' ..

|1
Martinez Marzoa, autor de
De la revolucin (publicado en
Comunicacin), incorprase
con iste texto os autores que
reivindican o idioma galego co
mo lingoa na que se espresa so
bre todos os temas da nosa vida
colectiva.
Ensaios Marxistas, na mes
ma temtica que De la revolu
cin>>, unha aportacin funda
mental no campo do marxismo.
Especial relevancia, si cabe den
tro dos ensaios, o apartado
. adicado problema nacin e
autodeterminacin nacional no
que Martfnez Marzoa, aporta
unha nova visin sobor ca inter
dependencia do concepto na
cin e a existencia dun determi
nado proxecto polftico.
Edificio Med i ibdiodia, n.o 1, a. o B e C.
As lagoas. ,!!. A Corua.
l
.
}
'(

(
>
a
<

(
o
<
(
z
w
.
UNIVERSIDAD COMPLUTENSE 1
111111111111111111111111111 11111111111111111111 1 111111111111 1
5314614768 1
i
r
l
14/. '.(OL)
|
A
]
/^1
INSJ\I()S !li\llXIS'I'i\S
F. MARTINEZ MARZOA
eicinl
_ do ri ro
1

1g3J3,
F. Martlnez Marzoa.
Da presente eicin Edlcina d Ruelro.
Capa: Equipo Rueiro
Dep. Legal: C " 203 - 1978
I.S.B.N. S.-85220-11-o
Ofst L Voz de Gake. S. A
F. MARTINEZ MARZOA
1

1
1
1
1
PROLOGO
Os ensaios incluidos neste volume complementan dun cer
to xeito a sere dos que constituiron o lbro KDe la revolucin 1.
Foron escritos entre Abril e Xulo de 1977, e, coa sa indepen
dencia formal, teen, non obstante, un nexo intero, non sendo
accidental o orde en que van colocados.
Dada esta continuidade entre dous lbros, podo poer
lector en antecedentes deste referlndome a xuicios verquidos so
bre do anterior.
Aquel libro foi chatado dende varios lados de Kterico e
teorizante. O de Kterco unha loubanza (se cadra excesiva)
que moi poucos escritos actuais de filiacin marista merecen, e
qus dsberln merecer moitos e moi duros se o marxismo ha ser
algo substancialmente distinto dunha etiqueta que n se apropia
sen compromisos. En canto de KteorizanteJ, se e adra quere de
cir que non determina decisins ou actitudes prlcticas; o cal
rotundamente falso. O que non aporta recetas, porque nin po
de, nin quere, nin fala que fai. Reformismos, ha/nos xa de maltas
castes, dende os que teen a receta pra na/va-la economla na
clona/J at os que teen a receta da Kloita armada
Tamn se dixo, en relacin co De la revolucin, que era
algo as/ coma un voleo o feto de que mn profesor de fosofa de
talante fenomenolgico heideggerano aparecese ahora con
causas maristas. A resposta mstrase de seu se o comentador
ten a ben ler con cero detenemento aquel mesmo lbro, en espe
cial os ensaios terceiro e quinto, as/ coma o libro presente, espe-
Madrid, 1976. Cmunicacin.
9
ca/mente o seu derradeiro ensaio. Supoendo que non sexa res
posta decir que o autor xa andaba en causas marxistas" coma
dez anos antes de escribir a/gns lbros dese talante fenome
nolgico heideggeriano" no que, por suposto, pensa seguir exer
cendo.
Novedade de:te libro verbo do anterior o estar escrito en
galego. Eso non coresponde a ningunha dierencia temtica;
simplemente, algunha vez tia que chegar e chegou agora. O au
tor opina que a reivindicacin do idioma galego coma lingue na
cional pasa necesariamente por escribi nesa lngua sobre todo
tipo de temas, e non especialmente sobre os de inters local.
Outra cuestir a do modelo de linguaxe adoptado. A rei
vindicacin que velo de mencionar implca un esforzo en pro/ da
fi deldade estructura da lngue. En canto s variantes de tala,
se ben o poeta, o novelista ou o autor dramtico teen o derelto
de considerar soberana a sa intencin art/stica, claro que no
ensaio, no peridico, no libro de texto e mesmo no panfeto, de
be incorporarse unna norma. Que as/ se faga depende tanto da
boa vontade de tocs coma de que haxa quen pra elaborar unha
normativa intelxeme. At agora non se pode deci que a lingua
galega acadase un/a normalizacin intera. Debo reconoce-la
benfi ca infuencia rue sobre o meu galego exerceron as xuntan
zas de escritores e fngistas convocadas durante o curo pasado
polo Instiuto da L'ngua Galega da Univeridade de Santiago,
ben que a normativ al elaborada a/nda non pblica, e mesmo
ele contn apaos e espera de milar tempo pra decidir mis en
firme. O periodo dt experimentacin alnda non est pechado,
pro eu non me con:idero quen pra adiantar dun xeio Individual
Iniciativas radicals, tlnda que nalgunhas cuestlns opine que se
ter de chegar a ees.
Vigo, Setembro de 1977
10
1
Sobre o captulo
priielro
de ecO Capital,,
Os tres comenzos marxianos da anlise da cmercancfa
(ur Kritik der politischen Oekonomie, Das Kapital 1. edicin e
Das Kapita/ 2. edicin) prodcense coa mesma frase:
riqueza das sociedades nas que impera o modo
capitalista de producin aparece coma un enorme xun
to de mercancias, e a mercancia coma a sa forma ele
mental.
Resulta notbel, primeiramente, que Marx non s ampre
gua ocasionalmente, senn que acuie e repita unha frase da que
subxecto un trmino absolutamente non definido, o trmino
riqueza. Tal feto autoriza a non contentrmonos coa compren
sin vaga, Instintiva e popular do tal trmino. Ou, millar, pode
mos tomar esa comprensin coma o punto de parida.
Riqueza aquelo que ese ten en canto que n crlco.
Rico aquel que ten. Riqueza , pois, o que ese ten, o que
chal. 0 que hal 10 que , o ente.
O conocedor de manuais de economla marxista apresura
rse a obxectamos que non asl, porque a mercancla, pra Marx,
produto do traballo humano, e non todo ente (por exemplo:
non o ar que respiramos, como o propio Marx dir) produto de
traballo humano. Pro non adiantmo-los acontecementos. Marx
non fai entrar eso de produto de traballo nunha definicin pre
via de mercancla; semente di que mercanclas son aquelo do
que est constituida a riqueza das sociedades nas que Impera o
modo capitalista de producin. O de cproduto de traballo huma
no vir unhas pxinas mis adiante, dentro da anlise, e xa vere-
13
mos cmo e por qu. De momento trtase de ca riqueza, ou se
xa: de co que hai.
En grego clsico, criqueza neste mesmo sanso (por exem
plo: os bens, a fortuna) dise ousla. E, na literatura filosfca gre
ga, as( coma nalgunha que non filosfica, esta palabra designa
o cser. En Aristteles, ous/a aquelo co que se responde pre
gunta e qu ?. A esa pregunta podemos responder con Bsto
(por exemplo: esta casa, este cabalo) ou con c tal cousa (pr
exemplo: casa, cabalo); o primelro chmao Aristteles ousla
primeira; o segundo cousla segunda.
Con esto, cicais algn tipo de lectores considere que xa es
tou metendo a Mar nese mundo neboento da ontoloxla, que
eles nin entanden nln desexan enender. En efecto, estou tratan
do de comprender a Marx dentro da historia da filosfa. que
pertenece dun xelto certamente especial. pro, plo mesmo,
esencial.
Por outra pare, eses meamos lectores ou outros poen
pensar de contado que o cdoble (que non tal) senso de ousla,
asl coma a nosa interpretacin de riqueza, perlan significar
que o ente en canto tal entendido en relacin con posesin,
propiedade, etc. Secomasl, es seria derramalo todo cunha Inter
pretacin precipitada. Esa posesin e cpropledade non ten
ningn senso previo do que se poida botar man; o sens que ha
xa ter s6 se determinar segundo qu signifique o ter, chaber
e cseD, co que se ten. co que hai. ca riqueza. co ente.
Noutras palabras: Mar propnse, no comenzo da sa obra
filosfica fundamental. a cuestin dunha ontoloxla, pr sta
dun carcter determinado, porque Marx fala da riqueza cdas s
ciedades nas que impera o moo capitalista de producin. Oe
temonos un puco nesto.
en sabido que Marx considera unha csociedade com
o ctodo estructural de cartas crelacins de producint, de xelto
que cs dentro de$ todo ... pode ... cada causa ser en xeral algo.
1 Por outra pare, xa se pretendeu demostrar 2 que a tarefa fi-
F. Mll1n Meno. Hllto d le fl, Ml, 1 973; t. 11. p. 36
2
O meamo, De , re1iucln; Merd, 1 976; I p. 16-29
1 4
losfica de Mar a anlise do modo en que as causas son no
mbito da csociedade moderna; noutras palabras: que Marx non
pretende expr cleiu do desenvolvemento de sociedades en
xeral (nin ere que tal pretensin puidese ter sanso), senn poer
de manifesto ca lei econmica de movemento da sociedade mo
derna; o cal non constite propiamente unha limitacin. dentr

da historia, do obxecto da investigacin, porque non hai ca histo
ria suprahistricamente considerada, senn que a autncia
comprensin histrica consiste en asum-la nosa propia historia,
e, polo tanto, o que Marx ten que decir da csociedade antiga ou
da casitica ou da feudal est dentro da sa anlise da socie
dade presente e asume conscientemente o carcter que esa an
lise lle marca.
O que agora pode cicais ser considerado chocante qu4
esa ontoloxla da que talamos non se atopa no campo da cideolo
xla, senn no daquelo que se chama a cbase ecomica. Cal
quera marxista de manual esperarla que, se se trata da ontoloxla
da sciedade moderna, eso apareza coma un elemento do im
ponente edificio montado encol da base econmica Se o
marxista en cuestin , ademais, instruido en filosofla, esperar
que a ontoloxla sexa non s un elemento, entre outros, da cideo
loxla. senn a ralz de toda ela. Pro nin saquera simplemente
asl. A cuestin de en qu consiste ser no mbito da sociedade
moderna coincide, en trminos marxistas. coa anlise da cbase
econmica. coa manifestacin da clei econmica de movemen
to da sociedade moderna. O que nese mbito, a riqueza da
sciedade moderna. caparece coma un enorme xunto de mar
canelas, e a mercancla coma a sa forma elemental. A propia
definicin do mbito a ontoloxla, porque a anlise da mercan
era o principio desencadeante e rector de todo o proceso cons
trt plo que s ce a snta-la relacin cpltalista-reir e,
con ela, todo o mis visfbel da estructura da sociedade capitalis-
ta.
Cn s fla d cs rlacls d prucin capitalistaS,
pretendendo facelo en trminos marxistas, non procedente si
tuarse de entrada na relacin empresarlo-obreiro, e esto non s
porque esa relacin non defnlbel sen dar por supostos os con-
16
ceptos daquela anlise, senn por moito mis, a saber: porque as
categorias econmicas (incluida a propia relacin empresario
obreiro) xorden da anlise da mercancia. Noutras palabras: o li
bro primeiro de Das Kapital a exposicin de cmo un ha socie
dade da que ca riqueza un enorme xunto de mercanclas ten de
ser unha sociecade na que hai capitalista e obreiro e salario e
plusvalla. Nesta construcin dse (ou pdese dar) lugar a unha
serie de conceptos intermedios, de finalidade e funcin precisa
mente construtiva, que non hai que interpretar en absoluto coma
expresin de retlidades histricas; do mesmo xeito, a serie de
momentos da arlise da mercancla non representa en absoluto
momentos da hstoria, anque algns deles poidan ser ilustrados
accidentalmente por referencia a faltos histricos. O proceder de
Mar non histc-xentlc, snn cstv.
De feito, O s Kapita/, obra flosfica fundamental de Mar,
foi rpidamente Incluida na rbita dunha cara disciplina chama .
da ceconomfa; ; decir: o seu contido foi interpretativamente re
mit a rs tip d ce que s pantn dt
desa disciplina, pr cal o capitulo primeiro de O Caphal resulta
notbelmente incmodo polo seu mesmo tipo de discurs. Dlxe
mos que a anlis da mercancla non s est suposa na teorla da
producln capitalista, senn que, afnda mis, esta teorla xore
daquela anlis. Pols ben, o primeiro xeralmente reconocido;
case tdolos ex!ositores da ceorla econmica de Mar ante
polen unha exp(sicln mis ou menos pragmtica da teorla do
val-trallo, lnsbl p ent n d plusalla
capitalista. O segundo, en troues, non asumido, que eu 8iba,
por ningunha xposicln global existente do pensamento
econmico de arx; ningu6n fai xurdi-lo conceptos de capital
e traballo asalariado da propia anlise da mercancla. Citamos a
continuacin algn exemplo.
M. Dobb, n seu libro cEconomla polftlca e capitalismo,
menciona co tan mal construido capitulo prlmeiro de O Ctpital
3. Sorprendente afirmacin, porque Mar cconstrufu ese capitu
lo polo menos catro veces. Se deixamos apare os borradores de
3
M. Oob, Economl ol lc y cplMIIIo, trl. cat., Mblc. 196; p. 16.
16
Zur Kritik der po/itischen Oekonomie, temos, primeiramente, a
versin definitiva desa mesma obra; logo. o capitulo l. apartado
prmeir 4. d primeira eicin de Das Kapital; a continuacin o
apndice forma de valor, aparecido coa dita primeira edicin;
e, por fin, a refundicin dos dous ltimos textos nn, que pasa a
se-Jo capitulo primeiro da segunda edicin da obra. A primeira
causa que chama a atencin en todo esto que os momentos do
proceso discursivo, asi coma as dependencias entre eles, o pro
ceso mesmo, permanecen constantes dunha versin a outra, e
adquiren unha presencia cada vez mis nidia. Esto demostra
das causas: primeira, que eses momentos e ese detalle do pro
ceso discursivo son o esencial, o verdadeiro contido, e non a for
ma de exposicin; e, segunda, que Marx consideraba esa parte
da sa obra coma algo sumamente importante, algo no que de
bla esixirse unha extremada claridade e precisin. E, en efecto, a
derradeira versin, a que aparece na segunda e posteriores edi
cins, amais de se-lo mis importante da obra, e tamn o millar
construido; cpedagxico no millar senso desta palabra. Cada
artellamento do proceso, asf coma a ensembraxe de todos eles,
raquera a meirande atencin.
Sen que a cconstrucin do capitulo que nos ocupa resulte
rexeitada, nin se deixe de poder constata-la sa influencia, no
Tratado de economfa marxista de E. Mandel, por mor do xeito
de exposicin que este libro adopta con xustificacin discutfbel,
os elementos conceptuais da anlise marxiana da mercancla pa
recen traducidos a realidade histrico-empirica e coma esparexi
dos tongo e o ancho da historia da humanidade. As categorias
econmicas (nas que Marx expresa a clei de movemento da so
ciedade modema) aparecen no libro de Mandel coma contrac
cin, a determinadas circunstancias histricas, de cartas supra
categoras aplicbeis a unha escala mis amplia. Asf, Mandel
manexa con frecuencia o concepto de cunha sociedade baseada
na producin simple de mercancfas dun xeito realmente des
criptivo, cando ese concepto non en Marx outra causa ca un
momento posfbel no proceso de construcin ideal no que, preci-
4
Na primelra edicin cham6bana ccapltulou o que loo .n qecclnu.
1 7
1'
1
samanta, da determinacin do ente coma mercancla sguense
tdalas categorlas esenciais da sociedade moderna, demostrn
dose asi que unha sociedade na que os bens en xeral son rer
canclas non pode ser outra c sociedade capitalista, e que,
polo tanto, non hai csociedade baseada na producln simple de
mercanclas. O que sucede nasas sociedades s que se refere
Mandel que s a producin de mercanclas csimple acada un
ha extensin considerbel, pro, polo mesmo, a producin de
mercancias non pode se-la base desas siedades. Outra conse
cuencia deste mesmo xeito de proceder , por exemplo, que a
plusvala capitalista apareza coma un cas parlular do fenme
no mis xeral da asuncin da forza de traballo humana coma
mercancla; asl: c plusvalfa producida polo escravo ... representa
a diferencia entre o valor das mercancfas que prouce... e os
gastos de producin desas mernaD , elc. Pola nosa pare,
dirfamos que, afnda que a venda de proutos do traballo escravo
chege a producirse en escala considerbel, segue en p que,
esencialmene e por definicin, o escravo non proutor de
mercancfas, e que, polo tanto, tampouco pr(1 ce clusval( en
ningn senso que a estf palabra polda "'"'elle pculr d.' teorfa
o lpr-lraballo na so forma marxlana. ff prece non sr as!
pra Mandel, porque el. na resma 111a metoola que at( ei
qul em<s notar, deriva tarl! a citada teprfa do valor da consi
q.ra.cin "'ral de q4e tQa sciedaq, na que existe u1ha divlain
do traball< relativamente complela veae ni necesida"' de mai
lo tempQ dt traballo dicado a cda labr, e, dado quo o cambio
x,raliJado s aPtrece unha vez acaddo este eJtadio de desen
volvemento, c valor de cambio das mercancfas mldese polo
tempo de traballo necesario pra producllau c. Tese, esta ltima,
que, en ausencia de prtcisins sufcientes nalgunha outra pare
da obra, resulta tamn equivoca en canto que. dito mis correc
tamente, aqueJo plo que s mide o valor de cambio dunha mar-
6
E. Menel. Trtado d .conoml manllf. te. at., Mblc. 1969; T. 1. p. 81
6
Id., p. 6
18
'
1

