia Ia famiIia son osca-
sas. Ln cuanlo a Ias famiIias do Ios onlrovislados, aparonlomon-
lo no nocosilan oI ingroso gonorado por oI lrabajo do Ios lijos.
LI sonlido doI lrabajo paroco sor Ia nocosidad do Ios propios
jvonos do consumir y aulohnanciarso.
ConcIusionos
Sinlolizando, onconlramos una propiodad comun a Ias lros ca-
logoras concopluaIos conslruidas para anaIizar oI lrabajo do Ios
adoIosconlos y osla os Ia procariodad IaboraI lanlo do Ios padros
como do Ios clicos. Ln sogundo Iugar, onconlramos roIacionos
onlro oI lipo do famiIia y oI lipo do calogora do lrabajo do Ios cli-
cos. As, a parlir do Ia obsorvacin roaIizada, y comparando con
Io quo sucodo con oI lrabajo do Ios adoIosconlos a nivoI mundiaI,
150
Ia ayuda, una calogora concopluaI para anaIizar Ia conslruccin subjoliva doI
lrabajo on un grupo do osludianlos-lrabajadoros - M. Mccri
podomos docir quo oslo consliluyo una marca ms do Ia gIobaIi-
zacin, ya quo oI lrabajo roaIizado por Ias diforonlos calogoras
doIinoadas on Ia invosligacin nos asomojan como pas, on osla
maloria, lanlo a Io quo sucodo on Ios pasos con Ios mayoros por-
conlajos do lrabajadoros adoIosconlos como frica o India (Macri
y olras, 2005) y nos acorcan, a Ia voz, a Io quo sucodo on pasos
como Ios Lslados Inidos dondo os cada voz ms imporlanlo oI
conjunlo do jvonos do cIaso modia quo ompioza a lrabajar aun
sin labor hnaIizado su oscoIaridad socundaria con oI hn do sa-
lisfacor sus nocosidados do consumo (Sloinborg y Groonborgor,
1986). Lsla siluacin osl siondo probIomlica on funcin do Ios
quo auloros cilados donominan oI dosfavorabIo baIanco on lrmi-
nos do Ios coslos psicosociaIos doI lrabajo do Ios adoIosconlos.
IinaImonlo, y siguiondo a VasiIaclis, podomos docir quo
|.] Ias diforoncias onlro Ios sujolos y sus famiIias (on
lorno aI lrabajo) son conloxluaIos, do posibiIidados,
do rocursos maloriaIos sociaIos y simbIicos, oslos os,
oxislonciaIos, poro no do ndoIo osonciaI, aunquo soan
roprosonladas labiluaImonlo do osla manora como con-
socuoncia do Ia prosin quo Ia nocosidad do gonoraIizar
ojorco sobro Ia oslruclura doI discurso cionlhco. Lsla
prosin so lraduco muclas vocos on oI soaIamionlo do
somojanzas onlro miombros do lipollicas calogoras
sociaIos (pobros, dosompIoados, migranlos) quo impIci-
lamonlo muoslran Ias diforoncias onlro osos individuos
y Ios miombros do olras calogoras cuyo conlonido so
dohno por oposicin, con Io quo Ia diforoncia sociaI so
lransforma on dislancia sociaI. Lslo procoso podra ovi-
larso marcando paraIoIamonlo Ias caraclorslicas idnli-
camonlo osonciaIos quo unon a Ios miombros do Ios dis-
linlos grupos sociaIos (VasiIaclis 2003, Ig. 229).
Ln osla invosligacin, obsorvamos quo Ia caraclorslica oson-
ciaI os oI dosoo do lodos Ios padros do proporcionar oI bionoslar
sociaI a sus lijos.
151
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Sogun Ios loslimonios conlonidos on Ias onlrovislas, Ias fa-
miIias do monoros rocursos onvan a sus lijos aI morcado IaboraI
y simuIlnoamonlo oxporimonlan sonlimionlos do maIoslar por
lonor quo onviarIos. Iara ninguna do Ias calogoras, oI lrabajo
consliluyo una siluacin gralihcanlo ni para Ios mismos clicos
ni para sus padros. As como con rospoclo a Ia oducacin lay
una opinin unnimo acorca do su imporlancia, con rospoclo aI
lrabajo Ias opinionos lraducon Ia lolorogonoidad do Ias posicio-
nos. Rosignacin por ambas parlos. SociaIizacin, SoIidaridad y
Consumo podran sor concoplos asociados rospoclivamonlo a Ias
lros calogoras doIinoadas.
Lnlro Ios padros, onconlramos famiIias para Ias quo oI lrabajo
osl naluraIizado y forma parlo do su oslralogia do sociaIizacin
a Io Iargo do gonoracionos. Lnconlramos olras famiIias para Ias
quo oI lrabajo do Ios lijos soIo consliluyo una oslralogia anlo una
siluacin coyunluraI quo afocla Ia famiIia (prdida doI lrabajo do
un aduIlo, faIIocimionlo doI soporlo do Ia famiIia) o siluacionos
coyunluraIos quo afoclan aI propio onlrovislado como aparicin
do una inlorosanlo oforla IaboraI. Ironlo a oslas siluacionos co-
yunluraIos, Ia famiIia acopla, no sin roliconcias, oI lrabajo doI
lijo o Ia lija. Ln olros casos, son Ios propios lijos Ios quo buscan
lrabajo con oI hn do salisfacor nocosidados propias, on oslo caso,
Ia famiIia no puodo ms quo acoplar Ia voIunlad doI lijo, aun a
vocos a disguslo.
BibIiografa consuIlada
BorlloIol, }oan-MicloI (1990). Iinic||igcncc !u sccic|. Iaris : Irossos Inivor-
silairos do Iranco.
Borlraux, DanioI (1996). Hisloria do casos do famiIias como mlodo para
Ia invosligacin do Ia pobroza. Rctisic !c Sccic!c! Cu|iurc
Pc|iiicc, VoI. I Nro.1 juIio.
CoIoman, }amos (1988). SociaI CapilaI in llo Croalion of Human CapilaI.
Ancriccn jcurnc| c| sccic|cg, 94 (S95-S120).
IoIdman, SiIvio (1996). LI lrabajo do Ios adoIosconlos, conslruyondo fu-
luro o consoIidando poslorgacin sociaI`. Ln KonlorIIniI, Iro-
152
Ia ayuda, una calogora concopluaI para anaIizar Ia conslruccin subjoliva doI
lrabajo on un grupo do osludianlos-lrabajadoros - M. Mccri
no y }acinlo, CIaudia (Coord.) A!c|csccncic pc|rczc c!ucccicn
irc|cjc. || !csc|ic cs |c. 8ucncs Aircs. Unicc|-Icsc!c.
G|cscr, 8. Sircuss, A. (16). 1|c Discctcr c| Grcun!c! 1|ccr, Sircicgics |cr
Quc|iiciitc Rcsccrc|. Nov YorI.
IIomovallo, SiIvia (1991). A!c|csccnics cnirc |c cscuc|c c| irc|cjc. Buonos Ai-
ros: IIacso-Mio y DviIa.
Macri, MarioIa y Van Komonado, SoIango (1992). |sircicgics |c|crc|cs cn jctc-
ncs ccrcncic!cs, un csiu!ic !c ccsc. Buonos Airos: Conlro Ldilor
do Amrica Ialina, BibIioloca do IoIlica, Nro. 413.
________, Iord, Myriam, BorIinor, CaroIina, MoIloni, Mara }uIia (2005). ||
irc|cjc in|cnii| nc cs jucgc. csiu!ics c intcsiigccicncs sc|rc irc|cjc
in|cnic-c!c|csccnic cn Argcniinc (100-2003). Buonos Airos: Ia
Cruja.
MaxvoII, }osopl A. (1996). Quc|iiciitc Rcsccrc| Dcsign. cn |nicrcciitc Apprc-
cc|. Nov YorI: Sago IubIicalions.
SILMIRO (2001). Informo n 5 }uvonlud Lducacin y Trabajo. Argonlina,
Buonos Airos, Lncuosla do DosarroIIo SociaI y Condicionos do
Vida 1997.
Sloinborg, I. y Groonborgor, L. (1986). W|cn 1ccncgcrs Wcr|. 1|c Psc|c|cgi-
cc| cn! Sccic| Ccsis c| A!c|csccnis |np|cncni. Nov YorI: Basics
BooIs inc. IubIislors.
VasiIaclis do GiaIdino, Irono (2003). Pc|rcs, pc|rczc, i!cnii!c! rcprcscniccic-
ncs sccic|cs. 8crcc|cnc. Gc!isc.
Wobor, Max (1922). |ccncnic sccic!c!. |s|czc !c sccic|cgic ccnprcnsitc.
Mxico: Iondo do CuIlura Lconmica.
153
Ni bandas ni pandiIIas: Ia minpa
dc Ias tcnras dc Ias subcuIturas
para cxpIicar Ia vinIcncia juvcniI
SiIvia Guomuroman
Rcsumcn
Ln oslo arlcuIo propongo, a parlir doI osludio do dos casos acluaIos y
rocionlos do vioIoncia juvoniI prolagonizados por jvonos do Argonlina,
domoslrar quo Ias looras do Ias subcuIluras, dosdo oI modo on quo
nominan aI probIoma, son insuhcionlos para dar cuonla doI fonmono do
Ia vioIoncia oxprosada por adoIosconlos y jvonos. Lslo oslara donolando
olros mviIos do carclor ms oslrucluraI, quo alraviosan lransvorsaImonlo
a lodos Ios socloros sociaIos. Do aII quo soa nocosario buscar olras
oxpIicacionos para dar cuonla do un fonmono lan proocupanlo, quo no
sIo inlorpoIa aI sisloma ponaI sino a Ia sociodad onlora on busquoda do
rospuoslas aclivas. Ia siompro Iisla aIlornaliva do ondurocor oI sisloma
ponaI no soIuciona oI probIoma sino quo Io profundiza, ya quo rocao
sobro Ios sogmonlos sociaImonlo ms dbiIos y no aborda oI loma conlraI
do Ia vioIoncia oslrucluraI y oI maIoslar on Ia cuIlura.
PaIabras cIavc: VioIoncia juvoniI, sisloma ponaI, subcuIluras, adoIosconlos
y jvonos, vioIoncia oslrucluraI, maIoslar.
Abstract
Irom llo sludy of lvo curronl and roconl casos of youll vioIonco in
Argonlina, in llis arlicIo I inlond lo domonslralo llal subcuIluro lloorios,
as lloy nominalo llo probIom, aro insufhcionl lo roporl on llo vioIonco
plonomonon oxprossod by adoIosconls and young aduIls. Tlis may bo
donoling ollor moro slrucluraI mobiIos llal crossos in a lransvorsaI vay
aII llo ollor sociaI soclors. TaIing llis inlo considoralion, il is nocossary
lo soarcl ollor oxpIanalions lo roporl on sucl a vorrying plonomonon,
llal nol onIy appoaIs lo llo IonaI Syslom bul lo llo loIo socioly in soarcl
for aclivo ansvors. Tlo aIvays roady aIlornalivo of larding llo IonaI
Syslom doos nol soIvo llo probIom bul maIos il doopor, sinco il affocls llo
voaIosl sociaI sogmonls and doos nol doaI vill llo slrucluraI vioIonco
as llo conlraI subjolc and Citi|izciicn cn! |is Disccnicnis.
Kcy wnrds: Youll vioIonco, IonaI Syslom, SubcuIluros, AdoIosconls and
young aduIls, SlrucluraI vioIonco, disconlonl.
Iic. on socioIoga. LspociaIisla on probIomlicas sociaIos infanlo-juvoniIos.
Invosligadora do CONICLT on oI Inslilulo do Invosligacionos Gino Gormani-IacuIlad
do Cioncias SociaIos/ Inivorsidad do Buonos Airos. sguomuromaiI.rolina.ar
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11 - 2006 - pp. 153 - 171
154
Ni bandas ni pandiIIas: Ia miopa do Ias looras do Ias subcuIluras para oxpIicar Ia
vioIoncia juvoniI - S. Gucnurcncn
Ia paIabra Iiborlinajo os un modoIo porfoclo doI Ionguajo
loIodirigido a minar Ia conhanza on Ia rosponsabiIidad,
Ia oducacin y oI modoIo quo Ios lomos dado a nuoslros
lijos adoIosconlos. Iorquo, oncarnada on monoros do odad,
Ia Iiborlad so conviorlo domasiado fciI y poIigrosamonlo
on Iiborlinajo. Y oI Iiborlinajo os oI lijo bobo do Ia Iiborlad.
Y Ia Iiborlad nunca os cmoda, nunca os fciI, nunca os Iisa:
liono arrugas y pIioguos do Ios quo a vocos saIon brujas. Ios
cazadoros do brujas Io sabon. (Sandra Russo, AdoIosconlos
Nola pubIicada on oI Dicric Pcginc 12, 29/04/2006)
Ia socioIoga la dosarroIIado looras para oxpIicar oI fonmono
do Ia doIincuoncia juvoniI. Gran parlo do Ias oxpIicacionos pro-
puoslas lan comprado Ia loora do Ias subcuIluras criminaIos
para dar cuonla doI fonmono do Ios adoIosconlos y jvonos quo
incurron on accionos conlrarias a Ias normas on forma grupaI y
buscando aIgo ms, o aIgo dislinlo do Ia mora consocucin do
un boln maloriaI vaIioso. Ia invoslidura do vaIor, sogun coinci-
don Ias corrionlos do ponsamionlo inspiradas on Iocluras do lipo
psicosociaI oslara dada por olras alribucionos dislinlas doI vaIor
oconmico y/o vaIor do morcado. Lslo la IIovado a uno do sus
loricos pionoros y fundamonlaIos a oxprosar quo osla doIincuon-
cia os anliuliIilaria, nogaliva y maIiciosa (Colon, A. 1955).
Lslas lros caraclorslicas do Ios aclos do vandaIismos comoli-
dos por subcuIluras doIincuonlos lan sido sislomlicamonlo asi-
miIadas a Ias cIasos bajas y, on oslo, loda Ia Ioclura os coincidon-
lo (Colon, 1955, SyIos y Malza, 1957 <2004>, CIovard y OlIin,
1960, David, 1969). IncIuso, osludios ms rocionlos (SporgoI, 1990
<2002>), quo coincidon on sus Iimilacionos, no dojan do focaIizar
oI mismo aspoclo y, por ondo, ms quo saIir doI crcuIo, Io roaIi-
monlan.
Sin prolondor convorlir a oslo on un arlcuIo do rovisin crlica
acorca do Ias looras do Ias subcuIluras criminaIos, ospociaImonlo
aquoIIas quo buscan oslabIocor vincuIacionos onlro Ia doIincuon-
cia juvoniI y Ia formacin do bandas y pandiIIas, s so busca Ioca-
Iizar y propondor a olras oxpIicacionos sobro un fonmono quo os
155
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
muclo mas ampIio quo oI do Ia doIincuoncia juvoniI, poro quo Io
abarca y subsumo, y os do Ia vioIoncia juvoniI, palrimonio no soIo
do Ias cIasos pobros, sino lambin do Ias cIasos ricas o, como una
voz dijora un prosidonlo do Ia Argonlina, no soIo do Ios nios
pobros quo lionon lambro, sino do Ios nios ricos quo lionon lris-
loza. Ibicar Ia vioIoncia on voz do Ia doIincuoncia paroco una in-
vilacin a inlorpoIar a olros acloros como prolagonislas osloIaros.
Ios loclos
No puodo Id. imaginarso Io oslupido quo mo sionlo cuando
Ios labIo a mis lijos do compromiso. Iara oIIos, os una virlud
abslracla, no Ia von on ninguna parlo.
(Cilado on Sonnoll, Ic Ccrrcsicn !c| Ccr4cicr)
Ln Ia Argonlina, on oI uIlimo liompo, so lan producido aIgunos
opisodios con gran roporcusin pubIica quo dobon convocarnos a
Ia rooxin. Aunquo loorizar sobro oI prosonlo longa sus Iimilacio-
nos inloronlos, dado oI impaclo quo lan provocado on Ia sociodad,
cabo labIar do Ios casos do ArioI MaIvino y do Malas BragagnoIo.
Ln oI primor caso, so lrala do un jovon do 21 aos quo, oslando
do vacacionos on Iorrugom (una pIaya brasiIoira) fuo muorlo on
un opisodio do poIoa gonoraIizada on onoro doI 2006. LI olro,
ms rocionlo, do modiados do abriI, so rohoro a un adoIosconlo do
16 aos quo muri como consocuoncia do una poIoa onlro clicos,
aunquo aun Ias causas do su muorlo pormanozcan confusas
1
.
Ln ambos casos, si bion so lrala do dos jvonos muorlos, vc-
limas do vioIoncia do paros, Ias circunslancias Ios diforoncian. Ln
uno do Ios casos, oI agravanlo do laborso producido oI ovonlo on
olro pas y labindoso vislo invoIucrados miombros procodonlos
do famiIias prominonlos do Ia cIaso gobornanlo do una do Ias pro-
1 Ios informos do Ios porilos mdicos coincidon on soaIar un odoma puImonar como
oI dosoncadonlo do Ia muorlo do Malas. Ms aII do Ia conlrovorsia quo oslo diclamon
la gonorado, do Ia asociacin quo so la prolondido oslabIocor onlro oI consumo
do aIcoloI, bobidas onorgizanlos y Ia vioIoncia producida, Io ciorlo os quo, como
rocionlomonlo lan diclo Ios padros do Ia vclima, Lsl cIaro quo si Malas no faIIoci
do muorlo naluraI, so lrala do un lomicidio.
156
Ni bandas ni pandiIIas: Ia miopa do Ias looras do Ias subcuIluras para oxpIicar Ia
vioIoncia juvoniI - S. Gucnurcncn
vincias do nuoslro pas
2
Io la conforido caraclorslicas pocuIiaros
quo roodilan olros casos criminaIos famosos y quo convocan a
dospIazar oI ojo doI anIisis do Ia vincuIacin siompro compIoja
onlro oI doIilo y oI podor poIlico y oconmico
3
, on voz do siluarso
on Ia cuoslin quo inlorosa aqu, y os oI do Ia vioIoncia juvoniI.
No so dosconoco Ia dihcuIlad quo prosonlan siluacionos como
Ia doscrila para IIogar a un oslado judiciabIo, y, ms aun, Io difciI
quo rosuIlo quo Ios rosponsabIos on lrminos jurdicos soan ofoc-
livamonlo sancionados do acuordo aI roproclo quo Ios oslalulos
ponaIos provn on casos somojanlos
4
. No obslanlo, indopondionlo
do Ios rosuIlados judiciaIos quo por olro Iado osln labIando do
olro fonmono Io quo imporla aqu os dosonlraar oI porqu do
Ia vioIoncia juvoniI como vioIoncia graluila, dosproporcionada,
anliuliIilaria, nogaliva y lasla IolaI, inoxpIicabIo dosdo Ias looras
quo lan loclo do Ia dohcioncia do Ia sociaIizacin y Ia dopriva-
cin sus principaIos argumonlos oxpIicalivos.
LI caso do Malas B. os si so quioro, ms oscaIofrianlo aun
por Ia oporlunidad do idonlihcacin quo ofroco. LI loclo do quo
Malas porlonozca a Ia cIaso modia y quo su muorlo so laya pro-
ducido on circunslancias comunos para cuaIquior adoIosconlo do
2 Baslo docir quo uno Ios losligos cilados, porlonocionlo aI grupo do corronlinos
invoIucrados on Ia poIoa grupaI cuya consocuoncia fuo Ia muorlo do ArioI, os lijo doI
onloncos subsocrolario do lurismo provinciaI quion, aI sor cilado su lijo, ronunci aI
cargo y olro sobrino do un ox gobornador do Ia provincia do Corrionlos. Asimismo,
Ios padros do Ios principaIos sospoclosos son conocidos omprosarios IocaIos quo lan
incursionado on Ia poIlica IocaI.
3 Ina voz ms, como on oI asosinalo do Mara SoIodad MoraIos on Ia provincia do
Calamarca, so labI do Ios lijos doI podor. Rocionlomonlo un arlcuIo daba cuonla
do Ias lropoIas do Ios jvonos doI podor rocogiondo loslimonios do vocinos quionos,
por lomor a roprosaIias, no quisioron sor idonlihcados y quo coincidioron on ahrmar
quo ora frocuonlo quo aIgunos do Ios sospoclosos doI crimon fuoran prolagonislas do
opisodios vioIonlos poro osas cosas so lapan porquo son nonos bion, pibos con guila
quo croon Ios duoos doI mundo y lacon Io quo quioron porquo IIovan un apoIIido
famoso (Ic Nccicn/Informacin GonoraI, Ig 12, 1/02/2006).
4 Ia juslicia brasiIoira, a parlir do Ias pruobas rocoIocladas on Ia olapa do inslruccin,
podira Ia doloncin, Ia caplura inlornacionaI y Ia oxlradicin do lros do Ios cualro
muclaclos corronlinos impulados do labor parlicipado on Ia muorlo do ArioI
MaIvino. Hasla alora, Ios impulados laban sido indagados por Ia con-juoz quo IIova
Ia causa on Ia provincia do Corrionlos, y laban rospondido un cuoslionario quo IIog
por va dipIomlica dosdo BrasiI.
157
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
su cIaso, on oI dovonir doI usufruclo doI liompo Iibro, Io laco lo-
rribIomonlo corcano y alorrador.
Ios ocos do Ia muorlo do Malas lan dosporlado aI aIolarga-
do coro do aquoIIos quo braman por oI ondurocimionlo punilivo
lacia Ios jvonos y por Ia baja do impulabiIidad ponaI, aun cuan-
do, on oslo caso, no soa oI disparador un opisodio quo invoIucro a
osos foos, sucios y maIos do siompro, sino a olros sujolos jvo-
nos, quo, aun con Ioyos ms duras, siompro oslarn prosorvados
do Ia soIoclividad doI sisloma ponaI y aun on oI poor do Ios casos
pc!r4n, como rohoro Iucidamonlo MoIossi, comprar lodo oI slocI
do garanlas disponibIos on oI morcado (MoIossi, 1997: 75). Ln
oI caso do ArioI, oI procoso judiciaI luvo olro cariz, vincuIado a
inlorpoIar aI podor do lurno y sus proIongacionos quo lizo quo,
anlos do asumir Ia causa judiciaI, varios juocos rolusaran asumir
on carclor con-juocos
5
. Ls inlorosanlo, on oslo caso, pasar rovisla
a Ias oxcusas prosonladas quo no labIan do olra cosa sino do Ia
dislribucin arlihciaI do inmunidados y rosponsabiIidados pona-
Ios quo os un aspoclo do Ia 'dislribucin poIlica' do Ia riquoza
sociaI ampIiamonlo onlondida (Iavarini, 1994: 19).
Ios dos casos lionon como comun donominador Ia vioIoncia
onlro paros por molivos absoIulamonlo lriviaIos y circunslancia-
Ios. Ln ninguno do Ios casos so lrala do onfronlamionlos onlro
bandas y/o pandiIIas rivaIos quo so Ia lionon jurada. No lay
on oslas poIoas una doIimilacin do lorrilorio. Ms bion, do Io quo
surgo do Ia informacin poriodslica, so lrala do opisodios on quo
oI molivo do Ia poIoa os insignihcanlo o irroIovanlo
6
, poro on don-
5 LI primoro on dosislir fuo oI juoz naluraI do Ia causa, oI Dr. CarIos Solo DviIa, liluIar
doI juzgado fodoraI do Corrionlos. Iuogo, so oxcus Ia primora do Ia Iisla, Mara Ilal
SiIvoyra do MouIn. Io mismo lizo oI sogundo do Ia nmina, ngoI Maclado. Todos
adujoron vincuIacionos o inlorosos con Ias famiIias do Ios impulados. IinaImonlo, Ia
abogada Mara Lsllor Campanlor, acopl convorlirso on Ia juoza ad-loc.
6 Ln oI caso do ArioI, lodos Ios loslimonios son coincidonlos on quo I no parlicip do
ninguna poIoa, sino quo fuo agrodido. Ln oI caso do Malas, lodo labra comonzado
con oI inlonlo por apropiarso doI coIuIar do Ia vclima. Ia poIoa quo lormin con Ia
muorlo do Malas, do 16 aos, so origin cuando uno do Ios jvonos quo alora osl
aIojado on un inslilulo do monoros, alac a Malas para robarIo su loIfono mviI (Ic
Nccicn, Informacin GonoraI, Ig. 15, 26/4/2006).
158
Ni bandas ni pandiIIas: Ia miopa do Ias looras do Ias subcuIluras para oxpIicar Ia
vioIoncia juvoniI - S. Gucnurcncn
do Ios parlicipanlos ponon on juogo una domoslracin do fuorza
sin modicin do consocuoncias, viI suslilulo do una viriIidad ya
no domoslrabIo a lravs do Ias conquislas soxuaIos. LI ollos lo-
donslico propio do Ia cuIlura adoIosconlo so caracloriza por un
modo parlicuIar do rosoIvor por parlo do Ios jvonos sus lonsionos
con oI mundo aduIlo y on laI carclor dosahar oI ordon loroda-
do con aclos lransgrosoros. Sogun David (1974: 65), Ias accionos
ms frocuonlos do lransgrosin do osa cuIlura adoIosconlo no on
vano, nominada como cuIlura y no como subcuIlura so vin-
cuIan a loclos laIos como abuso do rogIamonlacionos do lrnsilo,
onlro Ias quo so oncuonlran Ias corridas do 'picadas', suslraccin
do aulomoloros con Ia hnaIidad do pasoo on muclos casos, a Ios
propios padros sin Iiconcia labiIilanlo, oI osprilu compolilivo,
oI coniclo sobro vaIoracin doI soxo y oxpoclalivas roIalivas aI
mismo y oI abuso do bobidas aIcolIicas. Troinla aos dospus,
aun podramos suscribir osla onumoracin y aadir, a oslo Iisla-
do, Ios malicos quo la improso oI nooIiboraIismo on Ias subjoli-
vidados do Ios jvonos, on oI sonlido do una cuIlura doscarlabIo,
oxibIo
7
, provisoria, ocasionando Io quo con Iucidoz Sonnoll la
donominado Ia corrosin doI carclor, onlondido oslo como |c
ccncxicn ccn c| nun!c, ccnc c| scr ncccscric pcrc |cs !cn4s, produclo
do una sociodad impacionlo y conlrada on Io inmodialo: Como
docidimos Io quo os do vaIor duradoro on nosolros` (.) Cmo
porsoguir molas a Iargo pIazo on una oconoma onlrogada aI cor-
lo pIazo` Cmo soslonor Ia IoaIlad y oI compromiso rocproco on
inslilucionos quo osln on conlinua dosinlogracin o roorganiza-
cin` (Sonoll, 2000: 10).
Sin ombargo, Io quo oslos dos casos lan loclo visibIo os Ia
oxisloncia do olros casos quo quizs por no labor lonido conso-
cuoncias falaIos oslralogia do marIoling poriodslico no laban
7 Dico Sonoll: |.] Ln Ia acluaIidad, oI lrmino oxibiIidad so usa para suavizar Ia
oprosin quo ojorco oI capilaIismo. AI alacar Ia burocracia rgida y lacor lincapi
on oI riosgo, so ahrma quo Ia oxibiIidad da a Ia gonlo ms Iiborlad para moIdoar su
vida. Do loclo, ms quo aboIir Ias rogIas doI pasado, oI nuovo ordon impIanla nuovos
conlroIos |.] (Sonoll, R. Ic ccrrcsicn !c| ccr4cicr. Ics ccnsccucncics pcrscnc|cs !c| irc|cjc
cn c| nuctc ccpiic|isnc. LdiloriaI Anagrama, BarcoIona, 2000 Ig. 10).
159
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
lrascondido a Ia opinin pubIica
8
. Y oslos casos, quo no son pocos,
dan cuonla do olros opisodios on dondo Ia vioIoncia onlro paros,
graluila y anliuliIilaria, fuo Ia animadora principaI, dospIazando
oI ojo do Ia inlorrogacin sobro Ias causas do oslos fonmonos
a oxpIicacionos quo roonvan a rovisar oI nc|csicr cn |c cu|iurc,
oI conloxlo y procosos compIojos do conslruccin do individuos
y dosubjolivacion do idonlidados juvoniIos ya no invoslidas do
vaIoros univorsaIos.
O soa quo Ios opisodios quo lan saIido a Ia Iuz oporan como
omorgonlos do una vioIoncia oslrucluraI cuyo origon osl on olro
Iado. Quo layan sido nolicias y, por ondo, quo lubioran lras-
condido a Ia opinin pubIica so dobo a quo so lan convorlido
on loma do Ia comunicacin. AI rospoclo, dico do Giorgi quo Ia
opinin pubIica so inlorosa soIo on Ios lomas quo inlorosan a Ia
opinin pubIica. Io doms os invisibIo puoslo quo do oso no so
labIa soa vioIoncia o maIoslar, so lorna on un probIoma psico-
Igico (do Giorgi, 1997: 87-88), aunquo lambin adviorlo quo Ias
modaIidados doI lralamionlo comunicalivo do ovonlos quo son
prosonlados como vioIoncia producon a su voz ampIihcacionos
y roduccionos quo so inlorponon como obslcuIos rospoclo do Ios
fonmonos. Ia sociodad aparoco invadida por Ia vioIoncia lacia
Ios monoros o do Ios monoros o como invadida por vioIoncia
quo so ojorco sobro cosas y porsonas y quo os idonlihcada con Ia
vioIacin do normas jurdicas ospochcas. So dosmombra oI pro-
8 AI rospoclo, oI diario C|crin, on Ia nola doI 16/04/2004, VioIoncia por nada: qu
lay dolrs do Ias nuovas poIoas juvoniIos`, da cuonla do lros casos con dosonIaco
diforonlo: oI caso Ronzoni, on oI quo por un adoqun oI adoIosconlo osluvo a punlo do
pordor un ojo a manos do olro jovon do oxcoIonlo posicin oconmica y rugbior do Ia
soIoccin nacionaI juvoniI, oI caso do olro clico aI quo Io bajaron Ios dionlos do una
lrompada on Ia cara, y Ios auloros fuoron clicos procodonlos do un barrio privado
y do un buon nivoI oconmico. LI lorcor caso luvo dosonIaco falaI y fuo oI do Marcos
SpodaIo, do 16 aos on Crdoba, quion fuo alacado a goIpos por un grupo do jvonos
on un mologoI do un barrio paquolo cordobs. Ln oslo caso, oslaba impIicado oI lijo
do un ox IogisIador y oI lijo do una funcionaria judiciaI. LI diario Ic Nccicn, on Ia
nola Hoclos quo procodioron a Ia muorlo do ArioI agroga a Ia Iisla oI caso do ArioI
SciuIIi, quion, a raz do Ios goIpos rocibidos on Ia puorla do un boIiclo baiIabIo on oI
barrio porloo do IaIormo, osluvo a punlo do pordor Ia rolina do un ojo y Io fuo rolo
oI labiquo nasaI (Ic Nccicn / Informacin gonoraI 25/03/2006).
160
Ni bandas ni pandiIIas: Ia miopa do Ias looras do Ias subcuIluras para oxpIicar Ia
vioIoncia juvoniI - S. Gucnurcncn
bIoma do Ia vioIoncia y Ia comunicacin so ocupa soIo do dolor-
minadas formas do vioIoncia, y (..) on oslo sonlido, no so Iogra
obsorvar Ia vioIoncia a baso do una obsorvacin do Ia oslruclura
do osla sociodad (..): so conslruyon conoxionos roduclivas onlro
ovonlos quo IIovan a dolorminacin do causaIidados simpIihcan-
los (Ig.: 87).
IrobabIomonlo, oslo soa oI saIdo quo nos dojan oslos opiso-
dios y quo nos pormilon conlrar Ia discusin dondo so dobo, y no
caor on Ios faIsos ojos quo so nos proponon y roproponon cada
voz, cuando Ias oIilos do podor, quo no dosarroIIan un consonso
on lorno a Ia dohnicin doI probIoma, s Io uliIizan para man-
lonor o oxpandir inlorosos parlicuIaros y programas quo sirvon
para aconluar oI aisIamionlo o oI casligo do jvonos pandiIIoros
(SporgoI, 2002:63). Mximo cuando, indopondionlomonlo doI opi-
sodio quo laya sido dolonanlo, Ia rospuosla oslalaI lormina sion-
do coacliva lacindoso oco do Ias posicionos ms duras rospoclo
a cmo combalir oI probIoma do Ia insoguridad, quo sosIayan
Ios vordadoros orgonos doI probIoma do Ia insoguridad prin-
cipaImonlo sociaI y agolan su imaginacin y su arliIIora on Ias
propuoslas do modihcar oI sisloma ponaI, ondurocor Ias ponas y
bajar Ia odad do impulabiIidad para Ios adoIosconlos.
Toora do Ias subcuIluras doIincuonlos qu dicon`
In rocorrido
Ia doriva osl do camino onlro Ia Iiborlad y oI conlroI. So
baso on una zona do Ia oslruclura sociaI on Ia quo oI conlroI
so la roIajado, Io quo osl unido a Ios infrucluosos inlonlos
do Ios adoIosconlos para organizar una subcuIlura aulnoma
quo roprosonlara una imporlanlo fuonlo do conlroI on lorno
a Ia accin iIogaI. LI doIincuonlo osl momonlnoamonlo
on un Iimbo onlro oI mbilo do Io lradicionaI y oI do Io
doIiclivo y rospondo aIlornalivamonlo a Ias oxigoncias do
ambos, coquoloando alora con uno, Iuogo con oI olro, poro
poslorgando lodo compromiso, oIudiondo Ias docisionos.
As osciIa a Ia doriva onlro oI comporlamionlo doIiclivo y oI
lradicionaI. (Malza, 1964)
161
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Anlos quo pasar rovisla a Ias looras quo so ocuparon do Ias
pandiIIas juvoniIos, conviono lacor un rocorrido a Ias looras do
Ias subcuIluras doIiclivas. LI punlo do parlida, os quo so lrala do
modaIidados do conducla orionladas a soIucionar probIomas do
adaplacin. Ls AIborl Colon quion, on su famoso Iibro sobro Ios
doIincuonlos juvoniIos y Ia cuIlura do bandas
9
, da una dohnicin
fundacionaI: LmpIoamos oI lrmino subcuIlura cuando osla-
mos inlorosados on una cuIlura on roIacin con olra malriz y con
un sisloma sociaI ms grando on cuaI so oncIava. Iuogo oxprosa
Ia liplosis do quo Ias subcuIluras doIiclivas son produclo doI
coniclo onlro una cuIlura do cIaso obrora y olra do cIaso modia.
Sogun sosliono, on Io quo sora una apIicacin do Ia loora morlo-
niana do Ia anomia, Ios sujolos procodonlos do Ia cIaso obrora son
sociaIizados on Ias inslilucionos con Ios vaIoros do Ia cIaso modia
quo, inoxorabIomonlo, Ios fruslran porquo oslrucluraImonlo no
osln on condicionos do compolir con Ia misma porfomanco. Lsla
fruslracin do slalus sora oI mviI para quo Ios adoIosconlos
roaccionon coIoclivamonlo
10
conlra Ias normas, invirliondo Ios
vaIoros do cIaso modia y, consocuonlomonlo, ahrmando una cuI-
lura maIiciosa (so busca oI rolo por oI rolo), lodonisla (busca oI
pIacor y Ia salisfaccin inmodiala), no uliIilaria (Ia ocuacin do
coslo-bonohcio no so laco con arrogIo aI Iucro o uliIidad on lrmi-
nos do morcado), nogalivisla (os conlraria a Ias normas) vorsliI
(os un comporlamionlo divorso, no ospociaIizado) y a corlo pIazo
(no lay pIanihcacin, Io quioro lodo, Io quioro ya).
Ia loora do Colon la sido muy cuoslionada y robalida por
dislinlos aspoclos, Iimilacionos y dobiIidados. Io quo inlorosa aqu
os un aspoclo on parlicuIar, y os Ia crlica quo la rocibido por cons-
liluirso como formacin roacliva y on conlra do Ios vaIoros do
9 Cf. Colon, A. : Dc|inucni |cs. i|c cu|iurc c| i|c gcng, Clicago, Iroo Iross, 1955.
10 Consliluyon grupos do roforoncia, |.] on Ios quo oI individuo on inloraccin con
olros con simiIaros probIomas do ajuslamionlo, modianlo un procoso do oxpIoracin
mulua y do oIaboracin conjunla do una nuova soIucin, parlicipar on oI nacimionlo
do un nuovo grupo do roforoncia, do una nuova subcuIlura quo sancionar sus aclos
y, on Ia cuaI, onconlrar soIucin a su probIoma do ajuslamionlo (Madronas i Boadas,
1990).
162
Ni bandas ni pandiIIas: Ia miopa do Ias looras do Ias subcuIluras para oxpIicar Ia
vioIoncia juvoniI - S. Gucnurcncn
Ias cIasos modias, on voz do IocaIizar Ia subcuIlura como un modo
do adaplacin quo visuaIiza on forma roaIisla Ias posibiIidados
y oporlunidados langibIos y aI aIcanco do Ios jvonos do cIasos
bajas. Crlicos mordacos, on oso sonlido, lan sido SyIos y Malza
(1957) quionos roclazaron Ia liplosis do quo Ias subcuIluras do-
Iiclivas invorlan Ios vaIoros sociaImonlo acoplados. LIIos soaIan
quo si Ios doIincuonlos roaImonlo luvioran vaIoros opuoslos lon-
doran a considorar moraImonlo corroclo su comporlamionlo iIo-
gaI y no londran sonlimionlo do cuIpa o vorguonza aIguna, poro
Ia roaIidad domuoslra quo no os as, y quo oso domoslrara quo
Ios doIincuonlos soguiran dolonlando Ios vaIoros sociaImonlo do-
minanlos aunquo noulraIicon sus ofoclos normalivos a lravs do
juslihcacionos moraIos. SyIos y Malza dosignaron como lcnicas
do noulraIizacin oslas oslralogias juslihcalivas (2004 <1957>)
11
.
Ia simiIilud quo oncuonlran onlro vaIoros doIiclivos y vaIoros do
Ia sociodad on gonoraI Ios la IIovado a roompIazar oI concoplo do
subcuIlura doIicliva por Ia idoa do Ia subcuIlura doIincuonlo, quo
subyaco on Ia sociodad y opora sublorrnoamonlo. Si oI sisloma
vaIoralivo so oxamina do corca, so doscubrir quo varios vaIoros
supuoslamonlo doIiclivos son muy parocidos a Ios oncarnados on
Ias aclividados do osparcimionlo do Ia sociodad dominanlo. Y,
bajo osla promisa, rovisan Ia loora do Tlorsloin VobIon sobro Ia
cIaso ociosa dominanlo, on su maclismo, su ansia do lomoridad
y avonlura, y su ahcin por oI consumo oslonloso. Ls inlorosan-
lo Ia obsorvacin quo lacon sobro Ia sociodad, on oI sonlido, do
quo sla no os lomognoa, y sus vaIoros lampoco Io son. IncIu-
so aI inlorior do Ios mismos oslralos sociaIos lay conlradiccionos
quo so oxprosan on vaIoros sublorrnoos
12
. Malza sosliono quo so
produco un juogo diaIclico onlro unos y olros vaIoros y, on laI
sonlido, dolorminadas conduclas lipihcadas como dosviadas no
soran olra cosa quo accionos quo manihoslan Ia omorgoncia do
11 SyIos, G.-Malza, D.: Tcnicas do noulraIizacin: una loora do Ia doIincuoncia,
on Rctisic Dc|iic Sccic!c!, Rctisic !c Cicncics Sccic|cs N 20, 2004 (arlcuIo originaI,
pubIicado on Ancriccn Sccic|cgcc| Rcticu VoI. 22 Agoslo do 1975).
12 Malza, D.: }uvoniIo doIinquoncy and sublorranoan vaIuos, on Ancriccn Sccic|cgcc|
Rcticu, voI. 26, 1961.
163
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Ios vaIoros sublorrnoos fuora doI momonlo y Ias circunslancias
propicias. Agroga quo Ia propia nocin do sublorrnoo oxprosa
una diaIclica pormanonlo onlro Io lradicionaI y Io dosviado y, on
oI procoso do inlorcambio, ambos so modihcan. Su obsorvacin do
Ia cuIlura jovon amoricana Io pormilo ahrmar quo, no obslanlo Ias
conlradiccionos, Ia mayora do Ios jvonos son lradicionaIislas.
Ln roompIazo do oxpIicacionos dicolmicas para dar cuonla
do Ia dosviacin juvoniI, Malza (1964) uliIiza oI concoplo do !cri-
tc
13
lranscriplo on oI opgrafo quo oncaboza oslo aparlado con-
coplo uliI, ya quo liondo un puonlo quo acorca a Ios adoIosconlos
orionlados lacia un in!iti!uc|isnc pcsiiitc y aquoIIos orionlados
lacia un in!iti!uc|isnc ncgciitc c cccrciiitc (CasloI, 1995:469)
14
.
Malza doja on cIaro quo !critc no os compuIsin, poro lam-
poco os Iiborlad, ya quo Iiborlad os auloconlroI (.). Ia doriva
lacia Ia doIincuoncia so vo procipilada por circunslancias acci-
donlaIos o improdocibIos (Malza, 1964).
Ia !critc, as onlondida, puodo dar cobijo a Ias accionos do
Ios adoIosconlos do lodos Ios oslralos sociaIos y va on Ia Inoa do
roahrmar quo, onlro Ios adoIosconlos do Ias cIasos bajas quo son
Ios criminaIizados y Ios porsoguidos por oI sisloma ponaI y Ios
adoIosconlos do Ias cIasos modias, y do Ias cIasos aIlas, subyaco
osa cuIlura adoIosconlo lodnica, con una lomporaIidad subsu-
mida on Ia inmodialoz, como soaIa BIoiclmar (2005), quion aa-
do aI osconario un procoso do dosidonlihcacin agravado por oI
13 No casuaImonlo, doriva os oI concoplo quo oIigo Sonoll para roIalar Ia parboIa doI
capilaIismo oxibIo y a corlo pIazo on Ia vida do un lrabajador, quo no obslanlo sor
oxiloso conformo a Ias nuovas rogIas, so sionlo a Ia doriva y, on laI sonlido, asimiIa
cambio a doriva y lomo quo sus lijos navoguon lica y omocionaImonlo, aI
no podor proporcionarIo vaIoros duradoros quo Ios prosorvon do Ias ansiodados,
confusionos y riosgos quo impIica Ia oxibiIidad y oI corlopIacismo.
14 Roborl CasloI, aI dislinguir ambos individuaIismos, oxprosa quo oI posilivo osl
vincuIado aI crocionlo margon do aulonoma y Iiborlad quo van ganando Ias porsonas.
LI individuaIismo nogalivo os coorcilivo ya quo so rohoro a Ias porsonas quo dobon
vrsoIas soIas para arrogIarso on lodas Ias circunslancias do Ia vida, y surgon por
oIIos. IndividuaIismo nogalivo porquo so dohna on lrminos do faIla: faIla do
considoracin, faIla do soguridad, faIla do bionos soguros y vncuIos oslabIos (CasloI,
R. 1995: 469).
164
Ni bandas ni pandiIIas: Ia miopa do Ias looras do Ias subcuIluras para oxpIicar Ia
vioIoncia juvoniI - S. Gucnurcncn
loclo do quo oI pas so laya convorlido on un Iugar lransilorio
para Ios jvonos quo aun pionsan on un fuluro posibIo, y on un
ospacio sin sonlido para quionos lionon vodada incIuso osa pors-
pocliva (BIoiclmar, 2005: 48). Si una caraclorslica dislinguo a Ios
jvonos procodonlos do Ios socloros sociaImonlo dosfavorocidos
15

os oI falaIismo o, como Colon mismo dico, lionon una aclilud
roaIisla acorca do sus posibiIidados on Ia vida. Malza aado quo
oI falaIismo croa un sonlimionlo do dososporacin quo laco quo
Ios jvonos falaIislas y dososporados pason aI aclo.
CIovard y OlIin (1960) roaIizan un inlonlo do arlicuIar Ias
dos oxpIicacionos quo provaIocon on Ia acadomia para oxpIicar oI
surgimionlo do Ias subcuIluras, y concIuyon ahrmando quo Ias
subcuIluras doIincuonlos aparocon onlro Ios doIincuonlos varonos
do baja cIaso sociaI on Ios grandos conlros urbanos. Donlro do Ias
subcuIluras, dislinguo lros lipos: Ias crininc|cs, Ias ccniciitcs y Ias
rcp|cgc!cs, sogun Ia oslruclura do oporlunidados diforonciaImonlo
dislribuidas on Ia sociodad. As, Ia su|cu|iurc crininc| surgira on
un barrio inlogrado, on dondo oxislan modoIos criminaIos y faci-
Iidados para oI aprondizajo, Ia su|cu|iurc ccniciitc surgira on Ios
barrios bajos do Ias grandos ciudados caraclorizados por Ia faIla
do unidad y colosin. Lslas comunidados no puodon provoor oI
accoso a Ios modios sociaImonlo Ioglimos, poro lampoco garan-
lizar oporlunidados oslabIos on Ias oslralogias iIoglimas, do aII
quo no laya un sisloma criminaI organizado y Ias accionos cri-
minaIos liondon a sor individuaIos, dosorganizadas, maI rocom-
ponsadas y dosprologidas. Lsla os Ia subcuIlura quo proocupa a
Ia opinin pubIica juslamonlo porquo, aI no lonor roforonlos do
15 Ln oslo aspoclo, mo lo lomado Ia alribucin do roompIazar muclaclos do Ia cIaso
obrora por jvonos porlonocionlos a socloros sociaImonlo dosfavorocidos, labida
cuonla do quo Malza oscribi Ios onsayos a Ios quo so la loclo roforoncia onlro Ias
dcadas doI '50 y doI '60 doI sigIo pasado, on quo Ios soporlos idonlilarios do Ia
oscuoIa y oI lrabajo oran fuorlos, oI oslado do bionoslar oslaba on su apogoo, y aun
poda labIarso do cIaso obrora. Varias dcadas dospus, oI conloxlo la cambiado,
Ias rogIas do juogo son olras, Ia cIaso obrora -quo iba aI paraso- la dosaparocido, y
Ios modos do sociaIizacin do Ios jvonos sociaImonlo dosfavorocidos so dan on olros
mbilos, onlro Ios cuaIos imporan Ia informaIidad, Ia procariodad, Ia insoguridad y Ia
ausoncia do proyoclos y do fuluro.
165
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
inlogracin, so manihosla a lravs do accionos vioIonlas y da Iu-
gar a Ia aparicin do bandas caIIojoras. Ia su|cu|iurc rcp|cgc!c, on
cambio, sora un lipo do adaplacin on oI cuaI conuyon Ia faIla
do accoso a modios Ioglimos do salisfaccin do nocosidados y Ia
ronuoncia a uliIizar modios iIoglimos por parlo do Ios sujolos a
causa do sus barroras cuIluraIos y Ias prolibicionos inlornaIiza-
das on su procoso do sociaIizacin.
So dosprondo, lasla aqu, quo Ias oxpIicacionos quo so lan
dado sobro Ias subcuIluras adoIosconlos, aun Ias quo aporlan ma-
yor canlidad do oIomonlos para ponsar oI fonmono do Ia vioIon-
cia juvoniI, no rosuIlan suhcionlos para abordar inloIigibIomonlo
Ios loclos do vioIoncia prolagonizados por jvonos quo no ingro-
san on ninguna do Ias calogoras do dhcil, doprivacin, caroncia
o fruslracin quo subyacon on lodas Ias oxpIicacionos, sino quo
donuncian, y por oso son omorgonlos, olro lipo do probIomlicas
vincuIadas aI maIoslar on Ia cuIlura, como pronoslic Iroud,
o como agudamonlo caraclorizara un sociIogo conlompornoo,
maIoslar on Ia barbario
16
y por qu no` como oI maIoslar so-
branlo .
Rovisin crlica do Ia loora do Ias pandiIIas: In
dosafo inacabado
Cuando so labIa do palolas, para m os lacor una
inlorprolacin muy abusiva do aIgo quo os prclicamonlo
inovilabIo para cuaIquior adoIosconlo: andar on grupo (.)
Si inlorprolamos oI grupo do paros y Ia caIIo, dos ospacios
do lransgrosin y lorizonlaIidad como palola y vioIoncia,
oslamos frilos. (MarcoIo Irrosli, Lnlrovisla on Dicric P4ginc
12, 23/04/2006)
Ln un arlcuIo oscrilo on 1990, oI sociIogo Irving SporgoI roaIiza
una oxlausliva rovisin bibIiogrhca sobro Ias pandiIIas juvoniIos
y ahrma quo oI fonmono la rocibido poca aloncin on Ias uIlimas
dcadas, Iuogo doI apogoo soslonido a Io Iargo do Ias dcadas do
16 AI rospoclo, Miros, Iornando || nc|csicr cn |c |cr|cric. |rciisnc cu|iurc cn |c |crnccicn
!c |c sccic!c! pc|iiicc. LdiloriaI Nuova Sociodad, VonozuoIa, 1998.
166
Ni bandas ni pandiIIas: Ia miopa do Ias looras do Ias subcuIluras para oxpIicar Ia
vioIoncia juvoniI - S. Gucnurcncn
1950 a 1960. Lsla faIla do loorizacin so da a conlramano do Ia
proocupacin quo on lorno aI fonmono oxislo siondo quo lay
consonso on quo Ias pandiIIas juvoniIos do Ios '80 y '90 son ms
numorosas, ms prodominanlos y ms vioIonlas quo on Ios '50
(SporgoI, 1990 <2002>:56). Sogun SporgoI, Ios osludios rocionlos
roaIizados por cionlislas sociaIos sobro oslas cuoslionos doboran
ponorso aI sorvicio do Ia formuIacin do poIlicas y programas
quo abordon y conlrarroslon oI probIoma. A Ios ofoclos do roaIizar
su propia conlribucin, SporgoI rovisa dioz pubIicacionos sobro
oI loma
17
. Ln oI rocorrido pIanloado, SporgoI posiciona su mira-
da on Ios mlodos do invosligacin, Ia dohnicin doI probIoma,
looras, quo suslonlan Ios osludios, y Iuogo on nucIoos lomlicos
comunos, a sabor: palronos do comporlamionlo, drogas, vioIon-
cia, cuoslionos do porsonaIidad, racismo, y gnoro.
Do oslas cuoslionos os inlorosanlo roscalar Ias dohnicionos do
pcn!i||cs. AIgunas dohnicionos son ms abslraclas o incIusivas, aI-
gunas onfalizan dolorminados aspoclos doI comporlamionlo o do
Ia formacin do Ia pandiIIa. As, }amos Slorl (incIuido on Ia compi-
Iacin do Huff) dohno oI concoplo pandiIIa on Ios lrminos ms
gonoraIos y noulraIos, ahrmando quo una pandiIIa os un grupo
cuyos miombros so rounon con aIguna roguIaridad on oI liompo,
sobro Ia baso do crilorios do mombrosa dohnidos por oI grupo y os-
lruclura organizacionaI dolorminada por oI grupo, gonoraImonlo
con aIgun sonlido do lorriloriaIidad. Lsla dohnicin incIuyo lanlo
conduclas doIiclivas como convoncionaIos, ya quo oIIas son Ias quo
gonoraImonlo dosoamos oxpIicar (cilado on SporgoI: 58).
Irosiguo SporgoI comonlando quo Ia mayora do Ios auloros
so rosislo a dohnir Ias pcn!i||cs a parlir do Ias accionos doIiclivas,
ms bion oslo podra sor un aspoclo, poro no oI principaI agIu-
17 Nuovo son osludios do caso: LIijal Andorson, Sircci Wisc, Ko-Iin Clin, C|incsc
Su|cu|iurc cn! Crininc|ii, }oln Hagodorn, Pccp|c cn! Ic||s, Mary Harris, C|c|cs,
Marlin Sancloz }anIovsIy, |s|cn!s in i|c Sircci, Morcor SuIIivan, Gciiing Pci!, CarI
TayIor, Dcngcrcus Sccici, }amos VigiI, 8crric Gcngs, y Torri WiIIiams, 1|c Cccccinc
Ki!s. Ia dcima, Gcngs in Ancricc, por RonaId Huff, os un rosumon do aIgunos do Ios
mismos lrabajos y osludios adicionaIos (SporgoI, Op. Cil: 57).
167
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
linanlo. As, una dohnicin muy inlorosanlo os Ia do Harris quo
labIa do Ia pandiIIa como cuaIquior grupo colosivo do adoIos-
conlos quo lionon un grupo do normas do conlroI y un sisloma so-
ciaI ospochco do oso grupo. LI grupo doIincuonlo os dislinguido
do olros grupos juvoniIos sobro Ia baso doI produclo doIiclivo do
Ia inloraccin pandiIIora.
}anIovsIy la dosarroIIado una dohnicin quo onfaliza oI
carclor organizado do Ia oslruclura y aclividad do Ia pandiIIa.
Ia pandiIIa os un sisloma sociaI organizado gobornado por
una oslruclura do Iidorazgo con roIos dohnidos quo lan sido
Iogilimados. Ia pandiIIa organiza individuaIislas dosahanlos.
LIIa sirvo a funcionos comunilarias y, como organizacin, no osl
onvuoIla on una gran canlidad do vioIoncia. Ia mayor parlo do
Ia vioIoncia so dobo a miombros acluando como individuos ms
quo como agonlos do Ia organizacin
18
.
Ln oI roIalo quo laco SporgoI, so pono do manihoslo quo,
aunquo Ias dohnicionos do pandiIIas parocioran dar Ia improsin
do una mayor ampIilud, oI fonmono do Ias pandiIIas juvoniIos
prolondo sor roducido sislomlicamonlo a oxpIicacionos causaIos
y, onlro slas, dos ocupan un Iugar doslacado: Ia subcIaso y Ia
dosorganizacin sociaI. Ios concoplos causaIos cIavo son: sub-
cIaso, dosorganizacin sociaI, cuIlura, subcuIlura, organizacin y,
on monor grado, facloros do Ios poquoos grupos y do Ia porso-
naIidad (SporgoI: 60).
18 Rocordomos Ia diforoncia quo CIovard y OlIin roaIizan onlro Ia subcuIlura doIincuonlo
y Ia subcuIlura conicliva, y paroco ropIicarso oI razonamionlo: Ia oslruclura y Ia
organizacin laco mormar Ia vioIoncia, os Ia faIla do rod y do soporlos Io quo Ia laco
aumonlar. Lnlro oslos facloros, Ia dosubjolivacin ocupa un Iugar propondoranlo.
DuclasIy Coroa, on C|iccs cn |cn!c. Ics ccnincs !c |c su|jciiti!c! cn c| ccninc !c
|cs insiiiucicncs (LdiloriaI Iaids, Buonos Airos, 2002), dicon quo Ia dosubjolivacin
nos labIa do un modo do labilar Ia siluacin marcada por Ia imposibiIidad, oslar a
morcod do Io quo aconlozca labiondo minimizado aI mximo Ia posibiIidad do docir
no, do lacor aIgo quo dosbordo Ias circunslancias. So lrala do un modo quo dospoja aI
sujolo do Ia posibiIidad do Ia docisin y Ia rosponsabiIidad (Op. Cil.: 72). BIoiclmar
(2005:80) aIudo a cambios on Ia subjolividad, procosos do dos-subjolivacin y ro-
subjolivacin, subjolividad on riosgo, doconslruccin do Ia subjolividad para
roforirso a Ios ofoclos quo on oI psiquismo lumano acarroan Ias lransformacionos do
hnos doI sigIo XX y comionzos doI sigIo XXI.
168
Ni bandas ni pandiIIas: Ia miopa do Ias looras do Ias subcuIluras para oxpIicar Ia
vioIoncia juvoniI - S. Gucnurcncn
Io inlorosanlo, poso a Io insuhcionlo do oslos osludios, os oI
loclo do quo so corron do Ias looras do Ias subcuIluras y sobro
lodo do Ias quo licioron do Ia doIincuoncia oI principaI faclor ox-
pIicalivo y mviI. Ia laroa do ponsar on disposilivos loricos ms
adocuados aI fonmono do Ia vioIoncia juvoniI quoda pondionlo.
Rooxionos hnaIos: Ln Ia busquoda do puonlos
para arlicuIar rooxionos y osquomas concopluaIos
do Ioclura y compronsin do fonmonos do
vioIoncia juvoniI
LI maIoslar os una fuorza quo, siondo originariamonlo
subjoliva, os on dolorminados porodos sociaI y poIlica.
Iuodo lacor dosoar Ia barbario cuando Ia cuIlura amonaza
suprimir Ias puIsionos, puodo lacor dosoar Ia cuIlura cuando
Ia barbario amonaza con dosinlograr vaIoros quo so lan
probado nocosarios para Ia convivoncia. (Miros, 1998:10)
LI nc|csicr sc|rcnic osl dado, bsicamonlo, por oI loclo do
quo Ia profunda mulacin lislrica sufrida on Ios uIlimos aos
doja a cada sujolo dospojado do un proyoclo lrascondonlo quo
posibiIilo, do aIgun modo, avizorar modos do disminucin
doI maIoslar roinanlo. (BIoiclmar, 2005: 18)
Cada voz quo un opisodio prolagonizado por adoIosconlos on for-
ma grupaI liono consocuoncias falaIos, so labIa do bandas juvoni-
Ios, do pandiIIas criminaIos, sin dolonorso domasiado a rooxio-
nar sobro oI carclor doI opisodio, sus impIicancias y sus mviIos.
So apoIa aI comun donominador do banda quo, on Ia lradicin
socioIgica, la lonido un onormo dosarroIIo lorico on Ia dca-
da doI 50, poro con oI quo so prolonda impIicar un fonmono
ospochco do subcuIlura. So labI do subcuIluras doIiclivas y
pandiIIas juvoniIos, gonoraImonlo aunquo no siompro, vincuIa-
das a Ia comisin do accionos doIiclivas o cuanlo monos lransgro-
soras. CIaro quo Ias oxpIicacionos domoslraron sor insuhcionlos
cuando aclos vandIicos fuoron comolidos ya no por Ios jvonos,
|ccs, sucics nc|cs !c sicnprc, sino por Ios jvonos riccs y, muclas
vocos, aunquo no siompro, pc!crcscs. Ya ompoz a coslar labIar
169
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
do accionos doIiclivas, do vandaIismo, do aIovosa, do vioIoncia
dosmosurada, y ompozaron a onsayarso olras oxpIicacionos ms
ahnos a Ios dolorminanlos oslrucluraIos quo promuovon una cuI-
lura adoIosconlo, onlro cuyos vaIoros dovaIuados por oI conloxlo
gonoraI lay ospacio para accionos dosroguIadas do vioIoncia in-
dividuaI quo podran oslar donolando un nc|csicr cn |c cu|iurc,
produclo do Ios cambios vorliginosos on oI morcado y sus formas
priviIogiadas do ancIajo y conslruccin do soporlos idonlilarios,
poro nunca un loma do agonda para Ia poIlica criminaI. Cuando
oI vandaIismo os comolido por |cs nics riccs ccn irisiczc, so apo-
Ia a Ia ausoncia do poIlicas do juvonlud y poIlicas sociaIos quo
longan aI sogmonlo jovon como doslinalario, cuando Ios mismos
aclos vandIicos son comolidos por Ios c|iccs pc|rcs ccn |cn|rc, so
labIa do insoguridad, do pnico sociaI y do Ia nocosidad do ondu-
rocor oI sisloma ponaI y bajar Ia odad do impulabiIidad ponaI, y
labiIilar modidas ms duras para quionos pasan aI aclo.
}uslamonlo aII, on Ia roduccin do Ia compIojidad do Ios fo-
nmonos, aparocon Ios cazadoros do brujas quo, muidos do su
rc! !c pcscc gigcnic (S. Colon, 1989), lacon rodadas caplurando a
aquoIIos pordodoros sociaIos, indivuaIislas nogalivos por dofoclo
y no oIoccin, para Ios cuaIos no lay diforoncia on oI lralo, as
soan vclimas o viclimarios.
Mionlras lanlo, como dico Do Giorgi, oI probIoma rosla in-
laclo, Ios caracloros oslrucluraIos pormanocon inobsorvabIos: Ios
proyoclos sirvon para Iogilimar Ia domanda do nuovos proyoclos
on virlud do quo Ias paloIogas siguon subsisliondo (Do Giorgi,
1997: 87). Ios fanlasmas doI miodo y Ia injuslicia so forlaIocon
anlo Ia impunidad y oI doscrdilo do Ias inslilucionos. LI nc|csicr
sc|rcnic rodunda, Ia vioIoncia, agradocida.
170
Ni bandas ni pandiIIas: Ia miopa do Ias looras do Ias subcuIluras para oxpIicar Ia
vioIoncia juvoniI - S. Gucnurcncn
BibIiografa consuIlada
BIoiclmar, S. (2005). Tiompos difciIos. Ia idonlihcacin on Ia adoIoscon-
cia, on Ic su|jciiti!c! cn ricsgc, CoIoccin IsicoanIisis, socio-
dad y cuIlura, LdiloriaI Topa, buonos Airos.
CasloI, Roborl (1995). Ics ncicncr|csis !c |c cucsiicn sccic|. Unc crcnicc !c|
sc|cric!c, LdiloriaI Iaids, Argonlina.
CIovard, R.- OlIin, I (1960). Dc|inucnc cn! cppcriunii. A i|ccr c| !c|in-
ucni gcngs, Tlo Iroo pross of GIoncoo, IIIinois.
Colon, A. (1955). Dc|inucni |cs. i|c cu|iurc c| i|c gcng, Clicago, Iroo
Iross.
David, I. (1974). Sccic|cgic Crininc| jutcni|, Buonos Airos, DosaIma.
Do Giorgi, RaffaoIo (1997). Riosgo, maIoslar y dosviacin: rooxin sobro Ia
vioIoncia y Ios monoros, on Rovisla Dc|iic Sccic!c!, Rctisic !c
Cicncics Sccic|cs, N 9-10, Buonos Airos.
Diarios C|crin y Ic Nccicn. Rovisin do nolicias vincuIadas con Ios casos
dosdo oI 19/01/2006 lasla oI 30/04/2006.
DuclasIy, S., Coroa, C. (2002). C|iccs cn |cn!c. Ics ccnincs !c |c su|jciiti!c!
cn c| ccninc !c |cs insiiiucicncs, LdiloriaI Iaids, Buonos Airos.
Lnlrovisla a MarcoIo Irrosli, on Diario Igina 12, 23 do abriI doI 2006.
Malza, D. (1961). }uvoniIo doIinquoncy and sublorranoan vaIuos, on Anc-
riccn Sccic|cgcc| Rcticu, voI. 26.
Madronas i Boadas, C. (1990). Ina visin do Ia loora do Ias subcuIluras
criminaIos: AIborl. K. Colon y Riclard A. CIovard y IIoyd L.
OlIin, on Rctisic Dccirinc Pcnc|, Buonos Airos.
MoIossi, D. (1997). Ia radicacin cuIluraI doI conlroI sociaI (o do Ia impo-
sibiIidad do Ia lraduccin): rooxionos a parlir do Ia cuIluras
ilaIiana y norloamoricana con rospoclo aI conlroI sociaI on
Rovisla Dc|iic Sccic!c!, Rctisic !c Cicncics Sccic|cs, N 9-10,
Buonos Airos.
Miros, Iornando (1998). || nc|csicr cn |c |cr|cric. |rciisnc cu|iurc cn |c |cr-
nccicn !c |c sccic!c! pc|iiicc, |!iicric| Nuctc Sccic!c!, Vcnczuc|c.
Iavarini, M. (2004). || Nuctc nun!c !c| ccnirc| sccic|, cn || ccnirc| sccic|
cn c| n !c sig|c, Socrolara do Ioslgrado do Ia IacuIlad do Cion-
cias SociaIos, Ohcina do IubIicacionos doI CicIo bsico Comun,
Inivorsidad do Buonos Airos.
Sonoll, R. (2000). Ic ccrrcsicn !c| ccr4cicr. Ics ccnsccucncics pcrscnc|cs !c| irc|c-
jc cn c| nuctc ccpiic|isnc, |!iicric| Ancgrcnc, 8crcc|cnc.
171
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
SporgoI. Irving A. (2002). Pcn!i||cs jutcni|cs. unc criiicc !c csiu!ics rccicnics,
cn Rctisic Dc|iic Sccic!c!, Rctisic !c Cicncics Sccic|cs, N 17,
Buonos Airos.
SyIos, G.-Malza, D. (2004). Tcnicas do noulraIizacin: una loora do Ia
doIincuoncia, on Rctisic Dc|iic Sccic!c!, Rctisic !c Cicncics
Sccic|cs N 20 (arlcuIo originaI, pubIicado on Ancriccn Sccic|c-
gcc| Rcticu Vc|. 22 Agcsic !c 15).
173
Dc Ins hcrcdcrns a Ins dcshcrcdadns
Juvcntud, capitaI cscnIar y
traycctnrias dc vida
Oscar DviIa Ion, IoIipo Gliardo Solo
1
Ia oscuoIa no os simpIomonlo un Iugar dondo so aprondon cosas,
saboros, lcnicas, os lambin una inslilucin quo olorga lluIos os
docir, doroclos y conhoro aI mismo liompo aspiracionos.
LI anliguo sisloma oscoIar produca monos confusin quo oI sisloma
acluaI con sus ramihcacionos compIicadas, quo provocan quo Ias
porsonas longan aspiracionos maI ajusladas a sus oporlunidados
roaIos.
BoUvoIrU, Ia 'juvonlud' soIo os una paIabra (2000).
Rcsumcn
Ln oI loxlo, so disculo Ia inslaIacin do Ia oscoIarizacin como mocanismo
Ioglimo do posicionamionlo sociaI on Ios jvonos osludianlos doI sisloma
pubIico. No soIo osl cambiando Ias oslralogias do roproduccin on
oslos grupos sociaIos, sino quo lambin como conhguracin do cambios
cuIluraIos imporlanlos quo lionon quo vor con Ia forma quo so Io quioro
dar a Ia vida on oI fuluro, Ias odados quo so Io osln asignando a cada
uno do Ios lilos quo marcan Ios pasos a Ia aduIloz y Ia vaIoracin do Ias
oslrucluras o inslilucionos famiIiaros lradicionaIos.
PaIabras cIavc: lrayoclorias do vida, lransicionos a Ia vida aduIla,
condicionos juvoniIos.
Abstract
In llo prosonl arlicIo, llo aullor discussos llo solling up of sclooIing as
a Iogilimalo moclanism of sociaI posilioning in llo young sludonls of
llo pubIic syslom. Tlis is nol onIy clanging llo roproduclion slralogios
in lloso sociaI groups, bul aIso as conhguralion of imporlanl cuIluraI
clangos llal lavo lo do vill llo slrucluro lo bo givon lo Iifo in llo
fuluro, llo agos boing assignod lo oacl ono of llo IandmarIs llal marI
llo slagos lo aduIlnoss, and llo vaIuo of llo slrucluros and lradilionaI
famiIiar inslilulions.
Kcy wnrds: pallvays of Iifo, lransilions lo aduIl Iifo, youllfuI
condilions.
1 Invosligadoros doI Conlro do Lsludios SociaIos cIovn, VaIparaso, CliIo. L-MaiI:
oscarcidpa.cI, foIipocidpa.cI. LI prosonlo arlcuIo so inscribo on oI marco doI
proyoclo do invosligacin Trayoclorias do vida y condicionos juvoniIos, oI quo la
conlado con oI apoyo do Ia Iundacin Iord do Sanliago do CliIo.
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11 - 2006 - pp. 173 - 219
174
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
1. Inlroduccin
Ln oI pIano doI discurso, oI proyoclo cuIluraI quo prosonla Ia mo-
dornidad so propono sonlar Ia razn como principio y lorramion-
la para conslruir una nuova forma do ponsamionlo y organiza-
cin sociaI. Ln oso, Ia podagoga como mocanismo, y Ia oscuoIa
como inslilucin, jugaran un papoI cIavo. No so poda Iograr oI
proyoclo do sociodad modorna si no so inslauraba una inslilucin
quo irradiara oI ponsamionlo iIuslrado. Tampoco si oslo sogua
onfrascado on grupos roducidos. Ia modornidad so prolondo
oxpansiva, aspira IIogar a cada rincn y a cada sor. Ior oso, ora
nocosario oducar aI conjunlo do Ia pobIacin, unica forma quo Ia
lumanidad so Iiborara doI fanlasma do Ias crooncias mlicas quo
nubIaban su monlo y minaban sus posibiIidados do progrosar.
Ln oI pIano lislrico, oI dovonir doI procoso no fuo lodo Io
fciI quo so podra labor osporado. Ia modornidad os una abs-
lraccin quo liono una Igica, lambin un pIan oslralgico. Ioro,
on oI mundo sociaI quo prolonda lransformar, oporaban fuorzas
quo goIpoaron su roslro y Io lorminaron doshgurando. Si laba
producido avancos on varios pIanos, no Iograba fraguar on un
ordon sociaI y poIlico quo garanlizara oI pIono goco do sus avan-
cos. IncIuso, oI campo quo ms laba Iogrado dosarroIIarso, oI do
Ias cioncias, oxlravi su sonlido duranlo Ias dos grandos guorras.
No fuo oxlrao, onloncos, quo Ia crlica a Ia modornidad so hIlra-
ra por lodos Iados y quo lambin IIogara aI lorrono do Ia Lduca-
cin.
Ln 1964, Iiorro Bourdiou y }oan-CIaudo Iassoron ponan
on oI conlro do Ia discusin Ias paradojas doI sisloma oscoIar. Ln
Ics |crc!crcs. |cs csiu!icnics |c cu|iurc, oI punlo conlraI ora quo
Ia inslilucin oscoIar, Iojos do roducir Ias diforoncias sociaIos,
so laba convorlido on un mocanismo quo manlona o incIuso
profundizaba Ia dislancia sociaI onlro Ias cIasos. Irimoro por su
oslruclura, quo ofroca lipos do formacin y guardaba doslinos
oscoIaros diforonciados dopondiondo do Ia cIaso quo so lralara.
Ia univorsidad, Ia inslancia quo mojor posicin sociaI garanliza,
175
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
si bion no compIolamonlo, ora casi oxcIusivamonlo palrimonio
do Ios grupos con condicionos cuIluraIos, sociaIos y oconmicas
priviIogiadas. Sogundo, por Ia carga simbIica quo fuo adquirion-
do Ia inslilucin oscoIar y Ios lluIos quo olorga, quo lormina-
ron lrasIadando aI campo oscoIar Ia dislribucin do Ios signos do
dislincin y jorarquizacin sociaI. Y, lorcoro, por Ios mocanismos
inlornos con quo oporan Ias inslilucionos oscoIaros, sobro lodo Ios
mocanismos para soIoccionar oI ingroso y Ia pormanoncia, quo la-
con parocor nciurc|cs condicionos quo lionon racos oslrucluraIos.
Convoncidos do quo Ias diforoncias no so oxpIican por Ia loroncia
gonlica, sino por Ia loroncia cuIluraI y sociaI, so rosislon a croor
quo Ias diforoncias do xilo on oI curso oscoIar so doban a ic|cnics
inncics. Quo unos ingroson a Ia univorsidad y olros quodon fuora
no rospondo a diforoncias do capacidad, sino a Ias condicionos
do origon quo so lraducon on vonlajas para Ios grupos con mayor
capilaI cuIluraI, ms imprognados doI lipo do cuIlura quo pro-
muovo Ia inslilucin oscoIar.
Con oslos argumonlos, rospaIdados cada uno por ovidoncia
omprica, Ios auloros dioron un romozn quo no doj inmuno a
nadio con inlors on oI loma. Ln oI marco do una Irancia quo ro-
cin so rocompona do Ia calslrofo do Ia guorra, quo comonzaba
a croor on Ia promosa doI nuovo ordon sociaI quo inslauraba oI Ls-
lado Bonofaclor, sus juicios vonan a locar Ia hbra ms nlima do
quionos laban vuoIlo a doposilar su fo on oI progroso y aguarda-
ban conhados on Ias bondados do Ia inslilucin oscoIar. Ia croon-
cia orlodoxa asuma quo su simpIo oxlonsin sora suhcionlo
para soslonor un ospiraI do progroso cuIluraI y maloriaI. Ioro sus
dofonsoros no roparaban on Ios ofoclos quo vonan produciondo
su oslruclura y sus Igicas do funcionamionlo inlorno. LI lrabajo
do Bourdiou y Iassoron laba soaIado Io quo no so voa o no
so quora roconocor quo so voa. No so lralaba do cuoslionar Ia
inslilucin oscoIar on s misma, ni do nogarIo su poloncia gono-
radora do procosos sociaIos virluosos. LI idoaI modorno lambin
vaIo para oIIos. Su proocupacin osl ms bion puosla on dovoIar
Ias Ioyos do funcionamionlo doI sisloma oscoIar, unica forma do
176
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
minimizar su ofoclo on Ia roproduccin do Ias asimolras sociaIos
(Bourdiou, 1998).
Si bion Ia crlica quo oIaboran Bourdiou y Iassoron liono por
objolo oI sisloma oscoIar francs, ospochcamonlo oI univorsila-
rio, Io inlorosanlo os quo oI osconario quo ofroca on oI porodo
quo osludiaron os, on varios punlos, anIogo aI cliIono acluaI.
