You are on page 1of 6

AIDS

C.Lalnuntlinga (Manun-a)

Khawvela nunna nei zingah chuan natna hrik chi khat, VIRUS te hi a
te ber an ni a. Virus-ah pawh hian chi hrang hrang za chuang fe an la awm
leh a; heng Virus zinga tam tak hi chuan mihringah natna hlauhawm tak
tak an thlen thei. Tuna kan sawi tum, AIDS natna thlentu Virus hi ‘RETRO
VIRUS’ an tih zinga mi, HIV (Human Immunodeficiency Virus) a ni. He Virus
hi a tet em avangin enlenna \ha bik lo phei chuan hmuh mai mai theih a ni
lo. Hetiang taka te hi ni mah se mihringa chhiatna a thlen theih erawh a
nasa em em thung si.

Kan taksa hi siamtu Pathian chuan natna laka kan him theih nan
uluk takin a duang a. Natna hrikte kan taksaa a luh zung zung theih loh
nana vengtu an nei a, pakhat chu vun hi a ni. Vun hian kan taksaa natna
hrik lut mai tur nasa takin a veng thei a ni. A aia chhungril zawka natna lo
beiletu a awm leh a, chu chu thi mur var/thisen var a ni. Hei hi,
‘Lymphocyte’ an vuah a. Chung zinga taksa venna hna thawk bertu chu
T4 an vuah thung.

Taksaa HIV hrik a luh rual hian T4 te hi an bei nghal char char a. HIV
te chu rei lo teah an insiam pung nghal char char \hin. Fing verther takin
natna hrik laka taksa vengtu, T4 te hi hneh tumin an bei ta \hin a ni.
Chutiang chuan T4 chu a lo tlem tial tial a, taksa pawhin vengtu a neih
tlem tawh avangin a chauh tial tial a. Pawn lam lang theiah chhiatna awm
lo mah se natna hrik do lettu taksain a neih tawh loh avangin kan taksa
chu natna ho te tein an hneh ta mai \hin a ni.

HIV hrik \ihbaiawm tak avang hian Doctor thiamte rilru chu hun rei
tak ata a lo hah tawh a, mutmawh-hnarmawhah an lo nei tawh \hin.
Amaherawhchu he natna hi eng vanga lo awm nge tih leh eng natna nge a
nih tih chiang taka hrilhfiah thei erawh an awm mai lo.

Kum 1981 khan AIDS natna hi USA-ah an hmu chhuak tan a. Kum
1983 kum a lo her chhuak a, khawvel hmun hrang hranga Scientist te
chuan chik lehzualin he natna tihbaiawm tak hi hriatchian tumin an awm
hmun \heuh a\angin an bei a. American Scientist, Dr. Gallo leh a hote
chuan AIDS vei mek mi chi hrang hrang thisen an la khawm a, an theih
ang angin an zirchiang ta a; kum 1983 tawp lam chuan timur chi hrang
hrang a\anga hrik chi hrang hrang an khawi nun te chu virus chi khat leh
chhungkaw chi khat a ni tih an hre thei ta a ni. Dr. Gallo leh a pawlte
chuan he hrik hi virus HTVL-III (HTVL -Human- T Lymphocyte Leukemia
Virus) tiin an vuah phawt a, AIDS vei mekte thisenah he natna hi an hmuh
tel zel avangin AIDS natna thlentuah an puang ta ngawt mai a ni.

Hetih lai vek hian he natna \ihbaiawm zet mai hmuhchhuah tum
hian French Doctor te pawh an buai ve hle a, chung zingah chuan French
Scientist, Luc Montagnier (Monttanya), Professor of Virology, Pasteur

1
Institute, Paris-a mi chu a phusa ber a ni a. Chutiang chuan kawng hrang
hrangin a \hiante nen an bei zel a, a tawpah chuan French Scientist te
chuan he AIDS natna thlentu hi Lymphadenopathy Associated Virus (LAV)
tiin an vuah a, kum 1983 October thla khan LAV hi AIDS natna thlentu a ni
ngei e tiin an puang ve ngam ta a ni.