canela a cantidade doutra mercancla pola que (ou as cantida
des, respectivamente, doutras mercanclas polas que) se cambia
unha cantidade dada da mercancla primeira; sobre esto taremos
ocasin de volver neste mesmo ensaio. Neste punto, sucede que
Mandel non toma en consideracin algo que no capitulo primeiro
de O Capital est insistentemente afincado: a distincin entre-o
cvalor de cambio (coma a dorma de valor) e o cvalor (coma a
csubstancia de valor), asl coma a cuidada dialctica marxiana de
ca forma de valor. Froito desta non consideracin o xeito des
criptivo e un pouco vulgarizante que usa Mandel pra introducir
na sa exposicin a forma de dieiro, que, en Marx, precisa
mente o resultado da dita dialctica. Finalmente, o feito de que
os momentos do discurso construtivo marxiano, na medida t
que aparecen, aparezan baixo a forma de situacins histrica,
precapitalistas dadas, d p a que amido o paso dun momen\(
a outro se presente coma introducin narrativa dunha circun
tancia nova; esto particularmente notbel cando da simple cir:
culacin de mercanclas proces 0-M-D' se pasa asumindo qu
a socieqade en cuestin centra en contacto cunha civilizacin C(
mercial mis avpnzada 7 (de nde sae sta?).
Mandel semella estar defendendo este xeito de proceder
cano alude 6 segulnte prrafo de Marx:
7
Id., p. 76
8
cEn todo caso, o xeito da exposicin debe formal
mente distinguirse do xeito da investigacin. A investi:
gaci(> ten de apropiarse o material en detalle, analiza
las sas diversas formas de evolucin e rastrexa-lo seu
nexo interno. 56 despois de cumprido este traballo, po
de ser correspondentemente exposto o movemento
real. Se esto se logra e a vida do material se expresa
idealmente, pode producirse a aparencia de estar n a
tratar cunha construcin a priori a.
Os Kapitl. Oiet, t l. p. 27
19
No mesmo senso pode citarse tamn o seguinte texto:
0 concreto concreto porque a com-prensin de
moitas determinacins, polo tanto unidade do mltiple.
De ahl que apareza no pensar coma proceso de com
prensin, coma resultado, non coma punto de partida,
anque o verdadeiro punto de parida e, polo mesmo,
tamn o punto de partida da intuicin e da representa
cin. No primeiro camino, a representacin plena foi
sublimada en determinacin abstracta; no segundo, as
determinacin& abstractas conducen reproducin do
concreto no camino do pensar 9.
Pois ben, o abstracto do que tala eiqul Marx non pode se
lo no senso empirista da palabra, porque antn, por definicin.
nun orde racional-construtivo, seria precisamente posterior e
mis complexo c concreto, xa que precederla da composicin
comparacin de moitos concretos. Polo tanto. no sanso en que
Mar manexa eiqul a palabr! abstracto, unha determinacin
non cmis abstracta porque se aplique propiamente a unha di
versidade maior de situacins; es a mala abstraccin, a abs
traccin arbitraria, fortuita. O abstracto, pr contra, eiqul o ver
dadeiramente cmis simple e anterior; oquelo q1e entra co
ma elemento constitutivo, que est suposto coma algo alnda
non desenvolvido e que ha ser desenvolvido, nesa xnese
,raclonal-construtiva (non histricvolutiva) que prmite ver
axeitadamente o concreto mesmo, cexpretar idealmente a vida
do material. Esta xnese o que Mar realiza en Das Kapita/ e
de xeito especialmente transparente nas sas das primeir

s
seccins.
.
Segundo queda dlto, Marx trata de pr de manifesto en
qu consiste o ser das cousas nun determinado mbito e, polo
tanto, a constitucin dese mbito mesmo. O mbito o que cha
mfmos ciedade modera.
9
K. Mr. ElnMunf. En MM Et_l Wr. DlU. t. XIII, p. 832.
Primeio paso
Marx comenza sentando o cser non problematizado, inme
diato, o ser cvulgar ou prosaico ou natural da cousa; aquel
sanso de cser no que non hai mencin das condicins, da cons:
titucin do mbito dentro do cal pode algo en xeral ser algo. O
que, en trminos heguelianos, chamarlamo-lo ser da conciencia
natural. A cousa coma cousa, alnda non coma mercancla, esto
: a Inda sen mencin expresa do sistema de condicins ontolxl
cas. O ccorpo da mercanclat. As cousas coma o simple ccontido
material de ca riqueza.
Non obstante, poder observarse que, xa na maneira en
que Marx asume este ser, hai (s que non expresamente asumi
das) determinacin& das que a base vai ser posta de manifesto
na averiguacin ontolxica que segue. O circulo non vicios. O
filsofo busca pr de manifesto expresamente aquelo polo cal
est xa determinado; neste senso a filosofla sempre ccircular.
Primeiramente deixemos constancia de cls son esas determina
cins s que a investigacin haber volver logo pra fundament(-
las expresamente:
.
a) A cousa ccousa til. esto : as sas cpropiedades en
tndense coma posibilidade de satisfacer necesidades hura
nau dalgunha lndole.
b) A CUf est determinada cualitativa e cuantitativamen
te, decir: sempre tal cantidade de tal cousa. Obsrese qu,
esto non 6 en absohato obvio, ou, cando menos, non o foi sem
pre; tn suposto ontolxico tlpicamente moero, da cieda
de moera (po verse a sa fundamentacin na cCrftic( da
R!zn puru).
. Do mesmo xeito que aparecen estas das notas (por asf
decir: anticipadas), aparece tamn xa a palabra calor, posto
que a cousa designada coma cvalor de uso.
Segundo paso
A determinatez cualitativa e cuantitativa est requerida por
canto a cousa material, correa, o cpre material de carta
condicin que configura o ser dela no mbito de que nos ocupa
mos; sta condicin o carcter (que a cousa ten) de Valor de
cambio.
En efecto, a relacin de cambio consiste, primeiramente
n que das cousas distintas (o cal supn a determinatez cualita
tlva da cousa material) se cambian a unha pola outra en determi
nadas proporins (o cal presupn a determinatez cuantitativa da
cousa matenal). Sen ter determinatez cualitativa e cuantitativa
coma vaores de uso, tampouco poderlan as cousas ser valores
de cab1o. E, non obstante, iros ver que 0 valor-de-cambio a
negacin do valor-de-uso, que a mercancla algo conflictivo.
( o sucesivo escribiremos x ou y8 coma abreviacin de
a cant1dade x da mercancla A ou ca cantidade y da mercancla
;esto : a letra minscula designar a determinacin cuantita
tiva e a maiscula a determinacin cualitativa).
O vaor de cambio presntasenos en primeiro lugar coma
unha relac1n cuantitativa, que, ademais, varia constantemente
segundo o tempo e o lugar; a saber: ca proporcin na que valores
dusdutipo se cambian contra valores de uso doutro tipo. A
nme1ra VIsta , pois, algo continxente e puramente relativo. Pro
1mos
.
ver qe esta aparencia se troca no seu contrario mediante a
cons1derac1n seguinte:
Na relacin de cambio, no valor de cambio da mercancla
x, alnda que sta se cambie de feto por y8, est impllcito que
tamn poderla en principio cambiarse por algunha cantidade de
termmda (s unha) de cada unha das demais clases de mercan
clas, digamos: por z, por vD, etc. decir: que toda mercancla
ten unha pluralidade indefinida de valores de cambio. Pluralidade
que
:
non obstante, non tal, xa que nela est, pola sa parte, im
plclto qu, en tal caso, y8, zC, vD, etc., en canto valores de cam
bio, son mtercambibeis, interequivalentes.
.
De onde se segue que os diferentes valores de cambio
vlidos dunha mesma mercancla expresan todos eles algunha
otra cousa que a mesma pra todos eles. E. decirmos esto, xa
dlxemos quo valor de cambio s o modo de expresin, a for
ma de manifestacin, dalgn contido que debe ser distinguido
desa mesma orma ou cexpresin.
22
T erceiro paso
Pechmo-lo paso anterior coa cuestin de qu ese ccon
tido que, dalgn xeito, se agacha tras da forma de valor de
cambio. Comenzamos agora coa seguinte consideracin:
Dadas das mercanclas caisquera, A e 8, hai sempre un x e
un y tais que, en canto valores de cambio, x * yB.
o significado desta igualdade que un algo comn existe
asemade en A e 8, e precisamente na mesma cantidade en x ca
en yB. Que mbolos dous son iguais a un terceiro. Este terceiro
non pode ser ningn dos dous dados. Tampouco pode ser nin
gunha outra mercancla, coma C, D ou E, porque na igualdade
que tomamos coma punto de partida est incluido que existan
tamn cantidades (poamos z, v, r, etc.) de C, D, E, etc.,respecti
vamente, tais que zC, vD, rE, poida se-lo primeiro ou segundo
membro da igualdade. O carcter de valor de cambio, que as
mercanclas taen, manifesta, pois, que caisquera mercanclas
distintas redcense, en canto valores de cambio, a algo comn,
do cal se manifestan coma cantidades determinadas.
Esto comn non pode ser ningunha propiedade corprea,
senslbel, flsica en sanso ampllsimo (incluido: xeomtrica, qulmi
ca, etc.) En efecto, as propiedades deste tipo, segundo o punto
de partida de toda a averiguacin, pertenecen cousa coma va
lor de uso, e, polo tanto, son precisamente todo aquelo que re
sulta negado na relacin de cambio, na que todo valor de uso
igual a todo outro simplemente con que se determine a adecua-
da proporcin cuantitativa.
Orabn, negada toda propiedade senslbel, real, da cousa,
qu resta? Eiqul onde aparece por primeira vez en Das Kapital
a nocin cproduto do traballo, que requere cartas precisins.
En primeiro lugar, certo que hai unha serie de cousas
reaiS, cousas das que efectivamente nos servimos, que non son
produtos de traballo ningn, por exemplo: normalmente (e at
agora) o ar que respiramos. Pro esto simplemente unha cues
tin de fetos, que non se opn fundamental suposto filosfico
de Marx de que, esencialmente, a totalidade do ente aparece co
ma o mbito dunha mediacin polo traballo. O feto de que, nun
23
intre histrico dado, o home mantea alnda coa natureza cartas
relacins alnda-non-mediadas non quera decir que esas rela
cins non haxan ser mediadas ou non poidan seto.
Pro, en segundo lugar, esta nocin do traballo e do ente co
ma produto do traballo alnda non nos d o especifico dese traba
llo que mentamos decirmos que, negada toda propiedade sen
slbel ou material, resta nas mercanclas a sa condicin de pro
dutos de traballo; non nos d o carcter especifico que o traballo
ha ter coma traballo-produtor-de-mercanclas ou traballo-na
sociedade-moderna. En efecto, o traballo determinado (polo
seu fin, obxecto, medios, p
e
ricia) tal como determinado 0 pro
duto a que d lugar; as das determinacins son, en realidade,
unha soa. Logo, se decimos que a mercancla segue sendo produ
to de traballo unha vez negadas tdalas sas propiedades sensl
beis, claro que o traballo do que agora talamos o traballo des
provisto de todo carcter concreto. Asl como xa non nin tea,
nin traxe, nin armario, tampouco nin o traballo do tecedor, nin
o do xastre, nin o do carpinteiro, nin o deste suxeto ou daquelou
tro, ou s: toos ess traballos cnsiderados cma unha sa
cousa, da que s hai cantidades diversas, coma gasto dunha ni
ca fra de traballo humana en xeral, cma raballo humano
igual ou traballo abstractamente humano. Este traballo, en
canto cantidade do mesmo callada ou cristalizada nunha
mercancla, o valor, e as mercanclas en canto cristais ou ca
lloS de traballo abstractamente humano son valores. O valor o
contido ou a substancia da que forma de manifestacin
ou mo de expresin o valor de cmbio.
O traballo, coma mediacin, unha constante separacin e
superacin de momentos. Esto o tempo. O tempo do traballo
concreto nin suera un cntinuo desuali n que nn
poida haber outra cousa ca llmites indiferentes. Pro, coa consti
tucin dun traballo igual, constitese un tempo nico e tamn
igual, do cal todo tempo simplemente unha cantldade determi
nada. A cantidades de traballo igual son cantidades dese tem
po; o traballo nico igual mldese en horas-home.
Naturalmente, a reducin do traballo a traballo humano
igual significa que xa non pode tratarse do traballo que hai en es-
24
ta chaqueta, senn de cnto traballo hai en xeral en unha cha
queta coma esta. A mercancla existe s coma un exemplar da
sa clas, coma indefnidamente reptll. Oeste xeito com.
prendemos cmo a asuncin do ente coma mercancla esixe da
propia realidade material da cousa a doble determinacin cuali ..
tativa e cuantitativa que xa aparada anticipada na presencia pe
destre, prefilosfica, da cousa coma valor de uso.
O valor de cambio, en canto forma de valor, a negacin
da materialidade concreta, do ser-determinado da cousa; a ne
gacin do valor de uso. Pro negacin en sanso hegueliano: o
valor-de-uso conserado en canto aquelo-que--negado. En
efecto, a forma de valor, a relacin de cambio, presupn (como
xa foi exposto) a determinatez material. o valor de uso de cada
cousa, pro presupono precisamente negndoo.
Este carcter conflictivo de mercancla mostra o mesmo
conflicto no traballo mesmo:
Se talamos do traballo coma algo que produce mercanclas.
antn necesariamente entndemos:
a) O traballo coma unha actividade real (logo: determina-
da polo seu fin, obxecto, medios. resultados);
b) A mercanclas coma cousas, das que o xunto a ri-
queza.
decir: as mercanclas coma valores de uso, o traballo co-
ma raballo tl. Por eso fals a te o traballo a fonte de
toda riqueza, porque as causas producidas polo traballo non
manan del; o traballo non fai outra cosa ca transforma-la materia
natural. Orabn, se, nasa tese, poemos Valor no canto de ri
queza e, de maneira presuntamente correspondente, pasamos a
entender traballo coma traballo humano igual, entn a tese
errnea non s no seu significado. senn na sa mesma estruc
tura sintctica. En efecto, o traballo humano igual non activi
d rl nlngunha, nln dl p deir que cuza; e o va
lor tampouco realidade material ningunha, nada que poida ar
producido. A tese correcta seria que o valor traballo humano
igual. Pro, asemade, ese valor sempre o valor de tal ou cal
mercancla. O traballo humano igual (que constlte a Substan
cia de valor en oposicin forma de valor que o valor de
26
cambio) non se di en estado fluido, senn sempre cristalizado en
cantidades deterrinadas. Polo mesmo. o simple feito de que o
valor sexa traballc humano igual non d valor realidade nin
gunha, nin materiial nin social.
Materialmen1te, o valor non aparece en ningn xeito, pois
non ningn car{cter real das cousas. Socialmente, aparece,
pro s na forma de certa relacin social que se d entre unhas e
outras cousas materiais, relacin que chamamos cvalor de
cambio. Sabemos qu a substancia de valor, pro esa subs
tancia non se d en si; o cmodo de expresin, a forma de ma
nifestacin. que l o valor de cambio ou forma de valor, a sa
nica e esencial pr
e
sencia.
Polo tanto, calquera ulterior averiguacin sobre o aconte
cer da mercancfa debe parir novamente da forma de valor, pro
agora sabendo xa cl a sa substancia.
A forma de valor: forma 1
O punto de p,arida ser, coma sempre, a presencia mis in
mediata da forma de valor: a chamada por Marx orma simple,
singular ou continxente de valor, a saber:
x vale yB
Un ha mercancla expresa o seu valor en outra. A das mar
canelas desempelan, pois. papeis distintos. Polo tanto. a for
ma en cuestin escfndese en das. s que Mar chama. respec
tivamente. orma relativa de valor (adoptada por x. que queda
co seu valor expresado coma valor relativo) e forma de equiva
lente.
As das formas son os dous polos dunha mesma expre
sin. pro nesa expresin smente se expresa o valor dunha mar
canela. de x.En qu consiste esa expresin de valor?. ou. nou
tras palabras, l qu apora esa expresin en canto a dar un ha re
presentacin real do valor dalgunha mercancfa 7. Resposta: apor
ta unha forma distinta da forma natural (ou sexa: de valor de uso)
da mercancia en cuestin, anque esa forma distinta resulte ser,
en si mesma, o valor de uso de outra mercancra. A mercancfa x
expresa o seu valor facendo da forma natural de (y)
B
a manlfes-
26
tacin do traballo abstracto. ou, o que o mesmo, facendo que o
valor tome pra (x)A a figura de (
y
)B. Mediante este rodeo, a mer
cancia (x)A ponse ela mesma coma mero valor, prse coma
igual a (y
)B.
A insuficiencia da forma simple de valor (o feto de que a_
cQusa evaluada quede incluida nunha relacin de cambio con s
unha cousa) reside na sa mesma contradicin interna, a saber:
en que sexa valor de uso o que aparece coma manifestacin do
seu contrario (esto : do valor). traballo concreto o que aparece
coma manifestacin do seu contrario (esto : do traballo abstrac
to), traballo individual o que manifestacin do seu contrario (do
traballo social). Pois ben, esta contradicin envolve ela mesma o
trnsito nova forma de valor. En efecto, ela quere decir que
indiferente que a mercancfa na que se expresa o valor de (x)A se
xa 8 ou C ou D ou calquera outra. Teros, pois, unha nova forma
de valor:
Forma 1
x vale
y
B ou zC ou vD ou etc.
Entndese que o segundo membro da expresin (ou. se se
pretere. a serie dos segundos membros de cada unha das infini
tas expresins. das que o primeiro membro nico) contn a to
talidade das clases cualitativas de mercancias, excluida A.
Esta nova forma chamada por Marx forma total ou des
plegada de valor. A mercancfa x asume agora a forma relativa
desplegada. e cada unha das demais mercanclas a dun equiva
lente paricular (mentras que na forma simple habla s o equi
valente singular). O traballo que constite o valor de x presn
tese agora expresamente coma igual a calquera outro traballo. A
diferencia vero da forma simple non reside s na infinidade das
expresins, senn tamn no senso de cada unha delas; en efec
to, agora xa non pode ser un feito fortuito que precisamente
y
B
resulte ser intercambibel con x, pois coa serie infinita queda
dito que o valor de x permanece n e o mesmo. quer expresado
en yB, quer en z, etc.; noutras palabras: faise patente que un-
27
ha substancia de valor da mercancfa o que determina as sas re
lacins de cambio.
A deficiencia da forma de valor acadada faise notar agora
de varios xeitos: na incompletabilidade da expresin, pola cal 0
valor dunha mercancla nunca est verdadeiramente expresado;
no carcter absolutamente heteroxneo das diversas formas na
turais nas que se expresa o valor da x, que non poden ser redu
cidas a nada comn, de xeito que pode decirse que, en realidade,
non se expresou ren; no feto de que as expresins de valor de
das mercanclas haxan ser por necesidade cualitativamente dis
tintas, de que estea excluida toda expresin de valor comn a
das mercanclas; etc. Toda esta insuficiencia radica na contradi
cin esencial de que a expresin dunha nica cousa haxa consis
tir en multitude indefinida de cousas. Pro, coma antes, esa con
tradicin leva en si mesma o paso seguinte. Porque, se o valor de
(x)A adopta indistintamente a figura de (y)B, (z)C, etc., esto quera
decir que, nesa mesma operacin, vista dende outra parte, os va
lores de cada unha das mercanclas (y)B, (z)C, etc. adoptan todos
eles a forma de (x)A. Co cal pasamos a unha nova forma de valor.
Forms 1
(y)B vale
(z)C vale
(v)D vale
etc. e
Esta a que Mar chama orma universal de valor. Agora,
cada mercancfa ten unha expresin simple de valor, e, asemade,
tdalas mercancfas tefen unha forma comn de valor. Esto foi
posfbel en virude dunha diferencia esencial entre a nova forma e
as anteriores, a saber: que a presentacin do valor xa non ago
ra problema dunha mercancfa ou de cada mercancfa separada
mente (como sucedfa nas das formas anteriores), senn do
mundo das mercancfas en xeral. Na nova forma, cada mercancfa
acada a sa expresin de valor no mesmo equivalente. Oito dou
tro xeito: o conxunto de talas mercancfas xebra ou excle dese
28
mesmo conxunto unha mercanda. O mundo das mercancfas
asume a universal forma relativa de valor, forma que consiste
en imprimir a unha mercanda elexida, exclulndoa dese mundo, o
carcter de equivalente universal.
claro que, con esto, a mercancfa que se contare est
carcter queda excluida da universal forma relativa de valor, co
mn a tdalas demais mercanclas, e non ter outra forma relati
va de valor c forma total ou desplegada (forma 1 1 ); ou sexa: se
se pregunta agora cl o valor de (x)A, a resposta que (x)A vale
(y)B ou (z)C ou etc.
A mesma forma 1 1 1 especificada simplemente polo feto
(esixido por ela mesma) de que a forma de equivalente universal
estea atribufda definitivamente a unha mercancfa determinada
(ou sexa: estea adherida forma natural dunha carta mercanda),
a forma de difeiro. A tal mercancla a cmercanda-difeiro.
A. expresin do valor dunha mercanda na forma simple coa
mercancfa-dileiro coma equivalente a forma de precio.
Toda a dialctica da forma de valor est gobernada pota
substancia de valor. En cada posicin e en cada trnsito desa
dialctica. podemos atopar coma a verdadeira xustificacin e
motor a esixencia de que esa forma ha se-la forma da substancia
en cuestin. Pro, asemade, esencial que toda a dialctica haxa
desenvolverse no mundo das mercancfas, da relacin de cambio
entre unhas mercancfas e outras. sen referencia expresa
substancia-de-valor en tal ou tal momento. nin comenzo nin
final. A forma , en sf ou pra ns, forma da substancia, pro non o
pra si. Este o punto fundamental. l Por qu a substancia de
valor, o ctraballo igual, s aparece coma tal substancia cpra
n&, e non pode aparecer coma xustificante das relacins de
cambio no terreo desas mesmas relacin&, no movemento das
mercancfas7. A resposta est no propio carcter do traballo igusl
coma maneira especffica de ser socisl o traballo.
En oposicin traballo concreto, o traballo sbstrscto, igusl,
tamn o traballo socisl en oposicin individual. E, en tal con
dicin, tamn aquel traballo que reconocido coma efectiva-
:9
mente verdadeiro, coma vlido. Orabn, que o traballo sexa so
cial (ou, o que o mesmo, vlido e efectivamente verdadeiro) so
mente en canto traballo igual e abstractamente humano, eso
propio da sociedade moderna. E non nada cideolxico ou csu
perestructural, senn a realidade mesma do modo de produ
cin capitalista, do que a estructura fundamental se constre a
partir da anlise da mercancia. O traballo abstracto e igual a
especifica maneira en que o traballo socialmente na sociedade
moderna. E esta condicin-de-ser do traballo e do seu produto,
esta ontoloxia propia da sociedade moderna, implica unha serie
de cousas.
En primeiro lugar, implica que os diversos traballos reais
non son directamente sociais, senn que adquiren ser social ni
camente pola sa remisin a algo, remisin que non reside neles
mesmos, na sa propia realidade material e concrecin. Pro,
ademais, nesa remisin a algo, os traballos son postos coma par
tes homoxneas e indiferentes dun todo, coma cantidades dunha
mesma magnitude, esto : no elemento da obxectividade. Mis
exactamente, a propia ontoloxia da sociedade moderna a que
crea ese elemento (e, con el, a oposicin de obxectivo e subxec
tivo) poer unha condicin que o ente ha ser reducido. Oeste
xeito, os traballos, en canto que adquiren un ser social, estn ns
lado dos outros e relacinanse ns cos outros s na forma de
obxectividaQes, de ccousas, de cprodutos de traballo. O que,
pra ns, a igualdade dos traballos na sa remisin a ctraballo
igual, no propio mundo das mercanclas relacin de cambio
entre mercancias. O que ns decimos de que todo traballo acada
o seu ser social na reducin a traballo igual, a propia marcha do
mundo das mercanclas edil eso xebrando unha mercancla coma
equivalente universal e igualando tdalas mercancias con ela.
Obseremos, unha vez mis, que a posicin dunha validez
verdadeira (social) do traballo e do produto do traballo, asl coma
a mesma contraposicin do produto (coma expresin obxectiva)
traballo mesmo, todo eso inherente propia constitucin do
mbito da producin xeral de mercanclas, esto : cbase real
da sociedade moderna. Non unha superposicin cideolxica
posterior.
30
Noutras palabras: non sucede que haxa en xeral (de xeito
mis ou menos suprahistrica) categorias tais coma base e
ideoloxia, e que, dentro dese esquema. unha peculiar base ana
lizbel en si mesma (no caso a da sociedade moderna) reclame
no outro plano unha ideoloxia determinada. O que sucedeu foi
esto outro: non se partiu en absoluto de tal dualidade; pxose n
a analizar en qu consiste o ser das cousas (tal como en deter
minado mbito histrico: o modo capitalista de producin). a
analiza-la base mesma, e a anlise puxo de manifesto que esa ba
se consiste en que ela mesma pon coma o verdadeiro ser (ser so
cial) da cousa un carcter suprasenslbel, un cser verdadeiro en
oposicin ser real. A propia ontoloxla devn metafisica.
31
Pra unha releetura
de Trotsky
'

