Líp hµnh (Liliopsida)

Ph©n líp Bé Hä
1 Alismatidae Alismatidales Alismatidaceae
2 Triurididae Triuridales Triuridaceae
3 Liliidae Liliales Liliaceae
Dioscoreales Dioscoreaceae
Orchidales Orchidaceae
Zingiberales Zingiberaceae
Poales Poaceae
4 Arecidae Arecales Arecaceae
Arales Araceae
 Líp hµnh (Liliopsida)

Các họ cần chú ý:

• Thài lài - Commelinaceae
• Mía dò - Costaceae
• Cói - Cyperaceae
• Chuối - Musaceae
• Dứa dại - Pandanaceae
• Khúc khắc - Smilacaceae
• Râu hùm - Taccaceae
 Hä hµnh (Liliaceae) sensu lato
• D¹ng sèng: Cá l©u năm; th©n hµnh (vÈy, ¸o, ®Æc);
thân rễ; cây hoá gỗ; cây leo
• L¸: Ьn, so le, hình d¶i, ống, rộng
• Côm hoa: B«ng, chïm, cờ, t¸n, riªng lÎ
• Hoa: Đñ, l­ìng tÝnh, mÉu 3, K gièng C=P
– BÇu trªn hoÆc bÇu d­íi
– P3+3 A3+3 G(3) hoÆc G(3)
• Qu¶ vµ h¹t: Nang, mäng.
Liliaceae
 Đa dạng của Liliaceae – s.l.
• Thế giới: 298 chi, 4,500 loài
– Phân bố khắp toàn cầu.
• Takhtajan (1987) chia thành 14 họ, thuộc
4 bộ.
Đa dạng của Liliaceae – s.l.
TT Tªn khoa häc Tªn ViÖt Nam
1 Agavaceae Døa mü, (Thïa)
2 Alliaceae Hµnh
3 Amaryllidaceae Thuû tiªn, (N¸ng)
4 Asparagaceae Thiªn m«n ®«ng
5 Asphodelaceae L« héi
6 Astelidaceae HuyÕt dô
7 Colchicaceae Tái ®éc
8 Convallariaceae Tái rõng, (Hoµng tinh)
9 Dracaenaceae HuyÕt gi¸c
10 Hemerocallidaceae Hoa hiªn
11 Hypoxydaceae Tái voi lïn, (S©m cau)
12 Liliaceae HuÖ t©y
13 Phormiaceae H­¬ng bµi
 Vai trò của họ Hành

• Liliaceae được sử dụng rộng rãi, bao gồm:

– Cây cảnh (Náng, Huyết dụ, Thuỷ tiên, Lili,
vv.)
– Gia vị (Hành, tỏi, Hẹ, Kiệu, vv.)
– Mỹ phẩm (Lô hội)
– Chất nhuộm (Hoa hiên)
– Có nhiều loài độc (Ngót nghẻo)
–Thuốc.
 Các đại diện làm thuốc

• Allium: Hành hoa, Hẹ

• Aloe: Lô hội
• Asparagus: Thiên môn đông
• Crinum: Náng hoa trắng
• Curculigo: Sâm cau lá to
• Daiswa: Bẩy lá một hoa
• Disporopsis: Hoàng tinh hoa trắng
 Các đại diện làm thuốc
• Dracaena: Huyết giác, Bồng bồng
• Disporum: Hoàng tinh cách
• Lilium: Bách hợp
• Ophiopogon: Mạch môn
• Polygonatum: Hoàng tinh vòng
 Họ Củ nâu (Dioscoreaceae)
• Dạng sống: Dây leo, quấn trái hay phải
• Lá: Đơn, kép; gân hình cung
• Cụm hoa: Chùm, bông
• Hoa: Nhỏ, đơn tính, khác gốc
– ♂ P3+3 A3-6 G0, ♀ P3+3 A0 G(3)
• Quả: Nang, có cánh chạy dọc,
• Hạt: Có cánh
Dioscoreaceae
Họ Củ nâu (Dioscoreaceae)