He virus \ihbawiawm tak hmu chhuaktu hi hmun hnihah an awm tak


avangin a hmingah HTVL-III/LAV tiin khawvel chuan a vuah ta ngawt mai
a. Mahse kum 1983 ral dawn \ep khan Scientist rual an \hu khawm a; a
hming atan, Human Immunodeficiency Virus (HIV) tiin a hming an vuah ta
a, a awmzia chu mihring taksa venghimntu tlakchhamna thlentu natna
hrik tihna a ni mai awm e. HIV hi virus bial mum deuh, a laia hawlhtlangin
1000 angtrom vela lian a ni a; chu mi awmzia chu millimetre singnga
a\hena hmun khat (1/1000mm) vel tihna a ni! He natna hmu chhuaktu nih
hi inchuhna a nasa angreng viau mai a, mahse chiang zawka an han chhui
chuan French Doctor, Luc Montagnier chu HIV hmu chhuaktua pawm a ni
ta zawk a ni.

HIV hrik taksaa a luh hnu hian mi tam zawkte chuan natna leh
insawiselna an nei kher lem lo. Mi tlemte erawh chuan hritlang, khawsik,
kaw\halo, luna etc. an nei a, hei hi Acute Illness emaw Acute Infection tiin
emaw an sawi \hin. He mi hnu hian HIV hrik pai chu hrisel tak leh
insawiselna nei miah lovin kum 5-10 inkar pawh a awm thei, hei hi HIV
hrik kai tam dan azir te, Immune system chak dan azir te, mihring invawn
uluk dan leh kum upat leh upat loh azir tein a danglam thei a ni.

Mi \henkhat chuan HIV hrik paite (HIV Positive) hi AIDS vei an ni


emaw kan ti mai \hin. Amaerawhchu HIV Positive kan tihte hi AIDS vei an
la ni reng reng lo. A chunga kan sawi ang khian, taksaa HIV hrik a luh hnu
pawhin hrisel takin kum eng emawzat an la dam thei a, hetih lai hian HIV
hrik te chuan taksa ralvengtu, T4 te chu an bei reng a, chutianga T4 te an
hneh hnu leh an duh ang anga an sawisawk theih tawh hnuah chuan taksa
chu a lo chak lo tawh em em a, invenna (Immune) a tlakchham
(deficiency) tawh avangin natna ho te te pawhin taksaah natna an thlen
thei tawh a, hei hi AIDS vei kan tih chu a ni.

HIV hrik hi te hle mah se mihring a tihchhiat theih dan erawh a


namai lo hle. The Skeptic’s Guide to the Global AIDS Crisis ziaktu,
Dale Hanson Bourke in a ziak danin khawvel pumah hian nitin mi 8500 vel
AIDS natna avang hian an thi \hin a, he natna hian khawvel ram zawng
zawng a fan chhuak tawh bawk niin a sawi! |halai kum 15-25 inkar mi
6000 dawnin he natna hi ni tin an vei thar ziah niin a sawi a, naupang
2000 dawnin an nu leh pate avang leh nu hnute an hnek a\angin an kai
\hin bawk. USA–ah mai pawh kumtin he natna vei thar hi 4000 zet an awm
hem mai nia!

CARE MIZORAM tih lehkhabu, Mizoram State AIDS Control Society


(MSACS) in a tih chhuahin a tarlan danin, kum 2004 khan khawvel pumah

2
HIV/AIDS vei hi maktaduai 40 zet an tling! He mi kum vek hian maktaduai
5 zetin AIDS an vei thar bawk!

He natna \ihbaiawm tak hian khawvela mi tam tak a hun hmain


Thlanmual lamah a lo tir liam tawh a, AIDS natna avanga boral hi mi
maktaduai 24.8 zet an tling tawh a. Kum 2003 ringawt pawh khan
maktaduai 3 ngawt an boral zu nia! Sub-Sahara Africa-ah ringawt pawh
HIV hrik pai mek hi maktaduai 26 zet an tling a, kum 2003-a AIDS vanga
boral pawh maktaduai 2.3 zet an tling a ni!

