Rijeseni Zadaci Vise Matematike Uz Treci Dio Repetitorija Boris Apsen

Prof. dr ing.
Boris Apsen
RIJESENI ZADACI VISE
MATEMATIKE UZ TREe l
DIO REPETITORIJ A
Od dr ing. B. Apsena izala su ova izdanja u nakladi knjige,
Zagreb:
LOGARITAMSKO RACUNALO REPETITORIJ
III izdanje 1952. godine
VISE MATEMATIKE, prvi dio
IV izdanje 1957. godine
I izdanje 1950. godine
V izdaRje 1962. godine
II izdanje 1963. godine
vi izdanje 1967. godine
VII izdanje 1969. godine
V izdanje 1969. godine
REPETITORIJ
ELEMENTARNE MATEMATIKE
REPETITORIJ
VISE MATEMATIKE, drugi dio
I izdanje 1952. godine
III izdanje 1964. gddine
VI izdanje 1963. godine
VII izdanje 1965. godine
VIII izdanje 1970. godine
RIJESENI ZADACI
REPETITORIJ
VISE MATEMATGKE VISE MATEMATIKE, dio
I dio 1969. godine I izdanje 1958. godine
II dio 1969. godine II izdanje 1963. godine
III dio 1967. godine III izdanje 1965. godine
III oko 1970. godine IV izdanje 1968. godine
Dr ing. BORIS APSEN
r

ZADACI
VIE
MATEMATIKE
UZ DIO REPETITORIJA
VEKTORSKA ALGEBRA. ANALITICKA GEOMETRIJA U PROSTORU. FUNKCIJE DVIJU I VISE
PROMJENLJIVIH. VISESTRUKI INTEGRALI I NJIHOVA PRIMJENA NEPRAVI UITBGRALI. INTE-
GRALI OVISNI O PARAMETRU EGZAKTNI D1FERENCIJALI I NJIHOVO INTEGRIRANJE
EGZAKTNE DIFERENCIJALNE JEDNAD2BE EULEROV MULTIPLIKATOR KRIVULJE U PRO.
STORU. KRIVULJNI I PLOSNI INTEGRALI VEZA INTEGRALA RAZLICITIH TIPOVA.
VEKTORSKA ANALIZA ELEMENTI SKALARNOG I VEKTORSKOG POLJA OPERATORSKI
RACUN SUSTAVI LINEARNIH 'D1FERENCIJALNIH JEDNAD2BI
TEHNICKA KNJIGA
ZAGREB.
Tisak: "OBOD - Cetinje
PREDGOVOR
da olakam studij vie matematike u prvom redu onim i
fakulteta, koji nemaju sva predavanja i vjebe
iz matematike, a i onim mnogobrojnim radnicima, koji bi u vrijeme slobodno
od terenskih radova proiriti svoje znanje, sastavio sam ovu zbirku
2adataka, u kojoj sam rijeio i potanko uz mnogobrojne slike preko 800 zadataka.
Dok se relativno lako snalazi u gradiVU, koje sam obradio u I i II dijelu
Repetitorija, mnogo vie razumjevanje i usvajanje gradiva III dijela, pa sam
da kao prvi korak sastavim zbirku zadataka koji bi u stopu pratili gradivo tO& dijela,
odgodivi sastavljanje zbirke rjeenih zadataka za prva dva dijela Repetitorija. Sada radim'
na toj zbirci.
zadataka je uzeta iz poznatih izvrsnih zbirki ruskih autora Bermana,
Gintera i dr., pri je preteni dio tih zadataka potanko i rijeen, dok manji dio
. sadri samo zadatke i rezultate za samostalno rjeavanje tih zadataka.
je da rjeavanje zadataka navedenih u zbirci pretpostavlja znanje gradiva I i II dijela
Repetitorija i to diferencijalnog i integralnog pri su osobito osvrti na tipove
integrala navedenih u II dijelu.
Na svakog poglavlja navedene su formule prema kojima se rjeavaju zadaci.
Formule su brojevima iz III dijela pa se gradivo lako u Repetitoriju.
da se iza studija svakog pojedinog poglavlja III dijela odmah i rijee pripadni
zadaci iz zbirke. '
Na kraju izrazujem iskrenu zahvalnost kolektiva knjige i
kog zavoda Hrvatske a u prvom redu uredniku ove knjige Ivanu za susretljivost
i saradnj\l i meteru Emanuelu koji pri slaganju veoma sloenog gradiva nije
tedio trud i znanje da knjiga bude to preglednija.
Drage molim da mi svoje primjedbe i elje i upozore me na
pogreke koje je teko kad sam svladava tako golem materijal. Moja adresa: Zagreb,
ul. 8.
Zagreb, listopada 1966. B. Apsen
SADRAJ
PREDGOVOR
I. VEKTORSKA ALGEBRA I NJENA PRIMJENA
A. Vektori i operacije svektorima - formule .
Zadaci 1 do 35 . . . . o . . . o. . o .
B. Vektorske funkcije skalamog argumenta. DerivaciJe vektora po
parametru. Primjene ukinematici - formule o . . . o . . . o
Zadaci 36 do 47 . . . . . . . . . . . . . o o o o o o . o
C. geometrija u prostoru uz primjenu vektorske metode -
formule o o o o ..
Zadaci 48 do 96 .0
IL PLOHE - formule o o o
A. Plohe drugog reda izraene kanonskim jednadbam&. (Elipsoid. ID
perboloidi. Paraboloidi. stoac.)
Zadaci 97 do 110
B. Sfera (kuglina ploha) . o
Zadaci 111 do 121 o
C. St'>aste i valjkaste plohe
Zadaci 122 do 129
D. plohe Oo o o o
Zadaci 130 do 138 o
III. FUNKCIJE DVIJU I VISE NEZAVISNIH PROMJENLJIVIH
A. Parcijalne derivaciJe funkcija dviju i vie nezavisnih promjenljivih
ao Parcijalne derivacije prvog reda o
Zadaci 139 do 147 o o o o o o .
bo Parcijalne derivacije viih redova
Zadaci 148 do 156 o o o o o o .
B. Totalni diferencijali fuilkcija
ao totainih diferencijala prvog i viih redova - formule
Zadaci 157 do 166 . o . o o . . '. . . o . o o . . o o o o
bo Priblino totalnog diferencijala - formule
Zadaci 167 do 176 o o o o o o o o o o o o o o., o o o o
C. Parcijalne derivacIje i diferencijali sloenih funkciJa - formule
Zadaci 177 do 190 o o o . o o o o o o o o o
Do Zamjena promjenljivih u diferencijalnim izrazima
Zadaci 191 do 201 o o o o o o o o o o o o o
5
11
11
13
26
27
32
34
60
62
62
71
.71
78
78
82
82
87
...
87
87
87
89
89
91
91
92
94
94
97
98
101
101
7
8
E. DerIvacUe fUDkcOa zadanih implicitno lparametarskl - formule o
Zadaci 202 do 221 o o o o . . o . . . . o . . o o o o . . o o o
F. Taylorove l Mac Laurlnove formule za funkcije viie promjenljivih
- formule o o ... o ..... o . o o . o .. o o o o
Zadaci 222 do 234 . . . . . o . . . o o o o o o o o
G. Ekstremne vrl.JednoIItl funkol,ja dvi,ju I vile promjenl,jlvih
a. Stacionarne funkcije o o o o o o
Zadaci 235 do 244 . . . . . . . o o
b. Slobodni ekstremi funkcija -' formule
Zadaci 245 do 265 o . . o . . o o .
G. Vezani (uvjetni) ekstremi funkcija - formule
Zadaci 266 do 285 o o . . . o . o o . o .
OO
do i najmanje vrijednosti funkCija u zadanim zatvorenim
.., o . . o . o o o o . . . . o .
Zadaci 286 do 292 . . . . o . . o o o o . o o o
H. GeoJDetrUske prlm,lene parclja.lnih derivacIja fUDkclja . . o . o . .
ao Singularne ravnih krivulja - formule . o . o o o .. o .
Zadaci 293 do 301 . o o . o o . o . . . . . o . . o . . . o
bo Ovojnice (anvelope) familija ravnih krivulja ovisnih o jednom
parametru - formule . . . . o . . o . o
Zadaci 302 do 315a . . o . . . o o . o o o . o . o o o o o
VISESTRUKI INTEGRALI
104
105
112
113
118
118
118
121
122
131
132
142
142
147
147
147
150
150
IV. DVOSTRUKI INTBGB.ALI .... . . . . ... o 158
A. PromJena redosll,jeda Integrlran.ta u dvostrukim integralima i
nan,je tih lntegrala - formule . o . o o . o o o . . 158
Zadaci 316 do 361 o . o . . . . . . o o o o 158
B. Sredn,ja vrl,jednOBt dvostruko. lntegrala - formule . . o o o . " 179
Zadaci 362 do 365 . . . . . . . . o . o . . o o . o . . o 179
C. Zam,jena prom,jenl,jlvih u. dvoetruklm intecralima I tih
lntecrala uz tu zamjenu - formule . . . o . . . 181
ao Dvostruki Integrali ti polarnim koordinatama o . . o . o 181
Zadaci 366 do 388 . . . o o . . . . . o . . ., . . . 181
b. Dvostruki Intelran u i koordinatama 192
Zadaci 389 do 396a . o . o . o . . . o . . o 192
D. PrImJena dvostrukih lntecrala o .. o o o o o . o o 196
a. volumena zadanih tijela - formule 196
Zadaci 397 do 422 . . " . . . . 196
b. Ravni likovi ... o .'. o . o . o 206
1. Povriina ravnih likova - formule 206
.Zadaci 423 do 434 o . . . . . o . 207
2. Masa nehomogenih ravnih likova - formule 210
Zadaci 435 do 438 . . . . . . . . . o o o . . . . o . . . . " 210
3. momenti i koordinate tdita ravnih likova - formule 212
Zadaci 439 do M6 . . . .'. . . '0 212
4. Momenti tromosti ravnih likova - formule 216
Zadaci 447 do 456 . . . . . o . o . o . . 216
c. Plohe ........... o . o o . o o . '0 220
1. Komplanacija povrAine) ploha - formule 220
Zadaci 457 do 473 . o '0 o o . . .. . . o . . . 220
2. Te!ita i momenti tromosti homogenih ploha - formule . o 231
Zadaci 474 do 478 . o o .'. . . . . o o . . . . . , . 232
INTEGRALI ....................
A. trostrukih Integra.la - formule . . . . . . . . . . . . .
Za9aci 479 do 483 . . .. . . . " . . . .
B. zamjena promjenljivih u trostrukim integralima i nhDaa.le. tih
Intecrala uz tu zamjenu - formule .
Zadaci 484 do 495 . . . . .
Co PrImjena trostrukih Iniepala . . . o .
a. obujma tijela - formule
Zadaci 496 do 512 . . . . . .
b. mase nehomogenih tjelesa - formule
Zadaci 513 do 519 . . . . o . .
c. momenata tjelesa - formule
Zadaci 520 do 522 o . . . . . .
d. telita tjelesa - formule . o ... . . .
Zadaci 523 do 534 . . o . . . . . . . . . . .
e. momenata tromosti tjeleSa - formule
Zadaci 535 do 546 o . . . . . . . . . .
VJ. NEPRAVI VlSESTBUKI INTEGRALI - formule
A. Nepravi dvostruki integraIi
. Zadaci 547 do 557 ..
B. Nepravi trostrUki IntegraIt
Zadaci 558 do 561 . .
VIL BRIVIRANJB I INTEGRIRANJE INTEGRALA PO PARAMBTBU-
formule ........ o ..................... .
Zadaci 562 do 568 . . . . . . . . . . . '0
VUI. EGZAKTNI DIFERENCUALI I NJmOVO INTEGRIRANJE - formule
Zadaci 569 do 581 . . . . . . . . . o. . . . . .
GZAKTNE DIFBRENCUALNE JEDNADZBB. EULEROV MULTI-
..-............. TOR - formule ..
Zadaci 582 do 595 . . . o . . o .
X. KRIVULJE U ,PROSTORU . . .
A. Jednadlbe tangente inonnalne ravnine- formule
B. DUU1na luka krivuUe - formule . . . . . .'. . .
C. JednadlbaoaJmlacione ravnine u taal parametra to
D. Elementi krlvuUe u wki parametra so - formule . . . . .
E. Prostorna krivulja zadana u vektonkom obliku - formule
F. Primjena uklnematlci - formule . . . . . . . . ., .

Zadaci 596 do 627 . . . . . . . . . . . . . . . . .
XI. KRIVULJNI (LINIJSKI) INTEGRAL! . . . . . . . . . . .
A. KrIvuljni Iniepali po du1jlni 8 krlvuUe k - formule
a. krivuljnih integraIa . . .
Zadaci 628 do 843 . . . .
b. Primjena krivuljnih integrala uzetih po duljini krivulje
Zadaci 644 do 660 . . . . . . . . . . . . .
B. KrlvuUni Intepall po koordinatama - formule . . .
a. krivuljnih integrala . . . . . . . . .
Zadaci 661 do 678 . : o . .
b. Primjena. radnje sile uzdu! krivuijek
Zadaci 679 do 685 ..;............ .
'.
.'
237
237
237
23t
240-
245

245
254
254
25B
258'
25t
280
267
268
276
276
276
282
282:
285
285
28t
290'
294
29&
300
300
301
301
30%
302
302'
303:
32();
320
322:
322
32'1
327
334
335
335-
342
342
9
C. Krivulini iniegrali izraza koji totalne' diferenciJa]e neklIl
\J
funkcija - formule . . . . . .
Zadaci 586 do '696 . . . . . . . . . . .
XI PLOSNI INTEGRALI , ......... o o o
A. Ploni integrali po povrini S plohe - formule
Zadaci 697 do 704 o '. o o o
B. PlOni integrali po koordinatama - formule
Zadaci 705 do 717 o o o o o o o ., o o
VEZA IZMEDU INTEGRALA RAZLICITIH TIPOVA
GREENOVA FORMULA o
Zadaci 718 do 729
V STOKESOVA FORMULA
Zadaci 730 do 732
" FORMULA GREEN-GAUS-OSTROGRADSKOG
Zadaci 733 do 745 o o o o o o o
VEKTORSKA ANALIZA. ELEMENTI TEORIJE POLJA
POLJE - formule
A Gradijent skalarnog polJa o o
Zadaci 746 do 760 o o o o,
B. Usmjerena derivacija 'o
Zadaci 761 do 777
C. Nivo-plohe polja
Zadaci 778 do 780
D. Kut dviju ploha o o o o
Zadaci 781 do 785
XVII. VEKTORSKO POLJE
A. Vektorske krivulJe;... formule
(j
Zadaci 786 do 789 o o o o o o o o
B. Divergencija i rotor vektorskoc polja, odnosno polja sUa. Selenoi-
daina i potencijalna polja - formule . . o o o o o
Zadaci 790 do 797 o o : o o " o o
C. Odredivanje potencijala "konzenativnih polja. SUDice l polja
SUa - formule . o o o o o

Zadaci 798 do 811 . . . . . . . . . . . . . .
D. talni tok i cirkulacija vektonkoc polja - formule
a. Ravno vektorsko polje . . . . . . .'. . . . . .
Zadaci 812 do 817 . . .
b. Prostorno vektorsko polje
Zadaci 818 do 837 . . .
, XVID. OPERATORSKI RACUN - formule
Zadaci 838 do 848 . o
e
SUSTAVI LINEARNIH DIFERENCIJALNIH JEDNADZBI S KON-,
STANTNIM KOEFICIJENTIMA . . . . .'. . . . . . . . . . . . .
849 do 866 . o .'. '.
10
347
348
351
351
352
356
356
366
366
374
375
379
379
385
386
386
390
390
395
395
39.5
395
398
398
399
400
401
404
404
410
411
411
413
413
424
426
429
429
I. VEKTORSKA ALGEBRA I NJENA PRIMJENA
A. Vektori i operacije svektorima
Formule
V=V'V
o
T = + V Xl + yi + Zi
X
cosex=-
r
y.

T
z
cosY=r
(1)
(2)
(3)
(4)
cos ex + cos' + COSi Y = 1
Skalami produkt ;b
.;; = a b cos cp
--
--
ab --
bil = b cos cp = a = ag b;
ab --
a
b
= a cos cp = -b- = bo a
akoje ;.lb

(12)
(l2b) .
(13)
(IS)
11
;b
COS !ji = cib .
Vektorski produkt; x b
I a x b I = a b sin !JI = S paralelograma
-;;xb1.-;;i ;xb1.b;
I; x b I = a b, ako je -;; 1. b
-; x b = O ako su -; i b kolinearni
axa=O
- -
k i j
;xb=
a",
a
1/
a.
b
'"
b
b.
/I
sin !ji =
I; X b"1
ab
Viestruki produkti vektora
a) (;b) -; == (a b cos !JI) -; = vektor.
b) Trostruki skalarm produkt
(-; x b) -; = a b sin !JI . e cos ljI = V paralelopipeda
(; x b) -; = O uvjet komplanarnosti vektora ;; b i -;
12
(16)
(17)
(18)
(19)
(20)
(20)'
(22)
(23)
(24)
(25)
(26)
(26a)
(27a)
(28)
(30)
(30)
(30a)
a", all a.
(; x ih';;= b", bil b.
c'" c
II
C.
(; x f)7= (h x 7); = (;x ;)1 = = ;1-;
e) Trostruki vektorski produkt
; x (b x -;) = b(ac) - c(ab)

(; x b) x -; = b(;;-;) -
d) Cetverostruki skalarni produkt
(-; x b) (-; x d) = (-;-;) (bd) -(b7) (;id).
e) Cetverostruki vektorski produkt .
vektor dodijeljen pravcu
x - Xl Y - YI Z - Zt
-a- = -b- = -c-
.;=A7+B7+Ck
vektor normale za ravninu A X + By + Cz + D = O.
Zadaci
(31)
(3la)
(32)
(32a)
(33)
(34)
(39)'
(47),
l. Vektori A B = a i A D = b dvije stranice paralelograma AB CD. Izrazi
a i b vektore M A, M B, M C i M D, gdje je M sjeciite dijagonala paralelograma.
Prema slici 1:
S

Slika l.
AC=a+b, DB=a-b
AM=
2
pa jo
--,- ;+b
MA= --2--'
--- -
-- a-b
MB = --r-r'.
-- -;-b b-;
MD= --2-=--2-'
13
14
2. Tri vektora A B = c, B C = a i C A = b stranice 6. A B C. Izrazi a, b i c i
posebno a i b teinice trokuta: A M, B N iC P.
Kako je prema slici 2.
iz 6. A Al B slijedi
ili iz 6.AAIC:
Iz 6. B C N slijedi:
e

2
--> -+ a
AM=c+
Z

AAl=-b+
Z

Slika 2.
Kako je prema slici
odnosno
dobijemo
Prema slici:
ili kako je
.....
-- - e
CP= b +-
2
/:-------;.c
B
Slika 3.
odnosno
dobijemo
3. U praVilnom lesterokutu A B C D E F poznati su A B = P i B C = q, Izrazi
; i q vektore:
C D, b E, E F, FA, Ac' A D A E .

Prema slici 3:
CD=BS=BA+AS=-p+q
DE=-p; EF=-q; FA=-CD=p-:1l
- - . --
Slika 4.

4. zbroj -;b + b-; + -;;, ako su -;, b i -; tri orta koji zadovoljavaju uvjet -; + b + -; =. O.
Iz uvjeta slijedi da zadani orti zatvaraju istostrani trokut stranica l (vidi sl. 4), pa
sobno zatvaraju kutove = 120, Prema (ll) dobijemo:
.-.-+ ........... -....... 3
a b + b e + e a = 3 . l . l ' cos 12()O = - 3 sin 30 = - -,
2
S. Uz uvjet da vektori -;, b i -; zatvaraju trokut pa je -; + b + -; = O duljinu stranice
e uz pretpostavku da su -; i b poznati.
IS
."".
"
6. Pokai da su vektori p = ;; (bi> - b i -; okomiti.
Vektor -; mnoimo skalamo s Z Dobijemo:
pa suprema (12 b) vektori -; i -; okomiti.
... -.. ".......... -+.... -to -to 2 TC'
i. zadani su vektori P = IX a + 17 b i q = 3 a :- b, gdje je a = 2, b == S i (a,'h) = 3'
Odredi koeficijent IX uz uvjet da su vektorlmedusobno okomiti,
p-; prema (17) i (15):
p-; = hai + Sl - - 17 bl = 31X . 4 +'(Sl - 1X)(;;b) - 17 . 2S =
'. . . 2", - .
= prema (11) == l21X + (Sl -IX) 2 . S . cos - .,.. 42S = l21X + (Sl - IX) 10 cos l20' - 42S =
, 3. .
\
. 1 .
= l2ex - (Sl - IX) 10 - - 42S = 17 IX - 680 .
. ' , 2 -
Prema (12 b):
l71X - 680 = O
IX = <40
..... -+ - .... - -
:8; zadani su vektori: a = i - j + k, b ='i + j + Z k)i = 3 i-k.
16
) \

....... -to .... .... ..... .... .;..,..
a) a + b + e ==- (1 + 1 + 3) i + (- l + l)j + (1 + 2 - 1) k= ., i + 2 k.
b) 2-; - b = (27 - 27 + 2k) - ci +j + 2k) -7- 3j.
e) ;b = prema (18) = 1 . 1 + (- 1) 1 + 1 . 2 = 1 - 1 + 2 = :
od) ;; = 1 3 + (- 1) 0+1' (- 1)= 3 - 1 ==!.
...... l
-- bc 3":'2' 1 ,IS
e) cos (b, e) = prema (19) i (3) = -b = JI v'9+1 = .1Lft == -30
e 1+1+4' 9+1 .,60 _
f) ;r == prema (18) == 1 . 1 - 1 . O + 1 . O == 1.> analogno -;j = - 1. i ak = l
- - -;-c
g) Ska1arna komponenta vektora a u smjeru vektora b = a .... prema (12) = - =
I /I. b.
1- 1 + 2 .2 vi
== Vl + 1 + 4 = vi = 3
h) Vektorska komponenta vektora b u smjeru vektora -; = bc = bc' c;; = prema (12) j (2) =
b-; -; (3 - 2) (3 i - k) 37- k 3 1-+
=-'-= =---=-.--k.
e e el 9 + 1 10 10
i) (;7)1 - f;1)7 = prema (18) = (3 - 1) (i + 7 + 2k) - (l - 1+2) (37 - k)
= 27 + 27 + 41. - 67 + 2k = - 47 + 21 + 6k.
9. Odredi radnju to je vrj sila Fkojoj su komponente Fs = Fil = 2 kp na putu s od A(O,l)
do B(2,2).
Prema slici 5:
!J
2 --------...... - 8
..
Fi
1'%1
I
1
-""'J;---jFy
I
I
I
I
1
f 2
Slika 5.
R = -P7 = prema (18) = 4 + 2 = 6 kpm.
x
10. Odredi skalarnu i vektorsku komponentu (projekciju) vektora ;; = 27+ 7+ 2 k u smjeru
O p [O (O, o, O), P (1, - 2,3)].
Prema (3):
O P = r = i - 2j + 3 k.
Prema (12), (18) i (3):
ar 2 - 2 + 6 6 3 V14
a =-= =-=--.
r l rl Vl + 4 + 9 V14 7

Prema (l) i (2):
-+ -+ 6' 7 - 27+ 3 k 3. 6""! 9 -+ 3-+
ar =a(ro =V14' v14 =1"'-1"J+1"k=1"T.
11. vektorsku komponentu (projekciju) vektora b = 7 + 3 7 + 4 k u smjeru vektora
; 107+ 117-2k.
2 B. Apsen: Rijeeni zadaci iz Vile matematike
17
12. nutarnje kutove A B e [A (- l, O, 2), B (2, l, - 1), e (l, - 2,2)].
Prema (8) i slici 6:
- --
A B = e = (2 + l) i + (1 - O) j + (- l - 2) k = 3 i + j -:- 3 k
- -
A e = b = (1 + 1) i + (- 2 - O) j + (2 - 2) k = 2 i - 2j
e B = a = e - b = (3 - 2) i + cl + 2) j + (- ,3 - O) k = i + 3 j - 3 k.
Prema (3):
e = V9 + 1 + 9 = V19, a = Vl + 9 + 9 = V19, pa je y b = V4 + 4 = 2 Yl.
Prema (19):
--
ea 3 + 3 + 9 15
cos () = ea = YT9 , V19 = 19'
logaritamskog dobijemo:
(,), '38 N --'-- 1800 - 38 - 710 Y __ o 71'.
1"=_' 2 - ,
Proba:
r:r 6-2 2 ffs
ot = 'ci) = 'yT9 , 2V2 = V38 = 19; ot == W,
8
)(
Slika 6. Slika 7.
J' il
e
13. U kocki brida a = 1 prema slici 7 kutove cp i
18
Prema slici:
pajeD=k-d=k-J-1
-o. .... kD k(k -T-l;
cos qI = cos (k, D) = prema (19) = k D = -::--'':-i
V
=========-
1 1+1+1
qI == S4,7'.
-. d D ci + f; (k - } - i5 - l - l ' - 2 VC; VC;
cos = cos (d, D) = - = - = = --- = - -.
d D V 2 VJ VC; 6 .. ,3
B d
.. d . ''l' 'k' V"6 ,
U uel a Je l Jatl ut uZimamo cos cp = 3 pa Je
== 35,3
0

Proba:
14. Odredi kut to ga zatvaraju vektori;; = 27+ 2J + k
[cos cp = cp == 73,2
0
]
vektor -; koji je okomit na vektorima -;; = 3 i +7- 2 k i b = 4 i -7 + 3 k.
jrema (27a):
7 j k
c= 3 1 -2 =7(3-2)-}(9+8)+k(-3-4)=7-17J-7k.
4 -1 3 I
Proba prema (18):

ac=3-17+14=O; 1,7 = 4 + 17 - 21 = O.
.4'f"'Ir... .... ..... .......... .....
{I 6 . .JVdredi koeficijent a; uz uvjet da su vektori p = x a + 5 b i q = 3 a - b kolinearni, dok
/' vektori -; i b to nisu.
prema (23):
-; x q = (a; -; + 5 b) x (3 -; - b) = po zakonu distribucije =
...... .-. --+ ...... -
= 3 a; (a x a) + 15(b.x a)-a;(a X b) - 5(b X b) = "
= prema (24) i (26).<= 3 a; 0- 15 (; X b) - a; (; x b) - S O = O
(-; X b) (- 15 - a;) = O.
Kako je -; X b =1= O, jer -; i b nisu kolinearni, mora biti:
- 15 - ot = O
ex = - 15.
ska1ar a;,= X b)1 + uzevli u obzir (15), (20) i (ll).
[a; = al bl].
19
/18. plotinu paralelograma konstruiranog na vektorima AB = ;; + 2;; i iD =
,/
... -- 7t
=m-3n, gdje je m=5, ,,= 3 i
prema (20):
- .....
p= I A B x A D I = A B . A D . sin Iji.
A B x A D = (;; + 2 n) x (;;; - 3 n) = (-; x ;) + 2 e; x ;) - 3 (; x t;) - 6 e; x n) =
= O + 2 (n x ;) + 3 C;; x ;;;) - O = 5 e; x -;).
..... .....
p = 5 I n x m I = 5 . " . III sin (ji = 5 . 3 . 5 . sin 30
0
= --
. 2
p = 37,5 kv. jedinica.
19. ji A B e odreden je vektorima A B = 3 p - 4 q i B e = p + 5 q. u tom trokutu
visinu fl iz vrha e na' stranicu A B uz uvjet da su P i q okomiti orti.
Prema (20)" (26a) i
PA = ! I AR x BC 1= ! [3 (p x ;)B4(q x p) + IS eP x ''i>-:- 20(q x q)] =
l -+ -+ ..... - 19.......... 19 19
= -r:{4(P x q) + 15(px q) = 21p x 1=:'2' 1 J . sin 90
0
= 2'
U drugu ruku:
P
I AB . 2P
= 2. . fl, pa Je fJ = A B
fJ = 19 = 19 = 3,8.
V9 + 16 5, -
duljinu vektora -; = (37+ 47+ Sk) x (i + 67+ 4 k).
", '
-- [21].
sinus kuta Ito III zatvaraju dijagonale ,paralelograma konstruiranog na vektorima
20
;;=27+7-1 i b=7-3f+k.
prva dijagonala: d
1
,=-; + b = 37-2J.
Drugadijagonahr: d. = -; - b= 7 + 4 f -: 2 k.
prema (28)
-+ -+
i j
.
am tp = \dsHtt.\
k _
x 1. = 3-2 O = 7(4 - O) -jc-'6 - O) +k(12 + 2) = 47+ 67+ 14k
1 4 -2
VI6 + 36 + 196 1/248
sin tp = Y9 + 4 . V l + 16 + 4 = , 273'
Na drugi prema (19):
d'id. 3-8 S
cos, = d
1
d. = V273 = - tm
sin, = Vl - cos, = y-;-- 2
2
:3 =
cl - - - -
t.:7' skalarnu projekciju vektora a = 3 i - 12i+ 4.k na os koja ima smjer vektora
b = (7- 2 k) x (J + 3} - 4 k).

volwnene V paralelopipeda na
\: ----
a) a = i - 3j + k
Prema (31):
1 -3 1
1 -3 = 1(1 + 6) + 3 (2 + 3) + 1 (4 -1) = 7 + IS + 3 = V= 2
1 2 1 = 2S kubnih jedinica.
b);; = 3; + S;
Kako je b + -; = 3 ;;; + S;; = ; sva su tri zadana vektora komp1anarna, paralelopiped ne
,-
, ..... \
...
r
i 2-4; visinu paralelopipeda konstruiranog na vektorima ; = 37 + 2 j - S k,
\--/ -+ -+ -+ .... -+ -+ .....-+
b = i - j + 4 k i e = i 3 j + k, ako je za osnovicu uzet p8r9lelogram konstruiran
na ;i b.
-+. .........
prema (31) V = (a x b) e, dok je u drugu ruku V = baza puta visina = prema (20) =
= I;; x bl;:
Odatle slijedi:
21
prema (31):
..... ..... ..... 3 2 -S I
(a x b) c = l -1 4 = 3 . 11 -.2' (- 3) - 5(- 2) = 49
l -3 l., --
7 7 k
--;xb= 3 2-5 =37-177-5k
l -1 4
I; x bl = V9 + 289 + 25 = V323
49
v=vm'
,fs)odredi vektor;; koji je okomit na ravnini odredenoj A (l, O, - l), B (2, - l, 1) i
V C(- l, 1,2).
Vektori AB = ; = (2 - l) 7 + (- l - 0)7 + (l + l) k = -; -7 + 2 k
AC = b = - 2 -; + 7 + 3 k [vidi (8)]
lee u zadanoj ravnini pa je prema (27a)
) - - -+ -- - - - -+ -+ -+ ...
26. Zadana su tri vektora a = 2 i - j + k, b = i + 2j - k i c = i + j - 2 k. Odredi
- ---+
"ektor Vo koji lei u ravnini to je vektori b i c, a okomit je na vektoru a.
Traeni vektor ;- = v 7 + v 7 + v k lei u ravnini vektora b i Z ta su tri vektora dakle
;t' 11 . z
komplap.arna, pa je prema (30)'
Odatle prema (31):
v.,
l
v" v. I
2 - 1 = - 3 fl + v. - fl = O
z Y I
-2 I .
(a)
;- ..L ;, dakle prema (12b):
(b)
(a) + Cb) daje:
fl., = O,
pa iz (a) i (b) slijedi
v = v.
" z
CC)
22
Kako je Vo = 1, prema (3) imamo:
odnosno s obzirom na (c)
a odatle je

a) -; (b x (;; i (7 x
Vva+ Vl = 1
1/ z ,
.r K
v
V2v
2
=1,
1/
-+ 1 7" ....
v. = v=2 V + k).
1 -2
;;(b x = prema (31) = 3 O
= 1 (- 1) + 2 (- 3) + 1 (3) =
O 1-1
x "t) 7 = prema (3la) = ;;(b-X C) = - 4
c; x = prema (3la) = - -;{(b x = + 4.
b) (-; + b) (b + x Z
i
dobijemo trostruki skalarni produkt, koji prema (31):
I; x :(; x c) =! = - 4.
\ cr I O 1-1
Isti primjer na drugi
-+ ...... -+ -+ - ...... -+- ...... -+ -
(a + b) (b +" e) x e = po zakonu distribucije = (a + b) (b x e + e x e) =
= prema (24) = c;; + "t) ch x C) = -; ch x + b ch x = prema (30a) =
= ;; (b x ..L O = prema a) = - 4.
23
e) {; x b) x fb + + C) = [prema (3I) uzeVi u obzir da je ;; + h = 47 - 2J + 2k.
4 -2 2
-;; + -; = 37+ 7 i -; + -; = 7- jj = 3 l O = 2 (- 3 - l) = - .!:
l -1 O
28. Pokai da je C;; x b) x -; +(b X C) x; + x -;) x b =0.
prema (32a):
C;; x b) x -; = bC;;C) - ;(bC)
(b x-;) +
X x b = - -;C;;b)
O
29. Pokai da je ;; x Ch x C)0 = o, ako je -; l. b
Prema (32):
.... ....
a l. c.
30. Zadana su tri vektora
24

a) (-;b) -; i -;
Prema (18):
Vidimo da je
(;; h) = (2 - l + 2) -; 3 -; = 37+ 67 - 3 k
;; = -; (2 + 2 - l) = 3-;; = 37- 37+ 6 k.'
jer je na lijevoj strani vektor kolinearan s;' a na desnoj strani vektor kolinearan s ;.
b) (-; x b) x -; i ;; x (h x
Prema (32 a) :
(-; Y. b) X -; = h (7, "J) - -; (b C) = - 3 h - 3 -; = - 3 (b + = - 3 (37+ 3 k) =
=-9U+k)=-97-9k.
Prema (32):
-; x (b x - Z(-;b) = - 3 b - 3 Z = - 3 (b + C) = - 3 (37+ 3}) =
=-9{i+f>=-97-9f
31. Dokai identitete:
-+ -100 -+ -+ "'+ -+-+-+
Uvedemo li oznake a + b = u i a + e = !I, dobijemo u (!I x u) = prema (30 a) ..
lli: ;(;; x ;) = ;;(; X ;) = prema (24) =;;. O
b) ; x [;i x x b)]:= al (b x ;i).
Stavimo li -;x b ,.,;.; dobijemo -; x x = prema (32) = ; (;;j - ; (-;-;) =
= -;[;(; x 6)] - (; x = prema (30 a) i (IS) = - a
l
(-; X b) = al (b x
; x [-; x C; x 6)]; = prema (32) = -;i" x [;i(-;b) - b(-;-;)]; = prema (26 a) i (IS) =
= [(-;i" b) (-; x ;i) - aa C; X i)f; = prema (24) i (31 a) = - al (b x ;j-;i" = - al; (b X ;j.
d) x 6) x C; x d) = O ako su vektori ;, b. ;, i 1 komp1amU'ni.
Z x d = 7 dobijemo
(-; x 6) x C; x 1) = (-; x i) x 7= prema (32 a) = b(ld) - ;(bfJ =
x J);j -;[b(; x 1)] =
Oba su trostruka skalama produkta jednaka nuli, jer su vektori;'1 i;' a
b. ; i 1 komplanarni. [Vidi (30').]
Na drugi
jer su vektori -;. i 7 kolinearni kao vektori okomiti na istu ravninu u kojoj su vektori
;, b,; i 1. [Vidi 23).]

Uputa: prema (32) vrijednosti zadanih trostrukih vektorskih produkata.
25
f) (; (b x D] 7 + [;:i (b x 7)17 + (b x k)] k = ; x bo
Uputa: prema (31) trostruke skalarne produkte navedene u uglatim zagradama.
g) Dokai da su vektori ;, b i -; komp1anarni, ako je c;i x b) + x ;) + (-; x = O.
Uputa. Zadanu jednakost pomnoi skalamo s -;; pa uzmi u obzir formule (30)' i (30 a).
32. zadani su vektori:
[l; --107- 27 - 12 k; 2; 2 -; + 4 f - 8 kj.
33: Zadan je tetraedar svojim vrhovima A (l, 1, l), B (O, O, 2), C (0,3, O), D (4, O, OI. Odredi
volumen tetraedra i kut to ga bridovi A B i A C.
[ ! ; cos = -
34. povrinu P trokuta A B C [A (I, - l, O), B (2, l, - l), e (- I, 1,2)].
l - -
Uputa P = -f I A B x A e I.
[3 Vi].
35. Odredi vektor (ort) koji je okomit na vektorima
Za
26
[
7-
s
7-
3k
].
-V3s
B. Vektorske funkcije skalarnog argumenta.
Derivacije vektora po par.ametru. Primjene u kine matici.
Formule
;(tl = ax Ct) -; + all Ct)f + a. Ct) k
bet) = bl> (t) 7 + bil (t)f + b. (t) k
--
d-- -- da db
dt ea b) = dt dt
d --
dt (e . a) = e dt
Cc = skalarna konstanta)
(35)
pri je
d - -d;; d da
dt (a)2 = 2 a dt = ili prema (15) = dt al == 2 a dt
d- -- -- db -- d-;;
-(a x b) = a X - - b x-
dt dt dt
db

dt
d --- -d-;;
-(ea) = e-
dt dt
ako je -; konstantan vektor.
ako je -; vektor konstantne duljine.
U kinematici
-; = x(t)7 + y (t)} + z (t) k
(35)
(3S)'
jednadbu gibanja tj. gibanje u prostoru (ili u ravnini) zadaje se tako da se toj
dodijeli radijvektor -;, dok je t vrijeme, pa je
vektor brzine, dok je (35')
-
vektor akceleracije krajnje vektora r.
Zadaci-
36. Zadana su dva vektora koji su funkcije skalarnog argumenta (parametra) t:
-;; (t) = St 7 -} + t
2
k i bct) = sin t 7 + cos t k.
prema (35):
-+ - -+ -+ -+
a) dt (a + b) = S i + 2 t k + cos i i - sin t k = (S + cos t) i + (2 t - sin t) k.
d -- -+ -+ -+ - -+ - - - -
b) dt (a b) = (S t i - j + tl k) (cos t i =- sin t k) + (sin t i + cos t k) (S i + 2 t k) =
= 5 t cos t - t
2
sin t + S sin t + 2 t cos t = 7 t cos t + (S - t
2
) sin t.
27
d -- d d
c) dt (a a) = prema (IS) = dt al = prema (17) = dt (2S tl + l + = SO t + 4 tl.
d -lo _ _ 4 - _.. - -+ -+ - - ,i
d) dt (a x b) = (S t i - j + tS k) x (cos t i - t k) - (sin t i + cos t k) x (S i + 2 t k) =
i
St
cos t
j
-1
O
k I i
tl - sin t
- sin t S
j k
O cost = Tsint-j{-Stsint-t
2
cost)+
O 2t
37. za -; = -; (t).
prema (3S):
d- -d; d' dr
a) -(r)1 = 2r - = ili prema (IS) = -rl = 2r-
dt dt dt dt
! (;)1 prema prvom i drugom rezultatu!
_ ........ _ -+ -J
, d (- dr) - dir dr dr - dir (dr)1
b) dt r dt = r (fti + dt . dt, = r (ili + dt .
d (- - di; d-; _. dl;
c) - r x - = r x - - - X - = s obznom na (24) = r x_o
dt dt dt
l
dt dt
38. Zadan je vektor;: = ;; cos (o) t + b sin (o) t, gdje su ;; i b konstantni vektori dok je (o) skalama
konstanta.
Dokai:
.....
.... dr -+-
a) r x dt = (o) (a x b)
-
-dr -too ........ -
r X dt = (a cos (o) t + b sin (o) t) x (- a (o) sin (o) t + b (o) cos (o) t) =
= - c; x';;) (o) cos (o) t sin (o) t - (b X ;) (o) sini (o) t + &i x b) (o) COSi (o) t +
'F (o) (-; X b').
-
dS, - ..... - -
dt
l
+ (o) r = s obzirom na zadatak a) = - a (0)1 cos (o) t -, b (0)1 sin (o) t + a (0)1 cos (o) t +

28
39. Dokai da za -; = ;e"'t + be-"'t, gdje su;i bkonstantni vektori, vrijedi jednakost
dir .......... -+ -+ .-
dt
S
- 6)1 r = a 6)2 e'" t + b 6)" e - '" t - a 6)1 e'" t - b 6)s e - '" t = O.
40. Odredi derivaciju po parametru t volumena paralelopipeda kojemu su bridovi vektori
41. Poloaj koja se giblje u prostoru odreden je radijvektorom -; = et r + et sin t T +
t - - -+ -- .....
+ e cos t k. Odredi brzinu v, ubrzanje a i kut !p izmedu v i a u momentu t = O.
-
-+ dr t- t -+ t -
V (t) = dt = e i + e (cos t + sin t) j + e (- sin t + cos t) k, a za t = O
. - -
- dv dir t7 t . . - 7 t
a Ct) = dt = dtl = e J + e (- sm t + cos t + COS t + sm t) J + e (- COS t .- sm t -
- sin t + cos t) k = iT + 2 et cos tT- 2 et sin t k
Prema.(19):
42. za t = O brzinu v, akceleraciju a i c;';;), ako je gibanje odredeno
radijvektorom -; = ln (tl + 1) T + &,(c ta t T + V t' + 1 k.
[cp = 90'].
29
43. Gibanje u ramini zadano je jednadbom -; = 3 i cos t + 4 T t. Odredi trajektoriju,
..... - .... - ---- 7r 7t'
brzinu v i ubrzanje a gibanja, napose v i a za tl = 0, t. = 4" i ta = 2
Iz zadane jednadbe gibanja --; = 3 i cos t + 47 sin t s oblikom radij-
vektora --; = x 7 + y 7 slijedi:
x=3cost 1:3
y=4sint 1:4
x
-=cost
3
y .
-4 = Slnt.
Kvadriranje zbrajanje tih jednadbi daje
Xl y2
9+16=1.
Staza gibanja je elipsa spoluosima 3 i 4.
dr
v = dt = - z Sin t + J cos t;
->-
za tl = O: 'Ul = 4j;
Za ta = ;: va = - 37;
->-
.... dv .... ....
a = - = - 3 i cos t - 4 j sin t
dt
2 Vl7
44. Odredi stazu, brzinu ;, akceleraciju ;, a brzine i akceleracije za moment t.
30
tl = 0, ta = ; t8 =; i to za gibanje koje je zadano
--;= 27coQt + 2isint + 3kt.
s --; = x 7 + y 7 + z k daje stazu gibanja u parametarskom obliku:
x=2cost
y=2sint
z = 3 t
a to je spirala [vidi formulu(lSS) u dijelu
III Repetitorija
->-
.... dr .... -+ ....
v = dt = _-..,;;2 .... i,.;;sIn;;; .;.,.cos;..;;.,,;t_+.:.,...;3;.,.k ....
...
- dv - -
a=-= -2icost-2jsint
dt
- v = JI 4 sini f + 4 cos' t + 9 = Vu }
a = JI 4 cos' t + 4 sini t = 1.
v i a imaju konstantne vrijednosti za sve t.
Za tl = O: = 27 + 3 k;
i
7'c' -+ 1/- -+ -+ -+..... -+ lI--
Za t. = 3": 'lJ1 = - V 3 i + j + 3 k; al = - i - V 3 j
Za t, = ;: .;. = - 2i+ 3 k; .
45. Zadana je jednaCiba gibanja -; = i cos cos (o) t + 1 sin cos (o) t + k sin (o) t, gdje su iX i (o)
skalarne konstante. Odredi trajektoriju, i smjer brzine i akceleracije.
zadane jednadbe gibanja s oblikom radijvektora -; = x 7 + y 7.+ z k
daje jednadbu traene staze:

z = sin (o) t.
l:sporedinl.o li dobivenu jednadbu staze s parametarskom jednadbom kugline plohe [vidi
dio III formulu (95) i sl. 75], vidjet prema navedenoj slici da je trajektorija krunica
polumjera 1 kojoj ravnina zatvara s ravninom X Z zadani konstantni kut !x.
; = - T (o) cos !x sin (o) t -1 (o) sin !x sin (o) t + k (o) cos (o) t
-; = - -; (0)2 cos cos (o) t -1 (0)1 sin !x cos (o) t - k (0)2 sin (o) t
f) = V (0)2 cos' iX sin" (o) t + (0)2 sinI !x sin" (o) t + (0)1 cos' (o) t =
Na isti dobijemo
46. Zadan' je radijvektor -;{a sin t, - a cos t, b t'}. Odredi hodografe brzine i
akceleracije (a i b su ska1arne konstante).
se pod hodografom radijvektora -; =-;(t) razumije krivulja to je
opisuje krajnja tog radijvektora. U navedenom zadatku se trae hodografi za radij-
"ektore brzine -;; i akceleracije ;; gibanja zadanim radijvektorom.
Prema zadatku:
-; = i a sin t ..,..7 a cos t + k b tl.
Odatle:
-
.... dr..... ..... -+
'lJ = dt = iacos t +jasint + 2kb t
pa je hodograf brzine
x=acost
y = asint
z = 2bt
} cilindrilka .p_ [vidi fOnnUIU (''')1
- -+d!' -+ ..........
a= dt =-iasint+jacost+2kb
31
ili
hodo.,.,. oI=Ienocij< (
X2 = a
2
sin
2
t I +
y2 = at cos! t
X= -asint
y=acost
z = 2b
X2 + y2 = a
2
} krunica polumjera a koja je paralelna s
z = 2 b ravninom X Y a udaljena od nje za 2 b.
47. Odredi trajektoriju gibanja odredenog radijvektorom;:: ako taj radij vektor zadovoljava uvjet
gdje je -; konstantan vektor.
;
--=axr
dt
Zadani uvjet pomnoimo skalarno s ;;
a zatim s r:
-+
dr- -too __
- a = (a x r) a
dt
-+
dr -+ - --
dt r = (a x r) r.
Prema (30a) oba su trostruka skalama produkta jednaka nuli, pa. je
. Integriranje daje:
d-;' -; =0
d-;' -;=0 .
r a = const.
(;)1 = const.
Prva jednadba ravninu kojoj je vektor -; normala [vidi dio III formtJ.lu (45)J, dok
druga jednadba kuglinu plohu polumjera r. Navedena ravnina sferu u
krunici, koja je traena trajektoI:ija
c. geometrija u prostoru uz primjenu vektorske metode
Formule
. Pravac
Parametarski oblik:
.32
x = Xl + a t
y = Yl + b t
Z = Zl + ct
(37)
Kanonski oblik:
x - XI Y - YI Z - ZI
-a- = -b- = -c-
Kosinusi smjera pravca
a
cos IX = ---:-iV'=:al==+====;b::::I=+===;:c l
b
cos = -':J-;:==:=====;'
Val+bl+c
l
Vektor smjera pravca (38):
Ravnina
oblik:
Ax+By+Gz+D=O
Kosinusi smjera norniale ravnine
A
cos IX =
B
..
V AI + BI + ea
G
cos y = VAl + Bl + G.
Vektor normale ravnine (46):
;=A7+B7+Gk
Ravnina (46) u normalnom obliku:
Ax+By+Gz+D=O
VAl + BI + Gl
Udaljenost TI (XI' YI' ZI) od ravnine:
. d = A XI + B YI + G ZI + D
, V Al + Bl + Cl
Ravnina kroz Tl (x" Yp ZI):
A (x - xJ + B (y - YI) + e (z - ZI) = O.
Ravnina kroz tri Tl (x" YI' ZI)' Tl (x" YI' Z.) iT. (x" YI'
x - Xl Y - YI Z - ZI
xa - XI YI - YI Z. - ZI . = o.
Xa - XI Y. - Z, - ZI
3 B. Apsen: Rijeleni zadaci iz Vile matematike
(38)
(39)
(39)'
(46)
(47)
(47)'
(47a)
"
(48a)
(SO)
(Sla)
33
Zadaci
G N!ii jednadbu E koja prolazi A (2, 3, O), a okomita je na pravcu
V p -BC[B(l,l, - 1), Sl. 8.
s P (x,y, z) bilo koju traene ravnine E piemo prema (8)
XP = -; = (x - 2)-;+ (Y - 3)} + z k
Kako je ;; J. b, prema (12 b) i (18) imamo
-;1 = (x - 2) . 1 + (y - 3) . l + z . (- 4) = O
ili
x+y-4z-5=0
a to je prema (46) jednadba traene ravnine E.
isti zadatak, ako je A (2, 1,2), a p = A O [A (2, 1,2); O (O, O, O)].
LJ- [2 x + y + 2 z :- 9= O].
Slika' 8. Slika 9.
udaljenost d P (l, 2, 2) od pravca p """ A B [A (2, 2, 3); B (2, - 1, O)]. Sl. 9
CCma(8):
.BA illi;=- 3j+ 3k
Prema (12):
;b - 9 - 6 IS
b - - == prema (18) i (3) = --= - - .
a ffs ViS.
34
Prema slici 9:
dO = b2 _ bl = (1 + 9 + 4) _ 225 Jt::3'"
OI 18 ,fl

d = Y1-.
Sl. Napii jednadbu ravnine E koja prolazi A (Xl' YI' ZI)' B (X"YB' z.) i C (xa'YI' za)
Sl. 10. .
8
Slika 10.
Neka je P (x, y, z) bilo koja traene ravnine E. Znamo da je a x b J.. E, a dakle i na -;
pa prema (30)' bit
Kako je prema slici 10 i (8):
AB s;; = (x. - Xl) -; + (YI - YI) 7 + (Za - ZI) k
AC s b = (Xa - Xl) 7" + (Ya - YI) 7 + (Za - ZI) k
Xi> =- --; = (X - Xl) -; + (y - YI)} + (Z - ZI) k
imamo prema (ll):
X - Xl Y -.YI Z - ZI
x. - Xl Y. - YI . Z2 - ZI = O.
a to je prema (S1a) jednadba traene ravnine E.
-r;;J Zadane su
8 A(1,2,2); B(l, 1,2); C(-I,S,2) D (2, - l, O).
Odredi jednadbu pravca p koji prolazi O (O, O, O) a okomit je na pravcima A B
i CD.
Dodijelimo pravcima A B i C D vtktore ;; i bo
35
Prema (8):
CD !!! h = 3 T - 6} - 2 k
a traenom pravcu p radijvektor -; = x T + y T + z k. Vektor -; koji je okomit na vektorima
-; i h glasi:
-
k j
7=-;xh= 2 - 1 O = 21+ 47-9k.
3 -6 -2
Kako je prema zadatku -; okomit na -; i'h: bit ;" c: pa je prema (23)
Odatle
Slijedi:
Odatle
ili
-
..
l
i
J
rxc=O ili x y z = O.
2 4 -9
7(- 9y - 4z) +7(2 z + 9x) + k(4x - 2y) = o.
2 z
x=-"9
z
=-9
2:
- 9y - 4z = O.
2.1'+ 9x = O
4x"":2y=0
a to je prema (38) traena jednadba pravca p.
@redi udaljenost d P (4, 0,3) od ravnine odredene
36
A(-1,6,3); B(3,-2,-S) C(O,l,O).
Kako se vidi iz sl. 11, spojnice bridove tetraedra kojemu je visina
traena udaljenost d. Volumen V = ! B d, gdje je B ponina baze, odatle je
3V
d=="B .
(a)
Prema slici i (8):
Kako je prema (30)
l
V= -(b x e)p
6
dobijemo s obzirom na (a) i (20),:
1 .... ....-+
,3' "6 [(b x e)p]
d=------
l .......
Tlb x cl
Prema (31) i (27&):
(ix ;)p
Ibx;1
4 - 8 - 8
p
(a)
c'
Slika ll.
(b X ;) P = - S - 3 = - 104 ili po apsolutnoj vrijednosti 104.
S - 6 O
7 7 k
bx-;= 4 -8 -8 =-167+41-12k
l. '- S - 3
I b x e I = Y2S6 + 16 + 144 = V4I6
d = _104 = =
2'V26 -
---
8
Rijeimo isti zadatak na drugi jednostvniji i to tako da odredimo duljinu projekcije
vektora -; (ili CP ili BP) na vektor -;; = b X -; = - 167+ 4 j - 12 k koji je okomit na
ravnini A B G.
...
Prema (12):
d = p = 1;-; 1_ = 1- 80 - 241 = 104 = V26.
"n y'416 V416-
S. Odredi udaljenost O (O, O, O) od ravnine odredene A (l, - l, 2); B (2, O, - l)

.
i G (O, 2, I). '
, ,[v;'J.
r-\ .
f Sj visinu piramide kojoj je vrh S (O, 6, 4) dok je baza A A B G [A (3, S, 3);
L B(- 2, 1, - S); GCI, - 1,4)],
[3].
37
56. Zadana su dva pravca
3a
Pl == A B [A (1, 0, - 1); B (- 1,1, O)]
p2 - G D [G (3, 1, - 1); D (4, S, - 2)].
Dokai da su ti pravci mimosmjerni i odredi udaljenost tih pravaca.
.
Prema (8) dodijelimo zadanim pravcima vektore
AB=h=-27+7+k
Prema (23) zadani pravci nisu paralelni, jer je
.... ....
k i j
bxd= -2 1 l
*0.
1 4 -1
P,
Pokaimo da se ti pravci i ne sijeku, pa
su mimosmjerni. Uvedimovektor GB == -; =:'
= - 4 i + k pa prema (31):
Slika 12.
-2
l
-4
l 1
4 -1 =H*O.

. Prema (30)' vektori b, d i -; nisu komp1anarni pa se pravci Pl i PI ne mogu
Odredimo vektor 7 = b x d koji je okomit na Pl i PI. Projekcija bilo koje spojnice pravaca,
npr. 7, na 7 daje traenu udaljenost d, pa je

-57-7-91
/= y'2S + l + 81 = y'107.
Ima1i smo (b x d) -; = II pa je
d = II y'i07 .
Vi07 107
Proba. Projicirat DA = -; = - 37- 57+ k na l. Prema (12):
d = (h X d);
/
-2
'l 4 -I =11
- 3 - S
11
d=V107 .
57. Zadan je tetraedar svojim vrhovima A(I,2,2); B(-l,O,O); C(l,O,l) i D(-2,3,0).
Odredi a) volwnen; b) povriinu t::" A B D; e) visinu h tetrardra uzedi B C D za bazu; d) naj-
k r u udaljenost izmedu brodova A B iC D.
[
2 l .1- 4 1 ]
a) T; b)T
y70
; c)V46; d)V14
~ okai da se zadni pravci A B [A (7, - 2, 3); B (9, - 2, 4)] i CD [C (5,-1, l); D (S, O, O)]
~ e k u i odredi jednadbu ravnine koju odreduju .. Sl. 13.
- -
k i j
bxd= 2
.. --O
1 =1=0
O -l
Slika 13.
pa prema (23) pravci nisu paralelni.
Prema (31):
2 O l 2 O
(bxd);= O -l O l -l
-2 l -2 -2+2 1+0 -2+1
2 O l
O -1 =0.
O -1
Prema (30)' pravci A B i C D su komp1anarni pa se sijeku.
39
Neka je P (x,y, z) bilo koja ravnine Ito je odreduju pravci A B i G D. Prema (8):
Prema (30),:
Odatle
AP = -; = (x - 7)7+ {JI + 2)7+ (z - 3) k
x-7 y+2 z-3
2
O
O
1
1
-1
E == x - 2y - 2 z - 5 = O
=0
59. odredi jednad!bu ravnine, koja prolazi pravcima A B [A (1, 2, 2); B (2, 1, 1)] i
GD [G(3,0, 3); D (4, -1,2)]. Sl. 14.
Slih 14.
CP = -; = (x - 3)7+ y 7 + (z - 3) k.
Prema (30)' i (31):
x-3 Y z-3
-;C;xd) = 2 -2 =0
l -1 - 1
E "'" x -+- y - 3 = O.
60. odredi udaljenost d P (2, - 3, 4) od ravnine x + 2 y + 2 z - 13 = o. Sl. 15.
Usporedimo li izraze za kosinuae smjera vektora -; = xr + y J + z k(4), pravca x - Xl =
a
= y y1 = Z (39) i normale ravnine A x + By + G z + D = O (47), opazit
da su ti izrazi posve .
X a A
cos IX = ; COS IX = "7F=;;==:=;::==:===:=-
-
cos IX = II itd.
A' + BI + Gl
da je
(39)'
40
vektor kolinearni s pravcem,
x - X, = Y - YI = Z - zI, dok je
a b e
(47)'
vektor normale za ravninu A X + By + e z + D = O.
Za na E == X + 2y + 2 z - 13 = O prema (47), imamo -; = T + 27 + 2 k.
p
:a
I
Slika lS.
Da odredimo bilo koju Q zadane ravnine E uzmimo probodite osi X (x!, O, O) s ravni-
nom. Uvrtenje daje Xl - 13 = O pa je Q (13, O, O), dok je vektor
Projekcija P na -;; daje traenu udaljenost d.
1;;11-11-6+819
d = P = prema (12) = --= = -3 =_3.
TO n Vl + 4 + 4
61. Odredi udaljenost
a) P (2,0, - od ravnine 4x - 4y + 2z + 17 = O
b) Q (2, 2, 3) od ravnine 2 X + 3 ji + 5 z = O.
62. Odredi jednadbu ravnine koja prolazi A (1, O, - 1) i B (- 1,2, 1) a paralelna je
s ravnina El = 3 X + y - 2 z - 6 = O i Es = 4 x - y + 3 z = O.
Dodijelimo li prema (47)' normalama zadanih ravnina vektore
41
bit vektor -; koji je okomit na i tj.
-
-
k i j
-
=:7-17j-7k $.= nl x nl = 3 1 -2
4 -1
3
kolinearan s tih ravnina.
Traena ravnina E odredena je sad zadanim A i B, odnosno vektorom A Jj ==
== b = - 21 + 2j + 2 k i vektorom:;: dok je vektor
-
k i j
;=bx-;= -2 2 2 = 207- 12} + 32k
- 17 -7
okomit na ravnini E (vidi sl. 16).
Slika 16.
Prema (47)' 20, - 12 i 32 su koeficijenti A, B i e traene ravnine. Usmeno li jol u obzir
da ravnina prolazi A (1, O, - 1) dobijemo prema (SO)
20 (x - 1) - 12 (y - O) + 32 Cz + 1) = O
ili
Sx-3y+8z+3=0
ravnine E.
Prpba. Ravnina E prolazi i B (- 1, 2, 1). Uvrltenje daje
- S - 6 + 8 + 3 = O.
063. Odredi kosinuse smjera pravca
/.---
42
2x+ y- Z-S='0l

L kut pravca
SI. 17.
x+1 y z-3.
P==-2-=T=-6-1 ravnine E==10x+2y-llz-3=0.
Slika 17.
Doqijelimo prema (39)' i (47), pravcu -; vektor -; = 2 -; + 3 T + 6 k, a: ravnini E vektor
-; = 10-;+ ii - 11 k.
Prema (19):
cos cp = I -;-; I = I 20 + 6 - 66 I =.! = 0,381
pn V49. Y22S 21 __
<ji = 900 - cp = 22,4.
-
Odredi jednadbu ravnine koja prolazi P (l, - 1, 3) a paralelna je s ravninom
El == 3x + y + z - 7 = O.
Kako je traena ravnina E paralelna sa ravninom El' obje ravnine imaju prema
(47)' vektore normala -; = 3I + T + k a dakle i iste koeficijente jednadbi:
3, 1 i 1.
Traena ravnina prolazi P (1, - 1, 3) pa prema (SO):
3 (x - 1) + (y 1- 1) + 1 (z - 3) = O
ili
E=='3x+y+z-S=0.
66 D 1
x-l y + 1 z - 2 al la .
a l Je pravac P == -2- = -3- = -4- par e n s ravninom
E == :lG - 2y + z - S = O ?
Ako je p II E, vektor normale ravnine E, tj. prema (47)' ;; = -; - 21 + k mora biti
okomit na vektoru -; = 2 -; + 3 T + 4 k, koji smo prema (39)' dodjeliti pravcu p.
Pravac p i ravnina E su medusobni paralelni, jer je prema (12 b):
n p = 1 2 - 2 . 3 + 1 . 4
43
67. Odredi jednadbu ravnine koja prolazi A (1, - 2, 1) a okomita je na radijvektoru
;"",OA.
Kako je -; = 7 - 27 + k, a prema zadatku ;"'" r: obzirom na (47)' i (SO) dobijemo:
ili
E == l (x - 1) - 2(Y + 2) + 1 (z - 1) = O
x - 2y + z - 6 ,.,;, o.
68. Odredi jednadbu ravnine koja prolazi A (2,1, - 1) a okomita je na s
ravnina
El == 2 x + y - z = O i E2 "'" X + 2y + z - 2 = O.
Vektor ;'koji je na vektorima -;;1 i;2 normala zadanih ravnina El i E
2
, tj. na
;;. = 27 + 7 - k i ;. = 7 + 21 + k
paralelan je s s tih ravnin9, pa je
.....
i
2
.....
j
1 - 1
2
Kako je s ravnina okomita na traenu ravninu E, -;.,.;; = vektor normale
ravnine E.
Prema (47), i (SO):
E=:3 (x - 2) - 3 (y - 1) + 3 (z + 1) = O
ili
x-y+z=O.
69. Odredi jednadbu ravnine E koja prolazi A (1, 2, 3) i B (3, 2, 1) a okomita je na
ravnini
44
E
l
""'4x-y+2z-7=0.
Prema slici 18, u kojoj je P (x,y, z) bilo koja traene ravnine E, a s obzirom na
(47)' i (8) dobijemo:
Prema (30)':
AB""'b=2i-2k
Xp"", -; = (x.- 1)7 + (y - 2)} + (z - 3) k.
x-l
-- -
p(nxb)=O paje 4
2
y-2
-1
O
E ""':lC + 6y '+ z - 16 - O.
z-3
2 =0
-2
x-2 y z+S
70. Odredi udaljenost d t k e B (1,2, - 3) od pravca p "'" -2 - = T = . ...:. 6 . SI. 19.
Prema (39)':
Prema (8) uzevi u obzir da pravac p prolazi t k o m A (2, O, - S):
-- ...... ..... - -
B_A"" a = i - 2j - 2 k.
Prema (If):
AB'='a = -;; = 2-6+12 =.!..
. p p V 4 + 9 +36 7
Prema (3):
a = V l + 4 + 4 = 3.
Iz "" B B' A slijedi:
d
= ./9 _ 64 =,'377
r 49 7'
8
Slika 18. Slika 19.
71. Lee li t k e A (J, 2, - 3), B'(3, 1, O) i CC - 3,4, - 9) na istom pravcu?
Prema (8):
I
45
Kako je
-
-
k
.....
-
k i j i j
- -
bxc= 2 -1 3 2 - 1 3
-4 2 -6 -4+2'3 2 - 1 3 -6+3,3
-
-
i j
2 - 1 3 = O
2 -1 3
prema (23) vektori b i -; a dakle i A, B i e lee na istom pravcu.
72. Da li je ravnina
El = X + 2 y - 2 z -' 5 = O i E. = 5 x - 2 Y - z = O
x+3 y z-l
paralelna s pravcem p = -2- = 3 = -4- ?
Znamo da je ravnina paralelna s vektorom -; koji je okomit na vektorima
normala zadanih ravnina;l = -; + 21 - 2 k i ;. = 57- 27 - k, pa je -; = ;1 x ;;:.
- -
je paralelna s pravcem p, jer je vektorski produkt vektQra s = nl x fl.
vektora pravca -; = 27+ 31+ 4 k, ti.
= (57- 27 - k) (2 1- 6 - 8) - (7 + 27- 2 k) (10 - 6 -- 4) =
73. Zadana su dva pravca:
x-2 y-2 z-3
Pl == -1-=-3- =-1-
a) Da li. se ti pravci sijeku?
x-2 y-3 z-4
p. =-1- = -4- = -2-
b) Kako glasi jednadba ravnine E kojaAe tim pravcima? Sl. 20.
Slika 20.
a) Pravcima Pl i P., koji prolaze A (2, 2, 3), odnosno B (2, 3, 4) dodijelimo prema
(39)' vektore
dok je prema (8)
BA =;= -7- k.
plema (31):
3 1 1 3 1
-
--
(Pl x pJa= 1 4 2 1 4 2 =0
O - 1 -1 l 3
Prema (30)' . vektori;;', p: i ;su komp1anarni, pa se pravci Pl i P. sijeku, jer nisu ni paralelni.
b) Prema slici 20:
BP = b = (x -2) -; + (y - 3)} + (z - 4) k,
gdje je P(x,y,z) bilo koja traene ravnine E.
Opet prema (31) pa imamo:
x-2 y-:3
(b x = O - l
1 4
te je
z-4
-1 =0
2
E=2x-y+z-S=0.
74. Zadana su vektora
-eo -eo ..... -tr
d=i-j+k.
a) Odredi vektor koji je paralelan s ravnina odredenih vektorim.a -;; i bo
;i 1..
-; x b = } vekt' k .. k 'u' , , (- -b) odnosno (-c, -d) te odreduJ'u
-+ -+ _ su orl OJI su o OInl naraVIWU a, ,
cxd=n"
ravninu (fit, nl) koja je okomita na tUn ravninama pa je okomita i na pre-
tih ravnina. je da ; = x -;. = (; 'x b) x e; x ti) traeni
. "
vektor, koji je okomit na ravnini (;1'-;.) pa je paralelan s zadanih ravni;'
na (;, b) i C;, ti). Prikai sve to
prema (34):
;= (; x t) x (: x 1) == -;{;bi) ....: d (;tc) ==
4 -8 1 4 -8
.. -eo' .....
1 - 2 - (i - j + k) 2
l
-2
1 -1 1 3 - 4 12
= - 170-;+ 14S j + ss k.
47
b) Iz geometrijskog trostrukog skalarnog produkta kao volumena paralelepipe-
da slijedi:
+ d) (b x C) = -; (b x C) + d (b +
Prikai lijevu i desnu stranu te jednakosti i posebno njihove
vrijednosti.
[2681.
7S. Odredi pra vac ravnine odredene O (O, O, O), A (2, 2, O) i B (O, l, - 2) koji prolaz
48
O a okomit je na pravcu .
x+1 y-I z
q=--=--=_.
3 .2 l
2"
zadana je ravnina odredena radijvektorima
Traenom pravcu
dodijelimo vektor
a pravcu q vektor
x y z
p=-=-=-
a b 1
.... .... 1
q = 3 i + 2j + 2" k.
(a)
Pravac p lei u zadanoj ravnini pa su vektori -;:1' ;. i -; komplanarni, pa prema OO)' imamo
jednadbu
a b l
-; (;.: x ;:;) = 2
2 O =-4a+4b+2=O
ili
Prema (12 b):
O -2
2a-2b-I=0.
-..-.. - -+ 1
Ptf=3a+2b+-=0.
2
Rijeiimo li sustav jednadbi (b) i (c) dobijemo
1
a=-
lO
Uvrtenje u (a) daje
b= -.!
10
(b)
(c)
76. zadana! su tri vrha A (1, 2, - 1), B (3, - 1, 4) i e (2, 6, 2) paralelograma A B e D.
a) Odredi koordinate vrha D.
Kako je prema sl. 21 stranica B e paralelograma, kojoj odgovara vektor
paralelna sa stranicom A D, kojoj odgovara
d = (x - 1) 7 + (y - 2)7+ (z + 1) k,
gdje su x, y i z koordinate vrha D, bit e
x-l="':'l; y-2=:=7 z+1=-2
"pa je
DeO, 9, - 3).
b) "Odredi povriinu S paralelograma.
AB "'" b = 27- 37+ 5 k;
Prema (27a):
s = lb x dl = Y963 == 31,03 kv. jedinica.
A
Slika 21.
e
e) Odredi projekcije povriine S paralelograma na ravninu E"", 2 x - 2y' + z "",5 = O
a zatim na koordinatne ravnine X Y, Y Z i X Z.
Projiciranje povriine paralelograma S = I b x d I = b d sin fP na ravninu E 8vodimo
na projiciranje vektora normale paralelograma, tj. b"x d, na normalu;;;' ravnine E, pa
prema (12) dobijemo:
S = (b x 1>110
B 1
Kako je za ravninu E
4 B. ApBen: R1jelen1 z a a c z Vile matemaUke
49
prema (31) daje:
2 - 3 S
1
S ==- -1
B 3
7 - 2 = - IS
2 - 2 1
ili po apsolutnoj vrjednosti
SB IS.
Na isti projekcije povriine S na' koordinatne ravnine.
vektori za koordinatne ravnine X Y, Y Z i Y Z jesu: k, 7 i 7. pa
2 - 3 S
S =(bx"i/k= -1 7 -2 =11
"'''
o o 1
Proba:
S = Vua + 29
1
+ 1 = V963 == 31,03.
je da u
s = b x d = S", 7 + S"J + S.-;
S"" S" i S. projekcije povrine paralelograma na koordinatne ravnine
YZ, XZ i XY.
77. Odredi kosinus kuta Ito ga zatvaraju pravac

-4 3 -5
. [-
@78. 9dredi vektor b )rojile paralelan -II ravninom E == 2 x - y - z - 4 = O a okomit je na
vektoru -; = 7 +1+ ko
r-l+k]
79. Odredi kosinus kuta Ito ga ravnina 2 x + y - z = O
zamra s osi X.
x+y+2z=O
80. Odredi vektor; duljine 2,koji je paralelan s ravnina El == x + 2 y + z-l = O
iE
I
==x-y+2z+7=0.
vektor;' koji je paralelan s zadanih ravnina, paralelan je i s vektl>-
-+ ..... -+ .
rom p, koji je okomit na vektorima nl i nl zadanih ravnina, tj. na
Kako je p = ;1 x ;;2 = 5 7-7 - 3 k, dok je -; paralelan s ; i ima duljinu 2, dobijemo
- - -
- ...... 5 i<- j - 3 k
a = 2 Po = 2 :1='=:======
,. V25 + 1+9
107-27-6k
V35
Odredi jednadbu pravca P koji prolaii P(l, 2, 3) i zatvara kutove s osi X 300, a s
osi Y 60".
\
Napiimo jednadbu orta Po koji zatvara s koordinatnim osima zadane kutove pa je
paralelan s traenim pravcem p.
VJ
cos IX = cos 30
0
=
2
l
cos [3 = cos 60
0
= -
2
cos Y = Vl - --.!.. = O
4 4 '
pa je
- VJ-;>- -I-;>-
PO=T
'
+T}'
Vektor Po a dakle i pravac P paralelan je s ravninom X Y i lei u ravnini z = 3, jer prolazi
P (1,2, 3)
Prema (38):
ili
x-l y-2 z-3
VJ = -1-=-0-
T
2
x-l y-2 z-3
P = -1- =-0-'
Pravac P moemo prikazati i kao presjek ravnina
x - VJy - 1 + 2 VJ = O I
z=3
I
X-2Z-3=0
Pravac P 2 O probada ravninu E x + 3y - z + 4 = O.
y - z =
a) Odredi probodite P tog pravca i ravnine.
Vektor; koji je okomit na vektorima normala onih ravnina kojima je pravac p odreden,
tj. na ;;: = 7 - 2 k i n: = 7 - 2 k, paralelan je s pravcem p:
p lip =;;: x ;2 = 27+ 2} + k.
Uvrtenje z = O u jednadbe ravnina koje pravac p daje x = 3 i y = O, pa je
prema (38):
x - 3 y z