Ln ambos pasos, quizs ms on CliIo quo on Irancia, oI sisloma
oscoIar liono una oslruclura quo rooja Ia dosiguaI dislribucin
do capilaIos onlro Ios grupos sociaIos y on ambos pasos la lormi-
nado siondo un soporlo para Ia roproduccin do Ias diforoncias
sociaIos. Tambin liono rasgos comunos oI dosarroIIo lislrico do
uno y olro sisloma oscoIar. Ln ambos casos, Ia incorporacin do
Ios dislinlos grupos o cIasos so produjo a rilmos diforonlos: pri-
moro Ias cIasos mojor posicionadas, Iuogo Ias cIasos modias, quo
on buona parlo surgioron y consoIidaron su posicin por oI rocur-
so oscoIar y, aI uIlimo, Ios socloros popuIaros, quo mionlras lanlo
laban soguido Iigados aI lrabajo manuaI o induslriaI. Adoms,
como on Ia Irancia do Ios aos sosonla, lambin on oI CliIo ac-
luaI, oI discurso sobro Ia oducacin goza do buona saIud. Ya nadio
paroco cuoslionar su vaIidoz y porlinoncia. Hay un consonso go-
noraI quo Ia vaIida como oIomonlo bsico do colosin sociaI. Do
loclo, cuaIquior opisodio quo onciorro un dosajuslo sislmico so
alribuyo a un probIoma o una faIla do oducacin. Tampoco
so cuosliona su vaIidoz como mocanismo Ioglimo do posiciona-
mionlo sociaI. Ya os do sonlido comun quo para sor aIguion on Ia
vida lay quo osludiar y quo Ia pososin do un iiiu|c os Ia mayor
garanla do un fuluro ms soguro. Ya no quoda rincn sin una
oscuoIa ni cIaso quo no so laya incorporado aI sisloma. Todos
ocupan un asionlo on oI bus oscoIar, unos mojoros quo olros, poro
lodos uno. Ia coborlura doI sisloma on pocos aos so la oIovado
lasla aIcanzar casi aI cionlo por cionlo do Ia pobIacin on odad
oscoIar. Todos Ios nios y jvonos lionon quo oslar on oI sisloma
y, si lasla laco poco Ia inslruccin obIigaloria oran sois aos, loy
son doco.
177
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Do oslo marco do siluacin, surgon Ios lomas do inlors doI
osludio dosdo oI cuaI so conslruyo oslo loxlo (DviIa, Gliardo y
Modrano, 2006), quo apunla a roIovar Ios ofoclos quo osl pro-
duciondo oI procoso do oscoIarizacin on quionos pormanocon
on oI sisloma municipaI, quo on CliIo conconlra a Ias cIasos ms
dosfavorocidas y a Ios grupos do ms larda incorporacin aI
sisloma oscoIar. LI propsilo doI osludio roforonciado fuo inlon-
lar doscribir Ias principaIos londoncias on Ias lrayoclorias do Ios
jvonos quo osludian on oI sisloma municipaIizado, incIuyondo
dislinlas roaIidados sociaIos y oducalivas. Iara oso, so lom como
univorso do pobIacin Ia quo asislo a Ia oducacin socundaria
doI sisloma municipaIizado do lros comunas do Ia V Rogin do
VaIparaso: Iucluncav, QuiIIola y Via doI Mar, compuoslo on
lolaI por doco oslabIocimionlos. Ia molodoIoga consisli on Ia
apIicacin do una oncuosla un cuoslionario do auloapIicacin.
Ia conslruccin do Ia muoslra sigui un crilorio do saluracin
y Ia muoslra ofocliva IIog a Ios 6.496 casos, quo corrospondo aI
lolaI do osludianlos quo asislioron a cIasos oI da quo so apIic oI
inslrumonlo. CompIomonlariamonlo, so ofocluaron cinco grupos
do discusin lomlicos, quo pormilioron un mojor acorcamionlo
a Ios compononlos do Ios discursos quo oIaboran oslos jvonos aI
roforirso a Ia oducacin, oI fuluro y Ia condicin juvoniI.
A diforoncia do Bourdiou y Iassoron, nuoslro inlors no so
conlr on Ios |crc!crcs, sino on Ios !cs|crc!c!cs, no on Ios quo ro-
cibon buonas dolos do Ios dislinlos lipos do capilaI, sino on Ios
quo provionon do Ios grupos con bajos nivoIos do capilaI cuIluraI,
sociaI y oconmico a Ia voz. Croomos quo oIIos son Ios acloros
do cambios cuIluraIos imporlanlos quo so osln produciondo on
oI sono do oslos grupos, Ios porladoros do una nuova visin do
mundo, dislinla a Ia quo luvioron anlorioros gonoracionos y quo,
por oso, podra oncorrar diIomas do sonlido o lonsionos subjoli-
vas quo os nocosario posquisar.
Irimoro, porquo oI curso do vida quo propono oI discurso do
Ia oscuoIa signihca un giro on Ias oslralogias do roproduccin do
178
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
oslos grupos. Si anlos oI doslino ms comun para un jovon do soc-
loros popuIaros ora oI lrabajo o oI logar para una jovon y Ios os-
ludios quodaban roslringidos a Ios lijos ms dolados, casi siom-
pro varonos, Ia pormanoncia do casi Ia lolaIidad do sus miombros
ms jvonos on oslabIocimionlos oscoIaros oslara lransformando
Ia manora on quo so onfronla oI fuluro, Io quo so anloIa y Io quo so
proyocla como fuluro vIido. Iara Ios miombros jvonos do oslos
grupos, cada voz sirvo monos abandonar Ios osludios para onlrar
aI mundo doI lrabajo. Su incorporacin aI sisloma oscoIar paroco
sor dohniliva. LI probIoma so viono cuando lionon quo rosoIvor
Ia lonsin onlro Ias oslralogias do roproduccin quo lan sido ms
ofoclivas para Ias anlorioros gonoracionos doI grupo o Ia cIaso y Ia
ofoclividad do Ia oslralogia oscoIar.
Sogundo, porquo Ia pormanoncia on oI sisloma oscoIar croo-
mos quo oslara modihcando Ia concopcin doI liompo y oI modo
on quo so pIanihcan Ios propios liompos vilaIos. Iara oslos j-
vonos, Ia olapa oscoIar so osl proIongando. A Ia odad on quo oI
abuoIo o oI padro ya lrabajaban o Ia madro manojaba un logar,
oIIos pormanocon on oI Iicoo. IncIuso os probabIo quo muclos
conlinuon osludiando. Ia condicin do osludianlo so laco ms
Iarga y, con oIIo, so modihcan Ias condicionos on quo so os jovon, o
incIuso aI signihcado mismo quo adquioro Ia paIabra juvonlud.
LI dosarroIIo y anIisis do aIgunos do oslos lomas os Io quo so
prosonla on oslo lrabajo. So inicia con una inlroduccin conlrada
on Ias discusionos conlompornoas sobro Ios roIos y funcionos a
cumpIir por Ia Lducacin. Iuogo so inlonla conslruir una pos-
lura quo pormila Iigar Ios procosos quo so vivon on osla olapa
con oI fondo oslrucluraI dosdo dondo so conslruyon Ios univorsos
do signihcado quo Io dan sonlido a Ias accionos do Ios sujolos. Y
so concIuyo con oI anIisis do Ios ofoclos cuIluraIos o subjolivos
quo osl produciondo oI procoso do oscoIarizacin: CuIos son Ias
miradas quo osln produciondo oslos jvonos sobro oI fuluro, on
qu modida osas miradas osln roojando nuovas condicionos ju-
voniIos o nuovas formas do vivir Ia juvonlud, cuIos son Ias prin-
179
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
cipaIos vorlionlos quo oslaran siguiondo oslas lransformacionos
cuIluraIos.
2. LI conloxlo oducalivo on Ias lrayoclorias
juvoniIos
Ia oducacin os uno do osos compononlos osonciaIos para cuaI-
quior forma do organizacin lumana. Do oIIa dopondon lanlo Ia
lransmisin do sus basos cuIluraIos como Ias posibiIidados do
adaplarso a Ios cambios doI onlorno. No rosuIla oxlrao, onlon-
cos, quo nadio dudo sobro Ia gravodad quo ojorco para Ia oslabiIi-
dad do Ias sociodados conlompornoas. Su imporlancia os laI quo
do Io quo ocurra on maloria do Lducacin parociora dopondor
su fuluro. Sin oducacin masiva, dico oI |n|crnc !c |c Ccnisicn
Nccicnc| pcrc |c Mc!crnizccicn !c |c |!ucccicn, no lay posibiIidad
do ponsar on una cuIlura nacionaI vigorosa y do sIidas racos,
ni on Ia idoa do palria, ni on una vida civiIizada, y monos on Ia
domocracia como forma do vida (crr, 1995). }unlo aI dosarroIIo
doI conocimionlo, la sido puosla como oI dosafo ms urgonlo
para Ios pasos on dosarroIIo, oI piso mnimo para Ia lransfor-
macin producliva con oquidad, como liluIa oI informo do Ia
CLIAI, Ia cIavo para suporar Ia pobroza, modornizar Ios cdigos
cuIluraIos do Ia pobIacin, ganar on compolilividad y onfronlar
on buonas condicionos Ios dosafos doI sigIo I o do Ia socio-
dad gIobaIizada. Como aIguna voz fuoran Ios rocursos nalura-
Ios, loy os Ia Lducacin oI principaI compononlo do Ia riquoza do
Ias nacionos. LI Ioma doI Minislorio do Lducacin Ic c!ucccicn cs
nucsirc riuczc oxprosa cIaramonlo osa conviccin.
Ioro, si lay consonso sobro su roIovancia, lampoco paroco
labor dos opinionos rospoclo a Ia incorlidumbro on quo so on-
cuonlra. LI loclo mismo do quo Ios dislinlos informos y diag-
nslicos quo so Io licioron a modiados do Ia pasada dcada co-
incidioran on Ia nocosidad do roformar oI sisloma oscoIar os ya
un indicador baslanlo oxprosivo do Ia magnilud do sus diIomas.
No lay oIomonlo quo inlorvonga on oducacin quo oscapo o quo-
180
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
do fuora. Todos so lan loclo insuhcionlos para rospondor a Ios
dosafos quo imponon Ias lransformacionos do osla nuova ora
y, por oso mismo, lodos roquioron sor roformuIados. Dobomos
progunlarnos una voz ms dico oI mismo informo, iguaI como
licioron nuoslros anlopasados, qu os nocosario aprondor y qu
so dobo onsoar a Ios nios y jvonos quo vivirn on oI prximo
sigIo, modianlo qu mlodos podaggicos, a hn do dosporlar y
cuIlivar lodas sus capacidados, quin dobo oncargarso do Ia odu-
cacin, y cmo conviono organizarIa a hn do quo su sorvicio soa
oquilalivo, do caIidad y uso ohcionlomonlo Ios rocursos quo oI
pas Io doslina (crr, 1995:25). Hay probIomas prclicos quo
son inovilabIos, poro lodos oIIos rocaon, on oI fondo, on oI probIo-
ma doI sonlido mismo do Ia oducacin, quo no os sino un pro-
bIoma do fondo hIoshco. Lxislo una dopondoncia oslrocla y
osonciaI dico Do Azovodo, inloronlo a Ia naluraIoza misma doI
procoso podaggico, onlro Ia oducacin y una concopcin do Ia
vida quo aparoco 'oxpIcilamonlo formuIada on un sisloma o im-
pIcilamonlo supuosla' on Ia oslruclura oscoIar, on Ios programas,
on Ios conocimionlos quo so ofrocon o so ocuIlan, on Ios aclos doI
oducador y on Ias lcnicas do lrabajo (Do Azovodo, 1949: 325).
Como pIanloa oI mismo aulor, oslo coIoca a Ia Lducacin fronlo
aI probIoma doI lipo idoaI do lombros (y mujoros) quo so busca
croar y doI mundo o sociodad quo so prolondo conslruir. Sobro
oslo punlo, no paroco labor duda. Lso, aI monos on Ias mximas
osforas inlornacionaIos quo disculon sobro oI loma. Como dico
oI informo do Ia INLSCO sobro oducacin socundaria, Todos
somos conscionlos do quo Ia oducacin do nuoslros jvonos sor
docisiva para oI lipo do sociodad quo so oslabIocor on oI fuluro,
lanlo on Io quo so rohoro a su dosarroIIo como doI punlo do visla
do Ios vaIoros on Ios quo so suslonlar y Ias normas do convivon-
cia quo rogirn (Macodo y KalzIovicz, 2001:7).
Alora bion, Ia asignacin do sonlidos a objolos y fonmo-
nos, como muclos so lan oncargado do domoslrar, os un procoso
lislrico no oxonlo, por lanlo, do vaivonos y coniclos. Y, si lono-
mos on cuonla Ia divorsidad do proyoclos do sociodad quo so
181
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
lan inlonlado fundar on oslos uIlimos sigIos, sobro lodo dospus
doI porodo quo Hobsbavm IIama do Ia dobIo rovoIucin (cfr.
Hobsbavm, 1994), so comprondo quo no laya oxislido ni puoda
loy oxislir una soIa mirada quo Iogro imponor un soIo sonlido a
Ia Lducacin. Lslo os, digamos, un lorrono on dispula, cuya dis-
cusin no puodo dosonlondorso doI conjunlo do signihcados pro-
codonlos. No puodo pasar por aIlo, por ojompIo, oI lono proflico
quo Io diora oI ponsamionlo IIuslrado, ni Ia dispula onlro Ia pos-
lura IiboraI y oI Lslado Doconlo, o Ia inuoncia do Ios onfoquos
dosarroIIislas do Ios aos cuaronla, do Ia oducacin popuIar do
Ios sosonla y do Ia oscuoIa unica do Ios solonla. Todos oIIos lan
dojado su luoIIa on Ia discusin hIoshca sobro Ia Lducacin,
y uno y olro son rocroados on Ia modida quo aIgun grupo Ios ro-
cogo y apropia. Do al quo Ios diIomas prosonlos do Ia Lducacin
so oncuonlron alados a Ia divorsidad do visionos, discursos, pos-
luras o idooIogas quo lan inlonlado y siguon inlonlando dohnir
su osoncia y rosoIvor sus probIomas.
Lslo mismo carclor lislrico do Ia asignacin do sonlido
laco quo Ios diIomas do Ia Lducacin osln irromodiabIomonlo
Iigados aI dosarroIIo lislrico do Ia inslilucin quo Ia imparlo.
LI punlo cIavo o inovilabIo on oslo os soaIar oI onormo poso quo
la vonido adquiriondo Ia inslilucin oscoIar para oI conjunlo do
Ia vida sociaI. Aqu son muclos y do dislinlo ordon Ios aspoclos
nocosarios a lonor on cuonla, poro lodos osln dirocla o indirocla-
monlo Iigados a Ia ovoIucin do Ios sislomas oscoIaros modor-
nos. SoIamonlo on lrminos do infraoslruclura, su crocimionlo os
nolabIo. Ln su Hisicric !c |c cnsccnzc cn C|i|c, Amanda Iabar-
ca soaIa Io oscaso quo ora oI numoro do oslabIocimionlos y Io
procarias quo fuoron Ias condicionos do Ia infraoslruclura oscoIar
on Ios aIboros doI sisloma do onsoanza (cfr. Iabarca, 1939). Ia
misma aulora doscribo su ovoIucin lasla Ia cuarla dcada doI
sigIo , quo, poso a moslrar un comporlamionlo orrlico, con
porodos do crocimionlo y olros do oslancamionlo, on Ia suma-
loria muoslran una cIara londoncia lacia Ia oxpansin y mojora
do Ia infraoslruclura oscoIar. Lsa os Ia londoncia quo la soguido
182
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
dosdo oso liompo lasla osla parlo, aI punlo do quo loy on da
prclicamonlo no quoda rincn doI pas sin un oslabIocimionlo
oscoIar. Baslo considorar quo oI ao 2003 IIogaban a Ios 11.223,
quo oI doslinado a infraoslruclura la sido uno do Ios lomos do
gaslo ms abuIlados doI prosupuoslo on oducacin, y Ia ampIia-
cin y mojora do Ios oslabIocimionlos oI ofoclo ms visibIo do Ia
acluaI Roforma LducacionaI.
ConsuslanciaI a oslo crocimionlo do Ia infraoslruclura os oI
progrosivo aumonlo on Ios nivoIos do coborlura y malrcuIa. Ln
CliIo, dosdo quo so fundaran Ios primoros oslabIocimionlos do
oducacin formaI lasla Ia prosonlo dcada, Ias proporcionos do
pobIacin quo lan pasado aIgun momonlo do sus vidas por Ios
pasiIIos do un oslabIocimionlo oscoIar vionon siondo cada voz
mayoros. A hnos doI sigIo I, por ojompIo, do un miIIn y modio
do labilanlos quo lona oI pas, un 25 so onconlraba on odad
oscoIar, poro soIo oI 13 do Ia pobIacin accoda a una oducacin
formaI (INID, 1998). Ln oI lranscurso do Ios novocionlos, con Ia
obIigaloriodad do Ia oducacin primaria y oI oxpIosivo aumonlo
do Ia pobIacin, Ia asisloncia aI sisloma oscoIar so oxpando con-
sidorabIomonlo. Sogun Iabarca, on 1936, do una pobIacin lolaI
do 4.531.051 labilanlos, Ia oducacin primaria conlaba 568.700
aIumnos y 41.893 Ia socundaria (Iabarca, 1939). Iosloriormonlo,
on 1952, oI 16,4 do Ia pobIacin onlro 15 y 19 aos so onconlraba
malricuIado on Ia onsoanza socundaria, porconlajo quo, on 1960,
subo a un 31, y, on 1970, a un 34. A poco andar oI sigIo I, cor-
ca doI 96 do Ios nios osl cursando oI cicIo bsico, y doI 92,6
do Ios jvonos, oI socundario (MidopIan, 2004).
Tan imporlanlo como Ios dos punlos anlorioros os Ia pro-
grosiva oxlonsin doI liompo quo dura Ia formacin oscoIar. Ln
Ios primoros Iuslros do oxisloncia do Ias inslilucionos oscoIaros
modornas, oI ingroso so produca aIrododor do Ios doco aos do
odad, Ias cIasos so imparlan dos o lros vocos a Ia somana y duran-
lo un porodo do dos a lros loras por jornada (cfr. Iabarca, 1939).
Lsla siluacin dihoro ampIiamonlo do Ia acluaI, on quo Ia odad do
183
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
ingroso os cada voz ms lomprana y ms larda Ia do ogroso. LI
nolabIo crocimionlo do Ia coborlura on oducacin pro-oscoIar, quo
la pasado a sor prclicamonlo oducacin obIigaloria, anoxada in-
cIuso fsicamonlo aI ospacio do Ia oscuoIa, la vonido adoIanlando
a Ios lros o cualro aos Ia odad do ingroso aI sisloma oscoIar do
una proporcin cada voz mayor do nios. IaraIoIamonlo, si lasla
laco poco Ia Ioy proscriba como obIigaloria Ia inslruccin prima-
ria, rocionlomonlo so promuIg Ia nuova Ioy quo docIara obIiga-
loria Ia oducacin socundaria, proIongando do osla manora lasla
Ios 17 18 aos Ia pormanoncia mnima on Ia inslilucin oscoIar.
Ia misma londoncia corro para Ia duracin do Ias jornadas osco-
Iaros quo, do soIo unas loras a Ia somana, so apronla a dar oI saIlo
docisivo con Ia impIomonlacin doI rgimon do }ornada LscoIar
CompIola on lodos Ios oslabIocimionlos oscoIaros do CliIo.
Io imporlanlo do oslo conjunlo do londoncias os quo, si aIgu-
na voz dislaba do sor un ospacio do sociaIizacin quo Io liciora oI
poso a Ia famiIia y a Ios ospacios colidianos do inloraccin, oI os-
coIar, aunquo no os oI primario, la IIogado a sor oI ms gravilanlo
do Ias sociodados conlompornoas. Lslo no soIo porquo conslilu-
yo una fuonlo pormanonlo do vivoncias para casi Ia lolaIidad do
Ios nios y jvonos, sino porquo Ios cicIos quo oIIa dohno son Ios
quo, on dohniliva, roguIan Ios cicIos vilaIos do Ios sujolos. Lslo
no os monor, sobro lodo si lonomos on cuonla quo os juslamonlo
on oslo dobIo procoso do oxlonsin doI sisloma oscoIar y ampIia-
cin doI liompo do oscoIarizacin dondo so oncuonlra Ia fuonlo
lislrica do Ia juvonlud como olapa do Ia vida y como calo-
gora sociaI (cfr. AIba, 1975). Io roIovanlo do Ia siluacin acluaI
os quo Ia condicin do jovon la dojado do sor privaliva do Ios
socloros ms priviIogiados. Iuos, on ofoclo, Ia oxporioncia do un
porodo do proparacin para Ia vida aduIla (producliva) o para
Ia conlinuacin do osludios suporioros, quo os, por dohnicin, Ia
hnaIidad do Ia oducacin socundaria, osluvo dosdo sus inicios y
duranlo Iargo liompo roslringida a Ios miombros jvonos casi
siompro varonos do Ia arislocracia y Ia oIigarqua y, aunquo so
lizo oxlonsiva Iuogo a Ios do socloros modios, por Io gonoraI so
184
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
manluvo ajona a Ias vivoncias labiluaIos do Ios jvonos do soclo-
ros popuIaros. Iara oIIos y oIIas, Io ms labiluaI ora pormanocor
pocos aos on Ia oscuoIa o incIuso muclos Ia abandonaban sin
siquiora compIolar oI cicIo primario obIigalorio. Ms quo por Ia
va do Ios osludios, Ias aIlornalivas para conslruir su vida con-
vorgan, por Io gonoraI, y dosdo lomprana odad, on oI camino doI
lrabajo u olra aclividad do sobrovivoncia. Ior oso, su juvonlud
ora brovo. Y oso, si os quo so IIogaba a producir una olapa quo
pudiora rocibir oso nombro, puos Io ms comun ora quo onlro Ia
infancia y Ia aduIloz no lubiora inlormodio, quo so pasara a sor
aduIlo siondo lodava un nio.
Ln oslo sonlido, uno do Ios ofoclos sociocuIluraIos ms roIo-
vanlos quo acompaan Ia masiva incorporacin y pormanoncia on
Ia oducacin socundaria do sujolos provonionlos do Ios socloros po-
puIaros, la sido Ia produccin do nuovas condicionos juvoniIos.
Ciorlamonlo, como pIanloan aIgunos auloros, oslo mismo proco-
so vino a divorsihcar Ios compononlos do Ia paIabra juvonlud, aI
punlo do forzar a labIar do juvonludos (cfr. Todosco, 2000). Sin
ombargo, os innogabIo quo, aI sor Ia do osludianlo socundario una
condicin vivida simuIlnoamonlo por casi Ia lolaIidad do una
misma gonoracin, on ciorla modida Ia inslilucin oscoIar lormina
oslandarizando u lomogonoizando nominaImonlo Ia oslruclura
o Ia forma on quo so ordonan Ios cicIos vilaIos do Ios sujolos, oso
aI monos lasla Io quo dura oI cicIo socundario.
Ioro quizs dondo ms so nolan Ios ofoclos sociocuIluraIos
quo la vonido produciondo Ia consoIidacin do Ia inslilucin os-
coIar os cuando so obsorva su inuoncia a nivoI do Ia oslruclura
sociaI misma. No so puodo nogar quo uno do Ios procosos socia-
Ios ms imporlanlos quo la arraslrado Ia oscoIarizacin masiva
os quo la conlribuido a modihcar Ia oslruclura do cIasos do Ias
sociodados modornas, aunquo fuora promoviondo asconsos
individuaIos on Ia oscaIa sociaI. Do loclo, Ia formacin y frag-
monlacin do Ias cIasos modias, quo os uno do sus procosos ms
caraclorslicos, Io dobo muclo a Ia masihcacin do Ia onsoanza.
185
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Io mismo Ia incorporacin masiva do Ias mujoros aI mundo doI
lrabajo produclivo (INID, 1998). Varios lrabajos quo lan anaIi-
zado Ias lransformacionos on Ia oslruclura do cIasos (Alria, 2004),
o oI procoso do oslralihcacin sociaI (WormaId y Torclo, 2004)
coincidon on quo Ia oscoIaridad consliluyo un faclor oxpIicali-
vo inoIudibIo. Ia canlidad do aos do osludios y Ios lluIos quo
olorga Ia inslilucin oscoIar so lan lransformado on Ios cdigos
bsicos quo roguIan oI accoso y dohnon Ia oslruclura doI mun-
do doI lrabajo. Do al quo oslos alribulos quopan donlro do Ios
facloros quo ms fuorlo dolorminan Ia posicin quo ocupa un in-
dividuo on Ia sociodad, su sicius y nivoI do ingrosos, oI grupo aI
quo porlonoco y Ia forma o osliIo do vida quo adopla. Ln oslo
sonlido, Bourdiou doca quo Ia oscoIaridad os oI insiruncnic !c
rcprc!uccicn quo adquioro mayor Iogilimidad on Ias sociodados
conlompornoas (Bourdiou, 1994). Y lambin so onliondo quo oI
discurso oscoIar soa uno do Ios ms polonlos y con mojor aco-
gida onlro oI conjunlo do Ia pobIacin. Ia crooncia on Ias posibi-
Iidados quo onlroga osla lorramionla os sumamonlo oxlondida.
Ios rosuIlados do Ia oncuosla a Ios acloros doI sisloma oducalivo
roaIizada por oI Conlro do Invosligacin y DosarroIIo do Ia Ldu-
cacin (cIor) os un buon roojo do cmo viono crociondo Ia fo
doposilada on Ia oducacin formaI. Lnlro Ia modicin roaIizada
oI ao 2000 y Ia doI 2003, lanlo on aIumnos como on apodorados,
so ovidoncia un aumonlo soslonido on Ia proporcin quo asumo
como mola Ia oducacin univorsilaria compIola
2
. Ia misma con-
viccin so obsorva aI rovisar cmo croco Ia canlidad do porsonas
quo apuoslan ingrosar aI sisloma univorsilario. Sogun dalos doI
Doparlamonlo do Rogislro do Lducacin Suporior (orrvr) do Ia
Inivorsidad do CliIo, Ia canlidad do individuos inscrilos a Ias
pruobas do soIoccin univorsilaria prosonla un aumonlo sosloni-
do on loda Ia uIlima dcada, y IIogaba a Ios 159.249 oI ao 2004
(Inivorsidad do CliIo, 2004). Io mismo ocurro con Ios nivoIos do
2 LI ao 2000, do Ios aIumnos oncuoslados, oI 58,7 ponsaba on IIogar a compIolar una
formacin do nivoI univorsilaria. Tros aos dospus, oso porconlajo laba subido aI
64,4 (cIor, 2003).
186
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
malrcuIa on oI sisloma do oducacin suporior. SoIamonlo con-
sidorando oI sisloma univorsilario, quo lasla 1981 ora su unico
compononlo, so obsorva un crocimionlo lanlo on lrminos nolos
como proporcionaIos. Ln 1950, por ojompIo, Ios osludianlos uni-
vorsilarios cliIonos so conlaban on 11 miI, Ia malrcuIa casi so
lripIica dosdo aproximadamonlo 20 miI on 1957 a ms do 55 miI
aIumnos on 1967, y, poso a quo, a parlir do 1975 y lasla 1980, con
oI ciorro do carroras impuosla por Ias auloridados duranlo Ia dic-
ladura, so produjora una cada do un 30, Ia londoncia aI aIza so
rocupora y ya on 1983 IIoga a Ios 108. 843 osludianlos, a 223. 889
on 1995 y oI ao 2004 aIcanza Ios 392.294 soIo on oI nivoI univorsi-
lario, quo donlro doI sisloma do oducacin suporior, conconlra Ia
mayor canlidad do malrcuIa (Inivorsidad do CliIo, 2004). Alo-
ra, si a oslo so suma Ia malrcuIa on Ios Inslilulos IrofosionaIos
y Conlros do Iormacin Tcnica, oI lolaI do individuos quo osln
cursando aIgun osludio do nivoI suporior aumonla, para IIogar,
sogun dalos quo corrospondon aI ao 2003, a Ios 567.114 (Mino-
duc, 2003).
Ln oslo osconario, on quo oI rocurso a Ia lorramionla osco-
Iar la IIogado a sor una csircicgic !c rcprc!uccicn (cfr. Bourdiou,
1994) ya inslaIada on Ia monlaIidad y Ias prclicas mismas do
Ias dislinlas cIasos sociaIos, Ios ms grandos diIomas y Ias ma-
yoros dihcuIlados quo onfronlan Ios sislomas oducalivos, y quo
aIcanzan, por lanlo, aI sonlido do Ia Lducacin, so producon, pa-
radjicamonlo, por Ia poloncia quo adquiri oslo discurso. Iuos si
por un Iado os cada voz mayor Ia canlidad do porsonas quo croo y
apuosla por oI curso do Ios osludios, si Ias mximas aspiracionos
do una gran mayora do Ia pobIacin apunlan a soguir osludios
do nivoI suporior, sobro lodo univorsilarios, os un loclo do Ia
causa quo Ias posibiIidados para IograrIo no lan oslado ni osln
oquilalivamonlo dislribuidas.
LI ofoclo quo produco Ia pormanoncia do osla oslruclura so-
bro Ias posibiIidados do lrayocloria do Ios jvonos os baslanlo cIa-
ro. Sobro oslo, oI Informo doI INID os lajanlo cuando pIanloa
187
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
quo A hnos do Ia oducacin primaria ya osl puos hjada, on gra-
do imporlanlo, Ia lrayocloria do Ios jvonos (INID, 1998:178).
Ioso a Ios aumonlos on Ios dinoros doslinados a oducacin y poso
lambin a aIgunos avancos quo so obsorvan on lrminos do Ia
ofoclividad con quo lan acluado aIgunos oslabIocimionlos mu-
nicipaIizados (cfr. Rodondo, 2005), Ios ofoclos do oslas londoncias
son oI principaI compononlo doI lorrono inciorlo on quo loy so
muovo Ia oducacin. Ln maloria do oducacin, dico Todosco, Ia
gran progunla pasa por Ia posibiIidad do oducar on condicionos
do aIla inoquidad sociaI (Todosco, 2000:14). Como dico }osus
Rodondo, Ia iguaIdad do oporlunidados os oI gran milo do Ia
Roforma Lducaliva (Rodondo, 2005). Ios avancos on lrminos do
coborlura son innogabIos y sin duda lan conlribuido a aumonlar
Ios nivoIos do oscoIaridad do Ia pobIacin on gonoraI y do Ios soc-
loros do ms oscasos rocursos on parlicuIar, poro oslo soIo signih-
c oI lrasIado doI probIoma do Ia oducacin dosdo oI doI accoso aI
doI rondimionlo (Cassassus, 2002). LI punlo osl on quo divorsos
osludios domuoslran quo muclos do Ios facloros quo oxpIican Ias
diforoncias do rondimionlo osln roIacionados con oI acorvo cuI-
luraI (Ion y Marlnoz, 2001) o Ios nivoIos do capilaI cuIluraI
(Bourdiou, 1994) quo loroda cada nuova gonoracin, dohnidos
principaImonlo por oI nivoI do oscoIaridad do Ios padros, y on os-
pociaI, do Ias madros. Ln oslo sonlido, Ios dosfasos on Ios liompos
do incorporacin aI sisloma oscoIar y aI lipo do cuIlura quo im-
parlo quo lubo onlro Ias dislinlas cIasos on oI pasado, so lradu-
con loy on una dosvonlaja comparaliva quo afocla a Ios jvonos
do Ias cIasos monos oscoIarizadas. Ias pruobas oslandarizadas do
modicin consliluyon una domoslracin quo doja on ovidoncia Ia
curvalura doI crcuIo quo ciorra oI sisloma oscoIar cliIono. Ms
aII do lodo Io cuoslionabIos quo puodan IIogar a sor, o do Io por-
vorsos quo soan Ios usos dados a sus rosuIlados, on cada nuova
modicin do Ia pruoba doI Sisloma do Modicin do Ia CaIidad do
Ia Lducacin (sIrcr), Ios dalos so oncargan do rocordar Ia dis-
lancia quo porsislo onlro Ios rosuIlados quo obliono Ia oducacin
parlicuIar pagada rospoclo a Ios oslabIocimionlos quo porlonocon
188
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
aI sisloma pubIico do oducacin, y, onlro oslos, por sobro lodo,
aI sisloma municipaIizado. Ln Ia misma diroccin, apunlan Ios
rosuIlados do cada nuovo procoso anuaI do ingroso aI sisloma
univorsilario. SoIamonlo considorando oI ms rocionlo, so obsor-
va quo, do Ios 65.500 aIumnos doI sisloma municipaIizado quo
rindioron Ia Iruoba do SoIoccin Inivorsilaria (ISI), soIamonlo
16.860 oI 25 hnaImonlo quodaron malricuIados on una uni-
vorsidad, porconlajo quo subo aI 27 onlro quionos porlonocon
aI parlicuIar subvoncionado, y quo IIoga aI 34 do Ios quo porlo-
nocon aI parlicuIar pagado (Inivorsidad do CliIo, 2004). Lso con
roIacin a Ios quo rindioron Ia pruoba do soIoccin univorsilaria.
Iuos, si Ia roIacin so inlonla oslabIocor con rospoclo aI lolaI do Ia
malrcuIa, rosuIla quo Ia proporcin do malricuIados quo provio-
no doI sisloma municipaIizado roprosonla aproximadamonlo aI
3 doI lolaI do osla pobIacin, subo aI 4,8 on oI caso do Ia quo
asislo aI sisloma parlicuIar subvoncionado y aI 10 doI parlicuIar
pagado
3
.
Lslo conjunlo do londoncias domuoslra quo oI osconario para
quionos cursan sus osludios socundarios on oslabIocimionlos
municipaIizados os, por docir Io monos, baslanlo ms compIojo
quo oI do aquoIIos quo osludian on Ios olros dos sislomas. Iara
oIIos, ms quo para Ios olros do su misma odad, Ia progunla por
oI pcrc uc oducarso pasa a sor un nudo crlico quo Ios onfronla
a muIlipIos lonsionos. LI soIo loclo do quo Ia dosorcin oscoIar
so produzca on Ios primoros dos aos do Ia onsoanza socunda-
ria y so conconlro on Ios oslabIocimionlos municipaIizados soaIa
Ia lonsin quo ya prosonla oI loclo mismo do pormanocor on Ia
oducacin socundaria. Iuogo do lorminarIa, quo os Ia docisin
ms comun, muclos dobon rosoIvor una sogunda lonsin, osla
voz onlro oI camino do Ios osludios y oI doI lrabajo. Ia cada voz
ms ampIia oforla do carroras quo muoslra oI morcado oducali-
3 Lslo dalo so obluvo roIacionando oI lolaI do Ia malrcuIa on cada subsisloma socundario
con Ios dalos do malrcuIa univorsilaria proporcionados por oI compondio osladslico
doI orrvr.
189
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
vo os una vilrina inagolabIo do fuluros posibIos, poro onlro Ios
osludianlos doI sisloma municipaIizado no lay corloza do quo
sus aspiracionos so concrolon. Sogun oI Informo doI INID, Ios
nivoIos do soguridad varan onormomonlo sogun oI lipo do osla-
bIocimionlo aI quo so asislo, y soIamonlo on Ia pobIacin do nivoI
sociooconmico aIlo oxislo convoncimionlo do quo Ia oducacin
rocibida asogura un buon fuluro (INID, 1998). Ior oso os quo
onlro Ios osludianlos quo porlonocon aI sisloma municipaIizado
soa ms frocuonlo aspirar soIamonlo a compIolar Ios osludios so-
cundarios y onlrar inmodialamonlo aI mundo doI lrabajo
4
.
Ln oslo sonlido, si lay una roaIidad quo Iogra roprosonlar Ios
diIomas quo onfronla oI conjunlo do Ia oducacin, os Ia quo vivo
oI sisloma municipaIizado. Ior oslo conjunlo do molivos, oI pro-
psilo doI loxlo so conconlra on Ia pobIacin jovon quo asislo soIo
a oslo lipo do oslabIocimionlos, para indagar sobro Ias miradas
quo oIaboran rospoclo a Ia oducacin, sobro sus posluras fronlo
a Ios discursos quo sobro oIIa circuIan. Lsl on Ia oducacin oI
fuluro roaImonlo`, son Ios osludios oI camino` Ias posibIos ros-
puoslas soIo Ias puodon dar Ios osludianlos, puos oIIos son a hn
do cuonlas quionos vivon, dosdo donlro, Ia vorgino do diIomas
quo bordoan a Ia oducacin.
3. Transicionos y lrayoclorias
3.1. |siruciurcs !c ircnsicicn
Iara oI onfoquo do Ias lransicionos a Ia vida aduIla, Ia juvonlud
roprosonla un porodo inlormodio quo os pcsc y, a Ia voz, cspcrc
onlro dos oslados: onlro Ia infancia y Ia aduIloz, quo son oI anlos y
oI dospus, so oncuonlra Ia juvonlud, quo os lodo Io quo compron-
do oI paso do una a olra. Sor jovon os ir !cjcn!c do sor nio sin aun
4 Ios dalos quo onlroga Ia oncuosla doI cIor soaIan quo mionlras oI porconlajo quo
pionsa ingrosar aI mundo doI lrabajo inmodialamonlo dospus do lorminado oI cicIo
socundario roprosonla aI 3,3 do Ios osludianlos doI sisloma privado y aI 7,1 doI
subvoncionado, onlro Ios quo asislon aI municipaIizado osa proporcin IIoga aI 11,7
(cIor, 2003).
190
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
IIogar a sor aduIlo, oslar oxpuoslo a Ia vivoncia do Io indohnido, a
Ia lonsin por oI dosajuslo quo so produco cuando so doja do sor Io
quo so ora, cuando so aIlora Ia idonlidad quo laba onlro cuorpo,
monlo y condicin sociaI.
Quo Ia juvonlud roprosonlo un porodo do lransicin no signi-
hca quo soa una olapa do pura Ialoncia, do ospora inorlo, do mora-
loria inacliva. Ior oI conlrario, loda lransicin os un prcccsc IIono
do cambios on quo lay aIgo quo osl on curso, quo so dosarroIIa,
quo so dosonvuoIvo y, si lay aIgo quo dohno a Ia juvonlud como
olapa do Ia vida, os Ia ocurroncia do cambios inscrilos on oI cucrpc
do un sujolo. Ios do ordon bioIgico proparan su inicio y Ios do
condicin van marcando oI rilmo a un procoso compIojo quo soIo
so produco porquo Ios jvonos acluan, porquo son sujolos on lrn-
silo, no on lranco. Ln ofoclo, sor jovon no os siompro ni soIamonlo
oslar on una faso do proparacin, on una saIa do ospora, como
dira Maclado Iais, on quo Ia vida lranscurro onlro Ios osludios y
oI ocio. Mionlras so os jovon, osladslicamonlo jovon, ocurron lilos
quo marcan do por vida, muclos so conviorlon on padros o ma-
dros, lrabajan, so lacon indopondionlos, lodos oslos cambios quo,
on su socuoncia, on su ordon y on sus liompos, conhguran diforon-
los formas do lacorso aduIlo, diforonlos csiruciurcs !c ircnsicicn.
Ia oslruclura do Ias lransicionos liono un carclor lislrico.
Ia odad y Ias formas do lacorso aduIlo prosonlan variacionos quo
dopondon do Io quo cuIluraI y sociaImonlo so dohno para cada cIa-
so do odad y para cada soxo on cada cIaso do odad. No siompro
so la soguido osludios ni pormanocido on oI logar do origon por
lanlos aos como on Ia acluaIidad. Tampoco quionos son madros
lan aIlornado siompro onlro lrabajo, osludios y malornidad. Si por
aIgo oxislo inlors on anaIizar Ias lransicionos juvoniIos os porquo
Ias formas do lransicin, lasla laco poco lpicas, lan ido cam-
biando o ya no son Ias unicas
5
. Ia lradicionaI oslruclura |incc| do
5 LI cambio on Ias formas lpicas do lransicin os Io quo osl dolrs doI inlors por
osludiar Ias lransicionos juvoniIos on Luropa, fonmono quo sin duda so vincuIa con
Ia rolirada doI Lslado do Bionoslar como organizacin sociaI, do Ias lransformacionos
aI sisloma produclivo ouropoo y Ia migracin como fonmono sociocuIluraI.
191
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
lransicin, dohnida por una socuoncia cuIluraImonlo oslabIocida y
sociaImonlo roproducida, on quo do osludiar so pasa a lrabajar, do
al aI malrimonio y Ia crianza do lijos, lodo con pIazos oslriclos,
con odados proscrilas, la ido codiondo lorrono a nuovas formas do
lacorso aduIlo, nuovas |crncs !c ircnsicicn, con olra oslruclura, con
olro ordon on Ia socuoncia y olros liompos para cada paso.
Quo Ia oslruclura do Ias lransicionos longa un carclor lis-
lrico no quioro docir quo cada poca gonoro un soIo modo do
lacorso aduIlo comun para lodos. Ior oI conlrario, on cada poca
lay diforonlos Iibrolos para Ias lransicionos, cada uno caraclo-
rslico do un grupo sociaI ospochco
6
, y do Io quo cada grupo asig-
na a cada gnoro. Ias diforoncias lionon quo vor lanlo con oI lipo
do olapas por Ias quo so pasa como con Ios liompos cronoIgicos
on quo ocurro un mismo cambio do condicin. Ias olapas por
Ias quo lan pasado Ias gonoracionos do jvonos do Ios dislinlos
grupos sociaIos lan sido diforonlos. No siompro Ios jvonos do
socloros popuIaros lan osludiado, Iuogo lrabajado y conformado
famiIia. Hasla no laco muclo, oI paso do Ia infancia a Ia aduIloz
ora para oIIos un paso corlo, drslico, lrabajaban dosdo lomprana
odad, sin osludios o con muy pocos. Siluacin quizs ms marca-
da on Ias mujoros, quo pasaban do sor nias a osposas y madros,
sin olapas inlormodias.
Ln Ia acluaIidad, Ia ampIiacin do Ia coborlura doI sisloma
oscoIar pormilo quo jvonos do grupos sociaIos diforonlos puodan
pasar por Ias mismas olapas, ordonadas do Ia misma forma, pasar
6 Ia juvonlud dorada do modiados doI oclocionlos, por ojompIo, maduraba
siguiondo paso a paso un Iibrolo lrazado do anlomano, quo ora rgido poro soguro
y, on lodo caso, asaz conspicuo: una oporacin univorsilaria IocaI lipo roImpago
doslinada a oblonor un lluIo profosionaI, uno o varios viajos a Luropa, casamionlo
vonlajoso aII o ac, rolorno a CliIo para lacorso cargo do Ios grandos nogocios do Ia
famiIia, y, hnaImonlo, asuncin do Ia aduIloz ingrosando a Ia poIlica do nivoI nacionaI,
ojaI como 'sonador' o 'minislro' (SaIazar y Iinlo, 2002:31). Mionlras, on Ia misma
poca, Ios jvonos gaanos vivan olras oxporioncias, so lacan aduIlos do olra forma,
yndoso adoIosconlos doI logar on busca do suorlo por Ios caminos, adoplando oI
vagabundajo como forma do vida, on pormanonlo movimionlo, lrabajando un liompo
on un Iado y Iuogo on olro, probando suorlo, a vocos robando, soguros do quo nada
ora soguro, con pocas o ninguna posibiIidad do formar un logar, do oslabIocor famiIia
(SaIazar y Iinlo, 2002).
192
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
do Ios osludios aI lrabajo y do al a Ia formacin do famiIia, lodos
siguiondo Ia misma socuoncia. Sin ombargo, lay diforoncias on
Ios liompos do duracin quo so asignan a cada olapa, Ias odados
on quo so produco cada paso. Ior Io gonoraI, Ios jvonos do ba-
jos rocursos oconmicos osludian monos aos y onlran a lrabajar
a odados ms lompranas quo Ios do cIasos modia y aIla. Como
conlraparlida, Ia odad lasla Ia quo osludian Ios jvonos do cIasos
modia y aIla os mayor quo Ia do jvonos do cIaso baja. Con lodo
oslo, oI liompo so vuoIvo un faclor conlraI para oI anIisis do Ias
lransicionos. No incIuirIo signihca dojar fuora un oIomonlo gono-
rador do oslrucluras do lransicin diforonlos lanlo onlro porodos
lislricos como onlro grupos o cIasos sociaIos.
CuaIquior cambio lislrico on Ia forma do Ias lransicionos os
produclo y a Ia voz produco una forma do concobir oI liompo, do
siluarso on Ia roIacin onlro prosonlo y fuluro, quo so oxprosa do
manora suma on Ia olapa do Ia juvonlud. Ln ofoclo, Ia vivoncia
do Ia juvonlud silua aI fuluro on un Iugar conlraI. Siompro da
vuoIlas on Ia momoria y Ia imaginacin, incIuso doI quo dico vivir
soIo oI prosonlo. Cuando so os jovon, sociaImonlo jovon, Ia fami-
Iia, oI Lslado, Ia oscuoIa, Ia sociodad, fuorzan Ia dohnicin doI fu-
luro, olorgan Ia facuIlad para oIaborar prcccics do vida y asignan
liompo para roaIizarIos. Ia juvonlud so impono como Ia olapa on
quo so dobo dohnir oI fuluro, on quo Ios suoos do Ia infancia so
vionon oncima, so vuoIvon probIoma doI prosonlo. Disposicin
sociaI quo Ia convoncin conviorlo on conviccin, quo cuando so
laco subjoliva oslimuIa Ia proyoccin prosonlo do Ia vida fulura
y dospiorla anloIos sobro Io quo so quisiora lacor y IIogar a sor,
sobro oI mundo quo so quisiora vivir. Suoos sobro oI fuluro quo
forman parlo do un procoso nlimo, profundamonlo porsonaI,
cuya fuonlo no osl, sin ombargo, puosla on oI vaco, fuora do
loda conoxin con Ia roaIidad (INID, 1998). Ior oI conlrario, Ias
aspiracionos nacon do condicionos sociaIos, do Ios mundos do
vida quo conhguran osas condicionos, so nulron do cuonlos quo
so lan oscuclado, do lislorias famiIiaros, conocidas, do Io quo Io
pas aI amigo, Io quo IIog a sor oI conocido, Io quo luvo quo la-
193
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
cor oI famiIiar para sor Io quo os o lonor Io quo liono. Al osl
Ia fuonlo y a Ia voz oI hIlro do osos suoos, oI fondo do oxporion-
cia quo conlrasla Io idoaI con Io posibIo, quo conviorlo Ia aspira-
cin on oxpoclaliva
7
. Lsa forma do vor y onfronlar Ia roaIidad quo
so croa on vida, con Io quo a cada uno Io loca vivir, condiciona Ios
fuluros posibIos do sor ponsados y abro o ciorra Ias posibiIidados
para IIovarIos a cabo. Y on oslo juogo, onlro prosonlo y fuluro, on-
lro suoos y docisionos, onlro Io idoaI y Io posibIo, Ios jvonos so
van laciondo aduIlos y ocupando un Iugar on Ia sociodad, conh-
gurando su ircnsicicn y lrazando una ircccicric.
3.2. 1rcnsicicn ircccicric
Ia diforoncia onlro lransicin y lrayocloria no la oslado siompro
doI lodo cIara: so suoIo idonlihcar ambos lrminos y uliIizarIos
para dosignar oI mismo fonmono. Maclado Iais, por ojompIo,
IIama c-c a Ia oslruclura do lransicin quo va y vuoIvo do una
condicin a olra, doI osludianlo quo pasa aI lrabajo y Iuogo vuoIvo
a sor osludianlo, o doI dopondionlo quo pasa a Ia indopondoncia
y Iuogo vuoIvo a Ia dopondoncia. Ioso a oslo, ircnsicicn ircccic-
ric scn |cncncncs !i|crcnics. Ia ircnsicicn os un procoso inovilabIo,
comun a lodo individuo y prosonlo on lodo momonlo lislri-
co. Siompro y on lodo Iugar, Ios nios crocon, so conviorlon on
aduIlos, ms aII do Io quo sociaI y cuIluraImonlo signihquo sor
aduIlo, do Io quo |cgc aduIlo, do Ios signos y rilos quo marquon
oI paso do una a olra olapa, do Ia odad quo soaIo Ia mayora do
odad. Quo on liompos modornos so Io IIamo juvonlud a oslo po-
rodo do paso, quo su oxlonsin, sus olapas y su oslruclura soan
diforonlos a Ias do cuaIquior olra poca y forma do sociodad, son
fonmonos quo rospondon a procosos sociaIos, cuIluraIos, lislri-
cos quo, sin ombargo, no niogan su ocurroncia.
7 Aspiracionos, anloIos, suoos, son Ias roprosonlacionos quo so lacon Ios individuos y
Ios grupos acorca doI oslado do cosas, porsonaIos o sociaIos, quo dosoan para oI fuluro
y quo caraclorizan como 'Io mojor'. Ias aspiracionos son dislinlas do Ias oxpoclalivas,
porquo slas so rohoron a Io quo so croo quo ocurrir on oI fuluro dadas Ias londoncias
acluaIos, no Io quo so dosoa quo ocurra ni Io quo so osl dispuoslo a lacor para oIIo
(vUo, 1998:58).
194
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
Ia ircccicric osl puosla on olro pIano, on oI pIano sociaI, do
Ias posicionos quo van ocupando Ios sujolos on Ia oslruclura so-
ciaI o, Io quo os iguaI, on oI campo do Ias roIacionos do podor onlro
Ios grupos sociaIos. No os Ia socuoncia quo producon Ias dislinlas
fasos do gonoracin do nuovos individuos aduIlos Io quo im-
porla aI anIisis do lrayoclorias, sino Ias posicionos oslrucluraIos
y Ias disposicionos subjolivas quo producon on oI dobIo sonlido
do scr prc!ucic !c y do prc!ucir osos cambios do condicin. Si,
para oI anIisis do Ias lransicionos oI paso do osludianlo a lraba-
jador imporla on s mismo, si Ia odad on quo so produco os un
faclor quo inuyo on Ia doscripcin do Ia oslruclura do Ias lransi-
cionos, para Ias lrayoclorias imporlan oI grupo sociaI do origon, oI
nivoI do oducacin aIcanzado, oI lipo do oslabIocimionlo oscoIar,
oI lluIo y oI lipo do lrabajo aI quo so accodo con oso lluIo, Ia va-
Ioracin sociaI y simbIica doI lluIo oblonido.
Aunquo Ias lransicionos y Ias lrayoclorias osln on pIanos di-
foronlos, no son procosos quo pormanozcan indiforonlos. Lnlro Ia
oslruclura do Ias lransicionos y Ia forma do Ias lrayoclorias oxis-
lo una impIicacin quo os mulua, con muIlipIos conoxionos, in-
uoncias quo van y vionon y quo Ios conviorlon on procosos quo
soIo so onliondon on su roIacin, on su mulua impIicancia. Ios
cambios on Ia oslruclura do Ias lransicionos, quo dohnon Ios cam-
bios on Ia oxlonsin y oI signihcado mismo do Ia paIabra jutcniu!,
no so puodon comprondor sin incorporar aI anIisis Ia lrayoclo-
ria doI grupo o Ia cIaso do Ia cuaI osa oslruclura do lransicin
os caraclorslica o lpica on un momonlo lislrico acolado. Ias
lrayoclorias son, on ofoclo, facloros quo marcan Ias oslrucluras do
lransicin. Quo on Ia acluaIidad Ios jvonos osludion ms aos
quo on pocas anlorioros consliluyo un fonmono quo la cambia-
do Ia oslruclura do Ias lransicionos y quo soIo so onliondo como
oxprosin prclica do una oslralogia, do una disposicin orionla-
da a asogurar oI fuluro, una pcsicicn fulura invirliondo on oduca-
cin, quo pormanozcan on sus logaros lasla odados ms avan-
zadas, incIuso ms aII doI Imilo osladslico o convoncionaI do
Ia juvonlud, forma parlo do oslralogias o modidas forzosas para
195
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
onfronlar fonmonos oslrucluraIos sin pordor Ia posicin on osa
oslruclura, quo Ias mujoros rolrason Ia malornidad o quo, siondo
madros, aIlornon oso roI con oI do osludianlo y do lrabajadora,
liono un cIaro noxo con disposicionos prclicas quo apunlan a Ia
busquoda do unas condicionos do vida, do una posicin sociaI
difciIos do aIcanzar con Ia malornidad y Ia inaclividad.
Ia oslruclura do Ias lransicionos, sobro lodo on Io quo loca
aI faclor lomporaI, cronoIgico, consliluyo un oIomonlo quo in-
uyo on Ias lrayoclorias. Sor madro o padro a lomprana odad,
por ojompIo, no os soIamonlo un cambio do condicin quo puo-
do arraslrar consigo olros cambios do condicin anoxos, pasar
do Ia dopondoncia a Ia indopondoncia o do Ia inaclividad a Ia
aclividad, sino lambin producir ofoclos sobro Ias lrayoclorias,
Iimilando Ios aos do osludio y oI abanico do ohcios a Ios quo
so puodo accodor con osos aos do osludio y condicionando, on
dohniliva, Ias posibiIidados do lrayocloria, Ia posicin posibIo do
sor ocupada on Ia oslruclura sociaI.
LI ofoclo quo ojorco una oslruclura do lransicin sobro Ia lra-
yocloria os roIalivo y pasa por oI grupo sociaI do porlononcia. Ios
diforonlos pasos quo conforman una oslruclura do lransicin lio-
non ofoclos diforonlos quo dopondon do Ias condicionos on quo
so producon osos pasos. Ior ojompIo, dos mujoros puodon soguir
una lransicin idnlica on su oslruclura, sor madros a una misma
odad y Ias dos dojar do osludiar a un mismo liompo, sin ombargo,
Io quo signihquo Ia malornidad para una y olra sor diforonlo do-
pondiondo do su posicin on Ia oslruclura sociaI, si una os lija doI
goronlo do una omprosa y Ia olra lija do un aIbaiI do Ia conslruc-
cin. Ia oslruclura do Ia lransicin puodo sor Ia misma, con Ios
mismos cambios do condicin on un mismo ordon y a un mismo
liompo, poro Ias condicionos on quo lranscurron osos lrnsilos, y
Io quo so puodo IIamar oI ofoclo o oI impaclo do osos cambios
do condicin sobro Ios fuluros posibIos para cada caso son difo-
ronlos y dopondon do Ias condicionos do origon o, si so quioro, do
Ias condicionos do cIaso.
196
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
Casos posibIos lay muclos. Io quo quoromos doslacar os
quo Ia lransicin y Ia lrayocloria consliluyon dos aspoclos quo
son fundamonlaIos on Ia gonoracin do Ios diforonlos sujolos ju-
voniIos. Ln su roIacin, so puodo ir lojiondo Ia madoja quo por-
milo comprondor, si no lolaImonlo, aI monos on forma parciaI, Ia
conhguracin do prclicas, Ia croacin do aspiracionos, Ia formu-
Iacin do oxpoclalivas y oI dospIioguo do Ias diforonlos oslralo-
gias quo adoplan Ios jvonos. RoIacin, por ciorlo, compIoja, quo
pono oI anIisis fronlo a un loma difciI: Ia roIacin onlro oslruc-
luras sociaIos, formacionos cuIluraIos y Igicas o sonlidos do
Ia accin.
3.3. || cspccic !c |cs ircccicrics
Iara ponsar on lrminos do lrayoclorias, lonomos quo parlir su-
poniondo quo Ia lrayocloria sociaI do cada individuo puodo sor
roprosonlada como una curva inscrila on un ospacio. No so lrala,
on lodo caso, doI ospacio fsico por dondo Ios individuos so muo-
von, acluan, dondo ocurron Ios fonmonos do Ia vida sociaI. Lslo
pIano do cosas so da por supuoslo, liono quo oxislir, poro oI ospa-
cio do Ias lrayoclorias sociaIos no os oI mundo ni Ia ciudad.
Ia roforoncia quo acIara on qu consislo un ospacio do oslo
lipo os Ia nocin do cspccic sccic| quo dosarroIIa Bourdiou. Ln Ic
!isiincicn, oI sociIogo francs inlonla inlroducir dimonsionos
quo lasla onloncos laban quodado fuora doI anIisis do Ias cIa-
sos sociaIos, ms conconlrado on conslruccionos loricas y prosu-
puoslos idooIgicos, y dosarroIIar un anIisis quo IIovara oI loma
aI lorrono do Ias prclicas y Ias lomas do posicin. Ia idoa do fon-
do os quo, si lay aIgun crilorio quo puodo acluar como principio
conformador do grupos sociaIos, oso so oncuonlra on oI lorrono
do Ias prclicas sociaIos mismas y do Ias !ispcsicicncs subjolivas
quo Ias gonoran. A parlir do oso supuoslo, Bourdiou roaIiza un
anIisis compIojo, con roforoncias a fuonlos primarias y a osludios
propios, quo Io pormilon ir oslabIociondo roIacionos onlro una
muIlipIicidad do prclicas doporlos, juogos do saIn, visilas a
197
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
musoos, proforoncias musicaIos y pIslicas, opinin poIlica con
Ias caraclorslicas quo dohnon a cada agonlo individuaI, como
Ios IIama Bourdiou, su nivoI do oducacin, oI lipo do oslabIoci-
mionlo doI quo ogros, oI lluIo quo posoo, Ia aclividad quo dosa-
rroIIa, si os camposino, obroro caIihcado, profosionaI, acadmico,
omprosario, oI campo do conlaclos quo posoo...
LI rosuIlado os Io quo Bourdiou dohno como cspccic sccic|, un
cuadro grhco on lros dimonsionos formadas por oI cruco do dos
ojos, cada uno oscaIado do ms a monos: uno lorizonlaI con dos
dimonsionos quo corrospondon aI ccpiic| cccncnicc y aI ccpiic| cu|-
iurc|, y olro vorlicaI quo roprosonla Ia suma do Ios diforonlos lipos
do capilaI cuIluraI, oconmico, sociaI, poIlico, simbIico, Io quo
Bourdiou dohno como tc|uncn g|c|c| !c ccpiic|. Cruzando oslos
ojos, aparocon Ios dislinlos cuadranlos do posicin, diforonciados
sogun conconlron mayoros o monoros nivoIos do capilaI oconmi-
co y cuIluraI, por un Iado, y do capilaI gIobaI, por oI olro.
Ln oslo pIano, cada individuo ocupa un punlo cuyas co-
ordonadas so oblionon apIicando una |uncicn quo dosgIosa Ia
csiruciurc do su capilaI, oslo os, mido oI tc|uncn do cada ospocio
do capilaI y Ios ordona do acuordo a su pcsc rc|ciitc. Ias diforon-
cias do posicin onlro un individuo y olro quodan, do oslo modo,
dolorminadas por oI voIumon do capilaI quo posoo sobro lodo
doI cccncnicc y oI cu|iurc| y por Ia oslruclura do osos capilaIos.
As, por ojompIo, dos agonlos quo osln ubicados on posicionos
muy dislanlos on Ia dislribucin doI ingroso (capilaI oconmi-
co) y con nivoIos do oducacin (capilaI cuIluraI) muy diforonlos,
quo puodon corrospondor a un obroro do Ia conslruccin o un
comorcianlo ambuIanlo oI primoro, y a un ingonioro o un mdi-
co, oI sogundo, so ubican on cuadranlos diforonlos porquo posoon
voIumonos do capilaIos muy diforonlos. Alora bion, dos agonlos
puodon lonor iguaI voIumon do capilaI gIobaI y aun as ocupar
posicionos diforonlos dopondiondo do quo oI capilaI con mayor
poso roIalivo on su oslruclura soa oI oconmico un omprosario,
por ojompIo o oI cuIluraI un acadmico.
198
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
AI ir ubicando a Ios individuos on oslo ospacio, os inovilabIo
quo so comioncon a producir roIacionos do corcana quo lorminon
gonorando grupcs do posicin o nubos do punlos quo concon-
lran on una posicin dislinguibIo a lodos aquoIIos quo prosonlan
un voIumon y una oslruclura do capilaIos simiIaros. Cada grupo
do posicin aparoco asociado, lambin por roIacionos do corca-
na/Iojana, con una sorio do prclicas, opinionos, guslos, y, on
Ia modida quo so acorcan a olros grupos do posicionos, so van
gonorando c|cscs do posicionos diforonciadas por su ubicacin on
Ia oslruclura do dislribucin do Ios dislinlos lipos do capilaI y por
oI lipo do disposicionos prclicas quo adoplan.
Todo oslo laco quo oI ospacio sociaI quo oIabora Bourdiou
soa fundamonlaImonlo un ospacio do rc|ccicncs. Ln I, Ias dis-
linlas posicionos y Ios dislinlos grupos do posicionos adquioron
signihcado on su roIacin con olras posicionos y olros grupos do
posicin. SoIo aI vorIos on su cxicricri!c! nuiuc, on su corca-
na o Iojana, vocindad o aIojamionlo, on su ordon (arriba, abajo,
onlro), Ios grupos do posicionos so conviorlon on grupcs sccic|cs
con caraclorslicas y prclicas comunos, con osliIos do vida quo
liondon a sor simiIaros cnirc quionos conforman un grupo y di-
foronlos cnirc uno y olro grupo. Ln oI ospacio sociaI, dico Bour-
diou, Ios agonlos lionon lanlas ms cosas on comun cuanlo ms
prximos osln on ambas dimonsionos y lanlas monos cuanlo
ms aIojados. Ias dislancias ospaciaIos on oI papoI oquivaIon a
dislancias sociaIos (Bourdiou, 1997:18). Ior oxlonsin, oI ospacio
sociaI opora lambin como una malriz do probabiIidados: por-
milo provor, siompro parciaImonlo, cosas probabIos quo ocurran,
docir, por ojompIo, quo porsonas con un mismo nivoI do oduca-
cin, quo lionon un nivoI do ingroso parocido, quo asislon a Ios
mismos Iugaros y con Ia misma frocuoncia, quo consumon una
misma gama do bionos y Ios pagan do una misma forma, os mu-
clo ms probabIo quo acluon y longan posluras parocidas onlro
s y diforonlos a Ias do quionos, on un momonlo dolorminado, no
lionon Io quo oIIos lionon, ni lacon Io quo oIIos lacon. Do al quo
oI ospacio sociaI roprosonlo Ias diforoncias onlro Ias prclicas y Ias
199
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
lomas do posicin, onlro Ias formas do vida y Ias formas do vor
oI mundo quo adoplan Ios dislinlos grupos sociaIos. Ior oso,
lambin Bourdiou insislo on quo, ms quo lorica, Ias cIasos so-
ciaIos lionon primoro una baso osladslica: soIo on Ia modida quo
oxislan grupos do individuos con caraclorslicas simiIaros, oxislo,
aI monos on poloncia, Ia formacin do cIasos sociaIos con sonlido
do accin lislrica.
A lravs do oslo mocanismo do posicionamionlo, Bourdiou
Iogra roprosonlar Ia oslruclura do una sociodad, Ias roIacionos
quo so oslabIocon onlro Ios diforonlos grupos y Ias diforonlos cIa-
sos quo Ia componon, roIacionos quo pasan por Ia posicin quo
ocupa cada grupo o cIaso on Ia dislribucin do Ios dislinlos li-
pos do capilaI y quo no oxprosan sino roIacionos do podor. Aun-
quo osas roIacionos so oxproson on Ias dislinlas dimonsionos do
Ia vida sociaI, aunquo Ios diforonlos lipos do capilaI cuIluraI,
oconmico, sociaI y Ios rospoclivos subcapilaIos Iinguslico, os-
coIar, simbIico, poIlico osln, on Ia prclica, on una roIacin do
impIicacin mulua, quo oI capilaI oconmico y oI cuIluraI formon
oI ojo principaI do oslo ospacio os una arbilrariodad quo liono sus
fundamonlos. Ia razn os simpIo: si so lrala do conformar gru-
pos sociaIos, lay quo parlir do Ios facloros quo ms gravilan on
Ia oslrucluracin do Ias sociodados, Ios quo con ms fuorza do-
lorminan Ia gonoracin do diforoncias onlro Ios grupos sociaIos,
quo ms condicionan Ias condicionos do vida y quo, a Ia voz, ms
condicionan Ia forma on quo cada individuo o grupo inicrprcic
osas diforoncias.
Lslo uIlimo punlo os fundamonlaI para oI osquoma do an-
Iisis quo pIanloa Bourdiou, puos, para quo oI ospacio sociaI pro-
duzca diforoncias, para quo osas diforoncias oporon on Ia prclica,
lionon quo sor roproducidas por cada miombro do Ios diforonlos
grupos. Ias diforoncias sociaIos lionon una baso objoliva so ox-
prosan, por ojompIo, on oI lamao, Ia ubicacin y Ios maloriaIos
do Ia vivionda, oI nivoI do oducacin, do ingrosos, oI lipo do bio-
nos do consumo a Ios quo so liono accoso con oso ingroso, poro
200
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
oIIas soIo oporan como diforoncias sociaIos porquo osln inscrilas
on un sisloma simbIico quo pormilo caplar Ia diforoncia.
Como soaIa Bourdiou, una diforoncia, una propiodad dislin-
liva |...] soIo so conviorlo on diforoncia visibIo, porcoplibIo y no
indiforonlo, sociaImonlo pcriincnic, si os porcibida por aIguion
quo soa capaz do csic||cccr |c !i|crcncic porquo, oslando inscri-
lo on oI ospacio on cuoslin, no os indiforonlo y osl dolado do
calogoras do porcopcin, do osquomas cIasihcalorios, do un gus-
ic, quo Io pormilon oslabIocor diforoncias, discornir, dislinguir
(Bourdiou, 1997:21). In ccloI do alun con mayonosa y olro do
caviar, un Morcodos Bonz y un sodn coroano, oscuclar a Mozarl
o a }uan GabrioI, jugar aI poIo o aI fulboI, soIo producon dislincin
porquo cada agonlo Ios roconoco y Ios inlorprola, porquo osos bio-
nos, osas prclicas, osas proforoncias oporan como signos sociaIos
quo producon !isiincicn. LI ospacio sociaI opora como oI Ionguajo,
quo os posibIo soIo porquo Ias paIabras son inlorproladas por una
comunidad do labIanlos.
Lslos osquomas do inlorprolacin quo Bourdiou IIama |c|i-
ius varan dopondiondo do Ia posicin quo so ocupo on oI ospacio
sociaI. A cada cIaso do posicin corrospondo una cIaso do |c|i-
ius (o do ccicncs) producidos por Ios condicionamionlos sociaIos
asociados a Ia condicin corrospondionlo (Bourdiou, 1997:19).
Dosdo cada posicin, so produco una forma do mirar quo hIlra
oI signihcado do un signo y Io da sonlido. Ya so lralo do una
prclica, un bion do consumo, un goslo, una comida o Ia forma
do comorIa, dopondo doI |c|iius su sonlido, si os buono o maIo,
boIIo o foo, vuIgar o dislinguido. Lsquomas quo so manlionon on
Ia modida quo pormanocon como bionos o prclicas propios do
una cIaso y quo van variando on Ia modida quo cambia su forma
do dislribucin. Como oI caso doI boxoo quo oxpono Bourdiou,
quo, do sor prclica oxcIusiva do Ias cIasos aIlas, signo do dislin-
cin quo dislingua a sus praclicanlos, so conviorlo on doporlo
vuIgar cuando comionza a sor praclicado por miombros do Ias
cIasos ms bajas.
201
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
As como oI scnii!c do Ia dislincin os roIalivo a Ia forma on
quo so dislribuyon Ios grupos sociaIos, Ia dislribucin misma do
osas posicionos roprosonladas on oI ospacio corrospondo a una
fraccin acolada do liompo. Ia posicin do cada agonlo, su cor-
cana o dislancia con olros, Ia formacin do grupos con prclicas,
consumos, guslos, opinionos parocidas o diforonlos, roojan una
siluacin quo os do momonlo, poro oso no signihca, on lodo caso,
quo rosponda a dosignios doI azar. Ior oI conlrario, ocupar una
posicin dolorminada, posoor ms o monos voIumon do capilaI,
oslar arriba o abajo on Ia oslruclura sociaI, os Ia oxprosin
prosonlo do posicionos lislricas, do una ircccicric formada por
asconsos y dosconsos, aumonlo y disminucin do capilaIos,
rosumon do Ias posicionos on quo so la jugado on Ios dislinlos
ccnpcs do juogo, on Ios dislinlos mbilos on quo so dispulan Ios
capilaIos.
Lslo os Io quo Io da aI ospacio sociaI un carclor lislrico, oI
loclo quo Ios capilaIos soan oIomonlos on dispula. Ios dislinlos
grupos sociaIos compilon por su apropiacin on dislinlos ccnpcs,
cada uno con su propia oslruclura, con grupos mojor y poor po-
sicionados, con lipos do capilaIos o subcapilaIos do mayor poso
on Ia dohnicin do Ias posicionos quo dohnon su oslruclura. Ln
oI campo doI arlo, por ojompIo, aI quo Bourdiou dodica parlicu-
Iar aloncin, Ios quo oxponon on musoos imporlanlos, porlado-
ros doI arlo acadmico, Ioglimo, casi siompro Ios ms viojos, do
mayor lrayocloria y quo vondon caro su obra, osln mojor posi-
cionados quo Ios quo cuIlivan un arlo lolorodoxo, casi siompro
Ios ms jvonos, quo oxponon on gaIoras poquoas o vondon sus
cuadros porsonaImonlo y a bajo procio, casi para Ia subsisloncia.
O, on oI campo do Ia oconoma, quizs oI ms conocido y ms ana-
Iizado, con Ios grandos omprosarios y Ios obroros como sujolos
roprosonlalivos do Ias diforoncias do posicin, grupos con voIu-
monos diforonlos do capilaI, roojo, on dohniliva, do un procoso
lislrico, obsorvabIo on Ia lrayocloria doI grupo, quo condonsa on
un punlo Ias dislinlas posicionos quo la ocupado on Ias dispulas
202
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
por Ia acumuIacin do Ios dislinlos lipos do capilaI. Iosicin quo
no os, on lodo caso, hja, inaIlorabIo, por oI conlrario, un grupo o
una cIaso puodo ir cambiando su posicin, mojorar o ompoorar su
Iugar on Ia dispula por Ios capilaIos do uno o varios campos a Ia
voz, cambiando, con oso lambin, Ia oslruclura do osos campos o
doI ospacio sociaI on su conjunlo.
4. Trayoclos y proyoclos do vida juvoniI
4.1. Mcics c!ucccicnc|cs
Ia sociodad cliIona viono oxporimonlando un acoIorado procoso
do oxpansin y ampIiacin do sus coborluras oscoIaros duran-
lo Ia uIlima dcada, prosonlando on Ia acluaIidad una coborlura
univorsaI on Ia onsoanza primaria, suporior aI 93 on Ia onso-
anza socundaria, y aIrododor doI 37 on Ia oducacin suporior,
londoncia sobro lodo on Ia onsoanza suporior quo aun liono po-
sibiIidados do crocimionlo, proyoclndoso quo, lacia hnos do Ia
dcada, labr on oI sisloma do onsoanza suporior doI ordon do
un miIIn do osludianlos quo roprosonlaran una proporcin cor-
cana aI 50 do Ia pobIacin jovon on odad do osludios suporio-
ros, dislribuidos muy dosiguaImonlo do acuordo a su siluacin
socioconmica.
Con Ia oxpansin doI accoso a Ia oducacin, incIuso con bajos
ndicos do dosorcin oscoIar primaria y socundaria, y oI aumonlo
do Ios aos do oscoIaridad on Ia pobIacin jovon y gonoraI, como
lambin Ia disminucin doI poso pobIacionaI doI sogmonlo jovon,
frulo do variabIos sociodomogrhcas y do lransicin domogrhca
on curso on Ia sociodad cliIona, so lacon porlinonlos Ias porspoc-
livas quo asocian a Ia acluaI pobIacin juvoniI con un aumonlo on
sus molas, oxpoclalivas y aspiracionos vincuIadas a Ia oducacin.
Lslaramos on prosoncia do una nuova rovoIucin do oxpoclali-
vas y molas, principaImonlo do lipo oducacionaI.
Ia poIlica pubIica oducacionaI, a lravs do Ios procosos do
roforma oducacionaI do Ios uIlimos quinco aos, no soIo la insla-
203
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Iado y dospIogado diforonlos inslrumonlos y lorramionlas on osa
diroccin, sino quo lambin la Iogrado inslaIar y convonir un !is-
cursc sccic| quo abarca a lodos Ios agonlos y acloros invoIucrados
on oI procoso, con un carclor do discurso unico y logomnico
sobro Ia imporlancia do Ia oducacin como faclor do iguaIdad do
oporlunidados sociaIos y posibIo corroclor do dosiguaIdados on
Ia oslruclura do oporlunidados inoquilalivas. IosibIomonlo, oslos
discursos consonsuados y acoplados sociaImonlo puodon consli-
luirso on una siluacin pocuIiar on Ia sociodad conlompornoa: oI
aIlo grado do acoplacin y Iogilimidad con quo cuonla, no oxis-
liondo caminos ni discursos aIlornalivos on oI lrnsilo propuoslo
por Ia poIlica oducaliva como impuIso a Ios dosafos y laroas doI
dosarroIIo doI pas.
LI punlo pondionlo on osla argumonlacin y Iinoamionlos do
poIlica osl ubicado on ciorlos inlorslicios -no monos imporlan-
los- poro quo so inscribon donlro do Ios discursos quo roIovan Ia
oducacin como molor y frono do inoquidados y dosiguaI dislri-
bucin do Ias oporlunidados sociaIos. Lslas, on monor modida, so
vincuIan con Ias coborluras oducacionaIos (bsica y modia, poro
s on Ia suporior), sino Ia caIidad do Ia oducacin quo so imparlo
on Ios diforonlos subsislomas, con una cIara conhguracin acordo
con Ias oslralihcacionos sociaIos, cuIluraIos y oconmicas do Ios
aIumnos y sus famiIias.