Cando n pretende tomar nota das diversas cuestins que
deixou plantexadas unha carta etapa histrica, n pode (e mes
mo debe) considerar coma puro accidente o feito de que todas
esas cuestins se atopen xuntas na loita de tal ou tal persoa. Se
a esto se engade o caso de que esa persoa fose algun que quixo
e puido asum-las contradicins do seu intre histrico, antn
probbel que o segui-las etapas e aspectos da sa loita, o
averigua-la verdade da sa posicin, non tela ren de investiga
cin sobre un individuo.
Tal procura ter coma un dos seus efectos o desmonta-lo
mito. Mito que, no caso de Trotsky, comenza polo feto de que
se faga aparece-lo seu noma coma designativo de cartas supos
tas teor(a& que lle serian propias. En verdade, o trotskismo
non ren, cando menos se a palabra se toma de acordo coa sa
etimoloxfa. E non ren, en primeiro lugar, polo mesmo feito de
que Trotsky non foi un terico, a non ser que tal titulo se entan
da nun senso certamente moi antigo e respetbel: un mestre na
dificil arte de ver. Pro este sanso procede dunha linguaxe onda o
ver a(nda non era cousa distinta do decir nin do actuar, por
que se presupua inexpresamente, primeiro, que a presencia das
cousas ten lugar precisamente na linguaxe, e, segundo, que o
abrimento dun mundo, no que cada cousa conquere a sa pre
sencia propia, o mesmo que o atoparse o home no proxecto
que o seu. Alnda as(, o sanso especifico que debe ser reserado
pr palabra teor(a o da procura dunha frmula capaz de ex
presar en sr mesmo ese proxecto, ese abrimento dun mundo. E,
neste sanso, Trotsky non foi ningn terico, porque, dende ben
cedo, atopou escrita a frmula xeral do seu propio proxecto; ato-
35
pouna nun libro titulado Das Kapita/. O mrito de Trotsky a non superada calidade, seriedade, radicalidade, con que asumiu na
prctica (incluida
dun xeito especial a prctica marxista da lin
guaxe, a axitacin) aquel proxecto.
normal que, cando se tala do personaxe do que talamos,
automtica
mente asome primeiro plano a polmica antiestali
niana. Por suposto, esta
polmica era
xusta e

necesaria, e
Trotsky non fixo outra cousa ca cumpri-la sa obriga. Pro unha
verdadeira polmica non existiu, porque non habla adversario: o
que Trotsky tia coma contrario non era ningn punto de vista,
senn simples manexos, falsiflcacins. etc. Ningun pode inten
tar defender dende o marismo teses coma a do SScialismo nun
s pala e outras da mesma escola; e, de feito, ningun as de
fendeu; o nico que se fxo foi trabucar, enlear, falsificar, calum
niar, torturar, asesinar. De ahl que a polmica de Trotsky contra
o poder stallniano consista nunha grande medida en denunciar
falsifcacin&, desmontar puras montaxes, ou, coma
moito, refu
tar cousas que se refutan soas. Todo eso era necesario naquel ln
tre, e, mesmo hoxe, impo_slbel unha conciencia revolucionaria
que non tefa ben axustadas as sas contas con aquela etapa.
Pro dista moito de se-lo mis importante da obra de Trotsky en si
mesma. Por contra, a ns intersanos en especial o Trotsky que,
a nivel da obra oscrita, aparece
millor en libros coma Mil nove
centos cinco ou a Historia da revolucin
rusa 1 .
O que Trotsky representa na historia aparece por primeira
vez, e xa con tcalas
trazas que sern constantes. na revolucin
rus de 1 905. tamn nese momento cando se comenza a faJar
de trotskismo o de teorla da revolucin permanente. Os as
pectos que literalmente abrangula a posicin adoptada por
Trotsky eran: unha explicacin histrica marista das particula
ridodes do desenvolvemento de Rusia; por ende, unha precisa dilucidacin do carcter da revolucin poslbel, e unha polmica
con mencheviques e bolcheviques respecto. A formulacin ori-
Arovelt6mole ocasin pre denunciar dous Infames atentados: as edlcina en cea
n q p a c d d
o, a ll: t ru d 1 96 (Ed
Planeta, 1 976) oHierorie de la roui rat (Ed. Zer. 1 973). Son tn meief
que compre non utlillales en abeluto.
36
de todo esto pode atoparse no libro Mil xinaria e non
.
superada
folleto Ba
l
ance e
p
ers
p
ectivas 2. A lectura novecentos cmco e no
1 pra entender ben a posterior signifi destas obras fundamenta
atendemos suplir esa lectura, e, cacin de Trotsky. Eiqul non
h
pr
osl'c'ln das teses aludidas, iros dar un a exp
.
polo tanto, non
1 'to mis longa c presente outro lado, ser a mo cousa que, por
.
t pasar revista s supostos teri-
.
0 co que 1m os acer ensa1o. um
.
da osicin de Trotsky. cos xerais que hal na menta p
posto a conocida descripcin Primeiramente
:
est com: s
ena burguesla coma non por marxista do campesmado
.
:: oal propio, e, por ende, non po tadores de progrepolltl
.
: endentes no exercicio do poder. slbeis participes distintos e
_
m e:
osto de que o programa demo- En segundo lugar
:
hal o s p
b s) non est limitado na crtico radical (ideolxlcamente
l
ur

u
n que haxa estabelece-lo
.
h' a unha revo uc1
11
sa eficac1a 1st nca
ip' lo da democracia po - 1 Certo que o pnnc dominio da burgues 8

d b uesla condicin de clase do ascenso a urg tica orde por mor
decirse do principio da racionalidade dommante. O msmo pod
n osto e desenvolvido senn poiQ tcnico-econmica, que n P
d odo capitalista de pro(u- xrdimento e desenvlve
n cnecuente deses principios Cln. E, xustamente, a lmp
1 condicin de clase dominan o socialismo. A burguesla, po a sua
perder est Incapacitada 'd con cousas por te, de clase posul ora,
aqueles principios que son te mesmo con pra ser consecuen
h' tr'lco Eso ten coma precl-
. .
d envolvemento IS esenclals seu es
. .
t
.
hasta nde pode chega-la sa traducin polltica o falto segUin e.
a politice depende da co- , 1 t pola democrac1 burguesla na sua Ol a
.
burguesla e o proletariado. So- rrelacin de forzas tntre a ropla
i oslbel) de que a burgue- 11 'te (propiamente mp mente no caso m1
ento propio e in- de todo movem sla puidese contar coa ausenc a
. d poderla entn defender rte do proletana o, dependente por pa
0 proletariado necesita da cia En troques, sen pexas
.
a democra
.
olltica da sa dictadura 3. democracia coma forma P
2 Mil novecentos cinco tol publicado en alem6n en 1 r e e 908 n rs en 1 922. Balance
1 erspectivu apareceu en 1 906. P
Id meu libro De /a revolucin, p.
3
61 deaenvolv no Ateorle deate p6rrefo atpeae m a
67-91 .
37
T emos, pois, coma suposto a incorporacin do programa
dem
ocrtico radical exercicio do poder polo proletariado, a non
separabilidade,
dende o momento en que o proletariado
presen
ta unha entidade propia na loita, entre revolucin democrtica e
revolucin socialista, o que non quera decir en absoluto que de
mocracia e socialismo sexan conceptos coincidentes. Esto o
primeiro que podemos asumir coma
significado do adxectivo
permanente
.
Un segundo senso deste adxectivo a imposiblli
dade de que a revolucin proletaria permaneza detida nunha car
ta rea xeogrfica, punto sobre o que tampouco preciso insistir
eiquf demasiado.
Pro o senso
definitivo (o que abrangue e xustiflca os dous
anteriores) do adxectivo permanente a tese de que a revolu
cin proletaria, a diferencia de toda revolucin
dunha clase que
quere estabeiece-las sas propias
condicins de dominio,
non
atopa xamais
un punto flxo. A burguesra
levou adiante a sa
revolucin pra estabelecer
(ou, mlllor, pra liberar de pexas) un
modelo de organizacin da sociedade que
era o seu. O proleta
riado, por contra, non fai a revolucin con
base nun
ideal; a sa
tarefa negativa, permanentemente critica; non consiste en es
tabelecer un novo modelo, senn en desmonta-los
mecanismos
da ltima forma de dominio de clase, e, cando tal tarefa estea
realizada, antn xa non hai qun pra proclama-lo
final da revolu
cin, porque xa
non
hai proletaria
do nin dictadura do tal .
Rstanos agora
preguntar: nestes supostos tericos da po
sicin
de Trotsky, que presuntamente constltuirlan unha especial
teorla, chamada
da revolucin permanente, hal en verdade
algo apare de puro marismo ben entendido?. Alnda mls: res
pondendo
s cuestlns s
que eses supostos resp
onden, existe
algunha outra opcin inequlvocamente marista?. A resposta
negativa s das preg
untas. Se cadra, con decir eorra da revo
lucin permanente, non se Quera facer outra cousa que dar
marxismo un novo nome, mis feiticeiro.
As teses
de Trotsky en 1 905 fron formuladas con preci
sin e rigor moi superiores s das
outras das tendencias da so-
4
Tamn tOo esto en diversn PlKea do citado De /a revouci6n.
38
1
1

1
'
1
l'


f asumidas de
.
5 De feito, esas teses oron cialdemocracla rusa .
d arxismo europeo: Kautsky contado polas mi llares cabez:s
) osa Luxemburgo entre ou
( que a Inda non era
.
o reneg
;
o

as fraccins rusas de u o se
u
tros
.
En troques, mngunha as
brazo a torcer.
d T otsky conteen molto
.
+
mis ca un tra-
As citadas obras e r
tamn a exposicin de N 1 pode atoparse

bailo terico no ar. e as
rgano que era a realiza- cmo actuou un
.
cmo xurdiu, qu era e
' da revol ucin: o soviet de dlpu-
cin viva da idea que Trotsky tl
l heviques actuaron moi feble
tados obreiros
.
En 1 90
.
5
,
os

e
de que de primeiras, consi-
.
la smxela raz n '
n
mente no soviet, po
. 'n de tal rgano, que, e
.
te a const1tuc1
'd
deraron pouco pertmen
1 papel dirixente do parl o.
opinin deles, podla derrama- o
a representante dos manche
.
almente com Trotsky actuou nomm
.
pro sen voto, representan-
.
t dmltla con voz,
h
.
viques (pois o sovle a
: .
osicin terica mene evl- . ) de fe1to, mn a P
d
tes dos partidos , pro,
1 porante no proceso e
Q
ue ni n a bolchevique xogaron p

pe
lde
l
m
m
crata na revolucin de

1 partido soc1a masas a este mve , o
k e amais de leva-lo peso
'
1 ente Trots y, qu 1 905 foi fundamenta m
b completo 0 peridico (no-
.
t domina a por da actuacin no sovle
.
'
Nacha/o; este peridico foi moito minal mente menchevlque)
.
c Novaia Zhizn que edita- m1s mar1s
. .
ta e tivo moito mls eco,
ban os bolcheviques.
tar no terreo da prctica in- A mesma cuestin volveu a es
oden seguirse moi ben O f itos deste ano P
.
mediata en 1 9 1 7. s e
.
rusa de Trotsky; esta indicacin bl- pola Historia da revolucin
xuzga s polo nome do su- parcial se se
.
bliogrfica pode parecer
on existe sobre o tema, mn- tor citado, pro non g
.
e ben fundamentado. n
realmente n
E
.
b ctivo prec1so gn outro hbro tan o xe
1.9 1 7 tocante cuestin que nos resume, o que sucede

n
b lchevique e menchevique resul ocupaba, foi que as poslclns

o
.
mentras que, na prctica, a
.
'd ntes na pr ctlca, taron case comc1 e
5
ialdemcratau tdoloa ma
rata de Rusia. Outra
rxlstaa cMenchevlqueu e Daquela chambanse
. fraccins do partido alaldem
a arae 8 Identicar 6a
BolcheviqueS eran
-latrlca a tendencia quaec.:
. algna aaectoa, o
causa:

nha abrrac

chamamoa hoxe aclalde
d '! eatlveron loo oa paridos
menchev1quea c qu
olto mla c6 ezquerda o qu mencheviquea estaban m
stalinianoa.
39
P,sicin qe via senda a de Trotsky foi asumida tamn por Le
nm

