Feministyczna Krytyka Literacka

Spis treci
Spis treci
NR 2801
Spis treci
Spis treci Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej
Recenzent
Publikacja bdzie dostpna po wyczerpaniu nakadu w wersji internetowej: lska Biblioteka Cyfrowa www.sbc.org.pl
Spis treci
11
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
25 25 27 31 39 55 61 61 64 66 66 69
1. Kate Millett: Sexual Politics (1969) . . . 1.1. Nowatorstwo lektury Millett (przeciw 1.2. lepe plamki . . . . . . . 1.3. Marginesy i reszty . . . . . 1.4. W dwadziecia lat pniej... . . .
. . . . . Nowej Krytyce) . . . . . . . . . . . . . . .
2. Judith Fetterley: The Resisting Reader: A Feminist Approach to American Fiction (1977) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Literackie strategie polityki seksualnej, androtekst i jego projekty kobiety-czytelniczki . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Feministyczne czytanie: akt oporu, egzorcyzmowanie mskiego umysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Prezentacje lektur . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.1. Rip Van Winkle Washingtona Irvinga ucieczka przed dojrzaoci i kobiet . . . . . . . . . . . . . . 2.3.2. I Want to Know Why Sherwooda Andersona odmowa bycia dojrzaym i ucieczka przed mskoci . . . . . . . 2.3.3. The Birthmark (Znami) Nathaniela Hawthornea przewyszy natur i wyeliminowa kobiet, nie ponoszc konsekwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.4. William Faulkner: Ra dla Emilii akt kobiecej reakcji: wyeliminowa mczyzn, nie ponoszc konsekwencji . . . 2.3.5. Poegnanie z broni Ernesta Hemingwaya wyeliminowa kobiet, aby bohater mg by wolny . . . . . . . . .
70 74 77
Spis treci
2.3.6. Wielki Gatsby Francisa Scotta Fitzgeralda wyeliminowa mczyzn i z kobiety uczyni koza ofiarnego . . . . 2.3.7. Henry James: The Bostonians . . . . . . . . . . . 2.3.8. Norman Mailer: Amerykaski sen nie by posiadanym przez kobiety . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Patrocino Schweickart . . . . . . . . . . . 3.1. Lektury przez identyfikacj: czytelnik i czytelniczka tekstw . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Negatywna i pozytywna hermeneutyka androtekstw . . . . . wobec andro. . . . . . . . . .
79 83 89 93 93 96
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
101 101 102 134 145
1. Elaine Showalter: A Literature of Their Own (1977) . . 1.1. Prezentacja . . . . . . . . . . . . . 1.2. Gosy o A Literature of Their Own . . . . . . 1.3. Odpowied Showalter: w dwadziecia lat pniej...
2. Kobieta pisarka i XIX-wieczna wyobrania literacka. Sandra M. i Susan Gubar: The Madwoman in the Attic. The Woman Writer Nineteenth-Century Literary Imagination (1979) . . . . . . 2.1. Gosy o ksice i odpowied: w dwadziecia lat pniej . 2.2. Patronat Gastona Bachelarda . . . . . . . . . . 2.3. Korekty patriarchalnego modelu pisania Harolda Blooma . 2.4. Prezentacje lektur . . . . . . . . . . . . . 2.4.1. Jane Austen . . . . . . . . . . . . 2.4.2. Kobiece lektury Raju utraconego Miltona . . . . 2.4.3. Mary Shelley: Frankenstein . . . . . . . . 2.4.4. Emily Bront: Wichrowe wzgrza . . . . . . 2.4.5. Charlotte Bront: Profesor . . . . . . . . 2.4.6. Charlotte Bront: Dziwne losy Jane Eyre . . . . 2.4.7. Charlotte Bront: Shirley . . . . . . . . . 2.4.8. Charlotte Bront: Villette . . . . . . . . . 2.4.9. George Eliot: The Lifted Veil . . . . . . . . 2.4.10. George Eliot: Middlemarch . . . . . . . . 2.4.11. Dziewitnastowieczna poezja kobiet . . . . . 2.4.12. Emily Dickinson Przdza pery . . . . .
Gilbert and the . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
152 152 168 174 184 184 190 195 202 212 215 219 221 225 229 235 238 241 242 245 249
3. Krytyka rewizjonistyczna w sporze z krytyk normatywn: Annette Kolodny 3.1. Obrona pluralizmu . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Przeciw krytyce normatywnej . . . . . . . . . . . . 3.3. Dwie strategie obrony separatyzmu: polityczna i teoretyczna . . . 3.4. Przystosowywanie koncepcji Stanleya Fisha (wyrobiony czytelnik oznakowany przez pe dowiadczenia i przez pe uytkownika jzyka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
250
Spis treci
3.5. Stanley Fish i feministyczna glosa w sprawie kanonu . . . . . 3.6. Harold Bloom ograniczenia w jego modelu czytania . . . . . 3.7. Prezentacje lektur Annette Kolodny . . . . . . . . . . 3.7.1. Charlotte Perkins Gilman: ta tapeta (The Yellow Wallpaper). 3.7.2. Susan Keating Glaspell: Sd jej rwienikw (A Jury of Her Peers) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.8. Krytyka rewizjonistyczna w rozumieniu Kolodny . . . . . . 4. Teoretyczna Elaine Showalter . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Towards a Feminist Poetics (1978) . . . . . . . . . . . . 4.2. Wok przedstawienia (la reprsentation) . . . . . . . . . 4.3. Krytyka feministyczna na bezdroach (1981) . . . . . . . . . 4.4. Czytanie symptomatyczne Jane Gallop. Problem definicji krytyki feministycznej, ginokrytyki, krytyki lesbijskiej i czarnej krytyki w amerykaskiej teorii . . . . . . . . . . . . . . 4.5. Patrocino Schweickart: nowa propozycja demarkacji krytyki feministycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
253 258 261 261 264 266 268 268 271 277
284 296
299 299 311 324 328 332
1. Strukturalizm i feminizm (Emphasis Added: Plots and Plausibilities in Womens Fiction, 1981) . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Sygnatura i problem z Barthesem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Podwjna intertekstualno sygnatury 4. Wze gwarant sygnatury pisarki . 5. Jaki podmiot do zmiany? . . . .
6. Krytyka osobista. Getting Personal. Feminist and Other Autobiographical Acts (1991), But Enough About Me. Why We Read Other Peoples Lives (2002) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Jaki feminizm? Czy elegia po feminizmie? . . . . . . . . . .
341 354
. .
. .
357 357 362 367 367 369
1. Breaking the Chain: Women, Theory and French Realist Fiction (1985)
2. Dekonstrukcyjna lektura relacji: psychoanaliza i literatura Shoshana Felman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Prezentacja lektury N. Schor: Eugenia Grandet Balzaka. rewaloryzacja literatury (rejestru Wyobraonego) . . 3.1. Mona odrzuci Freuda? . . . . . . . . . 3.2. Nie mona rozwie genderu z narcyzmem . . Feministyczna . . . . . . . . . . . . . . .
Spis treci
3.3. Melancholia i narcyzm konfrontacja teorii Freuda, teorii Irigaray i powieci Balzaka (co zrobi z t rozbienoci?) . . . . . . 3.4. Prefreudowskie intuicje Balzaka . . . . . . . . . . . .
372 373
. 1. Feministyczna historia krytyki i literatury . 2. Lektura Mary Wollstonecraft . . . . . . . . . . . . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
379 379 396
. 1. Rok 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. 1.7. 1.8. 1.9.
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
405 405 405 409 411 414 416 420 425 428 436 445 445 450 457 459 459 465 465 466 467
1974. criture fminine . . . . . . . . . . . . . Nie definiowa! . . . . . . . . . . . . . . . Swoisto i niepowtarzalno debaty wok criture fminine . criture jako symptom i zwiastun. Performatyw . . . . criture. criture fminine? . . . . . . . . . . . . Nie rnica, ale rnicowanie . . . . . . . . . . Rozpoznanie . . . . . . . . . . . . . . . . Ich gramatyka, ich syntaksa (Xavire Gauthier) . . . . Biseksualny podmiot pisania i jego dwu-tekst (Julia Kristeva) Metonimizacja wywodu. Dwie wargi (Luce Irigaray) . .
2. Pisa na marginesie, czyta na marginesie (Hlne Cixous) . . . . . 2.1. Tekst, ktry si przelewa . . . . . . . . . . . . . 2.2. Uzasadnienie psychoanalityczne . . . . . . . . . . . . 2.3. Uzasadnienie antropologiczne . . . . . . . . . . . . 2.4. Pisanie/czytanie marginesu i z marginesu (Dora czytana przez Cixous) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.1. Lektura z pozycji marginesu. Przeciw Instytucjom . . . . 2.4.2. Lektury marginesu tekstu, ktry si przelewa . . . . . 2.4.2.1. Derrida czyta Fajdrosa Platona . . . . . . . . 2.4.2.2. Cixous i Fragment analizy pewnej histerii . . . . . 2.4.2.2.1. Suca w rodzinie . . . . . . .
473 476 479 481 483 487
1. Dowiadczenie i teoria kobiecego czytania . . . . . . . . . . 1.1. Jonathan Culler: fazy artykulacji dowiadczenia w krytyce feministycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.1. Krytyka oparta na cigoci dowiadczenia. Pierwszy moment . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.1.1. Krytyka tematyczna w opinii K.K. Ruthvena . . 1.1.1.2. Czyta jako kobieta . . . . . . . . . . .
Spis treci
1.1.2. Krytyka w drugim momencie: hipoteza czytelniczki kobiecej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.3. Trzeci moment zasonity apel do dowiadczenia (prezentacja lektury egnaj Balzaka przez Shoshan Felman) . . 2. Autorytet i represja dowiadczenia . . . . . . . 2.1. Spr Elaine Showalter i Toril Moi o Virgini Woolf 2.2. Spr o tosamo dowiadczenia . . . . . . 2.3. mier dowiadczenia (Alice Jardine) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
489 493 498 498 504 506 510 518 518 536 537 539 539 541
3. Przeom: Peggy Kamuf dowiadczenie wytwarzane z opnieniem . 4. Dowiadczenie czytania i nowa koncepcja genderu . 4.1. Mary Jacobus: Reading Woman (Reading) (1986) . . . . . . . . . . .
5. Czas lektury powraca: dowiadczenie czytania a wsplnota czytelnikw . 5.1. Patrocino Schweickart: feministyczna lektura andro- i ginotekstw wobec koncepcji Reader-Response Criticism . . . . . . . . 5.2. Dwa modele lektury . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.1. Model lektury androtekstw oparty na dialektyce kontroli . 5.2.2. Model lektury ginotekstw oparty na dialektyce dialogu .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
551 551 556 572 577 580
1. Figura XIX-wiecznej histeryczki. Krzyk rozdzierajcy cisz . 2. Czy histeria zostaa pogrzebana? 3. Kolekcja wstydliwych gestw 4. Narracja histeryczki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Fragment: Fragment analizy pewnej histerii
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
587 596 596 602 602 605 607 610 611
1. Rasa a polityka interpretacji feministycznej . . . . . . 1.1. Prezentacja: Elizabeth Abel lektura Toni Morrison Recitatif 2. Elizabeth Abel przedstawia lektury przez ras (across race) 2.1. Dekonstrukcyjne czytanie Barbary Johnson . . . 2.2. Psychoanalityczna lektura Margaret Homans . . . 2.3. Czytanie kulturowe Valerie Smith i Hazel Carby . 2.4. Powrt do lektury Recitatif Toni Morrison. Konkluzja . . . . . . . . . .
3. Zaniedbania biaej literackiej krytyki feministycznej wobec czarnej krytyki i literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spis treci
613 613 624 626 630
1. Bonnie Zimmerman: What Has Never Been: An Overview of Lesbian Feminist Literary Criticism (1985) . . . . . . . . . . . . . . 2. Pisanie i lektury . 3. Tradycja i kanon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Lesbijski feminizm i teoria queer .
. 1. Problem z formu. Diagnoza . 2. Odpowied i projekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
633 635 642 645
3. Zwrot analny (rectal turn) .
. .
. .
. .
. .
. . .
. . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
651 651 657 659 662 665 667 668 671 697 709 710
1. Post... post-teoria... post-feminizm? .
2. Pod znakiem nudy. Zwrot ku naukom cisym .
3. Feministyczna krytyka przyszoci cyberprzestrze . 4. Szanujmy nasz umiejtno interpretacji . 5. Feminizm bez granic, ale i bez kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Krytyka feministyczna rozkwita w literaturze 7. Co dalej po krytyce feministycznej? 8. Kobiety, feminizm i queer theory . .
Summary Rsum .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. . .
. .
. .
. .
Wstp
Ta ksika prbuje zarejestrowa czas miniony. Jej przedmiotem jest zatem pewien zamknity etap, albo raczej etapy, tego niezwykego nurtu bada literackich, ktry nosi nazw krytyka feministyczna. Na Feministyczn krytyk literack skadaj si do szczegowe, cho z koniecznoci fragmentaryczne, wgldy w waniejsze momenty niezbyt dugiej historii literackiej refleksji feministycznej. Opowiadajc t histori, unikam pozytywistycznych kategorii rozwoju, postpu, ewoluowania myli. Wol myle o niej w kategoriach dodawania, nawarstwiania, ale take, odwoujc si do ci, dialogowania i walk, pokazuj momenty wyciszania sporw i manifestacji sprzecznoci. Feministyczna krytyka literacka ze wzgldu na swj obiekt zainteresowa: teksty literackie, jzyk, infrastruktur twrczoci i wydawnictw, nie jest tosama z feminizmem, poniewa w centrum zainteresowania feminizmu jest, oglnie rzecz ujmujc, nieco inny tekst tekst spoeczny (rzdzi si on podobnymi, ale i zarazem odmiennymi prawami, jego analiza wie si z odmiennymi zobowizaniami i dominantami badawczymi). Podobnie, chocia wpyna na wiele dziedzin wspczesnych nauk humanistycznych (socjologia, filozofia, psychoanaliza, nauki spoeczne, religioznawstwo, antropologia, teoria sztuki, filmoznawstwo, teatrologia itd.), a take sama przejmowaa od nich jzyki interpretacji, odpowiednio je modyfikujc, nie mona jej utosamia z feministyczn refleksj rozwijan przez tamte dziedziny. Sowo krytyka nie oznacza rwnie zainteresowania wspczenie napisanymi tekstami literackimi, nie oznacza gazi wspczesnej literackiej praktyki krytycznej (pisania recenzji, omwie itp.), opatrywanej przymiotnikiem feministyczna. Wyjanienie tej kwestii znajduj w ksice Ewy Kraskowskiej, gdzie czytam:
Wstp
Samo pojcie krytyki feministycznej przeniesione na grunt polski moe rodzi nieporozumienia, gdy sowo krytyka nie oznacza tu, jak w polszczynie, omawiania i wartociowania wspczenie powstajcych utworw literackich, a osoby uprawiajce krytyk feministyczn to nie, jak mona by mniema, recenzentki-feministki. Sowo to, przejte w tym wypadku z angielszczyzny, oznacza po prostu badania literackie, podobnie jak w nazwach takich kierunkw, jak Nowa Krytyka, psychokrytyka czy krytyka tematyczna. Rwnie drugi czon nazwy zmienia znaczenie w stosunku do pierwotnego, przestaje bowiem sygnalizowa postaw ideologiczn1.
Na pytanie: czym jest literacka krytyka feministyczna?, nie odpowiadam wprost. Prbuj raczej zrekonstruowa rne manifestacje odpowiedzi na ten temat: rne typy dyskursw, rne uwarunkowania, ktre przemieszczay si w czasie i ktre stwarzay czsto odmienne perspektywy mylenia. Tak bardzo odmienne, e z punktu widzenia badaczek spod znaku post-strukturalizmu i dekonstrukcji odpowied na pytanie: czym jest? jako pewien byt nie bya w ogle brana pod uwag. Raczej byy one zainteresowane dyskursywnymi warunkami, w jakich podobne pytania si stawia i w jakich mogy si pojawia i pojawiay si okrelone rozstrzygnicia. Jednake tytu ksiki: Feministyczna krytyka literacka obliguje mnie do szkicowych choby jego objanie. W jakim miejscu albo na jakiej mapie ulokowa moj wypowied. Historie krytyki feministycznej, te datowane ju na wiek XXI, ktre maj w tytule wskazwk: historia czy podrcznik, wyrniaj si od swych poprzedniczek niesigajcych po miano historii tym, e poszerzaj czasow rozpito krytyki feministycznej. W wydanym w 2002 roku A Handbook of Literary Feminisms2 jego autorki: Shari Benstock, Suzanne Ferriss i Suzanne Woods, ledz tradycj krytyki literackiej, a gwnie feministycznej, literackiej historii kobiet, zaczynajc od redniowiecza. W czci I, zatytuowanej Historia, wyrniaj sze okresw: Early Modern Traditions: 15001700; Eighteenth-Century Triumphs: 17001780; Romantic Revolution: 17801832; Victorian Contradiction: 18321895; Modern Experiments: 18951945; Late Twentieth-Century Direction: 19452000. Wrd najwczeniejszych krytyczek pojawiaj si takie nazwiska, jak: Aemilia Lanyer, Margaret Cavendish i Aphra Behn. Autorki akcentuj twrczo ChriE. KRASKOWSKA: Pirem niewiecim. Z problemw prozy kobiecej dwudziestolecia midzywojennego. Pozna, Wydawnictwo Naukowe UAM, 1999, s. 8. 2 S. BENSTOCK, S. FERRISS, S. WOODS: A Handbook of Literary Feminisms. New York, Oxford University Press, 2002. Jeli nie zaznaczono inaczej, cytaty z publikacji obcych podaj w moim tumaczeniu.
1
Wstp
stine de Pisan i niezwyky czas kobiet w XVII- i XVIII-wiecznej Francji i Anglii: kulturow rol salonw, owych przestrzeni kobiecej dominacji, ktre stanowiy nie tylko centra ycia kulturalnego, ale w ktrych sawantki wystpoway jako aktywne, profesjonalne krytyczki, pisarki i filozofki. Podkrelaj rol Mary Wollstonecraft pod koniec XVIII wieku, jednej z pierwszych pisarek w Anglii, domagajcych si rwnych praw dla obu pci3. Autorki A Handbook..., poszerzajc zakres swych obserwacji, gdy wchodz w wiek XIX, wpisuj fazy krytyki feministycznej w fale feminizmu. A zatem uznaj feminizm za ruch, ktry wytwarza pewien rodzaj spoecznego wyzwania, przekadajcego si, jak na przykad XIX-wieczne walki o dostp kobiet do rwnego wyksztacenia, zawodw, instytucji politycznych (s. 153), na zmiany w przestrzeni literackiej: na eliminacj odrbnych standardw krytycznych stosowanych dla pisarek/czytelniczek i pisarzy/czytelnikw, na uwypuklenie zwizkw pomidzy genderem i gatunkiem (genre) literackim, co skutkowao obron powieci przez XIX-wieczne literatki. W ten sposb druga fala feminizmu kreuje drug fal krytyki feministycznej (s. 154), ktra na pocztku lat 60., wyranie pod wpywem lektury Virginii Woolf, koncentruje si na miejscu kobiety w historii literatury, kreujc kobiecy kanon i ustanawiajc formy krytyki literackiej, uwydatniajcej genderowe zrnicowanie w pisaniu, kulturze i spoeczestwie (s. 154). Naley jednake zaznaczy, e pojawia si wyrana dyferencjacja tych wczeniejszych faz, czy te fal, od tego, co zdarzyo si w krytyce feministycznej pnych lat 60.
Jako o d d z i e l n a d z i e d z i n a b a d a , feministyczna krytyka literacka wyonia si w pnych latach 60., w kontekcie wspczesnego
Autorki podkrelaj trudnoci z ustaleniem relacji pomidzy literatur a feminizmem. O ile Aphra Behn (XVII w.) i Mary Wollstonecraft (XVIII w.) s ju uznane przez badaczki feministyczne za dwie najwaniejsze literackie i polityczne pramatki (foremothers s. IX), o tyle niekiedy wystpuj problemy z pisarkami takimi, jak na przykad Hannah More, ktra w swej poezji oskaraa niewolnictwo, cho jednoczenie nie wspieraa prawa kobiet do edukacji, albo nawet jak George Eliot, ktra korzystajc ze swego autorytetu, omieszya gupie powieci pisane przez jej koleanki i czytane gwnie przez kobiety. Oczywicie autorki A Handbook... nie zamierzaj eliminowa pisarek ze wzgldu na ich wypowiedzi podwaajce ich feministyczny image. Swj wybr poszczeglnych nazwisk do A Handbook... autorki motywuj albo indywidualn decyzj pisarki, okrelajcej siebie jako feministk, albo wiadomym podjciem przez ni eksploracji kwestii genderu i seksualnoci. W mniejszym stopniu wskazwk miaby by temat czy styl literacki, ktry mona by byo opisa jako feministyczny (s. X). Przyjmujc szerokie spektrum pyta wobec literatury, pisarek i ich ycia, a take polityki publikacji, wzajemnych zwizkw pomidzy piszcymi, autorki wczaj rwnie nazwiska takie, jak Edith Wharton, ktra odegnywaa si od etykiety feministki, a ktrej twrczo krytyka feministyczna interpretowaa poza tradycyjnym kodem lekturowym, jako proz obyczajw, wskazujc na nowatorstwo formy.
3
Wstp
ruchu kobiecego i wzrostu wagi praw obywatelskich w Stanach Zjednoczonych, intelektualnych rewolucji podjtych przez studentw i robotnikw we Francji, ktre obaliy rzd prezydenta de Gaullea, oraz z Kampani na rzecz Rozbrojenia Nuklearnego i odrodzeniem si marksizmu i ruchu zwizkowego w Wielkiej Brytanii (s. 154; podkr. K.K.).
Krytyka feministyczna staa si przede wszystkim samowiadoma swego przedsiwzicia, zinstytucjonalizowaa si, podja zadanie ksztatowania wsplnoty praktykujcej feministyczn refleksj literack i budujcej w jej ramach tradycje literatury kobiecej4. Warto odwoa si do peniejszego zapisu autorek, ktre odnotowuj obszary zainteresowa krytyki feministycznej. Chocia musz od razu zaznaczy, e owe obszary albo przedmioty nie czyy, ale, co staram si rejestrowa w ksice, dzieliy krytyczki i byy obiektem ich kontestacji (czy krytyka powinna zajmowa si androtekstami, czy ginotekstami, czy biologicznym podmiotem twrczym, czy ugenderowionym podmiotem oznakowanym przez ras, klas, etniczno, czy podmiotem biseksualnym, czy homoseksualnym itd.).
Feministyczna krytyka literacka proponuje strategie analizy tekstw podkrelajce kwestie powizane z genderem i seksualnoci w pracach napisanych zarwno przez mczyzn, jak i przez kobiety, ale ze szczegln koncentracj na pisaniu kobiet. Z natury interdyscyplinarna, nie jest w liczbie pojedynczej, ale mnogiej, przybierajc rnorodno form i sposobw podejcia do tekstw. Feministyczne analizy literackie mog bada: obrazy kobiet i przedstawienia kobiecego dowiadczenia w tekstach napisanych przez autorw obu pci; kobiety pisarki, wczajc w to specyficzne waciwoci i zainteresowania zwizane z kobiecym autorstwem i z tworzeniem kobiecej tradycji albo kanonu;
Inaczej ustawiaa daty w swej historii Janet Todd, piszc: Krytyka feministyczna zaczyna si, jak przypuszczam, gdy pierwsza kobieta staa si wiadoma swego stosunku do jzyka i wiadoma siebie jako pisarki, mwczyni, czytelniczki lub suchaczki. Ale zaczyna si ona prawdopodobnie rozgrywa w naszych czasach, wraz z Wasnym pokojem (1928) Virginii Woolf i z Drug pci (1949) Simone de Beauvoir. Znacznie upraszczajc i streszczajc, w tych dwch ksikach mona dopatrywa si poczcia amerykaskiej i francuskiej linii krytyki feministycznej. J. TODD: Feminist Literary History: A Defence. Cambridge, Polity Press, Basil Blackwell, 1988, s. 18. Z kolei Toril Moi widzi w Simone de Beauvoir matk i prekursork feminizmu wspczesnego, zapan jednake w puapk egzystencjalnej filozofii Sartrea: Beauvoir nie moe przyswaja feminizmowi Sartreowskiego pojcia wolnej podmiotowoci i samo-okrelajcego si dziaania, nie ulegajc zaraeniu dogbnie seksistowsk ideologi obiektywizmu, z ktr owo pojcie idzie nieuchronnie w parze. T. MOI: Existentialism and Feminism: The Rhetoric of Biology. The Oxford Literary Review 1986, Vol. 8, no. 12 (Second Sex, Sexual Difference), s. 95.
4
Wstp
kobiety czytelniczki, skupiajc si na roli odgrywanej przez gender w re

cepcji tekstw literackich i w pojawianiu si wyranego kobiecego sposobu czytania [readership]; jzyk, prbujc zdefiniowa specyficznie kobiecy sposb pisania albo criture fminine; literack form, szczeglnie zwizek pomidzy gatunkiem literackim [genre] a genderem; publikacje, odnotowujc wpyw systemu wydawniczego na produkcj i konsumpcj tekstw napisanych przez kobiety (s. 153).
Podobnie szeroki zakres obejmuje A History of Feminist Literary Criticism5, wydana w 2007 roku. Jej redaktorki: Gill Plain i Susan Sellers, zdecydoway, aby zbada histori krytyki feministycznej od redniowiecza po czasy najnowsze. W czci I ksiki, skupionej wok pionierek i protofeminizmu, redniowieczne pisarki uzyskuj miejsce raczej jako pionierki. Miano za protofeministek zostaje nadane piszcym kobietom czasw renesansu. Pamflety i poezja, literatura dewocyjna i poradniki, byy pisane i czytane przez kobiety, ktre staway si aktywnymi uczestniczkami kultury literackiej. Okazao si rwnie, e pisanie stao si niespodziewan przestrzeni spotka kobiet w tekcie, sygnalizujc w ten sposb kierunek analizy feministycznej krytyki literackiej. W XVIII i XIX wieku, a take w pocztkach wieku XX, mona ju mwi o piszcych protofeministkach. Te za poday w wtpliwo podstawy spoecznej organizacji, zakwestionoway jej genderowe normy. Pisarki (w Wielkiej Brytanii: Mary Shelley, Maria Edgeworth, Charlotte Bront, Mrs. Gaskell i George Eliot) i dziaaczki (Frances Power Cobbe, Millicent Garrett Fawcett), podejmujc w odrbnych dziedzinach przedsiwzicia rwnoczesne, pozwalay myle o swego rodzaju symbiotycznym zwizku, jaki powsta ju wwczas pomidzy feministyczn polityk a praktyk tekstow (s. 7). Uczestniczyy w tym zwizku rwnie kobiety piszce za oceanem (Harriet Beecher Stowe, Luisa May Alcott, Margaret Fuller, Sojourner Truth i, na przeomie wiekw, Charlotte Perkins Gilman); autorki A History of Feminist Literary Criticism, potwierdzajc przekonanie Elaine Showalter, akcentuj wiksz ich si, bardziej eksplicytnie sformuowan ekspresj swej niezalenoci i podmiotowoci. Trzy figury trzy postaci zagospodarowuj czas protofeministek: Mary Wollstonecraft, Virginia Woolf i Simone de Beauvoir. Pierwszej Vindication of the Rights of Women zostaa uznana przez Winifred Holtby, i ta opinia nie bya obiektem kontestacji, za bibli kobiecego ruchu w Wielkiej Brytanii (s. 9). Jednake Susan Manly autorka szkicu o WollstoneA History of Feminist Literary Criticism. Eds. G. PLAIN, S. SELLERS. Cambridge, New York, Cambridge University Press, 2007.
5
Wstp
craft Mary Wollstonecraft and Her Legacy zgodnie z zaoeniem A History of Feminist Literary Criticism, z jednej strony czyta jej pisma w kontekcie historycznym, z drugiej za wyuskuje z nich wtki, ktre antycypuj wspczesn (XX-wieczn) myl feministyczn. Mary Wollstonecraft postrzegana jest przede wszystkim jako krytyczka literacka, ktra atakuje mistyfikacj kobiecoci dokonan przez Rousseau, mizogini Miltona oraz Edmunda Burkea sentymentaln estetyzacj pikna (s. 8), stawiajc rwnoczenie kwesti ugenderowionej podmiotowoci, podmiotowoci piszcej, a nawet, jak to ujmuje Susan Manly, kwesti tekstowej konstrukcji podmiotowoci (s. 8). Dopiero Virginia Woolf moe rywalizowa z dzieem pozostawionym przez Wollstonecraft. Woolf budzi zainteresowanie feministycznej krytyki literackiej zarwno jako pisarka, jak i krytyczka. Jane Goldman w eseju The Feminist Criticism of Virginia Woolf akcentuje niezwyk si inspiracji, zawart w wielu jej ideach: aby powrci do zapoznanych matek, aby skonstruowa kobiece zdanie symulujce wraliwo i mylenie kobiet, aby przemyle androgyniczno umysu, aby w kocu zabi domowego anioa i pisa ksiki, odwoujc si do wasnej cielesnoci. Sprzecznoci w myleniu Woolf okazuj si, mwi Jane Goldman, zbiorem traktw niezbornych, zawiych, ktrymi te pjdzie wspczesna literacka krytyka feministyczna. I w kocu Simone de Beauvoir, posta wci zapominana, ktra nie trafia na swj czas, znajduje swoje miejsce jako autorka sentencji: nikt nie rodzi si kobiet, jako promotorka kulturowej konstrukcji pci i krytyczka opisujca jej represywn natur, a take co akcentuje Elizabeth Fallaize w Simone de Beauvoir and the Demystification of Woman jako znakomita interpretatorka mitu, ktra posuya si jzykiem wielu dyscyplin: marksizmu, strukturalizmu i psychoanalizy, aby opisa jego retoryczn, opresyjn perswazj skierowan przeciw kobietom. Podkrelajc gbokie wcicia w kulturow przeszo tych dwch historii, naley jednoczenie zauway, e, zgodnie ze swoim projektem, obie skaniaj si wyranie ku odcinaniu formuy krytyki feministycznej od formuy feministycznej krytyki literackiej. Obie te feministyczn krytyk literack sytuuj w latach 60., jednake odmiennie akcentujc wag drugiej fali feminizmu. Autorki A Handbook of Literary Feminisms odnajduj i diagnozuj o wiele bardziej bezporedni zaleno midzy feminizmem a feministyczn krytyk literack ni to wynikaoby z projektu A History of Feminist Literary Criticism take w odniesieniu do momentu pocztkowego. W General Introduction Gill Plain i Susan Sellers odnotowuj, co prawda, impuls drugiej fali, ale wierne swemu projektowi zaznaczaj, e
feministyczna krytyka literacka nie wyania si z tego ruchu w peni uksztatowana. Raczej jej ostateczna samowiadoma ekspresja stanowia
Wstp
kulminacj stuleci pisania kobiet, kobiet piszcych o pisaniu kobiet, oraz kobiet i mczyzn piszcych o kobiecych umysach, ciaach, sztuce oraz ideach (s. 2).
Podobnie rozwaaj relacj midzy feministyczn krytyk literack a feminizmem, rzutujc j w przyszo. Nie umniejszajc wpywu feminizmu na literack krytyk feministyczn, rwnie t, ktra wyania si w okolicach lat 80., kiedy to granice pomidzy literatur a polityk, aktywizmem a akademi staj si pynne (s. 2), zastrzegaj:
Cho te zamazane granice czsto dziaaj, bdziemy dowodzi, e feministyczn krytyk literack mona odrni od feministycznej aktywnoci politycznej i feministycznej teorii spoecznej (s. 2).
To zastrzeenie ma swoj zasadno w metodologicznym zaoeniu A History..., ktrej autorki za cel swego ledztwa obray zwizki pomidzy krytyk literack a tekstualnoci. To wanie perspektywa tekstualnoci umoliwia uchwycenie owych rnic i pozwala je wydoby. W moim projekcie zakres Feministycznej krytyki literackiej jest, w porwnaniu z prezentowanymi ujciami, mocno skurczony. Zaczynam sw opowie od prezentacji Kate Millett, a zatem od jednej z klasyczek feministycznej praktyki czytania, a zarazem od momentu, ktry tradycyjnie jest uznawany za moment narodzin feministycznej krytyki literackiej. Natomiast idee protofeministek pojawiaj si wraz z lekturami ich prac, prezentowanymi przez krytyczki feministyczne. Koncentruj si gwnie na pierwszej dekadzie feministycznej krytyki literackiej i na momencie jej transformacji, ktry przypad na okolice 1981 roku jakby odpowiadajc echem na tytu ksiki Jane Gallop6 przesuwajc, umown w kocu, dat graniczn na rok 1988. W 1988 ukazaa si publikacja Nancy K. Miller Subject to Change7, zbierajca jednak teksty pisane od 1981 roku (biorc pod uwag dat druku pierwszego eseju); poprzedzia j ksika Naomi Schor Breaking the Chain (1985)8, ktra te powstawaa od pocztku lat 80. Sigam rwnie po koncepcj Janet Todd przedstawion w jej Feminist Literary History9, take z 1988 roku. Poniewa w burzliwych latach 80. narodzia si czarna i les6 J. GALLOP: Around 1981. Academic Feminist Literary Theory. New York, London, Routledge, 1992. 7 N.K. MILLER: Subject to Change. Reading Feminist Writing. New York, Columbia University Press, 1988. 8 N. SCHOR: Breaking the Chain. Women, Theory, and French Realist Fiction. New York, Columbia University Press, 1985. 9 J. TODD: Feminist Literary History...
2 Feministyczna...
Wstp
bijska literacka krytyka feministyczna, a take zyskiwao autonomi zagadnienie mczyzny w feminizmie, dlatego te szkicowo, korzystajc z wnikliwych analiz pomieszczonych w esejach z A History of Feminist Literary Criticism (2007), odnotowuj te nowe dziedziny feministycznych studiw. Stawiane wspczenie pytanie: co dalej z literack krytyk feministyczn?, oraz podejmowane dzi prby odpowiedzi, wydaway mi si na tyle interesujce, szczeglnie w kontekcie teorii queer, e odwoaam si do nich i tym samym, zwikszajc tempo prezentacji, wprowadziam perspektyw koca XX i pocztkw XXI wieku. Nie zamierzaam napisa historii feministycznej krytyki literackiej, std skupiam si na wyimku nieco duszym od jednej dekady, ale wyimku, ktry obfituje niezwykym ruchem myli, galopujcymi zmianami koncepcji i ich rnorodnoci, konstrukcjami monolitowymi i ich natychmiastowymi dekonstrukcjami. To czas wsplnotowego dziaania i zarazem indywidualistycznych projekcji, czas gorcych polemik i walk oraz prb koncyliacji, zawieszania broni. Nie tylko wobec bardziej lub mniej fantazmatycznego i zmistyfikowanego wroga mczyzny, patriarchatu, fallogocentryzmu ale take wobec wyobrae przeciwniczek wewntrz samego feminizmu, pord tych, co praktykuj feministyczn krytyk literack. Zrezygnowaam te z czego, co mona by nazwa nawet obligacj dla kogo, kto prbuje zaprezentowa choby wyimek mylenia wyjty z przeszoci: z przyjcia jakiej jednolitej pozycji narracyjnej, z ktrej mogabym przepytywa i analizowa wybrane dyskursy krytyczek. Pozycji odwoujcej si do jakiej autorytatywnej literackiej metodologii bd metody, bd sugestii pochodzcej od innych ni nauka o literaturze dyscyplin. Myl tutaj o kilku istniejcych pracach, ktre wprost wykadaj swoje preferencje metodologiczne i cho rni si tonem perswazji, czy je wybr w kadym wypadku innej jednolitej perspektywy narracyjnej, a w konsekwencji, interpretacyjnej. Toril Moi pisze Sexual/Textual Politics... (1985) jako post-strukturalistka i opatruje swoj ksik podtytuem Feminist Literary Theory10. Janet Todd wydaje Feminist Literary History (1988) i prezentuje w niej projekt uhistorycznionej krytyki feministycznej. W 1992 roku ukazuje si ksika promotorki dekonstrukcji Jane Gallop Around 1981, autorki powizanej te z tradycj close reading (co wyjania w Introduction), ze znamiennym podtytuem Academic Feminist Literary Theory. Kada z wymienionych publikacji koncentruje si na jakim istotnym momencie, ktry odwzorowuje pewien porzdek dominant, rozkadania
10
T. MOI: Sexual/Textual Politics: Feminist Literary Theory. LondonNew York, Methuen,
1985.
Wstp
si w czasie tematw i problemw podejmowanych przez feministyczn krytyk literack, zarysowuje zarazem wasn map tej krytyki. W ten sposb ksiki te odwzorowujc, odnotowujc i interpretujc zdarzenia, jakie zaistniay w feministycznym myleniu, zarazem w nie interweniuj. Ja nie interweniuj. Diagnozuj, prezentuj minion histori, ju zamknit w pewnych ramach czasowych. Moja propozycja prezentacji jest metodologicznie zrnicowana. W jakim sensie zalena od sugestii, ktre rekonstruuj z wybranych tekstw: sugestii miejsca, z jakiego one mwi. Std raz wczam kontekst teorii Stanleya Fisha, innym razem Rolanda Barthesa albo Harolda Blooma. Akcentuj gwnie lokalizacj tekstw literackiej krytyki feministycznej w obrbie dyskursu literaturoznawczego. Jednake w tych przypadkach, gdy w dyskurs chce siebie postrzega w bardziej cisym ni inne uwikaniu w feminizm, prbuj respektowa jego intencje. Porzdek prezentacji mia by chronologiczny: zamierzaam uchwyci powtarzalno pewnych tematw std dbao o daty, drobne przesunicia w czasie i rwnoczenie ich transformacj. I ten zamys, jak si okazao, mg si osta do momentu zbliania si w okolice roku 1980. Pierwsze wyrane cicie pozostaje atwe do odnotowania: oddziela krytyczki androtekstw (feministyczne lektury tekstw mczyzn) od ginotekstw (ginokrytyka: feministyczne czytanie zapoznanego pisania kobiet). Tu nastpuje wyrana zmiana miejsca i pozycji. Natomiast wtargnicie tak zwanej teorii (post-strukturalizmu, dekonstrukcji, psychoanalizy) w latach 80. i rwnoczesna instytucjonalizacja feministycznej krytyki literackiej czyni tekstow rzeczywisto bardziej zrnicowan. Musiaabym albo zdecydowa si na ustanowienie jakiego kanonu dyskursu teoretycznego tego czasu i konsekwentnie zachowa ukad chronologiczny (w ktrego powodzenie, podobnie jak redaktorki A History..., wtpi), albo dokona przegldu ze wzgldu na dominanty tematyczne, albo... Wariantw byo duo. Wybraam ukad przestrzenny, prbujc zrekonstruowa scen skadajc si z wielu gosw, wspwystpujcych w jednym czasie, ktre odpowiadaj na zawarte w innym gosie-tekcie zaproszenie albo wykluczenie. Wychodz na spotkanie, proponuj dialog, staczaj potyczk. Dlatego te nie skupiam si tylko na eksplikacji teoretycznych pozycji, z ktrych dany gos-tekst zosta wyartykuowany. Czsto jest tak, e owe pozycje dadz si dopiero wyprowadzi z prezentacji tego, co dana wypowied mwi na temat jakiej okrelonej lektury innego tekstu, manifestujcego inn ni on praktyk krytyczn. Ten rodzaj prezentacji mia odtworzy wszelkie meandry dyskursu krytycznego, ale take mia wnikn w konkretne feministyczne interpretacje literatury i odda w miar skrupulatnie feministyczn histori literatury i feministyczn tradycj literack.
2*
Wstp
Zgodnie z tym, co zaznaczyam: aby respektowa zaoenia poszczeglnych badaczek. Dlatego te prezentacje kolejnych lektur, niekiedy rozwleke, mog wydawa si zbdne dla studentw kierunkw neofilologicznych (ci maj bezporedni dostp do tych tekstw), s natomiast niezbdne (bior pod uwag wasne dowiadczenia) dla studentw filologii polskiej. Kompozycja tej ksiki nie jest nienaruszalna. Wrcz na odwrt, sugeruj, e kada czytelniczka/kady czytelnik moe sobie uoy swoj wasn histori, wasn opowie: wybra wtki teoretyczne (debat wok przedstawienia, dowiadczenia, podmiotu), historycznoliterackie (polemiki wok Woolf, Wolstonecraft, Charlotte Bront, George Eliot). Takie odniesienia i zwizki sugeruj czsto w nawiasach. Moe take odtworzy, wprowadzane przeze mnie nie wprost, wczeniejsze od Sexual Politics Kate Millett, wtki inicjowane przez Ellmann, Spacks, Moers. Moe, ale rwnie pod warunkiem, e bdzie czyta przypisy, przyznajc im podobn rol jak tekstowi gwnemu. Z faktu, e nie interweniuj, nie wynika wcale, e nie ulegam, wiadomym bd niewiadomym, wasnym preferencjom i emocjom. Prbuj jednak owe impulsy neutralizowa, odwoujc si w konkretnych przypadkach do aktualizacji szeroko rozumianego kontekstu, w jakim konkretna badaczka wypracowywaa swoj propozycj krytyczn albo interpretacj. Przyjmuj tym samym bardzo mi bliskie stanowisko Jane Gallop wyartykuowane w Introduction do Around 1981. W skrcie sprowadzaoby si ono do kilku imponderabiliw. Mao poyteczne byoby testowanie dawnych badaczek, reprezentantek pewnych odlegych formacji krytycznych z perspektywy wspczesnych zaoe teoretycznych.
Jednym z efektw poznania w historii pisze Gallop jest atwo, z jak widzimy lepe plamki wczeniejszej formacji, idca w parze z niemal niepodobiestwem rozpoznania dzisiejszych. Historia bada zbyt czsto wyglda tak, e kada nastpujca generacja wykazuje gupot wszystkich, co byli wczeniej11. atwo jest, w pnych latach 80. pisze przywoywana przez Jane Gallop Jane Todd poukada przeszo w sterylnej przestrzeni dla obserwacji i porwna, ignorujc ciemny i skaczcy [obscure and shifting] czas, w jakim si odbywaa12.
Musz przyzna, e w ciemny i skaczcy czas najbardziej mnie emocjonalnie wciga. Nie potrafi powiedzie, w jakim stopniu kierowa
11 12
J. GALLOP: Around 1981..., s. 9. J. TODD: Feminist Literary History..., s. 1.
Wstp
mn obowizek (jaka projekcja idealnej opowieci), aby przywrci owemu czasowi miejsce w feministycznej krytyce literackiej, aby spotka si z tymi tekstami, ktre wci si odnotowuje, ale ju si ich, na og, nie czyta, a w jakim stopniu uwiedziona byam przez sentymentalne poczucie, e trzeba wrci do matek, ktrym feministyczna krytyka literacka jakby si sprzeniewierzya. A moe pojawia si odrobina przekory wobec domniemanych przeze mnie przekona tych z koca XX i pocztkw XXI wieku o naszej niekwestionowanej inwencji twrczej, o reaktywnoci na wyzwania naszego, nowego czasu. Odrobina przekory, ktra kierowaa moje prezentacje ku wiadomemu (i niewiadomemu) podczaniu ich w moje (fantazmowane) tu i teraz, ktra skaniaa mnie do pyta o to, jak daleko posunlimy si w cigu tych blisko 40 ostatnich lat. Mam take nadziej, e mj szkicownik zdarze moe uatwi rekonstrukcj polskiej mapy feministycznej krytyki literackiej. Rezygnujc, podobnie jak to czyni Jane Gallop, z atwoci samo-wyniesienia, z ktrego mona ocenia i diagnozowa przeszo, wol zaoy, e prezentujc i rekonstruujc krytyczne gosy, podlegam te, jak i moje poprzedniczki, oddziaywaniu lepych plamek, ktre w pewnej mierze zapewne podzielam z moimi wspczesnymi, a w pewnej obciaj moje osobiste konto. I jeszcze jedno odwoanie do Gallop:
Takie stwierdzenie prbuje nie by stwierdzeniem, e gdyby tylko kobiety byy bystrzejsze, nie byyby tak zablokowane. Raczej prbuj przypuci, e one s zablokowane w miejscu, do ktrego s dosownie przykute. Jestemy zablokowane w tej mierze, w jakiej mwimy od wewntrz historii. Jeli kada poznajca jest podmiotem, to jej dyskurs bardziej zdradza jej subiektywno. Przez podmiot i subiektywno nie mam na myli jednostki z idiosynkratyczn percepcj. Raczej mam na myli kogo, kto moe poznawa tylko od wewntrz historii, z czciow, w najlepszym przypadku, wiadomoci ideologiczn i w szczeglnym zwizku ze zinstytucjonalizowanymi dyskursami oraz interesami grupowymi13.
Ta ksika nie prezentuje jakiego jednego sposobu wgldu w gosy wybranych postaci. Co wicej, jej ksztat, zamys, projekt zmienia si. Najwczeniejsze czstki o criture fminine powstay w pradawnych czasach (w okolicach roku 2000). Nie zmieniam ich zapisu. Chocia znacznie poszerzya si wiedza na ten temat. Odsyam zainteresowanych do pozycji odnotowanych w przypisach. Niepokoi mnie architektura tej ksiki. Chc powiedzie, e skromne miejsce przypada w niej criture fminine. O wiele bardziej skromne ni
13
J. GALLOP: Around 1981..., s. 9.
Wstp
miaoby to wynika z mojego (nie tylko) intelektualnego dugu wobec badaczek francuskich. I tak ju musi pozosta. To, co najgbiej przeyte, pozostaje niezapisane. By moe nawet oparo si impulsowi, aby si tym bardzo osobistym dowiadczeniem lekturowym podzieli. Myl take, e publikacja Joanny Bator14 w jakim stopniu zwolnia mnie z obowizku bardziej wnikliwego ujcia tego obszaru, pojawiy si te w midzyczasie tumaczenia ksiek Julii Kristevej, umoliwiajce wspuczestnictwo w jej refleksji, no i mam w pamici projekty tekstw o francuskiej teorii moich modszych koleanek. Niewtpliwie, wiedza o tym, co si zdarzyo w polskiej recepcji feministycznej krytyki literackiej, miaa wpyw na pewne fragmenty tej ksiki. Std te Feministyczna krytyka literacka nie usuwa w cie adnej ze swoich poprzedniczek, nie polemizuje te z nimi. Chciaabym, aby bya czytana wraz z prezentacj podrcznikow Anny Burzyskiej (A. BURZYSKA, M.P. MARKOWSKI: Teorie literatury XX wieku. Podrcznik. Krakw, Znak, 2006), wesp ze studiami Grayny BORKOWSKIEJ (Crki Miltona. (O krytyce feministycznej ostatnich pitnastu lat). W: Po strukturalizmie. Wspczesne badania teoretycznoliterackie. Red. R. NYCZ. Wrocaw, Wiedza o Kulturze, 1992; Metafora drody. W: Ciao i tekst. Feminizm w literaturoznawstwie antologia szkicw. Red. A. NASIOWSKA. Warszawa, IBL PAN, 2001) i jej ksik czc zainteresowania feministyczne z teori i praktyk interpretacji (Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej. Warszawa, IBL PAN, 1996). W tym nurcie bada lokowaabym take prace: Agnieszki GAJEWSKIEJ (Haso: Feminizm. Pozna, Wydawnictwo Poznaskie, 2008), Ingi IWASIW (Rewindykacje. Kobieta czytajca dzisiaj. Krakw, Universitas, 2002; Gender dla rednio zaawansowanych. Wykady szczeciskie. Warszawa, WAB, 2004), Ewy KRASKOWSKIEJ (Pirem niewiecim. Z problemw prozy kobiecej dwudziestolecia midzywojennego. Pozna, Wydawnictwo Naukowe UAM, 1999; Czytelnik jako kobieta. Wok literatury i teorii. Pozna, Wydawnictwo Naukowe UAM, 2007), Anny NASIOWSKIEJ (Feminizm i psychoanaliza ucieczka od opozycji. W: Ciao i tekst. Feminizm w literaturoznawstwie antologia szkicw...), Kazimiery SZCZUKI (Kopciuszek, Frankenstein i inne. Krakw, eFKa, 2001). Kontekst odmienny od teoretycznego tworz dla mnie ksiki interpretacyjne (co nie oznacza, e nie odwouj si one do teorii feministycznych): Marii JANION (Kobiety i duch innoci. Warszawa, Sic!, 1996), Agaty ARASZKIEWICZ (Wypowiadam wam moje ycie. Melancholia Zuzanny Ginczanki. Warszawa, Fundacja Oka, 2001), Agaty CHAUPNIK (Sztandar ze spdnicy. Zapolska i Nakowska o kobiecym dowiadczeniu ciaa. Warszawa, Oficyna Wydawnicza Errata, 2004), Urszuli CHOWANIEC (W poszukiwaniu kobiety. O wczesnych poJ. BATOR: Feminizm, postmodernizm, psychoanaliza. Filozoficzne dylematy feministek drugiej fali. Gdask, sowo / obraz terytoria, 2001.
14
Wstp
wieciach Ireny Krzywickiej. Krakw, Wydawnictwo UJ, 2006), Izabeli FILIPIAK (Komornicka. Obszary odmiennoci. Rzecz o Marii Komornickiej. Gdask, sowo / obraz terytoria, 2007), Ewy GRACZYK (Przed wybuchem wstrzsn. O twrczoci Gombrowicza w okresie midzywojennym. Gdask, sowo / obraz terytoria, 2004), Anny LEGEYSKIEJ (Od kochanki do psalmistki... Sylwetki, tematy i konwencje liryki kobiecej. Pozna, Wydawnictwo Poznaskie, 2009), Ursuli PHILLIPS (Narcyza michowska. Feminizm i religia. Warszawa, Fundacja Akademia Humanistyczna, IBL PAN, 2008), Ewy TONIAK (Olbrzymki. Kobiety i socrealizm. Krakw, Korporacja ha!art, 2008). Ksika ta powinna by czytana w pewnym zwizku z tamtymi: raz jako alternatywa, innym razem jako dopenienie, raz jako transformacja, innym razem jako drobne przesunicie wobec narracji j poprzedzajcych. Zbieraam zdarzenia z dziejw literackiej krytyki feministycznej we Francji i w Stanach Zjednoczonych, nie ogldajc si na jej recepcj w innych krajach, rwnie w Polsce. Niestety, musiaam pomin badaczki woskie i niemieckie, a take kanadyjskie. Bolej z tego powodu, albowiem miay swj wasny, czsto bardzo oryginalny udzia w feministycznej krytyce literackiej. Gdybym sprbowaa ogarn wicej, musiaaby powsta troch inna ksika. Sdz natomiast, e ta, ktra powstaa, moe stanowi rodzaj ta, swoist map dla atwiejszego usytuowania polskich, zrnicowanych feministycznych praktyk interpretacyjnych. Prawdziw bohaterk mojego tekstu jest lektura: krytyka feministyczna uczynia z czytania literatury spraw pierwszorzdnej wagi. Jedna z najczciej cytowanych autorek tak oto uja losy tego przedsiwzicia:
W pierwszym rozdziale kobieta czytelniczka staje si feministk, a na kocu udaje jej si wyplta z androcentrycznej logiki kanonu literackiego i krytycznego. W drugim rozdziale czytelniczka feministyczna z powodzeniem dokonuje mediacji pomidzy wasn perspektyw a perspektyw pisarza. Owe zwycistwa to cz projektu stworzenia kultury i tradycji literackiej kobiet, ktra z kolei stanowi cz projektu przekroczenia patriarchatu. W naturze ludzi pracujcych na rzecz rewolucyjnej zmiany jest optymizm co do perspektywy nadania przyszoci nowego kierunku15.
Feministyczna krytyka literacka, reagujc na wielorako metodologicznych sugestii, prbowaa odnajdowa swoiste dla siebie miejsce. Prbowaa
P.P. SCHWEICKART: Reading Ourselves: Toward a Feminist Theory of Reading. In: Gender and Reading: Essays on Readers: Texts and Contexts. Eds. E.A. FLYNN, P.P. SCHWEICKART. Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1986. Przytaczam za przedrukiem w: Feminisms. An Anthology of Literary Theory and Criticism. Eds. R.R. WARHOL, D.P. HERNDL. New Brunswick, New Jersey, Rudgers University Press, 1997, s. 629.
15
Wstp
kreowa wasne strategie czytania. Korzystajc z pluralizmu propozycji androcentrycznych, zmieniaa ich uniwersaln perspektyw na perspektyw stronnicz, pytajc o pe autora, pe lektury, testujc niejako uyteczno teoretycznych modeli dla czytania kobiecego i feministycznego. Transformowaa je, przemieszczajc akcenty i przystosowujc je do wasnych zapotrzebowa. Takim zmianom zostay poddane koncepcje na przykad Bachelarda, Fisha, Blooma, Barthesa, Derridy. W przeomowym dla literaturoznawstwa okresie przesilenia midzy strukturalizmem a tym wszystkim, co przyszo potem, stworzya interpretacje, z ktrych wiele na pewno mona zaliczy do najwikszych osigni sztuki interpretacji drugiej poowy XX wieku. To dziedzictwo pozostaje, jak dotd, niemal niedostpne polskiej czytelniczce i polskiemu czytelnikowi. Std charakter mojej narracji, ktra bardziej od sigania do poziomu meta- skupia si na samym procesie lektury, na jego przebiegu i dramatyzmie. Idiomatyczno omawianych tekstw zmuszaa niejako do oddawania gosu bohaterkom tej opowieci, std bierze si dbao o syszalno ich gosw, wykadajca si obfitoci przytocze.
1. Kate Millett: Sexual Politics (1969)

Toril Moi jeden z rozdziaw swojej ksiki Sexual/Textual Politics...1, zatytuowany Two Feminist Classics, w ktrym omawia sylwetki Kate Millett i Mary Ellmann, opatruje szkicowym wprowadzeniem w kontekst towarzyszcy pracy Millett. Wydana w 1970 roku przez Robin Morgan bibliografia Sisterhood is Powerful: An Anthology of Writings from the Womens Liberation Movement na 26 stronach dokumentuje ruch kobiecy w USA, ale zamieszcza jedynie pi odniesie do prac literackich. Wrd ich autorek wymienia V. Woolf (Wasny pokj, 1927), Simone de Beauvoir (Druga pe, 1949), K.M. Rogers (The Troublesome Helpmate, 1966), Mary Ellmann (Thinking About Women, 1968) i Kate Millett (Sexual Politics, 1969). Owe prace jak zaznacza Moi tworz podstaw dla wybuchowego rozwoju anglo-amerykaskiej krytyki feministycznej2. Za sama bibliografia wiadczy o tym, e w 1970 roku krytyka feministyczna dopiero zapowiadaa swoje zaistnienie. wczesny projekt krytyki feministycznej nie mia ogranicza si tylko do wyznaczania nowych regu uprawiania krytyki literackiej, ale pomylany by jako projekt politycznie zaangaowany w ruch feministyczny. Krytyka literacka przypisywaa sobie rol nie biernego wiadka, ale aktywnego
1
T. MOI: Sexual/Textual Politics: Feminist Literary Theory. LondonNew York, Methuen, Ibidem, s. 23.
1985.
2
Rozdzia pierwszy: Krytyczki androtekstw
wsptwrcy i animatora zmian w wiecie spoecznym. Podwojona misja, jak przyja na siebie z jednej bowiem strony miaa, w swojej domenie, wypracowywa nowe strategie czytania, z drugiej za uczestniczy w ruchu spoecznym okazaa si trudna do wypenienia bez konfliktu. Ju w latach 80. zaznacza T. Moi (na kontynencie, wedle moich obserwacji, znacznie wczeniej) pojawi si dylemat i pewien rozziew pomidzy ruchem feministycznym a krytyk feministyczn. Mona powiedzie, e im bardziej profesjonalizowaa si (akademizowaa) krytyka feministyczna, tym bardziej oddalaa si od politycznego zaangaowania. Biorc pod uwag w mechanizm separacji i autonomizowania si krytyki feministycznej wobec polityki sukces ksiki Millett wydaje si oczywisty.
Jednym z powodw sukcesu K. Millett moe by stwierdza Moi e ona, jak adna inna feministyczna krytyczka, poradzia sobie z tym, jak przerzuci most i wypeni luk midzy krytyk instytucjonaln a nie-instytucjonaln3.
Na pewno za, poza tym, publikacja Millett wpisaa si znakomicie w zapotrzebowanie swoich czasw4. Wpisaa si w pewne feministyczne wtki, a take sama je sugerowaa i kreowaa. Na tak przychylny spoeczno-polityczny kontekst nie natrafia Simone de Beauvoir, ktrej Druga pe przemina prawie bez echa. Chocia zapewne rwnie i z innych powodw. Seksualna polityka K. Millett wymieniana jest zazwyczaj w incipitach kadej wikszej czy mniejszej syntezy krytyki feministycznej. Jednake ju si jej nie czyta, a lady jej wielkiego rozgosu i wpywu pozostay tylko we wspomnieniach badaczek. Sawa Millett miaa wic raczej do paradoksalny charakter. Trwaa krtko kilka zaledwie lat po wydaniu ksiki. Wyjtkowo przychylne recenzje napisay w 1971 roku Carolyn Heilbrun5 i w sze lat pniej Patricia Meyer Spacks6. Potem byo znacznie gorzej. Wybrane przeze mnie recenzje, charakterystyczne, przedrukowywane bowiem w antologiach, a zatem w jakim sensie aktualizowane i traktowane jako istotna wypowied w sprawie Millett mwi jednym gosem. Pochway gubi si wrd rozlicznych zarzutw.
Ibidem. Zob. K.K. RUTHVEN: Feminist Literary Studies: an Introduction. CambridgeNew York Port ChesterMelbourneSydney, Cambridge University Press, 1990, s. 22. 5 C. HEILBRUN: Milletts Sexual Politics: A Year Later. Aphra 1971, no. 2 (Summer), s. 3847. 6 P.M. SPACKS: The Female Imagination. A Literary and Psychological Investigation of Womens Writing. London, Georg Allen & Unwin Ltd, 1976.
4 3
1.1. Nowatorstwo lektury Millett (przeciw Nowej Krytyce)

Zacznijmy od pozytyww. Millett ustanowia feministyczne ujcie literatury jako pewnej siy krytycznej, z ktr trzeba si liczy. Jej ksika staa si manifestacj niezgody na ten tryb lektury, ktry by najbardziej rozpowszechniony w akademii, a ktry sygnowany by przez Now Krytyk. Akcentowaa wag spoecznych i kulturowych kontekstw w lekturze i tym samym otwieraa, do dzisiaj ywotny, nurt bada, w ktrym tekst staje si swoistym inter-tekstem. Najbardziej uderzajcym aspektem krytyki Millett, wanym dla 1969 roku zaznacza Moi byo podwaenie autorytetu autora. Nie zgod, ale konflikt z autorem ustanawia ona jako punkt wyjcia dla swojej lektury. Czytelniczka jest t, ktra si opiera, czyta wbrew autorytetowi autorstwa, przeciw jego zaoonej hierarchii. Millett odrzuca ow hierarchi w imi prawa czytelniczki do wasnego punktu widzenia. I, co waniejsze, kwestionuje obraz krytyczki/czytelniczki jako biernego, kobiecego odbiorcy. Dopasowuje si tym samym wedle konkluzji Moi do celw feministycznej krytyki literackiej i do celw ruchu feministycznego. Mona powiedzie, e Millett podwaya jeden z fundamentalnych czynnikw patriarchalnej krytyki literackiej. Wedle Carolyn Heilbrun, ksika Millett uwiadomia czytelniczkom, e do tej pory nie czytay jako kobiety, e czytay jako... mczyni. Millett otworzya zatem refleksj nie tylko nad kondycj feministycznej lektury, ale nad kondycj kobiet. Po jej ksice pisze Heilbrun prd idei inaczej pynie. Kada kobieta nia, eby napisa podobn. Za Millett w odpowiednim czasie j napisaa. Uznajc Seksualn polityk za manifest feministycznej krytyki, Heilbrun kreli jednoczenie strategi obronn dla Millett, jakby uprzedzajc ewentualne zarzuty wobec tej ksiki. Jej wady s po prostu wadami tych zalet Millett, ktre pozwoliy jej podj si swego zadania7. Heilbrun neutralizuje akcentowan przez innych recenzentw stronniczo czytania przez Millett pisarstwa Eurypidesa czy Lawrencea. Implicytnie, jakby wpisujc si w Wolfganga Isera koncepcj czytelniczego rezonansu (Reader-Response Criticism), wyjania take powody ich niezgody na propozycje interpretacyjne Seksualnej polityki:
Jestemy zakorzenieni w tych naszych bezpiecznych niszach i wymagamy transplantacji, ktra, zawsze niebezpieczna, pociga za sob przemoc i moliwo mierci. O c z y w i c i e t o m y, c z y t e l n i c y, j e s t e m y m a n i p u l o w a n i, n i e d z i e a. Jak wie kady mi7
C. HEILBRUN: Milletts Sexual Politics..., s. 38.
onik literatury, one pozostaj cakowicie nietykalne; jeeli s zdolne do wytrzymaoci, to wytrzymuj bez wzgldu na to, jak interpretacj si im narzuca. Wiedza o tym sprawia, e krytyk yje uczciwie, pewien, e cho moe zachci albo zniechci, to nie moe zniszczy8 (podkr. K.K.).
Utrzymana w osobistej tonacji recenzja Alison Light podkrela nowatorstwo lektury Millett w stosunku do caoci tradycyjnej krytyki literackiej. A zarazem akcentuje wpyw Seksualnej polityki na zrozumienie wasnego indywidualnego dowiadczenia. Analizy Millett, pisze recenzentka, nadaway warto mojemu gniewowi feministki, dokonyway rozpoznania, e jako kobieta zostaam relegowana, faszywie przedstawiona, a czsto wykluczona przez kultur i e moliwy jest pewien rodzaj walki skupiony wok praktyk sztuki i kultury9. Wzgldny konsensus w akcentowaniu pozytyww pracy Millett ustala si wok kwestii, ktra mwic sowami Cory Kaplan dotyczy przeamania jakiej bezrefleksyjnej, wolnomylnej, liberalnej zgody na reprezentacj seksualnoci.
Po lekturze Millett prawie na pewno utracisz niewinn przyjemno wywoan seksualnoci w literaturze10.
Najbardziej przychylna spord licznych wypowiedzi krytycznych recenzja Carolyn Heilbrun akcentuje przede wszystkim wielkie otwarcie na te idee, wtki i tematy, ktrego dokonaa Millett. I warto zwrci uwag na ten aspekt lektury Heilbrun, poniewa z ca skromnoci zaznacza ona komfortowo sytuacji pisania post factum o Seksualnej polityce. A zatem wwczas, kiedy wizka nowych myli ju zostaa rzucona, kiedy zaczynaj one swobodnie kry i z wolna staj si wsplnotowym dowiadczeniem intelektualnym. Take zaczynaj si starze. Pozytywna waloryzacja ksiki Millett wspiera si wic na usytuowaniu jej jako rda inspiracji dla powstania nowej intelektualnej aury wok relacji wadzy midzy pciami11,
Ibidem, s. 39. A. LIGHT: Feminism and the Literary Critic. In: Feminist Literary Theory. A Reader. Ed. M. EAGLETON. Cambridge, Massachusetts, Blackwell, 1986, s. 177181. 10 C. KAPLAN: Radical Feminism and Literature: Rethinking Milletts Sexual Politics. In: Feminist Literary Criticism. Ed. M. EAGLETON. London, Longman, 1991, s. 158. 11 C. HEILBRUN: Milletts Sexual Politics..., s. 43: [...] nie wierz, e ksik Millett mona potpia za prezentowanie mczyzn jako opresorw. Opresorami byli, a aden opresor nie zrzeka si atwo swej wadzy. Jej zadaniem byo scharakteryzowa t wadz i jeli poczucie wyjtkowego wykroczenia mczyzn przeciwko sprawiedliwoci byo jej niezbywalne do napisania tej ksiki, to niech tak bdzie. Nie powinnimy jej karci, ale moemy przemyle jej nastawienie w nowej atmosferze, ktra moga powsta w duej mierze dziki niej. Pewne kobiety z Ruchu Wyzwolenia Kobiet opisywano mi jako ekstremalne w swoim nastawieniu antymskim, co uznaj za godne ubolewania; ale to te mode kobiety musz zdecydowa, jak najlepiej znale drog powrotn do pewnego poczucia autonomii.
9 8
relacji midzy hetero- i homoseksualnoci12, nowego odczytania Freuda13. Millett niczego nie rozstrzyga, ale stawia wane pytania. Ta ostatnia diagnoza zasadniczo wyrnia gos Heilbrun spord pniejszych interpretacji Seksualnej polityki. W jednym z ostatnio wydanych opracowa historycznych A History of Feminist Literary Criticism (2007) Mary Eagleton wymienia skrtowo zalety Sexual Politics:
Millett nowatorsko poczya seksualno, albo, jak dzi powiedzielibymy, gender, z pytaniami o polityk i wadz, czynic to, ukua termin polityka seksualna, co stao si niezbdne w przyszej debacie. Dostrzega literatur jako kluczowe miejsce, gdzie tworzy si, wyraa i utrzymuje pewn polityk seksualn, ktra wywouje opresj kobiet, i dlatego analiza literacka staa si niezbdn czci jej metodologii14.
Germaine Greer w swojej recenzji ksiki Millett ju samym kalamburem tytuu Lib and Lit wyranie podkrela zwizek analizy literackiej z ruchem feministycznym, wypowiadajc przekonanie, e wyzwolenie kobiet powinno nadej od literatury15. Mona napisa jak to uczynia T. Moi e wpyw Kate Millett czyni z niej m a t k i p r e k u r s o r k wszystkich pniejszych prac
12 Ibidem, s. 44 : To samo rozumowanie stosuje si do lkw wobec homoseksualizmu: jeeli jestemy bezpieczni w swoich heteroseksualnych zwizkach, to homoseksualno nie moe nam zagrozi; jeli jestemy niestabilni, jestemy waciwie zagroeni i skazani na zetknicie si z tym faktem. Lecz kiedy to zostaje wypowiedziane, pozostaje sprawa taktyki. Obrona lesbijskoci moe zapewne, w szerszej perspektywie, spowodowa antagonizm zarwno mczyzn, jak i kobiet, ktrych wkad w spraw wyzwolenia kobiet mona by innym sposobem osign. Jestem przekonana, e stracilimy z oczu odczucia indywidualnych mczyzn, ktrzy odrzucili szalestwa mskiego szowinizmu i patriarchatu, ale ktrzy, poza wszystkim, s indywidualnymi ludzkimi istotami, majcymi za sob dekady, istotami, ktre potrzebuj zrozumienia owych zmaga, jakie przechodz w cigle niezreformowanym spoeczestwie. Skoro mczyni spdzili tysice lat i nie udao im si zrozumie wewntrznych zmaga kobiet, nie oznacza to, e dzisiaj kobiety powinny wycofa zaraz swoj sympati i mio do mczyzn, ktrym przydarzyo si to nieszczcie, e si znaleli w momencie najwikszej zmiany. 13 Ibidem, s. 40: [...] wikszo tych, ktrzy zdaj sobie spraw z ogranicze Freuda w rozumieniu kobiety, ani przez chwil nie pomylaa, by zanegowa jego wany wkad w ludzk myl i wolno. Tym, czego dokonaa Millett, byo ratyfikowanie zmiany w kierunku mylenia o sprawach seksualnych i omielenie innych, by przyjrzeli si od nowa, na pimie i poza nim, przyjtym zasadom. Jak inni rewolucjonici wymusza na nas, bymy raz jeszcze dowiedzieli si, e nie wszystko, co jest, jest naturalne. 14 M. EAGLETON: Literary Representations of Women. In: A History of Feminist Literary Criticism. Eds. G. PLAIN, S. SELLERS. Cambridge, New York, Cambridge University Press, 2007, s. 106. 15 G. GREER: Lib and Lit. The Listener 1971, 25 March.
krytyki feministycznej i feminizmu w tradycji anglo-amerykaskiej lat 70. (nawet wwczas, w latach 80., kiedy pojawiy si polemiki z ni i gosy niezgody) i zarazem skonkludowa, e Seksualna polityka m o e b y traktowana zaledwie jako model dla pniejszych p o k o l e k r y t y c z e k f e m i n i s t y c z n y c h, a jej cudownie obrazoburcza forma czytania16 (podkr. K.K.) wyczerpaa si w lekturze wybranych przez ni tekstw. Matka i prekursorka bardzo szybko postarzaa si w oczach badaczek i zacza ostatecznie oznacza jak pust, bezpodn figur. Lynne Pearce odnotowuje aur, ktra towarzyszya w 1970 roku Sexual Politics17. Jeszcze w roku 1977 wydawnictwo Virago przypomniao tonacj tamtych lat, umieszczajc na okadce nowego wydania tekstu informacj i reklam zarazem: Bestseller wiatowy. Prasa popularna aktywnie uczestniczya w jej promocji. New York Times proklamowa j jako ksik zapierajc dech swym opanowaniem historii i literatury, a New Statesman pisa o niej jako o jednej z tych rzadkich ksiek, ktre mog zmieni twj pogld i zmusi ci do tego, aby przemyle na nowo drog swojego ycia (s. 17). Sama Lynne Pearce przyznaje, e Sexual Politics zostaa uznana za manifest rewolucji, ktrego wyzwanie dla patriarchatu jest implicite zawarte w caym pniejszym feministycznym pisaniu (s. 17), i potwierdza obserwacj T. Moi, e rewolucyjno ksiki bya efektem polemicznej natury tekstu Millett. Nie uprawiao si wwczas krytyki, odwoujc si do podobnej, jak Millett, strategii retorycznej. Tym samym Sexual Politics akcentuje Pearce zalegalizowaa polemik jako gatunek krytyczny. Wbrew kontestujcym recenzentkom (jak Cora Kaplan) Pearce prbuje uzasadni rol polemiki zarwno w tekcie Millett, jak i w przyszej krytyce feministycznej (s. 17). Wspomaga j Ann Jones, ktra, czytajc Millett zgodnie z jej intencjami, przypomina, e autorka Sexual Politics chciaa by stronnicza i kontrowersyjna i nigdy nie twierdzia, e chce by kim jeszcze:
Zastosowanie przez Millett teorii polityki seksualnej do tekstw nie byo zaprojektowane po to, aby wyprodukowa bardziej subtelne albo kompletne odczytania, na przykad D.H. Lawrencea. Celem byo uwydatnienie w jego dziele pewnych tendencji i zaoe pierwszej fali feministycznego podnoszenia wiadomoci18.
T. MOI: Sexual/Textual Politics..., s. 24, 30, 31. L. PEARCE: Kate Millett Sexual Politics. In: S. MILLS, L. PEARCE, S. SPAULL, E. MILLARD: Feminist Readings/Feminist Reading. New York, Harvester, 1989. 18 A. JONES: Feminism I: Sexual Politics Henry James, In the Cage. In: Literary Theory at Work: Three Texts. Ed. D. TALLACK. London, Batsford, 1987, s. 85.
17 16
1.2. lepe plamki

Ksika Millett skada si z trzech czci. Pierwsze dwie koncentruj si na teoretycznej i historycznej analizie systemu patriarchalnego19, w trzeciej czci autorka poddaje interpretacji twrczo czterech autorw: D.H. Lawrencea, H. Millera, N. Mailera oraz J. Geneta, i powica nieco uwagi Villette Charlotte Bront. Wszystkie recenzje za punkt wyjcia obieraj ocen instrumentarium Millett, ktre ta wypracowuje, bazujc przede wszystkim na dyskursach paraliterackich (K. Marksa, F. Engelsa, J.S. Milla, J.J. Rousseau). I wszystkie podkrelaj jego niedoskonaoci, tym bardziej znaczce, e, wedle ich autorek, miay one wpyw na analizy literackie Millett. Ot Millett potraktowaa nazbyt monolitycznie takie kategorie, jak: patriarchat, ideologia, polityka seksualna. Patriarchat uznaa za gwn instytucj polityczn, opart na zhierarchizowanych relacjach, ktre wyraay nierwny podzia rl i nierwny status nadawany dwm biologicznym pciom. Podobne jak w patriarchacie relacje dominacji miay charakteryzowa inne struktury spoeczne, takie jak: rodzina, uniwersytet, szpital psychiatryczny, wojsko itd. Ideologi rozumiaa za Millett szeroko, jako pewien system idei i wartoci, ktry pracuje nad tym, aby osign psychologiczn, spoeczn, emocjonaln akceptacj indywiduw dla okrelonej, w tym przypadku patriarchalnej, formy wadzy. Ekspresj ideologii patriarchalnej miaa by polityka seksualna, ktrej celem byo zapewni status quo: stereotypowy rozdzia rl seksualnych, dominacj mskiej pci nad esk, starszych mczyzn nad modszymi, heteroseksualnych nad homoseksualnymi. Cora Kaplan, deklarujc marksistowski punkt widzenia, wnikliwie odsania sabe punkty definicji Millett (pozostaj one potwierdzone take przez A. Light i T. Moi). Po pierwsze, nazbyt robocze ujcie ideologii, traktujce do luno jej wersj marksistowsk, wiedzie Millett do rozumienia jej jako mistyfikujcej oraz faszujcej prezentacji i reprezentacji rzeczywistoci. Po drugie (i by to centralny przedmiot sporu odbijajcy si echem w, zgodnych z doktryn marksistowsk, opracowaniach patriarchatu, jak na przykad u S. FIRESTONE: Dialectics of Sex. The Case for Feminist Revolution. London 1971), daleko posunita autonomia ideologii powoduje,
Kazimierz lczka wnikliwie zreferowa pierwsze dwie czci rozprawy Millett. Ze wzgldu na cele mojej pracy odmienne od skoncentrowanej na ruchu feministycznym ksiki K. lczki, skupiam si gwnie na wtkach literackich, ktre podnoszone s w omawianych recenzjach. Zob. K. LCZKA: Feminizm. Ideologie i koncepcje spoeczne wspczesnego feminizmu. Katowice, Ksinica, 1999.
19
e w wersji Millett traci ona swe zakorzenienie, podstawow baz i relacj ze stosunkami produkcji. Std rodzi si trzecie zastrzeenie wobec ignorowania przez Millett stratyfikacji klasowej. Krtko mwic, autorka Seksualnej polityki oderwaa pojcie ideologii od konkretnej klasy spoecznej (zrezygnowaa z posugiwania si kategori panujcej ideologii buruazyjnej) i pierwsz, a zarazem podstawow, lini podziau uczynia zrnicowanie midzy pciami. Wyraaa tym samym przekonanie, e owe rnice nie przebiegaj zgodnie z podziaami klasowymi, ale w poprzek tych podziaw. Radykalna feministka Millett ukazaa, e transhistoryczny, transkulturowy, transklasowy charakter opresji kobiet jest o wiele bardziej zasadniczy dla okrelenia statusu kobiet i celw ich walki ni wpywajce na w status i jego przyszo efekty jakiegokolwiek sposobu produkcji. Definiowanie przez Millett ideologii budzi zastrzeenia Kaplan take dlatego, e ogranicza si ono jedynie do wiadomych nastawie. W niemal karykaturalnym ujciu recenzentki ideologia manifestowaaby, wedle Millett, wiadomy mski spisek, wiadome konspiratorskie dziaania, ktre maj zapewni mczyznom hegemoni nad kobietami. Ignorowanie przez Millett wagi niewiadomoci wpywa te na negatywn tendencj do wytwarzania przez ni koherentnej, wewntrznie spjnej definicji, ktra pozwala jej, w praktyce, na eliminacj wszelkich sprzecznoci, na rugowanie odstpstw od przyjtej normy. Zarzuty badaczek wpisuj si w kontekst wczesnych tendencji mylenia marksistowskiego do tropienia sprzecznoci, ktre ujawniaj niewiadome czynniki oddziaujce na projekty ideologiczne. Z podobnymi zarzutami ze wzgldu na transhistoryczne i transklasowe ujcie patriarchatu spotka si Luce Irigaray. W 1992 roku Lynne Pearce w szkicu stanowicym cz ksiki pomylanej jako zbir feministycznych lektur, ktre testuj na wybranych literackich przykadach kategorie wypracowane przez gwne feministyczne prace lat 70. (K. Millett, E. Showalter, S. Gilbert, S. Gubar), neutralizuje zarzuty stawiane K. Millett:
Jeli nawet koncepcja patriarchatu u Millett moe by postrzegana jako monolitowa (a jej uproszczenie marksistowskiej analizy jest niezaprzeczalne), to wyliczenie przez ni sposobw, poprzez ktre w patriarchat manifestuje si w nowoczesnym spoeczestwie, ju nie20.
I przekonuje j analiza Millett, ktra konkretyzuje dziedziny, w jakich patriarchat realizuje siebie i siebie podtrzymuje, takie jak: ideologia, biologia, socjologia, antropologia, psychologia, ekonomia i edukacja, armia
20
L. PEARCE: Kate Millett Sexual Politics..., s. 19 i 20.
i klasa. Lecz tym, co najbardziej oryginalne w jej krytyce patriarchatu, jest wyodrbnienie tego, co psychologiczne, ktrego pominicie odczuwa ona jako najbardziej kluczowe dla wczeniejszych teorii patriarchatu. Rozszerzajc swe analizy na mniejszoci rasowe, Millett pokazuje, e ideologia patriarchatu idzie gbiej ni ucisk ekonomiczny.
Wspierany przez biologiczny determinizm, ktry spoglda na spoeczn zaleno kobiety jako naturaln, patriarchat wprowadza uszkodzenie ego [ego damage] kobiety przez subteln presj psychologiczn.
Poczucie gorszoci i nienawi, pogarda skierowana przez kobiety na nie same, take wzgardzanie kobiecoci tworz wsplne znamiona dla wszystkich innych opresjonowanych grup. Na ocen strategii lekturowej Millett wpywa niedoskonao zarwno jej pozaliterackiego, jak i literackiego instrumentarium. Wedle recenzentek, literatura staje si dla badaczki miejscem wiadomego zapisu autorskiej ideologii, a co si z tym wie, zarazem miejscem jej ekstrapolacji, reprodukcji i w kocu jej odzyskiwania przez odczytujc t ideologi Millett. Problem polega na tym, e Millett nie przemylaa relacji pomidzy tekstem literackim a ideologi. Potraktowaa je zbyt naiwnie, mechanicznie i symplicystycznie, dokonujc niezaporedniczonego przekadu ideologii i jej ekspresji polityki seksualnej na jzyk literatury.
Metoda ta pisze Kaplan niczego nie dodaje do rozwoju marksistowskiej feministycznej krytyki literackiej, ktra musi patrze bardziej starannie na zoone wzajemne relacje ideologii klasowych i genderowych w literaturze pisanej przez mczyzn i przez kobiety i musi prbowa uj wyobraniowe pisanie jako co bardziej specyficznego, dziwnego i bardziej pofragmentowanego ni odbicie albo ideologii patriarchalnej, albo rzeczywistej relacji spoecznej21.
Millett nie poddaa problematyzacji faktu identyfikacji trzech odrbnych instancji: autora narratora bohatera. Nie ucilia swego rozumienia kategorii powieci autobiograficznej. W ogle zignorowaa ca problematyk teoretyczn lektury tekstu literackiego.
Kiedy Millett zajmuje si stosunkiem pomidzy autorem a postaci, to ta ostatnia zostaje przeksztacona w jak rzeczywist posta historyczn22.
21 22
C. KAPLAN: Radical Feminism and Literature..., s. 168169. Ibidem, s. 166.
3 Feministyczna...
Monolityczna koncepcja ideologii i polityki seksualnej wpywa na cenzurowanie analizy literackiej z kadej dwuznacznoci i sprzecznoci. Zamyka obserwacje w ramach dychotomii i opozycji. I nawet wwczas, gdy Millett zblia si do analitycznych rewelacji, ktre wymuszayby uelastycznienie rozumienia polityki seksualnej, na przykad do zjawiska odgenderowienia i, choby nieskutecznego, rozproszenia albo nawet przekroczenia dowiadczenia genderowego przez jakiego autora23, ktre wynikaoby choby z biseksualnoci i opartego na niej procesu pisania, nawet wwczas autorka Seksualnej polityki wycofuje podobne obserwacje na margines dygresji. Nawet pisze Kaplan
niepoprawni szowinici mog, wedle Millett, od czasu do czasu dziaa jako podwjni agenci i dokonywa projekcji na swoje postaci kobiece. eby pasowa do jej sprawy, musz oni by, bez adnej sprzecznoci, przeniknici wasn ideologi biegunowoci genderowej i mskiej dominacji do tego stopnia, e ich powieci staj si idealn, empiryczn weryfikacj podanej w patriarchacie praktyki24.
Gdyby Millett posuya si wskazaniami marksistowskiej krytyki literackiej albo gdyby skorzystaa z sugestii pyncych z metodologii formalistyczno-strukturalnej mwi recenzentki wwczas, by moe, uniknaby owego szkodliwego dla literatury uspjniania, normatywizowania autorw i ich tekstw. Reasumujc, gdyby Millett czytaa literatur i nie traktowaa jej jako potwierdzenia dla wczeniej skonstruowanej definicji polityki seksualnej, zapewne inaczej te wybrzmiewaaby u niej ocena omawianych pisarzy.
Przyapani w pozycji misjonarskiej notuje Kaplan na akcie: opisywania, interpretowania i znieksztacania ycia rwnoczenie, ci powieciopisarze mscy mog jedynie przyzna si do winy, do tego, e wytwarzali kobiety wiadomie, aby zaspokoi swoje pragnienie i speni swoje podania. Literatura wyania si, z tej perspektywy, jako formalnie homologiczna z dziaaniem patriarchatu, z wyjtkiem tego, e w literaturze mczyzna pisarz moe z zaoenia mie wszystko na swj wasny sposb. Millett czyta Synw i kochankw, Zwrotnik Raka, Czas ich czasw jako modele patriarchalnej wadzy w dziaaniu, sadystycznej, odpersonalizowanej seksualnoci oraz podporzdkowania kobiet w caej rozcigoci25.
W lektur Millett wkrada si, zaobserwowana przez recenzentki, sprzeczno. Z jednej bowiem strony Seksualna polityka podwaya fundamenty patriarchalnej krytyki (autorytet autorstwa), z drugiej za sama au23 24 25
A. LIGHT: Feminism and the Literary Critic..., s. 178. C. KAPLAN: Radical Feminism and Literature..., s. 165166. Ibidem, s. 165.
torka, niestety, nie wyzwolia si z pewnych patriarchalnych zachowa. Zarzuty padaj niekiedy cikie: e Millett nie dopuszcza pluralizmu lektur, e przywaszcza sobie czytane teksty. e zmierza do zastpienia jakiej niewaciwej lektury patriarchalnej lektur bardziej poprawn i rwnie nakazow26. Alison Light z perspektywy bardziej oddalonej od lat 70. dokadnie na odwrt ni Carolyn Heilbrun, ktra widziaa w Sexual Politics otwarcie na wielo lektur, gani Millett za zamknicie:
Daleka od tego pisze Light by jej lektury otwieray i wyzwalay czytelnika, krytyka dziaa jako pewien sposb uzyskiwania dostpu i kontroli, pewne zawaszczenie jakiej nieodwracalnej, cho tym razem feministycznej prawdy27.
Czynic z Millett uosobienie krytyki patriarchalnej, Light inicjuje dyskurs, ktry, rozwijajc si w zgodzie z zapowiedzianym scenariuszem, powinien koczy si wnioskiem, e na przykad Millett gwaci mskie teksty (i ich autorw) itp. Warto zaznaczy, cho zupenie na marginesie, e A. Light, konsekwentnie utrzymujca swoj wypowied w tonacji osobistej, a nawet wyznaniowej, w prezentowanym fragmencie zmienia sw dotychczasow retoryczn poz i wypowiada si autorytatywnie i pewnie, odstpujc take od czsto uywanego zaimka ja, tosamego z podmiotem mwicym we wasnym imieniu, goszcym jak swoj prawd, na rzecz liczby mnogiej (my) uprawnionej do wyraania gosu zbiorowego. Skupi si teraz na bardziej zindywidualizowanych w swej treci pretensjach, formuowanych przez Toril Moi, ktra zauwaa wyran niech Millett do przywoywania kobiet-pisarek: czyta ona szczegowo J.S. Milla, ale pomija Mary Wollstonecraft, analizuje Jeana Geneta pod ktem jego subwersywnej polityki seksualnej, ale nie wzmiankuje nawet o Edith Wharton albo Doris Lessing.
Jest tak pisze Moi jak gdyby Millett, aby da narodziny wasnemu tekstowi, musiaa za wszelk cen odrzuci jakkolwiek moliw figur macierzyst28.
Moi wymienia dug list prekursorek objtych amnezj Millett. Jeli uzna, e Simone de Beauvoir bya pionierk analizy polityki patriarchalnej, to Millet tylko dwukrotnie, analizujc Lawrencea, odwoaa si do niej. Podobnie zdarzyo si z ksik M. Ellmann (1968)29, ktra wczeniej
26 27 28 29
A. LIGHT: Feminism and the Literary Critic..., s. 179. Ibidem. T. MOI: Sexual/Textual Politics..., s. 26. M. ELLMANN: Thinking About Women. New York, Harcourt. Brace & World, 1968.
3*
i w podobnym duchu prezentowaa twrczo Mailera. Millett zmarginalizowaa take badania Katharine M. Rogers (1966)30, ktra dociekaa przyczyn mizoginii w spoeczestwie, poddajc interpretacji utwory literackie. Pominicie Rogers moe tym bardziej wprawia w zakopotanie, e jej teza o kulturowych przesankach mizoginicznych tendencji jest uderzajco podobna do tezy wygaszanej przez Millett. Wedle Moi, za ow amnezj odpowiada, trzymajca Millett na uwizi, nazbyt ortodoksyjnie przez ni pojmowana, teoria polityki seksualnej. Gdyby bowiem Millett odwoaa si do pisarek kobiecych, wwczas musiaaby czciowo wycofa si ze swojej uporczywej i wytrwaej demonstracji totalnego i niepodwaalnego wpywu polityki seksualnej na cao ycia spoecznego. Twrczo kobiet jej faktyczna obecno na scenie spoecznej i literackiej wprowadzaa korekt w Millettowski monolit: w si i oddziaywanie polityki seksualnej. Piszce kobiety stanowiy oczywisty dowd na to, e istnieje moliwo oporu i moliwo wyzwalania si spod presji patriarchalnej ideologii. W sam akt twrczoci wpisana ju bya wiadomo opresji i opozycja wobec jej struktur. Takich ci, takich luk i takich sprzecznoci nie zakadaa jednak teoria polityki seksualnej Kate Millett. Krytyka feministyczna, co mona wyczyta ze strategii lekturowej Millett, powinna ujawni seksizm, zdemaskowa ideologi patriarchaln i jej emanacj polityk seksualn, uwolni tekst z jego ideologicznego obcienia, wyzwalajc dzieo i autora, aby w kocu uzna w nich waciwe przykady wyrniajcej si moralnej i intelektualnej jednoci31. Osobny problem recenzencki stanowio miejsce Freuda i psychoanalizy oraz sposb jej wykorzystania przez Millett. Czciowo bya ju o tym mowa, wspomn zatem, e Millett lekceway wpyw niewiadomoci na procesy wiadome. e, chocia psychoanalizy uywa jako metajzyka wobec literatury, nie wykorzystuje istniejcych ju wwczas inspiracji pyncych z poczenia psychoanalizy z marksizmem (Althusser), owocujcych pniej chociaby w ksice Penny Boumelhi, analizujcej twrczo Hardyego pod ktem ideologii nieuwiadamianych sobie przez pisarza32. Mwic o dialektyce elementu wiadomego i niewiadomego oraz odnoszc si do tej publikacji, powiada Ruthven:
Interes krytyka polega wszak na badaniu dziea literackiego w poszukiwaniu ladw tych ideologii, ktre je ksztatuj, niezalenie od tego, czy autor by ich wiadomy, czy nie, oraz na wskazywaniu niespjnoci
30 K.M. ROGERS: The Troublesome Helpmate. A History of Misogyny in Literature. Seattle, University of Washington Press, 1966. 31 A. LIGHT: Feminism and the Literary Critic..., s. 177. 32 P. BOUMELHA: Thomas Hardy and Women. Brighton, Harvester, 1982.
midzy tym, co stara si powiedzie dzieo, a tym, co odsania jego staranna lektura. W tym typie bada dobra ksika to ksika, ktra kwestionuje ideologie, jakie artykuuje [...]33.
Millett uwaa Freuda za jedn z najwybitniejszych indywidualnoci czasw kontrrewolucji, nie zmienia to przecie jej caociowej opinii o twrcy psychoanalizy jako reprezentancie seksistowskiej polityki. Pniejsze czytelniczki Freuda podwaaj t opini Millett, wskazujc, gwnie pod wpywem dekonstrukcji, na ambiwalencj jego postawy wobec kobiet i relacji midzy pciami. Jej odczytanie Freuda, okrelone przez Moi jako dzika rozbirka (savage demolition), jak mona to teraz wykaza, opiera si na bdnych odczytaniach i nieporozumieniach34. A kiedy autorka Seksualnej polityki konkluduje, e psychoanaliza jest form biologicznego esencjalizmu, to wyranie poddaje si emocjom, ktre ka zapomnie jej choby o Freudowskiej kategorii biseksualnoci. Obiektem negacji Millett jest Freudowska koncepcja zazdroci o penisa, kobiecy narcyzm i masochizm. Toril Moi interesuj gosy, ktre kwestionuj tezy Millett. Dlatego odwouje si ona do gonej rozprawy J. Mitchell i J. Rose Feminine Sexuality: Jacques Lacan and the cole Freudienne (1989)35, w ktrej badaczki podwaaj przekonanie z lat 70., e Freud traktowa tosamo seksualn jako wrodzon czy biologiczn. Ich zdaniem, tosamo seksualna jest ujmowana przez niego jako spoeczny i kulturowy konstrukt i funkcjonuje jako proces przystosowywania si dziecka do spoecznoci ludzkiej. Za narcyzm kobiecy po lekturze Sarah Kofman (Lnigme de la femme...36) mona traktowa jako manifestacj kobiecej siy i niezalenoci. Z kolei, przypomina Moi, Janine Chasseguet-Smirgel37 dowodzia, e zazdro o penisa odgrywa pozytywn rol w manifestowaniu przez ma dziewczynk wasnej tosamoci. Separacja od matki, w proces, w ktrym aktywizowana jest zazdro o penisa, okazuje si w odczytaniu Chasseguet-Smirgel podstawowym i fundamentalnym warunkiem dla pniejszego rozwoju twrczoci kobiety. A do 1974 roku i publikacji przez Juliet Mitchell Psychoanalysis and Feminism tezy Millett na temat psychoanalizy nie byy kwestionowane przez badaczki angielskie i amerykaskie. Moi interesuje si przyczynami ywotK.K. RUTHVEN: Feminist Literary Studies: an Introduction..., s. 32. T. MOI: Sexual/Textual Politics..., s. 27. 35 J. MITCHELL, J. ROSE: Feminine Sexuality: Jacques Lacan and the cole Freudienne. LondonNew York, Norton, 1989. 36 S. KOFMAN: Lnigme de la femme. La Femme dans les texts de Freud. Paris, Galile, 1983. 37 J. CHASSEGUET-SMIRGEL: The Significance of Penis Envy in Women. In: Female Sexuality: New Psychoanalytic Views. Ed. J. CHASSEGUET-SMIRGEL. Ann Arbor, MI, University of Michigan Press, 1970.
34 33
noci koncepcji Millett. Owa koncepcja ostaje si pomimo tego, e dysponujemy dzisiaj bardzo zrnicowanymi odczytaniami Freuda, e uczestniczymy w fazie cigego pozyskiwania psychoanalizy dla feminizmu i krytyki feministycznej. Odpowied Moi brzmi prosto: zaproponowana przez Millett teoria opresji seksualnej, jako wiadomej, monolitycznej intrygi skierowanej przeciw kobietom, prowadzi do kuszco optymistycznej wizji moliwoci penego wyzwolenia38. Wystarczy, jeli kobiety uwiadamiajc sobie ow opresj, zdemaskuj j jako faszyw ideologi patriarchatu. Lynne Pearce bierze w obron stanowisko Millett wobec Freuda i psychoanalizy (ktre T. Moi nazwaa dzik rozbirk), przypominajc wczesny kontekst, w ktrym powstawaa ksika Millett. W tym czasie teoria Freuda miaa niezwyky wpyw na spoeczn rewolucj zachodniego wiata. Take w Stanach Zjednoczonych triumfowaa.
Millett zamierzaa wyeksponowa to, co uznawaa za kaleczc polityk seksualn, kryjc si za jego teori39.
Pearce przywouje w tym miejscu charakterystyczn opini z Sexual Politics: dziea Freuda, jego uczniw, a zwaszcza jego wulgaryzatorw, miay ten skutek, e racjonalizoway nienawistn relacj midzy pciami, ratyfikujc podzia rl i wartociujc rnice temperamentu40. Pomimo e zostaa skrytykowana przez Kaplan, Mitchell i Rose za bdny atak skierowany przeciwko Freudowskiej psychoanalizie, to przecie (przypomina Pearce) w tej samej ksice autorka Seksualnej polityki skada hod dla jego znacznego wkadu w rozumienie niewiadomoci i seksualnoci dziecicej, przyznajc, e wulgaryzacja freudyzmu wykroczya poza intencje samego Freuda41. Millett atakuje wulgarny freudyzm, ktry w okolicach 1969 roku popularyzowa gwnie wtek zazdroci o penisa. Tymczasem ani Freud, ani te jego propagatorzy, mieszajc biologiczne i kulturowe, anatomiczne i spoeczne, nie rozpoznali spoecznych powodw zazdroci kobiet nie o penisa, ale o status przyznany mczyznom w patriarchacie. Jednym z efektw owego pomieszania byo powizanie mskoci i kobiecoci z genetyczn realnoci mczyzny i kobiety. Znakomit ilustracj tego typu mylenia jest przeprowadzona w Sexual Politics lektura Lawrencea.
38 39 40 41
T. MOI: Sexual/Textual Politics..., s. 29. L. PEARCE: Kate Millett Sexual Politics..., s. 23. Ibidem, s. 201. Ibidem.
1.3. Marginesy i reszty

Nie zamierzam polemizowa z przedstawionymi zarzutami. Nie ma potrzeby podwaa wielu z nich. Cora Kaplan przyja wyrazist perspektyw krytyki marksistowskiej i zarysowaa w ten sposb alternatywn koncepcj zarwno ideologii, jak i mylenia o styku ideologii z literatur. Wiele z jej tez potwierdzia Toril Moi. Raczej chciaabym szkicowo uchwyci te marginesy lektur Millett, ktre, jako marginesy wanie, zostay zlekcewaone przez recenzentki. By moe im take psuy jednolit koncepcj widzenia Millett, tak jak w domniemaniu recenzentek psuy monolityczn koncepcj samej autorce Seksualnej polityki. Oglnie mona powiedzie, e w lekturach, o ktrych bya mowa wczeniej, autorki dopuciy si tej samej sprzecznoci performatywnej, jak zarzucay Kate Millett, za dobr monet przyjmujc skadane przez ni deklaracje, a nie stosujc wobec niej tych technik interpretacyjnych, ktrych si od niej wobec innych domagay. Skoncentruj si, przede wszystkim, na samym czytaniu Millett, zakadajc, e w swojej lekturze powiedziaa ona, by moe, znacznie wicej niby pozwalaa jej teoria, otwierajc znacznie wicej przestrzeni dla refleksji, take wspczesnej, ni uwiadamiaa sobie sama autorka. Konsekwentnie wic zakadam i biseksualno uaktywnion w akcie pisania, a zatem i moliwo rozegrania si zakce genderowych w podmiocie piszcym, i sprzecznoci, i niewiadome notacje. Warto zaznaczy, e ksika Millett przedstawia drobiazgow analiz pojedynczych tekstw czterech autorw. W kadym z nich badaczka wskazuje na jaki przewodni motyw albo temat. ledzi zarazem zwizki pomidzy nimi, jak te relacje i ich transformacje w twrczoci autorw. Owa drobiazgowa analiza Millett, inicjujca pewien istotny nurt w krytyce feministycznej, jak kada tego typu analiza w ogle, domaga si bezustannej konfrontacji pomidzy konkluzywnoci a wystajc poza ni jak reszt. Ta reszta bywa niekiedy o wiele bardziej zajmujca od uoglnienia, ktre w oczywisty sposb musi manifestowa swe opanowanie obiektu analitycznego. Studia Millett byy klasyfikowane albo w obrbie krytyki tematycznej, albo, co czsto znaczyo to samo, w obrbie badania obrazw kobiet. Sdz, e analiza Millett wychodzi poza ramy tych dwch tendencji. Dlatego, e prezentuje ona zawsze posta kobiec w relacji z mczyzn. e najbardziej j interesuje uchwycenie mechanizmw zwizkw pomidzy pciami. W jakim sensie zatem wymodelowuje ona, wskazujc na relacj tekst czytelniczka, miejsce czytelniczki, projektujc tym samym stosunek kobiety do przedstawienia. Nie chc powiedzie, e wyprzedza ona koncep-
cj Naomi Schor, ale podkrelam, e nie zajmuj jej stereotypy literackich obrazowa kobiet w tekstach mskich. Chocia Millett konsekwentnie pomija wszelkie teoretyzacje, z jej analiz wynika, e autorzy, ktrymi si zajmuje, s przede wszystkim autobiografami. Nie ledzi przecie zgodnoci faktograficznej pomidzy ich biografiami a tym, co przydarza si ich postaciom literackim, albowiem jej rozumienie autobiografizmu, wynikajce z psychoanalitycznych zaoe statusu tekstu i relacji tekst autor w centrum swojego zainteresowania lokuje mylenie o twrczoci literackiej jako autorskim symptomie. Literatura ujmowana jest jako produkcja fantazmatyczna, miejsce ekspresji obsesji, fiksacji i kompleksw. I, niewtpliwie, na pierwszy plan wrd licznych motywacji i uzasadnie wysuwa si kompleks: kompleks gorszoci. Jakby echo pogldw Adlera, dla ktrego kompleks niszoci stanowi gwny motor, uaktywniajcy indywiduum ludzkie do dziaania w celu przekroczenia go. David Herbert Lawrence kierowany jest przez ide fixe, aby uwolni si z wizienia swojej przynalenoci spoecznej a jego postaci literackie prezentuj t sam determinacj. Przy czym, jak z wnikliwoci ujmuje rzecz Millett, nie chodzi w jego powieciach o mobilno w przekraczaniu rnic klasowych, ale o co zupenie innego, co Millett nazywa dynamizmem seksualnym. Dynamizm seksualny nie przekracza klas kieruje swe podanie ku kastom. Sam Lawrence i Mellors z Synw i kochankw nie s rewolucjonistami. Pozbawieni apanay i przywilejw kasty biaych, dominujcych mczyzn, nie chc burzy spoecznego status quo, ale podsycaj w sobie pragnienie, aby ufantazmowane wartoci owej kasty imitowa i przywaszczy je sobie. A to znaczy, e rdem, z ktrego wypywa obrazowanie, prezentacja scenariuszy seksualnych, strukturowanie fabuy powieciowej, jest podanie i ekonomia libidinalna. Lawrence, indywidualizowany przez swoje kompleksy, postrzegany jest take przez Millett jako reprezentant pewnej spoecznej elity:
Lawrence bowiem, z jakim bardzo kalwinistycznym zmysem elity, myla, e jego misj jest si wybi ponad swoje pochodzenie (s. 272)42.
Kompleks gorszoci produkuje wizje, obrazy i przedstawienia rwnie u Millera. Snujc analogi pomidzy kumulowaniem kapitau owym ideaem spoeczestwa amerykaskiego czasw Henryego Millera a lkiem pisarza przed nadmiernym wydatkowaniem orgazmicznym, Kate Millett ustala co w rodzaju homologii midzy ekonomi spoeczn i jej wyK. MILLETT: La politique du mle. Traduit de lamricain par . GILLE. Paris, Stock, 1971. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
42
mogami a ekonomi libidinaln, ktr pisarz wypracowuje i prezentuje w swych scenariuszach seksualnych. Scenariuszach stanowicych wyobraniow rekompensat za odrzucenie i spoeczn pogard. Bez konta w banku artysta uosabia status mczyzny, ktremu si nie powiodo i ktry ponis klsk. Mentalno spoeczestwa amerykaskiego pisze Millett
opart na forsie [...] moe zastpi tylko przez seks: jest to przeniesienie instynktu nabywania. Czynic z kobiety towar, moe i on take rozkoszowa si estym, ktra otacza powodzenie. Jeli nie moe si wzbogaci, to moe nafaszerowa si kobietami: za pomoc poyczonego pienidza, jeli jest to niezbdne, albo te za nic. I kiedy jego lepiej zaadaptowani wspczeni wyudzaj w handlu, Miller zachowuje msko, wyudzajc cipy (s. 325).
Ostatecznie jednak zaznacza Millett nie chodzi Millerowi o seks. w kompleks gorszoci, zaspokajany oraz leczony zastpczo i symbolicznie, rozwija si w budowanie stabilnego i mocnego obrazu ja.
Jego [seksu] przedmiotem jest w mniejszym stopniu denie do usatysfakcjonowania libido ni ja, albowiem radoci zmysowe s daleko w tyle za tymi, ktrych si dowiadcza, omieszajc swoj ofiar (s. 331).
U kadego z czytanych autorw ledzi Millett rozgrywanie w tekcie jakiego indywidualnego kompleksu. Perspektywa psychoanalityczna inspiruje j do czytania tych wizji w kategoriach wypartego. Szczeglna gwatowno scen erotycznych u Henryego Millera, scenariusze poniania kobiet manifestuj powrt tego, co zostao wyparte przez autora, przez kultur amerykask i jej purytask obyczajowo. Powrt w postaci potwornoci, ktra midzy innymi dowiadczana jest, gdyby posuy si kategori Kristevej, jako abjection.
Miller kad liter wyraa niesmak, pogard, nienawi, gwat, wraenie brudu, ktrymi nasza kultura, lub szczeglniej jego mska wraliwo, otacza seksualno. A take kobiety; albowiem to na ich ramiona spada brzemi seksualnoci (s. 322).
A zatem seksualne wizje literackie Millera wynikaj z jego sprzeciwu wobec tradycyjnej obyczajowoci. Stanowi efekt amania zakazw. amania ale nie przekraczania. Ta przypominajca Batailleowsk transgresj obserwacja Millett wyoona w jzyku Kristevej brzmiaaby tak: Miller dotyka granicy semiotycznego i symbolicznego, podobnie jak dotyka granic wstrtu, nigdy nie wychodzc poza jego linie demarkacyjne.
Ostatecznie jednak wycofuje si z przestrzeni granicznej w rejony tradycyjne, pozostajc bliski bardziej dyplomatycznej czy bardziej szacownej wersji seksualnoci, przedstawianej przez konwencjonaln literatur (s. 323). Kate Millett stosuje wobec opisywanych autorw co w rodzaju psychoanalizy. Podobn technik posugiwaa si Luce Irigaray, czytajc Freuda. Interesuj j gratyfikacje, ktre zyskuje pisarz jako autor okrelonego, gwnie seksualnego, scenariusza. Rozpoczynajca cz ksiki zatytuowan Odbicie literackie szczegowa analiza Kochanka Lady Chatterley kieruje si pytaniem: na jakie zapotrzebowanie pisarza odpowiaday dugie, bogato rozwijane sceny, w ktrych bohaterka celebruje fallusa Mellorsa? Millett wnikliwie rekonstruuje retoryk powieci i zapisuje pola konotacji fallicznych. Religijna aura, w ktrej rozgrywa si rytua uwicenia fallusa, wsptworzona jest przez spojrzenie kobiety spojrzenie wyraajce religijn ekstaz. I w tym spojrzeniu zawiera si cay sekret zapewnia ono poczucie mskoci, ubezpiecza stabilno genderow. I dlatego wanie jak pisze Millett
powie skupia si na rehabilitacji Konstancji Chatterley, zbawionej dziki fallicznej kuracji boka Pana, ktrego ucielenia Mellors (s. 266). Kochankiem Lady Chatterley, jak si wydaje, Lawrence zawiera z kobiet jaki traktat pokojowy (s. 262).
Warto w tym miejscu wskaza na symptomy owego pojednania, ktre z wnikliwoci rejestruje Kate Millett. Chodzi o zaobserwowan przez ni, dziki psychoanalitycznej perspektywie, skonno Lawrencea do zmiany swej genderowej pozycji. Pisarz wielokrotnie identyfikuje si ze swoimi kobiecymi postaciami. W scenach, w ktrych Lady Chatterley kultywuje falliczn moc msk, ona sama notuje Millett dostpuje aski i podnosi wzrok na krla chway, ktry okazuje si portretem samego twrcy, nagi i w stanie wywoujcym respekt (s. 262). Millett przypisuje tej adoracji fallusa narcyzm, podkrelajc poczenie w tym jednym spojrzeniu Connie i autora-narratora (Connie i autor-narrator ukazuj go nam twardego i zarozumiaego, jak wiea s. 263). Ten moment wnikliwej analizy otwiera nas na wiedz, ktr ju posiadamy: e biseksualno stwarza wszystkim podmiotom moliwo zajcia obu pozycji w stosunku do samej rnicy seksualnej. Lady Chatterley jest, w ostatecznoci, wyczona z tej moliwoci (jako pasywna cipa s. 26343), gdy, biorc pod uwag ne43 Millett dyskretnie parodiuje genitaln nomenklatur Lawrencea: John Thomas, ten cud aktywnoci, nie znajduje oczywicie czego sobie rwnego w Lady Jane, biednej, pasywnej cipie (s. 263).
gatywne zdanie Lawrencea na temat wykraczania kobiet poza swj gender, musiaaby mu taka rwno w identyfikacji fallicznej zrujnowa jego przedstawienie pci i szlachetny zamys ewangelisty fallicznego sumienia (s. 262). Dla Lacana pisay J. Mitchell i J. Rose
Wszystkie mwice istoty musz ustawi si z jednej i z drugiej strony tego podziau, lecz kady moe przej na drug stron i wpisa si po przeciwnej stronie ni ta, do ktrej jest przeznaczony anatomicznie44.
Recenzentki Millett zarzucay jej wycofanie Lawrencea w rejon genderowej czystoci. Wycofanie wynikajce z jej ortodoksyjnych zaoe. Tymczasem, ju poza efektami analiz Millett, ktre wskazyway na lk pisarza przed genderowym zakceniem, owa peregrynacja pomidzy genderami odbywa si w dwch niezbienych kierunkach. A przynajmniej w interpretacji Stephena Heatha (Utrwalenie seksualne, 1984). Biseksualno funkcjonuje, wedle niego, jako zapocztkowanie alternatywnej reprezentacji, jako nacisk przeciw pewnej konstytucji, utrwalonemu porzdkowi seksualnemu, mczynie i kobiecie, ale rwnie powraca jako potwierdzenie owego utrwalenia, strategia, w ktrej rnice [...] s neutralizowane do danego systemu tosamoci45. Biseksualno jako przekraczanie i utrwalanie. Chocia zatem wydaje si, e Lawrence wychodzi na spotkanie z kobiecym, z kobiecoci w sobie samym, to ostatecznie powraca do utrwalenia i potwierdzenia siebie we wasnej mskoci. Polityka seksualna wypreparowywana z tekstw Lawrencea nie posiada, jak si okazuje, jakiej jednoznacznej klasyfikacji ani nie zapisuje si w jednolity scenariusz. Obcujemy z wariantywnymi jego ujciami, a nawet z projektami wzajemnie sprzecznymi. Niezdecydowalno, retardacja w zmierzaniu do konkluzji i w finale zawieszenie ju, zdawaoby si, wydanego wyroku znamionuje tryb analizy i interpretacji Millett. Warto bliej przyjrze si nastpujcemu fragmentowi. Zapisuje on bowiem Millettowskie: jest tak, ale jest i tak, czyli inaczej.
Potwierdzajc wci, e odda ycie szlachetnej i koniecznej misji uwolnienia zachowania seksualnego od perwersyjnych zakazw i oczyszczenia literatury, ktra je opisuje, z wszelkiego wstydliwego albo lubienego eufemizmu, Lawrence czyni z siebie ewangelist cakiem innej sprawy: sprawy sumienia fallicznego. Mniej chodzi tutaj o zmartwychwstanie ciaa, o mio naturaln, albo te o dowolny slogan tego typu, ni o przeksztacenie mskiej dominacji w mistyczn religi, midzyna44 45
J. MITCHELL, J. ROSE: Feminine Sexuality: Jacques Lacan and the cole Freudienne..., s. 49. S. HEATH: The Sexual Fix. New York, Schocken Books, 1984, s. 43.
rodow, by moe nawet zinstytucjonalizowan. Jest to p o l i t y k a s e k s u a l n a w formie najbardziej druzgoccej, lecz Lawrence jest najbardziej utalentowanym i najbardziej g o r l i w y m z jej wspwyznawcw. I najbardziej s u b t e l n y m take, albowiem t o p o p r z e z k o b i e c w i a d o m o wprowadza on swj mski komunikat (s. 262; podkr. K.K.).
Millett nawizuje w tym wyimku bezporednio do sceny, w ktrej Lady Chatterley zostaje dokooptowana do narcystycznego samouwielbienia fallusa przez Mellorsa. w autorski fantazmat zapisuje nie tylko masochizacj kobiety, ale przedstawia, przede wszystkim, szczegln, subteln jak to okrela Millett taktyk literack pisarza. Subteln wersj praktyki polityki seksualnej.
To kobiecie pisze Millett zawdziczamy opis tego wzniesionego fallusa, ktry wyania si niczym feniks, wierny, paski i przede wszystkim uroczy, w swej aureoli zocistych wosw onowych. Pospny, arogancki jest take przeraajcy, dziwny; podnieca kobiet, ale rwnoczenie wprawia j w drenie (s. 262263).
Ot Millett wiadomie czy niewiadomie, rejestrujc wiadome czy niewiadome dziaania Lawrencea wykada ow subtelno jego taktyki, aranujcej swoist relacj z fikcyjn kobiet wewntrz tekstu i z czytelniczk ulokowan na jego granicy. Ta jedna, zaprojektowana kobieta wyzwolona zostaje z mskiej supremacji, nie gwaci si jej ani nie ponia, wrcz przeciwnie, tekst zaprasza j, by dobrowolnie wspuczestniczya w erotycznej grze. Uwodzi si j i aktywizuje si jej podanie. A zatem moe si okaza, e kobiety czytaj Lawrencea, jego tekst bowiem, dziaajc niczym afrodyzjak, pobudza ich seksualn wyobrani, inspiruje do produkowania fantazmatw. Wadza mskiego tekstu nad kobiec czytelniczk przybieraaby wic ambiwalentny, wyjty niemale z interpretacji Foucaulta, charakter. Wadza nie tylko zakazuje, kontroluje seksualno, ale przede wszystkim kontrolujc, inspiruje j i organizuje. Wskazywaam ju na rejestracj przez Millett zrnicowanych wersji polityki seksualnej Lawrencea. Autorka zamyka jego twrczo pomidzy dwoma biegunami. Na jednym z nich lokuje Kochanka Lady Chatterley, w jak to nazywa powieciowy akt skruchy wobec kobiet, na drugim za nowel The Woman Who Rode Away, ktra wyraa ekstremum jego mizoginistycznych nastawie. W midzyczasie bya The Rainbow, w ktrej kultywacja macicy zastpia falliczny kult dominujcy we wczeniejszych powieciach. W ktrej nie to, co mskie, ale to, co kobiece, zostao uznane za najwaniejsze. Pierwsze rozdziay tej powieci wypiewuj wieczn ko-
bieco, ku czci ziemi karmicielki, i s prawdziwym hymnem mistyki kobiecej (s. 282). Inna seksualna droga Lawrencea, ktr wytycza Millett, wiedzie go od matki do metresy, do kobiet, ktre naley polubi i opanowa, a nastpnie obej si bez nich, aby nawiza zwizki homoseksualne, aby uformowa alianse polityczno-seksualne z innymi mczyznami (s. 282). Owe zrnicowane projekty Lawrencea mogyby odsya do dwubiegunowoci, na ktr wskazaa Sylviane Agacinski, podkrelajc odmienno znaczenia polityki pci od polityki samca (a tak brzmia we francuskim tumaczeniu podtytu Seksualnej polityki: La politique du mle). Polityka pci tak jak j wykada Agacinski jest strategi prowadzenia pertraktacji, dochodzenia przez negocjacje do neutralizowania walki pomidzy pciami, a przede wszystkim do unikania wojny midzy nimi.
To wanie konieczno negocjowania relacji, zarazem naturalnej, koniecznej i konwencjonalnej, relacji, w ktrej mieszaj si potrzeba, solidarno i rozbienoci, nadaje stosunkowi midzy pciami wymiar polityczny46.
Polityka pci w jakim sensie kierowaaby Lawrenceem piszcym Kochanka Lady Chatterley. Polityka samca, w ktrej chodzi o patriarchaln dominacj o wojn z kobiet pisze scenariusz The Woman Who Rode Away. Nowela ta, w niezwykle interesujcej prezentacji Millett, odsania kilka istotnych wtkw. Analizy Millett angauj si w toczc si ju wwczas polemik dotyczc pornografii. Jednake powie Lawrencea wpisuje si w bardziej egzotyczn pornograficzno, ktra jest zlokalizowana na Wschodzie albo pord kultur pierwotnych, rzeczywist lub zakadan wzgard, jakiej ofiarami s kobiety, uzasadniajc seksualny sadyzm, stanowicy waciwy powd wybrania przez autora tej ramy (s. 315). Nie chodzi wic Millett o egzotyczny pejza, w ktrym rozgrywa si akcja, ale o typ relacji wadzy ustanowionej przez mczyzn wobec kobiety i o jej efekty: [...] s to szkody wyrzdzone woli i duchowi, jest to ponienie ofiary, ktra ju nie moe pretendowa do godnoci ludzkiej istoty (s. 315). Owo ekstremum ponienia kobiety wie Millett z ekstremaln form mskiej supremacji, jak wykreowa Lawrence w tej noweli: [...] jest ona zabjcza, jest to totalna negacja seksualnoci, ycia i podnoci. Niemoliwe, aby sta si bardziej sterylnym (s. 317). Konkluzja Millett wynika z wnikliwej analizy kocowych scen noweli, ktre prezentuj spektakl powolnego mordowania
46
S. AGACINSKI: Polityka pci. Prze. M. FALSKI. Warszawa, Wydawnictwo KR, 2000,
s. 167.
kobiety. Oprawcy dlatego wykonuj swj proceder precyzyjnie i bezbdnie, e uosabiaj wanie istoty sterylne, oczyszczone z podania do kobiety. Dlatego ich ofiara moe zosta sprowadzona do rzeczy. A p o r n o g r a f i a e g z o t y c z n a nabiera zarazem waciwoci p o r n o g r a f i i p u r y t a s k i e j. W tym miejscu, jak si zdaje, konkluzja Millett uzyskuje nadzwyczajn wag: [...] w tej apoteozie purytaskiej pornografii Lawrence separuje seksualno od seksu (s. 316). Mska supremacja przybiera zatem, jak wida, ekstremaln form w cile okrelonych warunkach. Jednym z nich jest mska sterylno.
Te Indiaskie erzatze przedstawiaj apogeum mskoci i nie mog mie stosunkw z kobietami, albowiem przekroczyli oni to stadium. [...] Przez msko rozumie Lawrence po prostu opresj, charyzmatyczn si, co pierwotnie samczego i okrutnego, staroytnego i dzikiego ludzkiego samca. Jest to naturalnie nie do pogodzenia z jakkolwiek aktywnoci seksualn, byoby bowiem niebezpieczne komunikowanie si z kobiet lub dawanie jej satysfakcji. Relacje tych mczyzn z ich kobiec ofiar maj charakter antyseksualny i antyseptyczny, waciwy jakiej wyranej obscenicznoci, zarwno przez ich arogancj i wyzwolon nieludzko (s. 316317). [...] Jest to formua s e k s u a l n e g o k a n i b a l i z m u: podstawia si n w miejsce penisa i penetracji, jaskini w miejsce macicy, st ofiarniczy zamiast ka i otrzymujemy jaki mord, ktry pozwala pozyska moce ofiary (s. 319; podkr. K.K.).
Millett prbuje czyta Lawrenceowsk ide separacji od kobiet, ucieczki w enklawy homoseksualizmu, jako symptom autora, a nawet jego syndrom lkowy, ktry pojawi si wraz z industrializmem, z ruchem wyzwolenia kobiet, z hasami uwalniania seksualnoci kobiecej i emancypacji. Jednake, jak przekonuje Millett, charakter relacji homoseksualnych jest u Lawrencea
przede wszystkim polityczno-seksualny, i w rzeczywistoci nie chodzi o silny i aktywny impuls homoseksualny. Prawdziwym problemem nie moe by wcale problem mioci midzy mczyznami, bo, wedle oglnej reguy, Lawrence uywa sowa mio, rozumiejc je wycznie jako moc; w swych ostatnich dzieach by zreszt na tyle uczciwy, eby uywa tego cisego terminu (s. 309).
Meandry projektw polityki seksualnej polityki samca ostatecznie prowadz Millett do wniosku, e prywatne jest polityczne, co oznacza, e gdy aparat genitalny staje si zbroj, to mczyzna wiedziony jest od wiczenia swojej wadzy nad kobietami do wiczenia swojej wadzy
w pastwie, od seksu do polityki, od seksu do wojny. Demaskujc polityk samca, otwiera si przestrze mylenia o caej spoecznej strukturze spoecznej i wpisanych w ni relacjach wadzy. Fina lektury Lawrencea mgby by zapewne ulokowany wrd typowych bdw psychobiograficznej krytyki, ktra, traktujc tekst literacki jako alter ego autora, jako ekwiwalent symptomu autora, prowadzia ostatecznie do jego medykalizacji. Nie wymagajc zbyt wiele od Millett, ktra i tak ustrzega si w swojej analizie wielu potkni Marie Bonaparte, i ktra jedynie wskazaa na deliryczn wyobrani autora, wspomn tylko, przy okazji, zasad, na ktrej wedle Maxa Milnera wspieraa si hermeneutyka psychobiografii. Miaa ona polega na wyjanieniu genezy dziea, odwoujc si do zaburze autora, tak jakby psychoanalityk mia wyjania zaburzenia u swoich pacjentw, wywietlajc ich przyczyny. Tymczasem, twierdzi Milner, analiza nie polega na wyjanieniu pacjentowi rda jego zaburzenia i na pokazaniu mu go. Analiza to ustanowienie wraz z nim, na poziomie jzyka i na poziomie tego, co przez jzyk jest oznaczone, relacji, ktra si dokonuje za porednictwem przeniesienia. Taka relacja nie moe zaistnie pomidzy analitykiem lub interpretatorem a tekstem. Bo nie moe zaistnie pomidzy nimi adna wymiana. A tym, kto ewentualnie mgby podlega w tej relacji przemianie, mgby by tylko... analityk, czyli badacz47. Millett pracowaa w obrbie pewnego paradygmatu i jeli przywouj psychobiografi, to lokuj jej analizy w pewnym okrelonym historycznym kontekcie. A w tym kontekcie rozpoznawaa ona bezbdnie uwikanie Lawrencea w fikcyjne sceny, wrd odgrywajcych swe role, wymylonych przez niego postaci. Wedle Millett, autor gdyby posuy si analogi do psychoanalitycznego seansu, a tak przywouje jej analiza nie rozpoznajc kontr-przeniesienia, staje si jednym z uczestnikw fikcyjnego scenariusza, rywalizuje ze swymi bohaterami, dowiadcza rnorodnych emocji, czynic ze swych utworw jakie akty zemsty cile wymierzone w swoich ufantazmowanych przeciwnikw. W The Woman Who Rode Away:
Deliryczna wyobrania Lawrencea pozwolia samcowi penetrowa samic za pomoc narzdzia mierci, aby ukra jej magi. Zakada on, e rasy ciemnoskre zazdroszcz Biaym, ktrzy, w jego maej legendzie, ukradli im soce, ale i on take jest zazdrosny, boi si, pragnie zabija. W centrum seksualnej religii Lawrencea jest akt coitus jako mord; jego ikonografi jest ludzka ofiara zoona z kobiety dla wikszej chway i mocy mczyzny. Ale, jako e moc seksualna nie moe wydoby niczego wielkiego z trupa, jest aonie oczywiste, e intencja tej fabuy jest czysto polityczna. Konwersja mskiego aparatu genitalnego w bro do47
M. MILNER: Freud et linterprtation de la literature. Paris, SEDES, 1980.
prowadzia mczyzn od seksu na wojn. Ta p e r w e r s j a s e k s u a l n o c i, ktra staa si masakr, albo nawet ta p a r o d i a i ta n e g a c j a s e k s u a l n o c i wyjania co potwornego czy nawet obdnego kryjcego si w tej noweli (s. 319; podkr. K.K.).
Objawy mizoginii zwyko si tumaczy mskimi lkami przed nieznanym kobiecym, przed kobiecoci; w takim samym trybie rozwaa Millett jeden z aspektw lkowych, ktry wedle niej mia wpyw na seksualne wizje Lawrencea, Millera i Mailera. Chocia z rnym nateniem negacji, to jednakowo intensywnie reagowali oni na ruch feministyczny. Lawrenceowi rewindykacje feministek si nie podobaj, natomiast Miller ma ju dla nich tylko pogard.
Lawrence mia do czynienia jeszcze wci z osobami; Miller czuje si ju na tyle wolny, aby o nich mwi tak, jakby chodzio o przedmioty. Zamienia po prostu kobiet w cip: w rzecz, towar, materi (s. 324).
Ca trjk kieruje obsesja, e rewolucja seksualna i hasa emancypacji spowoduj rozproszenie seksualnej dwubiegunowoci. To midzy innymi lkowy syndrom Mailera przed feminizacj Ameryki produkuje koszmary wojny i karmienie si ich ofiarami jako antidotum na pacyfizm, feminizacj msk, homoseksualizm i onanizm. Z tego samego rda (niewiadome impulsy) czerpie swoj argumentacj najbardziej wyrazicie prezentowany w powieciach Mailera zwizek pomidzy seksem i wojn dowiadczenie seksualne tworzy analogi do ekscytacji zabijaniem: [...] zabjstwo jest seksualne a seksualno jest zabjcza (s. 345).
Seks jest wojn i wojna jest seksualna. Czy mona zaprzeczy temu fizycznemu rdzeniowi ycia? Pozornie zwizek seks przemoc nie jest prost metafor; wyraa on przekonanie co do natury tych dwch fenomenw (s. 345).
Lk przed genderowym chaosem staje si zasadny, gdy relacje pomidzy pciami nie s ju ujte ani w ramy polityki samca, ani tym bardziej polityki pci, ale podlegaj prawom i strategiom wojennym. Wwczas kto (oni albo one) musi zosta martwy na pobojowisku. Cora Kaplan zanotowaa w zwizku z prezentowan przez Kate Millett moralnoci:
Naznaczona jest ona, pord innych rzeczy, jakim skrajnym niesmakiem wobec ponownego zaostrzenia si sadomasochistycznych elementw seksualnoci, choby uprawianych dla zabawy48.
48
C. KAPLAN: Radical Feminism and Literature..., s. 167.
Dzisiaj mniej modne stao si promowanie jakiej poprawnej seksualnoci feministycznej, tak, e nie jest ju wane czy jest si [kobiet] klitoraln i/lub gejem w przeciwiestwie do [kobiety] waginalnej i normalnego [mczyzny], wikszo tych moraw uchodzi za powierzchowne i naiwne, w szczeglnoci w odniesieniu do literatury49. Kaplan moga sign po nieprzyjazne tony dlatego, e problem klitoralny w analizie Millett skwitowaa, piszc o jej zapoyczaniu od wczesnych wolnociowych ruchw seksualnych i ich hase. Tymczasem problem ten zosta przez Millett wyjty z tekstw Lawrencea. I by moe stanowi wiadectwo zapoycze autora? Istotniejsze jest jednak to, e, odwoujc si do ironii, Kaplan pomija pojcie homologii, ktre wiele wyjania w tym przypadku, a ktre sama w swojej recenzji przywoaa jakby mimochodem, nie czynic z niego jednak uytku. A Millett wprawia w ruch mechanizm homologii. Praktyki seksualne (obrazowane w tekstach literackich) rozpatruje jako homologiczne (analogia struktur) wobec wszelkich innych praktyk patriarchatu. Struktury wadzy (szczeglnie w tekstach Mailera) s czytane przez ni jako repliki relacji pomidzy mczyznami i kobietami. Makrostruktury praktyk seksualnych odbijaj mikrostruktury polityki seksualnej. I jeli Kaplan marginalizuje problem klitoralny, to tak, jakby marginalizowaa toczon od lat 60., a niedawno na nowo uaktywnion, walk z kliteroktomi, ktra wizaa si take z walk o przywrcenie kobietom prawa do seksualnej rozkoszy (klitoralnej take), odcinajc j rozkosz od przymusw reprodukcji (symbolizowanych przez wagin). Kliteroktomi i jej funkcjonowanie w patriarchacie opisaa Mary Daly w Gyn/Ekology:
Androkracja jest Pastwem okruciestwa, w ktrym okruciestwa s normalne, zrytualizowane i powtarzalne50.
Kiedy w analizie powieci Lawrencea Millett zwraca uwag na wyczenie przez mczyzn kobiecej clitoris z aktu seksualnego Mellorsa nudzio niepomiernie obcowanie seksualne z on, nalec do owych starych zrzd, ktre maj dzioby midzy nogami to nie tylko ma na uwadze tematyzacj clitoris, ale jeszcze jej status status signifiant seksualnoci kobiecej (wypartej przez Mellorsa/Lawrencea). Seksualnoci, ktra wskazuje na sposb postrzegania i kreowania kobiecoci zarwno w tekstach literackich, jak i w kulturze. Uwagi Gayatri Spivak, piszcej o kliteroktomii, mona odnie do analiz Millett. Zauwaa ona, e kliteroktomia moe by uznana za metonimi
Ibidem, s. 168. M. DALY: Gyn/Ecology. The Metaethics of Radical Feminism. With New Intergalactic Introduction by the Author. Boston, MA, Beacon Press, 1990, s. 155.
50 49
4 Feministyczna...
tego, jak jest definiowana kobieta (w obrbie naszej macicznej organizacji spoecznej)51. Jej podporzdkowanie w relacjach seksualnych przedstawia, na zasadzie homologii, cao struktury spoecznej opartej na tych samych relacjach. Nawet Ruthven, zwykle powcigliwy w manifestowaniu swej zgody na melan hase ruchu feministycznego ze strategiami lektury krytyki feministycznej, tym razem pisze w tonacji pozytywnej:
Wyciganie homologicznych przedstawie [...] stanowi cz semiotyki feministycznej, ktra badajc, jak mczyni i kobiety czytaj si nawzajem, ukazuje tutaj niektre ze sposobw wpisania opresywnej, androcentrycznej koncepcji seksualnoci kobiecej w praktyki kulturowe, ktre manifestuj si nie tylko w dosownych okaleczeniach ciaa kobiecego, ale rwnie w owych okaleczeniach symbolicznych, ktre najpierw wyznaczaj normy seksualnoci kobiecej, a nastpnie zaliczaj odstpstwa od nich do dewiacji lesbijskiej albo do heteroseksualnej nimfomanii52.
Moray Millett jak przekonywaa Kaplan, usuwajc je do lamusa odyy na nowo w pamitnikach kobiet afrykaskich, w burzliwych dyskusjach publicznych, w prze-pisywanych historiach o symbolicznych okaleczeniach crek przez matki, samookaleczeniach Kopciuszkw53. Niewiadome w polityce seksualnej dochodzi najpeniej do gosu w Millettowskiej analizie twrczoci Geneta. Przenikao ono take interpretacj The Woman Who Rode Away, kiedy Millett pokazywaa, jak nierozwizane (bo pozostajce poza wiadomoci) poczucie winy biaego czowieka zostaje przeniesione na kobiet (grzechy Biaego imputowane s jego kobiecie s. 313). Nie odwoujc si do samego pojcia, Millett opisaa mechanizm wytwarzania przez zbiorowo i przez (niewiadomego owego mechanizmu) Lawrencea koza ofiarnego. W zestawieniu z Lawrenceem Genet okazuje si interpretatorem wspczesnoci godnym Mitologii Barthesa. Wypowied Millett zasuguje na to, aby j zaprezentowa bez skrtw:
Genet, ktry widzi dalej [od Lawrencea K.K.], bierze pod uwag, e gwat na biaej kobiecie nie jest w rzeczywistoci niczym innym jak ucielenieniem marzenia Biaego. Ten maniakalny mit jest zarazem przyczyn i pretekstem dla wszystkich tych okropnoci, ktre zaludniaj
G. SPIVAK: French Feminism in an International Frame. Yale French Studies 1981, no. 62, s. 183. 52 K.K. RUTHVEN: Feminist Literary Studies: an Introduction..., s. 48. 53 Zob. K. SZCZUKA: Kopciuszek, Frankenstein i inne. Feminizm wobec mitu. Krakw, eFKa, 2001.
51
nasz narodow przeszo, kiedy pan mci si za zabicie lub rzekome zgwacenie swej kobiety. Take w sztuce Geneta Murzyni czarni aktorzy odgrywaj zabjstwo biaej kobiety przed swoj bia publicznoci, poniewa wiedz, e nie mogliby zaoferowa lepszej rozrywki tym ludziom, ktrzy zreszt s rwnie ich sdziami. Kiedy okazuje si, e to zabjstwo jest zudzeniem e nie ma nic pod katafalkiem, e Murzyni zabili obiegowe wraenie, jak ide, to znaczy sam biay kolor biay trybuna wpada w szaleczy gniew: Zabilicie nas, nie zabijajc nas wyje. Genet wystudiowa nie rzeczywisto rasistowskiego lub seksualnego gwatu, ale jego psychiczn baz, mitologi politycznego systemu (s. 313314).
Studium o Genecie mona nazwa analiz (psychoanaliz) psychologii grup mniejszociowych, mniejszoci seksualnych, a take zmarginalizowanej poowy ludzkoci, poczonych wsplnym statusem: poddania opresji. Albowiem przekonuje Millett opresja kreuje psychologi tego, kto jej podlega.
Marksizm, chocia trafnie przeanalizowa sytuacj ekonomiczn i polityczn tych ludzi, czsto zaniedbywa, moe dlatego, e si tym martwi i kopota, obserwacj, do jakiego stopnia opresjonowani s zdeprawowani przez swoj sytuacj, jak bardzo zazdroszcz swoim panom i jak bardzo ich podziwiaj, jak bardzo s skaeni przez ich idee i ich wartoci, jak bardzo postawa wobec siebie samych jest podyktowana przez tych, ktrzy nad nimi dominuj (s. 380).
Dlatego Millett podkrela wag psychologicznej i politycznej diagnozy Geneta. Ten za przedstawiajc paradoksalno postawy opresjonowanych, ktrzy miast solidaryzowa si z sob, zwalczaj siebie nawzajem i nienawidz siebie samych, jednoczenie wskazuje sposb, w jaki mog odnale wolno i potwierdzi w gniewie swoje ja i swoj solidarno. Jeli kobiety take jako czytelniczki uwewntrzniy ow psychologi opresjonowanych, to stoi przed nimi zadanie wyzwolenia si spod jej wpywu. Warunki pozwalajce zaistnie nowej czytelniczce artykuuje wyoona nie wprost konkluzja Millett, jak opatruje ona lektur Geneta:
Sztuki czasw jego dojrzaoci s studiami na temat tego, co mona by nazwa m e n t a l n o c i k o b i e c albo s k o l o n i z o w a n przez uwewntrznion opresj, ktra musi siebie podbi, zanim siebie uwolni (s. 381; podkr. K.K.).
Krytyczki, wystpujce z pozycji bardziej czy mniej marksistowskich, nie mogy przysta na rewolucj Millett, ktra miaaby odbywa si nie z broni w rku, nie w imi walki klas, ale przez przeksztacenie struktur
4*
politycznych i kulturowych, przeksztacenie, ktre pozostawiaa ona w gestii ludzkiej inteligencji kreatywnej. Zgodnie z przekonaniem, e kada przemoc ma zawsze znamiona autodestrukcji.
Albowiem realnie zmodyfikowa jako ycia pisaa w Posowiu to znaczy przetransformowa osobowo, a nie mona tego dokona, nie uwalniajc ludzkoci spod tyranii kategorii socjoseksualnych i spod obligacji przystosowywania si do seksualnego stereotypu; to jest tak niezbdne jak zniesienie kast rasowych i klas ekonomicznych (s. 394).
I dzisiaj, po blisko 40 latach od momentu ukazania si Seksualnej polityki, nie moemy zaprzeczy, e gender czy tego chcemy, czy nie chcemy staje w centrum polityki pci i polityki w oglnoci. Take w centrum strategii lekturowych. Podobnie jak proliferacja seksualnoci i ludzkiej podmiotowoci. Analizy Millett otwieraj pytania i problemy, ktre midzy innymi wypowiada S. Agacinski:
Czy inna pe nie jest dla kadego najbliszym obrazem obcego? Spraw politycznie najwyszej wagi jest wic wiedza o tym, w jaki sposb rnica pci jest akceptowana bd negowana poniewa od tego, w jaki sposb myli si o innej pci, zaley to, w jaki sposb myli si o innym w ogle54.
Chocia Lynne Pearce bya ju przeze mnie przywoywana, to jeszcze raz oddaj jej gos, albowiem jej lektura Sexual Politics uwiadomia mi, e wykonaam, podobnie jak moje poprzedniczki, zawon prezentacj ksiki K. Millett. Zaabsorbowana wtkami, ktre perseweroway przez recenzje, pominam faz rewolucji seksualnej, ktr ilustrowaa Millett, analizujc twrczo trzech autorw: Thomasa Hardyego, Georgea Mereditha i Charlotte Bront. W szkicu Pearce znajduj wyjanienie wymazania tego fragmentu tekstu Millett przez recenzentki. Ot historia lektur Sexual Politics, opowiedziana przez Pearce z wntrza sceny, na ktrej si rozgrywaa, ma swoje, jak si okazuje, racjonalne i paradoksalne uzasadnienia. Ksika Millett zostaa przyswojona przez wydziay literatury anglojzycznej gwnie ze wzgldu na lektury Lawrencea. Identyfikowano j z XX wiekiem, a zatem z tekstami reprezentujcymi faz kontrrewolucji: [...] wnioskiem byo, e polityka seksualna czytania stanowi strategi do stosowania wobec mskich pisarzy, jak Lawrence, ktrzy wiadomie promowali opresj patriarchaln (s. 24)55. Pearce jest przekonana, e wiele
S. AGACINSKI: Polityka pci..., s. 11. L. PEARCE: Kate Millett Sexual Politics... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
55 54
z oskare ulegoby neutralizacji, gdyby uwzgldniono dokonane przez Millett analizy tekstw fazy rewolucji seksualnej. Jednake entuzjazm, take medialny, dla scen odsaniajcych seksizm modernistw spowodowa zawon interpretacj projektu Millett. Te zatem aspekty jej ksiki, ktre pracoway na jej czytelniczy sukces, spowodoway, e na drugi plan usuny si zniuansowane analizy tekstw reprezentujcych rewolucj seksualn, cigajc na autork liczne oskarenia. Pearce przeciwstawia kontestacjom Millettowskiej strategii lekturowej, jej obsesji odsaniania seksizmu pisarzy, istotne spostrzeenie autorki Sexual Politics: e literatura lat 18301930 odbija ambiwalentny stosunek twrcw do seksualnej rewolucji. I wanie owo niezdecydowanie autorw uczyni Millett drogowskazem dla swej praktyki lekturowej. T. Hardy, G. Meredith, Charlotte Bront zostaj zaprezentowani jako wiatli, nawet jeli zdezorientowani i niezdecydowani w swoim przedstawianiu zwizkw pomidzy pciami (s. 20). Na przykad T. Hardy, portretujc bohaterk swej powieci Juda nieznany (Jude the Obscure), Sue, chocia je dostrzega, lecz w peni nie rozumia spoecznych i psychologicznych si dziaajcych w Nowej Kobiecie (s. 20). Czytajc powie Hardyego z perspektywy feministycznej, Millett co docenia Pearce wydobywa z niej wane wtki. Bohaterka, uwikana w instytucje Kocioa i maestwa, buntuje si przeciw nim, aby w finale wycofa si ze swej rewolty. Sondujc psychologiczne efekty oddziaywania patriarchatu na osobowo kobiet, Millett akcentuje wsplny dla grup opresjonowanych mechanizm, ktry polega na tym, e ich uczestnicy pograj si w samonienawici i pogardzie. Sw lektur Egoisty (The Egoist) Georgea Mereditha i Villette Charlotte Bront rozwija Millett, rozwaajc znaczenia szczliwych zakocze fabu maestwem. Finalizacja przez Charlotte Bront romansu w Villette zyskuje aplauz i postrzegana jest jako ekspresja prawdziwej rewolucyjnej wraliwoci. Fabua, ktra uwalnia od maestwa Lucy Snowe, dekonstruuje bowiem utrwalon literack konwencj, nakazujc czy lubnym wzem romansow par, a tym samym funkcjonujc jako ideologiczny nonik patriarchalnej polityki seksualnej. Poza aplauzem Millett manifestujcym jej skonno do bardziej pozytywnej lektury powieci napisanej przez kobiet ni przez mczyzn Pearce dostrzega przecie drug kwesti, ktr musi rozwiza autorka Sexual Politics. Dotyczy ona wnikania w intencj autorsk. Pearce zauwaa, e to nie tyle Hardy jest niezdecydowany, kiedy jako pisarz waha si midzy fascynacj a przeraeniem emanacj kobiecego witalizmu, ile sama Millett rzutuje na jego powie wasne niezdecydowanie.
Hardy mg sobie pozostawa ambiwalentny w reakcji na rewolucj seksualn, ale to nie przesania faktu, e wasne stanowisko lekturowe
Millett czciowo intencjonalistyczne, czciowo mimetyczne jest rwnie niepewne (s. 21).
A dzieje si tak dlatego, e zakada ona, i seksualna polityka moe by bezporednim odbiciem rzeczywistoci. Musi sobie odpowiedzie na trudne pytanie: czy powieci niewiadomie odbijaj patriarchalne spoeczestwo, czy te naley je traktowa jako wiadom jego krytyk (s. 46)? Musi take zdecydowa, w jakiej roli obsadzi autora w jego relacji z tekstem i jak rol nada tekstowi w jego relacji z patriarchatem. Od odpowiedzi na owe przymusy zaley bowiem jej ocena analizowanych tekstw literackich i ich autorw: jeli krytykuj patriarchalne mechanizmy, wwczas mog zyska miano protorewolucyjnych, jeli jedynie je odbijaj, wwczas zarzuca si im konserwatyzm. Owa tradycyjnie brzmica wiwisekcja strategii lekturowej Millett niczym echo do znudzenia powtarzanych jej bdw i potkni ma swj pozytywny namys i cel. Prbuje bowiem nie oskara, ale znale pozytywne wyjcie z lekturowych puapek Millett. Lynne Pearce, odwoujc si do wasnego dowiadczenia czytania Tessy dUrberville Hardyego i Wichrowych wzgrz Charlotte Bront, rozpoznajc w niezdecydowaniu Millett wasne przygody z tymi dwoma utworami, odnotowuje gar sugestii. Czyni to dlatego, e pragnie odzyska dla bada literackich zapoznan kategori polityki seksualnej. A zatem proponuje rezygnacj z identyfikacji autora z narratorem, z odniesie do tekstu autorskiej biografii reasumujc: z poszukiwania intencji zadomowionej gdzie poza tekstem literackim. Niczym uczennica Reader-Response Criticism zmienia akcenty, przemieszczajc uwag z autora na czytelnika.
Sugeruj, e seksualna polityka jakiego tekstu moe by analizowana zupenie adekwatnie bez koniecznego brania autora w rachub. Przyznajc, e to czytelnik, a nie autor narzuca struktur analizowanym tekstom, jest moliwe, aby dokona radykalnych stwierdze na jego rzecz, nie sugerujc, e s one w jaki sposb ostateczne (s. 47).
Wybr krytycznej pozycji zaley wedle Lynne Pearce od decyzji interpretatora-czytelnika. Sama swoj lektur Hardyego i Charlotte Bront rozwina, adaptujc sugestie wspczesnych feministycznych socjalistycznych krytyczek. Mona zatem wyzby si lku przed instancj autorsk, ale take przed zrzuceniem odpowiedzialnoci z czytelnika na autora. W tym celu naley niezbywalnie przemyle relacje pomidzy tekstem a ideologi. Bezcenne okazuj si dla Lynne Pearce uwagi Penny Boumelhi, autorki ksiki powiconej Hardyemu Thomas Hardy and Women (Brigh-
ton 1982). Boumelha inaczej ni Millett traktujca tekst literacki jako odbicie ideologii zauwaa, e:
Produkuje [on], reprodukuje i transformuje elementy ideologii, czynic z nich wasne efekty literackie. Historia w tekcie nie stanowi odbicia ani zdublowania historii rzeczywistej, lecz przedstawia pewne ustalone ideologicznie dowiadczenie historii rzeczywistej56.
Ten typ lektury przekonuje Pearce prbowaa wykona Millett wobec tekstw wpisanych w faz rewolucji seksualnej. Zosta on jednak wyciszony. Wybrano haaliw scen czytania, ktr wywiedziono z jej analiz autorw etapu kontrrewolucji.
1.4. W dwadziecia lat pniej...

Kiedy w 1990 roku redakcja Modern Language Association poprosia feministki akademickie, dziaaczki ruchu feministycznego, pisarki, dziennikarki i redaktorki, zaangaowane w feministyczne pocztki buntu lat 60. i 70. w Stanach Zjednoczonych, o odpowied na pytanie: ktre z ksiek dwadziecia lat temu zmieniy twoje ycie?, nie podejrzewano, e stawiajc to pytanie, inicjuje si nowy gatunek krytycznej wypowiedzi. Jego zawarto mieci si w formule: w dwadziecia lat pniej (wielokrotnie bd do niej nawizywa). Rok pniej Womens Studies Quarterly (Winter 1991, nr 3/4) przedrukowa tamte teksty, dodajc znamienny i wany suplement zatytuowany: Sexual Politics: Twenty Years Later. Florence Howe w krtkiej notce objania pochodzenie trzech wypowiedzi: Catherine R. Stimpson, Alix Kate Shulman i Kate Millett. Po raz pierwszy wysuchay ich uczestniczki spotkania konferencyjnego w czerwcu 1990 roku. Odbyo si ono w Rutgers University przy okazji Berkshire Womens History Conference, ktrej panel mia witowa dwudzieste urodziny i nowe wydanie Sexual Politics. Howe nazywa owo spotkanie jednym z najbardziej uderzajcych wydarze 1990 roku (s. 30)57. Odnotowuje niezwyke zainteresowanie nim zarwno wrd starej feministycznej gwardii, jak i wrd modego pokolenia feministek.
P. BOUMELHA: Thomas Hardy and Women..., s. 26. Sexual Politics Twenty Years Later. Womens Studies Quarterly 1991 (Winter), no. 3/4, s. 3040. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach (poszczeglne wypowiedzi nie maj tytuw).
57 56
Pomijajc fakt, e wystpienia Catherine R. Stimpson i Alix Kate Shulman maj odwitny charakter, e czy je nostalgia za czasami siostrzanoci, e prbuj reanimowa aur tamtych rebelianckich czasw, warto na chwil zatrzyma si nad kilkoma wtkami, ktre podejmuj take kwestie merytoryczne w odniesieniu do Sexual Politics. Stimpson zaczyna od szkicowego zarysu czterech odmian reputacji Sexual Politics. Najpierw jest jakie odczucie straty jej znaczenia (s. 31). Nawet nazwisko Millett bywa wymawiane z opuszczeniem ostatniego t. Drugi typ reputacji uksztatoway media: [...] na przykad, na okadce niedawnej edycji Ballantinea, ponad wschodzcym czy zachodzcym socem, s sowa TO klasyka feminizmu, jakby by tylko jeden taki tekst (s. 31). Trzecia odmiana reputacji tej ksiki yje we wspomnieniach tych, ktrzy w 1970 roku przeczytali Sexual Politics i dowiadczyli konwersji. Z kolei czwarta akademicka reputacja pochodzi z publikacji Toril Moi Sexual/ /Textual Politics... z 1985 roku. Catherine R. Stimpson wybiera z niej fragment, w ktrym szczeglnie przyciga j formua Moi opisujca styl Millett:
Jako czytelniczka Kate Millett nie jest zoliwa albo ulega, albo wytworna. Jej styl jest stylem praktycznego dziecka ulicy, gotowego rzuci wyzwanie autorytetowi autorskiemu na kadym kroku. Jej podejcie niszczy przenikajcy wszdzie obraz czytelnika-krytyka jako zakadnika, kobiecego odbiorcy dyskursu autorytarnego. Metafora dziecka ulicy unicestwia spryt i wyrafinowanie Millett, ale dziecko ulicy, dziecko Zauka, to emblemat miaoci Millett (s. 31).
Drug cz swojej refleksji Stimpson zaczyna sowami: Dzi chc chwali t ksik, ten sawny tekst (s. 31). Akcent pada na te aspekty narracji Millett, ktre zostay zlekcewaone przez recenzentki. Poniewa wypowied Stimpson jest niewielkich rozmiarw, mona jedynie z tych, na jednym oddechu wymienionych, komplementw wyczyta jej polemiczno wobec poprzedniczek. Od razu trzeba powiedzie, e wielokrotnie powtarzany zarzut dotyczcy ortodoksyjnoci Millett zostaje podwaony: w dwadziecia lat pniej postrzegana jest jako pisarka podzielona, rozdarta przez niepokj i wtpliwoci postmodernistka. Millett rewolucyjna utopistka jest zarazem, paradoksalnie, ironistk, ktra pokazuje moliwoci ironii jako wywrotowego tonu. Tak po de Manowsku odczytana przez Stimpson funkcja ironii kieruje j ku diagnozie cudownego epistemologicznego sceptycyzmu jako gruntu dla mylenia Millett.
To jest sceptycyzm wyjania co do poszukiwania rde, sceptycyzm co do poszukiwania seksualnej rnicy. Wierzysz bowiem, e tak zniszczylimy natur przez kultur, e nigdy nie moemy pozna natury, jedynie nasz kulturow konstrukcj seksualnej rnicy (s. 3132).
Praca Millett po raz pierwszy formuuje teori polityki seksualnej, ale take, co dla wielu mogoby by mniej oczywiste, podaje koncepcj genderu rozumianego jako konstrukt spoeczny. Nazywa Millett esencjonalistk, to odbiera jej miejsce wrd spoecznych konstrukcjonistw.
W kocu zaproponowaa czytanie historii, czytanie minionych 160 lat w Anglii i w Stanach Zjednoczonych, gdzie zobaczya, jak rewolucja obyczajowa si zaczynaa, stajc si rewolucj seksualn, a nastpnie pocztek kontrrewolucji. We wszystkim tym wiedziaa, e gender nie jest jedyn struktur, e struktury genderu i struktury rasy s nierozczne w analizie i ocaleniu naszej polityki (s. 32).
Lokacja Millett w pobliu Nowego Historyzmu i postkolonializmu wyciga Sexual Politics z antykwariatu i przesuwa j na pki w ksigarniach. Imponujco wybrzmiewa fina wypowiedzi Stimpson, w ktrym uyte sowo szczodrobliwo aluzyjnie odnosi do biblijnej szczodrobliwoci. Sexual Politics, stawiajc wiele pyta, pyta take o natur szczodrobliwoci w czytaniu (the nature of generosity in reading).
To jest co wicej ni sprawa dalekosinej, wprowadzajcej narracj wyobrani to jaka szczodrobliwo wiadomoci, by tak rzec. Szczodrobliwo rwnie oznacza, e jestemy gotowe wybacza nie eby nie widzie, nie eby darowa ale wybacza pewne bdy. W niektrych przypadkach, zgoda, Sexual Politics zapomina kobiety, z wyjtkiem tych, ktre s ofiarami, zapomina lesbijki. Tak, Sexual Politics nic nie wie o teoriach, ktre mogaby czyta po francusku czy niemiecku, czy wosku w latach 60. Wszystko to moe by niekorzystne. Ale Kate Millett zasuguje na nasz najwysz szczodrobliwo, bo ktra z nas nie cieszy si, e Sexual Politics zostaa napisana i ktra z nas nie chciaaby jej napisa? (s. 32).
Przywoana w kocowym, retorycznym pytaniu Carolyn Heilbrun (zapisywaa podobnie sformuowan myl) zapewne te jako lesbijka zoyaby swoj sygnatur pod apelem o szczodrobliwo. Tym bardziej, e bya autork jednej z najbardziej wnikliwych i przychylnych recenzji ksiki. Suchaczk owego apelu bya Kate Millett, ktra nie ukrywaa swojego serdecznego zwizku z przyjacik. Alix Kate Shulman wspomina atmosfer pierwszych lat, ktra towarzyszya drugiej fali feminizmu, temu momentowi, w ktrym Sexual Politics si ukazaa. Jej retoryka prbuje uchroni od zapomnienia emocjonalno tamtych czasw, nada im znami niezwykoci. Std mowa o namitnoci, radosnym podnieceniu, energii dla twrczej inwencji, odrodzenia, dla
poczucia, e kobiety daj pocztek nowej erze, e mog zmieni posta wiata. Podobnie rysuje si gwny motyw ksiki Millett: przewrci wiat do gry nogami. Teoria wwczas bya zamierzona jako przewodniczka polityki; teoria i dziaanie byy jednym (s. 33). wiat nowy wiat stawa si podczas spotka w Nowym Jorku od 1967, stawa si w pierwszym marszu feministek w roku 1970. Kka dyskusyjne, czasopisma (Up from Under, It Aint Me Babe, Majoraty Report, Off Our Backs, Women: A Journal of Liberation, Aphra, RAT, Big Mama Rag), uliczne teatry to by czas haasu i take ksika Kate zrobia duo haasu (s. 33). Jej wydanie towarzyszyo pierwszej sierpniowej masowej demonstracji ruchu kobiecego. Wrd uczestniczek bya Kate Millett, ktrej kluczowa ksika wanie odpalia adunek, ktry wybuchn kontrowersj w caym kraju (s. 34). Boje o Sexual Politics stanowiy wan cz debat politycznych w samym ruchu. Inspiroway take konkretne dziaania. Odtwarzajc eufori lat 70., Shulman wypowiada nadziej, e tak jak przedstawicielki drugiej fali feminizmu zaprosiy na demonstracj roku 1970 dziaaczki pierwszej fali, z okazji pidziesiciolecia sufraystek, tak rwnie, by moe, i one doczekaj si gestu ocalajcego ich pami od reprezentantek trzeciej fali. Pocieszaam si powracajcym marzeniem, e ktrego dnia, jak te starsze od nas, i my te mogybymy zosta odkryte na nowo w wieku bardzo starych, trzscych si staruszek, jako relikty ocalone ze sawnej drugiej fali ruchu kobiecego, z odlegej przeszoci. Nasze ksiki, do tego czasu wyczerpane, rozsypujce si na pkach bibliotecznych, zostayby odkryte przez trzeci fal feminizmu i modych historykw, tak jak my odkrywaymy dziea pierwszej fali, jako dowd i wiadectwo, do czego dochodzio przedtem (s. 35). Jej nadzieja konfrontowaa si przecie z gorzkim wyznaniem Kate Millett, e kiedy nie moga znale wydawcy dla swej nowej ksiki The Loony Bin Trip (w kocu wydaa j Simon and Schuster), a Sexual Politics zostaa wyczerpana, to czua si tak, jakby nigdy nie pisaa i nigdy ju nie moga by wydana (s. 35). Shulman podkrela organiczny zwizek pomidzy tonacj nowego, rodzcego si ruchu a retoryczn tonacj Sexual Politics. Publikacja diagnozujca mechanizm polityki pciowej bya rzucon rkawic, potem pociskiem w bitwie, i odpalaymy go tak czsto jak tylko mogymy (s. 35).
Ta ksika jest gwnie atakiem (albo, powinnam powiedzie, kontratakiem) eksponujcym pewne mity i zaoenia patriarchalnej kultury i jej obrocw. To jest prba usunicia gruzu przez interpretowanie przeszoci, aby wytyczy nowy grunt pod przysze badania feministyczne (s. 36).
Skwarna energia, wywaona olimpijska pogarda wpisana w retoryk Sexual Politics dziaaa niczym rodek pobudzajcy.
Dla generacji, w ktrej nauka zastpia manifesty, beznamitno okrela namitno, a refleksja jako osabia dziaanie, Sexual Politics moe da w por jakiego kopniaka (s. 36).
Wypowied Kate Millett gwnej bohaterki panelu zaskakuje surowoci tonu i tylko zmienno rytmu zda akcentuje zwrotne momenty jej opowieci. Millett nie polemizuje z recenzjami ksiki, tak jak to bd czyni autorki pniejszych publikacji: dwadziecia lat pniej. Zreszt aura jest szczeglna witeczny wieczr i tum zapeniajcy sal. Snuje swoj narracj o tym, jak pisanie Sexual Politics zmienio jej ycie, o tym, jakie okolicznoci wsptworzyy jej pisanie. Splata z sob zdarzenia, ktre zoyy si na jej egzystencjalne dowiadczenie tamtego momentu. Incipit jej wystpienia brzmi mocno:
To zdarzyo si, poniewa zostaam wyrzucona (s. 37).
I znaczna cz jej wspomnie kry wok strajku na Uniwersytecie Columbia. W maju 1968 roku bya ju po prezentacji projektu pracy doktorskiej, bya studentk i nauczycielk wykadowc angielskiego w Barnard College bya take pacyfistk, protestujc przeciw wojnie w Wietnamie i jedn z walczcych o amnesti dla strajkujcych studentw. Strajk odmieni Columbi.
Akademia zaznaczaa swj autorytet, odsuna si od rzdu i biznesu, istniaa przez chwil wedle wasnych poj. Intelektualne wartoci stay si tak prawdziwe, jak zapamitaam je na Oksfordzie (s. 38).
Ale tylko przez chwil: cig wymienionych przez ni zdarze amie eufori:
Strajk by w maju; Nixon zosta wybrany w listopadzie; Barnard wyrzuci mnie przed Boym Narodzeniem. [...] ycie zatrzymao si (s. 38).
Chwilowe zaamanie: martini w cigu dnia, zy, poczucie klski i pocieszenia Fumio japoskiego rzebiarza, z ktrym wwczas splataa swoje intymne ycie.
Przegraam swoj profesj mwia ale wci mogam pisa ten cholerny doktorat (s. 38).
I pisaa. W midzyczasie rzebia, przeniosa si do Nowego Jorku, aby w kocu powrci do Columbii. Musiaa znale kogo, kto zgodziby si kierowa przewodem doktorskim. I szczcie zaczo jej sprzyja.
Od tego momentu wystpienie Millett zmienia temat. Pisarka dzikuje: Stevenowi Marcusowi za intelektualn opiek i upr w domaganiu si dowodw na zapisane w pracy tezy, wydawczyni Betty Prashker za uczenie cierpliwoci w adiustacji tekstu. Dug wdzicznoci spaca Fumio, dedykujc mu Sexual Politics, i kobietom: uczestniczkom debat, dyskusji, studentkom. Na tych spotkaniach jak wspomina kady szczeg teorii patriarchatu by omwiony, przygotowany i wytworzony.
I miaam ich wsparcie i towarzystwo, ich intelektualn energi przenikajc mnie tak czynnie, e czuam, e ukadam to dla nas wszystkich, byam skryb wielu (s. 39).
Wwczas te pojawiy si pierwsze projekty zaoenia womens studies. To byy dni tysiclecia (s. 40). Ksika ukazaa si w momencie nasilonych akcji i demonstracji ulicznych, obchodw pidziesiciolecia sufraystek. To by dobry moment podsumowuje Millett a dalej to ju wiadomo, co i jak byo. Bya cyrkularna historia wyzwolenia kobiet: od zyskw do strat. I jest. W finale oddaj gos Millett:
Zobaczylimy prawie, jak poprawka o Rwnoci Praw bez wzgldu na pe przesza, a nastpnie zostaa znw odbita, aborcja wygraa, a nastpnie niemal upada prawo kobiety do wyboru, czy mie dziecko, czy nie, stao si kolejny raz czym, o co gwnie wykcaj si mczyni. Wic wiemy, to jest duga droga, najstarsza walka; wiemy, e jako feministki obecnie stoimy w jednym, wci ywotnym, alarmujcym momencie, pord lat rozcigajcych si za nami i przed nami. Niepowodzenie jest niemoliwe: Susan B. Antony powiedziaa to nam. O ile to nie jest atwe, to zawsze jest ciekawe. I praca powikszania ludzkiej wolnoci jest tak pikn robot, e mamy szczcie, emy j dostay (s. 40).
2. Judith Fetterley: The Resisting Reader...
2. Judith Fetterley: The Resisting Reader: A Feminist Approach to American Fiction (1977)
2.1. Literackie strategie polityki seksualnej, androtekst i jego projekty kobiety-czytelniczki

Pierwszym efektem mojego czytania byo uczucie, e postaci mskie byy bardziej interesujce ni kobiece dla autorw, ktrzy je wymylili. Zatem czytajc ich ksiki wedle intencji autorskich, naiwnie identyfikowaam si z jak postaci, cigle wybieraam mczyzn; wolaam raczej by Hamletem ni Ofeli, Tomem Jonesem bardziej ni Sophi Western, i zapewne wbrew intencji Dostojewskiego, Raskolnikowem a nie Soni. Dziwniejsze, zapewne, ale niestety niezaskakujce byy sdy o fikcyjnych kobietach, ktre akceptowaam. Na przykad, szybko nauczyam si, e wadza jest niekobieca, a kobiety wadcze byy, cakiem dosownie, potworne. [...] Wszystkie suki trzeba wyeliminowa, zreformowa lub co najmniej potpi. [...] Te rzadkie kobiety, ktre s pokazywane w fikcji jako silne i, w pewnym sensie, godne podziwu, s takie, poniewa ich sia opiera si jeli nie na piknie, to co najmniej na seksualnoci. [...] Wyobraajc sobie siebie jako msk, prbowaam stworzy siebie jako msk58.
Cytowane wyznanie pochodzi z 1972 roku. Lee Edwards zaprezentowaa swe dowiadczenie czytania jako mczyzna. Ale zarazem antycypowaa dziaanie literackiej polityki seksualnej na wyprodukowan przez patriarchaln polityk seksualn czytelniczk. Zarejestrowaa nacisk struktur androtekstw wymuszajcych na niej identyfikacj z mskimi postaciami. Ju bya po lekcji Millett i zapowiadaa tezy Fetterley. The Resisting Reader: A Feminist Approach to American Fiction59 Judith Fetterley, wydana osiem lat po Seksualnej polityce Millett, z jednej strony stanowi jej twrcz kontynuacj, z drugiej za, gwnie ze wzgldu na wikszy stopie steoretyzowania aktw lekturowych, jest take swoist korekcj jej potkni. I tak, Fetterley siga po kategori polityki seksualnej
L. EDWARDS: Women, Energy, and Middlemarch. Massachusetts Review 1972, no. 13, s. 226. 59 J. FETTERLEY: The Resisting Reader: A Feminist Approach to American Fiction. Bloomington, Indiana University Press, 1978. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
58
autorstwa Kate Millett, ale opatrujc j przymiotnikiem literacka, przesuwa tym samym akcenty. Wskazuje, e interesuje j nie tyle konfrontacja rekonstruowanej z tekstw kultury polityki seksualnej z tekstem literackim, ile tropienie literackich strategii, ktre konstruuj literack polityk seksualn. A zatem Fetterley bdzie bardziej uwana na swoisto tekstu i na jego literacko, majc na wzgldzie specyfik jego organizacji, struktur fabularnych i konwencji. Podziela natomiast przekonanie Millett, e teksty androcentryczne maskuj jedne bardziej, drugie mniej polityk seksualn, e prywatne jest polityczne, co oznacza, e natur ideologii autora okrela splot wielu rnorodnych czynnikw, wrd ktrych niebagateln rol odgrywa jego indywidualne dowiadczenie yciowe, nie za, e obsesje ideologiczne autora odciskaj swe pitno na najbardziej intymnych obszarach jego prywatnego ycia. czy j z Millett take przewiadczenie, e feministyczna krytyka literacka ma speni misj ujawnienia, zdemaskowania strategii pisarskich, ktre wcigaj czytelniczki w seksistowskie mylenie, aby ostatecznie wprowadzi w ich wiadomo to, co byo nieuwiadamiane. Pewnie tych podobiestw jest wicej. Poniewa jednak to Fetterley uteoretyzowaa relacj pomidzy androtekstem (czyli tekstem mskiej ideologii) a kobiec czytelniczk, wypada zaprezentowa jej explicite wyoone tezy, majc wiadomo, e wiele z nich implicytnie towarzyszyo ju praktyce lekturowej Kate Millett. Inicjuje Przedmow osobista tonacja, wspomnienia dotyczce powstawania ksiki i momentu jej ukazania si w druku. Ten wyznaniowy wtek, uaktywniajc podmiotowo autorki, demonstruje tym samym zobowizanie, ktre wzia na siebie feministyczna krytyka, zobowizanie do mwienia w imieniu ja, swoim gosem, zobowizanie nawizywania intymnego kontaktu z czytelnikiem/czytelniczk. Ta ksika zacza si w klasie komunikuje Fetterley. Od jesiennego kursu 1971 roku na Uniwersytecie w Pensylwanii na temat: Obrazy kobiet w literaturze amerykaskiej. I staa si dla niej wyznaje aktem przeycia (act of survival).
Moja ksika jest zatem powicona zdefiniowaniu naszej straty, likwidacji naszej samotnoci, upomnieniu si o nasze dominium (s. IX).
Autorka miaa take nadziej t publikacj zainspirowa dialog na temat krytyki feministycznej, mylenia o literaturze, czytania jej. I, jak zobaczymy, jej diagnozy literatury amerykaskiej wpyway nie tylko na badaczki jej wspczesne, ale zapraszaj do refleksji rwnie dzisiaj myl tutaj o pytaniach, jakie pojawiaj si na kanwie analiz Fetterley, ktre, by moe, warto byoby zada take polskiemu pimiennictwu. Fetterley stawia dwie tezy, ktre stanowi punkt wyjcia do dalszych jej rozwaa: literatura jest polityczna i amerykaska literatura jest m-
ska. Zarwno polityczno, jak i msko rozpatrywanych tekstw jest do uchwycenia w relacji, jak ustanawiaj one wobec kobiecej czytelniczki. Seksualna polityka literatury manifestuje swoj obecno w serii projektw kobiecej czytelniczki. Istota i skuteczno ich oddziaywania polega na tym, e s one dla czytelniczki niewyczuwalne. Nie rozpoznaje ona i nie uwiadamia sobie pozorowania w owych projektach postawy rzekomo apolitycznej, pretensji do wygaszania prawd uniwersalnych, za ktrymi skrywaj si osobiste i podmiotowe mskie interesy, partykularyzmw przebranych w kostium reprezentatywnoci. Z kolei prezentowanie w nich tylko jednej rzeczywistoci, ktra jest podtrzymywana, legitymizowana i transmitowana, ktrej zrozumiao podkrela si w nieskoczono, stwarza warunki dla pomieszania wiadomoci, przy ktrym wykwita niewyczuwalno (s. XI).
Celem tej ksiki pisze Fetterley jest udzielenie gosu jakiej odmiennej rzeczywistoci i odmiennemu widzeniu, aby doprowadzi do tego, e pewna odmienna podmiotowo wyoni si ze starej uniwersalnoci (s. XI).
A take, dodajmy, zdemaskowanie literackich form i treci owych swoistych literackich nonikw, w jakich ukazuj si postawy wobec kobiet. Zdemaskowane stan si wyczuwalne, a jako wyczuwalne strac swoj wadz skutecznego oddziaywania na czytelniczki i kontrolowania rozumienia przez nie androtekstw. Teza, e amerykaska literatura jest mska, wystpujc w cisym zwizku ze stwierdzeniem, e literatura jest polityczna, implikuje nastpujce rozpoznania: polityk literatury naley rozumie jako manifestacj wadzy. A jeli wadza, jak przekonywa Foucault i tak jak prezentuje jej rozumienie Fetterley, to s relacje, to czytelniczka kobieca, jako kobieta, zostaje z tych relacji wykluczona, wykluczona jako majca swoj odrbn genderow tosamo. Reasumujc, wyklucza si j jako inn, niemsk, ale zarazem wchaniajc jej inno, zmuszajc j do identyfikacji z tym, co mskie. Owo wykluczenie z literatury przekada si na jej dowiadczenie pozbawienia, braku wadzy. Brak wadzy charakteryzujcy kobiece dowiadczenie czytania tak jak zapisuje je Fetterley ma swoje dwie gwne przyczyny. Po pierwsze, nie widzi si wasnego dowiadczenia, ktre byoby w sztuce wyartykuowane, wyjanione i legitymizowane (s. XIII). Po drugie, przymus identyfikacji z msk tosamoci wiedzie do niekoczcego si podziau siebie przeciwko sobie, przy czym cay czas przypomina nam si, e bycie mczyzn, bycie Amerykaninem, to jest bycie nie kobiet (s. XIII). A zatem kobiece dowiadczenie czytania charakteryzuje brak wadzy, ale take tre tego, co jest czytane. Chodzi Fetterley o to, e kada
z wybranych przez ni powieci, kada na swj sposb, przedstawia pewn wersj i pewne odegranie dramatu wadzy mczyzn nad kobietami (s. XIII). Formua odegrania (enactment) jest znaczca, albowiem Fetterley, sigajc po ni, wskazuje na niebezporednie, niejawne, a czsto ukryte, zamaskowane i zaciemnione strategie literackiej polityki seksualnej. Zaciemnione o czym bdzie mowa nieco dalej przez mitologie kulturowe, idealizacje, pozorowane celebrowanie kobiecoci. Jeli zadaniem krytyki feministycznej jest uwiadamia kobiety-czytelniczki, cigajc maski z androtekstw, to znaczy, e krytyka feministyczna zmierza do odzyskania dla nich utraconej wadzy. A nowe rozumienie literatury, ktre powinno si z owej demaskacji wyoni, powinno umoliwi wytworzenie nowego skutku oddziaywania mskich tekstw. Ta nowa wiadomo rodzi si zatem wraz z now perspektyw, ktra pyta o wartoci i zaoenia odpowiadajce za okrelone wybory literackie pisarza.
2.2. Feministyczne czytanie: akt oporu, egzorcyzmowanie mskiego umysu

Fetterley, rejestrujc aktualny skutek oddziaywania androtekstw na czytelniczk kobiet, nadaje mu nazw: maskulinizacja (immasculation). Kobiety s edukowane do tego, aby myle jak mczyni, aby identyfikowa si z mskim punktem widzenia, z mskim systemem wartoci. Paradoksalne jest to, e jedn z centralnych jego zasad jest wrogo wobec kobiet. Efektem owego dugiego terminowania kobiet w mskim wiecie jest ich nienawi do siebie i brak zaufania do siebie. Czytelniczka mskich tekstw jest dokooptowana do udziau w dowiadczeniu, z ktrego sama jest wyranie wykluczona; zaprasza si j do identyfikacji z pewnym byciem sob, ktre samo si definiuje w opozycji do niej; wymaga si od niej identyfikacji wbrew sobie (s. XII). Przywoana przez Fetterley Elaine Showalter notuje:
Kobiety s odseparowane od wasnego dowiadczenia i niezdolne do tego, aby spostrzec jego ksztat i autentyczno. [...] oczekuje si od nich, aby si jako czytelniczki identyfikoway z mskim dowiadczeniem i z msk perspektyw, ktra jest przedstawiana jako jedyna ludzka [perspektywa] [...] Dlatego nie maj one adnej wiary w wano swoich wasnych postrzee i dowiadcze, rzadko widzc dla nich potwierdzenie w literaturze albo ich akceptacj w krytyce, czy moemy si dziwi,
e kobiety-studentki s tak czsto niemiae, ostrone i niepewne, kiedy napominamy, aby mylay za siebie? (s. XXIXXII)60. Jest wic jasne konkluduje Fetterley e pierwszy akt krytyczki feministycznej musi polega na tym, aby sta si czytelniczk, ktra si opiera a nie zgadza (s. XXIII). Jeli jej si to uda, wwczas bdzie ona moga zacz proces egzorcyzmowania mskiego umysu, ktry zosta nam implantowany. [...] Z kolei, konsekwencj tej re-wizji jest to, e nie mona ju duej czyta ksiek, jak byy czytane, i w ten sposb strac one sw wadz przykuwania nas niewiadomie do swych projektw (s. XXIII).
Opr wobec mskich projektw lektury bdzie otwiera krytyce feministycznej drog do nazywania rzeczywistoci, take literackiej, zgodnie z jej dowiadczaniem przez kobiety.
Udostpniajc kobietom t wadz nazywania rzeczywistoci, krytyka feministyczna jest rewolucyjna (s. XXIII).
Warto przyjrze si praktyce lekturowej Fetterley, wyuskujc z niej przede wszystkim te momenty, ktre demaskuj strategie nacisku androtekstw na czytelniczk kobiec, czyli demaskuj zawarte w nich projekty kobiecego czytelnika i s zarazem zamierzon przez badaczk demonstracj procesu egzorcyzmowania mskiego umysu, ktry zosta nam implantowany. Fetterley wybraa do analizy osiem tekstw: cztery opowiadania i cztery powieci. Interpretacje ukada w pary, ktre czy jaki jeden wsplny temat. Na przykad Washingtona Irvinga Rip Van Winkle i Sherwooda Andersona I Want to Know Why spaja obawa i opr przed dorastaniem. Zamaskowany u Irvinga lk przed seksualnoci jest tematyzowany w historii Andersona. Powieci: Wielki Gatsby Fitzgeralda i Poegnanie z broni Hemingwaya opowiadaj histori o mioci, chocia inaczej funkcjonalizuj romantyczn mitologi tego uczucia. Pierwsza, odsaniajc relacj midzy mioci i wadz, akcentuje wrogo midzy pciami, druga za wrogo kamufluje. Fetterley interpretuje kady z tekstw oddzielnie, dbajc wszake o to, aby interpretacje wzajemnie si zazbiay, owietlay i wraz z rozwojem analiz jak sama sugeruje ksztatoway dramatyczn cao, ktrej znaczenie przewysza zwyk sum czci (s. XXIV).
E. SHOWALTER: Dwelling in Decencies: Radical Criticism and the Feminist Perspective. College English 1971, Vol. 32, s. 856857.
5 Feministyczna...
60
2.3. Prezentacje lektur