He natna \ihbaiawm tak hian India pawh a kalkan reng reng lo. HIV
hrik pai hi kum 1986 khan Madras-ah hmuhchhuah a ni a, khawvel puma
AIDS vei zaa 10 (10%) hi chu India ram a mi an ni a, kum 2003 kum pawh
khan mi 60000 zet he natna vei hi an awm a. Kum 2005 kumah khan India
ramah HIV positive maktaduai 5.1 zet an awm tawh a ni! India ram hi
South Africa tih lovah chuan HIV Positive tamna ber kan tling tawh bawk.

Hetiang hi India ram dinhmun a ni mek lai hian Mizoram ngei pawh
kan bang bik lo. Kum 1990 vel a\ang khan HIV hi Mizoramah hmuhchhuah
\an a ni a, kumin February thla thleng khan Mizoramah HIV Positive mi
1910 an awm tawh a, AIDS vanga thi mi 203 awm tawhin AIDS vei mek
129 an awm tawh niin Mizoram State AIDS Control Society chuan a
tarlang. Mi thiamte chuan HIV positive pakhat hmuchhuah a nih hian
hmuhchhuah loh dang 25-100 vel an awm a ni an ti! Chuvangin he natna
hlauhawm zet mai hi kan ramah ngei pawh a darh zau tawh hlea rin a ni.

He tualthattu rapthlak zet mai hi Collin Powel (Secretary of State,


USA) chuan, “Mipui tam tak suat rup thei khawp hmanraw hlauhawm ber
a ni,” tiin a lo sawi hial tawh reng a ni.
Hetianga taka natna \ihbaiawm a nih avang hian khawvel sawrkar
hrang hrang inzawm khawm pawl, UNO pawhin he natna tihrem dan tur
ngaihtuah hian natna takin a bei mek a, UNO hnuaiah UNAIDS te dingin
anni hian nasa takin hma an la a, ram rethei zawk ten he natna ven hna
leh mipuiten an hriat theih nan tiin an theih ang angin hma an la a, sum
leh pai tam tak an seng tawh a ni.

UNO mai ni lo, India sawrkar pawhin kum 1987-a HIV Positive
Madras-a an hmuhchhuah hnu khan National AIDS Control Programme a
kalpui nghal a. Kum 1992 khan, Ministry of Health and Family Welfare
kaihhruaina hnuaiah National AIDS Control Organistion (NACO) a din nghal
bawk.

National AIDS Control Programme tihlawhtling tur hian sawrkar


laipui chuan State AIDS Cells din turin State leh Union Territory 32 te chu a
hriattir ta a. Mizoramah pawh kum 1992 kum chuan State AIDS Cells din a
ni ta a ni. Kum 1998 khan Mizoram State AIDS Control Society (MSACS) tiin
Health & Family Welfare Department hnuaiah din a ni zui ta bawk.

3
Zawhna lo awm thei ta chu eng vanga he natna hi heti em ema lo
darhzau ta nge ni tih hi a ni. A hmasa berah chuan AIDS natna lo punlun
nasat em em chhan pakhat chu mipat hmeichhiatna hluar lutuk hi a ni
awm e. Mi chi hrang hrang mutpui avanga he natna lo kai ve ta hi an tam
ber ber hial awm e. NACO (National AIDS Control Organisation) in a tarlan
danin India rama AIDS/HIV vei zaa 86.30 hi chu Sex vanga kai an ni tiin a
sawi. Mizoram ngei pawh hei hi a dik hle, HIV positive hmuhchhuah tawh
1910 zinga 1006 chu Sex hmanga inkai an ni! Chuvangin Sex hi AIDS
darhna kawnga mawhphurtu ber a ni kan ti thei awm e.

Tin, mawngkawhur (Gay) ho pawh hi he natna tidarhtu langsar ber


pakhat an ni bawk. HIV hmuhchhuah tirh phei kha chuan Gay ho natna ni
hialin an ngai a, Gay ho pawh huat an hlawh viau hman nghe nghe a ni.