Despo1
_
s de que ste consegui u convencer ( ou s arrastrar?)
su
_
a fracc1n. lantexouse a cuestin de integrar no que xa era
partido bolchevi que organizacin (a chamada Mezhrsionks) na
que se apntara Trotsky. Este puxo cartas condicins, entre alas
que o part1do resultante non se chamase bolchevique; pro foi
cadea, e, cando sai u, xa era membro do comit central bolchevi
que.
A partir de 1 922, a contrarrevolucin burocrtica rendir a
Trotsky a millar das homenaxes, identifica-la tarefa de poer
fin revolucin coa de acabar con Trotsky {. Neste sanso, 0 apa
rello comenzou por empr-1o recuro de arexar documentos
d
_
as pasadas diverencias de Trotsky con Lenin. A posibel efica
Cia deste procedemento supn dous vicios que Trotsky non sou
ou
_
non puido ou non quixo combater coa necesaria claridade:
pnme1ro, a identificacin mistica da revolucin con Lenin; segun
do, a ten
_
dencia a dar por suposto que Lenin e os bolcheviques
sepre t1veran razn, e que os oponentes en cada caso sempre
est1veran no erro. De feito, Trotsky levou a polmica presentn
doscoma mis leninista e bolchevique ca ningun e quitan
do I mporancia s sas pasadas diverencias con Lenin. Tia
f a, n a d q a o q h e
len1n e Trotsky non tiia nada que ver coa oposicin entre mbo
los dous
_
por un lado e o posterior parido bolchevique polo outro.
esmo lndependentemente desto, maltas das diverxencias exhi
btds pola burocracia eran efectivamente ficticias ou accidentais.
Mo1 empregado era o procedemento de botar man de calquera
discusin habida nun momento dado e presentar citas da mesma
coma se fosen teoria xeral ; moito desto pasou a formar pare da
versin da historia que aparece mesmo en libros que non son de
autor fel. Seria demasiado longo dar saquera unha enumeracin
de casos. Pr non se pode deixar de ter en conta a medida en
que o sucedido dende 1 922 i l umina o tradicional non bolche-
6
40
A buroracia xa non tile de t.cer ren contra Lanln, primelro llledo por enfermadede
e logo moro. En trauea .. alouM c aa or e memoria, cnverlndo n que
nunca tra, ... e meemo c au cve, t.cend del un ridlculo Io pra afervoa
mento de pequenoburgu-a do.
r
f vismo de Trotsky. Non posfbel pasar por alto o feito de que o
aparello pui dese empregar proxectfs coma este: ti non s leni
nista de toda a vida. vello bolchevique, da valla gardla, etc.
Porque astes recursos non serian empregados se non tivesen al
gunha eficacia, e non posibel que a tivesen sen qe se desn xa
de antemn certos fenmenos perectamente antlrrevoluclona
rios na conciencia dos membros do partido. De nde proce
esta especie de conviccin das vi rtudes intrfnsecas e esenc1ats
dunha organizacin determinada longo da sa historia?.
A idea leninista do partido non en absoluto o que o auto
proclamado marxismo-leninismo fixo dala. Esto causa ben
evidente 8 conocida por tdolos que estudian con algn rigor a
historia. Orabn, se naigunha causa podemos atopar un elemen
to de deformacin do marxismo na praxis leniniana, non no
contdo da idea do partido, senn no feto de que o partido mes
mo sexa 0 tema, o obxecto, aquelo do que se trata, cando, de
acordo coa na tu reza da cuestin, o partido xorde porque diversas
persoas coinciden en ocuparse non do partido, senn ds cousas
mesmas. Desta moifccin inconsciente da priva derva
o feto (en principio tamn inconsciente) de que o partido apare
za coma algo que ten un valor cper se.
Dito doutro xeito. A teorfa revolucionaria absolutamente
necesaria sen ela non hai revolucin; pro, a partir desta conside
racin, doado facer da teorfa mesma un obxecto de considera
cin, cando, en verdade, a teorfa considera-las cousas: non se
ocupa n de teoria, ocpase da realdade no seu conxunto, e sa
preocupacin 6 a teoria. Da mentada inversin da perspectiva,
de asumi-la teoria coma obxecto, xorde aquela nocin da teorfa
que cnsidera cma unha dlimitacin de eradeS acep
tadas e cerros rexeitados. coma escisin de ortodoxia e desvia
cionismo, esto : xorde o concepto inquisitorial da teoria.
Leni n tia unha idea vlidamente marxista da necesidade
dun parido revolucionario; en consecueni a, adicou
.
toda
.
a sa
vida a construir, formar, preparar ... un partido revoluc1onano
.
Sa
bia, moi xustamente, que non hai revolucin sen teorfa revoluio
naria; en consecuencia, consideraba indispensbei que o part1do
s orientase por
.
. . a verdadeira teoria revolucionaria.
41
Cando as causas se tan asi, n fai un partido de acordo
con talas normas de cmo ten que ser. Pro, antn, o que fxo
un partido, e, pasto que eso o que fixo, eso, o partido, convrte
se na cousa mesma, estea ou non esto nas normas
.
O partido
en si o fin. e, cando pasa a ser pra si eso que en si, antn
o partido un Leviatn, e a teoria a autoxustificacin do parti
do por si mesmo e pra si mesmo; a verdade aquelo que xusti
fica partido ante o partido mesmo.
Todo esto. no partido bolchevique de Lenin, non pasa de
se-lo en si. Orabr, pra ns, que conocmo-lo desenvolvemen
to posterior, hai unha conexin carta entre ese desenvolvemento
e o feto de que Lenin, tomar coma eixo das sas preocupa
cin& a formacin e educacin dun partido equipado coa teoria
correcta, crease arreor de si unha camada de leninista& paten
tados que logo serian o que foron (rematando, naturalmente, por
fusilaren os ns s outros) ; tamn que, con esta procura, afasta
se de si a xentes que. coma Trotsky, non asumlan anceios de
circulo e pensaban que habla moito que discutir e que facer no ar
libre e co ancho munco por escenario; igualmente, que na pollti
ca de Leni n estea presente en todo momento o desexo de refor
zamento do seu circulo en canto tal, de onde dificil que non
xurda, na discusin cos que estn fra, un especifico carcter po
lmico. De feto, os ataques literarios e dialcticos de Trotsky
contra a maneira leniniana de cconstrul-lo partido foron, na eta
pa anterior a 1 91 4, moi decididos, violentos e sarcsticos. Por
parte dos bolcheviques contra Trotsky, xa nasa mesma etapa, a
. cousa pasou algunhas veces do terreo da controversia da cam
badela. En relacin con este tema cdo partido, Jambremos que,
nunha extensa diatriba contra Lenin (desaforada, pro chea de
ideas moi tentadoras) publicada por Trotsky en 1 904, aparece
por primeira vez na hiitoria a acusacin de csubstitulsmo, esto
: dunha interpretaci do partido coma un clocum tenens do
proletariado. Cerame1te, non hai base efectiva pra decir que Le
ni n estivese a defende eso, ni n que o defendese despols; nin o
que di Trotsky exactamente que Lenin sexa csubstitulsta; pro a
historia ten a sa propa coherencia. En todo caso, substituls
mo lle esencial non ser autorreconocido; o aparello sempre ne-
42
l
oder sexa outra cousa c proletariado. Pois
gar
que quen ten
222.
tanto Len in coma Trotsky reco
oc
l
an
ben. polos ans
'd taba substitulndo proletanado. e
que. dalgn
xelto, o partl
: in era froito da case aniquila-
os dous entenda q
:v:ti
u
n
a
: esforzo de asenta-lo poder: es
cin do proletana o
cio da desfeita da revolucin, a
to : consideraban q: ::r a;:
proletariado nalgn pais avan
non ser que a toma
dificase substancial mente a correlacin de
zado de Europa mo
ousa de resistir mentras se puidese. Con
forzas; entretanto, era
e
d
.
t nto da insostenibilidade da re-
23 d. ase de talar eso. a
.
tra 1 9 IX
.
ma da substitucin; en adiante, a versin
volucin en Rusia s. co
' fdo disentir sinxelamente que o
oficial, da que non est perm
T
I
11 a s'l gifica que o aparello do
.
d
8 0 poder. a cous
proletana o exerc
.
1 dictadura do proletariado e
partido abandonou
.
xa
.
a l
d
olta po
Cnto tempo tardou Trotsky en
.
, a propia d1cta ura. l a
asum1 u a su
7 Digamos primeiramente,
dar reconocemeto expreso a
1 ;
2
.
tampouco
.
concorda en ah
que a sa actuacin nos anos
.
rltico mi s ben
sluto cos calificativos de cteorizane e
:
h
::: vez qe Trotsky
fai
ridlcul a a aplicacin deses
:
re
:
lca

ar aqueles temas nos

foi o mis habitual enarre:
n bs:l:tamente atipica en canto
que, xustamente pola &ltuacl
tin de aplicar sinxelamen-
d on podla ser cuas
natureza do po er. n
t Trotsky dectase xa en
te esuemas tericos. Evdentemen e,
or sanso o asenta-lo po-
1 923 de que a lifa dos tnunviros ten P_
cibe asemade
.
suence-la revolucin, pro par
der da buroracia e e
d fda simplemente en Rusia.
que esa marcha xa non
.
pode ser e 1
a afincan amido en que
Os historiadores, refemse a est

tap
t

rlle
0
poder camarilla,
Trotsky non I
ntento

seri a
::::
ad
l
=
e desprazala se xogase a
pese a que tlia moltas po
Ef f mente non lle interesaba ese
fondo tdalas sas bazas. ec lva
nlugar dunha camarilla.
tipo de poder; a cuestin non era que
e millar a cuestin era
se estabelecese outra supostamen
n depedla fundamental-
o E esto xa no
destrul-lo lugar mesm .
s de levar esa loita da que
R i De ahl que, en troque
.
mente de us a.
f 11 T otsky Intentase causas tal&
algns historiadores atopan a a a. r
d con certos dirixentes do
1
1 923 de acor o
coma, por exemp o, en

t pais no que a revolucin es-

PC de Alemania, trasladarse a es e
43
taba naque! intre moi pera dunha derradeira ocasin; os triunvi ros da UASS frustraron o intento mediante unha triste maniobra
de saln. No perodo de 1 923 a 1 927, Trotsky vai movndose, con certa indecisin, coma quen ten de crear en cada intre un ca mio inexistente, non previsto,
cara a posicins de ruptura total co partido
.
Con referencia a esta etapa dixemos que non saupo ou non quixo adoptar claramente unha posicin de principio con tra o misticismo partidario; en resposta s constantes adverten cias impllcitas ou explrcitas, mesmo amistosas, de que podfa chegar a atoparse en loita
contra o partido, responde con xei tos mis ou menos eclcticos; non d directamente a resposta que temas certo fundamento pra considerar coma a sa, a saber: Por suposto, tan axia como o parido loite contra a revolucin, e nin un mi nuto mis tarde. Non obstante, con parsimonia, vai dando os pasos e tirando as conclusins: primeiro, que non cuestin de discutir ou propoer tal ou tal medida ou lia polrti ca. senn de l i mpar de ps a cabeza todo o aparello do partido, despedindo a toda a camarilla (nesta posicin atpase xa en 1 927); lago, en 1 933, que o partido bolchevique e a Internacio nal estn defnitivamente derramados e que un revolucionario ten a abriga de retirrlle-lo seu reconocemento e a sa lealtade. Evi dentemente, este derradei ro punto
abrigaba a reconsidera-la estratexia global da revolucin luz da nova si tuacin caracterizada, entre outras cousas. polo xurdimento de formas pollticas non previstas nos esquemas clsicos. Trotsky fi xera xa, ffo dos acontecementos, unha
esplndida anlise do fascismo. Restaba
convertir xa en feto obxectivo, en tema de anlise dende fra, a outra forma nova de exercicio do poder: o stal i nismo. O traballo de Trotsky sobre este tema at a data da sa morte conduciu a teses que consideramos til Intentar resu mir do xeito seguinte:
1 . - A burocracia , el a mesm. quen exerce o poder na UASS. Xa este mesmo feto diferencia a esa burocracia de toda outra, pois significa que ela ten un degrao de independencia do que non disfroita ningunha burocracia nun Estado burgus.
Na sociedade burguesa, a burocracia s pode exerce-lo po der en canto
que representa os intereses da clase que domi-
44
1
1
f
.
mico. Orabn, hai na URSS unha clase do-
nante a mve
.
l econ
mico?. Non pode se-la burguesfa, porque
minante a mvel econ
.
d d ed' los de producin a escala ca-
.
dade pnva a e m non hal prople
co pode se-lo proletariado, porque
pitalista. Por suposto, tampou
ma clase non ten ningunha , esma natureza co ste, pala sua m
. .
onmico obxectivo, espontneo; o forma posfbel de

o
.
mln
:
ec
ode acad

r o polftico, a dictadura nico tipo de domtnlo q p

f l'dade non manter un dominio
.
d que ten por tna 1 do proletana o,
h
.
Logo non atopamos na
.
destruf-lo que al. econmiCO, sen n
.
t s i ntereses da cal debese es- URSS ningunha clase doln::
:e feto exerce o poder. De ahf a tar xunguida esa burocrala q
atopa a burocracia sovltl grandfsima independencia en que se
ca.
.
mesma unha clase. Non ten, T 0 a burocracia 2. - ampouc
.
ha fndole un corpo en efecto, tftulos de propiedade de nngu
d tos admimstrat1vos. reclutado por prce men
casta dominante independente A burocracia existe coma
. .
0 bastante do sov1t1co non mn polo feto de que o proletna
bastante feble pra que unha res- tarte pra exerce-lo poer nt n o
es riscos. 1' on comporase grav tauracin caplta lsta n
d edios de producin, o mo- A nacionalizacin da terra, os m
didas
.
xterior, etc., todas esas me nopolio estatal do comercl
i
: e
osfbeis en rxime capitalista, son que, no seu conxunto, on
t la O retorno a un sistema conquistas da revoluc
i
n pro e
U
a

S
S
sen un forte retroceso no capitalista non serfa posfbel na
f rodutivas O mantene- 1 nto das orzas P + nival de desenvo vem
fine URSS coma un Estado pro- mento das ditas conquistas de
d l meiros anos o estanca-
.
tante esforzo os pr ' letano. Pro o esgo
.
do pafs tan que o proleta- mento da revolucin, o propio atraso
riada non exerza a dictadura.
.
mente inestbel. c cuas- Esta unha situacin n
;;
"
:rnda non est resalta pola tin do carcter de clase da
o a situacin actual (en decir que mesm hi storia. Esto quere
.
e ue somente a historia pos- 1 934-39) en sf mesma ambl
d
gua
t
q
o que debe ser asumido d u punto e v1s a terior podar ectr q
d 1 ( entande-la mesma reallda- coma fundamental pra enten e a pra
de deses anos).
45
Que a restauracin do capitalismo tea que derrocar vio
lentamente propia burocracia ou poida chegar a un arranxo con
ela, eso depender de circunstancias concretas. En troques, coa
revolucin proletaria a burocracia non ten arranxo posfbel, por
que os seus privilexios terian de ser barridos. Polo tanto, o paso
exercicio do poder polo proletariado significarla o derrocamen
to violento da burocracia, ou sexa: unha revolucin. Pro ser un
ha revolucin politica, porque, no econmico, os instrumentos
esenciais da construcin socialista afnda estn ahl; o proletaria
do non terfa que crealos mediante unha revolucin no rxime de
propiedade, anque si terfa que producir fortes cambios na repar
ticin, no sistema de xestin, etc.
3. - Por mor da ambigedade antes citada, o feito de que
a URSS sexa un cEstado proletario non significa en absoluto
que a mquina mesma do Estado, o exrcito, a policfa, sexan un
exrcito ou unha policfa proletarios. Non son eso, senn instru
mentos ou sectores especializados da burocracia.
A burocracia ten, coma toda casta privilexiada, a angueira
de conserva-lo seu poder e, o que o mesmo, de amplialo na
medida posfbel . Os comunistas non defenden a superivencia
nin o poder da burocracia. Pro defenden o Estado obreiro, esto :
o mantenemento das conquistas da revolucin (a nacionaliza
cin da terra, dos medios de producin, do comercio exterior).
A politica da URSS, incluida a sa politica exterior, glo
bal mente contrarrevolucionaria. Tamn contrarrevolucionaria a
politica da meirande parte dos sindicatos de Occidente, e os co
munistas atacan esa polltica, pro defenden a existencia dos sin
dicatos. A mesma actitude observan cara URSS. O que pro
pugnan que a burocracia sexa derrocada polo proletariado; pro
esto non vai suceder cando os comunistas queiran; qu facer,
mentras esto non sucede, en canto inevitbel impl icacin da
URSS en conflictos cos Estados imperialistas?. Resposta: a des
trucin da URSS neses conflictos significarla fundamentalmente
non o fin da burocracia, senn o fin do Estado obreiro, a parda
das ditas conquistas da revolucin; polo tanto, os comunistas
deben cdefende-ia URSS.
Esto non significa en absoluto que a segunda guerra mun-
46
\

t
G
l
<
1
a banda ou nalgn aspecto unha guerra re-
dial sexa por algunh
ue fai a URSS a guerra da
. .
Non mesmo a guerra q
vol uc1onana.
1
.
d 56 que desa guerra, cartas
.
n a do pro etana o.
burocr
.
acla,
d
no
olucin poden resultar destruidas ou conserva-
conquistas a rev
das.
f d URSS perde todo senso revo-
En todo caso, a cde ensa a
.
.
non se distingue con toda clandade entre o
l uci onano se nela
p 1 tanto absolutamente rexeit-
=::;:::0 ::!:.
p
d
:::.