Ios ojos do inlorrogacin on osla Inoa van oncaminados a
oxaminar y anaIizar sobro Ios roIos sociaIos quo cumpIon o do-
bioran cumpIir Ia oducacin y Ia oscuoIa, progunlndoso sobro
Ia ofoclividad y ohcioncia quo prosonlaran Ia oducacin y Ia os-
cuoIa como iguaIadoras on Ia oslruclura do oporlunidados (lanlo
on oI accoso, pormanoncia, como ogroso), o si sonciIIamonlo osl
ajuslndoso a Ias promisas cIsicas do Ia diforonciacin sociaI: oI
roproducir y profundizar Ias dosiguaIdados do onlrada o do ini-
cio, sobro Ia baso do Ios capilaIos con quo cuonlan diclos sujolos
y sus famiIias, conhgurando un ofoclo do doslino naluraI (cfr.
Bourdiou, 1998). Y dosdo oI punlo do visla do Ias orionlacionos do
204
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
Ia poIlica oducacionaI y su oxprosin programlica on Ia diroccin
do avanzar on Ia iguaIdad do oporlunidados para aprondor, os
prociso oxaminar Ias condicionanlos quo lan impodido avanzar
on Ia oquidad oducaliva, quo roIoga a Ios osludianlos do monoros
ingrosos a posicionos sociaIos dosmojoradas: on accoso como on
caIidad (OCDL, 2004).
Ias posibiIidados do Iogro o oquiparacin do aquoIIas orion-
lacionos do Ia poIlica oducaliva, on ordon a Ia mojora do posicio-
nos sociaIos por parlo do Ios sujolos on dosvonlaja on su lrayoclo-
ria oducacionaI y do vida, muoslra su ofoclividad con rozago on
oI liompo, poro sin duda oxislon condicionanlos o aspoclos favo-
rabIos para onfronlar su anIisis con un carclor prospoclivo. Ias
lrayoclorias do vida do Ios jvonos osludianlos so consliluyon,
por su vivoncia pasada, prosonlo y sus porspoclivas do fuluro,
oxprosadas on oI pIano do Ias molas, molivacionos, oxpoclalivas,
aspiracionos y conformacin do proyoclo do vida.
Ias dimonsionos on quo opora oI faclor oducalivo van conh-
gurndoso on lorno a rdonos do lipo oslrucluraI y macrosociaI,
loniondo como lorizonlo oI garanlizar una inlogracin funcionaI
para oslos jvonos, principaImonlo por Ia va do voIar por oI ac-
coso y caIidad do su insorcin oducacionaI y Ia proparacin -con
oslos capilaIos oscoIaros- para su insorcin socioIaboraI on un
fuluro corcano. Lso conloxlo y dinmica nos romilon a Ia dimon-
sin ms oslrucluraI do Ia inlogracin sociaI, sin ombargo, cada
voz y con mayor fuorza, lambin dobo considorarso Ia dimon-
sin subjoliva do Ios sujolos, oxprosada on Ias muIlipIos signih-
cacionos, diIogos y porcopcionos quo oslabIocon aquoIIos con Ia
dimonsin oslrucluraI, sobro s mismos y olros simiIaros, como
con Ios diforonlos acloros inlorvinionlos on sus cursos oscoIaros y
lrayoclorias do vida. Iara oslo, so roquioro pIanloar, on oso con-
loxlo onlro Io oslrucluraI y Io subjolivo, cmo so vincuIan y lrazan
conoxionos onlro ambas dimonsionos, a parlir dosdo Ios propios
sujolos (cfr. IN}IV, 2004).
205
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Dosdo una porspocliva gonoraI, quo pono on discusin aquo-
IIas dimonsionos, vomos Ia conhrmacin do Ia lonsin oxislonlo
dosdo Ios jvonos y osludianlos on cuanlo aI oplimismo fronlo aI
fuluro, vorsus Ias posibiIidados roaIos do concrocin do sus pro-
yoclos fuluros, Io quo nos IIova aI lorrono do Ias oporlunidados
sociaIos quo porcibon Ios jvonos como posibIos do accodor.
Do aqu, podomos aprociar quo onlro quionos so sionlon
muy oplimislas u oplimislas sobro su fuluro son un 92 do
Ios jvonos consuIlados, con una muy baja pondoracin onlro Ios
quo oxprosan un sonlimionlo do posimismo. Lsla visin oplimis-
la doI fuluro por parlo do Ios jvonos la sido una conslanlo on Ios
osludios sobro juvonlud on Ios uIlimos liompos. Ln un sondoo
nacionaI, sobro 32 miI osludianlos socundarios do oslabIocimion-
los con subvoncin oslalaI (municipaIos y parlicuIar subvoncio-
nados), anlo osla misma formuIacin, onlro Ios muy oplimislas
y oplimislas sobro su fuluro, subo Iovomonlo aI 94,6 do Ios
onlrovislados (Oyarzun o IrrazabaI, 2006).
Con una formuIacin simiIar, poro incorporando una dimon-
sin do lomporaIidad, on Ia cuarla oncuosla nacionaI do juvonlud
2003 doI Inslilulo NacionaI do Ia }uvonlud do CliIo, anlo Ia con-
suIla cmo croos quo vas a oslar on cinco aos ms, quionos so-
aIan quo oslarn mojor quo alora so aIcanza un lolaI do 84,7
do Ios oncuoslados onlro 15 y 29 aos do odad. Do acuordo a osla
fuonlo, Ios jvonos lionon una imagon muclo mojor on su silua-
cin porsonaI on oI liompo, quo Ia imagon quo lionon doI pas
on oI mismo porodo do liompo propuoslo, dondo Ios considoran
quo CliIo va oslar on cinco aos mojor quo alora son un 49,1
doI lolaI.
Iuoslos on liompo prosonlo, sobro Ios nivoIos do agrado con
su vida acluaI, so aprocia simiIar siluacin a Ia doscrila ms arri-
ba. Quionos so sionlon muy conlonlos y conlonlos con su
vida acluaI, so aIcanza oI 89,7 do Ios jvonos, cifra agrogada
oxaclamonlo iguaI aI sondoo nacionaI roforonciado (Oyarzun o
206
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
IrrazabaI, 2006). Ia lonsin soaIada onlro oI oplimismo do Ios
jvonos sobro su fuluro y Ias posibiIidados do concrocin do sus
proyoclos so vo roojada on quo ms do Ia milad do oIIos (52,5)
considora quo sus posibiIidados son pocas (47,6) o ningu-
na (4,9), y monos do un lorcio Ias caIihca como do muclas
(29,6). Quionos no Io lionon aun cIaro aIcanzan oI 17,9 y prin-
cipaImonlo corrospondon a Ios osludianlos do monor odad. Ios
jvonos quo so sionlon con muclas posibiIidados do roaIizar sus
proyoclos, on mayor modida lionon un sonlimionlo do oplimismo
anlo oI fuluro, siluacin quo incIuso aIcanza a un ampIio porcon-
lajo do quionos so porcibon con pocas posibiIidados do concrolar
sus proyoclos.
Ln oI conloxlo doI oplimismo sobro oI fuluro do oslos jvo-
nos, no os do oxlraar quo oso so roIaciono con una ampIiacin do
Ias molas quo so hjan on oI prosonlo y lacia oI fuluro. Do manora
parlicuIar, Io podomos aprociar on cuanlo a Ias molas oducacio-
naIos quo dosoan aIcanzar, dondo dos do cada lros osludianlos so
pIanloan, on oI pIano oducacionaI, como mayor mola, oI proso-
guir osludios poslsocundarios (66,6), dosagrogados on Ias mo-
daIidados do conlro do formacin lcnica (cr1) (5,2), inslilulo
profosionaI (Iv) (14,7) o ingroso a Ia univorsidad (46,7). Ias
olras opcionos corrospondon a compIolar Ia onsoanza socunda-
ria (21,5), con fuorlo prosoncia do quionos rocin inician oslo ni-
voI oducalivo y do monoros odados, y Ia opcin do no lonor cIara
aun su mayor mola oducacionaI (12).
Ya so la soaIado Ia inuoncia do Ias oscoIaridados do Ia ma-
dro y oI padro o oI cIima oducacionaI on oI logar, quo ojorco sobro
un conjunlo do dimonsionos vincuIadas con Ias aspiracionos, ox-
poclalivas, molas oscoIaros y conhguracin do proyoclos fuluros
on Ios jvonos, dondo so visuaIiza con cIaridad Ia londoncia a au-
monlar Ias molas on oI pIano oscoIar a modida quo subo Ia oscoIa-
ridad doI padro y do Ia madro, y do manora ospociaI y signihcali-
va on oI caso do Ia madro. Ls as cmo Ia aIlornaliva do ingroso a
Ia univorsidad muoslra Ias diforoncias ms signihcalivas con una
207
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
londoncia aI aumonlo doI porconlajo do casos quo so ubican on osla
opcin conformo aumonla oI nivoI do oscoIaridad do Ia madro. Va
doI 36,5 do Ios casos con madros quo no compIolaron Ia onsoan-
za bsica, aI 66,1 do Ias quo so liluIaron do una profosin.
Ln cuanlo a Ia roIacin onlro Ias posibiIidados do concrocin
do sus proyoclos y Ia mayor mola oducacionaI, vislos por grupos,
oI ms numoroso soaIa lonor nuc|cs posibiIidados on oI CliIo
acluaI, aspira a ingrosar a un conlro do formacin lcnica (36,6).
Con 33, Io siguo oI grupo quo prolondo ingrosar a un inslilu-
lo profosionaI y con 30,5 oI quo quioro onlrar a Ia univorsidad.
Lslo os, quo onlro quionos aspiran conlinuar osludios, Ia porcop-
cin do Ias posibiIidados roaIos os mayor mionlras ms bajo os oI
nivoI do oscoIaridad aI quo so aspira.
Ia sonsacin ms frocuonlo on lodos Ios grupos os quo sus po-
sibiIidados son pocas. Ios porconlajos aumonlan on Ia modida quo
os mayor oI nivoI do oscoIaridad aI quo so aspira. Ia mayor pro-
porcin do casos so da onlro quionos aspiran ingrosar a Ia univorsi-
dad (50,3), !c grcn!cs cspirccicncs, pcrc pcccs pcsi|i|i!c!cs, soguido
do Ios quo quioron accodor a un inslilulo profosionaI (47,9), a un
cr1 (46,3), quionos no lionon cIaro su proyoclo (44,8) y, aI hnaI,
quionos quioron compIolar Ia onsoanza modia (44,2).
Lslas aIlas molas on Io oducacionaI, poro con pocas posi-
biIidados, por Ia va do prosoguir osludios suporioros, disla do
ajuslarso a Ias acluaIos posibiIidados do accoso y coborlura do
oslo nivoI oducalivo, dondo Ia coborlura aIcanza aI 37,5 como
conjunlo doI sisloma, muy dosiguaImonlo dislribuido do acuordo
a condicionos sociooconmicas y oslabIocimionlos do procodon-
cia do Ia onsoanza socundaria. Do acuordo a Ia lorcora oncuosla
nacionaI do juvonlud (2000), oI doslino oscoIar do Ios jvonos quo
compIolaron Ia onsoanza socundaria, sogun Ia dopondoncia ad-
minislraliva do Ios oslabIocimionlos do procodoncia, roporla quo
soIo oI 16,9 do Ios osludianlos do Iicoos municipaIizados so on-
conlraban on oI sisloma do oducacin suporior, dosagrogados on
un 12,7 on univorsidados o inslilulos profosionaIos, y un 4,2
208
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
on Ia modaIidad do osludios lcnicos suporioros. Iara Ia onsoan-
za parlicuIar subvoncionada, oI lolaI on Ia oducacin suporior os
doI 28,6, y, para Ia oducacin pagada como procodoncia, os doI
52,4 do osludianlos do oducacin suporior (IN}IV, 2002).
Lslo os soIo un anlocodonlo donlro doI sisloma do soIoccin o
ingroso a Ia onsoanza suporior donominada pubIica, oxcIuyn-
doso para Ias prodiccionos do ingroso a Ia onsoanza suporior por
Ia va do univorsidados privadas, ciorlos inslilulos profosionaIos y
Ios conlros do formacin lcnica, quo, on su mayora, no os faclor
do oxcIusin Ios punlajos oblonidos on Ias pruobas do soIoccin
univorsilaria. Do cuaIquior modo, aun no lay una conslruccin
dosagrogada doI conjunlo doI sisloma do oducacin suporior quo
considoro no soIo Ia dopondoncia adminislraliva do procodoncia
do sus aIumnos, sino quo vaya oncaminada a procisar y anaIizar
Ias diforoncias do oslralihcacionos y condicionos sociooconmi-
cas y cuIluraIos do su aIumnado, on Io quo podra oquivaIor a Ia
cu!iicric !c cui!c! quo pIanloa oI Informo do Ia OCDL (OCDL,
2004).
LxpIorando onlro Ios jvonos sobro Ias condicionanlos y fac-
loros quo favorocoran Ia concrocin do sus molas oducacionaIos,
lanlo dosdo facloros y accionos porsonaIos, como do conloxlo y
onlorno: famiIiar, oI Iicoo, condicin sociaI, aparoco on primor Iu-
gar oI onlorno famiIiar, o oI conlar con oI apoyo do su famiIia
(43,6) como Io ms imporlanlo para concrolar sus molas odu-
cacionaIos, soguido do facloros porsonaIos como lonor osfuorzo y
porsisloncia (23,9), y Iuogo do facloros oconmicos on cuanlo a
disponor do rocursos (12,7), y soIo on cuarlo Iugar hgura Ia di-
monsin doI Iicoo, oxprosado on una buona proparacin por parlo
do oslo (10,7). Ia quinla y uIlima opcin corrospondo aI soporlo
doI Lslado como Ia posibiIidad doI accoso a bonohcios oslalaIos
do bocas y crdilo univorsilario (9,1). Do Ias opcionos proson-
ladas, Ias ms imporlanlos on Ia concrocin do sus molas oduca-
cionaIos osln on oI onlorno famiIiar y porsonaI do oslos jvonos,
quodando roIogadas a un sogundo pIano Ias dimonsionos ms
209
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
inslilucionaIos do soporlo como sora oI Iicoo y oI apoyo oslalaI
on bonohcios osludianliIos, aI iguaI quo Ia baja pondoracin quo
asignan oslos jvonos aI loclo do disponor do Ios rocursos ocon-
micos para soIvonlar Ia oducacin suporior, loniondo on consido-
racin quo con Ia ampIiacin do Ia oforla oducaliva suporior, oslo
os un faclor dolorminanlo on oI accoso a osludios suporioros.
Ln Ias aIlornalivas do fuluro, Iuogo doI ogroso do Ia onsoan-
za socundaria, Ios jvonos soaIan quo, do acuordo con Ios conoci-
mionlos y labiIidados quo Io onlroga oI Iicoo, so oncuonlran mojor
proparados para dosompoarso bion on un lrabajo, quo onlro Ias
opcionos agrupadas do muy proparado y proparado aIcan-
zan un 85,7, on comparacin con osludiar una carrora univor-
silaria (53,8) o osludiar una carrora lcnico profosionaI (72,1).
Do cuaIquior manora, Ias pondoracionos sobro Ios nivoIos do pro-
paracin quo Ios olorga oI Iicoo, soa para lrabajar o osludiar, son
aIlas y donolan una ovaIuacin posiliva do Ios aIumnos lacia su
Iicoo y onsoanza on cuanlo a su proparacin para asumir pro-
yoclos do fuluro, Iuogo doI ogroso do Ia onsoanza socundaria.
Dosdo oI punlo do visla do Ias opinionos y porcopcionos quo
oxprosan Ios profosoros sobro Ias molas oducacionaIos y proyoclos
do ogroso do sus aIumnos, aprociamos diforoncias imporlanlos on
roIacin con Ias do sus aIumnos, dondo puodo doslacarso quo,
sogun Ios profosoros, Ia mola quo Ia mayora do sus aIumnos so
propono aI saIir do Ia onsoanza modia os oI lrabajar (64), sogui-
do do osludiar una carrora univorsilaria (20,6) y, on lorcor Iugar,
osludiar una carrora lcnica (15,4). Ias diforoncias do porcop-
cionos son marcadas rospoclo do Ias do sus aIumnos. No obslanlo
aquoIIas diforoncias, siompro do acuordo a Ios profosoros, soa-
Ian quo Ia laroa doI Iicoo os formar a Ios aIumnos principaImonlo
para quo puodan soguir osludiando (62,3) y, on monor modida,
formarIos para quo puodan lrabajar (37,7).
A qu puodon doborso oslas diforoncias do opinin do Ios
profosoros onlro Ia porcopcin do molas sobro sus aIumnos y mi-
210
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
sin doI Iicoo on cuanlo a formacin para Ios proyoclos aI ogroso
do sus aIumnos` Ln osla lonsin, onconlramos una vaIoracin
oscindida sobro Ios osludianlos y sus molas y oI quolacor doI
oslabIocimionlo dondo, on buona modida, so oxprosa por parlo
do Ios profosoros una baja oxpoclaliva lacia sus aIumnos, alri-
buyondo oslas diforoncias aI sujolo osludianlo, onlondido como
una dihcuIlad para dosarroIIar Ia funcin doconlo do Ios profoso-
ros, dondo soaIan quo Ia mayor dihcuIlad para su Iabor doconlo
corrospondo c| iipc !c c|unnc con oI cuaI dobon lrabajar (60,8),
soguido a Iarga dislancia por Ia opcin doI lrabajo on oquipo para
rosoIvor probIomas podaggicos (15,4).
Lxislo una imagon y dolorminada caracloroIoga do Ios oslu-
dianlos, por parlo do sus profosoros, quo parociora oslar apoyando
o fundando oslas porcopcionos. IncIuso Ios mismos profosoros so-
aIan conocor baslanlo a sus aIumnos y onlornos sociooconmicos
y sociocuIluraIos, ms aII do sus roIos do osludianlos, poro quo
oslaran prosonlando una sorio do sosgos on osla compronsin doI
sujolo osludianlo, roIovando on domasa oslos onlornos por sobro
sus dosompoos on su ccic !c csiu!icnic.
Ios profosoros, ms aII do Io oscoIar, Io quo ms conocon
do sus osludianlos os oI onlorno sociaI y cuIluraI do dondo pro-
vionon (29,7) y, muy asociada a Io anlorior, Ia condicin sociaI
y oconmica do su famiIia (22), os docir, ms do Ia milad do Ias
opinionos sobro conocimionlo do sus osludianlos osln roforidas
a diclos onlornos, Io quo, a nuoslro onlondor, oslara conhguran-
do osla imagon dosfavorabIo lacia Ios sujolos y sus onlornos do
procodoncia. IncIuso soIo una minora (5,1) soaIa quo no cono-
co muclo do sus aIumnos.
Lslo lipo do aIumno con oI cuaI dobon lrabajar Ios doconlos,
do acuordo a Ios mismos profosoros, prosonlara, como probIoma
ms caraclorslico, siluacionos quo podomos considorar como
do lipo individuaI (oI aIumno), do onlorno modialo (Ia famiIia)
y do onlorno sociaI (bajos rocursos oconmicos), os docir, varia-
211
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
bIos alribuibIos aI sujolo y su conloxlo como variabIos oxgonas
aI procoso do onsoanza/aprondizajo, no hgurando do manora
roIovanlo variabIos ondgonas do aquoI. Do oslos probIomas, so-
gun Ios profosoros, oI ms caraclorslico os Ia dosmolivacin do
Ios aIumnos por Ios osludios (33,8), Ia faIla do apoyo famiIiar
(27,1) y Ia caroncia do rocursos oconmicos doI aIumno y su
famiIia (22,7). Monoros pondoracionos adquioron oI dohcionlo
rondimionlo oscoIar (8,9), Ios probIomas do aprondizajo (3,3),
Ias maIas roIacionos onlro Ios osludianlos (2,6) y Ia dosorionla-
cin vocacionaI (1,5).
Como olra dimonsin do Ia imagon do Ios profosoros sobro
sus osludianlos, on cuanlo aI lipo do aIumnos con oI cuaI lraba-
jan, Ios profosoros oxprosan quo soIo una minora (10,3) do sus
aIumnos puodon caIihcarso como quo aprondon fciImonlo, y quo
Ia gran mayora (89,7) iicncn !icu|ic!cs pcrc cprcn!cr, divididos
onlro quionos lionon aIgunas dihcuIlados (58,6) y Ios quo lionon
muclas dihcuIlados para aprondor (31,1).
Ia lonsin y diforonciacin onlro oI lipo do aIumnos y sus
onlornos, y Ias laroas oducalivas do Ios Iicoos y sislomas do odu-
cacin municipaI, puodon oxprosarso, a parlir do Ias porcopcionos
do Ios profosoros, como un sisloma do oducacin municipaI quo
oslara on condicionos do proporcionar una buona oducacin,
poro con olro lipo do aIumno. Ls as cmo Ios profosoros, on su
gran mayora, calaIogan Ia oducacin quo onlroga oslo sisloma
onlro do aIla caIidad (19,7) y modiana caIidad (66,9), siondo
un minorilario 13,4 quo Ia caIihca do baja caIidad. Ln concor-
dancia con aquoIIo, Ios profosoros ovaIuan do manora posiliva
Ia caIidad do Ia onsoanza quo so onlroga on sus Iicoos, dondo oI
68,3 Ia ovaIua como buona o muy buona, do roguIar un 28,7 y
soIo un 2,9 Ia ovaIua como maIa o muy maIa.
Toniondo on considoracin Ia aIla vaIoracin y ovaIuacin quo
posoon Ios doconlos sobro oI sisloma municipaI do oducacin, dos-
do su opinin, Ias mojoras on Ia caIidad do Ia oducacin municipaI,
212
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
como aspoclo ms imporlanlo, dobon conlompIar, on primor Iugar,
Ias condicionos IaboraIos do Ios profosoros (57,5), oxprosadas on
inconlivos saIariaIos y carga loraria. Ln monor modida (18,3),
osla mojora on Ia caIidad do Ia oducacin municipaI dobiora asu-
mir oI procoso do onsoanza/aprondizajo.
4.2. Prcccics !c cgrcsc
Ias aIlas molas on oI pIano oducacionaI quo manihoslan Ios j-
vonos, dondo dos lorcios oxprosan sus inloncionos do conlinuar
osludios suporioros Iuogo do compIolar su onsoanza socunda-
ria, so liondon a malizar y prosonlar aIlornalivas compIomonla-
rias onlro Ias dos dinmicas principaIos: conlinuar osludiando o
comonzar a lrabajar, con Ias combinalorias onlro ambas. Cobran
fuorza Ias opcionos vincuIadas a un posicionamionlo sociaI por Ia
va doI aIargamionlo do Ia oscoIarizacin, poro lambin so oxpIi-
cilan nuovamonlo Ias posibiIidados y oporlunidados quo puodon
lonor oslos jvonos on Ia concrocin do sus proyoclos do ogroso,
soa por Ia va oducacionaI o IaboraI, loniondo on cuonla Ias difo-
roncias inlornas posibIos do idonlihcar onlro Ios osludianlos quo
asislon aI sisloma municipaI do oducacin: do gnoro, condicio-
nos sociooconmicas, sociocuIluraIos, do rondimionlo y dosom-
poo oscoIar, onlro olros.
Como proyoclo do ogroso do Ia onsoanza socundaria, Ios j-
vonos soaIan quo, aI cuIminar Ia onsoanza modia, su proyoclo
principaI so roIaciona con Ia va do Ia oscoIarizacin, quo agroga-
das Ias opcionos nos arroja una pondoracin simiIar a Ia consuIla
sobro su mayor mola oducacionaI (69,4). Ias opcionos por osa
va van on Ias formuIacionos do conlinuar osludios suporioros
(35,2), oI lrabajar y osludiar aI mismo liompo (23,7), oI lraba-
jar un liompo y Iuogo osludiar (10,5). Ia va doI lrabajo obliono
una baja proforoncia (16,1), on Ia opcin do onconlrar un lrabajo
oslabIo, como lambin un 14,5 pIanloa quo aun no liono cIaro su
proyoclo do ogroso.
213
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
LI rondimionlo oscoIar do oslos osludianlos inuyo on Ias op-
cionos quo pIanloan como proyoclo do ogroso, dondo, mionlras
monor os oI rondimionlo, ms parojos son Ios porconlajos con quo
so dislribuyon Ios casos onlro Ios dislinlos proyoclos y mayor oI
nivoI do incorlidumbro. Ia londoncia os quo, a modida quo au-
monla oI nivoI do rondimionlo, monor os oI porconlajo do casos
quo quioro onconlrar un lrabajo, mayor oI do Ios quo quioro conli-
nuar osludios suporioros y monor oI quo no Io liono cIaro.
Ior su parlo, Ia modaIidad do onsoanza do Ios osludianlos
lambin inuyo on Ia dohnicin doI proyoclo do ogroso, labiondo
una diforoncia signihcaliva onlro Ia proporcin do Ia modaIidad
cionlhca lumanisla quo quioro onlrar a lrabajar (7,7) y Ia lc-
nico profosionaI (24,8). Y, a Ia invorsa, lambin lay diforoncias
on Ios porconlajos do cada grupo quo quioro conlinuar osludios
suporioros: 48,2 do Ios cionlhco-lumanislas conlra oI 24,9 doI
lcnico profosionaI. Ln snlosis: Ia modaIidad produco diforoncia
on Ia opcin por lrabajar, quo os mayor onlro Ios lcnico profosio-
naI, y on Ia opcin por conlinuar osludios, quo os mayor onlro Ios
cionlhco lumanisla.
Ia oscoIaridad do Ia madro y oI padro nuovamonlo muoslran
su inuoncia on Ia dohnicin do Ios proyoclos do ogroso do Ia
onsoanza socundaria do Ios jvonos, siondo quo Ia aIlornaliva
do conlinuar osludios suporioros os Ia ms aIla on lodos Ios gru-
pos, sin ombargo, cs n4s |cjc nicnircs ncncr cs c| nitc| !c cscc-
|cri!c! !c |c nc!rc. Ln Ios grupos quo son lijos do madros quo
no compIolaron Ia onsoanza bsica, Ia aIlornaliva do conlinuar
osludios suporioros no os signihcalivamonlo ms imporlanlo quo
Ia aIlornaliva do osludiar y lrabajar aI mismo liompo (24,3) o
onconlrar un lrabajo (20,5). Ln Ia modida quo aumonlan Ios
aos do oscoIaridad do Ia madro, osla aIlornaliva so va laciondo
comparalivamonlo ms imporlanlo. Nuovamonlo, oI saIlo so pro-
duco aI compIolar Ia madro Ia onsoanza socundaria: do 31,4
para quionos no Ia compIolaron, a un 42,6 quo compIolaron Ia
onsoanza socundaria. Adoms, oI grupo con ms aIla adlosin a
214
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
Ia aIlornaliva do Ios osludios suporioros, os oI do lijos do madros
quo compIolaron osludios suporioros (52,8).
AI vor Ias roIacionos quo so dan onlro Ias posibiIidados do
concrocin do sus proyoclos, con sus proyoclos do ogroso, lion-
don a roahrmarso Ias pocas posibiIidados y proyoclos do ogroso
mayorilariamonlo por Ia va oducacionaI.
Ia dohnicin do un proyoclo vilaI por parlo do Ios jvonos,
on Ias oxprosionos quo cobran sonlido on oslos sujolos, puoslos
on liompo prosonlo, poro con una idoa o imagon do fuluro quo
osln comonzando a prohgurar una voz cuIminada Ia olapa do
onsoanza socundaria, y onfronlados a Ia docisin y posibiIidad
do oIoccin do un dolorminado lipo do proyoclo do ogroso, con-
sislo on concobir o idonlihcar Ios posibIos caminos a lransilar on
Ia porspocliva do Ias posibIos lrayoclorias do vida a Ias cuaIos so
von y so vorn onfronlados, dondo sin duda Ias dimonsionos doI
osludio y oI lrabajo cobran roIovancia, poro lambin olro lipo do
oxporioncias vilaIos alingonlos a Ia conslruccin doI proyoclo vi-
laI: Ia conformacin do paroja y famiIia propia, Ia omancipacin
rosidonciaI, Ia indopondoncia oconmica, Ia malornidad y palor-
nidad, Ia insorcin IaboraI, Ia idoa do fuluro y sus lomoros, lodo
aquoIIo on un conloxlo y oslado do nimo do gran oplimismo por
parlo do Ios jvonos sobro su fuluro, con aIlas molas oducaciona-
Ios oxpIiciladas, poro lambin con oI roconocimionlo do vor con
proocupacin Ias posibiIidados y oporlunidados do podor con-
crolar y viabiIizar do manora oxilosa sus proyoclos fuluros. Lnlro
oslas porcopcionos posilivas o incorlidumbros, so dosonvuoIvo oI
ponsar sus proyoclos y lrayoclos do vida.
Ina primora aproximacin a oslas siluacionos do vida nos
soaIa quo Ia idoa do fuluro quo ms roprosonla a oslos jvonos
osludianlos so asocia con Ia idoa do formar una famiIia con lijos
(44,5), y, como sogunda proforoncia, so muoslra indohnicin: no
Io longo cIaro aun (26,9). LI mbilo do Ia omancipacin rosidon-
ciaI, oxprosada on oI vivir soIo os liono una pondoracin do 17,8,
215
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
y Ia conformacin do paroja, on vivir con paroja, poro no lonor
lijos (10,8) os Ia opcin monos proforida donlro do oslas idoas do
fuluro. Ln ambos soxos, Ia aIlornaliva ms frocuonlo os formar
una famiIia con lijos, sin ombargo, lay diforoncias signihcalivas
on Ios porconlajos do uno y olro soxo quo so ubican on osla calo-
gora: do Ios lombros, Io laco oI 51,3 y, do Ias mujoros, un 39.
Ior oI conlrario, Ia aIlornaliva do vivir soIo os ms frocuonlo onlro
Ias mujoros (21,1) quo onlro Ios lombros (13,8), y Ios porcon-
lajos quo no Io lionon cIaro son mayoros onlro Ia mujoros (29,9)
quo onlro Ios lombros (23,2).
Ia idoa do proyoclo fuluro, vislo on roIacin con Ia odad on
quo osporan Ios jvonos abandonar oI logar famiIiar rooja quo
quionos so proyoclan viviondo soIos (22,3) o viviondo con pa-
roja sin lijos (20,5) son Ios quo on mayor proporcin dosoan
lacorso indopondionlos a odados ms lompranas. Ln Ia modida
quo oI proyoclo vilaI incIuyo Ia formacin do famiIia con lijos, os
monor oI porconlajo quo quioro abandonar oI logar a lomprana
odad. Ior su parlo, on oI lramo quo dosoa abandonar su logar
con 24 y ms aos, Ia mayor proporcin do casos osl on oI grupo
quo no liono cIaro su proyoclo (45,6): no lionon cIaro qu quio-
ron lacor, poro lionon cIaro quo no quioron irso doI logar famiIiar.
Ios siguon quionos quioron formar famiIia con lijos (44), para
formar famiIia paroco nocosario dar olros pasos provios.
Ias opcionos do proyoclos do fuluro y Ias odados para sor
padro o madro so puodo docir quo, on gonoraI, indopondionlo
doI proyoclo quo so longa, Ia londoncia os apIazar Ia lononcia do
lijos, como lambin Ia londoncia gonoraI os apIazar oI malrimo-
nio. LI grupo quo ms Io quioro apIazar os oI quo quioro vivir
soIo (94,3), soguido doI quo no liono cIaro su proyoclo (91,4) y
quionos quioron vivir con su paroja (89,2). SoIo on una propor-
cin roIalivamonlo ms baja, so ubican on osla aIlornaliva quionos
quioron formar famiIia con lijos (83,1).
A Ia par do Ia idoa do fuluro quo imaginan, Ios mayoros lo-
216
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
moros do Ios jvonos con roIacin aI fuluro so vincuIan con Ia
imposibiIidad do concrolar sus molas y proyoclos oducacionaIos,
on cuanlo a no lorminar Ia onsoanza modia (18,2), quo corros-
pondo a Ios osludianlos do monor odad y quo cursan Ios primoros
aos do Ia socundaria, y oI no podor soguir osludios suporioros
(40,2). Ios olros lomoros son Ia dihcuIlad para oblonor un om-
pIoo, insuhcionlos ingrosos oconmicos y Ia imposibiIidad do
conformar una famiIia.
LI lorrono oxpIorado sobro Ias molas oducacionaIos, Ios pro-
yoclos do ogroso do Ia onsoanza socundaria y Ia dohnicin do
proyoclos y lrayoclos do vida do oslos jvonos, nos pIanloa quo,
on ciorlos inlorslicios (dimonsin oslrucluraI y subjoliva), so van
conhgurando nuovas Igicas do compronsin doI sor jovon, dosdo
oIIos y lacia oIIos, quo nos IIovan a labIar do ircccicrics c|crgc!cs
nuctcs ccn!icicncs jutcni|cs on oI conloxlo do Ia sociodad cliIona
acluaI: Ia juvonlud no osl dada, so conslruyo sociaImonlo (Bour-
diou, 2000). Ia conslruccin do su condicin juvoniI alraviosa por
un sonlimionlo do aIlo oplimismo (quizs como rasgo gonoracio-
naI), poro con incorlidumbro y lomoros, Ia proominoncia do un
cambio on Ios vaIoros sociaIos do Ios jvonos (lacia un Ioglimo
xilo individuaI, por sobro proyoclos do moviIidad coIocliva), aI-
las oxpoclalivas y molas, poro con oI roconocimionlo do posibiIi-
dados inciorlas, con oI convoncimionlo doI dosiguaI accoso a Ias
oporlunidados sociaIos, marcado por una diforonciacin sociaI a
Ia baso do una moviIidad sociaI roproduclora do dosiguaIdados
do origon, lonsionados onlro dos principios: soguridad y aulono-
ma, dosoando su apropiacin y ojorcicio do ambos y, aI mismo
liompo, oporando on ocasionos con Igicas do racionaIidad ins-
lrumonlaI para concrolar y vivir bajo laIos principios.
BibIiografa consuIlada
217
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
AIba, V. (1975). Hisicric !c |c jutcniu!. BarcoIona: IIaza y }ans.
Alria, RauI (2004). Lslruclura ocupacionaI, oslruclura sociaI y cIasos socia-
Ios. Scric Pc|iiiccs Sccic|cs N 96. Sanliago: CLIAI.
Bourdiou, Iiorro (1988). Ic !isiincicn. Criicric |cscs sccic|cs !c| gusic. Mc-
!ri!. 1curus.
________ (1). Rczcncs pr4ciiccs. Sc|rc |c iccric !c |c cccicn. BarcoIona: Ana-
grama.
________ (1998). Ccpiic| cu|iurc|, cscuc|c cspccic sccic|. Mxico: SigIo XXI.
________ (2000). Cucsiicncs !c sccic|cgic. Mc!ri!. |sinc.
________ y }oan-CIaudo Iassoron (2003). Ios lorodoros. Ios osludianlos y Ia
cuIlura. Buonos Airos: SigIo XXI.
________ ________ (16). Ic rcprc!uccicn. ||cncnics pcrc unc iccric !c| sis-
icnc !c cnsccnzc. Mxico: Ionlamara.
Camarano, Ana AmIia ol aI. (2004). Caminlos para a vida aduIla: as muI-
lipIas lrajolrias dos jovons brasiIoiros. 1cxic pcrc Discuss4c
N1038. Rio do }anoiro: IILA.
CasaI, }oaquim (1999). }uvonlud, lransicin y poIlicas sociaIos. Ln: Ic
nuctc ccn!icicn jutcni| |cs pc|iiiccs !c jutcniu!. BarcoIona: Di-
pulacin do BarcoIona.
________ (2002): TVA y poIlicas pubIicas sobro juvonlud. Rctisic !c |siu-
!ics !c jutcniu! N 59. Madrid: IN}IVL.
________ (2004): Dioz proposicionos sobro juvonlud. Ln Rossana Rogui-
IIo ol aI. 1icnpc !c |i|ri!cs. |nircsig|cs jctcncs Mcxicc-Ccic|uc.
Mxico: Imj.
________, }osop Masjoan y }ordi IIanas (1988). LIomonlos para un anIisis
socioIgico do Ia lransicin a Ia vida aduIla. Pc|iiicc Sccic!c!
N 1. Madrid: ICM.
Casassus, }uan (2003). Ic cscuc|c |c (!cs)iguc|!c!. Sanliago: IOM. CIDL
(2003): IV oncuosla a acloros doI sisloma oducalivo. Sanlia-
go: CIDL.
CNML (1995). |n|crnc !c |c Ccnisicn Nccicnc| pcrc |c Mc!crnizccicn !c |c |!u-
cccicn. Scniicgc. Unitcrsiicric.
DviIa, Oscar, IoIipo Gliardo y CarIos Modrano (2006). Ics !cs|crc!c!cs.
1rcccicrics !c ti!c nuctcs ccn!icicncs jutcni|cs. VaIparaso:
Ldicionos Cidpa (sogunda odicin aumonlada).
Do Azovodo, Iornando (1949). Sccic|cgic !c |c c!ucccicn. Mxico: ICL.
218
Do Ios lorodoros a Ios doslorodados }uvonlud, capilaI oscoIar y lrayoclorias do
vida - O. D4ti|c, I. G|icr!c
Hobsbavm, Lric (1994). Ic crc !c |c rctc|ucicn. 18-1848. Buonos Airos: Cr-
lica.
IN}IV CliIo (1999). Ics jctcncs !c |cs nctcnic. || rcsirc !c |cs nuctcs ciu!c!c-
ncs. Scgun!c cncucsic nccicnc| !c jutcniu!. Scniicgc. |NjUV.
________ (2002). Ia ovonluaIidad do Ia incIusin. }vonos cliIonos a co-
mionzos doI nuovo sigIo. Torcora oncuosla nacionaI do juvon-
lud. Sanliago: IN}IV.
________ (2004). Cuarla oncuosla nacionaI do juvonlud 2003. Ia inlogracin
sociaI do Ios jvonos on CliIo 1994-2003. Sanliago: IN}IV.
Iabarca, Amanda (1939). Hisloria do Ia onsoanza on CliIo. Sanliago: IubIi-
cacionos do Ia Inivorsidad do CliIo.
Iccn, Ariurc Mcriincz, jcticr (2001). Ic csirciicccicn sccic| c|i|cnc |ccic ncs
!c| sig|c xx. Scric !c Pc|iiiccs Sccic|cs N 52. Sanliago: CLIAI.
Macodo, Boalriz y RaquoI KalzIovicz (2001). |!ucccicn sccun!cric. |c|cncc
prcspcciitc. Scniicgc. UN|SCO.
Mcc|c!c Pcis, jcsc (2000). Ics ircnsicicncs cu|iurcs !c |c jutcniu!. |crncs
csccnicccicncs. Rctisic |nicrnccicnc| !c Cicncics Sccic|cs N 164.
Iars: INLSCO.
________ (2002a). Iaborinlos do vida: paro juvoniI y rulas do saIida (jvo-
nos porluguosos). Rctisic !c |siu!ics !c jutcniu! N 56. Ma-
drid: IN}IVL.
________ (2002b). Iraxos, grafhlis, lip-lop. Movimionlos y osliIos juvoniIos
on IorlugaI. Ln CarIos Ioixa ol aI. (odiloros). Mctinicnics ju-
tcni|cs cn |c Pcninsu|c ||cricc. grc|iis, gri|cics, c|upcs. BarcoIona:
ArioI.
Marln Criado, Lnriquo (1998). Prc!ucir |c jutcniu!. Criiicc !c |c sccic|cgic !c
|c jutcniu!. Mc!ri!. |sinc.
MIDLIIAN (2001). Siiuccicn !c |c c!ucccicn cn C|i|c, cc 2000. An4|isis !c
|c V||| |ncucsic !c Ccrccicrizccicn Scciccccncnicc Nccicnc| (ccscn
2000). Dccuncnic N 4. Sanliago: MIDLIIAN.
________ (2004). Lncuosla do caraclorizacin sociooconmica nacionaI. Ca-
son 2003. Sanliago: MIDLIIAN.
MINLDIC (2002). |sic!isiicc !c c!ucccicn. Scniicgc. M|N|DUC.
________ (2003). Iacloros quo oxpIican Ios rosuIlados do CliIo on Iisa+.
Sanliago: MINLDIC.
Nuoz, Ivn y Roborlo Marlnoz (2004). C|cssisn, Discrininciicn cn! Mc-
219
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
riiccrcc in i|c Ic|cr Mcr|ci. i|c Ccsc c| C|i|c. Dccuncnic !c
1rc|cjc N 208. Sanliago: Doparlamonlo do Lconoma, Inivor-
sidad do CliIo.
Organizacin para Ia Cooporacin y oI DosarroIIo Lconmico (OCDL)
(2004). Rctisicn !c pc|iiiccs nccicnc|cs !c c!ucccicn. C|i|c. Iars:
OCDL.
Oyarzun, Aslrid y Hclor IrrazabaI (2006). Quicncs scn |cs jctcncs csiu!icn-
ics cn c| C|i|c cciuc| VaIparaso: Ldicionos Cidpa (on propara-
cin).
INID CliIo (1998). Dcscrrc||c |uncnc cn C|i|c 18. Ics pcrc!cjcs !c |c nc-
!crnizccicn. Scniicgc. PNUD.
________ (2000). DosarroIIo lumano on CliIo 2000. Ms sociodad para go-
bornar oI fuluro. Sanliago: INID.
Rc!cn!c, jcss (2005). || cxpcrincnic c|i|cnc cn c!ucccicn. ccn!ucc c nccr
cui!c! cc|i!c! cn |c c!ucccicn U|iinc Dccc!c N 22. VaIpara-
so: Ldicionos Cidpa.
SandovaI, Mario (2002). jctcncs !c| sig|c XX|. Sujcics ccicrcs cn unc sccic!c!
cn ccn|ic. Sanliago: ICSH.
SaIazar, GabrioI y }uIio Iinlo (2002). Hisicric ccnicnpcr4ncc !c C|i|c V. Nicz
jutcniu!. Scniicgc. IOM.
Todosco, }uan CarIos (2000). Lducar on Ia sociodad doI conocimionlo. Buo-
nos Airos: ICL.
Inivorsidad do CliIo (2004). Compondio osladslico. Irocoso do admisin
ao acadmico 2004. Sanliago: DLMRL.
Wcrnc|!, Gui||crnc I|crcncic 1crc|c (2004). |sirciicccicn ncti|i!c! sccic|
cn C|i|c. cnirc |c c!scripcicn c| |cgrc. Scric Pc|iiiccs Sccic|cs N
98. Sanliago: CLIAI.
221
AIgunas visinncs snbrc un mismn
rituaI: La csta dc quincc-anns
Morcodos IaIoncia ViIIa, Vclor GruoI

Rcsumcn
Ln oI prosonlo arlcuIo, so doscribo oI riluaI do lransicin do Ios quinco-
aos a lravs do narracionos do sus prolagonislas. So oxlrajoron oslos
dalos on dos conloxlos oscoIaros siluados on Ia ciudad do GuadaIajara,
Mxico, con Ia hnaIidad do idonlihcar aIgunas visionos do un mismo aclo
foslivo.
PaIabras cIavc: riluaI, adoIosconcia y procoso do individuaIizacin.
Abstract
Tlo prosonl arlicIo lloro is doscribod llo riluaI of lransilion of hfloon
yoars across slorios of lloir prolagonisls. Tlis informalion vas oxlraclod
in lvo sclooI conloxls, pIacod in llo cily of GuadaIajara, Moxico, vill
llo purposo of idonlifying somo visions of llo samo foslivo acl.
Kcy wnrds: riluaI, adoIosconco and individuaIizalion procoss.
Morcodos IaIoncia ViIIa: Irofosora-Invosligadora doI Doparlamonlo do Cioncias
on Lducacin on Ia Inivorsidad do GuadaIajara, Mxico. Corroo oIoclrnico:
morcodospmogarod.nol.mx
Vclor GruoI: Lsludianlo Iiconcialura on SocioIoga, on Ia Inivorsidad do GuadaIajara,
Mxico. Corroo oIoclrnico: viclorgruoI41lolmaiI.com
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11 - 2006 - pp. 221 - 240
222
AIgunas visionos sobro un mismo riluaI: Ia hosla do quinco-aos - M. Pc|cncic, V. Gruc|
Iunlos do Iarlida
Ln oI lradicionaI foslojo do Ios quinco-aos, Ia clica vislo un
aluondo quo lrala do roprosonlar una princosa do Ias corlos ouro-
poas y, onlro ms Iujosa y ospoclacuIar soa Ia hosla, so oslonlar
una mojor muoslra do podor oconmico y do una capacidad do
asconso sociaI duranlo oI inslanlo do Ia coIobracin. Ia coromonia
roIigiosa forma parlo do oslo riluaI y oI sormn doI prroco aIu-
do y oxaIla oslo procoso do lransicin do Ia infancia a Ia aduIloz,
indicando Ias paulas moraIos quo dobo praclicar osla nia quo so
lransforma on mujor. Ln Ia mayora do Ios sormonos, so aIionla a
Ias jvonos a pormanocor vrgonos lasla quo conlraigan malrimo-
nio, a obodocor a sus padros y, uIlimamonlo, so incIuyon aIgunas
lonlacionos mundanas como oI soxo, Ias drogas y oI pocado car-
naI. LI discurso so acluaIiza subrayando Ia imporlancia doI oslu-
dio y Ia proparacin para onfronlar un fuluro inciorlo.
Con oI liompo, oslo riluaI la cambiado sogun oI conloxlo so-
ciaI, on aIgunos socloros urbanos o incIusivo ruraIos, dicla lradi-
cin aun so consorva, poro on ocasionos doja a un Iado Ios vaIsos
vionosos y so comionzan a uliIizar moIodas inslrumonlaIos do
rilmo Ionlo y cadoncioso, quo so baiIan do manora pausada, con
movimionlos IaloraIos y Iivianos giros. So busca Ia novodad, Ia
moda y Ias moIodas quo osln sonando on oso momonlo on Ia
radio. IncIuso, on uIlimas foclas, ya no so considora quo soIo so
puoda uliIizar musica inslrumonlaI, puos lambin so lan comon-
zado a usar moIodas popuIaros canladas.
Ln un documonlaI siluado on oI 2002, hImado on pIono si-
gIo XXI liluIado: XV cn Zccc|i|c
2
, un poquoo pobIado indgona
do Oaxaca, so prosonla lodo oI procoso do proparacin do dicla
coIobracin, Ia cuaI so inicia sois mosos anlos. Lslos proparalivos
consislon on oIaborar comida para alondor a 850 invilados, lonor
2 Lslo documonlaI liluIado XV on ZaacliIa so prosonl on oI foslivaI AMBIIANTL
2006, Ios primoros lros mosos doI prosonlo ao, con Ia hnaIidad do dar a conocor
oslo gnoro a Ia mayor parlo do Ia pobIacin quo asislo aI cino comorciaI. Diroccin:
Rigoborlo Iorozcano, Iroduclora: 13 Iunas, SLI, CONACIITA (fuonlo: calIogo 1
IoslivaI InlornacionaI do Cino on MoroIia).
223
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Iislo oI saIn dondo so IIovar a cabo y Ios frocuonlos onsayos
para oI vaIs con calorco clamboIanos, quionos acompaarn a Ia
quincoaora duranlo loda Ia coIobracin. Como Ia coIobracin ro-
quioro do una canlidad do dinoro considorabIo, oslo so Iogra ob-
lonor con oI alorro famiIiar dosdo oI nacimionlo do Ia lija. Lslo so
dobo on gran modida a quo oI prosligio doI progonilor so suslonla
on oI grado do organizacin do dicla hosla.
Lsla cinla fImica so compono do onlrovislas a Ios prolagonis-
las, on dondo narran oI sonlido quo Io alribuyon a dicla coIobra-
cin. Ios padrinos adquioron un papoI primordiaI, y osla oIoccin
obodoco a Ios rocursos oconmicos quo posoon, con Ia hnaIidad
do quo cooporon on Ia compra do lodos Ios accosorios do Ia fos-
lojada. LI compadrazgo os imporlanlo a hn do oslabIocor rodos
vincuIanlos quo pormilan a Ios progoniloros accodor a ciorlos
bonohcios do inuoncia, para diforonlos hnos como un lrabajo,
cooporar on Ia oducacin do Ia alijada, o on aIargar Ia rod famiIiar
lacia olras comunidados on Ia zona.
Lslo riluaI, cmo soaIa Lmma Ruiz (2001:207), romilo a oxi-
goncias sociaIos roIalivas aI corlojo, roIos do gnoro y Ias roIacio-
nos con Ios aduIlos. No obslanlo, soaIa Ia aulora quo oslo lipo
do coIobracin no da ningun monsajo on cuanlo a Ios Iugaros quo
pudioran ocupar Ias mujoros on oI 4n|iic p||icc. Ior oI conlra-
rio, oI riluaI paroco sugorir acliludos pasivas a Ias clicas, puoslas
a disposicin do Ios varonos jvonos y coIocando su virginidad
bajo Ia cuslodia do hguras simbIicamonlo invoslidas do aulori-
dad. Sin ombargo, oslo discurso onlra on conlradiccin con olros
quo omorgon on oI papoI do Ias mujoros.
Ln oslo sonlido, Ias onlrovislas roaIizadas a Ia progonilora do
Ia quincoaora y a una vocina do Ia comunidad oxprosan laIos
conlradiccionos. Su madro Io dosoa a su lija un fuluro inmodialo
profosionaI y so aIoja do Ia idoa lradicionaI do quo Ia clica so on-
cuonlra on Ia odad oporluna para conlraor malrimonio, como Io
fuo onsoado por sus padros. Lslo discurso inuyo on Ia quincoa-
ora, quion dosoa concIuir Ia carrora do psicoIoga.
224
AIgunas visionos sobro un mismo riluaI: Ia hosla do quinco-aos - M. Pc|cncic, V. Gruc|
Ior su parlo, Ia vocina oxprosa quo so lan dado casos, on Ios
uIlimos aos on oI puobIo, on quo aIgunas jvonos, dospus do
osla coIobracin, luyon con oI novio, siluacin quo provoca una
roaccin do dosprosligio lacia Ios padros do Ia clica por parlo do
Ia pobIacin. Io quo roprosonla quo lodo oI osfuorzo invorlido
por Ia famiIia para Iograr un slalus so roviorlo cuando Ia clica os-
capa con su paroja. Iara Ia famiIia, rosuIla vorgonzoso porquo oI
riluaI conliono una sorio do smboIos on Ios quo Ia virginidad do
Ia quincoaora os prologida por Ios padros, como soaIa Lmma
Ruiz: oI ramo os smboIo do virginidad, os puoslo bajo Ia cuslo-
dia do un padro y una madro, inlornaIizados on Ios quo so croo y
quo osln invoslidos do auloridad. alora Ios padros no podrn
oslar lan prosonlos on Ia vida do Ia nia convorlida on mujor y so
apoIa a Io simbIico para promovor ciorlo ordon sociaI on lorno a
Ia vida soxuaI (ibid: 215).
Io anlorior nos conduco a comprondor do qu manora osla co-
Iobracin liono impIicacionos sociaIos imporlanlos on diclas comu-
nidados, poro on Ias grandos urbos adquioro diforonlos signihcados.
Ln oI prosonlo arlcuIo, so lralar do rospondor Ia siguionlo progun-
la: Qu impIicacionos liono oslo riluaI do lransicin on diforonlos
conloxlos sociaIos` Iara oslo objolivo, rolomo aIgunas narracionos
oxlradas do Ios grupos do discusin, roaIizados on dos conloxlos
oscoIaros opuoslos (una oscuoIa pubIica, y una oIilisla)
3
on dondo
oslo loma surgi onlro Ias clicas y rosuIl un maloriaI omprico inlo-
rosanlo quo docid uliIizar para Ia oIaboracin doI prosonlo arlcuIo.
Ia adoIosconcia: un discurso quo cIasihca
Ia paIabra AdoIosconlo signihca porsona quo osl on oI poriodo
do crocimionlo quo siguo a Ia nioz, viono doI Ialn c!c|csccnicn,
3 Ios grupos do discusin luvioron como hnaIidad roaIizar una indagacin sobro Ias
aclividados doI liompo Iibro y sus inlorosos ms imporlanlos on Ia sociabiIidad con sus
paros. Lxlraigo parlo do oslo maloriaI omprico para roaIizar oI prosonlo arlcuIo, con
Ia hnaIidad do disculir oI concoplo do adoIosconcia y su impaclo on Ios osludianlos
do socundaria (on Mxico, cursan oslo nivoI oducalivo cuando Ias clicas cumpIon
15 aos. Ior Io lanlo, rosuIl un aconlocimionlo imporlanlo, poro con diforonlos
signihcados on cada conloxlo oscoIar).
225
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
acusalivo do c!c|csccns (radicaI c!c|csccni) quo osl crociondo,
parlicipio aclivo do c!c|cccrc: crocor, dosarroIIarso, do c!: la-
cia Gmoz do SiIva (1988:33). Sin ombargo, Ia odad bioIgica no
siompro la sido una manora do cIasihcar Ias olapas do Ia vida,
puos IliIippo Aris (1987:196) nos muoslra cmo on Ia Ldad
Modia no so roprosonlaba Ia infancia y monos lodava aI adoIos-
conlo. Ia infancia so roduca aI porodo do fragiIidad, cuando so
croa quo oI nio no poda vaIorso por s mismo, do laI forma quo
so convorla on aduIlo sin pasar por Ias olapas do juvonlud, Ias
cuaIos no oxislan anlos do Ia Ldad Modia y quo son osonciaIos
acluaImonlo on Ias sociodados dosarroIIadas.
Ia prosoncia doI nio on Ia famiIia y on Ia sociodad ora lan
brovo o insignihcanlo quo no laba liompo para grabarIo on Ia
momoria famiIiar. Iara Aris, oI primor prololipo doI adoIosconlo
modorno os oI Sig|ri!c
4
do Wagnor, ya quo oslo porsonajo opors-
lico oxprosa por primora voz Ia mozcIa do puroza provisionaI,
fuorza fsica, sod do avonluras y aIogra do vivir, quo lar doI
adoIosconlo oI lroo doI sigIo XX, oI cuaI os IIamado sigIo do
Ia adoIosconcia. Y Ios coIogios ouropoos doI SigIo XVIII, anlo-
codonlos lislricos doI acluaI sisloma do onsoanza socundaria,
son inslilucionos ospochcas quo surgon para lralar con ado-
Iosconlos. Do al Ia imporlancia do ubicarnos on diclo conloxlo
oscoIar para oxlraor Ias narracionos do Ias clicas.
A posar do oIIo, oslo lrmino so inlorprola como probIoma do
Ia juvonlud y, sogun Iassorni (1996:420), adquioro una imporlan-
cia signihcaliva con Ia pubIicacin, on 1904, do A!c|csccncc, obra
doI psicIogo SlanIoy HaII, quo anuncia oI doscubrimionlo do Ios
adoIosconlos amoricanos. Lslo aulor alribuyo a osla faso do Ia vida
4 Sigfrido lroo principaI do Ias miloIogas gormnica y oscandinava, quo la inspirado
a Wagnor oI famoso drama musicaI do su nombro (1876). Iroz- Rioja soaIa: quo
os smboIo do amor incosluoso (os lijo do Ios lormanos Sigmundo y SigIinda) osl
doslinado a Iiborar a BruniIda, Ia virgon guorrora, a Ia quo su padro Wolan durmi
rodondoIa do IIamas para quo nadio pudiora acorcarso a oIIa. Tambin Io cabo a
Sigfrido Ia misin do malar aI giganlo Iafnor y do conquislar oI famoso losoro do Ios
NiboIungos (1971).
226
AIgunas visionos sobro un mismo riluaI: Ia hosla do quinco-aos - M. Pc|cncic, V. Gruc|
cuaIidados anli-licas lomadas do Roussoau,
5
como son: Ia liporac-
lividad, ogoconlrismo y Iocura infanliI. Dicla idoa conduco a docir
quo una oslralogia para osla olapa do Ia vida os oI adioslramionlo
miIilar, como Ia aclividad quo mojor poda dosarroIIar Ias polon-
ciaIidados do Ios adoIosconlos. HaII no laca ms quo racionaIizar
Ia oxlonsin do Ia juvonlud como olapa do somi-dopondoncia on
Ios pasos occidonlaIos, procoso quo luvo Iugar a hnaIos doI sigIo
XIX on roIacin con Ia oxpuIsin do Ios jvonos doI morcado do lra-
bajo, a Ia oxlonsin do Ia oscoIaridad obIigaloria y doI sorvicio mi-
Iilar, a Ia nucIoarizacin do Ia famiIia y aI surgimionlo do onlidados
orionladas ospochcamonlo a Ia juvonlud. Ln oslo sonlido, Iassorni
(ibid: 425) soaIa quo, duranlo lodo oI sigIo, oI dobalo sobro Ia ado-
Iosconcia y juvonlud on Ios Lslados Inidos so mova on dos poIos:
por un Iado, Ia oxigoncia do garanlizar Ia Iiborlad y posibiIidad do
aulogobiorno y, por olro, Ia do uniformar, coIoclivizar y rosliluir a
Ia sociodad Ias inicialivas croalivas do Ios jvonos.
Lsla idoa do poIigro so considora lambin on oI sigIo XIX
on occidonlo, on dondo Ia adoIosconcia os sinnimo do riosgo.
Ioro osla discusin loma mayor roIovancia on oI sigIo XX, cuando
Margarol Moad inici sus lrabajos do campo on Samoa on 1925
6
,
5 Ln oI occidonlo, Roussoau (1979), on oI Iibro IV do |ni|ic, inuyo do manora signihcaliva
on Ias manoras do oducar a Ia nioz y sobro lodo a Ios adoIosconlos quo so oncuonlran
on una odad poIigrosa, ya quo Ias fuorzas subyaconlos do Ia soxuaIidad lionon como
rosuIlado oI poIigro do Ia maslurbacin. Do osla manora, Roussoau sugiri dosarroIIar,
on Ios adoIosconlos, prclicas podaggicas quo so conlraran on Ia Ioclura y oI doporlo,
con oI hn do propiciar un frono a Ia soxuaIidad anrquica y a sus puIsionos nogalivas.
Ln olras paIabras, rosuIlaba improscindibIo ojorcor sobro oIIos un fuorlo conlroI sociaI
quo so sosluviora a lravs do una domoslicacin sociaI doI adoIosconlo.
6 Margarol Moad (1985) on sus invosligacionos on Ias isIas doI pachco do Nuova
Guinoa, on Ia dcada do Ios aos voinlo, soaIa cmo Ia puborlad signihca para Ias
nias oI lrmino do Ios juogos y osla olapa bioIgica os coIobrada modianlo lros hoslas
pubIicas. Cuando Ia nia liono sus primoras monslruacionos, oI padro o lulor Io arroja
aI agua gran canlidad do nuocos do coco y so inicia oI procoso para compromolor a Ia
clica con aIgun promolido. Dosdo oI momonlo do Ia puborlad lasla oI doI malrimonio,
Ias muclaclas no lionon parlicipacin acliva on Ia vida do Ia aIdoa, so Ios concodo
monos Iiborlad poro no ms imporlancia. Iara Ios varonos, so ofoclua Ia coromonia do
porforacin do orojas, Ia quo liono Iugar onlro Ios doco y Ios diocisis aos. Ias hoslas
do oslo gnoro no osln Iigadas a ningun labu, ni impIican imporlanlos compromisos
oconmicos, sino so lraducon sIo como una bondicin famiIiar. LI jovon conlinua
laciondo su vida anlorior, cIibo aun, Iibro do doboros oconmicos y sociaIos, poro Ia
sombra do su prximo malrimonio so inicia a parlir do Ia puborlad.
227
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
puos oslas idoas oslaban muy on boga onlro Ios oducadoros norlo-
amoricanos. Do loclo, nos soaIa Ioixa (1996:321) quo oI osludio
do Moad ora un inlonlo do rofular Ias looras do HaII, moslrando
quo no lodas Ias cuIluras do Ia adoIosconcia podan vorso como
faso do lomposlad y oslmuIo, gonoraIizada a parlir doI caso do
Ios jvonos on Norloamrica.
Muclos aos dospus, Irooman, cilado por Ioixa (Ibd.: 426),
pondra on cuoslin Ias asorcionos bsicas do Moad, acusndoIa
do ofrocor una imagon domasiado idIica do Ia cuIlura samoana,
condicionada por sus propios prosupuoslos idooIgicos y por Ias
Iimilacionos doI lrabajo do campo (fragmonlario y con un proca-
rio conocimionlo do Ia Iongua). Iara Irooman, Ias caraclorslicas
do Ia adoIosconcia on Samoa oran diamolraImonlo opuoslas a Ias
soaIadas por Moad: agrosividad soxuaI, dopondoncia famiIiar,
jorarquizacin sogun oI rango, casligos fsicos, vioIoncia y vaIora-
cin do Ia virginidad oran rasgos conlraIos. Asimismo, Irooman
iba ms aII aI posluIar Ia imporlancia do Ios facloros bioIgicos
supuoslamonlo ignorados por Moad
7
.
Ios facloros bioIgicos so manihoslan on Ia puborlad y osla
os una oxporioncia univorsaI, considorndoso oI inicio do Ia ado-
Iosconcia. Sin ombargo, a Io Iargo do oslas dcadas, so la vonido
produciondo un adoIanlo graduaI doI inicio do Ia puborlad, do laI
forma quo aIgunos do Ios primoros cambios fsicos comionzan a
odados lan lompranas como Ios 8 aos. Ias mojoros condicionos
do vida, poro lambin Ia inuoncia do agonlos conlaminanlos so-
bro oI sisloma ondocrino puodon lonor Ia rosponsabiIidad do oslo
adoIanlo. Sogun soaIa AIfrodo OIiva (2003: 375), divorsos oslu-
dios lan onconlrado roIacin onlro Ia puborlad procoz y oI uso
do poslicidas on Ia agricuIlura inlonsiva y do lormonas on Ia aIi-
monlacin y ongordo do ganado (Homan-Giddons ol aI., 1997).
7 Ls por oIIo quo soaIa Ioixa quo, on oI Iibro do Irooman, la sido considorada Ia
quoroIIa ms imporlanlo do Ia anlropoIoga conlompornoa, on oI quo inlorvinioron
Ias hguras ms roprosonlalivas do Ia discipIina on Norloamrica (CIifford, Harris,
Marcus y Sclopoor-Hyguos).
228
AIgunas visionos sobro un mismo riluaI: Ia hosla do quinco-aos - M. Pc|cncic, V. Gruc|
Ior Io lanlo, Ia puborlad so inicia anlos quo on gonoracionos
anlorioros, Io cuaI so suma aI conloxlo cuIluraI, on dondo Ia soxua-
Iidad so propicia on lodos Ios modios do comunicacin, y, cuando
Ias clicas foslojan sus quinco-aos, Ia coIobracin so lorna ms
bion lradicionaI quo inicilica. Dosdo oI punlo do visla psicoana-
Ilico, Lmma Ruiz (ibid: 191) soaIa quo Ios cambios hsioIgicos
do Ia puborlad dan nuovo mpolu a Ios impuIsos gonilaIos quo
laban sido roprimidos y ponon a Ias clicas y Ios clicos on crisis,
y Ios inlroducon on una faso do inlonsa moviIidad omocionaI: Ia
adoIosconcia. Asimismo, so considora Ia adoIosconcia como una
sogunda oporlunidad para Ia rooslrucluracin do Ia porsonaIidad
y Ia rosoIucin do coniclos fundamonlaIos. Iara osla aulora, Ios
riluaIos do iniciacin on sociodados lradicionaIos ayudan a Ios
jvonos a iniciar osla olapa do mayor adaplacin.
Sin ombargo, loy on da, on Ias sociodados modornas, oI paso
do adoIosconlo a mujor so da on oI mbilo do un mayor ospoclro
do posibiIidados: poslorgacin doI malrimonio para oI dosarroIIo
profosionaI o do olras formas do vida sociaI, opcin por Ia malor-
nidad o docisin do no lonor lijos, Io quo conduco a una variodad
do grupos do roforoncia quo lionon Ias jvonos, oslo liono como
rosuIlado sociodados lolorognoas. Diclos discursos aIlornalivos
conducon a quo oslo riluaI piorda su sonlido originaI, aunquo s
manlonga on Ia momoria coIocliva Ia idoa do quo cumpIir 15 aos
consliluyo un anivorsario ospociaI. Ior Io cuaI, rosuIla inlorosanlo
roscalar diclos discursos a lravs doI anIisis doI conloxlo y sus
impIicacionos sociaIos.
Ias quincoaoras on una oscuoIa pubIica
Ia oscuoIa pubIica so ubica on una coIonia con una mayor donsi-
dad do pobIacin on odad oscoIar: on lrminos roIalivos, casi un
20 (do 6 a 14 aos) y soIo oI 4 ms do 65 aos, soIo un poco
ms doI 6 liono ms do 60 aos. Ia pobIacin do 6 a 14 aos quo
asislo a Ia oscuoIa os un 92.79 y oI grado promodio do oscoIari-
dad os do 7.2 grados y casi Ia milad do Ia pobIacin mayor do 15
aos no liono inslruccin posprimaria.
229
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Ibicada on una zona urbana quo bion puodo sor un Imi-
lo municipaI onlro GuadaIajara y TonaI, Ia oscuoIa socundara
ocupa un gran ospacio do Ia coIonia. Iarociora sor una forlaIoza
modiovaI rodoada do conlros do vidoojuogos (proforonlomonlo
mascuIinos), liondas do abarrolos y casas. Ios grc|iis sobro Ios
muros son molivo lanlo do una rosisloncia juvoniI como parlo
do Ios proyoclos osludianliIos do ronovar oscuoIa y comunidad,
puos curiosamonlo soIo una puorla manliono Ia dislancia onlro
oslas dos roaIidados. Ias diforoncias oslriban on quo, mionlras Ios
aIumnos prolondon ampIiar Ios dominios doI barrio, oI porsonaI
procura roilorar su carclor oducalivo.
Ln oslo conloxlo oscoIar, obsorvamos a Ias clicas on Ios ro-
cosos oscoIaros, con rovislas do modas y buscando Ios mojoros
disoos para laI ovonlo, asislir a Ias hoslas do quinco aos rosuIla
sor una cila frocuonlo, poro oI riluaI do Ios clamboIanos y oI vaIs
os una discusin quo con frocuoncia so oyo labIar onlro oIIas. AI-
gunas prohoron baiIos modornos y olras oI vaIs, poro, aI hn do
cuonlas, oI riluaI so roaIiza.
Ln Ios grupos do discusin, Vanosa oxpros Ia imporlancia
quo Io alribuyo su famiIia a diclo ovonlo, muoslra do oIIo os quo
sus padros pospusioron oI foslojo do su anivorsario aI poriodo do
vacacionos, con Ia hnaIidad do quo sus los, quo vivon on Lslados
Inidos, puodan asislir a Ia hosla. Ln Ia famiIia do Vanosa, osla
hosla os lradicionaI y so IIova a cabo con o sin oI consonlimionlo
do Ias lijas do famiIia, como soaIa oIIa:
Vanosa: A mi lormana so Io foslojaron on Lslados Ini-
dos, yo no pudo ir. SoIo mo mandaron Ias folos -como
oIIa vivo aII so Ia IIov mi lo a lrabajar- laga do cuon-
la. Quo mi la no Io lom opinin a oIIa, no Io progunl
s quora, sino quo so Ia lizo, Io oscogi mi la aI clam-
boIn, o soa mi la so Io oscogi lodo a oIIa, mi lormana
no opin nada.
AI progunlarIo qu opinaba nos rospondi: a m quo mo
230
AIgunas visionos sobro un mismo riluaI: Ia hosla do quinco-aos - M. Pc|cncic, V. Gruc|
dojaran oscogor aI clamboIn, oI vaIs no s.... poro yo
oscogorIo... (Risas...).
Vanosa no so cuosliona Ia hosla, sino Ia posibiIidad do oIogir
aI clico y aIgunos dolaIIos para laI ovonlo, ya quo os obIigalorio
aI inlorior do su famiIia. LIIa poIoa oI doroclo a docidir, on una
ambivaIoncia onlro lradicin y modornidad on Ia quo vivon Ias
gonoracionos acluaIos.
Ln Ia coromonia do Ios quinco-aos, oI padro liono un papoI
fundamonlaI aI baiIar con oIIa oI vaIs y acoplar simbIicamonlo
quo olros baiIon con su lija. Lslo papoI doI progonilor so ropilo
on oI riluaI doI malrimonio roIigioso, puos oI padro onlroga a Ia
clica on oI aIlar y, con su anuoncia, oIIa conlrao malrimonio. Lsla
siluacin palriarcaI so suslonla on Ia aporlacin do Ios coslos do
Ia hosla y oI padro juoga un roI on oslos dos riluaIos.
Lsla roIacin Ia oslabIoco Mary, quion oxpros sonlirso dos-
iIusionada porquo a oIIa no Io foslojaron sus quinco aos, sino
soIamonlo una comidila poquoa con sus famiIiaros y Ia razn
quo Ios dioron sus padros fuo quo rosuIlaba una injuslicia fos-
lojarIo a oIIa, siondo quo a su lormana mayor no Io licioron y,
consocuonlomonlo, no podan lacor diforoncias onlro oIIas. No
obslanlo, Mary soaIa quo, a posar do oIIo, manliono Ia osporanza
do quo, cuando conlraiga malrimonio, sus padros no podrn no-
garIo vivir Ia salisfaccin do sor una princosa do cuonlos por un
da, como Io dico a conlinuacin:
Mary: no s, poro como no mo licioron hosla do quinco
aos, cuando yo mo caso, s quioro quo mo lagan una
hosla grandola, oIoganlo y quo Iuzca... con mi voslido
oIoganlo y bonilo... Io quo no mo licioron on mis quinco
quo mo Io lagan cuando mo caso...
Lvidonlomonlo, Ia crisis oconmica conduco a Ios padros a
foslojar do diforonlos manoras oslo anivorsario, Io cuaI pormilo
a Ias clicas buscar nuovas opcionos para foslojarIo, como Io dico
Zamira:
231
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Yo fui aI mar con mis amigos, yo soIa, ya quo no laba
muclo dinoro para una hosla.
Iara Zamira, cumpIir quinco-aos y no lonor dinoro Io por-
mili Iograr Ia anuoncia do sus padros para ir con sus amigos aI
mar, fuo do campamonlo, ya quo no lona rocursos para olro lipo
do lospodajo, poro oso fuo su unico aIicionlo, ya quo comonl
Ia noslaIgia do no lonor su hosla lradicionaI, poro Ia razn gira
aIrododor do su roIacin con su padro, sogun Io quo oIIa misma
narr:
Ln Ios quinco aos do mi mojor amiga, saI do su ma-
drina y Io unico quo onvidi fuo quo oIIa s pudo bai-
Iar con su pap. Ls Io quo a m mo guslara baiIar con
mi pap, porquo mi pap no convivo muclo conmigo...
siompro andamos on rias...no Ia IIovamos bion... on mi
casa osloy muy lrislo y aburrida... si mi pap fuora olra
porsona... cuando oscuclo musica mo dico: apaga osa
clingadora... pinclo musica Ioca...
Zamira vivo siluacionos conlradiclorias aI inlorior do su fa-
miIia, por una parlo, dosoa onconlrar nuovos modoIos do idon-
lihcacin quo Io don soguridad on Ia busquoda do sus propias
formas do sor mujor y, por olra, os capaz do ronunciar a oIIos, con
laI do onconlrar, aI inlorior do Ia famiIia, un oquiIibrio afoclivo. Ia
narracin do Zamira lizo oco on Androa do Ia siguionlo manora:
Androa: yo pionso Io mismo quo Zamira. Ia lradicin
do baiIar con lu pap os muy bonila, a m lambin mo
guslara baiIar con I, poro I no vivo con nosolros y so
fuo... (comionza a IIorar)... mi mam labIa maI do I y
no Io gusla quo labIomos do I... poro a m mo lubiora
guslado quo, on mis quinco aos, baiIara conmigo.
Como so manihosla on Ias narracionos anlorioros, Ios quinco
aos rosuIlan sor un ovonlo quo rospondo a Ia lradicin famiIiar y
quo, on aIgunas clicas, adquioro mayor roIovancia. No obslanlo,
oslo nfasis on oI riluaI do cumpIir Ios quinco aos, conIIova una
232
AIgunas visionos sobro un mismo riluaI: Ia hosla do quinco-aos - M. Pc|cncic, V. Gruc|
sorio do oIomonlos subjolivos doI imaginario fomonino y paraIo-
Iamonlo concIuyon un nivoI oducalivo quo Ias conduco a un cam-
bio a corlo pIazo, para aIgunas, sor su uIlimo grado oscoIar y,
para olras, so inicia Ia incorporacin a un nuovo nivoI oducalivo.
Todos oslos cambios do aIguna manora Ias conducon a un riluaI
do lransicin quo ya no so concibo do Ia infancia a Ia aduIloz,
sino a una olapa noulra, on dondo Ia indopondoncia oconmica,
Ia concIusin do una carrora profosionaI o casarso, cada voz ms,
son proyoclos do vida diforidos, produciondo una adoIosconcia
aIargada.
