273

Velika Istona kriza 1875 1878 Istorijski smisao Velike Istone krize 1875 1878 je odreenim mjestom u prcesu ujedinjavanja jugoslovenskih naroda u zajedniku dravu. Ona je jedan od prijelomnih dogaaja u tom procesu, kakvih su bili Srpska revolucija 1804, revolucija 1848 i pokret u vrijeme rata 1914. Poela je kao agrarni revolt srpskog seljatva na turskom teritoriju, imala u sebi podlogu socijalne revolucije i prerasla u nacionalni rat Srbije i Crne Gore za ujedinjenje u jedninstvenu srpsku dravu. Socijalni i politiki motivi ovog dogaaja bili su istorijski produetak Srpske revolucije od 1804. Time je osnova za jugoslovensko dravno ujedinjenje, politikim angaovanjem svih slojeva i politikih pokreta, bila znatno ojaana. Osnovni sadraj ove istorije je napor za ujedinjenje srpskog naroda iz turskih pokrajina sa Srbijom i CG. Ako se ovaj dogaaj posmatra u okviru opte istorije nacionalizma na jugolovenskom prostoru, onda njegov profil odreuje rascijep u svijesti i ponaanju seljatva koje tamparska maina nije odgojila, i svijesti srednje klase koja pokuava da mu odreuje politike ciljeve. Ovo je jo uvijek vrijeme alitnog tipa nacionalizma, dok masovno politiko trite nije bilo stvoreno. Politiki ciljevi koje odreuje srpska nacionalna inteligencija u ovom razvoju, nisu u skladu sa zahtjevima za rijeenje agrarnog pitanja na revolucionaran nain,, kako bi u ustancima htjelo seljatvo. Ova je pukotina bila jedan od osnovnih razloga da se Velika istona kriza 1878. zavrila jugoslovenskim porazom. Prije nego se odluila da okupira BiH, habzburka vlada je izuavala opasnosti koje za to dolaze od srpskog i jugoslovenskog nacionalnog pokreta. Poetkom 1876. granini oficir Alfred Boi je dobio zadatak da obie cijelu granicu pobunjenih pokrajina, prostudira stanje u Srbiji i ocijeni mogunosti okupacije. U nekoliko izvjetaja je napisao da ju u srpskom narodu nacionalno svijest visoko razvijena, ali da nije podjednako odan ideji da se ujedini u jednu dravu pod donastijom Obrenovia. Vidio je kako Beograd postaje veliki grad, da ga smatraju ak sreditem budue jugoslovenske sljedea stranica drave. On zakljuuje da se na junim granicama Monarhije, oko srpskog jezgra, formira jedan novi nacionalni Pijemont koji moe da igra onu ulogu kakvu je Habzburka Monarhija u ranijim decenijama vidjela na italijanskom podruju.

274

Ipak postoji mogunost kae Boi da se ovaj nacionalni pokret kanalizira u habzburkom smislu. Jugoslovenska ideja nije svugdje jednaka. Uticaj zagrebake tampe osjea se do Slavonskog Broda, ali je odatle dalje i kod katolika i kod istonjaka mjerodavna srpska ideja. Dok se u Banskoj ili Graninoj regimenti obrazovani slojevi naroda opredjeljuju po religiji sa srpske ili hrvatske simpatije, poevi od Broda dalje, svi se ujedinjavaju u ubjeenju da je srpski elemenat pozvan da jedanput ujedini sve Slovene. Srpski pokret ima daleko vie uticaja nego hrvatski. Iz toga je jasno da i turski i austrijski Sloveni grkoistone vjeroispovijesti pocjeduju nacionalnu samosvjest, ilavost i snagu karaktera u daleko veoj mjeri nego njihova katolika plemenska braa. Simpatije bosanskih izbjeglica koji su iz reda grkoistone vjere pripadaju iskljuivo srpstvu. O hrvatskoj i hrvatstvu imaju sasvim malo, ili nikakvog pojma. Ovdje moram primjetiti da kada je o simpatijama za Srbiju rije, to bezuslovno ne znai Kneevina Srbija, nego nacionalna srpska zajednika pripadnost. Na bezbroj primjera sam se mogao osvjedoiti kakvu ravnu zahvalnost i naklonosto pokazuju bjegunci prema naoj dravi, pa bi se sa izvjesnou moglo prihvatiti da bi oni bili vijerni i odani podanicima naega uzvienog monarha i postali privlana toka za Slovene koji granie sa Bosnom. Isti je povjerenik u ranijim izvjetajima zabiljeio da je uticaj Srbije moralne prirode. Ovi podaci tono rekonstruiraju profil nacionalnog pokreta u vrijeme izbijanja ustanka 1875. Postoji svijest da e ujedinjeni srpski narod biti osnova jugoslovenske zajednice oko Beograda, krioatizacija Slavonije je nerazvijena, nacionalni rascijep na turskoj strani sa Hrvatima jo se istorijski nije pojavio, a srpska nacionalna svijest seljatva jo nije dola do ultimativne toke zahtjevanja samo svoje nacionalne drave. Ovo je stanje elitnog nacionalizma kako je u njemakim pokrajinama postojalo prije revolucije 1848. Doba 1875 1878. ispunjeno je vjerskim ratovima i pokoljima. Kao i uvijek kad se radi o ovoj pojavi, zloini vreni u ime vjere ne ostavljaju iza sebe trag kolektivnog, ili individualnog grijeha.

275

Veliki ustaci 1875 1876.

Naziv Velika istona kriza je doao iz rijenika diplomatije prologa vijeka i prvobitno se odnosio samo na sukobe velikih sila od izbijanja rata Srbije i CG protiv Turske 1876., do mira na Berlinskom kongresu 1878. Istorijska nauka ipak je sklona da u to ukljui i seljake ustanke u turskim pokrajinama, od sredine 1875, pa je cijela istorija krize omeena poetkom ustanka u Hercegovini 9. srpnja 1875. i konanim mirom na Kongresu velikih sila 13. srpnja 1878. Pored dva ustanka i dva rata, u ovaj dogaaj spada i rat Rusije protiv Turske, od poeta travnja 1877. do privremenog primirja krajem veljae 1878, kao i jo nekoliko ustanaka na makedonskom, bugarskom i kosovskom prostoru. Agrarni ustanci u turskim pokrajinama su izbili u najgore vrijeme za one snage koje su radile na srpskom i jugoslovenskom ujedinjenju. Spoljnopolitika doktrina svih srpskih vlada od kneza Mihaila na dalje bila je da se nacionalna revolucija za ujedinjenje moe otpoeti samo u vrijeme potpune nezainteresiranosti velikih sila. Upravo suprotno od toga, agrarna revolucija je poela u vrijeme najvieg stepena zainteresiranosti velikih sila za sudbinu turske dravne batine. Do 1971. je na zapadu zavrena borba oko njemakog i italijankog nacionalnog ujedinjenja, a jeka poraene revolucije 1848 i Parike komune 1971. se u drugim zemljama jo osjeala. Jedan filozof moderne evropske istorije veli da su sve vlade nakon revolucije eljele da vladaju napolju . Od domaih nevolja se okreu spoljnjim svanturama, da lovorikama postignutim vani potkupe javna miljenja unutra. U takvim se vremenima neizbjeno javlja istono pitanje. Ono dolazi onda kada Europa provjerava. Stvarno je to znailo da je istono pitanje ptvarano samo onda dok nekim veliki proces u zapadnim drutvima nije bio u neposrednom toku. Nauka je u cjelini slona da se krize na zapadu i istoku nikada ne deavaju istovremeno. S druge strane, Pontskom konferencijom u Londonu 1971., velike sile su se sloile da ponite odredbe Parikog mira iz 1856., kojim je bila propisana neutralizacija oblasti Crnog Mora. Nakon 1871. Francuska, kao jedan od glavnih zatitnika Otomanskog Carstva, bila je poraena, a Rusija kao najvie zainteresirana za njegovu dezintegraciju, opet je postala odluujui faktor u rjeavanju svih balkanskih pitanja. Habzburki dvor se pomirio sa gubitkom vodeeg znaaja u njemakim stvarima u Italiji, i podlijegao maarskoj doktrini da sa rijeavanjem Istonog pitanja ojaava i uva raniji meunarodni status.

276

Europske sile su se pripremile za izbijanje ustanka Junih Slavena protiv Turske znatno ranije nego to je do njega dolo. Oekivale su ga kao povod za novo razgranienje svojih interesa. Uglavnom se radi o sporazumijevanju Rusije, Austrije i Njemake oko sklapanja Trojecarskog saveza do 1873. Izgledalo je kao da se obnavlja prijateljstvo tri sjeverna dvora na istim temeljjima na kojima je bila uspostavljena Sveta alijansa iza 1815. U rujnu 1872. sastali su se u Berlinu ruski, austrijski i njemaki car i postigli preliminarsni sporazum o novom diplomatskom savezu. On je formalno potpisan u enbrunu 6. lipnja 1873. To je bila politika osnova Velike istone krize iza 1875. Istorijaska nauka nije dovoljno obavjetena o razlozima za stvaranje ovog saveza. Vjeruje se da zvanino opravdanje za sklapanje saveza, koje je dato u samom tekstu sporazuma, nije tono. U preliminarnom berlinskom dogovoru 1872. bilo je reeno, da se stvara taj savez kao demonstracija protiv revolucije, a u konanom tekstu iz lipnja 1873. se veli da je cilj ugovora da se protivno odri europski mir protiv svakog potresa. Obino istoriari dijele miljenje da je to zvanino opravdanje bilo samo smokvin list i prazno opravdanje, jer se inae carevi ni o emu drugome nisu mogli sloiti.

Iako ovo shvatanje nije neuvjerljivo, treba sumnjati da je opasnost od mogue revolucije bila potpuno izmiljena. Takva opasnost, nakon uguenja Pariske komune 1871. zapadna Europa ne poznaje. Trebae cijela jedna decenija da se obnovi francuski socijalizam, a svuda u svijetu socijalistike organizacije daju znake da se odriu revolucije kao sredstva. Balkan je ostalo jedino podruje na kome je opasnost iroke narodne revolucije, protiv turskog feudalizma, zaista u to vrijeme postojala. U prosincu 1871. austrougarska obavijetajna sluba otkrila je da su u Rumuniji i Srbiji vrene pripreme bugarskih i srpskih revolucionarada se zajedniki naporima pokrene revolucija na turskoj strani. Oni su vjerovali da je porazom Francuske 1870. prestao da postoji glavni uvar otomanskog dravnog integriteta i da su stvorene okolnosti za slobodniji rad na pripremanju ustanka. Tajna organizacija Bugarski revolucionari komitet je bila stvorena 1868. i trajala je do poetka rata za osloboenje Bugarske 1877. Nazivaju je obino Stranka mladih koju je predstavljao

277

Ljuben Karavelov i Vasil Levski. Oni su imali dublje veze sa Ujedninjenom omladinom srpskom, kao i jednim srpskim revolucionarnim krilom koji se tada poeo nazivati Druina za ujedinjenje i osloboenje srpsko. Ve krajem lipnja 1871. je bio skovan plan da se dogne narodna revolucija u Bosni, Hercegovini, Bugarskoj i Albaniji. I srpska i bugarska strana su tada bile povezane sa europskim socijalizmom, posebno sa ruskim revolucionarnim pokretom toga vremena. Gonjenom od srpske vlade, Svetozaru Markoviu ce na ovom poslu ubrzalo zdravstveno pogoranje koje ga tri godine kasnije odvesti na drugi svijet. Ostalo je puno stvari nejasno u ovoj balkanskoj hrabrosti, da jedini od svih sovijalista u svijetu jo sanjaju o narodnoj revoluciji. Postoji mogunost da je neka dravna organiz acija stajala iza ovih priprema, a da sami socijalisti o tome nisu bili obavijeteni. Raniji voa ustanka u Hercegovini, Luka Vukalovi, iz ruskog egzila 1872. alje poruke u svoju domovinu da se pokrene nova buna. Sumljalo se da ih je pisao Petar Uzelac. U tom pogledu je znaajno putovanje crnogorskog serdara Pera Matanovia, koji je zbog hrabrosti u ranijim hercegovakim pobunama od crnogorskog knjaza zasluno medalju.

Ruska mu je vlada dala zemlje u Rusiji, ali se na njima ckrasio samo nepunu godinu. Tajanstveno je putovao Balkanom, bio u Beogradu i Novom Sadu, zbliio se sa Omladinom srpskom. Putovao je i u bosanske klanine, a austrijska policija je saznala da je u Zagrebu pregovarao sa voama Narodne stranke, gdje se dogovarao o nainu dijelovanja. Brat Svetozara Markovia. Jevrem, je u ovo bio ukljuen. On je od 1866. sa Ljubibratiem bio lan Garaaninovih organizacija. Vukalovi je u svojim proklamacijama pozivao sve tri vjere u Hercegovini da se odmetnu od sultana. Tim povodom je ruski konzul u Mostaru zabiljeio da ne postoji slaganje Srbije i CG i da postoji stvarna mogunost saradnje stanovnika tri vjere. Za razliku od Bosne, gdje su muslimani pod uticajem mnogih dervia, u Hercegovini u pitanju narodnih stvari muslimani esto staju na stranu hriana razumije se u onim sluajevima, kada se ne dovode u pitanje njihovi sopstveni, muslimanski interesi. Uope, vei dio muslimana Srba nedrueljubivo se odnosi prema Turcima Osmanlijama i protive se mjerama koje preduzimaju turske vlasti. Katoliki fratri su se podijelili

278

na stranu koja se dri pape i zapadnih drava i grupu koja eli da se spoji sa Srbima. Postoji blagi nagovjetaj da su ove pripreme (Matanovi) bile u vezi sa slavjanofilskim Golosom. Socijalisti nisu bili izvan ovog poduhvata. Barem bi se to moglo zakljuiti po dplasku u Hercegovinu Jove Dree, Jove Ljepave i Jove Piete, trojice pristalica ideja Svetozara Markovia. Rusko Ministarstvo spoljnih poslova nije podravalo ove pripreme, onemoguavajui odlazak iz Rusije Luke Vukalovia i vjeruje da je cijeli poduhvat zamiljen u srpskoj vladi. Imalo je obavijetenja da se na pripremama ovog ustanka radi i u junoj Dalmaciji. Taj podatak pokazuje samo toliko da je neka druga ruska ruka stajala iza ovih priprema, a ne zvanina diplomatija. Iako su carski ljudi bili ljuti protivnici socijalista i revolucionara, oigledno je da nekim od njih nisu imali nita protiv da im se dozvoli da na turskoj strani oprobaju vjetinu dizanja masovnih pobuna. Slavjanofilski Golos e zaista iza 1875. postati jedno od sredita uticaja na ustanak. Moglo bi se zakljuiti da sklapanje Trojecarskog saveza, pod opravdanjem da mu je cilj da onemogui neku neku revoluciju, nije bilo sluajno. U pitanju je samo ko je stojao iza te revolucije. Otkrie ovih priprema je vie obradovalo nego uplailo austrijsku diplomatiju. Njen je cilj bio da obavee Rusiju da nee sama podravati borbu za stvaranje jedne jae slovenske drave na junim granicama Habzbzrkog Carstva. Budua nauna istraivanja e pokazati da li je stvaranje Trojecarskog saveza, pod opravdanjem straha od socijalne recolucije, bio konaan trijumf ovih austrougarskih tenji. Srpski socijalisti se nee odrei planova za organiziranje bune na turskoj strani. Pelagi u 1874. alje kliktavu proklamaciju svojim ugnjetenim sunarodnicima. Na proljee 1875. ugarska je policija ula u trag jednoj grupi pripadnika bive Ujedinjene omladine iz Vojvodine i socijalista iz Srbije, da na podruju Vojne Granice zametnu mreu tajne organizacije. Tada optuuju Dragiu Stanojevia i Jovana Radovanovia da su spremali revoluciju, pa ih lanovima srpske Narodne skuptine, urednikom jednog panevakog lista, voama Ujedinjene omladine i povjerenike u znatnijim graninim mjestima. Ta organizacija djeluje nekoliko mjeseci prije nego to su se hercegovaki seljaci odvaili da dignu bunu 1875. U veljai 1875. Ljubibrati priprema ljude za ustanak.

