Professional Documents
Culture Documents
C.Lalnuntlinga (Manun-a)
Khawvela nunna nei zingah chuan natna hrik chi khat, VIRUS te hi a
te ber an ni a. Virus-ah pawh hian chi hrang hrang za chuang fe an la awm
leh a; heng Virus zinga tam tak hi chuan mihringah natna hlauhawm tak
tak an thlen thei. Tuna kan sawi tum, AIDS natna thlentu Virus hi ‘RETRO
VIRUS’ an tih zinga mi, HIV (Human Immunodeficiency Virus) a ni. He Virus
hi a tet em avangin enlenna \ha bik lo phei chuan hmuh mai mai theih a ni
lo. Hetiang taka te hi ni mah se mihringa chhiatna a thlen theih erawh a
nasa em em thung si.
Kan taksa hi siamtu Pathian chuan natna laka kan him theih nan
uluk takin a duang a. Natna hrikte kan taksaa a luh zung zung theih loh
nana vengtu an nei a, pakhat chu vun hi a ni. Vun hian kan taksaa natna
hrik lut mai tur nasa takin a veng thei a ni. A aia chhungril zawka natna lo
beiletu a awm leh a, chu chu thi mur var/thisen var a ni. Hei hi,
‘Lymphocyte’ an vuah a. Chung zinga taksa venna hna thawk bertu chu
T4 an vuah thung.
Taksaa HIV hrik a luh rual hian T4 te hi an bei nghal char char a. HIV
te chu rei lo teah an insiam pung nghal char char \hin. Fing verther takin
natna hrik laka taksa vengtu, T4 te hi hneh tumin an bei ta \hin a ni.
Chutiang chuan T4 chu a lo tlem tial tial a, taksa pawhin vengtu a neih
tlem tawh avangin a chauh tial tial a. Pawn lam lang theiah chhiatna awm
lo mah se natna hrik do lettu taksain a neih tawh loh avangin kan taksa
chu natna ho te tein an hneh ta mai \hin a ni.
HIV hrik \ihbaiawm tak avang hian Doctor thiamte rilru chu hun rei
tak ata a lo hah tawh a, mutmawh-hnarmawhah an lo nei tawh \hin.
Amaherawhchu he natna hi eng vanga lo awm nge tih leh eng natna nge a
nih tih chiang taka hrilhfiah thei erawh an awm mai lo.
Kum 1981 khan AIDS natna hi USA-ah an hmu chhuak tan a. Kum
1983 kum a lo her chhuak a, khawvel hmun hrang hranga Scientist te
chuan chik lehzualin he natna tihbaiawm tak hi hriatchian tumin an awm
hmun \heuh a\angin an bei a. American Scientist, Dr. Gallo leh a hote
chuan AIDS vei mek mi chi hrang hrang thisen an la khawm a, an theih
ang angin an zirchiang ta a; kum 1983 tawp lam chuan timur chi hrang
hrang a\anga hrik chi hrang hrang an khawi nun te chu virus chi khat leh
chhungkaw chi khat a ni tih an hre thei ta a ni. Dr. Gallo leh a pawlte
chuan he hrik hi virus HTVL-III (HTVL -Human- T Lymphocyte Leukemia
Virus) tiin an vuah phawt a, AIDS vei mekte thisenah he natna hi an hmuh
tel zel avangin AIDS natna thlentuah an puang ta ngawt mai a ni.
Hetih lai vek hian he natna \ihbaiawm zet mai hmuhchhuah tum
hian French Doctor te pawh an buai ve hle a, chung zingah chuan French
Scientist, Luc Montagnier (Monttanya), Professor of Virology, Pasteur
1
Institute, Paris-a mi chu a phusa ber a ni a. Chutiang chuan kawng hrang
hrangin a \hiante nen an bei zel a, a tawpah chuan French Scientist te
chuan he AIDS natna thlentu hi Lymphadenopathy Associated Virus (LAV)
tiin an vuah a, kum 1983 October thla khan LAV hi AIDS natna thlentu a ni
ngei e tiin an puang ve ngam ta a ni.
HIV hrik taksaa a luh hnu hian mi tam zawkte chuan natna leh
insawiselna an nei kher lem lo. Mi tlemte erawh chuan hritlang, khawsik,
kaw\halo, luna etc. an nei a, hei hi Acute Illness emaw Acute Infection tiin
emaw an sawi \hin. He mi hnu hian HIV hrik pai chu hrisel tak leh
insawiselna nei miah lovin kum 5-10 inkar pawh a awm thei, hei hi HIV
hrik kai tam dan azir te, Immune system chak dan azir te, mihring invawn
uluk dan leh kum upat leh upat loh azir tein a danglam thei a ni.
2
HIV/AIDS vei hi maktaduai 40 zet an tling! He mi kum vek hian maktaduai
5 zetin AIDS an vei thar bawk!
He natna \ihbaiawm tak hian India pawh a kalkan reng reng lo. HIV
hrik pai hi kum 1986 khan Madras-ah hmuhchhuah a ni a, khawvel puma
AIDS vei zaa 10 (10%) hi chu India ram a mi an ni a, kum 2003 kum pawh
khan mi 60000 zet he natna vei hi an awm a. Kum 2005 kumah khan India
ramah HIV positive maktaduai 5.1 zet an awm tawh a ni! India ram hi
South Africa tih lovah chuan HIV Positive tamna ber kan tling tawh bawk.
