ISTONO PITANJE obuhvata kompleks problema i dogaaja u meunarodnim odnosima u Evropi od kraja XVIII do poetka XX st.

izazvanih borbom velikih sila - Austrije, Rusije, Francuske, Velike Britanije i Njemake za prevlast u onim zemljama Balkanskog poluostrva i Srednjeg istoka koje su se nalazile pod osmanskom upravom. Stalno slabljenje dravne organizacije, zaostalost feudalnog drutvenog ureenja i razbuktavanje oslobodilakih pokreta bili su glavni uzroci propadanja nekada monog Osmanskog carstva i to je bilo dobra prilika za evropske drave da ostvare svoje ekspanzionistike tenje na raun bolesnika na Bosporu. Termin Istono pitanje poeo se upotrebljavati poslije izbijanja grkog ustanka (1821). Od zauzimanja Carigrada (1453) do Kuuk-Kainardijskog mira (1774) Osmansko carstvo je prolazila kroz faze uspona i opadanja, ali je uglavnom zadralo steene pozicije na jugoistoku Evrope. Pred osmanskim prodorom mnogi su se Grci iselili u junu Italiju, na Siciliju i mletaka ostrva. U grke plodne doline naseljavali su se osmanski Juruci i zemljoradnici iz Male Azije, dok su imanja krana ostala ograniena na planinska podruja Makedonije, Tesalije, Epira, centralne Grke i Peloponeza. Masa seljaka, bezemljaa i stoara, bila je izvrgnuta eksploataciji i osmanskih i domaih zemljovlasnika, kao i samovolji osmanskih upravnih vlasti. Mnogi Grci su bjeali u planine i tamo organizovali hajduke druine (klefti). Na drugoj strani neki Grci su postali istaknuti trgovci u Osmanskom carstvu trgujui itom, vunom i koom iz Makedonije, Epira i Tesalije, a drugi su - naroito stanovnici carigradske etvrti Fanara - zauzimali visoke poloaje u osmanskoj upravi. Hajduija, crkva i kole odravale su ivom narodnu svijest, a sve jae pritisak osmanske uprave uzrokovao je niz buna i u XVIII st. sve jai pokret za osloboenjem. Za vrijeme rata Rusije i Osmanskog carstva 1768-74, na poticaj Rusije, izbio je 1770. ustanak na Peloponezu. Iako je bio krvavo uguen, grki otpor nije bio slomljeni. Nakon mira 1774. koji je Rusiji dao pravo plovidbe trgovakih brodova na Crnom moru i Dunavu i pravo pokroviteljstva nad pravoslavnim narodima Osmanskog carstva, ova poinje da gubi pozicije, a velike sile od tada primjenjuju na Istoku politiki sistem ravnotee snaga. U periodu 1787-92. Austrija i Rusija su vodile rat protiv Osmanskog carstva da bi ga rasparale, meutim uslijed jake diplomatske akcije Velike Britanije i izbijanja Francuske revolucije bile su prinuene da zakljue, bez naroitih dobiti, mirovne ugovore (Austrije i
1

Osmanskog carstva u Svitovu 4. VIII 1791 i Rusije i Osmanskog carstva u Jaiju 9. I 1792). Rusija je stekla prvenstvo u rjeavanju Istonog pitanja. Francuska invazija na Egipat (1798) pribliila je Osmansko carstvo Velikoj Britaniji, Rusiji i Austriji. Beki kongres (1815) potvrdio je faktiko stanje: Rusi su se uvrstili na donjem Dunavu, a Britanci su zadrali Maltu i Jonske ostrva. Balkansko pitanje postalo je glavni politiki problem Evrope: na poetku XIX stoljea pojavili su se na Balkanu oslobodilaki pokreti. Srpski ustanci 1804-13. i I815. omoguili su jednom dijelu srpskog naroda da stekne autonomnu upravu, a ostalim su narodima dali podstreka za sline pokrete. U okviru pokreta za osloboenje od osmanske uprave u Odesi je 1814. osnovano revolucionarno drutvo Philike Hetairia (Heterija). Njegov predsjednik Iaiju, ali je doivio neuspjeh. Meutim, ve u Alexandros Ypsilantis upao je sa 2.000 ljudi u martu 1821. iz Rusije u Moldaviju, podigao ustanak u aprilu iste godine pod vodstvom arhiepiskopa Germanosa izbio je ustanak na Peloponezu, a diu se i ostali krajevi Grke. Ubrzo je osloboena itava srednja i juna Grka. Time je zapoeo prvi period rata za nezavisnost (1821- 24), u kojem ustanici, uz pomo evropskih dobrovoljaca i podrku velikih sila, niu uspjehe, te u januaru 1822, na skuptini u Epidauru proglaavaju nezavisnost Grke, donose prvi ustav i osnivaju vladu. Meutim, politike razmirice i nedisciplina u redovima ustanika, a posebno izvjebana vojska egipatskog pae Mehmed Alija, koja je pritekla u pomo Osmanlijama, u drugom su razdoblju rata (1824-27) posve promijenile poloaj na frontovima. Nakon 12 mjeseci opsade pada Misolungi (1825-26), Osmanlije ulaze u Atenu; itava kopnena Grka je bila u njihovim rukama. Nastaje tree razdoblje (1827-29). Uz podrku velikih sila narodna skuptina u Trezenu, u martu 1827, izabrala je za predsjednika vlade grofa Capodistriju i izglasala nov ustav. Kako je Osmansko carstvo odbilo zahtjev Rusije, Velike Britanije i Francuske da odobri Grkoj autonomiju, saveznika flota porazila je 20. X 1827. osmansku i egipatsku mornaricu u luci Navarino. Poraeno zatim u ratu s Rusijom, Osmansko carstvo je moralo mirom u Jedrenu 1829. priznati nezavisnost Grke. Londonskim ugovorom u maju 1832. Grka je proglaena kraljevinom, a kraljem je postao bavarski princ Otto von Wittelsbach. God. 1833. Atena postaje prijestolnicom nove drave.

Za vladavine Otona I (1832 - 62) nastavljene su unutranje politike borbe, poticane od velikih sila. Nakon septembarskog ustanka u Ateni 1843, kralj je bio prisiljen donijeti novi ustav, kojim se uvodi dvodomni parlamentarni sistem. Grki ustanak (1821-30) zavrio se stvaranjem prve nezavisne drave u procesu raspadanja Osmanskog carstva. Velike sile prikrivale su prave ciljeve svoje politike, koja je dijelom bila rezultat i njihovih meusobnih odnosa, pa su svoju ekspanzionistiku politiku na Bliskom istoku vodile pod izgovorom zatite podjarmljenih naroda. Osmansko carstvo ugroeno egipatskom krizom i egipatsko-osmanskim ratom (1831-33), prihvatila je neku vrstu ruskog pokroviteljstva ugovorom u Unkiar-Skelessiju (8. VII 1833), kojim se ruskim ratnim brodovima dozvoljavao prolaz kroz Dardanele, ali je ponovno dola u kritian poloaj 1839. zbog nastojanja egipatskog kediva Mehmed Alija da se proglasi nezavisnim. Zalaganjem Velike Britanije, koja je ouvanjem integriteta Osmanskog carstva nastojala oslabiti ruski utjecaj u moreuzima, njen je meunarodni poloaj neto ojaan: evropske sile su se obavezale da e potovati integritet Osmanskog carstva (I londonska konvencija, 15. jula 1840), a Dardanelskim ugovorom (II londonska konvencija, 13. jula 1841) obeale su da e potovati sultanovo pravo zatvaranja tjesnaca stranim ratnim brodovima dokle god je Osmansko carstvo u miru. Tim konvencijama Velika Britanija se i Bliskom istoku. Bajazit I je 1393. Pokorio Bugarsku. Krajem XVIII i poetkom XIX stoljea u Bugarskoj jaa pokret za osloboenje od osmanske vladavine. Bugarski dobrovoljci sudjeluju u velikom broju u ratovima izmeu Rusije i Osmanskog carstva (180612, 182629), u Prvom srpskom ustanku (180413) te u borbama za osloboenje Grke (182129). Uslijed represalija osmanskih vlasti, narod masovno seli u Srbiju, Vlaku i Rusiju. Feudalna eksploatacija dovela je do mnogobrojnih seljakih ustanaka: 1835, 1837, 1841, 1850. Na elu bugarske nacionalnorevolucionarne borbe nalazi se G. S. Rakovski, organizator ustanka 1841, te osniva bugarske legija u Beogradu 1862. i 1867. Njegov su rad nastavili Lj. Karavelov i V. Levski, koji su u Bukuretu osnovali Bugarski revolucionarni komitet 1869. Nakon smrti Levskoga 1873, na elu revolucionarno-demokratskog krila oslobodilakog pokreta stajao je H. Botev, koji je bio pristaa opeg narodnog ustanka, dok je Lj. Karavelov zapravo nametnula protektorom Osmanskog carstva i mogla je kontrolirati razvoj politike situacije na Balkanu

sa strujom liberalnih demokrata bio za kompromisnije stavove (autonomija u okviru Osmanskog carstva.). U XVIII i XIX st., u toku ratova evropskih drava protiv Osmanskog carstva, kneevine Vlaka i Moldavija gotovo stalno bile pod okupacijom austrijske, odnosno ruske vojske. Meutim, ruski utjecaj na tom podruju bio je sve jai. Mirom u Kuukpravo Kajnardiju 1774, po zavretku rusko-osmanskog rata-1768-74. Rusija je stekla

zatite pravoslavnog stanovnitva u Vlakoj i Moldaviji i pravo da te kneevine (koje su ostale i dalje pod osmanskim suverenitetom) diplomatski zastupa kod Porte. Brojni seljaki ustanci u XVIII st. dostigli su vrhunac 1784-85. u Transilvaniji u velikom ustanku koji su predvodili N. Horia, J. Cloca i G. Crian, a izbio je protiv nasilja ugarskog i erdeljskog plemstva. Porta je sve vie suavala autonomiju Dunavskih kneevina ija je vojska redova rasputena, tvrave razruene, trgovine podreene interesima monopola Osmanskog carstva Knezove Vlake i Moldavije (hospodare) postavljali su osmanski sultani iz fanariota. Takvo stanje znatno je usporilo proces nastanka rumunskog pol. XVIII st., kada su zabiljeeni i prvi pokuaji da revolucijom, rumunski nacionalisti na elu s T. graanstva i

rumunske nacionalne svijesti. Ranokapitalistiki proizvodni odnosi javljaju se tek u drugoj se historijskim i literarnim argumentima dokae kontinuitet i jedinstvo rumunskog naroda. Inspirisani Francuskom Vladimirescuom 1821. podiu veliki protuosmanski i protufeudalni ustanak, koji je zahvatio iroke slojeve naroda i, premda uguen vojnom silom, urodio ukidanjem vlasti fanariota u ovim kneevinama. Nakon rata Rusije i Osmanskog carstva 1828- 29. mirom u Edirneu ove kneevine su dobile neku vrstu ustava: tzv. Organskim regulamentima stekle su pravo da biraju svoje gospodare. Tenja za nacionalnom slobodom i ujedinjenjem bila je imperativ i graansko-demokratske revolucije 1848. u Rumuniji. Dok je ustanak u Vlakoj savladan brzo, u Moldaviji je pod vodstvom revolucionara N. Blcescua, nakon uspjeha postignutih u samom poetku ustanak bio svladan tek kasnije posredovanjem osmanske i ruske carske vojske. Ni u Dunavskim kneevinama a ni u Transilvaniji poslije revolucionarne 1848. nisu mogli biti uspostavljeni stari drutveni odnosi.