Ias quincoaoras on una oscuoIa oIilisla
Ia oscuoIa oIilisla so oncuonlra ubicada on una coIonia cnlrica
(onlro conlros comorciaIos) do Ia ciudad do GuadaIajara on don-
do ninguna do Ias osludianlos liono su vivionda, sora ms bion
un punlo inlormodio on sus lrayoclorias urbanas. Lnloncos, para
hnos do conloxluaIizacin, dispondromos do Ios siguionlos dalos
acorca do Ios aIumnos do lorcor ao: oI 31 liono 15 aos y, do osa
pobIacin, oI 63 son clicas (un lolaI do 12). Do Ia oscoIaridad
do Ios padros, ms do Ia milad lionon una onsoaza profosionaI.
LI 31 do Ias madros y oI 37 do Ios padros lionon osludios do
poslgrado.
LI inmuobIo no obodoco a Ia infraoslruclura lradicionaI do
una oscuoIa socundaria, sino quo os una casa baslanlo grando con
labilacionos acondicionadas para Ia laroa oscoIar. Io anlorior por-
milo Ia Iiborlad do lrnsilo dosdo oI palio (con piscina) lasla Ios
pasiIIos y oscaIoras. Siondo una oscuoIa lan poquoa, lan soIo puo-
do aIborgar a una pobIacin osludianliI roducida, Io cuaI faciIila oI
pIono roconocimionlo do Ios roslros do quionos asislon al, dosdo
oI porsonaI doconlo lasla Ios aIumnos, pasando por Ia inlondon-
cia. Ln pocas paIabras, lodos so conocon. AquoIIa jorga rospoluosa
quo aun so uliIiza on Ias oscuoIas lradicionaIos os susliluida por
una conhanza quo loIora luloos y nombros do piIa, sin ordon do
jorarquas. Lsla aparonlo Iiborlad so lrasIada lasla aI cuorpo: cada
233
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
cuaI puodo IIovar Ia ropa y oI corlo do caboIIo qu ms Io convon-
ga, aI conlrario do Ia oscuoIa pubIica dondo Ia oxisloncia doI uni-
formo pormilo procisamonlo conlroIar oI accoso a Ia Inslilucin.
Ln oslo conloxlo oscoIar, so pormilo y so rosaIla Ia Iibro ox-
prosin individuaI a lravs doI cuorpo, morcod aI loclo do labor
dojado do sor un bIanco do podor discipIinario. Do oslo modo, Ias
formas do rosisloncia doI aIumnado no so manihoslan a lravs doI
cuorpo, sino a lravs doI discurso. Isar porforacionos, usar do-
lorminada ropa, lraor un loIfono coIuIar lan dojado do sor una
domanda por Ia cuaI apoIar conlra Ias normas inslilucionaIizadas.
Ia fundadora os do profosin psicoanaIisla, Io quo Io la pormi-
lido profundizar sobro Ias probIomlicas por Ias quo alraviosan
Ios jvonos on Ia poca acluaI. Lslas inquioludos Ia condujoron a
abrir una oscuoIa conlrada on oI discurso do Ia adoIosconcia. Ls
por oIIo quo osla oscuoIa conlra su aloncin on lanlo quo adoIos-
conlos anlos quo jvonos, y no pionsan incorporar olros nivoIos
oducalivos.
Iara Ias clicas quo asislon a osla oscuoIa, Ios quinco-aos os
una lradicin quo dobo sor cambiada, pasar do Ia formaIidad a Ia
informaIidad. Lsla uIlima consislo on quo Ia quinco-aora IIovo un
voslido no ospociaI, si os informaI os mojor. LI vaIs Io considoran
ridcuIo. Ina do Ias clicas a quion Io foslojaron sus quinco-aos
fuo inlorrogada: BaiIaslo oI vaIs con lu pap` Nos rospondi:
IauIina: No. BaiI banda
8
(risas). |.] No. Quora baiIar
olra cosa y por oso baiI banda con mi pap, con mis los
y con mis primos.
8 LI gnoro do banda on Mxico os roprosonlalivo doI Lslado do SinaIoa, asociado Ia
mayor parlo doI liompo a aclos foslivos y aI foIcIoro rogionaI, os un lipo do musica
dispuoslo para oI baiIo. LI lipo do inslrumonlos uliIizados son osonciaImonlo do vionlo
(lrombonos, cIarinolos, lrompolas y lrombonos) acompaado por aIgunos oIomonlos
do porcusin, donominados lamboras. Su Irica gira on lorno a siluacionos do duoIo
amoroso (pona lras pona, son Ias quo doslrozan mi vida) o molforas naluraIislas
(rboIos do Ia barranca, porqu no lan onvordocido). LI guslo por Ia musica do
banda so la gonoraIizado a lodo oI pas o incIuso la lrascondido fronloras con Ia
gira ouropoa do Banda oI Rocodo, siondo una do Ias bandas ms roprosonlalivas do
osl oxprosin cuIluraI
234
AIgunas visionos sobro un mismo riluaI: Ia hosla do quinco-aos - M. Pc|cncic, V. Gruc|
Lnlrovislador: Ioro s sor imporlanlo baiIar con lu
pap`
IauIina: Iuos mo daba iguaI, Ia vordad.
RosuIla inlorosanlo quo, para IauIina, oI vaIs no longa Ia so-
Iomnidad quo Io alribuyon Ias olras clicas. Iara oIIa, oI gnoro
do banda rompo oI osquoma lradicionaI doI vaIs y, si baiIa con su
padro o primos o los, os iguaI.
Lnlrovislador: Cmo fuo lu voslido o lu.`
IauIina: Ay, con una faIda, una bIusa.
(Varias clicas aI unsono: InformaI).
Lnlrovislador: Iara aIguion os imporlanlo oso`
Clica 2: Ior ojompIo, laz do cuonla, si lacos lu hosla si
os muy imporlanlo baiIar con lu pap, porquo puos.
Lnlrovislador:Aunquo soa informaI Ia hosla`
Clica 2: No, puos no. Si os una rounin, no. Ioro as hos-
la poquo. cliquila, puos no lanlo. Ioro si os una hosla
grando, as, con lodo oI mundo, y quo so da oI vaIs, s os
muy imporlanlo baiIar con lu pap.
Lnlrovislador: Ior qu`
Clica 2: Iuos porquo os Ia porsona ms corcana a li.
buono, so supono. Con Ia quo osls, con Ia quo ms con-
fas. Croo quo os imporlanlo.
Ia clica 2 alribuyo imporlancia aI monos quo so baiIo on una
hosla grando on dondo Ios riluaIos so dobon do manlonor. Sin om-
bargo, una do oIIas Io da un sonlido prclico aI baiIo: dopondo si
oI padro sabo baiIar, Io cuaI rompo lodo simboIismo quo conduz-
ca a Ia subIimacin doI aclo do baiIar con su padro, como Io rohri
do Ia siguionlo manora:
Clica 7: Ls quo dopondo do qu papoI Io dos a lu pap,
lay porsonas quo croon quo oI pap no os aplo para baiIar.
O Ia vordad si dicos, Ay, viva, mi pap, s va a baiIar.
235
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
LI loclo do quo Ias clicas manihoslon ciorlo roclazo a osla
coIobracin puodo oslar roIacionado con Io quo soaIa Lmma
Ruiz: podra lonor Ia carga simbIica do labor IIogado oI mo-
monlo do abrirso a lorizonlos ms ampIios quo oI do Ia famiIia y
comunidad do porlononcia (2001:221). Como on oI caso do Iau-
ra, quion ahrm Io siguionlo:
Lnlrovislador: Tu no quisislo quinco-aos`
Iaura: no, mo fui do viajo.
Lnlrovislador: Dndo`
Iaura: A Luropa.
IauIina: Yo lambin proforira oso.
Ln oI anlorior diIogo, IauIina quin s fosloj sus quinco-
aos coincido con su compaora on buscar nuovos marcos do
roforoncia para un mismo riluaI. Lslo lambin la lonido malicos
acluaIos con rospoclo a Ia imporlancia quo so Io alribuyo a mojo-
rar oI cuorpo, cuoslin quo, on Ia sociodad acluaI, cobra mayor
imporlancia, idonlihcndoso con modoIos oxlromadamonlo doI-
gadas, con sonos arlihciaIos. Ina do Ias clicas oxpros quo su
madro Io quora rogaIar, do quinco-aos, quo so oporara Ia nariz y
oIIa rospondi anlo laI policin:
Lnlrovislador: A li, quo lo propusioron`
Clica con aspoclo Hindu: Iuos os quo mi mam dosdo
cliquila, no s quo Io pas, un da Io dioron un baIonazo
y Io quod Ia nariz cluoca y so Ia opor, y a m mo dijo,
iguaI mi la cada voz quo mo vo mo dico: Ay, quo foa
nariz lionos. Y IIoga. Mi mam mo dijo un da: No
puos, do quinco-aos lo voy a rogaIar oI dinoro para quo
lo oporos Ia nariz. Y yo Io dijo: A m mo gusla mi na-
riz. O soa, aunquo osl foa, o qu s yo, puos a m mo
gusla, a m s mo sirvo. Iorquo a oIIa so Ia dojaron maI,
onloncos a diario anda ronogando do Ay, mi nariz, no
s qu. Lnloncos.
Clica 2: IsaIo oI dinoro a lu mam.
236
AIgunas visionos sobro un mismo riluaI: Ia hosla do quinco-aos - M. Pc|cncic, V. Gruc|
(Todas ron).
Clica con aspoclo Hindu: Lnloncos yo Io dijo a mi mam:
A m, Ia vordad, m nariz s funciona y os imporlanlo
quo funciono y no quo so voa bonila. No os aIgo quo mo
afoclo do Ay, mi nariz osl foa.
Lsla Iibro oIoccin so la lrasIadado aI cuorpo, oI cuaI os vis-
lo como aIgo quo dobo sor procosado, manipuIado y somolido
a lravs do una invorsin hnanciora. Ln Ias famiIias, Ia boIIoza
oblonida por modios quirurgicos so lransmilo do padros a lijos,
iguaI quo Ia ahcin por oI consumo do bionos do Iujo. Su madro
lransmilo a su lija quo su cuorpo os un objolo moIdoabIo, pIsli-
co, quo dobora conslruir do acuordo a Ia boIIoza oslabIocida: lodo
cuanlo so roquioro lransformar un cuorpo os oI dinoro nocosario
para comprar uno nuovo. Sin ombargo, oI cuorpo siguo prosonlo,
on oI imaginario do Iaura, no como objolo do un disoo, sino
como una funcionaIidad quo Io pormila accoso a Ia saIud.
Asimismo, Ias anlorioros discusionos nos conducon a ovidon-
ciar oI procoso do individuaIizacin do Ia clica quo so conviorlo
on oI proyoclo do fuluro, sor jovon on Ia acluaIidad os Ia Iucla
por conhgurar su propia vida (BocI, 2001:121). Ia vida propia so
conviorlo on un probIoma colidiano do accin. LI individuaIismo
lrao consigo quo Ios sujolos ya no so conformon con lorodar prin-
cipios moraIos oslabIocidos, sino quo quioran lomar parlo acliva
on su lransformacin.
Lsla aulodolorminacin, quo Giddons (1995:147) soaIa como
poIlica do vida, la inuido on lodas Ias cIasos sociaIos y la
cambiado quiz a Ias mujoros ms quo a Ios lombros, propiciando
Ia Iiboracin do papoIos soxuaIos lradicionaIos, Ia Iiborlad do Ia
pIonilud soxuaI, Ia Iibro oIoccin do osliIos do vida y do profosin.
Ls una caraclorslica do Ia modornidad quo Ia aulorroaIizacin soa
osonciaI para Ia aulo-idonlidad y rooxionar sobro nuoslra propia
accin quo, on Ias jvonos, so rooja on oI siguionlo discurso:
Lnlrovislador: Islodos croon quo, por su aparioncia,
237
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
podomos cIasihcar un lipo do jvonos`
Clica 2: Yo croo quo lodos somos vclimas do Ia moda.
Si so osl usando faIda corlila, faIda Iarga. Y aunquo no
quioras, puos, os Io quo so vondo y os Io quo vas a comprar.
Iuos, oslamos muy inuonciados por Ia morcadolocnia
gringa y puos aparlo como quo. buono, on Io porsonaI,
con Ia gonlo quo yo conozco s so vislo as. Ioro, si lay
gonlo quo so vislo, no s, quo longa sus guslos diforonlos
o quo so vislo con ropa indgona. Y siompro Ia voIloan a
vor raro, os cmo Qu Io pasa` Iorqu so vislo as`
Tonomos aIgo a soguir, un ojompIar quo os Ia moda grin-
ga. Ioor puos, on Io porsonaI, yo croo quo a lodos nos
imporla, y oI vornos bion y sor faslion y lodo oso.
Ln osla narracin, so manihosla una poIlica do vida on Ia cuaI
Ios acloros son capacos do docidir Ias condicionos do su propia
accin, os una concioncia quo liono forma discursiva (Giddons,
2003:394). Siluacin quo no puodo omanciparso aI sor considora-
da una accin quo so oncuonlra oncIavada on unas rodos do idon-
lihcacin mulua, on Ia quo so congrogan on rodos vincuIanlos quo
Ios propician una idonlidad. Ln oslo sonlido, Ios discursos aIlor-
nalivos Ios conducon, si bion a dosarroIIar una concioncia discur-
siva, lambin a buscar nuovas formas do idonlihcacin, aunquo
soan frgiIos o momonlnoas. Ls docir, on oI sigIo XXI, oI discur-
so do Ia adoIosconcia forma parlo doI Ionguajo do idonlihcacin,
para Ios ms jvonos, Ia oscuoIa, Ios doparlamonlos do modas,
para adoIosconlos, Ios modios do comunicacin, olc. Idonlihcar
a un grupo do Ia pobIacin on osla calogora y nombrarso a s
mismo adoIosconlos no soIo gua sino quo oslimuIa una prclica,
como Io soaIa Ia siguionlo narracin:
Clica 4: Tambin onlro Ios adoIosconlos lay muclos os-
liIos, Ios usamos para domoslrar nuoslras idoas, no`, y
Io quo nos gusla. Iara oxprosar Io quo lo gusla. O soa,
cada quion liono su osliIo. Y por oso digo quo no podo-
mos. on porsonaIidad no puodos dohnir a una porsona
238
AIgunas visionos sobro un mismo riluaI: Ia hosla do quinco-aos - M. Pc|cncic, V. Gruc|
si os onojona, lranquiIa, por Ia ropa, poro s puodos vor
sus guslos, sus idoas, Io quo pionsa. Ls una forma do ox-
prosarlo.
Annima: S, como lodo.
Do osla manora, Ia moda idonlihca una sorio do cdigos quo
Ias jvonos doscifran on Ia colidianoidad, quo cIasihca y fragmon-
la a Ias rodos vincuIanlos. Ls por oIIo quo labra quo progunlar-
nos: Cmo puodo subsislir Ia lradicin do Ios quinco-aos on
diforonlos imaginarios coIoclivos, on una sociodad on dondo so
conhguran divorsas idonlidados`
Rooxionos hnaIos
Ios quinco-aos rosuIlan sor un riluaI quo conduco a Ias jvonos
a divorsos marcos do roforoncia y, paradjicamonlo para aIgunas
clicas con rocursos oconmicos y padros IiboraIos, os oI proloxlo
oporluno para viajar con oI hn do conocor olros conloxlos cuIlu-
raIos y conlraslar sus propias concopcionos.
Iara olras, una gran hosla informaI Ios pormilo lransformar
Ios cdigos, con oI hn do ponor a pruoba oI procoso do individua-
Iizacin, dosafan oI vaIs a lravs do olro lipo do musica monos
soIomno y baiIan con su padro a condicin do quo I longa Ia la-
biIidad para lacorIo. Ln oslo conloxlo, Ia imagon palorna doja do
sor improscindibIo para oI rilo do lransicin y Ia lransformacin
do smboIos, oI cuaI liono un impaclo on oI imaginario fomonino.
Lslas prclicas nos manihoslan quo oI discurso fominisla os un
discurso aIlornalivo quo circuIa on Ia colidianoidad do Ias mujo-
ros y la dojado do sor un inlors do oIilos inloIocluaIos o miIi-
lanlos radicaIos, y so conviorlo on una aIlornaliva discursiva quo
compilo conlra olras formas do onunciacin ms lradicionaIos
para consoguir Ia Iogilimidad do su osliIo do vida.
A posar do quo on aIgunas zonas ruraIos, por oI conlrario, Ios
riluaIos do Ia hosla so consorvan, Ios cdigos on Ias comunidados
so vuoIvon lormlicos y oslo lransciondo on Ia porcopcin do Ia
239
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
soxuaIidad fomonina, so cuoIan discursos aIlornalivos quo con-
ducon a Ias madros a dosoarIos a sus lijas proyoclos do vida quo
Ias conduzcan a una indopondoncia oconmica, como os Ia profo-
sin y oI lrabajo romunorado anlos do conlraor malrimonio.
Ia oscuoIa pubIica do dondo oxlrajo Ias narracionos quo aqu
anaIizo porlonoco a una zona marginada do Ia zona molropoIila-
na do GuadaIajara, ovidonlomonlo, os un Iugar pobIado por fami-
Iias quo omigran a Ia ciudad do zonas ruraIos con oI hn do Iograr
mojorar sus condicionos oconmicas. Lslo Ias conduco a una li-
bridacin cuIluraI quo van apropiando poco a poco do Ias molr-
poIis ompobrocidas, oslas condicionos Ias impuIsan a manlonor
sus lradicionos y, una do oIIas, os Ia hosla do quinco-aos. Ias
clicas lambin roloman formas do individuaIizacin aI oxigir oI
doroclo do oIogir a sus clamboIanos, siluacin quo propicia una
nuova forma do apropiarso do su anivorsario. Ls posibIo quo in-
lorioricon oIomonlos simbIicos do un imaginario fomonino quo,
sin duda, onlra on conlradiccin con Ia sogunda modornidad.
Irosonlar osla ambivaIoncia discursiva quo lomos onconlra-
do on Ia ciudad do GuadaIajara no os para moslrarnos on una
porspocliva riluaIisla doI aconlocimionlo. So lral aqu do idon-
lihcar Ias narracionos suscoplibIos do convorlirso on un discurso
quo soa lanlo una rospuosla aI onlorno como una doscripcin doI
mismo. Ias modihcacionos oslrucluraIos quo so van suscilando a
Io Iargo doI liompo osln sujolas siompro a Ia accin individuaI.
Ior oso, oI nfasis on oI riluaI do quinco-aos, puos coIoca Ia ac-
cin do Ias clicas on una posicin porlinonlo para inlorvonir on
Ias roprosonlacionos on lorno a su propia soxuaIidad y a Ia ins-
lilucin famiIiar. Ina aulodolorminacin para impIicarso on un
aconlocimionlo dohnilorio para Ia propia vida.
240
AIgunas visionos sobro un mismo riluaI: Ia hosla do quinco-aos - M. Pc|cncic, V. Gruc|
BibIiografa consuIlada
Arios IliIippo (1987). || nic |c ti!c |cni|icr cn c| cniiguc rcgincn. LdiloriaI
Taurus, Madrid.
BocI / Gornsloim (2001). |n!iti!uc|izciicn. Scgc Pu||icciicns, Icn!cn 1|cu-
scn! Oc|s Nuctc Dc||i.
Ioixa, CarIos (1996). Anircpc|cgic !c |cs c!c!cs cn Hcncncjc c C|cu!ic |sic-
tc, Irc|rcgci (Ccnp.) cn |nsccs !c Anircpc|cgic Cu|iurc|. Ldilo-
riaI ArioI BarcoIona, Lspaa pp.319-335.
Giddons, A. (1995). Mc!crni!c! c |!cnii!c! !c| Yc. Ldicionos IonnsuIa, Ma-
drid Lspaa.
________ (2003). Ia conslilucin do Ia Sociodad. Amarrorlu/odiloros, Buo-
nos Airos Argonlina.
Gmoz do SiIva (1988). 8rctc !iccicncric ciinc|cgicc !c |c |cnguc cspcc|c. Ion-
do do CuIlura Lconmica, Mxico.
Moad, Margarol (1985). |!ucccicn Cu|iurc cn Nuctc Guincc. LdiloriaI Iia-
dos Lspaa.
OIiva, AIfrodo (2003). AdoIosconcia on Lspaa a principios doI sigIo XXI
on Cu|iurc |!ucccicn Rovisla do Toora, invosligacin y prc-
lica. No. 15/4. Madrid. Lspaa pp. 370-390.
Iassorni, Iuisa. Ia juvonlud, molfora doI cambio sociaI... on Hisicric !c
|cs jctcncs || |!c! ccnicnpcr4ncc. Coord. Giovanni Iovi y }oan-
CIaudo Sclmill. SanliIIana S.A. 1996. Taurus Madrid Lspaa.
Ip.383-453.
Iroz-Rioja, }.A. (1971). Diccicncric Miic|cgicc. LdiloriaI Iorrua, Mxico.
Roussoau, }uan }acobo (1979). |ni|ic c !c |c |!ucccicn. Iorrua odiloriaI so-
pan cuanlos. Mxico.
Ruiz doI Campo, Lmma (2001) AdoIosconcia fomonina y riluaI: Ia coIobra-
cin do quincoaoras on aIgunas comunidados on Mxico on
Rovisla |spirc| osludios sobro Lslado y Sociodad, Lnoro-abriI,
VoIumon VII. LdiloriaI Inivorsidad do GuadaIajara, Mxico
pp. 189-222.
241
Juvcntud c invcstigacinncs snciaIcs
cn Cuba
Mara IsaboI Domnguoz

Rcsumcn
Ios osludios sobro }uvonlud lan consliluido una do Ias roas do
lralamionlo ms sislomlico y oslruclurado por parlo do Ias Cioncias
SociaIos on Cuba. LI siguionlo arlcuIo lar roforoncia aI rocorrido do
diclos osludios por ms do cualro dcadas y conlrar Ia aloncin on oI
lralamionlo do un probIoma concrolo invosligado on Ia uIlima olapa: Ia
inlogracin sociaI do Ia juvonlud on oI pas y oI impaclo do Ios rosuIlados
do osos osludios on Ios cambios on Ias poIlicas sociaIos dirigidas a oslo
soclor.
PaIabras cIavc: }uvonlud, Invosligacionos SociaIos, Inlogracin SociaI,
IoIlica SociaI, Subjolividad, Idonlidad GonoracionaI.
Abstract
Tlo sludios aboul Youll lavo conslilulod ono of llo moro syslomalic
and slruclurod lroalmonl aroa for SociaI Scioncos in Cuba. Tlo prosonl
papor maIos roforonco lo llo journoy of lloso sludios for moro llan four
docados. AIso il pays allonlion lo llo lroalmonl of a concrolo probIom
rosoarclod in llo Iasl slago: llo youll's sociaI inlogralion in llo counlry
and llo impacl of llo rosuIls of lloso sludios in llo sociaI poIicios lo llis
soclor and ils lransformalions.
Kcy wnrds: Youll, SociaI Rosoarcl, SociaI Inlogralion, SociaI IoIicy,
Subjoclivily, GonoralionaI Idonlily.
Mara IsaboI Domnguoz Garca os Iiconciada on SocioIoga, Doclora on Cioncias
SocioIgicas, Irofosora TiluIar, Invosligadora TiluIar. LspociaIidad do lrabajo:
SocioIoga. Lnlidad: Conlro do Invosligacionos IsicoIgicas y SocioIgicas (CIIS).
Cargo: }ofa doI Grupo do Lsludios sobro Ia }uvonlud. Acadmica TiluIar do Ia
Acadomia do Cioncias do Cuba. midominguozconiai.inf.cu
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11 - 2006 - pp. 241 - 262
242
}uvonlud o invosligacionos sociaIos on Cuba - M. Dcningucz
Ios osludios sobro juvonlud on Cuba
Ios osludios sobro }uvonlud lan consliluido una do Ias roas do
lralamionlo ms sislomlico y oslruclurado por parlo do Ias Cion-
cias SociaIos on Cuba on Ias uIlimas cualro dcadas on corrospon-
doncia con oIomonlos laIos como oI aIlo poso quo la lonido oslo
grupo sociaI on Ia oslruclura domogrhca do Ia pobIacin quo, on
porodos como Ia dcada do Ios aos '80, consliluy ms do Ia lor-
cora parlo doI lolaI y, unido a Ia nioz, roprosonlaron ms doI 50
do Ia pobIacin, as como su signihcalivo papoI on Ios procosos
sociaIos ms imporlanlos quo lan lonido Iugar on Ia lisloria doI
pas y Ia prioridad quo Io la brindado Ia poIlica sociaI on roas
osonciaIos como saIud, oducacin y ompIoo.
Sin ombargo, anlos do 1959 (lriunfo do Ia RovoIucin), no
puodo labIarso do invosligacionos sobro Ia juvonlud, onlondin-
doIas como osludios do dislinlas discipIinas cionlhcas, laI como
ocurri con Ia mayor parlo do Ios lomas sociaIos. LI Iapso 1959 y
1968 fuo un porodo do formacin do profosionaIos y organiza-
cin do Ias basos para dar inicio pauIalino a Ia invosligacin sociaI
on oI pas, poro, on oI loma do Ia juvonlud, lubo un lralamionlo
ampIio on oI ponsamionlo poIlico quo soaI imporlanlos basos
para formuIacionos loricas poslorioros.
Sogun una poriodizacin locla por Ia aulora (Domnguoz,
1995) y acluaIizada para osla ocasin os posibIo idonlihcar lros
olapas on oI dosarroIIo do Ias invosligacionos sociaIos sobro ju-
vonlud:
1. 1969-1985: Surgioron Ios disposilivos inslilucionaIos para
abordar Ia lomlica y luvioron Iugar Ios primoros osludios.
Su rasgo fundamonlaI fuo Ia disporsin, conconlrados mu-
clas vocos on lomas muy ospochcos o on univorsos domasia-
do poquoos y IocaIizados, con fuorlo prodominio doI ompi-
rismo y muy pocos osfuorzos por dosarroIIar una concopcin
lorica. Hubo una ciorla idonlihcacin onlro juvonlud y os-
ludianlos, Ios quo consliluyoron oI conlro do casi lodos Ios
anIisis ofocluados.
243
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Ln Ios aos hnaIos do osa olapa, os docir, onlro 1981 y 1985,
so dioron Ios primoros pasos para oIiminar Ia disporsin oxis-
lonlo, a parlir do Ia conslilucin do IrobIomas do Invosli-
gacin quo roagrupaban Ios osfuorzos on lorno a aspoclos
imporlanlos do Ia probIomlica juvoniI. Muclas do oslas in-
vosligacionos lrabajaron con muoslras nacionaIos y lralaron
do brindar una imagon monos IocaI y circunscrila, aunquo
manluvioron oI nfasis on oI grupo do Ios osludianlos.
Ln osa olapa, prodominaron Ios onfoquos psicoIgicos y psi-
copodaggicos on Ia invosligacin y, on osas roas, so oblu-
vioron aIgunos avancos, poro olras discipIinas aponas oslu-
vioron prosonlos.
LI rasgo principaI doI porodo fuo oI do roaIizar un oIovado
numoro do osludios ompricos conlrados on Ia conducla y on
rasgos do Ia concioncia do Ios jvonos, gonoraImonlo orion-
lados lacia oI grupo do osludianlos, poro con poca aloncin
sobro Ia accin do Ias inslilucionos sociaIizadoras, con un pa-
lrn molodoIgico basado on Ias oncuoslas, quo condujoron
poco a Ia rooxin lorica y a Ias inlorprolacionos gIobaIos.
Su vaIor fundamonlaI fuo oI papoI quo jug on Ia acumuIa-
cin do informacin y on Ia proparacin do profosionaIos.
2. 1986-1994: Lsla olapa so caracloriz por Ia organizacin do
Irogramas NacionaIos do Invosligacin sobro Ia Iormacin
do Ia }uvonlud, con oI propsilo do coordinar osfuorzos para
inlograr Ios dislinlos osludios on un proyoclo ms ampIio, a
Ia voz quo conlribuy a una priorizacin do Ia lomlica don-
lro do Ias invosligacionos sociaIos.
LI primor programa so dosarroII onlro 1986 y 1990 y su prin-
cipaI objolivo osluvo dirigido a compIolar un diagnslico do
Ia juvonlud Io ms ampIio posibIo y on dos diroccionos fun-
damonlaIos:
Ina caraclorizacin do su oslruclura sociaI on lrminos
sociocIasislas y gonoracionaIos quo profundizara on cada
uno do Ios grupos quo Ia conformaban, lanlo on sus carac-
lorslicas oslrucluraIos como on rasgos do su subjolividad.
244
}uvonlud o invosligacionos sociaIos on Cuba - M. Dcningucz
Ina caraclorizacin doI procoso do sociaIizacin quo
osludiara Ia inuoncia do cada una do Ias inslilucionos
sociaIizadoras fundamonlaIos.
LI sogundo programa (1991-1994) so pIanlo, como objolivos,
suporar Ia londoncia aI carclor doscriplivo do Ias invosliga-
cionos, con un mayor nfasis on Ias funcionos inlorprolalivas
y do pronslico. IguaImonlo, so rocomond incromonlar Ia uli-
Iizacin do mlodos y lcnicas cuaIilalivas on Ia rocopiIacin
y anIisis do Ia informacin, disoar y dosarroIIar mlodos y
lcnicas do cambio y dosarroIIar Ia rooxin lorica sislomli-
ca sobro oI papoI do Ia juvonlud y Ia formacin do vaIoros on Ia
sociodad cubana conlompornoa. Lslos objolivos gonoraIos so
iran concrolando on Inoas quo dioran rospuosla a Ias doman-
das ms inmodialas quo pIanloaba Ia siluacin oconmica y
sociaI doI pas y quo ojorcan su ofoclo sobro Ia juvonlud
1
.
Lsla sogunda olapa signihc un acopio do conocimionlos
imporlanlos on oI pIano lorico y molodoIgico, on oI do Ia
ovaIuacin do Ia oxporioncia inlornacionaI, on oI do Ia silua-
cin concrola do Ia juvonlud cubana y sus inslilucionos so-
ciaIizadoras y on oI do Ias vas para Ia inlroduccin do Ios
rosuIlados a Ia prclica sociaI. So abarc oI univorso juvoniI
on su conjunlo, lomando on cuonla su divorsidad inlorna y
so osludi on comparacin con olras gonoracionos.
3. 1995 a Ia actuaIidad: Lsla uIlima olapa so la caraclorizado
por dos londoncias fundamonlaIos:
Consorvacin do Ia prioridad doI loma donlro do Ias I-
noas oslralgicas para oI dosarroIIo do Ias Cioncias Socia-
Ios on oI pas
2
.
1 Rocordar quo Ia primora milad do Ios aos '90 fuo Ia olapa ms crlica do Ia crisis
oconmica quo sufri oI pas como rosuIlado do Ia prdida do sus vncuIos con oI
campo sociaIisla do Luropa OrionlaI dospus do Ia cada doI Muro do BorIn y por oI
rocrudocimionlo doI bIoquoo do Lslados Inidos. Iuo Ia olapa conocida on Cuba como
Iorodo LspociaI.
2 Ior ojompIo, osl indicada onlro Ias prioridados quo idonlihca Ia RosoIucin 132
doI Minislorio do Cioncias, TocnoIoga y Modio Ambionlo quo norma Ias Inoas
oslralgicas para Ias Cioncias SociaIos, a Ia voz quo so oncuonlra onlro Ias Inoas
principaIos a Ias quo la convocado oI Irograma NacionaI Cionlhco Tcnico (INCT)
Sociodad Cubana.
245
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
A posar do osa prioridad, so aprocia ciorlo rolorno a Ia
disporsin do Ios osludios, puos oI loclo do no oxislir
un mocanismo quo Ios nucIoo, como fuo oI caso do Ios
Irogramas, laco quo Ios osfuorzos do Ias dislinlas insli-
lucionos no Iogron inlograrso pIonamonlo, aun cuando
Ia maduroz y oslabiIidad on oI liompo do diclas inslilu-
cionos y grupos do lrabajo favorocon Ia conlinuidad do
Ia invosligacin y su uliIizacin.
Ln oI momonlo acluaI, so dan pasos onlro dislinlas inslilucio-
nos do Cioncias SociaIos doI pas para arlicuIar osos osfuorzos dis-
porsos a lravs do Ia croacin do una rod nacionaI sobro juvonlud
y Ia oIaboracin do una baso do dalos quo pormila conocor qu so
osl laciondo sobro oI loma, as como roponsar Ias Inoas do inlo-
rs on Ios osludios sobro oslo grupo sociaI y su coIocacin on Ia
agonda do prioridados nacionaIos, lorriloriaIos y do inslilucionos
do invosligacin. LIIo podra dar Iugar a una nuova olapa on Ia
ovoIucin do Ias invosligacionos sobro juvonlud on Cuba.
A conlinuacin, lar roforoncia a una do Ias principaIos in-
vosligacionos sobro juvonlud roaIizadas on Ia uIlima olapa y ro-
forida aI loma do su inlogracin sociaI (Domnguoz, CrislbaI y
Domnguoz, 2000, 2002, 2004, 2005).
Ia inlogracin sociaI do Ia juvonlud cubana a
parlir do Ios aos '90. In osludio
LI osconario do Ios aos '90 para Ia sociodad cubana so caraclori-
z por Ia profunda crisis oconmica quo afocl aI pas y por im-
porlanlos cambios rosuIlanlos do Ia oslralogia do onfronlamionlo
soguida para saIir do oIIa, basada on Ia difciI combinacin do oIo-
var Ia ohcioncia oconmica con Ia monor afoclacin do Ios nivoIos
do juslicia sociaI aIcanzados.
Ia convorgoncia do lodo oslo conjunlo do facloros produjo
divorsos ofoclos sociaIos quo lan lonido una inuoncia ms di-
rocla o ms modializada sobro Ia juvonlud, sin oIvidar quo oIIo
246
}uvonlud o invosligacionos sociaIos on Cuba - M. Dcningucz
osl condicionado, on gran modida, por Ias condicionos do parli-
da, on parlicuIar oI nivoI do inlogracin sociaI provio y oI grado
do proparacin quo lona Ia pobIacin para onfronlar una silua-
cin do crisis.
Ls nocosario apunlar quo, cuando labIamos do Ia juvonlud
on Cuba, nos oslamos rohriondo aI sogmonlo do pobIacin onlro
14 y 30 aos, un soclor quo a posar do Ia considorabIo roduccin
do sus ofoclivos on ms do 300 miI porsonas on Ia dcada do Ios
'90 como rosuIlado do Ia lransicin domogrhca quo liono Iugar
on oI pas, Io quo roprosonl un docrocimionlo doI 10 doI grupo
juvoniI aun roprosonla oI 24,8 doI lolaI do Ia pobIacin (ONL,
2005: 211).
Ln oslas condicionos do parlida, conuyoron oIomonlos fa-
vorabIos y dosfavorabIos. LI ms posilivo la sido, sin duda, oI
fuorlo consonso on lorno a vaIoros bsicos como Ia iguaIdad y
Ia juslicia, quo la manlonido a Ia mayora inlograda aI proyoclo
sociaI y Ia capacidad croaliva y do rosisloncia quo forma parlo do
Ia idonlidad doI cubano
3
.
Lnlro Ios principaIos oIomonlos nogalivos, labra quo mon-
cionar Ia disminucin do Ia parlicipacin y oI dosarroIIo do una
concioncia iguaIilarisla, quo provoc un disparo do Ias oxpoclali-
vas do Ios diforonlos grupos sociaIos no asonlados on Ia aclividad
IaboraI, rosuIlanlo doI dobiIilamionlo doI vaIor doI lrabajo, as
como insuhcioncias on Ia sociaIizacin juvoniI con impaclos on
olras roas do Ios vaIoros (Domnguoz, 1996: 34).
Hay quo parlir por considorar quo Ia magnilud do Ia cada
oconmica quo so produjo duranlo osos aos impIic una drs-
lica roduccin do Ios nivoIos do vida do Ia pobIacin cubana, Io
quo la signihcado una considorabIo afoclacin para Ios dislinlos
3 Lsos rasgos fuoron idonlihcados on diforonlos invosligacionos roaIizadas on momonlos
provios y duranlo Ios aos ms inlonsos do Ia crisis oconmica, laIos como Ias
Gonoracionos on Ia Sociodad Cubana AcluaI (Domnguoz, Iorror y VaIds, 1990),
Lfoclos doI Iorodo LspociaI sobro Ia }uvonlud (Domnguoz y Iorror, 1993), Ias
Idonlidados. Ina Mirada dosdo Ia IsicoIoga (Do Ia Torro, 2001), onlro olras.
247
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
grupos. Digamos, por ojompIo, quo, on soIo lros aos (onlro 1989
y 1992), oI consumo por-cpila do Ios logaros so rodujo on 18,5
(ONL, 1997).
Ioro lambin os nocosario roconocor quo una do Ias dimon-
sionos principaIos do Ia oslralogia do roajuslo soguida so onca-
min a roparlir Ia crisis con oquidad, os docir, ovilar Ia loma do
modidas puramonlo oconmicas quo luvioran un fuorlo coslo
para aIgunos grupos on parlicuIar, como podra labor sido Ia ra-
cionaIizacin IaboraI indiscriminada o morcanliIizar Ios sorvicios
sociaIos bsicos, a Ia voz quo so licioron osfuorzos por componsar
aquoIIos socloros ms afoclados a lravs do un roforzamionlo do
Ia soguridad sociaI.
Ior ojompIo, si so compara Ia proporcin do ocupados donlro
doI lolaI do porsonas on odad IaboraI on 1996 con Ia proporcin
do 1987, on Ios aos ms agudos do Ia crisis so produjo una roduc-
cin do aponas un 5 a posar doI crocimionlo do oso sogmonlo
do Ia pobIacin on ms do 650.000 porsonas (CLL, 1987, ONL,
1997). Do iguaI forma, so roporl un crocimionlo do Ios gaslos on
soguridad y asisloncia sociaI doI 40 onlro 1990 y 1996, Ios cuaIos
subioron doI 17 aI 24 doI lolaI do gaslos doI prosupuoslo (on
Ia aclividad no omprosariaI) (ONL, 1997).
Quioro docir quo, aun on Ios pooros momonlos, so lral do
consorvar un nivoI do juslicia sociaI quo ovilara oI apIaslamionlo
do ningun grupo.
Sin ombargo, Ia naluraIoza do Ia crisis y oI lipo do saIida quo
so fuo conhgurando como posibIo on Ias circunslancias inlornas
o inlornacionaIos on quo osla la lonido Iugar, produjo inovila-
bIomonlo un conjunlo do ofoclos, aIgunos do carclor oslrucluraI,
quo luvioron impIicacionos para Ios nivoIos do inlogracin sociaI,
on parlicuIar doI grupo juvoniI.
LIomonlos laIos como Ia prosoncia do capilaI oxlranjoro, oI
incromonlo do Ia aclividad lurslica, oI crocimionlo do Ia aclivi-
248
}uvonlud o invosligacionos sociaIos on Cuba - M. Dcningucz
dad IaboraI por cuonla propia, Ia dososlalaIizacin do parlo do Ia
produccin agropocuaria, Ia duaIizacin do Ia monoda y Ia oxi-
biIizacin do Ias roguIacionos migralorias, fuoron accionos, onlro
Ias ms signihcalivas, quo dojaron sonlir sus impaclos. No os Ia
inloncin lacor aqu oI anIisis do diclos cambios on s mismos,
sino lacor roforoncia a ovaIuacionos loclas dosdo Ias Cioncias
SociaIos do aIgunos do sus ofoclos sobro Ia juvonlud. Ln oslo lra-
bajo, conconlraromos Ia aloncin on dos cuoslionos bsicas: ac-
coso a Ia oducacin y aI ompIoo, como facloros osonciaIos para oI
Iogro do Ia inlogracin sociaI.
Ior ojompIo, Ia divorsihcacin do Ias formas do propiodad
con Ia aporlura aI capilaI oxlranjoro, Ia croacin do Ias IBIC
(Inidados Bsicas do Iroduccin Cooporaliva) y do olras formas
do lrabajo cooporalivo, y oI crocimionlo doI cuonlapropismo, lu-
vioron imporlanlos roporcusionos sobro Ias condicionos do lra-
bajo y do vida do socloros imporlanlos y comonzaron a provocar
un procoso do rocomposicin do Ia oslruclura do cIasos do Ia so-
ciodad on oI quo, sin duda aIguna, oI compononlo gonoracionaI
luvo una parlicuIar roIovancia. LIIo dio Iugar a dislinlos proco-
sos con fuorlo incidoncia para Ia juvonlud laIos como cambios on
Ia oslruclura do ocupacionos on oI soclor formaI do Ia oconoma,
incromonlo do Ia subocupacin, do Ios lrabajadoros por cuonla
propia, do Ia dosocupacin y do Ia dosvincuIacin doI osludio y
oI lrabajo, os docir, grupos do jvonos quo no so onconlraban os-
ludiando ni lrabajando, poro quo no podan considorarso dosocu-
pados porquo no oslaban buscando lrabajo.
Aunquo oslo fonmono ya laba lonido momonlos aIlos on
Ia sogunda milad do Ios aos '80, aI arribar a Ia odad IaboraI Ios
nacidos duranlo Ia oxpIosin domogrhca do Ios aos '60 (Do-
mnguoz, Iorror y VaIds, 1990a), on oI porodo do Ia crisis, Ias
dihcuIlados con Ia disponibiIidad do ompIoos, sobro lodo para
Ios nuovos arribanlos aI morcado do lrabajo, as como Ia insalis-
faccin con gran parlo do Ias opcionos oxislonlos, oI dosoquiIibrio
hnancioro quo aquoj aI pas y Ia aparicin do vas aIlornalivas do
249
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
obloncin do ingrosos no asociados aI lrabajo formaI, incIuido oI
nivoI aIcanzado por Ia oconoma sumorgida, rodujoron oI inlors
do Ia juvonlud por aIcanzar un ompIoo oslabIo y oIovaron Ia mag-
nilud do Ios grupos do dosvincuIados.
Ya dosdo Ios primoros aos (1991) so aproci Ia roduccin do
Ias lasas do aclividad oconmica on Ias mujoros y Ia juvonlud (Io-
rrioI, 1998). ... osla uIlima condicin |Ia inaclividad] absorbi oI
60,4 doI crocimionlo do Ios rocursos IaboraIos disponibIos, por
Io quo soIo poco ms do un lorcio do Ios arribanlos fuo a parar aI
morcado do lrabajo (NicoIau, 1999).
A su voz, sogun osludios roaIizados a milad do Ia pasada d-
cada, oI 79 do una muoslra roprosonlaliva do jvonos dosvincu-
Iados IaboraImonlo oxpros lonor quion Ios manluviora y oI 71
no onconlraba oslmuIo oconmico para lrabajar (CLS}, 1995).
Lsla siluacin comonz a moslrar ciorla rovorsin a parlir do
1996, momonlo on quo Ia dosocupacin aIcanz cifras onlro 6
- 7
4
, do Ios cuaIos oI 60 oran jvonos, con mayor proporcin
do mujoros, caIihcacin modia o modia suporior y procodoncia
urbana (VaIds, 1997).
Lslos procosos so dioron on oslrocla roIacin con Ia osfora
oducaliva, Ia quo luvo osciIacionos a Io Iargo doI porodo y pormi-
li oI roforzamionlo do aIgunas londoncias quo ya so apunlaban
dosdo olapas anlorioros. Lsla la sido un roa do anIisis do gran
roIovancia y a Ia quo Ia invosligacin sociaI Io la dado un fuorlo
soguimionlo por casi dos dcadas do osludios, Io quo la pormili-
do un moniloroo sislomlico do Ia composicin doI osludianlado
univorsilario y, por lanlo, sus impIicacionos para Ia oslruclura do
cIasos do Ia sociodad (Domnguoz, 2004).
Lnlro osas londoncias, so doslaca Ia fuorlo fominizacin do Ia
onsoanza suporior. A hnos do Ios aos '80, Ias muclaclas cons-
4 Iara osa focla on Amrica Ialina on su conjunlo so oslimaba un 7,7 do dosompIoo
urbano, poro una oIovada proporcin do pasos suporaba osa cifra (CLIAI, 1997).
250
}uvonlud o invosligacionos sociaIos on Cuba - M. Dcningucz
liluan oI 43 do osludianlos univorsilarios doI pas, poro, on Ia
sogunda milad do Ios aos '90 o inicios do Ia acluaI dcada, IIoga-
ron a roprosonlar ms doI 60 doI lolaI (CLL, 1987, ONL, 2001).
LIIo ovidonci Ios cambios producidos on Ios roIos sociaIos do Ia
mujor y Ios ospacios do insorcin sociaI do quo disponon. Ioro, a
su voz, aIorl on oI sonlido do ovilar siluacionos quo provocaran
dosvonlajas para aIgun grupo, on oslo caso, afoclacionos para oI
ingroso on Ias univorsidados do Ios jvonos varonos.
LIIo os soIo una muoslra do aIgunos ofoclos do inlors para
Ia juvonlud quo so produjoron on oI mbilo oducacionaI, osfora
aIlamonlo priorizada on Ias oxpoclalivas juvoniIos y quo sufri
ciorla dosvaIorizacin a Io Iargo do Ios aos '90. No os posibIo
dojar do considorar quo Ia oducacin a Io Iargo do lros dcadas
sirvi como canaI roaI do inlogracin sociaI a socloros sociocIasis-
las y grupos raciaIos divorsos y, on parlicuIar, aclu como faclor
dinamizador para Ia inlogracin sociaI do Ia mujor. AI hnaIizar Ia
dcada do Ios aos '80, Ias nias y mujoros consliluan oI 50,2 do
Ia malrcuIa lolaI doI pas on Ios dislinlos nivoIos do onsoanza y
oI 57 on oI nivoI suporior (ONL, 1997).
Ia aspiracin do osludios univorsilarios para Ia juvonlud so
laba loclo oxlonsiva a loda Ia sociodad con indopondoncia do
Ia oxlraccin sociaI, oI gnoro, oI coIor do Ia pioI o Ia zona do rosi-
doncia, puos so laba ahanzado, on Ia psicoIoga sociaI, como oI
mocanismo por oxcoIoncia do moviIidad ascondonlo, lanlo por su
garanla para aIcanzar un mayor nivoI do vida como por consli-
luirso on va do roaIizacin porsonaI y slalus sociaI.
Si rovisamos Ios rosuIlados do Ia invosligacin roaIizada con
una muoslra nacionaI do porsonas porlonocionlos a dislinlas go-
noracionos y diforonlos grupos sociaIos on Ia sogunda milad do
Ios '80
5
, so aprocia quo Ias aspiracionos do suporacin lonan un
5 Lso osludio sobro Ias gonoracionos on Ia sociodad cubana do oso momonlo,
porlonocionlo aI Irograma NacionaI sobro Ia Iormacin do Ia }uvonlud, abarc a
una muoslra do 1687 jvonos on sois provincias doI pas (Ciudad do Ia Habana, Ia
Habana, Cionfuogos, Camaguoy, Sanliago do Cuba y Guanlnamo) (Domnguoz,
Iorror y VaIds, 1990).
251
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
poso considorabIo quo Ias laca siluarso on oI primor Iugar para
oI univorso juvoniI como conjunlo y, aunquo Ias diforoncias onlro
Ios cinco grupos osludiados (cIaso obrora, lrabajadoros inloIoc-
luaIos, camposinos, osludianlos y dosvincuIados doI osludio y oI
lrabajo) fuoron muy signihcalivas, rovoIa quo, aun on aquoIIos
grupos quo ya so laban aIojado do Ia aclividad do osludio (ya
fuora por labor concIuido oI nivoI suporior, como os oI caso do
Ios profosionaIos, o por quo Ia aclividad IaboraI no Ios oxiga un
mayor nivoI do proparacin, como os oI caso do Ios camposinos)
corca do Ia dcima parlo manlona oso lipo do dosoos.
Olros indicadoros lambin aporlaron oIomonlos acorca doI
poso doI osludio on Ia vida do Ia juvonlud. Ln oslo caso, como
origon do sus principaIos salisfaccionos o proocupacionos, a Ia
voz quo Ia conlraIidad do Ia oducacin quodaba roforzada por
Ia visin do Ia no-oxisloncia do dihcuIlados considorabIos para
accodor a osla osfora (Domnguoz, Iorror y VaIds, 1990).
Do manora quo, aun cuando so lizo un gran osfuorzo por
minimizar Ios impaclos do Ia crisis y oI roajuslo sobro oI roa odu-
cacionaI y so Iogr consorvar Ia coborlura oducaliva on Ia onso-
anza primaria y socundaria a posar do Ia monor disponibiIidad
do rocursos, so produjoron ofoclos objolivos o oslrucluraIos, cu-
yas londoncias ms marcadas fuoron Ias modihcacionos do Ia os-
lruclura inlorna do Ia onsoanza modia suporior con Ia roduccin
do Ia onsoanza prounivorsilaria, Ia ampIiacin do Ia onsoanza
poIilcnica, sobro lodo Ia agropocuaria y Ia polonciacin do Ios
prounivorsilarios vocacionaIos como vas do accoso a Ias univor-
sidados. Ln oI mismo sonlido, so rodujo Ia malrcuIa gonoraI on
Ia onsoanza suporior y, on parlicuIar, on aIgunas ospociaIidados.
Todos oslos procosos conlribuyoron a modihcar Ia composicin
doI osludianlado univorsilario, conconlrndoIo on lijos do profo-
sionaIos, doI soxo fomonino y con oscasa roprosonlacin do jvo-
nos nogros y moslizos.
LIIo, a su voz, osluvo acompaado do ofoclos subjolivos on
Ia porcopcin sociaI doI papoI do Ia oducacin, una voz quo osla
252
}uvonlud o invosligacionos sociaIos on Cuba - M. Dcningucz
doj do sor oI canaI do moviIidad sociaI por oxcoIoncia aI por-
dor su ospacio como principaI va do accoso a un mayor nivoI
do vida y, por lanlo, osonciaI mocanismo favorocodor do slalus
sociaI, fronlo aI surgimionlo do olras vas do accoso a mayoros
nivoIos do ingroso (ompIoo on oI soclor omorgonlo, lrabajo por
cuonla propia, romosas doI oxlranjoro, aclividados iIcilas, olc.),
aun cuando oso procoso no so dio do manora uniformo sino con
variacionos a Io Iargo do Ia dcada y con nolabIos diforoncias on-
lro grupos sociaIos.
LI incromonlo do Ia lolorogonoidad oslrucluraI y do Ia di-
foronciacin quo do oIIa so doriva la producido una diforoncia-
cin on oI roa subjoliva, on parlicuIar, on cuanlo a porcopcionos
sociaIos, oxpoclalivas y vaIoros, aunquo pudo conslalarso quo Ia
oducacin y oI lrabajo so onconlraban onlro Ias cualro osforas b-
sicas on Ias quo so conconlraban priorilariamonlo Ias aspiracio-
nos, salisfaccionos y proocupacionos do Ia juvonlud (famiIia, su-
poracin, lrabajo y condicionos maloriaIos do vida) (Domnguoz,
CrislbaI y Domnguoz, 2002)
6
.
So aproci lambin oI prodominio do una visin oplimisla
acorca doI Iogro do Ia mayor parlo do Ias aspiracionos, Io quo so
alribua principaImonlo aI osfuorzo propio y Ia voIunlad porso-
naI, conjunlamonlo con Ia oxisloncia do condicionos sociaIos quo
Io favorocan. Sin ombargo, aunquo aIcanz mayor poso osla
visin oplimisla, no puodo obviarso oI loclo do quo, para una
proporcin do Ia juvonlud, so oxpros ciorlo oscoplicismo on Io
roforonlo a Ia salisfaccin do dolorminados lipos do aspiracionos
sobro lodo roforidas aI mojoramionlo do condicionos maloriaIos
do vida individuaI.
6 Ia invosligacin a Ia quo so laco roforoncia os un osludio cuaIilalivo quo abarc
una muoslra do 436 jvonos dislribuidos on Ia rogin occidonlaI y orionlaI doI pas
on Ias provincias Ciudad do Ia Habana, Iinar doI Ro y Granma, porlonocionlos a
diforonlos grupos sociaIos. Dosdo oI punlo do visla socio-ocupacionaI, so incIuyoron
obroros, profosionaIos y dirigonlos do Ios dislinlos ospacios (oslalaI lradicionaI,
oslalaI roanimado y mixlo), camposinos (privados y cooporalivislas), lrabajadoros
por cuonla propia, osludianlos do dislinlos nivoIos do onsoanza (prounivorsilaria,
poIilcnica y univorsilaria) y dosvincuIados doI osludio y oI lrabajo. So lom on
cuonla Ia dislribucin por soxos y por coIor do Ia pioI.
253
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Iuo signihcalivo oI aIlo vaIor quo so Io alribuy a Ia capaci-
dad do Ia juvonlud cubana para onfronlar probIomas y rosoIvor-
Ios, lrabajar y osforzarso, como principaI rasgo do su idonlidad
como grupo gonoracionaI. Aqu so onumoraron cuoslionos laIos
como oI inlors por aprondor, por osludiar, por Iograr un objolivo,
por prosporar, Ia capacidad para onfronlar probIomas, oI lonor
muclas idoas, sor giIos, aclivos, dinmicos, proparados, porso-
voranlos, lrabajadoros, Iucladoros, abnogados, omprondodoros,
hrmos, cumpIidoros, rosponsabIos, croalivos y con voIunlad.
LI osludio conslal ciorla lolorogonoidad do porcopcionos do
Ia juvonlud on roIacin con oI mundo aduIlo y lambin on roIa-
cin con Ios dislinlos sogmonlos olroos quo conforman Ia propia
juvonlud. Convivon porcopcionos do prodominio do diforoncias y
do somojanzas gonoracionaIos aunquo Ias primoras suporaron un
lanlo a Ias sogundas. Sin ombargo, Ia porcopcin do diforoncias
lampoco fuo lomognoa, puos so doslacaron lros posicionos cIa-
vo: una vaIoracin comparaliva quo considor quo osa juvonlud
lona rasgos ms posilivos quo Ios aduIlos, una sogunda quo, on
Ia misma comparacin, alribuy Ias caraclorslicas ms posilivas
a Ios aduIlos y una lorcora quo, sin lacor una ovaIuacin ni coIo-
car un signo, roconoci diforoncias onlro ambos, condicionados
por Ios conloxlos.
Do parlicuIar roIovancia para Ia subjolividad juvoniI rosuIl
oI loclo do quo Ia juvonlud aproci, aI inlorior do oIIa misma,
mayoros diforoncias quo simiIiludos, asociadas a facloros sociaIos,
cuIluraIos, vaIricos y comporlamonlaIos, oconmicos y poIlicos,
a posar do quo un sogmonlo considorabIo apunl Ia prosoncia do
rasgos comunos asociados a Ias caraclorslicas do Ia odad quo pro-
picia guslos, inlorosos, aspiracionos y oxporioncias ahnos.
LIIo oxpIica por qu no so onconlr una mayor idonlihcacin
onlro Ios miombros do Ios dislinlos subgrupos olroos considora-
dos jvonos, ospociaImonlo Ia dislancia onlro oI sogmonlo do 25
a 30 aos y oI roslo, quo cuosliona Ia vaIidoz ya puosla on duda
dosdo hnaIos do Ia dcada do Ios aos '80
7
(Domnguoz, 1991)- do
254
}uvonlud o invosligacionos sociaIos on Cuba - M. Dcningucz
considorar aI grupo juvoniI donlro do Imilos lan oxlonsos, difo-
roncias quo so lan polonciado fuorlomonlo si so liono on cuonla
oI dislinlo signihcado do vivir Ios aos '90 como olapa do crisis
oconmica y roajuslo on Ia infancia o on Ias dislinlas olapas do
Ia propia juvonlud.
Asimismo, Ia Ioclura gonoraI do Ia subjolividad juvoniI idon-
lihc ciorla diforonciacin sogun Ia porlononcia a dislinlos gru-
pos sociaIos. Sin Iugar a dudas, oI grupo sociocIasisla y oI lorrilo-
rio fuoron, on oso ordon, Ios dos facloros docisivos do dislincin,
aunquo oI soxo y oI grupo do odad (sobro lodo onlro oI mayor y oI
roslo, como ya so apunl) marcaron imporlanlos diforoncias.
A posar doI nivoI do lolorogonoidad quo moslraron Ios ro-
suIlados do Ia invosligacin, fuo posibIo onconlrar punlos do
ongarco quo lacon quo Ia subjolividad do Ia mayor parlo do Ios
grupos quo componon Ia juvonlud con sus malicos y diforoncias
inlornas no rosuIlara conlradicloria con Ias principaIos molas do
inlogracin sociaI do Ia sociodad cubana, aunquo osa roIacin no
so da do una manora IinoaI.
Ia inlogracin sociaI do Ia juvonlud cubana on Ia
primora dcada doI sigIo XXI. Ia aloncin do Ia
poIlica sociaI
Ia conslalacin y concionlizacin do Ios cambios quo so lan opo-
rado on Ia oslruclura sociaI cubana, parlicuIarmonlo on Ia oslruc-
lura sociodomogrhca, acompaados doI crocimionlo do Ias dos-
iguaIdados sociaIos como rosuIlado do Ios ofoclos quo gonoraron
ms do una dcada do crisis oconmica y do roajuslos on oI modo-
Io sociooconmico, indican nuovos rolos a Ia poIlica sociaI.
7 Ln Cuba so considoran jvonos Ias porsonas onlro 14 y 30 aos y a oIIas van dirigidas
Ias poIlicas sociaIos lacia Ia juvonlud. Sin ombargo, dosdo hnos do Ios aos 80, Ias
invosligacionos lan conslalado imporlanlos diforoncias on oI subgrupo do mayor odad
(25-30 aos) quo Io acorcan ms aI grupo aduIlo, Io quo sugioro una conconlracin
do Ios procosos lpicamonlo juvoniIos on oI sogmonlo quo roconoco Ia ONI como
juvonlud, os docir 14-25 aos.
255
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
LIIo so inscribo on Ios propsilos pIanloados a parlir doI ao
2000 do polonciar oI dosarroIIo lumano. Iara oslo, so lan dohni-
do nuovas molas sociaIos a posar do Ias dihcuIlados oconmicas,
Io quo la impIicado Ia formuIacin do objolivos oslralgicos y
poIlicas sociaIos concrolas y modibIos, oncaminadas a oIovar Ia
caIidad do vida do Ia pobIacin y abrir nuovos ospacios a grupos
sociaIos ospochcos onlro Ios quo so oncuonlra con mxima priori-
dad Ia juvonlud. Iara oIIo, so laco nocosario oIovar Ia caIidad do
Ios sorvicios, brindar sorvicios ms porsonaIizados o incromonlar
su ohcioncia (INIL, 2005: 9).
Ias principaIos prioridados quodan rocogidas on un conjun-
lo do Irogramas, do Ios cuaIos oxislon on Ia acluaIidad ms do
cion quo forman parlo do Io quo so la dado on IIamar Ia BalaIIa
do Idoas por Ia formacin do una cuIlura gonoraI inlograI on Ia
pobIacin y un mojoramionlo do Ia caIidad do vida.
Ln oI caso do Ios programas sociaIos dirigidos a Ia juvonlud,
so lom on cuonla Ia prosoncia considorabIo do sogmonlos do j-
vonos dosocupados y dosvincuIados do Ias aclividados oducalivas
y IaboraIos, do manora quo so lan croado diforonlos opcionos quo
pormilan su incorporacin a diforonlos posibiIidados do osludio
y lrabajo.
Diclos programas lionon, onlro sus objolivos, rocuporar oI
vaIor do Ia oducacin, brindar opcionos para Ia conlinuidad do
osludios quo pormilan una formacin no soIo lcnica sino cuI-
luraI inlograI y roinsorlarIos on Iaboros sociaImonlo uliIos. Ior-
milon una formacin omorgonlo a lravs do cursos do formacin
profosionaI inlonsivos quo Ios proparan para su incorporacin aI
lrabajo y para Ia conlinuidad do osludios suporioros. Lslos pro-
gramas, a posar do su corlo liompo do oxisloncia, lan comonzado
a rovorlir aIgunas do Ias londoncias quo prodominaron on oI do-
conio anlorior y lan roducido signihcalivamonlo Ia dosocupacin
y dosvincuIacin juvoniI.
SoIo on oI ao 2002 so croaron 158.000 nuovos ompIoos prin-
256
}uvonlud o invosligacionos sociaIos on Cuba - M. Dcningucz
cipaImonlo on aclividados vincuIadas a Ia agricuIlura urbana y
sorvicios bsicos a Ia pobIacin como maoslros primarios, profo-
soros do compulacin, lrabajadoros sociaIos, onformoros y opora-
doros do saIas do vidoo. Ia lasa do dosocupacin para osa focla
so laba roducido a Ia milad con una cifra do 3,3 (CLIAI, 2003).
A inicios doI ao 2006, Ia cifra do dosocupados so laba roducido
a monos doI 2, Io quo coIoca a Cuba on condicionos do pIono
ompIoo (Caslro, 2006: 7).
Ln oslo propsilo, la incidido Ia considoracin doI osludio
como ompIoo. Iara oIIo, on oI ao 2001, so croaron Ios cursos do su-
poracin inlograI para jvonos onlro 18 y 29 aos dosvincuIados doI
osludio y oI lrabajo, con romunoracin y con posibiIidados do conli-
nuar osludios on Ia oducacin suporior. Ln Ios dos primoros cursos,
ya laban ogrosado ms do cion miI jvonos y, do oIIos, Ia lorcora
parlo laba ingrosado on Ia oducacin suporior (Caslro, 2003).
Lslo pIan so la acompaado con Ia ampIiacin do Ia onsoan-
za suporior a lodas Ias IocaIidados doI pas, a parlir do Ia croacin
do Sodos Inivorsilarias MunicipaIos quo faciIilan Ia concurroncia a
Ias auIas con pIanos do osludio ospociaImonlo labiIilados para una
aloncin dirocla aI osludianlo. Lslo programa la pormilido quo, on
soIo cinco aos, Ia malrcuIa do nivoI suporior laya crocido ms do
dos vocos y modia para aIcanzar on oI curso 2005-2006 un lolaI do
510.000 osludianlos univorsilarios (Caslro, 2006: 7), Ia mayor cifra
aIcanzada on Ia lisloria doI pas y quo lodos Ios graduados do ba-
cliIIoros puodan accodor aI nivoI lorciario do oducacin.
Aunquo no os posibIo con Ios dalos disponibIos caIcuIar con
procisin Ia lasa do malrcuIa univorsilaria quo osla cifra ropro-
sonla porquo Ias odados do oslos osludianlos no nocosariamonlo
so corrospondon con Ias odados on quo labiluaImonlo so roaIizan
oslos osludios, so oslima quo dobo osciIar onlro oI 25 - 30, Io
cuaI coIoca a Cuba onlro Ios pasos do ms aIla lasa do Amrica
Ialina y corca doI modoIo do accoso univorsaI aI nivoI lorciario.
Ia croacin do Ias sodos univorsilarias municipaIos, adoms
257
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
do pormilir ampIiar Ia malrcuIa, lan conlribuido a modihcar Ia
composicin sociaI doI osludianlado univorsilario, Io quo ampIa
Ias oporlunidados oducalivas a socloros ms ampIios do Ia so-
ciodad, on parlicuIar jvonos procodonlos do grupos sociaIos con
monoros vonlajas y ovila oI poIigro do oIilizacin do Ios profosio-
naIos. Ior ojompIo, on oI curso 2004-2005, mionlras quo on Ios cur-
sos roguIaros diurnos oI 79 oran lijos do profosionaIos y oI 63
bIancos, on Ias sodos municipaIos, oI 77 oran lijos do obroros y
oI 51 nogros y moslizos (Gmoz, 2004).
Lslos programas do Lducacin y LmpIoo para Ia olapa juvo-
niI osln acompaados do olros quo croan Ias basos dosdo odados
ms lompranas, on nivoIos oducalivos provios, as como Ia po-
lonciacin do Ias accionos a lravs do mocanismos oxlraoscoIaros.
Ior soIo cilar aIgunas do Ias accionos quo osln loniondo Iugar, so
puodon moncionar:
Aloncin a Ios nios y adoIosconlos on oducacin primaria
y socundaria a lravs do Ia roduccin a 20 y 15 aIumnos por
auIa rospoclivamonlo.
Iormacin masiva do maoslros omorgonlos do onsoanza
primaria y profosoros inlograIos do socundaria bsica. Cam-
bio on Ia concopcin doconlo do Ia socundaria bsica con oI
paso do profosoros por asignaluras a profosoros inlograIos.
Roparacin, ampIiacin y conslruccin do nuovas oscuoIas
quo mojoro Ia infraoslruclura conslrucliva do Ia oducacin.
Cambios on Ios programas do osludio con Ia inlroduccin
do Ia compulacin y programas audiovisuaIos on lodos Ios
nivoIos do onsoanza y garanla do su soporlo locnoIgico
a lravs do Ia dolacin a lodas Ias oscuoIas do loIovisoros,
vidoos y compuladoras.
Croacin do dos nuovos canaIos loIovisivos do corlo oducali-
vo o inlroduccin do programas como Inivorsidad para To-
dos para Ia imparlicin do cursos ospociaIizados do diforon-
258
}uvonlud o invosligacionos sociaIos on Cuba - M. Dcningucz
los malorias, incIuyondo idiomas oxlranjoros. Lslos nuovos
canaIos IIogan ya a lodas Ias provincias doI pas y abarcan aI
87,9 do Ia pobIacin (Caslro, 2006: 7).
AmpIiacin doI programa do Ios }ovon CIub do Compula-
cin y LIoclrnica a lodas Ias IocaIidados para conlribuir a
proporcionar una cuIlura informlica a Ia comunidad con
prioridad para nios y jvonos. Lxislon ya aIrododor do 600
inslaIacionos y so lan graduado ms do 800.000 porsonas
(Granma, 2005).
Considoracionos hnaIos
Ios aos '90, con su pocuIiar ovoIucin para Ia sociodad cuba-
na, lan lonido impaclos para Ia inlogracin sociaI do Ia acluaI
gonoracin jovon. Ia misma so caracloriza por una mayor lo-
lorogonoidad oslrucluraI quo Ias procodonlos, a parlir do ciorla
rocomposicin do Ia oslruclura sociocIasisla do Ia sociodad y doI
forlaIocimionlo do aIgunas diforoncias lorriloriaIos asociadas aI
rilmo do rocuporacin oconmica y Ia prosoncia doI soclor omor-
gonlo. Do oIIo lambin so doriva oI crocimionlo do Ia lolorogonoi-
dad on oI roa subjoliva, on parlicuIar on cuanlo a porcopcionos
sociaIos, oxpoclalivas y vaIoros, Io quo so oxprosa on un ampIio
abanico do inlorosos y on una divorsidad mayor quo liono sus
ofoclos on Ia conformacin do idonlidados, lodo Io cuaI lambin
impacla Ios procosos do inlogracin sociaI.
Ios ofoclos diforonciadoros do aIgunas do Ias modidas doI
roordonamionlo oconmico, oI incromonlo do Ia lolorogonoidad
do oxporioncias vilaIos acumuIadas y Ia conconlracin do un sog-
monlo do Ia juvonlud on Ia busquoda do saIidas individuaIos quo
Ios aIoja do Ia parlicipacin on soIucionos coIoclivas, croan dislan-
cias aI inlorior doI grupo juvoniI, Iimilando Ia conformacin do
osa idonlidad gonoracionaI ampIiamonlo comparlida.
Tampoco os posibIo dosconocor Ias inuoncias ms univorsa-
Ios do Ia poca, signada por Ia crocionlo inloraccin locnoIgica y
259
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
diroclamonlo lumana, quo imponon cambios y marcan Ia hsono-
ma do Ia acluaI gonoracin jovon con rasgos comunos ms aII
do fronloras nacionaIos. Lslos procosos provocan ofoclos conlra-
puoslos puos liondon, simuIlnoamonlo, a aconluar Ia fragmon-
lacin y a polonciar Ia inlogracin aI inlorior do Ia gonoracin, Io
quo, a su voz, liono impaclos inlorosanlos on Ia dinmica do Ias
roIacionos inlorgonoracionaIos.
Do al quo uno do Ios acluaIos rolos do Ias poIlicas do ju-
vonlud so orionlo a Ia busquoda do ospacios roaIos do inlogracin
sociaI acordos a Ias nuovas condicionos oconmicas y cuIluraIos
-nacionaIos o inlornacionaIos- on Ias quo so dosonvuoIvon como
gonoracin y, para oIIo, Ia conlribucin do Ias invosligacionos so-
ciaIos rosuIla cIavo.
Do Ios osludios roaIizados, so lan ido dorivando numoro-
sas rocomondacionos on Ia modida do su dosarroIIo, muclas do
Ias cuaIos ya osln siondo impIomonladas, principaImonlo on Ios
Irogramas SociaIos quo so ojoculan acluaImonlo. A oIIo so lan
aadido nuovas propuoslas onlro Ias quo so oncuonlran:
IliIizacin do Ios rosuIlados sobro Ia subjolividad do Ia ju-
vonlud para oI disoo do su procoso do sociaIizacin on ins-
lilucionos sociaIos laIos como Ia oscuoIa y Ios modios do co-
municacin.
Considoracin do Ias porcopcionos do Ia juvonlud on oI diso-
o y ovaIuacin do Ias poIlicas sociaIos a oIIa dirigidas.
Soguimionlo aI dosarroIIo do oslos procosos a parlir doI mo-
niloroo sislomlico a Ia ovoIucin do un conjunlo do indica-
doros sobro Ia inlogracin sociaI do Ia juvonlud.
A nuoslro modo do vor, Ios objolivos cIavo quo lionon Ias
Cioncias SociaIos Cubanas on Ia acluaIidad, on roIacin con oI
loma }uvonlud, son dos fundamonlaImonlo:
Caraclorizar y ovaIuar qu ofoclos lionon, sobro Ios dislinlos
260
}uvonlud o invosligacionos sociaIos on Cuba - M. Dcningucz
grupos do Ia juvonlud, Ias lransformacionos oconmicas y
sociaIos quo so IIovan a cabo on oI pas, onlondiondo su signi-
hcado a Ia Iuz do Ia ovoIucin lislrica do diclos procosos.
Iroponor qu oslralogias sociaIos dobon dosarroIIarso para
Iograr Ia inlogracin sociaI do Ia juvonlud, quo Io pormila
acluar on Ias nuovas circunslancias con ohcioncia sociaI y sa-
lisfaccin individuaI.
Ia compIojidad do un ompoo do laI naluraIoza oxigo un os-
fuorzo coIoclivo a parlir do una inlorprolacin dosdo Ia plica do
diforonlos discipIinas y Ia apIicacin do un onfoquo diforonciado
para aquoIIos grupos quo consliluyon o consliluirn acloros socia-
Ios conlraIos on diclos procosos. LIIo oxigo suporar Ia acluaI dispor-
sin do nuoslros osludios y Iograr una inlorconoxin ms ofocliva.
BibIiografa consuIlada
AIarcn, RodoIfo (2004). Inlorvoncin doI Vico - Minislro doI Minislorio do
Lducacin Suporior on oI laIIor InivorsaIizacin do Ia univor-
sidad. Ia Habana: Pcric!icc Grcnnc, 2 !c ncrzc.
Caslro, IidoI (2003). Discurso pronunciado on oI aclo do inauguracin doI
curso oscoIar 2003-2004. Ia Habana: Ioridico Granma, 9 do
sopliombro.
________ (2006). Discursc prcnuncic!c ccn nciitc !c| 1 !c Mcc. Sup|cncnic
|spccic| !c| Pcric!icc Grcnnc, Ia Habana.
CLL Comil LslalaI do Lsladslicas (1987). Anucric csic!isiicc !c Cu|c. Ic
Hc|cnc.
CLIAI (1997). Ianorama sociaI do Amrica Ialina 1996, Sanliago do CliIo.
________ Ianorama sociaI do Amrica Ialina. 1999-2000. lllp://vvv.ocIac.cI
________ (2003). Cuba: LvoIucin oconmica duranlo 2002 y porspoclivas
para 2003. (IC/MLX/I.566), 24 do juIio.
CLS} Conlro do Lsludios sobro Ia }uvonlud (1995). Lsludio sobro Ios dos-
vincuIados IaboraIos. Informo do invosligacin. Ia Habana.
Domnguoz, Mara IsaboI (1991). Iropuosla do roajuslos do Ios rangos do
odados do Ias organizacionos poIlicas y osludianliIos. Infor-
mo do invosligacin. Ia Habana: Conlro do Invosligacionos
IsicoIgicas y SocioIgicas (CIIS).
261
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
________ (1995). Ics intcsiigccicncs sc|rc jutcniu! cn Cu|c. Rctisic 1cncs,
VoI. 1, Ia Habana.
________ (1996). Ia formacin do vaIoros on Ia Cuba do Ios aos 90: In
onfoquo sociaI, Ic |crnccicn !c tc|crcs cn |cs nuctcs gcncrccicncs
(Comp.). Ia Habana: Ldil. Cioncias SociaIos.
________ (2004). Higlor Lducalion in Cuba: Domocralizalion and llo RoIo
of Womon. 1|c C|c||cngcs c| Pu||ic Hig|cr |!ucciicn in i|c
Hispcnic Ccri||ccn. M.}. Canino and S. Torros SaiIIanl (Ldil.).
MarIus Wionor IubIislors, Irincolon, 103 122.
________ (2005). Cuban Youll: Aspiralions, SociaI Iorcoplions and Idonli-
ly. C|cngcs in Cu|cn Sccici sincc i|c Ninciics. TuIclin, }., Boboa,
I., Lspina, M y Hornndoz, R. (Ldil.). Woodrov WiIson Inlor-
nalionaI Conlor for ScloIars, Waslinglon D.C., ISA. 155- 167.