;ri: ::::
ou encubnr (ou slmpl em
d
.
debilitarla a posi-
c

aci a
d
so
u
via

o
m
g
::t
u
;e::uci:
a
resulta moito mis
c1 n a
+
.
1 f ito de non ousar
debilitado, baixo tdolos puntos de VIsta, po o e
cham

t
:
s
ei
:
s
:
s
b
: ;::
u

m
:
e consideramos significativo
k 1 934-40 sobre a natureza de clase
facer das teses de Trots y en
.
rb del
do Estado sovitico e a estratexia revolucionana ve o .
Hai na obra de Trotsky, certo aspecto que ten moi escaso

1 parece pertinente que este en-

peso cuantitativo, pro sobre o ca
rn responsbel
saio diga algo, toda vez que o autor destas 1 as
ois de
dunha serie de valoracins negativas verbo do e,
;
s
arxis
Marx, se ven exercendo coa pretensin de
.
ser
P
I oso a
obrigado
.
Engels e Lemn 7 . arece
ta, con referencia expresa
.
6
poida ter Trotsky
tocar. cando menos. a cuestin da relacl n que
con todo esto.
Pois ben por unha parte, evidente que Trotsky non era

h nunca a penetrar expresa-

filsofo, no senso de que non e egou
. .
na-
mente no terreo da filosofla ni n a ter expresa conciencia da c
t
o
n
titucin do tal terreo. E. non obstante, a filosof:a
a e
p
:
s
;:i:e:e
Trotsky con mis forza do que en calquera ou r
.
Mar Est
t
do marxismo postenor a
.
atopar) das grandes lguras
( d ) Trotsky non tala cde filo
presente xustamente porque e can
. .
E

Seu de polltica revoluclonana. n tro

sofla, senn do que o "
7 No citado Oe /e revolucin. eap, pP. 93-1 09
47
ques, nas poucas ocasins en que se pon a talar de filosofia,
cando a presencia desta mis feble. Podemos citar coma
exemplo as observacins sobre a dialctica incluidas no folleto
En defensa do marxismo.
Ali pretende Trotsky pr en relacin o rexeitamento da dia
lctica por Burnham e outros con cartas posicins adoptadas por
eles e que Trotsky considera non marxistas. Ten razn, tanto en
rexeitar esas posicins coma en atribuilas a falla de dialctica,
e tamn en cartas observacin& sobre pragmatismo, sobre a
vocacin polas cuestin& polrticas concretas, etc.; pro eiqui
non eso o que nos i nteresa. O que ten que ver agora connosco
que Trotsky pretende: a) defini-la dialctica coma un mtodo
ou unha lxica, un sistema de leis apl icbeis en canto que ex
presan as formas do pensamento; b) dar unha idea do contido
da dialctica. Non iros tocar eiqui o detalle das afirmacin& de
Trotsky, porque non seria xusto facelo criticamente, xa que non
pretenden ser rigurosas. En todo caso, calquera conocedor algo
concienzudo da historia da filosofia dectase inmediatamente de
que non son consistentes. se ben tampouco exhiben esa atrevida
e desgraciada combinacin de ignorancia e suficiencia que se
atopa. por exemplo, en Materialismo e empiriocriticismo e non
digamos xa nos escritos filosficos de autores que, coma Mao
Tse-tung. non son maristas. pro pasan por selo.
Trotsky identifica a dialctica con a lxica de Hegel.
cousa que, en primeira aproximacin, carta. e mesmo de
agradecer, porque nos sita nun preciso terreo histrico. Pois
ben, a nica pasaxe en toda a obra de Hegel en que este pensa
dor pretende realiza-la presentacin inicial da dialctica coma a
substancia mesma do sistema a, esa pasaxe non trata da dialc
tica, senn da imposibilidade de conquerir ningn mtodo pre
vio, da inconsistencia de calquera previa averiguacin sbre o
medio ou as condicin&; etc. Se de A fenomenoloxla do esp/
ritu pasamos a O capital, vemos de contado que Marx s tala de
mtodo dialctico nun prlogo, esto : nunha obseracin pos-
8
Hegel. Die Phenomenologle des Gelstes, e. Hofmeqter, 1 962. p. 63-76.
48
1

terior e exterior respecto da presencia da cousa mesma. No car
p da obra ( decir: naquelo que indispensbel ler). Marx co
menza directamente e en firme polo asunto, non por estabelecer
un mtodo.
Ainda mis, na citada pasaxe de A fenomenoloxla do esplri
tu (e, por suposto, en toda a obra, e en O espita( resana con
esencial forza toda a historia da filosofla. A dialctica non pode
entenderse doutro xelto ca coma resultado desa historia. Non hal
cousa mis antidialctica ca todas esas exposicin& que por ahl
circulan dunha suposta filosoffa marxista coma conxunto doc
tri nal exponibel en si e por si. Marx botariase a rir s algun lle
expuxese a pretensin de facer eso; certo que o seu riso trocarla
se en indignaci.n se tivese ocasin de conocer en concreto n
calquer dos exemplares do xnero.
En canto a Trotsky, o feito que parece estar de acordo co
que vimos de decir, aga naquelas ocasin& (afortunadamente
moi poucas) en que se He mete nos miolos escribir algo cde filo
sofla. Polo demais, algo que ns chamariamos filosofia est pre
sente nel, mesmo cando toca problemas moi de fondo e prs
que non cabla buscar unha indicacin expresa e concreta na obra
de Marx; asi, en Literatura e revolucin; por mis que este libro
tea unha serie de l imitacins internas e externas que non cau
sa de discutir eiqui, nel a refutacin marxista do falso concepto
cultura proletaria e o diseo dos principios dunha polrtica cul
tural revolucionaria proban o que dixemos.
Sen pretendermos en absoluto facer unha anlise do
Trotsky escritor, hal, non obstante, algo que debe
m
os suliar: en
toda a obra do no autor, est rigurosamente ausente ese vicio,
no que tan ami do ven caindo a literatura considerada coma
marxista militante, do cinismo retrico coma veo que encobre a
i mpotencia dialctica. O que hai de literato en Trotsky poe facer
mis claro o argumento. nunca o substite nin o agacha. Ainda
mis. no milla
r
e mis maduro da sa obra. en especial na Histo
ria da revolucin rusa, a cal idade literaria chega a non ser en ab
soluto di stingubel da mis pura e histrico-obxectiva presenta-
49
cin do asunto. Pese persoa do seu autor, a Historia non ten
absolutamente nada de autobiogrfico, nada que a asemelle, ni n
de lonxe, a un libro de tdembranzas. E apunta rara cualidade
de que todo o que aH hai. figura colectiva ou individual, narra
cin, interpretacin ou explicacin terica. aguda observacin
ocasional ou mesmo indicacin de data ou fonte, estea tan per
fectamente no seu sitio que nada se poida ver separado do resto;
que todo estea retratado sen que se poida decir exactamente n
de est o retrato de cada causa, e que todo o aparello e compo
sicin da obra estea feto pra desaparecer, pra deixar lector non
diante dun l ibro que trata da revolucin, senn diante da revolu
cin mesma.
Cando decimos que Trotsky, en rigor, non ningn teri
co especial, porque a sa teorla (no sanso mis estricto desta
palabra) a de Marx, o que pretendemos xustamente todo o
contrario de calquera aparente conciliacin de posicins que t.
dolos fetos histricos presentan coma moito mis ca cdiver
xencias de opinin. As diferencias entre Trotsky e todo o comu
nismo oficial posterior s anos vinta son, en efecto, irredutlbeis;
non hai ningunha posibilidade de entendelas coma simples ten
denciaS dentro dunha mesma actitude fundamental. Alnda no
suposto de que nin un s prrafo ou actitude de Trotsky fose di
rectamente aplicbel hoxe, a cuestin Stalin ou Trotsky segui
rla sendo unha cuestin real, i neludlbel. e seguirla sendo certo
que, nesa oposicin, tanto Mao Tse-tu
r
g coma Jrushov ou
Brezhnev (pese s diferencias entre eles) estn do lado represen
tado por Stalin. Sen dbida seria mis cmodo que non fose to
tal mente asl, que, por parte dalgns, se puidese declarar supera
da a cuestin e pensar que a parte correspondente do suceido
foron desgraciados erros tcticos ou imposicin das circunstan
cias concretas; seria mis cmodo, pro non real.
Unha vez sentado esto, o historiador das Ideas ten dereito
a decir, con moito respeto s opinins alleas, que, nasa oposi
cin non superada, o marxista Trotsky. Esto non facer un
cxuicio de valor, porque cmarlsta un calificativo histrico,
non cde valor.
50
r

f
f

1

.
1

1
1
'
'
t
Fi nal mente, se algun di que (nalgn sanso) a verdade dun
ha posicin prbase pola sa eficacia na historia, e que a historia
rexistrou a derrota material de Trotsky, respondemos: primeiro,
que a cuestin non concerne a Trotsky, senn 6 marxismo e re
vol ucin; segundo, que pode ser un pouco cedo pra proclama-la
derrota; terceiro, que, na revolucin. os conceptos Victoria e
derrota non poden te-lo mesmo sanso ca en calquera outra loi
ta, e haberla que ver se, amais doutras moitas causas, a mesma
fabulosa desproporcin entre a realidade material que Trotsky
representaba e a saia con que foi perseguido non un excelente
certificado de victoria.
51
Sobre a teora
dos
ccestados obreiros,,
1
1



No ensaio Pra unha relectura de Trotsky. flxose un resume
da anl ise trotskiana da natureza de clase da URSS. Por outra
banda, o autor deste ensaio fixera anteriormente unha interpre
tacin da viraxe staliniana ! na que l l e consta que algns lecto
res viron algo total mente oposto anl ise de Trotsky. O clarexa
mento desta suposta contradicin {que non existe en realidade)
moito mis ca un problema de interpretacin de textos; hai ta
mn a cuestin de se as teses de Trotsky sobre a URSS en
1 934-39 deben ser asumidas coma esquemas pra repeticin es
colstica {necesariamente unilateral sempre) ou coma sinais pra
un vieira d invesgacn, maiormente cn Troty esrib en
letras grasas que ca cuestin non est resalta pola historia, co
cal sen dbida non pretende enuncia-la trivial idade de que a res
posta cuestin poe non se-l a mesma pra 1 960 ca pra 1 930,
senn algo de maior contido, a saber: que a propia evolucin in
mediata pode decidi-la adopcin dn ou outro punto de vista po
sfbel en principio pra enxuicia-los feitos que o mesmo Trotsky
tia diante de sr.
Polo demais, a anlise trotskiana, por moitos considerada
coma conseradora do mito, mostra, correctamente asumida.
se-la menos mltica e a mis avanzada. Esto xa o sinalou o propio
Trotsky en comparacin cunha das teses alternativas: a da buro
cracia coma nova celase explotadora. Se fose asl, ven a decir
mis ou menos claramente Trotsky, antn precisamente estarla
salvado o mito: a grande revolucin terla implantado efectiva
mente un novo rxime social que seria, a tdolos efectos, unha
De le revoucin, p. 1 1 1 - 1 59
55
..
lextima creatura da hi storia, anda que os actores non fosen sa
bedores do verdadeiro significado dos seus papeis, causa nor
mal , pois tampouco o triunfo da revolucin burguesa consistiu
real mente en estabelece-lo reino universal da Razn.
Esta teora da nova clase explotadora tivo, como sabi
do, diversas variantes, nas que non nos i ros deter. As teses dis
tintas da de Trotsky redcese bsicamente a estas variantes e
mi l as da teora do capitalismo de Estado, xa al udida tamn
por Trotsky en trminos que alnda consideramos substancial
mente vlidos.
O que sucede cos que acusan a Trotsky de querer
consera-lo mito que proxectan sobre a exposicin trotskiana
un mito do que son depositarios. Asl. cando Trotsky di Estado
obreiro, eles parecen non decatarse de que eso d por suposta a
correcta e desmitificadora tese de que unha causa obreira pode
ser contrarrevolucionaria. Non hai clase innatamente (ou espon
tneamente) revol ucionaria; s hai unha clase que, pala sa defi
nicin coma tal , est no caso de actuar revolucionariamente, o
que non quere decir que de feto acte asl. Os sindicatos (mesmo
os que son verdadeiramente tais) seguen frecuentemente unha
polltica reaccionaria, o que non impide que sexan obreiros. Outro
exemplo: cando talamos de partidos obreiros, claro que non
s non queremos decir sempre partidos revolucionarios, senn
que moitas veces estamos inclulndo nese conxunto a partidos
que levan unha polltica contrarrevolucionari a; o apelativo de
cobreiros quere decir que de feto forman parte do movemento
obreiro e que, por unhas ou outras razns, non poden, se queren
seguir existindo en medida aprecibel, prescindir de chegaren
realmente clase obreira. E, cando, contra o fascismo, por exem
plo, os marxistas defenden a existencia dos sindicatos, das orga
nizacins obreiras, dos partidos obreiros, etc., non defenden en
absoluto a polltica desas entidades en xeral, nin deixan de cha
malas contrarrevolucionarias cando o son; o que defenden o
dereito do movemento obreiro a existir con aquelas organiza
cins que lle pete
,
non coas que os marxistas desexarlan.
Pra entender no seu verdadeiro significado tanto a tese de
Trotsky sobre a natureza de cl ase da URSS coma o emprego
66
das expresins Estado obreiro e outras parellas. absoluta
mente preciso, en primeiro lugar, l i mitar a trminos estrictamen
te marxistas o uso de caras palabras que adoito son emprega
das con algunha lixeireza; abslutamente necesrio aterse sen
concesions uso tericamente correcto desas palabras.
Primeiramente, cEstado obreiro non quere decir en abso
l uto cpoder obreiro. O proletariado da U RSS. mesmo nos anos
trinta, non tia o poder; quen tia o poder era a burocracia; o
proletariado s poderla facerse co poder derrocando violenta
mente burocracia; esta a tese de Trotsky.
Pode resultar extraa a nocin dun Estado proletario no
que o proletariado non ten o poder. Non obstante, esa nocin ex
presa un feto preciso, a saber: que o proletariado non est sepa
rado do poder polo mantenemento dun sistema socioeconmico
e das correspondentes normas xurldicas, senn s pola sa mes
ma febleza obxectiva ou subxectiva.
En segundo l ugar, o que unhas lias mis arriba chamaba
mos cpoder obreiro , polo menos cando constite o poder poll
tico nico nunha situacin e espacio determinados (esto : fra
dos casos puramente transitorios de doble poder). a dictadura do
proletariado, ou sexa: o Estado obreiro revolucionario, que ta
mn o que s d camar 'Estado soci alista, causa anterior
sociedade socialista, xa que sta, s poslbel a escala mundial,
o obxectivo total da revolucin, mentras que o 1Estado social is
ta a revolucin mesma erixida en poder estatal . A dictadura do
proletariado (esto : o Estado socialista) Estado nun senso
distinto do que atinxe Estado burgus. Non a expresin politi
ce dunha base econmica que se desenvolve de xeito natural.
dun cmodo de producin. senn que a materializacin do pro
xecto de destrucin consiente da base econmica dada; un
Estado contra a clei econmica, que necesita conocel a ben pra
pder destrulla, mentras que o Estado burgus o garante das
condicin& de funcionamento desa lei econmica. Xa que logo, a
sociedade socialista s existe final da actuacin que o Estado
socialista, a dictadura do proletariado, leva a cabo consciente
mente (e non espontneamente
,
como sucede co Estado bur
gus en condicins normais). A sociedade socialista, que enten-
67
demos coma obxectivo fi nal da revol ucin, consiste na integra
cin de toda a producin nun plan nico racional, asumido por
tdolos produtores.
Decimos que a sociedade soci al i sta o obxectivo final,
porque a sociedade comuni sta non obxectivo ningn, xa que
non planificbel. Dalgn xeito, a sociedade comunista a
propia sociedade soci al ista, pro xa non considerada coma obxec
tivo a conquerir, senn nun intento de enxergar cis srfan o re
sultados desa conquista. a saber: que, pola superacin da esca
sez e a total racionalizacin (e, conseguintemente, a asumibil ida
de por todos) do proceso produtivo, a coercin estatal (xurldica,
etc.) deixarla de ter papel ningn, de xeito que o Estado debece
rla; non seria abolido, senn que irla esvalndose de seu.
Asl, pois, que un certo poder sexa ou non a dictadura do
proletariado, esto cousa que non pode ser definida en ningn
xeito por referencia a unhas caracterlsticas de cbase econmica.
Carece de senso o intento de definir un tipo de base econmica
que correspondese 6 exercicio do poder polo proletariado. E,
efectivamente, da caracterizacin do sistema econmico da
URSS, Trotsky non extrae a conclusin de que aquelo sexa a dic
tadura do proletariado; tal conclusin non poderla en ningn ca
so extraguerse simplemente dunha anlise da economla. O nico
que sae da caracterizacin econmica lo que Trotsky obtn dela)
o seguinte: dado que o sistema econmico de tal natureza
que unha burguesla n poe nin existir nin medrar nel. dd que a
burguesla est efectivamente exropiada (e non s a burguesla rs,
snn mesmo a pslbl proiedade dunha burguesa exterior), com
pre reconoer que aquelo un Etd obreiro, pr mol cntrarrevo
lucionaria que sxa a sa pUtica.
Hai que insistir afincadamente en que o cal ificativo de
obrei ro ou proletario representa eiqul unha caracterizacin
obxectiva de feitos, e non a defi nicin de clase dun proxecto po/-
tico. ! moi i mportante (non s pr cuestin da URSS, senn ta
mn pra outras) distinguir entre estes dous xeitos de aplicacin
do cal ificativo, porque, por exemplo, no segundo senso somente
partido obrei ro un partido revolucionario socialista, xa que, se
pra al go serve a teorla marxista, pra demostrar que, fra da re-
58
volucin proletaria, non hai verdadeiro proxecto polltico propio
do proletariado. Orabn. esto ltimo non significa ( neso estamos
a i nsistir arreo) que o proletariado sexa innatamente ou espont
neamente revol ucionario, nin saquera que sexa revolucionario
dende o momento en que est organizado independentemente.
Xusto contrario: dado que o proletariado unha clase da socie
dade burguesa, o espontneo e inmediato (en canto proxecto
polltico) o burgus. Ni n saquera preciso recurrir a unha in
fluencia da burguesla dentro do movemento obreiro (coma se
o movemento obreiro
fo
se algn recinto); abonda con reconocer
que a conciencia revolucionaria non nunca un feto dado,
senn smpre unha pibilidade a asumir. Neste sns, o mo
vemento obreiro consiste sempre nunha grande medida en orga
nizacins obxectivamente obreiras que asumen ou dan por su
posta unha polltica obxectivamente burguesa. A masa humana
que hai nesas organizacins ni n mi s nin menos c clase revo
l ucionaria, pro a sa expresin polltica representa alternativas de
recuperacin desa masa pr sociedade burguesa, digamos: a po
lltica obreira da burguesla, ou as diferentes pollticas burguesas
que a clase obreira pode asumir mentras non asume a sa propia
polltica.
Se o Estado da URSS fose proletario (ou obreiro) no se
gundo dos dous sansos ditos, entn seria a dictadura do proleta
riado, ou sexa: o Estado revolucionario; o cal o contrario do que
Trotsky expresamente di.
Evidentemente, a frmul a estatal da URSS xurdiu porque
houbo un intre de verdadeira dictadura do proletariado; pro ese
proletariado que tomou o poder en Outono de 1 9 1 7 foi esgota
do, disolto e prcticamente aniquil ado polo contraste entre a
sa cativeza e a i nmensidade das tarefas que houbo de afrontar,
i ncluidas dun xeito especial as i mpostas polo bloqueo e a inter
vencin exterior. Houbo un momento no que pode decirse, sen
case esaxeracin ningunha, que materi al mente non habla prole
tariado en Rusia. Esto non quere decir que a revolucin rusa ast
vese simplemente derrotada. O auxe revol ucionario do proleta-
59
ver co concepto marxista que ela designa de seu. Non viraron
agora dereita, porque, en materia de intentos de direccin do
movemento obreiro
,
non hai posicin mis dereita c de amor
dazar clase mediante a supresin das libertades democrticas
en nome da revolucin, drogal a con mitoloxla marxista-leni
ni sta e faceta inclinarse reverentemente ante o retrato do xefe.
62
Pobo, nacin e
autodeterminacin
nacional
O fundamento de que os marxistas incl an na perspectiva
politica revolucionaria a autodeterminacin das nacins esa
tan repetida tese da i ncorporacin do programa democrtico ra
dical programa da revolucin proletaria. Esta tese foi xa expli
cada tantas veces que se nos permitir que a deamos por cono
cida no seu contido e na sa fundamentacin 1 . A aplicacin de
so eiquf presupn que a autodeterminacin nacional un princi
pio democrtico xeral , esto : un principio ideolxico que xorde
co ascenso da burguesfa, ou, dito doutro xeito, un principio
democrtico-burgus.
En efecto, o desenvolvemento da economfa burguesa o
que crea a nacin no sanso moderno desta palabra. O feito que
puxa pr nificacin dun espacio econmico a circulacin de
mercancfas. Esta circulacin. por unha parte. presupn (pra ser
suficientemente intensa) unha certa unidade ou, cando menos, a
posibilidade de producil a, e, por outra parte, produce efectiva
mente esa unidade, a cal concerne a tdolos elementos de ven
cel lamento e comunicacin entre os homes, ou sexa: principal
mente mis primario deses elementos, que a lingua. Co triun
fo da circulacin de mercancfas, unha lingua chega a ser l i ngua
nacional.
En principio, falarmos do triunfo da circulacin de mer
cancfas, entendemos que se trata dun desenvolvemento consi
derbel do capital comerci al . Orabn, Marx demostrou no l ibro
primeiro de O Capital (especialmente seccin segunda) que non
Poi a nosa pan e. vxas O e /a revolucin; especialmente pp. 6 7-91 . e o enseio cPra
unhe relecture de TrotskY neste mesmo libro (concretamente os prrafoa referentes
6 concepto revolucin permanente).
65
posbel unha penetracin profunda da producin de mercan
cas mentras o capi tal estea l i mi tado en xeral esfera da circula
ci n e non se faga crrego masi vamente da producin mesma. O
capi tal comerci al d, pois, base a un proxecto de nacin, pro este
proxecto non cal l a sen o desenvolvemento da producin capita
l i sta propi amente dita.
A producin de mercancias xebra a figura idaolxica da co
munidade coma conxunto de cidadns iguais en dereitos, e, polo
tanto, d lugar concepto polltico de democracia. Os lindeiros
do tal conxunto deben ser, pois, os mesmos do espacio econmi
co unificado ou unificbel. A palabra nacin pasa asl a designa
l o conxunto dos cidadns, esto : o pobo. A soberanla do
pobo a csoberanla nacional.
Cando decimos que a democracia algo ideolxico, quere
mos decir que un principio que non contn as condicins mata
rais da sa realizacin. Pois ben, puramente ideolxico tamn
o concepto O pobo, que, a fin de cantas, non outra causa ca
un correlativo de democracia: pobo aquelo que decide nun
sistema democrtico, esto : nun sistema no que se decide por
voto l ibro, o cal presupn as l i bertades de comunicacin, etc. En
canto a anlise pase da simple democracia s condicins ma
teriais da sa realidade, o pobo conquerir tamn unha concre
cin e delimitacin, por canto obvio que non todo o mundo po
de aceptar palas boas e incondicional mente que as decisins po
llticas dependan dun voto enteiramente libre e soberano.
En canto cncepto emorcia, o que dixemos d su
carcter de puro ideoloxema soe ser entendido mis ou menos
ben. Pro, tocante pobo, xa est n afeito a ouvir empregar
ese concepto coma se designase algunha forza real . Que eu sai
ba, os primeiros que propuxeron O pobo coma a verdadeira for
ZI revolucionaria, fixeron eso precisamente pra elud-las cla
ses; foron os fascistas. En 1 93 1 , o PC de Alemania, que estaba a
leva-la desastrosa polltica do terceiro periodo, decidiu facrlle
l a competencia s nacis apropindose unha consigna, revol u
cin popular, que eles empregaban (en especial a ala cezquer
da, de O. Strasr); Thaelmann xustlcu esto explicando que, a
66
fi n de cantas, esa consigna era idntica co concepto marxista de
revol ucin proletaria.
0 cpobo unha causa tan puramente ideolxica coma a
democracia, os dereitos humanos, etc. Todos eses
.
concept