Rusija je za vrijeme cara Nikole I, pokuavala da sama rijei Istono pitanje i ostvari vjekovnu tenju svoje vanjske politike: izlazak na toplo otvoreno more izgubila Krimski rat (1853-56). Uzroci Krimskog rata bili su u diobi Osmanskog carstva, tj. u nesporazumu oko toga izmeu Rusije i zapadnoevropskih zemalja. Rusija je od 1774. stekla pravo da bude pitana za stvari vezane za krane u Osmanskom carstvu i to je dalje ilo i kroz ratove 18061812, 1828-1829. Rusija je teila sporazumu sa jednom zapadnom zemljom, najee sa Austrijom, nudei joj veliki dio Balkana, ali je Austrija doivjela slom 1848. pa je ta namjera propala. Francuska je eljela da se vrati na poloaj evropskog hegemona, koji je imala do 1815., i to da se vrati jednim velikim kongresom. Ali, shvatila je da to ne moe sama, pa je 1831-1846. bila u srdanom savezu sa Velikom Britanijom, to je prekinuto francuskom intervencijom u Aliru. Od 2. decembra 1852. Napoleon III je vladao Drugim carstvom koje se do 1860. nalazilo u svojoj autoritativnoj fazi, a od 1860 je bilo liberalnije. Drugo carstvo je radilo na tome da se Francuska prizna kao velika sila ali Napoleon III nije bio priznat od Rusije, a ni Austrije kao monarh. Austrija je teila onemoguavanju dizanja revolucije u Srbiji a istovremeno podrava pravoslavnu crkvu, sve u cilju onemoguavanja revolucije na Balkanu jer bi se nakon Srba pobunili i Hrvati a zatim i Maari, to bi dovelo do raspada Monarhije. Rusija nije priznavala nacionalni pokret na Balkanu, podravajui njegovu fragmentaciju. Godine 1852. je dolo do sukoba sa Francuskom. Vodio se sukob oko zatite svetih mjesta u Palestini, jer i jedni i drugi imaju ugovore sa Osmanskim carstvom oko tog pitanja. Krajem juna 1853. godine ruska vojska je ula u Moldaviju i Vlaku, porazila osmansku flotu kod Sinope a onda su se iz straha da Rusi ne uu u Carigrad Francuska i Velika Britanija ukljuile u rat, 1854. Rat se pretvorio u veliki poraz Osmanskog carstva, iako je njegovu vojsku vodio veoma sposobni Omer paa Latas. Britanija je u rat ula 27. marta 1854, a dan kasnije i Francuska zbog opasnosti od dubokog ruskog prodora. Ruski car je tada poslao emisare u mnoge evropske drave. Orlov je u Beu nudio Austriji protektorat nad Srbijom, a od Srba i Crnogoraca se trailo da ne diu ustanak protiv Osmanskog carstva. S druge strane od Grka i Bugara se upravo to trailo. Izbio je ustanak u Grkoj, u Makedoniji i u Tesaliji. Francuska i Britanija su stvorile bazu kod Skadra, a zatim i u
5

preko

Carigrada i moreuza. Meutim taj korak doveo ju je u opasnu izolaciju, zbog koje je

Bugarskoj. Opsjedali su rusku luku Sevastopolj u kojoj su Rusi potopili svoju flotu i onemoguili Francuskoj i Britaniji da priu sa svojom flotom. Onda su saveznici uspjeli iskrcati 120.000 vojnika, bolje naoruanih od 110.000 ruskih. Ruska vojska je poraena kod Crne Rijeke, Nekermana, Balaklave. U rat 1855. je uao i Pijemont, radi mogunosti podsticanja pitanja talijanskog ujedinjenja na buduem mirovnom kongresu. Sevastopolj je pao 10. septembra 1855. a Nikola I je umro pa su Rusi traili primirje. Mir je potpisan u Parizu 30. marta 1856. Njegove odredbe su bile: 1. 2. neutralizacija Crnog mora, to je znailo da drave koje izlaze na Crno more Potvren je protektorat sila ugovornih drava nad kranima u Osmanskom carstvu. prihvataju obavezu da nee drati flotu, utvrde, vojne baze i arsenale na njemu.

Sultan je 1856. proglasio Hatihumajun, po kome su krani izjednaeni sa muslimanima u svim pravima i obavezama. Da bi sproveo reforme sultan je morao poveati poreze, to nije ilo zbog nezadovoljstva naroda, pa je uzimao zajmove od Francuske i velike Britanije pa i od pape. Zapadni saveznici su prisilili sultana da im daje na upravu Egipat u sluaju da ne bude mogao vratiti zajam. Tako je Egipat 1872. postao britanska kolonija a Tunis Francuska. Sultan je mogao poveati desetinu i dati je u zakup. Poslije je ona postala osmina, pa je u nekim oblastima od polovine postala dvotreina iako joj je ostalo ime desetine. Dozvoljena je slobodna plovidba Dunavom. Osnovana je Podunavska komisija koja je to nadgledala. Od Rusije je oduzeta primorska oblast Besarabije i Rusija je prestala biti podunavska zemlja. Potvrene su odredbe o moreuzima, s tim to nije priznato pravo Rusiji da u eventualnom buduem ratu sa Osmanskim carstvom namee mirovne obaveze u sluaju pobjede. Odredba o neutralizaciji je ukinuta 1871. na Londonskoj konferenciji i to na inicijativu Francuske. Protektorat Rusa nad kranima u Osmanskom carstvu je samo odloen a to pitanje nije rijeeno parikim mirom. Ovaj mir je otvorio dva pitanja: pitanje Rumunije i Italije. Pariskim mirovnim ugovorom 1856. uz garanciju drava potpisnica obje kneevine zadravaju svoje povlastice pod suverenitetom Osmanskog carstva. Moldavija je dobila od
6

Rusije junu Besarabiju. God. 1859. skuptine obiju kneevina izabrale su za zajednikog vladara moldavskog kneza Aleksandra Kuzu (1859-66). Time je de facto stvorena jedinstvena rumunska drava, a to su stanje 1861. priznale velike sile i Osmansko carstvo. Pod Kuzinom upravom proveden je niz reformi, koje su ile za likvidacijom feudalnog nasljea; ukinuto je kolstvo, kmetstvo (1864), provedena izborna reforma, reorganizovano je osnovani su univerziteti u Iaiu i Bukuretu. Te reforme su pobudile otpor

boljara, koji su prisilili Kuzu da 1866. abdicira. Za kneza je izabran Karlo I (1866-1914) iz dinastije Hohenzollern-Sigmaringen. Po novom ustavu uveden je parlament ali je vladar imao pravo apsolutnog veta nad zakonodavstvom, a samo krani su mogli postati rumunski graani. Nakon rusko- osmanskog rata 1877-78. Rumunija je Berlinskim ugovorom 1878. dobila potpunu nezavisnost od Osmanskog carstva. Junu Besarabiju morala je odstupiti Rusiji a za to je kao odtetu dobila sjevernu Dobrudu s lukom Constancom. Aneksija june Besarabije izazvala je jako neprijateljstvo prema Rusiji te zbliavanje Rumunije s AustroUgarskom i Njemakom s kojima je Rumunija 1883. sklopila tajni savez. Osamdesetih godina u Rumuniji je uspostavljeno jedinstveno trite i uklonjeni posljednji ostaci feudalizma, poela je izgradnja industrije, eljeznike mree i lukih postrojenja, pri emu je angairan znatan strani kapital. God. 1881. Rumunija je proglaena kraljevinom. Pariskim ugovorom (30. III 1856) pet velikih sila (Velika Britanija, Francuska, Austrija, Pruska i Rusija) i Sardinija garantovalo je Osmanskom carstvu nezavisnost i teritorijalni integritet, neutralisano Crno more i preuzelo zajedniko pokroviteljstvo nad Srbijom, Vlakom i Moldavijom. Time je uspostavljen dominantan francusko-britanski utjecaj u Osmanskom carstvu i istonom Sredozemlju. Zainteresirane za Istono pitanje posebno nakon otvaranja Sueskog kanala 1869, velike sile nastavile su svoju imperijalistiku politiku. Meutim, pod parolom Balkan balkanskim narodima vrile su se 1860-68. pripreme za okupljanje tih naroda u prvi balkanski savez. U tim akcijama osobito se isticala Srbija. Cilj im je bio ruenje Osmanskog carstva i povezivanje novostvorenih drava federativnim ureenjem. Toj politici protivile su se sve sile osim Rusije, koja je vjerovala da e tim putem ostvariti svoje tenje u vezi s Carigradom, moreuzima i Balkanom. Godine 1862. nastaje vojna pobuna u Grkoj u Nvplionu i drugim mjestima, to je izazvalo promjene na prijestolju. Kraljem je postao britanski kandidat, Georg I (1863-1913), sin danskog kralja Kristijana, a Britanija je predala Grkoj otoke u Jonskom moru, koje je
7

drala jo od vremena napoleonskih ratova. Izvrene su politike reforme uvoenjem novog ustava (1864) i uspostavljanjem skuptine. Godine 1866. izbio je ustanak na Kreti, u koji se htjela umijeati i intervencije. Od sredine XIX stoljea kada je pitanje raspada Osmanskog carstva ulo u akutnu fazu, porastao je interes evropskih drava za Bosnu i Hercegovinu. Posljedica te nove politike bilo je otvaranje konzulata evropskih drava u Bosanskom ejaletu: Austrije 1850., Francuske 1853., Engleske 1856., Rusije 1857., Italije 1862. i Pruske 1864. godine. Poseban interes za Bosnu i Hercegovinu pokazivala je Austrija, koja je u Sarajevu otvorila generalni konzulat, a u Banja Luci, Brkom i Mostaru vice konzulate. Od tada u Bosnu i Hercegovinu upuuju se vojni i politiki strunjaci, novinari, putpoisci, uhode Poraz Austrije u ratu sa Francuskom (1859.) i Pruskom (1866.) preorijentisao je politiku Habsburgovaca na istok. Posljedica te politike preorijentacije bio je enbrunski sporazum, kojim je Rusija 1873. priznala Austro-Ugarskoj da ima vitalnih interesa u Bosni i Hercegovini. Austro-Ugarska je smatrala da zaposjedanjem BiH ostvaruje znaajne ciljeve: u stratekom smislu osigurava posjedovanje Istre i Dalmacije, poduzima znaajan korak u ekonomskom i politikom prodoru na jugoistok, sprijeava stvaranje velike drave na junim granicama, osigurava svom kapitalu znaajno privredno podruje, zaposjedanjem Bosne i Hercegovine bilo bi nepotrebno odravanje Vojne Krajine, jer bi ona tada preuzela njenu pograninu ulogu. Ona bi bila vraena Hrvatskoj, koja bi se poveala i ojaala pa bi mogla traiti ujedinjenje hrvatskih zemalja. Tako proirena Hrvatska bi bila protutea Srbiji i Crnoj Gori i predstraa Monarhije na istoku. Car Franjo Josif, iako pod utjecajem vojne stranke, bio je protiv svih tendencija u istonoj politici Monarhije. Takav stav zastupao je i ministar spoljnih poslova Gyula Andrassy. Svoj stav prema istonom pitanju ispoljio je na sjednici krunskog vijea 29. januara 1875. On smatra da Osmansko carstvo za Austro-Ugarsku posjeduje dar provienja, jer odrava status quo malih balkanskih drava i sprjeava njihove nacionalne aspiracije. Da nije nje, sve ove aspiracije bi se sruile na glave Monarhije. On smatra da ako bi Bosna i Hercegovina pripala Grka, ali je na zahtjev Britanije i Francuske morala odustati od

Srbiji ili Crnoj Gori, ili ako bi se tamo obrazovala neka nova drava, tada bi AustroUgarska propala i preuzela ulogu bolesnika. Strah od stvaranja nacionalnih drava na Balkanu pojaan je i eljom za ekonomskom ekspanziujom Monarhije. Ustanak u ljeto 1875. u BiH vladajui krugovi Monarhije shvatili su kao direktan povod da istaknu kandidaturu za ulogu pacifikatora i administratora zemlje. Prvi korak u tom pravcu poduzet je 30 decembra 1875. upuivanjem note velikih silama u kojoj se od Porte zahtjevalo da sprovede bar neke osnovne reforme reforme, kao to su vjerska jednakost, ukidanje zakupa poreza, da se sredstva od poreza koriste iskljuivo u pokrajinama, da se pobolja mpoloaj seljatva... Taj korak poduzet je sa ciljem da se bosansko pitanje izoluje i da se tako otkloni mogunost da se Rusija angauje kao zatitnik interesa hrianskih Slavena. Nota nije postigla svoj cilj zbog protivljenja Velike Britanije. U maju 1876. sastali su se u Berlinu Bismarck, Gorakov i Andrassy, koji su usvojili plan o intervenciji 6 velikih sila u Istanbulu, radi sprovoenja reformi u Bosni i Hercegovini. Krajem juna 1876. zaratile su Srbija i Crna Gora protiv Osmanskog carstva. U takvoj situaciji sastali su se 8. jula u Reichstadtu Franjo Josip i Aleksandar II u pratnji svojih ministara Andrassyja i Gorakova. Na sastanku je postignut dogovor da u sluaju pobjede Osmanskog carstva Srbija i Crna Gora trebaju biti spaene i odran status quo. U sluaju poraza Osmanskog carstva Srbija i Crna Gora bi proirile i sastale bi se na Limu. Bosna i Hercegovina bi pripala Austro-Ugarskoj a Rusija bi dobila Besarabiju i neke posjede u Maloj Aziji. Bugarska, Rumelija i Albanija bi postale autonomne drave, a Istanbul slobodan grad dok bi se Tesalija i Krit sjednili sa Grkom. Nakon to je Osmansko carstvo potvrdilo svoju nadmonost nad Srbijom i Crnom Gorom, poduzeta je akcija da se odri status quo na Ba lkanu. Rusija je ultimatumom Porti osigurala Srbiji primirje a zatim je uspjela privoljeti velike sile da se u Istanbulu sazove evropska konferencija koja bi Osmanskom carstvu nametnula reforme u Bosni i Hercegovini i drugim njenim evropskim pokrajinama. Ambasadorska konferencija odrana je u Istanbulu od 12. do 20. decembra 1876. Mladi nacionalistiki krugovi u Osmanskom carstvu koje je vodio Modhat paa pokuali su izbjei diktat velikih sila sveanim proglaenjem ustava za cijelu zemlju, 23. decembra 1876. Nova
9

osmanska vlada insistirala je da se projekat reformi ustavotvornojn skuptini, koja se nije uspjela sastati.