Hetiang hi India ram dinhmun a ni mek lai hian Mizoram ngei pawh
kan bang bik lo. Kum 1990 vel a\ang khan HIV hi Mizoramah hmuhchhuah
\an a ni a, kumin February thla thleng khan Mizoramah HIV Positive mi
1910 an awm tawh a, AIDS vanga thi mi 203 awm tawhin AIDS vei mek
129 an awm tawh niin Mizoram State AIDS Control Society chuan a
tarlang. Mi thiamte chuan HIV positive pakhat hmuchhuah a nih hian
hmuhchhuah loh dang 25-100 vel an awm a ni an ti! Chuvangin he natna
hlauhawm zet mai hi kan ramah ngei pawh a darh zau tawh hlea rin a ni.
UNO mai ni lo, India sawrkar pawhin kum 1987-a HIV Positive
Madras-a an hmuhchhuah hnu khan National AIDS Control Programme a
kalpui nghal a. Kum 1992 khan, Ministry of Health and Family Welfare
kaihhruaina hnuaiah National AIDS Control Organistion (NACO) a din nghal
bawk.
3
Zawhna lo awm thei ta chu eng vanga he natna hi heti em ema lo
darhzau ta nge ni tih hi a ni. A hmasa berah chuan AIDS natna lo punlun
nasat em em chhan pakhat chu mipat hmeichhiatna hluar lutuk hi a ni
awm e. Mi chi hrang hrang mutpui avanga he natna lo kai ve ta hi an tam
ber ber hial awm e. NACO (National AIDS Control Organisation) in a tarlan
danin India rama AIDS/HIV vei zaa 86.30 hi chu Sex vanga kai an ni tiin a
sawi. Mizoram ngei pawh hei hi a dik hle, HIV positive hmuhchhuah tawh
1910 zinga 1006 chu Sex hmanga inkai an ni! Chuvangin Sex hi AIDS
darhna kawnga mawhphurtu ber a ni kan ti thei awm e.
Hetih lai hian drug-a inchiu \hin ten inchiuna hriau thianghlim lo an
inhman\awm \hin avangin HIV hrik hi a darh nasa hle bawk. Khawvel puma
he natna veitu maktaduai 13 zete chu drug-a inchiu \hin an ni. Russia
ramah pawh zu aia heroin a tlawm zawk avangin an \halaiten drug an ti
nasa a, inchiuna hriau thianghlim tawk lo hmangin AIDS hi a darhzau ta
zel niin an sawi. Mizoram leh North East State dangah pawh \halaite
zingah drugs ti \hin an tam avangin AIDS hi a hluar chak zual nia hriat a
ni.
Kan sawi tawh angin HIV hrik darh nachhan ber pakhat chu Sex hi a
ni. Chuvangin kan hriat chian loh mutpui mai te sim a pawimawh tak zet
ta. Ngaihzawng kan lo nei a nih pawhin kan ngaihzawng te kha eng ang mi
nge an nih tih uluk taka kan hriat chian a pawimawh a, mipat
hmeichhiatna kawnga buan chak lo an nih leh nih loh pawh kan hriat
hmasak a pawimawh hle. Hmeichhiat mipatna hmang lo thei lo dinhmuna
kan ding a nih pawhin Condom hman a ngei ngei a \ha, hei hian nasa takin
HIV natna kan kai theihna kawngah a ven theih avangin Sex kan pumpelh
4
theih ngang lo a nih pawhin Condom hman hram hram a \ha a, mipui
hnena zirtirna hna pawh kan uar a pawimawh ta hle.
Mi \henkhat chu inzai avang te, accident leh chhan dang avang tein
thisen pek an \ul \hin. Hetiang dinhmuna kan lo ding a nih pawhin thisen
thianghlim chauh dawng tura Doctor leh Nurse te hnena kan ngen pawh a
\ha ang. Hetah hi chuan Damdawi In lama thawktu, Doctor leh Nurse te an
pawimawh berin a rinawm.
Tin, accident leh chhan dang avanga hliam tuar thisen chhuak kan
\anpuina kawngah pawh kan fimkhur a \ul hle. Kan taksaah pem kan lo nei
palh hlauh a nih chuan HIV hrik kha damlo thisen kan khawih a\ang khan
awlsam taka inkai mai theih a nih avangin hetianga \anpui ngai kan hmu a
nih pawhin kut lawnga khawih lo hram hram tum ila, kutkawr bun mai tur
a awm remchang lo pawh a ni thei, chutiang a nih erawh chuan a rang
thei ang berin kan kut chu sahbawn nen fai taka sil leh tur a ni. HIV hrik hi
sahbawn hmang pawha tihhlum mai theih a nih avangin kan hriat chian
loh thisen kan lo khawih palh a nih pawhin sahbawna kan kut uluk taka
kan sil hian nasa takin min veng thei tih hriat a \ha.
HIV hrik hi chenho a\ang te, inchibai a\ang tein awlsam taka inkai
mai theih a ni lo. Chuvangin he natna hi hlauhawm hle mah se awlsam
taka inkaichhawn theih a nih loh avangin HIV Positive te hi thinhrik tur an
ni reng reng lo. HIV Positive leh AIDS veite hian rilru lamah beidawnna
5
nasa tak an neih \hin avangin \anpuitu an mamawh ngawih ngawih a, hlim
taka kawm bawrh bawrh hi kan tihtur a ni zawk tih hriat a \ha.
Tin, he natna neitu tam takte chu beidawng em emin hun an hmang
\hin a, mahni intihhlum phah hial te pawh an awm. Chuvangin HIV Positive
leh AIDS veite hi Pathian thua \anpuitu kan nih pawh a \ul hle. Uluk taka
an inenkawl a nih chuan kum 10 chuang pawh an dam thei a ni tih hrilha
fuih sauh sauh an \ul hle. AIDS hian taksa boralna thlen thei mah se
thlarau boralna a thlen thei lo tih hrilh a, an beidawnna chu Lal Isua hnen
hruai thlenna remchanga hman tum hi Kristiante rawngbawlna tur kawng
thar ni awm tak a ni.