2.3.1. Rip Van Winkle Washingtona Irvinga ucieczka przed dojrzaoci i kobiet
Analizujc synne opowiadanie Irvinga, Fetterley rekonstruuje pewien wyjciowy schemat, ktry literatura amerykaska bdzie wypenia z czasem coraz to nowymi treciami, zachowujc jednake jego najbardziej oglne zarysy. Dla Fetterley opowiadanie to jest wane, albowiem konstruuje co, co mona by nazwa mitem zaoycielskim amerykaskiej mskiej wyobrani. Wyobrania ta wytwarzaa si, powtarzajc w rnych wariantach figur Ripa, ktrego historia i ktrego sen sta si naturalnym skadnikiem naszej narodowej mitologii. Jednake, co wydaje si dla Fetterley istotne, owa mitologia nie daje si uchwyci na powierzchni tekstu.
[...] jego historia przedstawia fantazj utkan przez naszych pisarzy na spodzie naszej wiadomoci narodowej, w podwiadomym kontrapunkcie do oficjalnego gosu naszej publicznej retoryki (s. 2).
Fetterley starannie konfrontuje ow publiczn retoryk z retoryk ukryt, reprezentowan przez Ripa. Jak si okazuje, bohater prowadzi jaki podziemny i bierny bunt przeciw superego i jego nakazom (s. 4). Superego (retoryka publiczna) w opowiadaniu odnoszone jest do ony Ripa i wiejskich kobiet, ktre reprezentuj pozytywne wartoci, podane przez Franklinowsk Ameryk. ona pasowana na sekutnic, jdz i suk przeszkoda w spokojnym nieniu jej ma, uosabia wszystko to, czego Rip nienawidzi: warto pracy, odpowiedzialno i dojrzao. Rip przeciwnie stanowi przeciwwag dla Franklinowskiego ideau Amerykanina dobrze wyedukowanego, uporzdkowanego, zaangaowanego w ide postpu. Jeli Autobiografia Franklina, wybrana przez Fetterley jako kontekst interpretacyjny dla opowiadania Irvinga, kreli amerykask drog do sukcesu, to Rip odmawia wzicia udziau w tym wycigu. Jeli akumulacja i zysk maj stanowi podstawy nowej, zwyciskiej ekonomii, to Rip uosabia niekontrolowane wydatkowanie, utrat odziedziczonych dbr, rozproszenie swej energii na przyjemnoci, niezgod na rygory zasady uytecznoci. Jeli ksika Franklina miaa by swoistym testamentem szczcia pozostawionym dla Amerykanw, to Rip, znacznie wczeniej ni Taine, uosabia rozczarowanie Ameryk i jej ideami.
Gdy Rip odmawia czynienia tego, co powinien, to w konsekwencji odmawia take bycia tym, kim powinien (s. 4).
Fetterley rekonstruuje z opowiadania Irvinga dwie ekonomie, z ktrych ta reprezentowana przez Ripa, promowaaby go dzisiaj na przedstawiciela ekonomii kobiecej, filozofii daru, rozrzutnoci, nieograniczonej szczodrobliwoci. I skojarzenia owe s zasadne, skoro bohater wedle analiz Fetterley nie mieci si w swoim genderze i jest raczej identyfikowany z zachowaniami przypisywanymi kobietom. Interpretacja Fetterley nie ulega jednak iluzjom, owa kobieca ekonomia Ripa jest bowiem wymierzona przeciw kobietom.
Rip Van Winkle jest jedn z pierwszych amerykaskich ksiek notuje Fetterley w ktrych mczyzna, natura i zwierz (zawsze w rodzaju mskim Rip nie poszedby do lasu z suk) s poczone witym wzem, a kobieta jest postrzegana jako agent cywilizacji, usiujcy stumi t wit trjc (s. 5).
W istocie jest tak, e Rip Van Winkle przewodzi nie tylko amerykaskiej wyobrani mskiej, ale zapisuje ow wyobrani w jakiej archi-fabule, ktra opowiada o ucieczce mczyzn w dziko, do natury, ucieczce przed cywilizacj, obowizkiem, dojrzaoci krtko mwic, przed tym, co uosabiaj kobiety. Jest jednak w opowiadaniu epizod w grach, ktry, w lekturze Fetterley, rozwija dodatkowy wtek, poza motywem unikania kobiet: mwi mianowicie o akcie najazdu, o rozpruciu kobiecoci i sugeruje, e tajne rdo jego fantazji pochodzi z obawy i nienawici do kobiet (s. 6). W grach mczyni najedaj na kobiece terytorium, wypdzaj z niego kobiety, co wicej o czym informuje Post Scriptum opowiadania przejmuj take kobiece mity i moce im przynalene. Rip oczekuje we nie, w grach, a wiat bdzie gotowy, ale kiedy powraca do wioski, nadal jako niedojrzay chopiec, ju nie jest tym razem sympatycznym wczykijem, lecz podejrzanym o szalestwo albo szpiegostwo. wiat dojrza. Zasadnicze pytanie finalizujce t analiz dotyczy tego, jakie miejsce opowiadanie Irvinga wyznacza kobiecej czytelniczce. Owa pierwsza i najsawniejsza amerykaska historia, rdo amerykaskiej wyobrani, niewtpliwie uatwia identyfikacj czytelnikowi mskiemu. Rip bowiem wciela msk fantazj i definiowany jest w opozycji do wszystkiego, co kobiece. Z kim moe zidentyfikowa si czytelniczka? Mogaby z on Ripa, gdyby ta bya osob. Jako nie-osoba, pozbawiona imienia i tosamoci, w roli koza ofiarnego, innego, ujta w stereotyp jdzy, ktry j degraduje, nie moe stanowi waciwego obiektu identyfikacji. Nawet jej mier jest rodzajem artu zbudowanym na tym stereotypie i staje si wielk ulg.
5*
Kobieta, ktra czyta Rip Van Winkle, odkrywa wasne wyczenie z dowiadczenia tej historii. Nie jest czci aktu oporu ani take nie rozpoznaje siebie w tym, wobec czego jest ten opr (s. 10).
Na peny zasig jej wykluczenia wskazuje strategia opowiadania, ktra wszystkie pozytywne aspekty kobiecego genderu przypisuje Ripowi, podczas gdy negatywne aspekty genderu mskiego przypadaj w udziale jego onie. Fetterley, biorc pod uwag rozmiary wykluczenia czytelniczki kobiecej z opowiadanej historii, sprzymierzajc si z ni i z jej pierwszym odruchem zniechcenia, radzi jej odrzuci ow histori: odprawi Ripa Van Winklea. Ale relacja pomidzy tekstem a czytelniczk ju si wytworzya. I owa historia narzucia ju pewne dowiadczenie czytelniczce, ktra, chocia si z nim nie identyfikuje, to niemniej nie moe cakiem unikn wpltania w oskarenie wasnej pci, ktre przedstawia Pani Van Winkle (s. 10). Zostaje zaangaowana w negatywne obrazowanie, w ktrym wykreowane s kobiety jako wzajemni naturalni i instynktowni wrogowie (s. 10). W historii Irvinga pozostaje zarezerwowane waciwie jedno miejsce dla kobiecej czytelniczki. Moe si ona utosami z dobrymi onami z opowieci, ktre zawsze bior stron Ripa i, podobnie jak on, za wszystkie nieszczcia obwiniaj jego on.
Konsekwencj dla kobiecej Zaprasza si j do identyfikacji pci pikn i dziaaa wanie Winkle i zgodzia si, e to ona przeladowc i przeladowan, gdzie jej nie ma (s. 11). czytelniczki jest jaka podzielona ja. z Ripem i przeciw sobie, aby wzgardzia jak kobiety, aby miaa si z Pani Van reprezentuje kobiet, aby bya zarazem i ostatecznie zdaa sobie spraw, e ni-
Rozproszona tosamo, stan wahania. Fetterley z wnikliwoci zestawia sowa Ripa, wracajcego po dwudziestu latach nieobecnoci do wioski, z projektem kobiecej czytelniczki, zestawia, tropic ironi zawart w tym porwnaniu i odpowiedzi:
Nie jestem sob jestem kim innym jestem ja tym nie to jest kto inny. [...] Nie mog powiedzie, jakie jest moje imi, albo kim jestem (s. 11).
2.3.2. I Want to Know Why Sherwooda Andersona odmowa bycia dojrzaym i ucieczka przed mskoci
Zarwno Irving, jak i Sherwood Anderson przedstawiaj bohaterw opierajcych si przed dorastaniem. Kiedy jednak Irving ujmuje w lk przed dorastaniem w form snu, Anderson zamienia go w koszmar. U Irvinga czynnik seksualny w owej odmowie dojrzaoci pozostaje ukryty, Anderson czyni z niego centralny i wyrazisty problem. W historii opisanej przez Andersona:
Fantazja udanego uniknicia dorosoci staje si koszmarem bycia niezdolnym do tego, aby dorosn, i to niepowodzenie czy si cile z wizj tego, co to znaczy by mskim, ktra z kolei wie si z lkiem przed seksualnoci (s. 12).
Bohater Andersona kocha konie, stajnie i cieki, ktrymi nikt nie chadza. Opuszcza rodzinny dom jako chopiec i pracuje w stadninie koni. Jego wiat nie jest jednak wiatem dojrzaych mczyzn. Otaczaj go chopcy, konie i Murzyni. Bohater zatem pozbawiony jest modeli mskiej dorosoci. A pierwsze zetknicie z jej manifestacj przynosi traum. Jerry Tillford wzr mczyzny, z ktrym chopiec mgby si utosamia sprawia mu zawd. I jakkolwiek podpatrzony przez bohatera pocaunek Jerryego z prostytutk wywouje w nim nieodwoalny uraz, lk i wstrt przed seksualnoci, to w lk wzmaga si wraz z nowymi dowiadczeniami chopca. W wiecie dorosych mczyzn, ktry poznaje podczas wyprawy na zawody do Saratogi, obserwuje eksploatacyjny, peen pogardy, protekcjonalnoci i wasnociowy stosunek mczyzn do innych. Hazard, handel komi, chopcami i prostytutkami.
Chopiec nie tylko identyfikuje dziwk Jerryego z koniem, identyfikuje j take z sob (s. 20).
W obu opowiadaniach Irvinga i Andersona wiaty idealne zamieszkae s przez mczyzn. Nieobecne w nich kobiety zabudowuj to. Matka stanowi stereotypow figur pogardy. Podobny jak u Irvinga mechanizm Fetterley odsania u Andersona: pozytywne, macierzyskie cechy s, jak to mwi badaczka, kooptowane przez mczyzn (s. 19). To Murzyni gotuj, przygotowuj miejsca do spania i zapewniaj poczucie bezpieczestwa.
Jedyna dobra kobieta to idea, jak si ma w gowie; nie istnieje (s. 19).
A jedyne realne kobiety, z ktrymi bohater ma kontakt, to prostytutki obiekt przeraenia, wstrtu i obawy (s. 19). Dorosa seksualno po-
strzegana jest jako koszmar. Bycie mskim na wzr obserwowanych prawdziwych, dojrzaych mczyzn jest dla chopca nie do zaakceptowania. Nie moe jednak ani cofn si do siebie sprzed traumy, jak jest widzenie siebie jako dorosego (s. 19) ani nie chce i nie moe take wyrazi zgody na tosamo z mskim genderem z tymi jego symptomami, ktre zarejestrowa, obserwujc zachowania skupionych wok siebie mczyzn. Fetterley odnotowuje diagnoz Andersona i zarazem wpisane w ni wahanie:
Wcieko chopca jednak jest wyranie skierowana przeciwko mczyznom, nie przeciw dziwkom, dlatego, e zdaje sobie spraw z tego, e cho kobiety mog wywoywa obrzydzenie, to stosunek mczyzn do nich tym bardziej (s. 19).
Jednake autorka zauwaa, e owa diagnoza choroby na msko nie wywouje adnych istotnych implikacji. Gdyby bowiem Anderson zechcia zdewaluowa ow nadmiern msko, gdyby zechcia skonstruowa jak pozytywn wizj tego, jak by mczyzn, musiaby przysta na rezygnacj z wadzy, hierarchii i dominacji.
Ten lament jest pobaliwy sam dla siebie, oferuje luksus zego samopoczucia bez odpowiedzialnoci za zmiany. I jest on w zupenoci mskocentryczny, rejestrujc tragedi seksizmu z perspektywy kosztw, jakie ponosz mczyni. Na kocu paczemy z powodu chopca a nie z powodu prostytutek, ktre on ostatecznie wykorzysta (s. XIV).
2.3.3. The Birthmark (Znami) Nathaniela Hawthornea przewyszy natur i wyeliminowa kobiet, nie ponoszc konsekwencji
Kontynuujc wtek, podjty w analizie dwch poprzednich opowiada, Fetterley pisze:
Aylmer to Irvingowski Rip i Andersonowski chopiec ukazany w wieku rednim, ktrego Rip unika, a ktrego chopiec odrzuca (s. 22).
Aylmer bohater The Birthmark jest naukowcem oddanym szczerze zgbianiu wiedzy, ale zarazem jest mem piknej kobiety, u ktrej, niebawem po lubie, odkrywa znami na policzku. Owo znami stanie si dla niego prawdziwym rdem obsesji.
Czyta w nim znak nieuniknionej niedoskonaoci wszystkich rzeczy w przyrodzie i widzi w nim wyzwanie dla ludzkiej zdolnoci przekraczania natury (s. 23).
I wyzwanie, aby przewyszy natur, uczyni swoj misj. Odosabnia on w specjalnych pokojach, podaje jej lekarstwo, zwiksza jego dawki, a w kocu kuracji Georgiana jest rwnie doskonaa, co martwa (s. 23). Fetterley sugeruje, aby opowiadanie Hawthornea, chocia jest zapisem klsk bohatera, czyta jako demonstracj tego, jak zamordowa swoj on i wyj z tego cao (s. 22). Sugestia nowej lektury ma przecie na wzgldzie dotychczasowe odczytania Znamienia, ktre gwnie podkrelay niefortunny idealizm i nieszczliwe konsekwencje, spadajce na czowieka nauki, oddanego szczytnemu celowi, aby przewyszy, udoskonali natur.
Faktycznie Znami daje byskotliw analiz seksualnej polityki idealizacji i byskotliwie ukazuje mechanizmy, dziki ktrym nienawi moe by przebrana w mio, nerwica w nauk, morderstwo w idealizacj, a sukces w niepowodzenie (s. 22).
Fetterley szczeglnie podkrela wag metafory przebrania, metafory autorstwa samego Hawthornea, uznajc j za trop dla czytajcej feministki.
To podkrelanie przez Hawthornea w jego opowieci metafory przebrania zarazem budzi czujno i daje klucz do jakiego feministycznego odczytania (s. 23).
To bowiem, co tradycyjna lektura ignorowaa, wystpuje w opowiadaniu Hawthornea wanie w przebraniu. I tak, wrogo Aylmera wobec ony, podobnie jak gboka wrogo wobec kobiet, przebiera si w idealizacj, przy czym sam idealizacj mona take uzna za najpeniejszy wyraz wrogoci. Fetterley pyta: co kryje si za ow przebierank? Co, tak naprawd, chce w swojej onie zmieni Aylmer? Na pewno zmian lokuje symbolicznie w znamieniu, z ktrym si urodzia i ktre jest znakiem jej tosamoci. Ale znami w lekturze Fetterley mwi przede wszystkim o kobiecej fizjologii, o kobiecej seksualnoci. I chocia zwizek pomidzy nim a seksualnoci jest ukryty, to zarazem w jednym wypadku staje si jawny. Znami bowiem w czasie nieczystoci kobiet jak go okrela Aylmer wydziela zapach. Wstrt, obrzydzenie, jakie ono w nim wywouje, symbolizuje jego stosunek do fizjologii i seksualnoci kobiecej. Determinacja, jaka wiedzie go do likwidacji wady, uomnoci i deformacji kobiecej twarzy, jest zarazem determinacj do udo-
skonalenia kobiecej seksualnoci. Oczywicie, jak podkrela Fetterley, doceniajc wnikliwo analizy Hawthornea, w ktrej ujawni on rda mskiej idealizacji kobiet nie chodzi o niedoskonaoci natury kobiecej, ale o chorob mczyzn. Na jedn z nich wskazuje znany syndrom Pigmaliona. Aylmer, podobnie jak Pigmalion, nieakceptujcy adnej realnej kobiety, postanawia stworzy kobiet doskona. w akt kreacji jest zarazem symptomem jego frustracji, e tak naprawd zosta wykluczony z dziea tworzenia. Jest take symptomem zazdroci o twrcz si Natury, ktr reprezentuje rwnie seksualno kobieca. Aspiracje naukowe Aylmera zmierzaj, tak naprawd, ku jednemu celowi eby tworzy ludzkie ycie. Jednake na co wskazuje fina jego kuracji/twrczoci natura dozwala psu, ale nie przyzwala na poprawianie swoich dzie i strzee tajemnic swej kreacji. A zatem choroba i obsesja Aylmera-naukowca czyni go zdolnym, aby niszczy, ale niezdolnym, aby tworzy. Fetterley wnikliwie odsania podwojone zanegowanie Georgiany. Z jednej strony tym, czego Aylmer nie moe w niej tolerowa, jest jej inno; nie moe zarazem tolerowa tego, czego sam nie ma jej biologicznej i twrczej mocy. Z drugiej za strony nie moe tolerowa tosamoci z ni rozpoznawalnej w niej czci siebie samego: swej ziemskoci i niedoskonaoci.
Ten pozornie sprzeczny ukad podwjnego zwizania jest zrozumiay w wietle feministycznych analiz postaci kobiecych w literaturze, ktre czsto w ten sposb funkcjonuj (s. 28).
W celu absolutnego odrnienia siebie od tego, co w nim ziemskie, fizyczne, erotyczne, Aylmer konstruuje Aminadaba wochate stworzenie z gliny.
Oczywista jest alegoryczna funkcja Aminadaba, a zatem jego wi z Aylmerem, bo cho Aylmer moe siebie zaprojektowa jako obiektywnego, intelektualnego i naukowego, i cho moe udawa cakowity brak pokrewiestwa z kreatur, ktr trzyma w zamkniciu swego ciemnego pokoju, aby wykonywaa swoj brudn robot, to nie moe bez niego funkcjonowa. To Aminadab, skdind, pali ogie w retorcie sucej eksperymentom Aylmera; dostarcza fizycznej energii nauce Aylmera, tak jak wstrt rodzi jego inwestowanie w idealizacj (s. 2930).
Eksperyment Aylmera przebiera si w mitologi nauki, aby bohater, po pierwsze, pod mask obiektywizmu mg ukry swe wysoce subiektywne motywy i, po drugie, aby mg on pod mask obiektywizmu, racjonalnoci i postulatw nauki dziaa w amoralnym i pozbawionym war-
toci wiecie (s. 30). Fetterley chodzi o to, e mier Georgiany zostaje usprawiedliwiona jako wypadek przy pracy, jako smutny, co prawda, koszt szlachetnego w intencjach eksperymentu. Hawthorne za wedle jej lektury owe mskie fantazje ocenia krytycznie. Reakcj na Aylmera nie jest lito, lecz horror (s. 30). Hawthornea interesuje bowiem, jak mskie fantazje wpywaj na kobiety. Fetterley nie chce wszak uznawa Znamienia za opowie otwarcie feministyczn, tropic w niej ukryty feminizm.
Cho Znami nie jest w aden sposb explicite feministyczne, mimo e Hawthorne, zdaje si, tak samo podatny jest na nieodczytanie i ukrywanie [to be misread and to conceal], co na odczytanie i ujawnienie [to be read and to reveal], to wci nie da si czyta jego opowieci bez wiadomoci, e Georgiana jest cakowicie we wadzy Aylmera. Bo podmiot to w kocu wadza. Aylmer zdolny jest projektowa siebie na Georgian i przenosi na ni sw obsesj, bo jako kobieta i ona jest ona jego wasnoci i w jego wadzy; bo jako mczyzna on ma dostp do jzyka i struktur owej nauki, ktra dostarcza mechanizmw dla takiego procesu i go legitymizuje. [...] Implicytny feminizm Znamienia jest wart uwagi. Opowiadanie jest rwnoczenie studium polityki seksualnej, bezsilnoci kobiet oraz wynikajcej z niej psychologii (s. 31).
Znami Georgiany zmienia swj wygld w zalenoci od impulsw pyncych z zewntrz: jest efektem spojrze innych. Georgiana uwewntrznia niech i obsesj Aylmera, z nienawici traktuje siebie sam, co czyni j gotow, aby zosta jego ofiar i umrze. A poniewa wasne obsesyjne pragnienie korekcji defektu ony w czowiek nauki przebiera w oglnoludzkie pragnienie, tym atwiej zyskuje jej gotowo do utosamienia si z nim. Identyfikacja Georgiany z Aylmerem wyznacza dokadnie, na zasadzie odbicia, miejsce identyfikacji kobiecej czytelniczki. I tak jak Georgiana widzi swj zdefektowany obraz w spojrzeniu Aylmera, tak jak woli umrze ni y jako co, co go gniewa i przypomina mu jego niepowodzenie, tak jak identyfikujc si z nim w stosunku do samej siebie, zaczyna podziwia go za nienawi do siebie i za nietolerowanie swego istnienia (s. 32), tak i czytelniczka musi przej t sam drog i ostatecznie utosamiajc si z bohaterk, powinna odmwi tolerancji swemu istnieniu.
Hawthorne przez system polityki seksualnej pokazuje, w jaki sposb mczyni zyskuj wadz nad kobietami, wadz, aby tworzy i zabi [...]. W tym systemie nie moe by wiele walk o wadz, bo kobiety s tak zaprogramowane, by negowa warto wasnych postrzee i reakcji i przyjmowa mskie zudzenia za prawd (s. 33).
2.3.4. William Faulkner: Ra dla Emilii akt kobiecej reakcji: wyeliminowa mczyzn, nie ponoszc konsekwencji
U Hawthornea funkcj przebrania dla polityki seksualnej spenia idealizacja, u Faulknera za podobn funkcj peni groteska. Jednake groteska nie tylko neutralizuje diagnozy Faulknera, ale take otwiera je i czyni polityk seksualn jawnym tematem opowiadania. Fetterley czyta efekty groteskowe jako konsekwencje odwrcenia konwencji polityki seksualnej. W Znamieniu Georgiana jest bezwoln ofiar ma, u Irvinga ona Ripa jest sekutnic, za bohaterka Faulknera w akcie odwetu za gnbienie jej przez cae ycie morduje swego pana. Wedle Fetterley, Faulkner wyznaczajc kobiet na morderczyni, bada moliwo odwrcenia stereotypowej hierarchii w ukadzie dominacji.
Opowiadanie Faulknera analizuje, jak postawy mczyzn wobec kobiet obracaj si przeciw nim samym; demonstruje tezy, e nie da si przeladowa, samemu nie bdc przeladowanym, nie mona zabija, nie tworzc warunkw do bycia zamordowanym (s. 35).
Emilia odkrya w granicach struktur, ktre j gnbi, rdo swej wadzy dla siebie (s. 35). Jednake jej akt nie jest akcj, nie dziaa ona jak autonomiczny, wolny podmiot, ktry moe wzi w peni odpowiedzialno za popeniony czyn. Jest reakcj odreagowaniem wytworzonego splotu okolicznoci zewntrznych. Jej wadza zatem jest zminimalizowana, przedstawia raczej granice manifestowania wadzy przez kobiety i okrojone moliwoci chronienia si przed opresj. Emilia odreagowuje przemoc. Przemoc ojca alegoryzowan przez nieodczn szpicrut i przez jej miejsce wyznaczone zawsze w jego tle, w jego cieniu. Przemoc miasta Jefferson, ktre uczynio z Emilii swoj wasno, niekoczcy si obiekt spekulacji, plotek, w kocu po mierci obiekt legendy. Zamknit w domu, niczym w klatce, nieobecn, wycofan Emili spoeczno miasta czci, ale zarazem pragnie zniesawi. Fetterley ledzi strategie Faulknera, ktre pozwoliy mu na analiz mechanizmw przemocy, ale take zbliyy go do odpowiedzi na pytanie, dlaczego morderstwo Emilii pozostao w ukryciu. Autor w rycerskim gecie daruje Emilii r. Skonstruowany przez niego narrator uosobienie zbiorowego gosu mieszkacw Jefferson patrzc przez patriarchaln soczewk, nie widzi w ogle Emilii, ale raczej jaki fragment swego wasnego wyobraenia, wytworzonego w cznoci z kumulatywnym wyobraeniem miasta (s. 40). A w owym wyobraeniu, ktre karmi si stereotypem, Emilia jest kobiet. Jest take wyjtkow kobiet bo ekscentryczn dam. I dlatego Emilia zakodowana jako dama moe ukry morderstwo. W logi-
ce stereotypu nie mieci si podejrzenie, e kobieta moe zakupi w aptece trucizn w innym celu jak po to, aby popeni samobjstwo. Ta sama logika nie zrodzi podejrze, e w domu, w ktrym mierdzi, moe rozkada si trup. Emilia nie moe by odpowiedzialna za cuchnce miazmaty, albowiem, zgodnie z konwencj notuje Fetterley damie nie mona powiedzie, e mierdzi (s. 40). Faulkner odkrywa dynamik przemocy, ktra rozgrywa si w relacji pomidzy wyobraeniem miasta (narratora) a Emili. I konsekwencje opresji ojcowskiej na Emilii w postaci trupa Homera. Emilia odrzucajc ojca, zarazem wcielia si w niego: smuka figura w bieli, ktr zachowaa w swej pamici i poniekd zmumifikowaa wyobrania miasta, okazaa si oty figur w czerni: groteskowo [...] pisze Fetterley wynika z narzucenia stereotypw na rzeczywisto (s. 43). Dystans pomidzy autorem i narratorem opowiadania pozwala na konkluzj, e Emilia jest produktem stereotypowej wyobrani, jej kulturowym artefaktem. Jako dama jest metafor i lustrem miasta Jefferson (s. 42). I kiedy miejscy ciekawscy wnikaj w tajemnic jej pokoju, odkrywajc, kim ona jest, to faktycznie odkrywaj, kim s oni sami. Opowiadanie Faulknera mogoby by uznane za feministyczn analiz patriarchalnej wadzy. Ale autor implikacje swej diagnozy zasania, odwoujc si do groteski, ktra czyni z Emilii posta raczej ekscentryczn ni centraln, ale take przez wybr jej ofiary (s. XV). Fetterley wskazuje, e gdyby Emilia zamordowaa sdziego Stephensa patriarch z Poudnia, a nie sezonowego robotnika Homera, wwczas Faulkner byby bliski ukazania naruszenia caego systemu wadzy patriarchalnej.
To wyeliminowanie Homera nie jest rzeczywistym zagroeniem dla systemu, ktry reprezentuje sdzia Stephens. Moe rzeczywicie trzeba powici tych paru robotnikw na dniwki, tu czy tam, aby w system dziaa (s. XV).
Niewtpliwie, na korzy Faulknera, w przeciwiestwie do Hawthornea, przemawia fakt, e wytwarza on dla kobiety czytelniczki, ale nie tylko, pewne miejsce i waga tego miejsca polega na tym, i aby zrozumie posta Emilii i jej dowiadczenie, trzeba bezustannie mie wiadomo tego, e nie reprezentuje ona jak Aylmer statusu mskiego/ludzkiego, ale e jest ona kobiet (s. 44). Fetterley konstruuje pewne aspekty znaczenia historii Faulknera, porwnujc j z opowiadaniem Hawthornea. Aylmer morduje on, majc poczucie absolutnego bezpieczestwa. Jego czyn posiada legitymizacj nauki. wiadczy take o peni jego wadzy nad sw ofiar. Czyn Emilii pozbawiony jest takiego kontekstu. Jest on moliwy tylko w tajemnicy
(s. 44). A ta zostaje zachowana, poniewa Emilia tosama jest z obrazem damy. Konkluzja Fetterley brzmi gorzko i ironicznie zarazem:
Patriarchalna kultura w znaczcym stopniu wspiera si na przewiadczeniu, e mczyni i kobiety s dla siebie nawzajem stworzeni, i na przewiadczeniu, e msko i kobieco stanowi naturalne odbicie tego od Boga danego dopeniania si. Jeli jednak czyta si Znami i R dla Emilii jako analizy nastpstw jakiego zasadniczego zrnicowania wszystkiego, co si wie z pci, wida, e w rzeczywistoci seksistowska kultura to taka, w ktrej mczyni i kobiety nie tylko do siebie nie pasuj, ale si morduj (s. 45).
Fabuy Znamienia i Ry dla Emilii pokazuj dziwn zgodno i komplementarno w tym morderstwie:
Aylmer morduje Georgian, bo musi za wszelk cen pozby si kobiety; a Emilia morduje Homera Barona, bo musi za wszelk cen naby mczyzn. Te dwie historie definiuj rnic pomidzy kulturowym mitem a kulturow rzeczywistoci i sugeruj, e w tej rnicy tkwi ostateczna groteska (s. 45). Jeli wszak podejdziemy do Ry dla Emilii z perspektywy feministycznej, zauwaymy, e te groteskowe aspekty opowiadania wynikaj ze zamania w nim oczekiwa wytworzonych przez konwencje polityki seksualnej (s. 34).
Innymi sowy, Faulkner przywouje grotesk w celu owietlenia i okrelenia prawdziwej natury konwencji [...] (s. 34), bo realna groteska to sam stereotyp (s. 43). Tym razem wic groteska suy temu samemu celowi, co w poprzednim wypadku idea (groteskowa realno ukryta w idealizacji Georgiany przez Aylmera s. 34): odgrywa rol przebrania (disguise), maski (masque), przykrywki (cover), zasony (obscuring), pod ktrymi kryje si polityka seksualna, dajca si wywietli i okreli (to illuminate and define) pod warunkiem feministycznej interpretacji tego elementu zaciemniajcego. Dyskusja dotyczy zasadnoci tej wanie, a nie innej interpretacji. R dla Emilii mona byo odczytywa jako parabol stosunkw midzy Pnoc i Poudniem lub jako konflikt starego i nowego porzdku albo jako histori o stosunku czowieka do Czasu (s. 44), jednake takie lektury nie dziaaj, bo prba uczynienia z Emilii reprezentacji takich poj pomija fakt, e kondycja kobiety nie jest kondycj ludzk (s. 44).
2.3.5. Poegnanie z broni Ernesta Hemingwaya wyeliminowa kobiet, aby bohater mg by wolny
W lekturze Poegnania z broni Fetterley zmierza, konsekwentnie i zgodnie ze swym zaoeniem, do zdemaskowania strategii kamuflujcych literack polityk seksualn autora. Tym razem zason postrzega ona w mitologii, jzyku i strukturze romantycznej mioci (s. XV). O ile mitologi Aylmera i zarazem instrumentem jego idealizacji bya nauka, o tyle mitologi idealizujc Fryderyka jest romantyczna mio. Mio, ktra tak naprawd zasania jego ukryt wrogo wobec kobiet, a wobec Katarzyny w szczeglnoci. Fabua tej powieci opowiada histori, do czsto eksplorowan przez literatur, o mierci piknej kobiety. Czemu, pyta Fetterley, w takich love stories ich adunek emocjonalny tak czsto zaley od mierci kobiety, a tak rzadko od mierci mczyzny (s. 48)? Czemu, tak jak w owych innych, wzorcowych historiach, owa mier, przekonuje Fetterley (idc za sugesti E.A. Poe), jest niechybnym rdem uniwersalnej melancholii, a zy s luksusem, jakim cieszy si ten, kto pozosta przy yciu (s. 48)? Nie mamy ostatecznie wtpliwoci, e aby Fryderyk przey wolny od wszelakich obcie zwizanych z rodzin i aby pozosta z nienaruszonym obrazem siebie samego jako kosmicznej ofiary Katarzyna musi umrze (s. XVI). A powodem jej wykluczenia jest jej biologia. Katarzyna umiera, bdc po raz pierwszy w ciy. Jasne, biologia to przeznaczenie (s. XVI). Przebranie Hemingwaya wytwarza rozziew pomidzy zewntrzn idyll a tym, co ukryte. Maskowana wrogo wobec kobiet zapisuje si przecie w rozbudowany scenariusz rozwijajcy si wzdu caego tekstu. Wielu krytykw powieci zwracao uwag na naturalny zwizek pomidzy mioci i wojn. Jednake, wedle Fetterley, seksualna metafora, po ktr sigali, inspiruje do pytania: czy mio i wojna tworz zwizek, bo mio jest form wojny? Do takiej lektury zaprasza tytu powieci, ktrego kalambur61 sugeruje, pomimo swej sentymentalnej intencji, e bro wojny i bro mioci s rwnowane (s. 48). Wystarczy wspomnie, e drca Fryderyka obsesja zdrady kieruje swoje ostrze zarwno przeciw Katarzynie, jak i przeciw wsptowarzyszom wojny. Wrogo Fryderyka wobec Katarzyny bya usprawiedliwiana niszczycielsk si jej mioci, wyczajc go ze wiata, wciganiem go w romantyczny, orgiastyczny sen (s. 60)62, ktry mia zniszczy jego wiado61 Tytu A Farewell to Arms mona na zasadzie kalamburu przeczyta: Farewell Two Arms [egnajcie obie bronie, egnajcie oba ramiona]. 62 R.W. LEWIS, Jr.: The Rough Romance. In: Twentieth Century Interpretations of A Farewell to Arms. Ed. J. GELLENS. Englewood Cliffs, Prentice-Hall, 1970, s. 45.
mo i odpowiedzialno. Reasumujc wedle rozpoznania Fetterley krytycy powtarzaj akcj powieci, w ktrej Katarzyna jest kozem ofiarnym, ktrego rytualna mier pozwala, aby bohater utrzyma si przy yciu (s. 67). Wrogo krytykw wobec Katarzyny naladuje wrogo autora wobec niej i wobec kobiet. Wrogo Hemingwaya zaznacza sw obecno w swoistym odwrceniu wartoci: Katarzyna, ktra obiecuje ycie, staje si w rzeczywistoci mierci. Mczyni za, ktrzy jawnie oddaj si zadawaniu mierci, uosabiaj nadziej na ycie. Bezpieczne miejsce, jakim jest macica, wypenia si krwi i mierci. Niebezpieczestwo przychodzi nie z zewntrz, od wojny, ale od wewntrz, ze wiata mioci, ktry wydawa si pewny. Fetterley jako oporna czytelniczka skupia sw uwag na Katarzynie i na swoistoci jej relacji z Fryderykiem. To ona organizuje mu wiat, to w jego spojrzeniu poszukuje pozytywnego obrazu samej siebie. Nie znajduje w nim jednak ani neutralizacji swego lku o macierzystwo, ani o to, e utraci dla niego warto jako obiekt erotycznych pragnie. Katarzyna nie lubi siebie, bezustannie si obwinia i karze.
Faktycznie, sprzecznoci Katarzyny nie daj si rozwiza, bo jej posta jest zdeterminowana przez siy poza ni; stanowi odbicie mskiej psychologii i mskiego ycia fantazj, daje si zrozumie tylko, kiedy zobaczy si w niej seri reakcji na potrzeby mskiego wiata wok niej (s. 66).
Jej mier interpretuje Fetterley jako wpisan w powtarzajcy si mechanizm samoobwiniania. I tak jak chciaa obci sobie wosy na wie o mierci pierwszego swego ukochanego, sdzc, e ponosi win, odmwia mu bowiem seksualnych przyjemnoci, tak z jej punktu widzenia jej mier przy porodzie jest waciw kar za to, e zawioda seksualnie Fryderyka, zachodzc w ci (s. 69). Fetterley ostatecznie demaskuje miosn mitologi powieci, wskazujc, ktre z postaci faktycznie wynagradzamy emocjonalnie za ich mier. W trakcie czytania ksiki paczemy z powodu mierci onierzy: opakujemy ich (s. 71).
Jeli paczemy przy kocu ksiki, to jednak nie z powodu Katarzyny, ale z powodu Fryderyka Henryego. Wszystkie nasze zy s ostatecznie dla mczyzn, poniewa w wiecie Poegnania z broni tylko mskie ycie si liczy. I komunikat skierowany do kobiet czytajcych t klasyczn histori mioci i do dowiadczajcych swego obrazu kobiecego ideau jest jasny i prosty: jedyn dobr kobiet jest martwa kobieta, a nawet wtedy s jeszcze problemy (s. 71).
2.3.6. Wielki Gatsby Francisa Scotta Fitzgeralda wyeliminowa mczyzn i z kobiety uczyni koza ofiarnego
Poegnanie z broni przesaniao wrogo wobec kobiet mask romantycznej mioci, za w Wielkim Gatsbym wrogo i mio koegzystuj z sob w penym owietleniu powieci. Oba impulsy zogniskowane s na kobietach, z ktrych powie Fitzgeralda czyni take znaczce atrybuty mskiej wadzy. Walka o kobiety i ich mio maskuje walk o wadz toczon pomidzy mczyznami. Fitzgerald opowiada histori biednego chopczyny, ktry sta si chopcem bogatym. Historia jest prosta: mody porucznik zakochuje si w dziewczynie zotej dziewczynie z biaego paacu wyjeda na front, ona w midzyczasie wychodzi za m, a on wracajc do normalnego ycia, bierze w nawias jej nowy status i czyni j organizujcym punktem swego istnienia (s. 76) i swych dziaa. Zdobywa niezwyk fortun i oczekuje na okazj do ponownego spotkania. Ale Fetterley czyta pod mask mioci Daisy nie tyle jest osob, ile przede wszystkim funkcjonuje jako symbol: symbol spoecznego statusu i symbol wadzy. Daisy bowiem to jeden z najbardziej upragnionych towarw na rynku. Uosabia si pienidza, nawet jej gos pobrzmiewa pienidzmi. A ten, kto posiada Daisy [...], jest posiadajcym najwysz wadz chopcem (s. XVI).
Kiedy mczyni obdarzaj kobiety znaczeniem najwyszego stanu posiadania pisze Fetterley to czyni je gwnymi etonami w swych wzajemnych grach o wadz. Tak kobiety, ktre nie posiadaj adnej faktycznej wadzy, staj si symbolami wadzy bogatych mczyzn (s. 83).
Kim jest Daisy dla Gatsbyego? Fetterley odpowiada, parafrazujc zdanie Fitzgeralda z jego listu do Edmunda Wilsona (W ogle nie zdaj sobie sprawy z relacji emocjonalnych [...] midzy Gatsbym a Daisy):
Nie ma adnych emocjonalnych relacji midzy nimi, aby mc zda z nich spraw; jest tylko emocjonalna relacja pomidzy Gatsbym a jego niewypowiedzianymi wyobraeniami, ktrych Daisy jest mimowolnym symbolem, powstajcym w chwili, kiedy dotkniciem warg tworzy z niej wasne wcielenie (s. 78).
Fetterley rozwija interpretacj powieci, odnoszc relacje pomidzy postaciami do wzoru: inwestycja (obsadzenie)/pozbawienie (obsadzenia), ktry krzyuje si z opozycj zysk/strata. Poniewa angielskie investment odpowiada Freudowskiemu Besetzung i moe si odnosi do popdowej obsa-
dy obiektu, wzr (pattern) Fetterley ma oddawa fundujc fabu struktur podania. Std jej sformuowania w rodzaju:
Struktury wyobrani romantycznej, czy obiekt obsadzany jest mski, czy eski, s sprawami mskiego ego, z ktrego kobiety s wykluczone (s. 98)63.
A to, co wiemy o modelu romantycznej mioci, kae nam akcentowa pozycj po stronie pozbawienia, czyli straty. Tym bardziej, e inwestowanie emocjonalna fiksacja Gatsbyego na Daisy karmi si degradowaniem przeze swej wasnej pozycji. Intruz, wykluczony, obcy, kompensuje sobie wasn nieistotno nadmiarem usug wiadczonych innym. Narrator, a zarazem uwikany w scen powieciow Nick, demaskuje Daisy od pierwszego z ni spotkania. Jego spojrzenie obnaa nico Daisy: nico jej rozmw, pz. A zarazem, wskazujc na odcielenienie jej twarzy, gosu, na jej aseksualno, odsania, na czym polega fenomen fantazjowania Gatsbyego: ow atwo, z jak rzutuje on i projektuje na Daisy swe wyobraenia o niej. Daisy pozbawiona w fantazjach Gatsbyego swej fizycznej substancji, dziewczyna w bieli, funkcjonuje jak pusty ekran, oczekujcy na projekcj, niczym pusta, niezapisana kartka. Z ca determinacj Gatsby bdzie sta na stray tego fantazmatu wbrew rozsdkowi i wbrew oczywistym faktom. Nawet pojawienie si creczki Daisy, oznaki jej cielesnoci i maestwa, nie wytrci go z jego nienia. Ostatecznie wyczytuje z fabuy Wielkiego Gatsbyego Fetterley
Czysto staje si bezpciowoci, a ta staje si sterylnoci i Daisy ujawnia si jako prawdziwa mieszkanka ziemi jaowej, przed ktr przypadkowy akt morderstwa stawia otworem moliwoci w nowym wiecie (s. 86).
A Gatsby wraz ze swym wyobraeniem zanurza si w jaowo, a w finale w mier. Wzr inwestowanie/pozbawienie opisuje take relacje miosne Nicka i Jordanii. Jednake Nick, w przeciwiestwie do Gatsbyego i jego relacji z Daisy, nigdy nie obdarza Jordanii nadmiarem przymiotw. Na odwrt, przybiera postaw demaskatora, ledzi jej kamstwa. Jordania rwnie nigdy nie zyskuje nad nim wadzy. Wzr inwestowanie/pozbawienie okazuje si szczeglnie uyteczny dla interpretacji postaci, wydawaoby si, marginalnej w wielkim wiecie Myrtle. Ta tania, wulgarna, biedna reprezentantka niszej klasy lokuThe structures of the romantic imagination, whether the object of investment be male or female, are affairs of the male ego from which women are excluded.
63
je si na przeciwnym biegunie do zajmowanego przez mi i zot dziewczyn z biaego paacu Daisy. Kochanka Toma ma Daisy inaczej ni odcieleniona ona, uosabia raczej nadwyk ciaa. Jeli kiedykolwiek istnia przedmiot, ktry opieraby si idealizacji, to byaby to Myrtle (s. 91). A jednak to Myrtle wyania si jako figura ywotnoci, namitnoci i rzeczywistoci w samym rodku ziemi jaowej (s. 91) i bdzie w finale przez powie idealizowana. Fetterley ostrzega jednak przed nazbyt popiesznym uznaniem jej zwycistwa. Albowiem jest to zwycistwo szczeglne, bo zza grobu. I jeli Daisy zostaje w finale przemieszczona na pozycj straty pozbawienia, ale pozostaje wolna i ywa, to bdca od pocztku na tej pozycji Myrtle bezsilna i upoledzona w finale zyskuje, obdarzona do wyjtkowym statusem, ale jako martwa. Fetterley podglda pewn prawidowo, ktr rozpoznaje w literackich kreacjach. Sprowadza si ona do tendencji, aby uromantycznia i idealizowa kobiety, ktre stanowi klas spoecznych, seksualnych/ekonomicznych wygnacw. Nie przypadkiem kobieta z cieniem, z ciaem-misem, ta, ktra krwawi, dopiero gdy jest martwa, moe doczeka si wyniesienia.
Ani nie jest przypadkiem, e jego rdem jest jej seksualno. Albowiem wynie kobiet jako seksualny obiekt to wynie kobiet w jej najwyszej zalenoci, wtrnoci i bezsilnoci (s. 92).
Krytycy powieci Fitzgeralda otworzyli kwesti, czy narratora powieci naley uzna za wiarygodnego i uczciwego. Jeli wskazywali na jego nieuczciwo, to miaa ona wynika z jego niesumiennoci jako opowiadacza. Fetterley ocenia ca rzecz inaczej: wanie technik opowiadania uznaje za jedno z najbardziej samowiadomych i najskuteczniejszych rozwiza problemu, jak opowiedzie histori (s. 93). Natomiast nieuczciwo Nicka (i Fitzgeralda) wywodzi ze sposobw jego interpretacji postaci i ich uwika w okrelone zdarzenia. Sposobw, ktre wskazuj na dwa genderowo zrnicowane standardy ocen: inne dla kobiet, a inne dla mczyzn. Fetterley rozstrzyga problem, konsekwentnie odwoujc si do wzorca: inwestowanie/pozbawienie. Nick, w trakcie rozwoju fabuy, sukcesywnie dewaloryzuje Daisy, a inwestuje w Gatsbyego. I owa dewaloryzacja jest czytana przez Fetterley z by moe najmniej spodziewanego splotu zdarze. Nick ukry przed Jordani i bliskimi wiedz na temat prawdziwych okolicznoci mierci Myrtle. Ale nie uczyni tego z powodu lojalnoci wobec martwego Gatsbyego, ale dlatego, e zaoy, i bogaci, a bogate kobiety w szczeglnoci s niezdolne do moralnej odpowiedzialnoci (s. 93). Majc inny standard uczciwoci dla mczyzn i kobiet, nie moe ani ich obwini, ani podda osdowi moralnemu. Oceniajc zbrodni Daisy, podwyszyby jej pozycj.
6 Feministyczna...
Jednake konkluduje Fetterley zachowanie Nicka w tej sprawie jest doskonale moralne w kulturze, ktra definiuje kobiety prawnie, emocjonalnie, psychologicznie jako dzieci. Zatem oskaranie Nicka o nieuczciwo w traktowaniu kobiet, a Fitzgeralda o beztrosk wobec tej nieuczciwoci mijaoby si z celem. Nieuczciwo Nicka jest dla Fitzgeralda nierozpoznawalna z tych samych powodw, dla ktrych jest nierozpoznawalna dla wikszoci czytelnikw powieci: nie uwaa si tego za nieuczciwo, bo to pospolite, powszechne i naturalne w spoeczestwie seksistowskim (s. 9394).
Jeli proces dewaloryzacji Daisy i Jordanii zbiega si w czasie z procesem wzrastajcego obdarowywania pozytywami Gatsbyego, to dzieje si tak, poniewa dziaa tu ten sam podwjny standard: obiektami godnymi, aby w nie inwestowa, s mczyni, kobiety za nimi nie s: Daisy musi zawodzi Gatsbyego, ale Gatsby nie musi zawodzi Nicka (s. 95). I tak, chocia Nick uznaje za bd nadmierne inwestowanie Gatsbyego w Daisy, to nie poddaje nigdy swego bohatera prbie deziluzji. Fetterley czyni to, dokonujc tym samym do nieoczekiwanego zwrotu w lekturze powieci. Przede wszystkim podaje w wtpliwo do powszechne przekonanie krytykw, e Wielki Gatsby jest powieci uniwersaln. A jej uniwersalno miaaby si wyraa w tym, e wzorzec yciowy Gatsbyego nie zapisuje jakiego indywidualnego schematu samopotgowania si (s. 97) przez wzrost bogactwa, przyrost wadzy, ale raczej odwouje si do jakiej symbolicznej struktury, ktra staje si nonikiem amerykaskich wyobrae o poszukiwaniu Ameryki. A przeto reprezentatywnych dla uniwersalnych marze wszystkich mczyzn (s. 97). Jeli krytycy zgodni co do uniwersalnoci powieci szukali odpowiedzi na pytanie, ktre postawi przed nimi Marius Bewley: prawdziwym pytaniem nie jest pytanie o to, co Gatsby widzi w Daisy, ale o kierunek, ku ktremu si zwraca od niej, o to, co widzi poza ni (s. 97), to Fetterley nie chce wykonywa takiego zadania i stawia opr. Zauwaa bowiem, e propozycja wyjcia krytykw poza Daisy, marginalizacja jej relacji z Gatsbym odnosi si do mskich struktur wyobraniowych, ktre, bez wzgldu na to, czy obiekt obsadzany jest mski, czy eski, s sprawami mskiego ego, z ktrego kobiety s wykluczone (s. 98).
To wykluczenie kobiet ze znaczenia czego uniwersalnego nie jest nowe, chocia forma, jak ta nieuczciwo przybiera w Wielkim Gatsbym, jest szczeglnie jadowita, poniewa czytajc t powie, kobiety s skaniane do zaakceptowania kogo jako heroicznego dokadnie dlatego, e one dla niego nie istniej. Cho Gatsby paci za swoje wyobraenie, to Daisy paci wicej. Przychwycona jako wcielenie jego snw Daisy, jako ja-
ka odrbna osoba, ulega anihilacji i zostaje solipsystycznie wcielona w Gatsbyego, stajc si pewnym jego przedueniem (s. 97).
(Na marginesie warto zwrci uwag, jak problemat bohatera powieci amerykaskiej i jego snw o kobiecie odbija problemat Wokulskiego i Izabeli. Ale, jak wida, pewien aspekt jego feministycznej interpretacji ju zosta w ksice Fetterley zaprojektowany). Fetterley chodzi o to, e Daisy istnieje dla Gatsbyego jedynie jako projekt jego wyobrani, e ten usuwa z Daisy wszystko to, co naraa w projekt na korekty. e Daisy pozostaje w jego fantazmacie dziewczyn w bieli, niedostpn, zamieszka we wntrzu biaego paacu, a w rzeczywistoci nieistniejc, co odpowiada zapotrzebowaniu jego romantycznej wyobrani. Uwana lektura kae Fetterley wydobywa take i te fragmenty powieci, ktre neutralizuj ataki na Daisy i s wobec aktywnoci wyobraniowej Gatsbyego krytyczne. Nick odsania humorystyczn wrcz sytuacj, kiedy Gatsby, zakadajc, e Daisy po powrocie z niefortunnej przejadki musi by w niebezpieczestwie, struje pod jej domem, patrzc w pustk jej pokoju, podczas gdy jego ukochana w ciszy i milczeniu spdza z mem reszt wieczoru, zasypiajc nad zimnym kurczakiem i butelk piwa. Ot pusty pokj, w ktry z determinacj wpatruje si Gatsby, stanowi dla Nicka (i Fitzgeralda) powd do przemieszczenia nicoci, dotychczasowej atrybucji Daisy, w nico solipsystycznej wyobraniowej konstrukcji Gatsbyego. Na pewnym poziomie mamy tutaj rozpoznanie faktu, e ciar, jaki wyobrania Gatsbyego nakada na Daisy, jest nie do uniesienia i e niespenienie marzenia nie tkwi w samej Daisy, lecz jest raczej nieuniknionym rezultatem owej wewntrznej dynamiki wyobrani, ktra siga po ni jako obiekt swego marzenia (s. 100). Fetterley atakuje miejsce, ktre, by moe, skonna byaby zajmowa kobieca czytelniczka spragniona mskich hodw i umiejscowienia si w centrum mskiego podania. Tym samym demistyfikuje pozytywny walor romantycznej wyobrani dla obu pci.
2.3.7. Henry James: The Bostonians

Fetterley rozpoczyna swe rozwaania na temat powieci Jamesa od analizy dyskursu krytykw. Tym samym wypracowuje wasne miejsce w lekturze. Falliczna krytyka (s. 109) jak j nazywa cho rnicuje swoje centra zainteresowa, to jednak skupia si gwnie na kilku wsplnych motywach i kreuje take pewn wspln aur, towarzyszc tekstowi Jamesa. czy krytykw, tak sformuowana przez Lionela Trillinga, obawa
6*
o utrat mskoci (s. 103). A wraz z ni uaktywnione zostaje pytanie o to, jaki jest stosunek Jamesa do homoseksualnoci. Rozstrzygnicia w tym wzgldzie nie tyle odnosz si do lektury Bostoczykw (i czytania wypowiedzi Jamesa), ile wskazuj raczej na osobiste fantazje zabierajcych gos krytykw. Rnice w ocenach mioci lesbijskiej, prezentowanej w powieci przez par Oliwia/Verena, ksztatuje raczej stopie i zagszczenie inwektyw, negatywnych epitetw, ktre zostaj przywoane. Krytyka falliczna wystpujca w obronie wszystkiego, co zdrowe, moralne i dobre, czyli uosabiane przez heteroseksualno, stygmatyzuje lesbijsko, odsyajc j w rejony patologii. W owej ocenie homoseksualnoci Fetterley postrzega przede wszystkim apel do wartoci istniejcych (czy lepiej uznawanych za istniejce) poza ramami powieci (s. 110). Dystansujc si wobec nazbyt jednoznacznie wybrzmiewajcych komentarzy, wmawiajcych Jamesowi negatywn postaw wobec lesbijskoci, a take wobec feminizmu, siga Fetterley po notatniki Jamesa i z wnikliwoci czyta tekst Bostoczykw. Odwoanie si do osobistego, zamknitego bowiem w krgu rodzinnym, dowiadczenia Jamesa pozwala Fetterley wskaza na jego emocjonalne zaangaowanie w spraw przyjani pomidzy kobietami. A by w samym centrum trwania unii, czcej blisk mu siostr i jej przyjacik. W notatkach zapisa te obserwacj, e jest to wsplna cecha dowiadczenia Nowej Anglii (s. 114). I mona sdzi, e podobn sympati, jak obdarza wizi siostrzane, ktrym wiadkowa w rzeczywistoci, obdarzy swe fikcyjne bohaterki. Fetterley wyranie separuje si od tych wypowiedzi, ktre nie chc uzna wagi owego dowiadczenia Jamesa. Nie chc zatem take uzna wagi jego inspiracji dla przepisania w powie dramatu, ktrego musi dowiadcza w kulturze patriarchalnej kada kobieta wyamujca si z heteroseksualnej normy. I nawet jeli James pisze Fetterley nie reprezentuje feministycznego stanowiska, to niewtpliwie ma zdolno do stawiania si na miejscu kobiet i w jednej linii z ich punktem widzenia (s. 116). A co szczeglnie wane dla badaczki owa zdolno przekada si na sposb czytania przez Jamesa feministycznego hasa: osobiste jest polityczne. Autor czyni pierwotnym, ale te podstawowym prywatne dowiadczenie kobiety. A zatem prywatne dowiadczenie Oliwii moe by czytane nie jako blizna jej ideologicznej obsesji (sowa Irvinga Howea), ale jako wpisane w jej intensywn osobist walk (s. 117).
W tym widzeniu relacji midzy prywatnym a politycznym Bostoczycy s ksik o feminizmie. Jest to take ksika o feminizmie, poniewa jej faktyczny temat wadza i bezsia jest otwarcie powizany z pci (s. 117).
Bostoczycy to wedle Fetterley w swym najbardziej oglnym wymiarze powie o kobietach. W pojedynczym zapisie fabularnym za
jest to szczeglna wersja wiecznego trjkta, ktry James wybra do skonstruowania swej fabuy: mczyzna i kobieta walcz o mio i posiadanie innej kobiety, mczyzna wygrywa i pytanie brzmi: dlaczego (s. 117).
James dokona znamiennego przesunicia planw i ustali istotn hierarchi ich wanoci: wiksz wag przypisuje sprawie kobiet ni wojnie domowej, bo wojna, w ktrej mczyni walcz z sob nawzajem, ma mniejsze kulturowe znaczenie ni walka pomidzy mczyznami i kobietami i mniejsze znaczenie ni wojna domowa wrd kobiet (s. 117). A zatem regionalny konflikt zostaje podporzdkowany przez Jamesa konfliktowi seksualnemu, jako wikszemu: bitwa midzy mczyznami i kobietami jest centraln kwesti narodow (s. 119). I chocia James z pesymizmem ocenia skuteczno walki kobiet, to przedstawia rzeteln analiz warunkw, w jakich si ona toczy. I, cho pisarz opatruje tak sam doz ironii feminizm, co mski szowinizm, Fetterley skonna jest przyzna, e sympatia Jamesa ostatecznie kieruje si ku kobietom. Fetterley wyciga wnioski z faktu, e James skonfrontowa bostoczykw i kobiety bostoskie z poudniowcem reprezentantem przegranych wartoci. I z tego, e wanie w, wydawaoby si, politycznie pobity i ekonomicznie upoledzony przedstawiciel Poudnia wygrywa w walce z lepiej uposaonymi do zwycistwa przedstawicielkami Pnocy. Albowiem wnioskuje Fetterley, dokumentujc zarazem swoj wyjciow tez dotyczc hierarchii powieciowych planw pe jest szersz kategori polityczn ni region (s. 124). A Bostoczycy walk o wadz poddaj szczeglnej wiwisekcji. Badaczka siga po fragment, ktry opisuje wizyt Oliwii i Basila w bibliotece w Harwardzie. Czsto poddawany analizie, by dla wikszoci krytykw manifestacj mskoci Basila, jego wrodzonej szlachetnoci ducha, zdolnoci do przekraczania barier wiedzy, a take braku obaw przed rzeczywistoci, by te dowodem instynktownego mskiego zjednoczenia w obliczu wsplnego zagroenia ze strony agresywnej kobiecoci (s. 124). Fetterley proponuje, aby przeczyta t scen jako zapis i analiz rzeczywistej, nie za mitologicznej, jak wnioskowali krytycy, relacji wadzy pomidzy mczyznami i kobietami. Basil opisywany jest jako ten, kto zajmuje waciw pozycj w wiecie uznanym za wasn domen. Kobiety za skonfrontowane s z nim w miejscu w harwardzkiej bibliotece ktre Basil odczuwa jako przestrze swej straty, z racji bowiem poudniowego pochodzenia zosta wykluczony z dostpu do pewnych dbr cywilizacyj-
nych, take z moliwoci zdobywania szerszej edukacji. Ot kobiety, cho fizycznie obecne, dowiadczaj znacznie wikszego wykluczenia ni jakikolwiek mczyzna pochodzcy z Poudnia. Dlatego, e sprowadzone s jedynie do roli satelitw, umoliwiajcych mskie ycie intelektualne (s. 125). Pomimo e Basil jest pokonany jako poudniowiec, a Verena (czarujca przewodniczka) naley do zwyciskiej Pnocy, to wykluczenie Basila jest wzite w nawias, gdy wzi pod uwag istot wykluczenia Vereny, na ktre regionalizacja nie ma wpywu. Basil ma szans, Verena nie. Podobnie rzecz si przedstawia podczas wizyty obojga w sali upamitniajcej wojn domow. Chocia Basil jest pokonanym wrogiem, to i tak ma dostp do owego wojennego dowiadczenia, ktre pozostaje przed Veren zamknite. Ale dziki temu wykluczeniu Verena moe zgosi swj sprzeciw wobec uromantyczniania wojny. Fetterley z wolna przygotowuje warunki, aby odpowiedzie na postawione wczeniej pytanie: dlaczego w tym szczeglnym trjkcie zwycistwo naley do mczyzny a nie do innej kobiety? Konfrontacja pozycji, ale i wewntrznych atrybucji dwojga rywalizujcych z sob postaci: Oliwii i Basila, prowadzi badaczk do wniosku, e Oliwia od pocztku skazana jest na klsk, poniewa uosabia psychologi pokonanego, podczas gdy jej przeciwnik Basil skazany jest na triumf. Oliwia zgodnie z zaoeniem Jamesa, e istnieje cisy zwizek pomidzy mskoci a wadz jest jako kobieta naznaczona bezsilnoci. To pozbawienie mocy wyciska swoje pitno nawet na tych aspektach jej dziaania, ktre miayby jej dawa obiektywnie przewag nad Basilem. Jest bogat dziewczyn z Pnocy, moe zabezpieczy przyszo swej ukochanej. Pienidze stanowi niewtpliwe rdo jej wadzy i w punkcie wyjcia fabuy daj jej przewag nad Basilem w walce o Veren. Ale Oliwia jest samotna, osabiona przez wyjtkow skonno do popadania w choroby, co falliczna krytyka objaniaa jako symptom jej lesbijskoci, a w szczeglnoci jako efekt utajenia jej mioci. Owa chorobliwo Oliwii odczytana jest przez Fetterley take jako symptom, lecz nie tyle mioci lesbijskiej, ile zablokowania moliwoci spenienia legitymizowanego pragnienia zwizku, seksualnego lub nie, z inn kobiet oraz ycia zerodkowanego na kobiecie i okrelonego przez kobiet (s. 132). A zatem jako objaw jej poczucia bezsilnoci, unieruchomienia jej egzystencjalnych projektw. Oliwia przegrywa z Basilem wedle lektury Fetterley poniewa ten skada Verenie ofert, ktrej nie rwnoway obietnica podobnego zwizku. Kontrakt z Basilem, uregulowany prawnie maestwem, zabezpiecza jej publiczn akceptacj i poruszanie si po przewidywalnej spoecznej trajektorii. Oliwia jest skazana na klsk rwnie dlatego, e bunt przeciw mskiej wadzy skierowuje j przeciw samej sobie. Z tego powodu nie akceptuje
siebie, std wynikaj jej samobjcze skonnoci. Zgoda Oliwii na wiktymizacj konstruuje jej wersj feminizmu. O ile pani Farrinder walczy o prawa kobiet, o tyle Oliwia koncentruje si na ich cierpieniu, na tym zatem dowiadczeniu, ktre jest take jej wasnym udziaem. A wic nie na mocy kobiet, ale na ich bezsilnoci. Widzenie przez Oliwi historii kobiet nie wywouje zmiany, lecz powtarzajce si w nieskoczono upokorzenia i klski (s. 136). Dlatego te, walczc z Basilem, jednoczenie czy si z nim w przekonaniu, e patriarchat jest wieczny. Szczeglno pozycji Vereny w owej trjktnej strukturze polega na tym, e osaczana jest przez dwa podania. Z pozoru wydawa by si mogo, e zrnicowane przez pe podmioty owych poda ulegaj unifikacji, zajmujc podobn pozycj w relacjach z Veren. Zarwno bowiem dla Oliwii, jak i dla Basila stanowi ona obiekt ich projekcji i manipulacji. Obydwoje maj skonno do dominacji i traktowania jej jako swojej wasnoci. Jednake Fetterley ledzi i akcentuje zasadnicze rnice. Oliwia nigdy nie manifestuje i nie wiczy na Verenie swojej wadzy (ktrej zreszt nie posiada), co z upodobaniem czyni Basil. Oliwia kieruje swoj emocjonalno ku Verenie, bez wzgldu na to, jak j ostatecznie okrelimy, Basil za Veren zinstrumentalizuje w wojnie wytoczonej Oliwii:
[...] trudno unikn wniosku, e jego zainteresowanie Veren jest wytworem zainteresowania Oliwii i e gdyby Verena nie bya przedmiotem podania Oliwii, nie byaby przedmiotem podania dla niego (s. 146).
Gdy odwoa si do Girardowskiego rozpoznania, e podania s trjktne, to wida wyranie ambiwalencj mskiego podania, ktre moe nawet przenie si na drugi obiekt, aby tylko umocni swoj wadz nad obiektem pierwszym. Owa obserwacja prowadzi Fetterley do oglnego wniosku, e
nie jest moliwe, aby jedna kobieta panowaa nad inn kobiet w tym samym stopniu, w jakim moe panowa mczyzna, dlatego e nie ma ona ani takiego obrazu siebie, ani takiego autorytetu spoecznego, aby moga tak czyni (s. 147).
Oliwia przegrywa z Basilem nie dlatego jednak, e ten dysponuje wadz, jak wiksz wadz, ale dlatego, e Verena, w doskonay model wiktoriaskiej kobiety jako domowego piewajcego ptaka (s. 143), cierpi na chorob wszystkich kobiet w powieci, czyli na bezsilno.
Niemoliwe pisze Fetterley aby nie odczyta tego losu w metaforach rozkadu dominujcych na ostatnich stronach powieci. Wizja Ransoma jako intruza, wdzierajcego si w idyll i rozdzierajcego tkanin
piknego ycia, jest w centrum Jamesowskiego opisu tych kocowych wydarze (s. 149150).
Fetterley skonna jest zaklasyfikowa Bostoczykw jako tragedi, w ktrej losem postaci kieruje jaki fatalizm. Fatalizm wynikajcy z odwiecznej natury kobiety i mczyzny, fatalizm, ktry skazuje kobiety na to, aby byy eksploatowane, a ich talenty stracone, jak w przypadku Vereny, pochonite przez prywatn sub u indywidualnego mczyzny (s. 150). Jednake wizja, ktra wynika z fatalizmu Jamesa, jest bardziej jeszcze gorzka (s. 150). Badaczka wskazuje na pewn prawidowo, ktra opisuje model relacji heteroseksualnych. Kobieta, wchodzc w ten typ relacji, okalecza nie tylko sw emocjonalno, ale take stopuje wszelkie projekty samorealizacji.
Jeeli kobiety odpowiadaj na msk seksualno tylko wtedy, gdy wyraa si ona przez wadz, agresj i sadyzm, to wwczas sia ich seksualnoci sprzeciwia si ich emancypacji, a ich kondycja jest beznadziejnie statyczna i autodestrukcyjna. Kobiety skazane s wwczas na to, aby by masochistkami (s. 150).
Chocia James siga po konwencjonalny romantyczny wzorzec, to jednak, w odrnieniu od Fitzgeralda czy Hemingwaya, nie korzysta z konwencjonalnych sofizmatw mistycznego kobiecego spenienia, radoci, ktra niechybnie wynika z faktu bycia poddan, opanowan albo bycia okupem (s. 150). Nie ma zgody Jamesa jak przekonuje Fetterley na opisany stan rzeczy. Cho s ustpstwa na rzecz subtelniejszego seksizmu (s. 152), gdy mowa jest o cierpieniu. Fetterley, wac za i przeciw, decyduje si na ostateczn konkluzj, ktra czyni Jamesa sprzymierzecem radykalnego feminizmu.
W postaci Oliwii James uchwyci, bez wzgldu na to, czy zdawa sobie z tego spraw, czy nie, i bez wzgldu na to, jakie to w nim budzio odczucia, centralne skadniki jakiego radykalnego feminizmu. Feminizm Oliwii opiera si na jej spostrzeeniu, e mczyni tworz pewn klas, w ktrej rnice midzy osobnikami licz si bardzo mao w porwnaniu z ich podobiestwami. I opiera si na jej lesbijskoci, na jej pragnieniu, aby podejmowa swe podstawowe zobowizania wobec innych kobiet. W postaci Oliwii zawiera si implicite rozpoznanie, e lesbianizm stanowi kluczow kwesti w feminizmie, poniewa w lesbijce prywatne i publiczne te dwie sfery, ktre Ransom chce przede wszystkim u kobiet oddzieli trzymaj si razem i poniewa w lesbijce cudowna moc seksualnoci kobiety nie zwraca si przeciw sobie, ale ku sobie (s. 152).
W losie Oliwii i Vereny czyta Fetterley apel o siostrzano, o wyzbycie si raczej mczyzn ni zdrad siebie nawzajem.
2.3.8. Norman Mailer: Amerykaski sen nie by posiadanym przez kobiety

Dominant powieci Mailera wedle Fetterley, powieci nieczystego snu generowanego przez stulecia patriarchatu stanowi seksizm wybuchajcy w jakiej metaforycznej furii (s. 155), stanowi mitologia kobiecej wadzy i mskiej bezsilnoci (s. 156). Ale poniewa pisarz doprowadzi seksizm do pewnego skrajnego punktu, pojawia si wtpliwo, do jakiego stopnia obcujemy z parodi, a do jakiego stopnia Mailer wciela to, co krytykuje, i krytykuje to, co wciela (s. 155). Ostatecznie Fetterley nie rozstrzygnie tej kwestii, wskae natomiast, e Amerykaski sen artykuuje ekstremaln posta mitologii mskiego szowinizmu.
Dzieo Mailera reprezentuje pewien punkt kracowy, poza ktrym seksizm nie moe nie sta si jak na ironi wierny swemu stylowi swoim przeciwiestwem. Wierno systemowi patriarchalnemu i mitologiom mskiego szowinizmu staje si w rkach Mailera swego rodzaju odwrconym feminizmem (s. 156),
do tego stopnia, e po lekkim dopasowaniu daje si czyta jako manifest rewolucyjnego feminizmu (s. 156157). Fetterley interesuje przede wszystkim to, jakie strategie lektury powinna zastosowa krytyka feministyczna, aby stawi skuteczny opr mitologiom a waciwie strategiom wyobraniowym Mailera wpisanym w tekst powieci.
Jest to wysiek notuje aby przej t wizj Mailera tak, aby dziaanie, do ktrego ta wizja prowadzi, byo ju nie mordowaniem kobiet przez mczyzn, ale raczej oporem kobiet wobec uywania i naduywania ich przez wadz pod mask saboci. Jest to wysiek, aby si przeciwstawi projektowi Mailera, zamiast egzorcyzmowa kobiety, jego podda egzorcyzmowaniu (s. 157).
Jeli strategi lektury Fetterley nazwa, zgodnie z jej wol, procesem egzorcyzmowania Mailera, to w jego centrum plasuj si dziaania badaczki, aby zdemaskowa mitologie pisarskie, ktre produkuj powieciowe wizje. Wszystko, co przydarza si kobietom w tej powieci, pozostaje w cisym zwizku z Rojackiem a cilej, w zwizku z wytworzonym przez niego obrazem samego siebie. Fetterley rekonstruuje w obraz, wy-
chodzc od traumatycznego wojennego dowiadczenia bohatera. Efektem owego dowiadczenia spotkania oko w oko ze mierci staje si przekonanie Rojacka, e mier nie jest po prostu stworem niebezpieczniejszym od ycia, ale e on, Rojack, jest jakim agentem mierci i e tylko ona jest jego sposobem tworzenia i rdem mocy (s. 166). Jego autodefinicja streszcza si w stwierdzeniu: byem morderc. Rojack nie dowiadcza swego ja jako czego ustabilizowanego i skoczonego. Mgby w zgodzie z charakterystyk Fetterley ilustrowa podmiot w procesie, opisany przez Juli Kristev. w podmiot wielokrotnie manifestuje poczucie odwoalnego istnienia. Myli samobjcze stowarzyszaj si z jego codziennoci. Samo istnienie bowiem posiada niepewny status, domaga si, aby je bezustannie udowadnia i tworzy. Jednake bohater nie czuje si twrc wasnego losu, panem swego ja. Obsesyjnie podejrzewa, e jest obiektem najazdu jakich obcych si. A owe zagraajce mu siy uosabiane s przez kobiety. W decydujcych yciowych momentach, tylko dlatego, e w swoim mniemaniu kontrolowa sytuacj, unikn puapek zastawionych przez kobiety. Gos ksiyca kobiecy gos obwieci mu, e jest martwy, ten sam gos niesusznie podpowiada mu, aby przyzna si do morderstwa Debory i aby sam umar. Kobiety pozbawiaj go samego siebie, manipuluj nim. Debor zabija, gdy dowiadcza, e ona otworzya prni. Jako obserwator rzeczywistoci stwierdza, e to kobiety tak naprawd sprawuj wadz, zarwno w krgach towarzyskich, jak i w polityce. Najbardziej zniewala mczyzn jednak fakt, e kobiety narzucaj im obrazy samych siebie. I rzeczywicie jest tak, e Debora, otwierajc Rojackowi wstp do towarzystwa i polityki uosabia wadz. Ale Debora w ich intymnym zwizku sama zostaje przez niego promowana na t, ktra ubezpiecza jego ja, dlatego bohater boi si jej, ale nie chce jej utraci.
Rojack przyznaje Deborze cakowit kontrol nad jego poczuciem tego, kim jest i jaki jest; postrzega j jako zdoln do stworzenia go i zniszczenia go, zdoln do wyzwolenia w nim mocy albo do zredukowania go do nicoci. [...] Debora ma klucz do jego wasnego obrazu siebie (s. 170).
Dlatego te, kiedy ona coraz rzadziej wysya ku niemu jego pozytywne obrazy, a coraz czciej podstawia mu krzywe zwierciado musi j zabi. I tak jak Debor uczyni odpowiedzialn za swoje potpienie, tak z kolei inn kobiet Cherry uczyni odpowiedzialn za swe zbawienie. Amerykaski sen kreuje i zarazem uzasadnia kobiecy mistycyzm i kobiec parapsychologi. Rojack postrzega kobiety jako wcielenia tajnych psychicznych mocy, ktrych impulsy zakcaj jego samokontrol i oddaj
go we wadanie nieprzewidywalnych si. U rde owego tajemniczo wybrzmiewajcego mistycyzmu i owej parapsychologii Fetterley odkrywa zupenie pozbawion tajemnic biologiczn mitologi.
Wedle tej mitologii, wadza kobiet pochodzi z posiadania przez nie macicy (s. 172).
w fakt decyduje o obrazowaniu przez nie ich wasnego ja. W opozycji do niestabilnego, procesualnego obrazu Rojacka, ich obraz samych siebie charakteryzuje stabilno tosamoci i pewno swego istnienia. Fetterley kataloguje, niczym Gilmore w swojej ksice, przyczyny mizoginii. Tajemniczo natury kobiecej, biologiczny wymiar mitologii parapsychologii i mistycyzmu stwarzaj wyjciow baz do uruchomienia wyobrani lkowej, poczucia bezsiy i nienawici do kobiet. Zdaniem Fetterley, w Amerykaskim nie nastpuje, na gruncie seksualnego paradygmatu, wedug ktrego mczyzn si stajesz, a kobiet jeste, identyfikacja niepewnoci mskiego istnienia i niepewnoci mskiej seksualnoci (s. 174). Fetterley akcentuje ow kwesti, ktra pojawia si nie tylko w relacjach heteroseksualnych (czy mczyzna jest niezbdny do tego, aby dawa kobiecie rozkosz?, jakie jest jego miejsce w reprodukcji, w ojcostwie?), ale ujawnia ca swoj wag w konfrontacji z homoseksualizmem. I chocia wiele miejsc w powieci wskazuje na znaczenie homoseksualizmu dla Rojacka, to jednak podkrela Fetterley kluczowy nie jest tutaj stopie moliwych homoseksualnych poda Rojacka, ale to, co znaczy dla mczyzny podda si owym podaniom (s. 175). A skoro powie Mailera w jakim sensie uczestniczy w walce o wymiar mskiej seksualnoci, to oczywiste si staje, e i pytanie, i odpowied bd stanowi istotne komponenty tej walki.
Mski homoseksualizm nie jest postrzegany konkluduje Fetterley jako stosunek pciowy pomidzy rwnymi sobie, dwoma mczyznami, ale raczej jako sytuacja, w ktrej jeden mczyzna jest uywany jako kobieta przez drugiego mczyzn. To nastawienie jest nieuniknion konsekwencj rozumienia przez Mailera seksu jedynie jako funkcji wadzy (s. 175176).
Homoseksualizm zatem byby odtworzeniem relacji wadzy: hierarchii i podporzdkowania znanych z wariantu heteroseksualnego, z tym jednake nie do przyjcia skutkiem, e feminizowaby jakiego mczyzn. Fetterley wyczulona na polityczn funkcj owej obsesji kultury na temat homoseksualizmu (s. 176), ktr niewtpliwie prezentuje powie Mailera, wskazuje na, aktualny do dzisiaj, mechanizm, ktry utrzymujc obraz cioty, mczyzny jako kobiety, na pierwszym planie kulturowej
wiadomoci, moe uzasadnia rosnce ekscesy mskoci jako niezbdne antidotum na t obaw (s. 176). Fetterley rekonstruuje dwie strategie, ktre pozwalaj bohaterowi neutralizowa wyobraenia kobiet jako potnych i mczyzn jako bezsilnych. Jedna polega na podwaeniu rde wadzy kobiet i obrazw kobiet jako dysponentek mocy. Std na przykad, czynic z macicy miejsce nie twrczoci, ale mierci, znosi si wadz seksualnoci kobiecej, a take wyraajc j biologiczn mitologi. Druga polega na skonstruowaniu obrazu siebie, uposaonego we wadz i na wcieleniu mocy kobiet. Badaczka podpatruje w mechanizm w scenie pierwszego spotkania Rojacka z Cherry, w klubie, gdzie dziewczyna piewa. Obrazy Cherry zmieniaj si jak w kalejdoskopie. Na pocztku uderza go doskonao jej piewu (s. 178). Nastpnie jego wzrok lizga si po fragmentach jej ciaa: stopie, paznokciach, palcach. Pikno dziewczyny zaciera si. Rejestracja jej brzydoty odbywa si rwnoczenie z rejestracj jej narcystycznej samowystarczalnoci i niezalenoci. Te dwa dowiadczenia dziaaj przygnbiajco. Sprowadzaj wizj wasnej mierci. mierci spowodowanej przez kobiet. Mamy tu wnioskuje Fetterley wyprojektowanie na kobiety wasnych morderczych impulsw Rojacka (s. 179). Podobny mechanizm zadziaa, kiedy bohater umierca swoj on. Najpierw zaprojektowa j w roli niszczycielki jego ja, po czym usprawiedliwi morderstwo koniecznoci samoobrony.
Zdolno Rojacka do takich projekcji objawia si w caej ksice; to jedna z jego gwnych strategii przeycia, bo oferuje mu ona tak ogromne moliwoci zaciemniania i przez to przedefiniowywania natury jani i jej impulsw (s. 179).
Mordujc Debor, czyni z niej Rojack koza ofiarnego, ale, co waniejsze, sam inicjuje rytua samooczyszczenia (s. 180). W chwil po zabjstwie czuje, e odzyska siebie dla siebie. Albowiem umieszcza w Deborze wszystko, czego najbardziej si boi jako prawdy o sobie, i zabijajc j, zabija t [swoj] tosamo (s. 180), ale, dopowiedzmy, zabija tylko symbolicznie, aby w rzeczywistoci narodzi si na nowo, w nowym ciele. Aby zyska pewno swej mocy, snuje fantazje o ucztowaniu na ciele jej trupa. Formua, ktra odgrywa rol zaklcia, ma zwrci mu jej moc: zabij i zjedz, wciel i sta si (s. 183). Musi umrze i Debora, i Cherry. Dlatego, e jak dowodzi Fetterley, istot wadzy nad kobietami, jak chce posiada Rojack, jest absolutne ich posiadanie. A tylko ich mier to gwarantuje. mier kobiet upewnia mczyzn, e wygra, ale take zapewnia go, e on nigdy nie bdzie posiadany przez kobiet. W finale powieci Rojack pozostaje ywy, a kobiety s ju martwe.
3. Patrocino Schweickart
3.1. Lektury przez identyfikacj: czytelnik i czytelniczka wobec androtekstw
W zwizku z tym, co powiedziay Judith Fetterley i Kate Millett, a take poza tym, co powiedziay, mona, jak to czyni Patrocino Schweickart64, wskaza na rnice pozycji, jakie zostaj wyznaczone przez androtekst czytelnikowi i czytelniczce. Schweickart jest przekonana, e dla feministek pytanie o to, jak czytamy, jest nieodcznie zwizane z pytaniem o to, co czytamy (s. 616). Z perspektywy identyfikacji lekturowej mski czytelnik androtekstu dowiadcza przyjaznego spotkania. Bez wzgldu na to, czy tekst zblia si do jego szczeglnego dowiadczenia, zaprasza si go, aby potwierdzi, e mskie rwna si czowiecze (s. 617), co pozwala mu na komfortowe poczucie, e jego wasne, osobiste jest zarazem uniwersalne. Autorka cytuje opis dziewczyny z powieci Joycea65, aby zademonstrowa zapraszajc mskiego czytelnika do identyfikacji z bohaterem, Stefanem Dedalusem (Lica mia w ogniu, ciao pono) jak androtekst zaprasza go do odczucia swojej rnicy (konkretnie, wobec tej dziewczyny) i zrwnania jej z uniwersalnoci (s. 617). Za wedle Schweickart posta kobiety w androtekcie funkcjonuje dla mskiego odbiorcy analogicznie do opisanego przez Lvi-Straussa procesu wymiany kobiet-towarw pomidzy mczyznami:
64 P.P. SCHWEICKART: Reading Ourselves: Toward a Feminist Theory of Reading. In: Gender and Reading: Essays on Readers: Texts and Contexts. Eds. E.A. FLYNN, P.P. SCHWEICKART. Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1986. Przytaczam za przedrukiem w: Feminisms. An Anthology of Literary Theory and Criticism. Eds. R.R. WARHOL, D.P. HERNDL. New Brunswick, New Jersey, Rudgers University Press, 1997. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach. 65 Jakie samotne dziewcz stoi przed nim w milczeniu porodku nurtu i spoglda ku morzu. Jak gdyby je kto zakl w posta niezwykego i piknego morskiego ptaka. Ma dugie, smuke, obnaone nogi, wiotkie jak u urawia, bielutkie poza miejscami, na ktrych szmaragdowe pasmo wodorostw runy pisze na ciele. Uda, peniejsze i o mikkim odcieniu koci soniowej, obnaone s prawie do bidr, na ktrych biae koronki majteczek wygldaj jak upierzenie ptasie, jak mikki biay puch. Sukienka barwy niebieskiego upku, miao zakasana wok pasa, opada z tyu na ksztat gobiego ogona. Pier ma jak ptasz, lekko wypuk i gadziutk, jak pier ciemnopirej gobki. Tylko jasny i dugi wos jest dziewczcy: dziewczca rwnie i cudem miertelnej piknoci tknita jest twarzyczka. J. JOYCE: Portret artysty z czasw modoci. Prze. Z. ALLAN. Warszawa, Rj, 1931, s. 216217.
Kobieta w tekcie obraca tekst w kobiet, a obieg tego tekstu/kobiety staje si centralnym rytuaem, ustanawiajcym wi pomidzy autorem i jego mskimi czytelnikami (s. 617).
Ten sam tekst nawizuje odmienny typ wizi z czytelnikiem kobiet. Kobieta-czytelniczka nie tyle zostanie zaproszona, ile zmuszona do identyfikacji z msk postaci, czyli do zrwnania mskoci z uniwersalnoci. Opisaa ten proces Fetterley w kategoriach maskulinizacji umysu kobiecego. Istot tego procesu jest to, e nie daje on jednak mskiej wadzy kobiecie czytelniczce (s. 618). Podwaja nawet jej poczucie bezsilnoci, zarwno dlatego, e pozbawia j wiadomoci jej wasnego, odmiennego dowiadczenia, ktre nie zostaje wyartykuowane i zalegalizowane przez tekst, jak i dlatego, e gdy czytelniczka zidentyfikuje si z perspektyw msk (uniwersaln, czyli nie-kobiec), wwczas dziaa przeciwko wasnym interesom wbrew sobie i przeciw sobie.
Androcentryczna literatura jest tym bardziej skuteczna jako instrument polityki seksualnej, poniewa nie pozwala kobiecej czytelniczce poszukiwa schronienia w jej rnicy. W zamian wciga j w proces, ktry uywa jej przeciwko niej samej. Ten proces domaga si od kobiety jej wspudziau w wyniesieniu mskiej rnicy do tego, co uniwersalne, i, odpowiednio, w obnieniu kobiecej rnicy do innoci bez wzajemnoci (s. 618).
Niewtpliwie Schweickart odwouje si tu, nie wprost, do koncepcji Simone de Beauvoir (ktrej nazwisko pada, obok Kate Millett, na tej samej stronie), rozwaajcej relacje pomidzy ja a innym. Inny-kobieta pozostaje zawsze poza caoci, ktr reprezentuje ja-Mczyzna. Inny jest poddany presji i uciskowi. Moe wystpowa w dwch rolach wobec mczyzny: albo jako jego suplement (kochanka, muza, ona), albo jako jego miertelne niebezpieczestwo (wwczas trzeba go zabi). Ja reprezentuje to, co uniwersalne, a zatem jako cao znosi rnic wobec siebie samego. Take rnic pci. Zastpuje dwoje jednym jak nazywa w mechanizm uniwersalnoci S. Agacinski. Ta logika metafizyczna, ktra jest logik tosamoci, jest zarazem upoledzeniem dwojga na rzecz jednego; zaprzeczeniem rnicy na rzecz opozycji obecno brak, aktywno bierno, widzialno niewidzialno itd., porzuceniem struktury zrnicowanej na rzecz hierarchii66. Podobnie rzecz ujmuje Shoshana Felman:
Teoretycznie podporzdkowana pojciu mskoci kobieta jest postrzegana przez mczyzn jako jego opozycja, to znaczy jako jego inny, nega66
S. AGACINSKI: Polityka pci..., s. 57.
tyw pozytywu, a nie zgodnie z wasnym prawem do tego, jako rnica, jako inny, jako inno sama67.
Schweickart, interpretujc ow metafizyczn opozycj ja Inny w teorii czytania androtekstw, powiada, e rnica kobieca to inno bez wzajemnoci. Znaczyoby to, e czytelniczka pozostaje w opozycji do mskiego bohatera, jest owym innym przeznaczonym do roztopienia si w jego uniwersalnej mskoci. Czy dylemat, ktry rysuje Schweickart, jest godny uwagi? To pytanie stawiam, majc w rku cytowan ju ksik K.K. Ruthvena Feminist Literary Studies: an Introduction, ktry sugeruje, e dylemat w powsta tylko dlatego, e kobiety, szczeglnie w latach 60., upieray si, aby czyta i bada tylko te ksiki, z ktrymi si mog identyfikowa. Zatem ich dylemat wynika z lektury androtekstw, ktra aktualizujc rnice genderowe, komplikuje w proces identyfikacji, co wida przy odwrceniu relacji.
Jeli wszak si zdarzy, e ja jest kobiece, a Inny mski, a lektura jest budowana wycznie jako czytanie-w-celu-samo-identyfikacji, wtedy czytanie androtekstw stanowi dylemat68.
Ukadajc sw wypowied w formie pytania retorycznego, Ruthven usuwa zarazem dylemat krytyki feministycznej, ktra chce czyta, odwoujc si do identyfikacji: czy czytamy tylko po to, aby umocni ja, a nigdy po to, by dowiadczy Innego?69. Annette Kolodny, ktra pisaa o tym wielokrotnie, odpowiedziaaby zapewne, e ja innego (mskiego) jest kobietom w miar dobrze znana, kultura patriarchalna bowiem nauczya je, jak ow ja czyta. Co wicej, obcujc z mskimi tekstami, kobiety zdobyy wiksze wtajemniczenie w msk inno ni wiedz o sobie samych. A nawet owa wiedza podlegaa maskulinizacji70. Josephine Donovan, odwoujc si do imperatywu moralnego, pisze, e rzeczywisty problem nie polega na pytaniu, czy kobieta moe utosami si ze wiadomoci podmiotow jani, gdy jest ona mska, ale czy powinna, biorc pod uwag wasne polityczne i spoeczne rodowisko71.
67 S. FELMAN: Woman and Madness: the Critical Phallacy. Diacritics 1975, no. 4 (5: Winter), s. 3. 68 K.K. RUTHVEN: Feminist Literary Studies: an Introduction..., s. 42. 69 Ibidem. 70 A. KOLODNY: A Map for Rereading, Gender and Interpretation of Literary Texts. In: The New Feminist Criticism: Essays on Women, Literature, and Theory. Ed. E. SHOWALTER. New YorkLondon, PantheonVirago, 19851986. 71 J. DONOVAN: Beyond the Net: Feminist Criticism as a Moral Criticism. Denver Quarterly 1983, no. 17, s. 50.
Odpowiedzi pady. Czytanie androtekstw moe by aktywnoci bardzo niebezpieczn dla kobiet. Nie tyle bowiem chodzi o procesy poznawcze, ile o efekty oddziaywania na osobowo kobiet mechanizmw patriarchalnej indoktrynacji, wpisanych w kultur i w struktur tekstw.
3.2. Negatywna i pozytywna hermeneutyka androtekstw

Patrocino Schweickart powtrzya pytanie implikowane przez analizy K. Millett (a eksplicytnie wyoone przez J. Fetterley): na czym polega i w jaki sposb jest produkowana wadza androtekstu nad kobiec czytelniczk? Jak pamitamy, Millett odwoywaa si do psychologii opresjonowanych skolonizowanej mentalnoci kobiecej, ktra oznaczaa take faszyw wiadomo. Demaskowanie owej faszywej wiadomoci miao by jednym z zada krytyki feministycznej. Fetterley za, odwoujc si do formuy procesu maskulinizacji kobiecego umysu, dowodzia, e wystarczy wyeksponowa w proces przed wiadomoci, aby go przerwa, obnaajc mask uniwersalnoci naoon na androcentryzm.
Feministyczne krytyczki mskich tekstw, od Kate Millett do Judith Fetterley, pracoway pod szyldem czytelniczki, ktra si opiera. [...] Jednak krytyka feministyczna pisana pod egid owej czytelniczki, ktra si opiera, pozostawia pewne pytania bez odpowiedzi, pytania, ktre dojrzewaj do ich postawienia w analizie feministycznej: Skd tekst czerpie sw moc przycigania nas do swoich zamysw? Czemu niektre (nie wszystkie) demonstracyjnie seksistowskie teksty pozostaj kuszce, nawet po poddaniu ich drobiazgowej krytyce feministycznej? (s. 618).
Autorka raz jeszcze przywouje wspomniany wczeniej opis dziewczyny u Joycea, wskazujc, e czytajc powie o artystycznym przebudzeniu, kobieta bdzie si identyfikowaa ze Stefanem, ratyfikujc uniwersalno mskiego. Na pytanie o pokusy seksizmu pada zwyczajowa odpowied odwoujca si do faszywej wiadomoci. Ten tryb udzielania zwyczajowej odpowiedzi Schweickart uznaje za niewystarczajcy dlatego, e nadmiernie upraszcza problem i nie dopuszcza nas do zrozumienia zarazem siy literatury i zoonoci naszych na ni reakcji (s. 618). Schweickart proponuje, aby od nowa rozway lektur androtekstw, wychodzc z dobrego punktu startowego do ponownego feministycznego rozwaenia tekstw mskich (s. 618). Tym punktem ma by stanowisko
marksisty Frederica Jamesona, wyoone w jego synnej ksice The Political Unconscious: Narrative as a Socially Symbolic Act: to, co ideologicznie skuteczne, jest te rwnoczenie z koniecznoci utopijne72.
Teza ta wnioskuje Schweickart implikuje, e tekst mski bierze sw wadz nad kobiec czytelniczk z autentycznych poda, ktre pobudza, a nastpnie ujarzmia w procesie maskulinizacji (s. 618).
Idc za Paulem Ricoeurem, Jameson wyrnia negatywn i pozytywn hermeneutyk, wic t drug z kategori utopii. Androtekst gra na faszywej wiadomoci (ukon w stron krytyczek Millett i Fetterley), ktr dekonspiruje hermeneutyka negatywna (hermeneutyka podejrze), ale i na autentycznych aspiracjach, ktre uwodz czytelniczk za pomoc zbienoci utopii. Schweickart prbuje pokaza zoono mechanizmu uwodzenia androtekstu, odwoujc si do relacji pomidzy dwiema postaciami z powieci Lawrencea Women in Love: Birkinem i Ursul. Wedug zwyczajowej odpowiedzi, ktra odwouje si do faszywej wiadomoci, mamy tu dylemat: jeli powiada Schweickart jako czytelniczka identyfikuj si z Birkinem, do czego pchaj mnie struktury perswazyjne tekstu, to wwczas zostaj wcignita we wspwin za zredukowanie Ursuli, a tym samym i mnie samej, do roli innego (s. 619). Jeli utosami si z Ursul, musz przyj jej los. Simone de Beauvoir i Kate Millett przekonyway mnie, e to powie seksistowska. Czemu zatem mnie pociga? (s. 618). Mona, szukajc odpowiedzi na to pytanie, zastosowa trick z odwrceniem rl midzy postaciami.
Jeeli odwrcimy role Birkina i Ursuli, ideologiczne komponenty (lub przynajmniej najskrajniejsze z nich, na przykad analogia midzy kobietami i komi) wyjd na jaw jako absurdy. Teraz, jeli usuniemy te absurdalne skadniki, utrzymujc odwrcone role, zostanie nam historia kobiety walczcej o poczenie swego namitnego pragnienia autonomicznego, wiadomego istnienia z rwnie namitnym pragnieniem mioci oraz innych wizi ludzkich. Ta rezydualna historia nie jest zbyt odlega od tej, jak uznaybymy za wyraz feministycznej wraliwoci (s. 619).
Zdaniem Schweickart, to, co ukazuje trick z odwrceniem rl, odbywa si niewiadomie, z czego wynika kolejny paradoks. Identyfikacja z Birkinem (czyli mskim bohaterem) jest tym mocniejsza, im bardziej zadeklarowany jest feminizm czytelniczki: [...] wykonuj nowe, feministyczF. JAMESON: The Political Unconscious: Narrative as a Socially Symbolic Act. Ithaca, Cornell University Press, 1981, s. 286.
7 Feministyczna...
72
ne odczytanie niewiadomie, tekst mnie uwodzi (s. 619). Czyli reakcja afektywna na tekst ulega powikszajcemu si rozdwojeniu. Coraz bardziej jestem wcignita w to przedstawienie Ursuli i w ten los, jaki jej Lawrence zgotowa: mczyzna jest synem Boym, ale kobieta jest crk mczyzny. Jej powoaniem jest przywiadcza jego transcendencji w olnionym milczeniu. I zarazem coraz bardziej solidaryzuj si z Birkinem: [...] identyfikacja z Birkinem jest emocjonalnie skuteczna, bo wyzbyta patriarchalnych puapek walka Birkina i jego utopijna wizja zgadza si z moj wasn (s. 619). Ale im mocniej identyfikuj si z Birkinem, tym intensywniej dowiadczam rozdwojenia charakterystycznego dla procesu maskulinizacji (s. 619). Rysuje si zatem odpowied na postawione pytanie: dlaczego androteksty przykuwaj nasz uwag? Prbujc jej udzieli, Schweickart, jak wida, siga do procesw niewiadomych. Konkluduje, e co prawda nie do wszystkich, ale do niektrych androtekstw mogaby by zastosowana podwjna hermeneutyka. Negatywna hermeneutyka, odkrywajca wspdziaanie androtekstw z ideologi patriarchaln, oraz hermeneutyka pozytywna, ktra odzyskuje moment utopijny owe autentyczne jdro z jakiego cign one znaczc dawk swej emocjonalnej mocy (s. 619). Schweickart powtarza tutaj formuy Jamesona, ktre byy u niego skierowane w stron mechanicznej, klasowej analizy kultury w marksizmie:
Nie wolno jej ustawa w praktykowaniu owej z istoty negatywnej funkcji hermeneutycznej (do ktrej wykonania marksizm dostarcza jedynej dzi wirtualnej metody), ale musi te, poprzez ow demonstracj instrumentalnej funkcji danego obiektu kultury i pomimo niej, stara si wyprojektowa jego rwnoczesn moc utopijn jako symboliczn afirmacj specyficznych historycznych i klasowych form jednoci zbiorowej. Jest to jaka ujednolicona perspektywa, a nie naoenie dwch opcji, czy te alternatywnych analiz: adna sama w sobie nie zadowala73.
Pamitamy passus z lektury Millett, w ktrym odkrywaa ona subtelno taktyki Lawrencea, polegajc na uwodzeniu i uaktywnianiu podania czytelniczki. Na jej kooptacji do narcystycznych poda autora/bohatera. Passus ten w jakim sensie mgby stanowi odpowied na nowe pytanie Schweickart. Z ostronoci, pamitajc o tym, e podobiestwa mog by tylko pozorne, a dane, ktre mog wyczyta z analiz Millett i rozprawy Schweickart, nie pozwalaj mi na podwaanie prawa do innowacyjnego autorstwa tej ostatniej, pozostawiam kwesti w zawieszeniu.
73
Ibidem, s. 291.
Schweickart powiada zatem, e tekst gra nie tylko na jej faszywej wiadomoci, ale take na jej autentycznych aspiracjach wyzwolicielskich, czyli na tych samych impulsach, ktre doprowadziy [j] do ruchu feministycznego (s. 619). Moliwe jest wic, aby przeprowadzi lektur androtekstu w dwch, pozostajcych w koniunkcji, wymiarach: w ramach hermeneutyki negatywnej i hermeneutyki pozytywnej.
7*
1. Elaine Showalter: A Literature of Their Own (1977)
Gdyby kobiety yy w innych ni mczyni krajach i nie czytay nigdy adnego ich utworu, miayby w a s n l i t e r a t u r [they would have a l i t e r a t u r e o f t h e i r o w n].
J.S. Mill1

Ksika Elaine Showalter A Literature of Their Own (1977)2 postawia w centrum uwagi teksty pisane przez kobiety. I chocia autorka miaa ju poprzedniczki, takie jak Patricia Meyer Spacks (The Female Imagination, 1975)3 i Ellen Moers (Literary Women, 1976)4, ktrych teksty mona uzna
1 J.S. MILL: Poddastwo kobiet. Prze. M.Ch. [M. CHYYSKA]. W: O rzdzie reprezentatywnym. Poddastwo kobiet. Przekad przejrza i wstpem opatrzy J. HOWKA. Krakw, Czytelnik, 1995, s. 354. 2 E. SHOWALTER: A Literature of Their Own. British Women Novelists from Bront to Lessing. Princeton, New Jersey, Princeton University Press, 1977. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach. 3 P.M. SPACKS: The Female Imagination. A Literary and Psychological Investigation of Womens Writing. London, Georg Allen & Unwin Ltd, 1976. 4 E. MOERS: Literary Women: Great Writers. New York, Oxford University Press, 1976.
Rozdzia drugi: Zwrot do literatury pisanej przez kobiety...
za istotne przykady ginokrytycznych zblie, to dopiero od wydania A Literature of Their Own zwyko si, w rozlicznych historiach krytyki feministycznej, wskazywa na znaczcy przeom, zwrot w feministycznych badaniach. Niewtpliwie, jednym z powodw takiej interpretacji chronologii bya wiksza ni u prekursorek skonno Showalter do szukania prawidowoci w rozwoju pisania kobiecego i do konstruowania sytuacji modelowych, ktre kobiecej tradycji literackiej i kobiecej kulturze postulowanej zarwno przez Spacks, jak i Moers usiuj nada ksztat i kierunek5. Kontestowanie przez Showalter formuy kobiecej wyobrani, jak przedstawia Patricia Meyer Spacks, miao take wpyw na hierarchi postaci i rozdanych rl na feministycznej scenie Ich wasnej literatury.
1.1. Prezentacja
W pierwszym rozdziale A Literature of Their Own, zatytuowanym The Female Tradition, Showalter przedstawia swe teoretyczne zaoenia, streszczajc zarazem podstawowe tezy ksiki. Diagnozuje sytuacj XIX- i XX-wiecznych literatek, skupiajc si na wtkach, ktre uzasadniaj zamys jej pracy i prowadz j do gwnego celu: opisania kobiecej tradycji literackiej w angielskiej powieci od generacji sistr Bront do lat 60. XX wieku. Ot wedle badaczki angielskie pisarki byy czytane, zauwaone przez krytykw i badaczy.
Nigdy jednak nie bylimy pewni, co je jednoczy jako kobiety, lub czy faktycznie maj jakie wsplne dziedzictwo, ktre si wie z ich kobiecoci w ogle (s. 3).
Jeli natomiast miay wiadomo swych indywidualnych tosamoci i dowiadcze (s. 4), to rzadko rozwaay kwesti, czy te dowiadczenia mogyby przekroczy osobist i lokaln, uznan za wspln form w sztuce i wyjawi pewn histori (s. 4). Pisarki nie poddaway ani wasnej kultury, ani te sztuki opracowaniu teoretycznemu. W ich imieniu natomiast na temat pisania kobiet i jego swoistoci wypowiedzieli si krytycy mscy: John Stuart Mill, George Henry Lewes, Ernest Baker. Z kolei, ci mniej znani konstruowali stereotypowe obrazy literatek, narzucajc debacie fragmentaryczny i stronniczy charakter. Efektem owych krytycznych
S. BENSTOCK, S. FERRIS, S. WOODS: A Handbook of Literary Feminisms. Oxford, New York, Oxford University Press, 2002, s. 156.
5
dziaa byo zignorowanie maych pisarek i wskazanie wielkich. Ostay si Jane Austen, siostry Bront, George Eliot i Virginia Woolf.
Straciwszy z oczu diagnozuje Showalter mniejsze pisarki, ktre byy ogniwami w acuchu wicym jedn generacj z drug, nie mielimy zbyt jasnego rozumienia c i g o c i w pisarstwie kobiet ani jakiejkolwiek wicej informacji o z w i z k a c h pomidzy yciem pisarek a zmianami w prawnym, ekonomicznym i s p o e c z n y m s t a t u s i e kobiet (s. 7; podkr. K.K.).
Krytycy, skoncentrowani na elitarnej grupie, wykluczyli z pola swego widzenia, na przykad, etap kobiecej dziaalnoci pomidzy George Eliot a Virgini Woolf. Ich uprzedzenia projekcja stereotypw kobiecoci na teksty pisane przez kobiety i fragmentaryczna wiedza na temat literatek maj sw kulminacj w wieku XX:
[...] nie zaskakuje, e formalistyczno-strukturalistyczni krytycy cakowicie unikali kwestii tosamoci seksualnej albo odrzucali j jako nieistotn i subiektywn. Uznajc trudno inteligentnego mylenia o pisarkach, krytyka akademicka czsto rekompensowaa to sobie pozbawianiem ich pci [desexing them] (s. 8).
Lata 60. przynosz przeom. Przygotowuj go i uczestnicz w nim zarwno ruch wyzwolenia kobiet w Anglii i Ameryce, jak i interdyscyplinarni badacze: psycholodzy, socjolodzy, historycy, zainteresowani histori spoeczn i histori sztuki. Showalter podkrela wag ich prac w rekonstrukcji politycznego, spoecznego i kulturowego dowiadczenia kobiet (s. 8). I tak si dzieje, e za inicjacyjny moment feministycznego przeomu uzna Showalter zainteresowanie badaniem yciowego dowiadczenia kobiet i studia nad epok wiktoriask. Jeli wczeniej P.M. Spacks odnotowaa, e specjalna kobieca samowiadomo pojawia si w literaturze w kadej epoce6, to Showalter, podejmujc ten trop, stawia nastpujce zadanie: eby si dowiedzie, jakie strategie zastosoway literatki w celu ekspresji owej kobiecej samowiadomoci, naley zbada ich relacje z innymi pisarkami w historii. I spostrzeenia E. Moers, ktra kobiec literatur utosamiaa z ruchem midzynarodowym, i P.M. Spacks, ktra przekonywaa do idei badania wsplnego dla pisarek wyobraniowego kontinuum, co pozwalaoby na uchwycenie persewerujcych z pokolenia na pokolenie konwencji literackich, tematw i obrazw zostay uaktywnione przez amerykask badaczk dla uzasadnienia wyjciowej tezy, e wbrew temu, co sdzi Mill
6
P.M. SPACKS: The Female Imagination..., s. 3.
(Gdyby kobiety yy w innych ni mczyni krajach i nie czytay nigdy adnego ich utworu, miayby wasn literatur. Nie stworzyy literatury, poniewa znalazy ju stworzon i bardzo rozwinit7), kobiety miay sw wasn literatur cay czas (s. 10), a pisarki stanowiy cz tradycji, ktra uksztatowaa si przed wiekiem XIX. Zaoenie Showalter jest proste: opisa kobiec tradycj literack w angielskiej powieci i pokaza, jak rozwj tej tradycji jest podobny do rozwoju jakiejkolwiek literackiej s u b k u l t u r y (s. 10; podkr. K.K.). Pojcie subkultury przemieszcza tradycyjne rda inspiracji w pisaniu historii literatury (gwnie kulturowe i literaturoznawcze) w kierunku socjologii i etnografii literatury. Modelowe okazay si literackie subkultury czarnych, ydowskie, afroamerykaskie, kanadyjskie, angloindiaskie. A zatem pisanie kobiet ujmuje badaczka jako produkt subkultury i rejestruje jego zwizki z dominujcym, gwnym nurtem. Owe zwizki maj rny bieg. Rnie ewoluuj. Warto od razu zaznaczy, e Showalter w opisie subkultury kobiecej konsekwentnie operuje kategoriami XIX-wiecznych ewolucjonistw: rozwoju, postpu, gwnie ewolucji. A wic literatura pisana przez kobiety ewoluowaa w kierunku jakiego wszechogarniajcego kobiecego realizmu [all-inclusive female realism], jakiej rozlegej, wiadomej spoecznie eksploracji codziennego ycia i wartoci kobiet w obrbie rodziny i wsplnoty (s. 29), ale dojrzaa literatura kobiet, ladem literatury afroamerykaskiej, etnicznej i marksistowskiej, staje wobec pytania: czy si powici ukuwaniu [forging] kobiecej mitologii i epiki, czy wyj poza tradycj kobiec w kierunku jakiego niewyrniajcego si udziau w gwnym nurcie literatury, co mona by postrzega albo jako rwno, albo jako asymilacj? (s. 34). Showalter zgodnie z obserwacj rozwoju subkultur literackich wyrnia trzy ich etapy:
Najpierw jest przeduony etap naladowania zwyciskich sposobw dominujcej tradycji oraz internalizacja jej standardw artystycznych i jej opinii na temat rl spoecznych. Drugi etap stanowi protest przeciwko tym standardom oraz obrona praw i wartoci mniejszoci, wliczajc w to domaganie si dla nich autonomii... W kocu jest etap odkrywania siebie [self-discovery], pewien zwrot do wntrza wyzwolony od uzalenienia od stanowiska opozycyjnego, poszukiwanie tosamoci (s. 13).
Dokonujc przekadu tych etapw na kobiece pisanie, Showalter kreli trzy jego fazy: feminine (esk) naznaczon wyanianiem si mskiego pseudonimu w 1840 roku i trwajc do mierci G. Eliot w 1880 roku; feminist (feministyczn) datowan od 1880 do 1920 roku, jako faz wygry7
J.S. MILL: Poddastwo kobiet..., s. 354.
wania gosu, czyli prawa kobiet do gosowania; female (kobiec) zapocztkowan w 1920 roku i trwajc do wspczesnoci, ale charakteryzujc si now formu samowiadomoci od 1960 roku8. Showalter zastrzega, e nie naley traktowa owych kategorii jako sztywnych, dystynktywnych podziaw, ktre uniemoliwiayby przemieszczanie (si) pisarek pomidzy granicznymi datami. Etapy zachodz na siebie (s. 13). A przecie dodajc, e poyteczne wydaje si wskazanie na okresy kryzysu, kiedy wystpowa przeskok wartoci literackich (s. 13), autorka manifestuje swoje przywizanie do mylenia o literackich, czy szerzej: kulturowych, procesach w kategoriach wzrostu, dojrzaoci, schyku. Badajc relacje pomidzy subkultur kobiet, subkultur literack kobiet a kobiec (female) tradycj literack, Showalter odnotowuje midzy nimi cise zalenoci i wzajemne inspiracje. Proponuje, aby opisywa kobiec (female) tradycj literack w stosunku do szerszej ewolucji s a m o w i a d o m o c i k o b i e t i do sposobw, za pomoc ktrych kada grupa mniejszociowa znajduje swj kierunek autoekspresji wobec dominujcego spoeczestwa, poniewa nie potrafimy pokaza jakiego modelu [pattern] wiadomego postpu i akumulacji (s. 11). Poniewa istnieje wiele przerw w zapisach interakcji pomidzy tekstami i dowiadczeniami kobiet, poniewa kada generacja pisarek znajdowaa si poniekd bez historii, zmuszona do odkrywania przeszoci na nowo, wci od nowa kujc [forging] wiadomo swej pci (s. 12), podstawowym zadaniem krytyki feministycznej staje si odzyska utracon cigo w pisarstwie kobiet. Samowiadomo kobiet i kobiec (female) tradycj literack rozumie jednak Showalter odmiennie od Patricii Meyer Spacks. Jeli Spacks koncentrowaa si na kobiecej wyobrani, ktr rekonstruowaa z metafor i form literackich, a zatem pozostawaa w przestrzeni literatury, to Showalter rde owej tradycji poszukuje w szerokim kontekcie: we wci ewoluujcych zwizkach pomidzy pisarkami a ich spoeczestwem (s. 12). Zdaniem Showalter, ujmowanie kobiecej wyobrani przez Spacks sugerowaoby trwao, jak gbok, podstawow i nieuniknion rnic midzy mskimi i kobiecymi sposobami postrzegania wiata (s. 12). Sugerowaoby rwnie tosamo owej wyobrani z freudowsk albo romantyczn abstrakcj, gdy tymczasem jest ona wytworem subtelnej sieci wpyww dziaajcych w czasie i musi by analizowana w postaci, w jakiej si wyraa, w mowie i w trwaym ukadzie sw na stronicy, w postaci, ktra sama podlega pewnej sieci wpyww i konwencji, wczajc w to
Polskie odpowiedniki za: E. KRASKOWSKA: Pirem niewiecim. Z problemw prozy kobiecej dwudziestolecia midzywojennego. Pozna, Wydawnictwo Naukowe UAM, 1999, s. 204.
8
operacje rynkowe (s. 12). Rozwijajc swoj myl w kierunku tropienia historycznego i materialnego (kulturowego) zakotwiczenia samowiadomoci kobiety-literatki, chwyta jej manifestacje w formach literackich, interesuj Showalter sposoby przekadania si samowiadomoci piszcych kobiet na form literack w szczeglnym miejscu i czasie, jak ta samowiadomo zmieniaa si i rozwijaa i dokd moga prowadzi (s. 12). Nie zadowalaj jej take definicje subkultury kobiecej, ktre wyprodukowali historycy Jacksonowskiej Ameryki, stosowane te do diagnoz wczesnej wiktoriaskiej Anglii (s. 14). Ot Showalter postrzega subkultur inaczej ni przytaczana przez ni Nancy Cott9 nie jako kobiec grup wiadomociow, oddzielon, wbrew sobie, od dominujcej kultury, lecz jako cao nalec do raczej implikowanych jednoci kulturowych ni jednoci czynnych wiadomie (s. 15).
Dla kobiet w Anglii ta kobieca subkultura przechodzia najpierw przez faz pewnego, stanowicego wsplny udzia i coraz bardziej skrywanego oraz zrytualizowanego, dowiadczenia fizycznego (s. 15).
Literacka tradycja kobiet staje si w ksice Showalter efektem siatki rnorodnych wpyww, ktre maj rda literackie, ale przede wszystkim czerpi sw wag z materialnej historii spoecznej i kultury. Std te szczeglne przywizanie badaczki do rejestracji nie tylko pisarek uznanych za wielkie, ale take tych uznawanych za mae. Std te wynika jej przewiadczenie, e jednak duo waniejsza od kwestii bezporednich literackich wpyww jest rnica pomidzy spoecznymi i profesjonalnymi wiatami zamieszkaymi przez XVIII- i XIX-wieczne powieciopisarki (s. 18). I warto uprzedzajc nieco zdarzenia zaznaczy zasadniczo odmienn koncepcj literackiej tradycji kobiet, ktr przedstawi dwa lata pniej Gilbert i Gubar w The Madwoman in the Attic... Obie autorki, jeli zdecydowanie nie odwrc hierarchii wartoci nakrelonych przez Showalter, to na pewno wyrusz na poszukiwanie bezporednich literackich wpyww, zarwno tych idcych od strony mskiej tradycji, jak i tych krcych pomidzy tekstami kobiecymi. Przestawi akcenty: z dialogu pomidzy spoecznymi dyskursami, w tym take dyskursami instytucji, na dialog pomidzy tekstami i ich dyskursami. Rozwijajc konsekwentnie swoje zaoenia, Showalter relacjonuje wynikajce z nich przymusy. Przymusy dla literaturoznawcy socjologa.
Musiaam pyta, dlaczego kobiety zaczy pisa zarobkowo i jak wynegocjoway aktywno pisarsk w swych rodzinach. Jakie byo ich zawodowe wyobraenie o sobie? Jak przyjmowano ich prac i jaki wpyw wy9
N. COTT: Introduction to Root of Bitterness. New York, E.P. Dutton, 1972, s. 34.
wara na nie krytyka? Jakie byy ich dowiadczenia jako kobiet i jak zostay one odzwierciedlone w ich ksikach? Jakie byo ich rozumienie kobiecoci? Jakie byy ich pokrewiestwa z innymi kobietami, z mczyznami i ich czytelnikami? Jakie zmiany w statusie kobiet dotkny ich ycia i ich karier? I jak powoanie pisarskie samo zmienio te kobiety, ktre si mu odday? (s. 1213).
Czua na hipotetyczno granic i wiadoma arbitralnoci wyborw, Showalter prbuje uzasadni swoj decyzj, aby zacz rekonstrukcj i ledztwo kobiecej tradycji od powieci pisanych przez kobiety urodzone okoo 1800 roku. I przywouje dwie okolicznoci: pierwsza wynikaa z zaoenia, e chocia kobiety pisay znacznie wczeniej, przed wiekiem XIX, to jednake dopiero z pocztkiem tego stulecia zaczynay utosamia swoje pisanie z profesj; druga z zaoenia, e wwczas te zaczy postrzega swoj twrczo jako zapis pewnego aspektu ich kobiecego dowiadczenia (s. 19). Wyrnione trzy fazy kobiecego pisania: eska, feministyczna i kobieca (feminine, feminist, female), znajduj swoje odbicie w ukadzie rozdziaw ksiki. Przy czym uwaga Showalter wyranie kieruje si ku fazie pierwszej. I owa faza, ktrej diagnoza stanowi najobszerniejsz cz publikacji, zostaje przez Showalter poddana dodatkowej klasyfikacji. Jest tak, jakby ufaa pozytywistycznemu przewiadczeniu, e poprzez operacje porzdkowania i klasyfikowania zbliamy si do znaczenia i rozumienia naszych obiektw std kolejne podziay w obrbie wyrnionych faz obejmujce generacje. Wrd powieciopisarek nalecych do fazy eskiej (feminine) Showalter wyrnia trzy generacje: pierwsz, urodzon pomidzy rokiem 1800 a 1820, ktr identyfikuje ze zotym wiekiem wiktoriaskiej autorki, a do ktrej nale: siostry Bront, Elizabeth Gaskell, Elizabeth Barrett Browning, Harriet Martineau i George Eliot. Czonkiniami tej grupy byy Florence Nightingale, Mary Carpenter, Angela Burnett i inne pionierskie profesjonalistki, ktre socjologowie nazywaj innowatorkami roli kobiecej (s. 19). Drug generacj, urodzon pomidzy rokiem 1820 a 1840, wyznaczaj takie nazwiska, jak: Charlotte Yonge, Dinah Mulock Craik, Margaret Oliphant i Elizabeth Lynn Linton. T drug generacj okrela badaczka jako mniej oryginaln od swych poprzedniczek, chocia bardziej konsolidujc swe zyski (s. 20). Do trzeciej generacji, urodzonych pomidzy rokiem 1840 a 1860, wpisuje Showalter powieciopisarki sensacyjne (sensation novelists): Mary E. Braddon, Ouida, Charlotte Riddell, Ameli B. Edwards, Florence Marryat, Helen Reeves, Rhod Broughton i autorki ksiek dla dzieci. Pisarki tej generacji wedle badaczki osigaj literacki sukces, umiej godzi rol domow z profesjonaln.
Rok 1840 sta si znaczcy, mscy krytycy bowiem ogosili go rokiem inwazji kobiet na literack profesj (rozdzia II: The Feminine Novelists and the Will to Write). Showalter uznaje to mniemanie za zudne. Ustalenia socjologiczne (Richard Attick10) mwi, e od roku 1800 do roku 1935 byo tylko 20% piszcych kobiet w stosunku do populacji mczyzn. Zudzenie wielkich liczb dziaao na wyobrani z powodu widocznoci literatek, ich rynkowego sukcesu, a take dostpu czytajcej publicznoci do informacji biograficznych o powieciopisarkach. Tymczasem literatek tych gboko dotykay rnice, ktre rysoway si pomidzy nimi a ich mskimi kolegami w trzech dziedzinach: w edukacji, rodkach utrzymania i wieku pierwszej publikacji (s. 40). Pisarki byy gwnie ksztacone w domu, ich edukacja bya powierzchowna, cierpiay zwaszcza z powodu braku wyksztacenia klasycznego. Showalter zbiera przykady wiadczce o ich determinacji, aby owe braki w wiedzy wytykane czsto przez krytykw jako bdy rzeczowe, moliwe do ustalenia w powieciach realistycznych wyeliminowa. Elizabeth Barrett Browning studiowaa w domu niemiecki, hiszpaski, hebrajski; George Eliot poznaa niemiecki, woski, acin, studiowaa teologi i histori, beletrystyk i poezj. W owym godzie wiedzy postrzega Showalter take niebezpieczestwo, ktre wiodo do nazbyt krpujcej pedantycznoci (s. 44) w pisaniu i do kultywacji mskiej biblioteki i kultury. Chocia system wydawniczy i rynkowy jak mwi Showalter sprzyja piszcym kobietom, to jednak borykay si one z trudnociami, ktre omijay ich kolegw. Wbrew temu, co powszechnie sdzono, nie tylko nie pisay kosztem swych mw i ojcw, ale to one wspieray finansowo swoje rodziny i ich upadajce fortuny. Nawet sprzeda miernej powieci, ktrej autorka miaa prawa autorskie, moga dorwna rocznej pensji guwernantki. Mrs Oliphant dziki masowej produkcji powieci utrzymywaa rodzin. Showalter potwierdza obserwacje badaczy, e kobiece kariery zaczynay si w pniejszym wieku ni mskie. Przyczyn byo wiele: autorki potrzeboway wicej czasu na przygotowanie si do profesji, natykay si na problemy z pierwszymi publikacjami, nie miay zachty ze strony swego otoczenia, aby i pisa i publikowa (pierwsza generacja XIX-wiecznych pisarek rozpoczyna kariery pno 55% kobiet wydao swe ksiki po trzydziestym roku ycia). Problemem trudnym do rozwizania bya spoeczna aura, ktra dotykaa kobiety autorki: ich pisanie byo postrzegane jako samolubne, egotyczne i niechrzecijaskie. Std te pisarki, czujc si winne, poszukiway uzasadnie dla swojej dziaalnoci. Odwoyway si do jakiego zewntrzR. ATTIC: The Sociology of Authorship. Bulletin of New York Public Library 1962, Vol. 66, s. 392.
10
nego bodca albo ideologii: wspomagay materialnie rodzin, ubezpiecza je mski autorytet, rekomendacja lekarska, dydaktyczny cel lub godna sprawa. Skryway swe ambicje, denia do samorealizacji, przybierajc maski ulegoci i ukrywajc si pod pseudonimem. A w pseudonim oznaka woli pisania cho zabezpiecza przed niezadowoleniem bliskich i przed stronniczoci recenzentw, uwalnia od nieprzychylnego stereotypu grupowego, to by te znakiem konfliktu, ktry rozgrywa si wewntrz ja pisarki. Praktyka korzystania z pseudonimw informuje Showalter wymara wraz z ostatni generacj wiktoriask (s. 58). Badaczka konkluduje, e generacja pisarek kobiecych (feminine) odczuwaa szczer wol czenia i harmonizowania odpowiedzialnoci za swoje ycie osobiste i zawodowe. Co wicej, wierzyy, e takie pogodzenie przeciwiestw mogoby wzbogaci ich sztuk i pogbi ich rozumienie (s. 61). Unikay skandalu. Wbrew mskim krytykom, ktrzy z uporem akcentowali sprzecznoci pomidzy macierzystwem (Lewes by przekonany, e zabiera ono czas i rujnuje zdrowie) a pisaniem, kobiety miay przewiadczenie, e domowa rola wzbogaca ich sztuk, a sztuka podtrzymuje domow rol jako spontaniczn i znaczc (s. 69). Wwczas te pomidzy 1847 a 1875 rokiem rozwin si p o d w j n y s t a n d a r d k r y t y c z n y (rozdzia III: The Double Critical Standard and the Feminine Novel): odmienny dla pisarstwa kobiet od tego, ktry stosowano wobec pisarstwa mskiego. Powieci literatek uznawano za gorsze od tych autorstwa mskiego. Po argumenty na rzecz owej gorszoci sigano do biologii i fizjologii kobiecej. Lekarze i antropolodzy wspierali je, wykazujc, e kobiety maj mniejsze i mniej wydajne mzgi (s. 77), a macierzyskie funkcje pozbawiy kobiety niemal 20% ywotnej energii z potencjalnej ich mzgowej aktywnoci (s. 77). O trwaoci tych przekona wiadczy sugestia Virginii Woolf, e fizyczna sabo kobiet powinna je odwodzi od pisania dugich powieci. Powszechnie wskazywano na ograniczone dowiadczenie kobiet, co skutkowao uproszczon psychologi, szczeglnym przywizaniem do tematyki miosnej, do fantazjowania i emocjonalnej autodramatyzacji (s. 80). Showalter odnotowuje kierunek odreagowania: kobiety nie odpowiedziay protestem na podobne zarzuty. Stao si wrcz na odwrt: uwewntrzniajc je, wierzyy, e faktycznie pracuj, majc wrodzone upoledzenie umysu i ciaa, a mimo to odczuway przymus dowiedzenia swej solidnoci i fizycznej wytrzymaoci (s. 78). Chcc wyartykuowa choby czstk wasnego dowiadczenia, napotykay na spoeczne tabu, ale i na wewntrzne przeszkody, zbudowane przez edukacj i wychowanie. Prywatnie zbudoway strategie samoobronne, ktre polegay na pomniejszaniu ich zasug, gray w skromno i pokor, samoponienie i nienawi skierowan przeciw sobie, odpowiedziay take przez
energiczn demonstracj swego domowego szczcia. [...] Ta generacja nie chciaa ani biura, ani wasnego pokoju; istotne byo, aby pisanie odbywao si w domu i eby byo tylko jednym z licznych i nieprzerwanych zatrudnie domowych prawdziwej kobiety. [...] to udomowienie profesji byo rwnie puapk (s. 8586).
Ograniczone dowiadczenie i braki w edukacji wedle mskich krytykw nie skaniay kobiet do uoglnie i teoretyzowania. Miay
uczucie, wytworno, takt, dar obserwacji, domow biego, wysoki moralny ton i wiedz o kobiecym charakterze; i mylano, e nie maj oryginalnoci, intelektualnego treningu, abstrakcyjnej inteligencji, humoru, samokontroli i wiedzy o mskim charakterze (s. 90).
Wszystkimi najbardziej podanymi waciwociami notuje Showalter zostali obdarzeni mscy pisarze. Badaczka tropi wpadki recenzentw, ktrzy postpujc zgodnie z owym podwjnym standardem, mylnie odczytywali sygnatury pciowe ukryte pod pseudonimami. Showalter, skupiajc si (w rozdziale IV: Feminine Heroines) gwnie na dwch pisarkach: Charlotte Bront i George Eliot oraz ich dwch gwnych powieciach: Dziwnych losach Jane Eyre (1847) i Mynie nad Floss (1860), podejmuje dwa przedsiwzicia: prbuje pokaza nowe heroiny, ktre kreuj w swych powieciach, i wskaza na dwie odmienne tradycje literackie, ktre uaktywniaj i do ktrych nawizuj jedn wywodzc si od George Sand, drug od Jane Austen.
Okoo 1853 roku nazwisko Austen pisze Showalter stao si synonimem kobiecej literackiej powcigliwoci (s. 102).
Autorka Rozwanej i romantycznej uosabiaa zbytni dydaktyzm, nadmiar dumy, zbytek elegancji. Prace kobiecych buntowniczek byy bardziej porywajce ni te potulnej Jane Austen (s. 102). Std te to George Sand wraz ze swymi powieciami namitnoci (dwanacie z nich przetumaczono na jzyk angielski), z manifestacyjnie wyzwolonym stylem ycia, staa si dla kobiet heroin kontrkultury. Ale, jak zaznacza Showalter, i co wynika z sonetu Elizabeth Barrett Browning adresowanego do Sand: To George Sand: A Recognition,
Sand zostaa heroin nie dlatego, e wykroczya poza kobieco, ale dlatego, e braa udzia w turbulencji kobiecych cierpie (s. 103).
Bront odrzucia Austen i wybraa wulkaniczn literatur ciaa, jak te serca, jaki seksualny i czsto nadnaturalny wiat (s. 104). Ten wybr pro-
mowa j na romantyczk, spontaniczn artystk. Za Eliot blisza bya tradycja Austen i jako jej literacka crka portretowana bya na wzr swej literackiej matki: intelektualistki, uosabiajcej wysok kultur, zdystansowanej wobec wiata.
Okoo roku 1860 zaznacza Showalter linia Austen Sand wchona Bront i Eliot tak, e kada publikujca ksik kobieta moga si spodziewa, e j porwnaj do jednej lub drugiej skrajnoci (s. 104). Bront i Eliot stopniowo zaczy dominowa nad swoj epok i reprezentowa modele, ktrymi mierzono inne powieciopisarki (s. 105).
Biografia napisana przez Elizabeth Gaskell: The Life of Charlotte Bront jedynie odywia mit Bront, ktry ju zosta wykreowany wczeniej przez Dziwne losy Jane Eyre. Do jej domu w Haworth przybyway pielgrzymki, a w Ameryce kobiety identyfikoway si z jej yciem. Harriet Beecher Stowe twierdzia, e prowadzia z duchem Charlotte rozmow podczas seansu spirytystycznego. Niedostpno, rezerwa Eliot, take dla siostrzanej wsplnoty, sukcesy wydawnicze i materialne, rwnie i w yciu prywatnym Lewes by nie tylko lojalnym wsppracownikiem i wydawc, ale i lojalnym kochankiem powodoway, e jej rwieniczki nigdy nie saby w swych pochwaach dla jej ksiek, ale czuy si wykluczone z jej wiata i o niego zazdrosne (s. 107). Owocowao to wybuchami wrogoci (s. 108) wobec niej albo jej satyrycznym portretowaniem. Pojawia si jako antybohaterka kilku powieci.
Powieciopisarki eskie [feminine] byy przekonane, e Eliot reprezentuje ich najwyszy ewolucyjny etap, ale we wczesnym wieku XX w nowym kobiecym [female] poczuciu pikna dostrzeono moliwoci, by uwolni si od jej legendy (s. 110).
Showalter zauwaa w powieciach Bront i Eliot znamienn prawidowo: kada z ich bohaterek ucielenia legend autorki. Jane Eyre u Bront jest heroin spenienia; Maggie Tulliver u Eliot jest heroin wyrzeczenia (s. 112). Obie wpisane zostaj w powieci o dojrzewaniu kobiety w wiktoriaskiej Anglii. Obie ksiki zawieraj feministyczne wtki, ale naley je uzna za klasyczne powieci generacji eskiej (feminine). Obie autorki sigaj po realistyczny opis rnorodnych kobiecych dowiadcze i zarazem korzystaj ze strategii sugerujcych owe dowiadczenia (metafory i symbole). Showalter zdecydowanie komplementuje Dziwne losy Jane Eyre: za odwag eksperymentowania i oryginalno wyraajc si w powieciowych strukturach, jzyku i w kobiecym symbolizmie (s. 112). Jej bohaterka w fi-
nale procesu dojrzewania osiga tak pen i zdrow kobieco, jak eskie [feminine] powieciopisarki mogy sobie wyobrazi (s. 112), podczas gdy Maggie Tulliver tumi swj gniew i inwencj twrcz, a rozwija nerwicow, autodestrukcyjn osobowo (s. 112). Ponadto, Jane uosabia kompletn kobiec tosamo; mamy wstp do jej wiadomoci, jej psychiczne dramaty znajduj swoj ekspresj w snach, halucynacjach, surrealistycznych wizjach, obrazach i maskaradach, a seksualne dowiadczenia kobiecego ciaa s wyraone przestrzennie w skomplikowanych i rytmicznie powracajcych obrazach pokojw i domw (s. 113). Bront, konstruujc swoj bohaterk, odwouje si do literackich wzorcw, za pomoc aluzji wskazuje na Bibli, mitologi i ba.
Najgbsz innowacj Bront jest jednake zaznacza Showalter podzia wiktoriaskiej kobiecej [female] psychiki na dwa ekstremalne skadniki: umys i ciao, ktre ona uzewntrznia w dwch postaciach: Helen Burns i Berty Mason (s. 113).
Obie funkcjonuj w wymiarze realistycznym i archetypowym historii, a psychiczny dylemat Jane Eyre rozwizany zostaje w planie realnym i metaforycznym poprzez zburzenie tych dwch postaci dziaajcych w Jane i ostateczn, finaln integracj ducha i ciaa. Dziwne losy Jane Eyre postrzega Showalter jako powie, ktra inicjuje i antycypuje przewijajcy si przez beletrystyk take XX wieku (V. Woolf, D. Lessing, M. Spark) temat konfrontacji Domowego Anioa i diaba wcielonego. Badaczka ledzi etapy procesu dojrzewania Jane do kobiecoci: pierwsz rewolt Jane wobec pani Reed i pierwsze wiadome rozpoznanie zwierzcych aspektw swej istoty, gorszoci i brzydoty, etap na pensji w Lowood, prb kreacji Domowego Anioa wirtualnie bezpciowej istoty, ktra jest faktycznie Anioem mierci o mistycznych mocach mediacji z nadprzyrodzonym porzdkiem, a ktrego oddzielenie od ciaa stanowi projekcj wiktoriaskiego terroru fizycznych mementi urodzin i miertelnoci (s. 117118), i etap w Thornfield, w ktrym Jane negocjuje pomidzy dwiema osobowociami, aby w kocu niszczc ciemn namitno wasnej psyche, sta si prawdziw pani siebie (s. 122). Warto przywoa zapisan przez Showalter interpretacj czerwonego pokoju tej sceny w powieci, ktra najbardziej, od lat, przykuwa uwag krytyki, take feministycznej.
Ten czerwony pokj, na ktry Jane zostaa skazana przez Mrs. Reed za okazane przez ni gniew i namitno, stanowi paradygmat kobiecej [female] przestrzeni wewntrznej (s. 114). Ze swoimi miertelnymi i krwawymi konotacjami, ze swoj obfitoci sekretnych zakamarkw, szaf, skrzynek i kasetek na klejnoty, ten czerwo-
ny pokj ma mocne asocjacje z dorosym ciaem kobiecym [female]; [...] Szalony kot, ze zwierz (jak John Reed okrela Jane), ktre zamykaj i karz, pojawi si znowu pniej w powieci jako cakowicie animalistyczna, rozszalaa i niewraliwa Berta Mason; jej sekretny pokj to po prostu inny czerwony pokj pod dachem innego domu. [...] Scena w czerwonym pokoju niewtpliwie rozbrzmiewa echem ceremonii flagellacji z wiktoriaskiej pornografii (s. 114115).
Interpretujc posta Berty Mason, Showalter odwouje si zgodnie zreszt ze sw sta lekturow praktyk do wielorakich kontekstw i dyskursw. Berta alegoria ciaa, seksualnoci kobiet, ktra przybiera ekstremaln zwierzc form, zarazem wedle badaczki uosabia mit szalonej ony, ktry ma zarwno bogate historyczne, medyczne i socjologiczne implikacje, jak i si psychologiczn (s. 119). w mit moe by odczytany te jako motyw wyjty z powieci gotyckiej, z osobistego dowiadczenia Bront, a take z folkloru, z legendy z okolic Yorkshire o uwizionych wariatkach: widmach, wampirach, demonach i wiedmach. Wszystkie te postaci skadaj si na jedn figur zapis kobiecej dewiacji. Showalter interesuje jednake nowoczesna formua szalestwa, ktr Bront wprowadzia do swojej powieci. Uaktualniona zostaje przez ni nie XVIII-wieczna koncepcja, czca szalestwo z dewiacj rozumu, ale XIX-wieczna, wskazujca na jego aspekt moralny (w 1835 roku James Cowles Pritchard wprowadzi kategori moral insanity), ujmujca szalestwo jako chorobliw perwersj naturalnych uczu, skonnoci, nastrojw, zwyczajw, moralnych usposobie, naturalnych impulsw, bez adnego godnego uwagi zakcenia lub defektu intelektu, czy zdolnoci do poznawania i rozumowania, a w szczeglnoci bez adnej niezdrowej iluzji bd halucynacji (s. 120)11. I dyskurs medyczny, i spoeczny, i pedagogiczny, wskazyway na kobiet, na szczegln jej skonno do pobudzania i wyzwalania swych seksualnych apetytw, i zgodnie razem zalecay, aby w moralny obd kontrolowa i poskramia. Showalter okrela wpyw postaci Jane Eyre na wiktoriaskie heroiny jako rewolucyjny.
Heroiny po Jane byy, wedle czasopism, proste, buntownicze i namitne; najchtniej byy guwernantkami i zwykle narratorkami wasnej historii (s. 122).
11 Autorka odwouje si do pracy: E.T. CARLSON, N. DAIN: The Meaning of Moral Insanity. Bulletin of the History of Medicine 1962, Vol. 36, s. 131, a take do: V. SKULTANS: Madness and Morals: Ideas on Insanity in the Nineteenth Century. London, Routledge & Kegan Paul, 1975, s. 180200.
8 Feministyczna...
Historia Jane Eyre kry w literaturze XX wieku prze-pisywana na rne sposoby: bywa opowiadana z perspektywy Berty (Jean Rhys: Wide Sargasso Sea, 1966) albo te dokonuje si przemieszcze w jej fabule (Doris Lessing w The Four-Gated City z 1969 roku Bert-Kreolk-szalon on umieszcza w piwnicy, skd gwna bohaterka uwalnia j, po czym obie opuszczaj mczyzn i zamieszkuj razem). Myn nad Floss (1860) Eliot jest wedle Showalter podobny do powieci Bront, ale i rny od niej. Badaczka dostrzega podobiestwa w tematach i technikach, w aluzjach do folkloru i zaczerpnitych stamtd metaforach. Natomiast zasadnicz odmienno powieci Eliot ukazuje porwnanie postaci Jane Eyre i Maggie Tulliver. Zbuntowana Jane stanowi jedynie chwilow i stumion fantazj Maggie.
Bront lokalizuje konflikt pomidzy namitnoci i represj wewntrz Jane i przedstawia go jako [alternatyw] Helen vs. Berta (rwnie dobrze jako St. John vs. Rochester); Eliot prezentuje konflikt pierwotnie jako rnic seksualn, jako [alternatyw] Maggie vs. Tom (s. 126).
A wic jako rnic kulturow, ktra odmiennie ksztatuje osobowoci dziewczynki i chopca. Ona wiczy si w ulegoci i podporzdkowywaniu, on uczy si, jak nie zwtpi w siebie i jak y niezalenie od postaw, emocji kierowanych ku niemu przez otoczenie. Jane walczy, Maggie zatapia si w blu i wyrzeczeniu, ale
nigdy zaznacza Showalter nie dociera do gbi wasnego blu, ca energi obraca w ucieczk i samootpienie. [...] walczy o zaguszenie swej wraliwoci, opanowanie tsknoty, przekroczenie wulkanicznego Brontowskiego gniewu i nienawici (s. 129).
I bierno, i autodestrukcyjno te komponenty postaci wykreowanej przez George Eliot promuj, jak si okazuje, Maggie na posta dla wiktoriaskiej powieci bardziej charakterystyczn od zbuntowanej Jane Eyre. Odwouj si do konkluzji Showalter, wypowiada tu ona bowiem swoje stanowisko wobec pewnego typu kobiecej heroiny, a zarazem ujawnia swoje preferencje literacko-feministyczne.
Maggie jest przodkini heroiny, ktra identyfikuje bierno i wyrzeczenie z kobiecoci [womanhood], ktra uwaa to za atwiejsze, bardziej naturalne i, w jaki mistyczny sposb, bardziej satysfakcjonujce, zniszczy siebie ni zamieszkiwa wiat bez opium czy fantazji, w ktrym musi walczy o przetrwanie. Ta heroina, jak Maggie, ma moment iluminacji, budzcy do nieznonej rzeczywistoci; ale szybko znajduje sposb, aby powrci do snu, nawet mier jest lepsza ni bl dorastania (s. 131).
W rozdziale V uwag Showalter zajmuje The Womans Man mczyzna kobiety czyli posta mska w kobiecych tekstach. Okazuje si, e pisarki generacji eskiej (feminine) znaczco zmodyfikoway tradycj prezentacji mskich postaci. Dotychczas ujmowano je w dwie figury: anioa albo szatana. Teraz od okoo 1850 roku kobiety wkadaj w bohaterw wasne moralne, estetyczne i psychologiczne problemy (s. 134). Literatki, niepewne wasnej wiedzy na temat mskiego wiata, projektuj na niego wasne fantazje, ktre wspieraj si na domniemaniach: jak mczyni powinni dziaa i czu (s. 136). Bohaterzy powieci Dinah Craik (John Halifax, Gentleman, 1856) czy Bront (Crimsworth z The Professor, 1857) s agresywni, odnosz sukcesy ekonomiczne, awansuj w hierarchii spoecznej, nawet jeli s w opaach, udaje im si z nich wyj, pomnaa wasno i odzyskiwa stracone pozycje.
Piszc notuje Showalter kobiety identyfikoway si z moc i przywilejami mskiego wiata, a ci bohaterowie umoliwili im przemylenie wasnych niespenionych ambicji (s. 137).
Autorka przeprowadza paralel konstruowania mskoci w powieciach wiktoriaskich pisanych przez mczyzn i kobiety, biorc za przykad Thomasa Hughesa, u ktrego doktryna mskoci jest niemal identyczna z t, jak znajdziemy u pisarek.
W powieciach Hughesa, przecie, msko osiga si przez oddzielenie od kobiet; w powieciach kobiet matki, siostry i ony s rdami instrukcji na temat postaci mskiej (s. 137).
Teksty tej generacji zapisuj dwie modelowe mskie postaci: jeden model uosabia bohater prawy, ktry w fabule triumfuje nad swym rywalem: [...] pomimo e nagrody s mskie wasno, status, wadza to taktyki s eskie (s. 139). Bohater Izabelle Bank z powieci The Manchester Man (1875) odnosi zwycistwo nad przeciwnikiem, odwoujc si do jego poczucia winy, a zatem do typowo kobiecej strategii, ktr mona uzna za pochodn typowej dla kobiet psychicznej kondycji. Model drugi to brutale, spowinowaceni potomkowie ponurych herosw Scotta i Byronowskiego Korsarza, bezporedni potomkowie Edwarda Fairfaxa Rochestera [bohatera Dziwnych losw Jane Eyre] (s. 139), a od 1840 roku take Heathcliffa.
Skoro konwencje powieciowe i konwencje kobiecoci sprawiay, e cakowicie niemoliwe byo, aby bohaterki okazyway seksualno i wadz, eskie [feminine] powieciopisarki projektoway te wasne aspekty na swych bohaterw (s. 143).
8*
Wraz z pojawieniem si w okolicach 1840 roku powieci religijnych wkracza na scen literack bohater reprezentujcy stan duchowny. Jeli zway, e powie religijna bya niezbdnym instrumentem kobiecego uczestnictwa w mskim monopolu na debat teologiczn (s. 144), to trudno si dziwi, e w bohater zostaje uyty przez literatki do podkopania mskiego monopolu na prawd i mdro, zwaszcza wwczas, gdy w monopol wspiera si na uzurpacji, e interpretuje wol Bo (s. 146). Showalter przywouje biogram i powieci Elizabeth Missing Sewell (ktra komponowaa rwnie kazania i modlitwy, chciaa zosta duchownym, ale rodzina jej zakazaa), a take Felicii Skene (zajmowaa si pielgniarstwem i opiek spoeczn, wspomagaa prostytutki, odwiedzaa wizienia). Autorka A Literature of Their Own odnotowuje powracajcy w literaturze tworzonej przez pisarki eskiej (feminine) generacji motyw, ktry dotyczy portretowania herosa: okaleczonego, chorego, zdanego na opiek kobiety. w upokorzony bohater lepiec, kaleka ma mie wstp do kobiecej wiedzy i wraliwoci. Pisarki bowiem, utosamiajc jego miejsce z miejscem zajmowanym przez kobiet, s przewiadczone, e przynalene kobiecie ograniczone dowiadczenie zalenoci, frustracji i bezsilnoci krtko mwic, kobiecoci byo zdrowe i pouczajce dla bohatera (s. 150). Powie Florence Wilford Nigel Bertrams Ideal uznaje Showalter za jedn z najjaniejszych ekspozycji tego procesu emocjonalnej edukacji przez symboliczne odwrcenie rl (s. 150). Pisarki miay kopot z mskimi postaciami midzy innymi, wedle Showalter, dlatego, e o ile heroiny obdarzay protekcyjn sympati, o tyle brakowao im wyobrani, aby wybra dla nich odpowiednich mczyzn.
Nie wystarczao, e mczyni, ktrzy kochali Jane, i Caroline, i Auror, i Lyndall, powinni by inteligentni, idealistyczni i oddani. Nade wszystko musieli by penymi ludmi. Zatem lepota Rochestera, rana Tullivera, choroba Moora, transwestytyzm Gregoryego s symbolicznym zanurzeniem bohatera w kobiecym dowiadczeniu. Mczyni, mwi te powieci, musz dowiedzie si, co si czuje, bdc pozbawionym pomocy i wbrew woli zmuszanym do ulegoci. Dopiero wtedy mog zrozumie, e kobiety potrzebuj mioci, ale nienawidz saboci. Jeli on ma zosta odkupiony i odkry swe czowieczestwo, ten mczyzna kobiety, musi dowiedzie si, jakie to uczucie by kobiet (s. 152).
Wraz z nadejciem powieci sensacyjnej i spektakularnych bestsellerw z lat 60. XIX wieku Zoty Wiek sistr Bront, Mrs. Gaskell i G. Eliot przeszed z naga w Wiek Mosidzu (s. 153). Tak zaczyna Showalter rozdzia VI: Subverting the Feminine Novel. Sensationalism and Feminine Protest [Podwaanie powieci eskiej. Sensacyjno i eski protest].
Charlotte Bront zmara w 1855 roku, Mrs. Gaskell w 1865, Eliot nadal tworzya, ale sukcesu u czytelnikw, jaki odnis jej Myn nad Floss, ju nie osigna. Showalter ledzi zmiany, ktre miay miejsce w latach 60. Trzecia generacja powieciopisarek sensacyjnych rozpoczynaa swoj zawodow prac wczeniej ni poprzednia. Realizoway si bezkonfliktowo w rodzinie, w biznesie i sztuce. Utosamiay si z pisarstwem Charlotte Bront, nie za George Eliot. Jeli o latach 40. mwiono jako o inwazji kobiet, to lata 60. zwie si czasem monopolu kobiet. I rzeczywicie, Showalter rejestruje niezwyk aktywno kobiet, ktre znakomicie wykorzystay zmiany na rynku literackim, w roli redaktorek kontrolujcych dziaalno czasopism, pisarek, ktre, w porwnaniu z poprzedniczkami, podwoiy liczb wydanych ksiek (z 20% do 40%). W szczeglnoci pochaniana przez rynek bya ich powie sensacyjna. Charakteryzujc powie sensacyjn, Showalter wskazuje, e jednym z centralnych jej tematw bya tajemnica. Jednake nie dotyczya ona jedynie przestpstw, ktre gromadziy pisarki w fabuach swych powieci. Tajemnica wedle badaczki dotykaa ich niechci do swych rl jako crek, on i matek (s. 158). A zatem, pisarki sensacji zwrciy si z mocnym apelem do publicznoci kobiecej [female], podwaajc tradycj powieci eskiej [feminine] (s. 159). Take dlatego, e manifestoway wszystkie uczucia, ktre literatki poprzedniej generacji skrztnie skryway. Nie fantazjoway o protecie i ucieczkach, ale protestoway i uciekay. Ogromna popularno ich powieci po czci wynikaa z ich odpowiedzi na zapotrzebowania czytelniczek: znudzonych, sfrustrowanych sw bezczynnoci wiktoriaskich kobiet z klasy redniej, po czci z niepisanego paktu solidarnoci zawartego pomidzy pisarkami i konsumentkami ich utworw.
Powieci sensacyjne day bardziej bezporedni wyraz kobiecemu gniewowi, frustracji i seksualnej energii, ni ich poprzedniczki (s. 160).
Pojawi si nowy typ bohaterki: zdobywczyni uwolnienia, gwnie od... rodziny, ale te uciekajcej si do bardziej dwuznacznej praktyki, bo szukajcej wolnoci w chorobie, szalestwie, a nawet morderstwie. Zarzucano tym bohaterkom i ich autorkom nazbyt prowokacyjn seksualno. Mary Braddon, odpierajc te zarzuty, zestawia list oprotestowanych zjawisk spoecznych: tradycyjne maestwo i jego urynkowienie, cudzostwo, bigamia, zamknicie kobiety w domu.
Sensacjonalistki pozostaway wci powieciopisarkami eskimi [feminine], ktrym wiktoriaska konwencja i stereotypy udaremniay pen prezentacj ich wyobraniowych wiatw; ale faktycznie wyszy wyranie
poza ten kod wyrzeczenia i poddastwa, ktry ksztatowa od rodka wczeniejsz powie (s. 162).
Kobiety zmieniy te konwencje mskiej sensacji. Punktem odniesienia dla Showalter jest Wilkie Collins, autor Kobiety w bieli (1860), zestawionej przez ni z powieci Mary E. Braddon Lady Audleys Secret (1862). Collins kreuje sytuacj gotyck z pikn i bezbronn bohaterk, ktra pada ofiar okrutnika. Braddon tworzy fabu skadajc si z wyjtkowych sytuacji: jej bigamiczna bohaterka opuszcza swe dziecko i ma i, co wicej, nie powciga wobec niego morderczych zamiarw. Odpierajc zarzuty mwice o zwyrodnieniu Braddon, pisze Showalter, e jej sensacyjno wywouje doskonae, cho raczej przeraajce wraenie; a ona przeprowadzia zamys z trzew spjnoci, podkrelajc prawo obdarzonego wyobrani pisarza do brania tematw z pola, z jakiego wszyscy wielcy pisarze przeszoci czerpali swe fabuy czyli z tragicznych, zbrodniczych i wyjtkowych sytuacji yciowych (s. 163). Skrupulatnie przez Showalter odtworzony biogram autorki (droga od aktorstwa do pisarstwa i rozliczne domowe obowizki: opieka nad chor matk, piciorgiem dzieci ma z poprzedniego maestwa i szeciorgiem swoich, spacanie dugw ma pisaniem) uzasadnia kontestowanie przez ni kodw poprzedniczek, saboci i afektacji, i romantycznej wiary w tragiczn namitno (s. 164). Ta powie, zaznacza Showalter dowcipna inwersja wiktoriaskiej sentymentalnej i domowej konwencji, na pewno dorwnujca dzieom Wilkieego Collinsa i Charlesa Readea (s. 164) nie zostaa doceniona. Nowatorstwo Braddon dostrzega Showalter w jej pomyle, aby przemieci tradycyjne role:
Bigamista nie jest ju Rochesterem, ale skromn, ma guwernantk (s. 165). Niebezpieczna kobieta nie jest buntownikiem albo niebiesk poczoch, ale liczn dziewczynk, ktr wyszkolenie do roli kobiety nauczyo skrytoci i podstpnoci, prawie jak drugorzdnych cech pciowych. Jest szczeglnie niebezpieczna, bo wyglda tak niewinnie (s. 165).
Showalter rozpatruje temat fikcyjnych kobiecych morderczy na szerokim tle szczeglnego zainteresowania zbrodni, ktr uznano za specjalno kobiec. Odnotowuje wiadectwa prasowe, ktre nie tylko wyliczay przestpstwa kobiet, ale wskazyway na symptomy patologicznego ich zainteresowania wszelkimi krwawymi i erotycznymi szczegami, na ktre poloway, zapeniajc widowni w czasie procesw sdowych. Po omwieniu powieci Mrs. Henry Wood (East Lynne, 1862), Rhody Broughton (Cometh Up as a Flower, 1867), Helen Mather (Comin Thro the Rye, 1875) wszystkie one byy bestsellerami konkluduje Showalter:
Wylewna szczero tej beletrystyki jest trwalsza ni moglibymy si spodziewa; wiele z tych ksiek wci zaskakuje i rozmiesza (s. 175). Starsza generacja powieciopisarek pozostaa wierna swoim ideaom powcigliwoci, chocia jak zaznacza Showalter zazdrocia modym ich sukcesw.
Powieci lat 18601870, brzemienne swoj niedookrelon wciekoci, powszechnie poroniy. Gniew jest uwewntrzniony albo wyprojektowany na zewntrz, ale nigdy nie zostaje skonfrontowany, zrozumiany i rozpracowany (s. 180).
Badaczka akcentuje wycofanie si pisarek ze zgbiania kobiecej wiadomoci. W konfrontacji z Nor Ibsena powie sensacji prezentuje brak ideologii. Bohaterki przeprowadzaj si z jednego domku dla lalek do drugiego albo (jak Lady Audley) do domu wariatw (s. 180). Oznak tego czasu bya powie trzytomowa. Miaa ona swoj sta struktur. Pierwszy tom analizowa konflikt pomidzy pciami. Drugi tom lokalizowa win. Trzeci by aktem wymierzania kary: heroina okazywaa skruch i rezygnowaa z aktywnoci. Showalter wnioskuje, e lk pisarek przed stygmatyzacj, dewiacj, nienaturalnoci i niedostateczn kobiecoci (unfeminine) powodowa, i nie umiay wycign ze swych fabu implikacji (s. 180). F a z a f e m i n i s t y c z n a, omwiona przez Showalter w VII rozdziale (The Feminist Novelists), przynosi upadek e s t e t y k i powieciowej, wypromowanej przez pisarki generacji eskiej (feminine). Pojawia si apel o now wersj e t y k i dla kobiet, feministyczna i d e o l o g i a wnosi nowe idee na temat samoubezpiecze, ktre znajduj zakotwiczenia w spoecznych realiach; fina tej fazy wieczy koncept politycznej organizacji. Showalter, dostrzegajc pozytywy i postp w rozwoju faz, jednoczenie rozstaje si z literatur pisarek sensacyjnych z pewnym alem, albowiem bunt feministek niefortunnie wedle niej zamkn to, co zaczy otwiera sensacjonistki, czyli nadzwyczajnie radykalne i eksperymentalne moliwoci eskiego realizmu domowego [feminine domestic realism] (s. 181). Poza tym radosne nastroje i komiczna wylewno sensacjonistek szybko zostay pogrone w zowieszczych hymnach feministek (s. 181). W dekadzie 18801890 znika powie trzytomowa i zastpuj j formy krtkie: sny, alegorie, fantazje, myli przewodnie (keynotes). Antyfeministyczne nastawienie pisarek poprzedniej fazy (feminine) przeksztaca si w denie do nawizywania siostrzanych zwizkw pomidzy kobietami.
Rycerska wizja witego wpywu kobiet staje si gwnym pojciem wiktoriaskiego ideau eskoci [feminine] (s. 184).
Std nadzwyczajny oddwik eseju Johna Ruskina Of Queens Gardens (z tomu Sesame and Lilies, 1864), w ktrym przedstawi teori kompensacji dla kobiecej roli ze wzgldu na pe (s. 184). Prawdziwym miejscem kobiety mia by dom. Dom pojmowany jednak nie tylko jako konkretna przestrze, ale przede wszystkim jako przestrze symboliczna: jako mistyczna projekcja psychiki kobiety, co, co kobieta wytwarza tylko dziki samej kobiecoci [femaleness] (s. 184). Feministki przystosoway do potrzeb swojego czasu star teori kobiecego wpywu, czynic z ideau kobiecoci podstaw polityki kobiecej subkultury. Wizjom swych poprzedniczek naday konkretne ramy organizacyjne, wpyw by nagoniony i przechodzi testy w politycznych starciach. Teoria kobiecego wpywu nabraa nowego brzmienia take wwczas, gdy signito po spoeczny darwinizm. Odwoujc si do kategorii ewolucji, feministki wskazyway na spoeczny i seksualny rozwj kobiety.
Kobiety zaczy sdzi odnotowuje Showalter e maj moralne prawo, by przej przywdztwo, skoro byy w duchowej awangardzie (s. 186).
Owo przywdztwo manifestoway w rozlicznych kampaniach: o zniesienie ustaw zezwalajcych na niekontrolowane badania prostytutek i kobiet zamknitych w szpitalach psychiatrycznych, o przeciwdziaanie dziecicej prostytucji, o zapobieganie chorobom wenerycznym, o zmian seksualnej obyczajowoci. Figur wzbudzajc szczeglne emocje by Kuba Rozpruwacz i krce o nim legendy.
Oczywicie zapisuje Showalter pny wiktoriaski feminizm by peen sprzecznoci i konfliktw (s. 190).
Kultywowano macierzystwo, a zarazem wyraano niech do zmysowego aspektu ycia. Pojawiy si nawet fantazje, w ktrych kobiety chciay odci si od swej biologii: std kreacja amazoskiej utopii ze spontaniczn reprodukcj (Charlotte Perkins Gilman) albo marzenia o wyzbyciu si miesiczkowania. Idea wpywowej kobiecoci spotykaa si z pragnieniem wyzbycia si jej, z ide, aby sta si mczyzn. Bya to generacja kobiet, ktr bardziej interesoway kwestie spoeczne ni aktywno pisarska. Showalter konfrontuje feministyczne inwalidztwo w ktrym czyta symptom uchylania si od pracy [twrczej] (s. 195) z inwalidztwem pisarek fazy eskiej (feminine) ktre postrzega jako strategi uchylania si od rl przypisywanych kobietom. Efektem
feministycznego inwalidztwa by spadek literackiej produktywnoci kobiet: zazwyczaj miay na swoim koncie jedn ksik i liczne kopoty z ukoczeniem nastpnej. Zanotowano take wrd literatek du liczb samobjstw. Sprzecznoci owej przejciowej generacji znakomicie ilustruje ycie O l i v e S c h r e i n e r: uczennica Darwina, Milla i Spencera, a zarazem sentymentalistka skonna do powice, pisarka, znana z dzie pozostawionych w szufladzie, feministka, ktra nie chciaa by kobiet, macierzyski duch, ktry nigdy nie zosta matk (s. 195), marzca o mistycznym poczeniu z kobietami i nielubica kobiet. Jej The Story of an African Farm (1883) odniosa duy sukces czytelniczy. Wpyna na pisarstwo V. Woolf, D. Richardson i D. Lessing.
W wiecie opisanym przez Schreiner mczyni s odkupieni przez cierpienie kobiet, podczas gdy kobiety gin, uczc si tej lekcji (s. 201).
Showalter konkluduje:
[...] te powieci s przygnbiajce i klaustrofobiczne. Bohaterki obdarzono jedynie najwszymi moliwociami; s niepokojco nieciekawe, nawet tchrzliwe. [...] Jak Schreiner, za atwo i za szybko si poddaj (s. 203).
Schreiner jest interesujca jako pisarka zdublowanego kolonializmu jako Poudniowoafrykanka i jako kobieta. Moe stanowi ilustracj pisarki stylu kolonialnego. S a r a h G r a n d w feministycznej powieci The Heavenly Twins (1893) podja temat chorb wenerycznych i prawa kobiet do niezalenoci. W fabule przeprowadzia swoisty test na kulturowe mechanizmy, ktre z blinit: chopca i dziewczynki, na pocztku rnicych si jedynie anatomi, produkuj stereotyp demonicznego mczyzny i anielskiej kobiety. Brat wiedzie ycie wedle mskiego scenariusza, jego siostra, cho prbuje w przebraniu naladowa jego drog, rezygnuje z niej i przystaje na tradycyjny wariant ulegej crki i ony. W drugiej powieci Beth Book (1898) tytuowa bohaterka zostaa obdarzona przez autork wiksz si buntu: uwalnia si od niszczcego j maestwa, zostaje pisark, zyskujc saw i uznanie kobiet-czytelniczek. Sarah Grand wraz z kocem kampanii sufraystek (odgrywaa wan rol w tym ruchu) zakoczya sw dziaalno pisarsk. Na prowincji w Bath, adorowana przez wiern jej Gladys Singer-Bigger, spdzaa czas na nucych j bankietach. G e o r g e E g e r t o n (Mary Chavelita Dunne) znana jest z dwch tomw opowiada: Keynotes [Myli przewodnie] (1894) i Discords (1894). Showalter lokuje j wrd skandynawskich realistw. Akcentuje wag jej feministycznego buntu i analiz kobiecego dowiadczenia, wiadomo an-
tagonizmu pci i zainteresowanie psychologi represji: dlatego rejestruje jej dociekliwo w badaniu efektw wyhamowywania przez kobiety negatywnych uczu ze wzgldu na ich emocjonaln i ekonomiczn zaleno od mczyzn rezygnacj z konfrontacji ze swymi wrogami.
W retrospektywie podsumowuje feministyczn faz Showalter to wyglda tak, jakby wszystkie feministki miay tylko jedn histori do opowiedzenia i jakby ta narracja je wyczerpaa. Reprezentuj pewien punkt zwrotny w tradycji eskiej [female] i zwracaj si do wntrza. Zaczynajc od pewnego poczucia cznoci i od pewnego poczucia misji, od rzeczywistego zainteresowania przyszoci kobiecoci, od zainteresowania cenn specjalnoci kobiecej powieciopisarki, kocz, jak Sarah Grand, marzeniem, e przez wycofanie si ze wiata odnalazyby jak wysz kobiec [female] prawd. Majc swobod eksploatowania wasnego dowiadczenia, odrzuciy je albo przynajmniej prboway mu zaprzeczy. Prywatne pokoje, symbolizujce ich profesjonalizm i niezaleno, s fantastycznymi sanktuariami, cile zwizanymi z ich wasn defensywn kobiecoci (s. 215).
W okolicach roku 1890 sufraystki przeksztaciy protest literacki w protest polityczny (rozdzia VIII: Women Writers and the Suffrage Movement). Jednake znaczce pisarki George Eliot, Florence Nightingale nie wspary ruchu domagajcego si dla kobiet prawa wyborczego. Sytuacja zmienia si dopiero pomidzy rokiem 1905 a 1914. Z charyzmatyczn przywdczyni ruchu Emmeline Pankhurst wsppracoway midzy innymi Elizabeth Robins i Beatrice Harraden. E. Robins w 1908 roku zostaa prezydentem Women Writers Suffrage League. Pod pseudonimem C.E. Raimond wydaa kilka powieci. Jej The Magnetic North (1894) staa si bestsellerem. Ide prawa wyborczego propagowano w powieciach, sztukach teatralnych, tomikach poetyckich. Pomimo e gwne dziaania Robins skoncentroway si na polityce, to jednak nie zdradzia ona literatury. Zgodnie jednake z potrzebami czasu sprowadzaa jej funkcj do rodka transmisji nowych idei w kampanii o prawo wyborcze. Na swoj stron przecigna pisarki Anti-Suffrage League, zwana Antis.
Mona zasadnie dowodzi notuje Showalter e Antis ulubi sobie bardziej romantyczn fantazj o uytecznoci kobiet dla ewolucji ni sufraystki i e, pomimo ich politycznych rnic, podziela intelektualn tradycj feministek (s. 226227).
Pierwsz prezesk Antis zostaa w 1908 roku Mrs. Humphry Ward. Szesnacie lat starsza od Robins podja walk o wysze wyksztacenie kobiet, o reformy socjalne, ale mentalnie pozostaa wyznawczyni wartoci
generacji pisarek eskich (feminine). Hasami sufraystek, dotyczcymi rnych projektw wolnociowych dla kobiet, bya zbulwersowana. Przeja natomiast wiele z postaw feministek: wystpowaa przeciw kobiecej biernoci, a altruistyczno-macierzyskie uczucia kobiet pragna skierowa na zewntrz, ufaa take w kobiec siostrzano. Swe pogldy zapisaa w powieciach: Robert Elsmere (1888) i The Testing of Diana Mallory (1908). Antis atakowa sufraystki z prawej strony sceny politycznej. Z lewej strony sprzeciw pochodzi od anarchistycznych socjalistek. Ich trybun byo czasopismo Freewoman (zmieniao jeszcze dwukrotnie nazw: New Freewoman i Egoist), finansowane przez Harriet Shaw Weaver i redagowane przez Dor Marsden. Dora Marsden bya znan autork ksiki o feministycznej metafizyce, autork esejw o Bergsonie, Heglu i Nietzschem. W latach 19111913 w czasopimie dominowa sprzeciw wobec prawa wyborczego, ale zarazem New Freewoman od 1913 roku zacza publikowa du liczb materiaw na temat seksualnoci, sprzeciwiajc si pruderii Pankhurst, reprezentujcej gos sufraystek. Dora Marsden proponowaa stworzy zwizki zawodowe chronice prawa prostytutek, wydaa sztuk na temat kobiecej oziboci, w ktrej potraktowaa ozibo jako cech nie wrodzon, ale nabyt z powodu represji i ekonomicznego uzalenienia. Czasopismo prowadzio stron dyskusyjn: kobiety wypowiaday si na temat wolnej mioci, neomaltuzjanizmu, wegetarianizmu i spirytualizmu. Egoist (19141919) zastpi poprzednie przedsiwzicie, a Ezra Pound, T.S. Eliot i Ford Madox Ford zdominowali jego zawarto. W 1914 roku Dora Marsden odesza z redakcji, a czasopismo stao si sawne, ogaszajc Portret artysty i fragmenty Ulissesa Joycea.
Podczas gdy literacka warto Egoist rosa, mala jego feministyczny potencja. Podwaajc wszystko konkluduje Showalter ruch sufraystek nie by szczliwym bodcem dla pisarek. Kiedy uczestniczyy w jego wojujcej fazie, to faktycznie uzyskiway jakie poczucie skutecznej solidarnoci, ale nie jako pisarki. Pomimo uwag Elizabeth Robins nie stworzono adnego realnego manifestu literatury kobiecej [female]. Women Writers Suffrage League pozostaa polityczn i, na rne sposoby, spoeczn organizacj (s. 236).
Powoli si rozpadaa despotyzm Pankhurst i wymogi stawiane dziaaczkom zniechcay kobiety.