________ y Mara LIona Iorror (1993). Lfoclos doI porodo ospociaI sobro Ia
juvonlud. Informo do invosligacin. CIIS. Ia Habana.
________ (1996). jctcncs cu|cncs. |xpcciciitcs cn |cs 0. Ia Habana. Ldil.
Cioncias SociaIos.
________ Mara LIona Iorror y Mara Vicloria VaIds (1990). Ias gonoracio-
nos on Ia sociodad cubana acluaI. Informo do invosligacin.
CIIS. Ia Habana.
________ (1990'). Caraclorslicas gonoracionaIos do Ios osludianlos y Ios
dosvincuIados doI osludio y oI lrabajo. Informo do invosliga-
cin. CIIS. Ia Habana.
________ Dosiro CrislbaI y Doysi Domnguoz (2000). Ia inlogracin y
dosinlogracin sociaI do Ia juvonlud cubana a hnaIos do sigIo.
Irocosos objolivos y subjolividad juvoniI. Informo do invosli-
gacin. CIIS. Ia Habana.
________ (2002). Subjolividad o inlogracin sociaI do Ia juvonlud cubana.
Informo do invosligacin. CIIS. Ia Habana.
________ (2003). Tondoncias do inlogracin sociaI do Ia juvonlud on ciudad
do Ia Habana. Informo do invosligacin. Ia Habana.
________ (2004). Subjolividad o idonlidad do Ia juvonlud on Ia capilaI.
Informo do invosligacin. CIIS. Ia Habana.
IorrioI, ngoIa (1998). || cnp|cc cn Cu|c (180-16). Ic Hc|cnc. |!ii. Cicn-
cics Sccic|cs.
Iuonlos, Mara (2000). Subjolividad y roaIidad sociaI. In modoIo psicoso-
ciaI para su osludio. Rovisla cubana do psicoIoga 3, VoI. 17,
Ia Habana: 281-287.
262
}uvonlud o invosligacionos sociaIos on Cuba - M. Dcningucz
Gmoz Cabozas, Lnriquo (2004). Trabajo sociaI a oscaIa IocaI. Objolivos,
vas y mlodos. Iononcia prosonlada aI primor oncuonlro
CubaClina do cioncias sociaIos. Ia Habana.
Grcnnc (Ioridico). Ms do 800.000 graduados on }ovon CIub do Compu-
lacin. 1 do agoslo do 2005, Ia Habana.
INIL Inslilulo NacionaI do Invosligacionos Lconmicas (2005). Mi||cnniun
Dctc|cpncni Gcc|s. Cu|c. Iirsi Rcpcri, Ic Hc|cnc.
MaIuf, Norma AIojandra (Marcia) (2000). Iarlicipacin o Idonlidad on oI
Consumo. IaIsos DiIomas sobro Io }uvoniI. Iononcia pro-
sonlada on Rounin doI Grupo do Trabajo sobro }uvonlud do
CIACSO, San }os do Cosla Rica.
Marln Barboro, }osus (2000). }vonos: Comunicacin o Idonlidad. Ionon-
cia prosonlada a Ia Conforoncia Iboroamoricana do Minislros
do CuIlura. Ciudad do Ianam, sopliombro 2000. Cumbros
OLI CuIlura - Conforoncia 2000. lllp://vvv.ooi.os
Modina Carrasco, GabrioI (2000). Ia Vida so Vivo on Todos Iados. Ia Apro-
piacin }uvoniI do Ios Lspacios InslilucionaIos. Aprcxinccicn c
|c Ditcrsi!c! jutcni|. GabrioI Modina Carrasco (Comp.). Mxi-
co, LI CoIogio do Mxico: 79-115.
NicoIau, }os Iuis (1999). Ia IrobIomlica doI LmpIoo. DoI Diagnslico a
Ios Sorvicios do LmpIoo. Informo do Invosligacin. CIIS. Ia
Habana.
ONL Ohcina NacionaI do Lsladslicas (1997). Anucric |sic!isiicc !c Cu|c
16. Ic Hc|cnc.
________ (2001). Anuario Lsladslico do Cuba 2000, Ia Habana.
________ (2005). Conso do IobIacin y Viviondas. Cuba 2002. Informo Na-
cionaI, Ia Habana.
Soaros, CamiIo (2000). Aspccis c| Ycui|, 1rcnsiiicn cn! i|c |n! c| Ccricin-
iics. |nicrnciicnc| Sccic| Scicncc jcurnc| 164. Iars: INLSCO,
209-218.
Torro, CaroIina do Ia (1995). Concioncia do Mismidad: Idonlidad y CuIlura
Cubana. Ia Habana: Rovisla 1cncs Vc|. 2, 111-115.
________ (2001). Ics |!cnii!c!cs. Unc Mirc!c !cs!c |c Psicc|cgic. Ia Habana:
Conlro do Invosligacin y DosarroIIo do Ia CuIlura Cubana
}uan MarinoIIo.
VaIds, SaIvador (1997). Lconoma y LmpIoo dobon Marclar }unlos (Ln-
lrovisla aI Minislro doI Trabajo). Ia Habana: Pcric!icc Grcnnc,
3 do onoro.
263
Dcmandas y nrganizacin dc Ins
cstudiantcs sccundarins: una Icctura
sncinIgica ms aII dc Irnntcras y
anIisis cnyunturaIcs
}orgo Baoza Corroa

Rcsumcn
LI prosonlo arlcuIo inlonla ingrosar a Ios aspoclos ms oslrucluraIos y
lransvorsaIos do Ia roaIidad do Ios osludianlos socundarios. Avanza ms
aII doI anIisis coyunluraI do un movimionlo osludianliI ospochco y do
un pas on parlicuIar, da cuonla do cmo Amrica Ialina so onfronla a un
procoso do masihcacin do Ia oducacin socundaria, quo va asociado a una
aIla diforonciacin inlorna on cuanlo a caIidad y con sorias dihcuIlados
para lacor diaIogar Ia cuIlura oscoIar con Ia cuIlura juvoniI. So doliono
on Ias nuovas formas quo adopla Ia organizacin osludianliI para lacor
oscuclar su paIabra, fronlo a Ia roaIidad anlos doscrila y concIuyo con
aIgunas rooxionos sobro Ia imporlancia doI prolagonismo do Ios jvonos
on Ia oducacin socundaria.
PaIabras CIavc: SocioIoga do Ia Lducacin / Lducacin Socundaria /
Lsludianlos / Movimionlo LsludianliI.
Abstract
Tlo prosonl arlicIo allompls lo loucl onlo llo mosl slrucluraI and cross-
soclionaI aspocls of socondary sludonls' roaIily. Il goos boyond llo
juncluro anaIysis of a spocihc sludonl movomonl and of a parlicuIar
counlry, il givos an accounl of lov Ialin Amorica is facod lo a
procoss of massivonoss of socondary oducalion, llal is associalod lo a
ligl inlornaI difforonlialion as lo quaIily and vill sorious difhcuIlios
lo connocl llo sclooI cuIluro vill llo loonagors' ono. Tlo arlicIo pays
spociaI allonlion lo llo nov forms llal llo sludonls' organizalion adopls
lo bo loard, facing llo roaIily abovomonlionod and concIudos vill
somo rooclions on llo imporlanco of llo youngslors' Ioading parl in
socondary oducalion.
Kcy wnrds: SocioIogy of Lducalion / Socondary Lducalion / Sludonls /
Sludonl movomonl
LI aulor os SociIogo y Doclor on Cioncias do Ia Lducacin, acluaImonlo so dosompoa
como invosligador doI Conlro do Lsludios on }uvonlud doI Doparlamonlo do
SocioIoga do Ia Inivorsidad CalIica SiIva Honrquoz. Iara un conlaclo con oI aulor,
o-maiI: jbaozaucsl.cI
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11 - 2006 - pp. 263 - 298
264
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
Ios aconlocimionlos ocurridos on CliIo con Ios osludianlos so-
cundarios, dondo miIos do oIIos, y a Io Iargo do lodo oI pas, pro-
loslaron on Ias caIIos y lomaron on su podor Ios oslabIocimionlos
oscoIaros, la dado pio a una onormo canlidad do arlcuIos sobro
oslo accionar, muclos do oIIos loxlos do gran Iucidoz y onormo
caIidad
1
. Ioro, junlo a oslos, lay olros muclos, muy conconlra-
dos on un anIisis do coyunlura dondo no so Iogran idonlihcar
Ias nolas dislinlivas doI osladio on quo so ubica Ia roaIidad do
sor loy aIumno o aIumna do oducacin socundaria, y dosdo Ia
cuaI so conslruyo oI discurso osludianliI, como lampoco ayudan
a visIumbrar Ios nuovos aspoclos oslrucluraIos quo prosonla Ia
organizacin osludianliI, quo oxigon rocurrir a oIaboracionos ms
rocionlos do Ia loora do Ios movimionlos sociaIos.
Ln un anIisis quo suporo oI dalo poriodslico (do cionlos do
onlrovislas a sus dirigonlos), Ias cronoIogas, Ias docIaracionos do
adlosin o on conlra (muclas disfrazadas do noulraIos), o incIu-
so Ia mirada conconlrada soIo on un pas, sino quo lralando do
Ioor socioIgicamonlo Ias londoncias do Ia Rogin, Iaso Amri-
ca Ialina, so laco nocosario conconlrarso on Ios dos aspoclos ya
onunciados: (a) qu signihca sor loy osludianlo do oducacin so-
cundaria on pasos quo osln ampIiando considorabIomonlo su
coborlura oducacionaI y (b) cmo so oslruclura on Ia acluaIidad
oI movimionlo osludianliI, on una sociodad do rodos informlicas
y do dosvaIorizacin do Ia poIlica do parlidos.
1. Sor loy osludianlos do oducacin socundaria
Ln Ia acluaIidad, un consonso fundamonlaI Iogrado on oI campo
do Ia oducacin onlro Ios pasos do Amrica Ialina y oI Caribo
osl cIaramonlo roojado on oI Iroyoclo RogionaI do Lducacin
1 A modo do ojompIo, vor Ios oxcoIonlos lrabajos rounidos on oI numoro ospociaI do
Ia Rctisic ||ccircnicc Iciinccncriccnc !c |siu!ics sc|rc jutcniu!. Ao 2 N 3 1or.
Somoslro 2006, junio 2006. Numoro monogrhco: Ics |siu!icnics Sccun!crics !c C|i|c.
cucn!c |cs jctcncs sc ncnicsicn... Ldilada por CLIA}I on: vvv.jovonosIac.org/
porlaI/000/pubIicacionos/rovisla/3/indox.llm
265
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
do INLSCO
2
: promovor cambios on Ias poIlicas oducalivas a
parlir do Ia lransformacin do Ios paradigmas oducalivos vigon-
los para asogurar aprondizajos do caIidad, londionlos aI dosarro-
IIo lumano, para lodos a Io Iargo do Ia vida (p. 8). Iara oI Iogro
do osla hnaIidad, un principio imporlanlo os quo Ia formuIacin,
ojocucin y ovaIuacin do Ias poIlicas oducalivas longan como
conlro promovor cambios on Ios diforonlos acloros invoIucrados
y on Ias roIacionos quo so oslabIocon onlro oIIos (p. 9). Lslo su-
pono indica oI Iroyoclo RogionaI pasar doI Ionguajo do Ios ac-
loros aI do Ios auloros. LI lrmino aclor da Ia idoa do ojocular oI
papoI do un Iibrolo proviamonlo oslabIocido, mionlras quo aulor
signihca porsona quo croa, quo dohno su papoI y quo os causa do
un cambio o accin (p. 9).
Ln oslo marco, Ios aIumnos no son oI objolo do Ia oducacin
sino sujolos do doroclos a una oducacin quo poloncio aI mxi-
mo su dosarroIIo como porsonas y Ios pormila insorlarso o inuir
on Ia sociodad on Ia quo osln inmorsos (p. 10). Sin ombargo,
sosliono oI Iroyoclo RogionaI, lodava porsislo una cuIlura muy
inslaIada do considorar a Ios aIumnos como moros rocoploros y
roproducloros do informacin y no como sujolos aclivos on Ia
conslruccin do conocimionlos (p. 10). Ia oducacin ahrma
oI Iroyoclo RogionaI do INLSCO la do lonor como conlro a Ios
aIumnos y considorarIos como prolagonislas do su aprondizajo y
no como rocoploros do Ia onsoanza (p. 15).
LI prolagonismo oxigo Ia considoracin do Ios aIumnos y
aIumnas on su procoso formalivo. No obslanlo oIIo, buona parlo
doI ordonamionlo do Ios oslabIocimionlos oscoIaros do socunda-
ria, como lambin do Ias poIlicas do oslo nivoI, so conslruyon
ignorando a Ios jvonos. Do osla forma, oI prolagonismo do Ios
osludianlos on sus conlros oscoIaros quoda aIlamonlo roslringido,
2 INLSCO (2002): Iroyoclo RogionaI do Lducacin para Amrica Ialina y oI Caribo.
Irimora rounin inlorgubornamonlaI doI Iroyoclo RogionaI, Ia Habana, Cuba, 14-16
do noviombro 2002.
266
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
IIogando incIuso a una invisibiIizacin do sus porsonas y do su
cuIlura juvoniI
3
.
Ia imposibiIidad doI prolagonismo do Ios jvonos on sus
conlros oscoIaros conviorlo a oslos conlros on ms do una oca-
sin on ospacios formalivos sordos y dosconloxluaIizados: no
oscuclan a Ios jvonos quo son sus aIumnos ni considoran su
roaIidad lislrica y sociaI. Muclas vocos so labIa do oIIos,
do Ios jvonos, poro pocas vocos so labIa con oIIos. Lsla faIla
do diIogo con Ios y Ias jvonos conduco a una visin sobro Ios
aIumnos(as) aIlamonlo simpIihcada. Adoms, so oxporimonla Ia
inloraccin podaggica sin considorar aI aIumno como un sujolo
aulnomo, con una idonlidad propia y siluado on un liompo y
un ospacio. Ia roaIidad do Ia cuIlura juvoniI no osl aI margon
do Ios grandos cambios cuIluraIos a nivoI mundiaI. Ior Io lanlo,
dosalondor Ia cuIlura juvoniI impIica formar porsonas sin consi-
doracin do su conloxlo.
Ia oducacin socundaria posoo dislinlas donominacionos y
abarca diforonlos liompos onlro Ios pasos do Ia Rogin. Mionlras
para aIgunos os una olapa quo considora 4 aos, para olros os
mayor o monor. Do aqu Ia nocosidad do asumir, para ofoclos do
comparacin inlornacionaI, quo Ia oducacin socundaria liono ro-
Iacin con Ia oscoIaridad posl-primaria, quo abarca Ia pobIacin
quo so ubica onlro Ios 13-14 y Ios 17-18 aos
4
on forma incIusiva.
3 Cfr. Baoza Corroa, }orgo (2001): Ia visibiIidad doI jovon on Ia cuIlura oscoIar: Ia
lransicin doI roI do osludianlo aI ohcio do aIumno(a). Ln Rctisic jOV|Ncs, Rovisla
do Lsludios sobro }uvonlud, odilada por Ldicionos Nuova Lpoca, Inslilulo do Ia
}uvonlud do Mxico. Ao 5 N 14, mayo agoslo, pginas 110-131.
4 Vor, aI rospoclo, Boalriz Macodo y RaquoI KalzIovicz (2000): Lducacin Socundaria:
BaIanco y Irospocliva. Documonlo do Discusin para oI Sominario sobro Irospoclivas
do Ia Lducacin on Ia Rogin do Amorica Ialina y oI Caribo, organizado por INLSCO,
Sanliago do CliIo, 23/25 do agoslo 2000. So puodo vor lambin, aI rospoclo, oI lrabajo
do }oao Balisla Araujo o OIivoira (2000): Lducacin Modia on Amrica Ialina:
divorsihcacin y oquidad, documonlo do Apoyo para oI mismo Sominario, on Ia cuaI
so indica quo oI lrmino 'nivoI socundario' so rohoro a aquoIIos osludios poslorioros
aI nivoI primario, cuya duracin vara do 3 a 6 aos o incIuyo a Ios aIumnos on Ios
grupos do 13-14 a 16-18 aos (Ig. 4). Dohnicin quo os asumida para Ios ofoclos doI
prosonlo loxlo.
267
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
HabIar, por Io lanlo, do oducacin socundaria os labIar principaI-
monlo do jvonos.
Ia crisis do Ia oscuoIa socundaria, coIocando on Ia mirada a
Ios jvonos como conlro, so oxprosa principaImonlo on un lripIo
procoso: (a) masihcacin quo gonora oxpoclalivas y fruslracionos
quo ponon on cuoslin su sonlido, (b) una aIla sogmonlacin in-
lorna quo da cuonla no soIo do caIidados dislinlas sino do vivon-
cias y oxpoclalivas muy diforonciadas, y, por uIlimo, (c) una faIla
do diIogo onlro Ia cuIlura oscoIar y Ia cuIlura juvoniI, quo lormi-
na nogando oI prolagonismo a Ios jvonos, quionos so suponon oI
conlro doI quolacor oducalivo.
1.1. Mcsicccicn !c |c |!ucccicn Sccun!cric ccn|ics
cu|iurc|cs cn |c insiiiucicn cscc|cr
Hoy, Ia oducacin socundaria, considorando oI sogmonlo do odad
rocin indicado, prosonla, como una do sus caraclorslicas ms
dohnilorias, Ia oxisloncia do un procoso do ampIiacin do cobor-
lura. Ia londoncia gonoraI on Ios pasos do Amrica Ialina y oI
Caribo os quo oI grupo olroo considorado croco anuaImonlo on
oscoIaridad, con Io cuaI on muclos pasos do Ia rogin Ia oduca-
cin socundaria osl dojando do sor un ospacio do oIilo y osl on
un cIaro procoso do masihcacin
5
.
Ln un rocionlo lrabajo do CIaudia }acinlo
6
, quoda cIaro quo Ia
mayora do Ios pasos do Amrica Ialina lan subido su asisloncia
oscoIar on Ia pobIacin quo va onlro Ios 13 y Ios 19 aos. A modo
do ojompIo, so indican aIgunos do Ios dalos soaIados por Ia au-
lora rocin cilada:
5 LI Informo Pcncrcnc |!ucciitc !c Ics Ancriccs, doI Iroyoclo RogionaI do Indicadoros
Lducalivo (rosuIlanlo do Ia II Cumbro do Ias Amricas), indica quo Ia lasa nola do
malricuIa on oducacin socundaria, on Amrica Ialina y oI Caribo, aIcanzara aI 54.
Con una disporsin quo va do un 20 on Hail a un 100 on Barbados.
6 }acinlo, CIaudia (2006): Ic cscuc|c nc!ic. Rccxicncs sc|rc |c cgcn!c !c |c inc|usicn ccn
cc|i!c!. L. Iundacin SanliIIana, Buonos airos, Argonlina.
268
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
Asistcncia EscnIar cn rcas Urbanas. PnbIacin 13 a 19 anns
Ias Ao TolaI
Honduras
1990 57,7
2002 68,3
Iruguay
1990 70,6
2002 76,5
Mxico
1992 62,7
2004 68,0
CliIo
1990 78,6
2003 85,3
Cosla Rica
1990 68,6
2002 76,9
BrasiI
1990 64,6
2003 78,4
Iuonlo: LIaboracin do CIaudia }acinlo a baso do dalos doI Ianorama SociaI
2005 do CLIAI
Lslo procoso do masihcacin lrao consigo dosafos y oxigon-
cias on, a Io monos, lros mbilos: aI jovon osludianlo, aI oslabIoci-
mionlo oscoIar y aI sisloma oducalivo on gonoraI.
1.1.1. |n c| c|unnc
LI procoso do masihcacin do Ia Lducacin Socundaria acluaI
conlribuyo on Io inmodialo a Ia croacin do juvonlud. Hoy, cada
voz ms, Ios inlogranlos doI grupo olroo quo rocibon Ia Lduca-
cin Socundaria puodon rolardar su paso a Ias rosponsabiIidados
do Ia vida aduIla. So proIonga a lravs doI liompo una mayor
dopondoncia famiIiar y un ms lardo ingroso aI mundo IaboraI y
Ia saIida do Ia famiIia do origon.
Ln Ia acluaIidad, Ios Imilos domogrhcos para dohnir juvon-
lud, aquoIIa oslralgica saIida fronlo a Ia imposibiIidad do IIogar
a un acuordo on oI concoplo do juvonlud, osln puoslos on cuos-
lin. Ia dohnicin oporacionaI do quo jovon os aquoIIa porsona
quo liono onlro 15 y 24 aos on un muy brovo liompo la quodado
suporada, ya muclas invosligacionos y osludios oxliondon Ia ju-
vonlud lasla Ios 29 aos (como os oI caso do Ia Lncuosla NacionaI
do }uvonlud on CliIo) y Ia londoncia paroco ir on aumonlo. Ia
269
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
odad la dojado do sor un parmolro fundamonlaI quo dislinguo
sociaImonlo una faso do olra y gana cada voz ms imporlancia oI
faclor do paso o lrnsilo
7
.
Ia masihcacin do Ia oscoIaridad on dohniliva, la ido go-
norando pauIalinamonlo una fuorlo asociacin onlro oducacin
socundaria y juvonlud. Ia vida colidiana do una pobIacin cada
voz mayor osl oslruclurada on funcin do su condicin do oslu-
dianlos. LI mundo inlorsubjolivo, croado aI inlorior do Ios osla-
bIocimionlos oscoIaros y Ios ondogrupos quo on oI so conforman
lacon como naluraIos a Ia vida juvoniI Ia vivoncia oscoIar.
Ia fciI asociacin onlro oducacin socundaria y juvonlud go-
nora una primora consocuoncia sociaI, quion no osl inlogrado aI
sisloma oscoIar osl on faIla. LI no oslar prosonlo on oI mocanismo
do inlogracin sociaI quo os Ia oscuoIa o Iicoo so juzga como una
dosviacin aI idoaI sociaI
8
. Obviamonlo, osla os una consocuoncia
do lipo cuanlilalivo, quo simpIihca Ia roaIidad, dondo so parlo
doI dalo do quo Ia mayora os Ia normaIidad y Ias oxcopcionos,
dosviacionos a Ia norma. Ioro Ia masihcacin do Ia socundaria
no os un procoso dondo so avanza on lodos Ios grupos sociaIos
do idnlica forma. Quionos mayorilariamonlo osln fuora doI sis-
loma son jvonos do socloros pobros, do socloros ruraIos y, profo-
ronlomonlo, indgonas.
7 Kon Roborls argumonla quo Ios probIomas y prioridados para Ia socioIoga do Ia
juvonlud, so dobon conconlrar on Ia acluaIidad on Ias lransicionos, ya quo oslas, on s
mismas, son Ias inloronlos aI sor jovon y no Ias odados, quo puodon variar y varan
signihcalivamonlo. Cfr. Roborls, Kon (2003) Prc||cns cn! Pricriiics |cr i|c Sccic|cg c|
Ycui|. Ln: Bonnoll, Andy, CiosIiI, MarI y MiIos, Slovon (odilors) Rosoarcling Youll
|!. Pc|grctc Mccni|cn. Groal Brilain, 2003, pp. 13-28. Donlro doI conjunlo ampIio
do lransicionos, on un rocionlo pubIicacin doI Banco MundiaI (2006) |n|crnc sc|rc
c| !cscrrc||c nun!ic|. || !cscrrc||c |c prcxinc gcncrccicn, so sosliono aI rospoclo quo
Ias docisionos quo adoplon Ios jvonos duranlo cinco fasos do lransicin soguir
osludiando, comonzar a lrabajar, adoplar un osliIo do vida saIudabIo, formar una
famiIia y ojorcor Ios doroclos cvicos son Ias quo roporculon on mayor modida, a
Iargo pIazo, sobro Ia manora do dar soguridad aI capilaI lumano, dosarroIIarIo y
ponorIo on accin (Ig. 2).
8 Sapiains Arru, RodoIfo y ZuIola Iaslor, IabIo: Roprosonlacionos sociaIos do Ia
oscuoIa on jvonos urbano popuIaros dososcoIarizados Rctisic U|iinc Dccc!c N 15,
CIDIA, Via doI Mar CliIo, Oclubro 2001, pp53-72. Ln: vvv.cidpa.org/lxl/15arl_
02.doc
270
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
VoIviondo a Ia labIa do ojompIihcacin ya anlos prosonlada,
poro compIomonlndoIa alora con dalos doI nivoI socioocon-
mico do Ios osludianlos, quoda oxprosado cIaramonlo Io quo so
indica:
Asistcncia EscnIar cn rcas Urbanas PnbIacin 13 a 19 anns, scgn quin-
tiI dc ingrcsn pcr cpita dcI hngar
Ias Ao TolaI
20 ms
rico
20 ms
pobro
Honduras
1990 57,7 79,2 51,2
2002 68,3 85,8 50,0
Iruguay
1990 70,6 89,4 60,5
2002 76,5 94,9 64,2
Mxico
1992 62,7 80,7 55,6
2004 68 86,2 62,2
CliIo
1990 78,6 98,6 74,3
2003 85,3 94,1 81,4
Cosla Rica
1990 68,6 86,2 57,9
2002 76,9 90,2 72,9
BrasiI
1990 64,6 86,7 56,1
2003 78,4 90,5 74,5
Iuonlo LIaboracin do CIaudia }acinlo a baso do dalos doI Ianorama SociaI 2005
do CLIAI
So agroga, a Io anlorior, quo Ia capacidad doI sisloma no va a
Ia par on cuanlo a inlogracin y posibiIidad do roloncin, siluacin
quo lrao consigo unido a Io anlos diclo quo Ia dosorcin doI sislo-
ma gonora un sonlimionlo do prdida, dado oI aIlo roconocimionlo
do Ia oscuoIa como oI principaI Iugar para oI Iogro do una idonli-
dad juvoniI posiliva sobro s mismo y roconocida sociaImonlo.
1.1.2. |n |c insiiiucicn cscc|cr
Ia masihcacin do Ia oducacin socundaria consliluyo, por Io do-
ms, un procoso quo os oxporimonlado por Ia inslilucin oscoIar,
con una Ionla rospuosla on Io quo so rohoro a capacidad do mo-
dihcacin para adaplarso a Ios cambios producidos. Dado quo,
por aos, Ia oducacin socundaria fuo privaliva do una oIilo y
do unos pocos bocarios, so manliono una imagon cannica doI
271
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
aIumno quo quoda dosfasada con Ia IIogada do una pobIacin do
caraclorslicas diforonlos.
Todava on muclos so manliono una visin do Ios aIumnos
do oducacin socundaria como sujolos sin mayoros rosponsabiIi-
dados, Io quo os propio do socloros acomodados do Ia sociodad.
Do aqu quo aIgunas programacionos oscoIaros no considoron si-
luacionos IaboraIos (o roquorimionlos propios do aIgunas oslacio-
nos doI ao on oI campo) o do malornidad a lomprana odad.
Siluacin quo so compIojiza aun ms cuando so liondon a ox-
lrapoIar modos porlinonlos para oI lrabajo con nios a un grupo
on odad juvoniI. Ln aIgunos pasos, con oI aumonlo do Ios aos do
oducacin primaria obIigaloria (do 6 a 8 aos do oducacin bsica
por ojompIo), so la londido a una infanliIizacin do quionos osln
on Ios uIlimos aos do bsica, cuando on roaIidad posoon una
odad propia doI mundo juvoniI.
Do acuordo a conocimionlos ya acumuIados, oxislon diforon-
cias suslanlivas onlro Lducacin Irimaria y Lducacin Socunda-
ria
9
, on Ia forma on quo so oxporimonla por parlo doI osludianlo.
So roconocon cambios: (a) on Ias osforas do juslicia, (b) on Ia
ospora do rociprocidad, (c) on Ia nocosidad do dospIogar una os-
lralogia oscoIar y (d) on oI dosarroIIo do una subjolividad no osco-
Iar. Lslas diforoncias muclas vocos no son roconocidas ni monos
oslimuIadas para avanzar on aulonoma y prolagonismo juvoniI.
Ln oI paso do Lducacin Irimaria a Lducacin Socundaria,
so asumo Ia oxisloncia do una divorsidad on Ias osforas do jusli-
cia. Mionlras oI mundo do Ia infancia (y Ia oscuoIa bsica) osl
organizado aIrododor do una gran unidad normaliva quo rigo
lanlo on oI mbilo oscoIar como on Ia famiIia, oI mundo do Ia odu-
cacin socundaria osl rogido por Ia porcopcin do quo oxislon
9 Coincidiondo con Tonli Ianfani, Ias parlicuIaridados obsorvadas on Irancia por
Dubol y MarlucoIIi, on ciorla modida son vIidas on oI conloxlo oscoIar urbano do
Amrica Ialina. Tonli Ianfani, LmiIio (2000) CuIluras }uvoniIos y CuIlura LscoIar.
Ln: lllp://vvv.iipo-buonosairos.org.ar/pdfs/sominario_inlornacionaI/panoI4_
fanfani.pdf
272
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
divorsos mbilos do juslicia: una rogIa so apIica on oI rocroo, olra
onlro Ios amigos y olra donlro do Ia saIa do cIasos.
Mionlras quo on Ia oscuoIa bsica oI nio liondo a roproson-
larso a Ia auloridad y aI maoslro como aIgo naluraI o indisculido,
oI adoIosconlo porcibo quo oI coIogio do onsoanza socundaria
consliluyo un mundo compIojo dondo oxislo una divorsidad do
acloros con inlorosos y capacidados diforonlos, Io quo oxigo on Ia
roIacin onlro Ias porsonas un Irincipio do Rociprocidad, don-
do on Ia roIacin profosor aIumno ya no soa unidiroccionaI (oI
profosor liono lodo oI podor y laco Io quo quioro, mionlras quo
oI aIumno soIo liono quo obodocor), sino quo os una roIacin do
doboros y doroclos rocprocos onlro Ias parlos.
Ios aIumnos y aIumnas do Lducacin Socundaria, a diforon-
cia doI nio on Ia oscuoIa primaria (quo porcibo quo soIo basla sor
apIicado y obodocor Ias rogIas y a sus suporioros para lonor xilo),
doscubron quo so roquioro doI dosarroIIo do oslralogias divorsas
para onfronlar con xilo Ia vida oscoIar. Ln oI coIogio o Iicoo, Ios
adoIosconlos porcibon quo sor aIumno os aIgo ms compIojo
quo soguir ciorlos aulomalismos, por oI conlrario, oI adoIosconlo
porcibo quo para lonor xilo os prociso dospIogar una oslralogia,
os docir, quo so roquioro lacor uso doI cIcuIo, dohnir objolivos,
oIogir modios adocuados para Ios mismos, dospIogar Ia accin on
oI ojo doI liompo, sabor osporar, olc.
10

A diforoncia do Ios nios on Ias oscuoIas, quo vivon una
conlinuidad roIaliva onlro su oslalulo do nio y su oslalulo do
aIumno, Ios adoIosconlos dosarroIIan una subjolividad no oscoIar.
So forma una subjolividad y una vida coIocliva indopondionlos
doI coIogio o Iicoo quo afocla a Ia vida oscoIar misma, o incIuso
10 Son oslas Ias razonos quo pormilon labIar con mayor propiodad doI ohcio do
aIumno, como oI conjunlo do saboros quo so Iogran por apropiacin y on forma
coIocliva on oI coIogio, y quo posibiIilan a oI aIumno o aIumna dosonvoIvorso
adocuadamonlo donlro do Ias rogIas do juogo do su oslabIocimionlo (Ias quo no so
Iimilan sIo a Ia norma oscrila o inslilucionaI). Vor aI rospoclo Baoza Corroa, }orgo ||
ccic !c scr c|unnc cn jctcncs !c |iccc !c sccicr pcpu|cr. Inivorsidad CalIica CardonaI
RauI SiIva Honrquoz, Iibro sorio invosligacionos, N 19, Sanliago, CliIo, 2001.
273
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
para aIgunos adoIosconlos no rosuIla fciI Iograr arlicuIar on for-
ma salisfacloria oslos dos ospacios do vida, Io quo gonora, on un
mismo sujolo, una lonsin onlro oI osludianlo y oI adoIosconlo.
1.1.3. |n c| sisicnc
Ia masihcacin do Ia socundaria suma, a lodos Ios cambios y lon-
sionos anlorioros, una roaIidad do oxpoclalivas y fruslracin para
Ios lijos do Ias famiIias quo vionon IIogando por primora voz. Ia
posibiIidad do ingroso a Ia oducacin socundaria gonora oxpoc-
lalivas on Ios padros quo no lionon roIacin con una roaIidad do
dovaIuacin do Ia oscoIaridad. Siluacin quo lrao, Ia mayor parlo
do Ias vocos y on primor Iugar on Ios jvonos, una fruslracin.
Ios osfuorzos famiIiaros no so von componsados, como Io fuoron
on oI momonlo dondo soIo una minora aIcanzaba Ia oducacin
socundaria compIola.
Ia dovaIuacin do Ia oscoIaridad socundaria, on compara-
cin con Ios liompos provios a su masihcacin impIica, por Io
doms, una prdida doI sonlido y signihcado sociaI quo lona on
sus orgonos. Dosdo una rosponsabiIidad do formacin do Ias oIi-
los (Ios lorodoros, soslionon aIgunos), so la convorlido on una
obIigaloriodad sociaI (no nocosariamonlo obIigaloriodad jurdi-
ca) quo so laco cada voz ms comun compIolarIa. Lsla prdida do
signihcado sociaI no os ajona aI procoso inlorno quo vivo oI mis-
mo osludianlo quo, a diforoncia do cuando oslaba on Ia oducacin
primaria, la dosarroIIado una capacidad para progunlarso por oI
sonlido y signihcado do Ias inslilucionos on Ias cuaIos parlicipa.
Ia rospuosla a osla progunla, inslaIada on oI propio aIumno, va a
consliluir Ia baso do oxpIicacin, muclas vocos, do Ias conduclas
quo roaIiza on su vida oscoIar.
1.2. Ic titcncic !c |c |!ucccicn Sccun!cric, unc
rcc|i!c! c|icncnic !i|crcncic!c
Si bion so conoco y roconoco quo oI paso do oducacin primaria a
oducacin socundaria os un lrnsilo no oxonlo do dihcuIlados, ya
274
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
quo impIica una primora olapa do oxlraoza fronlo a Ia nuova
roaIidad -dado quo so ignoran aspoclos bsicos doI nuovo nivoI
oscoIar quo so inicia, como a su voz Ios roIos y rosponsabiIidados
do Ias nuovas porsonas con quo so dobo inloracluar-, no obslanlo
oIIo, on gonoraI, no oxislon on Ios oslabIocimionlos oscoIaros pro-
gramas do acogida y monos do induccin.
Lsla olapa do oxlraoza, comun para lodo oI quo vivo Ia
oxporioncia doI paso do primaria a socundaria, so agrava nolo-
riamonlo cuando oIIa os acompaada por oI cambio do oslabIoci-
mionlo oscoIar, siluacin quo afocla mayorilariamonlo a Ios soc-
loros ms pobros, ya quo Ias famiIias do mayor oslalus oconmico
mayorilariamonlo ingrosan a conlros oducalivos dondo roaIizan
Ia lolaIidad do sus osludios (dosdo Io prooscoIar lasla oI lrmino
do Ia oducacin socundaria). Quionos oxporimonlan con mayor
rigor osla olapa do oxlraoza son Ios aIumnos y aIumnas do soc-
loros ruraIos, ya quo, on muclas ocasionos, impIica oI paso obIi-
galorio doI campo a Ia ciudad o incIuso doI logar aI inlornado.
Ioro, si bion oI soIo ingroso a Ia Lducacin Socundaria ya os
molivo do diforoncias, una do Ias caraclorslicas comunos do oslo
nivoI do oscoIaridad on Amrica Ialina -junlo aI ya moncionado
procoso do masihcacin o do cIara londoncia lacia a oIIo- os su
noloria sogmonlacin. Ia diforonciacin onlro oslabIocimionlos,
sogun dopondoncia (pubIicos o privados) asociada a nivoIos do
ingroso famiIiar, os parlo do Ia roaIidad do Ia Lducacin Socunda-
ria acluaI, y oIIo so oxprosa on una diforoncia on Ia caIidad do Ia
formacin quo rocibon Ios osludianlos. Lsla sogmonlacin so va
laciondo conscionlo on Ios aIumnos, on Ia modida quo van avan-
zando on su oscoIaridad, IIogando, muclos do oIIos, a visuaIizar
quo no os idnlica Ia formacin onlro un oslabIocimionlo y olro,
Io quo lambin sucodo onlro un oslralo sociaI y olro.
Ia loma do concioncia do Ias diforoncias on caIidad condu-
co a Ia gonoracin do oxpoclalivas diforonlos onlro Ios aIumnos
y, con oIIo, a una forma do roIacionarso con su oslabIocimionlo,
275
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
lambin diforonlo
11
. Ios osludianlos do socloros ms pobros, quo
adquioron concioncia do quo Ia oducacin socundaria os su olapa
uIlima do osludio, no lionon iguaI forma do roIacin con Ios pro-
fosoros y diroclivos doI oslabIocimionlo oscoIar quo quionos von
a osla olapa como un moro paso para oI ingroso a Ia oducacin
suporior y, on parlicuIar, a Ia univorsidad.
Cada grupo sociaI posoo un modo parlicuIar do oxporimon-
lar Ia vivoncia do Ia oducacin socundaria, dondo oI fuluro so
lransforma on un organizador doI sonlido do Ia oducacin. Do
aqu quo so roconozcan, a Io monos, lros rospuoslas diforonlos a
Ia progunla do Ios aIumnos y aIumnas do socundaria doI para
qu ir aI coIogio o Iicoo: (a) para un primor grupo, Ia rospuosla os
por una obIigaloriodad sociaI, (b) para un sogundo grupo, Ia ra-
zn obodoco a una siluacin oxcIusivamonlo inslrumonlaI y, por
uIlimo, (c) un lorcor grupo sosliono quo so asislo por oI amor aI
conocimionlo. Cada una do oslas rospuoslas, osl asociada ma-
yormonlo a un grupo sociaI on parlicuIar. Dosdo Iuogo quo Io uI-
limo indicado no os mocnico ni oxcIuyo quo un mismo aIumno
o aIumna oxproso una combinacin do rospuoslas.
LI asislir a cIasos porquo s, porquo no lay olra posibiIi-
dad, porquo os parlo do Ias oxigoncias do Ia odad, laco roforoncia
a una primora rospuosla idoaI-lpica: Ia obIigacin como sonli-
do. Lsla primora rospuosla y modo do vivir Ia oxporioncia osco-
Iar, osl asociada, mayormonlo, a quionos so ubican on socloros
ms oxcIuidos, dondo no so aprocia un mojor fuluro por asislir a
cIasos, poro lampoco oxislo una aIlornaliva mojor para uliIizar oI
liompo.
Iara aIgunos aIumnos y aIumnas, Ia oxporioncia oscoIar os
vivida como un liompo do poslorgacin do bonohcios prosonlos
con oI hn do bonohcios mayoros on oI fuluro, Io quo laco do osla
rospuosla idoaI-lpica propia do una razn inslrumonlaI. Si mo
11 Cfr. KossIor, GabrioI (2002): Ic cxpcricncic cscc|cr |rcgncnic!c. |siu!icnics !cccnics
cn |c cscuc|c nc!ic cn 8ucncs Aircs. Ld. Inslilulo InlornacionaI do IIanoamionlo do Ia
Lducacin (IIIL) - INLSCO Ln: vvv.crmariocovas.sp.gov.br/pdf/poI/IossIor.pdf
276
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
osfuorzo loy, consiguir maana sor aIguion on Ia vida. Lsla
rospuosla, y con oIIo oslo modo do oxporimonlar Ia oducacin so-
cundaria, so roIaciona con Ios oslralos modios cuyo capilaI oco-
nmico, sociaI y cuIluraI, Ios pormilo aspirar aI asconso sociaI.
Iosoon una oxpoclaliva do fuluro quo no lionon Ios oslralos bajos,
quo Io olorga un sonlido a Ia oducacin do una oxigoncia doI pro-
sonlo para oI Iogro do rocomponsa on oI fuluro.
LI amor por oI conocimionlo os Ia lorcora rospuosla idoaI-lpi-
ca. LI osludiar por oI guslo do osludiar, sin una roIacin inlorosada,
sin un cIcuIo doI bonohcio fuluro, va a consliluir Ia rospuosla, con
mayor probabiIidad, do Ios aIumnos y aIumnas do oslralos aIlos,
quo osln Iiborados do urgoncias y prosionos roIacionadas con Ia
sobrovivoncia. Iroyoclan, a parlir Ias oxporioncias famiIiaros pro-
vias, un fuluro sin mayoros sobrosaIlos, y su amor por oI conoci-
mionlo Ios asogura un xilo on Ia carrora oscoIar, dislinlo a quionos
vivon su prosonlo como un sacrihcio on funcin doI fuluro.
Lsla cIara sogmonlacin vorlicaI onlro Ios oslralos sociaIos, so
sinloliza on una oxporioncia oscoIar muy diforonciada. Ios aIumnos
y aIumnas do oslralos aIlos vivon con comodidad su oxporioncia
oscoIar, y lionon conhanza on Ia formacin rocibida, Ios osludianlos
do oslralos modios visuaIizan una faIla do coordinacin do osfuor-
zos, do concordancia onlro discurso y prclica, quo roconocon quo
muclos doconlos inlonlan subsanar. Ior uIlimo, Ios jvonos do os-
lralos ms bajos vivon una oxporioncia oscoIar a monudo calica,
do aIla pormisividad y con poca prosin por oI osludio.
Ironlo a osla roaIidad aIlamonlo diforonciada onlro oslralos,
quo provoca una cIara diforonciacin on Ia caIidad do Ia formacin
rocibida, poro lambin do Ia oxporioncia oscoIar, Ia porcopcin do
Ios aIumnos y aIumnas lambin prosonla variacionos aI momonlo
do onjuiciar Ia caIidad do sus oslabIocimionlos oducacionaIos
12
.
12 ViIIarrooI Rosondo, GIadis Ironda SaIamanca, y Macarona (2001) Ics !iscurscs !c |cs
c|unncs cccrcc !c |c cscuc|c. un csiu!ic ccnpcrciitc Ln: lllp://roluo.csociaIos.ucliIo.
cI/pubIicacionos/onfoquos/06/GIADYS-VIIIARROLI.doc
277
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Ios osludianlos do coIogios do oslralo ms aIlo uliIizan un mayor
numoro do calogoras para ovaIuar su oslabIocimionlo quo Ios do
oslralo ms bajo, siondo Ios primoros, adoms, ms crlicos quo
Ios sogundos. Siluacin quo puodo lacor inadocuada Ia ovaIua-
cin comparaliva do Ia caIidad do Ios oslabIocimionlos, dosdo oI
discurso do Ios aIumnos y aIumnas, si no so considoran Ia difo-
roncia on oI numoro do calogoras quo so uliIizan y doI signihcado
quo so alribuyo a cada una do oIIas, ya quo prosonlan variacionos
para una misma calogora.
}unlo a Ia sogmonlacin vorlicaI ya indicada, do grandos di-
foroncias onlro un grupo sociaI y olro, so dobo roconocor lam-
bin una cIara diforonciacin lorizonlaI aI inlorior do cada os-
lralo, quo liono consocuoncia on Ios aIumnos(as). Ia nocosidad
do diforonciacin do Ia oforla la conducido on Ios oslralos aIlos
a una gran lolorogonoidad on Ias paulas do formacin y do con-
vivoncia oscoIar, on Ios oslralos modios, Ias diforoncias obodocon
a Ias orionlacionos y capacidados do diroclivos y profosoros para
gonorar proyoclos oducalivos y programas do mojora, mionlras
quo, on Ios oslralos bajos, so liondo a osloroolipar a Ios oslabIoci-
mionlos como buonos o maIos do acuordo aI compromiso quo so
Ios alribuyo a Ios doconlos, Ia discipIina do Ios aIumnos, Ia Iabor
do Ios diroclivos y oI apoyo do Ios padros.
In aspoclo quo profundiza aun ms Ia dosiguaIdad on Ia
forma do oxporimonlar Ia Lducacin Socundaria, acoplada ma-
yorilariamonlo on Ia acluaIidad, os Ia diforoncia o incIuso oI clo-
quo Iinguslico quo so produco onlro oI profosor y oI aIumno(a)
cuando provionon do socloros sociocuIluraIos diforonlos. Ios c-
digos Iinguslicos promovidos y difundidos por Ia cuIlura osco-
Iar rosuIlan muclas vocos ajonos y nocosarios do aprondor para
aIgunos, principaImonlo para Ios socloros ms pobros, quo rocin
vionon IIogando como grupo sociaI a Ia Lducacin Socundaria.
LI olnoconlrismo y Ia aulorroforonciaIidad doI profosor, quo
so incorpora oxpIcila o impIcilamonlo on Ia roIacin podaggi-
278
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
ca lasla convorlirso on parlo fundamonlaI do Ia cuIlura oscoIar,
imponon do forma invisibIo una oxigoncia quo doja on dosvonlaja
a quionos no lionon incorporados Ios cdigos Iinguslicos quo I
manoja, ni son parlo do su prclica colidiana
13
. Lsla siluacin, quo
afocla gravomonlo on Ia Rogin a Ias minoras lnicas (asociadas
a socloros ruraIos o indgonas), muclas vocos os disminuida on
Ios diagnslicos oducacionaIos, on Io quo so rohoro a Ia roaIidad
do Ios oslralos bajos urbanos quo no son nocosariamonlo lnica-
monlo diforonciados
14
.
Ina do Ias dihcuIlados mayoros do Ios aIumnos(as) do Ios
oslralos bajos urbanos, quo ayuda a porjudicarIos on su rondi-
mionlo oscoIar, os Ia faIla do roconocimionlo y acoplacin do su
Ionguajo (quo os caIihcado do dohcionlo o incorrocla) por parlo do
quionos dirigon Ios procosos formalivos, Io quo Ios doja caronlos
do una Iongua Ioglima y con oIIo do una idonlidad cuIluraI roco-
nocida. DosIogilimacin, por Io doms, agravando osla roaIidad,
quo no os visibIo on muclos casos para quionos Ia praclican, ya
quo quoda on oI punlo ciogo do su aulorroforonciaIidad. Silua-
cin, on dohniliva, quo laco do Ia vivoncia oscoIar do Ios aIumnos
y aIumnas do oslralos bajos urbanos una oxporioncia diforonlo a
Ios do olros oslralos.
Ior uIlimo, una cIara oxprosin do Ias diforoncias do cmo
so vivo Ia oducacin socundaria onlro Ios divorsos oslralos so-
ciaIos liono roIacin con Ia forma do oxprosin doI maIoslar do
Ios aIumnos y aIumnas on sus oslabIocimionlos oducacionaIos
15
.
13 Cfr. Gmoz, Iuis Iornando (2001): IriviIogio roconocimionlo y ovaIuacin do
Ionguajo: una mirada a Ios cdigos socioIinguslicos on Ia cuIlura oscoIar. 1cncs
Digiic|, Rctisic ||ccircnicc !c |siu!ics Ii|c|cgiccs. N 2, noviombro 2001, CoIombia. Ln:
vvv.um.os/lonosdigilaI/znum2/osludios/IuisIGomozlonos2.llm
14 Cfr. Mandujano Buslamanlo, Iornando (2002) LI saIvajo on oI auIa: Ios probIomas
do Ionguajo o idonlidad on oI rondimionlo do osludianlos pobros urbanos. Rctisic
Scpicnsc, CliIo.
Ln:vvv.sopionsa.cI/Iislas_arlicuIos/arlicuIos_sopionsa/2002/02_fobroro_
2002/20020221_fram.llmI
15 IIIL-INLSCO (2001) Vic|cncic cn An|iics c!ucciitcs. Informos Ioriodslicos
IubIicacin N 1, juIio 2001, Argonlina. Ln: lllp://vvv.iipo-buonosairos.org.ar/
pronsa/informos/pdfs/informo01_vioIoncia.pdf
279
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Ln Ias cIasos ms aIlas, son ms comunos Ias agrosionos vorbaIos
y Ia oxigoncia do Ios aIumnos a Ios aduIlos, lodo oIIo sin mayor
cuoslionamionlo a Ia norma oslabIocida. Ln Ios oslralos modios,
so ropilon Ias agrosionos vorbaIos y Ias moIoslias son dirigidas a
Ia inslilucin, on oslo caso Ias normas inslilucionaIos son cuos-
lionadas. Ln oI caso do Ios oslralos bajos, lay agrosionos no soIo
vorbaIos sino quo lambin fsicas, o incIuso a Ias porsonas (no
soIo a Ia propiodad), sin ombargo, Ias normas so acalan, sin ma-
yor discusin, somolindoso a Ia auloridad.
1.3. Ic !isicncic cnirc |c cu|iurc cscc|cr |c cu|iurc
jutcni|
Si bion, como so la indicado, Ia odad do cursar Ia oducacin so-
cundaria os Ia propia do Ia odad juvoniI, buona parlo doI ordona-
mionlo do Ios oslabIocimionlos oscoIaros do socundaria so cons-
lruyo ignorando a Ios jvonos. Do osla forma, Ia cuIlura oscoIar
no soIo no inlogra a Ia cuIlura juvoniI, sino quo -muclas vocos- Io
ciorra Ias puorlas y Io da su ospaIda.
Ln muclos conlros oscoIaros, so oxporimonla Ia inloraccin
podaggica sin considorar aI aIumno como un sujolo aulnomo,
siluado on un liompo y un ospacio quo, si bion no Io dolormina, Io
condiciona podorosamonlo. Iaradjicamonlo, osla no considora-
cin doI conloxlo so roviorlo lolaImonlo aI momonlo do oxpIicar,
por parlo do Ios oducadoros, Ias causas do Ios bajos nivoIos do
Iogros do sus aIumnos, dondo Ia principaI causa do oxpIicacin
os Ia propia rosponsabiIidad doI osludianlo (o dos-rosponsabiIi-
dad), acompaada por Ia faIla do apoyo famiIiar y do su conloxlo
sociaI.
Ia faIla do diIogo con Ios aIumnos(as) conduco a una vi-
sin, sobro oIIos, aIlamonlo simpIihcada quo so oxprosa on una
lomogonizacin do Ios osludianlos, dondo dosaparoco Ia porso-
na y so vo roslriclivamonlo como aIumno, una oliquolacin quo
laco dislincionos onlro aIumnos a parlir do osloroolipos y do una
280
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
dosconhanza on oIIos, ya quo so croo quo oI jovon soIo acluar
corroclamonlo si os vigiIado.
Hoy so roconoco oI vaIor do Ia divorsidad, poro aun no so
acopla con faciIidad Ia pIuraIidad do Ios jvonos (soguramonlo y
con razn por oI numoro do aIumnos por doconlo y oI numoro
do loras do doconcia dirocla), y so Ios siguo lralando como una
masa uniformo do aIumnos on quo cada uno do oIIos caroco do
una idonlidad propia.
Lsla siluacin, quo conduco a una faIla do profundizacin on
Ia idonlidad do cada jovon, so vo compIomonlada agravando Ia
siluacin- por Ia aIla vaIoracin quo so Io olorga aI conocimionlo
oscoIar (Ios conlonidos imparlidos on Ias aclividados curricuIa-
ros), por sobro oI conocimionlo do s mismo por parlo doI aIum-
no. LI dosarroIIo afoclivo do Ios aIumnos(as) no consliluyo on Ia
mayora do Ios casos un loma do proocupacin conlraI, o do una
vaIoracin do iguaI modida quo Ios conlonidos do Ias divorsas
discipIinas quo conforman oI pIan do osludios do oducacin so-
cundaria.
Tomas como oI ombarazo y Ia palornidad adoIosconlo, por
ojompIo, quo consliluyon parlo do Ia roaIidad cuIluraI acluaI, si
bion loy son rocopcionados por Ios oslabIocimionlos oscoIaros,
aun son lralados como un probIoma sociaI, poro sin Iograr inlor-
poIar Ia visin doI aIumnado. Ln gonoraI, Ios conlros oducaciona-
Ios miran aI ombarazo y a Ia palornidad lomprana como aIgo no
dosoado, casi como un accidonlo, sin considorar quo, para ms do
una jovon o jovon acluaI, aIumna(o) do oducacin socundaria, oI
ombarazo o palornidad puodo sor aIgo buscado (son Ia gonoracin
do mayor informacin sobro mlodos do conlroI do nalaIidad o,
incIuso, no faIlan quionos conslruyon su proyoclo do vida a par-
lir do Ia malornidad / palornidad
16
). Ia inslilucin oscoIar siguo
16 Cfr. IIIL-INLSCO (2003) A|unncs c nc!rcs pc!rcs c!c|csccnics Informos
Ioriodslicos IubIicacin 17, agoslo. Ln: lllp://vvv.iipo-buonosairos.org.ar/
pronsa/informos/pdfs/informo17_madrosadoIosc.pdf
281
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
mirando aI aIumno(a) como un nio quo roquioro proloccin y no
asumo Ios cambios quo loy son parlo do Ia cuIlura juvoniI.
Accionos do conslruccin cuIluraI, como Ia produccin musi-
caI do numorosos jvonos, siguon siondo, para Ia cuIlura oscoIar,
conduclas oxlramuros, dosaprovoclando oI polonciaI oducalivo
quo oIIas posoon
17
. Ln Ia juvonlud acluaI, oI produclo cuIluraI do
mayor consumo os Ia musica y, on lorno a oIIa, so croan grupos
musicaIos do divorsos osliIos quo Ios pormilon insorlarso on cir-
cuilos cuIluraIos aIlornalivos ms ampIios. Ia produccin mu-
sicaI pormilo quo Ios jvonos pason dosdo ospocladoros pasivos
a croadoros aclivos (muclas vocos on conloxlos quo Ios niogan
Ia posibiIidad do Ia croacin), posibiIila oI ojorcicio do docidir y
compromolorso por Io quo so la oscogido, Io quo aIimonla Ia ros-
ponsabiIidad, proporciona aI adlorir a un dolorminado osliIo-
una forma aIlornaliva do vivir su condicin juvoniI, quo oduca on
Ia forma do roIacionarso con Io doms y faciIila Ia conslruccin do
idonlidad. Cada una do oslas polonciaIidados os ignorada por Ia
cuIlura oscoIar por Ia faIla do diIogo con Ia cuIlura juvoniI.
Ia discipIina siguo siondo oI oIomonlo conlraI quo modia on-
lro Ia cuIlura oscoIar y Ia cuIlura juvoniI. LI oIomonlo ordonador
do Ia convivoncia oscoIar on Ia mayora do Ios oslabIocimionlos
os Ia discipIina, Ia quo so oxprosa on una prclica unidiroccionaI
do un cIaro fundamonlo do carclor aduIlocnlrico, siluacin quo
no liono lanla roIacin con Ios aduIlos on s mismos, sino con Ia
malriz on quo sla prclica so ubica, quo asumo un osliIo do roIa-
cin asimlrica (quo incIuso on aIgunos casos so da onlro aIum-
nos). No os un probIoma do odad, sino do acliludos, discursos y
osliIos quo van conhgurado y dando vida a una parlicuIar forma
do roIacin dondo prima Ia vorlicaIidad.
No obslanlo Io anlorior, no so puodo dojar do roconocor quo,
cada voz ms, so aprocia Ia nocosidad do Ios profosoros y diroc-
17 Cfr }uaroz DayroII: }uvonludo, Iroduao CuIluraI o LcoIa Ln: vvv.siapo.com.br/
soomg/loxlos/dayroIIj001.rlf
282
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
livos do conslruir una Iogilimidad fronlo a Ios aIumnos, Ia uni-
diroccionaIidad ya no basla on una sociodad do mayor rocono-
cimionlo do Ios doroclos do Ias porsonas. Ios aIumnos so sabon
sujolos do doroclos y so lacon rospolar. No so puodo dojar do
roconocor, a oslo rospoclo, quo onlro Ios fonmonos do Ias uIlimas
dcadas so oncuonlra Ia irrupcin do Ia infancia y Ia juvonlud
como un aclor sociaI prolagnico, Io quo gonora nuovas doman-
das y rooxionos sobro su Iugar on Ia sociodad, Ia cuIlura y Ia
oducacin. Ia oducacin doja do sor una prclica do lransmisin
do vaIoros y do cdigos do Ias viojas gonoracionos, para avanzar
a una modaIidad do mayor aulonoma y prolagonismo do Ios
aIumnos y aIumnas.
Hoy Ias roIacionos inlorgonoracionaIos prosonlos on Ios os-
labIocimionlos do oducacin socundaria so dobalon onlro lros
vrlicos do una lrada quo os una misma roaIidad
18
: (a) Ia do un
mundo aduIlo quo viclimiza aI mundo juvoniI, dondo Ios jvonos
son invisibiIizados, aI sor lralados soIo como aIumnos, sin roco-
nocimionlo do Ias singuIaridados porsonaIos y dondo oI podor do
docisin osl absoIulamonlo on manos do Ios aduIlos, (b) on un
sogundo vrlico, Ia do un mundo aduIlo quo so dobiIila fronlo aI
mundo juvoniI quo so posiciona (cabo aqu Ia difciI roIacin onlro
oI aduIlo doconlo y oI jovon aIumno, dondo oslo uIlimo manoja
un cumuIo do informacin Iograda do Inlornol mayor quo Ia doI
primoro), y, hnaImonlo, (c) on un lorcor vrlico, Ia prosoncia do
Ios miodos aduIlos anlo un mundo juvoniI quo roclaza Ias poslu-
ras aduIlocnlricas, quo cuoslionan Ias roIacionos do podor lasla
alora oxislonlos y quo busca cambiar Ia asimolra. Todas y cada
una do oslas posibiIidados osln prosonlos o inuyon on Ia ro-
Iacin onlro gonoracionos quo impIica Ia inloraccin podaggica
profosor / diroclivo aIumno / aIumna.
18 Duarlo, CIaudio: Mundos jvonos, mundos aduIlos: Ia gonoracin y roconslruccin
do Ios puonlos rolos on oI Iicoo. Ina mirada dosdo Ia convivoncia oscoIar. Ln: vvv.
minoduc.cI/modia/Ipl/zonas/doc/Iicoos/mundos_jovonos.doc
283
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
2. Ias nuovas formas do Ia organizacin
osludianliI para lacor vaIor su opinin
Toda Ia roaIidad anlos doscrila os Ia baso para quo oI discurso do
Ios osludianlos so oIovo on ms do una ocasin como maIoslar y
lrascionda a Ia opinin pubIica. Ln osas ocasionos, Ias formas do
organizacin doI movimionlo osludianliI dan cuonla, lambin, do
signihcalivos cambios con roIacin a Ias dcadas pasadas.
LI movimionlo do Ios osludianlos socundarios on Ias rocionlos
manifoslacionos roaIizadas on CliIo la IIamado podorosamonlo
Ia aloncin a aIgunos y a olros Ios la doscoIocado, por su forma
do oslrucluracin inlorna, dondo Ios dirigonlos son roompIaza-
dos por vocoros y Ias docisionos no so adoplan on Ias cupuIas
sino on asambIoas.
Lsludios acluaIos sobro Ios movimionlos sociaIos rosaIlan a
Io monos cinco caraclorslicas do Ias nuovas formas do organiza-
cin
19
:
- VaIoros. Roclazan Ias promisas do una sociodad basada on oI
crocimionlo oconmico y buscan una nuova roIacin con Ia
naluraIoza, oI propio cuorpo, oI soxo, oI lrabajo, oI consumo y
so onfocan a un osliIo do vida do roaIizacin do Ia individua-
Iidad.
- Iormas do accin y organizacin. Iormas no convoncionaIos
do accin anlagnicas a Ia poIlica lradicionaI, organizacin
on poquoa oscaIa, dosconlraIizada, anli-jorrquica quo favo-
roco Ia domocracia dirocla.
- Conslilucin. RocIulan principaImonlo aquoIIos quo pagan
Ios coslos doI procoso do modornizacin y aquoIIos ms son-
sibIos a Ios probIomas rosuIlanlos do diclo procoso.
19 Vor aI rospoclo a Aranda Sncloz, Mara }os (2000): LI Movimionlo LsludianliI y
Ia Toora do Ios Movimionlos SociaIos. Ln Rctisic Ccntcrgcncic, onoro-abriI, ao 7,
numoro 21. Inivorsidad Aulnoma doI Lslado do Mxico, ToIuca, Mxico, pp. 225-
250. Ln: lllp://rodaIyc.uaomox.mx
284
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
- Nuovas aspiracionos. Trnsilo lacia vaIoros posl-maloriaIos,
como un ambionlo agradabIo y buona oducacin.
- Salisfaccin do nocosidados puoslas on poIigro. Iroduclo do
Ios cambios on Ias roIacionos sociaIos y IaboraIos, prdida do
Ia idonlidad y docIinacin do Ias roIacionos lradicionaIos Ii-
gadas a IoaIlados.
Donlro do oslo conjunlo do caraclorslicas, una do Ias quo
ms so doslaca por su oxprosin organizaliva os Ia domocracia
dirocla, onlondida bsicamonlo como una forma do domocracia
dondo Ios ciudadanos parlicipan diroclamonlo on oI procoso do
loma do docisionos.
Si bion Ia domocracia dirocla posoo una Iarga lisloria, dado
quo so romonla a Ia anligua domocracia alonionso, con oI paso doI
liompo so piordo y so roompIaza por un sisloma do roprosonlanlos
oIogidos por Ios ciudadanos (Io quo so conoco como domocracia
roprosonlaliva). Hoy, on oI mundo acluaI, muclos movimionlos
sociaIos buscan Ia ovoIucin dosdo oI acluaI sisloma do domocra-
cia roprosonlaliva vigonlo, lacia aIgun lipo do domocracia ms
dirocla o doIiboraliva.
Ln liompos modornos, Ia aparicin do Ia informlica laco
ponsar a muclos on voIvor a Ia idoa do una domocracia dirocla.
Ior una parlo, Ia disconformidad doI ciudadano promodio con
oI accionar do sus roprosonlanlos y, por olra, Ia disponibiIidad
acluaI do modios loIomlicos quo vuoIvon a lacor posibIo oI idoaI
do quo lodos Ios ciudadanos oxproson su voIunlad, lan IIovado a
una rovaIorizacin do Ia domocracia dirocla.
Quionos rovindican Ia domocracia dirocla so oponon a Ia do-
mocracia roprosonlaliva, cuoslionndoIo quo so basa on Ia oIoccin
do "roprosonlanlos" quo, una voz oIogidos, so arrogan oI doroclo
do "roprosonlar" sin ningun mocanismo quo asoguro oI conlroI do
oslos "dirigonlos" por parlo do Ias basos quo Ios oIigioron.
285
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Ias crlicas a Ia domocracia dirocla, a su voz, so conconlran
on cuoslionar su praclicidad y ohcioncia, docidir modianlo asam-
bIoas -so indica- quo os Ionlo y cosloso, Io quo provoca faliga y
Iuogo apala (so caora on un asambIosmo oslriI). Olra dos-
vonlaja os quo Ias asambIoas puodon dosombocar on domagogia,
so lormina oscuclando a Ios quo ms labIan o lionon ms faciIi-
dados para oxprosar sus punlos do visla. Ior uIlimo, so cuoslio-
na lambin Ia dihcuIlad para lralar, modianlo oslo modio, lomas
compIojos (rosuIla ms fciI para progunlas corlas y rospuoslas
dicolmicas, Io quo puodo gonorar Ia oIoccin do poIlicas inco-
loronlos.
Ia rospuosla a oslas crlicas va por Ias posibiIidados doI In-
lornol como modio para rocogor Ia opinin y quo, on Ias domo-
cracias roprosonlalivas, nada asogura quo so puodan oscuclar
lodas Ias vocos (priman Ios profosionaIos do Ia poIlica) y quo oI
probIoma do docisionos inconsislonlos lambin osl prosonlo on
osa frmuIa.
Hoy, cuando una do Ias caraclorslicas principaIos do Ias
cuIluras juvoniIos prosonlos os sor parlo do una gonoracin vi-
doo-formada, quo naco onlro panlaIIas y rodos
20
, on paIabras do
CasloIIs, quo son labilanlos do Ia sociodad rod, Ios movimionlos
sociaIos y onlro oIIos on forma muy ospociaI oI movimionlo os-
ludianliI, oncuonlran on Inlornol un podoroso inslrumonlo quo
Ios faciIila su accin y organizacin. Ioro, qu os Io ospochco`,
so progunla CasloIIs
21
, qu Io conhoro ospocihcidad a Ia moviIi-
zacin sociaI a parlir doI loclo do quo so laga por Inlornol` Bion,
lay lros rasgos quo son fundamonlaIos on Ia inloraccin onlro In-
lornol y Ios movimionlos sociaIos. LI primoro os quo asislimos,
on Ia sociodad, fuora do Inlornol, a una crisis do Ias organizacio-
20 Vor aI rospoclo: Ioixa, CarIos Gcncrccic Ic jctcniui c| Scg|c XX|. Ld. Obsorvalori
CalaI do Ia }ovonlul, Aporlacions 12, BarcoIona, 2002. Tambin oI lrabajo do Do Ia
ViIIa MoraI }imnoz, Mara y Ovojoro BornaI, Anaslasio (2005) Iuvonlus digilaIis y
Iuvonlus Iudons como lipoIogas psicosocioIgicas do jvons conlompornos Ln
|nicrtcncicn Psiccsccic|, 2005, voI. 14 n. 2 pgs. 161-175.
21 CasloIIs, ManuoI Inlornol y Ia sociodad rod. Ln: lllp://vvv.uoc.odu/vob/osp/
arlicIos/casloIIs/prinl.llmI
286
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
nos lradicionaIos oslrucluradas, consoIidadas, lipo parlidos, lipo
asociacionos do orionlacin diroclamonlo poIlica, y, adoms, so
produco Ia omorgoncia do acloros sociaIos, fundamonlaImonlo a
parlir do coaIicionos ospochcas sobro objolivos concrolos (...). Ls
docir, on gonoraI, on Ia sociodad lay un saIlo do Ios movimion-
los sociaIos organizados a Ios movimionlos sociaIos on rod a baso
do coaIicionos quo so consliluyon on lorno a vaIoros y proyoclos.
Inlornol os Ia oslruclura organizaliva y oI inslrumonlo do comu-
nicacin quo pormilo Ia oxibiIidad y Ia lomporaIidad do Ia mo-
viIizacin, poro manloniondo, aI mismo liompo, un carclor do
coordinacin y una capacidad do onfoquo do osa moviIizacin.
LI sogundo rasgo, sosliono CasloIIs, os quo Ios movimionlos
sociaIos so dosarroIIan, cada voz ms, on lorno a cdigos cuIlu-
raIos, a vaIoros, son movimionlos quo dopondon sobro lodo do
Ia capacidad do comunicacin y do Ia capacidad do IIovar a cabo
un rocIulamionlo do apoyos y do oslmuIos modianlo osa IIama-
da a Ios vaIoros, a Ios principios y a Ias idoas (...). Ia lransmisin
inslanlnoa (a lravs do Inlornol) do idoas on un marco muy am-
pIio pormilo Ia coaIicin y Ia agrogacin on lorno a vaIoros
22
.
Inlornol pormilo, adoms, dosvoIar con faciIidad aquoIIos movi-
mionlos sociaIos quo no so consliluyon on lorno a Io quo dicon
quo son. LI lorcor rasgo ospochco do Ios movimionlos sociaIos
os quo, cada voz ms, indica CasloIIs, oI podor funciona on rodos
gIobaIos y Ia gonlo liono su vivoncia y conslruyo sus vaIoros, sus
lrincloras do rosisloncia y do aIlornaliva on sociodados IocaIos.
(...) Inlornol pormilo Ia arlicuIacin do Ios proyoclos aIlornalivos
IocaIos modianlo proloslas gIobaIos quo acaban alorrizando on aI-
gun Iugar, poro quo so consliluyon, so organizan y so dosarroIIan
a parlir do Ia conoxin Inlornol, os docir, conoxin gIobaI, do mo-
vimionlos IocaIos y do vivoncias IocaIos. Inlornol os Ia conoxin
gIobaI-IocaI, quo os Ia nuova forma do conlroI y do moviIizacin
sociaI on nuoslra sociodad
23
.
22 Idom.
23 Idom.
287
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
2.1. Nuctcs |crncs !c crgcnizcrsc pcrc |cccr pc|iiicc
AI margon doI dobalo lorico do Ias forlaIozas y dobiIidados do
una domocracia dirocla on Ia sociodad acluaI, un dalo irrofula-
bIo os quo dislinlos Movimionlos SociaIos on gonoraI, y on forma
muy principaI on oI Movimionlo LsludianliI Ios principios quo
dan vida a Ia domocracia dirocla so lan ido inslaIado pauIalina-
monlo y, aI parocor, gozan do buona saIud y posoon una osporan-
za do vida quo augura quo so dobo aprondor a conocor, rospolar y
vaIorar osla modaIidad do goslin.
Ias organizacionos gonoradas o quo asumon Ia Igica do Ia
domocracia dirocla posoon una oslruclura dondo Ia parlicipa-
cin do lodos Ios inlogranlos do Ia organizacin os faciIilada por
su lorizonlaIidad, Ia roIovancia do Ia baso, Ia considoracin do
ospacios micro (naluraIos a Ias porsonas como son sus propios
cursos, Io quo faciIila adoms Ia discusin do sus probIomas ms
corcanos) y Ia oxisloncia do mocanismos do conlroI para oI asogu-
ramionlo doI rospolo a Ias docisionos lomadas.
Ina organizacin roprosonlaliva do osla modaIidad, a modo
do ojompIo, os oI CGR (Consojo GonoraI do Roprosonlanlos), or-
ganizacin quo roprosonla a Ios osludianlos do Ia IacuIlad do Ii-
Iosofa y Humanidados do Ia Inivorsidad do CliIo, oI cuaI so pro-
sonla a s mismo como una oxporioncia aIonladora para lodo oI
movimionlo osludianliI CliIono, socundario o univorsilario. LI
CGR so oslruclura a parlir do Ias basos do cada curso, oslabIoco
una sorio do mocanismos do conlroI do parlo do Ios osludianlos a
Ia lora do Ias docisionos quo so lomon y apunla a dojar oI podor
do osas docisionos on sus manos. LI sisloma os oI siguionlo: cada
curso y carrora do Ia IacuIlad disculo on una asambIoa Ios pro-
bIomas IocaIos o gonoraIos doI movimionlo osludianliI. Iuogo, Ias
propuoslas, Ias docisionos y volacionos quo cada curso ofocluo
son oxprosadas por sus vocoros, quo son lolaImonlo rovocabIos, y
quo dobon IIovar Ia voz do Ia asambIoa a cada inslancia suporior
do docisin, a Ias asambIoas do IacuIlad (aI CGR) o, por ojom-
pIo, a Ia ILCH (Iodoracin do Lsludianlos do Ia Inivorsidad do
288
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
CliIo). Ias docisionos oxprosan, as, Ia voIunlad y Ios inlorosos
doI conjunlo do Ios osludianlos. Adoms, cada osludianlo puodo
asislir a Ias rounionos do Carrora o aI CGR do IacuIlad para dar
sus opinionos y para podor 'conlroIar' quo Ios doIogados oxpro-
son hoImonlo Ias docisionos, Ias posicionos y oI volo quo ropro-
sonlan
24
.
Siluacin muy simiIar a Ia AsambIoa Coordinadora do Lslu-
dianlos Socundarios |ACLS] on CliIo, quo osl cIaramonlo con-
signada on oI roIalo do su origon. Io primoro fuo oslabIocor Io
innocosario quo os una organizacin osludianliI sin lojido sociaI
quo Ia impuIso. Ior ondo, conslruir dosdo arriba, con Ios corobros
dirigonciaIos lrabajando a miI por lora, oscribiondo docIaracio-
nos fuo dosoclado. No os Ia ACLS una 'coordinadora do prosi-
donlos do CCAA', sino una do osludianlos organizados, Io quo
rosaIla Ia imporlancia do conslruir movimionlo on micro on Ios
Iicoos, como baso do Io quo so oslabIozca arriba. SoIo una orga-
nizacin roaI on Ias basos posibiIilar quo, on aIgun momonlo, so
vuoIva a labIar do fodoracin roprosonlaliva, y Ia conslruccin do
oso lojido fundamonlaI sor laroa do lodos quionos lrabajon on Ia
ACLS (...). Ia aulonoma os un principio roclor, as como Ia lori-
zonlaIidad, quo dobo onlondorso como 'accin dirocla do masas',
Io conlrario a doIogar osa accin on un dirigonlo. Ior oslo, no so
pIanloa jorarquizacin ni diroccin conlraI como nocosidad. Cada
soclor quo so inlogro liono Ia misma imporlancia. Ias docisionos
so loman abajo, on asambIoas do Iibro convocaloria. Ias cIsicas
diroclivas y sus funcionos y alribucionos son roompIazadas por
comisionos ojoculivas quo so ajuslan a Ias rosoIucionos por lodos
lomadas y Ias ojoculan pubIicamonlo
25
.