279

Nita ne bi bilo lake nego zakljuiti iz ovih podataka da je ustanak te godine bio organizovan, da nema zlatnog pravila istorije seljakih ustanaka do tada da su oni podilazili samo onda kada nisu pripremani. Moglo bi se lako dokazati da sve ove pripreme za ustanak i rad na njegovom organiziranju nisu proizveli pobunu, nego su i sami bili plod seljakih nemira na drugoj osnovi. Ovo je vrijeme kad se pogorava financijsko stanje u sultanovoj dravi. Dtrani zajmovi su ve poeli da gue organizam. Raunalo se da je ukupni turski dravni dug bio dvjesto miliona funti sterlinga, godinja otplata turske vlade petnaest miliona, a ukupan dravni prihod iz koga se ra otplata izdvajala svega osamnaest miliona. Ostajala su samo tri miliona za pokrie ostalih trokova. ovo pogoranje je izazvala i meunarodna agrarna kriza 1873. U garancije za otplatu duga spoetka je uraunat i tribut Srbije. Nauka je slona u ubjeenju da je ustanak 1875. plod jednog lanca od tri faktora: strani dugovi izazivaju potrebu poveanja poreza, poresko optereenje izaziva seljako nezadovoljstvo, zbog dravnog pritiska da se iz poreza iscijedi vie izbija revolucija u hercegovakim i bosanskim selima. U vrijeme kad se priprema dravni financijski brodolom i rasulo agrarnog drutva, svi koji su sanjali o revoluciji i sami se time bude. Od dva velika poreza koje moraju da plaaju hrianski kmetovi plemstvu i otomanskoj dravi, gori je bio ovaj posljednji. Plemstvu je trebalo izdvajati treinu seljakih prihoda. Ona se ne moe poveavati, kao dravni porez desetina iz kojeg se podmiruju sve glavne financijske obaveze zapadnim bankama. Taj porez naglo raste za nekoliko godina prije izbijanja seljakih ustanaka. To poveanje ne moe da prati zvanino zakonodavstvo. Ono je 1872. proglasilo desetinsku etvrtinu, za koliko je nominalno vrijednost desetine porasla, a ona je stvarno pred bunu u Bosni od seljaka oduzimala 60 % njegovih prihoda. Postoji sistem zakupa ovog poreza, po kome se on obavlja na etiri stepenice: jermenski i grki trgovci u turskoj prestolnici, njihovi pokrajinski saradnici, zatim oni na nivou sreza i konano grupe malih grabljivaca koji moraju da uz pomo turske policije cijele sela. Drava je nastojala da zakonski onemogui malverzacije koje se javljaju oko ovog poreza ne dozvoljava da se on ubire vie puta, zabranjuje dravnim inovnicima da ga kupuju, omoguavaju samim seljacima da otkupe taj porez i oslobode se nezajaljive pohlepe malih trgovaca, ije su poreske torbe bez dna. To nije pomoglo, pa obaveza da se vraa redovna godinja rata zapadnim bankama 1874. i 1875, izvodi turske okrune i sreske naelnike da zau po selima i direktno se pobrinu da se taj novac utjera. Cijeenje naraslih seljakih poreza preko zakupa dvostruko je pomoglo nacionalni pokret. Uzbunilo je seljaka, a s

280

druge strane je taj novac socijalno potkoio srpskog lokalnog trgovca, koji e se u vrijeme cune iza 1875. nametnuti za njenog vou. Stalno poveanje desetine je dovelo dotle da ve 1874. seljaci nisu cili u stanju da je plaaju. Ve na proljee sledee godine primjeuje se da oni koji su bili blie uz granicu bjee preko nje. Austrijske pogranine vlasti sasluavaju ove bjegunce i tu zapisnici sainjavaju lijepu, ali potresnu, zbirku tunih dokumenata. Ako ne svi bez izuzetka, onda ogromna veina se alila da ih je na bjeanje natjerao zakup desetine za tu godinu. Jedan se alio da mu je taj porez vie iznosio nego cijeli pokretni i nepokretni imetak. Drugi je diktirao u pero da je prije pet godina za taj porez morao da plati 80 dukata, a 1875. na istom posijedu i dohotku je morao da za njega nae 240 dukata. Ovo je ceo socijalni poredak dovelo do rastrojstva. Postojalo je 85 000 kmetovskih porodica pravoslavnih i katolikih seljaka. Veina je bila pravoslavnih. Od 77 000 slobodnih seljakih porodica samo 5 % se nije odnosilo na muslimanske seljake. Na jednu kmetovsku porodicu u prosijeku dolazi najmanje trinaest kmetovskih. Vrlo je rijetko veliko muslimansko plemstvo, sa gizdavim dvorovima i brojnom poslugom. Kad je 1857. jedan hrvatski pisac posjetio neku begovsku kuu u Travniku, vidjelo je europski namjetaj, uru, ogledala, fotelje i uinilo mu se kao da sam doao u pohode kojemu bogatomu plemiu hervatskomu od proastih vremenah. To su ipak rijetke porodice. Veina je plemia osirotjela. Nije rijedak sluaj da ive od iskoritavanja samo jedne kmetovske porodice. Istorijski najgori sluaj socijalne eksploatacije, gdje kao na crteima seljakih kalendara jedan ovjek jae na leima drugoga. Meu velikim plemiima koji ive u gradu ima umnih ljudi. Od njih dolazi glas protesta sultanu da Bosna srlja u propast, da e je nae pretvoriti u pustinju, kao to je Anadolija. Ali taj se glas jedva uje, i prije je doao do uiju potonjih istoriara nego tadanjeg vezira. Veina plemia, kao i njihovi sinovi samo su se vjebali u jahanju konja, noenju oruja, nianjenju i lovu. Ni jednog jedinog vjetropira koji bi se oduevio parnom mainom. Zabiljeeno je da su oni koji su putovali preko granice stekli ubjeenje da je bolje da se eljeznice ne podiu. U 1871. se bune to oni koji crtaju budue eljeznike linije ne zaobilaze stara groblja. U novembru 1874. godine zbog sukoba u selu Zovi Do pobunilo se 6 sela oko Nevesinja ,,zbog pretjeranih zahtjeva zakupnika desetine''. U aprilu 1875. 140 ljudi je prebjeglo u Crnu G. Jedan

281

broj je tada preao na austrijsku stranu preko sjeverne bosanske granice. Zbog malog klanja muslimanskih i crnogorskih trgovaca na pijaci u Podgorici 17.10.1874. (Podgorika afera) velike sile moraju intervenisati za smirivanje. Ve ta afera 1874. Pokree u svijetu srpsko nacionalno pitanje. Nije trebalo ekati da sredinom 1875. ustanak dobije masovne razmjere, jer i ove male pobune pokreu mehanizam odnosa meu velikim silama i otvaraju krizu. 1875. svi su sloni oko toga da se ne smije rizikovati neutralan stav prema ustanku u BIH, jer bi zavrio stvaranjem jake srpske drave na granicama Monarhije. Tu opasnost su svi imali u vidu i odbacivali ideju da se dopusti stvaranje takve drave. Vojska je zahtjevala cijeli prostor,sa treritorije izmeu Srbije i Crne Gore.U odreivanju ove granice,odluujue je mjerilo bilo odnos slovenskog i neslovenskog stanovnitva u Monarhiji.Definitivna granica tada jo nije bila odreena,jer ne moe se koa prodavati prije nego to se medvjed ubije.Vojska je smatrala da je ovo trenutak da se okupira Bosna i Hercegovina,kao i podruje oko rijeke Lima.U takvim okolnostima je austrijski car preduzeo putovanje kroz Dalmaciju na proljee 1875.Neposredno prije toga,svijet se poceo pitati odjekuje li to sviranje hrvatske koranice,na doeku ruskog velikog kneza u Beu,u turskim pokrajinama.Na cijelom dalmatinskom putovanju pred cara su izlazili ljudi iz susjednih turskih oblasti,ponegdje sa pismenim peticijama da im se prui bolja zatita od turskog bezakonja.Carev je cilj bio da se u Kotoru sastane sa crnogorskim knezom.Dva suverena nisu bila ba sasvim ravna.Kasnije se priala ala da je,na poklonjeno jagnje,car upitao kneza gdje je uspio da ga ukrade.Na sastanak sa carem u Kotoru,crnogorski knez je poveo i opjevanog hercegovakog junaka Novicu Cerovia,kojega je Va Maurani znamenitom pjesmom obesmrtio.U ovako junakom prisustvu ne treba se dvoumiti o emu su dva vladar razgovarala.Ne zna se tano da li je tom prilikom bilo rijei o izgledima za izbijanje ustanka i posljedicama.Beke diplomate su kasnije saznale da je ipak preliminarno usaglaavana mogunost teritorijalnog proirenja Crne Gore.Neposredno poslije carevog primorskog putovanja,crnogorski knez je 22. maja(ili po jednom datumu 1. juna) uputio opiran memorandum vladama Trojecarskog saveza,Bizmarku,Andraiju i Gorakovu.Knez je poruivao da je rijeio da u zemlji prekine historiju ratnikog zanata i da odluno inaugurie eru rada i civilizacije za sav narod.Vlada je shvatila da ako se nacionalni zavjet Srba mora ostvariti nee biti mogue da se to postigne drukije nego zahvaljujui izuzetno sretnoj kombinaciji dogaaja.Poloaj hrianskog naroda u Turskoj postao je nepodnoljiv,a krajnje teak za nas.Ovaj memorandum je u Be odnio

282

predsjednik crnogorskog Senata,da to i usmeno obrazloi.Knez je zahtijevao proirenje crnogorske granice i trgovake olakice,kao i bolji izlaz na morsku obalu.Diplomate su cijenili ovu kneevu istorijsku rijeenost da naui svoje zemljake da se mane sablje i prionu na posao i rade,ali zahtjev za proirenje granice nisu ozbiljno shvatili.Austrijski ministar se bojao da je to dolo u nezgodno vrijeme,kad se podie duh Hrvata i Srba.U sijaseg vijesti o lokalnim pobunama kroz 1874. i prvu polovicu 1875,teko je tano odrediti gdje je i kada ustanak poeo.To je kao kad bi nad starim panjom,iz koga izbija puno novih klica,pokuavali da odgonetnemo koja e se od njih razviti u novo stablo.Nauka obino uzima da je masovna buna,sa trajanjem bez prekida od poetka do kraja,buknula 9. jula 1875,poto je etiri dana prije toga dolo do napada na jedan turski karavan na mjestu etna Poljana(Cvijetna Poljana) pred Nevesinjem.Savremenici su joj po tome odredili i naziv Nevesinjska Puka.Postoji podatak da su prije toga ruski konzul,pravoslavni mostarski vladika i srpska crkvena optina iz Mostara poslali poruku da se otpone sa napadima.Ustanaka je,meutim,bilo i prije.Krajem juna 1875. pobunilo se katoliko stanovnitvo u Popovom Polju,to je moglo uticati na razvoj nevesinjske bune.Turske vlasti su ocjenjivale da je ustanak izbio oko Nevesinja,i kada 4. jula mostarski mutesarif kree sa trupama,on veli da tamo jo uvijek traje jedna znaajna pobuna.Crnogrski knez je 6. jula obavijestio dalmatinskog guvernera da je ustanak izbio u Popovu,Stocu i Nevesinju.Postoji vijest da je u dolini Neretve ustanak izbio jos 2. jula,a da je i u Nevesinju tada bio u toku.Moglo bi se sumnjati u nevinost crnogorskih i austrougarskih vlasti oko izbijanja ove pobune.Knez je zahtijevao obnovu saveza sa Srbijom u smislu voenja nacionalnog rata protiv Turske.Nakon prvih vijesti da se narod buni u Hercegovini,poslao je tamo vojvodu Peka Pavlovia da ga smiruje.Pitanje je samo da li je drugom rukom davao podsticaje da vatra bukne jo vie.Crnogorski senator koji je nosio u Be kraljev memorandum,u povjerenju je saoptio da je on prethodno raspravljen u susretu cara i kneza u Kotoru.Austrougarska politika je rascjepljena pitanju okupacije Bosne i Hercegovine.Najzagrijanija je katolika crkva,na taj vjerski faktor slui dvoru da primiri opoziciju koja se javlja,naroito u maarskom javnom miljenju.Car je davao izjave da eli da oslobodi narod Bosne i Hercegovine,a pokazalo se da je precjenjivao brojanu snagu te zajednice u susjednim turskim pokrajinama.Za dvor bi najneprijatniji otpor mogao da doe od samih katolika iz Bosne i Hercegovine.Bilo je indikativan sukob fratara iz tih oblasti sa bekim dvorom i Rimskom kurijom 1875.Taj sukob je tinjao dosta dugo prije poetka ustanka,mahom oko kolovanja franjevakog podmilatka u akovu.U neposrednoj blizini jugoslovenski raspoloenog

283

biskupa trosmajera,oni nisu bili najbolji predstavnici koje su crkva i vlada eljele da imaju na turskoj strani.Kada im je nareeno da se povinuju papskoj naredbi da se iz akova prebace u Ostrogon,bosanski fratri su odbili da to izvre.General franjevakog reda je o njima napisao vrlo neprijatnu knjigu.Oni fratri koji se je itali,uplaili su se da papa moe ukinuti njihovu provinciju:Bogu fala kad je i na ovome zavrilo te nismo propali u temelj,kako se je uvrijedio Petar pored nae neposlunosti.Pitali su se da li e uopte ponovo moi dobiti papsku milost,ako nebudemo mogli nai dobri odgovor za nau retardaciju u poslunosti prema Rimu i NJ.V.Cesaru.Bogoslovima koji su bili u akovu,a nisu htjeli da preu u Ostrogon,vlada je obustavila stipendije i oni su se jedva izdravali pozajmnicama.Postojao je strah da e se ti mladi ljudi,na proljee u svojoj domovini prihvatiti za oruje.U takvim okolnostima je generalni konzul u Sarajevu,na zahtjev Ministarstva spoljnog iz Bea,saoptilo vodstvu franjevaca da im se obustavlja novana subvencija koju je vlada davala za njihove crkve i kole:Po emu je austro ugarskom Praviteljstvu do znanja dolo,da priasni red brae franciskana u Bosni svoje klerike iz akova u Ostrogon ne alje,niti iljati namjerava,imam ast po nalogu i u ime toga visokog praviteljstva na posljedice takvog postupka opazim Vas uiniti i saoptiti da e se dosadanja austro-ugarska subvencija za svetenstvo,za crkve u bosanskoj Provinciji dotle suspendirati,dok se priasni red brae Franciskana naredbi Svete Stolice po elji njegovcg carskog i kraljevskog Velianstva bezuslovno pokorio ne bi.Bez obzira kakvi su bili povodi ovog sukoba,on je u 1875. dobio izrazito politiko znaenje.Veliki dvor je uspio da uutka franjevce,ali je bilo jasno da je time i poeo dugovijeki narod crkve da taj red istorijski likvidira.Bojali su se da,zajedno s njihovim patronom trosmajerom,rade za Srbe oko jugoslovenskog ujednienja.Kad izbija ustanak,austrougarske vlasti su se prema njemu formalno drale neutralno.Ministar spoljnih poslova,koji po svom poloaju uvijek mora da bude miroljubiv,davao je izjave da su mu zazorne dalmatinske granice vlasti zbog mjeanja u poetak ustanka.Zapovjednik Vojne Granice u Zagrebu je traio da se ne prebacuju ustanike ete na tursku stranu,ali je napominjao da treba zamuriti ako bi se to radilo bez mnogo buke.Znalo se da u dolini Neretve katoliki ustanci nose austrijske zastave.Jedan katoliki svetenik je izvijestio da je ustanak izbio zbog pretjerano naraslog zakupa poreza i zlodjela turskih zaptija na putevima,ali je pobunjenicima prije deset dana doao neki mladi,neki kau iz Splita,a neki iz Zadra da ima bude njihov vojvoda.Sami ustanici nisu pred turskim vlastima poricali da ih vode ljudi koji su doli preko granice,al i su izjavljivali da su tonaa izbjegla braa,koja su ranije zbog nasilja utekla na austrijsku stranu.Po

284

ovom hercegovakom primjeru je ustanak izbio u Bosni,18. augusta 1875.Gomile seljaka sa porodicama i stokom nagrnule su preko granice i vrlo brzo popunile ova sela na austrijskoj strani.Na osnovu prvih ispitivanja,pogranini su organi dobili utisak da su ustanak organizovali srpski emisari.Dobar dio naune literature dijeli ovo miljenje.Jedan od glavnih organizatora ovog pokreta,trgovac Vaso Vidovi,sa svojim ljudima je bio skovao plan da digne ustanak svuda po Bosni i da time natjera Srbiju da stupi u rat.Sam je Vidovi putovao u Beograd,gdje je ve djelovao Odbor za pomo ustanku u Hercegovini.To nije nelogino i jedino nije u skladu sa kazivanjem samog Vidovia,u pismu austrijskom graninom zapovjedniku,neposredno poslije poetka ustanka,da je narod bosanskibacio najprije svoje suzno oko na sjajni austrijski prijestol,u nadi da e blaga i pravedna ona uprava,koju rukovodi Preuzvienost Vaa u susjednoj pokrajini,protegnuti s i na njegov zaviaj;da e pod tom blagom upravom postati dionikom civilizacije,postati ovjekom.Kao i uvijek pred izbijanja velikih seljakih ljudi koji mau zastavama.Daleko od toga da bi im se smio umanjiti politiki znaaj iako uvijek ostaje na snazi pravilo da su i oni sami proizvod bune,a njeni tvorci.Seljaki ustanci nisu dekor tajnih politikih organizacija,nego obratno.Oni poinju na dubokoj socijalnoj logici i proizvod su sukoba oko pravnog priznanja na zemljino vlasnitvo.Za razliku od agrarnih pobuna do 1862. ustanci iza 1875. imali su za povod pretjerano narasli zakup poreza i udarali su najprije na dravu,a ne na muslimanskog feudalca.Povodom ovoga je u literaturi preutio prihvaeno stanovite da seljaki ustanak bez politike pripreme nema nacionalni karakter.Da je to netano svjedoi izvjetaj austrijskog uhode spoetka 1876,da na pobunjenoj turskoj strani katolik ne moe da postane voa ustanike ete.Seljak je svoje nacionalno osjecanje sveo na vjersku iskljuivost.Kad izbija masovni ustanak ,muslimansko stanovnitvouzima zakon u svoje ruke i stvara dobrovoljake jedinice za njegovo guenje.Pominju se i odbori javne bezbjednosti u svim znatnijim varoima na pobunjenom podruju.Akcije tih na brzu ruku stvorenih jedinica nisu politika odmazda,nego poetak vjerskog rata do istrebljenja.sam bosanski valija se odricao jednog proglasa iz vremena bune da je dunost svakog pravovjernog muslimana da dovede pred njega svako osumnjeeno lice.Ve u prvim mjesecima pobune na austrijsku stranu je prebjeglo 220.000 bosanskih i hercegovakih seljaka,a na srpsku i crnogorsku oko 70.000.To je gotovo solidna etvrtina cjelokupnog stanovnitva u dvije pokrajine,a vie od polovin srpskog naroda.Vei dio srpskog stanovnitva je uzeo uea u ustanku i jedino su podruja sredinje Bosne oko Sarajeva bila poteena stalne trogodinje gerilske akcije.Iz Bosne,gdje je zahvatio Bosansku krajinu,velike