Krtko mwic dodaje Showalter pisarki odkryy, e ruch sufraystek konfrontuje je z pewn liczb wyzwa i zagroe: przez widmo przemocy, przez bezwzgldno kobiecego autokratyzmu, przez eliminacj poza granice klasowe, przez polityk raczej dziaania ni wpywu, przez kolektywizm, przez utrat bezpiecznej prywatnoci, w ktrej upra-
wiayby swe szczeglne zalety moralne. Zmiana bya zbyt obcesowa, aby moga by wyzwalajca, i w reakcji na ni wiele kobiet pisarek tej generacji wydaje si wycofywa ze spoecznego uczestnictwa w kultywacj piknej kobiecej Niepowtarzalnoci (s. 239).
Showalter interpretuje trzeci kobiec (female) faz literackiej subkultury w duym stopniu jako efekt odreagowania na feministyczny protest, kampanie sufraystek i pierwsz wojn (rozdzia IX: The Female Aesthetic). Pisarki skonsolidoway si wok pojcia sztuki kobiecej (female), nowej kobiecej (female) wiadomoci i kobiecej estetyki (female aesthetic). Wedle badaczki, to dowiadczenie wojny wiata, ktry wydawa si zdominowany przez przemoc ego (s. 240) spowodowao, e powstaa beletrystyka
dziwnie bezosobowa i wycofujca si, rwnoczenie uparcie i intensywnie kobieca [female]. Kobieca estetyka miaa sta si raczej inn form samounicestwienia dla pisarek ni jak drog ich samorealizacji (s. 240).
w proces samounicestwienia zapisuje Showalter, posikujc si powtarzanym po wielekro sowem wycofanie (retreat). Wycofyway si ze swego ego, z fizycznego dowiadczenia kobiet, z materialnego wiata, do odseparowanych pokoi i odseparowanych miast (s. 240). Bez wzgldu na odnotowane saboci tej fazy, Showalter uznaje j jednak za ruch uczyniony do przodu. Pisarki miay poczucie, e literatura kobiet wyemancypowaa si w kocu ze swego kulturowego poddania tradycji mskiej (s. 241). Rozwaano wwczas zbiorow natur kobiecej powieci i kobiec wersj realizmu. Subiektywno poznania uznano za okoliczno nie tylko nieograniczajc kobiecego dowiadczenia, ile wrcz na odwrt, za okoliczno umoliwiajc kobietom wgld w prawdziw rzeczywisto ich wiata (w opozycji do obiektywnych rzekomo standardw mskiego poznania i rozumienia).
Mimo jednak caej ich nowej wiadomoci, bohaterki tej [kobiecej (female)] powieci pozostaj ofiarami; w rzeczywistoci ofiarami czyni je ich wasna wiadomo. O ile bohaterki powieci wiktoriaskiej czsto nie dostrzegay, e maj wybr, i faktycznie miay tylko wybr zych opcji, o tyle te bohaterki staj wobec wyborw i brak im nerwu, aby wykorzysta moment (s. 243).
Kobiecy Knstlerroman tej fazy uznaje Showalter za nieudany. Powieciopisarki przejy na siebie podwojone dziedzictwo samonienawici, ktre miao wpyw take na konstrukcj ich kobiecych postaci: karze si je i obcia win.
R e b e c c a W e s t w powieci The Judge (1922) przedstawia losy dwch kobiet zwizanych z dwudziestowiecznym Rochesterem: Marion jego matki i Ellen jego kochanki. Powicenie samej siebie koczy si samobjstwem pierwszej, a bunt sufraystki prowadzi do pozbycia si przez drug iluzji o rwnoci midzy pciami.
Mczyni s grzesznikami, ale kobiety s zarwno sdziami, jak i winiami. Ma si przemone uczucie, e kobiety w tej powieci s ukarane, ukarane za niewinno, za zdrad samych siebie, za sw ch, aby sta si ofiarami (s. 246).
Showalter czyta fabularne rozwizania West, odwoujc si do osobistych problemw pisarki, zwizanych z rozpadaniem si jej zwizku z G.H. Wellsem. W opowiadaniach K a t h e r i n e M a n s f i e l d, gdy bohaterka dochodzi do momentu samowiadomoci, do nowego rozumienia kobiecoci, zostaje upokorzona albo zniszczona. Woolf skrytykowaa jej Bliss, chocia jak wskazuje Showalter wykreowaa Mrs. Dalloway, naladujc jej styl i tematyk. Obie Mansfield i Woolf prezentujc kobiety artystki, widz w nich gwnie kreatorki mitw na wasny temat i na temat wasnej twrczoci, rwnoczenie dystansujce si wobec swej kreacji, a w kocu zaczynajce w ni wtpi. D o r o t h y R i c h a r d s o n, lokalizowana w tradycji Prousta i Joycea, przynaley, wedle Showalter, bez wtpienia do tradycji kobiecej (female).
Rozwaajc jej karier i sztuk, moemy zobaczy, jak jej techniki narracyjne i teorie wyrosy z walki o depersonalizacj i o kontrol kobiecej tosamoci, ktrej moc wynikaa z obietnicy samodestrukcji (s. 248).
Showalter rekonstruuje tekst biografii Richardson, znajdujc wsplne elementy z yciorysami Olive Schreiner i Sarah Grand (jako crek energicznego, ale niesolidnego ojca i zgnbionej matki), ale take punktuje jej indywidualne traumatyczne dowiadczenia (upokorzenia zwizane z bankructwem ojca, z tragiczn samobjcz mierci matki, ktra odebraa sobie ycie podczas chwilowej nieobecnoci crki, posuywszy si jej kuchennym noem), ktre wedle badaczki miay wpyw na sposb kreowania przez ni kobiecych postaci (na przykad Miriam w powieci The Tunnel (1919)) i niewtpliwie sugestywnie oddziaay na wiele jej przekona. Przykadowo na kwesti znaczenia samobjstwa dla kobiet:
Samobjstwo staje si broni kobiec z jakiego groteskowego fantazmatu, drog pozbawiania mczyzn ich dominacji (s. 250).
Owa forma protestu przeciwko mskiej wadzy zostaje uznana przez Showalter za oznak kobiecego estetyzmu (s. 250). Richardson poznaa wszystkie polityczne i religijne rodowiska Londynu. Zachowaa wobec ideologii dystans i rezerw, z wyjtkiem chwilowego zauroczenia ideami Fabiana Nurseryego, jak wolna mio i destrukcja nuklearnej rodziny, ktre kilka lat pniej uczynia obiektem swoich artw. Showalter stawia tezy, ktre wysnuwa, majc na uwadze zwizek Richardson z Wellsem. I stwierdza, e estetyk realizmu wypracowaa Richardson przeciw Wellsowi, chocia jej wersja realizmu zapisana w pierwszej powieci bya gwnie wzita z jego tekstw. A zatem pisarka zrezygnowaa z Edwardiaskiej powieci zewntrznego realizmu i nagromadzenia szczegw (s. 253).
Wells by zainteresowany wizj i utopi; Richardson optowaa za prozaiczn, aktualn teraniejszoci. On wybra powie idei; ona wybraa powie wiadomoci (s. 254).
Wybraa take autonomi i separacj od Wellsa pisarza i kochanka. Rekonstruujc teori kobiecej powieci sformuowan przez Richardson (w okolicach 1950 roku), Showalter odnotowuje wobec pisarki sporo zastrzee: e cigaa odmienn kobiec wiadomo, ale nie prbowaa eksplorowa kobiecego dowiadczenia. e cho w znacznie wikszym stopniu ni wspczesne jej kobiety poszerzya zakres swej wiedzy, rwnie o mskim wiecie, to poszerzone dowiadczenie nie zaowocowao otrzykowsk czy nawet naturalistyczn powieci (s. 257). Badaczka owo szukanie przez Richardson kobiecej wiadomoci uznaje za jej porak. Dla Richardson kobieca wiadomo argumentuje staa si jakim zamknitym i bezpodnym wiatem, dlatego bya innowatork, ktra nie przycigaa uczniw (s. 258). Podobnie jak inne pisarki tego czasu bya bardziej skupiona na analizie mechanizmw psychologicznych ni na badaniu mechanizmw spoecznych. Zafascynowana idealistycznymi teoriami jzyka i mistycyzmem, proroctwami, odrywaa si od materialnego aspektu rzeczywistoci. Take mocno problematyczna w ocenie Showalter jest jej definicja kobiecego realizmu. Nie mona bowiem wydzieli takich waciwoci pisania kobiecego, ktre by temu pisaniu nadaway jaki absolutny sens. O ile mona metaforycznie ujmowa rnic pomidzy mskim a kobiecym pisaniem, rnic pomidzy pisarstwem sprzed 1910 i po 1910 roku, o tyle bdem jest mwi o kobiecym stylu, gdy ma si na myli kobiec tre [content] (s. 258).
A najtrudniejsze ze wszystkiego jest dowiedzenie, e w prozie istniej wewntrzne seksualne jakoci, pomijajc jej zawarto, z ktrej Richardson chciaa zrobi spraw kluczow (s. 258).
Uznajc jzyk za konstrukt zy, wskazujc, e kobiety, uywajc tego samego jzyka, co mczyni, kreuj odmienne od nich znaczenia, Richardson sugeruje wedle Showalter e kobiety maj jaki odrbny dialekt (s. 258). Technika strumienia wiadomoci miaa, wedug intencji Richardson, naladowa swoisto kobiecej percepcji, za zdania eliptyczne, pozbawione interpunkcji, miay odbija zdania kobiety, mentalno kobiety. Showalter rejestruje owe zamysy, ale nie sprzymierza si z nimi. Tak pisze o jej najwikszym dziele, dwunastotomowym cyklu Wdrwka, ktrego Richardson nie moga ukoczy, jakby jego fina by tosamy dla niej ze mierci:
Pilgrimage moe by czytana jako artystyczny ekwiwalent zasony, jako sposb ukrywania, powcigania i rozbrajania surowej energii szalejcej obok. Richardson opracowaa estetyczn strategi, ktra bronia j dostatecznie przed konfrontacj z jej wasn przemoc, wciekoci, alem i seksualnoci, w taki sposb, e moga pracowa. Kobieca estetyka bya skierowana na przetrwanie i nikt nie moe zaprzeczy, e Richardson zdolna bya stworzy jak nadzwyczajn powie lub e Virginia Woolf napisaa ich kilka dziki temu schronieniu. Ale, ostatecznie, o ile lepiej byoby, gdyby mogy sobie wybaczy, gdyby mogy skonfrontowa si z gniewem, zamiast mu zaprzecza, gdyby mogy przetransponowa wiadomo swojej wasnej ciemnoci w konfrontacj, zamiast walczy o to, aby j przekroczy. Bo kiedy ksiki zostay ukoczone, ta ciemno wci w nich bya, tak samo jak zawsze niebezpieczna i tak samo jak zawsze kuszca, a im zabrako pomocy, by z ni walczy (s. 262).
Rozwaania o V i r g i n i i W o o l f (rozdzia X: Virginia Woolf and the Flight Into Androgyny) rozpoczyna Showalter od kontestacji: utopii androgynicznej peni i harmonii, androgynicznego trybu ycia czonki grupy Bloomsbury i androgynicznego mitu, ktry okaza si dla Woolf zgubny, bo pomg jej uchyli si od konfrontacji z jej wasn bolesn kobiecoci [painful femaleness] i umoliwi jej zdusi i stumi swj gniew i ambicje (s. 264); od kontestacji wreszcie zaadaptowanej przez Woolf estetyki kobiecej (female), ktra okazaa si zdrad jej literackiego geniuszu, nieadekwatn dla jej celw i duszc dla jej rozwoju (s. 264). Punktem wyjcia rozwaa Showalter s dwie tezy: e Woolf, jak adna pisarka, ogarnita bya obsesj dziedzictwa tradycji kobiecej, z ktrym pozostawaa w staej stycznoci (in touch with even obsessed by this tradition s. 264). Oraz druga:
Przez minione pidziesit lat Virginia Woolf dominowaa na wyobraniowym terytorium angielskich powieciopisarek, dokadnie tak, jak George Eliot dominowaa na nim przed stuleciem (s. 265).
Problem Woolf wedle badaczki koncentrowa si wok osignicia jakiej spjnej i wygodnej seksualnej tosamoci (s. 265). Pisarka bowiem, zgodnie z ide androgynii, postrzegaa tosamo seksualn jako podzielon: jako przestrze rozgrywki pomidzy dwiema konkurujcymi siami. Tak jakby pena kobieco i pena msko byy tak samo niebezpieczne (s. 266). Showalter wywodzi ow ide Woolf z jej dowiadczenia rodzinnego, z odmiennych relacji z ojcem i z matk. Kada z figur rodzicielskich uosabiaa inny wzorzec osobowoci i inn obietnic ycia. Tosamo z jedn z nich bya zym wyborem.
Kobiecy model, ktry reprezentowaa jej matka, prowadzi do samounicestwienia, do tego, co Wiktorianie nazywali bezosobowoci. Mski model ofiarowywa wicej okazji do samorealizacji, ale aby go wybra, trzeba byo wyrzec si kobiecoci, uzna u siebie niedostatek seksualnej i macierzyskiej energii (s. 266).
Wychodzc od przewiadczenia, e twrczo i ycie Woolf zostao zmitologizowane, Showalter prbuje dociec prawdy. Opowiada swoj histori o Woolf, przemieszczajc dotychczasow perspektyw: ma, siostry, lekarzy, ktra czynia z pisarki obiekt rozlicznych manipulacji. Tym samym wykluczaa moliwo usyszenia, choby domniemanego, gosu bohaterki i ofiary tej opowieci. Prawie wszyscy krytycy poszukiwali rde zaama Woolf w jej konflikcie z ojcem (w dzienniku zapisaa bezustanne zmaganie si z jego uwewntrznion wadz, pragnienie jego mierci i poczucie winy, kiedy ta mier nadesza) albo w jej artystycznym geniuszu. Showalter stawia tez, e wszystkie kryzysy Woolf byy zwizane z kryzysami kobiecej tosamoci: pierwszy mia miejsce po mierci matki i zbieg si z pocztkami miesiczkowania, drugi (19131915) nastpi po decyzji ma o rezygnacji z posiadania potomstwa, jej samobjstwo zbiego si z menopauz. Symptomy pierwszego byy charakterystyczne dla wieku dojrzewania: anoreksja, lk przed mierci i uraz z powodu molestowania przez przyrodniego brata. Drugi zbiera wiele wspczynnikw: nieudane maestwo z Leonardem z powodu jej oziboci, co wzmagao trway lk Woolf przed kalek kobiecoci, ktry zosta nasilony przez odebranie jej nadziei na macierzystwo. Showalter zbiera dowody na gwacenie jej autonomii: przez sub medyczn, praktyk terapeutyczn doktora Silasa Weir Mitchella zwan kuracj spoczynkow (ktra autork The Yellow Wallpaper doprowadzia prawie do mierci).
Szalestwo interpretuje Showalter byo t rol, w ktrej artykuowaa swj resentyment i swoj wcieko, a odczuwanie wciekoci wobec kogo, kto j kocha i chcia si o ni troszczy, podwajao jej poczucie winy (s. 276).
Paradoks sytuacji Woolf polega na tym, e najbardziej wdziczna powinna by tym, ktrzy si jej najbardziej sprzeniewierzyli. Depresje, prby samobjcze byy leczone w zakadach dla obkanych, a ostatecznym celem kuracji byo wyindukowa kobiec bierno (s. 280).
Szczeglnie przygnbiajca ironia depresji kobiecej polega na tym, e obnia ona zdolno wyraania wrogoci. Wina, ktra bya dla Leonarda tak zagadkowa i ktr opisaam jako uczucie niedostatku kobiecoci, oraz jej ogromny uwewntrzniony gniew na niego i Vaness stay si tak wszechogarniajce w tym ostatnim ataku, e jedynie samounicestwienie wydawao si wspmierne do jej rozpaczy. Przy poprzednich okazjach prby samobjcze karano dusz kuracj spoczynkow, wikszym poczuciem winy. [...] Pozbawiona uytku ze swej kobiecoci, pozbawiona mocy mskoci, szukaa pogodnej androgynii, jednoci, ucisku wiecznoci, ktry by nieuchronnym uciskiem mierci. Zdajc sobie spraw, e poszukiwanie androgynii byo dla Woolf rozwizaniem jej egzystencjalnej rozterki, nie powinnimy myli lotu z wyzwoleniem (s. 280).
V. Woolf wypowiadaa si na temat pisania kobiecego, ale dla niej pe w pisaniu wedle Showalter manifestowaa sw obecno w jakiej nieuchwytnej, ale oczywistej aurze (s. 281). Bya wiadoma kobiecej tradycji i potrzebowaa okreli si wobec niej. Kluczowe dla Showalter pojcie kobiecego dowiadczenia zostaje uyte w funkcji testu do interpretacji Wasnego pokoju i Trzech Gwinei. Wasny pokj ma czar (charm), ale jest skrajnie bezosobow i defensywn ksik (s. 282). Wad jej jest depersonalizacja punktu widzenia, dystans wobec opowiadanej historii i ukrycie pci tego, kto opowiada. Ksika w pierwszych rozdziaach przypomina styl apostow (s. 284). Woolf, chocia wyczulona na kobiece dowiadczenie, bardziej przejmowaa si saboci kobiet ni sposobami, ktre uczyniyby je silnymi (s. 285). Diagnozowaa z empati wszystkie przeszkody, o ktre potykay si jej poprzedniczki, ale ostatecznie popieraa strategiczne wycofanie si, a nie zwycistwo, zaprzeczenie uczucia, a nie opanowanie go (s. 285). Tytuowy wasny pokj interpretuje badaczka jako symbol psychicznego wycofania, ucieczk od da innych ludzi (s. 286). Podobn nieofensywno Woolf zauwaa Showalter w jej androgynicznej wizji, ktra przekada si na swoisty rodzaj powieci: z nowym zdaniem, otwart struktur, z kobiecym zapisem, uaktywniajcym niewiadomo.
9 Feministyczna...
Odarta ze swego gniewu kobieco miaaby pokry powie, stajc si jak gadk i chonn powierzchni (s. 286).
Koncepcje androgynicznoci i biseksualnoci nie znajduj wsparcia u Showalter: jej wizja artysty twierdzi jest nieludzka (s. 289). Jej idealny artysta mistycznie przekracza pe [sex] albo nie ma adnej (s. 289). Ideay androgynii i wasnego pokoju: Maj ciemniejsz stron, sfer wygnania i eunucha (s. 285). Obroni koncepcj androgynii mona by wedle Showalter tylko wwczas, gdyby pisarka odniosa si do swego wasnego dowiadczenia, z wszystkimi jego ograniczeniami pci, gniewu, strachu i chaosu, gdyby skonfrontowaa si z odpowiedzi na pytanie, co to znaczy by kobiet, aby mc odpowiedzie na pytanie, co to znaczy by mczyzn wwczas te odsonioby si to, co jedyne, choby nieprzyjemne, czy stanowice tabu, albo niszczce, w czyim wasnym dowiadczeniu [in ones own experience] (s. 289). Pynny, pozbawiony ego, biseksualny podmiot Woolf, ktry mia za zadanie manifestowa przez strategie narracyjne kobiec percepcj ujawniony zarazem jako nonik kobiecej estetyki wywouje wrcz niech Showalter. Mwi ona o nucym, wzniosym kampie Orlanda [tedious high camp of Orlando] (s. 291).
Ksiki Woolf wyrokuje zdradzaj oznaki postpujcej technicznej niezdolnoci dostosowania si do faktw i kryzysw codziennego dowiadczenia, nawet jeli tego chciaa (s. 291).
Za zdrad swego wasnego ja, za izolacj od kobiecego gwnego nurtu, za odcicie od rozumienia codziennego ycia kobiet wedle badaczki Woolf zapacia wysok cen: Trzy Gwinee nie spodobay si podzwaniaj faszem (s. 295). Showalter konkluduje:
Z jednej strony kobieca estetyka Woolf jest przedueniem jej widzenia spoecznej roli kobiet: chonno a do samozniszczenia, twrcza synteza a do wyczerpania i bezpodnoci (s. 296).
Jednake, z drugiej strony,

jest pewnego rodzaju moc w powieci Woolf, ktra pochodzi ze sporadycznego intensywnego uczucia, ktre nie daje si strawi lirycznej prozie. Jest rwnie swego rodzaju kobieca seksualna moc w tej biernoci jej pisania: jest ono nienasycone. [...] widzenie przez Woolf kobiecoci jest tyle miercionone, ile bezcielesne. Ostatecznie wasny pokj jest mogi (s. 296).
Kobiecy estetyzm owiadcza Showalter z pewn ulg by tylko jedn faz tradycji, a nie momentem jej prawdy (s. 298). W ostatnim, XI rozdziale ksiki: Beyond the Female Aesthetics: Contemporary Women Novelists, jej uwaga skupia si na diagnozie tendencji we wspczesnej literaturze kobiecego autorstwa. Badaczka odnotowuje zerwania z literack tradycj kobiec i jej kontynuacje. W latach 30. XX wieku odrzucono wiele z eksperymentw modernizmu, wpyw Woolf jeszcze trwa, heroiny powieci kobiecych s wci bierne i autodestrukcyjne. Jednake u R o s a m u n d L e h m a n n w powieci The Weather in the Streets (1936) i u J e a n R h y s w Voyage in the Dark (1939), After Leaving Mr. Mackenzie (1937) i Good Morning, Midnight (1939) pojawia si nowa szczero dotyczca ciaa i takich tematw, jak: cudzostwo, przerywanie ciy, kobiecy homoseksualizm i prostytucja; pojawia si sardoniczna waleczno w sprawie seksualnej opresji kobiet, ktra przypomina pene napi, bolesne opowiadania Katherine Mansfield (s. 299). Feministyczny protest, uznany za anachroniczny, z wolna schodzi ze spoecznej sceny. Pisarki urodzone po 1920 roku maj wysze wyksztacenie. Msk bibliotek i msk wiedz traktuj waciwie: ani nie oddaj jej czci, ani te jej nie odrzucaj. Powie lat 60. zapisuje nowy dynamiczny etap: pozostaje pod wpywem midzynarodowego ruchu kobiet, odwouje si do XIX-wiecznego realizmu, ale take do XX-wiecznego freudyzmu i analizy marksistowskiej. Cigo kobiecej powieci z XIX-wieczn tradycj ledzi Showalter, rekonstruujc wspczesne teksty, ktre prze-pisuj fabuy (Rhys opowiada na nowo histori Berty Mason w Wide Sargasso Sea, 1966), chwyty retoryczne (dziecica narracja Angrii i Gonalda Bront w The Game Byatt). Za M a r g a r e t D r a b b l e i D o r i s L e s s i n g porwnywane s przez krytykw do G. Eliot i G. Sand. Pisarki, jak na przykad Doris Lessing w The Golden Notebook, wskazuj na rozczarowanie kobiet, ktrych marzenia o wolnoci nie zostay spenione.
Wolne kobiety Lessing s marksistkami, ktre myl, e rozumiej, jak ucisk kobiet czy si z walk klasow, ktre maj swoje profesje i dzieci i ktre prowadz niezalene ycie; ale s to twory fragmentaryczne i bezradne, wci zamknite w podlegoci mczyznom (s. 301).
W powieci A n t o n i i S. B y a t t The Game (1967) opisany zostaje temat odwiecznego konfliktu pomidzy sztuk a mioci, pomidzy samospenieniem a obowizkiem, i konkluzja brzmi w dawnym, ale cigle obowizujcym stylu: gdy kobieta wybiera sztuk, zostaje ukarana.
9*
Okoo 1970 roku przejrzysty, oschy ton tych powieci, w ktrych kobiety z poczuciem winy konfrontuj si z upadkiem swoich oczekiwa, zacz zmienia si w co duo bardziej napitego, zego i nieprzewidywalnego (s. 304).
W powieciach: P e n e l o p e M o r t i m e r The Home (1971), M u r i e l S p a r k The Drivers Seat (1970) i D o r i s L e s s i n g The Summer Before the Dark (1973), pojawia si bohaterka napeniona wciekoci i gniewem. Showalter nie prbuje jednak domniemywa, jakimi drogami bdzie przebiega kontynuacja kobiecej tradycji w angielskiej powieci. Na pewno jest tak, e realizm generacji literatek fazy eskiej (feminine), feministyczny (feminist) protest i autoanaliza wczesnej fazy kobiecej literatury (female), sprzed 1960 roku, u pisarek lat 70. cz si w kontekcie dwudziestowiecznego spoecznego i politycznego niepokoju (s. 304). M a r g a r e t D r a b b l e (zagorzaa tradycjonalistka) napisaa wiele rozpraw na temat XIX-wiecznych autorek, co wiadczy o jej zaangaowaniu w XIX-wieczny realizm spoeczny. Kobiety w powieciach Drabble s niczym cytaty wiktoriaskich heroin: powcigliwe wobec wasnej seksualnoci. Drabble jest pisark macierzystwa (s. 305). W powieci The Millstone kreuje bohaterk, ktr przeprowadza przez rne dowiadczenia: erotyzmu i macierzystwa, prbujc rozwiza konflikt pomidzy kreatywnoci a biologi.
Cia jest jak drog do wiedzy interpretuje Showalter jakim procesem edukacji, ktry nie tylko pomaga pracowa Rosamund z wielk koncentracj i jasnoci nad doktoratem, lecz take urealnia jej abstrakcje na temat kondycji ludzkiej (s. 306).
D o r i s L e s s i n g zaczynaa od encyklopedycznych, intelektualnych, politycznych studiw kobiet (The Golden Notebook), od kreacji wiktoriaskich typw kobiecych i od feministycznej perspektywy (The Four-Gated City, 1969).
Ale jej pisanie od tamtego czasu przeszo wielk zmian, z dala od kobiecych zainteresowa i z jeszcze wiksz determinacj od realizmu spoecznego, podziwianego przez ni w pnych latach 50. (s. 308).
wiadcz o tym jej surrealistyczne Memoirs of a Survivor (1975). Ta odnotowana przez Showalter zmiana w beletrystyce Lessing wiedzie take od indywidualnego do zbiorowego, od osobistego do wsplnego, od kobiecego do globalnego (s. 309). Interpretuje j Showalter jako wyraz ucieczki pisarki przed jakim bardzo bolesnym spotkaniem z wasnym ja, z blem kobiecego rozbicia [fragmentation] (s. 309). Std bierze si jej
uporczywe usuwanie eskich [feminine] pierwiastkw skumulowanych w ja, szczeglnie gdy znajdoway one swj wyraz w technikach narracyjnych (s. 309). Badaczka wskazuje wrcz u Lessing awersj do eskiej [feminine] wraliwoci [...] wszelkiej emocji czy irracjonalnoci (s. 309). Nawet gdy odwouje si do snw i obdu, pozostaje praktyczna, racjonalna, a nawet mechaniczna12, take podwiadomo traktuje jako co do zaprogramowania i odsuchania (s. 310). Zestawiajc Woolf i Lessing, Showalter zauwaa interesujce podobiestwa i rwnie interesujce rnice. Lessing po przeczytaniu powieci Woolf powiedziaa: Piknie, ale popatrz, co zostawia za sob (s. 310), wyraajc tym samym przekonanie, e zamieszkuj dwa odmienne wiaty. O ile obie maj zamiowanie do fantazji i pogard dla wraliwoci, ktra rejestruje przeraenie, wynikajce z gniewu i namitnoci, o tyle Lessing przedstawia kwesti wraliwoci w kategoriach bardziej politycznych ni estetycznych; o ile kobiece ego, wedug Woolf, przenika w biern podatn receptywno, o tyle wedle Lessing, przenika ono w jaki przekanik wiadomoci zbiorowej (s. 311). Lessing zmierzaa do zminimalizowania wpywu feminizmu na wspczesne pisanie kobiet. Showalter zgadzajc si z Ellen Morgan13 podkrela, e pisarka wci jeszcze nie zaakceptowaa istotnych feministycznych implikacji swego wasnego pisania, e jest wyalienowana z autentycznej kobiecej perspektywy (s. 311), a bohaterki Lessing unikaj odpowiedzialnoci za swe uczucia.
Ale jej odstpienie od seksualnego wymiaru dowiadczenia konkluduje Showalter jej twierdzenie, e wysza poza tradycj kobiec [female], pobrzmiewa mocnym faszem. Lessing sama bdzie musiaa bardzo szybko stawi czoa granicom swej powieci, jeli cywilizacja przetrwa lata 70., wbrew jej przepowiedni, e nie przetrwa (s. 313).
Lata 70. przynosz Ruch Wyzwolenia Kobiet. Skutkuje to dug literack debat o pisarce kobiecie (s. 314). Pytania: co wyzwolenie kobiet oznacza dla powieciopisarek?, jakie znaczenie powinna mie literatura pisana przez kobiety? podjy radykalne feministki marksistowskie. I odpowiadajc na nie, mwiy: e powinna si powici wykuwaniu [forging] jakiej nowej wiadomoci ucisku, rozwijajc kulturowe mity kobiety walczcej i kobiety rewolucjonistki, e powinna zastpi wtrne i sztuczS to sowa Lynn SUKENICK (Feeling and Reason in Doris Lessings Fiction. In: Doris Lessing: Critical Studies. Eds. A. PRATT, L.S. DEMBO. Madison, Wisconsin Press, 1974, s. 99) przytoczone przez Showalter. 13 E. MORGAN: Alienation of the Woman Writer in The Golden Notebook. In: Doris Lessing: Critical Studies..., s. 63 (przypis u Showalter na s. 311).
12
ne obrazy kobiet, przejmowane od spoeczestwa mskiego szowinizmu, autentycznymi i pierwotnymi tosamociami. Taka literatura powinna by skierowana do innych kobiet, powinna si zdecydowa opisa rewolucyjne style ycia (s. 314315). Taka literatura rzuciaby wyzwanie seksistowskim podstawom jzyka i kultury (s. 315). Showalter odnotowuje pierwszy manifest literatury kobiet. Jest 1974 rok. Jego autorkami s Audre Lord, Adrienne Rich i Alice Walker. W finale autorka A Literature of Their Own zauwaa, e
do tej pory angielskie pisarki nie zaangaoway si w Ruch Wyzwolenia Kobiet, a przynajmniej nie z otwartoci, gorliwoci i intelektualnym wigorem Amerykanek, takich jak Rich, Tillie Olsen, Erica Jong, Susan Sontag, Alix Shulman i Marge Piercy. Pomimo kwitncej tradycji sztuki lesbijskiej wspczesne Angielki okazay niewielki entuzjazm dla nastpcw Radclyffe Hall i Vernon Lee. [...] Powieciopisarki angielskie odpowiedziay chodno na now kobiec [female] kultur amazosk i jej postaci literackie w dzieach takich, jak The Lesbian Body Monique Wittig, starajcej si wynale jaki nowy jzyk wolny od rozrnie genderowych (s. 316).
Rozszerza si zakres tematw, ale wystpuje opr przed zapisem, cigle uznawanego za ograniczone, kobiecego dowiadczenia. Pojawia si take lk, e owo zapisane dowiadczenie zamknie pisarki w kulturowym getcie. Bagatelizacj kobiecego dowiadczenia uznaje Showalter za symptom dla kobiecej literatury niszczcy.
Problem autonomii, przed ktrym staje powieciopisarka, polega na tym, czy, nazwijmy te skrajnoci, powici osobisty rozwj i wolno artystki pewnemu zbiorowemu zadaniu kulturowemu, czy te powici autentyczno i poznanie siebie, przyjmujc za dominujc kultur definicj tego, co wane do rozumienia i opisania (s. 318).
1.2. Gosy o A Literature of Their Own

Im bardziej zwiksza si odlego czasowa od daty wydania tej ksiki, tym bardziej zmienia si tonacja opinii na jej temat. Gwatowno atakw przeciw jej zaoeniom i efektom poznawczym wytraca si i oceny nabieraj bardziej umiarkowanego i wywaonego charakteru. Owa zmiana pochodzi niewtpliwie z ostatnich, zaplanowanych jako podrczniki, historii krytyki feministycznej. Perspektywa historyczna, ktra w nich dominu-
je, ostudza emocje. Uwaga skupia si na rejestracji gwnych problemw ksiki, na jej lokalizacji w historycznym kontekcie: kulturowym, spoecznym i politycznym. A Literature of Their Own czytana jest bardziej jako dokument czasu, w ktrym powstawaa: wiadectwo jego ogranicze i moliwoci, ni jako obowizujcy dla krytyki feministycznej model badawczy. Helen Carr w rozdziale A History of Womans Writing, wchodzcym w skad pracy zbiorowej A History of Feminist Literary Criticism z 2007 roku, wskazuje na sprzyjajc dla ksiki Showalter aur.
To, co Elaine Showalter nazwie pniej ginokrytyk, krytyk zogniskowan na literaturze pisanej przez kobiety, wyonio si jako pewien rozproszony ruch: zaangaowanie w pisanie kobiet, podniecenie nim wywoane to ju byo14.
Carr chodzi o pocztek lat 70. zapisany nazwiskami takich pisarek, jak: Marge Piercy, Margaret Atwood, Michle Roberts, Erica Jong, Marilyn French, Zo Fairbairns, Valerie Miner, Pat Barker. Cora Kaplan w rozprawie pod znamiennym tytuem Feminist Criticism Twenty Years On [Krytyka feministyczna w dwadziecia lat pniej] wspomina:
[...] wydawao mi si, e w latach 70. te z nas, ktre byy zaangaowane w feministyczny projekt krytyczny, bez wzgldu na to, jak wiele z niego widziaymy, jeli byymy zaangaowane w Ruchu Kobiet, wszystkie czytaymy poezje i powieci tak, jak wychodziy, znacznie wicej ni ich dzi czytamy. Czytaymy je, bo teksty te stanowiy cz biecej debaty tego ruchu spoecznego, ktrego czci byymy. W poowie lat 70. czytaa wspczesn powie, czy to amerykask, czy angielsk, bo ta powie miaa udzia w rnych stanowiskach, w przypywach i odpywach debaty15.
Albowiem, jak przekonuje Kaplan, zaistniaa wwczas cisa trjktna relacja midzy rozwojem feministycznej krytyki, feminizmem jako ruchem spoecznym i kobiecym pisaniem16. Jest oczywiste, e mocna inspiracja wysza od wspczesnych piszcych kobiet, ale pisze Helen Carr faktem jest, e kiedy feministyczne krytyczki literackie zaczy zwraca uwaH. CARR: A History of Womens Writing. In: A History of Feminist Literary Criticism. Eds. G. PLAIN, S. SELLERS. Cambridge, New York, Cambridge University Press, 2007, s. 124. 15 C. KAPLAN: Feminist Criticism Twenty Years On. In: From My Guy to Sci-Fi: Genre and Womens Writing in the Postmodern World. Ed. H. CARR. London, Pandora Press, 1989, s. 18. 16 Ibidem, s. 17.
14
g na pisarstwo kobiet, to zasadniczo byy w rwnym stopniu, jeli nie bardziej, zainteresowane powieci XIX-wieczn, co nowszym pisaniem17. Ksika Showalter, pisana przez Amerykank, dotyczy literatury angielskiej. Wchodzi w przestrze kultury, w ktrej wedle Kaplan myl feministyczna, w porwnaniu ze Stanami Zjednoczonymi, rozwijaa si w spowolnionym tempie. Za Oceanem feministyczna prasa, uczelnie nie tylko j promoway, ale legalizoway, nadajc jej ksztat instytucjonalny (Sexual Politics Kate Millett bya doktoratem obronionym w akademii).
W Anglii, gdzie wysza edukacja pozostawaa bardziej konserwatywna, feminizm potrzebowa wicej czasu na to, by wej do instytucji, i w latach 70. gwnie rozkwita poza nimi, w grupach kobiecych cile zwizanych z lewic i zaangaowanych w bezporednie dziaanie spoeczne i polityczne. Takie grupy zaczy rwnie bada histori kobiet18.
Chodzi o rozmaite kursy podyplomowe dla dorosych, majce w Wielkiej Brytanii tradycj socjalistyczn. Midzy innymi prace Sheily Rowbotham19 wywodz si z takich kursw wiadcz o szybkim nawizywaniu feministycznego dialogu i likwidowaniu dystansu pomidzy dwiema kulturami. Rowbotham nie tylko odzyskaa kobiety, ktre zostay pominite w standardowych mskich opracowaniach, ale take zmienia perspektyw interpretacji rwnie feministycznych. O ile Kate Millett i Germaine Greer20 akcentoway i diagnozoway opresj kobiet, to Rowbotham odnotowywaa stopie ich oporu i zmiany ich postaw. Mary Eagleton w szkicu Literary Representations of Women (z cytowanej A History of Feminist Literary Criticism, 2007) podkrela ju nie wady propozycji Showalter co stanowio cz dawnej strategii krytycznej ale wane wtki jej przedsiwzicia.
Showalter miaa projekt, podobnie jak i inne pisarki ginokrytyczne, by stworzy jak kobiec tradycj literack, ktra zaproponowaaby nowe sposoby rozumienia przedstawie kobiet21.
Badaczka zadaje wane pytania, ktre dotycz konstruowania literackiej historii, literackiego kanonu i wartociowania estetycznego. Nie ukryH. CARR: A History of Womens Writing... Ibidem. 19 S. ROWBOTHAM: Women, Resistance and Revolution. London, Allen Lane, The Penguin Press, 1972; EADEM: Hidden from History: 300 Years of Womens Oppression and the Struggle against It. London, Pluto Press, 1973. 20 Autorka gonej ksiki The Female Eunuch. London, MacGibbon & Kee Ltd, 1970 (Kobiecy eunuch. Tum. J. GOY, B. UMISKA. Pozna, REBIS, 2001). 21 M. EAGLETON: Literary Representations of Women. In: A History of Feminist Literary Criticism..., s. 109.
18 17
wa trudnoci w dowodzeniu istnienia stylistycznych i tematycznych zwizkw w pisaniu kobiet. Przypominajc aluzj do synnej formuy T.S. Eliota, zawart w tytule jednego z rozdziaw ksiki Ellen Moers Literary Women... (Womens Literary Traditions and the Individual Talent [Literackie tradycje kobiet i talent indywidualny]), Helen Carr odwouje si do klimatu krytyki tamtych czasw i wedug tego tropu prbuje zinterpretowa zamys rekonstrukcji tradycji kobiecego pisania, widoczny take w ksice Patricii Meyer Spacks: [...] te wczesne krytyczki feministyczne wierzyy, e demonstracja znaczcego charakteru kobiet pisarek wymaga ustalenia dla nich jakiej tradycji literackiej, jakiego alternatywnego kanonu wielkich dzie22. Ellen Moers ujmowaa t spraw subtelniej, odwoujc si do dialektycznego odwrcenia tradycji kobiet, na ktr skada si przede wszystkim poczucie otaczajcego milczenia (sense of the surrounding silence), co przypomina troch Foucaultowsk archeologi milczenia.
Kada z tych utalentowanych pisarek miaa odrniajcy j styl; adna nie naladowaa innych. Ale ich poczucie spotykania si w gosie innej kobiety, ktry, jak wierzyy, by ich wasnym dwikiem [the sound of their own], stanowi, jak myl, co specjalnego dla literackich kobiet by moe ich poczucie tego otaczajcego milczenia, albo braku uwagi, w jakim przemawiay kobiety wczeniej, zanim odpowiedziao im takie echo, jak literatura kobieca23.
W komentarzu Helen Carr echo dosy brutalnie si materializuje:

Jak u Spacks, jest to biaa, w istocie mieszczaska tradycja, choby nie wiem jak cygaskie byy yciorysy tych pisarek, i Moers pisze wyranie do podobnej publicznoci24.
Metodologia Showalter okazuje si szczeglnie produktywna zapisuje Sydney Janet Kaplan25 w swoim przegldzie krytyki feministycznej.
H. CARR: A History of Womens Writing..., s. 127. E. MOERS: Literary Women..., s. 66. 24 H. CARR: A History of Womens Writing..., s. 127; Janet Todd stawia ten sam zarzut Showalter: Ta krytyczna rewizja pisania kobiecego, reprezentowana przez Showalter, bya liberalna i humanistyczna w swoich zaoeniach. Bya tak samo polityczna, jak rewizja literatury mskiej. J. TODD: Feminist Literary History: A Defence. Cambridge, Polity Press, Basil Blackwell, 1988, s. 27. 25 S.J. KAPLAN: Varietes of Feminist Criticism. In: Making a Difference. Feminist Literary Criticism. Eds. G. GREENE, C. KAHN. London, Methuen, 1985, s. 50. Sydney Janet Kaplan przypomina w owym przegldzie o swej zapomnianej ksice z 1975 roku Feminine Consciousness in the Modern British Novel (Urbana, University of Illinois Press, 1975), w ktrej podstawow kategori interpretacji bya kobieca wiadomo, zastosowana do opisu lite23 22
Ow produktywno wie ona z rezygnacj Showalter z pojcia kobiecej wyobrani autorstwa Spacks, z aktualizacj przez badaczk szerokiego, zrnicowanego kontekstu, z wprowadzeniem pojcia subkultury, a take z uruchomieniem kategorii kobiecej wiadomoci. Jednake podzia kobiecego pisarstwa na trzy fazy budzi jej zastrzeenia: [...] moe faktycznie wykrzywi indywidualne dokonania poszczeglnych autorek26. Kaplan przytacza heglowskie zdanie Showalter, wyuszczajce jej teori, w ktrym odmienia si sowo samowiadomo (sposoby przekadania si samowiadomoci piszcych kobiet na form literack w szczeglnym miejscu i czasie, jak ta samowiadomo zmieniaa si i rozwijaa i dokd moga prowadzi E. SHOWALTER: A Literature of Their Own..., s. 12), a nastpnie ujawnia Heglowsk dialektyk27 trzyfazowej konstrukcji kobiecego pisania, widoczn w ujciu powieciopisarek kobiecych (female):
Te nowe powieciopisarki dostarczaj nam zatem jak syntez eskiego [feminine] i feministycznego [feminist]. Wydaje mi si jednak, e
ratury pocztkw XX wieku. Jest to studium zwizkw pomidzy powstaniem ruchu feministycznego w pierwszych dekadach tego stulecia a rwnoczesnym rozwojem powieci wiadomoci pisanej przez kobiety. Ale nie jest to cile historia literatury, jej metodologia bowiem jest gwnie tekstowa, czy pisarki, ktre podobnie odpowiedziay na te same dramatyczne zmiany w oczekiwaniach kobiet. Interesuj mnie powieciowe chwyty stworzone przez nowatorskie powieciopisarki, jak Dorothy Richardson i Virginia Woolf, do wydobycia wewntrznej rzeczywistoci postaci kobiecych, walczcych o to, by si upora z tymi konfliktami oczekiwa. Termin eska wiadomo [feminine consciousness] rni si jednak od wyobrani kobiecej [female imagination], bo nie implikuje adnej wewntrznej charakterystyki kobiet autorek. Na odwrt, odnosi si do metod wykreowanych przez kobiety pisarki, sucych odmalowaniu wewntrznego ycia postaci kobiecych w procesie odkrywania siebie. Badajc grupy kobiet piszcych w obrbie konkretnej ramy czasowej i klasowej, mona faktycznie doprowadzi do jakiego nowego zdefiniowania okresw w historii literatury. Tradycyjne parametry jakiego okresu mog by przesunite lub jego dominujce obsesje ustalone na nowo, jeli bada si go z perspektywy piszcych kobiet. Okres modernistyczny jest dobr ilustracj. Standardowe historie literatury maj skonno do charakteryzowania modernizmu w kategoriach reakcji na epok wiktoriask, w kategoriach skutkw I wojny wiatowej oraz rosncej alienacji w spoeczestwie przemonej industrializacji, czemu towarzyszy odpowiedni rozwj eksperymentatorstwa w literaturze, ktra prbuje stawi czoa i przeciwdziaa tym dominujcym tendencjom epoki. Jeli jednak przesunie si obiektyw na kobiety, moliwe jest powizanie modernizmu z rosncym ruchem sufraystek (zauwamy, na przykad, e gwne czasopismo literackie epoki, The Egoist wyewoluowao z kobiecej publikacji The New Freewoman) i rozpoznanie, jak eksperymenty stylistyczne i strukturalne odpowiadaj znaczcym przemianom w stosunkach kobiet i mczyzn oraz rosncym kopotom z seksualnoci (jak to wyraa Ziemia jaowa czy Soce te wschodzi) (s. 48). 26 Ibidem, s. 51. Kolejne cytaty z tej strony. 27 O trjdzielnej (Heglowskiej) strukturze nawracajcej w dziele Showalter mwi te Janet Todd (J. TODD: Feminist Literary History..., s. 27).
zakadajc podobny proces dialektyczny, zbyt atwo forsuje si jak syntez.
Forsujc podobn syntez, Showalter poddaje XIX-wieczne literatki trudnemu dla nich sprawdzianowi, gdy przymierza je do ideau rozwijania siebie i wiadomoci seksualnej, co prowadzi do pomniejszenia wartoci pisarek wiktoriaskich: [...] prawie adnym kobietom, piszcym wczeniej ni w latach 60., nie udao si osign sukcesu w jej kategoriach penego. S.J. Kaplan kontestuje przekonanie Showalter, e historia pisarstwa kobiecego rozwija si w kierunku zdobywania przez autorki coraz intensywniejszej wiadomoci.
Ale czy pisarkom kobiecym [female] naszego czasu pyta naprawd lepiej udaje si osiga wasne cele ni mniej wyewoluowanym powieciopisarkom eskim [feminine] czy feministycznym [feminist]? Czy powinnimy wini wczeniejsze autorki za to, e nie osigny XX-wiecznych standardw niezalenoci dla siebie czy dla swoich literackich kreacji?
Owe pytania prowadz S.J. Kaplan do konkluzji, e krytyczce, ktrej metodologia jest historyczna, Showalter czasami wydaje si sama dziwnie ahistoryczna. I zrcznie odwouje si do Kathleen Blake, ktra zapisujc swoje spostrzeenia przy okazji lektury ksiki Showalter dystansuje si wobec krytycznego lamentowania z powodu braku bohaterek bardziej godnych celebracji (lamentowanie pisze Blake weszo w zwyczaj krytyczkom feministycznym28).
Ja wol wini los kobiet ni kobiety artystki za to, e go odmaloway29.
wiadomy sprzeciw Showalter wobec wiktymizacji powieciowych heroin zostaje odrzucony jako projekt, ktry zatraca wierno wobec historycznego mylenia i wartociowania. Zarzuty, ktre postawia S.J. Kaplan, a ktre wczeniej podnosiy take inne krytyczki, zostay przywoane w A Handbook of Literary Feminisms z 2002 roku. Dodano nowe: e zaoenie Elaine Showalter o postpowym, linearnym rozwoju feministycznej historii literatury, ktry zaczyna si
28 Zabawne, e wobec Ellen Moers, ktra najwyraniej nie lamentuje, nie pyta, czemu tak mao byo sawnych piszcych kobiet, a zajmuje si paroma sawnymi pisarkami, pada ze strony S.J. KAPLAN (Varietes of Feminist Criticism..., s. 49) formua: krytyka celebrujca (celebratory criticism). 29 K. BLAKE: Love and the Woman Question in Victorian Literature: the Art of Self-Postponement. New York, Barnes and Noble, 1983, s. XI. Cytat poprzedni w nawiasie ze s. X.
w XIX wieku, wyklucza wczeniejsze pisanie kobiet. Tworzc jaki odrbny kanon kobiecy [female], ryzykuje si nadto zmarginalizowaniem wkadu piszcych kobiet, potraktowanych wycznie w stosunku do standardu mskiego lub w reakcji przeciw niemu. I, podobnie jak mska tradycja, ktr prbuje odrzuci, tradycja kobieca [female] jest projektowana jako kompletna, podczas gdy faktycznie i z koniecznoci jest ona czciowa, jak kada historia literatury30. Dla feministycznej krytyki wana bya kategoria cigoci. Chocia posugiway si ni wczeniej Spacks i Moers, to dopiero Showalter prbowaa j wpisa w ramy oglnej teorii. Ruthven ironizuje na temat przedsiwzicia, ktrego emblematem staa si, wyobraona przez Woolf, siostra Szekspira.
Spekulacje Graya, e jaki niemy, niesawny Milton mgby spon w wiejskim probostwie, w ktrym odprawia posugi, ma za paralel lament Olive Schreiner w imieniu kobiecych Szekspirw, skazanych na ycie w domowych pieleszach i ktre odeszy bez zapisania linijki (s. 121)31.
Oczywicie, Showalter nie pyta, bo wie, e nie znajdzie odpowiedzi opartej na statystykach, ile kobiet schowao swe dziea do szuflady, a ile nigdy nie odwayo si pisa. Interesuje j sie wpyww, ktra oddziaywaa na kobiety piszce i na ich wymazanie z historycznej pamici. Na pytanie: dlaczego zapomniano wiele pisarek? australijski badacz odpowiada, odwoujc si do stwierdzenia Niny Baym, ktra mwia, e wrd przeczytanych powieci amerykaskich, napisanych pomidzy rokiem 1820 a 1870, nie zdarzyo si jej odkry ani Austen, ani Eliot. Przemilcza jednak dalsz cz jej wypowiedzi, ktra poddaje krytyce same kryteria oceny:
[...] czysto literackie kryteria, ktrych uyto do zidentyfikowania najlepszych dzie amerykaskich, musiay koniecznie przechyla si w stron spraw mskich, w stron, powiedzmy, statkw wielorybniczych, a nie koa gospody jako symboli ludzkiej wsplnoty; w stron satyry na dominujce matki, jdzowate ony lub zdradliwe kochanki, a nie na tyranizujcych ojcw, nudnych mw czy wiaroomnych zalotnikw; okazujc jakie nadzwyczajne wspczucie dla kryzysw dorastajcego mczyzny, z cakowit obojtnoci na rwnolege kryzysy kobiety32.
S. BENSTOCK, S. FERRIS, S. WOODS: A Handbook of Literary Feminisms..., s. 157. K.K. RUTHVEN: Feminist Literary Studies: an Introduction. CambridgeNew YorkPort ChesterMelbourneSydney, Cambridge University Press, 1990. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach. 32 N. BAYM: Womans Fiction: A Guide to Novels by and about Women in America, 18201870. IthacaNew York, Cornell University Press, 1978, s. 14.
31 30
A zatem Baym stawia na nowo problem kryteriw wartociowania tekstw.

Problem wartoci pisze Ruthven wyania si nie tylko ze zderzenia feminizmu i formalizmu, ale od wewntrz feminizmu, gdzie ostrzejsze s pytania polityczne ni estetyczne (s. 123).
Rozwaajc teoretyczn kwesti: jak powinna by pisana historia literatury?, Ruthven charakteryzuje dwie opcje: separatystyczn i akomodacjonistyczn, i, oczywicie, A Literature of Their Own uznaje za ilustracj tendencji separatystycznych. Jednym z komponentw tych tendencji jest przewiadczenie Showalter, e zmiany w obrbie literatury pisanej przez kobiety nie stanowi analogii do tych, ktre tkwi w podrcznikowych diagnozach, opartych gwnie na ewolucji pisarstwa mskiego. Zalet separatystycznego podejcia byoby wytworzenie cennego poczucia cigoci pisania kobiet, poczucia wsplnoty piszcych, ktre neutralizowaoby lk przed izolacj. Gdyby taka historia literatury powstaa:
Podwayaby zarazem znaczco pogld niefeministyczny, e powieci Austen, Eliot i Woolf s po prostu przytrafiajcymi si odstpstwami od przewanie mskiej tradycji literackiej (s. 124).
Opcja separatystyczna wspiera si, wedle Ruthvena, na przekonaniu, e cigo historii literatury kobiecej istnieje, natomiast tez o jej niecigoci uznaje si za produkt dyskursw androcentrycznych. Jako jeden z niewielu czytelnikw ksiki Ruthven trafnie odczytuje intencj tytuu Showalter (ow trafno potwierdzia badaczka), rozpoznajc w nim nie aluzj do Wasnego pokoju Virginii Woolf, co powszechnie powtarzano, ale cytat z wypowiedzi J.S. Milla: Gdyby kobiety yy w innych ni mczyni krajach i nie czytay nigdy adnego utworu, miayby wasn literatur. Jednak Ruthven opatruje ten cytat konkluzj, ktra niedwuznacznie neguje zaoenia Elaine Showalter:
Ale warunki takie, oczywicie, nigdy nie zaistniay, bo mczyni i kobiety zamieszkuj te same kraje i maj w zwyczaju czyta nawzajem swoje pisanie (s. 124). Na og kobiety (i mczyni) pisz w aktualnie modnych stylach, z ktrych wikszo czy si raczej z mczyznami ni z kobietami ze wzgldw historycznych, jakie wyjaniy teraz feministki. Tak wic, cho jaka historia literatury kobiet jest do pomylenia, to jednak, czy warto tego prbowa, jest wtpliwe (s. 125).
Swj opr wobec separatyzmu Showalter ilustruje Ruthven, powoujc si na przykad powieci sentymentalnej:
Byoby, przykadowo, perwersj, omawia kobiec powie wraliwoci [female novel of sensibility] w kompletnym odizolowaniu od tego, co niefeministyczni historycy literatury nazywaj powieci sentymentaln. [...] wszelkie teksty zahaczaj si wzajemnie w relacjach intertekstualnych (s. 125).
I chocia mona uzasadnia postaw separatyzmu wzgldami pedagogicznymi czy praktyk tworzenia manifestw, to jednak w oglnym wymiarze jest ona dokadnym odbiciem tego samego bdu, ktry krytyczki feministyczne zarzucaj krytykom mskim, czyli wycznego zajmowania si pismami jednej pci (s. 125). Pogld nieseparatystyczny albo akomodacjonistyczny polega na tym, aby wczy wykluczone pisanie kobiet do istniejcych, tradycyjnych historii literatur. Taka historia przekonuje Ruthven byaby bardziej wywaona (s. 126) od tej dawniejszej, jak i tej, ktr projektuj separatystki. Jednake oba projekty potykaj si o trudnoci, albowiem
pisanie historii literatury stao si tak trudne, e a prawie niemoliwe. Nikt ju nie jest duej pewny, co jest, a co nie jest literatur, a nawet gdyby nie byo tego problemu, to wci istniaaby niepewno, co mona by uzna za czynnik konstytuujcy jej histori. Dla ludzi, ktrzy woleliby, aby badania literackie zostay wchonite przez wicej obejmujce pole bada kulturowych, pojcie tradycji literackiej jest ju beznadziejnie idealistyczne. Najpierw wydziela ono arbitraln kategori nazywan literatur z innych zjawisk kulturowych, dla ktrych jaki marksista oczekiwaby wsplnych wyjanie materialistycznych; nastpnie zakada ono, e jej przykady tworz kontinuum, na ktre historycy literatury swobodnie rzutuj owe troiste struktury rozwojowe, z ktrych s tak zadowoleni: narodziny dojrzao schyek (s. 126).
Aby wzmocni sw argumentacj, Ruthven siga po zastrzeenia Juliet Mitchell, ktra napisaa, e kobiec tradycj w powieci przenika specyficzne spoeczne i seksualne dowiadczenie kobiet, lecz nie tworzy ona jakiej subkulturowej formy sztuki samej w sobie (s. 127)33. Warto te wedle badacza wzi pod uwag, e ani to, co feministki zwyky okrela mianem tradycji mskiej, ani, jak mona podejrzewa, tradycja kobieca, nie jest konstruktem jednolitym (s. 127). Jednake, dobrze si stao, e krytyczki feministyczne artykuuj swoj wiadomo, e tradycj si
J. MITCHELL: From the Feminine to the Female. Times Literary Suplement 1977, 1 (July), s. 798.
33
tworzy, e wytwarza si j retrospektywnie (s. 128). A zatem, e biae feministki powinny mie te pen wiadomo dokonywanych przez siebie wyklucze i wasnej ignorancji: na przykad, kiedy staj wobec problemu literatury oraz krytyki czarnej i lesbijskiej. Wedug Ruthvena, koncepcja separatystyczna naraa badaczki na niebezpieczestwo: na to, e odtworz one polaryzacje (pisanie kobiet i pisanie mczyzn), ktre byy obiektem atakw od pocztkw istnienia krytyki feministycznej.
Odsuwaoby to rwnie konkluduje Ruthven do coraz trudniejszego do przewidzenia nastpnego razu przekonanie mczyzn i kobiet, e maj zbyt wiele do nauczenia si od siebie nawzajem, aby ryzykowa pjcie odrbnymi drogami (s. 128).
W kwestii separatyzmu koncepcji Showalter odmienne od Ruthvena zdanie prezentuje Mary Eagleton. Podkrela ona, mianowicie, e Showalter interesuje si rnic a nie kompletn separacj historycznej pozycji kobiet, konsekwencjami, jakie mogaby ona mie dla pisania i zmianami owej rnicy w czasie34. Ta historycznie dynamiczna rnica zmienia zasadniczo, prezentowane na przykad przez Patrici Meyer Spacks, a przez Showalter kontestowane, rozumienie kobiecej wyobrani i literackiej tradycji pisarstwa kobiecego. A Literature of Their Own ilustruje i zapowiada sprzecznoci, w ktre uwikana bya feministyczna krytyka spod znaku ginokrytyki, skonceptualizowanej kilka lat pniej. Mary Eagleton zapisuje te sprzecznoci, ktre zamykaj ginokrytyk Showalter w przysowiowym bdnym kole.
Krytykowaa histori literatury i mylenie o kanonie, ale chciaa by ich czci; szukajc wsplnoty midzy kobietami, miaa si na bacznoci przed uniformizacj; wtpia w tradycyjne estetyczne wartoci, ale wykorzystywaa je w ocenie kobiecego pisania; chciaa mwi w imieniu wszystkich kobiet, lokujc si jednak w konkretnej grupie rasowej i klasowej, w konkretnym momencie historycznym35.
Mnoenie sprzecznoci, w jakie uwikana jest ginokrytyka, ma swoj dug tradycj. W 1985 roku Patrocino Schweickart uznaa za ich manifestacj w obrbie krytyki feministycznej: brak dialogu pomidzy feministyczn krytyk a wymogami krytyki literackiej; przeciwstawno polityki i estetyki, tego, co osobiste, i tego, co polityczne; opozycyjno ruchu ku integracji wobec ruchu ku separacji. Owe sprzecznoci nie musz by jednak postrzegane jako objaw negatywny.
34 35
M. EAGLETON: Literary Representation of Women..., s. 109. Ibidem, s. 110.
Dowodziabym nawet pisze Schweickart e subiektywnie ten zbir sprzecznoci jest bardziej podstawowy ni fundamentalny konsensus, gdy mwimy o podzielanej perspektywie albo ideologii, nie tyle dlatego, e wyznajemy takie same przekonania, ile dlatego, e odczuwamy nacisk takich samych problemw36.
Pochwa sprzecznoci wygosia take Myra Jehlen w swym czsto cytowanym eseju Archimedes and the Paradox of a Feminist Criticism (1981).
Jest wiele sposobw uporania si ze sprzecznociami, jakkolwiek tylko jeden z nich prbuje je rozwiza. Inny sposb polega na przyczeniu si do sprzecznoci, uywajc ich nie tyle do prby ich przekroczenia, ile do zbadania ich energii. eby powrci jeden, ostatni raz do obrazu rodka cikoci: rodek cikoci jest punktem, w ktrym nastpuje przekazanie siy feministycznym rodkiem cikoci nie jest ten punkt w kulturze, w ktrym mizoginizm si manifestuje, ale punkt, gdzie odgrywa on rol osi, kluczow dla caoci. Rzecz, ktrej powinnymy szuka w naszych badaniach, jestem o tym przekonana, jest to poczenie, ten splot definicji kobiety i definicji wiata. I pki ta pierwsza jest niszczycielska, to poczenie bdzie sprzeczne; w rzeczywistoci, jak sugeruj przykady literackie, ktre nastpi, punkt poczenia mona rozpozna po jego sprzecznociach. Okae si, lub te ja sprbuj pokaza, e sprzecznoci takie, jak pomidzy etycznym a estetycznym, ktre prbowaymy rozwiza raz na zawsze, choby zadaway kam naszej argumentacji, s czsto dla nas najtrwalszym i najbardziej owocnym gruntem37.
A zatem, mona by si zapyta, czy wraz z Elaine Showalter ginokrytyczki, unikajc bliszej problematyzacji sprzecznoci, w jakiej mierze nie pozostay poza lini graniczn owego najtrwalszego i najbardziej owocnego gruntu?
Ale zamyka swoje wyliczenie sprzecznoci Mary Eagleton kadc nacisk na piszce kobiety [women writers] jako pewn kategori, choby nawet problematyczn, radykalnie rewidujc przyjty pogld na histori literatury, pokazujc, e jest cakiem inny sposb faktycznie, mnstwo innych sposobw opowiedzenia naszej historii literatury, naciskajc na wi estetyki z polityk, ginokrytyka uoya plan, ktry jest wci twrczy38.
36 P. SCHWEICKART: What Are We Doing, Really? Feminist Criticism and Problem Theory. Canadian Journal of Political and Social Theory 1985, no. 9, s. 160. 37 M. JEHLEN: Archimedes and the Paradox of a Feminist Criticism. In: Feminisms. An Anthology of Literary Theory and Criticism. Eds. R.R. WARHOL, D.P. HERNDL. New Brunswick, New Jersey, Rudgers University Press, 1997, s. 200. 38 M. EAGLETON: Literary Representation of Women..., s. 111.
O jakich sposobach, innych sposobach, myli Eagleton, sprbuj odpowiedzie w podrozdziale 4. Teoretyczna Elaine Showalter.
1.3. Odpowied Showalter: w dwadziecia lat pniej...

Warto odnotowa odniesienie si Showalter do obiekcji przedstawionych przez krytykw wobec A Literature of Their Own. Z kilku powodw. Showalter tytuuje swoj wypowied: Twenty Years On: A Literature of Their Own Revisited39 [W dwadziecia lat pniej: Ich wasna literatura ponownie], wpisujc si tym samym w ju zainicjowany (przez Kate Millett), pewien powtarzajcy si gatunek odpowiedzi badaczek publikujcych swe pierwsze ksiki w latach 70. (K. Millett, S. Gilbert, S. Gubar, nieco pniejsza N.K. Miller, T. Moi; zob. powicone im rozdziay). Jego rozpoznawaln cech jest zapowied podsumowa, sygnowana tytuem: W dwadziecia lat pniej. Dla feministycznych krytyczek w interwa dwudziestu lat wydaje si wystarczajco odlegy, aby mogy dokona ponownej, nie tyle emocjonalnej, ile intelektualnej oceny, biorc take pod uwag kontestacj ich pierwszych dokona przez inne krytyczki. W publikacji W dwadziecia lat pniej Showalter zbiera gosy, rekonstruuje recepcj ksiki i, rejestrujc polemiczne wypowiedzi, czyni to rzetelnie i uczciwie. Zapisuje dwugos, nie wymazuje nawet najbardziej arliwych wypowiedzi swych przeciwniczek. Odpowiada na zarzuty. Przywouje wtpliwoci towarzyszce jej podczas pisania ksiki, a take, co w jej pisarstwie rzadkie, odtwarza biograficzn i zarazem intelektualn aur, w ktrej powstawaa A Literature of Their Own. Respektujc w dwugos autorstwa Showalter odtworz jego zasadnicze momenty. Wane s daty: w 1965 roku, przygotowujc rozpraw doktorsk, rozpocza badania wiktoriaskich pisarek. Wwczas krytyka feministyczna nie istniaa (s. 399). Listy i dzienniki V. Woolf nie zostay jeszcze opublikowane, nie byo feministycznych czasopism ani bibliografii pisarstwa kobiecego. Teoria uniwersytecka sprowadzaa si do New Criticism, F.R. Leavisa, Northropa Fryea, a na zajciach z literatury angielskiej nie czytao si pisarstwa kobiet. Lato 1968 roku Elaine spdzia w Paryu. Po powrocie zaangaowaa si w dziaalno feministyczn. W 1970 roku zacza pisywa do Radical Feminism, uczestniczya w komisji doradczej Feminist
39 E. SHOWALTER: Twenty Years On: A Literature of Their Own Revisited. Novel: A Forum on Fiction 1998 (Thirtieth Anniversary Issue: III. T. 31: Summer), no. 3, s. 399413. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
10 Feministyczna...
Press i zredagowaa antologi zatytuowan Womens Liberation and Literature. To bya antologia, ktra ustalaa zwizek pomidzy krytyk feministyczn a dziaalnoci w ruchu. Showalter wspomina take niezwyk przygod poszukiwa w londyskich bibliotekach, w archiwach, do ktrych nikt nie zaglda, odzyski, odkrycia powieci i ich autorek, czasopism i korespondencji. Odsania kulisy ostatecznej wersji tytuu ksiki, ktry zosta zaproponowany przez redakcj.
Polubiam nowy tytu, poniewa to zdanie z Poddastwa kobiet Milla byo moim punktem wyjcia; podnosi kwestie narodowoci, subkultury, literackiego wpywu i literackiej autonomii, ktr sprbowaam podda teoretyzacji; a w sowie ich, zamiast raczej nasza, podkrela mj wasny kulturowy dystans jako Amerykanki wobec angielskich kobiet, ktre omawiaam (s. 401).
Odnotowujc zmian tytuu z roboczego The Female Tradition in the English Novel [Tradycja kobieca w powieci angielskiej] na aluzyjny A Literature of Their Own, prbuje Showalter uwierzytelni swj sprzeciw wobec powtarzajcych si nagminnie interpretacji, ktre czytaj w nim aluzj do Wasnego pokoju V. Woolf. Co oznacza, e ignorujc jej odniesienie do Milla, angauj j w potyczk z angielsk pisark. Szczeglnie race jest zdanie z pierwszego akapitu znanego i popularnego opracowania Sexual/Textual Politics: Feminist Literary Theory, w ktrym jego autorka Toril Moi napisaa:
Znana feministyczna krytyczka, jak Elaine Showalter na przykad, sygnalizuje swj subtelny unik wobec Woolf, przejmujc, ale i zmieniajc tytu Woolf. Pod pirem Showalter Wasny pokj staje si Ich wasn literatur, jakby yczya sobie wskaza swj zawiy dystans w stosunku do tej tradycji piszcych kobiet, jak mionie odkrywa w swej ksice40.
Jeli lektura Moi wskazuje, e Showalter przejmuje, ale i zmienia zarazem tytu Woolf, to Janet Todd uznaa to za ywioowy i raczej chaotyczny atak, za zadzieranie nosa wobec oryginau Woolf:
W Ich wasnej literaturze, ktra bya, jak wielu uwaao, zadzieraniem nosa wobec oryginalnego tekstu Wasnego pokoju Woolf, Virginia Woolf dostaa lanie za to, e unika problemu kobiecoci, projektujc smutne i ciemne aspekty kobiecej psyche na mczyzn41.
40 T. MOI: Sexual/Textual Politics: Feminist Literary Theory. LondonNew York, Methuen, 1985, s. 1. 41 J. TODD: Feminist Literary History..., s. 36.
Showalter najpierw przypomina, e formua ich wasna albo nasza wasna bya na fali w tytuach podrcznikw i popularyzacji przez ostatnie wier wieku. A potem mwi o oskareniach, e potraktowaa wielk pisark z niedostateczn rewerencj. Rekonstrukcj listy zarzutw poprzedza Showalter stwierdzeniem, ktre neutralizuje ostro osdw negatywnych, mwicym, e odpowiedzi na ksik przewyszyy jej nadzieje i marzenia. Ale zaraz dodaje, e
nie przewidywaa tego, e w feministycznej historii literatury i krytyce, jak na kadym innym polu, to, e si jest pierwszym, ma swoje niekorzystne strony, bo stajesz si odskoczni dla roboty, jaka przychodzi po tobie, i punktem wyjciowym dla kadego, kto zechce polepsza i poprawia (s. 402).
Zarazem otwiera si na merytoryczny dialog.

W minionych dwudziestu latach pisze zostaam zaatakowana z praktycznie kadego punktu na feministycznym kole hermeneutycznym, jako separatystka, karierowiczka, teoretyczka, antyteoretyczka, rasistka, homofobka, politycznie poprawna, tradycjonalistka oraz jako krytyczka niekanoniczna (s. 402).
Postanawia nie broni ksiki przed atakami, pozwoli jej na udzia w owej debacie w sposb niejako naturalny. Jednoczenie, odnoszc si do kontekstu lat 70., do pierwszej fali krytyki feministycznej, skupionej na odkrywaniu na nowo (re-discovery) dorobku piszcych kobiet, i podkrelajc rang swej koncepcji cigoci, wnosi drobn korekt do tamtych przewiadcze.
Lecz podkrelanie kobiecego rodowodu literackiego jest po czci retoryczne, pisanie kobiet bowiem zawsze jest co najmniej bitekstualne; jak napisaam w Krytyce feministycznej na rozdrou, jest to dyskurs dwugosowy, na ktry ma wpyw zarazem dominujca mska tradycja literacka i milczca tradycja eska [feminine] (s. 402).
Domaga si, aby nie znieksztaca jej zaoe: [...] mj hipotetyczny model jakiego acucha kobiecego literackiego wpywu naciska Showalter musi by rozumiany jako raczej specyficznie historyczna strategia ni jaki dogmatyczny absolut (s. 403). Showalter lokalizuje czas i miejsce gwnych atakw na jej stanowisko w latach 80. i wie je z paradygmatem europejskich modeli teoretycznych. To z ich perspektywy paday oskarenia o teoretyczn naiwno i uparty amerykaski pragmatyzm (s. 403). Zgodnie z panujc wwczas
10*
strategi krytyczn, naciskajc na szukanie rnic pomidzy europejsk refleksj post-strukturaln a angloamerykaskim empiryzmem, zostaa obciona wadami tego drugiego. Autorka powouje si na zdanie Gayle Greene i Coppelii Kahn z ich ksiki Making a Difference. Feminist Literary Criticism (1991), ktre pisay:
W dowodzeniu Showalter jak w sporej czci anglo-amerykaskiej krytyki feministycznej zawiera si implicite zaoenie, e tekst i sam jzyk stanowi raczej przezroczyste media, odbijajce jak istniejc wczeniej obiektywn rzeczywisto, anieli systemy znaczce, w ktre wpisana jest ideologia i ktre faktycznie konstytuuj rzeczywisto (s. 403).
To zdanie przytacza Showalter, odpowiadajc podobnie jak na odkrywane u niej wpywy teorii Eriksona, Piageta i Kohlberga e tych kontekstw musiaa z pewnoci by niewiadoma (s. 403), przemilczajc zarazem zasadnicz uwag autorek Making a Difference... zawart w nastpnym zdaniu:
Ale to jest dokadnie ten pogld na literatur, na ktrym si opiera kanon; i jest to pogld, ktry ukrywa zaoenia dotyczce epistemologii, jzyka, obiektywizmu i subiektywizmu jakie feministki powinny z poytkiem zakwestionowa42.
Najostrzej zaatakowaa ksik (Showalter okrela to jako the most substantial attack) Toril Moi w Sexual/Textual Politics... (1985) i nie mona odmwi Elaine Showalter racji, e A Literature of Their Own oraz The Madwoman in the Attic... posuyy do zilustrowania niedoskonaoci anglo-amerykaskiej krytyki feministycznej (s. 403). Gwne wtki polemiki Moi zostan przeze mnie zaprezentowane w rozdziale sidmym: Lektury, tote nie bd ich tu przytacza (Showalter zbiera je konsekwentnie). Przypomn jedynie kilka konkluzji Moi: e dla Showalter miar oceny tekstu jest autentyczno dowiadczenia autora w ten tekst wpisanego i tosamo z czytelnikiem, e krypto-Lukcsowski realizm, danie od pisarki jednolitej wizji wiata, zaleno od tradycyjnych kategorii estetycznych sprawiaj, i Showalter nie potrafi pozytywnie zwaloryzowa pisarstwa modernizmu. Skaz ksiki upatruje Moi w jej niewypowiedzianych zaoeniach teoretycznych o zwizku pomidzy literatur a rzeczywistoci i midzy feministyczn polityk a literack ocen43. Showalter przyznaje, e: [...] analiza krytyki feministycznej dokonana przez Moi bya bardzo wpywowa i w Wielkiej Brytanii [...] wielu studen42 43
Making a Difference. Feminist Literary Criticism..., s. 25. T. MOI: Sexual/Textual Politics..., s. 56.
tw stamtd bezporednio brao swj ogld A Literature of Their Own, wcale mojej ksiki nie czytajc (s. 404). W tym sporze chodzi o znaczenie cakowicie zignorowanych francuskich krytyczek feministycznych (Cixous, Irigaray, Kristeva), ktrych wtedy w Stanach nie znano, cho, powiada Showalter, kiedy ukazaa si odpowiednia antologia anglojzyczna dopiero w 1980 roku (New French Feminisms pod redakcj Elaine Marks i Isabelle de Courtivron) jako historyk literatury wci nie znajdywaabym w ich dziele niczego poytecznego (s. 404). Showalter podkrela (podobnie uczyni Gilbert i Gubar) perspektyw historyczn swego przedsiwzicia, ktra wykluczaa flirt z propozycjami francuskimi. Rozwinit argumentacj przytaczam w caoci:
Bardziej znaczce jest to, e w swoim oddaniu krytyce francuskiej i marksistowskiej Moi n i e u c h w y c i a [missed] rzeczywistych teoretycznych zaoe A Literature of Their Own, zaoe pochodzcych z bardzo rnego podejcia do literatury, rzeczywistoci, genderu i kanonu. Z perspektywy Moi najwaniejsze teoretyczne kwestie byy filozoficzne: Co to jest interpretacja? Co to znaczy czyta? Co to jest tekst?. Moje teoretyczne zapytania byy jednak historyczne i kulturowe. Jaki jest zwizek pomidzy dominujc i stumion kultur? Czy ta stumiona kultura ma jak swoj wasn histori i literatur, albo czy zawsze musi by ona mierzona zgodnie z chronologi, standardami i wartociami kultury dominujcej? Czy krytyka mniejszociowa moe rozwija swoje wasne metody i teorie przez szerok i starann lektur [wide and careful reading] swoich wasnych literackich tekstw? Jak literacka subkultura rozwija si i zmienia? Dyscyplinami, ktre odpowiaday na takie pytania, nie byy filozofia i jzykoznawstwo, ale antropologia kulturowa i historia spoeczna (s. 404; podkr. K.K.).
Odpowiadajc na zarzuty Moi, autorka wycina przecie i ignoruje faktyczne rnice, ktre dotycz kategorii rozumienia podmiotu, podmiotu kobiecego, tosamoci, tekstualnoci, rnice demonstrowane przez Moi w konfrontacji wasnej post-strukturalnej lektury Woolf z lektur zaprezentowan przez Showalter. Badaczka amerykaska odwouje si do oglnych zaoe ksiki i ten oczywisty przykad wasnej interpretacji tekstu literackiego Woolf zbywa milczeniem. I trzeba przyzna racj Mary Eagleton, e: Zamiast mwi do siebie nawzajem, Anglo-Amerykanki i Francuzki, jak si zdaje, mwi jedna mimo drugiej44. Showalter, cho czasaFeminist Literary Criticism. Ed. M. EAGLETON. London, Longman, 1991, s. 11. Ta nomenklatura pisze autorka Anglo-Amerykanki i Francuzki jest problematyczna. Nie wszystkie pisarki anglo-amerykaskie eksponuj krytyk anglo-amerykask, nie wszystkie francuskie feministki krytyk francusk; te uoglnione terminy ukrywaj wielo praktyk krytycznych wspistniejcych w obrbie kadej z tradycji (s. 4). Eagleton cytuje robocz
44
mi wzywa do dziaa czcych oba fronty, to ani gow, ani sercem nie jest do koca przekonana o moliwoci dialogu45. Chocia pojawiaj si i odmienne opinie. Jane Gallop, na przykad, nie niwelujc rnic pomidzy tymi dwiema formacjami dyskursywnymi, skonna jest dostrzega rozwijajc si midzy ich przedstawicielkami cenn wspprac46. Wierna swoim dawniejszym zaoeniom, Showalter, rozpatrujc wspczesne propozycje literaturoznawcze, wyznaje, e gdyby dzi (czyli w dwadziecia lat pniej) pisaa A Literature of Their Own, to powikszyaby jedynie swoj wiedz o teori subkultur literackich oraz o inspiracje ze studiw postkolonialnych. Pogbiaby te swoj wersj realizmu, biorc pod uwag rozpoznania George Levinea zaprezentowane w The Realistic Imagination47.
Dzisiejsza awangarda pisze w swojej obronie Showalter jest jutrzejszym hasem reklamowym. Pomimo e jest intelektualnie na fali, francuska teoria feministyczna wci nie zmierzya si z pisaniem kobiet i histori literatury, a wiele z jej przywdczych postaci przenioso si na inne tematy (s. 404).
A zatem, po dwudziestu latach autorka A Literature of Their Own pozostaje na swej ustalonej pozycji. Tymczasem studia nad pisarstwem kobiet rozwiny si, jej zdaniem, oferujc spjn narracj historii literatury kobiet (s. 404). Ale i owa spjna narracja, ktrej wag podkrela Showalter po latach, jest podwaana. Ataki, ktre skupiay si wok idei historii literatury i tradycji kobiecej w powieci, dotycz kilku kwestii: Marilyn Butler nie widzi powodu, aby cigo tradycji pisania kobiecego rejestrowa dopiero od pisarek urodzonych po 1800 roku, skoro kobiety pisay take w XVIII wieku i skoro niejasne jest u Showalter pojcie profesjonalizmu48. Showalter moe deklarowa, e kobiety nie uwaay siebie za profesjonalnych pisarzy przed 1800 rokiem protestuje Janet Todd w Feminist Literary History... i stwierdza:
W tej koncentracji na epoce wiktoriaskiej i na trybie domowego realizmu oraz w ignorowaniu problemu estetycznej oceny i jzyka, A Literadefinicj Toril Moi, ktra mwi, e nie chodzi tu o demarkacje czysto narodowe czy miejsce urodzenia, ale o tradycj intelektualn, w obrbie ktrej si pracuje. 45 Ibidem, s. 7. 46 J. GALLOP: Around 1981. Academic Feminist Literary Theory. New YorkLondon, Routledge, 1992. 47 G. LEVINE: The Realistic Imagination: English Fiction from Frankenstein to Lady Chatterley. Chicago, University of Chicago Press, 1981. 48 M. BUTLER: Jane Austen and the War of Ideas. Oxford, Clarendon Press, 1987, s. XXVIII.
ture of Their Own bya typowa dla wczesnej fazy krytyki feministycznej, dotyczcej kobiet. Reprezentuje ona najbardziej poyteczny pocztek bada socjohistorycznych, lecz jej pominicia wypaczyy rozumienie kobiecej [female] przeszoci i zachcay do przedwczesnych uoglnie, ktre zastpoway swoist histori49.
Showalter powtarza: pojcie literatka pojawio si dopiero w XIX stuleciu, a mski pseudonim uywany przez pisarki w Anglii, ale take na kontynencie w tym samym czasie historycznym, by jakim jasnym, historycznym wyznacznikiem nowej wiadomoci literackiej opartej na genderze (s. 406). Krytyka feministyczna zacza si od bada epoki wiktoriaskiej, wystarczy wspomnie pocztek ksiki Kate Millett Sexual Politics. Zarzuty wobec publikacji Showalter paday te ze strony krytyczek debatujcych nad kwestiami klasy i rasy i nad pewnymi hipotezami autorki, dotyczcymi rozwoju czarnej subkultury literackiej. Spord nich jeden brzmia najbardziej mocno i by aktem wykluczenia. Barbara Smith w swoim eseju Toward a Black Feminist Criticism owiadczya, e: Idea takich jak Showalter krytyczek uywajcych czarnej literatury jest niebezpieczna, jako przypadek ledwie skrywanego kulturowego imperializmu50. Przedrukowaam ten esej bez komentarza, kiedy wydawaam The New Feminist Criticism pisze w odpowiedzi Showalter (s. 406). Showalter przyznaje si natomiast, e zaniedbaa pisarstwo kobiet lat 90. XIX stulecia i e prbowaa zneutralizowa swj surowy osd po lekturze duej liczby powieci tamtego czasu. Upiera si natomiast przy uwadze zapisanej w 1977 roku, e kiedy wasny pokj staje si przeznaczeniem, esk [feminine] secesj od mskiej wadzy, logiki i przemocy, to jest to grb (s. 411). Jako schronienie dla chronicznego syndromu osabienia, fantazji kobiecej albo paraliujcego strachu (s. 411). I, aby zaznaczy swj dystans do Woolf, uwodzcej sw opowieci o kobiecym geniuszu siostrze Szekspira notuje, utwierdzajc siebie i czytelnika w prezentowanym ju przewiadczeniu:
Krytyka feministyczna i historia literatury kobiet nie zale od wynalezienia jakiego wielkiego, wyjtkowego geniusza, ale od utrwalenia cigoci i prawomocnoci pisania kobiet jako pewnej postaci sztuki (s. 411).
Finalne zdanie eseju wybrzmiewa niczym proroctwo, zgodnie z tytuem ostatniej jego czci, napisanej w 1998 roku The 21st Century [Wiek XXI].
J. TODD: Feminist Literary History..., s. 27. B. SMITH: Toward a Black Feminist Criticism. In: The New Feminist Criticism. Essays on Women, Literature, and Theory. Ed. E. SHOWALTER. London, Virago Press, 1986, s. 172.
50 49
Ale, co zaskakuje, proroctwo to nie zapowiada katastrofy. Przewiduje, e w analogii do zanikania rozrnie narodowych i kulturowych, by moe rozrnienia genderu mog te niedugo sta si kwesti historii literatury, ale, jeli si tak zdarzy, to bdzie to oznacza, e krytyka feministyczna osigna swj cel i odgrywajc swoj rol w tym wielkim zbiorowym wysiku, staa si dla mnie rdem dumy i radoci, jakiej adne teoretyczne spory nie zama (s. 411).
2. Kobieta pisarka i XIX-wieczna wyobrania literacka Sandra M. Gilbert i Susan Gubar: The Madwoman in the Attic. The Woman Writer and the Nineteenth-Century Literary Imagination (1979)
2.1. Gosy o ksice i odpowied: w dwadziecia lat pniej...

The Madwoman in the Attic. The Woman Writer and the Nineteenth-Century Literary Imagination (1979), ksika napisana przez dwie autorki: Sandr M. Gilbert i Susan Gubar, lokowana jest zwykle wrd wybranych poprzedniczek. Wymienia si Ellen Moers Literary Women (1976) i Elaine Showalter A Literature of Their Own (1977). Bardziej skrupulatne obserwatorki chronologii dokadaj niekiedy wczeniejsz od wyrnionych The Female Imagination (1975) Patricii Meyer Spacks i Thinking About Women (1968) Mary Ellmann. Same autorki The Madwoman... za, we Wprowadzeniu51 do wydania z 2000 roku zaznaczaj, e prac nad tekstem rozpoczy ju w 1974 roku, tym samym podkrelajc swe prekursorstwo w dziedzinie
51 S.M. GILBERT, S. GUBAR: Introduction to the Second Edition: The Madwoman in the Academy. In: S.M. GILBERT, S. GUBAR: The Madwoman in the Attic. The Woman Writer and the Nineteenth-Century Literary Imagination. New HavenLondon, Yale University Press, 2000. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
2. Kobieta pisarka i XIX-wieczna wyobrania literacka...
bada feministycznych. Cz radoci pisania ksiki wi ze swoistoci historycznego usytuowania:

[...] dla nas po prostu nie byo adnych akademickich prekursorw feministycznych, poniewa krytyka feministyczna nie istniaa, gdy spotkaymy si i zaczymy razem pracowa nad The Madwoman..., co rwna si naszemu uczuciu bycia wybranym, aby uczestniczy w momencie zaoycielskim (s. XLIVXLV).
Retoryka odwoujca si do uczestnictwa w momencie zaoycielskim, uczestnictwa niewtpliwie wzniosego i misyjnego, naprowadza przecie na istotn repartycj w obrbie feministycznych bada: zawiera przewiadczenie, do powszechne w krgu badaczek, e krytyka feministyczna zacza si wraz ze studiami pisarstwa kobiet. Tym samym zarwno krytyczki androtekstw, jak i nawet krytyka obrazw kobiet i krytyka normatywna zostaj usunite w cie. Gilbert i Gubar, konsekwentnie realizujc w podzia i rozdzia, odwoujc si niekiedy do Ellen Moers, Elaine Showalter, przywoujc Simone de Beauvoir i Virgini Woolf, przemilczaj zarazem Kate Millett i Judith Fetterley. Warto odnotowa owo Wprowadzenie do wydania z 2000 roku, albowiem badaczki, mwice tym razem kada swoim gosem (w pierwszej Przedmowie do poprzednich wyda ksiki wystpoway jako my), dokonuj swoistego samoookrelenia, odnoszc swoj ksikow wypowied do nowych feministycznych dyskursw, orientacji badawczych lat 80. i 90., nowych hipotez i konkretnych wynikw analitycznych. Opatruj t wstpn cz take osobistymi wspomnieniami z czasw pracy nad ksik. Powtarzajc zamieszczone ju w pierwszym wydaniu zaoenia The Madwoman..., ktre sprowadzaj si do koncentracji uwagi na: 1) okrelonej licie autorek (Jane Austen, Mary Shelley, siostry Bront, George Eliot, Elizabeth Barrett Browning, Christina Rossetti, Emily Dickinson); 2) wsplnym, szkicowym planie lektury (osobiste byo polityczne, literackie byo osobiste, seksualne byo tekstualne, feministyczne byo zbawcze s. XX); 3) przesuniciu interpretacji z tradycyjnego kontekstu powieci wiktoriaskiej i XIX-wiecznej literatury amerykaskiej na kontekst na nowo okrelonej kobiecej tradycji literackiej (s. XXI); rwnoczenie prbuj z perspektywy 2000 roku rozpatrzy ponownie miejsce The Madwoman... w obrbie refleksji feministycznej. Wskazujc na now konfiguracj dyskursywn, ktra pojawia si po 1980 roku, przystaj na merytoryczne efekty podjtych w jej ramach bada, ale te i mocniej ni w pierwszej Przedmowie brzmi ich gos, uzasadniajcy ich wasne podstawy metodologiczne. Broni tym samym wanoci swych przedsiwzi, ktre doprowadziy do odzyskania literackiej mapy zaginionych pisarek i poetek (ta
tapeta, Goblin Market, The Awakening), do naszkicowania linii komunikacyjnych i dialogu pomidzy nimi, do rekonstrukcji nowej historii kobiecej powieci i nowej relacji pomidzy kobiec powieci a romantyzmem. I chocia pniejsze badania wykazay, e w wieku XVI i XVII byo wiele piszcych kobiet, ktre utrzymyway si z pira i uprawiay wielorakie formy literackie, czsto niezwykle kunsztowne, to te nowe historyczne odkrycia i odzyski nie zmieniaj tezy badaczek, ktre wiek XIX nazway wiekiem kobiecego Odrodzenia (s. XXVIII). Autorki The Madwoman... podkrelaj wszystkie lady kontynuacji swego mylenia w obszarze bada nad romantyzmem. Przemieszczenia akcentw uznaj za niezbdne w obliczu nowych okolicznoci: podczas gdy one przedstawiay wiktoriaskie kobiety pisarki jako spadkobierczynie romantycznych tropw buntowniczej wyobraniowej kreatywnoci i wizjonerskiej polityki (s. XXXIV), to ich nastpczynie interesuje zwizek pomidzy romantyzmem a feminizmem (Anne K. Meller: Romanticism and Feminism, 1988) ze wzgldu na fascynacj teatrem, reklam, malarstwem, fotografi, religi i filozofi; przesuwa si take wiktoriaskie studia z pocztku na koniec XIX wieku. The Madwoman... skada si z trzech tomw. W drugim tomie autorki przypatruj si zjawisku, ktre nazywaj: Sexchanges [Wymiany pci]. Feministyczne krytyczki podjy ten wtek. I autorki zauwaaj poytki pynce z rozwinicia ich wstpnych zaoe, traktujcych
literack ewolucj kobiet jako cig dialektyczn interakcj z ich rwienikami pci mskiej, w obrbie zoonych ideologii seksualnych, ktre ksztatoway zmieniajce si definicje mskoci rwnie gboko, jak definicje kobiecoci (s. XXXV).
Sugeruj take, e kobieta pisarka (woman writer), ktra pojawia si w tytule ich ksiki, powinna zyska znacznie szersze znaczenie pod wpywem prac gejowskich i lesbijskich. Odwoujc si do rozpraw Gayle Rubin i Eve Kosofsky Sedgwick (Between Men, 1985), ktre podcinaj wszelk monolityczn ide kobiety pisarki, omijajc rnice midzy kobietami z rnych regionw geograficznych (s. XXXV), ale nie zapominajc take o wczeniejszym tropie, wskazanym przez Adrienne Rich jako lesbijskie kontinuum, myl rwnoczenie o zmianach w definiowaniu homo- i heteroseksualnego pisarza. Autorki, wiadome zasadniczej zmiany paradygmatu w naukach humanistycznych, rejestruj jego symptomy, wyranie akcentujc zarazem miejsca wikszych lub mniejszych oddale od zaoe The Madwoman... I tak, niewtpliwie, The Madwoman... pisana bya z perspektywy innego pojmowania kategorii: literatury, genderu i autorstwa, ni to, ktre przyniosy lata 80. Uwaga przesuna si
z literatury na kultur; z genderu jako uprzywilejowanej soczewki na gender poczony z seksualnoci, narodem, ras, klas, religi i ca mas innych okrele; z autorek na teksty (s. XXIV).
Nowy Historyzm, teoria queer, postkolonializm, studia afrykasko-amerykaskie, studia kulturowe, post-strukturalizm i dekonstrukcja postawiy odmienne i nowe pytania, take pytania o zwizki poszczeglnych dyscyplin z feminizmem i badaniami literackimi. Od strony bada postkolonialnych najbardziej mocna kontestacja The Madwoman... wysza spod pira Gayatri Chakravorty Spivak. W swym eseju Three Womens Texts and a Critique of Imperialism zaatakowaa interpretacj kanonicznego tekstu poddanego analizie w The Madwoman..., czyli Dziwne losy Jane Eyre. Zgodnie z t postkolonialn perspektyw, strych jak referuje Gubar powinien zosta zidentyfikowany jako miejsce pozbawionej prawa gosu postaci kobiety z Trzeciego wiata, na pograniczach lub na zewntrz cywilizacji zachodniej, a nie jako miejsce owej relatywnie uprzywilejowanej bohaterki Pierwszego wiata (s. XXXVI), a Berta Mason Rochester, Kreolka z Jamajki, powinna by rozpoznana jako figura Innego, poddanego rasowej i geograficznej marginalizacji, ktra podlega zniszczeniu, aby moga si ukonstytuowa europejska podmiotowo kobieca. Z kolei czarna feministyczna teoria i studia afroamerykaskie z lat 90. (jako ich przedstawicielka wymieniona zostaa Jennifer DeVere Brody: Impossible Purities: Blackness, Feminity, and Victorian Culture, 1998), wprowadzajc kategorie rasy i narodu, a take ekonomii klas, naday nowy kierunek myleniu o kulturze wiktoriaskiej. Z perspektywy tych bada o wczesnych kobietach pisarkach naley myle jak wnioskuje Gubar mniej w kategoriach pozbawienia, jakiemu byy poddane, a bardziej w kategoriach przywilejw, jakimi si cieszyy i z jakich korzystay (s. XXVI). Socjologiczna perspektywa bada Niny Baym i Jane Tompkins, ktre zajmowa status kobiet na rynku literackim, szczeglnie sukces sentymentalnej powieci autorstwa XIX-wiecznych powieciopisarek, nie podcina zasadniczych tez The Madwoman..., nawet je mocniej uzasadnia: literatki nie ulegay czytelniczemu rynkowi i jego merkantylnym wymogom, jak prbowano im wmawia, ale kreoway, w poczuciu autonomii, swoje wasne wiaty etycznych i estetycznych wartoci. Gubar odnotowuje te prace, ktre kontestuj jeden z centralnych wtkw The Madwoman..., rozwijany przez badaczki w lekturach metafor, konotujcych uwizienie wiktoriaskich kobiet.
Rozwaajc angielsk histori literatury, dwie wane krytyczki Mary Poovey i Nancy Armstrong podkreliy sposoby, jakie zostay uyte przez kobiety pisarki, aby przeksztaci stereotypowe obrazy kobieco-
ci w rda siy. Zgodnie z Poovey (The Proper Lady and Woman Writer, 1984; Uneven Developments, 1988) i Armstrong (Desire and Domestic Fiction, 1987), domowa przestrze nie konstytuuje ani uwizienia na strychu, ani zamknicia w salonie, na ktre kadymy nacisk jako na rdo wciekoci wiktoriaskich kobiet, ale konstytuuje jak esk [feminine] ekonomi domow, ktra pomoga ustanowi warunki dla wspczesnej kultury instytucjonalnej (s. XXXVII).
Tezy postawione w ksikach Poovey i Armstrong rozpoznawane s w badaniach politycznej i ekonomicznej sytuacji kobiet czasw wiktoriaskich, a take w analizach zrnicowanych sytuacji kobiet, wynikajcych z ich przynalenoci do rnych klas spoecznych, grup etnicznych i religijnych, oraz korzyci, jakie kobiety mogy czerpa z ich wkadu w konstruowanie ideaw domowych, ktre ograniczay kobiecy [female] dostp do sfery publicznej (s. XXXVII). Autorki The Madwoman..., przywizane do mylenia w kategoriach ewolucji, odnotowuj z zaskoczeniem niecigo w obrbie feministycznej refleksji literackiej. Dlatego te, idc na przekr swej obserwacji, wierne zasadzie cigoci, pilnie ledz te wyniki bada, ktre ow zasad potwierdzaj. Nawet wwczas, gdy owe badania, co ju zostao zaprezentowane, zmieniaj podstawowe dla The Madwoman... linie interpretacji. Albowiem cigo mona domniemywa gwarantowana jest przez ich socjologiczno-empiryczn, kulturow i historyczn perspektyw. Odnotowuj przecie take cicie, ruptur, ktra pojawia si wraz z post-strukturalizmem i dekonstrukcj. Bronic miejsca The Madwoman... na mapie feministycznych dokona, odwouj si do wspomnianego ju usytuowania historycznego, ktre czynio je uczestniczkami zaoycielskiego momentu krytyki feministycznej. I to miejsce wedle nich powinno po dwudziestu latach uzasadnia ich metodologiczne wybory i decyzje. Std te pojawiajca si lista oskare wobec ksiki: o grzechy, ktrych w tamtych wczesnych latach nie znaymy esencjalizmu, rasizmu, heteroseksualizmu, fallogocentryzmu, o nacisk na monolityczn fabu, o nostalgiczne, polityczne regresywne pojcie autora, jako nie tylko pola jzykowego, ale take jakiej ywej istoty (s. XXV), zostaje wzita w nawias.
Niewtpliwie zaznacza Gilbert teoretyczne wyrafinowanie takich zarzutw, z ich naciskiem na niuanse, mwi nam naprawd co o postpie, jaki poczyni feminizm od owych pierwszych, zapatrzonych w gwiazdy przebudze w pnych latach 60. i wczesnych 70. (s. XXV).
Gilbert i Gubar s skonne podziela wtpliwoci co do tego, e figura kobiety szalonej nie moe zastpi wszystkich rl kobiecych, ktre rozpo-
znaa nieco pniej krytyka kulturowa i ktre kobiety rzeczywicie odgryway w spoeczestwie. Przystaj na proliferacj definicji kobiecoci, co nie oznacza, e wyraaj zgod, nawet trudn zgod, na dekonstrukcj takich kategorii, jak kobieta, ja i autor. Chocia trzeba przyzna, e rozumiej badawcze i poznawcze konsekwencje psychoanalitycznej perspektywy, wniesionej zarwno przez post-strukturalizm, jak i dekonstrukcj, i e owe konsekwencje musz prowadzi do zasadniczego naruszenia ich rozpozna roli wariatki, koncepcji samowiadomoci autorek i ich walki o autonomi. I niewtpliwie dramatyzuj moment metodologicznych konfrontacji, odwoujc si do wagi perspektywy historycznej.
Dziewitnastowieczna literatura wci odnosi si do kreacji wasnej jani; jednake tym, co ta literatura faktycznie uzyskuje wedle post-strukturalistw jest neutralizacja tego historycznego pojcia (s. XXXVIII).
Bez wzgldu na przyjemno badawcz i wyznania wiary co do warunkw, jakie dwa paradygmaty otwieraj dla intelektualnych wgldw, warto podda refleksji kwesti postawion przez autorki. Kwesti, ktra dotyka historycznego zakotwiczenia bada.
Pod egid dekonstrukcji, w pismach na przykad Mary Jacobus i Toril Moi, atak na paradygmat Wariatki... mg wychodzi, i rzeczywicie wychodzi, poza tre tego konkretnego modelu metaforycznego (buntowniczo chorej kobiety pisarki, walczcej o zdobycie niepodlegoci) w stron jakiego post-strukturalistycznego odrzucenia jakiegokolwiek sformuowania, ktre udzielaoby zaufania bd to terminowi kobieta, bd to kategorii kobiet pisarek, co jest jakim odegnywaniem si, ktre, z koniecznoci, rzeczywicie utrudnia wykonywanie pracy feministycznej w pewnym kontekcie historycznoliterackim. Bez wzgldu na to, czy napicia pomidzy post-strukturalizmem (ktre naznaczyy gwnie teori feministyczn przez publikacje Judith Butler w latach 90.) a studiami kulturowymi (z ich zaangaowaniem materialistycznym) powstrzymay postp gruntownych bada, wpyw Jacquesa Lacana, Jacquesa Derridy i szczeglnie Michela Foucaulta doprowadzi niektre krytyczki do sprzymierzenia si z post-strukturalistycznym odrzuceniem esencjalizmu, co powoduje, e mniej interesuj si indywidualnymi pisarkami jako rdami znaczenia, a bardziej ogniskuj si na produkcji tekstowej jako zoonym i potnym zbiorze efektw znaczeniowych o implikacjach politycznych (s. XXXVIII).
Ot tak si stao, e wypowied autorek The Madwoman..., pojawiajca si po dwudziestu latach od wydania ksiki, nie podejmuje wnikliwej polemiki z reprezentantkami dekonstrukcji: Toril Moi i Mary Jacobus, a jedy-
nie szkicowo wymienia ich zarzuty, by zaraz powrci na swoje pozycje. W konsekwencji, stajemy wobec konfrontacji dwch paradygmatw badawczych, dwch teorii literatury (interpretacji i lektury) oraz dwch systemw wartoci52, jednake bez sugestii, e moliwe jest nawizanie midzy nimi jakichkolwiek pertraktacji. Uprzedzajc prezentacj tez Toril Moi, mog powiedzie, e ona rwnie nie opucia swojego teoretycznego zakotwiczenia. Co wicej, retoryka jej recenzji odwoujca si nagminnie do nakazw mwicych o tym, co krytyka feministyczna powinna czy musi kreli lini podziau w sposb, ktry eliminuje dyskusj. O ile Gilbert i Gubar zdaj si agodnie przechodzi ponad wyrafinowaniem teoretycznym Moi, traktujc je raczej jako niegron dla siebie chorob, majc pewno, e s na ni odporne, i nie wyrzucaj post-strukturalistycznych bada z podwrka krytyki feministycznej, o tyle Moi zdaje si nie przyjmowa ich argumentu, czytelnego w The Madwoman..., argumentu bronicego studiw w kontekcie historycznoliterackim. Krtko mwic, autorki The Madwoman... sugeruj raczej, aby przemyle korzyci i straty, jakie pyn z lokalizacji krytyka w jednym z dwch paradygmatw wspczesnej humanistyki, za Moi skonna jest dostrzega jedynie lep, patriarchaln uliczk, w ktr prowadzi tradycyjne mylenie o autorze, literaturze i genderze. Warto przygldn si bliej omwieniu przez Toril Moi The Madwoman... Od razu mona zaznaczy, e Moi mwi z miejsca tej fazy krytyki feministycznej, ktra wprowadza refleksj nad uytkowanym przez t krytyk jzykiem. Std te obiektem analizy czyni si podstawowe kategorie pojciowe, ktrymi posuguj si autorki, a nastpnie orzeka si ich niefunkcjonalno: kategorie te nie pozwalaj bowiem na uzyskanie przez Gilbert i Gubar zaoonych przez nie celw. Zarzuty Moi ukadaj si w swoisty katalog, a jej argumenty rozwijaj si, bez niespodzianek, zgodnie z zasadniczymi liniami sporu pomidzy esencjalistami (wszelkimi teoriami literackimi, ktre wpisuj si w paradygmat przedstrukturalny) a post-strukturalistami. I tak, za kopotliwy aspekt ich stanowiska krytycznego uznaje zgodnie z rozpoznaniem Mary Jacobus bd autobiografizmu: nacisk na tosamo autorki i postaci.
I chocia obie krytyczki unikaj nazbyt uproszczonych wnioskw, to tym niemniej czasami kocz na stanowisku niebezpiecznie redukcjonistycznym (s. 61)53.
52 Zob. R. NYCZ: Tekstowy wiat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze. Warszawa, Wydawnictwo IBL PAN, 1993, s. 83120. 53 T. MOI: Sexual/Textual Politics... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
Za ilustracj takiego redukcjonizmu uznaje Moi ich ujcie literatury (pisanej przez kobiety w XIX wieku) jako palimpsestu. Jeli bowiem pod powierzchni ley rzeczywista [real] prawda tych tekstw (s. 62), to cae to hermeneutyczne poszukiwanie prowadzi ostatecznie autorki The Madwoman... do wskazania, e ta prawda oznacza sta, nigdy si niezmieniajc feministyczn wcieko (s. 62), ktr ucieleniaj autorskie sobowtry wariatki, kobiety szalone i wcieke. Tym samym wnioskuje T. Moi udaje si przeksztaci wszystkie teksty pisane przez kobiety w teksty feministyczne, poniewa mona je, jako i gdzie, zawsze i bez wyjtku, uzna za wcielenie kobiecej wciekoci autorki wobec opresji patriarchalnej (s. 62). A dzieje si tak dlatego, e w ksice gniew zostaje uznany za jedyny pozytywny sygna wiadomoci feministycznej (s. 62). Jeli celem Gilbert i Gubar byo zakwestionowanie patriarchalnego modelu autora/Boga/Stwrcy, ktry jest zarazem jedynym rdem, kontrolerem, wacicielem znaczenia tekstu, to konkluduje Moi w cel nie tylko nie zosta osignity, ale ich wasne pojmowanie autorskiego podmiotu kobiecego, jako instancji zapewniajcej tekstowi jedyne prawdziwe znaczenie (ktrym jest, oglnie, kobieca wcieko), podwaa wanie antypatriarchaln postaw Gilbert i Gubar.
Jeli bowiem chcemy naprawd odrzuci model autora jako Boga Ojca tekstu uzasadnia Moi to z pewnoci nie wystarczy odrzuci ideologii patriarchalnej implikowanej w metaforze ojcowskiej. Rwnie konieczne jest odrzucenie tej praktyki krytycznej, ktra do tego prowadzi, praktyki krytycznej opierajcej si na autorze jako transcendentalnym signifi jego lub jej tekstu (s. 62).
Tymczasem formua estetyki feministycznej, jak proponuj autorki, stanowi dokadne przeciwiestwo tej, jakiej Moi oczekuje. Pojmowanie tekstu jako ustrukturowanej i uprzedmiotowionej organicznej caoci, a podmiotu autorskiego jako zintegrowanego ja, stanowi przykad pozbawionego alternatywy odcicia si od sposobu mylenia o tekcie i podmiocie autorskim w kategoriach rozproszenia, niespjnoci, dezintegracji. Przywoana przez recenzentk Barthesowska krytyka autora i autorytetu, a take siganie do refleksji Irigaray i Derridy po implikacje poznawcze takich poj, jak Fallus i Logos, wspiera dowody Moi na jej tez, e autorki The Madwoman... posuguj si patriarchalnym albo cilej fallicznym konstruktem (s. 66). Przywizanie autorek do idei totalnoci i monolitycznoci ja autorskiego oraz tekstu, ale take pojmowanie przez nie ideologii jako jednolitego tekstu, pozbawionego wewntrznej sprzecznoci, powoduje wedle Moi e nie udaje si im odpowiedzie na pytanie: jak kobietom udao
si w ogle pisa, biorc pod uwag nieustpliw indoktrynacj patriarchaln, otaczajc je od samego momentu ich narodzin? (s. 64). I Moi prbujc da odpowied na zadane pytanie odwouje si do swoistego pknicia w ideologii patriarchalnej XIX wieku, ktre dokonao si za spraw liberalnego humanizmu, majcego wsparcie buruazyjnego patriarchatu ideologii, ktra legitymizowaa buruazyjny ruch feministyczny. Jako wiadectwa liberalnego humanizmu przytacza esej M. Wollstonecraft A Vindication of the Rights of Woman [Obrona praw kobiety] (1792) i J.S. Milla Poddastwo kobiet (1869). Owe przykady maj dowodzi take, e kobiety, wbrew temu, o czym prbuj przekonywa autorki The Madwoman..., nie musiay ucieka si do strategii palimpsestowego pisania, skoro i Wollstonecraft, i Mill mogli wypowiedzie swoje diagnozy i konkluzje penym gosem. W finale swego wywodu T. Moi odwouje si do recenzji Mary Jacobus, ktra wspiera jej przewiadczenie, e wynajdywanie przez Gilbert i Gubar w kadym z analizowanych tekstw wariatki na strychu, e ten wieczny powrt do rdowej i zaoycielskiej historii represji kobiet przez patriarchat ma miejsce kosztem zignorowania dokadnie tych implikacji politycznych, jakie wynikaj z wasnego stanowiska krytyczek (s. 68).
Jeeli mwi Jacobus kultura, pisanie i jzyk s tak istotnie represyjne, jak tego mona by dowodzi, tak samo jest i z sam interpretacj; a pytanie wyrastajce przed krytyk feministyczn brzmi: jak s one specyficznie represyjne dla kobiety pisarki? (s. 68).
I Jacobus, i Moi skonne s raczej wtpi, czy The Madwoman... rozwizuje sporn kwesti problematycznego stosunku krytyki feministycznej do krytyki patriarchalnej, ktr stara si zrewidowa (s. 68). Tym razem na wasny rachunek Moi konkluduje:
W tym punkcie na pewno powinnimy si zapyta, czy nie jest czas, aby zrewidowa feministyczn estetyk, ktra zdaje si w tych szczeglnych aspektach prowadzi w t sam patriarchaln i autorytatywn lep uliczk. Innymi sowy, czas, abymy skonfrontoway si z faktem, e gwny problem anglo-amerykaskiej krytyki feministycznej ley w przedstawianej przez ni radykalnej sprzecznoci midzy polityk feministyczn a estetyk patriarchaln (s. 69).
A jednak wrc do kwestii, ktr akcentowaam, wskazujc na prb obrony przez Gilbert i Gubar ich pracy w kontekcie historycznoliterackim. Jest bowiem tak, e wszystkie argumenty T. Moi i M. Jacobus s logiczne, klarowne i nie do podwaenia w ramach reprezentowanej przez nie
post-strukturalnej i dekonstruktywnej opcji. Zostay jednak wyartykuowane w wyniku odrzucenia i cakowitego wzicia w nawias owej, jeszcze raz powtrz, pracy autorek w kontekcie historycznoliterackim. Mam na uwadze zarwno przymiotnik literacki, jak i historyczny. Jakby dla krytyki feministycznej istniaa absolutna obligacja wyzbycia si jzyka krytyki patriarchalnej, aby moga ona pozyska legitymizacj swej antypatriarchalnoci i moga przezwyciy patriarchaln ideologi oraz estetyk. Nie warto przywoywa powszechnie ju znanych dylematw, ktre byy stawiane przy okazji dysput na temat dekonstrukcji, a ktre kryy wok pyta o to, czy mona uprawia dekonstrukcj, nie uywajc kategorii fallogocentrycznych. Gilbert i Gubar ten problem nie dotyczy, natomiast wraz z ich ksik i zastosowan w niej wedle oceny Moi i Jacobus patriarchaln strategi krytyczn uaktualnia si nierozstrzygnita kwestia: jak powinna zachowa si badaczka feministyczna, ktra nie chce rezygnowa z tradycyjnie pojmowanych kategorii autora, fabuy, dziea, a zarazem nie chciaaby by, w obliczu tak ortodoksyjnie stawianego wymogu, zepchnita w niepami przez siostry krytyczki? Co dzisiaj uczyni z ksik Gilbert i Gubar? A moe po prostu namitne gosy T. Moi i M. Jacobus potraktowa jako ilustracj nierozstrzygnitych do tej pory dylematw feministycznej lektury oraz interpretacji? Jako pewien fakt historyczny? Nie czyta, czy czyta dopiero po egzorcyzmujcej j z patriarchalnych nawykw krytycznych recenzji Toril Moi? Nie jest atwo zgodzi si bez oporw z pewnym kopotliwym aspektem stanowiska Moi, szczeglnie wwczas, gdy to stanowisko budowane jest na zatarciu historycznego kontekstu powstawania The Madwoman... I chocia Moi przyznaje, e wiadomo krytyczna autorek znacznie wykracza ponad poziom literackich i feministycznych debat toczonych w pnych latach 60. i wczesnych 70. na brytyjskich i amerykaskich uniwersytetach, to natychmiast o owej ramie czasowej zapomina. Projekt ksiki, jak wspominaj Gilbert i Gubar, zacz powstawa w roku 1974. New Criticism powoli odchodzi w cie. Ale, jak wspomina Sydney Janet Kaplan w swym szkicowym podsumowaniu dziejw krytyki feministycznej, cigle tryb lektury nowo-krytykw dominowa w akademii54. Ot The Madwoman..., wypracowywana na uniwersyteckich kursach, wnosi musiaa znaczc zmian. Zmian, ktra uosabia zaczynaa feministyczny sposb czytania. Teksty zostay wyjte z izolacji od zewntrznych odniesie: pojawia si ciekawo skupiona na yciu autora, na szeroko rozumianych kontekstach i uaktualnione zostao dowiadczenie chwytane po stronie autorskiego podmiotu i czytelnika.
54
S.J. KAPLAN: Varietes of Feminist Criticism..., s. 50.
11 Feministyczna...
Gilbert i Gubar wykonuj swoist prac dekonstrukcji, o ile oczywicie odniesiemy ich praktyk krytyczn do historycznego momentu, w ktrym dziaaj. I o ile bdziemy uywa kategorii dekonstrukcji poza jej rodzimym paradygmatem. Aby nie wprowadza zamieszania terminologicznego, rwnie dobrze mona by mwi o demontau, destrukcji. Kiedy autorki stwierdzaj, e atak Moi i Jacobus wychodzi poza tre tego konkretnego modelu metaforycznego, to wskazuj na partykularyzm w rekonstrukcji konkretnego tekstu historycznego: kobiety pisarki, literatury i kultury wiktoriaskiej, rekonstrukcji bdcej obiektem ich analiz oraz interpretacji. I wanie przez odwoanie do owego tekstu broni zarazem kategorii autorki (rozumianej bardzo szeroko: jako tekst biografii, jako pewien konstrukt psychologiczny, niekiedy psychoanalityczny, kulturowy) i swego rozpoznania, e kobieta pisarka w XIX wieku przeywajc gboki kryzys tosamoci i dowiadczajc negatywnie swojej fragmentaryzacji usilnie zmierza do scalenia obrazu swego ja. Warto przecie zaznaczy, e pisarki XIX wieku dramatyzuj przed czytelnikiem scen, na ktrej rozgrywaj swoje role czy maski, wiodc tym samym swoist maskarad. Mamy zatem dwie dotyczce kobiecej podmiotowoci obserwacje: ruchu odrodkowego diagnoz rozproszenia ja, i ruchu dorodkowego ustawiczn dno owego ja do wyzbycia si niepokojcego rozdarcia. Z perspektywy dekonstrukcyjnej Moi rejestruje i akcentuje ruch dorodkowy i preferencj badaczek dla konstrukcji monolitycznych podmiotw w tekcie. Tym samym neutralizuje fakt rozupania owych podmiotw, ktry w jzyku psychoanalizy mona by byo, oczywicie poza wol autorek The Madwoman... i z uwzgldnieniem wszelkich rnic, odnie do rozgrywki midzy stref semiotycznego i stref symbolicznego, jaka, wedug Julii Kristevej, odbywa si w kadym podmiocie. Warto zwrci uwag, e tytuowa wariatka (z Dziwnych losw Jane Eyre Charlotte Bront) sobowtr autorki i bohaterki (skazanej w powieci przez dugi czas jedynie na domniemania co do jej obecnoci), ich skrywane drugie ja jest przez Gilbert prezentowana poprzez wyawianie z tekstu signifiants, sprowadzajcych Bert do nieartykuowanych dwikw: chichotw, miechu, krzykw. Jeli badaczki pytaj o strategie, jakimi posuguj si kobiety pisarki, aby zyska podan jedno ja, to dlatego, e zrekonstruowany dyskurs literacki i paraliteracki inspiruje je do takich wanie pyta. Czy Gilbert i Gubar podzielaj owo podanie tego nie wiem, chocia jest tego pewna T. Moi. Gdyby jednak tak nawet byo, to mona by w tym miejscu przywoa argument, ktry si pojawi nieco pniej, take podczas rozwaa nad uytecznoci ujmowanego poprzez cogito podmiotu, autora i organicznie spreparowanego tekstu. N.K. Miller, rozwaajc koncepcj Barthesa dotyczc mierci autora, koncepcj, ktra zdelegalizowaa inne dyskusje o piszcym (i czy-
tajcym) podmiocie55, zauwaa, e odnosi si ona nie do jakiegokolwiek podmiotu, ale do podmiotu mogcego sobie pozwoli na destabilizacj: Tylko ten podmiot, ktry zarazem sam siebie posiada i posiada dostp do biblioteki owego ju przeczytanego, ma ten luksus, by flirtowa z tak ucieczk od tosamoci niczym z utrat gowy przez Arachne jak obiecuje estetyka pozbawionego centrum (w rzeczywistoci, pozbawionego gowy) ciaa56. Gdyby podj uzasadnienie N.K. Miller, to mona by powiedzie, e ani XIX-wieczne kobiety pisarki, ani te XX-wieczne autorki The Madwoman... nie zyskay takiej kondycji, aby mogy sobie pozwoli na rezygnacj z autorytetu autorstwa. Bez wzgldu na to, jak bardzo chciaabym widzie uspjniony tekst XIX-wiecznych autorek i badaczek, to i tak musz pamita o ich koncepcji tekstu-palimpsestu, a zatem o koncepcji, ktra u swych podstaw narusza postrzeganie tekstu w kategoriach nienaruszonej spjnoci, jednoci i integralnoci. Wariatka Berta nie mwi. Ze strychu dochodz do wiata cielesne, popdowe symptomy jej istnienia. Ale owe symptomy marszcz uadzony tekst wiata, ktry skonstruowaa dla siebie Jane, tak jak marszcz uadzon powierzchni tekstu Dziwne losy Jane Eyre. Krtko mwic, Gilbert i Gubar zapisuj w swoim jzyku XIX-wieczne przygody podmiotu autorskiego i tekstu, ktre w jzyku post-strukturalnym czy psychoanalitycznym zyskiwayby kondycj Kristevowsko-Lacanowskiego rozupanego podmiotu i dwutekstu oczywicie z wszystkimi tego, daleko idcymi, konsekwencjami. Chc zatem wskaza jedynie, nie bdzc w zbyt daleko posunitych analogiach, na te aspekty analizy Gilbert i Gubar, ktre naruszaj monolityczno wystpujcych w ich analizach podmiotw i tekstw. Ich praktyka krytyczna nie moe jednake, co zrozumiae, przekroczy przyjtego badawczego horyzontu i nie moe take zrezygnowa z samowiadomych siebie podmiotw, nawet tych po przejciach. Gdyby tak si stao, to byaby to ju inna ksika. I zapewne czas jej powstawania musiaby si przesun o kilka lat pniej. I takiej innej, od tej napisanej, ksiki domaga si od autorek The Madwoman... T. Moi. Mam jednake nieodparte wraenie, e, pomijajc nie tylko podstawowe rnice metodologiczne, dzieli je od Toril Moi przede wszystkim zafascynowanie innym obiektem. Autorki Wariatki... podkrelaj istotno pracy w obszarze kultury i literatury wiktoriaskiej. Ich praktyka czytania zakrela wok tekstu i pisarki szerokie koa. Jest tym samym o wiele bogatsza w obserwacje ni zapowiedziane przez autorki
55 N.K. MILLER: Arachnologie: kobieta, tekst i krytyka. Prze. K. KOSISKA, K. KOSISKI. W: Teorie literatury XX wieku. Antologia. Red. A. BURZYSKA, M.P. MARKOWSKI. Krakw, Znak, 2006, s. 490. 56 Ibidem, s. 495.
11*
ledztwo w sprawie wsplnej tradycji pisania kobiecego. Z jednej strony Gilbert i Gubar tkaj wsplnotowy gobelin tradycji, z drugiej za indywidualizuj lektur kadego tekstu, wyuskujc z niego jak dominant. Metafora bieli staje si obiektem refleksji przy lekturze poezji Dickinson. Ale czytamy zarazem o znaczeniu bieli w kulturze wiktoriaskiej, w ikonografii, w tekstach mskich i kobiecych, a dopiero w efekcie uzyskania opalizacji znaczeniowych owego obsesyjnego koloru poetki w rekonstrukcji tekstu historycznego, czyli dyskursw epoki, docieramy razem z autorkami do jakiego przyblionego, zindywidualizowanego znaczenia bieli dla Dickinson w jej poezji i w jej yciu. Wanie dlatego, e cel i obiekt fascynacji odrnia autorki The Madwoman... od T. Moi, nie ma midzy nimi cigoci problematyzacji, a tym samym podstawy dla stawianych zarzutw, ktre dotycz ideologii. Nie do koca jest bowiem tak, e monolityczne traktowanie przez Gilbert i Gubar ideologii nie pozwala im odpowiedzie na pytanie o to, dlaczego pomimo tak zmasowanego nacisku patriarchalnej indoktrynacji kobiety pisz. O ile Moi, wyjaniajc ten dylemat, siga po sprzyjajcy feministycznym ruchom liberalny humanizm, o tyle pozostajc w obszarze szeroko pojtej kultury romantycznej Gilbert i Gubar konsekwentnie wanie w niej odnajduj impulsy prowadzce zarwno do moliwoci pisania, jak i manifestowania przez pisarki gniewu i buntu. T. Moi skupia uwag na pierwszej czci pracy autorek, tej, ktra badaa dyskurs XIX-wieczny, kreujcy metafor ojcowsk. Pomina, co jest jej prawem, ich prac w literaturze. Pomina jednak to, co dla obu badaczek stanowio sedno ich przedsiwzicia, ktrego efektem byy wnikliwe, gboko zanurzone w dyskursy XIX wieku, analizy i interpretacje gwnych powieci pisanych przez kobiety. Nawet Nina Auerbach, przyczajca si ze swoim krytycznym gosem do innych, akcentujcych zbytni ufno Gilbert i Gubar do struktur patriarchalnych, zauwaya si inspiracji zawartej w The Madwoman...
Ale jedn z mocnych stron tej silnej i ogromnej ksiki pisze jest zintensyfikowanie przez ni gotowoci czytelniczki do przedzierania si na wolno i opowiadania wasnej historii. Wpyw i podniecenie, jakie budz stawiane przez nie dania, pytania i ustalane odczytania, wykracza poza ich czasami chwiejne metody i uoglnienia. [...] indywidualne odczytania s zawsze przekonujce i ostateczne [definitive]: ju nigdy nie bdzie mona widzie M. Shelley jako domowego anioa dla prometejskiego Percyego, Jane Austen i George Eliot jako posusznych lalek patriarchatu, ktre narzucaj sens i wyrzeczenie swoim buntowniczym czytelniczkom, ani Charlotte Bront jako skwapliwego koza ofiarnego patriarchatu, sfrustrowanej starej panny, ktra tskni jedynie za chopem. [...] wariatka zostaa uwolniona z jej miejsca ukrycia, a zo i moc, za-
mknite w tradycji kobiet, wydobywaj si w kocu ze strychu. Takie radosne osignicie upewnia nas, e kobiety pisarki XIX wieku nigdy nie bd adorowane i traktowane protekcjonalnie w starym stylu57.
Cho komplementowaa czsto prawdziwie wynalazcze i oryginalne odczytania oraz ich zoon teori twrczoci kobiecej (s. 61), T. Moi pomina bogactwo lektur drobiazgowo wnikajcych w literack materi, pokazujcych, jak kobieca perspektywa autorek koryguje, demontuje i wreszcie destruuje mskie gatunki (powie gotyck, Bildungsroman) i konwencje literackie, pokazujcych, jak dziaa u kobiet pisarek pastisz i parodia. Diagnozowane przemieszczenia genologiczne, traktowanie tekstu jako inter-tekstu, to zdobycze nie tyle metodologicznego wyrafinowania obu autorek (zreszt, kt to wie?), ile raczej intensywnej lektury i dziaania mieszczcego si w tradycyjnie pojmowanym obszarze historii literatury. I dlatego, podzielajc uwagi, ktre dotycz nazbyt prostego przekadu tekstu biografii na tekst literacki, namitnie czytaam obfite komentarze, wprowadzajce mnie w gotyck aur modziutkiej Mary Shelley, ktra ksztacia swj intelekt i pisarski talent, oddajc si lekturze gotyckich powieci na grobie swej matki. Z podobnym zaciekawieniem ledziam rekonstrukcj tekstu dowiadczenia Emily Dickinson. Wydaje si, e jeli dzisiaj, ju po konsumpcji zdobyczy post-strukturalnego mylenia o lekturze, jestemy skonni obserwowa nasze cielesne w niej uczestnictwo, to dlaczego odcina rekonstrukcj materialnego, cielesnego dowiadczania wiata przez XIX-wieczne pisarki? Odcina zatem ten aspekt pracy autorek The Madwoman... tylko dlatego, e, z naszej perspektywy metodologicznej, zosta on niefortunnie sfunkcjonalizowany. Autorki przecie broni si, mwic o partykularnoci swej rekonstrukcji tego, co historyczne, take o partykularnoci modelowania obrazu literatki. T. Moi pomina po prostu literatur. Tym bowiem, na czym si koncentruje, s polityczne implikacje strategii krytycznej Gilbert i Gubar. Te ostatnie, zdaje si, pochaniaa przede wszystkim ciekawo literatury, kontekst historycznoliteracki. I w takim gwnie kontekcie lokoway bunt swoich pisarek i rozumiay jego implikacje polityczne. Warto wspomnie jeszcze o jednym wtku, ktry uaktywniony zosta w recenzji Moi. Domaga si ona od krytyki feministycznej, aby zrezygnowaa z preferencji dla estetyki realizmu na rzecz estetyki modernizmu, i odwouje si do swojej polemiki toczonej wok Virginii Woolf z Elaine Showalter (zob. prezentacj tej polemiki w rozdziale sidmym: Lektury). Wyglda na to, e Moi przyznaje jak warto pozytywn, tkwic niejaN. AUERBACH: [recenzja] The Woman in the Attic: The Woman Writer and the Nineteenth-Century Literary Imagination. Victorian Studies 1980, Vol. 23 (Summer), s. 506507.
57
ko immanentnie w okrelonym rodzaju estetyki. Pojawia si tu jednake may problem z dziedziny teorii interpretacji. E. Showalter przetestowaa modernistyczne pisarstwo Woolf, posugujc si Lukcsowsk kategori realizmu. Mona by powiedzie, za Moi, e w pewien sposb nie przeczytaa Woolf. Domagaa si take od pisarki, aby ta kreowaa postaci kobiece, ktre odpowiadayby pozytywnie wymogom drugiej fali feminizmu. Wszystkie zastrzeenia Moi wobec interpretacji Showalter pozostaj zasadne. Natomiast, gdy prbuje je, przez analogi, powtrzy wobec Gilbert i Gubar, mwic o szkodliwoci preferowania estetyki realistycznej, wwczas pojawiaj si wtpliwoci i poczucie, e mimowolnie Moi zastawia podobn puapk na teksty XIX wieku i ich lektur, w jak wpada Showalter, wpychajc Woolf w estetyk, ktr ta poddaa dekonstrukcji. Majc w pamici bogat dyskusj, ktr zaprezentoway Teksty Drugie (1997, nr 6), a wyindukowan przez tekst Andrzeja Szahaja Granice anarchizmu interpretacyjnego, i biorc pod uwag moliwe rozwizania kwestii granic interpretacji, sign po wypowied Ryszarda Nycza, ktry zapisuje opr tekstu przed nadmiern inwencj czytelnika. Konstatujc ograniczony pluralizm interpretacyjny, pisze Nycz:
[...] jest on ograniczony gwnie przez typy zrnicowa semantycznej organizacji pojawiajcych si w tekstach pewnego typu, waciwych okrelonej poetyce, nurtowi, historycznej i estetycznej wraliwoci58.
Ta wypowied wskazuje dokadnie na materi, w ktrej pracuj autorki The Madwoman...: interesuje je poetyka, nurt historycznoliteracki, historyczna i estetyczna wraliwo oraz dodam wyobrania literacka. W jakim sensie ich zainteresowanie poetyk feministyczn zobligowao je do samoogranicze. Gdyby za, jak (mona domniemywa) chce Moi, zdradziy ow materi i kontekst historycznoliteracki, wwczas ich anarchizm interpretacyjny mgby podlega, na przykad, uwarunkowaniom zupenie innego rodzaju. I mogyby wwczas praktykowa lektury dekonstrukcyjne. Pewien wgld w istot sporu tu przedstawionego daje Przedmowa Moi napisana do jej ksiki: Sexual/Textual Politics: Feminist Literary Theory. Zaznaczajc gwne centra swych zainteresowa jako metody, zasady i polityki, jakie dziaaj w obrbie feministycznej praktyki krytycznej (s. XIII), jednoczenie wskazuje na wykluczenia. Z wyliczenia wynika, e dotycz one feministycznych lektur bd interpretacji utworw literackich. I Moi jest konsekwentna, skoro uznaa, e gwny cel krytyki feministycznej zawsze by polityczny: usiuje ona eksponowa, a nie uwiecznia praktyki
58
R. NYCZ: Tekstowy wiat..., s. 120.
patriarchalne (s. XIV). Pozostaje zatem nierozstrzygnity problem, szczeglnie dla tych badaczek literatury, ktre chc uprawia literack krytyk feministyczn: czy wystarczy uytkowanie przez nie estetyki modernistycznej i praktykowanie w lekturze dekonstrukcji, aby si mogy obroni przed zarzutem wspdziaania z patriarchatem? Jak powinny wyglda relacje pomidzy politycznym celem krytyki feministycznej a interpretacj literatury, ktra moe zyska wymiar aktu politycznego, cho przecie nie byoby dobrze, gdyby ten cel polityczny okrela z gry czytanie tekstw literackich? To, e konstruktywna krytyka feministyczna powinna wskaza pozycj, z jakiej mwi (s. XIV), jest cenn uwag, ale pod warunkiem, e owa pozycja nie zostaje ograniczona wycznie do samookrelenia politycznego. Literacka krytyka feministyczna ma swoje obligacje i dotycz one tego, co poszerza jej nazw o przymiotnik: literacka. S.M. Gilbert w finalnej czci Wprowadzenia do The Madwoman in the Attic... szkicuje now sytuacj krytyki feministycznej w erze rewolucji informacyjnej. Warto przez chwil posucha jej gosu:
wiat, w ktrym Wariatka... teraz si porusza, jest, co wicej, wirtualnie nowy i, eby trzyma si paradoksu, rozumiem sowo wirtualnie cakiem dosownie. To bowiem, co uzyskao etykiet rewolucji informacyjnej, wspieranej przez olniewajcy wzrost technologii komputerowych, przyniesie z sob niewtpliwie zmiany tak ogromne, jak zmiany, ktre szy razem z rewolucj przemysow, naznaczajce tamto stulecie, w ktrym si ona narodzia. Co, koniec kocw, stanie si z tworami znanymi osobliwie jako ksiki w tym nadcigajcym, hipertekstowym, hiperwyrafinowanym stuleciu? Czy bd w nim realni ludzie, ktrzy bd realnie czytali, wykadali, studiowali to, co zwyko si zwa literatur, w nowym, wspaniaym wiecie, do ktrego przenosimy si z tak szybkoci? Niektre z moich sformuowa mog si wyda ekstrawaganckie, ale wszystkie wskazuj na pytania o konsekwencjach powanych dla krytyki feministycznej i, oglniej, dla akademii. Odkadajc na chwil moj hiperbol dotyczc hipertekstualnoci: czy w tej postteoretycznej erze istnieje zjawisko, ktre wci nazywamy literatur, ktre da si odrni od ksiek telefonicznych, rozkadw jazdy, katalogw Nordstroma, a moe nawet stron internetowych? Czy s tam ludzie (znani niegdy jako autorzy), ktrzy wytwarzaj to urzdzenie, i ludzie (wci, jak mniemam, znani jako czytelnicy), ktrzy w jaki sposb to konsumuj? Czy to robi rnic, e niektrzy z tych ludzi, wczeniej znani jako autorzy, s istotami zwanymi raczej kobietami ni mczyznami? Jeeli tak, to w jaki sposb moemy bada i wykada skutki tej rnicy? Dalej, czy w tej hipertechnicznej przyszoci, do ktrej si przenosimy nie, lepiej si poprawi, w tej hiperrealnej przyszoci, w ktrej ju zamieszkujemy, z jej migoczcymi ekranami komputerw, sceptycznymi postmoder-
nistami i z usychajc infrastruktur edukacyjn bd w ogle moliwe stanowiska (niegdy znane jako zawody), na ktrych ludzie bd mogli bada i wykada owe rnice ksztatujce i determinujce to hipotetyczne zjawisko zwane niegdy literatur? (s. XXXIX)59.
2.2. Patronat Gastona Bachelarda

Cz pierwsza ksiki, zatytuowana: Toward a Feminist Poetics [Ku poetyce feministycznej], prezentuje gwne kwestie teoretyczne. Warto zapamita formu ku poetyce, bo zostanie ona podjta w jednym z najbardziej znanych manifestw krytyki feministycznej, w synnym tekcie Elaine Showalter pod tym samym tytuem. W Przedmowie do The Madwoman in the Attic... z 1979 roku autorki podaj dwa tropy swego metodologicznego zapoyczenia. Jeden wskazuje na Harolda Blooma, drugi za odsya do fenomenologicznych krytykw, wrd ktrych wymienieni zostaj Gaston Bachelard, Simone de Beauvoir i J. Hillis Miller (sprzed etapu dekonstrukcji). Biorc pod uwag podtytu rozprawy, ktry akcentuje skupienie si badaczek na wyobrani literackiej (The Woman Writer and the Nineteenth-Century Literary Imagination), w drugi trop wydaje si oczywisty. Od razu jednak mona powiedzie, e nawizania do Bachelarda maj charakter metaforyczny i nie maj znamion gbinowego wgldu w jego filozofi poezji i obrazu poetyckiego. Badaczki nie s zainteresowane rozwaaniem czy te naladowaniem refleksji francuskiego krytyka w kwestii dla niego podstawowej, mianowicie, fenomenologii wyobrani. Nie podejmuj badania zjawiska, jakim jest obraz poetycki, gdy obraz w wyania si w wiadomoci jako bezporedni wytwr serca, duszy, jestestwa ludzkiego, ujtego w swej aktualnoci60. Nie podejmuj fenomenologii obrazu poetyckiego stworzonego przez czyst, pozbawion jakiegokolwiek kulturowego czy historycznego zakotwiczenia wyobrani61. Jest wrcz na odwrt: wyobrania przedmiot ich rekonstrukcji i analiz ma swj podmiot wyobraajcy, bardzo mocno zakotwiczony w szeroko rozumianych kontekstach, a zatem w tym wszystkim, co Bachelard odrzuci z pola swych zainteresowa.
59 S.M. GILBERT, S. GUBAR: The Madwoman in the Attic... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach. 60 G. BACHELARD: Wyobrania poetycka. Wybr pism. Wybr H. CHUDAK. Prze. H. CHUDAK, A. TATARKIEWICZ. Przedmowa J. BOSKI. Warszawa, PIW, 1975, s. 361. 61 M.P. MARKOWSKI: Fenomenologia. W: A. BURZYSKA, M.P. MARKOWSKI: Teorie literatury XX wieku. Podrcznik. Krakw, Znak, 2006, s. 95.
W The Madwoman in the Attic... akcent pada czytamy na pierwszej stronie Przedmowy na spjno tematu i wyobraenia [coherence of theme and imagery], jakie spotykaymy w dzieach pisarek czsto geograficznie, historycznie i psychologicznie odlegych (s. XI). Odwoujc si do tradycji fenomenologicznej, maj autorki gwnie na wzgldzie t konkretyzacj tematu i wyobraenia, jak stanowi metafora: [...] wzorem [...] krytykw fenomenologicznych [...] staraymy si opisa zarazem to dowiadczenie, ktre rodzi metafor, i t metafor, ktra tworzy dowiadczenie (s. XIII). Z chwil, gdy pojawia si jako obiekt analiz temat i metafora, znika po Bachelardowsku rozumiany namys nad obrazem poetyckim, czyli fenomenologia wyobrani. Metafora jest bowiem dla Bachelarda dokadnym przeciwiestwem tego, czym mia by, w swojej przede wszystkim oryginalnoci i niepowtarzalnoci indywidualnego aktu kreacji, obraz poetycki. Metafora w ocenie Bachelarda
jest w istocie pisze Michel-Georges Bernard tylko faszywym obrazem, streszczajcym, przekadajcym, ubierajcym myli. Bdc kompromisem midzy rozumem a wyobrani, moe tylko zosta przez jedno lub drugie odrzucony. Zwaszcza z punktu widzenia wyobrani, metafory s do wyranymi przykadami owych faszywych obrazw motywowanych, tych obrazw, ktre nie uzyskay wolnoci swej mowy: ktre pozostaj spokrewnione z przeszoci, jakiej nie przekraczaj. Metafora nadaje jakie konkretne ciao pewnemu trudnemu do wyraenia wraeniu. Metafora jest zwizana z istot psychiczn od niej rn. Obraz, dzieo Wyobrani absolutnej, wysnuwa, przeciwnie, cae swoje istnienie z wyobrani. [...] Metafora nie moe wcale by poddana studium fenomenologicznemu. Ona wcale go nie chce. Nie ma wartoci fenomenologicznej. Jest ona, co wicej, jakim obrazem sfabrykowanym, pozbawionym korzeni gbinowych, prawdziwych, rzeczywistych [...] Obraz, czyste dzieo wyobrani absolutnej, jest fenomenem bytu, jednym ze swoistych fenomenw bytu mwicego62.
Sigajc po inn formu, mona by powiedzie, e metafora moe wykorzysta mow, aby przedstawi sen (le rve), ale nie stwarza warunkw, aby wykreowa Bachelardowskie marzenie (la rverie). Z owego przestawienia akcentw: z obrazu poetyckiego na metafor, wynika swoisty sposb rozumienia wyobrani literackiej przez amerykaskie badaczki. Byaby ona w ich ujciu zamieszkaa przez sie metafor i tematw, persewerujcych przez teksty autorstwa kobiecego i mskiego. Metafor i tematw, ktre obsesyjnie nawiedzay wyobrani XIX-wiecznych
M.-G. BERNARD: LImagination parle. LArc 1970, no 42 (Bachelard), s. 84; cytaty pochodz z: G. BACHELARD: La Potique de lespace. Paris, PUF, 1957, s. 7980.
62
kobiet pisarek zarwno w Anglii, jak i w Ameryce. Obiektem ich rekonstrukcji nie jest zatem oryginalno obrazu, ale czstotliwo wystpowania metafory, ktra posiada swoje wielorakie kontekstowe uwikania, ma swoj genez, przyczyn. W najbardziej oglnym rozpoznaniu te wyuskane z kobiecych tekstw miayby by reakcj na mskie strategie definiowania kobiet. Std te kobiety pisarki zaznaczaj Gilbert i Gubar uznay za konieczne odegra mskie metafory w swych wasnych tekstach, prbujc jakby zrozumie ich implikacje (s. XII). Wedle sugestii autorek, metafora jest czytana przez nie gwnie jako symptom: staray si opisa zarwno, powtrzmy, to dowiadczenie, ktre rodzi metafor, i t metafor, ktra tworzy dowiadczenie (s. XIII). Metafory zatem zapisuj dowiadczenie indywidualne pisarek, ale zarazem ich dowiadczenie zbiorowe zdeterminowane przez gender: dowiadczenie kobiet i kobiet pisarek prbujcych pira w patriarchalnym XIX-wiecznym spoeczestwie. Zakada si zatem jak zbiorow tosamo kobiet piszcych i tosamo ich dowiadczenia. Celem wsplnego przedsiwzicia Gilbert i Gubar byo pokazanie, poprzez analiz sieci metafor, jakiego wsplnego kobiecego impulsu, aby wywalczy wyzwolenie ze spoecznego i literackiego zamknicia przez strategiczne przewartociowanie wasnego ja, sztuki i spoeczestwa (s. XII). Ale take odzyskanie zaniedbanej kobiecej literatury, kobiecej historii, kobiecej tradycji literackiej, kobiecej subkultury. w cel zakada, e metafora, w przeciwiestwie do Bachelardowskiego obrazu poetyckiego63, ma swoj przeszo kulturow, nawizuje bogate koneksje wrd metafor sobie wspczesnych. A podmiot kreacji metaforycznej autor/autorka nie jest jakim abstrakcyjnym, teoretycznym konstruktem, ale posiada swoj indywidualn biografi do ktrej badaczki chtnie si odwouj, wzmacniajc w ten sposb eksplikacj dowiadcze zapisanych w metaforycznych ujciach (np. sieroctwo pisarek, tyrania ojcw, zamknicie w salonie czy w rodzinnej rezydencji) posiadajc zarazem biografi zbiorow, zbiorowe dowiadczenie kobiet pisarek funkcjonujcych w nieprzychylnym im spoeczestwie. Ten podmiot jest uwikany w msk tradycj literack z jej sieci metafor w ducha czasu, w tym przypadku w estetyk literack romantyzmu i w jego rewolucyjn aur.
63 Gdy wkraczamy w wiat wyobrani, przeszo kulturowa nie ma znaczenia [...]. [...] jeli istnieje jaka filozofia poezji, musi ona rodzi si i odradza z okazji frapujcego nas wiersza [...] w ekstazie wywoanej nowoci obrazu. [...] Filozofia poezji musi przyj, e akt poetycki nie ma przeszoci, a przynajmniej bezporedniej przeszoci, w ramach ktrej mona by ledzi jego dojrzewanie i ujawnienie si. G. BACHELARD: Wyobrania poetycka..., s. 359360.
Autorki przemieszczaj si bezustannie pomidzy retoryk teksu, czyli pewnym przekazem podmiotowym, a samym podmiotem. Na pewno jednak nie fenomenologiczne, ale genetyczne ujcie metafory/tematu charakteryzuje ich praktyk interpretacyjn. wiadczy o tym wnikliwo, z jak poszukuj uwarunkowa owych dowiadcze, zapisanych w kobiecych metaforach/tematach: uwarunkowa biograficznych, historycznoliterackich, historycznych, spoecznych, psychologicznych i przede wszystkim tych, ktre konstruuj swoiste dowiadczenie podmiotu oznakowanego przez pe. I chocia autorki zapisay relacj pomidzy metafor a dowiadczeniem jako wzajemn reakcj: uprzednie dowiadczenie kreuje metafor, ale z kolei metafora kreuje dowiadczenie czytelnika, to jednak znowu pozostajemy oddaleni od zamysu Bachelarda. Albowiem jeli zgodzi si na formu M.-G. Bernarda Metafora uywa mowy do przekadania; w obrazie przeciwnie, to mowa jest od razu miejscem objawienia64. Co wicej, uprzednio i skoczono dowiadczenia, ktre miaaby zapisywa metafora, zostaj zakwestionowane przez Bachelardowski nacisk na jzykow kreatywno dowiadczenia. M.-G. Bernard zanotowa, e u Bachelarda:
Sowo poetyckie proponuje pewne dowiadczenie wiata, ktre moe by przyjte tylko poprzez to sowo. Od swego sowa domaga si wic poeta nowoci, ktra zaskoczy, wynajdujc w wiecie i istotach z tego wiata pojmowanie absolutnie oryginalne. [...] poeta przyjmujc stron swoich sw, zgadzajc si lojalnie gra w ich gr, wybiera odkrywanie rzeczywistoci, ktr one bardziej mog ustanawia, niby miao si w nich odnajdywa zudne odbicie jego ycia. [...] poeta proponuje specyficznie jzykowe dowiadczenia rzeczy, dowiadczenia, dla ktrych jedyn realnoci jest ta, jak wywoay, i ktre byy dowiadczane przez czytelnika w porzdku jzykowym65.
Poszukujc uwarunkowa obrazowania poetyckiego, badaczki odwouj si do psychologicznych i psychoanalitycznych objanie. Tym samym rezygnuj z analizy aktu poetyckiego, umyka im znaczenie poetyckie obrazu o co w szczeglnoci chodzio Bachelardowi natomiast prbuj wnikn w osobowoci twrcze literatek od dowiadcze indywidualnych do wsplnotowych wskazujc na wsplne traumy dziecistwa, rozmaite represje i opresje, a take ich odreagowanie w kreacjach metaforycznych. Jak zatem rozumie ow sugesti autorek wskazujcych na patronat Bachelarda?
64 65
M.-G. BERNARD: LImagination parle..., s. 84. Ibidem, s. 86.
Niewtpliwe pokrewiestwo daje si rozpoznawa w sposobie zbliania si francuskiego krytyka i amerykaskich badaczek do rzeczywistoci literackiej. Szczeglnej wraliwoci na zmysow jej materi i wykadni. Pejzae i portrety, dekoracje wntrz, kostiumy i kolory. Czuo dla rzeczy. Albowiem wraz z Bachelardem rzeczy nabieraj znaczenia, Bachelard pozwoli wprowadzi znaczenie w rzeczy66. Std funkcjonuje w The Madwoman... w roli swoistego przewodnika po wiecie rzeczy. Kieruje aktywnoci badawcz, ktra tropi symbolik ukadw przestrzennych: gra/d, strych/salon, zamknicie/otwarcie, ale take symbolik ywiow i kolorw. Jednake symbolika ukadw przestrzennych nie zawsze wedle autorek ma te same implikacje dla kobiet i mczyzn. Dlatego te jej interpretacje mog by zrnicowane ze wzgldu na pe. Lochy (Ann Radcliffe), lustrzane salony (Jane Austen), mansardy (Charlotte Bront), trumny w ksztacie ka (Emily Bront) owe metafory uwizienia, cay ten
zbir obrazw zamknicia odbija wasny dyskomfort kobiety pisarki, jej odczucie bezsilnoci, jej strach, e zamieszkuje ona obce i niezrozumiae miejsca. [...] poczucie kobiety pisarki, e zostaa wywaszczona dokadnie dlatego, e jest tak bacznie wzita w posiadanie (s. 84).
Metafory architektoniczne
wyraay ich klaustrofobiczn wcieko poprzez odegranie buntowniczych ucieczek. Dramatyzacje uwizienia i ucieczki s tak wszechobecne w XIX-wiecznej literaturze kobiecej, e jestemy przekonane, i przedstawiaj one wyjtkow kobiec tradycj w tym okresie (s. 84).
Owa tradycja nadaje nieco inne znaczenia miejscom, ktre byy obiektem zainteresowania take mskich pisarzy i take samego Bachelarda. Gilbert i Gubar proponuj rozrnienie pomidzy mskimi i kobiecymi obrazami uwizienia. I jeli przez chwil zawiesimy podobiestwo widoczne w tym, e pisarze mczyni jak Poe czy Dickens pisz o wizieniach, klatkach, grobowcach i piwnicach, a kobiety pisarki czyni centrum swego symbolicznego dramatu uwizienia z przestrzeni domowej: kostiumw, luster, obrazw, posgw, zamknitych na klucz szafek, szuflad, sejfw, to uaktywni si rnica pomidzy metafizycznym i metaforycznym znaczeniem obrazw mskich a spoecznym i rzeczywistym znaczeniem
66 J.-P. RICHARD: Sur Gaston Bachelard. In: Les Chemins actuels de la critique. Rd. G. POULET. Paris, Plon, 1967, s. 339; cyt. za: R. JEAN: Lieu de la rverie Bachelardienne. LArc 1970, no 42 (Bachelard), s. 76 (R. Jean mwi, e Richard niewtpliwie, jak nikt inny, przenikn najgbiej i z najwiksz intuicj dowiadczenie Bachelardowskie. Ibidem).
obrazw kobiecych (s. 86). Poeci prezentuj wizje, poetki i pisarki odzwierciedlaj w metaforach sw literaln rzeczywisto, rzeczywisto literalnego zamknicia. I jeli Bachelard podkrela, e dom i bezpieczestwo wi si z cechami macierzyskimi, kobiecymi (kobiety byy obrazowane jako domy), to badaczki amerykaskie akcentuj negatywne implikacje dla kobiety pisarki tropu domu/ciaa (cia/grobowiec), tropu odsyajcego do symboliki jej wewntrznej przestrzeni, albowiem w trop nie tylko umieszcza j w szklanej trumnie, ale przeksztaca j sam w jak wersj owej szklanej trumny (s. 88). Bachelard moe te stanowi punkt odniesienia dla niewyartykuowanego eksplicytnie przez badaczki, ale dajcego si rozpozna
przewiadczenia o podmiotowej konstytucji sensu wiata, ktry istniejc niezalenie od wiadomoci, pojawia si w jej granicach jako obarczony znaczeniem. Zrozumie zasady owej konstytucji oto niezmienny rys fenomenologii literatury, ktra wprowadzia do dwudziestowiecznej teorii literatury koncepcj aktywnego czytelnika wsptworzcego (a w wersji radykalnej: tworzcego) sens dziea literackiego67.
Formua wskazujca na podmiotow konstytucj sensu wiata bez wzgldu na jej fenomenologiczne presupozycje nabiera swego szczeglnego znaczenia zarwno w oglnym zamyle autorek, jak i w poszczeglnych jego realizacjach. Uzasadnia ich nacisk na ugenderowiony kobiecy podmiot pisania, ale i na podmiot czytania kobiety pisarki s prezentowane jako aktywne czytelniczki mskich i kobiecych metafor, ktre staj si materi dla ich wasnej twrczej inwencji: nadawania nowego sensu swemu wasnemu wiatu. Jak pisze Micha Pawe Markowski,
zdanie Bachelarda poeta mwi u progu bytu, naley rozumie tak, e w szeroko pojtej koncepcji literatury dzieo literackie jest miejscem ujawniania sensu wiata w momencie narodzin, kiedy nic jeszcze nie zostao obarczone znaczeniem [...], kiedy nie wiadomo jeszcze, czym naprawd jest i kim jest ten, kto marzy, a z pewnoci nieistotna jest jego spoeczna i historyczna pozycja68.
I chocia nie wydaje si, eby eksplikacja tego zdania przybliaa nas do praktyki interpretacyjnej Gilbert i Gubar, to jednak sugeruje ona co istotnego dla jej postrzegania. Obie autorki znajduj u wszystkich swoich pisarek obsesyjn skonno do prezentacji kobiecych postaci w rozdwi67 68
M.P. MARKOWSKI: Fenomenologia..., s. 9899. Ibidem, s. 96.
ku, w rozupaniu na sobowtra, dublera bd dublerk. Jedna z ich twarzy uosabia zgod na adaptacj do spoecznych oczekiwa wyraa potuln kobieco, anioa w domu. Sobowtry funkcjonuj jako aspoeczne surogaty potulnych jani (s. X), maj oblicze potwora: wariatki, czarownicy, demona. Ta druga twarz, ktra niewtpliwie wyraa take buntownicze, cho ukostiumowane marzenia autorek, prbuje uchwyci sens wiata nowego wiata w momencie jego narodzin: u progu bytu. Ani autorka, ani bohaterka z tym drugim obliczem nie potrafi zdefiniowa swojego ja, wypuszcza si raczej w podr w poszukiwaniu swojej jani, w tym take warunkw dla swojej wolnoci i kreatywnoci. Ten podmiot rozdarty, z czarn twarz, niewiele o sobie moe powiedzie, poza tym, e jest czci caoci, czci, w ktrej skupia si wcieko, rewolta wobec okrelonego i rozpoznawalnego w tym pierwszym obliczu jakiego tu i teraz. Ta czarna twarz mogaby odsya do Bachelardowskiego poety, ktry marzy.
2.3. Korekty patriarchalnego modelu pisania Harolda Blooma

Moe intrygowa fakt, e to model historii literatury Harolda Blooma sta si dla amerykaskich autorek zasadniczym punktem odniesienia. Model jak zaznaczaj intensywnie (nawet ekskluzywnie) mski i koniecznie patriarchalny, ofensywnie seksistowski (s. 47). Jednake te wanie atrybuty Bloomowskiego modelu okazay si znakomicie funkcjonalne w konstruowaniu przez autorki ich wasnej koncepcji historycznoliterackiej psychodynamiki pisarstwa kobiecego. Oznakowany bowiem pciowo, klarowny, wyrazisty model mg by poddany najpierw fragmentacji po to, aby w drugim ruchu mona go byo zoy ju w nie msk, ale kobiec psychohistori, psychologi historii literatury. Badaczki odnajduj nawet w Bloomie paradoksalnie sprzymierzeca. Bo, w odrnieniu od innych teoretykw, Bloom nie zakada, e literatura musi by mska, natomiast nie ignorujc faktu, e zachodnia historia literatury jest przytaczajco mska (s. 47), analizuje go i wyjania. I tak, jak Juliet Mitchell okrelia rol psychoanalizy, e nie jest rekomendacj patriarchalnego spoeczestwa, ale jego analiz (s. 48)69, tak badaczki prbuj okreli status Bloomowskiego modelu w swej ksice, piszc, e nie
69
J. MITCHELL: Psychoanalysis and Feminism. New York, Vintage, 1975, s. XIII.
jest rekomendacj, ale analiz patriarchalnej poetyki (i zwizanych z ni lkw), ktra ley u podoa gwnych procesw literackich w naszej kulturze (s. 4748).
Jednak, dla naszych tutaj celw objaniaj owa historyczna konstrukcja Blooma jest przydatna nie tylko dlatego, e pomaga nam zidentyfikowa i zdefiniowa patriarchalny, psychoseksualny kontekst, w ktrym tak duo zachodniej literatury uzyskiwao autorstwo [was authored], ale te dlatego, e moe nam pomc odrni lki i osignicia kobiecych pisarek od lkw i osigni mskich pisarzy (s. 48).
Patriarchalna poetyka Blooma bdzie zatem suy za punkt wyjcia i zarazem za miejsce dokonywanych korekt w celu skonstruowania poetyki feministycznej. Podstaw konceptualizacji dynamiki literackiej uczyni Bloom, korzystajc z psychoanalitycznych postulatw, proces interakcji. I, niewtpliwie, ten aspekt jego teorii odpowiada na zapotrzebowania obu badaczek. Historia literatury ujmowana bya przez Blooma jako proces silnej akcji i nieuniknionej interakcji (s. XIII). W ten proces, zgodnie z romansem rodzinnym Freuda i kompleksem Edypa, uwikani zostaj ojciec i syn, prekursor i jego nastpca. Nastpca, silny poeta musi angaowa si w heroiczn wojn ze swym prekursorem, gdy jako zaangaowany w starcie edypalne, mczyzna moe sta si poet tylko poprzez jakie uszkodzenie swego poetyckiego ojca (s. 47). Poetycki wpyw zgodnie z tez Blooma ujmowany by jako relacja synowska, relacja synowstwa (s. 6)70. Syn-poeta musi dowiadcza napi i lkw przed swoimi poprzednikami-ojcami, przed tradycj gatunku, stylu, metafory jako odziedziczonych po przodkach.
Stosujc Freudowskie struktury do literackich genealogii, Bloom postulowa, e dynamika historii literatury powstaje z lku przed wpywem u artysty, z jego obawy, e nie jest on sam twrc i e prace jego poprzednikw, istniejc wczeniej i poza nim, nabieraj zasadniczego priorytetu wobec jego wasnych pism (s. 46).
Wobec takiego, szkicowo odwzorowanego, modelu Blooma zostaj postawione zastrzeenia i pytania. Na pewno jest tak, stwierdzaj badaczki, e edypalna walka pomidzy ojcem/prekursorem a synem/nastpc nie moe by, na zasadzie symetrii, przedstawiona jako odpowiednik kom70 H. BLOOM: Lk przed wpywem. Teoria poezji. Prze. A. BIELIK-ROBSON, M. SZUSTER. Krakw, Universitas, 2002, s. 71. Polscy tumacze mylnie przetumaczyli a filial relationship jako relacj ojcostwa, co poprawiam.
pleksu Elektry. A zatem w model chce by jedynym modelem za cen pozbycia si piszcych kobiet. Co waniejsze, feministyczna krytyka literacka musi odnie si do, sformuowanej w tym trybie, patriarchalnej teorii literatury. Gilbert i Gubar, pracujc z XIX-wiecznymi tekstami, rozpoznaj, e poeci tradycyjnie wykorzystywali sownictwo wywiedzione z patriarchalnego romansu rodzinnego, aby opisa wzajemne stosunki midzy sob (s. 6). Kim by w Ojciec/Autor/prekursor? Jakie byy jego obrazowania? Analizujc teksty XIX-wieczne, badaczki rekonstruuj metafor literackiego ojcostwa (s. 6) i prbuj uchwyci jej konotacje. A take pytaj, jak owa metafora oddziauje na piszce kobiety. Okazuje si, e XIX wiek mia swoj msk teori poezji. e pytanie, z ktrego zasyna ksika Gilbert i Gubar: Czy piro jest metaforycznym penisem? (s. 3), zostao postawione w 1886 roku przez Gerarda Manleya Hopkinsa. To w jego koncepcie, centralnym jak diagnozuj badaczki dla kultury wiktoriaskiej, zawarta jest analogia pomidzy msk seksualnoci a pisaniem. Piro poety jest w jakim sensie (bardziej ni figuratywnie) penisem (s. 4). Owa seksualno-estetyczna teoria Hopkinsa czy, na zasadzie tosamoci i substytucji, kilka poj: [...] autor tekstu jest ojcem, przodkiem, prokreatorem, estetycznym patriarch, ktrego piro jest instrumentem generatywnej mocy niczym jego penis (s. 6). W dobie romantyzmu zostaje utosamiony ze Stwrc, Kreatorem, Bogiem. Metafora ojcostwa, zgodnie z patriarchalnym zaoeniem, wie z sob take pojcie wasnoci: autor/ojciec jest posiadaczem swego tekstu i uwagi swego czytelnika, posiadaczem postaci (s. 7). Pisarz jego odpowiednik (ojciec, mistrz, wadca, posiadacz) staje si, konkluduj autorki, duchowym typem patriarchy (s. 7). Jeli piro jest metaforycznym penisem, to jakim organem kobiety mog wytwarza teksty? (s. 7). Pytanie to, jak pisz badaczki, moe brzmie frywolnie, ale jest logiczne. Musi te pojawi si inne pytanie, dotyczce miejsca kobiet piszcych w tej patriarchalnej teorii, ktrej fundamenty wspieraj si na metaforze ojcostwa. Tym bardziej, gdy w mski Autor staje si wycznym, prawomocnym modelem dla wszystkich ziemskich autorw, a jego mska generatywna moc jest nie tylko jedyn prawomocn moc, ale jedyn, jaka jest (s. 7), i gdy piro zostaje zdefiniowane jako narzdzie mskie. Autorki The Madwoman... ledz strategi wykluczania XIX-wiecznych kobiet pisarek z mskiej (patriarchalnej) teorii autorstwa, wskazujc na kilka uzasadnie owej strategii. Z autorstwa wyklucza kobiety ich fizjologia.
O ile seksualno mska jest integralnie zwizana z pewn obecnoci takiej literackiej mocy, o tyle seksualno kobieca jest powizana z nieobecnoci takiej mocy (s. 8).
Zdolno do twrczoci zostaje przypisana mczynie. Kobieta za obdarzona twrcz energi postrzegana jest jako bd natury, wynaturzenie. Zakcenie klarownoci genderowej (mska kobieco) wczeni krytycy rejestruj jako symptom patologiczny. Z autorstwa wyklucza kobiety ich genederowe uposaenie. A gwnie status i miejsce przyznane owemu genderowi w hierarchii spoecznej. Jak kada kobieta, take piszca kobieta podporzdkowana jest mskiemu autorytetowi. I w autorytet musi j autoryzowa (s. 13). Pozbawiona owej autoryzacji kobieta pira widziana jest jako intruz, groteskowa istota, przekraczajca granice natury i kultury, winna i grzeszna. Analiza retoryki mskich wypowiedzi pozwala badaczkom zrekonstruowa bogaty kompleks obrazw kobiet, obrazw, ktre kobiety odczuway jako swoiste uwizienia. Mskie teksty za byy przez nie czytane (na przykad Anne Eliot, Anne Finch) jako miejsca ich opresji i represji, ich uciszania. Ta, ktrej odmwiono podmiotowoci i autonomii wykluczona z kultury, ktrej emblematem miao by piro zaczyna ucielenia tajemnicz Inno, co oznacza, e si j wielbi albo si jej lka, e obdarza si j mioci albo wstrtem. Owa dwuznaczno bycia Inn stawia przed kobiet pisark problem samookrelenia. Tym bardziej, jeli proces docierania do wasnego ja jest swoistym poszukiwaniem owego ja pod przydanymi przez mczyzn maskami i stereotypami. W mskim tekcie kobieta piszca postrzega siebie w rozdwojeniu na anioa i potwora. Anio domowy uosabia idea kontemplatywnej czystoci (Makarie z Wilhelma Meistra Goethego, poprzedzona dug list swych pierwowzorw, poczwszy od Dantego i Miltona), wieczn kobieco Goethego (Das Ewig-Weibliche), podczas gdy potwr jest mski, bo idea znaczcego dziaania jest mski (s. 21)71. Anio w domu co powiadczaj powieci XIX-wiecznych pisarzy podszyty jest Anioem mierci. Albowiem angelologia wiktoriaska notuj badaczki kae kobiecie zamieszkiwa rwnoczenie dwa wiaty: ten wiat i ten przyszy (s. 24).
Co wicej, jednoczenie ten estetyczny kult damskiej kruchoci i delikatnego pikna niewtpliwie skojarzony z moralnym kultem kobiety anioa obligowa szlachetne kobiety do (jak zauway Lederer) zabijania siebie w obiektach sztuki: chude, blade, bierne istoty, ktrych czary dziwnie przypominay nien, porcelanow nieruchomo zmarej. [...] Stajc si jakim objet dart lub wit, poddaje siebie wasn wygod osobist, swoje pragnienia, albo obydwa naraz i to stanowi kluczowy akt piknego anioa kobiety, kiedy wanie to powicenie skazuje j zarwno na mier, jak i na niebo. Bo wyrzec si siebie [to be selfless], to
Autorki cytuj formuy Hansa EICHNERA z jego przedmowy (The Eternal Feminine: An Aspect of Goethes Ethics) do Fausta (New York, Norton Critical Edition, 1976, s. 616617).
12 Feministyczna...
71
nie tylko by szlachetn, ale i martw. [...] Wiktoriaskie udomowienie mierci przedstawia nie tyle przyzwolenie na mier przez wyrzeczenie si siebie [selfless], ile take sekretny bj o moc poprzez niemoc (s. 25).
Kobieta potwr zwana te czarodziejk, suk, demonem uosabia pewno siebie, agresywno, a przede wszystkim niezaleno. Jako figura mskiego tekstu stanowi zapis lku autora przed utrat choby czci przynalenej mu wadzy i autorytetu. Prbuje ona bowiem zawsze podwaa dwie jego autorskie kompetencje: nazywania i generowania historii. Kobieta potwr odmawia pozostawania w narzuconym jej tekstowo miejscu (s. 28), prbujc wytwarza swoj wasn histori i nadawa jej wasne znaczenia. Potwr w aniele, ktry dugo zamieszkiwa mskie teksty, jest czytany przez badaczki jako symptom mskiego lku przed kobietami, mskiej pogardy dla kobiecej inwencji twrczej. Jednake o wiele waniejsza jest sia represji i kontroli, z jak owe wyobraniowe mskie konstrukty oddziayway na kobiety chcce poprbowa pira. Dlatego te, o ile dla mskich krytykw i pisarzy wane byy fizjologiczne, socjologiczne uzasadnienia wykluczenia kobiet z pisania, o tyle dla pocztkujcych XIX-wiecznych literatek istotne okazyway si wykluczenia natury psychologicznej. Autorki The Madwoman..., odwoujc si do gosw kobiet, tak wyjaniaj oddziaywanie figury kobiety potwora: [...] takie postaci drastycznie poruszay wasny obraz kobiet pisarek, negatywnie wzmacniajc te komunikaty podporzdkowania, jakie przekazyway ich anielskie siostry (s. 30). Zbliajc si z wolna do, porzuconego na chwil, modelu Blooma, warto powtrzy ten zestaw pyta, ktre badaczki skonstruoway, opierajc si na analizie metaforyki ojcostwa. Co oznacza by literatk w kulturze, ktrej okrelenia literackiego autorytetu, jak widzielimy, s jawnie i skrycie patriarchalne? Jak metaforyka anioa/potwora wpywa na sposoby, w jakie kobiety prbuj pira? Do jakich strategii obronnych odwoaj si literatki, aby zaprezentowa swj wasny punkt widzenia? Czy kobieta pisarka, wykluczona z XIX-wiecznej seksualno-estetycznej teorii literatury, moe znale dla siebie miejsce w XX-wiecznej historii literatury Harolda Blooma mskiej i patriarchalnej, strzegcej (jak XIX-wieczni krytycy) autorytetu ojcostwa? Ot do tej z istoty mskiej historii literatury [...] kobieta pisarka nie pasuje (s. 48). Czy dowiadcza lku przed wpywem, rwnego temu, jakiego dowiadcza Bloomowski poeta-nastpca?
Bez wtpienia, jeli si przymierzy do patriarchalnego modelu Blooma, moemy by pewni, e poetka kobieca nie dowiadcza lku przed wpywem w taki sam sposb, jakby dowiadcza go jej mski kontrpart-
ner, z tego prostego powodu, e musi ona stawi czoa prekursorom, ktrzy s prawie wycznie mscy i dlatego znaczco si od niej rni. Ci prekursorzy nie tylko wcielaj patriarchaln wadz (jak dowiodo nasze omwienie metafory ojcostwa), ale prbuj j [kobiet] zamkn w definicjach jej osoby i jej potencjau, ktre, redukujc j do skrajnych stereotypw (anio, potwr), stoj w drastycznym konflikcie z jej wasnym poczuciem ja czyli jej wasnej podmiotowoci, autonomii, kreatywnoci (s. 48).
Ostatecznie badaczki wyprowadzaj wniosek, e kobieta piszca dowiadcza nie lku przed wpywem, ale l k u p r z e d a u t o r s t w e m. Lk przed wpywem jej nie dotyczy, poniewa nie posiada ona mskiego prekursora, z ktrym miaaby podj jak walk, sama za dowiadcza siebie na marginesie aktu pisania i twrczoci, nie mogc sta si prekursorem dla zwalczajcego j nastpcy. Kobieta pisarka musi przepracowa odmienny od mskiego poety kompleks uwika. Przede wszystkim musi si zmierzy z wszczepionym jej, niczym infekcja, lkiem przed autorstwem, lkiem o to, e nie posiada twrczej mocy. W paradygmacie Blooma jako kobieta moe by jedynie inspiracj, muz dla poety. Musi rozwiza konflikt zwizany z narzuconym jej genderem, a dokadniej z jego artykulacj, szczeglnie wany, bo unicestwiajcy dla kobiety, ktra chce pisa. Jak pozby si alternatywnej psychiki, wdrukowanej przez patriarchat: odczuwania siebie jako ponionej (inferiorized)? Jak pokona samotno i obco w wiecie mskich poprzednikw i ambiwalentnych oczekiwa literackiej publicznoci? Jak wyrwa si z mskich luster-puapek i skonstruowa wasne, twrcze, niezalene ja?
I tak jak walka mskiego artysty z jego prekursorem wymaga form, ktre Bloom nazywa zwrotami rewizji, uniesieniami, konfliktami lekturowymi [misreadings], tak walka kobiety pisarki o autokreacj angauje j w pewien proces rewizji. Jej walka nie zwraca si przeciw odczytaniom wiata przez jej (mskiego) prekursora, ale przeciw odczytaniom przez niego jej samej (s. 49).
Chcc zyska wasny punkt widzenia siebie samej i wiata kobieta pisarka poszukuje take prekursorki, ale tosamej z jej pci, czyli innej kobiety, tekstu innej kobiety, kobiety zrewoltowanej, aby w tekst i jego autorka pomogy legitymizowa jej wasne buntownicze denia (s. 50). A zatem w ujciu badaczek psychodynamika kobiecej twrczoci nie uwzgldnia znamion Bloomowskiej walki pomidzy ojcem/autorem/prekursorem a synem/poet/nastpc72. Albowiem prekursor kobieta nie
H. BLOOM w tekcie Podzwonne dla kanonu, ktry ukaza si po raz pierwszy w 1983 roku, a wic w cztery lata po The Madwoman..., akcentowa, e psychodynamika twrczoci
12*
72
uosabia dla swojej crki czy modszej siostry jakiej zagraajcej siy, z ktr ta powinna walczy. Jest wrcz na odwrt: odnaleziona kobieca prekursorka staje si rdem twrczej siy i mocy buntu. Nawizujc do stworzonej przez Elaine Showalter koncepcji kobiecej subkultury literackiej (female literary subculture), autorki The Madwoman... proponuj, aby siostrzano poszukiwanie kobiecych prekursorek uzna za kluczowy znak tej subkultury (s. 51). O ile walka syna z ojcem moe wzmacnia syna-zwycizc, o tyle lk przed autorstwem osabia kobiety. Rejestracj takiego osabienia znajduj badaczki w formule zaczerpnitej z wiersza Emily Dickinson: Infekcja w zdaniu tresuje / Moemy wdycha Rozpacz [Infection in the sentence breeds / We may inhale Despair] (s. 52). rdem owej infekcji w zdaniu, w stylu, w strukturze kobiecego tekstu s teksty mskie, ktre postrzegane s przez poetk jako przestrze metaforycznej wojny bakteriologicznej. Interpretacja infekcji w zdaniu sugeruje, e Dickinson rozpoznaje, i teksty te zniewalaj, indukuj w czytelniczce gorczk, naruszaj jej prywatno. Owa wdychana przez czytelniczki/pisarki/poetki Rozpacz pochodzi zarwno z tekstw patriarchalnych ktre odmawiaj kobiecie podmiotowoci jak i z tekstw pisanych przez kobiety, albowiem z nich moemy wdycha Rozpacz od tych wszystkich pramatek [foremothers], ktre zarazem jawnie i ukradkiem scedoway swj tradycyjny lk przed autorstwem na swe oszoomione kobiece potomkinie (s. 52). Lk przed autorstwem, jak wskazuje przykad Dickinson i innych autorek jej czasw, mia rnorodne powody: by w przypadku Dickinson wdychan Rozpacz spowodowan zawodem, jaki sprawia jej wasna, realna matka, by zainfekowaniem przez udrczone literackie matki, przez literackich
kobiecej podlega tym samym mechanizmom wpywu, konkurencji i walki, co psychodynamika twrczoci mskiej. Chocia badaczki usilnie przekonuj o zaniku pretensji kobiet do samokanonizacji, propagujc w zamian pokor powszechnego siostrzestwa, now wznioso dziergania koderek, ktra stanowi dzisiaj ulubiony trop krytyki feministycznej (s. 186), to najmocniejsze kobiety wrd wielkich poetw, Safona i Emily Dickinson, s jeszcze bardziej zaciekymi agonistykami ni mczyni. Panna Dickinson z Amherst nie zamierza pomc pani Elizabeth Barrett Browning w dzierganiu kodry (s. 189). Nie wiem, czy krytyka feministyczna zdoa wypeni swoj misj i zmieni natur ludzk, wtpi jednak, by najbardziej nawet spniony idealizm zdoa zmieni podwaliny zachodniej psychologii twrczoci kobiecej i mskiej od rywalizacji Hezjoda z Homerem, a po agon midzy Dickinson a Elizabeth Bishop (s. 189190). Owo nie wiem jest tu wane. Gilbert i Gubar (a take, jak zobaczymy dalej, Annette Kolodny) nie odnosz si do natury ludzkiej ani do natury oznakowanej pciowo, rozumianej jako niezmienna i trwaa. Rekonstruuj socjokulturowy, psychologiczny kontekst, ktry kreuje gender XIX-wiecznej kobiety pisarki. By moe, e zmiana owego kontekstu i zmiana genderu kobiecego wytworzy okolicznoci, w ktrych pisarki pozbd si nie tylko lku przed autorstwem, ale zyskaj si do wzicia udziau w walkach o prekursorstwo. (Wszystkie cytaty w przypisie pochodz z: H. BLOOM: Podzwonne dla kanonu. Prze. M. SZUSTER. Literatura na wiecie 2003, nr 9/10).
ojcw, ktrzy przemawiali do niej z surowych zwierciade literackich tekstw (s. 53). Ale jak sugeruj badaczki formule Dickinson mona nada take inne znaczenie: wdychamy Rozpacz rwnie z dystansu wiekw. Autorkom chodzi tutaj o szczeglny wzorzec kobiecoci wyprodukowany przez kultur XIX wieku, ktra rozwija kult kobiecego inwalidztwa (s. 54)73. Histeria, anoreksja, agorafobia s niewtpliwie wytworami, efektami uspoecznienia kobiety. Badaczki interpretuj owe choroby jako nieodparte parodie spoecznych nakazw (s. 54), ktrych nonikami s patriarchalne definicje kobiecoci; jakby XIX-wieczna kultura produkowaa i zarazem upominaa si o kobiece choroby. I nie powinien dziwi fakt zauwaaj Gilbert i Gubar e formua infekcji w zdaniu staa si
tak centraln prawd dla XIX-wiecznych kobiet literatek, e wielkie artystyczne osignicia powieciopisarek i poetek, od Austen i Shelley po Dickinson i Barrett Browning, czsto zarazem dosownie i figuratywnie zajmuj si chorob, jakby dla podkrelenia tego wysiku, z jakim wygrywano zdrowie oraz integralno [wholeness] w walce z zaraliwymi wyziewami rozpaczy i rozbicia [fragmentation] (s. 57).
Ich teksty zamieszkuj bohaterki anorektyczki (u Charlotte i Emily Bront), take chore na klaustrofobi, afazj i amnezj. Owe infekcje wychwytuj badaczki rwnie w skadni ich zda (sistr Bront, Marii Elizabeth Coleridge, George Eliot, Jane Austen). XIX-wieczna kobieta pisarka uwikana jest jak pokazuj autorki The Madwoman... w klasyczne podwjne zwizanie (double bind). Z jednej strony nacieraj na ni kulturowe zakazy, ktre ucieleniaj si w figurach kobiecej artystki jako szalonej, wynaturzonej z powodu nieokrelonej pci (unsexed) albo z powodu seksualnego upadku (fallen). Z drugiej za, aby mc tworzy, musi si przeciw nim zbuntowa. Jednake nie moe manifestowa swego buntu otwarcie, albowiem grozi jej ostracyzm. Zwykle nie manifestuje go take z si wskazujc na cakowite, z przekonania, odrzucenie inwektyw, albowiem w jakiej mierze je zinterioryzowaa. Std te piszce kobiety wybieraj rne wariantywne zachowania, ktre s ekspresj buntu ograniczonego. Albo przepraszaj za swe przypuszczalne niedoskonaoci (Anne Finch i Anne Bradstreet), albo obnosz si ze sw ekscentrycznoci (Aphra Behn i Margaret Cavendish), albo te prezentuj siebie jako mczyzn (George Sand i George Eliot), czy ukrywaj swe nazwiska pod pseudonimami (trzy siostry Bront) (s. 65). Jednake ani przeJest to formua wzita z ksiki B. EHRENREICH, D. ENGLISH: Complaints and Disorders: The Sexual Politics of Sickness. Old Westbury, The Feminist Press, 1973, s. 19.
73
branie, ani maska mskoci, ani mska mimikra jako symptomy lku przed konsekwencjami autorstwa nie rozwizuj ich problemu.
Bo jeli jak notuj badaczki dla kobiety artystki to wanie kobieta stanowi, przede wszystkim, problem i jeli wyrzeka si ona wasnego genderu, to nieuchronnie staje wobec kryzysu rwnie powanego, co lk przed autorstwem, ktry prbuje przezwyciy (s. 66). Lecz dla XIX-wiecznej kobiety przekonuj Gilbert i Gubar ktra sprbowaa przekroczy wasny lk przed autorstwem i zdobya patriarchalny autorytet za porednictwem metaforycznego transwestytyzmu albo mskiej mimikry, nieunikniony musi sta si nawet bardziej radykalny psychiczny zamt (s. 66).
XIX-wieczna kobieta pisarka dowiadcza choroby, ktr Gilbert i Gubar nazywaj schizofreni autorstwa (s. 69). Rodzi si ona ze sprzecznoci pomidzy genderem i gatunkiem (s. 67). Chodzi o to, e kobieta pisarka ma do wyboru zestaw literackich gatunkw, konwencji uprawianych przez mczyzn, ktre s nonikami patriarchalnej wizji wiata. Jeli zechce opowiedzie historie o mskich bohaterach, wpisujc si w tryby ustanowionej poetyki, to musi nieuchronnie projektowa siebie na nieprzyjazne postaci i sytuacje (s. 69). Musi zatem dowiadcza podziau albo rozkadu wasnej tosamoci, take niechci do wasnego ja [self-dislike] (s. 69), ktre zamanifestowao pozr, fasz, dwulicowo. W tej sytuacji kobiety:
Z jednej strony mogy zaakceptowa wieniec z pietruszki samowyrzeczenia, uprawiajc mniejsze gatunki ksiki dla dzieci, listy, dzienniki albo ograniczajc swj krg czytelniczy tylko do kobiet sobie podobnych, co George Eliot nazwaa gupimi powieciami napisanymi przez damy powieciopisarki. Z drugiej strony mogy zosta mczyznami manqus, naladowcami ukrywajcymi sw tosamo i przez samowyrzeczenie produkowa literatur zej wiary i nieautentyczn (s. 72).
Jak jednak mogaby wwczas powsta wietna tradycja literatury pisanej przez kobiety? A taka tradycja powstaa. Strategia przekraczania lku przed autorstwem (rozwijana poza nakazem skromnoci i ide mskiej mimikry) oparta bya na podstpie: na kreowaniu treci zanurzonych, przebranych (s. 73) wewntrz tekstw, a przynajmniej trudno dostpnych dla wczesnych odbiorcw; take na rewizji gatunkw mskich. Krtko mwic, pisarki uczestniczyy w icie Bloomowskich zwrotach od centralnych sekwencji mskiej historii literatury, uruchamiajc jaki wycznie kobiecy proces rewizji i redefinicji, co musiao spowodowa, e wydaway si dziwne (s. 73).
W odpowiedzi na sawn (charakterystycznie kobiec) rad Emily Dickinson: Mw ca Prawd, ale mw j ogrdkami, kobiety
produkoway dziea literackie, ktre s w pewnym sensie palimpsestowe, dziea, w ktrych wzr na powierzchni ukrywa lub przesania gbsze, mniej dostpne (i mniej spoecznie akceptowalne) poziomy znaczenia. Autorkom tym udao si trudne zadanie osignicia prawdziwie kobiecego autorytetu przy rwnoczesnej zgodnoci z patriarchalnymi standardami literackimi i ich subwersj (s. 73). [...] publicznie stwarzajc dopuszczalne fasady dla prywatnych i niebezpiecznych wizji, kobiety pisarki dugi czas posugiway si szerokim zakresem taktyk zaciemniania, ale nie wymazywania z pamici swych najbardziej wywrotowych impulsw (s. 74).
Praktykowanie palimpsestu nie stanowi dla autorek The Madwoman... manifestacji czy te ekspresji twrczej mocy XIX-wiecznych literatek. A zatem, Bloomowski zwrot, ktry mia przygotowywa poet/nastpc do zwycistwa, w przypadku piszcych kobiet oznacza nie si umoliwiajc podjcie walki, lecz bezsi zrodzon z lku przed autorstwem i jest strategi uchylania si od walki. Gilbert i Gubar podsumowuj:
Zamknite w strukturach stworzonych przez i dla mczyzn XVIIIi XIX-wieczne kobiety pisarki nie tak bardzo buntoway si przeciw przewaajcej estetyce, jak czuy si winne z powodu swej niezdolnoci, aby si do niej dopasowa (s. 75).
Palimpsestowo obserwuje take Patricia Meyer Spacks, okrelajc j formu podziemne wyzwania74; Carolyn Heilbrun i Catherine Stimpson mwi o obecnoci nieobecnoci, wskazujc na luki, centra, jaskinie w obrbie dziea miejsca, gdzie brak spodziewanej czynnoci [...] lub jest ona zwodniczo zakodowana (s. 75)75. Elaine Showalter mwi o widzeniu znaczenia w czym, co byo wczeniej pust przestrzeni (s. 75)76. W czytanych przez siebie tekstach XIX-wiecznych pisarek Gilbert i Gubar odkrywaj palimpsestowo (kobiec dwulicowo) w figurach szalonych, potwornych kobiet, ktre stanowi zdublowane ja autorek. Te poP.M. SPACKS: The Female Imagination..., s. 317. Zacytujmy cae zdanie, z ktrego autorki zaczerpny t formu: Cho to uderzajce, e kobiety piszc te powieci, pozwalaj sobie na ledwie podziemne wyzwania [subterranean challenges] wobec wizji, ktr zdaj si akceptowa. 75 C. HEILBRUN, C. STIMPSON: Theories of Feminist Criticism: A Dialogue. In: Feminist Literary Criticism: Exploration in Theory. Ed. J. DONOVAN. Lexington, The University Press of Kentucky, 1975, s. 62. 76 E. SHOWALTER: Literary Criticism. Review Essay. Signs 1975, no. 1, s. 435.
74
staci odgrywaj ich wasny przesonity autorski gniew (s. 77), obrazuj ich wasne lki i wcieko. Kobieta potwr uosabia literatk poszukujc mocy dla artykulacji ja: wiedma-potwr-wariatka staje si tak kluczowym ucielenieniem jani pisarki (s. 79). Te postaci funkcjonuj wic na zasadzie obrazu przestrogi (monitory image), czasem stworzone tylko po to, eby je zniszczy, ale ich furia (fury) musi zosta uwiadomiona nie tylko anielskiej protagonistce, ale i czytelniczce (s. 78). Nawet najbardziej konserwatywne XIX-wieczne pisarki pisz Gilbert i Gubar uaktywniaj metafory zamknicia i uwizienia, konfrontujc z nimi obrazy ucieczki i wyzwolenia. W tym sensie pisarstwo XIX-wiecznych kobiet autorki skonne s okrela jako rewizjonistyczne i rewolucyjne. A jego rewolucyjno stowarzyszya si z romantycznym etosem buntu, ktry wytworzy sprzyjajc aur dla ekspresji wywrotowych impulsw kobiecych.
2.4. Prezentacje lektur

2.4.1. Jane Austen
Susan Gubar, autorka czci drugiej (Inside the House of Fiction: Jane Austens Tenants of Possibility [Wewntrz powieciowego domu: Jane Austen figury moliwoci]), koncentruje sw uwag na literackich strategiach Jane Austen, tych w szczeglnoci, ktre pozwalaj wypracowa pisarce indywidualne miejsce w przestrzeni literackiej. Jak si okazuje, autorka Dumy i uprzedzenia ju w swych juweniliach skrystalizowaa wasny projekt literatury, polemizujc zarwno z mskimi, jak i z kobiecymi wersjami romansu. Odwoujc si przede wszystkim do parodii romansu otrzykowskiego (Love and Friendship, 1790), romansu rycerskiego, popularnych romansw dla kobiet nie tyle skupia uwag na literackim aspekcie swych utworw (na ich literackoci), ile przede wszystkim interesuje j jak zaznacza Gubar retoryczny efekt powieci (s. 118). w retoryczny efekt Austen bada i analizuje w swoich powieciach, gwnie w odniesieniu do kobiet i kobiecych czytelniczek. A chodzi o to, e utrwalone przez rne formy romansu konwencje literackie z jednej strony zastpczo speniaj kobiece pragnienia i fantazje, z drugiej za same je produkuj, utrwalajc w kobietach zapotrzebowanie na nie. Ale nie tylko: inspiruj czytelniczki do mimetyzmu, do tosamoci z literackimi rolami swych bohaterek, co przede wszystkim uniemoliwia im konstrukcj definicji wasnego ja i naraa na utrat wasnej wewntrznoci. Romanse utrwalaj kobiety w ich tradycyjnych rolach, a take zamykaj w stereotypowych
obrazach, przekonujc, e jedynym celem ich ycia jest kocha mczyzn i zdoby ma. Gubar zaznacza jednak, e bdem byoby, gdyby owe Austenowskie ilustracje negatywnych skutkw oddziaywania romansw na kobiec wyobrani i na samostanowienie o sobie utosamia z XVIII-wiecznymi heroinami i diagnozami ich autorek. Dlatego, e Austen zainteresowana retorycznym efektem powieci odrzuca jednoczenie ewangeliczny ferwor powieciopisarek uznajcych si przede wszystkim za moralistki (s. 116) w rodzaju Madame de Genlis. A take dlatego, e odrzuca romantyczne tradycje swej kultury, e bezustannie (tak jak w Love and Friendship), przez kreacj bohaterek, czyni aluzj do gbi swej alienacji w kulturze, szczeglnie w tej kulturze, ktra zdefiniowaa i okrelia kobiety (s. 117). Std te nie tyle apeluje do kobiet, ile krytykuje spoeczestwo, ktre zobligowao kobiety do miesznych, absurdalnych i bezowocnych zachowa. Nie moe dziwi, e sprzymierza si nie z patriarchaln, lecz z wybran przez siebie, pozytywn kobiec tradycj, ktr uosabia dla niej Mary Wollstonecraft. Gubar ledzi sposoby, ktre zapewniaj Austen efekt parodystyczny. Uywa ona, na przykad, fabu Richardsona i Byrona tylko po to, aby je wzi w nawias i odrzuci. W jej wasn narracj zawsze zostaje zanurzona historia opowiadana jej bohaterce, stanowica wspomniany ju obraz przestrog [monitory image] dla jej wasnej bardziej problematycznej historii (s. 119).
Lecz wyraa swoje oburzenie pod przykrywk strategii parodystycznych legitymizowanych przez najbardziej konserwatywnych pisarzy jej czasw, co zreszt byo (i pozostaje) radykalnie dwuznaczne. Cige posugiwanie si parodi ujawnia nam jej przekonanie, e te odziedziczone struktury literackie, ktre wprost nie degraduj jej pci [sex], najwidoczniej s nieistotne. Dlatego, kiedy zaczyna Rozwan i romantyczn opowiedzeniem na nowo Krla Leara, to dokonane przez ni odwrcenia implikuj, e mskie tradycje musz by przecenione i zreinterpretowane z perspektywy kobiecej: zamiast zej crki, ktra kastruje starego krla, pozbawiajc go orszaku rycerzy [...], Austen przedstawia mskiego spadkobierc i jego on, ktrzy si wzajemnie przekonuj do wyudzenia od swoich ju niesprawiedliwie ograbionych sistr nalenego im dziedzictwa (s. 120).
Odnawiajc zastane konwencje, gatunki, jzyki dziedzictwo mskiej tradycji Austen notuje swj podziw dla powieciopisarek takich, jak: Marie Edgeworth, Mrs. Radcliffe, Charlotte Lennox, Mary Brunon i Fanny Burney. Krytycy zarzucali Austen banalno, ciasnot jej literackiego i powieciowego wiata. Tymczasem jak przekonuje Gubar owe rozpoznania dotykaj istoty wiata, w ktrym zmuszone s przebywa bohaterki Au-
sten. Kade inne jego zabudowanie byoby niezgodne z diagnoz rzeczywistoci. Jeli heroiny jej powieci yj w ograniczonych przestrzeniach domu-salonu, poerane przez nud, to marz o wolnoci. Nadajc wag koniom i powozom, podrom i ucieczkom modych panien z rodzinnych domw, ktre wystpuj w jej pisarstwie od juweniliw po druki pomiertne, Austen zapisuje tym samym ich wolnociowe fantazmaty. Albowiem dla bohaterek w ko i powz wyznaczaj granice ich wolnoci i swobodnego przemieszczania si w przestrzeni.
Dla Austen domowe zamknicie kobiet jest nie tyle metafor, ile dosownym faktem yciowym (s. 124).
Jeli pisarka obsesyjnie prezentuje matki: ze, gupie, infantylne, gnune i potworowate z powodu swej apodyktycznoci, to crki w jej powieciach s dosownie albo metaforycznie osierocone. Symptom matrofobii, lku przed stawaniem si wasn matk, objawia si w poszukiwaniu przez nie mskiej ochrony. Std waga maestwa. I nawet gdy pisarka parodiuje scenariusze popularnych romansw, ktre nadaj znaczenie owiadczynom, balom, spotkaniom towarzyskim, ceremoniom lubnym, to przecie sama nie eliminuje ich ze swoich powieci.
Implikacja jest jasna konkluduje Gubar maestwo jest kluczowe, poniewa jest jedyn dostpn postaci autodefinicji dla dziewczyn w ich spoeczestwie (s. 127).
Znaczc nieobecno w tekstach Austen innych tematw uznaje amerykaska badaczka za wiadectwo niedostatkw ycia dziewczt i kobiet (s. 127). A te z kolei maj wpyw na uomno twrczoci pisarki.
Jednak Austen wanie uywa goszonej przez siebie i celebrowanej akceptacji ogranicze swojej sztuki dla zamaskowania jakiej wywrotowej krytyki tych form autoekspresji, ktre s dla niej dostpne, zarwno jako artystki, jak i kobiety, bo obmiewanie gupich struktur literackich pomaga jej w artykulacji wasnej alienacji od rwnie ograniczonych wymogw socjety (s. 127).
Pisarka przejawia zafascynowanie kodowaniem, ukrywaniem lub po prostu niemwieniem tego, co myli, bo ta strategia pozwala jej na oskarenie patriarchatu, ktre nie mogoby by uznane za waciwe czy nawet dozwolone w czasach Austen (s. 128). Ilustracj tej tezy jest Northanger Abbey (1818) uparcie ewokujce dwie gatunkowe struktury: Bildungsroman i burlesk. Gubar czyta Northanger Abbey jako wan korekt konwencji gotyckich, korekt wpisan w projekt kobiecego gotyku Austen. Przede
wszystkim pisarka przenosi wydarzenia z egzotycznej scenerii, jak preferowaa Mrs. Radcliffe, w swojski, angielski pejza. Zmienia to formu powieci gotyckiej, wic j z powieci polityczn (genera Tilney, penicy rol nowoczesnego inkwizytora (s. 136), reprezentuje polityczny wiat przeomu wiekw), a take z przepisanym przez Austen Bildungsroman, powieci, ktra odkrywajc (oczyma bohaterki Katarzyny) tajemnice Opactwa, zarazem odkrywa mechanizmy patriarchalnej wadzy. To nie Opactwo chwyta j w swoj puapk, ale jej zgoda na narzucon przez generaa interpretacj wiata i wasnej osoby oraz zinternalizowanie przez ni gotyckich wtkw literackich. Tym samym wskazuje Austen na odmienne od pokazywanych przez jej poprzedniczki przyczyny zamknicia kobiet. Ani mury tak czsty motyw izolacji i unieruchomienia bohaterki w powieciach gotyckich ani te nieopatrznie wypowiedziana przysiga, ale za edukacja i finansowa zaleno czyni je mieszkankami wizienia. Powie wedle lektury Gubar zapisuje proces produkcji bohaterki. Proces, ktry zwykle w powieciach Austen koczy si tym, e staje si ona potworem. I potworno przydarza si take Katarzynie. Posu si duszym cytatem, albowiem streszcza on mechanizm zarzdzajcy tym procesem:
Lecz potworno Katarzyny nie jest po prostu, jak twierdzi Levine, rezultatem jej wspinania si na spoeczny szczyt w konflikcie z ograniczeniami narzuconymi przez ad spoeczny i moralny; ale jest ona te rezultatem poszukiwania przez ni wasnej historii. Majca wyobrani i wraliwo Katarzyna autentycznie wierzy, e moe zosta bohaterk historii wasnego ycia, e moe by sobie autork i tym samym definiowa i kontrolowa rzeczywisto. Ale, podobnie jak potwr Mary Shelley, musi ona w kocu pogodzi si z sob jako tworem zrobionym przez kogo innego, postaci schwytan w puapk jakiej nieprzyjaznej fabuy. Faktycznie, niczym potwr Mary Shelley, Katarzyna nie moe nada sensu znakom swej kultury, a jej frustracja jest przynajmniej czciowo odbita w jej powieci o godujcej, cierpicej Mrs. Tilney. To, e widzi siebie jako wyzwolicielk tego kobiecego winia, stanowi jedynie cz zudzenia, bo Katarzynie pisane jest wypadnicie nie tylko z tego, co Ellen Moers nazywa heroinizmem, ale i z autorstwa, i autorytetu: skazana jest na pouczenie, e niedelikatnoci jest jej wasna prba tworzenia powieci. Prbujc zrozumie literackie problemy, ktre wci j nkaj, prbujc znale ukryte rdo jej dyskomfortu, zobaczymy, e motywacj Katarzyny jest ciekawo, co czy j nie tylko z potworem Mary Shelley, ale take z takimi buntowniczymi, nieusatysfakcjonowanymi poszukiwaczami, jak: Catherine Earnshaw, Jane Eyre i Dorothea Brooke. [...] Zmuszona do wyrzeczenia si swojego opowiadania historii, Katarzyna dojrzewa, kiedy lki przed zwyczajnym yciem zaczy wkrtce zastpowa alarmy romansu (II, rozdz. 10) (s. 142).
Gubar, uznajc Northanger Abbey za powie gotyck, rwnoczenie lokuje j w odmiennej od zwyczajowo przyjtej, nowej kobiecej tradycji, wyznaczonej przez takie pisarki, jak: Charlotte Perkins Gilman, Phyllis Chester i Sylvie Plath. Austen czy z nimi identyfikacja typu horroru, za, ktre straszy inaczej ni w tradycyjnych opowieciach. Tutaj zo okalecza kobiec osobowo, nakazuje jej ignorowa wasne odczucie niebezpieczestwa, akceptowa jako rzeczywisto co, co zaprzecza postrzeganiu przez ni jej sytuacji (s. 143), wyzbywa si wasnej perspektywy interpretacyjnej. Kobiety internalizujc owe nakazy, terroryzuj i odrzucaj swoje ja. Zainteresowanie Austen pisarstwem Marie Edgeworth kieruje uwag Gubar ku kluczowym problemom zarwno jej twrczoci, jak i samego procesu tworzenia. Ten ostatni wydaje si nawet bardziej godny rozwaa, wprowadza bowiem znaczcy kontekst dla diagnoz dojrzaej pracy Austen. I, jak si okazuje, warunki owego procesu tworzenia mona uzna za paradygmat sytuacji kobiety pisarki owego czasu. Marie Edgeworth cierpi na typowy syndrom pomniejsza warto swoich literackich dokona. Stopie jej niepewnoci i lku przed autorstwem wzmaga szczeglna relacja z ojcem, ktry inspiruje, ale zarazem cile kontroluje jej pisanie. Dopiero po jego mierci wydaje z sukcesem Castle Rackrent (1800), powie, w ktrej przeprowadza krytyk patriarchy i wadzy opartej na eksploatacji podporzdkowanych sobie grup spoecznych i kobiet. Bohaterka jej powieci, bezsilna i poddana wadzy ma, wznieca jednak bezustannie w sobie skrztnie ukrywany pomie rewolty. Uwolniona szczliwie przez mier ma oddaje si rozkoszom wolnoci, podrujc po Irlandii. Marie Edgeworth, podobnie jak jej bohaterka, umyka przed surowym okiem ojca, oddajc si w tajemnicy przed nim rozkoszy pisania Castle Rackrent. Jednake co podkrela Gubar nie udaje jej si, poza tym szczeglnym przypadkiem, wywika z podwjnego zwizania, ktre trzyma j w napiciu pomidzy projektami ojca a swoimi pragnieniami opowiadania wasnych historii.
Marie Edgeworth rozwizaa problem tego, co nazwalimy lkiem przed autorstwem, piszc tak, jakby bya pirem swego ojca (s. 151).
Dla Austen odpowiednikiem ojca Marie Edgeworth jest wspczesna jej kultura. Jednake Austen akcentuje Gubar prbuje dramatyzowa fakt podwjnego zwizania. Owa dramatyzacja wyraa si w dwch sprzecznych gestach: w nieakceptacji sytuacji, wywiedzionej z biogramu Marie Edgeworth, e kobiece przetrwanie zaley od mskiej aprobaty i ochrony, oraz w uciszeniu buntu i oddaniu swej heroiny we wadz rozsdnego mczyzny, a skazaniu samej siebie na pozorn ulego i zgod na m-
skie wartoci. Tym samym Austen dokonuje fragmentacji i podziau wasnego ja, manifestujc swj niepokj dotyczcy bycia zarwno kobiet, jak i artystk. w wewntrzny podzia znajduje odzwierciedlenie w strategii dublowania kobiecych kreacji. Autorka konfrontuje dwie bohaterki: aktywn, spontaniczn, posiadajc pobudzon wyobrani i seksualno, z biern, uwizion w spoecznych konwencjach, skromn, pozbawion jakiejkolwiek wasnoci, bo wywaszczon z siebie samej (w Dumie i uprzedzeniu pierwsz uosabia Elizabeth, drug Jane, w Mansfield Park: Maria i Fanny, przeciwne i zarazem podobne). Gubar zapisuje znamienn tendencj fabu Austen: pierwsze heroiny tranformuj si w drugie: Faktycznie zmuszona jest podda si losowi Jane czytamy o tytuowej Emmie sta si jej sobowtrem [her double] poprzez uwiadomienie sobie, e bya tak samo zmanipulowana (s. 159), po czym musi podda si inicjacji do pewnej wtrnej roli suebnej i milczcej (s. 160), uczc si poytkw ze skromnoci, powcigliwoci i cierpliwoci (s. 162). Jednake komplementarno penych ycia i cichych sistr [...] sugeruje, e te dwie nieadekwatne odpowiedzi na kobiec sytuacj s nierozczne (s. 162). Krtko mwic wnioskuje Gubar Austen sugeruje, e w psychiczny konflikt, odgrywany przez podwojenie postaci, nie moe zosta zaegnany inaczej, jak tylko przez podtrzymanie owego zdwojenia, podwjnej perspektywy i podwojonego widzenia. Jest to warunek przetrwania kobiety w otaczajcym j wiecie.
Uywajc milczenia jako sposobu manipulacji, biernoci jako taktyki dla zwikszenia wadzy, ulegoci jako sposobu osigania jedynej dostpnej dla nich kontroli, heroiny wydaj si podporzdkowane, rwnoczenie dostajc to, czego zarazem pragn i potrzebuj (s. 163).
Gubar fascynuje to, jak Austen godzi sw wasn autorsk niezaleno, take pisarsk inwencj z niewol swych kobiecych postaci. Czy i jak omija albo neutralizuje sprzeczno, w ktr jest uwikana? Konkluzja Gubar mwi o wyborze zotego rodka: balansowania pomidzy ilustracj (przez fabu) waciwej drogi, ktr powinna porusza si pozytywna bohaterka, a radoci z odkrycia jej rewolty.
Tak jak im udaje si przey dziki wraeniu, e si podporzdkowuj, tak jej [czyli autorce, Jane Austen K.K.] udaje si utrzyma sw podwjn [double] wiadomo w powieci, ktra proklamuje potulno i powcigliwo, nawet kiedy odkrywa owe rozkosze potwierdzenia i buntu. Rzeczywicie, ta komedia powieci Austen wykorzystuje napicia midzy wolnoci jej sztuki a podlegoci jej postaci: podczas gdy one jkaj si, bekocz, milkn i nawet piesz ku doskonaemu szczciu, jej udaje si uzyska jaki jzyk kobiecy [a womans language], ktry jest
znakomicie podwjny. Pod tym wzgldem Austen uosabia paradygmat literackich dam [ladies], pojawiajcych si z takim powodzeniem i obfitoci w poowie XIX wieku, popularnych powieciopisarek, jak Rhoda Broughton, Charlotte Mary Yonge, Home Lee i Mrs. Craik, ktre uparcie powstrzymyway wiadomo tego, jak ich wasna profesjonalna robota podaje w wtpliwo tradycyjne role kobiet. Cho w treci [ta robota] wydaje si gboko konserwatywna, jednake czsto zachowuje lady owej rdowej podwjnoci, tak wyranej u swego pocztku, nawet jeli demonstruje ich [czyli pisarek] ywioowe unikanie nieuchronnych ogranicze przypisanych modelowym bohaterkom (s. 168170).
Powieci Austen zamieszkuj nie tylko zbuntowane w okrelonych wczeniej granicach heroiny, ale take, cho z rzadka, wcieke kobiety, obdarzone wielk moc (a series extremely powerful women s. 169). Macochy, wdowy uwolnione spod mskiej wadzy. Dubluj heroiny, ale rwnie autork. Ciotka Morris (z Mansfield Park) czytana bya jako surogat pisarki i cho to najbardziej potworna z jej postaci bya, co znamienne, najczciej chwalona i wyranie lubiana przez rwieniczki Jane Austen. Gubar wskazuje na powie, ktra mogaby by uznana za kobiec awangard. Perswazja (Persuasion, 1818) prezentuje spoeczestwo egalitarne, mczyzna docenia uczestnictwo w yciu domowym, kobiety maj odwag bra udzia w yciu publicznym i nie organizuj swej wsplnoty wok macierzystwa i wychowywania dzieci. Tym razem Austen, rezygnujc ze strategii maskowania i palimpsestu, przeoya na struktury literackie sw, manifestowan w listach, niech do tradycyjnych kobiecych zatrudnie.
2.4.2. Kobiece lektury Raju utraconego Miltona

Raj utracony Miltona do dzisiaj inspiruje literack wyobrani. Stanowic fundament angielskiego kanonu (Bloom po wielekro ten fakt podkrela), bywa take obiektem rozlicznych feministycznych reinterpretacji. Sandra M. Gilbert, autorka czci trzeciej ksiki (How Are We Faln?: Miltons Daughters [Jak to si stao, e upadymy? Crki Miltona]), odnotowuje swoist przestrze literackiego dialogu czy polemiki, jak toczyy XIX-wieczne kobiety pisarki z teologi, kosmologi, mitem kulturowym Miltona. Skoro epopeja Miltona funkcjonowaa jako wzorzec patriarchalnej poezji, a sam autor uosabia, promowa i streszcza dug mizoginistyczn tradycj, to rewizja jego wyobraniowego uposaenia stawaa si prawdziwym wyzwaniem dla pisarek. Gilbert zbiera znamiona konfrontacji i zarazem kreowania nowej, odmiennej od Miltonowskiej tradycji, analizujc kobiece metafory. Metafory rewidujce i prze-pisujce metafory Miltona.
Na licie pisarek, ktre zdecydoway si na konfrontacj, znalazy si takie nazwiska, jak: Margaret Cavendish, Anne Finch, Mary Shelley, Charlotte i Emily Bront, Emily Dickinson, Elizabeth Barrett Browning, George Eliot, Christina Rossetti, H.D., Sylvie Plath, Gertruda Stein, Anas Nin, Virginia Woolf. T cz swych rozwaa, zatytuowan: Widmo Miltona: patriarchalna poezja i kobiety czytelniczki, otwiera Gilbert wypowiedzi Virginii Wolf z zakoczenia jej Wasnego pokoju, wypowiedzi tym bardziej znamienn, e zaszyfrowan i trudno dla samej Gilbert rozpoznawaln, mwic w trybie warunkowym o moliwoci wskrzeszenia zmarej poetki, ktra bya siostr Szekspira: jeli uda nam si sign wzrokiem ponad widmo [bogey] Miltona, bo adna ludzka istota nie ma prawa zasania nam widoku na wiat77. Prbujc rozwika zagadkowo uytego przez Woolf sowa bogey, Gilbert w kocu skonna jest przysta na formu, e bogey, czyli widmo, mona rozumie jako silny Miltonowski mit kulturowy, ktry zawaszczy wyobrani literackich kobiet, a przede wszystkim przyczyni si do uwewntrznienia przez nie Miltonowskiej wizji tego, czym kobieta jest.
Historia, jak Milton, pierwszy z maskulinistw, przede wszystkim opowiada kobietom, jest oczywicie histori kobiecej wtrnoci, histori jej innoci i tego, jak ta inno prowadzi nieubaganie do jej demonicznego gniewu, do jej grzechu, jej upadku i jej wykluczenia z ogrodu bogw, ktry jest rwnie, dla niej, ogrodem poezji (s. 191).
Ponowne odczytania Miltona ukadaj si w mylne odczytania (Bloomowskie misreading): od rozpaczliwie ugodowego misreading Raju utraconego przez Mary Shelley (we Frankensteinie grzeszna Ewa jest tylko pozornie wyegzorcyzmowana z historii, tak naprawd bowiem ucielenia j potwr, a taka tosamo pojawia si take u Miltona) do radykalnie korekcyjnego misreading Miltona przez Emily Bront w Wichrowych wzgrzach (jej teologia, ktra parodiuje niebo, skaniaaby j do tego, aby przestawa z piekem). Z kolei Woolf zarwno w Orlando, jak i w Between Acts wiadomie wyklucza Miltona, czynic natomiast do niego aluzj w powieci The Voyage Out, gdzie go stygmatyzuje przez przypisanie mu szkodliwej mocy oddziaywania. Jednake konkluduje Gilbert
V. WOOLF: Wasny pokj. Prze. A. GRAFF. Wstp I. FILIPIAK. Warszawa, Wydawnictwo Sic!, 1997, s. 136. Dokonuj zmiany w przekadzie A. Graff, ktra tumaczy bogey jako pogrki, albowiem spord wielu znacze sowa bogey wybrane przeze mnie widmo wydaje si lepiej oddawa te sensy, do ktrych prbuje dotrze Gilbert; pogrki likwidowayby materi docieka angielskiej badaczki.
77
Poniewa Woolf bya tak wyrafinowanym krytykiem literackim, mogaby by zarazem najbardziej wiadom i najbardziej lkliw dziedziczk tego Miltonowskiego mitu kulturowego (s. 193).
Gilbert skupia sw uwag przede wszystkim na powieci Charlotte Bront Shirley (1849). ledzc i konfrontujc znaczenia zwizane z figurami Ewy/Szatana/Grzechu, wzitymi z obu tekstw Miltona i Bront badaczka sytuuje je take w kontekcie wiatopogldu romantycznego. Czytanie przez Bront Raju utraconego zostaje tym samym wzbogacone o swoisty romantyczny filtr. Dziki niemu mog si te pojawi odpowiedzi na pytania o to, jak bunt romantyczny wspdziaa z buntowniczymi impulsami kobiecego pisarstwa i jak je inspirowa. Ot zgodnie z interpretacj Gilbert Bront kreuje posta Ewy/Shirley, alternatywn wobec Miltonowskiej Ewy, gubic w ten sposb jego wizjonersk mizogini. Albowiem pierwsza kobieta wedle hipotezy Bront nie bya jak Ew, w poowie lalk, w poowie anioem i zawsze potencjalnym demonem (s. 194). W tekcie swej powieci prezentuje j jako Ew-Tytana, Ew-Prometeusza. Udomowiona Ewa Miltona upiona i wyciszona zostaje zastpiona Ew/Shirley, ktra uosabia niewyczerpan, aktywn witalno. I, niewtpliwie, blisza jest Szatana Miltona ni jego Ewy (s. 195), co oznacza, e Bront przeksztaca Szatana Miltona w prometejsk Ew. Cho zarwno Bront, jak i Milton spokrewniaj Ew z Szatanem, z Grzechem kobiecym sobowtrem78 to przecie swoiste przepracowanie przez pisark romantycznych satanistyczno-prometejskich tropw pozwala ulokowa jej pokrewiestwa w odmiennym, od wskazanego przez Miltona, rejestrze interpretacyjnym. I tak, prometejsko Szatana, ktr Bront obdarza swoj Ew/Shirley, odzwierciedla wedle badaczki jedn z zasadniczych cech romantyzmu, jeli pamita Shelleyowskiego Prometeusza czy Byronowskiego Manfreda lub Kaina. A romantyczny Szatan Byrona, ten z Manfreda i Kaina, jest zbuntowany i zarazem rozdarty.
Przeklty i przeklinajcy wasne ja, paradoksalny i mistyczny [...], dowiadcza winy podwjnej wiadomoci, znaczenia ogromu wasnego
78 Gubar interpretuje istot owego utosamienia Grzechu z kobiet, piszc: Jeli kar Ewy jest, co wicej, jej skazanie na bl macierzystwa, to Grzech jest jedynym modelem macierzystwa rnym od bezkresnego ona Chaosu, jakim j [czyli Ew K.K.] Raj utracony obdarza, a jako model potwr Miltona daje skryte ostrzeenie, co to znaczy by niewolnic rodzaju (s. 198). Gubar rejestruje Miltonowski obraz rodzcej nie istoty ludzkie, lecz psy, ktre wychodz z jej ona i na powrt si w nim umieszczaj. Warcz, a Ich zwierzce dwiki przypominaj nam, e bycie w ciy nie ma by duchowe, ale zwierzce (s. 198). Ich ssanie matki przywouje mier. Tak jak Ewa, jedzc jabko, zjada mier.
ja zdolnego do nienazwanych i moe zbrodniczych wystpkw, ktre Byron w Manfredzie i Kainie zdefiniowa na nowo jako znaki wyszoci. Co wicej, w stopniu, w jakim niebieska tyrania jest skojarzona z Prawym Rozumem, Szatan jest romantycznie antyracjonalny w swym poszukiwaniu tajemnych gbi w samym sobie i w kosmosie. Jest antyracjonalny a rwnie romantyczny w swym niestosownym dawaniu pierwszestwa ekscesom namitnoci, byronicznym dzikim gestom i szalonym zachowaniom [...]. Rwnoczenie jego arystokratyczny egalitaryzm, okazany w jego walce przeciw niebiaskiemu systemowi pierwordztwa [...] sugeruje jakie Byronowskie (i Shelleyowskie, i Godwinowskie) zaangaowanie w wolno i sprawiedliwo dla wszystkich (s. 202).
Byroniczne figury Szatana i Ewy musiay, zaznacza Gilbert, mie wpyw na wyobrani piszcych kobiet. Tym bardziej, e to im gwnie przypad w udziale los Szatana, ktry odczuwa swoj win z powodu podwjnej wiadomoci. Dla XIX-wiecznych kobiet pisarek owa podwjna wiadomo oznaczaa bezradno wobec rejestrowanego rozdarcia na bycie anioem i demonem. Figura Szatana zapisuje skrywane marzenia i fantazje kobiet pisarek o uwolnieniu drzemicych furii, o wyzwoleniu dzikich gestw albo szalonych zachowa. Ale take aktywizuje w piszcych apokaliptyczne wizje spoeczne, podobne do tych, ktre przeladoway ich romantycznych rwienikw poetw. Dlatego te to nie z buntem Ewy, ale z bardziej kosmiczn rewolt Szatana skonne s si utosamia. Piszc komentarz do Raju utraconego, Mary Wollstonecraft (A Vindication of the Rights of Woman [Obrona praw kobiety], 1792) sprzymierza si z eufori Blackea dla Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Jednake zaznacza Gilbert
nie tylko feminizm i romantyczny radykalizm wiadomie czyy si w umysach wielu kobiet pisarek, [ale] byronicznie (i satanistycznie) zbuntowani politycy wizjonerzy byli czsto wykorzystywani przez kobiety jako metaforyczne przebrania dla polityki seksualnej (s. 205).
W Shirley wtek spoecznego, rewolucyjnego gniewu znajduje swj przekad na obraz furii wywaszczonych heroin. Powieci fabryczne Angielek i powieci Amerykanek o niewolnictwie kryy w gbi czy zachowyway pod przebraniem prywatny, uporczywy, kobiecy resentyment (s. 205)79. Kiedy za mwiono o Dziwnych losach Jane Eyre, to wymieniano
79 Cytat pochodzi z ksiki E. MOERS: Literary Women..., s. 19. Przytoczmy jego kontekst: Ten zewntrzny zasig owego feministycznego impulsu stanowi istot zjawiska lat epiki; to krycie w gbi prywatnego, uporczywego, kobiecego resentymentu (o ktrym radzi si nie myle za czsto) w chrzecijaskim humanitaryzmie, ktry dla kobiet i m-
13 Feministyczna...
jednym tchem, e napisana jest w tonacji: byronicznej, prometejskiej, satanistycznej i jakobiskiej.