Prelazimo na parametarski oblik jednadbe p prema (37):
x- 3 y z
-2-=T=T= t.
Odatle:
x=2t+3; y =2t z=t
Sl
Uvritenja u E == x + 3 Y - z + 4 = O daje t = - Ipa je probodite
P(l, - 2, - 1).
b) Odredi pravac q koji prelazi proboditem P(1, - 2, - 1), lei u ravnini E, a oltomit je
na pravcu p.
Traeni pravac q lei u ravnini E, pa je okomit na ;; = T + 37- k te ravnine, a okomit
je i na pravcu p, odnosno vektoru -;.
Dodijelivi pravcu qvektor q = q",7 + -;"7+ k dobijemo prema (12b):
Odade slijedi
pa je
dok je
ili
q;;=q +3q -1=0 I
'" 11
qp = 2 q", + 2 qll + 1 = O
5
q=--
'" 4
. 3
q
11 4
x-l y+2 z+l
q == -5-= -3-=-1-
-4" 4"
x-I y+2 z+l
-=s - -3- = -4-
83. Odredi jednadbu pravca p koji prolazi P(3, 2,1), a okomit je na ravnini 2 x - y +
+ 2 z + 2 = O, a takoder probodilte Q tog pravca p sa zadanom ravninom.
Q
(
!! 26 _ 2)]
9' 9' 9
84. Odredi jednadbu ravnine E koja je paralelna s ravninom 2 x - y + 2 z + 4 = O, ako su
obje ravnine traena i zadana jednako udaljene od P (3, 2, - l).
52
Kako je traena ravnina E paralelna sa zadanom, obje ravnine imaju vektore
njihovih normala
;;=27-7+2k
pa. prema (47)' jednadba traene ravnine glasi
2x-y+2z+D=0
(a)
D =? Da odredimo uvaljenost d P(3, 2, - l) od zadane, a dakle i od traene ravnine,
odredimo neku Q zadane. ravnine. za x = O i z = O dobijemo y = 4 pa je Q (O, 4, O),
a vektor .QP == -; glasi prema (8):
Prema (12)
d=p 6+2-2 =2
. " n V4+1-+4
Prema (47 a) napiemo jednadbu (a) traene ravnine u normalnom obliku
2x-
y
+2z+D=0
-V4+1+4
a prema (48 a) odredimo udaljenost d = 2 te ravnine od P(3, 2, - 1):
2
=2'3-2-2+D
---_--0-
3
--'---
a odatle je D = - 8 pa je
E=;2x-y+2z-8=0
85. Zadane su
A (- 2, O, - 3), B (1, - 2, 1), (
13 26). ( 16 13 )
e - 2, - 5' 5 l DS' - 5' o .
a) Napii jednadbu ravnine E koja prolazi pravcem A B a paralelna je s pravcem eD.
Kako je
AB=;b=37-fJ+4k
-- - 26- 26-
eD=;d=si-sk
XP = P = (x + 2) i + y T + (z + 3) k,
gdje je P (x, y, z) bilo k?ja ravnine E, dobijemo prema (30)':
ili
x+2
y
z+3
3 -2
4
= O.
26
O
26
5 5
Odatle
E=;2 x + 7 y + 2 z + 10 = O.
b) Odredi udaljenost pravaca A B i eD.
Tu udaljenost d odredimo tako da duljinu projekcije spojnice bilo koje
ravnine E i na pravcu e D, npr. spojnice A e, u smjeru vektora -;; normale
ravnine E.
Kako je
a
-- - 13 - 41-
Ae=c=--j+-k
55
53
dobijemo prema (12):
_ 91 + 82
d=c cn 5 5 9
fl = -n- = V 4 + 49 + 4 = - 5 V 57 .
d=_9_
5V:57
86. Odredi udaljenost d zadanih pravaca
x+3 y-6 z-3
a) Pl == -4- = -=3 = -2-
x-4 y+l z+7
PI == -8- = -=-3 = -3-'
Pravac Pl prolazi A (- 3,6,3) a Pa B (4, - 1, - 7).
Vektor AH = b = 7 i - 7} - 10 k projicirajmo na normalu -; ravnine to je
zadani pravci, odnosno vektori
- - - -
Pa = 8 i - 3 j + 3 k
Prema (12):
..........
bn
d= b = - = 13.
R n _
b) Pl == X 9 = y 3
2
= ;
x y+7 z-2
PI == --=-2 = -9- = --2-
[7].
87. -Izvedi uvjet da se sijeku zadani pravci
54
Uz da su zadani pravci mimosmjerni odredimo na prikazan u zadacima
85 i 86 udaljenost d tih pravaca. Sl. 22.
pt =aJ+btl+ CIk
pa = a.i + bl} + Cs k
BA == q = (Xl - x.)1 + (YI - Y2)} + (ZI - z.)1
n = Pl X Pa'.
d dobijemo tako da q projiciramo na ;.
Prema (12)
ili prema (31) i (27a):
Xl - XI YI - Y. ZI - ZI
al bl Cl
d=
a. b. c.
-
j k
al bl Cl
a. b. c.
To je formula za udaljenost mimosmjernih pravaca Pl i PI'
Siika 22.
Ako se pravci sijeku, ta je udaljenost d = O pa je
=0
traeni uvjet da se pravci P, i P2 sijeku.
188. Odredi jednadbu ravnine koja prolazi krajnjim radijvektora
s P (x,y, z) bilo koju traene ravnine E i uzevi u obzir da su krajnje
zadanih radijvektora A (3, - 1, 1), B (l, 2, - 1) i e (1, l, l) dobijemo
Prema (30)':
x-3
E= -,2
-2
y + 1
3
2
Z - l
- 2 =0
O
55
odatle je
E=. 2 x + 2 y + II - S = O.
89. Odredi kut zadanih ravnina
El =. 4 x - S Y + 3 II - l = O Ea =. X - 4 y - II + 9 = O.
Kut dviju ravnina je kut vektora njihovih normala:
Prema (19):
cos (ji = 4 + 20 - 3 = 21 = 0,7
VSO VIS 30
90. Dokai da su zadane ravnine okomite
El =. 3 x - y + 2 II + IS = O E."",Sx,+9y-311-1=0

91. M (S, 16, 12) prolaze dvije ravnine: jedna od njih sadri os X, a druga os Y. Izra-
kosinus kuta tih ravnina. Sl. 23.
s6
co
x

Slika 23. Slika 24.
Ravnina El koja sadrti os X okomita je na ravnini Y Z, pa njena jednadba glasi JI = by,
dok ravnina El koja sadri os Y, pa je okomita na ravnini X Z, ima jednadbu JI = ax.
Obje prolaze M, pa je
Slijedi:
Odatle je
12.= 16b
3
b =--
'4
El "'" 3 Y - 4 JI = O
12 = Sa.
12
a=-
S
El =. 12 x - S II = O.
Vektori normala tih ravnina glase:
;.= 127 - Sk.
Prema (19):
20 4
cos cp = -- = -- = -.
rit '" S 13 13
92. Zadan je vrh A (2, - S, 3) trokuta A B C i vektori njegovih strana
Odredi vrhove B i C i vektor -; strane A C.
Prema zadatku i slici 24:
AB = (x - 2)7+ (y + 5)7 + (z - 3) k == 47 +7+ 2 k
gdje su x, y i z koordinate B.
Odatle
Na isti dobijemo
Proba:
x-2=4
y+S=1
z-3=2
B(6 - 4,5).
C(9, - 6,10)
93. Odredi kosinus kuta zadlmih pravaca
_{ 3x-4y-2z=0
PI =
2x+ y-2z=0
_{4X+Y -6Z-2=O
PI = -
Y - 3z + 2 = O.
Pravci su zadani kao zadanih ravnina. Odredimo PI i P2.
Za pravac PI vektori normala zadanih ravnina jesu
;;1= 37-41-2k
-2k
PI= x;' = 107+ 21 + II k.
Na isti dobijemo za pravac PI
Prema (19):
;;P. 98
coscp=--=-
PI PI 195
57
94. Odredi jednadbu ravnine koja prolazi ishoditem koordinatnog sustava a okomita je na
ravninama
E
t
==2x-y+5z+3=0 El == X + 3 y - z - 7 = O.
Traena ravnina E okomita je na s zadanih ravnina El i Es pa je -; vektor normale
traene ravnine E.
Prema (47)':
;;1=27-7+ Sk
;;.= 7+37-k
-; = ;: x ;;. = - 147+ 7 j + 7 k.
Kako traena ravnina E prolazi ishoditem, neposredno dobijemo
E == - 14 x + 7 y + 7 z = O -
ili
2x-y-z=0.
"95. Je li poloiti ravninu A (1, - 1,1), B (0,2,4), C(l, 3, 3) i D (4, O, - 3)?
Ravninu moemo poloiti kroz 4 ako su te odnosno vektori
komplanarni.
Prema (30),:
- --
Xii $E b = -7+ 31 + 3 k
Xc == -; = 4j + 2 k
AD$d=37+T-4k
- l 3
(b x e) d = O
3
4 2 = 18 + 18 - 36 = O
3 1 - 4
'vektori su komplanarni pa moemo odrediti jednadbu ravnine koja prolazi zadanim
Vektor normale traene ravnine E glasi:
;; = b X -; = - 67+ 27- 4k.
Ravnina E prolazi A (1, - 1. 1) pa prema (SO) i (47)'
E == - 6 (x - 1) + 2 (y + 1) - 4 (z - 1) = O
ili
'96. ravnina
poloi
3 x - y + 2 z - 6 = O.
E
1
==4x-y+3z-l=0
EJ == x + 5y - z + 2 = O
a) Ravninu El koja prolazi O (O, o. O).
Za zadane ravnine El i El vektori normala glase
pa je vektor s tih ravnina
.-; =;;;. x ;. = - 2i+7 + 3 k.
Vektorom Ti O ravnina El jo nije odrede pa moramo na s odre-
diti jednu bilo koju A.
Uvrtenje z = O u jednadbe ravnina El i El daje
4x- y-I=O
x+5y+2=0
a odatle je x = i y = - ; pa je A ( , - ; , O) s (prl?bodite"
s ravninom XY).
Traena ravnina El odredena je sada vektorima
-- - 1- 3-
O A = a = - i - - j,
7 7
gdje je P (x, y, z) bilo koja ravnine Ea.
Prema (30)':
x Y
z
1 3
7" -7"
- 2 l
O =0
3
E.e9x+3y+5z=0.
b) Ravninu E, koja prolazi T (l, l, l).
Na isti dobijemo
.EI == 23 x - 32y + 26 z - 17 = O.
e) Ravninu E5 koja je paralelna s osi Y.
Traena ravnina E3 okomita je na ravnini X Z pa sadri vektor J. dok je
Prema (30)':
- - ( 1)- ( 3)- ....
A P = Pl = X - 7. i + y + 7 j + z k.
l
_ -:_
(Pl x J) S = O.
-2
El == 21 x + 14 z - 3 = O.
lt
O =0
3
d) E. koja je okomita na ravnini 2 x - y + 5 lt - 3 = O.
Traena ravnina E. odredena je opet vek.torima AZ> = pt i s, a takoder vektorom nor-
male -;; = 27 -.7+ 3 k ravnine na koju je okomita:
l
x--
7
2
-2
3
y+7"
- l
l
Eee 7 x + 14 y + 5 = O.
lt
5 = O
3
59
60
Pravac kroz dvije t k e
Kut dvaju pravaca
Uvjet okomitosti dvaju pravaca
Ravnina kroz jednu t k u
Uvjet paraleinosti dviju ravnina
Pravac i ravnina.
Uvjet paraleinosti
Uvjet okomitosti
Kuglina ploha ili sfera
II. PLOH E
Formule
Y -YI
Y. -YI
a A + b B + e e = o.
x, + Y' + z, - T' = O
(x - m)' + (y - n)2 + Cz - q)O = TO
x' yO z'
-+-+-=1
a" . bO eO
(41)
(42a)
(43)
(50)
(55)
(57)
(58)
(60)
(61)
(63)
Hiperboloidi
dvokrilni
x' y' z,
-----=1
a' b' c'
jednokrilni
u pararnetarskom obliku kao ploha
tu + 1
x=a
t
+
u
;
t-u
Y
- b .
- -'t + u'
:::=c
t u-l
t+u
Paraboloidi

hiperbolni
stoac
pravocrtne izvodnice
I susta,v
II sustav
(
X, z (, y)
-(;'c=u 1'7J
- = J... (I -
a c u b
x' y2
-- - = 2z
a
2
-b"
u pararnetarskom obliku kao ploha
x=a(t+u); y=;=b(t-u); z = 2 t u
pravocrtne izvodnice

I sustav
x, y z
a-7J=T
II sustav

- L = 2u
a b
(64)
(65)
(68)
(66)
(67)
(69)
(70)
(73)
(71)
I
(72)
(70)
61
Tangentna ravnina na plohu u T, (x" Yl' Z,) plohe
F(x,y,z) = O: (x - Xl) + (y -Yl) + (::t (z - Z,) = O (76)
z = f (x, y): ( :: ) l (X - X,) + l (y - y,) = z - Zl (75)
elipsoida:
hiperboloida :
dvokrilnog
jednokrilnog
paraboloida :

hiperbolnog
X Xl + Y Y, + Z Zl = I
a
2
b
2
c
XX, yy,
----a:;- + -[;2 = z + Zl
XX, YY,
ao - ---rF = z + zi'
Normala na plohu u T, (x" y" z,) plohe
F(x,y, z) = O:
X - x, Y - Yl
= (::t
z = f(x,y):
X - Xl Y -Yt
Pl
q,
elipsoida:
x - X, Y -y, z - z,

Yl
Zl
aZ
bO CO
z - Zl
- l
A. Plohe drugog reda izraene kanonskim jednadbama
(Elipsoid. Hiperboloidi. Paraboloidi. stoac.)
Zadaci
97. Odredi omjer osiju dvaju paralelnih presjeka elipsoida
x Y' z
25+9+"4=1
62
i to s ravninom X Z i s ravninom koja je od nje udaljena za 2.
Y = O i y = 2 u jednadbu elipsoida daje presjek
s ravninom X Z
(76),
(76)1T
(76)III
(76)IV
(78)
(77a)
(78),
a to je elipsa spoluosima
a=S c=2,
i s ravninom y = 2
XI Zi
125+20= l,
T 9"
opet je elipsa spoluosima
.a'=sVs
3
a:a'=c:c
c' = 2 Vs
3
=3:VS:
98. Odredi projekciju na ravninu XY elipsoida
ic
l
yi Zi
-+-+-=1 i ravnine x+4z-4=O,
16 4 l
a takoder sredite te krivUlje.
Iz jednadbe ravnine slijedi:
4-x
18'=-4-'
a uvrtenje te vrijednosti za z u jednadbu elipsoida daje nakon
. Xl- 4 x + 2y = O
ili
(x - 2)1 + 2 y2 = 4 I : 4
Projekcija krivulje je elipsa spoluosima
a = 2 b = vl i sreditem S (2, O).
99. U A ( - 2, l, - povuci normalu na elipsoid
Prema (78)' dobijemo
ili
traena jednadba normale.
x+2
l
y-1
l
4
y-l
-1
l
18+
2
l
-2
T
l
18+
2
2
61
100. Odredi tangentne ravnine elipsoida
I I I
1
21 6 4
koje su paralelne s ravninom
2 x + 2y - 3 z = O.
Prema (76)' jednadba jedne od traenih tangentnih ravnina glasi
E =- X Xl + Y YI + Z ZI = 1
21 6 4 .
(a)
Treba odrediti koordinate diraliita Dl (Xl' YI' ZI)' Iz paralelnosti. traene i zadane ravnine
slijedi prema (SS)
ili
Traena ravnina E prolazi diraliitem Di., dakle
Iz (b) slijedi:
I
Xl + -2 + ZI = 1
21 6 4 .
7
Xl = - TZl
Uvritenje tih vrijednosti za Xl i YI U Cc) daje nakon uredenja
Zi = 1
pa je
z. = - 1
i prema Cd) dobijemo
Odatle iz (a) slijede traene jednadbe tangentnih
El == 2 X + 2y - 3 Z 12 = O.
101. Odredi tangentne ravnine elipsoida
x' + 2y' + Zi = 1
x-c-y+2z=0.
[x-Y-i-2Z =0].
102. Odredi tangentnu ravninu na troosni e1ipsoid
XI YI Zi
"4+9"+36=1
koja MSjeca jednake odreske na koordinatnim osima.
64
Cb)
(c)
Cd)
Prema (76)' jednadba traene ravnine glasi
E = x Xl + Y YI + Z ZI = 1
4 9 36
(a)
gdje su X1> YI i ZI koordinate traenog diralita D. U drugu 0IkU jednadba iste ravnine E
napisana u segmentnom obliku (49) glasi

m m m
ili
E=x+y+z-m=O
gdje je m duljina odrezaka na koordinatnim osima.
da oba izraza za E istu ravninu imamo prema (SS)
a odade je
Uvrtenje u jednadbu elipsoida daje
pa je
81
Yi = 49
9
Yl= T
36
ZI = T
Iz (a) slijede obje traene jednadbe tangentnih ravnina
E". = X + Z T 7 = O.
103. Odredi probodite pravca i plohe:
a) elipsoida
i pravca
x-4 y+6 z+2
-2- = --=--3 = --=-2
Prelazimo na parametarski oblik jednadbe pravca:
Odade dobijemo:
x = 2(t + 2); y = - 3(t + 2) z = - 2(t + l).
5 B. Apsen: Rijeeni zadaci iz Viile matematike
(a)
65
Uvritenje u jednadbu elipsoida daje nakon uredenja
t
l
+3t+2=0
paje
tl = - 1
Iz (a) slijede sad probodiita
P, (2, - 3, O)
tl = - 2.
Pa (O, O, 2).
b) dvokrilnog hiperboloida
i pravca
Xl yI Z2
----+-=1
4 l 9
z-6
x-3=y-l=--.
3
Prijelaz na parametarsku jednadbu pravca i uvrtenje u jednadbu hiperboloida daje
jednadbu
pa je
Pravac dira plohu.
c) jednokrilnog hiperboloida
pravca
Pl (4, 2, 9).
x-4 y+3 z-l
-4-=-0-=-1-
na isti .ne dobijemo jednadbu u t, identitetu l = l koja kazuje
da zadani pravac lei potpuno na plohi hiperboloida.
104. Odredi jednadbu ravnine ltoja tangira dvokrilni hiperboloid
66
u Dl (- 6, 2, 6).
Xl yI Zi
-+---=-1
914
Prema (76)1l dobijemo neposredno
- 6x 2y 6z
-9-+T-T=-1
a odatle je
E == 4 x - 12y + 9 z - 6 = o.
105. Na jednokrilni hiperboloid
poloi tangentne ravnine koje prolaze pravcima
x Y + 9 z
a) -=--=-
3 3 l
Ad a) Izvrimo li prijelaz na parametarski oblik jednadbe zadanog pravca, dobijemo t, = 4
i t2 = 2 nakon u\<ftenja u jednadbu hiperboloida, i dva probodita Pl (12, 3,4) i
P
2
(6, - 3,2) pravca i hiperboloida, a dakle zadanim pravcem prolaze dvije tan-
gentne ravnine El i Ea (Vidi zadatak 103).
Prema (76l
11
El == X Xl '-I- .:Y12 _ z ZI = l
36 '9 4
(a)
Traena ravnina El prolazi proboditem Pl (12, 3,4) i A (O, - 9, O) kojom
prolazi zadani pravac. Uvrtenje koordinata tih tataka u (a) daje:
Yi = - 1.
Iz tih jednadbi slijedi:
dok uvrtenje Xl = 3 ZI + 4 i YI = - l u (a) daje
i
a prema (b):
zl=T
Xl = 6, pa je Dl (6, - l, i-)
El ;:; 3 X - 2y - 3 z - 18 = O.
Na isti uzevi mjesto Pl probodite Pa (6, - 3,2) dobijemo
El == X - 3z = O.
(b)
ad b) Odredivii na navedeni probodite pravca i hiperboloida dobijemo dvostruku
Pl (6, - 3,2), pa zadani pravac tangira hiperboloid u PM' Postoji dakle samo
jedna tangentna ravnina koja prolazi tim pravcem, a dira hiperboloid u
PM (6, - 3,2). Prema (a) dobijemo
E == X - 2y - 3 z - 6 = O.
106. Pravcem p ;:; y = O; z = l poloi tangentne ravnine na dvokrilni hiperboloid
_xl_yl+zl=l
9 4 16 .
67
Iz slike 2S vidimo da su traene tangentne ravnine okomite na ravnini Y Z pa njihove jed-
nadbe imaju oblik
By+Cz+l=O.
U tom jednadba tangcntne ravnine prima oblik

x
Slika 25.
prema (76)11. Pravac,a dakle i tangentne ravnine prolaze A (O, O, l). Uvrtenje
daje
;6 = l pa je .11'1 = 16.
Uvrtenje .11'1 = 16 u jednadbu hiperboloida daje uz x = O
Dobijemo:
pa je
yi .1
4" = 15 pa je Y1 = 2 r 15.
=r 2 V15 y + 16 z = l
4 16
El"" - rEy + 2.11' -2 = O
El == viS y + 2 z - 2 = O.
107. Odredi tangentnu ravninu paraboloida
Xl y'
6"+2"=2.11'
koja je paralelna s ravninom
x -y - 2.11' = O;
Prema (76)1V traena ravnina ima jednadbu
E == x Xl + Y Yl = Z + z
6' 2 l'
(a)
Treba odrediti diralite D (Xl' Yl' .11'1)'
68
Prema (SS):
Xl .YI
6 "2 -1
-1-=-1=-2
pa je
Xl = 3j
.YI = - 1,
a uvritenje tih vrijednosti u jednadbu paraboloida daje ZI = 1. Dakle je D (3, - 1, l).
Iz (a) dobijemo
E ilE X - )I - 2 II - 2 = o.
108. Zadan je hiperbolni paraboloid
i jedna od njegovih tangentnih: ravnina
10x - 2)1 - z - 21 = O.
Odredi jednadbe pravaca u kojim se oni sijeku.
Zadatak se svodi na jednadbi dviju pravocrtnih izvodnica paraboloida koje
pripadaju diralitu zadane tangentne ravnine, jer znamo da je hiperbolni paraboloid prav-
ploha kao i jednokrilni hiperboloid.
Da odredimo diralite D napiemo prema (76/ jednadbu tangentne ravnine u obliku
2 x Xl - )I )11 = z + z,
2
pa prema (SS) imamo:
Odade Xl = S, )Il = 4, a uvritenje tih vrijednosti u jednadbu paraboloida daje ZI = 21
D (S, 4, 21).
Da odredimo prema (71) i (72) traene jednadbe izvodnica prema (73) vriJed-
nosti parametara t i u paraboloida. Uzevi u obzir. da je u naem a = dok je
b = vi dobijemo
1
S = Vl (t + u) .}
4 = Vl (t -u)
pa je
3
u = Vl'
Proba: II = 2 tu = 21.
Uvritenje vrijednosti za t i u u (71) i (72) daje traene jednadbe izvodnica Pl i PI kao pre-
sjeci dviju parova ravnina:
{
2:lC + )I - 14 = O
Pl :!!
14 x - 7 )I 2 II = O
Prikaimo jednadbu Pl u kanonskom obliku.
{
2X-)l-6=0
P. ==
6x+3)1-2z=O.
Iz 1. jednadbe slijedi:
x-7
Y=--
l
-2
x = - + 7.
Uvrtenje te vrijednosti za x u 2. jednadbu daje
z - 49

pa je
ili
Na isti dobijemo:
x - 7 Y z - 49
--1- = T = --=7
-2
x - 7 Y z - 49
P =--=-=---.
l l - 2 14
109. Odredi pravce koji prolaze (6, 2, 8) a lee na plohi
x
2
y' z
-+---=1
9 4 16 .
da je jednokrilni hiperboloid povrina, zadatak se svodi na
pravocrtnih izvodnica u zadanoj hiperboloida. Na prikazan u zadatku 108 pri-
mijeni formule (68), (66) i (67).
[
X-6 _ y-2 _ z-8. x-6 _ y-2 _ Z-8]
-3- - -0- - -4-' -9- - -8- - 20 .
110. Zadan je stoac z = 2 x
2
+ 4 y2. Odredi onu izvodnicu s stoca koja je paralelna s
ravninom 12 x + 14 y + 11 z - 2S = O i onu tangentnu ravninu koja prolazi tom izvod-
nicom.
70
Napisavi jednadbu stoca u obliku
x' y2 Z2
-+--- =0
2 l 4
vidimo da je zadna ploha stoac s vrhom u O (O, O, O) kojemu je presjek s ravninom
z = 2 elipsa
x' y'
-+-= l
2 1
s poluosima a = V2" i b = 1 [vidi formulu (70)' i sl. 26]. da svaka tangentna rav-
nina zadanog stoca prolazi kroz ishodite-D i dira plohu po jednoj od izvodnica, biti
prema (SS)
E"", 12 x + 14y + 11 z = O (a)
jednadba traene tangentne raynine.
Kako je u jednom od diralita Tl (xl' Zi) tangentne ravnine
(
OF) =
oz l 2 l
dobijemo prema (76) jednadbu tangentne ravnine E u drugom obliku:
1
E == Xl (X - Xl) + 2 YI (Y - YI) - "2 ZI (z - ZI) = O.
Iz (a) i (b) slijedi:
pa je
z
Slika 26.
Jednadbu izvodnice s dobijemo kao pravac kroz O (0,0, O)
B. Sfera (kuglina ploha)
Zadaci
(b)
TJ prema (41):
111. Napii jednadbu sfere opisane oko kojemu su vrhovi O (O, 0, O), A (2, 0, O),
B (O, 5, O) i e (O, 0, 3).
Prema (61) jednadba sfere sa sreditem u S (m, n, q) glasi
(x m)2 +(Y - n)1 + (;: - q)1 = rl.
Uvrtenje. koordinata vrhova tetraedra. daje jednadbe za nepoznanica
m, n, q, i r:
ml + nl + ql = 'rl
(2 - m)1 + nl + ql = rl
ml + (S - n)1 + qI ;,. rl
ml + nl + (3 - q)1 = rl.
71
Iz prve jednadbe slijedi:
nl + ql = rl - ml; ml + ql = r. - nl
a uvritenje tih jednakosti u ostale tri jednadbe daje:
(2 - m)1 - ml = O
(S - n)1 - nl == O
(3 - q)1 - ql = O.
Odatle dobijemo:
m = 1;
S
n=-
2
a uvrltenje tih vrijednosti u 1. jednadbu daje
38
r' =-
4
3.
q=-
2
(
S)2 ( 3)2 38
(x - 1)1 + y - 2" + z - 2" ="4 .
112. Napili jednadbu sfere koja prolazi A (O, - 3, 1) a ravpinu X Y u kru-
.... { Xl +yl = 16
rucI .11'=0
Sredilte sfere lei na osi Z, jer na toj osi lei sredilte krunice SI (O, O, O) pa prema
(61) jednadba sfere glasi
Xl + yi + (z - q)1 = rl
q=? r=?
Uvritenje z = O u ea) daje drugi.oblik krunice
XI+yl+qI=rI
pa iz usporedbe tog oblika sa zadanim slijedi:
16 + ql = rl.
Sfera prolazi A (O, - 3, 1) pa prema (a)
9 + (1 - q)1 = rl.
Iz (b) i (e) slijedi
16 + qI = 9 + 1 - 2q + ql
pa je q = - 3, dok je rl = 2S. Prema (a):
Xl + yi + + 3)1 = 2S.
(a>
(b)
(e)
113. U prc>bodiltima pravca
x-l y z-l

i sfere
(x - 2)1 + (y + 1)1 + (Jr - 3)1 = 6
poloi tangentne ravnine na sferu.
Prelazimo na parametarski oblik jednadbe zadanog pravca
x-l y Jr-l

72
Odatle:
x=t+l
y = - t
z=2t+1.
Uvrtenje u jednadbu sfere daje:
(t - 1)1 + (- t + 1)2 + (2 t - 2)1 = 6
ili
6 tl - 12 t = O pa je tl = O ta = 2.
Uvritenje tl = O i ta = 2 u (a) daje oba probodita
Pl (1, O, 1) PI (3, - 2, S).
prema (76):
iJF
- = 2(x - 2)
iJx '
dok je u Pl:
(F,)l = - 2;
(F,), = 2;
iJF
iJy = 2(y + 1);
(F,,)l = 2
(F,,)I = - 2
iJF
- = 2(z - 3)
iJz
(F,)l = - 4
(F,). = 4.
(a)
(b)
(c)
Uvrstivi (b) i (c) u (76) i uredivi dobijemo traene jednadbe tangentnih ravnina, koje su.
paralelne:
I x-y+2z- 3=0
II x - y + 2 z-IS = O.
114. Na sferu
(x + 5)2 + (y - 8)1 + (z + 1)2 = 16
poloi tangentne ravnine koje prolaze kroz os X.
z
x
Slika 26 a.
Kako se vidi iz slike 26 a jednadbe traenih ravnina imaju oblik
By + Cz = O,
odnosno
(a)'
73
Da odredimo da je udaljenost ravnina od sredita S (- S, 8, - l) sfere jednaka
polumjeru 4 te sfere, pa (48 a) imamo stavivii = u
U 8,...., l
4= .
v' Ul + 1
Odatle dobijemo
u = (B) = _
I e a 12'
Uvrtenje u (a) daje traene jednadbe tangentnih ravnina:
I 3y+ 4z=0
II S y - 12 z = O.
lIS. Na sferu
(x - 4)1 + yi + (z - 2)2 = 225
poloi tangentne ravnine koje su paralelne s ravilinom
10 x - II y - 2 z + 3 = O.
Znamo prema (55) da su koeficijenti od x, y i z paralelnih ravnina proporcionalni ili jednaki,
pa jednadbe traenih tangentnih ravnina glasiti:
10 x - II y - 2 z + D = O.
Kako je svaka tangentna ravnina na sferu udaljena od sredita sfere za njen polumjer,
odredimo D prema (48a) uzevii u obzir da je u naem d = T = 15 i S (4, O, 2):
ili
10 . 4 - II . O - 2 . 2 + D
15 = .
v' 100 + 121 + 4
IS
= 36 + D
15 .
Odatle je Dl = 189 i Da = - 261. Dobijemo:
I 10x-lly-2z+l89=0
II 10 x - II y - 2 z - 261 = O.
116. Napii jednadbu sfere koja tangira pravac
74
x-l y+4 z-6
Pl EO -3- = -6-- = -4-
u A (l, - 4, 6) i pravac
P.
EO X - 4 =y + 3 =
2 1 - 6
u B (4, - 3,2). Sl. 27.
Sredite S (m, n, q) sfere odredimo kao sjecite ravniD.a El i El koje prolaze A i B a
okomite su na pravcima Pl i PI i ravnine E, koja prolazi sredinom e tetive A B okomito na
tu tetivu.
Prema (50a)
El == Al (x - 1) + Bl (Y + 4) + (z - 6) = O
(a)
a prema (58):
3 6
odatle
3
Al =--
4
3
B
l
=-
. 2
pa je prema (a):
El "'" 3 x + 6y + 4 z - 3 = o.
Na isti dobijemo:
Ez==2x+y-6z+7=0.
'Slika 27.
Koordinate' e:
1 + 4 5
x = ---:z = 2;
- 4 - 3 7
y = 2 = -"2;
6+2
z=-- =4
2
pa je
Prenia (41)
" x-'I y+4 11-'-6

Na isti kao za El i El dobijemo
E. "'" 3 x + y - 4 z + 12' = O.
Rijeiimo li sustav Ito ga jednadbe dobivene za El' E. i .E., . dobijemo sredite
S (- 5, 3, O) sfere. . .
Polumjer sfere
A S T =V36 + 49 + 36 = 11.
Prema (61):
(x + 5)'-+ (y - 3)1 + "I =_121.
75
117. Odredi koordinate srediita i polumjer sfere
36x
3
+ 36y s + 36z
3
- 36x + 24y - 72z - 95 = O
118. Napiii jednadbu sfere kojoj je sredite u
a) S(1,4, - 7) i koja tangira ravninu 6x + 6y - 7 z + 42 = O
b) S (6, - 8, 3) i koja tangira os Z.
[a) (x - 1)1 + (y - 4)1 + (z + 7)1 = 121;
b) (x - 6)1 + (y + 8)1 + (z - 3)1 = 100].
119. Dokai da su sfere
xl+r+zl=ax
x
3
+yl+zl=by
ortogonalne, tj. da se sijeku pod pravim kutom.
Prema (78) koeficijente smjera normala zadanih sfera:
oF oF oF
al = - = 2 x - Q; bl = - = 2y; Cl = - = 2:r
ox oy OZ
a. = 2 X; bl = 2y - b; C. = 2z.
(a)
Kako je kut dviju ploha kut njihovih normala primijenimo uvjet (43) okomitosti dvaju pravaca.
u naem normala:
Dobijemo:
(2 X - a) 2 x + 2y (2y - b) + 2 z 2 z = 4 (x + yi + zi) - 2 (a x + by) = prema (a) =
='2(ax + by) - 2(ax + by) =
Zadane su sfere ortogonalne.
120. Na plohi
76
X3 + yi + Z3 - 6y + 4.8' - 12 = O
odredi u kojim su tangentne ravnine paralelne s koordinatnim ravninama.
Prema (76) odredimo jednadbu tangentne ravnine E na zadanu plohu u diraliitu
D (Xl' YI> ZI):
oF
-= 2x;
ox
oF
- = 2y - 6;
iJY
::'=2Z+.4
E == 2 Xl (X - Xl) + (2 YI - 6) (y - yJ + (2 ZI + 4 ) (z - ZI) = O. (a)
za ravnine koje su paralelne s ravninom X Y kosinusi smjera normala imaju vrijednosti
cos ac = cos 900 = O; cos f), = cos 900 = O cos 'y = cos o' = l
pa jednadiba normale u D plohe glasi
X - Xl Y - YI Z - ZI
-0- = -0- = -1-
(b)
Iz (a) i (b) slijedi obzirom na uvjet (58) okomitosti pravca i ravnine:
Odatle:
2Zl + 4
l
Xl = 0, 2Yl - 6 = pa je YI = 3.
Uvrtenje Xl = i YI = 3 u jednadbu zadane plohe daje jednadbu
ZZ + 4z - 21 =
11 odatle je
z. = - 7.
Traene su na plohi u kojim su tangentne ravnine paralelne s ravninom XY.
A (O, 3, 3) B (O, 3 - 7).
na isti dobijemo
C(O, - 2, - 2) D (O, 8, - 2)
u kojem su tangentne ravnine paralelne s ravninom X Z i.
E(S, 3, - 2) F(- 5,3, - 2)
u kojem su tangentne ravnine paralelne s ravninom Y Z.
Do istih rezultata mnogo lake i bre dolazimo i to bez ako napiemo jednadbu
zadane plohe u obliku
X2 + (y - 3)2 + (z + 2)1 = 25
pa da je to sfera polumjera S sa sreditem u S (O, 3, - 2) pa je prika-
emo.
121. M (3,4, 12) sfere
X2 + yi + Z2 = 169
poloeJle su ravnine okomite na koordinatnim osima X i Y. Napii jednadbu ravnine
koja prolazi tlU1gentama poloenim u M na sfere i ravnina okomitih na
koordinatne osi. .
Odredimo Sl i S. sfere sa zadanim ravninama koje prolaze
M (3, 4, 12). -
Ravnina okomita na os X:
,,=3 paje sl==y
l
+z
2
=160.
Ravnina okomita na os Y:
y = 4, pa je. s. == x' + Z2 = 153.
prema (76) u M (3, 4, 12):
Za Sl:
(
OF) = 2. 4 = 8;
ay .1
(
OF) = 2 . 3 = 6;
ox 1
(
OF) = 2 . 12 = 24
oz 1
77
Jednadbe tangenata glase:
ili
Traena ravnina
tl "" 8 (y - 4) + 24 (z - 12) = O
l, == 6 (x - 3) + 24 (z - 12) = O
tl "'" Y + 3 z - 40 = O
ti == X + 4 z - 51 = O.
R = A (x - 3) + B(y - 4) + (z - 12) = o.
Prema uvjetu (55) paraleinosti dviju ravnina uzevi u obzir da jednadbe tangenata II i 12
dvije ravnine od kojih je prva okomita na ravninu Y Z a druga na ravninu X Z
dobijemo:
B
1 3
pa je.
1
A=-
4
R == 3 x + 4y + 12 z - 169 = O.
C. Stoaste i valjkaste plohe
Zadaci

3
122. Koje plohe jednadbe:
;\:2 + y' Z2
a) --.- - b' = O;
a- -
Xl Zi
b) -,,f - yI + "4 = O;
x2 y2 + Z2
e)
z
x
lj
Slika 28.
Ad a) Napisavi jednadbu zadane plohe u obliku
78
i usporedivi je s jednadbom rotacione plohe x
2
+ y2 = [f(z)]2 [vidi formulu (90)
II II dijelu Repetitorija], vidimo da je f(z) = : z, ili x = : z, odnosno z = : x-
a to je pravac kroz ishodite, kojemu je = tgcp. Zadana ploha kruni
a
(rotacioni) stoac, kojemu je os Z os rotacije, dok je a polumjer prt!-
sjeka udaljenog za b od vrha '(vidi sl. 28).
ad b) Prikazavi jednadbu zadane plohe u obliku x
2
+ Z2 = (2y)2 prema (90)
da ona kruni stoac nastao rotacijom oko osi Y pravca z = 2 y (ili
x = 2y) kojemu je vrh u ishoditu koordinatnog sustava. Narii sliku plohe.
ad c) na isti da zadana jednadba kruni
stoac nastao rotacijom oko osi X pravcu fl' = x. Narii sliku plohe.
2
123. Odredi kut to ga zatvara izvodnica s osi rotacije stoca x' + y' - = O i sve prikai
J 2
124. Odredi ravninu koja tangira stoac - Z2 = O u TI (4, - 6,4) stoca.

oF
-= -2z
az .
a u TI (4
1
- 6,4):
(
oF) = 2;
ox 1
(
oF) = _ 4
ox 1
(
oF) = _ 8.
az 1
Uvrtenje u (76) daje:
2 (x - 4) - 4 (y + 6) - 8 (z - 4) = O
ili
x - 2y - 4z = O.
125. Napii jednadbu stoca kojem je vrh u ishoditu koordinatnog sustava a ravnalica je zadana
. { x' + y. + (z - 5)2 = 9
Jednadbama z =" 4.
Znamo da se stoastom plohom ili, stocem zove ploha to je opisuje
pravac (izvodnica) koja prolazi stalnow. (vrh stoca) i neku krivulju (ravnalicu).
(Vidi IS III dijela Repetitorija).
Prema (38) jednadba izvodnice zadane plohe glasi:
jer prema zadatku prolazi ishoditem koordinatnog sustava. Odatle je
x = az}
y = b z (a)
a=
z
(b)

z
79
Da uklonimo x, y i z iz jedJwi!be ravnalice uvrstimo jednakosti (a) u njenu jednadbu:
al Zi + fil Zi + (;: - 5)1 = 9
a uz z == 4 dobijemo:
116a
l
+16b
l
"",8
ili
1
al +fII= 2"
Uvritcnjcm jednakosti (b) dobivamo tra!cnu jednadbu stolca
(
X)1I (y)1 1
- + - =_.
z ;: 2
126. U ravnini XY lei parabola yi = 4x. Napili jcdnad!bu stolca kojem je ta parabola ravnalica
dok je vrh u V (O, O, 8).
Iz jednadbe izvodnice
slijedi:
x = a(;: -.8) }
y = b (z _ 8) (a)
Uvrtenje (a) u jednadbu ravnalice daje
'j (b)
b=--
z-8
bl (z - 8)1 = 4a(z - 8)
auzz=O
2f11=-a
a odatle uvrstivIi (b) dobijemo traenu jcdnad!bu stolca
2yl+X;:-8x=0.
127. Pravac
80
x-:2 y z

se oko osi X. odi-edi h:dnadbu nastale rotacionc plohe.
Pravac p os X u V (2, 0, O) pa opisuje stofastu plohu s vrhom u V pri ta
izvodnica p zatvara s osi X stalni kut a:, kojemu je
3 3
cosa: = . = _o.
V9 + 4 + 36 07
Iz slike 29 sc vidi da taj stoac ravninu Y Z u krunici polumjera T ... 2 tg a: pa
tu krunicu uzeti kao ravnalicu zadane plohe.

tga: = y'_I- - 1 = ll4O.
COSi a: 3
pa je
2V40
T=--'
. 3
x
OJ--+r--F.-;P--+---
I
,
I I
rl I
, '/
r
/1
Slika 29.
Uvritenje (t u (a> daje:
Jednadba ravnaliee glasi:
160 )
yl+ZI=T
x=O
Napisavii jednadbu izvodnice
x-2 y 11
-3-=-;;=--;

y = (x - 2) )
z = .E.. (x - 2)
3
b=2L ) x-2
3z
c = -x---2
a uvrstivii ovamo (c) dobijemo traenu jednadbu stoca
40 (x - 2)1 - 9 yi - 9 ZI = O.
(a)
(b)
(e)
{
X' + yi = 25
128. Napiii jednadbu valjka kojemu je' ravnalica krunica z = O a smjer izvodnice
zadan je razmjerom
a:b:c=S:3:2.
Valjkastu plohu opisuje pravac (izvodnica) koji pri pomicanju ne mijenja svoga smjera i
uvijek odredenu krivulju (ravnalicu). [Vidi IS u III dijelu Repetitorija.]
Jednadbu iz\'odniee napiimo u obliku
x-m y-n z
---5-=-3-=2'
(a>
Tu su (m, n, OJ kordinate u kojim izvodnice probadaju ravninu X Y, m i n su prema
tome promjenljivi parametri.
Iz ea) slijedi:
)
Uvritenje (b) u jednadbu ravnalice daje
m
'
+n
'
=25
6 B. Apsen: Rijeeni zadaci iz Vie matematike
II
.'
pa je s obzirom na (e)
traena jednadba valjka.
129. Pokai da se tangiraju stoac
XI + yi = Zi
i sfera
u D (O, 1, 1).
. [Izvedi jednadbe tangentnih ravnina na stoac i na sferu u D pa dobiti za obje plohe
istu tangentnu ravninu jednadbe ji - z = O, plohe se dakle tangiraju u D.]
D. plohe
Zadaci
130. Odredi jednadbe tangentnih ravnina i normala na zadane plohe u zadanim diralitima.
82
a) z = Xl - xy - yi U Tl (1,1, - 1) plohe.
prema (75) i (77 a):

p = = 2x -y:
Pl = = 2 - 1 = l;
l

q= -= -x-2y

ql = (:;), = - 1 - 2'= - 3.
Tangentna ravnina
E == (x - 1) . 1 + (y - 1) . (- 3) = z + 1
ili
E==x-3y-z+l=0
normala
x-l y-1 z+l
n==--=---=--
. 1 -3-1
b) z arc tg u Tl (1, 'l, :) .
Prema (75) i (77):
P = :; = -7 . (- = - Xl yi ;
1 + XI
l 1 x
q = (}y = ------:yi . x = xa + yi ;
1 + x.
E=x-y+2z-2:..=0
2
Tt'
z--
x-l y-l 4
n=--=--=--
1 - 1 2

e) 2:: + 2:: = 8 u TI (2, 2, 1).
prema (76) i (78):
" oF - 1
-=2::ln2_
ox z'
" Y
oF - x - y
-= -2:: ln2--2:: ln2-
OZ Zi Zi
a u T, (2, 2, 1):
ili
(
oF) = 4ln2;
ox l
= 41n2;
(
oF) = -161n2
OZ l -
E =4ln2(x - 2) + 41n2(y - 2) - 16 ln 2(z - 1) = O
E=x+y-4z=0
n=x-2=y-2=z-1
1 1 - 4
d) (Z2 - x
2
) X Y Z - yi = S U Tl (1, 1,2)
oF
ox = (Zi - Xl) Y Z - 2 XI y z;
oF
- = (ZO - Xl) X Z - S y';
oy
.
oF
OZ = (Zi - xl) xy + 2 x Y Zi;
(Fil)' = 1
E=2x+y+llz-2S=0
x-l y-l z-2
n =-2-=-1-=-1-r-
e) II = Y + ln u Tl (1, l, 1)
z
[
X + y _ 2 z = O; x-l _ y - l _ z - l]
--=t - --=t - -2-
f) z = V x' + yO - X Y U Tl (3, 4, - 7)
[
x-3 y-4 Z+7]
17x+lly+Sz=0; --=--=--
17 11 S
83
g) S x' - yi + Zi + 4 xy + 6 x z + 4 xy + 2 x + 4 y + 6 z - 8 = O U Tl (O, - 4,4).
Sx+ 6y + 7z-4=0; -=--=--
[
X y+4 Z-4]
S 6 7-
[
X - 2 y - 3 z - 6]
S'X +4y +Z -28 O; -5-=-4-= -1- .
131. Pod kojim se kutom sijeku valjak Xl + yi = al i ploha b z = x y u T. (x., y., z.)?
Kako je kut ploha kut njihovih normala, odredimo prema (78) jednadbe normala za-
danih ploha u zadanoj T .
za valjak:
(
(JP) = 2xo;
iJx o
(
iJP') = O.
iJz o
Zabz=xy:
(
iJP) =yo;
iJx o
(
iJP) = _ b.
iJz o
Prema (42a):
jer je
x - Xo Y - Y. z - z.
n
l
==--=--=--
2 Xo 2yo O
ili
_ x - Xo Y - yo z - lIio
nl = --x.- = = -0-' dok je
nl == x - Xo = ! - Yo = z - Z,
Y. x. - b
Uzevi u obzir da je
xl+yl=a
l
XoYo = b zo,
dobijemo:
132. Odredi one tangentne ravnine plohe
84
4 x' + 6 y' + 4 Zi + 4 x z - 8 y - 4 z + 3 = O
x + 2y + 7 = O.
prema (76) s x
o
' y., Zo nepoznate koordinate diralita T,.
Tangentna ravnina
E == (8 x. + 4 zo) (x - xJ + (l2yo - 8) (y - Yo) + (8 z. + 4 x. - 4) (z - z.) = O. (a)
Iz uvjeta (55) paralelnosti dviju ravnina slijedi
8 X. + 4 Zo - 12 y. - 8 8 Zo + 4 x, - 4
1 = 2 = O
pa je
iJi
Odatle dobijemo:
16 Xo + 811'0 = 12yo - 8
8 11'0 + 4 Xo - 4 = O
4 Xo - 3 Yo + 2 Zo + 2 = O I
Xo + 2 Zo - I = O.
xo=-
2z
o+1 }
Yo = - 211'0 + 2.
Uvritenje (b) i z = z. u jednadbu plohe daje nakon
12 zI - 16 z. + S = O.
Odatle
a prema (b)
Uvrtenje u (a) daje traene jednadbe tangentnih ravnina zadane plohe
El == X + 2y = O; El == X + 2y - 2 = O.
(b)
] 33. Pokai da tangentna ravnina na plohu x y z = a' u bilo kojoj plohe s koordinatnim
ravninama tetraedar stalnog volumena i odredi taj volumen.
Prema (76):
oF
ox = y Z;
oF
-=xZ;
oy
Tangentna ravnina u Tl (xu Yu ZI) plohe:
oF
:011' = xy.

Odredimo odreske ito ih ta ravnina na koordinatnim osima:
(a)
{
y = O '
OS X == . Uvrtenje u (a) daje x = 3 Xl. Na isti dobijemo odreske na osi
. 11'=0
{
X=O {X=O
Y == y = 3 YI i na osi Z == z = 3 ZI.
11'=0 y=O
Spojimo li tri pravcima dobijemo tetraedar (narili sliku l), kojemu je
volumen .
] 9 9
V = - 3 Xl 3 YI . 3 ZI = - Xl YI ZI = - aa = const.
6 2 2-
jer je prema jednadbi zadane plohe Xl YI ZI = al.
8S
134. Na isti pokali da tangentne ravnine na plohu Vx + V"Y + Vz = va sijeku na koor-
dinatnim osima odreske kojim je zbroj Q.
l3S. Zadana je ploha = x y. odredi jednadbu tangentne ravnine koja je okomita na pravcu
x+2 y+2 z-l .
-2 - = -1- = --=-r- .
prema (7S):
B == (x - x,)Pt + (:Y - YI) fl ... II - Ill'
Znamo uvjet okomitosti (S8) pravca i ravnine:
pa je Pl = 2 i ql = 1.
Iz II = X Y slijedi:
Pt fl -1
"2-T==l
dz
q ="c):y = x
pa je Pl = YI = 2 i ql = Xl = 1, dok uvrltenje u = xy daje .1 = 2.
Prema (a) dobijemo:
B==2x+y-z..,-2=0.
J 36. A.(O, O, - 1) poloi tangentnu ravninu na plohu :XI - y' - 3 z = O koja. je para-
x Y z
leIna s pravcem "2" = T = "2'

dF
- = 2x,
dx
dF
-= - 2y
c):y
dF ="":3
dz
dobijemo prema (76) jednadbu tangentne ravnine u Tl (xuYu .1) plohe:
B == (x - "1) 2 "l - (:y - YI) 2Yl - (II - zJ 3 = O .
Znamo uvjet paralelnosti (S7) pravca i ravnine pa je
2 "l . 2 - 2 YI . 1 - 32 = O
ili
2 Xl - YI - 3 = O.
Ravnina E prolazi A (O, O, - 1), dakle prema (a):
- 2 xl + 2yi + 3 111 + 3 = o.
Tl ("u Yu ZI) lei na zadanoj plohi, dakle
x, -YI - 3 ZI = O.
Iz (e) i (d) slijedi ZI = 1, a iz (b) i (d) uz .1 "" 1 dobijemo "1 = 2 i YI = l.
Uvrltenje u (a) daje
B == 4" - 2y - 3 Z - 3 = O.
(a)
(b)
(e
(d)
137. Poloi tangentne ravnine plohu:xl + 2y' + 3 III - 21 = O koje su paralelne s ravninom
x+4y+ 6z=0.
[" "+ 4 Y + 6z 21 = OJ.
138 .. Na plohi "S + yi - Zi - 2 x = O odredi u kojim su tangentne ravnine paralelne s
koordinatnim ravninama.
[(l, l, O); (O, O, O) i. (2, O, O). Tangentne ravnine paralelne s ravninom X Y nema).
DI. FUN,KeIJE DVIJU I VISE NEZAVISNIH PROMJENLJIVIH
A. Parcijalne derivaclJe funkcija dviju i vile nezavisnih promJenljivih
a. PARCIJALNE OERIVAClJE PRVOO RtOA
139. u = x
yz
ou z /-1
ax = y , ;
140. u = arc tg(x - yt
Zadaci
ou .. U
Z
,,-l
-=x- lnxzy ;
ay
ou uz z
-=X" lnxy lny.
az
( )
,,-1
_ 1 ,( )Z-1 _ Z X - Y .
u - IZ Z X - Y - 11:'
:t; l + (x - y) 1 + (x - y)
141. z = arc tg V XY
z(x - yt-
l
U = - .
II l + (x - y)ZI'
(x - yt . ln (x - y)
1 + (x -yr
az 1 l 11-1
-=z =-'-'--='yx
ax z 1 +x" 2Vxll
2 (1 '+ XII) vxi
az 1 1 II lnx
--=z =-_ __ xlnx= .
ay II l + XII 2 V;V 2 (1 + XII)
2 x (1 + XII)
87
" ,,-IJ
Y --1 Y -
=_.",.
* Z Z
.!. 1 l..lnx
u = x . lnx . - = x
IJ
-
Z Z
" "
U. = x""i . lnx. - Y = _ x -; y lnx .
Zi Zi
143
cos (cp ,- 2.j1) Odred' T ;')
u ='cos(cp+2.j1)"' 1 Ulji U 1 4'; .
+ 2 cos (cp + 2.j1) siri (cp - 2 .jI).+ 2 cos (cp - 2.j1) sin (cp + 2.j1)
ulji = COSi + 2.j1)' =
2 sin [(cp - 2.j1) + (cp + 2.j1)] 2 sin 2 cp
COSi (cp + 2"1j1) cos (cp + 2

145
= r (2 - cos 2 9)
U rI+zI
(rl + Zi) (2 - cos 2 9) - 2 rl (2 - cos 2 9)
ur = (r" + ZI)1
2rsin29
ue = rl + Zi
- 2 r z (2 - cos 2 9)
U. = (r" + ZI)1
146. z = x COS! - y c?s x.
l + sm x + smy Odredi z'" i z. U Tl (O, O).
[1;,:-" 1].
147. z = Ye"'+211 - yi. Odredi Zs i z. U Tl (1,2).
88
el -2 ]
Vel -4 .
(2 - cos 2 9) (Zi - rl)
(rl + ZI)1
b. PARCIJALNE .DERIVACIJE VIIH REDOVA
Zadaci
o';: 03Z
148. z = x". Pokai da je ox (}y = (}y ox'
ZS" = y x"-l lnx + X,,-l = x"-1 (y ln x + l)
z =x"lnx;
1/
z"s = x". ! + lnx' yx"-l = x"-1(y ln x + 1).
149. z = arc tg Poka' da' OIZ O'z
x 1 Je (}YI oX = oX (}YI
1 1 x
z =--'-=--;
1/ y' X Xl + yi
1 + x.
z _ - 2 xy .
1/1/ - (x" + y')' '
= _ 2 (x' + y")! y - 2 x y (x 1 + yi) 2 x = _ 2 (x! + yi) Y - 4 XI y =
.
= _ 2 y' - 3 x" y 2 y (3 x - yi)
(x' + y")3 (Xl + y')'
1 y y
Zz = - -----yo . x. = - x. + yi;
1+-
Xl
x. - yI
Z ZI/ = - (x' + y")1 ;
Z
ZI/I/
- (Xl + yl)1 2 y - (x' - y") 2 (Xl + yi) 2 y = + 2 x" y + 2 yI + 4 x" y - 4 y'
(x' + y')' (x' + y')1
2y (3xt _ yi)
= (Xl + yi). '
oz
150. z = x ln (xy). ox' (}y
1
Zs = X' - . y + ln (xy) = 1 + ln (xy);
xy
l 1
zn = xy . y = -X;
ZI =0.
SSI/ _
OU
151. U = xa yi z'. Odredi ox oy oz
Us = 3 x y' z';
U = 105 Xl y' z,,
Z"'
89
152. Odredi vrijednost konstante a u funkciji u = :x;3 + a x y2 uz uvjet da ta funkcija zadovoljava
La l d
,, l . dnad b o'u o'u
p aceovu l1erenCI,a nu ,e u ox' + = O.
U'" = 3x' + ay'; uz", = 6x;
u
ll
=2axy; u
llll
-,2ax.
Uvrtenje u diferencijalnu jednadbu daje
6x+2ax=O
pa je
2 x(3 + a) = O a = - 3.
153. Pokai da zadane funkcije zadovoljavaju Laplaceovu diferencijalnu jednadbu u prostoru
o'u o'u o'u
l::,. u = ox' + ay' + az' = O.
a) u = e
3Z
+
4
y . cos S z
u = e
3
"'+411 3 cos S z;
x
u =iz+
4
Y'4cos5z;
II
u = - e
3x
+
4Y
. S sin S z;

Uvrtenje u l::,. u daje:
U =16iz+
4
Y'cos5z'
IIII '
- 25 i
X
+
4y
cos S z.
e
3z
+4
11
cos S z(9 + 16 - 25) = O.
b) u = 2 Z3 - 3 x, z - 3 y' z;
c) u = 1.
V x' + y' + z
154. z
y
P k
d . o'z -o'Z
o a l a ,e ox' = a' ay' .
155. z = xsiny + y3 sin X.
o'z
ox' ay' .
156. Pokai da funkcija u = Vl _ e
2 Ttt
x'
4t d l' . d db ou d'u
za ovo ,ava ,e na u ot = ox.
x'
u, = 2 (_e-i,. + t:.) = (- 2 + =
90
x'
e- 4t
---;:= (x' - 2 t)
8 t' V Tt t
x'
. l - ~ ( 2
4
X
t
) __ x e - 4i
u", = 2 V'n"t o e 4t o - - 4 t v;t
x,
_ l ( _ x o e -;; o 2 x + e-;;) = e -it (x' _ 2 t)o
4 t v7tt 4 t 8 t
2
v7t
--'-----
B. Totalni diferencijali funkcija
ao R U N N J E TOTALNIH DIFERENCIJALA PRVOG I VIIH REDOVA
Formule
Diferencijali prvog reda
Za funkciju z =/(x,y):
az az
dz = ox dx + ay dyo
(80)
Za funkciju u =/(x,y, z):
(80)"
DifereOncijali viih redova
za z =/(x,y)o:
(
aZ aZ)' oz 02Z o'z
d
2
z = - dx + - dy = - dx' + 2 --dx dy + - dy'
ox ay ox
2
ox ay ay'
(82)
(
aZ aZ). oSz oSz o'z oz
dSz = ox dx + ay dy = oxs dx' + 3 ox. ay dx' dy + 3 ox ay' dx dy' + ay. d
y
8
0
(83)
Za u = /(x,y, z):
o (OU . ou OU)"
dOu = - dx + - dy + - dz =
ox ay az
o'u alu o'u o'u o'u o'u
= ox' dx' + Oy' dy + AZ. dz' + 2 ox oy dx dy + 2 dx dz + 2 ay az dy dzo (84)
91
Zadaci
157. z = e"'lI. dz i dz.
I
prema (80) i (82) parcijalne derivacije zadane funkcije z:
pa je
II
z%=ye%/l;
dz = eZII(y dx + xdy)
d"z = e"'lI [yi dx" + 2 (xy + l) dx dy + x" dy"] =
= e"'II[(ydx + xdy)' + 2dxdy.
dz neposredno diferenciramo z = e"'lI po x i po y:
dz=ye"'lIdx+xe"'lIdy
a d"Z diferenciramo izraze ispred dx i dy prvo po x a zatim po y da
dx i dy ne ovise o x i y, tj. da su konstante.
d"z = [yi e"'lI dx + (y x e%1I + e"'lI) dy] dx + [(xy e%/l + e"'lI) dx + x' e"'lI dy] dy =
= e"'ll [(yi dx" + 2 xy dxdy + xldyl) + 2 dx dy] = e"'lI [(y dx + X dy)" + 2 dx dy].
158. Odredi na dva dz i d"z za funkcije
a) z, = 2 x - 3 xy - y.
[4 dx" - 6 dx dy - 2 dy"]
b) z = lntx +y)
fl}
l (xa + y)1 [2(y- - X") dx" - 2x dx dy - dy\]
e) u = sin (X + y + z)
[- sin (x + y + z) (dx + dy + dz)l].
159. z = arc sin'=". dz u Tl (4, S)
y .
92
prema (80):
dz = --==1=,,-. + 1 ( X) dy dx xdy
Ir:--;;. y '/1 _ XI - yi = Vyl- XI - Y Vyl- XI =
rl-yi r y"
U Tl (4,5):
ydx - xdy
= y Vyo::xt .
1
dz = I (S dx - 4 dy).
] 60. z = sin (x y). dz u Tl (2, 3).
dz = cos (xy)y dx + cos (xy) x dy = cos (xy) (y dx + x dy).
U Tl (2,3):
dz = (3 dx + 2 dy) cos 6.
] 6]. i = sin (Xl + y"). dSz.
prema (83):
Zz = 2 x cos (x" + y').;
Zu = - 2 x sin (x' + yI) 2x + cos (x" + y2) 2= 2 [cos (x' + y') - 2x" sin (x + y')]; (a)
ZXH = 2 [- lx sin (x" + yI) - 2 x cos (x' + yi) . 2 x - 4 x sin (x' + yi)] =
= - 2 [6 x sin (x" + yZ) + 4 x' cos (x' + y2)]
. .
Na isti dobijemo:
z" = 2y cos (x' + y');
. z"" = 2 [cos (x' + y") - 2y' sin (x' + y')]
z,,"" ::= - 2 [6 y sin (x' + y2) + 4 y. cos (x' + y")]
zzz" = prema (a) = 2 [ - 2y sin (x" + yi) - 4 x Y cos (x" + y2)]
z,,"z = prema (e) = 2 [ - 2 x sin (x' + yi) - 4 X yi cos (x
2
+ y")l.
Uvrstimo li (b), (e), (t) i (d) u (83), dobit nakon uredenja
d
8
z = - 8 cos (Xl + y2) (x dx + Y dy)8 - 12 sin (x + y") (x dx + y dy) (dx" + dy2).
162. z = x + y" - 3 xy (x - y). d"z.
[6 (dx" - 3 dx
8
dy + 3 dx dy' + dy3)].
163. u = "etJZ+b,,+cz. du.
prema (84):
Uz = a U;
Uvrtenje u (84) daje:
U" = bu;
u,," = b" U;
u. = CU; UZ" = abu;
u.,.=acu;
U". = bc u.
d
8
u = etJ:o+b1/+c'(a'dx
3
+ b
3
dy' + c
2
dz" + 2abdxdy + 2acdxdz + 2bcdydz)
ili
dOu = etJ:o+b1/+cz.(a dx + b dy + c dz)".
164. z = x Odredi dlZ.
x
(b)
(e)
(d)
(e)
(f)
93
165. z = sin (2 x + y). Odredi dSz u Tl (O, 7t) i T. (- ; , ;) .
[d
3
z = - cos (2 x + y)(2 dx + dy)3; U Tl d
3
z = (2 dx + dy)S; U TI dSz = O].
166. z = eX cos y. d
2
z u Tl ( ; , ;).
1t
Ff [ (dx
2
- dy 2) - V3 dx dy ]} .
b. PRIBLI2NO RACUNANJE TOTALNOG DIFERENCIJALA
Formule
Za z =/(x,y):
iJz iJz
Az= dz = iJx Ax + iJy Ay.
(81)
Za u = /(x,y, z):
iJu iJU iJu
Au=du = -Ax + -Ay + -Az
iJx iJy iJz
(81)'
za male 1 Ax I, I Ay I i lAz I .
Zadaci
167. Za koliko se promijeniti dijagonala i povrina pravokutnika sa stranama x = 6 m i y = 8 m,
ako je prva strana za 2 mm a druga se umanji za 5 mm.
94
da je odnosno umanjenje strana pravokutnika vrlo maleno s obzirom
na duljine strana, promjenu Az duljme dijagonale z i promjenu AS po"rine S pravokutnika
odredimo priblino diferencijala, tj. prema (81).
z = Vx' + y'
Az=dz== 2x Ax+ 2y Ay= xAx+yAy
2 V x' + y' 2 V x' + y2 Z
Kako je z = V36 + 64 = 10 m dobijemo:
A
. 6 0,002 - 8 . 0,005
z = 10 = - 0,003 m
dijagonala se skratiti za priblino 3 mm.
S=xy
dS == dS"", Y !lx + x dy = 8 . 0,002 - 6 . 0,005 = - 0,014 m' =
= - 0,014 . 10' crnI = - 140 cm
l
.
Povrina se smanjiti za priblino 140 crn".
168. Priblino V(0,98)' + (2,01)' + (1,94)2.
li u = V x' +y' + z' = f(x,y, z) gdje je
x = Xo + dx = l - 0,02
y = Yo + dy = 2 + 0,01
z = Zo + dz = 2 - 0,06
moemo zadani izraz prikazati u obliku u = U
o
+ du, gdje je U
o
= V l + 4 + 4 = 3.
prema (81)':
du == du = x dx + y dy + z dZ
V x + yI + z'
du I (- 0,02) + 2(0,01) + 2(- 0,06)= _ 0,04
3
169. Priblino
Neka je
je
pa z prima oblik:

Prema (81) i (a):
u.= u. + du = 3 -
. ,
ln (VI,03 + VO,98 - l).
J. ,
z=ln(Vx+Vy-l)
x=x
o
+dx=I+0,03
y = Yo + dy = 1 - 0,02
z = Zo + dz.
z. = ln(vt + Vl-I) = ln 1 = O.
dz == dz = dx dx + dy dy = , _ -.-dx + '. dy =
dz dZ 1 (l 1)
. vx + Vy - 1 3 VXi 4 Vy .
1(1 l).
= T "3' 0,03 - "4 . 0,02 = 0,005.
z = z. + dz==0,005.
(a)
95
170. na isti priblinu vrijednost V(3,OI)1 + (3,97)2
[4,98].
171. priblinu vrijednost promjene funkcije z = x + y pri promjeni x od x, = 2
Y - X
do XI = 2,S i y od YI = 4 do YI = 3,S.
Iz navedenog slijedi:
X = Xo + b.x = 2 + O,S; y = Yo + b.y = 4 - O,S.
pa je
z = Zo + b.z,
gdje je
2 + 12
Zo = 4 _ 6 = - 7.
Prema (81):
1 10
b.z == dz = (y _ 3 X)I [(y + 9 y) Ax + (- 9 X - x) b.y] = (y _ 3 X)I (y b.x - x b.y).
S
b.z=="2(2 + 1) = 7,S.
172. Sredinji kut at = 60' krunog sektora se za b.at = 1. Za koliko treba skratiti
polumjer r = 20 cm sektora da se povrina sektora ne promijeni? .
Odredimo promjenu povrine sektora S = r' at U kuta at za l' i to
logaritamskog
oS l 1 1
b.S-'- dS = - b.at = -r arc 1 = - rS' -- = 3,49 cm
l
- eat 2 2 S7,3
dok b.S u pomjene r za b.r bit
oS
b.S== dS = or b.r = r' arc at . b.r = 20' 3" b.r.
Sada moemo odrediti traeno b.r polumjera r sektora:
3,49 = 20 . 2:. . b.r
3
3,49' 3
b.r = 20 = 0,167 cm = 1,7 mm.
173. Polumjer osnovke uspravnog krunog stOCB iznosi r = 10,2 0,1 cm a izvodnica
s = 44,6 0,1 cm. Odredi obujam stolca i apsolutnu pogreiku dobivenog rezultata.

v = 7t r . h = r' V s - r = 4731 cm
l
3 3
b.V==dV = Oo V b.r + oV b.s = V [(-"s + 2rs - 2"s)b.r + r1s&] =
r s 3 sl-r.