Hetih lai hian drug-a inchiu \hin ten inchiuna hriau thianghlim lo an
inhman\awm \hin avangin HIV hrik hi a darh nasa hle bawk. Khawvel puma
he natna veitu maktaduai 13 zete chu drug-a inchiu \hin an ni. Russia
ramah pawh zu aia heroin a tlawm zawk avangin an \halaiten drug an ti
nasa a, inchiuna hriau thianghlim tawk lo hmangin AIDS hi a darhzau ta
zel niin an sawi. Mizoram leh North East State dangah pawh \halaite
zingah drugs ti \hin an tam avangin AIDS hi a hluar chak zual nia hriat a
ni.

Thisen thianghlim tawk lo dawn avanga HIV kai ve ta pawh hi an


tam hle bawk. Tunhma chuan damlo hnena thisen an pek dawnin HIV laka
a him leh him loh test hmasak an ni ngai lo. Amaherawhchu thisen
thianghlim lo dawn avangin mi tam takin AIDS an vei a ni tih hriat a han
nih takah chuan damlo hnena thisen pek tur uluk taka test hmasak phawt
a ni ta a, chutah a thianghlim ngei a ni tih finfiah chauh lo chu pek an ni
ngai ta lo. Heng bakah hian HIV inkai chhawn theihna kawng la awm mah
se a chunga kan tarlan te hi a tlanglawn zual chu an ni mai awm e.

He natna hlauhawm tak hi tun thlengin khawvelin tihdamna a la


hmu chhuak lo. Chuvangin he natna nasa taka a darh mek zel avangin
engtin nge he natna lakah hian kan him theih ang a, eng tiang kawngin
nge kan inven ang tih hi thil pawimawh ber chu a ni ta. Sap thufing chuan,
“Tihdamna aiin invenna a \ha zawk,” a lo ti a. Chuvangin AIDS pumpelh
tura inven hi kan tih theih awm chhun a nih avangin invenna kawng i han
sawi dawn teh ang.

Kan sawi tawh angin HIV hrik darh nachhan ber pakhat chu Sex hi a
ni. Chuvangin kan hriat chian loh mutpui mai te sim a pawimawh tak zet
ta. Ngaihzawng kan lo nei a nih pawhin kan ngaihzawng te kha eng ang mi
nge an nih tih uluk taka kan hriat chian a pawimawh a, mipat
hmeichhiatna kawnga buan chak lo an nih leh nih loh pawh kan hriat
hmasak a pawimawh hle. Hmeichhiat mipatna hmang lo thei lo dinhmuna
kan ding a nih pawhin Condom hman a ngei ngei a \ha, hei hian nasa takin
HIV natna kan kai theihna kawngah a ven theih avangin Sex kan pumpelh

4
theih ngang lo a nih pawhin Condom hman hram hram a \ha a, mipui
hnena zirtirna hna pawh kan uar a pawimawh ta hle.

Inchiuna hriau thianghlim lo inhman\awm hi \halaite zinga AIDS


natna darh zauna chhan niin a lang bawk. Drug a inchiu \hin kan lo ni a
nih pawhin hriau inhman\awm hi chin loh tur a ni. Inhman\awm lo thei lo
kan lo nih pawhin damdawi hmanga tihfai emaw tuia chhuanso emaw
pawhin awlsam taka hriau tihthianghlim mai theih a ni. Mi thiamte chuan
hriau thianghlim lo inhman\awm avanga AIDS a darh nasatzia an hriat
avangin drugs a inchiu \hinte hnena hriau thianghlim lo hman
hlauhawmzia nasa takin an sawi \hin. Heng avangin hian Syringe
inhman\awm \hat lohzia nasa takin an zirtir a, Mizoramah pawh Needle
Exchange Programme te an kalpui mek a, Drugs Addict ten inchiu an
bansan chuan si loh avangin Syringe an sem ta ngawt mai a ni.
Mizoramah ngei pawh hei hi tlawmngai pawl leh Society \henkhatte chuan
an kalpui mek. Hei hi thil finthlak tak ni pawhin a lang.

Mi \henkhat chu inzai avang te, accident leh chhan dang avang tein
thisen pek an \ul \hin. Hetiang dinhmuna kan lo ding a nih pawhin thisen
thianghlim chauh dawng tura Doctor leh Nurse te hnena kan ngen pawh a
\ha ang. Hetah hi chuan Damdawi In lama thawktu, Doctor leh Nurse te an
pawimawh berin a rinawm.