Jednake zwizek pomidzy kobietami pisarkami a krtowosym byronicznym bohaterem Miltona jest nawet notuje Gilbert bardziej zoony w odniesieniu do naszych tak dalekich sugestii (s. 206).
Szatan Miltona jest nie tylko podobny do kobiet, ale take moe stanowi dla nich obiekt fascynacji. Moe te funkcjonowa jako posta, z ktr kobiety chciayby si utosami. Nawet jednak jeli chciayby to uczyni, to nie mogy zastrzega badaczka poniewa poczucie bezsilnoci nakazywao im raczej postrzega siebie w roli biernego instrumentu jego dziaa ni uzna sw rwno z nim. Nawet u Bront wizja jakiej prometejskiej Ewy, nawet jej Shirley, zdradza podobne poczucie trudnoci bezporedniej identyfikacji z asertywn zasad Szatana i kobiec potrzeb przyjcia wasnej instrumentalnoci (s. 207), gdy twrcza kobieta przedstawia sam siebie jako kreacj mskiego geniuszu i odmawia sobie tym samym penej autonomii. Skoro kobiety pisarki tak wiele pozytywnych impulsw czerpay z romantycznych wizji rewolty, to czy mogy odnale dla siebie jakie miejsce w romantycznej fascynacji kazirodztwem, ktra jak zaznacza badaczka wywodzia si czciowo z przedstawienia przez Miltona [kazirodczego romansu] Grzechu Szatana (s. 207). Ot przywoane przez Gilbert spostrzeenia Helen Moglen dowodziyby, e fantazj kazirodztwa naleaoby uzna za strategi dla metaforycznego unicestwienia innoci autonomii kobiecoci (s. 208)80. W owym fantazmatycznym scenariuszu mskie ego usiuje ustanowi uni przede wszystkim z sob samym.
Podobnie wybujao ego Szatana manifestuje si w seksualnym cyklu jego solipsystycznego wytwarzania si i odtwarzania najpierw w postaci Grzechu, a potem w postaci mierci. Jak Byron, usiuje on jak si zdaje pozosta w peni zalenym tylko od siebie, wchaniajc swoj przeszo w swoj teraniejszo, potwierdzajc jak kompletniejsz tosamo przez ogarnicie i zawarcie w sobie swojej innej, komplementarnej jani (s. 208).
czyzn zarazem by gwnym nurtem myli wiktoriaskiej. W tym owe lata epiki rni si od lat poprzedzajcej je literatury kobiecej i od nastpujcych lat, obejmujcych Virgini Woolf i nasze czasy. Litowanie si nad sob nie byo traktowane jako cnota przez Wiktorianw. 80 Chodzi o ksik H. MOGLEN: Charlotte Bront: The Self Conceived. New York, Norton, 1978, s. 32. To samo rdo jest przytaczane w nastpnym cytacie.
Efektem owego kompletowania wasnej tosamoci kosztem innego jest zniweczenie go. A zatem zniweczenie kobiety. Dla kobiet pisarek stawao si jasne, e mio kazirodcza tak naprawd odbija samouwielbienie wasnego ja, a to wiedzie do mierci duszy. Ten byroniczny Szatan, majcy wiele wsplnego z Szatanem Miltona, rozwija rne diaboliczne sztuczki, w ktrych nie ma miejsca na pozytywne kobiece ja ani na pozytywne twrcze ja bo poezja, ktr by pocza, mogaby rwnie dobrze okaza si jakimi urodzinami potwora, niczym straszliwego dziecicia Szatana, czyli mierci (s. 208209). Powsta tedy obraz Szatana i Ewy jako faszerzy stworzenia, bdcy poniajcym i obezwadniajcym wcieleniem Miltonowskiego widma [bogey] (s. 210).
2.4.3. Mary Shelley: Frankenstein

Tropic odpowiedzi pisarek na wyzwanie zawarte w epopei Miltona, Gilbert prbuje naszkicowa co najmniej dwa wyrane ich warianty. Jeden reprezentowaaby Mary Shelley i Frankenstein (1818), drugi za Emily Bront i Wichrowe wzgrza (1847). Jednake sw narracj rozwija badaczka, wychodzc od refleksji powiconych powieci George Eliot Miasteczko Middlemarch (Middlemarch, 18711872). Koncentruje uwag gwnie na jednej, wybranej scenie, ktra staje si dla niej ilustracj wzorcowej kobiety Miltona, a zarazem pretekstem do opowiedzenia antywzorcowej historii bohaterki, zgodnie zreszt z ironiczn cho ukryt intencj Eliot. Zanim pojawi si alternatywna opowie Eliot, scena ta moe wskazywa na ulego pisarki wobec patriarchalnej poezji (s. 214). Rozmowa toczy si pomidzy mod, uleg i oniemielon sw niewiedz Dorote a jej narzeczonym, czowiekiem nauki, pewnym swego autorytetu i miejsca w wiecie.
Czy nie powinnam si teraz przygotowywa do tego, aby by bardziej uyteczna? zwrcia si do niego pewnego dnia Dorotea w pocztkowym okresie narzeczestwa. Nie powinnam si nauczy czyta ci po acinie i grecku, jak to robiy dla ojca crki Miltona, chocia nie rozumiay, co czytaj? Obawiam si, e to byoby dla ciebie bardzo mczce umiechn si pan Casaubon a nadto, o ile dobrze pamitam, wspomniane przez ciebie mode damy uznay czytanie w nieznanych im jzykach za powd do podniesienia rebelii przeciwko poecie. Tak, ale po pierwsze, to byy bardzo nieposuszne dziewczta. Powinny by dumne, e mog pomaga takiemu ojcu, a po drugie, mogy si uczy na osobnoci, aby rozumie to, co czytaj; wwczas lektura by
13*
je ciekawia. Nie przypuszczasz chyba, e ja si oka krnbrna i gupia81?
Gilbert czyta w fragment jako przykad utosamienia si bohaterki z podan kobiet Miltona: uyteczn, suebn, podporzdkowan. Kobiet, ktra miaa take swoje ikonograficzne, rozliczne reprezentacje w spopularyzowanych przez XVIII i XIX wiek portretach dyktujcego swoim crkom Miltona, na ktrych wida cnotliwe mode damy pielgnujce z anielsk pieczoowitoci swego potnego ojca (s. 215). Jednake jak mwi badaczka Eliot, z charakterystyczn dla siebie ironi, zmienia t, zasugerowan, interpretacj, odsaniajc za pozorn ulegoci Dorotei jej niewypowiedziane pragnienia. A Dorotea chce uczy si greki i aciny dlatego, e nie zadowala jej posiadanie rozsdnego ma i sama chce dorwna mu w rozsdku. Rozsdek ma nadziej czerpa z wejcia w obszary mskiej wiedzy: [...] nauczyabym si widzie prawd w tym samym wietle, w jakim j widz wielcy ludzie82. Retoryka uytecznoci jest rodzajem jej diabelskiej chytroci, rodzajem diabelskich aspiracji do mocy i mdroci, w czym przypomina Ew podszyt satanistyczn, niepowcigliw ciekawoci. Owo pragnienie uzasadnia gniew Dorotei na nieposuszne crki Miltona, ktre odrzuciy moliwo pochaniania mdroci swego wielkiego ojca. Inaczej ni one, Dorotea, idealizujc swego ma, widzc go w postaciach archanioa, niebiaskiego narratora, czyni go w swych fantazjach przede wszystkim boskim mistrzem, wtajemniczajcym j w intelektualne sfery. Casaubon to zarazem jej fantazmat Miltona. Gilbert zauwaa znaczcy rozdwik pomidzy fantazmatem Miltona/Casaubona u Dorotei, a portretem Miltona/Casaubona, ktry prezentuje Eliot. Pisarka take, jak jej bohaterka, tworzy analogi, po to jednak, aby j podway. Obaj bohaterowie tych fantazmatw zajmuj si klasyczn literatur i teologi. Maj podobnie wygrowane intelektualne ambicje. Celem Miltona byo prostowa cieki Boga ku czowiekowi przez uczone opowiedzenie od nowa centralnego mitu kultury zachodniej (s. 218), celem Casaubona za byo godzi gbok wiedz z gorliw pobonoci przez produkowanie kluczy do wszystkich mitologii83.
Ale Casaubon jako kowal kluczy do wszelkich mitw jest oczywicie mieszn karykatur Miltona jako wzniosego prawodawcy wzniosoci. Kostyczny w przekonaniu o swej nieomylnoci, pedantyczny, pozbawiony
81 G. ELIOT: Miasteczko Middlemarch. Prze. A. PRZEDPESKA-TRZECIAKOWSKA. T. 1. Warszawa, Prszyski i S-ka, 2005, s. 81. 82 Ibidem, s. 41. 83 Ibidem, s. 36.
poczucia humoru, w przebiegu akcji Middlemarch karowacieje z niebiaskiego uczonego do uciliwego mydka, zoliwego trupa, uciskajcego Dorote nawet zza grobu, a w jego starannie artykuowanym zanikaniu wicej jest Miltonowskiego Szatana, minus byroniczny bysk, ni samego Miltona. Lecz jego wstrt do grzesznego ciaa, jego ledwie skrywana wzgarda dla kobiecoci Dorotei, jego tyrania oraz dogmatyzm czyni ze parodystyczny cie Miltonowskiego mizogina i (rwnoczenie) wczesn wersj czerwonolicego, dzikiego Profesora von X, ktry zajty jest obecnie pisaniem swego monumentalnego dziea pt. Umysowa, moralna i fizyczna niszo pci eskiej (s. 218)84.
Sytuujc powie Emily Bront w szerszym kontekcie pisarstwa kobiecego, Gilbert wskazuje na dwa gwne wtki, ktre byy obiektem atakw: patriarchalizm kosmologii Miltona (Jane Anger) i projekt kobiecej natury (Anne Finch). Jednake dodaje: Od pojawienia si Raju utraconego nawet w jakim sensie nieco wczeniej wszystkie kobiety pisarki byy do pewnego stopnia crkami Miltona (s. 219). Owa formua: do pewnego stopnia, zawieszajca kategoryczno opinii, odnosi si do opisanej strategii, jak reprezentuje zachowanie Dorotei wobec ma/ojca/Miltona: z jednej strony pozornej ulegoci wobec mskich mitw (powinny by dumne, e mog pielgnowa takiego ojca), z drugiej za potajemnego pragnienia nauki, ktre jest obietnic rwnoci. Pozorna ulego i bunt.
W szerokim, metaforycznym sensie notuje Gilbert te dwa sposoby postpowania prawdopodobnie okrelaj kategorie, pod ktre prawie cae pisarstwo kobiet moe by podcignite (s. 219220).
Subwersywne, feministyczne reinterpretacje Raju utraconego prezentuje Gilbert, odwoujc si do dwch modelowych interpretacji dziea Miltona, jakich, jej zdaniem, dokonay autorki Frankensteina i Wichrowych wzgrz. Mary Shelley przepisuje mski mit kulturowy Raju utraconego w peni jego wartoci w jego wasnych kategoriach, wliczajc w to wszystkie analogie i paralele, ktre on sugeruje aby tak go przepisa, eby wyjani jego znaczenie (s. 220). Odmienn drog wybraa Emily Bront: przepisuje mit nie po to, aby wyjani jego znaczenie, ale by uczyni go dokadniejszym zwierciadem dowiadczenia kobiecego (s. 220).
Taki sposb radzenia sobie z Miltonowskim patriarchatem jest tym modus operandi, jaki wybraa, na przykad, Emily Bront (w Wichrowych wzgrzach i wszdzie indziej), i to jest sposb, jaki wybraa wyobraona crka, studiujca w tajemnicy grek i acin czyli kobieta, ktra uczy
84
Cytat z: V. WOOLF: Wasny pokj..., s. 49.
si jzyka mitu, jzyka wadzy, aby mc ponownie wymyli siebie i swoje wasne dowiadczenie w chwili, gdy z pozoru niewinnie czyta swemu znamienitemu ojcu (s. 220).
Gilbert czyta Frankensteina, aktywizujc konteksty. W obrbie stylw i trybw lekturowych powie Mary Shelley jest jednym z kluczowych romantycznych odczyta Raju utraconego (s. 221).
Znaczce jest jednak, e jako odczytanie kobiety jest w ostatecznoci histori pieka: pieka jako ciemnej parodii nieba, tworw piekielnych jako potwornego naladowania kreacji niebieskich i piekielnej kobiecoci jako groteskowej parodii niebiaskiej mskoci. Ale, oczywicie, dywagacje o parodii jedynie powracaj do przeraliwej rzeczywistoci oryginau i wzmacniaj j. Parodiujc bowiem Raj utracony, w czym, co mogo zacz si jako sekretna, ledwie wiadoma prba podwaenia Miltona, Shelley skoczya na opowiedzeniu, jeszcze raz, centralnej historii Raju utraconego, opowieci o tym, jak ndz niepowcigliwo Ewy / miaa przynie mczyznom (s. 221).
Powie Shelley jest zarazem czytana jako zapis osobistego jej dowiadczenia: szczeglnie dowiadczenia macierzystwa grozy, ktre stao si jej obsesj. Crka matki zmarej podczas jej narodzin wpisaa doznania sieroctwa, anonimowoci w sw ponur fantazj, ktra mwi o micie narodzin i micie rda. Gilbert starannie zbiera wszelkie lady, ktre budoway niezwyk aur powieci. Gotyck psychodram literack poprzedzaa gotycko zachowa Mary Shelley, ktra zabieraa ksiki na grb matki.
Studiujc w nieskoczono prace matki i ojca, Mary Shelley, by tak rzec, czytaa sw rodzin, odnoszc si do niej przez swoje czytanie, ksiki peniy, jak si okazuje, funkcj zastpczych rodzicw, sowami i stronicami zastpujc ciao i krew (s. 223).
Jej ledztwo w sprawach rodzinnych, literackie samoksztacenie przeczytaa gros powieci gotyckich angielskich, francuskich i niemieckich a take zainteresowania ma (grecka kosmogonia w tragedii o Prometeuszu przeze tumaczonej) i tematy wspczesnej jej literackiej kultury, miay wpyw na wybr przez ni Raju utraconego jako gwnego obiektu aluzji.
Wanie jako kobieca fantazja na temat seksu i czytania, a potem jako jaka gotycka psychodrama odbijajca odczucie przez Mary Shelley czego, co moglibymy nazwa bibliogenez, Frankenstein stanowi jak wersj tej mizoginistycznej historii, jaka tkwi implicite w Raju utraconym (s. 224).
Raj utracony jest wedle Gilbert wpisany w struktur powieci Shelley, gdzie jego obecno uaktywnia si w skomplikowanym systemie aluzji, a take stanowi centraln lektur potwora. Gwne postaci powieci: Walton, Frankenstein i potwr, buntujce si przeciw zakazom, odsyaj do Miltonowskiego Szatana, a histori Waltona mona interpretowa jako alternatywn wersj mitu pochodzenia przedstawionego w Raju utraconym. Mary Shelley wszystkie swe postaci obdarza znamieniem sieroctwa. I opowiadajc o sieroctwie, jeszcze raz na nowo opowiada histori upadku, wygnanie z raju i konfrontacj z piekem (s. 227). Postaci w powieci kopiuj si nawzajem i reduplikuj swe role. Odbijaj si w sobie niczym lustra, solipsystyczne i kazirodcze. Owa kazirodcza obsesja Shelley zaznacza Gilbert ma, niewtpliwie, proweniencj romantyczn. Jak kazirodcze stosunki Adama i Ewy ktrzy maj przecie wsplnego Stwrc podobnie kazirodcze stosunki Szatana z Grzechem i, przez implikacj, Szatana z Ew, odbijaj si jak w lustrze w fantazjach kazirodztwa Frankensteina (s. 229), kiedy Victor pobudza do ycia ciao potwora i czerpie z tego dziaania przyjemno erotyczn.
Dla Miltona, jak i zreszt dla Mary Shelley, ktra prbowaa zrozumie Miltona, kazirodztwo byo jak nieuniknion metafor dla solipsystycznej gorczki samowiadomoci (s. 229).
Gilbert zapisuje i interpretuje transformacje Victora, ledzc wszystkie figury substytucji: Adamiczny Victor ze szlachetn intencj, aby zbada tajemnice natury i jej nieznanych mocy, przeksztaca si w Miltonowskiego Szatana:
Victor postrzega sam siebie jako jakiego diabolicznego stwrc, ktrego umys niechccy wypuci jakiego potwornego i lepkiego demona, bardzo podobnie jak przeronita gowa Miltonowskiego Szatana stworzya Grzech, wstrtnego potwora, jakiego on wypuci na wiat (s. 231).
Victor Frankenstein ma dziecko jego cia i jego pord manifestuj si w sposb oczywisty przez istnienie paradoksalnie ogromnej istoty, jaka wyania si z jego warsztatu lepkiej kreacji (s. 232). Jzyk opisujcy ten mit tworzenia notuje Gilbert jest dwuznaczny. I jak upadek Ewy w ukaran wiedz i w bolesne macierzystwo, tak samo rodzenie Victora charakteryzuje narzucenie komplementarnoci dwm opozycyjnym siom: seksowi i mierci.
Aby zbada przyczyny ycia, musimy najpierw uciec si do mierci zauwaa Victor, a w swoim odosobnionym warsztacie lepkiej kreacji
lepkiej, bo obscenicznie seksualnej zbiera i skaduje materiay, pochodzce z prosektorium i z rzeni (s. 233).
W dalszym cigu substytucji okazuje si, e zdobyta przez Victora wiedza o przeraliwej tajemnicy ludzkiej konstrukcji, ktra sprowadza si do tajemnicy seksu i mierci, transformuje go w figur Ewy. Victor jako Szatan nie mia nic wsplnego z mskim byronicznym Szatanem z pierwszej ksigi poematu Miltona, by, na odwrt, dziwnie eskim Szatanem odrzutkiem, ktry zrodzi Grzech (s. 233). Gilbert tworzy analogi pomidzy somatycznymi symptomami lku przed autorstwem u kobiet pisarek a somatycznymi symptomami u Szatana-Victora. Pomidzy tosamymi niepokojami, ktre dotyczyy zdeformowanych dzie, literackich aborcji i poronie. Sataniczny Victor i Ewa spokrewniaj si w swojej prokreacji i w niepokoju tworzenia. Adamiczny Victor jest kobiecy jak Ewa. I jak Ewa podlega pokusie intelektualnego poywienia wiedzy. Victor-Adam jest te Victorem-Ew i rodzc olbrzymiego potwora,
odkrywa, e nie jest Adamem, ale Ew, nie jest Szatanem, ale Grzechem, nie jest osobnikiem mskim, ale kobiet? Jeli tak, to wydaje si prawdopodobne, e to, co ta decydujca cz Frankensteina naprawd pokazuje, jest histori odkrycia przez Ew nie tego, e musi upa, ale e bdc stworzona kobiet, jest upad, e kobieco i upadek [femaleness and fallenness] s w istocie synonimami (s. 234).
Victor odkrywa, e jest autorem potwora, ktry jest morderc, e sam jest zdolny do horroru seksu, mierci i lepkiej kreacji, e sam jest potworem. Odkrywa, e jest upady. Jak Ewa.
Z tego powodu skoro Frankenstein jest histori upadku kobiety, opowiedzian przez, faktycznie, potuln na pozr crk jakiemu surowemu ojcu narracja potwora zanurzona jest w sercu powieci jak i sama tajemnica tego upadku (s. 235).
Gilbert akcentuje wag chwytu literackiego Mary Shelley, jakim jest wprowadzenie monologu potwora (Frankensteins most striking technical tour de force s. 235). Pozwala on bowiem, przynajmniej na chwil, usun w cie lokowanego na pierwszym planie naukowca i ujawni samowiadomo potwora: zaprezentowa jego filozoficzn medytacj nad swym przyjciem na wiat i przedstawi kontestacj faktu, czy to co czyli on sam ma ochot by lepk mas, ruszajc si i mwic (s. 236). Cay czas pamitajc o zadaniu ledzenia zwizkw z Rajem utraconym, Gilbert nie rezygnuje rwnoczenie z komentarza biograficznego. Std
te sytuujc potwora bliej Miltonowskiego Szatana ze wzgldu na symptomatyczn wcieko, wyobcowanie, nadludzk si ni Adama, ktrego wydaje si raczej parodiowa, ostatecznie stwierdza jego intelektualne podobiestwo bardziej do swojej autorki ni do swojego autora (s. 237), albowiem mski potwr Victora Frankensteina moe w rzeczywistoci by kobiet w przebraniu (s. 237). Owe podobiestwa tropi Gilbert w szerokim spektrum okolicznoci: lektury potwora byy lekturami Mary Shelley (Cierpienia modego Wertera, ywoty Plutarcha, Raj utracony) i kada z nich, zarwno dla kobiety autorki, jak i dla potwora, musiaa wydawa si lekcj na temat dominacji mczyzny w spoeczestwie. Wydaje si, e Mary Shelley notuje Gilbert znalaza we wasnym dowiadczeniu odpowiedni model dla trudnej sytuacji potwora (s. 238). Chodzi w szczeglnoci o jak napisa James Rieger we wstpie do powieci unikaln wiedz, jak to jest urodzi si poza histori [free of history]85. Owo dowiadczenie pisarki filtrowao si przez lektur Raju utraconego. Tak jak Mary Shelley uporczywie poszukiwaa osobistej historii historii swego pochodzenia tak poszukuje jej z rwn determinacj potwr, odbijajc zarazem ciekawo Ewy. Z Ew czy potwora samotno i milczenie (Adam rozmawia przecie z innymi istotami), a take zazdro, ktra skania kobiet do zjedzenia jabka.
Rwnoczenie, z t sam pewnoci, z jak moralna deformacja Ewy jest usymbolizowana w fizycznym zdeformowaniu [malformation] potwora, fizyczna brzydota potwora przedstawia jego spoeczn nieprawomocno, jego bkarctwo, jego bezimienno. [...] sam jest tak bezimienny, jak jest bezimienna kobieta w patriarchalnym spoeczestwie, jak bezimienn moga czu si niezamna, bdca w nielegalnej ciy, Mary Wollstonecraft Godwin, kiedy pisaa Frankensteina (s. 241).
Gilbert wyranie fascynuje proces przekadu osobistych fantazmatycznych obsesji Shelley na literack ufantazmowan figur potwora. Oczywicie, owa fascynacja badaczki znajduje wsparcie w, co prawda niewyartykuowanych, cho presuponowanych, zaoeniach, o ktrych ju bya mowa, dotyczcych przekadu dowiadczenia na metafory tekstu. Std te obcujemy z byskotliwym rozpoznaniem, ktrego wag doceni zapewne zwolennicy zaprezentowanej tu biograficznej strategii lektury. Skoro Mary Shelley dowiadczaa podobnej jak potwr bezimiennoci jej imi i nazwisko brzmiao identycznie jak jej matki: Mary Wollstonecraft Godwin, ktra dajc jej ycie, umara,
85 J. RIEGER: Introduction. In: M. SHELLEY: Frankenstein; or, The Modern Prometheus [the 1818 Text]. Ed. J. RIEGER. Indianapolis, Bobbs-Merrill, 1974, s. XXX; S.M. GILBERT, S. GUBAR: The Madwoman in the Attic..., s. 238.
Skoro byo tak, to moga spekulowa, e moe jej wasna potworno, jej mordercza nielegalno polegaa na tym, e ona jest jak twr Victora Frankensteina jak reanimacj zmarego, rodzajem zgalwanizowanego ciaa, ktre w sposb ironiczny powstao z czego, co powinno by koysk ycia. [...] ten pozbawiony matki potwr jest w kocu zrobiony z cia umarych, z okropnych czci znalezionych na cmentarzach (s. 242).
A jeli Mary Shelley bya potworem w takim razie jej ukryta, podziemna matka musiaa nim by take (s. 244). A gdyby bya Ew Miltona, to zarwno jej matka, jak i ona sama musiayby abdykowa z denia do definiowania wasnego ja rwnie w swej macierzyskoci i przysta na rol matki rasy ludzkiej. Potwr te ma problemy: rozdarty pomidzy wstrtem do jedynej matki, jak kiedykolwiek mia Victora Frankensteina (s. 244), a fantazj, zasugerowan przez miniatur anielskiej matki Victora Caroline Beaufort Frankenstein. Jest jeszcze figura powieciowa samobjczej matki, Marie stworzona przez matk pisarki (Marie, or the Wrongs of Woman, 1797) ktrej gasncy wzrok przywouje jej zamordowane dziecko.
W zupenoci bolesna ambiwalencja Frankensteina wobec matek i mumii jest w jakim sensie odpowiedzi na rozdzierajce spozieranie Marie zza grobu, mogoby si wydawa w kierunku crki (s. 246).
Mamy wic konkluduje Gilbert dwie figury kobiece: grzeszn, pozbawion macierzystwa Ew i t, przeciw ktrej zgrzeszono, pozbawion crki Mari, obie bdce paradygmatami bezsilnego wyobcowania kobiety w mskim spoeczestwie, mamy te dwie wojujce groteski, odlege i archetypowe figury, czyli Frankensteina i potwora, niczym Boga i Adama pocztego przez Szatana (s. 246).
Teraz jednak, z naszym znacznie bliszym kompletnoci zrozumieniem dziwnej i zadziwiajcej perspektywy, jak przyja Mary Shelley jako crka Miltona, widzimy, e byli oni Ew, cay czas Ew (s. 246).
Ew, ktrej odmwiono prawdziwego miejsca w historii (s. 247).
2.4.4. Emily Bront: Wichrowe wzgrza

Gilbert wprowadza nas w interpretacj Wichrowych wzgrz, zapisujc list analogii i rnic midzy powieci Emily Bront a Frankensteinem. Zestawiajc obie ksiki, uaktywnia lektur z rzadka przez krytyk praktykowan. Wyrane rnice dotycz kwalifikacji gatunkowych: powie
Shelley jest enigmatyczn fantazj metafizycznego horroru, za romans Bront enigmatycznym romansem metafizycznej namitnoci (s. 249). Rne jest take ich feministyczne uposaenie:
Shelley wyprodukowaa aluzyjny, romantyczny i mski tekst, w ktrym losy podrzdnych kobiecych postaci wydaj si cakowicie zalene od czynw rzekomo mskich bohaterw czy antybohaterw. Bront wyprodukowaa bardziej realistyczn narracj, w ktrej potpiony [perdurable] gos okolicy, wedle okrelenia Nelly Dean przez Marka Schorera, zapoznaje nas ze wiatem, gdzie mczyni walcz o wzgldy pozornie uduchowionych i niezalenych kobiet (s. 249)86.
Podobiestwa dotycz szerszej ramy gatunkowej: obie powieci nale do literatury popularnej (thriller i romans), chocia posiadaj skomplikowan struktur palimpsestu ich powierzchnie zasaniaj: i ontologiczne gbokoci, i literackie aluzje, i trzyman na uwizi ekspresj autorskiego gniewu. Obie odwouj si do romantycznego sposobu prowadzenia narracji: gawdy (story-telling), ironicznych napi midzy rnymi perspektywami, midzy opisywan histori a skryt intencj autora. Obie przytaczaj dowody na pimie listy, dzienniki, obie koncentruj uwag na ksikach i lekturach. Gdy Gilbert rejestruje podobiestwa strukturalne powieci, to zgodnie ze swoj metod natychmiast znajduje dla nich uzasadnienie w tosamoci dowiadcze obu pisarek: odsania wsplnot ich biografii literackich, duchowych, intelektualnych, wsplnot dowiadcze dziecistwa, jego niepokojw i fascynacji. I chocia siostry Bront osadzone byy na peryferiach XIX-wiecznej literackiej kultury, a Mary Shelley zamieszkiwaa jej Byronowsko-Godwinowskie centrum, to wszystkie miay swoich mniej lub bardziej znanych literackich rodzicw, wszystkie te docieray do rzeczywistoci poprzez mediatyzujce dziaanie ksiek. Wszystkie dowiadczay realnego i literackiego sieroctwa.
Jak Frankenstein, z podkrelanym przeze sieroctwem i ebranin, jest ksik bez matki [motherless book], tak wszystkie powieci sistr Bront zdradzaj silne poczucie braku matki [motherlessness], sieroctwa, ubstwa (s. 251).
Gilbert konkludujc powraca do zanotowanych wczeniej, zasadniczych rnic, tym razem dotyczcych literackich odpowiedzi obu pisarek na epopej Miltona:
M. SCHORER: Fiction and the Analogical Matrix. In: E. BRONT: Wuthering Heights. Ed. W.M. SALE, Jr. New York, Norton, 1972, s. 376.
86
[...] jeli Shelley bya crk krytyka Miltona, to Bront bya crk wielbiciela Miltona. [...] Shelley wybraa powtrzenie i potwierdzenie mizoginistycznej historii Miltona, podczas gdy Bront wybraa jej korekt. Faktycznie, najpowaniejsz spraw, ktr podzielaj Wichrowe wzgrza i Frankenstein, jest sprawa Raju utraconego, a ich najgbsza rnica tkwi w ich podejciu do mitu Miltonowskiego. Gdzie Shelley bya posuszn crk Miltona, opowiadajc od nowa jego histori, eby j wyjani, tam Bront bya zbuntowanym dzieckiem poety, radykalnie rewidujc (a nawet odwracajc) kategorie jego mitycznej narracji (s. 252).
Chocia Gilbert rejestruje brak obecnoci Miltona w Wichrowych wzgrzach: w powieci nie wspomina si o jego epopei, nie odwouje si do jej struktury, tak jak miao to miejsce w przypadku Frankensteina.
Moemy faktycznie spekulowa powiada badaczka e nieobecno Miltona sama jest jak obecnoci, tak bolenie opowie Bront utkwia w miejscach i osobach z jego wyobrani (s. 253).
I wanie ze wzgldu na relacje z Rajem utraconym badaczka szkicuje wariantywne lektury, nowe i te, ktre byy ju sugerowane przez krytykw. Na pytanie o to, czym jest powie Bront, paday rne odpowiedzi: jest o niebie i piekle, Szatan w niej jest Szatanem Miltona prototypem byronicznego bohatera, powie mwi o upadku, ktry ma niewtpliwie Miltonowskie podteksty. Katarzyna okrela siebie jako emigrantk i wygnank, wskazujc na archetypy tych dowiadcze w opowieci o upadku Adama, Ewy i Szatana. Czy w upadek dotyczy tylko Katarzyny, czy take Heathcliffa, czy upady jest wiat Wichrowych Wzgrz czy wiat Drozdowego Gniazda? Tematy i figury tej powieci (niebo, pieko, szatan, upadek, mistyczna polityka, metafizyczny romans, sieroctwo i kwestia pochodzenia) ka myle o buntowniczej rewizji centralnej opowieci Miltona i caej kultury Zachodu, o podszytej buntem historii o upadku kobiety i jej janiowego cienia, Szatana (s. 255).
Ten upadek, mwi Bront, nie jest upadkiem do pieka. On jest upadkiem z pieka do nieba, nie upadkiem w nieask [from grace] (w religijnym sensie), ale upadkiem we wdzik [into grace] (w kulturowym sensie). Co wicej, dla upadajcej bohaterki jest to raczej strata Szatana ni Boga, co sygnalizuje bolesne przejcie od niewinnoci do dowiadczenia. [...] ten stan bycia, ktry chrzecijastwo nazywa piekem, jest wiecznie, energetycznie rozkoszny, gdy stan zwany niebem jest surow hierarchi (s. 255).
Gilbert akcentuje ten aspekt powieci Bront, ktry by pomijany: jej rewizjonistyczny mistycyzm lokuje w kontekcie polityki i feminizmu, przygldajc si wnikliwie Wichrowym wzgrzom jako powieci produkujcej mit. Zazwyczaj uytkownicy i przepisywacze mitycznych opowieci, jak Henry James, James Joyce czy Virginia Woolf, wykorzystuj materi mitu, aby ustrukturowa wasne powieci. Bront za uywa nowatorskiej formy powieci, aby uwiarygodni mit:
[...] feministyczna sia przekonywania tego mitu pochodzi nie tylko z jego miaych poprawek Miltona, lecz take z faktu, e stanowi on odmienn XIX-wieczn odpowied na pytanie o pochodzenie: to mit o tym, jak powstaa kultura, a w szczeglnoci, jak pojawio si XIX-wieczne spoeczestwo, opowie o tym, skd przyszy stoliki do herbaty, sofy, krynoliny i domostwo podobne do Haworth (s. 256257).
To ambicje zawarte w tym micie nadaj Wichrowym wzgrzom zagadkow samokontrol misterium, cho jego drugim obliczem jest prozaiczno mitu o krynolinach (s. 257). W tym miejscu, na pocztku, niby przypadkiem, pojawia si odwoanie do Smutku tropikw Claudea Lvi-Straussa, mwicego o doskonaym poczeniu wierze duchowych i codziennoci u Indian Bororo. Potem okae si, e caa lektura Wichrowych wzgrz przez Gilbert dyskretnie odnosi si do Le cru et le cuit, ktre bdzie przywoane w samym jej rodku (s. 273274), przy okazji opozycji Wichrowych Wzgrz (surowe) i Drozdowego Gniazda (gotowane), i na kocu, w podsumowaniu interpretacji, gdzie zostanie przeprowadzona paralela midzy fabu powieci Bront a indiask opowieci ona Jaguara, z zacytowaniem komentarza antropologa. Krtko mwic, teza o powieci produkujcej mit zostanie, by tak rzec, gruntownie, cho nie bez pewnej ironii, skonsultowana z antropologi strukturaln. Gilbert odnajduje znamiona pieka wrd mieszkacw Wichrowych Wzgrz. Nie tylko retoryka, opisujca t przestrze, ale take zamieszkujce j postaci zwyczajne i niezwyczajne dzikie, zwierzce, rwnie relacje midzy nimi, wyraajce przemoc i nienawi, skadaj si na obraz pieka, ale nie tego zobrazowanego przez Miltona. Miltonowskie pieko jest zhierarchizowane, w piekle Wichrowych Wzgrz panuje chaos. W tym wiecie unia czy tylko Katarzyn i Heathcliffa. Unia szczeglna, kade z nich bowiem stanowi rodzaj dopenienia dla drugiego. Ma ona szczegln wag dla Katarzyny, albowiem Heathciff stanowi jej alternatywne ja bd sobowtra (s. 265) ja, ktre obdarza buntownicz energi, pozwalajc jej wyraa rozliczne sprzeciwy wobec parodystycznej, patriarchalnej religii, jakiej broni Jzef (s. 266), a tym samym wobec
ojca i jego zakazw. Pocztek upadku Katarzyny wie Gilbert ze mierci jej ojca i z powrotem do posiadoci jej brata Hindleya i jego ony. Surowe porzdki brata nowego patriarchy maj na celu korygowa dzieci natury. Wraz z przemieszczeniem bohaterki w przestrze Drozdowego Gniazda (na czas leczenia rany Katarzyny) rozpoczyna si wedle Gilbert faza rozwoju Bildungsroman. Kobiecej wersji Bildungsroman. Gilbert akcentuje znamienny jego pocztek. Atak buldoga na Katarzyn, krwawica kostka dziewczyny, stanowi metafor, ktra, wedle wykadni freudowskiej, moe wskazywa, e Katarzyna zostaa jednoczenie wrzucona z impetem w doros seksualno oraz wykastrowana (s. 272). Symbolicznie rzecz ujmujc, zostaa pozbawiona niezalenoci, wolnoci, wadzy, moliwoci kontroli swego losu. I owa spoeczna kastracja zrwnywaaby los Katarzyny z losem innych kobiet. W domu Lintonw zostaje poddana zowrogiemu dla niej rytuaowi inicjacji: karmi si j obc dla niej straw, myje si jej stopy, uadza wosy. Odseparowana od Heathcliffa traci sw moc, swoje silne, dzikie ja. Przestrze Lintonw oznakowana jest przez reguy patriarchatu. Std te Katarzyna musi w procesie edukacji wyj z dzikoci (stanu natury) i wej w kultur: stumi niepohamowane impulsy, ograniczy energi. Edukacja kobiety bya parodiowana w powieci Jane Austen Northanger Abbey, ktrej bohaterka, Catherine Morland, jest imienniczk bohaterki Wichrowych wzgrz, tymczasem u Bront edukacja jest koszmarem, rodzajem Kafkowskiej kolonii karnej.
Cho edukowana jest rzekomo Katarzyna, to chodzi faktycznie o Heathcliffa jej buntownicze alter ego, jej bat, jej Id wygnane do celi wiziennej (s. 275).
Jest ukarany, izolowany na mansardzie i godzony. Jednake wskazuje Gilbert jego gd dosowny symbolizuje jej straszliwszy, bo niebezpieczniejszy gd duchowy (s. 275276). Heathcliff nie traci poczucia integralnoci wasnego ja, Katarzyna za wiadoma jest wasnego rozbicia (fragmentation).
Tak jak triumfalne odkrycie siebie [triumphant self-discovery] jest najwyszym celem mskiego Bildungsroman, tak lkowe zanegowanie siebie [anxious self-denial], sugeruje Bront, jest ostatecznym produktem kobiecej edukacji (s. 276).
I wanie zachwiane poczucie tosamoci kieruje Katarzyn ku Edgarowi Lintonowi: ku maestwu i upadkowi. Maestwo, wyjazd Heathcliffa, choroba zapowiadaj jej przysze nieszczcia. I nawet powrt Heathcliffa powoduje powrt pragnie jej prawdziwego ja bez odrodze-
nia jej wczeniejszych wadz (s. 280). Tym bardziej, e skonfrontowana zostaje z istot prawdziwej patriarchalnej wadzy ma. Gilbert odsania, na czym polega mechanizm tej wadzy. Wydawa by si mogo, e Edgar nie ma nic wsplnego z patriarch.
Z pewnoci wielu czytelnikw wprowadzaa w bd jego niemal przestylizowana anielsko (s. 280).
Jest sfeminizowany w kontracie z dzikim, brutalnym i silnym Heathcliffem. Ale, tak jak u Miltona, przypomina Gilbert,
wadza Edgara zaczyna si wraz ze sowami, bo niebo jest zaludnione przez Mskie duchy [...]. Edgar nie potrzebuje silnego, konwencjonalnie mskiego ciaa, poniewa jego panowanie zawiera si w ksigach, ostatniej woli, testamentach, wynajmach, tytuach, dokumentach rentowych, jzykach, we wszystkich tych parafernaliach, za porednictwem ktrych patriarchalna kultura jest transmitowana z jednej generacji do nastpnej (s. 281).
O ile rol Edgara wobec Katarzyny mona okreli Freudowskim terminem Superego, to rol Heathcliffa jako jej pragnce i dziecice Id (s. 281). W przestrzeni Drozdowego Gniazda zwycia Superego. W bezsilnym buncie przeciw jego prawom Katarzyna godzi si i oddaje we wadz szalestwa. Zamknita w pokoju nadaremnie oddaje si niezdrowym poszukiwaniom swego utraconego prawdziwego ja (s. 284) i opakuje uni z Heathcliffem. W malignie wraca na wrzosowiska do Wichrowych Wzgrz. Ale jak interpretuje ten fragment Gilbert podr w mier jest jedynym wyjciem dla kobiety zapanej w krzywe zwierciada patriarchatu (s. 284). Katarzyna kapituluje, jej strajk godowy wynika z bezsilnoci i wciekoci (Bront skatalogowaa bogate konotacje godzenia si bohaterki i kobiet jej stulecia: spoeczne, psychologiczne, fizjologiczne). Gilbert akcentuje fakt, ktry umkn uwadze krytykw, mianowicie, e Katarzyna w scenie szau, ktra poprzedza jej izolacj i zamknicie w pokoju, jest w ciy. Jej anoreksj czyta jako odpowied lkow na nieunikniony niepokj ciarnej, e zostaa zamieszkana przez potwora, na groz z powodu zniewolenia przez prawa gatunku i zredukowania do narzdzia procesu yciowego (s. 286). Tym bardziej, e Katarzyna uznaje swoje dziecko za spodzone przez nieznajomego. Bront notuje Gilbert piszc o ucieczce Katarzyny przed macierzystwem, poprawia znaczco Miltona, parodiuje go sekretnie, nawet jeli nie obala caej jego historii (s. 286). W Raju utraconym Ewa zostaje matk rasy ludzkiej. I pomimo okropnego emblematu macierzystwa, jakim Grzech j oznakowa, naley je traktowa jako przynoszce honor. Tymczasem Katarzyna w czasie
porodu umiera. Tym samym wnioskuje Gilbert odmawia bycia matk rasy ludzkiej, ale zarazem anihiluje obie Katarzyny: dzik diablic z Wichrowych Wzgrz i bardziej potuln, ukulturowion Katarzyn z Drozdowego Gniazda. Gilbert prbuje uchwyci znaczenia powieci, zestawiajc jej dwie czci. Przy czym cz drug, po mierci Katarzyny, traktuje jako alternatywn wersj pierwszej. Std te skupia uwag na postaciach, ktre powtarzaj swj prototyp w postaci Katarzyny albo take stanowi jego parodi. Losem Izabeli siostry Edgara i ony Heathcliffa jest upadek. Ale Izabela upada z Drozdowego Gniazda do Wichrowych Wzgrz, z nieba do pieka, w dokadnie przeciwnym kierunku ni Katarzyna (s. 287). Izabel rni od Katarzyny wychowanie, a take seksualne uspoecznienie (respektuje rozdzia pci pomidzy sob a bratem). Std te, o ile Katarzyna nie moe ykn strawy kulturowej (lub niebiaskiej), jak reprezentuje Drozdowe Gniazdo, o tyle Izabela nie moe trawi surowej strawy natury (s. 288), jak oferuj Wichrowe Wzgrza. Obie godz si i obie musz by zabite. To los wszystkich kobiet los wyznaczony przez spotkanie z mczyznami.
Jak podobiestwo losw Izabeli i Katarzyny sugeruje, e upadek [to fall] i zakochanie si [to fall in love] s ekwiwalentami, tak wdzido [bridle] lub wizy maeskie [bridal hook] stanowi trafne, kalamburowe metafory instytucji maestwa (s. 289).
Historia Nelly zbiena jest z historiami Katarzyny i Izabeli. Ale poniewa Nelly odrzucia ich zaangaowanie, unikna te ich katastrof (s. 290), czyli maestwa, bo jako suca jest i nie jest w rodzinie. Gilbert ze szczegln uwag przyglda si jej, poniewa Nelly zostaa wypromowana przez Charlotte Bront na posta zdrow i macierzysk (w przedmowie Charlotte bronia powieci siostry przed zarzutem, e dominuj w niej perwersyjna namitno i namitna perwersja). Nelly zajmuje uprzywilejowane miejsce narratora opowiada histori i moe uy aktu opowiadania tej historii, by si samej broni przed podobnymi puapkami (s. 291), posiada niebywa literack wiadomo std nie jest podatna na wpywy literackich, modelujcych scenariuszy: [...] jedno po drugim odstpcy [deviants], ktrzy usiowali zreformowa jej opowie Katarzyna, Heathcliff, nawet Izabela umieraj, a Nelly ocaleje (s. 291). Rzecz w tym, e Bront nie pisze rewolucyjnej polemiki, lecz mit o pochodzeniu (s. 292), ktry opowiada kucharka, co jest odczytane przez badaczk jako przywoanie Miltona, ktry przypomnijmy wedle Shirley z powieci Charlotte Bront pod tym samym tytuem, Shirley jako figurujcej au-
tork Wichrowych wzgrz, prbujc zobaczy pierwsz niewiast, zobaczy swoj kuchark. Bront stwierdza Gilbert zapisujc oryginalny mit o pochodzeniu, decyduje si opowiedzie swoj histori psychogenezy z ironi, sowami tej, ktra ocalaa i pomagaa ukada t histori [make the story] (s. 292). Nelly jest pena dobroci, pielgnuje i karmi, nie opowiada ona swoich historii po to, aby samej w nich uczestniczy, aby konsumowa t emocjonaln straw, jak oferuj, lecz po to, by stworzy jaki moralny posiek, jaki dydaktyczny jadospis, ktry nakarmi przysze pokolenia mdroci (s. 291). Nelly jest wic w tej roli paradygmatyczn gosposi patriarchatu, kobiet mczyzny (s. 291), cenzurujcym agentem patriarchatu; w pewnym sensie Nelly Dean jest Miltonowskim widmem (s. 292) co oznacza, e przesania kobietom ich punkt widzenia, e czytajc tekst Nelly, widzimy, co straciymy, oczyma kucharki, ktra nas zamienia w to, czym jestemy (s. 292). Katarzyna i Izabela, Katarzyna i Nelly. A Katarzyna i Heathcliff? Gilbert akcentuje ich komplementarno: Katarzyna jest dusz Heathcliffa, jego gosem, jzykiem, on za jest jej moc, ciaem. Tracc dusz po jej mierci, skazany zostaje na dwuznaczny status bycia pomidzy tym, co ludzkie i zwierzce. Ale take pomidzy mskoci i kobiecoci. Gilbert nie pierwszy raz odsania genderow rozgrywk, jaka toczy si w indywiduum. Wyranie fascynuje j mieszanie cech genderowych, ich niestabilno, przemieszczenia. Std uwaga: [...] na jakim gbszym asocjacyjnym poziomie Heathcliff jest kobiet (s. 294). Badaczka zdaje sobie spraw z prowokacyjnoci takiej lektury postaci wyposaonej skdind w byroniczny charyzmat seksualny:
Powiedzie, e Heathcliff jest kobiecy, to moe zrazu brzmie jak szalestwo lub absurd (s. 293294).
A jednak... na gbszym poziomie, gdzie modsi synowie i bkarty, i diaby cz si z kobietami w buncie przeciw tyranii niebios, na poziomie, gdzie sieroty s kobiece, a dziedzice mscy, gdzie ciao jest kobiece, a duch mski, ziemia kobieca, niebo mskie, potwory kobiece, anioy mskie (s. 294), Heathcliff jest kobiet. Jest jak kobiety, kiedy nie mwi, a jazgocze, jako bezimienny, cygan, wygnaniec z kultury. O ile Nelly jest kobiet mczyzny on jest, wedle wyraenia Elaine Showalter, mczyzn kobiety,
msk figur, na ktr kobieca artystka projektuje pod przebraniem [in disguised form] wasne lki o wasn pe i jej znaczenie w spoeczestwie. Rzeczywicie, jeli Nelly Dean jest kuchark Miltona, Heathcliff ucielenia ten niedajcy si odrodzi [unregenerated] wiat naturalny, kt14 Feministyczna...
ry musi zosta metaforycznie ugotowany czy uduchowiony, a zatem jak surow posta kobiecoci, ktra, jak pokazuje Bront, musi by poddana egzorcyzmowi, jeli nie da si jej kontrolowa (s. 294).
Jeli Heathcliff ruguje spadkobiercw Wichrowych Wzgrz, to dziaa jak mciciel, w imieniu natury przeciw kulturze: amie patriarchalne prawa, delegalizuje kultur. Ale jest mcicielem pobitym. Katy wyedukowana przez patriarchat Edgara Lintona nie przypomina swej matki Katarzyny. Jej nieposuszestwa, bunty s pozorne. Podczas gdy jej matka bya dzieckiem dzikim, ona
obiecuje zosta idealn wiktoriask kobiet, ktrej wszystkie cnoty splataj si w pewnym sensie z byciem: crk, on, matk. Skoro Nelly Dean bya jej zastpcz matk, dosownie zastpujc oryginaln Katarzyn, nie dziwi rozwinicie si u niej tych talentw (s. 299).
Nazywana przez Heathcliffa czarownic, jest w istocie domowym anioem. Jako ona Harentona (syna Lindleya i Franciszki) dziaa na rzecz przymierza z Heathcliffem. Jednake przymierze, ktre owocuje lepszym poznaniem przez Heathcliffa siebie i swej przeszoci, wiedzie go, paradoksalnie, ku mierci. Albowiem Heathcliff obsadzi Harentona w roli innej od tej, ktr wczeniej mu przyznawa: ju nie widzi w nim ucielenienia swego ja z czasw modoci, ale niepimiennego wygnaca i syna unii z Katarzyn. Uznaje go za swego potomka.
Jest teraz rok 1802; Wzgrza pieko zamieniono w Gniazdo niebo; i wraz z na nowo okrelon, wznowion, przywrcon histori patriarchaln wiek XIX moe si naprawd rozpocz, wraz ze swoimi herbatkami, opiekuczymi anioami, guwernantkami i plebaniami (s. 302).
Histori w powieci mona zapisa sugeruje Gilbert jako nastpujce po sobie wcielenia Katarzyny:
Istniaa Matka Pierwotna [original] (Katarzyna), crka natury [...]. Lecz ta dziewczyna upada, czciowo dlatego, e poywia si zatrut, gotowan straw kultury. Rozpada si na szalone lub zmare janie z jednej strony (Katarzyna, Heathcliff) i na drobniejsze, milsze/szlachetniejsze janie z drugiej (Katarzyna II, Harenton). Dzikie, pierwotne janie zniky w naturze, tym perwersyjnie piekielnym niebie, co byo ich domem. Te bardziej podatne na nauk i potulne janie nauczyy si czyta i pisa, i przemieciy si w w upady wiat kulturowy bawialni i plebanii, Miltonowskie niebiosa, co s z perspektywy Pierwotnej Matki rzeczywistym piekem. Ich przejcie z natury do kultury zostao uatwione przez seri nauczycieli, kaznodziejw, pielgniarek, kucharek i wzorowych pa
albo patriarchw (Nelly, Joseph, Frances, Lintonowie), z ktrych wikszo stopniowo znika z tej historii (s. 303).
Wanie w tych procesach ewolucji i cofania si ewolucji (de-evolution) dostrzega badaczka ywio parodii zwrconej przeciw Miltonowi i jego wizji genezy. Krytycy skonni byli czyta podstawow dla powieci Bront opozycj: natura/kultura, jako wersj Piknej i Bestii albo Ksicia zmienionego w ab. Idc za sugesti Bruno Bettelheima, naleaoby w takim razie mwi Gilbert dopatrywa si tu strategii, ktra ma pomc suchaczom i czytelnikom w asymilacji seksualnoci przez wiadomo (s. 303). Gilbert sugeruje jednak odmienn interpretacj opozycji: natura/kultura, sigajc znw do Lvi-Straussa. Natura jest potrzebna Bront jako energetyczny surowiec dla kultury, ale w surowiec powinien by poddany obrbce: [...] najpilniejsz potrzeb spoeczn jest wyegzorcyzmowanie buntowniczo szataskich, irracjonalnych i kobiecych przedstawicieli natury (s. 303). Mityczna powtarzalno postaci w powieci, w trwaym porzdku natura/kultura, kae myle o bliskoci Wichrowych wzgrz i indiaskich mitw Lvi-Straussa. Std pojawia si, wspomniana ju, paralela midzy powieci a on Jaguara (jednym z indiaskich mitw). Mwic najkrcej, polubiona Jaguarowi (Heathcliff) ona (Katarzyna) przekazuje jego poywienie i waciwoci (natura), ktre Jaguar traci (yjc z indiask rodzin: kultura), czowiekowi (Katarzyna II i Harenton). ona staje si coraz bardziej zwierzca, wic zabija j babka (Nelly Dean). Jaguar odchodzi, sycha coraz bardziej oddalajcy si ryk. Cytowany antropolog skupia si gwnie na koniecznoci wyeliminowania ony, ktra zrobia swoje, a jej trwanie wprowadzaoby niekorzystn wzajemno relacji natura/kultura.
Cho Lvi-Strauss nie omawia tej kwestii, powinnimy to te zauway, e odlegy ryk Jaguara sugeruje, e moe on wrci ktrego dnia: oczywicie, kultura musi by czujna wobec natury, Superego musi by cay czas gotowe na walk z Id (s. 305).
Gilbert utosamia ton ony Jaguara z t powierzchni [surface], ktr Nelly Dean narzuca na opowie Bront, antropolog i kucharka cz si w beznamitnej rzeczowoci (s. 305). Tymczasem intencja autorki jest namitnie elegijna, co ukazuje referencyjna struktura Wichrowych wzgrz, charyzmat [pary] Katarzyna Heathcliff i anty-Miltonowskie przesanie ksiki (s. 305). Tego bya doskonale wiadoma siostra autorki, Charlotte Bront, czego dowodzi feministyczny mistycyzm Shirley, ale i jej przedmowa do ksiki siostry, posugujca si dyplomatyczn ironi. T sam ironi, z jak Gilbert wykorzystuje Lvi-Straussowsk armatur (surowe/gotowane, natura/kultura), aby w konkluzji odczyta elegijn intencj
14*
Emily Bront. Oto (cytowane w The Madwoman..., s. 305) sowa Shirley w odpowiedzi na zdanie Karoliny (powinnymy i do kocioa):
Nie, Karolino, zostan tu z moj matk Ew, w tych dniach zwan Natur. Kocham jej niemiertelne, potne istnienie! Niebiosa mogyby zbledn przed jej czoem, kiedy upada do raju; wszystko jednak chwalebne na ziemi wci sieje blask87.
2.4.5. Charlotte Bront: Profesor

Gilbert i Gubar odnotowuj zwizki pisarek z tradycj literatury zarwno kobiecej, jak i mskiej. Ich strategia interpretacyjna uaktywnia zatem sie koneksji literackich, co odrnia j od praktyki czytania, ktr reprezentuje na przykad Annette Kolodny, skupiajc sw uwag na wewntrznym ustrukturowaniu tekstu i na konfrontacji jego wasnych kodw (antycypujcych lektur genderow) z czekajcymi dopiero na odzyskanie w lekturze feministycznej kodami kulturowymi. Jednake, gdy Gilbert wskazuje na wpywy Wordswortha, Coleridgea, Scotta, Byrona, na metaforyk Charlotte Bront, to czyni to tak, aby natychmiast odczyta w metaforach lady jej pciowej sygnatury. Gilbert postrzega twrczo Charlotte Bront jako skupion gwnie na artykulacji kobiecych fantazji o wyzwoleniu. Jej powieci prezentuj rnorodne warianty jednej postaci kobiecej, zapanej w puapk, uwizionej literalnie albo metaforycznie, ktra ni, marzy albo projektuje realne drogi ucieczki. Charlotte Bront opowiada jedn ze swych obsesyjnych historii zamknicia i wyzwolenia w pseudomskim Bildungsroman (s. 315): Profesorze (The Professor, 1846, publ. 1857). I chocia byroniczne, ironiczne komentarze w tej powieci wiadcz o romantycznym buncie, a nawet wciekoci autorki, to jednak fakt, i narrator jest pci mskiej,
sugeruje pewn, podjt przez kobiec pisark, prb zobiektywizowania widzenia historii, jak opowiada, aby wyplta z jej fabuy osobiste fantazje i ostudzi rozpalon atmosfer yczeniowych spenie (s. 315).
I jest to ocenia Gilbert mankament tej powieci Charlotte, ktrej narracji w mskim przebraniu z pewnoci brakuje wyranej bezporednioci i intensywnoci wyznania (s. 315316), z jak mamy do czynienia, gdy narratorem jej historii jest kobieta. Zastosowan przez Charlotte Bront strategi opowiadania Gilbert okrela jako transpisanie (trans-writing)
87
Ch. BRONT: Shirley. London, Penguin Classics, 1974, s. 316.
(s. 316), z wyran aluzj do transwestytyzmu. Jeli XIX-wieczne kobiety pisarki odwoyway si do mskiej mimikry (male mimicry), albo wcielania si w mczyzn (male-impersonation), to transpisanie Bront, polegajce na rwnoczesnym wprowadzaniu i unikaniu [enactment and evasion] wasnych impulsw buntowniczych (s. 316), byo jedn z prb rozwizywania niepokojw kobiecego autorstwa.
Poza faktem, e oba s sposobami na rozwizanie lkw literackich, moliwe wydaje si wszak i to zaznacza Gilbert e transpisanie i wcielanie si w mczyzn maj jeszcze gbsze powizania. Po pierwsze, kobieta pisarka, ktra moe cofa si przed wiadomie kobiec ocen swej kobiecej saboci w spoeczestwie mskim, moe o wiele atwiej dokona takiej oceny, wchodzc w rol swego mskiego wcielenia. Czyli, udajc, e jest mczyzn, moe siebie widzie tak, jak widzi j kluczowy i wszechmocny Inny. Co wicej, wcielajc si w mczyzn, moe pozyska msk wadz nie tylko po to, by ukara wasne zakazane fantazje, ale by te rozegra je w dziaaniu [act them out] (s. 316317).
Narrator Profesora William Crimsworth jest wrd biernych i lalkowatych kobiet obsadzony w dziwnej, bo androgynicznej roli. Z jednej strony uosabia konwencjonaln msko: w pogldach na temat kobiet, a take w projekcjach kobiet jako obiektw swego podania, z drugiej strony jest wydziedziczony i osierocony, niczym kobiety w mskim spoeczestwie (s. 319). Jest kobiecy rwnie w swych reakcjach ucieczki od zamknicia czy uwizienia. Gilbert sytuuje Profesora w kontekcie powieci epistolarnej Richardsona. Ale nie tyle istotne jest dla niej pokrewiestwo gatunkowe, ile pokrewiestwo tematyczne. Bront traktuje pisarstwo Richardsona jako obiekt aluzji, skoro autor Pameli funkcjonowa wrd kobiecych czytelniczek jako twrca dydaktycznych wizerunkw kobiecych postaci. Teraz, przybierajc mask Crimswortha, Bront chciaa, zdaje si, nowej oceny przykadnego Richardsonowskiego obrazu modych dam jako aniow (s. 318). Jej narrator parodiuje mskie idealizacje kobiet, przedstawia pensjonarki w karykaturze. Uznajc siebie za nauczyciela tajemnicy kobiecej tosamoci (s. 322), za uosobienie wiedzy o tym, kim jest kobieta, namitny voyer, ktry mia nadziej oglda anioy i ich raj (s. 321), zmienia swj punkt widzenia na osobowo pensjonarek. Klasyfikuje dziewczta, odwoujc si do relacji potwr/niewolnik (w ksice Dziwne losy Jane Eyre powstaej rok pniej uaktywniona zostaje para: anio/potwr). Kobieta postrzegana jest bowiem jako
kreatura sualcza i zdeprawowana umysowo, bardziej niewolnik ni anio, bardziej zwierz ni kwiat. I jak sugeruje ksika, nawet jeli
Crimsworth/Bront nie jest taka dlatego, e jej zadanie w spoeczestwie patriarchalnym polega na staniu si tak kreatur (s. 322).
Gilbert konfrontuje dwie postaci: androgynicznego w swoim wiecie Williama i posta Frances osieroconej sawantki, take androgynicznej, poniewa jest artystk. Frances czytana jest jako posta tosama z Bront: w buncie przeciw spoecznej hipokryzji, w sposobie analizy w poemacie Jane autorstwa Frances, w relacji pomidzy mistrzem/mem a uczennic/on. Historia Frances i Charlotte splata si w wywodzie Gilbert; obie opowiadaj o mioci do swego mistrza (Bront do Hgera, Frances do Williama), o samotnoci i o odmiennych kobiecych i mskich drogach do sukcesu. Akcentowana przez Gilbert, a wyjta z jzyka Frances, metafora: tajemnicza, skryta rana (s. 330), ktra zawsze towarzyszy wiadomoci bohaterki, mierzcej swoje ttno ambicji (s. 330), ulokowana zostaje w szerokim spektrum konotacji.
Ambicja kobiety artystki, sugeruje Bront, moe prowadzi jedynie do alu, do nieuniknionego oddzielenia od mistrza czyli od literackiej tradycji, ktra wspieraa jej wysiki, niekiedy wynagradzajc je, niekiedy dawkujc jej Wordswortha i do wiadomoci jej wasnego ukrytego poczucia nieodpowiednioci w porwnaniu z pen odpowiednioci i mistrzostwem wiata mskiego. Krwawica rana jest, oczywicie, standardowym Freudowskim symbolem kobiecoci, przedstawiajcym zarwno kobiec podno, jak i pozorn niedoskonao jej ciaa. Ale Bront tak eksponuje jej znaczenie, e w Jane symbolizuje nie tylko kobiec fizjologi, nie tylko krwawice, niedoskonae ciao kobiety, ale jej bl gowy, jej zranion i wywaszczon wyobrani (s. 330).
Charlotte Bront, tak jak pisarki od Anne Finch po Mary Shelley i Emily Bront, podnosi kwesti kobiecego upadku. Ale przedstawia go wedle wasnej inwencji: Jane postrzega edukatora, ktry w pewnym sensie przygotowywa jej upadek, nie jako winnego, wydziedziczajcego Boga, ale jako jakiego przybranego, osaniajcego tarcz ojca, schronienie i dom (s. 330). Tymczasem Crimsworth zostaje profesorem i patriarch, a Frances jako pani Crimsworth skazana jest na rozwijanie schizofrenicznej osobowoci (s. 331): surowa dyrektorka za dnia, a wieczorem karana przez ma ona, karana za opr.
Lecz mwi o Profesorze jedynie w kategoriach rl i represji, znaczyoby, w pewnym sensie, trywializowa osignicie modej powieciopisarki w jej pierwszej penowymiarowej ksice. [...] Rwnoczenie przecie musimy dostrzec, e cho niekompletni w wikszej partii ksiki,
obydwoje, Crimsworth i Frances, walczyli (bardziej od wikszoci postaci Austen) o znalezienie takiego miejsca, gdzie mogliby by w peni sob. [...] prawdziwego domu, ziemi, na ktrej penia [wholeness] jest moliwa dla nich oraz dla ich stwrczyni, kraju [...] dalekiego jak zdrowie (s. 335).
2.4.6. Charlotte Bront: Dziwne losy Jane Eyre

Dziwne losy Jane Eyre (Jane Eyre, 1847) interpretuje Gilbert, odnajdujc dla powieci, albo te dla jej fragmentw, nowe pokrewiestwa genologiczne. Tradycja lekturowa utrwalia mylenie o powieci jako o exemplum moralnego gotyku, udomowionego mitu, jako o crce Pameli i ciotce Rebeki, jako o archetypowym scenariuszu spotkania byronicznego bohatera z muz ponurego domostwa. Krytycy wskazywali take na niezwyk zdolno powieci do kreowania mitw, na bogactwo jej wyobrani. Gilbert akcentuje przeoczenia: niepokojc rewolucj (s. 337), feministyczny wymiar powieci, dotyczcy rwnych praw kobiet, jej moc, ktra zgodnie z przywoanym rozpoznaniem krytyka wynika ze zmitologizowanego starcia Jane Eyre z msk seksualnoci. O ile jednak krytycy podkrelali pych i gniew bohaterki, jej stumion wcieko i seksualno, wag relacji pomidzy Rochesterem i Jane, o tyle Gilbert wyjmuje z ta powieciowych postaci wariatk na strychu i lokuje j w samym sercu powieciowego dramatu. Tym samym kwalifikuje Dziwne losy Jane Eyre jako prawdziwie kobiecy Bildungsroman, w ktrym najwaniejszym starciem [...] nie jest starcie Jane Eyre z Rochesterem, ale z jego szalon on Bert (s. 339). W tej powieci Charlotte Bront, podobnie jak i w innych, badaczka odnajduje metafory spoecznego uwizienia (czerwony pokj paradygmat wszelkich uwizie Jane Eyre), z ktrego heroina prbuje si wyzwoli, fantazjujc o ucieczce przez zagodzenie si na mier albo w szalestwo. ledzc powieciowe aluzje, Gilbert wskazuje na istotne historycznoliterackie konteksty: przemieszczenia Jane Eyre, od Pani Reed, przez pensj Pana Brocklehursta, do Thornfield Rochestera, stanowi dla niej wyrane nawizanie do Bunyanowskiego pielgrzyma. Tak jak Wdrwka pielgrzyma (The Pilgrims Progress, 1678, 1684) stanowi przede wszystkim metafor podry do wewntrz ja, podobnie tak wewntrzn podr odbywa Jane Eyre. Jednake jej droga jak twierdzi Gilbert biegnca przez biblijne ciernie (dowiadczenie Thornfield, gdzie jest ona biblijnie ukoronowana cierniami s. 347) pozostanie Prometejsk drog pomiennego buntu (s. 347). Etapy pielgrzymowania Jane Eyre zapisuj jej spotkania w roli
Kopciuszka w domu pani Reed macochy z samolubnymi siostrami i starszym, tyraskim bratem, na pensji w Lowood w roli Czerwonego Kapturka, ktry spotyka na swojej drodze wilka pana Brocklehursta. Za Thornfield centrum pielgrzymki utosamiane przez krytykw ze znanymi gotyckimi rezydencjami jak Otranto czy Udolpho, czytane jest przez Gilbert jako bardziej realistyczne: [...] to miejsce, w ktrym Jane yje, jego pitra i mury s architektur jej dowiadczenia (s. 347). W domu Rochestera staje przed tajemnic Sinobrodego: przeraajcym miechem, ktry wydobywa si zza zamknitych drzwi pokoju na ostatnim pitrze. Ale zarazem przed tajemnic, ktra wynikaa z dwuznacznego statusu i wiedzy wiktoriaskiej guwernantki, bdcej poza rodzin, chocia na jej usugach, dysponentki czsto sprzecznych i niepewnych informacji na temat domownikw. Gilbert tropi aluzje literackie i rwnoczenie dba o wydobywanie realistycznego aspektu powieci Charlotte Bront. Jakby nie dawaa si zwodzi prostym przekadom jednej konwencji literackiej na drug, dziaaniu aluzji jako iluzji, ale poszukiwaa swoistoci inwencji twrczej pisarki. Spotkanie z Rochesterem przywouje aur baniow, ale, jak twierdzi Gilbert, nie naley relacji pomidzy bohaterami ujmowa jako relacji Ksicia i Kopciuszka. Raczej naley o nich myle w kategoriach demokratycznej rwnoci (s. 354). Rwnoci jednake ambiwalentnej. I Bront interesuj zarwno powody owej ambiwalencji, jak i nierwnoci. Gilbert wyczytuje diagnoz Bront, odwoujc si do jej fabularnych chwytw, ktre wiadcz o podwaaniu rwnoci. Po pierwsze, Rochester ukrywa szczegy swej seksualnoci mskiej seksualnoci, ktre symbolizowane s przez crk Adel i szalon Bert. I chocia przebranie Rochestera w strj cyganki kobiecy strj mogoby by symptomem jego rezygnacji z pozycji wyszoci/mskoci, to jednake Jane nie daje si zwie iluzji. Bront wedle Gilbert rozpatruje relacje wadzy pomidzy bohaterami, wyjmujc je z tradycyjnych rnic spoecznego statusu. Jeli Rochester prbuje zaj wysz pozycj wobec Jane, to dlatego, e wprowadza j w tajemnice ciaa (s. 355), e zdobywajc mio Jane, prbuje traktowa j jako swoj wasno i bawi si jej uczuciami. Nie wchodzi tu zatem w gr przewaga statusu Ksicia nad Kopciuszkiem. Jednake Jane, odsaniajc z wolna tajemnice Rochestera, ktre zarazem stanowi realne przeszkody dla ich maestwa, sama stawia przed sob bariery dla wsplnego zwizku. I dowiadczenia Jane, i jej spoeczna edukacja nie pozwalaj jej na naiwne sdy na temat maestwa, wie ona, e rwno duchowa i umysowa pomidzy kochankami nie gwarantuj rwnoci w maestwie. Bront kreli proces rozdwajania si osobowoci swej bohaterki, proces powtarzajcy rozdwojenie spowodowane traumatycznymi przeyciami
z czerwonego pokoju: Jane Eyre oddziela si od Jane Rochester, Jane dziecko od Jane dorosej, Jane od ciaa Jane. Stanowi one dla Gilbert wzorzec dla innego podwojenia: [...] na figuratywnym i psychologicznym poziomie wydaje si podejrzanie oczywiste, e widmo Berty stanowi wci inne faktycznie najgroniejsze wcielenie Jane (s. 359).
Berta, innymi sowy, jest najprawdziwszym i najbardziej gniewnym sobowtrem Jane: jest tym gniewnym aspektem osieroconego dziecka, t dzik, tajemnicz jani, ktr Jane prbowaa stumi od czasu Gatshead. Albowiem, jak wykazuje Claire Rosenfeld, powieciopisarz wiadomie lub niewiadomie wykorzystujcy psychologiczne Sobowtry czsto zestawia dwie postaci, jedn przedstawiajc akceptowaln spoecznie czy konwencjonaln osobowo, drug uzewntrzniajc woln, nieskrywan, czsto zbrodnicz ja (s. 360)88.
Berta, odizolowana i zamknita, dziaa nie tylko zamiast Jane, ona take dziaa jako Jane (s. 361). Nurtuje j to samo, co Jane, uczucie godu, buntu i wciekoci, na pozornie egalitarne zwierzenia seksualne Rochestera (s. 360) reaguje agresj i prbuje go spali, uraza Jane zwizana z cygask maskarad Rochestera znajduje emocjonaln odpowied w krzyku Berty i jej ataku na Masona. Gdy Jane pragnie zniszczy Thornfield symbol swej niewoli to Berta, jakby bya agentk jej pragnienia, pali dom i popenia samobjstwo. Jane z kolei w uczuciach i doznaniach Berty rozpoznaje wasne, Rochester, kierujc do niej podobne jak do Berty epitety, uaktywnia w niej lk przed wasn potwornoci, demonicznoci i szalestwem (pani Reed zwyka tak j ocenia). Centralnym dla Jane momentem jej decyzji, aby tym razem wybra ucieczk nie w szalestwo, ale do wolnoci, staje si podwojenie w lustrze: gdy postrzega Bert przebran w swj lubny welon jako wasnego strasznego sobowtra powtrzenie traumy z czerwonego pokoju.
I oczywicie, [...] rozgrywajc w dziaaniu [acting out] sekretne fantazje Jane, Berta faktycznie (mwic najkrcej) dostarcza guwernantce przykadu, jak nie dziaa, dajc jej lekcj bardziej zbawienn od tego, czego kiedykolwiek nauczya j Panna Temple (s. 361).
Jane w finale swej pielgrzymki, po przemierzeniu drogi w ksiycowym matczynym pejzau, dociera do domu, do Moor Mose. Spotyka
88 Autorka cytuje artyku C. ROSENFELD: The Shadow Within: The Conscious and Unconscious Use of the Double. In: Stories of the Double. Ed. A.J. GUERARD. Philadelphia, Lippincott, 1967, s. 314.
krewnych: prawdziwe siostry, i odkrywa take swe prawdziwe miejsce na wiecie. Moe te zaoy rodzin: przyj kontrakt wsplnoty pracy i duchowoci z St. Johnem. Jednake wiadoma swoich pragnie i siebie samej uwalnia si od surowych i ascetycznych zasad Johna i jako niezalena, take ekonomicznie, kobieta (dziedziczy po wuju dom na Maderze) wyrusza do Thornfield, gdzie odkrywa mier Berty i ruiny rezydencji, spotyka olepego Rochestera. Droga do maestwa stoi otworem. Jane jest uwolniona od szalejcego widma Berty [...] i od wywoujcego lito nad sob widma osieroconego dziecka (s. 368). Teraz Jane i Rochester s rwni. Ale co zrobi z kalectwem Rochestera?
Wielu krytykw [...] widziao w ranach Rochestera symboliczn kastracj, kar za jego wczeniejsze marnotrawstwo i znak, e Charlotte Bront (jak sama Jane), lkajc si seksualnej mskiej mocy, moe sobie tylko wyobrazi maestwo jako zwizek z osabionym Samsonem (s. 369).
Ale mona te odpowiada badaczka w olepym Rochesterze zobaczy czowieka, ktry widzi wicej i lepiej. Okaleczony jest paradoksalnie silniejszy ni by, gdy rzdzi Thornfield, jego moc bowiem wypywa z siy wewntrznej, a nie z pozorw: z przebra i kostiumw, oszustw i maskarady. Jednak wtpliwoci budzi schronienie tych dwojga Ferndean:
[...] szczeglnie ogoocone i aspoeczne, tak, e owa fizyczna izolacja kochankw sugeruje ich izolacj duchow w wiecie, w ktrym takie egalitarne maestwa, jak ich, s rzadkie, jeli nie niemoliwe. Umysy prawdziwe, zdaje si mwi Charlotte Bront, musz si wycofa w odlege lasy, nawet na puszcz, w celu ominicia wizi spoeczestwa hierarchicznego. Czy buntowniczy feminizm Bront [...] nie kompromituje si w tym wycofaniu? Czy Jane poddaa egzorcyzmom sieroc zo tylko po to, by si wycofa z odpowiedzialnoci, jak pocigaj za sob jej zasady? [...] niezdecydowane zakoczenia innych powieci Bront sugeruj, e ona sama nie potrafia jasno przewidzie skutecznych rozwiza problemu patriarchalnej opresji. We wszystkich swoich ksikach, pisanych (jak widzielimy) w jakim transie, potrafia rozegra w dziaaniu [to act out] w namitny poryw ku wolnoci, ktry razi zwolennikw status quo, ale w adnej nie potrafia wiadomie okreli w peni znaczenia osiganej wolnoci (s. 369).
Take na usprawiedliwienie Bront jej wspczeni, ani Wollstonecraft, ani Mill, nie potrafili adekwatnie opisa spoeczestwa zmie-
nionego tak drastycznie, aby w nim mogli realnie y dojrzali Jane i Rochester (s. 370). Gilbert nie rezygnuje jednak z prby zblienia si do zamysu Bront, cho jego ladw szuka nie w logicznej konceptualizacji, lecz w nietrwaym cho sugestywnym obrazowaniu i w jej ostatnim, zapewne najbardziej znaczcym przedefiniowaniu Bunyana (s. 370) w finalnych metaforach powieci. Miejsce osiedlenia Jane i Rochestera to przestrze natury. Ferndean [Paprociowa Dziekania], jak sama nazwa wskazuje, nie ma sztucznoci adnych kwiatw, adnych klombw, lecz ziele (s. 370). Ferndean staje si zatem upragnionym celem pielgrzymki Jane: jej rajem natury, ktry ma zastpi Niebieskie Miasto Bunyana, bdce dla Bront marzeniem tych, co akceptuj nierwnoci na ziemi (s. 370), jako narzdzie patriarchatu. Powie koczy aluzja do Wdrwek pielgrzyma. Gilbert ostatecznie uzna Dziwne losy Jane Eyre za wiadom parodi Bunyana, gdyby bowiem Bront wedle badaczki przeczytaa spolegliwie jego alegori cnotliwego ycia (najpoczytniejsz po Biblii ksik wiata anglosaskiego89), to musiaaby zaprzeczy swemu godnemu, zbuntowanemu, wciekemu ja.
2.4.7. Charlotte Bront: Shirley

Gilbert czyta Shirley (1849), skupiajc uwag gwnie na zapisanych w powieci tematach. Std te odpowiada wielorako na pytanie: o czym ta powie jest? A jest o uwizieniu kobiet i o godzie (kobiet, bezrobotnych, dzieci), o kryzysie lat 18111812 w Anglii, o robotnikach, o destrukcyjnoci ich pracy, jest take powieci o bezsilnoci: pastwa, klas spoecznych, mczyzn i kobiet, o ich niezdolnoci do podejmowania jakichkolwiek dziaa. Jednoczenie badaczka zaznacza, e pomimo wszechwiedzcego i pseudomskiego punktu widzenia trzecia ksika Charlotte Bront jest daleko bardziej ni ktre z jej wczeniejszych dzie powieci o kwestii kobiecej (s. 374). Ow kwesti ledzi Gilbert poprzez dwie centralne postaci kobiece: Caroline Helston i Shirley Keeldar. Podobnie jak w Dziwnych losach Jane Eyre, tak i w tej powieci zapisane zostao rozdwojenie bohaterki. Jednake tutaj represja sygnalizuje wyonienie si jakiej wolnej i nieskrpowanej jani, ktra nie jest zbrodnicza (s. 382). Shirley, energiczna, wykorzystujca swj status spoeczny, dziaa tak, jak chciaaby dziaa bierna, inercyjna Caroline. Shirley robi za ni jak Berta za Jane to, co ona sama chciaaby zrobi. Ale, o ile Jane
Zob. P. MROCZKOWSKI: Historia literatury angielskiej. Wrocaw, Ossolineum, 1981, s. 249.
89
w jakim sensie wspomaga szalon Bert w jej uwolnieniu, o tyle Shirley nie ma w sobie takiej mocy. W powieciowej intrydze Caroline zostaa przypisana rola kobiety porzuconej, odrzuconej przez przemysowca (Roberta), ktra pytajc bezustannie o swoje miejsce w wiecie, oddaje si pracy, zmaga si z blem samotnoci i cigle nawiedza j jaki pogrzebowy, wewntrzny szloch (s. 380). Caroline cierpi na typowo kobiec chorob jadowstrt, a Charlotte Bront przypomina tym samym o wzorcowym temacie kobiecej literatury. Gilbert wszechstronnie omawia strajk godowy bohaterki jako jej sposb na jedyn kontrol, jak nad sob moe sprawowa, czyli nad wasnym ciaem, jako ironiczn akceptacj ideau samozaprzeczenia (s. 390), kiedy uznaje za uzasadnione odrzucenie jej przez Roberta i karze siebie za sw niedoskonao, jako form protestu Caroline przeciw mskiemu ucztowaniu i kobiecemu dostarczaniu poywienia, jako jej odpowied odrzucajc wsplnot biesiadowania. Ale godzenie si Caroline wpisuje Gilbert take w polemik Charlotte Bront z chrzecijask wersj Genesis, z potpieniem kobiety za zjedzenie jabka. Nawizuje do tego tytu rozdziau Geneza godu.
Caroline uwewntrznia nakaz, aby nie je, nie mwi i aby nie by pierwsz [...]. [...] Innymi sowy, ciche, powolne samobjstwo Caroline implikuje wszystkie sposoby jej wiktymizacji przez mskie mity (s. 391). Wyglda na to, e Bront zacza Shirley z intencj podwaenia nie tylko seksualnych obrazw w literaturze, ale take zalotw jako rl i mitw, z ktrych si one wywodz. Ale nie moga znale adnych modeli dla tego rodzaju powieci; jak wyjania w swoim wykorzystaniu mitu genezyjskiego, historie z jej kultury aktywnie wspieraj tradycyjne role seksualne nawet, gdy zniechcaj kobiety do autorytetu (s. 395).
Jedn z takich rl, ktra w powieci podlega negatywnemu osdowi, jest rola ony. Przed maestwem ostrzega zastpcza matka Shirley i biologiczna matka Caroline. W tej historii mczyni charakteryzowani s jako wcielenia za, kobiety jako ich ofiary, ktre albo poddaj si upokorzeniom, albo maj odwag uciec od nich. Inicjacja w seksualno take jest inicjacj w upokorzenie. Jednake Charlotte Bront nie rezygnuje z happy endu:
Sama wyjaniaa czytelnikowi w trakcie powieci, czemu jedynym szczliwym zakoczeniem dla kobiet w spoeczestwie jest maestwo. Daje nam takie zakoczenie, ale jak Jane Austen, nigdy nie pozwala nam zapomnie, e maestwo jest instytucj podejrzan, opart na kobiecym podporzdkowaniu, i e kobiety, ktre nie s bohaterkami
powieci, prawdopodobnie nie wypadaj nawet tak dobrze, jak Caroline i Shirley. Co bardziej znaczce, zdawszy sobie spraw, e odziedziczone konwencje literackie przypisuj postaciom stopie wolnoci, ktry przeczy jej wasnemu odczuciu kobiecej kondycji, Bront moe tylko podkreli t rozczno, przypisujc swoim heroinom wyranie nieprawdopodobne drogi ucieczki (s. 395).
A zatem, radykalne intencje Bront skapituloway wobec siy dziaania konwencji literackiej. Zakoczenie powieci jest do niezwyke: Caroline przyjmuje owiadczyny Roberta, Shirley staje si ulega i zostaje zniewolona przez Louisa Moorea.
Faktycznie, ci kochankowie zdaj si, na pierwszy rzut oka, odwrceniem typw wykorzystanych w Dziwnych losach Jane Eyre: o ile Shirley posiada cay ekwipunek bohatera arystokratycznego, o tyle Louis Moore [...] stanowi mski odpowiednik guwernantki. [...] jednak, pomimo tego pozornego odwrcenia rl, Louis kocha Shirley, bo ona domaga si jego panowania (s. 294295).
Czy t metamorfoz bohaterki pyta badaczka naley traktowa jako kompletne i konieczne preludium do ich maestwa (s. 397)?
Bront zwraca uwag na t mieszn fantazj, jak stanowi zakoczenie powieci, tytuujc ostatni rozdzia: Likwidacja (s. 397).
2.4.8. Charlotte Bront: Villette

Gilbert lokuje Villette wrd wczeniejszych powieci Charlotte Bront, w kontekcie kultury romantycznej, akcentujc gwnie jej msk wersj, konfrontuje jej rozwizania fabularne z tradycyjnymi fabuami i utrwalonymi konwencjami literackimi. Bront pisze Gilbert zawsze uywa fabuy, eby zasugerowa odpowied (s. 435) na stawiane w ksice pytania. Zgodnie z przyjt strategi lektury, ktra zakada zawsze pewien rodzaj tosamoci pomidzy kreacj gwnej bohaterki a dowiadczeniami autorki, take i w tym wypadku badaczka czyta z powieci osobisty zapis Bront:
Villette jest, oczywicie, ostatni z serii fikcyjnych prb pisarki, by si pogodzi z wasn pozbawion mioci egzystencj, a szczeglnie ze smutkiem z powodu straty przyjani p. Hgera90 (s. 400).
Constantin Georges Romain Hger (18091896) brukselski nauczyciel, onaty obiekt mioci Bront. Korespondowaa z nim.
90
Wczajc feministyczn perspektyw, Gilbert dostrzega w Villette powie szczegln, w ktrej Bront przekracza ograniczenia literackich konwencji, rezygnuje z masek i kostiumw:
Villette jest z wielu wzgldw najbardziej jawnie i rozpaczliwie powieci feministyczn Charlotte Bront. Profesor i Shirley, jak widzielimy, przynajmniej udaway inne intencje, ukrywajc swoje mocowanie si z lkami przed kobiecoci za chodn, msk fasad; a Dziwne losy Jane Eyre, tak buntowniczo feministyczna w swych implikacjach, posugiwaa si rodzajem struktury baniowej, aby pisarce pozwoli ukry, nawet przed sob, swj pogbiajcy si pesymizm co do miejsca kobiety w spoeczestwie mczyzny (s. 399).
Natomiast historia Lucy Snowe protagonistki i narratorki Villette jest by moe najbardziej wzruszajcym i przeraajcym ujciem kobiecego wywaszczenia, jakie kiedykolwiek zapisano (s. 400). Lucy nie ma rodzicw i przyjaci, jest pozbawiona fizycznych i umysowych powabw, pienidzy i zdrowia. Lucy jest take wyrzutkiem spoecznym. Nie buntuje si, a poniewa uwewntrznia nakazy patriarchatu, tym samym zamkna przed sob wszelkie drogi ucieczki. Nie moe przecie uciec od siebie samej. Lucy ilustruje ycie kobiety pogrzebanej ywcem. Gilbert akcentuje feministyczny walor refleksji Bront, gdy zestawia jej problematyzacj kobiecego ja z problematyzacj ja, dokonywan przez romantycznych poetw. Ot mska kultura romantyzmu poszukuje swego ja zagubionego, kobieta pisarka za stawia problem rozdwojenia i uwizienia kobiety. Gdy mscy pisarze mog dobrowolnie odrzuci obietnice wiata, to kobieta autorka moe jedynie odrzuci siebie, poniewa jest ze wiata i z dziaania w nim wykluczona. Innego sensu, ni w retoryce uprawianej przez mczyzn, nabiera dla Bront metafora pogrzebanego ycia. Dla pierwszych stanowi ona problem natury filozoficznej, dla pisarki za owa metafora ma cakiem przyziemne symptomy, jak: bezdomno, ubstwo, fizyczna brzydota, dyskryminacja pciowa, terror stereotypw, ktre skadaj si na samopogrzebanie kobiety.
Kiedy poeci, jak Arnold, wyraaj pragnienie dowiadczania jakiej wewntrznej, bardziej cennej jani, Bront opisuje bl kobiet, ograniczonych tylko do tego prywatnego obszaru. Zamiast szuka i celebrowa pogrzeban ja, kobiety te czuj si przez ni wiktymizowane (s. 402).
Albowiem pogrzebanie ywcem

ma nie zbawczy, lecz destruktywny wpyw na pogrzebane ycie kobiet, ktre ani nie mog uciec, wycofujc si w t ja (bo takie wycofanie od-
rzuca si jako solipsyzm), ani znale rozwizania, dehumanizujc innego jako obiekt duchowy (s. 403).
Notujc, podobne jak w innych powieciach Charlotte Bront, schizofreniczne rozdwojenie bohaterki, Gilbert wskazuje na dwie postaci kobiece, ktre uosabiaj drug wersj podzielonego ja Lucy: Polly, energiczn, swawoln, modelow heroin romansu, ktra rozgrywa w dziaaniu [acts out] te wszystkie impulsy, jakie Lucy wypara (s. 404), i Pani Beck wacicielk pensji, ktrej dom stanowi metafor wasnego ja Lucy: udrczonego przez wiele zamieszkaych w nim gosw. Pani Beck, ktra podglda, kontroluje i nadzoruje szko i sam Lucy, uosabia samokontrol bohaterki. Rozdwojenie Lucy znajduje wedle Gilbert swoj manifestacj w powieci take w figuracji zakonnicy. O ile jednak w mskich tekstach figury zakonnic bywaj zwykle powizane z erotyzmem, wyzwolon seksualnoci, o tyle u Bront owa tajemnicza posta, zmitologizowana przez opowieci o niej, a zarazem ufantazmowana przez Lucy, metaforyzuje jej konflikt: pomidzy samokontrol a libidinalnoci, pomidzy czystoci a seksualnoci.
To pojawienie si [zakonnicy K.K.] wciela jej lk dotyczcy nie tylko wyobrani i namitnoci, ale samego jej prawa do istnienia (s. 425).
Ale take dopowiada Gilbert oznacza co wicej.

Wyuczone z dostatecznym skutkiem, e nie licz si w wanych procesach spoecznych, kobiety zaczynaj czu, e yj niewidzialne. Tak wic zakonnica jest nie tylko projekcj pragnienia Lucy, by podda si w milczeniu, przyj zamknicie, ubra si w cienist czer, skry twarz, pozbawi si pci; droga zakonnicy stanowi te dla Lucy symbolik jedynego akceptowalnego spoecznie ycia, jakie jest dostpne dla samotnej kobiety ycia w subie, samoabnegacji i czystoci (s. 426).
Na konfliktowe rozdwojenie moe wskazywa take jak obserwuje Gilbert rola, jaka zostaje nadana Lucy w szkolnym przedstawieniu. Jednake badaczka ostronie interpretuje efekty motywu transwestytyzmu w powieci Bront. Lucy obsadzona zostaje w roli fircyka, ktry flirtuje z kokietk. Negatywnie nastawiona do narzuconego jej zadania przeksztaca sytuacj wedle wasnych pragnie: godzi si na odgrywanie mczyzny, ale tylko czciowo przywdziewa mski strj. W czciowo mskim kostiumie moe istnie aktywnie i uosabia msk niezaleno, biorc udzia w posugujcej si transwestytyzmem parodii symboli mskiego autorytetu (s. 413).
Chocia transwestytyzm moe na pewno sygnalizowa rozdwojenie, paradoksalnie, moe on take wyzwala kobiety od nienawici do siebie, pozwalajc na swobodniejsz ekspresj mioci do innych kobiet. Z pewnoci, ubrana w msk marynark na scenie Lucy aktywnie zabiega o wzgldy bohaterki zagranej przez Ginewr (s. 413).
Villette mwi te o artystach i artystkach. Kobiety artystki postrzega Bront jako uwikane w ograniczenia przez dominujce w sztuce mskie konwencje, jako pozbawione wasnego jzyka i terroryzowane hipertrofi wyobrani. Gilbert sprzymierza si z apoteoz wyraan przez Lucy/Bront, apoteoz sztuki i jej wykonawczyni: artystki Vashti. Albowiem Vashti pozytywnie odpowiada na ich oczekiwania: na swobodn ekspresj buntu i namitnoci, na sztuk, ktra nie instrumentalizuje, nie manipuluje publicznoci, ale wyraa wasne ja artysty, na sztuk performanceu, ktra ma by dziaaniem, ale take, z pen wiadomoci paradoksalnoci oczekiwa, jakim rodzajem rozbieranki [strip show], jak form samobjczego samowystawienia si [self exposure] (s. 424):
[...] ta sztuka jest feministyczn reakcj na patriarchaln estetyk i dlatego Lucy nazywa j rzeczywistym imieniem aktorki: Vashti. [...] Wykraczajc poza rozrnienia: pomidzy prywatne i publiczne, midzy osob a artystk, midzy artystk a sztuk, Vashti tym samym podaje w wtpliwo zamknite formy mskiej kultury (s. 424).
Powie Bront ilustruje drog Lucy Snowe, ktra rwnoczenie, aby sta si dojrza pisark (jak Vashti), musi wyzwoli si spod protektoratu Paula, odway si na nieskrpowan artykulacj i dramatyzacj wasnego ja. Jest tak ocenia Gilbert jakby sama Bront przyzwolia sobie na pozytywn waloryzacj wyobrani, na zaangaowanie w tworzenie fikcji, ktra jednake nie bdzie zniewala kobiet. Ale te musi Lucy wyzwoli si z duchw (s. 435), ktre j drczyy: poradzi sobie z rozdwojeniem, z lustrzanymi odbiciami, ktre wysyay ku niej obrazy-projekcje wrogich/innych, ale i projekcje Lucy jej samoponiajcego ja. W finale powieci Lucy, korzystajc z yczliwej pomocy Paula, staje si wacicielk szkoy, zyskuje wygodn przestrze, bez strychu (no attic mentioned s. 438), take nie w rodowej rezydencji ani te w klasztorze akcentuje wyczulona na znaczenie metafor przestrzennych Gilbert niezaleno ekonomiczn i namiastk poczucia integracji. Jednake Gilbert podkrela niejednoznaczne zakoczenie powieci, albowiem bohaterka wiczy swe moce (s. 438), uaktywnia si w dziaaniu nie obok Paula, ale podczas jego nieobecnoci.
Odbija to rwnie determinacj, z jak Bront unika tyranizujcych fikcji, ktre tradycyjnie wiktymizoway kobiety (s. 438).
I dlatego te, pomimo e jej bohaterka wzorem innych heroin oczekuje w domu na powrt miaka i skonfrontowana zostaje z jego mierci, to jego mier nie jest kocem jej ycia. Lucy Snowe opowiada histori o tym, jak stawaa si autork wasnego ycia. A Bront zilustrowaa ten proces, produkujc nie literacki obiekt, ale literatur wiadomoci (s. 439).
Jak Bront staa si Lucy Snowe, eby napisa Villette, jak Lucy staa si wszystkimi swoimi postaciami, tak my poddajemy si nekromancji zaklcia powieci, temu gosowi zza grobu, oddajcemu prawdy zmarego oywionego przez wyobrani. Bront odrzuca nie tylko wizy obrazw narzuconych kobietom przez patriarchaln sztuk, ale take bezgranicznie represyjn natur tej sztuki. [...] wiadoma polityki poetyki [the politics of poetics] Bront jest, pod pewnymi wzgldami, fenomenologiem atakujc rozbieno pomidzy rozumem a wyobrani, upierajc si przy subiektywnoci obiektywnego dziea sztuki, wybierajc na temat swoich fabu ofiary uprzedmiotowienia, zaprasza swych czytelnikw, aby wraz z ni dowiadczyli wewntrznoci Innego (s. 439440).
2.4.9. George Eliot: The Lifted Veil

Susan Gubar, zbliajc si ku interpretacji The Lifted Veil [Uniesiony welon], daje krtki zarys nowej sytuacji kobiety artystki w poowie XIX wieku w kulturze angielskiej. Zauwaa paradoks, e w czasie gdy kobiety zwikszyy swj udzia w sferach ycia publicznego, to pisarki, wycofujc si z buntu, zwrciy zainteresowania ku kwestiom uwewntrznienia (s. 444). Zapane w puapk dwch stereotypw: anioa i monstrum, prbuj analizowa rol kobiet w kulturze zdominowanej przez mczyzn. Jako czytelniczki powieci Jane Austen, Mary Wollstonecraft, Mary Shelley i sistr Bront wiadomie uczestnicz w jakiej kobiecej subkulturze, ktra wyjania bliskie wizi, jakie wyczuwamy pomidzy George Eliot a Christin Rossetti w Anglii, Elizabeth Barrett Browning we Woszech i Emily Dickinson oraz Harriet Beecher Stowe w Ameryce (s. 444). George Eliot sytuowana jest przez badaczk w obrbie szeroko rozumianej kultury romantycznej skorzystaa z uprawomocnienia przez t kultur ycia prywatnego: ekspresji wasnego ja. W jej ambiwalentnym stosunku do mskich i kobiecych prekursorw tej kultury stosunku przycigania i odpychania poszukuje Gubar przyczyn jej nierozwizanych problemw z odczuwaniem wasnego ja jako artystki.
15 Feministyczna...
Bohater The Lifted Veil, powieci napisanej w 1859 roku (midzy Adamem Bede a Mynem nad Floss), Latimer posiada niezwyke zdolnoci jasnowidzenia i telepatyczne umiejtnoci syszenia myli swych znajomych i dlatego wykluczony jest i znienawidzony przez otoczenie. Z tej historii wyczytuje Gubar zapis osobistych przey Eliot, ktre dotycz zarwno faktw biograficznych (osierocenie przez matk, wadza surowego ojca), jak i uposaenia osobowociowego. Co wicej, w lekturze Susan Gubar autorka i jej fikcyjny bohater zostaj utosamieni. Latimer ma wiele wsplnego z George Eliot (s. 447), odbija poczucie wasnej szczeglnoci autorki, emanujc pkobiecym, pupiornym piknem (s. 447). Latimer jak Eliot choruje na choroby z wraliwoci melancholi i ble gowy. Obydwoje oceniaj swoje wyobraniowe wizje, rozdwojenie wiadomoci, jako symptomy patologiczne. Samoudrczaj si i trac wiar w siebie. Do sytuacji Eliot zblia Latimera take jego jasnowidztwo: przeywa on klasyczn sytuacj kobiety artystki, ktrej przepowiedni jak przepowiedni Kasandry nikt nie sucha i ktrej odmawia si przyznania statusu artystki. Gubar ledzi te zwizek The Lifted Veil z tradycj kobiecego gotyku, kobiec artystk i Szatanem. Spostrzega podobiestwa Latimera do Frankensteina Mary Shelley. Latimer zawiedziony poeta i samotny wygnaniec, zamienia si w potwora. Odrzucony przez otoczenie, tak jak potwr, niszczy i powoduje cierpienia. Z powieci Bront Dziwne losy Jane Eyre czy ksik Eliot wsplne imi Berta (imi szalonej ony Rochestera), nadane przez autork narzeczonej Latimera. Berta obu pisarek to Ewa z Raju utraconego niebezpieczna i demoniczna. Obie Berty s symbolami potgi kobiecej seksualnoci. Obie Berty wskazuj na symptomatyczne rozdwojenie kobiety, take na wspln dla pisarek strategi podwajania postaci: chodzi o takie alter ego, jak Jane Eyre i Grace Poole w powieci Bront oraz Berta Grant i pani Arche w powieci Eliot. Jeli jednak Berta tytuowa wariatka na strychu, zamieszkujc w Jane Eyre, powoduje, e jej dziaania odmieniaj i ratuj wiat przed msk dominacj, to u Eliot jest inaczej: dominuje do koca perspektywa Latimera i kobieta nie moe nad nim zyska przewagi. Eliot odmiennie od swych kobiecych prekursorek interpretuje problem kobiecego rozdwojenia. Postrzega je jako kwesti nienawici kobiety do siebie samej.
Dla Eliot zatem ten upadek stanu wiadomoci, ta tajemna rana kobiety jest nie tylko pewnym tematem, ale take pewn udrk wic si z paraliem nienawici do siebie samej, ktr inicjuje akceptacja wartoci patriarchalnych, pozostajcych w nieuniknionej, cho niewy-
artykuowanej, sprzecznoci z kobiecym poczuciem wasnego prymatu (s. 466). W wielu swoich esejach Eliot interesuje si nie tyle niesprawiedliwoci mczyzn wobec kobiet, ile tym, jak ujarzmienie kobiet zdewaluowao i wycieczyo umysy i dusze kobiet (s. 466).
Latimer jest tosamy z Eliot, ale i zarazem inny od swej autorki:

[...] jeli bowiem Latimer jest przedstawicielem zranionej wyobrani Eliot, to jest mimo to rwnie satyrycznym portretem satanicznego bohatera, wcielajcego jej obaw, e ten drugi z synw Boych umniejsza kobiety, sprowadzajc je do czystych kreatur czy, jeszcze gorzej, znakw (s. 457).
Dlatego Gubar ledzi jego projekcje Berty i czyta w nich symptomy mizoginii. Pokazuje wszystkie aspekty jego fantazjowania na temat kobiet, ktre Eliot wykorzystaa, wedle badaczki, aby sparodiowa romantycznego bohatera. Chodzi o wyobrani, ktra uaktywnia popularne typy romantycznej mitologii kobiet: Ewa w kusicielka femme fatale mier pikno. Albowiem Eliot zawsze, przypomina Gubar, oceniaa romantyczn poezj przez pryzmat wiktoriaskiej surowoci i ascezy, tropic jej rozwizo ze wzgldu na erupcj seksualnoci. Uwag Gubar przycigaj sprzecznoci, ktre zauwaa u Eliot. Sprzecznoci o tyle istotne, e pod znakiem zapytania stawiaj jej feminizm, ale take jej pciow identyfikacj jako pisarki i kobiety, stajc si przyczyn jej wewntrznego rozdwojenia i niezdecydowania. Eliot oscyluje pomidzy identyfikacj z patriarchaln kultur a wiadomoci swego ja jako kobiety.
Karanie przez Eliot jej bohaterek, jej czste ataki choroby, jej czsto dobrotliwie ganicy ton i jej mski pseudonim, wszystko to sugeruje gboko jej potrzeby, aby uchyli si przed identyfikacj z wasn pci (s. 466).
Dlatego Gubar rejestruje istotny rozdwik pomidzy osobistym yciem Eliot (miaa odwag, wbrew rodzinie i towarzystwu, ktre j od siebie odseparowao, y w niezalegalizowanym zwizku z Georgeem Lewesem) zbuntowanej kobiety, ale i zrealizowanej, odnoszcej sukcesy pisarki a doktryn kobiecego wyrzeczenia, Goethowskiej wiecznej kobiecoci, ktr sawi w swoich tekstach literackich. Eliot niewtpliwie traktuje kobiet jako Innego. Owo uwewntrznienie patriarchalnej kultury zauwaa Gubar ma swoje symptomy: Eliot preferuje towarzystwo mskich przyjaci, jest ekstremalnie uzaleniona od podpowiedzi i aprobaty Lewesa, manifestuje swj antyfeminizm i prze15*
wiadczenie, e kobiece podporzdkowanie jest znacznie mniej wanym tematem literatury ni wszystkie inne formy niesprawiedliwoci. W The Lifted Veil Susan Gubar spostrzega, e Eliot zmienia zarwno romantyczn, jak i kobiec tradycj wystpujcego w tytule powieci welonu (veil). Romantyczna mska wyobrania za welonem odkrywaa, e anielska muza wydaje si [...] atwa do przeksztacenia w potworn Meduz (s. 471). Eliot demistyfikuje t Muz/Meduz romantykw ukryt za welonem, tym samym odcinajc si od mitw romantycznych i pewnej wersji romantycznego gotyku. Jej bohater Latimer za welonem spostrzega nie potwora, ale wariatk Bert. Czy ta nowa odsona co wnosi do interpretacji Eliot? Pod tym wzgldem Eliot poszerza tradycj ustanowion przez siostry Bront (s. 472), u ktrych welon jest symbolem kobiet w ich pomniejszeniu do widmowych resztek tego, czym mogyby by (s. 473). Tymczasem w rozpoznaniu Eliot welon moe suy za miejsce dla kobiet bezpieczne. Tak jak telepatia Latimera moe by czytana jako metafora jego kobiecych waciwoci (wraliwo na potrzeby innych, anielskie albo demoniczne moce), tak kobiety o telepatycznych waciwociach mog by podejrzewane o wadz i kontrol nad mczyznami. Za welonem mog skrywa to, co dla nich osobiste, a co staje si niedostpne dla strefy publicznej. Eliot reprezentuje (naprdce przypomnian przez badaczk) strategi damy w welonie, strategi przetrwania we wrogim, zdominowanym przez mczyzn wiecie (s. 473).
Skoro im odmwiono swobody otwartego dziaania w wiecie, ich bohaterki wykorzystuj swe intuicyjne rozumienie potrzeb mskiego ego, aby zapewni sobie wygodne dla siebie miejsca w spoeczestwie (s. 473).
Welon staje si nieoczekiwan figur reinterpretacji obiektywnej, wszechwiedzcej narracji w powieci Eliot, ktra wpisuje j w msk tradycj powieciow.
Skoro zdolna jest przenika zza wielkiej maski [...] Eliot czsto oscyluje pomidzy litoci a pogard. Jako kobieta pisarka Eliot nie moe, tym bardziej, uchyla si od dowiadczania siebie jako damy w woalce (s. 475).
Jest jak Latimer, podglda swoje postaci, nie widzc siebie samej. Gubar przypomina biblijne konotacje welonu (Salome bez nakrycia potpi i zniszczy mczyzn, ale Matka Dziewica pozostanie bogini w welonie s. 476), aby powrci do wszechwiedzy narracyjnej, ktra uzyskuje tu niespodziewanie now interpretacj.
Noszc paszcz niewidzialnoci, jaki nadaje jej wszechwiedza, i welon Madonny, jaki nadaje jej wasny komunikat o kobiecym wyrzeczeniu, Eliot przeywa w zdominowanym przez mczyzn spoeczestwie, definiujc siebie jako Innego (s. 476).
Gubar wyprowadza The Lifted Veil z mskiej historii literatury, w ktrej gwnie funkcjonowaa, i wprowadza j do silnej kobiecej tradycji (s. 476). Uzasadnia to jej nowe miejsce tym, e Eliot wiadomie nawizaa w niej dialog ze swymi kobiecymi prekursorkami, e sparodiowaa mskie konwencje literatury romantycznej, e sprbowaa, jak pisarki drugiej poowy XIX wieku, powiza feminizm ze spirytyzmem i telepati, e nawizaa do kobiecej literatury poprzez aktualizacj w swojej powieci i metaforyki zamknicia, i schizofrenicznego odczucia rozdwojenia, i nienawici do siebie samej.
2.4.10. George Eliot: Middlemarch

Odwoujc si do podobiestw biografii, twrczoci, a take do korespondencji i wypowiedzi eseistycznych George Eliot i wspczesnych jej pisarek amerykaskich, Susan Gubar tropi lady i manifestacje kobiecej subkultury. Pocig Eliot do jej amerykaskich rwieniczek Margaret Fuller i Harriet Beecher Stowe uzasadnia tym, e wydaj si one ucielenia dla niej wojownicze impulsy dziaajce w jej wasnej sztuce (s. 479). Chodzi o, akcentowany przez Gubar, nierozwizany konflikt wewntrzny pisarki, ktry badaczka odsania, konfrontujc biogram George Eliot z jej konkluzjami literackimi: agnostyczka, ktra pisze o cnotach klerykalnego ycia, upada kobieta (yje w nielubnym zwizku z Lewesem), ktra zachwala postaw nabonej ony, bezdzietna pisarka apoteozujca macierzystwo, pisarka angaujca w pisarstwo przede wszystkim intelekt ktra odwouje si do praw uczucia.
Eliot zostaje wcignita w sprzecznoci, ktre moe rozwiza tylko za porednictwem aktw zemsty skierowanych przeciw wasnym postaciom (s. 479).
Rola anioa zniszczenia, jak j nazwie Gubar w tytule tego rozdziau (George Eliot as the Angel of Destruction), ktr postanowia odegra, czy j z siostrami zza Oceanu. Z Margaret Fuller wie j podobiestwo biografii, zainteresowa, lk przed pisaniem, niezwyciony historyzm, pogldy. Obie uznay za bardziej godne uwagi kwestie natury teologicznej, politycznej i gospodarczej, ni kwestie feministyczne; obie te miay ambicje, aby przekroczy ograniczenia swej pci zarwno w yciu, jak i w pisa-
niu (Fuller radzia kobietom, aby rozwijay mskie aspekty swojej natury), obie byy wiadome zagroe, wynikajcych z naladowania mskiego stylu. Wspmylenie z Harriet Beecher Stowe organizuje si wok gwnych wtkw Chaty Wuja Toma: ochrony macierzyskiej wraliwoci i kobiecej bezsilnoci przed msk agresj, apoteozy wiekuistego ycia, ktre zapewnia kobiecie powicenie (u Beecher Stowe kobiecy jest take Chrystus), wok przewiadczenia, e podanym modelem dla wiata powinna by wi emocjonalna czca matk i dziecko oraz wi rodzinna oparta na mioci. Ju pierwsza wydana przez George Eliot proza: Scenes of Clerical Life (Obrazki z plebanii, 185791), wprowadza gwny wedle Gubar temat jej twrczoci: anielskiej ulegoci kobiet. Gwna bohaterka: Milly, i jej maeska gehenna zakoczona mierci podczas porodu, stanowi prototyp dla kobiecych postaci Eliot: szczeglnych przypadkw aniow mierci, zabijajcych si potulnie i bezinteresownie, mszczonych przez autork umierceniem ich mw.
Gdy kada z bohaterek tumi swj gniew, poddajc si koniecznemu wyrzeczeniu, autorka niczym bogini Nemesis dziaa za ni bardzo podobnie, jak potwr Frankensteina dziaa za swego stwrc, czy Berta Mason Rochester dziaaa za Jane Eyre. Tak wic, co do ciekawe, w Obrazkach z plebanii to powieciopisarka nie jako mski narrator, ale jako kobieca autorka zza sceny gra rol wariatki [madwoman] (s. 490).
Tak powstaje sprzeczno midzy kobiecym wyrzeczeniem dopuszczanym przez narratora a kobiec (a nawet feministyczn) zemst wykonan przez autork (s. 491). Eliot, w przeciwiestwie do Charlotte Bront (w Dziwnych losach Jane Eyre) i Emily Bront (w Wichrowych wzgrzach), nigdy nie objania sposobw, ktre ratuj bohaterki przed erupcj wciekoci, nie odwouje si take do, prezentowanego ju w powieciach obu sistr, mieszania genderw. Gubar odnajduje w Romoli, w Adamie Bede, wsplne syndromy zachowa bohaterek, ktre z jednej strony wiadcz o tym, e posiadaj one akceptowalne spoecznie pragnienia i e, z drugiej, s owadnite przez nieakceptowaln, rwnie przez nie same, nienawi. Jednake Eliot, nawet gdy prezentuje posta Hetty Sorel (w Adamie Bede), ktr kieruje gniew, mordercze myli i dziaania (chce zamordowa swoje dziecko, smutna,
91 Taki tytu znajduj w Przemysawa MROCZKOWSKIEGO: Historia literatury angielskiej..., za w Maym sowniku pisarzy angielskich i amerykaskich (Warszawa, Wiedza Powszechna, 1971) tytu: Szkice z ycia kleru.
oszalaa, wariatka), neutralizuje jej cechy potwora, stylizujc j na anielsk Madonn. Reasumujc, Gubar odczytuje dwie retoryki Eliot (palimpsestowo jej pisania): na powierzchni retoryk wyrzeczenia, w gbi retoryk demonizmu tkwicych w kadej kobiecie mocy, ktrych rdem jest kobieca natura, jej pakt ze wiatem fizycznym. Jednake kobieta demon przegrywa:
Dinah (nie Hetty), Romola (nie Baldassarre), Mirah (nie Gwendolen), Estera (nie pani Transom) i skarcona, nauczona pokory Maggie (ale nie doprowadzone do szau dziecko) walcz o to, aby osign wyrzeczenie si, ktre moe odkupi ludzk egzystencj z cierpie. Bohaterk odrnia od jej sobowtra odwrcenie gniewu od mczyzny, ktrego, jak si okazuje, nienawidzi sprawiedliwie, z powrotem przeciw sobie, aby siebie ukara, znajdujc w samoponianiu znak swej moralnej przewagi nad mczyzn, ktremu ona nadal suy (s. 497).
Odnajdujc pewien rodzaj filozofii kobiecego wyrzeczenia u Eliot, Gubar nie ocenia bezporednio jej tez i konkluzji, aczkolwiek czyni to porednio, lokujc je w kontekcie twrczoci Charlotte Bront. Ten duszy fragment wart jest przytoczenia:
Znaczce, e kady negatywny stereotyp oprotestowany przez Charlotte Bront jest przetransponowany przez George Eliot w cnot. Podczas gdy Bront przeklina fakt, e kobietom odmawia si intelektualnego rozwoju, to Eliot uznaje straszne skutki tego zego odywiania, ale te sugeruje, e emocjonalne ycie kobiet tym samym si wzbogaca. Podczas gdy Bront pokazuje, jak trudno kobietom by asertywnymi, to Eliot dramatyzuje cnoty kultury wycznie kobiecej, opartej na oddanym koleestwie w przeciwiestwie do mskiego wspzawodnictwa. Podczas gdy Bront dramatyzuje duszce poczucie uwizienia zrodzonego z kobiecego zamknicia, to Eliot sawi pomysowo kobiet (s. 498). I podczas gdy Bront zazdroci mczyznom wolnoci ich wadzy, to Eliot dowodzi, e taka wadza w rzeczywistoci powstrzymuje mczyzn przed dowiadczeniem ich wasnej fizycznej i psychicznej autentycznoci. Jednak niebezpieczestwo tego przesunicia perspektywy jest takie, e moe ono by uyte na usprawiedliwienie zamknicia kobiet w jednym maym pokoju, moe take posuy jako narzdzie krytyki wartoci mskich. Jest to, innymi sowy, kompensacyjny i konserwatywny aspekt Eliotowskiej powieci, ktra wie kobiety dokadnie z tymi cechami, ktrych zanik wyczuwaa autorka w przemysowej, zurbanizowanej Anglii, a ktre s naraone na niebezpieczestwo przegrania: oddanie innym, poczucie wsplnoty, zachwyt natur i wiara w opiekucz mio (s. 499).
Najwiksz powie George Eliot: Middlemarch, uznaje Gubar take za jedn z najbardziej wnikliwych, radykalnych i krytycznych diagnoz kultury patriarchalnej przedstawionych w jej twrczoci. Powie skupia si na analizie przemocy, podpatrujc wzajemne relacje pomidzy mskim umysem a kobiec uczuciowoci: Casaubonem i Dorote. Casaubon wystylizowany na Miltona z portretw jest prezentowany jako czowiek z papieru, trupia czaszka. To suchy i bezpodny ml ksikowy. Dorotea, ktra wierzya, e w jego obecnoci zdobdzie wiedz, bardzo szybko przekonuje si o swojej omyce. Odwoujc si do powieciowych metafor, Gubar siga w interpretacji sytuacji Dorotei po mit Persefony92. I ycie Dorotei upodabnia si do ycia Persefony w krlestwie ciemnoci, Casaubon ilustruje za bezpodnego Ksicia Ciemnoci. Jego bezpodno jest dosowna i metaforyczna: jest bezdzietny, a jego literackie prace s niczym papierowe mumie. Gubar jednake zauwaa, e Eliot zmienia tradycyjn interpretacj mitu. Podczas gdy tam akcentowano motyw podstpnego uprowadzenia crki i inicjacji w mier/maestwo, to Eliot zwraca uwag nie na gwat, ale na kobiece wspdziaanie w owym gwacie. Krtko mwic, to sama Dorotea, uwewntrzniajc nakazy tekstu spoecznego, projektujc Casaubona jako boga, jest czciowo odpowiedzialna za swoj sytuacj. I, w jakim sensie, w jednostkowy przykad oddaje pewn ogln regu. Gdy relacje ukadaj si w pary: nauczyciel zachwycona uczennica, mistrz admirujca suca, autor ugodowy kobiecy skryba, to jednoczenie diagnozuj sytuacj kobiety zalenej od mskiej aprobaty (s. 506) i destrukcyjne efekty tej zalenoci. Wczajc perspektyw feministyczn, Gubar zmienia upowszechnione w lekturach oceny postaci powieciowych. I tak, mody, energiczny i peen reformatorskich pomysw lekarz Lydgate w jej opcji w zestawieniu z intelektualnym prowincjonalizmem Casaubona prezentuje moraln mierno nauk (s. 508). Stanowi nie jego przeciwiestwo, ale na odwrt, ma z nim wiele wsplnych cech. Jest tak,
jakby Eliot rozwaaa pisze Gubar dziki tym przedstawicielom biologii i mitologii, jak mczyni demistyfikuj i dewaluuj takie historie
92 Historia Persefony i jej matki okazaa si bardzo powszechna w pisaniu kobiecym. Gubar wymienia autorki i ich teksty: Kobiety pisarki od Mary Shelley (Proserpine) po H.D. (Demeter), Virgini Woolf (Do latarni morskiej), Sylvie Plath (Two Sisters of Persephone), Muriel Rukeyser (In the Underworld) i Toni Morrison (The Bluest Eye) opisyway kobiec inicjacj seksualn w kategoriach mitu Persefony, z jego tematami porwania, gwatu, mierci wiata fizykalnego i smutnego oddzielenia od kobiecych towarzyszek. Historia Persefony i jej matki kieruje si take do wyjtkowo kobiecych mocy prokreacji, wyjaniajc okresow mier natury w kategoriach aoby matki z powodu uprowadzenia crki do Wadcy podziemnego wiata (s. 504).
kobiecej boskoci, jak transformacja Psyche, takie tajemnice natury, jak transformacja gsienicy w kokonie w motyla. [...] Lydgate grozi uzurpowaniem kontroli nad ciaami kobiet i dlatego zagraa ich najgbszym janiom (s. 508).
Take posta Rosamond podlegajca negatywnym ocenom krytykw (jako bazylia, kwitnca cudnie na mzgu zamordowanego mczyzny s. 516) jest postrzegana przez badaczk jako najwaniejsze ze strony Eliot studium kobiecego buntu (s. 514). O ile bunt Dorotei zosta przez Eliot powstrzymany, a bohaterka uwolniona od balansowania pomidzy morderczym gniewem a samobjczym karaniem siebie, o tyle Rosamond, spokrewniona z syrenami, wami i obdarzona czarami uwodzicielki, manifestuje swj gniew i niezgod na wszelkie ograniczenia jej wyborw. Ale Gubar neutralizuje rnice pomidzy nimi. I, jak ju bywao w tej ksice, sprowadza je do jednoci:
Rosamond pisze odgrywa cichy gniew Dorotei przeciw polubieniu mierci (s. 516).
Wraz z Rosamond badaczka uaktywnia metafory tkania i przdzenia. Wok nich, przywoujc szeroki kontekst ich literackich uytkowa w powieciach kobiecych, rozwija interpretacj postaci bohaterki, ale take, szerzej, interpretacj powieci: relacji pomidzy narratorem a jej autorem. Konkludujc, e kobieca sztuka (tkania, szycia, wyszywania itd.) rnie jest postrzegana przez bohaterki powieci kobiecych, skonne jednake do manifestowania wobec niej raczej swego buntu ni afirmacji, zauwaa Gubar, e Rosamond ochoczo szyje, plecie, plotkuje. Pod tym wzgldem wykorzystuje ow sztuk podobnie jak Parki, Filomela i Penelopa: jako subwersywny i bezgony instrument do kontrolowania mczyzn. Std wnioski, e w Middlemarch to kobiety kojarz si ze splataniem owej tkaniny opinii, jaka tworzy wsplnot, bo to one zszywaj nici pocze (s. 522). Opisujc metafory tkania i szycia, Gubar sama si nimi posuguje, analizujc relacje pomidzy narratorem i autork powieci:
[...] narratora przedstawia si jako kogo, kto w naukowy sposb rozpruwa tkanin spoeczn w celu badania, jak powstaa [...]. [...] Medytujcy, filozoficzny, humorystyczny, wspczujcy, moralistyczny, naukowy, narrator w przedstawia si jako ta/ten, ktra/ktry jest tak dalece powyej i poza zwykymi w naszej kulturze klasyfikacjami, e przekracza ona/on rozrnienia genderowe. Wykonujc po kobiecemu tradycyjnie mskie zadanie poznawania, czenia mskiego umysu z kobiecym sercem, Eliot uniewania takie, oparte na genderze, kategorie. Skoro jej gos yczliwie artykuuje przeciwstawne perspektywy, skoro jest on wysoce prowi-
zoryczny i niepewny, nawet gdy ryzykuje uoglnienia, narrator ten staje si jakim autentycznym my, gosem wsplnoty, ktr oskara si o zgod na ow nieokrelono znaczenia, tak samo jak na zoone pokrewiestwo ludzi i rzeczy (s. 523).
Badaczka podkrela dystans pomidzy narratorem i autorem: o ile narrator sama/sam przedstawia si jako kto, kto obiektywnie rozpltuje sieci, to pomimo wszystko wanie autorka jest t, ktra przede wszystkim splata owe fabuy (s. 524), tym samym podwaajc autorytet i wadz narratora. Gubar podejmuje take, zapocztkowan przez Anne Finch, metafor sieci pajczej. Pamitajc o wieloci interpretacji tej metafory, badaczka wskazuje na swoisty sposb przyswojenia jej przez Eliot. Dla autorki Middlemarch tkanie pajka stanowi metafor pozytywnie ocenianej twrczoci: pisania jako tkania gobelinu. Zarazem sie pajcza jej labiryntowe wzory okazuje si bogatym induktorem konotacji: moe wskazywa na to, jak problematyczny jest kady akt interpretacji tego, co literackie, polityczne, spoeczne, medyczne, techniczne, albo miosne (s. 526). Dla Eliot tkanina stanowi obiekt niepoddajcy si deszyfracji, uobecnia zemst natury nad kultur, ale rwnie reprezentuje kobiec wsplnot w konserwatywnych standardach (s. 526). Warto przywoa tutaj podpatrzon przez Gubar, a skonstruowan przez Eliot w postaci Romoli figur Ariadny. Ariadna identyfikowana jest przez pisark za pomoc tropu wyrzeczenia. Zarazem mit Ariadny jest dla niej szczegln wersj historii Persefony. Ariadna jest dla Eliot przykadem specjalnej zdolnoci kobiet do altruizmu (s. 528)93.
Mona mie troch wtpliwoci pisze Gubar czy taka charakterystyka kobiet nie jest konserwatywna, by moe jest ona nawet jakim sposobem obrony przed obrocami feminizmu (s. 528).
Odpowied zapewne nie do koca zadowalajc odnajduje badaczka w zrekonstruowanej ju wczeniej filozofii wyrzeczenia u George Eliot: a zatem zdolno kobiet do wyrzecze, altruizmu, mioci i powice, do budowania wsplnoty, nadaje im wyszo nad mczyznami: [...] identyfikacja wsplnoty spoecznej i siy moralnej z kobietami w powieci Eliot te im uycza przewagi (s. 528). Wrd mw skazanych w powieciach Eliot na mier wyuskuje Gubar jednego, ktry w Middlemarch uosabia zarazem radykalnie antypatriarchaln prb stworzenia obrazu mskoci atrakcyjnego dla kobiet
Por. interpretacj figury Ariadny prezentowan przez N.K. MILLER: Arachnologie: kobieta, tekst i krytyka...
93
(s. 528529). Will Ladislaw (tradycyjnie traktowany jako lalu (a ladys man)) jest mistycznie powizany z kobiec moc i natchnieniem i jako wywaszczony oznakowany kobiec si przetrwania (s. 529). Gdy Dorotea zamiast nauczyciela (Casaubon) wybiera jego ucznia czyli Willa wwczas moe si w peni samorealizowa: y w bliskoci z natur, spenia swoje spoeczne obowizki. Eliot co przyciga uwag Gubar charakteryzuje kobiety, odwoujc si do metafor teatralnych. Kobieca maskarada podlega negatywnej ocenie, albowiem jeli kobiety nie definiuj siebie, opierajc si na pracy, to nie maj adnej staej tosamoci, adnego pojedynczego centrum (s. 532). Gubar finalizuje sw interpretacj, powracajc do Amerykanek (Margaret Fuller i Harriet Beecher Stowe). Tym razem, skoro midzy nimi a Eliot panuje zgoda, chodzi o odpowied na pytanie dotyczce drugorzdnego statusu kobiet: jak moliwa jest integracja kobiecego ja? Stowe chce odzyska kobiece ja, lokujc je w tradycyjnych kobiecych rolach. Jej model kobiecego autorstwa jest take bliski Eliot. Eliot mogoby si podoba zakoczenie Chaty Wuja Toma, gdzie Stowe wykorzystuje jeden ze sposobw pozwalajcych kobietom na ucieczk z zamknicia i rezydencji przodkw, bez ich skazywania na samobjstwo lub morderstwo (s. 533). Eliot fascynowaa si nie tyle niechcianym dziaaniem, ile wiadom imitacj (s. 533). Ten trafiajcy w jej gusta wyjtkowo kobiecy sposb wyzwolenia (s. 533) polega na wykorzystaniu historii wariatki na strychu (s. 534). Bohaterka Chaty... Cassy, ukryta na poddaszu domu swego przeladowcy wykorzystuje udawanie szalestwa i zamknicia, aby uciec od zamknicia, ktre wiedzie do szalestwa (s. 534). Dopiero mszczc si za Toma, ktry umiera bohatersko, nie zdradzajc kryjwki na strychu, Cassy objawia si swemu panu jako duch wasnej martwej jani, ktr Legree zabi (s. 534). Ta czarna kobieta w bieli ilustruje zarazem wi midzy wszystkimi kobietami, zniewolonymi przez to, co Stowe odmalowaa jako wszechogarniajc patriarchat ekonomi niewolnictwa (s. 534).
2.4.11. Dziewitnastowieczna poezja kobiet

Diagnoza Sandry M. Gilbert, e angielska powie bya w duej mierze wynalazkiem kobiecym, potwierdza zarazem tez Virginii Woolf, mwic o wykluczeniu kobiet z mskiej tradycji Thackeraya, Dickensa i Balzaka. W rozdziale Strength In Agony: Nineteenth-Century Poetry by Women [Sia w agonii: dziewitnastowieczna poezja kobiet] jednak to nie proza, ale twrczo poetek stanowi centrum zainteresowania badaczki. Take sytuacja poetek w kulturze i spoeczestwie. Okazuje si bowiem, e nawet w XX wieku mscy krytycy poddawali rozlicznym dywagacjom formu:
kobieta poeta (s. 541), badajc uwikan w ni sprzeczno. Pytali, czy sama natura poezji lirycznej z samej swej istoty zgadza si z natur czy istot kobiecoci (s. 541). Negatywne oceny twrczoci poetek, mwice e jest ona banalna, powierzchowna, melodramatyczna, naznaczona obsesj powtarzanych tematw (o Bogu, czasie, losie, integralnoci ja), zbiegaj si z negatywnymi uzasadnieniami samej poezji. Krytycy upatruj jej rde w kobiecej frustracji, postrzegaj twrczo poetyck jako rekompensat braku, zawiedzionych nadziei, a nawet jako symptom kobiecego obdu. Gilbert, podejmujc wtki wskazane przez Woolf we Wasnym pokoju, ledzi odmienno statusu pisarki i poetki w XIX-wiecznej Anglii i konkluduje: [...] kobiety literatury w Anglii i Ameryce do niedawna niemal powszechnie wybieray raczej pisanie powieci ni wierszy (s. 544). Rnice wychwytuje badaczka na kilku poziomach: na poziomie fantazmatycznym: [...] gdy powieciopisarka moga uchyla si od lkw zwizanych z autorstwem albo moga je egzorcyzmowa, piszc na temat wariatek i innych demonicznych sobowtrw, to poetka, jak si okazuje, musi dosownie sta si wariatk, musi gra t diaboliczn rol, spoczywajc na melodramatycznych marach na skrzyowaniu tradycji i gatunku, spoeczestwa i sztuki (s. 545); na poziomie socjologicznym: pisanie powieci dawao wymierne korzyci materialne, stawao si profesj zapewniajc byt autorce, a niekiedy i jej rodzinie, poezja za miaa niewielk warto monetarn. Zespolenie tych dwch poziomw obserwacji wiedzie do spostrzeenia, e chocia poeta w zachodniej kulturze by obdarzony nadzwyczajn kapask misj, a poezja miaa w sztuce status najwyszy, to przecie w kulturze Zachodu kobiety nie mog by kapanami (s. 546).
Jak tedy skoro poeci s kapanami mog kobiety by poetami? (s. 546).
Odpowiadajc na to pytanie, Gilbert siga jednak nie po argumenty mizoginistycznej czy seksistowskiej natury. Odwouje si do skutkw kulturowej produkcji pci. Kobiety nie miay przygotowania do uprawiania sztuki poetyckiej (nie uczono ich greki ani aciny, nie znay staroytnych poetw), nie byy wtajemniczone w bardziej wyrafinowane zagadnienia gatunku, metrum (na przykad miay kopot z angielskim pentametrem). Miay problem z dostrojeniem si do innej ni w prozie pozycji piszcego w poezji:
Tam, gdzie poetka liryczna musi by wci wiadoma siebie jako podmiotu, tam powieciopisarka musi siebie postrzega w pewnym sensie jako przedmiot, jeli obsadza sam siebie jako uczestnika akcji. Co wi-
cej, konstruujc narratorski gos, musi ona z reguy ukrywa lub tumi wasn podmiotowo (s. 548).
W prozie kobieta ma wiadomo roli, natomiast bezporednie, czsto wyznawcze ja poezji zbliaoby j do dziaa w realnym yciu (s. 548). Christina Rossetti i jej autobiograficzna nowela Maude, w ktr poetka wpisaa swoje wiersze, stanowi dla Gilbert ilustracj dla jednej z kluczowych w tej ksice kwestii obrazu wasnego ja poetki. Ot trzy kobiece bohaterki tej opowieci wypeniaj swj los: w maestwie, klasztorze, staropaniestwie. Maude-poetka umiera. Jej twrczo poetycka w czci zostaje wraz z ni zoona do trumny, w czci spalona i tylko drobny fragment ocaleje. Gilbert konfrontuje los i zachowania Keatsa jako poety z losem i zachowaniami Rossetti, ktre rekonstruuje z jej pism i noweli. Ona cierpi z powodu domniemanej prnoci, on za przyzwala sobie na eufori, pochodzc z siy twrczej. Ona postrzega siebie jako kruch istot, udrczon sug. On jest pewnym siebie twrc. Gdy Keats umar, wwczas przyjaciele zachowali jego pisma i adnego nie zniszczyli (niszczc zreszt kilka listw od jego narzeczonej). Bohaterka Rossetti umiera ju za ycia w poetyckich metaforach, gdy Keats odrzuca w swoich wierszach mier nawet... po mierci. Podobn par tworz Emily Dickinson i Walt Whitman. Poetka nie miaa nawet swojej fotografii, zamknita w pokoju, cierpica na agorafobi, ya z przewiadczeniem, e jest nikim, a gdy umara, to zarwno zrekonstruowanie jej biografii, jak i zoenie pomiertnej edycji jej pism stanowio problem. Za korekt Maude Gilbert uznaje Goblin Market (1859), poemat, w ktrym Rossetti opowiada histori bliniaczek, yjcych w surrealistycznym domku z bani (s. 565): Lizzie i Laury. Laura kupuje od skrzatw zakazane przez siostr owoce, zjada je i zamienia si w potwora. Lizzie nie udaje si jej uratowa, a sama napadnita przez skrzaty zostaje natarta miszem z owocw i staje si dla siostry niczym sakramentalny posiek (s. 565). Laura, caujc j, odkrywa smak piounu, omdlewa i budzi si jako stara kobieta. O ile Laura po konwencjonalnym wiktoriaskim upadku zakazane owoce to ogrd zmysowych rozkoszy, dany jej w zamian za zabrany skarb: pukiel zotych wosw (dziewictwo) przemienia si w star wiedmowat kobiet, o tyle Lizzie wystpuje w roli kobiecego Zbawiciela: negocjuje ze skrzatami, aby zostaa zjedzona i wchonita przez siostr. Lizzie rehabilituje Laur, zamieniajc j z powrotem ze zgubionej wiedmy w dziewicz pann mod, kierujc j ostatecznie do nieba niewinnego, domowego ycia (s. 566). Feministyczne interpretacje jak zapewnia Gilbert akcentuj substytucj: miast mczyzn s skrzaty, wiat prezentowany przez Rossetti ma raczej matrylinearny i matriarchalny ni patriarchalny charakter, dominuje
w nim seksualno bliska lesbijskiej. Za Laura-potwr zostaje wiktoriaskim anioem. Jednake Gilbert woli uaktywni swj trop i poszukiwa w tej opowieci nie kobiecego anielstwa, ale kobiecej mocy, nawet w kobiecym potworze. Std te, czytajc Goblin Market w kontekcie Raju utraconego, wskazuje na innowacyjn wobec Miltonowskiego poematu posta Ewy/Laury wykreowan przez Rossetti. Laura zjada owoc, aby zyska intelektualn bosko, zyska przewag nad Adamem, potwierdzi wasne ja i jego moc.
Takie zwizki notuje badaczka pomidzy kobiec przyjemnoci i kobiec moc, pomidzy asertywn kobiec seksualnoci i asertywn kobiec mow, byy i s tradycyjne. Zarwno historia Ewy, jak i wiersz Dickinson uwidoczniaj takie poczenia (s. 568569).
Gilbert, chcc jednak zachowa wierno wobec Rossetti, ktra ostatecznie zawsze wybierze ascez i wyrzeczenie si przyjemnoci, przeformuowuje interpretacj spijania soku z owocu skrzatw (ktry ma smak piounu) z ciaa siostry: [...] estetyka przyjemnoci zostaa przeksztacona przez surow moralno w estetyk blu (s. 573).
2.4.12. Emily Dickinson Przdza pery94

Gilbert rozwija swj komentarz na temat Dickinson, wychodzc od skatalogowania osobliwoci poetki na tle twrczoci jej rwieniczek. I tak: Dickinson nigdy nie napisaa gotycko-romantycznej opowieci, ktra zwykle wpisana bya w repertuar kobiecej twrczoci. Pomidzy fikcj jej utworw a wasnym yciem Dickinson zauwaa badaczka niezwyk tosamo:
[...] fantazje o winie i grzechu, jakie wyraay wtrcane sny marzycieli u pisarek takich, jak Rossetti i Barrett Browning, oraz u wszystkich powieciopisarek, ktre rozpatrywalimy, zostay rozegrane dosownie we wasnym yciu Dickinson (s. 583).
Anioy zniszczenia i wyrzeczenia obiekt studiw G. Eliot i Ch. Rossetti staj si obiektami identyfikacji Dickinson. Wariatka na strychu uosobienie jakiej ukrytej czstki ja autorek stanie si figur przyswojon przez poetk Przdzy pery:
94 Formua Przdza pery pochodzi z przytoczonego w The Madwoman... wiersza zaczynajcego si zwrotk: The spider holds a Silver Ball / In unperceived Hands / And dancing softly to Himself / His Yarn of Pearl unwinds (dostpne w Internecie: http://www.poemhunter.com/emily-dickinson/poems/page-44/ [data dostpu: 5.07.2009]).
Emily Dickinson sama zostaje wariatk zostaje, jak zobaczymy, zarazem ironicznie jak wariatk (dobrowolnym wcieleniem wariatki) i prawdziw wariatk bezsilnie cierpic na agorafobi, zapan w puapk pokoju w domu jej ojca (s. 583).
Krtko mwic, Gilbert czyta ycie Dickinson jako potwierdzon w jej poezji opowie o niemoliwoci potwierdzenia siebie jako kobiety i o koniecznoci potwierdzenia siebie jako poetki (s. 584). Dickinson zostaa zlekcewaona przez krytykw. Nie rozumieli jej poezji i nie odczytali take jej intertekstualnych nawiza do Aurory Leigh, Szekspira, Keatsa, Emersona. Mieli problemy z interpretacj wieloci rl, masek (dziecko), person, w ktre si wcielaa, podczas gdy ona doskonale rozumiaa wymogi spoeczne, maskarad jako prawo kosmiczne, ktre obliguje kad kobiet, aby w jakim sensie graa rol Nikogo (s. 588). ledzc skomplikowane wybory, jakie stawiaa przed Dickinson poetk i kobiet kultura, Gilbert konkluduje, e zawsze, gdy miaa rozwiza kwesti: czy wyrzec si sztuki, czy kobiecoci, wolaa wyrzec si kobiecoci, ktra wymagaa od niej abdykacji z poczucia wasnego ja.
Pozostajc w domu swego ojca, jako podobny dziecku Nikt (zamiast sta si onopodobnym Nikim w domu ma), chciaa mie przynajmniej szans wynegocjowania z Chwa rangi Kogo (s. 591).
Gilbert konfrontuje te dwie moliwoci: mask poetyckiego dziecka i zaduch prozy dojrzaej kobiety. Maska dziecka umoliwiaa jej nie tylko napisanie wielu zaskakujco nowatorskich wierszy wierszy penych gramatycznych bdw i wyskokw stylistycznych (s. 591). Maska dziecka grozia jej zarazem wycieczeniem jani (s. 591), co zamknoby j w domu ojca niczym dziecko w obku. Gilbert zbiera poytki, jakie poezji Dickinson przynosi owa dziecica maskarada. I jak w innych partiach The Madwoman in the Attic... szuka jakiego dominujcego, istotnego, osobliwego motywu wyobraniowego, sugerowanego przez metafory tekstu. Dominujc figur tekstu Dickinson (jej ycia i poezji) okazuje si biel: [...] biel jest kluczem do caej metaforycznej historii Emily Dickinson jako zaprojektowanej osoby (s. 613). Emily Dickinson ubieraa si na biao, wizaa biel z wielkoci, moga by ona dla niej take najwyszym symbolem zagadki, paradoksu, ironii (s. 614). W tym miejscu badaczka odwouje si znw do porwna z mskim twrc (biel u Melvillea). Rozszerzajc kontekst, Gilbert rejestruje znaczenia bieli w kulturze XIX wieku: bya kolorem kobiecym, ikonografia kobiecej bieli odsya do wiktoriaskiego ideau kobiecej czystoci, anioa w domu, ale w niewinny anio moe symbolizowa nie tylko bierno
dziewictwa wobec mczyzny, ale te moc zamiast saboci, androgyniczn peni, autonomi, samowystarczalno (s. 616617). T ambiwalencj potwierdza lista postaci kobiecych w bieli z powieci kobiet pisarek. Gilbert interesuje, w jaki sposb Emily Dickinson, pamitajc o konotacjach bieli w kulturze XIX wieku, dokonaa wiadomego wyboru bieli, zarazem jako sukni i metafory (s. 620). I wysuwa hipotez, e biel ubioru, ktra znaczya dla wiktoriaskiej kobiety uwizienie, zostaa przez Dickinson wykorzystana w znaczeniu przeciwnym wolnoci: [...] wyzywajco zestawiajc wszelkie implikacje wiktoriaskiej bieli w jedynym ksztacie bieli wok swego wasnego ciaa, Dickinson zapowiada, e ona sama wciela paradoks poetki wiktoriaskiej Jani przebranej za Innego podmiotu twrczego wcielajcego si w sfikcjonalizowany przedmiot i jako taki sama odgrywa ow zagadk, jak widzi w samym sercu swej kultury (s. 621). Jednak ta przebieranka kryje w sobie powane niebezpieczestwo, wcielona w seri biaych postaci (panienka w bieli, ognista dziewica w bieli, niania w bieli, panna moda w bieli, wariatka w bieli, umara w bieli, duch w bieli s. 621622).
Dickinson zdaje si sama rozdziela na jak seri inkubw, ktre nawiedzaj ju nie tylko dom jej ojca, ale jej wasny umys (s. 622).
Jeli w XIX-wiecznych opracowaniach biel jest kolorem gotyku, to w kontekst mia by moe wpyw na konstruowanie przez Dickinson swego ycia na wzr powieci gotyckiej bd te na czytanie go w tym kodzie. Zapisanemu przez poetk rozpadowi wasnego ja towarzyszy postrzeganie owego ja jako mogiy, grobowca, wizienia dla gnijcych, zamieszkaych w nim istot: szczura, myszy, pajka, robaka. Dickinson jak Poe staje si gawdziarzem wstrtu (s. 631). Uwag Gilbert przyciga motyw pajka w jej poezji. Z jednej strony zauwaa ona, e poetka, odwoujc si do mitw i folkloru, przytacza obraz metamorfozy kobiety w bieli w star pann zasnut pajczyn, z drugiej za akcentuje indywidualne znaczenie, jakie nadaje Dickinson czynnoci pajka, ktry w jej poezji rozwija wtek pery (s. 633). Pajk jest figuracj podmiotu zintegrowanego: wirtualnie niepodzielnego tancerza, a jego taniec reprezentuje sekretny triumf jej sztuki (s. 634). W wierszach i listach Dickinson utosamia si take z figur grande madame, cesarzowej, krlowej. O ile owe wszystkie kobiety w bieli, a take inne role, ktre odgrywa poetka, nale do jej jak mwi Gilbert wizerunku publicznego, o tyle pajk i dlatego jego funkcja jest tak istotna odsya do prywatnego obrazu poetki. Pajk-artysta posiada zdolno czenia fragmentarycznych ja poetki w jeden rozwijajcy si po swojemu i rozwijajcy swj wtek pery (s. 639).
3. Krytyka rewizjonistyczna w sporze z krytyk normatywn...
W kocu pisze Gilbert gwnym dziaaniem, w jakim wyrazi si jej twrczy demon, bya sztuka jako metaforyczne szycie jedyny wszechogarniajcy proces, ktry wynalaz te rne na wierzchu kostiumy, w jakie odziewaj si owe janie, idc na spotkanie z niemiertelnoci (s. 639). Skryta, przebrana, sama przez si ufikcyjniona, musi mimo to odda symbolicznie jedn nag prawd o swej prywatnej religii (s. 647).
Wiersz Tapestry of Paradise wiedzie Gilbert ku wgldowi w metaforyk Dickinson, ktra odsya do jej wizji raju. W wygosie ksiki powraca zatem jej gwny, Miltonowski trop. O ile Eden mskich poetw (Milton, Keats, Yeats) to raczej sztuczna, marmurowa natura naturata, za raje jej sistr poetek (jak Barrett Browning i Rossetti) stanowi Edeny estetycznej samowoli, u Dickinson mistyczna rajska ziele zrwnuje kobiet z natur woln i ognist, pozwalajc jej wkroczy do jakiego zielonego raju, gdzie poetka, podobnie jak jej mski odpowiednik, mogaby taczy nago w nagim wietle (s. 645646).
Ostatecznie, najszczerzej, Dickinson zakada, e owa moc, ktr poezja patriarchalna okrela jako sataniczn, o ktrej jednak wie ona, e stanowi te jej wasn moc, nawiedza j czsto, nawiedza j niespodziewanie, nawiedza j jak to byo w tradycji romantycznej podczas owych czujnych i sennych marze, owych chwil epifanii, stanowicych racj bytu poetw romantycznych. I o to powracanie podobnej mocy Dickinson najarliwiej si modli: o moc, ktra moe przemieni jej najmniejszy Pokj w jaki edeski, kobiecy kontynent wiata (s. 649).
I ta modlitwa okazuje si jakim apokaliptycznym baganiem (s. 649 650) o rajsk ekstaz i przemienienie najbardziej staromodnej dziewczynki w istot yjc na gos (s. 650).
3. Krytyka rewizjonistyczna w sporze z krytyk normatywn: Annette Kolodny
Gdyby podj prb zlokalizowania Annette Kolodny na jakiej szkicowej mapie krytyki feministycznej, trzeba by wskaza z jednej strony na miejsce, ktre skdind ona sama wyznaczya, odcinajc si od fazy kryty16 Feministyczna...
czek androtekstw (krytyki radykalnej) i krytyki normatywnej, z drugiej za strony na miejsce, co moe si wyda paradoksalne, poza ginokrytyk wyznaczone jej przez Elaine Showalter. Annette Kolodny pozostaje, pomimo wykluczenia, wierna swej koncepcji swobodnego pluralizmu, a take, zgodnie z sugesti Adrienne Rich, wierna uprawianiu krytyki feministycznej jako krytyki rewizjonistycznej. Pi lat po wydaniu ksiki Kate Millett, ale na trzy lata przed rozpraw Fetterley ukazuj si Some Notes on Defining a Feminist Literary Criticism (1975)95. W tym niewielkim tekcie Kolodny szkicuje gwne swe zaoenia, poddajc pod teoretyczn refleksj wtki, ktrych krytyka feministyczna nie uznawaa za warte teoretycznego opracowania. Zasugerowane w 1975, zostan przez Kolodny w peni rozwinite w dwch nastpnych tekstach z roku 1980: A Map for Rereading. Gender and the Interpretation of Literary Texts96 i Dancing Through the Minefield: Some Observations on the Theory, Practice, and Politics of a Feminist Literary Criticism97.
3.1. Obrona pluralizmu

W 1975 roku Annette Kolodny konstatuje, e nie ma definicji krytyki feministycznej. W 1980 roku pisze, cytujc swoj wypowied z nastpnego roku:
[...] moja wasna, wczeniejsza uwaga z 1976 roku, e feministyczna krytyka literacka jawi si znacznie bardziej jako pewien zbir wzajemnie wymienialnych strategii ni jako pewna wsplna szkoa lub orientacja majca wsplny cel, przez jedne uznana zostaa za oskarenie, przez drugie za wyraz niecierpliwoci (Dancing, s. 183).
Brak takiej definicji uznaje Kolodny, take w pi lat pniej, nie za symptom poraki, ale, wrcz na odwrt, za okoliczno korzystn dla rozwoju krytyki feministycznej. Dlatego powtarza swj pluralistyczny projekt,
A. KOLODNY: Some Notes on Defining a Feminist Literary Criticism. Critical Inquiry 1975, no. 2, s. 7592. Dalej wszystkie teksty Annette Kolodny cytuj z podaniem w nawiasie pierwszego sowa tytuu i numeru strony. 96 A. KOLODNY: A Map for Rereading. Gender and the Interpretation of Literary Texts. New Literary History 1980, nr 11, przedruk w: The New Feminist Criticism. Essays... 97 A. KOLODNY: Dancing Through the Minefield: Some Observations on the Theory, Practice, and Politics of a Feminist Literary Criticism. Feminist Studies 1980, nr 1 (Spring), przedruk w: Feminisms. An Anthology of Literary Theory and Criticism...
95
w przekonaniu, e nie tylko by on suszny, ale e potwierdzi sw aktualno. Powtarza zarazem prbujc wskaza na jego zasadno. Pluralizm krytyki, zakadajc, e wikszo feministycznych krytyczek praktykuje metodologi formalistyczno-strukturaln, wywodzi Kolodny z pluralizmu lekturowego zapisanego w tej metodologii, a wyartykuowanego przez Roberta Scholesa w jego ksice Structuralism in Literature98. Chodzi jej o kilka podstawowych stwierdze: e zoono tekstu przyzwala na bogactwo strategii interpretacyjnych, otwierajc go na wielo znacze, e czytanie jest zawsze efektem wyboru tylko pewnych aspektw tekstu i e moliwe s zatem wielorakie lektury nie tylko jednego tekstu, ale take jednego jego fragmentu. Akcentujc wag wyboru jakiego aspektu tekstu, uprawomocnia tym samym odmienno odczyta feministycznych, ktre nie tylko sigaj po odmienne aspekty tekstu, ale take po odmienne konteksty i krytyczne zaoenia. I niezalenie od tego, czy tekst traktowany jest jako mimetyczny, czy jako ekwiwalent komunikacji, czy jego znaczenie zlokalizowane jest w jego wewntrznym ustrukturowaniu, czy jest pochodn wsppracy pomidzy nim a czytelnikiem, krytyka feministyczna powinna by szczeglnie uwraliwiona na nawizanie dialogu pomidzy rnymi strategiami interpretacyjnymi, nie wykluczajc tych niefeministycznych. Wystrzegajc si definiowania krytyki feministycznej, badaczka klarownie zapisuje wspczynniki jej pluralizmu:
W mojej opinii naszym celem nie jest i nie powinno by sformuowanie jakiejkolwiek pojedynczej metody lektury albo potencjalnie prokrustowego zbioru krytycznych procedur ani, tym bardziej, generowanie nakazowych kategorii dla jakiego wynionego nieseksistowskiego literackiego kanonu. Na odwrt, jak ja to widz, zadaniem naszym jest zainicjowanie niczego innego, jak tylko jakiego swobodnego pluralizmu, odpowiadajcego moliwociom rozmaitych krytycznych szk i metod, ale niebdcego zakadnikiem adnej, zdajcego sobie spraw, e owa wielo narzdzi niezbdna naszej analizie bdzie z koniecznoci w wikszoci dziedzictwem, a tylko czciowo naszym wasnym wytworem (Dancing, s. 184).
Wedle Kolodny, tylko pluralizm metod moe zapewni rnorodno lektur i ochroni teksty przed odczytaniami nazbyt je upraszczajcymi. Zarzuty stawiane krytyce feministycznej w jej wariancie pluralistycznym, a wskazujce (w porwnaniu do krytyki psychoanalitycznej lub marksistowskiej) na aosny deficyt systemu i bolesny brak programu
R. SCHOLES: Structuralism in Literature: An Introduction. New Haven, Yale University Press, 1974.
16*
98
(Dancing, s. 183), na pluralistyczny chaos, naley uzna za niezasadne, albowiem skrywa si za nimi skonno do arbitralnoci, doktrynerstwa i dogmatyzmu. W 1980 roku Kolodny, inaczej ni pi lat wczeniej, akcentuje relacje pomidzy ideologi a krytyk feministyczn. Tym razem nie odrzuca ideologii, a wrcz staje si jej obroczyni. Co wicej, w ruchu kobiet jako noniku ideologii postrzega analogiczne pluralistyczne nastawienie do tego w ruchu krytycznym. Wyrzeczenie si feministycznej ideologii uznaje za powany bd w praktyce krytycznej, ktry naley odrzuci, pod warunkiem, oczywicie, e nie wpadnie si w puapk redukcjonizmu i dogmatyzmu, sprowadzajc rnorodno do jednorodnoci jakiej jednej, jedynie susznej, partyjnej opcji ideologicznej. Rang ideologicznego zaangaowania Kolodny prbuje uchwyci, odwoujc si zarwno do dowiadcze biograficznych, pokoleniowych badaczek, jak i do ich dowiadcze spoecznych.
Tylko ideologiczne zaangaowanie pisze mogo skoni nas do wejcia na to pole minowe, naraajc na szwank nasze kariery i nasze utrzymanie. Jedynie moc ideologii przemieniajcej nasze pojciowe wiaty oraz inspiracja tej ideologii do wyzwolenia dugo powstrzymywanych energii i uczu moe tumaczy nasz wol podejmowania zada krytycznych, jakie we wczeniejszych dekadach zarzucono z rozpaczy czy z apatii (Dancing, s. 185).
Krytyka wiadomie oparta na ideologii powinna take mie na uwadze, e niewaciwa jest separacja akademickich bada od diagnoz spoecznych. A zatem, na przykad, skupienie si na opisach relacji wadzy w literaturze i jednoczesne niedostrzeganie tych samych relacji w spoeczestwie. Odwoujc si do metafory taca na polu minowym taca wywoujcego najbardziej wybuchowe zagroenie na tym polu minowym (Dancing, s. 183) pord pluralistw i pluralizmw Kolodny konkluduje:
[...] sam fakt naszego zrnicowania powinien ostatecznie umieci nas bezpiecznie tam, gdzie powinnymy cay czas by: w obozie pod namiotami, na bezpieczn odlego od pola minowego, razem z innymi pluralistami i pluralizmami (Dancing, s. 183).
Na pytanie: czy atwo, z jak pluralistyczna krytyka feministyczna wchodzia w interakcje z innymi dyskursami krytycznymi, osabia czy te zwiksza jej kreatywno?, paday rne odpowiedzi. Ginokrytyczki z uporem podkrelay deficyt systemu. Za Jane Marcus ironizowaa, e wielorako nie jest tacem na polu minowym, ale raczej szturmowaniem szopy z narzdziami, aby z mskich rk wyrwa narzdzia krytyki literac-
kiej99. Warto od razu zaznaczy, e wyrywanie narzdzi jak zobaczymy w praktyce Kolodny oznacza zawsze ich twrcze przemodelowanie i dostosowanie ich do wasnych potrzeb.
3.2. Przeciw krytyce normatywnej

Z niechci do kreowania jakiego jednolitego systemu, w ktrym miaaby si zamkn feministyczna refleksja literacka, wynika take dokonana przez Annette Kolodny ocena krytyki normatywnej, reprezentowanej gwnie przez Chery Register i przez wspierajc jej projekt Josephine Donovan. Ocena zaprezentowana zostaa w roku 1976 w tekcie The Feminist as Literary Critic. Confronting the Spectre of Separatism100, stanowicym odpowied Kolodny na polemiczn wobec Some Notes on Defining a Feminist Literary Criticism wypowied Wiliama W. Morgana101. Wedle Register, sednem krytyki feministycznej w przyszoci miaaby si sta
jaka normatywna krytyka, ktra zakada ustalenie standardw dla literatury z [...] feministycznego punktu widzenia. Jest ona normatywna w tym, e zakada potrzeb nowej literatury, ktra spenia jej standardy102.
Register rozwija swj zamys, prbujc kreli schematy modelowych rl i modelowych fabu: [...] autorka potrzebuje jedynie opisa dane czy pewne problemy i zaoferowa pewne rozwizania, jeeli sama posta moe je znale, [...] bohaterkom nowej feministycznej powieci musi si jako uda opr wobec destrukcji, zapewne dziki wsparciu i ufnoci innych kobiet103.
Dzieo literackie powinno dostarczy modelowych rl [role-models], utrwali pozytywny sens kobiecej tosamoci, portretujc kobiety, ktre si samorealizuj, ktrych tosamoci nie zale od mczyzn104.
99 J. MARCUS: Storming the Toolshed. Signs 1982, nr 3, przedruk w: Feminisms. An Anthology of Literary Theory and Criticism... 100 A. KOLODNY: The Feminist as Literary Critic. Confronting the Spectre of Separatism. Critical Inquiry 1976, no. 2 (Summer), s. 821832. 101 W.W. MORGAN: Feminism and Literary Study: A Reply to Annette Kolodny. Critical Inquiry 1976, no. 2 (Summer), s. 807816. 102 Ch. REGISTER: American Feminist Literary Criticism: a Bibliographical Introduction. In: Feminist Literary Criticism: Exploration in Theory..., s. 2. 103 Ibidem, s. 24. 104 Ibidem, s. 20.
Kolodny wyranie niepokoi owa ch Register, aby wpywa na przyszo twrczego wyrazu (The Feminist, s. 828), tak jak dystansuje si wobec projektu Donovan, utosamiajcego krytyk normatywn z trybem profetycznym, trybem, ktry poszukuje wpywu na przyszo poprzez... analiz teraniejszoci105. Uznajc w wariant krytyki za szczeglnie niebezpieczny i szkodliwy (t kwesti, powiada, widz jako jedn z najbardziej kluczowych kwestii, wobec jakich staj feministyczne badania literackie w tej chwili The Feminist, s. 827), uwaa Kolodny wrcz za potrzeb chwili ustanowienie rozdziau pomidzy normatywistkami i rewizjonistkami:
[...] podczas gdy jest to w peni uzasadnione, aby chcie wpywa na przyszo i prbowa zmienia metody krytycznego dziaania, opierajc si na ideologii [on ideological grounds], jestem podejrzliwa wobec chci, by wpywa na przyszo twrczego wyrazu. To, co nazywamy wyobraniowymi lub artystycznymi tworami, to s czsto dla nas przeomy dokadnie dlatego, e przeamuj zasady i wzorce, ktre opisalimy wczeniej, i czynic to, oferuj nam nowe wizje, inne sposoby zdobywania wiedzy, ktre inaczej nie byy dostpne. Innymi sowy, w krytyce feministycznej, jak w kadym przedsiwziciu krytycznoliterackim, chciaabym, eby raczej z literatury wyrastay reguy krytyki, a nie eby reguy krytyczne ksztatoway literatur (The Feminist, s. 828).
Projekty normatywnej krytyki w 1975 roku prowokuj Kolodny take do wyznaczenia demarkacji politycznych ideologii od pogldw estetycznych. Co, z kolei, naraa j na zarzut Williama W. Morgana, e rejteruje z pola walki i rezygnuje z politycznych zobowiza krytyki feministycznej. Kolodny, odpowiadajc na w zarzut, akcentuje wag deklaracji politycznych krytyki, usuwa za, jako niebezpieczn, jej perspektyw ideologiczn, albowiem ta moe stawa si wsko parafialn, wykluczajc, regulatywn i sztywn, a w badaniach krytycznych ogupiajco normatywn (The Feminist, s. 827). Kolodny chodzi w istocie rzeczy o zaobserwowan skonno krytyki normatywnej do czytania tekstw literackich poza ich literackoci, w taki sposb, jakby byy manifestami ruchu feministycznego, wypowiadajcymi ideologi owego ruchu. Broni autonomii literatury i lektury. Obwieszczajc ju w 1975 nowy etap w krytyce feministycznej, ktry rozpoczyna si wraz z zainteresowaniem twrczoci kobiet, jednoczenie dokonuje Kolodny krtkiej rekapitulacji dokona krytyczek androtekstw. W przeciwiestwie do wielu pniejszych badaczek wystrzega si postawy
J. DONOVAN: Afterword: Critical Re-Vision. In: Feminist Literary Criticism: Exploration in Theory..., s. 75 i 85.
105
lekcewacej wobec, jak uznaje, tej zamknitej ju fazy zainteresowa krytycznych.