mora podnijeti na odobrenje

Rusija je tada odluila da stupi u rat kako bi osigurala svoje interese na Balkanu i eventualno se dokopala Istanbula i moreuza. Prije toga, nastojala je da se osigura obnavlajnjem Reichstadtskog sporazuma sa Austro-Ugarskom. Tako je 15. januara 1877. u Budimpeti sklopljena konvencija da bi se izbjegla kolizija austrijskih i ruskih interesa u istonom pitanju. Austro-Ugarska se obavezala na neutralnost u ratu Rusije i Osmanskog carstva, a za uzvrat je dobila pravo da izabere momenat i nain okupacije Bosne i Hercegovine. Dogovoreno je da se o teritoriji Novopazarskog sandaka odlui naknadni i da u sluaju raspada Osmanskog carstva na Balkanu nee stvarati nikakva balkanska drava. Poto je osigurala neutralnost Austro-Ugarske Rusija je u aprilu 1877. objavila rat Osmanskom carstvu. Kada je nakon viemjesene opsade pala Plevna ruska i osmanska vojska podjednako su bile iscrpljene. Rusi nisu bili sposobni za daljnje ofanzivne operacije, pa su prihvatili dac se u Jedrenu 13. januara 1878. sklopi primirje. Sanstefanskim preliminarnim mirovnim ugovorom (3.III 1878), za Bosnu i Hercegovinu je bila predviena neka vrsta autonomije u okviru Osmanskog Carstva. Budui da u ugovoru nisu pominjani njeni zahtjevi za Bosnu i Hercegovinu, Monarhija je izala iz saveza sa Rusijom. Tako je bila neizbjena revizija Sanstefanskog ugovora i sazivanje kongresa velikih sila u Berlinu, 13.VI do 13.VII 1878. Povoljna meunarodna situacija pred Berlinski kongres davala je Austro-Ugarskoj garancije da e njene namjere prema Bosni i Hercegovini biti podrane. Odluka o sudbini Bosne i Hercegovine predstavljala je pored bugarskog probleka najvaniji zadatak kongresa. To pitanje postavljeno je na dnevni red na osmoj sjednici Kongresa, 28. juna 1878. U svom istupu na kongresu austrijski ministar grog Andrassy je naglasio da je pitanje Bosne i Hercegovine od evropskog interesa i da su posljednji dogaaji pokazali da Osmansko carstvo nije bilo u stanju suzbiti nemire. Sanstefanskim mirom predviena autonomija BiH ne bi umirila vjerske sukobe i socijalne nemire. U cilju stvaranja mira ministar Andrassy je traio da se jednim formalnim ugovorom BiH povjeri Austro-Ugarskoj. Taj zadatak preuzeo je na sebe britanski predstavnik na kongresu lord Solsberi. On je istakao da je bosanskohercegovako pitanje evropski problem za ije rjeenje Osmansko carstvo,
10

oslabljeno ratom, nije sposobno. Stoga je on podnio formalni prijedlog da se AustroUgarskoj povjeri mandat da upravlja Bosnom i Hercegovinom. Sa tim britanskim prijedlogom sloile su se sve evropske sile, osim Osmanskog carstva. Iako se V. Britanija obavezala da e u svakoj formi podrati prikljkuenje BiH AustroUgarskoj, britanski prijedlog nije znaio potpunu aneksiju nego samo okupaciju i upravu. Takva formula odgovarala je ministru Andrassyju prije svega iz unutranjopolitikih razloga. Parlament i vlada nisu bili skloni na direktno prikjuenje BiH a vodei ugarski krugovi kao i Nijemci u Austriji smatrali su da bi prikljurnjrm dolo do porasta 2neprijateljskih elemenata u Monarhiji. Njemaka i Velika Britanija su vrile pritisak na osmanske delegate da prihvate odluke kongresa. Na sjednici od 4. jula osmanki delegati su proitali izjavu da je carska vlada uzela u vrlo ozbiljno razmatranje miljenje kongresa o pogodnim sredstvima za povraaj mira u BiH i da ona u to stavlja potpuno povjerenje i zadrava sebi pravo da se u tom pogledu sporazumije sa bekom vladom. Ministar Andrassy je bio zadovoljan ovom izjavom , pa je njemaki kancelar Bismarck kao predsjedavajui objavio da je AustroUgarska dobila mandat da okupira i upravlja pokrajinama Bosnom i Hercegovinom. Na sam dan potpisivanja ugovora, 13. jula 1878. osmanski delegati su dobili od austrougarskih predstavnika pismenu izjavu da suverena prava sultana na pokrajine BiH nee pretrpjeti nikakve povrede faktom okupacije, i da e se okupacija smatrati privremenom. lanom 25. Berlinskog ugovora Austro-Ugarska je dobila pravo da okupira i upravlja pokrajinama Bosnom i Hercegovinom.Ujedno je odreeno da Austro-Ugarska ima pravo da u podruju Novopazarskog sandaka dri svoje garnizone, o emu e se naknadno sporazumjeti sa Portom. Sporazumom zakljuenim u Istanbulu 21. aprila 1879. Austro-Ugarska je uvela svoje garnizone u Sandak a Porti ostavila upravu i administraciju. Berlinski kongres, kao i neposredne poslijekongresne promjene bile su od presudnog znaaja na tok evropskog politikog ivota najmanje do aneksione krize, 1908. Osmanlije su tokom 187576. svladali bugarske ustanke (Starozagorski i Aprilski). Bugarski dobrovoljci sudjeluju u ratu Srbije i Osmanskog carstva1876. i Rusko-turskom 187778. Nakon poraza osmanskih trupa (ipka, Plevna), Sanstefanskim mirovnim ugovorom od 3.
11

III 1878. stvorena je velika Bugarska, koja je obuhvaala i dijelove ist. Srbije, Albanije i Makedoniju. Ovo su, meutim, revidirale velike sile na Berlinskom kongresu 13. jula 1878, ostavivi nebugarske krajeve i dalje pod Osmanskim carstvom. Na podruja izmeu Dunava i Balkana stvorena je Kneevina Bugarska, a juno od Balkana autonomna pokrajina Istona Rumelija, obje pod osmanskim suverenitetom. U februaru 1879. Veliko sobranje usvojilo je Trnovski ustav, a u aprilu iste godine izabran je Aleksandar Hessen-Battenberg za kneza (187986). Plovdivskim prevratom u septembru 1885. izvreno je ujedinjenje s Istonom Rumelijom. To je dovelo do vojnog konflikta sa Srbijom, jer je kralj Milan smatrao da je naruena ravnotea na Balkanu. Srpsko-bugarski rat 188586. zavrio je srp. porazom na Slivnici, ali je ve u februarru 1886. dolo do primirja, te II mirovnog ugovora u Bukuretu na bazi status quoa (3. III 1886). Dana 9. VIII 1886. kneza Battenberga oborili su s vlasti rusofilski oficiri. Unato protestu Rusije, za kneza je izabran Nijemac Ferdinand I iz dinastije Sachsen-Coburg-Gotha (18871918). God. 1893. formirana je VMRO koja je imala za cilj osloboenje mak. Slavena od osmanske uprave. God. 1903. osmanske trupe su uguile Ilindenski ustanak u Makedoniji i Preobraenski ustanak u okolici Jedrena (Odrinsko). Posljedice bosanske krize (Bosansko-hercegovaki ustanak, 1875-78), srpsko-tur. rat (187677) i rusko-tur. rat (1877-78) omoguili su djelomino ostvarenje ciljeva oslobodilake borbe: Srbija, Crna Gora i Rumunija dobile su na Berlinskom kongresu (1878) priznanje nezavisnosti, Bugarska autonomiju, ali Bosna i Hercegovina su okupacijom potpale pod upravu Austro-Ugarske. Tajnim ugovorom Osmansko carstvo je Velikoj Britaniji 1878. odstupilo Cipar, 1881. Francuska je proglasila protektorat nad Tunisom, a Egipat je 1882. doao pod kontrolu Velike Britanije. Ujedinjenje Bugarske s Istonom Rumelijom proglaeno je 1885. Osmansko carstvo se sve vie pribliavalo Njemakoj; njem. kapital plasirao se u privredu Osmanskog carstva (Deutsche Bank dobila je 1902. koncesiju za izgradnju Bagdadske eljeznice (kojom je ostvarena direktna veza Carigrad-Perzijski zaljev) i tako ugrozila britanske interese u Perziji. Od kranskog naroda jedino su Makedonci ostali pod osmanskom upravom. Kod makedonskih intelektualaca javio se krajem XIX stoljea pokret za ostvarenje nacionalnih tenji. Nakon Ilindenskog ustanka u Makedoniji (1903), velike sile poele su se zauzimati za provoenje reformi na tom podruju. Njihova je akcija
12

zaustavljena dolaskom na vlast Mladoturaka (1908) i aneksijom Bosne i Hercegovine (u oktobru 1908) od strane Austro-Ugarske. Oslabljena porazom na Dalekom istoku (u ratu s Japanom, 1904-05) i revolucijom (1905), Rusija je prepustila Balkan utjecaju AustroUgarske. U rjeavanje Istonog pitanja ukljuila se tada i Italija, koja je za talijansko-tur. rata 1911-12 okupirala Tripoli, Cirenaiku i Dodekanez. Mladoturska revolucija 1908. Lanac revolucija poetkom XX stoljea zahvatio je i Osmansko carstvo koje se cijelo prethodno stoljee nalazilo u dubokoj krizi. Jo 60-ih godina XIX stoljea u redovima inteligencije kolovane na zapadu javlja se ideja revolucije, u ijem irenju su znaajnu ulogu imali knjievnici i publicisti. Revolucionarni ideolozi su vjerovali da se duboka kriza moe rijeiti modernizacijom drave, tj. da Osmansko carstvo dobije ustavni poredak. Oni osnivaju 1865. opozicionu struju Novi Osmani na ijem elu su bili Ibrahim inasi, Namik Kemal, Zija paa. Zajedno sa jo nekim dravnicima oni su bili pretee osmanskog nacionalizma. I velike sile vre pritisak na Osmansko carstvo da pobolja poloaj krana. Ova zavjera je 1867. otkrivena, pa Namik i Zija bjee u Evropu gdje osnivaju drutvo Mlada Turska. Njihovi zahtjevi su bili potpuna nezavisnost Osmanskog carstva, dakle, bez mijeanja velikih sila, bili su protiv kapitulacija, protiv potinjavanja stranom kapitalu. Dravni dug je bio visok, pa su uzimani strani zajmovi, to je vodilo politikoj potinjenosti. Mladoturci trae oslonac na Englesku, da se ne bi Rusiji dozvolio izlazak na topla mora. Zajedno sa Midhat paom oni dovode na prijesto sultana Murata V 1876. godine, koji se ranije ispoljio kao pobornik ustavnosti. U toku istone krize 1875-1878. zamijenio ga je Abdul Hamid II, koji 1876. uvodi Ustav, ali ne radi toga to je elio da Osmansko carstvo postane ustavna monarhija, nego da bi osujetio odluku Carigradske konferencije o reformama u njemu. Ustav e predstavljati osnovu mladoturskog programa. Predviao je stvaranje parlamenta, koji bi se sastojao iz zastupnike komore i senata. lanove Senata postavljao je sultan. Bez obzira na vjeru i naciju, svi podanici su se nazivali Osmanlije. to je predstavljalo uvoenje vjetake nacije. Uvedena je i sloboda vjeroispovjesti, ali je islam deklarisan kao dravna religija. I sloboda tampe data je u odreenim zakonskim okvirima. kola je stavljena pod nadzor drave, a turski jezik je proglaen zvaninim. Cilj je bio da se osigura vrsta
13