24 Ina organizacin do domocracia dirocla osludianliI. Ia oxporioncia doI CGR. C|csc
ccnirc C|csc N 34, 05-04-2002 por: MiguoI I Ln: lllp://vvv.cIasoconlracIaso.
cI/poriodico.plp`nola=134
25 Comisin Congroso 2001, Documonlo do Discusin: Hisloria ACLS. Ln: vvv.
nodo50.org/acos/documonlos/documonlo_fosos.llm
289
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
2.2. Ics ccrccicrisiiccs ccnuncs !c |cs crgcnizccicncs
!c !cnccrccic !irccic
Numorando Ios cambios quo lrao consigo osla oslrucluracin
dislinla a Ia do carclor lradicionaI do Ias organizacionaIos lanlo
poIlicas como sociaIos, so puodo indicar Io siguionlo:
- Invorsin do Ia Igica piramidaI lradicionaI, dondo oI vrlico
suporior consliluyo oI punlo mayor do onorga. Ln Ias orga-
nizacionos do oslruclura lradicionaI, os on Ia cuspido dondo
doscansa labiluaImonlo (no nocosariamonlo roconocido on oI
discurso oxpIcilo) Ia laroa do proponor, molivar, conducir o
incIuso ovaIuar, siluacionos lodas quo juslihcan oI caIihcali-
vo do dirigonlo, para quionos dirigon. Ln Ias organizacio-
nos con domocracia dirocla, Ios dirigonlos son roompIazados
por vocoros, quo dan a conocor Ia voz do sus roprosonla-
dos. Su laroa no os dirigir, sino sor porlador do Ia voz do Ia
asambIoa.
- A diforoncia lambin do Ios dirigonlos, Ios vocoros son vo-
coros rovocabIos, os docir sobro oIIo osl siompro Ia posibi-
Iidad do su rpido cambio. LIIo, a diforoncia do Ia laroa diri-
gonciaI, dondo oI dirigonlo os oIogido por un porodo por Io
gonoraI no monor do liompo, y dondo oI rovocar su mandalo
no os una lrmilo do fciI faclura.
- Ia posibiIidad do un aIlo y rpido conlroI sobro Ios voco-
ros ayuda, adoms, a una fuorlo discipIina do rospolo do Ios
acuordos, onlro oIIos, Ia manloncin doI siIoncio cuando as
fuo docidido.
- Ios vocoros, como uno onlro sus paros, cumpIon una laroa
ms donlro do Ia organizacin, Ia quo, on su inlorior, arlicuIa
un compIojo lojido quo posibiIila, a sus inlogranlos, parlici-
par on numorosas roas y comisionos do lrabajo. Siluacin
quo aporla aI invoIucramionlo o idonlihcacin con Ia organi-
zacin.
290
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
- Ia vaIoracin do Ia iguaIdad gonora, aI inlorior do Ias or-
ganizacionos, un cuidado por Ia prosoncia fomonina on Ias
laroas do roprosonlacin. So cuida quo, lanlo on Ias Iaboros
do vocora como on Ia dislribucin do laroas divorsas, oxisla
oquiIibrio on lrminos do gnoro.
- Ia rod inlorna do lrabajo do Ias organizacionos con domocra-
cia dirocla laco una uliIizacin pormanonlo do Ios modios
locnoIgicos para Ia pIanihcacin y discusin sobro sus ac-
cionos, Ias quo, una voz ojoculadas uliIizando nuovamonlo
Ios modios locnoIgicos son ovaIuadas y difundidas. Iara
oslo hn, Ios loIfonos coIuIaros, oI inlornol, oI clal, Ios bIog,
Ias folos digilaIos, olc., so uliIizan con gran masividad y vor-
saliIidad.
- LI aprondizajo o incorporacin doI vaIor do Ia comunicacin
lacon lambin quo oslas organizacionos soan dioslras on oI
monsajo lacia Ios olros, ya no soIo on Ia comunicacin inlor-
na. Irasos corlas y folos impaclanlos son parlo do Ia agonda
do comunicacin diaria lacia quionos so quioro IIogar, incIui-
dos Ios modios do comunicacin do masas.
2.3. || nctinicnic csiu!icnii| su rc|ccicn ccn |cs
nctinicnics pc|iiiccs
Ias organizacionos osludianliIos quo asumon Ia Igica do una do-
mocracia dirocla, por Io gonoraI, no so inscribon ni adlioron a un
parlido poIlico on parlicuIar, sino quo manlionon una aulono-
ma do Ias orgnicas parlidarias. Conducla quo os, por Io doms,
acordo a su discurso do rospolo do Ias diforoncias o iguaIdad do
Ias porsonas. LIIo no impIica quo quionos inlogran oslas organi-
zacionos no posoan posicionos poIlico-parlidislas, sino quo sus
posicionos son un oIomonlo ms on oI diIogo inlorno, on Ia do-
mocracia do Ia organizacin.
Io anlorior lampoco impIica quo oslas organizacionos no
longan opcionos poIlicas. Io comun os quo Ias organizacionos
291
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
do domocracia dirocla posoan opcionos poIlicas cIaras, poro su
discurso sobro oI parlicuIar diforoncia Ia poIlica do Io poIlico.
Io primoro, Io vaIoran y roIovan como inloronlo a Ia vida sociaI,
incIuso cuoslionan a quionos no adoplan una posicin poIlica o
lralan do pasar como apoIlicos. Io sogundo, como organizacin
(como un lodo mayor a Ia suma do sus individuaIidados), mu-
clas vocos roclazan Io poIlico como un vicio do Ias domocracias
roprosonlalivas, quo lormina convirlindoso on un ospacio ajono
y Iojano, o incIuso profosionaIizado, quo gira sobro s mismo aIo-
jndoso do Ia vida y nocosidados do Ias porsonas.
In aspoclo imporlanlo a considorar on oslo mbilo os quo,
aI inlorior do Ias organizacionos quo asumon osla forma do os-
lrucluracin, convivon Ias lradicionaIos orgnicas parlidarias con
olras y nuovas formas do agrupacin juvoniI. Do osla forma, dos-
do coIoclivos cuIluraIos lasla adlosionos musicaIos y/o a oqui-
pos do fulboI so arlicuIan y croan compIojos vncuIos on funcin
doI inlors quo Ios IIov a organizarso.
No obslanlo Ia aulonoma y lorizonlaIidad indicadas, no so
puodo dojar do roconocor Io indicado por }os Mara Aranda Sn-
cloz (2000)
26
rospoclo do quo Ios movimionlos osludianliIos so
componon do una masa mayorilaria do jvonos quo parlicipan
ospordicamonlo y un grupo do aclivislas quo conlinuamonlo
osln IIovando a cabo accionos divorsas quo, do aIguna manora,
manlionon Ia aclividad doI movimionlo (p. 243). LI nucIoo acli-
visla indica Aranda dosompoa Ias siguionlos funcionos: a)
consorvacin y acluaIizacin do Ia momoria coIocliva doI movi-
mionlo, b) aclilud vigiIanlo anlo Ios aconlocimionlos, manlonion-
do siompro aIgunas pro-domandas doI movimionlo, c) inquiolar
a Ias masas osludianliIos sobro Ios probIomas y Ias accionos a
lomar, y moviIizacin do Ias mismas, d) nucIoo organizador doI
movimionlo, o) pIanloamionlo do Ias domandas, f) formuIar oI
discurso do Ia prolosla osludianliI, y g) conlro doI manlonimionlo
maloriaI o idooIgico doI movimionlo (p. 243).
26 Aranda Sncloz, }os Mara: Op. Cil. Ig. 243.
292
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
3. ConcIusin: Ia imporlancia doI prolagonismo
do Ios jvonos on Ia oscuoIa socundaria
Sor jovon, on Ia roaIidad acluaI, liono profundas diforoncias con
Ias sociodados pasadas dondo oxislan Inoas quo soaIaban oxac-
lamonlo oI momonlo do lransicin do Ia juvonlud a Ia odad aduI-
la. Ln Ias sociodados arcaicas, ahrma }os Maclado Iais (2000),
Ios riluaIos do Ia circuncisin. Ms lardo, oI malrimonio y oI inicio
doI lrabajo oran momonlos cIavo para adquirir Ia condicin do
aduIlo. Y so doca doI sorvicio miIilar quo laca 'lombros' a Ios
muclaclos (y, on liompo do guorra, adoms, acababa con oIIos).
AcluaImonlo, Ias Inoas quo soaIan Ias fronloras onlro Ia juvon-
lud y Ia odad aduIla son ms vagas, y Ios jvonos cada voz ms
considoran Ia vida como aIgo inoslabIo, ucluanlo, disconlinuo y
rovorsibIo (p. 91).
Ia roaIidad do Imilos difusos so conviorlo, on Ia juvonlud,
on un dalo con oI cuaI so convivo sin mayor dihcuIlad, poro no
soIo on su oxprosin oxlorna, como podran sor Ios ospacios do
libridoz cuIluraI, sino quo on Ias propias vidas juvoniIos, don-
do on un mismo jovon so manihoslan, on ms do una ocasin,
conduclas quo dan cuonla principaImonlo a Ios ojos do Ios ma-
yoros do una vordadora fragmonlacin. Ln paIabras do }osus
Marln Barboro (2002), .quiz ninguna olra hgura como Ia doI
ujo loIovisivo para asomarnos a Ias rupluras y Ias formas do
onganclo quo prosonla Ia nuova oxporioncia cuIluraI do Ios jvo-
nos. Ia programacin loIovisiva so laIIa fuorlomonlo marcada, a
Ia voz, por Ia disconlinuidad quo inlroduco Ia pormanonlo frag-
monlacin -cuyos modoIos on lrminos osllicos y do ronlabiIi-
dad so laIIan on oI vidoo-cIip pubIicilario y oI musicaI- y por Ia
uida mozcoIanza quo posibiIila oI zcpping, oI conlroI romolo aI
loIovidonlo, ospociaImonlo aI loIovidonlo jovon anlo Ia frocuonlo
mirada moIosla doI aduIlo, para armar su programa' con frag-
monlos o roslos do doporlos, nolicioros, concursos, conciorlos o
poIcuIas (p. 4).
293
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Lsla roaIidad do lrayoclorias no IinoaIos y fragmonlacin va
laciondo do Ia juvonlud una oxporioncia dislinla do Ia vivida por
oI mundo aduIlo. AIgo propio y diforonlo poro quo, a su voz, on
su inlorior, lambin so diforoncia no oxisliondo una sino divor-
sas cuIluras juvoniIos. Ln paIabras do CarIos Ioixa (1998), on un
sonlido ampIio, Ias cuIluras juvoniIos so rohoron a Ia manora on
quo Ias oxporioncias sociaIos do Ios jvonos son oxprosadas coIoc-
livamonlo modianlo Ia conslruccin do osliIos do vida dislinlivos,
IocaIizados on oI liompo Iibro o on ospacios inlorsliciaIos do Ia
vida inslilucionaI (p. 84). Lxprosionos lolorognoas onlro s quo
no osln oxonlas do inuoncias doI modio poro quo pormilon di-
foronciar a Ios jvonos do Ios aduIlos y a Ios jvonos onlro s.
AI inlorior do cada una do oslas microsociodados, divorsas
manifoslacionos simbIicas son roordonadas y roconloxluaIiza-
das, Iogrando como rosuIlado Ia conslruccin do un osliIo juvoniI
propio quo so manihosla, principaImonlo, on un Ionguajo como
forma do oxprosin oraI dislinliva do Ios aduIlos, Ia adopcin do
una musica quo, por su consumo y croacin, marca una idonlidad
grupaI y, por uIlimo, una osllica quo idonlihca visuaImonlo aI
grupo (forma do IIovar oI poIo, ropa o accosorios). LI jovon do
loy como on olras pocas busca docir, con su Ionguajo, musica
y osllica, quin os I, a qu grupo adlioro.
No so puodo dojar do roconocor quo oslas conduclas posoon,
adoms do Ia busquoda do una idonlidad propia, muclo do ciorla
rosisloncia sociaI fronlo a Ia roaIidad do un mundo gIobaIizado
quo uniforma Ias conduclas do Ias porsonas, do una sociodad con
Lslados quo codon su ospacio a Ias Ioyos doI morcado y ponon
on riosgo Ias idonlidados nacionaIos (quo muclas vocos lan sido
consliluidas dosdo oI propio Lslado), do un dorrumbo, adoms,
do Ias ulopas o idooIogas quo onlrogaban un moga-roIalo para
oxpIicar lodos Ios campos do Ia vida.
Ia apropiacin do ciorlos ospacios como propios, vordadoros
lorrilorios juvoniIos, caraclorizados por conconlrar baros, pIazas
294
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
y canclas do fulboI, como lambin Ia accin doI grc|ii dondo
Ios jvonos marcan sus lorrilorios con Ios nombros do Ios gru-
pos con quo so idonlihcan, ya soa musicaIos o fulboIslicos, poro
lambin con sus propias clapas (apodos) son, on dohniliva,
ahrmacin do idonlidad, do manifoslacin do sonlimionlos por-
sonaIos o propios do Ios grupos do porlononcia.
Con una hnaIidad simiIar (domoslrar idonlidad) os posibIo
vor lambin Ia apropiacin doI propio cuorpo y Ia inscripcin do
su propio soIIo dislinlivo on oI uso do porforacionos corporaIos
(piorcings) y laluajos (laloo), Io quo nos labIa on dohniliva do
vordadoras lribus urbanas quo, laciondo uso doI ospacio urba-
no-corporaI con una gran divorsidad do sonlidos y signihcados,
conslruyon idonlidad on un mundo quo obslacuIiza su surgi-
mionlo
27
. Lslas nuovas manifoslacionos cuIluraIos juvoniIos, do
una vordadora lribaIizacin como oxprosin do subjolividad,
nacon, adoms, por Ia busquoda do afoclos, do nuovos lipos do
roIacionos quo dojon do Iado Ias conslruccionos marcadas por Ia
racionaIidad. Ls una vuoIla a Io lribaI, a Io afoclivo-omocionaI,
propio do Ia comunidad, componsando Ia alomizacin y Ia dis-
grogacin do Ias grandos urbos.
A posar do Ia onormo divorsidad quo acluaImonlo caracloriza
a Ia cuIlura juvoniI, oIIa, sosliono }uan CarIos Todosco (2003)
28
,
rogislra aIgunos oIomonlos comunos quo son conlrarios, anlag-
nicos, o aI monos muy diforonlos do Ios quo priviIogia Ia cuIlura
oscoIar. Ia cuIlura juvoniI olorga mucla imporlancia aI cuorpo, a
Ia musica, a Ias formas porsonaIizadas do Ia roIigin, aI prodomi-
nio do Ia imagon, a Ia ompala con Ias nuovas locnoIogas do co-
municacin, a Ia afoclividad como dimonsin do Ia porsonaIidad
27 Ls imporlanlo indicar quo oslas rosisloncias, oslas formas do diforonciacin y
conslruccin do idonlidad son muy bion aprovocladas por Ias grandos cadonas
comorciaIos, quo ponon a Ia vonla Ios accosorios quo dan idonlidad (Ia musica con Ia
cuaI so prolosla, onlro olros produclos).
28 }uan CarIos Todosco: IrobIomas y londoncias do roforma on Amrica Ialina. Ln
Gormn Rama (odilor): A|icrnciitcs !c Rc|crnc !c |c |!ucccicn Sccun!cric. Banco
Inloramoricano do DosarroIIo, 2003.
295
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
y do Ias roIacionos sociaIos, y aI prosonlo como dimonsin lom-
poraI fundamonlaI. Lsla nuova concopcin cuIluraI impIica, do
aIgun modo, una prdida do Ia imporlancia do ciorlos oIomonlos
conlraIos y cIsicos do Ia cuIlura oscoIar, como son oI prodominio
do Ia Ioclura, Ia vaIorizacin doI conocimionlo y doI lrabajo sis-
lomlico, Ia poslorgacin do salisfaccionos, Ia vaIoracin doI pa-
sado como palrimonio a lransmilir, y doI fuluro, como proyoclo
para oI cuaI os prociso formarso.
Ina oducacin do caIidad oxigo roconocor a acloros y aulo-
ros impIicados. Lxigo, on oI caso do Ios osludianlos, oscuclar su
voz
29
, quo so arlicuIa dosdo sonlimionlos y vivoncias, quo no no-
cosariamonlo so oxprosa on Ios cdigos acoslumbrados doI mun-
do aduIlo
30
. Ls un Ionguajo propio quo, para oscuclarIo, provia-
monlo lay quo roconocorIo. Ln Ias oscuoIas y Iicoos, no soIo lay
aIumnos(as), lay jvonos, ciudadanos y ciudadanas, con una so-
rio do doroclos y doboros. Su vaIor no radica on Ia polonciaIidad
do sor ciudadanos doI fuluro, son ciudadanos y ciudadanas alo-
ra. Do aqu Ia nocosidad do conocor y abrir ospacio, on Ia cuIlura
oscoIar, a Ia prosoncia do Ia cuIlura juvoniI, una cuIlura vigorosa
y a momonlos ambigua, viva o imporlinonlo, quo muclas vocos
so doja soIo lransilar por Ios mrgonos, quodando como una c||c-
gc!c on Ia casa quo lambin Io porlonoco. Sin un conocimionlo
socioIgico do Ios aIumnos y aIumnas do loy, os difciI oI Iogro do
una oducacin do caIidad.
29
Baoza Corroa, }orgo (2002): Ioor dosdo Ios aIumnos(as), condicin nocosaria para
una convivoncia oscoIar domocrlica. Ln: INLSCO: |!ucccicn Sccun!cric. un ccninc
pcrc c| Dcscrrc||c Huncnc. Sanliago do CliIo. Ln Inlornol on: lllp://vvv.cidpa.org/
lxl/arlicuIos/InoscoarlLDcuIo.doc
30
Conocor cmo loy so oslrucluran Ias organizacionos juvoniIos rosuIla una nocosidad
fundamonlaI para oI diIogo con oIIa. Rospolar su forma do organizacin, por Io lanlo
sus liompos y sus modaIidados do loma do docisin, do soguro impIica lambin un
cambio para quionos inloracluan con oIIa, ya quo Ios obIiga a saIir dosdo sus Igicas
aprondidas y asumidas on sus oslrucluras organizalivas lradicionaIos.
296
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
BibIiografa consuIlada
Araujo o OIivoira, }oao Balisla (2000). |!ucccicn Mc!ic cn Ancricc Iciinc. !i-
tcrsicccicn cui!c!. Documonlo do Apoyo para oI Sominario
sobro Irospoclivas do Ia Lducacin on Ia Rogin do Amrica
Ialina y oI Caribo, organizado por INLSCO, Sanliago do Cli-
Io, 23/25 do agoslo 2000.
Aranda Sncloz, Mara }os (2000). LI Movimionlo LsludianliI y Ia Toora
do Ios Movimionlos SociaIos. Ln Rctisic Ccntcrgcncic, onoro-
abriI, ao 7, numoro 21. Inivorsidad Aulnoma doI Lslado do
Mxico, ToIuca, Mxico, pp. 225-250. Ln: lllp://rodaIyc.uao-
mox.mx
Baoza Corroa, }orgo (2001). Ia visibiIidad doI jovon on Ia cuIlura oscoIar:
Ia lransicin doI roI do osludianlo aI ohcio do aIumno(a). Ln
Rctisic jOV|Ncs, Rovisla do Lsludios sobro }uvonlud Ldilada
por Ldicionos Nuova Lpoca, Inslilulo do Ia }uvonlud do Mxi-
co. Ao 5 N 14, mayo agoslo, pginas 110-131.
________ (2001). || ccic !c scr c|unnc cn jctcncs !c |iccc !c sccicr pcpu|cr. Ini-
vorsidad CalIica CardonaI RauI SiIva Honrquoz, Iibro sorio
invosligacionos, N 19, Sanliago, CliIo.
________ (2002). Ioor dosdo Ios aIumnos(as), condicin nocosaria para una
convivoncia oscoIar domocrlica. Ln: INLSCO: |!ucccicn Sc-
cun!cric. un ccninc pcrc c| Dcscrrc||c Huncnc. Sanliago do CliIo. Ln:
lllp://vvv.cidpa.org/lxl/arlicuIos/InoscoarlLDcuIo.doc
Banco MundiaI (2006). |n|crnc sc|rc c| !cscrrc||c nun!ic|. || !cscrrc||c |c
prcxinc gcncrccicn. Ln: lllp://silorosourcos.vorIdbanI.org/
INTWDR2007/Rosourcos/1489782-1158107976655/ovorviov-
os.pdf
CasloIIs, ManuoI. |nicrnci |c sccic!c! rc!. Ln: lllp://vvv.uoc.odu/vob/
osp/arlicIos/casloIIs/prinl.llmI
Comisin Congroso (2001). Dccuncnic !c Discusicn. Hisicric AC|S. Ln:
vvv.nodo50.org/acos/documonlos/documonlo_fosos.llm
Do Ia ViIIa MoraI }imnoz, Mara y Ovojoro BornaI, Anaslasio (2005). Iu-
vonlus digilaIis y Iuvonlus Iudons como lipoIogas psicosocio-
Igicas do jvons conlompornos Ln |nicrtcncicn Psiccsc-
cic|, 2005, VoI. 14 n. 2 pgs. 161-175.
Duarlo, CIaudio. Mundos jvonos, mundos aduIlos: Ia gonoracin y ro-
conslruccin do Ios puonlos rolos on oI Iicoo. Ina mirada dos-
do Ia convivoncia oscoIar. Ln: vvv.minoduc.cI/modia/Ipl/
zonas/doc/Iicoos/mundos_jovonos.doc
297
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Ioixa, CarIos. Gcncrccic Ic jctcniui c| Scg|c XX|. Ld. Obsorvalori CalaI do
Ia }ovonlul, Aporlacions 12, BarcoIona, 2002.
Gmoz, Iuis Iornando (2001). IriviIogio roconocimionlo y ovaIuacin do
Ionguajo: una mirada a Ios cdigos socioIinguslicos on Ia cuI-
lura oscoIar. 1cncs Digiic|, Rctisic ||ccircnicc !c |siu!ics Ii|c|c-
giccs. N 2, noviombro 2001, CoIombia. Ln: vvv.um.os/lonos-
digilaI/znum2/osludios/IuisIGomozlonos2.llm
IIIL-INLSCO (2001). VioIoncia on mbilos oducalivos. Informos Iorio-
dslicos IubIicacin N 1, juIio 2001, Argonlina. Ln: lllp://
vvv.iipo-buonosairos.org.ar/pronsa/informos/pdfs/infor-
mo01_vioIoncia.pdf
IIIL-INLSCO (2003). AIumnos o madros y padros adoIosconlos` In-
formos Ioriodslicos IubIicacin 17, agoslo. Ln: lllp://vvv.
iipo-buonosairos.org.ar/pronsa/informos/pdfs/informo17_
madrosadoIosc.pdf
}acinlo, CIaudia (2006). Ic cscuc|c nc!ic. Rccxicncs sc|rc |c cgcn!c !c |c in-
c|usicn ccn cc|i!c!. L. Iundacin SanliIIana, Buonos airos, Ar-
gonlina.
}uroz, DayroII. }uvonludo, Iroduao CuIluraI o LcoIa Ln: vvv.siapo.
com.br/soomg/loxlos/dayroIIj001.rlf
KossIor, GabrioI (2002). Ia oxporioncia oscoIar fragmonlada. Lsludianlos y
doconlos on Ia oscuoIa modia on Buonos Airos. Ld. Inslilulo
InlornacionaI do IIanoamionlo do Ia Lducacin (IIIL) INLS-
CO Ln: vvv.crmariocovas.sp.gov.br/pdf/poI/IossIor.pdf
Ia oxporioncia doI CGR. CIaso conlra CIaso. N 34, 05-04-2002 por MiguoI I.
Ln: lllp://vvv.cIasoconlracIaso.cI/poriodico.plp`nola=134
Macodo, Boalriz y KalzIovicz, RaquoI (2000). |!ucccicn Sccun!cric. 8c|cncc
Prcspcciitc. Documonlo do Discusin para oI Sominario sobro
Irospoclivas do Ia Lducacin on Ia Rogin do Amrica Ialina y
oI Caribo, organizado por INLSCO, Sanliago do CliIo, 23/25
do agoslo 2000.
Mandujano Buslamanlo, Iornando (2002). LI saIvajo on oI auIa: Ios probIo-
mas do Ionguajo o idonlidad on oI rondimionlo do osludianlos
pobros urbanos. Rctisic Scpicnsc, CliIo. Ln: vvv.sopionsa.
cI/Iislas_arlicuIos/arlicuIos_sopionsa/2002/02_fobroro_
2002/20020221_fram.llmI
Iroyoclo RogionaI do Indicadoros Lducalivos. Informo Pcncrcnc |!ucciitc
!c Ics Ancriccs. Ldilado por oI Iroyoclo RogionaI do Indicado-
ros Lducalivos rosuIlanlo do Ia II Cumbro do Ias Amricas.
298
Domandas y organizacin do Ios osludianlos socundarios - j. 8cczc
Rctisic ||ccircnicc Iciinccncriccnc !c |siu!ics sc|rc jutcniud. Ao 2 N 3
1or. Somoslro 2006, junio 2006. Numoro monogrhco: Ics |s-
iu!icnics Sccun!crics !c C|i|c. cucn!c |cs jctcncs sc ncnicsicn...
Ldilada por CLIA}I. Ln: vvv.jovonosIac.org/porlaI/000/
pubIicacionos/rovisla/3/indox.llm
Roborls, Kon (2003). IrobIoms and Iriorilios for llo SocioIogy of Youll.
Ln: Bonnoll, Andy, CiosIiI, MarI y MiIos, Slovon (odilors). Rc-
sccrc|ing Ycui|. |!. Pc|grctc Mccni|cn. Grcci 8riicin, 2003.
Sapiains Arru, RodoIfo y ZuIola Iaslor, IabIo. Rcprcscniccicncs sccic|cs !c |c
cscuc|c cn jctcncs ur|cnc pcpu|crcs !cscscc|crizc!cs. Rctisic U|ii-
nc Dccc!c. N 15, CIDIA Via doI Mar CliIo, Oclubro 2001, pp.
53-72. Ln: vvv.cidpa.org/lxl/15arl_02.doc
Todosco, }uan CarIos. IrobIomas y londoncias do roforma on Amrica
Ialina. Ln Gormn Rama (odilor). A|icrnciitcs !c Rc|crnc !c
|c |!ucccicn Sccun!cric. Banco Inloramoricano do DosarroIIo,
2003.
Tonli Ianfani, LmiIio (2000). CuIluras }uvoniIos y CuIlura LscoIar. Ln:
lllp://vvv.iipo-buonosairos.org.ar/pdfs/sominario_inlor-
nacionaI/panoI4_fanfani.pdf
INLSCO (2002). Prcccic Rcgicnc| !c |!ucccicn pcrc Ancricc Iciinc c| Cc-
ri|c. Irimora rounin inlorgubornamonlaI doI Iroyoclo Rogio-
naI, Ia Habana, Cuba, 14-16 do noviombro 2002.
ViIIarrooI Rosondo, GIadys, Ironda SaIamanca, Mariana Macarona (2001).
Ics !iscurscs !c |cs c|unncs cccrcc !c |c cscuc|c. un csiu!ic ccnpc-
rciitc. Ln: lllp://roluo.csociaIos.ucliIo.cI/pubIicacionos/on-
foquos/06/GIADYS-VIIIARROLI.doc
299
Juvcntudc c acs scin cducativas
nn BrasiI
}uaroz DayroII
GoraIdo Ioo
Rcsumcn
LI arlcuIo prolondo rooxionar sobro Ia naluraIoza sociooducaliva do
Ias accionos pubIicas dirigidas a Ios jvonos pobros on Ia poriforia do Ia
Rogin MolropoIilana do BoIIo Horizonalo, disculiondo sus signihcados
dosdo oI punlo do visla do Ios jvonos y oI carclor do prolagonismo ju-
voniI propuoslo por Ia gran mayora do oslos proyoclos. So conslala Ia
oxisloncia do una podagoga do Ia procariodad y so apunla a Ios Imilos
y a Ias posibiIidados do Ia dimonsin sociooducaliva prosonlo on osas
accionos.
PaIabras cIavc: }uvonlud, Lducacin, IoIlicas IubIicas
Rcsumn
O arligo prolondo roolir sobro a naluroza scio oducaliva das aoos pu-
bIicas dirigidas a jovons pobros na poriforia da Rogio MolropoIilana do
BoIo Horizonlo, disculindo os sous signihcados no ponlo do visla dos
jovons o o carlor do prolagonismo juvoniI proposlo poIa grando maioria
dossos projolos. Conslala-so a oxislncia do uma podagogia da proca-
riodado o aponlam-so os Iimilos o as possibiIidados da dimonso scio
oducaliva prosonlos nossas aoos.
PaIavras chavc: }uvonludo, Lducao, IoIlicas IubIicas
}uaroz DayroII brasiIoiro, profossor da IacuIdado do Lducao da Inivorsidado
IodoraI do Minas Gorais o coordonador do Obsorvalrio da }uvonludo da IIMG.
LmaiI: juarozld uoI.com.br
GoraIdo Ioo brasiIoiro, profossor da IacuIdado do Lducao da Inivorsidado
IodoraI do Minas Gorais o subcoordonador do Obsorvalrio da }uvonludo da IIMG.
LmaiI: gIoao2001 yaloo.com.br
AIm dos auloros cilados, o loxlo conlou com a coIaborao do parlo da oquipo do
Obsorvalrio da }uvonludo da IIMG, composla poIo profossor CIudio Sanlos,
}uIiana Balisla Rois o as boIsislas Taliano AIvos Cosla o Iornanda AImoida do CarvaIlo
com o apoio do Anna Boalriz I. Andrado. Agradocomos o apoio da Ir Roiloria do
Iosquisa da IIMG, IAILMIG o CNIQ.
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11 - 2006 - pp. 299 - 336
300
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
1. Inlroduo
Lslo lrabaIlo prolondo roolir sobro a naluroza scio oducaliva
das aoos pubIicas dirigidas a jovons pobros na poriforia da Ro-
gio MolropoIilana do BoIo Horizonlo, disculindo os sous signi-
hcados no ponlo do visla dos jovons o o carlor do prolagonismo
juvoniI proposlo poIa grando maioria dossos projolos.
A parlir do hnaI da dcada do 1990, assislimos no BrasiI uma
ampIiao signihcaliva das poIlicas pubIicas do juvonludo nos
nvois fodoraI, osladuaI o municipaI, mosmo quo ainda aprosonlo
uma abrangncia Iimilada om roIao ao conjunlo do univorso
juvoniI. Ao mosmo lompo, vom croscondo lambm a prosona do
Organizaoos No Govornamonlais (ONGs) quo, com hnancia-
monlo prprio ou om parcorias com o podor pubIico, vm am-
pIiando sua prosona nas poriforias dos grandos conlros urbanos.
Tais aoos, rosguardando as suas ospocihcidados, caraclorizam-
so, goraImonlo, por dosonvoIvorom aoos oducalivas para jovons,
voIladas ora para a formao da cidadania, ora para prohssiona-
Iizao. Lssas aoos visam lambm a uma formao goraI, mui-
las vozos alravs do conloudos arlslicos cuIlurais, aposlando om
uma molodoIogia quo onfaliza o prolagonismo juvoniI. Assim
sondo, l uma londncia dominanlo nos diforonlos programas
o projolos om priorizar o dosonvoIvimonlo do aoos do naluroza
scio oducaliva. Aparoco quaso como bvio: nocossrio odu-
car os jovons pobros.
Como nos Iombrava Darci Riboiro (1989), nocossrio quos-
lionar o bvio para quo possamos dosnaluraIiz-Io. L osla a nossa
prolonso: por quo as alividados dirigidas a jovons pobros lon-
dom sompro a onfalizar a dimonso scio oducaliva` QuaI a I-
gica quo as informa` Quais os sous impaclos na vida dos jovons`
Quais os possvois signihcados da proposla do prolagonismo
juvoniI prosonlo na maioria doIas` Quais os ofoilos dosla lon-
dncia sobro as roprosonlaoos quo a sociodado oIabora acorca da
roIao onlro juvonludo o pobroza`
301
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Iara dosonvoIvor a rooxo proposla, lomaromos como ro-
forncia omprica os dados da posquisa Pc|iiiccs P||iccs pcrc c
jutcniu!c nc Rcgi4c Mcircpc|iicnc !c 8c|c Hcrizcnic, parlo IocaI da
invosligao nacionaI jutcniu!c, |scc|crizc4c c Pc!cr Iccc|, roaIi-
zada onlro 2003 o 2005 na Rogio MolropoIilana do BoIo Horizon-
lo (RMBH)
1
. IniciaImonlo faromos uma rooxo sobro as formuIa-
oos do Irograma om BoIo Horizonlo, soguida por uma doscrio
anaIlica do sou funcionamonlo o sous impaclos no ponlo do visla
dos jovons. Lm soguida, buscaromos probIomalizar os possvois
signihcados o Iimilos da sua dimonso scio oducaliva.
2. O Irograma Agonlo }ovom
O Irograma Agcnic jctcn !c Dcscntc|tincnic Sccic| c Huncnc foi
criado om 2000 poIa Socrolaria do Assislncia SociaI do Minislrio
da Irovidncia SociaI. Noslo mosmo ano, foi impIanlado om BoIo
Horizonlo alravs da Socrolaria MunicipaI do Assislncia SociaI,
ampIiando-so gradalivamonlo al alingir 40 nucIoos om loda ci-
dado
2
. Cada nucIoo conlompIa 25 jovons na faixa olria compro-
ondida onlro 15 o 17 anos, alingindo um lolaI do 1000 jovons.
O programa visa proporcionar uma oporlunidado do ocu-
pao para jovons do 15 a 17 anos om siluao do risco o vuInora-
1 jutcniu!c, |scc|crizc4c c Pc!cr Iccc| uma posquisa nacionaI, coordonada poIos
profossoros MarIia Spsilo (ISI) o Srgio Haddad (IIC-SI), cujos oixos conlrais
foram mapoar o anaIisar as aoos municipais doslinadas juvonludo o a Lducao
do }ovons o AduIlos om 75 cidados do BrasiI. TaI posquisa lovo como objolivos gorais
conlocor o doscrovor as aoos pubIicas doslinadas aos jovons impIomonladas por
ossos municpios, anaIisando o modo como so oslaboIocidas as roIaoos com os
prprios sogmonlos juvonis doslinalrios das poIlicas impIanladas poIo govorno
municipaI, aIm do uma anIiso dos modos como vm sondo conslrudas as poIlicas
pubIicas doslinadas aos jovons na rogio. Lm BoIo Horizonlo a primoira faso foi
do carlor quanlilalivo, abrangondo 12 municpios da RMBH. Na sogunda faso,
do carlor quaIilalivo, foi dosonvoIvido um osludo do caso om lorno do Irograma
Agonlo }ovom, sondo posquisados lrs nucIoos do Irograma. O roIalrio compIolo da
posquisa onconlra-so om DayroII (2005).
2 Lm 2000 foi impIomonlado um pIano piIolo com sois nucIoos om diforonlos rogioos do
BH, donlro oIos o AIlo Ioroira, um dos nucIoos invosligados. Lm 2001, oslaboIocoram-
so convnios com onlidados da sociodado civiI, sogundo a Ioi do Iarcorias do BoIo
Horizonlo, sondo ampIiado para 20 nucIoos. Lm 2002, foram impIanlados oulros 14
nucIoos inlormodiados poIo programa BH Cidadania, quando passou a funcionar
o oulro nucIoo posquisado, o 7 do Solombro, rosuIlando num lolaI do 40 nucIoos,
numoro oxislonlo al lojo.
302
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
biIidado sociaI, criar condioos para a insoro, a roinsoro o a
pormanncia do jovom no sisloma do onsino, promovor sua inlo-
grao famIia, comunidado o sociodado, dosonvoIvor aoos
quo oporlunizom o prolagonismo juvoniI, proparar o jovom para
aluar como agonlo do lransformao o dosonvoIvimonlo do sua
comunidado, conlribuir para a diminuio dos ndicos do vioIn-
cia, uso do drogas, DST/AIDS, gravidoz no pIanojada o doson-
voIvor aoos quo faciIilom sua inlograo o inlorao, quando da
sua insoro no mundo do lrabaIlo (BRASII, 2001).
Donlro os princpios quo norloiam a ao do programa,
imporlanlo doslacar o prolagonismo juvoniI, um dos faloros quo
nos Iovaram a oplar poIa anIiso dossa ao. Lslo so conhgura
como manoira do oslimuIar o jovom a conslruo do sua aulo-
nomia, por inlormdio da criao do ospaos o do siluaoos pro-
piciadoras da sua parlicipao crialiva, conslruliva o soIidria
(BRASII, 2001:1). Do manoira goraI, a molodoIogia do programa
prolondo oforocor ao jovom vivncias concrolas do parlicipao
om aoos comunilrias, como olapa improscindvoI para o sou
dosonvoIvimonlo possoaI o sociaI pIonos. Lram doslinados rocur-
sos para a concosso do uma boIsa monsaI no vaIor do R$ 65,00
para cada jovom, oxigindo-so como conlraparlida quo o jovom li-
vosso a froquncia mnima do 75 nas alividados dosonvoIvidas
o quo oslivosso malricuIado o froquonlando a oscoIa formaI. Lm
BoIo Horizonlo, o jovom podo pormanocor no Irograma por al
lrs anos, sondo dosIigado ao compIolar 18 anos
3
.
A oxocuo do Irograma do rosponsabiIidado das onlida-
dos convoniadas, o quo impIica conlralar os oducadoros, pIano-
jar o dosonvoIvor as alividados, acompanlar, avaIiar os jovons
o parlicipar das rounioos do formao o pIanojamonlo organiza-
das poIa Irofoilura. A Socrolaria MunicipaI do Assislncia SociaI
(SMAS) cabo a coordonao o a suporviso do mosmo, aIm do
3 O procosso do rocrulamonlo o oncaminlamonlo dos jovons roaIizado por rgos
do assislncia da Irofoilura MunicipaI do BoIo Horizonlo ou poIa onlidado parcoira,
soguindo os crilrios do siluao do risco o vuInorabiIidado sociaI das famIias.
303
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
ropasso do vorbas o do maloriaI do apoio. A Socrolaria Munici-
paI do CuIlura
4
disponibiIiza ohcinoiros para as mais variadas
ohcinas do arlo o cuIlura. } Socrolaria MunicipaI do Abasloci-
monlo cabo fornocor o Ianclo para os 40 nucIoos o Socrolaria
MunicipaI do Lsporlo rosponsabiIizar-so por possvois alividados
do osporlos
5
. Lm 2004 foi dosonvoIvido poIa SMAS um procosso
do formao dos oducadoros dos nucIoos, com onconlros monsais
ondo so disculiam lomas roIacionados aluao do Agonlo }o-
vom. No onlanlo, sogundo os oducadoros onlrovislados, lais on-
conlros hcaram roduzidos discusso dos probIomas oxislonlos
na roIao da SMAS o as onlidados, roslando pouco lompo para
uma rooxo das prlicas dosonvoIvidas.
3. O Iuncionamonlo do Irograma Agonlo }ovom
3.1. O ccnicxic !cs nc|ccs
Cooronlo com os prossuposlos do Irograma Agonlo }ovom, os
Iocais oscoIlidos para sua impIomonlao caraclorizam-so poIa
vuInorabiIidado sociaI o poIos baixos ndicos do dosonvoIvimonlo
lumano. Lm BoIo Horizonlo, os dois nucIoos oscoIlidos para o
dosonvoIvimonlo da posquisa no fogom rogra.
O AIlo Ioroira
6
abriga aluaImonlo 8.362 domicIios, com
uma popuIao oslimada om 29.484 labilanlos. A donsidado po-
puIacionaI (386 lab/la) da maior parlo dos soloros do bairro
considorada muilo aIla, so comparada a oulros agIomorados, go-
rando uma ocupao dosordonada pormoada do bocos quo, na
sua maioria, no possuom rodos do osgolo. O Irograma Agonlo
}ovom funcionava alravs do um convnio da SMAS com a Asso-
ciao do Moradoros, uma onlidado fundada na dcada do 1980
com Ionga lradio do mobiIizao om lorno do moIlorias para
4 AluaImonlo Iundao MunicipaI do CuIlura do BoIo Horizonlo.
5 Sogundo os oducadoros, nom lodos os nucIoos rocobom o Ianclo o a prosona da
Socrolaria do Lsporlo cada voz monor nos divorsos nucIoos.
6 Os dados do AIlo Ioroira so parlo do um projolo donominado P|cnc G|c|c| |spccicc,
roaIizado poIa IRBLI o poIa IIC no ano do 2000.
304
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
o bairro. No porodo da posquisa, a oquipo ora formada por dois
oducadoros oriundos do bairro o onvoIvidos com o lrabaIlo da
Associao. Ima doIas linla 32 anos, casada, mo do duas hIlas
o oslava cursando a graduao om psicoIogia. } o oulro oduca-
dor linla 25 anos, casado o pai do uma hIla, aluando no Irogra-
ma l um ano. AIm dossos, lavia o ohcinoiro do loalro, quo
lavia iniciado as ohcinas l dois mosos aponas. LIo linla 51 anos
o lrabaIlava para a Socrolaria do CuIlura nas ohcinas do cuIlura
do Agonlo }ovom dosdo 2003.
A ViIa 7 do Solombro foi o oulro nucIoo posquisado om BoIo
Horizonlo. A ViIa um poquono agIomorado do casas com ocu-
pao dosordonada, siluado numa rogio induslriaI corcada do
bairros popuIaros. Sogundo dados da IBH
7
, a ViIa aprosonla o
monor ndico do dosonvoIvimonlo lumano da rogio adminis-
lraliva ondo so silua. L composla por um conjunlo do bocos som
infra-oslrulura do sanoamonlo, cuja parlo mais adonsada osl si-
luada ombaixo do uma Iinla do lransmisso do onorgia oIlrica.
So, om goraI, conslruoos do aIvonaria, aIgumas ainda inacaba-
das, muilas conslrudas a parlir da subdiviso do um mosmo Iolo
onlro os mombros das famIias. Nosso IocaI, vivom 713 famIias,
porfazondo um lolaI do 2709 labilanlos.
Na ViIa 7 do Solombro, a oxocuo do Irograma oslava a car-
go da Ao SociaI Tcnica AST - dosdo 2002
8
. A oquipo ora com-
posla por uma coordonadora podaggica o uma coordonadora
IocaI, vincuIadas AST, uma oducadora da prpria comunidado
o uma ohcinoira. Lssa uIlima, rosponsvoI poIas alividados das
ohcinas do Arlos IIslicas, oslava vincuIada Socrolaria do CuI-
lura. A coordonadora podaggica linla 35 anos o ora graduada
om psicoIogia. Sua funo na oquipo ora apoiar podagogicamonlo
os oducadoros do Agonlo }ovom. A coordonadora IocaI linla 28
7 Os dados roforom-so ao Rc|cicric |siciisiicc !cs Arccs pcrc |np|cnic4c !c Prcjcic 8H
Ci!c!cnic !c Rcgicnc|, aluaIizados om 2001.
8 A AST uma onlidado civiI nascida nos movimonlos popuIaros om 1979,
dosonvoIvondo dosdo onlo uma srio do projolos na roa do oducao prohssionaI
do jovons o aduIlos.
305
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
anos, lambm formada om psicoIogia o linla a funo do apoiar
as alividados do coordonao o do formao. } a oducadora ora
uma moradora do IocaI, linla 25 anos, casada o mo do uma mo-
nina. LIa lavia compIolado o Lnsino Mdio o aluava no grupo do
jovons o na caloquoso da Igroja CalIica.
3.2. O Pcr| !cs jctcns
Os dois NucIoos posquisados oram composlos por duas lurmas,
um padro comum aos NucIoos do Irograma na Rogio Molro-
poIilana do BH. No AIlo Ioroira, ambas as lurmas funcionavam
no lorrio da lardo, com 25 jovons cada. Na ViIa 7 do Solombro,
funcionavam poIa manl o lardo, lambm com 25 jovons cada.
Ioram invosligadas lrs lurmas, num lolaI do 75 jovons
9
. Com ro-
Iao idado, a maior parlo dos jovons linla 16 anos (44,8), so-
guidos do 25,4 quo linlam 17 anos, 16,4 com 15 anos o 10,4
com 18 anos. Quanlo ao soxo, propondoraram os lomons (67,2)
om roIao s muIloros (31,3). Sogundo so aulo-dosignaram,
38,8 so da raa nogra o 35,8 pardos, sondo aponas 13,4 os
brancos. Aponas 3 docIararam lor hIlos.
Quanlo oscoIaridado, 95,5 dos parlicipanlos osludavam
om 2004, sondo 56,7 no Lnsino Mdio conlra 31,3 no Lnsi-
no IundamonlaI o 4,5 na Lducao do }ovons o AduIlos. Lnlro
aquoIos quo osludavam, lodos oslavam malricuIados om oscoIas
pubIicas. Aposar do poquono ndico dos quo so onconlravam fora
da oscoIa, um dado signihcalivo na modida om quo a froqun-
cia oscoIa uma das condioos para a pormanncia no progra-
ma. Lm roIao oscoIaridado da famIia, a maior parlo dos pais
dossos jovons possua o Lnsino IundamonlaI incompIolo (50,7
para os pais o 67,2 para as mos), o quo ovidoncia um avano
signihcalivo na oscoIaridado das novas goraoos. Mosmo por-
sislindo uma dofasagom idado/srio, pois a parlir dos 15 anos
lodos dovoriam oslar froquonlando o onsino mdio, a roaIidado
9 Iara a roaIizao doslo porhI, foram apIicados quoslionrios om 67 jovons, porfazondo
89 do univorso invosligado.
306
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
oscoIar dos jovons do Irograma osl acima da mdia da cida-
do. Iodomos conslalar quo, diforonlo das goraoos anlorioros, a
oscoIaridado vom doixando do sor um crilrio signihcalivo para
dohnir a pobroza no BrasiI, quo passa a sor dohnida por oulras
varivois no conloxlo do uma nova dosiguaIdado sociaI, como
disculiromos abaixo.
Quanlo ao porhI prohssionaI das famIias, doslacava-so, on-
lro os pais, o omprogo com carloira assinada (28,4) ao Iado dos
dosomprogados o aulnomos, ambos com 16,4. AIm disso, 9
so insorom om omprogos informais o 10,4 so ponsionislas. Iara
as mos, 31,3 so dosomprogadas o 19,4 oslo om omprogos
informais. Lnlro oIas aponas 25,4 oram omprogadas com carloi-
ra assinada. Oulro dado signihcalivo o falo da grando maioria
dos jovons no parlicipar do nonlum grupo ou ao coIoliva do
quaIquor naluroza, roaIidado comum s lrs lurmas.
Lsso rpido porhI nos Iovaria a caraclorizar ossos jovons
como oxcIudos, como o fazom goraImonlo a rolrica dos do-
cumonlos o projolos ohciais. Iorm, lanlo CasloIIs (1995) quanlo
Marlins (1997) nos advorlom sobro a improciso om caracloriz-
Ios dossa forma, crilicando corlo foliclismo da idia da oxcIuso,
quo londo a suprimir as modiaoos oxislonlos onlro a oconomia
o oulros nvois o dimonsoos da roaIidado sociaI. Iara Marlins
(1997:20) o modoIo sociooconmico brasiIoiro impIomonla uma
proposilaI incIuso procria o inslvoI, marginaI (...) nocossrio
mais ohcionlo roproduo do capilaI.
Oplamos caracloriz-Ios como jovons pobros, vivoncian-
do formas frgois o insuhcionlos do incIuso num conloxlo do
uma nova dosiguaIdado sociaI: a nova dosiguaIdado quo impIi-
ca o osgolamonlo das possibiIidados do mobiIidado sociaI para a
maioria da popuIao, principaImonlo para o sogmonlo juvoniI
(DayrroII, 2005). So ossos os jovons quo froquonlam o programa
Agonlo }ovom.
307
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
4. A dimonso (dos)oducaliva do Agonlo }ovom: o
prodomnio da forma oscoIar
Alravs da obsorvao dosonvoIvida nos dois nucIoos, pudomos
conslalar a oxislncia do uma rolina colidiana quo, aposar do di-
foronlos malizos o nfasos, aprosonlam aspoclos comuns oxpros-
sando um dolorminado projolo poIlico podaggico, um corlo
modoIo do vaIoros, posluras o comporlamonlos quo ofolivam
uma dimonso oducaliva. Do forma sinllica, buscaromos doscro-
vor aspoclos comuns da forma na quaI ossa rolina so dosonvoIvou
nos nucIoos.
4.1. A in|rc csiruiurc
No colidiano do Irograma, os jovons so rounidos om um ospa-
o prprio, soparado dos oulros ospaos sociais do bairro, ondo
passam a dosonvoIvor roIaoos ospocihcas com oulros jovons o
com um oducador duranlo 3 a 4 loras no dia, roIaoos oslas difo-
ronciadas daquoIas quo vivonciam om casa ou na rua. Os NucIoos
no possuam uma sodo prpria, funcionando om Iocais ompros-
lados ou aIugados, os quais, mosmo aprosonlando diforonas om
roIao ao ospao o aos rocursos didlicos disponvois, oram mar-
cados poIa procariodado, o quo inlorforia dirolamonlo nas possi-
biIidados oducalivas do Irograma. Ioi comum a rocIamao dos
oducadoros dianlo da morosidado da profoilura om alondor as
domandas nocossrias aIm dos alrasos conslanlos no ropasso
dos rocursos hnancoiros o do maloriaI do consumo.
Lm um ospao oducalivo, a arquilolura, sua osllica o a ocu-
pao do ospao fsico no so noulros. O mosmo so podo ahr-
mar sobro os rocursos maloriais disponvois. Lxprossa do aIguma
forma o projolo poIlico podaggico, muilas vozos impIcilo, na
proposla quo so prolondo impIomonlar, pois o conrio concro-
lo ondo so dosonvoIvo o conjunlo das roIaoos sociais, ampIian-
do ou Iimilando as suas possibiIidados. No caso do Irograma
Agonlo }ovom, a procariodado dos ospaos o da infra-oslrulura
disponvoI podo sor comproondida como a oxprosso do um Iro-
308
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
grama pobro voIlada para os pobros, cooronlo com a prpria
concopo a rospoilo dos jovons alondidos poIo mosmo, como
voromos posloriormonlo. Lxprossa uma conlradio visvoI om
roIao aos objolivos proposlos o oxpIica, om parlo, os Iimilos da
ao oducaliva impIomonlada nos nucIoos do Irograma.
4.2. O ccii!icnc !c Prcgrcnc
4.2.1.As ciiti!c!cs icn4iiccs
Nos NucIoos posquisados, a organizao do lrabaIlo com os jo-
vons aprosonlou ospocihcidados. As alividados da lurma obsor-
vada no AIlo Ioroira aconlociam s sogundas, loras o quarlas-foi-
ras, das 14 s 17 loras. O oducador oslava prosonlo no Irograma
lodos os dias, porm na lora-foira ora oIo quom coordonava a
Alividado Tomlica, a discusso do lomas roIacionadas cida-
dania. } nas sogundas o quarlas-foiras aconlociam as alividados
da ohcina do loalro.
Na ViIa 7 do Solombro, as alividados oram mais inlonsas, com
onconlros qualro vozos por somana, das 13:30 s 16:30, dislribu-
dos da soguinlo forma: nas sogundas-foiras, aconlociam as Ohci-
nas do Iormao Humana, nas loras o quarlas-foiras, as Ohcinas
do Arlos IIslicas o nas soxlas-foiras aconlociam as alividados do
osporlo o Iazor.
Nos dois NucIoos posquisados, as alividados lomlicas osla-
vam roIacionadas, do manoira goraI, lransmisso ou dobalo do
lomas considorados roIovanlos para a juvonludo lais como soxua-
Iidado, famIia, drogas, onlro oulros, ou mosmo sobro a roaIidado
brasiIoira, quaso sompro ongIobadas sob a lomlica da cidadania,
um lormo quo paroco abarcar quaIquor assunlo. Tais lomas goraI-
monlo oram dohnidos poIo oducador, assim como as dinmicas
uliIizadas, mosmo quo fosso foila consuIla aos jovons aIgumas
vozos. Lra muilo comum a roaIizao do uma oxposio oraI, ou
o uso do loxlos, o/ou lrabaIlos om grupos com aprosonlao pos-
lorior na forma do snlosos oscrilas ou carlazos. Do forma mais
309
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
ospordica, saram do ospao para fazor aIguma posquisa na co-
munidado. Aposar do os oducadoros ahrmarom a oxislncia do
um pIanojamonlo prvio dossas alividados lomlicas, na prlica
lransparocia a ausncia do uma proparao anlorior, com os di-
vorsos lomas sondo aprosonlados som uma arlicuIao maior on-
lro oIos, passando do um conloudo a oulro som quo so porcobosso
um oixo comum, aparonlando ganlar sonlido om si mosmos. Lssa
faIla do aprofundamonlo paroco rosuIlar om uma Iogilimao do
sonso comum, pordondo-so a oporlunidado do uma ampIiao da
viso dos jovons acorca do corlas posluras o vaIoros. Ao mosmo
lompo, aposar do uma corla proocupao om ouvir os jovons com
roIao s lomlicas quo goslariam do disculir, isso no garanlia
o onvoIvimonlo dos mosmos nas alividados proposlas quo, mui-
las vozos, lransformavam-so om paIoslras, com um dosinlorosso
visvoI do grupo, gorando uma sonsao do oslarom cumprindo
uma obrigao, como na oscoIa formaI.
O lompo londia a sor conlroIado poIo oducador, dividido do
acordo com a alividado quo oslava sondo proposla. Duranlo osso
lompo, oIo lonlava conlroIar os corpos, impodindo quo so dosIo-
cassom poIa saIa ou mosmo sassom doIa, falo quo s ocorria do-
pois do uma prvia Iicona. ConlroIavam lambm as inloraoos,
insislindo quo hzossom a alividado podida o no so disporsassom
com oulros assunlos. Sompro lavia o conlroIo da prosona alravs
da clamada ou da assinalura da Iisla do prosona. Mosmo assim,
porsislia um cIima amono, com conslanlos brincadoiras onlro os
jovons. Duranlo loda a obsorvao no louvo nonlum conilo
mais srio nossos grupos, nom mosmo crlicas por parlo dos jo-
vons. Nas onlrovislas, oIos doslacaram, om sua grando maioria,
no lanlo os conloudos disculidos, mas as aprondizagons com
roIao a vaIoros (rosponsabiIidado, rospoilo, compromis-
so, loIorncia), poslura (ouvir, rospoilar), bom como
sociabiIidado (lrabaIlar om grupo, voncor a limidoz, faIar
om pubIico, Ior om pubIico, sor mais comunicalivo, olc.).
310
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
4.2.2. As ciiti!c!cs !c cric c cu|iurc
Nos dois NucIoos, duranlo o porodo da obsorvao, oslavam
sondo oforocidas ohcinas do carlonagom o loalro, coordonadas
por prohssionais conlralados poIa Socrolaria MunicipaI do CuIlu-
ra. Tais ohcinas do arlo-cuIlura oram subsliludas somoslraImon-
lo o quaso sompro no obodociam domanda dos jovons, mas
sim disponibiIidado dos prohssionais da Socrolaria do CuIlura.
Lsso falo gorava dosonconlros do inlorossos o oxpoclalivas quo
afolavam o dosonvoIvimonlo das ohcinas, como aconlocou nos
dois NucIoos ondo os jovons laviam domandado oulra ohcina
quo no aquoIa quo foi oforocida.
No caso da ViIa 7 do Solombro, os jovons om goraI parlici-
pavam das alividados do carlonagom, mas lavia nvois diforon-
ciados do onvoIvimonlo. As moas londiam a so onvoIvor mais,
cumprindo lodas as larofas soIiciladas com mais dodicao. A
grando maioria dos rapazos, no onlanlo oxoculavam as alivida-
dos como uma obrigao, muilas vozos usando osso lompo para
brincadoiras. No AIlo Ioroira, aponas um poquono grupo so on-
voIvou do falo com o loalro, com a grando maioria domonslrando
ldio dianlo das alividados sugoridas ao Iongo do somoslro.
A poslura dos ohcinoiros na conduo das alividados do
arlo/cuIlura parocou inlorforir na roIao quo os jovons oslabo-
Iociam com as ohcinas. Nosso caso, dovo-so Iovar om conla quo
ossos prohssionais oram conlralados alravs do projolos apro-
sonlados dirolamonlo na Socrolaria do CuIlura som uma roIao
dirola com a comunidado ondo os cursos oram dosonvoIvidos,
aIm do no aconlocor rounioos onlro lcnicos, oducadoros o ohci-
noiros. O falo do no comproondor o univorso scio cuIluraI dos
jovons criava um dislanciamonlo onlro os sujoilos, oxigindo do
ohcinoiro um osforo para so aproximar dos jovons, o quo nom
sompro ocorria.
Sogundo nos roIalou a oducadora, muilas vozos os conilos
oram aIimonlados lambm por um !cscjc !c pcr|ci4c. Nosso caso,
311
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
da ViIa 7 do Solombro, lavia um cIaro cloquo do oxpoclalivas. A
ohcinoira prolondia quo os jovons dominassom a lcnica da carlo-
nagom om si, com sous lormos lcnicos o labiIidados. AIm disso,
pudomos conslalar nas diforonlos ohcinas do arlo o cuIlura uma
lransposio do univorso oscoIar, suas prlicas o posluras, para
as oxporincias oducalivas proporcionadas a ossos jovons no m-
bilo do Irograma. As ohcinas lornavam-so vordadoiras auIas,
quo no sonsibiIizavam ou onvoIviam a maioria dos jovons. Go-
raImonlo as alividados consisliam om oxpIanaoos dos ohcinoi-
ros ou Ioilura do loxlos, individuaImonlo ou om grupo. A ordom
dos conloudos parocia obodocor a uma dolorminada soquncia
do lcnicas considoradas nocossrias para a aprondizagom, quo
oram oxorciladas posloriormonlo. Ambas as lurmas vivonciaram
momonlos do lonso onlro os ohcinoiros o os jovons, quo doman-
daram a inlorvono dos coordonadoros.
Lssas quosloos nos fazom locor aIgumas considoraoos. Iri-
moiramonlo, o falo do quo l uma londncia a lransforir para o
campo da cuIlura o das arlos um podor quaso naluraI para on-
voIvor os jovons o aprosonlar-so como uma vIvuIa do oscapo
para probIomas sociais mais ampIos, aIm do sor uma forma do
ocupar o lompo dos jovons. Lssa londncia podo sor obsorvada
lambm na aluao do ONGs nas poriforias, cuja grando maioria
dosonvoIvom alividados Iigadas arlo o cuIlura. Lm sogundo
Iugar, l o falo do quo os jovons no alribuom um vaIor s oh-
cinas moramonlo poIo falo do so lralarom do lomas vincuIados
arlo o cuIlura. Tomos do Iovar om conla quo nom lodos os
jovons oslavam Iigados ou so moslravam inlorossados poIas di-
foronlos oxprossoos arlslicas o, mosmo quando oslavam, oslas
parociam no alondor s suas oxpoclalivas. Como oxporincias
oducalivas, as ohcinas dopondom da modiao dos sujoilos o da
conslruo do sonlidos poIa roIao quo oIos oslaboIocom onlro
si. Iara os jovons, provavoImonlo, as ohcinas oram aponas opor-
lunidados do oxporimonlao do oulras Iinguagons oxprossivas
o do onconlrarom-so com oulros jovons om siluaoos diforonlos.
Iara os ohcinoiros, poIo conlrrio, lavia uma oxpoclaliva do for-
312
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
mao lcnica o, al mosmo, moraI poIo oxorccio arlslico. Ior
uIlimo, nocossrio rossaIlar, como j doslacado anloriormonlo, a
londncia obsorvada nos NucIoos do lransposio da Igica o das
prlicas oscoIaros para o mbilo do Irograma.
Doscrilo dossa forma, visvoI quo as alividados oducalivas
do Irograma Agonlo }ovom oxprossam uma adoso lcila a as-
poclos da Igica oscoIar, mosmo no sondo ossa a inlono dos
oducadoros o ohcinoiros. Tanlo quo muilos jovons roforiram-so
ao Irograma como curso ou no porcoboram muila diforona
onlro o Irograma o a oscoIa. Iaroco quo os oducadoros no viam
nom concobiam uma oulra roIao com os jovons aIm dossa for-
ma oscoIar, ovidonciando a logomonia dosso lipo do roIaoos nas
alividados dosonvoIvidas com os jovons. O quo podo signihcar o
falo do alividados oducalivas quo ocorrom fora da oscoIa ropro-
duzirom a sua Igica, sua forma` So no uma opo inloncionaI
dos oducadoros, por quo isso ocorro` Quais as impIicaoos no
procosso oducalivo dosonvoIvido com os jovons`
4.3. O Prcgrcnc Agcnic jctcn ccnc cxprcss4c !c
|crnc cscc|cr
Iara dosonvoIvor ossa anIiso, nos basoamos na looria da forma
oscoIar, quo podo fornocor oIomonlos para probIomalizar osla roa-
Iidado. Lm roconlo arligo, Guy Vinconl, Bornard Ialiro o DanioI
Tlin (2001) dofondom a idia do quo na Irana, como no BrasiI,
vom ocorrondo uma prodominncia da forma oscoIar nos procos-
sos do sociaIizao das crianas o jovons. Conslalam a oxislncia
do numorosos oIomonlos o lraos da forma oscoIar, om divorsos
graus, nas prlicas sociaIizadoras das famIias, o no conjunlo do
alividados oforocidas s crianas o jovons aIm do lorrio osco-
Iar. Sogundo os auloros, nossa sociodado osl oscoIarizada, inca-
paz do ponsar a oducao a no sor sogundo o modoIo oscoIar, al
mosmo nos domnios aIloios ao currcuIo consagrado das oscoIas
do cuIlura goraI ou do formao prohssionaI (2001, p. 39).
313
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Ao probIomalizar ossa roaIidado, os auloros argumonlam so-
bro a oxislncia do um modo oscoIar do sociaIizao quo voio so
lornando logomnico ao Iongo da modornidado. Iara oIos, voio
ocorrondo a omorgncia o consoIidao do quo oIos clamam do
uma forma oscoIar, quo so caraclorizaria por um conjunlo co-
oronlo do lraos: a consliluio do um univorso soparado para a
infncia o juvonludo, uma forma prpria do roIao sociaI onlro
um ospociaIisla, um moslro o um aprondiz, um aIuno, a im-
porlncia das rogras na aprondizagom, a organizao racionaI do
lompo, a muIlipIicao o a ropolio do oxorccios, cuja unica fun-
o consislo om aprondor o aprondor conformo as rogras, londo
por hm sou prprio hm (Ialiro ol aIii, 2001).
Os auloros ovidonciam quo osla forma oscoIar, o o modo do
sociaIizao quo oIa inslaura, lovo uma omorgncia lislrica com
o surgimonlo da oscoIa, nos moIdos quo lojo conlocomos, a parlir
do scuIo XVI, com Iigaoos profundas onlro a insliluio oscoIar
nasconlo, a cuIlura oscrila o as formas do podor. A oscoIa voio
so consliluindo como um ospao ospochco, soparado do oulras
prlicas sociais, a oscoIarizao das roIaoos sociais do aprondiza-
gom passa a sor indissocivoI do uma oscriluraIizao-codihcao
dos saboros o das prlicas, o quo lorna possvoI uma dolorminada
sislomalizao do onsino, a oscoIa passa a sor um dos Iugaros da
aprondizagom do formas prprias do oxorccio do podor o a insli-
luio oscoIar passa a sor O Iugar do aprondizagom da Ingua,
principaImonlo da oscrila, quo so convorlo na condio do acosso
a quaIquor lipo do sabor oscoIar. Lnhm, a forma oscoIar do roIa-
oos sociais a forma sociaI consliluliva do quo so podo clamar
uma roIao oscriluraI-oscoIar com a Iinguagom o com o mundo
(Ialiro ol aIii, 2001:34). Al clogar aos nossos dias, o modo os-
coIar do sociaIizao, ou soja, a sociaIizao ponsada o pralicada
como oducao, so imps como roforncia, conscionlo ou no,
como o modo do sociaIizao roconlocido por lodos, Ioglimo o
dominanlo, difundido nas divorsas inslncias do sociaIizao. L
ossa logomonia quo naluraIiza a forma oscoIar como a unica for-
314
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
ma possvoI do oslaboIocor roIaoos o informar a oslrulurao do
alividados voIladas aos jovons, o quo podo oxpIicar a Igica do
funcionamonlo do Irograma Agonlo }ovom.
4.3.1. Os prcjcics sccicis c c |crnc cscc|cr
L imporlanlo rossaIlar quo a prosona da Igica oscoIar om aoos
dosonvoIvidas com jovons no priviIgio do Irograma Agonlo
}ovom. L possvoI aproondor ossa mosma Igica om grando parlo
das alividados quo vm sondo dosonvoIvidas com crianas o jo-
vons nas poriforias, por ONGs ou projolos pubIicos, mosmo na-
quoIos om quo no loriam uma roIao dirola com a oscoIarizao.
Lm uma posquisa dosonvoIvida om um projolo scio oducalivo
oxislonlo om uma favoIa do BoIo Horizonlo, Borgo (2005:170)
lambm conslalou quo
no modoIo do sociaIizao prosonlo nas ohcinas scio
oducalivas do Irojolo Roivonlando a LscoIa, lom pro-
dominado uma srio do aspoclos caraclorslicos da ins-
liluio oscoIar(...)quo impodo a aImojada inlonsihcao
do diIogo onlro os sujoilos o uma moIlor comproonso
do sous modos do inlorprolar o mundo.
Nosso o om oulros projolos scio oducalivos, muilo comum
conslalarmos ossa londncia do lransmisso do conlocimonlos
codihcados, mosmo nas alividados quo so uliIizam das diforonlos
Iinguagons arlslicas, quo ocorrom sob a auloridado do um os-
pociaIisla, com uma progrosso programada sob forma do soqu-
ncias sucossivas, nas quais a ropolio, o rospoilo poIas rogras,
so considorados ossonciais. Como conslala Borgo: foi possvoI
vorihcar quo, mosmo om alividados lo divorsihcadas, como as
ohcinas do aula, baI ou porcusso, a prosona do lraos caraclo-
rslicos do modo oscoIar do sociaIizao (2005, p. 179).
O mosmo ocorro com o osporlo, uma alividado quo soria mais
osponlnoa o dislanlo da Igica oscoIar. L possvoI porcobor uma
dissominao cada voz maior oscoIinlas ondo ospociaIislas do
oducao osporliva impoom um currcuIo, com um mnimo
315
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
do discipIina o rogras na aquisio das lcnicas. Som considorar
inumoros projolos o onlidados quo propoom alividados do rofor-
o oscoIar, nas quais as oxigncias o as prlicas oscoIaros so, do
aIguma forma, rolomadas poIos oducadoros. Ou ainda, nas aoos
voIladas s famIias, nas quais comum o objolivo do oduc-
Ios alravs do rounioos do formao, abordando lomas como li-
giono, aIimonlao, drogas, olc. Lnhm, paroco lavor um procosso
do oscoIarizao do sociaI, uma vordadoira podagogizao das
roIaoos sociais.
Ima das consoquncias do laI logomonia podo sor consla-
lada na forma como so oslaboIocom as roIaoos goracionais, no
nosso caso, com os jovons. Como ovidonciamos anloriormonlo,
alravs da doscrio do Irograma Agonlo }ovom o nos oulros
oxompIos dados, quaIquor roIao ou alividados dirigidas aos
jovons, principaImonlo das camadas popuIaros, londo a sor oslru-
lurada na lica da oducao, concrolizada om prlicas ponsadas o
prolondidas como oducalivas. H uma londncia om lransformar
cada inslanlo om inslanlo do oducao, cada alividado, om uma
alividado oducaliva, ou soja, como uma alividado cuja hnaIidado
form-Ios, formar sous corpos, formar sous conlocimonlos, for-
mar sua moraI, onhm, civiIiz-Ios. Como so no oxislisso oulra
forma do oslaboIocor roIaoos, como so no oxislisso oulra forma
do oslrulurar alividados quo no na forma oscoIar.
Quais as impIicaoos quo laI Igica gora na formao luma-
na dos jovons, principaImonlo aquoIos das camadas popuIaros`
Lm quo modida laI Igica conlribui na formao dos jovons como
sujoilos aulnomos` Lsso um dobalo fundamonlaI a sor doson-
voIvido lanlo poIos rgos pubIicos quanlo poIas onlidados da
sociodado civiI quo dosonvoIvom aoos voIladas para a juvonlu-
do coIocando om quoslo lanlo a forma como as concopoos quo
compoom lais aoos.
Ao mosmo lompo, nocossrio ponluar a nfaso dada aos
conloudos Iigados cidadania. Como ahrma Sposilo (2005:28),
ao anaIisar programas do lransforncia do ronda,
316
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
a nfaso dada a ossa dimonso acaba por fazor omor-
gir um concoilo do cidadania muilo mais Iigado a uma
idia do alividado oducaliva inloncionaI, marcada poIo
civismo ou, om uma vorso mais amona, poIa absoro
do vaIoros Iigados civiIidado quo soriam oxprosso do
um programa civiIizador no cumprido poIa insliluio
oscoIar. Trala-so mais do onsinar do quo do pralicar as
virludos da cidadania, dosIocando-so o foco das prlicas
para a ao inloncionaI o sislomlica, voicuIada, princi-
paImonlo, poIa lransmisso do aIguns conloudos.
AIorla, ainda, a aulora quo noslo onfoquo corro-so o risco do
osvaziar os conloudos inscrilos na idia do diroilos.
Iara ampIiar a rooxo sobro a naluroza scio oducaliva das
aoos pubIicas dirigidas a jovons pobros nas poriforias das mo-
lrpoIos brasiIoiras, buscaromos, om soguida, anaIisar, na lica
dos jovons, as roIaoos do Irograma com a oscoIa, a parlicipao
juvoniI no Irograma, a lransforncia do ronda, bom como as roIa-
oos sociais quo so oslaboIocom no sou colidiano.
4.4. O prcgrcnc Agcnic jctcn c c |scc|c
O Irograma Agonlo }ovom focaIiza, om sous objolivos ospoch-
cos, a roinsoro o a pormanncia do jovom no sisloma do onsi-
no formaI. Iorm, no colidiano do Irograma conslalamos quo
as quosloos roIacionadas com a oscoIa oram pouco lomalizadas o
no lavia pralicamonlo arlicuIao com as oscoIas froquonladas
poIos jovons. Iodo parocor um paradoxo, mas podomos porcobor
quo, so do um Iado l uma logomonia da forma oscoIar prosidin-
do a Igica da organizao o funcionamonlo do Irograma, por
oulro Iado, oxislo um dislanciamonlo da oscoIa roaI, inlorforindo
pouco no porcurso oscoIar dossos jovons, marcados poIa proca-
riodado comum oscoIarizao das crianas o adoIosconlos das
camadas popuIaros.
Nos dois nucIoos, a oscoIa nunca foi lomalizada do manoira
317
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
mais sislomlica duranlo o porodo da obsorvao, a no sor om
faIas soIlas dos oducadoros sobro sua imporlncia como Iugar
do aprondizagom, inconlivando os jovons a osludar. Lm um doIos,
lavia a prlica do acompanlamonlo da froquncia dos jovons,
alravs do roIalrios monsais quo a oscoIa onviava. Mas isso no
impodia a oxislncia do jovons infroquonlos ou quo abandonaram
a oscoIa naquoIo ano.
Nas onlrovislas, os oducadoros roconlocom a inoxislncia do
uma roIao mais prxima onlro o Irograma o a oscoIa dos par-
licipanlos, hcando ovidonlo quo para oIos a oscoIa um ospao
dislanlo, quo aprosonla inumoras barroiras para uma maior ar-
licuIao. Ao mosmo lompo, porcobom a imporlncia da criao
do uma rodo sociaI, na quaI a oscoIa o o Agcnic jctcn podoriam
lrabaIlar junlos. Lssa roaIidado ovidoncia quo a roIao do Iro-
grama com a oscoIa no so conslilui como uma orionlao priori-
lria para os sous gosloros, sondo, na prlica, uma opo do cada
um dos nucIoos.
L imporlanlo roolir lambm om quo modida a froquncia ao
Irograma inlorforo do aIguma forma na vivncia oscoIar. Sogundo
os jovons, porcobo-so quo a parlicipao quo livoram no inlorfo-
riu do forma signihcaliva nos porcursos oscoIaros, quaso sompro
visla como uma obrigao nocossria. AIguns doIos aponlaram
aIgumas mudanas goraImonlo vincuIadas poslura na saIa do
auIa (conconlrao, capacidado do lrabaIlar om grupo, fa-
Iar mais) o ao onvoIvimonlo com as larofas oscoIaros om goraI
(osludar mais, onvoIvimonlo). AIguns jovons onfalizaram
uma mudana na poslura individuaI om saIa do auIa, marcada
poIo moIlor convvio com coIogas o profossoros.
Nola-so quo, no ponlo do visla dos jovons, um dos princi-
pais impaclos do Irograma so roforo ao dosonvoIvimonlo do la-
biIidados, como a oxprosso vorbaI, a convivncia coIoliva, quo
dovoriam oslar sondo dosonvoIvidas na oscoIa. Lnlrolanlo, po-
domos conslalar quo, do forma goraI, no l um maior impaclo
do Irograma na insliluio oscoIar, muilo monos no porcurso os-
318
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
coIar dos jovons. Ima srio do osludos
10
quo anaIisam a roIao
da juvonludo com a oscoIa, principaImonlo das parcoIas onqua-
dradas nas condioos do vuInorabiIidado sociaI, como so os
jovons parlicipanlos do Irograma, conslalam uma ampIiao do
acosso oscoIa, mas quo no vom sondo acompanlada poIa am-
pIiao da quaIidado dos procossos oducalivos oforocidos, avan-
ando pouco no sonlido do consliluir novas prlicas oducalivas,
oslruluras o projolos podaggicos quo rospondam aos ansoios o
dosahos quo oslo poslos para a oducao da juvonludo. Nosso
sonlido, o Irograma, mosmo so ofolivamonlo oxigisso o rolorno
oscoIa, aponas sinaIiza a pormanncia dos mosmos procossos
do oxcIuso, pouco inlorforindo na roaI inlorao quo os jovons
manlm com a insliluio oscoIar. Ao mosmo lompo, a faIla do
poIlicas univorsais (oducao, saudo, sogurana, olc.) do quaIi-
dado impacla lambm o Irograma. A faIla do uma boa oscoIa,
por oxompIo, inlorforo nas possibiIidados do sua aluao, rospon-
sabiIizando-o por uma dimonso para a quaI lambm no lom
rosposla. Islo , l um crcuIo vicioso do um programa procrio
para uma oscoIa procria o vico-vorsa.