285

planine Kozaru i Grme,ustanak se proirio i na istonu Bosnu,Sanak,Vasojevie i prijetio da zapali cijeli junoslovenski prostor na turskoj strani.Najdinaminije se odbijao u Hercegovini.I bez crnogorske pomoi,stanovnitvo se po tradiciji ranijih buna organizovalo u sistem zbegova i isturenih vojnih odreda koji su se na njih oslanjali.Zbeg je bio vojna i ekonomska baza ustanka.Ve u prvom juriu narod hercegovaki i njihovi glavari uzeli su mah i slobodu i prijenuli za jednu.ini im se da nema iva Turina.Zatvorili su Turke,presjekli puteve njihove,zatvorili ih u kasabe i u voltice.Turin nepomie nikud,koji je bio u selo utekao je u kasabe.Hercegovcima se ini da Turin vie ne smije nego ovako.Iako broj aktivnih gerilaca u jednom trenutku ne prelazi preko 5.000 u Hercegovini je ve u 1875.bilo organizovano 16 ustanikih bataljona,a do kraja borbe sredinom 1878. taj e se broj poveati na 53.Bili su podijeljeni u 326 raznih eta, sa jo 6 raznih vojnih jedinica.Nauka je rekonstruisala i cijeli komandni sastav ove vojske.Po Pravilima za ustae iz 1876. naloeno je starjeinama da u vojni spisak upiu svakog Hercegovca,koji je sposoban za ratovanje.Slavi kao npr. kao sakati i odve stari,u vojniki spisak nesmiju se uvrstiti.U Bosni se,pored zbegova u svim znatnijim planinama,ustanak oslanjao na nekoliko uanenih ustaninih baza neposredno uz granicu.Odatle su napadali u unutranjost zemlje,a sa malo smetnji na granici su dobivali znatnu pomo iz Srbije i junoslovenskih pokrajina Habsburkog Carstva.Na elu je Glavni odbor Bosanskog ustanka za osloboenje,pod vodstvom Vase Vidovia i socijaliste Koste Ugrinia.Iz Srbije dolaze Vasa Pelagi,Petar Pecija,Golub Babi i lanac drugif prebjeglica iz vremena ranijih ustanaka.Sa jednim malim odredom pojavio se i pretekdent na srpski prijesto Petar Karaorevi.On je jedini bio kolovani oficir,a neko vrijeme je sluio i u Francuskoj armiji.U ovom gerilskom ratu mu je iskustvo velike evropske vojske vie tetilo nego pomoglo.U Sanaku je ustanak organizovano pripremljen i izbio je 27. augusta 1875.Organizuje ga grupa starjeina na saboru u Banji.Proglasima su pozvali narod svih vjera da se dignu i osvete Kosovo.Svakome je garantovano imovina i lina bezbjednost.Crnogorski knez je u Hercegovinu poslao Peka Pavlovia,Petra Vukogia na Grahovo,vojvodu Miljana u Vasojevie da ih bune i prodiru to dublje,a u Drobnjak serdara Jolu Piletia.Pored ustanka po selima,u istonu Bosnu pristiu i dobrovoljci ubaeni preko srpske granice.Radilo se o starim bjeguncima,sa starjeinama iz ranijih buna.Izbijanje ovih ustanaka je imalo ogroman odjek u cijelom svijetu.Prvi put u junoslovenskoj historiji su reporteri stranih listova sa lica mjesta slali izvjetaje.Meu njima je i znaajnih putopisaca koji e iza sbe ostaviti trajnija historijska svjedoanstva.Ustanak u Hercegovini i

286

Bosni postao je izuzetan evropski dogaaj.Financijska zainteresovanost za sudbinu Turskog Carstva nije dozvolila da se demokratske drave Zapadne Evrope odnose drukije od despotskih drava u pitanjima politike batine koju je Carstvo iza sebe moglo da ostavi.U tom pogledu je pravo srpskog i junoslovenskih naroda najvie podravalo demokratsko miljenje Italije.Rusko javno miljenje je bilo rascjepljeno.Postojala je grupa ruskih revolucionara koji dolaze kao dobrovoljci u ustanak.Slavjanofilski krugovi i listovi su dali iroku podrku cijelom ovom pokretu,slali pomo i dobrovoljce,ali je bilo upadljivo da se iz toga kruga javlja vrlo malo politikih ideja koje bi se razlikovale od stanovita slubenog Ministarsvta spoljnih poslova.Glas protiv vrenja politikih ustanaka austrougarskim planovima za teritorijalno proirenje razvio se tek iza 1878.U poetku nemira,slavjanofilsko vodstvo je sumnjiilo ustanke da primaju novanu pomo iz tajnih izvora preko Praga,a ruska zvanina vlada je vodila politiku obazrivog sporazumijevanja s Austro-Ugarskom,pri emu se jedino za Bugarsku definitivno odluila da je smatra svojim podrujem interesa.Ruski poslanik u Beu Novikov jasno je formulisao da zadatak Rusije nije June Slovene pomae da se nacionalno osamostale,nego da eka vrijeme da ih rusi fikuje.Sudbina pobunjenih pokrajina je najvie zavisila od politike Austro-Ugarske.Zapravo se tu vie nije radilo o politici,nego o traenju naina kako da se okupacija pobunjenih oblasti izvri u legitimnoj formi.Ona je od 1848. povremeno predviala mogunost da zaposjedanjem ovih turskih zemalja onemogui srpski nacionalni pokret da stvori jezgro za buduu jugoslovensku dravu.Strah od stvaranja vee slovenske drave na njenim junim granicama bio je osnovni motiv u ponaanju habsburke politike ovoga vremena.Njen ministar spoljni je kasnije objasnio da bi doputanjem stvaranja jugoslovenskog jezgra,preko ujednienja Bosne i Srbije,bili svjesno izloeni opasnosti da nai srpsko-hrvatski elementi budu stalno uznemiravani privlanom snagom ove nove tvorevine koja bi po tradiciji i interesima bila upuena na proirenje na osnovu plemenske srodnosti.Formalno se austrougarska diplomatija drala obaveza neutralnosti i nemjeanja.Andrai je obilato razglaavanim notama sugerisao sultanu uvoenje reformi i smirivanje ustanka.Neka obaveza u tom pogledu je nametana tradicionalnim pravom da je intervencija mogla doi u obzir samo u sluaju otvorenog progonjena katolika.Poto je propao pokuaj posredovanja od strane same turske vlade,ministri spoljnih poslova Trojecarskog saveza dali su inicijativu da evropske drave upute na ustaniko podruje svoje konzule,kao posrednike u nacifikaciji.Ova je konzulska misija ispunila diplomatsku hroniku onoga vremena i digla dosta buke,ali je promaila u svemu,sem u namjerama Andraijada obavee sve velike sile da ne

287

preduzimaju na svoju ruku nita to ne bi vodila njegova kancelarija.Tenja Austro -Ugarske je bila da ne dozvoli nijedno rjeenje izvan okupacije Bosne i Hercegovie,ili sluajnog ouvanja sultanove vlasti u njima do naredne prilike.Nije se dozvoljavala ni mogunost stvaranja autonomne uprave u B i H,jer je Andrai procjenjivao da bi opet bilo brzo dolo do socijalne revolucijebezvlasnika protiv muslimanskih vlasnika i ujednienja sa srpskom kneevinom.Postoji obrazloenje da je samog Andraija,biveg revolucionara iz vremena 1848.,vodila i misao da je Bosna i Hercegovina eksperimentalno podruje na kome bi austrougarska administracija trebala da svijetu dokae mogunost jednog drutva u kome bi u harmoninom miru ivjeli muslimanski feudalci i kriani.U stvari je branio drutveni poredak Ugarske u kojoj je poslije revolucije vladao socijalni mir pod vodstvom plemstva.Vie je glavobolja bekom dvoru zadavao hrvatski nego srpski nacionalni pokret.posljednji je bio protivnik za koga se predviala vojna sila i oruje.Hrvatski nacionalni pokret je bio legitiman u Monarhiji i formalno imao pravo da sam objavljuje svoje ciljeve.Nakon izbijanja ustanka,taj je pokret razbijen.Za ideju austrougarske okupacije je zagrijana katolika crkva,sem dieceze biskupa trosmajera u Slavoniji,dio drutva vezan za dravnu upravu i vojsku i hrvatski pravai.Narodna stranka,kao glavna politika stranka u narodu,ne podrava okupaciju,bez obzira to je i za nju samu ustanak 1875. bio probni kamen na kome e se politiki razbiti njen jugoslovenski ideal.Hrvatskom je saboru carski dvor telegramom poslao ultimatum da e biti rastjeran ukoliko bude raspravljao o pitanju ustanka u Bosni i hercegovini.Grupa poslanika u Saboru,pod vodstvom Milana Makanca,zahtjevala je da vlada odredi novanu pomo za ustanak.Hrvatske stranke su bile nemone da bilo ta mjenjaju u pravcu habsburke dravne politike,a i saborska opozicija je bila potpuno nepripremljena da iskoristi svoj istorijski trenutak.Tu se pokazala mjera zavisnosti od dvora.Vodstvo Narodne stranke je prihvatilo ideju srpske vlade o podjeli Bosne po rijeci Vrbasu.Radi toga je srpski politiar Milutin Garaanin,sa oficirom Antonijem Orekoviem,dolazio u Zagreb.Traili su posredovanje biskupa trosmajera u obom sporazumu o podjeli Bosne.Nejasno je da li pod ovim sporazumom podrazumjeva podjela Bosne i Hercegovine izmeu Srbije i Hrvatske,ili sporazum sa austrougarskom dravom.Carski dvor je odbio bilo kakve pregovore u obom smislu i odmah naredio policijsko gonjenje svih sumnjivih pojedinaca koji djeluju da ustanak okrenu u srpsku korist.Ocjenjivano je da je ustanak,odmah po izbijanju,bio samo borba hriana protiv muhamedanizma,ali da je sve vie dobiva izrazito srpski karakter.Bilo je nareeno da se gone ljudi Stratimirovia i Miletia,a

288

na prvom mjestu je pomenut Antonije Orekovi,upravo lice koje je u Zagrebu pokuavalo da se postigne neki sporazum.Oigledno je carski dvor ocjenio da bi sporazum bio podjela bosanskog teritorija izmau Srba i Hrvata,kao razgranienje u okviru jedne budue jugoslovenske ideje.Ocjenjivani su da je duh nacionalnog osloboenja bio zahvati Banat,Vojvodinu,Hrvatsku i Slavoniju.I srpska je vlada u noti od 6. decembra 1875. izjavila da je ustanak umjesto da ostane jedan lokalni dogaaj dobio znaaj jedne jugoslovenske konflagracije.trosmajer je u Rimu 1875. pokuao kontakte sa Garibaldijem.U svim jugoslovenskim zemljama,kao i u nekim evropskim,stvarali su se odbori za pomaganje ustanku.U tom pogledu su odbori u Beogradu,Zagrebu,Dubrovniku i cetinju bili najznaajniji,a pored pomoi vrili su i politike usluge ustanicima.Beogradski Odbor za pomo ustanku bio je nedreen Glavnom odboru,koji je sa sjeverne bosanske granice upravljao djelovanjem na turskoj strani.Bio je u rukama one politike struje u Srbiji koja je teila da doe do opteg nacionalnog rata protiv Turske i da se srpska vlada u tome odlunije opredjeli.U vojnikom pogledu,ustanak se oslanjao na nekoliko glavnih vojnih uporita,ali nikad nije postao jedan homogeni rat protiv turske vlasti.Pored glavnog voe,iju ulogu je jedno vrijeme vrio raniji prebjeglica iz Bosne u Srbiju,Golub Babi,postoje lokalne starjeine koje se teko savijaju u zajedniku radnju.Do pogibije na Gatici,10. decembra 1875,najistaknutiji meu vojnim starjeinama je bio Petar Petrovi-Pecija. bio napadnut od ljudi koji su dobili mig sa Cetinja i protjeran iz ustanka u Dubrovnik. U sukobu razliitih politikih doktrina, jaa se pokaza crnogorska toljaga. Hercegovaki ustanak je bio bolje organizovan od bosanskog. Filozofija tog gerilskog rata je jednostavna: Momci to su za oruje neka ostanu tamo. Uredite ih na stotine, imenujte stotinae, pa deseare, uinite spisak sviju vojnika... Drite dvoja vrata, jedna za napad, a druga za izmai se, da vas Turci ne opkole, pa zarobe i kao robove pokolju. Jednu hiljadu rasturite svud po Hercegovini, neka pale i ine sve to hoe zulumarima, a glavnu vojsku drite svu na jedno mjesto i to tako kako je Turci ne mogu ni od kuda opkoliti. U takvim okolnostima uspjelo je ustanicima da odnesu vanu pobjedu nad turskom vojskom kod Mitrovice 11. novembra 1875, kao i u ponovljenoj bici kod istog mjesta 24. februara 1876. U drugoj bici je palo oko 800 turskih glava, zarobljeno 1.300 puaka i 2 turska topa. I ovdje je u ekonomiji ustanka no znaajniji od kaike: obilje sitne stoke odrava pobunu u toku od tri teke godine.

289

Ustanike snage koje su prodirale u istonu Bosnu i Sandak pod komandom Jovana Pania, Riste Jeia i arka Ljeevia bile su razbijene. Jedan dio se dokopao planine Motajice, drugo krilo je napadalo Priboj i Novu Varo u Sandaku. U zapadnoj i sjevernoj Bosni ustanak se proirio do Livna, pokrio dio zemljita naseljen katolikim stanovnitvom i zapalio cijelu Bosansku krajinu i dio Posavine. Turske karaule su bile zauzete uz pomo drvenih grudobrana koje bi ustanici gurali ispred sebe, a najvei dio je osvojen direktnim naskokom na tursku vojsku. Poraz Ljubibratia u ustanku nije bio poraz jednog ustanikog voe. Vie je to bila katastrofa politike doktrine da se ustanak vodi kao samostalna srpska narodna revolucija po jedinstvenim planovima i sa zajednikim ciljevima. Pobjeda crnogorskog knjaza i njegovih hrabrih ljudi u Hercegovini bio je trijumf lokalnog prava nad optim, prava da se na izdvojenoj os novi sudbina velikog ustanka podredi pregovorima dva srpska kneza sa Rusijom i Austro-Ugarskom, o dobitima koje bi se mogle postii ispravljanjem nepravine turske granice nekoliko kilometara u nacionalnu korist. Moda greka ne dolazi iz ustanka, nego onih koraka prije njega. Ve memorandum crnogorskog knjaza kancelarima sila Trojecarskog sporazuma, od 1. jula (ili 22,maja) 1875, bio je istorijski primjer diplomatske nepismenosti. Donio je vie tete Crnoj Gori, srpskom i jugoslavenskom pokretu u cjelini, nego bilo koji diplomatski akt tih godina. Diplomatske kancelarije su vakale tu slamu vrlo kratko vrijeme i ve 21. jula je definitivno skinule sa dnevnog reda. Knjaz je na lijep nain utjeen i s austrijske i s ruske strane da e voditi rauna o njegovim interesima, a svi su stvarni zahtjevi odbijeni. Vrlo znaajan razlog za odbijanje naao je Andrai u odreenom uzbuenju meu slovenskim duhovima: putovanje srpskog kneza je izazvalo narodno oduevljenje u nekim srpskim gradovima, a zabrinjavao je i prijedlog jedne koterije u hrvatskom saboru za pripojenje Dalmacije. tavie, crnogorski senator koji je memorandum donio u Be izjavljivao je da je uvod u njega napravljen u razgovoru austrijskog cara i crnogorskog knjaza u Kotoru. Kad je memorandum definitivno stavljen ad acta 21. jula, on je ostao samo jedna znaajna crnogorska deklaracija o ciljevima koje eli postii. Glavni zahtjev u memorandumu je bilo teritorijalno uveanje Crne Gore do njenih prirodnih granica. One bi se u albanskom pravcu kretale tokom rijeke Morae, a na zapadu lancem planina koje bi obuhvatile i Niki. Ta e

290

deklaracija, sa ovako teritorijalno ogranienim ciljem, posluiti kao politiki najidealniji minimum koji je Austro-Ugarska, u sporazumu s velikim silama, htjela da dadne. Kad ustanak ve u prvom mjesecu pokuava da odbaci svoju porodiljsku opnu u kojoj je doao na svijet i da od poreskog revolta formulie ire srpske ciljeve, ovaj crnogorski minimum mu je bio istorijski kamen o vratu s kojim je potonuo. Nikada vie krvi nije proliveno za manji teritorijalni dobitak. Ako se smije vjerovati crnogorskom senatoru da je ovaj memorandum nestao poslije uvodnih razgovora cara i knjaza, onda bi ga u udbenicima istorije diplomatije trebalo uzimati kao tuan primjer politike nevjetine: jedan brdski knjaz, koji bolje misli jataganom nego glavom, naveden je da se istri i unaprijed nacrta poklon koji eli da dobije i time zatvori mogunosti bilo kakvog ireg zahtijevanja. Kao dijete koje su utjeili lizalicom da ode na spavanje, prije nego stariji ponu gozbu. Prirodne granice su bile neto malo vie nego je dobacivao knjaev livor. Politiki rascjep ustanka, na ui crnogorski i iri nacionalni okvir, se jo vie osjeao u odnosu prema katolicima. Postojao je jedan odbor u Zadru koji je pokuavao da katoliko stanovnitvo na turskoj strani podstakne na ustanak, u smislu zahtjeva za prikljuenje Austriji. Ne treba sumnjati u postojanje takvog odbora, ali treba dovesti u pitanje jasnou ciljeva koje je on htio da postigne. U literaturi se misli da iza toga stoje namjere politikog okupljanja oko hrvatske nacionalne ideje. Austrijski ministar spoljnih poslova je u tome vidio pretjerivanja ultra slovenske politike dalmatinskog guvernera Rodia. Glavna formacija katolikih ustanika u donjoj Hercegovini je bila u Popovom Polju, pod komandom katolikog svetenika Ivana Musia. Pominjalo se u literaturi da je on uestvovao i u njegovim pripremama znatno prije izbijanja. Ne mora da je i zasluena ta medalja koja se olako dodjeljivala svim istaknutijim vojvodama u poznija vremena. Neki misle da su ga, na carevom doeku u Dubrovniku, vidjeli na elu i jedne uskoke deputacije. Kad ustanak izbija, on zaista postaje vojvoda cijelog tog podruja, a pokuavao je da granice svog carstva proiri i kroz cijeli katoliki teritorij preko rijeke Neretve. Ta se pobuna razlikuje od one na pravoslavnom teritoriju samo po povremenim izjavama da e se boriti sve dok ne izvojujemo skinue turske ruke sa sebe i dok ih esareva ruka ne primi poda se. U tom smislu su pobunjeni seoski knezovi sa tog podruja u julu 1875. poslali i predstavku caru da ih Austrija braniteljica kranluka i prosvjete zatiti. U svemu ostalom su bili samo dio opte pobune.