= II [(2 r Sl - 3 "s) !l.r + r' s &].
3 s - rl
96
logaritamskog daje
AV -'- 3,14 . 4203 = 100 I
- 130,2 cm,
v = 4731 cm
l
100cm
3
ili V= 47 10'cm
l
,
jer su stotine nisu sigurne za jedinicu.
174. Mjerenjem bridova pravokutna para1elepipeda dobiveno je:
a = 3 m 0,01 m; b = 4 m 0,01 m e = 12 m 0,03 m.
Odredi duljinu l prostome dijagonale tog paralelepipeda i apsolutnu pogreku Al dobivene
vrijednosti.
[l = 13 m 3 cm].
17S. Polumjeri osnovaka krnjeg stoca iznose R = 30 cm i r = 20 cm dok je visina h = 40 cm.
za koliko se promijeniti volumen tog stoca, ako se R za 3 mm, r za 4 mm i h za
2 mm?
[2575 cm
l
].
176. Pri mjerenju polumjera R osnovke i visine H "a1jka dobiveni su rezultati:
R = 2,5 m 0,1 m H = 4,0 m 0,2 m.
Odredi apsolutnu i procentualnu pogreku volumena valjka.
[10,2 ml; 13%].
c. Parcijalne derivacije i diferencijali sioienih funkcija"
Formule
za funkciju w = l (u, v), gdje su u == U (x, y, z) i v = V (x, y, z) pa je
w =1 v(x,y,z)]
aw aw
dw = ()u du + dfj dv
dw"", --- du + - dv + - d'u + - div
(
ow aw)1 aw aw
ou OV ()u OV
aw aw ()u aw OV
ox = ()u ox + OV ox
aw aw ()u aw OV
Oy=ou'oY+Ov'oy
aw aw ()u aw OV
oz = ()u 0% + OV oz
7 B. Apsen: Rijeieni zadaci iz ViJe matematike
(8S) .
(86)
(87)
(88)
Zadaci
177. u = gdje je x = sin t
y = tl. Odredi :; .
u =/(x,y), x = X (t) y = y (t) pa je u = f[x (t), y (t)].
S obzirom na tu shemu prema (87) imamo:
pa je
du c)u dx ou dy
dt = ox . dt + oy . at
:; = e
X
-
211
. cos t - e",-2
11
. 2 . 3 t' = e"lnt-2t' (cos t - 6 t").
178. z = arc sin (x - y), gdje je x = 3 t i y = 4 tS. Odredi:;.
Prema shemi i (87)
dz l . 3 _ l . 12 t' = 3 - 12 t' .
dt = V l - (x - y)1 V l - (x - y)" Vl - (3 t - 4 t
3
)'
179. II = Zi +y. + zy, gdje je z = sin t, y = et.
du
dt =?
[sin 2 t + 2 e
2t
+ i (sin t + cos t)].
1 ,/- dz __ '
180. z = tg (3 t + 2 Xl - y), gdje je x = t i y = Y t. dt f
Prema shemi z = / [t, x (t), y (t)] imamo s obzirom na (87):
dz = oz + oz . dx oz. dy
dt ot ox dt + ay dt

dz 3 4x l
dt = cos (3 t + 2 x - y) cos' (3 t + 2 x' - y) . tl - cos' (3 t + 2 x' - y) . 2 Vc '
x l
3 - 4--':--=
tl 2 Vt
4 l
3-----
t
3
2 Vc
cos' (3 t + 2 x' - y)
2 -.
cos' ( 3 t + tl - V t)
181. z = II
tJ
, gdje je u = sin x i fl = 2x. Odredi :;.
[2 (sin X)2'" (x ctg X + ln sin x)].
182. II = ln (e'" + eli), gdje je y = XS. Odredi ::.
Prema shemi u = f[x,y (x)] dobijemo:
du e'" eli e"'. + 3 x' e""
-'= --- + 3 x" = --=----::;;--
dx e'" + eli e'" + eli e'" + e",1
183. z = arctg(xy), gdje je y = e"'. Q4redi :.
184. z = x1lny, gdje je
u .
X=- 1
V
3 2 Odredi
(Jz (Jz
y = u - v. . ()u 1 oo'
Kako je z = f [x (u, v); y (u, v)] prema (88) imamo:

()z l Xl U 3 Ul
- = 2 x lny . - + - . 3 = 2 -ln (3 u - 2 v) + -::-:=--.,,-
()u V Y VO v" (3 u - 2 v) .
()z U Xl u' 2u
l
.>.o. -2xlny--2-=-2-ln(3u-2v)- .
lIV Vl Y "Va. Vl (3 u - 2 v)
18S. Pokai da funkcija z = arc tg'::', gdje je x = u + v, y = u - v, zadovoljava relaciju
" y
()z + ()z = u - v
()u oo u' + v"
Kako Je z = f[x (u, ti); Y (u, v)] prema formulama navedenim u
zadatku 184.
pa je
()z 1 (1 X) y-x -2v
()u = y' 1 - yi' 1 = Xl + yi = 2 (Ul + Vl)
1+-
y.
()z = _1_ . 1 + .::. . 1) = Y + x = 2 u "
oo Xl Y yi Xl + yi 2 (Ul + Vl)
1+-
yi
1'86. w = ln (Xl + yi + 2 z), gdje je x = r + s, y = r-s
2 Od edi
()w . ()w
z = rs. r ()r 1 ji'
w = j[x (r, s); y (r,s); z (r, s)]
pa je

()w 1 2 (2 r + 2 I) 2 (r + I) 2
()r=xs +yO+2z(2x'I+2
Y
'I+2'2s)=2rl +2s1+4rs == (rf$I)1 =r+s'
Na isti : . Dobit istu vrijednost.
99
187. z = arc d' .. Odredi dZ . dZ
y g Je Je x = u sm ll, y = U cos ll. du l dV'
[O; 1].
188. z = x
2
Y - y2 x, gdje je x = u cos ll, Y = u sin v. dz.
Prema (85):
dZ dZ .
dz = - dx + - dy = (2 xy - yI) dx + (x! - 2 xy) dy.
.
Uvrtenje
x=ucosv y = u sin v
daje:
dz = (2 u' sin v cos v - U sini ll) dx + (u
2
COSi V - 2 u' sin v cos 'v) dy. (a)
Prema (80):
dx dX .
dx = du du + dt> dv = cos v du - u sm v dv
dy = du + : dv = sin v du + u cos dvo
Uvrtenje tih vrijednosti za dx i dy u (a) daje nakon
dz = [3 u' sin 'V cos v (cos v - sin v)] du + [u (sin v + cos v) (l - 3 sin V cos v)] dvo
189. u = x, + y2 + z', gdje je x = T cos !ji, Y = T sin lP i z = r. Odredi du.
Prema (85):
du = 2 x dx + 2y dy + 2 z dz = 2 (T cos !p dx +rsin lP dy + r dz).
Prema (80):
dx = . - T sin lP dIP + cos lP dr }
dy = r cos lP d!jl + sin lP dr
dz = dr.
Uvrtenje u (a) daje nakon
du = 4rdr.
190. dz za funkcije
100
a) z = ln (ex + eli), gdje je x = u + ll, y = u-v.
[
(eV+tI + e
V
-,,) du + (e
v
+
v
_ eV-v) dV] .
e
V
+
v
+ eV v
x' + yi
b) z = (x" + yi) e xy .
[
e xy ]
x" yi' [(y' - x' + 2 xy') x dy + (x' - y' + 2 XI y)]y dx .
(a)
D. Zamjena promjenljivih u diferencijalnim izrazima
Zadaci
191. U diferencijalnom izrazu
x'd1y + 2:x:"dy +
dx" dx Y
zamijeni nezavisnu promjenljivu x s
1
X=-.
t
dy dy dt . . dy 1 dy 1 dy
dx = dt . dx = Jer se dt krati = dt dx = dt . --1 = - tl dt (a)
dt - tl
(
dY ) ( dOy dy )
d'y = ~ (d
Y
) = d - tl . dt = - tl . (iii - dt 2 t dt = t' dly + 2 tl dy (b)
dx" dx dx dx _ ~ dt dt
l
dt .
tl
Uvritenje x = ~ (a) i (b) u zadani diferencijalni izraz daje:
t
d'y 2 dy 2 dy d'y
dtl + t . dt - t dt + y = (iii + y.
192. Isto za Xl y" - 4 xy' + y uzevi da je x = l.
, dy dy dz dy l dy
y - - - - . - = - . -- = -- . -
dx dz dx dz dx ds e"
ds
Uvritenje x = ea, (a) i (b) u diferencijalni izraz daje:
dy d'y dy d'y dy
- - +--4- +y==-- S- +y
ds ds
l
ds dz' dz .
193 I (1 I)
d*y dy . .
sto za - x (ka - x dx + a y l X = am t.
[
day ]
dt" + ay
(a)
(b)
101
194. Transformiraj izraz y' y'" - 3 y'" uzevii da je y nezavisna promjenljiva a x funkcija od y.
" dy l l
Y =dx= dx =x'
dy
(
1) 1
d - -' x"dy
y" = dly = = x' = x'. x"
dx
l
dx x' dx x' dy = - X'I
d'y d (x'- a x'" - x" . 3 x'-, x") dy x'" 3 x'"
y'" = dx" = - dx (x'-" . x") = - x'dy = - x" +"7'"'
Uvrltenje U diferencijalni izraz daje:
(_ x'" + 3 X"I) _ 3 X"I = _ x'"
X' x" X'5 x" x" .
195. Na isti transformiraj izraz y:: + y uzevAi opet da je x funkcija od y.
y
[y - x'1.
196. Transformiraj izraz y y" - 2 (Y' + y") uzmi (I za novu funkciju uz pretpostavku da je
l
y =-.
(I
na pameti da je y funkcija od (I, a (I funkcija od x dobijemo:
, 1,
y = --'(1
(II
'll' 'll" - (I' 2 'll (I'
y" = - ---v-:,,-----
Uvrltenje u diferencijalni izraz daje
2 V'2 - 'll 'll" _ 2 + = _ 'll" + 2 'll
(I 'll' Vl 'll' 'll"
197. Izrazi u polarnim diferencijalnu jednadbu ddx
Y
= x + y .
, x-y
102'
dy = d (p sin cp) = rema (80) = P cos cp dcp + sin cp dp
dx d (p cos cp) p - fl sin cp dcp + cos cp dp
, dp
p cos cp +
. dp
- P sm cp + cos cp -d
cp
U
. ,e dy tak d
vrItenje tog IZraza za dx' a o er x = p cos cp y = p sin cp u zadanu jednadbu
daje:
d
sin CP'd
P
.+ p cos cp
cp . p cos cp + p sin cp
, dp p cos cp - p sin cp
coscp-- p sin cp
dcp
Nakon pojednostavljenja tog izraza dobijemo:

dq> - p.
198. z funkcija od x i y. U izrazu y ijz - x ijz iZVIii zamjenu nezavisnih promjenljivih
ijx ijy
formula
Iz tih formwa slijedi:
x=ueosv
y = u sinv.
=tgv,
x
pa je
x
Xl +y' = u', pa je u = V Xl + y' .
<a)
(b)
Prema <a) z = f(u, v), a prema (b) z =/[u(x,y); v(x,y)], pa prema (88) i (b)
ijz ijz iju iJz oo
-=_._+_.-.
ijy iju ijy oo iJy
Kako je
iju .2x x
iJx = 2 VX.+ y' = li;
iju y

c}y .,
dobijemo
ijz ijz y iJz x
-=-'-+-'-.
ijy iju u oo .,1
(e)
Uvrtenje (e) u zadani diferencijalni izraz daje:
ijz xy ijz y' ijz xy ijz x, iJz
iju'u-OO' u'-iju'u-OO u'=-OO'
X'+yl ijz
Ul = - oo
199. W je funkcija od x i od y. U izrazu :: - a-: izvri zamjenu nezavisnih promjenljivih
uzevi y - a x = r i y+ a x = s, dok je a konstanta.
{ Kako je w = /[r <x,y); s (x,y)] prema (88). Rezultat: - 2 a :: }.
200. Parcijalnu diferencijalnu jednadbu
ijz ijz
x
2
- + yi - - Zi = O
ijx iJy
ti
.. ' . 'enI" l l .... _1. "
trans onruraJ uzev l za .nezavisne ProJl1.1 Jive II = x, v=-- - - II za novu l ........ elJu
l l Y x
W=---.
z x
Prema (80) diferencijale :
du = !ix;
dv = _ dy + dx (a);
y' Xl
dz dx
dw= --+-.
Zi Xl
(b)
103
u drugu ruku uzevli u obzir da je '" =- 1 ('" fl) pa prema formuli (8S) o invarijabilnosti totalnog
diferencijala imamo
Mo aw
d", = c)u du +' OV dvo
Uvrltenje jednakosti (b) daje:
pa je prema (a)
Kako je
Mo "'" dr dx
-du+-dfl = --+-
c)u oo Zi . Xl
slijedi prema (e):
"z = Zi ( .!. _ Mo _.!. . Mo)
"" XI c)u Xl oo
Uvrltenje tih vrijednosti u zadanu jednadbu daje:
XI zr (...!.. - aw _.!. Mo) + ZI M.u _ ZI = O
XI c)u XI oo oo
ililW::oje ~ ~ i z ~
M.u
(jU = O.
(e)
201. Izrazi zadanu diferencijalnu jednadbu
104
"z "z
x"x+Y ()y-II=O
u novim nezavisnim promjenljivim " i fl. ako je " ;. x i fl ,... .!. .
:It
E. Derivaci'e funkci, a zadanih impUcitno i parametarski
For1l1ule
za funkciju I(x,y) = O
"I
,dy "x
y=dx=-"/'
()y
za funkciju F (x, y, z) = O
(90)
(92)
Zadaci
202. y x' - e" = O. ::.
Prema (90):
dy, 2xy
.. - =y = - . .JI
.... xl-/r
Uvriten;e e" = y Xl daje:
, 2xy 2y
y = - XI - y XI = x(y....,. l)
203. arc tg x ! y = . Odredi :: i ..
Prema (90) arc tg x + y -}'.... s j(x,y):
a a
oj al
ox = ti' al + (x + y)1
oj 1 [at ] l - (x + y)1
ay = ti al + (x + y)1 - l = ti . al + (x + y)1
al
y' = (x + y)1
moemo prema (91), ali" jednostavnije dolazimo do istog rezultata
neposredno y' po x pri pamtimo da je y funkcija od x:
1+ al
" = - al . 2 (x + y) (l + YJ = _ 2 al (x + jI)1 = _ 2 al a" + (x + y)1
Y (x + y)' (x + y)1 (x + y)1
ln
.1 I Y O Odred' dy , day
204. r x +y' - arctgX-= . 1 dx 1 dx!'
Prema (90):
y l l y-x
ay= xI+yl -----yax= Xl+yl'
1+-
Xl
day = (x - y) (1 +YJ - (x + y) (l - YJ = uvrstimo li (a) =
dx! ex - y)1
(x - y) 2 x + (x + y) 2y 2 (Xl + yi)
= (x - y)1 = (x - y)1 .
Ca)
105
20S. xI+yt-4x-IOy+4=0. :; za x=6, y=2 x=6, y=8 i daj
geometrijsko dobivenim rezultatima.
Prema (90):
dy 2x - 4 x - 2
dx = - 2y - 10 = - y - S
4 4
U Tl (6, 2): YI'=J; u Tt (6, 8): y; = - J.
Prikaemo li zadanu jednadbu u obliku
(x - 2)1 + (y - S)t = lS
vidjet da krunicu pa su YI i y; koeficijenti smjera tangenata na tu
krunicu u Tl i T . Napii njihove
[4x-3y-I8=0; 4x+3y-48=0].
OdredI
. dy . dly
206. yi/) + 1'= o. dx 1 dx
t

dy ye#: = _ _ y_ = _y_
dx=- e#:+ e" ," y-I
1+- -
e
Z
"
jer iz zadane jednadbe slijedi da je e z = - y.
e
dly (y - I)y' -yy'
dx' = (y - 1)1
y' = ---y-
(y - '1)1 (y - 1)' .
207. yZ = x". :;.
[
y' (ln x-l) ].
x'(lny - l)
208. 1 + xy - ln (e
Z
" + e-z,,) =. o. Odredi :; i Z .
[
_z.. 2
y
]
x' x' .
/
x' y' z az az
209. at + "b" + CZ = l. Odredi ax i ay' a takoder dz.
Prema (92):
106
2x
az as c'x
ox = Zz = - == - a'z
c
2y
oz hZ c'y
-=Z = ---= --.
oy" 2 z .!!2:.
Cl
Prema (80):
dS' = _ Cl xdx _ _CI + .
al II bl II II al cr
210. ,z - x.v II = O. Odredi dS'.
-.vII .vII Il...
ll. =;, - !J = , , = t' l'tJ Jer Je " ==xy II
- xy XY'II - 'Xy X"II-, '
-XII II
Z = - =---.
,z _ xy Y(II-1)
dS' = _11_ (dx + .
ll-l X Y
,211. :: za funkcije
a) Xl - 2.v
1
+ III - -4 X + 211 - S = o.
[
2-X 2y l'
11+1;11+1
b) III + 3 xy II = al.
[ - ZI; - x/: ZI}
212. COIl x + COSi Y + COSi 11 = 1. dS'.
[ _ sin 2 x 2y l.
213. x + y + II = xy z. ds.
[
(y 11- l) dx + (x z - l) dY ].
l - xy
214. x' + 2y 8 + ZI - 3 x.v z - 2;)' + 3 = o. Odredi i U Tl (3,2, l).
uX <lY
Na tom primjeru pokaimo drugi odredivanja parcijalnih derivacija implicitnih
funkcija. '
zadanu jednadbu dobijemo:
3x
1
dx + 6y
l
dy + 3 Zi dS' - 3yzdx - 3xzdy - 3xydS' - 2dy = o.
Uredimo:
3 (x' - y z) dx + (6yl - 3 x z - 2) dy + 3 (Ill - xy) dS' = o.
Odade
, dS' = Xl - Y z dx + 6yl - 3 x z - 2 dy.
xy - 111 3 (xy - Zi)
Usporedimo li 8 formulom (80)
107
vidimo da je
a u T
1
(3,2, 1):
iJz XI":""yZ
iJx = xy - Zi
iJz 6 y l_3xz-2
iJY ==' 3 (xy - Zi)
(
iJZ) = 13.
iJY 1 IS
Rijei na taj drugi oba primjera iz zadatka 211 i zadatak 21S koji slijedi.
215. u - 3 (x + y) u
2
+ ZS = O. Odredi : i ::.
[
iJu u iJU u iJU Zi ]
iJx=u-2(x+y); iJy=u-2(x+y); iJz= 2(x+y)u-u
l

216. FWlkcije y (x) i z (x) zadane su implicitno sustavom jednadbi
XI+yl_ZI=O
108
x + 2y l + 3 Zi - 4 = O.
Odr
"'''' dy dz dly. dlz T (l O 1)
"'" dx' dx' dx" l dyl Ul' ,
Kako je y = y (x) i z = z (x), zadane jednadbe moemo prikazati u obliku
kako slijedi
I[x,y (x), z (x)] ... O.
g [x, y (x), z (x)] ... O.
te identitete po x dobijemo s obzirom na {SS) i (93):
Odatle y' i z':
I Iz
f

gz g.
iJI +iJI.dY+iJI.dz=O
iJx iJY dx iJz dx
iJg + iJg dy + iJg . dz = O.
iJx iJY dx iJz dx
\2X
2x
-2z I
6z
4x
y' =-
I
I.
!2
y - 2z I
= - Sy;
g. 4y 6z
I Iv
Iz j
1
2Y
2xl
gz
4y 2x
X
z'= -
20yz 20yz
= S ... ;
po x izraze dobivene za y' i z' dobijemo y" i z".
4x
l
" 4 y - xy' 4 Y + 1y 4 S yi + 4 Xl
Y = - 5" ----y.-- = - 5" yi = - 2S YI ;
Xl
z -fi
" 1 z - x . z' 1
z =5" Zi =5"
= -oo
y;.' = -oo
217. Funkcije y (x) i z (x) zadane su implicitno sustavom jednadbi xy tr - a = O, ,,+ y +
+z-b=O.
y' i z'.
[
'= y (z - x); z' = z (x - y) ] o
y x(y - z) x(y - z)
218. Funkcije u(x,y) i v(x,y) zadane su implicitno sustavom jednadbi u + v - x = O,
u - y v = O. Odredi du i dv.
PrikazaVi zadane jednadbe u . obliku identiteta
j[u(x,y); v (x,y); xj E O
g [u (x,y); v (x,y); y] "'" O
deriviramo ih po x prema (93):
oj . ou + oj . OV + oj = O
OU ox OV ox ox
og.ou+og.Ov+og=O
OU ox OV ox ox
a kako je = l; Z = l; : = l; = - y; = - l
Odati
o ou y
e Je-=--
ox 1 +y
OU OV
0,,+0,,-1=0
ou OV
ox-Yox=O.
og = O. dobijemo:
ox
Sada deriviramo identitete (a) po y pa na isti dobijemo:
OU OV
ey+Oy=O
OU OV
ey-yey-v=O
a odatle je
OU v .
-=-- 1
ey l +y
Prema tome je
du = -y- dx + _v_ dy
l+y l+y
l V
dv = --dx - --dy.
l+y l+y
(a)
219. Funkcije u (x,y) i v (x,y) zadane su implicitno sustavom jednadbi u - x - y = O,
uv - y = O.
:' :: i : u Tl (O, l).
109
220, Funkcija z (x.y) zadana je -parametaraki
110
x=
Ul + !II
2
Ul _ !II
y=
2
II == U !I,
Kako je z == z [u (x.y). !I (x,y)] prema (88) imamo:
prema (a):
iJz iJz iJU iJz oo iJU oo
iJx = iJU iJx + oo.' iJx = !I.iJx + u iJx
iJz iJz iJU dz oo iJU oo
iJY = iJU iJy + oo . iJY = !I iJY + U iJY ,
';1 + !II
2 - x =f[u(x,y); !I (x,y); xl = o,
Ul - !II
2 - y =g [u(x,y); !I (x, ,,);y] = O.
(c) deriviramo po x, a zatim po y:
po x:
po y:
Prema (c):
iJJ iJU iJJ oo iJJ
-'-+-'--+-=0
iJU dx oo iJx iJx .
iJg iJU dg oo
-,-+-,-=0
iJU iJx oo iJx
iJJ . iJU + iJJ . oo = O
iJU iJY oo iJY
iJg iJU + iJg . oo + dg = O
iJU iJy oo iJY iJy ,
iJJ _ U' iJJ
iJU - , oo = !I;
iJJ
-= -1
dx
iJg == u; iJg !I'
iJu 00=-'
Uvrltenje u (d) i (e) daje:
iJU oo
u
iJx
+!liJx-
1
=0
iJU oo
U--!l-=O
iJx iJx
<a)
(b)
(c)
(d)
(e)
pa je
a odatle je
Uvrtenje u Cb) daje
pa je
ou OV
u-+v-=o
oy oy
ou Ov'
u--v--l=O
ay oy
ou OV 1
ay 2u
ay=-2v
oz
ox="2
oz 1
oy="2
Vl + u.
prema (a) = -=--
=
uv z
Vl - u'
= prema (a) =
uv
dz = x dx - y dy .
z
y
z
-
P r o b a. Prikaimo z kao eksplicitnu funkciju od x i y. Zbroj odnosno razlika prvih dviju
jednadbi (a) daje
izmnoimo
odnosno
jer je
Odatle
pa je
x+y=ull
x -y = Vl
z = uv.
2 z dz = 2 x dx - 2y dy
,
dz = xUx - y dy.
z
221. z r a u n a j ::' :; i dz za parametarski zadane funkcije z (x,y) uz probe.
a) x = u + v; y = u - v; z = uv.
b) x = u + v; y =" u - v; z = Ul Vl.
[dz = V-Z ex dx - y dy)].
e) x = ucosv; y = u sin v; z = u
2

'[dz = 2 x dx + 2y dy].
111
F. Taylorove i Mac Lauriq.ove formule za fUDkeije vile promJeD1Jivih
112
Formule
Taylorova formula za funkciju dviju promjenljivih.
Prvi .oblik
(96)
gdje je
Drugi oblik
f(x,y) + ll, [Oo if (x - la) + - k)] +
. x "J x-x.
:Y -:YI
(96a)
1 [Of Of]2 1 [Of of ]"
+ - -(x - la) + -(y - k) + '" + - -(x - la) + -(y - k)
21 ox iJY s-s. nl ox iJY s-s.+&II
:Y = :YI :Y - :YI + &, ..
fotmule vrijede za funkCije triju i .vile promjenljivih.
za Xo = 0, Y. = 0, la = x. i k = y dobijaju se Mac Laurinove formule:
Mac Laurinova formula za funkciju dviiu promjenl4ivih u
obliku.
1 (of of) 1 (of Of)2
f(x,y) =f(O, O) + 11 oxx + oyy s-O + 21 oxx + iJyy .,-0 +
,,-o :y-o
1 (of Of)3 .1 (of of)"
+- -x+-y + ... +- -x+-y ,
31 ox iJY s-o nl ox iJY s-&s
(97)
,,-o
gdje je
Ako funkcija I(x,y) ima derivacije svih redova i lim R .. (x,y) - O, navedene formule
" ... co
prelaze u konvergentne redove potencija i to Taulerov red (96b) i Mac
Laurinov red (97a):
l [0I 01 ]
I(x,y) =/(xo'Yo) + -l' T(x - xo) + T(y - Yo) +
. "x <ly lC -lC.
Y- Y.
Y-,..
l [011 e '.\1 3
11
( )I( +3'1 e )( )1
+ 3! ox' x - x" + ox. oy x - Xo Y - Yo ox oyl X - x, y - y, +
oblik imaju redovi za funkcije triju i vile nezavisnih promjenljivih.
Zadaci
222. Zadane funkcije razvi; po Taylorovoj formuli u okolilu zadanih Tl'
a) I (x, y) = 2 Xl - xy - yi - 6 x - 3 y + S; Tl (l; - 2).
prema (96a) .. odnosno (96b):
1(1. - 2) = 2 + 2 - 4 - 6 + 6 + S = S
01
- = 4x -y - 6;
ox
01
oy = - x - 2y - 3;
(
0I) = 4 + 2 ..., 6 - O
ox l
(
0I) =_ 1 + 4 - 3 = O
oy l
olj
OXI = 4;
olj
--= -1
oXOy ,
Sve su ostale parcijalne derivacije jednake nuli.
1
I(x.y) = S + 2! [4 (x - 1)1 - 2(x - 1)(Y + 2) - 2(Y + 2)1] -
= S + 2 (x - 1)1 .,.- (x - l) (y + 2) - (y + 2)1.
8 B, Apsen: lUjelien1 zadact Iz Vile matematike
(96b)
(97a)
113
b) I(x,y, z) = XI + JI' + ZI - 3 xyz; Tl(l; 1; 1).
prema (96a), odnosno (96b):
Funkcije
I
u T (x,y, z)
I
u Tl (l, 1, l)
Derivacije
I
O
I"
3xl-3yz O
l"
3y' - 3 xz O
I.
3z
'
-3xy O
I",,,,
6x 6
l",,,
- 3z -3
I",.
- 3y -3
1'"1
6y 6
l".
- 3x -3
I
6z 6
I",,,,,,, = I""" = I ... = 6;
I",,," = - 3,
dok su
i",,,,,, = i",,,," = i",,,,, = i", = ill,,' = i".z = O
Uvritenje tih vrijednosti u (96b) daje nakon
I(x,y, z) = 3 [(x - 1)1 + (y - 1)1 + (z - 1)1 - (x - 1) (y - l) - (x - 1) (z - l) -
- (y - 1) (z - 1)] + (x - 1)8 + (y - 1)8 + (z - 1)8 - 3 (x - l) (y - l) (z - l).
e) i(x,y) = - XI + 2xy + 3y - 6x - 2y - 4; Tl(- 2; l).
[1 - (x + 2)2 + 2 (x + 2) (y - l) + 3 (y - 1)1].
223. Odredi prirast !ll to ga dobije funkcija I(x,y) = x y pri prelazu od x = l, y = 1 na
Xl = l + h, YI = l + R.
114
!li = 1(1 + h, l + k) - i (x,y).
prema (96) za okoli Ti(1; 1):
i(x,y) = x' y, il = 1.
i" = 2 xy, Cf..)l = 2; i" = xl, Cf,,)1 = 1.
ls" = 2y, Cf"..)1 = 2; I"" = 2 x, Cf
s
,,)1 = 2; iIII/ = O.
Sve se ostale parcijalne derivacije ponitavaju osim l",,,,,, = 2.
!ll = 1 + :1(2h + k) + + 4hk) + 2hlk - 1,=
=2h+k+h'+2hk+h
B
k.
(
224. Odredi prirast !l. J funkcije J(x,y) = x' y + xy' - 2 xy pri prelazu od x = 1, y = - I
na 1 + h, - 1 + k.
[!l. J = h - 3 k + (- h' - 2 h k + ka) + (hl k + h kB)].
125. Odredi !l.J za J(x,y) = x
3
+ y' - 6 xy - 39 x + 18y + 4 pri prelazu od x = 5, y = 6
na x = 5 + h, y = 6 + k.
[!l. J = 15 h
2
- 6 h k + k
2
+ ha].
226. Zadanu funkcijujCx,y) = sin x cosy razvij li red po potencijama 8 uzevi JCx + 8,y + 8).
prema (96 b):
fIJI - cos X cosy, JI/ = - sin x siny;
J",,,, = - sin x cosy, J
x
" == - cos x siny, J"" = - sin x cos y
J"'rt;'" = - cosxcosy, JX%I/ = sinxsiny,
JI/IIII = sin x siny.
J"'I/I/ = - cos x cos y,
J(x + 8,y + 8) = sin x cosy + :! (8 cos x cosy - 8 sin x siny) +
+ 8
2
sinxcosy - 28
2
cos x siny - 8'sinxcosy) +
+ ..!..(- 8'cosxcosy + 38
3
sinxsiny-38'cosxcosy + 8
3
sin x siny) + ... =
31
8
= sin x cos y + - cos (x + y) - 2 . - sin (x + y) - 4 . - cos (x + y) + ...
l 21 31
227. zadana je funkcija J(x,y) = x
8
+ xy. Razvij u red J(x + h,y + k), a zatim uvrsti h = 1
i k = 2.
[J(x + 1, y + 2) = (x
3
+ xy") + (3 x' + y" + 4 xy) + (7 x + 4y) + 5].
228. Razvij po Taylorovoj formuli J(x,y) = y'" do drugog reda u okoliu
T1 (1; 1).
prema (96a):
J(l,l)=l
l
=l; J_=ylJllo y , (f) =1ln1=0; f =xy"'-t, Cf) =1;
_ % 1 1/ 1/ 1
J",,,, = y
l1l
lo2 y, (f"'1JI)1 = O; J%I/ = yl1l ! + Iny xyZ-l (/,1:1/)1 = 1; "-
J
IIII
= x(x - l)ylJl-l. (f",). = o.
111 l.
y = 1 + (y - 1) + 21 . 2 (x - l) (y - l) + ... = 1 + (y - l) + (x - l) (y - 1) + ....
229. Razvij po Taylorovoj formuli J(x,y) = e
l1l
+
11
do reda il okoliu
T. (1; - 1).
{
Il l }
l + TI [(x - l) + (y + l)] + 2 l [(x - l) + (Y + 1))1 + 3 l [(x - 1) + (y + 1)]8 + ... .
230. Razvij u red potencija funkciju z = e
l1l
lo (1 + y) do reda .
. Zadatak trai da se zadana funkt:ija razvije u Mac Laurinov red do reda

115
prema (97a):
1(0, O) = eli ln 1 =- O
eX
Jx" = l + y , (/z,)o = l
eX
J"" = - (1 + y).; (1",)0 = - l; JX%X = Jzz'
Ju" = Jz,,' (JZ%,)o = 1; Jz"" = J"",
2e
z
J""" = (l + y)8'
1 1
If =y + -(2xy -y') + -(3x'y - 3xy + 2y S) +
21 31
(lz",,)o = - 1
231. Razvij u red potencija
a) % = aS ln (1 + y) do drugog reda
[ y + xy ln a - yI + ... ]
b) If =- YI - Xl - yi do reda
[ 1 - ! (Xl + yi) - ! (x' + yl)1 + ... ]
c:) 11 = cos X cos y do reda
[ 1 - (Xl + yi) + !! (x' + 6 Xl yi + ye) + ... ].
232. IZTCdi za funkciju J(x.y) = cos x priblinu formulu 8 do drugog reda,
cos y
116
ako su I x I i I y I maleni u usporedbi s 1.
prema (97a). tj. razvijemo zadanu funkciju u Mac Laurinov red.
J(O, O) = 1;
(f,,). = O;
(fs,)' = O;
sin x
- J" = - cos y'
f
zs cos y
(I). = O;
f - cos y cos x + 2 cos x sini Y cos Y
IIII - cos'y ,
f =- cos x siny
" COSi y ,
f
= _ siri. x sin y
s, COSi Y ,
cos x 1 ' 1
cos y == 1 + '21 (- Xl + yi) = 1 - 2" (x' - yi).
233. Izvedi priblinu formulu za funkciju I(a., [) = arc tg ! ; s do drugog
reda uz pretpostavku da su I a. I i I [) I maleni u usporedbi s 1.
prema (97a):
TC
'(0, O) == arc tg l = "4 .
1 1 1
1= (1+a.)I'l-[)=(I-[)I+(I+a.)I; 1(0,0)=-"2
1 + 1 _
(l - [))I l + a. l + a. , l
lip = (l _ [)l + (l + a.)1 (l - f))1 == (l - [))I + (l + a.)I; (O, O) - '2
itd.
234. priblinu vrijednost zadanih izraza Taylorove formule do
drugog reda
a) (0,95)1,01
gdje je x = 2, h = 0,01, dok je y = 1, k = - 0,05; slijedi
(0,95)2,01 = I(x + h, y + k).
Funkciju I(x,y) =y%razvijamo po Taylorovoj formuli (96) u okoliu T
1
(2,l):
1(2,1) -'1' = 1.
Dobijemo:
(y + kt'+A == 1 + 2k + h k + kl.
Uvritenje vrijednosti za x, y, h i k daje:
(0,95)1.01 = 0,902.
b): VI,03 . VO,98.

[Razvij prema (96) u red I(x,y) = Vx' VY u okoliU Tl (1, 1) uzevi h ... 0,03 i
k = - 0,02. Rezultat je 1,0081.].
117
G. Ekstremne vriJednosd funkcija dviju i vie promjenljivih
a. STACIONARNE TACKE FUNKCIJE
To su one u kojim se ponitavaju sve prve parcijalne derivacije funkcije. Samo u sta-
cionarnim funkcija vile promjenljivih moe ekstremne vrijednosti, tj. samo
u tim ispunjeni su nuni uvjeti za ekstrem. Geometrijsko tog nunog
uvjeta sastoji se u tome, Ito je u stacionarnoj tangentna ravnina na plohu II = I(x, Y)
paralelna s koordinatnom ravninom X Y .
. Zadaci
U zadacima 236-244 uklj. odredi stacionarne zadanih funkcija.
235. z = 2 x
3
+ X yI + 5 X2 + yI
011 .
- = 6 Xl + y' + 10 x = O
ox
oz
ay = 2 xy + 2y = o.
(a)
(b)
Kako su obje dobivene jednadbe homogene, rjeenja x = O i y = O zadovoljavaju obje
jednadbe, pa je
Iz (b) slijedi:
a odatle je
Sl (O, O) prva stacionarna
2y(x + 1) = 0-,
y=O x = - l.
Uvrtenje y = O u (a) daje:
pa je
6 XI + 10 x = O, odnosno 2 x (3 x + s) =
5
x.= -"3
S. ( - f, O) druga je stacionarna
Uvrtenje x = .- 1 u (a) daje:
6 + y. - 10 = O, pa je Yb2 = 2.
Slijedi:
S.(- 1,2) S,(- l, - 2)
takoder su stacionarne zadane funkcije.
236. z = (2ax - x")(2by -yI)
oz
ox = (2 by - yI) (2 a - 2 x) = O
011
ay -= (2ax - xl)(2b - 2y) = o.
118
(a)
(b)
Iz (b> slijedi:
2 a x - x = O ili x (2 a - x) = O
pa je
Xl=O; x. = 2 a ..
Uvrtenje u (a) daje:
Xl = O x. = 2a
2 a (2 by - yI) = O
y(2b - y) = O
- 2a(2by _yi) = O
y1 = O;
Y1=0; y.=2b
Sl (O, O); S. (0,2 b).
,Iz (b) slijedi dalje:
2b - 2y = O
y = b,
pa uvrtenje u (a) daje:
bl (2 a - 2 x) = o. x = a S. (a, b).
237. a = sin X + siny +.cos (:lG + y)
Iz (a):
Uvritenje u (b) daje:
To uvrstimo u (a):
Slijedi:
(Jz = cos x _ sin (x +y) = O
(JX
:; = cosy - sin (x + y) = O.
cos x = sin (x + y).
cosy = cos x'pa je x =y.
COl-X - sin2x = O
cos x - 2 sin x cos x = O
cos x.(1 - 2 sin x) = o.
cosx ... O paje
n;
x
1
=2"'
Ta vrijednost ne odgovara uvjetu
YI = 2b
l - 2 sin x = O pa je
n; n;
x'=lf; x=y=6"
(a>
(b)
119
238. u = 31n x + 2Iny + SIn z + In (22 - x - y - z)
ou 3 l =0
ox=-X- 22-x-y-z
OU 2 l =0
ay=y- 22-x-y-z
ou S l = O.
oz = Z - 22 - x - y'- z
Iz (a), (b) i (c) slijedi:
Uvritenje u (a) daje:
3
3 2 S
-:::z_=_,
X Y Z
3
x 66-3x-2x- Sx
(
2x
a odade je y = ""3
Sx
%:::::1--
3
ili
l
-X = 66 _ 10 x p(je x = 6.
Uvrlten;e u (d) daje y = 4 i z = 10.
S(6, 4, 10).
239. z = y V l + x + x l + y

240. z = xy (a - x - y)
[ (O, O); (O, a); (a, O); (;, ;)].
241. u = 2 Xl + yI + 2 z - xy - x z
[ S (2, l, 7) l.
242. 2 x' + 2 y' + Z2 + 8 x z - z + 8 == O.
120
Parcijalne derivacije implicitae funkcije prema (92).
Iz (a) i (b) slijedi:
oz 4x + 8z = O
ox = - 2 z + 8 x-l
oz 4y = O.
oy=-2z+8x-1
4x+8z=0
4y =0
pa je

y =0.
To uvrstimo u zadanu funkciju:
l l
2 Xl + _Xl - 4 Xl + -x + 8 =- O
4 2
(a)
(b)
(c)
(d)
(ll)
(b)
(c)
ili
. 16 . 2 . e) 8
pa Je Xl = - I X. =- - 1 prema c Zl = - -
7 7
z. == 1. dok je y == O.
Uvritenjetih vrijednosti u nazivnik 2 z + 8 X - l parcijalnih derivacija daje:
2 ( - + 8 e- 2) - l =F O
16
2'1+8'--1=F0
7
pa su staciouame
S.(- 2.0).
243. S X' + S yi + S z, - 2 xy - 2 X z - 2 y z - 72 == O
dz=_10x-2y-2z=0
dx IOz-2x-2y
Slijedi:
dz = _ 10y - 2 x - 2 z = O.
cry IOz-2x-2y
IOx-2y-2z=0
IOy-2x-2z=0.
ea)
Ishodiite O (O, O, O) nije stacionarna .jer uvritenje x =- O, Y = O
cijalne derivacije daje oblike
z = O u par-
Oduzmemo li od prve jednadbe sustava ea) drugu jednadbu, dobijemo
y = X, pa iz ea) slijedi z = 4 x.
Uvrtenje tih vrijednosti za y i z u zadanu funkciju daje Xl " l, a kako je y = x
dobijemo
s. (- l, - l). -
244. XI - yi - 3 x + 4y + z + z - 8 - O
[(l, 2); (- 1, 2)).
b. SLOBODNI EKSTREMI FUNKCIJA
Formule
za z = I(x,y).
A. Nuni uvjet za ekstrem u T,(xo,yJ funkcije:
(
0I) _ O;
ox
(Z).- O,
odnosno rjeienja sustau jednadbi

ox
(100)
daju koordinate stacionarnih samo u kojim funkcija moe imati ekstrem.
121
B. Dovoljni uvi,et za ekstrem u To (xo' Yo) funkcije:
(
o'J)
I. To = OX. o'i= O
(
02J) ( o"! ' (O,,!)2
a) To to - s: = ox' o' Oy.). - oxoy o> O
funkcija ima ekstrem u To (xo' Yo) i to
maksimum, ako je To < O
minimum, ako je To> O
b) TO to - So' < O
funkcija u To (x
o
' Yo) nema ekstrema
c) To to - s: = O

II. To = O
a) So 'i= O
funkcija nema ekstrema u To (x
o
' yo)
b) So = O

(lOt)
Za funkciju triju i vie promjenljivih nuni su uvjeti za ekstrem analogni gore navedenim.
Zadaci
U zadacima 24s do 26s uklj. odredi ekstremne vrijednosti zadanih funkcija.
245. z = 2 xy - 3 x - 2 y' + 10.
122
Prema (100) odredimo'stacionarne
oz
ox = 2y - 6 X;
Iz sustava jednadbi:
oz
-=2x-4y
oy
y-3X=0}
slijedi Xo = O i Y. = O
x - 2y = O
pa je
Prema (101) dovoljni uvjet:
02Z
T =-- = - 6;
ox'
OIZ
s = -- = 2;
ox oy
TO == - 6.
So = 2
o'z
t = - = - 4; to = - 4
oyl
ro = - 6 'i= O I
a) T. to - re = 24 - 4 = 20 > O funkcija ima ekstrem u S (O, O) i to maksimum, jer
je r, = - 6 < O. Uvritenje Xo == O i Yo = O u zadanu funkcijp. daje
246. % = Xl + xy + y! + X - Y + 1.
Prema (100):
Iz
zlJI8b -10.
Z",=<a 2x +y + 1
zI/ == X + 2y - 1.
2 x + y + 1 = O} 1" .
s ljedi: xa = - 1, Y. == l,
x + 2y -1 = O
pa je S( - 1, l).
Prema (101):
ZI/I/= to == 2
TO == 2 :p O ... l.
a) roto - s'.= 4 -1 = 3 > O ekstrem u SC-l, l) i to minimum, jer je ro =:2 > O
Zmin = O.
247.
z",=4x1-4x+4y
ZI/=4 y'+4x-4y.
Sta\imo li Zz = O i zI/ = O dobijemo
x'-x+y==O I
yl+X-y=O +
ili
pa je
Uvrltenje u (a) daje
ili
pa je
x'+yl=O
y=-x.
x'-2x=0
x
l
(x-2)=0
X1=0 xl=V2
y1 = O YI = - vl
x.=-Vl
YI = Vl.
Dobili smo tri stacionarne Sl (O. O); SI (Vl, - V2); SI (- V2, V2).
(II)
123
Prelazimo na dovoljni uvjet:
r=12x1-4; $=4 i t-12y'-4
... .1,- -4
$1- 4
Cl --4
Fl =+: O Sl. l
rl tl - st = 16 - 16 = O

S,(2, - (2)
r, = 20
'. = 4
t. = 20
", =+: O oo. sl. I
S.(- V2, (2)
r. = 20
s .... 4
t. = 20
r. =+: O . sl. I
r. t. - s: = 400 - 16 > O
wO'em u S. i S. i to minimum jer je
r. = r. > O.
zmin - 8.
---
U Sl (O, O) dovoljni uvjet nije dao odgovora. Medutim nije teko dokazati da U ishodiitu
O (O, O, O) funkcija nema ekstrema, jer nema istog predznaka u oKoliiu te Npr. uzdu!
osi X (y ... O) negativna je:
z =:x:' - 2x1 = - XI (2 - x') < O
%a male I x l. dok uzdu! pra\ca y - x pozitivna je:
z=2:x:'>0.
248. z so 4 (x - y) - x - yi.
[zmab ... 8 u S (2, -. J.
249. z = XI + yi - 6 xy - 39 x + 18 y + 20.
[zmin = - 86 u S (S, 6)].
2S0. z = XI - xy + y2 + 2 x + 2y - 4
[zmin = - 8 u S(- 2, - 2)].
z = X r 2.)1" + ln (xl + Y')] .
" x' +y.
Da odredimo stacionarne stavimo:
Iz (a) slijedi: y - O. Uvritenje u (b) daje
ili 2xlnx=0
paje
Inx=O te je x.=l.
124
<a>
(b?
Dobiiemo:
Sl (1, O).
Xl = O, YI = O otpada, jer je toj z = - O . oo).
Na isti dobijemo iz (b) i (a)
Iz (a) i (b) slijedi dalje:
S. (O, l).
2x'
+ ln (x + y2) = O
X2 +y'
2y2
---:--=--..,.. + ln (x' + y') = O.
x' + yi
Oduzmemo li od pn e jednadbe drugu, dobijemo
X =yl
pa je y = x.
Uvrtenje u Cc) daje:
1 + ln(2X2) = O ili ln (2 x') = - l
pa je
2 x' = e-l
i
S obzirom na X = == y dobijemo jo stacionarne

SI., ( X = Y = V e) Si ( X = - y = V J .
X2 + 3y'
T = ZXX = 2xy (Xl +y2)i
't' + y'
s = z = 2 ---- + ln (x' + y")
XII (x' + y2)"
3 x' + yi
t = z"" = 2xy (x" +.yl)1
U Sl (1, O): Tl = O. II; Sl = 2 + ln l = 2 =f. O. U Sl funkcija nema ekstrema.
U S. (O, l) z nema ekstrema, jer je TI = O i SI =f. O.
... s,=O i t.=2
- s: = 4 > O ekstrem u S. i to minimwn, jer je T. = 2 > O.
1 l 1
z =-,ln-=-- .
...!!2.. 2e e 2e
U S, (" = - y = b) T, = - 2 sl. I, s, = O
T, ti - S: "" 4 > O.
Ekstrem u S, i to maksimwn jer je T, < O.
1 l l

(e)
125
2:2. z = e-S'-Jl' (2 x- + yi).
[Zmin=OUS1(O,O); zmaka= u S .a(l;O); u S,.a(O;l)nemaekstrema.].
253. z=sinxsinysin(x+y) za O<x<'It"; O<y<'It".
126
Z'" = siny [sin x cos (x + y) + sin(x + y) xl = siny sin (2 x + y)
z" = sin x [siny cos (x + y) + sin (x + y) cosyl = sinxsin(2y +. x).
Iz jednadbi: = O i z" = O slijedi:
x=y
pa je
sinx=siny=O teje x==y=O
Obje lee izvan zadanog intervala.
Iz sin(2x +y) = O uz y ... x imamo:
sin3x=O
il odade je
x =y = 'It".
'It" 2 'It"
3 x = 'It" pa je Xl = YI ="3 i 3 x = 2 'It" tla je X. "'" Y. = 3"""
Zadana funkcija ima u zadanom intervalu dvije stacionarne

r = 2 ainy cos (2 X + y)
s = ain(2x + 2y)
t = 2 sin X cos (x + 2y).
U Sl: rl = - 2 vl = - Vl; . Sl = - vl i tl = - V3; rl op O . I.
2 2
rl tl - = 3 - ! > O ekstrem u Sl i to maksimum. jer je rl < O.
'It" 'It" '. 2 'It" 3 ''3
zmak ='sm-' 8m- sm- = y . .".
3 3 3 -8-
U S.: T. = Vl; l. = V; i t. -= vl
r. op O I.
r. t. s: = : > O . ekstrem u S. i to minimum, jer je r. > O.
3Vl
Zmin = --8-'
[zmal:s = 1 u s (O, O)].
255. z = 1 - JI Xl + yi.
[Zmata = 1 u S (O, O)].
. n n
256. z = sin x + cos Y + cos (x - y) za O;;;; x ;;;; '2 j O;;;; y ;;;; '2 .
257. XI + yS + ZS - 2 x -r- 2y - 4 z-lO = O.
prema (92);
{Jz 2x - 2
dx = - "2% - 4 ;
{Jz 2y. + 2
{Jy=-2z-4'
Iz Zz = O i z" = O slijedi;
2x - 2 = O
2y+.2=0
pa je
pa je
Xl = 1 } S (1, _ 1).
YI =-1
Uvritenje Xl = 1 i ya = - 1 u zadanu fWlkciju daje nakon uredenja;
Zi - 4z - 12 = O
a odatle je
ZI = 6 i z. = - 2.
S obzirom na zadanu implicitnu funkciju i na dobivene vrijednosti za z
zmab = 6 i zmin = - 2 u S (1, - 1).
(Funkcija sferu Ba sreditem u (l, -l, 2) i r = 4).
258. u = x
2
+ y2 + ZO - xy + X - 2 z
Iz
a iz
u., = 2x -y + 1
u" = 2j - X
u. = 2z - 2.
2x -y + 1 = 0'1
2y - X = O I
2z - 2 = O
slijedi
Uvrtenje tih vrijednosti u zadanu funkciju daje
4
u=-3"'
1
yl= -3"
Kako zadana funkcija u ima jednu stacionarnu Sl ( - - , 1 ) u kojoj
je negativna, a dalje prima. ,pozitivne vrijednosti, da funkcija u S ima
. . 4
nummum -3"'
127
yi Zi 2
259. u == + - + - + - za x > O, y > O i z > O.
4x y z
26V. U ravnini X Y odredi T(x,y) za koiu je zbroj kvadrata udaljenosti od pravaca x = O,
Y == O j lC + 2y - 16 - O najmanji.
128
!I
Je
Slika 30.
Prema sl. 30: dl = x, dl = y, a dl odredimo kao udaljenost T (x, y) od pravca
x + 2 y - 16 = O. Nakon prijelaza na normalnu jednadbu pravca x + 2 fs -16 = O
dobijemo
d = x + 16.
I VS
Zbroj kvadrata udaljenosti
ili
z = x, + yi + (x -+- 2y - 16)1
5
1
z = - (6 Xl + 9 yi + 4 xy - 32 x - 64 y + 256)
S
1
z = -(12x + 4y - 32)
:J: S
1
JI" = S(18y + 4 x - 64).
Stavimo li Zz = O i z" = O pa rijeiimo tako dobiveni sustav linearnih jednadbi, dobit
. 16
1 YI =5
zzz = rl = 1: =1= O I.
z = Sl =..1. i -Z = tl = 18, rl tl - sl> O funkcija z ima ekstrem u Tl ( 8
S
' .15
6
)
"''' S "" S
to minimum, jer je rl > O. Tl je traena
261. Odredi udaljenost T(l,2, 3) od pravca ; = ! 3 = .
Prelazom na parametarsku jednadbu pravca svodimo zadatak na ekstrema
funkcije jedne promjenljive t. .
Odatle
x = t; Y = - 3 t i z = 2 t.
Te vrijednosti uvrstimo u kvadrat udaljenosti T (1,2, 3) od neke M (x, y, z)
zadanog pravca, tj. u:
fl" = (x - 1)1 + (y - 2)1 + (z - 3)1.
Dobijemo:
dl = (t - 1)1 + (- 3 t - 2)1 + (2 t - 3)1.
Odredimo onu vrijednost parametra t za koju je dl a dakle i d minimum:
d(d
l
) ,
dt = 2 (t - l) - 6 (- 3 t - 2) + 4 (2 t - 3).
(a)
Stavimo dC:;) = O pa dobijemo to = a kako je = 28 > O, bit za to = udalje-
nost d od T do pravca
Iz (a) dobijemo uvrstivii =
1.1-
d
min
= 14 f 2730.
262. Napiii jednadbu ravnine koja prolazi zadanom A (a, b, e) i zatvara I koordinatnim
ravninama tetraedar najmanjeg obujma.
Napiemo li jednadbu ravnine u segmentnom obliku
-=- + L + = l,
m n q
dobit za obujam tetraedra izraz
l
V="6
mnq

Traimo dakle one vrijednosti segmenata m, n i q za koje je Vmin'
A (a, b, e) lei u ravnini, dakle
pa je
Uvrtenje u V daje:
a b e
-+-+-= l,
m n q
e

m n
mn
6
m n
9 B. Apsen: Bijelieni zadaci iz V1lIe matematike
(a)
129

pa iz V. = O slijedi
Na isti dobijemo iz
Iz tih jednadbi slijedi:
2a b
1----=0.
m fl
oV ==0
on

m fl
m= 3a n = 3b.
Uvritenje u (a) daje
q = 3e.
Jednadba traene ravnine glasi
+-=- = 3.
a b e
je da ta ravnina s koordinatnim ravninama tetraedar najmanjeg obujma, jer
bi obujam tako zadanog tetraedra bio neizmjerno velik.
263. Odredi vanjske dimenzije otvorenog pravokutnog sanduka zadane debljine stijenki 8 i nutarnje
zapremnine V tako da bi se potroilo Ato manje materijala za njegovu izradbu.
[ x = y = 28 + Y2v; til = ;].
264. U pravokutnom koordinat]Jom sustavu X Y su s istom tri A ( - l, 2),
B (O, 1) i C (3, - l) pravca. Odredi u smislu teorije najmanjih kvadrata, tj. uz uvjet da j
suma kvadrata pogreiaka [v v] = minimum, najvjerojatniju jednad!bu pravca.
130
Da u tra!enoj jednedbi pravca y - a x - b = O odredimo u smilu te metode koeficijente
a i b, uvrstimo redom u tu jednadbu koordinate A, B i C. Kako te koordi-
nate sadriavaju pogreke mjerenja, dobit na desnoj strani pogreike v.
Kvadriramo:
A (- 1,2) :
B (O, l) : l - b = (II
C(3. - l): - l - 3 a - b = (I
V:=4+ a
l
+ b
'
+ 4a-4b-2ab
= l
+ bl -2b
ti=l+ 9a'+ bI+ 6a+2b+6ab
[w] = 6 + lO al + 3 bl + 10 a - 4 b + 4 a b.
+
Sada odrediDio one vrijednosti koeficijenata a i b za koje je [w] = minimum.

(a)
Iz jednad!bi:
slijedi:
20a + 4b + 10 = O
4a+6b- 4=0
19
a = - 26;
30
b=-.
26
Tl = [v vj .... = 20"" O . I;
Tl tl - sl = 104 > O ekstrem,
a kako je Tl > O, [v vj = minimum za
19
a= - 26
30
b = 26.
Proba:
341
[v] prema = 26 - 26 + 26 = O.
Traena jednadba pravca glasi
19 30
y = - 26
x
+ 26
ili 19 x + 26 y - 30 = O.
Prikai i pravac.
265. Odredi u smislu teorije najmanjih kvadrata najvjerojatnije jednadbe
a) pravca y = a x + b A (- 2, O), B (O, 2), e (2, 3).
[9 x - 12y + 20 = OJ
b) ravnine z = A x + By + e
A (O, O, O), B (O, 1, l), e (1, l, l), D (1, O, - 1).

c. VEZANI (UVJETNI) EKSTREMI FUNKCIJA
Formule
vezanih ekstrema funkcije z = f(x,y) uz uvjet q> (x, y) = O svodi se na
slobodnih ekstrema Lagrangeove funkcije:
F=f(x,y) + A q>(x,y)
oF =0
ox
oF =0
iJY
q> (x,y) = O
Iz tog sustava jednadbi se vrijednosti za x, y i Lagrangeov multiplikator A.
(102)
131
Pitanje ima li zadana funkcija z = f(x,y) za tako odredene vrijednosti x, y ii. maksimum
ili minimum, rjelava ile po smislu zadatka ili drugog totalnog diferencijala Lagran-
geove funkcije P(x,y) koji prema (82) glasi:
(102),
pri ako je dIP < O u funkcija z = f (x, y) ima maksimum u toj
dok za d"P> O ima minimum.
Na isti odreduju se vezani ekstremi funkcije bilo kojeg broja promjenljivih uz
vile uvjetnih jednadbi, pri broj uvjeta mora biti manji od broja promjenljivih.
Npr. za funkciju
u = j(x,y, z) uz dva uvjeta Pl (x,y,z) = O P. (x, y, z) = O.
Lagrangeova funkcija glasi:

dok se dl P prema (84).
Zadaci
(102 a)
266. Odredi stacionarne funkcije
132
z = a cos x + b COSi Y
Tt'
uz uvjet y-x="4.
Prema (102) piemo Lagrangeovu funkCiju
P = a cos x + b cos y + >. (y - x - :)
i
iJP =P = -asin2x->.=0
iJx .,
iJP = P '= - bsin2y + >. = O
iJy "
Dobili smo sustav od 3 jednadbe s tri nepoznanice x, yi>'.
Iz 3. jednadbe sustava slijedi y = x + : ' a uvrltenje u 2. jednadbu daje
pa je
>. = bcos2x.
To uvrstimo u 1. jednadbu:
-asin2x-bcos2x=0
ili
b
tg2x=--
a
2x=arct
g
(-!)
l b
x = -
Uvrtenje x = y - i- u 1. jednadbu daje I. = a cos 2 y pa iz druge jednadbe dobijemo
(
lb l a)
S - "'2arctg -;J' "'2
arctg
b" .
U zadacima 267 do 285 uklj. odredi ekstremne vrijednosti zadanih funkcija uz zadane
uvjete.
267. z = x + 2y uz Xl + yi = S.
Geometrijski se zadatak svodi na kota z najvie i najnie zadane
ravnine z = x + 2y i krunog valjka Xl + yi = S.
Prema (102):

F = x + 2 y + A (x + yi - S).
F., = 1+ 2Ax
F" = 2 + 21.y.
Iz sustava jednadbi:
slijedi:
pa je
1+2Ax=0
2 + 2AY = O
Xl + .yl = S
Uvrtenje u 3. jednadbu dllje
. 1
1.= "'2
l
za Al ="'2 dobijemo Sl (Xl = - l; yl = - 2)
1
a za AI = --
2
SI (XI = 1; YI = 2).
F.,., = F"" = 2 A; F.,,, = O
133
pa prema (102)': d
2
F = 2 A dx" + 2 A dy' = 2 A (dx' + dy2):
u Sl (Al = d"F> O pa funkcija z = x + 2y ima u Sl uvjetni minimwn:
z . = - 1 - 4 = - S U Sl (- l, - 2)
-
u S. (J.. = - d"F < O pa z ima u S. uvjetni maksimwn:
zmab = 1 + 4 = 2. U SI (l, 2).
268. Il = xy uz x" + y" = 2 a".
134
Prema (102):
F = xy + A(X' + y' - 2 aS)
Fs =y + 2AX = O
Fil = X + 2AY = O
x + yi - 2 al = O.
Pomnoimo li prvu jednadbu s x, a drugu s y dobijemo
Xy+2AX"=O
pa je
Uvritenje u daje:
Slijedi:
xy + 2AY" = O
2x'-2a
l
=0
2y' - 2a" = O.
x = aj y = a.
Time smo dobili 4 stacionarne
Sl (aj a)j S.(-aj-a), SI(aj-a) i S.(-aja).
Uvritenje tih vrijednosti u F., -= O, odnosno Fil = O daje za A vrijednosti
1
1..=1...=-'
2
(a)
Prva vrijednost - odgovara Sl i SJ, dok druga + - S. i S., jer
uvritenje Ah. = - i Aw = u prve dvije jednadbe sustava (a) daje y = x' 1 X = y,
a to lU Sl i SI> odnosno Y = - x i x = - y, a to su S. i S .
d"y prema (102),. Dobijemo:
F",., = FilII = 2 A,
F =1
Sll
pa je
SI (a, - a) premali = xy
1
za A, = Aa = 2" dlF > O pa je u S. (a, - a) S,(- a, a)
= - al.
269.z=6-4x-3y uz X
I
+yl=l.
1 1 111
270. z = - + - uz -- + - = -
xy xyla'
[
U S1(-avl; -aVl) z. = _ vl;
mm a
V
- ./- vl]
U S, (a 2; a r 2) zmaka = a .
271. " = x + y + 11
Prema (102a):
F=x+y+z+A -+-+--1
(
1 1 1 )
x y z
F",=
x'
I.
F =1--=0
" y'
I.
F =1--=0
ll'
111
-+-+-=1
x y z
Iz prve tri jednadbe slijedi
x=y=z
pa iz posljednje imamo
x=y=-II=3
te je S (3, 3,3) i iz
prve dobijemo
1.= 9.
Prema (84) dobijemo
jer je
,dlF = 2(dx
l
+ dyl + dz
l
) > O,
21.x
F",,,,=F,,,,=F"=--x-,
odnosno 2 za x = 3 i I. = 9, dok je
F =F =F =0.
"'If "" !fl
U S (3, 3, 3) Ima
"miD = 9
. '{x+y+z=S
272. "= xyz uz uVJete + + 8
xy Xli yz = .
Prema (102 a):
F = xy z + Al (x + y + z - S) + Aa (xy + x z + " z - 8)
135
Fs = y z + Al + ;"(y + Z) = O
Fil :. x Z + ),,1 +)"t (X + Z) = O
F. = xy + ),,1 + At (x + y) = O
x+y+z=s
xy + xz +yz= 8.
Pomnoimo li prvu jednadbu sustava s x, a drugu s y, dobit iz tih jednadbi:
ili
Odade
A1X + >.,.x(y + z) = )"ly + >.,.y(x + z)
(x - y) (),,1 + At z) = o.
x - y ... O pa je x = y.
Uvrltenje y = x u prvi uvjet daje
= S - 2x
pa iz drugog uvjeta Blijedi:
ili
dok je
XI + x (S - 2 x) + x (S - 2 x) = 8
3 XI - 10 x + 8 = O
4
XI == YI = 3
7
.t=3
Uvritenje tih vrijednosti u " = xy. daje
u Sl (2, 2, l) "min = 4
(
4 4 7) 112 4
u St 3'3'3 "mab=2f=4
v
.
(a)
Iste vrijednosti ekstrema ima funkcija " = xy. i u S. (2, l, 2) i S. (1, 2, 2) i to
. . S (4 7 4), S (7 4 4) maks' D 'h .. d 'd
muumum, a u , 3' 3' 3 1 '3' '3' 3 1mum. o tl mJe nosn 0-
lazimo tako da sada mnoimo prvu jednadbu sustava (a) s x, a sa pa pona-
vljamo postupak Dobijemo S. i S,. ponavljanje postupka
daje S. i S,. to!
(a> b > e > O).
["maks = a u Sl.t ( a, O, O); "min == e u S .. , (O, O, e)].
274. U ravnini 3 x - 2 = O odredi za koju je zbroj. kvadrata udaljenosti od
A (l, l, 1) i B (2, 3, 4) najmanji.
136
Neka je T (x,y, .) traena tada je
(A T)t ... df = (x - 1)1 + (y - 1)1 + (. - 1)1

Prema (102):
F = dl + 'dl + ), (3 x - 2 z)
Fs = 2 (x - 1) + 2 (x - 2) + 3 ).. = O
Fil = 2(y -1) + 2(y - 3) = O
F. = 2 (z - 1) + 2 (z - 4) - 2 ), = O
3x-2z==0.
Iz druge jednadbe slijedi: y = 2.
Pomnoimo li 1. jednadbu s 2, a 2. s 3 pa zbrojimo li te jednadbe, dobit nakon uredenja
4 x + 6 z - 21 = o. (a)
Iz posljednje jednadbe slijedi z = ! x, pa uvrltenje u (a) daje:
21 . 63
x = 13 te Je z = 26 .
(
21 63)
Traena T 13' 2, 26 .
275. U ravnini x + y - 2 z = O odredi za koju je zbroj kvadrata udaljenosti od ravnina
x + 3 z - 6 = O i y + 3 z - 2 = O najmanji.
s T(x,y, z) traenu prema (48 a) udaljenosti te od
zadanih ravnina:
Prema (102):
F = (x + 3 z - 6)1 + (y + 3 z - 2)1 + A (x + y - 2 z)
1 '
Fs "" T(x + 3 z - 6) + A = O
1
Fil = s(y +. 3 z - 2) + A = O
F. = (x + 3 z - 6) + (y + 3 z - 2) - 2 A = O
x+y-2z=0.
Iz prve dvije jednadbe slijedi:
x+3z-6=y+3z-2
pa je
x -y = 4.
Zbrojimo li prve tri jednadbe sustava, dobit
x+y+6z-8=0
, a kako je x + y = 2 z, dobijemo z = 1.
Iz X+
Y
=2\ slijedix=3 y=_1.
x-y=4
Traena je T(3, - 1, l).
137
276. Odredi volumen pravokutnog paralelepipeda koji se moe upisati u elipsoid s polu-
osi}na a, b i e.
138
li s x, y i z koordinate onog vrha A gornje osnovke upisanog paralelepipeda
koji lei u prvom oktantu, glasit volumen para1elepipeda
V = 2 x . 2y . 2 z = S xy z. (Narii sliku!)
Na je zadatak da odredimo V maks UZ uvjet da vrhovi para1elepipeda lee na elipsoidu
Prema (102):
x2 yi Zi
.+ bl +.=1.
a e
F = S xy z + A - + - + -..:... 1
(
Xi yi Z. )
al b" Cl
2A
F",=Syz+aa-x=O
2A
F=Sxz+-y=O
" bl
2A
F.=Sxy+-z=O
Cl
Pomnoimo li prve tri jednadbe sustava redom s x, y
ili
Odatle:
Cl
Zl==t xt.
a
Uvrtenje u uvjetnu jednadbu daje
x x' Xl
-+-+-=1
al . al al
pa je
Na isti dobijemo:
z=
Uvrtenju u V = S x y z daje:
V Sabe
maks = 3V'3'
z, dobit
277. U zadanu kuglu promjera 2 R upiii pravokutni paralelepiped obujma.
[Kocka, V maks = 8 V; R3 ] .
278. Odredi pravokutni paralelepiped volumena, ako je zbroj njegovih bridova zadan i
iznosi 12 a.
[VmaIts = aS ima kocka brida a].
279. Odredi pravokutni paralelepiped zadanog volumena V koji ima najmanje oploije.
I
[Kocka brida rv].
280. Odredi pravokutni paralelepiped zadanog oploija S koji ima volumen.
[ Kocka brida V ] .
281. Pozitivni broj Q prikai u obliku umnoka pozitivnih mnoitelja tako da njihov zbroj
bude Ito manji.
traene mnoiteije s x, y, z i u dobijemo:
umnoak P = xyzu = Q
F = x + y + z + u + A (x y z u - a)
Fili = 1 + Ay z u = O
F
II
=l+AXZU=O
F. = l + A xy u = O
F. == 1 + A xy z = O
Xyzu = Q.
Podijelimo li prve jednadbe sustava 8 A, dobit
y z ti = x z u = xy u = x y z.1 : xy z
1
x y z
pa je
u=X=y=z
P= xi = Q;

X= V"a=y=z=u

Smin = 4 Va.
282. najpovoljniji profil kanala oblika trapeza i zadane protoke Q ml/sec
uz uvjet da trenje bude to manje, tj. uz minimalni obod O = 2 l + b kanala.
Prema slici 31:
(2b + 2x)
Q =..Jlm
l
lm' = ---h =(b + x)hm3,
2
139
aJtako je
11 = hin IX x=lcoslX
Q = (b + l cos IX) l sin IX.
Uz taj uvjet traimo 0min'
F = 2 l + b + A (b l sin a! + II sin IX cos IX - Q)
FI = 2 + ), (bain CZ + l sin 2 IX) = O
FI) = l + A l sin a! = O
Fti. = ), (b l cos a! + 12 cos 2 or.) = O
Q = (b + l cos IX) l sin al.
Iz (b) slijedi A = - .
l SIIl or.
Uvrtenje u (a) daje nakon uredenja:

l SID a!
pa je
b _ 2 sin 2 a!
T- - sina!'
Slika 31.
Podijelivii (e) s A II dobijemo
b cos2a:
140.
pa je
ili
T= - cOSa!
2 _ = _ cos2a!
sm or. cos a!
cos a! - sini a!
2 - 2 cos a! = - -----
cos IX
ili UZ sini or. = l - cos or. dobijemo
pa je
Uvrtenje u (e) daje
2n'
b cos T
-=---=1 paje b=l.
l n'
cosT
. (a)
(b)
(e)
(d)
(e)
Uvritenje b = l
pa je
n .
IX = 3" u (d) daje
Vl
2 2

0lnin = 2 (3 VQ == 2,632 VQ.
283. Na elipsi + = l odredi koje su najmanje i najvie udaljene od pravca
3x-y-9=0.
s T(x,y) traene na elipsi, odredimo prema (48a) udaljenosti tih od
zadanog pravca
pa prema (102) -
d= 3x-y-9
VIO
F= 3x-y-9
vw
Xl yi
4+9"=L
(a>
Pomnoimo li drugu jednadbu sustava s 3 pa je zbrojimo s prvom jednadbom,..dobit

2AX+6AY=0 .aodatleje X=- 4
3y
.
4 9
Uvritenje u jednadbu elipse daje
y = ls dok je x = =t= VS .
li preD1.& (a) udaljenosti d za dobivene vrijednosti x i y ili iz prikaza
zadane elipse i pravca vidjet da je
141
najmanje udaljena od elipse, dok je
najdalja
284. Na paraboli Xl + 2 xy + yI + 4 y = O odredi najmanje udaljenu od pravca
3x - 6y + 4 = O.
[-;,-!].
285. Na rotacionom elipsoidu + yi + = 1 odredi Tl koja je najmanje i T.
koja je najvie udaljena od ravnine 3 x + 4 y + 12 z - 288 = O.
d. I NAJMANJE VRIJEDNOSTI FUNKCIJA U ZADANIM ZATVORENIM
PODRUeJIMA
Ekstremne vrijednosti funkcija odredene na gore navedeni su prema sVOJOJ
definiciji relativni ekstremi, jer imaju lokalni karakter: u ekstrema funkcija
prima maksimalnu ili minimalnu vrijednost samo u nekom vrlo malom okoliu te
U mnogim potrebno je odrediti i najmanju vrijednost zadane
funkcije u nekom zadanom zatvorenom U tu svrhu treba sve
maksimume i minimume funkcije ne samo u tom i na granicama tog
a zatim izabrati i najmanju vrijednost funkcije.
Na se odrede stacionarne u nutrini zadanog kao i vrijednosti
funkcije u tim pri otpada dovoljnog uvjeta, a zatim se trae vri-
jednosti funkcije na medi i to tako da se ta podijeli na dijelove jednadbi
y = lP (x) za a < x < b, odnosno x = ljI(y) za e < y < d pa se funkcija od dvije promjenljive
postaje funkcija od jedne promjenljive x iliy.
Zadaci
286. Odredi i najmanju vrijednost funkcije z = Xl - 2 yi + 4 xy - 6 x - l u trokutu
koji jc pravcima x = O, JI = O i x + y = 3. (slika 32).
II
Slika 32.
142
Odredimo stacionarne funkcije z:
z =2x+'4y-6=O
..
Zli = - 4y + 4 x = O.
Odatle dobijemo:
SCI, 1').
lei u nutrini trokuta, pri je
z. = - 4.
Na strani a == x = O za O;;;; Y 3
z. = - 2 y l - l.
u 0(0.0): z.(O) = -.!} u B(O,3): z.(3) = -!!.
= - 4y = O, pa je y = O i z.(O) = - t. 0(0,0).
Na strani b "'" JI = O za O x :ii 3
z" = Xl - 6 x - l.
u A (3, O) z" (3) = - 10.
r" = 2 x - 6 = O, x = 3, z" (3) = A (3, O).
Na strani e "'" y = 3 - x za O x :ii 3
ili
pa je
z (x) = XI - 2 (3 - X)I + 4 x (3 - x) - 6 x-l
z (x) = - SX! + 18x -19; z'=-10x+18=0
9
x=S;
u c(f.f)
Iz dobivenih rezUltata slijedi: i najmanje vrijednosti funkcije lee na stranicama
trokuta i to
zmab = - l u O (O, O) zmin = - 19 u B (O, 3).
287. Odredi i najmanju vrijednost funkcije z = XI - yi U krugu XI + yi l.
Odredimo stacionarne
z =2x=0 I
z: = - 2y = O
O (O, O) je stacionarna u kojoj je
Prelazimo na medu tj. na krunicu kojoj je jednadba u parametarSkom
obliku
x=cost I
. O t < 2 TC.
JI = sm t
Uvrtenje u z = Xl - y2 daje
z = cos! t - sini t
ili
z (t) = cos 2 t.
Odredimo sada stacionarne zet):
dz=-2sin2t=0.
dt
Slijedi s obzirom na sliku krunice koju narii:
2 t = O, tl = O, Sl (l, O),
2 t = 1800, t. = 900, S. (O, l),
l t = 3600, t. = 1800, S.(- l, O),
2 t = 5400, t, = 2700, S, (O, - l),
Vidimo da je
Zl = 1
z. = - l
z. = l
z, = - t.
zmaks = l u Sl i S., dok'je zmin = - 1 u S. i S,.
143
288. Odredi i najmanju vrijednost funkcije z = x + YI - 3 x y u pravokutniku
O :;a; x ::it - 1 :;a; y :;a; 2. (Sliku 33).
144
Zs = 3x' - 3y = O I
Zli = 3y' - 3 x = O.
Slijedi y = x, pa je 3 x, - 3 x = O, II odatle je
y
2 D{O,2J
-t AlO,-IJ
e
a
Xl =yl = O, Sl(O,O) u kojoj je
x, = Y. = 1, S. (1, 1) u kojoj je z. = - 1.
C{2,2J
2 x
Bi2,-f)
" "
I
e
f ---'-----"1S(JJ)
rl :
o
I
I
I
I
a I
Slika 33. Slika 34.
Stranice pravokutnika:
A B == a ==y = - 1, z,. = XI + 3 x - l za O:;a; x:;a; 2.
UA(O,-l) %,.=-1; u B(2,-J) %,;=13.
= 3 XI + 3 = o X11 = i.
B e == b == x = 2, = y' - 6 y + 8 za - l y 2.
U e (2, 2) = 4; = 3 yi - 6 = o Yl.1 = Vl.
U Cl (2; Vl) z" = 8 - 4 Vl = 2,36.
CI (2, - Vl) otpada, jer lei izvan pravokutnika.
e D == e == Y = 2, ze = XI - 6 x + 8 za O x 2.
U D (O, 2) ze = 8. = 3 x' - 6 = O Xl = Vl.
U Dl (Vl, 2) Z. == 2,36; DI (- Vl, 2) otpada.
D A == d ;;;;: x = O, Zu) = Y' za - l Y 2
z; = 3 y' = O, Y = O,
b
A (j; O)
l x
a to je
SI (O, O) u kojoj je z. = z = O.
Vidimo da je zmab = 13 u taad B (2, - 1), dok je zmin = - 1 u (1, 1)
unutra pravokutnika i u medainjoj taad A (O, - 1).
289. odredi i najmanju vrijednost funkcije z = sin x + siny + Bin (x + y) VO pravo-
kutniku O x O ;. (Slika 34).
ili
pa je
Slijedi:
z'" = co8X + cos (x +y) = O
z" = cosy + cos (x +y) = O
cos x + cos2x = O
2 cos x + cos x-l = O
(cos x). = - 1.
x. = TC.
Posljednje dvije otpadaju, jer lee izvan zadanog pravokutnika.
. (TC TC)
U S 3'1""
z= Vi
Sttanice pravokutnika:
O A ;: a ;: '" = O,' z = 2 sin x za O:S: x :s:
- - 2
U 0(0,0) z,. =0;
= 2cosx = O;
To je
A Ba b ""!' x = ;; ZD = 1 + siny + COS Y za O:a; y :a; ; .
U B ( T' T) ZD =2-
= cosy - siny = 0i1i tly .. O
10 B. APsen: RJjelenl zadad1zVile matematike
145
opet
YI = O. To je opet A ( -i, O) Zb = 2
YI = 7t, Bl ( ; , 7t) otpada, jer lei izvan pravokutnika.

2
Ze = sin x + cos x + 1 za O ;;;; x ;;;; .
Z = 2.
e
= cos x - sin x = O ili tg x = O
Xl = O. To je e ( O, -i-) ze = 2,
XI = 7t otpada.
Zd = 2 siny za
I 7t
Z d = 2 cos y = O, Y = 2"'
e ( O, -i- )
Vidimo da je zmaks = VJ" unutra u S ( ;, ;)
O (O, O).
zmin = O u
290. Odredi i najmanju vrijednost funkcije Z = X, Y (4 - X - y) u trokutu
pravcima X = O, Y = O i x + y = 6.
[zmaks = 4 u (2, 1) unutar trokuta,
zmin = - 64 u (4,2)].
291. Odredi i najmanju vrijednost funkcije z = x' + 2 xy - 4 x + 8 y u pravokutniku
pravcima x = O; Y = O; x = 1; y = 2.
[zmaks = 17 u (1,2), zmin = - 3 u (1, O), obje su
Stacionarna S (- 4,6) lei izvan zadanog
292 .. Odredi i najmanju vrijednost funkcije z = x
2
_ y' u krugu x' + y2 ;;;; 4.
146
[zmaks = 4 u (2, O) i (- 2, O); zmin = - 4 u (0,2) i (O, - 2),
sve su te S (O, O) ne daje ekstrema].
H. Geometrijske primjene parcijalnih derivacija funkcija
a. SINGULARNE RAVNIH KRIVULJA
Rjeenja sustava jednadbi:
Formule
oF = O
ox
oF =0
oy
(103)
daju koordinate singularne To (x
o
' Yo) krivulje F (x, y) = O, ako ta rjeenja zadovoljavaju
i jednadbu zadane krivulje. U tom je
To (xoYo) dvostruka ako je ro to - < O,
iljak, ako je ro to - = O
izolirana ako je ro to - > O.
Zadaci
U zadacima 293 do 301 odredi singularne zadanih krivulja.
293. x' + y' - 8 x' - 10y' + 16 = O.
prema (103):
Odatle:
oF
-=4x
3
-16x=0
ox
oF
oy = 4 y3 - 20 y = O.
XI=O; x a= 2; YI=O i Y 3= VS.
(104)
(a)
Dobili smo tri vrijednosti za x i ni za Y za koje se ponitavaju parcijalne derivacije zadane
funkcije. Medutim, da te budu singularne, one moraju leati na zadanoj.krWu1ji, tj.
koordinate moraju zado:yoljavati ne samo jednadbe (a) i jednadbu zadane
krivulje. . -
u tu jednadbu vrijednosti dobivene za x i Y opaamo da samo dva para
vrijednosti i to Xl = 2 i YI = O, a takoder x. = - 2 i Y. = O zadovoljavaju jednadbu kri-
vulje, pa zadana krivulja ima d"ije singularne Tl (2, O) i T. (- 2, O).
Sada prema (104):
T = F = 12 Xl - 16
zz
s=F =0
Zli
t-= F = 12yI - 20
IIII
U Tl (2, O)
Tl = 32
Sl = O
tl=-20
T. = 32
s. = O
t. = - 20.
U Tl i TI rl tl :.. sf -= - 640 < O, pa su obje dvostruke.
147
294. + II x' - 6y + 36 x' + 27y' - 81""' O.
[Tri dvostruke Tl (O, 3), T. (- 3, O) i T. (- 6, 3)].
295. x' + y. = :Je' + y'.
Odatle:
F ex _yi = O
Fs = 2 X - 4 x' = O
F" = 2.)' - 4yl = O.
l
x."=y'2;
yl = O
l
y = Vl'
Samo jedan par vrijednosti zadovoljava i -jednadbu zadane krivulje i to (O, O), pa krivulja
ima samo jednu sinplarnu To (O, O).
r=2-12x,> auTo: ro=2
s=O
t = 2 - 12yl
r. to - $' = 4 > O.
To (O, O) je izolirana
296. yi = sini X
148
g
,
o
Odatle:
sini X = O
cosx=O
F == sin" x - y' = O
Fs = 3 sini X cos X = O
F" = - 2y = O.
"
2"
Slika 35.
37T X
Xl = k 71: }
71: k = O, 1,2, 3, ...
XI = T(2-k + l)
y =0.
Singularne su T (k 71:, 0), jer koordinate (k 71:, O) zadovoljavaju zadanu funkciju.
r =3(- sinlx + sin 2x cos x)
s=O
t = - 2
pa je r t-s = O. Slijedi: u T je iiljak.
(k1t. O)
r=O
s=O
t= -2.
Iz slike 35 vidimo da krivulja ima u T (k1t. O) iiljke prve vrate. pri je os X
tangenta za obje grane krivulje.
297. x
3
+ xy3 - ayl = O.
F
z
= 3,x1 + yi = O
Fil = 2xy - 2ay = O.
Slijedi:
2y (x - a) = O pa je y = O
x = a.
dok iz F", = O imamo za y = O i x = a:
x = O y = V - 3 al.
Kako vrijednosti Xl = O i YI = O zadovoljavaju i jednadbu zadane krivulje. T. (O. O)
je singularna
r = 6x
S = 2y
l=2x-2a
-II U To: ro = O
So O
to = - 2a
To (O, O) je iljak prve vrste. zadana krivulja je cisoida (vidi sl. 90 u I dijelu
Repetitorija).
298. ,XI yi -: ,XI - yi = O.
Slijedi:
F
z
= 2 xyl - 2 x ='0 1
Fil = 2y Xl - 2y = O.
y = x pa je 2 ,xI-- 2 x = O ili
2 X (Xl - 1) = O
XI ., = YI = 1.
Samo koordinate To (O, O) zadovoljavaju i jednadbu zadane krivulje. pa je To (O. O)
8inguJarna krivulje.
,. = 2yl - 2
s =4xy
t=2XI_2
r. = - 2 oO
So = O
t
o
;=-2.
T (O, O) je izolirana krivulje.
ro t. - Sl = 4 > O
149
299. XI + y3 - 3 a xy = O.
[Dvostruka To (O, O), narii krivulju koja se zove Descartesov list].
300. yi = (x - a)3.
[To (a, O) iljak I vrste. Narii krivulju].
301. (y - X")I = Xl.
[To (O, O) iljak II vrste. Narii krivulju].
b. OVOJNICE (ANVELOPE) FAMILIJA RAVNIH KRIVULJA OVISNIH
O JEDNOM PARAMETRU
Formule
za zadanu familiju .krivulja F (x, y, a.) = O, gdje je a. parametar, jednadba ovojnice se
dobije tako da se iz sustava jednadbi
oF (x, y, a.) = O
Oa.
F(x,y, a.) = O
(105)
ukloni parainetar , ukoliko tako dobivena jednadba ne geometrijsko mjesto
singularnih zadane familije.
Zadaci
302.' Odredi ovojnicu familije pravaca y = 2 m x + m", gdje je m parametar.
150
Prema (105):
Iz druge jednadbe slijedi
dok uvrtenje u prvu daje
ili
pa je
F == 2 m x + m" - y = O
oF
- = 2 x + 4 ma = O.
om
3
m=-V;
3
_ ixv; =y 1
3
27
- -x' =y3
16
27 Xl + 16 y 3 = O jednadba ovojnice.
303. Odredi ovojnicu za familiju krunica (x - a)l + yi = ;1 .
al
F == (x - a)1 + yi - "2 = O
oF
= - 2 (x - a) - a = O.
x
Slika 36.
Iz druge jednadbe slijedi ci = 2 x, a uvrtenje u prvu daje traenu jednadbu ovojnice:
y = x. (Vidi sl. 36).
304. Odredi ovojnicu familije pravaca zadanih u normalnom obliku x cos + y sin - p = O
(p je pozitivna konstanta).
F == - p = O
, oF .