4.5. A pcriicipc4c sccic| c c prcicgcnisnc !cs jctcns
Im dos objolivos do Irograma a parlicipao aliva do jovom na
comunidado a parlir do uma porcopo do mosmo como agonlo
lransformador. Sogundo as suas dirolrizos, a aluao na comuni-
dado visla como uma conlraparlida parlicipao no Agonlo
}ovom. LIa lom como hnaIidado, aIm do aspoclo formalivo, con-
lribuir para a moIloria dos indicadoros sociais Iocais. TaI parlici-
pao concroliza a concopo do prolagonismo juvoniI compro-
ondido como a capacidado do jovom om conslruir sua aulonomia
a parlir da criao do ospaos o siluaoos propiciadoras da sua
parlicipao crialiva, conslruliva o soIidria (BrasiI, 2001).
10 Sposilo, 2005, Corli o Souza, 2004, Souza, 2003, onlro oulros.
319
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Dosdo moados da dcada do 1990, a noo do prolagonismo
juvoniI vom sondo cada voz mais uliIizada por gosloros pubIicos,
Iidoranas comunilrias, profossoros o/ou oducadoros Iigados a
ONGs, aIm do oslar sompro prosonlo nas juslihcalivas do pro-
jolos voIlados para a juvonludo. H uma londncia om lom-Ia
como um concoilo unvoco, como so ao faIar prolagonismo ju-
voniI oslivosso so roforindo a um aspoclo univorsaI da roaIidado
juvoniI, sondo onlondido como uma caraclorslica inala da juvon-
ludo, como so fosso uma dimonso inoronlo ao jovom. Sor quo o
falo do sor jovom, om si, impIicaria om uma poslura do Iidorana,
do adoso a uma ao lransformadora`
GoraImonlo, quando so faIa om prolagonismo juvoniI, faz-
so mono a uma proposla na quaI o jovom assuma um papoI
conlraI na comunidado o/ou om um dolorminado projolo, o go-
noricamonlo, om um dosojado procosso do mudana sociaI. Mais
do quo um princpio lico poIlico, roforo-so a um objolivo quo so
quor aIcanar quando so dosonvoIvom aoos para ou com a ju-
vonludo, ou a uma oscoIla do uma molodoIogia do lrabaIlo com
os jovons. Ou soja, mais uma proposla do mundo aduIlo para
os jovons, uma poslura molodoIgica ou mosmo uma oslralgia
oducaliva do quo uma caraclorslica prpria da juvonludo como
uma faso da vida. Sondo assim, o concoilo om si no aulo-ox-
pIicalivo. O mosmo onunciado podo oslar so roforindo a objolivos
o posluras molodoIgicas muilo diforonlos, domandando quo na
sua uliIizao sojam oxpIicilados os prossuposlos, as oslralgias o
moios uliIizados para quo so ofolivo como laI. Como Iombra Spo-
silo (2003:65), o lormo lom sido uliIizado do forma pouco crlica
o, muilas vozos, paroco lralar-so do mais uma molodoIogia do
ao com o lrabaIlo dos jovons do quo um principio lico-poIli-
co quo prossupoo o roconlocimonlo dos jovons como aloros coIo-
livos roIovanlos o, por isso mosmo, com diroilo aulonomia
L o quo paroco ocorror com o Agonlo }ovom. NoIo, a noo
do prolagonismo osl associada a uma ao dos jovons na comu-
nidado do origom. Nos nucIoos posquisados, laI parlicipao so
320
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
dava alravs do rooxoos sobro os probIomas Iocais o, om um do-
Ios, compIomonladas alravs do poquonas aoos do inlorvono
IocaI. Do uma manoira goraI, lavia por parlo dos oducadoros uma
poslura do inconlivar a parlicipao dos jovons om alividados co-
munilrias. No onlanlo, onquanlo na sua formuIao o Irograma
Agonlo }ovom insislia na parlicipao como um objolivo conlraI,
faIlava oslrulura para quo os jovons pudossom ofolivamonlo par-
licipar, principaImonlo no quo lango aos cuslos do aIimonlao o
lransporlo.
Nas onlrovislas, os jovons ovidonciaram o dosonvoIvimonlo
do um oIlar mais sonsvoI para a comunidado, numa mudana
do porcopo om roIao ao Iugar ondo moravam. IoIo quo foi
possvoI aproondor, o principaI impaclo do Irograma om roIa-
o comunidado foi o do dosporlar om aIguns jovons o doso-
jo do parlicipao, o quo no rosuIlou nocossariamonlo om um
ongajamonlo do falo. No foi possvoI porcobor onlro os jovons
posquisados a oxislncia do Iidoranas juvonis ou do jovons onga-
jados concrolamonlo om aIguma ao coIoliva. Nom mosmo uma
comproonso mais oIaborada das roIaoos do podor no mbilo
IocaI, muilo monos dos mocanismos do docisoos municipais. L
nocossrio rossaIlar lambm a ausncia do uma aborlura para ou-
lras formas do parlicipao juvoniI. AIm do AIlo Ioroira, no foi
conslalada uma aliludo ou inlono por parlo dos oducadoros om
arlicuIar os jovons com inicialivas oxislonlos nas diforonlos rogi-
oos Iigadas a grupos cuIlurais, por oxompIo. Imorso na Igica da
forma oscoIar, paroco sor difciI aos oducadoros dosonvoIvorom
aoos ondo os jovons oxoram ofolivamonlo um prolagonismo,
dosdo na dohnio das possvois aoos a sorom dosonvoIvidas, a
parlir dos sous roais inlorossos, al na sua impIomonlao, rospoi-
lando sous rilmos o lompos.
4.6. A ircns|crcncic !c rcn!c. cs jctcns c c |c|sc
Como j aponlado anloriormonlo, o Agonlo }ovom concodo aos
jovons insoridos nas alividados o froquonlos um bonofcio hnan-
321
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
coiro monsaI no vaIor do 65,00 roais com o objolivo do criar con-
dioos para quo oIos pormanoam na oscoIa o so proparom para o
mundo do lrabaIlo. Cabo porgunlar quais as impIicaoos dossa
poIlica quo lransforo ronda dirolamonlo para os jovons.
Associada a oulras molivaoos a possibiIidado do aprondor
aIgo, o inconlivo dos pais o o dosojo do ocupar o lompo do aIguma
forma a boIsa ora um inconlivo para os jovons so inscrovorom o
so manlorom no Irograma. A grando maioria doIos ahrmou lor
onlrado no Irograma, om primoiro Iugar, por causa dossa boIsa.
Im primoiro aspoclo a sor anaIisado roforo-so s impIicaoos
dossa boIsa para as famIias dossos jovons, londo om visla quo
so pobros, com ronda pcr ccpiic do al moio saIrio mnimo. Do
uma manoira goraI, os jovons dividom o vaIor da boIsa com a
famIia, falo quo vislo com naluraIidado, como um vaIor, uma
rolribuio moraI. Iaroco lavor um sonlimonlo do obrigao om
conlribuir no suslonlo da casa, indicando um aspoclo conlraI
nas roIaoos dos mombros das famIias das camadas popuIaros,
j conslalado om inumoras posquisas. Lssas roIaoos oslo, om
grando parlo, basoadas om oslralgias do sobrovivncia, com lo-
dos os mombros coIaborando para o suslonlo do nucIoo famiIiar.
Muilos jovons rossaIlaram quo a boIsa inlorforiu nas roIaoos fa-
miIiaros, pois passaram a conlar com maior roconlocimonlo por
parlo dos pais o so sonliram mais indopondonlos. O falo do no
procisar podir dinloiro aos pais para as suas alividados possibiIi-
lava o oxorccio da aulonomia possoaI, o quo faciIilava as roIaoos
no mbilo domslico.
} o vaIor rosorvado para o jovom linla os mais variados
doslinos: o uliIizavam para pagar cursos (loalro, forr, inform-
lica), para adquirir o maloriaI oscoIar (Iivros, cadornos, xorox) ou
para hnanciar alividados do Iazor (cinoma, Ianclos, lransporlo,
olc.), onlro oulras doslinaoos. Lsso ampIo uso da boIsa paroco
produzir um imporlanlo impaclo na vivncia juvoniI. Irimoira-
monlo, porquo pormilo consumir bons prprios da sua gorao,
322
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
como CDs, roupas o acossrios. AIm disso, l uma faciIilao do
convvio com oulros jovons, pois possibiIila quo o jovom passo
a froquonlar foslas o ovonlos som nocossilar da coIaborao dos
coIogas ou dos pais. Mosmo com um vaIor irrisrio, a boIsa pa-
roco ampIiar as possibiIidados do vivncia da prpria condio
juvoniI.
AIm disso, a boIsa paroco proporcionar um oxorccio do os-
coIla nas docisoos sobro o quo comprar o ondo gaslar. Iara mui-
los dos jovons, Iidar com o dinloiro possibiIilava o oxorccio da
aulonomia como um vaIor, rosidindo a lambm uma dimonso
oducaliva. Ao mosmo lompo, prociso Iovar om considorao
quo a boIsa dos jovons, no porodo om quo a posquisa oslava
sondo roaIizada, alrasava conslanlomonlo. Lsso alraso gorava
dosconhana o lonso onlro oIos. TaI roaIidado, aIm do rovoIar a
procariodado do funcionamonlo do Irograma, criava ompociIlos
prpria vivncia da condio juvoniI para ossos parlicipanlos,
uma voz quo Iimilava a sua parlicipao ofoliva no morcado do
consumo o nas formas do Iazor.
Dossa forma, Iovando-so om considorao o baixo vaIor da
boIsa o os alrasos conslanlos, podomos dizor quo, como poIlica
sociaI do lransforncia do rondas, o Agonlo }ovom osl dislanlo
do promovor as condioos adoquadas para uma insoro sociaI
o prohssionaI dos jovons, diforonlo daquoIa dos sous pais o ir-
mos.
4.. As rc|c5cs sccicis nc Prcgrcnc
Im aspoclo quo clamou alono nos NucIoos posquisados foram
as roIaoos posilivas dos jovons onlro si, marcadas por um cIima
do rospoilo o diIogo. Aposar da procariodado quanlo s con-
dioos do lrabaIlo (infra-oslrulura inadoquada, faIla do maloriaI
do consumo, alrasos dos rocursos hnancoiros, olc.) o da aparonlo
faIla do sonlido para aIgumas alividados roaIizadas, como j dos-
crovomos anloriormonlo, lavia uma vaIorizao do Irograma por
parlo dos jovons como um ospao do onconlro o convivncia.
323
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Nos conlalos o nas onlrovislas com os jovons do AIlo Ioroira,
por oxompIo, foi muilo onfalizada a imporlncia do ospao do
convvio, da inlorao com oulros jovons, a ampIiao das ami-
zados o a roIao do conhana com o oducador. Iica cIaro quo
ossos jovons vaIorizam o Irograma como oxporincia do vivncia
coIoliva: Iorquo anlos ou convivia monos, com monos possoas
(D., muIlor, 16 anos, AIlo Ioroira).
Os jovons parocom vaIorizar no Irograma a dimonso da
convivncia colidiana, do onconlro com os paros. Lsso aspoclo
lorna-so mais imporlanlo so Iovarmos om conla a roaIidado das
poriforias do BoIo Horizonlo, nas quais pralicamonlo no oxis-
lom oforlas do ospaos o oquipamonlos do Iazor quo promovam
o onconlro onlro os paros. Como nos diz um doIos: Lu s hcava
naquoIa coisa do ir pr oscoIa o do I pra casa, onlondou` Variava
muilo pouco, onlondou` (L, 17 anos, AIlo Ioroira)
Nosso sonlido, o Irograma aparoco para os jovons como um
Iugar ondo so ocupa o lompo, mas lambm onconlram oulros jo-
vons, aponlando para a conlraIidado das roIaoos grupais o da so-
ciabiIidado no procosso do formao lumana dos mosmos. Lssos
jovons so onconlram na sua maioria na adoIoscncia, a porla do
onlrada na juvonludo, um porodo marcado poIa ampIiao das
oxporincias do vida, quando comoam a so doscobrir como indi-
vduos. Iassam a lor mais aulonomia para sair do casa noilo o a
oscoIlor as formas do divorso. L quando o jovom londo a rompor
com ludo aquiIo quo o prondo ao mundo infanliI, buscando ou-
lros roforonciais para a conslruo da idonlidado fora da famIia.
L um momonlo prprio do oxporimonlaoos, do doscoborla o los-
lo das prprias polonciaIidados, do domandas do aulonomia quo
so ofolivam no oxorccio do oscoIlas. L um procosso quo lom uma
dimonso ospaciaI domarcada, como o bairro, as ruas o as oforlas
do Iazor oxislonlos, quaso sompro Iimiladas o procrias, quo so
lornam o conrio om quo so dosonroIam as roIaoos. A lurma do
amigos cumpro um papoI muilo imporlanlo nosso procosso.
324
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
Nosso sonlido, o Irograma, mosmo quo do uma forma no
inloncionaI, difusa, j quo no consla dos sous objolivos, cumpro
uma funo oducaliva imporlanlo ao possibiIilar um Ioquo maior
do oscoIlas para a criao do grupo do amigos, om uma ampIia-
o da rodo do roIaoos. No podomos osquocor quo o grupo do
paros, o Iazor o a divorso aparocom como oIomonlos conslilu-
livos da singuIaridado da condio juvoniI das camadas popu-
Iaros. Sogundo Iais (1993:94), os amigos do grupo consliluom
o ospoIlo da sua prpria idonlidado, um moio alravs do quaI
hxam simiIiludos o diforonas om roIao aos oulros.
4..1. A rc|c4c !cs jctcns ccn cs c!ucc!crcs
O porhI o a poslura dos oducadoros parocom inlorforir muilo para
ampIiar ou Iimilar ossa dimonso da sociabiIidado, bom como no
dosonvoIvimonlo das aoos oducalivas. L oslas so informadas
poIa concopo quo possuom a rospoilo dos jovons. Iodomos
ahrmar quo a manoira como o oducador onxorga os jovons , om
grando parlo, dolorminanlo da manoira como oIo so roIaciona
com os mosmos o busca oduc-Ios. Lssa roaIidado hcou palonlo
nos nucIoos posquisados principaImonlo nas diforonlos posluras
dos oducadoros o dos ohcinoiros.
No caso dos oducadoros, lanlo na ViIa quanlo no AIlo Io-
roira, foi porcoplvoI a oxislncia do uma roIao muilo amigvoI
onlro oducadoros o jovons. O falo do os oducadoros rosidirom no
IocaI, comparliIlarom da mosma origom o do mosmo conloxlo
scio-cuIluraI, aIm do onvoIvimonlo comunilrio, moslrou-so
muilo posilivo, pois conlribua na conslruo do roIaoos mais
prximas onlro jovons, oducadoros o suas famIias, forlaIocondo
o compromisso dos parlicipanlos com o Irograma. Lssa poslura
paroco rovoIar um osforo om suporar a liorarquia, as roIaoos
vorlicaIizadas, lpicas da forma oscoIar. No do so oslranlar
quo aIguns jovons faam um conlraponlo onlro o cIima das roIa-
oos no Irograma o na oscoIa:
Os profossoros no quor nom sabor do voc. Aqui no.
325
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Aqui voc podo clogar, voc convorsa com a A, voc con-
vorsa com a C. Voc podo faIar quo lom aqui uma coisa
quo voc no l goslando. (I, lomom, 16 anos, ViIa)
Os jovons conlrapoom o univorso lonso das roIaoos onlro
profossoros o aIunos, comuns na oscoIa, ao cIima do rospoilo o
compromisso quo marca a aluao dos oducadoros na lurma da
ViIa. Muilos so roforiram poslura do ouvir (oIos ouvom), ao
onvoIvimonlo o lambm poslura do clamar a alono quan-
do lavia aIgum probIoma om roIao parlicipao do aIgum
doIos.
Tanlo na ViIa quanlo no AIlo Ioroira, o discurso dos oduca-
doros londia a uma vaIorizao dos jovons como sujoilos, concro-
lizado nas roIaoos quo oslaboIociam, na poslura do oscula o om
um discurso basoado no oslimuIo aulonomia dos jovons nas ali-
vidados quo dosonvoIviam, aposar da comproonso roslrila quo
linlam sobro osso vaIor o a forma do impIomonl-Io do falo.
Ior oulro Iado, os ohcinoiros dos dois nucIoos rovoIaram uma
viso mais prxima do sonso comum acorca dos jovons pobros,
londondo a rossaIlar aspoclos nogalivos. No caso da ViIa, a viso
manifosla da ohcinoira londia a rossaIlar os jovons pobros como
um probIoma sociaI o v-Ios como sujoilos a sorom rocuporados
ou objolos do uma ao provonliva, parlicuIarmonlo caIcada na
idia do quo o principaI objolivo do programa soria ocupar o
lompo ocioso o lirar os jovons da rua. Na lurma da ViIa, vrios
dopoimonlos rovoIam ossa dihcuIdado do roIacionamonlo onlro a
ohcinoira o os jovons:
...a maioria das possoas no goslou doIa porquo oIa
muilo diforonlo da gonlo. Ior causa da cIasso doIa, quo
oIa foi criada, n` LIa no consoguo onlondor a gonlo
no. (I, lomom, 16 anos, ViIa)
Lsso jovom roforo-so a uma dimonso fundamonlaI om quaI-
quor procosso oducalivo quo a nocossidado do conlocor o Oulro
326
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
como condio para a comproonso das suas aliludos o vaIoros.
Como nos Iombra Brando (1985:138): conlocor no aponas o
mundo cuIluraI da crianza (o do jovom) mas a vida da criana (o
do jovom) om sou mundo do cuIlura
11
.
Da mosma forma, na porcopo do ohcinoiro do AIlo Ioroi-
ra, doslacava-so o onfoquo do jovom probIoma, para o quaI
prociso soIuoos quo o roinlogrom sociodado, ovilando quo
so lransformo om um risco. Os bonohcirios do Irograma so os
jovons do soloros oxcIudos, ou soja, os mais propcios a condulas
doIinquonlos. TaI oIaborao conlribui para o forlaIocimonlo do
um osligma da condio juvoniI (principaImonlo da poriforia) j
baslanlo arraigada no imaginrio sociaI o difundida poIos moios
do comunicao. Informados por lais concopoos, no do so
oslranlar quo as alividados das ohcinas, ombora com diforonlos
malizos, foram mais conlurbadas o com momonlos do lonso on-
lro os onvoIvidos, diforonlo das alividados dosonvoIvidas poIos
oducadoros.
Tais concopoos no so muilo diforonlos daquoIas prosonlos
na formuIao do prprio Irograma. O uso do concoilos como
siluao do risco o vuInorabiIidado sociaI, associada idia
do ocupao do lompo ocioso, acaba por roforar uma roproson-
lao do pubIico-aIvo como probIoma o risco sociaI, princi-
paImonlo no quo lango ao uso do lompo Iivro. Lssa abordagom
dos jovons pobros lom sido rocorronlo nas poIlicas pubIicas di-
rigidas a osso pubIico, parlindo-so do uma viso osloroolipada
dos jovons como probIoma sociaI om conlraposio viso dos
jovons como sujoilos do diroilos.
Ao mosmo lompo, clamou a alono o falo do quo os pr-
prios jovons parocom assimiIar o roproduzir oslas oIaboraoos
nogalivas sobro a juvonludo:
11 Lm paronlosos, compIomonlos nossos.
327
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Al lambm bom, pra gonlo, a gonlo hca monos lompo
na rua aprondondo o quo no prosla o fazondo o quo no
dovo. (}, lomom, 16 anos, AIlo Ioroira)
Na avaIiao do programa poIos jovons, ossos parocom in-
corporar, poIo monos dianlo dos posquisadoros, parlo dos pros-
suposlos quo orionlam a concopo do Irograma, rovoIando
uma corla adoso ao modo como os aduIlos os vom. A dohnio
proposla do ocupao onunciada no programa, podo sor Iida
como proposla do conlroIo sociaI do lompo Iivro, como forma do
combalor probIomas sociais quo onvoIvom jovons, om um Iimilo
lnuo onlro cuidado, conlroIo o conlono. O quo vomos nas faIas
do muilos doIos, quando faIam da imporlncia do Agcnic jctcn,
lambm uma porcopo da juvonludo como sogmonlo quo paroco
oslar mais propcio a siluaoos do dosvio, principaImonlo quando
os jovons lm lompo Iivro. L nocossrio quoslionar quo laI pro-
ocupao com o lompo Iivro da juvonludo no podo so Iimilar
busca do roduo do danos ou do provono da vioIncia, mas,
fundamonlaImonlo, considorar as polonciaIidados improssas na
vivncia pIuraI do lompo Iivro, do Iazor o da cuIlura como diroi-
los pIonos do cidadania (Bronnor ol AIii, 2005:213).
Ao mosmo lompo, procisamos Iovar om conla quo, para ossos
jovons l poucas possibiIidados do vivncia dosso lompo Iivro.
IaIlam aIlornalivas do Iazor, as praas oxislonlos oslo maI cuida-
das, no l campos ou quadras do osporlo, conlros do informli-
ca, Iugaros quo possibiIilariam onconlros o lrocas onlro as possoas.
Vivomos numa Igica oconmica o sociaI oxcIudonlo, quo alingo
principaImonlo os jovons o Ilos noga oporlunidados do vivncia
do oxporincias sociais o cuIlurais signihcalivas. Muilos ospaos
oslo foclados para oIos.
No imaginrio sociaI, so rocorronlos as associaoos onlro o
lompo Iivro do jovom, o hcar na rua o o dosvio. Ao mosmo lompo,
no so podo dosprozar a roaIidado quo lambm so impoo naquoIo
Iugar, ou soja: o lrhco do drogas o o aIiciamonlo do jovons so
328
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
condioos quo so ofolivam. L as concopoos corronlos roforam
ossa viso nogaliva quo passa a sor naluraIizada ou inquoslio-
nvoI. Mosmo nas visoos do jovons parlicipanlos, vimos como o
lompo Iivro aparoco do forma nogaliva, possibiIilando o onvoI-
vimonlo com a criminaIidado, o no como lompo do Iazor, por
oxompIo.
O prprio carlor componsalrio do Irograma podo sor vislo
como frulo do uma viso Iimilada acorca da juvonludo conlom-
pornoa. Lsso carlor so rovoIa, onlro oulras manifoslaoos, na au-
sncia do invoslimonlos pubIicos om infra-oslrulura, maloriais do
consumos, quaIihcao dos prohssionais, olc. So a Igica ocupar
o lompo, afaslando os jovons da rua, paroco quo os conloudos das
alividados pouco imporlam, pois o simpIos falo do ocupar o lom-
po j roprosonla a ao do Irograma. Como roIala um dos jovons:
Mas s o falo do sabor quo lom, no caso, aqui so cin-
quonla, lom cinquonla jovons quo oslo Iivros dossos
probIomas das drogas, da vioIncia j um grando aI-
vio. Iorquo podoriam sor cinquonla quo oslariam I fora
laIvoz lojo nom oslariam vivos. (A., muIlor, 17 anos,
AIlo Ioroira)
A concopo da juvonludo como um probIoma sociaI oslava
prosonlo no Agonlo }ovom nos discursos dos parlicipanlos, ovi-
donciando conoxo o aproximao onlro roprosonlaoos norma-
livas o do sonso comum. Assim, a lomalizao da juvonludo poIo
sonso comum, dissominada nos moios do comunicao o assumi-
da poIas poIlicas pubIicas, podom oslar roforando porcopoos
osloroolipadas dossa faixa olria.
5. Considoraoos hnais
A doscrio o anaIiso do Irograma Agonlo }ovom Iovanla uma
srio do quosloos quo morocom um aprofundamonlo. Mais do
quo concIusoos, prolondomos sinaIizar lomas quo morocom um
aprofundamonlo poslorior.
329
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
5.1. O Prcgrcnc ccnc unc Pc!cgcgic !c
Prcccric!c!c
Ima primoira quoslo roforo-so procariodado com quo o Iro-
grama Agonlo }ovom vom sondo impIomonlado, numa cIara dis-
lncia onlro os objolivos oxpIicilados o a prlica colidiana, o quo
sinaIiza para sou Iugar socundrio na agonda das poIlicas pubIi-
cas na RMBH. Lmbora roIovanlo do ponlo do visla do roprosonlar
o invoslimonlo do podor IocaI om aoos ospocihcamonlo voIladas
para a juvonludo, obsorvam-so muilas dihcuIdados com roIao
oslrulura fsica, aos invoslimonlos na formao dos prohssionais
o s condioos adoquadas do lrabaIlo, quo inlorforom dirolamon-
lo nos impaclos quo o Irograma produz nos jovons quo doIo par-
licipam, Iimilando a sua dimonso oducaliva. Im oxompIo quo
saIla aos oIlos o falo do as oxporincias do formao proporcio-
nadas aos jovons sorom dolorminadas om funo da capacidado
inslaIada dos rgos pubIicos. As ohcinas, por oxompIo, so doh-
nidas a parlir da oforla, som quo as domandas aprosonladas poIos
jovons sojam ofolivamonlo conlompIadas. Oulro oxompIo a faI-
la do rocursos didlicos mnimos, como loIoviso o vdoo, o quo
Iimila as possibiIidados oducalivas. Dovo-so rossaIlar lambm a
dosconlinuidado oxislonlo nas possibiIidados do ao dos odu-
cadoros. AquoIos mais anligos Iombram quando a profoilura for-
nocia vaIos lransporlo para os jovons parliciparom do alividados
fora do bairro, como lambm a froquncia a cinomas o loalros, o
quo j no mais ocorrou om 2004. Vom sondo roforada assim a
londncia om conhnar os jovons ao prprio bairro, Iimilando as
possibiIidados oducalivas do acosso cidado com o quo oIa podo
oforocor do ampIiao do oxporincias cuIlurais.
Ima oulra oxprosso da procariodado do Irograma a os-
lrulura fsica dos NucIoos, sua arquilolura, sua osllica o a in-
fra-oslrulura disponvoI. Lssos jovons, imorsos numa roaIidado
do incIuso procria, som acosso a oquipamonlos pubIicos do in-
formao o do Iazor, ao so dopararom no colidiano do Irograma
com os ospaos fsicos procrios, foios, maI cuidados, som a infra-
330
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
oslrulura o os rocursos didlicos nocossrios, vom rossaIlado o
Iugar sociaI subaIlorno ao quaI so doslinados poIas poIlicas pu-
bIicas. O Irograma so conslilui como um projolo pobro para os
pobros, numa conlradio com o discurso dos diroilos sociais,
da cidadania. No podomos osquocor, com IauIo Iroiro (1996),
quo a oducao, a lica o a boniloza dovom andar do mos da-
das, quando so prolondo dosonvoIvor uma podagogia da aulo-
nomia
12
.
Do loda forma, hca ovidonlo a faIla do oquipamonlos sociais
nos bairros do poriforia da cidado, como conlros da juvonludo ou
mosmo cIubos pubIicos, ondo os jovons possam lor acosso a ospa-
os do Iazor o sociabiIidado, quo fornoam rocursos o informaoos
quo oslimuIom a criao o a Iibordado, possibiIilando assim o sou
dosonvoIvimonlo inlograI. Ao conlrrio, porm, o j um rooxo
da Igica da forma oscoIar, um dos unicos oquipamonlos pu-
bIicos oxislonlos nossos bairros so as oscoIas pubIicas. Tambm
rooxo dossa mosma Igica, o falo do o Irograma sor doson-
voIvido om um ospao soparado dos oulros ospaos sociais do
bairro. Como na oscoIa, laI prlica vom roforar o risco om nalu-
raIizar o Iugar dos jovons aponas om ospaos soparados do mun-
do sociaI, prologidos, conlroIados o discipIinados por aduIlos,
o a nogao da sua prosona nos ospaos pubIicos, vislos como
ospaos porigosos, da pordio o doslruio. Como nos Iombra
Abramo (2003:234):
No so podo posluIar a rolirada dos jovons dos ospaos
pubIicos, as ruas onlro oIos, a sua nocossidado do circuIar,
do inloragir com os oulros aloros, fora do ospaos con-
lroIados o discipIinados por aduIlos. O dosaho ponsar
do quo modo lais conlros (da juvonludo) podom so ofo-
rocor como aIlornalivas do ospaos sadios para os jovons
12 Mas dovomos rossaIlar quo cada oxporincia assumo conlornos diforonciados do
acordo com a onlidado oxoculora. AquoIas onlidados com maior oslrulura, como o
caso da AST, capazos do buscar oulras fonlos do hnanciamonlo o com um corpo do
prohssionais oslvoI lm moIloros condioos do polonciaIizar a ao do programa ao
oforocor moIlor oslrulura o suprir aIgumas Iacunas na ao dos rgos pubIicos.
331
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
dosonvoIvorom suas polonciaIidados, mas no como do
conhnamonlo o aparlao do mundo sociaI.
Iovando om conla lais dosahos, podomos quoslionar so uma
poIlica pubIica para a juvonludo, ao conlrrio do puIvorizar ro-
cursos om programas scio oducalivos do baixo cuslo, marcados
poIa dosconlinuidado, no dovoria priorizar o invoslimonlo om
lais oquipamonlos pubIicos pormanonlos. Lm suma, parodiando
Ioo (2003), podomos ahrmar quo o Irograma Agonlo }ovom so
conslilui como uma pc!cgcgic !c prcccric!c!c, bom dislanlo dos
objolivos prolondidos, aIiada a uma Igica da provisoriodado,
no lavondo garanlias do conlinuidado das aoos dosonvoIvidas
muilo monos do prprio Irograma, sompro amoaado do sor ox-
linlo.
Im oulro aspoclo o signihcado da boIsa para os jovons.
Aposar do sou baixo vaIor o dos conslanlos alrasos, a boIsa so
conslilui como condio da vivncia da condio juvoniI, lanlo
no quo so roforo ao consumo, quanlo a um oxorccio da aulono-
mia. Lssa dimonso hcou muilo ovidonlo na roIao com a fam-
Iia, quo abro ospaos para uma maior indopondncia o Iibordado
do ao do jovom o lambm na ampIiao do sou Ioquo do osco-
Ilas, podondo docidir minimamonlo sobro o quo o ondo invoslir
o pouco quo ganla. Barman (1998) j nos dizia quo a Iibordado
do oscoIla , no conloxlo das sociodados conlompornoas, o falor
ossonciaI do oslralihcao sociaI: oscoIlo quom podo. Imorsos
om um conloxlo scio cuIluraI marcado poIa incIuso subaIlorna
(Marlins, 2000), ossos jovons vom roduzidas as possibiIidados
do oxorccio da oscoIla, um pr-roquisilo bsico para a conslru-
o da aulonomia, inlorforindo nos procossos do sua formao
lumana. Nosso sonlido, a boIsa ganla um signihcado quo moro-
co sor aprofundado.
332
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
5.2. Os |iniics c pcssi|i|i!c!cs !c !incns4c sccic
c!ucciitc !c Prcgrcnc
Ima oulra quoslo a sor roolida roforo-so dimonso scia odu-
caliva do Irograma Agonlo }ovom, disculindo as impIicaoos das
alividados dosonvoIvidas o a proposla do prolagonismo juvoniI.
Lmbora so prolonda forlaIocor a parlicipao o a aulonomia juvo-
niI, ainda muilo prosonlo uma viso oscoIarizada das inlorvon-
oos oducalivas, roforando uma viso dominanlo do quo o jovom
procisa sor oducado. Como vimos, a logomonia da Igica da
forma oscoIar Iova a considorar quo loda a alividado para os jo-
vons lom do lor um carlor oducalivo, discipIinador, quo o jovom
no podo lor o lompo Iivro para procossar por si suas buscas o ox-
porimonlaoos, quo suas alividados dovom sor sompro modiadas
por aduIlos com conlroIo sobro suas aoos (Abramo, 2003). Iodo-
mos conslalar quo a logomonia do laI Igica lom doixado pouco
ospao para quo oulras formas oducalivas sojam roconlocidas
o vaIorizadas. As oxporincias oducalivas proporcionadas poIo
Irograma so moslram lmidas om favorocor a aulo-organizao
dos jovons o criar vncuIos com oulros agrupamonlos juvonis.
Mosmo no inlorior do uma Igica oscoIarizada, possvoI
quoslionar a quaIidado das alividados oducalivas oforocidas. Iu-
domos conslalar quo o conjunlo das alividados proporcionadas
poIo Irograma, incIuindo aquoIas Iigadas s oxprossoos cuIlu-
rais, moslra-so fragmonlado, dosconlnuo, aprosonlando poucos
rosuIlados om lormos do aprondizagom dos jovons. Ao mosmo
lompo, os oducadoros no possuom uma formao adoquada,
um corpo do saboros doIimilado, para onfronlar as domandas o
os dosahos quo Ilos so poslos poIo colidiano. AIm da fraca ins-
lilucionaIidado do Iugar quo ocupam, com conlralos o saIrios
procrios, muilos doIos paulam-so mais por uma poslura indi-
viduaI do boa vonlado o compromisso afolivo com os jovons, do
quo por uma adoso prohssionaI.
Ao mosmo lompo, poIo quo foi possvoI obsorvar, lais alivi-
dados oducalivas, organizadas nossa Igica, com ossa procarioda-
333
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
do, vm possibiIilando aos jovons poucas oporlunidados do oxor-
ccio da oscoIla, da lomada do docisoos, oIomonlos fundanlos da
aulonomia. Som osso oxorccio da aulonomia hca difciI ponsar
om aIgum lipo do prolagonismo. Iodomos conslalar assim quo a
forma como vom sondo oslimuIada a parlicipao dos jovons no
colidiano do Irograma o na comunidado conlribuom pouco para
o oxorccio do falo do prolagonismo juvoniI, nos moIdos como
osl oxprosso nos sous objolivos.
Ior oulro Iado, um aspoclo quo nos clamou a alono foi a im-
porlncia quo os jovons alriburam s roIaoos sociais onlro oIos o
doIos com os oducadoros Iocais, aposar dossa dimonso no aparo-
cor como parlo dos objolivos do Irograma. TaI nfaso vom roforar
a imporlncia do grupo do paros, da sociabiIidado nos procossos
do formao lumana dos jovons, aponlando para a nocossidado do
quo oIa soja vaIorizada o oslimuIada onquanlo uma dimonso odu-
caliva. O mosmo ocorro com a roIao dos jovons com os oducado-
ros. Do ponlo do visla doslos, o falo do sorom do prprio IocaI, com-
parliIlando do um mosmo conloxlo scio cuIluraI, parocou-nos sor
uma varivoI quo conlribui nas roIaoos com os jovons, acroscida
do falo do lodos os oducadoros so sonlirom compromolidos com
o doslino sociaI dos jovons. Do ponlo do visla dos jovons, os odu-
cadoros signihcam um conlalo com o mundo aduIlo basoado no
diIogo, laIvoz um dos poucos ospaos quo onconlram no quaI so
rospoilados como sujoilos, ondo podom faIar do si mosmos o dos
probIomas quo os aigom. Nosso sonlido, paroco hcar cIaro quo
o compromisso o onvoIvimonlo dos oducadoros o a sociabiIidado
oxislonlo no colidiano so um dos poucos piIaros quo garanlom
quo o Irograma lonla um impaclo posilivo para os jovons.
IinaImonlo, imporlanlo ponluar um aspoclo prosonlo na
ampIiao do programas scio oducalivos nas poriforias dos
grandos conlros, impIomonlados lanlo por ONGs quanlo poIo
podor pubIico, om aoos como o Irograma Agonlo }ovom. H
uma londncia om so criar dois sislomas oducalivos paraIoIos, o
da oscoIa o o dos projolos scio oducalivos, quo no inloragom
334
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
nom diaIogam onlro si, com crlicas muluas quo no conlribuom
para a suporao da procariodado oxislonlo nos dois sislomas. Io-
domos ahrmar quo osl so criando um sisloma paraIoIo procrio
para combalor a procariodado da oscoIa. TaI roaIidado, ao conlr-
rio do conlribuir na lrajolria oscoIar dos jovons, podo favorocor
um maior dislanciamonlo da vida oscoIar, sobrossaindo uma
roIao moramonlo inslrumonlaI quo rofora o carlor morilocr-
lico o crodonciaIisla da oducao oscoIar (Sposilo, 2005:27).
Lnhm, podomos ahrmar quo o Irograma Agonlo }ovom ain-
da caroco do infra-oslrulura, oquipamonlos, do canais do diaIogo
o parlicipao, do laI forma a dosIocar o foco das aoos compon-
salrias para poIlicas do conslruo do ospaos pubIicos quo
garanlam osforas do parlicipao ofolivas dos jovons. Na forma
como vm sondo impIomonlado, o Irograma aponla para um
modoIo quo onfaliza a dimonso scio oducaliva, mas do forma
procria, gorando uma luloIa do lompo Iivro do jovom, no alon-
dondo, assim, s suas domandas. L nosso sonlido quo, ao ponsar
o Agcnic jctcn, no basla onfalizar somonlo a osfora da formao,
mas lambm as osforas da oxporimonlao, da iniciao, da roa-
Iizao, da parlicipao, rodohnindo a prpria noo do poIlica.
Como Iombra Rois (2005), a idia da poIlica procisa sor oxpori-
monlada do manoira mais ampIiada poIos jovons a hm do sorom
vivois as lransformaoos cuIlurais no campo das poIlicas pubIi-
cas da juvonludo.
Roforroncias BibIiogrhcas
Abramo, HoIona (1997). Considoraoos sobro a lomalizao sociaI da ju-
vonludo no BrasiI. Rctisic 8rcsi|circ !c |!ucc4c. So IauIo,
ANILD, n. 5/6.
________ (2003). Lspaos do juvonludo. In: Iroilas, Maria Virgnia, Iapa,
Iornanda do CarvaIlo. Pc|iiiccs p||iccs. jutcniu!c cn pcuic. So
IauIo: Corloz.
________ y Branco, Iodro IauIo Marloni (2004). Rcircics !c jutcniu!c 8rcsi-
|circ. cnc|iscs !c unc pcsuisc nccicnc|. So IauIo: Inslilulo Cida-
dania, Ldilora Iundao Iorsou Abramo.
335
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
BoIo Horizonlo (2004). Irofoilura. Socrolaria MunicipaI do Coordonao das
IoIlicas Sociais. Prcgrcnc pcrc jctcns: avaIiao agoslo 2004.
BoIo Horizonlo.
________ (2004 A). Socrolaria MunicipaI do Coordonao das IoIlicas So-
ciais. Prcgrcnc pcrc jctcns. rcsunc. 8c|c Hcrizcnic.
8crgc, Rcncic Si|tc (2005). Rcitcnicn!c c cscc|c. i!ccis, pr4iiccs c pcssi|i|i!c!cs !c
un prcjcic sccicc!ucciitc. Dissorlao (Moslrado do Lducao)
IacuIdado do Lducao da IIMG, BoIo Horizonlo.
BRASII (2001). Minislrio da Irovidncia o Assislncia SociaI. Socrolaria do
Lslado do Assislncia SociaI. Iorlaria n. 879, do 3 do dozombro
do 2001. LslaboIoco normas o dirolrizos do projolo Agonlo }o-
vom do DosonvoIvimonlo SociaI o Humano o do Irojolo Con-
lro do }uvonludo. BrasIia.
Bronnor, Ana Karina, DayroII, }uaroz, Carrano, IauIo (2004). CuIluras do Ia-
zor o do lompo Iivro dos jovons brasiIoiros. In: Abramo, HoIona
& Branco, Iodro IauIo Marloni. Rcircics !c jutcniu!c 8rcsi|circ.
cn4|iscs !c unc pcsuisc nccicnc|. So IauIo: Inslilulo Cidada-
nia. Ldilora Iundao Iorsou Abramo.
Corli, Ana IauIa & Souza, RaquoI (2004). DiIogos com o mundo juvoniI:
subsdios para oducadoros. So IauIo: Ao Lducaliva.
DayrroII, }uaroz (2005). A nsicc cnirc cn ccnc: c |un| c c rcp nc sccic|izc4c !c
jutcniu!c. 8c|c Hcrizcnic. |!iicrc UIMG.
________ (2005). Rc|cicric Prc|inincr !c pcsuisc jutcniu!c, |scc|crizc4c c pc-
!cr |ccc|. Mimoo.
Iroiro, IauIo (1996). Pc!cgcgic !c Auicncnic. sc|crcs ncccss4rics c pr4iicc pc!c-
gcgicc. So IauIo: Iaz o Torra.
Iroilas, Maria Virgnia, Iapa, Iornanda do CarvaIlo (2003). Pc|iiiccs p||i-
ccs: jutcniu!c cn pcuic. So IauIo: Corloz.
Ialiro, Bornard, Vinconlo, GIY, THIN, DanioI. Sobro a lislria o a looria
da forma oscoIar. BoIo Horizonlo: |!ucc4c cn Rctisic, n.33.
}unlo 2001. p 07-47.
Ioo, GoraIdo.(2004) A goslo da pobroza juvoniI: uma anIiso do um pro-
grama fodoraI do incIuso do jovons pobros. TrabaIlo apro-
sonlado na XXVII Rounio AnuaI da Anpod. Caxambu.
Maclado-Iais, }os. A conslruo socioIgica da juvonludo: aIguns conlri-
buos. An4|isc Sccic|cgicc, t. 25, 10, n. 105-106.
Mcriins, jcsc !c Scuzc (1). |xc|us4c sccic| c c nctc !csiguc|!c!c. So IauIo:
IauIus.
336
}uvonludo o aoos scio oducalivas no BrasiI - j. Dcrc||, G. Ic4c
MorcoIIini, Mario (1993). Cu|iurcs jutcnis. Iis|cc. |nprcnsc Nccicnc| Ccsc !c
Mcc!c.
________ (1). Pcsscgic c| |uiurc, |crnczicnc c sccic||izzczicnc irc tccc|i c
nucti nc!ic. MiIo: Iranco AngoIi.
Rois, }uIiana Balisla (2005). jutcniu!c c pc|iiiccs pu||iccs. rccx5cs sc|rc c
Agcnic jctcn cn 8c|c Hcrizcnic. (Mcncgrcc) UIMG. IAI|CH,
8c|c Hcrizcnic.
Rodriguos, HiIa Bornardolo SiIva (2004). IoIlicas pubIicas o projolos para
a juvonludo: uma anIiso comparaliva do prossuposlos o con-
loxlos inslilucionais do duas inicialivas. 2004. Dissorlao
(Moslrado Adminislrao IubIica). Iundao }oo Iinloiro,
BoIo Horizonlo.
Ruc, Mcric !cs Grccs (18). As pc|iiiccs p||iccs c c jutcniu!c ncs cncs 0.
|n. jctcns cccnicccn!c nc iri||c !cs pc|iiiccs p||iccs. BrasIia,
CNID.
Souza, Rogina MagaIlos (2003). |scc|c c jutcniu!c. cprcn!cr c cprcn!cr. So
IauIo: Lduc/ IauIus.
Sposilo, MariIia (2000). AIgumas liplosos sobro as roIaoos onlro movi-
monlos sociais, juvonludo o oducao. Rctisic 8rcsi|circ !c
|!ucc4c. So IauIo, n.13.
________ A sociabiIidado juvoniI o a rua, novos conilos o ao coIoliva na
cidado. 1cnpc Sccic|: Rovisla do SocioIogia da ISI. So IauIo,
v. 5, 1993, n. 1/ 2, p.161-178.
________ (2002). jutcniu!c, cscc|crizc4c c pc!cr |cccI: projolo lomlico. So
IauIo. Mimoo.
________ (2003). Trajolrias na consliluio do poIlicas pubIicas do juvonlu-
do no BrasiI. In: Iroilas, Maria Virgnia, Iapa, Iornanda do Car-
vaIlo. Pc|iiiccs p||iccs: jutcniu!c cn pcuic. So IauIo: Corloz.
________ (2004). AIgumas rooxoos o muilas indagaoos sobro as roIaoos
onlro juvonludo o oscoIa no BrasiI. In: Abramo, HoIona &
Branco, Iodro IauIo Marloni. Rcircics !c jutcniu!c 8rcsi|circ.
cnc|iscs !c unc pcsuisc nccicnc|. So IauIo: Inslilulo Cidada-
nia, Ldilora Iundao Iorsou Abramo.
________ & Corroclano, CarIa (2005). A faco ocuIla dos programas do lrans-
forncia do ronda para jovons no BrasiI. Mimoo.
Warron, IIso S. Movimonlos om cona. L as loorias por ondo andam` (on-
Iino) DisponvoI om: vvv.oducacaoonIino.pro.br/movimon-
los_om_cona.asp. Acosso om 1 jun. 2004.
337
Snbrc pnIticas IncaIcs dc scguridad
para jvcncs
Auguslo Caccia-Bava
Rcsumcn
Ios jvonos, roconocidos como calogora sociaI on movimionlo, lionon
quo sor roforoncias do Ias poIlicas pubIicas IocaIos sobro soguridad. Iara
oIIo, so dobo concobir Ia soguridad como oxprosin do Ia moviIizacin do
grupos y do comunidados aclivas, on oI sono do Ia sociodad civiI, como
lambin oI roconocimionlo do Ios jvonos a parlir do sus capacidados.
Invosligacionos y discusionos loricas roaIizadas on oI mbilo do
inslilulos brasiIoos y doI Obsorvalorio CalaIn do Ia }uvonlud iIuminan
oslo nuovo paradigma.
PaIabras cIavc: poIlicas pubIicas, soguridad urbana, juvonlud, formacin
cuIluraI.
Abstract
Tlo young, rocognizod as a sociaI group in molion, lavo lo bo roforoncos
of llo IocaI pubIic poIicios on socurily. Ior llal purposo, socurily slouId
bo concoivod as llo oxprossion of aclivo groups' and communilios'
movomonls, in llo loarl of civiI socioly, as voII as llo rocognilion of llo
young's capabiIilios. Rosoarcl and lloorolicaI discussions carriod oul in
BraziIian inslilulos and in llo CalaIonian Obsorvalory of llo Youll slod
Iigll on llis nov paradigm.
Kcy wnrds: pubIic poIicios, cily socurily, youll, cuIluraI oducalion.
BrasiIoo, Irofosor Asislonlo Doclor doI Doparlamonlo do SocioIoga do Ia Iccu|!c!c
!c Cicncics c Icircs INLSI Campus do Araraquara, So IauIo. Vico-coordinador
doI programa do Ioslgrado on SocioIoga, do Ia misma univorsidad. Irosidonlo
doI Conlro BrasiIoo do Ia Infancia y do Ia }uvonlud y miombro roguIar doI Ioro
Ialinoamoricano para Soguridad Irbana y Domocracia, Mxico-DI. Aulor y coodilor
do jctcns nc Ancricc Iciinc, Ldilora Lscriluras/Cobrij, 2004, miombro doI Consojo do
Rodaccin y aulor do onsayos do Ia rovisla |siu!cs !c Sccic|cgic doI Doparlamonlo
do SocioIoga y doI Irograma do Ioslgrado on SocioIoga do Ia Inosp. L-maiI:
auguslocar.unosp.br
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11 - 2006 - pp. 337 - 354
338
Sobro poIlicas IocaIos do soguridad para jvonos - A. Ccccic-8ctc
Ias poIlicas sobro soguridad para Ios jvonos, como aspoclo con-
lraI do poIlicas pubIicas IocaIos para osla calogora sociaI, os oI
loma doI prosonlo loxlo. Como voromos, Ia soguridad, onlondida
on su dimonsin urbana provonliva, ya viono siondo objolo do
rooxin moldica on Amrica Ialina dosdo 2000, focla on quo
so inician lambin invosligacionos acorca doI porhI do Ia vioIoncia
on BrasiI.
AIgunos auloros Ialinoamoricanos nos proporcionan sIidos
piIaros a Ia lora do onlabIar Ia discusin sobro poIlicas IocaIos
para Ia juvonlud. Iniciamos oI dobalo con }uan CarIos Rubinsloin,
jurisla y lambin doclor on Cioncias SociaIos, y ms ospochca-
monlo con Ias propuoslas dofondidas on su Iibro Crisis !c |c sccic-
!c! citi|. ncc|cu!c|izccicn -pcs|cr!isnc.
Rubinsloin os uno do Ios loricos quo roconoco Ia oxisloncia
do lransformacionos objolivas on Ias roIacionos sociaIos, Io quo
conIIova oI ronacor IocaIisla. Iara I, so lrala do una suorlo do
rogrosin coIocliva, londionlos a hjar |...] un punlo do roforoncia
quo Ios pormila |a Ios grupos] objolivar su siluacin on un ospa-
cio y on un liompo, quo so la moviIizado y cambiado acoIora-
damonlo. Y laI moviIidad os consocuoncia do Ias dobiIidados do
Ia sociodad civiI y no una oxprosin do su fuorza (Rubinsloin,
2002, 169).
Rubinsloin monciona iguaImonlo Ia prosoncia do un mar-
co iguaIilario quo so conslruyo on oI sono do Ia sociodad civiI.
Sin ombargo, no so lrala do producir iguaIdad do loclo onlro
Ios grupos, como rosuIlado do Ia suporacin do conlradiccionos
anlagnicas, sino do una prc|c|i|i!c! !c cxisicncic, c irctcs !c |c
ncti|i!c!. Ior Io lanlo, podomos ahrmar quo Ios osludios sobro
manifoslacionos idonlilarias dosarroIIadas por diforonlos grupos
so oncaminan lacia aIlornalivas aI ordon consliluido, donlro do
oso mismo ordon. Cmo` Alondando y radicaIizando oI anIi-
sis para comprondor Ia accin poIlica, ya quo, aI conlompIarso
sus inlorosos |do Ios grupos], so aliondo con ms procisin a Ios
339
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
conlonidos do Ia Iucla y Ias inlorroIacionos do cIaso (Rubinsloin,
2002, 171, 178).
IabIo GonzIoz Casanova, sociIogo moxicano, va ms aII
aI indicar aspoclos imporlanlos do Ias formas colidianas do oxis-
loncia, silundoIas on oI prosonlo procoso lislrico: Si oI nooca-
pilaIismo do Lslado asislonciaIisla acab oI concoplo-fuorza do
Ios proIolarios do lodos Ios pasos capacos do unirso y Io lizo
modianlo Ia oslralihcacin do Ia cIaso lrabajadora, oI capilaIismo
lransnacionaI, on su olapa do dogIobaIizacin, aconlua Ias difo-
roncias do Ios lrabajadoros modianlo oslrucluras focaIizadas o Io-
caIizadas quo aIloran aun ms oI ponsar y oI lacor do Ias poIlicas
do inlors gonoraI, do por s Iimiladas y oIiminan buona parlo do
Ios aIcanzados por Ios lrabajadoros organizados (GonzIoz Casa-
nova, 2002, I. 281-282).
Ia oIiminacin do Ias roforoncias lislricas do un pasado do
Iucla, lradicin y principio do auloridad, principios consliluidos
por anlagonismos onlro grupos do diforonlos cIasos, acaba por
producir Io quo so conoco por opcionos do poIlicas focaIizadas
quo aIloran calogoras onloras, como Ias do cIaso o nacin. Ior
olra parlo, oslas dosinlogran Ias calogoras sociaIos y poIlicas,
lransformndoIas on inlorosos parlicuIaros quo croan obslcu-
Ios aI osfuorzo do concobir-oxprosar-acluar do Ia <<cIaso>> o do
Ia nacin. NaluraImonlo, osla poIlica o idooIoga dominanlos
so lornan posibIos porquo rosuIlan consocuoncias do oslralogias
formuIadas on Ia Igica doI capilaI hnancioro cuya propuosla os
onsanclar Ios ospacios do Iiborlad para su roaIizacin, os docir, so
lrala do croar lodas Ias posibiIidados do Iiborlad para Ia acumuIa-
cin privada (GonzIoz Casanova, 2002, p. 282).
Ramn Casanova, sociIogo vonozoIano, so silua on un lori-
zonlo lorico simiIar aI doI sociIogo moxicano. Casanova inlogra
un coIoclivo do discusin quo organiz un sominario, on 2004, so-
bro Io quo so donomin ponsamionlo quo gua Ia accin pubIica,
on oI acluaI procoso poIlico boIivariano. So lrala do oxpIorar
340
Sobro poIlicas IocaIos do soguridad para jvonos - A. Ccccic-8ctc
una inlorprolacin do Ias cIavos inloIocluaIos quo osln dolrs doI
disoo do Ia poIlica sociaI. Iara I, Ia crlica fronlo a Ias poIlicas
pubIicas liono quo considorar Ios dislinlos movimionlos poIlicos
prosonlos on cada coyunlura y, on parlicuIar, Ios proyoclos quo so
prosonlan como aIlornalivos y quo soaIan una rooslrucluracin
do Ios principios quo dohnon y roguIan Ia inslilucionaIidad doI
Lslado (Casanova, 2004, s. 1).
Sogun oslo crlico doI ponsamionlo dominanlo on nuoslros
das, on parlicuIar doI ponsamionlo domcrala sociaI quo dohon-
do una gobornabiIidad abslracla, os posibIo concobir oI oxpo-
rimonlo do acoIoracin lislrica lolorodoxo quo compilo abior-
lamonlo con oI programa nooIiboraI on lorrilorios do discusin
poIlica, inslilucionaIos o no. Ias oxporioncias so conviorlon on
oI Iaboralorio para oI dobalo on lorno a Ias tics pcsi||cs !c !csc-
rrc||c c|icrnciitc aI modo prodominanlo do Ia gIobaIizacin (Ca-
sanova, 2004, s. 03).
Ia crlica conlra Ias poIlicas focaIos o IocaIizadas para Ia ju-
vonlud oxigo, on osla porspocliva quo lambin dofondomos, quo
so cuoslionon sus fundamonlos y sus fuonlos do inspiracin. LIIo,
dosdo un concoplo do Lslado y do accin poIlica quo rosuIlo Ia
oxlonsin do una una hIosofa poIlica do Ia dosiguaIdad, loy
oncubiorlas por un alribulo on boga: Io naluraI. Ia dosiguaIdad
nciurc| sora Ia razn do Ia inlorvoncin pubIica donlro do Io po-
sibIo, sin quo so prolonda modihcar Ias oslrucluras roproduclo-
ras do Ia iniquidad.
Ln olro nguIo, so silua oI sociIogo aI inlonlar rocuporar
vaIoros ropubIicanos osonciaIos do |i|cric, cgc|iic |rcicrniic
(Casanova, 2004, s. 08)
1
.
1 Iasos como VonozuoIa aporlan nuovas oxporioncias coIoclivas para onriquocor
Ias invosligacionos sobro lomlicas IocaIos, Io quo, sogun oI sociIogo vonozoIano
Ramn Casanova, rooja iguaImonlo Ia faIla do capacidad poIlica, ms quo Ia
ausoncia do rocursos hnancioros, a Ia lora do onfronlar Ios probIomas sociaIos do Ias
comunidados.
341
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Ia narco-oconoma Ialinoamoricana
Ln un onsayo bion oIaborado, Hardinglaus (1995) oxpono Ias ra-
mihcacionos do Ia narco-oconoma y sus roIacionos con Ia Iimila-
da capacidad doI Lslado para dolonor osa dimonsin roproduc-
lora doI capilaI. TaI dimonsin cabo sor considorada como una
do Ias fuonlos do iniquidad sociaI on BrasiI. Lsla oconoma iIcila
rovoIa lambin aspoclos conlradiclorios sobro soguridad urbana,
lomlica quo afocla a Ios jvonos on nuoslro pas, y, on mayor o
monor modida, aI roslo do Amrica Ialina. Ino do oslos aspoc-
los os Ia oducacin quo puodo sor aIlornaliva conlra Ia vioIoncia
urbana.
Ia ingonuidad do Ia oducacin para oI uso do drogas so pro-
duco por Ia abslraccin do concoplos como drogas puras o impu-
ras, Io quo prosupono una caraclorizacin on Ia Igica doI mor-
cado. LI mismo aulor subraya: so Ianza aI morcado (primora
milad do Ios aos 80) oI cracI, Ia novodad ms oxilosa do Ios uIli-
mos voinlo aos: cocana para fumar. A osla droga, so Io suman
Ias drogas sinllicas, quo IIogan con Ias musicas do Ias discoloca:
a cada musica su propia droga o a lravs do Ias locnopIdo-
ras, disominadas on Ios IocaIos do difusin do Ia musica locno
(Hardinglaus, 1995, s. 03).
RosuIlara Icilo cuoslionar, puos, cuI sora Ia poIlica fo-
caI adocuada para Ia juvonlud, on Ios diforonlos oslados doI Ias,
fronlo a osa nuova oIa narclica y morcanliIisla` Sora posibIo
idonlihcar on Ias donominadas poIlicas IocaIos para Ia juvonlud
roforoncias para onfronlar oI procoso do difusin do Ia narco-oco-
noma` Si Ia rospuosla rosuIla nogaliva, londromos quo indagar si
os posibIo idonlihcar olras poIlicas pubIicas IocaIos, dislinlas do
Ias oxislonlos, quo puodan combalir do raz oslo procoso doslruc-
livo quo alao osonciaImonlo a Ias nuovas gonoracionos.
HuoIga docir quo Ios IIamados oslupofacionlos fuoron diso-
minados por oI mundo on oIoadas: Ia asilica, do opio, duranlo
Ias dos primoras dcadas doI sigIo XX, Ia do mariluana y lacls,
342
Sobro poIlicas IocaIos do soguridad para jvonos - A. Ccccic-8ctc
on Ios Lslados Inidos, duranlo Ios aos 60 y 70. Ia do cocana,
lambin on Ios LLII, on Ios aos 80 y, ms rocionlomonlo, Ias
drogas sinllicas !csigncr !rugs mayorilariamonlo consumidas
on CaIifornia (Hardinglaus, 1995, idom).
Ia drogadiccin posoo mrgonos dohnidos on oI morcado
mundiaI. Io quo lambin conIIova concopcionos ocoIgicas do
puroza: Ios movimionlos ocoIogislas y bioIgicos lambin lan
lonido roporcusionos on Ia oforla do oslupofacionlos. Ios oforonlos
do drogas naluraIos so dohondon do Ias drogas <<disoadas>>,
asoguran Ios morcados, so divorsihcan. Ior oslo molivo, CoIom-
bia, uno do Ios pasos cilados por oI aulor, so convirli on un pro-
duclor divorsihcado do drogas: CoIombia fuo, on principio, un
produclor do mariluana, so convirli on oI mayor procosador do
cocana y alora cuIliva cncpc|c...para Ia produccin do lorona
(Hardinglaus, 1995, s. 04).
LI aulor prosonla una baso para poslorioros invosligacionos
sobro laI procoso, baso quo puodo convorlirso on roforoncia para
coIoclar dalos on una invosligacin do mayor magnilud quo Ia
prosonlo:
So puodon Iograr aproximacionos a Ia roaIidad dosdo oI roa
do Ia invosligacin poIiciaI (informos do acusados y losligos),
do Ia asisloncia sanilaria y lorapulica (informos sobro compor-
lamionlo, frocuoncia y lasa doI consumo, adiclos rogislrados,
lospilaIizacionos, faIIocidos por uso do oslupofacionlos), do Ia
vigiIancia miIilar (folos aroas y do salIilos do zonas do cuIlivo
y Iaboralorios), do Ia roprosin aduanora doI conlrabando (doco-
misos), do invosligacionos do campo roaIizadas por cionlhcos,
do onlrovislas do poriodislas ospociaIizados con lrahcanlos, pro-
ducloros o lransporlislas, do Ios movimionlos do fondos on Ias
roas do ujo inlonsivo do narcodinoro, do Ias osladslicas doI
sisloma hnancioro mundiaI y do Ios bancos conlraIos nacionaIos
(Hardinglaus, 1995, s. 05).
IinaImonlo, oI loclo do formuIar poIlicas pubIicas para
343
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
prologor a Ios jvonos amonazados por Ia narco-oconoma podra
consliluirso on una roforoncia para lodas Ias poIlicas IocaIos dos-
linadas a Ia juvonlud. Lslas doboran oslruclurarso a baso do Ia
idonlihcacin do Ia cadona producliva, poro lambin do Ia cado-
na roproducliva do Ia vioIoncia quo, como ahrma Ianni (2004), so
convirli, ms quo on un fonmono oslrucluraI, on una modia-
cin do Ia oslruclura producliva. Iara I, Ia vioIoncia:
Naco como lcnica do podor, so ojorco lambin como un
modo do prosorvar, ampIiar o conquislar Ia propiodad
y adquioro nuovos malicos psicoIgicos sorprondonlos
on Io quo rospocla a Ios agonlos y a Ias vclimas. Lnlra
como oIomonlo imporlanlo do Ia poIlica do Ia cuIlura...
(IANNI, 2004, p. 169).
Ior oslos molivos, onlro olros, rosuIla cada voz ms porli-
nonlo dosarroIIar invosligacionos on Ios mbilos rogionaI y IocaI.
AIgunas ciudados son bIancos proforonciaIos do Ias porsonas quo
oslrucluran oI comorcio do drogas. Como ahrma Hardinglaus,
oI dinoro os oI acompaanlo hjo do Ia droga, su amanlo furlivo
(y lonobroso). Ls oI combuslibIo do lodo oI procoso do produc-
cin y vonla, rocorro oI camino do ida lacia oI consumidor hnaI,
y lambin oI do rogroso, doI dislribuidor aI produclor (Harding-
laus, 1995, s. 10).
Ln oI sono do Ia Socrolara LspociaI do Doroclos Humanos,
croada on Ios primordios doI gobiorno IuIa, so pIanloaron dosa-
fos nacionaIos quo dofondioson Ia inlogridad do Ia vida do Ios
brasiIoos y do oxlranjoros quo aqu rosidon. Lslos lomas dobon
y puodon lralarso on oI dominio do Ios doroclos lumanos y do Ia
soguridad pubIica, con oI hn do ampIiar Ios lorizonlos para una
mojor compronsin do Ios mismos
2
. Ias principaIos lomlicas so-
2 Ln Ia pgina principaI do Ia Inlornol doI Minislorio do }uslicia brasiIoo so puodon
rocogor informacionos sobro oI rgano rosponsabIo por combalir oI lrabajo oscIavo. So
lrala do Ia Ccniss4c Nccicnc| pcrc c |rrc!icc4c !c 1rc|c||c |scrctc CONA1RA|, quo
liono por funcin primordiaI, moniloroar Ia puosla on prclica doI IIano NacionaI por
Ia Lrradicacin doI Trabajo LscIavo. LI IIano, quo conliono 76 accionos, (Cf. vvv.
mj.gov.br), surgi oI 11 do marzo do 2003.
344
Sobro poIlicas IocaIos do soguridad para jvonos - A. Ccccic-8ctc
ran: I. Ia prosoncia doI lrabajo oscIavo on Ialifundios agrarios. II.
Ia oxisloncia do ms do cion rulas do proslilucin on oI lorrilorio
nacionaI, aIgunas con noxos inlornacionaIos. Ln oI ospacio IocaI,
so puodo obsorvar osla sogunda prclica quo lioro Ios doroclos
lumanos y promuovo insoguridad pubIica lanlo on Ios ospacios
urbanos concrolos como on Ios ospacios virluaIos. Como so roIa-
ciona con oI loma quo dosarroIIamos, indico aIgunos do sus lorri-
lorios:
Rodos do onlrolonimionlo (s|cpping ccnicr), discolocas, ba-
ros, roslauranlos, moloIos, baros do pIaya, saIonos do danza,
casas do slovs, IocaIos doslinados a Ias oscuoIas do samba,
proslbuIos, casas do masajos....
Rodos doI morcado do moda (|cs|icn): agoncias do modoIos
(fologrhcos, do vidoos y poIcuIas).
Rodos do agoncias malrimoniaIos (onlro Ios modos do in-
sorcin on Ias rodos doI lrhco, oslo os oI quo mayoros pro-
bIomas pIanloa a Ia lora do caraclorizarIo como laI, como
lrhco. Lslo, porquo conIIova aspoclos amorosos y afoclivos
inloronlos a Ia roIacin inlorporsonaI).
Rod do loIo-soxo: anuncios on poridicos, inlornol y loIovi-
sin (circuilo inlorno).
Rod do Ia induslria doI lurismo: agoncias do viajos, loloIos,
baInoarios/rosorls, laxislas, lransporlo lurslico. (ILSTRAI,
2002).
Lnconlramos Ios primoros rogislros do vioIoncia a nivoI na-
cionaI con incidoncia soria on Ios jvonos, on Ia pgina oIoclrnica
do Ia INLSCO-BrasiI, quo conliono roforoncias do Ia invosliga-
cin quo anaIiz diforonlos siluacionos do vioIoncia conlra jvo-
nos brasiIoos.
A principios do 2003, so lornaron pubIicos Ios primoros rosuI-
lados oxilosos doI IIamado Mcpc !c |c Vic|cncic. Ia cuarla odicin
345
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
doI mismo so doslin aI osludio do Ios jvonos on siluacin do
vioIoncia. Lslo documonlo indica quo 11 do lodos Ios lomici-
dios mundiaIos so IIovan a cabo on BrasiI. Ior oIIo, ocupa oI quin-
lo Iugar on Ia Iisla mundiaI sobro jvonos quo faIIocon por causas
oxlornas y vioIonlas. CoIombia, IsIas Vrgonos, LI SaIvador y Vo-
nozuoIa ocupan Ios primoros Iugaros do Ia Iisla. Sin ombargo, Ia
aparicin a Ia caboza do olros lros pasos Ialinoamoricanos y do
olro lorrilorio, anligua coIonia brilnica, do ninguna manora nos
doja Ia concioncia lranquiIa.
Iara oI sociIogo y coordinador do Ia invosligacin, }uIio
}acobo WaisoIhsz, Ia oxcIusin sociaI os Ia principaI rosponsabIo
por Ia muorlo do oslos jvonos. Ia soIucin sora Ia oIaboracin
do poIlicas pubIicas para Ia juvonlud. Ia forma do oxcIusin a
quo aIudo WaisoIhsz dobo onlondorso on Ia porspocliva do OIi-
voira (1998), como Ia facola oconmica do Ia gIobaIizacin capi-
laIisla conlompornoa. Ior Io lanlo, osla dobo sor una roforoncia
imporlanlo, aunquo romola, para Ia discusin sobro poIlicas do
soguridad doslinadas a Ios jvonos. Ior oIIo, Ia oxcIusin sociaI
no liono quo sor ni punlo focaI ni do parlida, ya quo so prosonla
on un nivoI oxcosivamonlo abslraclo, incIuso on oI mbilo do cada
ciudad.
Ln un loxlo quo sinloliza una vasla invosligacin, pubIicada
por Ia rovisla S8PC - Cicncic c Cu|iurc, Srgio Adorno y Nancy
Cardia docIararon quo no lay, on BrasiI, una lradicin do oslu-
dios sobro vioIoncia, crimon ni doroclos lumanos
3
, si compara-
mos Ia produccin doI Ias con Ia do LL II o Canad. Ior oIIo,
surgioron indagacionos sobro osla lomlica on lros campos dis-
linlos doI conocimionlo: IsicoIoga, Doroclo y Cioncias SociaIos.
Io quo rosuIla ms signihcalivo, on oslo ojorcicio, os Ia busquoda
do una inlordiscipIinariodad quo inlonlo comprondor cionlhca-
monlo Ios fonmonos do Ia vioIoncia y do Ia insoguridad pubIica.
3 Ias informacionos sobro Ia naluraIoza do laI invosligacin so oncuonlran on: vvv2.
rnv.nI/rnv/os/informos/ninozjuvonlud/acl040611_vioIonciabrasiI.llmI
346
Sobro poIlicas IocaIos do soguridad para jvonos - A. Ccccic-8ctc
Aun sin lradicin, Ia bibIiografa rounida os muy ampIia, como so
obsorva on oI osludio do Adorno & Cardia (2002).
Iara Ia rooxin crlica sobro jvonos, juvonlud y
movimionlos on oI sigIo XXI
A principios doI sigIo XXI, oI O|scrtcicric Ccic|4n !c |c jutcniu!,
silo on BarcoIona, odil una sorio poridica liluIada Apcriccicns
quo nos prosonla lomas sobro oxporioncias juvoniIos on oI lorrilo-
rio pachco do osa boIIsima ciudad.
Ioixa (2001) inlroduco on su onsayo Gcncrccic. |c jutcniui
c| scg|c XX| una discusin sobro oI concoplo do liompo do Ios
jvonos y sus odados, onlondidas oslas como oslados biogrh-
cos conslruidos cuIluraImonlo. LI procoso do formacin do osla
idonlidad disla do sor simpIo ya quo Ias condicionos sociaIos so
conhguran a parlir do Ia inloraccin onlro Ia cuIlura logomni-
ca... y Ias cuIluras do paronlosco, oslas, a su voz, oriundas do
Ias grandos lradicionos quo so oncuonlran on Ios ambionlos origi-
narios do Ios jvonos. AI idonlihcar Ia roIacin onlro Ias cuIluras
juvoniIos y oI liompo lislrico, CarIos Ioixa ImpoIs inlroduco
Ia roIacin onlro Ia pormanoncia doI pasado y oI conloxlo on quo
so producon Ias frgiIos roIacionos morcanliIos (Ioixa, 2001, pp.
7 13).
LI sigIo XX so prosonla como oI momonlo lislrico do Ia
domocralizacin do Ias cuIluras juvoniIos, momonlo on quo ro-
formas divorsas on Ia oscuoIa, on oI morcado doI lrabajo, on Ia
famiIia, on oI sorvicio miIilar, on Ias asociacionos juvoniIos y su
onlorno pormilon quo surja una nuova gonoracin conscionlo do
oslar croando una cuIlura propia, dislinla y diforonlo do Ia do Ios
aduIlos (Ioixa, 2001, p. 27).
A baso do laI ahrmacin, viviramos, on Ios das acluaIos, un:
|.] modoIo lbrido do Ia adoIosconcia, ambivaIonlo,
dividido onlro una crocionlo infanliIizacin sociaI quo
347
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
so oxprosa a lravs do Ia dopondoncia oconmica y Ia
ausoncia do ospacio do rosponsabiIidad y una graduaI
maduracin inloIocluaI quo so muoslra por oI accoso a
Ias nuovas locnoIogas do Ia comunicacin... oI rolraso
pormanonlo para accodor aI lrabajo y a Ia indopondoncia
domiciIiar... un modoIo do insorcin 'virluaI' on Ia socio-
dad. (Ioixa, 2001, p. 52).
GonzIoz y olros invosligadoros (2003) abron oI dobalo so-
bro Ia ocupacin inmobiIiaria por parlo do grupos juvoniIos y Ias
poIlicas pubIicas on CalaIua. LI loma do Ia indopondoncia do-
miciIiar doI jovon so asocia aI roconocimionlo do movimionlos
juvoniIos do rosisloncia quo invadon inmuobIos doslabilados on
BarcoIona. TaI aclo onlr on Ios caucos do Ia IogaIidad por iniciali-
va parIamonlaria, Io quo pormili a Ios podoros IocaIos roconocor
a Ios movimionlos juvoniIos como inlorIoculoros para dohnir o
ampIiar Ias poIlicas pubIicas. Ln Io quo so rohoro aI mlodo, so
roconoco Ia oxisloncia do un cambio cuIluraI quo conduco a Ia
suslilucin progrosiva do Ias roIacionos do produccin lradicio-
naIos conlradas on oI mundo doI lrabajo- por olras do consumo
conlradas on oI liompo Iibro como un ojo vorlobraI do Ias idonli-
dados porsonaIos y coIoclivas . Aadon Ios auloros: on oslo son-
lido surgo oI concoplo do juvonlud ociosa (GonzIoz, 2003, 7).
Tambin como roforoncia molodoIgica, so ahrma quo oI con-
loxlo prosonlo rovoIa dos lipos do poIlica para Ia juvonlud: Ia nu-
cIoar y Ias porifricas. Ias primoras impIican modihcacionos do Ia
lrayocloria vilaI, |y] fundan, bsicamonlo, poIlicas formalivas, do
lrabajo y do labilacin. Y Ias porifricas son Ias quo aporlan nuos-
lra consabida roforoncia do cc|i!c! !c ti!c (GonzIoz, 2003, 9).
IaraIoIamonlo, Ias poIlicas so forlaIocon, oxpIcila o impIci-
lamonlo. LxpIcilas son aquoIIas IIovadas a cabo por Ios rganos
pubIicos (consojos o doparlamonlos adminislralivos IocaIos) quo
promuovon poIlicas para Ia juvonlud. Ias impIcilas so roIacio-
nan con Ios doroclos univorsaIos como oducacin, labilacin,
348
Sobro poIlicas IocaIos do soguridad para jvonos - A. Ccccic-8ctc
lrabajo y saIud, onlro olros. Ln CalaIua, onconlramos iniciali-
vas pubIicas on una dimonsin quo lodava no oxislo on BrasiI.
So lrala do poIlicas inlogradas quo considoran Ias condicionos
juvoniIos dosdo lodos Ios mbilos posibIos, on una dimonsin po-
Ilica. TaIos poIlicas vaIoran ms Ios conlonidos nucIoaros quo
Ios porifricos (GonzIoz, 2003, 10).