• Thế giới: 9/650

– Ph©n bè ë vïng nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt
®íi.
– NhiÒu loµi ®­îc trång víi diÖn tÝch ­íc
l­îng 2,5 triÖu ha
 Họ Củ nâu (Dioscoreaceae)
• ViÖt Nam: 1 chi (Dioscorea), kho¶ng 45 loµi.
– Th©n rÔ hay rÔ cñ giµu chÊt dinh d­ìng,
®­îc dïng lµm thøc ăn ngon (Cñ c¸i, Cñ tõ,
Cñ mì, Khoai r¹ng, vv.),
– Còng cã loµi ®éc nh­ Khoai trêi (D.
bulbifera L.), N©u tr¾ng (D. hispida Dennst),
NÇn ®éc (D. chingii Prain et Burkill) D.
membranacea).
– NhiÒu loµi chøa diosgenin, cã thÓ khai th¸c
lµm nguyªn liÖu b¸n tæng hîp thuèc.
 Các đại diện làm thuốc
• Dioscorea:
– Củ mài
– Củ mài gừng
– Tỳ giải
– N©u trắng
– Củ n©u
 Hä Lan (Orchidaceae)
• D¹ng sèng: Cá l©u năm, bì sinh, ®Þa sinh, ho¹i
sinh.
• L¸: N¹c
• Côm hoa: Chïm
• Hoa: Hoa ®ñ, C¸nh m«i do mét c¸nh hoa t¹o
thµnh, Trô nhÞ –nhuþ.
↑ K3 C2+1 [A1-2 G(3)]
• Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ nang, h¹t rÊt nhá.
Orchidaceae
 Đa dạng
• Là họ rất lớn: 1,000 chi; 20-30,000 loài.
– Cây cảnh: Lan các loại
– Hương liệu: Vanilla – Va ni
–Làm thuốc
 Các đại diện làm thuốc
• Anoectochilus: Kim tuyến
• Bletilla: Bạch cập
• Dendrobium: Thạch hộc
• Gastrosia: Thiên ma
• Nervilia: Một lá
 Hä gõng (Zingiberaceae)
D¹ng sèng: Cá l©u năm, cã th©n rÔ
L¸: XÕp hai d·y, cã l­ìi nhá
Côm hoa: B«ng, chïm
Hoa: Hoa ®ñ, c¸nh m«i do nhÞ lÐp t¹o thµnh, 1 nhÞ
↑ K(3) C(3) A1 G(3)
Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ nang, th¬m
Giải phẫu: Tế bào tiết tinh dầu
 Hä gõng (Zingiberaceae)
• Đa dạng:
– Thế giới: 45 chi, 1.300 loài, phân bố vùng
nhiệt đới (chủ yếu vùng Đông Nam Á) và cận
nhiệt đới
– Việt Nam: Khoảng 20 chi, 100 loài.
 Hä gõng (Zingiberaceae)
Vai trò:
• Gia vị: Gừng, Riềng, Thảo quả, Nghệ
• Cảnh: Bạch yến
• Thuốc:
– Amomum: Sa nhân, Thảo quả, Đậu khấu
– Curcuma: Nghệ, Nghệ đen
– Kaempferia: Địa liền
– Zingiber: Gừng, Gừng gió
 hä lóa (Poaceae)

• D¹ng sèng: C©y cá (một hay nhiều năm), cá

ho¸ gç, th©n r¹.
• L¸: XÕp 2 d·y, s¾c, cã l­ìi nhá
• Côm hoa: B«ng chÐt → cê
• Hoa: Hoa đủ hay thiÕu:
– Mµy = l¸ b¾c chung cña côm hoa
– Mµy nhá = l¸ b¾c cña 1 hoa
– Mµy cùc nhá = bao hoa
• K0 C0 A3 G(2-3)
• K3 C2 A3-6 G(2-3)
• Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ lo¹i thãc
 hä lóa (Poaceae)
• Đa dạng:
– Thế giới: Rất lớn, 700 chi, 10,000 loài, phân
bố toàn cầu.
– Việt Nam: 150 chi, 500 loài.
 hä lóa (Poaceae)

Vai trò: Rất quan trọng:

• Lương thực: Lúa, Lúa mì, Lúa miến, Ngô
• Chăn nuôi: Cỏ các loại
• Xây dựng: Tre, trúc,
• Cây cảnh: Trúc
• Thuốc:
 hä lóa (Poaceae)
• Làm thuốc:
– Coix: Ý dĩ
– Cymbopogon: Sả
– Eleusine: Cỏ mần trầu
– Lophatherum: Cỏ lá tre
– Imperata: Cỏ tranh
– Saccharum: Mía đỏ
– Zea: Ngô
 Hä cau (Arecaceae)

• D¹ng sèng: C©y th©n cét

• L¸: ®¬n bÞ xÎ → gièng kÐp l«ng chim, ch©n vÞt, Cã
bÑ
• Côm hoa: B«ng-mo ph©n nh¸nh → buång
• Hoa: Hoa thiÕu (®ñ), l­ìng tÝnh, ®¬n tÝnh, t¹p tÝnh
–  P3+3 A3+3
–  P3+3 G(3)
• Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ h¹ch (kh«, n¹c); Th­êng chØ mét
l¸ no·n ph¸t triÓn
 Hä cau (Arecaceae)
• Đa dạng:
– Thế giới: 240chi, 3.400 loài, phân bố vùng
nhiệt đới và cận nhiệt đới.
– VN: 40 chi, 90 loài.
 Họ cau (Arecaceae)

Vai trò:
• Xây dựng: Cọ, dừa, mây, song
• Lương thực: Báng (toác)
• Cảnh: Lụi, cau,
• Dầu
• Thuốc:
– Areca: Cau
– Caryota: Móc
– Calamus: Huyết kiệt
– Livistona: Cọ
 Hä r¸y (Araceae)
• D¹ng sèng: C©y cá, có thân rễ, n¹c, ngøa
• L¸: ®¬n, cã bÑ
• Côm hoa: B«ng - mo n¹c, kh«ng ph©n nh¸nh
• Hoa: Hoa ®ñ, trÇn, ®¬n tÝnh (l­ìng tÝnh, t¹p tÝnh),
thèi:
♀ K3+3 C3+3 A3+3 G(3)
♀ K0 C0 A3+3
♀ K0 C0 G(2-3)
• Qu¶ vµ h¹t: Qu¶ mäng.
4

1
 Hä r¸y (Araceae)
• Đa dạng:
– Thế giới: 110 chi, 2.000 loài. Ph©n bè ë vïng
nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi, mét sè ë «n ®íi.
– ViÖt Nam: 30 chi, kho¶ng 135 loµi.
 Hä r¸y (Araceae)
Vai trò:
• Chăn nuôi: R¸y, khoai n­a
• L­¬ng thùc, thực phẩm: Khoai môn, sä
• C©y c¶nh: V¹n niªn thanh, L©n t¬ uyn.
• Thuốc:
– Acorus: Thạch xương bồ, Thuỷ xương bồ
– Homalomena: Thiên niên kiện
– Typhonium: Bán hạ
– Raphidophora: Lân tơ uyn
– Pothos: Tràng pháo
 Commelinaceae
• Đặc điểm cần chú
ý:
– Bẹ lá dính nhau,
ôm lấy thân (khác
họ Lúa)
 Costaceae
• Đặc điểm cần chú ý:
– Giống họ Gừng, khác: Lá mọc xoắn
 Cyperaceae
• Đặc điểm cần chú ý:
– Thân có thiết diện tam giác, lá 3 dãy.
 Musaceae
• Đặc điểm cần chú ý:
– Khác họ Gừng:
• Lá không có lưỡi nhỏ
• Hoa có 5 nhị
 Pandanaceae
• Đặc điểm cần chú ý:
– Lá có 3 hàng gai
 Smilacaceae
• Đặc điểm cần chú ý:
– Khác họ Củ nâu:
• Dây leo nhờ tua cuốn có nguồn gốc là lá
kèm
• Cụm hoa dạng tán
 Taccaceae
• Đặc điểm cần chú ý:
– Lá bắc con hình sợi như râu Hùm
 Các họ phải học:
• Hành s.l.
• Lúa
• Gừng
• Củ nâu
• Lan
• Cau
• Ráy