291

U javnoj djelatnosti, Musi je bio jedan od pobunjenikih vojvoda, dolazio na zajednike skupove i odlazio na poklon crnogorskom knjazu. Tajno je vodio prepisku sa dubrovakim biskupom. Formalno se izjasnio za austrougarsku okupaciju tek od sredine 1876. Do tada je Musi bio starjeina dijela opteg narodnog ustanka, pa ak i naslov ustanikog vojvode je dobio od crnogorskog knjaza. Hercegovaki su fratri tada bili rascijepljeni na grupu koja se okretala Crnoj Gori i protivnike koji su spasenje oekivali od habsburkog dvora. Na ovom dijelu podruja koje je bilo osloboeno, Musi je stajao na elu ustanike uprave i sudova. Istorijski smisao ovog potajnog katolikog izdvajanja u ustanku je u njegovom pretvaranju u treu politiku grupaciju. Nakon prvog talasa, ustanak je bio jedinstven samo u onome za ta su svi znali da nee. Ujedinjavao ih je otpor turskom socijalnom i poreskom poretku, koji ih je i gurnuo na pobunu. U onom trenutku kad ova seljaka revolucija prestaje da biva samo agrarni revolt, kad dobija neslueno iroke meunarodne okvire i karakter borbe za stvaranje jedne nove balkanske drave, ustanak se cijepa na dva izdvojena tabora. Po istoj osnovi po kojoj je cijeli srpski nacionalni pokret bio razbijen na dio koji se grupie oko Beograda i dio koji se dri crnogorskog knjaza, ustanak se razbio na dva dijela. Istjerivanjem Ljubibratia iz Hercegovine, ta je podjela pomirena i po geografskom kljuu. Beogradskim ljudima je ostavljeno na volju da se prebace u Bosnu i tamo rade na sjedinjenju sa Srbijom, dok je cijela Hercegovina ostavljena kao crnogorski zabran. Iz te podjele polako su se poeli izdvajati katolici. Spoetka, oni ne postavljaju zahtjev ujedinjenja s Austro-Ugarskom, ali je to oigledno plod saznanja na granici da bi se sa takvim ciljevima u javnosti moralo malo priekati. Od sredine 1876. svuda se osjealo da katolici staju na stranu Austro-Ugarske. Dok je jo bio u ustanku, Ljubibrati se dopisivao sa uzepom Garibaldijem. Italijanski nacionalni pokret je tada htio da iskoristi Istono pitanje, kako bi bio u stanju da preko jedne balkanske krize lake postavi pitanje prisjedinjenja italijanskih pokrajina u Habsburkom Carstvu. Tada se udaraju temelji iredentistikom pokretu. Na jednom skupu u Napulju 1876. puten je korijen prvim iredentistikim organizacijama. Za razliku od kasnijeg iredentizma, koji je bio nacionalistiki orijentisan, ovaj prvi iredentizam je jo u svojim ciljevima nosio tragove ranijih revolucionarnih ideja. Garibaldinac Marko Antonio Kanini je u Italiji bio organizovao jednu Lega per la liberazione e l'affratellamento della peninsola Slavo-Ellenica. Cilj ove lige za osloboenje i pobratimstvo balkanskih naroda je bio da pomogne stvaranje federacije slobodnih

292

balkanskih naroda.Garibaldinski pokret je vrlo podsticajan za ove ustanke i za cijeli napor za ujedinjenje srpskog naroda 1875-1878. Najmanje je tu znaajno da su italijanski dobrovoljci u Beogradu 1876. obnovili masonsku lou. Italijanski revolucionari su izdvajali srpski i junoslovenski pokret ispod vjenog ruskog pokroviteljstva gdje je izbor uvijek amio izmeu Bakunjina i ruskog svetog sinoda, i otvarali su mogunost da ue na evropska vrata. Izgonom Ljubibratia iz Hercegovine nije uinjen kraj ovim pokuajima, ali su oni od poetka dobili malo izgleda na uspjeh. Crnogorski knjaz, sa paukovom mreom tajnih veza sa ruskom zvaninom politikom i austrijskim dvorom, koje savremenici nisu vidjeli, a kasniji historiari nisu u stanju da razmrse, vraao je cijeli oslobodilaki pokret u tradicionalnu koloteinu pogaanja velikih sila oko diobe Balkana. Na kraju ovog prolivanja krvi, od njih je dobio onoliko koliko je traio u memorandumu 1875. Na putu iz Hercegovine u Bosnu, austrijska je policija na granici presrela Ljubibratievu pratnju i internirala ga u Linc. U priblino isto vrijeme je bio onemoguen Svetozar Mileti u Vojvodini, a Hrvatski sabor i jugoslovenski orijentisani krugovi u njemu uutkani. Time je smanjena mogunost da se jedna agrarna revolucija pretvori u znaajan nacionalni pokret. On se iz samog vrha razbio na tri politika pravca, bez mogunosti da se ponovo konstituie u jednu cjelinu. Do izbijanja ratova Srbije i Crne Gore protiv Turske, ustanak je postigao lijepe rezultate. Znatan dio istone Hercegovine i sjeverne Bosne bio je pod ustanikom kontrolom. Turski drutveni mehanizam u Bosni i Hercegovini je bio razbijen. ete hriana i muhamedanaca prolaze zemljom, jedne kao ustanici a druge kao njihovi gonii. I jedni i drugi udaraju namete svojoj strani, a robe, ubijaju i pale u selima protivnika. Strategija gerilskog ratovanja dvoja vrata jedna za napad, a druga za izmai se, pokazala se vrlo plodonosnom. Za razliku od habsburke vojske, koja u Krivoijskom ustanku 1868. nije nala odgovor za gerilsku superiornost u vatrenoj moi za pedeset puta, turska vojska ga je nala. Isto kao 1867, kad se spremao srpski narodni ustanak, odgovor za nacionalnu revoluciju je angaovanje vjerskog fanatizma. Odgovor na balkanski gerilski rat nisu pokretljivije vojne jedinice, lake naoruanje i brzi pokreti malih formacija. Jedini plodonosan odgovor je susjed druge vjere.

SRPSKI NACIONALNI RATOVI 1876 1878.

293

Prekretnica ujedinjenja srpskih zemalja u jednu dravu pokazala se kad su Srbija i Crna Gora ule u rat protiv Turske, prva 30. juna 1876, a Crna Gora za njom, iako je ratnu objavu oznaila ranijim datumom. U to ime je srpska vlada poslala na Cetinje dravnog savjetnika Filipa Hristia da pregovara o sklapanju saveza i vojne konvencije. Dvije strane su se sloile o ratnom savezu bez ujedinjavanja. Teritorij od Nia, preko Kaanika, do jadranske obale kod Bara oslobodio bi se od Turske i podijelio meu dvije srpske drave. Crna Gora je dobivala prostor od Neum Kleka na morskoj obali, tokom rijeke Neretve do Konjica, odatle na Fou, zatim tokom rijeka Lim i Drim do mora. Neformalno je sklapanje tog ugovora bilo u sjenci tajnog sporazumijevanja velikih sila. U tom smislu je Njemaka imala rauna da ohrabrenjem srpskog nacionalnog rata protiv Turske postigne diobu turskog teritorija, u korist Austro-Ugarske i Rusije. Bizmark je mislio da je stara elja austrijskog cara da dobije katolike dijelove Bosne. U novembru 1875. Andrai i ruski poslanik razmijenili su miljenje i o vojnikoj okupaciji Bosne i Hercegovine i o diobi teritorija. Bizmark je podsticao da Srbija i Crna Gora uu u borilite, nastojao da nae neku racionalnu demarkacionu liniju izmeu Rusije i Austro-Ugarske, a za sebe ostavljao ulogu da u tom pogledu pridobije preutnu saglasnost Engleske. Sama Njemaka je bila potpuno nezainteresovana za balkanska pitanja, a u njenom Ministarstvu spoljnom su alili to se u Srbiji esto mijenjaju vlade, jer su teko pamtili imena srpskih ministara. Jo od ljeta 1875. crnogorski knjaz je podsticao savez sa Srbijom i ulazak u rat. Pregovori o ratnom savezu izmeu dvije srpske drave su obnovljeni prilikom misije generala Ranka Alimpia na Cetinju u februaru 1876. Tada je na Cetinje doao i dalmatinski guverner general Rodi. Konano je taj ugovor o savezu i tajnoj vojnoj konvenciji sklopljen u Veneciji 15. juna 1876. Ruski car je formalno davao izjave protiv takvog ratnog saveza, ali njegove diplomate su radili potpuno suprotno. Poslanik u Carigradu, N. P. Ignjatijev, najznaajnije ime u svjetskoj diplomatiji onog vremena, poruivao je da je careva tajna elja da Srbija objavi rat Turskoj: ta bi htjeli, da vam gospodar otvoreno kae svoju tajnu elju? Razumije se da on to ne moe. A ja vam ponavljam: im objavite rat, Rusija e odmah za vama. Nain kako je ugovor o nacionalnom savezu nastao ostavio je na njemu karakter privremenosti. Dvije srpske kneevine su se sloile o voenju rata, bile zazorne da trupe jedne strane stvaraju dravnu administraciju na podruju predvienom da ue u sastav druge kneevine. U tom

294

pogledu bilo je karakteristino da je glavni cilj crnogorskog knjaza da dobije istonu Hercegovinu i izlaz na more, a Srbiji ostavlja vei teritorij, na kome je ivjelo pola miliona muslimana, radi ega je bilo slabih izgleda da se osvoji. Ulaskom Srbije i Crne Gore u rat krajem juna 1876. cijeli nacionalni pokret dobiva drugi smisao, kao i druge ciljeve. Formalno, time prestaje narodni ustanak, a ustanike jedinice ulaze u vojne formacije zaraenih strana. Ni jedna od kneevina nije bila spremna u vojnikom pogledu. Crna Gora je raunala na 17 do 20 hiljada vojnika, podijeljenih na 24 bataljona. Neki od nj ih su imali po nekoliko stotina vojnika, neki i preko hiljadu, a podizani su na plemenskoj i bratstvenikoj osnovi. Srbija je imala silne muke da usaglasi prazne dravne kase sa ovako golemim finansijskim obavezama. Od Rusije je dobila ratni zajam od pet miliona dinara, a njen ukupni ratni dug je iznosio dvadeset sedam miliona. Za rat je podigla svoju narodnu miliciju u snazi od 220.000 ljudi i 325 oficira. Poetna mobilizacija je prikupila svega 124.000 vojnika. U to vrijeme je Turska imala vojsku od 494.000 ljudi, od toga u Bugarskoj 186.000 i 107.000 u Bosni i Hercegovini, te ostatak u sjevernoj Albaniji. Veina tih snaga je predviena za rat sa Rusijom na bugarskom podruju, a najmanji dio je bio angaovan na hercegovakom frontu protiv Crne Gore. Pored toga, tursku vojsku prate neredovne trupe i gomile dobrovoljaca. U principu je i tursko vojno naoruanje bilo bolje, a starjeinski sastav obrazovaniji i daleko spremniji. Razumije se, te prednosti su dolazile do izraaja u ratu sa Srbijom, dok bi bile zanemarljive sa nekim jaim. Kao lijek za ove srpske slabosti, posluili su ruski dobrovoljci. Ne zna se njihov ukupan broj, ali je vlada u oktobru 1876. procjenjivala da je bilo 2.400 vojnika i 600 oficira. Rusi su sami brojali da ih je u toku operacija bilo 2.844, od ega 644 oficira. Za glavnog komandanta srpske vojske postavljen je ruski general M. G. ernjajev. Iako je bio vojnik od karijere, daleko je znaajnija njegova uloga u politikoj djelatnosti ruskih slavjanofila. Proslavio se osvajanjem dijelova Centralne Azije, a pred dolazak u Srbiju bio je urednik jednog slavjanofilskog lista. Kao administrator u osvojenim muslimanskim oblastima Centralne Azije obiavao je da upravlja bez pismenih statuta, uputstava i finansijskih rauna. Ovaj vitez lutalica je po dolasku u Srbiju najprije dobio azil, pa pravo graanstva i na kraju dravnu slubu u inu generala sve za jedan dan. Kad je ve stajao na elu 40.000 srpskih vojnika, ruski car je poslao depeu da se ne slae sa njegovim odlaskom. To ne znai da on nije znao ta se radi, nego je jednostavno skidao sa sebe odgovornost za bilo kakve samostalne srpske planove. To jest, htio je

295

da Srbe uvjeri da od njega ne zahtijevaju nagradu, nego da sami uzmu Bosnu. U ruskim vladajuim krugovima je postojala jedna partija dejstvija, koja je teila da na ovaj nain uvue samu Rusiju u rat protiv Turske. Slavjanofili su mislili da odailjanjem dobrovoljaca i materijala rusko drutvo vodi rat bez odobrenja svoje vlade i bez ikakve dravne organizacije u tuoj zemlji. Ratni cilj srpske vojske, pod ruskom komandom, je bio da glavnim udarom prema Sofiji izazove novi bugarski nacionalni ustanak na tom podruju. Od etiri srpska fronta, dva su bila defanzivna, a dva ofanzivna. Prema Sofiji (moravska vojska) je bio prvi napadni pravac, a ibarska vojska je sainjavala drugi. Defanzivni pravci su bili na Timoku i Drini. Cilj je bio da se u naletu zauzme Ni, pa nakon odluujue pobjede u ratu (bez sumnje oko Kosova), proglasi ujedinjenje Bosne i Hercegovine sa Srbijom i drava proglasi kraljevinom. Od aprila 1876. u sjevernim bugarskim oblastima je postojao nacionalni ustanak, ali su ga turske vlasti neuvenim terorom brzo umirile. Ta im se laka pobjeda osvetila jer je cijeli svijet digao glas protiv turskih strahota. Bugarski aprilski ustanak je plaen skupom cijenom, 80 sela je bilo spaljeno, 200 opljakano, a oko 30.000 ljudi poginulo i ubijeno u turskim pokoljima. Turske represalije na vjerskoj osnovi zaista su smirile to podruje, ali se raunalo da e tamo ponovo planuti buna kad srpska vojska krene u tom pravcu. Nakon izbijanja rata, ustanici u Bosni su na etiri mjesta proglasili dravno ujedinjenje sa Srbijom. Te narodne skuptine pod otvorenim nebom se deavaju od 30. juna do 2. jula 1876. Na sva etiri mjesta je proglas bio istovjetan: kao jedini zakoniti predstavnici srpske zemlje Bosne, poslije toliko ekanja i bez nade na ikakvu pomo rjeavamo da od danas pa za na vijek kidamo sa nehrianskom vladom carigradskom i elei sa braom naom Srbima dijeliti sudbinu, pa ma kakva ona bila. U Hercegovini su ustanici proglasili ujedinjenje sa Crnom Gorom. U Bosni je za zapovjednika ustanikih vojnih jedinica bio postavljen pukovnik Mileta Despotovi, Srbin porijeklom, ranije inae aktivni oficir u ruskoj carskoj gardi. Formalno je bio i naimenovan da bude namjesnik srpskog kneza u Bosni. Hercegovaki ustanici su odmah bili ukljueni u crnogorske vojne formacije, a sam je knjaz prihvatio sva ranija starija naimenovanja. Iako je vojna konvencija predviala uzajamna sadejstva prema Sandaku, do njih stvarno nikad nije dolo. Uz srpsku ibarsku vojsku su bili i odredi dobrovoljaca, pod komandom Niifora Duia. Oni su pokuavali neke ofanzivne prodore prema Sjenici i Novoj Varoi, ali neto

296

vojnika nespremnost, a neto gluhoa crnogorskog knjaza da svoje jedinice usmjeri u tom pravcu, imali su za posljedicu da je zaredao poraz za porazom. Bilo je vie nego oigledno da knjaz Nikola oekuje politiko rjeenje rata u skladu sa zahtjevima u svom memorandumu trojici kancelara, jo prije izbijanja ustanka u Hercegovini. Upravo je tada grof Andrai predviao mogunost da se ponovo uzme u razmatranje ovaj crnogorski memorandum. Izbijanje rata podgrijalo je nade srpskog naroda na turskoj strani. Jedan je svjedok kasnije opisao stanje naroda na Kosovu u vrijeme objave srpskog rata: Glas munjevito prostruji u duhove podie novom nadom. Trgovci su poeli da naplauju dugove, iako nije bilo vrijeme za to. U vazduhu se osjeao da je ovo poetak velikog rata koji e sruiti Tursku carevinu i donijeti slobodu raji na Kosovu. Politiki smuen, general ernjajev nije uspio ni vojniki da pobolja stanje u srpskoj vojsci. Pod stalnim albama da srpska seljaka milicija nije kadra da vodi ofanzivan rat protiv nadmonije turske vojske, on se zanosio da e dolaskom nekoliko stotina ruskih oficira i ljekara u srpskoj vojsci biti sve puno kao oko. Ja se nadam u ime Boga da stvorim jedan primjer koji do danas u svijetu nije ni uven ni vien bio. Sa srpskim seljacima ja u u prah i pepeo da sm rvim trulu tursku carevinu, onu istu carevinu, koja je nekada zadavala strah i trepet cijeloj Evropi. Imao je tab od oko 60 ljudi u kome je bilo najvie 8 Srba. U slovenskoj gardi u kitnjastim narodnim nonjama slovenskih naroda, naao se i jedan Albanac. General ernjajev je bio vie nego glavni zapovjednik srpske vojske u ratu. Historiari ga nazivaju privremenim diktatorom Srbije. Pored sve trapavosti i nesposobnosti, ipak je bio spremniji od svih ostalih srpskih i ruskih oficira u ratu. Glavni napadni pravac prema Niu bio je razdijeljen u etiri kolone. Divizije prestrojene u korpuse, a cijeli front rastegnut na 100 kilometara. Vojna sila ne ulazi u akciju kao jedna organska cjelina. Turci su iskoristili ove slabosti srpske vojske i znaajnom pobjedom kod Velikog Izvora uskoro zauzeli Zajear i Knjaevac. Nakon primirja od petnaest dana, promijenili su pravac napada na Aleksinac. Srpska pobjeda kod umatovca je privremeno ulila neko povjerenje u sposobnosti te vojske. Ipak, to nije iskoriteno za protivudar. Pokazalo se da bolesnik sa Bosfora ima poletniju armiju nego Srbija, za koju se vjerovalo da puca od zdravlja i samopouzdanja. Nakon poraza, srpska vlada je isposlovala da velike sile ugovore primirje sa turskom vladom, 15. septembra 1876.