integracija okolnih provincija sa Anadolijom. Protiv ovog Ustava bile su Rusija, Austrija, Njemaka. Ali, ni sam sultan i njegova okolina svakako nisu mislili ostavitii ovaj Ustav na snazi. Rusija je 1877. stupila u rat protiv Osmanskog carstva, to je sultanu posluilo kao povod za ukidanje Ustava i zavoenje apsolutizma. Mladoturci pruaju otpor, pa 1879. pet uenika medicinske kole osnivaju Osmansko jedinstvo, mladotursku organizaciju, a ostali rodoljubi, pristalice Mladoturaka su emigriirali. Oni su i u inostranstvu razvili odreenu politiku aktivnost. Drutvo se 1891. u enevi prozvalo Jedinstvo i napredak. I Riza-bey se naao u Parizu, gdje je izdavao list Mevet u kojem je 1895. izlazio program pokreta. Program je obeavao zemlju seljacima, ukidanje desetine i zakupa, ravnopravnost neturskim narodima. Ipak, sve je ostalo na propagandi, a na konkretnom sprovoenju nije nita uraeno. Od sultana se nije moglo oekivati da sam odustane od vlasti. Od 1890-1900. djelujurazne grupe Mladoturaka u Rumuniji, Bugarskoj..., a u Parizu je odran I Kongres Mladoturaka.Tu su do izraaja dole dvije struje. Neturski pripadnici pokreta su teili sprovoenju reformi, uz utjecaj velikih sila, jer su smatrali sultana nedovoljno pouzdanom osobom. Turski pripadnici su bili protiv toga. Ipak su bilii dovoljno jediinstveni u traenju Ustava iz 1876. Mladoturski pokret je djelovao i unutar Osmanskog carstva, putem stvaranja tajnih organizacija, naroito u Makedoniji, koja je bila vrlo izloena prema Evropi, a tu su esto izbijali nemiri. Tu su se nalazile jedinice III korpusa, manje kontrolisanog od Porte, pa je to bilo pogodno za irenje mladoturske ideje. I derviki redovi i slobodni zidari su im pruali podrku. Pokret je uhvatio korijen meu oficirima. Godine 1907. odran je kongres Mladoosmana u Parizu, gdje je donesena odluka o oruanoj borbi, alii tek za avgust 1909. Razvoj dogaaja je ubrzao borbu. Austrija je 1907. zatraila koncesiju za gradnju eljeznice preko Sandaka, da se povee sa Mitrovicom i dalje u pravcu Spluna. Mladoturci su u ovome vidjeli opasnost za Makedoniju, pogotovo kada je sultan prihvatio zahtjev. Zbog ovoga dolazi do pribliavanja V. Britanije i Rusije, pa su Edward VII i Nikola II u Revalu razmatrali pitanje Osmanskog carstva. Ovaj sastanak 1908. zabrinuo je Mladoturke, jer su u ovome vidjeli eventualnu opasnost . Radnici nekih dravnih firmi digli sub trajk, to je izazvalo nemire i meu ostalim stanovnitvom. Ustanak je poeo 3. jula 1908. u Resnu, gdje su oficiri, po nalogu organizacije Jedinstvo i nepredak izveli etu vojnika iz grada da ponu oruanu borbu. Drugu grupu je izveo Enver14

bey 6. jula u rejonu Demir-Hisara. Izdali su proglase ii objasnili narodu da je njihov cilj vraanje Ustava iz 1876. Sultan je uputio neke jedinice koje su poraene, jer su se i neke druge pridruile Enver-beyu. Vojne snage iz Anadolije su odrekle sultanu poslunost, pa je on 24. jula 1908. izdao ukaz ovraanju na snagu Ustava iz 1876. Proglaena je vjerska i nacionalna jednakost, uvedena je sloboda tampe, a iz zatvora su puteni politiki zatvorenici. Mladoturci nisu uli u vladu, ali su kontroliisali njen rad. Kao predstavnici gornjeg sloja graanstva, a uz to jo i veleposjednici, Mladoturci su se bojali radikalniih promjena u drutveniim odnosima, pa su poeli donositi zakone kojima su guili pokrete neturskih naroda. Oruanim jedinicama krana nareeno je da predaju svo oruje. U programu razvoja, koji su uskoro objavili nije nita bilo predvieno za poboljanje poloaja socijalno ugroenih masa, pa su se protivrjenosti jo vie zaotrile. To su iskoristili najreakcionarnijii elementi, i 13. aprila 1909. diglii bunu u Carigradu protiv Madoturaka, sa parolom da je ugroena vjera Muhamedova. Pobuna je izbila u jednom bataljonu. Komandant III sa u Solunu, Mehmed efket-paa poeo je odmah pripremati napad na Carigrad, gdje su pobunenici uzeli vlast u svoje ruke. I II korpus u Jedrenu je pripremao napad, da bi 24. aprila pao Carigrad, a sultan Abdul Hamid bio zbaen sa prijestolja. Za novog sultana proglaen je njegov brat Mehned V. Ipak, Mladoturci ovim nisu rijeili osnovne klasne i nacionalne suprotnosti u zemlji. Potaknut tekom ekon. situacijom seljatva, a pod jakim utjecajem rus. revolucije 1905-07, u Moldaviji i Vlakoj buknuo je 1907-08. veliki seljaki ustanak u kojem je pobijeno oko 11 000 seljaka. Reforme donesene, nakon ustanka jedva su popravile poloaj seljakih masa. Slijedeih decenija na vlasti se smjenjuju konzervativci i liberali. Meutim, Rumunija nije odustala od svojih pretenzija na Bukovinu i Transilvaniju, koje su se nalazile u sastavu Austro-Ugarske. To razjanjava njenu dvostruku igru u vanjskoj politici uoi I svj. rata. Za Drugog balkanskog rata 1913. Rumunija je iznenada napala Bugarsku te je mirom u Bukuretu prisilila da se odrekne june Dobrude. Za vrijeme mladotur. revolucije, Bugarska se 1908. proglasila nezavisnom kraljevinom. U vojnom savezu sa Srbijom, Crnom Gorom i Grkom, Bugarska je sudjelovala u Prvom balkanskom ratu (191213). Poraeno Osmansko carstvo moralo je po Londonskom ugovoru (30. V 1913) odstupiti saveznicima sve zemlje na zapadu od linije Enos-Midia.
15

Osim ve zaposjednute Odrinske oblasti, zapadne i istone Trakije, Bugari su zahtijevali i vei dio Egejske i Vardarske Makedonije, koju su zaposjele srbijanske i grke trupe. Podstrekivana od centralnih sila, Bugarska je orujem pokuala rijeiti pitanje granica, ali je 9. VII 1913. potuena od Srba (Bregalnika bitka); istodobno zaraena s Grkom, napadnuta od Rumuna i Osmanskog carstva morala je kapitulirati. Po mirovnom ugovoru u Bukuretu 10. VIII 1913 (s bivim saveznicima) i po Carigradskom mirovnom ugovoru (16. IX 1913, s Osmanskim carstvom), izgubila je junu Dobrudu u korist Rumunije, Odrinsku oblast u korist Osmanskog carstva a zadrala samo Pirinsku Makedoniju i istonu Trakiju. Na poetku I svjetskog rata Bugarska je objavila neutralnost, ali je u oktobru 1915. zaratila sa Srbijom, a 1916. i s Rumunijom i osvojila cijelu Dobrudu. Proboj Solunskog fronta 1918, kao i utjecaj Oktobarske revolucije u Rusiji, te teka ekonomska situacija u zemlji, doveli su do pobune u vojsci; ustanici su u Radomiru proglasili republiku, ali su zatim poraeni pred Sofijom. Poto je Ferdinand I abdicirao vlast je preuzeo njegov sin Boris III (191843). Mirovnim ugovorom u Neuillyju 29. XI 1919. Bugarska je morala odstupiti junu Dobrudu Rumuniji, Strumicu, Bosiljgrad i Caribrod Kraljevini SHS, a primorje u Trakiji Grkoj. Po. 1914. Rumunija obnavlja svoj savez s Centralnim silama, meutim kada je izbio I svj. rat, proglasila je svoju neutralnost. Nakon smrti Karla I na prijestolje dolazi 1914. Ferdinand I (1914-27). U augustu 1916. Rumunija je stupila u rat na strani Antante, koja joj je jamila pripajanje svih teritorija to ih je potraivala od Austro-Ugarske i Bugarske (to su dio Bukovine, Transilvanija, istoni Banat i sjeverna Dobruda). Vojne operacije zavrile su se neuspjeno po Rumuniju, te snage Centralnih sila, zauzevi najvei dio zemlje, ulaze 6. XII u Bukuret. God. 1918 (7. V) Rumunija je morala sklopiti s Centralnim silama separatni mir u Bukuretu, odstupiti izvore nafte Njemakoj, Dobrudu Bugarskoj i ispraviti granice u korist Austro-Ugarske. Poslije pobjede Antante 1918. Rumunija je vratila te teritorije i Austro- Ugarskoj uzela Transilvaniju, Bukovinu, istoni Banat i Maramare, a Rusiji Besarabiju. To je stanje sankcionirano mirovnim ugovorima u Trianonu Neuillyu (1919). (1920) i St. Germainu (1919). Rumunske granice prema Bugarskoj utvrene su mirovnim ugovorom u

16

REVOLUCIJA 1848-49, niz revolucionarnih zbivanja u industrijski razvijenijim zemljama Evrope. Obino se nazivaju proljee naroda, a oznaavaju trijumf nacionalnih pokreta. Obuhvataju uglavno srednju Evropu, a djelimino i zapadnu, gdje poslije 1815. nije riljeno pitanje ustrojstva drave na zadovoljavajui nain. U Habsburkoj Monarhiji i nekim njemakim dravama parlament se nije uvodio odmah poslije Bekog kongresa. Nacionalni pokreti su teili stvaranju demokratske drave na principu suvereniteta naroda. Ti pokreti su u poetku malobrojni, pa tako do 1848. postoji elitni nacionalizam, a od tada masovno politiko trite . Te revolucije su ponikle iz dubokih suprotnosti izmeu tradicionalnih, preivjelih feudalno-apsolutistikih formi vladajuih evr. reima i u njima izraslih novih, suvremenih kapitalistikih proizvodnih odnosa. Ekonomski jako graanstvo trai afirmaciju i na drutvenom i na polit. polju. Revolucije 1848-49. u cjelini ile su za uklanjanjem prepreka razvoju kapitalizma. Neposredni ciljevi tih revolucija u pojedinim dravama zavisili su o specifinostima njihovog historijskog razvoja. U Francuskoj, to je bio prenos vlasti s finansijske aristokratije na graanstvo. U Njemakoj i Italiji revolucija je trebala ujediniti feudalne, meusobno rascjepkane drave i likvidirati feudalni apsolutistiki sistem. U Austrijskom Carstvu, osim za ruenjem feudalnog apsolutistikog dravnog ureenja, ilo se i za nacionalnim osloboenjem naroda koje je podvlastila dinastija Habsburgovaca. U veini tih revolucija pokretake snage bile su proletarijat, iroke seljake mase i gradska sirotinja. Zbog slabosti i neorganiziranosti radnitva vodeu ulogu u revolucijama 1848-49. u veini zemalja imala je graanstvo, a u Ugarskoj srednje plemstvo. Meutim, u toku revolucija zaotrili su se stari i pojavili novi antagonizmi izmeu graanstva i proletarijata, koji je uglavnom istupao bila im je Februarska revolucija u Parizu 1848. Francuska. Razvitak kapitalizma za Julske monarhije (1830-48) znatno je pogorao poloaj radnitva, seljatva i sitnog graanstva, a guenje polit. sloboda izazvalo je ogorenje irokih slojeva naroda. Nerodica 1845. i 1846. te industr. kriza 1847, uzrokovale su u gradovima i selima Francuske pobunu koju je vlada surovo uguila. Budui da je krajem marta 1847. parlament odbacio zahtjev liberalne opozicije da se proiri pravo glasa, borba s vlastitim programima. Izbijanju tih revolucija pridonijela je ekon. kriza 1847, a neposredan povod