Poszukiwania tego rodzaju pisze w 1975 roku [...] pozwoliy nam lepiej zdefiniowa wizerunek postaci kobiecych oraz postawy wobec tych postaci u rozmaitych autorw i, kiedy byy cise, pozwoliy nam wyeksponowa sposoby, jakimi uprzedzenia seksistowskie i/lub stereotypowe formuy dotyczce rl kobiecych w spoeczestwie zostay skodyfikowane przez teksty literackie (Some, s. 75).
W 1980 ju po lekturze ksiki Judith Fetterley (The Resisting Reader: A Feminist Approach to American Fiction, 1978), ale take po ksice Jean E. Kennard (Victims of Convention, 1978)106 i rozprawie Lilian Robinson107 Kolodny dostrzega w strategii czytania obrazw kobiet znacznie powaniejsze intelektualne przedsiwzicie ni mogoby si to wydawa jeszcze kilka lat wczeniej. Albowiem badaczki, skupiajc si na sposobach wpisania w teksty literackie panujcych w spoeczestwie relacji wadzy, traktuj je nie tylko jako materi tematyczn, ale jako co, co cho niekwestionowane, czsto nieuwiadamiane, jest w danej kulturze dane (Dancing, s. 173). Interpretujc konwencj literack dwch zalotnikw, Jean E. Kennard odsania wpisan w ni spoeczn aksjologi, tym samym wskazujc na fakt, e konwencja nie jest nonikiem jakich neutralnych wartoci, a
literatura jest pewn spoeczn instytucj, zanurzon nie tylko we wasnych tradycjach literackich, lecz take w obrbie szczeglnych fizycznych i mentalnych artefaktw spoeczestwa, z ktrego si wywodzi (Dancing, s. 173).
Lilian Robinson za, badajc kody retoryczne, ledzi zarazem kody ideologiczne jako wcielajce systemy wartoci albo ich cieranie si. Z perspektywy roku 1980 Kolodny wyranie przecie ustali hierarchi, mwic, e:
Waniejsze nawet od tych nowych interpretacji pojedynczych tekstw s ledztwa dotyczce konsekwencji (dla kobiet) tych konwencji, ktre ksztatuj owe teksty (Dancing, 173).
A zatem ksice J. Fetterley przyznaje Kolodny niekwestionowan wag w mijajcym dziesicioleciu feministycznej krytyki literackiej.
J.E. KENNARD: Victims of Convention. Hamden, Connecticut, Archon Books, 1978. L. ROBINSON: Criticism and Self-Criticism. College English 1974, nr 4 (36); EADEM: Criticism: Who Leeds It? In: The Uses of Criticism. Ed. A.P. FOULKES. BernFrankfurt, Lang, 1976.
107 106
W 1975 roku Kolodny stawia kwesti, ktra prbuje zawrci z drogi pewien, jeszcze rozwijajcy si niejako w podziemiu, nurt feministycznych bada: czy nie naleaoby raczej, zamiast odpowiada na pytanie: czym rni si pisanie kobiece od mskiego?, chwilowo zawiesi szukanie odpowiedzi i zapyta: czy si rni? Dotychczasowe prby skupione na pierwszej wersji pytania daway w opinii Kolodny rezultaty mao zadowalajce. Szczeglnie wwczas, gdy badaczki, odpowiadajc na pytanie, co wytwarza rnic pomidzy mskimi i kobiecymi tekstami, odwoyway si do ich genezy, akcentujc albo uwarunkowania biologiczne, albo kobiec wiadomo, albo swoiste usytuowanie kobiet w wiecie spoecznym jako obcych i innych. Nieefektywne poznawczo okazao si poszukiwanie iunctim pomidzy determinant biologiczn a jej przekadem na styl, temat, konwencj literack, tradycj literack, jzyk utworu literackiego. Feminist Style Criticism, autorstwa J. Donovan, rodzi wtpliwoci, czy zasadne jest mwienie o rodzaju kobiecego stylu, kobiecego trybu, ktry ostatecznie miaby prowadzi do rozpoznania kobiecej mentalnoci albo miaby z niej wynika. Tym bardziej, jeli, co odnotowuje Kolodny, rnice pomidzy kobietami i ich pisaniem mog by niekiedy bardziej wyrane od rnic midzy pisaniem kobiecym i mskim. Akcentowanie biologicznych uwarunkowa procesu twrczego odsania swe niebezpieczestwa, gdy uaktywnia si w mskiej praktyce krytycznej zastosowanej do pisarstwa kobiecego. Krytycy dyskutujcy wok ksiki Eriki Jong ogosili zwizek biologii i autobiografizmu, co oznacza miao w konsekwencji, e teksty kobiet pozbawione s aspektu kreatywnego i naley je traktowa jako efekt niewiadomych procesw. A jednak, odsuwajc na bok kategoryczno pojmowania determinanty biologicznej, pytajc, na ile inne wspczynniki, poza pci (sex), jak na przykad kontekst spoeczno-ekonomiczny, odgrywaj rol w procesie twrczym, Kolodny przyznaje si w 1975 roku do tego, e ju rozpocza fiszkowanie utworw kobiecych ze wzgldu na powtarzajce si, wsplne cechy. Std te konstruktywn jej propozycj jest ledzi powtrzenia, chwyta subwersywno pisania na poziomie zdania, obrazu, intrygi, konwencji literackich, rekonstruowa wsplne mianowniki stylu, tematu. Czyta zatem utwory kobiece, posikujc si w tym celu odziedziczonym instrumentarium, gwnie retorycznym, bez wzgldu na jego pochodzenie. Some Notes... otwieraj take wany dla tamtego czasu problem: kto ma by adresatem wypowiedzi krytyki feministycznej i czy adresat moe/powinien by tosamy pciowo z jej podmiotem? Kwestia adresata zostaje bez trudu rozwizana, Kolodny proponuje bowiem wyjcie z niszy, w jakiej znalaza si krytyka androtekstw, kierujca swe wypowiedzi gwnie do kobiecych czytelniczek, i zaprasza do lektury feministycznych wypowiedzi
krytycznych rwnie mskich odbiorcw. Owo przemieszczenie jest istotne: zmusza bowiem do zmiany dotychczasowego stylu uprawiania krytyki stylu jej wypowiedzi. Powaniejszym problemem okaza si separatyzm intelektualny jak nazwa postaw Kolodny W.W. Morgan a zatem spr o podmiot krytyki, ktrego symptomem bya obrona feministycznej krytyki przed wkradajcymi si do niej mskimi sprzymierzecami. Polemika z Morganem, ktry, co prawda, sta si uosobieniem outsidera, jak sam siebie nazywa, odsania bardzo interesujc scen rozgrywki zarwno intelektualnej, jak i politycznej. Problem pci wraca na nowo tym razem w aspekcie czystoci genderowej podmiotu krytycznego podmiotu lektury.
3.3. Dwie strategie obrony separatyzmu: polityczna i teoretyczna

W swojej recenzji gwnym obiektem polemiki uczyni Morgan stwierdzenie Kolodny, e
krytyka feministyczna pozostanie przez jaki czas cakiem oddzielnym i z koniecznoci kompensacyjnym rodzajem dziaalnoci, prbujcym odrobi to wszystko, co byo wczeniej pominite, utracone bd zignorowane, a uprawiane byo w znakomitej czci przez kobiety (Some, s. 92).
Postrzega w owym stwierdzeniu odwoanie do determinizmu biologicznego, ktry nie daje si uzasadni na poziomie teorii. Tym bardziej, e pomimo akcentowania przez Kolodny koniecznoci cisej stylistycznej i jzykowej analizy, ostatecznym jej argumentem staje si kobiece dowiadczenie, skoro jak pisze owa cisa stylistyczna i jzykowa analiza tutaj przywoywana ma polega na wiadomoci i wraliwoci wobec wielu warstw kobiecego dowiadczenia i wynikajcej z niego ekspresji sownej (Some, s. 92). Morgan atakuje w owym passusie wag autorytetu kobiecego dowiadczenia, stwierdzajc ostatecznie, e Kolodny lekceway najbardziej kluczow ze wszystkich estetycznych i pedagogicznych kwestii108; uznajc, e przeycie owego dowiadczenia wicej dla Kolodny way ni praca nad tym, by si nauczy rozpoznawa dowiadczenie kobiece i kobiecy jzyk pomimo braku tej podstawy w osobistym dowiad108
W.W. MORGAN: Feminism and Literary Study: A Reply to Annette Kolodny..., s. 807.
czeniu109. Kolodny neutralizuje wymg, ktry przebywanie w eskim ciele czyniby gwarantem waciwego uprawiania krytyki feministycznej, jednake natychmiast powraca do pierwotnego zaoenia, piszc, e cho przeycie dowiadczenia kobiecego nie jest warunkiem wystarczajcym dla krytyki feministycznej, to jednak jakie wiadome, kontynuowane krytyczne badanie owego dowiadczenia, poznanego intymnie i z pierwszej rki, przez kogo, kto zarazem stosuje i analizuje towarzyszce mu zwyczaje jzyka, z pewnoci mogoby [takim warunkiem] by (The Feminist, s. 826). Kolodny prbuje nie tyle wyj z tej niewtpliwej puapki determinizmu biologicznego, ile uzasadni j potrzeb chwili, odwoujc si do diagnozy sytuacji, w jakiej znalaza si krytyka feministyczna. Skupiona na badaniu tekstw pisanych przez kobiety ma przed sob dwa zadania: odzyska zapoznany i nieznany korpus tekstw wykreowa zatem obiekt badawczy i skonstruowa adekwatne do niego instrumentarium. I, podobnie jak Carolyn Heilbrun, ktra w swej recenzji ksiki Kate Millett ogaszaa za autork, e kobiety nie czytaj androtekstw jako kobiety, Annette Kolodny stwierdza w 1976 (i 1980) roku, e nawet kobiety nie umiej jeszcze czyta tekstw pisanych przez kobiety. A zatem literacka krytyka feministyczna powinna wypracowa swoiste dla tych tekstw strategie lektury: uczy si je czyta, aby uczy, jak je czyta.
3.4. Przystosowywanie koncepcji Stanleya Fisha (wyrobiony czytelnik oznakowany przez pe dowiadczenia i przez pe uytkownika jzyka)
W 1976 roku, bronic idei separatyzmu, Kolodny siga po Stanleya Fisha koncepcj wyrobionego czytelnika (informal reader)110. Jeli w wyrobiony czytelnik powinien odznacza si maksymaln kompetencj lingwistyczn i wiedz o konwencjach literackich, to jest on bezbronny wobec nowego tematu, wobec eksperymentowania rodkami stylistycznymi, gatunkami literackimi, a przede wszystkim wobec nieznajomoci kulturoweIbidem, s. 809. S. FISH: Literature in the Reader: Affective Stilistics. New Literary History 1970, nr 2 (Autumn). Termin podaj za polskim przekadem: Literatura w czytelniku: stylistyka afektywna. Prze. M.B. FEDEWICZ. Pamitnik Literacki 1983, z. 1.
110 109
go kontekstu, ktry twrczo kobiet aktywizuje. Podmioty krytyki feministycznej musz mie czas na to, aby same mogy sta si owym wyrobionym czytelnikiem, aby mogy wcza do swojego grona czytelnikw takich jak Morgan, ktrzy s zapewne kompetentnymi czytelnikami Fisha, ale kompetentnymi w praktykowaniu lektury androtekstw. Niewtpliwie koncepcja Fisha: znaczenia jako zdarzenia (Dla mnie czytanie [i rozumienie w ogle] jest zdarzeniem i niczego, co si na nie skada, nie naley odrzuca111) postawienie przez niego kwestii: jak tekst oddziauje na czytelnika, jak wreszcie informacje, sygnay percepcyjne, impulsy estetyczne i sygnay ideowe zostaj przetworzone przez jzyk na dowiadczenia, zdarzenia, ktre Fish utosamia ze znaczeniem tekstu112 moga sta si sprzymierzecem dla feministycznej lektury, odwoujcej si zarwno do dowiadczenia lektury (dowiadczenia czytelniczki), jak i do hasa rekontekstualizacji tekstu literackiego113. Ju jednak spr z Morganem wykaza trudno w wyprecyzowaniu rnicy pomidzy kobiecym a mskim dowiadczeniem i trudno budowania nowego kontekstu lektury. A jednoczenie wyrobiony czytelnik Fisha mgby by zaakceptowany pod warunkiem, e zostaby oznakowany przez pe: pe dowiadczenia (take dowiadczenia lektury) i pe uytkownika jzyka. Przywoujc Fisha, Kolodny jednoczenie dystansuje si wobec jego jak to ocenia solipsystycznego stwierdzenia, e jeli uytkownikom jakiego jzyka wsplny jest system regu, ktry kady z nich sobie jako zinternalizowa, rozumienie bdzie w pewnym sensie jednakie114. Rozumienie nie bdzie
111 S. FISH (Literatura w czytelniku: stylistyka afektywna...) objania: [...] jeli analiza ta jest w jakimkolwiek stopniu przekonujca i co rozjania (a nie jest ona bynajmniej wyczerpujca), to dlatego, e zastpiem jedno pytanie co to zdanie znaczy? innym, bardziej operacyjnym jak to zdanie dziaa? A dziaa ono w ten sposb, e daje czytelnikowi co, co nastpnie mu odbiera, pocigajc go dalej obietnic, e zostanie mu to zwrcone, i obietnicy tej nie spenia. Spostrzeenie dotyczce tego zdania jako wypowiedzi e nie przynosi ono jakiego oznajmujcego twierdzenia zmieniono w opis tego, jak zdanie to jest dowiadczane (e nie jestemy w stanie wydoby z niego jakiego faktu). Nie jest to ju obiekt, rzecz-sama-w-sobie, lecz zdarzenie, co, co si przydarza czytelnikowi i w czym bierze on udzia. I to wanie zdarzenie i jego przebieg jego cao, a nie cokolwiek, co daoby si o nim powiedzie, czy jakakolwiek informacja, jak mona by z niego wydoby jest, jak twierdz, znaczeniem tego zdania (w tym jednak przypadku nie ma, oczywicie, adnej informacji, ktr mona by wydoby) (s. 285286). Naprawd obiektywna jest natomiast analiza przeprowadzona w kategoriach dziaa i zdarze, dostrzega si tu bowiem pynno, ruchomo znaczenia i kieruje si tam, gdzie si to odbywa ku aktywnej i aktywizujcej wiadomoci czytelnika (s. 281). 112 M. LUBELSKA: Amerykaska teoria czytelniczego rezonansu (Reader-Response Criticism). W: Po strukturalizmie. Wspczesne badania teoretycznoliterackie. Red. R. NYCZ. Wrocaw, Wiedza o Kulturze, 1992, s. 39. 113 Ibidem. 114 S. FISH: Literatura w czytelniku: stylistyka afektywna..., s. 282.
jednakie, odpowiada Kolodny, albowiem jak podpowiadaj wyniki bada lingwistw, przede wszystkim Robin Lakoff i Nelly Furman115 istniej zwizane z pci [sex] rnice w sposobach internalizowania jzyka i manipulowania jzykiem przez mczyzn i kobiety (The Feminist, s. 825). Konkluzja Kolodny, ujta w pytanie, brzmi klarownie:
Wyrobiony czytelnik/krytyk Fisha powinien by jako czytelnik wystarczajco dowiadczony, aby uzewntrzni wasnoci dyskursw literackich, wliczajc w nie wszystko od najbardziej lokalnych chwytw (figur mowy itd.) a po cae gatunki. Co jednak ma ten czytelnik zrobi ze zwyczajami jzykowymi, jakie wczeniej si nie pojawiay w adnym ze znanych mu dzie literackich, albo z tekstami, ktre nie pasuj do adnego opisu gatunkowego, bo dostpnych gatunkw nie dao si dopasowa do intencji danego pisarza; i co ma on zrobi z lokalnymi chwytami, wywodzcymi si ze szwalni czy z kabiny menstruacyjnej, z ktrymi nigdy nie by oswojony? Krtko mwic, czy moe atwo zrozumie jzyk uksztatowany przez okrelon dziaalno praktyczn, jeli nigdy nie uczestniczy w owej dziaalnoci (albo nawet nic o niej nie wiedzia)? (The Feminist, s. 825).
Owo pytanie retoryczne wiedzie ostatecznie Annette Kolodny do stwierdzenia, e:

[...] z caego serca podziwiajc moralne zaangaowanie Morgana i jego samodzieln edukacj feministyczn [self-education into feminism], nie jestem nadal pewna, czy jest on najlepszym z moliwych czytelnikw, jakiego moemy mie na wykadach dla kobiet pisarek (The Feminist, s. 826).
Teoretyczne argumenty Kolodny, ktre miay uzasadnia separatyzm intelektualny krytyki feministycznej, nie zostay przez Morgana zaakceptowane. Przyzna on natomiast wag jej argumentacji politycznej. A brzmiaa ona w taki sposb: jeli nauczanie ma polityczne implikacje, jeli nauczyciel jest autorytetem i jeli ma on naucza kobiety, jak wyzwoli si ze stereotypw przeszoci [...], wwczas obecno mskiego wykadowcy jako uosobienia autorytetu intelektualnego i potencjalnego modelu roli spoecznej wiadczyaby tylko, e mczyni maj prawo autorytatywnie mwi za kobiety i o kobietach (The Feminist, s. 830). Reasumujc, podmiot krytyki feministycznej uwikany w relacje autorytetu/wadzy/dyskursu i wiadomy owych uwika nie moe zgodzi si na przyznanie rwnoprawnego miejsca mskiemu feminicie. Kobieca feministka
115 Chodzi o prace R. LAKOFF: Language and Womans Place. New York, Harper & Row, 1975 i N. FURMAN: The Study of Woman and Language: Comment on Vol. 3, no. 3. Signs 1978, nr 1 (Autumn).
da jakiego odstpu [interlude] w czasie i przestrzeni, w jakim mogaby dalej rozwin wasny obszar i uczy si od swych sistr, a nastpnie jakiego otwartego forum, by dzieli si nauk ze swymi niefeministycznymi partnerami (The Feminist, s. 831)116.
I jakkolwiek Kolodny prbuje neutralizowa restrykcyjno swoich wypowiedzi i skonna jest zrezygnowa z ortodoksyjnego traktowania zalenoci pomidzy pci a kompetencj do uprawiania krytyki feministycznej, to jednak wida wyranie, z jak trudnoci przychodzi jej balansowanie pomidzy teoretyczn deklaracj, e pe nie determinuje w sposb bezwzgldny pisania/czytania, a pragmatyczn i polityczn strategi, ktr uznaa za konieczny w 1975 roku odstp potrzebny dla ukonstytuowania si procedur feministycznej lektury.
3.5. Stanley Fish i feministyczna glosa w sprawie kanonu

Stanleya Fisha kategoria wyrobionego czytelnika zaktywizowana zostaa przez Kolodny w 1976 roku w polemice z Morganem w obronie separatyzmu intelektualnego krytyki feministycznej. W 1980 jej tekst Dancing Through the Minefield: Some Observations on the Theory, Practice, and Politics of a Feminist Literary Criticism inkrustuj wielorakie odwoania do autora Interpretacji, retoryki, polityki (jako jednego z twrcw ReaderA. JARDINE (Gynsis. Configurations de la femme et de la modernit. Traduit P. BAUDOIN. Paris, PUF, 1991; wydanie angielskie: Gynesis: Configurations of Woman and Modernity. Ithaca, Cornell University Press, 1985) interweniuje w odpowied Morgana i stawia przed Kolodny nastpujce pytania: Jeli Kolodny prbuje powiedzie, e krytyka feministyczna musi mie strategi oceniania [pod wzgldem estetycznym] zakotwiczon w swoim czasie i w swojej historii, aby omin idealizacj to wwczas zgadzam si z ni. Ale jeli sugeruje, e rodzaj przyszych odpowiedzi, ktre chciayby zyska feministki, moe by oddzielony od tego rodzaju pyta, jakie obecnie stawiaj, to ju si z ni nie zgadzam. I te odpowiedzi bd zaleay w duym stopniu od tego lub tej, do kogo zaadresuje si pytanie. To znaczy, do kogo i dla kogo pisz krytyczki feministyczne? Czy ycz sobie, eby mczyni zaczli pisa na temat kobiet w jakim stylu feministycznym? Czy chc, eby powstrzymali si zupenie od pisania o kobietach? Czy krytyczki feministyczne chc, aby czytali je mscy krytycy? Albo czy moe chc, aby czytay je tylko kobiety? Jest istotne, aby postawi te pytania, zarazem banalne i zadziwiajco trudne do zaadresowania, poniewa feministyczne poszukiwania s obecnie uwikane w podwjne zwizanie [double bind], podnoszc problemy strategiczne i polityczne i przyczyniajc si do polemik, do jakich si poniej odwouj (s. 63).
116
-Response Criticism), tym razem spoytkowane w sporze o nowy ksztat kanonu amerykaskiej literatury. Kolodny rezygnuje z tradycyjnych oskare o patriarchalny czy wrcz seksistowski charakter procesu kanonizacji dzie literackich, przenoszc kwesti kanonu na trzy literaturoznawcze rejestry. Pytajc, mianowicie, o to, dlaczego pisarki kobiece zostay z kanonu wykluczone albo dlaczego si w nim nie znalazy, poszukuje odpowiedzi w rejestrze rozumienia historii i historycznoci (Historia literatury [a wraz z ni historyczno literatury] jest fikcj Dancing, s. 176); w rejestrze praktykowania okrelonych strategii lekturowych, przynalenych do okrelonych wsplnot interpretacyjnych (Tak dalece, jak jestemy uczeni, jak czyta, tym, w co si angaujemy, nie s teksty, ale paradygmaty Dancing, s. 178); w rejestrze estetycznych ocen i odpowiedzi (Skoro podstawy, na ktrych si opieramy, przypisujc warto estetyczn tekstom, nigdy nie s do obalenia, niezmienne, uniwersalne, to musimy przeegzaminowa na nowo nie tylko nasz estetyk, ale rwnie dobrze wewntrzne podoe i zaoenia, stojce u podstaw metod krytycznych, ktre czciowo ksztatuj nasze odpowiedzi estetyczne Dancing, s. 181). Reasumujc, skoro fakt przynalenoci do kanonu by powszechnie uzasadniany wag artystyczn wpisanych we tekstw, to naleaoby si przyjrze, czy standardy ocen, stosowane do tekstw pisanych przez kobiety, odpowiadaj tym tekstom, czy s do nich adekwatne. Czy przypadkiem nie jest tak, e owe teksty wymagaj nowych strategii interpretacyjnych, nowego otocza tradycji literackiej i rekonstrukcji waciwego dla nich kulturowego kontekstu. Obiecujce pomysy Fisha wyranie inspiruj wykad Kolodny. Cz z nich zostaa wypowiedziana przez ni eksplicytnie, cz za mona uzna za wiedz badaczki wpisan w wykad implicite. Niewtpliwie konstruktywne pytanie Kolodny: dlaczego pisarki kobiece zostay wykluczone z kanonu? i prba szkicowej odpowiedzi na nie, znajduje oddwik w tezie Fisha:
[...] e o ile istniej zawsze mechanizmy dla wykluczania odczyta, ich rdem nie jest tekst, lecz wytwarzajce tekst strategie interpretacyjne uznawane w danej chwili117. Fakt mwi Fish e atwo pomyle o jakim odczytaniu, i wikszo z nas od razu by je odrzucia, nie oznacza, e zostao ono wykluczone przez tekst, lecz e nie istnieje jak dotd wypracowana procedura interpretacyjna dla wytworzenia tego tekstu118.
117 S. FISH: Co czyni interpretacj moliw do przyjcia? W: IDEM: Interpretacja, retoryka, polityka. Eseje wybrane. Red. A. SZAHAJ. Prze. A. SZAHAJ. Krakw, Universitas, 2002, s. 109. 118 Ibidem, s. 108.
Zaoenia Fisha uwolniy Kolodny od, zajmujcych jej uwag jeszcze w 1976 roku, kontrowersyjnych docieka, ktre prboway uchwyci wewntrztekstowe, strukturalne rnice midzy pisaniem mskim a kobiecym. Skoro, jak gosi Fish, nie ma niczego takiego, jak wewntrzne znaczenie tekstu, ktre oczekuje na odkrycie, a tekst nie tylko nie kontroluje czytelnika, ale wrcz na odwrt to czytelnik wytwarza tekst (Cay tekst jest w czytelniku), to przed lektur feministyczn otwieraj si nieograniczone moliwoci: przede wszystkim adaptacji pisania kobiecego do literatury pisanej przez due L. Kolodny owo monistyczne przewiadczenie Fisha powtarza:
[...] przywaszczamy sobie rne znaczenia albo wycigamy rne informacje, w rozmaitych czasach nawet z tego samego tekstu zgodnie z naszymi zmieniajcymi si zaoeniami, okolicznociami i wymogami (Dancing, s. 178).
Partykularyzm i subiektywno lektury, zagwarantowane przez ow dominacj czytelnika nad tekstem, nie s cakowicie dowolne. Kolodny zauwaa:
[...] o ile literatura sama jest spoeczn instytucj, o tyle take czytanie jest wysoce zsocjalizowan lub wyuczon czynnoci (Dancing, s. 178).
W tym sensie zasadne jest mwienie zarwno o jego instytucjonalizacji, jak i jego lokalizacji w obrbie wsplnot interpretacyjnych. A kada wsplnota interpretacyjna, ktra konstytuuje nie tylko swoje wasne znaczenie tekstu, ale i co wicej tekst jako taki119, posiada pewien interpretacyjny model ju nabyty (Dancing, s. 179). w podpowiedziany przez Fisha nabyty model moe si jednak okaza niezwykle znormatywizowany. Kolodny akcentuje, e zinstytucjonalizowane czytanie wytwarza pewien rodzaj zafiksowania na jednym typie lektury, ktr niegdy wykonalimy, i, jakby zgodnie z zasad przymusu powtarzania, moemy ju tylko w nieskoczono odtwarza120. A jeli tak, to do kanonu nie mog wej teksty pisane przez kobiety, albowiem:
A. SZAHAJ: Zniewalajca moc kultury. W: S. FISH: Interpretacja, retoryka, polityka..., s. 15. W Dancing Through the Minefield... pisze KOLODNY: [...] to, czego uczymy si czyta dobrze i z przyjemnoci, kiedy jestemy modzi, predysponuje nas do pewnych specyficznych rodzajw upodoba lekturowych w wieku dojrzaym. [...] Szkoy wysze s w tym, co w nich najlepsze, podstaw treningu dla konkurujcych paradygmatw interpretacyjnych albo technik czytania, jak: stylistyka afektywna, strukturalizm i analiza semiotyczna, eby wymieni tylko kilka ze wieszych hase (s. 179).
120 119
[...] okazuje si, e zamknici jestemy w dylemacie: kura czy jajko, niezdolni, aby bez trudu po raz pierwszy odrni wag tego, co czytamy, w przeciwiestwie do tego, jak nauczono nas czyta. Albowiem, mwic prosto, czytamy dobrze i z przyjemnoci co, o czym ju wiemy, jak to czyta. A to, co wiemy na temat tego, jak czyta, w duej mierze zaley od czego, co ju czytalimy (dziea, na podstawie ktrych rozwiny si nasze oczekiwania i uksztatoway si nasze strategie interpretacyjne). To, co wybieramy do czytania i szerzej, czego nauczamy, a co nastpnie kanonizujemy, zwykle jest nastpstwem naszych wczeniejszych lektur. Radykalne wyomy s mczce, wymagajce, niewygodne, a czasem cakowicie poza naszym zrozumieniem (Dancing, s. 179).
A zatem, nie czytamy kobiecych utworw, nie znajdujemy przyjemnoci w obcowaniu z nimi, nie lokujemy ich w kanonie, nie umiemy bowiem ich czyta. Ale nie dlatego jak powszechnie sugerowano e s one mniej wartociowe od dzie mskich. Teksty pisane przez kobiety spotkay si wedle Kolodny z pewn niezdolnoci przewaajcych czytelnikw mskich, by [je] waciwie interpretowa i ocenia (Dancing, s. 179). W mnoeniu tej argumentacji przydatny okazuje si dla Kolodny zarwno kulturalizm, jak i kontekstualizm121 Fisha. Oba od razu powiedzmy przystosowane przez ni dla wasnych potrzeb, czyli oznakowane pciowo. Jeli postawa kulturalistyczna miaaby wyraa si w prymacie kultury pojmowanej jako zesp przekona powszechnie respektowanych w danym spoeczestwie (ewentualnie wziej grupie spoecznej) wobec ontologicznego umeblowania wiata oraz sposobu jego poznawczego konstytuowania122, to mski i kobiecy podmiot krytyki bdzie wedle Kolodny rni si zasadniczo i owym ontologicznym umeblowaniem wiata, i sposobami jego poznawczego konstytuowania. Jeli Kolodny przystaje na formu Fisha, mwic o niezbdnej dla lektury i interpretacji znajomoci kontekstu (Zdanie nigdy nie jest poza jakim kontekstem. My zawsze jestemy w jakiej sytuacji123), to w istocie w tym celu, aby wskaza na niezbdno zbadania kontekstw, do ktrych odwouj si piszce kobiety. Akcentuje wag nie tylko kontekstw kulturowych, literackich, ale te kontekstw ich realnego wiata (Dancing, s. 180). Owe konteksty mog rwnie dobrze przekada si na kody kulturowe, obyczajowe i spoeczne, a take na koncepcje wiata, jak wylicza autorka za Cesare Segre. Kolodny ostronie wnioskuje, e jeli teksty kobiet nie powtarzaj mskich kodw, to czytelnicy mczyni bd czytelnikami ubogi121 Terminy wprowadzone w omwieniu metody S. Fisha przez A. SZAHAJA (Zniewalajca moc kultury...). 122 Ibidem, s. 15. 123 S. FISH: Interpretacja, retoryka, polityka..., s. 47.
mi, a spr o trywialno czy banalno powieci kobiecej, ktry jawi si jako spr o osignicia estetyczne, jest w rzeczywistoci sporem o konteksty sdu (Dancing, s. 182); i e problemem jest tutaj wobec tego adekwatno wczeniejszych zaoe i zwyczajw lekturowych wniesionych i naoonych na ten tekst. I to wanie kompetentne odcyfrowywanie owych kontekstw sprawia, e ostatnie studia Spacks, Moers, Showalter, Gilbert i Gubar, i innych s tak kluczowe (Dancing, s. 180). Diagnozujc obecny stan rzeczy, Kolodny wskazuje na konieczno demarkacji wsplnoty interpretacyjnej Fisha ze wzgldu na pe. Kompetentna wsplnota interpretacyjna, ktra stwarza swj obiekt lektury, pracujc na tekstach kobiet, skada si jak si okazuje jedynie z czonki jej wasnej pci (Dancing, s. 181). Kobiety pisarki skazane s na pisanie dla siebie i kieruj swe pisanie do siebie. Tym razem, inaczej ni to miao miejsce w roku 1976, Kolodny apeluje do mskich krytykw o zmian ich strategii lekturowych i tym samym zmian ich zaoe estetycznych. Przyszed czas na integracj? Kolodny wyranie zastrzega, e nie chodzi o to, aby z nowego, poszerzonego o twrczo kobiet, kanonu mia znikn jaki mski geniusz. Nie chodzi take o to, aby zbudowa jaki alternatywny wobec mskiej praktyki model feministycznego czytania, a tym bardziej model, ktry by odrzuca i gumowa wczeniejsze (mskie) lektury.
Mwic wprost: miaymy na jaki czas do deklamowania o wartociowaniu estetycznym; teraz czas na nasze zadanie, aby oceni narzucone normy i normatywne wzorce czytania, jakie, po czci, wiody ku takim deklamacjom (Dancing, s. 182).
Kolodny, jak wynika z jej propozycji lektury Miltona, myli o czeniu tradycji z now, feministyczn perspektyw. Jak wspomina nauczya si czerpa przyjemno z Raju utraconego Miltona, pomimo e jako ydwka nie moga si wpisa w jego teologi, a jako feministka nie moga zaakceptowa jego hierarchii wartociowania seksualnego (Dancing, s. 179). Owa przyjemno bya efektem procesu tak go nazywali jej nauczyciele nauki waciwego czytania tekstu (Dancing, s. 179). Majc w pamici manipulacj strategiami lekturowymi, jakiej niewtpliwie bya poddawana, Annette Kolodny konstruuje model adekwatnej lektury Miltona model, ktry powinna przyswoi sobie krytyka feministyczna (ale czy tylko?).
[...] lektury Raju utraconego Miltona projektuje Kolodny ktre analizuj jego zoone hierarchiczne struktury, ale nie potrafi zauway genderowych implikacji w obrbie tej hierarchii; albo takie, ktre podkrelaj wewntrzn (albo nawet natchnion) doskonao jzyka figuratywnego Miltona, ale nie potrafi zauway konsekwencji, jakie ma dla Ewy jej
17 Feministyczna...
swoista, naznaczona przez gender, sabo, ktra, niczym oczekiwane przez ni kwiaty, wymaga podparcia; albo takie, ktre skupiaj si na tematycznej przerbce przez poemat klasycznych poj dzielnoci wojennych i epickich na heroizm chrzecijaski, ale nie potrafi zauway, e Ewa jest stylistycznie z nich wykluczona wszystkie takie lektury, jakkolwiek uyteczne, nie bd ju duej uznawane za w peni adekwatne (Dancing, s. 182).
Jak wida, Kolodny, zajmujc postaw koncyliacyjn, nie zamierza rezygnowa z walki o feministyczny punkt widzenia, tak jak nie rezygnuje z kategorii adekwatnoci lektury, co moe wydawa si paradoksem, biorc pod uwag jej co prawda, naznaczone korektami przymierze z Fishem. I niewtpliwie artykuuje now norm lektury. Warto przecie zauway, e owa norma nie wspiera si ju na separatyzmie intelektualnym, ale na apelu o integracj. Otwierajc dyskusj nad zawartoci kanonu, wpisywaa j Kolodny w szerszy kontekst refleksji nad ksztatem kultury. A uczestniczca w tym procesie krytyka feministyczna podja, jej zdaniem, wysiek, aby uchwyci najgbsze uwarunkowania wasnych pojedynczych i wielorakich realiw, w nadziei, e kiedy nastpi zmiana samych tych form, za porednictwem ktrych kultura postrzega, wyraa i poznaje siebie (Dancing, s. 183).
3.6. Harold Bloom ograniczenia w jego modelu czytania

Bloom prezentowa swoj teori, akcentujc jej aspekty antynowokrytyczne. A koncepcje teoretyczne, ktre powiadczay odwrt od Nowej Krytyki analizujcej tekst sam w sobie w taki sposb, jakby mg by on przeczytany, zrozumiany w swoich wewntrznych uwarunkowaniach musiay znale si w polu zainteresowania refleksji feministycznej. Kolodny interesuje si jednak przede wszystkim Bloomowskim modelem czytania, ktry wprawia w ruch takie kategorie, jak: wpyw, cigo, tradycja literacka, kanon. Tak jak Gilbert i Gubar testoway adekwatno Bloomowskiej koncepcji poetyckiego wpywu do kobiecej produkcji literackiej, tak Kolodny stawia problem ogranicze w Bloomowskim modelu czytania, gdy zostanie on zastosowany do twrczoci kobiet. Kolodny rekonstruuje kilka podstawowych zaoe Blooma, aby zapyta o ich uyteczno dla feministycznej lektury. Bloomowska teoria literackiego wpywu zakada interakcj pomidzy poetami i pomidzy poema-
tami. Czyta oznacza zatem wedle autora A Map of Misreading odwzorowa map psychodynamicznych relacji, ktra zapisuje ze zrozumienie pracy jakiego prekursora albo poprawia, przepisuje, przywaszcza sobie jego poetyck wizj jako swoj wasn. Nauka czytania byaby nauk jakiej rozmylnie zej interpretacji (Sprbujmy nauczy si czyta wiersz jako rozmyln bdn interpretacj, jakiej autor podda, jako poeta, wiersze prekursora, czy te poezj w ogle124). A jednoczenie, skoro znaczenie wdruje [...] od tekstu do tekstu125, to wedle Blooma pojedynczy tekst naley czyta w jakim caociowym jego ukadzie, jako synekdoch owego ukadu. Kolodny koncentruje sw uwag na kategorii wpywu, ktrej znaczenie utosamia z tradycj literack. I chocia rozumienie owej kategorii moe podlega swoistemu cieniowaniu znacze, to ostateczny fina owego cieniowania sprowadzi mona do formuy: wpyw tradycji literackiej. Jacek Gutorow pisze:
[...] dla Blooma wpyw nie musi wynika z lektury poprzednikw nie chodzi zatem o wpywy rozumiane jako obecno pewnych rozwiza artystycznych, tematw czy prdw intelektualnych. [...] co waciwie podlega wpywowi? Wydaje si, e tym czym jest po prostu w peni uksztatowana ja prekursora. Std lk przed wpywem rozumiany jako lk o niemono spenienia siebie w obliczu a waciwie wewntrz dominujcej obecnoci wielkiego poprzednika. Z drugiej strony w jzyku tradycji chcc nie chcc, wielki poeta moe odnale swoje miejsce jedynie wewntrz tradycji, a wic nieodmiennie w orbicie czyich wpyww126.
Bloom rozwaa kwesti wpywu (a take cigoci) w obrbie dominujcej ustabilizowanej tradycji i wysokiej kultury (literatury). Problem z tak nakrelon trajektori wpyww pojawia si wwczas, gdy w ow tradycj chce si wpisa i podda je testowi na wpyw pisarki, ktre faktycznie byy albo przynajmniej dowiadczay siebie jako odcite i obce wobec panujcej tradycji (A Map, s. 48). O braku tradycji w umyle piszcych, o ich ubstwie i niepewnoci i skutkach owego braku pisaa we Wasnym pokoju Virginia Woolf. Kolodny owo poczucie braku przenosi te na czytelnikw tych powieci, ktrzy, podobnie jak ich autorki, dowiadczaj jako czytelnicy wykluczenia z wysokiej kultury. Annette Kolodny odwouje si do bada Niny Baym127, z ktrych jasno wynika, e wchodzce do literatury amerykaskiej popularne powieciopi124 125 126 127
H. BLOOM: Lk przed wpywem. Teoria poezji..., s. 88. H. BLOOM: Kabbalah and Criticism. New York, Continuum, 1975, s. 82. J. GUTOROW: Trop i tron. Literatura na wiecie 2003, nr 910, s. 390. N. BAYM: Womans Fiction...
17*
sarki lat 50. XIX wieku od pocztku swojej literackiej drogi wyrzekay si powaniejszych aspiracji, traktujc pisanie raczej jako profesj ni jako uczestnictwo w tworzeniu sztuki. Co wicej, bya to ich odpowied na spoeczny apel: od tych kobiet pisze Nina Baym oczekiwano, aby pisay szczeglnie dla wasnej pci i w granicach tradycji ich kobiecej kultury raczej ni w granicach Wielkiej Tradycji128. Pod koniec XIX wieku zmienia si sytuacja, gdy pisarki chciay znale swoje miejsce na pkach w bibliotekach, zaistnie w przestrzeni Wielkiej Sztuki. Jak zatem stawia problem Kolodny przystosowa tez Blooma mwic o czytaniu tekstu, ktrego znaczenia wdruj od tekstu do tekstu i ktry stanowi synekdoch dla wikszej caoci, jeli tekst pisarki jest zanurzony w jaki system tekstw, ktry to system pozostaje obcy dla wiedzy czytelniczej? Jeli nie ma swojej tradycji, cigoci? Jeli zatem owe wdrujce znaczenia wdroway wok nieco innych grup tekstw, ktre skupiay uwag mskich bd kobiecych czytelnikw? (A Map, s. 49). Mechanizm literackiego wpywu, opisany przez Blooma, okazuje sw niemoc i bezradno, gdy prbuje si go odnie do pisarek kobiecych i kobiecych czytelnikw. Sw konkluzj ilustruje Kolodny, poddajc refleksji recepcj i przyczyny nierozpoznania przez krytykw i literatur amerykask dwch pisarek i ich utworw: Kate Chopin i jej The Awakening (1899) oraz Charlotte Perkins Gilman i jej The Yellow Wallpaper (1892). Chocia Kate Chopin nie dokonaa w The Awakening jakiego szczeglnie rewolucyjnego gestu wobec swej wczeniejszej twrczoci, powtarzajc znane z jej utworw tematy, take te dotyczce kobiecej zmysowoci i seksualnoci pozamaeskiej, to jednak sposb, w jaki przepracowaa ow znan materi, okaza si nie do przyjcia dla jej kobiecych czytelniczek. Chopin zrezygnowaa bowiem z poetyki powieci popularnej, a tym samym z akceptowanych norm powieci kobiecej (A Map, s. 50). Zbaczajc z torw tradycji kobiecej twrczoci, rozpoznawalnej przez publiczno czytajc, tym samym skazaa si na niezrozumienie i zapomnienie. Mona jednak, inaczej ni Chopin, ulokowa si w krgu popularnego gatunku, a jednak pozosta nierozpoznan dla, wydawaoby si, ju gotowej widowni (A Map, s. 50). Taki los spotka opowiadanie Gilman, ktre wyranie uaktywniao pami o twrczoci Poego. Jednake, jak interpretuje w fakt Kolodny, ten typ literatury by sygnowany przez mczyzn i czytany przez mczyzn w ramach gotowego, przewiczonego kontekstu. A zatem, jeli zgodzi si na tez Blooma, e znaczenia wdruj od tekstu do tekstu, to historia Gilman jasno wykazuje, e czytelnicy nie znaleli podobiestwa znacze midzy pokojem dziecinnym na grze u Gilman
128
Ibidem, s. 32.
a sal tortur w Toledo ze Studni i wahada Poego. Nie znaleli take powiza pomidzy wielbicielami Poego a wyznawcami popularnej powieci kobiecej, albo cieki czcej nowel Gilman z mnstwem publikowanych feministycznych analiz chorb spoecznych (niektre z nich wyszy spod pira samej Gilman) (A Map, s. 51). Skoro czytelnicy nauczyli si czyta bohaterw Poego o zdewiowanej percepcji i naruszonym zdrowiu psychicznym, to powinni odczyta znaczenia, wynikajce z procesu wchodzenia protagonistki Gilman w szalestwo. Nie byli gotowi, poniewa, mwi Kolodny, nie znali kontekstu kulturowego, w jakim naleao ow histori ulokowa. Ale przede wszystkim dlatego, e w ich interpretacji musiaaby zosta przekroczona rnica genderowa: wpisana wiadomie przez Gilman, ktra domagaa si jej respektowania w lekturze. I bohater Poego, i bohaterka Gilman znajduj si w puapce, w ktrej zdrowy umys schwytany jest w sytuacj indukujc niezdrowie, jednak ten pierwszy wychodzi z niej na zdrowie i wolno (A Map, s. 51), gdy tej drugiej takie pozytywne wyjcie si nie przydarza. Albowiem sama natura rozpatrywanej puapki musi by pojmowana jako jakociowo rna, i dotyczy to take moliwych drg ucieczki (A Map, s. 51). Albowiem i tego wanie krytycy nie zauwayli protagonistk Gilman jest kobieta. Opowiadanie Gilman, konkluduje Kolodny, stao si literackim lepym zaukiem: [...] zawierajc domys, e mscy czytelnicy nie maj narzdzi, by ledzi symboliczne znaczenie postpujcego zaamania narratorki, podobnie jak jej m doktor [nie ma narzdzi], by waciwie zdiagnozowa znaczenie fascynacji ony wzorami tapet na cianie; i orzekajc, e czytanie kobiece wci jest nieprzygotowane na teksty odbijajce, na zasadzie symbolicznego przykadu, pewne schematy, lece u podoa ich empirycznej realnoci, The Yellow Wallpaper antycypowaa wasn recepcj (A Map, s. 51).
3.7. Prezentacje lektur Annette Kolodny

3.7.1. Charlotte Perkins Gilman: ta tapeta (The Yellow Wallpaper)
Kolodny czyta t tapet jako tekst, ktry rozgrywa swe znaczenie, konfrontujc wpisane w sw struktur dwie oznakowane genderowo strategie interpretacyjne. Relacje midzy tymi strategiami wewntrz tekstu odbijaj relacje na zewntrz, pomidzy wspczesnymi mu krytykami i czytelnikami.
ta tapeta szkicuje opowie o maestwie. M-lekarz udaje si kadego dnia do pracy, a jego ona ze wzgldu na stany depresyjne zgodnie z zaleceniem ma-lekarza poddana zostaje, modnej wwczas, kuracji spoczynkowej. I chocia wynajty dom w wiejskiej okolicy jest obszerny, to ona zostaje wyizolowana z przestrzeni jego ycia (parter) i ulokowana w pokoju na strychu. Skazana na samotno i bezczynno prbuje zapeni czas pisaniem. Jednake napotyka na zdecydowany opr ma, ktry uznaje t czynno za szkodliw dla jej zdrowia. Zostaje take pozbawiona moliwoci czytania. M czyta jej, nie pozwalajc samej tego robi. Zakaz pisania skania j do podjcia aktywnoci, ktr moe ukry przed domownikami, a ktra sprawia jej szczegln przyjemno: czyta dla siebie z wzoru na tej tapecie. Poniewa fabua opowiada o procesie zanurzania si bohaterki w szalestwo, to w stan zakcenia wadz umysowych naley wedle Kolodny uzna za swoisty komentarz dotyczcy polityki seksualnej, istotnie ujawniony w jej kategoriach (A Map, s. 52), polityki manipulowania dwiema strategiami: czytania/pisania. Obie te aktywnoci zostay bohaterce zakazane, a ona dostosowujc si do owych zakazw, dochodzi do dowiadczenia swojej jani jako tekstu, ktry nigdy nie daje si przeczyta ani zapisa (A Map, s. 52). O ile bohaterk obowizuje zakaz pisania/czytania, a zatem interpretowania rzeczywistoci wewntrznej i zewntrznej, o tyle pene prawa do tych dwch czynnoci przysuguj mowi. To on, jako m i lekarz, przywaszcza sobie interpretacyjne procesy odczytywania diagnozujc chorob swej ony i nastpnie wybierajc to, co moe by zrozumiane z jej znaczenia (A Map, s. 52), to on pozbawia j czytania, to on czyni z niej milczcy tekst nie sucha jej wypowiedzi i nie syszy tego, co chciaaby mu ona przekaza ze swego dowiadczenia zdany na swoj dowoln, aczkolwiek naznaczon autorytetem lekarza i ma, lektur. A zatem w opowiadaniu autorytet interpretacji przysuguje mczynie. Jest on jednak dwuznaczny, albowiem jak zaznacza Kolodny w tekst-kobieta jest zapisany w jakim nieznanym dla niego jzyku. Ten autorytet zostanie w finale opowiadania podwaony i zdemaskowany, gdy on sam bdzie musia sobie uwiadomi, e mylnie i opacznie diagnozowa stan swojej ony. Tymczasem narratorka i zarazem bohaterka Gilman, nie mogc zapisywa swej rzeczywistoci, oddaje si, z ca namitnoci, jej odczytywaniu. Bezadne i chaotyczne zarysy na tapecie ukada w spjny wzr, zachowujc si jak profesjonalny czytelnik, ktry wypracowuje najpierw swj tekst-obiekt, dokonuje selekcji materiau, ukada go w coraz to bardziej dostrzegalne konfiguracje, aby mc go ledzi i nada mu znaczenia. w konstruowany tekst w zalenoci od gry wiate i cieni przedstawia raz posta przygarbionej i pezajcej kobiety, innym razem za kraty.
Tym, co oglda, jest oczywicie jej wasna, uwypuklona psyche (A Map, s. 53).
Im bardziej oddaje si namitnoci czytania z tapety i na tapecie, tym bardziej traci dystans wobec wasnej wyobraniowej kreacji owego tekstu. Kobieta z tapety staje si ni sam. Moment utosamienia przedstawia dwie w jednej:
Jak tylko wzeszed ksiyc i to biedactwo zaczo peza i potrzsa wzorem, wstaam i pobiegam jej pomc. Ja cignam, a ona potrzsaa, ja potrzsaam, a ona cigna i zanim nasta ranek, zdarymy cae jardy tej tapety (A Map, s. 53)129.
Tekst, ktry sama wytworzya, i jego interpretacja (jej wasny tekst lub raczej jej ja jako tekst A Map, s. 53) cakowicie zawiaduje ni sam.
Ale pisze Kolodny dekodujc jego (lub swoje) znaczenie, udao si jej odkry symbolizacj wasnej nieznonej i niemoliwej do przyjcia realnoci. Aby uciec od owej realnoci, prbuje zniszczy papier, ktry j w jej mniemaniu koduje. [...] Zerwaam prawie cay papier, wic nie moesz mnie tam znw zamkn! (A Map, s. 5354).
Jednake wyjcie zza krat, wyzwolenie jest jedynie wyzwoleniem w szalestwo. Bo dekodujc wasne projekcje na owym papierze, protagonistce udao si tylko jeszcze raz je zakodowa, ale teraz o wiele mocniej ni kiedykolwiek, w sobie (A Map, s. 54). Opowiadanie Gilman sugeruje Kolodny mona odczyta jako ilustracj Bloomowskiej kategorii mylnego odczytania. Tym, kto si myli, jest m-lekarz, myl si take czytelnicy i krytycy, ktrzy ani nie zauwaaj postpujcego szalestwa ony, ani nie potrafi powiza jej choroby z hierarchi i dominacj (swoistym wyrazem polityki seksualnej), ktrej jest, w ramach relacji familiarnych, podporzdkowana. Jednake Gilman przekonuje Kolodny tak ustrukturowaa swj tekst, abymy z atwoci rozpoznawali dwie rne, nachylone genderowo strategie interpretacyjne, ktre s odpowiedzialne za nasze wzajemne mylne odczytania, a nawet straszliwe pomyki biegnce wzdu granic pci (A Map, s. 54). ta tapeta ani nie staa si prekursork pewnej moliwej formy powieci kobiecej, ani te nie spowodowaa jakiego przeomu, ktry by doprowadzi powie kobiec do amerykaskiego kanonu; kobiety pozostay
rdo cytatu: Ch.P. GILMAN: The Yellow Wallpaper. Afterword E.R. HEDGES. Old WestburyNew York, Feminist Press, 1973, s. 32 (kursywy A. Kolodny).
129
wyizolowanymi wyspami symbolicznego znaczenia (A Map, s. 54), moliwego do zdeszyfrowania tylko we wzajemnych relacjach pisarek i czytelniczek. Bloomowska teza: To, kim jeste, to tylko moesz czyta130 domaga si wedle Kolodny pewnej transformacji. Albowiem to: kim jeste, powinno odsya do pci interpretatora. Z punktu widzenia autorki A Map for Rereading... owa pe nabiera swojej wagi wwczas, gdy rozpoznajemy zwizki pomidzy naszym czytaniem tekstw a naszym czytaniem wiata i nawzajem (A Map, s. 55).
3.7.2. Susan Keating Glaspell: Sd jej rwienikw (A Jury of Her Peers)

Opowiadanie Glaspell131 nie zapisuje bogactwa zdarze. Rozwija si w trybie anegdoty detektywistycznej. Maestwo farmerw, szeryf i jego ona, oraz adwokat wyruszaj do ssiedniej farmy na wie o dokonanym tam morderstwie. ona farmera ten wtek jest wany i zostanie wykorzystany w dalszym rozwoju fabuy w popiechu porzuca swe domowe czynnoci, zostawiajc w nieadzie kuchni. Po przybyciu na farm mczyni rozpoczynaj ledztwo: poszukuj motywu morderstwa, nie podajc w wtpliwo przekonania, e to Minnie Foster dokonaa zbrodni na swym mu. Za kobiety zbieraj niezbdne rzeczy dla uwizionej. Kolodny rekonstruuje dwie wpisane w tekst, zrnicowane ze wzgldu na pe, strategie interpretacji. Dwie strategie tropienia ladw, dwa sposoby czytania znakw, ktre zostay pozostawione w domu ofiary: [...] sam akt percepcji staje si zakodowany przez pe (A Map, s. 55). Mczyni kr wok farmy (stodoa, ogrd), przez chwil zatrzymuj si w sypialni pana, miejscu dokonania przestpstwa. Kobiety spdzaj czas w salonie i w kuchni. Pierwsi skoncentrowani s na opowiadaniu o tym, co si zdarzyo, kobiety za na wnikaniu w klimat tego domu, w jego usytuowanie z dala od innych farm, w jego osamotnienie. Ale take z przenikliwoci rekonstruuj jaki swj tekst, niedostpny dla mczyzn, ktry uspjnia si i zapenia wtkami wybranymi spord z zaoenia pozbawionych znaczenia [supposedly insignificant] rzeczy kuchennych (A Map, s. 56). A zatem, nie uchodzi ich uwadze nieporzdek pozostawiony w kuchni, zmylony cieg na materiale (jakby ona nie wiedziaa, co si z ni dzieje!) wiadectwa niepokoju, a nawet zoci Minnie Foster. Obserwujc ubstwo
H. BLOOM: Kabbalah and Criticism..., s. 96. S.K. GLASPELL: A Jury of Her Peers (1917), autorka cytuje za antologi: M.A. FERGUSON: Images of Women in Literature. Boston, University of Massachusetts Press, 1973, s. 370385.
131 130
sprztw, maj wiadomo, e jej wasny dom zosta obrcony przeciwko niej!. I gdy odkrywaj kanarka ze skrconym karkiem niewtpliwy dowd uduszenia ma przez Minnie Foster, ukrywaj w dowd przed mczyznami, konspirujc w imi solidarnoci z nieszczliw kobiet.
Przeciwstawiajc sobie mskie i eskie obszary znaczenia i aktywnoci stodo i kuchni narracja Glaspell nie tylko prosi si o analiz semiotyczn, ale w rzeczywistoci wykonuje ow analiz za nas (A Map, s. 56).
Jeli potraktowa Minnie Foster jako nadawc komunikatu, to okae si, e jedynie kobiety okazay si kompetentnymi jego odbiorczyniami. I nie tylko dlatego, e uczestnicz we wsplnym kontekcie, podzielajc znaczenie spraw kuchennych, ale take dlatego, e uczestnicz w pojciowych wzorcach, ktre ksztatuj jej wiat (A Map, s. 56). Zamieszkae wewntrz tego wiata potrafi odczyta znaczenia symboliczne z tego, co dla pozostajcych poza jego obrbem wydaje si banalne i trywialne. Dla Kolodny wane jest, e czytanie kobiet dokonuje przeorientowania [reordering] tego, kto faktycznie zosta zamordowany, i tego, co tworzyo w tej historii prawdziw zbrodni (A Map, s. 57). A zatem, kiedy Minnie Foster amie kark swemu mowi, to kobiety, upatrujc w jej czynie odwetu za zamanie karku jej kanarkowi przez ma, jednoczenie nadaj temu ostatniemu czynowi znaczenie symboliczne. Kobiece czytelniczki odcyfrowuj z niego rozgrywajcy si latami scenariusz zbrodniczych mowskich praktyk, ktrych obiektem staa si Minnie Foster: [...] nieubagane dawienie, przez wiele lat, ducha i osobowoci Minnie Foster (A Map, s. 57). Obwiniajc ma, rwnoczenie same czuj si wspwinne owej zbrodni, popenionej na ich niegdysiejszej przyjacice. Jedna z nich w egzystencji Minnie Foster skazanej na izolacj i bezwzgldn samotno rozpoznaje swoj wasn. I to rozpoznanie wsplnoty dowiadcze nadaje kobiecemu czytaniu niepodwaaln moc autorytetu.
Wszystkie przechodzimy przez to samo to wszystko s rozmaite odmiany tego samego. Gdyby tak nie byo to czemu ty i ja rozumiaybymy? Skd bymy wiedziay to, co wiemy w tej minucie? (A Map, s. 57).
Owa wyjtkowa, opatrzona autorytetem kompetencja kobiecych czytelniczek zamyka je w zwizanym gboko z pci wiecie znaczenia, w jakim zamieszkuj, bo kiedy odkrywaj, jak jest wyspecjalizowana ich zdolno do odczytywania tego wiata, to zarazem odkrywaj na nowo wasn, dzielon wzajemnie izolacj w jego obrbie (A Map, s. 57).
Z lektury tych dwch opowiada Kolodny wyprowadza kilka wnioskw. Mczyni, cho nie s wykluczeni jako ich czytelnicy, to przedstawiaj jaki odmienny rodzaj czytelnika (A Map, s. 57), ktrego lektura tekstu kobiety i kobiety jako tekstu okazuje si nieadekwatna.
W obu jednak [przypadkach] dochodzi si do tego samego punktu: nie majc oswojenia z uniwersum wyobraniowym kobiet, tym uniwersum, w ktrym ich dziaania s znakami, mczyni w tych historiach nie mog ani odczyta, ani zrozumie znacze kobiet, ktre s im najblisze i to mimo pozoru, e dziel jaki wsplny jzyk (A Map, s. 58).
A zatem stawk lektury dwch opowiada, ktre demonstruj trudno w odszyfrowaniu jzyka figuratywnego dwch tekstw/wiatw, jest przetrwanie kobiety jako tekstu [survival of the woman as text] (A Map, s. 57). Aby owo przetrwanie miao szans powodzenia, Kolodny szkicuje projekt integracji:
Mczyni mog, mimo wszystko, nauczy si znacze zakodowanych w tekstach kobiecych i o kobietach tak, jak kobiety nauczyy si by wraliwymi czytelniczkami Miltona i Szekspira, Hemingwaya i Mailera (A Map, s. 58).
3.8. Krytyka rewizjonistyczna w rozumieniu Kolodny

Bdem byoby sdzi, e Kolodny sprowadza lekturow re-wizj do prezentacji nowych odczyta mskich i kobiecych tekstw. Interesuj j bowiem szersze implikacje owego przedsiwzicia. A mianowicie, implikacje dwch strategii lekturowych dla pomylenia na nowo i przemylenia kwestii kanonu, a co za tym idzie cigoci tradycji literackiej. Jeeli przysta na stwierdzenie Blooma: jeste lub stajesz si tym, co czytasz132, to mwi Kolodny otwarcie kanonu na teksty pisane przez kobiety musi prowadzi do uksztatowania si nowych rodzajw czytelnikw (a moe nawet odmiennych rodzajw ludzi). Refleksja nad kanonem otwiera take kwesti nowego rozpoznania siebie samopoznania kultury. Takie za otwarcie kanonu wymaga rzucenia kilku wyzwa autorytetowi, ktry do tej pory roci sobie pretensje do nadawania mu ksztatu, do ustalania norm czytania, stabilizujcego rozumienie cigoci, ktra we132
H. BLOOM: Kabbalah and Criticism..., s. 96.
dle Blooma zaczyna si w VI wieku przed Chrystusem, gdy Homer po raz pierwszy sta si lektur szkoln Grekw (A Map, s. 59)133. Jeli, z zupenie innych powodw i majc na wzgldzie odmienne cele, konserwatysta Harold Bloom i feministka Adrienne Rich wypowiadaj si podobnie na temat koniecznoci re-wizji interpretacji, a w istocie tradycji literackiej, to naleaoby owe rnice midzy nimi wywietli. W interesie krytyki feministycznej jest, aby nowe odczytania tekstw kobiecych umoliwiy stworzenie ich korpusu, rekonstrukcj waciwej dla nich cigoci i tradycji, konstrukcj waciwych dla nich kontekstw znacze i symboli, aby przestano spisywa je na straty jako kaprys albo wyjtek, nieregularno na skdind regularnym wzorze. Zobaczone w ten sposb feministyczne apele o rewizjonistyczne nowe odczytanie, w opozycji do Bloomowskiego, oferuj nam wszystkim jakie potencjalne powikszenie naszej zdolnoci, by czyta wiat, nasze teksty literackie, a take samych siebie, na nowo (A Map, s. 59). Ot Bloomowskie mylenie o literackim wpywie, tradycji, rwnie o poecie-efebie czy krytyku-czytelniku rewizjonicie134 ignoruje wedle Kolodny a wrcz skutecznie maskuje fakt, e moe istnie jaka inna tradycja, w ktrej kobiety uczyy jedna drug, jak czyta i pisa o ich wasnych, jedynych (a czasami izolowanych) kontekstach i poza nimi (A Map, s. 5960).
Autorka cytuje: H. BLOOM: A Map of Misreading. New York, Oxford University Press, 1975, s. 3334. 134 H. Bloom wielokrotnie i ze szczegln pasj wypowiada si na temat zaoe krytyki feministycznej. Jeli idzie o kanon, uparcie podkrela, e feministyczne badaczki lekcewa warto estetyczn utworw na rzecz ich wartoci politycznych i ideologicznych. Akcentowa, e psychodynamika twrczoci kobiecej jej psychologia podlega tym samym mechanizmom wpywu, konkurencji i walki, co psychodynamika twrczoci mskiej. Chocia badaczki usilnie przekonuj o zaniku pretensji kobiet do samokanonizacji, propagujc w zamian pokor powszechnego siostrzestwa, now wznioso dziergania koderek, ktra stanowi dzisiaj ulubiony trop krytyki feministycznej (H. BLOOM: Podzwonne dla kanonu..., s. 186, std dalsze cytaty), to najmocniejsze kobiety wrd wielkich poetw, Safona i Emily Dickinson, s jeszcze bardziej zaciekymi agonistykami ni mczyni. Panna Dickinson z Amherst nie zamierza pomc pani Elizabeth Barrett-Browning w dzierganiu kodry (s. 189). Nie wiem, czy krytyka feministyczna zdoa wypeni swoj misj i zmieni natur ludzk, wtpi jednak, by najbardziej nawet spniony idealizm zdoa zmieni podwaliny zachodniej psychologii twrczoci kobiecej i mskiej od rywalizacji Hezjoda z Homerem, a po agon midzy Dickinson a Elizabeth Bishop (s. 189190). Bloom nie uwaa take, e pisarki pozostaj poza wpywem mskiej twrczoci. A nieobecno pisarek kobiecych w kanonie objania faktem, e ich utworw nie cechowaa ani saba, ani tym bardziej mocna dezinterpretacja. Zapewne, gdy zadawa pytanie: czy potrafisz torujc sobie drog z wntrza tradycji, a nie jak chc multikulturalici, od zewntrz zmusi tradycj, by zrobia dla ciebie miejsce? (s. 181), to odsya je take do feministycznych zwolenniczek otwarcia kanonu i lokowa je wrd multikulturalistw.
133
4. Teoretyczna Elaine Showalter

4.1. Towards a Feminist Poetics (1978)
Szkic Elaine Showalter Towards a Feminist Poetics135 wydany w 1978 roku zaprezentowa pocztek nowej fazy jej mylenia o zadaniach krytyki feministycznej. Jego lokalizacja pomidzy A Literature of Their Own a rozpraw Krytyka feministyczna na bezdroach (1981)136 jest o tyle szczeglna, e przypominajc w nim gwne tezy ksiki, autorka jednoczenie antycypuje, w zarysach, projekt, ktry pojawi si w artykule podsumowujcym kondycj krytyki feministycznej i jej rozwj do 1981 roku. W Towards a Feminist Poetics Showalter po raz pierwszy rozpoznaje brak jakiej jasno wyartykuowanej teorii [feministycznej] (s. 23) i stworzenie jej uznaje za najbardziej piln konieczno. Deficyt takiej teorii czyni bowiem krytyk feministyczn bezbronn wobec rnorodnych atakw. Aby krytyczki mogy na nie odpowiada, musz wiedzie, z jakiej pozycji wystpuj i czego w istocie broni. Showalter wiadoma trudnoci, z jakimi zderzy si jej apel i ogoszone zapotrzebowanie na teori, prbuje uprzedzi kontrargumenty i je zneutralizowa. Na licie powszechnie zapisywanych podejrze wobec teorii znalazy si takie: e teoria stanowi domen mskiej aktywnoci; e feministyczna analiza, gdy zostanie przejta przez akademikw, wwczas moe zosta przez nich zasymilowana; e perfekcyjno teorii zabije ywioowy ruch (rozwijajcych si wydawnictw, czasopism feministycznych), ktry wspomaga feministyczn refleksj. Showalter, bronic swego zamysu, siga po retoryk psychoanalityczn: uwiadamia opornych, e ich zracjonalizowane argumenty przeciw teorii s niczym wicej, jak symptomem ich psychicznych barier wobec udziau kobiet w dyskursie teoretycznym (s. 25). Ten szkic prezentuje wedle formuy Showalter krtk taksonomi, jeli nie poetyk, krytyki feministycznej (s. 25), wprowadzajc rozrnienie dwch jej typw, ze wzgldu na odmienne centra zainteresowa.
E. SHOWALTER: Towards a Feminist Poetics. In: Women Writing and Writing about Women. Ed. M. JACOBUS. LondonNew York, Croom Helm, 1979. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach. 136 E. SHOWALTER: Krytyka feministyczna na bezdroach. Prze. I. KALINOWSKA-BLACKWOOD. Teksty Drugie 1993, nr 4/5/6.
135
Pierwszy typ interesuje si kobiet jako czytelnikiem kobiet jako konsumentk wyprodukowanej przez mczyzn literatury i sposobem, w jaki owa hipoteza czytelnika kobiecego zmienia nasze rozumienie danego tekstu, budzc nas na znaczenia jego seksualnych kodw (s. 25).
Amerykaska badaczka przypisuje temu typowi krytyki feministycznej (w tej ksice nazywanej krytyk androtekstw) sondowanie zaoe ideologicznych zjawisk literackich (s. 25) i zainteresowanie obrazami i stereotypami kobiet, pominiciami i faszujcymi ujciami kobiet w krytyce i w mskiej historii literatury, strategiami manipulujcymi kobiec publicznoci, szczeglnie w kulturze masowej, a take zainteresowanie analiz kobiety jako znaku w systemach semiotycznych (s. 25). Krytyce feministycznej wyprowadzonej z roli, jak odgrywa czytelnik kobiecy, przeciwstawia Showalter nowy, wasny projekt, ktremu nadaje nazw ginokrytyki.
Nie istnieje aden termin w jzyku angielskim dla tak wyspecjalizowanego dyskursu, dlatego tumaczy przystosowaam francuski termin la gynocritique: ginokrytyka [gynocritics] (pomimo, e znaczenie mskiego pseudonimu w historii pisania kobiet rwnie sugerowao termin georgika [georgics]) (s. 2526). Ten drugi typ feministycznej krytyki interesuje si kobiet jako pisark kobiet jako wytwrc znaczenia tekstowego, histori, tematami, gatunkami i strukturami literatury pisanej przez kobiety. Jego tematy obejmuj psychodynamik kobiecej twrczoci; lingwistyk i problem kobiecego jzyka; przebieg jednostkowej albo zbiorowej kobiecej kariery literackiej; histori literatury; i, oczywicie, studia nad poszczeglnymi pisarkami i ich dzieami (s. 25).
Zaprezentowana tutaj taksonomia bdzie jeszcze wielokrotnie rozwaana (wczona w dialog z Jane Gallop i Patrocino Schweickart), std rejestrujc stanowisko Showalter, na chwil pozostawiam je poza debat. W Towards a Feminist Poetics projekt ginokrytyki zostaje zbudowany na ruinach krytyki skoncentrowanej na czytelniczce androtekstw. I chocia Showalter uznaje niezbdno obu typw krytyki, to przecie ustala midzy nimi wyran hierarchi: tamta utracia autonomi, zostaa bowiem uwikana w polityk i polemik z marksistowsk socjologi i estetyk, podczas gdy ginokrytyka jest bardziej samodzielna i eksperymentalna, powizana koneksjami z innymi typami nowych bada feministycznych (s. 26). Tamta cierpi na z bo miosn fiksacj na mskiej literaturze, na obsesj adaptacji mskich modeli teoretycznych, projekt za ginokrytyki jest zdrowy, albowiem ma konstruowa kobiece ramy dla analizy literatury kobiet, rozwija nowe modele oparte na badaniach kobiecego do-
wiadczenia (s. 28). I chocia jej wasna, zaprezentowana w tym tekcie hipoteza kobiecej czytelniczki sugeruje waciw drog, ktr mogaby obra krytyka feministyczna, to, jak si ostatecznie okazuje, jest to droga donikd. Czytajc teksty mskie, badajc stereotypy kobiet, seksizm mskich krytykw i ograniczone role, jakie kobiety graj w historii literatury, nie dowiadujemy si o tym, co kobiety czuy i czego dowiadczay, ale jedynie o tym, co myleli mczyni o tym, jakie kobiety powinny by (s. 27). A zatem, krytyczki mog ju przesta traci czas na intelektualne inwestycje w mskie projekcje, ktre wyhamowuj ich aktywno, powtarzaj bowiem zapisan w owych projekcjach tendencj do naturalizowania wiktymizacji kobiet (s. 28). Przytoczonymi wnioskami podsumowuje Showalter sw lektur synnej sceny wyjtej z powieci Hardyego Burmistrz Casterbridge. A scena ta przedstawia pijanego Michaela Hencharda, ktry wystawi na sprzeda sw on i crk. Badaczka dystansuje si wobec przywoanego przez siebie gosu Irwinga Howea, ktry uzna scen za wietn i mocn. Odczytywa w niej imperatyw, ktry kierowa Henchardem:
Uwolni si od ony; pozby si tej opadajcej kobiecej szmaty, z jej niemymi skargami i doprowadzajc do szau biernoci; uciec, nie wymykajc si po cichu, ale publicznie sprzedajc jej ciao nieznajomemu, tak jak sprzedaje si konie na targu; w ten sposb wyrwa dla siebie, w akcie czystego, niemoralnego egotyzmu, drug szans na ycie oto jakim uderzeniem, tak podstpnie atrakcyjnym dla samczej fantazji, zaczyna si Burmistrz Casterbridge (s. 26)137.
Showalter, zapisujc wan uwag: Jest oczywiste, e kobieta, choby bya indoktrynowana a do gbokiej identyfikacji z kultur msk, bdzie miaa inne odczucie tej sceny (s. 26), jednoczenie wskazuje na fantazje krytyka, ktre znieksztacaj przedstawienie Hardyego. Nie zauwaa on, mianowicie, e scena na targu nie mwi nic o lamentacji i biernoci powieciowej ony, Susan Henchard. Natomiast pokazuje obsadzenie jej przez autora powieci w biernej roli, w ktrej nie moe ona ani panowa nad wydarzeniami, ani te nie ma moliwoci, aby wyrwa drug szans na ycie. I chocia Hardy zgodnie z regu, ktra mwi, e w patriarchalnych spoeczestwach sprzedaje si crki, nie za synw chcia uczyni sprzeda crki wyran i centraln, to jednak, wedle Showalter, emocjonalnym centrum tej powieci staje si powolne uznanie mocy i godnoci crki ony Elizabeth-Jane (s. 27). Wychowana przez ojca w jego systemie wartoci, buntuje si jednak przeciw niemu i odrzuca go. Henchard
137
Autorka cytuje: I. HOWE: Thomas Hardy. London, Weidenfeld & Nicholson, 1968,
s. 84.
zmuszony zostaje do pokory. Tracc acuch burmistrza fasad swej jurnoci, traci autorytet i prawa ojca. Jest w nim osad saboci i kobiecoci (womanishness) (s. 27). Z kolei kobiece postaci Hardyego w Burmistrzu Casterbridge, tak jak i w innych jego powieciach, s nieco wyidealizowanymi i melancholijnymi projekcjami stumionego mskiego ja [repressed male self] (s. 27). Dla Showalter wane jest jednak rozpoznanie: Jak widzimy w tej analizie, jednym z problemw krytyki feministycznej jest to, e ma ona msk orientacj [it is male-oriented] (s. 27). A zatem, celem ginokrytyki jest zamiana autora, ktrym si bdzie zajmowa podmiotu mskiego na kobiecy, mskiego autorytetu przedstawienia na autorytet kobiecy. To akcentowaa Showalter ju w A Literature of Their Own e tradycja pisarstwa kobiecego musi wyj z impasu, musi, poza msk lini tradycji, nie za w jej przerwach, ustanowi swoj wasn, skonfrontowa milczce gosy kobiecej subkultury z gon i dominujc msk kultur.
4.2. Wok przedstawienia (la reprsentation)

W swym szkicu wydrukowanym w A History of Feminist Literary Criticism138 Mary Eagleton powtarza gest Mary Jacobus, ktra w zredagowanej przez siebie antologii Women Writing and Writing about Women (1979) umiecia swj esej The Difference of View139 wanie obok eseju Towards a Feminist Poetics Elaine Showalter. Obie badaczki sigaj po fragmenty Hardyego. I obie formuuj odmienn wizj krytyki feministycznej. Eagleton, przypominajc decyzj Mary Jacobus, daje tym samym, sformuowan, co prawda, nie wprost, lecz implicytnie, odpowied na enigmatyczny fina swej oceny A Literature of Their Own. Przypomn, e cz rozdziau drugiego (1.2. Gosy o A Literature of Their Own) powicon reakcjom krytyki na ksik Showalter podsumowuj, oddajc gos Eagleton140, ktra wprowadza drobne niuanse w kategoryczno twierdze autorki (zob. s. 144). Eagleton niemal niezauwaalnie zmienia zaimki dotyczce literatury: z ich wasnej na nasz, i nie wchodzc w bezporedni polemik, przemyca odmienny punkt widzenia: [...] pokazujc, e by cakiem inny sposb faktycznie mnstwo innych sposobw aby opowiedzie nasz histori literatury, upierajc si
138 139 140
M. EAGLETON: Literary Representations of Women..., s. 113. M. JACOBUS: The Difference of View. In: Women Writing and Writing about Women... M. EAGLETON: Literary Representations of Women..., s. 110111.
przy zwizku pomidzy estetyk i polityk, ginokrytyka ustalia program, ktry jest wci produktywny141. Mona z owego odwoania do decyzji Jacobus domniemywa, o jakiej odmiennej drodze, jednej z wielu, ktr mogaby pj feministyczna krytyka (ginokrytyka), mylaa Eagleton. Esej Jacobus, podobnie jak wypowied Eagleton, nie ma charakteru otwartej batalii. Co wicej, Jacobus w adnym miejscu nie daje sobie przyzwolenia na ostro i zajado stylu Toril Moi. Jej wykad innego punktu widzenia rozwija niepiesznie argumenty, posikujc si w kadym momencie, ktry mgby nabiera znamion jakiej konfrontacji, dugim zdaniem, zwykle zbudowanym wedle struktury: niekoniecznie tamto, raczej to, niekoniecznie trzeba znie tamto, aby wprowadzi to. Wydaje si, e Jacobus tylko przemieszcza akcenty. Ale, jak zobaczymy, owo przemieszczenie rodzi zupenie odmienne konsekwencje dla bada nad pisaniem i pisaniem kobiecym. W tkaninie podjtych przez ni wtkw znajduj si wszystkie wane kwestie, ktre podja Showalter w Towards a Feminist Poetics. Jacobus take jak Showalter wybiera fragment z powieci Hardyego, ale interesuje j Tessa dUrberville. Czytajc krtki opis Tessy, prezentuje swj odmienny od Showalter stosunek do przedstawienia (la representation). W skrcie wykada swe intelektualne stanowisko jako wynik przymierza z francuskimi koncepcjami, ktre powstay na styku neofreudowskiej psychoanalizy i post-strukturalizmu. Owo przymierze za sugeruje, aby poegna si z analiz przedstawienia, podczas gdy Showalter domagaa si jedynie przemieszczenia uwagi z jego mskiej kreacji na kreacj kobiec, nie rezygnujc z pojcia przedstawienia, dlatego e samo przedstawienie (jak i ustrukturowanie zapisujcego je jzyka) zostao zdiagnozowane jako miejsce represji kobiecego podania142. Krtko mwic, take prby wyuskiwania z przedstawienia zapisu kobiecoci s podane w wtpliwo.
Wedle tego schematu teoretycznego, sama kobieco heterogeniczno, Inno staje si ow wypart kategori, dziki ktrej dyskurs jest moliwy. Kobiece [the feminine] zajmuje swoje miejsce w obrbie nieobecnoci, milczenia lub niespjnoci, wypieranych przez dyskurs (s. 12).
Ibidem, s. 155. Ostatnie francuskie prace o kobiecie i literaturze, odznaczajce si poczeniem neofreudowskiej psychoanalizy i strukturalizmu, szczeglnie skaniay si do diagnozowania wyparcia [repression] podania kobiet przez samo przedstawienie oraz przez ad jzykowy jako ustanowiony Prawem Ojca porzdek Symboliki, artykuowany na podstawie braku i kastracji. M. JACOBUS: The Difference of View..., s. 1112. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
142 141
Staje si uchwytna w szczelinach jzyka, w jego jak chciaa Kristeva manifestacjach semiotycznych (w opozycji do porzdku Symbolicznego). Dlatego Jacobus szuka tych momentw w pisaniu, gdzie centrum jest niestabilne, gdzie milczenie staje si syszalne, podczas gdy Showalter wierna pojciu centrum wyznaczaa jedynie odmienn jego lokalizacj (w opozycji do mskich krytykw i samego Hardyego). Opis Tessy nie stanowi dla Jacobus ilustracji przedstawienia, ujmowanego jako rodzaj seksistowskiej jego trawestacji lub idealizacji, lub prawdziwego czy te faszywego wedle oceny Showalter obrazowania kobiety przez mskiego twrc bd krytyka (Irwing Howe). W tym opisie obserwujemy, jak odsaniany przez Hardyego znak kobieta [sign woman] ma by bogatym rdem mitycznego zamieszania, ideologicznej sprzecznoci i erotycznej fascynacji (s. 13). Oczywicie, owa obserwacja moe si pojawi, gdy uwzgldni si pewne warunki: e zadajc pytanie o natur (rnic) pisania kobiet, badamy kontrastowo stopie wyciszenia kobiet przez patriarchalne przedstawienie stopie, do jakiego kobieta lub kobieco, traktowana nie jako obraz, lecz jako znak, staje si miejscem zarazem sprzecznoci i represji (s. 13). Oto fragment powieci, ktry interpretuje Jacobus:
Ziewna i Angel ujrza rowe wntrze jej ust, podobne do pyszczka wa. Podniosa rami tak wysoko, wycigajc je nad koron splecionych na gowie warkoczy, e za opalenizn mg dostrzec atasow mikko skry. Twarz miaa row ze snu, a powieki opadajce ciko na oczy. Bia od niej caa przelewno jej natury [The brim-fullness of her nature breathed from her]. W takich chwilach dusza kobiety jest bardziej ucieleniona [is more incarnate] ni kiedykolwiek; najbardziej uduchowiona pikno wypowiada si przez ciao, a zew krwi objawia si na zewntrz143.
Tessa kreowana jest na zwycisk kotk (first feline) i Ew. Jzyk Hardyego jzyk ucielenienia (the language of incarnation), operujcy opozycjami ciaa i duszy, obecnoci i nieobecnoci, sygnalizuje pewn fundamentaln struktur, zagroon katastrof przez kobiec seksualno (s. 13), ktr prbuje ocali (salvage). Jednake ta ideologiczna przesanka Hardyego zaamuje si pod wpywem erotycznej fascynacji:
Cho Hardy wydaje si pisze Jacobus ocala ciao Tessy dla duchowoci (naczynie jest przelewne [the vessel is brim-full]), to owe ziewajce usta otwieraj w tych samych kategoriach, jakimi si on posugu143 T. HARDY: Tessa dUrberville. Prze. R. CZEKASKA-HEYMANOWA. Warszawa, PIW, 1954, s. 211. Tumaczka oddaa sowo brim-fullness jako bujno, tu zostao ono zmienione na przelewno ze wzgldu na konotacje komentarza mwice o przelewnym naczyniu.
18 Feministyczna...
je, jakie pknicie. Ten ucieleniony stan duszy Tessy okazuje si tak samo bliski snu niewiadomoci jak przystajcy do jej czynnoci. Rwnoczenie pyszczek wa oznacza punkt (podanego) wejcia do wntrza, oferowany nam jako po prostu jeszcze wicej ciaa (jest w rodku caa rowa, a nie caa dusz). Fascynacja ow nieznan, nieprzedstawialn, uwewntrznion seksualnoci tkwi z pewnoci w centrum mskich fantazji o uwiedzeniu i poykaniu. Nic dziwnego, e Hardy idzie dalej, czynic z Tessy nie tylko obiekt mskiego spojrzenia [of male gaze], ale lustro, w ktrym mczyzna jest odbity (ona patrzaa na niego tak, jak chyba Ewa po swym powtrnym przebudzeniu patrzaa na Adama; podkrelenia moje [M. Jacobus]): Inno jest udomowiona, ubezpieczona dziki narcyzmowi usta kobiece nie mog wypowiada, tylko przyjmuj i potwierdzaj to, co mskie. Milczenie Tessy, jak jej czysto, czyni z podania kobiecego niemow; j umieszcza po stronie niewiadomoci i, ostatecznie, mierci. Ju si zamknij mogoby by ukrytym przesaniem, ktre odkrywa krytyka feministyczna. Ale zatrzymanie si na takich odczytaniach (lub na eksponowaniu reprodukcji ideologii seksistowskiej przez mskich krytykw) to zrobienie tylko pierwszego kroku ku wypowiedzeniu jakiej alternatywy (s. 1314).
Jacobus prbuje ow alternatyw formuowa, wychodzc od dekonstrukcji tradycyjnych poj, kategorii i mylowych opozycji. Std te nie wybiera adnej z opcji, ktre wyznaczya na przykad Woolf, komentujc pisarstwo George Eliot. Nie przystaje na jej rozumienie punktu widzenia. Majc wiadomo odnotowanej przez Woolf sprzecznoci, w jak uwikana jest kobieta pisarka: midzy pragnieniem uczestnictwa w porzdku kulturowym, ktry zmusza j do adaptacji, a pragnieniem artykuowania wasnych dowiadcze, nie akceptuje ani adaptacji, ani separacji po stronie rnicy, albowiem ta uaktywnia wedle niej ryzyko marginalizacji. Jacobus przemieszcza sw uwag z tematw i przedstawie, wic z tego, co byo na zewntrz tekstu (pisarka piszca o kobiecie), na wewntrzn scen samego pisania. Skupiona na owej scenie, to w produkujcym znaczenia pisaniu, w jzyku, w jego grze, poszukuje ju nie rnicy, ale warunkw wprawiajcych w ruch proces rnicowania.
Rnica jest zdefiniowana na nowo, nie jako mskie versus kobiece nie jako ustanowiona biologicznie lecz jako pewna wielo, rozkoszno i heterogeniczno naleca do samej tekstualnoci (s. 12).
Ow prac pisania tekstowoci, fikcjonalnoci ilustruje Jacobus wyimkiem z Wasnego pokoju, w ktrym autorka czyta fragment Dziwnych losw Jane Eyre:
Daremnie byoby mwi, e istoty ludzkie powinny zadowoli si spokojem: potrzebuj dziaania a jeeli nie mog go znale, stwarzaj je sobie. [...] Kobiety uwaa si na og za bardzo spokojne istoty, ale kobiety czuj tak samo, jak mczyni; potrzebuj wicze dla swych zdolnoci, pola dla swych wysikw nie mniej ni ich bracia; cierpi, gdy s zbyt skrpowane, cierpi w bezwzgldnym zastoju zupenie tak samo, jak cierpieliby mczyni; [...]. Bezmylnoci jest potpia je albo mia si z nich, jeeli staraj si robi wicej albo nauczy wicej, ni zwyczaj wymaga dla ich pci. Chodzc tak w samotnoci, nierzadko syszaam miech Gracji Poole... Jake niezrczny jest ten nagy zwrot, pomylaa144.
Jacobus odczytuje wtargnicie Dziwnych losw Jane Eyre do Wasnego pokoju jako moment rozsadzenia ogranicze (bounds) tekstu, przeamania fikcjonalnego decorum, co skutkuje pewn nadwyk, sposobem powiedzenia przez Woolf tego, co przez dzieo nie mogo by wypowiedziane w jego legalnych granicach, przez co ujawnia ono sw fikcjonalno (s. 17). Woolf wierna zasadzie, e wcieko powinna zosta wygnana z literatury, wpisuje wcieko innej kobiety Charlotte Bront w swj tekst:
Bdzie bowiem pisa w gniewie tam, gdzie powinna pisa spokojnie. Bdzie pisa gupstwa tam, gdzie powinna pisa mdrze. Bdzie pisa o samej sobie tam, gdzie powinna pisa o postaciach swej powieci145.
Owa strategia Woolf, to odzyskiwanie feministycznej energii drog okrn [oblique recuperation of feminist energy], destabilizuje wedle Jacobus jej pisanie i ma swe implikacje zarwno dla krytyki feministycznej, jak i dla fikcji. Przede wszystkim dlatego, e rozsadzenie granic eksponuje fikcyjno autorskiej kontroli nad tekstem, obiektywnoci, odsaniajc inne moliwe rodzaje pisania. Status autora i jego stosunek do tekstu tak wane w myleniu Showalter zostaj podwaone, skoro fikcj staj si zarwno podmiot kobiecy, jak i pisanie. Podmiot rozpuszczony w pisaniu wielo ja, wielo Marii: Mary Beton, Mary Seton, Mary Carmitche w wieloci punktw widzenia, co tak bardzo kontestowaa Showalter, rozpuszcza, rozsadza granice swego pisania. Jacobus siga take po satyryczny, znany i czsto przywoywany fragment Wasnego pokoju, ktry zapisuje spotkanie modej kobiety ze strem biblioteki figur reprezentatywn dla Prawa. Kobieta wyrzucona z traw144 145
V. WOOLF: Wasny pokj..., s. 8889 (przekad powieci Bront T. WIDERSKA). Ibidem, s. 89.
18*
nika i skierowana na wirow ciek zostaje uwiadomiona, w jakich granicach moe si porusza. Opowiadanie o wkraczaniu na traw, przekraczaniu granic, ma wedle Jacobus swoje wane implikacje: Zarazem wewntrz, ale jakiego uwewntrznionego podziau (s. 20). Majc w pamici owo dowiadczenie podziau, Jacobus inaczej ni Showalter interpretuje Woolfiask koncepcj androgynii i jej przeoenie na pisanie. Proponuje, aby androgyni traktowa
nie jako naiwn prb przekroczenia determinant genderu i kultury (chocia to jest te), nie jako romantyczn ochron Szekspirowskiej twrczoci (chocia to jest te), ale raczej jako harmonizujcy gest, rwnoczesne uaktywnienie podania i jego represji, za porednictwem ktrego podzia, o ktrym mowa, jest zamknity w utopijnej wizji niepodzielnej wiadomoci. Represyjna opozycja mskie/kobiece, ktra narusza [...] jedno umysu, ustpuje na rzecz umysu paradoksalnie wyobraonego nie jako jeden, ale jako heterogeniczny, otwarty na gr rnicy: dwiczny i chonny [...] bez przeszkd przekazuje uczucia [...] jest [naturalnie] twrczy, promienny i niepodzielny (s. 20)146.
Jednake, gdy Jacobus odwouje si do androgynii, to nie chodzi jej o opis umysu, ale o dokonany przez Woolf opis wasnej prozy: [...] o gr rnicy wiecznie dziaajcej wewntrz jej pisania (s. 20). W finale rozprawy autorka odnosi si do trzech zagadnie, na ktrych koncentrowaa sw uwag Showalter. A zatem, Jacobus stwierdza, e kobieca literacka tradycja nie musi koniecznie oznacza jakiego powrotu do specyficznie kobiecych (to jest potencjalnie ograniczajcych) domen, a projekt ginokrytyki nie musi take determinowa powrotu do esencjalizmu. Niepokj Showalter o to, e jeli krytyka feministyczna skolonizuje marksistowski, psychoanalityczny bd post-strukturalistyczny dyskurs, to utraci ostro krytycznego widzenia, wydaje si wedle Jacobus bezpodstawny. A rnica punktw widzenia, ktra, jak si okazao (w pisaniu Woolf), staa si spraw przepisania (a matter of rewriting), zostaje uznana przez Jacobus za nieodzown dla przeprowadzenia rewizji (w tym duchu rwnie rewizji kobiecej tradycji literackiej):
[...] i std stawk, zarwno dla piszcych kobiet, jak i dla pisania o kobietach, jest przepisanie tych fikcji dzieo rewizji, czynice z rnicy punktw widzenia raczej pytanie ni odpowied, pytanie do zadania nie po prostu kobietom, ale take pisaniu (s. 21).
146
Cytaty z: ibidem, s. 118, 120.
4.3. Krytyka feministyczna na bezdroach (1981)

Artyku Showalter Krytyka feministyczna na bezdroach z roku 1981 powtarza wiele wtkw i argumentw, ktre zapisaa ona w Towards a Feminist Poetics. Jednake zmiany w rodowisku akademickim, przede wszystkim impet, z jakim weszy do niego rnorodne teorie, stay si dla Showalter powodem mocniejszego ni w 1977 roku uzasadnienia dla konsolidacji, zamarkowanego ju wczeniej, projektu krytyki feministycznej. Nawet wasny lk, prezentowany jeszcze w 1975, e scjentyzm w badaniach ograbi feministyczn krytyk z dwch cennych wartoci: z subiektywnoci i mwienia z pozycji dowiadczenia, nawet w lk ustpuje wobec nowych zagroe. Rozbieno strategii badawczych, rnorodno ich celw (krytyki czarnej, marksistowskiej, historykw literatury, dekonstrukcjonistw i tych spod znaku psychoanalizy) osabia wedle niej krytyk feministyczn, spychajc j na bezdroa teorii, izolujc j od gwnego nurtu rozwojowego krytyki, czynic j empiryczn sierotk wrd szalejcej burzy teorii (s. 116)147. W Krytyce literackiej na bezdroach kreuje Showalter pozytywny projekt ginokrytyki, wyrazicie zarysowujc jego granice. Krtko mwic, niedwuznacznie wskazuje, ktre z dotychczasowych strategii badawczych naley odrzuci jako zbdny balast, a do ktrych naley nawiza. Za tradycj negatywn uznaje badaczka ten, opisany ju w Towards a Feminist Poetics, nurt krytyki feministycznej, ktry skupia si na kobiecie jako czytelniczce.
Nie sdz, by uyteczn przeszoci dla krytyki feministycznej pisze moga by androcentryczna tradycja (s. 121).
Po pierwsze, dlatego, e cechuje j eklektyzm metodologiczny, a zatem brakuje jej spjnoci teoretycznej. Po drugie, dlatego, e wyczerpaa ju swoje moliwoci poznawcze. Po trzecie, stopuje refleksj, ktra pozwoliaby na sformuowanie istotnych dla krytyki feministycznej, jej wasnych problemw. A zatem:
[...] feministyczna obsesja, polegajca na cigym poprawianiu, modyfikowaniu, uzupenianiu, ulepszaniu, humanizowaniu czy nawet atakowaniu mskich teorii, powoduje utrzymanie naszego od nich uzalenienia, opniajc tym samym rozwizywanie naszych wasnych teoretycznych problemw (s. 120).
147
E. SHOWALTER: Krytyka feministyczna na bezdroach... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
Autorka Krytyki feministycznej na bezdroach skazuje na wygnanie, albo na unieruchomienie na bezdroach, gwnie dwie, wymienione przez siebie, badaczki. Annette Kolodny i jej feministyczn hermeneutyk oraz krytyk rewizjonistyczn, ktr miaaby sygnowa swym nazwiskiem Sandra Gilbert. I chocia Showalter przyznaje, e lektura feministyczna silnie oddziaaa na krytycznoliterack praktyk (s. 118), to jednak substytucje odmiennych interpretacji tego samego tekstu pozoruj jedynie ruch, ktry koczy si wycofaniem z uycia kadej z poprzednich lektur. W przeciwiestwie do Kolodny, Showalter zniechcona ograniczonymi celami feministycznej hermeneutyki i wizj radosnego pluralizmu przeciwstawia im spjn koncepcj ginokrytyki, ktra ma t wyszo, e daje wiele sposobnoci do teoretycznej refleksji (s. 122). Ginokrytyka powinna take obj sw aktywnoci szersze pole ni to, na ktrym pracuje feministyczna hermeneutyka:
Cho wietnie zorientowana w politycznych aspektach problemu i uzbrojona w doskonae argumenty, Kolodny nie zdoaa przekona mnie jednak, i krytyka feministyczna wyrzec si musi cakowicie nadziei na stworzenie podstawowego modelu pojciowego. Jelibymy uznay, i nasze zajcie krytyczne polega na interpretowaniu i zreinterpretowaniu, to musiaybymy si zadowoli przyjciem pluralizmu jako naszej postawy krytycznej. Jeli natomiast pytania, jakie pragniemy postawi, dotycz procesu pisania oraz jego kontekstu, jeli nadto rzeczywicie chcemy dokona samookrelenia na uytek niewtajemniczonych wwczas nie moemy, na tym wczesnym etapie rozwoju, wykluczy moliwoci porozumienia si na gruncie teorii (s. 119120).
Za krytyka rewizjonistyczna, nastawiona na korekty modeli androcentrycznych, nie jest zdolna, aby powiedzie co nowego. Diagnozujc stan krytyki feministycznej, Showalter powtarza tez o jej dwunurtowoci rozpoznanej ju w Towards a Feminist Poetics. W 1981 roku pojawia si taka oto formua:
W przeciwiestwie do krytyki feministycznej ginokrytyka daje wiele sposobnoci do teoretycznej refleksji (s. 122).
A zatem, pojawia si pytanie, czy t wypowied naley traktowa jako wypowiedzenie pracy przez ginokrytyczki, pracy pod szyldem krytyki feministycznej, czy te uzna za symptom niezdecydowania Showalter, co zrobi ze star nazw. Pewne jest, e nie zyskay jej wsparcia propozycje, ktre w centrum swego zainteresowania umieciy feministyczn lektur, a, w konsekwencji, take orientacja na samo pisanie (o co, jak pamitamy, apelowaa Jacobus).
Wedle Showalter, pozytywn tradycj dla ginokrytyki wyznaczyo ju kilka opracowa, w ktrych badaczki skoncentroway si na twrczoci kobiet: Patricia Meyer Spacks: The Female Imagination (1975), Mary Ellmann: Thinking About Women (1968), Ellen Moers: Literary Women (1976), Nina Baym: Womans Fiction (1978), Sandra Gilbert i Susan Gubar: The Madwoman in the Attic... (1979), Margaret Homan: Women Writers and Poetic Identity (1980). Podobn reorientacj od androkrytyki do ginokrytyki zauwaa Showalter take w krytyce europejskiej. Zarwno criture fminine we Francji, jak i krytyka angielska zmierza do ukazania kobiecej odmiennoci i odmiennoci pisania kobiet. Chocia rnie rozkadaj akcenty: krytyka angielska (pod wpywem marksizmu) skupia si na ucisku kobiet, francuska (psychoanalityczna) na kwestiach psychologicznego stumienia, amerykaska (tekstualna) na problemach ekspresji, to wszystkie jednake nabray charakteru ginocentrycznego (s. 124). Od momentu, gdy ginokrytyka obiektem swoich bada czyni twrczo kobiet, musi ona wedle Showalter ponownie zdefiniowa istot [swego] teoretycznego problemu. Nie moe ju zajmowa si pluralizmem rewizjonistycznych punktw widzenia i wika si w ideologiczny dylemat poszukiwania zgodnoci midzy nimi, albowiem jej podstawowym zadaniem do rozwizania staje si kwestia odmiennoci (s. 122). Showalter wie, e zdefiniowanie osobliwej odmiennoci pisarstwa kobiecego, jak ostrzegay Woolf i Cixous, musi stanowi ryzykowne i trudne zadania (s. 124). Dlatego pyta: Czy odmienno ta jest kwesti stylu? Gatunku? Dowiadczenia? Czy te powstaje w wyniku odczytywania tekstu, jak utrzymuj niektrzy zwolennicy krytyki tekstualnej? (s. 124). Czy odmienno mona zawrze w formule Spacks delikatnego odchylenia wiadczcego o subtelnej, trudno uchwytnej naturze eskiej praktyki pisania (s. 124)? Czy raczej naley skupi si na niewielkich, ale zasadniczych rozbienociach, na skumulowanym ciarze dowiadczenia oraz bycia wykluczonym (s. 124)? Wrd istniejcych teorii pisania kobiecego Showalter wyrnia cztery modele, ktre odrnia sposb rozumienia odmiennoci. Jest to model: biologiczny, lingwistyczny, psychoanalityczny i kulturowy. Model krytyki biologicznej uznaje za najbardziej skrajny w pogldach na temat pciowej odmiennoci i zarazem za jeden z najbardziej zagadkowych i wprawiajcych w zakopotanie wariantw krytyki feministycznej (s. 125). Odwoanie si w nim do ciaa i jego anatomii ryzykuje powrotem do prymitywnego esencjalizmu, staje si echem wiktoriaskich teorii, ktre z perspektywy antropologii i medycyny ogaszay niszo kobiet wobec mczyzn. I chocia krytyka feministyczna nie zamierza potwierdza tej hierarchii, to przecie mimo woli, jak na przykad autorki The Madwoman in the Attic..., podejmujc metafor literackiego ojcostwa, zadaje pytanie,
wychodzc dokadnie z miejsca wyznaczonego przez mskich krytykw. Std pojawia si kwestia, ktra moe brzmie jak art: jeli piro jest metaforycznym penisem, to jakim organem mog kobiety rodzi teksty? (s. 125). Showalter nie odrzuca jednak, jak mona by si byo spodziewa, owej fizjologicznej metafory, natomiast kontestuje j, przeciwstawiajc jej metafor literackiego macierzystwa jako dominujc w krytyce XVIII i XIX wieku czy bardziej adekwatn analogi do trawienia, porodowego parcia i wydawania dziecka na wiat, ni do zapodnienia (s. 125). Krytycy, ktrzy z powag rozwaaj owe metafory pisania kobiecego, traktuj ciao jako rdo literackiego obrazowania, ale take jako rdo formowania swoistego typu krytycznego dyskursu, eksponujcego intymno i konfesyjno. Chocia, wedle Showalter, biokrytyka wprowadzia do feministycznej refleksji oywcze impulsy, to jednak ma swoje sabe strony. Z chwil, kiedy ciao zostaje uznane za centrum poszukiwania kobiecej tosamoci, wywoany zostaje stary pretekst do usprawiedliwienia dominacji jednej pci nad drug (s. 127). Showalter konkluduje: Odmiennoci kobiecej praktyki literackiej naley zatem poszukiwa (by uy sw N.K. Miller) w korpusie jej twrczoci, a nie w twrczoci jej ciaa (s. 128). Krtko mwic, nie w anatomii, ale w ekspresji cielesnoci zaporedniczonej przez struktury jzykowe, spoeczne czy literackie (s. 128). Teorie kobiecego pisarstwa skupione na jzyku uaktywniaj nastpujcy zestaw pyta:
[...] czy mczyni i kobiety posuguj si jzykiem w rny sposb; czy mona stworzy teori, ktra ujmowaaby rnice pci, przejawiajce si w uywaniu jzyka, w kategoriach biologii, socjalizacji lub kultury; czy kobiety mog stworzy nowy, waciwy sobie jzyk; i w kocu, czy pciowym zrnicowaniem naznaczone s wszystkie sposoby, na jakie mwimy, czytamy i piszemy? (s. 128).
Pojawia si wiele postulatw, szczeglnie w krytyce francuskiej (Annie Leclerc, Chantal Chawaf), aby wyzwoli si spod jzyka ciemizcy i wykreowa autentycznie kobiecy sposb pisania. Marzeniom o nowym jzyku towarzyszy refleksja, w ktrej przypomina si, e pojcie jzyka kobiet nie pojawia si dopiero wraz z krytyk feministyczn, e jest od niej znacznie starsze, na co wskazuj badania folklorystw, etnografw i zbieraczy mitw. Showalter utosamia si ze stanowiskiem wyraonym przez jzykoznawcw. Jzyk, ktrym posuguj si kobiety, nie rni si zasadniczo od jzyka dominujcego, absolutnie nie ma dowodw wskazujcych na istnienie pciowych predyspozycji rozwijania strukturalnie odmiennych systemw jzykowych (s. 131). Jeli pojawiaj si rnice pomidzy mskim
a kobiecym sposobem artykulacji, intonacji, uycia jzyka, to naley je bada w kategoriach stylw, strategii oraz kontekstw jzykowego wykonania (s. 131). Uomna jest rwnie kategoria eskiego stylu, zapomina bowiem o wanych badawczych kontekstach, usuwa z pola swego zainteresowania takie wspczynniki, jak: gatunek, tradycja, konwencja literacka. A zatem, idea kobiecego jzyka nie spenia dostatecznych warunkw, aby j uzna za pewny grunt dla sformuowania odmiennoci kobiecego pisania. Psychoanalityczna orientacja w krytyce poszukuje odmiennoci kobiecego pisania, badajc zwizek pomidzy psychik autorki jej pci a procesem twrczym. Jeden z jej nurtw odwouje si do centralnych freudowskich i lacanowskich kategorii, takich jak: zazdro o penisa, kompleks kastracji czy faza edypalna. Kategorie te zostaj uaktywnione w opisie stosunku kobiety do jzyka, fantazjowania i kultury (s. 133). Owe inspiracje freudowsko-lacanowskie (rozpoznawane na przykad w The Madwoman in the Attic...), skupione gwnie na stereotypie wybrakowanej kobiety, uznaje Showalter za poznawczo mniej interesujce od propozycji Carla Gustawa Junga, Davida Lainga czy Erica Ericssona. Szczegln jej uwag przycigaj jednak te psychoanalityczne prace, ktre koncentruj si na fazie przededypalnej i na procesie psychoseksualnego zrnicowania. Wrd nich wyrnia rozpraw Nancy Chodorov: The Reproduction of Mothering: Psychoanalysis and the Sociology of Gender (1978), ktra poddaje rewizji tradycyjne psychoanalityczne pojcia rnicowania, procesu, podczas ktrego dziecko zaczyna postrzega odrbno swej jani oraz rozwija poczucie granic wasnego ja i ciaa (s. 135); Elizabeth Abel: Merging Identities: The Dynamics of Female Friendship in Contemporary Fiction by Women (Signs 6, 1981), ktra podnosi wtek (rozpracowywany ju w The Madwoman in the Attic...) odmiennego od mskiego rozwoju psychodynamiki twrczoci kobiecej, bo indukowanego przez przyja pomidzy kobietami. Akcentuje wag refleksji skoncentrowanej na relacji matka crka. Showalter przyznaje, e psychoanalityczna orientacja moe by inspirujca i przydatna gwnie dla analizy indywidualnych tekstw, ale zarazem stanowi ograniczenie, gdy odwoujc si do jej perspektywy, nie mona wyjani przyczyn zmian historycznych, rnic etnicznych czy wpywu pciowoci i czynnikw ekonomicznych (s. 136). Showalter wyranie preferuje model kulturowy, uznajc go za peniejszy oraz bardziej satysfakcjonujcy sposb wypowiadania si na temat specyfiki i odmiennoci pisarstwa kobiecego (s. 136) w porwnaniu z modelem biologicznym, lingwistycznym czy psychoanalitycznym. I, co prawda, w model uruchamia wszystkie centralne kategorie poprzednich modeli: kobiece ciao, jzyk, psychik, ale interpretuje je w szerokim kulturowym kontekcie.
Formy pojmowania przez kobiety swych cia, funkcji pciowych i prokreacyjnych, powizane s w sposb zoony z ich kulturowymi rodowiskami. Psychik kobiec mona bada jako wytwr lub struktur mechanizmw kulturowych. Rwnie jzyk ponownie skupia na sobie uwag, kiedy zajmujemy si spoecznymi wymiarami i czynnikami determinujcymi praktyki jzykowe oraz wpywem wzorcw kulturowych na jzykowe zachowania. Teoria kultury uznaje istnienie wanych rnic midzy pisarkami: klasa, rasa, narodowo oraz historia s literackimi determinantami rwnie wanymi jak pe. Niemniej jednak, kultura kobiet nadaje ksztat ich wsplnemu dowiadczeniu, ktre wie z sob kobiety-pisarki ponad czasem i miejscem ich dziaania. I wanie nacisk na spajajc si kobiecej kultury odrnia to podejcie krytyczne od marksistowskich teorii hegemonii kulturowej (s. 137).
W tym modelu podkrela si nastawienie na specyfikacj kobiecego dowiadczenia kulturowego, dowiadczenia, ktre winno zosta wypowiedziane w nowym, to znaczy oderwanym od mskich poj, dyskursie. Showalter rejestruje szerokie spektrum bada i stawianych pyta: kultura kobieca na nowo definiuje star kategori kobiecej domeny, bo czyni to z perspektywy feminocentrycznej. Jedni badacze zainteresowani s opisem przechodzenia od domeny kobiecej do kultury kobiet (s. 138), inni za skupiaj sw uwag na negocjacji, ktra rozgrywa si pomidzy kultur kobiet a kultur w oglnym znaczeniu (s. 138). I jakkolwiek wymienione przez Showalter koncepcje historykw i antropologw (Gerdy Lerner148, Shirley i Edwina Ardenerw149) rezygnuj z promowanego przez ni pojcia subkultury, to stanowi dla niej wan, podstawow baz dla innego sowa klucza jej mylenia: dla pojcia kobiecego dowiadczenia. Androcentryczna perspektywa kreowaa owo pojcie od zewntrz, feministyczna historia i antropologia (gwnie model Ardenera) chce je zrozumie od wewntrz. Reasumujc, chce opowiedzie o kobiecym dowiadczeniu nie tylko z perspektywy dominujcej grupy (mskiej), ale take z perspektywy grupy pozbawionej gosu o tym, jak kobiety same postrzegaj siebie i innych (s. 139). Grupa pozbawiona gosu (muted), zobligowana, aby uywa jzyka dominujcego porzdku, ktry kontroluje wszelkie formy i struktury na poziomie wiadomoci, moe wedle przywoywanego Ardenera wypowiada si w rytuale i sztuce. I jej wypowied moe by deszyfrowana przez etnografa (mczyzn bd kobiet), pod warunkiem, e bdzie on
148 G. LERNER: The Challenge of Womens History. In: EADEM: The Majority Finds Its Past: Placing Women in History. New York, Oxford University Press, 1979. 149 E. ARDENER: Belief and the Problem of Women. In: Perceiving Women. Ed. S. ARDENER. New York, Biling, 1978.
skonny [...] zdoby si na wysiek spojrzenia poza parawany struktury dominujcej (s. 139). Showalter rekonstruuje relacje, ktre zapisa Ardener, pomidzy grup dominujc a grup pozbawion gosu. Interesuje j wyszczeglniony przez niego obszar dziki taki, z ktrego mczyzna zostaje wykluczony.
W kategoriach dowiadczenia, w dziki obszar reprezentuje te aspekty ycia kobiet, ktre nie maj sobie podobnych w wiecie mczyzn (s. 140).
Jest take obszar mski, z ktrego wykluczone s kobiety. Jednake, jeli mylimy
o dzikim obszarze w kategoriach metafizyki czy wiadomoci, to nie znajdziemy jego odpowiednika w przestrzeni mskiej, gdy caa mska wiadomo znajduje si wewntrz okrgu struktury dominujcej, a zatem moliwa jest ona do jzykowego wyartykuowania, bd nawet jzyk okrela jej struktur. W tym sensie to, co dzikie, ma zawsze charakter wyimaginowany; z mskiego punktu widzenia moe by ono po prostu projekcj podwiadomoci (s. 140).
O ile kobiety mog mie wgld w wycznie msk cz obszaru, o tyle mczyni nie wiedz, co kryje si w dzikoci (s. 140). w dziki obszar staje si obiektem zainteresowania feministycznych badaczek. I francuskie koncepcje Cixous, Wittig, Kristevej czyta Showalter w cisym zwizku z nim.
W ich tekstach pisze obszar ten staje si miejscem przeznaczonym dla rewolucyjnego jzyka kobiecego, jzyka wszystkiego, co byo stumione, jak rwnie dla rewolucyjnej twrczoci kobiecej, zapisywanej biaym atramentem. To wanie jest w Ciemny Kontynent, ktry zamieszkuj miejca si Meduza, opisywana przez Cixous, oraz gurillres Wittig (s. 140).
Amazosk utopi, jak te wszelkie przekonania krytyczek, ktre dostrzegaj szczegln blisko kobiet i natury, ktre kreuj fantazmaty idyllicznych enklaw, uznaje Showalter za symptomatyczne dla pisarstwa kobiet i dlatego wnioskuje krytyka feministyczna nie moe ich pomija.
Lecz musimy take zrozumie dodaje natychmiast i nie moe istnie aden rodzaj pimiennictwa czy krytyki, ktry mgby by cakowicie usytuowany poza struktur dominujc; adna publikacja nie jest zupenie niezalena od ekonomicznych i politycznych naciskw zdominowanego przez mczyzn spoeczestwa (s. 141).
A zatem, kiedy Showalter powraca do pojcia tekstu kobiecego, to przypomina o jego dwugosowoci, co przekada si w jzyku Ardenera na literackie i kulturowe dziedzictwo zarwno grup pozbawionych gosu, jak i grup dominujcych; a kiedy ponawia kwesti wzajemnego usytuowania pisarstwa kobiet i pisarstwa mczyzn, to mwi o tym, e kobiety piszce znajduj si w obrbie dwch tradycji jednoczenie, owych prdw dennych wedle metafory Ellen Moers nurtu gwnego (s. 142). Ani zatem wewntrz, ani na zewntrz tradycji mskiej. Kulturowy model przekonuje Showalter sprzyja lekturze kobiecych tekstw: ich dwugosowoci, palimpsestowoci, alternatywnoci, rozumianej jako problem figury/ta. Tam, gdzie niegdy byo miejsce puste, moe si okaza ono obfite w znaczenia, a ukryta fabua moe ujawni sw przewag nad fabu dominujc. w model uwraliwia take na wyuskanie wedle Nancy K. Miller innego tekstu, ktry jest zawsze wpisany w tekst uznawany za gwny, ale funkcjonuje w nim jako pozbawiony gosu.
4.4. Czytanie symptomatyczne Jane Gallop Problem definicji krytyki feministycznej, ginokrytyki, krytyki lesbijskiej i czarnej krytyki w amerykaskiej teorii
We Wprowadzeniu do swej ksiki Around 1981. Academic Feminist Literary Theory (New York 1992) Jane Gallop precyzuje metod zastosowanej w niej lektury. Nazywa j czytaniem symptomatycznym, co oznacza, e czy ona w sobie perspektyw psychoanalityczn z dekonstrukcyjn, rozwijajc immanentn analiz tekstu, rezygnujc z badania jego kontekstowych uwika.
Jego nacisk na tekst przypomina tradycj amerykaskich bada literackich, zainaugurowan przez star Now Krytyk, wci dominujc w chwili, gdy dekonstrukcja dosiga tych brzegw. Skoro si tu pojawia, dekonstrukcja oczywicie nie uchronia si od domieszki domowej odmiany cisego czytania [close reading]. Tam, gdzie nowokrytyczne cise czytanie ogarnia tekst w celu peniejszego i gbszego zrozumienia jego doskonaoci, czytanie symptomatyczne wyciska tekst, aby ukaza jego perwersje. Nowa Krytyka jest aprobatywna, a nawet pena podziwu; czytanie symptomatyczne chce by demistyfikacj, a nawet agresj (s. 7)150.
150
J. GALLOP: Around 1981... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
Tak rozumiane czytanie symptomatyczne moe zmienia lokalizacj tekstw: osabia pozycj tych, ktre uznawano za kulturowo mocne, centralne i kanoniczne, a zarazem wzmacnia, przesuwa z marginesu w kierunku centrum te, ktre zostay tam zepchnite przez Now Krytyk, promujc je z kolei na teksty kanoniczne.
Czytanie symptomatyczne moe by zarwno pene szacunku, bo cile wyczulone, jak i agresywne, bo wydziera te tajemnice, ktre autor wolaby zachowa (s. 7).
Kiedy Gallop siga po formu agresywnego czytania, to od razu trzeba zaznaczy, e nie ma ona na myli agresywnoci retorycznej ani te nie ma intencji wskazywania lepych plamek u pojedynczych badaczy. Chce natomiast jak odnotowuje zdemistyfikowa narracje, ktre zmitologizoway zdarzenia w krytyce feministycznej. Jej punkt wyjcia brzmi imponujco:
Koniecznym w tym celu zaoeniem jest, e wszyscy jestemy nieuchronnie symptomatyczni, wszyscy jestemy podmiotami, a zatem, e mwimy z wntrza pewnego pola konfliktu (s. 7).
Dlatego obierajc za obiekt swej lektury antologie krytyki feministycznej, interesuje si wsplnymi dla ich wsptwrcw, powtarzajcymi si symptomami: co mogoby wskaza konflikty tkwice we wsplnej sytuacji (s. 7). To zaoenie czy te przypuszczenie Gallop ma niezwyk wag. Pozwala bowiem mwi o konfliktach w obrbie krytyki feministycznej, uwzgldniajc historyczne usytuowanie uczestniczcych w nich formacji dyskursywnych, a zatem take w ramach historycznie rozpoznawalnych ich ogranicze. Akcentowaam ten aspekt zaoe Gallop we Wstpie do niniejszej ksiki. Podkrelaam te moj wasn identyfikacj z jej sposobem interpretacji owych dyskursywnych formacji. Pozwoliam sobie tutaj jedynie na przypomnienie pewnych kwestii, aby respektujc jej perspektyw, zarazem, mimowolnie, jej nie retuszowa. Reasumujc, pragn, aby podjte przez Gallop czytanie demistyfikujce tytu antologii zredagowanej przez Showalter: The New Feminist Criticism. Essays on Women, Literature, and Theory (1985)151, aby owo czytanie wybrzmiewao dokadnie w kontekcie jej intencji, aby jego agresywno bya rozumiana jako manifestacja intelektualnej podejrzliwoci i badawczej wnikliwoci autorki.
151
The New Feminist Criticism. Essays... (pierwsze wydanie: New York, Pantheon, 1985).
The Problem of Definition [Problem definicji] tak brzmi tytu rozdziau ksiki, w ktrym obiektem interpretacji Gallop jest owa przygotowana przez Showalter antologia z 1985 roku. Czytanie symptomatyczne wcza i bezporednio konfrontuje z sob wczeniejsze i pniejsze fazy mylenia Showalter, a take okrela funkcj tekstw autorek pomieszczonych w antologii. Gallop stawia pytanie: dlaczego w tytule antologii pojawia si przymiotnik nowa? I, odwoujc si do rnych wypowiedzi Elaine Showalter, prbuje uzyska na to pytanie odpowied. Pierwsze tropy prowadz do zaprzeczenia owej deklarowanej nowoci. Artyku Showalter z roku 1984 stawia tez, e poczwszy od roku 1975, w drugiej fali, krytyka feministyczna nie wywodzi si ju, jak to niegdy bywao, z ruchu feministycznego, lecz z teorii152. Czyli wnioskuje Gallop nowa krytyka nie zostaa wyprodukowana przez drug now fal feminizmu, ale wrcz na odwrt, uzurpujc sobie jej miejsce, pojawiaa si wraz z rozkwitem teorii. A zatem, mona by sdzi, e t antologi odrnia od innych tego typu przedsiwzi miejsce, jakie przyznaje ona teorii. W jakim sensie take jej podtytu wskazuje na rang teorii, skoro zrwnuje j z literatur i kobietami. (Janet Todd podkrelaa, e zwyczajowo zamiast teorii mogyby tu figurowa: spoeczestwo, kultura, jzyk itp.). We Wprowadzeniu Showalter owiadcza, e The New Feminist Criticism... jest pierwszym zbiorem esejw z feministycznej teorii krytycznej (s. 3). Gallop podwaa aspiracje redaktorki tomu, zarwno co do pierwszestwa, jak i co do oryginalnoci. Przypomina o wydanej w 1975 roku antologii Josephine Donovan Feminist Literary Criticism: Exploration in Theory153, o ktrej, jak wynika z przypisw, Showalter pamita, ale zastanawiajco wika tamten tytu w dziwne przygody pomijajc jego podtytu mwicy o teorii, kiedy w Krytyce feministycznej na bezdroach cytuje z tej antologii swj esej Towards a Feminist Poetics, albo przesuwajc dat wydania antologii na rok 1976, kiedy podaje peny podtytu tego eseju (co oznacza now lokacj ksiki Donovan wedug chronologii narodzin teorii, jakiej trzyma si Showalter). Gallop nie skupia si na psychoanalizowaniu pomyek Showalter, interesuje j bardziej rozwizanie zagadki, na ktr owe pomyki wskazuj, a mianowicie, jak to si dzieje, e teoria moe wydawa si nowa, chocia taka nie jest (s. 22)154.
152 E. SHOWALTER: Womens Time, Womens Space. Writing the History of Feminist Criticism. In: Feminist Issues in Literary Scholarship. Ed. S. BENSTOCK. Bloomington, Indiana University Press, 1987, s. 36. 153 Feminist Literary Criticism: Exploration in Theory... 154 Gallop przytacza tekst z okadki antologii Donovan: Ten zbir jest pierwszym, ktry zajmuje si wycznie pewnymi kwestiami teoretycznymi, jakie w odniesieniu do literatury
Gallop czyta wskazwki pozostawione przez sam Showalter w Krytyce feministycznej na bezdroach. Amerykaska badaczka odwouje si tam do swego, ogoszonego w 1975 roku w Signs, eseju Literary Criticism155, ktry dawa przegld krytyki feministycznej tamtego czasu i zawiera tez, e teoretyzacja krytyki feministycznej nie jest moliwa.
Jeszcze do niedawna krytyka feministyczna pozbawiona bya teoretycznej podstawy [theoretical basis]: w czasie szalejcej burzy teoryj bya empiryczn sierotk. W 1975 roku doszam do przekonania, e aden manifest teoretyczny nie mgby wystarczajco trafnie wyrazi ducha rozmaitych metodologii i ideologii, obdarzajcych si mianem feministycznej lektury czy twrczoci literackiej156.
Od roku 1975 do roku 1981 powstaa zatem rozumuje Gallop teoretyczna baza i jeli nawet w 1975 roku teoretyzacja nie bya do przewidzenia, to rok 1981 naley wedle Showalter uzna za moment, w ktrym si dokonaa. Czy owe ledztwa s wane? Gallop przekonuje, e tak, bo ich wyniki sugeruj zarwno uzasadnienia pomyek Showalter dla ktrej era teorii zaczyna si po 1975 jak i jej nowe przewiadczenie wygoszone we Wprowadzeniu do antologii, e upamitnia ona niedawny moment teoretyzacji. Gallop przypomina, e dwie trzecie artykuw w niej pomieszczonych pochodzi z 1980 albo 1981 roku. A zatem wedle Gallop nowa teoria ma by teori totalizujc, spjn, ma bowiem chroni sierotk pozostawion na bezdroach krytyk feministyczn przed burz teorii. Apel o spjno jest konsekwencj owego obronnego, ochronnego scenariusza.
A do 1978 roku krytyka feministyczna moga nie znajdowa drogi, aby okreli swj obiekt. Obecnie krytyka feministyczna moe by zdefiniowana jako badania nad pisaniem kobiet i kobiec inwencj twrcz. Taka definicja umoliwia spjn teori. Jak prbowaam pokaza, ta nowa krytyka feministyczna rniaby si od tej starej, faktycznie, nie dlatego, e jest teoretyczna, ale raczej dlatego, e jest teoretycznie spjna. Tym, co przeksztaca krytyk feministyczn z sierotki w pioniera, jest owo nadejcie [advent] odpowiedniej definicji (s. 24).
podnosiy feministki; jako taki ustanawia on pewien punkt wyjcia dla dalszego rozwoju feministycznej teorii krytycznej (J. GALLOP: Around 1981..., s. 22). 155 E. SHOWALTER: Literary Criticism..., s. 435460. 156 E. SHOWALTER: Krytyka feministyczna na bezdroach..., s. 116.
Wnikliwe czytanie Gallop wyuskuje z antologii jedyny esej, ktry by wydany po 1981 roku, autorstwa Lilian S. Robinson (1983)157. O tyle wany, e Robinson w definicji Showalter dostrzega okrelanie krytyki feministycznej jako podobszaru (subfield) bada literackich, a sam ten gest definiowania (od aciskiego definire wyznacza granice) zawsze pociga za sob grodzenie jakiego obszaru (s. 25).
Podzielajc poczucie, e definiowanie krytyki feministycznej zakada ujcie pisania kobiecego jako swojego obiektu, Robinson wskazuje, e jakkolwiek spjna, definicja ta jest w y k l u c z a j c a. [...] Ta definicja nie obejmuje caej, faktycznie istniejcej krytyki feministycznej, ale raczej kadzie jak idealn granic, ktra daaby krytyce feministycznej spjno, pod warunkiem, e nie bdzie ona wychodzia poza t lini. w dylemat definicji w krytyce feministycznej, wybr pomidzy uzyskaniem spjnoci, choby w y k l u c z a j c e j, a pynnoci, przecie w c z a j c , stanowi, jak mniemam, centraln kwesti The New Feminist Criticism (s. 25; podkr. K.K.).
Wystarczy upyw dwch lat od podjcia prby odgradzania, aby wedle Gallop pojawi si mogo ostrzeenie: Robinson zaczyna antycypowa moment, w ktrym ginokrytyka moe sta si zot klatk, gettem.
W 1983 roku Robinson widzi t definicj jako ustanowion sztywno, groc tym, e zacznie tumi krytyk feministyczn (s. 34).
Symptomatyczne czytanie pozwala Gallop zdemistyfikowa zapowiedzian w tytule antologii Showalter now feministyczn krytyk. Pozwala na interpretacj inwazyjnej i destrukcyjnej roli, jak odegra w caoci antologii esej Robinson.
Jeli lata 19801981 stanowi, jak powiedziaam, rzeczywisty moment antologii Showalter, wwczas to wczenie jedynego tekstu z czasu po 1981 roku grozi zniesieniem chwilowego triumfu, jako pierwsza wskazwka procesu, powodujcego, e feministyczna nowa krytyka mogaby si znienacka sta star (s. 34).
Tym bardziej, e w antologii pojawiaj si teksty, ktre wiadcz o tym, e nowa krytyka feministyczna cigle nie rozwizaa problemu, czy zdecydowa si na spjno i wykluczanie, czy na pynno i wczanie. Nie
157 L.S. ROBINSON: Treason Our Text: Feminist Challenges to the Literary Canon. Tulsa Studies in Womens Literature 1983, nr 2; przedruk w omawianej antologii SHOWALTER (The New Feminist Criticism...).
okrelia take momentu, kiedy stanie si na tyle dojrzaa, aby moga by otwarta. Uwyrania ten dylemat sytuacja lesbijskiej krytyki feministycznej, ktr diagnozuje Bonnie Zimmerman w eseju What Has Never Been: An Overview of Lesbian Feminist Literary Criticism. Gallop zestawia esej Zimmerman z dwoma innymi pomieszczonymi w antologii: Niny Baym (Melodramas of Beset Manhood: How Theories of American Fiction Exclude Women Authors) i Deborah E. McDowell (New Directions for Black Feminist Criticism). I cho wszystkie trzy za obiekt swych analiz obieraj rne zagadnienia: krytyki lesbijskiej (Zimmerman), teorii krytyki amerykaskiej (Baym), czarnej krytyki (McDowell), to czy je wanie problem definicji. Gallop koncentruje swoj uwag na eseju Bonnie Zimmerman, uznajc go za szczeglnie dobre miejsce do obserwowania zmaga krytyki z jej samodefiniowaniem si. Krytyka lesbijska byaby w tym kontekcie przykadem dalszego odgradzania si przez definicj, jako cz krytyki feministycznej, czyli podobszar podobszaru [a subfield of a subfield] (s. 25) bada literackich. Kiedy jednak krytyka feministyczna usztywnia swoj definicj, krytyka lesbijska ma problemy zwizane z sam operacj definiowania, co wanie eksplikuje Zimmerman, zaznaczajc, e nie s one wycznie charakterystyczne dla tej krytyki. Zamiast uskara si na heteroseksizm i domaga si wczenia krytyki lesbijskiej do gwnego nurtu krytyki feministycznej, Zimmerman proponuje zaprosi feministki heteroseksualne do wspmylenia i wzajemnego suchania siebie. Ze wzgldu bowiem na swe specyficzne problemy lesbijki podnosz kwestie interesujce wszystkie krytyczki feministyczne. Gallop przycza si do apelu Zimmerman, podkrelajc wag jej koncepcji podwjnego widzenia.
Poniewa feminizm skupia si na usuwaniu ogranicze i zahamowa kobiecej wyobrani, a krytyka lesbijska pomaga rozszerzy nasze pojmowanie moliwoci kobiet, wic wszystkie kobiety zyskiwayby, adaptujc dla siebie wizj lesbijsk. Pozbawione gosu grupy musiay przyj jakie podwjne widzenie, eby przetrwa; jedna z politycznych transformacji ostatnich dekad polegaa na odkryciu, e grupy dysponujce gosem mczyni, biali, heteroseksualni, z klasy redniej zrobiyby dobrze, adaptujc to podwjne widzenie dla przetrwania nas wszystkich158.
A zatem podwjne widzenie uaktywnia to co, co maj grupy pozbawione gosu pewn perspektyw, nieocenion wiedz (s. 25), ktrej uprzywilejowanym brakuje.
B. ZIMMERMAN: What Has Never Been: An Overview of Lesbian Feminist Literary Criticism. In: The New Feminist Criticism..., s. 219.
19 Feministyczna...
158
Gallop punktuje kwestie, na ktrych zatrzymuje si uwaga Zimmerman: krytyka lesbijska staje przed wyborem wykluczajcego (lesbijka to kobieta, ktrej mona udowodni seksualne dowiadczenia z innymi kobietami159) albo wczajcego definiowania lesbijki, co proponuje Adrienne Rich (tak rozszerzy [definicj], aby obja o wiele wicej form elementarnego napicia midzy kobietami i pord nich s. 26)160. Przez moment wydaje si, jakby Zimmerman przychylaa si do wypracowanej przez ginokrytyk tezy, e czas ustanawiania teorii domaga si bardziej ograniczonej definicji. W ostatecznoci rezygnuje ona jednak z koncepcji zwikszania spjnoci krytyki i teorii w obawie, e byaby to zbyt obronna i wtpliwa [suspect] strategia161.
Definicja wykluczajca komentuje Gallop jest nie tylko strategi wtpliw [suspect], ale jest strategi podejrzan [suspicious], zbyt obronn, cho pasujc modej krytyce, sierotce na teoretycznych bezdroach. Podwjne widzenie Zimmerman moe docenia potrzeb takiej strategii, nie tracc wszak poczucia, e jest ona w ostatecznoci ograniczona i jako definicja, i jako teoria (s. 26).
Dlatego Gallop przychylnie odnosi si do wyboru Zimmerman, ktra nie optujc za adn ze stron, przyjmuje pozycj kogo, kto obserwuje relacje pomidzy tymi stronami. Ginokrytyka moe stwierdza z pewnoci, kto jest piszcym mczyzn, a kto jest piszc kobiet. Gallop przypomina zdanie Freuda, mwice o pierwszym rozrnieniu istot ludzkich: na kobiet i mczyzn. Krytyka lesbijska musi zawaha si przed pewnoci takiej identyfikacji kobiety piszcej lesbijki: [...] lesbijka moe zawsze by historycznie, fantazmatycznie, teoretycznie miejscem, w ktrym pierwsze rozrnienie Freuda ulega zawahaniu (s. 28). Std te wynikaj problemy z ustanowieniem lesbijskiego korpusu (w wielu przypadkach po prostu nie wiemy, czy pewne kobiety byy lub s lesbijkami s. 27), a take z odpowiedzi na pytanie, ktre do tej pory nie byo zadawane: [...] krytyczki lesbijskie musz zaczyna od specjalnego pytania: Kiedy jaki tekst jest tekstem lesbijskim, a jego autorka pisark lesbijsk?162. Gallop zwraca uwag na w moment wahania, ktry dotyczy identyfikacji lesbijki. Obrazuje on bowiem, jak lesbijki zmuszone do podobnych
Ibidem, s. 204. Przytaczany przez Zimmerman (ibidem, s. 205) cytat z: A. RICH: Compulsory Heterosexuality and Lesbian Existence. Signs 1980, nr 5. 161 B. ZIMMERMAN: What Has Never Been: An Overview of Lesbian Feminist Literary Criticism..., s. 205. 162 Ibidem, s. 204.
160 159
rozstrzygni, albo przynajmniej do rozwaania moliwych rozwiza, tym samym artykuuj kwestie kluczowe dla nas wszystkich, do ktrych artykuowania krytyczki heteroseksualne nie byy zmuszane, wic uznay, e mog je pomin.
Czy krytyczki lesbijskie staj naprawd wobec specjalnego pytania? (s. 28).
Gallop demistyfikuje w pogld, odwoujc si do artykuu Niny Baym, ktry porusza kwesti amerykaskiego pisarza, amerykaskiej literatury i amerykaskoci w ogle. Okazuje si, e krytyka amerykaska, prbujc teoretyzowa swoj dyscyplin, boryka si z podobnymi, co lesbijki, przeszkodami. Specjalne pytanie krytyki lesbijskiej okazuje si pytaniem krytyki w ogle. Jako przykady pojawiaj si kategorie w rodzaju: pisarz wiktoriaski, kanadyjski, amerykaski. Krytycy literatury amerykaskiej, powodowani racjami politycznymi, postanowili wyzwoli j spod hegemonii brytyjskiej. Potrzebowali spjnego pojcia amerykaskoci i wykreowali nacjonalistyczn, restrykcyjn, wykluczajc definicj. Podobnie krytyczki lesbijskie wyprodukoway swoj ograniczajc definicj.
Lecz poza owym dosownym nacjonalizmem literatur narodowych mogoby by tak, i odgrodzenie pewnego obszaru literatury zawsze pociga za sob wychwalanie i wzmacnianie terytorium, ktre pozostaje w stosunkach obronnych z otoczeniem, przez wypychanie na zewntrz elementu obcego. A poza tym, taki nacjonalizm, teraz dosowny lub przenony (gdy mowa o Narodzie Lesbijskim), zakada jak teoretyczn definicj owego charakteru narodowego, ktry nie tylko wyklucza obcych, ale i prbuje oczyci wntrze, usuwajc wewntrznych obcych: wykluczajc pewnych pisarzy jako nie-amerykaskich, pomijajc to, co obce naszym teoriom (s. 30).
Restrykcyjne pojcie amerykaskoci w krytyce amerykaskiej, odgradzajca definicja lesbijskoci w krytyce lesbijskiej, odpowiadayby nastawionej na wykluczanie nowej krytyce feministycznej, ktra w podobny sposb modeluje pojcie kobiecoci. Pojcie amerykaskoci wedle przywoanych przez Gallop obserwacji Niny Baym wyklucza z amerykaskiego kanonu obok wszystkich, ktrzy nie s biaymi mczyznami z klasy redniej o amerykaskim pochodzeniu take piszce kobiety. Z kolei, jeli dowiadczenie biaych kobiet z klasy redniej jest traktowane przez krytyczki feministyczne jako norma, to wyklucza ono z literackich antologii i krytycznych studiw czarne pisarki (o czym mwi cytowana przez Gallop Deborah E. McDowell), nacisk wreszcie na dowiadczenie heteroseksualne spycha na margines pisarki lesbijskie.
19*
Analizy Baym su Gallop do prezentacji kilku istotnych zestawie: [...] czytanie Baym pisze moe te udowodni sw przydatno w obrbie granic tego podobszaru [the subfield], ktry konstruuje si teoretycznie jako nowa krytyka feministyczna (s. 30). Potwierdza to wczeniejsz obserwacj Nancy K. Miller, e konstrukcja literatury kobiecej wzoruje si na modelu literatury amerykaskiej. Istotne jest, e Gallop mwi o winie wykluczenia (perpetration of exclusion), nadajc jej charakter nie tyle bdu etycznego, ile efektu pewnej struktury powracajcej przy ustanawianiu pewnego podobszaru tendencji do generowania definicji wykluczajcych (s. 31). Problemy z definicj mno si z chwil, gdy mowa jest o zbytnim wykluczeniu (over-exclusion) albo zbytnim wczaniu (over-inclusion) (s. 32), chocia, jak si okae, sprzeczno midzy nimi jest tylko pozorna. Gallop przywouje nieoczekiwany fina artykuu Baym, w ktrym diagnozuje ona ruch krytyki amerykaskiej w kierunku wczania wszystkiego (all-inclusiveness).
Jak na ironi, tedy, nasuwa si konkluzja, e pchajc teori amerykaskiej powieci ku tej skrajnoci, krytycy zdekonstruowali j, tworzc narzdzie, ktre nie odnosi si do niczego, co w szczeglnoci amerykaskie. W poszukiwaniu tego, co wycznie amerykaskie, dotarli do miejsca, gdzie amerykasko przepada w gbinach czego, co rzekomo miao by uniwersaln msk psyche163.
O ile wczeniejsza krytyka bya wykluczajca, bo postrzegaa siebie jako mod i sab, o tyle w ruch ku wczaniu wszystkiego wie si ze wspczesnymi krytykami H. Bloomem i E. Saidem, ktrzy widocznie uznali, e w momencie ustanawiania nowego obszaru amerykaskiej literatury (s. 32) owa literatura jest na tyle silna, aby zrezygnowa z jej ograniczania i ogradzania. A zatem, uwyrania si problem definiowania nowej feministycznej krytyki. Chodzi o niepokj manifestowany przez Lilian G. Robinson, e atwiej jest si zamkn we wasnym kontrkanonie ni wprowadzi do oglnego kanonu teksty przez feministki uznawane.
Z jednej strony, im spjniejsze jest nasze poczucie tradycji kobiecej, tym mocniejsze stanie si w kocu nasze stanowisko. Im duej jednak czekamy, tym wygodniej moe si poczu to literackie getto kobiet oddzielone, pozornie autonomiczne, ktremu daleko do rwnoci164.
163 N. BAYM: Melodramas of Beset Manhood: How Theories of American Fiction Exclude Women Authors. In: The New Feminist Criticism..., s. 79. 164 L.S. ROBINSON: Treason Our Text..., s. 118.
Wnikliwie zestawiajc konkluzj Baym z przewidywaniami Robinson, Gallop akcentuje ramy czasowe i historyczny moment ustanawiania definicji nowej krytyki feministycznej: moment przedwczesny, moe si okaza spniony. O ile wykluczajca definicja jest niezbdna dla nowej krytyki, o tyle niezbdne jest take, aby ustali,
skd wiemy, kiedy ju nie jest wczenie, ale za pno. [...] kiedy nowa krytyka nie jest ju duej taka nowa, kiedy jest ju na tyle dorosa, aby j zdusiy jej ochronne definicje (s. 33).
Gallop zbiera to cae spektrum problemw, piszc:

W tej antologii dwie czarne krytyczki feministyczne oskaraj krytyk feministyczn o dziaanie poddane zbyt wykluczajcej definicji. Idc za Robinson, kto mgby si uskara, e spjna definicja krytyki feministycznej jako ginokrytyki wyklucza te feministki, ktre pracuj nad tradycj msk. Jeli jednak wyobrazimy sobie literatur kobiec wedle modelu literatury amerykaskiej, wtedy esej Baym powinien nas prowadzi do oczekiwania, e w ktrym momencie w przyszoci te niebezpieczestwa nadmiernego wykluczania [over-exclusion] ustpi grobie nadmiernego wczania [over-inclusion]. Jeli u swych pocztkw krytyka feministyczna potrzebuje dobrze zdefiniowanych granic ginokrytyki, aby przetrwa i prosperowa, moe nadej taki czas, gdy Literatura Kobiet stanowi bdzie terytorium tak dobrze rozpoznane, e wczy w swj obrb pisanie kadego o kobietach autorkach i ich tekstach, bez wzgldu na stanowisko krytyka. Od tego momentu ginokrytyka nie byaby ju duej restryktywnie wsza od krytyki feministycznej, ale rozcignaby si daleko poza jej granice i w swoim wczaniu wszystkiego [all-inclusiveness] mogaby zagrozi, e uczyni z krytyki feministycznej kategori bez znaczenia (s. 34).
Gallop ilustruje w proces przechodzenia od defensywnie wykluczajcej do przesadnie wczajcej strategii krytycznej, biorc pod lup funkcj dwch mott, ktrymi opatruje Showalter czstk Krytyki feministycznej na bezdroach, zatytuowan: Definiowanie eskoci: ginokrytyka a tekst kobiecy. Wszystkie czci artykuu maj pojedyncze motta, tylko w tej czci motto jest podwjne, zoone z wypowiedzi Woolf i Cixous. Ta podwojona albo nawet potrojona wypowied Showalter stanowi dla Gallop szczeglny problem (s. 35). Problem dlatego, e wbrew oczekiwanej polifonicznej harmonii cytowanych gosw, ktre pogbiayby gos samej autorki, natykamy si na dysharmoni. Podaj oba motta w caoci, albowiem Gallop prezentuje ich wnikliw analiz.
Motto z wypowiedzi Woolf brzmi:

Twrczo kobiety jest zawsze rodzaju eskiego [feminine]; nie moe ona pomc by esk istot; w tym, co w niej najlepsze, jest najbardziej eska, jedyna t r u d n o polega na okreleniu, co przez esko [feminine] rozumiemy (s. 121; podkr. K.K.).
Motto ze sw Cixous:
Nie da si z d e f i n i o w a sposobu kobiecego pisania, jest to n i e m o l i w o wynikajca z samej jej istoty i w przyszoci te tak pozostanie, bo nie da si steoretyzowa tej dziaalnoci, zamkn jej, podda reguom, co nie oznacza, e jej nie ma! (s. 121; podkr. K.K.).
Wedle Gallop, Showalter przekada Cixousask niemoliwo na Woolfiask trudno, jakby to byy sowa synonimiczne. Uyte przez Cixous sformuowanie niemoliwo traktuje jako hiperbol oznaczajc trudno (s. 36). W kocwce tej czci artykuu Showalter zauwaa:
Zdefiniowanie osobliwej odmiennoci pisarstwa kobiecego, jak ostrzegay Woolf i Cixous, musi stanowi ryzykowne i trudne zadanie (s. 124).
Zdaniem Gallop, te okrelenia: ryzykowne i trudne, s do przyjcia jako glossa do trudnoci u Woolf, ale nie da si ich odnie do stanowiska Cixous, ktra radykalnie odcina si od wszelakich prb czy moliwoci definiowania kobiecego pisania (jest to niemoliwo). Gallop tak streszcza stanowisko Showalter:
Jeli jestemy dostatecznie ostroni i wystarczajco zdolni, w wyniku dugiej i usilnej pracy mogoby nam si uda zdefiniowanie kobiecego pisania (s. 36).
Tam, gdzie Showalter zaciera rnice, Gallop je uwypukla. Gdy wedle Showalter spjna definicja ma chroni feministyczn krytyk przed burz teorii, to wedug Cixous dokadnie na odwrt definiowanie stanowi opresyjn, teoretyczn si, ktra poskramia i ogranicza wciek energi eskiej [feminine] praktyki, kolejny raz teoretyzowanie zamyka kobiety (s. 36). Gdzie Showalter widzi sabo krytyki feministycznej, tam Cixous dostrzega jej si. Gallop wyranie intryguje decyzja Showalter: w jakim celu przywoaa gos Cixous, skoro niweczy on jej wasny? Czyby w ten sposb chciaa przekroczy granice narodowe i jzykowe? Showalter jest Amerykank, Woolf Brytyjk, a Cixous Francuzk. To domniemanie ukada Gallop w lo-
giczn sekwencj, odwoujc si do podsumowania przez Showalter w omawianej czci artykuu rnych odmian krytyki feministycznej w Ameryce, Anglii i Francji, ktre koczy si stwierdzeniem: Wszystkie jednake nabray charakteru ginocentrycznego (s. 124). W ten sposb Showalter anihiluje rnice, ktre sama ukazaa, i anektuje wszystkie odmiany krytyki (marksistowsk, psychoanalityczn i tekstualn), zamykajc je w jednym obszarze ginokrytyki, w obrbie swej wykluczajcej definicji krytyki feministycznej (s. 37). I jest to gest Amerykanki, ktra prbowaa wypracowa swj wasny sposb na midzynarodowy konsensus (s. 37), cho jej si to wedle Gallop nie udao ze wzgldu na dysharmonizujcy gos Cixous, uosabiajcy krytyk francusk. Gallop w retorycznym, zdawkowym umidzynarodowieniu krytyki przez Showalter czyta intencj, aby definicj wykluczajc uczyni definicj wczajc wszystko (all-inclusive). Ale demistyfikujca lektura pozwala jej na pokazanie miejsca potknicia Showalter: chcc uczyni krytyk midzynarodow, wczajc gos Cixous, autorka eseju burzy mury swej definicji, dokadnie w trakcie procesu jej konstruowania (s. 37). Gallop, pokazujc niepowodzenie apanki na krytyk feministyczn z trzech krajw jak nazywa ruch wczania wszystkiego nie lekceway ewentualnych skutkw, ktre mogoby wywoa powodzenie owego przedsiwzicia, skoro pisze:
Jak na ironi, okazuje si, e jej drobny gest, wychodzcy poza narodowe granice, faktycznie zatrzymuje nas na zewntrz pilnie strzeonego terytorium jej definicji (s. 37).
Konkluzja Gallop jest warta odnotowania i przytoczenia w caoci:

Feministyczna krytyczka publikuje zatem dyskurs prawdziwie dwugosowy i jego nieusuwalna podwjno zapobiega jakiemukolwiek prostemu rozwizaniu problemu definicji. Z jednej strony jaka teoretyczna definicja krytyki feministycznej jest niezbdna dla jej przetrwania; z drugiej, ta sama definicja grozi zduszeniem feministycznej praktyki krytycznej. Te dwa gosy, kady oddzielnie, potwierdzaj dwie strony kwestii, wsplnie narzucajc nam podwjne widzenie konieczne, abymy wszyscy przetrwali. Krytyka lesbijska pisze Zimmerman wci drczy si problemem definicji (s. 205). By czas, i wci, w wielu miejscach, jest czas, kiedy sama lesbijsko bya/jest rozwaana jako plaga, choroba, dolegliwo. Jeszcze w nowej fali feminizmu, ktra wypyna w drugiej poowie XX wieku, lesbijsko osigna to, e traktuje si j jako pozycj szczeglnie wyzwolon, w awangardzie egzystencjalnych wyzwa, wobec jakich staj trwae definicje kobiecoci. Jeli krytyczki lesbijskie postrze-
gaj siebie jako dotknite jak now zaraz, szczeglnym upoledzeniem ze strony definicji, to by moe w nowej fali krytyki feministycznej musimy raz jeszcze, na przekr sdom wartociujcym, zobaczy t lesbijsk plag jako jednoczenie szczeglnie godn pozazdroszczenia pozycj awangardow, stanowic jaki przykad dla wszelkich krytyczek feministycznych, ktre musz onglowa dwoma przeciwstawnymi wymogami: zarazem potrzeb bezpieczestwa dobrze zbudowanej ochrony oraz pragnieniem oszaamiajcej przygody intelektualnej (s. 38).
4.5. Patrocino Schweickart: nowa propozycja demarkacji krytyki feministycznej

Mogoby si wydawa, e diachronia faz krytyki feministycznej zostaa raz na zawsze ustalona: krytyka androtekstw, ginokrytyka, faza skoncentrowana na teorii165. W swym rozlegym szkicu Reading Ourselves: Toward a Feminist Theory of Reading (1986)166 jego autorka, Patrocino P. Schweickart nie polemizuje z ow diachroni, ale z argumentami Showalter, ktre maj uzasadnia separacj ginokrytyki od krytyki androtekstw. Jak pamitamy, Showalter pisaa:
Dostrzeenie w twrczoci kobiecej gwnego przedmiotu naszych bada zmusza nas do zmiany punktu wyjcia i ponownego zdefiniowania istoty teoretycznego problemu, jaki stoi przed nami. Nie musimy ju duej boryka si z ideologicznym dylematem uzgodnienia pluralizmu rewizjonistycznych punktw widzenia: problemem naszym jest kwestia odmiennoci. W jaki sposb moemy uj kobiety jako odrbn grup literack? Na czym polega odmienno kobiecego pisarstwa167?
Zatem, wyzbywajc si negatywnych stron pluralizmu i ledztw patriarchalnej ideologii w androcentrycznych tekstach, a take zmieniajc centrum zainteresowania z kobiety-czytelniczki na kobiet piszc, bdzie
165
Zob. K.K. RUTHVEN: Feminist Literary Studies: an Introduction... (pierwsze wydanie:
1984).
166 P.P. SCHWEICKART: Reading Ourselves: Toward a Feminist Theory of Reading. In: Gender and Reading: Essays on Readers: Texts and Contexts. Ed. E.A. FLYNN, P. SCHWEICKART. Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1986. Przytaczam za przedrukiem w: Feminisms. An Anthology of Literary Theory and Criticism... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach. 167 E. SHOWALTER: Krytyka feministyczna na bezdroach..., s. 122.
mona przej do uspjnienia teorii i do klarownej specyfikacji obiektu bada. Schweickart, preferujca teorie czytelniczego rezonansu (Reader-Response Criticism) i ich nacisk na rol czytelnika jako wsptwrcy znaczenia w tekcie, nie tylko nie chce zaprzepaci tych zdobyczy i odzyskw poznawczych, ktre wpisay na swe konto krytyczki androtekstw. Propagujc wag lektury ugenderowionej, musi, oczywicie, nawiza do krytyki androtekstw, bo to ona uaktywnia rol kobiety-czytelniczki. Nie wymazuje zatem Schweickart owej krytyki androtekstw, jak to czynia Showalter, ale nawizuje z ni merytoryczny dialog. Dialoguje take z Showalter. Stawia istotne pytanie, ktre zarazem kwestionuje przekonanie Showalter, jakoby skupienie si na aktywnoci kobiety piszcej dawao krytyce feministycznej wiksz moliwo teoretyzacji ni koncentracja na aktywnoci kobiety-czytelniczki.
Jeli moliwe jest pisze Schweickart sformuowanie jakiej podstawowej ramy pojciowej dla ujawnienia rnicy pisania kobiet, to z pewnoci jest to podobnie moliwe wobec kobiecego pisania i czytania. Ta sama rnica, niech bdzie jzykowa, biologiczna czy kulturowa, powinna stosowa si do obu wypadkw. W dodatku, to, co Showalter nazywa ginokrytyk, jest faktycznie tworzone przez krytyk feministyczn czyli odczytania tekstw kobiecych (s. 615).
Krtko mwic wedle Schweickart odcinanie ginokrytyki od krytyki feministycznej jest bezcelowe, albowiem mwic o jednej i drugiej, mylimy o czytaniu androtekstw albo ginotekstw. Std jej konkluzja, e
istotne rozrnienie nie przebiega pomidzy kobiet jako czytelniczk i kobiet jako pisark, ale pomidzy feministycznymi lekturami tekstw mskich i feministycznymi lekturami tekstw kobiecych, i nie ma adnego powodu, czemu te pierwsze nie mogyby by tak samo spjne teoretycznie (lub te nieredukowalnie pluralistyczne), jak te drugie (s. 615).
Schweickart nie jest odosobniona w tym przekonaniu. wiadomo owej rnicy towarzyszya badaczkom androtekstw i tym, ktre zastanawiay si nad zmian kanonu. Jeli uzna wag dowiadczenia (a Showalter bya do tej kategorii szczeglnie przywizana), to literatura androcentryczna nie tylko zapisuje dowiadczenie pisarza odmiennie od ginotekstw, ale te, co podkrela Schweickart, odmiennie strukturuje dowiadczenie czytania. Jest ono zalene od genderu czytelnika. Jak pamitamy, Carolyn Heilbrun podkrelaa w swej recenzji Sexual Politics, e do tej pory kobiety czytay jako mczyni, a Millett, uwiadamiajc im ten fakt, apelowaa o zmian, o to, aby zaczy czyta jako kobiety. Pano-
waa take wrd czytelniczek androtekstw zgoda, e ich lektura domaga si swoistej hermeneutyki, ktr, za Ricoeurem, mona by nazwa hermeneutyk podejrze albo, za Fetterley, strategi opierajcej si czytelniczki, podejmujcej dyskurs opozycyjny. Sydney Janet Kaplan wskazywaa na odmienno relacji emocjonalnej, jak implikuje kontakt kobiety-czytelniczki z tekstem mskim i z tekstem napisanym przez kobiet. Ten pierwszy wywouje w niej cierpienie i gniew, nud, drugi za namitno i identyfikacj168. Ze wzgldu na skoncentrowanie uwagi na kobiecie-czytelniczce mona wedle Schweickart odmiennie od tego, jak to uczynia Showalter, opowiedzie histori krytyki feministycznej. Podzieli j na faz czytania androtekstw i faz czytania ginotekstw. I rozdzieli krytyczki na te, ktre dzisiaj zajmuj si lektur jednych albo drugich. (Jej propozycje lektury androtekstw przedstawiam w rozdziale pierwszym: Krytyczki androtekstw).
168
S.J. KAPLAN: Varietes of Feminist Criticism..., s. 38.
1. Strukturalizm i feminizm...
1. Strukturalizm i feminizm (Emphasis Added: Plots and Plausibilities in Womens Fiction, 1981)
Staam si feministk i strukturalistk zarazem wyznaje Nancy K. Miller w wydanej w 2002 roku ksice wspomnieniowej But Enough About Me. Why We Read Other Peoples Lives1. To by rok 1972 (a zatem nie w dwadziecia ju, ale w trzydzieci lat pniej pisze te sowa badaczka). Po wydarzeniach 1968 roku w Paryu i na Uniwersytecie Columbia. Wydarzeniach, o ktrych mwi po latach, z pewnym alem, e j ominy. Zaznaczam daty dlatego, e intelektualny biogram N.K. Miller bdzie si zmienia, co prawda nie w jaki zasadniczy sposb, nie bdzie tu wic gestw w rodzaju palinodii, ale badaczka pozostanie w nieustannym procesie poszukiwania: bardziej adekwatnych metafor, kategorii teoretycznych, miejsca krytyki feministycznej w gwnym krytycznym nurcie francuskich i amerykaskich koncepcji. Od 1969 roku jak sama wyznacza pocztek tego aliansu pozostanie niezmiennie zaangaowana w refleksj femini1 N.K. MILLER: But Enough About Me. Why We Read Other Peoples Lives. New York, Columbia University Press, 2002, s. 32. Dalej teksty Nancy K. Miller cytuj z podaniem w nawiasie pocztku tytuu i numeru strony.
Rozdzia trzeci: Midzy esencjalizmem a dekonstrukcj: Nancy K. Miller
styczn i ruch feministyczny. O finale tego aliansu powiem jej sowami nieco pniej. To wyznanie jest wane. Sytuuje bowiem N.K. Miller w szczeglnym miejscu w jakim sensie odosobnionym na mapie krytyki feministycznej. W 1972 roku pracuje ona nad tematem magisterium: Gender and Genre: An Analysis of Literary Feminity in the French and English 18th-Century Novel [Gender i gatunek: analiza literackiej kobiecoci we francuskiej i angielskiej powieci XVIII wieku]. Odwouje si do stylistycznej analizy strukturalnej, retoryki i narratologii, Proppa i Greimasa, Riffaterrea i Gnettea, Barthesa i Kristevej. Ale co zaznacza w swoich wspomnieniach pisze t rozpraw zanurzona w kontekcie politycznym, ktry podwaa lub podaje w wtpliwo jej intelektualn dziaalno: moe naleao by na ulicach wtedy, gdy toczya si wojna w Wietnamie i rozgrywaa si afera Watergate? To by wany rok. Krytyka feministyczna wspomina Miller nie miaa swego miejsca na wydziale romanistyki (mowa jest o Uniwersytecie Columbia), na ktrym krlowaa teoria literatury spod znaku formalizmu, a feminizm firmowaa na wydziale anglistyki Kate Millett.
Lubiam myle notuje w But Enough About Me... e krytyka i feminizm pracuj wsplnie. Przecie, argumentowaam zwykle, oba stanowi pewien typ krytyki: jeden z tych typw krytyki lepy na wasne zaoenia dotyczce literatury i sztuki, drugi na ideologi regulujc stosunki midzy mczyznami i kobietami w kulturze i spoeczestwie. Trudno to dzi zrozumie, ale we wczesnych latach 70. zarwno strukturalizm, taki, jak go pojmowano w amerykaskich uniwersytetach, podobnie jak i feminizm, zdaway si oznacza jakie zerwanie z reakcyjn przeszoci: z modelem mskiego klubu krytyki literackiej. [...] Dla nas, jako izolowanych, lecz ambitnych studentw, ta nauka o literaturze bya podniecajca, dostarczaa nowego jzyka i marzenia o przeroczystoci, podtrzymujc nas w tym, co widzielimy jako walk z nimi. Wci pamitam moment, gdy w grupie wiczeniowej zrozumiaam model znaku de Saussurea: nigdy wicej nie pomyliabym sowa i rzeczy, literatury i wiata, znaku i referentu, signifi i signifiant (mao co wiedzc, e Lacan, nie mwic o Derridzie, ju to wszystko wywrci do gry nogami) (But Enough, s. 33).
Odkrywanie binarnych opozycji i tego, jak organizuj one symboliczne i spoeczne uniwersa, miao, jak to nazwaa N.K. Miller, charakter uczestnictwa w epifanii (But Enough, s. 34). W 1972 roku Lvi-Strauss spotka si ze studentami Barnard College w Columbii, macierzystym miejscu studiw i pracy N.K. Miller.
Pomidzy pojemnymi kategoriami narratologii a rygorystycznymi liniami feministycznej hermeneutyki nie byo tekstu, w ktrym nie mogoby si przebi nowe my. To by moment uderzajcy do gowy (But Enough, s. 34).
Strukturalizm i feminizm: to nie byo atwe przymierze; pierwszy nosi obciajc go msk sygnatur i, z racji swych metodologicznych zaoe, nie by zainteresowany tym, co stanowio podstaw refleksji feministycznej: realn kobiet. Ju wwczas pojawia si prba Miller, aby pogodzi te dwa projekty, ktr bdziemy obserwowa dalej w procesie praktykowania przez ni teorii.
Kiedy wybraam formu literacka kobieco, chodzio mi w niej o zaznaczenie mojego dystansu do czegokolwiek realnego i o to, by to zabrzmiao jako zaawansowana teoria (aby si ustrzec zwykego lekcewaenia, jakie wywoyway prace o kobietach): k o b i e t y w powieci, ale z naciskiem na n a r r a c j ; kobiecy l o s, ale z naciskiem na f a b u . To by mj sposb okazania (znw) mojej odmiennoci od Kate Millett, ucielenienia ostrego feminizmu, oraz od prac w stylu obrazy kobiet, ktre ju zaczy si pojawia na anglistyce (But Enough, s. 35; podkr. K.K.).
To zaznaczanie odmiennoci stanowiska Miller od Kate Millett w 1972 roku jest istotne. Wwczas bowiem Nancy K. Miller pracuje nad androtekstami podobnie jak to robia wczeniej autorka Sexual Politics ale wychodzc od inspiracji strukturalizmu, usuwa w cie pytania o autora (oznaczajcego wwczas dla niej mski autorytet), ktrego unieobecnia (zgodnie z hasem Barthesowskim o mierci autora) wraz z jego psychobiografi oraz intencjami. Okazywanie odmiennoci polega nie tylko na odrzucaniu ostrego feminizmu Millett, ale jest konsekwencj odmiennych zaoe metodologicznych. W centrum uwagi znajduje si wwczas Tekst.
Obwiniaam gdybym obwiniaa teksty, nie autorw za przedstawianie kobiet. A nawet nie teksty: teksty byy winiami ideologii, dokadnie tak, jak mczyni byli winiami pci (But Enough, s. 35).
To by pocztek. Dziedzictwo strukturalizmu transformowane przez feministyczne wtki najpeniej si ujawnia we wczesnym tekcie N.K. Miller, inicjujcym ksik Subject to Change. Reading Feminist Writing (1988)2, tekN.K. MILLER: Subject to Change. Reading Feminist Writing. New York, Columbia University Press, 1988.
2
cie opublikowanym po raz pierwszy w roku 1981 pod tytuem Emphasis Added: Plots and Plausibilities in Womens Fiction, ale wedle jej wspomnieniowych notacji napisanym przed jesieni 1978 roku (But Enough, s. 38), po ukoczeniu seminarium prowadzonego na temat kobiet autorek. A zatem, pomidzy 1972 a 1978 rokiem zasza zasadnicza zmiana: nie androteksty, ale ginoteksty stay si obiektem jej bada3. Ta zmiana co Miller podkrela we wstpie do ksiki Subject to Change... (Introduction: Writing Feminist Criticism) w sposb zasadniczy przemiecia jej stanowisko w instytucji, jak bya akademia (uprawianie refleksji nad twrczoci kobiet byo darzone mniejsz estym ni praca nad twrczoci msk), i zarazem stanowia wyzwanie:
Tym, co nkao mnie wwczas i wci nka obecnie [w 1988 roku! K.K.], by podwjny problem teorii i jzyka: na jakim gruncie mona by oprze kwesti kobiecego autorstwa (Subject, s. 2).
Zatrzymam sw uwag na tym wczesnym tekcie: Emphasis Added..., albowiem ju w nim N.K. Miller szkicuje podstawowe wtki swej refleksji i zarysowuje miejsce dla siebie w obrbie krytyki feministycznej i krytycznych stanowisk w teorii. Stawiajc kwesti pisania kobiet, rwnoczenie dochodzi do jzyka, w ktrym ma zacz si mwi o poetyce lektury kobiecego pisania: [jzyka] fabu i prawdopodobiestwa (Subject, s. 3). Patronuj temu tekstowi strukturalista Gerard Gnette, ze swym esejem Vraisemblance et motivation4, i feministyczna, psychoanalityczna interpretatorka kultury Luce Irigaray. Odpowied na pytanie o poetyk powieci kobiecej wyania si z analizy recepcji Ksinej de Clves Madame de Lafayette. Zanim przejd do przedstawienia centralnych jej punktw, od razu zaznacz, e pozytywna prba teoretyzowania pojawia si u Miller po uprzednim zaznaczeniu przez ni jej negatywnego odniesienia do criture fminine. Ot, proces lub praktyka, za porednictwem ktrych kobiece ciao ze swoimi szczeglnymi popdami i rytmami zapisuje si jako tekst (Subject, s. 27), zostaj przez N.K. Miller odrzucone, bo, wedle niej, odnosz si do twrczoci awangardowej i naley je traktowa jako projekt na bliej nierozpoznan przyszo. Ale nie tylko dlatego: N.K. Miller dowodzi (w tym miej3 Miller notuje: Pomimo, albo moe z powodu, podniecenia, a nawet skandalu, wywoanego przez Sexual Politics i sukcesu The Resisting Reader (1978) Judith Fetterley trend feministycznych bada literackich w pnych latach 70. zwrci si masowo ku badaniom pisania kobiet, co podsumowuje tytu Elaine Showalter z 1977: A Literature of Their Own (But Enough, s. 39). 4 G. GNETTE: Vraisemblance et motivation. In: IDEM: Figures II. Paris, Seuil, 1969.
scu, ale bdzie to swoje przekonanie powtarza w pniejszych tekstach), e kiedy zarwno Cixous, apelujca w miechu Meduzy o pisanie ciaem, jak i Kristeva, mwica o erupcji semiotyki, lokalizuj w buncie ciaa rnic midzy pisaniem mskim a criture fminine, kiedy t rnic sprowadzaj do poziomu zdania, to wwczas ich zaoenia s do przyjcia.
Jeli wszak usytuujemy rnic w nacisku na pewne ustrukturowanie tematyczne, w formie treci, wwczas nieprawd jest, jakoby pisanie kobiet w aden sposb nie rnio si od pisania mczyzn (Subject, s. 27).
Uwyrania si ju tutaj w peni zarwno odrzucenie przez N.K. Miller skojarzonego z hasem criture fminine biseksualnego podmiotu pisania, jak i wszelkich wynikajcych z tego odrzucenia konsekwencji. Zainteresowana literackim kanonem, odzyskiwaniem zaginionych pisarek, N.K. Miller znajduje wsparcie w tradycji intelektualnej odmiennej od tej, jaka panuje we Francji (ku ktrej skania j jej romanistyczna formacja). Sugestia Elizabeth Janeway5, aby uzna, e istniej dwie odrbne literatury (angielska i amerykaska), chocia zapisane w tym samym jzyku, wydaje si Miller szczeglnie uyteczna, poniewa umieszcza problem tosamoci i rnicy nie na poziomie zdania nie jako problem innego jzyka ale na poziomie tekstu z ca jego zoonoci: zwizanej kulturowo i, powiedziaabym nawet, wielorako kulturowo umotywowanej [culturally overdetermined] produkcji (Subject, s. 28). Jak zobaczymy, owe narodowe rnice pomidzy fabu angielskiej powieci kobiecej a fabu powieci francuskiej zostan uaktywnione w analizie Ksinej de Clves. Take uyteczne okazuje si dla Miller stworzone przez Showalter pojcie subkultury literackiej pami o tym, e pisanie kobiece posiada swe zwizki zarwno z nurtem dominujcym w kulturze, jak i ze swoim wasnym marginalnym. Nie jest jednak atwo zaznacza Miller wydziela, ustanawia rnice pomidzy tymi dwoma nurtami (ktrych relacje wzajemne przeanalizowaa Showalter), gdy mamy na uwadze skomplikowany stosunek, jaki w historii miay kobiety do jzyka dominujcej kultury (Subject, s. 29). I w tym miejscu, z kolei, uyteczna staje si koncepcja mimetyzmu, odgrywania, zapisana przez Irigaray:
Gra z mimesis to zatem dla kobiety prba odnalezienia miejsca jej eksploatacji przez dyskurs, nieprzyzwalajca na to, aby da si do niego po prostu zredukowa. To ponowne poddanie si ze strony tego, co zmysowe, ze strony materii... ideom, zwaszcza idei jej samej, wypracowanym w pewnej logice mskiej i przez t logik, po to jednak,
E. JANEWAY: Womens Literature. In: The Harvard Guide to Contemporary American Writing. Ed. D. HOFFMANN. Cambridge, Harvard University Press, 1979.
5
aby spowodowa uwidocznienie, na skutek ludycznego powtrzenia, tego, co powinno pozostawa niewidoczne: oto odkrycie jakiej moliwoci dziaania kobiecego w mowie. To take odsonicie faktu, e jeli kobiety tak dobrze naladuj [miment], to dlatego, e ta funkcja ich po prostu nie pochania. Pozostaj przeto gdzie indziej [...]6.
W tym miejscu cytat z Irigaray si urywa, co jest przedmiotem eksplikacji Miller:

Owo gdzie indziej ktre, trzeba powiedzie, nie jest tak atwo uwidocznione jest, dodaje [Irigaray], pod jakim naciskiem ze strony materii i przyjemnoci seksualnej (jouissance). Wol myle o tym nacisku, jaki stawia Irigaray w postaci podkrelenia [kursywy]: jakiej kursywowej wersji czego, co uchodzi za posta neutraln lub standardow. Wypowiedziane czy zapisane kursywy stanowi pewn modalno intensywnoci i stresu; pewien sposb oznakowania [marking] czego, co ju byo powiedziane, sposb czynienia tekstu powszechnego wasnym (Subject, s. 29).
Miller odcina psychoanalityczn ram refleksji Irigaray: angielskie emphasis gubi skojarzenie francuskiego insistance z jzykiem szkoy Lacana (por. tytu jednego z crits Lacana: Linsistance de la lettre dans linconscient ou la raison depuis Freud). Usuwajc jouissance, jako wskanik poszukiwania owego gdzie indziej egzystencji kobiecej, Miller w jakim sensie przeksztaca dla wasnych potrzeb rozbudowan formu francuskiej badaczki i skupia si na motywie dodanego nacisku (emphasis added), wypunktowanego w tytule jej eseju jako kwintesencja kobiecej mimesis demonstrowanej tekstowo (take w tekcie Irigaray). Jako genderowa identyfikacja uczestnikw komunikacji przez intonacj.
Kiedy mwi o kursywie, myl o nacisku dodanym dziki zarejestrowaniu pewnej jakoci gosu (Subject, s. 29).
Biorc pod uwag to i inne odniesienia do francuskich badaczek, odniesienia unikajce polemiki, mona by je traktowa jako zapowied trudnej niekiedy zgody albo parafrazujc wypowied Miller symptom skomplikowanego jej stosunku do francuskiego paradygmatu. Mona teraz, przypomniawszy usytuowanie badaczki wobec criture fminine, przej do pozytywnego wtku jej prby teoretycznego ujcia powieci kobiecej.
6 L. IRIGARAY: Ce sexe qui nen est pas un. Paris, Minuit, 1977, s. 74 (Miller cytuje angielski przekad Subject, s. 29). Oto dalszy cig urwanego cytatu: [...] pod innym naciskiem materii, ale te i rozkoszy [jouissance].
N.K. Miller analizuje fabu Ksinej de Clves, aktywizujc tropy, ktre poddali jej dawni i wspczeni krytycy powieci. Powszechnie zauwaano w niej ekstrawagancje, subwersje, konstrukcj przeczc zasadom prawdopodobiestwa: chodzio gwnie o nieprawdopodobn motywacj zachowa bohaterki odrzucenie przez ni mioci i w konsekwencji maestwa z Nemoursem. Gnette podpowiada, e akceptacja przez czytelnika fabuy uznanie jej prawdopodobiestwa jest warunkowana przez moliwo wpisania zachowa bohaterw w jak maksym, w jak posta doxa, czyli w kod, ktry zyska powszechne uznanie, w oczekiwan ideologi. Innymi sowy, warunek w dotyczy wpisania fabuy w scenariusz socjolektu. Jednake ten sam Gnette wskaza na sytuacje, ktre Miller odsania w lekturze Ksinej de Clves, gdy strukturacja fabuy wyamuje si legalizacji za porednictwem doxa, ale jest uprawdopodobniona wewntrz powieci, w narracyjnych komentarzach i wypowiedziach powieciowych postaci. Ten gos nie bywa zazwyczaj syszalny przez czytelnikw, pozostaje gosem milczcym, ale zawsze moe zosta uaktywniony w lekturze, ktra podejrzewa, e dany tekst wymyka si socjolektowi na rzecz jakiego wasnego idiolektu. To wanie, zanotowany przez badaczk, opr powieci Madame de Lafayette wobec oczekiwanej ideologii zapisanej w scenariuszu mioci i maestwa prowadzi N.K. Miller do pierwszej prby definicji powieci kobiecej: Uznaj de-maksymizacj wypracowan przez powie de Lafayette za jeden z przykadw tego, jak mona odczyta rnic (Subject, s. 27) pomidzy mskim a kobiecym pisaniem. Miller rozpoznaje, e transgresja oczekiwanej ideologii doxa zostaje zastpiona przez inn, nierozpoznawaln dla czytelnikw, ide: przez idiolektaln maksym (wewntrzn dla powieci) i przez dajcy si odszyfrowa efekt podkrelenia (Subject, s. 30). w efekt podkrelenia intratekst wprowadza dyskurs macierzyski (Subject, s. 31), mwicy, e mczyni i kobiety wymieniaj uczucia, ktre nie s ekwiwalentne7, i ktry zarazem tworzy co w rodzaju pre-tekstu do naladowania przez crk Ksin de Clves. A zatem, o ile maksymy socjolektu nakazywayby zakoczy powie tradycyjnym happy endem, o tyle maksyma idiolektalna (nierozpoznana przez czytelnikw) wiedzie Madame de Lafayette ku odrzuceniu takiego rozwizania. Miller odmawia uczestnictwa w znanym trybie stawiania pyta, ktre zazwyczaj bazoway na analogii, czsto na identyfikacji pomidzy autorem/bohaterem, autork/bohaterk i prboway docieka albo psycholoTymi sowy ujmuje to macierzyskie przesanie Claudine HERRMANN: Les Voleuses de langue. Paris, d. Des femmes, 1976, s. 78 (cytowana przez Miller Subject, s. 36).
20 Feministyczna...
7
gicznych, albo ideologicznych powodw takiej a nie innej decyzji finalizacji fabuy: dlaczego bohaterowi albo bohaterce odmawia si naladowania ycia swoich twrcw? W tym jednostkowym przypadku miaoby ono brzmie: dlaczego Pani de Lafayette miaaby nie pozwoli Pani de Clves y w powieci takim yciem, jakie sama prowadzia? (Subject, s. 31). Chodzi o jej miosny, niezalegalizowany zwizek z La Rochefoucauldem. Ot innowacja N.K. Miller polega na wczeniu odmiennej perspektywy, na akcentowaniu relacji pomidzy pisarkami a produkowaniem przez nie tekstu; pyta wic: Co wyrzeczenie Pani de Clves, a przedtem jej wyznanie, mwi nam o stosunku kobiet pisarek do powieci, do bohaterek ich powieci? (Subject, s. 31). W jaki sposb w stosunek rni si od relacji zaobserwowanych w powieciach mskich? N.K. Miller odwouje si do Freuda, do jego gestu diakrytycznego, ktry kreli rnic midzy kobiecym i mskim fantazjowaniem. Pierwsze miaoby by ukierunkowane na obiekt erotyczny, drugie za miaoby mie charakter ambicjonalny. Wydawaoby si, e w Freudowski podzia przeoony na ekonomi fabularn znajduje swoje odzwierciedlenie w mskich fabuach, w ktrych bohater zawsze zwycisko pokonuje trudnoci jest nietykalny i w fabuach kobiecych, ktre wywouj obaw w czytajcym o to, czy heroina przekroczy niebezpieczestwa fabuy z jak samoutwierdzajc godnoci (Subject, s. 33). Wydawaoby si, ale Miller zmienia Freudowskie przekonania. Odpowiadajc na pytania krytykw, czy odmowa mioci i maestwa przez Ksin de Clves jest symptomem delirium damy prcieuse (Doubrovsky, Rousset), czy finaem jej namitnoci, aktem zwycistwa (Varga), czy porak, wskazuje na now formu erotyzmu, artykuowan przez powie, ktra przedstawia obejcie [bypassing] dialektyki podania (Subject, s. 31). A chodzi gwnie o to, e owa fabua prezentuje wbrew przekonaniom Freuda realizacj yczenia ambicjonalnego pisarki i zarazem take wbrew pogldom ojca psychoanalizy nie minimum stumionych pragnie erotycznych kobiet, ale maksimum (Subject, s. 34). A zatem wedle N.K. Miller
Treci stumion nie bd, jak myl, impulsy erotyczne, ale impuls wadzy: fantazmat wadzy, ktry rewidowaby t gramatyk spoeczn, w ktrej kobiety nigdy nie s zdefiniowane jako podmioty; fantazmat wadzy, ktry lekceway seksualn wymian, w jakiej kobiety mog uczestniczy jedynie jako przedmioty obiegu. Marzenia czy te powieci kobiet pisarek mwiyby wic na rwni z mskimi: Nic mi si nie moe przytrafi! (Subject, s. 35).
Owe impulsy wadzy s skrywane przez powie i dlatego nieodczytane. Nieodczytane take dlatego, e, jak ju zostao powiedziane, znajduj si poza zasigiem doxa. N.K. Miller wskazuje na dwa powody odrzucenia mioci Nemoursa przez Ksin de Clves. Z jednej strony dziaa ona zgodnie z logik dyskursu macierzyskiego (s. 36; mczyni i kobiety wymieniaj uczucia, ktre nie s ekwiwalentne; mio Nemoursa, jak jego imi, jest negatywna i spluralizowana: ne/amours), z drugiej strony realizuje ona danie zawarte w marzeniu Pani de Lafayette (Subject, s. 36).
W tym marzeniu nic nie moe sta si bohaterce, rozumie ona bowiem, e wadza i przyjemno sabego pochodz z podwaenia praw prawdopodobiestwa i cyrkulacji. Wycofuje si zatem i skada wyznanie nie dlatego po prostu, eby oprze si oddaniu w posiadanie, jak by sobie tego yczya jej matka, ale aby wznie si ponad to: aby posiadanie zapisa na nowo [rescript]. Prawdopodobiestwo tej powieci ley w ustrukturowaniu jej fantazji (Subject, s. 36).
Trzy wyznania w powieci prefiguruj jej ekstrawaganckie, subwersywne zakoczenie: kiedy Madame de Clves wyznaje mowi, e dotkno jej podanie, kiedy wyznaje Nemoursowi, e go poda, i kiedy milczy, ale oddaje si marzeniu w wiejskiej rezydencji w Coulomiers. To milczce wyznanie uznaje Miller za mwice otwarcie: to wanie owo podobne do snu wydarzenie jest najmniej dwuznaczne w podkrelaniu erotycznej wartoci scenariusza ambicjonalnego (Subject, s. 3637). Miller analizuje symbolik sceny spojrzenia w ktrej, w odosobnieniu i w samotnoci, Ksina kontempluje portret Nemoursa, i kreli rnic pomidzy mskim spojrzeniem, dla ktrego skradziona miniatura Ksinej usuwa si w cie wobec jej realnej postaci, a spojrzeniem kobiety:
Inaczej ni Nemours ktry nie kontentuje si posiadaniem obiektu swego podania przez reprezentacj (skradziony portret) [...] Ksina wybiera ksicia z portretu, nie mczyzn, ktry usiuje wydosta si poza ram (Subject, s. 37)8.
Ta scena posuy Miller do naszkicowania rnicy, ktra dotyczy nie tylko genderowych uposae autorw, ale, jak si okazuje, przebiega take przez tradycje narodowe literatury9. Zestawiajc decyzj Ksinej z analoCytat z artykuu Sylvre LOTRINGER: La structuration romanesque. Critique 1970, n 26, s. 519. 9 W But Enough About Me... wspomina o wsplnym seminarium prowadzonym przez ni i Carolyn Heilbrun, na ktrym wypracowyway te dwie zalenoci: midzy mskimi i kobiecymi fabuami a ustrukturowaniem fabu w zalenoci od tradycji narodowej (s. 39).
o 8
20*
giczn fiksacj na portrecie ukochanego Elizabeth, bohaterki Dumy i uprzedzenia Jane Austen, stwierdza Miller, e pomimo, i jej uczucia rwnie zdaj si bardziej askawe dla mczyzny z portretu ni dla ywego, to jednake wybiera ona tego spoza ramy. Inaczej Ksina de Clves: Jej podanie nie moe by ujte w ramy [framed] maestwa langlaise (Subject, s. 38). Ona wybiera marzenie, w nim take bdzie moga realizowa swobodnie swoje miosne fantazmatyczne pragnienia. Marzenie zatem jest zarazem materi bani (kiedy przyjdzie mj Ksi) oraz ich przepisania (kiedy przyjdzie mj Ksi, ale potem nie bdziemy szczliwi) (Subject, s. 38), jest odzyskaniem dyskursu macierzyskiego podkreleniem go i zachowaniem nienaruszalnoci podania. Biorc pod uwag ten aspekt interpretacji Miller, nie naley zatem przekada owego wyboru bohaterki na XVIII-wieczne konwencje kobiecego wyrzeczenia. Raczej jak sugeruje badaczka byby to przykad odwrconej konwencji (jak zasugerowaa Peggy Kamuf10), ktra przyjemno fetyszysty zamyka w cianach domu (Subject, s. 38). Nawet jeli wybr bohaterki nie jest do naladowania w codziennym yciu (nieprawdopodobny), to naley uzna go za znak pisarskiego yczenia ambicjonalnego (Subject, s. 39). Miller, konsekwentnie separujc si od biograficznych metod analizy mylenia o bohaterce jako sobowtrze autorki powtarza, e nieprawdopodobne zwroty fabuy w powieciach kobiecych s form podkrelania [insistence] stosunku kobiety do pisania, komentarzem na temat zbioru rnic wewntrz teoretycznego niezrnicowania samej literatury (Subject, s. 39).
To domaganie si przez bohaterk czego wicej jest czciowo tym, co nazywam podkrelaniem [italicization]: ekstrawaganckim yczeniem sobie historii, ktra koczyaby si inaczej (Subject, s. 40).
Podobnie przebiega fabua powieci George Eliot Myn nad Floss. Maggie take wycofuje si z romansu, aby osign szczcie w samotnoci, jej motywacje s jednak gwnie wspierane przez wierno bratu. Eliot, podobnie jak Madame de Lafayette, odwouje si do maksym i, podobnie jak francuska pisarka, podwaa ich autorytet, wkadajc w narracj uwag: Tajemnicza zoono naszego ycia nie da si obj maksymami (Subject, s. 43)11. Maggie powracajca do swej spoecznoci bez ma, co dla opiP. KAMUF: Inside Julies Closet. Romantic Review 1978, nr 4 (69). W polskim tumaczeniu Myna nad Floss sowo maksyma nie pada, ale zostaje zachowane jego oglne znaczenie: Ludzie rozsdni, o szerokich horyzontach, czuj instynktownie niech wobec rygorystw wczenie bowiem zdaj sobie spraw, e tajemniczej zoonoci naszego ycia nie da si uj w r e g u y oraz e podporzdkowanie si takim
11 10
nii publicznej jest niezrozumiae uosabia indywidualny los, wbrew temu, co artykuuj socjolektalna wiedza i przekonania zbiorowe spoecznoci.
Czyta literatur kobiec przekonuje N.K. Miller to widzie i sysze w kko poirytowanie przeciwko niezadowalajcej rzeczywistoci, zawartej w maksymie. Wszdzie w Mynie nad Floss mona wyczyta protest przeciwko podziaowi pracy, ktry obdarza mczyzn wiatem, a mioci kobiety (Subject, s. 44).
Czyta literatur kobiec to by uwanym na jaki inny tekst, ktry zawsze jest w niej zapisany. Ot, jeli maksymy funkcjonoway w mskich powieciach (i nie tylko) jako skrtowe zapisy prawdy o ludzkim dowiadczeniu, to w prezentowanych przez Miller kobiecych fabuach ten ich status zostaje podwaony. Strukturalistka i feministka konkluduje:
Rzecz polega na tym, e, jak mi si wydaje, owe fabuy w literaturze kobiecej nie s fabuami o yciu i rozwizaniami w jakim sensie terapeutycznymi, ani by nimi nie powinny. S one o fabuach samej literatury, o przymusach, jakie maksyma nakada na portretowanie ycia kobiecego w powieci. Lafayette w ciszy, George Eliot mniej milczco, obie p o d k r e l a j , przez de-maksymizacj tekstw swych bohaterek, trudno uzdrowienia fabuy ycia i ycia pewnych fabu (Subject, s. 43; podkr. K.K.).
Fabuy o odmowie mioci, rozgrywajce si, wedle formuy Rachel Blau DuPlessis12, poza zakoczeniem, ledzi N.K. Miller w powieciach Franoise de Graffigny, Madame de Stal, George Sand i Colette, u gwnych bohaterek swej ksiki Subject to Change...13. Kada z nich, podwareguom musi w konsekwencji pooy tam wszelkim boskim ponagleniom i natchnieniom, ktrych rdem jest nasza coraz to wiksza umiejtno patrzenia w gb drugiego czowieka i nasze dla niego wspczucie. G. ELIOT: Myn nad Floss. Prze. A. PRZEDPESKA-TRZECIAKOWSKA. Warszawa, wiat Ksiki, 2008, s. 604 (podkr. K.K.). 12 R.B. DUPLESSIS: Writing Beyond the Ending: Narrative Strategies of Twentieth-Century Women Writers. Bloomington, Indiana University Press, 1985. 13 Subject to Change... stawia w centrum teoretyczne ujcie kobiecego pisania, ale deklaruje take wyranie swj projekt historyczny. Dotyczy on rekonstrukcji francuskiej mapy kobiecych pisarek, mapy literatury feministycznej. Autorka wprowadza pewne przesunicia w chronologii. Powieci zaprezentowane przez N.K. Miller pochodz z lat 16781910. Za moment inauguracji dla powieci kobiecej uznaje Miller twrczo Marie de France (przed Christine de Pisan, ktr francuska badaczka Germaine Bre uznaa za inicjatork pisarstwa kobiecego) i Madame de Lafayette (po Christine de Pisan). Przy czym Ksina de Clves stanowi dla Miller istotny punkt wyjcia w historii pisania francuskich powieciopi-
ajc prawdopodobiestwa patriarchalnej fabuy, rewiduje pewien konwencjonalny wymg wobec powieciowych heroin, ale take zmienia trop literatki we Francji, co wicej, suy Miller za ilustracj krytyki ideologii tosamoci kobiety (Subject, s. 9), najpeniej ukazanej w rozdziale zatytuowanym Changing the Subject: Autorship, Writing, and the Reader. Kontynuujc gwne zaoenia Emphasis Added..., Miller wprowadza tam zarazem now obserwacj, ktra dotyczy kontrolowanych przez kobiet przestrzeni wolnych od dominacji mskiego spojrzenia. Owe przestrzenie stanowi dla Miller przykady na rekonstrukcj sceny samego pisania (Subject, s. 9) a zatem wskazuj na miejsca oporu w powieci, ktre s tym samym miejscami autoryzacji kobiety pisarki. W Introduction pisze tak:
Podkrelam dekonstrukcj spojrzenia i rekonstrukcj sceny samego pisania. Std, jeli na jednym kocu gamy Ksina de Clves wybiera podanie ksicia de Nemours w reprezentacji, ktr kontroluje, spogldajc na jego portret na cianach wasnego pawilonu i usuwajc si (lub usiujc to zrobi) spod wadzy jego spojrzenia, aby tym lepiej zamieszka w swoim podaniu; to na drugim Korynna teatralnie czyni z siebie publiczn reprezentacj, oferujc siebie spojrzeniu kochanka, aby tym atwiej wprowadzi go w pewien tryb przyjemnoci poza spekularnym reymem patriarchatu. Wiziona peruwiaska ksiniczka, egzotyczny obiekt antropologa, staje si piszcym podmiotem jakiej etnografii dotyczcej kultury kolonialnej, ktra rzuca wyzwanie uniwersalnym pretensjom artykuowanym ze strony podmiotu owiecenia. Rene, gwiazda dwuznacznych widowisk rewiowych, powraca do pisania, stajc si jego wizjonerk. W krtkotrwaej feministycznej utopii Valentine, kobieta zasarek. Listy peruwiaskie Graffigny (1747), Korynna czyli Wochy A.L.H. de Stal (1807), Valentine George Sand (1832), La Vagabonde Colette (1910), kontynuuj [cudzysw odsya do formuy V. Woolf: ksiki kontynuuj siebie] Ksin de Clves jako tekst feministyczny (Subject, s. 8). Colette zamyka w rozdzia kobiecego pisania dlatego, e wraz z ni pojawiy si nowe formy i praktyki uprawiania literatury. I chocia kontynuuje tradycj kobiec, to zarazem w zasadniczy sposb zrywa z ni wraz z odejciem od konwencji przedstawiania. Jej powie [La Vagabonde] zaznacza przesunicie usytuowania (Subject, s. 12) z arystokratycznego modelu tosamoci kobiecej na model ksztatowany przez prac. Simone de Beauvoir powtarza konwencje powieciowe sprzed Colette (model sprzed 1910 roku), ale ju M. Duras, N. Sarraute, M. Wittig, H. Cixous kreuj radykalnie odmienne powieci: zrywaj z fabu, z tradycyjnym pojciem postaci. Miller uznaje Les Gurillres (1969) Monique Wittig za powie emblematyczn post factum dla tej tradycji. Rewizjonistyczna epika Wittig zastpuje zamknicie cyrkulacj, a podmiotowo kobiec o ktach radykalnie zakrzywionych stawia w miejsce przymusowych struktur heteroseksualnych. W Les Gurillres signifiants kobiecych imion maszeruj w poprzek stronic w jakiej tekstowej przygodzie, ktra kobiet pozostawia poza mczyznami i przedstawieniem kobiet zarazem; uwolniony spod znaku Kobiety, poszczeglny kobiecy podmiot staje si pluralistyczny i potencjalnie uniwersalny: [jako] one (Subject, s. 12).
2. Sygnatura i problem z Barthesem
pominajca o konwencji i chcca widzie po swojemu, przez moment fantazjuje o sobie jako o malarce. Teksty Korynny i La Vagabonde miao rozgrywaj relacje midzy pisaniem a spojrzeniem, spojrzeniem a przedstawieniem, przedstawieniem a scen pisania. Ale w obu powieciach prba zmiany podmiotu przez odgrywanie [performance] okae si podatna na kulturow wadz dominujcego mskiego spojrzenia, ktre obserwuje; w obu przypadkach jedynie produkcja pisania jakiego autoryzowanego tekstu oferuje pewn ucieczk spod nadzoru mskiego spojrzenia. Pisanie nadaje form wizji jakiego wyobraeniowego gdzie indziej (Subject, s. 910).