Iz druge jednadbe imamo:

x
a kako je prema poznatim trigonometrijskim formulama
dobijemo
1
cos OI; =

1/1 + y'
V x
a
x
Uvrtenje u prvu jednadbu daje
Xl + yi =p
Vxl+y. Vxt+yl
151
ili
x'+yl II
Vx'+yl ,:=p
Xl + yi = pl.
Kru!nic:a polumjera p je trdena ovojnica, koju pravci zadane familije tangiraju. Nariii slikul
Slika 37.
305. odredi ovojnicu pravaca y == le x + : gdje je k parametar dok je akonatanta.
152
a
P=kx+-;;:-y=O
p
II ",.
Iz druge slijedi le == dot uvritenje u prvu
ili
2 vax =y II
yi ... 4 a x (vidi sl. 37).
Vidi Repetitorij II dio, 10, 2. f) Tip V.
306. Odredi ovojnicu familiie parabola yi = 2 P x + pl.
F=2px+pI- yl=0
Odade:
F, = 2x + 2p = O.
p=-x paje -2x
l
+xI-yl=0
ili
XI+yl=O.
zadana familija parabola nema ovojnice, jer iz dobivene jednakosti slijedi samo x = O
i Y = O u realnom tj. ishodite koordinatDog sustava.
307. odredi ovojnicu familije parabola yi = a (x - a).
Odade:
1
odnosno
F=ax-al-yl=O I
F. ;= x - 2 a = O.
x
a="2'
pa je
Slika 38.
x
y =: "2 (vidi sl. 38).
308. Odredi ovojnicu familije. dipsa :. + = l k9DStaDtne povrine S.
Znam da
S b a odade J'e b S Sl'edi
. o Je = a = ci7t lJ :
XI al
F=----- -1 =0
al sa
pa je
(JF 2x
l

(Ja = - aa + sa = O.
153
Odatle dobijemo:
Uvritenje u F daje
ili
Sx
al =i ,-.
, -ny
nyx
l
Sxn1yl
-- =1
s
xy = 21t'
Sx nySl
odnosno
S 1
y=-.-.
2n x
Ovojnica je par konjugiranih istostranih hiperbola.
309. Odredi ovojnicu trajektorija metaka u vertikalnoj ravnini s brzinom 'Vo.
ako se kut a ot mijenja od OO do 1800 a otpor zraka zanemari. Vidi sl. 39.
154
Iz mehanike poznata nam je jednadba trajektorije metka
y=xtgOt- g Xl
2 COSi IX '
gdje je g akceleracija sile tee, ili

oF x g Xl sin ot
- - - - -=-.---;;-- = O.
Oot - cos ot cos
s
ot
fl
Slika 39.
Parametar ot treba ukloniti iz tih jednadbi. Iz druge jednadbe slijedi:
a .odatle je
_x_,*, 0, paje l_
gxtgOt
=O
COSi ot 'V3
'Vij
tgOt=-.
gx
)(
Uvrtenje u prvu jednadbu uz _1_. - = l + tg
2
IX daje:
cos IX
---- 1+__ -y=O
v' g x, ( v' )
g 2v: g2X'
ili
v g
Y=2-g::--2Vfx"
To je tzv . parabola sigurnosti.
310. Zadan je pramen zraka s vrhom u A (a, O). Odredi ovoj nicu normala na pravce
tog pramena u sjecitima tih pravaca s osi Y. Vidi sl. 40.
Jednadba zadanog pramena glasi: y = k(x - a), gdje je k parametar.
Slika 40.
Napiimo jednadbu normale n na pravac P pramena, koji prolazi bilo kojom
B (O, b) na osi Y:
ili
1
y-b= --x
k
x
y - b + li" = o.
B (O, b) lei na pravcu pramena y = k (x - a), pa je
b = - ak.
Uvrtenje u (a) daje:
x
F "" y + a k + li" = o.

iJF x
-'=a--=O
iJk k
2
(a)
155
pa je
Uvritenje u F daje:
ili
y = - H'Q""i1
1
yi = 4ax.
Ovojnica je parabola u vrinom obliku.
311. odredi ovojnicu familije polukubnih parabola
156
Odade
Uvritenje u F daje:
ili
Odade:
Uvritenje u F daje:
(y - a)1 = (x -' a)l.
F = (x - a)1 - (y - a)1 = O
FIJ = - 3 (x - a)1 + 2 (y - a) = O.'
3
y - a = 2(x - a)l.
9
- (x - a)1 - (x - a)1 = O
4
(x - a)1 [ : (x - a) - l ] = O.
4
a.=x- g'
za al = x: (y - x)' = O pa je
ili
pa je
Prika!i zadanu familiju polukubnih parabola pa tei vidjeti da je pravac y = x
geometrijsko mjesto (iiljska) im parabola, dok je ,:;. x -
ovojnica.
31 z. Odredi ovoj nicu familije pravaca koji zatvaraju s koordinatnim osima trokute konstantne
povriine s.
Znamo jednadbu pravca u segmentnom obliku:
1.
m n
Kako je
2S m n
S=-2-'
pa je n=-.
m
Uvritenje (b) u (a) daje jednoparametarslcu jednadbu zadane familije pravaca
x ym
F=m+2S-
1
=O
dF x y
dm = - ml + 2S = o.
Odade je m == V
2
: x, dok uvritenje m u (b) daje n = y2:Y .
Uvrtenje u' (a) daje nakon uredenja
S 1
Y=--
2 x
(a)
(b)
Traena ovoj nica je istostrana hiperbola. Prikai je kao i pravce zadane familije.
313. Odredi ovojnice zadanih familija parabola i sve prikai
a) a .x + aS Y = 1
b)y';"a!(x-a)'
314. Odredi ovojnicu familije elipsa :. + l, ako je zbroj poluosiju svake elipse jednak d.
[astroida x, + /,. = I',].
31S. Pravac se tako da je zbroj segmenata, tj. odrezaka na koordinatnim osima, ostaje
konstantan i jednak c. odredi ovojnicu te familije pravaca uz prikaz.
31Sa. Rijei isti zadatak, ako je produkt segmenata, tj. m . n = c (konstanta).
[Y = .. !.] .
157
VIESTRUKI INTEGRALI
IV. DVOSTRUKI INTEGRALI
A. Promjena redoslijeda integriranja u dvostrukim integralima
i tih integrala
Formula
b y,(x) d x,(y)
J J f(x,y) dx dy = f dx J f(x,y) dy = J dy f j (x, y) dx.
cr a y,(X) x,(y)
Zadaci
U zadacima 316 do 330 promijeni redoslijed integriranja.
1 V"Y
316. J dy J f(x,y) dx =
O 2'
'----
158
y=c
iz zadanog integrala ,"idimo da se najprIje
integriralo u smjeru osi X uz y = e (kon-
stanta) i dy = e (vidi sliku 41) i to od
pravca x = y do parabole x = Vy, a zatim
se integriralo u smjeru osi Y od y = O do
y = l, pa je integracije segment
parabole. Promijenimo li redoslijed integri-
ranja, moramo najprije integrirati u smjeru
osi Y uzevi x = e i dx = e i to od para-
bole y = x, do pravca y = x, a zatim in-
tegrirati u smjeru osi X od x = O do x = l, Slika 41.
(106)
kako se to vidi iz slike, pa je
I V l _ "i
317. J dx J f(x,y) dy =
-1 o
x=c
I "
= J dx J f(x,y) dy.
o "I
,----'
x=c
IZ zadanog integra1a \idimo da se najprIje integriralo u smjeru osi Y uz konstantne
x i dx i to od y = O do krunice y = + V 1 - x' (vidi sl. 42), a zatim u smjeru osi X od
x = - 1 do x = 1.
y
f
Slika 42.
Promijenimo li redoslijed integriranja, moramo najprije integrirati u smjeru osi X uz
neke konstantne yi dy i to od x = - VI - y' do x = + V 1 - y2; a zatim u smjeru osi
Y i to od y = O do y = 1, pa je
r V2rx - x'
318. J dx J f(x,y) dy =
o x
... ---
1 +Vl-y l
= J dy J f(x,y) dx.
o -y""f"=Yi
y=c
pri integriranju u smieru osi Y uz neke kon.&tantne x i dx uzet je za donju granicu pravac
y = x, a za gornju granicu krunica y = V2 r x - x, ili yi = 2 r x - Xl ili x. + yi -
159
- 2 T X = O ili (X - T)I + yi = TI (vidi sl. 43), a zatim se integriralo u smjeru osi X od
O do T, pa je integracije segment krUga Nakon promjene redoslijeda integriranja
: ____ __ -:;0.--7-___
11
= x
III
... , I
)(="

)(
Slika 43.
najprije integriramo u smjeru osi X uz neke konstantne y i dy i to od krunice, kojoj je in-
verzna jednadba x = =F JI TI - yi + r, do tetive x = y, a zatim u smjeru osi Y od y = O
do y = r, pa je
+ V4-x
l
2 vl
r y
= I dy I f(x,y) dx.
O - Vrl_yl+r
.319. I dx I f(x,y) dy =
160
-2 l V--
- Vl 4-,.1
)(
Slika 44 .
. kako se vidi iz sl. 44 integracije je elipsa spoluosima 2 i vl kojoj je jed-
.nadba y = .v,. V 4 - x, ili :1 + = l, te u inverznom obliku njena jednadba
glasi X= =F V 4 - 2y
Vl + V 4-2,."
= f dy J f(x,y) dx.
-V"2
2 2%
320. I dx I f(x,y) dy =
'1 %
kako se vidi iz zadanog integrala i slike 45, integracije je A B e D,
Ito ga prrici y = !t, y = 2 x, x = l i x =2. Iz slike sc vidi dalje da pri promjeni redo-
slijeda integriranja moramo integracije, tj. AB e D podijeliti u dva
trokuta A D B i B e D pa dobijemo dva dvostruka integrala
Slika 45.
2 6-%
321. I dx I f(x,y) dy =
o 2s
2 Y 4 2
= I dy I f(x,y) d x + I dy I f(x,y) dx.
I I 2 "
'2
!I
Slika 46.
iz slike 46 se vidi da nakon promjene redoslijeda integriranja treba intClP"c:ije, Ito
ga t:.. O A B, podijeliti u dVa trokuta O A e i e A B
4 12s
322. I dx I j(x,y) dy=
03s"
" 4 2' 6 6-"
= I dy I f(x,y) dx + I dy I f(x,y) dx.
o o 4 o
integracije je parabolom y = 3 x, i pravcem y = 12 X; rijelimo li te
dvije jednadbe zajedno, dobit koordinate sjcciita O (O, O) i A (4, 48), te je
11 B. Apsen: R1jelen1 zadael1z Vile matematike
161
integracije segment parabole, kako
se to vidi iz slike 47
tj
y=f2x
48 -------"""'---
48 rf
!I
= f dy f
K- 12

o
y X=f{
12
dy
Y4ax-
y=C
2a
323. f dx f f(x,y) dy =
o
!(=c dx
x
162
o
Y2ax-x
l
Slika 47.
integracije je polukru.nicom y = Vza x - x", odnosno (x - a)" + y' =
= a', parabolom y = V 4 a x, odnosno y' = x, kojim su inverzne jednadbe x =
= a =t= V at - y" i x = y" , i pravcem x = 2 a, pri za x = 2 a ordinata parabole
4a
y
2a12
!l
2
X=-

dy
y=c

.
o
x=2a
y=/2ax-x
2
a dx 2a x
Slika 48.
prima vrijednost y = 2 a VZ. Iz slike 48 se ,:ii da pri promjeni redoslijeda integriranja
treba integracije podijeliti 'u tri dijela pa se dobiju tri dvostruka integrala
a a-Va'_Y' a 2a 2aY2' :Za
= f dy f f(x,y) dx + f dy f f(x,y) dx + f dy f f(x,y) dx.
O L O a+Yal-y' a L
4a
1 3 x
324. I dx I f(x,y) dy ==:
o 2x
iz slike 49 se vidi da je integracije trokut, to ga pravciy = 2 x, y = 3 x i x = 1,
i da se taj trokut raspada na dva dijela O A B i B A e pri promjeni redoslijeda integriranja
fl
3
ay
2

x-f
dil
f
Y
2 2" 3 1
= I dj/J f(x,y) dx + I dy I f(x,y) dx.
o y 2 y
3 '3
1/=2x
ax 1 x
a

.

2 'II
III
I I
I I
r--------.t-+---
dy r--------t-t----
o x-e dx

Slika 49. Slika SO.
a Val-xl
325. I dx I f(x,y) dy
O a"- x"
2'"a
a x
al-xl
integracije je parabolom y = 2l.I; kvadrantom krunice y =
= Val - Xl, I!u inverzne jednadbe x = II al - 2 a y i x = Va" - y\ i osiju Y.
Iz slike SO vidimo. da promjena redoslijeda integriranja vodi do dva dvostruka integrala

2 Ya
l
- yi a Y a" - yi
<= I f(x,y) dx + J dy I f(x,y) dx.
Ya"-2ay a O
2"
163
a V2a%.-%"
326. I dx I I(x,!!) dy =
a O
2"
y
Slika Sl.
kako se vidi iz slike Sl integracije je lukom krufnice y = JI 2 a x - :xl,
odnosno x = a - JI al - yi, i pravcima x = ; , x = a i y = 0, pri q:mu.ordmata krufnice
a. . av'3 .
za x = "2 IZnosi -2-
aVT
-2- a a a
= I dy I I(x,y) dx + IdY II(X,y) dx.
O a a V3 a - Jlal - yi
2" "2
Shka S2.
1 1 -y
327. I dy I I(x,y) dx =
O -':1 _yi
iz slike S2 vidimo integracije koje se raspada na dva dijela
O Vl-x" 1 1-%
= I dx I I(x,y)dy + I dx II(X y) dy.
-1 O O O
164
l V3 - ,,"
328. f dJl f /(x JI) d;x =
o YI
2
!I
Slika S3.
iz slike S3 vidimo je integracije parabolom x - odnosno JI = V2 x.
kvadrantom krulnice x = V 3 - yi. odnosno JI =- . V 3 - XI. i pravcima JI - O i JI == 1 i
da se zadani integral pri promjeni redoslijeda integriranja u tri integra1a
l
. 2 V2s V2 l vl V3-s
1
= f dx f /(x.JI) dJl + f dx f /(x.JI) dJl + f dx f /(x.JI) dJl.
O O -i O V"20
n .in s
328a.f di f /(x JI) dJl =
O O
II
.-1
J(-fII'C $IIIV
tJiJ
O
Slika S4.
11
iz slike s4 se vidi da nakon proI1ljene redoslijeda integracije pri integriranju u smjeru osi X
granice lU X = arc sin JI i x = ,; - arc sin JI
l ,,-arc lin"
=- f dJl f /(x.JI) dx.
O arc.in"
165
2 y
32C!, J dy J /(x,y)dx =
l lay
iz zadanog integrala i slike 55 vidimo da je integracije to ga loga-
x = ln y, odnosno eksponencijahia y = eX, pravac x = y, odnosno y = Je,
i pravci y = 1 i y = 2 i da pri promjeni redoslijeda integriranja dobijemo tri dvostruka
.fu.tegrala
l .x
l 2 2 2
= J dx I f(x,y) dy + J dx I I(x,y) dy + I dx I f(x,y) dy.
o l In2 l l x
Slika 55.
e

dy
x=lny.

d!l
-J t---'-=-T="""-
o
dx 1
Slika 56.
x
330. J dx J f(x,y) dj' =
o e-z
integracije eksponencijalne krivulje y = e -x, odnosno x = - lny =
l x . l l' . 56 .
= ln-, y = e ,odnosno x = lny, I pravac x = ,pa prema s ICI Imamo
y
l l l
= I dy I J(x,y) dx + I dy I f(x,y) dx.
l l
j
U zadacima do 335 prOffiljeru redoslijed integriranja pa priklIi zadani
. izraz u obliku jednog dvostrukog integrala.
166
RV"2
-2- x R VR'-x'
331. J dx J f(x,y) dy + J dx I f(x,y) dy =
o o RY2 o
-2-
II
R
'RI2
'2

X-II
a-
o
Slika 57.
II
x=2-y
_f
x=y
x
Slika 58.
pravac y = x i krunica y = R2 - Xl sijeku se u A ( R rl , R te prema
slici 57 imamo
RVf
-2- VR'_ y'
== J ay J f(x,y) dx.
o y
II
f
x=3-2y
__ _
o dxf fJX 3 x
Slika 59.
I x 2 2-y I 2-y
332. J dx J f(x,y) dy + J dx J f(x,y) dy = prema slici 58 = J dy J f(x,y) dx.
O O l O O y
l
I x' 3"2 (3:- x) l 3 - 2y
333. J dx J f(x,y) dy + J dx J f(x,y) dy = prema slici 59 = J dy J f(x,y) dx.
O O l O O v;-
167
t ,,'1. 2 1- V.,,-x'-3
334. J dx J f(x,y) dy + J dx J f(x,y) dy =
o O l O
$I
o
dx
f dx
x
Slika 60.
integracije je s dvije parabole y = x'
I
., odnosno x = y'I., y = 1 -
- V 4 x - Xl - 3, odnosno x = 2 - V 2y - y2, i osi X, pri se obje parabole sijeku
u A (l, l), pa prema slici 60 dobijamo
l 2- V2y-y'
= J dy J f(x,y) dx.
O y'1.
a a- Va'-y' a 2a 2a 2a
335. J dy J f(x,y) dx + J dy J f(x ji) dx + J dy J f(x,y) dx =
168
O y' O a+Va'-yI a
2a 2a
fl
2a
fI=/2iiX
dfl
dV
x-Itl
O O dx 20 X
Slika 61.
I
prema slici 61 iz koje vidimo da je integracije parabolama x = i a i
x = a 'f V al - yi i pravcem x = 2 a imamo
2a y'2ax
= J dx J f(x,y) dy.
o y'2a,,-x'
U zadacima 331 do MS promijeni iedoslijcd integriranja zadane
integrale.
2'" 2 ll:
336. IIdxdy=IdxIdY =
o 1 o l'
iz zadanog integrala i slike 62' slijedi da je integracije pravcima y = 1,
." = 2 i krivuljom y = e
Z
, odnosno" = lny .
.. 2 "." ....
= I dy I dx = I dy I" (=; I (2 -lny) d.r = 2 I dy - J lny dy = drugi integral lako
l Iny. l 1 l 1
... ..
se parcijalne integracije = 12y -(y lny - y) I = I y (3 - lny) I ==
l' l
= el (3 - ln el) - 3 = el (3 - 2 ln e) - 3 = !.::1:

o f 2
Slika 62.
l 3.:+2 1 3.:+2
337. f f dy dx = f dx I dy =
_2.:"+4x -2 x"+4x
y
5
x-{ii+'4-2
)(-t(Y-2/
Slika 63.
x
integracije je parabolom y = "I + 4" ili y = (" + 2)1 - 4 pa je
,,= V y + 4 - 2 i pravcem y = 3 " + 2, odnosno ".= ! (y - 2), pri se parabola
i pravac sijeku u A (- 2, - 4) i B (1, S), te prema slici 63 imamo
5 Vy+4"-2 5
= I I dx = I (V y + 4 - 2 - + ) dy =
- 4 .!.(y_ 2) -4
3
5
= I V (y + 4)1 - yi - .! y I =
3 6 3 2
-4-
169
12-VY"
1 x'2 ex- 2)'
338. f f x y dx dy = s obzirom na sliku 64
o VY"
dobijemo = f x dx f y dy + f x dx f y dy
o O l O
1 x, 2 ex - 2)" 1 2
= Ix dx I I + f x dx I = [f XI dx + f x (x- 2)4 dx ] = (! + 3
7
0) = ! .
o 01 O O 1 -
y
.x=2-{Y
X=VY-
o
f dx
Slika. 64.
y
x
Slika 65.
4 2x 4 2x 4 " 8 4
339. f f dx dy = f f y dy.= prema slici 65 = J y dy f + f y dy f =
2x 2 x 2 2 4 y
-2
4 8.. 8
= f y dy lIn xl; + f y dy lIn x 1:= f y (lny - In 2) dy + f y ( In 4 - ln ) dy = .
2 .. 2" 2 4
.. 8
= -yIIny-----In2 =9
I
I lyl yi Ilyl l ly! yI I'
2 22 2 2 2 22 2 ...:
2 4
2 lny 2 iny 1n2 2 hi2
340. f f eli: dx dy =.J dy f eli: dx = prema slici 66 f l? dx f dy = f eli: dx I y 12
1 o 1 o O lt: o
170

= f(2 eX - c
2X
) dx= 12ex - 1= 2e
1nl
_ = 2. =
2 2 2 2 2
O O
fl
Siika 66.
Vl V4-2y' tIT V4-2y'
341. I f 1'dx dy = f y dy f dx = prema slici 67
O _ V4-2y' o - V4-2y'
2
_ xii
2 . 6 3
-2 -
1 1
342. f f dxdy
O V:;
. a Vi"
343. f f dxdy
O O
Slika 67.
171
U zadacima 344 do 347 prikai ff J (x, y) dx dy, gdje je G po-
integracije, u obliku sume dvostrukih integrala s najmanjim brojem adenada.
344. Prema slici 68:
l
O e = y = x, odnosno x = 2 Y
OA ""'y = 2x. odnosno x =
A B"", Y - 2 = (x - l) ili y = + x + ; , odnosno x = 2y - 3
B e "" y - 2 = 2 (x - 4) ili y = 2 x - 6, odnosno x = + 3.
fl
y
2 2y 4 2" + 3
f J J(x,y) dx dy = f dy f J(x,y) dx -+ f dy f J(x,y) d:l:.
(J o y 2 2y-3
2"
fl
3 8 e

--A I I ,O
, I I
x o f 2 3 4 x
Slika .68.
Slika 69.
172
AD ""'y = l
Be =y = 3
A B "'" y - 3 = 2 (x - 2) ili y = 2 x - l, odnosno x = (y + l)
l
e D "'" y - 3 = - 2 (x - 3) ili y = - 2 x + 9, odnosno x = 2" (9 - y)
(9-y)
3 2
ff J (x,y) dx dy = f dy f J(x,y) dx.
(J 1 l)
2
Krunica == (x - l)' + (y - 1)1= 4 ili y = l + V- Xl + 2 x + 3
3 1+ y-",1+2",+3
J f f(x,y)dxdy = f dx f f(x,y)dy.
o _- __ 1 __ 0 ______ __
y
f S
- --1
E
I
I
-1
o x
4- x
Slika 70. Slika 71.
1. krunica O A == (x':"" 1)1 + yi = l, odnosno x = 1 V 1 - yi
2. krunica A B e == (x - 2)1 + (y - 1)1 = 1, odnosno x-=' 2 II 2 y _ yS
3. krunica e E == (x - 3)' + yi = 1, odnosno x= 3 V 1 - yi
I 3+YI-yl 2 2+Y2y-yI
ff f(x y) dx dy = f dy f f(x,y) dx + f dy f f (x, y) dx.
o o 1 -Vt=Yi I :1 - Y2Y=Yi
U ,zadacima 348 do 381 zadane dvostruke integrale prethodno na-
risavii integracije a.
348. f f ox dx dy, gdje je a krunicom _Xl + (y - 1)1 = 1
o
y
Narisavii sliku 72 i prikazavii jednadbu krunice u obliku
y = 1 + Vj - x, a ,jednadbu prava kao y = 2 - x,
prema slici:
1 I + I __
I f J
I+YI-xl
I = . x dx dy = x dx I y I -. = -
. 2-x
o 2--", - o
Slika 72.
1 l':
_I' __ . - I 1.1 Xl xii l
= J (\11 - %1+ x -1) x dx = \-"3 r(l - xl)l + "3 -"2 ... 6'
. o . O --
pravcem
)(
173
349. f f x dx dy, gdje je (J krumicom (x - 1)1 + yS = 1 i pravcima y = I
(J
ix = O.
Prema slici 73:
l l-VI-yi __
1 = I dy f x dx = f dy 1 X
S
I: -V l-yi =
l
1 f '
- (1- - 2 Vl - y2 + 1 - y2) dy
2 '
o O O o
l 1
Iy - ! yal - f V 1 - yi {iy = prema predtipu e (vidi II dio Repetitorija)
O O'
JI
!I
u-
' y=fx
x-fl'
-
x
O
f x
Slika 73. Slika 74.
"
350. f f l dx dy, gdje je (J parabolom y = vx i p'ravcima y = 1 i x = O.
(J
Narili sliku integracije (J, koje je prikaZano na slici 74, pa
l yi " l " l l
l = f dy I i' dx = I dy 1 y i( = f (y JI - y) dy = I y JI - eli - I = .
O o o O O
351. ff (x' + y) dx dy, gdje' je (J parilbo1ama y = x i x = yS, odnosno
(J
Y= VX.
Prema slici 75:
,l vx 1- Vs l
1 "" f dx f (x + y) 4y = f I x, y + dx = f ( x V-X + ; -. x' - ;) dx =
o "I O "" o
l S 7 I
f (x"2 + ; - x' ) dx = I x"2 +. :1 - xi I = .
O . O -
174
352. J J ;: dx dy, gdje je a pravcima x = 2, y = x i hiperbolom xy = 1,.
a
1
odnosno y = - .
x
Prema slici 76:
2 x 2 x 2 2
J J
dy I - II I J (1) I x, x41 9
I = x, dx y' = - x, dx y = - x X - x dx = - 2" - 4 = 4
l l l l l l
-
-
x x
!J
o
Slika 75. Slika 76.
353. I J x, y' Vl - X
S
-.y .dx dy, gdje je a koje lei u prvom kvadrantu a
a
je krivuljom x
3
+ j' = 1 i koordinatnim osima.
!J
6
o
x
Slika 77.
Prema slici 77:

1 Vl-x
I = J x, dx J y' V 1 - x
3
- y3 dy = [ uz supstituciju 1 - xa - y3 t, pa je
O O
175

. 1 y'f=ii 1
l 'J lj ,.. , lj
=-- %Ich V(1-:el-fl ==-
3 9 9. . '
O O O
1
l 11' I 4
= - "9 . IS V (1. -:el)' == 13S
0-
:354. JJ yi sin % ch dy, ,gdje je a krivuljom y == l + cos % od % = O do
eJ
% = 71: i koordinatnim osima.
" x
Slika 78.
Prema slici 78:
1= f:inxch /;.:"= ! J:inXchl:ylI:+COIX = ! JnSinX (1 + cosx)'ch = [uz
o o O 'O
. 1 n 4
supstituciju 1 + cos x = t, pa je - sin % ch = dt] = - lli (1 + cos x)' I ;.. T .
0_
!I
f
x-y. __
x-fOy
o t
" X
.
Slika 79.
3SS. JJV%y-y1dxdy , gdjejeatrokut OAB [0'(0,0); ACl,I); B (10, 1)].
eJ
Iz ,like 79 slijedi:
o A "" y = x;A B "" y = 1
176
%
OB ""y = 10'
te je
1 I.0Y
J = J dy J JI xy - yi dx = [uz supstituciju xy - y' = t, pa je y dx = dt] =
Y
1 10y 1 1 l
= Jc;V(10y' -
y
,)8=18
y
x=3COSy
y
f

Slika 80.
356. J J Xl sini Y dx dy, gdje je a kriV'Uljom y = arc cos ; pravcem

,,= O.
prema slici 80 i uzevi u obzir da jednadba krivulje u inverznom obliku glasi x=-3 COl Y.

'" '" ft
1= l:Sin
l
y dy = J :in
l
Y dy I XI I:
COSY
= 9 J Y cos' Y dy -
ft ft ft ..,
-j" -2" -"2
ft
2 "2
... 9 J (sini..)' - sin'y) cos y dy = 9\ sin' y _ sin1y 1_ 12.
. 3 S S
ft ft -
-2" -2"
3S7. J J dx dy, gdje je a krivuljom y ... arc sin (x - 2) pravcima
o
y = 2"lT, X = O i y = O.
12 B. Apsen: lUjelenl zadae! iz Vile matematike
177
Prema slici 81 dobijemo uzevi u obzir da je x = 2 + sin y jednadba medanje krivulje u
inverznom obliku:
2,. 2+siny 2,. 2,.
1 f f l f 2 + siny 1 I
1=="2 dy x dx = 4" dy, xa 'o = 4" (4 + 4 siny + sin" y) dy =
o o o o
2r.
1 I Y sin 2y I 9 lt
="4 4y-4cosy+Z---
4
- =4'
o --
!/
x=2+siny
x
Slika 81. Slika 82.
358. f f y' dx dy, gdje je a krivuljom y = cos x i pravcima y = l i x = ; .
"
Prema slici 82
Tr ft
2 l "2 2
I = f dx f y' dy = .! f dx ,yi ,l = .! f (1 - cos' x) dx
5 coSX 5
prema tipu VIII (,"idi
o cos:>: o o
II d
R . ..) 1 I 1 (, 4 2 8 )
lO epetJtorl)a = 51 x-S cos x + T cos x + T
15 lt - 16
150
,.
"2
. I l
smx =5
o
359. J J cos (x + y) dx dy, gdje je a pravcima x = O, y = lt
"
[- 2].
360. JfVX2-yldxdY, gdje je eJ f::,. ABC [A (0,0); B(l,-l); C(I,l)].
G
] .
y = x.
361. J J dx dy, gdje je (J krivuljom x = ln y i pravcima x = O i y = 3.
" [2, vidi sl. 66 uz zadatak 340].
178
B. Srednja vrijednost dvostrukog integr,la
Formula
ff j(x,y) dxdy
zo = YD = __
lJ
Zadaci
(107)
U zadacima 382 do 365 srednju vrijednost Zo zadane funkcije z u
zadanom lJ.
362. z = 12 - 2 x - 3 y u lJ koje je pravcima 12 - 2 x - 3 y = O, x = O
i y = O.
!I
)(
Slika 83.
64
Iz slike 83 vidimo da je povrina lJ = 2 = 12 pa prema (107)
2
6 -"3,,+4
z. = 112 I I (12 - 2 x - 3 y) dx dy = :2 I dx I (12 - 2 x - 3 y) dy =
o o O
2
6 -"3,,+4 6
= 112 I dx 112 y - 2 xy - yi I = 112 I g XI - 8x + 24) dx =
o o o
6
4.
12 9 -
O
179
363. z = x + 6 y u trokutu koji je pravcima y = X, Y = 5 x i x = 1.
Iz slike 84 vidimo da je povrina zadanog a == 6. O A B jednaka - = 2
pa prema (107)
1 5" 1 S le
Z. = J f (x + 6y) dxdy = J dx f (x + 6y) dy = J dxj xy + 3yzl =
(J o le o le
1 JI I >..3)1 2
= T (S Xl + 7S Xl - XI - 3 Xl) dx = 38 3 = II 3 .
o o --
v

f
!J-X
o dx f X
Slika 84. Slika 85.
364'0 .... : = V Rl - Xl - y' U krugu Xl + yi ;a; Rl.
Prema slici 8S i formuli (107) imamo:
Zo = ",tRI J J V Rl - x' -yldxdy.
(J
Prelazimo na polarne koordinate: X = P cos cp, Y = p sin <p, dx dy = P dil dcp (vidi dalje
e ovog poglavlja):
2", R
Zo = '" J f V RZ - p' cos' <p - pl sin" <p p dp d<p = '" f dcp f t' R" - p' p dp =
(J O o
R
= _1 . 2", . ( _ I VO(RI - pl)8 I) = o R3 = R
",Rl 3 3R' 3'
o --
365. = x y' u kvadratu koji je pravcima x = O, Y = 1, x = l i y = O.
180
c. Zamjena promjenljivih u dvostrukim integralima i dh
integrala uz tu zamjenu
Formule
Polarne koordinate
x = p cos (ji; y = p.sin (ji; dxdy = pdp d(jl
CP. ".(CP)
f f f (x, y) dx dy = ff f(p cos (ji, p sin (ji) p dp d(jl = f d(jl f f(p cos 'fl, p sin (ji) p dp (111)
o o CPI pl (cp)
koordinate
x = a u cos v; y = b II sin v; dx dy = a b u du dv
ff f(x,y) dx dy = ab J f f(au cos v, businv)ududv =
o d
t:, U (tl)
= a b f dv f f(a u cos v, b u sin v) u du. (113)
'V, o
Gornja granica u (v) drugog integra1a se tako da se x = a u cos v i y = b u sin v
uvrste u zadanu jednadbu krivulje koja integracije a.
koordinate.
= x(u,v)J Y =y(u,v): dxdy
pri se uzima apsolutna vrijednost determinante.
iJx iJx
iJu OV
iJy iJy
'iJU OV
du dv,
a, DVOSTRUKI INTEGRAL! U POLARNIH KOORDINATAMA
Zadaci
U zadacima 386 do 373 izrazi
ff f(x,y) dx dy
o
(112)
u polarnim koordinatama i rastavi granice integrlianja prikazaVi inte-
gracije a.
181
366. tS je krug:
xl+y';a;;ax.
Napilemo li jednadbu zadane krunice u obliku (x - ;)1 + yi = :', iz slike 86 s obzirom
na pravokutni l::. O A B imamo p == a cos !ji, pa je preina toj slici i formuli (111): .
ft
2' acoscp
1= ff !(p cos !jI,- p sin !ji) p dp d, = f d!jl f !(peos!jI, p sin !ji) p dp.
o' ft o
-2'
367. (1 je krug: x' + yi by. Narili ga!
fl
'Slika 86.
ft bsiocp
[f d!jl f !(p COS !ji, p sin !ji) p dp ]
o o
fl
,
,
,
,
,
,
,
,
"
,
,
,.
,
,
"
4 8 x
Slika 87.
368. (1 je krum1cama XI + yi = 4 x i x, + yI = 8 x i pravcima y = x i y = 2 x.
Prikazavi jednadbe zadanih krulnica u obliku (x - 2)1 + yi = 4 i (x - 4)1 + yi = 16
i nanaavi njihove dobijemo prema slici 87: O A E ill ar 4 cos !ji; O B ... PI = 8 cos !ji;
'If
!jIl, ="4 i tg !jia == 2 te je !jI1 == arc tg 2, pa je s obzirom na (ll))
II'CtB 2 8 coa cp
I .... f d!jl J !Cp COS !ji, p sin !ji) p dp.
ft 4 coa cp
4"
369. (1 je dio dvaju krugova XI + yi ;li; a x i x" + yi ;:a; by.
182
jednadbe zadanih krumica u obliku ( x - r + yi = :' i x' + (y - r =o
... : rilemo integracije tS (vidi sl 88), a rijeivli zajedno jednadbe zadanih
1-.."-' d b" b ' a Odati a a
o 1Jemo: y - a x, pa Je p EE Y = b x. e Je tg!jl, "'" b' a !ji, = arc tgb'
Iz slike slijedi da1je:O A "'" Pl = b sin cp; O B .. PI = /J cos cp. Dobijemo:
II
2
1= f dcp f !Cp cos cp, P sin cp) P dp + f dcp
o o a
arct&T
tj
b

\
\
lJ
\
\
,
\
st
\
\
\
Slika 88.
a COl '"
f !(p COS cp, P sin cp) P dp.
O .
x-'
Slika 89.
370. a je pravcima y = X, X == 1 i y = O.
Prema slici 89:
l
p=--,
cos cp
kako se to vidi iz pravokutnog t;;, O A B.
'If l
"4
I = f dcp f (P cos cp, P sin cp) P dp.
o o
371. a je segment Ito ga odsjeca pravac p == x + y = 2 od kru!nice x' + yi ... 4-
Vidi sl. 90.
Jednadba zadanog .pravca p u polarnim koordinatama glasi:
p = -;--c d. __ ) [vidi formulu (88 f) u I dijelu Repetitorija].
sm CI - cp
Iz y = - x + 2 slijedi da je tg == - l, pa je CI = 13S', odnosno ! dok je CI' = 4S',
183
prema slici:
d = 2 sin 45 = V2,
Slika 90.
te je
OA=Pl= (3 )
sin "41t - cp
dok je Pt "" O B = 2.
JI
'2 2
I = J dcp J f(p cos cp, P sin cp) P dp.
O v2
cos (q)-f)
372. o d r u j e a odredeno je nejednakostima x;;;; 0, y ;;;; 0, (Xl + yll)3 ;;;; 4 a' xt y'.
Prijelaz na polarne koordinate x'= p cos cp i y = p sin cp daje
ili
(pl COSi cp + p" sin" cp)3 = 4 al p" cos' cp p. sin" cp
p' = 4 al p' sini cp COSi cp ili p = a sin 2 cp
'It
"2 asin2q)
1 = J dcp J f(p cos cp, p sin cp) p dp.
oo
373. o d r u j e a je nutarnji dio desne petlje lemniskate (Xl + yl)1 = al (x
2
_ yi)
184
'It
4" aYcot2q)
[J dcp J f (p cos cp, p sin cp) p dp, vidi sl. 46 u II dijelu Repetitorija]
'It o
-4"
U zadacima 374 - 380 zadane dvostruke integrale izrazi u polarnim koordi-
. natama.
1 1
374. I dx I fCx.y) dy
o o
Iz slike 91 se vidi da je integracije kvadrat stranice 1. Pri prijelazu na polarne
koordinate treba to raspo1oviti dijagonalom. jer u desnoj polovini iz prav. A O B A
slijedi da je O A ... Pl = _1_. dok u lijevoj polovini iz prav. A O D e slijedi da je
cos !p
1 1
O e == PI = (n: ) = in !p Dobijemo
cosT-!p
!!. 1 !!. 1
1- cos 'p 2 ein 'p
1 = I d!p I fCp cos cp, P sin cp) P dp'+ I d!p I fCp cos cp. P sin !p) P dp.
o o ft .0
"4
o e
!I
!J=-X !J-X /

8
f x
-f
X
Slika-91.
Slika 92.
1 1
37S. fclx
-1 SI
u slici 92 prikazano je integracije, koje se sastoji od dv-a segmenta parabole
y = XI i A O CD. U'Titenje x = P cos !p i Y = P sin !p u jednadbu parabole daje:
p sin cp = pl C<>S2 cp, pa je il = sin. !p = Pl = P. dok je f (L) = f (tg !p).
cos !p x
U D.. O e D radij\'ektor P. = . 1 = _._1_. kako se to vidi iz prav. A O A B.
(
n:) sm!p
cos --!p
2 ,
185
n
Uzmemo li U obzir, da pravci y = x i y = - x zatvaraju s osi + X kutove 4' odnosno
3n d b"
T OIJemo:
!!.. sin cp 3" 1
4 cooq. 4 Sin Cp'X cos' q>
1= f f(tgcp) dcp f pdp + f f(tg rp) dcp f pdp + J f(tg cp) dcp f fl dp.
o o " o 31t o
4' ""4
l.
x
Slika 93. Slika 94.
2R Y2Ry-'"
376. f dy f f(x,y) dx
R o
186
2'
Kako "e vidi iz sl. 93 integracije je lukom krunice x" + (y - R)% = Rl.
pravcem y = i osi Y. Uvrtenje y = u jednadbu krunice daje za apscisu x A
"ednos R v3 .
vrIJ t "'-2-' pa Je
Iz slike slijedi dalje da je
R
"2 R
OC=-.-=-.-
sm cp 2smcp
p = 2Rsin(l).
Dobijemo:
R
,.
2" 2Raincp
1= f d(jl f J(p cos (ji, p sin (ji) p dp .
,. R
"6 2sincp
Vl +R' R" R VR'-x'
377.fd"C
o o R o
Vl+R'
Kako se zadana krunica Y = V R' - Xl i zadani pravac y = R x sijeku u A
apscise x = V R , integracije cr je sektor O A B kruga, pri se lijevi dio
1 + Rl
O A e odnosi na plyi, a desni e A B na drugi integral (vidi sl. 94). Ii y = R x slijedi da je
tg 'Po = R, odnosno 'Po = arc tg R. Prema slici imamo:
R arctgR arctgR
1= f p dp f J(tg tp) dtp = f J(tg (ji) d'P.
o o o
2 x
378. f dx J J(Vx2+ y2) dy.
o o
,.
2
"4 COS cp
[f d'P f J(p) P dp ] .
o o
379. f f (x, y) dx dy, gdje je cr trokut koji je pravcima y = x, y = - X, Y = 1.
a
3,. l
"4 SIDCP
[f dq> f J(p cos tp, p sin 'P) p dp ]
,. o
"4
R VR,-"I.
380. f dx J J (x' + y2) dy.
o o
R
[ ; f J(p') p dP] .
O
187
U zadacima 381 do 388 izrazi zadane dvostruke integrale u polarnim koordi-
natama pa ih uz prikaz integracije.
R VRo-s'
381. J dx J ln (1 + x
2
-:- y2) dy.
o o
Iz granica integracije zadanog integrala slijedi da je integracije prvi kvadrant
kruga polumjera R (nariii ga!). pa su granice integracije od O do R, odnosno od O do;; ,
dok je 1 + Xl + yi = 1 + pl (COSI <p + sini <p) = 1 + pl. Dobijemo prema (111):
7r
"2 R
1 = J d<p J ln (1 + pl) P dp = 1 + pl = t parcijalno integriramo] =
O O
'"
"2 R
= I <p I I (l + p2)[ln (1 + pl) - 1] 1-= : {(l + RI)[ln (1 + R') - 1] + l} =
o O
382. J J V dx dy, gdje je a prvi kvadrant kruga. Narili ga!
188
o
Nakon prijelaza na polarne koordinate prema (111) dobijemo:
7r
"211
J J
/!=Pi 7t' JI j !=pi
1 = d<p r 1 + pl P dp ="2 r l + pl P dp.
o o o
Uz supstituciju pl = t svodimo integral
1
1
=- --dt,
1 JVt=t
2 1 + t
tj. na tip II (vidi II dio Repetitorija), pa uz DOVU supstituciju V ! : = 11 i parcijal-
no integriranje dobijemo
Slijedi:
1=.!:..
2
11
Il = 1 + Zi - arctgz.
.JT"=Pi
r "f"+Pi 1!l=7
l - pl - arc tg r "f+Pi
1 +-1-'-'
-;- p
= .!:.. (O - arc tg O _ .!... + .!:..) = _7t'-,(,-7t'.".-_2.:-)
2 2 4 8'
o
383. f f (h - 2 x - 3 y) dxdy, gdje je a krug == Xl + y2 Ri.
"
Prema (111):
2n R
1= f dcp f (h - 2,p cos cp - 3 P sin cp) p dp =
O O
f
2n I p. pl pl IR Rl f2n
= dcp h'"2 - 2 cos cp T - 3 sin cp . T = 6" (3 h - 4 R cos cp - 6 R sin cp) dcp =
O O O
2n:
= h cp - 4 R sin cp + 6 R cos cp I =
o
384. f f VRI - Xl - yi dx dy, gdje je a krug == Xl + yI R x.
"
fl
x
Slika 95.
da je integrand, a takoder i integracije, kako se to vidi iz slike 95, si-
s obzirom na os X, dvostruku vrijednost zadanog integra!aL uzevii
za integracije samo gornju polovinu kruga.
Prema (111) dobijemo
n
"2 RCOI<p
I = 2 f dcp f v' Rl - pl P dp = [ u1j supstituciju Rl - pl = t, P dp = - dt ] =
oo
n n
2' RCOS<p"2
= - 2 f dcp l! v' (R" - pl)' I = - f (v'(;':;R:::-1 ----;R:::"I-cos--,s=-cp'"<":). - Rl) dIP =
O O O
189
If
2"
= - i Rl f (sini cp - n dcp = [vidi tip VIII, II dio Repetitorija] =
O
If
2
= - i RII- ! sinI cp cos cp - i cos cp - cpl = (Tt - .
o
385. f f arc tg dx dy, gdje je a dio ravnine to ga krunice x, + yS = 1, + y' =: l)
tJ
. . V j. ,/7;3
l pravcI y=TX 1 y= V.-'X.
Slika 96.
Prema slici 96 i (111) uzevi u obzir da izy = V; x i y = V3 x slijedi: tg CPI == V;, pa je
CPI = , i tgcp. = Vl, pa je cp, = ; , a osim toga je arc tg (tg lP) = <II [vidi I dio Repe-
titorija, formula (73a)]. Dobijemo:
.!!. If
3 3 "3 3
I = ff arc tg (tg cp) p dp dcp = f cp dcp f p dp = I i
2
1! = .
tJ If 1 If 1
"6 "6
386. f f V a' - Xl - yi dx dy, gdje je a desnom petljom lemniskau

190
Uvrtenje x = p cos lj! i y = p sin lj! daje jednadbu lemniskate u polarnim koordi-
natama: p' = al p2 cos 2 lj! ili pl = a
2
cos 2 lj! (slika i konstrukcija lemniskate prikazana je
u sl. 46, dio II Repetitorija).
da su integrand i integracije na os X, dobijemo prema (Ill) :
.!:.
4 . a V cos2",
I = J J V a" - p" . p dp dlj! = 2 f dlj! J V a" - p' p dp =
o o o
1t
4
= [uz l - cos 2 lj! = 2 sin' lj!] = - ; aa f (V8 sin8lj! - l) dlj! =
O
1t
4"
= - ; aS J (2 v2 sinS lj! - n dlj! ,. [prema tipu VIII, dio II Repetitorija] =
o
..
4"
= - i aa \ 2 V2 ( - ! sin" lj! cos lj! - i cos lj! ) - lj! I =
O
387. J J y dx dy, gdje je a polukrug promjera a sa sreditem u S ( ; O) .
a
..
2" acos",
[ f dlj! f p. sin lj! dp = .
o o
388. J f (x' + yi) dx dy, gdje je a krunicom x + y. = 2 a x.
..
191
b. DVOSTRUKI INTEGRAL! U EL!PTICKIM I KOORDINATAMA
Zadaci
U zadacima 389 do 394 izvri prijelaz na koordinate pa
zadane dvostruke integrale, ukoliko integrand nije zadan
389. f f /(x,y) dx dy, gdje je CI elipsom + = 1.
"
prema (113):
x = 2 u cos v; y = 3 u sin V; dx dy = 6 II dtl dvo
Uvrtenje gore navedenih vrijednosti za x i y u jednadbu elipse daje:
u' cos' V + u' sin' v = 1, pa je u = 1.
27t l
1= 6 ff /(2 u cos v, 3 u sin v) u du dv = 6 f dv f /(2 u cos v, 3 u sin v) u du.
o' __ __ ________________ ___
!I
2b.---_
b
o a x
Slika 97.
390. f f V 4 - :: - dx dy, gdje je CI dio prstena koji je elipsama + f. =
191
"
::. + = 1, a lei u I kvadrantu (vidi sl. 97).
Prema (113):
x = a u cos V; y = b u sin v.
Uvrtenje u jednadbu prve elipse daje u = 1, dok za drugu elipsu dobijemo:
u' cos'.v u' sin' V
4 + 4 = 1, pa je u = 2.
Kako je dx dy = a b u du dv, iinamo:
7t
"2 2
I = a b J f V 4 - u' u du = - a b ! I V-:-C4:---U=')=-3 (=
o l
391. J J f(x,y) dx dy, gdje je a krivuljom + 2 .. x y.
o
Uvrtenje x = II COS 'u i y = V3 II sinv u jednadbu medanje krivulje daje:
(u' cos' tl + u' sin" tl)" = V3 u' cos tl sin tl
a odatle je
u = V3 cos' tl sin v.
Kako je dx dy = V3 u du dv prema (113), dobijemo:
7t VT cos'v sin v
I = V3 J dv f f (u cos tl, V3 u sin v) u du.
o o
, IJ V- (Xi y2)" xy
392. xydx dy, gdje je a krivuljom 2" + T = V'6 a lei u I
o
kvadrantu.
Prema (113):
x=V2ucosv; y=V3usinv.
dx dy = Vl; 1/ dil dv dok uvrtenje navedenih za x i y vrijednosti u jednadbu krivulje daje
6
za II vrijednost V'-c-os-v-' """si=-n-v. Dobijemo:
I = V"6 f J V Vl . V 3 u' cos tl sin v . u du dv =
o'
n fi
2 y'eo.v,sinv. 2
.- 'v- I J v' 6
3
I (V )2
= 6, 6 t cos V ' sin v dv u du = -3- cos t' , sin v dv =
o o o
7t
_ V631 sin'v 12_ V6
3
--3- --2- - 6
'o
1
V6
393. f f x y dx dy, gdje je a elipsom :: + = 1 a lei u I kvadrantu
o
[ at ] .'
IJ
)/ x y' Xl y2
394. r ] - a" - b2 dx dy, gdje je a elipsom a
2
+ b' = 1.
o

13 B, Apllen: lUjelen1 zadaci Iz vte matemaUke
193
e ll"
395. Izrazi f dx ff(x,y) dy, gdje je O < < c> O, u novim promjenljivim II = X + y,
O exX
uv =y.
Izrazimo xiy s uiv:
x = u - y = u - u v = u (1 - v)
y = uv.
Prema (112) pripadnu jakobijanu:
ox ox
iJU OV
ay ay
iJU ov
l-v
'u
-Ul u =u-uv+uv=u.
Sad odredimo granice integracije:
iz zadanog integrala vidimo da se x mijenja od O do e, pa prema (a) imamo:
za x =
za x = e
u (1 - v) = O,
e = u (l - v),
pa je
pa je
u = 0, jer je
e
u = -,--o
l - V
za ,,': Kako se y mijenja od x do x dobijemo prema (a):
1-'0,*0
(a)
zay = or. x: uvrtenje x = L u x = u(l - v) uz y = uv daje =u(l - v), aodat1e
or.
Je v=
Za y = x dobijemo na isti v = 1 ! (3 Slijedi:
p e
I+P l-v
1= f j!(U-UV,UV)UdudV f dv f !C;'-uv,uv)udu.
ex
I + ex
396. f f (x + y) dx dy, gdje je (1 pravcima Pl ES X + y = 1; Pt == x + y = 2;
194
o
Pa == 2 x - y = 1 i p, == 2 x - y = 3 (vidi sl. 98.)
Zadani integral mogli bismo na podijeliVi u tri dijela
(1, tj. paralelogram, kako je to prikazano u slici. Jednostavnije dolazimo do rezultata prije-
lazom na novi koordinatni sustav U V
x + y = u; 2 x - y = V.
Odatle dobijemo:
pri je:
dok je
U+fI
x =--3-; Y=
2u - fl
3
za x+y=l u = 1, a za x + y = 2 u=2
za 2 x - y = 1 fl = 1, a za 2 x - y = 3 'Ii = 3.
Prema (112) jakobijanu:
(a)
Iz navedenoga slijedi da zadanom paralelogramu a u ravnini X Y odgovara u ravnini U V
pravokutnik a', to ga pravci u = l, u = 2, 'Ii = 1 i 'Ii = 3 (vidi sl. 99).
v
3r-1J_r-
11----1""""'
o f 2 u.
Slika 98. Slika 99.
396a. Pokai da u f f j (x, y) dx dy, gdje je a 1 kvadrant elipse :: + = 1, to se podru-
o
e preslikava pri prijelazu na kootdinate na pravokutno a' ravnine
V V koje je pravcima u, = O, u = 1, 'Ii = O i 'Ii = ; .
195
D. Primjena dvostrukih integrala
a. VOLUMENA ZADANIH TIJELA
Formule
v = ff z (x,y) dx dy (106)
v = ff z(p cos ep, p sin ep) p dp dep. (Ill)
a
a'
Zadaci
U zadacima 397 do 422 dvostrukih integra1a volumene
tijela koja su zadanim plohama uz prikaz integracije.
x x
Slika 100. Slika 101.
397. Ravninama y - O, z = O, a == 3 x + y = 6, b == 3 x + 2y = 12 i x + y + z = 6.
196
U slici 100 prikazano je integracije a, koje je pravcima a == x = - ! y+ 2
i . b == x = - i y + 4, u kojim ravnine sijeku ravninu XY == z = O, i osiju X.
Prema toj slici:
2
6 -1"),+4 6
3
V = f f (6 - x - y) dx dy = f dy f (6 - x - y) dx = f dy 1
6
x - - Y x l
a II -}-+2 O -}-+2
6
= f { -4y + 24 - ( : y' - y + 16) + i yi - 4y -
O
- [ - 2y + 12 - ( - y + 4 ) + - 2y ] } dy =
6 6
= f ( - 2 y + 6 ) dy = I - yi + 6 y I =
o o
398. Koordinatnim ravninama, ravninama x = 4 i y = 4 irotacionim paraboloidom
z = x' + y' + l

399. Rotacionim paraboloidom z = Xl + y' i ravninama z = O, a == y = 2 X; b == y = 6 - X
ic==y=1.
Prikazavi jednadbe ravnina a i b u obliku X = odnosno x = 6 - y, dobijemo prema
slici 101 uzevi u obzir da se pravci a i b sijeku u S (2,4):
4 6-y 4 6
V = f dy f (Xl + yi) dx = f dy I + yi X I -:
l y l z..
2 2
4
=- (6-y)"+3 y 2(6-y)----y dy =78-
l f [ yI 3] 15
3 8 2 n'
l
!I
x=8
li.ll_--t-Y=Yx
o 1
dx 6 x
Slika 102 a. Slika 102 b.
400. Rotacionim paraboloidom z = x' + yi, koordinatnim ravninama i ravninom x + y = l
[ ! ] .
401. Valjkovitim plohama y = V-X i y = 2 V-X i ravninama z = O i z = 6 - x.
Trai se volumen .tijela, koje je dolje ravninama XY == z = O, odozgo ravni-
nom z = 6 - x, koja je prikazana na slici 102 b, a sa strana valjkovitim plohama, koje su
okomite na ravnini X Y, a sijeku je u parabolama y = vx i y = 2 VX-, i pravcem x = 6,
kako je to prikazano na slici 102 a.
197
6 2 V%" 6
v = J J (6 - x) dx dy = J (6 - x) dx J dy = f (6 - x)(2 Vx - Vx) dx -=
a O y'%" O
6 6
= J(6 fi - x Vx) dx = 1 4 x" - = V"6.
5 , 5
O 0---
402. Koordinatnim ravninama, ravninom a ai 2 :Je + 3 y - 12 = O i valjkovitom plohom
b == z = yi okomitom na ravnini Y Z.
198
Iz slike 103 se vidi, da se zapravo trai povrina S ravnog lika O B e. Projekcija toga
lika na ravninu X Y je !J. B O e', jer se luk e projicira kao pravac e'. Uzevlii taj trokut kao
integracije CI, dobijemo:
2
6 -"3%+4 6 2 6
--%+4
S = J J y' dx dy = J dx J yi dy = !J dx ly310 3 =: J (- ; + 2)" dx = .!2.
" O O O o
x
II
Slika 103.
Odredimo joli jednom S i to tako da plohu O B e projiciramo na ravninu X Z. Da do-
b
'ek" luka . . l t "edn 2 4
IJemo proJ CIJU _ e na tu ravmnu, u z = "2 y vrlJ ost Y = - T x +
dobivenu iz a. Imamo e"a x = - 3 V 1 + 6. Prema slici
8 - 3 Yf + 6 8' _ 8
S = J J dz dx = J dz J dx = J ( -3 JI 1 + 6) dz = 1- Vl . vzi + 6 z = 16.
,,' O O O o
Rijei sada zadatak 403:
403. Valjkovitom plohom z = 9 - y', koordinatnim ravninama i ravninom 3 x + '4 y - 12 = O
(y O).
[45].
404. Valjkovitom plohom z = 4 - x', koordinatnim ravninama i ravninom 2 x + y = 4 (x O).
U slici 104 prikazana je valjkovita ploha A B e == z = 4 - x' i ravnina A e D == x =
= - + 2. Prema toj slici
4
= f (
8
+ - - dy = 13 '! .
o
lj
Slika 104.
Slika 105.
405, Valjkovitom plohom x = 2y2 ravninama
1
4 2 4
z = O.
Uvrtenje z = O u jednadbu prve ravnine daje jednadbu pravca + = 1, u
kojem ta ravnina ravninu X Y, a rijeimo li zajedno jednadbe toga pravca i parabole,
dobijemo njihova sjecita A (2, l) i B (8, - 2). Vidi sl. 105.
t 4(t -f) t 4(t -f)
V = 4 f dy f (1 - ; - ) dx = 4 f I x - x' - xy =
- 2 2y' -2
t
f
(
3 Y') l
= 4 2 - 2 y - 2 y' + y3 + 2 dy = 16 5 .
-2
199
406. Hiperbolnim paraboloidom z = xy, valjkovitom plohom y = vx i ravninama x + y = 2,
y = O i r = O.
[ ] .
407. valjkom :2 + = 1 i ravninama z = 12 - 3 x - 4y :: = 1.
[227t].
408. Valjcima x, + yi = R2 i x' + z. = RS.
Slika 106 prikazuje jedan oktant tijela zadanim valjcima, kojim je os simetrije
os Z, odnosno os Y. .
R VR'-xi R
V = 8 f f V RZ - X2 dx dy = 8 J V R" - x" d..x f dy = 8 f (RS - Xl) dx = 13
6
R3.
" o o o
y
x=J
x
409. Hiperboinim paraboloidom z = x' - y' i ravninama z = O, Y = O i x =- 3.
Uvrtenje z = O u jednadbu paraboloida daje njegovu projekciju y = x na ravninu
X Y. Prema slici 107:
3 x 3 x 3,
V = f dx f (x' - y2) dy =- fix' y - ;31 dx = : f xa dx ... 27.
O -x O -x o
x,
410. Valjkovitim plohama z = 4 - y' i y = T i ravninom z =- O.
Uvrtenje z = O u z = 4 - yi daje y = 2, pa je integracije o" tim
pravcem i parabolom x = Vl';;, kako je to prikazano u slici 108. .
200
2 y'2; 2
V = ff (4 - yi) dxdy = f (4 - yi) dy f dx = 2 f (4 - yi) V2
y
dy. =
o o _y'2; o
2
= 2 V214 . .! VYi - .! VY' I =- 12.!
3 7 21
o --
Slika 108.
411. Valjkovitim plohama Xl -1- yI = Rl, 11 = i ravninom 11 ",i O (X O).
a
integracije a je desna polovica krunice xa + yi = Rl. Uz prijelaz na polarne
koordinate (111) dobijemo:
ft
'2 R
V = f f :. dx dy =- !. f f pl cos' lP P dp dIP =- f COSi lP dIP f p' dp =
o o' ft o
-'2
ft
'2 R
. VIII d' II R ... 1 ll' I 2. I I pil ... 4 Rl
= prema t1pU ,10 epet1torlJa = al '3 .SUlIP cos lP + '3 SUl lP . 5" - 15 al
ft 0-
-'2
412. Rotacionim paraboloidom 11 == Xl + yi, valjkovitom plohom y = x i ravninama y ... 1
i 11==0.

413 Eli
'" ... ,- val'k Xl + Zi 1" b O O C ">
pt1UYU.\ J om I ..... = l ravmnamay =-x, y = 1 11 = X!so J.
. a e a
Da nariiemo integracije lJ, odredimo desnu medu tog Uvrltenje II: = O
u jednadbu valjka daje tu traenu medu x = a, pa prikazani jednadbu valjka u obliku
201
z = 3... V al - X2 dobijemo prema slici 109:
a
b
-"
a a a a
V = f y' a
2
- Xl dx f dy = f y' aS - Xl X dx = - _c!!..1 y'(a> - XI)8 j = .
a 3
o o o o --
lJ
x-a
b
Slika ]09. Slika 110.
414. Valjkovitim plohama y = eX, y = e -x, z= e' - yi i ravninom z = O.
Uvrtenje z = O u z = e
2
- yi daje te plohe s ravninom X Y, tj. y = e.
da je traeni volumen a takoder i integracije a s obzirom na os Y
(vidi sl. 110),
l e l l
V = 2 J dx f (e" - yi) dy = 2 f dx 1 el y - = 2 f dx ( e8 _ ;3 _ eleZ + e: X) =
o r O i" O
1
= 21 el x - el e'" + ! e
3X
I = 2 (el - 2 ea 9+ 1).
O
415. Valjkovitim plohama y = ln x, y = Ini x i ravninama z = O i Y + z = l.
202
Ravnina z = 1 - y ravninu z = O u pravcu y = ]. Iz slike 111 se vidi, da naj-
prije integrirati u smjeru osi x, pa prelazimo na inverzne funkcije x = elf i x = e Vi"
Dobijemo:
l .fi l
V = f (1 - y) dy f dx = f (1 - y) (i - elf) dy =
O el' O
l 1 l
= f /; dy - J yi' dy - 1 elf 1:+ f y elf dy.
O O O
Prva dva integrala rijeimo supstitucije V:;; = t, a parcijalnom integra-
cijom. Imamo:
V = , - 10 Vj;" i"Y + 10 iv - 2 V y3 eli -:- 6y efi + y eli - 2 eli \1 = 3 e + 8.
y
o
!J-
ln2
x

x
Slika 111.
0---
x
Slika 112.
416. Plohom z = cos x easy i ravninom x = O, Y = O, z = O
Y = ; - x. Prema slici 112:
x + y =:!!.. odnosno
2 '
'It 'It
2 "l-x
V = f f cos x cos y dx dy = f cos x dx f cos y dy =
" o o
.!:. 7t
2 'It 2 -
= f cos x dx , sin y ': -: f cos' x dx = I + 2 X ,2 = : .
o o o
417. Krunim valjkom x' + y' = 2 lt i ravninama 2 x - Cz = O 4x - z = O.
x
Slika 113.
Iz zadatka vidimo da razlika kota z iznosi 4 x - 2 x = 2 x, pa s obzirom na sliku
113 dobijemo prikazavi jednadbu x + y' = 2 x u obliku (x - 1)2 + y' = l:
V = 2 f f x dx dy = prema (111) = 2 ff p cos cp . P dp dcp
a' o'
203
n n n
+- - -
2 2eos,!, 2 2eos,!, 2
= 2 f cos cp dcp f p
2
dp = 2 f ct-s cp dcp 1 I = 13
6
f cos' cp dcp = tip VIII, dio II
n O n O n
-2 -2 -2
n
2
R
. oo
16
11. a 3 3. 2 I 16 6 r. 2
epetttorlJa = - - sm cp cos cp + - cp + - sm cp = - . - = lt'.
3 4 8 16 3 16 -
n
-2
418. Krunim valjkom x
2
+ y2 = 4 i ravninama z = O i z = x + y + 10.
[40 lt'].
419. Krunim valjkom XI + y2 = R", paraboloidom Rz = 2 Rl + Xl + yi i ravninom z oo: O.
420. Krunim valjcima x + y2 = x, Xl + yi = 2 x, rotacionim paraboloidom z = Xl + yi
ravninama y = x, y = - x i z = O.
l--------
8
o
!J=-X
Slika 114.
prema slici 114 uzevi u obzir zadanog tijela i a:
V = 2 ff (x + yi) dx dJ! = prema (111) = 2 ff (p. cos cp + p" sinI cp) p dp dcp ""
G
!!. Jr
4 2 COl !p '4
= 2 f dcp f p' dp = J (16 cos' cp - cos' cp) d cp "" prema tipu VIII =
O COl,!, O
Jr
'4
1511 o 3 3 o I 15 ( 3" )
=- -smcp'cos'cp+-cp+-sm2cp =- -+1
2 4 8 16 8 8 .
O
204
421. Krunim valjcima x2 + yi = 2 x.x' + yi = 2y i ravninama z = x + 2y i z = O.
x
Slika 11S.
Iz slike 115 slijedi: O A = Pl = 2 sin ljI. O B - PI = 2 cos ljI pa dobijemo uzevi u
obzir da se valjci sijeku u ravnini y = x:
II = J J (x + 2y) dx dy = J J (Pl cos ljI + 2 Pl sin <p) Pl dpI d<p +
o' .,;
-+- J J (Pa COS ljI + 2 PI sin ljI) PI dp. dl'
o;
n n
7 ~ ~ T ~ ~
= f d9 1 ~ cos <p + ~ p ~ sin ljI l + J dljl I : cos <p + ~ P: sin <p l =
o o n O
"4
~ n
4 2
= ~ [I (cos <p sina ljI + 2 sin' ljI) dljl + I (cos' ljI + 2 sin , COSi ljI) dljl ]:00 ..
O n
"4
ft
"4
8 [ISin'ljI 1. 3 3Sin2'j
=- ----sm1ljlcosljl+-ljI- +
3 4 2 4 8
O
n
. 2
I
I . 3 3. 2 cos' ljI I] 3 ( n )
+ -sm9cos',+-cp+-sm2,- ... - --1
4 8 16 4 2 2 .
II:
"4
205
422. volumen piramide kojoj su vrhovi A (1, O, O), B (l, l, O) i C (O, O, l).
206
)(
z
f C(o,O,fJ
l'
/
l'
/1 Y
l'
/
'h=-'=-:-----"""'8(f,f,Q)
Slika 116.
Prema slici 116 jednadbu ravnine A B C. S obzirom na (Sl)
x y z l
x-l y
1 O O 1
= O ili prema 1,S O 1
1 l O l
-l O
O O l 1
a odatle je II = - X + l.
-1 x
V = f (l - x) dx f dy = ! .
o o
b. RAVNI LIKOVI
1. Povriina ravnih likova
Formule
s = ff dxdy (121)
S
s = ff p dpdcp
S
s = ff abudud'll.
S
II
O =0
l
(122)
(113)
Zadaci
U zadacima 423 - 434 uklj. odredi povrine zadanih likova.
Lik je pravcima y = X, Y = S x y = l. (Sl. 117).
yI
Slika 117.
Y
b
Slika 118.
424. Lik ie parabolom yI = ba X i pravcem y =.!!..X (Sl. 118).
a a
Rijeimo li zajedno zadane jednadbt parabole pravca, dobit Xl O i X. = a
pa prema slici imamo:
ll!!.."
a f a a
S = J J dx dy = J dx J dy = J (y X - ! X) dx =
S O
a
a
=1 =ab.
V-aJ a 2 3 2 6 .
O -
207
42S. Lik je parabolama yi = 10 x + 2S i yI = - 6 x + 9.
Napisavlii jednadbe parabola u obliku y2 = 10 (x + i yI =- - 6'( x - : ). opaamlJ
da
S 3 . h .... L h 'ed rl x "h 'h'ed
su Xl ==: - 2" l x. = "2 apsclse nJI ovu. vr ova, a ZBJ DI o eaavanJe DJI OVI J -
nadbi daje koordinate njihova sjecilita (- 1. y' 15). Vidi sl. 119.
::I" 3
vi -"6+"2 Vi'
JJ
f
. f J ( y2 3 y' ,S)
S= dxdy = dy dx = -"6+2"-10+2 dy=-
S -Vi r_.! -Vi6
10 2
Vi V15
= f ( + 4) dy = 41- + YI = 13
6
V15.
-Vi -VIS -
!I
-;
f )(
426. Lik je krunicama ,xl + y' = 2 x . i x, + = 4 x i pravcima y = x i y = O
(Sl. 120).
208
Napisavlii jednadbe krunica u obliku (x - 1)1 + y' = 1 i (x - 2)1 + y2 = 4, iz
kojih sada vidimo koordinate sredilita i polumjere. riliemo sl. 120 pa prelazimo na polarne
koordinate. Iz slike slijedi: Pl = 2 cos tp a P. = 4 cos tp.
'TC
S ff ,dpdo - f f ;,,"" . -.",,' ,)dp
S' O 2cosq> o o
'TC
4
== 61 i + Sini tp I = 3 -4-).
O
427. Lik je krivuljom
Prelazimo na koordinate (113):
x = aucosfl; y=businfl; dx dy = a b u du dv
pa uvrtenje u krivulje daje:
a odatle je
pa je
(Ul COSI fl + Ul sini fI)1 = a b Ul cos fl sin fl
Cl
u =.;. absinflcosfI
e
u=
e
n: '\ v . !!..
2 e abSIDtJcOStJ 2 2
S = 2 a b I dv I u du = 2 a b f; :. sin v cos v dv = I sin fl cos fl dv =
o o o O
'"
"2
_ al bIl sin' fl I a' b'
-7 -2 =TC2'
0--
428. Lik je pravcima x = O, Y = O i x + y = 1.
[ ] .
429. Lik je parabolama y= Vx y = 2 Vx i pravcem x = 4 (y O).
[13
6
].
430. Lik je parabolom y = Xl + 4 x i pravcem Y =:' 3 x + 2.
[ ] .
431. Lik je pravcima x = O, Y = O, x = 2 i krivuljom y = eS.
[e' - 1].
1
432. Lik je pravcima x = O, Y = 1 i y = 3 i hiperbolom y = - .
x
[ln 3].
433. 'Lik je pravcima y = O i y = x i krumicom Xl + yi - i x = O.
434. Lik je Bernoullijevom lemniskatom
(x' + yl)1 = 2 al (x' - y').
[2 al].
,
209
2. M .. a n e h o m o g e n i h r a v n i h l i k o v a
Formula
m = ff fL (x,y) dx dy.
S
Tu je fL (x, y) povrinska lika,
S povrina lika.
Zadaci
(123 b)
435. Odredi masu stranica 2 a, ako je materijala razmjerna s
kvadratom udaljenosti od sjecita dijagonala, a" u vrhovima kvadrata jednaka jedinici.
Prema slici 121 i zadatku:
fL = c/
2
= C (Xl + y'), gdje je e faktor razmjernosti. Kako je za x = y = a fL = 1.
dobijemo
1 =c' 2a', pa je e = dok je ll = +y').
Prema (123 b):
a a
m= _1 ff(X2+yl)dXdy=_1 fdXlx, y aS)dx=
2a
l
2a" 3 2a" 3
S -a -a_a
a
= I a x
3
+ a
3
x I = a
2
a' 3 3 I 3
-a
Y.
II
a
.S
x x
a
Slika 121.
Slika 122.
436. Odredi masu plosnatog prstena koji je s dvije krunice polumjera R i r
(r < R), ako je materijala obratno razmjerna s od sredita krunice, a na
nutarnjoj krunici jednaka je jedinici.
210
Prema slici 122 i zadatk-u: !L = = ./ e ,gdje je e faktor razmjernosti, a za 1= r
... e . r
e = 1, pa je 1 = - , te je e = r. dok je !L == .1
r. .
Prema (123 b):
III = r JJ Vdx dy - = prelazimo na poiame koordinate = r JJ V p dp dtp .
x" + y. , p. cos tp + psm
2
tp
S S
2" R
= r J dtp f dp = 2 1t r CR - T).
O r
437. Odredi masu okrugle polumjera R, ako je razmjerna s od srediAta,
a jednaka je 8 na kraju .
y
b
Slika 123.
438. Na liku koji je elipsom s poluosima a i b masa je raspodjeljena tako, da je njena
razmjerna s od velike osi, pri je jednaka y u udaljenosti jednakoj
jedinici od te osi. Odredi masu lika.
Prema slici 123 i zadatku:
!L = e . y, a za y = l 'l( = e pa je !L = Y y.
'; =. y J f y dx dy = prelazimo na koordinate = y f f a u sin v . a b u du dv =
S S
2 2
rc 1
= ya
l
b J sin v dv f Ul dU= ralb 1- cesti r r;a (= ralb;
O o o O
211
3. S t a t i k i m o m e n t i koordinate teita ravnih likova
Formule za (.1.=1
U pravokutnim koordinatama
Mz = ff ydxdy;
S
JJ xdx dy
S
I I dxdy
S
My = ff xdxdy
S
J J ydxdy
S
JI dxdy
S
(124)
(125)
'\ U polarnim koordinatama
M I J p2 cos t;l dp d,?
y S
x
t
= S --:I=-I=-p-d-p-d-9-
S
Zadaci
J J p2 sin t;l dp dq>
S
J J p dp dq>
S
(125 a)
U zadacima 439 do 441 uklj. momente zadanih homogenih ravnih
likova (.I. = l).
fl
d!J
f'
"dK
S
I
I!J
I
O
)(
f'
x
Slika 124.
439. Polukruga s obzirom na dijametar (sl. 124).
Prema (124):
M", = f f y dxdy = uz priielaz na polarne koordinate = f f p sin q> p dp dq> =
S S
n 'r n r
= f sin cp dcp f pt dp = \- cos q> 1\ I = ,.a.
O O O 0--
21Z
440. Kruga s obzirom na tangentu (sl. 125).
Uzevi za tangentu os' Y, dobijemo prema (125 a):

2" 2r cos T
My = f f p cos cp . p dp dcp = f cos cp dcp f p2 dp = r' f cos' cp dq> = vidi tip VIII,
y
S O
-2 -2

'2
dio II Repetitorija = : r'l ! sin lP cos
3
lP + lP + 1
3
6 sin 2 cp I = 'lt' r3.