17

za izbornu reformu prenesena je u masovne skupove pristalica reforme, na tzv. bankete (franc. banquet) koji su se 1847. proirili po cijeloj Francuskoj. Kada je vlada kralja Luja Filipa zabranila banket zakazan u Parizu za 19. I 1848. i obznanila da e silom sprijeiti sve daljnje demonstracije, podignute su u Parizu barikade i 22. februara otpoele uline borbe izmeu policije i demonstranata. Istog dana Luj Filip otpustio je predsjednika vlade Guizota, meutim borbe su ipak nastavljene, a 24. februara ujutro puk je zauzeo kasarne i ostale vanije zgrade u gradu. Na to se kralj odrekao prijestolja i pobjegao iz Pariza. Uvee istoga dana stvorena je privremena vlada, a 25. februara proglaena (Druga) Republika. Pobjeda Februarske revolucije u Parizu presudno je djelovala na izbijanje revoluc. pokreta u Njemakoj i u Austrijskome Carstvu, a ojaala je i ustanike borbe u Italiji. Privremena vlada isprva je inila neke koncesije radnikoj klasi: donijela je dekret o pravu na rad (kojim se svakom radniku garantuje da moe ivjeti od svoga rada), osnovala stalnu vladinu komisiju za radnika pitanja, uspostavila narodne radionice, skratila radni dan (na 10 sati u Parizu, a na 11 u provinciji), uvela ope pravo glasa i slobodu zbora i omoguila nesmetan rad polit. pa i radniko-socijalist. klubova. Tim mjerama vlada je pokuala sprijeiti irenje revolucije, meutim istodobno je dobar dio donesenih dekreta ostavila samo na papiru. Stoga se u martu i demonstracije radnitva razoaranog rezultatima Februarske revolucije. Ustavotvorna skuptina formirala je 10. maja novu vladu, koja je svojom reakcionarnom politikom ogorila proletarijat, pa su istoga dana radnici 15. maja prodrli u parlament, raspustili Ustavotvornu skuptinu i izabrali novu, Revolucionarnu vladu. Ali je Nacionalna garda svladala pobunjenike i uspostavila vlast skuptine i vlade. Zatvoreni su najistaknutiji revolucionarni vode A. Barbes, F. V. Raspail i A. Blanqui. Nakon vladine odluke od 22. juna o rasputanju narodnih radionica, izbio je 23. VI junski ustanak pariskog proletarijata. Oko pedeset hiljada pobunjenih radnika borilo se protiv pet puta jaeg neprijatelja. Glavni cilj ustanka bio je ruenje kapitalistikog sistema i osnivanje socijalne republike. Ve 24. juna vlada je dala neogranienu diktatorsku vlast vojnom ministru generalu G. Cavaignacu, koji je artiljerijom i trupama dovedenim iz unutranjosti uguio junski ustanak. U represalijama koje su uslijedile, do decembra 1848. pobijeno je preko 11 000 ljudi, a pohapeno oko 25 000. Poslije junskog ustanka vlada je definitivno raspustila narodne
18

aprilu nastavljaju

radionice, ukinula slobodu tampe, onemoguila rad revolucionarnim -klubovima i ukinula skraenje radnog dana. Poetkom novembra donesen je novi ustav, kojim se sva izvrna vlast predaje predsjedniku republike. Ukinuta je diktatura generala Cavaignaca. Na izborima 10. XII 1848. izabran je za predsjednika republike princ Charles Louis Napoleon Bonaparte (neak Napoleona I), koji je tri godine kasnije izvrio dravni udar (2. XII 1851) i dao se proglasiti carem - Napoleonom III. Njemaka. Revolucija 1848-49, izrasla je iz suprotnosti novonastalih proizvodnih snaga i kapitalistikih odnosa s postojeim feudalno- junkerskim proizvodnim odnosima i polufeudalnim vladajuim dravnim demokratskog graanskog Nosioci ureenjem. Ilo se ne samo za uspostavom poretka, nego i za uklanjanjem dravne rascjepkanosti

Njemakog saveza i stvaranjem jedinstvene graanske, demokratske, nacionalne drave. ovih ideja, osim mlade njem. sitnog graanstva, bili su seljaci i radnitvo. u Neposredno potaknuta francuskom Februarskom revolucijom, revolucija 1848-49.

Njemakoj zapoela je 27. II 1848. u Badenu i ubrzo se proirila na mnoge njemake zemlje, iji su vladari morali formirati nove vlade liberalnog graanstva i uvesti naprednije ustave. Pokret je dosegao svoj vrhunac u Pruskoj: u Berlinu je 18. III 1848. izbio oruani sukob izmeu radnitva, studenata i sitnog graanstva na jednoj i kraljeve vojske na drugoj strani. U ovim sukobima mlada njemaka radnika klasa prvi put je istupila kao borac za demokr. i drutveni napredak. Borba se zavrila 19. III pobjedom ustanika, pa je kralj morao povui vojsku i imenovati novu liberalnu vladu. U daljnjim revoluc. pokuajima od kraja marta do kraja juna revolucionari nastoje ouvati steene rezultate revolucije i izboriti od vlade nove demokratske mjere; za potpunim ukidanjem feudalnih odnosa idu i seljaki ustanci u leskoj te republikanski ustanak u Badenu. Prestraeno revolucionarnim pokretima proletarijata, liberalno graanstvo se priklonilo kralju i feudalnoj reakciji, i s pomou stare vojske i birokracije poela suzbijati borbu radnika i seljaka za politiko i socijalno osloboenje. Uguivi u aprilu 1848. poljski ustanak u Posenu (Poznanu), pruska je reakcija sprijeila 14. VI pokuaj radnika da zauzmu arsenal u Berlinu. Revolucionarne akcije lijevo orijentisanih narodnih pokreta, graanstvo je uspjelo kanalisati u parlamentarnu borbu. Dana 18. V 1848. poelo je zasjedanje svenjemakog parlamenta u Frankfurtu na Majni ( FRANKFURTSKI PARLAMENT). Poraz pariskih radnika u junskom ustanku (23-26. VI 1848) prekretnica je za revolucionarna zbivanja u itavoj Evropi. Pruska reakcija
19

krenula je u konano likvidiranje revolucije u

Njemakoj, odmah nakon uguenja

oktobarske revolucije u Beu (31. X 1848). Pruski kralj Fridrih Vilhelm IV imenovao je u novembru novu vladu iz koje su bili iskljueni predstavnici liberalnog graanstvba. Ta je vlada uguila revolucionarne nemire u Berlinu, zavela opsadno stanje (12. XI) i Prusku skuptinu premjestila iz Berlina u Brandenburg, gdje ju je sredinom novembra rastjerala vojnom silom. Oportunistiku politiku vodio je i parlament u Frankfurtu, iji je osnovni zadatak bio ujedinjenje Njemake ukidanjem zastarjelog feudalnog partikularizma. Meutim, liberalna graanska veina Frankfurtskog parlamenta pribjegla je dugim jalovim diskusijama o nacrtu budueg ustava. ( Marx parlament nazvao brbljaonicom. Kada su nezadovoljne mase radnika, studenata i gradskog puka podigle 18. i 1849. Frankfurtska je skuptina napokon donijela 19. IX 1848. u Frankfurtu ustanak, ta ga je skuptina uz pomo pruske vojske ubrzo svladala. U martu ustav i izabrala za cara ujedinjene Njemake glavnog nosioca reakcije pruskog kralja Fridriha Vilhelma IV. Meutim, on je odbio primiti carsku krunu od graanskog parlamenta, koji je programatski zahtijevao uvoenje ustavne vladavine u cijeloj Njemakoj. Rasputene su skuptine onih njemakih drava koje su prihvatile ustav. Poetkom maja 1849. dolo je do novih ustanaka i do oruanih borbi u Rajnskoj oblasti, u Dresdenu, Berlinu, Knigsbergu i posljednje revolucionarne proplamsaje u Njemakoj. drugdje. Ali nadmone i bolje organizirane sile reakcije uz pomo pruske vojske uspjele su uguiti i te Prestraeni novom revolucijom, narodni zastupnici Frankfurtske skuptine najveim su se dijelom razbjeali, dok se manji broj poslanika povukao u Stuttgart, gdje su bili silom rastjerani. U vezi s revolucijom 184849. u Njemakoj znaajna je djelatnost Marxa i Engelsa, koji su u poetku pokreta u Klnu pokrenuli Nove rajnske novine. Putem svog Radnikog saveza oni nastoje usmjeriti ustaniku horbu u pravcu stvaranja jedinstvene demokr. njemake republike i ukidanja svih preostalih feud. prava bez ikakve naknade plemstvu. Izvrgavajui kritici hegemonistiku nacionalnu politiku njem. graanstva protiv Poljaka i drugih slav. naroda, Marx i Engels isticali su da je uzrok poraza revolucije, s jedne strane, u oportunistikom dranju liberalne njem. graanstva koje je propustilo da pridobije seljatvo ukidanjem svih feudalnih obveza bez naknade, i ak prestraena proletarijatom, stupilo u savez s dvorsko-feud. reakcijom, i s druge strane, u nesposobnosti sitnograanskih elemenata koji su, zbog neorganiziranosti proletarijata, preuzeli vodstvo pojedinih ustanaka.
20

Italija. Jo znatno prije izbijanja revolucije 1848. u Italiji se zaotrila borba izmeu pristalica talijanskog ujedinjenja (Mazzinijev pokret Mlada Italija) i branilaca postojeeg poretka feudalne zaostalosti i rascjepkanosti. Glavni protivnik tal. osloboenja i ujedinjenja bila je u to vrijeme Austrija, koja je pod svojom vlau drala veliki dio tal. teritorija i koja je spreavala svaku znatniju polit. i soc. promjenu u ostalim dijelovima Italije. Prvo je 12. I 1848. - izbio ustanak u Palermu protiv despotske vladavine Ferdinanda II na Siciliji. Poslije dvotjednih tekih borbi ustanici su pobijedili, a kralj je 28. I morao objaviti ustav i formirati liberalnu vladu. U februaru i martu ustancima su zahvaeni Napuljsko i Sardinsko Kraljevstvo, Veliko toskansko vojvodstvo i Papinska drava. Pod utjecajem Februarske revolucije u Francuskoj (22-25. II) i martovske u Beu (13-15. III) izbio je 18. III ustanak i na tal. teritoriju pod Austrijom. Poslije petodnevnih borbi u Milanu ustanici su primorali austrijskog generala Radetzkog da se sa svojom vojskom povue iz grada. Pobunjenici su uspjeli protjerati predstavnike civilne i vojne austr. vlasti iz Lombardije i mletake oblasti pa je u osloboenoj Veneciji 23. III proglaena republika. Oslobodilaki pokret nar. masa prisilio je sardinskog kralja Karla Alberta da krajem marta 1848. otpone rat protiv Austrije. Tom ratu pridruile su se i ostale talijanske drave. Meutim, Karlo Alberto je strahovao da se pobjedonosna revolucija protiv Austrije ne zavri ruenjem monarhistike vlasti u Pijemontu, pa je rat vodio neodluno. Uspjesi austrijske vojske na talijanskom ratitu ohrabrili su reakciju da u Napulju 15. V rastjera parlament. Kad je 25. VII 1848. Austrija kod Custozze porazila najprije pijemontsku, a zatim i vojsku drugih tal. drava, Karlo Alberto sklopio je u augustu primirje s Austrijom te je pristao da joj vrati Lombardiju i Veneciju. Meutim, Venecija je uz pomo dobrovoljaca nastavila borbu protiv Austrije. Do augusta putem, preko savojske dinastije. U augustu ograniena samo na Veneciju i Garibaldijevih 1848. revoluciju u Italiji

predvodilo je liberalno graanstvo koje je ujedinjenje Italije eljelo postii dinastikim 1848. vodstvo revolucije (koja je bila Papinsku dravu) preuzeli su revolucionarni krugovi

talijanskog graanstva okupljenog oko Mazzinija i Garibaldija. Oni trae demokratsko ujedinjenje zemlje, rat protiv Austrije i saziv opetalijanske ustavotvorne skuptine koja e odluiti o buduem polit. ureenju Italije. Nakon poraza to ga je sjev. Italija pretrpjela u ratu protiv Austrije, i poslije kontrarevoluc. pobjede Ferdinanda II na jugu, revoluc. pokret prenosi se u srednju Italiju. Vrhunac revolucije u ovom razdoblju zbio se u Papinskoj dravi
21

u kojoj je gradski puk doveo na vlast Mazzinijeve demokrate, pa je 9. II 1849. nakon papina bijega; Ustavotvorna skuptina ukinula svjetovnu vlast pape i proglasila Rimsku republiku. U isto doba i u Toskani su pobijedili demokrati, koji su proglasili republiku. U proljee 1849. novi pokret pijemontskih nar. masa primorao je Karla Alberta da 20. III ponovno otpone rat protiv Austrije. Slabo voena pijemontska vojska i ovoga je puta bila poraena (kod Novare, 23. III 1849), na to je Karlo Alberto abdicirao u korist svoga sina Viktora Emanuela i pobjegao iz Italije. Pijemont je ubrzo zatim sklopio mir s Austrijom pod tekim uvjetima. Nakon bijega iz Rima papa je zatraio protiv Rimske republike stranu vojnu intervenciju, kojoj su se odazvale napuljska (Ferdinand II), franc., panj. i austr. vlada. U maju 1849. predala se Firenca. U Rimu je, meutim, Garibaldi uspio odbiti prve navale franc. i napuljske vojske ali su nove intervencionistike snage ubrzo svladale otpor republikanaca; po. jula 1849. franc. Trupe ule su u Rim i vratile grad papi Piju IX. Poslije uporne borbe posljednja je svladana Venecija, koju je Radetzky zauzeo 22. augusta 1849. Uz opu pobjedu evropske kontrarevolucije, porazu tal. revolucije pridonijela je i politika Mazzinijevih buroaskih demokrata, koji nisu znali rjeenjem agrarnoga pitanja (dioba zemlje siromanim seljacima i bezemljaima) privui seljake na stranu revolucije. Austrijsko Carstvo. Februarska pariska revolucija (22-25. II 1848) bila je i u Austriji signal za provalu nezadovoljstva polit. obespravljenih i socijalno ugnjetenih drutvenih klasa protiv omrznute Metternichove vladavine. Sve zemlje Habsburke Monarhije, od tal. provincija Carstva preko ue Austrije, eke, Slovake, Galicije, Ugarske, Hrvatske do Vojvodine i Erdelja bile su obuhvaene demokratskim oslobodilakim pokretima. Ustanak radnika, studenata i slobodoljubivog graanstva u Beu 13. i 14. marta, koji je sruio Metternicha, i radikalno-demokr. pokret Petfijeve revolucionarne omladine 15. marta u Peti izazvali su kod svih austrijskih naroda nepodijeljeno oduevljenje i nadu da e ti martovski dani svima njima donijeti slobodu i ravnopravnost. Ali ta martovska protumeternihovska solidarnost potlaenih naroda i klasa, koja je bila obezglavila beku reakciju, dvorsko-feud. kamarilu i vojniko-birokratske vrhove, ubrzo je razbijena pojavom nacionalnih suprotnosti izmeu vladajue njemake i mad. nacije te nenjem. i nemadarskih naroda Habsburke Monarhije. Te suprotnosti pretvorit e se u teke sukobe i otvorene nacionalne ratove ve na poetku ljeta 1848. i nee prestati sve do kraja revolucije u augustu 1849. Graanstvo, koje je zbog slabosti i neorganiziranosti radnike klase i
22