s
non deben ser rexeitados; contrario, compre asum1los na sua
.
i nterpretacin mis radical. Pro o que non se pode facer con eles
tomalos polo que non son, esto : por designacin de forzas
reais ou coma fondo e sanso real dalgn proxecto de transforma
cin da sociedade ou dalgunha etapa autnoma dentro dun tal
proxecto.
. .
Cicais 0 intento mis conocido e inxenioso de atnbUir pa-
labra pp un sns real sx o de Mao Ts-tung. O proee
mento deste autor, no problema que nos ocupa, estabelecer
que en cada momento e en cada pals hai unha moitedume de
contradicins, das que s unha a principal ou dundamen
tal; segundo Mao, a masa de poboacin que materializa o lado
avanzado e progresivo da ccontradicin principal. eso O
pobo Analizaremos brevemente esta teorla.
n primeiro l ugar est o concepto mesmo de contradicin.
Mao escribe:
d f
cNa sociedade capitalista, por exemplo, as uas or-
2
zas apostas, 0 proletariado e a burguesla, constiten a
contradicin principal. As outras contradicins, coma,
por exemplo, a contradicin entre o q
.
u resta da clase
dos feudais e a burguesla, a contrad1c1n entre os la
bregas pequenos propietarios e a burguesla, a contra
dicin entre o proletariado e os labregos pequenos pro
pietarios, contradicin entre a burguesla o
.
n mono
polista e a burguesla monopolista, a contrad1c1n
.
e

tre
a democracia burguesa e o fascismo, as contrad1c1ns
entre os paises capitalistas, a contradicin ere o i m
perialismo e as colonias, e as outras contrdc1ns
.
: t
do esto atpase determinado pola contrad1c1n pnncl
pal ou sometido sa influencia. 2
Mao Tse-tung. A propos de Ja contradcton, en cEcrits philosophiques>, ed. L Cit.
Lausanne. 1 963: p. 83.
67
t
Vexamos. O modo de producin capital ista contraditorio;
esto, na xnese conceptual marxiana 3, non comenza en absolu
to pola oposicin capital i sta-obreiro, burguesfa-proletariado. Fa
celo comenzar ahi equivalerfa a entender por contradicimt non
o que esta palabra real mente significa, senn algo moito mis
trivi al : un antagonismo de forzas ou unha contraposicin de inte
reses. A oposicin burguesia-proletariado autntica contradi
cin, e non simple taxonomia baseada na determinacin de inte
reses, porque xorde dialcticamente da contradicin que se ato
pa no ser mesmo das cousas na sociedade moderna, a saber: de
que a cousa material (valor de uso) asemade cousa allea a toda
materialidade (valor), de que o traballo real , concreto, asemade
traballo abstracto, de que, inversamente, o valor, alleo a toda
materialidade. sempre unha materialidade concreta, de que o
traballo abstracto sempre un traballo concreto. O propio de
senvolvemento dialctico desta contradicin, tal como se atopa
presentado nas tres primeiras seccins de O Capital, conduce
afronta mento burguesfa-proletariado. A contradicin non se defi
ne coma tal comenzando nese afrontamento. Se comenzase ahf,
non seria unha contradicin, nin seria mis esencial ca calquera
outra divisin da sociedade en sectores con i ntereses contrapos
tos. Dende o momento en que a contradicin se considere defi
nida coma tal a partir dun afrontamento entre sectores da socie
dade, entn o conflicto de i ntereses ou proxectos entre eses sec
tores pasar a se-la nocin mesma de ccontradicin, e, polo
tanto, tdolos conflictos dese tipo quedarn en principio no mes
mo plano (coma exemplos concretos do universal abstracto
ccontradicin), e a prioridade dun deles sobre os outros s po
dar vir despois coma chovida do ceo.
En segundo lugar, Mao parece considerar principal a con
tradicin burguesla-proletariado s polo que atinxe modo de
producipn capital ista considerado en xeral. o cal ven ser coma
non considerala principal en ningn caso, xa que a cuestin con
creta nunca o capitalismo en xeral. Non en absoluto, pra
3
Vxase o enaaio cSobre o capitulo prlmelro de O Caplral, primeiro deate libro.
68


' i
Mao, esa contradicin xeral a que d lugar a un pobo. Por con
tra, en cada momento, en cada pafs. algunha determinada con
tradicin a tprincipal. Asf: Nos paises semicoloniais, coma,
por exemplo, China, sucede, segundo Mao, o seguinte:
No caso dunha guerra de agresin lanzada polos
imperialistas contra un pais tal, as sas diferentes cla
ses, con excepcin da pequena camarilla dos traidores
nacin, poden uni rse provisional mente pra leva-la
guerra nacional contra o imperialismo. Neste aso, a
contradicin entre o i mperialismo e o pals constderado
pasa a se-la contradicin princi pal . e tdalas contradi
cins entre as diferentes clases no interior do pals (in
cluida a contradicin principal entre o rxime feudal e
as masas populares) retroceden provisionalmente se
gundo plano e non ocupan mis ca unha posicin su-
bordinada . . .
cPor contra, noutra situacin, as contradicins cam
bian de sitio. Cando o imperialismo non recurre opre
s plo meio da guera. snn que utiliza n dmi
nios polltico, econmico e cultural formas mis oda
radas de opresin, a clase dominante do pals semtcolo
nial pode capitular diente do imperialismo; entfr
mese entre eles unha alianza pra explotar en comun s
masas populares. Neste caso, as masas populares re
curren frecuentemente guerra civil coma forma de
lota ot a al iana d imprialisas e d fudais ...
cCando a guerra revolucionaria nun pala toma unha
envergadura tal que comenza a ameaza-la existeni a
mesma do Imperialismo e dos seus exentes, a reacctn
interior. entn o i mperialismo, pra mante-la sa domi
nacin. amal s dos medios xa citados, recurre frecuen
temente 8 outros; ou ben introduce a divisin no cam
p da revolucin. ou ben fai intervir dl rectame
.
nte for
zas armadas extranxeiras ... Un exemplo de dlvtsln do
frente revolucionarlo a traicin de Chiang Kai-chek
en 1 927.
69
En tdolos casos, non hai dbida de que en cada
unha das diversas etapas de desenvolvemento do pro
ceso non hai mis ca unha contradicin principal, que
xoa o papel dirixente.
Sguese que en todo o proceso, se o tal conoce di
versas contradicins, hai en todo caso unha que a
principal e que xoga o papel dominante, decisivo, men
tras que as outras non ocupan mis ca unha posicin
secundaria. subalterna. 4
+
Non insistiremos demasiado nalgns aspectos curiosos
deste texto, tais coma que, dentro dunha anl ise que fai referen
cia a clases, apareza o concepto traidores nacin coma se fo
se unha clase mis. Ou que a posicin das clases autctonas
apareza determinada por unha opcin que o imperialismo fai po
l a sa conta entre a guerra e formas mis moderadas. Ou que a
divisin no bloque sexa introducida (con non sabemos qu
mtodos de seducin) polo imperialismo, sementador de trai
cin nas filas revolucionarias. Etc . . . O que eiquf nos interesa
que Mao considera que en cada momento e cpafs. das diversas
contradicins presentes, s un ha a principal. En qu con
siste, segundo Mao, a principalidade da ccontradicin principal?
O nico que atopamos expresamente dito polo autor desa teorfa
esto:
ca sa existencia e desenvolvemento determinan a
existencia e desenvolvemento das demais e actan so
bre elau. 5
Pois ben, esto totalmente valeiro, porque carecemos en
xeral de calquera furdamento pra poder decir nun caso concreto,
dentro dun cero momento e cpafu, que unfvocamente tal ou
cal ccontradicin en exclusiva a que determina, en canto a exis
tencia e dcsenvolvemento, s demais. De feto, Mao non nos
proporciona nin saquera un exemplo dun proceder metdico po
lo que se demostre que a ccontrdicln principal en tal ou cal
70
4
Mao. eicin citada, p. 83-86
5
Id., p. 83
caso concreto tal ou cal ; simplemente declara (ou, coma moito,
tipifica) que, en tal pals a tal data, a contradicin principal tal . A
ventaxa deste mtodo que pode xustifi car tdolos zigzags
dunha polltica emplrica. A contradicin principal a que se de
cida en cada momento, e, polo tanto, o pobo ten tamn o con
tido que en cada momento se decida. E, pra que nin sequera se
estea na abriga de aterse deli mitacin adoptada en cada caso
(e, ademais, na de compraba-lo seu resultado), estn en reserva
conceptos coma o de traidores pra xustifica-las excepcins ou
afastamentos da regra que se produzan ou se estimen oportu-
nos.
.
Unha teorla coma esta sinxelamente a non-teorla, a l i -
beracin pr empirismo craso. Pra. todo hai unha xustificacin.
Mantmonos, pois, en que o concepto pobo non ten ou
tro valor c dun ideoloxema; non en ni ngn caso a designacin
dunha efectiva forza social. Certo que a revolucin pon en move
mento sempre a forzas moi diversas, as cajs, en conxunto, cons
titen a grande maiorla da nacin; pro esto non quera decir que
esa diversidade constitufse de antemn (nin sequera que consti
ta durante a revolucin) un bloque social coherente, que haxa
que dar un nome. Somente quera decir que a actuacin decidida
dunha clase social capaz de levar adiante un programa revol ucio
nario moviliza a unha serie de sectores da poboacin, desperta
unha serie de reivindicacins que, agora por primeira vez, atopan
a posibilidade de ser resaltas, recolle e unifica loitas parciais an
tes dispersas.
Tratemos agora de precisa-las nocins de democracia,
cpob, cnacin e autodeterminacin nacional, admitido que
non son outra cousa ca ideoloxemas, e, en canto tais, ideolxi
camente burguesas.
Democracia aquel xeito de goberno no que as decisins
prn d vto libre d ciadns; o voto libre implica as ple
nas libertades de reunin, de expresin, de comunicacin; e o
cncepto enteiro i mplica que ccidadns son todos aqueles que
non se autoexclen de tal condicin. O carcter ideolxico deste
concepto estriba en que el non contn en absoluto a determi na
ci n ( nin saquera a cuestin) de baixo qu condicin& materiais
7 1
r

pode suceder esto; noutras palabras: a democracia s pode exis

tir coma forma dun contido-de-poder que non pode ser calquera,
pro que non est determinado no concepto mesmo de democra
cia.
Reiteradamente expuxemos que a democracia, idea esen
ci almente vencellada co pulo do modo de producin capitalista,
s pode ser efectivamente realizada, segundo o esquema de
Marx, oma forma polltica da dictadura do proletariado.
AqueJo que nun sitema democrtico (tal como foi definido)
decide, eso o que se chama o pobo, decir: o conxunto dos
cidadns.
Eso mesmo a nacin. Certo que a palabra nacin su
lia mi s ca pobo a delimitacin xeogrfico-humana. Pro esta
delimitacin tamn inherente pobo. A unidade e uniformi
dade de dereito, correspondente unificacin do espacio econ
mico, s ten l ugar pra aquel espacio dentro do cal existe a posi
bilidade material (natural e histrica) dunha l ibre comunicacin,
e, de feto, cal l a nun vehlculo de comunicacin uniforme (lingua
nacional). Somente un desenvolvemento das forzas produtivas
ulterior capitalismo podar l i quidar estas barreiras, pro antn
xa non haber nacinu nin pobos.
Sentado esto, a idea tautodeterminacin nacional non sig
nifica outra causa c democracia. co pobo mesmo quen deci
de ou non constituirse coma Estado independente, polo mes
mo que se d uns rganos de poder propios, que teien a consti
tucin que O pobo quera que teian.
Al, pois, a presencia da autodeterminacin nacional no
programa da revolucin non nin mis nin menos c asuncin
pola revolucin de todo o programa democrtico radical ; do fun
damento terico desta asuncin xa teros falado abondantemen
te. Neste senso, nunca houbo dbidas entre os marxistas tocante
admisin da autodetermi nacin nacional. A dlscusins con
ceriron somente a se o problema ou non, nun intre dado, un
problema real pra aquelas masas das que debe esperarse que
apoien a revolucin, e, polo tanto, se compre ou non lnclullo ex
presamente no programa, co conseguinte risco de crear un pseu
doproblema ou, cando menos, de darlle a un problema real unha
72
d
.
ansin que non ten, todo o cal significarla introducir elemen-
1 m
. .