-2
y
Slika 125.
Slika 126.
441. Pravokutnika sa stranicama a i b s obzirom na stranicu a.
[a:
2
].
A
442. ima oblik pravokutnog trokuta s katetama O B = a i O A = b, pri je njena
u bilo kojoj jednaka udaljenosti od katete O A. Odredi momente
s obzirom na katete O A i O B.
Prema slici 126:
[J.=Y;
b a
'1' a
II y = - bX + a.
Prema (124):
a a
b -b'x+a b -b'x+a
M x = f f y . y dx dy = f dx f y2 dy = f dx I =
S O O O O
= fb( _ a' X3 + 3 a
3
X2 _ 3 a
3
x a3 ) dx =
3 ba b
Z
b
O
. l I a
3
a
3
3 a
3
="3 - 4 b3 X + b
Z
X3 - - x' +
, ., a
2
b
2
na isti My, dobit ces My = 24 .
213
U zadacima 443 do 446 uklj. teita zadanih ravnih likova (fL = l).
443. Lika O ln A n O koji je prikazan u slici 127.
y
f
o
Slika 127.
Prema toj slici i formuli (125) dobijemo:
2
OA==y=n x
lt
"2 sinx
x
lt
"2
f xdx f dy
ff xdxdy
J (sin x - ! x) xdx
o
2
-x
S
lt
X =
-----

ff dxdy

2 sin x
S
f dx f dy
O
2
-x
lt
lt
I
2X312
- X cos x + sin x - 37t
o
lt
"2
l-cosx-:
2
1
O
Na isti Dobit
7t'
o
lt
"2
f (Sin x -
o
7t'!
1--
12
Yt=6(4-7t')
dx
444. Lika koji je krivuljom y = x J! 1- x (x;;;;; O).
214
Prema slici 128: y t = O, a prema formuli (125):
1 +xVl-x'
2 f xdx f dy
x = O O
1 +xVl-x'
2 f dx f dy
O O
l
fXIVI-Xldx
o
l
f
x
J!I-X
1
dx
O
integral u brojniku rijei kao posebni
b) tipa III, dio II Repetitorija, a integral u nazivniku uz supstituciju I - X
2
= 1=
y
I ( _ ; ) I' l _ X2 + !arc sin x /1
o Jn
16'
- I V (l -
O
445. Lika koji je kardioidom T = a (l + cos cp).
Prema slici 129 i formuli (125 a):
I I pl cos t;> dp d9
S
YI = O; XI = -=--I-I-p-dP-d-CP--
s
2n: 2n:
2n: a(1+cosq
I cos cp dcp I pl dp
o O
2n: a(1 + cosq
I dcp f p dp
O O
aBI
"3 cos cp (l + cos cp)8 dcp
o
I (cos cp + J COSi cp + J cos
B
cp + cos' cp) ""
. 2 o
= "3 a
2n:
alI
-2 (l + cos cp)" dt;>
o
I (l + 2 cos cp + cos" lP) dcp
o
rijeimo li te integrale prema tipu VIII. dio II Repetitorija. dobit = a.
446. Lika parabolama
y'=4x+4 y2= -2x+4.
[Vrhovi sU: parabola (- l,O)i (2.0). a sijeku se u (0.2) i (O. - 2); YI = O; XI = ;] .
215
4, M o m e n t i tr o m o s t i r a v n i h li k o v a
Formule za [J.=l
I U pravokutnim koordinatama
I", = J I y' dx dy
S
III =: I I x' dx dy
S
IZli = I I x y dx dy
S
I JJ = lo = I I (x' + y2) dx dy = I", + I".
S
II U polarnim koordinatama
I", = fI p3 sin" !p dp dIP
S
ly = I I p3 cos" !p dp dql
S
1"'11 == I I pa sin !p cos ql dp dIP
S
I JJ = lo = I I p3 dp dIP
S
Zadaci
(126)
(128)
(129)
447. Odredi moment tromosti pravokutnika O A e B kojemu su stranice O A = a i O B = b
s obzirom na vrh O i stranice O A i O B, ako je razmjerna s od stranice
O B Ck = faktor razmjernosti). -
!I
8
e
s
A
o x a
x
Slika 130.
Prema (127 a) i slici 130:
b a b a
lo = k I I x (x' + y") dx dy = k I dy I (xa + X yi) dx =! k I dy I + y" ;2 i
S O O O O
b b
= k I (a' + a" yi) dy = a
2
k I a" y + y31 = k (3 a
B
+ 2 bl).
4 2 - 2 2 3 12
O O -------------
216
Prema (126):
a b a b
l = l = k JJ X yZ dx dy = k f X dx J y2 dy = k; x
2
I . I yB I
a x I 2 i l 3
S O O O O
na isti lo = ly' Dobit a': k .
a"b
B
k
=-6-'
448. Odredi moment tromosti kvadrata stranice a s obzirom na je4ian njegov vrh, ako je
razmjerna s y (k je faktor razmjernosti). .
U zadacima 449 do 456 uklj. momente tromosti zadanih homogenih likova
(p. = l).
449. trokuta baze a i visine h s obzirom na vrh.
!I
B .
o x
Slika 131.
Prema slici 131:
OA =y = kx;
h 2h
k = tg IX = -;;- = a ' pa je
211
y =ax,
odn.
2

a
O B == X = - 2ii Y'
Prema (127 a):
Ir
I
I al y' a y' I a h
= 2 "3 Sh3 . '4 + 2 h 4' = 4s (al + 12 h').
O
217
450. Kruga polwnjera R s obzirom na tangentu.
Prema slici 132 i (126):
I, ~ f f ZS dx dy. = f J (R - X)I dx dy = uz prijelaz na polarne koordinate =
s S
2n R
= f f (R - P cos ~ ) p dp d ~ = f df f (R2p - 2 R pl cos ~ + ps cos lP) dp =
s . o o
2n: R 2n: .
,= f ~ l RS - ~ R p. cos ~ + E COSi ~ I = R' f (..!. - ~ cos ~ + .!:. COSi ~ ) d ~ =
23 4 23 4 .
o o o
2n:
= R41 i - ; sin ~ + ! (t + sin: lP) I =. ! 1t R'.
0--
Y f
Ox x
Slika 132.
451. Segmenta parabole prema slici 133 s obzirom na vrh parabale.
218
Izvedimo jednadbu parabole: t a k a A (h, ;) lei na paraboli. Uvrtenje u y2 = 2 P x
daje:
Prema (127 a):
aVx
y=2Vh
452. Kruga polumjera r s obzirom na krunice.
Prema formuli (129) i slici 125 navedenoj uz zadatak 440 dobijemo:
n n
2" 2rco8q> 2"
10= JJ p3 dp dop = Jdopl :'1 = ! !16r'cos' op dC? = tipVIII,dioII Repetitori;a=
S n O n
-2"
n
2"
= 4 r' 1 ! sin tp COSi op + .! op + 1
3
6 sin 2 op I 4 r' (! ; +! ;) = ; TC rt.
n
-2"
lj
A
dx

a
'2
l // I
// IY
// S I
O
h x
Q
2
Slika 133.
453. Segmenta parabole yI = a x to ga odsjeca pravac x = a s obzirom na = - a.
454. Trokuta pravcima x + y = 2, x = 2 y = 2 s obzirom na os X.
[41
455. Lika parabolom y = x' i pravcem y = x + 2 s obzirom na os Y.
.
456. Lika kardioidom r = a (1 + cos q s obzirom na pol.
[ lo = 7t a' ] .
219
c. PLOHE
l. Komplanacija povrine) ploha
Formule
Traena povrina S plohe projicira se na ravninu:
XY:
YZ:
XZ:
S = f f = f f Vl + p2 + q' dx dy.
a
a,
a
iJz
P = ox;
a,
iJz
q = iJy
(131)
(131 a)
(131 b)
Kako se yodi iz navedenih formula, pri povrine S zadane plohe moemo tu
plohu projicirati na bilo koju koordinatnu ravninu, ukoliko je ta projekcija dvodimenzionalni
lik povrine CJ. U svim tim dobijemo za traenu povrinu S plohe istu vrijednost
Zadaci
457. Odredi povrinu onog dijela ravnine 6 x + 3 y + 2 z :- 12 = O koji se nalazi u prvom
oktantu zadani dio ravnine 1) na ravninu XY; 2) na ravninu Y Z i 3) na ravninu
X Z. (Sl. 134).
220
ad 1) Kako je z = 6 - 3 x - ; y, prema (131):
(Jz
P = iJx = - 3;
pa je
2 4-2x
S= f ff dxdy = f dx f dy,
" "o o
jer je za z = O Y = 4 - 2 x
2
S = 2 f dx (4 - 2 x) = 2, 4 x - x2 ,2 = 14.
2 2 o -
o
sada 2) i 3) pr,ema (131 a), odn. (131 b). Rezultat mora biti isti!
458. povrinu onog dijela plohe Z2 = 2 x y koji se nalazi iznad pravokutnika u ravnini
z = O pravcima .x = O, Y = O, x = 3 i y = 6 (sl. 135).
Parcijalne derivacije iz implicitne funkcije - 2 y = O prema formuli (92):
az - 2y y
P = - = - --- = -;
ox 2z z
az - 2x x
q=-=---=-.
ay 2z z
3 6
J
,.,
J
l x' + v' + z
dxdy = dx ; dy,
a
O O
a kako je z = JI 2 xy, dobijemo:
3 6 3 6
S = J dx J dy = J dx f (V t
y
+ V f'x) dy =
O O O O
3 6 3
J
,. I j' x ;- l 2 r--\ \!- 2 ./- 2 l ,- --I
= dx l '2 ' 2 I, y + V2x . 3 y3 I = tI2' T V x' + 3 Vl V 6' . 2 I x =
o o o
459. Odredi povrinu onog dijela plata krunog stoca x + y2 = z', koji lei iznad ravnine
X }' a odsjeca ga
l) ravnina z = ( + I )
2) valjkovita ploha z' = 2 P y.
221
ad l) Odredimo projekciju zadanog dijela plata na ravninu X Y, tj.
integracije o. U tu svrhu uvrstimo z = Vl + J ) U Xl + yi = 18
2
:
i uredimo:
ili
x
'
+
yl
=:2(X
1
+X+l)'2
,4 ,
Xa - 4 X + 2y l = 4
(X - 2)1 + 2y = 8 I : 8
(x - 2)1 + yi = l) o je elipsa s poluosima a = 2 V2
,8 4 i b = 2, dok je sredite u (2, O).
prema (131), a s obzirom na Zi = x' + y2 dobijemo
018 Y
oy =-z
JJ
II Xl yi Jfll Zi + Xl + y2
S. = r 1 + z. + Zi dx dy = r Zi dx dy =
o o
= uz uvrtenje X + y" = 18
2
= J J z dxdy = vl f J dxdy = v'l . o =
o o
= Vl . povrina elipse = Vl .. 2 Vl . 2 7t = 8 ir.
ad 2) Rijei na Rezultat je 2 Vl 7t pl.
U zadacima 460 do 466 uklj. povrine dijelova zadanih ploha.
460. Dijela plohe yI + z' = x, koji lei unutar valjka Xl + yi = Rl.
222
Usporedimo li jednadbu zadane plohe y. + ZI = Xl S jednadbom plohe koja nastaje
rotacijom oko osi X krivulje y = f(x) [formula (90), dio II Repetitorija] yi + 181 = [f(X)]',
vidjet da je f(x) = x, tj. zadana ploha plat krunog stoca nastalog rota-
cijom oko osi X pravca z = X ili y = x. Odredimo projekciju na ravnin.u Y Z zadanog
dijela plata stoca, tj. integracije o:
Iz x + yI = Rl slijedi da je Xl = Rl - yi, pa uvrtenje u yi + Zi = x daje:
2y l + Zi = R'I,:R2
yi ZI
Rl ,+ Rl = l,
"2
. eli l R Vl . b R Kak' _L._A_
a to Je psa s po uosuna a = -2-' 1 =, o Je X = r y- -r- T, ,_ .......... 0 pre-
ma (131 a): .
ox 2y y ox z
oy = 2 V yi + Zi = -;: ,analogno j)z = x'
pa je
a a o
V
- V- V- V- R (2
= 2 (J = 2 povrina elipse = 2 a b 7t" = 2 --. R 7t" = 7t" Rl,
2 -
odnosno 2 7t" R2, ako uzmemo u obzir plat stoca za x < o.
461. Dijela plohe y2 + Z2 = Xl valjkovitom plohom x' - y' = a
2
i ravninama y = b
i y = - b. '
Da dobijemo integracije (J, projiciramo zadanih ploha na ravninu,
YZ. '
Z
a
"
6"
-b O
b
fl
-,a
Slika 136.
Iz x - y' = a
2
slijedi X2 = a' + y', a uvrtenje u y' + Z2 = x' daje z = a. Slika.
136 (J.
Kako je x = V y2 + Zi, dobijemo
ox y
oy =-X
Uzevi u obzir oba plata stoca,
OX z
OZ x
S = 2 f f V L+ + :: dy dz = 2 f f JP;" dy dz = (jer je y. + Z2 = X2) :=
a a '
= 2 Vl . (J = prema slici = 2 Vl . 4 a b = 8 a b.
462. Dijela valjkovite plohe Z2 = 4 X valjkovitom plohom yi = 4 X i .ravninom x = 1.,
integracije (J u ravnini X Y parabola y. = 4 x pravcem x = 1.
Narii (J pa prema (131) dobit
S = 13
6
((8 - 1).
463. Dijela plohe z"'; xy valjkom Xl + y. = R".
[ 237t" { V (l + RI)8 - 1 ) ] .
223,
464. Dijela plohe rotacionog paraboloida x! + y. = 2 z valjkom X2 + y' = l
465. Dijela kugline plohe x, + yI + z' = a" valjkom X2 + y2 = R2 (R < a). Sl. 137.
iJz
iJx
x
z
iJz y
iJy= --Z
Ss =ff
I/
1+ x
z
.+ y2 ffl/Z2+X2+y2
r z. dx dy = z dx dy =
a a
7t
2" R
f
f
P dp
= a. dljl -V:-'-a
2
---'-p-'
o O
R
= - a; Illa. _ PB I = - a
2
'Tt (Vas-R2 - a) = 'Tt
2
a (a - Va
2
-Roj.
O
S = 4 'Tt a (a - Va.--=Rlj.
!J
x
466. Dijelakugline plohe x' + y' + z = a
2
, valjkom x + y2 = ax.
224
U Vivianijevom zadatku, koji je rijeen u 5 3. dijela III Repetitorija u'/: slike
116 i 117, odredili- smo kasnije povrinu onog dijela valjka, koji se nalazi u nutrini kugle
(vidi str. 267), a sada se trai povrina kugline plohe u nutrini valjka.
U
v' b' d . az x. az y v d' l'k
zevsI u o zlr a Je ax = - z I ay = - z racunamo prema gore nave enun s I ama:
S4 = JIv 1 + x: + Y:dxdy = = aII dxdy =
z z z V a2 - x. _ y'
" "
"
7t
2 a COS 'p 2
= aJJ = aj drp I p dp = aI drp 1- v-a
2
c--------:- p2 t cos 'p
V a
2
- p2 V a
2
- p' O
,,' o O O
2 2
= - a J drp(Va
2
a
2
cos' rp - a) a' f (1 --Vl - cos' rp) drp =
o o
7r
"2
= a
2
J (1 - sin rp) drp = a
2
( ; -,1).
o
467. onaj dio povrine Zemlje, koju smatraj da je sferna s R = 6400 km, to ga
meridijani Al = 30 i ).. = 60 i paralele rp, = 45 i rp. = 60.
az
Kako je jednadba sfere x' -+ y2 + z, = R2 pa su -
ax
polumjeri paralela
x
z
az
ay
r .. o = rl = R cos 45
RV}
-2- rao' = r. = R cos 60
0
=
dobijemo prema sl. 138:
y
z
s = IJ V 1 + x: + y: dx dy = R fI dx dy = R II p dp dcp
z z . V R" -- x' - yi V R" - pl
o' o ci
7t R V"2
3 2 R V"2
= R f drp J . P dp = - R - 1 V R" - p" t =
V R' - p2 \ 3 6 !. .
7t R 2
"6 "2
dok su
1t .( II R2 1t (V- V-j
- R . 6' r RZ - '2 - r RZ - 4' = - R' 12 2 - 3 ='= 3,42 . 10
8
kml.
468. Osi dvaju jednakih valjaka polumjera baza R sijeku se pod pravim kutom. Odredi onu
povrinu jednog valjka koja lei u drugom valjku.
15 B. Apsen: Rijeeni zadaci iz Vie matematlke
225
Neka jedan valjak ima za os simetrije Z, a drugi os Y, pa njihove jednadbe glase:
Xl + yi = Rl i Xl + .1 _ RZ, vidi sl. 139. prema drugoj jednadbi:
pa je
" R
az _ o
i}y-'
R
! = R IIv dx dy = R I dcp I V P dp = (uz supstituciju RI-
Rl - x, Rl - p' cos" 'p
" o o
" R"
- p' cos' 'p = t) = RI dcp \- VRI - p' cos cp 1= - - Rl cos' cp - R) =
cos' 'p cos' cp
O o o
" ""
= R2 I l - sin cp d = R' I d'P - I.Sin 'p dcp = R21 t __ 1_," = 2 R2.
cos' 'p 'p cos' cp cos' cp g cp cos tp
o o O O
s = SR'.
x
x
!I
469. potpunu povrinu tijela koje je sferom XI + y' + z = 3 al irotacionim
paraboloidom x, + y' = 2 a z (z O). Slika 140. .
226
Da odredimo polumjer krunice u kojoj paraboloid sferu, a ta krunica
integracije a, uvrstimo x
2
+ yi = 2 a z u jednadbu sfere. Dobijemo:
z + 2 a "tl - 3 a" = O pa je Zi = a Zz = - 3a.
Uzmimo z = a, jer je prema zadatku z;?; o. Uvrtenje z = a u jednadbu sfere daje
traenu jednadbu krunice x' + y' = 2 a\ kojoj je r = a Vl, dok je za sferu R = a fi
Prema slici:
za sferu
y
....:- == --j
dy z
za paraboloid:
S JJII Xl yi JJII XI yi
4" = f 1 + Zi + Z. dx dy + fl + al + al dx dy =
.!!..
2 .. Vl 2
= a Vl 'J dcp J p dp + .!.. f dcp V al + pl P dp =
V 3 al _ pl a
O O O
_ .. Vl .. Vl
= _ a nf 31 - pil ; + 2
1t
a I ; V (al + pl)1 I
O O
a 1t V3 .1- 1t.r.; 4
2 (a -.ar 3)+6a(
3al
l'
16
S = Tn a'.
Slika 141a. Slika 141 b
470. Odredi povdinu onog dijela oplolja valjka Xl + yi = Rl (z O) koji se nalazi izmedu
ravnina z = m x i z = n x (m > ;, > O).
Kako se vidi iz, slika 141 a i b, obje ravnine sijeku plait valjka u poluelipsama (z !6; O),
koje sc projiciraju na ravninu Y Z takoder kao poluelipse. Da odredimo njihove jednad!be,
a dakle i integracije a, uvrstimo x = odnosno x "" u XI + yi = Rl.
m n
Dobijemo:
ZS y2 ZI
- + y2 = Rl 1'11' + l
ml R' f112R" = ,
pa je al = R;
Analogno:
y2 Z2
Rl + nl Rt. = l, pa je az = R; ba n R.
Kako je prema
ox y
-X- dok je
prema (131 a) dobijemo:
ox = 0,
oz
Y
(
OX )2 ( ax )2 y--YO _ .y' Xl + yi R
1+ - + - = 1+-= =
ay oz x x JI _ y2
R R
S = R JJ JI dy dz . = RJ JI dy f dz = R J (m - n) dy = 2 (m - n) R'.
Rl-yI Rt-yi
" - R nVR'-y' -R
471. Kugla polumjera a je il dva kruna valjka kojim su promjeri baza jednaki polu-
mjeru kugle i koji se dodiruju uzdu jednog promjera kugle (sl. 142). Odredi
volumen j povrinu preostalog dijela kugle.
228
yi
x
Slika 142.
UzeVi u obzir da je jednadba kugline plohe z = JI - xi ....,. y', volumen
Vl obaju valjaka.
Vi = 8 J J JI al - - y. dx dy = 8 J J Va! - pC P dp dIP =
"
n n
"2 2"
.. a cos cp
= 8 J dIP J JI a' - p2 P dp = 8 J dIP! - ! JI (a' - p2)31 =
o o o o
n n
"2 acos,!, 2"
= JI-Jl(as-atcos
2
13+a31 =: a
3
J(-Sin
3tp
+l)dlP =
O O O
n
2"
8 1 l. 2 I 8 (TC 2)
= - a
3
+ - smO lP cos 1> + - cos lP + 1> = - a" - - - .
3 3 3 3 2 3
o
Traeni volumen
4 4 16 16
V = V kugle - Vl = 3 .7t a
3
- "3 TC a
3
+ 9 a
3
= 9 a
3

Sada odredimo povrinu SIonog dijela kugline plohe, koji su isjekli valjci. Prema
imamo:
a az x
ax= -;;
az y
ay= -;;
pa je JI l + p2 + q'
JI a
2
- x' _ y2
n
"2 aCOB,!,
JJ
' a J f pdp
Sl = 8 dx dy = 8 a dIP ---=:.. =
JI a' - x' - y2 JI a' p'
o o o
n n
2" acos,!, "2
= 8 a J dIP 1- JI a' - p'l = 8 a f (- JI aZ - a' cos' 1> + a) dIP =
o o o
n
2"
= 8 a' f (- sin lP + l) dIP = 8 a' ( ; - 1 ) .
O
S = Skugle - Sl = 4 TC a
2
- 4 TC a
2
+ 8 a' = 8 a'.
412. povrinu onog dijela valjka x' + y' = 2 a x koji se nalazi ravnine XY i
krunog stoca x' + y' = Z2.
Zadani stoac nastao je rotacijom pravca z = x oko osi z (vidi sl. 143), dok jednadbu
valjka moemo prikazati u obliku (x - a)' + y2 = a
2
(slika l).
Kako se plat valjka projicira na ravninu X Y kao krunica, koja kao jednodimenzionalni
lik ne moe biti integracije a, projicirat dio valjka koji se nalazi
ravnine X Y i stoca na ravninu X Z.
229
Iz XI + yi = Zi i Xl + yi = 2 a x slijedi Zi = 2 a x, tj. projekcije zadanih ploha
sijeku se u paraboli (v. sl. 143).
z
dx a Za x
Slib 143.
Iz XI + yi - 2 a x = O slijedi prema (131 b) uzevii u obzir da je = _. 2 x;: 2 a =
a-x . . iJy. x y
V ' dok Je -iJ = O. Kako Je
2ax-xl z
III + (iJy)B + (iJ
y
)2 = ./
1
+ (a - X)I '=
f iJx iJz f 2a,x - Xl V2ax - xl'

2a V2aJe 2a
= a ff V2:X"-- Xl = af V2a: _ xt' f dz = a f =
" O O O
2a
=a V2af dx =-2aV2aIV2a-xI
2a
=4a
l

V2a-x o
O
x' yI
473. povriinu dijela sfere x' + yi + Zi = a' plohom at + bi = l.
230
prema jednadbi sfere:
iJz x. iJz y . ./
1
I tf a
-=-- 1 -=-- paJe y +11 + = .
iJx z iJY z Val-x'-yi
Kako BU obje plohe, tj. sfera i valjak s obzirom na OS Z,
tema :' tj. povrIinu OnQg dijela sfere, koji se nalazi u prvom oktantu:
!..I/a'-r
a a
! -a If V al - yi = a f dx f Val _d:1 _ yi =
" O O
!'Va'-r
a
= a Jadx \ are sin y ,a
Va' - x'
J
. b
d
I . b
= a are sIn - x = a are sIn - .
a a
o o o

a
2. Teita- momenti tromosti homogenih ploha
Formule
Kako je za homogene plohe (J. = l masa m plohe jednaka njenoj povriini S,
l) formule (134) za koordinate teita homogenih ploha primaju oblik:
f f x (y, z) V l + (:; r + (:: r dy dz
Ml/oZ a
x
t
= -S- = --1-=, =( :y=x )::;::::2 +=(=::=r:--, dY-d-Z -
(134 a)
a
f f y ex, z) V l + 2 + 2 dx dz
Mzo a.
Y
t
= -S- = If V l + dx dz
(134 b)
a.
ff zex,y) Vl + dx dy
M
zolI
a,
,Zt = -S- = ff V 1+ (::r+ (:;r dx dy
(134 e)
a,
2) formule (138) za momente tromosti homogenih ploha primaju oblik:
Iz = J f (yi + ZI) Vl + (:;r+ (::r
dY
dz
(138 a)
a,
l" = J f (x' + Zi) V 1 + (ix r + r dx dz
(138 b)
a,
Iz = f f (x' + y') V l + 2 + (:;) t dx dy
(138 e)
a,
231
Zadaci
474. Odredi teiite dijela homogene sfere koji se nalazi u prvom oktantu (IL = l).
prema (134 a) uzevii u obzir da je jednadba sfere Xl + yI + ZI - Rl = O:
OX z
0.1' = --X pa je
V
yI .1'1 R R
1+-+-=-= .
XI Xl X VRI_yS-zl
n
T R
M OI = R ff xdy dz = Rffp cos lP p dp dIP = RJCOS lP dIPf . pS'dp : =
" Y Rl - yi - .1'1 V RB - p" V Rl - p.
O O
= (drugi integral rijeli parcijalne integraclje).=
S =R ff dy dz = Rff P dp dIP = .
V Rl - y' - ZI V Rl _ 2
01 ai
Ran.' 2 R
x, = 4 Rl n = T .
Na isti prema (134 b) i (134 e) y, i z,.
[ ] .
x
R )(
47,5. Odredi teiit, dijela homogenog paraboloida Xl + yi = 2 z Ito ga odsjeca ravnina .1'= 1
232
. Iz jednadbe paraboloida vidimo da je ta ploha nastala rotacijom oko osi Z parabole
X = V2 z, odnosno .1'= (vidi sl. 144), pa os Z je os simetrije plohe.
Slijedi: x
t
= O, Y t = O, Zt = ? Vidi sl. 146.
Napisavi jednadbu paraboloida u obliku z = (x' + y2), prema (134 c)
te je
iJz
-=X
iJx
iJz
-=y,
iJy
J(X
2
+
y2
)Vl +x"+y"dxdy.
o;
Uvrtenje z = r u jednadbu paraboloida daje x" + y" = 2, pa je a krug polumjera
Prelazimo na polarne koordinate:
M
ZOII
= J J p2 V l + p' . p dp dql = (uz supstituciju l + p2 = t,
a dalje uz Vt = u dobijemo) = 27t" I V(1 + p2)'
2 5
2", V2" V2"
S = J J V l + X2 +- y2 dx dy = J dql J V l + p' . p dp = 2 7t". ! I V (1 + p2?1
o
o,
o o
= 2; (V27 - l).
z = 21t" (2 Vn + l) . 3 = _1 (55 + 9 V 3).
t 15. 27t" . (V27 - l) 130
------
U zadacima 476 do 478 uklj; momente tromosti zadanih dijelova ploha, pri
je m masa svakog dijela.
476. Plata valjka polumjera baze R i visine H s obzirom na os koja prolazi teitem valjka, a
okomita je na nJegovu os (sl. 145).
prema (138 b) uzevi u obzir da je x
2
+ y' = R' jednadba plata valjka:
pa je
iJy _ O
iJz - ,
1/.1 + (iJ
y
)2 + (iJ
y
)2 = 1/1 + =
r ax iJz r R2 - x
2
V R" _ x'
H H
R 2" R 2
III=2RJJ/2+Z2_ dXdZ=2R[JV x
2
dx JdZ+JV dx JZ2dZ]
.
o, -R H -R H--
-2" -2"
= (pni se integral lako rijei parcijalne integracije) =
233
R R
= 2 R [1- JI R" - x' + are sin I H + I are sin I =
-R -R
=2RH -n+ -Tt' = RI+- =- R"+- , (
Rl HI) 2nRH( HB) m( lP)
2 12 2 6 2 6
jer je '" = S = 2 Tt' R H uz tL = l.
477. Dijela paraboloida x' + y' = 2 cz, to ga odsjeca ravnina z = e, s obzirom na os Z (sl. 146).
!J
Slika 146.
Uvrtenje z = e u jednadbu paraboloida daje x'+ yi = 2 Cl, a to je tih
ploha, odnosno integracije a, tj. krug polumjera e vi
l ) \" d'
Iz z = 2 e (x' + y' s Ije I:
oz x /)z y
-=-
ox c oy e
pa prema (138 e) imamo:
I. = ! f f (IX" + yi) Vc' + x + yi dx dy = ! f f p. V c + p" . P dp dql =

/
2n cVT
= ! f dql f p' V c + p. dp '= (uz supstituciju e + pl = t, a dalje Vc == u dobijemo)
O O
cVT
2 Tt' I V (c + pl)' CI V (c" + pt). I 2 Tt' e' V-
= - - = --(12 3 + 2)
c 5 3 ' 15
O
Da rezultat 1ZI'1IZimo' s misom m, uzevli (J. = l:
"
,,'
ln cV2"
= ! f dql f V e' + pl P dp = 2; CI (3 Vl - I).
o o
Odade je
2
I 3m

Uvrtenje u izraz dobiven za 1. daje nakon uredenja
1 _ SS + 9Y3' 1-
.- 65 mc.
478. Plalta krnjeg stoca polumjera baza R i T i visine H s obzirom na os stolca.
z
Slika 147.
Odredimo 'jednadbu plata zadanog stoca kao plohe nastale rotacijom l oko
osi Z s obzirom na poznatu jednadbu rotacione plohe:
x' + y' = [J(z)]'.
Prema slici 147:
R -T
tg = tg (180' - lt') = - tg lt' = - -w- ' dok je l == x = tg ' z + R
pa je
R -T
J(z) = + R.
Jednadba pldta glasi:
(
R - T )1
Xl + yi = - -w- z + R ili
H 1---
z = --(R - x' + yi)
R -T
235
236
Kako je
o::: H x oz H y
ox = - R - r . V x' + y' oy = - R - r . V x' + y2 '
prema (138 c) dobijemo:
I = JJ(X' ...L y') dx dy = (R - r)2 + H' JJp . . p dp dtp =
R-r R-r
'"
2", R
Jd J 3 d ji (R --=-T5"-+IF 2
= R-r tp p p= R-r . lt
o o
Prema slici:
1= VeR - r)' + H'.
Uutenje daje:
1 R' - r
4
I =-ltl--;::---
z 2 R - r
R' - 1"'
4
v. TROSTRUKI INTEGRALI
A. trostrukih integrala
Formula
b y,(%) Z,(%,y)
I I I fex,y, z) dx dy dz = f dx fd
Y
J f(x,y, z) dz. (109)
v a y, (%) z, (%,y)
Zadaci
U zadacima 479 do 483 uklj. navedene trostruke integrale.
a b e a b e
479. I dx I dy Ic
x
+ y + z) dz = I dx I dyl ex + y) z + ;21 =
o o o o o o
f:" k'+Y)d + +.{) ...
o o o o o
a
I
X
2
b c 1 abc
= bc 2 + 2 x + 2 x ;= -2 - (a + b + c).
O
a x %y a x %y a % %y
480. I dx I dy I xa yi Z dz = I Xl dx I yi dy I z dz = I x dx I y2 I ;: I dy =
O O O O O O O O O
a x a x "x a
= I x, dx I y2x2 y
2
dy = Ix. dx J y4 dy = I xi I dx = I x
lO
dx =
O o O O O O '0
a
= 110 t I = .
. 0-
237
-1 e-%-l %+31+' e-l e-%-l %+y+e
t81. fdxf dy f( X - y) ) dz = dy fin (z -X - y) dz =
x-e x+y-e x-e x+y-e
o O O O e
== (UZ supstituciju - X - Y =; k i parcijalnu integraciju) =
.-1 .-%-1
f
dx f dy '. % + 31 + ..
= -- !zIn(z-x-y) - z+(-x-y)In(z-x-y)! =
x-e x+y-e ' ..
O O
.-1 .-%-1
= f dy [InCe - x - y) . (- e + x + y) - (x + y - e)] =
x-e x+y-e
O O
. -1 .-%-1 e-l
= f[ln(e':"" X -y):- !yIn(e - x -y) - y-
x-e .x-e
O O O
e-l
( )
ln( ) !.-%-l f -2(e-x-l)+(e-x)ln(e-x) dx-
- e-x e-x-y -y = , x-e -
O O
-= [uzevii u obzir da je (e - x - l) : (x - e) ,= _ l + _1_ ]. =
e-x
.-1
= f [2 - e x - ln (e - X)] dx;= I 2 x + 21n (e - x) - x ln (e - x) + x +
O
-e-l
+ e In (e - x) ! = 2 e - 5.
O
z
!I
x
f x
SliIta 147 a. Slika 147b.
482. f f f xy dx dy dz,gdje je V hiperbolnim paraboloidom z = xy
. v
ravninama x + y = l i z = O (z O).
238
prema slic:i 147a i formuli (109) imamo:
I l-s sy 1 1-s 1 1 -" 1
1= JXchJYdY J dz= JXdX J ydyxy= JXllchJY1dY = =
o o o o o o o o
1
= ! J(xI - 3 XI + 3 x' - xl) ch = 1!0'
o
483. J J J Y cos (z + x) ch dy dz, gdje je V valjkovitom plohom y = Vx:
. v . . 'It
1favnmama .)'=0, z=O 1 X+Z="2'
prema (109) a obzirom na sliku 147b.
!!.. n-
2 2 1"
= J x (sin - sin x ) dx = J (x - x sin x) dx = I + X cos x - .sin x \
o o o

B. ZamJCDa promJcDIJivih U trostrukim iDtcgraHma i tih
iDtegrala uz tu zamjeDu
koordinate
Formule
x=pcoacp
y=psincp
z=z
(114)
dV = dx dy dz = p dp dcp dz (115)
Jf J f(x,y,z) dxdy dz = J J J f(p coa cp, p sin cp, z)pdpdcpdz. (116)
v v
239
Sferne ili prostrane polarne koordinate
x = p sin .& cos tp
y = p sin .& sin tp
z=pcos.&
dV = dx dy dz = pl sin.& dtp dp d.&
I I I f(x,y,z)dxdydz=
v
= I I I f (p sin .& cos tp, p sin .& sin tp, p cos .&) p2 sin .& dtp dp d.&.
Zadaci
(117)
(118)
(119)
U zadacima 484 - 488 uklj. izvri prijelaz u I I I l (x, y, z) dx dy dz na
v
odnosno sferne koordinate i rastavi granice integriranja.
484. V je koje se nalazi u I oktantu, a je valjkom x' + y" = R2 ravninama
z = 0, z = l, y = x i y = x J/3,
Slika 147 c.
Prema slici 147c i furmuli (116) dobijemo uzevi u obzir da je x" = p. COSI tp, y2 =
I ' 2 '. 2 I d k ' li' d' da , l' 11:,
= P Sin tp, pa je x- + y = p, o IZ Y = X s je l je tg tpl = ,pa je tpl = 4' a IZ
y = V3 x imamo: tg tp. == V3 pa je tp. = -i- '
,..
l 3' R
I = I dz I dtp I f (p cos tp, p sin tp, z) p dp,
o ,.. O
"4
-240
485. V je vl/ljkom x
2
+- y2 = 2 x, ravninom z = O i paraboloidom Xl + yi = Z.
z
/'1
/ /
/ /
II
/ /
I I
I I
I /
I /
/ I
I /
I /
/
I..--,
Slika 148a.
x
x
Slika 148b.
Napisavi jednadbu valjka u obliku (x - 1)1 + y' = l, a jednadbu paraboloida u
obliku x
2
+ y2 = (VZ52, opaamo da je paraboloid nastao rotacijom parabole x = Vz,
odnosno z = X
Z
oko osi Z, pa prema slikama 148 a i b i formuli (116) dobijemo uzevi jo u
obzir da je z = Xl + yi = pl cos' cp + pl sin" cp = pz.
7f
2" 2C08<p pl
I = J dcp J p dp J f(p cos cp, p sin cp, z) dz.
7f O O
-2"
486. V je dio kugle Xl + y2 + ZI ;;;; a
2
koji lei unutar valjkovite plohe (x' + y')1 = at (Xl _ yi)
(x;;;; O).v
integracije V je valjkovitom plohom koja je okomita na
ravnini X Y i kojoj je baza desna petlja lemniskate (x' + yl)1 = a" (x - yi), odnosno
p' = a' cos 2 cp u polarnim koordinatama (vidi sl. 46 u II dijelu Repetitorija), dol) je dolje
i gore to zadanom sferom."
Prelazimo na koordinate uzevi u obzir da prema (114)
z = V al - (Xl + y2) prima oblik z = V al _ p'
a iz
p' = al cos 2 cp slijedi p = a V cos 2 cp.
Prema (116):
4 aVcos2<p Val_pl
I = J dcp I p.dp' I f(p cos <p, fl sin <p, z) dz.
n O _Val_pl
-4
241
487. V je dio kupla XI + yi + Zi Rl i XI + yi + (z - R)I Rl. (Sl. 149).
Zadatak najjednOltivnije rije'imo prijelazom na koordinate. Odredimo jed-
nadbu zadanih sfera, odnosno njene projekcije u ravninu X Y.
Iz
z = VR2- xl- y 2
z=R-VRI-xl_y.
llijedi Xl + yi = ! Rl. a to je krUnica polumjera R sa sreditem Sl na osi Z.
x
Slika 149.
Kako je prema (114) Xl + yI = pl, V je odozdo sferom z'= R -
- V Rl - pl a odozgo sferom z = V Rl - pl pa prema (116) i slici imamo:
Ry3
Zn -Z- VR"-p'
I = I dt:p I p dp I f(p COS <p, P sin <p, z) dz.
O O R-VR"_pl
488. V je dio kugle Xl + yi + Zi Rl koji se nalazi u prvom oktantu.
TI: TI:
Z -i R
[I sin & d& I dt:p I f(p cos t:p sin &. p sin t:p sin &. p cos &) pl dP] .
O O O
U zadacima 489 do 495 zadane trostruke integrale na
odnosno sreme koordinate.
2 V:Zx-xi 4
489. J dx J dy J z V'X
I
+ yi dz.
o O O
Iz granica integracije zadanog integrala slijedi da je V tog integrala uspravni
knlni valjak, jer je knlnica y = V 2 x' - Xl, odnosno (x - 1)1 + yi = I projekcija tog
valjka na ravninu X Y, taj je valjak ravninama z = O i z = a.
lJ
Slika 150.
Prelazimo na koordinate (116) uzewi u obzir da je prema slici I SO i formuli
(114) p = 2 cos tp, dok je V XI + yi = p.
ft ft ft
"2 2eos-II> 4 "2 2 eo, II> "2
1 = J dtp J pl dp J z dz = I
al J
"6 8 cos'tpdtp =
o O O O o
ft
"2
= prema tipu VIn (v. dio n Repetitorija) = ! all ! sin tp COSi tp + sin fl' = : al.
O
R VRI-x' V R'-x'-y'
490. J dx J dy J (Xl + yi; dz.
-R _ VR"_Xl O
Iz granica integracije zadanog integrata vidimo da je V gornja PQlukugla
polumjera R. Pre1azimo na sfeme koordinete.
Prema (117):
Xl + yi = pl COSi tp sini & + pl sini & sini tp = pl sini &,
pa prema (119) dobijemo:
n n
2n "2 R "2 R
1 = J dtp J sin & dtp J p' sini & dp = 2 TC J sin' & d& .j \ =-
O O O O O
n
"2
=.!TCR'
S 3 3 IS'
0--
491. JJJ dx dy dz , gdje je V kugla Xl + yi + Z2 ;2; l.
V x + y2 + Cz - 2)2
V.
Prelazimo na sferne koordinate. Prema (117) dobijemo
x
2
+ y" + Cz - 2)1 = pl - 4 p cos & + 4
pa je prema (119):
2n l n
I
Jd
J
2 d J sin .& d.& [ ... "
= tp p p , = uz supstitucijU COS 'fT = t;
p' - 4 p cos .& + 4
dt = - sin.& d.&
O O O
l 11:
Ft - 4 P 1+ 4 = u; du = - 4 p dt] = 2 7t J pl. 2lp I Vp' - 4 p cos.& + 41 =
O O
l l
= 7t J p (V pl + 4 p + 4 - V pl - 4 p + 4) dp = 7t J p [(p + 2) - (p - 2)] dp =
e o
l
= 4 7t J p dp = 2.2::..
o
492. JJJv dx dy <iz , gdje je V valjak Xl + y. ;;;; l kojemu su baze u ravninama
Xl + y2 + Cz - 2)2
244
V .
z=-1 i z=1.
Prelazimo na koordinate. Prema (114)
x + y. + (z - 2)1 = p. + (z - 2)",
pa .prema (116) imamo:
2n I l
I = JdtpJdZJ P dp =( uz
V pz + (z-2)
o -1 O
dt)
pt = t; P dp = 2" =
I l 1
= 2 7t J I V pz + Cz - 2)21 <iz = 2 7t J [V 1 + Cz - 2)2 - Cz - 2)] <iz =
-1 0_1
= [uz z - 2 = t; <iz = dt dobijemo predtip e (v. dio II Repetitorija)]
l
I
Z-
2
V 1 ( V ) Zi 'I
= 2 7t -2 - (z - 2)1 + 1 + "2 ln z - 2 + (z - 2)2 + 1 -"2 + 2 z =
= 7t (3 V 10 + ln - 1 - Vl + 8) .
10 - 3
-1
l VI-.- a
493. I dx IdY I dz
-Vl-" O
[Tr
2
a].
1 Vt="Xi
494. J dx J dy I V xa + ::' + Zi dz.
O O
[ V je gornja polukugla polumjera 1. na sfeme koordinate daje I = ; ].
495. I I I (x' + yI) dx dy W:, gdje je V nejednakostima z s:; O i
V
TI XI + yi + Zi R'.
[ V je dio dviju polukuga1a polumjera T i R (R > T). I = l; Tr (R' - rl)]
C. Primjena trostrukih integra1a
a. OBUJMA TIJELA
Formula
, V = I I I dx dy dz.
V
Zadaci
(109)
U zadacima 488 - 512 uklj . volumene tjelesa zadanim plohama.
496. Va1jkovitim plohama z = 4 - yI i z = yI + 2 i ravninama x,.. - 1 i X= 2.
Iz 4 - yi = y2 '+ 2 dobijemo y = 1 pa je z = 3. Plohe se sijeku dakle u pravcima
y = l i y = - 1, koji su okomiti na ravnini Y Z. Slika 151a projekcije tih ploha
na tu ravninu i integracije al u toj ravnini, dok slika 151b
integracije az U ravnini X Y.
245
prema tim slikama imamo:
2 +1 4-y- 1
V = f J f dx dy dz ... f dx f dy f dz = I x i f(4 - yi - yi - 2) dy =
-2
v' -1_ -I ".+2 -1
Z
4
Slika 1Sl L
1
= 31
2y
- y'l =
-I
x--f
-f
y
x=2
O

2
SIib 1Sl b.
$1='
x
$1=-1
497. Paraboloidima II = x' + y' i == x' + 2y' i ravninama y,. -l, Y = 2 x i x = l.
246
Napiaavli jcdnad!be paraboloida u obliku x' + yi = ( Vi')1 i + = ;, vidimo da
je prva ploha kru!ni paraboloid nastao rotacijom parabole II = yi oko osi Z, dok je
drugi paraboloid
Z
II
x=f
2
f
Slika 1S2 a. Slika 152 b.
Slib tS2 a projekcije tih ploha na ravninu Y Z, dok slika tS2 b prikazuie
integracije a u ravnini X Y. .
i 1 1
V = I dx I dy I dz = I dx I (x' + 2y - Xl - yi) dy = I dx I ;11 ==
o s"+y' o . o
1 l
= I(8 xa - XI) dx = 2.1 XI 1 =2..
3 3 4 12
o-
o
498. Na isti obujam tijela paraboloidima z = x' + yi i z .s 2 x' + 2 yi,
valjkovitom plohom y = x' i ravninom y = x.
[is]'
499. Paraboloidom (x - 1)1 + yi = z i ravninom 2 x + z = 2.
Da odredimo projekciju sjecita tih ploha u ravnini X Y, odnosno integracije
(J u toj ravnini, uklonimo z iz zadanih jednadbi. Dobijemo:
x' + YI = 1,
a to je krug polumjera 1 sa sreditem u ishoditu O. Prelazimo na koordinate pa
prema formuli (11S) imamo:
2n 1 2n l
=:- I df I p dp (2 t 2 x - Xl + 2 x-l - YI) = I dIP I (1 - x' - YI) p dp =
o O O . O
2n 1 2n l
= I dIP I [1 - (pl cos lP +pl sini lP)] P dp= I dIP I (1 - pl) P dp ==
O O O O
SOO. Paraboloidom z = x' + YI i ravninom z = x + y.
Granice integracije u smjeru osi Z vide se iz slike lS3 a, u kojoj su prikazane projekcije
zadanih ploha na ravninu Y Z (x = O). Da odredimo integra<;i.je (J u ravnini X Y,
uklonimo z iz jednadbi zadanih ploha, pa dobijemo
ili
a to je krug sa srediitem u S polumjera V; (sl. lS3 b).
247
bhodiJte o koordinatnog sustava prenesimo u S (
o
= - I I (XI + yi - dx dy = prelazimo na polarne koordinate =
o
Vl
2", 2
= - I I ( pl - p dp = - I I - = - 2 n U6 - !) = ; .
O O
y
Z
tJ
/'srJJJ

/
O
Slika 153 a. Slika 153 b.
x
SOl. Sferom Xl + yi + ZI = 4 i paraboloidom Xl + yi = 3 z.
248
Uvritenje XI + yi = 3 z u jednadbu sfere daje kvadratnu jednadbu ZI + 3 z, - 4 = O
kojoj je jedan korijen z = l, pa je x + yi = 3 poj ekcija sjecita zadanih ploha na ravninu
X Y (sl. 154), cr je dakle krug polumjera VJ.
Prelazimo na koordinate:
2,.. VJ
= J dtp J p dp ( V 4 - x - y" -
VJ
x
a
+
ya
) l J V-
3 = "3 . 2 71' (3 4 - p. - p") p dp =
o o
271' I ,J p' I
= T - y(4 - pl)8 - 4"
y2=JZ
Slika 154.
VJ
O
O
1971'
=-6-'
Slika 155.
smo volumen V gornjeg dijela zadanog tijela. istim zadanim plo-
hama, kako se vidi iz slike 154, je i donji dio, kojemu je volumen
4 19 15
Vl = volumen kugle - V = - 2
3
71' - - 71' = - 71'.
3 6 2
502. Sferom x' + y2 + ZI = R2 i paraboloidom X" + y' = R CR - 2 z) (z O).
[ zadatak, cr je krug polumjera R. V = 1
5
2 R8 71' ] .
503. Sferom x' + y' + ZI = 4 R z - 3 :RI i stocem ZI = 4 (x + yi). (Trai se volumen onog
dijela kugle, koji se nalazi u nutrini stoca).
Prikaemo li jednadbu sfere u obliku x
2
+ yI + (z - 2 R)' = Rl, opaamo da je
2
S (O, 0, 2 R) i r = R, dok je stoac x' + y' nastao rotacijom pravca z = 2 y oko
osi Z (sl. 155). Iz jednadbi sfere i stoca slijedi:
ili
Z2
-+z2=4Rz-3R2
4
5 ZI - 16 R z + 12 R2 =
249
a odatle je
pa je
Iz slike vidimo da traeni volumen V kugle najjednostavnije dobijemo tako,' da od
volumena kugle ~ 1t R8 oduzmemo volumen Vl onih dvaju dijelova kugle to ih odsjeca
stoac. Uzevi u obzir da jednadba donje polovine sfere glasi
z = - Y Rl - XI - yi + 2 R,
jednadba stolica, dobijemo prema slici:
dok je Z=2YX
I
+yl
2n: R 2y,,1 _yi
Vl = f f f p da d<p dz = f d<p f p dp f dz
V, o ~ R - Y R" - '" - yi + 2 R
S
R
= 2 1t f (2 Y pl + V RI- pl - 2 R) p.dp =
~ R
S
R
= 2 1t I ; pa - ~ V (Rl - pl)8 - R pl I
8 R'
75
1t
2
Y
f
~ R
S
4 8 92
V = - 7t Rl - - 7t Rl = - 7t R8
3 75 75'
z
z=-t+3
f
g-tx
Slika 156.
503a. Ravninama y = ~ y = ; X, Z = O i z = - ~ + 3 .
. [ ~ , vidi sl. 156 ] .
250
504. Sferama XI + yi + Zi = l, XI + yi + ZI = 16, rotacionim paraboloidom XI + YI = Zi i
kootdinatnim ravninama x = O, Y = O i z = O (x O, Y O, z O).
Sl. l S7 projekcije zadanih ploha na ravninu Y Z uzetih u I oktantu. Traeni
volumen V dobit tako, da od volumena Vl oktanta kuglina O A B oduzmemo
volumen Vl0ktanta kuglina O A' B'. Prelazom na sfeme koordinate (117) i (118a)
dobijemo prema V = I I I pl sin .& d.& dcp dp:
V
n-
V = Vl - VI = I (. I cp (. 1-- cos.& I-I r I cp (1- COS'& (=
1) O q O O O
64 7t ( Vl ) l 7t ( Vl ) 21 ( 1-)
=-.-. --+1 --.- --+1 =-7t
32 l 322 4 .
z
4 Y
SOS. Osi dvaju jednakih valjaka polumjera baze R sijeku se pod pravim kutom. Odredi vcJlumen
onog dijela valjka koji lei u- drugom valjku .

U slici lS8 prikazan je oktant tijela, Ito ga valjci Xl + yi = Rl i XI + ZI = Rl
kojim su osi simetrije osi Z i Y. Odredimd traenog volumena uz primjenu cilin-
koordinata (114) i (lIS a):
n R VRI-xl
: = I I I p dp dcp dz = I dcp I p dp I dz
V O O O
n R
=- I dcp I V Rt - pl cos cp . p dp = [ UZ Rl - pl COSi cp = t, pa je p dp = - 2!1 cp ] =
O O
l In dcp I V IR Rl fn( sina cp I)
= - - -- (Rl - pl cos' cp)' = - - --- -- dcp =
3 COSi cp 3 COSi cp COSi cp
O O O
251
'"
= [uz cos cp = t, pa je sin cp dcp = - dt] = - I co! cp + cos cp - tg cp I =
O
506. Rijei isti zadatak uzevi jednadbe zadanih valjaka u obliku y" + Zi = R2 i XI + Zi = R".
Valjkom x + 4y2 = 4 i ravninama z = O i z = x + 2.
I I
Trai se volumen tijela koje je valjkom + = l i ravninama
X Y: i z = x + 2. Pri volumena prelazimo na koordinate, jer je a
elipsa kojoj je a = 2 i b = ( pa prema (113) imamo:
,,+2
V = I I I dx dy dz = I I dx dy I dz = I I (x + 2) dx dy =
v o
O
o
2n 1
= I I (2 u cos v + 2) 2 u du dv = 4 I dv I (u cos v + 1) u du =
o' O o
I
2j
n
U
a
Ulji 1 1) JI v j2n
= 4 "3 cos v +"2 dv = 4 . '3 cos v + 2" dv = 4 T sin v +"2 = 4 7t",
O O O O
508, Paraboloidima z = 8 - x
2
_ yi z=xI+3y.
2
[Kako je projekcija sjecita zadanih ploha elipsa + = 1, izvri prijelaz na
koordinate. J
509. (x + y. + Z')2 aS x (a > O).
252
da je lijeva strana jednadbe plohe, k?ja' tijelo, pozitivna za sve x, y i z,
tijelo se nalazi u onim oktantima u kojim je desna strana, tj. x, pozitivna, a to su oktanti
I, II, V i VI. Dijelovi tijela, koji se nalaze u tim oktantima, jednaki su, pa :
izvrivi prijelaz na sfeme koordinate prema (117) i (118 a):
x. + y2 + Z2 = p2 sin
2
8- cos. cp + p. sin
2
8- sini lP + p. cos 8- =
= p. [sin2 8- (cos' lP + sini lP) + cos' 8-] = p".
a --:---=-__
p' = al p sin .& cos qI, pa je! p = a V sin .& cos qI.
TI:
. -
2 2 a y'sin& cos <p 2 2
= f dql f sin .& d.& I r I = f cos qI dql Isin
l
.& d.& =
o o o o o
510. (x' +yl + ZI)1 = axyz (a> O).
Tijelo se nalazi u oktantima I, III, VI l VIII, jer je samo u tim oktantima i desna strana
jednadbe pozitivna, pri su dijelovi tijela u tim oktantima jednaki.
S obzirom na zadatak 509 i formule (117) i (118a) dobijemo:
p' = a ps sin .& cos qI sin .& sin qI cos .&,
pa je
p = a sin qI cos qI sini .& cos .&
7t n
T 2 2 T
: = f dql f sin.& d.& J.pa dp f sins qI cos
s
qI dql f sin' .& cos
3
.& d.& =
o o o o o
= [prema 4) tipa XI, v. dio II Repetitorija] ""
.!! TI:
2 T
aa ',l. 1. I I sins .& sin
lo
,& I as
="3 "4
sm4
qI - (fsm
l
qI -8- - ----w- = 1440
O O
511. (Xl + yi + ZS)I =;: al z4.
da su obje strane jednadbe poz!t1vne za sve x, y i z, tijelo se nalazi u svim
oktantima, pri su dijelovi tijela u tim oktantima jednaki.
253
Na kao u zadacima 509 i 510 dobijemo:
p' = al p' cos' .&, pa je p = a eos
2
&
n n
2 2" a COi" & 2 2"
: = J d<p JSin .&d.& I = J cos'.&sin&d.& == 7t 1- _CO_;_7_&1 = :; 7t.
O O O O O
512. (x' + v' + ZI)1 = 3 xy z.
b. ODREDIV ANJE MASE NEHOMOGENIH TJELESA
Form u le
dm = IL (x,y, z) dx dy dz
m = J J J IL (x,y, z) dxdy dz
V
Zadae i
u zadacima 513-519 uklj. masu tijela zadanim plohama.
(135)
(136)
513. sferama polumjera R fr (R > r), ako je materijala obratno razmjerna
s od sredita sfera, a jednaka je r u udaljenosti jednakoj jedinici.
2s4
s l udaljenost elementa zadanog tijela od ishodiita O, dobijemo prema slici
159 i zadatku
IL = ..:. = e ,
l V XI +.yl + Zi
gdje je e faktor razmjernosti, a kako je za 1= 1 IL = r, dobijemo IL = = e pa je
l
Prema (136):
m = yfff dxdydz = uz prijelaz na sferne koordinate =
.
V
R 71: 27<
fff
,p, sin.& d.& dp dq> ff f
= y p = y p dp .sm .& d.& dq> = 2 7': Y (Rl - rl).
V r O O
514. Sferom polumjera R
a) ako je razmjerka s kubom udaljenosti od sredita, a na udaljenosti jednakoj
jedinici iznosi y,
b) ako je obratno razmjerna s kvadratom udaljenosti od sredita kugle (k je zadani
koeficijent razmjernosti).
7':yR'; 47':Rk].
x
z
515. Krunim. stolcem visine h i kuta ct izmedu osi i izvodnice, ako je razmjerna s n-tom
potencijom udaljenosti od ravnine. koja prolazi vrhom stolca paralelno s osnovicon1' stolca,
a u udaljenosti jedan iznosi y (n > O).
Iz slike 160, koja projekciju zadanog stolca na ravninu X Z, slijedi:
IL = e . z", a za z = l IL = y, pa je IL = Y . z".
Znamo jednadbu plohe nastale rotacijom oko osi Z:
Prema slici:
jednadba plata stoca, a odade je
JI = VZI tgl ct
2SS
Prema (136) dobijemo uzevi u obzir i stranju polovicu stoca:
x
h ztg<x Vz
1
tg
l
cx-X'
m = y J J J zn dx dy dz = 2 y J zn dz J dx
J dy
v
o
-ztg<x O
= prema predtipu e, v. dio II Repetitorija =
1 ztg
= 2 y Jz" dz I (zI 18
1
ex arc sin _x_ + x V ZI tg
l
ex - Xl ) !
2 ztgex i
O -ztg<x
a/
h h
= y J zn ( Zi 18
1
ex ; + z tg2 ex . ;) dz = 7t' Y . tg
2
ex J zn + 2 dz =
/
O O
I
I
1-----
/0
/
Slika 161.
fl
Slika 162.
fl
S16. Krunim valjkom polumjera osnovke R i visine H, ako je u bilo kojoj tijela
jednaka kvadratu udaljenosti te od sredita osnovke valjka
[ Izvri prijelaz na koordinate m = 7t' R; H (3 R2 + 2 HI)].
517. Pravokutnim paralelepipedom omedenim ravninama O ;;;; x :;;; a; O y ;:2; b i O z :;;; e,
ako je !J. (x,y, z) = x + y + z.
Prema slici 161 i formuli 136:
a b e
m = J J J (x + y + z) dx dy dz = JdX J dy J (x + y + z) dz =
V O o O
2.56
a b e a b
= J dx J I x z + y Z + ; I dy = J dx J (e x + e y + ;) dy =
O O O O O
a
I
bc ble bel I abc
= Tr + -2- x + -2- x = -2-(a + b + e).
O ------------
518. Sferom .:t
i
+ y2 + Zi = e i ravninama x = 0, y = 0, z = Oi":" + yb = I, ako je
. a
u svakoj jednaka koti tijela (a < e i b < e),
Prema slici 162:
v
o O O
a
= J [b Cl (I - :) - .b x (1 - :) - (1 - : r] dx =
O
a
o
-x-x
l
+-x
3
__ +-x--x
l
+-r dx=.
el 1 bl bl bl bl)
a 3 a al 3a'
ab
= -- (6 el - al - bl).
24
'o.
519. Ravninama x = 0, x = l, y = 0, y = l, z = 0, z = l, ako je !.L ... x + y + z.
l
17 B. Apsen: Rijeeni zada.:! 1% VIJe matematike
257
c. STATICKIH MOMENATA TJELESA
Formule
M
roz
= I I I J.fo(x,y,z) xdxdyd6;
V
Mxoz = I I I !'-ex,y, z)y dx dy dil;
V
MXOY'" I I III. (x,y, z) zdxdy dz.
v
Zadaci
(137)
U zadacima SOO - s22 uklj. momente zadanih homogenih tjelesa (II. = 1).
S20. Pravokutnog paralelepipeda bridova a, b i e s obzirom na i osnovice.
x
prema slici 163 i formulama (137)
b CI
MOABC = I I IZdxdYdz= IZdz IdY
V O o o
Na isti dobijemo:
z
able
MOO'A'A = -2-;
Slika 163.
albe.
Mocc'o' = -2-'
Slika 164.
521. U8Dravnog krunog stolca CR, H) s obzirQm na ravninu koja prolazi bazom stoca.
2s8
. H
prema slici 164 jednadba izvodnice O B glasi 11 = ay, a kako je a = tg IX = R'
tJ = ; y, odnosno y = ! z. Uvrtenje u XI + yi = [f(z)]1 daje jednadbu plata zadanog
stOl6:
ili
. H II .. + I
z=1['''''- y.
Prema (137) uz prijelaz na koordinate:
2... R
R
MB = JJJZPdPdlP:dz=
v o o o
R R
= ! 2 7t J [ (x' + yi) J P dp = J p'. P dp
o o
522. Tijela elipsoidom :. + + = 1 i ravninom X Y s obzirom na tu ravninu.
1/ I I
Napisavii jednadbu elipsoida u obliku z = c y 1 - :1 - prema (137):
= - l - - - - dx dv =
C1JJ( X. yi)
2 al bl -
o o o
= prelazimo na koordinate = ; J J (l - u cos' f) - Ul sini "II) a b u du dv =
gdje je
o
2... 1 . 1
a belJ J a b Cl I U u' I 7ta b C
= -2- df) (l - Ul) u du = -2- . 2 7t 2" - '4= 4 .
O O O
d. TE2ISTA TJELESA
Formule
MyOZ 1 JJJ x
t
= -:--;;- = m I'(x,y,z)xdxdydz
V
Mxoz 1 JfJ
Yt=-m-=;;; .I'(x,y,z)ydxdydz
V
MXOY 1 JJJ Zt = -m- =;;; I'(x,y,z)zdxdydz
V
m = J J J l' (x, y, z) dx dy dz
V
za 1'=1 m=V.
(137)
(136)
259
Zadaci
523. Gustota kugle Xl + y. + ZI 2 R z u bilo kojoj je jednaka kvadratu uda-
ljenosti te od ishodiita koordinatnog sustava. Odredi koordinate teita kugle.
260
y
Slika 165.
Najprije (136) masu m zadane kugle uzevi u obzir da je prema slici
165 tL = II = XI + yi + Zi dok je S (O, O R), pa je u sfemim kOQrdinatama
z = p cos & + R.
m = f f f (Xl + yi + zi) dx dy dz = prelazimo na sfeme koordinate =
v
= f f f [pl sini .& COSi cp + pl sini .& sini cp + (p cos.& + R)I] pl sin .& d.& dcp dp =
v
2K K R
= f dcp f sin.& d.& f (p. + ,2 R p cos .& + Rl) pl dp =
O O o
K K
= 2 'Tt' f sin.& d.& ( + ! cos.& . Rl + = 2 'Tt' R' f ( 18
5
sin .& + ! sin 2 .& ) d.& =
o O
K
=27VRI =-'Tt'RS
I
8 l I 32
15 8 15
O
da je zadano tijelo s obzirom na ravnine X Z i Y Z, x, = O i y, = O,
pa samo z,.
Prema (137):
M x o r = f f f (pl + 2 R F cos.& + Rl) (p .& + R) PI sin .& d.& df dp =
v
2,. ,.
=JdfJSin & d& I p' cos .& + 2 R pl COSi .& + Rl p' cos .& + li. pl + Rl p' cos .& +
6 5 4 5 2
o o
R ,.
R' I J (11 2 8 ) .
+ --- p' = 2 r. Rl - cos .& + - COSi .& + - sm .& d& =
3 I . 12 5 . l!i
. o o
. Mxor 5
z =--=-R.
I III 4
524. Odredi koordinate teita polukugle XI + yi + Zi = Rl (z O) ako je razmjerna
s od srediita.
[ x, =' O; Y, =0; Z=.!R].
I 5
525. Odredi teite dijela kugala XI +yl + Zi Rl i Xl + y2 + Zi 2 R z.
obzirom na ravninu X Y. u svakoj tijela je jednaka udaljenosti te
od ravnine X Y. (Vidi sl. 149 kod zadatka 487).
prema (137) uzevi u obzir da je x, = O i y, = O. z, =oo ?
Prema (J36):
VR'-x'-y"
m = J f J z dx dy dz = uz prijelaz na koordinate = f I p dp df I z dz
v a _ v'R"-Ji-y"+R
RVT
2,. 2 -2-
= I df J(2 R V Rl - pl - Rl) p dp = 7t R 1- V (Rl - pl)1 - pil
O O O
RVT
VRI-x'-y" -2-
Mxor = J I p dp df J Zi dz = 7f J [V (Rl - pI)1 - (- V Rl - pl + R)'] P dp =
a :- VR'-x'-Jl'+R O
261
RVl
-2-
= 7t J (2 V Rl - pl)' - 4 Rl + 3 R pl + 3 Rl V RI- pl) P dp =
O
RVl
-2-
= _2_7t 1_ .3.. V (Rl - pl)' - 2 R' pl + .! R p' - Rl V""'"'(RI=-----,p.=)'1 = 59 7t Rl
3 5 4 480 .
Z
= MZOY
ln 100
O
U zadacima s26 - 534 uklj. odredi telilta homogenih tjelesa (IL = l) zadanim
plohama.
526. Troosnim elipsoidom :. + + = 1 i ravninama ,,= 0, y = O i z = O.
262
Prema (137):
= c J J" V 1 - :. - dx dy = prijelaz ua koordiuate =
"
=abc J Jau. cOavVl-u'COSIV-ulsinlvududv=
". .
ft
1 '2
=albc J u
I
Vl-u'du fCOSVdV=albcl(:' - :)V1-u'+
O O
ft
1 '2
+ i are sin u 11 vl = (prvi. integral je rijeien kao posebni b) tipa III, vidi
o O
.Na isti
paje
II dio Repetitorija>" = al b c 7t
16
m=v==abc7t
6
2
527, Valjkovitom plohom z = ~ i ravninama x = 0, Y = 0, z =
8 ---------
II
Slika 166.
Prema (137) i slici 166:
6
l f( 8 , 16 ) 96
= - - - x' + - XI - 32 Xl + 64 x dx = _ ,
6. 27 3 S
O
Na isti n i n dobijemo:
Izratunaj takoder
M
roz
6
x =--==_,
, V S
12
Y=-
, S
8
z ==-.
, S
2x+3j/-12=O.
528. Valjkovitim plohama y = VX i y ... 2 vx i z = O x + z = 6.
Prema slici 167:
6 2V%" ->1+6 6
M
roz
= I I dy I dz = Ix (2 vx -Vx)(-x + =
o v% o o
6 6
I
.r .1- I 2 .r. 12 "-I 864 Vii
== -,'rx'+Sr
xl
= 35 -
o o
6 2V% ->1+6
m= V= I I Id
Y
Idz
.. 48 V6
= na Isti na ln = -5- .
lJ o O O
na isti Y, i z"
[
15V6. 17
2
].

z
,.
Slika 167.
Slika 168.
529. Sferom XI + Y + ZI == Rl istokem 16 ta cz - JI XI + yi (kuglin
Iz slike 168 slijedi:
r == R sin cz;
X, ... 0, Y, = O. ., = ?
264
Prelazimo na koordinate.
Rain ..
I
pl p' I I nR'ainlex n
= n RIT - 4" - 4 ts' ex p' = 4 . (2.- ain
l
ex - cos ex) = 4" R' sini ex.
O
Na isti dobijemo:
2
m ... V = T n Rl (1 - cos ex)
z = 3R sini ex = 3 R'(I - cos ex) = 3 R (1 + cos ex).
, 8 (1 - cos ex) 8 (1 - cos ex) -.;.,8 ___ _
530. (xl + yi + zi)! = al z (a > O).
Lijeva strana jednadbe plohe, koja zadano tijelo,. pozitivna je za sve vrijednosti
x, y i z, pa se tijelo nalazi u I, II, III i IV oktantima, u kojim je i II desne strane jednadbe
pozitivan. Kako su dijelovi tijela u tim oktantima jednaki, x, "'" O i y, = O, z.
izvrlivi prijelaz na sfeme koordinate. U tim koordinatama zadana .,jednadba prima oblik:
p' = at p cos &,
pa je p = a V cos & (v. zadatak S09).
M
zor
= I I I zdxdydz = I I I p
8
cos &sin&d&d&dp dql =-
y y
ft .- ft
2n "2 av'coI&"2
= I dql I sin & cos & d&1 a' n f sin & cos & Vci>s-'-& d& =
O O o' O
n
"2
--na' --Vcos
10
& =-na'
1 I 3' I 3
2 10 20'
O
Na isti dobijemo m == V = ; at.
531. Ravninama" = O, y == O, II -O, X = 2, y = 4 i x + y + II = 8 (krnji paralelepiped).
26
y, = IS' z, = J
265
S32. Paraboloidom z = 21 a (x' + yi) i sferom x' + YI + ZI == 3 al (z;;;: O).
[ x, = O; y, - O; z, - !; (6 V, + s) l
z
S33. Paraboloidom yi + 2 ZI = 4 x i ravninom" = 2.
266
Napisavi jednadbu paraboloida u obliku + ; - ", vidimo da je paraboloid
kojemu je os simetrije os X i da je njegova projekcija u ravninu Y Z za x = 2 elip ..
+ :' = I s poluosima a = VS = 2 Vl i b = 2 (vidi sl. 169). Slijedi y. = O, z, = O;
= ?
prijelaz na koordinate
= !J J[4 - + r]4 Vludud!l == 2 Vl f j<4-4U
1
)Uducbl=
o d
Na isti
211 l
= 8 Vl J d!l J("1 -u')udu = 1
3
6 7C V1.
O O
m=V-=47Cy2.
4
x, == 3".
534. Rotacijonim paraboloidom prikazanim u slici 170.
Napisavi jednadbu parabole u obliku z = a x,, vidimo prema slici da je za x = R
H
. H DO' H. H I '1'
z = pa Je == a.n- te Je a = Rl 1 Z = Rl X 11 X = r H z.
Jednadba paraboloida prema Xl + yi = [f(Z)]1 glasi:
Rezultat:
Aksijalni:
Rl
xI+y'=-z
H
ili
H
z = R" (Xl + yi).
XI = O; y. = O;
MXOY
z =--=
I V
e. MOMENATA TROMOSTI TJELESA
Formule
Momenti tromosti
Iz; = ff f (YI + Zi) (L (x,y, z) dxdy dz = IXOY + Ixoz
V
I" = f f f (Xl + zI) IL (x,y, z) dx dy dz = I XOy + IyOZ
v
I. = ff f (xl + yi) (L (x,y, z) dxdydz = Ixoz + IyOZ
V
Centrifugalni :
Polarni:
Iz;. = ff f
XZdm
;
= ff fy z dm.
V V

..
lo = ! (Iz; + I" + I.)
I. = IXOY + I
zoz
+ IyOZ
(138)
(138)'
(139)
(143)
(142)
267
Planarni
IXOY = I I I
v
Ixoz = I I I Y"!L(x,y,z)dxdydz
v
lyOZ = I I I Xl !L (x,y, z) dx dy dz.
v
Zadaci
(140)
U zadacima &35-548 uklj. momente tromosti zadanih homogenih tijela kojim
je masa m = V(fL = l).
535. Kugle polumjera R s obzirom na tangentu t.
268
z
t
T(RAZ)
x
Slika 171.
Odrcdivii prema (9) kvadrat udaljenosti d bilo koje K (x,y, z) kugle od tangente t
(tl. sliku 171)
prema (138):
l, = I I I[(X -R)I + yi] dxdy dx = Drelazimo na sfeme koordinate =
v
:oo I I I (pl sini .& - 2 R p sin .& cos cp + Rl) pl sin .& d.& dcp dp =
v
2..:..: R
= I dcp I sin .& d.& I (pl sini .& - 2 R p sin .& coa cp + Rl) pl dp =
O O O
2..: ..: R
I I
I
I"
= dcp sin.& d.& sin
l
.& - 2 R : sin.& coa cp + Rl I =
o o O
2..: ..:.
= Rl I drI ( ! sin''& - sinl . .& cos cp + ! sin.& ) d.& =
o o
2..: ..:
= I 16 ( - ! sin
l
.& cos .& - ; cos.& ) - 15 ( ; - Sin
4
2'&) . cos cp - 10 cos .& I =
O '0
2n
=- 8--coscp+20 dcp=-,;RI=-R3,;.
Rl I ( 15,; ) . 28 4
30 Z 15 3
O
536. Troosnog elipsoida :. + + = 1 s obzirom na svaku njegovu os .
/ I I
Uzevli u obzir da je iz jednadbe elipsoida x = ari - - :', dobijemo prema (138):
1 fl: = I I I (Yi + Zi) dx dy dz = uz prijelaz na a zatim koordinate
V

= 2 I I (y'+zl)dydz I dx = Za I I(yl + Zi) V 1- - dydz =
o O o
... 2a I I (b'u1coslfl + c1u'Sin
l
fl) . Vl - u'cos
l
" - uISin'fI' bcududfl =
o'
2n 1
= Z a b e f (bl cos fl + CI sini fl) d" f ua V 1 - u' du =
O o
f
2n. .' I 1 .; 1 i Il
= 2 a II e (bl cos' fl + CI sm
l
fl) -"3 (1 - ul) + 5" (1 - ul) dv =
O O
269
2n
21 (fJ Sin2fJ) (fl Sin2fJ) I 47r
= 2 a b e . - bl - + -- + CI - - -- 0= - a b e (bl + CI) =
15 2 4 2 4 IS
.
= ... 7r a b e .!.. (fil + CI) = .! m (fil + cl).
3 5 ____ __
na isti I" il
[
1 1 ]
S m (al + CI); ,m(aI + bl)
z

I
x
Slika 172.
537. Uspravnog valjka kojemu je baza e1ipsa s poluoaima a i b, dok je visina H:
270
a) s obzirom na veliku os dl = 2 a baze,
b) s obzirom na veliku os d. = 2 a srednjeg presjeka.
a) prema slici 172:
1 .. - 1.= f f f (jII + .SI) Ih dJ! -
V
= uz prijelaz na - koordinate-
= f f f (fil ul sini tl + .sl) a bu du dfJ ...
v
H 1 2K
.;, a b f f u du f (fil ul sin tl + .SI) dtl ...
o o o
H 1
= a b riz f u du I bl u' ( ; - Sin
4
2 V) + Zi V I =
o o o
H 1 H 1
= a b riz f (bl ul n: + 2 n: zi) u du = a b n: f I bl + ZI u' I dr =
o O o O
H
= a b n: f ( :1 + zi) dr = a b n: ( H + = a bl; H (3 bl + 4 HI) =
O
= n(3 bl + 4 HI).
ad b) Par81e1nim pomakom uzdu osi Z prenesi koordinatni sustav u srednji presjek
valjka.
538. Uspravnog krunog valjka (R, H) (obzirom na
a) dijametar baze,
b) dijametar srednjeg presjeka.
[ ;'; (3 R' + 4 HI); (HI + 3 Rl) ] .
z
Slika 173.
539. Uspravnog krunog stoca polumjera baze R i visine H s obzirom na dijametar d baze.
Prema slici 173:
1" = 1 = f f f (YI + Zi) dx dy dr = uz prijelaz na koordinate =
v
= f f f (pl sini cp + ZI) p dp dcp ds.
v
271
Kako se p = y mijenja kad integriramo u smjeru osi, Z (vidi sliku), moramo p izraziti
kao funkciju od z, pa prema alici imamo:
pa je
R
y = p = H (H - z).
Dobijemo:
. !!(H-a)
H H 2n
14 = J dz J p dp J (pl sini cp + Zi) dcp =
O O O
O O O
a) !!.(H - z)
H H H H
= J dz J (pl + 2 Zi p) dp = J I :' + Zi pl I dz =
O O O O
H
f[
lR' Rl]
= "4 R' (H - z)' + ZI HI (H - Z)I dz =
O
H
=- --- ' +---2H-+- =
1 Rl (H'-z)' HI. ZI z, z51
HI 4HI S 3 45
O
= Rl (3 Rl + 2 HI) = fc> (3 Rl + 2 HI).
540. Uspravnog stolca kojemu je visina H a baza elipsa s poluosima a i b, s obzirom na os X.
272
1. = J J J (yi + Zi) dx dy 'dz = J J J (bl u sini V + zi) a b u du dvo
V V
Pri integriranju u smjeru' osi Z, tj. UZ Z;= e, integracije a je elipsa s promjen-
ljivim polUOlima x i y, koje moramo izraziti sa z.
Iz slike 174 slijedi:
pa je
b
y =-(H-z)
H
x' z,
'I =-a + H = 1,
a
x= H(H- z).
pri prijeiazu koordinate tim izrazima moramo zamijeniti poluosi a i b.
H 1 2n
I,. = I dz I u du I { [ ;. (H - z)l ut sin v + ZI]; . ! (H - Z)I } dv =
o o o
H 1 2n
= I (H - Z)I dz I u du I [ (H - Z)I u sini V + ZI ] dv =
o 00
H 1 2n
abI I I bl (V Sin2V) I
= -HI (H -' Z)2 dz u du HI (H - Z)I Ul "2 - -4- + Zi v =
O O O
H 1 H
abTrI I bl u' I abnI[bI(H-Z)' ]
= HI (H-z)ldz HI(H-z)I"4-
Z2UI
= HI 4HI +zI(H-z)1 dz=
O o O
. H
= a b Tr 1_ . (H - z)' + HI ZI _ 2 H ZI + ZI =
HI 4H1 S 3 4 5 I
O
TrabH m
60 (3 bl +2]{1) = 20(3 bl + 2 HI).
z
H
Slika 174
.. XI yi Zi
541. stolca al + bl = HI s obzirom 118'OS x.
Narili zadani sto4c, pa vidjeti da su pomosi elipse za z = e: y = !. z
daljnji postupak je isti kao u zadatku 540. Rezultat I,. = H (bl + 4 HI).
18 B, Apsen: Rije.eni zadaci iz Vile matematike

a
X= H z,
273
S42. Tijela stolcem Zi = x, + yI i ravninom z = H s obzirom na koordinatne ravnine'
(z O. H> O).
z
Slika 174a.
prema fon'nuI1 (140) i slici 174a:
H
Ix oy = f f f Zi dx dy dz = uz prijelaz na koordinate = f ZI dz f f p dp' dtp =
V O a
H 2n. H. H H
= f .1 dz f d. fp dp = 11t f zli dz = 1t f z' dz = 1t I ; I =: 1t
O O O O O O O
H. V .... -xI
I zoz = Iyo. =J f f xldxdydz = f dz f XI dx fd
Y
V O -z - V.I-xI
= 2 f: lxldx Iy 2 f:z f: V Zi - XI dx =
O -. O -It
= prema posebnom b) tipa III tv. diolI Repetitorija) =
H H
I =4f; ;dz=
O O O
H
= : I ; I. = 1t
2
!S .
0-
274
543. Tijela parabolom z = Xl + y' i ravninom z = 4 s obzirom na ishodite koordi-
natnog sustava.
z
Slika 175.
formuli (139) i sliCi 175:
4
lo = J J J (Xl + y. + ZI) dx dy dz = J J dx dy J (Xl + y. + Zi) dz k
V o x'+y'
4
= J J dx dy I (Xl + yi) Z + I J J dx dy [ 4 (xl + yi) + -
o x'+y' o
21< 2
(X" + yi)" - ! (Xl + yl)3 ] =; J dIP J (4 p. + - - + p' ) p dp =
o o
2
I
n p' PSI 224 1t
= 2 1t p4 + 3" p. - 6 - 24 = -3- .
0---
544. Kugle polumjera 1 s obzirom na sreaife
[ 45
1t
]
545. Krunog stoca x2 + y2 = z2 (O Z 2) s obzirom na a) os Z; b) osY.
[ l6
5
1t; 8 1t ]
546. Piramide ravninama X + y + z = 1, X = O, Y = O i z = O s obzirom na ravninu
XOY.
.
275
VI. NEPRAVI VISESTRUKI INTEGRAU
Form ula
nepravim jednostrukim integralima (vidi dio II 8 Repetitorija) pod nepravim
dvostrukim integralom funkcije z = f (x, y) uzetim po ravnini X Y ili po. njenom
dijelu razumije se vrijednost tog integrala uzetog po dijelu
cs ravnine X Y, kad taj dio cs tei u
To
oo oo
J J f(x,y) dx dy = J J f(x,y) dx dy.
-60 -oo (J
Kae se da nepravi integral postoji, odnesno konvergira, ako ta) limes postoji. Ako
limesa nema ili je nepravi integrl\l ne postoji, odnosno divergira. Na
definira se nepravi dvostruki integral, ako integrand z = f (x, y) tei u u
nom integracije cs ravnine X Y. .
Postojanje prvog nepravog dvostrukog integra1a kazuje geometrijski da valjkovitom
tijelu s velikom bazom moemo dodijeliti odredeni volumen, dok postojanje
dnlgog nepravog integrala geometrijski da. i valjkovitom tijelu s vrhom, koji se protee
u moemo dodijeliti odredeni volumen.
se i nepravi trostIuki integrali.
A. Nepravi dvostruki integrali
Zadaci
u zadacima 547 - SS4 zadane neprave integrale, odnosno dokai da su
divergentni.
oo oo
547.1 = J J e-XI-y1dxdy.
-oo -oo
taj integral kao pravi to po krugu. cs (sl. 176 a).
276
\
Uz prijelaz na polarne koordinate dobijemo:
- 2,. r r
J I e- pl p dp dop = I dop I e- pl p dp = 2,71' \- ! e- pil = - 71' (e- r' - I)
o O O O
= 71'(1 - e-rl).
Sada prelazimo na limes uz r -+00:
1=71' lim (I_e-r') = 71'.
Zadani integral l konvergira i 71' je njegOva vrijednost.
1= 71'.
y
f'
O
x
Slika 1768.
-Q
y
a
Of
O