Podkrelenie [emphasis added], tropy i solidne buty, kobieca sielanka, wchodzenie w pisanie, przedstawienie, arachnologie, nadczytanie niedoczytanego, zmienianie podmiotu: wszystkie te formuy stanowiy cz mego pragnienia teoretyzowania na temat kobiecego autorstwa i pooenia na st stawki [stakes] tekstualnej i politycznej sygnatury kobiecej w wytwarzaniu, recepcji i w obiegu pisania kobiecego (Subject, s. 4).
Oto, wyliczone we wstpie do Subject to Change..., centralne kategorie (czsto metaforyczne), ktre su N.K. Miller do zbliania si, z rnych perspektyw, do tego jednego problemu. Wok pojcia sygnatury rozegra Miller gwn scen konfliktu pomidzy dwoma zwanionymi paradygmatami: krytyki spod znaku criture fminine (psychoanalitycznej, post-strukturalnej, dekonstrukcyjnej) i krytyki anglo-amerykaskiej spod znaku empiryzmu. I, jak zobaczymy, to wanie ta badaczka amerykaska, przychodzca jednak z romanistyki, z pewnej odmiennej od amerykaskiej tradycji intelektualnej, przynajmniej w pocztkowych latach 70. (na wano owej lokalizacji w czasie wielokrotnie sama wskazuje), jakby ju zmczona tym zakorzenianiem si krytyczek feministycznych po obu stronach okopw, prbuje znale dla siebie miejsce pomidzy. Prbuje take negocjowa i mediatyzowa, aby zbudowa rodzaj pomostu midzy stronami sporu. Krtko mwic, chce podj filozoficzn debat i zaproponowa taki sposb mylenia o sygnaturze, ktry pozwoliby na wczenie si w dyskusj obu stronom. Od pocztku swej feministycznej refleksji N.K. Miller obiera za emblemat krytyki francuskiej Rolanda Barthesa i jego esej mier autora. w
intelektualny zwizek ma swoj bardzo interesujc chronologi i rozwija si od fascynacji, ktra nigdy nie znika, do wypunktowywania miejsc niezgody z jego myleniem, akcentowania tych momentw wasnego projektu, w ktrych uwodzenie traci swoj si wytwarzania sugestii i przestaje dziaa. Zaczo si od zgody, ale opatrzonej jak zwykle warunkami. By rok 1978. Tytu konferencji zorganizowanej w Barnard College (w Columbii) brzmia: Creating Feminist Works, a tematem panelu, w ktrym uczestniczya N.K. Miller, byo: Scholar and Feminist (Subject, s. III). Wwczas intrygowao j wypracowywanie metafor (sdzi mona, e take pod wpywem stylu teoretyzowania Barthesa14), ktre pozwalayby jej uchwyci zagadnienie kobiecego autorstwa. I bya jak sama wspomina pod wpywem tropologii wegetariaskiej (Subject, s. 2). Metafory karczocha i cebuli odsya miay do dwch rnych krytycznych aktywnoci amerykaskiej i francuskiej do odmiennych uj tekstu, tekstualnoci i pisania. Jednoczenie metafora karczocha bya przez ni identyfikowana z mskim, ideologicznym rdzeniem tekstu (Subject, s. 2): odzieranie karczochw z lici i ssanie ich miszu miao tworzy analogi do procesu lektury: dochodzenia do sedna sprawy, do rdzenia, podczas gdy metafora cebuli i jej obierania z warstw suya za model lektury kobiecej, w procesie ktrej nigdy nie dociera si do wntrza i do jakiego zauwaalnego centrum tekstu kobiecego. Barthes w Le style et son
14 Miller jest szczeglnie przywizana do metafory. W Getting Personal... zapisuje: [...] one wci przemawiaj do mnie jako ekonomiczny sposb, aby zarazem teoretyzowa na zewntrz systemw, uzalenionych od jednolitej sygnatury (pozwalajc ci kombinowa rzeczy, ktre zwykle nie id w parze) i wyobraa sobie w materii jzyka co, co jeszcze nie nadeszo co mogoby nie mc nadej w yciu spoecznym (N.K. MILLER: Getting Personal. Feminist and Other Autobiographical Acts. New YorkLondon, Routledge, 1991, s. XII). Miller zastrzega si, e nie chce uzna dominacji metafory za swoisto feministycznej krytyki, podkrelajc zarazem jej szczegln produktywno dla feministycznego mylenia utopijnego (Getting, s. XII). W Getting Personal..., jak wskazuje, metafora miaa tendencj do przeksztacania si w alegori i bajk. By moe tym, co mnie si wydaje najbardziej feministyczne w siganiu po krytyk metafory i narracji, jest owa samowiadomo, jak analizy tego typu prbuj rozwin wobec swych wasnych procesw teoretyzowania; samowiadomo wskazujca na strategie fikcjonalne tkwice we wszelkiej teorii (Getting, s. XIII). W But Enough About Me... Miller zaskakujco czy z sob dwa rne teksty: The Madwoman in the Attic... (1979) z Honey-Mad Women (1988) Patricii Yaeger, znajdujc w nich wsplny mianownik: odwoanie do splecionych metafor literackiej tosamoci i kobiecego dowiadczenia (But Enough, s. 40), odwoanie, ktre w latach 90. jest zanikajcym ladem tradycji krytyki feministycznej lat 80. W Getting Personal... odnotowuje, wspierajc mylenie Yaeger, e metafora stanowi jak inn form teoretyzowania, uprzywilejowanego w lekturze kobiecego pisania (akcent pada na roboczy charakter metafory Getting, s. XVII). Miller przywouje te to, co o uyciu metafory w teoretyzowaniu feministycznym (na przykad u Irigaray) pisaa Mary Jacobus.
image15, posugujc si take metafor cebuli, miast jednak karczocha (z sercem) wybra do eksplikacji morel (z pestk). Metafora cebuli w jego ujciu negowaa i wag serca, i pestki: istotne miay by w tekcie jedynie powizania pomidzy warstwami (Subject, s. 2). N.K. Miller zostaa, jak wyznaje po latach, uwiedziona w owym 1978 roku przez atrakcyjny punkt wyjcia koncepcji Barthesowskiej, ale ju w punkcie dojcia ich drogi si rozmijay. Cho w referacie z konferencji pisze po dziesiciu latach
traktuj powanie moliwo, jakoby pisanie kobiet mogo nie posiada jakiego uchwytnego rdzenia lub centrum, to nie wycigam tego Barthesowskiego wniosku, e w zwizku z tym nie ma niczego do znalezienia poza samym zbiorem wasnych powierzchni, e to ciao kobiecego (cebulowego) pisania zawiera tylko signifiants [jako przedmiot] do komentowania (Subject, s. 3).
Nie bez powodu w cytowanym sformuowaniu Miller odwouje si do ciaa. Zapowiada tym samym gwne miejsce oporu wobec Barthesa i sporu z Barthesem. Ale nie tylko z Barthesem, rwnie z Peggy Kamuf jako amerykask reprezentantk paradygmatu francuskiego. Najpierw chodzi bdzie o dosownie ujmowane ciao piszcego kobiecego podmiotu. Ciao posiadajce swj sex i gender. W The Texts Heroine: A Feminist Critic and Her Fictions (z 1981 roku16) Miller analizuje Listy portugalskie i powtarza swe przekonanie: istotne jest, kto pisze i podpisuje si jako kobieta (Subject, s. 69). Dla Peggy Kamuf chocia take ona skania si do przyznania autorstwa Listw portugalskich mczynie nie ma znaczenia, czy byy one napisane przez rzeczywistego Francuza Guilleraguesa, albo czy Historia O... bya napisana przez Pauline Rage czy przez Jeana Paulhana. Dla N.K. Miller ma to znaczenie szczeglnie wtedy, gdy pyta, kto jest autorem dyskursu kobiecego cierpienia, zogniskowanego na mczynie, dyskursu kluczowego, strukturujcego bowiem oba teksty:
[...] cho dla mnie notuje pornografia kobiecego poddastwa jest niczym wicej i na pewno niczym mniej ni retoryk sentymentalnego
15 R. BARTHES: Le style et son image. In: IDEM: Essais critiques IV. Le bruissement de la langue. Paris, Seul, 1984, s. 141150. 16 Tekst by napisany na konferencj, ktra pomylana bya, przynajmniej czciowo, jako forum do dyskusji pogldw francuskich i amerykaskich na temat teorii i praktyki krytyki feministycznej. Po tym wydarzeniu wydawcy Diacritics spojrzeli na wymian zda midzy Peggy Kamuf a mn jako na dialog dotyczcy oglnej tematyki konferencji i w nastpnym roku opublikowali j pod tym hasem w numerze czasopisma zatytuowanym Cherchez la femme: Feminist Critique/Feminist Text (Subject, s. 67). Szerzej omawiam t polemik w rozdziale sidmym: Lektury.
masochizmu [...]. Wol myle, e takie ukonstytuowanie kobiety stanowi zapis mskiego podania zwizanego z mskim ciaem. Tak jak lubi wiedzie, e Brontowski zapis kobiecej zoci, podania i samotnoci wychodzi spod kobiecego pira (Subject, s. 72).
I chocia Miller wspiera tez Peggy Kamuf, mwic o koniecznoci korekcji, skierowan do tych, ktrzy chcieliby zapobiec wykluczaniu kobiet albo je odwrci17, wykluczaniu kobiet z bada, z instytucji, to przecie jest przewiadczona, e nie uda si wykona owego projektu, gdy krytyczki feministyczne (tak jak Kamuf) uznaj, e
sygnatura to sprawa obojtna, jeli womens studies stan si gender studies, wtedy rzeczywisty koniec kobiety w instytucji bdzie niedaleki. Bohaterka tekstu stanie si znw zaledwie jak fikcj (Subject, s. 76).
The Texts Heroine... przygotowywa przedpole dla dwch nastpnych esejw: Arachnologii18 i Changing the Subject..., w ktrych N.K. Miller okrela swoj lokalizacj w owym wczeniej ju przeze mnie zapowiedzianym: pomidzy. Z jednej strony Barthesowskie ogoszenie mierci autora ktre stawiao problem stosunku do tak zwanej mskiej teorii i problem tosamoci podmiotu i bliskie mu stanowisko francuskiej krytyki feministycznej skoncentrowanej na criture fminine, kadce nacisk na zoono jakiego kobiecego, ktre niekoniecznie czyo si z ciaami kobiet, ale cile wizao si z opowieciami o rnicy seksualnej (Subject, s. 14), z drugiej za, anglo-amerykaskie dziedzictwo traktowane przez N.K. Miller z wielk atencj: od Kate Millett po Showalter oraz Gilbert i Gubar w ktrym jednake kobiece autorstwo stawia samo siebie jako pewien zbir problemw w obrbie jakiej polityki literatury, stanowicej ju z gry ugruntowany kontekst, w ktrym kwestia kobiecej sygnatury nie bya dostrzeona jako kwestia godna filozoficznej debaty, w ktrym pytanie nie tak bardzo dotyczyo tego, na jakich teoretycznych podstawach naley oprze dyskusj (Subject, s. 15). W jaki sposb strukturalistka po teoretycznej lekcji Lvi-Straussa i Barthesa a rwnoczenie feministka po lekturze V. Woolf i A. Rich zapana pomidzy dwa konfliktujce si przycigania (Subject, s. 1415), miaaby wymyli sposb na przywrcenie ciaa [reembody] autorowi (ktry dla mnie poprzednio nigdy nie by ywy)? (Subject, s. 14). To
P. KAMUF: Replacing Feminist Criticism. Diacritics 1982, Vol. 12, no. 2 (Summer), s. 4247. 18 Peny tytu eseju brzmi: Arachnologie: kobieta, tekst i krytyka. Prze. K. KOSISKA i K. KOSISKI. W: Teorie literatury XX wieku. Antologia. Red. A. BURZYSKA, M.P. MARKOWSKI. Krakw, Znak, 2006.
17
pytanie stawiaa od momentu, gdy podja prb teoretyzacji kobiecego pisania. Musimy powrci do Barthesa. Jest bowiem tak, e jego esej mier autora mg zosta z poytkiem wykorzystany przez krytyk feministyczn. W jakim sensie Barthesowska formua, e tradycyjnie rozumiany autor utraci naturalny autorytet wobec dziea, e przesta by wacicielem mowy, otwieraa moliwoci negocjacji z gwnymi nurtami krytyki, ktre ju przyswoiy sobie wszystkie konsekwencje wynikajce z podobnych zaoe. Tym bardziej, jeli pamitamy, a przypomina o tym take N.K. Miller (Changing the Subject...), o negatywnych aspektach paternalistycznej autoryzacji, instytucjonalizacji, ktra wioda do wyczenia mniej znanych dzie kobiet z kanonu, podobnie jak dzie pisarzy mniejszociowych. Warto przypomnie tutaj rwnie opisane przez Gilbert i Gubar psychologiczne problemy XIX-wiecznych pisarek wynikajce z oddziaywania opresyjnej metafory ojcostwa.
Chc jednak rozrni asymetryczne wymagania, tworzone przez rne tosamoci piszce mskie i kobiece, lub pewnie o wiele poyteczniej okrelone jako hegemoniczne i marginalne. Bezspornie destabilizacja paternalistycznego prawdziwie patriarchalnego autorytetu autorstwa (na przykad Miltona) wywoana przez dekonstrukcj stanowia jaki ruch zachty dla krytykw feministycznych. Nie dotyczy to jednak problemu jego widma [bogey] na poziomie tworzenia podmiotowoci. Wpyw jego tosamoci i autorytetu na tosamo kobiecego pisania pozostaje inn spraw i domaga si innych strategii krytycznych (Subject, s. 105). Usunicie autora nie tyle umoliwio r e w i z j pojcia autorstwa jako takiego, ile, przez zrnicowanie posuni retorycznych, s t u m i o i ograniczyo dyskusj na temat jakiejkolwiek tosamoci pisania na rzecz (nowego) monolitu anonimowej tekstualnoci lub, mwic sowami Foucaulta, transcendentalnej anonimowoci (Subject, s. 104; podkr. K.K.).
W Arachnologiach... powie Miller, e w S/Z podmiot jest samowiadomie wymazany przez model tworzenia tekstu, ktrego dziaanie prowadzi a do wykluczenia samego pytania o sprawstwo (Arachnologie, s. 490). Ot, w tym eseju badaczka z ca moc przywrci owo wykluczone pytanie, argumentujc, po raz kolejny, na rzecz jego niezbywalnoci dla krytyki feministycznej. A zatem, bdzie optowa za wyrugowanym przez Barthesa (w Przyjemnoci tekstu) z tkaniny/tekstury/sieci pajczej podmiotem/autorem/pajkiem, nadajc mu rwnoczenie sygnatur genderow. Tym samym Barthesowsk teori tekstu hyfologi (od sieci pajczej), zastpujc arachnologi (od Arachne).
Przez arachnologi zatem rozumiem pisze Miller ustawienie krytyczne, pozwalajce czyta na przekr n i e z r n i c o w a n e m u utkaniu, aby odkry wcielon w pisanie, okrelon g e n d e r o w o p o d m i o t o w o ; aby odzyska w obrbie p r z e d s t a w i e n i a emblematy jego konstruowania (Arachnologie, s. 492; podkr. K.K.).
Od razu naley powiedzie, e owa odzyskiwana przez Miller genderowa podmiotowo sygnatura kobiety autorki nie ma nic wsplnego z powrotem do klasycznego podmiotu autorskiego, umierconego przez Barthesa. Dzieje si tak dlatego, e nie funkcjonuje ona ju na zewntrz tekstu (w postaci psychobiografii, intencji bd w roli tego, kto autoryzuje i ubezpiecza interpretacj), ale przeciwnie zamieszkuje jego wntrze. Bya to odpowied N.K. Miller na pytanie o podmiot kobiecego pisania i podmiot kobiecy w tekcie. W jaki sposb nie sprowadzi kobiety w tekcie do czystego signifiant i jednoczenie uchwyci j w tekstualnoci tekstu literackiego, a take w seksualnoci tekstu spoecznego. To by pierwszy ruch ku sferze pomidzy skrajnociami. Bo, jak pisze w Introduction,
Wydaje mi si, e jako feministyczne krytyczki wykaczamy si, grajc w star francusko-amerykask gr binarnych opozycji (teorii i empiryzmu, niezrnicowania i tosamoci), tak jakby to bya jedyna gra w miecie, jakbymy znay wszystkie zasady, ktre w niej obowizuj, jakby warstwy byy wszystkim tym, czym jest cebula, pestka wszystkim tym, czym jest morela, albo serce wszystkim tym, czym jest karczoch; tak jakby nie byo, na przykad, Woszek (Subject, s. 18)19.
Ona sama, jak zaznacza, opowiadajc si za kobiec sygnatur, chce j uj na dwa sposoby (tropy i solidne buty) francuski oraz (pnocno) amerykaski (Subject, s. 17). Innymi sowy sigajc po jej metafory chciaaby mwi tropami i chodzi w glanach, nie wymieniajc ich na czenka Hlne Cixous. Autorstwo postrzegane jest przez ni jako aktywno bardziej kompleksowo kontekstowa (Subject, s. 16), ktra dotyczy zarwno pisania, jak i czytania. Wejcie w pisanie ujmowane jest zarazem jako wejcie w produkowanie tekstu.
Dla mnie notuje w Introduction sygnatura kobiety pisarki, ktra jest take pisark feministyczn, stanowi jaki znak o p o r u wobec domiW przypisie Miller dodaje: Jest to, rzecz jasna, art i powaga. Myl w szczeglnoci o krytycznych projektach Teresy de Lauretis i Rosi Braidotti oraz o gosach woskiego feminizmu. Ale myl te oglniej o koniecznoci spojrzenia w inn stron, poza nieuniknione odniesienia metropolitalne, ku innym miejscom i materiaom, poza te wykluczenia innego, feministycznego ju czytanego (Subject, s. 21).
19
nujcej ideologii; dla feministycznej krytyczki sygnatura ta jest miejscem moliwego politycznego z a k c e n i a (Subject, s. 17; podkr. K.K.)20.
W kadym czytanym i interpretowanym tekcie Nancy K. Miller prbuje zrekonstruowa emblematy takiej sygnatury. W Arachnologiach..., poszukujc sygnatury kobiecej, konfrontuje z sob dwa mity: Arachne i Ariadny, i prezentuje w praktyce nadczytanie niedoczytanego, posugujc si Indian George Sand. Opowie o Arachne ma stanowi przykad figuracji kobiecego stosunku wytwrczego do panujcej kultury i moe by traktowana jako parabola wobec poetyki feministycznej (Arachnologie, s. 492). Miller czyta mit skoncentrowana gwnie na znaczeniach wynikajcych z jego transformacji fabularnych. Transformacji Arachne: tkaczki kobiety artystki podpisujcej swoje przedstawienie, w pajka, ktry zmuszony jest n i e t k a , ale p r z poza przedstawieniem, do odtwarzania zawracajcego ku sobie samemu. Ukarana Arachne odcita od dziea sztuki, przdzie jak kobieta (Arachnologie, s. 494). Miller konfrontuje swj projekt arachnologii z Barthesowsk hyfologi, akcentujc w nim wag przedstawienia, a zatem ten aspekt, ktry zosta wykluczony z zainteresowa post-strukturalistw. To wanie w przedstawieniu uwidacznia si rnica pomidzy feminocentrycznym protestem Arachne (ktra tka historie kobiet uwiedzionych przez wystpnych niebian) a klasycznym, teocentrycznym zerodkowaniem gobelinu Ateny (Arachnologie, s. 493) (ktra tka przykady kar, wymierzanych miertelnikom za ich sprzeciw wobec boskiego autorytetu). I gdyby nie owa lektura, ktra konfrontuje dwa przedstawienia, nie mona by zrozumie, dlaczego Atena, identyfikujc si fallicznie z autorytetem Olimpu, nie tylko niszczy jej tekst, ale chce take unicestwi jego autork. Obie bohaterki mitu staj do zawodw w sztuce przedstawienia (Arachnologie, s. 492) i chocia oba wytwory s pozbawione skazy, gdy chodzi o znaczce prawdopodobiestwo przedstawiania byk jest jak ywy, woda jak prawdziwa twrca musi by ukarany za jego znaczone (Arachnologie, s. 494). A zatem,
Arachne zostaje ukarana za swj punkt widzenia. [...] Odcita od dziea sztuki, przdzie jak kobieta (Arachnologie, s. 494).
20 Miller prbuje zadowoli tradycjonalistw i nie zraa do siebie post-strukturalistw: Nacisk na znaczenie zwizane z sygnatur suy docenieniu wyzwania, jakie moe ona rzuci instytucjonalnym ukadom, opierajcym si na jej wykluczeniu. To nie znaczy, e ignoruj niebezpieczestwa takiego roszczenia albo apelowania o mocniejsz (bardziej seksown, jak w tych sprawach) destabilizacj z perspektywy dekonstrukcji, psychoanalizy i neomarksizmu. Przeciwnie. Rozdziay tej ksiki wiadcz, e jestem wiadoma ich uwodze. Ale w kocu krytyczna teoria, ktrej szukam, idzie inn drog (Subject, s. 17).
Jak kobieta-pajczyca-koronczarka-przdka. Gdyby wedle N.K. Miller zgodzi si na Barthesowsk koncepcj tekstu/tkaniny, w ktrej sam tryb wytwarzania jest uprzywilejowany wobec podmiotu rozpuszczonego w dziele wwczas mielibymy, co prawda, opowie o tekcie/tkaninie, ale utracilibymy jej podmiot, a wraz z nim s u b s t a n c j c i a a oraz przemoc wobec narratora (Arachnologie, s. 494; podkr. K.K.). Krtko mwic, i przedstawienie, i podmiot jego twrcy (twrczyni) musz zosta zachowane. Ale take zapamitajmy w samym tekcie-tkaninie zawiera si co wicej ni wpisywa w niego/ni Barthes. Chc tu od razu powiedzie uprzedzajc kwesti e nawet gdy pajczyca zostanie sprowadzona do tkania poza przedstawieniem albo do roli przdki, to i wwczas pozostawi symptomy swojej egzystencji oznak genderowego podmiotu ow substancj ciaa. Ona te bdzie przedmiotem zainteresowania Miller w finale eseju. Reasumujc, cielesno wpisana w tekstowo zakadana przez post-strukturalistw jako to, co semiotyczne (Kristeva), ekonomia libidinalna (Cixous), ziarnisto gosu (Barthes) w interpretacji Miller przekada si na cielesno ugenderowionej podmiotowoci. Projekt N.K. Miller zakada lektur, ktra umoliwiaby odrzucenie polityki czytania uzalenionej od fikcji neutralnej [neuter] ekonomii tworzenia i recepcji tekstu (Subject, s. 57). Zdaniem Miller, poszukiwanie rnicy genderowej w tekcie autorstwa kobiecego, w tekcie swoicie zawaszczonym przez msk, uniwersalizujc, ponadpciow lektur, musi przeciwstawi si praktyce i normie czytania wedug zasady dj lu, czyli ju czytanego. Jak drobiazgowo dowodzi Barthes, zakada ona odczytywanie kadego tekstu przedstawiajcego wedug kodw kulturowych, na jakie skadaj si wszystkie dotychczasowe lektury, caa biblioteka kultury. Co jednake pocz z kobiecymi tekstami, ktre nigdy nie byy czytane albo byy czytane le? Jak mwi o kobiecym pisaniu i jak je, wraz z jego lektur, prbowa podda teoretyzowaniu, jeli status piszcego/czytajcego podmiotu i jego tosamo zostay podwaone? A tym bardziej jego tosamo genderowa? Odpowied Miller brzmi jednoznacznie:
Tylko ten podmiot, ktry zarazem sam siebie posiada i posiada dostp do biblioteki owego ju przeczytanego, ma ten luksus, by flirtowa z tak ucieczk od tosamoci niczym z utrat gowy przez Arachne jak obiecuje estetyka pozbawionego centrum (w rzeczywistoci pozbawionego gowy) ciaa (Arachnologie, s. 495).
W nieco pniejszym Changing the Subject... badaczka dopisze argumenty na rzecz obrony kobiecego podmiotu, konfrontowanego z tradycyjnym przeciwnikiem, jakim jest autorytet autorstwa:
Poniewa kobiety nie miay historycznie tej samej tosamoci ze rdem, instytucj, produkcj, co mczyni, nie czuy si, jak myl, (zbiorowo) przecione Jani, Ego, Cogito itd. Poniewa podmiot kobieta bya z mocy prawa wykluczona z polis, czyli wyrzucona ze rodka, odcita od rda, odinstytucjonalizowana itd., jej stosunek do integralnoci, podania i autorytetu ujawnia wane strukturalne rnice, kontrastujce z tamt, uniwersaln pozycj (Subject, s. 106).
A zatem, owemu dj lu przeciwstawia N.K. Miller koncepcj lektury feministycznej, opartej na jakim sous lu, czyli n i e d o c z y t a n y m (underread): [...] ten ostatni projekt zakada lektur pisania kobiecego nie tak, jakby ono ju byo odczytywane, lecz tak, jakby nigdy nie byo odczytywane; jakby b y o c z y t a n e p o r a z p i e r w s z y (Arachnologie, s. 495; podkr. K.K.).
Stajc wobec niedoczytanego, wobec owego sous lu, n a d c z y t u j e s i [one overreads] (Subject, s. 129; podkr. K.K.).
Tylko w ten sposb uzyskujemy nowy przedmiot lektury, czyli kobiece pisanie (Arachnologie, s. 495). Warto zaznaczy, e projekt lektury jako nadczytywania idzie w parze z projektem poszukiwania s y g n a t u r y podmiotu kobiecego.
Nadczytanie zakada rwnie skupienie si na tych momentach narracji, ktre dziki zawartemu w nich przedstawieniu samego pisania mona by uzna za wyobraenie twrczoci artysty pci eskiej. Mogaby to by taka scena, jak z Arachne, jawnie tematyzujca warunki wytwarzania tekstu w ramach klasycznego ukadu pe/gender w kulturze Zachodu albo bardziej zakodowane przedstawienia sygnatury kobiecej (Arachnologie, s. 495).
Tych bardziej zaszyfrowanych przedstawie sygnatury kobiecej trzeba poszukiwa, niekiedy rozdzierajc tekst. Targajc sie tekstw kobiet, odkrywamy w przedstawieniach samego pisania zaznaczajce si grubo materialne, czasem brutalne lady kultury genderu zapisy jego struktur politycznych (Arachnologie, s. 496). Na razie sygnatura jest do odnalezienia wewntrz tekstu w p r z e d s t a w i e n i a c h warto zwrci uwag take na ten aspekt rozumienia przedstawienia przez Miller s a m e g o p i s a n i a (podkr. K.K.). Bardziej (ni w micie o Arachne) zakodowan sygnatur eksplikuje Miller, biorc na warsztat na wiczenia z nadczytywania Indian (1832) George Sand. Wybr jest znaczcy dlatego, e, po pierwsze, nie ma tradycji odczyta Sand jej twrczo nie wchodzia do kanonu
XIX-wiecznych powieci we Francji a, po drugie, owo niedoczytanie prowokuje pytania o to, do jakiego stopnia kontynuujemy lektur oraz opisywanie czego ju czytanego dlatego, e ju o tym pisano (Arachnologie, s. 497). Po trzecie, bya to pierwsza powie podpisana przez Sand bez wspudziau Julesa Sandeau (Arachnologie, s. 498). Odpowiadajc na pojawiajce si w recepcji problemy z zakoczeniem powieci, Miller stawia kwesti w szerszym, znanym ju nam kontekcie, poruszanym przez ni w Emphasis Added...: jakie sugestie dla czytelnika wynikaj z nieprawdopodobiestwa fabu kobiecych tekstw? Nieprawdopodobne zakoczenie Indiany polegao na tym, e przedostatnia jej scena ukazywaa par niedoszych kochankw, spadajcych w przepastny wwz. W epilogu natomiast nowy narrator wskazuje na odmienny fina: okazuje si, e Indiana i Ralph yj w indiaskim domku, uwolniwszy niewolnikw i troszczc si o ubogich (Arachnologie, s. 499). Akcent w tej historii pada na co, co Miller nazywa mise en abyme sygnatury (Arachnologie, s. 499): chodzi o struktur wpisan w inn struktur, a w tym jednostkowym przypadku o kobiecy pejza, oznaczajcy w interpretacji Miller
ikonografi pewnego pragnienia rewizji historii, a w szczeglnoci rewizji zakoczenia. Owo pragnienie innej logiki fabuy, ktra z definicji nie moe by opowiedziana, szuka sobie wszdzie wyrazu: w autoryzacji, jakiej dostarcza powieciowy dyskurs, i w opisanych emblematach zwizanych z przedstawieniem samego pisania. Praktyka nadczytywania wiadomie odpowiada na ten apel z gbi (Arachnologie, s. 500).
Ot, konfrontujc akt hermeneutyczny modego narratora ktry jak romantyczny artysta kontempluje pejza, aby spekulowa nad kreatywnoci boskich i ludzkich mocy z prb Indiany postrzegania poetyckich struktur krajobrazu, N.K. Miller konkluduje, e jej wizja nie przekada si na akty przedstawiania. Przeciwnie, kobiet unieruchamia wasna wyobrania; marzy nie o tym, by tworzy sztuk, ale o tym, by by kochan w Paryu (Arachnologie, s. 500). Ale Indiana marzy i take zapisuje dziennik [swoich] cierpie adresowany do nieobecnego i niewiernego Raymona. Jednake w dziennik, ktry mgby kontynuowa znane ju tropy sentymentalnych, masochistycznych dyskursw, zostaje przez George Sand przeksztacony w swego rodzaju zwycistwo literackie diarystki (Arachnologie, s. 501). Indiana nie umiera z powodu zawodu miosnego, natomiast przeywa niemoliwe wzloty szczcia, ktre zostay omieszone przez jej tchrzliwego amanta Raymona, jako godna pogardy lekcja wiedzy o spoecznych normach i konwencjach, wyuczona z powieci pisanych dla zabawienia panien
sucych (Arachnologie, s. 501). Decyzja Sand, aby w epilogu Indian przemieci na jej macierzyst wysp z Raulem, aby powie [cofn] z Francji do jej kolonii, jest odczytywana przez Miller jako wyrane zaznaczenie ogranicze narracji dominujcej (Arachnologie, s. 503). Epilog bierze w ram, umieszcza w cudzysowie wczeniej zanotowan opowie i jej fabu wraz z jej ideologi. Miller odnajduje przecie take inne od przytoczonej realizacji Sand przedstawienie kobiecej sygnatury protestu (Arachnologie, s. 502). W powieci, przez chwil, pojawia si artystka pci eskiej, kopiujca dla zabawy wiszce na cianach zamku tkaniny. Parodiuje rokokowe sielankowe fikcje z czasw osiemnastowiecznej Francji (Arachnologie, s. 502). Podpisuje je jednak nie wasnym imieniem, ale sowem pastisz. Tym samym wedle Miller dystansuje si wobec kobiety osiemnastowiecznej, ktrej waciw czynnoci jest wedle Laury malowanie wachlarzy i tworzenie arcydzie wyszywania (Arachnologie, s. 503). Sielanka krajobrazu w stylu Bouchera (Arachnologie, s. 503) zostaje przez Laur wyszydzona, ale jednak powraca, przeksztacona, w epilogu Sand, aby oskara histori (Arachnologie, s. 503). I w tym miejscu nadczytanie i kobieca sygnatura zostaj zanurzone w projekt spoecznego programu Sand. Mity Arachne i Ariadny zostaj wykorzystane przez Miller do klarownej eksplikacji puapek, jakie dla krytyki feministycznej moe stanowi zgoda nie tylko na praktyk Barthesowsk, ale take na praktyk dekonstrukcyjn. Chodzi o szkice Geoffreya Hartmana i Josepha Hillisa Millera, w ktrych nie udaje si rozpoznanie istoty eskiej (Arachnologie, s. 505); pierwszy zapomina o Filomeli (czytajc j poza jej pci, jako istot uniwersaln), drugi za o Arachne. Kluczow spraw dla Nancy K. Miller staje si utosamienie przez Hillisa Millera Ariadny z Arachne, a tym samym sprowadzenie dwch rzekomo podobnych, ale przede wszystkim co dla Nancy K. Miller wane rnych figur kobiecych do jednej: Ariachne.
Wykadajc rzecz politycznie pyta wiadoma wagi problemu, wok ktrego skupia ca sw refleksj w Subject to Change jeli nie potrafimy wypowiedzie rnicy pomidzy tymi historiami, to jakie mamy szanse uchwycenia materialnych rnic pomidzy kobietami i wrd nich, rnic kluczowych dla teorii feministycznej. [...] czy potrafimy, przynajmniej w praktyce krytycznej, ustrzec kobiety przed losem bycia kobiet? (Arachnologie, s. 506).
Ot, w interpretacji N.K. Miller Ariadna reprezentuje znany trop porzuconej i lamentujcej kobiety. Bez wzgldu na rnorodno fabu, w ktrych zostaje ona ulokowana zgubiona czy odnaleziona, umara czy zalubiona (Arachnologie, s. 509) uosabia wieczny powrt mskiego
21 Feministyczna...
narcystycznego podania, a jej pisanie utrwala to, co ju przeczytane. I w figurze Ariachne Hillisa Millera postrzega badaczka dominacj imienia tej kobiety, ktre pozostawia w stanie nienaruszonym klasyczne metafory przedstawiania (Arachnologie, s. 509). Tymczasem, jeli feministyczna krytyczka jak N.K. Miller w punkcie wyjcia bdzie pyta o przedstawienie, ktre Hillis Miller obejmuje elizj, to wwczas odsoni si jedna z podstawowych rnic pomidzy dwiema kobiecymi postaciami: Arachne, zanim staa si pajkiem/przdk a do takiego obrazu sprowadza j amerykaski badacz bya tkajc feminocentryczny protest kobiet artystk. W interpretacji Hillisa Millera Arachne moe by utosamiona z Ariadn midzy innymi dlatego, e wymaza on w Arachne kobiet artystk, ktra przedstawia i protestuje przeciw losowi kobiet, takich jak Ariadna, wydanych na up mskiego podania. Arachne nie moe, tak jak Ariadna, by figuracj jednego z owych rozpaczajcych cia kobiecych (Arachnologie, s. 510). Istota kary Ateny eskiej straniczki prawa (Arachnologie, s. 510) polegaa na tym, aby zamieni tkaczk w przniczk, aby odci j od przedstawienia, a tym samym wyeliminowa kobiet artystk i sprowadzi j do granic eskoci, do owego wiecznego odtwarzania pracy eskiej, do, mwic cilej, owej wydzieliny pajka, do nici w rkach koronczarki (Arachnologie, s. 510). Arachne utracia moliwo autoryzacji swego dziea swoj sygnatur. Artysta staje si na powrt kobiet, gdzie, jak zauwaa Joplin, tka ona jedynie dosowne sieci, sklejone, niezrozumiae wzory (Arachnologie, s. 510). N.K. Miller doprowadza swoj analiz do punktu, w ktrym dekonstrukcyjna i post-strukturalna teoria tekstu, eliminujca podmiot i przedstawienie, wiedzie take do eliminacji pytania o kobiec kreacj, twrczo, a zatem o kobiece akty subwersji wobec klasycznych i fallocentrycznych przedstawie kobiety wobec paternalistycznych tropw kobiecych lamentacji skupionych wok mczyzny. Paradoksalnie, obiecujca dla krytyczek feministycznych mier autora umierca je jako twrczynie, sprowadzajc je do biologicznych, reprodukcyjnych funkcji. Koncentracja na samej tkaninie i na sposobach produkowania sieci moe grozi kobiecie artystce tym, e artystka bdzie musiaa pj na wygnanie i pozostanie tylko przdka/pajczyca. Miller nie bez powodu w innym miejscu przywouje w sukurs gos Naomi Schor.
Wyraajc jako feministka swj opr wobec dyskursu seksualnego niezrnicowania/czystej rnicy, Schor zastanawiaa si, czy ten nacisk na niezrnicowanie u Barthesa i Foucaulta nie by moe najwieszym podstpem fallocentryzmu, i zauwaya, e znaczca ilo feministycznych teoretyczek przyja inne strategie dla podwaania jednolitego pod-
miotu, strategie, ktre przybior form jakiego podwojenia bardziej zoonego ni prosta likwidacja jawnych znakw seksualnej rnicy (Subject, s. 17).
Historia odczyta Owidiuszowego mitu mwi o tym, e w kulturowej pamici pozostaje kobieta/pajk, a znika z niej kobieta artystka. Co oznacza, e
pamitajc Arachne jedynie jako pajka, czy tylko z perspektywy niebezpieczestw, jakie tkwi w jej sieci, zachowujemy archetyp i jeszcze raz, z Aten, rozdzieramy podmiot jej historii: po to, by nie doczyta. Celem nadczytania, lektury szukajcej podpisu, jest dotknicie palcem figuratywnie tego miejsca wytworu, gdzie zaznaczyo si przywizanie pajczycy do jej sieci. Oznacza to te, oczywicie, blisze podejcie do samej sztuki pajka: w kocu materia arachnologii pozwoli nam moe odrzuci i przeksztaci sam opozycj: podmiotu i tekstu, pajka i sieci (Arachnologie, s. 512513).
To ostatnie zdanie wprowadza naraz par kwestii wartych podkrelenia. Zgodnie z deklaracj Miller mona w nim dostrzega prb mediacji pomidzy dwoma paradygmatami. Nie wyzbywajc si zainteresowania produkcj tekstu, tekstualnoci, mwic metafor hyfologiczn: produkcj sieci, mona zachowa take pami o tym, e sie jest symptomem: ycia pajka/pajczycy, ciaa majcego gender. Ale te ciaa, ktre ma swoj histori. Przesuwajc kwesti na poziom podmiotu/ciaa, warto powiedzie, e tym samym sygnatura piszcego podmiotu zostaje przez Miller uhistoryczniona. Wchania jak zapowiedziaa na pocztku lady kultury genderu zapisy jego struktur politycznych. Naley w tym miejscu przypomnie cytowan przez sam Miller Virgini Woolf, mwic, e nie s to sieci utkane w powietrzu przez bezcielesne istoty, lecz efekt pracy ywych, cierpicych ludzi i e s one uwikane w sprawy potoczne i materialne, takie jak pienidze i domy, w ktrych mieszkamy21 (Arachnologie, s. 496). Ale ciaa nie pisz, nie zapisuj zatem swojej historii, ciaa reprodukuj, ciaa cierpi. Albo jaka Arachne opowie o nich, albo same, stajc si podmiotami, wejd w pisanie. A zatem, mona opowiedzie Owidiuszow fabu na odwrt: od kobiety/pajczycy/przdki do kobiety/tkaczki/artystki. Ale take, w innym kodzie, zaczynajc od prezentacji scenariusza losu Ariadny do zanegowania go przez akt twrczoci, ktry jest zarazem aktem opowiedzenia historii i tosamoci kobiecego podmiotu odmiennej od tej, jak si przypisywao Ariadnie.
V. WOOLF: Wasny pokj. Prze. A. GRAFF. Wstp I. FILIPIAK. Warszawa, Wydawnictwo Sic!, 1997, s. 6061.
21*
21
3. Podwjna intertekstualno sygnatury

Tak skonstruowan histori wyczytuje Miller z Listw peruwiaskich22 Madame de Graffigny. Graffigny i jej tekst prowadz Miller te do innowacji w definiowaniu samej sygnatury. W Arachnologiach... zaznaczaa eksplicytne i implicytne jej funkcjonowanie wewntrz tekstu: miaa to by jaka ikona lub emblemat wewntrz samej powieci, ktry porednio wyobraa [figures] symboliczny i materialny proces wymagany w trakcie stawania si (kobiet) pisark (Subject, s. 129). W eseju: The Knot, the Letter, and the Book: Graffignys Peruvian Letters d o c z y t a n i e a zarazem sygnatura kieruje si na zewntrz tekstu, ku jego intertekstualnoci, ku literaturze, jak angauje on przez wasne pisanie (Subject, s. 129). Albo te, co wane z perspektywy relacji pisania kobiecego z marginesu i nurtu mniejszociowego do dominujcego, lektura, ktra pragnie doczyta, powinna to czyni, konfrontujc wzajemne zalenoci i miejsca skrzyowa tych dwch tradycji pisania: mskiej lokowanej w centrum i pochodzcej z centrum i kobiecej lokowanej w dzikiej strefie, mwi Miller, nawizujc do tytuu Showalter (Feminist Criticism in the Wilderness):
[...] powieci kobiet pisarek, cho pisane po czci z owej dzikiej strefy kobiecego dowiadczenia, zarazem i w sposb konieczny przechodz przez ow symboliczn ekonomi kultury dominujcej, wcielonej w struktur jej jzyka (Subject, s. 158). Kto mgby chcie dowie, e owa podwjna intertekstualno stanowi oznak [the mark] pisania kobiet, pewn specyfik opart nie na esencji, lecz na zoonych relacjach jzyka, wadzy i przestrzeni (Subject, s. 158159).
N.K. Miller czyta Listy peruwiaskie, akcentujc w nich ow podwjn intertekstualno: z jednej strony odnoszc je do kobiecej tradycji Ksinej de Clves, z drugiej za, do mskiej tradycji Listw perskich Monteskiusza. Kilka informacji na temat Listw peruwiaskich: wydane zostay w 1747 roku (w 1752 byy wznowione i na tej edycji bazuj wspczesne ich wydania, midzy innymi wydawnictwa Flammarion23). Odniosy ogromny sukces czytelniczy. Miay czterdzieci dwie reedycje do koca wieku. Warto
Tytu francuski brzmi: Lettres dune Peruvienne. Ostatnie wydanie, ktre miaam w rku, pochodzi z 2005 roku i zawdziczam zapoznanie si z nim Panu Profesorowi Januszowi Rybie. Za owo podzielenie si cennym dla mnie tekstem skadam Panu Profesorowi serdeczne podzikowania.
23 22
mie na uwadze, e poprzedziy je Listy perskie, ktre pochodz z 1721 roku i Listy portugalskiej zakonnicy z 1669 roku. W 1749 roku ukazay si Lettres dAza ou dun Peruvien napisane przez mao znanego autora Lamarche-Courmont, ale s o tyle wane, e, jak zaznacza wydawca i autor wstpu do Listw peruwiaskich z 2005 roku Thierry Corbeau, s traktowane niczym jakie uzupenienie i dalszy cig Listw peruwiaskich i natychmiast weszy jako aneks do reedycji tej powieci24. Poniewa fabua powieci nie jest szerzej znana, podaj j w duym skrcie. Bohaterka powieci Zilia, ksiniczka Inkw zostaje uprowadzona przez hiszpaskich najedcw, nastpnie odbita przez francuski statek i przymusowo osiedlona we Francji. Tam opiekuje si ni Deterville kapitan statku i honorowy Francuz, ktry nie tylko odnajduje zagrabione jej skarby, ale take miejsce pobytu jej ukochanego Azy. Aza inkaski ksi Soca, narzeczony Zilii z czasw przed jej porwaniem, mieszka w Hiszpanii, rwnie zmuszony przez tych samych najedcw do pobytu na wygnaniu. O ile jednak Zilia pisze listy do nieobecnego ukochanego, nie majc nadziei, e ten je kiedykolwiek otrzyma i przeczyta, a tym samym podtrzymuje sw namitno i zwizek z nim, o tyle Aza w Hiszpanii staje si po raz wtry szczliwym narzeczonym i przybywa do Francji tylko po to, aby odda Zilii zapisane przez ni wiadectwa jej mioci do niego i wiernoci. Zilia rozpacza, ale nie ginie z powodu zdrady i utraty ukochanego. Uczy si pisa i czyta w jzyku swej nowej ojczyzny. Deterville i jego siostra obdarowuj j ekonomiczn niezalenoci. Zostaje wacicielk pokanej rezydencji. Uzyskuje materialne warunki, aby pisa i czyta Deterville wprowadza j do biblioteki; w tej bibliotece odnotowuje Miller Zilia nie czyta po prostu, jak kobieta [like a woman], powieci. Staje si podmiotem wiedzy (Subject, s. 161). Deterville od dawna zakochany w ksiniczce wyznaje jej mio i owiadcza si jej. Owiadczyny zostaj odrzucone. Zamiast maestwa Zilia wybiera samotno, a Detervilleowi proponuje przyja i intelektualn wspprac. Wrmy do podwjnej intertekstualnoci Listw peruwiaskich do eksplikacji przez N.K. Miller niedoczytanego. Na lad dj lu wskazuje recepcja Listw peruwiaskich. Zwyko si je lokowa pomidzy Listami perskimi uosabiajcymi dowcipny standard philosophe a Listami portugalskiej zakonnicy odsyajcymi do namitnej retoryki zakochanej kobiety (Subject, s. 131). O ile jednak Graffigny chtnie sytuowano w pobliu powieci w listach, ktra zapisuje histori porzuconej kobiety, o tyle nie chciano jej nada rangi przynalenej mskiemu filozofowaniu. Miller czyta doczytuje Listy peruwiaskie jako feministyczny komentarz z marginesw chaMADAME DE GRAFFIGNY: Lettres dune Peruvienne. Prsentation, notes, chronologie et dossier T. CORBEAU. Paris, Flammarion, 2005, s. 8.
24
rakterystycznej dla wieku rozumu pasji w podejciu do problemw zwyczaju, prawa i natury ludzkiego podmiotu (Subject, s. 131), ale take jako wyzwanie rzucone owieceniowym pogldom, dotyczcym tosamoci kobiecej i kobiecego autorstwa (obiekt bada antropologw i etnografw kobiecy Inny staje si w jej powieci podmiotem mwicym). A zatem, wpisuje Listy peruwiaskie w dialog ze strategi pisarsk Monteskiusza, ale te przedstawia je polemicznie wobec figuracji kobiety prezentowanej w Listach portugalskiej zakonnicy. Wskazujc na pozytywn dla powieci Graffigny, jako powieci kobiecej, tradycj, wybiera Ksin de Clves zauwaa bowiem w obu kreacjach podobne ustrukturowanie: [...] zarwno przez yczenie erotyczne, jak i ambicjonalne (Subject, s. 131). Wobec Listw perskich Monteskiusza Graffigny wykonuje dwa ruchy: przywaszcza sobie ich retoryczny trop czyli ironi i, pozornie, przywaszcza postawiony przez nie problem tosamoci (rozpoznany przez ni w Przedmowie do Listw peruwiaskich). Monteskiusz zadawa synne pytanie: jak mona by Persem?. Co to znaczy by Persem, lub raczej, co to znaczy by Francuzem? (Subject, s. 131132). Imitujc to pytanie filozofa, przywaszczajc je sobie, Graffigny zarazem je przemieszcza.
To pojcie imitacji, wedle ktrego oni (Peruwiaczycy) stanowi (i odgrywaj) innego dla naszej wasnej tosamoci (Francuzw), ucielenia zarazem pogld Luce Irigaray, e stosunek kobiet do jzyka jest stosunkiem mimetyzmu. Imitacji, ale take, w obrbie jej modelu, subwersyjnoci przez ponowne przywaszczenie (Subject, s. 133).
Zilia pochodzi z kolonii i dokonany przez Graffigny wybr kobiecej, skolonizowanej dzikuski jako centralnej wiadomoci jej dziea niewolny jest od wasnych problemw (Subject, s. 133).
O ile spojrzenie kobiecego Innego pozwala Graffigny wypunktowa pewn wan lep plamk w owieceniowym projekcie zreorganizowania wiedzy e nie potrafi on uchwyci podmiotowoci kobiecej zarazem zawiera w sobie ryzyko wymazania owej innej kobiety przez fakt pisania z jej pozycji (Subject, s. 133).
Mimo wyjcia poza granic maksymy reprezentujcej zbiorow doxa (kobieta pisarka odgrywa ponownie w narracji w stosunek do dyskursu panujcego: gra z wasn kulturow subordynacj w porzdku symbolicznym, replikujc siebie w skadni jego swojskiej gramatyki Subject, s. 133), sam proces owej transgresji ponownie wymazuje innego. Graffigny przywouje w Przedmowie Monteskiusza, a w przypisie Alzir Woltera (tekst prezentujcy zwyczaje Indian), czynic tak ze wzgldu na swj lk przed publikacj swych listw. Lk przed wyrokiem publicznoci,
ktra moga zakwestionowa ich oryginalno, ale take co akcentuje Miller lk, e oryginalne listy bd przypominay powie, co naley czyta jako zakodowane jej yczenie ambicjonalne dziea docenianego ze wzgldu na sw szczeglno [...] mimo i z powodu jego pniejszoci; skoro pojawia si po Monteskiuszu i Wolterze, cho zarazem wpisane jest za ich udziaem w krzyujc si refleksj filozoficzn (Subject, s. 133134). N.K. Miller, ktra prbuje uchwyci projekt pisania Graffigny, zestawia jej Listy... z praktyk Monteskiusza i z praktyk Listw portugalskiej zakonnicy. Te ostatnie byy potrjnie anonimowe anonimowa bya ich autorka, Marianna, ich adresat i ich tumacz a jednak uchodziy za oryginalne. Podobnie nie podejrzewano o fikcyjno Listw perskich, cho miay by kopi listw napisanych przez Persw i cho ingerowa w nie tumacz (Monteskiusz zachowa sw anonimowo). Jednake lk Graffigny pochodzi std, e jak zauwaa Miller amie ona zastane konwencje. To Zilia jest autork i zarazem tumaczk wasnych listw. N.K. Miller interesuje szczeglnie odpowied na pytanie:
Czy dziaanie tosamoci tej samej rki usuwa gr rnicy pomidzy wczeniej i pniej z jej historii, midzy jzykiem indiaskim i francuskim? (Subject, s. 134135).
Odpowied pada szybko:

Przekad staje si metafor tekstu dla jego wasnej dwujzycznoci. Rozumiem przez to, e zanurzona obecno innego, macierzystego jzyka, na obu poziomach zdania i struktury fabularnej, wskazuje na projekt pisania p r z e z rnic (Subject, s. 135; podkr. K.K.).
Opanowanie przez Zili materna lingua oryginau i patrius sermo wersji z poprawkami dla wydawnictwa, czyta Miller jako fantazj wyposaenia kobiety we wadz w XVIII-wiecznym kostiumie (Subject, s. 136). Owa dwujzyczno Zilii zostanie wykorzystana przez Graffigny do prezentacji wasnego projektu kobiecego autorstwa, kobiecej podmiotowoci i tosamoci. W roli wydawcy Graffigny ujmuje problem tosamoci kobiety jako problem figuracji (Subject, s. 136). A jak si owa tosamo kobiety odnosi do kobiety piszcej?
Jak mona by une pruvienne, kobiet peruwiask, kobiet francusk, kobiet, kobiet piszc? Pisa jako kobieta, to pisa w odwrceniu od swojej przedstawionej tosamoci, ale i w dialogu z ni, z sob jako Innym (Subject, s. 136).
A zatem, Graffigny rk Zilii prowadzi dialog i odwraca przedstawion tosamo, ktra odwzorowywaa model zakochanej zakonnicy model, ktry przez krytykw by powszechnie przypisywany powieci wzorzec porzuconej kobiety z Heroidw Owidiusza. I jednoczenie sytuujc kobiet w miejscu obserwatora, kwestionuje implicite uniwersalizujcy grunt, na ktrym stoi mski prekursor, ktrego tekst rozpoczyna antykonwencjonaln literatur owiecenia (Subject, s. 136). Tekst Graffigny reinterpretuje krytycznie owieceniowy autorytet pisania.
Kombinujc z sob to, co w tym stuleciu byo raczej oddzielne, roman sentimental oraz roman philosophique [...], i umieszczajc swj podmiot rnicy w pimie i mowie w przeciwiestwie do ceremonii Seraju daje pewne wyobraenie [a figure] tego, co mogoby oznacza kobiece owiecenie. Piszc jako kobieta, Graffigny tworzy nie tyle pomniejsz powie, ile mniejszociow literatur protestu, ktra da koniecznie lektury w kontekcie wikszociowym, protestu przeciwko temu, co nauczylimy si postrzega jako pomniki kultury panujcej (Subject, s. 136).
Zatem Zilia jako tumaczka wasnych listw moe wedle Miller stanowi przykadow figuracj statusu krytycznego podmiotu kobiecego, ktry piszc z dzikiej strefy, jest zarazem wywiczony do sporu w przestrzeniach panujcych struktur, a zatem wytwarza pisanie feministyczne (Subject, s. 137).
4. Wze gwarant sygnatury pisarki

Ksiniczka Inkw uywa wzw (quipus lub quipos), aby, wedle swego projektu, przedstawi uczucia, ktre podziela z Az, i aby zarazem je uwieczni dla potomnoci. Czy jednake quipos mog zapisywa sowa, mog przedstawia histori? Nawet jeli zaoy, e odgrywaj rol pisma w stosunku do mowy? e poza funkcj buchalteryjn tworz tradycj przechowywania pamici kultury inkaskiej, tradycj transmisji informacji historycznej, przechodzcej z ojca na syna? (Subject, s. 139). Na owe pytania pozytywnie odpowiada Garcilaso de la Vega grecki badacz kultury Inkw, ktrego nowe tumaczenie LHistoire des Incas wyszo we Francji w 1744 roku skonny, aby quipos uzna za form przekazu, o ktrej mona by prawie powiedzie, e jest pisana (Subject, s. 139). Graffigny zauwaya t nieokrelo-
no i ambiwalencj pisma wzekowego u Garcilaso (moe zapisa tylko liczby/moe zapisa przeszo). Czy autorka moga posuy si jakim innym ni wze, bardziej wygodnym materialnym szczegem? Ot, jeli chciaa inkask kultur odrni od stereotypw orientalnych a recenzenci zdawali si nie odrnia Peru od Persji to musiaa wybra taki emblemat, ktry by przez antropologw utosamiany z kultur inkask. Ten szczeg, jakim jest wze, jak bd dowodzi, gwarantuje jej sygnatur jako jakiej pisarki feministycznej (Subject, s. 139) konkluduje Miller. Wiedzc o roli wzw w kulturze mskiej, Graffigny prbuje je odnie do kultury kobiet. Tym bardziej, e w XVIII-wiecznej Francji byy emblematem kobiecej robtki jako prnowania. Zdaje si sugeruje Miller e autorka akcentowaa w nich zoony status spoecznej i kulturowej pracy kobiety (Subject, s. 140). Miller konfrontuje z sob zapisy Zilii dotyczce jej marzenia o doskonaej symetrii uczu pomidzy ni a Az, w ktrych Zilia mwi o tym, e zawizuje wzy wiadectwa swego istnienia aby jej ukochany, gdy do niego dotr, zmieni ich uporzdkowanie, a tym samym da jej znak o swoim losie; konfrontuje zatem ow zawlon nieoddzielno ja od innego (zaptlon w fabu projektowan przez Zili) z fabu autorstwa Graffigny. Pomimo e Zilia wskazuje na uniknicie losu kobiety zapisanego przez patriarchalny porzdek: Aza wywid j z ignorancji jej pci, zajta filozoficznym ksztaceniem swego umysu moga poszukiwa swej tosamoci poza rol reproduktorki jego potomstwa to i tak
w fabule Graffigny Zilia bdzie rozwijaa si, przechodzc od mioci, zwizku i udomowienia, jako przeznaczenia, do symbolicznej indywiduacji, dziki opanowaniu semiotyki kultury. Ukad ksiki artykuuje owo przejcie przez uczenie si jzykw do poetyki wasnej produkcji: pisania dla jej wasnej potomnoci (Subject, s. 141142).
Pismo wzekowe, rekompensujce nieobecno Azy dajce zudzenie jego obecnoci i gosu stanowi dla niej rdo przyjemnoci: najpierw ma ona charakter instrumentalny, skoro te wzy przeznaczone s dla Azy, ktry ma je odczyta w szczliwych czasach (Subject, s. 144), nastpnie, a nawet pierwotnie podkrela Miller Zilia pisze dla siebie, aby zatrzyma delikatn rozkosz [volupt dlicate] w sobie (Subject, s. 144). Owa rozkosz w obu przypadkach zwizana z quipos styka si z bolesnym reymem nauki pisania w jzyku francuskim. I Zilia zapewne zrezygnowaaby z owych trudw, gdyby nie jej przewiadczenie, e przyswojenie sobie jzyka da jej wstp w kultur i wiedz. Co wicej Zilia take pragnie w tym celu samotnoci. Jak eksplikuje Miller, nie jest to yczenie
nazywane wprost: [...] pewne pragnienie autorstwa [...] moe zaistnie jedynie dziki przekreleniu dawnej fabuy tosamoci przez mio (Subject, s. 145). Rwnie fantazjowanie Zilii, aby wypisa (tracer) sw mio do Azy na zrnicowanych materiach (metal, ciany, suknie), aby gosi j wszystkimi jzykami (Subject, s. 145), interpretuje Miller jako pragnienie autorstwa:
[...] wypisanie swych uczu we wszystkich jzykach polega nie tylko na wyjciu z intymnoci epistolarnej [pisma wzekowego] pod publiczny osd czytelnikw, ale na wyjciu poza naturalizowane pisanie relacji epistolarnych w stref obcionych poczuciem winy przyjemnoci publikowania i transmitowania, dysseminacji i translacji (Subject, s. 146).
Zilia transformuje zatem pisanie o sobie (pierwotna funkcja quipos/powie sentymentalna/powie listw miosnych) w pisanie take o wiecie. Std nie do koca wydaje si Miller zasadne przeciwstawianie ironicznemu stylowi filozofowania Monteskiusza patosu Graffigny, waciwego dla roman sentimental. Miller skonna jest lokowa styl prezentacji uczu w Listach peruwiaskich pomidzy Ksin de Clves (klasyczn) i Now Heloiz (preromantyczn).
W Listach peruwiaskich dokonuje ona zarazem przepisania patosu, poddajc rewizji jego ostateczne figury (Subject, s. 147).
Pragnienie autorstwa Zilii, niezalenie od tego, czy pisze wzami, czy na papierze, jest zwizane z Az z fikcj mskiego interlokutora. Jednake Graffigny w taki sposb przeksztaca fabu, aby Zilia wysza z pisania do do pisania, wysza z pisania do innego i skierowaa si ku przyjemnoci pisania rozumianego jako akt samoreferencji albo rozumianego jako bezporednie odniesienie jani do wiata, ktre nie jest ani uprawnione, ani zaporedniczone przez fikcj jednego mskiego innego (Subject, s. 149). Aby Zilia moga przej ow metamorfoz podmiotu kobiecego i piszcego musi utraci swj pierwotny obiekt mioci, rozwiza wze tosamoci z Az. Ale wedle Miller zostaj take spenione inne wane warunki: Zilia uzyskuje materialn niezaleno i zostaje metaforycznie obdarzona tytuem (otrzymuje dom, woci), co zdaje si jej gwarantowa autorytet sygnatury kobiecej wewntrz powieci (Subject, s. 151). Sygnatura ta jest wedug Miller cile powizana rwnie z przestrzeni domu, ktra jest przez ni kontrolowana. Zdradzona przez Az, odrzuca owiadczyny Detervillea i poddaje si terapii pisania i czytania. Graffigny dokonuje tym samym istotnych zerwa (breaks) z mskimi tradycjami przeznaczenia kobiecego jako mioci lub mierci. Zajta bibliotek i badaniem natury, Zilia proponuje jaki oby-
wajcy si bez relacji [nonrelational] i intelektualny idea: przyjemnoci istnienia [...]. Przyjemno ta wymaga jedynie wiadomej siebie myli skupionej na wasnym istnieniu (Subject, s. 153). Cho powie Graffigny miaa powodzenie, to przecie ze wzgldu na zakoczenie spotkaa si z niezadowoleniem czytelnikw. Mczyni domagali si poczenia Azy i Zilii, kobiety Detervillea i Zilii. Graffigny, pomimo e w 1752 roku ponowia edycj Listw... i dokonaa poprawek, dodajc listy na temat spoecznych relacji midzy pciami, zakoczenia nie zmienia. I chocia wycofanie si jej bohaterki w samotno i pisanie byo zgodne z powieci pamitnikiem i dyskursem filozoficznym tego czasu, to konsekwentnie czytano Listy peruwiaskie jako powie kobiec rodzaj literatury ucieczki (Subject, s. 154). Take wspczeni czytelnicy i wydawcy (jak Isabelle Landy-Houillon, jedna z dwojga wydawcw Flammariona) interpretowali zakoczenie ksiki jako klsk bohaterki, a sam powie kojarzyli z augustiask szarzyzn Madame de Lafayette i szarzyzn feministycznego wyboru Graffigny. Miller przywouje dwa listy, w ktrych mona szuka uzasadnienia wyboru przez Zili samotnoci. W jednym skierowanym do Azy wypowiada si ona negatywnie na temat instytucji maestwa la franaise. W drugim dla Miller bardziej istotnym opowiada Azie swj sen, w ktrym dowiadczya dwch sprzecznych uczu: w jednym wyobraeniu przedstawiaa go sobie jako cierpicego z powodu jej utraty i, jak pisze, rozkoszowaam si [juissais de] twoj aob, w innym cierpiaa z powodu jego blu. Ot ten spadek, jaki moe pozostawi po sobie umara albo nieobecna kobieta mczynie, owa ekstatyczna fantazja zostaje przez Graffigny przeksztacona:
[...] wartoci seksualne biernego podania notuje Miller s obrcone w aktywne operacje tekstowe. Pozostaa przy yciu w swym spoczynku Zilia spokojnie przekada swoje quipos, poddajc wasnej kontroli materialny emblemat swojego miejsca w wle fabuy. Poza przymusami kobiecego rozwizania Zilia przemieszcza sw opowie w ramach jakiego systemu wymiany, w ktrym czytelnicy (a nie ojcowie) okrelaj reguy obiegu (Subject, s. 155).
Jednake Miller zwraca uwag nie tylko na te aspekty, ktre uwalniaj kobiet pisark, ale i na te, ktre wikaj j w zaleno: [...] jedynie przez porednictwo Detervillea, jak dowiadujemy si z Przedmowy do jej tekstu, jej korespondencja dotara do nas (Subject, s. 156). Obdarowana przez rodzestwo Detervillew Zilia, w przeciwiestwie do Graffigny, co ujawniaj niektre szczegy powieci (na przykad usuwanie z oryginalnej korespondencji przez Zili jej figur mowy we wasnym przekadzie), nie
ma wiadomoci dwuznacznoci zawsze zaporedniczonego stosunku kobiety pisarki do narracji patriarchalnej, tego nieobecnego, lecz tym niemniej obecnego modelu obiegu znaczenia i dbr, ksiek i pienidzy (Subject, s. 155). Dlatego bohaterka dziwi si, e wielcy ludzie za jakich uwaa pisarzy musz swe myli sprzedawa jak towary na rynku, aby przey. Jeden z recenzentw powieci napisa komentarz do owego zdziwienia: [...] gdyby bya nieco bardziej sfrancuziaa, szczerze podziwiaaby raczej tych, ktrzy pac im za nic (Subject, s. 161). Tymczasem powieciowa Zilia kontroluje wanie to, co wymyka si kontroli w yciu kobiety (Subject, s. 157). Graffigny napisaa tylko jedn powie: pisanie wymagao samotnoci sukces Listw..., paradoksalnie, j jej pozbawi.
5. Jaki podmiot do zmiany?

Do tej pory skupiaam si, podajc za N.K. Miller, gwnie na problemie sygnatury i polemice z Barthesem. Analiza powieci Graffigny eksplorowaa kwestie warunkw towarzyszcych konstytuowaniu si kobiecego podmiotu podmiotu pisarskiego w literaturze. W tekcie napisanym w 1986 roku (ostatnim zoonym do ksiki): Changing the Subject: Authorship, Writing, and the Reader, Miller przesuwa akcenty: interesuje j nadal podmiotowo kobieca, ale gwnie jako formowanie si kobiecych podmiotw krytycznych (Subject, s. 103). A zatem, w centrum uwagi staje teraz pisarka i jej feministyczny czytelnik w relacji z feministyczn teori i post-strukturalistycznymi koncepcjami na temat pisania i rnicy seksualnej. Od razu mona powiedzie, e wszelkim pomysom dekonstruowania podmiotowoci przeciwstawia Miller konsekwentnie swj wasny projekt, ktry zwie rekonstrukcyjnym. w rekonstrukcyjny projekt wyania si w procesie sprawdzania przez Miller rnych perspektyw: feministycznych oraz tych, ktre wywodz si z dominujcych nurtw krytycznych. A zatem, uaktywniony zostaje ponownie Roland Barthes. Tym razem, co oczywiste ze wzgldu na punkt wyjcia, Miller przyglda si pod lup jego obiecujcej dla krytyki feministycznej tezie, ktra zamyka mier autora: [...] narodziny czytelnika trzeba przypaci mierci Autora25. Jednake ogoszenie narodzin czytel25
R. BARTHES: mier autora. Prze. M.P. MARKOWSKI. Teksty Drugie 1999, nr 1/2,
s. 251.
nika w tej formule, jak prezentuje Barthes, jest dla Miller nie do przyjcia z tego samego powodu, dla ktrego koci niezgody midzy nimi byo rozproszenie podmiotowoci pisarskiej w tekcie. Tak jak Barthes uniewani pytanie o to, kto pisze, tak te uniewania pytanie o to, kto czyta. Jego czytelnik jest pozbawiony historii, biografii, psychologii. Staje si przestrzeni i procesem. Czytelnik jest tylko kim, komu si pisze (Subject, s. 104). W nawiasie Miller umieszcza istotn konkluzj w zwizku z prezentacj dwch pozycji krytycznych:
Myl zarazem, e niepowodzenie jakiego skutecznego aliansu krytycznego jest oglniejszym skutkiem faktu, e stosunki midzy gwnym nurtem feminizmu a praktykami i stanowiskami, ktre si razem zgrupoway pod znakiem dekonstrukcji czy post-strukturalizmu na akademickich scenach USA, nie byy stosunkami jakiej roboczej wsplnoty: walki w tych samych bitwach z instytucjami (Subject, s. 104).
To stwierdzenie Miller mona uzna za implicytn odpowied na pytanie Teresy de Lauretis, umieszczone na pocztku szkicu Miller: czy mona feministyczne strategie lektury zastosowa do analizy instytucji spoecznych? Ot Miller, jakby domniemujc zakopotanie czytelnika, stawia kwesti: dlaczego cigle odwouje si do Barthesa, skoro jego pojmowanie tosamoci anihiluje podstawowe dla jej krytycznej feministycznej teorii zaoenie? Warto posucha jej gosu, aby przypomnie take moj zapowied na pocztku tego rozdziau, mwic o trudnej zgodzie pomidzy mistrzem i zbuntowan uczennic. Okazuje si, e tym, co moe czy feminizm z Barthesem, jest gboko pomylana, szeroka (kontekstualna) perspektywa projektu francuskiego intelektualisty. Jest jeden powd:
[...] albowiem zainteresowanie Barthesa semiotyk dziaa literackich i kulturowych ich przyjemnociami, niebezpieczestwami, strefami i kodami odniesienia przecina si tematycznie z pewnym feministycznym akcentowaniem [emphasis] koniecznoci usytuowania, spoecznie i symbolicznie, praktyk czytania i pisania. Podobnie jak krytyczka feministyczna, Barthes manewruje na paszczyznach trudnych stosunkw czcych osobiste i polityczne, osobiste i krytyczne, interpersonalne i instytucjonalne (jego seminarium, na przykad) (Subject, s. 105).
Jest take inny powd: Barthes wpisa si w pejza akademicki Ameryki Pnocnej. Krytyka feministyczna nie moe zatem ani go unieobecni, ani nie podj z nim polemiki. Tym bardziej, e koncepcja zawarta w mierci autora staa si obiegow ju tez w przestrzeniach uniwersytetu. N.K. Miller tym razem odczytuje Przedmow Barthesa do ksiki Sade, Fourier, Loyola (1971), odczytuje, dramatyzujc zapowied ucielenienia
czytelnika i zarazem skazania go (tak jak autora) na niebyt: [...] niczym popioy rozrzucone na wiatr po mierci26. Ta lektura Miller ma pewn swoisto, ktrej chciaabym si przez chwil przygldn. Swoisto o tyle istotn, e rzutuje ona na rozwj jej wykadu. Chodzi mianowicie o to, e pomimo i Barthesowski model tekstu nie zakada istnienia podmiotu, to jednak jaki podmiot si w tekcie pojawia: [...] podmiot, ktry mona pokocha un sujet aimer (Subject, s. 105).
Tym, co mnie tu interesuje, bardziej ni jeszcze inna nazwa, jeszcze jeden kod, jest Barthesowskie przekonanie o trwaoci podmiotu jako obecnoci w tekcie, by moe nie kogo w jednej osobie do kochania, ale o z n a k i potrzeby bycia kochanym, a wic trwaoci szczeglnie ludzkiego (humanistycznego?) pragnienia zwizku (Subject, s. 105106; podkr. K.K.).
Jednake konkluduje Miller u Barthesa nie wczeniej w podmiot jest metaforycznie przywrcony ciau przez mio, ni po tym, jak zostaje figuratywnie rozsypany przez mier (Subject, s. 106). Ot owa, przypomniana przez Barthesa (chocia teraz z perspektywy czytelnika), decyzja o mierci podmiotu wedle Miller nie dotyczy kobiet. Do poprzednich, ju przeze mnie przytaczanych, argumentw Miller dodaje nowe, sigajc tym razem po wsparcie zarwno do wypowiedzi badaczy postmodernizmu, jak i do krytyczek feministycznych.
W Mapping the Postmodernism Andreas Huyssen pyta: Czy to stanowisko [mwice o] mierci podmiotu/autora nie jest zwizane przez czyste odwrcenie z t sam ideologi, ktra nieodmiennie gloryfikuje artyst jako geniusza, czy to w celach marketingowych, czy niezalenie od przekonania i obyczaju? [...] Czy post-strukturalizm, tam, gdzie po prostu neguje wszelki podmiot, nie odrzuca szansy podwaenia ideologii podmiotu (jako mskiego, biaego, z klasy redniej), rozwijajc alternatywne i odmienne pojcia podmiotowoci? (Subject, s. 106)27.
Czy w sytuacji, w ktrej zostaa obnaona uzurpacja uniwersalnoci ze strony dawnego (fallogocentrycznego) dyskursu krytycznego, nie pojawia si nowa doxa podmiotowoci, ktra wcale nie zostaa odcita od powiza z poprzedni formacj? (Subject, s. 107). W sukurs Miller, ktra zdecydowanie odcina si od metafizyki lektury jak nazywa w nurt dominujcy w krytyce przychodzi sam Foucault, do ktrego si od26
R. BARTHES: Sade, Fourier, Loyola. Prze. R. LIS. Warszawa, Wydawnictwo KR, 1996, A. HUYSSEN: Mapping the Postmodernism. New German Critique 1984, no. 33 (Fall),
s. 14.
27
s. 44.
wouje: Czy [...] nadajc rdowy charakter pisaniu, nie ujmujemy w kategoriach transcendentalnych z jednej strony teologicznego uzasadnienia jego witoci [...]?28 (Subject, s. 107).
Caa krytyka feministyczna w USA dowodzi Miller przeciwstawia si bajce o odprawieniu autora na tej zasadzie, e historyjki o tekstualnoci, ktre oddaj w rozliczeniu uniwersalia Autora lub Czytelnika faktycznie artykuuj wyrane i odrbne struktury czego, co Gayatri Spivak nazwaa msk kontroln psychobiografi (Subject, s. 107).
Jednake Miller nie znajduje ani u Gayatri Spivak, ani u Donny Haraway naleytego wsparcia dla swojego rekonstrukcjonistycznego projektu kobiecego podmiotu. Tym bardziej, jeli jej celem jest przemylenie aktu czytania jako pewnej polityki (Subject, s. 107). Wedle Spivak (w rekonstrukcji Miller), psychobiografia mskiej podmiotowoci wspiera si na znaturalizowanym akcesie do dominujcych form wadzy (Subject, s. 107), natomiast postmodernistyczny podmiot kobiecy pnego kapitalizmu, czasu alegoryzowanego przez wszechwadz komputera, wie si z kobiet kolorow, ktr imperializm konstruuje jako dorywcz si robocz, wykonujc technologicznie zaawansowan prac dla spoecznoci wielonarodowej (Subject, s. 107).
Jej stosunek do sieci wadzy objania Miller najlepiej zrozumie za pomoc pojcia kobiety w obiegu zamknitym, ktre Donna Haraway opisuje jako sytuacj kobiety w wiecie [...] gboko przebudowanym za spraw relacji spoecznych nauki i technologii (Subject, s. 107108)29.
Zastrzeenia Miller brzmi klarownie: Nie jest oczywiste samo przez si, jak posta miaoby przyj wiadectwo w obrbie takiej ekonomii (Subject, s. 108).
M. FOUCAULT: Kim jest autor? Prze. M.P. MARKOWSKI. W: M. FOUCAULT: Powiedziane, napisane. Szalestwo i literatura. Wybra i oprac. T. KOMENDANT. Prze. B. BANASIAK et al. Posowie M.P. MARKOWSKI. Warszawa, Fundacja Aletheia, 1999, s. 203. 29 D. HARAWAY: A Manifesto for Cyborgs: Science, Technology, and Socialist Feminism in the 1980s. Socialist Review 1985 (MarchApril), no. 15 (2), s. 8485. Dla Donny Haraway cyborg jest istot yw, woln od historii i kultury. Definiuje go jako: [...] cybernetyczny organizm, hybryd maszyny i organizmu, twr spoecznej rzeczywistoci, jak rwnie twr fikcji. Projekt Haraway polega na tym, aby wyj poza binarne opozycje i przeci ukadanie rnic pomidzy tym, co ludzkie/zwierzce, zwierzce/maszynowe, fizyczne/niefizyczne, kobiece/mskie, publiczne/prywatne. Naley jednak zaznaczy, zgodnie z twierdzeniem samej Haraway, e cyborg jest tworem wiata postgenderowego; nie ma to nic wsplnego z biseksualizmem, preedypaln symbioz, niewyalienowan prac, albo inn uwodzc organiczn caoci. Cyborg jest ucielenieniem staej czstkowoci feministycznych punktw widzenia.
28
Miller wykonuje ruch ku Adrienne Rich, poszukujc w jej tekcie z lat 80.: Blood, Bread, and Poetry: The Location of the Poet (1983)30, sugestii, ktre nadayby lekturze wymiar polityczny. Tym bardziej, e w tym eseju Rich buduje geopolityczn map poetyki genderowej (Subject, s. 110). Wcza kontekst globalny, kwestie etnocentryzmu, poetyk tosamoci, angaujc si w inn kobiet (Subject, s. 110). Jednake Miller ma w pamici uwag Spivak, e wraz z okrelaniem wasnej tosamoci powinna pojawi si wiadomo tego, w jaki sposb okrelam tosamo innej kobiety i w jaki sposb ta inna kobieta okrela moj tosamo. I dlatego te adaptacja tez Rich chocia w wielu punktach zbienych z jej myleniem bdzie przez Miller opatrzona rozlicznymi wtpliwociami. Ot, wedle Miller, Rich, nawizujc do swego wczeniejszego eseju: When We Dead Awaken: Writing as Re-Vision (1971), przywouje dwie figury: dziewczyny i poetki, ktre funkcjonuj rozcznie (kobieta wysya poetk na wygnanie kobieta moe rozpozna siebie w obrazach i mitach kultury, ale poetka nie) i ktre chciaaby postrzega jako stopione w jedn. Owa przepa pomidzy nimi jest bowiem odczuwana przez kobiet poetk jako przepa wewntrzna: jako fragmentacja31. Ujmujc rzecz w kategoriach politycznych, Rich w 1983 roku dowodzi, e owa fragmentacja, zachodzca w obrbie piszcego podmiotu domaga si kontekstu wsplnoty politycznej (Subject, s. 109). w kontekst pomgby j zniwelowa. Jednake przykad, ktry podaje jako przyczyn odczuwanej fragmentacji, jest inny ni przykad z 1971 roku: dotyczy on wiadomoci, e wikszo niepimiennych na wiecie to kobiety (Subject, s. 110). Miller podsumowuje ten moment dowodzenia Rich rozlicznymi wtpliwociami:
Wyania si teraz pytanie: jeli etyka pisania feministycznego zakada pisanie dla kobiet, ktre nie czytaj by doprowadzi ten model do skrajnoci czego naleaoby wymaga od odpowiedzialnej i odpowiadajcej lektury feministycznej? Pytanie to pozostanie otwarte i bdzie mnoyo inne pytania. Czy specyfika teorii feministycznej zakada lektur d l a innej kobiety? Czyby to znaczyo czytanie jako [as] ta inna kobieta? Z j e j m i e j s c a? (Subject, s. 110; podkr. K.K.).
A. RICH: Blood, Bread, and Poetry: The Location of the Poet. In: Blood, Bread, and Poetry: Selected Prose, 19791985. New York, Norton, 1986. 31 Chodzi o przepa midzy poetk i kobiet: [...] dziewczyn, ktra napisaa wiersze, ktra okrelia si, piszc wiersze, i dziewczyn, ktra musiaa okreli si w swym stosunku z mczyznami. Ibidem, s. 40.
30
Ostatnie pytanie Miller wyranie nawizuje do odczytania przez Jonathana Cullera32 formuy Peggy Kamuf z jej synnego eseju Writing Like a Woman. Culler mwi o odraczaniu tosamoci czytajcej, wpisaniu jej w proces niezamknitego powtarzania i odgrywania wasnej kobiecej tosamoci (Dla kobiety czyta jako kobieta to nie powtarza tosamo i dowiadczenie, ktre jest dane, ale odgrywa rol, jak sobie konstruuje w odniesieniu do swej tosamoci jako kobiety, ktra take jest konstruktem i w ten sposb seria moe cign si dalej: kobieta czytajca jako kobieta czytajca jako kobieta33). Wicej na ten temat pisz w rozdziale sidmym: Lektury.
Czy tego rodzaju stwierdzenie pyta dalej Miller przywraca uniwersalno lub wzajemn wymienialno kobiet pod nazw kobiety, a w konsekwencji, jak wyoya to na konferencji w Pembroke Denise Riley, wymieszanie si [collapse] rnych czasowoci kobiet, ktre objania ona jako niegotowe jeszcze historie rnych formacji, rnych kategorii kobiet [widziane] od strony polityki? (Subject, s. 110111).
N.K. Miller wierna strukturalistycznym zaoeniom i pamitajc o wtpliwociach G. Spivak radzi starannie przemyle te skutki lektury, jakie wywodz si z poetyki przeroczystoci, tym bardziej, gdy odwouje si ona do autorytetu konkretnego, jednostkowego dowiadczenia (Subject, s. 111) i gdy zmierza do zniwelowania przepaci i scalania fragmentw. Niepokj Miller wzbudza take fakt, e w aktywny/aktywistyczny model lektury zaproponowany przez Rich (ktra po przeczytaniu antologii wspczesnych poetek kubaskich wybraa si w podr do Nikaragui, czego efektem by wanie jej esej Blood, Bread, and Poetry...) moe sta si rodzajem estetyki nakazowej jakiego politycznie poprawnego programu reprezentacji (Subject, s. 111). Ot, w do nieoczekiwany sposb, przeciwko tej z koniecznoci utopijnej retoryce sztuki n i e w y a l i e n o w a n e j, ktr Rich wyczytuje u poetek kubaskich (potwierdzenie organicznego stosunku midzy poezj a transformacj spoeczn) (Subject, s. 111; podkr. K.K.), Miller ustawia Barthesa. Barthesa, ktry akcentujc criture, zawieszajc jego signifi, jednoczenie postrzega spoeczne oddziaywanie tekstu w jego sposobie produkowania, nie za w transmitowanych przez niego komunikatach. Barthesa, ktry sugeruje, e dominujc ideologi (a kada wypowied jest w ni uwikana) odziedziczony tekst kultury mona rozmontowywa tylko od wewntrz, kradnc jej jzyk i lokujc go w nowych konfiguracjach.
32 J. CULLER: On Deconstruction. Theory and Criticism after Structuralism. Ithaca, Cornell University Press, 1982. 33 Ibidem, s. 64.
22 Feministyczna...
Rozsianie i fragmentacja, kradzie mowy i podwaenie stereotypu kusz Barthesa jako krytyczne style podania i dekonstrukcji, ruptury i protestu (Subject, s. 111).
Dokadnie zatem wraz z Barthesem Miller wprowadza pojcie fragmentacji tosamoci i rozproszenia tekstu, ktre Rich zamierzaa wyeliminowa. Ale take separuje si od tezy Rich, mwicej o niewyalienowanej sztuce. Barthesowski projekt intertekstualnoci zosta wsparty w praktyce przez Hlne Cixous, Luce Irigaray i Monique Wittig. W tej wybranej przez nie pozycji wewntrz tekstu pozycji subwersywnej, atakujcej, ktra jest te przecie pewn form negocjacji w obrbie dominujcego tekstu spoecznego (Subject, s. 112) Miller widzi przymus polityczny, a zatem aktualny, cho z zaoenia lokalny, kierunek uprawiania jak to nazywa i n t e r t e k s t u a l n o c i p o l i t y c z n e j (Subject, s. 112; podkr. K.K.). Uporawszy si z szerzej postawion kwesti kobiecego podmiotu w teorii feministycznej, Miller przechodzi do pytania wszego:
Co to znaczy czyta i pisa jako kobieta wewntrz instytucji autoryzujcych i regulujcych wikszo lektur i pisania na uniwersytecie? (Subject, s. 112).
Badaczka wychodzi od eksplikacji wielekro w feministycznych analizach przywoywanej sceny z powieci Charlotte Bront Villette, w ktrej bohaterka, Lucy Snowe, poddana jest egzaminowi. Dwaj profesorowie przekonani, e praca pisemna przedoona przez Lucy zostaa wytworzona przez ich, zaprzyjanionego z ni, koleg, postanawiaj dociec prawdy. Ta scena obrazuje wedle Miller wadz instytucji, ktra modeluje kobiece dowiadczenie. Lucy najpierw zmaga si ze stresem i milczy. Zmuszona jednak do pisania, opracowuje zadany temat: Ludzka sprawiedliwo. Opracowuje go natomiast po swojemu, w szczeglny sposb. Sprawiedliwo w jej ujciu uosobiona zostaje wbrew uniwersalnym przedstawieniom, wbrew ich abstrakcjom w postaci czerwonej damy z rkami na biodrach, od ktrej uszu odbijaj si nieusyszane apele potrzebujcych wsparcia dzieci i ebrakw, znajdujcej pociech w fajeczce i butelce. Piszc jako kobieta komentuje Miller Lucy Snowe udomawia publiczn alegori ludzkiej sprawiedliwoci (Subject, s. 113). Ta scena moe by odczytana jako parabola [...] warunkw produkcji autorstwa kobiecego (lub praktyki krytyki feministycznej) (Subject, s. 113), ale take sugeruje pytanie o stosunek kobiet do arbitralnoci autorytetu mskiego, do podstaw ich wadzy i ich praw (Subject, s. 114). Lucy dystansuje si wobec arbitralnoci autorytetu mskiego, odwoujc si do ironii. I w po-
dwjny dyskurs wydaje si Nancy K. Miller godny zalecenia dla krytyki feministycznej i jej strategii krytycznej pod warunkiem, e bdzie on w peni samowiadomym dziaaniem. Z perspektywy 1986 roku Miller ocenia odniesione korzyci i straty poniesione przez krytyk feministyczn w akademii. Z jednej strony mski establishment nie zrezygnowa z roszcze do mwienia w imieniu tego, co uniwersalne. Z drugiej strony same krytyczki feministyczne wytraciy impet, z jakim dziaay w latach 70. Pomimo e powstay womens studies, feministyczne programy studiw itd., Miller wskazuje na dwie oddziaujce na krytyk feministyczn blokady: po pierwsze, kluczowe dla krytyki lat 70. sowo dowiadczenie spowodowao nierozwizywaln trudno, kiedy chciano je wmontowa w dyskurs teoretyczny, jednoczenie wystrzegajc si etykiety esencjalizmu (zob. rozdzia sidmy: Lektury); po drugie, badania nad podmiotowociami post-genderowymi (post gendered subjectivities) stanowiy rodzaj hamujcej krytyczki autocenzury. A zatem w ramach opisanej sytuacji instytucji: jej obojtnoci na kwestie kobiet i postrzegania podmiotu kobiecego poza rnic pyta Miller: [...] na jakich podstawach moemy przemodelowa relacje podmiotw kobiecych do spoecznego tekstu? (Subject, s. 116). Miller omija spektrum zarysowanych odpowiedzi, ktre sprowadzaj si do radykalnych posuni: odrzuci mskich profesorw i ich krytyczne modele. W zamian proponuje wzorem swej bohaterki Lucy doda do kobiecego stroju signifiants mskoci (Lucy nie chciaa w przedstawieniu szkolnym gra roli mczyzny w mskim ubraniu), albowiem jest przekonana, e skuteczno przyszej interwencji feministycznej domaga si ironicznej manipulacji semiotyk przedstawienia (Subject, s. 116) Odpowied na pytanie o podmiot kobiecy w instytucji zarysowuje si w odwoaniu do jeszcze jednej sceny z Villette. Na pytanie Ginevry: Kim pani jest?, Lucy odpowiada z pewnym rodzajem przekomarzania si, powtarzajc, jakby pytajc sama siebie: Kim jestem naprawd?, Moe postaci w przebraniu?, w kocu prbuje modelowa siebie na podmiot w procesie, ksztatowany przez instytucje (institutional inscription): najpierw bya opiekunk starej damy, potem guwernantk, obecnie jest nauczycielk. Ginevra nie chce zgodzi si na tak widoczny, powierzchniowy tryb okrelania przez interlokutork swej tosamoci. I w pewnym sensie ma racj. Take Miller, akcentujc radykalne osignicie Bront, nie chce powiedzie, e tosamo Lucy daje si sprowadzi do historii jej pracy. Jednake pytajca domaga si wyranej odpowiedzi Lucy, odpowiedzi, jak domniemuje Miller, danej w spoecznym kodzie, zgodnej ze spoecznym jzykiem: domaga si od niej jakiego nazwiska, jakiego rodowodu (Subject, s. 117). Tymczasem konkluduje Miller w jaki namacalny i kopotliwy sposb, Lucy, podobnie jak podmiot Lacanowski,
22*
ktry antycypuje, tkwi rwnie gdzie w polu mowy, ktra konstytuuje jej inno wobec siebie samej (Subject, s. 117). A zatem, formuujc odpowied na pytanie, jaki podmiot powinien ulec zmianie, w do nieoczekiwany sposb Miller wskazuje na podmiot kartezjaski. Podmiot, ktry wie, kim jest i kim jest inny. Podmiot, ktry roci sobie prawo do autorytatywnego ustanawiania definicji kobiety. Podmiot, ktry mwi z pozycji uniwersalnej. Podmiot o okrelonej, z gry danej tosamoci kobiety. Podmiot, ktry wierzy, e moe, wychodzc od ja, gadko przechodzi do my. Ten, ktry sdzi, e nie jest uwikany w jzyk, e kontroluje swoje ja i swoj wypowied. Chciaabym zasugerowa, zmierzajc do zamknicia, e kada definicja piszcego podmiotu kobiecego, nieuniwersalizujca go jako Kobiety, ktr usiujemy teraz uj teoretycznie [theorize], musi zawiera w sobie dwuznacznoci Lucy Snowe: w pracy, w mowie. Jest to pewien proces, w ktrym rozpoznane zostaje to, co Elizabeth Weed34 opisuje jako niemoliw [...] relacj kobiet do Kobiety, i uwiadamiane s nasze trwae sprzecznoci, luka i (moe permanentny) wewntrzny rozdzia, ktry ze zbiorowej tosamoci czyni zawsze tylko horyzont, wszelako konieczny horyzont (Subject, s. 117). A zatem, mona odczyta w wypowiedziach Nancy K. Miller apel o pojedynczo kobiety (jak w projekcie i apelu Kristevej z lat 70.), o zgod na jej fragmentacj, z ktr moemy jednak, jako czytelniczki feministyczne, wspdziaa i ktr moemy si posugiwa (Subject, s. 117). W finale swego eseju Miller, zbliajc si do stanowiska post-strukturalistycznego, przywouje wypowied Juliet Mitchell, ktra j zaraz od tego stanowiska oddala. W artykule Feminity, Narrative, and Psychoanalysis (1982)35, po rozpatrzeniu propozycji Julii Kristevej, Mitchell stawia wasne pytanie o tosamo odpowiadajc takiemu projektowi teoretycznemu (semiotyczne, podmiot w procesie). Kristevej podmiot w procesie okazuje si nierozpoznanym przez samego siebie stawaniem si. Stawaniem si czego? pyta Mitchell. I odpowiada:
Nie myl, e mogybymy y jako podmioty ludzkie bez swego rodzaju udziau w historii; dla nas jest to gwnie historia bycia mczyzn lub kobiet w kapitalizmie buruazyjnym. Dekonstruujc t histori, moemy tylko skonstruowa inn histori. Czym wic jestemy w procesie stawania si? (Subject, s. 117).
34 E. WEED: A Mans Place. In: Men in Feminism. Eds. A. JARDINE, P. SMITH. New York London, Methuen, 1987, s. 74. 35 J. MITCHELL: Feminity, Narrative, and Psychoanalysis. In: Women: The Longest Revolution. New York, Pantheon, 1984.
6. Krytyka osobista...
Miller prbuje na to pytanie odpowiedzie po swojemu: [...] skoro to jest mj esej, a nie jej, poczuam, e wane jest, aby zaryzykowa jak odpowied (Subject, s. 117). Najpierw mwi, e stajemy si kobietami, ostatecznie przystaje na wersj: [...] mam nadziej, e stajemy si feministkami.
W obu tych zdaniach jednak zaznacza Miller wyraona przeze mnie nadzieja na przyszo kobiec jest pragnieniem tego wszystkiego, czego nie wiemy na temat tego, co miaoby znaczy bycie kobiet poza zawsze ju gotow tosamoci Kobiet, z jak tylko moemy walczy; nadzieja na jakie negocjacje, ktre by wytworzyy p o p r z e z f e m i n i z m n o w y s p o e c z n y p o d m i o t, jak to wypowiada Teresa de Lauretis w Alice Doesnt36, a jakie ja przedstawiam tutaj jako prac kobiecych podmiotw krytycznych (Subject, s. 118; podkr. K.K.).
Fina tego tekstu z 1986 roku mwi o nadziei.
6. Krytyka osobista Getting Personal Feminist and Other Autobiographical Acts (1991), But Enough About Me. Why We Read Other Peoples Lives (2002)
W 1991 roku w Getting Personal... zbiorze rnorodnych dyskursw: od analitycznych, rozpatrujcych krytyk feministyczn roku 1986, do osobistych wspomnie-wyzna dotyczcych matki (Teaching Autobiography. Coda: Loehmanns, Or, Shopping with My Mother) i czasu opieki nad chorym ojcem (My Fathers Penis) owa nadzieja, jakkolwiek z mniejsz intensywnoci, jest cigle obecna. I cile wie si z projektem personal criticism. Oczywicie, pojawia si pytanie: w jaki sposb w kulturowej przestrzeni lat 90., w ktrej badaczka diagnozuje coraz mniej dziaania wsplnotowego, take w obszarze feminizmu, kiedy akcentuje si indywidualizm (wyT. de LAURETIS: Alice Doesnt: Feminism, Semiotics, Cinema. Bloomington, Indiana University Press, 1984.
36
rany rwnie w Barthesowskich lekturach, uaktywniajcych cielesno czytelnika), w jaki sposb w owej przestrzeni, wychodzc od celebracji (autobiograficznego) ja pisarskiego, stworzy konieczny warunek wymiany z innym ograniczonym innym, aby w kontrakcie, jaki proponuje to pisanie i czytanie, mona byo zobaczy szans jakiego ywo od nowa negocjowanego uspoecznienia (Getting, s. XIV)? A zatem, jak sugeruje ostatni cytat, personal criticism wpisane jest w pewn rol, a nawet misj, skoro ma by swoist recept na odnowienie refleksji w krytyce feministycznej i rwnoczenie ma reaktywowa afirmatywny, spoeczny feminizm lat 70. To wany moment i warto od razu zaznaczy, na czym jego wano polega: nie chodzi bowiem w personal criticism o to, aby zapisywa wewntrzne doznania, aby je prezentowa czytelnikowi z przyjemnoci i determinacj ekshibicjonisty, ale o to, aby to, co polityczne, teoretyczne, spotkao si, przenicowane, z perspektyw osobist. I Miller konsekwentnie w obu swych ksikach (Getting Personal... i But Enough About Me...) prbuje zapisa cis wi, wzajemne uwarunkowania, pomidzy swym biogramem indywidualnym, profesjonalnym a spoecznym przemianami w ideologii spoecznej i w ruchu feministycznym. Pojcie personal criticism tak jak objania je Miller w Getting Personal...
implikuje jawnie autobiograficzne widowisko [performance] w obrbie aktu krytyki. Faktycznie, to, e krytyka staje si osobista [getting personal in criticism], zwykle obejmuje jaki zamierzony ruch ku samoprzedstawieniu [self-figuration], pomimo e stopie i forma samoujawnienia [auto-disclosure] oczywicie szeroko si rni (Getting, s. 1).
Owa definicja Miller jest szerszym ujciem kategorii osobistego [personal] ni w prezentacji autorstwa Mary Ann Caws (Women of Bloomsbury..., 1990)37, ktra podkrelaa gwnie zmieszanie si tekstu z krytykiem i odznaczanie si tej interakcji w perspektywie narracyjnej [voice], tonie i postawie (Getting, s. 26). Naciskajc na perspektyw narracyjn i subiektywno podmiotu piszcego, Mary Ann Caws nie uznawaa za konieczne tak jak Miller aby w podmiot ujawnia si w autobiograficznej autoreprezentacji [self-representation] (Getting, s. 1). Miller natomiast wcza w obrb swego pojcia najrniejsze formy stylu i tonu wypowiedzi (wedle projektu Caws), jak te zniuansowane sposoby autoprezentacji: od osobistych anegdot, wyzna, narracyjnych wstawek z ycia codziennego, ktre maj naruszy konwencjonalny kontekst pisania, po autoprezentacj
37 M.A. CAWS: Women of Bloomsbury: Virginia, Vanessa, and Carrington. New YorkLondon, Routledge, 1990. Duy wpyw wywara przedmowa autorki: Personal Criticism: A Matter of Choice.
tosam z polityczn reprezentatywnoci mwienia w imieniu kobiet i do kobiet (kolorowych, lesbijek), w imieniu kobiet do mczyzn i do innych spoecznoci (Trzeciego wiata). Za swoisty manifest personal criticism uznaje Miller esej Jane Tompkins Me and My Shadow (1987)38. Pomimo e jak twierdzi sprawia on jej teoretyczne trudnoci i pomimo e Tompkins oddziela osobiste pisanie od pisania teoretycznego (sdzc, e teoria represjonuje uczucia Getting, s. 5), a zatem, pomimo tego, e artykuuje ona w kocu pogld przeciwstawny do goszonego przez Miller.
Wedle mnie wyjania Miller argument za pisaniem osobistym pociga za sob jakie odzyskiwanie teorii: zawracajc teori z powrotem ku niej samej (Getting, s. 5).
Jednake, okrelajc rnic swojego stanowiska wobec stanowiska Tompkins, Miller czyni to w imi szerszego projektu, aby w ogle zaprzesta odcinania ycia prywatnego i tego, co czysto osobiste, od konwencjonalnego dyskursu akademickiego (Getting, s. 5). Czyni to, rwnoczenie odegnujc si od zarzutw, ktre zostay postawione gwnie przez Gerarda Mac Leana39 w polemice z Tompkins, mwicych o tym, e wszelkie uobecnianie osoby, odwoujce si do retoryki obecnoci, cofa feministyczny dyskurs do fazy naiwnej, przedteoretycznej, tym samym oddajc go w niewol patriarchalnej reprezentacji, ktra spycha kobiety na margines. Miller odwraca ostrze tych zarzutw, argumentujc, e to nie reprezentacja represjonuje kobiety, ale represjonuje je hierarchia ustalona przez w dwudzielny dyskurs, ktra nobilituje to, co publiczne, i ponia to, co prywatne. Miller interesuje to, co dzieje si z autorytetem pisarza/pisania z chwil wtargnicia prywatnego, osobistego w dyskurs publiczny. Jaka jest funkcja tej osobistej perspektywy narracyjnej (personal voice)? Tompkins akcentowaa, e dziki niej czytajcy wchodzi w jakie osobiste stosunki z autorem (Getting, s. 6). Natomiast Miller przesuwa akcenty, wskazujc, e zapis fizycznego szczegu w eseju Tompkins pozwala jej zreprodukowa portret piszcej podobnej do mnie: i w tym sensie takiej jak ja, jako osoba (Getting, s. 6). Ale czy chodzi o osob? w fizyczny szczeg dotyczy drobnego wtrcenia Tompkins, mwicego o koniecznoci przerwania pisania i pjcia do ubikacji. Wtrcenia, ktre wywoao odruchy zaenowania wrd seminarzystek Miller: jed38 J. TOMPKINS: Me and My Shadow. In: Gender and Theory: Dialogues on Feminist Criticism. Ed. L. KAUFFMAN. New York, Basil Blackwell, 1989. 39 G. MAC LEAN: Citing the Subject. In: Gender and Theory: Dialogues on Feminist Criticism...
ne uznay je za stereotyp deprecjonujcy kobiety (sprowadzajcy je do cielesnoci), inne odmwiy mu prawa do reprezentowania tego, co subiektywne, osobiste, wyznajc, e wolayby co przeczyta na temat ma Tompkins Stanleya Fisha. Okazao si, e pojawia si kwestia: czy to pisarz, czy czytelnik uznaje, e co jest albo nie jest osobiste? Ale take kwestia autorytetu mwicego w ramach akademickiego dyskursu. Czy pozycja nauczyciela akademickiego nie zostaje, z chwil odwoania do tego, co w nim osobiste, zdyskredytowana? Czy w passus Tompkins dotyczy warunkw autorytetu krytycznego (Getting, s. 7)? Czy to, co Barthes w Krytyce i prawdzie (1966) okreli jako now krytyczn wiarygodno, moe uzasadni wtrt o ubikacji? (Getting, s. 7). Miller siga po wypowiedzi z Krytyki i prawdy, w ktrych Barthes, bronic nowej krytyki, burzy rnic midzy krytykiem i czytelnikiem, czytelnikiem i pisarzem (Getting, s. 8)40, i po lektur przeksztace w teoretyzowaniu Barthesa, przedstawion przez Jane Gallop41. Spostrzeenia Gallop okazuj si uyteczne dla wykadu Miller, podkrelaj bowiem, e w pny Barthes bardziej subiektywny i cielesny utorowa drog dla personal criticism.
Pisanie Barthesa autoryzowao chcc nie chcc rnorodno form krytycznej autofikcji [self-fabrication] (Getting, s. 9).
Cho on sam by polemiczny wobec osoby, skonny widzie j jako pusty podmiot mowy (Getting, s. 9).
Barthes wymodelowa moliwo personal criticism przez swoj wasn niezwykle wyrafinowan manipulacj teoretycznym dyskursem, ktry nie tylko uczyni widocznymi lady piszcego ciaa, ale narzuci obyczaje jakiej mocno ubiograficznionej ubiografemicznionej [biographized biographemized] osobowoci retorycznej (Getting, s. 9).
Wracamy do pytania o przyjemno czytania i odreagowanie jej w postaci pisania. Miller niedwuznacznie sugeruje, odwoujc si tym razem do eseju Barbary Christian The Race for Theory42, e przyjemno rodzi si ze
40 Przej od lektury do krytyki znaczy zmieni swe pragnienie, pragn ju nie dziea, lecz wasnego jzyka. Tym samym jednak przywrci dzieo temu pragnieniu, z ktrego powstao. Tak oto sowo oplata si wok ksiki; czyta, pisa: caa literatura to przejcie od jednego do drugiego z tych pragnie. R. BARTHES: Krytyka i prawda. Prze. W. BOSKA. W: Wspczesna teoria bada literackich za granic. Antologia. Oprac. H. MARKIEWICZ. T. 2. Krakw, Wydawnictwo Literackie, 1972, s. 137. 41 J. GALLOP: Thinking Through the Body. New York, Columbia University Press, 1988. 42 B. CHRISTIAN: The Race for Theory. In: Gender and Theory: Dialogues on Feminist Criticism...
spotkania z obrazem, wyobraeniem pisarza zamieszkujcym w ciele. Spotkania, w ktrym bierze udzia rwnie ucieleniony czytelnik. Miller jednake nie moe podziela argumentw Tompkins i Christian, ktre nie przewiduj negocjacji pomidzy tymi dwiema pozycjami: albo ciao, albo umys; albo proces, albo teoria; albo feminizm, albo post-strukturalizm. Czyli: albo ucielenienie, subiektywno, albo powrt do teoretycznej abstrakcji, do metafizycznego jzyka, w ktrym dominujcy krytycy przekonuj, e produkuj tekst bezcielenie jak anioy (Getting, s. 11)43. Inaczej ujmuje swoje miejsce wobec tych dwch pozycji Gallop. Usytuowanie po jednej ze stron nie blokuje jej dostpu do drugiej. Osobiste fragmenty dorzucone do dyskursu profesjonalnego speniaj dla niej funkcj mylenia przez autobiografi: [...] acuch asocjacji, przez ktry przebiegam w mojej lekturze wyznaje Gallop przechodzi przez rzeczy, ktre mi si zdarzyy (Getting, s. 11)44.
Dla Gallop komentuje Miller to przejcie pomidzy teori a opowieci yciow jest ubite przez [...] amerykaski feminizm i francuski post-strukturalizm (s. 5); przez pisarstwo Adrienne Rich i Rolanda Barthesa (Getting, s. 11).
W konkluzji w efekcie czytania wypowiedzi Tompkins i Christian Miller stwierdza, e zarwno rozumienie tego, co sprawia nam przyjemno, jak i tego, co jest osobiste, przebiega przez rnic seksualn przez rnice genderowe. Podczas gdy Tompkins skupia si na sporzdzeniu listy rnych formacji krytyki literackiej w USA, od lat 50. do lat 90. (Nowa Krytyka, strukturalizm, dekonstrukcja, Nowy Historyzm), krytyki, ktra skutecznie dya do faworyzowania autorytetu tego, co bezosobowe (Getting, s. 15), Miller stawia przed sob i krytyk feministyczn zadanie trudniejsze: [...] zrozumie te wysoce emocjonalne sposoby zarazem wspistnienia i wzajemnej walki owego osobistego i bezosobowego trybu dyskursu krytycznego, w onie feminizmu oraz midzy feminizmem a krytyk dominujc (Getting, s. 14). Miller wychodzi od osobistego dowiadczenia, pojcia, ktre od lat 70. stanowio kluczow kategori w krytyce feministycznej. Owo dowiadczenie osobiste, lokujce si w bezustannej opozycji wobec dominujcych dyskursw krytycznych, byo, co prawda, kategori mylenia taS to sowa z innego eseju B. CHRISTIAN: But What Do We Think Were Doing Anyway: The State of Black Feminist Criticism(s) or My Version of a Little Bit of History. In: Changing Our Own Words: Essays on Criticism, Theory and Writing by Black Women. Ed. Ch.A. WALL. New Brunswick, New Jersey, Rudgers University Press, 1989, s. 230. 44 J. GALLOP: Thinking Through the Body..., s. 4.
43
kich badaczek, jak: Kate Millett, Ellen Moers, Sandra Gilbert i Susan Gubar, Elaine Showalter, Annette Kolodny i Judith Fetterley, ale nie wpyno na ksztat ich pisania, gdy kategori analityczn pozosta dla nich gender (Getting, s. 14). Przeom nastpi dopiero w latach 80., w obliczu wzrostu samowiadomej depersonalizacji idcej w parze z konstrukcj i rozpoznaniem feministycznej teorii jako korpusu wiedzy, co Miller okrela jako sza teorii (Getting, s. 14). Wwczas to pojawio si eksperymentowanie autobiograficzne45. Ten rodzaj pisania czy gosy polemiczne, polityczne, anegdoty (wytwarza efekt podany przez Tompkins: intensywnoci osobistego gosu), ale, co wane dla Miller, zmierza do ukonstytuowania si nowego gatunku literackiego pisania okolicznociowego (na konferencje, w biuletynach feministycznych), by take swoistym sprawozdaniem z feministycznego nauczania i wamywa si w monolog autoryzowanego dyskursu akademickiego (Getting, s. 15). Miller siga po esej Barbary Johnson Deconstruction, Feminism, and Pedagogy46, aby si przyjrze, w jaki sposb jego autorka rozpatruje w polemice z dekonstrukcj Paula de Mana moliwo
jakiego ruchu, ktry by odwrci ow depersonalizacj, zradykalizowan przez de Mana, i wprowadzi na nowo to, co osobiste [personal], lub co najmniej sytuacyjne [positional], jako sposb na rozproszenie [disseminating] autorytetu i rozbirk [decomposing] faszywej uniwersalnoci znacze zinstytucjonalizowanych patriarchalnie (Getting, s. 15)47.
Taki ruch wszake napotyka przeszkod:

Nie tylko zmierzano do wykluczenia dowiadczenia osobistego z dyskursu wiedzy, ale sam obszar osobistego zosta zakodowany jako kobiecy i z tego powodu zdewaluowany (Getting, s. 15)48.
Mamy zatem odpersonalizowanie dekonstrukcji i spersonalizowanie feminizmu. Johnson dekonstruuje te opozycje, pokazujc, e kada z nich nawiedzana jest przez swojego innego: innym dekonstrukcji jest kobiece i osobiste, innym feminizmu bezosobowe i mskie. To samo dotyczy dowiadczenia: postrzega ona narracje osobiste, dowartociowujce, w zaMona sdzi, e to eksperymentowanie autobiograficzne tkwi u pocztkw krytyki feministycznej: Sexual Politics Kate Millett znakomicie mieciaby si w definicji personal criticism Mary Ann Caws. Osobisty ton, gos, rytm zdania, szczeglno retoryki, nasczay jej dyskurs, czynic go odlegym od obiektywizujcego dyskursu akademickiego. 46 B. JOHNSON: Deconstruction, Feminism, and Pedagogy. In: EADEM: A World of Difference. Baltimore, The Johns Hopkins University Press, 1987. 47 Ibidem, s. 43. 48 Ibidem, s. 44.
45
mierzeniu, kobiece dowiadczenie, jako skonno ku abstrakcji i jakiemu ponownemu odpersonalizowaniu poprzez my kobiety: czy wszystkie kobiety podzielaj jak jednostkow personaln narracj?. Mamy tu wic bliniacze zagroenia ze strony depersonalizacji i esencjalizmu (Getting, s. 16). Mona je wytumaczy sytuacj lat 70.: podnieceniem, jakie wywouje sama idea wsplnoty (Getting, s. 16). Johnson traktuje synonimicznie, a w kadym razie wymiennie, pojcie osobistego i sytuacyjnego. Miller prbuje wyartykuowa bardziej zoone relacje pomidzy osobistym i sytuacyjnym, odwoujc si do eseju Mac Leana. w esej pozwala jej take, przy okazji, zabra gos na temat mczyzny w feminizmie. Mac Lean wykonuje dwa gesty: przywouje fraz Adrienne Rich, e kada myl rezyduje w jakim ciele, i przepuszcza jak przekonuje Miller projekt Tompkins przez Marksa i Derrid, niwelujc jej pojcia osoby, perspektywy narracyjnej [voice], kobiety (Getting, s. 18)49. Siebie natomiast identyfikuje w taki oto sposb: biay, heteroseksualny mczyzna z pierwszego wiata, piszcy na temat feminizmu (Getting, s. 18). Miller zestawia ow samoidentyfikacj z wasn rekonstrukcj jego portretu. Chodzi o to, e Mac Lean sytuuje si w uprzywilejowanej pozycji jako nauczyciel akademicki. O swoich pedagogicznych praktykach pisze:
W klasie flirtuj wiadomie i niezmiennie. [...] Uczc w Ameryce Pnocnej, wiele korzystam ze swojego uprzywilejowanego (angielskiego) akcentu: mog naladowa gosy z Monty Pythona. Ciao te mi pomaga: wysoki na ponad 6 stp, chudy, gitki w nadgarstkach, ale zdolny do ywej gestykulacji. Bdc mczyzn, z takim gosem [voice] i z takim ciaem, atwo si gra midzy tonem farsowym i powanym (Getting, s. 1819)50.
Miller podkrela fakt instrumentalizacji studentek:

Co mogoby pyta uczyni kobiety mniej powanymi ni ponowne sytuowanie ich (nas) jako publicznoci wobec rozgrywajcej si przed nimi najbardziej konwencjonalnej heteroseksualnoci? (Getting, s. 19).
Wyglda na to, e wedle Miller cho teoretycznie tego nie chce, Mac Lean powouje si przecie na swe auktorialne ciao i na sw osoTym, co, jak mniemam, Tompkins ma na myli, jest nie tyle powrt osoby spoza na nowo uprawnionej do gosu [perspektywy narracyjnej: voice] kobiety cho rwnie dobrze daoby si j w ten sposb czyta ile przemieszczenie autorytetu tekstu przez suplement piszcego. G. MAC LEAN: Citing the Subject..., s. 142. 50 Ibidem, s. 149.
49
b (co zarzuca Tompkins), jakby osobicie nie mg umkn tej sytuacji, uwolni si od swego rodzaju molestowania seksualnego (o czym mylaa Rich w tekcie, z ktrego pochodzi cytowana przez niego fraza).
Myl, e problem polega tutaj na tym, e Mac Lean osobicie [personal] nie moe umkn temu, co sytuacyjne [positional]: idiosynkratyczne biografemy akcentu i wzrostu pozostawiaj bez uszczerbku strukturalne cechy polityki seksualnej w sali wykadowej (Getting, s. 19).
Rola (czyli sytuacja), z jak identyfikuje si podmiot, jest cigle mska (kanonicznie mska), mimo rzekomej feminizacji zawodu i czynnika osobistego ujawnionego w szczegach dotyczcych mskiej cielesnoci. Czym jest zatem osobiste? Czy jest tym, co sprawia nam przyjemno w eseju Tompkins, gdy siedzi bez butw i wyglda przez okno, w eseju Mac Leana, gdy flirtuje na zajciach; czy moe tym, co nas enuje (zapowied Tompkins, e pjdzie do ubikacji)? Czy sytuacyjne poznajemy po tym, e czyni nas obiektem agresji? Ale co to jest osobiste? Kto decyduje? (Getting, s. 19). Jak podda osobiste ujciu teoretycznemu: [...] czy teoria moe by spersonalizowana, a osobiste steoretyzowane (Getting, s. 21)? Jak krytyk osobist autoryzowa? Skd ma pochodzi autorytet personal criticism: od ja czy od teorii? Prba odpowiedzi Miller na to ostatnie pytanie wskazuje na problemy zwizane zarwno z rozumieniem ja, jak i teorii. Autorytet teorii uzalenia si od teoretycznej ewakuacji tych samych podmiotw spoecznych, ktre j wytwarzay (Getting, s. 20): w latach 80., przypomina Miller, Stany Zjednoczone przeyy skandal po ujawnieniu biografii Paula de Mana. Miller szkicuje dwa sprzeczne dyskursy, ktre zrodziy ruchy wyzwolecze, w momencie postkolonialnym, transmitujce dwie wersje podmiotu: z jednej strony pojawia si dyskurs hiperwidzialnoci ideologicznej kategorii podmiotu51, z drugiej za, w ruchu przeciwstawnym do niego, wynurza si dyskurs, ktry chce wyraa wewntrzne sprzecznoci podmiotowoci (Getting, s. 20); pierwszy sprzyja polityce tosamoci (mwi jako kobieta, utosami si z sytuacj kobiety), drugi motywuje jej odrzucenie (nie identyfikowa si z kobiet tworem patriarchatu, akcentowa osobiste). Polityka tosamoci mobilizowaa mieszczask autoprezentacj i rwnoczenie problematyczn reprezentatywno (Getting, s. 20). Pomidzy tymi dwoma odreagowujcymi wzajemnie nurtami lokuje Miller personal criticism:
51 L. KIPNIS: Feminism: The Political Conscience of Postmodernism? In: Universal Abandon? The Politics of Postmodernism. Ed. A. ROSS. Minneapolis, University of Minnesota Press, 1988, s. 158.
W rzeczy samej pisze jednym z powodw obecnego rozpowszechnienia si krytyki autobiograficznej moe te by wpyw kryzysu reprezentatywnoci: lk przed mwieniem jako i mwieniem za, ktry zdwaja postmodernistyczny kryzys reprezentacji, jaki w kko si diagnozowao (Getting, s. 20).
Jeli idzie o teori, Miller jest przekonana, e teoria musi zmieni swe funkcje, cele i praktyki. Take materi swej pracy, ktra wymaga przemylenia od nowa stosunku podmiotu do siebie i do autorytetu, do autorytetu w teorii (Getting, s. 21). Transformujc formu, e osobiste jest polityczne, wykada Miller, e osobiste jest rwnie teoretyczne: to, co osobiste, jest czci materii teoretycznej (Getting, s. 21). W ten sposb chce nada swoisto feminizmowi na tle innych krytycznych kierunkw, mwic, e cechuje go ekspansja konkretnoci materiau kulturowego (Getting, s. 21), interwencyjno, praktyczno, kolektywno. Miller podaje przykady, wyuskujc z omawianych esejw to, co osobiste i co stanowi zarazem ich kulturow materi. Punktuje gniew, ktry motywowa pisanie, gniew spowodowany wykluczaniem kobiet z teorii i wymazywaniem kobiet z kultury, czynieniem ich niewidzialnymi. Wybuch gniewu komentuje Miller przechodzi przez konwencje genderu (Getting, s. 23). Badaczka konkluduje:
[...] to jest to, do czego chciaam od pocztku doj, to jest to. Wie si z dwiema rzeczami, ktre nie tylko si cz z sob, ale si nawzajem zakadaj: pokazywanie [showing] i gniew [anger]. Chc mwi o tym afekcie i efektach demonstrowania siebie [self-display] oraz spektaklu genderu (Getting, s. 22).
Badaczka cytuje najczciej stawiane kobietom zarzuty, na przykad: ona robi z siebie widowisko. Krytyka osobista byaby, wedug niej, podjciem tego zarzutu i wiadomym podjciem widowiska niewstydzcego si wasnego gniewu.
W tym sensie, obracajc swj gos autorski w spektakl, pisanie osobiste ujmuje teoretycznie warunki wasnego widowiska: w jakim osobistym materializmie. Pisanie osobiste otwiera badanie odbywajce si kosztem pisania pisania krytycznego lub Teorii i jego skutkw. Zakopotanie wywoane u czytelnikw stanowi znak, e to dziaa. W tym samym momencie to zakopotanie zrywa zason bezosobowego jako maskarad samowymazania przynajmniej przez dezorientacj i wskazuje na narcystyczn fantazj tkwic w pozach samowystarczalnoci, ktre utosamiamy z Teori; szczeglnie z abstrakcyjn Teori (Getting, s. 24).
Reasumujc, przywizanie Miller do konstruowania figury autoreprezentacji w personal criticism ma swoj wykadni w czytaniu owej figuracji w kategoriach performance: sztuki autokreacji, maskarady, wystawiania siebie na widowisko (pomiewisko?). Przez autora i czytelnika. Jaka perspektywa odsania si przed personal criticism? Krytyka personalna moe, w najgorszym razie, wytraci to, co osobiste, i zacz mwi w imieniu jakiego abstrakcyjnego my (to byby powrt do dawnego miejsca w refleksji feministycznej), uznajc, e jej podmioty uczestnicy paktu autobiograficznego nale do jakiej sceny kczowatych, sieciowatych, uprzywilejowanych jani, wywoujcych si nawzajem swymi imionami w druku: jaki autoryzowany instytucjonalnie personalizm (Getting, s. 25). A przecie studentki czytajce esej Tompkins chciay wiedzie: kim bya Janice? kobieta wspominana w tym eseju. Miller woli myle pozytywnie, odwoujc si do najlepszych przykadw krytyki autobiograficznej:
[...] to, co osobiste w tych tekstach, pozostaje w sporze z hierarchiami usytuowania [hierarchies of the positional] dziaajc bardziej jako pewien przekanik midzy sytuacjami [positions], tworzcy krytyczn pynno. Ukonstytuowane ostatecznie w jakim spoecznym performance, te akty autobiograficzne mog tworzy pewien nowy repertuar dla jakiej oywczej krytyki kultury (Getting, s. 25).
I aby nie zagubi si jej wasny punkt widzenia na podmiot pisania/czytania, na personalne jako ucielenione i genderowo usytuowane, w ostatnim akapicie raz jeszcze powraca do miejsca swego (teoretycznego i feministycznego) powizania: do cia kobiet, do ywych kobiet:
Czy w tym tekcie jest kobieta? pytaa Mary Jacobus [posugujc si] anegdotycznym artem Fisha [Fishs anec-joke]. Kobieta w tekcie Jane Tompkins jest zmar kobiet, utalentowan modsz koleank, ktra si zabia. Spektakl krytyki osobistej w Me and My Shadow, ktry jest take wybuchem gniewu z powodu tej mierci, stanowi sposb na przykucie uwagi do tych ywych kobiet, ktre w nie mniejszym stopniu stanowi materi tematyczn feminizmu (Getting, s. 25).
Linda Anderson w swym eseju Autobiography and Personal Criticism ujmuje swoisto performanceu praktykowanego w pisaniu przez sam Miller:
[...] jej pisanie jest gboko performatywne, w tym sensie, e odgrywa ono rozmaite stanowiska [positions] dyskursywne i teoretyczne [...].
[...] rne dyskursy nakadaj si na siebie, tworzc nieprzewidywalne koniunkcje znaczeniowe (s. 145)52.
Std jej przywizanie do metafory.

Chocia Miller ogasza, e jej ksika [Getting Personal...] dotyczy krytyki osobistej, to jej stanowisko krytyczne [critical position] najlepiej opisa jako proces doprowadzania wczeniejszych dyskursw krytycznych do nowych kombinacji, przez odczytywanie samej siebie w ich ramach i wykluczeniach (s. 145).
Mona doda, e w spektakl pisania jest w przypadku Nancy K. Miller spektaklem bezustannego zadawania sobie samej pytania o to, kim si jest, piszc, i kim s ci, do (dla) ktrych si pisze. Spektakularne jest te to, w jaki sposb w swej historii podglda proces przeksztacania samej siebie w pisaniu/dziaaniu jako podmiot. I w jaki sposb w autobiografii podglda siebie jako kogo innego, ledzc swe fizyczne zmiany, oznaki czasu, odpodobnienia i upodobnienia do matki, do innych kobiet, ktre w ten sam sposb dotyka czas, i jak posuguje si jak sama to nazywa etyk nieutosamienia (ethics of disidentification), polegajc na tym, aby umie si utosamia przez rnic, przez wyzwanie rzucane cisym granicom kogo, kim, jak si nam zdaje, jestemy (Getting, s. 149). Jak podkrela, akcentujc intencje pisania, zmian metafor, punktw widzenia, wychodzc od wczesnego Emphasis Added..., a po ostatni w ksice Subject to Change esej Changing the Subject... Nie bez powodu jej ulubion bohaterk jest Lucy Snowe: owa Lucy, ktra prbujc powiedzie, kim jest, ju jest dla siebie samej gdzie indziej. Nie do uchwycenia, przyszpilenia, nietosama z sob. Wydaje si, e taki podmiot wytwarza Miller na scenie swego performanceu w caym swoim pisarstwie. A zatem, znacznie wczeniej, zanim pojawi si projekt personal criticism, Miller zapisaa ju w Subject to Change ow potrzeb zachowania, bez makijau, odlegych momentw historii wasnego namysu nad teori feministyczn. Zdecydowaa ju wtedy, aby zrobi z siebie widowisko:
Wydawao mi si rwnie, e w momencie, gdy pisanie o krytyce feministycznej skania si do usztywniania stanowisk [positions] (linii frontu?), jakby nie mogy ulega zmianie, jakby niczyje mylenie nie ewoluowao, jakby nic nie wylewao si poza cise paradygmaty, skon52 L. ANDERSON: Autobiography and Personal Criticism. In: A History of Feminist Literary Criticism. Eds. G. PLAIN, S. SELLERS. Cambridge, New York, Cambridge University Press, 2007. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
struowane z pokusy posiadania naszej wasnej historii, warto pj na to ryzyko i pozostawi lady trudnoci i kopotw wynikajcych z wykonywania tej pracy (jej sceny, we wszystkich sensach tego sowa), w nadziei, e nie odetniemy si grajc Aten zamiast Arachne od moliwej przyszoci podmiotw do zmiany (Subject, s. 18).
Identyfikujc si sama z sob, Miller jednoczenie separuje si od tej, zaledwie i ju, rozpoznanej siebie samej (podobnie czyni, utosamiajc si z pewnymi zbiorowociami i oddzielajc si od nich). I w tych gestach identyfikacji i zarazem rnicowania, konstruowania i zarazem dekonstruowania swej krytycznej podmiotowoci, wyraa si jej otwarto na zmian siebie, na bycie w procesie na negocjacje z feministycznymi krytyczkami spod znaku post-strukturalizmu i dekonstrukcji. Doda trzeba: zmian i proces zadomowiony w cielesnoci i w historii, w rasie, klasie i genderze. Jednake problem zaproponowanego przez Miller autobiograficznego performanceu budzi dyskusj. Nancy K. Miller nie rozwizaa wedle Lindy Anderson kwestii: czy teoria moe by spersonalizowana, a osobiste steoretyzowane (Getting, s. 21), bo nie jest to kwestia, ktr daoby si rozwiza. Raczej mamy tu jakie rozwijajce si zjawisko (Getting, s. 19), prowadzce j, jako pisark, w rozmaitych kierunkach (s. 146). Pisarskie ja staje si miejscem splotu rnorodnych dyskursw i w tym miejscu moe narodzi si, co prawda, nowe pisanie, co jednak naraa w podmiot krytyki osobistej na odtwarzanie przez jzyk (wedle formuy Paula de Mana53). Moe si take wobec tego wydawa, e kady krytyczny performance stanie si zawsze bez wyjtku jeszcze jedn postaci performatywu (s. 146). Ale co by to miao oznacza? Anderson odwouje si do rnicy pomidzy performanceem a performatywem (performative), ktr naszkicowaa Judith Butler. W Bodies That Matter: On the Discursive Limits of Sex54 Butler pisze:
Performance jako akt ograniczony odrnia si od performatywnoci o tyle, o ile ta ostatnia polega na pewnym powtarzaniu norm, ktre poprzedzaj, ograniczaj i wyprzedzaj wykonawc, i w takim sensie nie mona jej bra za urzeczywistnienie woli czy wyboru wykonawcy; z kolei to, co jest performatywnie wykonywane [performed], dziaa na rzecz ukrycia, jeli nie zdezawuowania, wszystkiego, co jest nieprzejrzyste, niewiadome, niewykonalne. Redukcja performatywnoci do performanceu moe by pomyk (s. 143).
53 P. de MAN: Autobiografia jako od-twarzanie. Prze. M.B. FEDEWICZ. Pamitnik Literacki 1986, z. 2. 54 J. BUTLER: Bodies That Matter: On the Discursive Limits of Sex. LondonNew York, Routledge, 1993, s. 234.
A zatem, performance jest wiadom gr i teatralizacj ja dokonywan przez performera. Performance indywidualizuje, otwiera nowe moliwoci w procesie stawania si i autokreacji. Performatywno za wtacza performera w niewiadomy, z przymusu, obowizek powtarzania norm. Na szczcie wedle Butler normy nie wykazuj si doskona skutecznoci, ale dopowiada Anderson ta sama sabo, ktra otwiera moliwo ich przeartykuowania i transformacji, procesu o niepewnym rezultacie, moe albo nie moe by subwersywna (s. 143). Jest moliwe zatem, e krytyka personalna, wychodzc od ja, zelizgnie si z osobistego w jakie oglne, by moe nawet ponownie uniwersalizujce my. Z niepokojem pisaa ju o tym Miller, o dyskursie wykluczajcym, ktry konstruujc si w walce z przeciwnikiem, dokadnie powtrzy jego mechanizm opresji i wymazywania innych podmiotw (krytycznych i ludzkich). Ale jest rwnie dobrze moliwe, co sugeruje Linda Anderson, e Miller pokadajca swoje nadzieje w krytyce personalnej: w jej subwersywnoci wobec dyskursw profesjonalnych, ktre preferuj uniwersalia, obiektywizm, abstrakcyjno mylenia (poza ugenderowion konkretn cielesnoci) wpadnie w puapk performatywnoci, podobnie jak jej krytyczny projekt. Nie mona jednake w tym momencie zapomnie o niedoskonaej skutecznoci norm. Nawet zatem performatywno na przykad powtrzenie genderowego uposaenia krytyka w jego pisaniu zawsze moe ulec odchyleniom i naruszeniom. Anderson wskazuje na ryzyko tkwice w performansie, aby je w kocu zneutralizowa. Pomniejszenia owych zagroe powrotu do performatywnoci szuka tam, gdzie performance spotyka si ze wstydem. Esej Eve Kosofsky Sedgwick Touching Feeling: Affect, Pedagogy, Performativity55 naprowadza j na artykulacj podstawowych kwestii. Zbierajc je w skrcie, mona powiedzie, e w spektakl obnaania si dowiadczania wstydu uwikane jest ja (jego tosamo) i inny (z ktrym wie si to, co spoeczne). Ja potrzebuje patrze i by ogldanym przez innego. Eve Kosofsky Sedgwick, w przeciwiestwie do Nancy Miller, nie sdzi, aby wstyd by gwnie zwizany z represj. Raczej jest on co wydobywa Anderson powizany z pragnieniem komunikowania si: wskazuje zarwno pknicie w obwodzie komunikacji, jak i pragnienie odtworzenia interpersonalnego pomostu (s. 147)56. Ryzyko performanceu polegaoby na odmowie skierowania na performera spojrzenia widza, czyli innego. Ja pozostaje wwczas ze swoim bolesnym indywidualizmem samotne, wyzbyte przyjemnoci przyczenia (s. 147).
55 E. KOSOFSKY SEDGWICK: Touching Feeling: Affect, Pedagogy, Performativity. Durham, N.C., Duke University Press, 2003. 56 Ibidem, s. 38.
23 Feministyczna...
W rzeczy samej, moliwe jest konkluduje Anderson aby widzie sam w s t y d jako pewien r o d z a j p e r f o r m a n c eu osoba dowiadczajca wstydu demonstruje znaki, ktre czyni j najlepiej widzialn. Wstyd robi widowisko [performs] z kwestii tosamoci i podstaw wizi z innymi. Ten performance, ktry jest podwizany pod spektakl, nie daje si atwo odzyska pod szyldem performatywnoci i moe daje nam jaki sposb wyjcia poza ni (s. 147; podkr. K.K.).
Anderson odwouje si do kilku przykadw, ktre wyuskuje z But Enough About Me... Zapisany przez Miller wstyd zwizany z jej dowiadczeniami seksualnymi lat 70., cakiem nieprzystajcy do spojrzenia dojrzaej feministki, pomg jej ogarn ten wiat, spoza ktrego wyoni si feminizm lat 70. (s. 147). Zdaniem Anderson, wstyd w pisaniu Miller ujmowany jest jako istotny warunek ycia feminizmu, wsplnoty ukonstytuowanej [posited] na podstawie moliwoci cznoci (s. 147). Rozpatrujc w Getting Personal... niebezpieczestwa tkwice w ruchu od ja do my, Miller ostatecznie skonna jest je neutralizowa, uznajc w ruch za baz dla feminizmu, pod warunkiem e pozostanie jego wsplnotowym horyzontem, co oznacza ostatecznie, e [ja i my] nigdy nie mog by historycznie utrwalone na swoim miejscu, ale musz trwale otwiera si na ryzyko nowych i innych rozpozna (s. 148).
7. Jaki feminizm? Czy elegia po feminizmie?

W finale podrozdziau 5. Jaki podmiot do zmiany? przywoaam w cytacie nadziej Miller na negocjacje, ktre by wytworzyy p o p r z e z f e m i n i z m nowy spoeczny podmiot (Subject, s. 118; podkr. K.K.), i akcentowaam wyraone wwczas przez ni podanie nadejcia owego spoecznego podmiotu. W sze lat pniej w 1991 roku w Getting Personal... sw nadziej wie Miller z personal criticism i z wytworzeniem przez ni jakiego spoecznego performanceu. Teraz w cytacie z Nancy K. Miller przykuwa moj uwag sformuowanie: poprzez feminizm. W 2002 roku w swojej wspomnieniowej (autobiograficznej) ksice But Enough About Me. Why We Read Other Peoples Lives Miller szkicuje kilka faz swojego ycia, ktre nazywa Decades [Dekady]. Ich tytuy wskazuj na autoprezentacj, ktra to, co osobiste, ujmuje w posta niemal organicznego zwizku z feminizmem: Przed feminizmem: 19621968; Podczas feminizmu: 19691977; Feministyczna krytyka literacka: 19781989; Po feminizmie? 1990.
7. Jaki feminizm? Czy elegia po feminizmie?
A zatem, mona by zapyta, jeli z perspektywy 2002 roku taka moliwo konstytuowania spoecznego podmiotu jest poprzez feminizm nadal otwarta, to poprzez jaki feminizm? I czy w ogle jest otwarta? Wedle Miller, wczesne lata 80. przyniosy wiele pozytywnych efektw kobiecej aktywnoci: powstaa feministyczna teoria, zaczy si formalizowa studia kobiece, z ktrych wiele powstao na wydziaach uniwersyteckich w Stanach Zjednoczonych. Jednake te same lata ju zdradzay pewne symptomy erozji i kryzysu feministycznej wsplnoty. Mona wskazywa na rne daty, ktre miayby stanowi jak lini graniczn. Mogaby to by, na przykad, publikacja z 1981 roku: This Bridge Called My Back: Writings by Radical Women of Color57. Miller nie jest przywizana do dat, jednake skonna byaby lokalizowa kryzys jednoci w feminizmie okoo 1985 roku.
Okoo 1985 roku, t dat przypisuj owemu kryzysowi nieco arbitralnie, kobiety kolorowe odrzuciy tak definicj feminizmu, ktra przez bia skr jego uniwersalnego podmiotu ich nie obejmowaa, za krytycy post-strukturalistyczni spojrzeli podejrzliwie na binarne ujcie genderu z jego pretensjami referencjalnymi (But Enough, s. 42).
Pojawiy si zarzuty. Jeden mocny przetrwa do lat 90.: e feministyczne krytyczki mieszaj estetyk z socjologi (Czy nie mona by mwi o sztuce robionej przez kobiety? But Enough, s. 42). Jednake w roku 1990 spokrewni si on z celebrowan przez rodowiska akademickie kurczow wiar w Sztuk i Jednostk58. Miller nie ukrywa swej nostalgii za latami 70., szlachetn przeszoci feminizmu, ale poddaje namysowi swoje bycie w feminizmie w czasie przyszym uprzednim, synnym futur antrieur Lacana. Prawda... Przy pidziesitce, niby ona Lota, wygldaam na sztywno obrcon ku przeszoci (But Enough, s. 43). W obliczu narastajcych indywidualistycznych tendencji wrd akademikw Miller zapisuje list tego, co utracone: brak mi pasji wsplnoty (albo tego, co bierzemy za wsplnot), take naszego przekonania, e sprawy mog ulec zmianie (But Enough, s. 44), brakuje mi panujcego w latach 70. przekonania, e jest do zrobienia wana praca (But Enough, s. 43), mwic sowami innego (cytowanego przez Miller) wspomnienia tamtych czasw59. I chocia badaczka odwouje si do
57 This Bridge Called My Back: Writings by Radical Women of Color. Eds. G. ANZALDUA, C. MORAGA. Watertown, Mass., Persephone Press, 1981. 58 To ostatnie stanowisko, ktre rozwino si w latach 90., na wiele sposobw zapowiada barwy lat 50.: jaki powrt do ideologii zimnowojennej, przybierajcy na froncie akademickim posta kurczowej wiary w Sztuk i Jednostk (But Enough, s. 42). 59 E. FOX KELLER: Conclusion. In: Conflicts in Feminism. Eds. M. HIRSCH, E. FOX KELLER. New York, Routledge, 1990, s. 384.
23*
optymizmem nasczonej wypowiedzi Evelyn Fox Keller, projektujcej warunki odnowy feminizmu przyszoci, do jej projektu etyki krytyki: Nauczyymy si porzdnie lekcji, e mona znie rnice; sugeruj, e musimy si te nauczy, e wsplne sprawy mona rwnie atwo przekreli, jak kiedy je uznawano60, to pomimo tego odwoania zapisuje swoje zwtpienie, zadajc retoryczne pytanie: Ale jakie miayby by podstawy tych nowych wsplnych spraw midzy kobietami w erze postfeministycznej? (But Enough, s. 44). N.K. Miller wycofuje si z odpowiedzi na swoje pytanie, ogasza sw niezdolno do tropienia zwiastunw feminizmu po jego wojnach domowych (But Enough, s. 44). Odegnuje si od mwienia take w imieniu feminizmu. Wybiera pozycje nauczania historii feministycznej przeszoci. Nie wprost artykuuje wtek odrzucenia: o ile feministki drugiej fali z radoci wspominaj witowanie pidziesiciolecia sufraystek, o tyle druga fala poczua si zapomniana i zepchnita w milczenie przez modsze kobiety. Zostaa utracona cigo, zerwane wizi. Oddaj gos Miller:
[...] feminizm w latach 90. rzeczywicie dowodzi, e jest peen wewntrznych konfliktw, ktre istniay ju w latach 80. By to czas walk midzy generacjami, dotyczcy tego, kto i jak reprezentuje feminizm czas nieporozumie, wzajemnych oskare i brakujcych okazji do dialogu. Bolesne stao si mwienie jako feministka publicznie, a ja gwnie milczaam. Ale jeli si to odwrcio, to wanie z powodu mojej niezdolnoci do przyjcia feministycznego stanowiska, jakby byo moje, feminizm powrci do mnie z innej perspektywy narracyjnej [voice] perspektywy zarazem bardziej osobistej i bardziej zaciekawionej tym, co takiego jeszcze w latach, ktre poprzedzay feminizm, doprowadzio mnie (i inne kobiety) do tego, aby si od nowa okreli (But Enough, s. 43).
A jednak powtrz to pytanie Miller: czym mogyby by owe wsplne sprawy midzy kobietami? Cho nie wiadomo, jaka miaaby by ich formua, to niezaprzeczalnie s potrzebne. I Miller wskazuje na sposb paradoksalny i nie wprost moliwego ich ukonstytuowania. Jednake chyba nie poprzez feminizm, ale aby wychodzc z feministycznej nostalgii za wsplnot, ow nostalgi uczyni motywujc si dla praktykowania autobiografii, personal criticism: [...] wspomnienie jest zapisem dowiadczenia w poszukiwaniu wsplnoty, zbiorowego programu pracy, ktra ma chroni krucho pojedynczoci w tym jakim postmodernistycznym wiecie (But Enough, s. 14).
60
Ibidem, s. 384385.
Prawie w tym samym czasie, kiedy Nancy K. Miller prbowaa pogodzi z sob strukturalizm i feminizm, Naomi Schor, take pracujc nad literatur francusk, diagnozowaa korzyci i straty strukturalistycznego mylenia z perspektywy kogo, kto chce uprawia krytyk feministyczn, i wybieraa swe miejsce po stronie post-strukturalizmu z preferencj dla dekonstrukcji. Bya przekonana nawet, e moliwo uprawiania krytyki feministycznej (nie tylko na jej wydziale romanistycznym) pojawia si dopiero wraz z zapoznaniem si z pracami Jacquesa Derridy i paradygmatem dekonstrukcyjnym (w dalszej kolejnoci z pismami Hlne Cixous i Luce Irigaray). W Przedmowie do swojej najwaniejszej ksiki Breaking the Chain: Women, Theory and French Realist Fiction (1985)1 argumentuje swj metodologiczny wybr paradoksaln sytuacj badawcz, ktr wytworzy strukturalizm: z jednej strony dawa on narzdzia do badania tekstu feminocentrycznego (s. IX), z drugiej strony uniemoliwia te badania ze wzgldu na
1 N. SCHOR: Preface. In: EADEM: Breaking the Chain. Women, Theory and French Realist Fiction. New York, Columbia University Press, 1985. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
Rozdzia czwarty: Post-strukturalizm i krytyka feministyczna: Naomi Schor
unieobecnienie genderu krytyka sama autorka nie moga, jak wspomina, pisa i czyta jako kobieta [as a woman] (s. IX). Naomi Schor podkrela korzyci pynce z dekonstrukcji: wag krytyki fallogocentryzmu i strategii lekturowych dekonstrukcji, przede wszystkim implikacje wynikajce z akcentowania w nich rnicy i poddawania badaniu samych kategorii genderowych (s. X). Wypowiadajc zdecydowanie tez, e dekonstrukcja moe si przecina z feminizmem (s. X), i majc wiadomo, i nie jest to relacja prosta, Schor precyzuje swoje zaoenia badawcze. Dekonstrukcja zniosa hierarchi (i wynikajc z niej waloryzacj) pomidzy pciami i w ten sposb zasugerowaa w jej konkretnym przypadku pewien sposb praktykowania lektury, ktry polegaby, jak pisze Schor, na homologicznym odwrceniu czego, co nazwaabym paradygmatem znaczcoci: istotne/uzupeniajce [the paradigm of significance: essential/accessory] (s. X).
Innymi sowy, szkice te napisano w przestrzeni otwartej dziki tej waloryzacji kobiety oraz szczegu, jak zakada dekonstrukcja. Nie oznacza to mojej wiary, e kobieta jako pisarka lub czytelniczka ma jak wrodzon skonno do szczegw, co jest argumentem esencjalistycznym, ktry uwaam za niebezpieczny dla wypracowania zarwno feministycznej poetyki, jak i estetyki. Wierz natomiast w to, e jakie wyartykuowane skupienie si na szczegach byo tradycyjnie konotowane jako kobiece i dlatego dewaloryzowane. I, dalej, e to wanie w szczegach tekstowych, albo niezauwaonych, albo zlekcewaonych przez mskich krytykw, jest do znalezienia co kluczowego dla kobiecego udziau w reprezentacji. Szczegy te odnosz do kobiecego ciaa, w szczeglnoci do osi synekdochicznej, tak wysoko cenionej przez fetyszystw wicych kobiece organy seksualne z jej stopami. Refetyszyzacja fetysza moe by wanie jakim koniecznym krokiem ku rozumieniu funkcji protagonistki kobiecej w realizmie, gdy ostatecznie interesuje mnie nie tyle reprezentacja kobiety, ile relacja midzy kobiet a reprezentacj (s. X).
Obiektem jej zainteresowania s XIX-wieczne teksty napisane przez Flauberta (Pani Bovary, Salammb), Zol (Nana), Maupassanta (Historia jednego ycia), Barbeya dAurevillyego (Czarownica), Balzaka (Eugenia Grandet), braci Goncourt (Herminia Lacerteux), Stendhala (nienapisany Lamiel). Jak atwo dostrzec, w samych tytuach tych tekstw zawarta jest wskazwka mwica o kluczowej w nich postaci kobiecej. Schor odnotowuje istniejcy ju w krytyce feministycznej rejestr powieciowych przedstawie, ktre zapisyway represj kobiecego podania2.
Breaking the Chain mona postrzega jako cz pewnej serii studiw krytycznych zajmujcych si stworzeniem mapy tych strategii reprezentacji, jakie rozwijay si w celu
2
Ona sama zmienia pytanie i ju nie zajmuje jej odpowied: w jaki sposb owa represja jest przedstawiana, ale dlaczego.
Jakiej funkcji, jeli w ogle jakiej, suy represja libido kobiecego w obrbie ekonomii tekstu realistycznego? (s. XI).
Interpretujc Salammb Flauberta, skupia si na szczegle: zakuta w acuch stopa Salammb uosabia dla badaczki zwizanie energii kobiecej, ktra jest
jednym, jeli nie jedynym, z warunkw umoliwiajcych rozwijanie tekstu klasycznego. Realizm jest tym paradoksalnym momentem w literaturze zachodniej, kiedy przedstawienie nie moe ani przyswoi sobie Innoci Kobiety, ani istnie bez niej (s. XI).
Tak jak wyjcie ze strukturalnych uj przedstawienia i wraliwo na szczeg byy instrumentem dekonstrukcji, tak z kolei likwidacja binarnej opozycji pomidzy mow a pisaniem dokonuje si przez wskazanie rnic, ktre dziaaj w obrbie samego pisania w Pani Bovary: pomidzy przedstawieniem pisania Homais i Emmy (ktrej stosunek do pisania uosabia stosunek do pisania samego Flauberta). Feministyczne dociekanie, czy pisanie/czytanie ma pe, znalazo swoj odpowied w efektach analizy, ktra pokazaa, e
Rnica w obrbie pisania wspistnieje zatem z rnic pomidzy pciami, co wprost ucielenia para Emma/Homais (s. XII).
W incipicie do analizy powieci Flauberta Naomi Schor formuje projekt nowej wersji krytyki tematycznej, ktry nazywa tematyk (s. 3)3. Poniezawarcia w sobie kobiecego libido [to contain female libido], w dzieach, ktre czsto godziy si na uderzajce metafory przestrzenne, udzielajce jakiej zmysowej bezporednioci losom kobiecej protagonistki: strych (Gilbert i Gubar) oraz, na drugim kocu osi wertykalnej, krypta (Kamuf). [...] Nina Auerbach [...] pokazaa, e powszechne obrazy poskromionej i zinfantylizowanej kobiecoci [...] s odwrotn stron wizji kobiety jako figury demonicznej o przeraajcej mocy i niepowstrzymanej ruchliwoci [...]. [...] nasze konstrukcje i rekonstrukcje przefiltrowane s przez rne zestawy soczewek: gdzie Auerbach widzi Demona, ja widz pewn posta z obrazu wywodzcego si z moich wasnych, kontynentalnych zainteresowa, kobiet jako matk orgazmiczn (Kristeva) i wadczyni Logosu (Cixous) (s. XI). 3 W rozdziale For a Restricted Thematics: Writing, Speech, and Difference in Madame Bovary czytamy: [...] terminem tematyka opatrz wszelkie praktyki tekstowe cierpice na co, co mona by, sposobem Bachelarda, nazwa kompleksem Ariadny, wszelkie lektury trzymajce si nici Ariadny [fil conducteur], czy miayby to by acuchy synonimw Barthesa, czy acuch suplementw Derridy, czy serie Deleuzea (s. 3).
wa zosta on szkicowo przedstawiony przeze mnie w rozwinitym przypisie do rozdziau sidmego: Lektury, tu jedynie zaznaczam jego miejsce. Bezcenne obserwacje Schor, dotyczce klasycznego tekstu, w ktrym wan rol odgrywa przedstawienie, obserwacje prowadzone z dekonstrukcyjno-feministycznej perspektywy, zostaj powizane z drugim nurtem jej interpretacyjnego zaangaowania: z relacj pomidzy psychoanaliz a feminizmem4, psychoanaliz a literatur, ktr wyczytuje z tekstw wybranych przez siebie autorw. Zanim bliej je przedstawi, przez chwil zatrzymam si nad sugestiami samej Schor, ktre stanowi wan informacj, dotyczc trybu jej lektury. A owa lektura ma jak wskazuje Schor naladowa [mime] proces, ktry psychoanaliza okrela jako przepracowanie [working through] (s. XI). Zacytujmy definicj sownikow:
Proces, za pomoc ktrego dochodzi w analizie do przyjcia interpretacji oraz do przezwycienia oporw, jakie ona wzbudza5.
4 W bogactwo refleksji na ten temat obfituje ksika Jane GALLOP: Feminism and Psychoanalysis. The Daughters Seduction. LondonBasingstoke, The Macmillan Press LTD, 1982. Gallop proponuje, aby tradycyjn opozycj zamieni na kontakt. Psychoanaliza, na przykad, moe podway tendencje feminizmu do akceptowania jakiej tradycyjnej, ujednoliconej, racjonalnej, purytaskiej jani jani z zaoenia wolnej od przemocy podania. Feminizm, z kolei, moe przeama tendencje psychoanalizy do uznawania si za apolityczn, cho faktycznie jest konserwatywna, bo zachca ludzi do przystosowywania si do niesprawiedliwych struktur spoecznych (s. XII). Kade z nich potrzebuje drugiego, ich kontakt pozwoli ma nadziej Gallop psychoanalizie i feminizmowi otworzy si na now tosamo, ktra nie jest do skonstruowania w granicach tosamoci kadego z nich. Przy czym tosamo ta winna by cigle potwierdzana i natychmiast kwestionowana (s. XII). Przywouj take fragment wypowiedzi Gallop, ktry jest mi szczeglnie bliski, ze wzgldu na modne jeszcze cigle zarzuty, dotyczce feministycznych nadinterpretacji, szczeglnie tekstw XIX-wiecznych. Retoryka tych zarzutw jakby cytuje retoryk Gallop, ktra jednak suy tutaj dokadnie w celu ich odparcia: Analogicznie do dialogu midzy psychoanaliz a feminizmem kady rozdzia tej ksiki stanowi scen spotkania midzy tekstami co najmniej dwch autorw. Ta metoda jest sposobem uzyskania wyjcia poza czytane teksty, jest czym, co wychodzi poza granice, ktre jaki autor (autorka) mgby (mogaby) chcie narzuci swemu dzieu. Pojcia integralnoci i zamknicia tekstu podobne s do pojcia dziewictwa ciaa. Potwierdzaj, e jeli kto nie respektuje granic midzy wewntrznym i zewntrznym, to wamuje si do rodka, pogwacajc wasno. Tak dugo, jak trzymamy si bdw integralnoci i zamknicia, pragnienie wniknicia staje si pragnieniem gwatu. Mam nadziej, e wejd z tymi tekstualnymi ciaami w pewien stosunek, ktry ma jak odmienn ekonomi, dla ktrej wejcie i wzajemne przeniknicie nie oznacza braku szacunku lub gwatu, poniewa nie opieraj si one na micie dziewiczej caoci ksiki lub jani, lub ciaa. Raczej na przekonaniu, e tam, gdzie s sowa lub ciao, tam gdzie jest take pragnienie dialogu, stosunku, wymiany (s. XIIXIII). 5 J. LAPLANCHE, J.-B. PONTALIS: Sownik psychoanalizy pod kierunkiem Daniela Lagachea. Prze. E. MODZELEWSKA, E. WOJCIECHOWSKA. Warszawa, WSiP, 1996, s. 264. Cig dalszy wyjanienia sownikowego brzmi: Chodzi tu o prac psychiczn, ktra pozwala podmiotowi uzna pewne wyparte elementy i uwolni si od wpywu mechanizmw powtarzania. Prze-
Trzymajc si porzdku pisania poszczeglnych esejw pierwszej czci ksiki, opatrzonych wsplnym tytuem: Reading (for) the Feminine [Czytanie (dla) tego, co kobiece], amic tym samym porzdek historycznoliteracki (Flaubert przed Balzakiem), Schor chce wspbrzmie z inn logik, logik niewiadomoci (s. XI).
Stawk jest w tych esejach wniknicie [insertion] krytyczki kobiecej w patriarchalny dyskurs teoretyczny (s. XI).
Lektura Schor nawizuje take do koncepcji mimetyzmu (mimeticism) Irigaray, pluralizmu gry Kolodny, polityki intertekstualnej, ktrej zwolenniczk bya Miller, co oznacza, e osadzajc siebie wewntrz patriarchalnego dyskursu, bada efekty owej lokalizacji z perspektywy celu, jakim jest demonta tego dyskursu. Schor woli jednak promowa inn, wasn nazw owej praktyki erozji.
Poniewa dyskurs, ktry kobieta naladuje [mimes] lub sobie przyswaja, jest prawie zawsze dyskursem ojca, wolaabym nazwa ten proces patrodi [patriody], terminem, ktry poyczyam sobie od Joycea, eby przetumaczy obiegowe francuskie prodie. Patrodia to nazwa jzykowego aktu powtrzenia i rnicy, wahajcego si midzy parodi i parrycydi. Nie mam tu na myli ani feminizacji Bloomowskiego lku przed wpywem, jak u Gilbert i Gubar, ani alegoryzacji stosunku feminizmu do psychoanalizy, jako wzajemnego uwodzenia si przez ojca i crk, jak u Gallop (s. XII).
W The Madwoman in the Attic... Gilbert i Gubar chodzio o przekodowanie scenariusza edypalnego na relacje midzy pisarkami z rnych pokole, u Gallop crka-feminizm pozostaje w stosunku do jednolitego korpusu teorii patriarchalnej, czyli do psychoanalizy (s. XII). Patrodia tymczasem ma wiza teoretyczk z wieloma symbolicznymi ojcami za porednictwem mowy. Patrodia zostaa pomylana jako wcielenie zasadniczo jzykowej natury artobliwego stosunku kobiety do teoretycznego dyskursu ojca (s. XII). Zanim przejd do ilustracji czytania przez Schor Eugenii Grandet Balzaka, czytania z perspektywy dekonstrukcji i feminizmu, przedstawi kilka obramowujcych ow lektur informacji.
pracowanie jest staym elementem leczenia, ale dziaa szczeglnie w pewnych jego fazach, wtedy gdy wydaje si, e kuracja stoi w miejscu i gdy opr utrzymuje si, mimo e jest interpretowany. Z technicznego punktu widzenia mona powiedzie, e przepracowanie uatwiaj te interpretacje analityka, ktre pokazuj, w jaki sposb dane znaczenia mona rozpozna w rnych kontekstach.
2. Dekonstrukcyjna lektura relacji: psychoanaliza i literatura Shoshana Felman
W otwierajcym kwesti (To Open the Question) wstpie do antologii Literature and Psychoanalysis. The Question of Reading: Otherwise (1982)6 Shoshana Felman zastanawia si nad znaczeniem uytego w tytule ksiki spjnika i. Rozwaajc jego tradycyjne rozumienie, zbiera zarazem powody, ktre naleaoby uwzgldni, aby podda go dekonstrukcji7. Stwarza on pozornie neutraln, zudn, zmykowo niewinn, bezbarwn i pozbawion znaczenia, koniunkcj przez cznik [copulative conjunction] (s. 5). Promuje lektur odwoujc si do binarnych opozycji i hierarchii. Tym samym obie dyscypliny, paradoksalnie, na przekr gramatycznej sugestii koniunkcji, interpretowane s nie tyle w zwizkach wzajemnej koordynacji, ile subordynacji (s. 5). Miejsce autorytetu w tej relacji przypada psychoanalizie, ktra staje si dysponentem wiedzy, prawdy, wadczej kompetencji (s. 6) i jzyka interpretacji. Literatura za funkcjonuje jako dysponentka jzyka i zarazem przedmiot, poddany opisowi i interpretacji psychoanalitycznej ustawionej w roli podmiotu. Literatura zgodnie z wykadem Felman sprowadzona zostaje do obiektu materii, z ktrej wyuskuje si Prawd teorii psychoanalitycznej. Mwi Felman, e psycho6 S. FELMAN: To Open the Question. In: Literature and Psychoanalysis. The Question of Reading: Otherwise. Ed. S. FELMAN. LondonBaltimore, Johns Hopkins University Press, 1982 (wydanie pierwsze: 1977, drugie: 1980). Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach. 7 Dekonstrukcyjn lektur spjnika i podja Jane Gallop w cytowanej ju ksice Feminism and Psychoanalysis. The Daughters Seduction, ktra powtrzya tytu rozprawy, wydanej dziesi lat wczeniej przez Juliet Mitchell. Ju na wstpie Gallop separuje si od poprzedniczki, interpretujc znaczenie uytego przez ni spjnika i wszystkich wypywajcych z owego uycia konsekwencji. Wedug Gallop, w spjnik i u Mitchell jedynie dodaje psychoanaliz do feminizmu, aby feminizm uczyni silniejszym, bogatszym, mdrzejszym, lepszym (s. 4). cznik i oznacza wic u Mitchell pokojowe wspistnienie. Gallop projektuje zmian tych relacji: [...] cel i metoda tej ksiki polegaj na odmianie tej relacji, z nieustpliwej opozycji na jaki kontakt midzy ich specyficznymi rnicami kontakt, ktry mgby ustpi jakiej realnej zmianie. [...] mam nadziej, e spotkanie tych dwojga doprowadzi kade z nich do jego najradykalniejszego potencjau. [...] Ten radykalny potencja ich maestwa stanowi nie jak mistyczn jedni, usuwajc wszelk rnic i konflikt, ale kontakt prowokacyjny, otwierajcy kade z nich na wszystko, co nie jest objte granicami jego tosamoci (s. XII). Kategori, ktra przewodzi myleniu Gallop, jest wzajemne uwodzenie (seduction) pomidzy: crk (Irigaray = feminizm) i ojcem (Lacan = psychoanaliza), matk (Kristeva = psychoanaliza + feminizm) i crk (Irigaray = psychoanaliza + feminizm).
2. Dekonstrukcyjna lektura relacji: psychoanaliza i literatura...
analiza zdaje si szuka w literaturze przede wszystkim swej wasnej satysfakcji (s. 6). Pomidzy literatur a psychoanaliz zakada si zatem relacj jednozwrotn. Takie rozumienie relacji wiedzie w konsekwencji do tego, e literatura jako taka jest ostatecznie przez psychoanaliz nierozpoznana (s. 6), e gubi si jej swoisto, midzy innymi literacko. Mona przecie sugeruje Felman inaczej pomyle w zwizek. Z punktu widzenia krytyki literackiej naleaoby postrzega go w kategoriach wymiany8, dialogu pomidzy dwoma rnymi korpusami mowy i rnymi trybami wiedzy (s. 6). Co oznaczaoby, e obie s korpusami i mowy, i wiedzy. Psychoanaliza utraciaby zatem prawo do pozycji autorytetu z racji dysponowania metajzykiem i zarazem prawo do definiowania, rozrniania i wzajemnego odnoszenia (s. 6). Nie chodzi przecie o to jak zastrzega Felman aby w relacjach psychoanalizy i literatury odwrci pozycje Pana i niewolnika (s. 7), ale aby obustronnie podway pozycj panowania jako tak, aby zdekonstruowa sam struktur tej opozycji, aby zmiesza, przetasowa kategorie tej alternatywy (s. 7). Rzecz nie w tym, aby teraz literaturze, jak to prbowano czyni, przypisa pierwszestwo, nada jej miano historycznego rda (s. 8) w odkryciu niewiadomoci. Shoshana Felman pragnie przemieci cay dotychczasowy model relacji pomidzy literatur a psychoanaliz w taki sposb, aby struktur rywalizacji pretensji kadej ze stron do autorytetu i pierwszestwa9 podda dekonstrukcji.
Felman, na co kad akcent w nastpnym przypisie, zdaje sobie spraw z bardziej skomplikowanego ni w myleniu potocznym charakteru tych relacji wymiany. Wydaje mi si, e dopiero Max Milner artykuuje ca rzecz w sposb bardziej zdecydowany. Rnica pomidzy relacj, ktr nawizuje pacjent ze swym analitykiem, a t relacj z tekstem literackim, w ktr wchodzi krytyk czy interpretator, polega na tym, e ta ostatnia nie moe si przeoy na relacj przeniesienia, charakteryzujc proces psychoanalityczny. Taka relacja nie moe zaistnie pomidzy krytykiem czy interpretatorem a tekstem. Bo zaznacza Milner nie moe zaistnie pomidzy nimi adna wymiana. A tym, kto ewentualnie mgby podlega w tej relacji przemianie, mgby by tylko analityk (czyli badacz). Felman zdaje sobie spraw z owej niepenej wymiany, o czym wiadczy ujmowanie przez ni sytuacji podmiotu krytycznego: [...] krytyk literacki zajmuje wic zarazem miejsce psychoanalityka (w relacji interpretacji) oraz miejsce pacjenta (w relacji przeniesienia) (s. 7). Zob. te M. MILNER: Freud et linterprtation de la littrature. Paris, SEDES, 1997, s. 198. 9 Felman wskazuje na bardzo istotn, ju podnoszon, gwnie przez badaczy spod znaku Lacana, spraw. Wrd krytykw, interpretatorw literatury, cigle utrzymuje si tradycyjne ustawienie relacji: oni zajmuj pozycje psychoanalitykw, literatura funkcjonuje jako obiekt-pacjent. A zatem, nie zakadaj takich wzajemnych relacji, w ktrych role badajcych (psychoanalitykw) wymienione zostaj na role badanych (pacjentw). A wic, e status tekstu nie jest statusem pacjenta, ale raczej statusem mistrza (s. 7). W terminach tradycyjnej psychoanalizy naleaoby tu mwi o koniecznoci uwzgldnienia zarwno relacji przeniesienia, jak i kontrprzeniesienia. Felman przypomina Lacanowsk definicj roli psychoanalityka w strukturze przeniesienia: Tak jak pacjent widzi psychoanalityka, my widzimy tekst, jako podmiot, ktry z zaoenia wie jako to wanie miejsce, w ktrym re8
A zatem, tekst nie moe zosta sprowadzony do roli pacjenta on take wie, tak jak wie i jego interpretator. Za pomoc ironii, ktrej ani teoria, ani psychoanaliza nie uywa, literatura moe w stanowczy sposb podwaa kategori autorytetu: wasnego i samej psychoanalizy.
W wietle tego przemieszczenia akcentu notuje Felman tradycyjna metoda zastosowania [application] psychoanalizy do literatury byaby z zasady odrzucona. Samo pojcie zastosowania zostaoby zastpione pojciem uwikania [implication] (s. 8).
Tym samym musiaaby si zmieni rola interpretatora. Nie byby on ju tym, kto do tekstu stosuje uprzedni wobec niego wiedz (psychoanalityczn), ale kim, kto dziaa na zasadzie wchodzenia pomidzy [go-between] (s. 9), kto bada, wywietla, artykuuje czsto nie dane wprost sposoby, w jakie obie te dziedziny rzeczywicie wzajemnie si wikaj [implicate each other], tak e kada z nich odkrywa siebie sam jako owietlon, wewntrznie uksztatowan, ale i naruszon, przemieszczon przez t drug (s. 9). Felman siga do etymologii sowa implication, ktre tutaj tumacz jako uwikanie. aciskie im-plicare tumaczy jako: w + zawin [in + fold], podkrelajc przestrzenn relacj bycia wewntrz [interiority] (s. 9), podczas gdy zastosowanie (application) presuponuje relacj bycia na zewntrz. Literatura wedle Felman zajmuje pozycj na zewntrz psychoanalizy i jest zarazem wewntrz niej, kiedy staje si dla niej jzykiem, ktrego psychoanaliza uywa, by mwi o sobie, eby nazwa siebie (s. 9). W terminach takich, jak: kompleks Edypa, narcyzm, masochizm, sadyzm, stanowicych psychoanalityczne nazwy wasne, odkrywamy imiona postaci fikcyjnych lub twrcw literatury. Psychoanaliza i literatura
rni si midzy sob, ale rwnoczenie s zawinite w siebie wzajemnie [are also enfolded within each other], a skoro s od pocztku rwnoczenie na zewntrz i wewntrz siebie, moglibymy powiedzie, e podwaaj, kada ze swej strony, ow wewntrzno [interiority] drugiej (s. 9).
Podwaaj, skoro kada zawiera si w tej drugiej jako jej inno-wobec-samej-siebie [otherness-to-itself], jej niewiadomo (s. 10). I tak jak
zyduje znaczenie i wiedza o znaczeniu. Wzgldem owego tekstu krytyk literacki zajmuje wic zarazem miejsce psychoanalityka (w relacji interpretacji) oraz miejsce pacjenta (w relacji przeniesienia). A zatem, podporzdkowujc psychoanaliz perspektywie literackiej, uzyskaoby si jaki skutek subwersywny wobec jednoznacznej biegunowoci, przez ktr psychoanaliza ujmuje literatur jako swego innego, jako czysty obiekt interpretacji (s. 78).
2. Dekonstrukcyjna lektura relacji: psychoanaliza i literatura...
psychoanaliza wskazuje na niewiadomo literatury konkluduje Felman tak literatura ze swej strony jest niewiadomoci psychoanalizy, tak niemylany cie w teorii psychoanalitycznej to wanie jej wasne uwikanie w literatur, tak literatura wewntrz psychoanalizy funkcjonuje wanie jako jej niemylane: jako warunek moliwoci oraz samopodwaajca lepa plamka w psychoanalitycznej myli (s. 10).
Jak atwo zauway, Felman dekonstruuje tradycyjn relacj pomidzy psychoanaliz i literatur, wycigajc wszystkie konsekwencje z mylenia poza dychotomiami, poza binarnymi opozycjami. Std w jej tekcie kluczowym sowem jest: dekonstrukcja. w nowy projekt czytania relacji pomidzy literatur i psychoanaliz stanowi rodzaj analogii do zwizkw, ktre naszkicowa w swoich tekstach Jacques Derrida, dotyczcych komentarza i tekstu komentowanego10. Mona powiedzie, e w ujciu Felman psychoanaliza traci rol tradycyjnie rozumianego komentarza, ktry cechowaaby jaka uprzednia i zewntrzna pozycja wobec tekstu literackiego. Komentarza, ktry posiadaby autorytet wiedzy, ktry rociby sobie prawo do wystpowania w imieniu teorii. Od momentu, gdy granice i hierarchie pomidzy dwiema dyscyplinami zostaj zatarte, podzia na wntrze i zewntrze kadej z nich okazuje si zudny, pojawia si moliwo mylenia o tym, co wsplne. A mianowicie o tym, e zarwno psychoanaliza, jak i literatura pracuj w jzyku11. Oznacza to, e uczestnicz w tej samej przygodzie: e przedmiot, ktrego poszukuj, jest tajemnic jakby powiedzieli autorzy Maszyny do pisania... Tadeusz Rachwa i Tadeusz Sawek e za10 Zob. T. RACHWA , T. SAWEK: Maszyna do pisania. O dekonstruktywistycznej teorii literatury Jacquesa Derridy. Warszawa, Rj, 1992, s. 24; M.P. MARKOWSKI: Efekt inskrypcji. Jacques Derrida i literatura. Bydgoszcz, Studio & Wydawnictwo Domini, 1997; A. BURZYSKA: Lekturografia. Derridowska filozofia czytania. W: EADEM: Anty-teoria literatury. Krakw, Universitas, 2006. 11 Max Milner w cytowanej ksice (Freud et linterprtation de la littrature) wskazuje na dwa gwne pola, ktre cz psychoanaliz i literatur. Psychoanaliza wypracowaa metod badania ludzkiej psychiki. Polega ona na suchaniu wypowiedzi pacjenta. Jzyk jest zarazem obiektem obserwacji i instrumentem kuracji. Jest oczywiste, e literatury pracujcej w jzyku, dla ktrej jzyk jest jedynym sposobem wyrazu, bezporednio dotyczy to, co psychoanaliza ma do powiedzenia na temat zwizkw jzyka z niewiadomoci. A wiemy ju od Lacana, e jzyk oferuje model funkcjonowania niewiadomoci, skoro niewiadomo jest ustrukturowana tak jak jzyk. Chodzi zatem o to, e jzyk i niewiadomo funkcjonuj wedle tych samych praw. Dla samego Freuda rzecz przedstawiaa si nieco inaczej: sowo byo obrazem, a obraz odsya do sowa. Pojawia si tu problem zwizkw psychoanalizy z jzykoznawstwem. Jest on zoony, albowiem to, co jest przedmiotem zainteresowania tej dyscypliny jzykowa norma, dokadnie uchyla, a nawet anihiluje psychoanalityczne zainteresowanie odstpstwem, bdem, lapsusem, pomyk krtko mwic wykrzywieniami mowy. Podobnie dziaa profesjonalny/a korektor/ka. Drugim takim miejscem kontaktu psychoanalizy i literatury jest wyobrania podstawowa materia kadego twrcy i Freuda pracujcego nad marzeniami sennymi, fantazmatami, mitami.
mieszkuje pomidzy pojciami, ktre prbuj go opisa12. W metaforyce mikrobiologii (i nie tylko) znaczyoby to, e
dekonstrukcja zamieszkuje ju we wntrzu (konieczny cudzysw wok tego terminu) kadego z poj, do ktrych si zblia. [...] wwierca si jak robak czy kornik, w dyskurs, ktry zosta ju wypowiedziany; [...]. [...] Pasoyt rozamuje (jak derridiaska differance [...]) pojcie, czynic je zawsze podzielonym, trawionym przez inne pojcia, dronym przez bakterie jzyka. W ten sposb pojcie nie jest nigdy ustabilizowane i statyczne, nie ma wsplnego z byciem, a raczej ze stawaniem si, nie tyle z Sein, co z Werden13.
Jeli w metafor pasoyta metafor mikrobiologii wczy kategori niewiadomoci, wwczas staje si jeszcze bardziej oczywiste, e adne z poj teorii psychoanalitycznej nie moe si osta jako ostateczne i autorytatywne. e podmiot teorii psychoanalitycznej jest uwikany we wasn siatk poj, w taki sam sposb jak autor tekstu czy jego czytelnik (krytyk). A zatem, e metajzyk psychoanalityka/krytyka moe po prostu odgrywa rol symptomu symptomu wskazujcego na kadego z nich z osobna. Znaczy to, e s wystawieni na opr i na lepe plamki, ktre s prawdziwymi puapkami w pracy analizy. Z perspektywy niewiadomoci, ktra zarzdza prac kadej wypowiedzi, adna z nich, ani wypowied psychoanalityka, ani krytyka, nie moe roci sobie pretensji do panowania i wadania nad drug. W kady proces kreacji zaangaowana jest niewiadomo podmiotu, a ten pamitajmy jest podmiotem podajcym, jako taki nie moe ani panowa nad wasn wypowiedzi, ani jej cenzurowa. Jak mwi Denis Rudelic-Fernandez,
Freud nas uczy, e opowiadanie w psychoanalizie zapisuje si, wychodzc od miejsca wypowiedzeniowego [enonciative], ktre to miejsce wypowiedzeniowe zawsze w przemieszczeniu, zajte przez innego po prostu umyka podmiotowi14.
A zatem, gdy zakadamy istnienie niewiadomoci, caa wiedza na temat praktyki narracyjnej zostaje przeksztacona.
T. RACHWA, T. SAWEK: Maszyna do pisania..., s. 24. Ibidem, s. 27. 14 D. RUDELIC-FERNANDEZ: Psychanalyse. Recit, narration et transmodalisation. In: P. KAUFMANN: Lapport freudien. lements pour une encyclopdie de la psychanalyse. Paris, Kordas, 1993, s. 849.
13
12
3. Prezentacja lektury N. Schor: Eugenia Grandet Balzaka...
3. Prezentacja lektury N. Schor: Eugenia Grandet Balzaka Feministyczna rewaloryzacja literatury (rejestru Wyobraonego)
Dyskurs psychoanalityczny i jego zaoenia teoretyczne nie moe by waniejszy od samej literatury. Tym bardziej, e jego nienaruszalno zostaa wielokrotnie zakwestionowana zarwno od wewntrz psychoanalizy, jak i z zewntrz. Takie przekonanie towarzyszy Naomi Schor15, kiedy analizuje Eugeni Grandet Balzaka. Konfrontuje tekst powieci z takimi pojciami psychoanalitycznymi, jak: Lacanowska koncepcja Wyobraonego i Symbolicznego, stadium lustra, Freudowska kategoria narcyzmu i melancholii, melancholicznego rozwizania, jednake konfrontuje w tekst ju po polemice, po swoistym procesie, jaki wytoczya dyskursowi patriarchalnemu przez owe pojcia alegoryzowanemu Luce Irigaray. Schor akcentuje jednoczenie miejsca, w ktrych tekst literacki opiera si zastosowaniu do niego wiedzy klinicznej (w znaczeniu application Shoshany Felman), miejsca, ktre wymuszaj wycofanie si z wszelkich prb przekadu jzyka powieci na jzyk teorii analitycznej. W kadym takim przypadku braku zgodnoci, inkongruencji midzy nimi, wygrywa zrekonstruowana, odczytana przez badaczk, racja Balzaka. Jak zobaczymy, dziki praktyce analitycznej Schor, ktra szuka miejsc przejcia pomidzy dyskursem literackim a psychoanalitycznym, powie mwi wasnym gosem i mwi rzeczy ciekawe. Bez dekonstrukcji czcego oba obszary spjnika i powiedziaaby zapewne tylko to, co ju wczeniej wiedzieli wybrani przez badaczk psychoanalitycy.
3.1. Mona odrzuci Freuda?