Cabo oslabIocor iguaImonlo una diforoncia do naluraIoza
idooIgica: Ias poIlicas para Ios jvonos puodon oxprosarso dosdo
onfoquos sociaI-domcralas o consorvadoros. Subrayamos oslos
dos porquo so oncuonlran prosonlos, on mayor o monor oscaIa, on
nuoslro conloxlo poIlico. LI sogundo os ms porlinonlo para oslo
osludio ya quo lransforma a Ias porsonas discriminadas y no a
Ias oslrucluras sociaIos o oconmicas on agonlos rosponsabIos por
Ias dosiguaIdados. Ls docir, quionos no acoplan lrabajar -aun-
quo longan quo lacorIo on condicionos procarias- son porsonas
ociosas y, por consiguionlo, doIincuonlos polonciaIos (GonzIoz,
2003, 11).
Ln CalaIua, surgi Ia propuosla do croar una ronla mnima
ronla ciudadana o suoIdo sociaI doslinado a Ios jvonos pa-
rados. Sin ombargo, para Ios invosligadoros sociaIos, osla poIlica
conlradico Ia Igica doI sisloma quo prosupono Ia prosoncia lisl-
rica do un ojrcilo induslriaI do rosorva. Lslo caIIojn onconlrara
una posibIo saIida a lravs do Ios movimionlos do ocupacin do
inmuobIos, a su voz, acloros quo producon poIlicas pubIicas
(GonzIoz, 2003, 14).
Marlnoz Sanmarl (2003, p. 5 y 6) va ms aII on oI dobalo so-
bro cuIlura juvoniI y gnoro. Sus argumonlos iniciaIos so apoyan
on una fuorlo promisa lorico-molodoIgica: os Ia cuIlura quo
ayuda a soparar Io quo liono y Io quo caroco do sonlido, Io quo
rosuIla imporlanlo do Io suporuo, Ios jvonos quo so idonlih-
can onlro s do aquoIIos quo so prosonlan como anlagonislas. AI
ocuparso do Ia roIacin onlro gnoro y cuIlura, lambin subraya
un aspoclo fundamonlaI para oI osludio do Ios movimionlos y
349
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
poIlicas doslinados a Ios jvonos: oI anIisis do Ia roIacin onlro
gnoro y cuIlura juvoniI |pono do manihoslo] nuovas
4
roIacionos
cuIluraIos.
Cuando anaIiza Ia subjolividad, on procoso do conslruccin,
Marlnoz Sanmarl soaIa una modiacin, on ciorla modida origi-
naI, donlro doI conloxlo do Ia roproduccin maloriaI o idooIgi-
ca. Iara I, Ia su|jciitizccicn graduaI do Ia idonlidad so oxprosa
on oI sono do Ias manifoslacionos juvoniIos, ms como omocin
quo como sonsacin: Ia diforoncia y Ia novodad quo prosonla
oI consumo modorno consislo on quo su proocupacin ya no os
por dosporlar sonsacionos sino omocionos. Lslo so dobo a quo oI
capilaI, a lravs do roIacionos morcanliIos, inlonl IIogar lasla un
consumidor adoIosconlo, con capacidad para omocionarso. Ior
oIIo, ahrma oI aulor do manora porlinonlo: Ia cuIlura juvoniI no
os uniformo, ni ovidonlo on s misma. Ln osla misma porspocli-
va, aado quo oI gnoro so manihosla on cada conloxlo y on cada
momonlo lislrico como mascuIinidad y fominidad (Marlnoz
Sanmarl, 2003, p.7 y 9), para concIuir con un sagaz argumonlo:
Cuando mo rohoro a fominidad y a mascuIinidad... Io
lago do una manora soIocliva y parciaI con roIacin aI
ojo quo oslabIoco Ia diforoncia onlo Io quo os comorciaI o
no Io os y considora Ia rosisloncia conlra Ia imposicin do
Ia morcanliIizacin, como muoslra doI conformismo quo
so asocia a Io afominado... Io imporlanlo os quo, dosdo
oslo punlo do visla, lodo Io quo so considora comorciaI
no os aulnlico porquo os profabricado a parlir do oslra-
logias do ncr|ciing quo impidon Ia aulnlica croalividad
arlslica (Marlinoz-Sanmarl, 2003, p.30).
|| O|scrtcicric !c |c jutcniu! !c Ccic|uc odila olros osludios
quo cilaromos sumariamonlo para inlograrIos a Ias acluaIos in-
4 LI lrmino nuovo, romilo para oI aulor a una Iiconcia Iinguslica sospoclosa.
Aado Marlinoz- Sanmarl, (2003, p. 5 y 6) quo rosuIla ms adocuado acIarar oI vaIor
somnlico doI lrmino.
350
Sobro poIlicas IocaIos do soguridad para jvonos - A. Ccccic-8ctc
vosligacionos Ialinoamoricanas. Lnlro oIIos, doslaca oI anIisis
cuanlilalivo quo incIuyo aspoclos cuaIilalivos sobro Ia siluacin
do labilacin do Ios jvonos calaIanos, organizado por Ia ocono-
misla Carmom TriIIa, un oquipo do consuIloros y oI Inslilulo do
Lsludios do SocioIoga, on 2003.
Olro osludio os oI IIovado a cabo por Horrora, quion, junlo
con olros invosligadoros y on 2003, dobali Ia cuoslin do Ia in-
migracin y doI lrabajo inlorcuIluraI on Ios lorrilorios calaIanos
fronlorizos.
AI ao siguionlo, Iau Mirol i Gramundi so pIanlo on su oslu-
dio Ia omancipacin domiciIiar do Ios jvonos calaIanos modianlo
Ia aclividad IaboraI. Ln oslo mismo lrabajo, anaIiza oI noorrura-
Iismo, movimionlo quo so propono buscar aIlornalivas fronlo a
Ia oxisloncia do Ia agilada vida urbana, conlaminada y on ciorlo
sonlido, dospiadada.
Mdonos Cabrorizo & Rocao VaIvordo (2003) anaIizaron oI
concoplo do lorrilorio y oI compIojo procoso do moviIidad migra-
loria do Ios jvonos on CalaIua.
Ln 2004, y bajo Ia diroccin do Bornal AIbaigs i BIasi, so roa-
Iiz un osludio sobro Ia crisis doI lrabajo y Ia nocosidad urgonlo
do croar nuovas normas do subjolividad IaboraI para Ios jvonos.
Olro originaI osludio fuo oI IIovado a cabo por Sorracanl Mo-
Iondros (2005), aulor quo anaIiz Ia roIacin onlro oI capilaI y Ias
aclividados produclivas do Ios jvonos quo, para Sorracanl, so ca-
raclorizan por Ia sc|rccc|icccicn.
Yc c nc|cs !c 2005, surgc |c icn4iicc jctcncs c!u|ics pc|iiiccs
!c jutcniu! cn |urcpc. So lrala do un parocor hnaI roaIizado por
oI programa Inlor-univorsilario (a nivoI do Maslor) sobro IoIli-
cas para Ia juvonlud, bajo Ia diroccin do }uan ManuoI Ialn i
Casas.
351
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Iromisas para Ia formuIacin do poIlicas pubIicas
para jvonos on Ias ciudados brasiIoas
VoIvomos aI prosonlo brasiIoo para prosonlar aIgunas roforon-
cias molodoIgicas quo puodan onriquocor Ios anIisis loricos y
do campo sobro grupos juvoniIos IocaIizados on un dolorminado
lorrilorio fsico o inlogrados on movimionlos cuIluraIos y poIli-
cos. Lslo lrabajo os frulo do una invosligacin do campo quo roa-
Iic junlo a Ia Asociacin do Ia }uvonlud do Riboiro Irolo (ciu-
dad doI oslado do So IauIo), on 2001, dolaIIada on Caccia-Bava
(2004) y quo aqu prosonlamos, sucinlamonlo, como roforoncias:
Primcra rcIcrcncia: oI jovon liono capacidad para sor prola-
gonisla on Ia formacin cuIluraI do Ias nuovas gonoracionos, lan-
lo on Ias condicionos ms procarias como on Ias ms favorabIos,
siompro y cuando so lornon porlavocos do Ia dofonsa do doroclos
univorsaIos doI nio, doI adoIosconlo, doI jovon o doI anciano.
Scgunda rcIcrcncia: Ia formacin do Ios jvonos puodo sor
marcadamonlo cuIluraI, Io quo Ia IIova ms aII do un momonlo
morcanliI, do Ia oxporioncia doI ocio.
Tcrccra rcIcrcncia: Ia famiIia os Ia inslilucin on quo so origi-
nan Ios vaIoros prosonlos on oI procoso do Ia formacin cuIluraI.
Tanlo Ia famiIia do origon doI jovon, como olras, aquoIIas con Ias
quo convivo o quo croar on oI fuluro. Do oslo modo, Ios jvonos
quo porlonocon a famiIias oxcIuidas on Ia prclica doI ojorcicio
do sus doroclos bsicos so oncuonlran iguaImonlo oxcIuidos doI
mbilo do Ia oducacin, on oI sonlido ms ampIio doI lrmino,
inslilucionaI.
Cuarta rcIcrcncia: A parlir do una rooxin rigurosa sobro
Ios doroclos do Ia famiIia y lras conocor Ios doroclos do Ia infan-
cia, adoIosconcia y do Ia juvonlud, Ios jvonos puodon compron-
dor Ias dimonsionos cuIluraIos y poIlicas do su barrio, do su ciu-
dad y do Ia sociodad on quo so insorlan. Do oslo ojorcicio, puodon
rosuIlar manifoslacionos poIlicas conscionlos quo dohondan una
352
Sobro poIlicas IocaIos do soguridad para jvonos - A. Ccccic-8ctc
sociodad pachca, Io quo conIIova, iguaImonlo, Ia dofonsa do sus
doroclos y doboros.
Quinta rcIcrcncia: con roIacin a Ia malornidad, con roIacin
a Ia formacin oscoIar y con rospoclo a Ia aloncin famiIiar do Ios
jvonos, Ia oxporioncia juvoniI la rovoIado quo Ia concioncia doI
dobor do Ios mismos dobo sor, prodominanlomonlo, a favor do Ia
prosorvacin do Ia inlogridad do Ia vida on Ios diforonlos mbilos
moncionados y aIojarso, por Io lanlo, do Ios doboros dogmlicos,
moraIos y formaIos, doI rospolo a Ias normas oslabIocidas y aI
palrimonio fsico-arquiloclnicos.
Scxta rcIcrcncia: cada momonlo do formacin do Ios jvonos
para oI lrabajo dobo prosorvar Ia inlogridad doI conocimionlo y
do Ios vaIoros aprondidos duranlo Ios aos do formacin cuIluraI,
famiIiar, poIlica y oscoIar.
Sptima rcIcrcncia: Ios procosos oducalivos on Ios nivoIos
bsico, modio y suporior, dobon subordinarso, on sus parmolros,
a Ia formacin cuIluraI do Ios jvonos, do manora inlograI, y lonor
por baso Ias roforoncias poIlicas conslruidas a lravs do Ia convi-
voncia pachca, on oI sono do Ia sociodad, con sus ulopas, sobro
Ios piIaros do Ios doroclos consliluidos y por consliluir, con oI hn
do croar una nuova civiIidad.
Do oslo modo, Ias poIlicas pubIicas para Ios jvonos dobon
asonlarso on Ias prclicas do consoIidacin do dislinlos procosos
do formacin cuIluraI para Ias nuovas gonoracionos as como on Ia
insorcin do oslos jvonos, on Ia dinmica do conslruccin do sus
doroclos y do Ios doroclos ajonos, do olros grupos, comunidados
y coIoclividados. Cabo aadir, aunquo suono arroganlo, quo Ias
poIlicas pubIicas dobon moviIizar cuIluraI y poIlicamonlo a Ios
jvonos para quo so suporo oI procario asislonciaIismo pubIico y
hIanlrpico lodava vigonlo.
5
5 Traduccin roaIizada por Ia Irofosora Mara DoIoros Aybar Ramroz. Irofosora
Asislonlo Doclora doI Doparlamonlo do Iolras Modornas do Ia Iccu|!c!c !c Cicncics c
Icircs INLSI Campus do Araraquara, So IauIo. L-maiI: IoIafcIar.unosp.br
353
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
BibIiografa consuIlada
Adorno, Srgio & Cardia, Nancy (2002). Nola do aprosonlao. In: Rctisic
!c Sccic!c!c 8rcsi|circ pcrc c Prcgrcssc !c Cicncic, numoro 1-54.
So IauIo: Impronsa OhciaI do Lslado, juI/ago/sol., p. 20-21.
BaIardini, Srgio (2004). As goraoos jovons da Argonlina. In: Caccia-Bava,
A., Ioixa, C. & GonzIoz, Y. (Org) jctcns nc Ancricc Iciinc. So
IauIo: Lscriluras/Cobrij, p. 15-61.
Caccia-Bava, Auguslo (1999). SoIidariodado, sociabiIidado o lica poIlica:
lomas cIssicos ou conlompornoos`. In: D'Incao, M. A. (Org).
Sccic|i|i!c!c. |spcc c Sccic!c!c. So IauIo: Grupo Ldiloros, p.
277-301.
________ (1999). LxcIuso sociaI na idonlidado brasiIoira. In: Prcic Vcrnc|-
|c / |siu!cs !c Pc|iiicc c 1ccric Sccic|. Rio do }anoiro: IIR}/Ls-
coIa do Sorvio SociaI/Irograma do Is-Graduao, VoI. I, n.
02, pginas 127- 140.
________ (2004). Diroilos civis dos jovons o insogurana urbana. In: |s-
iu!cs !c Sccic|cgic, ano 9, n. 17, 195 pginas. Araraquara, Do-
parlamonlo do SocioIogia/Irograma do Is-Graduao om
SocioIogia, 2
o
som., p. 41-64.
________ y Iaiva Da Cosla, Dora I. (2004). O Iugar dos jovons na lisl-
ria brasiIoira. In: Caccia-Bava, A. & Ioixa, C. & GonzIoz, Y.
(Org). jctcns nc Ancricc Iciinc. So IauIo: Lscriluras/Cobrij,
p.. 63-114.
Casanova, Ramn (coord.) (2004). Convorsacionos sobro poIlica, Lslado y
proyoclo nacionaI on Ia lransicin vonozoIana: oI ilinorario do
Ias idoas poIlicas. In: Princrc Ccntcrsccicn. c| prcgrcnc !c irc-
|cjc. Documonlo do Trabajo, n. 3. Caracas: Iundacin LscuoIa
do Goroncia, CuadorniIIos doI Iroyoclo, 26 do juIio (mimoogra-
hado), p. 1-14.
Corroa, IIio Bonlos & Vidolli, Trcio }os (2005). 1rc|c||c |n|cnii| c Dirciics
Huncncs. |cncncgcn c Oris !c O|itcirc. So IauIo: ITr.
Ioixa-IampoIs, CarIos (2001). Gonoraci: Ia juvonlul aI sogIo XXI. In:
Apcriccicns, Nc. 12. BarcoIona: Obsorvalori CalaI do Ia }uvon-
lul, 59 pginas.
GonzIoz Casanova, IabIo (2002). Io parlicuIar y Io univorsaI a hnos doI
sigIo XX. In: Nuctc Sccic!c!, n. 180-181.Ccrcccs. |!iicric| Nuc-
tc Sccic!c!, p.280-28.
Gcnz4|cz, Rc|cric ci A||i (2003). jutcniui, c|upccic i pc|iiiucs p||iucs c Cc-
354
Sobro poIlicas IocaIos do soguridad para jvonos - A. Ccccic-8ctc
ic|unc. |n. Apcriccicns, No. 18. BarcoIona: Obsorvalori CalaI
do Ia }uvonlul, 48 pginas.
Hardinglaus, NicoIs H. (1995). LI dosarroIIo do Ia narcooconoma inlor-
nacionaI. In: Nuctc Sccic!c!, n. 138. Caracas: LdiloriaI Nuova
Sociodad. DisponvoI om vvv.nuovasociodad.org.vo, 25 p-
ginas.
Ianni, Oclvio (2004). Ccpiic|isnc, tic|cncic c icrrcrisnc. Rio do }anoiro: Civi-
Iizao BrasiIoira.
Marlnoz-Sanmarl, Rogor (2003). CuIlura juvoniI i gnoro: promi jovonlul
2000. In: Apcriccicns, Nc. 21. BarcoIona: Obsorvalori CalaI do
Ia }uvonlul, 45 pginas.
Mcni|csic !cs ci!c!cs. Scgurcnc c Dcnccrccic (2006). DisponvoI om vvv.
urbansocurily.org/fosu/popup_sd ConsuIla roaIizada om
06/01/2006.
Mirol I Gramundi, Iau (2004). Lmacipaci domiciIiria, IaboraI i famiIiar
doIs jovos a CalaIunya. In: Apcriccicns, No. 25. BarcoIona: Ob-
sorvalori CalaI do Ia }uvonlul.
OIivoira, Irancisco (1998). Os !irciics !c cniitc|cr. IrolrpoIis: Vozos.
ILSTRAI (2006). Pcsuisc sc|rc ir4cc !c nu||crcs, cricncs c c!c|csccnics pcrc
ns !c cxp|crc4c scxuc| ccncrcic|. DisponvoI om vvv.cocria.
org.br ConsuIla roaIizada om 05/01/2006.
Rubinsloin, }uan CarIos (2002). Crisis !c |c sccic!c! citi|. ncc|cu!c|izc4c pcs-
|cr!isnc. Mc!ri!. 1rcnc |!iicric|.
Sc|c||, A!cn (1). Icngcgc ci ccnncisscncc. csscis sur |c p|i|cscp|ic !u |cngc-
gc. Iaris: Ldilions Anllropos.
Souza, }anico TiroIIi Ionlos (1999). Rcintcn5cs !c uicpic. c ni|iicncic pc|iiicc
!c jctcns ncs cncs 0. So IauIo: HacIor Ldiloros.
TagIo, Iornando Tonrio (2000). Cu|iurc, sisicnc pcnc| crininc|i!c!. Mxico:
INAM/CNCT/ICL/MolropoIilana.
Irloaga, Marilza & Ioroz-IsIs, }os Anlonio (2004). Imagons juvonis do
Mxico modorno. In: Caccia-Bava, A, Ioixa, C. & GonzIoz,
Y. (Org). jctcns nc Ancricc Iciinc. So IauIo: Lscriluras/Cobrij,
p. 183-255.
355
PnIticas dc juvcntud, adnIcsccncia
y saIud
Dina KrausIopf
Rcsumcn
So rovisa Ia ovoIucin do Ios paradigmas do Ia saIud y do Ias poIlicas
do juvonlud a Ia Iuz do Ia modornizacin, gIobaIizacin y oxcIusin.
So anaIizan Ios modoIos quo dorivan do Ios onfoquos lradicionaIos,
roduccionislas y avanzados, oI probIoma do Ia condicin sociojurdica
on Ia adoIosconcia y juvonlud, Ia roformuIacin doI concoplo do riosgo y
proloccin, Ia diforoncia onlro promocin do Ia saIud y provoncin do Ia
onformodad. So considoran onfoquos avanzados para Ia conslruccin do
poIlicas on saIud.
PaIabras cIavc: }uvonlud, riosgo, saIud, ciudadana, paradigmas, poIlicas.
Abstract
LvoIulion of loaIll and youll poIicy paradigms is rovisod undor llo
Ions of modornizalion, gIobaIizalion and oxcIusion. AnaIysis aro dono
ovor modoIs dorivod form lradilionaI, roduclionism and innovalivo
considoralions, sludying issuos of socio-juridicaI condilions in
adoIosconco and youll, roformuIaling concopls of risI and proloclio
n,dislinguisling bolvoon promoling loaIll and provonling disoaso.
Advancod approaclos aro considorod for llo croalion of loaIll poIicios.
Kcy wnrds: Youll, risI, loaIll, cilizonslip,paradigms, poIicios.
Irofosora Lmrila Inivorsidad do Cosla Rica. ConsuIlora InlornacionaI on IoIlicas
do AdoIosconcia y }uvonlud. Maslor on IsicoIoga CInica. dinaIrracsa.co.cr
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11 - 2006 - pp. 355 - 373
356
IoIlicas do juvonlud, adoIosconcia y saIud - D. Krcus|cp|
Ios cambios opocaIos consliluyon un lrasfondo cIavo para oI
surgimionlo do poIlicas pubIicas do adoIosconcia y juvonlud. LI
modoIo oconmico gIobaIizado la modihcado oI morcado Iabo-
raI y conlribuyo aI incromonlo do Ia brocla sociaI aI inlorior do
Ios pasos Ialinoamoricanos, ya no puodo dosconocorso quo sus
juvonludos son lolorognoas y osln oxpuoslas a divorsos grados
do oxcIusin. Ior olro Iado, Ia modornizacin la conlribuido a
Ia proIongacin do Ia vida. Todo oIIo impacla lanlo oI posicio-
namionlo juvoniI como Ia siluacin aduIla on Ias sociodados doI
sigIo XXI.
Ia faso juvoniI ocupa, on oI cicIo vilaI, un numoro crocion-
lo do aos, Ia puborlad so da a odados ms lompranas y Ia vida
aduIla so proIonga on oI conloxlo do Ia voIocidad do Ios cambios,
por Io quo ya no os un porodo oslabIo, sino quo osl sujola a
imporlanlos lransformacionos. Ia oxibiIidad juvoniI para in-
corporar Ios conocimionlos y aporlar a Ia innovacin so vaIoriza.
Ias juvonludos conlompornoas so ahrman cada voz ms on sus
idonlidados juvoniIos.
Sin Ia incIusin do Ias juvonludos conlompornoas, no os po-
sibIo Ia domocracia ni oI dosarroIIo oquilalivo do Ias sociodados.
Con oI hn do avanzar on su incorporacin, so lan oIaborado, on
divorsos pasos do Amrica Ialina, IoIlicas do }uvonlud, IIa-
nos do Accin y Irogramas do SaIud (si bion oslos uIlimos osln
ms orionlados a Ia adoIosconcia quo a Ia juvonlud). Ias Ioyos
do }uvonlud croadas son un inslrumonlo quo Ias rospaIda y Ios
sislomas do juvonlud lan favorocido Ia conslruccin conjunla
do poIlicas onlro Ios onlos gubornamonlaIos y Ias juvonludos. Ia
Convoncin do Ios Doroclos doI Nio y, rocionlomonlo, Ia Con-
voncin Iboroamoricana do Ios Doroclos do Ios }vonos dan un
marco do roforoncia fundamonlaI a oslas londoncias.
LI avanco do Ia aloncin do Ia saIud para Ia adoIosconcia la
sido vigoroso on Ios uIlimos liompos. Lnfronla aun dosafos consi-
dorabIos para aIcanzar oI Iugar roquorido on Ios sorvicios y poIli-
cas. Su dosarroIIo la pormilido confronlar onfoquos concopluaIos
357
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
y molodoIgicos. Ha domandado roconocor quo Ios paradigmas
lradicionaIos oran insuhcionlos para inlograr aI dosarroIIo do
sus sociodados y fomonlar Ia caIidad do vida do Ias porsonas on
odados oslralgicas doI cicIo vilaI. LI abordajo adocuado do osla
pobIacin la moslrado lambin Ia oslrocloz do un onfoquo pura-
monlo socloriaI on Ia aloncin do su saIud y la promovido aIian-
zas oslralgicas quo ampIan Ios osconarios do Ias inlorvoncionos,
as como porspoclivas quo domandan Ia arlicuIacin do poIlicas
quo suslonlon oslos programas.
LI prosonlo lrabajo rovisa osla probIomlica y procura sislo-
malizar Ios roforonlos cIavo on Ia conslruccin do Ias poIlicas y
programas dirigidos a Ia saIud do Ia adoIosconcia y juvonlud.
1. Ia odad on Ias poIlicas y programas do
AdoIosconcia y }uvonlud
LI roforonlo olroo os un oIomonlo improscindibIo (aunquo on
ningun caso suhcionlo) on Ia dohnicin do Ios grupos mola do
poIlicas y programas. Sin ombargo, on oI caso do Ias poIlicas pu-
bIicas do juvonlud, os un faclor quo conspira conlra Ia nocosaria
arlicuIacin y coborlura.
Ln oI campo normalivo, Ia Convoncin do Ios Doroclos doI
Nio consliluyo un avanco aI apIicar oI onfoquo do Ios doroclos
a Ias porsonas lasla Ios 18 aos, si bion cabo doslacar quo no so
monciona a Ios adoIosconlos. TaI siluacin so modihca cuando so
croan, on oI marco do Ia Doclrina do Ia Iroloccin InlograI, inslru-
monlos IogaIos dorivados do Ia moncionada Convoncin, como Ia
Ioy do }uslicia IonaI }uvoniI y Ios cdigos do Ios Doroclos do Ia
Nioz y Ia AdoIosconcia.
LI sujolo juvoniI comparlo Ia condicin socio-jurdica con Ia
pobIacin monor do 18 aos, poro, a parlir do oslo Imilo, gono-
raImonlo la adquirido oI slalus do Ia ciudadana formaI. Dosdo
Ios 18 aos (por aIcanzar IogaImonlo Ia mayora do odad), Ias por-
sonas son juzgadas como aduIlas, roojando Ia ambiguodad doI
358
IoIlicas do juvonlud, adoIosconcia y saIud - D. Krcus|cp|
sujolo juvoniI y favorocindoso su invisibiIizacin on Ia progra-
macin sociaI. Ls baslanlo comun quo quodo subsumido o dos-
vanocido on Ias propuoslas, bajo Ia calogora do aduIlo. As, Ias
parlicuIaridados do oslo grupo liondon a diIuirso on un disoo
do poIlica sociaI, oconmica y IaboraI dirigida aI conjunlo do Ia
pobIacin aduIla sin dislingo aIguno (KrausIopf y Mora, 2000).
Ior Io lanlo, os imporlanlo roconocor quo, poso a Ios avancos on
oI pIano normalivo do Ios doroclos y on oI dosarroIIo do aIgunos
programas, so aprocian inconsisloncias asociadas aI carclor duaI
doI sujolo juvoniI, quo fragmonlan oI roconocimionlo do sus idon-
lidados y dobiIilan Ia aloncin a su dosarroIIo sociaI.
LI pIanloamionlo do poIlicas do juvonlud conlompIa oI sog-
monlo pobIacionaI quo promodia sus Imilos cronoIgicos onlro
Ios 18 y Ios 30 aos (on Amrica Ialina, so oncuonlran Imilos
onlro 12 y 35 aos), aunquo Ia oforla pubIica on saIud osl prin-
cipaImonlo dirigida aI porodo adoIosconlo. Ia oxisloncia do pro-
gramas do adoIosconcia conlribuyo aI dosarroIIo do Ia juvonlud,
poro no aIcanza porodos cruciaIos do Ia vida do Ias porsonas
jvonos, Ias quo, on oI campo do Ia saIud, pasan a sor incorpora-
das aI sogmonlo aduIlo. Ias calogoras do Ia OMS conlompIan a
Ia juvonlud, si bion prosonlan una suporposicin olroa, puos so
pIanloa quo Ia adoIosconcia va do Ios 10 a Ios 19 y Ia juvonlud do
Ios 15 a Ios 24. LI quinquonio onlro 15 y 19 cao bajo ambas dono-
minacionos. Ln oslas condicionos, Ia juvonlud ongIoba Ia adoIos-
concia, poro Ia adoIosconcia no ongIoba a Ia juvonlud, Io quo liono
consocuoncias sociopoIlicas. Ia Convoncin Iboroamoricana do
Ios Doroclos do Ios }vonos ubica aI sujolo juvoniI onlro Ios 15 y
Ios 24 aos.
IIlimamonlo on Cosla Rica so roconoco Ia nocosidad do am-
pIiar oI grupo mola do su Irograma do Aloncin InlograI a Ia Sa-
Iud on Ia AdoIosconcia a Ios 24 aos, 11 mosos, aun cuando oIIo no
so la impIomonlado. Ias basos doI Irograma soaIan Ia impor-
lancia doI grupo do 20 a 24 aos: .on su gran mayora, parocon
no labor podido hniquilar Ias laroas propias do Ia adoIosconcia
359
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
quo, so supono, marcan oI lrmino do osla olapa doI cicIo do vida
y comparlo muclas do Ias nocosidados do Ios monoros do 19 aos,
no onconlrando rospuoslas a oslas, on Ios Irogramas do SaIud doI
AduIlo (CCSS, 2002).
2. LI roconocimionlo doI sujolo juvoniI on Ias
poIlicas
Ia ausoncia do una programacin sociaI quo inlogro arlicuIada-
monlo Ia faso juvoniI puodo sor considorada parlo do una crisis
sociaI quo incIuyo Ia fraclura do Ios paradigmas y supuoslos quo
sosliono oI modoIo do juvonlud. Ias poIlicas quo conciornon a Ia
juvonlud so lan oxprosado lanlo on omisionos como on ahrma-
cionos y on poIlicas impIcilas.
Homos dislinguido lros lipos do poIlicas do acuordo a Ios
paradigmas quo Ias soslionon: 1) trudlclonuIes, quo onfocan oI
porodo juvoniI como una lransicin lacia Ia aduIloz, mola do su
proparacin, 2) reducclonlstus, dondo aparoco oI sujolo juvoniI
como porlador do probIomas quo amonazan oI ordon sociaI o
como objolo do asisloncia por oI dhcil on su dosarroIIo, 3) utun-
:udus, quo so orionlan aI ompodoramionlo do Ios jvonos como
ciudadanos y acloros oslralgicos doI dosarroIIo (KrausIopf,
2003).
A conlinuacin, anaIizaromos cada paradigma y prosonlaro-
mos Ia sislomalizacin do su roIacin con Ias poIlicas y Ios pro-
gramas do adoIosconcia y juvonlud y Ia aloncin on saIud.
2.1. Ic c!c|csccncic jutcniu! ccnc pcric!c
prcpcrcicric cn |cs pc|iiiccs
Ia juvonlud onlondida como un porodo do lransicin onlro Ia
nioz y Ia aduIloz IIova a dar conlraIidad aI onfoquo do propa-
racin on Ias poIlicas lradicionaIos do adoIosconcia y juvonlud.
Ls oI unico porodo doI cicIo vilaI dohnido como lransicin, Io
quo Io nioga sus parlicuIaridados como sujolo sociaI. Dosdo dicla
360
IoIlicas do juvonlud, adoIosconcia y saIud - D. Krcus|cp|
porspocliva, Ia poIlica por oxcoIoncia la sido Ia Lducacin. LI
fuluro sora oI ojo orionlador juslihcando Ia idoa do Ia moraloria
psicosociaI
1
como oI mayor bonohcio concodido por Ia sociodad
aI porodo juvoniI, con Io cuaI no so visuaIiza a Ias juvonludos
como sujolo sociaI aclivo on su prosonlo. Ia roprosonlacin sociaI
doI liompo Iibro juvoniI so dirigo a un imaginario consliluido por
aquoIIos socloros do Ia juvonlud quo osln on capacidad do vivir
Ia moraloria.
Cuadrn 1. PnIticas tradicinnaIcs: Paradigma dc prcparacin
Iaradigma
Lslralogias do
IoIlicas
Irogramas Aloncin
Transicin a Ia
transicin a Ia
aduItcz
Etapa dc
crccimicntn y
prcparacin para
Ia aduItcz
ScctnriaIcs
UnivcrsaIcs
Lxlonsin do
Ia coborlura
oducaliva
Tiompo Iibro
rocroalivo con
baja coborlura
Sorvicio miIilar
Homognoos
AisIados
Inoquilalivos
IndiIcrcnciada
Prntcccin
Extcrna
Dhcil,
morbiIidad
Sujolos pasivos
do sorvicios y
programas
Discriminacin
olroa
Iuonlo: Dina KrausIopf. Nuova Sociodad #200.2005. Vorsin modihcada
Ios fundamonlos doI paradigma lradicionaI do proparacin
no roconocon oI loclo acluaI do un fuluro inciorlo, ni lampoco
quo, on Ios oslralos pobros do Ia rogin, frocuonlomonlo so on-
cuonlra Ia promura psicosociaI, Ia quo no ospora ms aII do Ios
cambios lormonaIos do Ia puborlad para Ias rosponsabiIidados
do aulomanloncin y manloncin famiIiar. Tampoco so incorpora
oI loclo do quo, con Ia gIobaIizacin y Ia modornizacin, oI co-
nocimionlo y Ia oxibiIidad para Ios aprondizajos pasaron a sor
1 LriIson (1974) oslabIoco Ia conlraIidad do Ia moraloria psicosociaI para Ia oIaboracin
do Ia idonlidad on oI porodo juvoniI. Ia considora una parlo consliluliva do su
proparacin a lravs do Ia poslorgacin do Ia accin y Ia loma do docisionos. Ls un
liompo do onsayo y orror quo pormilo probar divorsos roIos y orionlacionos on una
oslruclura do oporlunidados quo faciIila Ia pauIalina inlogracin do Ias idonlihcacionos
infanliIos y Ia oIaboracin hnaI do Ia idonlidad.
361
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
suslanlivos y son, procisamonlo, oI punlo fuorlo do Ias capacida-
dos juvoniIos. Ios cambios posicionan do modo dislinlo oI roI y Ia
jorarqua do Ia oxporioncia, Io quo conduco a quo oI modoIo aduI-
lo conlompornoo doba dojar do sor considorado un parmolro
suhcionlo para orionlar Ia proparacin.
Lnlro Ias pc|iiiccs cniscs quo so dorivan do diclo paradigma,
osl Ia programacin on SaIud orionlada a Ia morbimorlaIidad
do aduIlos y nios, con una aloncin indiforonciada para ado-
Iosconlos y jvonos quo Ios discrimina y Ias poIlicas do Traba-
jo orionladas a aduIlos. Ios jvonos quo no osludian ni lrabajan
consliluyon Ia gonoracin NLT
2
quo rocIama una programacin
sociaI inlogradora, un ropIanloamionlo doI modoIo oducalivo y
un dosafo para Ia programacin quo aliondo Ia saIud adoIosconlo
y juvoniI.
Ina pc|iiicc inp|iciic para Ia juvonlud os oI sorvicio miIilar,
proparalorio do doslrozas ospochcas para oI cumpIimionlo do
doboros do rosponsabiIidad y unidad nacionaI, con formas aulo-
rilarias do inlogracin y ofoclos disculibIos on oI dosarroIIo juvo-
niI. LI ingroso obIigalorio inlorrumpo Ios osludios y Ias socuoIas
do Ios coniclos bIicos lan impIicado divorsos probIomas ospo-
chcos para oI dosarroIIo juvoniI y su saIud.
2.2. Ic c!c|csccncic jutcniu! ccnc cicpc prc||cnc
cn |cs pc|iiiccs
Anlo Ia ausoncia do Ia visibiIizacin doI sujolo juvoniI on su lrn-
silo lacia Ia aduIloz, Ios jvonos soIo omorgon como laIos cuando
porlurban oI ordon sociaI. Ia juvonlud como olapa probIoma so
onfoca dosdo pc|iiiccs rc!uccicnisics, sccicric|cs ccnpcnscicrics.
Ios grupos mola roIovanlos so oncuonlran on Ia juvonlud urbana
popuIar y Ia aloncin so prosla a probIomas ospochcos.
2 Donominacin aporlada por oI invosligador argonlino Sorgio BaIardini on oI
Sominario Luro Ialinoamoricano do Lsludios do }uvonlud: Ios }vonos y Ia Sociodad
do Informacin. GIobaIizacin y AnligIobaIizacin on Luropa y Amrica Ialina.
IIoida-BarcoIona, mayo, 2002.
362
IoIlicas do juvonlud, adoIosconcia y saIud - D. Krcus|cp|
Cuadrn 2. PnIticas rcduccinnistas: Paradigma dc Etapa PrnbIcma
Iaradigma
Lslralogias do
IoIlicas
Irogramas Aloncin
Ricsgn y
trasgrcsin
Etapa prnbIcma
para Ia sncicdad
Cnmpcnsatnrias
ScctnriaIcs
(Irodominanlo-
monlo saIud y
juslicia)
FncaIizadas
Fragmcntadas
Marco IogaI
luloIar a monoros
on abandono,
doambuIacin
doIincuoncia
CriminaIizacin
do Ia juvonlud on
pobroza
RoIovancia a
juvonlud urbano
popuIar
Disporsin do Ias
oforlas
PrnbIcmas
sintnmticns
AsislonciaIidad
Irovoncin
RolabiIilacin
ConlroI oxlorno
Iuonlo: Dina KrausIopf. Nuova Sociodad #200.2005. Vorsin modihcada
Iuoron Ios probIomas do saIud soxuaI y roproducliva Ios pri-
moros on ponor a Ia adoIosconcia on oI lapolo como sujolo prio-
rilario do aloncin do Ia saIud. As, Ias mujoros adoIosconlos on-
lraron on Ias poIlicas doI soclor saIud a parlir do sus ombarazos.
So fuoron adicionando lomas quo onmarcan roslringida y nogali-
vamonlo Ia vida juvoniI: Ia doIincuoncia, Ias drogas, Ia dosorcin
oscoIar, Ias maras o bandas, olc.
So doscubro quo una impaclanlo proporcin do Ias muorlos
duranlo Ia adoIosconcia so producon por Ias IIamadas ccuscs cx-
icrncs , pcr |c icnic, prctcni||cs. So modihca as oI paradigma quo
oslabIoca Ia oquivaIoncia adoIosconcia = odad ms sana por
oI paradigma adoIosconcia = olapa do riosgo y so focaIiza Ia
aloncin do Ios adoIosconlos y jvonos do acuordo aI probIoma
ospochco do quo son porladoros.
Dosdo oslo paradigma, Ia causa uIlima do Ias paloIogas
juvoniIos so idonlihc on oI sujolo juvoniI, su prcpic ccn!ucic cs
ccnsi!crc!c un |ccicr !c ricsgc, do al quo Ia inlorvoncin prioriz
Ia accin on I y doscuid oI conloxlo. A parlir do Ios poIos sinlo-
363
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
mlicos y probIomlicos, so conslruy on Ia sociodad una porcop-
cin gonoraIizadora do Ia juvonlud quo Ia osligmaliza y su visibi-
Iizacin os nogaliva. Ls Io quo on CIDIA IIaman Ios cualro jinolos
doI ApocaIipsis: !rcgcs, c|cc|c|, tic|cncic prcniscui!c! (Oyarzun,
2006). Ia osligmalizacin criminaIizanlo gonora un crcuIo vicio-
so aI fomonlar on Ios jvonos un ompodoramionlo alorranlo para
Ia sociodad quo Ios oxcIuyo (KrausIopf, 1996).
Ios programas son orionlados a Ios comporlamionlos do
riosgo y lrasgrosin, su asisloncia y provoncin, as como lambin
oxislon programacionos quo so inspiran on malricos do corlo au-
lorilario para Ia rolabiIilacin do jvonos y abogan por incromon-
lar Ios mocanismos do conlroI y roprosin sociaI para proloccin
do Ia sociodad. Aqu so oncuonlran Ias modidas quo Sanla Cruz
(2003) donomina como IopuIismo Iunilivo. Ln pasos dondo do-
mina osla visin, paroco darso un dobiIilamionlo do Ias posibiIi-
dados do dosarroIIar oslralogias soslonibIos para Ia impIomonla-
cin do poIlicas avanzadas do juvonlud.
LI abordajo socloriaI y fragmonlado quo Ios programas lan
dosarroIIado dosdo oslo paradigma la domoslrado su inohcacia
(BIum, 1996) y oxislon inicialivas quo procuran conslruir pors-
poclivas ms inlograIos. Ls nocosario incorporar Ios avancos on
oI campo doI doroclo, vaIorar Ios anIisis sociooconmicos do Ios
comporlamionlos do riosgo, Ia grupaIidad juvoniI y Ia profundi-
zacin sislmica sobro Ia vioIoncia. Anlos do pasar a Ios paradig-
mas do Ias poIlicas avanzadas, soaIaromos aIgunos avancos on
Ia concopluaIizacin doI riosgo.
2.2.1. Ic rc|crnu|ccicn sccic| !c| ccnccpic !c ricsgc
LI concoplo do riosgo, lan oslroclamonlo asociado a Ia vida ju-
voniI, la oxporimonlado una roformuIacin psicosociaI. }ossor
(1991) doslaca quo no puodon vaIorarso Ias conduclas do riosgo
si no so laco un anIisis do coslo bonohcio do Ia conducla loman-
do on cuonla Ias condicionos quo so dan a Ia juvonlud. Ia posi-
biIidad do quo Ios adoIosconlos abandonon un comporlamionlo
364
IoIlicas do juvonlud, adoIosconcia y saIud - D. Krcus|cp|
riosgoso osl roIacionada fuorlomonlo con Ia posibiIidad do quo
so Ios ofrozcan aIlornalivas do salisfaccin vaIiosas para oIIos.
BocI (1998) soaIa quo, como consocuoncia do Ios procosos
do modornizacin, Ias sociodados conlompornoas so lan cons-
liluido on sociodados do riosgo. Ia dosiguaIdad so oxprosa on oI
roparlo do riquoza y oI roparlo do riosgos. Ios poIigros produci-
dos sociaImonlo sobropasan Ia soguridad y oI impaclo diforonciaI
do Ia brocla sociaI IIova a quo Ia riquoza so acumuIo on Ios oslra-
los ms aIlos, mionlras quo Ios riosgos so acumuIan on Ios ms
bajos.
Dosdo oslas porspoclivas, quoda cIaro quo, para Ia compron-
sin doI comporlamionlo do riosgo, oI ompodoramionlo alorranlo
y probIomas sociaIos como Ia vioIoncia, os imporlanlo considorar
Io quo lomos IIamado oI ricsgc csiruciurc|, cuyas caraclorslicas so
dosgIosan on oI cuadro siguionlo.
Cuadrn 3. Ricsgn cstructuraI
- Lnlornos marginaIizados, dosprologidos, bIicos y criminaIizados
- Torrilorios dondo Ia idonlidad posiliva doI coIoclivo os donogada
sociaImonlo
- Ia osligmalizacin do Ia oxcIusin y vioIoncia juvoniI como
doIincuoncia
- Ia caIIo como ospacio fundamonlaI do sociaIizacin y aprondizajo
- Ia ro-sociaIizacin on Ia crcoI
- Caroncia do ospacios para Ia incorporacin do labiIidados y doslrozas
- Caroncia do ospacios para oI progroso do Ia convivoncia, Ia caIidad do
vida y Ia incorporacin sociaI
- Caroncia do ospacios para oxprosionos do croalividad y parlicipacin
juvoniI Iogilimada
- Lscasa prosoncia do inslilucionos
- IaIla do accoso a sorvicios pubIicos
- Dosconhanza inlorporsonaI o inslilucionaI
- Zonas con mayor oxposicin a riosgo do Ia vida
- Condicionos do lacinamionlo
- Trabajos marginaIos
- Monos oporlunidados do gralihcacin y mayor oforla do ospacios como
baros, biIIaros, accoso a aIcoloI y drogas
Iuonlo: KrausIopf, Dina (2003). Dimonsionos do Ia VioIoncia. Vorsin modih-
cada
365
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
So lrala, por Io lanlo, do ospacios fsicos dondo, aI docir do
BocI, so acumuIan Ios riosgos lanlo a nivoI do Ias roprosonlacio-
nos sociaIos como on Ias condicionos concrolas do convivoncia
y accoso a oporlunidados do proloccin, aloncin y dosarroIIo.
Divorsos osludios muoslran quo, on oslo conloxlo, no puodo pro-
vaIocor Ia visin do riosgo como un comporlamionlo individuaI y
so roquioron poIlicas para roducir Ia pobroza, aumonlar oI capilaI
sociaI on oslos lorrilorios y lomar on cuonla conslruclivamonlo a
Ia juvonlud (LRIC, IDLSO, IDILS, IIODI, 2004).
2.3. Ic jutcniu! ciu!c!cnc ccnc sujcic !c pc|iiiccs
Dosdo oI paradigma do Ia ciudadana, |cs pcrscncs jctcncs !cjcn
!c scr !cni!cs pcr sus inccnp|ciiiu!cs sinicncs, para sor consi-
doradas sujolos do doroclos. Ya no so lrala soIo do Ia ciudadana
formaI, do ojorcor oI doroclo aI volo, sino quo so da conlraIidad a
Ia ciudadana inlograI do nios, adoIosconlos y jvonos. Ia cons-
lruccin do poIlicas con oslo marco doslaca Ia parlicipacin ju-
voniI y oI roconocimionlo do Ia faso juvoniI como un imporlanlo
porodo do dosarroIIo sociaI.
Cuadrn 4. PnIticas avanzadas: paradigma dc ciudadana
Iaradigma
Lslralogias do
IoIlicas
Irogramas Aloncin
Juvcntud
ciudadana
Etapa dc
crccimicntn
y dcsarrnIIn
snciaI
Rcctnra dc
juvcntud cn
pnItica pbIica
IntcrscctnriaIidad
Iriorizan Ia
incIusin y
parlicipacin do
jvonos como
sujolos oxpIcilos
do doroclos
poIlicos, civiIos,
cuIluraIos, sociaIos
y oconmicos
InlograIos,
parlicipalivos
oxlonsin do
aIianzas
Lquidad do
gnoro, cuIlura,
rosidoncia
urbano-ruraI,
oslralo socio-
oconmico
Lmpodora-
mionlo
Prntcccin IntcgraI
Rcparacin
Prnmncin
Prcvcncin
Aloncin inlograI
Accoso iguaIilario
LxigibiIidad do
doroclos
Lsconarios divorsos
Manojo sociaI doI
riosgo
CoIaboracin
inlorgonoracionaI
Iuonlo: Dina KrausIopf. Nuova Sociodad #200.2005. Vorsin modihcada
366
IoIlicas do juvonlud, adoIosconcia y saIud - D. Krcus|cp|
Ios programas do saIud quo so lan dosarroIIado on Ias uI-
limas dcadas on Amrica Ialina lan ido incromonlando Ia in-
cIusin do adoIosconlos y jvonos con Ia parlicipacin, IIamada
prolagnica, como una forma do rosaIlar su tisi|i|izccicn pcsiiitc.
IguaImonlo, so la onriquocido Ia visin do Ia proloccin. Tradi-
cionaImonlo, osla os visla como produclo do Ia accin doI olro, Ia
provoncin como un conlroI oxlorno dirigido a roducir y Iimilar
Ios facloros do dao. Dosdo Ia Doclrina do Ia Iroloccin InlograI,
so prologo brindando prcicccicn !c |cs !crcc|cs, on Iugar do prcic-
gcr c |cs nics c!c|csccnics on lanlo porsonas como Io pIanloa Ia
Doclrina doI Monor IrroguIar. So lrala do una prcicccicn y prctcn-
cicn apoyada on oI ompodoramionlo quo doriva do Ia prcnccicn
do condicionos para Ia capacidad do docisin y do parlicipacin.
Ia proloccin sociaI dobo roconocor quo oI roliro do rospuoslas in-
adocuadas roquioro ir acompaado do Ia oforla do un ropIanloa-
mionlo do Ia porcopcin do Ios probIomas y opcionos, junlo con
rospuoslas ms salisfaclorias a Ias nocosidados do Ias pobIacionos
vuInorabIos. Adoms, so considora Ia rcsiiiucicn !c |cs !crcc|cs quo
lan sido vioIados, Io quo dosomboca, por Io lanlo, on accionos
roparalorias.
LI onfoquo inlograI do Ia saIud adoIosconlo y juvoniI da prio-
ridad a Ia rosponsabiIidad do oxigir y conslruir oI doroclo a Ia sa-
Iud pIona, Ia arlicuIacin do poIlicas, Ia IogisIacin y Ios progra-
mas inlorsocloriaIos on oI fomonlo do Ia saIud, Ia promocin do
Ia saIud on Ios diforonlos osconarios, oI forlaIocimionlo do Ia pro-
voncin primaria do Ias onformodados y daos, oI onfronlamionlo
oquilalivo do Ias condicionos do gnoro, cuIlura, rosidoncia ruraI-
urbana, oslralo sociooconmico, oI roconocimionlo do Ias capa-
cidados do adoIosconlos y jvonos, sus famiIias y comunidados
do aporlar a Ia saIud, Ia cuIlura y oI dosarroIIo. Ios Iinoamionlos
dan un Iugar docisorio a Ia parlicipacin sociaI, Ia visibiIizacin y
Iogilimacin do Ios Iogros do adoIosconlos y jvonos, oI fomonlo
do nuovas roIacionos inlorgonoracionaIos as como onlro prosla-
doros do sorvicios, adoIosconlos y jvonos: sus doroclos son oI
367
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
conlro. Ln consocuoncia, os oslralgica Ia visibiIizacin do obsl-
cuIos aI dosarroIIo do Ia saIud do adoIosconlos y jvonos para Ia
moviIizacin on dofonsa do Ios doroclos vuInorados.
Ia acumuIacin do oxporioncias y Ia sislomalizacin do co-
nocimionlos ovidoncian quo Ia impIomonlacin do oslo paradig-
ma roquioro procisionos on oI concoplo do parlicipacin para ir do
Ia aparioncia a Ia ofoclividad y aI dosarroIIo do oslralogias inlor-
gonoracionaIos do coIaboracin (KrausIopf, 2003). Ln Ias formas
conlompornoas do parlicipacin juvoniI, prctc|cccn |cs pcr4ncircs
ciiccs, csiciiccs, su|jciitcs, Ia vaIoracin do Ias ncics pc|pc||cs por
sobro Ios parmolros poIlico-idooIgicos do pocas pasadas (Sor-
na, 1998). Ia oxlonsin do Ias aIianzas la pormilido Ia busquoda
do arlicuIacionos inlorsocloriaIos y Ia oslrucluracin do roIacio-
nos cvicas quo acorcan divorsos acloros sociaIos, fomonlan va-
Ioros comparlidos como rosponsabiIidad, conhanza, soIidaridad,
loIorancia y forlaIocon oI dosarroIIo do poIlicas pubIicas dosdo
Ia inlorsocloriaIidad, para consoIidar oI dosarroIIo juvoniI on un
marco do oquidad y parlicipacin.
2.4. || rcccnccinicnic !c |c jutcniu! cn |cs pc|iiiccs
ccnc ccicr csircicgicc !c| !cscrrc||c
A parlir doI paradigma quo roconoco Ia imporlancia do Ios jvo-
nos como acloros oslralgicos doI dosarroIIo, so comionza a diso-
ar programas quo puodan favorocor prcccscs !c inicgrccicn sccic|
pcrc |cs jctcncs. So sionlan basos para oI dosarroIIo do poIlicas do
adoIosconcia y juvonlud incIuyonlos quo so imbrican con Ia im-
pIomonlacin doI paradigma do ciudadana juvoniI. Lslo laco ro-
Iovanlo un cIaro onfronlamionlo do Ia oxcIusin con oI paradigma
do Ia juvonlud como aclor oslralgico doI dosarroIIo oxprosado
on Ia arlicuIacin do Ias pc|iiiccs p||iccs ccn un cn|cuc !c ircns-
tcrsc|i!c! cui!c!.
368
IoIlicas do juvonlud, adoIosconcia y saIud - D. Krcus|cp|
Cuadrn 5. PnIticas avanzadas: paradigma dc Actnr Estratgicn
Iaradigma
Lslralogias do
IoIlicas
Irogramas Aloncin
}uvonlud:
Aclor
oslralgico
doI dosarroIIo
Llapa do
formacin
y aporlo
produclivo y
cuIluraI
ArticuIadas cn
pnIticas pbIicas
IntcrscctnriaIcs
Iriorizan Ia
incorporacin do Ias
juvonludos como
capilaI lumano,
dosarroIIo do capilaI
sociaI y produclor
cuIluraI
TransvorsaIidad
inslilucionaI.
Lmpodora-
mionlo
Lxprosin
cuIluraI
Aporlo juvoniI
aI dosarroIIo
oconmico,
sociaI y cuIluraI
IncIusin cn cI
dcsarrnIIn snciaI
IorlaIocimionlo
doI capilaI
lumano, sociaI,
cuIluraI
Iarlicipacin
ofocliva
Lnfronlamionlo a
Ia oxcIusin
Roduccin do
broclas sociaIos
Iuonlo: Dina KrausIopf. Nuova Sociodad #200.2005. Vorsin modihcada
Ln muclos pasos do Amrica Ialina, Ia pirmido domo-
grhca lodava no so la rovorlido, consliluyndoso Ia pobIacin
adoIosconlo y juvoniI on Ia vonlana do oporlunidad para un |cnc
!cncgr4cc aun vigonlo, fundamonlo para procurar oI incromon-
lo do Ias invorsionos on oI roscalo doI capilaI lumano juvoniI para
rosoIvor probIomas doI dosarroIIo on pasos quo Iuogo afronlarn
una capa crocionlo do pobIacin mayor do odad quo domandar
ms sorvicios y dopondor doI aporlo do Ios jvonos do loy a
sus sociodados. Ias dislancias gonoracionaIos con Ios aduIlos so
lan modihcado, alora Ios jvonos sabon cosas quo Ios aduIlos no
sabon
3
. Lslo laco quo Ia parlicipacin juvoniI no soIo soa un cIaro
doroclo, sino quo lambin os una parlo insusliluibIo doI conoci-
mionlo do Ias siluacionos y aIlornalivas (KrausIopf, 2003).
Ias porsonas jvonos, a monudo, provoon oI ingroso principaI
do sus famiIias, lrabajan lompranamonlo y on condicionos aza-
3
Ia faIla do roconocimionlo doI nuovo baIanco muclas vocos so oxprosa on Ios
bIoquoos gonoracionaIos (lrmino aporlado por oI sociIogo uruguayo }uIio Bango),
una ospocio do discurso paraIoIo onlro jvonos y aduIlos quo afocla incIuso oI sisloma
oducalivo y Ia vida famiIiar.
369
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
rosas, suporan Ia advorsidad, aporlan onlusiasmo y croalividad.
Migran masivamonlo lacia Ias ciudados on busca do mojoros con-
dicionos do vida y son marginaIizados por un sisloma cada voz
ms oxcIuyonlo. Son Ios jvonos Ios quo so onfronlan con oxibiIi-
dad oI dosafo do Ias innovacionos locnoIgicas y Ias lransforma-
cionos produclivas, Ios quo manihoslan sus sonsibiIidados on oI
arlo y Ia cuIlura. Ias poIlicas avanzadas do juvonlud so orionlan
a Ia formacin doI capilaI lumano y sociaI, Ia roduccin do Ias
broclas do dosiguaIdad con una porspocliva do cui!c! !c| cpcr-
ic csircicgicc do Ias juvonludos aI dosarroIIo do su sociodad.
3. Ia ovoIucin do Ios paradigmas do saIud y Ia
adoIosconcia
Congruonlo con Ios dos uIlimos paradigmas, propios do Ias po-
Ilicas avanzadas on saIud, Ia Organizacin Ianamoricana do Ia
SaIud propuso, on 1997, un modoIo basado on oI marco concop-
luaI do saIud y dosarroIIo para Ia promocin do Ia saIud do ado-
Iosconlos y jvonos, quo incorpora oI onfoquo do doroclos con
una oslralogia inlorsocloriaI y parlicipaliva quo gonora sinorgia
onlro Ios divorsos compononlos doI dosarroIIo.
Ia ovoIucin do Ios paradigmas do Ia saIud la dojado on ovi-
doncia quo so lrala do una conslruccin sociaI. Ias primoras do-
hnicionos siguioron una orionlacin mdica y Ia saIud so dohni
como una calogora rosiduaI, oslo os, Ia ausoncia do onformodad.
LI impaclo do oslo concoplo on Ia aloncin do adoIosconlos os
fundamonlaI. So infora quo, aI consuIlar oscasamonlo por on-
formodados, rovoIaban porlonocor a una 'odad sana'. LIIo inuy
para quo osluvioran ausonlos Ios sorvicios do adoIosconcia y pro-
dominaran Ios sorvicios doI sisloma do saIud organizados para
nios y aduIlos.
Ln 1978, Ia DocIaracin do AIma Ala ovidonci Ia roIacin in-
sosIayabIo onlro saIud y dosarroIIo. A parlir do oIIo, so modihc Ia
porspocliva mdica do Ia saIud y Ia Organizacin MundiaI do Ia
370
IoIlicas do juvonlud, adoIosconcia y saIud - D. Krcus|cp|
SaIud oslabIoci quo so lrala doI oslado do compIolo bionoslar f-
sico, monlaI y sociaI y no soIamonlo Ia ausoncia do onformodados.
Ms adoIanlo, Ia Convoncin do Ios Doroclos doI Nio considor
Ia saIud pIona como un doroclo lumano fundamonlaI. Ior uIli-
mo, acordo con Ios fundamonlos oconmicos quo suslonlan Ias
invorsionos on saIud, osla os considorada un bion pubIico.
Cuadrn 6. EvnIucin dc Ins paradigmas dc saIud
- Ausoncia do onformodados (saIud: calogora rosiduaI)
- Lslado do compIolo bionoslar fsico, monlaI y sociaI
- Conslruccin sociaI
- DosarroIIo lumano inlograI
- SaIud pIona: doroclo lumano fundamonlaI
- Bion pubIico. Iro-roquisilo para oI dosarroIIo oconmico
Iuonlo: Dina KrausIopf. LIaboracin propia
Ls nuoslro pIanloamionlo quo, on forma roaIisla, Ia saIud,
ms quo un 'oslado', como pIanloa Ia dohnicin aIcanzada on
Ia Conforoncia InlornacionaI sobro Aloncin Irimaria on SaIud,
coIobrada on AIma Ala, os un baIanco onlro divorsos procosos
biopsicosociaIos quo pormilon avanzar on diroccin a Ia pIonilud
vilaI. Cuando prodominan Ios procosos quo compromolon diclo
baIanco, so favorocon Ios daos a Ia vida. Ior oIIo, OMS, OIS on-
liondon Ia saIud on Ia adoIosconcia como un procoso conlinuo a
lravs doI cuaI oI adoIosconlo salisfaco sus nocosidados, dosarro-
IIa compoloncias, labiIidados y rodos sociaIos (1997:11). Do osla
forma, oI dosarroIIo inlograI do Ios adoIosconlos y jvonos aparoco
on oI conlro y os roconocido como una dimonsin fundamonlaI on
su saIud. LI dosarroIIo lumano so oxprosa on indicadoros como oI
fomonlo doI uso ofoclivo do capacidados y parlicipacin dociso-
ria, nivoIos do oducacin, ingroso, ciudadana y caIidad do vida.
Ha sido difciI avanzar lacia una nocin posiliva y cIara do
Ia saIud. Iorry y }ossor (1985) obsorvan quo un concoplo do osla
naluraIoza dobora ir ms aII no soIo do Ia ausoncia do onfor-
modad sino lambin do Ia mora adocuacin doI funcionamionlo
371
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
porsonaI y sociaI y soaIan quo Ia nocin do saIud osl conoc-
lada con Ia idoa do Ia lolaIidad do una porsona (1985:170). Dan
imporlancia a Ias cioncias comporlamonlaIos y sociaIos cuando
doslacan compononlos como sonsacin do idonoidad, conhanza,
capacidad, compromiso sociaI, conlribucin aI mojoramionlo do
olros y roaIizacin do polonciaIidados individuaIos.
Iara Iorry y }ossor, os fundamonlaI roconocor quo Ia saIud os
un concoplo diforonlo a Ia onformodad, Ia confusin onlro provon-
cin y promocin proviono do una oIusiva diforonciacin do oslos
concoplos. AcIaran quo Ia prctcncicn do Ia onformodad rooja oI
concoplo do saIud como ausoncia do onformodad, Ia prcnccicn
do Ia saIud la sido pauIalinamonlo roconocida do un modo ms
cIaro o incIusivo. IunluaIizan quo Ia promocin incIuyo, adoms
do oslralogias para consorvar Ia saIud, oI nfasis on acroconlarIa.
Ior oIIo, Ia promocin do Ia saIud osl orionlada, ms quo a Ia
roduccin o oIiminacin do comporlamionlos quo compromolon
Ia saIud, a oslimuIar prclicas quo Ia onriquocon. Aqu, Ia consi-
doracin doI conloxlo pasa a sor fundamonlaI.
LI vaIioso concoplo do cicncicn inicgrc| quo pIanloa LIsa Mo-
rono (1995): .so rohoro a Ia ampIilud con quo dobo abordar-
so su aloncin. Lslo oncuadro oxigo lonor on cuonla no soIo Ios
facloros bioIgicos sino lambin Ios osliIos do vida, oI ambion-
lo fsico y cuIluraI y Ia oforla y organizacin do Ios sorvicios. LI
propsilo fundamonlaI do oslo onfoquo os Ia prosorvacin do Ia
saIud, oslimuIando Ia doloccin do riosgos y facloros prolocloros
y poniondo on marcla modidas quo priviIogion Ias aclividados
anlicipalorias. Concordando con oI marco concopluaI y con Ias
ahrmacionos do Iorry y }ossor, onlondomos quo os fundamon-
laI |c prcnccicn !c |c sc|u!, ya quo omorgo como una lorramion-
la indisponsabIo para oI cambio sociaI nocosario para Iograr oI
dosarroIIo y Ia saIud do Ios adoIosconlos (OIS-OMS-KLIIOG,
1997:13).
372
IoIlicas do juvonlud, adoIosconcia y saIud - D. Krcus|cp|
4. Considoracionos hnaIos
LI avanco on Ios paradigmas sobro Ia faso juvoniI y Ia saIud lan
pormilido quo so inicion programas dirigidos a oslas pobIacionos
quo rompon su oxcIusin do Ios sorvicios y dondo so roconoco
quo so lrala do un porodo fundamonlaI para Ia saIud, oI dosa-
rroIIo lumano y oI dosarroIIo do Ias sociodados. Diclo abordajo
roquioro inlograIidad donlro doI soclor saIud, poro lambin so
lorna indisponsabIo Ia arlicuIacin inlorsocloriaI, Ia parlicipacin
do Ios ms divorsos socloros do Ia sociodad junlo aI roconoci-
mionlo do Ia capacidad do acloros oslralgicos y ciudadanos do
Ios propios adoIosconlos y jvonos.
Iara onfronlar oI dosafo do conslruir sociodados incIusivas,
os nocosario conlar con IogisIacin, poIlicas pubIicas, o inslilu-
cionaIidad orionladas aI pIono roconocimionlo do Ias capacida-
dos y doroclos do Ias juvonludos y Ias modidas nocosarias para
su cumpIimionlo. Su roaIizacin os rosponsabiIidad do Ias insli-
lucionos doI Lslado y doI compromiso ciudadano do Ia sociodad
y sus juvonludos.
Ina IoIlica do SaIud para Ia AdoIosconcia y }uvonlud os
una IoIlica IubIica quo dohno Ios Iinoamionlos gonoraIos con
visin comparlida y oslralgica para convorlirso on oI principaI
inslrumonlo do roforoncia do Ias accionos dirigidas a Ia adoIos-
concia y juvonlud, cuya saIud y dosarroIIo pIono consliluyon un
compononlo bsico para oI dosarroIIo nacionaI. Dobo lraducirso
on IIanos do Accin con roorionlacin do Ios objolivos do Ios IIa-
nos oporalivos do Ios socloros quo concrolon do modo paIpabIo
Ias molas propuoslas.
BibIiografa consuIlada
BocI, IIricl (1998). Ic Sccic!c! !c ricsgc. Hccic unc nuctc nc!crni!c!. Buonos
Airos: Iaids.
BIum, Roborl (1996). 1cucr! c Ncu Mi||cniun. A Ccnccpiuc| Mc!c| |cr A!c-
|csccni Hcc|i|. Waslinglon, D.C.: Organizacin Ianamoricana
do Ia SaIud.
373
RLVISTA TLMAS SOCIOIGICOS N 11, 2006
Caja Coslarriconso do Soguro SociaI (2002). 8cscs prcgrcn4iiccs. Prcgrcnc !c
Aicncicn inicgrc| c |c A!c|csccncic. San }os, Cosla Rica.
LRIC, IDLSO, IDILS, IIDOI (2004). Mcrcs pcn!i||cs cn Ccnirccncricc. Vo-
Iumon II. San SaIvador: ICA Ldiloros.
}ossor, Riclard (1991). RisI Bolaviour in AdoIosconco: A IsyclosociaI Ira-
movorI for Indorslanding and Aclion. jcurnc| c| A!c|csccncc
Hcc|i|. Nuova YorI.
KrausIopf, Dina (1996). VioIoncia juvoniI: AIorla sociaI. Ln Rovisla Iar-
Iamonlaria. Ic Crisis Sccic|. Dcsinicgrccicn Icni|icr, Vc|crcs
Vic|cncic Sccic|. VoI. 4. No 3, 775-801, San }os, AsambIoa Io-
gisIaliva do Cosla Rica, 750-1215.
________ (2003). }uvonlud, riosgo y vioIoncia. Ln Dincnsicncs !c |c Vic|cn-
cic. LI SaIvador: Ld. INID.
________ (2003). Pcriicipccicn Sccic| Dcscrrc||c cn |c A!c|csccncic (Torcora
Ldicin). San }os: INIIA.
________ (2005). Dosafos on Ia conslruccin o impIomonlacin do Ias poI-
licas do juvonlud on Amrica Ialina. Ln || |uiurc c nc cs ccnc
cnics. Scr jctcn cn Ancricc Iciinc. Noviombro-Diciombro, 141-
153, Buonos Airos, Argonlina. Nuova Sociodad. 184 Iginas.
Morono, LIsa (1995). Ios Sorvicios do SaIud para Ios }vonos. IubIicado
on oI |ncucnirc sc|rc Sc|u! !c| A!c|csccnic cn Ccricgcnc !c |n!ics.
Madrid: INIIA OI} OIS.
OIS-OMS (1978). Dcc|crccicn !c A|nc Aic. Ginobra, Suiza.
OIS-OMS-KoIIog (1998). Prcccic !c !cscrrc||c sc|u! inicgrc| !c c!c|csccnics
jctcncs cn Ancricc Iciinc c| Ccri|c. Waslinglon. OIS, OMS,
KoIIog.
Oyarzun, Aslrid (2006). Do jovon probIoma. A jovon aclor sociaI oslu-
dianliI: osludianlos socundarios y su Iucla por Ia iguaIdad
oducaliva y sociaI. Ln Gcccii||c C|DPA. VaIparaso. CIDIA.
Iorry, ClorriI I. y }ossor, Riclard (1985). Tlo Concopl of HoaIll Iromolion
and llo Irovonlion of AdoIosconl Drug Abuso. Ln Hcc|i| |!u-
cciicn Qucricr|. |!. jc|n Wi|c cn! Scns, |nc.
Scnic Cruz, Mcric (2003). Vic|cncic jutcniu! cn || Sc|tc!cr. Irosonlado on
Ia Conforoncia Conlroamoricana do }uvonlud. Anligua, Gualo-
maIa: CIRMA, RocIofoIIor Ioundalion, Iundacin Irodoricl
Lborl.
Sorna, IosIio (1998). GIobaIizacin y parlicipacin juvoniI. Ln jctcncs. Rct.
!c |siu!ics sc|rc jutcniu!. 4' Lpoca. Ao#5. Mxico.
375
Prcscntacin dc artcuIns a Ia Rcvista
Tcmas SncinIgicns

Idonlidad y propsilos
Ia Rovisla Tomas SocioIgicos os una pubIicacin acadmica do ca-
rclor anuaI odilada por oI Doparlamonlo do SocioIoga do Ia Ini-
vorsidad CalIica SiIva Honrquoz, con sodo on Ia ciudad do Sanlia-
go do CliIo.
Donlro do sus propsilos osl difundir rooxionos y oxporioncias
sobro divorsos campos do inlorvoncin socioIgica roaIizada on
CliIo o on oI oxlranjoro, dar a conocor rosuIlados do invosligacio-
nos ofocluadas rospoclo a oslo mismo lpico, ofrocor un ospacio do
inlorcambio do punlos do visla roIalivos a Ia discipIina, Ias lrans-
formacionos propias do un mundo gIobaIizado, Ios dosafos quo
onfronla Ia profosin anlo Ia crocionlo compIojizacin do Io sociaI,
onlro olros aspoclos. Todo oIIo, on Ia plica do conlribuir aI inlor-
cambio y dosarroIIo rooxivo doI modo do ponsar socioIgico. Ln
osla Inoa, Ia rovisla abro sus pginas a lrabajos oIaborados por olros
invosligadoros vincuIados a su mismo objolo do proocupacin, bus-
cando oslabIocor un ospacio focundo do oncuonlro, diIogo y croa-
cin inloIocluaI.
Lslos loxlos puodon lonor oI carclor do arlcuIos, informos do in-
vosligacin, rosoas crlicas, conforoncias o onlrovislas. Ln oI caso
do oslos dos uIlimos gnoros, oIIos doborn conlar con Ia auloriza-
cin oxpIcila doI (Ia) conforoncisla o onlrovislado(a). Asimismo, so
conlompIa Ia pubIicacin do roodicionos y lraduccionos do lrabajos
y dobalos sobro lomas gonoraIos do Ias Cioncias SociaIos y quo ovon-
luaImonlo conlribuyan a profundizar Ia compronsin do Io sociaI y
oI dosarroIIo discipIinario do Ia profosin.
SaIvo oxprosa moncin on conlrario, Ios lrabajos quo so pubIiquon
roprosonlarn siompro Ios punlos do visla do sus propios auloros(as),
sin invoIucrar Ias posicionos do Ia rovisla, su Consojo LdiloriaI o Ia
Inivorsidad CalIica SiIva Honrquoz.
376
Normas para Ia prsonlacin do originaIos
Ia pubIicacin do cuaIquior maloriaI oslar supodilada a Ia apro-
bacin provia doI Consojo LdiloriaI do Ia rovisla alondiondo a Ios
roquisilos do prosonlacin quo, a conlinuacin, dolaIIamos:
- Ios lrabajos doborn sor prosonlados on formalo magnlico
(CD o disIollo 3,5) on cuaIquior vorsin do Word.
- Ios arlcuIos doborn sor oscrilos on lamao carla, a ospacio
simpIo, con fuonlo Timos Nov Roman lamao 12, mrgonos do
3 cms. on lodos sus coslados y con sus pginas numoradas.
- Su oxlonsin mnima dobor sor do 12 cariIIa s y Ia mxima do 20,
incIuyondo grhcos, cuadros, iIuslracionos, cilas y bibIiografa.
- Ios arlcuIos dobon vonir on CasloIIano, idioma ohciaI do Ia
pubIicacin. LI lluIo doI lrabajo dobo vonir on lamao 16 y Ios
sublluIos on 14.
- Iuogo doI lluIo, aIinoado a Ia dorocla, so dobo coIocar oI nom-
bro doI o Ios auloros(as). Ln aslorisco, anlos do Ias nolas, so
dobor indicar:
1. nacionaIidad doI (Ios) aulor(os)
2. porhI profosionaI y/o acadmico
3. inslilucin(os) a Ia(s) quo osl(n) adscrilo(s)
4. diroccin do corroo oIoclrnico, loIfono o fax.
- Si Ios lrabajos corrospondon a clarIas o conforoncias, so dobo la-
cor moncin do oslo origon, su ocasin, ovonlo y focla, adoms
do Ios cambios quo so layan loclo para su vorsin improsa.
- Anlos doI comionzo doI arlcuIo, on no ms do sois Inoas on
cada caso, so coIocar su rosumon on casloIIano y on ingIs
(abslracl), adoms do Ia indicacin, on rongIn aparlo (caslo-
IIano o ingIs) do cualro a sois paIabras o concoplos cIavo (Ioy
vords) do idonlihcacin do conlonido
- Ias cilas bibIiogrhcas van on oI loxlo, onlro parnlosis, con oI
formalo siguionlo (AILIIIDO, ao: pginas). Ias roforoncias
compIolas so incIuyon aI hnaI, doI siguionlo modo:
Ii|rcs.
ApoIIido, Nombro (ao). TluIo doI Iibro on cursivas,
Ciudad, LdiloriaI.
377
Ariicu|cs !c rctisic c ccpiiu|c cn |i|rc.
ApoIIido, Nombro TluIo doI arlcuIo o capluIo onlro
comiIIas, TluIo do Ia rovisla o doI Iibro on cursivas, Vo-
Iumon (ao), numoro, pginas / Ciudad, LdiloriaI, p-
ginas.
- Ias nolas doborn vonir aI hnaI doI lrabajo on fuonlo Timos
Nov Roman lamao 10.
LI onvo do un lrabajo ya pubIicado dobo soaIar con proci-
sin Ios anlocodonlos do dicla pubIicacin y Ia aulorizacin
oxprosa doI odilor o diroclor a quo oI lrabajo soa vuoIlo a pu-
bIicar on Ia Rovisla Tomas SocoIgicos.
LI Ldilor acusar rocibo do Ios loxlos o informar a sus aulo-
ros do Ia docisin quo sobro oIIos so adoplo.
Ia vaIidacin do Ias conlribucionos onviadas para su pubIica-
cin so lar bajo oI sisloma do dobIo ciogo a cargo do dos
ovaIuadoros indopondionlos.
Ios auloros cuyas conlribucionos soan pubIicadas rocibirn
dos ojompIaros doI rospoclivo numoro do Ia rovisla.
Ias coIaboracionos doborn sor onviadas a:
MiguoI Irrulia I.
Rovisla Tomas SocioIgicos, Doparlamonlo do SocioIoga
Inivorsidad CalIica SiIva Honrquoz,
modianlo Ia siguionlo diroccin do corroo oIoclrnico:
murruliaucsl.cI

You might also like