ostalih demokr. snaga u Austriji ubrzo ovladalo protuapsolutistikim pokretom, odluno se suprotstavilo borbi nenjemakih, posebno slavenskih naroda za nacionalnu slobodu i ravnopravnost, i nastojalo je da i poslije svrgavanja Metternichova sistema odri njemaku naciju kao vladajuu. Budui da su Nijemci u austrijskoj polovici Carstva bili u manjini prema nenjemakim narodima, njemaka prevlast mogla uguivanjem demokratskih oslobodilakih nacionalnih se ostvariti samo nasilnim pokreta. Zbog toga je i

protumeternihovsko njemako graanstvo stalo na stranu beke reakcije, i time u znatnoj mjeri pomoglo da Radetzkyjeva i Windischgrtzova vojska svlada i junski ustanak ekih radikalnih demokrata u Pragu a i talijanske protuaustrijske pokrete. Osim nacionalnohegemonistikih, njemako graanstvo su u tabor kontrarevolucije nagonili i klasni interesi. Posljednji proplamsaj revolucionarne borbe u Austriji - herojska, portvovna borba radnitva, omladine i ostalog puka u bekoj oktobarskoj revoluciji - bila je dobrim dijelom svladana upravo takvim oportunistikim dranjem njemakog graanstva. U ugarskoj polovici Carstva, zbog nepostojanja razvijenog madarskog graanstva nosilac nacionalnog pokreta do 1848. bilo je madarsko srednje plemstvo, organizovano u plemikoj Reformnoj stranci Ljosa Kossutha. To plemstvo je vodilo dvostruku politiku: prema apsolutistikoj vladavini Bea to je oslobodilaka, liberalna politika koja se zalae za to veu samostalnost Ugarske prema Austriji, a prema seljatvu i nemadarskim narodima Ugarske ta politika ima antidemokratsko, ugnjetako obiljeje. Usprkos do marta 1848. svu vlast je dralo malobrojno vie tome to je Reformna stranka predstavljala veliku veinu mad. plemstva, u feud. ugarskoj dravi, sve plemstvo, okupljeno u dvorskoj, austrofilskoj Konzervativnoj stranci. Nacionalna politika Reformne stranke bila je odreena narodnosnim i klasnim sastavom stanovnitva Ugarske. Prema statistici iz 1809. od ukupno 10 mil. stanovnika Ugarska ima 3 mil. Madara, a 7 mil. nemad. naroda (Ukrajinaca, Slovaka, Junih Slavena, Rumunja, Nijemaca i dr.). I u razdoblju 1809-48. omjer nacionalne pripadnosti bio je otprilike jedna treina Madara prema dvije treine nemad. naroda. S obzirom na klasnu pripadnost omjer je sasvim drugaiji. Najvei dio plemstva u Ugarskoj sainjavali su mad. feudalci, prema kojima su pripadnici feud. klase posve beznaajna. Ta klasna nemadarskih naroda i po broju i po ekon. snazi predstavljali neznatnu manjinu, pa je i sama hrvatska feud. klasa, usporeena s madarskom, supremacija privilegiranog mad. plemstva nad neplemikim masama ostalih naroda
23

stvorila je od Madara vladajuu naciju i davala mad. karakter ugarskoj dravi. Mad. Srednje plemstvo bilo je na istu da madarstvo mnogonacionalne ugarske drave ovisi o odranju feud. privilegija, i da demokr. rjeenje nacionalnog pitanja znai u krajnjoj liniji unitenje mad. obiljeja Ugarske, koja bi se, afirmacijom demokr. prava na dvije treine svoga teritorija, pretvorila u nemadarsku, slav. i rum. dravnu formaciju. S izbijanjem revolucije u martu 1848. u Ugarskoj su se morale razrijeiti tri osnovne suprotnosti: madarsko-austrijska suprotnost, koja se do marta manifestirala u obliku stranako-polit. sukoba izmeu vladine Konzervativne i opozicijske Reformne stranke; klasna suprotnost, sukob izmeu vladajue feud. klase i ugnjetavanih drutvenih klasa (uglavnom seljatva i graanstva); nacionalna nemadarskih naroda suprotnost izmeu vladajue mad. nacije i potlaenih Ugarske. - Suprotnost izmeu Madarske i Austrije bila je,

privremeno, rijeena mirnim putem: zadravi vodstvo mad. nacionalnog pokreta i poslije marta 1848, opozicijska reformna stranka srednjega plemstva, iskoristivi revoluc. pokrete u Evropi i u Austrijskom Carstvu, zamijenila je na vlasti Konzervativnu stranku i ishodila od bekog dvora potvrdu prve nezavisne plemike vlade grofa Batthynyja. Ta vlada sve do septembra 1848. vodi lojalnu politiku prema Habsburkoj dinastiji i savezu s Austrijom: ona pomae uguivanje tal. revolucije, uz uvjet da joj carsko- austr. vojska u Ugarskoj bude stavljena na raspolaganje radi uguivanja revolucionarno-oslobodilakih pokreta nemadarskih naroda i antifeud. buna mad. seljatva. Meutim, takvu politiku mad. plemike vlade odbacila je beka reakcija onoga trenutka kada je prestala njena ugroenost od revoluc. pokreta. Udruene kontrarevoluc. snage (mad. i hrv, konzervativci, dio dvorske kamarile i soldateska) ve 11. IX organiziraju Jelaiev pohod protiv Ugarske, koji je pretrpio potpuni poraz zahvaljujui graniarskoj vojsci koja nije htjela da se za tui raun tue u tuoj zemlji. revolucije Pobjedonosna carska vojska nakon uguivanja beke oktobarske provaljuje 13. XII 1848, pod komandom Windischgrtza, u Ugarsku radi

povratka starog, predmartovskog centralistiko-apsolutistikog poretka. Usprkos herojskoj borbi mad. naroda u opravdanom protuaustr. ratu za slobodu i usprkos itavom nizu izvojevanih pobjeda u proljee 1849, austr. kontrarevolucija, dobivi u junu znatnu pomo carske rus. vojske, definitivno pobjeduje mad. vojsku 13. VIII 1849. - Klasnu i nacionalnu suprotnost reformno mad. srednje plemstvo nastojalo je po svom dolasku na vlast rijeiti odranjem pod svaku cijenu supremacije mad. plemstva i kao vladajue klase i kao
24

vladajue nacije. Donoenjem polovinih zakona o osloboenju kmetova po kojima je samo 20% zemljinoga posjeda prelo u vlasnitvo jednog manjeg dijela kmetova, a 80% i dalje ostalo u rukama feudalaca; formiranjem prve vlade iskljuivo od plemia; plemikom veinom u saboru poslije marta i zadravanjem plemike vladavine u upanijama - mad. plemstvo je uspjelo i socijalno-ekon. a i polit. vlast zadrati u svojim rukama. S tih pozicija plemiki vlastodrci uguivali su bune mad. seljatva, provodili dosljedno svoj reformni program pretvaranja mnogonacionalne Ugarske u jedinstvenu, centraliziranu svemadarsku nacionalnu dravu. Zato su poveli otvoreni rat protiv oslobodilakih pokreta nemadarskih naroda: protiv Srba (ustanak vojvoanskih Srba 1848), Slovaka, Rumunja i Ukrajinaca, osporavajui i Hrvatima pravo na nacionalnu i polit. slobodu. Taj rat imao je dobrim dijelom i karakter klasne borbe, jer je posrijedi bio sukob mad. plemike vlade s preteno seljakim narodima Ugarske. Borbu protiv nemad. naroda slubena plemika Ugarska nastavila je i poslije izbijanja austro-mad. rata u septembru 1848, odbijajui posljednje pokuaje demokr. predstavnika tih naroda da ostvare savez s Madarima radi zajednike borbe protiv austr. neprijatelja. Taj meusobni razdor potlaenih naroda umnogome je pridonio pobjedi kontrarevolucije u Podunavlju 1849.

25

PREGLED GLAVNIH REVOLUCIONARNIH ZBIVANJA U AUSTRIJSKOM CARSTVU 1848 Prvi nagovjetaj burnih dogaaja 1848. bio je nastup L. Kossutha u ugarskom saboru u Peti 3. III. U svom saborskom govoru on trai ukidanje feud. odnosa, samostalnu vladu za Ugarsku i ustavno ureenje za itavu Austriju. 11. III u Pragu na prvoj velikoj graanskoj nar. skuptini eki radikali postavljaju svoj prvi nacionalno-polit. program: dravnopravno ujedinjenje ekih zemalja, potpunu ravnopravnost ekog i njemakog jezika, ope polit., graanske i ekon. slobode. Bekim ustankom 13-15. III sruen je Metternichov reim i formirana nova austr. vlada sastavljena od predstavnika dvorskog plemstva i liberalne buroazije. Buroazija osniva odrede nacionalne garde i naoruanih studenata. U Peti je 15. III poela buroaska revolucija u Ugarskoj. U njoj je vanu ulogu odigrao pokret radikalno-demokratske revoluc. omladine oko S. Petfija. Pod prijetnjom ustanka u Beu i pokreta u Peti Habsburka dinastija odobrila je 17. III novu mad. vladu liberalnog srednjeg plemstva pod predsjednitvom Batthynyja. U Hrvatskoj 25. III u Zagrebu Velika narodna skuptina Kraljevine Dalmacije, Hrvatske i Slavonije usvojila je Narodna zahtijevanja u kojima Hrvati trae: polit. samostalnost za Hrvatsku, pripojenje Hrvatskoj Dalmacije i Vojne krajine, uvoenje hrvatskog jezika kao slubenog, graanske i polit. slobode, ukidanje privilegiranih stalea, osloboenje kmetova, hrv. narodnu vojsku. U Pragu 29. III skuptina radikala trai za eku osnivanje odgovornog ministarstva unutranjih poslova. Formira se Narodni odbor skuptine koji je odbio da sudjeluje na izborima za svenjemaki Frankfurtski parlament. F. Palacky razvija ideju o federativnom preureenju Austrije ( AUSTROSLAVIZAM). U aprilu 1848. revoluc. pokret zahvatio je gotovo sve dijelove Habsburke Monarhije (eku, Madarsku, Hrvatsku, Vojvodinu, Galiciju, Veneciju, Lombardiju). U Beu predstavnici buroazije osnivaju Kemitet drutvene sigurnosti koji je neko vrijeme bio neslubeni organ vlasti buroazije. 25. IV u Beu vlada plemstva i buroazije donosi novi nedemokr., oktroirani austr. ustav. Austr. buroazija s nepovjerenjem i nesimpatijama gleda na demokr. pokrete slav. naroda u Austriji.