Powie Balzaka wyrnia si wrd francuskich powieci psychologicznych. Jeli bowiem tradycj bya uderzajca nieobecno albo matek (jak w Manon Lescaut i Pani Bovary), albo ojcw (jak w Ksinej de Clves i Edu15
N. SCHOR: Breaking the Chain... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawia-
sach.
kacji sentymentalnej), to Eugenia Grandet uosabia wedle Schor nuklearn powie rodzinn: przedstawia cao konfiguracji Edypalnej (s. 91). Jest take wyjtkow powieci w twrczoci Balzaka: w adnym innym jego tekcie relacja matka/crka nie zostaa tak szczegowo opisana i nie zostao poddane tak wnikliwej analizie przenikanie si (s. 91) wpyww ojcowskich i macierzyskich. W tej szczeglnej powieci z uporem jak mwi Schor podkrela si wanie powizanie Wyobraonego i Symbolicznego (s. 91). Powie Balzaka opisuje zwizek matki z crk jako rodzaj absolutnej fuzji, symbiozy we dwoje, identyfikacji (s. 92). Owa wedle okrelenia Schor homoseksualna wi z matk naznacza dalsze ycie i wybory Eugenii. Jako matryca wszystkich jej relacji emocjonalnych okrela przede wszystkim jej zwizek z Karolem, ktry mia by powtrzeniem owego desperackiego raju we dwoje, nawizanego pierwotnie z matk. Karol jest obiektem jej idolatrii (s. 93), jest ona olepiona ornitologicznymi doskonaociami Karola porwnano go do obu: pawia i feniksa (s. 102). Mio Eugenii cechuje przecenianie obiektu swych uczu, co nakazywaaby lokowa j w mskim typie wyboru obiektu. Zgodnie z rozrnieniem freudowskim, przedstawionym w tekcie W kwestii wprowadzenia do narcyzmu, przecenianie obiektu jest prerogatyw msk mczyzna, przeceniajc samego siebie, przenosi t cech na obiekt seksualny, co mona sprowadzi do zuboenia ja w libido na korzy obiektu16, podczas gdy kobiety [...] kochaj, cile rzecz biorc, jedynie same siebie, i to tak intensywnie, jak intensywnie kocha je mczyzna. Ich potrzeba nie jest skierowana do mioci, do bycia kochan kobiety takie okazuj wzgldy temu mczynie, ktry spenia ten warunek17. Eugenia kochajc zgodnie z modelem mskim byaby jakim przypadkiem kobiecego narcyzmu, idcego na przekr teorii psychoanalitycznej, teorii potwierdzanej przez Balzaka w innych jego powieciach (s. 9394), jak na przykad Kobieta bez serca, Fedora, Jaszczur. Schor nie prbuje uzgadnia owego, niekobiecego wyboru obiektu (s. 94) Eugenii z psychoanaliz. Decyduje inaczej: [...] moglibymy zacz po prostu od odrzucenia rozrnienia freudowskiego krok, jaki podjo wielu krytykw przed nami i usiowa rozwie gender z narcyzmem (s. 94).
16 S. FREUD: W kwestii wprowadzenia do narcyzmu. W: IDEM: Psychologia niewiadomoci. Prze. R. RESZKE. Warszawa, Wydawnictwo KR, 2007, s. 38. 17 Ibidem.
3.2. Nie mona rozwie genderu z narcyzmem

Taki rozwd przeprowadzi Lacan, opisujc faz lustra. Ta faza, w ktrej ksztatuje si narcystyczna podstawa ego, przedstawiana jest przez niego jako czas jednopciowoci, czas poprzedzajcy powstanie rnicy pci. Znaczyoby to, e nie ma rnicy pomidzy mskim i kobiecym wejciem w Wyobraone (Lacanowskie lImaginaire), e tak dziewczynka, jak i chopiec w identyczny sposb postrzegaj w lustrze swoje imago. Irigaray polemizuje (w Ce sexe qui nen est pas un i w Speculum de lautre femme18) z wiar Lacana w niewinno (s. 94) fazy lustrzanej.
Lustro Lacana, jak pokazuje Irigaray, jest tylko najbardziej wspczesnym wcieleniem filozoficznego toposu, paskim lustrem, ktre byo, co najmniej od Platona, na usugach tradycji filozoficznej, powiconej waloryzowaniu tosamoci, symetrii i, najwaniejszej ze wszystkich, widzialnoci: fallusa jako jedynego standardu seksualnego. Wedug Irigaray, stadium lustra nie jest, w adnym sensie tego sowa, neutralne; posta w lustrze jest implicite mska (s. 9495).
A zatem referuj Irigaray, ledzc wykad Schor dziewczynka inaczej anieli chopiec musi przej przez dowiadczenie lustra (s. 95). Gdy dla niego bdzie ono doznaniem ekstatycznym, to dla niej dysforycznym, jako doznanie braku. Stadium lustra pozostawia w (na) niej pierwsze narcystyczne znami blizn. Pierwotna alienacja kobiety pojawia si w schemacie Lacana wraz z ksztatowaniem si ego, wtrna za, zaszczepiona na tej pierwszej, wynika z natury kobiecej wyobrani, w ktrej dominuje ekonomia skopiczna. Po wyjanienie dziaania owej ekonomii sign do rozprawy Eugnie Lemoine-Luccioni:
Aby wyjani, czemu obraz w lustrze moe by albo jakim symbolicznym otwarciem, albo narcystycznym uwizieniem [capture], naley wrci do funkcji skopicznej. Jest to ta sama funkcja, ktra organizuje kobiece libido, z tej niewtpliwej racji, e to ona, jak pisa o niej Jacques Lacan, najdoskonalej uchyla [lude] kategori kastracji. Czyli kobieta, jak powiedzielimy, ju podzielona, odrzuca ryzyko, jakie niesie nowy podzia [schize], taki, ktry ja [le moi] rzutuje na odlego: w swego rodzaju obraz lustrzany [i (a)], zmuszajc podmiot, paradoksalnie, do tego, by siebie zobaczy.
L. IRIGARAY: Ce sexe qui nen est pas un. Paris, Minuit, 1977; EADEM: Speculum de lautre femme. Paris, Minuit, 1974.
24 Feministyczna...
18
Dla dziewczynki to zbudowanie dystansu [la mise distance] stanowi trudn prb. Woli ona koysa si w obrazie, jaki jej gwarantuje (tak wierzy) spojrzenie matki, te stanowice uwizienie, a pniej wszechwidzce spojrzenie ojca. Zatem nad w obraz przedkada ona wiar. Wierzy, e jest sob. Zlewa si przeto z ow postaci pen, pozbawion szczeliny, bez dziury, jak zabezpiecza jej moc rodzicielska. Czynic to, podstawia ona pod osob matki, o ktr chodzio w [grze] Fort-Da, swoj wasn osob, ktr wyobraa lustrzany obraz jej ciaa; obraz wywoany przez spojrzenie matki, przez nie spowodowany; jest to [gra] Fort-Da na odwrt, a stawk w tej symbolizacji staje si cae ciao, z ryzykiem pokawakowania i histerycznego paraliu, bdcych jej nastpstwem. Ale oferujc si w ten sposb spojrzeniu, dajc si zobaczy, wedle sekwencji: widzie, widzie siebie, da si widzie, by widzianym, dziewczynka ktrej nie grozi popadnicie w kompletn alienacj histeryczki prowokuje Innego do spotkania oraz odpowiedzi, co daje jej przyjemno. Kady popd czstkowy jest inwokacj, zauwaa Lacan. Moe mwimy o tym samym, piszc o prowokacji. Inwokacja czy prowokacja pod adresem spojrzenia Innego moe zachodzi tylko wwczas, kiedy dziecku zabraknie wypeniajcego spojrzenia Matki, a jego miejsce zajmie spojrzenie Innego. W tej grze ustanawia si artykulacja symboliczna19.
Jednym z rezultatw takiej feministycznej interpretacji fazy lustra jest dostrzeenie zakce mechanizmw opisywanych jako prawidowe w przypadku chopca. Powie Balzaka jak dowodzi Schor przedstawia dwa zdarzenia z lustrem. W obu przypadkach tym, kto ocenia Eugeni w lustrze, jest mczyzna a raczej uwewntrznione przez bohaterk, korygujce mskie spojrzenie. Spogldajc na siebie oczyma Karola, Eugenia traci cz swojego narcyzmu (jakby powiedzia Freud) albo, jak podpowiada Schor, jej narcyzm jest zdecydowanie negatywnego rodzaju (s. 95).
W konsekwencji, kontemplujc swj obraz w lustrze, zakochana kobieta moe jedynie dowiadcza dewastujcego poczucia nieadekwatnoci, dysforii pogbionej przez utrat wasnego spojrzenia na siebie [self-regard], ktre jest korelatem idealizacji przedmiotu mioci (s. 95).
Patrzc na swoje odbicie w lustrze, nie widzi sama siebie, patrzy na siebie Jego oczyma. Natomiast jedynym moliwym czynnikiem jej pogrenia w narcyzmie [narcissization] (s. 96)20 jest ojciec. Jednake spojrzenie ojca pojawia si
19 20
E. LEMOINE-LUCCIONI: Partage de femmes. Paris, Seuil, 1976, s. 8485. Jest to formua Luce IRIGARAY (Speculum de lautre femme..., s. 106).
w takim miejscu powieci, e moe by odczytane jako przykadowa alegoryzacja wzajemnego przenikania si Wyobraonego i Symbolicznego (s. 96). Jeli w rejestrze Wyobraonego lokuje si namitno Grandeta do crki, to w rejestrze symboliki ojciec uosabia rdo prawa, dokumentuje sw wadz: ogarnia Eugeni czuym spojrzeniem wtedy, gdy ta z jego woli odbywa sw kar za nieposuszestwo. W odosobnionym pokoju musi ona przepracowa take ojcowski zakaz maestwa z Karolem. Dla Schor owo uchwycenie zawierania si Wyobraonego w Symbolicznym i Symbolicznego w Wyobraonym jest wanym momentem interpretacji. Uwraliwia na niestabilno i brak dostatecznej separacji tych dwch Lacanowskich rejestrw ludzkiej podmiotowoci (jako ideau terapeutycznego): ich hierarchii i uporzdkowania w czasie. Rzeczywisto tekstu Balzaka podpowiada inny tryb ich wspistnienia. Naomi Schor odwouje si do poetyki Bildungsroman, a cilej, do psychoanalitycznej interpretacji faz dojrzewania jej gwnego bohatera czy gwnej bohaterki. Tradycyjne interpretacje wskazyway akcentuje Schor na regularne w biografii bohatera Bildungsroman,
udane lub nieudane, lecz, w kadym wypadku, konieczne, przejcie od Wyobraonego do Symbolicznego, od niebezpiecznych uwiedze fazy lustra do trzewych realiw prawa ojcowskiego (s. 90).
I wypowiaday tym samym oglne, sformuowane przez psychoanaliz, prawa rozwoju, ktrym podlega musi kade indywiduum, jeli jego dojrzewanie ma przebiega w sposb poprawny. Tymczasem w lekturze Schor powie Balzaka ujmuje Symboliczne jako wrogie dla bohaterki. Symboliczne mona powiedzie uosabia dla Eugenii zy los. Symboliczne w peni wkracza w szczegln faz fabuy: w t faz, ktra w Bildungsroman bya tradycyjnie zagospodarowywana przez manifestacj dojrzaoci herosa lub heroiny, dojrzaoci jako wiadomoci swojego miejsca w wiecie. I tak si te dzieje w przypadku Eugenii. Jednake nie jest to wiadomo, ktra uaktywnia eufori konstruuje j przede wszystkim dwudziestoczterogodzinna sekwencja zdarze: przybycie Karola, mio Eugenii do niego i ojcowski zakaz maestwa z Karolem. Eugenia uwiadamia sobie, e adne miejsce jej ycia, nawet wsplny pokj z matk, nie jest i nie byo wolne od praw patriarchalnych, zgodnie z ktrymi sama podlega bezwzgldnie dwm homologicznym, powizanym systemom wymiany konstytuujcym kultur patriarchaln: maestwu i finansom (s. 9798). Schor stawia kwesti: jak Eugenia godzi przejcie z Wyobraonego do Symbolicznego, lub raczej, jak uzgadnia ich pozostajce w konflikcie nakazy? (s. 98). Jest oczywiste, e zadajc to pytanie, Schor problematyzuje
24*
tym samym owe, wymodelowane przez psychoanaliz lacanowsk, fazy rozwojowe. Problematyzuje z perspektywy genderu bohaterki Balzaka. Po latach umieraj rodzice, Eugenia dziedziczy spadek, staje si wolna. Wwczas jednak dowiaduje si o zarczynach Karola. Zrozpaczona postanawia wstpi do klasztoru. Zmienia jednak ten pierwotny zamiar (konwencjonalne rozwizanie dla kobiet oszukanych w mioci) i polubia zaufanego opiekuna pod warunkiem, e maestwo nie zostanie skonsumowane. A zatem Eugenia wybiera swoist form koniunkcji: bdzie zarazem polubion i dziewic (s. 98). Jakby cile wzorujc si na kontrowersyjnym i czsto mylnie rozumianym wyborze Ksinej de Clves, ktra godzi imperialno podania z imperatywem spoeczestwa (s. 98). Eugenia, wybierajc takie rozwizanie, tym samym, wedle interpretacji Schor,
poddaje si prawom wymiany, nie zrzekajc si swojej najbardziej autystycznej fantazji; wbrew wszelkim oczekiwaniom wspartym na mskich modelach procesw rozwojowych, wchodzi w Symboliczne i rwnoczenie pozostaje zafiksowana na Wyobraonym (s. 99).
Naomi Schor nazywa owo Balzakowskie rozwizanie finau powieci rozwizaniem melancholijnym, zapoyczajc ten termin od Luce Irigaray. W objaniajcym przypisie Schor nastpujco streszcza odpowiedni fragment Speculum de lautre femme:
Irigaray wprowadza to pojcie w swoim omwieniu reakcji dziewczynki na odkrycie kastracji kobiety. Irigaray sugeruje, e dziewczynka moe wybra melancholi, tym bardziej, e Freudowski opis jej reakcji na to nieoczekiwane odkrycie nosi uderzajce, niemal punkt po punkcie, podobiestwo z symptomatologi melancholii. W tej analogii zawiera si implicite fakt, e penis naley do tej klasy obiektw, ktrych utraty nie da si powetowa dziki pracy aoby (s. 176).
3.3. Melancholia i narcyzm konfrontacja teorii Freuda, teorii Irigaray i powieci Balzaka (co zrobi z t rozbienoci?)
Jednake owe freudowskie analogie zostaj przez Irigaray odrzucone. Dziewczynka nie wybierze melancholii. Dlatego, e melancholijny syndrom tworzy si, czerpic z duych zapasw narcyzmu. Tymczasem
twierdzi Irigaray nie moe on nabra jakiej przewaajcej i staej formy ze wzgldu na ekonomi narcyzmu kobiecego, krucho ego dziewczynki i kobiety, na rozproszenie si jego symptomw (s. 99)21. Schor zauwaa, e w powieci Balzaka narcyzm Eugenii ewoluuje: na pocztku powieci negatywny, przeksztaca si, sprawiajc, e bohaterka staje si, zgodnie z koncepcj Freuda, wcieleniem kobiety narcystycznej. Czyli, mwic w skrcie, kobiety, ktra jest samowystarczalna, bo nie potrzebuje dla samopotwierdzenia (mskiego) spojrzenia z zewntrz. Jak w tej interpretacji odnosz si do siebie psychoanaliza (feministycznie zreinterpretowana przez Irigaray) i literatura (Balzak w lekturze Naomi Schor)? Swoj interpretacyjn decyzj badaczka amerykaska motywuje w sposb, ktry potwierdza sugestie Felman, dotyczce relacji pomidzy psychoanaliz i literatur. Wybiera opcj wzajemnych wpyww, koordynacji, odrzucajc zastosowanie i subordynacj.
Wanie dlatego, e to, o co tutaj chodzi, nie jest ograniczajcym zastosowaniem siatki poj klinicznych do tekstu literackiego, ale raczej, by posuy si sugestywnym terminem Felman, jest rozpoznaniem ich wzajemnej implikacji, ta inkongruencja midzy teori Balzaka a teori Irigaray nie powinna oznacza jakiej skazy na prefreudowskich intuicjach Balzaka (s. 99).
Wydawa by si mogo, e usunicie na bok koncepcji Irigaray (saby narcyzm, brak melancholii) oznacza rodzaj zdrady wobec feministycznej obserwacji. Jednake, jak zobaczymy, analiza tekstu Balzaka, sugerujca wierno temu, co zapisane w jego powieci, zrekompensuje nam owo odchylenie Schor. Co wicej, okae si, jak twrcza, a nawet o ile bardziej twrcza od praktyki zastosowania, moe w efekcie okaza si wanie dla feministycznych rozpozna owa zdrada.
3.4. Prefreudowskie intuicje Balzaka

Eugenia Grandet moe zosta uznana za studium przypadku romantycznej melancholii. Jednake dla Schor jest take jeszcze czym wicej, albo czym odmiennym, co warte jest rejestracji. Melancholia Eugenii znajduje, z jednej strony, swoj podstaw w rezerwach narcyzmu (s. 100),
21
Schor cytuje L. IRIGARAY: Speculum de lautre femme..., s. 8485.
ktrego rde naley upatrywa w identyfikacji bohaterki z ojcem. Z drugiej za strony jest zdeterminowana przez jej identyfikacj z matk (s. 101). Wczeniejsza, symbiotyczna wi crki i matki zostaje przypiecztowana wedle terminu Schor stoickim paktem (s. 101). Wypowiedziana przez matk, na ou mierci, maksyma: szczcie istnieje jedynie w niebie; dowiesz si o tym kiedy22, streszcza los kobiety, ktrej przeznaczeniem ma by rozpacz i wieczny smutek.
Eugenia Grandet jest powieci, ktrej centralna teza jest, mwi Schor, dolorystyczna, w zgodzie z gbok romantyczn fascynacj blem jako pewnym podstawowym dowiadczeniem ontologicznym (s. 101).
Albowiem w rozpoznaniu Schor dla Balzaka o rnicy seksualnej idzie rwnolegle z osi algomanii (s. 101). Freud jak ju wiadomo wiza melancholi z narcyzmem, odwoujc si, jak sam twierdzi, do, co prawda, niesprawdzonego empirycznie wniosku, e dyspozycja do schorzenia melancholicznego czy te jaka jej cz przeniesiona zostaa do zjawiska dominacji narcystycznego wyboru obiektu23. Przeczytajmy, ju poza Schor, stosowny fragment z aoby i melancholii:
Doszo tu do wyboru obiektu, do zwizania libido z pewn osob; w konsekwencji wpywu realnej urazy czy realnego rozczarowania doznanego ze strony ukochanej osoby mia miejsce wstrzs w obrbie tego zwizku z obiektem. Rezultatem nie byo tu normalne wycofanie libido z danego obiektu i przesunicie go na nowy obiekt; zaszed tu inny proces wymagajcy jak si wydaje spenienia kilku warunkw. Okazao si, e obsada obiektu nie jest zbyt oporna, zostaa zlikwidowana, lecz uwolnione w ten sposb libido nie zostao przesunite na jaki inny obiekt zostao wycofane z powrotem do ja. W owym ja nie zostao ono jednak wykorzystane w dowolny sposb posuyo do tego, by ustanowi utosamienie ja z porzuconym obiektem. Cie tego obiektu pad zatem w ten sposb na ja, ktre mona byo oceni z perspektywy specyficznej instancji niczym obiekt, niczym porzucony obiekt. W ten sposb utrata obiektu przeksztacia si w utrat ja, a konflikt pomidzy ja i ukochan osob przybra form konfliktu pomidzy krytyk ja i ja przeksztaconym za spraw utosamienia. Jeli chodzi o przesanki i rezultaty takiego procesu, to i owo mona porednio wywnioskowa. Z jednej strony musi tu wystpowa silne utrwalenie na obiekcie mioci, z drugiej za w przeciwiestwie do tego
E. BALZAK: Eugenia Grandet. Prze. T. ELESKI-BOY. Warszawa, PIW, 1952, s. 135. S. FREUD: aoba i melancholia 1917 [1915]. W: IDEM: Psychologia niewiadomoci..., s. 152.
23 22
musi istnie niewielki opr obsady obiektu. Podug trafnego sformuowania Otto Ranka, sprzeczno ta wymaga, jak si wydaje, wyboru obiektu na podstawie narcystycznej, tak aby obsadzenie obiektu, jeli powstan tu jakie problemy, mogo si wycofa na drodze regresji do narcyzmu. Narcystyczne utosamienie z obiektem bdzie wwczas substytutem obsady miosnej, a w rezultacie nie trzeba bdzie wyrzeka si zwizku miosnego, mimo istnienia konfliktu z ukochan osob. Takie substytuowanie mioci obiektu przez utosamienie to mechanizm wany dla schorze narcystycznych24.
Wic melancholi z narcystycznym wyborem obiektu, Freud podpowiada Schor motywacj dla wiecznie ywej namitnoci Eugenii do Karola. W ostatniej fazie owa namitno (w pierwszej fazie Eugeni fascynuje, jak pamitamy, ornitologiczna doskonao Karola porwnanego do pawia i feniksa) przybiera form zakochania si Eugenii w skrajnym smutku Karola, z ktrym si ona utosamia jako ze swoim wyidealizowanym, melancholijnym sobowtrem (s. 102). Karol jest smutny i jego smutek uwodzi Eugeni.
W jakim bardzo realnym sensie konkluduje Schor tym narcystycznym obiektem, ktry Eugenia wybiera do kochania i na tym polega istota jej wyboru: przysiga sobie najpierw kocha go zawsze [...] jest sama melancholia (s. 103).
Dlatego te, gdy Karol j porzuca, wycofuje si z ycia i powraca do narcyzmu: zawsze ju bya w aobie (s. 103). Ale jest jeszcze mininarracja, ktra przykuwa uwag Schor. Po wyjedzie Karola na Daleki Wschd Eugenia buduje dla niego pust krypt, cenotaf w swej pamici, czcy aob z melancholi (s. 105). Eugenia kocha si w mierci. Ta mininarracja opowiadajca o umarym, ktry faktycznie nie umar, jest interpretowana przez Schor jako alegoria dziaania porzdku Symbolicznego. Wchodzc w Symbolik, Eugenia wypaca si za to wejcie owym szczeglnym nakierowaniem swej mioci na mier (s. 105). Schor intryguje pytanie: dlaczego jest tak, e Karolowi po utracie Eugenii udaje si praca aoby, a Eugenia pozostaje melancholi przeniknita? (s. 105). Odpowied Schor brzmi klarownie: [...] m e l a n c h o l i j n e w y c o f a n i e s i kobiecej protagonistki w narcyzm moe by, faktycznie, j e d y n f o r m a u t o n o m i i dostpn dla niej w spoeczestwie, ktre przypisuje kobiecie w Symbolice funkcj polegajc na zagwarantowaniu przekazania fallusa (s. 106; podkr. K.K.).
24
Ibidem, s. 151152.
A zatem owa smutna powie rozwietla si w finale jak go nazywa Schor jasnym romantyzmem, co wyraa si odrzuceniem scenariuszy patriarchalnych proponowanych przez kultur, odrzuceniem, jakiego dokonaa wczeniej Ksina de Clves (s. 106). Niejasno przecie rozumiemy w status Eugenii, ow niezdecydowalno zawart w formule narratora: bdzie polubion i dziewic. Schor jak zaznacza skonna jest ow niezdecydowalno Eugenii powtrzy w swej interpretacyjnej decyzji. Co oznacza, e wbrew tradycji lekturowej nie chce owych sprzecznych impulsw, ktrych symptomem jest, niewtpliwie, owa decyzja, sprowadza do jakiego jednoznacznego wymiaru. Dlatego te nie opowiada si ani po stronie tych (feministycznych gwnie) lektur, ktre chciayby, waloryzujc rejestr Wyobraonego jako kobiecy, widzie w Eugenii bohaterk Wyobraonego, ani po stronie tych, ktrzy utosamiajc Symboliczne z kobiec patologi, chcieliby postrzega Eugeni jako ofiar Symbolicznego (s. 106).
Moja podwojona lektura wyjania Schor mieci si w tej samej paradoksalnej przestrzeni, ktra jest wyznaczona kobietom w systemie patriarchalnym. Ani wewntrznej, ani zewntrznej, w ktrej to samo, co jest w jednym porzdku brakiem, w drugim jest nadmiarem. Poowiczne wejcie Eugenii w Symbolik (nieskonsumowane maestwo) moe zatem by rozpatrywane jako subwersywne, cho rwnoczenie jej wycofanie w Wyobraone (niewygasa mio do Karola) ujawnia si jako miara ograniczonych wyborw kobiecych w systemie patriarchalnym (s. 106).
Ostatecznie, Schor uzna niezdecydowalno Eugenii za jej paradoksalne zwycistwo. Zwycistwo od razu dodam nie w yciu codziennym, ale w literaturze. Balzakowski Lucjan de Rubempr, bohater Straconych zudze, prawdziwy melancholijny sobowtr Eugenii (s. 106) nie moe przey utraty swych zudze i popenia samobjstwo.
Eugenia moe i czyni to. Bo przewagi mierci-za-ycia nad samobjstwem mog nie wystarcza w yciu codziennym, lecz w powieci przetrwanie jest wszystkim, szczeglnie dla protagonistki kobiecej (s. 106107).
To przetrwanie naleaoby rozumie, jak sugeruje Schor, zgodnie z rozpoznaniem Leo Bersaniego25, e XIX-wieczny Bildungsroman przedstawia faz dojrzaoci bohaterw zawsze jako triumf pci.
25
L. BERSANI: The Subject of Power. Diacritics 1977, no. 7 (Fall), s. 221.
w triumf pci mona przeczyta take w kontekcie psychoanalitycznych enuncjacji Michle Montrelay26. Francuska badaczka broni statusu Wyobraonego, przeciwstawiajc si postponujcej w status hierarchii, narzuconej przez Lacana i jego mskich interpretatorw. Owa obrona wpisuje si zreszt w feministyczny projekt, ktry mia na celu rewaloryzowa w rejestr, konotowany jako macierzyski (kobiecy). Gosy rozkaday si rnie: od przeceniania tego, co Wyobraone, do modulowania relacji pomidzy tymi dwoma rejestrami: ujmowania ich w kategoriach wzajemnego przenikania si, negocjowania dominacji (zob. interpretacj dwugosu: Hlne Cixous i Catherine Clment przez Jane Gallop w rozdziale smym: Feministyczne lektury Dory). Na marginesie warto odnotowa, e feministyczne pytania dotyczyy wpywu rnicy pci na rejestr Wyobraonego i Symbolicznego. Michle Montrelay dowodzia niewaciwoci Lacanowskiej hierarchii, mwic, e Wyobraone nadaje konsystencj Symbolicznemu, e zatem jest operatywne i e ta operatywno poprzedza wyonienie si podmiotu w jego wasnym obrazie; zaznaczajc, e to pierwotne Wyobraone ma zwizek z kobiec rozkosz. Warto podkreli, e Montrelay nie utosamia rozkoszy (jouissance) z seksualnoci. W Lombre et le nom. Sur la fminit Montrelay analizuje marzenie kobiety, podobne do ostatniej fazy mioci Eugenii, ktre wypenia gwatowne podanie mierci. Twierdzi, e w naszej kulturze nie mogoby si ono pojawi w mskiej wyobrani, w takim, przynajmniej, uformowaniu, jakie manifestuje wyobrania kobieca.
Kobieta majca w fantazmat, pisze Montrelay, sdzi, e z jego powodu umrze. Ale nie umiera. Istnieje jakie miejsce, w ktrym ta gwatowno toczy si w mylach27.
Mona by zatem sdzi, e Balzakowski Lucjan musi popeni samobjstwo, bo jego podanie mierci znajduje za mae zakotwiczenie w Wy26 Ksiki kobiet mwi o tym Wyobraonym kobiecym, ktre posiadaj mczyni midzy innymi poeci. Mwi one, e psychoanalitycy ani tego nie odbieraj, ani o tym nie myl. Zajci denuncjowaniem faszywych teorii ja, ktre zdradzaj geniusz Freuda, rozwaaj Wyobraone jako ubog krewn. Jest ono rodzajem instancji podrzdnej [sous-instance], stanowicej dla nich czysty efekt Symbolicznego. Ale to nie jest dowiedzione. Mona by, na odwrt, zapyta si: czy Wyobraone, nadajc, jak mwi Lacan, konsystencj [consistence, take: spjno] Symbolicznemu, ktre jest dziur, nie jest rwnie operatywne, rwnie determinujce struktur, co Realne i Symboliczne? Nada konsystencj, nada ciao symbolicznemu pokawakowaniu [fractionnement]: ta operacja poprzedza wszelkie moliwe ujcie podmiotu w jego obrazie oraz ujcie innego. Istnieje jakie pierwotne Wyobraone, ktre nie jest pozbawione zwizku z rozkosz kobiec [jouissance fminine]. M. MONTRELAY: Lombre et le nom. Sur la fminit. Paris, Minuit, 1977, s. 155156. 27 Ibidem, s. 155.
obraonym. Kobiet za Wyobraone chroni przed mierci jej poda, ktrej sprawc jest Symboliczne. Mwic chroni, mam na myli ow ambiwalencj, zawikanie pomidzy Wyobraonym a Symbolicznym, ktre pokazaa Schor.
1. Feministyczna historia krytyki i literatury

Ksika Janet Todd Feminist Literary History...1 (1988) moe stanowi pewien rodzaj nowego podsumowania zamknitego ju, wydawaoby si, etapu myli feministycznej. Podsumowania, ktre musz to zaznaczy od razu ma charakter stronniczy, szczeglnie w swych polemicznych fragmentach, dotyczcych gwnie francuskiej teorii i psychoanalizy. Dla mojego projektu prezentacji zdarze w feministycznej krytyce literackiej spenia istotn funkcj informacyjn, albowiem Todd wprowadza, nierejestrowany dotd przeze mnie wyrazicie i z osobna (a wprowadzany jedynie w recenzjach poszczeglnych badaczek, jak na przykad Cora Kaplan przy okazji Kate Millett), wariant brytyjskiej krytyki feministycznej, spowinowaconej z marksizmem i zainteresowanej ideologi i histori kultury. Janet Todd prbuje zrekonstruowa i zarazem reaktywowa empiryczny nurt feministycznej krytyki amerykaskiej, ten nurt, ktry wedle autorki nada jej (na przeomie lat 60. i 70.) swoisto i stanowi obiecujcy punkt wyjcia do rozwoju dalszej refleksji. I dlatego warto przyjrze mu si na nowo, oczyma jego gorcej zwolenniczki, tym bardziej, e lata 80., zgodnie z panujc mod na teori, zepchny jego przedstawicielki do laJ. TODD: Feminist Literary History: A Defence. Cambridge, Polity Press, Basil Blackwell, 1988. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
1
Rozdzia pity: Socjohistoryczna krytyka feministyczna: Janet Todd
musa. Todd nie ukrywa, e socjohistoryczna krytyka feministyczna miaa swe ograniczenia: w maym stopniu wyostrzon wiadomo konstrukcyjnego charakteru tosamoci genderowej, swych zaoe teoretycznych, eklektyzmu, nazbyt popiesznie formuowaa uoglnienia, odrywajc je od historycznego konkretu, ale aby j sprawiedliwie oceni, naley zwrci si do jej historycznego i politycznego kontekstu. To on bowiem mia wpyw na jej metody badawcze. Owa krytyka zrodzia si z feministycznej aktywnoci, czerpaa sw witalno z ulicznych manifestacji. Pisanie, czytanie byo jej form protestu. Miaa na celu zburzenie patriarchatu. I chciaa apelowa do jak najszerszej publicznoci. Feministyczne krytyczki akademickie lat 80. mogy uprawia rewolt, piszc. I mogy to czyni, albowiem feministyczna krytyka ju si zinstytucjonalizowaa (niektre z nich same uczestniczyy w owej instytucjonalizacji) i otworzya przed nimi (i przed ich modszymi koleankami) wiksze moliwoci pracy intelektualnej. Reprezentantki wczeniejszej dekady zaczynay od interwencji skierowanej na wszystkie dziedziny spoecznego i kulturowego ycia. Wczesna amerykaska empiryczna krytyka feministyczna, konfrontowana z wyrafinowaniem interpretacyjnym krytyki kontynentalnej spod znaku francuskiej teorii oskarana bya o naiwno. Todd w przeciwiestwie do Showalter, ktra argumentowaa za jej rwnoci przyjmuje odmienn strategi obronn. Uwaa, e bardziej uyteczne byoby, aby osadzi to wczesne pisanie wewntrz historii feministycznej krytyki i zwiza je z momentem, w ktrym kobiece krytyczki chciay by niezalene od abstrakcyjnych systemw mylenia, ktre nie mogy by docenione przez filozoficznie niewyksztaconych (s. 2). Rozwaania Todd operuj, co zrozumiae ze wzgldu na jej krytyczny projekt, pojciami kluczami, takimi jak: historia, kontekst historyczny. Stanowi one dla niej rodzaj testu wykrywajcego dyskursy wykluczane dlatego, e same te pojcia klucze wykluczaj. Na mapie odrzuconych sporzdzanej w ten sposb przez Janet Todd znalaza si wic teoria francuska, zwaszcza ze skaz ahistorycznej psychoanalizy, ale take ze sw koncepcj criture fminine, obojtnoci na gender autora i kobiecy podmiot, rozproszony i oczyszczony z kobiecego dowiadczenia. Todd, co prawda, przyznaje si do stronniczoci, w czci rozprawiajcej si z owymi zymi wpywami, jednake jej manifestacja samowiadomoci owej stronniczoci w niczym nie neutralizuje ani retoryki, ani praktyki, ktra polemice nadaje charakter zbliony niekiedy do pamfletu, niekiedy do pastiszu wybranego dyskursu antagonisty. Jednake Todd, odrzucajc zdecydowanie pewne zaoenia teorii kontynentalnej, ktre, wedle niej, ruguj kobiet ze sceny spoecznej i literackiej, skazujc j na marginalizacj znan z tradycyjnej historii krytyki, prbuje rwnoczenie zaadaptowa psychoanaliz do wasnego projektu socjohistorycznej krytyki feministycz-
nej. Wraz z krystalizacj owego projektu zanika retoryka walki na rzecz zrwnowaonego w tonie wykadu.
Chc zatem odnotowuje w Introduction podkreli wielki i czasami zbawienny wpyw psychoanalitycznej krytyki na gwn lini amerykaskiego przedsiwzicia socjohistorycznego, z jego angielskimi odgazieniami, ale nie chc podejmowa jego kierunku. Bo, wierz, jest czas, aby odwrci sytuacj dominacji, aby skierowa histori ku psychoanalizie, aby uhistoryczni jej dyskurs, metody i cele, i aby uj kontekstowo jej funkcjonowanie w historii, ktr ona lubi alegoryzowa i zamienia w abstrakcj, w sumie, aby pokaza jej niewiarygodno w historii, ale jej wiarygodno jako historii (s. 6).
Todd ujmuje swj projekt w Heglowsk triad: zaczyna od przeledzenia wczesnego momentu rozwijania si krytyki socjohistorycznej, nastpnie zestawia j z etapem odreagowywania na wpyw psychoanalizy i dekonstrukcji, aby wskaza na jej ewolucje ku syntezie lub konkretnym studiom historycznym (s. 4). Zgodnie ze swym zainteresowaniem, Todd akcentuje te wtki w pracach feministycznych krytyczek, ktre mog konstytuowa pewien rodzaj cigoci w ramach jej wasnego, krytycznego przedsiwzicia. I tak, w czci powiconej pramatkom skupia sw uwag na Virginii Woolf i Simone de Beauvoir, jednake z wyran aprobat dla Woolf. Beauvoir wydaje jej si mniej przydatna do analizy literackiej, wykazuje zbytni skonno do psychoanalitycznej, uniwersalizujcej perspektywy krytycznej i ucieka od historii. Todd przyjmuje rozpoznanie Toril Moi, e pozostajc pod zbytnim wpywem filozofii Sartrea, Beauvoir nie moe przywaszczy dla feminizmu Sartreowskiego pojcia wolnej podmiotowoci i samookrelajcej si czynnoci sprawczej, nie ulegajc zanieczyszczeniu przez gboko seksistowsk ideologi obiektywnoci, z ktr to pojcie koniecznie idzie w parze (s. 18)2. Woolf natomiast uaktywnia historyczn i klasow wiadomo rnic pomidzy genderami i wewntrz genderu, rozumie i podkrela znaczenie ekonomicznych i materialnych uwarunkowa twrczoci kobiet, a take milczenia kobiet w kulturze. Jej krytyka staa si histori, by moe esencjalistyczn histori kobiety, ale rn od uniwersalnej konkluzji Beauvoir (s. 19). Early Work [Wczesne dzieo], jak gosi tytu pierwszego rozdziau, uznane przez Todd za raczej reformistyczne ni rewolucyjne (s. 20), sygnowane jest nazwiskami: Betty Friedan i jej The Feminine Mystique (1963)3, gdzie
2 T. MOI: Existentialism and Feminism: The Rhetoric of Biology in The Second Sex, Sexual Difference. The Oxford Literary Review 1986, no. 12 (8), s. 95. 3 B. FRIEDAN: The Feminine Mystique. New York, Norton, 1963.
autorka uaktywnia kontekst historyczny i zapisuje genez krytyki feministycznej, wprowadzajc konfesyjno i ekspresyjno do stylu uprawiania krytyki; Tillie Olsen i jej Silences (1972)4, gdzie autorka motywuje charakterystyczny dla Friedan retoryczny nadmiar feministycznego pisania nazbyt dugim milczeniem kobiet w kulturze; oraz Mary Ellmann i jej Thinking about Women (1968)5, gdzie autorka narusza dominacj mskiego punktu widzenia. Kate Millett najsawniejsza matka amerykaskiej krytyki feministycznej i jej Sexual Politics (1970)6, zyskuje niekwestionowane uznanie Todd, ktra akceptuje i jej, zlekcewaon przez krytyczki feministyczne, reinterpretacj Villette Charlotte Bront, gwnie ze wzgldu na zdemaskowanie przez Millett uprzedze mskiej krytyki do pisania kobiecego, i jej strategi lekturow, poddawan niekoczcym si zarzutom ze strony krytyczek feministycznych z rnych teoretycznych obozw, utosamiajc literatur z yciem, autora z bohaterem. To, co byo odczytane jako teoretyczny bd Millett, czyli wanie owe utosamienia, Todd skonna jest postrzega jako praktyk analizy literackiej zgodn z zapotrzebowaniem chwili, praktyk dobierajc metody adekwatne take w analizie nieliterackich tekstw kultury. Utosamienia Millett miay na celu wpisanie literatury w ycie. Diagnozujc opresj kobiet, skolonizowanie umysu kobiet w fikcji literackiej, Millett mwia zarazem o tym, jak kultura i spoeczestwo uczestniczy w tych procesach. Przesunicie akcentu byo wane: interpretowa literatur oznaczao angaowa si w ycie. Czytajc homoseksualne pisma Geneta, Millett zwrcia uwag nie tylko na destabilizacj tosamoci genderowej, ale take na to, jak podzia genderw koduje wszelkie inne podziay: mniejszo/wikszo, niewolnik/pan, kolorowi/biali. Annette Kolodny (The Lay of the Land..., 19757) i Judith Fetterley (The Resisting Reader..., 19788) byy autorkami wanego wedle Todd projektu, ktry wiza transformacj spoecznej wiadomoci i wiadomo kobiet ze zmian strategii czytania literatury, czytania ujmowanego jako strefa walki (s. 24). Nina Baym9 i Jane Tompkins10 zbaday przyczyny wykluczenia kobiet z literackiego kanonu.
T. OLSEN: Silences [1972]. London, Virago, 1980. M. ELLMANN: Thinking about Women. New York, Harcourt, 1968. 6 K. MILLETT: Sexual Politics [1970]. New York, Avon Books, 1971. 7 A. KOLODNY: The Lay of the Land: Metaphor as Experience and History in American Life and Letters. Chapel Hill, University of North Carolina Press, 1975. 8 J. FETTERLEY: The Resisting Reader: A Feminist Approach to American Fiction. Bloomington, Indiana University Press, 1978. 9 N. BAYM: Womans Fiction: A Guide to Novels by and about Women in America 18201870. Ithaca, Cornell University Press, 1978. 10 J. TOMPKINS: Sensational Designs: The Cultural Work of American Fiction 17901866. New York, Oxford University Press, 1985.
5 4
Patricia Meyer Spacks (The Female Imagination..., 197511) i Ellen Moers (Literary Women..., 197612) zapocztkoway wany nurt refleksji nad kobiec tradycj literack, akcentujc wag kobiecego dowiadczenia. Analizoway pisarstwo kobiet (Moers literatur europejsk i amerykask), rekonstruujc wiadectwa dialogu pomidzy kobietami zapisane w aluzjach literackich i w biografiach. Manifestoway jako krytyczki swoje wasne zakotwiczenie w historii na tle historycznym swych bohaterek. W ten nurt i w t faz krytyki feministycznej wcza si Elaine Showalter z A Literature of Their Own (1977)13, ktr Todd uznaje za rozpraw inicjujc krytyk socjohistoryczn. Showalter wprowadza pojcie kobiecej subkultury, bezcenne dla czytania literatury w kontekcie spoecznym, dystansuje si rwnie wobec przekonania Moers i Spacks, e istniaa cigo kobiecej tradycji literackiej, autonomicznej wobec tradycji mskiej. Jednake ksika Showalter argumentuje Todd zbytnio skoncentrowaa si na epoce wiktoriaskiej i na domowym realizmie. Pomimo swego pozornego nacisku na histori [...] ignorujc cae bogactwo wczeniejszego pisania kobiet (s. 27), a take problemy estetyczne i jzykowe. Owe pominicia wypaczyy zdaniem Todd rozumienie kobiecej przeszoci i zachcay do przedwczesnych uoglnie, ktre robiy za konkretn histori (s. 27). Todd promuje na reprezentantk dziaalnoci rewolucyjnej nie Millett, ale Showalter: liberaln i humanistyczn w zaoeniach, ktrej krytyka mskiej praktyki (uosabianej przez Matthew Arnolda i F.R. Leavisa) moe by tosama z aktem politycznym (s. 27). Za kulminacj tego czasu uznaje Todd ksik Sandry Gilbert i Susan Gubar The Madwoman in the Attic... (1979)14. Doceniajc kunszt analityczny autorek, pamitajc o niezwykym oddwiku publikacji, Todd nie wspiera jednak ani ich ahistorycznego podejcia, ani skoncentrowania interpretacji na pojedynczych tekstach, ani te artykuowania przez autorki, rozcignitego na ca ksik, monotematycznego (s. 28), aczkolwiek zmodyfikowanego, schematu Blooma. Mnoy pod adresem autorek zarzuty: wybrane przez nie do analizy pisarki byy ju wczeniej uznane przez msk krytyk, wsplny, przyjty dla wszystkich, wzorzec zagubi rnorodno i bogactwo, a take indywidualn faktur kadej z pisarek. W dodatku, psychiki wybranych kobiet istniej w swego rodzaju prni, bo wiat materialny przewanie bywa omijany (s. 29). Todd wolaaby
11 P.M. SPACKS: The Female Imagination. A Literary and Psychological Investigation of Womens Writing. London, Georg Allen & Unwin Ltd, 1976. 12 E. MOERS: Literary Women: Great Writers. New York, Oxford University Press, 1976. 13 E. SHOWALTER: A Literature of Their Own. British Women Novelists from Bront to Lessing. Princeton, New Jersey, Princeton University Press, 1977. 14 S.M. GILBERT, S. GUBAR: The Madwoman in the Attic: The Woman Writer and the Nineteenth-Century Literary Imagination. New Haven, Yale University Press, 1979.
te, aby bohaterk ich rozprawy nie bya wariatka na strychu i aby moga, jako czytelniczka, zarejestrowa wicej ich historycznej interwencji (s. 30). Owa heroiczna faza krytyki feministycznej kry wok tematu matek i mitw (s. 30). Pocztki krytyki mitu przynosz celebracj macierzystwa, rytuaw podnoci i bogi matek. Adrienne Rich w Zrodzonych z kobiety (Of Woman Born..., 197615) utosamia macierzystwo z inwencj twrcz, a take z wizi lesbijsk. Shulamith Firestone w The Dialectic of Sex16 nie potwierdzia jej interpretacji. Dopiero w 1986 roku Maggie Humm w Feminist Criticism: Woman as Contemporary Critic17 wpisaa si w koncepcj Rich, aby macierzystwo postrzega jako metafor kobiecych relacji (s. 30). I Humm, a wraz z ni i Todd, akcentuj wag jej On Lies, Secrets, and Silence... (1979)18, gdzie ujmowaa kobiec wiadomo w aspekcie politycznym, estetycznym i erotycznym i w rewizjonistycznej strategii czytania prbowaa uchwyci j w nowej przestrzeni psychicznej, nowej historii i nowym jzyku (s. 31). Humm, i razem z ni Todd, uznaj koncepcj Rich za mobilizujc libidaln teori radykalnego feminizmu i za prawie panteistyczn celebracj kobiecej historii (s. 31)19. Nancy Chodorow, jako autorka ksiki The Reproduction of Mothering... (1978) i eseju Gender, Relation and Difference in Psychoanalytic Perspective (1980)20, zaprezentowaa cenn rewizj Freudowskich zaoe: zazdroci o penisa i roli matki w konstytucji tosamoci dzieci obu pci. Przede wszystkim zneutralizowaa nacisk Freuda na ambiwalencj crki wobec matki i skierowaa sw uwag na trudno, ktra przypada w udziale chopcu w jego procesie oddzielania si od matki i konstruowania indywidualnej tosamoci. Chodorow co podkrela Todd przesuna punkty cikoci swej interpretacji z Freudowskiej niewiadomoci na gender. A ten ruch pozwoli jej na uaktywnienie socjologicznego i kulturowego kontekstu.
15 A. RICH: Of Woman Born: Motherhood as Experience and Institution. New York, Norton, 1976 (Zrodzone z kobiety. Macierzystwo jako dowiadczenie i instytucja. Prze. J. MIZIELISKA. Warszawa, Sic!, 2000). 16 S. FIRESTONE: The Dialectic of Sex. New York, Bantam Books, 1971. 17 M. HUMM: Feminist Criticism: Woman as Contemporary Critic. Brighton, Harvester, 1986. 18 A. RICH: On Lies, Secrets, and Silence: Selected Prose 19661978. New York, Norton, 1979. 19 M. HUMM: Feminist Criticism: Woman as Contemporary Critic..., s. 178 i 197. 20 N. CHODOROW: The Reproduction of Mothering: Psychoanalysis and Sociology of Gender. Berkeley, University of California Press, 1978; EADEM: Gender, Relation and Difference in Psychoanalytic Perspective. In: The Future of Difference. Eds. H. EISENSTEIN, A. JARDINE. Boston, G.K. Hall, 1980.
Wymienione badaczki, podobnie jak Dorothy Dinnerstein (The Mermaid and the Minotaur..., 197621) i Mary Daly (Beyond God the Father..., 197322), od pocztku posuguj si kategori genderu, rozumian jako kulturowy konstrukt. Jednake grupa ta
nie pytaa o histori ani nie rozwaaa, czemu w pierwszej kolejnoci wytworzono mity i objaniajce fabuy. Rezultatem byy nie tyle analizy, ile tworzenie kontrmitw, przy ktrym literatura przeszoci bya albo pomijana, albo miaa na si dostarcza wizji utopijnych (s. 32).
Czas konsolidacji i reakcji czyli antytezy w triadzie Todd znamionuje lista zarzutw, na ktrej znalazy si wykroczenia pierwszej dekady krytyki feministycznej i powizanej z ni krytyki literackiej. Oglnie rzecz ujmujc, dekada ta wedle diagnozy Todd miaa aur historycznoci, ale pozbawiona bya konkretw. Todd akcentuje problem instytucjonalizacji krytyki obiekt zazdroci badaczek spoza Stanw Zjednoczonych kontestowany ze szczeglnej perspektywy przez Lilian S. Robinson w ksice Sex, Class and Culture (1978)23. Ow szczeglno wyznacza nacisk Robinson na wczenie do analizy literackiej kategorii klasy. Badaczka obawia si, e feministyczna krytyka literacka dokooptowana do akademii straci swoj si subwersji i bdzie negocjowa z krytycznym establishmentem. Utraci take swj zwizek z ruchem feministycznym, a jej prace analityczne pogr si w abstrakcji i ju nie bd znaczcym sposobem rozumienia ycia i wiadomoci kobiet; krytyka pisze zdecydowanie Robinson ktrej z braku wraliwoci historycznej nie mona wykorzysta w ruchu, nie jest te uyteczna profesjonalnie (s. 35)24. W atmosferze zajadoci toczya si debata wok Woolf, pojawi si problem krytyki czarnej i krytyki lesbijskiej, oskarenia o homofobi, o ugodowo. Batalie staczay z sob zaangaowane w teori krytyczki z kontynentu i krytyczki spod znaku amerykaskiego empiryzmu. Spory wewntrz krytyki feministycznej, z naciskiem krytyczek amerykaskich na rnic genderow [gender difference], rozgryway si w nieprzychylnym otoczeniu nowego konserwatyzmu (s. 37). Betty Friedan wydaa The Second Stage (1981)25, wrogiem czynic ju nie jak w pierwszej swojej rozprawie kobiec mistyk, ale mistyk feministyczn, promujc rodzi21 D. DINNERSTEIN: The Mermaid and the Minotaur: Sexual Arrangements and Human Malaise. New York, Harper and Row, 1976. 22 M. DALY: Beyond God the Father: Toward a Philosophy of Womens Liberation. Boston, Beacon, 1973. 23 L. ROBINSON: Sex, Class and Culture [1978]. New York, Methuen, 1986. 24 Ibidem, s. XXXI i 65. 25 B. FRIEDAN: The Second Stage. London, Michael Joseph, 1982.
25 Feministyczna...
n i zachwalajc kobiece jakoci. Jean Bethke Elshtain w Public Man, Private Woman... (1981)26, Carol McMillan w Women, Reason and Nature (1982)27 przekonyway kobiety do powrotu do tradycyjnych rl, do odnowienia zwizku z natur. W pnych latach 80. Todd rejestruje niekorzystny maria feministycznej krytyki literackiej z socjologi, a za spraw duego wpywu Derridy, zogniskowanego gwnie, cho nie tylko, w Yale (Paul de Man, Geoffrey Hartman i Joseph Hillis Miller), take z filozofi. Tradycja brytyjskiego empiryzmu zostaa odrzucona. Centrum zainteresowania sta si akt interpretacji, jako akt hermeneutyczny skupiony na retoryce, metaforze, katachrezie i chwytach figuratywnych, teraz traktowanych jako podoe wszelkich tekstw (s. 39). Todd wyranie nie solidaryzuje si z owymi przemieszczeniami analitycznej perspektywy, albowiem traktuj wiedz jako pozbawion wizi ze wiatem materialnym, gdy empiryczne i racjonalistyczne tradycje brytyjskiego i francuskiego owiecenia ustpuj pokantowskiej tezie, e wiedza jest tylko wytworem ludzkiego umysu, interpretacj a nie opisem wiata (s. 39). Haso tekstualnoci zdominowao amerykaskie badania feministyczne, a przynajmniej usuno na drugi plan badania charakterystyczne dla wczesnego nurtu literackiej krytyki feministycznej, uznane przez now konfiguracj teoretyczn za nazbyt polityczne i uproszczone. Todd analizuje esej Showalter Towards a Feminist Poetics (1979)28 i podaje go za przykad wielce niezadowalajcej, feministycznej odpowiedzi na wyzwania czasu. (Omwienie tego eseju znajduje si w rozdziale drugim: 4. Teoretyczna Elaine Showalter). I cho Showalter ukazaa w nim polityczny wymiar podziau na her-meneutykw i his-meneutykw, na zajmujcych wysz pozycj w hierarchii uniwersyteckiej teoretykw zainteresowanych form i struktur i na tych o randze niszej, przywizanych do bardziej tradycyjnych bada, zainteresowanych humanistycznymi problemami z treci i interpretacj (s. 40)29, to eklektyzm jej nowego projektu przybiera wedle Todd prawie reakcyjny, jak rwnie reaktywny posmak (s. 40). Showalter utracia stabilno socjohistorycznej koncepcji feministycznej historii literatury zaprezentowanej w A Literature of Their Own.
S tu jednak, poza niejasnoci stylu, problemy ideologiczne. Gdyby sugeruje Todd pozosta nacisk pooony na histori, to trudno do26 J.B. ELSHTAIN: Public Man, Private Woman: Women in Social and Political Thought. Oxford, Robertson, 1981. 27 C. MCMILLAN: Women, Reason and Nature. Oxford, Basil Blackwell, 1982. 28 E. SHOWALTER: Towards a Feminist Poetics [1979]. In: The New Feminist Criticism. Essays on Women: Literature, and Theory. Ed. E. SHOWALTER. London, Virago Press, 1986. 29 Ibidem, s. 140.
strzec, jak daoby si faktycznie oddzieli krytyk feministyczn od ginokrytyki na sposb przez Showalter zamierzony, gdy owo subtelne i delikatne poczenie literatury i wiadomoci, genderu i jzyka, nieatwo poddaje si badaniu, jeli krytyk jest ograniczany przez szczegln metod i korpus dzie (s. 41).
Esej popada w utopijne tsknoty (s. 42) Showalter. Oddzielajc krytyk feministyczn od ginokrytyki, autorka pozwala przypuszcza, e kobiece dowiadczenie jako jest zamknite wewntrz tekstw kobiecego autorstwa i e zostanie wyzwolone przez oywienie kobiecych fabu i mitw (s. 4243). Showalter zbyt popiesznie narzuca badaczkom ograniczenia. Todd konfrontuje zaoenia teoretyczne Showalter z jej praktyk krytyczn i stwierdza midzy nimi sprzeczno. Przeciwniczka odniesie do mskiego teoretycznego dyskursu w tytule swego eseju czyni aluzj do tytuu eseju Hartmana30 i manifestuje swe szczeglne przywizanie do koncepcji Ardenera31. Todd jednake bardziej ni owymi sprzecznociami jest zainteresowana merytorycznymi efektami zgody Showalter na wydzielon przez Ardenera, wyczon z dostpnoci dla mskiego poznania, milczc, dzik przestrze kobiet. Poza tym, e owa intelektualna zgoda sugeruje jakie ahistoryczne przedsiwzicie, to ostatecznie w przyjtym przez ni rozwizaniu relacji pomidzy dominujcymi i mniejszociowymi subkulturami kobiety kocz jeszcze raz jako jedyne wyrazicielki natury, pustkowi i kobiecego krlestwa (s. 44). W czci syntetycznej, ale zarazem wyznaczajcej kierunki rozwoju socjohistorycznej krytyki feministycznej i historii literatury, Todd wychodzi od rozwaenia rnic pomidzy wczesn krytyk feministyczn amerykask a brytyjsk. Podstaw porwna buduj odnotowywane przez Todd efekty aliansu z marksizmem po obu stronach Oceanu. Todd szkicuje kilka rozpozna. Brytyjska krytyka feministyczna od pocztku bya zintegrowana z marksizmem i polityk lewicy. Ten cisy zwizek skutkowa znaczn jej radykalizacj, ktra powodowaa ograniczenie jej wpyww na szersze grupy spoeczne. I tak poza jej programem pozostay feministki bardziej umiarkowane. Inaczej byo w USA, gdzie rozwijaa si gwnie ppopularna (s. 87) krytyka feministyczna podkrelajca historyczn i marksizujc perspektyw. Jednak, pomimo zawenia jej oddziaywa, brytyjsk socjohistoryczn krytyk, w przeciwiestwie do amerykaskiej, cechowao teoretyczne wyrafinowanie (s. 87): [...] wskutek tego byo mniej niepopartej badaniami, nieuwiadomionej, nawet niedbaej krytyki, jak naznaczone byy liczne czasopisma feministyczne w Ameryce (s. 87). Std te
G. HARTMAN: Criticism in the Wilderness. New Haven, Yale University Press, 1980. E. ARDENER: Belief and the Problem of Women. In: Perceiving Women. Ed. S. ARDENER. New York, Billing, 1978.
31 30
25*
zaznacza Todd nawet ju w latach 60. i 70., kiedy idee psychoanalizy i dekonstrukcji zaczy inspirowa feministyczn refleksj, brytyjskie feministki problematyzoway je, podczas gdy Amerykanki tego nie czyniy. Ilustruj ten rodzaj reaktywnoci na francusk teori oraz inspiracj marksistowsk postaci takich badaczek, jak Cora Kaplan i Michelle Barrett32. Artyku Cory Kaplan Pandoras Box: Subjectivity, Class and Sexuality in Socialist Feminist Criticism33 suy Todd do wskazania kilku centralnych kategorii, ktrymi posuguje si ten nurt wczesnej marksistowskiej krytyki feministycznej. Kluczowe dla niej pojcie ideologii zostao przejte od Althussera34 i Machereya. Althusser definiowa ideologi jako taki system wierze i przekona niewiadomych, niezbadanych, niewidocznych ktry przedstawia wyobraeniowy stosunek jednostek do realnych warunkw ich egzystencji (s. 85)35. A zatem wedle wykadu Todd przedstawienia, jako efekt produkcji wyobraeniowej, fantazmatycznej, fikcyjnej, faszuj w stosunek do realnych warunkw egzystencji. Ale skoro wszyscy jestemy zanurzeni w rne systemy przedstawie, takie jak polityczne, religijne, wyobraeniowe, [ktre] s odbiciami aktualnych relacji, w jakich ludzie yj, relacji ujmowanych w porzdku fikcji, to nie mamy dostpu do ich prawdy ani te nie moemy zdemaskowa ich nieprawdy. Nie kreujemy ani nie inicjujemy ideologii, poniewa jestemy po prostu w niej, zanim w jakikolwiek sposb moemy sta si jej wiadomi (s. 8586). Literatura jako twrczo wyobraeniowa moe by uznana za jedno z miejsc, w ktrych ideologia jest produkowana i reprodukowana, a analiza literacka moe j zbada, uwidoczni, uwiadomi i wyeksponowa jej wewntrzne sprzecznoci, moe te podkreli jej aspekty wynikajce z intencjonalnych, wiadomych wyborw i te, pozostajce poza intencjonalnoci i wiadomoci twrcy. Przy czym zastrzega Todd nie chodzi o to, aby odkry prawd, ale aby ledzi, jak transcendentalne pojcie prawdy w ogle zostao skonstruowane (s. 86). Jeli ju nakierujemy sw uwag na tropienie ideologii w literaturze, to moemy odnale jej lad w formach, stylu, konwencji, gatunku oraz samej instytucji produkcji literackiej (s. 86). Literatura moe ideologi afirmowa, ujawnia, krytykowa.
32 M. BARRETT: Womens Oppression Today: Problems in Marxist Feminist Analysis. London, Verso, 1980; EADEM: Ideology and the Cultural Production of Gender. In: Feminist Criticism and Social Change. Eds. J. NEWTON, D. ROSENFELT. London, Methuen, 1985. 33 C. KAPLAN: Pandoras Box: Subjectivity, Class and Sexuality in Socialist Feminist Criticism. In: Making a Difference. Feminist Literary Criticism. Eds. G. GREENE, C. KAHN. London, Methuen, 1985. 34 L. ALTHUSSER: Ideology and Ideological State Apparatuses. In: IDEM: Lenin and Philosophy and Other Essays. Trans. B. BREWSTER. New York, Monthly Review Press, 1971. 35 Ibidem, s. 162.
Niepokj Janet Todd budzi pewien szczeglny zwizek ideologii i psychoanalizy.

Istniej, jak myl, niebezpieczestwa wwczas, gdy idee ideologii przyspawaj si do psychoanalizy ktra, oczywicie, wpyna na nie w ich nowoczesnych sformuowaniach gdy mog posugiwa si komunikatami nieobecnoci i milczenia do zaciemniania komunikatu tego, co obecne, mog, innymi sowy, dawa przywilej rzekomej strukturze gbokiej kosztem historycznej powierzchni (s. 86).
Zdaje si, e Todd skada tutaj, implicite, donos na zaabsorbowanie badaczek spod znaku francuskiej teorii tymi miejscami tekstu literackiego (i nie tylko literackiego), ktre zaznaczaj wyciszenie, wykluczenie kobiety, czy raczej tego, co kobiece, na zaabsorbowanie, ktre w konsekwencji miaoby traci z pola swego widzenia kobiet uwikan w histori, w materialn rzeczywisto, take w rzeczywisto swego ciaa. Ot, Cora Kaplan przystosowuje pojcie ideologii do potrzeb bada literackich i wie je z krytyk psychoanalityczn i dekonstrukcj. Ten gest zblia j do Toril Moi, Mary Jacobus, Alice Jardine. Tekst literacki ujmowany jest przez ni jako system znakw, ktry raczej konstruuje znaczenie, a nie odbija go (s. 88)36, znakw, ktre zapisuj autorski i czytajcy podmiot. Przedstawienie traci swe pretensje do autorytatywnoci i prawdy. (Por. wypowiedzi Cory Kaplan w sprawie Sexual Politics Kate Millett). Jako za krytyczka marksistowska, Kaplan przekonuje, e autor i tekst mwi z pozycji wewntrz ideologii i e jako czytelnicy powinnimy rozumie ograniczon klasowo natur mieszczaskiej kobiecoci i zauway, jak pisanie z wntrza jej zaoe konstruuje nas jako czytelniczki wobec jej szczeglnej podmiotowoci (s. 88). Nacisk Kaplan na ideologi i klas znajduje wsparcie u Todd, ktra wrcz uwaa, e jej atrakcyjny projekt wnis korzystn korekt do amerykaskiej krytyki feministycznej, ktra miaa tendencj, aby ignorowa obie kategorie (s. 88). Wystpujca take z pozycji marksistowskiej krytyki feministycznej, Michelle Barrett odmiennie jednak od Kaplan rozumie ideologi i przedstawienie. Ideologi wie cile ze spoeczn rzeczywistoci (s. 89), ktra indukuje konstrukcj genderu, traktowan bardziej jako cz spoecznej caoci ni jako autonomiczna praktyka czy autonomiczny dyskurs. Formu przedstawienia za przywraca Barrett do jej klasycznej wersji, rozumiejc przedstawienie jako odbicie konkretnych historycznych warunkw (s. 89). Analiza tekstu z kolei nie moe sprowadza si do odsaniaC. KAPLAN: Pandoras Box: Subjectivity, Class and Sexuality in Socialist Feminist Criticism..., s. 147.
36
nia jego wewntrznych ustrukturowa, ale powinna uaktualnia jego kontekst i odtwarza warunki jego produkcji. Jednake materialistycznie zorientowana brytyjska krytyka feministyczna, pomimo swych intelektualnych osigni, pozostaa na marginesie gwnego nurtu krytyki literackiej w Wielkiej Brytanii. Rozwijaa si gwnie na politechnikach, nie jak w USA na uniwersytetach, czciej poza instytucjami, inaczej ni za Oceanem. Dlatego te jak dowodzi Todd zaleaa od aktywnoci pewnych niezalenych grup pisarzy, dziennikarzy, od inwencji wydawcw. I chocia miaa bogato rozwinit feministyczn infrastruktur (pras promujc pisanie i czytanie kobiet: Virago, Womens Press, Pandora), ktra szerzya z pozytywnym skutkiem zainteresowania feministyczne wrd kobiet, to jednak ze wzgldu na swoj izolacj od akademii, a zatem i brak wpywu na jej organizacj, nie naruszya ani struktur akademickich, ani te innych kulturowych instytucji, i nie zyskaa tej rnorodnoci, ktra cechuje krytyk amerykask. A ta rnorodno wynurzya si, wbrew pocztkowym zym wrbom, w efekcie oddzielenia zrnicowanych literackich projektw krytycznych, wypracowywanych przez akademiczki, od take zrnicowanych wersji feminizmu. Todd, wychowana w Anglii, dwadziecia lat spdzia w Stanach Zjednoczonych, wydaa tam kilka swych prac, pisze Feminist Literary History... ju z miejsca swego staego osiedlenia si w Wielkiej Brytanii i z perspektywy pnych lat 80. konkluduje:
Tak, podczas gdy amerykaska krytyka feministyczna przesuwa si coraz bardziej ku elitarnoci [towards the elitist mode], utwardzajc stanowisko wraz z teori francusk oraz dyskursem filozoficznym czy psychoanalitycznym, to wiele brytyjskich feministek wci uprawia jaki kreatywny, subiektywny sposb pisania, wsplny wczesnym feministkom amerykaskim (s. 90).
Obie amerykaska i brytyjska wersje feministycznej krytyki mogyby si intelektualnie wzbogaci, gdyby sprboway czerpa ze swych pozytyww. Oczywicie, Todd rozwija swj projekt, promujc materialistyczn feministyczn histori literatury. I sugeruje, e krytyka amerykaska mogaby od krytyki angielskiej przej nacisk na ideologi i klas, pozbywajc si samozadowolenia, jakie poszo za wzgldnym sukcesem akademickim (s. 90), a krytyka brytyjska rozprzestrzenia si bez utraty ideologicznej czujnoci, cho rezygnujc z posiadania jedynie susznego pogldu. I takie przenikanie angielskich wpyww zwaszcza marksistowskiej perspektywy odnajduje Todd w najnowszych amerykaskich antologiach. W Feminist Criticism and Social Change37, pod redakcj Judith Newton
37
Feminist Criticism and Social Change...
i Deborah Rosenfelt, podkrela wag ideologicznej krytyki poj genderu, klasy i rasy wraz z ich uwikaniem w histori. Aprobuje zaprezentowane przez autorki antologii ujcie przedstawie jako pokrtnych i reprezentatywnych zarazem dla ideologii genderu, ktre, uchwycone w tekstach, musz by poddane rozbirce, jeli maj si zmieni w instytucje spoeczne (s. 91). Inna antologia, pod redakcj Gayle Greene i Coppelii Kahn: Making a Difference: Feminism Literary Criticism (1985)38 nie spenia oczekiwa Janet Todd: skania si bardziej ku ujciom interdyscyplinarnym ni ku poszukiwaniu historycznego i literackiego kontekstu krytycznego (s. 92). Szczeglnie niepokoi Todd prezentowany w kilku esejach alians z antropologi i psychoanaliz, ktre uznaje ona za dyscypliny wci zdominowane przez uprzedzenia patriarchalne, niepozwalajce zobaczy ani miejsc opresji, ani samych opresjonowanych. Drani j koncentracja uwagi na bohaterce tej tapety (The Yellow Wallpaper) i Dorze. Jest przekonana, e prezentacje i podkrelanie postaci kobiet histeryczek, kobiet chorych, le suy feministycznej polityce, utwierdza bowiem jej wrogw w tradycyjnych rozpoznaniach, ktre utosamiaj kobiety z dewiacj. W jaki sposb mona opowiedzie feministyczn histori literatury tak, eby uchwyci j w caej komplikacji jej historycznych i materialnych uwika? Todd problematyzuje t kwesti w kontekcie sytuacji paradoksalnej: z chwil, gdy upodmiotowione kobiety mog ju opowiedzie swoj histori literatury, okazuje si, e narzdzia (jzyk), ktre maj aktualnie do dyspozycji, s dla ich potrzeb bezuyteczne albo mao uyteczne. Chodzi Todd o to, e kade pojcie, do ktrego mgby si odwoa dyskurs historyczny, a ktre mogoby denotowa rzeczywisto (a takie pojcia s przez Todd podane), jest zaatakowane. Samo pojcie historii i zwizku literatury z histori traci swoje ugruntowanie, skoro na miejsce historii dajemy historie, zamiast, jak niegdy, konfrontowa jaki projekt historii z literack fikcj, skaniamy si ku rozumieniu historii jako opowieci fikcjonalnej (s. 96).
Kobiety pisze Todd wchodz zatem w histori w chwili, gdy rozrnienie midzy ujciem historycznym a tym, co si zdarza, lub czym zewntrznym jest najbardziej niestae, kiedy staje si jasne, e to wydarzenie nie ma adnej naturalnej konfiguracji, adnej koniecznej artykulacji (s. 96).
W czasie dominacji pogldw Haydena Whitea, ale te i rozpowszechnienia si pomysw spod znaku dekonstrukcji, kobiety, co prawda, mog konstruowa histori, ale rwnie podkrela Todd mog podlega in38
Making a Difference: Feminist Literary Criticism...
nemu rodzajowi marginalizacji za spraw idei zdekonstruowania wszelkiej historii, zanim jeszcze opisano histori kobiet (s. 96). W poszukiwaniu feministycznej historii kobiet, nawet tylko tej, ktra zaledwie zapowiada swoje zaistnienie, siga po The Norton Anthology...39 Gilbert i Gubar: antologi, ktra bya obiektem rozlicznych feministycznych, i nie tylko feministycznych, analiz, pochwa i atakw. Ale za swj punkt wyjcia obiera wprowadzenie Shari Benstock do Tulsa Studies in Womens Literature40, w ktrym ta ostatnia z aprobat wyraa si o przedsiwziciu amerykaskich badaczek. Zgadzajc si z zarejestrowanymi przez Benstock zagroeniami, wynikajcymi zarwno z wczenia historii kobiet do wielkiej historii, jak i z jej wyczenia, Todd stawia problem inaczej. Zauwaajc, e opozycja: his-tory (mczyzny) i her-story (kobiety), nawet gdy prbujemy j zneutralizowa, stanowi zawsze ograniczenie, zawsze bowiem wpadamy w puapk odrniania spoecznej historii (realizowanej w polityce, religii i ekonomii) od codziennej (domowej) her-story i zapominamy, e historia nie jest ugenderowiona, a jedynie jej opowiadanie (s. 97), Todd proponuje, aby nada inny ksztat owej opozycji, zmieniajc mylenie o zawartoci tego paradygmatu, ktry tradycyjnie jest utosamiany z dziedzin publicznych, mskich dziaa. Kobiety nie tylko s zainteresowane maeskimi kontraktami i ich prawnymi umocowaniami, antykoncepcj i wychowywaniem dzieci. Skoro zawsze w mniejszym bd wikszym stopniu uczestniczyy one w religijnych, politycznych i kulturowych kontrowersjach swoich czasw, a owe kontrowersje s obecne w kobiecym pisaniu, to znaczy, e potrzebna jest rwnowaga (s. 97) tam, gdzie zgodnie z diagnoz dekonstrukcji bya wpisana w opozycj hierarchia. Miesiczkowanie nie jest caoci kobiecego dowiadczenia (s. 97) stwierdzi Todd. (Propozycja Todd pojawia si na tym etapie, kiedy feminizm i feministyczna krytyka literacka mog zmieni akcenty, a zatem po zapisie przeamujcym odwieczne tabu: dowiadczenia ciaa, macierzystwa i menstruacji). Obserwacje Niny Baym41 wspomagaj, jak si okazuje, propozycj Todd. Akcentujc wag prywatnego pisania kobiet (dzienniki, listy), trzeba pamita, przypominaa Baym, e od najwczeniejszych czasw kobiety uprawiay take interwencjonistyczne (publiczne) gatunki wypowiedzi pamflety polityczne, broszury religijne i pragny, aby ich pisanie byo traktowane jako profesja. Przywizanie do podkrelania prywatnoci pisaThe Norton Anthology of Literature by Women. Eds. S. GILBERT, S. GUBAR. New York, Norton, 1985. 40 S. BENSTOCK: From the Editors Perspective. Tulsa Studies in Womens Literature 1986 (5), nr 2 (Fall). 41 N. BAYM: Womans Fiction...
39
nia kobiet, charakteryzujce przede wszystkim amerykask krytyk lat 70., powinno, wedle Todd, by zrewidowane. Zaproponowane przez Todd pisanie historii kobiet, historii literatury kobiet, lokuje si pomidzy dwoma biegunami: tendencj do separacji i tendencj do integracji. Byby to raczej rodzaj integracji podstpnej, ktra miaaby polega na wcinaniu si w ju istniejce (mskie/kobiece) literackie konstrukcje historii, aby je uhistoryczni, zdestabilizowa, wykorzysta do swoich celw. Aby wprowadzi aspekt ideologii jako cz materialnego i psychologicznego rozpoznania, ale pod warunkiem rezygnacji z denia do jednej historii psychoanalizy i pod warunkiem zachowania czujnoci wobec zbyt szybkich uoglnie i stwierdze, e wszystkie historie s tylko retoryk (s. 98).
Historia pisze Todd otwiera moliwoci obcoci, podczas gdy pojcie ideologii wkada, mwic sowami Marilyn L. Williamson42, seksualne ideologie przeszoci pomidzy krytyka a tekst i czynic tak, rwnoway nieuniknion stronniczo, jak krytyk wnosi do procesu interpretacyjnego (s. 98).
Todd apeluje o badania empiryczne maj one przewag nad teori, albowiem pozwalaj unikn zbyt uproszczonych generalizacji. Tak zaprojektowana feministyczna historia literatury albo krytyka historyczna wcale nie musi utraci swej integralnoci. Jednake, aby si tak nie stao, powinna zgodnie z sugesti Alice Jardine, do ktrej Todd si odwouje rozway, jakie rodzaje przymierzy bdzie ona zdolna zawrze z najbardziej radykalnymi trybami mylenia wytworzonymi w tym stuleciu (s. 98)43 i zgodnie z sugesti Mary Jacobus aby nie sta si jednym ze skadnikw pluralistycznych dyskursw, powinna ustanowi krytyk tego spluralizowanego melanu (s. 98). Owa krytyka mogaby przybiera, midzy innymi, form bezustannego sprawdzania, na ile wkadamy w badany tekst z przeszoci nasze osobiste podania, a na ile jestemy zdolni, by respektowa jego wasne podania (i podania jego autora). w rozziew pozwoli nam uchwyci rnice pomidzy przeszoci a naszym tu i teraz, chocia, co podkrela Todd, nie unikniemy nigdy skaenia wasnym rozumieniem tego, co minione. Jednoczenie odnotowuje Todd musimy uczy si od Jacobus tego rodzaju podejcia, wedle ktrego jzyk mwi znacznie wicej ni przywyklimy sysze (s. 98).
M.S. WILLIAMSON: Toward a Feminist Literary History. Signs 1984, nr 3 (Autumn). A. JARDINE: Gynesis: Configuration of Woman and Modernity. Ithaca, Cornell University Press, 1985, s. 64.
43 42
I empiryzm, wraz ze swymi historycznymi konstrukcjami, i psychoanaliza, wraz ze swymi teoretycznymi koncepcjami, powinny zosta przeksztacone. Todd sugeruje, aby sprbowa sign po pewne idee do krytyki Nowego Historyzmu, ktra dysponuje metod konkretnego historycznego badania, ktra take siga po pojcie ideologii i potrafi umiejtnie je uytkowa, przynajmniej w pewnych swych wariantach, jak to czyni Jerome McGann44, przestrzegajc przed skonnoci do redukcji czytanego tekstu do jakiej wyrazistej, wywiedzionej z niego konkluzji ideologicznej. Konkluzji, ktra ostatecznie staaby si transhistoryczna (s. 99). Gatunek stanowi dla Todd kluczow kategori, ktra, obok ideologii i historii, zostaje wczona do konstruowania przez ni projektu odnowionej feministycznej socjohistorycznej krytyki i kobiecej historii literatury. To gatunek wanie wedle Todd moe by traktowany jako jedna z form literackich, za pomoc ktrych wyraa si ideologia. Takie ustawienie relacji pomidzy ideologi a literatur ma na celu zaniechanie zej praktyki, ktra wypreparowywaa ideologi z historii, z dyskursw epoki, a nastpnie konfrontowaa j z literackimi tekstami poza waciwymi dla literatury determinantami (stylu, konwencji literackiej itd.). Jednoczenie Todd ujmuje gatunek zgodnie z podpowiedzi Alastair Fowler w Kinds of Literature (1982)45 poza poetyk opisow, w jego wymiarze historycznym, komunikacyjnym, traktujc go jako instrument znaczenia, rodzaj hermeneutycznej instrukcji, baz dla konwencji, ktra umoliwia komunikacj literack (s. 100). Gatunek wskazuje na intencje autora. Zakcajc jego norm, autor apeluje do swego czytelnika, aby ten odczyta subwersywno owego gestu i nada mu znaczenie. Krytyk musi rozstrzygn, czy napotkana subwersja okrela indywidualny wybr pisarza, czy jest cech gatunku uprawianego przez jego wspczesnych, czy moe nawizuje do jakich jego odchyle obserwowanych w przeszoci. Za godne uwagi przedsiwzicie uznaje Todd ksik Tanii Modleski Loving with a Vengeance... (1982)46, ktra poddaje analizie gatunki sztuki masowej: harlequiny i powieci gotyckie. Pomimo psychoanalitycznych zaoe zyskuje ona akceptacj Todd, albowiem ledzi zmieniajce si wzorce, a nie jaki jeden wzorzec stymulacji i rozwizania (s. 100), a take zrywa z tradycyjnym, uproszczonym czytaniem tych gatunkw, czytaniem charakterystycznym dla wczesnej krytyki socjohistorycznej, ktra sprowadzaa je do manifestacji spoecznego konserwatyzmu albo czytaa subwersywno wszdzie, gdziekolwiek tylko skierowaa swj wzrok (s. 100).
J. MCGANN: The Romantic Ideology: A Critical Investigation. Chicago, University of Chicago Press, 1983. 45 A. FOWLER: Kinds of Literature. Oxford, Clarendon Press, 1982. 46 T. MODLESKI: Loving with a Vengeance: Mass-produced Fantasies for Women [1982]. New York, Methuen, 1984.
44
Todd odwouje si do, uznanej przez siebie za negatywny przykad posugiwania si gatunkiem, lektury Jane Austen, zaprezentowanej przez Gilbert i Gubar w The Madwoman in the Attic... Dystansuje si wobec sposobu rozumienia przez obie autorki Austenowskiej subwersji. Przede wszystkim upraszczaj one, wedle Todd, wywrotowe gesty w pisaniu Austen dlatego, e uwalniaj jej powieci z tradycji, gatunku, klasy. Uzasadnia ich tez o subwersywnoci kobiecego pisania ma koncepcja tekstu-palimpsestu, ktra domaga si poszukiwania znacze kobiecego pisania pod powierzchni tekstu, znacze dostpnych tylko czytelnikowi-kobiecie. Zdaniem Todd, Gilbert i Gubar czytaj subwersywno Austen w wskim rejestrze, wyuskujc j tylko z konfrontacji z msk tradycj powieciow, ignorujc zarazem kontekst kobiecy. Tym samym pozbawiaj si moliwoci odpowiedzi na pytanie o miejsce i, by tak rzec, stopie subwersywnoci wybranych, wanych wtkw z powieci Austen, ktre pojawiaj si take w tekstach pisanych przez jej rwieniczki. Todd wskazuje, na przykad, e posta ojca patriarchy, ktra przewija si przez zapomniane powieci tamtych czasw, jest w nich bardziej potpiona ni u Austen, a opisywane w tamtych utworach relacje pomidzy kobietami traktowane s znacznie bardziej euforycznie i politycznie (s. 101). Todd akcentuje niech Austen do kobiet poza rodzin i jej nieprzyjazn (hostile) postaw wobec gwnych bohaterek swych powieci, ktre wchodz w takie zwizki. Prbujc dokona korekty lektury Gilbert i Gubar, Janet Todd kreli szkicowo wtki pominite przez Austen i przez jej amerykaskie badaczki, wtki stanowice wasno kobiecego gatunku jej czasw (wyrane u Mary Wollstonecraft i Mary Edgeworth), ktry ksztatowa ju w sobie potn ideologi (s. 101). Austen, na przykad, nie wprowadza na scen swych powieci zadomowionej w sentymentalnych i gotyckich powieciach kobiecych postaci sfeminizowanego herosa, ktry tracc ekonomiczn wadz, tym samym traci atrybuty drania (villain). W penych wigoru albo ekonomicznie wadczych postaciach, jak Mr Tilney, Mr Darcy, Mr Knightley i Captain Wentworth, Austen wyranie zrywa z tym elementem powieci kobiecej (s. 101). Czytana przez Todd w powizaniu z wspczesnymi jej pisarkami Austen okazuje si pisark innowacyjn, zmieniajc typowe motywy kobiecego gatunku, wprowadzajc indywidualn perspektyw interpretacji wiata: mniej od swych rwieniczek zainteresowan opisem mechanizmw patriarchatu, spoeczn panoram (s. 101), bardziej zaintrygowan wewntrznymi doznaniami samotnych kobiet i ich kobiecymi wadami (s. 102). Todd przeciwstawia praktyce lekturowej Gilbert i Gubar sposb czytania Austen zaprezentowany przez Marilyn Butler w ksice Jane Austen and the War of Ideas47 (w jej poprawionym, ufeministycznionym drugim wyda47
M. BUTLER: Jane Austen and the War of Ideas. Oxford, Oxford University Press, 1975.
niu). Biorc pod uwag, e z obowizku powinnam zapisa rewelacje, ktre odsania metoda preferowana przez Todd, z obowizku take musz doda, e nie obiecuje ona nazbyt wiele analizowana w oderwaniu od innych sposobw czytania, zwaszcza w kontekcie interpretacji zaprezentowanych przez badaczki amerykaskie, interpretacji byskotliwych i zarazem poznawczo inspirujcych, opalizujcych znaczeniami uaktywnianymi w grach metafor, w pastiszowaniu teoretycznych sugestii. Interpetacji wspartych bogactwem historycznoliterackiego materiau. Interpretacji, ktre indywidualizuj kad powie i kad piszc i zarazem odnosz j do okrelonej historycznej wsplnoty: tematu, gatunku. Janet Todd wyej ocenia interpretacj Austen zaproponowan przez Marilyn Butler od tej, jak znamy z The Madwoman in the Attic... Gilbert i Gubar, midzy innymi dlatego, e Butler nie wyrywa Austen z historii, z literackiego otoczenia, co czyni badaczki amerykaskie, nie indywidualizuje jej nazbyt, ujmujc j jako reprezentantk swego rodowiska, wyraajc wsplne dla niego zaoenia ideologiczne (s. 102). Przez co przywraca jej pisaniu podany take przez Todd wymiar socjologiczny i polityczny. Todd zgadza si z rozpoznaniem Butler, e dotychczasowa recepcja Austen opieraa si na bdnych zaoeniach wczesnej amerykaskiej krytyki feministycznej, ktra bya przekonana, e subwersywno Austen mona dostrzec tylko wtedy, gdy patrzymy na ni w odosobnieniu albo z jakiej diachronicznej perspektywy, ktra dokonuje uoglnie na temat tajemniczoci kobiet i ich niezaangaowania w kwestie polityczne i socjologiczne (s. 102). Dekontekstualizujca lektura lokuje pisarki w ponadczasowej sferze zwanej Sztuk, pozwalajc im unikn znaczcych wyzwa ze strony wspczesnych.
Odmawiajc Austen jej mskiego i kobiecego kontekstu, unika si dostrzeenia owego sfeminizowanego gatunku powieciowego, w obrbie ktrego ona pracowaa, jak rwnie rozmaitych dyskursw dotyczcych teorii politycznej i zachowa, religii i moralnoci, do ktrych si ona odwouje. Wygodnie, wraz z Gilbert i Gubar, przedstawia si przeszo jako nieumiarkowany skandal (s. 102).
2. Lektura Mary Wollstonecraft

Todd rozpatruje pod ktem wasnego projektu krytyki trzy feministyczne lektury Mary Wollstonecraft. Zaczyna od ksiki Mary Poovey The Pro-
per Lady and the Woman Writer... (1984)48, ktr uznaje za przykad wyrafinowanej i przekonujcej psychoanalizy oraz historycznej dekonstrukcji (s. 103). Pozytywnie ocenia zainteresowanie Poovey jzykiem i dyskursem Wollstonecraft, jej taktyk czytania, ktra ledzi pisarstwo autorki Obrony praw kobiety w rozwoju. Obawiajc si kobiecej, take wasnej, seksualnoci, Wollstonecraft najpierw znajduje na ni antidotum w swoistej sublimacji obiektw seksualnych w obiekty wyobraniowe, po czym, ju w The Wrongs of Woman, surowo gani rwnie wyobrani. Todd dystansuje si gwnie wobec zainteresowania Poovey jak j nazywa sta fantazj o arystokratycznym urodzeniu w kobiecej powieci sentymentalnej (s. 104), ktra (charakterystyczna dla wielu odczyta) zapisywaa do typow interpretacj zwizku kobiecej biernoci z kobiec arystokratycznoci. Ten typ lektur, i zdarza si to take Poovey, w biernoci albo doszukiwa si seksualnej kobiecej mocy, albo ujmowa j jako przywaszczenie jedynej, cho umiarkowanej, wadzy w spoeczestwie, ktr kobiety mogy dostrzec u innych kobiet (s. 104). Owa fantazja bya obecna w sentymentalnej powieci kobiecej i niewtpliwie, biorc pod uwag wyczenie kobiet z klasy redniej pozbawionych aktywnego wysiku, zapisywaa ich pragnienia, aby wasnej egzystencji nada sens. Pewnego problemu nastrcza sposb, w jaki Todd prezentuje, albo raczej, w jaki uniewania, teoretyczne zaoenia Mary Jacobus, ktra w swym eseju The Difference of View (1979)49 (prezentowanym w rozdziale drugim: 4. Teoretyczna Elaine Showalter) przedstawia w samym pisaniu Wollstonecraft rozziew pomidzy przynalenym do kultury owiecenia jzykiem racjonalnym (mskim) a jzykiem namitnoci, jzykiem uczu, ktry wskazywaby na to, co kobiece. Jacobus odnajduje w samej strukturze tekstu Wollstonecraft lokalizacj dwch (manifestowanych w jzyku) pozycji, ktre moga zaj kobieta piszca w dominujcej kulturze: albo zaadaptowa jzyk tej kultury i zyska do niej wstp, ale za cen wyobcowania, albo pozosta przy wykluczonym z dominujcej kultury jzyku uczu, ale za cen zblienia si do granic histerii i szalestwa. W wybranym fragmencie z Obrony praw kobiety (A Vindication of The Rights of Woman, 1792) Jacobus skupia si na autobiograficznym wtrcie Mary Wollstonecraft, stanowicym wybuch uwolnionych namitnoci, ktre rozcinajc struktur mskiego tekstu, pozwalaj na artykulacj utopijnego pragnienia i na wyjcie z tego impasu, jaki rozegra si w samej autorce (s. 106): impasu spowodowanego cisz
M. POOVEY: The Proper Lady and the Woman Writer: Ideology as Style in the Works of Mary Wollstonecraft, Mary Shelley, and Jane Austen. Chicago, University of Chicago Press, 1984. 49 M. JACOBUS: The Difference of View. In: Women Writing and Writing about Women. Ed. M. JACOBUS. London, Croom Helm, 1979.
48
stumionych poda. Skrupulatnie odnotowujc czytanie Jacobus, Todd jednoczenie wykracza poza jej jzyk, co powoduje, e szalestwo staje si gwnym organizatorem rozwizania, wyjcia z impasu50. To upodmiotowione szalestwo zaway na rozwijaniu przez Todd jej argumentacji. Wszelkie bowiem jej obserwacje, skdind ciekawe, zostan naznaczone tym dziwnym przeoczeniem faktu, e Jacobus nie mwi o szalestwie Wollstonecraft (bo szalestwo, jeli mwi, to mwi przez symptomy), ale o tym, co w jej jzyk wcina si jako pochodzce ze strefy popdowoci, semiotycznego (w sensie Kristevej), a co kultura zwyka kojarzy z tym, co kobiece, a take z tym, co szalone. Nie chodzi te o szalestwo jako temat. I dlatego, jeli Todd stwierdza, e w czytaniu Jacobus teoria przytoczya histori i gatunek, e [p] en e t r u j c p o w i e r z c h n i t e k s t u, Jacobus zignorowaa p o w i e r z c h n i h i s t o r i i, k l a s y i p o l i t y k i (s. 106; podkr. K.K.), to oczywicie ma racj, pod warunkiem, e wyzbywa si sowa zignorowaa, albowiem ten, podany przez Todd, zestaw kontekstw nie mieci si w teoretycznych zaoeniach Jacobus. Nie moga go wic zignorowa. Mamy tu wanie konfrontacj dwch strategii, ktre zwyko si opisywa jako tekstualn (spod znaku francuskiej teorii) i kontekstualn (spod znaku amerykasko-brytyjskiego empiryzmu). A zatem, Todd myli o szalestwie w twrczoci Wollstonecraft jako temacie i proponuje, aby lokowa jego znaczenia w historycznym kontekcie epoki (na przykad szalestwo krla Jerzego), szczeglnie eksponujcej jego manifestacje, w kontekcie postaw indywidualnych (na przykad szalestwo brata Mary) i zbiorowych, okrelajcych si wobec problemu szalestwa, tropu wreszcie, dominujcego w sentymentalnej beletrystyce tego czasu. W pismach Wollstonecraft odnajduje Todd wariantywne znaczenia szalestwa: we wczesnej powieci Mary. A Fiction (1788) szalestwo jest podanym przez bohaterk stanem, albowiem obiecuje jej wolno od nadmiaru wraliwoci, natomiast w The Wrongs of Woman (1798) autorka przyzwala bohaterce najpierw na uznanie szalestwa za kondycj wszystkich kobiet, po czym heroina zostaje skrytykowana za swe skonnoci do sentymentalnej retoryki, za zacieranie rnicy pomidzy metafor a materialnym wiatem (s. 106), ale owa krytyka jest dwuznaczna podkrela Todd albowiem skierowana jest ku bohaterce, ktrej diagnoz potwierdzia rzeczywisto: ona mwi jako pacjentka domu dla obkanych. Z kolei w A Vindication of the Rights of Men Wollstonecraft rozwaa szalestwo w kontekcie politycznym.
W wczesnej powieci to, co niezdrowe [insanity], stanowio czsto konieczny kontekst dla rozwijajcego i zbawczego kobiecego cierpienia (s. 106).
50
Po raz wtry pojawia si sprzeciw wobec lektury Jacobus. Wedle Todd, miaa ona utosamia szalestwo z rozprzeniem [disorder] kadej piszcej kobiety, zakcajcym jej tekst w kadej chwili (s. 106107), tym samym zamykajc autork na strychu, podczas gdy to szalestwo wadzy i kultury w swoich degeneracjach odstrasza Wollstonecraft, a nie kultura i wadza, jak to jest w czytaniu Jacobus (s. 107). Osobiste wczenie si Wollstonecraft przez fragment autobiograficzny podkrelany przez Poovey i Jacobus Todd woli uzna za niepowodzenie jej sztuki pisarskiej lub, agodzc ocen, za cech kobiecej powieci wraliwoci, cech, zawierajc si w gatunku i dlatego oczekiwan przez czytelnikw, ktrzy ju we wczeniejszej powieci zauwayli autobiograficzne skargi Charlotte Smith i osobisty bl Mary Hays (s. 107). Cora Kaplan i jej esej Pandoras Box...51, w ktrym autorka prezentuje lektur Mary Wollstonecraft, zatrzymuj przez chwil uwag Todd. Kaplan ujmuje Wollstonecraft jako pierwsz kobiet, ktra analizuje psychiczn ekspresj kobiecoci, zaangaowan w projekt feministycznego humanizmu, projekt wsparty o ideologi niezalenej podmiotowoci albo ideologi autonomii wewntrznego ycia, ktry jednak wyklucza gender, klas i ras (s. 107). Wedle Kaplan jak to wynika z prezentacji Todd Wollstonecraft nie uznaje esencjalistycznej ideologii seksualnej opartej na zasadzie komplementarnoci genderw (s. 107), a psychiczne ycie kobiet jest przez ni ujmowane jako identyczne z yciem mczyzn. Rnice s efektem kulturowych nakazw. A skoro tak, to negatywny stan rzeczy widoczny w zachowaniach mczyzn i kobiet mona zmieni, wprowadzajc waciwe reformy. Mary Wollstonecraft pisze Kaplan pierwsza zaoferowaa kobietom brzemienny w skutki wybr pomidzy sprzeciwem a moralizowanymi bastionami rozumu i uczucia, ktre nie przestaj determinowa wiele wtkw z feministycznego mylenia (s. 107108)52. W innym swym tekcie przywoanym przez Todd Wild Nights: Pleasure/Sexuality/Feminism (1983)53 Kaplan wskazuje na szczegln niech Wollstonecraft do ekspresji przez kobiety podania i uwolnionej seksualnoci. Todd wnosi korekt do jej diagnozy, twierdzc, e u Wollstonecraft niesmak (distaste) do seksualnoci nie jest niesmakiem do podajcej kobiety, ale e raczej na odwrt, dla niej kobiety s niebezpieczne [...] gwnie jako obiekty podania (s. 108). Wedle Todd, Kaplan nazbyt useksualnia wyobrani
51
C. KAPLAN: Pandoras Box: Subjectivity, Class and Sexuality in Socialist Feminist Criti-
cism... Ibidem, s. 155. C. KAPLAN: Wild Nights: Pleasure/Sexuality/Feminism [1983]. In: EADEM: Sea Changes: Culture and Feminism. London, Verso, 1986.
53 52
Wollstonecraft i niesusznie odczytaa w wyobraniowej kreatywnoci bohaterek rekompensat za ograniczon ekspresj seksualnoci. Dlatego, e wedug niej kobieca kondycja jest ograniczona przez wiele innych czynnikw, ktre indukuj skonnoci kobiet do fantazjowania. Wollstonecraft rozpatrywana w diachronii zmienia si: aseksualizm kobiet we wczesnych jej powieciach znamionuje cnot, w A Vindication of the Rights of Woman staje si wedle Todd antagonist podanej wraliwoci (s. 109). Opr Todd majcej w pamici The Wrongs of Woman wzbudza te konkluzja Kaplan, e pomimo i Wollstonecraft sprzeciwia si Rousseau, ktry odmwi kobietom rozumu, to jednak przez sw negacj erotyzmu niewiadomie przesza na jego stron i tym samym stworzya paradygmat kobiecej ekonomii psychicznej, ktry cigle gboko ksztatuje wspczesn wiadomo feministyczn (s. 109)54. Czytajc Wollstonecraft i lektury jej dzie, stawia Todd kilka pyta, dotyczcych kwestii interpretacji: do jakiego stopnia badaczki rzutuj na jej posta wasne konstrukcje?; jak wspczesne pojcia, ktrymi operuj, ksztatuj jej wizerunek jako pisarki i kobiety? Te pytania zmierzaj do argumentacji za wikszym uhistorycznieniem metody badawczej. I kiedy Kaplan, zasugerowana wskazwkami samej Wollstonecraft, promuje intertekstualn lektur jej pism, Todd domaga si, aby tej lektury nie ogranicza tylko do kontekstu pisarzy mskich, ale aby take zobaczy Wollstonecraft wrd kobiet pisarek. Rwnie z myl o tym, e narzucona nam wasna projekcja Wollstonecraft, skonfrontowana z tradycj kobiecego mylenia o sobie samych, z samowiadomoci wyraan w jzyku sentymentalnym, z politycznym i spoecznym zaangaowaniem kobiet, mogaby si wzbogaci. Jej postrzeganie siebie, jako samotnego drogowskazu obryzganego przez krytyk i mizogini, staje si dziwnie wsplnotowym obrazem, zarwno ideologii wasnej kreacji, jak i obrzucania botem (s. 110). A zatem, Todd pragnie, nie odbierajc wartoci prezentowanym lekturom, zmodyfikowa je o gatunki kobiece, o socjohistori, w ktr sama Wollstonecraft interweniowaa, aby wyrwa autork z izolacji, aby zobaczy j na scenie wrd innych piszcych podmiotw epoki. Przystajc na stwierdzenie Kaplan, e Wollstonecraft, ustalia parametry debaty, ktra wci trwa, Todd interesuje si przede wszystkim rnic pomidzy jej udziaem [intervention] w tej debacie a naszym wasnym udziaem (s. 110). To ta rnica, a nie podobiestwa wtkw, z ktrymi zmaga si wspczenie feministyczna wiadomo, moe ustanowi cigo pomidzy przeszoci a teraniejszoci.
C. KAPLAN: Pandoras Box: Subjectivity, Class and Sexuality in Socialist Feminist Criticism..., s. 153.
54
Todd prezentuje swe uhistorycznione czytanie Mary Wollstonecraft, poruszajc si pomidzy owieceniem a romantyzmem. Dwie jej rozprawy publicystyczne: Obron praw czowieka (1790) i Obron praw kobiety (1792), lokuje w pobliu owiecenia. Obrona praw kobiety w niewielkim stopniu wedle niej podejmuje kwesti historii i klasy. Podobnie pomys Wollstonecraft, aby nada prawa mczyznom, nie wynika z diagnozy historycznego momentu ani z faktu ugenderowienia spoeczestwa, ale jest ekspresj rozumu, traktowanego jako transcendentalne panaceum (s. 110). W tych rozprawach Wollstonecraft artykuuje sprzecznoci owiecenia. Todd odwouje si (za Adorno i Horkheimerem55) do pojcia dialektyki owiecenia, w ktrej racjonalno owiecenia tworzy ostatecznie swoje przeciwiestwo, skoro odnosi do siebie t zasad wymiany, w ktrej wszystko jest zredukowane do abstrakcyjnego ekwiwalentu czegokolwiek innego w subie jakiej uniwersalnej wymianie (s. 110111). W Obronie praw kobiety Wollstonecraft wie pojcie praw z wartociami handlowymi, jakie self-made-man zdoby samodzielnie, poza arystokratycznym przywilejem, a potem po prostu rozszerza je na kobiety (s. 111). Ale podkrela Todd w The Wrongs of Woman jej owieceniowa wiara, e mczyni i kobiety maj takie same prawa, e jeli tylko kobiety dadz pozytywne wiadectwo tego, e s ich godne, to je otrzymaj, zmienia si w pesymistyczn konstatacj, e jest to idea utopijna, problematyczna i przedwczesna (s. 111). Wraz z przeniesieniem swej uwagi na beletrystyk Wollstonecraft zmienia Todd perspektyw obserwacji, patrzc tym razem od strony romantyzmu. Lokalizuje The Wrongs of Woman w kontekcie gatunku dydaktycznego, ktry pojawi si w pisaniu kobiet w okolicach 1780 roku, odnowionego w latach 90. XVIII wieku jako rodzaj popularyzujcego politycznego dziennikarstwa (s. 112). Gatunku, ktry, jak wszelkie pisanie proz, zosta szczeglnie zdegradowany przez rodzc si w romantyzmie wizj poety wieszcza majcego wstp do wiecznych idei, szczeglnie obdarowanego boskim natchnieniem. I nawet gdy przywoywany przez Todd Percy Bysshe Shelley zainspirowany, wedle Todd, ideami swej zmarej teciowej uprawia poezj polityczn (The Revolt of Islam), to w przedmowie do poematu powiada, e jest to utwr narracyjny a nie dydaktyczny: [...] nastpstwo obrazw ilustrujcych myl jednostkow (s. 113). Dzieje si tak dlatego, e romantyczny poeta boi si historii i ucieka od teraniejszoci, e nawet gdy promuje siebie na reformatora i ustawodawc, to odwouje si nie do przyziemnego prawa, ale do boskiego naznaczenia twrcz inwencj (s. 113).
M. HORKHEIMER, T. ADORNO: Dialektyka owiecenia. Fragmenty filozoficzne. Prze. M. UKASIEWICZ. Warszawa, IFiS PAN, 1994.
26 Feministyczna...
55
To dydaktyczno-popularyzatorskie pisanie kobiet Todd wie cile z aur, ktra powstaa w okolicach 1790 roku po opublikowaniu Reflection on the Revolution in France przez Edmunda Burkea, ktry zsentymentalizowa [sentimentalized] cz czua, e zwulgaryzowa polityczny podmiot do takich rozmiarw, e pozwoli kobietom i mczyznom z niszych klas spoecznych na komentarz polityczny (s. 114). Romantycy zareagowali na to wyzwanie, formuujc swe niepokoje w kategorii genderu. Schlegel, Goethe, Coleridge, Wordsworth pomstowali na zniewieciao dostrzegan w pismach kobiet, ktra moga zagraa take pisaniu poetyckiemu, i poszukiwali potwierdzenia mskoci (s. 114). Domagano si pisania elitarnego (Coleridge, Hazlitt). Za w mskiej poezji Wordswortha, Coleridgea, Keatsa, Blakea i Shelleya kobieta nie funkcjonuje w roli kreujcego podmiotu, ale jako symbol innoci i immanencji wobec mskiej transcendencji, jako komponent metafor pojednania i integracji, jako emanacja, cie, lustro i epipsyche (s. 114). Shelley, bdc, jak przekonuje Todd, pod wyranym wpywem feminizmu Mary Wollstonecraft, w Rewolucji muzumaskiej (The Revolt of Islam, 1818) i w Prometeuszu rozptanym (Prometheus Unbound, 1820) daje przykady zoonej i gbokiej wizji spoeczestwa i genderu, nie moe si jednak ustrzec przed genderow polaryzacj (s. 114). Todd notuje: w Rewolucji muzumaskiej jego polityka poety [...] w wiecie poety jest przewidywana jako przebudzenie kobiecej woli, jako rozumienie przez kobiet swych intelektualnych moliwoci (s. 114). Bohaterka Cythna przeksztaca si w
kobiecy ekwiwalent Laona, Laone, wojownika kobiet, ktra gosi rwno praw i sprawiedliwo [...] i ktra czy si z Laonem w majcym kosmiczne znaczenie spotkaniu pci [sexual encounter] (s. 114).
To spotkanie jest bardziej integracj z sob samym ni ekspresj zwizku, Laone jest Laonem z esk kocwk (s. 114) w wersji z 1817 roku Laon i Leone byli rodzestwem. Za w Prometeuszu rozptanym, w ktrym Shelley prezentuje sw polityczn utopi, w uniwersalnej harmonii, jaka zapanuje po przezwycieniu tyranii, nowy czowiek jest odkulturowiony [decultured], bez klasy, narodu, rzdu czy religii, ale gender mu pozostawiono, obok przymusw biologii: przypadku, mierci, zmiennoci (s. 115). Cofajc si do Mary Wollstonecraft, Todd prbuje skonfrontowa jej reakcj na te same racjonalistyczne nadzieje, ktrymi zosta zainspirowany i ktre zaprezentowa w swojej poezji Shelley. Ot, we wstpie do The Wrongs of Woman Wollstonecraft jest przewiadczona, e powie powinna by dydaktyczna, e nie powinna roci sobie pretensji do orzekania este-
tycznej, psychologicznej i moralnej prawdy (s. 115), e nowa wiadomo winna by wsparta o przekonanie, i prawda jest historyczna i e moe by uchwycona przez t sam opowie, ktr Shelley lekceway (s. 115). Sw uwag kieruje nie ku mitycznym wizjom, ale ku codziennoci. Todd gra tytuami powieci pisarki i jej ma (The Rights of Woman / The Wrongs of Woman / Things As They Are), powiadajc, e od wiecznych prawd Praw kobiety zmierza ona do obserwowania i zapisywania zdarze, krzywd kobiety lub, uywajc tytuu politycznej powieci Godwina, Rzeczy takimi, jakie s (s. 115). Wollstonecraft posuguje si typem opowiadania, ktre pozwala jej na odkrycie mechanizmw opresjonowania genderu w konkretnym historycznym czasie, na demaskacj mistyfikacji kobiecoci, mistyfikacji dokonanej przez kultur i spoeczestwo. A zatem stwierdza Todd Wollstonecraft pochyla si bardziej nad zem, ktre dotyka kobiet, ni nad ich prawami. I dzieje si tak nie dlatego, e gosz one faszywy idea, ale dlatego, e te prawa nie potrafi si zmierzy z historyczn i kulturow konstrukcj (s. 115). Wollstonecraft przywizana do mylenia historycznego zmuszona jest wycofa si z kategorii odwoujcych si do transcendentalnego rozumu albo wyobrani (s. 115). I prawda, i seksualno zakotwiczona jest u niej w jakiej skonstruowanej kulturze, ktra nadaje znaczenie i ogranicza (s. 116). To wanie szczeglny nacisk pisarek na wgld w zdarzenia, osadzone w historycznym czasie i w materialnoci miejsca, pozwala Todd poczy radykaln Wollstonecraft, konserwatywn Austen, liberaln Mary Edgeworth i umiarkowanie radykaln (s. 116) Charlotte Smith. W ich wasnych, im wspczesnych kategoriach, kobiety pisarki staj si owymi politycznymi i etycznymi historyczkami lat 90. XVIII wieku i pocztku wieku XIX, a nie poetami okresu romantyzmu ani opowiadaczkami, odbijajcymi jak w lustrze fantazj Sadea; za pomoc powieci baday one warunki takimi, jakimi byy, dewaluujc tajemnic i czyste abstrakcje (s. 116). Owe pisarki, podobnie jak romantyczni poeci, zareagoway [...] na widoczny upadek i sprzecznoci racjonalistycznej analizy (s. 116). Miay jednak trudniejsz sytuacj z powodu dodatkowego oznakowania przez gender odrniajcy tylko jedn z dwch pci w kulturze, okazao si dla nich trudne przyjcie w zamian [w miejsce racjonalistycznej analizy] postawy unikajcej codziennego wiata, w ktrym, jak si spodziewano, uznaj sw egzystencj, postawy, ktra zarazem je marginalizowaa i mitologizowaa (s. 116). Wollstonecraft, z jednej strony skierowana wraz z poezj romantyczn ku wizji dialektycznej (s. 116), z drugiej strony zainteresowana histori, materialn rzeczywistoci, wpisana zostaje przez Todd w kobiec tradycj domowego realizmu (domestic realism) Jane Austen i pisarek wiktoria26*
skich, take deklarujcych podobne zainteresowania. Nie ma adnego prywatnego ycia, ktre nie byoby zdeterminowane przez szersze ycie publiczne zapisaa George Eliot, ktrej wypowied cytuje Todd w finale swej lektury. W ostatnim akapicie Todd umieszcza wypowied Wollstonecraft na temat mitu Edypa, w ktrej pisarka pyta o moraln lekcj, jak daoby si z niego wycign. Mona zgodnie z caym zaprezentowanym przeze mnie projektem Todd osadzi ow wypowied w historii i... prbowa docieka, jakie argumenty mogy sprowokowa pytanie Wollstonecraft. Todd tego nie czyni. Odmawia take ryzyka podry w nieznane, aby jak sugerowa Derrida pomyle to, co nie do pomylenia. A jednak Edyp, dopiero gdy straci wzrok, zobaczy naprawd.
1. Rok 1974. criture fminine
1. Rok 1974 criture fminine
1.1. Nie definiowa!

O criture fminine napisano ju wiele1. Pojawiy si interpretacje, komentarze, wyoniono sprzecznoci. Czy mona jeszcze co doda? W wydanej w 1981 roku ksice pod znamiennym tytuem: Promenade femmilire, Irma Garcia pisze:
1 W polskiej literaturze criture fminine dotyczy bezporednio jeden z rozdziaw ksiki J. BATOR: Feminizm, postmodernizm, psychoanaliza. Feministyczne dylematy feministek drugiej fali. Gdask, sowo / obraz terytoria, 2001; zob. te: B. SMOLE: Mimetyzm Luce Irigaray. W: Ciao, pe, literatura. Prace ofiarowane Profesorowi Germanowi Ritzowi w pidziesit rocznic urodzin. Warszawa, Wiedza Powszechna, 2001; A. ARASZKIEWICZ: Czarny ld czarnego kontynentu. Relacja matka crka w ujciu Luce Irigaray. W: Ciao, pe, literatura...; M.M. BARANOWSKA: Luce Irigaray: mylenie rnicy pci. Penym Gosem 1996, nr 4; K. SZCZUKA: Kopciuszek, Frankenstein i inne. Krakw, eFKa, 2001 (o koncepcji mitu u Luce Irigaray); B. SMOLE: Filozofia Luce Irigaray: dylematy recepcji. Teksty Drugie 2000, nr 6; K. KOSISKA: Czyta na marginesie, pisa na marginesie. Katedra 2001, nr 3.
Rozdzia szsty: Post-strukturalizm i dekonstrukcja na scenie pisania
Kto decyduje si mwi o pisaniu kobiecym, ten przede wszystkim stawia pytania, szuka wyjanie i decyduje si pyta, niekoniecznie oczekujc natychmiastowej odpowiedzi2.
Po prawie trzydziestu latach odpowiedzi si skrystalizoway, zakrzepy, przybray rne formy, podminowywane niekiedy powracajcymi polemikami wok esencjalizmu albo wok stopnia oddalenia koncepcji pisania od praktyki spoecznej. Wracam jednake do zapisanej przez Garci ostronoci definiowania. Owa ostrono oddaje bowiem pewn atmosfer emocjonaln, ale take intelektualn, ktra towarzyszya wypowiedziom kobiet na temat criture fminine. Bya strategi. Strategi pisania o nowym pisaniu, ktra miaa dawa w miar doskonay przykad tego, o czym mwia. Krtko mwic, haso nie definiowa criture fminine byo ju swoist demonstracj istoty criture fminine. A jeli tak, to mona byo wyjania trudno jego definiowania tak, jak to uczynia Hlne Cixous:
Nie da si zdefiniowa sposobu kobiecego pisania (une pratique fminine de lcriture), jest to niemoliwo wynikajca z samej jego istoty i w przyszoci te tak pozostanie, bo nie da si steoretyzowa tej dziaalnoci, zamkn jej, podda reguom, co nie oznacza, e jej nie ma! Ale ona zawsze wykracza poza sposoby mwienia poddane wadzy systemu fallogocentrycznego; ona zawsze jest i bdzie tam, gdzie nie siga dominacja filozoficzno-teoretyczna3.
Cixous dystansuje si wobec groby instytucjonalizacji nowego i wyjmuje koncepcj pisania spod wadzy dotychczasowych teorii. Projekt pisania kobiecego mia by bowiem ze swej istoty alternatywny do fallogocentrycznego dyskursu. Sprzeciw wobec teoretyzacji dotyczy tej jednej, uznanej za jedyn, formy jej praktykowania. Jest przecie w nim co wicej, co dotyka samej istoty. W swej istocie criture fminine jest zdarzeniem, ruchem, dziaaniem, czym, czego nie da si zatrzyma, wyhamowa. Ruch ma oddawa ow dynamik sprzeciwu, zapisan w istocie criture, sprzeciwu wobec wszelkich zjawisk stabilnoci, upienia, zakorzenienia. I ten aspekt pisania kobiecego ma niezwyk wag. Na niego te zwracam moje spojrzenie. Interesowa mnie bdzie scena, na ktrej wybrzmiewa kobiecy wielogos. Scena lat 70. XX wieku we Francji. Dokadniej okolice roku 1974. To swoista data graniczna. To Rok Kobiet. Czas gorcych debat politycznych i literackich. Wwczas take pojawiaj si nie tylko koncepcje pisaI. GARCIA: Promenade femmilire. Paris, Des Femmes, 1981. H. CIXOUS: miech Meduzy. Prze. A. NASIOWSKA. Teksty Drugie 1993, nr 4/5/6, s. 156.
3 2
nia kobiecego, ale manifestacje owego pisania w praktyce. Skupienie kilku tytuw daje obraz gstoci i siy uderzenia owego wielogosu. Ukazuj si: Parole de femme Annie Leclerc4, Speculum de lautre femme Luce Irigaray5, La rvolution du langage potique... Julii Kristevej6, Quatre romans analytiques Sarah Kofman7. W rok pniej Hlne Cixous wydaje z Catherine Clment La Jeune ne8, a sama Cixous miech Meduzy9. Quinzaine litteraire, Tel Quel publikuj wypowiedzi pisarek na temat jzyka kobiet. W 1974 wychodz take Les Parleuses rozmowy Xavire Gauthier z Marguerite Duras10 i dwa lata po nich Les Voleuses de langue Claudine Herrmann11. Ow scen podpatrywa bd z perspektywy kogo, kto czyta teksty literackie, kogo zajmuje criture fminine jako propozycja nowego pisania/czytania. Propozycja do przemylenia w obrbie literaturoznawstwa. Ale nie bdzie to komentarz, ktry zdominowaaby tendencja do uchwycenia jakiego jednolitego gosu, tendencja do konkluzywnoci za wszelk cen, do wyhamowania owego ruchu ruchu znacze wrd wielu zrnicowanych wypowiedzi. Zachowuj zgrzyt i dysonans, wymian myli, dialog, gry metafor i metonimii. Bdzie to prba uchwycenia atmosfery owych dysput, polemik, ktre niczym w tyglu, mieszaj gosy, rnicuj je, przemieszczaj. Moim zamiarem nie jest zaprezentowanie jakiego kompletnego obrazu. Chodzi mi raczej o mozaik, na ktr skada si mylenie o pisaniu, tekcie, jzyku, w ramach refleksji nad nowym zjawiskiem, jakim jest criture i w szczeglnoci criture fminine. W 1998 roku Laura Cremonese w powiconej Cixous ksice Dialectique du masculin et du fminin dans loeuvre dHlne Cixous12 wyznacza podobny trop, podkrelajc, e nie mona mwi o criture fminine jako o szkole literackiej, ktr charakteryzowayby jakie zasady albo jaka jedna, wsplna praktyka. Oczywicie, mona da zarys pewnych tendencji stylistycznych, powtarzajcych si tematw, takich jak: macierzystwo, matka, histeryczka, kobieta szalona, kobieca melancholia, ale gwne linie mylowe kr wok rnic. Wsplnot tworzy kilka wtkw, jak: rewindykacja swoistoci wypowiedzi lub pisania kobiecego; waloryzacja ciaa i niewiadomoci; odrzucenie mitw wypracowanych przez literatur
A. LECLERC: Parole de femme. Paris, Hachette, 1974. L. IRIGARAY: Speculum de lautre femme. Paris, Minuit, 1974. 6 J. KRISTEVA: La rvolution du langage potique. Lavant-garde la fin du XIX sicle: Lautramont et Mallarm. Paris, Seuil, 1974. 7 S. KOFMAN: Quatre romans analytiques. Paris, Galile, 1974. 8 H. CIXOUS, C. CLMENT: La Jeune ne. Paris, Union Gnrale dditions, 1975. 9 H. CIXOUS: Le Rire de la Meduse. LArc 1975, nr 61. 10 M. DURAS, X. GAUTHIER: Les Parleuses. Paris, Minuit, 1974. 11 C. HERRMANN: Les Voleuses de langue. Paris, Des Femmes, 1976. 12 L. CREMONESE: Dialectique du masculin et du fminin dans loeuvre dHlne Cixous. Paris, Didier rudition, 1998.
5 4
msk i poszukiwanie bardziej prawdziwego, literackiego obrazu kobiety; odkrycie preedypalnego zwizku dziecka z ciaem matki13. criture fminine nie moe by definiowane. Jego status odbija status kobiet.
Jeli maj do odegrania jak rol w obecnym procesie pisaa w 1974 roku Julia Kristeva to tylko w podjciu funkcji negatywnej, odrzucenia wszystkiego, co jest skoczone, zdefiniowane, ustrukturowane, wyposaone w sens, sposobw ycia istniejcych w spoeczestwie14.
W 1996 roku Kristeva, w rozmowie z Daniele Sallenave, opublikowanej przez LInfini15, powtarza swoje tezy, odwoujc si do swego artykuu sprzed dwudziestu jeden lat: Unes femmes. Wwczas drukowao go pismo wydawane przez belgijskie feministki: Les Cahiers du Grif16. Definiowanie konotuje praktyki totalitarne. Definiowa to decydowa si mwi o kobietach, a zatem zaprzepaszcza pojedynczo kadej kobiety. To uchyla rnice pomidzy nimi. Kristevej nie chodzi tylko o pisanie. Rozwaa kwest criture w ramach pewnej caoci: praktyki dyskursywnej i praktyki politycznej. W 1971 roku pisaa:
Myl coraz czciej, e naleaoby wystrzega si seksualizowania wytworw kulturowych: e co miaoby by kobiece, a co mskie. Wydaje mi si, e mamy do czynienia z innym problemem: da kobietom warunki ekonomiczne i libidalne pozwalajce analizowa i udialektycznia ucisk spoeczny oraz stumienie seksualne, tak, aby kada kobieta moga realizowa swoj osobowo, swoje zrnicowanie w tym, co ma jednostkowego, co zostao stworzone przez przypadek i przez konieczno wywodzc si z natury, rodziny, ze spoeczestwa. W czyim interesie jest domaganie si od kobiet, aby pisay jak (wszystkie) kobiety? Nawet gdyby istniaa jaka oglna kondycja kobieca, to powinna by tylko szczeblem pozwalajcym kadej z nich wypowiedzie wasn jednostkowo. I owo powiedzenie nie jest bardziej mskie ni kobiece, nie uoglnia si, jest specyficzne i nieporwnywalne; i jedynie jako takie jest innowacj, ewentualnym wkadem w wiat i wiadom swych przymusw cywilizacj, woln od nowych totalitaryzmw17.
13 14
Ibidem, s. 8. Wypowied J. KRISTEVEJ. W: Luttes de femmes. Numro spcial Tel Quel 1974, nr 58. 15 J. KRISTEVA, [w rozmowie z] D. SALLENAVE: Lxperience littraire est-elle possible? LInfini 1996, nr 53. 16 J. KRISTEVA: Unes femmes , De-pro-re-crer. Les Cahiers du Grif 1975, nr 7; przedruk: Cahiers du Grif (Le langage des femmes). Paris, Complexe, 1992. 17 J. KRISTEVA: Kobiety. Rozmowa Elaine Bouquey z Juli Kristev. Prze. K. KOSISKA. Teksty Drugie 1995, nr 3/4.
Tak jak pisanie nie moe by jak zbiorow praktyk, w ktrej zatraca si jednostkowo kadej kobiety, jej zdolno do uwalniania wasnej kreatywnoci, podobnie ruch kobiet musi ksztatowa si w procesie zakadajcym rnicowanie. Ruch kobiet miaby racj bytu, o ile staby si czym, co Hegel nazywa wieczn ironi wobec wsplnoty, permanentn kontestacj tego, co zasiedziae, raz na zawsze urzdzone humorem, miechem, samokrytyk, w tym samokrytyk feminizmu18. W 1996 roku Kristeva nawizuje do Unes femmes, chcc zapewne przerwa nieporozumienia, ktre w tytu wywoa. Nie ma w jzyku francuskim formy: unes femmes.
Uywam jak pisze przedimka liczby pojedynczej w liczbie mnogiej, eby uwydatni samotno kobiety, a ona jest tu istotna, ale take, aby podj prb zachowania pojedynczoci kadej kobiety, aby nie znikna ona w jakiejkolwiek wsplnej sprawie19.
Upr w apelowaniu o pojedynczo nie oznacza przecie nawoywania do egotyzmu i egoistycznego narcyzmu, ktry ocieraby si o mizantropi. [...] jeli bowiem prawd jest, e kobieco jest obcoci, ironizowaniem ze wsplnoty, to powinna mie ona moliwo zaznaczenia swej solidarnoci z innymi formami alienacji i marginalizacji we wspczesnym wiecie20.
1.2. Swoisto i niepowtarzalno debaty wok criture fminine

Gdy prbuj uchwyci swoisto praktyki krytycznej, ktra rozwija si wok projektu criture fminine, wwczas narzuca si obserwacja skdind oczywista, ale warta adnotacji. Nastpio znaczce odwrcenie rl, pozycji w dyskursie. Byo bowiem tak, e paradoksalnie, albo i nie, to krytycy mscy wyodrbnili, zdefiniowali i sklasyfikowali literatur kobiec, literatur pisan przez kobiety, pisarstwo kobiet. To oni ustalili hierarchi, rnicujc literatur na wielk, pisan przez mczyzn, i ma peryferyjn,
18
J. KRISTEVA, [w rozmowie z] D. SALLENAVE: Lxperience littraire est-elle possible?..., Ibidem. Ibidem.
s. 46.
19 20
gorsz, przypisan twrczoci kobiet. To oni, wiadczy o tym take polska scena krytyczna, skonstruowali nie tylko definicje, ale i kryteria ocen.
To mczyni pisze Beatrice Slama stawiali pytania, instaurujc scen, na ktrej rozgryway si stosunki si21.
W tej sytuacji, komentuje badaczka, piszce kobiety mogy jedynie odnosi si do ju wczeniej ustalonych definicji, dawa im odpr, polemizowa z nimi, co znaczyo, e mogy prowadzi dyskurs nieautonomiczny, zaleny, konfrontacyjny, zamknity w ramach mskich presupozycji i osdw. Wypowied krytyczek skazywana bya tym samym na rozwijanie si jako rewers mskich kodyfikacji, na odwracanie wartoci znakw, niekiedy na triumfalne ogaszanie wartoci i peni tam, gdzie fallogocentryczny dyskurs rozpoznawa brak i kalectwo. Istniao niebezpieczestwo, e uwikaj si one w dyskurs kontestacji i parodii tego narzuconego im sposobu mylenia i tym samym bdzie to pogrzeb ich nadziei: nadziei na uchwycenie rnicy pisania poza binarn opozycj, a zatem i poza hierarchi. Wyraana przez Showalter wtpliwo, czy kobiety bd zdolne do dezynfekcji swych dziaa, pozbawiajc je wszelkiego mskiego odniesienia, zdezaktualizowaa si. Teraz wielogosowa scena zapenia si gosami kobiet, to one staj si podmiotami w dyskusji. Narzucaj swoj perspektyw i swj punkt widzenia. Pisz. Przypomn, co ju zostao powiedziane wczeniej: piszc o criture fminine, rwnoczenie je demonstruj, wytwarzaj, unaoczniaj, dajc do czytania. Podzia na podmiot i przedmiot ulega zniesieniu. Odsania si znamienna synchronia: jeli w koncepcjach criture fminine zawarta bya idea, by stumione kobiece powrcio na scen pisania, to samo pisanie domagajce si owego powrotu byo ju jego powrotem w praktyce. Dyskusja nad criture fminine uobecnia kobiety jako mwice podmioty, ale take zmienia adresata ich wypowiedzi. A zatem, jeli pierwszy etap literatury pisanej przez kobiety, przyjmujc rejestracj przemian anglojzycznej literatury za Elaine Showalter, by animowany przez poszukiwanie rwnoci z mczyznami: [...] piszce damy prbuj dorwna osigniciom mczyzn, i to jest dla nich tytuem do chway22, to literacka debata lat 70. rewindykuje warto i prawo rnicy.
B. SLAMA: De la littrature fminine lcrire-femme . Diffrence et institution. Littrature 1981, no 44, s. 58. 22 E. SHOWALTER: Towards Feminist Poetics. In: The New Feminist Criticism. Essays on Women, Literature, and Theory. Ed. E. SHOWALTER. London, Virago Press, 1986; cyt. za: E. KRASKOWSKA: Kilka uwag na temat powieci kobiecej. Teksty Drugie 1993, nr 4/5/6, s. 261.
21
Feminizm Drugiej pci (Simone de Beauvoir) by feminizmem rwnoci, dyskursem wolnej kobiety zaadresowanym w istocie do mskich interlokutorw, traktowanych w kategoriach braterskoci. Swoisto kobieca bya w nim natomiast obiektem cakowitej redukcji (Nikt nie rodzi si kobiet a staje si ni). Feminizm lat 70. byby raczej feminizmem rnicy: to znaczy dyskursem kierujcym si w swej istocie ku innym kobietom, a ju nie ku, zawsze podejrzanym o seksizm, mczyznom23.
Mona by rzec, przywoujc formu Roberta Kantersa24, e literatura kobieca najpierw rewindykowaa prawo kobiety do bycia mczyzn, obecnie za zaczyna rewindykowa jej prawo do bycia kobiet.
1.3. criture jako symptom i zwiastun Performatyw

Przeczytajmy kilka wypowiedzi z tych lat. A do dnia dzisiejszego powiada Cixous kobiety nie wypowiaday si, nie pisay25. Czyby criture fminine byo pozbawione rde i przeszoci? Marie Cardinale w Autrement dit wskazuje, e pisanie kobiece jest jednym z tych miejsc, gdzie dziaa rewolucja: [...] uwolni si od jzyka mskiego, odnale inne sowa, to praca konieczna, ogromna, niebezpieczna, rewolucyjna26. Marguerite Duras, odpowiadajc na pytanie Xavire Gauthier: Czy mona powiedzie, e tylko kobiety pisz cakowicie [completement]?, doprowadza rzecz do ekstremum: Tak. By moe tylko kobiety pisz27. W antologii wypowiedzi kobiet: Femmes en mouvement, kobietom wanie przypisuje si wyczno w budowaniu nowego wiata: Obecnie tylko kobiety mog spowodowa wielkie, organiczne, polityczne transgresje i nie wierz, aby mczyni byli do tego zdolni28. Ot pisanie zaczo by postrzegane jako miejsce zmiany, to miejsce, ktre samo niejako oferuje moliwo transformacji spoecznych i kulturowych struktur. Pisanie kobiet uprzywilejowane miejsce debat i transmisji idei. Pisanie jako czyn rewolucyjny.
J. BERSANI, J. LECARME, B. VERCIER: La littrature en France depuis 1968. Paris, Bordas, 1982, s. 233234; cyt. za: L. CREMONESE: Dialectique du masculin et du fminin dans loeuvre dHlne Cixous..., s. 15. 24 R. KANTERS: Trois femmes. Figaro Littraire 1966, 15 decembre. 25 H. CIXOUS, C. CLMENT: La Jeune ne..., s. 252. 26 M. CARDINALE: Autrement dit. Paris, Bernard Grasset, 1977, s. 54. 27 M. DURAS, X. GAUTHIER: Les Parleuses..., s. 50. 28 Femmes en mouvement. Eds. P. HORAY, S. HORER, J. SOCQUET. Paris, Pierre Horay, 1973.
23
Atmosfera rewolucji, wyzwolenia, wiary i zachwytu w oczekiwaniu na nowe zapisuje si w jzyku. Bo criture fminine to eksplozja maja 6829 powie Beatrice Slama ale z now si. Witalizm, rado czasw rewolty przedua swoje ycie w tonacji nasczonej eufori, zapowiadajcej odkrycie i narodziny tych z criture fminine.
Ale to wanie na terenie polityki przekonuje B. Slama criture fminine i towarzyszce mu dyskursy ktre bardziej je poprzedzaj ni im towarzysz nabieraj swojej mocy potwierdzenia i swojego zabarwienia utopijnego30.
Slama nie mwi, e utopia to swoisty, a nawet wyczny atrybut criture fminine. Dyskursy, ktre okalaj projekt pisania kobiecego, wsczaj utopi w rwnym stopniu. Taki by duch czasw. A mylenie kobiet inspirowa przede wszystkim dyskurs maja 68, zapowiada bowiem uwolnion mow i dawa nadziej na rewolucj kulturaln.
Ta nadzieja oddycha w dyskursie criture fminine: uwolnienie kobiet, ale take ratunek dla wszechwiata. Nadaje ona t profetyczn inkantacj wielu tekstom kobiet: przyszemu pisaniu, przyszej kobiecie, przyszemu yciu: marzeniu o przyszym kobiecym. Pisanie zapowiedzi, ktra przynosi dobr nowin. Jest co z Mesjasza w tej nowo narodzonej31.
Cixous jednake ju w La Jeune ne, gdzie ogasza dobr nowin, miesza tonacje, piszc: Nie wierz ju, e rewolucja dokona si przez jzyk32. W 1974 roku Kristeva wyranie rysuje analogie i artykuuje zwizki: [...] podmiot nowej praktyki politycznej moe by tylko podmiotem nowej praktyki dyskursywnej33, ale pod warunkiem, dodaje trzy lata pniej, e criture nie stanie si stereotypem uwolnienia34. Od razu naley dopowiedzie, e w podmiot to podmiot w procesie, ale sia, ktra tkwi w radykalnej subwersji jzyka, moe okaza si zudna, gdy zostanie przeszczepiona w dziedzin polityki. W 1979 roku Cixous w artykule o znamiennym tytule: Posie e(s)t Politique, stawia znaczce pytania. Formuuje je w jzyku, ktry aktualizuje dwa pola asocjacji: jedno odwouje si do wybranych parametrw wasnego pisania, drugie do polityki. Efekt owego zwizku jest wstrzsowy. To dziaa.
29 30 31 32 33 34
B. SLAMA: De la littrature fminine lcrire-femme . Diffrence et institution..., s. 58. Ibidem, s. 63. Ibidem, s. 64. H. CIXOUS, C. CLMENT: La Jeune ne..., s. 291. Wypowied J. KRISTEVEJ. W: Luttes de femmes... J. KRISTEVA: criture, fminit, fminisme. Revue des Sciences Humaines 1997, nr 168.
Po co poematy, jakie piewy, kiedy kobiety s zabijane? Kiedy podanie polityki jest pierwsze, niezbdne tak jak poematy? W jaki sposb wypracowa dynamik walki-rozkoszy? Przymierze dziaania piewu. Mam pytania. Nie mam odpowiedzi35.
A jednak jaka odpowied si rysuje. I jest ona wana. Pisa-kobiet (crire-femme): nie traktowa criture jako celu36. Czy naley rozumie, e to kobieta (kobieta) jest celem? Kobieta piszca kobiet t now kobiet w jzyku nowego prawa, nowej ekonomii, nowej polityki? Kobiet zrewoltowan w ulicznej manifestacji? Pisa-kobiet (kobieta musi pisa kobiet) znaczyoby nada jej kobiecie w jzyku i przez jzyk now konstytucj. Uchwyci w now siatk poj. Pisa to aktywnie wytwarza j w jzyku, aby moga dziaa w przestrzeni spoecznej37. criture fminine wyrasta z ruchu i samo w ruch zapisuje. Nie jest zatem tak, jakby gosy zapisane na kartkach papieru zostay wyizolowane ze spoecznej sceny. Jakby pozostay nieme dla spoecznej praktyki. A takie zarzuty si pojawiay. Odwoam si do wiadectwa B. Slamy. wiadectwa o tyle wanego, e zapisanego od wewntrz owej sceny.
Jednake co bardzo wanego si zdarzyo, zdarza si, czego criture jest symptomem i zwiastunem. Co, co kry od kobiety do kobiety w grupach, w praktykach walczcych. Kobiety mwi, yj pomidzy sob, swoimi walkami, ciaami, seksualnoci. Kobiety otworzyy wielki rejestr, w ktrym kada rozpozna co, co napisze. Jak wypowied, ktra rozwie okrelon wypowied. Pisanie, ktre apeluje o pisanie. Trzeba byo indywidualnej wdrwki, pojedynczego zdarzenia narodzin tego zbiorowego przeycia, aby nada akcenty i rezonanse manifestacjom za criture fminine. W polu uwiadomienia i walki, w ktrym si ukazao, w tym czasie, gdy dokonywaa si dekolonizacja kobiet, pisanie kobiece poszukuje awangardy, nowego sposobu odczuwania i rozkoszowania si, zapowiada, przygotowuje transformacj sposobu bycia, ycia38.
Pisanie, ktre apeluje o pisanie, jest dziaaniem, aktem, kreuje now rzeczywisto, wytwarza spoeczne fakty. Mona je lekceway. Jak i to, e
H. CIXOUS: Posie e(s)t Politique. Des femmes en mouvement hebdo 1979, nr 4. Ibidem. 37 M. Klages interpretuje ow formu Cixous, podkrelajc, e naley j ujmowa tak jak wszystkie wykreowane przez ni pojcia, na dwch poziomach rwnoczenie: metaforycznie i dosownie. Gdy mwi, e kobieta musi pisa kobiet, ma zarazem na myli, e kobiety musz siebie pisa, opowiada wasne historie [...] i e kobieta jako signifiant musi mie jaki nowy sposb poczenia si z signifiant ja, aby napisa signifiant soboci (bycia sob, podmiotowoci), zaoferowanej wewntrz symbolicznego porzdku. M. KLAGES: Hlne Cixous, The Laugh of the Medusa. Dostpne w Internecie: http://www. colorado.edu/English/ENGL2012Klages/cixous.html [data dostpu: 07.2002]. 38 B. SLAMA: De la littrature fminine lcrire-femme . Diffrence et institution..., s. 66.
36 35
po trzydziestu latach kobiety, nawet o tym nie wiedzc, diagnozuj rzeczywisto i mwi jzykiem Cixous, Irigaray, Kristevej. e mamy wstp do nadal istniejcego kobiecego czarnego kontynentu dziki pisaniu kobiet z Czarnego Kontynentu. Pisanie kobiece jest polityczne i jest politycznym dziaaniem. Ale naley je rozumie inaczej ni zwyko si rozumie polityk i uprawianie polityki. I chocia wypowied Cixous z roku 1996 znacznie oddala si od czasw, o ktrych mowa, to przecie znakomicie oddaje, ju wwczas uchwycon, ow nierozdzieln wi: tego, co osobiste, liryczne, wyznaniowe, z tym, co polityczne. Ot polityk nazywa si to, co bierze za swj przedmiot zdarzenia historyczno-polityczne, fakty medialne. Ale tak pojmowana polityka nie odsania sceny politycznej. Dokonuje tego natomiast, paradoksalnie,
dyskurs podmiotu o sobie samym, to znaczy, e wszystko to, co tworzy scen polityczn s to relacje wadzy, opresji, zniewolenia, eksploatacji wszystko to zaczyna si u mnie, powiedziaabym, e najpierw w rodzinie i nastpnie wewntrz mnie samej, tyrani, despoci, dyktatorzy, kapitalizm, w kocu wszystko to, co rysuje dla nas widzialn przestrze polityczn, jest tylko projekcj widzialn i steatralizowan, do sfotografowania, konfliktw ja z innym. Nie mog sobie wyobrazi, aby mona byo myle inaczej39.
Duras mwi podobnie. Dyskurs polityczny, ktry miaby rewolucyjn si, nie moe by dyskursem wiedzy zdobytej, wyuczonej, zapisanej w zakrzepych sowach. Ale powinien by organiczny to znaczy, naley go odnajdywa nie w sowach, ale w ciele, we wasnym yciu40.
1.4. criture criture fminine?

Zdarzyo si w roku 1973. Wypowiedzi pisarek na temat criture fminine zostay wycofane z druku. A mia je zbiorczo ogosi jeden z bardziej popularnych francuskich dziennikw Monde des Livres. Patronk cenzury bya Jacqueline Piatier o ktrej zwyka wspomina M. Duras
39 Guardian of Language, interview with Kathleen OGrady. Trans. E. PREWNOWITZ. Dostpne w Internecie: http://humanitas.ucsb.edu/liu/grady-cixous.html [data dostpu: 01.2002]. 40 M. DURAS, X. GAUTHIER: Les Parleuses..., s. 4849.
jako o autorce najgorszej recenzji swoich powieci. Piatier argumentowaa cenzorsk decyzj, odwoujc si do dyskursu, wobec ktrego sprzeciw ogosiy wanie zwolenniczki criture fminine. Bronia starego niczym Okopw witej Trjcy. Jej wypowied mona uzna za alegori fallogocentrycznego dyskursu. Przytaczam j obszernie. Zawiera bowiem podstawowe wtki ju wwczas, jak si okazuje, zainicjowanej debaty. Ocenzurowane wypowiedzi J. Kristevej, M. Duras, X. Gauthier zamieci w 1974 roku Tel Quel. Kristeva opublikowaa w nim fragment prezentowanej tutaj recenzji Piatier. A ta ostatnia pisaa:
Te teksty s kompletnie niezrozumiae, absurdalne, pozbawione sensu. Nie widzimy postawionego zagadnienia, a nawet, o co chodzi. [...] Za bezpodstawne i za cakowicie faszywe naley uzna twierdzenie, e a do dnia dzisiejszego kobiety byy w historii literatury milczce, poniewa mielimy Safon, Rene Vivien i Madame de Lafayette [...] Jest coraz wicej piszcych kobiet, tak jak jest coraz wicej kobiet-profesorw etc. Dlaczego nie przysta na to, aby kobiety uczestniczyy w tym postpie? S dobrzy i li pisarze bez wzgldu na to, czy byliby to mczyni, czy byyby to kobiety. Dlaczego chcie, aby kobiety pisay inaczej ni mczyni? [...] Nie mona zaprzeczy, e ciao kobiet rni si od ciaa mczyzn. Ale co ciao ma wsplnego z pisaniem? S pisarze, ktrzy mwi o swoim ciele, ale s i tacy, ktrzy o nim nie mwi. Jeli idzie o rozkosz [jouissance], to jaki zwizek moe mie ona z pisaniem? [...] Tekst Kristevej jest nieczytelny. Jeli co mona zrozumie z tezy Gauthier i z bekotu psychoanalityczki, to gwnie to, e kobiety zaczn pisa, wydajc szalone okrzyki, ktre nie bd miay adnego sensu. Bliska takiemu pisaniu jest M. Duras. Nie wiemy, czym jest to, co pisze. W kadym razie nie jest to literatura41.
Piatier ma racj, kiedy mwi, e ich pisanie nie jest literatur. Albowiem wypowiedzi ogoszone w Tel Quel zapowiadaj jaki rok zerowy dla kobiecego pisania, rok, ktry je odcina od powieci dam. Kobiety pisay zawsze, ale To pisanie ma nie tylko zama mski monopol, ale ma wyraa je w nowym, jakim ich wasnym jzyku i w nowych formach. Kristeva daje krtki wstp, odtwarza polityczny kontekst wsptworzcy atmosfer debat na temat pisania kobiecego i wielokrotnie uywa formuy: po raz pierwszy w historii42. To zdanie nadaje rytm, wybrzmiewa z tekstu niczym refren piosenki. Kristeva, komentujc wypowied Piatier, nie bez powodu akcentuje guchot cenzorki na praktyki znaczce. W cenzurze wypowiedzi kobiet psychoanalityczka dostrzega take symptom zjawiska szerszego.
41 42
Wypowied J. PIATIER. W: Luttes de femmes... Wypowied J. KRISTEVEJ. W: Luttes de femmes...
Jednake pisze postawi kwesti kobiet, pisania kobiet, to znaczy postawi pytanie o zwizek kobiet z wadz, z porzdkiem spoecznym, z porzdkiem jzyka. To dlatego wanie problemy, ktre nas zajmuj, ujawniy si nam niejako bezporednio zilustrowane przez trudnoci z publikacj tej strony [w Monde des Livres], s nieodczne od praktycznych warunkw (tutaj: niemono publikacji, tam: cenzura polityczna wypowiedzi kobiet), charakterystycznych dla debaty ideologicznej43.
criture fminine wyrasta z tej tradycji intelektualnej, z tych koncepcji post-strukturalnych, ktre tradycyjne pojcie literatury, tekstu zastpuj pojciem criture. A co to oznacza? e pisarki uczestnicz w przewrocie, jaki w literaturoznawstwie zainspirowali Barthes, Faucault, Derrida i e przyjmuj wszystkie jego konsekwencje. Pojcie criture odsya zatem do procesu produkcji Tekstu, do pracy nad jzykiem i w jzyku, majc na uwadze differ(a)nce. Zaznacza w graniczny moment, w ktrym literatura przedstawienia przeywa swj kres. A wraz z ni ogasza si mier dawnych kategorii: autor traci, jako podmiot piszcy, wiadom, racjonaln tosamo. Staje si podmiotem w procesie. Tym, kto mwi ja, nie jest ja, ale jzyk, niewiadomo, tekstualno tekstu. Posta literacka, kobieta jest nie tyle osob, ile efektem pisania, konstruktem w splocie rnorodnych dyskursw. Jeli posiada imi wasne, to jest to raczej funkcja imienia, jej obraz zamienia si w ikon, a tosamo seksualna podana zostaje w wtpliwo. Pisanie pozbawione mimetycznych tendencji zawiesza sensowno tradycyjnych pyta o prawd w dziele literackim, o jej stosunek do fikcji. Reorientuje uwag na sam akt pisania, na swoje w peni twrcze moliwoci. criture staje si symbolem rzeczywistej kreacji artystycznej. Psychoanaliza Freuda i Lacana kae myle o tekcie w kategoriach podania, produkcji fantazmatw, jouissance, cielesnoci i popdowoci. Tym samym tekst traci swj tradycyjny atrybut komunikacyjnoci. Tak jak jzyk, jeli odwoa si do Lacana, suy wszystkim innym rzeczom, ale nie komunikacji44. Staje si przestrzeni rozgrywki, zoon relacj pomidzy wiadomoci i niewiadomoci.
1.5. Nie rnica, ale rnicowanie

Pisarki nie tylko przyjmuj, przyswajaj sobie parametry criture, ktre wytworzyy rne mskie dyskursy. Wsptworz je take i przemieszczaj.
43 44
Ibidem. J. LACAN: Le Sminaire. Livre XX: Encore. Paris, Seuil, 1975, s. 126.
Bo criture ma by fminine. Na pytanie zadane przez Piatier: dlaczego chciaybymy, aby kobiety pisay inaczej ni mczyni?, odpowiadaj, poszerzajc odpowied o kwesti: jak jest to moliwe, aby pisa inaczej? Co oznacza owo inaczej? I pierwsza odpowied brzmiaaby: nie idzie o to, by pisa o ciele, ale ciaem. Ciaem wyposaonym w biseksualno. Nie bdzie chodzi zatem o rnic pomidzy piszcymi podmiotami uchwycon na poziomie biologii, ale o notacj procesu rnicowania pozycji podmiotu w tekcie (take pozycji w dyskursie). Dlatego te H. Cixous i J. Kristeva na pytanie, czy pisanie ma pe (rozumian biologicznie), daj odpowiedzi sceptyczne. Ale zarazem klarowne, gdy wychodzc z pozycji zdekonstruowanej, rozproszonej rnicy, odwouj si do biseksualnoci jako rda pisania. Std Cixous w pisarstwie Gneta i Clarice Lispector (brazylijskiej pisarki), a Kristeva w awangardowej twrczoci Lautramonta i Mallarmgo odnajduje cechy swoiste dla pisania kobiecego. Tekst efekt criture fminine ustala si jako przestrze starcia, konfliktu, ale zarazem swoistej negocjacji pomidzy pozycj msk i kobiec. Negocjacja ta wynika z zaoenia biseksualnoci podmiotu. Dla Kristevej biseksualno oznacza, e kady podmiot (bez wzgldu na pe) nosi w sobie moliwo eksploracji wszystkich rde znaczenia, zarwno tego, ktre konstytuuje jaki sens, jak i tego, ktre w sens zwielokratnia, rozdrabnia, odnawia. Mona wskaza w tekcie zarwno konstytucj falliczn, jak i postaw kobiec: pierwsz charakteryzuje tendencja do panowania nad wasn mow, utrwalania sensu wypowiedzi, drug rezygnacja z wadzy nad mwieniem, rozbysk signifiants, rozkosz sw. criture narusza ow pozycj falliczn, przeciwstawia si jej po to, aby j przekroczy albo jej zaprzeczy.
Przekroczenie pisze Kristeva implikuje fakt, e podmiot dowiadcza rnicy pci nie jako zakrzepej opozycji (mczyzna kobieta), ale jako procesu rnicowania. Zaprzeczenie, chc powiedzie, ustanawia si w cie fetyszysty, aby umkn przed kastracj. Jedynie wielkie realizacje literackie powiadczaj przekroczenie, a zatem seksualne zrnicowanie. A wic podmiot pisania mwi jak wasn prawd kademu mwicemu podmiotowi i t, ktr cenzuruj potrzeby produkcji i reprodukcji45.
Cixous postrzega w biseksualnoci otwarcie na innego w sobie samym, na przenikanie rnych gosw. Biseksualno to wyjcie ku innemu, ale takie wyjcie, ktre nie chce sprowadzi innego do tego samego, nie chce go skonsumowa, unicestwi. Biseksualno to odkrycie w sobie, w kadym z osobna, w kadym podmiocie, dwch pci. Tak rozumiana bi45
Wypowied J. KRISTEVEJ. W: Luttes de femmes...
27 Feministyczna...
seksualno nie znosi rnic, ale wprawia je w ruch, poda za nimi i je pomnaa. Tekst produkt biseksualnego podmiotu bdzie zarzdzany przez ekonomi utraty, daru, rozrzutnoci. To bdzie tekst, ktry si przelewa, ekscentryczny, na marginesie. Tekst logocentryczny, anihilujcy biseksualno, pisany w zgodzie z ekonomi wymiany, koncentruje sens, poddaje kontroli, panuje nad nim i konserwuje go46. Eugenie Lemoine-Luccioni mwi nie o biseksualnoci, ale o hermafrodytyzmie mentalnym47. Tekst zapisuje go i daje do odczytania:
Ona naladuje mczyzn mwi Duras Nie. Ona jest take tam tym mczyzn. Ale nie redukuje si nigdy do niego. W akcie pisania wysila si, aby wzi na siebie t dwoisto; innemu potrzebna jest ona i on potrzebuje jej48.
Jednake pojcie hermafrodytyzm mentalny odsya do obrazu organicznego zwizania dwch pci. Kristevej, a przede wszystkim Cixous zaley na ciciu bardziej radykalnym.
W istocie, raczej ni przez sztuczne czenie mskiego i kobiecego razem pisze Mary Klages biseksualno Cixous rozpuszczaaby rozrnienia tak, e seksualno pochodziaby od kadego ciaa, kadego miejsca, w kadym czasie49.
Viviane Forrester, wpisujc si w w wielogos, wskazuje, e to wanie w akcie pisania, w jakim miejscu tekstu, podmiot pisma zatraca dowiadczenie rnicy pci.
Pisanie jest docieraniem do jakiego punktu w tekcie, w ktrym zacieraj si kategorie, w ktrym nic nie jest zapowiedziane; podanie kry wok niego i rozprzestrzenia si z ca swobod. Wanie pisanie denuncjuje takie zdania, jak: jest si mczyzn lub kobiet. Pozwala zapomnie o sobie50.
Kristeva i Cixous podejmuj Freudowsk koncepcj biseksualnoci, jednake naruszaj jej znaczenia. Wyjmujc j z binarnej opozycji, dekonstruujc dychotomi mski/kobiecy, tosamo/inno, mog mwi nie o rnicy, ale o procesie rnicowania. Nie o cznikach kobiecego i mZob. H. CIXOUS, C. CLMENT: La Jeune ne...; H. CIXOUS: miech Meduzy... E. LEMOINE-LUCCIONI: criture. Sorcires 1977, nr 7. 48 Ibidem, s. 1314. 49 M. KLAGES: Hlne Cixous, The Laugh of the Medusa... 50 V. FORRESTER: [Odpowied na ankiet:] Lcriture a-t-elle un sexe? Quinzaine littraire 1974, nr 192.
47 46
skiego, ale o tym, co kobiece i mskie rozprasza. Cixous powiada: Ta jej inna biseksualno stawaaby si w ten sposb dekonstrukcyjn si, ktra wymazywaaby te kreski we wszystkich strukturujcych binarnych opozycjach51. Koncepcja biseksualnoci pozwala omin take puapki natury, esencji. Monique Wittig nie z biseksualnoci, ale z nowej wizji wiata wywodzi podmiot pisania.
Aby w nowy wiat mg si ukonstytuowa, naley nie tyle zdekonstruowa, ile w ogle odrzuci kategorie seksualne. Te bowiem odziedziczone po kulturze patriarchalnej zawsze bd podporzdkowywa kobiety mskim wartociom. Proponuje zatem, aby znie samo pojcie kobiety, jednake nie z powodu biseksualnoci charakteryzujcej czowieka i artyst, ale ze wzgldu na lesbijsk utopi. Spoecznoci lesbijskie s jedynymi, ktre wyeliminoway rnic seksualn (zatem dyskryminacj): std podmiot lesbijski nie jest ju kobiet w sensie ekonomicznym, politycznym lub ideologicznym, i uwolni si od relacji spoecznych z mczyzn przede wszystkim relacji suebnych52.
A zatem, biseksualny podmiot wprawia w ruch rnicowanie, otwierajc si tym samym na twrcze pisanie: criture fminine. Istnieje cisy zwizek pomidzy owym biseksualnym podmiotem i podmiotem w procesie, a take pknitym podmiotem niewiadomoci. W La rvolution du langage potique J. Kristeva przestrzegaa, e byoby niedobrze, gdyby podmiot criture fminine pozosta nadal tradycyjnym, kognitywnym podmiotem, ktremu jedynie nadano pe (ktry jedynie useksualniono) i uznano za kobiecy. Wwczas dorzucono by tylko do owego podmiotu atrybuty kobiece, ktre ju wczeniej wyprodukowaa zachodnia kultura. Mwienie wtedy o diffrence sexuelle stawaoby si bezprzedmiotowe53. W Luttes de femmes Kristeva z precyzj opisuje symptomy zmiany. Siga po powie dwudziestolatki: Le pays ou tout est permis, napisan przez nieznan wrd czytelnikw Sophie Podolski. Pisze Kristeva:
Wyczytuj z niej nie tylko to, co jest tradycyjnie rozwaane jako kobiece (doznania, kolory etc.), ale suchanie jzyka, jego tkanin fonetyczn, jego logiczn artykulacj i, przez ca t zapisan i zarysowan siatk, konflikty ideologiczno-teoretyczno-polityczne epoki. Awangarda zawsze w jakiej czci bya zwizana z undergroundem. Dzisiaj jedynie kobieta mwi o tej koniunkcji. To wane. Poniewa w swoim dowiadczeH. CIXOUS, C. CLMENT: La Jeune ne..., s. 156158. Zob. L. CREMONESE: Dialectique du masculin et du fminin dans loeuvre dHlne Cixous..., s. 24. 53 J. KRISTEVA: La rvolution du langage potique..., s. 128134.
52 51
27*
niu seksualnym, spoecznym, symbolicznym, fakt bycia kobiet zosta przez ni wyzyskany, aby moga sta si czym innym: podmiotem w procesie54.
1.6. Rozpoznanie
Kobiety pisay. Opowiaday swoje historie. Najczciej reprodukoway jakie historie rodzinne, ktre miay zakorzenienie w wiecie rzeczywistym, albo reprodukoway historie wyobraone.
Zdanie Freuda: histeryczka cierpi z powodu reminiscencji podsumowuje Kristeva streszcza wiksz cz powieciowej produkcji kobiet.
Dla tych pisarek jzyk by obc ziemi, albo moe, stawia znak zapytania badaczka, jakim asymbolicznym, spazmatycznym ciaem? Nawet Virginia Woolf nie poddaje jzyka takiej obrbce, jak to uczyni Joyce. Kobiety obce wobec jzyka, wizjonerskie, taczce, mwic, cierpi. Ot wanie jzyk sta si swoistym bohaterem debat, ktre toczyy si wok criture fminine. Okalay je dyskusje w literaturoznawstwie. Dekonstrukcja uczynia jzyk obiektem wnikliwego podgldu. Zainicjowaa swoiste ledztwo wnikajce w jego prac.
Nie moemy doj do koca dziaania jzykowego pisze Tadeusz Sawek i powiedzie: teraz ju wiem, teraz ju widz. W pewnym sensie dekonstrukcja to refleksja na temat bezsennoci jzyka55.
Post-strukturalista Barthes, formuujc teori tekstu jako ruchomej gry signifiant, wskazywa, e praca podmiotu zaangaowanego w proces znaczcy nie polega na panowaniu nad jzykiem, ale jest t prac radykaln (ktra niczego nie pozostawia nienaruszonym), przez ktr podmiot bada, w jaki sposb jzyk oddziaywuje na niego i dezintegruje go z chwil, kiedy wkracza on w jego obszar (zamiast kontrolowa go)56. Od razu mona powiedzie, e mskie i kobiece dyskursy na temat jzyka byy
Wypowied J. KRISTEVEJ. W: Luttes de femmes... Std kolejne cytaty. Znaki aobne w powietrzu. Z prof. Tadeuszem Sawkiem rozmawia Jacek Gutorow. Odra 1997, nr 10, s. 44. 56 R. BARTHES: Teoria tekstu. Prze. A. MILECKI. W: Wspczesna teoria bada literackich za granic. Oprac. H. MARKIEWICZ. T. 4. Cz. 2. Krakw, Wydawnictwo Literackie, 1992, s. 196.
55 54
animowane przez te same filozoficzne i psychoanalityczne rda. Jednake w krgu debat kobiecych ten jzyk, ktry podmiot mg bada, jego dziaanie i efekty dezintegracji, to by jzyk wroga i opresora. Uznawa si za uniwersalny, a by w istocie jednopciowy. Chcia uchodzi za neutralny, a by stronniczy. Aby wyksztaci si namitnociowy stosunek do jzyka, trzeba byo w jzyk, ktry uzurpowa sobie prawo do neutralnoci ze wzgldu na pe, podda przeksztaceniom. Na pocztek naleao rozejrze si w sytuacji. Jzyk oficjalny zostaje rozpoznany jako wizienie kobiet. I ten jzyk staje si swoist alegori caego fallogocentrycznego systemu. Jak mwi, pisa, aby unikn jego puapek? Czy w ogle jest moliwa taka alternatywa? Padaj rne propozycje. Claudine Herrmann rozwaa moliwo odczenia si od jzyka oficjalnego. Albowiem w tym oferowanym jej do dyspozycji: [...] aby moga siebie wyrazi, aby moga przetumaczy w nim siebie sam, musi siebie zdradzi57. Nie dozwala on na komunikacj, dry przepa pomidzy wiatem mskim i kobiecym.
Jeli nie chce si by poartym przez jzyk, trzeba najpierw przyglda mu si twarz w twarz, jako komu obcemu, z kim nie mamy adnego porozumienia ani adnej wsplnej myli, do ktrej mogybymy si milczco odnie58.
Odczenie nie oznacza wymylenia jakiego nowego jzyka. Model ju istnieje. Trzeba go odzyska. Istnia. I by on wypracowany wsplnie przez mczyzn i kobiety. Mwi o nim Stendhal, odwoujc si do poezji Prowansalczykw. Herrmann cytuje59 wybrany fragment ze szkicu O mioci w Prowansji a do zdobycia Tuluzy w r. 1328 przez pnocnych barbarzycw:
Ten sam charakter [co prawodawstwo miosne] ujawnia si w jzyku Prowansalczykw, w trudnoci i zaplataniu rymw, w mskich i eskich sowach na wyraenie tego samego przedmiotu, w nieskoczonej wreszcie mnogoci poetw. Wszystko, co jest w yciu spoecznym form, i co dzi tak jest mde, wwczas miao ca wieo i smak nowoci60.
Chantal Chawaf zapisuje w Rougetre:
57 58 59 60
C. HERRMANN: Les Voleuses de langue..., s. 15. Ibidem. La Quinzaine littraire 1974, nr 192 (Aot). STENDHAL: O mioci. Prze. T. ELESKI (BOY). Warszawa, PIW, 1957, s. 206.
Moje sowa nie chc niczego powiedzie. Moje sowa nie maj sensu. Moje sowa nie s ju mow. Mwi tak, jakbym utracia krew. Jzyk pomidzy mczyzn i mn pustoszeje, bezkrwistna gadanina. A zatem powtarza si ten codzienny upadek wypowiedzi61.
Owa swoista anemia gadaniny, ktrej dowiadcza na co dzie kobieta, chcc porozumie si z mczyzn, jest efektem rnic pomidzy jzykami oznakowanymi przez pe. Chawaf metafory z powieci Rougetre przekada w Le corps et le verbe... na jzyk dyskursywny. Jzyk mski jest perwersyjny i jest symptomem perwersji. Skoro perwersja seksualna bywa wykorzystywana do zmylenia i uniknicia intymnoci z innymi i z sob samym, to czy ten jzyk, ktry odrzuca intymno, unika naturalnego przenikania ciaa sowami, zdaniami, jzykiem umysu, czy i on nie jest perwersyjny? Perwersyjny ze wzgldu na swoj gnuno?62 w zimny, defensywny jzyk nigdy nie odway si na ryzyko poszukiwania niewiadomego, jest zawsze poprzedzony kalkulacj. W przeciwiestwie do poszukujcego jzyka kobiet, on:
Zawsze wie, dokd moe zaj, bez koniecznoci angaowania si w nasze czarne i ryzykowne gbie, w ktrych umys ten mgby si pogry, gdzie mona straci rozum pod wpywem uderzenia nieprzewidywalnej rzeczywistoci63.
Dyskurs perwersyjny zadowala si prac na uadzonej powierzchni. To jzyk Logosu. Jzyk poszukujcy, ktry czerpie z ciaa-rda, ten jzyk zawsze przedsibierze ryzyko, e zagubi si jako jzyk, a nawet, e popadnie w stan regresu. To jzyk niewiadomoci.
Nie ma tu ju nic z teatru, z tricku, z uwodzenia. Uczestniczymy w obnaaniu, gdyby nam wolno byo tak powiedzie, naszych gbokich z. Nie jest atwo odnale ekwiwalenty sowne naszych pulsacji, popdw i tego wszystkiego, co, aby znale schronienie w przyjemnociach i przewinach naszego ciaa, zataja si przed umysem64.
Jaka zatem rysuje si perspektywa? Kobiecy jzyk musi przysta na to, aby koegzystoway w nim dwa czasy: wydziedziczenia z jzyka i przyswojenia sobie jzyka.
C. CHAWAF: Rougetre. Paris, Jean-Jacques Pauvert, 1978, s. 81. C. CHAWAF: Le corps et le verbe. La langue en sens inverse. Paris, Presses de la Renaissance, 1992, s. 120. 63 Ibidem. 64 Ibidem, s. 121.
62 61
W trzech powieciach, ktre wydane zostay w roku 1974: Phallus et momies Joyce Mansour, Dtruire-dit-elle Marguerite Duras, Les Gurillres Monique Wittig65, jzyk mski skazany zostaje na wygnanie: jego sowa puapki truj i zabijaj kobiety. M. Wittig pisze:
One mwi: jzyk, ktrym mwisz, zatruwa goni jzyka, paacu twoich warg. One mwi: jzyk, ktrym mwisz, jest zrobiony ze sw, ktre ciebie zabijaj66.
X. Gauthier zaznacza:
W istocie, mona si dziwi, e mczyzna i kobieta zdaj si mwi prawie tym samym jzykiem, e kobieta odnajduje swoje miejsce wewntrz tego samego systemu linearnej lingwistyki, tego samego systemu gramatycznego, porzdkowanego przez symbolik, superego, prawo. Systemu zdeterminowanego przez podstawowe signifiant: fallusa. I czy mona si dziwi, e kobieta jest wyalienowana, gdy skazana jest na to, aby mwi mskim jzykiem67?
Pojawiaj si przecie ju pomysy na przeciwdziaanie. Kontestacja zagroenia, uwizienia w jzyku zamienia si w szukanie w nim miejsc, ktre byyby miejscami zwyciskiego oporu. Pokazaa je psychoanaliza. To miejsca, w ktrych jzyk niewiadomoci rozamuje powierzchni jzyka wiadomoci, naruszajc j i kwestionujc zarazem. Po lekcji Freuda i Lacana byo ju prawie oczywiste, w jaki sposb przeprowadzi w demonta. Kobiety, czujc si wykluczone z mowy oficjalnej, znajduj w niej miejsca znaczcego samowykluczenia i zarazem uobecnienia siebie. Wrogi jzyk moe okaza si sprzymierzecem pod warunkiem, e system linearnej lingwistyki zostanie rozerwany i podminowany przez co, co ze swej istoty jzykowe nie jest. Liczy si podstp. Wwczas jzyk musi opuci pozycj zwycizcy: da si uwizi i pobi. Podda si les Gurillres (partyzantkom). Tak teleologi zapisuje M. Wittig:
To, na czym nie pooyli rki [...] to nie ujawnia si w jzyku, kiedy mwisz. To manifestuje si w interwale, ktrego mistrzowie nie mogli wypeni swoimi sowami wacicieli i posiadaczy, to moe odnale si w szczelinie, w tym wszystkim, co nie jest cigoci ich dyskursu, w zerze, w doskonaym kole, ktre organizujesz, aby ich uwizi i pobi68.
65
Por. L. CREMONESE: Dialectique du masculin et du fminin dans loeuvre dHlne Cixous..., M. WITTIG: Les Gurillres. Paris, Minuit, 1969, s. 162. Wypowied X. GAUTHIER. W: Luttes de femmes... M. WITTIG: Les Gurillres..., s. 162.
s. 28.
66 67 68
X. Gauthier wyjania:
Gdybymy pozostawiy te strony biae (niezapisane), to by moe streciybymy najlepiej to, czym jest pisanie kobiece69.
H. Cixous, X. Gauthier, M. Duras, A. Leclerc, Ch. Chawaf, M. Gagnon, C. Herrmann podkrelaj rnicowanie. Czynnikiem wprawiajcym w ruch proces rnicowania jest mska bd kobieca ekonomia libidalna. Od momentu, gdy kobieta i mczyzna zbliaj si do pisania, ich ekonomie zawsze wiod ich do zrnicowania ich jzyka. Nie byo przecie tak, e w roku 1974 cae francuskie rodowisko pisarskie wypowiedziao si za criture fminine. Quinzaine littraire na pytanie, czy jest mskie i kobiece pisanie, czy jzyk ma pe, otrzyma, poza gosami przytakujcymi, rwnie bogato zapisan partytur zaprzecze. Zapisay j N. Sarraute, M. Yourcenar, G. Serreau. Genevive Serreau zaznacza, e wejcie w pisanie nie rnicuje pci. [...] jestem kobiet i take mczyzn70. W swej wypowiedzi La Cration touffe dodaje:
Akt pisania nie jest ani mski, ani kobiecy, [...] pomija cakowicie drobne i wielkie niedogodnoci kondycji podporzdkowanej, skolonizowanej, ktra jest zreszt obiektywnie kondycj kobiet71.
N. Sarraute odpowiada, nie ukrywajc swego zdziwienia sformuowaniem pytania:

Kim jestem? Czym jestem? Oto pytania, ktrych nigdy sobie nie postawiam, piszc. Na poziomie, na ktrym produkuj si wewntrzne dramaty, ktre usiuj pokaza, mam przekonanie, e nie istnieje adna rnica pomidzy mczyznami i kobietami... [...] Sdz, e te rozrnienia s ufundowane na przesdach, czystych konwencjach72.
S. de Beauvoir i C. Clment rwnie byy przewiadczone, e jzyk kobiecy nie istnieje, e nie ma pci, e jzyk nie marginalizuje kobiet. Mog si nim dzieli z mczyznami. Marie Cardinale w Autrement dit, a take swej wsppracowniczce z Sorcires, powie: Nie sdz, e istnieje pisanie kobiece lub mskie73.
69 70 71 72 73
Wypowied X. GAUTHIER. W: Luttes de femmes... G. SERREAU: [Odpowied na ankiet:] Lcriture a-t-elle un sexe?... G. SERREAU: La Cration touffe. In: Femmes en mouvement..., s. 223. N. SARRAUTE: [Odpowied na ankiet:] Lcriture a-t-elle un sexe?... Wypowied M. CARDINALE. Sorcires 1974, no 2, s. 67.
Jak pisa? C. Clment w polemice z H. Cixous (La Jeune ne) wyraa swoje przywizanie do tradycyjnej ekspresji retorycznej. Cixous woli miesza style i gatunki, wyznanie liryczne z wypowiedzi teoretyczn, jzyki, ktre maj konotowa kobiec wie Babel. Zgoda dotyczy jednego: kobiety nie mog odrzuci jasnego, ustrukturowanego jzyka i zamieni go w pokawakowan fraz albo w krzyk. Taki gest odrzucenia systemu jzykowego byby dla kobiet niczym innym, jak powrotem do milczenia, do ciaa, ktre mwi tylko za porednictwem swych cielesnych symptomw. Uywanie jzyka naley traktowa jako intelektualne wiczenie.
Chciaoby si powiedzie pisze Clment e jzyk jest zawsze tylko mski, zdeterminowany pciowo i e jego dyskursywno nie jest integraln czci kobiecego dis-cours. Nawet jeli co z tego jest prawd, e retoryka, sownik s uformowane przez wieki mskiej dominacji, to przecie nie mona odrzuci wiczenia w myleniu, pozostawi im wolnego pola dziaania, bo znaczyoby to utrwalenie mskiej dominacji. Bd feministk i krzycz jest nieodmiennym wariantem bd pikn i milcz74.
Czy teoretyzowa? Chocia dyskurs teoretyczny rozpoznawany jest jako znak mskiego dziedzictwa, insygnium wadzy, to nie naley si od niego odegnywa. H. Cixous, L. Irigaray, X. Gauthier, uprawiajc go, zakcaj jednake jego tradycyjn form. Subiektywizm, metafora, gra na wielu asocjacjach, tworz nowy jzyk teoretyzowania, ktry wypowiada si w eseju teoretycznym. To prawdziwe wyzwanie dla czytelnika. Esej teoretyczny unika konkluzywnoci, co powoduje, e czytelnik musi rozsupywa nie tylko jego metafory i rozgrywk midzy nimi, ale take musi czujnie odrnia je od metafor wyjtych z cytacji, z intertekstw, przeznaczonych do dekonstrukcji.
1.7. Ich gramatyka, ich syntaksa (Xavire Gauthier)

Atak by frontalny. Pisarki, ktrym obcy jest oficjalny jzyk, manifestuj zgodnie: naley przerwa jego skadni, a wraz z ni narzucony porzdek mylenia, rozumn logik, prawo. Odwrci si od Ojca. Na jakie efekty oczekiwano? H. Cixous, mwic o pracy nad skadni, wylicza wszystkie wynikajce z niej poytki: ostatecznie chodzi o jaki jzyk, kt74
C. CLMENT: Enclave Esclave. LArc 1975, nr 61.
ry byby otwarty, receptywny, rozcigliwy, tolerancyjny, inteligentny, zdolny do usyszenia gosw innego w swoim wasnym ciele75. w inny, ktry mgby by usyszany, nabiera szczeglnej wagi. Praca nad skadni nie jest ludycznym pomysem (jak okrelia projekt criture fminine N.K. Miller). Owa praca wie si z procesem szerszym: degramatykalizacji albo agramatykalizacji jzyka francuskiego. A ten z kolei mgby by skutecznie wykorzystany do walki z francuskim nacjonalizmem, ktry wyraa si midzy innymi w niezwykej determinacji, by kontrolowa czysto wypowiedzi. Gos C. Herrmann zasuguje tutaj na przytoczenie, jest bowiem wiadectwem do zaskakujcego rozpoznania: e kobieta nie moe pozna skadni wiata. Inaczej ni pisarki biorce udzia w rewolcie przeciw uciskowi syntaksy, autorka Les Voleuses de langue uznaje, e kobiety nigdy jej nie przyswoiy. A stao si tak nie ze wzgldu na ich niezdolno do wypracowywania systemw, ale dlatego, e caa ich edukacja sprzyjaa owej ignorancji i pogbiaa j. Albowiem posugiwa si zwizkami syntagmatycznymi, to pozna, uchwyci antysystemy, take w momencie ich produkowania. Czy oznacza to, e kobiety powinny nadrobi zalegoci? Uczy si skadni? Nie ma odpowiedzi. Jest natomiast prba opisania swoistoci. W jaki sposb ta wykluczona ze znajomoci skadni kobieta posuguje si jzykiem? Herrmann odpowiada, posikujc si opisem afazji zwizkw przylegoci (agramatyzm) autorstwa Romana Jakobsona. Kobieta, podobnie jak pacjent, cierpi na afazj zwizkw przylegoci. Podobnie jak on, nie moe tworzy zda. Jednake w afazji relacji przylegoci funkcj gramatyczn, ktra najlepiej si utrzymuje, byaby funkcja zwizku zgody, a nie przylegoci. To znaczy, e zgoda byaby gramatyczna zachowuje jaki lad harmonii i mioci, podczas kiedy hierarchia uscha zdobycz mczyzny, rdo kadej wadzy jest pierwsz wygnan i najbardziej znienawidzon przez kobiety...76. A zatem swj agramatyzm niecakowity, jak pokazuje to Herrmann kobieta moe znakomicie wykorzysta do budowy wiata, w ktrym hierarchia ustpi miejsca harmonii. Agramatyzm byby to jaki mikrojzyk istniejcy w obrbie jzyka i ten byby jedynie dla niej przeznaczony77. W Les Parleuses ju na pierwszej stronie tej ksiki-dialogu pada znamienne stwierdzenie: Sowo liczy si bardziej ni skadnia78. Co to oznacza? Oto jak M. Duras przedstawia swj proces pisania (parafrazuj jej poszarpane wypowiedzi z dialogu z Gauthier, s. 1112):
75 76 77 78
Guardian of Language, interview with Kathleen OGrady... C. HERRMANN: Les Voleuses de langue..., s. 139. Ibidem, s. 9. M. DURAS, X. GAUTHIER: Les Parleuses..., s. 11.
Tym, co przychodzi od razu na myl, jest obraz jakiego miejsca lub jakiego ruchu, niekiedy jakiego ruchu w jakim miejscu. Rodzaj wizualnego pulsowania przerywanego przez jaki milczcy obraz. A potem z tego widzianego miejsca wydobywaj si, wyrzucane s sowa, nagie pociski, odcite od skadni, ktra zwykle wie je w acuch, sowa, ktre nie maj rodzajnikw. Puste miejsca [les blancs] pojawiaj si pod wpywem gwatownego odrzucenia skadni, to wiat jedynie napoczty, w nowym acuchu puste miejsca maj swoje miejsce. Jeli jest w tym sens, to wyania si pniej. W tej chwili jest znieczulenie, rozlunienie. Miejsce, w ktrym to si pisze. Kiedy si pisze (mnie, gdy si mi to zdarza) to miejsce, w ktrym oddech jest rozrzedzony. Jest tutaj pewnego rodzaju zmniejszenie ostroci czucia. Nie wszystko sycha. Tylko niektre rzeczy. To miejsce czarne i biae. Jeli jest tam kolor, to jest dodany.
Owe puste miejsca (blancs), ktre pojawiaj si w gwatownym odrzuceniu syntaksy, wyhamowuj, zawieszaj znaczenie. Wskazuj natomiast na przestrze, w ktrej mogoby si ono pojawi. Puste miejsca s raczej tym miejscem, ktre umoliwia wyanianie si znaczenia. Bo biel czytam w Maszynie do pisania... nigdy nie jest czysta, gdy jest ladem, znakiem, zatem oznacza nie tyle obecno, co brak (sans blanc), lecz rwnoczenie i nadmiar (cent blanc), oraz raz po raz pojawiajce si podobiestwa do innych ladw79. Jeli zawierzy Duras, puste miejsca zapisuje niewiadomo (ja nie interweniuj), ciao popdowe (kobieca ekonomia libidalna), ale te to, co przeyte, a moliwe do usyszenia w trakcie pisania (wsuchuj si w dowiadczenie, ktremu pozwalam dziaa). Xavire Gauthier podpowiada: [...] puste miejsca s to take wydrenia lub nieobecnoci. I w nich wanie skonna jest dostrzega co, co przynaleaoby do kobiety80. Puste miejsce przerywa acuch symboliki i w owej dziurze, w owym rozdarciu lokuje si kobiece. Mona odnie wraenie, e w tej wymianie myli midzy rozmwczyniami pojcia: kobieta i kobiece staj si ekwiwalentne. Puste miejsca moe zapisa tylko kobieta. Tylko jej seksualno. Albowiem ta biel, ta pustka jest seksualna. [...] on interweniowaby. Ja nie interweniuj81 owiadcza Duras. Pisanie pustego miejsca nie jest aktywnoci neutraln. Kae myle zawsze o jakim stanie transgresji, ocierania si o szalestwo. Pozwoli na dziaanie czego takiego, to zawsze ryzykowa, e utraci si poczucie bezpieczestwa, to wyda si na niepokj, na zaburzenie.
79 T. RACHWA , T. SAWEK: Maszyna do pisania. O dekonstruktywistycznej teorii literatury Jacquesa Derridy. Warszawa, Rj, 1992, s. 148. 80 M. DURAS, X. GAUTHIER: Les Parleuses..., s. 11. 81 Ibidem, s. 19.
Puste miejsca take dziaaj na swego czytelnika. Dowiadczenie pisania, niczym w lustrzanym odbiciu, przeglda si w dowiadczeniu czytania. Wypowiada je X. Gauthier, wpisujc si w mskie i kobiece gosy, zanotowane w listach skierowanych do pisarki: Choruj, gdy pani czytam82. Co powoduje ow chorob? Czy niewiadome w pustym miejscu? Jednake Duras nie zadowala taka odpowied. Co zatem przyprawia czytajcych o chorob, co sprawia im bl?
[...] powiedzie mona: te ksiki s bolesne w pisaniu i czytaniu i e ten bl powinien nas kierowa ku pewnemu polu..., polu eksperymentowania. Chc w kocu powiedzie, e s one bolesne, to jest bolesne, bo to jest jaka praca, ktra wskazuje na region... jeszcze niewydrony, by moe. [...] To jest ta biel acucha, o ktrej pani mwia. Nie chc powiedzie psychoanaliza..., to kobiece, jeli pani woli. Nie? [...] To jest by moe to, co sprawia bl83.
Gauthier dopowiada: By moe, e sam fakt pokazania owej bieli [le blanc], pokazania tej dziury, oto, co wywouje chorob, bo jest z czego [by chorym]. W tym sensie jest to w caoci subwersywne84. A zatem Duras demonstrujc proces mylenia, wahanie, jak nazwa to co, co porusza ostatecznie zmienia akcenty. Kobiece stawia przed tym i ponad tym, co niewiadome. To Kobiece dziaa. Dziaa jak performatyw. Ta decyzja jest wana. Mona powiedzie, e dla Duras feminizacja pustego miejsca (i niewiadomoci) nabiera wikszej wagi ni jednostkowe, autonomiczne dziaanie niewiadomego. I bdzie tak, e to wanie perspektywie feministycznej, uprzedzam ostateczne konkluzje, nada Duras rol korektorki psychoanalizy. Rol szczegln w procesie feminizacji psychoanalizy i przystosowywania jej do praktyki spoecznej.
1.8. Biseksualny podmiot pisania i jego dwu-tekst (Julia Kristeva)

Bdzie chodzio o Kristev. Poniewa dzisiaj jej koncepcje w teorii, filozofii, filozofii jzyka, take w Polsce, maj wnikliwe opracowania, skoncentruj si tylko na dwch kwestiach, ktre byy aktualne w okolicach
82 83 84
Ibidem, s. 17. Ibidem, s. 18. Ibidem.
1974 roku. Pierwsza dotyczy wstrzemiliwoci Kristevej w posugiwaniu si kategori criture fminine. W drugiej interesuje mnie swoisty fenomen, ktry nazwaabym redukcyjnym czytaniem jej koncepcji tekstu. Chodzi w szczeglnoci o utosamianie criture fminine z tym, co Kristeva nazywa semiotyk. Zaczn od oczywistoci. W Luttes de femmes, a zatem w miejscu szczeglnym, bo tam wanie znalazy si nieopublikowane w Monde de Livres wypowiedzi pisarek, Kristeva, udzielajc wywiadu, nigdy nie uywa kategorii criture fminine, chocia pojawia si ona w pytaniu X. Gauthier. Mwi natomiast o tradycyjnym criture des femmes albo o criture. Sw uwag skupia przede wszystkim na podmiocie pisania. Podmiot funkcjonowa w kulturze jako ten, ktry panuje nad wasn mow, jako podmiot Logosu. I z tego powodu streszczam wypowied Kristevej mona nazwa jego pozycj w tekcie falliczn. Moe by ona jednak podwaona w pisaniu, ktre wprowadza w jzyk
cicia [des ruptures], puste miejsca [des vides], biae plamy [des blanc]. I jest to wanie to, co Mallarm nazywa muzyk w literach: wybuche piewy Maldorora albo zwielokrotniona kondensacja mitw, filozofii, historii i dowiadczenia werbalnego Finnegans Wake. Wszystkie te modyfikacje tkaniny jzykowej s wskazwk popdu, ktry nie zosta uchwycony przez system lingwistyczny i ideologiczny. To odnowione znaczenie [signification], zrniczkowane przez rytm w tekcie, to jest, dokadnie rzecz biorc, rozkosz [la jouissance]85.
Warto zwrci uwag, e Kristeva nie zestawia w tekcie, co nasuwa si niemal jako oczywisto, pozycji fallicznej z pozycj, ktr nazywaaby wprost kobiec. W miejsce oczekiwanego, ale nienazwanego kobiecego pojawia si criture. To wanie w owym szczeglnym rodzaju pisania moe doj do przekroczenia albo zanegowania pozycji fallicznej.
Przekraczanie implikuje fakt, e [...] podmiot dowiadcza rnicy seksualnej nie jako jakiej unieruchomionej opozycji (mczyzna, kobieta), ale jako procesu rnicowania86.
Jeli zatem podmiotem criture jest podmiot biseksualny, to jest on zarazem podmiotem pknitym, rozszczepionym. Co oznacza, e jest on miejscem niekoczcej si negocjacji pomidzy mskim i eskim, ale take cielesnym i duchowym87, normatywnym i tym, co zbuntowane
Wypowied J. KRISTEVEJ. W: Luttes de femmes... Ibidem. 87 Zob. T. KITLISKI: Podmiot w procesie wedug Julii Kristevej. W: Podmiot w procesie. Red. J. JUSIAK, J. MIZISKA. Lublin, Wydawnictwo UMCS, 1999, s. 56. Podmiot w ujciu Kristevej
86 85
przeciw normie. To jego rozszczepienie zostaje odbite w rozszczepieniu tekstu. Kristeva, objaniajc istot criture, podsumowuje: To odnowione znaczenie, zrniczkowane przez rytm w tekcie, to jest, dokadnie rzecz biorc, rozkosz [jouissance]. Nieco dalej czytam: W spoeczestwach zachodnich rozkosz [jouissance] (ta przychodzca z bezsensu, ktry zwielokratnia sens) jest przypisywana kobietom, chocia si o tym nie mwi. Tym samym gestem pisarz i literatura w ogle s rozwaani jako kobiece [fminins]88. Sowo kobiece (jak wczeniej: pozycja falliczna), ale i sowo rozkosz (jouissance), jest zatem uyte przez Kristev jako cytat z jzyka spoecznego. To w tym jzyku rozkosz (jouissance), pisarz, literatura konotuj to, co kobiece. Zdobywamy wiedz na temat tego, co kobiece, za porednictwem rozkoszy (jouissance). Zbieram dane ukadaj si w pewien cig: rozkosz (jouissance), criture, kobiece. Mog go sobie pomyle inaczej: pisanie przez wybuch (clatement) jzyka w tekcie wpisuje jouissance w to, co kobiece. Kristeva wybiera jouissance jako swoje sowo, sowo wane, bo odsaniajce jego skrywan konotacj kobiec: jouissance jest przypisywana kobietom, chocia si o tym nie mwi. Kobiety piszce mog wybra spord dwch ekstremalnych rozwiza: albo dominant falliczn ktra uprzywilejowuje zwizek crki z ojcem i kontrol nad mow (podmiot klasycznej filozofii), albo regres do stanu preedypalnego, do archaicznej matki, aby schroni si w waloryzacji jakiego milczcego, podmorskiego ciaa, rezygnujc zarazem ze wstpu do historii. Wybr kadej skrajnoci byby skazaniem si na klsk.
Jeli kobiety maj do odegrania jak rol w tym rozwijajcym si procesie, to tylko pod warunkiem, e przyjm na siebie funkcj negatywn: odrzucenia wszystkiego tego, co jest skoczone, zdefiniowane, ustrukturowane, wyposaone w sens, waciwoci obecnego spoeczestwa89.
Znaczyoby to take, e dokonaj ci w spoecznych kodach. Ale kobiety maj skonno do bezporedniego przechodzenia na drug stron: na stron wadzy symboliki90. A jeli zdarzy si, e jaka kobieta zrealizuje w swoim pisaniu ow funkcj negatywn? W Luttes de femmes Kristeva odwouje si do powieci Sophie Podolski Le pays ou tout est permis. Po wyliczeniu aspektw jej rewolucyjnej pracy w jzyku (suchania jzyka, jego
znajduje si w procesie wspdziaania dwu stref: semiotycznoci i symbolicznoci, splata si w nich ciao i dusza (chiazm). 88 Wypowied J. KRISTEVEJ. W: Luttes de femmes... 89 Ibidem. 90 Ibidem.
tkaniny fonetycznej, artykulacji logicznej), konkluduje: [...] w jej dowiadczeniu seksualnym, spoecznym, symbolicznym, fakt bycia kobiet posuy jej do tego, aby sta si czym innym: podmiotem w procesie91. Mamy tu kilka rzeczy wanych. Ustalaj si pewne zalenoci: to podmiot w procesie, ktrym moe sta si kobieta, wykorzystujc swoje dowiadczenie, warunkuje nowe pisanie. Kristeva wyranie nie chce nazywa go: pisaniem kobiecym. Nasuwa si wniosek, e praktyka pisania, o ktrej mowa, moe by udziaem kadego podmiotu w procesie, std te nie mona jej przywaszczy: nawet dla tak podanego kobiecego. Kategoria criture fminine moe by czytana jako gest takiego werbalnego zawaszczenia. Nie potrafi rozstrzygn powodw owej wstrzemiliwoci Kristevej. Czy wynika ona z tego, e uycie kategorii criture fminine oznaczaoby faszyw diagnoz sytuacji? Kobiety tak jeszcze nie pisz, co wicej, skaniaj si raczej do odrzucania funkcji negatywnej, a ta kategoria, pomimo e odnosi do pisania biseksualnego i procesualnego podmiotu, mogaby w powszechnym odbiorze by utosamiona z ich pci biologiczn? Kristeva przestrzega przed seksualizacj kulturowych wytworw. Czy moe dlatego, e przymiotnik kobiece wskazywaby na dominacj jednej pozycji w tekcie, jednej zatem strony rozszczepionego podmiotu, na niekorzy fallicznego, symbolicznego, a jak pamitamy, zawsze podkrelaa, e w tekcie zachodzi proces rnicowania si ich obu? Gdyby nie owo rnicowanie, wwczas tekst zapisywaby proste odwrcenie rl: tam, gdzie byo niegdy mskie, uplasowaoby si kobiece. Ale czy to kobiece, zyskujc przewag nad mskim, byoby jeszcze do przeczytania i odczytania? Trzeba przej do semiotyki. Tekst Kristevej zapisuje synchroniczno nakadania si i rnicowania si dwch rejestrw: symbolicznego i semiotycznego. Odbijaj one fazy rozwojowe kadego indywiduum. Ujmujc rzecz w duym skrcie, semiotyka odnosi do preedypalnej fazy rozwoju dziecka, w ktrej dominuj pierwotne instynkty i popdy transformowane w rytm i intonacj. Owym miejscem ruchu, wyadowa energetycznych jest chora macierzyski zbiornik, w ktrego rejestrze ksztatuje si przedwerbalny, przedsyntaktyczny, przedznaczeniowy porzdek semiotyki. To, co semiotyczne komentuje Ursula I. Meyer jest nagym wtargniciem tego, co cielesne, do jzyka; w ten sposb niewiadomo moe znale swj wyraz92. Kristeva prbuje uchwyci chor, najpierw odwoujc
Ibidem. U.I. MEYER: Einfuhrungin die feministische Philosophie. Aachen, Deutscher Taschenbuch Verlag, 1997, s. 187; cyt. za: B. SMOLE: Koncepcja melancholii Julii Kristevej. W: Sumienie. Wina. Melancholia. Materiay polsko-niemieckiego seminarium. Warszawa, padziernik 1997. Red. P. DYBEL. Warszawa, IFiS PAN, 1997, s. 224.
92 91
si do orzecze w trybie negacji: Nie ma charakteru ustanowienia czego, nie jest znakiem, nie jest signifiant, ale rodzi si w celu stworzenia takiej znaczcej pozycji, ani to model, ani kopia, nie jest podporzdkowana spekulacji, odbiciu93. Konkluzja za, dotyczca stwierdzenia, czym chora jest, odsya do analogii, tworzy analogi, jedyn analogi: z rytmem ruchw, gosu. Z tym, co cielesne, popdowe. Rytm semiotyczny wewntrz mowy pisze Kristeva w La rvolution du langage potique to tajemnica tkwica w literach (Mallarm): obojtna wobec mowy, pod spodem tego, co napisane, rytmiczna, muzyczna, wczeniejsza wobec logicznych sdw (kobieca)94. Semiotyka poprzedza, w sensie diachronicznym, opanowanie przez dziecko jzyka i symboliki. Zaznacza si w jego mowie przez echolalie i onomatopeje. Ale mona w jej rejestrze odnale ju pewne lady ministruktur jzykowych. Kristeva podkrela zarazem, e wraz z przejciem przez faz edypaln nie tracimy dostpu do chory. To wspistnienie dwch porzdkw: semiotycznego i symbolicznego, moemy obserwowa w praktykach twrczych. Mona sobie wyobrazi, e u Kristevej tekst rozszczepia si na dwa teksty. Genotekst zapisuje wszystkie procesy semiotyczne: noniki energii popdowej zaszyfrowane w rytmach, rymach, melodyce, w rozkadzie pl semantycznych, powtrzeniach, w tym take powtrzeniach fantazmatw. Zawiera struktury charakterystyczne dla jzyka poetyckiego. Genotekst organizuje przestrze, w ktrej podmiot jeszcze si nie ukonstytuowa jako podmiot poznawczy (faza przedtetyczna). Fenotekst jest zorganizowany wedle regu komunikacji. Zapisany jest w zgodzie z jzykow norm. Zakada podmiot wypowiedzi i odbiorc. Jaka jest midzy nimi relacja? W kadym fenotekcie tkwi genotekst. W pierwszym drugi. Jeden zaleny od drugiego, chocia nie w ten sam sposb, genotekst jest bowiem do uchwycenia tylko na poziomie fenotekstu. Nie istnieje autonomicznie. Jest tylko jak pisze Krzysztof Kosiski:
pewnym wyabstrahowanym poziomem funkcjonowania jzyka. Z czego wynikaj dwie konsekwencje: e genotekst nie ma struktur paradygmatycznych, tylko syntagmatyczne, uchwytny jest bowiem jako poziom funkcjonowania jzyka, czyli e jest paragramatyczny, oraz e nie jest to przedmiot dany, ale rezultat operacji wyabstrahowania, czyli przedmiot operacyjny95.
J. KRISTEVA: La rvolution du langage potique..., s. 23. Ibidem, s. 19. 95 K. KOSISKI: Signifiance. Wstp do pism Rolanda Barthesa o muzyce. Pamitnik Literacki 1999, z. 2, s. 18.
94 93
I jest to moment niezwykej wagi. Dochodz do owej, zaznaczonej na pocztku, skonnoci do utosamiania porzdku semiotycznego Kristevej, czyli w tym przypadku genotekstu z criture fminine96. To podmiot w procesie, rozszczepiony, podmiot biseksualny produkuje tekst a waciwie dwu-tekst: genotekst i fenotekst. Take, co ju wiemy, podmiot w procesie, ktrym moe sta si kobieta. Genotekst jest tylko jego czci, ale niemal organicznie z nim zwizan. Gdyby criture fminine utosami z genotekstem, wwczas byoby ono mow jakie patologii. A nie jest. Albowiem
jeli nawet jak zaznacza Kristeva wtargnicie semiotyki w symbolik przypomina proces jakiej schizofrenizacji, to sztuka wspczesna odnajduje powodzenie tam, gdzie schizofrenik osiada na mielinie, usiujc wyzwoli si z jarzma logicznego, spod prawa, aby pogry si wycznie w jego rytmach i w jego glosolaliach, poniewa sztuka ustanawia, wynajduje now wypowied, nowe uniwersum, przeformuowuje97.
Jaki jest zatem powd owego redukcjonistycznego utosamienia? I czy jest? Wydaje si, e tkwi on w pewnym niuansie. Czytam nastpujce zdanie:
O ile mistrzostwo zakodowane jest w naszych spoeczestwach jako wycznie mskie, tak samo, jak logika, skadnia, i jeeli, z drugiej strony, rytmy, glosolalie, to wszystko, co preedypalne, jest po stronie matki, a w konsekwencji kobiety, to wobec tego mona powiedzie, e wszelka twrczo odwouje si nie do rnicy, ale raczej do rnicowania seksualnego midzy tymi dwoma biegunami98.
W tej wypowiedzi Kristeva wyranie rekonstruuje spoeczne kodowanie mskiego i kobiecego (semiotycznego w tekcie). To wedle tego kodowania, konstruowania w jzyku, szalestwo, histeria przypisywane bd temu, co kobiece. Odcicie si badaczki od owych konstruktw jest radykalne. Wszelka twrczo powtrz za ni odwouje si nie do rnicy, ale raczej do rnicowania seksualnego midzy tymi dwoma biegunami. Spoeczne kodowanie mskiego i kobiecego poddane jest tutaj dekonstrukcji. Semiotyczne jest konotowane jako kobiece, mwi Kristeva, ale istota pisania i wszelkiej twrczoci wypowiada si w tym, e jest ona efektem czynnoci podmiotu, ktry jako podmiot wanie ma dyspozycje po temu,
96 Zob. D. LAFONTAINE, G. LORENT: Si lcriture des femmes [1978]. In: Cahiers du Grif (Le langage des femmes)..., s. 105116. 97 J. KRISTEVA: Kobiety. Rozmowa Elaine Bouquey z Juli Kristev..., s. 279. 98 Ibidem, s. 278.
28 Feministyczna...
aby aktualizowa w pisaniu biegunowe pozycje mskiego i kobiecego. W tekst podmiotu w procesie wpisana jest semiotyka, ale si do niego nie sprowadza. Utosami semiotyczne z criture fminine, to jednym ruchem zaakceptowa spoeczny konstrukt kobiecego, utrwali go i anihilowa podmiot pisania. Nie chc przez to powiedzie, e owo utosamienie nie ma swego powodu czy te swojej racji z punktu widzenia odmiennego od mczyzn wchodzenia kobiet w pisanie.
Piszce kobiety notuje Kristeva w Luttes de femmes docieraj swoj kolej i na swj sposb do dowiadczenia rnicowania seksualnego jako wewntrznego wobec praktyki kadego podmiotu99.
Ten ich sposb jest o wiele trudniejszy i uwikany w konflikty, ktre mczyzn omijaj. Na pytanie zadane przez Elaine Bouquey: jak pisa?, Kristeva odpowiada:
Kt to wie? Mog powiedzie przynajmniej, suchajc, wsuchujc si w siebie, e chodzi o to, aby nie tumi tego archaicznego zwizku z matk, tej fazy (lub tego typu symbolizacji! podkrelam, jako wane), ktr nazywam semiotyk, przeciwnie, da jej waciwy wyraz, waciw artykulacj: ale rwnie nie odcina si od pewnej realizacji symbolicznej, bardziej intelektualnej, ktra j poznaje, ktra prowadzi j do wiadomoci. Faktycznie wszelka dziaalno twrcza, jeli chce pani posugiwa si tym terminem, zakada dopenienie si immanencji libido i procesu symbolicznego, ich zdialektyzowanie, ich, jeli pani chce, zharmonizowanie. Dokonanie innowacji nie jest nigdy powtrzeniem mowy ojcowskiej ani regresem do archaicznej matki. Innowacja zakada, e podmiot, w danym wypadku kobieta, moe wzi na swoj odpowiedzialno cae swoje archaiczne wyposaenie libidalne (niewiadome i zwizane z ego) i umieci je w artykulacji symbolicznej100.
Ot, dla kobiety piszcej aktualizacja owego archaicznego zwizku z matk jest skomplikowana. Musi ona bowiem powrci do ziemi swojego wygnania. Tak jak mczyzna, aby si uspoeczni, uwewntrzni zakaz kazirodztwa, przyswoi sobie jzyk, musiaa ona stumi i wysublimowa t pierwotn wi fazy preedypalnej. Ale, o ile mczyzna znajduje ersatz matki w obiekcie seksualnym tej samej pci (nie zmienia obiektu), o tyle kobieta, separujc si od ciaa matki, nie moe ju do niego powrci, wedle bowiem normy heteroseksualnoci, musi zmieni obiekt faszy99 100
Wypowied J. KRISTEVEJ. W: Luttes de femmes... J. KRISTEVA: Kobiety. Rozmowa Elaine Bouquey z Juli Kristev..., s. 278.
wy na prawdziwy. Jako heteroseksualna musi skierowa si najpierw ku ojcu, potem ku innemu mczynie. Matka jest utrat (la Chose) nigdy nie do odzyskania, std aoba po niej, mio i melancholia. Jednoczenie matka dla kobiety heteroseksualnej jest rywalk obiektem nienawici. Stumiona nienawi
moe by potnym motorem symbolizacji zaznacza Kristeva moe dawa derywacje psychotyczne histerii, ale moe si te prezentowa w bardziej zmediatyzowanej i bardziej produktywnej formie sublimacji, w formie realizacji estetycznej101.
Jeli nawet owa realizacja artystyczna si jej uda, jeli nawet wynajdzie pewn mow, zamie symboliczne kody, to i tak nie umknie przed frustracj. Kastracja od matki ju si dokonaa. I adne dzieo, ksika czy rozgos nie powetuje jej pierwotnej utraty.
Niebezpieczestwo psychozy konkluduje psychoanalityczka wydaje mi si wic wiksze w jej przypadku, w naszym przypadku. Pragnienie mierci objawia si najczciej jako pragnienie usunicia ego102.
Jak wida, ocieramy si o preedypalne (semiotyczne), ktre moe uwolni si spod kontroli i doprowadzi do regresu i szalestwa. Tosamo semiotycznego z criture fminine bazowaaby na tej bliskoci, na tej skonnoci kobiet ku transgresji. Jednake identyfikacja pisarskiej praktyki kobiecej z semiotycznym nadawaaby kobiecemu pisaniu ten kierunek, przed ktrym Kristeva wanie przestrzegaa. Byaby to ucieczka od symbolizacji do macierzyskiego raju, w ktrym mona by tylko rozhisteryzowanym ciaem-tekstem, zanurzonym w delirium mowy. Jednake kobieta, uwikana w sprzeczno pomidzy semiotycznym (popdowym, macierzyskim) a symbolicznym, wanie w pisaniu moe wyzyska ow sprzeczno jako twrcze rdo sprzyjajce innowacji. W pisaniu zdarza si jej take znajdowa terapi. Piszc, wchodzi w porzdek symboliczny, a utracony obiekt moe odzyska w znaku, w jzyku, w symbolu. W przeciwiestwie jednak do Cixous, ktra w pisaniu euforycznie odzyskuje matk103, Kristeva pozostaje melancholiczna: pisanie stwarza iluzj odzyskania. Jestemy zawsze w aobie po matce. Co jest modelem tekstu dla Kristevej? Wydaje si, e podmiot w procesie. Znaczyoby to, e tekst jest przestrzeni mediacji, rnicowania
Ibidem, s. 280. Ibidem, s. 281. 103 Pisanie H. Cixous jest tematem podrozdziau 2. Pisa na marginesie, czyta na marginesie (Hlne Cixous).
102 101
28*
dwch porzdkw: symbolicznego i semiotycznego, wiadomoci i niewiadomoci, intelektu i ciaa, spoecznego z indywidualnym, tego wreszcie, co uznawane jest za mskie i za kobiece.
1.9. Metonimizacja wywodu Dwie wargi (Luce Irigaray)