-a
Slika 176b.
x
jo jednom isti integral l, ali kao al uzmimo kvadrat
stranice 2 a.
Prema slici 176 b imamo:
-a -oo -oo -oo
,
Odatle slijedi Euler-Poissonov integral:
oo
I
-x'd V-
e x = 71'.
- oo
277
oo oo
I I
dxdy
548. I = 1 + Xl + y .
Prema slici (l76a):
2n ,
I I
--,::P_d-,-P -:dql;.- = Idql I ---.e. dp'. = 27t I ln (I + p.) I' = 7t ln (I + ,-1).
l + pl l + pl 2 . O
"
o o
1= 7t lim [In (1 + rl)] =00.
Za4ani nepravi integral divergira, odnosno ne postoji.
y

6
o a x
oo oo
II
dxdy
549. I = (Xl + yi + aZ)! .
278
o o
Kako je integrand pozitivan za sve x i y, a uzet je samo za z ;;;; 0, za (J
uzeti samo prvi kvadrant kruga, pa prema slici 177 imamo:
lim ( l - al.) ==4_
7t
.-o'
4 '-00 . rl + al u-
\
oo oo
SSO. 1= f f<X + y) ,-(x +.1) dx dy.
O O
Prema slici 178:
a a
ff (x + y) ,-(X+JI)dxdy =J dx f(X + y) e-(X+JI)dy =
O O
= [parcijatna integracija uz' x + y = t] =
a
= f dx[- (x + a)e-(x+a) - e-(x+a) + xe-
x
+e-
X
] =
O
. a
=1 (x + a) e-(x+a) + e- (x+a) + e-(x+a) - x e-x - e-x - ,-xI =
O
= 2 ae-
2a
+ 2 e-la - a e-a - 2 e-a - a e-a - 2 + 2.
1= lim __ 2a_.-!.+2)=2.
a ... oo ;a I': ,a. -
jer je npr. Ibn 2
l
a = po L'Hospita1u (vidi I dio Repetitorija, IS) = 2 lim =
...... 00 , a a ... oo e a . 2
= lim . !. - O.
(1-+00 r
oo oo
SSl. 1= f fxye-
xl
-". dxdy.
O O
Prema slici 177 (vidi zadatak 549) uz prijelaz na polarne koordinate dobijemo:
lt
1" ,
f f pl cos tp Bin tp e o p dp dtp = J sin 2 tp dtp J p' e p' dp =
O . o
lt
2" ,
II cos 2 tp I 1\ -p' -'I l (,.. l )
="2 --2- '"2 -pie -e p =-"8(-1-1) -7-7+
1
=
O O
=
4 ,rl ,rt
.. L'H "tal lim'" lim 2r ' l' l o:
Jer Je prema otp1 u ....,. = re- =- un PI = .
''''00 , ''''00" 2 r ''''00 ,.
279
oo oo
SS2. I I
dxdy
-oo. -oo
[2 1t].
SS3. I = IIln y' 1 dx dy, gdje je al krug Xl + yI ;;;:; I.
XI +yl
280
Kako je u ishoditu koordinatnog sustava, odnosno u sreditu kruga integrand
jer je za x = y = O ln = ln oo = oo, zadani integral je nepravi. Izreemo iz zadanog:
kruga al krug XI + yi ;;i rl, gdje je T < 1, pa po preostalom dijelu a pripadni
pravi integral.
x
Slika 179.
Prema sl. 179:
2n 1
I I ln y' yi = I I ln ! . p dp dtp = - I dtp I ln p . P dp =
(J (J' o r
1
= - 2 1t -ln p - - = 2 7t' - + -In T - -
I
pl pil (1'" TI)
2 4 4 2 4
r
I 2 x ( ! + ln T - = po L'Hospita1ovu pravilu = 2 7t'. ! = ; .
-'
Zadani integral konvergira i ima vrijednost ; .
554. l = I Iln V Xl + yi dxdy, gdje je a krug x+ yI Rl.
'"
[konvergira 1= 27: - J.
sss. volumen tijela koje je plohom z = x. yi ,- (x" + yI) i ravninom z = o ..
Kako zadana ploha ne ravninu X Y (z = O), jer je Xl yI ,- (x" + yi) O za x O i
Y 0, traeni volumen V tijela izraen je nepravim integra10m
oo oo
V= I I xly,-(XI+Y'ldxdy.
o o
Uzmimo pripadni pravi integral po krugu a polumjera T sa sreditem u ishoditu 0, tj.
odredimo volumen Vl valjka, kojemu je donja baza navedeni krug u ravnini X Y, dok gornju
bazu zadana ploha z:
2 n r
Vl = I I XI y: ,_(Xl + yi) dxdy = I cos' <p sini <p d(jl I pl ,- pl dp =
" o O
r
= =
o o
2n
= I (<p sin 4 cp ) I (- - - -!, + I ) =
42 4 2,'" tt er
O
l).
4. 2 ,rl ,r' ,r'
L' Hospitalova pravila dobijemo:
V= lim Vl =
r .... oo 4
556. volumen tijela koje je plohom z = (xl + YI) ,- (x" + yI)
z= O.
[tt].
ravninom
S57. volumen. tiJeta koie Je plohom z = i onim dijelom ravnine
I (Xl + yl)1
Z = O, toji lei izvan kruga XI + yi l.
[v = tt, v. dalje sliku 182].
281
B. Ne.,ravi trostruki integraU
Zadaci
oo oo oo
558.
282
/
/
I
I
I
I
/11---- !I

Slika 180.
Kao V pripadnog pravog integrala uzmimo kocku brida a (vidi sliku 180).
CI CI CI
1 - JfJ dxdydx Jdxf.d J dx -
1 -. V(1 + x + y+ .8)7 "". V(l:r x + y + .8)7 -
V O O O
CI CI CI CI CI
= - ; J dx J dy I V(1 + x y + .8)1 I = - ; J dx J ( V(1 + x y + a)' .-
O O O oo
CI CI
"-=-V!=;(:;:l ) dy = + ; . J dx - V (1 + Y)8I-
O '. .0
CI
"= !J( 1 - .1 _ 1 + 1 ) dx=
15 V(1+2a+x)3 V(1 +a+x)3 V(1 +a+x)8 "V(1 + x)'
O
CI
41 (1 1 1 1 1
= 15 - 2 . Vl + 2 a + x - Vl + a + 'f - Vl + a + x :- Vl + x =
O
359. J J Jln : ;. ZI dx dy ds, gdje je V kugla polumjera R sa srediitem u
v
0(0,0. O).
da je integrand prekinut u ishoditu O, izreemo iz zadane kugle kuglicu polu-
mjera, (, <R), kako se to vidi iz slike 181, pa uzmimo pravi integral po volumenu Vl kuglina .
sloja debljine R -'- ,.
Nakon prijelaza na sferne koordinate dobijemo uzevli u .obzir da je u tim koordinatama
Xl+yl + ZI = pl
21t lt R
Il = J J pl sin & d80 dIP dp = J dIP J sin & d80 J p dp =
V, O O r
lt R
= 2,. I..:. cos & I . I p ln p - p I = 4,. (R ln R- R - r ln, + ,)
O r
l = lim ll = 4,. (R ln R - R),
r--O .
.. lim ( ln) lim ln, lim' I' O
Jer le ,." 9' - = --= - un, = .
r--O . r--O l r-O I r--O
,
Slika 18J.
560. JJ J ln (xl + yi + .r2) dx dy ds.
, v
gdje je V kugla polumjera R sa sreditem u O (O, O, O).
283
561. integral funkcije u = 1 . uzet po V, koje okruuje
JI (xl + yi + .;1)1
284
kuglu polumjera l.
Slika 282.
Kao Vl uzmimo kuglu polumjera r koja okruuje zadanu kuglu pohi-
mjera]. (Vidi sl. 182, koja projekciju Vl na ravninu XY).
II = IIIv dx dy dz = uz prijelaz na sferne koordinate =
(xl' + yi + Zi)'
V,
2n n r r
= I I I p! sin l} ;& dp dq> = I dq> I sin & d& I = 4 'Ir I _ pl I -2 1t ( - l ).
v, O O l l
1=-27rlim
r-oo r
VD. DERIVIRANJE I INTEGRIRANJE INTEGRALA POPARAMETRU
Form ule
b
za F(fx) = f dx
Q
b b
- = F (a.) =- f(x,a.)dx = --- dx.
dF d f f df(x,a.)
da. da. dO!
Q o
b (a.)
za F(a.) = f f(x, a.) dx
o (a.)
b (a.) b (a.)
dF = F' (a.).= = f "f(x,'!2 dx -f(a,a.) da .
da. da. da. da. da.
o (a.) o (a.)
a.. b b a.,
j da. f f (x, a.) dx = {dx f f (x, a.) da.
o a.,
Zadaci
2n
(144)
(145)
(146)
S62. Odredi zakrivljenost krivulje zadane u obliku y (x) = f dot u apscise Xl = l.
..
prema formuli (144) yi i y" da je x parametar i to s obzirom na
formulu1- = y" (x) "/ [vidi (26)" u II dijelu Repetitorija]:
p [1 + y" (x)
2n 2.. 2 ..
yi = f sin (a. x) dex = f _a. cos (a. x) dcx = I sin (ex x) : = sin 2 Tt x _ sin Tt x .
dx ex ex x I " "
x(2 71: cos 2 71:" - 71: cos 71: x) (sin 2 Tt x - sin Tt x)
y" = ,XI .
285
= 2 7t' + 7t' = 3 7t'
oo
563. f' (x), ako je I(x) = J e-XY' (x> O)
%
x parametrom prema (145):
f'(x) = - J y2 e-xy' dy -
x
U zadacima 584 do 567 uklj. Zadane integrale deriviranja po parametru
tj. Leibnizove formule (144).
oo
J
1- e-cxx
564. I = % dx, gdje je oc > - I.
xe
o
Stavimo
pa dobijemo:
oo
J
l-e-
CX
%
1= F(oc) =
xr
o
oo oo oo
'J -CX% J I -(cx+l)%
F'(O[) = = e-(cx+l)%dx = _ '_e ___ 1 = __ 1_;,
xr oc+l oc+l
oo
o o o
dF(oc) 1
--a;- = ex +' l;
doc
dF(O[) =--
at+l
, J dat
Feat) = 1= oc + 1 = !n (at + 1).
f
-ax'
565, I =1 - e. dx
, xr
(a> - 1).
o
286
oo
J
I - e-ax'
1= F(a) =
xl"
o
oo
dx
f
-(a + l) x' dx ( ... 2)
= X e = uz SUpstitUCIJU - a X = t
o
-(a+ 1)X'
= -I e2 (a + 1) I = 2 (a .1) .
O
da
dF(a) = 2(a + l)
1 .
F(a) = 1= Zln(a + l).
566. I = e - e dx
f
-"X' -i3x'
(IX> O, [3 > O).
X
o
Kako je 1= F(a., (3),
oo oo
aa.
f
_e-lXx' x f -lXx'
-----dx=- xe dx=
x
(uz supstituciju - a. Xl = t). =
aF (a., (3)
---
O O
I e - (xx" = - 2
l
a. .
O
Rijeimo parcijalnu diferencijalnu jednadbu:
aF (a., (3)
aa. =-20('
Integriranje daje:
l
F(a., (3) = - Zlnac + C([3)
gdje je C ([3) bilo koja funkcija od
Da odredimo 0'([3), stavimo ac = . .[3. Tada je
pa je
Odatle je
1= F(ac, (3) = O,
1
O = - Zln [3 + C ([3).
l
C([3) = -ln [3
.2
. . l l l [3
1= F(IX,[3) = =-ln-
_"" 2 2 2 IX
287"
oo
e -e .
567. 1= smmxdx. f
-ax ax
. x
o
Kako je 1= F(rI., (3),
oo oo
iJF(rI., (3) = _ f sinmx e-cu. xdx = - f e-cu sinmxdx =
iJrI. x
o o
= vidi str. 72, odn. 78 II dijela RepetitorIja =
oo
= _e __ [_ ot sin (m x) - m cos (m x)] = _ Jn
I
-czx I

O
Integriranjem dobijemo:
F(Ot, (3) = - arc tg + C((3).
m
Stavimo li (3 = Ot, dobijemo 1= F (Ot, (3) = O
pa je
l b
0= - aretg 1- + C((3) pa je
m
C((3) == arc tg 1. .
1/1
(3 ot
1= F(Ot, (3) = arc tg - - arc tg-'- .
m m
.568. I = f [f XY dy ] dx.
288
O a
Trai se vrijednost tog odredenog integrala.

b cz
x -x
lnx
dx.
o
cz
o
.
Tilj integral ne moemo izraziti u elementarnim funkcijama. Stoga prema formuli (146)
izvriimo integriranje zadanog' integrala pod znakom integrala:
b l b I b
1= f [f XY dx ] dy = f I;:: I dy = j y ! 1 dy = Iln (, + 1) ( =
a O a O a
pa je zadani integral
l+b
= ln (b + l) - ln (a + l) 0= ln 1 + a '
1
I=fxll-:tdx=lnl+b.
lnx 1 + a
O
vm. EGZAKTNI DIFERENCIJALI I NJIHOVO INTEGRIRANJE
Formule
Linearni diferencijalni izraz oblika
p (x,y) dx + Q(x,y)dy,
gdje su P(x,y) i Q(x,y) neprekinute f1,mkcije 8 neprekinutim parcijalnim derivacijama,
totalni diferencijal funkcije U (x, y), tj. dU, ako je
ili

1Y-1X =0.
(147)
U tom se funkcija U(x,y) odreduje prema
x :JI
U = I P (x,y) dx + I Q(xo'Y) dy + C
(148)
X.
:JI.
gdje su Xo i yo neke konstante.
se moe pri funkcije U (x, y) p(ema formuli (148) postupati jednostavnije:
granice integracije se ne uvrtavaju, a pri drugog integra1a izostavljaju Je svi
novi s xo'
Analogno linearni diferencijalni izraz oblika
totalni diferencijal funkcije U (x,y, z), tj. dU, ako je

-=-;

(149)
dok je
x :JI
U = I P (x,y, z) dx + I Q (Xo,y, z) dy + I R (Xo,Yo, z) dz + C. (ISO)
X,
Y.
Pri U granice integracije se ne uvrtavaju, a pri drugog
integrala izostavljaju se s Xo i Yo.

289
Zadaci
U zadacima 511-581 uklj. dokai da su zadani linearni diferencijalni izrazi totalni dife-
rencijali nekih funkcija U j odredi te funkcije. .
569. 4 (xl - yi) (x dx - y dy).
Prikuavii taj izraz u obliku
4 (x' - x yI) dx - 4 (Xl Y - yi) dy
p Q.
, prema (141):
Prema (148):
lJP
lJy=-8x
y
;
lJQ
Tx = - 8xy.
x "
U(x,y) = 4 I (x' - X yi) dx - 4 f Cxb -yI)dy + O
til.
(
XI x'yI) y'
U= 4 ---- +4-+0
424
U = (XI - fl + O.
570. (x + 2y) dx + y dy .
(x + y)1
Napis.vii zadani izraz u obliku

(x + y)1 (x + y)l Y
prema (147):
lJP (x + y)1 . 2 - (x + 2 y) . 2 (x + y) 2y
.lJy = (x + y)' = - (x + y)l
lJQ - y . 2 (x + y) 2y
Tx= (x +y)' (x + y)1
Prema (148):
x "
f
x+ 2y f y
U = (x + y)! dx + (xo + y)1 dy + O.
x.
Prvi integral rijeii prema tipu I (v. II dio Repetitorija) rastavljanjem u parcijalne raz-
lomke, dok drugi integral otpada. Dobit.
U = - y+ + ln I x + y I + O.
x y
571. (2 x cosy - YI sin x) dx + (2y cos x - Xl siny) dy.
dP 2' 2'
dy =...... X smy - y sm Xj
290
lJQ = _ 2ysinx _ 2xsiny
dx
s y
u =. f (2 x cos y - YI sin x) dx + f (2y cos). - xl siny):dy + e
.s. JI.
u == XI cosy + YI cos x + e.
572 2 x (l - eli) dx + + l) d
. ('l+XS)1 l+xI y
"p 2xe"
(jy = - (l + XI)I;
(jQ 2xe
Y
Tx=-(1+xI)I
573. x dx + YI dy
%0 Y.
"p
-=0;
(jy
s "
(jQ = o
(jx
u = f XI dx + f yi dy = xa YI + e.
x. Y.
574. (3 Y - x) dx + (y - 3 x) dy .
(x + y)1
[
x -y ]
(x + y)l + e .
575. ,s-"[(l + x + y) dx + (l - x - y) dy].
[,s"" JI (x + y) + e].
576. (lny - 2 x) dx + (; - 2y ) dy.
577. yzdx + xzdy + xydz.
l + Xl YI Zi
Napiemo u obliku:
[xlny - x8- yi = ej.
l + ZI dJe-+ I ZI

+ xy dz
Y 1+ XI YI Zi
p Q R
291
pa prema (149):
iJP z + :XI YI za - 2:x1y1z'
iJy = (1 + x, yi za)1
iJQ z-xly'za
Z-X1yIZ'
(1 + x' y. ZI)1
Tx =(1 +:XI YI zI)I ,
Na isti dobijemo:
Prema (ISO):
"
y 11
u= J
yz dx J x.z d +J. xoYo dz+C
1 + x'y'zl + 1 + x: YI za y 1 +
y. ....
u = J lk - + C = _1_ . y z arc tg (x y z) + C
yi ZI l' y z
IzI+:xI
y
u = arctg(xy z) + C.
578 2 (z x dy + xy dz - y z dx) .
. (x - YZ)I
Napisavii u obliku
2yz dx+ 2zx d + 2xy dz
y
prema (149):
iJP o X + yz
-iJ = nakon uredenja = - 2 z ( )I
!y x-yz
I
., d d b" iJQo.
stu vnJe nost o. IJemo za Tx' pa Je
Na isti pokazujemo da je
292
pa prema (I SO)
x Y B
U - I y z 2 I Z Xo I xoyo
- - 2 ( )2 dx + (o )1 dy + 2 ( )1 dz + e
x - y z Xo - Y z Xo - YoZ
YI
"I

x-yz
579. dx - 3 dy + 3y - + Z8 dz.
z z
Uredimo:
daje:
dx 3 (3
y
-x )
- - - dy + .. + z dz.
z z ZI
oP -O'
oy - ,
OP oR
oz - Zi; = - Zi
% Y "
oQ oR . 3
Tz = oy = ZI
U = I -I ; dy + I ( Yo z-: Xo + z ) dz + C
dx + dy + dz
580.
x+y+z
YI "I .
ZI+C= x-3y , zI+C
z z 2 z T2 .
[U ln I x + y + z I + CJ.
581. dx + dy + (1.. - z..) <D.
y z x ZI
[
xY Zo ]
U=-+-+-+C
y z x
293
IX. EGZAKTNE DIFERENCIJALNE JEDNADBE.
EULEROV MULTlPLIICATOR
Formule
Diferencijalna jednadba toga tipa ima oblik
P (x, y) dx + Q (x,y) dy = O.
Razlikujemo dva
1 Ak
. (jP (jQ ad'
o Je (jy ="JX' t a Je
" :Y

(148)
:YI
pa se zadatak svodi na integriranje lijeve strane jednadbe, da se odredi U (x,y).
zadatke 569-576 uklj.).
2. Ako je # mnoimo diferencijalnu jednadbu 8 Eulerovim multiplikatorom
fl = fl (x,y), da njenu lijevu stranu pretvorimo u totalni diferencijal:
P (x,y) fl dx + Q (x,y) IL dy = O.
Zadatak se svodi na IL (x,y), a to je, teak problem.
Medutim, Eulerov se multiplikator moe lako odrediti, ako je IL funkcija samo od x,
odnosno samo od y.
U tom IL ex) iz
d ln fl (x) = ((jp _
dx Q ay (jx
a fL(Y) iz (152)
Iz (152) slijedi:
IL = fl ex),
ako je
_ (jQ) = F(x)
Q (jy
dok je (152 a)
IL = fL(y), ako je - --- =F
1
(y)
l ((jQ (jP)
P ox c)y
tj. ako su ti izrazi funkcije samo od x, odnosno samo od y.
294
Zadaci
U zadacima 582-596 uklj. odnosno partikularna rjeenja zadanih diferenci-
jalnih jednadbi.
xdy (y )
582. XI + yi = x, + yi - l dx.
Napisavi tu jednadbu u obliku
(
y -l)dx-
Xl + y'
vidimo, da je
p = y - l,
Xl + y'
dok je
pa prema (147)
oP x + yi - Y . 2 y
oy = (Xl + yl)1
xdy = O
x + yi
aQ xi_yi
= (xl +yl)l
Kako je = , integriramo zadanu jednadbu prema (148):
x y
f ( x y. - l ) dx - f xl YI dy = C
Y.
f
dx C 'li
y - x = l
x. +yl
ili
l x
-yarctg--x=C
y . y
arc tg=- ;:.. x = C rjeenje.
y
583. y' = l + x
(1 - V XI + yi) Y
Prikazavi y' u obliku dobijemo
(l + x V XI + yI) dx -'(l - V XI +yI)ydy = O
Prema (148):
x Y
f (l + x V XI + yi) dx - f (1 - V x: + yl)y dy = e
Y.
l V--- yi
x +"'3 (.tl + yI)' - 2" = e o p rjeIenje.
584. Odredi partikularno rjeIenje jednadbe
" "
(x + ,Y) dx + ,Y (l - ;) dy = O.
koje zadovoljava p o t n uvjete x = O, y = 2.
x
x
iJP - x x ,Y
--= -,Y;-= - __ .
iJy YI y2'
" XI -
2" + y e
Y
= e o p rjeIenje.
za x = O y = 2; 2 = e, pa je
"
XI -
2" + y ,Y = 2 partikUlarno rjeenje.
S(
I.x y y ). (1 y x.x l)
58. - sm - - - cos - + l dx + - cos - - - sm - + - dy = O.
y y XI x x x YI Y yi
r
.JI x 1 e]
m--cos-+x--= .
xy y
586, 2 x.dx + yi '-6
3
XI dy = O . '
y y
/ 587, 3 XI ,Y + (xl e
Y
- l) y' = O.
i partikularno rjeIenje za x = O i y = l.
[XI ,Y - Y = e; XI ,Y - Y = - l].
588. (XI + y) dx - x dy = O
296
(JP
--l'
iJy - ,
iJQ
-= -1.
iJx .
Kak ' iJP iJQ li' d d'fi "aln' dnadbe" Ini diti "al
o le iJy "# Tx ' leva strana za ane l erenC11 e Je mle tota erenal
Odredimo Eulerov multiplikator IL da lijeva strana jednadibe
(Xl + y) IL dx - x IL dy = O
postane totalni diferencijal.
Prema (152 a):
-.!.. (dP _ dQ ) = _ + l) = _ = P(x).
Qdy dx x x
IL je funkcija samo od x, pa prema (152) dobijemo:
d ln IL (x) = _ /. dx
dx x
din IL = -..!dx
x
ln IL = - 21nx- ili
1
IL =-.
XI
1
InIL=ln
xl
Uvritenje u (a) daje:
Proba
1 1
(xl +y). -dx - -dy = O
XI x
dP 1
d;= XI;
s :y
f (XI + -dx - f dy = e
31.
x - z... = e rjeienje.
x
589. y(l + xy) dx - xdy = o
i partikularno rjelenje uz uvjete: x = 2 i y = 1.
dP . ()Q
--=2xy+ 1; -= -1 pa je
dx
IL=?
prema (152 a):
-.!.. { dP _ ()Q ) = _ -.!..(2 xy + 1 + 1) = - + 1) == F(x,y)
dx x x
IL nije funkcija samo od x.
-.!.. (d
Q
_ dP) = 1 (_ i _ 2 xy _ 1) = _ 2 (xy + 1) = _
P dx y(l+xy) y(xy+l) y
IL je funkcija samo od y.
(a)
(a)
291"
Prema (IS2):
Prema (a):
ili uz G = 2G'
dlnll(y)
dy
2 1
y , a odatle je II = yi .
1 + xy x
---dx- -dy = o.
y yi
:IC :JI
f
1 + xy dx - f Xo dj' = G'
Y yi
Y.
1 ( X2)
Y x+y-y =G'
Xl + 2 x == e rjeenje.
y
Uvrtenje x = 2 i y = 1 daje 4 + 4 = e pa je
X2 + 2!... = 8 partikularno. rjeenje.
y
590. (2 xy + Xl Y + dx + (Xl + yi) dy = O
. 298
Prema (I S2 a)
Prema (IS2)
oP oQ
-=2X+X
I
+y2. -=2x
oy 'dx
( 2 xy + x
2
Y + IL dx + (x
2
+ y2) II dy = O.
l (OP oQ) 1
- - - - = --(2 x + Xl + y2 - 2 x) = l.
Q oy ox xI+yl
d ln II = 1 pa je ln II = x
dx
( 2 xy + XI y + e
Z
dx + (xl + yi) e
Z
dy = O.
:IC Y
f ( 2 xy + Xl Y + IJz dx + f (xl + yI) ,z. dy = G
Y.

2y.(xe
Z
- e
Z
) +y(xI,z - 2x,z + 2e
z
) + e
Z
= G.
Nakon uredenja dobijemo:

xllyez+L,z= GIe-
z
3
y ( XI + i-yI ) = e ,-z rjeienje .
591. xdy +ydx + YI (x dy -ydx) = O
ili
(y - y') dx + (x + X yi) dy = O
:; = 1 - = 1 + yi
(y - yI) IL dx + (x + xyl) IL dy = O
Prema (152a):
l(lJP lJQ ) 1 -4y'
Q lJY - dX =.x + xyl(1 - 3y1- 1 - yI) = x + xy' = F(x,y)
..!.. (lJQ _ lJP ).= _1_(1 + YI_ 1 + 3ys) = --.L = F
1
(y)
p dx lJY y-yI . I-yi
Prema (a):
In
IL
=4f ydy
1 _yi
ln IL = - 2 ln (1 - yI)
IL = (1 _ yi)'
_y_ dx + x(l +yt) dy = O
1.- YI (1 - yl)1
X, Y,
ili xy=e-eyll:e
I -YI
1 + ili uz
yI- I + e' xy = O rjeienje.
S92. (Xl + yi + 2 x) dx + 2y dy = O.
593 . .!.... dx + (yi - ln x) dy = o.
x
[IL -= ,le; (xl +YI) ,le = e].
i partikularno rjeienje za x = " i y = l.

594. (2y + xyl) dx + (x + XI yI) dy = O.
[IL = x; 3 XI y + XI y' = e].
595. (xcosy - y siny) dy + (xsiny + yoosy)dx = O.
[IL = .l'; (xsiny + y cosy -liny) ,s = C].
(a)
299
x. KRIVULJE U PROSTORU
A. Jednadibe tangente i normalne ravnine
Form ule
a) za krivulju x = x (t); Y = Y (t);. z = z (t) u To (x
o
, Yo' zo) parametra t = to:
tangenta
dx
Xo zna l dt
t == x -:- Xo = Y -:- Yo = Zo
x. Yo Zo
u t = to, Yo i o'
normalna ravnina

(156)
(157)
b) za krivulju zadanu kao dviju z) = O i G(x,y, z) = O u
.To (xo, Yo' zo)
Iz (156) slijedi:
tangenta
_ Je - Xo Y - Yo Z - Zo
t = ----ay = --1-'
dz dz
Izrazimo li :: i parcijalnih derivacija funkcija F i G, dobijemo:
300
t==
x - Xo
oF oF
oy di
oG oG
oy oz
normalna ravnina
x - Xo
oF
n. r. ==' Tx"
oG
ox
Y -Yo
oF oF
di Tx"
oG OG
Tz Tx"
Y -Ye
dF
oy
dG
1y
Z - Zo
?JF oF
Tx"
1y
oG. oG
Tx"
1y
11 - Ilo
dF
OIl = O.
dG
oz
(156 a)
(156 b)
(l57 a)
B. Duljina luka krivulje x = X (t); Y =y(t); z = Z (t)
Formule
(160 a)
t.
s = f V Xl + yi + a dt.
(161)
t,
Masa nehomogene" krivulje
t.
m = f IL [x (t), yet), z (t)] V Xl + yi + .tt dt.
(1(>2)
t,
c. Jednadba oskulacione ravnine u To (t = to) krivulje x = x (t),
y =y(t), z =-z(t)
Formula
x - Xo Y -yo Z - Zo
. . .
=0. o. r.
-
Xo Yo Zo
(163)
..
-
Xo yo Zo
Binormala, glavna normala, rektifikaciona ravllina, torzija i
zakrivljenost za krivulju IC = x (s); y = y (s); z = z (s) u To (xo'YO' zo)
parametra So
Form ule
Jednadba b"inormale:
x - Xo
bin. ;= -d:-y--:dz'--
y -yo z - Zo
dz dx dx dy
Jednadba glavne normale
dS dS
dZy dlz
ds
l
ds
l
O
dS dS
d1z d1x
dsZ ds
l
O
dS dS
d1x
ds
l
dSZ O
x - Xo Y - ".)lo z - Zo
g. n. = (dIX) = = (d.Z) .
ds
l
o ds
l
o ds
l
o
Jednadba rektifikacione ravnine
_ (dlx) (diY) (dSZ).
r. r. = ex - xo) dsZ 0+ (y - yo) dsl o + (z - zo) dSZ 0= O.
(172)
(173)
(174)
301
Tonija
dx
dy
dz
dS dS dS
dx
dly
dz
dSI dSI dSI
d'x
day dSz
ds
a
ds! ds
a
O
(177) T= -
(d.xy + (dYY + (d
2
Zy
dSI O dSI- O dsz O
Zakrivljenost
(164 b)
Eo ProstOrDa krivulja zadana u vektorskom obliku (vidi 9, 10)
302
Formule
-+ -+
dr t
vektor tangente t = dt; to = t
-+ d;:" dl;:"
vektor binormale b = - x -
dt dt
a
vektor glavne normale ;; = b x Z
F. Primjena, u kinematici (vidi 2, 8)
Formule
- ds - -
vektor brzine fl = dt to = v to
b
. ds V 0
rzma V=-= x+y +z
dt
vektor akceleracije -; = ;, + -;"
-+ dv-+
tangentna komponenta a, = dt to
- v
l
-
normalna komponehta a = - no.
n p
Zadaci
U zadacima III do _ uklj. napili jednad!be tangente i nonnalne ravnine za zadane pro;'
stome kriwlje u zadanim
596. x = at;
1
y=-at
l
;
2
z = ! a t' u T. (6 a, 18 a, 72 a).
Da odredimo vrijednOst parametra t" koja odgovara zadanoj To, uvrstimo koordi-
nate To u parametarsku jednadbu zadane kriwlje:
6a=at; t,-6.
je da dobiti istu vrijednost to = 6 iz drugih koordinata pa je Jeo = 6 a.
YO = 18 a i z. = 72 a.
prema (156) i (157): x = a;:y = at;z=at
l
, dokje = aj:Yo = 6a i Zo = 36a
x - 6 a y - 18 a z - 72 a l'li x - 6 a y - 18 a z - 72 a
t ==--a-'= 6a ="36'Q --1-= 6 36
ili
":T. == (x - 6 a) a + (y - 18 a) 6 a + (z - 72 a) 36 a = O
x + 6y + 36 z - 2706 a = O.
k
597. x = a cos t; y = a sin t; z = -. - t

U
To ( a ar, :)
i dokai da" tangenta u svim spirale zatvara isti kut s osi Z.
a Vl vl
-2- = acosto; cost, = T; to ="4'
prema (156) l (157):
Prema (39)
x = - a sin t; Y = a cos t;
k
z=-

a Vl
x---
t = . 2
- -aV2
k '. aY2
y. "'"---r-; Zo =
'ara k
y-'-2- z-S
-aVl =-k-'
k k'
rl. T. == - X + y + 'R' a vl - = O.
gdje 'Y kut Ito ga zatftra oil Z pravac kojemu su a, b i e smjera.
(a)
Iz (a) vidimo da su koeficijenti smjera tangente u bilo kojoj spirale
- a sin t, a cos t
Uvrtenje u (39) daje
k
27t
k
cos y = = const. za sve spirale,
V 47t'a! + kl
pa tangente spirale u svim krivulje isti kut y s osi Z.
598. yi + Zi = 25, x + yi = 10 u To (l, 3,4).
Prostorna krivulja zadana je kao dvaju krunih valjaka polumjera Tl = 5
s bazom u ravnini Y Z i polumjera TI = JI 10 s bazom u ravnini X Y.
prema (156 b) i (157 a) prikazavi jednadbe ploha u implicitnomobllku:
.F ==y' + ZI- 25 = O G == XI + yi - 10 = O.
a u To (1,3,4):
oG
-=2x;
ox
DF
1.y = 2y;
oG
-=2y;
oy
DF
-=2z
OZ
oG =0
oz'
(
oF) = O.
ox o '
(:1= 6;
(:t= 6;
'( DF) = 8
OZ o
(
oG) = 2;
ox o
(
oG) = O
oz o
x-l y-3 z-4
t==---=---=---

x-l y-3 z-4
t=--=-----
- 12 -4 3
n. T. =ii 12 x - 4 y + 3 z 12 = o.
C99 2 XI + 3 yi + ZI = 471 T. ( 2 1 6) Krivul . da kao
.1 XI + 2yl = Z U o - ". Ja Je za na presJ ea troosnog
304
elipsoida i paraboloida.
(156 b) i (157 a) prvu plohu s F a drugu s, G:
DF
-=4x
ox '
oG
-"-= 2x
ox '
DF
,= 6y;
oG
-=4y;'
oy
iJF
-=2z
OZ
iJG
Tz= .... t
dok su u To (- 2, l, 6) pripadne vrijednosti:
- 8,6 i 12, odnosno - 4, 4 i-I
x+2 y-l z-6
t := ----rr- = ----zs = -4- .
n. r. := 27 :IC + 28 y -!- 4 z + 2 = o.
t
4
600. :IC = "4'
t
2
"k l ( )
z = 2" u tac l po vo Jl parametra t .
601. x=rcos
2
t; y=rsintcost; z=rsint u To(t
o
=
x-- y-- z--r
[
r r Vl ]
-/2 ; xV2-z=O .
602.x=t-sint; y=l-cost; uTo(; -1,1,2V2).
[ x - t + l = y; 1 = z -V
603.X
2
+y2+ Z "=25, x+z=5 u To (2; 2 Vl; 3).
[
X - 2 y - 2 Vl z - 3 V- v-]
2Vl=--t--= -2V3; 2 3x+y-2 3z=O .
604. Na kri\ryllji-; (cos t, sin t, i), tj. x = cos t, Y = sin t, z = i odredi To, u kojoj je
tangenta paralelna s'ravninom V3 x + y - 4 = O.
Prema (156) jednadba -tangente na zadanu krivulju u bilo kojoj T parametra t glasi:
jer je
t:=
x - cos t
- sin t
y -sint
cos t
x = - sin t, y = cos t
t
z-e
= -e-'-
t
Z = e.
Prema uvjetu para1elnosti pravca iravrune (57) a A + b B + e e = o imamo:
Odatle je
V
- t
- sin t 3 + cos t . 1 + e . O = O.
- 'V3
tgt=T' paje
Tt' V3
xo=cos
6
=T;
i't
t=-
6
e
i
).
'20 B. Apsen: RIjelieni zadaci iz V1lie matematike
305
U zadacima 805-607 uklj. odredi jednadbe oskulacione ravnine, glavne normale
binormale za zadane krivulje u zadanim
605. y' = X, XI = z II To (l, l, l).
Prostorna krivulja je zadana kao valjkovitih ploha, kojim su osnovice parabole
II ravnini X Y, odnosno X Z. Uzmemo li da je x = t, dobijemo parametarsku jednadbu
zadane krivulje:
x = t; Y = Vt, z = tl.
prema (163):
x=l;
l
Y=2Yt;
l
y = - 4 YtI;
z = 2t
a u To (., 1, l), tj. za to = ., jer je t = x
ili
Xo = O;
x-l
O
1
yD ="2;
1
Yo= -4";
y-l z-l
l
2
"2
1
2
4
z=2
=0
O. r. == 6 x - 8 y - z + 3 = O.
Binormala je okomita na osku1acionoj ravnini, pa prema uvjetu okomitosti pravca i
ravnine (58)
dobijemo:
a b e
A = B = e' odnosno a = A, b = B.,i e = e
. x-l y-l z-l
bin. == -6- = -:-=-s = ----=T .
Jednadbu glavne normale mogli bismo prema (173), ali mnogo jednostavnije
dolazimo do te jednadbe, ako se sjetimo da je glavna normala okomita na tangenti i na
binormali.
Prema (156):
_x-l y-l z-l
t =-1-=-1-= -2-'
"2
N
X ___ li ednad.b gla rmal bliku x - l y - 1 z - l d b"
ap11lQ1W, J u vne no c: u o -a- = -b- = -1- o IJemo prema
uvjetu okomitosti dvaju pravaca (43):
lit tit + bl b. + el e. = O
gl. n. -L bin.: 6 a - 8 b - l = O
gl. n. -L t:
Odatle dobijeJllo:
pa je
b=
II
x-l y-l z-l
gl. n. =-n- = = -=--22.
t -t 1/- 1 II#;
606. x = e, y = e , z = t y 2 u T. (e, ,- , f 2).
Iz x = ,t =, slijedi to = l.
Prema (163):
o. r.
t
X = "
= ,t;
. -t
Y = -, ,
.. -t
Y =, ,
Xo = e, y = ,-1,
x-,
'y _ ,-1
-
, _ ,-1
e
,-1
z- Vl
Vl
O
x 1/-
o. r. = - - ,y - z r '2 + 2 = O.
, '
Binorma1a je okomita na oskulacionoj ravnini, pa prema (S8)
=0
. x - , y-- e-l z - vl
bin=--= =
- _.! . 'V2
,
Prema (156):
x _, y - ,-1
t= -,-= l
,
Napisavii jednadbu glavne normale u obliku
= y - ,-1 Z - Vl
a b =--1--
gl. n . .l bin. - a .. ,-J + b . ,+ Vl = O
gl. n .l t: a, - b,-l + vl = O.
Iz tih jednad!bi slijedi da je a = b, pa je
a(, - ,-1) = - Vl.
(a)
307
Kako je sh l
ili
dobijemo 2 a sh l = - VI pa je
V2
a=b=---
2 sh 1
x-e
V2
- 2 sh l
1
y- - .1-
e .1'- f 2
--.,.=2=- = -1-
- 2ah 1
l
y-- .1-
_x-e e z-v2
gl. n. = -1- = --1- = _ V 2 sh 1
607.xI=8z, yl=18z u T
o
(-2,1;2).
[
x+2 y-l 2:-2 X+2_ Y -I_Z-2]
"3x-2y+8=0; -4---6---13
U zadacima .-813 uklj. duljinu bika zadanih prostornih krivulja.
608. x = 2 t, Y = ln t, z = tl od t = 1 do t = 10.
prema (161):
" l
Y=t'
10 10
z = 2 t
1 = f V4 + :1 + 4 t
2
dt = J .,. 4 t' + 4 tl + l . =
l l
= (uz u = ln.t, t = eU, du = , dok je za t = 1 u == O, a za t = 10 u = ln 10) =
ln 10 ln 10
= fV4e4U + 4e2u + l du = f V(2e
2u
+ 1)2 du = le
h
+ 14C10 =
o O
= i
lnlO
+ ln 10 - l = e
1nlOO
+ it - l = 100 - l + 99 + 2,30 = 101,30.
609. XI = 3 Y, 2 xy = 9 z od Tl (O, O, O) do TI (3,3,2).
308
Neka je y = t parametar, tada je x = VTl, a
2xy 2t V3t
.1'=9" =--9-
Iz Tl (0,0,0) TI (3,3,2) slijedi daje tl = O, a t. = 3.
prema (161):
.(3
x=-_,
2.,. t
. Vl.l-
z=-r"t
3
3 3 3
s = Jl1 2- + 1 + !.. dt = J II t2 t + 3)1 = J 2 t + 3 dt =
V 4 t 3 V 12 t - 2 V 3 V t
o o O
3 3
= - V t + - - dt = I - . - ta + - 2 t == S.
J
(
V3 1- V3 I) I V3 2 V- V3 V-I
3 2 ye I 3 3 2 -
O O
V
2a
610. y =. 2a x - X2, Z = --=2-- od Tl tO, O, O) do T
z
(x,y, z).
a-x
Uz x = t dobijemo: y = V2 a; - t', dok je z = a ln -2 2 a , a. tl = t. == x su
a-t
granice integracije.
x = 1,
a - t a
y = V t (2 a _ t) , z = 2 a - t
x x
s= 1+ + dt=a 2a ==
J
Y
(a - t)l. al v----'- J dt
t (2 a - t) (2 a - t)1 (2 a - t) vt
o o
= (uz supstituciju Vl = u i 2 a = k2) = a ln V2a + YX .
V2a - V x
-+ t t t
611. r (e cos t, e sin t, e) od Tl (1,0, l) do T2 parametra t.
612. Z2 = 2ax, 9y = 16xz od do T. ('a, 8;, 2a)
[4 al.
613.y=aarcsin:,z= !aln od Tl (O, 0,0) do T.(;, a
6
1t, :ln3).

U zadacima 814-818 uklj. odredi jednadbe tangente, normalne ravnine, oskulacione ravnine,
binormale, glavne normale i rektifikacione ravnine za zadane krivulje u zadanim
614. -;(t
l
- tl - 3 tl + l, 2 tl - 16) u p'arllmetra to = 2.
Xo ==
- 1, Yo = 13'
Zo =
x = 3 tl - 2 t,
Y
= bt, z
= 6 tl
.. ..
= 6,
..
x =6t-2, y z == 12 t
Xo = 8,
o Yo = 12, ,z:o == 24
Xo == 10, YO == 6;
o == 24.
309
310
Prema (I 56) :
ili
Prema (lS7):
ili
Prema (163):
ili
x+ l: y - 13 z
t=--=---=-
- 8 12 24
x+1 y-13 z
t == -2- = --3- = "6 .
n.T. =(x + 1)2 +(Y - 13)3 + 6z = O
n. T. == 2 x + 3 y + 6 z - 37 = O.
O. T. == I
I
x + 1
8
10
y -13
12
6
z
24 .= O
24
O. T. == 6 x + 2y - 3 z - 20 = O.
Prema uvjetu (S8) okomitosti binormale
i oskulacione ravnine:
slijedi
pa je
Glavna normala
x+ 1 :v-13 z
-a-- = -b-=T
a b l
6.=2==3
a= - 2
2
b=--
3
b,
'n =;x+l .
. - 6 2 -3
x+l y-13 z
-a-=-b-=T
okomita je i na tangenti i na binorma1i pa je prema (43):
2a+3b+6=0
6a + 2b - 3= O.
Odade dobijemo: a = i b = - 3, pa je
x+l z
gl. n. == -3- = -=6 = "2
Rektifikaciona ravnina okomita je na glavnoj normali, pa je prema (SO) i (58):
4. (x + 1) + B (y - 13) + e z = O
T. T. == 3 (x + 1) - 6(y - 13) + 2 z = O
ili
T. T. == 3 x - 6y + 2 z + 81 = O.
Mnogo vie vremena trai jednadbe rektifikacione ravnine prema formuli (174).
615. XI + y2 + Zi = 3, Xl + yi = 2 u To (l, l, 1). (Prikai obje plohe i njihovo
sjecite).
Zadana prostorna krivulja je krunica, tt kojoj se sijeku sfera polumjera VJ i kruni
valjak polumjera. V2". Ta krunica ima polumjer Vl, a lei u ravnini z = l (rijei zajedno
jednadbe zadanih ploha). U parametarskom obliku jednadba krunice glasi:
X = V2 cos t, y = V2 sin t, z = l,
a u To (l, 1, 1)
. 1 V2 .

Prema (156):
Prema (157):
cos to = sm to = V"2 = 2' pa Je
x = - Vz sin t;
= - V2cost;
Xo = - 1;
= - l;
y = V2 cos t; z=O
y = - Vz t; ;. = O
Yo = 1; Zo = O
yo = - 1; o = O.
x-l y-l z-l
t == --=--t = -1- = -0-
ili
x+y-2=0
z = 1
n. T. == - (x - 1) 1 + (y - 1) . 1 + (z - 1) . O = O
n. T. == X - Y = O.
163 nema smisla jednadbu oskulacione ravnine:
o. T. ==: Z = 1
jer je zadana prostorna krivulja ravna, pa se oskulaciona ravnina podudara s ravninom z = 1
u kojoj lei krivulja.
Binormala je okomita na ravnini z = 1, pa je paralelna s osi Z, a kako
prolazi To (l, l, I), njena jednadba glasi:
. { x = l
b,tA.==: l'
o y=
Glavna normala je okomita na tangenti, prolazi dakle sreditem krunice O 0,1) i
To (1, l, 1); pa je
l - i x =y
g. n. = \ z = 1
Ista jednadba x - y = O slijedi iz jednadbenorma!ne ravnine, jer u toj ravnini lei
glavna normala.
Rektifikaciona ravnina sadri tangentu prostome krivulje a kako je u naem
ravnina krivulje z = l paralelna s ravninom X Y, jednadba rektifikacione ravnine podudara
se s jednadbom tangente:
T. T. ==: X + y .- 2 = O.
U prikaz zadane prostome krivulje umetni elemente.
311
616.x=t
l
, y=l-t, To(\,O,l).
[
X-l y z-l
--2- = =t = -3--; 2 x - Y + 3 z - S = O; 3x+3y-z-2=0;
x-l y z-l
-3- = T = ---=-1;
x-l y z-l
-8- = - II = ---9-;
8 x - II y - 9 z + l = O] .
617. ;:'"(sin t, cos t, tg t) u To (V?" V
2
2, l).
[
X _ V2 y _ V2
V2
2
;"" _ = z l ; V2 x - V2y + 4 z = O; V2 x + 3 V2y + z - S = O;
V2 V2
x-T y-T z-l
V1
y--
2
V2 = 3 V2 = --; -1-3 - = --=-3 =
- 13 x + 3 y + 4 V2 z + Vl = O ] .
618. x = 2 t + 3, y = 3 t - l, z = t".
312
za tu krivulju pokai da ima u svim jednu te istu oskulacionu ravninu uz
geometrijsko te
Znamo da oskulaciona ravnina sadri tangentu prostorne krivulje, a okomita je na binor-
malu. Iz toga slijedi da .jednu te istu oskulacionu ravninu u svim krivulje moe
imati samo ravna krivL.lja, za koju je oskulaciona ravnina ravnina same krivulje, pa su bi-
normale u svim te ravne krivulje paralelne i okomite na ravnini krivulje.
Odredimo jednadbu ravnine u kojoj lei zadana krivulja, a ta jednadba biti takoder
jednadba oskulacione ravnine te krivulje. U tu svrhu uklonimo t iz zadanih jednadbi
krivulje:
Uvrtenje t = Vz daje
a uklonimo li VZ: dobijemo
x=2Vz+3
y = 3 rz-l,
3 x - 2y - II = o.
U toj ravnini lei zadana krivulja.
Prema (163) izvedimo jednadbu oskulacione ravnine u bilo kojoj krivulje npr.
paramatera to = O, tj. u To (3, - l, O):
x = 2, Y = 3, z = 2 t
X = O, Y =- O, = 2
x-3 y+.l z
O.T. == 2' 3 O = O.
O O 2
Dobijemo istu jednadbu:
o. r. 5:"3 % - 2J1 - II = o.
619. Pokai da je krivulja,
% = l + 3 t + 2 tl. JI = 2 - 2 t + 5 tl. 11' = 1 - tl
ravna i odredi ravninu u kojoj leti.'
[ 2 x + 3 JI + 1911 - 27 = O].
620. Odredi polumjer zakrivljenosti krivulje
x = ln ces t, JI = ln bin t, 11 ,;" Vl t
U parametra t i pokai da je torzija u bilo kojoj zrd8ne krivulje jedtiaka ,zakrivIje-.
nosti u toj
prema (164 b), odnosno (177):
!:=-tgt, :'=ctgt,
Prema (160 a):
ds .1 .r-t _ l 2
dt = V tgl t + CtgI t + 2, = r COSi t - l + 'sini t '- l + = sin 2 t
Odatle je
dx
ds
dt sin2r .
ds = -2- = am t . co&:'
dx dt o 6
- . - = - tg t . sm t . cp.i t = - smo t
dt ds
dJl dJl dt
ds = dt . ds =ctgt ,smt cost = cos t
dz <iz dt V-2' - 'vl . 2
ds=dt'ds= slntcost=T
am
t
d
a
% d (dIX) dt l o sin 2 t o'
dSI =dt ds! ds =.,.... T' cos2t 2 o = - sm
l
2t o cos 2 t
day = _ 2 sin 2 t cos 2 t . sin 2 t = - sini 2 t . cos 2 t
ds
3
2
d
3
z .1- sin 2 t vl ' o
dSI = r 2 . cos 4 t . -2- = T cos 4 t sm 2 t.
'l,
313-
prema (164 b):
Zakrivljenost K = = ./ sin' 2 t sin' 2 t + sini 2 t COSi 2 t =
P f4 4 4-
= Y2sin
l
2t(sin
l
2t + cos2t) =QSin2t
pa je
Y2
p =iiDfi'
:Sada torziju "t' prema (177):
Nazivnik = KI= .!.:sinl2 t
2
- sini t COSI t V; sin 2 t
brojnik = I ...,.. sini 2 t - sini 2 t Y; sin 4 t
-:sin
I
2t'coS2t -sinI2tcos2t Y22cos4tSin2t
Nakon razvijanj!'! determinaDte i uredenja dobijemo:
brojnik = Y2 sini 2 t
4
Y2 . 12
-sm t 1/-
. 4 r 2 . 2
"t'=-l--.-=Tsm t.
--'- sini 2 t
2
Isti izraz smo dobili i za zakrivljenost zadane krivulje, pa je ::..:::.lS. u svim
krivulje.
0621. zakrivljenost i torziju u bilo kojoj krivulje :Je = a ch t, Y = a sh t, z = a t
(hiperbolna spirala).
s obzirom na (164 b) i (177):
dx
dt "" a sh t; ::=acht;
<iz
dt = a
:= prema (160 a) =Y aishit + al chi t + al = aY ch2t + 1 = a Y2cht.
jer je
odnosno
1 + ch 2 t = 2 chi t.
Slijedi
314
sada
Na isti dobijemo:
dy 1
ds = Vl
d1xd (dX) dt 1 1 1 1
ds
l
dt ds ds = V2chi t' aV2cht = 241' chi t
d1y
ds! = O
d1z sh t 1 1 ah t
ds
l
= - V2 chi t . a V 2 ch t = - 2 a chi t
d1x _ d (dIX) dt _ 3 ah t
ds' - dt ds! ds - - 2 V 2a1 . chi t
d
3
y
ds,f = O
dSz l chi t - 3 sh
l
t
ds = - 2 vl al chi t
Prema (164 b):
l Vl l . l
Zakrivljenost K = - =i -. -- (l + sh
l
t) = .
p 4a1 ch' t .. 2ach
l
t
Torziju or prema (177):
tht
vl
brojnik =
2a'ch
l
t
3 sh t
2 V 2 al . Chi t
l

O
O
l
'T = + 2achi t =K.
l
ll2ch t-
l sh t
-2a'ch
l
t
1- 2 ahi t
2Y2al chi t
622. Pokai da sU.ZlWivljenost itorzija spirale X =:= r cos t, y = r sin t, z = e t
konstantne u svim krivulje.
[,.i c1;,.i CI]'
315
623. Odredi vektore tangente t:, normale;;: i binQrmale ho za krivulju y = Xi, z= 2 x
u To (xo = 2). (Cesto se ti vektori s masno tampanim slo-
vima T, Y, tJ).
316
Uzevi da je x = t = parametar, dobijemo jednadbu' zadane krivulje u parametarskom
obliku:
x = t, Y = t
2
, Z = 2 t
dok je to = Xo = 2 i To (2, 4, 4).
Zadanoj krivulji odgovara radijvektor
(a)
kojemu krajnja opisuje krivulju zadanu kao sjecite valjkovite plohe y = x' i ravnine
z = 2x.
Kako je prema
...
-lO- -+
dt = x' (t) i + y' (t) j + z' (t) k
moemo s obzirom na jednadbu tangente (I56) do-dijeliti tangenti vektor
(b)
a binormaJi s obzirom na jednadbu oskulacione na koju je binormala okomita,
vektor
Kako je glavna normala okomita na binormali i na tangenti, njoj odgovara vektor
.........
/I = b x t.
za zadanu krivulju
Odatle uz to = 2 dobijemo:
prema Cb):
prema (c) i (27 a):
...
dr -+ - -+
dt = i + 2 tj + 2 k
... (d-;) ... ... ...
t= - =i+4j+2k
dt o
......
i j
b= 4
kl' ......
= - 2(2i - k)
O 2
(c)
(d)
prema (d):
-. -.
k i j
-. -. -.
n= 4 O 2 = - 8 i + lOj - 16 k
4 2
- - - - - -
t i+4j+2k
to = t = V21
n -4i+5j-8k
no = -; = V105
624. Odredi t:, hu i ;;: za krivulju
x = l - cos t;
u t k i To (to = ;) .
y=sint; z=t
Za to = ; dobijemo:
pa ie
-.
t
to =
-. -.-
r = (l - cos t) i + sin t j + t k
-.
dr . ~ """'t-+
dt = smtl + costJ+ k
-.
dOr '"
dt' = cos t I - sm tj.
(
d;) -t -
dt o = z + k,
-. (d;) -. -.
t= dt .=i+k;
-. .....
..... .....
i j k
-. dr d
2
r -. -
b=- x
dt" =
O
= i,- k
dt
O - l O
-. -. .....
i j k
;=b
.....
xt= O - l = - 2j
O
V2 -t .....
v; (i-k);
.....
'"'2 (I + k); bo =
.....
no=-j
625. Odredi t: I ;;:, a takoder kosinuse smjera tih vektora s osi Z za sto3stu spiralu
-+ t -+ - -
r = e ci cos t + j sin t + k ).
317
{
- 1 - - -
I. = V3 [(cos t- sin t) i + (sin t + cos t) j + k];
-... I -+ '.-+
no = - Vl-[ (sin t + cos t) i + (sin t - cos t)j];
1-
cosye=t/; cosy,,=OI
626. Po spirali
-; = r cos t 7 + r sin tl + c t k
se jednoliko s brzinom 'V. Odredi njenu akceleraciju a.
Kako je brzina 'v konstantna, tangencijalna komponenta akceleracije a. = 0, pa treba
s
ojrediti samo normalnu komponentu a =.!.. (vidi 2, 8).
" P
prema (164 b) polumjer zakrivljenosti p uzevi u obzir da je
Prema (160 a)
Odatle je
Prema (164 b)
pa je
x = r cos t,
dx .
dt = - rsmt;
ds 1--
-='V=tr2+c!,
dt
y = r sin t, z = ct
:: = rcos t;
dz
dt = c.
pa je
dt
ds =-V= Vrs+ Cl
dx dx dt rsint dy rcast
ds = -'V-;
ds =:' dt . ds = - -'V-;
d
2
x r cos t
dss = - -vo-j
dly r sin t
ds' = - ----;ji;
'VI r 'V.
a=-=--'
p rl + c.
627. zadana je jednadba gibanja
318
Odredi u momente t. =
a) zakrivljenost trajektOrije,
b) tangencijalnu i normalnu komponente akceleracije gibanja.
ad a) prema (164 b) uzevi u obzir da je
x = t;
dx = ).
dt '
y = tl
dy = 2t.
dt '
z=t'
dz = 3 tS.
dt
Prema (l60a):
: = V l + 4 t
2
+ 9 t',
Pil je
dt
ds = V l + 4 t
2
+ 9 t'
dx dx dt l dy 2 t dz. 3 t
2
ds = dt ds = V l + 4 t 2 + 9 t'; ds = V l + 4 t 2 + 9 t'; ds = V l + 4 t 2 + 9 tl'
d
2
x 2 (2 t + 9 t2) . d2y 2 (l - 18 t
4
) . d
2
z 2 (3 t + 6 t
3
)
dsl = - (l + 4 tl + 9 t')2' dsl = (l + 4 t 2 + 91')11; asI = cl + 4 tl + 9 t')2 .
Uvrtenje u (164 b) daje
Za to = O;
Za tl = l;
ad b)
Imali smo
pa je
za to = O
za tl = l
K = 1- = 2 Vl of- 13 tl + 54 t' + 117 t"+ 81 t
8
p (l + 4 tl + 9 1')2
l
Ko = - = 2i
Po -
l
Po ="2
dv
a = -=?
I dt
4 t + 18 tl
a =
I V l + 4 t
2
+ 9 t'
22
(at \ = V14.
v
a =-=?
,. P
a,.
l + 4 t
Z
+ 9 t'
P
l
(a) = - = 2;
,. o l
"2
lm
(a")1 = 2 Y ii .
..
319
XI. KRIVULJNI (LINIJSKI) INTEGRALI
A. Krivuljni integrali po duljini s krivulje k
Formule
a) Krivulja je zadana jednadbom y = y (x):
b
I f(x,y) ds = I j[x,y (x)] Vl + y'2 (x) dx.
(183)
k a
x = X (t)}
b) krivulja je zadana parametarski: () tl t t2
y=yt
t,
I f(x,y) ds = I f[x(t),y(t)] Vxs +y2 dt.
(182)
k t,
,e) Krivulja je zadana u polarnim koordinatama p = p (<p).
'1',
I f(x,y) ds = I f(p cos <p, P si!1 <p) V pt + p'l d<p.
(182 a)
k '1',
x = x (t) }
,d) Krivulja je prostorna, a zadana je parametarski y = y (t) tl t tt pa s obzirom na (161)
z = z (t)
t.
I f(x,y, z) ds = f f[x (t),y (t), z (t)] V Xl + yi + za dt. (182 b)
k t,
Krivuljni integrali uzeti po duljini krivulje ne ovise o smislu obilaenja zadane krivulje k .
.320
Primjena.
1. Geometrijski moemo krivuljni integral r f(x,y) ds shvatiti kao povdinu S plata
k
va1jkovite plohe, kojoj su izvodnice paralelne s osiZ, kojoj je baza krivulja k, dok su duljine
izvodnica vrijednostima integranda z .;". f (x, y):
S = f f(x,y) ds.
k
(183 a)
2. Smatramo li da integrand krivuljnog integrala r f(x,y) ds (Jo(x,y)
'k
krivulje k, tada
a) masa krivulje k:
111 = f (Jo (x,y) ds.
k
dok je masa prostorne krivulje formulom (162).
b) koordinate teita krivulje k:
J y (Jo (x,y) ds
k
J x (Jo (x,y) ds
k
x'=--,-n--
y,= --111---
e) momenti tromosti krivulje k:
aksijalni:
Iz = f y" (Jo (x,y) ds;
k
polarni: lp = lo = f (x + yI) (Jo (x,y) ds.
k
d) povrina S ravne zatvorene krivulje k:
za krivulju y =s (x), odnosno
za r = ;(cp).
S = .!.. i. rZ (cp) dtjl
21'
Posljednje tri formule vidi 7, 1. d) dio II Repetitorija.
21 B. Apsen: Rijeleni zadaci iz Vile matematike
(183 b)
(183 e)
(79)
(80)
(81)
321
a .. RACUNANJE KRIVULJNIH INTEGRALA
Zadaci
U zadacima 828-ea uklj. krivuljne integrale.
628. f gdje je k odrezak pravca y = 21 x - 2 A (O, - 2) B (4, O).
x-y
lc
prema (183):
UVIitenje y = 2.. x - 2 u x - y daje:
2
4 4
f
l F-I VS fdx r--:= 4
1 = . l + - dx = - . 2 --= S lin (x + 4) I = .
.!.x+2 4 2 x+.4 o
O 2 O
= VS (ln 8 -ln4) = VS ln 2.
629. f xy ds, gdje je k kontura pravokutnika A B C D (vidi sl. 183).
"
Prema slici:
Prema (183):
AB=y=O;
BC=x=4;
CD=y'=2;
DA =x = O;
dy = O,
dx = O,
dy = O,
dx = O,
ds=dx
ds = dy
ds=dx
ds = dy
2 O 2 4
1 = O + f 4 y dy + f 2 x dx + O = 41 I + 21 =
O 4 O O
630. f y ds;gdje je k luk parabole yi = 4 x parabolom Xl = 4 y (sl. 184).
lc
Odredimo sjecite parabola:
UVIitenje y = : u yi = 4 x daje:
XC
16 - 64 x = O, a odatle Xl = O i x. = 4.
pa su YI = O i YI = 4.
322
Iz y = 2 vx slijedi y' = pa prema (183):
f
4 1/-1 f4 4 4 4
1=2 yXV
1
+-X
dx
=2. V!+Xdx;=:3"'V(1+X)I'o=-r(H'-I).
o o
y
4
Y
-+"''1-
II
/,

1:\
/
/

,,,.
/i- f
/
/
./
A
B
.-
/
O f 4 x
O f
631. J xy ds, gdje je k luk: elipse :: + = I, koji se nalazi u I kvadrantu.
k
Prelazimo na parametarsku jednadbu elipse:
x = a cos t, y = b sin t
i prema (182):
x = - a sin t, y' = b cos t ..
"
"2
I = J a b sin t cos t y' ai sin" t + b" cos" t dt = (uzevii COSi t 1 - sini t) =
O
"
'2
= a,.b J 2 sin t cos t y' (al - sini t + bl dt.
o
I
I
I
I
I
I
I
I
x
Uz supstituciju sini t = u dobijemo 2 sin t cos t = du, pa integral dobije oblik
f y'(al - bl) u + b" du, koji lako rijelimo uz supstituciju (al - bl) u + bl = II. Dobijemo:
"
"2
l = a b I y'";"[(:-a::- I --;si-n::- I t--:-+-'b:-:=]I I =
2 (al - bl) 3
= a b (al + a b + bl)
3 (a + b)
O
323
632. f V2y ds, gdje je k prvi luk cikloide x = a tl - !lin t
y=a -cost.
lt
Prema (182):
x = a (1 - cos t), y = a sin t

1= f V2 a (I - cos t) a V (1 - cos t)'S + sini t dt = f 2 a Va (l - cos t) dt =
o o

= 2 a Vl I t - sin t I = 4 7t a
o
633. f (x - y) ds, gdje je k krunica X2 + )'2 = a x.
lt
324
!I
Slika 185.
Prelazimo na polarne koordinate: x = p cos <p, y = p sin lP, pa uvrtenje u x
2
+ y2 -
- a x = O daje jednad!bu krunice u polarnim koordinatama:
p2 cos
2
<p + pl sin! !p. - a p cos 9 = O
ili
p = a cos <p.
Prema (182 a) i slici 185 dobijemo

2"
x = fl cos <p = a cost <p
y = p sin <p = asin <p cos !p
p'=-asin!p;
1= al f (cos
2
lP - sin 9 cos 9) V COs
2
lP + sin2.IP d9 =

-2" 2
=a!I.!.+Sin2<P+cos2<P1 =a
2
7':.
244 2

-'2
634. f arc tg ds, gdje je k dio Arhimedove spirale p = 2 lP koji se, nalazi u krugu polu-
k
mjera R sa sreditem u ishoditu koordinatnog sustava (u polu).
prema (182 a) uzevii u obzir da je prema p = 2 lP p' = 2, dok je
= sin tp = tg tp. Da odredimo granice integracije, odredimo sjecilte spirale p = 2 lP i
x cos lP . R
krunice p = R. Dobijemo lP = "2 .
R R
2 2
1= f arc tg (tg tp) V 4 tp" + 4 dC? = 2 J lP V 1 + IPI dIP =
o o
R
2 ___ 3
= ; I V7:(1-+:--:tp2:;:';;)81 =; (V (1 + - 1 )= n [R" + 4)2_ 8].
o
635. f yi ds, gdje je k prvi luk cikloide.
k
[
256 al]
15 .
j,636. f (x + y) ds, gdje je k desni lemniskate p. = a
2
cos 2 lP.
k
[al Vl].
637
f
Zi ds d" k . cilin' 'ral
-1-.-1 ' g Je Je prVI zavoJ e SpI e
x +y
k
x = a cos t, y =. a sin t, z =o a t.
prema (182 b):
x = - a sin tj y = a cos tj z = a
2n
1= f '.
k O
638. f x y z ds, gdje je k luk krunice XI + y2 '+ Zi = R", Xl + y" = koji lei u l kva-
k
drantu.
Krunica je zadana kao sfere polumjera R i uspravnog kru!nog valjka polu-
mjera , pa projekcija te 'krunice u ravninu X Y glasi
Rl
XI+yl="2
(narii s1iku zadanih. ploha i krunice).
325
prema (182 b):
R
$-=."lcos tj
R.
y=-81Otj
. 2
. R .
$ = - "lBInt.
ft
"2
. R
y = "lcost.
1 fR-Vl . l/Rl.. Rl d
... -S-o cost B1Dtf +"4 cos' t t
o
ft
-2 2"
== Rl vi f sin 2 t dt = Ri Vll_ cos 2 t I = Rl vl .
32 32 2 32
o o
639. f (x + y) ds. gdje je k luk krunice x' + yi + .1'1 = Rl. Y = x koji se nalazi. u I kva-
J!
326
drantu.
odredimo projekciju kru!nic:e k. koja je zadana bo sjecite sfere i ravnine y = x. na
ravninu XZ (narili sliku 1). UvrlteDje y ... $ u jednad!bu sfere daje:
ili
PresjebUca li se projicira kao elips. B poluosima A i R.
prelazimo Da parametaraki. oblik:
.1'''' R Bin t.
v = ., R- - XI - Zi =.!!:cos t ... x
., f V2
. R.
$ - - v=illDtj
= Rcostj
. R. .
"--Vl
Bmt
...
x
640. f (2 z - V x
2
+ yi) ds, gdje je lc prvi zavoj stoaste spirale x .. t cos t, y - t sin t, z = t.
k
641. f X2 + + Z2 ' gdje je k prvi zavoj spirale x = a cos t, y = a sin t, y = li t.
k
[
Val+b
l
2-rrbl
'-----:-- arc tg -- .
. ab a
642. f (x' + y2 + Z2) ds, gdje je k prvi zavoj spirale
k
[23-rr Val + bl (3 a' + 4-rr2 b
2
)]
643. f V2y2 + Z2 ds, gdje je k krunica Xl + yI + Zl= a', x = y.
k
b. PRIMJENA KRIVULJNIH INTEGRALA UZETIH PO DULJINI KRIVULJE
Zadaci
U zadacima 844-847 uklj. masu zadanihnehomogenih krivulja.
644. Odreska logaritamske krivulje y = ln x izmedu apscisa Xl i X., ako je (.L u
svakoj krivulje jednaka kvadratu apscise te
prema (183 b):
,/- V--1 Vl +x
(.L = X2; ds= v1+.y'ldx= 1 +-dx=--dx
. XI x
.,
64S. odreska = a ch..!. izmedu apscisa Xl' = O i XI = a, ako je krivulje
a
u svakoj njenoj obratno razmjerna s ordinatom te dok je u To (O, O)
jednaka 3.
e e .
14.= -.= -. -, a u T.(O,O)
y ach..!.
a
3=
a
pa je
e = a3.
327
\
Slijedi:
Prema (183 b):
a
IL = --,

a
dok je y =
a
ds = '/1 + sh'=' dx = ch dx
V a a
a
J
ch"="
ln = a __ a dx = 3 a.
ch"=" -
a
O
646. Prvog kvadranta elipse x = a cos t, y = b sin t, ako je [J. u svakoj elipse jednaka
ordinati te
S obzirom na (182)
[J. =y = bsint; x = - a sin t; y=bcost
ds = Val sin" t + b
2
cos" t dt = JI aZ - (a" - b") COSi t dt =
V
ai-b" !
= a l - ---cos t dt = a Y l - e" cos
2
t dt
a' .
Tt
"2
m = a b f sin t V l - e
2
cos' t dt = (uz supstituciju cos t = u) =
O
Tt
2
=_ a
2
be
l l ,/1 I
- el arc sin (e cos t) + cos t V EO - cos" t =
O
ab abV-- a"-b"
=-arcsine:+- l!..e
2
pauz e;2=---
2 e: 2' a"
a b . b"
In=_arcsme:+-
2
647. Luka krivulje x = et cos t, y = i sin t; z = et od parametra t = O do parametra
t, ako je luka obratno razmjerna s kvadratom radijvektora, a u (1, o. 1) jednaka
je 1.
648. Zadana je spirala
328
x = a cos t, y = a sin t; z = bt.
Odredi za prvi zavoj spirale:
a) masu, ako je u svakoj spirale jednaka kvadrantu radijvektora te
b) koordinate teita uz pretpostavku da je krivulja homogena (IL = l) i to za polovicu
prvog zavoja,
e) moment tromosti s obzirom na os Z (jJ. = l).
ad a) IL = X2 + yi + Z2 ,;, a
2
+ bl tl
x = - a sin t, y = a cos t,
ds=Val+b1dt
2n
=b
m = f (al + bl tl) V al + bl dt = ( 2 11: al + .!f bl ) .
o
ad b) prema (137) uzeVi u obzir da je m = s, jer je IL = l, pa je dm = ds"
i da su integrali jednostruki.
Analogno:
Ixds fxds
Mil i s
x =-=----=--.
I s fds s
f y ds
s
y'=-s-j
f sds
z=_s __
s
za polovicu prvog zavoja:
..
s, = f Val + bl dt =. 7t V at + bl
O
n n
x= a
I r.Vat+bl 'it-
o O
itf n
af' d 2a
y = - smt t =-j
, 7t _ 7t
Z =!!...ftdt=!'!:.
'7t 2
o O
ad e) pretna (138) uzeVi u obzir da je za IL = l dm = ds, dok je inte-
gral jednostruk.
2n
I. = f (x + y2) ds = f (al cos t + al sini t) V al + bl dt =
O
= 2 7t al Vaa:tbi.
649. momente tromosti s obzirom na koordi,patne osi prvog zavoja spirale:
:Je = a cos t,
. , h
y = a sm t, z = 2 7t t.
329-
u ZadaCiJPa 8&0-885 .uklj. povrtine valjkastih ploha, koje se nalaze izmedu
ravnine X Y i zadanih ploha.
. Xl
650. Xl + y. = Rl; Z = R + Ii .
prema (183 a):
s == J f(x,y) ds.
l<
I
Funkciju z = R + integriramo po luku krunice k == Xl + yi = Rl.
nije moemo taj zadatak rijeiti prikazaVi jedIiadbe krunice i plohe u parametarskom
obliku:
X = R cos t, Y = R sin t
x = - R sin t, Y = R cos t
ds = V Rl sini t + RICOS' t dt = R dt
. Rl COSi t"
z = R + R = R (1 + cos t)
2n 2n
S = Rl J (1 + COSi t) dt = Rl I t + + Sin
4
2 t I = 3" Rl.
o o
'65l.y'=2px; z= V2px-4x'.
330
prema (183 a). Imamo Integrirati po paraboli y = V 2 P x. Da odredimo
granice integracije, projiciramo zadanu plohu na ravninu X Y. Uz z = O dobijemo
Kako je
dobijemo:
P
2 P x - -4 Xl = O, pa je Xl = O i x. = 2" .
ds = Vl + y'l dx = lrfX"+P -
r 2x
Uzem u obzir da je parabola s obzirom na os X,
1. p
2 2
S = 2 J V 2 P x - 4 XI - dx = 2J V (p - 2 x) (p + 2 x) dx =
tO
p
"2
= 2 f v' pS - 4 X" dx = prema predtipu e (vidi dio II Repetitorija)
O
p
2"
= I arc sin 2
p
X - I = 1t{ .
0-
6S2. yi = ; (x - 1)1; z = 2 - V"X (Y > O).
Prema (183 a):
3
2"2 V
y=T(x-I), y'= x-l
ds= y 1 + x-l dx = V-X dx.
Granice dobivamo prema slici 186 polukubne parabole x.= 1 i iz z = O:
2-Yx=0, x=4
4 4 4
S = f (2 - V"X) VX dx = f (2 V"X - xl dx = 12. yxs _ I = .
1 1 1
o 1 x
Slika 186.
653. Osi dvaju krunih valjaka istog polumjeraR sijeku se pod pravim kutom. povriinu
onog dijela plalta jednog valjka, Ito ga isjeca drugi valjak.
Taj zadatak smo jednom rijeiili dvostrukog integrala. Vidi zadatak 468 i
sliku 139. Rijeimo ga sada krivuljnog integraia.
Neka jeo. jeslnog valjka os Z, a drugog os Y, tada su jednadtbe valjaka Xl + yi = Rt,
odnosno. Xl + Zi = Rl. Iz prve jednadibe slijedi y = VRI - Xl, pa je
331
Za oktant plata dobijemo prema (I 83 a) uz z = JI Rl - xl:
R
S = R J V:iF=Xi dx = R I x IR = Rl
B VRI - Xl o
O
Neusporedivo bre i jednostavnije doli smo do istog rezultata.
654. Odredi povrinu onog dijela plata valjka Xl + yI = a x, koji se nalazi u nutrini kugle
X2 , yi + 212 = a
2

U III dijelu Repetitorija na str. 267 uz sliku 140 (vidi sl. 116) taj je zadatak
rijeen dvostrukog integrala. . Mnogo jednostavnije dolazimo do istog rezultata
krlvuljnog integrala.
Iz x, + y. '= a x slijedi (x - r + yi = :1 , dok prema sl. 185 uz zadatak 633 imamo:
p = a cos (ji, pa je x = acosl.<p y=asincpcoscp
Prema (183 a):
p' = - a sin <p.
212 = a
2
- x
2
- y' = a.
1
sini pa je z = a sin <p.
Za gornju polovinu plata valjka dobijemo
s = 4 a".
[S = R2].
U zadacima 858-680 uklj. krivuljnih integrala povrine ravnih likova
zadanim zat\"orenim krivuljama.
656. Astroidom (hipocikloidom) x = a cosa t, y = a sinS t.
332
prema (79):
S= fXdY-Ydx
dx = - 3 a cos' t sin t dt, dy = 3 a sini t cos t dt.
2'11:
S = ; aS f (sini t COS' t + cos t sin't) dt=
O
2n
= aa f [sini t (1 - sini t)1 + (1 - sini t) sin' t] dt =
2.