26

26. IV uguen je ustanak u Krakovu gdje je uveden vojni reim. U istom mjesecu digla se i Galicija. Kraj aprila obiljeen je jaim nastupom kontrarevolucije. U Ugarskoj Batthyjnyeva vlada provodi niz reformi. Zakoni o osloboenju kmetova polovini su i obuhvatili su samo kmetove na urbarijalnom zemljitu. Vlada se neprijateljski odnosi prema nacionalno-oslobodilakim tenjama slav. naroda na tlu Ugarske. Raspoloenje demokr. krugova u Hrvatskoj uglavnom je na liniji austroslavizma. Hrvatski sabor 12. V trai preureenje Habsburke Monarhije u federaciju ravnopravnih naroda kojima bi zajedniki bili vanjski poslovi, vojska, financije i trgovina. Hrvatska bi u federaciju ula u zajednici s Vojvodinom i Slovenijom. I u Vojvodini je nezadovoljstvo naroda nakon martovskog bekog i petanskog ustanka poprimilo revoluc. razmjere. Na tzv. Majskoj skuptini, 13. i 15. maja Srpski narodni sabor u Sremskim Karlovcima odupro se hegemonistikim nastojanjima petanske vlade prema Vojvodini. Tada je istaknuto i pravo srp. naroda u Austriji i Ugarskoj na autonomni polit. i kult. razvoj i zatraeno je osnivanje Srpske Vojvodine u koju bi uli Banat, Baka, Baranja i Srijem. Skuptina je proklamirala polit. savez izmeu Srpske Vojvodine i Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. 15. i 26. V ponovno su buknuli ustanci u Beu, pa je beka vlada primorana da povue ustav oktroiran 25. IV i da raspie izbore za Konstituantu. U Hrvatskoj 18. V ban Jelai oktroira novi Izborni red za Hrvatsku, na osnovi kojeg se 5. VI sastao novi Hrvatski sabor sastavljen od konzervativno-feud, i demokr. elemenata. Sabor je odredio svoj dravnopravni odnos prema Ugarskoj i Austriji i potvrdio stav Sabora od 12. V 1848. U meuvremenu liberali u ekoj organiziraju sastanak Sveslavenskog kongresa u Pragu (212. VI) na kojem nastupaju s programom austroslavizma. Rastjerivanje kongresa voj. silom pokrenulo je Praane na ustanak (12-17. VI). Nakon petodnevne herojske obrane grada ustanici su podlegli topovima Windischgrtzove vojske a u ekoj je bio uspostavljen vojni reim. To je kraj revolucije u ekoj. 12. VI uslijedio je napad mad. vojske na Sremske Karlovce i taj dogaaj se smatra poetkom madarsko-srp. rata 1848. 22. VI zapoelo je zasjedanje austr. Reichstaga, koji se odluuje za ukidanje feud. posjeda ali uz otkup. Austr. liberalna buroazija protivi se pravu za samoodreenje nenjemakih naroda

27

u Habsburkoj Monarhiji i podrava kontrarevoluc. akcije austr. vojske u sjev. Italiji i Ugarskoj. Krajem jula hegemonistiki stav petanske vlade prema slav. narodima u Ugarskoj olakao je bekoj vladi da se povee s hrvatskim plemstvom. 7. IX austr. car objavljuje ukinue feud. odnosa. Istog dana Jelai najavljuje rat petanskoj vladi (austro-mad. rat 1848-49); 11. IX zapoela je austr. vojna intervencija. Jelai prelazi Dravu i kree prema Peti, ali je postigao samo neodluan ishod bitaka kod Pkozda i Velencze (29. IX). 6. X izbila je u Beu oktobarska revolucija koja predstavlja vrhunac revolucije 1848- 49. u Austriji. Buroazija nije podrala demokr. tenje naroda koji se ogoreno brani od Windischgrtzove i Jelaieve vojske sve do 31. X. O ishodu ustanka odluila je bitka kod Schwechata (30. X) u kojoj je Jelai razbio mad. nacionalnu vojsku, koja je pola u pomo ustanicima. Porazom bekog ustanka uvrene su pozicije beke reakcije. Ona je zapoela svoj konani obraun s revolucijom. 1-2. XI skreni su i ustanci u Lavovu i itavoj Galiciji. Preostao je jo samo napad na Ugarsku. Poetkom 1849. austr. vojska poduzima pobjedonosan pohod na Budim i Petu. Reakcija u Beu, ojaana uspjesima na mad. fronti, rastjerala je Konstituantu koja je radila na pripremi demokr. ustava. Zemlji je vraen raniji nedemokratski ustav. U martu 1849. mad. vojska poduzima veliku ofenzivu i nizom pobjeda baca austr. vojsku iz Ugarske. 14. IV u Debrecinu L. Kossuth proglaava detronizaciju Habsburgovaca. U kritinoj situaciji Austrija trai pomo carske Rusije radi uguenja mad. revolucije. Zajednikim istupanjem austr. i carske rus. vojske, mad. domobranske trupe pobijeene su 13. VIII 1849. kod Vilgosa. Suzbijanjem i posljednjeg otpora u septembru likvidirana je mad. revolucija kao posljednja u nizu revolucija 1848-49. u Austrijskom Carstvu. Time je pripremljen teren za povratak predrevolucionarnog apsolutistikog reima.

28

Ujedinjenje Njemake Nakon zavretka revolucije 1848. /1849. Talijani i Nijemci su ostali i dalje

razjedinjeni i podjeljeni na vie drava. Oko prevlasti na prostoru Njemake borile su se dvije drave, Austrija i Pruska. Do 1866. godine hegemoniju u Konfederaciji njemakih drava imala je Austrija, ali je vojniki snana Pruska vrila sve da ujedinjenje Nakon njemakih zemalja izvede pod svojim vostvom. Njemake zemlje su bile industrijski razvijene, te je ujedinjenje u jednu dravu bilo i historijska neminovnost. ve to nije uspjela njemaka demokratija. Okvir njemakog ujedinjenja su evropski ratovi: austrijsko-pruski, austrijsko/pruskodanski, austrijsko-talijanski, i konamo njemako-francuski. Posljedica ovih ratova bila je militarizacija duha. Nain ujedinjenja Njemake je bio nedemokratski. Glavna prepreka ujedinjenju njemakih zemalja u veliku dravu pod vostvom Pruske bili su Rusija i Francuska, koje nisu bile eljele da na svojim granicama dobiju monog susjeda. Pruski kancelar Otto Bismarck je razradio ratni plan ( politiku eljeza i krvi), po kojem je Pruska morala pobjediti Austriju, pa zatim i Francusku. Rat je izazvalo pitanje Schleswiga i Holsteina. Austrija i Pruska su 1864. djelujui u ime Njemakog saveza zaratile sa Danskom, porazile je i preuzele upravu nad dva vojvodstva. Kad je Auistrija pokuala voditi posebnu politiku u Holsteinu, i liiti Prusku njenih njenih prava prema tradicionalnom dvojnom poretku, Pruska je poduzela pripreme za rat sa Austrijom. Nakon to se osigurala od intervencije Francuske, Pruska je 1866. objavila rat Austriji i pobjedila njenu vojsku kod Sadove 3. JULA 1866. POTO SE PRIBOJAVAO MOGUE INTERVENCIJE FRANCUSKE, i poto nije elio da pregazi Austriju, on je zavrio rat to je prije mogao. Mirom u Pragu 23. avgusta Austrija gubi samo Holtajn i Veneciju, koju je ustupila Napoleonu III, s tim da je on preda Talijanima. Austrija se odrekla svih prava u Njemakoj, i saglasila se da novoosnovani Sjevernonjemaki savez bude pod hegemonijom Pruske. Status etiri njemake drave uz francusku granicu ostao revolucije 1848/49 reakcija je preuzela na sebe rjeavanje politikih pitanja i motiva kad

29

je i dalje neizmjenjen. Tako je stvorena Mala Njemaka, tj. izvreno je ujedinjenje oko Pruske. Ujedinjenje Njemake jo nije bilo dovreno. June drave, Bavarska, Virtenberg, Baden i Hesen Darmtat ostaju nezavisne. Njima su poznati planovi planovi Napoleona III koji se odnose na eventualnu konfederaciju junih drava i strahuju da ne postanu moneta za potkusurivanje. koju bi Francuska mogla da zahtijeva od Pruske. Stoga Bizmark shvata kakvu korist moe izvui iz ovog nepovjerenja i nastoji da u ovim dravama pojaa neprijateljstvo prema Francuzima. Kada se Pruska dobro pripremila za rat, poela je sa provokacijama protiv Francuske. Treeg jula 1870. proirila se vijest da jedan pruski princ Leopold Hoencolern treba da doe na panski prijesto, to je Francuska shvatila kao kao manevar opkoljavanja, pa protestvuje kod pruskog kralja. Kada je izgledalo da e doi do rata, 11. jula uveer kandidatura je povuena. To je za Francusku velika diplomatska pobjeda. Tada ministar spoljnih poslova Francuske Gramon eli da se znaaj ovog uspjeha precizira, pa od pruskog kralja trai 13. jula da se pridrui ovom povlaenju svojom izjavom, to Vilhelm I utivo odbija. On je istoga dana u Emsu ( emska depea) sastavio telegram za Bismarka, koji je sadraj teksta saeo u tekst koji je i kod Nijemaca i Francuza izazvao ogorenje. Francuska je 19. jula 1870. objavila rat Pruskoj, upravo kako je to Bizmark i prieljkivao. Pruska vojska je prekaljena u ratovima sa Austrijom. Francuska vojska jo nije bila provela reorganizaciju, tako da se naspram 450.000 Prusa nalo 265.000 Francuza. Odmah su usklijedili jedan za drugim porazi francuske vojske. Prusi su 6. avgusta prodrli u Alzas i Loren. Nakon to su Nijemci napali Francuze kod Sedana, prinudili su nih na bezuvjetnu kapitulaciju 2. septembra 1870. Iako ovaj poraz dovodi do propasti Carstva, on nije okonao rat. Francuska pretvorena u republiku nastavlja da se brani. Parike trupe uzalud su pokuavale da se oslobode okruenje, pa je 28. januara 1871. primoran na kapitulaciju. Primirje od tri sedmice trebalo je da omogui Francuskoj da izabere skuptinu koja bi mogla ratifikovati ugovor o miru. Ovaj ugovor jr potpisan 10. maja u Frankfurtu On je bio strog za Francuskugubitak Alzasa i sjevernog Lorena s Mecom i okupacija jednog dijela francuske teritorije sve do isplate ratne odtete od 5 milijardi zlatnih franaka.
30

Pobjeda omoguava Nijemcima da dovre ujedinjenje- zemlje pobjednice, Saksonija, Baden, Virtenberg stvarno ulaze u Savez. I Bavarska se miri stim i prihvata Bizmarkove uvjete. Njemaka postaje savezna drava sa 41 milion stanovnika, opremljena izvrsnom vojskom i uskoro pretvorena u carstvo.Od tada se u berlinu odluuje o sudbini Evroope. Ujedinjenje Italije Macinijevi planovi o stvaranju talijanske republike 1848./49. nisu uspjeli i inicijativu za ujedinjenje Italije preuzima Pijemont. Meutim, njegove snage su bile slabe da bi same mogle ostvariti ovaj cilj. Predsjednik vlade Kamilo Kavur sklopio je savez s Francuskom protiv Austrije. U Pijemontu se priprema vojska. Austrija 26. aprila 1859. objavljuje rat Pijemontu, kada je ovaj odbio da izvri demobilizaciju. Od kraja krimskog rata i Francuska se pribliava Pijemontu. U bici kod Solferina Austrijanci su poraeni od saveznika. Zakljuenim mirom, Francuska je predala Lombardiju Pijemontu za Nicu i Savoju. Ovo nije dovelo do ujedinjenja. Talijanska vojvodstva Legacija, Romanja i Toskana su se izjasnile za ujedinjenje sa Pijemontom. Nakon ove etape osloboenja talijanskih zemalja, oslobodilaki pokreti su se nastavili i u ostalim dravama Italije. U Palermu 4. aprila 1860. izbija ustanak protiv Burbona. uveni narodni junak i vojskovoa uzepe Garibaldi iskrcao se sa hiljadu dobrovoljaca na Siciliji i potukao vojsku burbonskog kralja. Oslobodivi Siciliju, krenuo je u Kalabriju i 7. septembra ulazi u Napulj. Pijemontski ministar Kavur je zazirao od narodne revolucije, polaui nade uglavnom u Napoleona III. Papska vojska je poraena kod Kastelfidarda 18. septembra, Kraljevina Napulj je zatim proglasila ujedinjenje sa Pijemontom, pa je u Torinu 17. februara 1861. proglaena kraljevina Italija. Dalje etape ujedinjenja talijanskih zemalja bilo je prikljuenje oblasti Venecije Italiji. Veneciju je Italija dobila ugovorom o ueu u ratu na strani Pruske protiv Austrije 1866. Porazom kod Sadove Austrija je izgubila i Veneciju.

31

Papa je svoju dravu sauvao pod zatitom francuskih trupa, ali je ona uglavnom bila svedena na Lacio. Pruska i Italija su zakljuile vojni savez protiv Austrije. Talijani su pretrpjeli poraz kod Kustoce, ali je Austrija poraena kod Kenigreca. Mirom u Beu Italija je dobila Veneciju. Nakon ovoga talijanske tenje su bile usmjerene prema Papskoj dravi. Garibaldi je 1867. preao granicu ali francuske i papske trupe su bile jae. Garibaldi je uhapen a papska drava je pala 1870. kad su Francuzi morali otii zbog rata sa Njemakom. Rim se predao 20. septembra 1870.