tos diversionistas na conciencia das masas e summ1strr
,
:-
trarrevolucin novas posibilidades de maniobra. Esto
_
fol umco
que realmente se discutiu. O principio de autedetermmac1n na
cional , coma tal principio. non estivo en cuest1n. A Rosa Luxem
burgo, que se opuxo a incluir ese punto nprogama, non se lle
podia ocurrir que. se os soviets de Ucrant a decdlan
_
declarar
Estado independente. os soviets de Rusia fosen mvad1 r Ucrant a,
tal causa estaba tan absolutamente fra de discusin que non
procedia nin mentala.
. t
A constitucin da nacin, segundo xa se d1xo, va1 de par co
desenvolvemento dunha economia capitalista. Alnda qe o pre
pio Estado precedente (feudal , absol utista ou dspt1co) un
dos factores que influn na determinacin dos llm1tes dunha na
cin xurdinte, non en absoluto o nico. De ahl que o problema
do reconocemento e constitucin polltica da nacin se plantexe
non s en trminos de cambio na forma de Estado
:
senn tn
coma problema de fronteiras: unhas veces cuest1n dumfla
ci n (asl en Alemani a), outras de separacin (coma nos 1mpenos
austro-hngaro e ruso).
.
Pro en relacin con esto, a cuestin mis interesante e1qul
a seguite: cmo, se o desenvolvemento capitalista unifi
_
ca un
espacio econmico nacional, sucede que o problema nacional
se plantexe tamn en ceros casos, con mls ou menos foza, no
interior de paises capitalistas avanzados 7 A resposta
.
res1de na
i mposibilldade, esencial capitalismo, de l evar prctca t as
ltimas consecuencias os seus propios supostos. En pnme1ro l u
gar, a nivel polltico, xa indicmos reiteradamente cmo, senda a
democracia un principio ideolxico burgus de seu, a burguesla
incapaz de estabelecer en ningures un Estado sore bases total
mente democrticas (no que estarla incluida, obviamente, a le
na autodeterminacin das nacins). Por outra parte, a n1vl
econmico, 0 capitalismo non est capacitado pra leva-la tot
.
ah
dade dun pals a un degrao uniforme de desenvolvemento cplt
Jista; non pode penetrar na mesma medida en todo o tertono
do Estado. En efecto, a producin capitalista desenvlvese nece
sariamente en ciclos de auxe e depresin, en constante fluctua-
73

1
cin do vol ume de producin e a demanda de man d b
. . . e o ra; en ta1s cond1c1ns, serfan de extrema gravedade as pers
a
. pect1vas
dunha economfa capital ista que non contase con amort
d . ece ores
dent
_
ro do seu espac1o econmico; as zonas deprimidas xogan
precisamente o papel de mercados compl ementarios e reseras
de man de
_
bra, porq
_
ue unha economla mis atrasada presenta
unha elast1c1dade molto maior en canto a consumo e a nmero
d
_
e brazos qe traball an nel a. Pois ben, as l i mitacins na penetra
cn do capitalismo comportan tamn l i mi tacins na consecu
Cin dunha unidade nacional.
Alnda mis, fra deste modelo xeral, existen en particular
Estados burgueses que, por deficiencia crnica do seu desenvol
vemento capital ista. quedaron en algo asl coma proxectos fraca
sados de nacin; c;sos nos que a circulacin de mercanclas, na
poca da creacin dos Estados modernos, foi suficiente pra dar
lugar a un Estado unitario, pro o desenvolvemento industrial que
caberla esperar a continuacin non se produciu por unha ou ou
tra razn. Caso tlpico precisamente o do Estado espaol. Eiqul,
os procedementos da acumulacin primitiva de capital funciona
ron en boa medida, pro sen que esa acumul acin tivese lugar,
porque, amai s doutros fenmenos que seria longo citar en deta
lle, os recursos zugados (de Amrica e dos pobos de Espaa) fo
ron adicados nunha grande parte a soster unha balanza comer
cial fortemente deficitaria e, xa que ICgo, a engrosa-la acumula
cin primitiva doutros pa
i
ses de Europa. Aga fenmenos perifri
cos ou i l l ados, o capitalismo industrial en Espaa non se desen
volveu, senn que foi introducido a posteriori, cando xa triunfara
definitivamente en Europa, fundamental mente xa na etapa mo
nopolista e, polo tanto, esixindo fortes inversins, o cal obrigou
oligarqula espaola a acepta-la entrada pactada de capital ex
tranxeiro. Dende aquela, o problema pr clase dominante en Es
paa consiste en que non ten mis volta ca entrar na rbita inter
nacional do capitalismo e quere facelo conservando na maior
medida poslbel o seu poder de decisin, podendo, cando menos,
negocia-la participacin extranxeira, ou sexa: sen convertirse en
coloni a; cuestin que, no fundamental, redcese a unha soa cou
sa: realizar unha fort acumulacin propia de capital, acumula-
74
cin que non puidera proucire 6 longo dun proes normal de
desenvolvemento capitalista pola sinxela razn de que tal proce
so, en Espaa, non tivera lugar. Este probl ema, progresivamente
asumido, mostrou, cabo, ter coma punto fundamental a supre
sin de toda resistencia por parte do resto da poboacin do Esta
do.
En principio, cabe asum-la hiptese terica de que un de
senvolvemento capitalista clsico no Estado espaol terla feto
de Espaa unha verdadeira nacin no pleno senso da palabra,
por suposto que a travs de toda a pi l laxe e o terror que compor
ta o proceso de acumulacin primitiva, pro conducindo, a fin de
contas, real integracin de todo o territorio nun espacio econ
mi co con unidade e uniformidade mis ou menos i mperfectas.
De feito, se ben o terror e a pil laxe tiveron igual mente lugar, o
que non se produciu foi ese desenvolvemento capital ista clsico.
Por contra, un intento serodio de acumulacin primitiva suple
mentaria, feito xa dentro das condicins do capitalismo monopo
lista (e, plo tanto, en prol dunha oligarqula x conslidada), nin
saquera pode asumi r a posteriori a forma dun crecemento relati
vamente uniforme e i ntegrador.
Se a democracia, esto : o poder do pobo, plenamente i n
corporada programa da revolucin, pro reconocndoa precisa
mente coma posicin ideolxica, non coma anlise de situacins
materi ai s e forzas reais, esto quere decir que nesa incorporacin
non se d por admitido en absoluto que O pobo sexa forza real
ni ngunha, nin moito menos que vaia se-lo axente revolucionario.
Pois ben, i gualmente, se a autodeterminacin nacional (que a fin
de cpntas non mi s ca unha designacin especial da democra
ci a) asumida no programa da revolucin, eso non quera decir
en absoluto que se considere nacin coma unha forza obxec
tiva real, ni n moito menos coma unha forza revolucionaria. A au
todeterminacin nacional un principio que non se renuncia,
pro eso non quere decir que sexa a nacin a forza material que
vaia produci-la realizacin efectiva dese principio. Esto claro a
partir dunha consideracin moi xeral : a nacin (e a contraposi
cin de nacins) non se define 6 nivel no que realmente se cons-
76
,
t ten, segundo o marxismo, as forzas que podarn ser portado
ras dun proxecto plitco global ; consguintemente, a nacin
non a base real de proxecto politico ningn, senn que, con
traro, somanta se define coma nacin dentro dun determinado
proxecto politico. Iros precisar esto un pouco mis.
O abe do marxismo a distincin entre a base materiell, a
estructura econmica, estructura que se realiza en fetos que
pen e debn sr constatados c exactitude
d
as ciencias da
natureza, e, da outra banda, o nivel de s frmas... nas que o
homes se decatan do conflicto e o loitan. Destes dous planos, o
pri meiro o que chamamos material, cobxectivo, as condi
cins obxectivas. Pois ben, a anlise desa materialidade, que
conduce descubrimento dunha estructura econmica (no
sns escifcamente marista), non presenta cntradicins de
nacin, senn de clase. O concepto nacin non t definlbel a
nivel puramente obxectivo, material.
Non existe nacin se non no seo dun proxecto pol/tico
determinado, propio dunha clase determinada. Concretamente,
foi o proxecto politico da revolucin burguesa o que deu reallda
de s nacins no senso moderno da palabra.
O feito de que o concepto nacin non sexa deflnfbel a ni
vel de pura realidade material, a nivel estrictamente obxectivo,
trae consigo que non exista, no intre da constitucin das nacins
modernas, un mapa preciso e obxectivamente fundado das na
cins que deben producirse. Cero que a delimitacin das na
cins ven nunha grande parte motivada por todo un complexo de
fetos matarais, dos que a xestacin pode ser seguida a travs
da histora precednte, e nete sna p fJar da histoa d
tal ou cal nacin dende sculas antes de que exista a nacin pro
piamente tal ; pro non hai ningunba definicin que uministre
un criterio xeral e obxectivo pra poder decir que tal ou tal cousa
t unha nacin. De feto, un proxecto nacional triunfa en peruicio
doutros que naque/ intre eran tamn posfbeis.
Asf, pois, da nacin coma feto dado somente pode faJarse
na medida en que o mentado proxecto polftico est realizado, es
to : cando o obxectivo da revolucin burguesa est cumprido.
76
Noutras palabras: a efectiva unidade do espacio sioconmico
nacional crase co normal desenvolvemento do modo de produ
cin capitalista, tanto mis precta canto mis profunda a.
penetracin dese modo de producin. A falla dun desenvolve
mento capitalista clsico nun Estado
,
como foi o caso de Espaa,
deixa subsist-los fetos potencial mente nacionais existentes no
seu interior, fetos que un serodio esforzo de acumulacin, reali
zado baixo cndicins monoplistas. difcilmente pe eliminar,
polo mesmo que non pode crear un desenvolvemento relativa
mente armnico e uniforme do conxunto do territorio. Decimos
potencial mente nacionais porque s falla unha causa pra que
sexan nacionais, a saber: o proxecto polftico no que tal cousa
poida conquerir un senso. Antes de averiguar en qu medida po
de haber un tal proxecto, intentaremos clarexar ainda mis o
sanso dalgunhas teses xa postas.
Nada ten de sorprendente o feto de que non sexa a nacin
a forza material que produce a autodeterminacin nacional. A fin
de cantas, esquemas semellantes aplfcanse a moitos outros
fenmenos de opresin na sociedade de clases. Por exemplo, os
marxistas asumen sen a menor ambigedade nin restricin todo
o programa de liberacin da mul l er, e eso non os leva en abso
l uto a sentar que cas mullereS coma tais sexan unha forza revo
lucionaria. Asi mesmo, loitan radicalmente contra a opresin a
que est sometida a mocedade, e tal cousa non lles permite de
cir que a mocedade en canto tal sexa a constitucin dunha ma
sa potencialmente revolucionaria. En xeral, a tese marxiana de
que a emancipacin do proletariado ha ser obra do proletariado
mesmo vale s pr proletariado, porque este modo de opresin
non un modo, lado do cal haberla outros, senn que a
consistencia mesma da sociedade moderna con tdalas sas for
mas de opresin. En trminos marxistas evidentemente puro
reformismo considerar cada forma concreta de opresin existen
te na sociedade moderna coma fonte dunha masa revolucionaria
de oprimidos. Pois ben, esto mesmo vale pr opresin nacional.
Asi, pois, entndese tamn o carcter reformista e antimar
xista do discurso que, da existencia dunha opresin nacional. ex-
77
|

trae unha del i mitacin de forzas na que a nacin oprimida figura
coma unha unidade na loita. Discurso do que son s variantes,
por un lado, a chamada unidade da nacin oprimida (unidade
na que tdolos gatos son pardos). e, polo outro, a clasificacin
das forzas sociais e pollticas en cnacionais e outras.
Dixemos que a nacin s se constite coma tal no seo dun
certo proxecto politico. Orabn, somente a revolucin burguesa
nacional de seu. Na revolucin burguesa, o concepto de nacin
expresa precisamente a soberanla do corpo de cidadns con
igualdade de dereitos, e responde unidade e cllbertade, con
querida en loita, dun cero mbito ou espacio scloeconmico.
Por contra, na revolucin proletaria, nico proxecto polltico glo
bal e coherente na actualidade, todo esto, esencialmente, que
dou atrs, ou subsiste a titulo de simple lncapacidade da burgue
sla pra levar adiante os seus propios principios. Na revolucin
proletaria, pois, non existe a nacin coma principio rector. senn
s coma conceptuacin relativa, nun caso concreto, dun conxun
to de feitos a ter en conta.
Coma principio democrtico xeral. a autodeterminacin na
cional asmese do mesmo xeito que se asume en xeral a demo
cracia. Pro esto 6 ldeoloxema. Se dese terreo pasamos da ela
boracin efectiva dunha estratexia revolucionarla real, antn o
celto nacional subsiste cun snso distinto. clase revoluciona
ria cmprelle na sa loita recoller, unifcar, verebrar, tal
a
s rel
vindlcaclns democrticas de tdalas camadas da socledade
que, dun xeito ou doutro, son oprimidas polo sistema capitalista.
E tanto astes conxuntos de relvindlcaclns coma as litas de ac
tuacin concreta a que poidan dar lugar por pare da propia clase
revolucionaria sn diferentes en cada rea xeogrflca. 6 decir:
son nunha grande medida cnaclonalu.
Reumin. Damo que a n a s dn cma tl n
seo dalgn determinado proxecto polltlco, que a nacin non
unha realldade definlbel a nivel puramente obxectlvo. que poida
presentarse ooma un felto si mplemente dado, aga cando o pro
xecto polhloo en cuestin, a revolucin burguesa, fol cumprido
cunha radloalldade total; pro. se tal radlcalldade se dese, xa tam-
78
pouco haberla o que se chama problema nacional. O afronta
mento dese problema pola revolucin proletaria forma parte da
asuncin das tarefas democrtico-burguesas que a burguesia
deixou sen resolver. O proxecto politico global agora o da revo
lucin proletaria. Na medida en que sta acepta que tal ou tal zo
na Q unha nacin, o nico que quera decir que. pra esa zona,
Cuestin dun programa especifico, nos diversos campos da ac
a
1
tuacin revolucionaria, ten coherencia interna e relevancia rea .
en razn dunha serie de
-
feitos que, ademais, non teien por qu
ser en tdolos casos os mesmos nin dos mesmos tipos e que,
polo tanto
,
tampouco dan lugar a unha definicin obxectiva de
nacin definicin que non existe.
No
,
mbito da revolucin proletaria,o concepto de nacin
non outra cousa c enunciacin abreviada dunha serie de cues
tins de estratexia r
e
volucionaria, o reconocemento de que esas
cuestins son pertinentes no caso concreto do que se trata.
Esto o contrario do que adoito se fai . que comenzar por
procl amar que tal ou tal cousa unha nacin, coma premisa me
nor dun siloxismo do que a maior calquera afirmacin consabi
da sobre o que sucede ou o que debe facerse no caso dunha na
cin en xeral. A conclusin antn obvia, pro o razonamento en
teiro vicioso, porque supn que o predicado nacin ante
rior, dado, puramente obxectivo, e tal predicado asl entendido
non mis ca unha imposicin metaflsica. O proceder correcto
ten outro orde: conocendo a realidade dada, elaboramos unha
estratexia revolucionari a; o feto de que nesta estratexia determi
nadas cuestin& resulten pertinentes pra unha rea xeogrfica
dada pode logo anunciarse abreviadamente chamando a esa
rea unha nacin.
79
l ,
1 1
'
1
Estructura e ldeoloxa