2n
= ; a
2
f (sin2 t - 2 sin' t + sin' t + sin
4
t - sin' t) dt =
o
2n
= ; a" f (sin
2
t - sin' t ) dt, = prema tipu VIII, dio II Repetitorija)
o
2n
J _I t sin 2 t I. 8 J J. I 3
= T a T - -4- + 4" sm t cost -"8 t + 16 sm 2 t , ="81'1' a".
'o --
657. Petljom Dekartova lista x
3
+ yi - J a xy = O.
x
Slika 187.
y ,
Prelazimo na parametarsku jednadbu krivulje uzevi y = t X, pa je t = X = tg IX
(v. 187).
Jat
x + t
3
x - J a t = O, pa je x = I + ta '
prema (79) od t, = tg O = O do t. = tg : = I.
I -,2 t3 '
dx = J a (l + t 3)2 dt;
l
= (uz l + t
3
= U, pa je t
3
= u _ I) = - a" 1_1_ \ = at
2 l + t
3
4'
, O
J
S =Ta.
333
658. Bernoullijevom lemniskatom (xl + yl)l = al (xl - yI)
(vidi 7, 1, b) dio II Repetitorija)
Prelazimo na polarne koordinate x = r cos " y = r sin ,.
Dobijemo:
prema (81):
r',(cos. , + sini ,)' == a'l rl (COSi, - sini ,)
r' = al cos 2 ,.
659. Kardioidom x = a (2 cos t - cos 2 t)
y = a (2 sin t - sin 2 t).
660; Petljom krivulje'(ri + Vy)lI = xy.
[ IZVlii prijelaz mi parametarsku jednad!:>u uzevi y = Je ti, pa je t = Vtg IX; S = 3 ~ l
B. KrivulJDi iDtegraD po 'koordinatama
Formula
I. Po ravnoj krivulji k =y =y(x), odnosno x = x(y)
~ d
f P(x,y)dx+Q(x,y)dy'= J P [x,y (x)] dx + f Q[x(y),y]dy. (179)
.. II
Ako je krivulja k zadana parametarsld x = x (ct} tl ~ t t.
. y-yt .
t.
jP (x,y) dx + Q (x,y) dy = f { p [x(t),y (t)] x' (t) + Q [x (t),y (t)].)" (t)} dt. (180)
k ' ~
2. Po prostornoj krivulji k koja je zadana parametarsld
x=X(t)}
y = y (t) tl ~ t ~ t.
z = Z (t)
334
tt
f P (x,y, z) dx + Q(x,y, z) dy + R(x,y, z) dz = f {P[x (t),y (t), z (t)] x' (t) +
k t,
P r i m j e d b a. U zatvorene krivulje k obilazit krivulju u pozitivnom smislu,
tj. protiv kazaljke na satu (povriina lijevo!); jer krivuljni integrali po koordi-
natama mijenjaju svoj predznak s promjenom smisla obilaenja krivulje k.
Primjena.
Smatramo li da su funkcije P i Q, odnosno P, Q i R komponente zadane sile F,
tada daje krivuljni integral po koordinatama radnju sile F uzdu krivulje k.
Radnja
A=; f x (x,y) dx + Y(x,y) dy;
k

k
gdje je k ravna, odn. prostorna krivulja.
a. RACUNANJE KRIVULJNIH INTEGRALA
Zadaci
(184 a)
U zadacima 811-872 uklj. zadane krivuljne integrale uzete po ravnim
661. f x gdje je k kontura trokuta Ito ga koordinatne osi i pravac p == + ; = r
k
u pozitivnom smislu.
!J
3 8
f
A
o
f 2 X
Slika 188.
prema (179) i slici 188:
f = O, jer je y = O, pa dy =0;
OA
f =0, jerje x=O.
BO
335
"OStaje
3 3
1 = 2 f ( I - ) dy = 2 f ( I - ) dy = 2/ y - I =
AS o o
662. f x dy, gdje je k kontura trokuta lito ga koordinatne osii pravac : + = I.
k
[a
2
b] .
663. f (x
2
- yi) dx, gdje je k parabolay = X2 od (O, O) do (1, 4).
k
Uvrstimo li u zadani integral y2 = x4, dobijemo
l 2
1 = f (x! - x') dx = I X;. _ = - .
o o
y
2" ..... _____ 8
y
4 D
f
x
A
664 . J C' + y2)dy, gdje je k kontura ABCD [ACO, O); O); CC4, 4); D (0,4)].
k
Vidi sl. 189.
336
l= f + f + f + f
AB BC CD DA
f =0, jerje y=o, paje dy=O.
AB
BC ==?
y = - 2)
2
ili y = 2 x - 4 pa je
CD ==y = 4, dy = O pa je f = O ,
DA ==x=O.
4 o
I = f + f = J ( + 2y + 4 + yi ) dy + f yi dy =
BC DA o 4
4 o
I
S . I I yI I l
= 12r + y2 + 4y + 3" = 37 T'
o 4--
(2,2,.)
665. f - x cos y dx + y sin x dy uzdu odreska pravca koji spaja A (O, O)
(0,0)
Prema slici 190:
A B == y = 2 x, pa je x = 2!....
2
Uvrstimo te vrijednosti u integral pa prema (179):
,. 2,.
1= - f XCOS2Xdx+f dy=
o o
,. 2,.
= - x --+ - cos 2 x + - y . 2 cos - + 4 sm - = 4 'It.
I
sin2x l I I y. y I
2 4 2 2-
O O
666. f y dx + x dy, gdje je k prvi kvadrant krunice
k
Prema (180) prelazimo na parametarsku jednadbu zadane krunice:
x = R cos t, dx = - R sin t dt'
y = R sin t, dy = R cos t dt
,.
2 2 Y'
I = f (- Rl sini t + Rt cost t) dt = Rl f cos 2 t dt = I sin 2 t I =.!
O O O
22 B. Apsen: Bijeien! zadaci iz Vile matematike
337
I
y2dx-XldY .
667. i 2 ' adje je k polukrumca [S (O, O), r = R].
x +y
k
x = Roost; dx = - Rsintdt
y = Rsint; dy = Rcostdt
n n
1 = I (- Rl sini t - RS cos' t) dt = - R I (sinS t + cos' t) dt =
o o
- prema tipu VIII, v. dio II Repetitorija =
n
Rl
I. I 2 l. 2 2. I
= - . --sm tcost--cost+-smtoos t+-smt =
3 3 . 3 3
O
f
X2dY - y
2
dx
668. gdje je k kvadrant
x = R cos' t
astroide R. od (R, O) do (O, R)
= sm t
338
3 3
x +y
k
prema (180):
Za x = R dobijemo R = R cos" t, pa je cos t = l
za y = R dobijemo R = R sini t, pa je sin" t = l
o
dx = - 3 R cos' t sin t dt
dy = 3 R sin' t cos t dt
3 Rl cOs' t sini t + 3 Rl sin' t cos' t .
. , dt = nakon uredenja =
R"3 (COSi t + sini t)
n
2 2
l-I 3 l_J
= 3 R V R sini t COSi t dt = "4 R V R . sini 2 t dt =
O O
n
2
3 ( sin4t)1 3
=-RrR - t--- =-1tRrR
4 2 4 16 .
O
(1.0)
f 2xydx + xldy uzdu a) y.== X; b) y = Xl; e) y = r; d) y' == x.
(0.0)
[l za sva
670. f yi dx + Xl dy, gdje je k gornja polovina elipse.
k
[-:abl].
671. f (x + y) dx - ex - y).dy gdje je k krunica Xl + yi = Rl.
X'+yl ,
"+k.
[- 2.n).
672. f 2 X Y dx - Xl dy, gdje jek luk parabole x = 2 yi od O (O, O) do A (2, 1).
k
[I;] .
U zadacima 873-878 uklj. zadane kriYUljne integrale uzete po prostornim
krivuljama.
673. f y z dx + z JI Rl - yi dy + xy gdje je k luk spirale x = R coa t.
k .
y = R sin t, z = 2a t od sjeciita krivulje s ravninom z = O do sjeciita s ravninom JI = a.
n .
(184):
za %=0
_ O
2:11: - ,
pa je
tl = O
za z=a
at
pa je
tl = 2 n -=a,
2n
dx = - Rsintdt; dy = Rcostdt;
a
dz = 2n dt.
2n:
I = f (- a Rl t sini t + V Rl - Rl sini t R cos t + a Rl sin t coa t) dt =
2n. 2n' 2n
o
2n:
2w
aRI f (
= 2n tcoa2t + sin2 t) dt = a
2
.r: sin 2 t + ! coa2t - ! coa2t I =
o o
339
674. f V x dx + y dy + JI dz 8dje je k odrezak pravca
X
I
+yl+Z'-x-y+2z
k
A B [A (I, I, l); B (4,4,4)].
Jednadba pravca prema (41) glasi:
Odatle:
x-l y-I z-l
ili x-l=y-I=z-J.
-3-= -3-= -.-3-
x = Y = JI; dx = dy = dz
4
I - J 3 x dx = VII x t = 3 V3.
- V3xl 1--
675. f y' dx-+ Z2 dy + x, dz, gdje je. k sfere X2 + y' + Z2 = a' valjka
340
k
Xl + y' = a x (a > O, z ;;;; O).
Zadana krivulja k je krunica, u kojoj. se sijeku sfera i valjak (x _ )
2
+ y2 = .
Projekcija te krunice na ravninu X Y prikazana je na slici 185 uz zadatak 633. Prema toj
slici :
p =a cos cp;
l a. 2
x == a cos cp; y = a cos cp SlO cp = T SlO cp.
Uvrtenje u jednadbu sfere daje:
dok je
z, = a
2
- x, - y2 = a' - aS cos' cp - a' COSi cp sini cp = a
2
sin' cp
z = a sin cp, dz = a cos cp dcp,
dx = - a sin 2 cp dcp dy = a cos 2 cp dcp.
Prema (184) da je cp parametar:

2
I = 2 f { - sin" 2 cp + qS sini cp cos 2 cp + aa cos' cp cos cp} dcp =
O
n
2 2 "2
= 2a
3
( - f 2 cp d lj) + f (! sini 2 cp - sin' cp) dcp + f COSI cp dcp } =
O O O
= prema tipu VIII, v. dio II Repetitorija =
I
(
1 . I) 1 ( sin 4 cp )
= 2 a
3
- sm
2
2 cp cos 2 cp + - cos 2 cp + - cp - -- +
24 12 8 4
1f
2"
(
1 . 3 3 3 sin 2 <P) l ( ,. 4. I 8.) I
+ 4"sm Ijlcos<p -"8<P + 16 + S cos epsm <p + T Sln <p cos <p + Tsm<p ...
O
676. f x y dx + y z dy + z x dz, gdje je k luk krunice x' + y' + Zi = 2 R x, z = x uz
k
Y > O.
z
x
Slika 191.
Krunica k je sfere (x - R)I + y2 + Z2 = R2 i ravnine z = x. Rijeiimo
li zajedno te dvije jednadbe pa uklonimo z, dobit projekciju krunice k na ravninu
XY:
2 Xl - 2 R x + yi = O, odnosno
yi
+ Rl = l,
T
a to je elipsa sa S ( , O) i poluosima i :2 (vidi sl. 191). prema (184)
izvriivi prijelaz na parametarsku jednadbu elipse k':
X = cos t + = z, jer je X = z; dx = dz = - sili. t dt
R .
y = V2
smt
;
R
dy = V2 cos t dt.
o
I
f
[
Rl (. . ). RI( . . )
.= - 4V2 smtcost + smt slnt+4" smtcost+smt cost-
n
341
Tt
Rl ] Rl [ 1 I sini t t sin2t 1
- 8" (cos t + 2 cos t + 1) sin t dt = -"4 V2 -3- + 2" - -4---1 +
o
11: 11:
= 1_ t + Sin; t I - 1- t -
2
t - cos t I ] = - ( - 2 V2 - ) =
o o
=
677. J (Y - z) dx + (z - x) dy + (x - y) dz, gdje je k prvi zavoj spirale x = a cos t,
k
Y = a sin t, z = b t.
[- 21ta(a + b)].
678. J y dx + z dy + x dz, gdje je k krunica x = R cos ex cos t, y = R cos ex sin t; z = R sin ex
k
(ex je konstanta).
-
b. PRIMJENA. RADNJE SILE UZDu2 KRIVULJE K
Zadaci
679. U svakoj ravnine djeluje na materijalnu konstantna sila F, koja ima smjer
osi + X. Odredi radnju to je vri sila pri pomicanju uzdu luka krunice
x' + y' = R2 koji lei u I kvadrantu.
342
!J
y
R
f R ____ ___ 11
N
o x x
f X
prema (184 a) uzevi u obzir da na djeluje sila F. Prema slici 192
imamo za projekcije zadane sile u smjer koordinatnih osi izraze:
X = F; Y = 0, jer je okomita na F.
x = Rcost;. X = -Rsintdt.
o
A = f x dx + Y dy = - fp R sin t dt = FR 1 coU I: = !!!.
k Jr l
l
680. U svakoj ravnine djeluje sila P, kojoj su projekcije u koordinatne osi X = x y i
Y = x + y. radnju sile P pri pomicanju iz ishodiita koordinatnog sustava
u M (l, l) i to:
a) po pravcuy = x;
b) po paraboli y = Xl;
c) po slomljenoj crti O N M i po crti O R M.
Prema slici 193 imamo:
ad a) za y ';= x;
A = f xydx + (x +y)dy.
k
x = Xl, Y = 2 x; . dy = dx
l l
Al = f (x + 2 x) dx = I ; + Xl I : .
O O
ad b) Za y x';
X = xl, Y = x + Xl, dy = 2 x dx
l l
A. = ftxl + (x + Xl) 2 x] dx = + 2 (XI + x') I = 17
4 \ 3 4
O O
ad c) za O N y = O, pa je dy = O; X == O, Y - y.
ZaNM x=l, dx=O; X=y, Y=l+y.
l I
AI = f (l + y) dy == 1.)1 + I ==
--
O O
za O R x = O,dx = O; X = O. y .. y.
za RM y = l, dy = O; X = x. ,y - O.
l I I
f f
" Iyl xII
A, = y dy + "dx ":" "2 +"2 =.!;
O O' o
343
681. ti nakoj M elipse + = I djeluje sila F, kojoj je. jednaka
udaljeJlOlti od M do srediita elipse, a usmjerena je prema tom srediiiu.
radnju sUe F pri pomaku
a) uzdu luka elipse koji leti u I kvadrantu;
b) uzdu elipse.
ad a) prema slici 194:
F = V Xl + yi i X = Fa = - X, Y = Fil = - y.
Napisavli jednadbu elipse u obliku X = a cos t, y = b sin t
dx = - a sin t dt, dy = b cos t dt, dobijemo
n
"2
A - f -X dx - y dy = f (al sin t cos t - bl sin t cos t) dt =
/J O
n
"2
= al---b
l
-- =---
I
sini t sini t I al - bl.
2 2. 2
O
ld b)
ln
l
al bl I
A - - sini t - - sini t = O.
2 2 -
O
!I
y
3 N
x

o X
682. Projekcije lile na osi koordinatllOl8UItava zadane lU formulama X = 2 "y, Y = xl. Pokati
da radnja zadane lile ovisi jedino od i puta, a ne zavisi od oblika puta
i to za gibanje od M(I, O) do N(O, vidi sliku 195.
344
A ... f 2xydx+xldy
/J
l) se giblje po pravcu M N.
M N == + = l, pa je y = - 3 x + 3, a dy = - 3 dx
1 1
A = f [2 x - 3 x + 3) - 3 X2] dx = f (- 9 Xl + 6 x) dx = , - 3 x
3
+ 3 Xl ,l = O.
- o ---
o o
2) se giblje po alomljenoj crti M O N.
za M O: y = O, dy = O, pa je X = O
za O N: x = O, dx = O, pa je . X = O
Y=O teje A=O
Y = O te je A = O.
683. Sila je po obratno razmjerna s njena hvatiita od ravnine X O Y, 8..
usmjerena je prema ishoditu koordinatnog sustava. radnju pri pomicanju
pod djelovanjem navedene sile po pravcu p ... x = li t, y= b t, z = e t od M (a, b, e)
do N (2 a, 2 b, 2 e).
z
x
$I
Sli}!- o.
Uzevi u obzir da je prema slici 196 u 'biJo kojoj T prostora sila F = gdje
11
k koeficijent razmjernosti, i da parametarska jednadba pravca p glasi:
pa je u M (a, b, e) tl == 1, dok je u M (2 a, 2 b, 2 e) e. = 2.
Dobijemo prema slici i formulama (4) i (39):
k x k a
X = F = F cos /lC = - -" = prema (a) = - - .
III 11 JI x
B
+ yB + ZB e t JI al + bl + CI
Na isti dobijemo:
k b
Y= F = F cos = - - . JI '
1/ e tal + bl + e'
dok je
dx = a dt; dy = b dt dz = e dt.
34S
Prema (184 a) imamo:
k .
= - - Val + bl + el . In 2.
e .
684. Sila je po obratno razmjerna s njena hvitilita od osi Z, okomita je na toj
osi i usmjerena je prema njoj. Odredi radnju te sile pri pomicanju pod djelovanjem
sile po kruniQ x = cos t, Y = 1, z = sin t od M (1,1, O) do N(O, 1, 1). Vidi
. . .
z
NtO,f,t} tf-oo:::--+----r
x
Slika 197.
Uvrlitenje koordinata M i N u jednacl!bu krunice daje tl = O za M i
. tl = za N, dok je sila P = JI k , gdje je k koeficijent razmjernosti.
+y.
prema slici i (4): s ct kut P i osi X:
k k x kx
X = F", = - V Xl + yI . cos 11,0 = - JI x. + y2 JI Xl + yI = - Xl + yi
Na isti pobijemo prema (184):
Y=P" = - 1; Z = 'p. =0, jer je cos y = cos 90'=0; dx = - sin t dt, dy = O.
cos t .
ft
2 2
J
cost sin t . k'l I
A = k COSi t + 1 dt,.., (uz cos' t + l = u) - T In (COSi t + l) =
o O
k .
= - T (In 1 - !n 2) = O,H . In 2.
-68S. odredi radnju sile tele pri pomicanju mase m iz poloaja A (x" YI' ZI) u polQaj
B (x., YI' zJ (os Z usmjerena je vertikalno prema gore).
346
Sila tee F = nl g, gdje je g akceleracija sile tee.
S istog je razloga
X = F
z
= O, jer je F
z
okomita na os Z.
Y=F =0.
/I
-I
Z=F.=. - mg
A = - mg f'dz = - mg(z. - zJ = mg(1I
1
- z,).
-.
C. Krivu1jni integrali izraza koji totalne dlferenciJale
nekih funkcija
Foormule
l. Uzdu ravnih krivulja
IUntegrand kcivuljnog integrala totalni diferencijal neke funkcije U (x,y), ti.
ako je ispunjen uvjet integrabilnosti
dP dQ
iJY = dx
krivuljni se integral najjednostavnije tako da se odredi funkcija U (x, y) prema
x JI
U = f P (x,y) dx+ f Q(xo,y) dy + e
x.
(147)
(148)
u koju se uvnte granice integracije, jer vrijednost kcivuljnog integrala u totalnog
diferencijala ne ovisi o putu jedino o i toga puta, akO put integri-
ranja lei potpuno unutar nekog a, a filDkcije P i Q su neprekinute zajedno sa
svojim prvim parcijalnim derivaci;ama unutar tog !J.
2. Uzdu prostornih krivulja
Analogno se postupa, ako je integrand kcivuljnog integrala totalni diferenciju funkcije
U (x,y, z), ti. ako je ispunjen uvjet integrabilnosti
dP dQ
-==-j
iJY dx
(149)
dok se funkcija U (x,y, z) prema
x JI _
U = f P (x, y, z) dx + f Q(X.,y,z) dy + f R(x.,y.,z) dz + q
(150)
XI Y. Ir,
pa se uvnte granice integracije.
Rijeii zadatke 569-581 uklj. navedeni U VIII poglavlju ove knjige: Egiaktni
difei'encijali i njihovo integriranje.
347-
Zadaci
U zadacima 881-881 uklj. pokai da su integrandi zadanih krivuljnih integrala totalni
diferencijali i njeli te integrale.
(S; 12)
686. fXdx+YdY.
Xl + yZ.
(3;4)
Uz pretpostavku dil ishodiite kOordinatnog sustava ne lei na krivulji po kojoj le. integrira,
jer su u O (O .. O) obje funkcije-P i Q prekinute, prema (147) i (148):
2xy 2xy'
oy = - (Xl + yB)B; = - (x2 + yl)B'
V_'- . grand' dU .
Je = oy , mte Je, pa Je
-1 _ - (S,12) l' 13
1 = "'-I lD. (x. + yI) I = - [In (25 + 144) -In(9 + 16)] = ln - .
2 (3;4) 2 _5_
(3,1)
f
(x + 2y)dx +ydy .
687. (x + y)l' pn se pretpostavlja da put integriranja ne pravac

Y = - x (za y = x integtand je prekinut).
OP 2y oQ 2y
ay = - -(x + y'i = - (x + y)8
"Y
U (x,y) = f' 2f. dx -t, f{y ).dy = (prvi integral lako rijelimo uz supstitUciju
. - xY" x,-rY
. 1 l.
"i 'Y.,
(3,1)
x + y = t, dok drugi integral otpada) = lin (x + y) - y I = ln 2 + i- .
(1,1)
688. f v" dx + y dy ,gdje je k kvadi-ant elipse x: + yb: =.1 koji lei u i kvadrantu koordinatnog _
l + x. + yi - a
+AI
sustava.
348
'"
xy
ay = (l + x. + yB)I. =
Y.
Kako je integrand totalni diferencijal pa vrijednost krivuljnog integrala ne ovisi o putu
integriranja, integrirat po pravcu A B [A (a; O), B (O; b)], koji spaja krajnje
prvog kvadranta el ipse :
(O; b)
l = I Vl + xl + yi I = VT+b2 - JlT+Qii.
(a; O)
Integriraj po kvadrantu elipse (x' = a cos t, y = b sin t), dobit isti rezultat.
(3;0)
689. f (x' + 4 xy3) dx + (6 x
2
y2 - 5yl) dy.
(-2,-1)
(2; 1)
[62].
690. f y dx --:: x dy po putu koji ne os X.
y'
(1;2),
[ ] .
(1,1)
691. f (JI x + y) dx + (JI y + x ) dy.
X2+y2 x2+ y2
(0,0)
(3; 2,1)
692. f yzdx + zxdy + xydz.
(1;2; 3)
prema (149) i (150):
OP oQ
oy = z = ox;
OP oR
oz =y =
y z
oQ oR
-=X=-
oZ oy
u (x,y, z) = f yzdx'+ f zxody+ f xoyodz+C=xyz+C
Y. z.
(3; 2,1)
I = I x y z I = 6 :..... 6 = O.
(3;4; S)
693. f x dx + y dy + z dz
. JI Xl + yI + ZZ
(0,0,0)
Na isti dobijemo:
oP xy oQ
oy = - (Xl + yZ + zll)"'" = ox '
(1;2;3)
a takoder
oQ oR
oz = ay' Pokai to!
349
x Y II
U = f x dx + I y dy +f tr dt: + e
. JI X2 + y2 + Z2 V + yI + ZI . V xi + y, + Zi
x. y, . ....
(3;4:5)
U = I V I = 5 V2.
(01 010) --
(2;113)
694. Ix dx - y2 dy + II dt:.
(11-1;2)
(aibiC)
695. I y tr dx + tr X dy + xy dt:.
(1;111)
. I )
(X;YI-
f
. xy
696. Y II dx + tr X dy + x y dt:
xy::
(11111)
[a b e - 1].
(put integriranja nalazi se u I kvadrantu).
[O].
350
XII. PLOSNI INTEGRALI
A. Ploni integrali po povrini S plohe
Formule
1= IIf(X,y, z) dS = fIf[X'y, z (x,y)] dxdy =
.. cos
s "
= I I f[x,y,z(x,y)] Vl + (::r + (:;r dxdy
(185)
"
gdje je a projekcija plohe S na ravninu X Y, dok je y kut, to ga normala na dS zatvara s osi + Z.
I = I I f(x,y, z) dS = I I f[x(y, z),y, z]
S ".
= I f j[x(y, z),y, z] Vl + (:;r + r dy dz
(185 a)
".
gdje je al projekcija plohe S na ravninu Y Z, dok je (x kut normale na dS s osi + X .
1= I I f(x,y, z) dS = I I [X,y(X,Z),Z]'!:sd; ==
S '"
= I I j[x,y (x,y),z] Vl + dxdz
(185 b)
".
gdje je al projekcija plohe S na ravninu X Z, dok je fj kut normale na dS s osi + Y.
Pri kosinusa smjera plone normale treba uzeti u obzir predznak.
Ploha S se projicira na jednu bilo koju koordinatnu ravninu, ukoliko je ta projek-
cija dio te ravnine, a ne krivulja ili pravac, pa se kosinus onog kuta, to ga
zatvara normala na zadanu plohu s onom koordinatnom ravninom na koju smo plohu projicirali.
Vrijednost plonog integrala.ne ovisi o izabranoj ravnini projekcije.
351
Zadaci
U zadacima .7 -_ uklj. zadane ploine integrale po povriinama zadanih ploha.
. ,697. f f x dS, gdje je S dio sfere X
S
+ yi + Zi ... Rl, koji sc nalazi u Ioktantu.
s
prema (18S):
1 1/ x, yi R R
cos y = f. 1 + z. + Zi = .. = VRI _ XI _ yi
Ispred drugog korijena uzcli smo predznak +, jer normala na sferu u I oktantu zatvara
s osi + Z kut y < 90', pa je cos y > O.
'.
1 = Rff xdxdy
VRI-xl_yi'
cr
na polarne koordinate:
" = p cos CP; y = p sin CP;
dxdy = pdpdcp
ft
"2 R
1= Rff p cos cp pdpdcp = R pldp =
V Rl - pl V Rl _ pi
a' O O
ft
"2 R
= Rl sin cp 1"1- JI Rl - pl + arc sin 1 = :1 .
O O
'698, f f ,. gdje je S valjak ,,- + yi = Rl ravninama z = O i z ,.., H, dok je r uda-
352
S
ljenost bilo koje T plohe od ishodiita koordinatnog sustava.
Prema slici 198: rl == Zi + Rl, Osim toga vidimo, da je projekcija plaita na ravninu XY
krunica (cos y == cos 90 = OI), pa moramo plait valjka projicirati na ravninu X Z, a ta
je projekcija pravokutnik baze 2 R i visine H, dS je dakIC dx dz.
prema (18S b) uzcvii u obzir da je
dok je
cly = O.
i)z
za strdnji dio plaita cos O, ali za taj dio jc iy .... - YRI- XI < O.
Uzevii u obzir da moramo projicirati na ravninu X Z prednji i stranji dio plata valjka,
dobijemo
H R
I=ZRJJ dxdz = ZRJ dz J dx =
(Rl + Zi) V Rl - Xl' Rl + Zi )1 Rl - x.
". O-R
H R
=21 arc tg /., arc sin , = 2 7t arc tg if .
R /
Y
o -R
I
I RT n
HI II 6
I c:. I I
I I IZ
I I I
lx R
O"",-t'"-T--
/- '\ I I X
!I/ R' I I
/ ' /
Slika 198.
699. J J , gdje je S dio plohe biperbolnog paraboloida z '= x y, Ito ga odsjeca valjak Xl +
s
+ yi = Rl, dok je r udaljenost bllo koje. plohe od osi Z.
prema (185) uzevli 11 obzir da je rl = Xl + yi.
Za z = xy:

1 .1-'--
--r= r l + Xl + yi
cosy
JJ
Vl '+ Xl +yl fJ vJ+Pi J2ft JR -'
I = V Xl + yi dx dy =. .p p dp dtp = dtp V l + pl dp "'"
,,' ,,' o O
= prema predtipu e (v. dio II Repetitorija) =
.R
= 27t 1 ; V pl + 1 + ! ln (p + V pl + 1) I = 7t [R + ln (R + VRi"TI)].
. o
23 B. Apsen: R1jelen1.zadllc11z VlJe matematike
353
700. I I (1 + Z)I sdje je S dio ravnine x + y + z = l, koji se nalazi u I oktantu.
S
prema aUcl199 i (185) uzevi u obzir da je z = l - x - y:
y
oz
-= -lJ
ox
_1_ = + V 1 + 1 +1 = (3.
eos y
cl + :C + Z)I = (1 + x + l - x - y)2 = (2 - y)2
1 l-x 1 l-x
I = VJ I I (t- = VJ I dx f (2 y)2 = VJ f dx /2 y I
o o O o o
1 I
= VJ f (1 ! x - ; ) dx = VJ/ln (1 + x) - I = V3( ln 2 - -} )
o o
x
!J
Slika 199.
Rl
.1

r--i--::-Y
I zi I:
I I I I R
I k--.5-t-}---
Ilt-_ x
J<---- -
/

Slika 200.
701. I f V x' -;1- y. dS, gdje je S plat krunog stoca
S
354
(O < z < b).
Uzevi u obzir da za z = b stoac se p.rojicira na ravninu X Y kao krug Xl + y' = a
2
(prikai zadani stoac), prema (185):
oz 'b'x'
-=-;
ox a
2
z
1 V a' Z2 + b' x
2
+ ba y2
cos'( = a2 z '
Uvrtenje
bl
Z2 = --. (x' + yI)
a
daje
__ = Val +
cos y a
V a' + b" JJ V al + bl JJ
I = a V x, + y2 dx dy = a pl dp dIP =
q'
2", ,a
Val+b' J 'J 2na
l
= a dIP pl dp = -3- V a" + b'.
O O
702. J J y dS, gdje je S polusfera z = V R2 - x, - y'.
S
[O].
703. J J (x' + y2) dS, gdje je S sfera X2 + y' + Zi = al.
S
704. Odredi masu sfere polumjera R, ako je plona u svakoj jednaka udaljenosti te
od nekog polumjera sfere.
Uzevi za taj polumjer onaj, koji lei na osi Z, dobijemo prema slici (200):
fl. = d = + V x
l
+ y' pa je dm= V Xl + yi. dS.
Prema z =- VRI - x' - y' i (185):
iJz x
iJx = --:;;
iJz y
iJy = - -:;' pa je
R
- =
cos y V R2 - x. - y .
JJ JJ
Vx' + y'
m = ,(L dS = R - _ dx dy = uz prijelaz na 'polarne koordinate =
VR"-xi_yi .,
o o
= 2 R JJ Vl dp dIP = pri smo uzeli u obzir i projekciju donje polovine sfere za
Rl _ pz
.0'
2", R
koju je cos y< O, ali je i z < O. = 2 R J dIP J V p. dp
, Rl _ pz
O O
R
I
PV . R2 .pl
= 2 R . 2 11: -"2 R2 - p2 + "2 arc sm R I =
o
355
B. Ploini integrali po koordinatama
Formule
I = I I z) dxdy = II I(x,y, z) cos y dS =J I j[x,y,z(x,y)] dxdy (186)
ss G
gdje je dx dy = da =o dS cos y = orijentirani element plohe S projiciran na ravninu X Y,
pa se zadana ploha projicira samo na ravniint Y.
I == I I I(x,y, z) dy dz = I f I(x,y, z) con dS =r I I/[X(Y' z),y, z] dy dz (189)
S S G,
gdje je dy dz = dal = dS . cos ot = orijentirani element plohe S projiciran na ravninu Y Z,
pa se' zadana ploha projicira samo na ravninu Y Z.
1= f I I(x,y, z) dx dz = f I l(x'Y1 z) cos [j dS = I I j[x,y ex, z), II] dx dz (191)
s s G.
gdje je dx dz = daa = dS . cos (3 = orijentirani element plohe S projiciran na ravninu X Z,
pa se zadana ploha projicira samo' na ravninu X Z.
Sva tri plona integrala po koordinatama se uglavnom na isti kao i ploni integrali
po plohe, razlika se sastoji samo u tome da se
J. zadana se ploha ne projicira na bilo' koju koordiruttnu ravninu, samo na onu, koja
je u integra1u, .
2. vrijednost kosinusa smjera normale na plohu se ne se uzima u obzir samo
tog kosinusa smjera.
se ploni integra1i koji zbroj triju navedenih plonih integrala uzetih
od triju fuIlkcija P (x, y, II), Q (x,y,lI) i R(x,y; II):
I I P(x,y,lI)dydz + Q(x,y,z) dxdz + R(x,y,lI)dxdy =
s
= I I [P (x,y, II) cos ot + +
s
(192)
pri pri prvog dijela tog integra1a zadana se ploha projicira sama na ravninu
Y Z, drugog dijela - samo na ravninu X Z i dijela - samo na ravninu X Y.
Taj . oblik plonog integrala po koordinatama se 11a gore navedeni
Zadaci
U zadacima 706-717 zadane plone integrale po koordinatama.
70S. I I Xl y! II dx dy, gdje je S vanjska strana donje polovine sfere Xl + yi + Zi = Rl.
s
356
/
Prema slici 201:
y > 9()0, pa je cos y < O, dok je z = - V Rl - Xi - yi.
prema (i 86):
1 = + f f r yi V Rl - Xl - yi dx dy.
"
Prelazimo na polarne koordinate, jer je projekcija polusfere na ravninu X Y krug polumjera R.
2n R
1 = f f pl COSI cp sini cp V Rl - pl dp dcp = ! f sini 2 cp f p' V Rl - pl dp cicp =
o o
= (drugi integral se iako rjeava uz supstituciju Rl - pil = t) =
2n
1 I sin 4 cp I I R' V 2 Rl V
=- cp--- -- (RI-pl)l+- (RI-pl)l-
8 4 3 ,
o
R
l I 2 n R7
- "7 V (Rl - pl)7 =. -10-'- .
O
z
!I
Slika 201.
706. f f z dx dy, gdje je S vanjska strana elipsoida
s
Xl yi Zi
-+-+-=1.
al bl Cl
x
prema (186) uzevii u obzir da je za goi'nju polovinu elipsoida cos 'i > O, jer
je y < 90', dok je z > O, a za donju polovinu cos y < O, jer je y> 90', dok je z < O, pa
integral imati za obje polovine elipsoida iste pozitivne vrijednosti.
1 = 2 e f f V l ; - :: dx dy.
"
357
Kako je projekcija elipsoida na raminu. X Y elipsa s poluosima a i b, prelazimo na elip-
koordinate: .
x = a u cos V; y = businv; dx dy = a b u du dv
I =2 c a b J J V l - u
2
cost V - u' sin' v u du dv = 2 a b c J J V l - u
2
U du dv =
!I

21t l
= 2 a b cl dv I I-! j/(l - ua). I = f 7t a b c.
o o
z
A f---+-----t
fA'
/
/
I
I
I
I
cy:----
Slika 202.
lj
Slika 203.
x
707. J J x dy dz + y dx dz + z dx dy, gdje je S vanjska strana kocke, ito je ravnine
S
3sa
" = O, Y = O, z = O, x = l, y = l, z = 1 (v. sl. 202).
taj integral prema (192) moramo sve plohe kocke projicirati redom 1) na
ravninu Y Z, 2) na ravninu X Z i 3) na ravninu X Y, pri projekcije onih
kocke, koje su okomite na ravninu projiciranja, biti jednake nuli.
I = I zadanog integra1a projiciramo kocku na ravninu Y Z i to
A' D (x = O, cos ot = cos 1800 = - 1) i B' e (x = 1, cos ot = cos O = 1)] =
l l
;". O + l J dy J dz + [za II projiciramo na ravninu X Z i to loe (r = O,
cos = Is?,o = - l) i A' B (y == l, cos = cos O = l)] + O + J dx J dz +
o o
+ [za III projiciramona ravninu X Y i to A' e' Cz = O, cos y = cos 180
0
=
l l
=- - 1) i A B Cz = l, cos y = l)} + O + J dx f dy = 1 + 1 + 1 = 1:
o o
J
708. f f x z dx dy' + xy dy dz + y z dx dz, gdje je S vanjska strana piramide, koja se sastoji
S
od ravnina x = O, Y = O, z = O i x + y + z = 1 (v. sl. 203).
Rijeimo posebno svaki zadanog integrala ih redom s lu II i I .
sve plohe piramide na ravninu X Y, vidimo prema slici, da su projekcije
ploha A O G i B O G jednake nuli, da je projekcija /:::,. A B G trokut A O B, pri je
(;Os y > O, a z = 1 - x - y, dok je projekcija /:::,. A O B sam /:::,. A O B, pri je z = O,
dok je cos y < O.
Dobijemo:
1 l-x
Il = f f x (1 - x - y) dx dy = f xdx f (1 - x - y) dy =
AOB O o
1
= I x dx I y - xy _
o o
1.= ffXYdYdz=?
s
sve plohe piramide na ravninu Y Z dobijemo: projekcije /:::,. A O B i
/:::,. B O G jednake su nuli, za /:::,. A O G x = O, dok je /:::,. A O G projekcija /:::,. A B G, pri
je x = 1 - y - z, a cos IX > O.
1 1-y
I. = f f y (l - Y - z) dy dz = f y dy f (1 - y - z) dz ... vidi Il .... ;4 .
AOC O O
la = J f yzdxdz.
S
Projiciranje ploha piramide na ravninu X Z daje: projekcija /:::,. A O G i /:::,. B O G jednake
su nuli, dok je /:::,. BOG projekcija /:::,. ABG, pri je y = 1 - x - z, dok je cos > O.
1 1-11
la = f f z (1 - x - z) dx dz = f z dz f (1 - z - x) dx = ;4 .
BOC O O
359
709. f f y. dx dy + x z dy dz + x y dx dz, gdje je S vanjska straDa plohe, koja nalazi u
S
360
I ottantu, sastoji se od valjka x + yi = R' i ravnina x = O,y = O,.fI = O i .fl = H (v. sl. 204).
11 = ff y.fl dx dy = ?
s
Projekcije sviju ploha na ravninU' X Y jednake su nuli, osim baza valjka. za donju je bazu
= O, pa je 1
1
,= O, dok je za gornju = H, y = VRI- x, a cos y == cos O = 1.
R VRI-s R R
II = H f f y dx dy = H f dx f y dy = f (Rl - Xl) dx = I Rl X - ; I =B3R- .
AOB o o o O
fl
I, = f f X'.fI dy dz = ?
S
I
I

I
/
R/
A
/
HI
I
I
OI ______ R
/'r 8 X
Slika 204.
Projekcije obiju baza na ravninu Y Z jednake su nuli, za A O e A' x = O, pa je 11 = O,
dok je za plait: " = V Rl - yi, a cos IX > O.
11 = f f .fl V R' -yi dy dz = prema predtipu e (v. dio II Repetitorija) =
AOCA'
H R
= I j. I R' arc - y V R" _ y.1 = 7t H; Rt
o o
1.= f fXYdxdz =?
S
Imamo kao pri 11' za O B B' e y a;o O, pa je 1. =- O, dok je za plait
.
II = f f x VR' - x' dx ds = [uz supstituciju Rl - x = tj ==
DBB'C
H R
I I I
1 2.1--1 HR'
= . - 2' Tr(RI-x')1 =-3-'
O O
Rijeli isti zadatak na drugi i to tako da redom vrijednosti triju integrala
lu I. i II za pojedinu plohu koja zadano tijelo. Moral dobiti isti rezultat.
1.10. f f yi. dxdy + x. dy <iz + x' y dx <iz, gdje je S vanjska strana plohe, koja se nalazi u
S
I oktantu, a sastoji se od rotaciQnog paraboloida tl = :il + y., valjka x + yI = l i koordi-
natnih (v. Il. lOSa). .
z
8
f
!I-ff
az
)(
5
f
Y
.4 O
slika 20SL Slika 205 b.
Kako se vidi iz slike, zadano je tijelo s. pet ploha: plaitevima paraboloida i
valjka (1 i 2), kcji se sijeku za tl ":"'> 1, kvadratnom kruga (3) i dijelovima ravnina X Z i Y Z

11;= f jyl tl dx dy = ?
S
Projekcije dviju ploha 4 i S, a takoder plaita valjka 2 na ravninu X Y jednake
su nuli, za bazu (3) = O, pa je 11 =. dok je projekcija plaita (l) baza A O e (3), pri
je. = :il + yi, a cos y > O (Vanjska strana plaita!):
11 ==' f f.ya (x' + yi) dxdy "'" f J <Xl + yI) dx dy = uz prijelaz na polarne koordinate =
ADC ADC
361.
362
= f f p'(cos' p Sini p + sin' p) p dp dp =f f po sin" p dp dp =
Aoe Aoe
'"
1 2"
= I Pil I..!. - sin 2 p I = .
6 2 424
o . o
12 = f f x z dy <iz = ?
s
"Projekcije plohe CO C' (4) i baze (3) na ravninu Y Z jednake su nuli, za A O A' (5)
x = O, paje I. = O. Za plat valjka (2) x = V l - y2, dok je cos ex > O, a za plat parabo-
loida (l) x = V z - y', dok je cos IX < O, pri :<emu je- za x = O y = Vz (v. sl. 20S b).
12 = f f z V 1 - yi dy dz - f f z V z - y2 dy <iz =
OBA' A OBA'O
l IlVa
= f z dz f V 1 - y2 dy - f z'<iz f V z - yi dy = prema predtipu C (v. dio II Repeti-
o o o o
1 1 l Vz
.torija) = I ;"/1 (arc sin y - y V l - yi ) 1-f z I z arc sin "Jz + V z - yi I dz =
o 0 o o
1 1
= ; - ; f zdz = ; - ; I =
o o
la = f f x' y dx dz := ?
S
plohe A O A' (5) i baze (3) na ravninu X Z jednake su nuli. za O CC' y = O,
pa je I. = O. za plat viljka (2) y = V l - x', dok je cos > 0, a za plat paraboloida
(l) y = V z - x', dok je cos < O.
I. = f f XI V l - Xl dx <iz - f f x' V z x" dx <iz =
oeaB oaBO
1 1 1 r.
= f <iz f x' V l - Xl dx - f <iz' f x' V - x dx = prema posebnom b) tipa III
O O O o
l
(V. dio II Repetitorija) = I (' - ; ) JI l - Xl + ! arc sin x l-
o
Tr
I = Il + II + la = 8" .
Rijei isti redom lu 12 i la za svaku pojedinu plohu zadanog tijela.
711. f f x
2
dy dz + y2 dx dz + ZI dx dy, gdje je S vanjska strana polusfere
s
Xl + yi + Zi == R2 CZ O).
Slika 206.
na isti prema slici 2.06:
Il = f f Xl dy dz = ?
s
x
Il = O, jer je za desnu polovinu polusfere cos 1X1 > O, a za lijevu cos IX, < O, dok je x' =
= R2 - yi - Z. > O, pa se integral ponitava.
12 = f f yi dx dz = O iz razloga.
s
la = f f Zi dx dy *' O, jer normale na gornjoj polusferi zatvaraju s osi Z kutove y, koji
S
su manji od 90, pa je cos y > O kao i z'.
363
Uvrltenje- Zi = R' - - yi U l. i integriranje po krugu, u koji se projicira na ravniau
X Y polusfera daje uz prijelaz na polarne koordinate: -
l. = f f (Rl - Xl - yi) dx dy = f f (Rl - pl) P dp dcp =
a
2n R R
f f
/
R' p' /- 7t R'
= dcp (R" - p') p dp = 2 7t T pl - 4" = 2 .
O O O
7tR'
1=--
- 2
712. Odredi masu oplolja kocke O x l; O y 1, O z 1, ako je plotna u
M (x, y, z) jednaka xy z.. -
prema slici 202 (v. zadatak IL iznosi:
na})lohi A' B: IL = xz, jer je y = l, a na OG IL = O, jer je y =-0,
na plohi B'G(x = 1): IL =yz, ana A' D (x = O) IL = O,
na plohi A G (z = l): IL = xy, a na A' G' (z = O) IL = O.
Dobijemo:
m = f f x z dx dz + y z dy dz + "X y dx dy, gdje je S povrIina kocke, koje ne
s
lee na koordinatniin ravninama
l l l l
ll" = fI
4
Z dx dz = f x dx f zdz = / /1 = ! .
OCCD O O o O
Na isti dobijemo l. = l. = 11 = ! .
3
m=-
4
713. Odredi moment. tromosti homogenog pl8ita stolca z = v'x + yi (O <: z <: h) s obzirom na
os Z(IL = l).
Prema slici 207:
364
Uzevi u obzir da su visina i polumjer baza stoca jednaki pa izyodnice stoca zatva-
raju s tavninom X Y kutove od 45, dobijemo
do '-
dS = 2 p 7r ds = 2 p 7r --'--45
0
= 2 I 2 7r P dp.
cos
h
Iz = 2 Vl7r J p3 dp =
o
z
J(
y
Slika 207.
714. J J Z2 dx dj', gdje je S vanjska strana elipsoida
s x, y' Z2
a2 + b2 + C. = 1.
[O].
715. J J + xzdxdz + xydxdy, gdje je S \'anjska strana oploja tetraedra ome-
S
ravninama
x = O, Y = O, z = O x+y:-z=a.
[O].
716. JJ z, dx dy T y' dx dz + x' dy dz, gdje je S vanjska strana dijela sfere Xl + y' + Z2 = R',
S
koji lei u I oktantu.
717. J J y z dy dz + x z dx dz +- x y dx dy, gdje je S vanjska strana trokuta, kojemu su stranice
s
ravnine x + y +- z = a s koordinatnim ravninama.
[ :'] .
365
VEZA INTEGRALA TIPOVA
XIIL GREENOVA FORMULA
Formule
ff(X,Y)dx+Q(X,Y)dY = II ::)dXd
y
(193)
+k o
gdje su funkcije P(x,y) i Q(x,y) neprekinute u a, koje je krivuljom k,
pri se ta krivulja obilazi u pozitivnom smislu (povrina lijevo).
Ako je
<>Q - <>P - O
ox <>y-
fp(X'l) dx + Q(x,y)dy = O.
+k
(147)
To ako je P dl- + Q dy totalni diferencijal, vrijednost krivuljnog integraIa po
bilo kojoj zatvorenoj krivulji, koja lei potpuno u a, jednaka je nuli, odnosno vri-
jednost krivuljnog integrala ne ovisi o putu integracije, jedino o i
toga puta.
Zadaci
718. Zadani krivuljni integral uzet po zatvorenoj krivulji k pretvori u dvostruki integI'al po pod-
a, koje je tom krivuljom k.
f (e"Y + 2x cos",:) dx + (e"Y - x
p Q
+k
Prema (193):
f= f f[(Ye"Y-2XSin Y)-(Xe"Y-'2XSinY)]dxdY = If e"Y(y-x)dxdy.
+k o ' ______ _
366
719. f (l - Xl)y dx + x(l + yi) dy, gdje je k krunica Xl + yi = Rl .
+11
a) neposredno,
b) Greenove formule.
ad a) Prelazimo na parametarski oblik jednadbe kruclce:
X = R cos t, dx = - R sin t dt
y = R sin t, dy = R cos t dt
2n
f = f [- (1 - Rl cos' t) Rl sin' t + Rl COSI t (1 + R2 sinI t)] dt =
+11 O
2n 2n
= Rl f ( cos 2 t + sini 2 t) dt = Rl I Sin
2
2 t ( t _ sin
4
4 t ) I = 'Tf: :. -
O . o
ad b) Prema (193):
dQ = l +yl.
dx '
(jP
-=I-x'
(jy
f = f f (1 + yi - l + xl) dx dy = uz prijelaz na polarne koordinate =
+11 <J
2", R
= f f (pl COSi cp + pl sini cp) p dp dcp = f dcp f p. dp = 'Tf: :'
<J' O O --
720, f (xy + x + y) dx + (xy + x dy, gdje je krivulja
+11
Xl yi
a) k e1ipsa - + - = l,
al bl
b) k kruJJica x' + y' = a x
i to l. neposredno i 2. Greenove formule.
l. x = a cos t, dx = - a sin t dt,
y = b sin t, dy = b cos t dt
367
368
27f
f = I [- (al b sini t cos t + al sin t cos t + a b sini t) +
+k o
+ (a b
2
sin t COSi t + a b cos! t - bl sin t cos t)] dt =
27f
= 1_ al b sina t _ a bl COSi t _ (al + bl) sini t + a b sin 2 t I = O
3 3- 2 2-:-=-
o
2. Prema (193):

-=x+ l

f = I I (Y + 1 - x - l) dx dy = I I (Y - x) dx dy =
+k eJ eJ
= uz prijelaz na koordinate (113 b) =
= I I (bu sin v - aucosv) , abududv =
eJ'
27f l 27f l
= a b I (b sin v - a cos v) dv I UB du = a b 1- b cos tl - a Ilin tl I ., ;31 = o. '
o o o o
y
Slika 208.
adb)k::x
2
+y2=ax ili (x- paje s(;,o); 1'=;
1. Prema slici 208:
p = a cos cp, x = a cos
2
cp, y. = a cos cp sin cp
dx = - 2 a sin cp cos cp dcp; dy = a (cos B cp - sinI cp) dcp
ili
dx = - asin2cpdcp
Uvrsti,mo li navedene vrijednosti za x,y, dx i dy u zadani krivuljIii integral, dobit
nakon uredenja i integriranja po tipu VIII (v. dio II Repetitorija) od
<p=_2:. do <p =2:.
2 2
f = -
+k --
to!
2. Prema (193):
Imali smo
f'= f f (y - x) dx dy = [uz prijelaz na polarne koordinate x = p cos !p,
+k o
y = p sin !p, x = p cos lP, P = a cos lP, dx dy ,.,. p dp d<p (v. sl. 208)] =
'1'1:
2' aco
= fJ(PSinlP-PCOSIP)PdPdlP= f(liinlP-COSIP)dlPf pldp =
o' ft O
-2'
[prvi integral rijelimo uz supstituciju
cos , = t, a drugi po tipu VIII] =

=-T
721. formule razliku integrala:
Il = J (x + y)1 dx - (x ..:. y)1 dy
A IIIB
I, = J (x + y)B dx - (x - y)1 dy
A.IIB
24 B. Apsen: lUjeleDl zadaci b: VIle mateJllaUke
/-
369
gdje je A m B odrezak pravca koji spaja A (O, O) i B (l, l), dok je A n B luk parabole
y = x
2
(v. sl. 209). .
A m B == y = x, dy = dx
A n B == y = X2, dy = 2 x dx
Greenova formula vrijedi za zatvorenu krivulju, pa uzmimo, da je
0"1 = A CBmA O"a = A C B n A.
Prema (193):
Il - Il = f f [- 2 (x - y) - 2 (x + y)] dx dy - f f [- 2 (x - y) - 2 (x + y)] dx dy =
ACBmA ACBnA
o x o
= - 4 f f x dx dy + 4 f f x dxdy = - 4 f x dx f dy + 4 f x dx f dy =
ACBmA ACBnA l o l o
o
_ !)=+.
l -
za probu oba integrala neposredno i odredi njihovu razliku.
lj
3
e
l
B
I
I
I
I
AI I
/ I I
// I
I
/ t
I
o 1 2 x
722. f 2 (x
2
+ y2) dx + (x + y)1 dy, gdje je k L A B C [A (1, 1), -B (2, 2), C (1,3)
+k
i to
a) Greenove formule;
b) neposredno.
370
Iz slike (210) siijedi:
ad a) Prema (193):
AB =y = x,
BC=y=-x+4,
CA'=x = 1.
:; = 2(x +y);
i)P
-=4y
i)y
2 -x+4
f = f f (2 x + 2y - 4y) dxdy= 2 f ex - y) dxdy = 2 f dx f (x - y) d.)l =
+k 6ABC 6ABC 1"
2 -x+4 2 2
=2 f Ix.)l- x3+4X!- 8x I=
1 xli
ad b) f 2 (X
S
+ .)II) dx + (x + .)I)! d.)l = I AB + I BC + I CA
+k
.2 2 2
I AB = [j = x, x = y] = f 4 X
Z
d't + f 4.)12 dy = : I rl = '3
6
1 1 1
1
I BC = [.)I = - x + 4. x = 4 -.)I] = 2 f (2 Xl - 8x + 16) dx +
2
3 1 3
+ +16I
y
l=-:
2 2 2
371
723. "dx - dy , Idle je k kontura kvadrata
j x+y
+k
A B e D [A (l, O), B (O, l), e (- l, O), D (O, - l)]. (vidi sl. 211).
Kako su funkcije P = _+1 . i Q = - _1_ prekinute u O cr, koje
x y x+y . .
je konturom zadanog kvadrata, jer tee u za x = O i y = O, ne smije-
mo primijeniti Greenovu formulu, moramo taj krivuljni integral neposredno:
-----= 1-+ 1-+ 1- + 1_.
f
dx dy
x + y x + y AB BC CD DA
+k
o 1
I AB = [y = - x + l, x = l - y] = f dx - f dy = - l - l = - 2
1 O
-I O
1-=[y=X+l;X=y-l]=f dx -f dy =
BC 2 x + l 2y - l
O t
-I

o 1
O -I
lCD = [y = - x - l; x = y - l] = - f dx + f dy = - 2
-I o
1 O
1- = [y = x - l; x =; y + 1] = f -f = O
DA 2 x - l 2y + l
O -I
1= - 2 - 2 = - 4.
724. Zadani krlvuijni integral po zatvorenoj krivulji k pretvori u dvostruki integral po
cr koje ta krivulja k
f (l - x
2
) y dx + x (l + y2) dy.
+k
"
72S. Dokai da je vrijednost integrala
372
f (2 xy - y) dx + x
2
dy
+k
jednaka povrini cr, koje je krivuljom k.
726. Greenove formule
f -x2ydx + xy
2
dy
+k
gdje je k krunica x
2
+ y2 = R2.
727. f (x + y) dx - (x - y) dy
+k
[
7t
r] .
gdje je k parabola A 111 B, koja prolazi A (1, O) i B (2,3), a os joj je os Y, i tetiva
A n B te parabole i to a) neposredno; b) Greenove formule.
-1
e
!I
f8
-f
Slika 211.
728. f 2xydx + x
8
dy.
OA
[ - !] .
x
x
Slika 212.
Kako je = ;,p , pokai da za sve putove prikazane u sl. 212 od O (O, O) (2, l)
"y ux .
dobiti za zadani krivuljni integral istu vrijednost [4], a za zatvorene putove O B A n O,
O B A m O itd. nulu.
(prema slici: O n A je luk parabole, kojoj je os simetrije OI Y"O m A je pravac, O p A
je luk parabole kojoj je X 08 simetrije).
729. Greenove formule
i. x dy + ydx gdje je k = (x _ 1)1 + (y -. 1)1 = 1.
j XB+yl '
+11
Zaito je rezultat O?
373
XIV. STOKESOVA FORMULA
Formule

+k
= ff [( - cos ex + - cos + - cos Y] dS
h k k
s
(194)
gdje su funkcije P, Q i R neprekinute, dok su cos ex, cos i cos Y kosinusi smjera normale
na plohu S, koju zatvorena krivulja k.
Smisao liDeamog (uzdu! k) i smisao ploinog (po S) integiranja su vezani.
Ta se veza lako .shvati prema preglednom pravilu koje glasi: ako se po onoj strani
plohe S, po kojoj se vrii integriranje, a se uzdu! k te plohe i to u smislu
krivuljnog integriranja, tada moramo plohu S imati na lijevo.
Kako je prema (130):
dS cos ex = dy dz
dS cos =
dS cos Y = dx dy
dobijemo drugi oblik Stokesove formule, desnu stranu piiemo u obliku determinante
fp(X'y, z) + Q(x,y, z) d>, + R(x,y, z) dz == ff
+k s

R
Ako je desna strana Stokesove formule jednaka nuli, tj. ako su ispunjeni uvjeti (149),
(194 a)
a to da je P dx + Q dy + R dz = dU, pa vrijednost krivuljnog integrala ne ovisi
o putu integriranja, a jednaka je nuli po zatvorenoj krivulji.
.374
Zadaci
U zadacima 730-732 uklj. zadane krivuIjne a)
formule i b) neposredno.
730. f (y - z) dx + (z - x) dy + (x - y) dz, gdje je k elipsa zadana kao sjecite valjka
le .
Xl + yi = 1 i ravnine x + z = 1 (v. sl. 213).
ad a) prema (194 a) :
R=x-y
oR oQ
- - - = - 1 - 1 = - 2;
oy oz
OP oR
---= - 2;
oz ox
oQ OP
---=-2
ox oy
f = - 2 I I dy dz + dx dz + dx dy =
le S
= - 2 [I I dy dz + I I dx dz + I I dx d
Y
] .
s s s
z
x
Slika 213.
Iz slike vidimo da elipsa k plohu koja se sasteji od donjeg dijela pluta i
baze valjka pa su projekcije tih ploha:
na ravninu Y Z: krunica polumjera 1, jednadbu dobijemo iz x = 1 - Z
Xl + y' = 1 : (1 - z)' + y' = l, pri je cos IX < 0,
na ravninu XZ: projekcija jednaka je nuli, je;r je za prednji dio cos (3 > 0, a za
stranji cos (3 < 0, dok su projekcije obaju dijeloVa iste,
na ravninu X Y: projekcija je baza valjka polumjera I, pri je cos y < O.
375
Dobijemo:
f = - 2 (- 7t + - 7t) = 42:.:
II
ad b) neposredno.
Iz slike vidimo, da se elipsa k projicira na ravninu X Y kao krufnica polumjera l.
Prelazimo na parametarski oblik:
x = cos t; dx = - sin t dt
y = sin t; dy = cos t dt
iz z = l - x slijedi: z = l - cos t; dt = sin t dt.
Uvritenje u zadani krivuljni integral daje:
o
f = J [-(sin t - l + cos t) sin t + (l - cos t - cos t) cos t +
II 2,.
o
+ (cos t - sin t) sin t] dt = J (sin t + cos t - 2) dt =
2 ..
o
= I - cos t + sin t - 2 t I = 4 7t.
2 ..
z
y
Slika 214.
731. fyldx+ZldY +x1dz, gdje je ABCA kontura 6 ABC [A (0,0, O), B(O,a,O),
';fBCA
C (O, 0, a)] (v. sl. 214).
376
ad a) Prema (194 a):
dR dQ
---= - 2z;
dy dz
dP oR
dz - ox = - 2x;
dQ dP
- - -- = - 2y
dx oy
f = - 2 I I z dy dz + x dx dz + y dy dx
ABGA S
Prema slici uzevi u obzir da je BG "'" 1:.. + .!.- = l, pa je y = a - z:
a a .
I, = I I z dy dz = [y = a - z, cos OI. = cos O = l, jer idemo po nutarnjem stra-o
BOG
a a-a a a
nama ploha piramide] = I z dz I dy = I (a z - Z2) dz = l a ~ _ ~ 3 = :3 .
o o o o
Na isti n a i n dobijemo:
12 = I I x dx dz = :3 ; la = I I y dx dy = :3 .
AOG AOB
ad b) neposredno:
Prema slici 214:.
f = - 2 (l, + I. + lJ = - ~
ABGA
AB=y=a-x
BG=z=a-y
GA =x =a - z
o O O O
f = I ea - X)2 dx + I (a :-- y)2 dy + Ica - z)" dz = - 31
la
~ X)81 := - as.
ABGA a a a a
732. f (y + z) dx + (z + x) dy + (x +:y) dz, gdje je k krunica x" + y. + Z2 = 2S, x = y.
k
Prema (194 a):
dR _ oQ = 1 _ l = O.
dy di '
Slijedi:
dP oR
- --=1-1 = O;
dz dx
I I = o, odnosno f = O,
k
oQ oP
-- -= 1-1 =0.
iJx dy
377
:378
tj .
. (y + z) dx + (z + x) dy + (x + y) dil totalni diferencijal neke funkcije U (x,y,z),
pa vrijednost krivuljnog integrala po bilo kojoj zatvorenoj krivulji jednaka je nUli. Pokaimo
to npr. za krunicu k odredenu s Xl + yi + Zi ;;= 2S i z = 3. Uvrtenje daje:
pa je
Xl + yi = 16,
x = 4 cos t, dx = - 4 sin t dt
y = 4 sin t, dy = 4 cos t dt
z = 3, dz = O.
Uvrtenje u zadani krivuljni integral daje:

f = 16 f [- sin
2
t + cos
2
t) dt = 16 f cos 2 t dt = 8 I sin 2 t = O.
k o o
.Pokai da je f = O i Z!l zadanu krunicu k:
Xl + y2 + Z2 = 2S; x = y.
Drugi oblik:
xv. FORMULA GREEN-GAUS-OSl"ROGRADSKOG
Formule

s
= III (bP + bQ + bR)
bx ()y ()z . lY
v
(196)
I I (Pcoscx + + dS = I I I (:: + dxdydz (196 a)
s v
gdje su cos IX, cos i cos y kosinusi smjeru vanjske normale na plohu S,
Zadaci
; U zadacima 733-738 uklj. zadane plone integrale pretvori Gaussove formule u
tro ,struke integrale po volumenu V tijela, koje je zadanom zatvorenom plohom S.
733. If x cos ot + y cos +.1' cos y dS .
. VX
I
+y2+ZI
S
prema (196 a):
Kako je
P= x ;
Vxl+y'+zt.
dobijemo :
()P
()x =
.(2== y .
JI Xl +yl .. + ... 1
... .
R.-.. ,.
fXI+yl+ ... '
XI+yl+Z'-X
I
.
,. ...
(Xl + y2 + Zi) Xl + yi :'-.1"
yi + .... ..
= (XI +yi + ... 1) JI x. +y' + Zi
379
Na isti dobijemo:
.dQ xl+z
bY = (Xl + yi + Zi) JI Xl + yi + z= ;
dR Xl + yi
-az (Xl + yi + z2) JI x' + yi + Zi
paje
. If = 'III (dP + (}Q + (tR' }.dx dy dz = 2 f' JJ dx dy dz
(}x (}y (}z '. JI Xl + yi + ZS
S V __ __________ __
734. I I JI Xl + yi + zs' { cos (n, x) + cos (n,y) + cos (n, z) } dS gdje je n vanjska normala za
S
zadanu plohu S.
prema (1968):
P=Q=R= Jlxl+yl+ZI
pa je
(}P X
Tx = l' x' + y2 + Z2 '
(}Q y
= JI XI +yl + Zi;
73S. I y dx dy + y z dy dz + z x dz dx.
s
Kako je
(}R z
-az=Vxa+ya+zl
P = y z, Q ,;; z x R= xy,
(}P (}Q"
--O ..\..=0
. (}x -, VJ
= O, pa je J J = o.
736. J JX
1
dy dz + yi dx dz + Z2 dx dy.
s
[ 2 J J f (x + y + z) dx dy dz ] .
v
s
U zadacima 737-741 uklj. Gaussove formule zadane plone integrale.
737. I J (xl cos IX + yi cos + Zi cos y) d S, gdje je S sfera x' + y' + Z2 = aS .
S
Uzevi u obzir da je
380
dS cos IX =
dS cos = dxdz
dS . cos y = dx dy
zadani integral piemo u obliku
J J XI dy dz + yi dx dz + Z3 dx dy
S
pa ga prema (19b):
(jP
- = 3 x
2

(jx '
J J = 3 J J J (Xl + yi + z:) dx dy dz = prelazimo na srerne koordinate =
s v
= 3 f J J pl sini .& cos lP + pl sinI .& sinI cp + pl cos! .&) p2 sin .& dl} dp dq> =
v
a 2", '"
== 3 J p' dp J dcp J (sin' .& + COSI .& sin.&) d.& =
O O O
'"
= 3 - 2'1t' - - sm
l
.& cos.& - - cos lt - -- = - 'It' aa
alil . 2 cos' .& 1 12 .
S 3 3 3 S'
0--
738. J J x
2
dy dz + yi dx dz + Zi dx dy, gdj.e je S vanjske strane ploha kocke O x a,
s
O <: y <: a i O <: z <: a. (Narii"zadanu kocku!)
prema (196):
a a a
JJ = 2 f J J (x + y + zi) dx dy dz = 2 J dx f dy J (x + y + .z) <iz ==
S V O O O
a a a a a
= 2 J dx J 'I x z + y z + ;21 dy = 2 J dx J ( a x + ay. + d y =
O O o O O
381
739. J J (x' cos IX + y' cos [) + Z2 cos y) dS.. gdje je S vanjska strana potpune plohe rotacionog
382
S xSyl Zi
stoca - + - - - = O (O z b).
a" a' 'b
l
z
-a x
Slika 21S.
S obzirom na .zadatak 738 i prema slici 21S dobijemo:
J J = 2 J J J (x + y + z) dxdydz = [uzevii u obzir da je z = : II x, +y' ] =
s V
b b
= 2 J f dx dy J (x + y + z) dz = 2 J f dx dy I x z + y z + I
a .!. V x' +y' a .!. Vx' + YI
II II
a
= prelazimo na polarne koordinate =
= 2a" f J ( a p cos 94 a p sin <p +c
a
2
b
- pl cos <p - pl sin <p - 2b
a
pl) P dp d<p =
a
ln II
2 b f I pl p'.. a b pl p. p. . b p.,
= - d<p a-cos,<p + a-s1O<p +--- -cos <p - -810 <p -- - =
a 3 3 2 2 4' 4 2a 4
O O
ln
albf' 'It'
=12 [2a(sin<p - cos<p)+3b)dqt = T
albl

O
740. f f x dy dz + y dx dz + z dx dy, gdje je S vanjska strana ploha piramide odredene s-
s
x + y + z = a, x = O, Y = O i z = O.
.
741. f f V xs + yI + Zi (cos IX + cos [) + cos y) dS, gdje je S sfera x
2
+ yI + Z2 = Rl.
S
[O, vidi zadatak 734)].
U zadacima 742-745 Gaussove formule plone integrale neposredno-
rijeene u zadacima 708-710 uklj.
742. f f x z dx dy + xy dy dz + y z dx dz, gdje je S vanjska strana piramide x = O, Y = 0,_
S
z=o i x+y+z=l.
(Vidi sl. 203 kod zadatka 708).
Prema (196):
Kako je
p = xy, Q = y z i R = x z,
dobijemo:
oP oQ oR
-+-+-=y+z+x
ox oy oz
l l-s l-s-y
f f = f f f (x + y + z) dx dy dz = f dx f dy f (x + y + z) dz =
s V o O o
l-s l-s-y l-s
= f dx dy= f _
O o o o O
l
f
[
1 - x (1 - X)3 xs X ] l
= -2- - 6 - 2(1 - x) - 2 (l - X)2 dx = 8 .
o
743. f f y z dx dy + x z dy dz + x y dx dz, gdje je S vanjska strana plohe x + yi = Rl;
S
X = O, Y = O, z = O, z = H.
Prema (196):
oP aQ oR
-+-+-=z+x+y
ox ay oz
383
J I = I I I (x + y + z) dx dy dz = prelazimo na koordinate =
S .V
= I I I CP cos <p + p sin <p + z) p dp d<p dz = I I I p' dp cos <p d<p dz +
V V
tt
R "2 H
+ IJ I pZ dp sin <p d<p dz + I I I p dp d<p z dz = I 11 :sin <pI I z I +
V V o o o
tt
R 2' R
I
pSI I I I pZ I 'It HI ( 2 R 'It H )
+"3 - cos <p . H + T' T . T = H R2 T + 8 .
o o o
744. I I y2 Z dx dy + x z dy dz + Xl Y dx dz, gdje je S vanjske strane ploha tijela s
S
z = x
2
+ yI, x, + y' = l; x = O, Y = O i z = O.
(Vidi sl. 205 a uz zadatak 710).
Prema (196):
I I = I I I Cz + x + y2) dx dy dz .= prelazimo na koordinate =
S V
= I I I Cz + pcos <p + p' sin
2
<p) p dp d<p dz = I I I z P dp d<p dz +
V V
+ I I I pa dp d<p dz = [uzeli smo u obzir da je z = x + y2 = p2 cos
2
<p + p' sinI <p = p"] =
V
tt
pl pl 1 "2
= I I p dp d<p I ;2' + I I pa dp d<p I z I = ; I I p. dp d<p = i I <p I =; .
o' O o' O a' 00-
745. I I x dy dz + y dx dz + z dx dy, gdje je S vanjska strana kocke, Ito je ravnine x = O,
S
. 384
Y = Q, z = O, x = y = 1 i z = 1.
[3].
VEKTORSKA. ANALIZA. ELEMfiNTI TEORIJE POLJA
XVI. SKALARNO POLJE
Skalarna U, koja prima odredene vrijednosti u svakoj T prostora, zove se
skalarna funkcija ili skalarno polje U = U (n = U (x,y, z). Npr. polje temperature, poten-
cijala, u nehomogenom sredstvu itd.
Polje moe biti i radij vektora T: U = U (h
Formule
I) Za polje U = U (T) = U (x,y, z)
Gradijent
OU7 OU7 oU-
grad U=-J+ -J+-k
ox ay az
oU

cos IX = 'I grad-:-U=--I '
Derivacija u smjeru S (IX,
oU

'
oU
Tz
cos y =
I grad Ul
"aU oU oU oU - 'OU
- = -COSIX + + -cosy = grad U

(199)
gdje je (198) i (198 a)
Kut dviju ploha
Nivo-plohe polja
gdje je e konstanta.
= 7 cos IX + 7 cos + k cos y.
G (x,y, z) = O H (x,y, z) = O.
grad G . grad H
cos qI = 'I----'gr"--ad-:-G=-I ----'o ;0--1 gr-a-od--;H ..... I
U(x,y, z) = e
25 B. Apsen: Rlje!len1.zadacllz V1Ae matematike
(200)
385
2) Za ravno polje
Gradijent
z = z (T) = z (x,y).
AZ""!' az""!'
grad z = ox ' + ay}
Derivacij a u smj eru s
oz 'Oz .....
-' = -= = gradzso
os oso
Nivo-krivulje polia
z (x,y) = C.
A. Gradijent skalarnog polja
Zadaci
U zadacima 748-750 uklj. gradijent zadanog polja u polja.
746. U = Xl + yi + Z2 U Tl (2; - 2; 1).
Prema (199):
gradU=2x7+2yJ+2zk
(grad U)l";" 4T- 4J + 2k
I (grad U)l 1= V16 + 16 + 4 = 6
4 2
cou="6=T;
1
cosY=T'
(201)
(201 a)
747. U = XI + YI + za - 3 xy z u T
l
.(2; l; 1). Odredi takoder, u kojim je polja gra-
dijent okomit na os Z, a u kojim je jednak nuli.
386
Prema (199):
grad U = (3 Xl - 3y z) i+ (3y2 - 3 xz)J+ (3 Zi - 3 xy),k
U)l d, 97- 3J - 3 k
I tgrad U)l I = VSl + 9 + 9= 3 VIT
l
---="
yu
Ako je U okomit na os Z, cos Y = O, pa je
3z - 3xy = O
Zi = xy,
grad U .L Z u plohe z = VX'Y.
grad U = O, kad je

3y l_3xz=0
3z - 3xy = O.
Pomnoimo li jednadbe redom s ; if' dobit x' = y. = zi, pa je grad U = O
u polja, u kojim je x = y = z.
748. U = xy z u Tl (1,2,3).
749. z = 3 x:Y - 3 xy u Tl (1,2),
750. U = V XI + yi + ..... 1 U T (x,y, z) po volji.
prema (199):
x
Tx=y'XI+yl+ZI
Uzmemo li u obzir, da je V XI + yi + Zi apsolutna vrijednost ili modul I odnosno r
-+ -+ -+ -+ iJU x
radijvektora r = xi'+ yj + z k, dobijemo = -. Na isti
uX r
pa je
iJU y
ely =,
x-+ y-+ z-+ '1 - -+ -+ r
gradU= -i+ -j+ -k =-(xi+yj+ zk)= -.
r r r r " r
751. Odredi u kojoj je gradijent polja z = 'ln (x + !) jednak 7- 1: 7.
prema (201):
'Slijedi:
y= l;
xy + l
1 16
y(xy + 1) ="9.
Iz prve jednadbe slijedi:
xy + 1 =y,
a uvritenje u drugu daje
1 16 3
.02'= -9' pa J'e "1' = --,
.JI J J' 4
387
dok je
Traene
1 1
Xl = l - - = --,
YI 3
7
X. = T'
752. Odredi u kojim je modul gradijenta polja z = (x' + y.)I. jednak 2.
[ su na krunici x, + y2 = .
753. Odredi kut to ga u TJ (3,4) zatvaraju gradijenti polja
a u Tl (3,4):
z=Vx
2
+y' u=x-3y+Y3xy.
X y
grad z = ,+ ---J.
Y x' + y' V x + y.
(
3
y
) .... ( 3x )_.
grad u = t + iF. i + - 3 + ,r:;-- j
2r3xy . 2r3xy
_ ....
3 .... 4-
(gradz)l = S i + 1"" j
- 9-
wad U)l = 2 i - "4 j.
ah
Prema (45): co, 'Il = ah;
6 9
5-5 12
cos 'Il = = - --== - 0,199
1.1/4+81 5Vl45
r 16
'Il = 10130'.
754. Odredi kut to ga zatvaraju gradijenti. polja z = ln u Tl ( ) i T. (l; l).
755. Odredi uspon plohe z = x' + 4 y" u Tl (2; I; 8).
Prema (201):
grad z = 2xi + 8yJ
(grad Z)1 = 4 i + 8J; I (grad z)11 = Y-16 + 64 = Y 80=,= 8,94;
4 l V1
cosa. = yso, =V1 = 5=,=0,45
3!W!
To idemo li iz TI za l u smjeru koji zatvara kut IX = 63 s osi X, maksimalna
promjena kote z zadane plohe iznosit priblino 8,94, pa je kut uspona plohe
8,94 9
tg 'll = -1- = 8, 4: 'll == 8340'.
.756. Odredi za polje U = 2y2 + z"- xy -yz + 2x stacionarne tj. plohe, u
kojim su derivacije funkcije u svim smjerovima jednake nuli.
Prema (199):
grad U = (-y, + 2)7 + (4y - x - z)J+ (2z -y)k.
Stavimo:
oU
-= -y + 2 =0;
ox
oU

oU
Tz=2z-y=0.
Rijeimo li taj sustav jednadbi, dobijemo:
y = 2, z = l, x = 7.
Stacionarna
S(7,2,1).
757. Odredi stacionarne polja
a) z = x' + xy + y2 - 4x - 2y
[S (2, O)]
b) z = XI + y3 - 3 xy
[Sl (O, O); S, (1, 1)].
758. Pokai da polja U = ln (Xl + yi + Zi) zadovoljavaju relaciju
U = 2 ln 2. - ln , grad U I".
759. Odredi gradijente zadanih polja
a) U = -;.
grad U = grad (xi + yi + z"k>- = [prema (IS) (;). = al] = grad I xi + y} + z kll =
11
= grad (p" + yi + ZI)1 = grad (Xl + yi + Zi) = 2 x i + 2 y j + 2 z k =
= 2(,x7+ y l+ zk) = 2;::-
grad U = gradr = grad V x' +yl + Zi
xi+Yf+ zk
ji x. + yI + Zi
r
r
760. Dokai da je :t U (x,y, z) = grad U . f, gdje su x, y i z funkcije od t, dok je
;=xi+y l+zk:
d d oU dx IJU dy IJU dz
dt U(x,y, z) = dt U [x (t),y (t), z (t)] = prema (87) = bi " dt + . dt + Tz . dt .
prema (199) i (J6).:
d-; (dx7. dz-+)
grad U - = - I + -} + - k . '- I + -} + - k = prema (18) =
dt dt dt dt
dx dy dz
=_._+-._+-.-.
dt ,dt dt
B. Usmjerena derivacija
Zadaci
u zadacima 781-775 uklj. derivaciju zadanog polfa u zadanoj i zadanom
smjeru.
761. z = - J x y + J X yi + 1 u Tl (J, l) u smjeru od Tl prema T. (6,5).
prema (20la):
prema (8):
au T
I
(3,!):
'Oz "Oz -+
- = -::;; = So grad z.