32

ROMANTIZAM (franc. romantisme), knjievni i umjetniki pokret potkraj XVIII i po. XIX st. (poslije se znaenje pojma proirilo, pa se govori i o romantizmu ili romantici u filozofiji, politici i dr.). Sam termin izvodi se iz roman; jo u XVII st, pridjevom romantiki (engl. romantic) oznaavaju se pripovjedaka djela u kojima se zbiva neto nestvarno ili se opisuju krajolici s melankolinim ugoajem. R. je kao pokret karakteristian za razdoblje velikih revoluc. drutvenih promjena i nacionalnih pokreta izmeu 1798. i 1848. Osnovne su mu odlike: odbacivanje klasicizma, otpor prema racionalizmu prethodnog razdoblja, isticanje snage ljudskih nasuprot razumu, naglaavanje iracionalnoga, kult prirode (to ga emocija ve istie

predromantik J. J. Rousseau) i individualizam, interes za egzotiku i srednji vijek, a osobito osjeaj svjetske boli (franc. mal du sicle, njem. Weltschmerz). R. je obraao znatnu panju nacionalnim jezicima i folkloru. Budei zanimanje za nar. blago, poticao je razvitak jezika i knjievnosti evr. naroda koji su tek stjecali nacionalnu svijest neki (nacionalni romantizam u junih Slavena). Terminu romantizma esto se pridaje i izvan vremensko znaenje. Dok anglosaski kritiari vide u povijesti knjievnosti i umjetnosti stalnu smjenu dvaju stilskih tipova (romantizam i klasicizam), sovj. su teoretiari skloni da u razvitku uz realizam razlikuju i romantizam kao metodu koja je svojstvena svim hist. razdobljima, pa govore o romantizmu i u suvremenoj umjetnosti. Posebno npr. istiu romantizam u djelima Maksima Gorkog ili suvremene sovjetske knjievnosti. Unutar romantizma sovj. teoretiari, slijedei misao Gorkoga, razlikuju reakcionarni ili konzervativni r. (u djelima njem. romantiara, Chateaubrianda, ukovskog i dr.), od revolucionarnoga romantizma (u djelima G. Byrona, V. Hugoa, A. S. Pukina, M. Ljermontova i dr.). I neki se sovj. autori, meutim, odnose kritiki prema toj tipologiji, iako se njome u praksi slue mnogi kritiari na Zapadu i na Istoku. Romantizam u knjievnosti razvio se najprije u Njemakoj. Teoriju romantizma razvila su braa A. W. i F. Schlegel, a poetski su predstavnici Novalis C. v. Brentano, A, von Arnim, E. T. A. Hoffmann, L. Tieck, H. Heine. Iz Njemake pokret se proirio i naao svoje srodnike u Engleskoj, Francuskoj, Rusiji i dr. U Engleskoj najvaniji su predstavnici S. T. Coleridge i W. Wordsworth, pa Byron, J. Keats, P. B. Shelley; W. Scott; u Francuskoj F. R. Chateaubriand, A. de Lamartine, V. Hugo, A. de Vigny i A. de
33

Musset; u Rusiji V. A. ukovski, A. Pukin i M. Ljermontov; u Poljskoj A. Mickiewicz i J. Slowacki; u Madarskoj S. Petfi; u Italiji G. Leopardi; u Austriji N. Lenau; u Hrvatskoj I. Maurani, S. Vraz, P. Preradovi i A. enoa; u Srbiji B. Radievi, J. Jovanovi-Zmaj, . Jaki (pjesnik i slikar) i L. Kosti; u Sloveniji F. Preeren i J. Cigler. Kako se r. formirao u sukobu s vladajuim klasicizmom, to su se za njegovu karakterizaciju najee koristile negativne odredbe. U osnovi lei tenja za razbijanjem klasicistikih normi i kanona, za osloboenjem oblika od kalupa (V. Hugo definira r. kao liberalizam u knjievnosti) i za nastankom novih, koji pogoduju razvitku emocija i odgovaraju bogatstvu ovjejeg unutranjeg svijeta. Nasuprot klasicistikoj loginoj jasnoi, r. uvodi smisaonu eliptinost i aluziju, kompozicijsku rascjepkanost djela, nasuprot strogoj podjeli na rodove i vrste, razvija mjeovite oblike (romantiki ep s lirskim elementima balada, roman u stihovima; lirske digresije u epskim djelima), a u drami razbija tri jedinstva i razdiobu na pet inova. Pojedine motive, posebno one iz prirode, podreuje r. emocionalnom intenzitetu djela, on razvija zvukovnu instrumentaciju stiha, unosi hiperbolu u izricanju osjeaja, a osobito je karakteristina njegova tenja za lirskom poistovjeenou autora s junakom djela, naglaena sklonost prema lirskoj poeziji, u kojoj provodi pravu revoluciju, osposobljujui je za izricanje najintimnijih osjeaja. Pjesnik-romantiar vjeruje da svojim osjeajem moe preobraziti svijet, pa je i drutvena emocionalno- estetska. Oblici koje je u knjievnosti stvorio romantizam raznovrsni su i ponekad je teko pronai njihovo stilsko jedinstvo; osim toga pojedini oblici nose obiljeja nacionalne historijske situacije u kojoj su nastali. Posebno se izdvajaju oni oblici to su nastali u nacionalnim sredinama koje su knjievnosti namjenjivale znatnu ulogu u razvitku nacionalne svijesti. Nacionalno-didaktiki i prosvjetiteljski elementi u njima posebno su naglaeni, a to je utjecalo i na specifinost umjetnikuh struktura, koje su esto samo genetski povezane s romantiarskim uzorima. Romantizam u likovnim umjetnostima unosi naglaivanje pokreta kolorita i plastinost, razvija pristupane oblike grafike (ilustracija, karikatura).
34

funkcija knjievnosti i umjetnosti u romantizmu preteno

(nasuprot

klasicistikoj statici), smionije kontraste svjetla i sjene, te raliitih boja, izraajnost

Najee se obrauju historijske teme i pejzai te

razliiti orijentalni i egzotini

motivi. Najistaknutiji su slikari romantiari u Francuskoj E. Delacroix i Th. Gericault; u Njemakoj C. D. Friedrich i F. Overbeck; u britaniji J. Constable, W. Turner i D. G. Rossetti. Romantizam u muzici proirio se oko 1800. i prevladava otprilike do 1910. zahvativi itavo XIX st. Nadovezuje se izravno na klasiku i s obzirom da zadrava i razrauje u osnovi iste elementarne i formalne obrasce, nije njezina suprotnost ve nastavak te skupa s klasikom ini cjelovito ritmika) te zakoni razdoblje. Osnovna glazb. sredstva (melodika, harmonija, forma ostaju od doba klasike u biti neizmijenjeni samo se kod

romantiara bitno mijenja sadraj i izraaj. Umjesto klasine ravnotee prevlast nad formom i graom dobivaju kompozitorova subjektivna raspoloenja i emocije. U klasine se oblike - sonatu, simfoniju, koncert, kvartet - unose, umjesto dramatskih i herojskih, lirski, poetski ili slikoviti sadraji, a intenziviraju: melodije se kromatiziraju, naruavaju, ritmika se diferencira a izraajna se sredstva produbljuju i harmonijske se funkcije razlabavljuju i

instrumentalne se boje slau na nov nain. U

kompoziciji se daje primat melodiji i melodijskom nadahnuu kao i u doba klasike, ali u oblikovanju muzikih motiva i tematike dolazi do bitnih promjena: teme instrumentalnih kompozicija, od sonate i simfonije do malih formi, oblikuju se kao melodije pjesama, u irokom luku, pjevno, i taj pjesmeni tip melodija prevladava u itavoj instrumentalnoj muzici romantiara poevi od rane i prve faze (F. Schumann, F. Chopin) do visokog i kasnog Schubert, F. Mendelssohn, R. romantizma (F. Liszt, J. Brahms, A.

Bruckner, C. Franck, A. Dvok, P. I. ajkovski, R. Strauss). Zbog takvog pjesmenog tipa tematike dobiva itava instrumentalna muzika XIX st. izrazito lirski karakter. U harmonijskoj se grai ne naputaju klasini tonalni okviri ali se zamagljuju i proiruju do krajnjih granica sve eom upotrebom kromatike, alteriranih akorda, modulacija u daleke tonalitete. Sva se ta sredstva pronalaze i iskoriuju da bi se pojaala osjetilna komponenta muzike. Tragajui za novim, koloristikim uinkom zvuka orkestar novim kombinacijama pa i novim razmjera (H. Berlioz, R. Wagner, N. Bruckner).
35

romantiari su obogatili

instrumentima i proirili ga do velikih

A. Rimski-Korsakov, G. Mahler, ajkovski,

Od solistikih instrumenata u sredite stvaralakih interesa dolazi klavir koji postaje prototip romantiarskog instrumrnta. Openito se instrumentalne vrste i oblici njeguju vie od vokalnih kao i u doba klasike, ali se ne tei toliko za izgraivanjem vrstih oblika ve se daje prednost slobodnijem improviziranju i fantaziranju. Najvei procvat doivljuju lirska minijatura i solo-pjesma. Lirske minijature za klavir (rjee koji drugi instrument ili sastav) razvile su se tipino u romantiki oblik - ozvuenje trenutnog raspoloenja, osjeaja ili ugoaja te se javlja pod najrazliitijim imenima impromptu, intermezzo, elegija, humoreska, nokturno, bagatelle minijaturu oivljuje interes za plesne oblike, izvedene iz (balada, itd.). Uz lirsku

folklornih ili pomodnih

drutvenih plesova. Kao suprotnost tim oblicima intimnijeg znaaja, doivljuju velik procvat i koncertne kompozicije za klavir, violinu ili koji drugi solistiki instrument. Prototipom romantike solo-pjesme postaje njem. Lied koji je odluujue djelovao na razvitak vokalne lirike u Francuskoj, Britaniji, skandinavskim zemljama, Rusiji i dr. Glavnim velikim oblicima instrumentalne muzike ostaju i dalje klasina simfonija i sonata (za klavir ili koji drugi instrument ili za komorni etverostavana formalna okosnica ne mijenja bitno naslijeena forma samo kao okvir za izlaganje lirskim izrazom ili ak ansambl). Njihova se ali veini kompozitora slui izraajno i koloristiki bogato

iznijansiranih zvunih ploha. Stavci se proiruju i proimlju najee kontemplativnim opisnim, slikovitim sadrajem te gube klasinu ravnoteu. Sklonost romantiara opisnoj sadrajno determiniranoj muzici dovela je ne samo do naruavanja tradicionalnih klasinih oblika (H. Berlioz, Fantastina simfonija), ve i do stvaranja nove simfonijske forme - simfonijske pjesme u kojoj se formalna graa oslobaa krutih viestavanih kalupa da bi se posve podredila nekom izvanmuzikom sadraju ili poticaju (literarnom, likovnom itd.). B. Smetana, M. P. Musorgski, R. lirske Strauss, Liszt, Franck, Rimski-Korsakov, ajkovski i na stotine drugih prihvaaju taj formalno nevezan, slobodniji oblik koji se pojavio kao orkestralni pandan klavirske minijature. Dok u instrumentalnoj muzici i solo-pjesmi dominantnu ulogu u doba romantizma imaju kompozitori iz njemakih zemalja, na opernoj pozornici su se afirmirale i suoile razliite linosti i utjecaji. U prvoj polovini stoljea evropske scene i dalje osvajaju

36

najvie Talijani operom buffo (G. Rossini) i ozbiljnom sentimentalnim akcentima (G. Donizetti, V. Bellini).

operom obojenom

U Francuskoj se nakon revolucionarskih opernih tipova razvija poseban tip francuske romantiarske velike opere (D. F. E. Auber, G. Meyerbeer, J. F. F. Halvy), koja takoer stjee poklonike i sljedbenike irom Evrope. Istovremeno se u Njemakoj javljaju pokuaji stvaranja nacionalne opere (E. T. A. Hoffmann, C. M. Weber, L. Spohr, A. Lortzing, F. von Flotow i dr.). Raa se i opereta (J. Offenbach, J. Strauss ml.) i romantiki balet (A. Adam). Oko sredine stoljea stupa na scenu Richard Wagner koji svojom muzikom dramom oivotvoruje tenje romantikih ideologa za sjedinjavanjem svih umjetnosti, to djeluje presudno na dalji razvoj opere. Wagneru se suprotstavlja kao ravnopravna protutea Gusepe Verdi svojom izrazito tal. romantikom operom, a uza nj i kompozitori francuske lirske drame (Ch. Gounod, A. Thomas, J. Massenet, G. Bizet). Ovim se sredinjim i vodeim evropskim zemljama pridruuju u doba romantizma i manje zemlje i narodi koji takoer postaju uskoro vani faktori evropskih muzikih zbivanja. U razdoblju nacionalnog preporoda pojedini narodi, dotad podloni jaim utjecajima, osamostaljuju se i izgrauju vlastite muzike idiome. Crpei iz vlastitog nasljea i ivih narodskih izvora razvili su svoj nacionalni muziki izraz ponajprije ruski kompozitori - M. I.. Glinka, M. A. Balakirev, A. P. Borodin, Musorgski, RimskiKorsakov, ajkovski te njihovi nasljednici sve do A. N. Skrjabina. U Poljskoj nacionalni glazb. jezik stvaraju najprije S. Moniuszko i Chopin, u ekoj Smetana i Dvok, u Ugarskoj F. Erkel, M. Mosonyi, K. brnyi, u skandinavskim zemljama E. Grieg, N. Gade, H. Kjerulf, u Hrvatskoj V. Lisinski i I. Zajc, u Sloveniji B. Ipavec, A. Foerester, F. Gerbi i u Srbiji K. Stankovi i J. Marinkovi.

37