297

Kao po nekom ranijem dogovoru, ernjajev je na znak mijeanja velikih sila oko proglaenja primirja proglasio srpskog kneza kraljem, a novopeeni kralj to odmah odbio. Izgledalo je kao da je pad morala zahvatio cijelu zemlju, od kneevskog vrha do posljednjeg seljaka. Posebno je turska artiljerija, sa topovima najboljih njemakih modela, izazivala optu paniku i rasipanje cijelih bataljona. nakon pobjede na iljegovcu 19. oktobra 1876, Turci su deset dana poslije toga napali na unis i brzo ga zauzeli. Ruski dobrovoljci su dali estok otpor na tom utvrenom mjestu, ali nisu uspjeli da zadre srpske vojnike od bjeanja. Ni na drugim frontovima nije bilo vie sree, ali nije bilo ni vie Turaka da ovo stanje iskoriste. Na Timoku je odravan front drugorazrednog znaaja. Na Drini je general Alimpi preduzeo prodor u Bosnu. alio se da nema povjerenja u svoje vojnike, pa se i sam povukao. Sa srpskom vojskom je u neposrednom udaru prema Bijeljini uestvovao i odred italijanskih garibaldinaca. Napad u pravcu Sjenice je zaustavljen, pa je i tu prijetila opasnost rasula. Bez sumnje, jedna od glavnih krivica za neuspjeh u ovom srpskom nacionalnom ratu je dolazila od vojnike nespremnosti. Ni sam tab generala ernjajeva nije djelovao kao jedna skladna cjelina: Jedno je elio glavnokomandujui, drugo je nalago ef glavnog taba, tree razne priieldije. Srpsko naoruanje je bilo inferiorno u odnosu na tursko, posebno u konjikim i artiljerijskim formacijama. Srbija nema nijednog spremnog oficira. Tada je poela da naim enuje svoje prve generale, ali prvi u tom redu, Franjo Zah, bio je vie teoretski strunjak koji nije oprobao vjetine u praktinom voenju rata. Na frontu su sve jedinice morale danonono vjebati da seljaci savladaju osnovnu vojnu obuku, koju nisu poznavali. Ipak je ova vojna nespremnost bila slabija strana meu uzrocima poraza na frontu. Glavni razlog je da Srpske nacionalne zastave ne lepraju prkosno u ovom ratu. Vojska se vue na poloaje, nema razvijenog nacionalnog morala i kod prvog fijukanja turskih topovskih granata poinje da bjei. ak i kod ustanika u Hercegovini, ruski dobrovoljac Kravinski vidi da se borba sa obje strane vodi bez ljubavi i mrnje. Vii moral ima turska vojska. Na nikom frontu joj se pridruio i odred jevrejskih dobrovoljaca iz Nia, a meu kasnije zarobljenim turskim vojnicima naeno je i 20 srpskih imena. Najgori efekat izaziva saznaje da se ni srpski ni bugarski narod ne die na oruje pred srpskim frontom. Korijen nacionalnog neuspjeha je u pogrenoj procjeni da Srbi mogu da vode nacionalni rat. U stanju elitnog tipa nacionalizma, ak se ni cijela srpska

298

inteligencija ne osjea kao jedna integrisana drutvena snaga. Jo nacija nije bila odgojena u duhu jedinstva. Ovo nisu bile stvari koje je rat morao da otkrije. Za njih se znalo i prije, ali se vjerovalo da e prve srpske ratne akcije uvui u rat Rusiju, pa e na taj nain rastereenje fronta ostaviti mogunosti srpskoj miliciji da pokriva onoliko prostora i onoliko turskih vojnih snaga koliko je bila historijski dorasla da nosi. Ovdje je politika strategija zakazala. Rusija je bila velika nepoznanica. Meu dobrovoljcima koji su ili u Srbiju bilo je slovenskih idealista koji su isukanim sabljama i u bijelim bluzama juriali na turske aneve. Bilo je i ljudi koji su do li tamo na osnovu olakog pristajanja uz slavjanofilska obeanja. Bilo je protivnika carske vlade, socijalista i ljudi koji su mislili da e ovo srpsko ratno vrijeme iskoristiti kao neophodno iskustvo za buduu revoluciju protiv carizma. Najvea zagonetka je bio uski krug oko ruskog cara. karakteristino je da su svi njegovi savjeti i nareenja, u toku srpskog rata, dolazili sa zakanjenjem. Tek nakon formiranja ruskog taba u srpskoj vojsci dolazi vijest da se on s time ne slae. Nijedan potez u srpskoj vojsci nije preduzet, a da nije postojalo ubjeenje prije poetka da se on s time slae. Tek naknadno, a pogotovo poslije neuspjeha, dolaze glasi da se on protivi. Samo jedan je zakljuak nametljiv bez dvoumljenja srpski nacionalni rat protiv Turske je carskom dvoru sluio kao politiko opravdanje. Podjednako je nalazio da su i pobjede i porazi dobrodoli. Prije pogaanja s Austrijom, htio je da Bosnu vee za Srbiju, a Bugarsku i Makedoniju za sebe. Pod pritiskom velikih sila, Turci su pristali na dvomjeseno primirje 31. oktobra 1876. I kad je ono isteklo, nikom se nije urilo da obnovi ratne operacije, pa se srpsko primirje oteglo sve do zakljuenja mira 28. februara 1877, pod uslovom status quo ante bellum. Oblast Moldavije, kao jedne meu tada podeljenim oblastima Rumunije. Sa ovim preliminarsnim mirom nije se slagala nijedna uesnica na Berlinskom kongresu, ukljuujui tu i neke ljude ruske vlade. Oni su ve u maju 1878. potpisali sa britanskim predstavnicima jednu konvenciju u kojoj su pristajali na reviziju Sanstefanskog preliminarnog mira. Njegov tvorac Ignjatijev je i sam pourio u Be, da austrougarskom ministru spoljnih poslova ponudi dogovor o ustupanju Bosne i Hercegovine, za Veliku Bugarsku. Time je otkrio razloge radi ega se nije pridravao odredaba tajnog sporazuma u Rajhtatu i Budimpeti ranije-

299

hteo je da autonomnim statusom za Bosnu i Hercegovinu iznudi pristanak austrougarski, za pogodbu oko njegovih nacrta bugarskih granica. Ve od poetka Rusko-turskog rata 1877. iz Bea su slali upozorenje srpskoj vladi da se mora javno odrei Bosne i Hercegovine. Iako teka srca, srpska vlda je takav ustupak strateki uinilila. Ili bolje rei, njen ministar spoljnih poslova Jovan Risti je tada smatrao da treba voditi politiku povlaujui u svim velikim stvarima Rusiji i odstupajui od njene arbitrae samo u malim pitanjima granine deobe. Srpska vlada se povinovala austrougarskim zahtevima, ali je nastojala da to ne budu nikakva jasna obeanja.. iz kojih bi se izgledalo, kao da se Srbija odrie Bosne, i li da je ustupa''. Sanstefanski preliminarni mir je pribliio srpsku politiku austrijskim planovima, u smislu traenja nekog realistikog rjeenja koji bi se prilagodio interesima velikih sila. Na putu za Berlin, srpski predstavnik Jovan Risti se zadrao u Beu gde je pristao na jedan trgovaki i elezniki ugovor. U stvari je Risti 8. jula potpisao dve konvencije: trgovaku, sa vrlo nepovoljnom perspektivom stvaranja carinske unije, i elezniku, koja je odreivala modalitet vezivanja srpskih eleznica u budunosti za habsburku elezniku mreu. Rusi su i sami u Berlinu zahtevali od srpskog predstavnika da se sporazume ,, na svaki nain'', iako su kasnije u pitanjima razgranienja delovali na srpsku tetu. U stvari, bilo im je unapred jasno da je Srbija ostavljena pod nadzorom austrougarske balkanske politike. Slino je stanovite i Crne Gore. Manje glavobolje je izazivalo povlaenje novih crnogorskih granica od naina kako da se trgovina i plovidba preko Bara na jadranskoj obali podredi austrijskog kontroli. Ruski predstavnik na Kongresu je uspeo da tu ,, crnu taku'' povoljno rei. Radilo se o modalitetima zahteva koje je crnogorski knjaz postavio u momorandumu pre izbijanja krize 1875. Ustanici u Hercegovini i Bosni i sami su bili podreeni ovoj agoniji koju izaziva sporazum velikih sila o preputanju tog teritorija buduoj okupaciji Austro-Ugarske. U Rusko-turskom ratu se nastojalo da se ciljevi ustanaka podrede njegovom oekivanom ishodu. Nakon srpskog poraza u ratu 1876, srpska vlada je digla ruke od ustanka u Bosni i on je sve vie potpadao pod direktan uticaj ruskih slavjanofila. Bilo je reeno da pukovnik Despotovi ostane na elu ustanka, ovoga puta ne kao regent srpskog kneza, nego kao Bosanac. Srpska je vlada zazirala od ovog ruskog rada, pa onemoguava pripreme raznih komiteta za prebacivanje dobrovoljaca u Bosnu. General Alimpi je u aprilu 1877. sa Drine upozoravao da rad ruskih komiteta i ,,njegovih namera'' vidi

300

mi se sumnjiva za nau politiku, ta vie, ona mi izgleda da sa raunom uzima karakter odvratan prema nama. Jovan Risti je u naelu bio protiv daljih ustanaka, jer oni ,,ve nemaju dalje nikakve celji politine, poto su se dogaaju ve toliko razvili, da se sudbina Bosne nee reiti ustancima pa ma kakve razmere oni imali.'' To bi bilo potpuno ispravo stanovite, u vreme kad je austro-ugarski ministar spoljnih poslova ve zahtevao da se Srbija javno odrie ujedinjenja sa pobunjenom Bosnom. Ustanak je postao goli dodatak rusko-turskom ratovanju kao politiko opravdanje slavjanofilskog vodstva u Moskvi. U tom smislu su oni zaista pomagali ustanak, slali novanu pomo i nastojali da on dobije sveije vodstvo i bolju potporu preko srpske granice. Jedna ustanika misija u Rusiju, sa znanjem srpske vlade, bila je zuastavljena u Beu od tamonjeg ruskog poslanika. Kad je ona, zaobilaznim putem preko Bukureta, ipak uspela da ruskom caru preda peticiju, odgovoreno joj je da se car brine za sudbinu bosanskon naroda, ,, no kad je Evropa primila stvar u svoje ruke, on nee da se od nje odvoji, no nee ni da napusti ono to je Evropa kao minimum za Slavene nala''. Vie slavenofilskih stareina su otvoreno nagovarali ovu ustaniku misiju da ustanici prihvate austrougarsku okupaciju. Srpskih predstavnik u Rusiji Proti je vapio da ,, slovenofili... iz petnih ila upeli se dokazivati naim poslanicima da je neobhodimo nudno, da Austrija posedne Bosnu, da bi Rusija mogla Bugarsku posednuti i da se tome ne samo ne protive, ve i da mole da se to udjejstvuje. On ide ak tako daleko, da se i Srbija austrijskom vojskom posedne, samo da moe Rusija Bugarsku posednuti. Ovakvih podlaca kao to su nai slavenofili obelodanili se, nema na svetu. Celo Srbstvo rtvuju Austriji samo da uhvate Balkan i da srpsko pleme ne prevagne na Balkanu. Primeivalo se meu ustanikim stareinama da neki unapred savijaju koleno pred austrougarskim konzulatima. Turska vojska je uspela da potue bosanske ustanike pod Despotovievom komandom u bici na Crnim Potocima 4. avgusta 1877. Oko pet hiljada redovne turske vojske, pod komandom Ismetpa, polo je od Livna, palei ,, sve to je goreti moglo''. Jedan njihov odred je zaobiao ustanike utvrene poloaje preko austrougarske granice i izazvao rasulo u njihovim redovima. Nakon dva sata estokog okraja- ,, svrilo se, sve se dalo u begstvo''. Turska vojska je ak nastavila pljakanje na austrijskog strani. Despotovi je i sam preao granicu i predao se austrougarskim vlastima.

301

Na narodnoj skuptini u Kravjaku, oktovra 1877, ustanici su pokuali da dignu glas protiv mogue austrougarske okupacije. U izjavi koju su posle toga obelodanili, reeno je da ,,narod bosanski niti je kad elio niti pak eli da postane sastavni dio ma koje druge drave'', nego trai ,, da se ujedini sa ostalim srpskim zemljama. Ako li pak to ujedinjenje, dananje politike okolnosti Evrope, po naoj elji dopustile, ne bi, onda narod bosanski eli imati svoju podpunu slobodu i samoupravu, a bez da se odrekne za ubudue svojih tenja i svoga historikog i narodnog prava za ujedinjenje svoje sa ostalim srpskim zemljama u jednu dravu, koja bi mogla biti od velike koristi za opte slovensko pitanje.'' Ljubibrati i puno drugih uglednih nacionalnih radnika, pokuavao je da u Sarajevu stvori neku osnovu za zajedniki otpor okupaciji pravoslavnog i muslimanskog stanovnitva. To je radio i Pelagi na bosanskoj granici. Socijalista se prisetio svoj arhimanditskog zvanja i stavljao ga uz potpis. Od svih tih pokuaja dizanja glasa protiv austrougarske okupacije, najznaajniji se odnosi na biskupa J.J. trosmajera. Za celo vreme Istone krize on se zalagao za ujedinjenje Bosne i Hercegovine sa Srbijom i Crnom Gorom. To je bio i redak trenutak u koje me politike ideje Narodne stranke trebalo usaglasiti sa realnostima ivota i izvesti iz one duhovne oblasti u kojoj su one imale vie znaaja kao graa buduim profesorima, koji e pisati udbenike o istoriji politike ideologije. Na vesti da austrijske uhode od 1876. obilaze franjevake manastire po Bosni da od njih dobiju glas podrle za vojnu okupaciju, on osuuje one koji se povinuju ovim zahtevima. Za knjievnika Grgru Martia, koji je bio meu prvima da se prikljui ovakvim pozovima, rekao je da je zasluio veala. Hrvatsko javno miljenje je bilo podeljeno. Postoje odreene snage koje u habsburkoj balnaskoj ekspanziji vide hrvatski nacionalni napredak. U tom pogledu je vrlo glasna pravaka omladina na univerzitetu. Znatan deo javnog miljenja ide za ubeenjem Franje Rakog iz marta 1877, da Hrvatska na Balkanu nikada nije vrila samostalnu i konstruktivnu misiju, nego bila oruje u maarskim rukama da se onemogui bolja dravna konsoldacija. Sam trosmajer je vodio prepisku sa bivim ( do januara 1874) predstadnikom engleske vlade Gledstonom u oktobru 1876. Na alost, bio je usamljen, a i sam preterano verovao u ispravnost ruske politike na Balkanu. Vodstvo pravoslavne crkve u Srbiji se trudilo da ga opanjka kao oveka austrijskog dvora. Mitropolit Mihajlo je u depovima svoje mantije nosio pregrt papira kojima je hteo to da dokae. Nikada vei greh nije slabije kanjen od ovoga. Ni ruski konzuli nisu