Comenzaremos por contrapoler algo asl coma das ver

sins do marxismo.
A primeira. a que eiqul non aceptamos tal como ven dada,
pro que a que s atoa en moito manuais, estabelee cma
cntid da tea marista o elemento (e n memo ore) que
a continuacin se enumeran:
(a) Unha concepcin xeral da historia coma sucesin e/ou
entrambilicamento de diversas formacins sociais ou moos de
proucin, todo elo segundo unha mesma lei. que poderlamos
resumir brevemente as(: cada formacin social consiste nunha
esura eica que a bas dunha auprcura
lJ; a ecura eica (as crlacins d pu
cinl correspnde en cada caso a un determinado degrao de de
senvolvemento das forza& produtivas e leva adiante ese desen
volvemento at o punto en que o tal xa non pode ser impulsado
polo sistema de relacin& de producin dado, aenn que, con
trario, 6 freado por el ; nese punto Abrase un periodo de revolu
cin sial.
(b) Unha aplicacin desa concepcin xeral a un obxecto
co. o que sa a se cpitlista. Ne aplica
c mr a cta estuctura eica d siea
d. ellaras d qu xlto impuls o dnvoemento daa for
z putvaa, cm ca a sr p pra tal denvolvemento, etc.
Resta indicar que o nivel de presunta xeralidade abstracta
de que pare esta versin do marxismo soe ser alnda maior, en
canto que mesmo a concepcin da historia mentada en (a) resul
ta ser un aspecto ou momento concreto dunha cfilosofta total.
83
Pr nin saquera precis recurrir a esto pr nos presnte
propsito, nin roito menos percorre-los peregrinos contidos das
realizacins concretas do esuema que vimos de presntar.
Compre, en troques, adiantar algunhas dificultades. Marx,
que se ocupou de descubr-la clei propia de cada (ou, cando me
ns. dunha) formacin sial determinada, aparecera eiqul c
ma o defensor da tese segundo a cal toda a historia acontece de
acordo cunha soa e mesma lei. Un mesmo principio (o da estruc
tura econmic na que repus a suprctura) gomara p
igual talas formacins siais, e tamn un mesmo principio (o
d r i et f p e r8 d p
cin) determinarla en tdolos casos o paso dunha formacin s
cial a outra. Marx seria un evolucionista.
Ademais, esta interpretacin presupn unha tese da que,
parecer, ni n saquera se decata, e que non pode ser extraguida da
obra d Mar. Pra chearos a enunciar es te, comenaremo
por distinguir dous usos da palabra estructura.
Por un lado. esta palabra pode significar simplemente unha
interrelacin definida entre cousas ou faltos. Este seria o uso or
dinario do trmino.
Pro, por outro lado, estructura ten un us mis ealxente,
no que significa: un certo modelo non emplrlco, senn construi
do idealmente, con elementos de natureza asimeamo ideal. no
que eses elementos non estn simpiemente xuxtapstos. senn
implicados os ns nos outros, modelo que contn as sas pro
pias lis de movemento e posibilidades de variacin, e de xeito
que a aplicci d t e prmit evamente e+
fetos emplricamente dados. Decimos en tal caso que a tal es
tctura e rlia ne fto.
O que Marx eatabelece en O capital pr csociedade moer
na unha estructura no segundo sens. no snso fore. En tro
qu8, s talamo. p exmp, da ccura emic d Gall
cia. evidentemente usmo-la palabra no sens feble e ordinario,
prque a economla de Gallcia non un conxunto de feltos que
realice p s s algunha eteir er, algunha otaliad e
tctural.
84
Decimos que unha estructura (no sanso forte da pal abra)
econmica cando os fetos reclamados coma realizacin desa
estructura son de carcter material. esto : feitos que poden e
deben ser constatados coa exactitude propia das ciencias da na
tureza.
Pois ben, a tese que a antes citada interpretacin do mar
xismo d por suposta dun xeito gratuito a de que, en toda so
ciedade, aqueles fetos que, pola sa natureza, poden ser realiza
cin dunha estructura precisamente econmica (digamos: o fe
tos econmicos) cnstiten efectivamente pr si ss unha totall
dade sparbl e que realiza unha estructura. Noutras palabras:
que en talas sociedades hai unha estructura econmica no
sans fore da palabra estructura. Afirmacin que non pode ex
traguerse da obra de Marx.
Pasamos agora outra versin da teorla marxista, a que
aceptamos e que se obtn de estudiar a Marx cunha actitude ri
gurosa de historiador do pensamento.
O tema da obra de Mar precisamente mostrar que a so
cieade moera ten unha estructura econmica. O enunciado
que Mar d da sa propia tarefa este: descubrir ca lei econ
mica d movemento da sieade moera. Eiqul, <ei ou clei
de movemento o que chamamos estructura. e econmica
est dito no sanso antes exposto. Marx non supn primeiro que
toda sociedade obedece a unha clei econmica (no senso eiqul
explicado) pra logo preguntarse cl esa lei no caso concreto da
sociedade moderna; nin moito menos pensa que toda a sucesin
de formacins soiais estea rexida pr unha mesma lei econmi
ca. O que fai per d manifesto que a siedade moera ten
esa particularidade de que a sa estructura econmica; e Marx
mostra esto do nico xeito en que tal causa pode facerse con ri
gor, a saber: descubrindo e expoendo a tal estructura.
Esto non significa que o concepto de base econmica ca
reza de valor prs formacins sociais distintas da sociedade mo
derna. contrario, precisamente porque Marx non ere en nin
gunha concepcin suprahistrica da historia, ten que admitir que
a propia historicidade peculiar da sociedade moderna o que
85
sere de guieiro metdico pr comprensin da historia preceden
te. O cal non equivale a sentar ningunha tese positiva e abstracta
sre o carcter d facins siais en xeral. Dito dun xelto
expresivo: Marx non supn que se puidese escrib-lo equivalente
de O capital pr sociedade antiga, a sociedade feudal ou outras.
Por outra parte, tamn a tese da correspondencia do edifi
cio de ideas e formas ver da as emic, en Mar, re
rida proiamente siead mora, e, s en vrude d n
saria extensin metdica que vimos de citar. debe ser adoptada
coma guieiro pr comprensin doutras formacin& sciais. Esta
limitacin en prncipio slede mor rl eidnte s
teros en conta das consideraclns que son fundamental& pra
entender correctamente a tese de Mar. A saber:
Primeir, que aqueo que Mar chama ls nn sn flto
ecnmico en xeral. sn que prismente a estructura
econmica, a totalidade estructural das relacins de proucln.
A relacin que Marx estabelece non entre faltos econmicos e
fetos ideolxicos en xeral, snn entre unha formacin scial
(esto : unha totalidade estructural de relacin& de producin) e
as condicins do mundo de ideas e formas correspondente. Polo
tanto, non se fal en absoluto teorla marxista cando calquen
fenmeno ldeolxico se considera coma cuperestructura dun
feito material calquera; potamos, por exemplo, cando a opresin
nacional no nivel cultural considerada coma superestructura
do esbullo econmico a que est sometido un pala; a relacin
entre os dous fetos cera, pro non reclama, pra ser entendida.
a categorla especlficamente marxista da correspondencia dunha
ideoloxla a unha base, senn que cae dentro do mbito molto
mis trivial do manexo e a utilizacin, mbito que non descubrfu
Marx, e que est alcance de calquera intelixencia, non necesa
riamente marxista.
Se a esto engadimos que a afirmacin dunha estructura
econmica, dunha clei econmica de movemento, est referida
en principio sociedade moderna, resulta evidente que o mesmo
sucede coa tese da correspondencia do edificio de Ideas e for
mas verbo da cbase real. Cousa que, por outro lado, est clara
mente indicada nas propias palabras de Mar no texto mis cita-
86
do respecto (ainda que sexa un prlogo, esto : un texto de non
moito rigor terico) ; en efecto, no prlogo de Zur Kritik der poli
tischen Oekonomie, o que os tradutores de Marx dan coma cso
ciedade civil a mesma expresin alemana que no sucesivo
eses mesmos tradutores verquen por sociedade burguesa. Da
tal sociedade civil di Marx ali mesmo que a sa cnatomia
investigada pola ceconomla polltica, e, en efecto, o que Marx
chama sempre ceconomla polltica averigua a anatomla da so
ciedade burguesa e non doutra.
Outra cuestin a da natureza da relacin que, ver da ba
se, ten o edificio montado encol dela. Eiqul preciso. primeira
mente, deixar ben claro o que esa relacin non .
En primeiro lugar, non unha funcionalidad&; as ideas e
formas non estn a cserir pra os intereses da clase dominan
te en cuestin. A exclusin desto ven dictada polo mesmo con
cepto de estructura econmica. Se as ideas e formas fosen eme
dio pra un fn de natureza econmica, entn xa non correspon
derlan estructura, senn que simplemente estarlan dentro dela,
serian parte dos fetos materiais que a realizasen, e, antn, xa
non haberla totalidade estructural econmica, e todo o edificio
terico marxista quedarla reducido absurdo.
Polo mesmo, tampouco a relacin pode ser de efecto a
ccausat. Tal relacin situarla as ideas e formas no mesmo plano
da base econmica. formando parte da realizacin dunha mesma
estructura.
Pro, se a relacin non de medio a fin nin de efecto a cau
sa, entn qu casta de relacin 7. De feito, tal como Marx a
concibe, relacin entre, por un lado, espontaneidad&, materiali
dade, e. polo outro, conciencia. Entre o que unha carta totalidade
estructural een si e o que cpra si mesma. O texto no que es
ta relacin e distincin se atopa efectivamente presentada non
ningn prlogo, senn un texto perectamente terico: o capitulo
primeiro de O capital, no que se pon de manifesto cmo a pro
pia totalidade estructural en canto tal a que fundamenta unha
certa aparencia de si mesma: cmo cada artellamento descuber
to na anlise da mercancla est efectivamente edito no propio
87

' .
r
acontececer do mundo das mercanclas, pro nunha clinguaxe
distinta.
Deixemos, pois, sentado que a proxeccin dun sistema de
ideas e formas a partir dunha base econmica estriba na distin
cin entre o en si e o pra si desa mesma base; noutras pala
bras: estriba en que a base algo espontneo. non consciente,
xustamente o que se chama unha lei econmica ou mesmo (en
sanso estricto) un modo de producin, esto : unha totalidade
estructural que funciona sen que a sa realizacin implique con
ciencia dela mesma, que, en principio, marcha ccegamente.
A exclusin deste problema das categorlas de medio-fin
e cut e tm a h dn nr vl
mento fctico ou material ou orgnico entre o acontecer material
da base econmica e o mundo de ideas e formas. A cproducin
deste mundo ten lugar non por obra do acontecer socioeconmi
co, senn en cartas actividades especiais que chamamos carta
ou cfilosofla, e o artista ou o pensador, en canto tal. non est nin
causalmente ni n finalmente determinado polo acontecer socioe
conmico; en canto pensador ou artista, i ndependente.
A tese, eiqul adoptada, da libertada esencial pensamento
e arte est requerida pola non-funcionalidade e non-efectuali
dade do mundo de ideas e formas, a cal est, pola sa parte, esi
xida pola tese marxiana de que a totalidade estructural. e non
tal ou cal necesidade, tal ou cal feto, o que constite a base
sobre a que asenta o edificio de ideas e formas. mesmo tem
po, esto parece envolver unha carta contradicin: o labor do pen:
sador e do artista han corresponder base, han serir de con
ciencia sociedade do caso, e. asemade, s6 poden facer esto en
canto que o pensador e o artista son liQres verbo das condicins
do seu mundo e, se non o fosen, precisamente non poderlan
plasmalas. Esta contradicln existe efectivamente, e propia de
toda xenulna tarefa filosfica ou artlstica, a diferencia da filoso
ta e a arte de consumo.
Tal contradicin manifstase na distincin conflictiva entre,
por un lado, o que queda ahl e se fai de pblico dominio coma
doctrina. no caso da filosofla. ou coma maneira. estilo ou gusto,
88
no caso da are, e. polo outro lado, o que a obra mesma en si. a
sa loita interna. Neste sanso decimos que. se por unha parte
certo que Kant (por exemplo) un idelogo da urguesla, pola
outra tamn verdade que ese carcter o que Kant ten en co
mn cos seus colegas. cos que, en carta maneira, non ten ab
solutamente nada en comn, e que aquelo que o diferencia dos
ditos colegas ( deci r: en carta maneira todo) non interesa en ab
soluto burguesla coma clase nin est i ncorporado en ningn
xeito acervo ideolxico da sociedade burguesa.
Mis adiante retomarmo-la cuestin derradeiramente
pl antexada. Antes intersanos volver sobre a tese de que a exis
tencia de figura especifica dunha formacin social no mundo das
ideas e as formas est vencellada cos conceptos de lei econ
mica e cmodo de producin coma conceptos de algo que opera
sen ser pra si mesmo o que cen si mesmo. coa oposicin da
conciencia materialidad&, obxectividade econmica. e, polo
tanto, coa existencia dunha estructura coma algo que se impn e
se mantn espontneamente.
Segundo esta tese, a burguesla ten unha proxeccin propia
no mundo de ideas e formas porque unha clase dominante a
nivel espontneo, econmico; esto : porque a sa situacin de
dominio corresponde non a unha operacin consciente, senn
funcionamento dunha clei econmica, dinmica obxectiva dun
cmodo de producin.
Pois ben, o proletariado non ten ningunha forma de domi
nio econmico, espontneo. O proletariado somente pode toma
lo poder en virtude dun proxecto conscite; e toma o poer non
pra garantiza-las condicins de funcionamento de carta lei
econmica (como tal a burguesla co seu Estado). senn precisa
mente pra destruir, desmontar, desartel lar, os mecanismos da lei
econmica que hai. Todo o exercicio do poder polo proletariado
consiste neso; en suprim-la espontaneidade da lei econmica,
pra someter toda a producin a un plan consciente e asumido
por todos.
Polo tanto, non hai lugar ningn pra unha proxeccin pro
letaria no terreo das formas e as ideas. Non hai arte proletaria
89
1

f
-t
.
-
1
ni n filosotra proletaria>>. Cando de feito, na historia do move
mento obreiro. se asentaron eses conceptos, foi cun estricto ca
rcter de manexo.
Caber, de tdolos xeitos, intentar facerse unha idea de cl
a tarefa que, nos terreas da filosofla e da arte, corresponde dal
gn xeito que na actuacin polltica o proxecto da revolucin
proletaria. No que segue imonos referir especialmente filosofla,
anque, cando menos, as aceptacins e rexeitamentos son de fei
t vl p d cm c A r d r
cin expositiva o se-la filosoffa o terreo que pertenece 0 pro
pio Marx.
Marx, en efecto, pertenece historia da filosoffa. O capital
un o fl fnml; n u o d
eo
mla (o subtitulo di Critica da economfa polftica). Outra cues
tin, que s poderla resolverse pala interpretacin detallada e
J d o, d p q a fa c a ar, nun
momento determinado da sa historia, esa figura externa tan ex
traa actual concepto acadmico que deJa se ten. Pro. en todo
caso, 1 non adopta a filosoffa unha figura Igualmente extra na po
las mesmas datas na obra de Nietzsche?. E. a fin de cantas.
1 qun, e segundo qu, poe decidir qu figura externa debe
adopta-la filosoffa ?.
Pois ben, entrando na cuestin da tarefa filosfica relacio
nbel coa revolucin, a tese menos aceptbel de cantas poderlan
ocurrfrselle a algun a de que esa tarefa tivese necesariamente
que estar, dende algn momento dado, nun vencellamento ma
terial (orgnico ou simplemente de feito) co movemento obrei
ro. Esta ocurrencia desbotada non s6 pota lmposibilidade de
que o movemento obreiro proxecte uns criterios propios e positi
vos en materia de ideas ou formas, senn tamn pota natureza
non-funcional e non-efectual de todo canto poidamos chamar fi
losoffa ou are. Non que esas altas actividades non queiran
cbaixarse e poferse sericio de. , mis ben, que unha causa
sricio d non p sr nin are nin flofa, e que, mes
m t, a a e a fl 1 l8I E t e s
en virude de todo o que se dixo at eiquf no presente ensaio, no
90
cal se est a partir enteiramente de teses marxianas. Estamos
enunciando precisamente unha das diferencias fundamentais e
i nsuperbeis entre marxismo e populismo.
Polo demais, o propio labor intelectual no que se produce a
teorla marxista non est vencellado de feito co movemento
obreiro. A onde o traballo de Marx pertenece, dun xeito que mes
mo poderlamos chamar corgnico. historia da filosofla. Marx
o lexltimo herdeiro de Kant e Hegel, e o curmn de Nietzsche.
O vencellamento co movemento obreiro consecuencia dese
derradeiro paso da hi storia da filosofla. non revs.
O marxismo non ca visin do mundo (nin a fil osofla, ni n
outra causal propia e orgnica do movemento obreiro. . por
contra, unha peculi ar inflexin da historia da filosofla pala que
sta, nun momento determinado da sa propia loita interna. at
pase na necesidade de tender unha man movemento obreiro.
Mi s exactamente, dentro dese momento histrico (derradeiro e
i nversor) da filosofla, Marx. que non ni n moito menos o nico
que hai, precisamente esa man tendida. O cal nos pon definiti
vamente en garda contra todo o doctrinarismo de considerar un
ha cfilosofia marista que farla inteis (por falsas) tdalas outras
doctrinas filosficaS, xa que o marismo seria simplemente a
verdade.
Precisamos mis arriba en qu senso Marx descobre na so
ciedade moderna unha estructura econmica. Dando agora por
supostas aquetas precisins, preguntamos: de nde extrae
Marx a determinacin desa estructura?. Podemos imaxinar. en
principio, das respostas:
Segundo a primeira, a seleccin dunha carta estructura vi
rla dada polo feito de que esa estructura a nica que d lugar a
resultados que atopan verificacin emplrica; a nica que corres
ponde s feitos. Pois ben, esta interpretacin, que converte o
marxismo en positivismo, virla a decir que o peculiar punto de
vi sta asumido por Marx, o punto de vista revolucionario. non en
realidade ningn punto de vista, senn unha inevitabilidade ob
xectiva.
Esta maneira de ve-las causas poderla sentirse apoiada po-
91
r
lo uso marxiano da palabra ciencia pra designa-lo contido de O
capital mesmo. Orabn. este uso, en Marx, unha mera superi
vencia da terminoloxla hegueliana na que (por razns internas
pensamento de Hegel e nas que non nos iros deter) a palabra
ciencia designa a filosofla. non porque sta se reduza a ciencia,
senn por todo o contrario, a saber: que a filosofla ocupa o terreo
da ciencia; en Marx xa non sucede esto, pro certos hbitos termi
nolxicos subsisten. Desgraciadamente xa non pode decirse o
mesmo pr uso do trmino ciencia que se atopa (designando a
propia obra fundamental de Marx) en Engels, lenln e outros; ei
qul hai efectivamente penetracin positivista. En todo caso, O
capital non ciencia; o concepto das chamadas ciencias so
ciaiu positivista ou pragmatista, non marista.
A asuncin por Marx dunha determinada estructura
econmica coma esencia da scledade moderna non ven (e es
ta a segunda das das respostas a que faciamos referencia an
tes) determinada pola coaccin dos datos, de xelto que fose a
nica visin obxectivamente poslbel de fenmenos emplrica
mente dados. Non asl, senn que a frmula de Marx depende
tamn da adopcin dun punto de vista especifico. E de nde
xorde, nde afinca, nde se fundamenta, este especifico punto
de vista7.
A nosa reaposta, segundo xa adiantamos, que o punto de
vista asumido por Mar un voleo da fllosofla (esto : da historia
da filosotra), que se fundamenta e se entande nesa mesma histo
ria (esto 6: na filosofla).
Obviamente. o desenvolvemento desta derradeira tese non
pode ser outro c propia historia da flosoffa. O mis que se pode
facer eiqul lembra-ia distincin arriba estabelecida entre a
doctrina e o que propiamente filosofla. Tal distincin d lugar
tamn a dous sensos enteiramente distintos de entande-la fr
mula chiatorla da filoaofa. No primeiro senso, correapondente
doctrina. esa historia seria unha xuxtaposicin de dotrinas.
das que unha ser verdadeira na medida en que aa outraa sexan
flss. aga en canto cincidan. No sgun sns, pr cntra. a

historia da filosofa (esto : a fllosoffa) 6 unha sa cousa.

'
92

A estas das visins da historia da filosofla corresponden
das maneiras de entande-lo poslbel significado das palabras fi
losofla marista No primeiro caso. tratarfase dun conxunto de
teses que se oporfan coma ca verdade a outros conxuntos total
ou parcialmente falsoS. Esta a filosofla marista do conser
vadorismo das burocracias estatais e/ou paridarias. A posicin
re"olucionaria. por contra. pode expresarse brevemente decindo
que o nico senso admisfbel (se hai algn) da frmula.i losofla
marxista o da tarefa seguinte: mostrar cmo e por qu a filo
soffa (a qus ha/ non unha tspecial), nun momento deter
m
inado
da sa historia, tlvo de dar ese voleo e tender. cara movemento
obreiro, esa man que o pensamento de Marx.
93