Tin, accident leh chhan dang avanga hliam tuar thisen chhuak kan
\anpuina kawngah pawh kan fimkhur a \ul hle. Kan taksaah pem kan lo nei
palh hlauh a nih chuan HIV hrik kha damlo thisen kan khawih a\ang khan
awlsam taka inkai mai theih a nih avangin hetianga \anpui ngai kan hmu a
nih pawhin kut lawnga khawih lo hram hram tum ila, kutkawr bun mai tur
a awm remchang lo pawh a ni thei, chutiang a nih erawh chuan a rang
thei ang berin kan kut chu sahbawn nen fai taka sil leh tur a ni. HIV hrik hi
sahbawn hmang pawha tihhlum mai theih a nih avangin kan hriat chian
loh thisen kan lo khawih palh a nih pawhin sahbawna kan kut uluk taka
kan sil hian nasa takin min veng thei tih hriat a \ha.

Kan sawi tawh angin AIDS damdawi hi khawvela mi thiamte chuan


hmuhchhuah tumin nasa takin bei fo tawh mah se damna famkim an la
hmu chhuak thei tak tak lo. HIV hrik pung chak lutuk tura venna,
Antiretroval Virus (ARV) leh dam dawi eng eng emaw chu awm mah se
damna hlenna thlen thei erawh a la awm lo. Hetiang a nih avang hian
AIDS veite hi an lainatawm em em a, mi tak tak chuan lainat a hnehin kan
hmusit zawk niin a lang. HIV Positive te hi an sual vang hrim hrim vang a
ni bik lo va, vanduai avanga he natna vei tam tak an awm. Chuvangin kan
he natna veite hi hmuhsit chi leh endawng chi an ni lo va, an lainatawm
em em zawk a ni.

HIV hrik hi chenho a\ang te, inchibai a\ang tein awlsam taka inkai
mai theih a ni lo. Chuvangin he natna hi hlauhawm hle mah se awlsam
taka inkaichhawn theih a nih loh avangin HIV Positive te hi thinhrik tur an
ni reng reng lo. HIV Positive leh AIDS veite hian rilru lamah beidawnna

5
nasa tak an neih \hin avangin \anpuitu an mamawh ngawih ngawih a, hlim
taka kawm bawrh bawrh hi kan tihtur a ni zawk tih hriat a \ha.

Tin, he natna neitu tam takte chu beidawng em emin hun an hmang
\hin a, mahni intihhlum phah hial te pawh an awm. Chuvangin HIV Positive
leh AIDS veite hi Pathian thua \anpuitu kan nih pawh a \ul hle. Uluk taka
an inenkawl a nih chuan kum 10 chuang pawh an dam thei a ni tih hrilha
fuih sauh sauh an \ul hle. AIDS hian taksa boralna thlen thei mah se
thlarau boralna a thlen thei lo tih hrilh a, an beidawnna chu Lal Isua hnen
hruai thlenna remchanga hman tum hi Kristiante rawngbawlna tur kawng
thar ni awm tak a ni.

Engpawh ni se AIDS natna hian kan ram min luhchilh tawh a,


chuvangin kan chhungkua leh khawtlang ngei pawhin he natna hi kan duh
emaw duh lo emaw kan la tawk zel dawn niin a lang. Chuvangin Jeremia
anga, “Ka mite, ka fanute natnaah chuan ka na ve si a,” tia he ral
hlauhawm bei tura kan insanmar a hun ta. Chuvangin la hre lote hnena
AIDS chanchin hrilhhriat te, he natna vei mek \anpui te, a darh zel loh
nana inven te hi mitin mawhphurhna a ni ti hre nawn leh ila, Kohhran,
khawtlang leh mimal \heuh he thihna ral do tur hian kan tihtur \heuhte
hlen chhuak turin ke pen ila, tichuan kan ram chu he natnain min suat
hma hian kan him thei dawn tihna a ni.

You might also like