302

verovali u ove podatke, jer su bolje znali stanje stvari. Srpski slavjanofili nisu imali ni toliko taktike gipkosti koliko njihovi bolje obrazovani moskovski prijatelji. U vreme oko sklapanja Sanstefanskog preliminarnog mira, trosmajer je i kod Rimske kurije nastojao da deluje protiv austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine. Iz 1878. su preivele dve njegove predstavke papskoj kancelariji, u kojima je on osudio Austro-Ugarsku, kao carstvo koje e istorija kazniti propau i dodeliti mu istu sudbinu kao i Otomanskoj Imperiji. trosmajer je uvek ostajao crkveni ovek, odan ideji reformi katolike crkve, kako bi je osposobio da postane novi temelj za ujedinjenje hrianstva. On je bio uveren da je habsburki dbor imao mogunosti da pravino rei nacionalno pitanje i na taj nain okupi i June Slovene, ali je izgubio tu mogunost oslanjajui se samo na dva povletena naroda u Carstvu. U trosmajerovim spisima ima delova koji ga mogu predstaviti kao zagovornika crkvene unije, posebno ako se gubi iz vida da te njegove ideje treba meriti stalno prisutnim zahtevom da se rimska crkva mora izmeniti, decentralizovati, demokratizovati i uskladiti sa pravima slovenski naroda na slobodu. Berlinski kongres je zasedao od 13.juna do 13.jula 1878. Na dadeset sednica Kongresa uestvovali su predstavnici sedam evropskih sila, po francuskom alfabetskom redu: Nemaka, Austro-Ugarska, Francurska, Velika Britanija, Italija, Rusija i Turska. Predstavnici malih zemalja o ijoj se koi rasporavljalo( Grka, Rumunija, Perzija), dobili su pravo da izloe svoje pogleda, bez prava odluivanja. Srpski predstavnik to pranij nije ni iskoristio, verujui da se sporazumevanjem iza kulisa moe vie postii. Moda su Ristiu ruski prijatelji doapnuli kako da se ponaa. Predstavnicki bosanskih ustanika ( Despotovi, Vidovi) dobili su mogunost da pre jedne sednice provire u dvoranu za zasedanje i na stolove postave svoje pismene zahteve. Sednice su se odravale popodne, u trajanju dva do tri asa, a ostatak je koriten za istvojena pogaanja, po kojima je kongres dobio izuzetno efikasn rezultat. U dve komisije, za zavvrni akt i delimitaciju, reavala su se teknika pitanja. Jedino Turska nije na Kongres poslala svoje najovlatenije dravnike. Berlinski kongres je izmenio ranija ruska reenja i konano odredio teritorijalni raspored balkanskih drava- ranije zemlje koje su priznavale sultanov suverenitet ( Rumunija, Srbija i Crna Gora) dobile su status pune nezavisnosti. Velika Bugarska iz sanstefanskog nacrta je podeljena u Kneevinu Bugarsku i Istonu Rumeliju, Bosna i Hercegovina je okupirana od Austro-Ugarske. Sluba Berlinskog kongresa nije imala tane podatke o povrini koja se delila.

303

Srbija je dobila oko 11.100 km novog teritorija, to je omoguilo da prema ranijih 37.300 km ima nacionaln teritorij od 48.400 km. Kasnije se raunalo da Srbija ima 54.000 km. Crna gora je od 4.700 km,poveanjem za 3.900,dobila teirtorij od 8.600 km. Po konanom raunu je imala 9.475 km. U prvom sluaju je to bilo poveanje 29.76%, a u drugom za 82,98%, kako su verovali uesnici Kongresa. Okupacijom Bosne i Hercegovine, Austro Ugarska je dobila 51.000 km, Kneevina Bugarskajesa kongresa izala sa 63.200 km, Istona Rumelija 35.900. najiri balkanski razvoj je jo uvjek drala Turska(165.000 km) i Rumunija ( 130.200 km), iako je bila znatno umanjena prema istorijskom daru iz San-Stefana, Bugarska je ipak i u ovom krnjem sastavu po porini bila najvea slovenska drava na Balkanu. Bez obzira to se nisu ostvarili ruski planovi iz preliminarkog mira sa Turskom, na Berlinskom kongresu je Rusija ipak postigla streteki trijumf. Iako se svetska nauka ne slae u ocenama prirode ruske politike na Balkanu, jedno je racionalno reenje u tome ipak mogue. Verovatno je najbolju ocenu ove ruske politike dao ruski dravnik, Sergej Vite 1888: stav Ruske prema ustanicima u Bosni ne treba uzimati ozbiljno, ,, to se pitanje upotrebljava danas da poplai Austriju, da bi ona u drugim pitanjima popustila, ali da u interesu ruske politike nikako nije da bosansko pitanje rei,nego, naprotiv da ga neprestano nereeno odrava, kako bi joj, kad god zatreba moglo posluiti bilo u politikom ahu s Austro-Ugarskom,bilo u onome sa srpskim dravama i sa celim junoslovenskim pokretom. Ta je formula najbolji prosek cele ruske balkanske politike nakon 1856. pa sve do 1914. Ovaj sporazum na Berlinskom kongresu o deobi balkanskog teritorija je u kasnijem pravnom razgranienju samo delimino naruen. Ragranienje Sribje je konano bilo zavreno tek do poetka septembra 1879. Do poetka aprila 1880. zamenila je Crna Gora nemirne oblasti Plava i Gusinja, za Ulcinj. Austro-Ugarska je morala da u krvi ugui otpor u Bosni i Hercegovini njenim turpama. Konzul u Sarajevu, a i sijaset politikih agenata nastojali su da obilatim podmiivanjem pridobiju an svoju stranu to je mogue vie uticajnih linosti. Crnogorski knjaz je dobio nekoliko hiljada guldena za lake provoenje u delo pacifikacije Hercegovine. Austrougarske vlasti su uspele da neto politikim uticajem, aneto podmiivanjem, umire celu gornju klasu u BiH. Samo se za neke pojedince iz niih klasa nije moglo garantovati. Istorijska nauka nije slona u ocenama prirode otpora austrougarskoj okupaciji BiH i albanskoj, crnogorskoj i srpskoj. Postoji tendecija da se otpor predstavi kao bosanski i albanski nacionalni

304

revot protiv turske drave, uspotavljanja lokalne vlade i otpor turskoj,srpskoj,crnogorskoj i austrougarskoj vlasti. Postoji stanovite da ovaj otpor ima samo jednu dimenziju protiv strane okupacije, a da ga je turska vlada podravala. Sve vie u nauci preovlauje ubeenje da je Berlinski kongres bio prekretna taka u organizovanju panislamskog pokreta i da se u tom okviru kristalizovao nezavisni albanski nacionalni program. Tendencija da se otpor u BiH postepeno konstituie kao srspki nacionalni pokret,konano propada 1882. Sve su diplomatske slube videle da turska vlada podrava konzervativna islamska reenja i da ne sme da ih otvoreno podrava. Za sada je nauka obavetena, da je u tome ruska diplomatija najdalje otila i u pojedinostima znala ono to su druge videle samo okrajcima. Rusko poslanstvo u Carigradu je koristilo tajne usluge jednog povolokog Tatarina, koji je postao vodi muslimanskih hadija iz Rusije u sveta mesta. Tek u novembru 1880. on e otkriti da se u Meki formira jedno sredite organizovanog panislamizma. Trebalo je da on objedinjava razliite grupe koje je posle rusko-turskog rata, ujedinjavala svet verske solidarnosti na pokrajinskoj i izvojenoj osnovi.,, Ovo oseanje je verovatno uvek postojalo u masama,ali se pre poslednjeg rata nije nikada predstavilo u konanom obliku. Plodove toga sada vidimo u razliitim ligama, koje vaskrsavaju svuda gde je islamski svet ugroen. Ali ova lokalna i izdvojena okupljanja vie nisu dovoljna da umire, panislamske aspiracije. Ptoreban je jedan centar oslonca. Takva centar postoji, ili bolje, on je u toku da se uspostavi, ne u Carigradu, kako bi se moglo verovati, nego u svetom gradu Meki. On ima tu prednost to unutar svojih zidova moe da ujedini muslimane celog sveta. Iz ovog se podatka jasno vidi da se organizovano sredite pansilamskog pokreta stvaralo 1880. u Meki, a da je do tada pansilamski pokret postojao na lokalnoj osnovi. Meka je izabrana zbog toga to nije postojala opasnost da se velike sile udrue i podele Osmansko Carstvo, pa je odatle izbegavan Carigra. Na elu carigradskog panislamskog pokreta je bio Reuf-paa, maral u turskoj vojsci i jedno od najuticajnijih lica u prestonici. Rusija i Austro-Ugarska su nastojale da ovaj pokret pridobiju na svoju stranu. Andrai je jo na Berlinskom kongresu nudio turskom delegatu da potpie konvenciju, po kojoj bi sultan pristajao na okupaciju BiH. Pregovori o tome su otezani, a i delegat je namerno izbegavao da dade definitivne odgovore. Andra i nije znao da turska strana te pregovore saoptava ruskoj diplomatiji. Tako je saopteno da je Andrai, uz konvenciju, nudio i declaration secrete o savezu Austro-Ugarske i Turske u sluaju opasnosti odslovenskog pokreta. Nisu ni Rusi stajali skrtenih ruku. Tek 1881. saznale su austougarske

305

vlasti da ruski predstavnici podstiu albanski otpor protiv Austro-Ugarske, pa se ak ukalo da nameravaju da organizuju ustanak u Hrvatskoj. Na osnovu toga bi se smelo pretpostavljati da je ista igra izmeu dve velike sile postojala i u vreme Berlinskog kongresa, jo pre nego su dve drave uspostavile neposredni teritorijalni kontakt. Pristanak turske vlade na davanje autonomije BiH na Sanstafanskom preliminarnom miru je obavezivalo lokalne vlasti u Sarajevu da odobravaju stvaranje i organa te autonomne pokrajinske vlasti. To ima i svoje takitno nalije: formiranje nove vlade u Sarajevu je znailo da se ne dozvoli ustanicima u Bosanskog krajini da je oni nametnu. Takav je pokuaj uinjen na narodnoj skuptini u kravjaku jo u oktobru 1877. Ta je vlada u sneci ekala svoju priliku od ishoda rada Rusije protiv Turske. Kao odgovor na Sanstefanski preliminarni mir i njegove odluke o autonomnom statusu BiH, u Sarajevu su na jednom sastanku bosanskih prvaka, po pozivu turskog valije, formira Narodni odbor. Od njegova 24 lana 20 su bili muslimani. Formiran je 5.juna,poto je ve 28.maja zvanino bilo objavljeno da je BiH dobila status autonomije. Prestonika tampa je podrala otpor u BiH, uvoenju tue vlasti, i formiranje ovog odbora u sastavu starog vilajetskoj medlisa trebalo je da izigra odluke sanstefanskog ugovora o autonomiji. Od 23 raspoloiva bataljona u Bosni, 19 su bili u sastavu domaih regruta i zbog toga za ovaj cilji bili dovoljno pouzdani. Od 19 u Hercegovini, domai sastav je popunjavao samo 6. Nakon odluka Berlinskok kongresa, kao i u njegovom toku, dok je Andrai pravio pritisak da sultan dobrovoljno preda BiH, vlada u Carigradu je stalno zasedala i razmatrala takvu mogunost. Odbijali su da prihvate status okupacije, bez obzira na ponude o njegovoj privremenosti. Sultan se pravdao da bi takva odluka ,, od naroda bila vrlo otro kritikovana pri sadanjem stanju duhova''. Ostavljeno je da o tome odlui Veliko vee Carstva, u kome su sedeli lanovi postojee vlade, svi lanovi bivih vlada i bivi nosioci zvanja eik-ul-islam, pod sultanovim predsednitvom. To je vee odbilo da prihvati okupaciju, pod motivacijom da ne eli da snosi odgovornost za krvavi otpor koji se moe pojaviti. To je bio ohrabrenje panislamskih krugova da se ne mire sa odlukama velikih sila o deobi otomanskog podruja. U Carigradu je postojao Centralni odbor za odbranu prava albanske nacionalnosti. Nakon potpisivanja Sanstefanskog preliminarnog mira, na celom teirtoriju koji je

306

predvien da ue u sastav crnogorske drave formiraju se komiteti od lokalnog muslimanskog stanovnitva. Inicijativu daje Ali-beg(kasnije paa) gusinjski. Ve poetkom maja se govori o jednoj ligi oko Gusinja, a sline organizacije se stvaraju sve do Bitolja. Stvaran je ovakvih muslimanskih organizacija ,, turska vlada, ne samo da nije onemougavala nego ih je i ohrabrivala''. Posrednu podrku daju i austrougarski agitatori. Konzul u Skadru je jo u junu 1877. predviao stvaranje jedne velike albanske drave u koju bi ule sve ove oblasti koje je sanstefanski ugovor predavao Crnoj Gori. U Carigradu je postojala ,,klika albansko-bosanska svemona na sultanovom dvoru''. Ova je grupa podravala stvaranja vodstva oruanog otpora pravima Srbije i Crne Gore, da zaposednu delove teritorija koje im je mounarodni ugovor bio obezbedio. U Prizren je bio poslat Abdul Fraeri, koji e voditi glavnu re na formiranju Prizrenske lige 10.juna 1878, u jednoj prizrenskoj medresi. Na tom zborovanju uestvuju predstavnici iz svih albanskih krajeva, najmanje iz junih albanskih oblasti. Bilo je prisutno i dosta muslimanskih veleposednika iz Bosne,Hercegovine i Novopazarskog Sandala. Stvorena je albanska organizacija za odbranu, sa sreditem u Prizrenu i podrunim ispostavama u svim albanskim pokrajinama. Prvi zadatak je bio da se stvore vojne jedinice sa osloncem u Prizrenu, Pe, Kosovu i Novom Pazaru. Ova prizrenska liga je po svojoj orijentaciji u duhu islamska ustanova. Govorili su o albanskoj dravi, ali su zadravali sultanov suverenitet. Odluke Berlinskog kongresa u Sarajevu su naile na slian odgovor. Turska je blada podravala ovaj otpor. Jedan je francuski diplomata, na putu od Carigrada do Sarajeva, vide na eleznikoj stanici u Mitrovici 32 vagona municije. irenje austrijskih proklamacija u kojima se pozivao narod da ne daje otpor ulasku trupa, u BiH je bio razlog da se i u Sarajevu organizuje jedna privremena vlada. I tako je za cel ovreme berlinskog zasedanja u Sarajevu vrelo kao u loncu. Privremena vlada, formirana nakon pobune 27.jula uputila je poziv nadoru da se orua- uglavnom je sainjavaju muslimanski fanatici. U isto vreme je slino telo bilo stvoreno i u Mostaru. U Sarajevu su zabranili da se nose evropska odela, a u Mostaru su proglasili uvoenje erijetskog prava. I srpsko stanovnitvo se prikljuilo, barem prividno, ovom organizovanju bojnikog otpora. Pred jednim srpskim odredom je iao bimbaa Risto Bujak, ali je to hriansko oduevljenje trajalo do

307

prvih kukuruza i boljih grmova, a zatim u njima ugasla za nave. U ovog privremenoj vladi je GadiLojo najuvenije ime, ali nije voa. Austrougarske trupe su poele prelaziti granicu 29.jula 1878. General Filipovi je komandovato 13.armijom, a general Joanovi u Hercegovini 16.peadijskom divizijom. Austrijanci su napdali u tri pravca. Soetka njiove snage iznose 72.000: brzo se penju na oko 160.000 ljudi, ali vremenom rastu na sastav od 268.000 vojnika. Sarajevo je zauzeto 19.avgusta, ali se dugo drao lanac utvrenih mesta u Bosanskoj krajini. Biha je pao 19.septembra,J ajce 29.septembra. tek 3.oktobra je car estitao vojnicima uspeh slamanj vojnog otpora okupaciji. Izgubio je 5.020 vojnika i 178 oficira. Ovaj su otpor podravali muslimani iz drugih delova Carstva. Pljevaljski muftija emsekadi je odigrao u otporu znaajnu ulogu. Znatno due je trajao otpor albanskog stanovnitva protiv pokuaja crnogorske vojske da zaposedne Plav i Gusinje, koje im je Berlinski kongres bio dodelio. Iako se taj otpor vodi pod albanskim vodstvom, muslimnsko stanovnitvo je u tim oblastima slovenskog porekla. Zastava vodilja je i tu, kao i u BiH, islamska era i ideologija i pokuaj da se evropskim reformama u Carstvu uini kraj, ponovo uvede erijat kao osnova zakonodavstva i drutvenog ivota. Tek krajem 1880. pristala je crnogorska vlada da se odrekne Plava i Gusinja i da u zamenu dobije Ulcinj, s primorskim pojasom do Bojane. Posledice Velike istone krize 1875-1878. bile su mnogostruke. Srpski nocionalni pokret je doiveo dugoroan istorijski poraz. Umesto njega, na srpskom podruju Turskog Carstva i bugarskom na bugarskoj strani, velike sile e preuzeti kontrolu istorijskog razvoja i drutvene modernizacije. Ojaan je znaaj velikih sila na Balkanu. Vrlo se brzo pokazalo da ruska ekonomija nije u stanju da odrava ekonomsku utakmicu, ne samo sa nemakom, nego ni sa austrougarskom na ovom podruju. U podeli intersnih sfera je Austro-Ugarska uspela da zadri bolje delove. Pristankom sultana da konano potpie Novolazarsku konvenciju, 21.aprila 1879, ona je dobila pravo da privremeno dri vojna uporita na tom podruju, a odatle strateki da kontrolie razvoj prilika na Kosovu i u Makedoniji. Ipak e se vrlo brzo pokazati da okupaciona vlast u BiH ne moe da reava osnovno pitanje zbog kojga je tamo dola: opasnost pobede srpskog nacionalnog pokreta i stvaranje jedinstvene srpske drave, kao osnovice budue jugoslovenske zajednice. Rimska kurija je ve u