-+ 37 + 47 3 4
So = V9 + 16 ... T ' + T}
grad z = (3x - 6xy + J yI) 7 + (- 3 x, + 6 xy)}
(gradZ)1 = 127-97
"0.1 ( 3" 4 -) (- -) J6 36
_= -i+-j . IU-9j = prema (18) =---=0.
/Js.55 . 55-
762 - arc 11 x.y il Tl (I, I) u smjeru raapolovnice prvog kvadranta.
prema (lOla) i slici 216:
y x .
srad.r= I +sly.'+ I +x.y= J
390
fl.
l - 1-
(grad %)1 = - i + - j
.. 2 2
l" -------- r,
r
Slika 216.
I
I
I
I
I
I
I
I
f X
o
763. % = ln (e
z
+ e") u ishowltu O (O, O) U smjeru cc (sl. 217).
;: = cos f+ &inat r

.slika 217.
"0% ( "7' +. "1-) 7 +j COS at + sin at
COSat, smat} .--= .
2 2
To
I
I
I
I
I
I
764. %" = Xl yi - xy' - 3 y - l U Tl (i l) U smjeru od te prema O (O, O).
[- VS].
K
765. % = Xl - xy - 2yl U Tl (1,2) u smjeru, koji zatvara 8 osi + X kut at - 60'.
766. % = XI - 2 Xl Y + xyl + 1 U Tl (1; 2) u smjeru od Tl prema TI (4,6).
[1].
z = ln y' xi of yi u TI (1, 1) u smjeru raspolovnice prvo, koordinatnog kuta.
768. z = arc tg u Tl ( V
2
J
) koja lei na krunici x
2
+ y2 - 2 x = O u smjeru
te krunice. E
y
Tf __ _
l
)(
Slika 218.
Iz zadatka se razabire da se derivacija trai u smjeru tangente na krunicu u TIkrunice :
l - x
y' = tgex = --;
y
, VJ
YI = tglXl = T
Prema slici 218: ex = 1X1 + 180 = 2100
pa je 1X1 = 300.
-+ -+ -+ VJ'" 1-+
So = cos 210 i + sin 2100 j = - - i - - j
2 2
gradz=-
y l
(
. I) r+ ( I) n
1+:' Xl x
VJ- 1-
(gradZ)l = - T i + T j
(- V;7_ 1)( - V;7+ 1) =! -! = .
769. z = ln (x + yl. u Tl (1,2) J.wja lei na paraboli u smjeru te parabole.
[V?J'
770. U = xy' + Z3 - X Y Z u Tl (l; l; 2) u smjeru koji s koordinatnim osima
392
600, 45 i 300. .
Iz zadatka slijedi da se trai derivacija zadanog polja U u Tl u smjeru
radij vektora
-+ - - - l -+ Vl- I-
So = cos 600 i + cos 45' j + cos 600 lc = T i + T j + T
pa prema (198 a) d9l>ijemo uzewi u obzir da je
pa je
":aU - 1 - .,- - - ... -.
= I.' grad U = -(i + f 2j + k) (- i + JI k) = s.
2 -
771. U = Xl yl.1 U Tl (1; - 1; 3) u smjeru od te prema Ti (O; 1; l) ..

tj.
pa je:
x-l y+1 .-3
T1TI =--=--=--:.
-l 2 - 2
a=-I; b=2 e = ...: 2,
- _... ... dok J'e .'" - 7 + 2} - 2 k
s = - i + 2j - 2 k, So = 3
(grad U)l = 6 (3 7 - 3} +
DU -. .... .... ........
-::;- = 2 ( - i + 2j - 2 k) (3 i - 3 j + k) = - 22.
()so -
772. U = Xl - 3 y. + S u Tl (l; 2; - 1) u smjeru koji jednake kutove sa svim koor-
dinatnim osima.
;: = cos 7 + cos + cos "( k.
Kako je IX == = "(, prema (5) imamo:
3 COSi IX = 1, pa je cos IX = V; .
Vl'" ........
So = TU + j + k).
grad. U = 2x7' - 3 zj - 3Yk; (grad U)l = li + 3j - 6k
"a!' = V"3 (7+ T +. k) . (27'+ 3}- 6 k) = _ V3 .
tls. 3 2..
773. U = xy + y z + z x u Tl (2,1,3) u smjeru od te prema TI (S, S, 15)-
.
l,. . ........
774. U = (:xl + YI + . zI) u Tl (1; 1; nu smjeru vektora 2 j-k.
[ ! ViS] .
77S. U == ln (i' + JI '+ ,z-; u O (O, 0,.0) u smjeru koji s koordinatnim osima kutove IX, i "( ..
[cos + CO; li + cos "(] .
'776, Dokazi da je derivacija polja U = x: -\- -\- bilo kojoj T (x,y,z) polja u smjeru
od te prema ishodiitu sustava jednaka 2 U gdje je T = I rl =
T -
= V;q- yi -\- Z2,
'Ou ......
prema (198a) Tr = Til' grad U
- 1-...... -
To = -(x i-\- yj -\- z k),
T
2,X"1' 2y"1' 2z ......
grad U = l-\-- J -\- --;-- k
al IfJ c
2
oU 2 ("1' "1'" ...... ) (X "1'" Y "1' z -) 2 ( X2 y2 Z2) 2 U
-- = - XI -\- y J -\- z k ' - l-\-- J-\-- k = - - -\- - -\- - = - .
t}T T al b
2
c T a
2
b
2
Cl T
".777, Dokai da je derivacija polja U = U(x,y, z) u smjeru njegova gradijenta jednaka modulu
gradijenta, .
Prema (198 a):
oU = (grad u)o ' grad U = prema (2) = grad U grad U _ (grad U) -
} grad U IgradUj'-jgradUI-
I dUjl
7" prema (15) = I U l = I grad U I
ON l'U 1 d"- "1'" "1'" ...... k'
. pr, za po Je = -, g Je Je T = X I -\- y J -\- z , tj, za
T
.dobijemo:
1 1
U = -;:- = -:iV=x:::. -\-=y'==.
"DU
t} grad U 1
t} grad-
T
j
, l I
= grad-;:-I'
I grad ! I:
grad .!.. = grad 1
T 7,V;:x==.=-\-;=y.;=-\-=z=;'
dU. x. '
- ... - ,8 1ZI1IZC
dx V(x. -\- yi -\- z.)'
"-'b" dU, IJU ,
uu lJemo za T'" 1 T'"' pa Je
uy uZ
\
.1\ VX-\-yl-\-Z 1 1
irad-;:- =V(X'-\-yl-\-ZI)I'= XI-\-yl+ZI = rl'
c. Nivo-plohe polja
Zadaci
U zadacima 778 i 779 odredi nivo-plohe zadanih polja.
778. U = arc sin V z .
Xl+yl
Stavimo U = e (konstanta), dobijemo
. z e
arcslOV . =,

odatle
.pa je
Nivo-plohe familiju krunih stoaca, kojim je os simetrije os t, dok je vrh u ishoditu
koordinatnog sustava. .
779. U =/(r), gdje je r = 1;1 = V x, + yi + Z2
/eV Xl + y' + Zi) = e
familiju sfera.
780. Odredi smjer normala na nivo-plohe polja
U'= x. + y' + Zi.
Nivo-plohe zadanog polja Xl. + yi + Zi = e familiju sfera sa
ditem u ishoditu O (O, 0, O). Kako grad U = 2 xr +2 y 7 + 2 z k = 2 -; stoji okomito.
na nivo-plohi, koja prolazi njegovom normale na nivo-plohe imaju smjer
i radijvektora -; u bilo kojoj nivo-ploha.
D. Kut dviju ploha
Zada-ci
U zadacima 781 i 782 odredi kut zadanih ploha u zadanim
. (R R VJ )
781. Valjka Xl + yi = Rl i sfere (x -R)I + yi +- Zi = Rl u Tl "2' -2-' O
zadane plohe kao nivo-plohe polja
G = Xl + yi - Rl H = ex - R)I + yi + Zi - Rl
395
uz G =0 H = O, tj. uzevi c= O,. prema (200):
oG iJG iJG
-=2x;
iJy = 2y, iJz = o.
iJx
,lH
iJH iJH
dX = 2ex - R):
iJy i= 2y;
-=2z
iJz
a u Tl:
( iJG ) = R;
iJx 1
( iJG) = R (3;
iJy 1
(iJG)=o
iJz l
(iJH) = _ R;
iJx l
= R V3;
iJy l
( iJH) = O.
az l
Prema (200):
-R2+3RI 2RI
cos cp = V R2 + 3 Rl. V Rl + 3 R" = 4R" ="2
782. x, + y2 = a
2
i b z = xy u Tl (XI'YI ZI).
zadane plohe kao nivo-plohe polja G = x, + Y' - a
2
i H = xy - b z, dobijemo
prema (200):
pa su u T,;
iJG
-iJx = 2 x;
iJH
-=Y
iJx . '
iJG
-- = 2y;
iJy
iJH
-=X;
iJy
iJG
--=0
iJz
iJH =-b
iJz
- - -
grad H = YI i + Xli - b k
PIema (19):
.. b ZI d k . 2
Jer Je Xl = -, o Je Xi + yi = a.
YI
U zadacima 783-785 uklj. pokai da su zadane plohe ortogonalne, tj. da se sijeku pod pravim
kutom u svim njihove
783. Sfera x' + y' + Z2 = R2, ravnina y = X tg cp i stoac Zi = (x" + y2) tg
2
<ji.
396
Prikazavi jednadbe zadanih ploha u obliku skalamih polja uz e = O, njihove
gradijente: .
G = X" + y2 + Z" - R2;
l! = x tg cp - y;
F = (x" + yI) tg
l
<ji - Z2;
grad G = 2 x 7 + 2y} + 2 Z k
- -
gradH=tgcpi-j
grad F = 2 x tg
l
<jJi + 2y tg
2
<ji} - 2 Z k.
Prema (200):
2xtg!p-2y
cos 0. ploha G i H = = O,
2 V x' + yi + z' . V tg'!p + l
jer je y = x tg 9, pa je
. 4 Xl igO ljI + 4 yi tgl ~ ~ 4 z'
cos 0. ploha G l F = = O
2 v' x + yi + Zi 2 V Xl tg' ljI + yi 19' ljI + Z2
jer iz F slijedi da je 4 (x + yi) tg
l
<ji = 4 zi, pa je 0. = T .
Na isti n a i n dobijemo da je cos 0
a
ploha H i F = O pa je 0
s
= -T. Zadane su plohe
ortogonalne.
784. Sfera x
2
+ y' + 2' = a x i x" + yS + Z2 = by.
785. Stoac x' + y2 - Z2 = O i vaIjkovita ploha arc sin ~ = o.
x+y
397
xvu. VEKTORSKO POLJE
Vektorsko polje odredeno je vektorskom funkcijom T prostora, tj.
radij vektor te T.
U koordinatnom obliku:
gdje su tl .. , tl II i tl. skalarne komponente vektora ;, koji je dodijeljen T prostora.
A. Vektorske krivulje
Form ule
To su prostorne krivulje, koje imaju za tangentu u svakoj zadanog polja -; onaj vektor ;;
koji pripada polja.
U polju sila vektorske su krivulje silnice tog polja sila.
Prema (221) diferencijalna jednadba vektorskih krivulja za polje -; = v .. --; + vI/J + v.'k.
glasi:
dx dy = <iz
'lJ. 'IJu 'lJz
(221)
a to je sustav od dvije diferencijalne jednadbe:
za dvije traene funkcije y = y (x) i z = z (x) (vidi 14).
398
Zadaci
U zadacima 788-789 uklj. odredi vektorske krivuljt zadanih polja.
786. -; = a 7 + b f + e k (polje konstantna vclttora).
Prema (221):
Odatle je
ili
y = : f dx +Yo
b .
dy= -dx
a
gdje su Yo i zo konstante integracije.
Dobijemo:
Odatle:
pa je
Prema (a)
Y -Yo x
--b-=-a

e a
y-yo .z-zo
-b-=-c-
Nakon integracije i na gore dobijemo
x - xo = z - zo.
a e
Iz (b) i tc) slijedi:
x - xo y - YI Z - Zo
--a- = --b- = --c- .
Vektorske krivulje su pravci paralelni s vektorom ;.
787. -; = (z - y) 7 + (x - z)f + (y - x) k.
Prema (221):

z-y x-z y-x
dz =.!....dx.
a
(a)
(b)
(c)
Taj sustav diferenci;alnih jednadbi rijeen je u primjeru 4 (vidi 14), pa je dobiveno
x + y + z = Ct; .XI+Y"+ZI=C
Vektorske su krivulje krunice, koje su nastale kao sfera sa sreditem u ishoditu
koordinatnog sustava i ravnina, koje sijeku na koordinatnim ravninama jednake odreske.
399
788. ;;.= - Cl)Y 7 + CI) x7 (ravno polje), gdje je CI) konstanta.
Prema dx = dy dobijemo:
v", v"
Iz y dy = - x dx slijedi:
gd
.. Rl ko . ..
Je Je"2 nstanta integraCiJe.
Slijedi
Vektorske su krivulje krunice sa sreditem U ishoditu koordinatnog sustava.
789. ;; = (y + z) 7 - :Je 7 - x k.
B. Divergencija i rotor vektorskog polja, odnosno polja sila.
Solenoida1na i potencijalna polja
Formule
...... oo", oo" ov.
divv=-+-+- (202)
ox oy oz
..... .....
i j k
"
o
rotv =
ox oy
:z = ( :: - ) '7 + ( :'" - ) 7+( - :. ) ko (204)
v",
v"
v. I
Vektorsko se polje zove solenoidalno (cijevno), ako je div;; = O u svim polja.
Vektorsko je polje potencijalno, ako od potencijala U = U (x,y, z), tj. ako je
oU oU
fl =-
'" ox'
v = -_.
oz
Potencijalno polje je bezvrtlono, tj. rot;; = O je nuni i dovoljni uvjet, da je polje;; poten-
cijalno Polje' sila, koje od potencijala, konzervativni sistem .sila.
400
Za ravno vektorsko f'Olje:
..... oo .. iJv
lI
dlVV = -+-
iJx iJy
.... (OO OO) ....
rot v = lJ: - lJ; k.
Zadaci
U zadacima 790-.793 uklj. odredi divergenciju i rotor zadanih polja.
790. -; = xi + y J + z k.
Prema (202):
div v = l + l + l = 3.
Prema (204):
.... ....
i j k
lJ a
rot v =
ax ay
:z = 7(lJZ - - ax) + k(a
y
_ ax) = o.
v ay. az ax az ax ay -
x y z
.....
div r = 3, rot; = o .
Polje radijvektora je pa je potencijalno.
791'. -; = cr + Zi) i + (Z2 + x!)} + (Xl + y2) k.
Prema (202):
Zadano je polje solenoidalno.
Prema t204):
rot v =
....
;
iJ
ax
y! + ZI
div v = O.
....
j
lJ
iJy
Zi + Xl
(202)'
(204),
= 7(2 y - 2 z) -}(2x - 2 z) + k (2 x - 2y) = 2 [(y - z) 7 + (z - x)} + (x - y) kJ.
792. -; = grad (Xl + y2 + Z2).
Prema (199):
div v = '] + 2 + 2 = 6.
26 B. Apsen: Rijeeni iz Vie matematike
401
-
-
k i
j
-
;, ;,
o
rot II = 2
;'x oy oz
=0.
x y z
Polje gradijenta, tj. potencijalno polje, je
[div; = xy Z; rot; = X (Zi - yi) -: + y (Xl - zr)j + Z(yl - X2) k].
794. Vcktorsko 'polje sile "fi, koje su obratno razmjerne skvadratom udaljenosti njihovih
hvatiita od ishodiita koordinatnog sustava O i usmjerene su prema O. Odredi divergenciju
i rotor. tog polja sila.
y
x
Slika 219.
Prema slici 219:
-
- - k- k 7 7 - kr
F = F . Fo = - -. ro = - -(cos ot 'I + cos () 'J + cos Y . k)' = --. - =
r
= - ( :.. 7+ z.. 7 + !... 'k) = - k (:.. 7+ z.. j + !... 'k) .
rlr r r ,.a ,.a
Tu je k koeficijent razmjernosti, dok je r = V Xl + y' + z'. prema (202) uzevi
u obzir da je u naiem
2x
,.a-3xr
l
.-
2r
rl =-k rl .
OO. r' - 3 z,
'1;=-k rl
divF= _ 3r' =
Zadano polje sila je solenoidalno.
Prema (204):
ov OV z.3,.Z Y3r1."!'
+k ' -k ' =k 3y.r-3y.r =0.
by- (JZ rl ,. ,.
Na isti dobijemo:
()V., ih1.
---=0
.(JIS (Jx
ih1, ih1,.
---=0
ilx ily
pa je
rotF= O.
polje je i potencijalno (konzervativno) .pa le U osi Z polje
sila F nije jer je za x = O i y = O F = oo.
795. Odredi divergenciju i rotor ravnog polja sila F, ako su ,sile na isti kao u
zadatku 794.
[
- ;
F= -k-.
,.
div F = rot F= O. tu je , = V XI + yi'] .
796. Polje sila sile F. koje su obratno razmjerne s njihovih hvatiIta od osi Z. oko-
mite su na toj osi i usmjerene prema njoj. odredi div F i rot F.
Prema slici 219 u zadatku 794. u kojoj je , sa r'.
F = F . Fo = - .!. . ;:: = ,-.!. (-=- 7 + Z 7) = - k (-=- 7+ Z-j)
, ,." ,. rl
jer je cos "'( = cos 908 = O. pa je , = V Xl + yi. U na osi Z polje sila .if nije odrede-
no. jer je za x = O i y = O F = oo.
Prema (202),:
il, x
.... , ,1-2,x-
IN .. r,1 - 2
=-k
ilx rl
Na isti
- k
div F = -rl [2,1 - 2 (Xl + y2)] =
Zadano polje slla je solenoidalno.
Prema (204),:
_ (Ov, ih111J)-
rotF= ,--- k
ilx ily
2 . X
ih1
11
y. r T 2 xy ih1e
+'k rl = k-;:a = d;;
rotF = O.
Polje sila je i potencijIIlno pa je
403
797. odredi divcrgencijU poJJa sila F, koje su obratno razmjerne s njihovih hvatita
od ravnine X Y, a uilaJerene su prema ishodiltu O koordonatnog sustava.
F= -- -i+-j+-Ir ; [
-Ir (. x" ,,- z-)
z,. ,. r
C. Odrectivan.c potencijala pol.a.
Silnice l radnja !polja slla
Formule
Potencijal U (x,y, z) vektornog polja;: odnosno polja sila ..
, .
p,= P (x,y,z) R(x,y.z) k:
T(;Ii7 ) " JI
U- J Pdx QdY+Rd.i+(;--{P(X,y,Z)dx +J Q(i.,y,&')dy +
.
" T
(20S),
. + JR (x.,y" z) dz, + e = fp;
z. T.
pri Be krivuljni integral uzima po bUo kojem putu, koji polazi iz neke To polja,
jer njegova 'vrijednost ne zavisi od oblika puta, jedino od izbora i
top puta, nataVJlO ako je Polje konzemmvno, tj. potencijalno (rot;; = O).
Ako je polje -; potencijalno, tj. od potencijala U, pa je -; = grad U, funkcija U zado-
voljava LapJaceovu jednad!bu .
dlU i}IU i)lU
/:::,. U = i}x' + .i)yl + i}zl = O
pa .Be zove funkcija.
Radnja sUe ji uzdu! puta l
.A =fPdx+ Qdy+
l
Zadaci
798. Ispitaj da li imaju zadana vektorska polja potencijale pa ih odredi, ako postoje.
a) -; - (y + z) 7 + (x + z)} + (x + y) 1.
prema (204) uzevli u obzir. da je
P=y + z; Q, == x + z li == x + y
dP _ clR == Oi clQ _ clP = O
clz clx i}x c)y
clR clQ
- -- - = 1 - 1 = O;
c)y clz
rot -; = O, polje ima potencijal, konzervativno je.
(214 a)
(20S a)
Prema (205)':
xy. z
potencijal U = f (y + z)dx + J (xt + dy + J (x, + y.) dz + c =
y. al
=.xy+ xz +yz + C.
b) ; (S x! y - 4 xy) r:+ (3 X
S
- 1 y)]':
Prema (204)' uzevii u obzir da je
P=Sx
1
y-4xy
rot; = lJlJQ - lJiJP = 6x - Sx
t
+ 4x = 10x - 5x1 =1= O.
x .
Polje potencijala.
[Ima. U=xyz+C]
d);; =yz(2x +y + z)7 + xz(x + 2y + z)} + xy(x +y + 2 z) k.
[Ima. U=xyz(x+y+z)+C].
799. Pokai da vektorsko polje, !ito ga konstantni vektori ;; = a -; + b 7 + e i: ima potencijal
i odredi ga.
Prema (204) uzeviii u o!:>zir da su P = a, Q = b i R = e konstante dobijemo rot -; = O paje
polje potencijalno.
Prema {10S),:
:le JI a
U = a J dx + b J dy + e J dz + C = ax + by + cz + C.
JI. a.
Zadano je polje sila, koje su razmjerne.s njihovih hvatiiita od ishodiita O koordi-
nalnog sustava i usmjerene su prema ishodi!itu O. Pokali da je polje sila konzervativno i
odredi njegov potencijal.
Iz zadatka i slike 219 (vidi zadatak 794) slijedi, da zadano polje sile
F.= - k.; =' - k (x 7 + y rt II kS.
gaje je Je koeficijent razmjernosti; a -; radijvektor.
Prema (204):
- -
i j
rctF= -k
lJ lJ
lJx
iJY
i x y
-
k I

.= o,
40S
pa je polje konzervatIvno.
Prema (20S),:
Potencijal U = - k J x dx + y dy + z dz + e =
s Y :e
= - k [J x dx + J y dy + J z dz + e] = - -} (Xl + yi + zI) + e
Y.
pa je "fi = grad U.
801. U zadatku 794 pokazali smo da je polje sila
"fi = - .!!.. ('.!.. 7 + L 7 + = - k -; ,
ri r r r rl
gdje je k koeficijent razmjernosti, a -; radij vektor, solenoidalno i potencijalno, jer je div P == O
i rot F = O. Odredi potencijal tog polja i pokai da je potencijal funkcija, jer
zadovoljava Laplaceovu diferencijalm1 jednadbu
ijlU ijlU
L U = ijxl + (}YI + ijzl = O.
Prema (20S)' odredimo potencijal U (x, y, z): Kako je prema (IS) (r)1 = rl,
tu jednadbu dobijemo
2 -; d-; = 2 r dr, pa je -; ci: = r dr (a)
T(s,y,:e) T T T
J
-; d; J rdr J dr II I
U.= - k --= prema (a) = - k - = - k - = + k - =
r' r' rl r
= k ( V I - V l ) , pa je F = grad U.
Xl + y2 + Z2 re + YI + zI

ijU __ k x .
ijx - V <.x' + y' + ZI)"
(l
ijx = - k . V (Xl + yi + ZI)1 - JI (Xl + yi + zI)'

d b" ijU , ijlU kao' ijU. ijlU I 'h'
e 1Z1'aze o IJemo za l ij
y
2-' l za hZ l ijzl zra J l
Dobijemo
div grad U= A U =
ijlU ijlU ijlU ( 3 _ 3 (Xl + yi + zI) ). = O.
""' ijxl + (}YI + ijzl = - k V + yI! + Z)I JI (Xl + yi + Zi)'
802. Odredi potencijal ravnog konzervativnog polja sila F = - k (prostorno navedeno je u,
zadatku 794 a ravno u 795) i pokai da ne zadovoljava Laplaceovu diferencijalnu jednadbu
ijlU (jiU
L U = + ijYI = O.
406
803. Odredi potencijal konzervativnog polja sila F = - ! ;:: = - k navedenog u zadatku
796 i pokai da je funkcija.
Prema (205),:
Kako je prema (1 S) (;)1 = ,., dobijemo 2; d: = 2, d, pa je
T T
U = - k f ' d, = - le f dr = - k lIn, ( = - k [(ln (Xl + yi) - In (xl + yI)]
rl , T.
T. . T.
(JU __ k x .
(Jx - Xl + y. '
U je funkcija.
dlU Xl - yi
dx! = k (Xl + yl)1
dlU yl_ Xl
(}YI = k (Xl + yl)1
804. Da li je polje sila ji = -.!!... ( 7 + z.. j + za koje smo u zadatku 797 odredili di-
z, , ,
vergenciju, konzervativno?
Uzeni u obzir da je
kx
P---'
- z,'
ky
Q= --i
z,
(JR _ oQ= = _kL#;o
(}y (Jz ri , Zi ,1 Zi, .
Polje sila nije konzervativno.
805. Da li je konzervativno polje sila, koje su razmjerne I kvadratom udaljenosti njihovih hvatiita
od osi Z, a usmjerene su prema ishoditu O koordinatnog sustava.
Prema zadatku i slici 219 uz zadatak 794 dobijemo:
Tu je
Prema (204):
... .. (X- y'" z ... )
F = - k . = - k ,r - i + - j + - /e .
, , ,
p = _ krfx;
,
, = V x! + yi + Zi.
rfy rfz
Q = _k_o R= -/e-o
, ,
y y z
, . z . 2'1 . - - ,1 Z - rfy -
_ dQ = _ k' '1 1 ,_ k '0
(}y az rl rl #;.
Polje sila nije konzervativno.
407
i 806. Pobli da je polje radij vektora -; = lC 7 + y 7 + z k potencijalno i odredi njegov potencijal.
(Xl +y-+ zS) +c].
807. odredi silnice polja sila F = x -; + JI. 7 - 2 II i.
prema (221):
dx dy dz
-;=y-= -2a'
Slijedi:
lny = lnx + ln Cu pa je y = ClX
1 1
....;. T ln a' = ln x + ln CI' pa je ln Vz = ln (Cz x)
ili
1
JI;" = C.X,
a odatle je
gdje je
808. Odredi radnju polja sila ji = xy r + y II 7 + x II k pri pomicanju po zatvorenim
putovima:
408
Z
1 e
8
f $I
J(
Slika 220.
a) po odresku pravca x + II = 1; y. = O (C A), po kvadrantu krunice yi = 1; II = O
(AiB) i po odresku pravca y + II = 1; x = O (B,I::). Vidi sl. 220.
b) put kao pod a) SIlDlt' luk A--;S zamijeni slomljenom crtom, A OB.
e) put kao pod a), zamijeni samo luk A--;B pravcem A B.
ad a) Radnja Al = ACA + A AftB + ABC
prema (20S a), odnosno (184):
ACA = [y = O, dy = O, II = 1- x, dil = - dx] =
O o
= - I x (1 - x) dx == --I ; -; I = !
l l
o
A '"' = [z = 0, dz = O; y = V} - x] = f x V} - x:l dx =
AnB.
I
n
- l-t
O O
O
ABC = [x = 0, dx = 0, z =} -yi dz = - dy] = - f y(} -y)dy =
l
} } } 2
Al =-+-+-=-.
6 3 6 3
AAO + AOB =[z = 0, dz = O, y = O, odnosno x = O] = O
} l }
A.= -+-=-.
663
I
A AB = [z =0; dz = O; y = l - x] = f x (l - x) dx =
o
l l l }
Aa =-+-+-=_.
6 662
Vrijednosti dobivene za Al> AI i A. kontroliraj prema Stokesu (194 a).
809. Odredi radnju polja sila if = Xl i+ y i. + cos z k uzdu luka spirale x = a cos t,
3
y = a sin t, z =:.2 t pri je za A t = O, a za B t = "2 Tr.
prema (205 a) i (184):
dx = -asintdt; dy = a cos t dt; dz = 2dt
3
B zn
A = f x, dx + y dy + cos z dz = f (- al cos' t sin t + sin 2 t + 2 cos 2 t) dt =
A O
3
ln
l
cosS t a" cos 2 t I a
2
.
a
l
-- - - --+ sin 2 t = - (3 - 2 a)
3 2 2 6'
O
409
-+ -+ -+
radnju ravnog polja sila F = (2 a - y) i + (y - a)j uzdu! prvog luka dkIoide
x = a (t - sin t), y = a (1 - cos t), z = O.
I yi
.811. radnju polja sila F" = - (a cos t i.+ b sin t J) uzdu! luka elipse :1 + bl = l,
tl = O od A (a, O, O) do B (O, b, O).

D. Totalni tok i cirkulacija vektorskog polja
Formule
Ravno vektorsko po-Ije
-; = P (x,y) 7 +Q(x,y)J
Prema formuli Green-Gauss-Ostrogradskog:
Totalni tok T = J J div -; dx dy = f J ( :: + ) dx dy = J fl" dl,
(203 a)
S S +11
gdje je S dio ravnine zatvorenom krivuljom k.
Cirkulacija e prema Stokesovoj (Greenovoj) formuli.
e = J fl t dl = f ; (x, y) + Q (x, y) dy = J J ( - ::) dx dy. (lOS a)'
+k +k s
Prostorno vektorsko polje
Prema formuli Green-Gauss:'Ostrogradskog:
Totalni tok T = J J J div; dx dy dz = J J J ( :: + !! ) dx dy dz =
(I
== J J fI"dS-= J J Pdydz+Qdxdz+Rdxdy.
(203)'
S S
410
Prema Stokesovoj formuli:
e = fVjds =: fPdx + Qdy + Rdz = ff (rot;)" dS (20S),
i
d
rot 'll = dx
P
r
d
dy
Q
+k +k s
k
d = (dR _ d
Q
) 7+ ( dP _ dR) 7+( dQ _ dP) k
dz dy dz dz dx dx dy
R
a. RAVNO VEKTORSKO POLJE
Zadaci
U zadacima 812-'814 odredi totalni tok T i cirkulaciju e zadanih vektorskih polja
(204)
812. ;; = a -;, gdje je a konstantni skalar, dok je -; radijvektor, uzdu bilo koje zatvorenekriVlilje
k, koja dio S ravnine.
Kako je
.... .... ....
'lI=axi+ayj, P=ax Q =ay,
prema (203 a) dobijemo
T= ff (a+a)dydy=2a f f
s s
Prema ay;.
e = f f (O - O) dx dy = ? .
. 813. ;- = (x' - y) 7 + (YI + x) 7 uzdu krunice polumjera T sa sredltem u ishoditu koordi-
. natnog sustava.
Kako je
dobijemo
dP. _ 3 I
dx - x,
dQ
a - = 3yl
dz' ,
T = f f (3x
'
+ 3 yi) dx dy = 3 f f (p' COSi 'p + p' sini 'P) p dp d'P =
S S
2n r
= 3 f d'P f pa dp = 3 . 2 . = Tt.
G O
814. ;- = x 7 - y 7 uzdu bilo koje zatvorene krivulje R.
[T= O; e = O].
411
81So Odredi cirkulaciju vektora; = - ooy 7 + oo xj pokrunicama:
a) Xl + y' = aSO
Prema (20S aY:
c = f f (oo + oo) dx dy = 2 oo f J dx dy = 2 oo S = 2 oo x alo
S S
b) (x - 2)2 + y' =20
Prenesimo ishodite koordinatnog sustava u sredite krunice (2, O):
; = - oo y 7 + oo (x + 2)7
c=
S
y
f ---------- Aff,fJ
I
I
I
I
I
f x
I
I
I
I
I
f X
Slika 221. Slika 2220
8160 Potencijal polja brzina jednak je U = ln T, gdje je T = V x
2
+ y"o Odredi
protoku, tj o koja u jedinici vremena iz zatvorene konture k, koja
o ishodite O koordinatnog sustava, a i cirkulaciju, tj 0_
koja u jedinici vremena uzdu te konture ko Kako se promijeniti rezultat, ako isho-
dite O lei izvan konture k, ali ne na njoj?
Kako je zadano polje brzina pott1ncijalno
pa je
oU y
Q=_=_o
oy TI
Prema (203 a) dobijemo
oP y" - x,
ox = (Xl-+- yI)';
oQ yI-x'
oy = - (x. +yl)i
protoka 2: .. ::.2:
Kako je zadano polje brzina potencijalno, t jo rot; = O, cirkulacija POkai to!
412
za protoku T dobili smo nulu, jer smo izostavili ishodite O, u kojem je U = ln V x! + y2 =
= ln O = <Xl, pa P i Q nisu definirani. Da pokaemo da je u O izvor, zamislimo
oko O krunicu polumjera l i protoku T kroz tu krunicu.
Prema slici 221 i formuli (203 a) dobijemo:
T = f v" ds = fl. ds = 21f.
+k +k
je da je cirkulacija C= O bez obzira na to da li je izostavljeno ishodite O ili ne.
Iz navedenog slijedj da se za protoku T dobije vrijednost 2 7t samo u tom kad isho-
dite O lei u nutrini konture k, lei li ono izvan konture protoka T = O i C = O u oba
817. Potencijal polja brzina glasi U = X' - 3 xy2. protoku T, tj.
koja u jedinici vremena l<roz odrezak pravca, koji spaja
A (l, 1) s ishoditem O koordinatnog sustava.
Prema slici 222:
OA =y = x.
Kako je
v = grad U,
p = oU = 3 x' - 3y',
ox
oe .
Q=-=-6xy
o)'
pa je
-; = 3 (x' -y)7 + (- 6 xy)}.
T= f Pd;!C + Qdy = f 3(x
2
-y")dx-6xydy=(jerjey=x]=
o o o
= 3 f (x
2
- x
2
) dx - 6 f y2 dy = - 61 r I =
l l 'I
b. PROSTORNO VEKTORSKO POLJE
Zadaci
818. Dokai da je tok T radij vektora -; kroz' bilo koju zatvorenu plohu jednak trostrukom volu-
menu V tijela tom plohom.
Prema (203), za -; = x T + y 7 + z k dobijemo
T = f f f (l + l + l) dx dx dz = 3 f f f dx dy dz = 21::
v v
819. tok radijvektora -;
a) kroz plat krunog valjka (R, H), ako os valjka pJ:Olazi ishoditem koordinatnog sustava,
b) kroz obje baze valjka.
413
Rezultat kontroliraj na temelju stavka navedenog U zadatku 818.
ad a) Ptema slici 223 i formuli (203), dobijemo
Tl = ff T" dS = [T" = T COS cp = R] = R . S,
S .
gdje je S pJ.at valjka, pa je
Tl = R . 2 R H = 2 Rl H.
ad b) Za sve donje baze T" = O pa i T = O, dok za gornju T" = H (vidi sliku).
pa je prema (203),:
Proba:
TI = f f H dS = H . S = H R2.'
S
Tok kroz sve plohe valjka iznQsi:
T = Tl + TI 3 Rl H.
z
z
II
820. Odredi tok radijvektora -; = x 7 + y T + JI k
414
a) kroz bazu stoca Xl + yi = Zi, O < Z < h,
b) kroz plait toga stoca
ad a) Kako je P = x, Q = yi R = z, dobijemo prema (203)' s obzirom na sliku 224:
TJ. = f f x dy dz + y dx dz + z dx dy = [prva su dva integrala jednaka nuli, jer
S
se baza na ravnine YZ i XZ projicira kao odresci pravaca duine 2 h, dok je u
integralu JI = h] = II f f dx dy = h S = h hl = !!!!.:..
S
ad b) Tok T. kroz plait stolca 'odredimo najjednostavnije tako. da odredimo tok T
kroz potpuno oplolje stoka pa od T oduzmemo Tl'
prema (203),:
T";' f f f div;-dx dy da- = f f f 3 . dy da- = 3 V = 3 ! dl . h = dl:,
v
821. tok radijvektora -; kroz plait krunog stoka (R = 2, H = 1). kojemu je baza Ue
ravnini X Y a os se podudara s osi Z.
[4 n].
822. Odredi tok vektora ; = y i + z 7 + x k kroz oploJje piramide koja je ravninama,
x = O. Y = O, z == O, x + y + z = a (a > O).
[O].
823. Odredi tok vektora; = y z i + x z r + x y k kroz plohe piramide kojoj je vrh S (O, o. 2),.
a bazu l::J. O A B [O (O, O, O); A (2, O, O); B (0,1, O)]. (Sl. 22S).
x
!I
Slika 225.
Zadatak rij elimo tako, da prema (203)' odredimo tok vektora kroz sve plohe piramide, a od.
rezultata T oduzmemo tok Tl kroz bazu.
T = f f f O dx dy da- = O.
V
Tl = [z O, da- = O, cos y = cos 180 = - l] = - f f x y dx dy =
s
415-
/It
2 1-
2
-= [ prema slici AB == ; + ; = I, paje y = I - ] = - f x dx f ydy =
o o
"
2 -I -2 2

o o o
TI = T - Tl = O - ( - ! ) = ! .
R!
824. Odredi tok polja vektora -;; = r i + yi j + za ;; kroz plat stoca x
2
+ yi = - .1
2
Hi
416
(O z H) (Sl. 226).
z
y
x
Slika 226.
Kao u predainjem zadatku 823, tok TI vektora kroz pldt stob odredimo kao razliku
"toka T kroz potpWlo opIoije stolca i toka Tl kroz bazu.
Prema (203),:
-T = 3 f f f (Xl + yi + .8
1
) dx dy dz =
V
=-3 [ff f rdxdydz+ J f ff f.8
l
dxdY dZ] =3(1'+ 1"+ l"').
V V V-
:Kako iz r + yi = :: Zi slijedi da je .8 = V r + yi,
H
l: = ff f r dxdy dz == f f XI dx dy f dz = f f XI (H - V XI + YI ) dx dy =
V lJ. .!!. YX"+YI lJ.
R
"" uz prijelaz na polarne koordinate = J J pl COSi, ( H - : p ) p dp d, -=
a:
2n R
= H J cos', d, J p' (1 - ! p) P dp = H,;
O O
Na isti dobiiemo:
H
1" = J J J yi dx dy dz = J f yi dx dy J
R'
dz-H,;-
20
v a,!! y x"+y'
R
H
1"'= J J J Zi dx dy dz J dx dy J Zi dz "" 1
2
0'; HI Rl.
V a, !!Yx"+y'
R
T = 3 (T' rl- T" + T"') = 1-,; H Rl (Rl + HP).
10 .
Kako se baza stolca projicira u ravnine Y Z i X Z kao pravci, ostaje prema (203)' samo
Tbaza = Tl J J zldxdy = [uzevii u obzir da je z = VXI + yll =
S
HI JJ 2
= Rl p' dp dl{) = "5'; HI Rl.
82S. tok vektora;; = xli + yl7 + ZI k kroz sferu x + y' + Zi = Rl.
[ Izvrii prijelaz BIl sfeme koordinate. T ... 1;,; Rl] .
826. Odredi tok vektorskog polja;; =- y i + y z 7 + x z k kroz onaj dio sfere-x
l
+ yi + Zi = 1
koji se nalazi u prvom oktantu. .
.
827. cirkulaciju vektora ;; = il ya i + 7+ z k uzdu krunice Xl + yi = Rl, Z = O
uzevii za plohu polusferu z = JI x + yi + z.
prema Stokesovoj formuli (20S)' uzevii u obzir da je P = x' yI, Q = l; R = z:

.>y - M. = -3X'yl; ----O
VJ iJx - ,
27 B. Apsen: lUjelen1 zadact iz vtie matematike
417
Cirkulacija e = - 3 f f xa yi dx dy, gdje je S povrina kruga x, + y' = Ri. Uz prijelaz
,
na. polarne koordinate clobijemo:
R 2",
e = - 3 J J pl COSi cp . pl sini cp P dp dcp = - ! J p' dp J 4 sin" tp cost tp dcp =
s o o
2", 2",
Rif Rl,
= - 8" sini 2 tp dcp = - 16 cp- Sin/tp l = -iR'.
o o
z
x
y
x
828. cirkulaciju radijvektora -; uzdu jednog zavoja AB spirale x = a cos t,
y = a sin t, z = b t, gdje su A i B sJ'irale kojim odgovaraju vrijednosti parametra
t = O i t = 27r. (Sl. 227,.
418
Da dobijemo zatvorenu krivulju k to primjenu Stokesove formule (205)',
spojimo B i A pravcem, biti okomit na ravnini X Y. daje:
Cirkulacija e = f tl, dt = f p dx + Q dy + R dz = x dx + y dy + z dz
+k +k +k
za
-; = xi+ y } + zk.
Kako je dx = - a sin t dt, dy = a cos t dt i dz = b dt dobijemo:
2", 2",
e = J (- al sin t cos t + al sin t cos t + b
2
t) dt = bl I
o o
Kako je rot -; = O (vidi npr. zadatak 806), polje radijvektora je potencijalno, pa vrijednost
krivuljnog integtaia ovisi jedino o izboru i puta; moramo za cirkulaciju
e dobiti po pravcu A B istu vrijednost ali s protivnim predznakom.
Kako za pravac AB x = a, y = O, dok se z mijenja od O do 2 lt b, dob,ijemo
2nb o
J = - I z dz = + I ;21 = - 2 lt
2
b
l

AB o 2nb
Do istog rezultata dolazimo i bez ako uzmemo u obzir, da je u polju koje od
potencijala, vrijednost. krivuljnog integrala po bilo kojoj zatvorenoj krivulji jednaka nuli:
2 ltl bl - 2 lt bl = o.
829. Cvrsto tijelo rotira oko osi Z s konstantnom kutnom brzinom 6). :
a) cirkulaciju e polja obodnih brzina uzdu krunice polumjera R, kojoj je sredite na osi
rotacije". dok' je ravnina okomita na t<.'j osi, u smislu rotacije,
b) divergencije i rotor tog polja brzina.
ad a) Prema slici 228 i formuli (205 a):
VI = tl = R . 6); v'" = - R 6) sin ot; 'Og = R 6) COS:lC
a kako je
. Y
SIDot= R'
dobijemo:
a
x
COS:lC = R'
-+ -+ -+
V = - 6) Y i + 6) x j,
pa je
e = f til ds = f R 6) ds = R 6) s = R 6) . 2 R lt = 2 lt 6) R2.
+4' +k
Ili prema (194a), odn. (205 ay

JI . e = . - dx dy = (6) + 6) dx dy = 2 6) . s = 2 6) lt R-.
s s
(a)
ad b) Kako je prema (a) P = v" = - 6)Y, a Q = VII = 6) x, dobijemo s obzirom
na (202) i (204):
_ oo", 00
11
div tl = - + - =;= O
ay
-+ 00
11
oo..,
rot v = - -.- = 6) + 6) = 26) .
.
To rotacija polja brzina tijela u bilo kojoj tog tijela jednaka je
dvostrukoj kutnoj brzini, odade slijede ii razi rotacija "rotor".
830. divergenciju i tok sile F = - m.r mase '" smjetene u ishoditu
/.
koordinatnog sustava, kroz bilo koju zatvorenu plohu koja ishodite o. (Vidi u
13, 2. i 3. izvod sile F i potencijala U polja gravitacije).
419
prema (202):
Kako je
dobijemo
div F = dP + dQ + dR .
dx tly tlz
tlr
r-x3r
l
.-
tlP tlx r - 3 r X2
dx--
m
r' =-m r'
.jer je r = Vr +yl+ Zi
pa je
tlr x x
tlx = V Xl + yI + Zi = r .
tlQ . tlR
izraze dobijemo za -,-- l -.
(}y tlz
div F = _ m 3 r8 - 3 r (Xl + y2 + Z2) '= _ m 3 r' - 3 r = O.
r' r'--
Polje F je solenoidalno, pa prema Gaussovoj formuli (203), tok
T = I I I div F dx dy dz '"" O
V
za sve prostora osim ishodita O. Pokaimo da je u ishoditu O jedini i to
izvor. Da odredimo njegovu izdanost; zamislimo oko O sferu polumjera p po volji i odre-
dimo tok sile F kroz tu sferu.
da je te sfere F = - maP = - = F , jer je p okomit na sferi, dobijemo
p p. fl
prema (203)':
T = F dS = - -- dS = - -:;- . S = - _. 4 Tt" p. = - 4 Tt" m.
II II
m 111 til
fl
S S
831. tok rotora vektorskog polja ;. = y T + z 7 + x k kroz plohu rotacionog paraboloida
tl = 2(1 - Xl - yi), koja je ravninom z = O.
Prema Stokesovoj formuli (205 aY dobijemo uzevi za zatvorenu krivulju k krunicu u kojoj
ravnina X Y zadanu plohu paraboloida. Uvrtenje z = O daje x' + yI = 1.
T = I I - dx dy = I I (O - I) dx dy = - S = - 2:;
S S
U zadacima 832-834 uklj. odredi Stokesove formule cirkulaciju zadanih vektorskih .
polja po zadanim konturama k.
832. -; =y7 - xi
420
k == zatvorena krivulja to jc os X, os Y i luk astroide x = R cos" t, Y = R sin
3
t
(x O, Y O, z = O) (Narii sliku).
Kako je = - J, a_ !; = + J, prema (205 ay dobijemo
I t.
e = - 2 f f s = - 2 f y dx = - 2 f y (t) . x' (t) dt =
s o r,
ft
2 2 'f
= + 2 . 3 J R sin" t . R cos
2
t . sin t dt = 6 Rl [ J sine t dt - f ain' t dt] = 1
3
6 n Rl.
o O O
(IntegraJi su prema tipu VIII, v. II dio Repetitorija).
833. -;= (x - 2 z) 7 + ex + 3 y + z) 7 + (S x + y) k-
k je kontura /:::,. A B e [A (J, O, O); B (O, l, O); e (O, O, 1)].
[- 3].
834. -; = ya 7 + z 7 + x k
k je plohe z = 2 (1 - X2 - y2) S ravninom z = O.
[- 7\"].
U zadacima 835-837 uklj. cirkulacije zadanih vektorskih polja
a) po Stokesovoj formuli i
b) neposredno kao krivuljne integrale.
ad a) prema (205),:
x
Slika 229.
{
XI+.II= l-y
k=
x = O; ji =0; == O.
e 1= ff (rot;). dS
s
!I
(Sl. :429).
421
422
-
-
k i j

=k(-2x-2Y)
rot 'V. =
dx ay
yi
- Xl Zi
pa je
(rot 'V)" = k( - 2 x - 2) . k = - 2 (x + y),
C = -2J I (x + ji) dx dy= [za z= O y = l - Xl] = prema slici 229 =
s
1. l-x 1 l-x
= - 2 I dx I (x + y) dy = - 2 I dx I xy + =
o o o o
1
I
41
= - . (2 x - 2 x' + l - 2 Xl + x') dx = - 30 .
"
ad b) Prema (205)':
C.= fPdx + Qdy + Rdz.
+k
Prema slici C = I + I + I ' a kako je P = yI; Q = - Xl; R = Zi, dobijemo:
AH Bc GA
I = [z = o, dz = o, y = l - Xl] = I yi dx - x' dy = [dy = - 2 x dx] =
AB Ah
1
I
41
= '[(1 - Xl)" + 2 x"] dx = - - .
30
o
1

Bc BC o
o
f = [y = O, dy = O, P = O] = I Zi dz = I Zi dz = - .
dA eA 1
41 l l 41
C=--+---=--
. . 30 3 3 30
[- ~ ]
[O].
Operator nabla \I
Skalarna polja
Vektorako polje
Polje .tadijvektora
xvm.
Formule
lJ- lJ- lJ-
\I=-i+-i+-k
lJx iJY lJz
u = U(x,y,z); V=; V(x,y, z)
; = P (x,y, z) 7 + Q(x,y, z)j + R(x,y, z) k
odnosno ; "" ".7+ ,,;j + fl. k
grad (U + v) == \I (U + v) = \I U + \I V = grad El + grad V
grad (U v) -= \I (U ' it) = U \I V + V \I U = U grad V + V grad U
grad (k u) - \I k U = kV U = k.grad U
gradf(U) = \lf(U) \I U U
, -
grad, = \I, = - == '.
,
\tiv; _ \I; = lJP + iJQ + lJR
iJX iJY lJ.
div(k;) = \I (k;) == k \1;= k div;
dive; + i) - \1(; + i) = \I; + \Ii-div; + divi
,
div CU;) ... \I W . ;) == U \I; + ; \I U =- U div; + ; grad U
vektor.
(206)
(207)
(208)
(208 a)
(209)
(210)
(210 a) .
(210 b)
-
-
k i j
-
.-
i} i} i}
rot II = \1 XII =
i}x i}y i}z
P Q R
... ( i}R _ i}Q ) 7+ ( i}P _ oR ) T + ( oQ _ oP ) k (211)
()y oz i}z ox ox i}y
rot (U;) = \1 X (U;) = Urot; + grad U x ;-= U(\1 x ~ -;-X \1 U (212)
-to ~ ........ .... .... .... ...
rot(1I + t) == \1 X (II + t) = \1 X II + V X t = rot v + rot t (213)
- -
rot t: = V x T = O (213 a)
rot(;U) == V X (;U) = -; x V U = -; X p-ad U (i13 b)
;je konstantan vektor.
(213 f}
-+ -+ -+ -+ ~ ~ t
= 11(\1 t) - t(\1I1) + t-= -11-=
oto OO,
(213 g
-+ -
hv --ov .... .... ........ -+ ...................... ....
i}s = o;'" = So(VII) = (so Vv.)i + (so V v.) j + (so V v,) k =

. (213 Cr
dok je
oU ~ -+ ...,
-.. = --=- = So grad U = So \1 U
uS oso
(198 a)
Operator delta a
V V = VI = a = div grad (216)
oU 02U ()lU
div grad U = V grad U = (V V) U = a U = ox
l
+ ()YI + OZ2 (214)
425,
Zadaci
:838.
a) grad F Cr)2 17 F Cr? = prema (208) i (15) = F' (r)2 17 r2 = F' (7)2 . 2 r 17 r =
= prema (208 a) = 2 F' (-;)2 . r !:. = 2 F' (-;)2 T-
. r
b) grad [(;;;) (b;)] = 17 [(-;;;) (b;)] = prema (208) = (;;;) 17 ("6;) + (b;) 17 (-;;;) =
= prema (18) = (-;;;) 17 (b x + b y + b z) + (b;) 17 (a x + a y + a z) =
.$ 11 z z 11 Z.
x y z
e) grad (-;;b;) = 17 (-;;b;) = 17 (;;b) = prema (31) i (31 a) = 17 az a" a.
bz b" b.
= 17 [x (all b. - a. b,,) + y (a. b
z
- az bz) + z (a", bil - all b
z
)] = prema (207) =
= (a b - a b ) 7 + (a b - a b) 1 + (a b - a b) k = prema (27) = -;; x ho
1/Z zu .z zz xy I/Z __
839. div (a;:), gdje je a konstantan ska1ar.
div(a;) = l7(a;) = prema(210) = a 17; = prema(209) = aCI + 1 + 1) =oo
840.
,.) div b ( ;;)
b) div; (;;), gdje su ; i b konstantni vektori.
ad a) 17 b (;;) = prema (18) = 17 r (xa", + ya
ll
+ za.) = prema (210 b) =
= b 17 (x a", + y all + z a.) = prema (207) = b (a", 7 + allJ + a. k)' = r;,
ad b) 17 ;(-:;) == 'v ;(x a", + y all + z a.) = prema (210) = (a", x + allY + a .II-) "il;"
+ -; 7 (a" x + allY + a,z) = prema (210 a) = 3(-;;;) + (;;) = 4(;;).
841. div (; x -;.), gdje je -; konstantan vektor
17(-; x -;.) = prema (213 f) = ;rot;- -;rot; =.2.
PJemB a) i (211).
842. div -; za -; = ;(;;") - 2 ;( ;)1.
426
"il; = prema (210) ". 17 [;(,;;)) - 2 "il ;(;)1 = prema b) u zadatku 839 i (15)=
= 4 (;;") - 2 c:. (-; TI) = (210 b) = 4 (-;;) - 2; c:. T' = PJemB (208) = 4 (-;;;) -.
- 2 ;(2 T "il T) = prema (208 a) = .. (;;:') - 4;T;:: = prema (1) = 4 (-;;) - 4 (-;;;) =
843. rot (<<p 0, gdje je p = p (x,y, z) skalama funkcija.
\l x (<<p;) = prema (212) = p rot -; + grad p x ;:
844. rot ( T a), gdje je T udaljenost ta;ke polja od ishodita koordinatnog sustava, dok
je;; konstantan vektor.
-- - -+ T rXa
\l x (Ta) = prema (212) = Trota + grad T x a = prema (208 a) = 0+ - x a = -- .
r T
845. rot (; x.;), gdje je ; konstantan vektor.
- .-
- - -+ ... -+ -+ ... -aa ...... ...
\l x (a x T) = prema (213 g) = adivT - Tdiva + T ---=+ - a = 3 a- a.= 2a.
OTo 'Oa
o
-
Jer le prema (211) i (2I3e)
div; = O,
'O; _ O
-+ -
OT
();
a ---=+ = a.
oa
o
846. divergenciju i rotor zadanog polja; = /(T);;:
div -; = \l [/ (T);j = prema (210) = / (r) \l -; + -; \l / (T) = prema (209) i (208) =
-
-+ - r /'(r)--
= O +e/'(r) \lT = e/'(T)-.= - (e T).
r T
---
rot; = vl x U(r) = prema (213 b) = -;-x \l fer) = prema (208) = - -; X /,(r) \lr =
- -;: f' (r) - -+
= prema (208 a) = - e x J'.(r) - = - (T X e).
r T .
847. Dokai da prostorno centralno polje -; = / (T) , -; postati solenoidalno samo tom
kad je J(r) = gdje je k = const.
T
div ;;
div -; = \l -; = \l /(T) -; = prema (2fO) = fer) div -; + ;" grad/(r) = prema (210a) i (208) ;.;
'... ... r
= 3/(r) + r/'(r) \lT = prema (208 a) = 3/(r) + r/'(r)- = 3/(r) + r/,(r).
r
Polje je solenoidalno, ako je div; = O, pa stavimo
3/ (T) + r /' (r) = O
Odatle
427
ili
Integriramo:
~ (r) _1_ = _ 1.1 . dr
dr fer) r I
df (r) = _ 3 dr .
fer: r
f
df (r) = - 3 f dr + ln e
fer) r
lnf(r) = - 3ln r + ln e
Inf (r) = ln (e . r-
a
)
fer) = ~ , gdje je e konstanta.
r
848. Da li je solenoidalno polje -; = r (-; x;)?
Prema (210):
jer je rot -; = O rot -; = O prema (213 a).
div; = O, zadano polje j e solenoidalno.
428
XIX. DIFERENCIjALNm JEDNADBI
S KONSTANTNIM KOEFICIJENTIMA
Vidi 14 u dijelu III
Zadaci
849. Odredi x Ct) i y Ct) iz
dx
(
dt=Y-7X
= - 2x - Sy.
(a)
(b)
Na je zadatak da uklonimo y Ct) iz jednadbi sustava tako, da dobijemo
rencijalnu jednadbu drugog reda u x Ct). U tu svrhu deriviramo (a) po t:
jednu dife-
d
2
x = dy _ 7 dx .
dtl dt dt
Odatle
dy dZx dx
-=-+7- .
dt dt
l
dt
Cc)
dok iz Ca) slijedi:
dx
Y = dt + 7 x.
(d)
Uvdtenje (e) i Cd) u (b) daje nekon uredenja;
d
2
x dx
dtl + 12 dt + 37 x = O
ili
+ 12 x + 37 x = O
a to je linearna homogena diferencijalna jednadba drugog reda s konstantnim koeficijentima
[vidi dio II Repetitorija, 10, 3. e) formula (lOS)}. jednadba:
rl + 12 r + 37 = O
x = e(-6+I)t + e(-8-I)t = prema(108) = e -8t (cost + isin t) + q (cos t -i sin t)]
x = e-
8t
(C
I
cos t +C
I
sin t). (e)
429
850.
Odatle
:: = e -etc - Gl sin t + Gl cos t - 6 Gl cos t - 6 Gs sin t).
Uvrtenje (f) i (e) u (d) daje nakon uredenja
y = e -et [(Gl + GJ cos t + (G. - G
t
) sin t].
(
dx =Y
dt .
. . dy t-t
dt = X.+ l! + e
Postupamo na isti kao u preda5njem zadatku.
dlx dy
Uvritenje u (b) daje:
ili
dt' = dt .
.. t-t
X-,X=, +, .
(f)
(a)
(b)
Nehomogena linearna diferencijalna jednadba s konstantnim koeficijentima [Vidi dio II
Repetitorija, 10,3. e) 4. II. jednadba:
prema (a):
TI - 1 = O; Tbl = 1
bl = 1 = Tl
t ,t
TJl =. p' (1)
P(b) = bl - 1
P'(b) 2b
P'(l) =.2
,. et
TJl = -2-
Xo = Gle' + G,,-t
bl = - 1 = '2
t ,-c-t
TJ, = p' (_ 1)
P'(-1)=-2
t e-t
TJ. = - -2-
G
t G -t t ( t -t)
X= le +"2e-e .
dx G t e -t 1 (t -I) t ( t -t)
y=dt= 1'- le +"2
e
-, +"2'+'.
851. ( :: = 2y _ S x. + et .
dy , -21
dt = x - 6y +, .
Prema (a):
430
(a)
(b)
(e)
ldx 5 lt
Y="'2dt +"'2
x
-T
e
.
Uvritenje (b) i Cd) u (c) daje nakon uredenja:
d1x dx I, -21
dt
l
+ 11 dt + 28 x = 7 e + 2 e
ili
x + 11 x + 28 x = 7 et + 2 e-u.
jednadba:
bl = 1 * rl * r.
7 e'
III = P (bl)
r
l
+llr+28=0
Tl = - 4; TI'= - 7
xo = e
l
e-
41
+ ea e-H
ba = - 2 * T * T.
2 e-
2t
lli = peb.)
P(b) = bl + 11 b + 28
PCI) = 40
P(-2)"", 10
7 e'
III = 40
Odatle
2 e-u
lli =10
dx e -41 e -71 l e I -2/)
di = - 4 l e - 7 I e + 40 7 e - 16 e .
Uvritenje izraza za x i : u (d) daje.
852. ( dx = x _ 2 Y
dt
dy
dt =y - 2x.
1 e -41 e -71 1 C t -2/)
y ="'2 l e - I e + 40 e + 12 e
Rijeiimo taj zadatak na neto drugi
(d)'
Ca)
Neka SU.ll: = A l', y = B erI partikularni integra1i zadanog sustava, dok su A i, B konstante.
Ta partikularna rjeenja zadovoljavaju zadani sustav, pa je
ili
ATe
rl
= A l' - 2Bl'
B T erI = B'e
rl
- 2 A erI
erI CA T -:- A + 2B) = O
er I CB T - B + 2 A) = O
431
A (r - I) + 2 B == O
B(r - I) + 2A =0.
(b)
Dobili smo sustav od dvije linearne homogene a1gebarske jednadbe s dvije nepoznairlce
A i B. Znamo da taj sustav ima rjeienja od A = O i B = O, ako je deter-
minanta sustava jednaka nuli (vidi I, 4.):
pa je
2 I .
-O
r-I
(r - 1)1 - 4 = O
ili
jednadba.
Dobijemo
r
l
-2r-3=0
rl,l = 1 2.
za rl = 3 prema (b)
2A+2B=0 i 2B+2A=0
pa je
A = -B,
uzet
Rijdi i na predanji zadatak 852.
za rl = - 1 prema (b)
-2A+2B=0 i -2B+2A=O
pa .je
A =B,
uzet
AI = I; BI = 1
y = - G
1
l' + Cle-'.
853. { dx = x + 2y
dt
dy
dt = 12x -Y.
854'1 dx I 2
+ .t
dy
dt = 5 x - y - 4 tl + 2 t.
[x = 2 Gi COl 3 t + 2 ((:1 sin 3 t + tl; Y.= (Gl - 3 Gl) COl 3 t + (G, + 3 GJ sin 3 t + t2].
( dlx + dy + xi = ee
dt
l
dt. .
dx + dly -11
dt dt'. 1
. prema {a):
432
(a)
(b)
... .. e
x+y+x=e
odatle je
Uvr!itenje u (b) daje:
. .... ,
"-%-,, ... 1-,
ili
.M ,
X =. -1.
Sad integriramo tri puta redom posljednju Icdnadlbu:
X=.'-t+01
. , t'
x=. -2"+Olt+O.
t tl O
x = e - lj + T t' + O. t + o .
a u n a m o iz (b):
y ... l-x.
Uvritenje (c) daje:
.. ,t'
Y = 1 -. +"2 - Cl t- CI'
Integriramo dvaput redom:
ili
d
2
y
dt.s = x
dlx
(fti" = y.
. ,1 Cl e C
Y= t -e +"6" -2
t
'- .t+
t' el Cl C. C
Y = - - e + - tc - - t - - t' + t + C,
2 24 6 2
(c)
[x = Cl .' + C. e -, + C. COS t + C, sin t; Y =- Cl .' + C. e -, - C. COS t - C, sin tj.
8S7. { ~ = y + S.
d;r .
dx = -y - 3
Trak IC Y (x) i (x).
prema (a):
1 dy Y
.==---,.....
S dx S
28 B. Apsen: R1jelen1 zadac11z Vile matematike
(a)
(b)
(c)
(d)
433
Uvrltenje (b) u (c) daje:
Ovamo uvrstimo Cd):
ili
y" +2y' + 2y = O,
jednadlba: ,. + 2, + 2 = O
'It. = - 1 \i
. y = CI + C.
ili
y = (CI cos X + C. sin x),
Odatle:
::: = C
1
8inX + CS cos x) - cos X+C.8inX).
Uvrtenje u (d) daje nakon uredenja:
II = + - 2CJcosx - (CI + 2C.)sinx].
8S8. { dy
x- ... y
"::+"+>'-0.
ea)
(b)
434
Traimo y (x) i II (x).
Iz (a) slijedi:
paje
ili
dy Y 'li dy dx
dx=-X 1 -y"-x
1ny ... lnx + inCI
Uvritenje y = Cl X U (b)
a odatle je
II dil = (- x - cf x) dx,
pa jc
a kako je prema (c) CI'" dobijemo:
x
x' + y' + ZI = CI'
(c)
Geometrijski dobivena rjeenja zadanog sustava diferencija1nih jednadbi
familiju prostornih krivulja, koje su zadane kao ravnina kroz ishodite okomitih
na raVninu X Y i familije sfera aa sredi!item u ishodi!itu koordinatnog
sustaVL
859. ( dy = _ 3 y _ z
dx
dz
dx=y - z.
Traimo y (x) i z (x).
Prema (a):
Uvrstimo (b) i (d) u (c):
ili
jednadba:
ili
Odatle
dly dy dz
-= -3---
,dx' dx dx
z=
dy
- dx - 3y.
y" + 4 y' + 4 y == O.
Tl., = - 2
y = Gle-I:II + xG.,-&
dy 2 e -I. 2 e -I. e -I.
- ... - l' - x.' +.' .
dx .
Uvritenje u (d) daje nakon uredenja:
z ... - (Gl + e. + x G.) ,-8.,
dy
-=Z
dx
dz
dx = -y.
[y == Gl cos X + e.ainx; z - e.cosX - el sin x],
dly :II
+ 2y + 4 z == e
d'z
dx' -y - 3 z ... - x,
Tra!imo y (x) i z (x).
ea) deriviramo dvaput redom:
y(C) + 2y" + 4 z" == ,.,
Iz ea) i (b) uklonimo z.
(a)
(b)
(c)
(d)
ea)
(b)
(c)
436
Dobijemo:
3y" + 4.1" + 2y = 3,z - 4x.
Odatle:
Uvrltenje u (e) daje:
l') - y" - 2y = 4 x - 2,.
jednad!ba:
r'-r'-2=0
rl., = Vii r,., = i
y. = Cl ,. v2 + C, ,-IC Vl + C. cos x + C, sin x
y<" -y" - 2y = 4x
7)1 = alx + /Je
- 2alX - 2a. = 4x
al = - 2; aG = O
ljl = - 2 x
y<" -y" - 2y- _ 2,z
b =t--# rl # r. # ...
P(b) = b' -lJI-2
P(l) = 1 - 1 - 2 = - 2
- 2, S
-e
y = Cl e
l1l
Vl + CI e-S Vl + CI cos X + C, sin x - 2 x + ,s. (d)
Da odredimo Z, iz (d) y" pa dobivenu za y" vrijednost kao i (d) uvrstimo u (a).
Dobijemo:
[y ... (Cl + CI + CI x) ,U; Z = (Cl + C.x) eU].
dy --
dx + 2y+ z = sinx
(a)
dz
dx - 4 y - 2 z = C08 x,
(b)
i odredi partikularno rjeenje, tj. krivulju koja prolazi Tl (1, 1, - 2).
Da uklonimo y iz zadanih jednadbi, pomno!imo prvu jednadbu s 2 pa joj pribrojimo
drugu jednadbu.
Dobijemo:
2y' + Z' = 2sinx + cos x
a odatle je
z' = - 2y' + 2sinx + cos x
Iz (a) slijedi:
II = - y' - 2y + sin x
pa je
z' = _y" - 2y' + cos z
(c) i (d) uvrstimo u (b) pa nakon uredenja 4obijemo:
y"--2sinx
'y' =- 2 cos x + Cl
y= 2 sin x + Clx + C.
Izraz za y i (e) uvrstimo u (c). Dobijemo nakon uredenja:
U dobivena rjeienja uvedimo uvjet Tl (1, l, - 2):
1 = 2 sin 1 + Cl + C.
-2== -3Cl-2C.-2cosl-3sin1
2 == 4 sin 1 + 2 Cl + 2 Ca
-. 2 =' - 3 sin 1 .....: 3 Cl - 2 Ca - 2 cos 1
O "" sin 1 - Cl - 2 cos 1
Cl = sin 1 2 cOs l.
Uvrtenje u prvu jednadbu daje
C.=2cosl-3sinl+1.
(e)
(d)
(e)
Iz tih jednadbi ukloni-
mo Cl i Ca
+
Vrijednosti dobivene za Cl i C. uvrstimo u rjeienja sustava. Dobijemo traeIio parti-
kularno rjeienje :
y = 2 sin x + (sin l - 2 cos l) x- 3 sin 1 + 2 cos 1 + 1
z = - 2 cos x - 3 sin x - 2 (sin 1 - 2 COS l) x + S l - 2 cos 1 - 2.
864. dx
l
dt =z+y-x
dy
elt = z +x-y
dz
dt = x+y + z.
(a)
(b)
(c)
. ik I . X_ x = l} O
l part u arno fJe"",nJe UZ pocetne UVjete O za t = .
y=z=
437
438
(e) dcrviramo pot:
Uvritenje ea) i (b) u daje:
jednadba:
Iz (a) i (e) slijedi:
pa kako je
dobijemo:
C
' II e-I
z = le + 'le.
x-_ ... -2x
(d)
Ce)
a to je linearna diferencijalna jednadba I reda, koju rje5avamo prema formuli (106) II dijela
Repetitorija:
za y' + I(x)y = g (x)
Kako je u na5em I (x) ... 2, a x je t, dobijemo
pa je
a odatle je
Iz <a) slijedi:
Uvrtenje (e) daje:
f I(x) dx == f 2 dt = 2 t,
1 C II C -c C -IC
X ="2 l' - .' +.e .
y = dc + X-II.
a nakon uvrtenja.(.f) LCd) i Uredenja imamo:
l CIC,,. -I ,. -u
y ... - le -VI' -v.' .
3 ,"
(t)
Uvedimo p o t n uvjete, tj. uvrstimo x = i i y = z =0 za t = O u Cf), (g) i Cd):
Odatle slijedi:
1
1 = 2" Cl - C. + C.
1
O = 2" C, - C. - C.
O == Cl + C
1
CI ==-3"
1
C'=2"'
Uvrtenje u Cf), (g) i Cd) daje traeno partikularno rjeenje:
865. { ~ - z - y = O
y-z+x=O
z-x-y=O
x= -l}
i partikularno rjeenje uz p o t n uVjete y = 1
z=O
za t = O.
866. { x - 4 x - y + 36 t = O x = O }
Y + 2 x _ Y + 2 et = O i partikularno rjeenje za y .... 0 pri t = O.
[x = 10 e2t - 8l
t
- e' + 6 t-l; y = - 20 e
Sl
+ 8,u + 3/ + 12 t + 10].
439
Znak: 7026 Sv
Izdanje:
Prof. dr ing. BORIS APSEN
RIJESENI ZADACI VISE MATEMATIKE
UZ TUCI DIO REPETITORUA

TEHNlCKA KNJIGA,
ZAGREB, 10
Za odgovara:
Ing. KUZMAN RAZNJEVIC
izdanja za
Glavni urednik:
ZVONIMIR
Urednik edicije:.
IVAN UREMO"\TIC
recenzija:
ZVONKO VELJACIC
Korigirao:
AUTOR
Tisak:
IZDAVACKO-STAMPARSKO PREDUZECE ,.OBOD - CETINJE
Tisak domen:
LISTOPADA 1970.

Rijeseni Zadaci Vise Matematike Uz Treci Dio Repetitorija Boris Apsen

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rijeseni Zadaci Vise Matematike Uz Treci Dio Repetitorija Boris Apsen

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prof. dr ing.

You might also like