308

avgustu 1878, dok je jo muslimanski otpor trajao, nastojala da nova vlast ojaa poloaj katolike vere u pokrajinama i dopusti delovanje katolikih misionara. Ubrzana kroatizacija koja je usledila nema snage da ita postigne, sem otpora. Nareenje da se svi akti vode hrvatskom jezikom varijatnom, ostavilo je samo ruan trag u kulturnoj istoriji naroda. Okupacione jedinice slovenakog sastava 1878. ispoljavaju solidarnost sa domaim katolicima i u Glamou obnavljaju crkvu. Islamski pokret je bio poraen. Pokuaj da se otporu okupaciji dade neki nacionalni smisao je imao za posledicu da sam sultan, kao verski poglavar muslimana, tome okree lea. Albanska liga se cepa na muslimansko i nacionalno krilo. Sve dotle dok ih ne ujedinjuje zajedniki protivnik i dok vie znaju ta nee nego ta hoe, oni idu zajedno. Ne treba sumnjati u elje albanskih muslimana da stvore albansku naciju. Ipak e trebati vremena da se odreknu koncepta jedne bliskoistone muslimanske nacije i prihvate zajedniki koncept evropske. Rezlika je izmeu ta dva modela ogromna. erijetsko pravo, kao osnova novog drutva ne moe biti osnova ncije. I u muslimanskom nacionalizmu tamparska maina igra glavnu ulogu. erijet je zastava privermenog okupljanja za otpor strancima. Sam je sultan vrlo brzo odustao od podrke albanskom i bosanskom pokretu, a protiv albanskog se ak odluio da i vojniki deluje. Imao je poverenja da e Austro-Ugarska na tom prostoru uvati njegova prava bolje od njegovih sljedbenika. Balkansko trite je bilo razbijeno. BiH je postala habsburki arinski zabran. Ubrzana izgradnja eleznica je provoena po zamislma da se transportne linije Bliskog istoka veu za centralnu Evropu. Onemoguena je prirodna intergacija balkanskog prostora u smislu ujedinjavanja vee junoslovenske drave. Ustanci,pokolko i ratovi izazvali su odreene demografske promene. Deo muslimanskog stanovnitva je beao sa podruja hrianskih drava. Berlinski kongres je od 1878. meunarodnim pravnim merama zatitio muslimansku i jevrejsku manjinu u grianskim dravama. Ipak se deo muslimanskog stanovnitva rae selio na turski prostor. Muslimani iz jugoistone Srbije, neto i pod tajnim pritiskom da se nagnaju na odlazak, sele na Kosovo, gde izazivaju istorijsko pogoravanje poloaja srpskog naroda tamo. Samo BiH je izgubila oko 150.000 stanovnika u ovoj krizi od 1875. do 1878. Ne bi bilo preterano ako bi se tvrdilo da je dva miliona ljudi bilo prisiljeno da u uim i irim balkanskim migracijama, menja mesto boravka.

309

Polovica od toga pripada hrianima, a druga polovica muslimanima. U velikom klanju ljudi su stradali kao ovce-nisu estito ni prebrojali mrtve. Berlinski kongres je izazvao promene politikih ideologija kod Junih Slovena. Duh jugoslovenskog ujedinjavanja je doivio zastoj, ojaan proces kroatizacije na celom katolikom srpskohrvatskom govornom podruju, ojaana politika ideologija katolike crkve uopte, a srpsko poverenje u slavjanofilske namere se jedva dralo do poraza ustanka u Hercegovini 1882. Srpski nacionalni poraz je visoka cena plaena za ideoloku solidarnost sa ruskim slavjanofilima iza 1860. Slino kao i neuspeh u revoluciji 1848-1849, i u ovoj Velikoj istonoj krizi je poraz znatno podstakao proces prerastanja lingvistikog tipa nacionalizma u sektarijanski. Okupacija je imala veliki znaaj za austrijsku unutranju politiku. Njene partije su bile podeljene u dva suprotna bloka. Prikljuenje BiH su zagovarale konzervativne partije, katoliki klerikalci, junoslovenski poslanici u Carevinskom vijeu( iz slovenakih pokrajina, Dalmacije i Istre) i seljaka udruenja. Ovi posljednji su se nadali da e u okupiranim pokrajinama nai plodne zemlje za stvaranje nemakih kolonija. Ekonomska kriza 1875. naterala je oko 10.000 seljakih domainstava na bankrotstvo, a prezaduenost seljaka je bila velika. Nauka nije dovoljno istraila razloge interesa katolike crkve za okupaciju, kao i vreme od kada taj interes aktivno postoji u habsburkoj spoljnoj politici. Bio je vidljiva sila koja austrijske poluge pokree na istok 1875. Primirja koja je Srbija morala da prihvati, nakon vojnikih poraza njene vojske, nisu obavezivala Crnu Goru. Ona je, dodue, imala manji vojniki zadatak u ovom ratu, a vie pouzdanja u svoju municiju. Strategija koju slijedi crnogorski knjaz je odreena zahtjevima u memorandumu koje je podnio kancelarima velikih sila prije izbijanja ustanka: ispravka granice rijekom Moraom na istoku, izlaz na more i dobivanje znatnog dijela Hercegovine Nikiom. Taj je zahtjev povean jedino u kasnijem sporazumijevanju sa Srbijom o savezu i vojnoj konvenciji, po kojoj je predvieno da zapadna prirodna granica Crne Gore bude rijeka Neretva do Konjica, a na ostalim dijelovima rijeke Lim i Drim. U skladu s time vei dio, od ukupno 23 000 mobilisanih vojnika, upravljen je na Hercegovinu. Ustanak na tom podruju je i tako bio klju cijele politike strategije u ovom nacionalnom ratu, a na toj se strani zahtijevalo i glavno teritorijalno uveanje. Crna Gora je imala na svojoj strani ruskog cara. I kad se nije zahtijevala njegova arbitraa, on je odluivao o svim glavnim srpskim pitanjima. Godinama ranije je podravao crnogorskog knjaza

310

u njegovom otporu da srpski agenti djeluju na hercegovakom zemljitu. U svim ovakvim sporovima prije Velike krize 1875.g Rusija je uspijevala da upozori srpsku vladu da ne rauna na Hercegovinu. Ne izgleda uvjerljivo da bi razgranienje izmeu Srbije i Crne Gore po rijekama Neretva i Lim 1875.g bilo sainjeno bez uzimanja u obzir ovog ruskog miljenja. U cijeloj ovoj krizi, ruska vlada zna da samo eli stvaranje Velike Bugarske i Velike Crne Gore, a za ostala pitanja je smatrala da podlijeu pod upitnike koje su stvarali pregovori velikih sila. Namee se zakljuak bez izriitog dokaza, da su podrkom ustanku u Bosni htjeli da suze austrijski interes na nju, da Be stave pred svren in. U Hercegovini su crnogorskoj vojsci od znatne pomoi bili i hercegovaki ustanici. Samo mali odred je ostavljen u pravcu pre Baru i Gusinju, a sve ostalo je upravljeno na Nevesinje. Turskom vojskom je komandovao Muktar-paa. Do odlune je bitke dolo na Vujem Dolu 28 jula 1879.g kad je turska vojska bila do nogu potuena. Crnogorci su deifrovali poruku trubom da turske jedinice nemaju municije, pa su komandom na Jatagan rastrojili cijeli front. Zarobili su jednog od trojice paa, kao i preko 3000 oficira i obinih vojnika. U silnom plijenu naeno je na ratitu oko 500 muslimanskih svetih knjiga. Ovu pobjedu knjaz nije iskoristio u smislu osvajanja ostatka Hercegovine, nego se vojniki okrenuo prema Podgorici. Pobjedom kod Fundine 14 avgusta 1876.g, kao i u nekoliko narednih bojeva kod Spua i Podgorice, Crna Gora je stekla nevien ugled u cijelom svijetu. Nedostatak teke artiljerije bio je razlog da nisu mogli da savladaju odbranu Nikia i zauzmu to tursko uporite. U svim drugim pravcima njihov rat je bio izuzetno plodan. Za cijelo ovo vrijeme ustanak u Bosni nije preao granice koje je ranije postigao. Pukovn ik Despotovi je vie cijenio politika od vojnikih sredstava borbe. Pored sve irine u obrazovanju, on je bio olienje politike kratkovidosti ruskih slavjanofila. Samo je zahtjev istorijske nauke da se svaki zakljuak mora nametnuti iz izvora- razlog da se ne smije davati vei znaaj utisku da je zbog politikih, a ne vojnikih razloga bio poslan u Bosnu. Slijepo je vjerovao u istorijsku misiju Rusije da oslobodi slavenski svijet. Svoje politiko miljenje je formulisao u jednom pismu koje u prepisu alje ruskom poslaniku u Beogradu i predsjedniku srpske vlade, odmah nakon proglasa ujedinjenja Bosne i Srbije 30.juna 1876.g Rusi i Srbi, oba ta naroda svezana su politikim interesima i ele da se veliko i dostojno slovensko pleme oslobodi tako da moe

311

svojom silom zapovijedati cijeloj Evropi. U nastojee vrijeme ne samo podravati no ... i utvrditi je na vjek, meu obojim nacijam. Politika ubjeenja vodstva srpskog nacionalnog pokreta 1876-1878 su izgleda pale u ruke ljudi koji su dijelili osnovna politika ubjeenja moskovskih slavjanofila. Despotovi u Bosni je bio samo odjek onoga to je u samoj Srbiji ispovijedao general ernjajev. U memorandumu iz novembra 1876.g on optuuje Srbiju da dekadenciju koju je u njenom drutvu izazvao jakog prvenca parlamentarne demokratije u cijelom slovenskom svijetu, nalazio je samo rijei osude, kao za proizvod zapadne trulosti. Prijetio je da e unititi taj zapadni uticaj i Srbiju pretvoriti u rusku provinciju. Ova su ubjeenja izazvala glasna odobravanja samo meu Crnogorcima i u krugu njihovog knjaza. Ovo slavjanofilsko preuzimanje zastava i vodstva cijelog srpskog nacionalnog rata, kao i ustanika u BiH, podrezalo je sve ivotne sokove u njemu. Ideje politikog despotizma koje slavjanofili unose u pokret odozgo, bile su slatki otrov koji je usmrtio srpski nacionalizam, a na prvom mjestu inteligenciju kao njegovo mlijeko to ga je istorijski podigao iz kolijevke. Elitni tip nacionalizma nije 1875.g napredovao, nego pod vodstvom ruskih slavjanofila poeo istorijski nazadovati. Srpska inteligencija ne uestvuje u ovom nacionalnom ratu, na koji je decenijama prije toga potroila svu svoju energiju. Govorilo se da je samo pet srpskih intelektualaca bilo na frontu protiv Turske. Od njega su se otuili Zmaj Jova i ura Jaki. Po Beogradu je puno ljudi koji ne smatraju da se Srbija treba ujediniti s Bosnom, a jedan je francuski emisar optuivao ak i trupe oficira u srpskoj armiji 1877.g da prieljkuju da Srbija nae mjesto u Habsburkoj Monarhiji. Svi su nacionalni planovi srpskih tajnih organizacija za podizanje ustanka na turskoj strani bili zasieni stratekim pretpostavkama da je prvi i glavni zadatak da se u ustanak privuku muslimani, a na prvom mjestu njihovi feudalni zemljoposjednici. To je dolo do izraaja i u poetku ustanka 1875.g a nakon objave rata Srbije i Crne gore Turskoj., to je jo pogorano. Jedan seljaki ustanak koji poinje kao agrarna revolucija, iz samog korijena je bio osporen, a tim klasnim rascjepom istorijske mogunosti elitnog nacionalizma znatno umanjene. U ratnom proglasu srpskog kneza na Deligradu 30 juna 1876.g bili su pozvani i muslimani. Izriito je reeno da cio ovaj srpski pokret da nije revolucija, nego isto narodni. Ljubibrati je smatrao da je njegov istorijski zadatak da u okviru narodnog ustanka pomiri pravoslavne i muslimane. Kada se vraa iz austrijske internacije 1877, on pridaje naroiti znaaj ovom

312

pomirenju. U jedan proglas unosi da je ujemenje begovskih interesa najtei zadatak, ali moramo u tome raditi i ovaj put biti popustljivi u nijednoj dravi nije se moglo izvesti potpuno unitenje spahijskih prava. Nae e spahije bez sumnje brzo osiromaiti i rasprodati svoja imanja, im otimanjem ne budu mogli naknaivati svoja raskotva. Trebalo bi da se davanje gospodarima zemalja svede na stalnu svotu koju e teaci davati dravi, a drava gospodarima. Tako bi se izbjegao sam dodir izmeu begova i teaka. U pregovorima na Cetinju za stvaranje ratnog saveza izmeu Srbije i Crne Gore 1876.g govorilo se i o mogunosti trajnog ujedinjenja dvije srpske drave, pod uslovom spajanja svije dinastije. Tada se iznosi mogunost da bi u sluaju da nijedna od dinastija ne bude imala pravog nasljednika, jedan muslimanski feudalac mogao postati srpski nacionalni vladar. Jedino su muslimani imali plemstvo. Voa bosanskog ustanka iza proglasa ujedinjenja sa Srbijom, Mileta Despotovi, smatrao je svojom glavnom politikom zadaom da nae mogunost pregovora sa muslimanima. Zbog toga je u svom tabu u Crnim Potocima stalno drao jednog muslimanskog hodu. Ustanak je po svojoj prirodi bio agrarna, seljaka revolucija. Sve ovakve ideje o davanju prava zemljoposjednicima, pa da e u zajednikoj nacionalnoj dravi ouvati svoja imanja jedino su imale za posljedicu da se rascjep vodstva i naroda produbljivao. Turski socijalni sistem je doivio rasulo. Dok nije postignuo primirje na srpskom frontu, Despotovi je pokuao da zauzme Petrovac, Odak i Glamo. U Kozari se odrava nekoliko ilavih ustanikih eta. Sredinom septembra 1876.g buktala je pobuna na Bosanskom Grahovu i Livanjskom Polju. Finansijska kriza u turskoj dravi izaziva sumrak ekonomije na bosanskim varoima. Papirni novac koji sultan poinje obilato da tampa privrednu nestabilnost jo i poveava. Putnici, koji su o sebi ostavljali nekog pismenog traga, stalno nailaze na grupe bjegunaca pod orujem. Nakon proglaenja primirja pred Niom, pokuavaju da to urade i u pobunjenim bosanskim krajevima. Despotovi vjeruje da i turske vlasti znaju da je on srpski regent, vilinski princ sa rezidencijom u Crnim potocima, koju na kartama niko ne moe da identifikuje. Njegov prijedlog za primirje je odbijen i ostavljeno da vlada u Carigradu odgovori na to. Ona je i ranije revnosno odbijala da prihvati prijedloge da se bosanskim ustanicima prizna status zaraene strane. Sve su se ustanike starjeine u Bosni, jednako kao i oni na frontu u istonoj Srbiji, alili da pred sobom nailaze na fanatizovano mislimansko stanovnitvo. Ta provala vjerskog bijesa ne

313

dozvoljava da turska drava propadne. Svi vide da Otomansko Carstvo nije samo sultan. U kojoj se mjeri ovaj vjerski fanatizam slubeno podrava i njeguje, kao strateki odgovor na narodnu revoluciju hrianskog stanovnitva nije mogue ustanoviti. Svi su sumnjieni da ga podravaju. U julu 1876.g sveano je u Sarajevo bio doneen pokriva sa groba proroka Muhameda, koji je trebalo da podigne borbeno raspoloenje u vjernika. Muslimanski fanatizam ima dvije strane satire ispred sebe nezatiena hrianska naselja, pokoljem svega ivog to se uhvati, a zatim sv e vjernika pretvara u vojsku. Duh postaje sila. U Solunu su ubijeni konzuli zapadnih drava, a u Bugarskoj se biljee zlodjela po selima, koja su prvi put i britansko javno miljenje podigla protiv Turske. Takva nasilja postoje i po Bosni. Mobilizacija je imala veliki odjek i obuhvatila muslimansko stanovnitvo od 17 do 70 godina. U Livnu su pod zastavu otili i djeaci od 12 godina. Bilo je pokuaja da se u Travniku formira latinski legion od katolika. Carigradska konferencija predstavnika velikih sila, krajem 1876.g i poetkom 1877, raspravlja o ovim turskim zlodjelima nad seoskim stanovnitvom. Bugarske grozote su tada potresale evropski svijet koji ita novine. Za tu priliku su i bosanski ustanici poslali dokumente sa popisima zlodjela po bosanskim selima. Britanski konzul iz Sarajeva je umanjivao vrijednost tih podataka, a i Rusi su putali da vie govore dokumenti. Ovo je bio razlog da podaci o bosanskim grozotama ne dopiru do uiju britanskog javnog miljenja. Ruska vlada je uvodila pootrenu cenzuru za listove koji bi se odve razmahali vijestima o razvoju Istonog pitanja, da ne bi njeno javno miljenje obavezivalo vladu da mijenja ponaanje. U junu 1876.g zabranjen je list zbog lanka Ratovali ili ne. trosmajer je bio jedini koji je u nekoliko pisama naao puta do uiju vodeih britanskih politiara. Naveo je svjedoanstvo o nabijanju na kolac ene u drugom stanju. On govori o alpskom teretu koji lei na leima hrianskog svijeta i u tim trenucima svjedoenja velikih zloina na bosanskim selima, on nema lijepih rijei o islamskoj vjeri koja to doputa. Naunik Artur Evans je u izvjetajima iz zapadne Bosne, za Manester gardian, potvrdio masovne zloine. Proraunao je da je oko 6000 samo staraca, ena i djece bilo hladnokrvno ubijeno, 29 000 otjerano iz popaljenih sela, zapaljenje 81 crkve i prebjeglo na austrijsku stranu oko 250 000 ljudi. Za Carigradsku konferenciju je zapovjednik ustanike vojske, Mileta Despotovi, posla listu zloina po krajikim selima, od 10. 10. 1875 do 6. 10. 1876.g. povremeno se 1876 i 1877 vre pokolji i na Kosovu, u Pei 50 lica, u Gnjilanu 17. Nakon ulaska Srbije i CG u rat, po bosanskim selima se nemilice odvija uzajamna vjerska istraga. Kad pravovjerni jedne vjere krenu na pravovjerne druge vjere, to je ono to se naziva jugoslavenskom istorijom. Iako

314

surov, ovo je bio jedini lijek protiv razbuktavanja gerilskog rata. Pred ovakvom osvetom, seljaci masovno bjee preko granice i ne mare ni za kakve ciljeve. Austrijski su konzuli svojim izvjetajima potvrivali ova velika zlodjela, iako su imali obavezu da od toga ne prave javno pitanje. Za jednog krajikog bega koga su u gornjoj listi ustanici optuivali Carigradskoj konferenciji naveli su da je u jednom pohodu na ustaniko podruje u Unitu pobio oko 300 nevinih ljudi. Nakon takvih pohoda bi se u Livno vraali sa odsjeenim glavama, pa se jednom i austrijski konzul alio da ih ostavljaju okaene na vratima pravoslavne crkve. Kad su ustanici kod Banjaluke zapalili jednu damiju i neke ardake planula je u gradu muslimanska pobuna. Paljene su srpske kue i katolika crkva. Turske vlasti su pohapsile pet podstrekaa nereda i poslale ih u zatvor u Sarajevo. U februaru 1876 naroito se pazilo da se smiruju ovi vjerski napadi uz ramazanski post je zapaljena pravoslavna crkva, a habsburka diplomatija je zahtijevala da se zatiti trapistiki manastir kod Banjaluke. Biskup trosmajer je bio jedina junoslavenska linost svetog ugleda koji je digao glas protiv ubijanja ovog nevinog naroda. Austrijski i britanski konzul u Sarajevu to nisu odobravali, pisali su mu protestna pisma i on im je morao dokazivati svoje optube. Vojniki poraz Srbije otkrio je puno trulih greda u temeljima ovog srpskog nacionalnog rata: razlike u poimanju junoslavenskog pitanja izmeu srpskog javnog miljenja i ruskih slavjanofila. U Moskvi su bili opsjednuti sopstvenom predrasudom da Srbi izdaju slovensku stvar. To uzimaju kao opravdanje za poraz u ratu i namjere da se povuku iz njega. Ideolog slavjanofilskog pokreta, Ivan Askakov je u decembru 1876.g u Pismu iz Moskve u Beograd ocjenjivao da se sav grijeh srpskog rata i sastojao u tome to je poeo za osloboenje Junih Sloven, ane jednostavno za svrgavanje turskog sizerenstva, za dobivanje Stare Srbije i Bosne, jednom rjeju poeo je laima i frazom. U isto vrijeme su slavjanofili odluili da obustave dalju pomo Srbiji i cijelu svoju radnju upravljali na pomaganje Bugara, smatrajui da e tako biti korisnije i za Rusiju i za June Slovene. U Beogradu je trebalo ostaviti samo jednog agenta, koji bi tamo predstavljao rusku pismenost i rusku knjievnost. Gore od moskovskih slavjanofila je o Srbima mislio sam ruski car i ruska zvanina politika. Ona je od poetka traila nain kako da srpski pokret iskoristi kao izgovor, onemoguavala planove za ujedinjenje Junih Slovena onda kada ih niko estito ne stavlja na papir. Jos 1875.g Gorakov veli da ruska vlada misli da je sporazum sa Austro-Ugarskom mogu, da je on sa obje strane

315

poeljan u optem poloaju Evrope, da je zbliavanje dva kabineta povoljan sluaj, jer e to biti sporazum o pitanjima koja su ranije predstavljala osnovu njihovog razilaenja. Zbog ovoga je car bio odobrio tajan odlazak ernjajeva u Srbiju da namjerno provocira ustanak Bugara, ali ne i odlazak onim pljakaima u Hercegovini. Kada je 1876 srpski knez traio od ruskog cara da bude krteni kum njegovom sinu, on je generala Sumarokova odreenog da obavi tu ceremoniju uprtio preko Bea. Tamo je Andraiju trebalo da uzgred ponudi diobu Balkana, u kojoj Austriji dodjeljuje i cijelu kneevinu svog srpskog kuma. Austro-Ugarska se bojala srpskog narodnog ustanka u BiH, zbog mogunosti da postane pokreta ujedinjenja u veu dravu, ime bi se mi kako kae Andrai svjesno izloili opasnosti da nai srpsko-hrvatski elementi budu stalno uznemiravani snagom ove nove tvorevine koja bi po tradiciji i interesima bila upuena na proirenje na osnovu plemenske srodnosti. Uporedo sa nastojanjem da se sporazume sa ruskom diplomatijom o demarkacionoj liniji diobe interesa na Balkanu, austrougarska vlada je nastojala sa pridobije neke ustanike starjeine u BiH na svoju stranu. Prvi sporazum o diobi je uinjen Rejhtatskim sporazumom izmeu dva cara po kome je odreeno da A-U zauzme dio BiH, uz uslov doputanja nekog teritorijalnog uveanja Srbije i CG u tim oblastima. Ovaj sporazum je obavljen usmeno, bez pismenog zapisnika, pa razliite verzije koje su tom prilikom stavljane na papir ne doputaju da se tano rekonstruie kojom je linijom ova dioba predviena. Srbiji se doputao nejasan dio Bosne i Sandaka do rijeke Lima, a CG dio istone Hercegovine, podruje do Lima i izlaz na more kod Splita. Ostatak BiH bie pripojen A U. Tek kasnije su Rusi smatrali da su u ovom sporazumu mislili samo na Tursku Hrvatsku do rijeke Vrbasa, kao A-U uveanje, a nisu smatrali da bi se to odnosilo na Hercegovinu. Jo je znaajnije ta je sama A-U htjela da uzme od ove turske batine koju su dijelili. Njen opti cilj je bio kontrola Dunava, BiH, Srbije i CG. Odatle e u vrijeme ove rajhtatske diobe njen predstavnik na Cetinju crnogorskom knjazu pokazati liniju Klobuk, Bilea, Gacko, Viegrad i tok rijeke Drine do Rae. To je otprilike ona linija koju je sam knjaz traio u memorandumu kancelarima triju sjevernih sila pred izbijanje ustanka. Krajem oktobra 1876.g Musi je preao austrijsku granicu i bio uhapen od strane pogranine andarmerije, ali mu je kao po nekom prethodnom scenariju doputeno da ode u Be. U sastanku sa ministrom spoljnim Andraijem on se obavezao da e interese svoje katolike brae postaviti iznad svih politikih planova. Austrougarska vlada mu je

316

odobrila mjesenu novanu pomo od 500 forinti, to je bilo dovoljno da odrava u ivotu svoj vojni odred. Ovim je u samom ustanku austrougarska vlada osigurala podrku protiv crnogorskih zahtjeva da joj se da cijela Hercegovina. Ovaj tajni sporazum nije bio objelodanjen. Musi je i dalje bio crnogorski vojvoda u ustanku, odgovoran crnogorskom knjazu od koga je dobio 16 zastava da pod njima vodi svoje vojnike. Drao ih je savijene u hladu. Konanu diobu su ruske i ugarske diplomate postigle Budimpetanskim konvencijama od 15. 01. 1877.g. Tu je podjela napravljena: Rusija je smatrala Bugarsku svojim posjedom, a A-U BiH. Po jednoj instrukciji jo iz vremena rajhtatskog sporazumijevanja, njena diplomatija je od tih pokrajina bila spremna da ostavi CG i Srbiji samo ono to bi za nas bilo muka i teret. Na osnovu ovih sporazuma Rusija je ula u rat protiv Turske 24.04.1877.g. S poetka se nije raunalo da bi i Srbija u ovom ratu trebala da vri neke vojnike usluge, ali kad je turska armija pokazala neubiajenu ilavost u dugoj odbrani opsjednute Plevne, pozvana je i srpska armija u pomo. Neposredno pre ulazak Srbije u rat, dolo je do pobune u srpskoj vojci na Stanovljanskoj poljani kod Kragujevca. Vojnici jednog bataljona odbili su da poloe zakletvu srpskom knezu i pobjegli u Topolu, gdje su se zatvorili u Karaorev grad. Zbog ove pobune je kanjeno nekoliko imena zbog zavjere, te su kanjavani zatvorom i streljanjem. Vlada je raspisala optenarodni kuluk i Karaorevo zdanje sravnila sa zemljom. Ova je pobuna bila djelimino razlog da Srbija nije prije ula u rat i uspjela da, prije okonanja borbi na tursko -ruskom ratitu, oslobodi Skoplje i izie na Kosovo. U novom ratu Srbija je podigla vojsku od 82 000 vojnika. Ona je prola kroz 22 manja i vea boja i izgubila 5410 ljudi, od ega 519 vojnih starjeina. Brzo su bili osloboeni Ni, Pirot, Branje. U januaru 1878.g elne jedinice su se uputile od Pirota ka Sofijskoj dolini. Kod Slivnice se srpska konjica sastala sa ruskom vojskom. Primirje je postignuto 31.01.1878.g. Srbisu organizovali niku, prokupaku, leskovaku, vranjsku, belopalanaku, pirotsku i kulsku oblast, a Rusi su u sjevernoj Bugarskoj organizovali 8 gubernija. Na srpskoj strani su stanovnici dobili pravo srpskog graanstva, bili su ukinuti i turski feudalni odnosi. Mirovni pregovori koji su uslijedili, pokazali su da Rusija favorizuje stvaranje Velike Bugarske u koju je raunala cijelu Makedoniju i dijelove srpskog i albanskog teritorija. Njena diplomat ija je uspjela da na Carigradskoj konferenciji predstavi bugarski etniki teritorij u najirem vidu, to e postati jedan od oslonaca za sva kasnija pogaanja oko odreivanja bugarskih dravnih granica. Jo u vrijeme prvog rata srpski su vjesnici sa razoaranjem obavjetavali svoju vladu da Rusija

317

nee nita preduzimati za Srbiju. Mirovne pregovore sa Turskom poslije vojnike pobjede Rusije nad njom, trebalo je voditi po ranijim meunarodnim diplomatskim sporazumima. Po jednom lanu Pariskog mira (1856) nije bilo doputeno da Rusija moe sama diktirati mirovni sporazum Turskoj. Bilo je predvieno da svakom mirovnom skupu prethodi vojno primirje zaraenih strana, a svaki je sporazum na dvojnoj osnovi i bez meunarodne kontrole smatran samo preliminarnim mirom. Oekujui pritisak velikih sila, sve su se zainteresovane strane spremale da se prije poetka mirovnih pregovora obezbijede za njihov konani ishod. Ponavljala se procedura pregovora oko Carigradske konferencije, krajem 1876, kad je Turska usred zasjedanja gruvanjem topova najavila uvoenje ustava u Monarhiji. To je bio prvi ustav u turskoj istoriji. Bio je sraunat kao sredstvo pridobivanja naklonosti zapadnih drava Turskom Carstvu, a i potvrda da se ovako radikalnom reformom moe izbjei zahtjev pojedinih naroda da se odcijepe. Ustav je raen po modelu francuskih ustava, koji je predviao poreski cenzus koji je ograniio izborno tijelo na vrlo uzak broj bogatih ljudi, kao i stepenaste izbore. U njemu je potvrena osmanska nacionalnost kao zajedniki identitet svih stanovnika. Ovo ustavno stanje je trajalo do 1879.g. Slino kao turska vlada ovim proglaenjem ustava, tako su i druge evropske vlade nastojale da se prije poetka mirovnog skupa sporazume sa sultanom o odreenim dobicima. Engleska je uspjela Konvencijom o defanzivnom savezu od 4 juna 1878.g da dobije Kipar, u sluaju da Rusi ne napuste neke turske teritorije u Maloj Aziji. Andrai je pokuavao da takvu konvenciju napravi sa sultanom o dobrovoljnom ustupanju BiH, 28 marta 1878.g. beogradski konzul Benjamin Kalaj je putovao u Tursku. Ipak je sultan odbio da potpie konvenciju. Sultanova vlada je prouavala podatke o brojanoj snazi muslimanskog stanovnitva u BiH, te nisu eljeli da donesu rjeenje koje e dovesti do okupacije jedne Evropske drave. Takoer su se bojali da javno pokau elju za pruanje otpora, kako ne bi nastupio savez svih evropskih sila protiv njih. Ruska vojska je dola do same granice carigradskih predgraa i njihovi topovi su mogli tui i sredite grada. Postojala je opasnost da moe izbiti muslimanska narodna pobuna i da ruska vojska radi toga legalno ue u prestolnicu. Bilo je jasno da Rusija sama moe potpisati sa Turskom jedino preliminarni, a ne konani mir. Tako je bilo rijeeno na vojnom savjetovanju u Porodime 22.01.1878.

318

U ruskoj vladi postoje dvije struje koje nisu sasvim slone u pitanju koji ustupci da se zahtijevaju od Turske. Na jedno strani je bivi ambasador kod sultana Ignjatijev koji zahtjeva da se u miru unaprijed osigura stvaranje Velike Bugarske sa cijelom Makedonijom i dijelovima Srbije i Albanije. On trai da se sultanu postavi ultimatum za te ustupke, te mu je vlada dala uslovno odobrenje. On ima u vidu osiguranje boljeg poloaja Rusije u buduem rjeavanju Istonog pitanja. U ovom ratu 1877-78 Rusija nema za cilj dazauzme Carigrad i moreuze. Drugi razlog Ignjatijevih nastojanja je ubjeenje da e time uvesti mir u pravoslavnoj crkvi. Proglaenje Bugarske eparhije 1870.g nije prihvaeno u pravoslavnim crkvama pa je izgledalo da zbog blizine ruskih bajoneta takva mogunost stoji nadohvat ruke. Mislio je da preko prihvatanja ovakve eparhije jednim velikim meunarodnim ugovorom, pomiri sve zaraene strane na makedonskom prostoru. Na drugoj strani su ministar spoljnih poslova Gorakov i njegov pomonih uvalov. Prvi je izjavio da on nikad nije bio za San Stefanski ugovor, a drugi je vajkao da je to bila nesrea za Rusiju i velika glupost. Sanstefanskim mirom od 3.3. 1878.g Rusija je uspjela da privremeno obavee Tursku na ustupanje svih teritorija u Evropi, sem dijela oko Carigrada i moreuza. Nacrtane su granice Velike Bugarske i Velike CG. Prvoj su Rusi davali teritorij od 170 000 km, a drugoj 15 700 km. Srbija je dobila teritorijalno uveanje. Na graninom dijelu izmeu Srbije i Bugarske seljaci se radije opredjeljuju za Srbiju, a dio graanstva i vladike pravoslavne crkve za Bugarsku. Za BiH je ovaj mir predviao autonomiju kakvu su prije imale Srbija i CG. Dvije srpske drave i Rumunija su postigle status nezavisnosti, jer je Rusija pokazala interes za junu Besarabiju. Ova oblast je pripala Rusiji 1812.g, ali je nakon poraza u Krimskom ratu 1856.g taj pojas je vraen u matine oblasti Moldavije, kao jedne meu tada podijeljenim oblastima Rumunije. Sa ovim preliminarnim mirom nije se slagala nijedna uesnica na Berlinskom kongresu. Oni su ve u maju 1878 potpisali sa britanskim predstavnicima jednu konvenciju u kojoj su pristajali na reviziju Sanstefanskog mira. Njegov tvorac Ignjatijev je i sam pourio u Be da austrougarskom ministru spoljnih poslova ponudi dogovor o ustupanju BiH, za Veliku Bugarsku. Ve od poetka Rusko-turskog rata 1877.g iz Bea su slali upozorenja srpskoj vladi da se mora javno odrei BiH, to je Srbija i uradila. Srpska vlada i ministar spoljnih poslova Jovan Risti su se povinuli

319

austrougarskim zahtjevima, ali su nastojali da to ne budu nikakva jasna obeanja iz koji ni izgledalo da se Srbija odrie BiH. Sanstefanski preliminarni mir je srpsku politiku pribliio austrijskim planovima u smislu traenja nekog realnog rjeenja koji bi se prilagodio interesima velikih sila. Na putu za Berlin Jovan Risti se zadrao u Beu gdje je pristao na jedan trgovaki i eljezniki ugovor. Risti je 8 jula potpisao svije konvencije: trgovaku, sa nepovoljnom perspektivom stvaranja carinske unije; i eljezniku koja je odreivala modalitete vezivanja srpskih eljeznica u budunosti za habsburku eljezniku mreu. Rusi su i sami u Berlinu zahtijevali od Ristia da se na svaki mogui nain sporazumije. Bilo im je unaprijed jasno da je Srbija ostavljena pod nadzorom austrougarske balkanske politike. Slino je stanovite i CG. Manje glavobolje je izazvalo povlaenje novih crnogorskih granica od naina kako da se trgovina i plovidba preko Bara na jadranskoj obali podredi austrijskoj kontroli. Ruski predstavnik na Kongresu je uspio da tu crnu taku, povoljno rijei.