Sprbuj zatrzyma si na chwil nad sposobem pisania Luce Irigaray. Wybraam jeden tekst: Ta pe, ktra nie jest jednoci104, ktry rozwija si wok figury dwch warg. Pierwszy lekturowy gest Irigaray kieruje si ku Freudowi. Nie streszcza go ona jednak. Nie kontroluje ani nie opanowuje, posugujc si metajzykiem. I wanie w brak metajzyka moe przysparza kopotw w lekturze jej tekstw. Zaciera si linia graniczna pomidzy tekstem analizowanym a interpretujcym, ktra charakteryzowaa tradycyjny (Derrida powiedziaby: metafizyczny) model lektury. Stopie zatarcia granicy ksztatuje si rnie. Ekstremum osiga w powiconej Nietzschemu Amante marine. Intertekstowo skania do wnikliwego deszyfrowania gry metafor, gry jzykw, niekiedy do prucia tekstu i ustalania autorstwa fragmentw, nitek-wtkw. Owo prucie zagraa jednak zawsze tekstowi Irigaray. Kieruje si ono bowiem zamysem, aby zdefiniowa, sprowadzi gr midzy tekstami do bezruchu do konkluzji. Irigaray podglda Freudowsk interpretacj kobiecego ciaa, seksu i seksualnoci. Odsania, jak w jzykowy konstrukt psychoanalityka, ktry chciaby uchodzi za odkrycie ontologiczne, nasczany jest znaczeniami podanymi dla patriarchalnej kultury. Nie stawiajc wprost dajcego si wywie z jej wypowiedzi pytania o to, na jakie zapotrzebowania Freuda (jako swoistej alegorii patriarchatu) odpowiada jego tekst o kobiecie, Irigaray dyskretnie podejmuje czynno psychoanalizowania psychoanalityka. Kobieta zostaje wywaszczona przez Freuda ze swego ciaa. Jej seks sprowadzony do waginy, miejsca, w ktrym realizuje si jej normalna seksualno podobnie jak jej macierzystwo zostaj oznakowane fallicznie. S sfunkcjonalizowane dla potrzeb mskiej seksualnoci i mskiej ekonomii wasnoci. Owa dziura ma by teraz jego organem pciowym. Jej ciao jako materia albo znak posiada warto uytkow w reprodukcji, albo warto wymienn, krc pomidzy mskimi podmiotami jako towar. Pro104
L. IRIGARAY: Ta pe, ktra nie jest jednoci. Prze. K. KOSISKA. FA-art 1996, nr 4.
jekcja za kobiecego seksu jako dziury buduje msk tosamo seksualn, kreuje bowiem mski podmiot na obiekt kobiecego podania. Kobieta poda brakujcego jej penisa, aby wypeni jej pustk. Zarazem jednak owa projekcja wyklucza seks kobiecy ze sceny przedstawienia.
To, e takie nic do zobaczenia musi zosta wykluczone, wyrzucone ze sceny przedstawienia, ujawniaj ju rzeby greckie. Seks kobiecy jest w nich po prostu nieobecny: zamaskowany, zaszyty we wasnej szczelinie105.
W kulturze, w ktrej liczy si to, co jest przedstawione i do przedstawienia, co mona uobecni, seks kobiecy jako pustka i otchanna dziura musi w konfrontacji z penisem, majcym t waciwo, e spenia parametry wartoci tej kultury (filozofii metafizycznej), reprezentowa brak, gorszo, kastracj: jej organ pciowy przedstawia strach przed zobaczeniem niczego. Mona powiedzie, e Irigaray odreagowuje ow prowokacj, jak jest dla niej patriarchalna projekcja kobiecego ciaa i seksu, przeciwstawiajc jej swoj wasn. Aktywizujc zapoznany i stumiony kobiecy autoerotyzm. Wychodzi, podobnie jak Freud, od anatomii.
Kobieta dotyka siebie cay czas, czego zreszt nie mona jej zakaza, bo jej pe skada si z dwch warg, ktre stale si cauj. Jest zatem w sobie ju dwiema nierozdzielonymi przecie na jednostki ktre si nawzajem pobudzaj106.
Piszc, e jej wargi si cauj, Irigaray interpretuje anatomi (mwi o morfologii ciaa), ujmujc j jako pe kulturow, swj fantazmat kobiecego ciaa konfrontujc z fantazmatem autorstwa Freuda. Nie ma tu powodw do wtpliwoci (czy to esencjalizm, czy ju nie?). Chodzi jedynie o to, e ta pe, ktra nie jest jednoci, nie zostaa jeszcze, nie miaa czasu, aby zosta przez kultur, a przynajmniej przez jej cz, przyswojona. Jednake, aby moga by przyswojona, musi, jak zobaczymy, zmieni si cay paradygmat filozoficzny, a wraz z nim wszystkie kody symboliczne. Czeg dokonuje Irigaray, obdarowujc czytajcego/czytajc jej tekst figur dwch warg? Zwrmy uwag, e owa figura wprowadza znamienne przesunicie we Freudowskiej binarnej opozycji. Freud bazowa na zestawieniu penisa z wagin i na nim budowa znaczenia. Irigaray wybiera dwie wargi, anatomiczny szczeg kobiecego ciaa. Tym samym burzy opozycj Freuda. Figura dwch warg funkcjonuje na innym poziomie, poza
105 106
Ibidem, s. 45. Ibidem, s. 46.
rnic i hierarchi wyznaczon przez psychoanaliz. Ta figura chce by konstruktem kobiety, (z) jej jzyka, konstruktem odwoujcym si nie do kobiecoci jako efektu mskiej projekcji, jako emanacji jakiego bytu kobiety, ale do kobiecego. Jest to konstrukt, ktry si oderwa, uwolni od wzorca wykreowanego przez mskie podanie. Owo przesunicie umkno uwadze niektrych czytelniczek Irigaray. Dlatego skonne byy one dostrzega w figurze dwch warg jedynie odwrcenie znacze, dowartociowanie braku i pozostawienie opozycji nietknitej107. Irigaray podejmuje gr, ktra ju od dawna si toczy. Skoro mam wiadomo, e jzyk jest tym, co kreuje nasz rzeczywisto, e zapisuje on te niewiadome fantazmaty i podania, to mog wykreowa w jzyku take moj wizj kobiety, kobiecego, jej mowy, podania, rozkoszy. I domaga si, aby znalaza ona swoje miejsce w Symbolice. Ta decyzja jest istotna. Jeli zway na tez E. Zakin i E.K. Feder108 (i zgodzi si z ni), e kultura, w ktrej kobiety zostay ulokowane, ukonstytuowaa swe prawo, ekonomi, cay porzdek symboliczny, wychodzc od mskiej wyobrani. Reasumujc, e mska wyobrania zawaya na konstytucji Symboliki. Ujmujc rzecz z perspektywy zapotrzebowa tej kultury, mona by powiedzie, e Irigaray to, co byo nie do przedstawienia, czyni przedstawialnym. Figura dwch warg kreuje nowe przedstawienie seksu kobiecego: penego, wielorakiego, samowystarczalnego. Odsya do innego, ulokowanego poza msk wyobrani, miejsca rozkoszy kobiecej. Ale figura dwch warg przemieszcza to miejsce rozkoszy (autoerotyzmu). Trudno mi si oprze pewnej analogii: o ile kultura obrazowaa seks kobiety w postaci zaszytej szczeliny, co byo odpowiednikiem zasznurowanych kobiecych ust, o tyle figura dwch warg kae myle o kobiecie z uwolnionymi od sznurowade wargami. Ona mwi. Prbuj podda rekonstrukcji operacje jzykowe Irigaray od momentu, gdy wpisuje ona w swj tekst figur dwch warg, ktra zostaje wmontowana w acuch innych poj, jak: kobieta, podanie, jouissance, tosamo, mowa. W ten sposb znaczenie z jednego pola semantycznego ktrego z wybranych ogniw tego acucha przedmiotw i poj przenosi si na inny przedmiot, na inne pojcie. Kiedy Irigaray prbuje da jakie wyobraenie kobiecej mowy (nie jzyka w znaczeniu langue), wwczas odwouje si do tych asocjacji, ktre ju wczeniej zwizaa z figuracj warg albo ktre in statu nascendi tworzy. Dziaajc w ten sposb, wprawia nas w zagubienie. Nie wiemy, czy mowa warg, czy figuracja warg jest jej poddanym refleksji obiektem:
Pisze na ten temat B. SMOLE: Filozofia Luce Irigaray: dylematy recepcji... Zob. E.K. FEDER, E. ZAKIN: Flirting with the Truth. Derridas Discourse with Woman and Wenches. In: Derrida and Feminism. Recasting the Question of Woman. Eds. E.K. FEDER, M.C. RAWLINSON, E. ZAKIN. New YorkLondon, Routledge, 1997.
108 107
[...] kobieta w swoim mwieniu cay czas dotyka siebie. Oddala si po trosze od siebie szczebiotaniem, okrzykiem, spoufaleniem, zawieszonym zdaniem... [...] Jeli bowiem ona co mwi, nie jest to tosame z tym, co chce powiedzie. Nie jest nigdy tosame z niczym, raczej tylko styczne. To dotyka (czego). I gdy to nazbyt si oddala od owej bliskoci, ona ucina i rozpoczyna od zera: od swego ciaa narzdu pci. [...] Prno wic kobiety chwyta w puapk cisej definicji tego, co chc powiedzie, kaza im (si) powtarza, aby si wyjanio, bo s ju gdzie indziej [...] One s zwrcone ku sobie. [...] Ku sobie oznacza: w intymnoci owego milczcego dotknicia, zwielokrotnionego, rozproszonego109.
Strategia Irigaray jest podobna do tej, ktr Anna Burzyska nazywa stylem filozofowania Derridy. Polega ona na metonimizacji wywodu. Jej specyfik pisze Burzyska
da si porwna wanie do struktury uoglnionej metonimii, polega ona bowiem na przesuwaniu okrelonych znacze pochodzcych z pola semantycznego danego przedmiotu na inny przedmiot, pozostajcy z tym pierwszym w zalenoci. Zabieg ten pozwala Derridzie uywa jzyka zwizanego bezporednio z jakim przedmiotem do opisywania czego zupenie innego, dziki temu ten drugi przedmiot pozostaje jakby w oddaleniu, nie mwi si o nim wprost110.
Czyta Irigaray to zatem mie wiadomo, e to, o czym mwi ona w danym momencie, trzyma w pogotowiu jaki inny przedmiot, otwiera si na pole semantyczne innego przedmiotu ktry pozostaje jakby w oddaleniu. Jak rozumie celowo tej strategii? W pierwszym odruchu naleaoby powiedzie, e Irigaray, podobnie jak Derrida, wskazuje na identyczny sposb istnienia takich obiektw, jak: ciao, kobieta, mowa, jouissance, podanie, tosamo. To znaczy, e nie s to byty, ale konstrukcje jzykowe. I byby to waki argument w sporach o jej esencjalizm. Jednake efekt i cel strategii metonimizacji przybliy si, gdy przywoam inn strategi, zastosowan przez Irigaray, okalajc niczym rama metonimizacj. Irigaray inscenizuje komunikacj pomidzy jak ni a jakim nim. On i ona ujci s w cudzysw. Komunikacja jest nieudana. Zbieram miejsca upadku, blokad, granic tej komunikacji. Jej
L. IRIGARAY: Ta pe, ktra nie jest jednoci..., s. 46. A. BURZYSKA: Lekturografia. Filozofia czytania wedug Jacquesa Derridy. Pamitnik Literacki 2000, z. 1, s. 57 (przypis 37); zob. te interesujcy wykad P. Dybla o kobiecej stronie metonimii w: P. DYBEL: Zagadka drugiej pci. Spory wok rnicy seksualnej w psychoanalizie i feminizmie. Krakw, Universitas, 2006.
110 109
mowa notuje Irigaray wybiega ku wszystkim sensom, tak, e on nie moe w tym uchwyci adnego sensu spjnego.
Sowa sprzeczne, troch z punktu widzenia logiki rozumu szalone, niesyszalne dla tego, kto ich sucha, posugujc si gotowymi siatkami, kodem ju sporzdzonym. [...] Prno wic kobiety chwyta w puapk cisej definicji tego, co chc powiedzie [...]111.
Wyobramy sobie jego jako figur czytelnika hermeneuty, strukturalisty, fenomenologa, czytelnika (albo czytelniczki), ktry ma do dyspozycji wszystkie narzdzia tradycyjnej teorii literatury i ktry, zgodnie ze swoj kompetencj, prbuje je zastosowa wobec criture awangardowego pisania. Upadek komunikacji zapisany przez Irigaray czytaabym, przywoujc kod lektury dekonstrukcjonistycznej, jako efekt zestawienia dwch porzdkw, dwch paradygmatw funkcjonujcych w kulturze. On poda w tym tekcie nadania kobiecie i jej mowie spjnego sensu. Zakada, e powinna by tam jaka ukryta porcja sensu. Dziaa jak hermeneuta, jak egzegeta, ktry chce wywie sens z gbin tekstu, sdzc, e sens tam jest, e czeka na swojego odkrywc. e trzeba go tylko uchwyci i wywie na powierzchni. Z jego perspektywy, z punktu widzenia logiki rozumu jej sowa s szalone i sprzeczne. Nie moe ich usysze, musiaby bowiem przetransformowa siebie w podmiot niewiadomoci. Ale wwczas i jej mow musiaby take czyta jako wypowied podmiotu po dekonstrukcji. Nasz on nie moe jej usysze te dlatego, e zgodnie ze sw tradycj czytania nie chce niczego nowego ani usysze, ani pozna. Posuguje si gotowymi siatkami, kodem ju sporzdzonym. Nie tylko nie chce nie moe: w teoretyczny, ubezpieczajcy go jzyk pozwala mu jedynie fingowa proces poznania. A zatem, moe albo pozna w niej tylko to, co sam uprzednio zaoy, albo stwierdzi, e ona musi by szalona. Tymczasem metonimizacja pokazuje, e kobieta i jej mowa nie jest. Jeli jest, to w procesie, w cigym ruchu jzyka, przetwarza si, nie daje si uchwyci. Wanie metonimizacja pokazuje, jak sens si przesuwa, jak rozgrywa si pomidzy asocjacjami, jak nie moe si ustabilizowa, przemieszczajc si z rnych pl semantycznych. Sens wdruje.
Trzeba by jej sucha powie Irigaray jakim innym uchem, niby jakiego innego sensu, ktry zawsze dopiero zaczyna si tka, czule obejmowa sowa, ale i zarazem broni si przed nimi, aby w nich nie znieruchomie, nie zakrzepn112.
111 112
L. IRIGARAY: Ta pe, ktra nie jest jednoci..., s. 46. Ibidem.
I nie mona da definicji tego, czym kobieta jest. Bezradno hermeneuty wobec mowy kobiety polega na tym wanie, e usiuje j i kobiet zamkn w jakiej adekwatnej definicji. Ona natomiast jest: w dziaaniu. W mowie, ktra wibruje wszystkimi sensami, nie skupiajc adnego. Bo ona sens rozprzestrzenia (lespacement Derridy byoby tu cakiem na miejscu), rozprasza, nie pozwala mu zakrzepn. To nie znaczy, e sens jest w niej nieobecny. A jak wyjani zastrzeenie Irigaray:
Prno zatem chwyta kobiety w puapk cisej definicji tego, co chc powiedzie, kaza im si powtarza, aby (si) wyjanio, bo s ju gdzie indziej, poza ow machin wypowiedzi, w ktr chcecie je pochwyci113.
W swym artykule o signifiance K. Kosiski komentuje nastpujcy fragment Lacana:

Nie chodzi o to, eby wiedzie, czy mwi o sobie w sposb zgodny z tym, jaki jestem, ale czy, gdy mwi, jestem tym samym, o ktrym mwi114.
Lacan wskazuje na znamienne przesunicie, ktre ujmuje w parafrazujcym Kartezjusza aforyzmie: myl tam, gdzie nie jestem, wic jestem tam, gdzie nie myl115. Sformuowanie Irigaray: s ju gdzie indziej, odsya, by moe, do dziaania innego w nas, czyli do dziaania niewiadomoci. I przypomina znane formuy Lacana:
Kim jest wic ten inny, z ktrym bardziej jestem zwizany ni z sob, skoro wewntrz najmocniej odczutej przeze mnie tosamoci z samym sob to on mn porusza116?
Co to znaczy: Trzeba by jej sucha jakim innym uchem? Lacan zaznacza K. Kosiski sformuowa teori lektury opartej na suchaniu suwerennej signifiance podmiotu, w opozycji do egzegezy, ktra powtarza styl podmiotu, ale nie syszy jego gosu117. Co zatem owo inne ucho mogoby usysze? Mogoby usysze niewiadomo, ustrukturowan tak jak mowa. Barthes oddaje rzecz z precyzj:
Bdc syszeniem tej mowy, ktra jest niewiadomoci innego, starajc si zrekonstruowa jego histori, obnaajc jego niewiadome po113 114 115 116 117
Ibidem. K. KOSISKI: Signifiance. Wstp do pism Rolanda Barthesa o muzyce..., s. 20. Ibidem. Cyt. za: ibidem. Ibidem, s. 22.
danie, suchanie psychoanalityczne zmierza do jednego rozpoznania: do rozpoznania podania innego118.
I w tym miejscu znajdujemy swoisty przecznik pomidzy jej mow i metonimizacj. Albowiem metonimizacja wywodu, zgodnie z psychoanalitycznym rozpoznaniem, zapisuje podanie podmiotu. Mamy zarys pewnego odbicia: zainscenizowana w komunikacji jej mowa ilustruje pisanie Irigaray, stanowic t sam strategi metonimizacji. Tego pisania nie mona take usysze, przeczyta, pozostajc w obrbie kategorii metafizycznych. Figura dwch warg wie si z innym, z tosamoci, ktrej rozrnienie staje si niemoliwe.
[...] inny jest ju w niej, oswojony przez ni autoerotycznie. Co nie znaczy, e ona go sobie przywaszcza, e go redukuje do swojej wasnoci. Wasno, posiadanie s niewtpliwie kobiecemu do obce. Przynajmniej pod wzgldem seksualnym. Nie dotyczy to bliskoci. Takiej bliskoci, wobec ktrej wszelkie rozrnienie tosamoci staje si niemoliwe. Wic i wszelka forma wasnoci. Kobieta znajduje rozkosz w takiej bliskoci, e niemoliwe jest posiadanie ani jej, ani siebie. Bezustannie wymienia si z innym, nie mogc si utosami ani z sob, ani z innym. Co stawia znak zapytania wobec caej obiegowej ekonomii119.
Jak wida, figura dwch warg jest dla Irigaray swoistym rodzajem interwencji w system metafizycznej filozofii, interwencji, ktra prbuje w zamknity obieg rozerwa. Take w inny przeniesiony zostaje poza opozycj inny/ten sam. Inny tutaj, podobnie jak i w pniejszych tekstach Irigaray, bdzie rozumiany jako radykalnie inny. Zblia to jej koncepcj do Derridy. Jego radykalnie pojedynczy inny w swej innoci wykracza poza moliwo dialektycznego opanowania (zniesienia w znaczeniu Aufhebung). Chocia ju dialektyka podminowywaa samotosamo ja. Nie bez powodu Irigaray inscenizuje sytuacj komunikacji jako upadku komunikacji. Wiemy, e rezygnuje z opisu criture fminine. Zajmuje j akt wypowiadania (langage), nie za struktura jzyka (langue). Mary Whitford120, prbujc wyjani znaczenie formuy parler-femme (co naleaoby tumaczy: mwi jako kobieta), odwouje si do seansu psychoanalitycznego. Nie przedstawiam jej analizy, poniewa zostaa precyzyjnie zaprezentowana przez Barbar Smole121. Ale parler-femme to przyszo.
118 119 120
Ibidem, s. 23. L. IRIGARAY: Ta pe, ktra nie jest jednoci..., s. 47. M. WHITFORD: Luce Irigaray. Philosophy in the Feminine. LondonNew York, Routledge, B. SMOLE: Filozofia Luce Irigaray: dylematy recepcji...
1991.
121
Powstaje, oczywicie, pytanie: czy w mczyzna po dekonstrukcji i owa kobieta po dekonstrukcji bd si nawzajem sysze? W 1974 roku aktualna jest diagnoza prezentujca upadek komunikacji. Sdz, e zrekonstruowana przeze mnie inscenizacja mogaby w analogii do seansu psychoanalitycznego nabra jakiego jeszcze innego znaczenia. Ale to, co mamy, jest seansem nieudanym. On jej nie sucha. Jej mowa wydaje mu si bez sensu. Jeli bra pod uwag, e Freud obsesyjnie prbowa wyczyta sens, nawet z bezsensu, to on w suchacz jest raczej z czasw przed Freudem. Psychiatr z kliniki Charcota. Czy midzy nimi jest moliwy dialog? Mona jeszcze raz przyjrze si inscenizacji nie-komunikacji, tym razem odwoujc si do miejsca, jakie zajmuje w kulturze histeryczka. Postrzegana jest jak pisze Whitford122 jako posta, ktrej istnienie zaley od spojrzenia podmiotu mskiego, domaga si od niego wartociowania. Istnieje jako kto przeznaczony do bycia pod kontrol. W zainscenizowanej nie-komunikacji Irigaray odtwarza, albo odgrywa, ow relacj histeryczki i kontrolera. Nieruchomo pozycji. Brak stycznoci mowy. Bo histeryczka jest jak wskazuje Whitford modelem miejsca kobiety w symbolice. Jednake w owej relacji to nie kobieta (ona) jest kim chorym, to symbolika (ktr uosabia on) jest chora. I ta choroba objawia si brakiem dialogu. Dialog mgby zaistnie tylko wwczas, gdyby nastpio przesunicie w pozycji podmiotu wypowiadania. Gdyby obie pozycje biorcych udzia w komunikacji wprawione zostay w ruch. Wwczas by moe odtwarza mylenie Irigaray Mary Whitford kade byoby zdolne do odpowiadania temu innemu, do udzielania symbolicznej gociny temu innemu i do poruszania si midzy pozycjami podmiotu i podmiotu, nie bdc unieruchomione w adnej z nich123. Irigaray kreuje utopi. Jej kobiety mwicej jeszcze nie ma. Jej pisanie jest elitarne. Trudne w czytaniu. To esencjalistka. Nie ma przejcia od jej koncepcji do feministycznej praktyki. Ta lista zarzutw i kontestacji mogaby jeszcze si rozwija. Chc powiedzie, e nie skupiaam si na polemice. Cz z tych oskare dotyczy rwnie Cixous i Kristevej, a take francuskojzycznych pisarek i kobiet uprawiajcych filozofi. Gwnie wypowiadane s przez badaczki z krgu anglo-amerykaskiego. Ujmujc rzecz w duym skrcie, powiem, e mwi o hermetyzmie Irigaray to mwi o hermetyzmie awangardowej poezji, awangardowego pisania, i... nie czyta? Utopie s mi bliskie bo zapisuj marzenia, fantazje, fantazmaty. Trudna w czytaniu? Tak. Nie pozwala bowiem na bezsenno jzyka i myli. Domaga si przerw w lekturze. Wysadza z bezpiecznych pozycji. Nakania do zmiany utartych koncepcji. Za sowo kluczowe uznaabym w
122 123
M. WHITFORD: Luce Irigaray. Philosophy in the Feminine... Ibidem, s. 44.
ruch, ktry wibruje w jej pisaniu. Ruch, ktry take nie powinien zamieni si w bezruch w praktyce spoecznej feminizmu. Nawet tak bezwzgldny tropiciel esencjalizmu, jak Derrida rozumie pewne historyczne wymuszenia, ktre lokuj kobiety pomidzy dwoma paradygmatami kultury. Rozumie te uwikania, w ktrych znalaz si feministyczny dyskurs. A napisa te sowa nie w 1974, ale osiem lat pniej, majc na myli realne warunki walki kobiet o wyzwolenie:
Te warunki czsto wymagaj zachowania (w duszych lub krtszych fazach) metafizycznych zaoe, ktre naley (ju wiedzc, e si musi) zakwestionowa w pniejszej fazie lub w innym miejscu poniewa nale one do panujcego systemu, ktry si dekonstruuje na poziomie praktycznym. Ta wielo miejsc, momentw, si nie zawsze oznacza wybr drogi albo empiryzmu, albo sprzecznoci124.
Derrida finalizuje sw wypowied znamiennym odwoaniem do gosu Emmy Goldman, amerykaskiej feministki, ktra w kocu XIX wieku napisaa: [...] jeeli nie bd moga taczy, nie chc uczestniczy w waszej rewolucji. Ot chodzi o taniec, ruch, dlatego kobieta nie ma swojego miejsca, moe go nie odnale jako feministka, take w innym feministycznym ruchu. Bo dlaczego miaaby mie jakie jedno okrelone miejsce?
Jak mona oddycha bez takich przystankw (interpunkcji), tych wielorakich rytmw i krokw? Jak mona taczy, zapytaaby Pani niezalena feministka125.
W tym samym wywiadzie Derrida prbuje odpowiedzie na pytanie o istot taca Emmy.
By moe, miaa na myli zupenie inn histori: histori paradoksalnych praw i niedialektycznych niecigoci, histori heterogenicznych obszarw, nieredukowalnych detali, nieznanej i niezbadanej rnicy midzy pciami; moe idzie o histori kobiet, ktre [...] poszy dalej ni my, cofajc si w swym samotnym tacu, a ktre dzisiaj tworz nowy jzyk pci, odrbny od gwnego nurtu dziaalnoci feministycznej, a jednak tworzony z t osobliw rezerw, pozwalajc walczy o cele ruchu feministycznego, bez penej akceptacji jego programu jako ruchu126.
Choreographies: Interview. Jacques Derrida and Christie V. McDonald. In: Feminist Interpretations of Jacques Derrida. Ed. N.J. HOLLAND. Pennsylvania, Pennsylvania State University Press, 1997, s. 30. 125 Ibidem, s. 23. 126 Ibidem, s. 27; cyt. za: T. RACHWA , T. SAWEK: Maszyna do pisania..., s. 132.
124
2. Pisa na marginesie, czyta na marginesie (Hlne Cixous)
2.1. Tekst, ktry si przelewa

W przeciwiestwie do znaku ktry ma budow dwustronn (tak zreszt jako bilateralny zosta okrelony przez Saussurea), skada si, jak wiadomo, z signifiant i signifi
tekst pojty jako rozprzestrzenienie jest jednostronny, nie ma wic ani signifiant, ani signifi, ale swj bieg, swoje rozprzestrzenienie wanie. Derrida zastpuje wic pojcie signifiant, mwic o zaznaczaniu [marque] i wy-znaczaniu [re-marque], o zaznaczaniu wymazywaniu [effacement], ktre signifiants literalnie ju nie s, skoro nie maj drugiej strony, skoro s jednostronne (homeomorficzne)127.
Pojcie signifiant jest zatem pseudonimowane przez seri terminw, takich jak lad, wymazywanie, rozprzestrzenienie. Moemy nadal si nim posugiwa powie Derrida aby w dawnym kodzie oznaczy to co ze ladu, odcite od sensu lub signifi128. Tekst ujmowany jako rozprzestrzenienie nie jako znak jest tekstem nadmiaru. Wskazuje na niego Derrida, piszc, e tekst
przelewa si i pka [deborde et fait craquer]: to za zmusza nas do odnalezienia na jego marginesach wicej i zarazem mniej ni si spodziewalimy, ni zostao powiedziane i przeczytane, co jest pewnym rozwiniciem waciwym samej strukturze zaznaczania [marque] (ktre to sowo jest tym samym sowem, co marsz [marche] i margines [marge])129.
Metafora tekstu, ktry si przelewa, przywouje wic obraz wystpujcej ze swych brzegw rzeki. I tak jak rzeka zaciera swj gwny nurt, granice midzy swoim wntrzem i zewntrzem (granic brzegw), tak te tekst, ktry si przelewa, znosi granic pomidzy centrum (gdyby takowe
127 K. KOSISKI: Niewyraalno a nierefencjalno. Poetyka w wietle dekonstrukcji. W: Literatura wobec niewyraalnego. Red. W. BOLECKI, E. KUMA. Warszawa, IBL PAN, 1998, s. 64. 128 J. DERRIDA: Dissmination. Paris, Seuil, 1972, s. 294. 129 J. DERRIDA: Marges de la philosophie. Paris, Minuit, 1972, s. XX.
posiada) sob samym i swym marginesem. Nie mona ju pomyle o jednym, nie odwoujc si do drugiego. Jest przecie i inny obraz wpisany w ow metafor. A ten pozwala poszerza odpowied na pytanie: czym jest margines? Tekst, ktry si przelewa, pozostawia, podobnie jak powracajca do macierzystego nurtu woda, lady. Tekst przelewa si i pka, tak jak pka powierzchnia ziemi, zaznaczajc lady po powodzi. Ale bylibymy w bdzie, sdzc, e Derridzie chodzi o taki lad, to znaczy lad, ktry moemy zarejestrowa i unieruchomi dla potrzeb percepcji. lad nie jest ani postrzegalny, ani niepostrzegalny130. Czyme jest zatem? lad wytwarza si jako swoje wasne wymazanie131. Tekst, ktry przelewa si i pka, zapenia margines, rzeka przelewa si poza brzegi i jej lad, tak jak i lad tekstu na marginesie, nie jest (nie jest znakiem odsyajcym do czego), ale wytwarza si przez wasne zamazywanie. W bezustannym ruchu pozostawiania i wymazywania. Za warunek przekroczenia metafizyki uznaje Derrida wpisanie w tekst metafizyczny takiego ladu. Zaznacza jednak, e:
[...] sposb wpisania takiego ladu w tekst metafizyczny jest w tym stopniu nie do pomylenia, e naley go opisa jako jakie wymazanie samego ladu. [...] Lecz rwnoczenie owo wymazywanie si ladu musi si zaznaczy w owym tekcie metafizycznym. Obecno zatem, zamiast by, jak powszechnie uwaaj, tym, co znak znaczy, tym, do czego lad odsya, owa obecno jest ladem ladu, ladem wymazania ladu132.
Obecno marginesu byaby wic ladem wymazania ladu tekstu, ktry si przelewa. Ale jednoczenie sam margines wskazuje na tekst. Margines nie jest zatem, jak mogoby si wydawa, pust, bia przestrzeni, otwart do zapisania, do zapenienia przez kogo z zewntrz tekstu. Jak wida, jest tekstem i zarazem ladem innego tekstu133. Tekst, ktry si przelewa i zapenia margines, cechuje wewntrzny dynamizm, mona powiedzie, e podlega on jakiej odrodkowej sile, ktra nadaje kierunek rozprzestrzenieniu. w ruch marsz (marche) od tekstu do marginesu (marge), ku peryferiom, kae myle, e nie ma jakiego centrum tekstu, do ktrego mona by si zblia lub od ktrego mona by
Ibidem, s. 77. Ibidem. 132 Ibidem. 133 Na temat marginesu w koncepcji tekstu u Derridy por. Tekst (czytelnik) margines. Red. W. KALAGA, T. SAWEK. Katowice, Wydawnictwo U, 1988; A. BURZYSKA: Lekturografia. Filozofia czytania wedug Jacquesa Derridy...; M.P. MARKOWSKI: Efekt inskrypcji. Jacques Derrida i literatura. Bydgoszcz, Studio & Wydawnictwo Domini, 1997.
131 130
si oddala, e nie ma w tekcie jakiego jednego ogniska sensu. Tekst, ktry si przelewa, nie wskazuje na centraln, zasadnicz zawarto. Jak podpowiadaj Tadeusz Sawek i Tadeusz Rachwa, autorzy Maszyny do pisania..., Derrida odegnuje si od fenomenologicznego pojmowania przepeniania si przedmiotu:
[...] gdy dla Heideggera ruch w wskazuje wanie na centraln, zasadnicz zawarto, jakby gwny rezerwuar tego, co stanowi o tekcie czy przedmiocie, o tyle dla Derridy to wanie w nadmiar, marginesowa superata stanowi o tym, e tekst nie posiada zasadniczej, istotnociowej, substancjalnej czci, lecz rezyduje w nieustannym ruchu zmiennych i wymiennych nazw na marginesach. Tajemnica przepeniajcego si przedmiotu ley dla Heideggera w tym, i nadwyka owa wskazuje na tajemnicze centrum, ktre obdarza przedmiot si zwan mana, ktra pozwala wyrazi peny sens wiata. Dla Derridy tajemnica jest spraw marginesu; [...] znaczenie nigdy nie jest centralne, a zawsze peryferyjne134.
Nie inaczej myli o tekcie Hlne Cixous. Metafora wylewu kry bezustannie w przestrzeni jej pism. Wskazuje zarazem na samo pisanie i na kondycj napisanego tekstu. Metafora tekstu u Derridy i u Cixous: ich zbieno nie jest przypadkowa, pisanie Cixous i Derridy rozwija si i zawija wok tych samych asocjacji i ich metaforycznych uj. Claudette Sartiliot wyczytuje z nich nawet podobne znaczenia:
Dla Derridy, Cixous i Irigaray pisze kwiat i kobieta s zwizane z opozycj przeciw prawu dosownoci i wasnoci135.
Metafory botaniczne i kulinarne perseweruj w tekstach pisarki i filozofa, okrelajc pisanie/czytanie. Mona powiedzie wicej, e tak jak teoretycznymi zmysami gramatologii bd smak i wch jako zmysy, ktre nie mog funkcjonowa niezalenie od obiektu poznania, lecz musz si z nim jakby przemieszcza136, tak te i dla Cixous owe zmysy stanowi podstaw wgldu w tajemnic wiata/tekstu/indywiduum. Nie oko, ale usta, dotyk staj si godnymi zaufania przewodnikami po nieznanym. Wystarczy przypomnie Cixousask metafor jabka, ktra pozwala myle zarwno o pisaniu/czytaniu, jak i o poznawaniu. Cixous opowiada nam na nowo biblijn histori, ktrej gwnymi bohaterami s: dyskurs Boga,
T. RACHWA, T. SAWEK: Maszyna do pisania..., s. 3637. C. SARTILIOT: Lclatement des genres. In: Du fminin. Textes runis par M. CALLE. Sainte-Foy, Quebec, Les ditions le Griffon dArgile, 1992, s. 229. 136 T. RACHWA , T. SAWEK: Maszyna do pisania..., s. 165.
135 134
mowa jabka i Ewa137. Kobieta skuszona zostaje nie przez wa, ale przez jabko, ktre apeluje o poznanie: we mnie, ugry, posmakuj poznaj moje wntrze. Przyzwl sobie na wyzwolenie podania/poznania. Rozkoszuj si. Ewa buntownica nie opiera si mowie jabka. Sprzeciwiajc si abstrakcyjnemu zakazowi (jeli zerwiesz jabko, to umrzesz ale mieszkanka raju nie wie przecie, czym jest mier) i normatywnemu dyskursowi Boga, wybiera rozkosz poznania, smakuje wntrze owocu i dowiaduje si, e jest dobre. W tym samym momencie wie take, e wybiera wygnanie z raju i mier. Czym jest Prawo i zakaz Boga? Powoduje separacj kobiety i owocu.
Czynic to jak interpretuje w zakaz Ojca Sartiliot obraca on ten dar we wasno. w dar [ziemi, matki] nie jest darem, bo on [Ojciec] zostawia go zawsze tylko po to, aby do powrci jako jego wasno. [...] Ten zakaz, ktry przerywa rozkosz kobiety, jest naznaczony jako przejcie od naturalnoci do symboliki. A zatem, jaki owoc staje si owocem w ogle. Pod wpywem przedimka okrelonego [larticle dfini] w owoc znika jako naturalna rzeczywisto, aby znaczy co, do czego nie ma adnej relacji138.
Derrida i Cixous? W wywiadzie udzielonym w marcu 1996 roku w Utrechcie, Cixous wymienia dwie postaci: Clarice Lispector i Jacquesa Derrid, ktre sytuuje jak mwi w jedynym i wyjtkowym miejscu.
Obydwoje (mwic w sposb uproszczony) zajmuj u mnie szczeglne miejsce ideau pisania, biorc pod uwag rnic pci, on oczywicie zajmuje przestrze pewnej mskoci otwartej na kobieco, a ona zajmuje przestrze pewnej kobiecoci otwartej na msko139.
Zazwyczaj podkrelano w pismach Cixous tak metaforyzacj tekstu, ktra wydobywa z niego peni, nadmiar, wanie przelewanie si. Laura Cremonese mwia o wylewie jzyka140, Claudette Sartiliot o wybuchu rodzajw141. Sama Cixous, odwoujc si do dwch rnych ekonomii libidalnych: mskiej i kobiecej, skonna jest tekst metafizyczny, o ktrym pisa Derrida w Marges, opatrzy sygnatur msk, za kobiecemu pisaniu nada wanie walor tekstu, ktry si rozprzestrzenia, ktry si przelewa.
137 Cixous prze-pisuje biblijn opowie dwukrotnie. Znajdujemy j w: H. CIXOUS: Limonade tout tait si infini. Paris, Des Femmes, 1982, s. 103, a take w: EADEM: Lheure de Clarice Lispector. Preced de Vivre lorange. Paris, Des Femmes, 1979, s. 136139. 138 C. SARTILIOT: Lclatement des genres..., s. 229. 139 Guardian of Language, interview with Kathleen OGrady... 140 L. CREMONESE: Dialectique du masculin et du fminin dans loeuvre dHlne Cixous... 141 C. SARTILIOT: Lclatement des genres...
Mskie libido, ufundowane na ekonomii konserwacji i kumulacji, wypowiada si w tekcie skierowanym ku centrum. Jego skpstwu przeciwstawia Cixous kobiec hojno wyraajc si w metaforyzacji tekstu jako wymiotu, wylewu, wycieku. Albowiem kobieta Nigdy nie trzymaa si w miejscu: bdc eksplozj, rozproszeniem, musowaniem, obfitoci, z rozkosz oddaje si bezgranicznoci, poza ja, poza tosamoci, poza centrum142; [...] jest z rasy fal143, ma niewyczerpan energi. W Le sexe ou la tte posugujc si znamienn kontaminacj ciaa tekstu kobiecego Cixous przedstawia w tekst kobiecy jako pozbawiony pocztku i koca. Powoduje to trudnoci lektury.
Bo nauczylimy si czyta ksiki, zakadajc z gruntu sowo koniec. A tekst kobiecy si nie koczy, rozciga si i w pewnym momencie tom si zamyka, ale pisanie trwa dalej, co dla czytelnika oznacza rzucenie si w przepa144.
Podobnie jest z jego pocztkiem. Inskrypcj kobiec jest tekst, ktry rozpoczyna si ze wszystkich stron naraz, dwadziecia, trzydzieci razy. Taki tekst
metaforyzuje si jako bdzenie, wystpienie z brzegw, jako ryzyko nieobliczalnoci: bez obrachunku, nie mona przewidzie tekstu kobiecego, sam siebie nie przewiduje, nie zna siebie, jest wic bardzo kopotliwy. Nie da si go antycypowa i wierz, e kobieco pisze si w owej nie-antycypacji: tekst naprawd nieprzewidywalny145.
w tekst znajduje uzasadnienie w stosunku kobiety do wasnoci, ale take do Innego. Jeli mska ekonomia zmierza do przywaszczenia Innego, do wywaszczenia go z innoci, wreszcie do jego anihilacji, to ekonomia kobieca wychodzi na spotkanie z owym Innym w sobie samym. Charakteryzujca si spontanicznym darem ekonomia kobieca nie ustala relacji wymiany, nie prowadzi rachunku zyskw i strat. Pisanie kobiece moe by szczodre, bo nie lka si utraty. Daruje, znajdujc rozkosz w samym akcie darowania.
Jeli istnieje co takiego, jak czysto kobieca waciwo pisze Cixous w miechu Meduzy to jest ni paradoksalnie zdolno ponoszenia bez alu straty146.
142 143 144 145 146
H. CIXOUS: Sorties. In: H. CIXOUS, C. CLMENT: La Jeune ne..., s. 168. Ibidem, s. 167. H. CIXOUS: Le sexe ou la tte. In: Cahiers du Grif (Le langage des femmes)..., s. 90. Ibidem, s. 91. H. CIXOUS: miech Meduzy..., s. 161.
29 Feministyczna...
W Sorties podobnie:
Jeli istnieje jaka waciwo kobiety, to jest ni, paradoksalnie, zdolno do pozbawiania si wasnoci bez kalkulacji147.
Ruch tekstu jako wylewu (ktry widziaabym mwi Cixous bardziej jako wymioty, zwracanie, jako degurgiter) wie si dla niej z t struktur stosunku do wasnoci, jak jest struktura aoby148.
2.2. Uzasadnienie psychoanalityczne

Najkrcej rzecz ujmujc, odwoujc si do Sownika psychoanalizy, praca aoby jest to proces wewntrzny, pojawiajcy si po utracie obiektu przywizania, przez ktry podmiot stara si stopniowo oderwa od tego obiektu149. Cixous pisze o mskim i kobiecym stosunku do aoby. Nie idzie zatem w lad za Freudem, ale, mona powiedzie, przepisuje jego koncepcj wedle wskazanych ju wczeniej dwch ekonomii: mskiej i kobiecej. Tym bowiem, co rni mski stosunek do aoby od postawy kobiecej, jest lk
H. CIXOUS: Sorties..., s. 161162. H. CIXOUS: Le sexe ou la tte..., s. 92. Warto w tym miejscu zaznaczy, e jednym z modeli Cixousaskiego tekstu, ktry si przelewa i rozprzestrzenia (wedug metafory Derridiaskiej), jest projekcja kobiecego ciaa. Mona by powiedzie, e metafory opisujce tekst kobiecy odnosz si take do ciaa kobiety. Cixous podkrela wielokrotnie ow wyobraniow tosamo: poetyki i wizji ciaa. Tekst, moje ciao notuje w miechu Meduzy. Kobieta jako ciao bez koca, bez celu, i czci podstawowych, jest zawsze caoci, zoon z nierozdzielnych czci, a nie po prostu z osobnych obiektw, lecz zespoem w ruchu i w cigej zmianie, nieskoczonym kosmosem, przez ktry przebiega bez przerwy Eros, nieskoczon przestrzeni gwiezdn bez soca, supergwiazdy porodku (miech Meduzy..., s. 161). Istnieje cisa analogia pomidzy wylewem tekstu i kobiec jouissance, pomidzy ustrukturowaniem tekstu (pozbawionego centrum, pocztku i koca) a zdekoncentrowan w ujciu Cixous kobiec rozkosz (take rozkosz pisania, ktra daje o sobie zna ujta w znane ju metafory: Ja te wylewam si, czuam si ju gotowa wybuchn wietlistym strumieniem, Co si w tobie dzieje, co to za wyskoki i wylewy? ibidem, s. 168). Mylenie o kobiecym ciele, o kobiecej rozkoszy jako uwolnionych od cienia ku centrum zapisuje Cixous nastpujco: To jednak nie znaczy, e jest ona jednolit magm, ale e ona nie hierarchizuje cile swego ciaa i swego podania. Seksualno mska ogniskuje si na penisie, a rnicujc ciao, [anatomia polityczna] centralizuje, wprowadza dyktatur jednych czci nad reszt. Mylc o sobie, kobieta nie posuguje si tak regionalizacj, zawsze na korzy pary gowa seks, a s one po prostu wpisane w cao. Jej libido jest kosmiczne, jak jej podwiadomo jest wiatowa [...] (ibidem, s. 161). 149 J. LAPLANCHE, J.-B. PONTALIS: Sownik psychoanalizy pod kier. D. Lagachea. Prze. E. MODZELEWSKA, E. WOJCIECHOWSKA. Warszawa, WSiP, 1996, s. 241.
148 147
kastracyjny. Std aob msk charakteryzuje przede wszystkim aowanie siebie. Mczyzna musi tworzy swoj aob. Bo aoba suy mu jako odpr przeciw dokonujcej si kastracji. A zatem, byaby to aoba, w ktrej dominuje al nad sob samym, nad tym, co mgby sam z siebie utraci. Utrata na zewntrz ja dziaa zatem jako przypomnienie o grobie utraty czci samego siebie. Jednoczenie przecie, zgodnie z mechanizmem utraty, wraz z owym obiektem utosamiony z nim mczyzna moe w istocie straci co z samego siebie. Dlatego te aujc siebie, tworzc swoj aob, broni si przed t utrat. Mona powiedzie, e czynic sam siebie, jak czstk samego siebie, obiektem aoby, usuwa tym samym w cie utracony obiekt, ku ktremu skierowane byo jego libido i psychiczna energia. Jednoczenie przekracza kastracj, uruchamiajc mechanizm sublimacji i wcielajc (inkorporujc) na powrt utracony obiekt. Wbrew temu, co zakada Freud (w aobie i melancholii), piszc: powszechnie wiadomo, e ludzie niechtnie porzucaj swe libidalne pozycje, wymg porzucenia obiektu i wycofanie z niego libido nie realizuje si nagle proces ten jest rozcignity w czasie, realizuje si stopniowo, przy ogromnym wydatku energii katalektycznej150, ot wbrew Freudowi, Cixous podkrela, e mczyzna piesznie odzyskuje t obsad, ktra przedtem bya udziaem utraconego obiektu. A zatem, piesznie odzyskuje zainwestowane libido, piesznie skierowuje je na powrt ku sobie. Aby nie zbankrutowa, nie straci? Aby ja nie opustoszao, nie zbiedniao. piesznie wciela (inkorporuje) utracony obiekt, pochania go. Dziaa zgodnie z zasad ekonomii wymiany i akumulacji. Dlatego Cixous pisze, e mczyzna odaowuje. A ironizujc na temat uniwersalizujcego pojcia aoby, posuguje si bezosobow form tego czasownika: odaowuje si. A odaowa wyjania znaczy nie straci.
I ot wanie wierz deklaruje Cixous e kobieta nie odaowuje i std rwnie bierze si jej bl! Kiedy si odaowao, po roku koniec ju si nie cierpi. Kobieta nie auje! Z gruntu odsania wyzwanie, jakie zawiera si w utracie, tym, e yje dalej: yje ni, daje jej ycie, zdolna do utraty, ktrej si nie zaoszczdza. Nie oszczdza straty: traci, nie oszczdzajc straty. Nadaje to pisaniu ciao wylewajce, ociekajce, wymiotujce, w przeciwiestwie do mskiego pochaniania151.
150 Z. FREUD: aoba i melancholia. Prze. J. JABOSKA-DZIERA. W: Depresja. Ujcie psychoanalityczne. Red. K. WALEWSKA, J. PAWLIK. Warszawa, PWN, 1992, s. 29. 151 H. CIXOUS: Le sexe ou la tte..., s. 92. Dla Cixous pisanie Clarice Lispector reprezentuje ekonomi kobiec, ale zdarza si niekiedy, e w tekstach swojej ulubionej pisarki odnajduje ona take znamiona mskiej ekonomii. Istotne jest tutaj, e sygnaem tego, co niekobiece, staje si dla Cixous dyskurs, ktry jest zwizany z lkiem o utrat czego, z l-
29*
Freudowski projekt pracy aoby prbowa uchwyci mechanizm, ktry przywraca indywiduum wiatu zewntrznemu i wyrywa je ze szpon cierpienia. Zerwa wi z utraconym obiektem, to byaby jego decyzja pozostania przy yciu. Jak podmiot zrywa ow wi?
Kade ze wspomnie i oczekiwa, w ktrych libido byo zwizane z obiektem, zostaje przywoane, nadobsadzone i w nim dokonuje si oderwanie libido152.
Bo praca aoby, tak jak j ujmowa Lagache, polega na zabijaniu mierci153. Jak zatem, w kontekcie ujcia Lagachea, interpretowa kobiece ycie utrat, dawanie jej [czyli utracie] ycia? Jako kobiec prac aoby polegajc na dawaniu ycia mierci? Kobieta angaowaaby zatem swoj ekonomi libidaln w proces nie akumulowania, ale rozpraszania energii. Pozostawaaby wic na dugo zafiksowana na utraconym obiekcie, rozstajc si z nim niepiesznie, nie bojc si spustoszenia, zuboenia swego ja. Podczas gdy mczyzna zmierzaby do uszczelnienia ja, kobieta otwieraaby w nim miejsca na wypywy i wycieki. Ona przecie, w przeciwiestwie do mczyzny, nie boi si kastracji. Nie lka si take, wbrew temu, co podkrelaa Eugenie Lemoine-Luccioni (w Partage des femmes), utraty, podziau, opuszczenia. Takie otwarcie byoby take jej apelem do Innego, wypywem kierowanych ku niemu zaprosze. Jej paradoksalne dawanie ycia mierci byoby, z punktu widzenia ekonomii wymiany, absurdaln w istocie inwestycj w to, co na zawsze utracone. Inwestowa w utrat? Opiera si zerwaniu wizi z utraconym obiektem? Dawa narodziny mierci? Nie separowa si od cierpienia? Cixous nie odwouje si do kobiecej melancholii. Mwi o aobie. Dugotrwaa kobieca praca aoby nie ma w jej ujciu adnych ladw melancholicznego wycofania si ze wiata, narcystycznego pogrenia si w blu. Wrcz na odwrt: w aobie kobieta otwiera si na wiat, take wiat tych, ktrzy odeszli, wychodzi ku wiatu yjcych.
kiem o brak lub z lkiem przed mierci. Na przykad w Le livre de Promethea zapisuje swoje zdziwienie, e odwana i buntownicza Clarice, aby opowiedzie pewn histori, posuya si mskim kostiumem: Przecie ta sama Clarice, ktra nie pomylia si, wybierajc anioa przecie, eby pisa histori tej kobiety, Macabei musiaa uda, e jest jakim autorem, tak, autorem, co si goli itd., czua si zmuszona, jakby si baa przestraszy swoj smarkul, gdyby nie przybraa wygldu jakiego pana, doktora, inspektora na poczcie albo na policji. Ale czemu? Pytam si czemu?. H. CIXOUS: Le livre de Promethea. Paris, Gallimard, 1983, s. 48. 152 Cyt. za: J. LAPLANCHE, J.-B. PONTALIS: Sownik psychoanalizy..., s. 241. 153 Ibidem.
Jest przecie w takim ujciu kobiecej aoby jaki rys wsplny z lektur melancholii Eugenii Grandet, przedstawion przez Naomi Schor154. Pozorna mier za ycia Eugenii, jej mio do niewiernego kochanka, ktra rozgrywa si tylko w jej wyobrani, interpretowana jest przez Schor jako triumf ycia. Jako sposb na przetrwanie kobiety i kobiecej bohaterki w opresji i w represji ze strony praw Symboliki. ycie utrat byoby take swoistym przymierzem ze mierci, zawartym w imi ycia. Przeciw ekonomii koncentrycznej, zerodkowanej, akumulujcej, przeciw prawu Ojca. Zgodnie z kobiec ekonomi daru. Czy darowanie ycia utracie, mierci, nie wyraa istoty daru, ktry nie oczekuje na wzajemno? W Jours de lan autorka deklaruje:
Gwn postaci tej ksiki jest... ale tak, jest mier. Ta obecno we mnie, ktrej nie chc i ktra mnie krpuje, i ktra usiada na moim sercu jak jaki ptak z kamienia prbujcy wysiadywa kamie... mier nie jest tym, co mylimy. Czsto ona yje, podczas kiedy mylimy o niej tylko jako o martwej. Chcemy martwej mierci. I nie kochamy jej. A ja powiedziaam, e nie ma mnie bez mioci do niej155.
Mio daru, utraty... mierci. Warto podkreli w cig asocjacji. Nie mona bowiem odci euforycznego obrazu kobiecej rozrzutnoci, nadmiaru, wylewajcej si peni, od ambiwalencji, ktr utrata w siebie wpisuje: od kontaktu, od miosnego dotyku mierci. y utrat, y mierci, tak jak yje si mioci. Kocha mier, tak jak kocha si ycie. Moliwe s takie paradoksy, w Cixousaskim bowiem myleniu opozycje binarne zostaj zdekonstruowane. Zewntrzne wobec siebie, cile odgraniczone pojcia, ukadane w opozycyjne pary: ycie/mier, kocha ycie/nienawidzi mierci, wprawione zostaj w ruch. Logocentryzm spycha mier na margines ycia. mier bya dewiacj yN. SCHOR: Breaking the Chain. Women, Theory, and French Realist Fiction. New York, Columbia University Press, 1985. 155 H. CIXOUS: Jours de lan. Paris, Des Femmes, 1990, s. 49. L. Cremonese zaznacza, e la disparition, utrata, aoba stanowi gwne tematy, lejtmotywy twrczoci Cixous. Angst (Paris, Des Femmes, 1977) miao by ksik ostatecznego z nimi rozrachunku. Pisaa: Dziesi ksiek chccych skoczy ze mierci. Aby w kocu doj do napisania Angst. Cixous za kadym razem przeciwstawia Freudowskiemu popdowi mierci si podania innego, podania, ktre eksploduje w jej pisaniu. Mio innego pisze Cremonese ojca lub kochanka, przed ktr podmiot nie jest zdolny obroni si i od ktrej nawet zaley jego ycie, transformuje si w Angst, w mio mioci i ta mio nie moe by zagroona ani przegrana. Nie bd kocha, nie mam ju nikogo do kochania. To mio kocha; ktr ja kocham (Angst, s. 279). Mio dla yjcej istoty staje si zatem mioci ycia i jest ona tym, co pozwala przekroczy Angst (lk, niepokj), niepokj zwizany z ludzk kondycj. L. CREMONESE: Dialectique du masculin et du fminin dans loeuvre dHlne Cixous..., s. 53.
154
cia, odstpstwem od niego, dlatego domagaa si separacji. Cixous moe powiedzie: nie ma mnie bez mioci do niej, ju bowiem wie, e mier zagospodarowuje si wewntrz ycia, jest nieodczn jego czci. Mona j rozpaczliwie odrzuca, anihilowa, zapoznawa, marginalizowa, albo... pokocha, y z ni, y ni jak utrat. By moe nawet jest i tak, jak to pokazuje Jonathan Culler w dekonstrukcyjnych odwrceniach Freuda, ktre polegaj na przywrceniu rangi paradygmatowi poj uznawanych zwyczajowo za marginalne (mier, niewiadomo, kobieta). Culler pisze, e
popd mierci, ktry manifestuje si w przymusie powtarzania, czyni z dziaania instynktu ycia szczeglny przypadek w obrbie oglnej ekonomii powtarzania i wystawienia si na zagad. Wedug wykadu Laplanchea, to przeniesienie z powrotem mierci do ycia [...] odbywa si tak, jakby Freud w sposb bardziej lub mniej jasny postrzega jak konieczno odrzucenia wszelkiej interpretacji witalistycznej i spowodowania, e ycie zostanie naruszone w samych swych podstawach (Life and Death in Psychoanalysis. Baltimore 1976, s. 123). Ta logika wywodu Freuda skutkuje uderzajcym, dekonstrukcyjnym odwrceniem, w ktrym zasada przyjemnoci zdaje si suy aktualnie instynktom mierci (Poza zasad przyjemnoci)156.
W Poza zasad przyjemnoci Freud analizuje instynkt mierci, ktry zmierza do powrotu w stan nieorganiczny, jako najpotniejsz si ycia. Jest tak, jakby organizm yczy sobie umrze wedle wasnego sposobu i jakby jego ycie byo tylko seri opnie jego yciowego celu. yciowym celem byaby mier. A ycie seri opnie w osigniciu owego celu. U Cixous euforyczno darowania wyhamowuje, opnia dysforyczne, niszczycielskie zawiadywanie ycia przez instynkt mierci. Kobieca praca aoby, jakkolwiek nigdy niemajca koca, natrafia przecie na jaki moment, powiedzmy, ambiwalentnie graniczny. Kobieta
traciaby niewtpliwie a do mierci pisze gdyby nie oddziaay tu podstawowe ruchy kobiecej niewiadomoci (to s, powiedziaabym, wanie kobiece sublimacje...), jak zdolno do przechodzenia ponad, dziki zapomnieniu, ktrego form nie jest zapomnienie-pogrzebanie, zapomnienie-zakopanie, lecz zapomnienie-akceptacja. Jest to podjcie utraty, wzicie jej, ycie ni157.
156 J. CULLER: On Deconstruction. Theory and Criticism after Structuralism. Ithaca, Cornell University Press, 1982, s. 165. 157 H. CIXOUS: Le sexe ou la tte..., s. 92.
Koo si zamyka, skoro zapomnienie-akceptacja jest podjciem utraty, wziciem jej, yciem ni. Kobieta nie odaowuje utraty, dlatego nie moe poprzesta na tej formie odaowywania, ktr w postaci pogrzebowego ceremoniau proponuje jej porzdek spoeczny. Ona potrzebuje krypty w sobie, nie za poza sob. Zapomnienie-akceptacja uruchamia gr znacze, ktre otwiera cig asocjacji: zapomnienia pamitania, akceptacji nieakceptacji. I wanie w owym ruchu wypowiada si praca kobiecej aoby. T prawd Kristeva ujmie (z perspektywy pierwotnej utraty, z ktr kobieta musi y) w figur kobiety-matki bdcej zawsze w aobie158. Jak si wydaje, aoba ma dla Cixous (co wynika rwnie z samej teorii aoby) odmienn barw ni melancholia dla Kristevej. Ta pierwsza utrata nie jest dla kobiety piszcej nieprzezwycialn traum. Pozostawia swoje znami, ale bl miesza si z rozkosz dawania ycia mierci. Jest do odzyskania w pisaniu. y utrat take albo przede wszystkim utrat matki to dla Cixous znaczyoby by w szczeglnej aobie. Jej znakiem nie byaby czer, ale biel: biel szaty, biel strony zapisanej mlekiem sw, biaym atramentem. Znaczyoby karmi siebie i swoje pisanie jej gosem, muzyk jej sw, pieni, ktra rezonuje, a ktra ma rdo w symbiotycznym zwizku dwch cia jeszcze nieskaonym Prawem Ojca. Std kontaminacja dwch metafor: Gos: mleko niewyczerpane. Ona jest odnaleziona na nowo. Utracona matka. Wieczno: jest to gos zmieszany z mlekiem159.
158 Kristeva, co naley podkreli, pisze o kobiecej melancholii. Cixous natomiast o kobiecej pracy aoby. Rnicuje je punkt wyjcia. W najbardziej oglnym psychoanalitycznym ujciu melancholi, w przeciwiestwie do aoby, charakteryzuje niemono przepracowania utraty jakiego obiektu. U Kristevej w obiekt zostaje nazwany Rzecz. W przeciwiestwie do obiektu pisze Barbara Smole, wnikliwie rekonstruujc nowatorski zamys Kristevej (w kontekcie Freuda) ktry jest czym okrelonym i dajcym si przez mwicy podmiot opisa, Rzecz przynaley do tego, co niewiadome, niezauwaalne i niewyraalne: czarne soce Nervala. Kada strata jakiego ukochanego obiektu moe u melancholika odnowi t star niezablinion ran, t nigdy niedajc si przepracowa aob Pierwszej Straty. Rzecz nierozerwalnie wie si z tym, co matczyne (s. 220). Melancholia jest cile zwizana ze stosunkiem do matki (s. 222). Sytuacja kobiety nie jest jednake tosama z sytuacj mczyzny: strata Rzeczy jest dla kobiety podwjnie bolesna i nieodwracalna. [...] Melancholia jest nie tylko alem z powodu straty matki, ale take rodzajem identyfikacji z ni. Pojawia si pytanie: czy w myl tej teorii kobieta nie jest wrcz na melancholi skazana? Kada z nas identyfikuje si pocztkowo z matk, ale przecie, jak kada kobieta, trwa ona w melancholii z powodu utraty jej wasnej matki. Okazuje si wic, e depresyjna identyfikacja z matk jest zawsze identyfikacj z matk w aobie (s. 223). Rodzajem terapii moe by dla kobiety kreacja. Pod warunkiem jednak, e znajdzie ona harmoni i rwnowag pomidzy porzdkiem Symboliki i Semiotyki. (Cytaty powysze pochodz z artykuu: B. SMOLE: Koncepcja melancholii Julii Kristevej...). 159 H. CIXOUS: Sorties..., s. 173.
A pisanie? Pisanie bdzie nieskoczone, niestrudzone, wieczne. Pisanie byoby podjciem owej utraty, wziciem jej dawaniem ycia. Odzyskiwaniem utraconej? Std te ksika Cixousaska jak zaznacza Mireille Calle jest aob i darem160. A zatem, tekst, ktry si wylewa, ksik niemajc kresu, pisanie jako wymiot w odrodkowy ruch naley, zgodnie z sugesti pisarki, rozumie jako efekt nieprzerwanej pracy kobiecej aoby. Owa aoba, ktr znakomicie objania ekonomia utraty, ekonomia daru i rozrzutnoci, pisze tekst ekscentryczny, na marginesie. Zarazem tekst antyfallogocentryczny. Na pytanie Laury Cremonese161, jak rozumie mylenie fallogocentryczne, Cixous odpowiada, odwoujc si do inspiracji Derridiaskich, e jest ono uporzdkowane przez wypowied Ojca. Nie naley jednak sdzi, zastrzega Cixous, e mwi sam Ojciec, ale e narzuca on swoj ekonomi, ekonomi kapitalisty, kapitau. Chc przez to powiedzie, e powinna ona powrci do Ojca, owa ekonomia kontroli, panowania, konserwacji162.
Na przykad powiemy, e jaki tekst jest logocentryczny, kiedy wpisuje si w klasyczn ekonomi konserwacji sensu. Teksty pisane w innej ekonomii s tekstami utraty, w nich sens nie jest konserwowany, nie jest chroniony, jest w nich, ale wam umyka. Oczywiste, e produkuj niepokj163.
Czytelnicy przywykli do tekstu pisanego w ekonomii konserwacji nie bd go kocha. Albowiem nie bd mogli go uchwyci, wywie z niego jakiej tezy. Otwarcie tekstu utraty na wielo sensw bdzie dla nich nie do zniesienia. Cixous, rozwijajc porwnanie pomidzy czytelnikami wyznawcami dwch odmiennych ekonomii, pisze tak:
Kto, kto wydatkuje, moe znie niewydatkowanie, kto, kto nie wydatkuje, nienawidzi wydatkowania164.
Ten ostatni odrzuci tekst utraty, podczas gdy pierwszy, nie adorujc tekstu, ktry manifestuje ekonomi konserwacji, moe go znie.
M. CALLE: Lcrire-penser dHlne Cixous. In: Du fminin..., s. 100. L. CREMONESE: Dialectique du masculin et du fminin dans loeuvre dHlne Cixous..., s. 138. 162 Ibidem. 163 Ibidem. 164 Ibidem, s. 139.
161
160
2.3. Uzasadnienie antropologiczne

Jeli pisarka, mwic o tekcie wylewie, wymiocie, odwouje si do motywacji psychoanalitycznej, to kanadyjska badaczka Lynn Kettler Penrod nadaje mu wykadni antropologiczn i feministyczn. W referacie wygoszonym na sesji, ktra odbya si w Queens University w Ontario (w 1991 roku), zatytuowanym: Hlne Cixous. Lektury inicjacyjne, lektury odrodkowe, Penrod znakomicie uchwycia ow odrodkow praktyk tekstow Hlne Cixous.
Ta lektura i to pisanie, to pisanie od nowa [r-criture] odkrycia i inicjacji, maj swoje rdo w trzech figurach ruchu165.
Dwie z nich dotycz, co moe zaskakiwa, ruchw sprzecznych: jedna przedstawia sie metaforyczn aktu drenia, szperania, druga przeciwn sie metaforyczn, skonstruowan z obrazw, w ktrych akt lotu, wznoszenia si ku niebu znajduje si na pierwszym planie. Na trzeci struktur metaforyczn, ktra, wedle badaczki, suy jako poredniczka pomidzy dwiema pierwszymi, skada si oscylujcy ruch tekstu pomidzy centrum a marginesem166. Jest to ruch, ktry staje si spiral, czy obraz koa (cykle czasu, ruchu, przejcia) i obraz osi wertykalnej (zasady trwania, niezmienne, niewzruszone): inaczej mwic, uproszczony schemat wa i supa. Wedle L.K. Penrod, ruch odrodkowy tekstw Cixous odwzorowuje kierunek przebiegu kobiecej inicjacji. Od razu powiedzmy inicjacji-buntu. Penrod odwouje si do bada antropologa Michela Tourniera167, ktrego zajmoway rytuay inicjacyjne w spoeczestwach pierwotnych. Tournier postrzega zasadnicze rnice pomidzy scenariuszami mskiego i kobiecego przekroczenia wieku dziecicego. Mski scenariusz rozwija si w ruchu dorodkowym, skierowanym ku centrum. Celem inicjacji jest odcicie chopca od dotychczasowego miejsca, miejsca panowania kobiet, i jego integracja z jak inn grup, grup msk. Dla chopca inicjacja ma walor rewindykacji statusu. Dziewczynka natomiast, bez wzgldu na formy, jakie przybiera jej wejcie w wiat dorosych (niekiedy ekstremalnie okrutne jak klitorydektomia), zawsze jest winiark gineceum. Czy moe si uwolni? Pozostaje jej tylko inicjacja-bunt. Ta za moe si dokona w ruchu odrodkowym, ekscentrycznym, ku marginesom. Jako kobieca eskapada.
165
L.K. PENROD: Hlne Cixous: Lectures initiatiques, lectures centrifuges. In: Du fminin..., Ibidem. M. TOURNIER: Le Coq de bruyre. Paris, Gallimard, 1978.
s. 88.
166 167
Penrod zauwaa analogi pomidzy dwoma sprzecznymi ruchami, ktre finalizuj msk i kobiec inicjacj w spoeczestwach pierwotnych, a patriarchatem. Jeli spoeczestwo patriarchalne uprzywilejowuje fallusa i logos, to zrozumiae jest, e dosownie i metaforycznie wyciga mczyzn ku centrum: wadzy, autorytetu, gosu, mowy168. Dla kobiet, na odwrt, patriarchat wyznacza dziaania, ktre skutecznie oddalaj je od centrum. Spycha je, aby kryy po marginesach. Ich trajektoriami staj si peryferie.
W kontekcie opisanym przez Tourniera notuje Penrod widmo permanentnej eskapady kobiecej przedstawia nam wiat, w ktrym kobiety byyby skazane przez spoeczestwo na uciekanie od centrum wiecznie wygnane, wypchnite, odrzucone, zmarginalizowane i wykluczone z wadzy, jak ma gos, logos. Teksty Cixous, w ktrych pojawia si oscylacja pomidzy centrum i marginesem, w ruch o figurze odrodkowej, daj nam, przeciwnie, bardzo bogaty obraz wyzwalajcej siy pisania i siy kreacyjnej lektury. Pojcie permanentnej eskapady rewaloryzuje si w nich cakowicie169.
Nie bez powodu Penrod posuguje si formu oscylacji. Oddaje ona efekt przejcia ponad opozycj: centrum/margines. Kobieta nie przebywa ju na marginesie, ale wrzucona w proces rnicowania centrum i marginesu, oscyluje midzy nimi. I jej pisanie, jej tekst, jej ksika ow oscylacj wyraaj i wyzwalaj. Kobieta, piszc, jak zaznaczaa Cixous, wyjdzie z puapki ciszy. Nie pozwoli si wcign na nowo w domen marginesu lub haremu170. Permanentn eskapad w tekstach Cixous badaczka skonna jest wiza przede wszystkim z wymiarem muzycznym jej dzie. Albowiem Fugue permanente pozwala myle o eskapadzie, ale take odsania to, co muzyczne. Penrod postrzega tekst Cixousaski niczym partytur fugi, w ktrej gos tekstowy i idce w lad za nim jego imitacje tworz kilka czci, rozwijajcych si jedna po drugiej171. Niewtpliwie, mona w tym miejscu przywoa zapisane ju lektury tekstw Cixous, ktre wskazuj na ich polifoniczno (L. Cremonese) i wielojzyczno. Tym razem Cixous, kreujc nowy aspekt kobiecej inicjacji (permanentnej eskapady), znajduje dla niego przekad, rodzaj ekwiwalencji w postaci tekstu partytury fugi.
168 w dorodkowy wektor, zaznacza Penrod, zapisany zostaje take w pewnych rodzajach tekstw literackich (Bildungsroman, chansons de geste), ktre przedstawiaj ryty inicjacyjne. 169 L.K. PENROD: Hlne Cixous: Lectures initiatiques..., s. 93. 170 H. CIXOUS: Sorties..., s. 173. 171 L.K. PENROD: Hlne Cixous: Lectures initiatiques..., s. 93.
2.4. Pisanie/czytanie marginesu i z marginesu (Dora czytana przez Cixous)

W Sorties H. Cixous zapisuje: [...] mwi do siebie, e trzeba mie jakie gdzie indziej172. Owo gdzie indziej moliwe jest do wykreowania i do zamieszkania tylko przez pisanie i czytanie.
Nie id czyta po to, aby zamkn si w jakim wyobraniowym raju. Szukam: musi tam by jaka czstka podobnych do mnie w buncie i w duchu173.
Czyta przez identyfikacj i sprzymierza si ze zbuntowanymi. Jej zrewoltowane ja wybiera konsekwentnie te postaci, ktre tekst wyrzuca na swj margines, a s to, jak si okazuje, zazwyczaj zapomniane take przez czytelnikw/czytelniczki bohaterki. Przedkada (w Eneidzie Wergiliusza) Dydon nad Eneasza, Dor interpretuje, wydobywajc zatarte przez Freuda jej zwizki ze sucymi, z matk. Opowie biblijn o wygnaniu z raju prezentuje, przemieszczajc tradycyjny ukad postaci: dramat rozegra si pomidzy dyskursem Boga, Ew i mow jabka. Bo dla Cixous pisa/czyta, jeli miaaby to by prba kobieca, oznacza zawsze przekracza dyskurs, ktry zarzdza systemem fallocentrycznym. W praktyce przekada si owo przekroczenie na lektur marginesu w tekcie (pojmowanego ju dekonstrukcyjnie) i na lektur z pozycji marginesu. Zatrzymajmy si przez chwil nad t ostatni.
2.4.1. Lektura z pozycji marginesu Przeciw Instytucjom

Co oznacza czyta z pozycji marginesu? Mona by powiedzie, e pozornie kobieca lektura zajmuje przestrze peryferyjn, przypisan jej i symbolizowan przez opozycj binarn mski/kobiecy. Powiedziaam: pozornie co warto podkreli poniewa w istocie czytanie kobiece dokonuje z peryferii podminowywania centrum. W Le sexe ou la tte, Sorties, change Cixous wypowiada z pasj i determinacj wojn Instytucjom Literatury oraz Instytucjom Akademickim. Instytucje bowiem zawsze cenzuruj wypowied, zawsze stoj na stray jakiego ustalonego sposobu my172 173
H. CIXOUS: Sorties..., s. 131. Ibidem, s. 132.
lenia, Autorytetu mistrza i mistrzostwa. Zabi mistrza wyrywa si Cixous w czasie rozmowy z bardziej tradycyjnie nastawion Catherine Clment. Autorka miechu Meduzy wyjania swoj postaw, zestawiajc argumenty w stylu mylenia Foucaulta i Derridy: dociekanie, wysiek dowiedzenia si, pociga za sob zamach na wadz. C mona zrobi? Co moe zrobi kobiece wyzwolenie spod cenzury, kobieca rewolta?
Ukaza miejsce, w jakim w kulturze wiedza staje si zawsze wsplniczk wadzy, e wchodzc w wiedz, zawsze zarazem korzysta si z przywileju wadzy, i wskaza, e wszelkie mylenie byo, a po dzi dzie, zorganizowane przez przywilej, przez ow warto dodatkow wadzy, przypadajc w udziale komu, kto wie174.
Std zamach Cixous na jeden z najbardziej represyjnych instrumentw wadzy akademickiej: na metajzyk. I jej apel o przeksztacenie relacji metajzykowych. Przytocz dusz jej wypowied, wydaje mi si ona bowiem bardzo wymowna i instruktywna.
Albowiem myl pisze e jestemy, szczeglnie w takich miejscach, jak uniwersytet, pod absolutnym naciskiem supertumicych operacji metajzykowych, czyli komentarza do komentarza, czy kodowania, co powoduje, e gdy tylko kobieta otwiera usta bardziej kobieta ni mczyzna cigle zadaje si jej pytanie: w czyim imieniu mwi, na podstawie jakiej teorii; kto jest jej mistrzem i skd pochodzi; krtko mwic, chodzi o to, eby wyliczaa... eby okazywaa swoje dowody tosamoci. Jest do zrobienia praca przeciw klasie, przeciw klasyfikacji, poklasyfikowaniu... klas. Ukoczy wszystkie klasy, to odby sub wojskow. Jest do zrobienia praca przeciw subie wojskowej i przeciw wszystkim szkoom, przeciw powszechnemu, mskiemu przymusowi sdzenia, diagnozowania, sprowadzania [do jednoci], nazywania... takiego nazywania, ktre, inaczej ni miosna w swej precyzji praca nazywania poetyckiego, pozostaje jako nazywanie filozoficzne dzieem cenzury policyjnej175.
Nieco pniej, w bardzo podobnej tonacji wypowie si Nancy K. Miller176, mwic, e kobiece pisanie trzeba czyta tak, jakby nigdy nie byo czytane, jakby je trzeba byo czyta po raz pierwszy. Tak jakby si odrabiao zalege lekcje: ale gdzie indziej, w innej szkole. A zatem, poza
H. CIXOUS: Le sexe ou la tte..., s. 86. Ibidem. Zob. te H. CIXOUS: change. In: H. CIXOUS, C. CLMENT: La Jeune ne..., s. 246271. 176 N.K. MILLER: Subject to Change. Reading Feminist Writing. New York, Columbia University Press, 1988.
175 174
ustalonymi przez Instytucje sposobami lektury. I chocia mam pen wiadomo, e obie badaczki mwi z odmiennych pozycji, e dla N.K. Miller autorka miechu Meduzy bdzie zawsze reprezentantk francuskiej prby ludycznej, nie zmienia to faktu, e obie znalazy, kada na swj sposb, ma wspln przestrze gdzie indziej, ulokowan poza gwnymi traktami mskich inicjacji lekturowych. Refleksja wok programw nauczania i miejsca womens studies w strukturze akademickiej rozwija si take, jak zobaczymy, wok opozycji centrum (Instytucja)/margines. Rachel Bowlby177 rozwaa histori womens studies i ich zwizku z feminizmem. Wzajemne implikacje pomidzy dwiema siostrami ujmuje jako zagadnienie marginalizacji i instytucjonalizacji. Chodzi mianowicie o to, e z perspektywy niektrych feministycznych ugrupowa w Anglii i Stanach Zjednoczonych, ktre skonne s utosamia si z feminizmem francuskim, womens studies ulegaj zdeprecjonowaniu. Argumenty s proste: wczone do dyscyplin akademickich studia te integruj si z instytucj i ulegaj jej epistemologicznym dyspozycjom. Wedle przeciwniczek instytucjonalizacji, feminizm przestaje by feministyczny z chwil, gdy wchodzc w zwizki z wszelkimi dyscyplinami i instytucjami, traci swj marginalny status, status outsidera. Albowiem jeli feminizm uczestniczy w instytucji, to wciela si w ni, a wwczas nie modyfikuje niczego w sobie samym, i w konsekwencji sam staje si instytucj. A zatem nie ruchem ruchem politycznym, teoretycznym, po prostu ruchem, ktry wyrywaby go z jakiego staego i ustabilizowanego punktu widzenia178. Ale w dyskusjach na ten temat pojawia si take negatywne ujcie marginalizacji, jako jeszcze jednej prby odcicia, odseparowania i tym samym zepchnicia na margines ju zdobytego, kobiecego terytorium.
R. BOWLBY: Fminisme et Womens Studies. Vieilles Histoires [1993]. Dostpne w Internecie: http://collection.nlc-bnc.ca/100/201/300/surfaces/ASCII/volume3/a-bowlby.txt [data dostpu: 02.2000]. 178 Wydaje si, e przeciwniczki instytucjonalizacji bliskie s temu kierunkowi mylenia, ktry prezentuje Derrida. Mona sdzi, e skonne byyby przychyli si, w jakiej mierze, take do jego interpretacji wypowiedzi amerykaskiej feministki Emmy Goldman, ktra pisaa: jeeli nie bd moga taczy, nie chc uczestniczy w waszej rewolucji (cyt. za: T. RACHWA, T. SAWEK: Maszyna do pisania..., s. 131). Derrida spekuluje: By moe, miaa na myli zupenie inn histori: histori paradoksalnych praw i niedialektycznych cigoci, histori heterogenicznych obszarw, nieredukowalnych detali [particularities], nieznanej i niezbadanej rnicy midzy pciami; moe idzie o histori kobiet, ktre [...] poszy dalej ni my, cofajc si w samotnym tacu, a ktre dzisiaj tworz nowy jzyk pci, odrbny [at a distance] od gwnego nurtu dziaalnoci feministycznej, a jednak tworzony z t osobliw rezerw pozwalajc walczy o cele ruchu feministycznego bez penej akceptacji jego programu jako ruchu (cyt. za: ibidem, s. 132). Wypowied filozofa nasuwa skojarzenia z formu J. Kristevej, ktra ujmuje pozytywny projekt feministycznego ruchu w sentencj ironii wobec wsplnoty.
177
Istotne jest to, i pozytywne znaczenie marginalizacji potwierdzaj przede wszystkim badaczki zza Atlantyku i, co podkrela Bowlby, dysponuj one na tyle powanymi argumentami, e nie sposb ich zlekceway. Ich koncepcja odrodkowego ruchu dla womens studies jest efektem diagnozy funkcjonowania amerykaskiej akademii. Owa akademia jest zorganizowana na wzr kapitalistycznego przedsibiorstwa mwi w ktrym rzdz mechanizmy podobne jak w Hollywood: system gwiazd, wykady niczym show itd. Zintegrowane z akademi womens studies s naraone na wszystkie jej zarazy, gwnie za na przeksztacenie wiedzy w towar, w coraz to nowszy towar. Take na to, e intelektualna praca kobiet uzyska miano jeszcze jednego produktu, ktry w nowym opakowaniu wciska si w rynkow konkurencj. Std opr zawarty w maksymie: feminizmu, widzicie, nie kupuje si, nie sprzedaje si: feminizm nie pjdzie na rynek. Zwrmy uwag: jeszcze raz spotykamy si z gr znacze: marche/marge/ /march. Marche (marsz) znaczy tekst jako ruch, ruch tekstu od rodka na margines, teraz z kolei march (rynek) oznacza wektor dla feminizmu, wyznacza ruch od centrum, ruch odrodkowy: feminizm nie pjdzie na rynek. Czy znaczy to, e feminizm powinien zaj pozycje na obrzeach centrum, czy raczej e powinien oscylowa pomidzy obrzeami a centrum? W latach 80. zauwaa Bowlby pojawia si nowa opozycja. Francuski feminizm, zamiast reprezentowa stabilno jakiej istotowej kobiecoci, ktra jest ju dana, bdzie odgrywa wobec niej rol prowokacji czynnika marginalnego, wywrotowego. Warto podkreli, e w tym ujciu marginalno staje si ekwiwalentem wywrotowoci (subversivit), ktra czerpie si i inspiracj ze swojej zdecentralizowanej pozycji wobec systemu jzyka, instytucji, porzdku spoecznego. Jonathan Culler wskazuje na poytki pynce dla psychoanalizy z tych nowych odczyta Freuda, ktre rozwijay si poza instytucjonalnymi przepisami, a nawet wbrew samej instytucji psychoanalizy. Derrida (La carte postale), S. Kofman (Quatre romans psychanalitiques, Lnigme de la femme), H. Cixous (La fiction et ses fantomes) zaprezentowali lektur Freudowskiego marginesu i dziki temu udao im si nada nowe ycie teorii Freuda, uchwyci radykaln, autodekonstrukcyjn si jego tekstw.
Teoria Freudowska pisze autor On Deconstruction... jest przykadem sposobu, w jaki perwersyjne poszukiwania mog odmieni dziedzin, odwracajc i przemieszczajc opozycje i przesuwajc gwne zainteresowania na margines179.
179
J. CULLER: On Deconstruction..., s. 158.
Nie udao si to, jak dowodzi Culler, lacanistom, nazbyt ulegym wobec przymusw swojej dyscypliny. Natomiast Freud przeczytany z dekonstrukcyjnym pietyzmem dla detalu i nie przez profesjonalnych psychoanalitykw odsoni swoje nowe oblicze. Okazao si, e w poszukiwaniach autora Poza zasad przyjemnoci s wyrane lady, ktre wskazuj na podwaanie binarnych opozycji, a co za tym idzie, na uaktywnienie wszystkich z owego podwaania wynikych konsekwencji. Z tekstw Freuda moemy wyczyta i wiadomo hierarchii w miejsce opozycji (drugi czon opresjonowany przez pierwszy), i wiadomo wzajemnej, nierozcznej relacji pomidzy dwoma czonami opozycji. Relacji, ktra byaby oczyszczona take z wpisanego w ni mylenia w kategoriach modelu, wzorca, pierwszego rda itd. A zatem, ten drugi czon opozycji, wtrny wobec pierwszego, ktry w tradycyjnym ujciu by nonikiem wszelkich znamion kalectwa, dewiacji czy braku, zyskuje w ten sposb fundamentalny udzia rwnie w kreowaniu pierwszego. Pozwol sobie przytoczy wyliczenie J. Cullera w caoci.
Rozumienie tego marginalnego albo zdewiowanego terminu staje si warunkiem zrozumienia owego waniejszego, pierwszego terminu. Najbardziej oglne dziaania psychiczne s odkrywane, gdy bada si przypadki patologiczne. Logika snw i fantazji okazuje si centralna dla uchwycenia si dziaajcych w naszym dowiadczeniu. Badanie nerwic jest kluczem do opisu zdrowej adaptacji. Stao si oczywiste, e zdrowie to jedynie szczeglny przypadek nerwicy: nerwicy, ktra pozostaje w zgodzie z daniami spoecznymi. Zamiast traktowa seksualno jako si, ktra dziaa w pewnych aspektach ycia, Freud pokazuje jej przenikanie wszdzie, take w zachowania dzieci180.
A zatem, dekonstrukcyjne odwrcenia Freudowskie przyznaj gwne miejsce temu, co uwaano za marginalne. Na tych odwrceniach konkluduje Culler polega rewolucyjny wpyw teorii Freuda181. J. Culler, mwic o czytaniu przeciw Instytucji, podkrela jedn z wasnoci owej nowej lektury, ktr wie z praktyk Derridy. Chodzi o to, aby postrzega detal, szczeg, przypadek, co, co wydaje si z pozoru nieistotne, marginalne. Naomi Schor182, oscylujc pomidzy strukturalizmem, ktrego nie odrzucia, a dekonstrukcj, w ktrej odnalaza impuls do wyraania subiektywnoci i manifestacji wasnej pci, prowadzi, wzdu caej swojej ksiki, wanie analiz detalu. Odegnuje si jednoczenie od nadawania swemu
180 181 182
Ibidem. Ibidem. N. SCHOR: Breaking the Chain. Women, Theory, and French Realist Fiction...
przedsiwziciu lekturowemu znamion tego, co kobiece: wedle stereotypu, kobiety maj szczegln skonno do zapisywania/czytania szczegu, marginaliw. Schor autorka znakomitych analiz XIX-wiecznej powieci francuskiej, ujmuje rzecz inaczej. Zauwaa, e dekonstrukcja nie tylko stworzya warunki waloryzacji kobiety, ale take szczegu, co z kolei pociga za sob praktyk dekonstrukcji. I wanie w powieciowych szczegach odnajduje badaczka co kluczowego, co, co cechuje kobiecy stosunek do przedstawienia. Balzak, Zola, Goncourtowie, Flaubert odczytani zostaj na nowo w aspekcie drobnowidztwa krytyczki. W Salammb Flauberta, w obrazie zakutej w acuch stopy bohaterki, dostrzega N. Schor metafor uwizionego kobiecego libido. Owa metafora staje si zapisem swoistej ekonomii tekstu realistycznego, w ktrym zwizanie energii kobiecej jest jednym, jeli nie jedynym, warunkiem umoliwiajcym jego rozwj. Z kolei Herminia Lacerteux posuy Schor do sformuowania wasnej wizji powieci naturalistycznej.
Bo jednym ze sposobw definiowania naturalizmu pisze a s oczywicie rne, jest w moment w historii przedstawiania kobiety, gdy o rnicy klasowej naoy si na o rnicy pci, tworzc tym samym nowy typ: kobiet z ludu183.
Lektura/pisanie, ktre uwalnia si spod presji i cenzury Instytucji, manifestuje swoje prawo do subiektywnoci, prywatnoci, intymnoci, ale take prawo do nieskrpowanej kreacji. I jest to powszechnie ju znana zdobycz feministycznej refleksji. Warto przecie odwoa si do wypowiedzi H. Cixous, w ktrej tradycyjna trwao opozycji: publiczne/prywatne, polityczne/intymne, obiektywne/subiektywne, zostaje naruszona, a rnica wprawiona w ruch rnicowania. Pisarka z precyzj pokazuje sfadowanie klarownych, wydawaoby si, rozdziaw. Z tego punktu widzenia okazuje si, e maa historia kobiecego krztactwa184, kobiecego ducha innoci185, kobiecej perspektywy z buduaru, bdca zawsze na zewntrz wielkiej, politycznej, mskiej historii, przenika do jej wntrza i, co wicej, zdolna jest do wyraania, do zapisywania tej wielkiej historii na swoim marginesie. Jakby Cixous chciaa, wraz z Derrid, powiedzie, e nie naley lekceway peryferyjnego znaczenia.
Ibidem, s. 128. w zwrot ku marginaliom, wyjcie od marginesw tekstowych okazao si niezwykle cenn zdobycz analiz krytyki amerykaskiej (J. Gallop, N.J. Vickers, N. Schor, C. Kahane). 184 Zob. J. BRACH-CZAINA: Szczeliny istnienia. Warszawa, PIW, 1992. 185 Zob. M. JANION: Kobiety i duch innoci. Warszawa, Sic!, 1996.
183
Wyglda na to, jakby pewna publiczno okrelaa jako polityczne tylko to, czego przedmiotem lub orodkiem byoby odniesienie do wydarze polityczno-historycznych sensu stricto, wydarze mogcych si dzia wanie w dziennikach i ksikach historycznych, lecz polityka to bana, wstyd mi o tym mwi nie odnosi si po prostu do sceny politycznej, do zdarze politycznych relacjonowanych przez media: zaczyna si to oczywicie od wypowiedzi podmiotu o samym sobie, czyli e wszystko, co tworzy scen polityczn nale tu relacje wadzy, opresja, zniewolenie, wyzysk to wszystko zaczyna si u mnie, powiedziaabym, e najpierw w rodzinie, a pniej wewntrz mnie samej, tyrani, despoci, dyktatorzy, kapitalizm, to wszystko w kocu, co zarysowuje dla nas widzialn przestrze polityczn, jest jedynie projekcj widzialn i steatralizowan, dajc si sfotografowa, konfliktw midzy mn a innym. Nawet nie mog sobie wyobrazi, jak mona by myle inaczej186.
2.4.2. Lektury marginesu tekstu, ktry si przelewa

2.4.2.1. Derrida czyta Fajdrosa Platona Autorzy Maszyny do pisania..., rekonstruujc lektur Fajdrosa Platona przez Derrid, akcentuj w niej rol detalu. Pozornie nieznaczcy fragment pejzau, rzeka Iliss, staje si swoistym induktorem procesu opowiadania/czytania. Tak jak Derrida przywouje opowie, ktra wyania si ze strzpw dialogu Fajdrosa z Sokratesem, tak rozmwcy, wyuskujc j z pamici, odtwarzaj mityczn histori. w proces odtwarzania zostaje wprawiony w ruch pod wpywem miejsca wybranego na przechadzk, ktre mogo by wiadkiem pewnego zdarzenia. Fajdros zapytuje Sokratesa: czy to nie std gdzie znad Ilissu, powiadaj, Boreasz porwa Oreity?187. Nimfa zostaje uprowadzona, albowiem Farmacja, wcigajc j w zabaw, odwraca jej uwag od niebezpieczestwa.
Derrida nie zwraca uwagi na gwne, zdawaoby si, dramatis personae: Boreasza i jego ofiar. Przeciwnie z zainteresowaniem tropi losy Farmacji, osoby pozornie postronnej, postaci jedynie towarzyszcej, marginesowej. Rozpoznajemy ju kolejn lekcj gramatologiczn: bohaterowie znajduj si na marginesie, w przestrzeni biaej spacji, midzy wierszami188.
Farmacja to imi wasne, ale take lekarstwo. Opiekujca si porwan nimf Farmacja nieumylnie wydaa j Boreaszowi. Podobnie
186 187 188
Guardian of Language, interview with Kathleen OGrady... PLATON: Fajdros. Prze. i wstp W. WITWICKI. Warszawa, PWN, 1958, s. 57. T. RACHWA, T. SAWEK: Maszyna do pisania..., s. 111.
30 Feministyczna...
dziaa pharmakon: moe uzdrawia i moe powodowa mier. I jest to punkt wyjcia Derridy do rozwaania znaczenia pharmakonu jako criture. Przerywam rozwijajce si mylenie Derridy wok pharmakonu, albowiem to, co wydaje si dla mnie w tym miejscu wane, ju zostao powiedziane: bohaterowie znajduj si na marginesie, w przestrzeni biaej spacji, midzy wierszami. 2.4.2.2. Cixous i Fragment analizy pewnej histerii Ju w pierwszym akapicie pisarka objania, e przeczytaa Dor wbrew intencjom Freuda. I nie tylko dlatego, e potraktowaa opowie o modej wiedence jako fikcj, ale gwnie z tego powodu, e inaczej, ni yczyby sobie tego zapewne autor, j zerodkowaa.
Musiaam pisze sprowadzi na proscenium postaci, ktre on wymaza, postaci, ktre odesa do przypisu, na d strony189.
I rzeczywicie Cixous wprowadza postaci, ktrych Freud dostatecznie nie rozpozna, ktrych nie mona zobaczy w ciele tekstu. A nie mona dostrzec matki i sucej. Pisarka zauwaa pewn analogi: suca zepchnita do przypisu odbija marginaln pozycj, jak wyznacza jej w rodzinie i spoeczestwie psychoanalityk. Podobnie interpretuje Cixous usytuowanie w analizie pooenia matki Dory: z chwil, gdy ta wyprodukowaa ju dzieci, gdy odegraa swoj rol, moe odej na drugi plan opowiadanej historii, zaj miejsce na jej marginesie, zgodne z tym, jakie wyznacza jej spoeczno. Jest przecie i tak, e sam Freud wykonuje ten ruch, a nawet go powtarza, wychodzc od rodka opowiadanej historii i kierujc si ku jej obrzeom, od gwnego tekstu analizy ku jego marginesom. Czyni tak, kiedy docieka rde inicjacji seksualnej Dory: wciga wwczas w analiz umieszczon w przypisie suc. Freuda interesuj przede wszystkim relacje pomidzy czwrk gwnych postaci: Pastwem K., Dor i jej ojcem. Cixous zmienia akcenty, przemieszcza wag zwizkw. W jej lekturze Dora pozostaje nadal, podobnie jak u Freuda, postaci centraln, ale wpisana zostaje w zasonit przez psychoanalityka sie zwizkw z postaciami marginalnymi: z matk i suc. Pozwala to pisarce wysnu now i, jak zobaczymy, nieznan dotd opowie o niej. Cixous przeksztaca take Freudowski punkt widzenia. I chocia nie okrela swej pozycji wprost, to cay proces jej lektury zawiera presupozycj, atw do zrekonstruowania, e nie mona lekceway faktu, kto opowiada histori histeryczki, czyja jest to historia i kto jest jej wacicielem. A zatem, pisarka prbuje zwrci Dorze jej wasno. Std
189
H. CIXOUS: change..., s. 272.
identyfikuje si z ni jako czytelniczka, przyjmuje jej perspektyw ogldu wiata, wnika w jej wraliwo, rekonstruuje logik jej zachowa. Uaktywniajc punkt widzenia Dory, nadaje jej podmiotowo. Autorka miechu Meduzy postrzega Fragment... jako zapis buruazyjnej komedii. Rozgrywa si ona w wiecie, ktry bezustannie gra w podwjn gr: wiedzy i niewiedzy, wiedzy i konwenansu. Postaci wprowadzone na spoeczn scen dziaaj w taki sposb, jakby zawary midzy sob cichy pakt. Streszczaaby go maksyma: nikt nie powie tego, co wie, ani tego, e wie. Owe kontrakty hipokryzji, oparte na zmowie milczenia, wskazuj, e wszyscy w milczeniu upatruj dla siebie jak korzy. I wanie Dor wytypowano na ofiar. Przede wszystkim solidarnie eruj na niej mczyni: papa i Pan K. Papa udaje, e nie wie nic o zalotach Pana K. do crki, poniewa zyskuje w ten sposb jego ciche przyzwolenie na swj romans z Pani K. Handlujc Dor, ma nadziej, e w przyszoci Pan K. zgodzi si na rozwd. Cixous mwi, e dokonuj na niej symbolicznej rzezi. Dora nie jest cakiem bezbronna. I kady objaw jej buntu wzbudza w pisarce prawdziwy entuzjazm: Dora moe powiedzie to, czego si nie mwi, w sposb tak intensywny, e mczyni padaj jak muchy190. 2.4.2.2.1. Suca w rodzinie Cixous ledzi znamienne substytucje rl w rodzinie Dory. Wyciga wnioski z dziur w niej powstaych, a odnotowanych na marginesach Freudowskiego zapisu. W opowieci Freuda matka jest nieobecna, odsunita na boczny tor zdarze, zostaje uznana za martw. Moja ona jest dla mnie niczym wyznaje ojciec Dory Freudowi. Wszyscy, wziwszy stron Freuda, zgodzili si na to, aby j pogrzeba. Puste miejsce matki i ony w strukturze rodziny zajmuje Dora. W ten sposb moliwa jest edypalna idylla, ktra rozegra si pomidzy crk i ojcem. Moliwa do czasu, kiedy Dora rozpozna w Pani K. swoj rywalk. Wwczas wchodzc w miejsce matki/ony, zachowuje si tak, jak mogaby zachowywa si kada zazdrosna kobieta: robi sceny Pani K. i da od ojca zerwania romansu, wykrzykujc: Ona albo ja. Tylko na chwil zaburza si ustalone status quo. Cay ukad pomidzy dorosymi szybko wraca do punktu wyjcia. Zasadnicza dla Cixous (take dla jej rozmwczyni C. Clment) wymiana rl w rodzinie ja na twoim, ty na moim miejscu rozegra si przede wszystkim pomidzy matk, on a najmniej rozpoznan i zatart przez Freuda suc. W analizie Fragmentu... pojawiaj si dwie archetypowe jak nazywa je Cixous postaci kobiet: suca i guwernantka. Kada z nich towarzyszy Dorze w innym momencie jej ycia. Obie ode190
Ibidem, s. 274.
30*
graj t sam rol. Ilustruj sytuacj kobiety, ktra uderza widza paroksyzmem horroru. Ich historie s proste: uwiedzione przez pracodawc, zostaj wyeliminowane z rodziny i porzucone, aby ponownie powtrzy, w innym miejscu, znan ju im kolej rzeczy. O ile pracodawczyni jest dam, madame, w istocie mieszn i nieobecn figur w rodzinie dopowiada C. Clment o tyle suca jest w niej zawsze obecna. We Freudowskiej historii miejsce madame przypada w udziale Dorze. To ona decyduje o tym, czy suca w rodzinie pozostanie. Cixous i Clment, ustalajc relacje pomidzy madame i suc, dochodz do wsplnego wniosku: Suca jest tym, co stumione w jej pani. Nonikami erotyzmu s zawsze poktne postaci. Co wicej, suca staje si substytutem prostytutki. Cixous, odwoujc si do Freudowskiego przekonania o rozcznoci mioci czuej i zmysowej, wskazuje na dwa typy relacji, ktre nawizuj si pomidzy on/madame a suc/prostytutk w rodzinie. Pozostaj one w opozycji do siebie i rwnoczenie s wobec siebie komplementarne. Clment podkrela, e suca w analizach Freuda wystpuje, podobnie jak zwierzta, jako obiekt fantazmatyczny. Jest zaklinowana w cigu asocjacji rozwijajcym si pomidzy owocami i owadami (w Czowieku-wilku suca przedstawia si dziecku w acuchu podstawie: gruszka, seks, motyl). Dlaczego Freud usuwa, marginalizuje te wanie postaci? Clment znajduje odpowied, odwoujc si do kategorii marksistowskich. Zadecydowaa ideologiczna lepa plamka Freuda. Usuwajc suc, psychoanalityk niweluje spoeczne konflikty, ktre przebiegaj wraz z ni przez rodzin. Tym samym fabrykuje uadzon, pozbawion sprzecznoci wizj spoeczestwa. Wraz z postaciami sucej/prostytutki, matki, pracodawczyni, ony wymazuje scen ideologii scen walki klas. Dla Cixous, patrzcej z perspektywy Dory, suca, podobnie jak i matka, ktr wydobywa z Freudowskiego przypisu, staje si swoist figur przedstawiajc i antycypujc los kobiet i wasny los bohaterki. Wzowym punktem Fragmentu... jest to, e Dora baa si by suc i baa si by niczym, tak jak bya jej matka191. Powszechnie skandowane przez onatych mczyzn zdanie pobrzmiewa sowem nic: Pan/Pani wie, e moja ona jest dla mnie niczym. Dora syszy je wypowiadane przez Pana K. do sucej, syszy kierowane do niej i susznie podejrzewa, e podobn kwesti wygasza jej ojciec, gdy mwi o matce. S to powie Cixous frazy z komedii. Rwnoczenie pozwalaj przedosta si metaforom dramatycznym. Pisarka dostrzega w Dorze niezwykle wnikliw czytelniczk mechanizmw, ktre podstpnie wcigaj kobiety w swoje tryby, aby je zgnie. A zatem, Dora czytamy syszc to nic [rien],
191
Ibidem, s. 281.
wiedzc, e suca te syszaa, widzi umar kobiet, swoj matk, suc, widzi dokonan masakr kobiet, aby zrobi dla niej miejsce. Ale wie, e ona z kolei zostanie zmasakrowana. [...] Ta dziewczyna zrozumiaa; nawet jeli w adnym momencie nie podejmuje si wyjanienia tego, co zrozumiaa, to przecie wszystkie jej gesty w tej historii, ktr Freud opowiada, i opowiada lepo, oznaczaj, e za kadym razem widziaa hab i scen zabjstwa kobiety192. Cixous fascynuje sia kontestacji i opr Dory kierowany przeciw rodzinie i spoeczestwu. Dziewczyna dostrzega, e s one ugruntowane na ciaach kobiet, na ciaach pogardzonych, odrzuconych, ponionych jednorazowym uyciem193. Histeryczka, chocia pozbawiona moliwoci mwienia, przecie daje zna o tym, co widzi i odkrywa. I czyni to w szczeglny sposb. Dora nka swoich rozmwcw, a nawet doprowadza ich do upadku, zadajc im pytania. W owych pytaniach odsya im obraz, ktry naprawd ich kastruje w takim samym stopniu, w jakim to oni chcieli narzuci jej pewn nieuprawnion wadz gwatu i przemocy194. Dziaa zatem jak lustro. wiat nie moe tolerowa Dory. Jej niepokoju i siy jej podania, ktre domaga si ujcia. Histeryczka ma odcit wypowied, ale, paradoksalnie, mwi: mwi chc wszystkiego. Tymczasem otrzymuje jedynie kawaki. wiat nie toleruje Dory, albowiem ta nie daje mu wytchnienia, za duo wymaga od innych. Przede wszystkim przecina ich kalkulacje, take t zawart w owiadczeniu: Moja ona jest dla mnie niczym, a zatem Pani moesz by wszystkim. Dora fasz owej frazy odczytuje bezbdnie. Cixous chce powiedzie, e dzieje si tak dlatego, e widziaa martwe kobiety, ktre wiara w obietnic: pani moesz by wszystkim, zabia. Ale dowiadujemy si o nich i o roli, jak odegray w edukacji Dory, tylko dlatego, e pisarka wywioda je z Freudowskiego przypisu i wprowadzia na spoeczn scen. Oscylujc pomidzy kuchni, przedpokojem i salonem, take przekraczay granice wiatw i tekstw. Madonna i Dora! Cixous w obu postaciach dostrzega zdolno adoracji, ktra nie jest pusta, ktra jest wiar w moliwo czego takiego. I nic to, e C. Clment, zwalczajca fanaberie wyobraniowe swej rozmwczyni, zanotuje: jest to metafora niemoliwego, o wymarzonej i idealnej totalnoci. Cixous jest konsekwentna w czytaniu/pisaniu Dory. Kiedy bowiem mwi: histeryczka-Dora chce wszystkiego, to myli o podaniu, jednake bdc w niezgodzie ze znanymi jego wykadniami: i z koncepcj
192 193 194
Ibidem. Ibidem, s. 282. Ibidem, s. 283.
trjktnego, mimetycznego podania Ren Girarda, i z Lacanowsk definicj podania jako braku. Gdyby zgodzi si na podanie Dory rozumiane jako podanie wszystkiego, a nie ogranicza go do tego, co nieobecne, wwczas symbolika musiaaby zrzec si nadawania fallusowi znaczenia jako signifiant braku albo wypenienia owego braku. Wwczas take indywidua mogyby zacz postrzega siebie jako odrbne, pene, cae, a nie naznaczone brakiem, niekomplementarne. Wrd nich mogaby si narodzi nowa forma mioci. Ta dotychczas przyswojona przez kultur wspiera si na rnicy, nierwnoci, przywaszczaniu i konflikcie, ktrego finaem jest zawsze wskazanie zwycizcy i pokonanej. Nowa formua podania, a wraz z ni nowa kultura mioci, otwieraaby miejsce dla innego, rwnego miejsca dla kobiety caej i yjcej. Tradycyjna opozycja binarna: centrum/margines zawsze lokowaa kobiety po drugiej stronie kreski wyznaczajcej opozycj (mski/eski), w obrbie drugiego paradygmatu: wtrnego, podporzdkowanego pierwszemu. Po dekonstrukcji pozycja na marginesie zaczyna znaczy dla kobiet ju co zupenie innego. Jest nie tyle miejscem ich stabilizacji, unieruchomienia, ile przestrzeni, ktra wyzwala ich aktywizm, ruch oscylujcy pomidzy granicami centrum i peryferiami. Feministyczne teoretyczki w zaoonej przez patriarchat marginalizacji kobiet zaczynaj, paradoksalnie, dostrzega pozycj uprzywilejowan. Trajektoria ich ruchu odsania szersze horyzonty poznawcze, pozwala wicej widzie, daje wiksz wolno interpretacji ni mczyznom, skrpowanym rygorami centrum. Ale take skania do przemylenia na nowo kategorii mczyzny i tego, co mskie, biorc pod uwag kobiet i to, co kobiece, skoro znaczenie pierwszego paradygmatu jest cile warunkowane przez ten drugi. Analizujca miech Meduzy Mary Klages195 podkrela (a potwierdzaj to te badaczki feministyczne), e Cixousaski model tekstu, model jzyka kobiecego, ma swoje uzasadnienie w usytuowaniu kobiet na marginesie porzdku symbolicznego. Owa marginalizacja, w tym przypadku ju niewyznaczona przez spoeczn norm, jest efektem dystansu kobiet wobec centrum, czyli Fallusa. Take o ich ciaach myli si w kategoriach ekscentrycznoci, decentralizacji. Zdawaoby si, e z zaoenia podrzdna, gorsza pozycja na marginesie stwarza dla kobiet przeszkod. Tymczasem moe ona zosta wyzyskana jako atut: dla poszerzenia wolnoci, rwnie wolnoci kreacji. Mona w niej szuka sprzymierzeca, skoro suy aktywizacji kobiet (szeroko pojtej), podczas gdy centrum (Fallus) mczyzn raczej zakorzenia i petryfikuje. Dlatego wanie M. Klages powtarza za Cixous, e kobiety s bliej wyobrani, obrazw i fantazji, i dalej od idei absolutnie utrwalonego i staego znaczenia ni mczyni. Co wicej, przekonuje
195
M. KLAGES: Hlne Cixous: The Laugh of the Medusa...
Klages, powstanie criture fminine jest, wedle Cixous, cile zwizane wanie z ow marginaln pozycj piszcych:
Tylko ci na marginesach wyjci spod prawa mog pocz jzyk kobiecy; tymi wyjtymi spod prawa mog by kobiety i kady inny, kto stawia opr lub dystansuje si wobec strukturujcego, centralnego fallusa w porzdku symbolicznym fallogocentrycznym196.
196
Ibidem.
1. Dowiadczenie i teoria kobiecego czytania
Refleksja nad strategiami lektury towarzyszy krytyce feministycznej od momentu jej powstania. Mona nawet powiedzie, e krytyka feministyczna zrodzia si wraz z narodzinami czytelniczki1. Obserwacja ta dotyczy take debat wok criture fminine, albowiem pisanie czy si w nich nierozerwalnie z czytaniem. Wydaje si oczywiste, e nowe pisanie domaga si nowego czytania i na odwrt. Std czytanie rozumiane jest te jako pisanie, prze-pisywanie. Hlne Cixous ufaa, e uwolnienie kobiecego podania w pisaniu/czytaniu moe zmieni struktury spoeczne. Julia Kristeva rewolucyjn energi dostrzegaa w uaktywnionym popdowym w rejestrze semiotycznym tekstu. Retoryka krytyki anglo-amerykaskiej w pocztkach lat 70. XX wieku pobrzmiewa podobn rewolucyjn nut. Projekty kobiecego czytania ustawiaj si w poprzek istniejcych teorii lektury (New Criticism, teorii czytelniczego rezonansu: Reader-Response Criticism, strukturalizmu, Bloomowskiej koncepcji lku przed wpywem) i zapisuj konieczno korekt, innowacji, a niekiedy zmiany. Warto przywoa kilka wypowiedzi, ktre oddaj aur owego fermentu, tym bardziej, e notuj nadzieje i oczekiwania krytyczek zwizane z nowymi strategiami czytania, a zarazem formuuj nowe ich funkcje. W 1972 roku Adrienne Rich akt czytania utosamia z a k t e m p r z e t r w a n i a.
Re-wizja akt spojrzenia wstecz, patrzenia wieymi oczyma, wchodzenia do starego tekstu z [perspektywy] jakiego nowego kierunku krytycznego jest dla kobiet czym wicej ni rozdziaem w historii kultury:
Na temat ery czytelnika i znaczenia lektury we wspczesnym literaturoznawstwie zob. A. BURZYSKA: Teoria i lektura: niebezpieczne zwizki. Pamitnik Literacki 2003, z. 1.
1
Rozdzia sidmy: Lektury
to jest jaki a k t p r z e t r w a n i a [a n a c t o f s u r v i v a l]. Dopki nie moemy zrozumie zaoe, w ktrych jestemy zanurzone, nie moemy samych siebie pozna. I ten popd do samopoznania jest dla kobiet czym wicej od szukania tosamoci: uczestniczy w odrzucaniu przez nas autodestruktywnoci spoeczestwa zdominowanego przez mczyzn. Jaka radykalna krytyka literacka, z impulsu feministyczna, podjaby przede wszystkim prac, ktra byaby kluczem do naszego ycia, do tego, jak yymy, jak zmuszano nas do wyobrae o nas samych, jak chwyta nas w puapk nasz jzyk, na rwni z tym, jak nas wyzwala, jak sam akt nazywania by, a do teraz, prerogatyw msk i jak moemy zacz widzie i nazywa w konsekwencji y od nowa2 (podkr. K.K.).
W wiadomo kreowania jakiego nowego rozdziau w historii kultury wnika wtek osobisty, wtek odmowy uczestnictwa w starym porzdku spoecznym (i lekturowym). Czytanie nowe czytanie w swej metaforyce nabiera charakteru jakiej podziemnej rewolty, ruchu oporu przeciw obcemu, najedcy. Stajc si walk o samopoznanie, drog odnalezienia tosamoci, jest zarazem utosamiane z aktem samoobrony. Judith Fetterley, nadajc swojej ksice tytu: Czytelniczka, ktra stawia opr (The Resisting Reader: A Feminist Approach to American Fiction, 1978), podejmuje trop i sam formu Adrienne Rich: czytania tosamego z aktem przetrwania. Jednoczenie akcentuje kilka nowych wakich kwestii:
Moja ksika jest dla mnie czym wicej ni p r z e d s i w z i c i e m a k a d e m i c k i m, wicej ni a k t e m k r y t y k i l i t e r a c k i e j, wicej ni ewentualnym t e k s t e m n a k u r s y o k o b i e t a c h w literaturze amerykaskiej, wicej nawet ni r d e m d i a l o g u; to jest jaki a k t p r z e t r w a n i a [an act of survival]. Opiera si ona na przesance, e czytamy i e to, co czytamy, wpywa na nas zanurza nas, by uy jzyka Rich, w swych zaoeniach, i e, by unikn utonicia w tym zanurzeniu w zaoeniach, musimy si nauczy c z y t a o d n o w a [to re-read]. Zatem, widz moj ksik jako p o d r c z n i k s a m o o b r o n y w s z k o l e p r z e t r w a n i a [a self-defend survival manual] dla kobiety czytelniczki zagubionej na mskich bezdroach [wilderness] powieci amerykaskiej. Na swych wyynach krytyka feministyczna jest pewnym a k t e m p o l i t y c z n y m, ktrego celem nie jest po prostu interpretowanie wiata, ale zmienianie go przez zmienianie wiadomoci tych, ktrzy czytaj, i ich stosunku do tego, co czytaj. W tym sensie chc, eby moja ksika bya, mwic sowami Suzanne Juhasz: sama z d a r z e n i e m a n i e k o m e n2 A. RICH: When We Dead Awaken: Writing as Re-Vision. College English 1972 (34), s. 18; cyt. za: EADEM: On Lies, Secrets, and Silence: Selected Prose, 19661978. New York, Norton, 1979, s. 35.
t a r z e m do zdarzenia. I aby speni oczekiwania Andrei Dworkin: Chc, eby pisarki pisay ksiki dlatego, e s zaangaowane w ich zawarto. Chc, by pisarki pisay ksiki jako dziaania. Chc, eby pisarki pisay ksiki, ktre mog odmieni to, jak, a nawet dlaczego, ludzie yj. Chc, eby pisarki pisay ksiki, ktre s warte tego, aby pj za nie do wizienia, warte, aby o nie walczy, i gdyby do tego doszo w tym kraju, warte, aby za nie umiera3 (podkr. K.K.).
Czytanie zostaje w wypowiedzi Fetterley ulokowane poza instytucjami (akademi, krytyk literack, wykadami) i rozumiane jest jako efekt interakcji z tekstami literackimi, interakcji osobistej i emocjonalnej. Jednoczenie opatrzone zostaje misj, ktr mona by nazwa jak podpowiada Ruthven idc ladami krytyki marksistowskiej, praktyk opozycyjn. Owej praktyce nadaje si wymiar aktu politycznego. Zmieniajc akcenty, mona take powiedzie, e skoro czytanie samo ma by zdarzeniem ma dziaa, stwarza now lekturow rzeczywisto, ma mie zdolno przeksztacania wiadomoci czytelniczki i jej dowiadcze to ma dziaa jak performatyw. W istocie chodzi bowiem o to, aby tworzc nowe rozumienie literatury (nauczy si ponownie czyta), rwnoczenie wytwarza warunki do zmiany kultury. W 1973 roku Mary Daly, odwoujc si do ukradzionej kobietom przez patriarchat wadzy nazywania, daje impuls nie tylko do tego, aby ow utracon wadz na nowo odzyskay, ale take do tego, aby spoytkoway j w procesie czytania nazywania na nowo wiata wedle wasnego jego rozumienia i wasnego systemu wartoci:
[...] konieczne jest uchwycenie tego podstawowego faktu, e nam kobietom ukradziono wadz nazywania. Nie miaymy wolnoci, by uywa wasnej wadzy do nazwania siebie, wiata lub Boga. Dawnego nazywania nie tworzy dialog fakt nieodwracalnie ustalony w opowieci o Adamie nazywajcym zwierzta i kobiet z Genesis. W historii Genezy prawo nazwania zwierzt i kobiety zostao przyznane Adamowi. Kobiety zdaj sobie teraz spraw, e uniwersalne narzucenie nazw przez mczyzn byo faszywe, bo partykularne [partial]. Czyli, e nieodpowiednie sowa brano za odpowiednie4.
Wypowied Mary Daly sytuuje nas w samym centrum pojmowania lektury jako czynnoci wyzwalajcej nazywanie, odzyskujcej ow utracon przez kobiety wadz, aby spoytkowa j na rzecz wytwarzania znacze3 J. FETTERLEY: The Resisting Reader: A Feminist Approach to American Fiction. Bloomington, Indiana University Press, 1978, s. VIII. 4 M. DALY: Beyond God the Father: Toward a Philosophy of Womens Liberation. Boston, Beacon, 1973, s. 8.
nia. Pierwszy akt demaskacji uniwersalizmu mskich lektur i pozorowanego ich obiektywizmu zaprasza badaczki do jawnej manifestacji swego partykularyzmu i subiektywnoci czytania.

Krytyka feministyczna we wczesnej fazie lat 70. prbujc wyznaczy gwne komponenty swej lektury, akcentuje przede wszystkim wag kobiecego dowiadczenia. Bez wzgldu na to, czy w centrum feministycznej obserwacji zostaj umieszczone androteksty (teksty mskie), czy te ginoteksty (teksty kobiece), za kadym razem dowiadczenie staje si kluczow kategori krytyki, krytyki dopowiem wyprzedzajcej post-strukturalizm i dekonstrukcj. W Teoriach literatury XX wieku Anna Burzyska streszcza haso dotyczce krytyki feministycznej, wyjte ze Sownika W.V. Harrisa (Dictionary of Concepts in Literary Criticism and Theory. New York 1982), w ktrym istotna jest dla nas konkluzja. Autor hasa, wymieniajc obiekty zainteresowa krytyki: rozumienie, analiz i odbir dziea literackiego oraz jzyka i instytucji bada literackich lub teorii literatury, podsumowuje sowami: [...] z punktu widzenia d o w i a d c z e n i a k o b i e c e g o5 (podkr. K.K.). Elaine Showalter w swym fundamentalnym szkicu z 1981 roku: Krytyka literacka na bezdroach notuje:
Musimy jednake rozway o wiele bardziej dogbnie, czego waciwie chcemy si dowiedzie, oraz w jaki sposb moemy znale odpowiedzi na pytania pynce z naszego [tj. k o b i e c e g o] d o w i a d c z e n i a6 (podkr. K.K.).
Od lat 70. badaczki feministyczne wyznaj swoje zaduenie wobec studentw. Judith Fetterley we wstpnym rozdziale ksiki The Resisting Reader... (1978) wskazuje na wag ich korygujcych dowiadcze7. Podobny
5 A. BURZYSKA, M.P. MARKOWSKI: Teorie literatury XX wieku. Podrcznik . Krakw, Znak, 2006, s. 399. 6 E. SHOWALTER: Krytyka literacka na bezdroach. Prze. I. KALINOWSKA-BLACKWOOD. Teksty Drugie 1993, nr 4/5/6, s. 121. Autorka siga po to samo sowo: bezdroa (wilderness), ktrym posuya si cytowana przed chwil Fetterley siga polemicznie! 7 W moich klasach wci rozwijaam, doskonaliam i zmieniaam swe idee dziki interakcji i wymianie z moimi studentkami. Jest moim szczerym yczeniem, aby ta ksika
gest wykonuje Patricia Meyer Spacks, kiedy odwouje si do klasowych dysput w Wellesley College, ktre podpowiaday korekty i wniosy wiele odkrywczych pomysw do jej publikacji The Female Imagination... (1975)8. Studenci znajdowali zwizki pomidzy dowiadczeniami swego ycia a tymi dowiadczeniami, ktrych nonikami byy literackie kreacje kobiece9. Wiele lat pniej Sydney Janet Kaplan w swym szkicu o znaczcym tytule Varieties of Feminist Criticism zbiera, w formie niemal wyznania, powody, ktre skieroway j ku feministycznej lekturze:
Dla absolwentw we wczesnych latach 60. dominujcym podejciem do studiw literackich bya wci Nowa Krytyka. Nasze dowiadczenie
rozwijaa tamten dialog nawet dalej i aby sama bya jak form nauczania. J. FETTERLEY: The Resisting Reader..., s. VII. 8 P.M. SPACKS: The Female Imagination. A Literary and Psychological Investigation of Womens Writing. London, Georg Allen & Unwin Ltd, 1976, s. 34. 9 K.K. Ruthven zbiera bardzo instruktywne, chocia ju z odlegych czasw, wiadectwa nieoczekiwanych i zaskakujcych dla prowadzcych wykady kobiet reakcji ich uczestniczek. Przytaczam duszy jego wywd, poniewa cay zapis jest niezwykle interesujcy i tworzy dodatkowy kontekst objaniajcy moje wczeniejsze, zamieszczone w gwnym tekcie uwagi: W kontekcie feministycznym w z r o s t w i a d o m o c i nabiera w kocu znaczenia pewnej rnorodnoci powizanych dziaa, ktre J. Mitchell nazywa: procesem transformacji ukrytych, indywidualnych lkw kobiet w wiadome uczestnictwo w ich znaczeniu jako problemw spoecznych, uwolnieniem gniewu, strachu, walk o ujawnienie tego, co bolesne, i o przeksztacenie tego w polityczne. Tym, czego nie przewidyway plany akademickich wykadw na temat obrazw kobiet, byo z n i e c h c a j c e o d d z i a y w a n i e s t e r e o t y p w s e k s i s t o w s k i c h na studentki, ktre poczuy si omielone do tego, eby ustosunkowa si do literatury (znw psychoguma do ucia), zamiast j bada na wzr wczeniejszych pokole analizujcych typy komedii staroytnych w rodzaju onierza samochwaa (miles gloriosus) czy odywania Charakterw Teofrasta w XVII-wiecznej literaturze angielskiej. Jednym z problemw wykadania na temat obrazw kobiet w literaturze relacjonuje Marie Ferguson jest z w a l c z a n i e d e p r e s j i, rosncej w miar jak z istoty swej negatywne odbicie dokumentowane jest z historii na histori; albowiem, jak wskazuje Sandra Lee Bartky: w i a d o m o f e m i n i s t y c z n a j e s t w i a d o m o c i w i k t y m i z a c j i. Studentki Patricii M. Spacks nie chciay rozmawia o powieci Doris Lessing Martha Quest (1964), jej bohaterka bowiem zbytnio przypominaa je same. [...] Alternatywn o d p o w i e d z i n a w i k t y m i z a c j jest wyzwolenie stumionego gniewu, ktry obraca si przeciw mczyznom w ogle, czasem przeciw najbliszemu mczynie: wedle relacji Robin Rowland, zdarza si, e studentki zaangaowane w studia kobiece rozwizuj swe maestwa w trakcie kursu. Te, w jaki sposb, sensacyjne ramy czego, co u startu nie miao by bardziej kontrowersyjne od kadej innej praktyki pedagogicznej, rzuca wiato na t r u d n o , z jak przychodzi akademizowanie materiau, co do ktrego wiele kobiet odczuwa, e nie mona go traktowa obiektywnie, poniewa zbyt mocno p o d r a n i a n e r w y. K.K. RUTHVEN: Feminist Literary Studies: an Introduction. CambridgeNew YorkPort ChesterMelbourneSydney, Cambridge University Press, 1990 [wydanie pierwsze 1984], s. 7071 (podkr. K.K.).
i trening w krytyce byy gwnie powicone jakiemu nieprzerwanemu, szczegowemu czytaniu tekstu w izolacji od zewntrznych wpyww, takich jak ycie autora, historyczne i polityczne zdarzenia, oraz od naszych wasnych odpowiedzi jako czytelnikw. I kiedy odnosz si do tekstu, mam na myli jeden ze starannie wyselekcjonowanej liczby tekstw, ktre zostay wyznaczone jako najlepsze spord napisanych kiedykolwiek. Dotykaa nas odlego, ktra stawaa si coraz bardziej oczywista, pomidzy naszymi metodami bada a tym, czego d o w i a d c z a l i m y w n a s z y m w a s n y m y c i u, jako przemian spoecznych tamtej dekady. Pamitam, e w tamtych latach uwaaam si za czytelniczk wyranie niezadowolon, powstrzymujc podskrny nurt alienacji, dyskomfort i jakie poczucie, e yj w zej ramie czasowej lub ramie umysowej. [...] Roso moje zainteresowanie rzeczywistymi kobietami, ktre napisay te nowo odkrywane lub na nowo odkrywane teksty. Jakie d o w i a d c z e n i a wpyny na ich pisarsk ewolucj? eby t ewolucj zrozumie, niezbdne byo szukanie informacji, ktre Nowa Krytyka nauczya nas ignorowa: w listach, dziennikach, fragmentach autobiografii; analizach spoecznych i kulturowych, biografiach, historiach; badaniach antropologicznych, socjologicznych, filozoficznych: krtko mwic, w owej wiedzy, w owych metodologiach i teoriach, ktre szybko akumuloway si w badaniach kobiecych [womens studies]. [...] Nie tylko wiele z nas czuo nasze wyalienowanie przez zawarto kanonu, ktrego opanowania [master] oczekiwano od nas, ale czuymy si wykluczone przez obiektywno przyznawan krytycznemu argonowi, ktrego uywania si po nas spodziewano, z towarzyszcym mu zaoeniem rodzajowo mskiego czytelnika, z jego domnieman uniwersalnoci, jak rwnie z jego odosobnieniem od naszego p r z e y w a n e g o d o w i a d c z e n i a. Nie powinno nikogo dziwi, e jeden z wczeniejszych zbiorw feministycznej krytyki nosi tytu: The Authority of Experience (Diamond i Edwards, 1977)10 (podkr. K.K.).
Nie warto nikogo przekonywa, e pojcie dowiadczenia stao si kluczowym sowem w feministycznej refleksji, e stao si wrcz synonimem krytyki feministycznej, a na pewno ginokrytyki, e formuy pisania/czytania z perspektywy kobiecego dowiadczenia weszy na tyle w obieg, e sama perspektywa i samo pojcie kobiecego dowiadczenia umykao bacznej refleksji. Kiedy zatem Jonathan Culler w swojej ksice On Deconstruction. Theory and Criticism after Structuralism (1982)11, gwnie w rozdziale Reading as a Woman, wskaza na wag pojcia dowiadczenia w krytyce feministycz10 S.J. KAPLAN: Varieties of Feminist Criticism. In: Making a Difference. Feminist Literary Criticism. Eds. G. GREENE, C. KAHN. London, Methuen, 1985, s. 3839. 11 J. CULLER: On Deconstruction. Theory and Criticism after Structuralism. Ithaca, Cornell University Press, 1982.
nej, co dla badaczek byo ju wwczas oczywiste, to nie chodzio mu o przekonywanie przekonanych, ale o wzicie pod lup samego pojcia i o to, aby naszkicowa fazy zmian jego znaczenia i skonfrontowa je z fazami feministycznej lektury.
1.1. Jonathan Culler: fazy artykulacji dowiadczenia w krytyce feministycznej

Culler wskaza na zoono tego pojcia, komplikacje i puapki czyhajce na tych, ktrzy prbuj steoretyzowa kobiece czytanie. Albowiem, jak si okazao, kategoria dowiadczenia (i jej interpretacja) staa si obiektem zaartych polemik i podzielia feministyczne badaczki na dwa fronty. Szkicowo rzecz ujmujc, gosy w dyskusji rozbiy si na dwa bieguny: na jednym przyznawano dowiadczeniu autorytet, a na drugim w ogle odrzucano dowiadczenie. Spr toczy si midzy empirystkami a dekonstrukcjonistkami; zwolenniczkami teorii czytania/pisania kobiecego, choby, jak przekonywa Culler i wspierajca go Mary Jacobus, niemoliwej do zbudowania na podstawie empirycznego (esencjalistycznego) pojcia dowiadczenia, a zwolenniczkami teorii czytania/pisania kobiecego, ktra odwoujc si wprawdzie do dowiadczenia, bya ju przecie efektem lekcji dekonstrukcji i psychoanalizy. Ostateczna linia demarkacyjna przebiega zacza pomidzy zwolenniczkami dowiadczenia a zwolenniczkami teorii. Skoro pojcie dowiadczenia zakcao moliwo teoretyzowania na temat kobiecego czytania, a taka bya konkluzja pracy J. Cullera i sprzymierzonych z nim krytyczek (promujcych dekonstrukcj i psychoanaliz), to cz badaczek wybieraa dominacj dowiadczenia nad teori, cz za wolaa zrezygnowa z tego pojcia na rzecz klarownoci teoretycznej.
Jeli pisze Culler, odwzorowujc proces rozumowania Stanleya Fisha dowiadczenie czytelnika jest dowiadczeniem interpretacji, to atwo przyj twierdzenie, e to dowiadczenie jest znaczeniem12.
Jednake, zarwno Fish, jak i feministyczne badaczki (otwarcie czy skrycie przystajc na ow formu) natknli si na problem zdublowania pojcia dowiadczenia albo na problem podziau wewntrz tego pojcia.
12
Ibidem, s. 39.
Z jednej strony dowiadczenie jest tym, co d a n e i do czego si odwoujemy; z drugiej strony to dowiadczenie, ktrym proponujemy si posuy, ma dopiero zosta w y t w o r z o n e przez szczeglne operacje w tym wypadku zdobywanie wiedzy i odrzucanie idiosynkrazji13 (podkr. K.K.).
Zdublowane pojcie dowiadczenia stwarza problem dlatego, e stawia nas wobec nierozstrzygnitych relacji pomidzy czytajcym ja i dowiadczeniem czytelniczym a innymi momentami tego ja i innymi aspektami dowiadczenia, pomidzy dowiadczeniem czytelnika, gdy czyta, a innymi rodzajami dowiadcze. w problem, skrywany pod stoem w mskich teoriach czytelniczego rezonansu (Reader-Response Criticism), uwyrania si w sposb szczeglny w krytyce feministycznej. I mona nawet powiedzie, e wanie w obszarze refleksji nad dowiadczeniem zosta on odsonity jako kwestia nie tylko teoretyczna, ale take polityczna. Czsto obie cz si w nierozerwaln par. A dzieje si tak dlatego, e owa nierozstrzygnita relacja w teorii czytelniczego rezonansu (Reader-Response Criticism) zyskuje dodatkow komplikacj w feministycznych teoriach lektury ze wzgldu na wprowadzenie w ni perspektywy pci (genderu) i z perspektywy pci ujmowanego dowiadczenia: w domniemaniu uniwersalne dowiadczenie czytelnika zastpione jest przez partykularne dowiadczenie czytelniczki (zawsze w owym zdublowanym wymiarze). Korygujc teorie czytelniczego rezonansu (Reader-Response Criticism) z perspektywy krytyki feministycznej, pyta Culler:
Jeli dowiadczenie literatury zaley od waciwoci czytelniczej jani, to mona by zapyta, jak rnic zrobioby temu dowiadczeniu lektury, a zatem i znaczeniu literatury, gdyby owa ja bya raczej eska ni mska. Jeeli znaczenie dziea jest dowiadczeniem czytelnika, to jak rnic stwarza fakt, e czytelnik jest kobiet14?
Odpowiedzi na tak zadane pytanie wyuskuje badacz z feministycznych lektur. Jak si okazuje, ukadaj si one w trzy fazy, trzy momenty, ktre charakteryzuje zrnicowana odpowied na dwa gwne pytania: o pojcie dowiadczenia i nierozdzielnie z nim zwizane pojcie genderu, a w konsekwencji take o pojcie rnicy. Jeli kobieca lektura istnieje, to czym miaaby si odrnia od lektury mskiej? Czy powinnimy mwi o rnicy midzy nimi, czy raczej o procesie rnicowania? Co to znaczy czyta jako kobieta, jeli tym pytaniem
13 14
Ibidem, s. 41. Ibidem, s. 42.
wprowadzamy kilka niewiadomych, takich jak: teoria lektury (dowiadczenie lektury, strategie lekturowe) i teoria genderu (relacje pomidzy sex i gender), kategorie podmiotu lektury i podmiotu dowiadczenia, dowiadczenia lekturowego i dowiadczenia bycia kobiet, wreszcie podmiotu lektury i jej przedmiotu, w kocu teorie tekstualnoci? Impulsy pynce z teorii literackich w krytyce feministycznej musz uzgadnia si w procesie dominacji albo negocjacji z impulsami pyncymi z zewntrz, ktrych symptomami s nie tylko feministyczne teorie genderu, ale te feministyczne koncepcje socjologiczne, psychologiczne i psychoanalityczne. Mam tu na myli fazy akcentowania w owych feministycznych koncepcjach albo opresji kobiet, represji kobiecej seksualnoci, albo problematyki wrogoci pomidzy kobietami, marginalizacji, innoci. Powrmy do J. Cullera i do wypunktowanych przez niego w krytycznej refleksji feministycznej trzech momentw artykulacji dowiadczenia. Streszczajc jego wywd, mam przekonanie, e szkicuj to dla rozbudowanych nieco dalej rozwaa. Jednoczenie mam wiadomo, e diagnozy zapisane w rozdziale Reading as a Woman zaowocoway rozlicznymi odwoaniami, nawizaniami, korektami, a nawet ukrytymi bardziej lub mniej polemikami w krytyce feministycznej. I w toku mojego wykadu postaram si cz z nich przywoa.
1.1.1. Krytyka oparta na cigoci dowiadczenia Pierwszy moment

Pierwsza faza charakteryzuje si rozpoznaniem, e istniej dwa rnice si od siebie, a oznakowane przez pe dowiadczenia lektury, ktre odwzorowuj odrbnoci pomidzy dowiadczeniem wynikajcym z mskiej i kobiecej kondycji. Zasadnicz dla tej fazy okazaa si antologia The Authority of Experience: Essays in Feminist Criticism15. Ju sam tytu ustanawia podstaw i punkt wyjcia prezentowanej w niej interpretacyjnej i lekturowej strategii. Akcentujc wag zebranych w niej tekstw, J. Culler zaznacza pozytywny aspekt jej projektu, ktry kadzie nacisk na cigo midzy dowiadczeniem bycia kobiet i dowiadczeniem lektury kobiecej16. w pozytywny projekt lokowa si w szerszym kontekcie istniejcych ju wwczas rozpozna niecigoci, a zatem nieadekwatnoci relacji pomidzy przeytymi dowiadczeniami a dowiadczeniami lekturowymi.
15 The Authority of Experience: Essays in Feminist Criticism. Eds. L. EDWARDS, A. DIAMOND. Anherst, Massachusetts, University of Massachusetts Press, 1977. 16 Ibidem, s. 44.
31 Feministyczna...
Redaktorki antologii Arlyn Diamond i Lee Edwards zapisuj znamienn obserwacj, e autorki pomieszczonych w niej esejw widz sztuk jako wytwr szczeglnego kulturowego rodowiska, czasami wcielajcy najgbiej zakorzenione spoeczne przewiadczenia, czasami kwestionujcy te wartoci, czasami ukrywajcy wasn ambiwalentn postaw artysty wobec nich, ale nigdy niepozbawiony zaangaowania w zawoania czasu lub adu spoecznego17. Na symbiotyczny zwizek autorek ze spoecznymi uwarunkowaniami, ktry nadaje im swoist funkcj sejsmografw swoich czasw, nakada si perspektywizm kobiecego punktu widzenia i kobiecej wraliwoci, akcentowany w wypowiedzi autorki jednego z artykuw Marianny Adams: [...] nasze wgldy w literatur [literary insights] i percepcje pochodz, przynajmniej czciowo, z naszej wraliwoci na niuanse naszego ycia i z obserwacji ycia innych ludzi18. Za ilustracyjny dla tej antologii uznaje J. Culler esej Down Lander: Eve among The Indians [Ewa wrd Indian]. S w nim bowiem zapisane zasadnicze skadniki pojmowania dowiadczenia charakteryzujcego pierwszy moment krytyki feministycznej. Down Lander odwouje si do dowiadczenia literackiego i do dowiadczenia swojego ycia, ktremu nadaje rang pierwszestwa i prawo do korekcji tego pierwszego. Dowiadczenie wywiedzione z ycia traktowane jest jako bezporednio dane, uprzednie, empiryczne. A jego autorytet utwierdza swoj prawomocno przez identyfikacj ze wsplnot dowiadcze innych kobiet. Odwoujc si do autorytetu dowiadczenia, Lander obnaa i demaskuje powszechnie akceptowany literacki stereotyp, mwicy o tym, e kobiety odrzucaj wartoci prymitywne i e z trudem znosz przestrzenie pozbawione atrybutw cywilizacji. Lander, bogata w osobiste dowiadczenia dzikoci, ktre zdobya w czasie pobytu na pustyni, odczytuje w stereotyp jako mski mit pogranicza, mit wykreowany po to, aby uczyni z pogranicza ucieczk od wszystkiego, co dla nich reprezentuj kobiety. Ucieczk od wyrzeczenia w jaki raj mskiego braterstwa, gdzie seksualno moe by jak agresywn, zakazan wymian z niebiaymi kobietami. Tutaj dowiadczenie kobiet dostarcza sposobnoci, by wyeksponowa w topos literacki jako pewn samowystarczaln msk perspektyw widzenia perspektywy kobiecej19.
Ibidem, s. IX. M. ADAMS: Jane Eyre: Womans Estate. In: The Authority of Experience: Essays in Feminist Criticism..., s. 140. 19 J. CULLER: On Deconstruction..., s. 45.
18
17
1.1.1.1. Krytyka tematyczna w opinii K.K. Ruthvena W pierwszym momencie krytyka oparta na cigoci dowiadczenia pracuje przede wszystkim na tekstach androcentrycznych. Simone de Beauvoir, Kate Millett, Judith Fetterley skupiaj swoj uwag gwnie na obrazach kobiet, co zblia je do krytyki tematycznej. W ksice Feminist Literary Studies... K.K. Ruthven powica sporo uwagi temu wariantowi krytyki feministycznej, ktry utosamia on wanie z krytyk tematyczn. Wedle badacza, rde feministycznej krytyki tematycznej nie naley jednak szuka w badaniach literackich. Inicjatywa bada obrazw kobiet jako wyeksponowanego tematu wysza od sztuk wizualnych i mediw.
Jedna z najwczeniejszych form krytyki feministycznej ogniskowaa si zgodnie na tym, co nazywano obrazami kobiet. Byo tak czciowo dlatego, e akademicki feminizm pojmowano z pocztku jako pewien rodzaj socjologii, w ktrym teksty literackie mogy by uyte jako dowd i przekopywane w celu ukazania, w jakiego rodzaju modelowe role wyposaaj one kobiety. Byo tak rwnie dlatego, e tematyka (badanie tematw literatury) zajmowaa tak wysokie miejsce w studiach anglistycznych, i ujcie tematyczne pisania kobiecego nie przedstawiao adnych problemw metodologicznych, chocia istnia duy opr wobec wczenia literatury kobiecej do podrcznikw akademickich (s. 70)20.
Z krytyk tematyczn sprzymierza si take krytyka mitograficzna, zadomowiona w akademiach, zarwno w wersji Fryea, jak i Junga. O ile jednak krytycy literaccy reprezentanci bada mitograficznych zadawali pytania, czy figury symboliczne pojawiajce si w literaturze s uniwersalnymi archetypami, czy te specyficznymi dla danej kultury fenotypami, o tyle Mary Ellmann opublikowaa pokany esej Thinking About Women (New York 1968) o Kobiecych stereotypach, zachcajcy liczne badaczki do skadania szczegowych sprawozda o przedstawianiu kobiet przez wielu dobrze znanych autorw w oczekiwaniu, e przeksztac szkicow map Ellmann w zbrojny podbj caego pola (s. 70). Z jednej strony owa krytyka demaskuje opresywn natur stereotypowych przedstawie, z drugiej za, porwnujc to, jak byy przedstawiane kobiety, z tym, jak powinny by przedstawiane, krytyka ma nadziej, e wytworzy u kobiet samowiadomo. Z widocznym zadowoleniem stwierdza Ruthven, e zdobywana przez uczestniczki studiw kobiecych wiadomo wprowadza je w depresj i w yciowe zawirowania. Autor Feminist Literary Studies... traktuje z wyranym dystansem omawian faz krytyki
K.K. RUTHVEN: Feminist Literary Studies: An Introduction... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
31*
20
feministycznej. Balansuje pomidzy jej negacj a prb wskazania na jakie jej pozytywne osignicia. Wyranie dystansuje si wobec ideologizacji, upolityczniania tego, co do tej pory w badaniach literackich miao status neutralnych narzdzi badawczych. Powtarzalno demaskatorskich gestw ujawniajcych opresj w stosunku do zmarginalizowanych kobiet buduje odwrcony stereotyp i wiedzie do niezamierzonego przez krytyczki efektu stabilizujcego zapisane w nich opresyjne role. Ten typ krytyki wyczerpuje swoje poznawcze moliwoci take dlatego, e grzeszy normatywizmem:
Dzieo literackie powinno dostarczy modelowych rl, upiera si Chery Register, utrwala pozytywny sens tosamoci kobiecej, portretujc samorealizujce si kobiety, o tosamoci niezalenej od mczyzn (s. 73).
Nina Auerbach i jej Woman and the Demon (1982) zyskaa sobie, jako jedna z niewielu badaczek tego etapu, pozytywn ocen Ruthvena. Swoj ksik naruszya bowiem dominujce typy przedstawie. Anio domowy owa modelowa wiktoriaska kobieco zostaje dopeniony przez kobiet demona, co oznacza, e literatura (pisana zarwno przez mczyzn, jak i kobiety) jest znacznie bogatsza ni wyobrania ortodoksyjnych badaczek. Ksika Auerbach prowadzi do konkluzji, e jednym ze sposobw, ktry mgby odnowi krytyk obrazw kobiet, byoby dekonstruowanie przesanek, na ktrych pierwotnie si opieraa i wychwytywanie tego, co pozostaje wykluczone, wraz z postpem rzekomo dominujcych typw reprezentacji (s. 7576). Ruthven nie zgadza si z interpretacjami, ktre w owych demonicznych obrazach skonne s dostrzega stumion, feministyczn alternatyw dla aniow patriarchatu, albowiem jak podpowiada sama Auerbach owe burzycielskie [subversive] paradygmaty s tylko okazjonalnie feministyczne (s. 75). Wrd zastrzee z dziedziny psychologii i pedagogiki (badanie obrazw kobiet traumatyzuje studentki) oraz z perspektywy teorii i interpretacji literackiej (brak szczeglnych poznawczych efektw) pojawia si zarzut wart odnotowania, albowiem nie jest na pewno bezzasadny i, niestety, dotyka on te wspczesnych prac dotyczcych tematu kobiet, obrazw kobiet w literaturze.
Znacznie istotniejsze jest zastrzeenie semiotyczne, e ujcie obrazw kobiet traktuje kobiet jako z gry dan istot, ktrej niezmienna esencja, wieczna kobieco, jest przedstawiana (albo czciej mylnie przedstawiana) w rnych tekstach, w rnych czasach. Pogld semiotyczny polega na tym, e kobieta nigdy nie jest dana w tym sensie, lecz e jest zawsze produktem pewnej konstrukcji ideologicznej. I dlatego nowsze prace z tego obszaru wol mwi o reprezentacji jako o procesie raczej
ni o obrazach jako produktach. Co wicej, produkowanie kobiety w dyskursie nie jest ograniczone tylko do tych dyskursw, w ktrych kobiety s odrbnym podmiotem, ale, przeciwnie, przebiega przez wiele innych dyskursw medyczny, prawny, biologiczny, psychoanalityczny i tak dalej z takim rezultatem, e owa kobieta jest swego rodzaju intertekstem wpisanym w te rne dyskursy. Waciwe studium kobiety jest, w konsekwencji, przedsiwziciem transdyscyplinarnym, a na pewno nie czym, o czym wszystko mieliby z zaoenia wiedzie krytycy literaccy, zanim skieruj si ku tekstom, ktre ogaszaj si jako jej przedstawienie (s. 7475).
Notacja tego, co wydaje si dzisiaj oczywiste, nie zmienia wagi tych zastrzee. I chocia Ruthven wolaby, aby krytyka, w tym take krytyka feministyczna, odpowiedziaa na pytanie: czemu te, a nie inne rzeczy osigaj status konwencjonalny?, to przecie dobrodusznie godzi si na upolityczniajce jak je nazywa pytanie feministycznej krytyki: czyim interesom su owe konwencje? (s. 76). Przywoana przez niego Marcia R. Lieberman wyjania, e konwencja literacka nie jest nigdy miejscem czystego oddziaywania seksizmu na literatur, lecz jego najsubtelniejszym, rozpowszechnionym poziomem (s. 76)21. Z rzetelnoci relacjonujc polityk seksualn wyczytywan przez krytyczki feministyczne ze struktur fabularnych finalizujcych romans maestwem, czy z petrarkowskiej konwencji nieodwzajemnionej mioci, mioci romantycznej (Shulamith Firestone), czy wreszcie z wpisanych w nie tematw maestwa i macierzystwa (Karen Rowe), autor Feminist Literary Studies... zastrzega przecie, e goszone przez krytyczki haso, aby odmitologizowa literatur i kultur, przesania faktyczny proces ich remitologizacji: zastpienia jednych mitw przez inne, obcych przez swoje, niepodanych przez podane. Mona, jak twierdzi Ruthven, w zamkniciu fabuy maestwem postrzega neutralny chwyt, ekonomiczny sposb rozwizania lunych zamkni fabularnych (s. 76), ale mona take, jak to czyni krytyka feministyczna, czyta je jako wyraz podporzdkowania kobiet mskiej kontroli, patriarchalnej kontroli ich seksualnoci i ich zdolnoci reprodukcyjnych. Jean E. Kennard22, badajc konwencj powieciow dwch rywali, dochodzi do konkluzji, e konwencja literacka potwierdza jedynie to, co ju wczeniej zostao wpisane w nasze praktyki kulturowe, a jej celem jest stworzy zudzenie, e naladuje ycie. Co wicej, polityka seksualna uzasadniajca t konwencj polega na tym, e o ile postaci mskie zwykle staj przed
21 M.R. LIEBERMAN: Sexism and the Double Standard in Literature. In: Images of Women in Fiction. Ed. S. KOPPELMAN-CORNILLON. Ohio, Bowling Green Popular Press, 1972. 22 J.E. KENNARD: Victims of Convention. Hamden, Connecticut, Archon Books, 1978.
wyborem ycia w cnocie lub w wystpku, o tyle postaci kobiece nie wybieraj stylu ycia, lecz ma. Chodzi zawsze o to, aby rozpozna pana prawego. W ten sposb zamaskowana zostaje kwestia: po co w ogle wychodzi za m? Ten etap krytyki feministycznej obfitowa take w polemiki wok pornografii, bani i ich znaczenia w edukacji przede wszystkim dziewczynek. Z prezentowanych przez Ruthvena wtkw wynika, e w owych pocztkach krytyki feministycznej pojawi si zarys problemw, ktre bd cigle obecne w jej pniejszej refleksji. Dlatego te, nie polemizujc z Ruthvenem, skaniam si jednak do tego, aby lepo nie przecenia tych pionierskich prac, ktre budoway pocztki feministycznej krytyki literackiej (wiele jego kliwych uwag ma swoje uzasadnienie), ale te i do tego, aby ich nie lekceway. Autorki budoway je w pewnym teoretycznym kontekcie (krytyki tematycznej i mitograficznej), na co wskazuje Ruthven, i nietrudno spostrzec, e potencja intelektualny tych bada wyczerpa si, podobnie jak potencja bada tematw i topiki, bada obojtnych przecie na genderowe nacechowanie swych obiektw. Trudno powiedzie, na ile diagnozy i opinie zawarte w jego ksice (nie ma ona zbyt bogatej recepcji wrd badaczek feministycznych) wpyny na pniejsze oceny tej fazy krytyki feministycznej, a jaki by udzia w obnianiu jej wartoci przedstawicielek gwnie ginokrytyki. Odcicie si tej ostatniej od badaczek androtekstw, cho byo uzasadnione budowaniem nowej koncepcji, wiadczy niewtpliwie take o tym, e ginokrytyka miaa przekonanie, e po niej w krytyce feministycznej moe nastpi ju tylko potop. Dopiero Naomi Schor, wiele lat pniej i w innym teoretycznym otoczeniu, po strukturalizmie, w czasach dekonstrukcji, formuuje now wersj feministycznej krytyki tematycznej, nazwan przez ni t e m a t y k . Jej zainteresowanie koncentruje si nie tyle na przedstawieniu kobiety, ile na uchwyceniu relacji pomidzy kobiet a przedstawieniem. I o ile feministyczna krytyka tematyczna wskazywaa na trwao przedstawie, ktre wyobraay represj kobiecego podania w patriarchalnym spoeczestwie (gwnie chodzi o powie XIX wieku), o tyle zamiarem Schor jest wskaza na strategie reprezentacji, jakie rozwijay si w celu zawarcia w sobie kobiecego libido [to contain female libido]23. Co wicej, prowadzona przez ni lektura XIX-wiecznych powieci pokazuje, e zwizanie energii kobiecej jest jednym, jeli nie jedynym, z warunkw umoliwiajcych rozwijanie tekstu klasycznego24. Innymi sowy tekstu realistycznego.
23 N. SCHOR: Breaking the Chain. Women, Theory, and French Realist Fiction. New York, Columbia University Press, 1985, s. XI. 24 Ibidem.
Ta nowa krytyka tematyczna pisze Schor nie jest wszak jak nostalgiczn praktyk tekstow, jak krytyk retro, jak regresj do stylw (lektury) z lat 50. XX wieku. Tak jak hiperrealizm w malarstwie jest powrotem do sztuki figuratywnej, ktra przesza przez sito minimalistyczne, neotematyzm jest tematyzmem przefiltrowanym przez faz krytyki strukturalistycznej. Kto mgby nawet dowodzi, e pewien strukturalizm, konkretnie strukturalizm semantyczny, nie by faktycznie niczym innym, jak tylko odzyskaniem tematyzmu, jakim strukturalistycznym neotematyzmem. [...] Chodzi raczej o otwarcie poszukiwa na pewien cig, ktry wie tematyk, semantyk strukturaln i nawet post-strukturalizm. Samo to podjcie, sama ta zaoona implicite waloryzacja cigoci, jest wanie czym, co dla nas charakteryzuje tematyk i jest jej cech dystynktywn: terminem tematyka opatrz wszelkie praktyki tekstowe cierpice na co, co mona by, sposobem Bachelarda, nazwa kompleksem Ariadny, wszelkie lektury trzymajce si nici Ariadny (fil conducteur), czy miayby to by acuchy synonimw Barthesa, czy acuch suplementw Derridy, czy serie Deleuzea. Horyzontalna, wertykalna lub idca po przektnej ni Ariadny nawiedza teksty Barthesa, Derridy i Deleuzea nie w postaci typowo strukturalistycznej czyli metajzykowej izotopii Greimasa, ale w jakiej postaci poetyckiej: ta ni (fil) staa si jak rozwinit metafor25.
W miejsce tekstu i jego struktur pojawiaj si metafory tekstu jako tkaniny, organizmu, sieci. Krytyk jest na zewntrz, ale i wewntrz tekstu-tkaniny, jego rka wycigajca ni likwiduje dystans, wchodzi do wntrza tekstu, ale nie trzyma tekstu w rce. 1.1.1.2. Czyta jako kobieta Dowiadczenie kobiet dostarcza sposobnoci do obnaania i demaskowania patriarchalnych mitw i kryjcej si za nimi polityki seksualnej. Pytanie, ktre staje w centrum lektur feministycznych prowadzonych z perspektywy kobiecego dowiadczenia, dotyczy miejsca czytelniczki, gdy zmuszona jest obcowa z msk wizj wiata zapisan w mskich tekstach. Z kim identyfikuje si ona w procesie lektury i z kim powinna si identyfikowa? Czy z bohaterami opowiadanych historii, czy z ich heroinami? I jakie s konsekwencje owych identyfikacji? Po ksice Kate Millett Sexual Politics (1970) stao si jasne, e danie i projekt krytyki feministycznej, aby kobiety czytay z perspektywy kobiecego dowiadczenia, ma swoj gbok zasadno dlatego, e do tej pory kobiety nie czytay jako kobiety, ale... jako mczyni. Recenzja Carolyn Heilbrun publikacji Kate Millett wskazuje, na czym polegao nowatorstwo jej lektury:
25
Ibidem, s. 34.
Co musz powiedzie o samej Sexual Politics? Millett podja si zadania, ktre wydaje mi si szczeglnie warte zachodu: rozwaenia zdarze albo literatury z jakiego nieoczekiwanego, a nawet zaskakujcego punktu widzenia. Millett nigdy nie sugeruje, e jej analiza kadego z omawianych przez ni dzie jest wystarczajca. Jej celem jest wyrwanie czytelnika z tego punktu obserwacyjnego, ktry zajmowa on tak dugo, i zmuszenie go, aby spojrza na ycie i literatur pod nowym ktem. Jej sowo nie zostaje uznane za ostatnie sowo o ktrymkolwiek pisarzu, ale jest sowem cakowicie nowym, wczeniej rzadko syszanym i dziwnym. Po raz pierwszy zaproponowano nam, abymy spojrzeli na literatur jako kobiety; my, mczyni, kobiety i doktoranci, czytalimy j zawsze jako mczyni26.
Wypowied C. Heilbrun prowadzi do wniosku, e niekoniecznie bdc kobiet, trzeba czyta jako kobieta. Dlaczego kobiety nie czytaj nie umiej czyta jako kobiety? Odpowiedzi sigay do szerokiego spektrum nauk humanistycznych: polityczne postpowe pisarstwo wskazuje J. Culler sugeruje pewn analogi. Jeli kobiety nie czytaj jako kobiety, to dzieje si tak dlatego, e zostay wyalienowane ze swojego kobiecego dowiadczenia. Zachodzi zatem sytuacja analogiczna do przypadku opresjonowanych grup spoecznych, ktre tracc kontakt z wasnymi dowiadczeniami, identyfikuj si ze swoim opresorem. Celem walki politycznej jest przywrcenie danej grupie poczucia jej odrbnego interesu i wasnego dowiadczenia. Celem zatem krytyki feministycznej, na zasadzie lustrzanego odbicia, winno by odzyskanie przez kobiety i kobiety czytelniczki dostpu do wasnych dowiadcze. w pierwszy moment krytyki feministycznej charakteryzuje przecie impas uniemoliwiajcy zbudowanie teorii kobiecego czytania. Z owego impasu nie wyprowadza go zdaniem J. Cullera pytanie postawione przez Shoshan Felman:
Czy wystarczy by kobiet, aby mwi jako kobieta? Czy mwienie jako kobieta jest faktem okrelonym przez warunki biologiczne, czy przez jak strategiczn, teoretyczn pozycj, przez anatomi czy przez kultur27?
Pytanie o to, czy podmiot dowiadczenia rozumiany jest w kategoriach biologii i anatomii (sex), czy w kategoriach pci kulturowej (gender), okazuje
26
C. HEILBRUN: Milletts Sexual Politics: A Year Later. Aphra 1971, no. 2 (Summer),
s. 39.
27 S. FELMAN: Women and Madness: The Critical Phallacy (Balzac, Adieu). In: EADEM: What Does a Woman Want? Reading and Sexual Difference. BaltimoreLondon, The Johns Hopkins University Press, 1993, s. 24. Pierwodruk: Diacritics 1975, nr 4 (5: Winter).
si retoryczne, skoro trzyma w gotowoci odpowied wybierajc drug opcj. Jednake odwoanie si do gender nie stanowi wystarczajcego ruchu w kierunku zbudowania stanowiska teoretycznego, albowiem praktyka teoretyzowania krytyki feministycznej wskazuje na bezustanne odwoywanie si do autorytetu dowiadczenia wynikajcego z kondycji bycia kobiet, a owa kondycja sprowadzana jest do okrelonej seksualnej tosamoci (pojmowanej esencjalnie, istotowo).
Propozycja pisze J. Culler aby kobiety czytay jako kobiety, to faktycznie danie podwjne albo podzielone. Odwouje si ono do kondycji bycia kobiet, jakby ona bya dana, i rwnoczenie przynagla, aby ow kondycj stworzy albo osign. Czytanie jako kobieta nie jest po prostu, jak mona by wnioskowa na podstawie owej dysjunkcji u Felman, jakim teoretycznym stanowiskiem dlatego, e odwouje si do pewnej seksualnej tosamoci, okrelanej jako istotowa i uprzywilejowuje dowiadczenia skojarzone z t tosamoci28.
Sprowadzajc rzecz do uproszczonej formuy, mona by powiedzie, e kobiece czytanie bronioby si jako kobiece, czyli rne od mskiego, przez uaktywnienie argumentu przeytego kobiecego dowiadczenia. Czyli nawet wwczas, gdyby zaoy, e podmiot kobiecego czytania traktowany byby w kategoriach genderu, to podmiot, ktrego dowiadczenie stanowioby ostateczny autorytet, uprawomocniajcy owo czytanie, traktowany byby w kategoriach sex, w kategoriach esencjalistycznych (uznajcych istnienie swoicie kobiecych dowiadcze, odmiennych od mskich i swoistego sposobu postrzegania i interpretowania wiata, ktrych rdem byaby kobieca natura bd ciao).
1.1.2. Krytyka w drugim momencie: hipoteza czytelniczki kobiecej

Pisanie/czytanie kobiece konstytuowaoby swoj odrbno od pisania/czytania mskiego, odwoujc si do r n i c y (take rnicy swoistych dla obu pci dowiadcze);
ale mwi J. Culler staje przed nami pytanie: czym jest owa rnica? Ona nigdy nie jest dana jako taka, ale musi zosta wytworzona. R n i c a j e s t w y t w a r z a n a p r z e z r n i c o w a n i e. Pomimo decydujcego i koniecznego odwoania do autorytetu dowiadczenia kobiet i dowiadczenia czytelniczki, krytyka feministyczna faktycznie doty28
czy, jak to wymownie wykada Elaine Showalter, sposobu, w jaki owa hipoteza [podkr. Cullera] czytelniczki kobiecej zmienia nasze podejcie do danego tekstu, budzc nas na znaczenie jego seksualnych kodw29 (podkr. K.K.).
Wraz z hipotez czytelniczki kobiecej nie znika problem podwojonego dowiadczenia. Jednake, jak zaznacza Culler, krytyczki obcujce gwnie z tekstami mskimi, stwierdzajc, co prawda, fakt posiadania pewnego, jakiego danego dowiadczenia czytelniczki, akcentuj wag jego transformacji w procesie lektury. Owo nowe dowiadczenie, wytwarzane z p e w n y m o p n i e n i e m, uczestniczyoby w kreowaniu nowych wasnych strategii lekturowych. Z ksiki Kate Millett i zapisanej w niej diagnozy, e kobiety nie czytaj jako kobiety, feministyczne badaczki wyprowadzaj wniosek, ktry staje si dla krytyki feministycznej tej fazy swoist misj, e kobiety trzeba nauczy czyta. Trzeba bowiem, aby zaczy czyta jako kobiety. Tym bardziej, e instrumentarium lekturowe przez nie posiadane jest instrumentarium mskim. Wyedukowane na mskim kanonie, skadajcym si z tekstw androcentrycznych (do lat 60. w amerykaskim kanonie znajdowa si tylko jeden tekst napisany przez kobiet: Chata Wuja Toma), dysponuj take tylko sygnowanymi przez mskich twrcw strategiami lekturowymi (Annette Kolodny). Te za, o czym bya ju wczeniej mowa, dowiadczane s jako wykluczajce ich punkty widzenia i ich sposoby nadawania znacze w literaturze i wiecie. Drugi moment charakteryzuje nie tylko diagnoza wykluczenia kobiet z lektury. Badaczki zadaj pytanie, ktre otwiera powaniejszy problem, dotyczcy zarwno kobiecego czytania, jak i kondycji wsplnoty czytajcych kobiet. Pytaj o to, jakie konsekwencje wynikaj dla kobiet z faktu, e nie czytaj jako kobiety. Inaczej: co robi im mskie teksty? Jak na nie dziaaj? Jak czytelniczk produkuj? Na te pytania odpowiada Judith Fetterley w ksice The Resisting Reader: A Feminist Approach to American Fiction (1978). Fetterley obserwuje ustrukturowanie fabu mskich tekstw i ze sposobu ich organizacji wyprowadza wniosek, e skaniaj one czytelniczki do identyfikowania si z bohaterami, nawet wbrew oczywistym ich wasnym, kobiecym interesom. Tym samym bezwiednie staj si uczestniczkami mskiego dowiadczenia, ktre z zaoenia wyklucza je jako kobiety i ustawia je jako swego wroga, delegujc na pozycj innego. Std projekt czytelniczki, ktra stawia opr owym implikowanym przez tekst przymusom i przeciwstawia si zaprogramowanej przez niego maskulinizacji (immasculation) kobiecego umysu. Chodzi o to, aby rozpocz proces egIbidem, s. 50 (cytat: E. SHOWALTER: Towards a Feminist Poetics. In: Women Writing and Writing about Women. Ed. M. JACOBUS. LondonNew York, Croom Helm, 1979, s. 25).
29
zorcyzmowania mskiego umysu pisze Fetterley ktry zosta nam implantowany30. J. Culler znajduje tezy potwierdzajce analizy Fetterley w badaniach feministycznej psycholoki Doroty Dinnerstein. W ksice The Mermaid and the Minotaur: Sexual Arrangements and Human Malaise (1976)31 Dinnerstein wskazuje na wadliwo powszechnie akceptowanego przez spoeczestwo systemu wychowawczego. Chodzi o to, e gwna rola zostaa wyznaczona w owym systemie matce. Matka zacza uosabia z jednej strony wszelakie rdo dobra, z drugiej za rdo lkw i niepokojw, take frustracji dziecka, gwnie ze wzgldu na zaleno, jak w bliski zwizek matki i dziecka wytwarza. To wanie owa negatywnie odczuwana przez dziecko (niezalenie od jego pci) zaleno od matki skutkuje resentymentem i tendencjami kompensacyjnymi,
aby si identyfikowa z postaciami mskimi, ktre si postrzega jako wyrnione i niezalene. [...] Tym, co feministki ignoruj albo odrzucaj na swoj zgub ostrzega Dinnerstein jest podzielanie przez kobiety antykobiecych uczu mczyzn zwykle w postaci umiarkowanej, ale mimo to gboko32.
W drugim momencie krytyki jest formuowany apel do kobiet, rwnoczenie ze strony teorii lektury, jak i diagnozy psychologicznej, aby przestay wspdziaa z dyskursami, ktre czyni z nich kozy ofiarne. Jednake, zdaniem Cullera, trudno byoby wskaza jaki projekt stanowicy sygnatur kobiecej strategii lektury w tej fazie. A jeli taki projekt si wyania, to konstytuuje si on w cisym zwizku ze strategiami mskimi.
Cho trudno wypracowa w pozytywnych, niezalenych kategoriach to, co mogoby oznacza c z y t a n i e j a k o k o b i e t a, mona lojalnie zaproponowa definicj opart na c z y s t e j r n i c y pisze Culler ktra byaby oparta na czystej rnicy: c z y t a j a k o k o b i e t a t o u n i k a c z y t a n i a j a k o m c z y z n a, to identyfikowa specyficzne formy obrony i deformacje lektur mskich i wprowadzi korekty. W tym wietle krytyka feministyczna jest tym, co Mary Ellmann w swym dowcipnym i erudycyjnym Thinking About Women nazywa k r y t y k f a l l i c z n 33 (podkr. K.K.).
J. FETTERLEY: The Resisting Reader..., s. XXII. D. DINNERSTEIN: The Mermaid and the Minotaur: Sexual Arrangements and Human Malaise. New York, Harper & Row, 1976. 32 J. CULLER: On Deconstruction..., s. 53 (cytat: D. DINNERSTEIN: The Mermaid and the Minotaur..., s. 90). 33 Ibidem, s. 55.
31 30
Dopiero postulat czytelniczki autorstwa E. Showalter umoliwia przekroczenie ogranicze krytyki fallicznej (krytyki, warto przypomnie, gwnie pracujcej na literaturze androcentrycznej). Za ilustracyjn dla nowej lekturowej strategii uznaje Culler interpretacj Chaty Wuja Toma przeprowadzon przez Jane Tompkins. Tompkins nie odwouje si w swym eseju do dowiadczenia, ale proponuje lektur, ktra przemieszcza i w jakim sensie marginalizuje dotychczasowe mskie odczytania, zarazem demaskujc maski prawdy, pod jakimi fallocentryzm ukrywa swe fikcje (Peggy Kamuf). Tompkins poddaje wnikliwej analizie retoryk powieci i ukazuje jej dominant parafrazy, aluzje, kryptocytaty wyjte z tekstu Biblii. Tym samym powiastka dla dzieci, popularna powie domowa a takie byy klasyfikacje gatunkowe powieci staje si w jej lekturze opowieci, ktra przepisuje biblijny wtek ukrzyowania na konflikt zwizany z niewolnictwem, zarazem konstruujc spoeczn utopi, wizj nowego spoeczestwa. Owa utopia jest prb przeorganizowania kultury z kobiecego punktu widzenia.
Zadanie na tym poziomie konkluduje Culler nie polega na ustanowieniu jakiego czytania kobiecego, ktre byoby analogi do czytania mskiego, ale raczej na wytworzeniu, przez spr i przez prb uchwycenia dowodu w tekcie, pewnej perspektywy rozumienia, pewnego w s p z a w o d n i c z c e g o o d c z y t a n i a. Konkluzje osignite w tego rodzaju krytyce feministycznej nie s specyficzne dla kobiet w takim sensie, e mona z nimi wspodczuwa, mona je rozumie i si z nimi zgadza tylko wtedy, gdy miao si pewne dowiadczenia, ktre nale do kobiet. Przeciwnie, te lektury demonstruj ograniczenia mskich interpretacji krytycznych w kategoriach moliwych do zaakceptowania przez mskich krytykw i poszukuj, jak wszystkie ambitne akty krytyczne, pewnego powszechnego rozumienia r o z u m i e n i a, k t r e j e s t f e m i n i s t y c z n e, bo stanowi krytyk mskiego szowinizmu. W tym drugim momencie krytyki feministycznej istnieje pewne odwoanie do p o t e n c j a l n e g o d o w i a d c z e n i a czytelniczki kobiety (ktre mogoby unikn ogranicze lektur mskich), a nastpnie prba u m o l i w i e n i a t a k i e g o d o w i a d c z e n i a przez rozwijanie pyta i perspektyw, ktre umoliwiyby kobiecie, aby czytaa jako kobieta czyli nie jak mczyzna34 (podkr. K.K.).
Wydaje si, e w przywoanym passusie Culler akcentuje tak praktyk czytania, ktra bardziej koncentruje si na feministycznym rozumieniu tekstu ni na wypracowaniu swoistego kobiecego czytania mowa jest przecie o stwarzaniu warunkw umoliwiajcych kobiec lektur, nie za o definiowaniu, na czym taka lektura miaaby polega. Feministyczno ta34
Ibidem, s. 56.
kiego czytania niewtpliwie oddala bezporednie dywagacje ukierunkowane na jego kobiecy aspekt. Co wicej, ta feministyczno dopowiadam poza Cullerem otwiera miejsce na praktykowanie podobnej lektury take przez mczyzn, zakadajc, e feministyczna wraliwo (wiedza) dostpna jest zarwno kobietom, jak i mczyznom. A taka wykadnia byaby do przyjcia dla badaczek, ktre nie przystaj ani na koncepcje dekonstrukcji, ani na psychoanalityczn sugesti biseksualnoci podmiotu czytania, promuj natomiast esencjalistyczne stanowisko, chocia skrywane za powoywaniem si na gender. Trzeba jednak od razu zaznaczy, e feministyczne rozumienie tekstu nie bdzie oznacza tosamoci z kobiecym czytaniem. Broni odrbnoci tych dwch postaw krytycznych bdzie Elaine Showalter. I bd o tym mwi nieco dalej przy okazji eseju Mary Jacobus.
1.1.3. Trzeci moment zasonity apel do dowiadczenia (prezentacja lektury egnaj Balzaka przez Shoshan Felman)
W drugim momencie chodzio o wytworzenie warunkw, ktre umoliwiyby kobiecie nabycie nowego dowiadczenia czytania. Owo nowe dowiadczenie czytania mogoby by zasadniczym moderatorem jej czytania jako kobiety.
W trzecim trybie ten apel do dowiadczenia reasumuje Culler jest zasonity, ale wci jest, jako odniesienie raczej do macierzyskich ni ojcowskich relacji lub do sytuacji kobiety i dowiadczenia marginalnoci, z ktrego moe wyrosn jaki odmienny tryb czytania. w apel do dowiadczenia czytelniczki jest dwigni dla przemieszczenia lub odtworzenia systemw poj lub procedur mskiej krytyki, lecz d o w i a d c z e n i e zawsze ma ten podzielony, zdublowany charakter: zawsze ju m i a o m i e j s c e i j e s t w c i j e s z c z e d o w y t w o r z e n i a jako pewien niezbdny punkt odniesienia, cho nigdy po prostu nie dany35 (podkr. K.K.).
W trzecim momencie wyranie zaznacza swoje wpywy mylenie dekonstrukcyjne. Std te tropi si gwnie przejawy fallogocentryzmu w krytyce, jego orientacj na autorytet, na jedno znaczenia i pewno rda. Bada si je, poddaje krytycznemu ogldowi i pyta, na ile zastosowane pojcia wspieraj bd burz mski autorytet. J. Culler zbiera wyznaczniki literackiej krytyki kultury patriarchalnej i wrd nich wymienia: autora, ktrego rola w tekcie sprowadzona zostaje do funkcji ojcow35
Ibidem, s. 63.
skich, progenitur tekstow tosam z owymi funkcjami, zachowania krytykw, ktrych uwaga skierowana jest na ledzenie uprawnionych bd nieuprawnionych znacze. Te ostatnie odczytywane s jako symptom wyzwolenia si spod kontroli autorytetu ojca autora. O ile w drugim momencie krytyczki rozpoznaway filozoficzne, ideologiczne i teoretyczne zaoenia mskich strategii lekturowych, o tyle w trzecim momencie prbuj modyfikowa zarwno owe strategie, jak i pojcia, ktre je konstytuuj i autoryzuj. Wybrana przez Cullera interpretacja noweli Balzaka egnaj (Adieu) dokonana przez Shoshan Felman stanowi doskonay przykad realizacji w praktyce przemieszcze tradycyjnych poj i demaskowania ich ogranicze. Badaczka wyuskuje z noweli sowa klucze, ktrych dysponentem jest gwny, mski bohater. Chodzi o realizm, racjonalizm, ja, dowiadczenie bohatera, ktre chce zosta zidentyfikowane jako dowiadczenie czytelnika/autora. Deszyfrujc wnikliwie msk recepcj noweli Balzaka, Felman zauwaa, e istnieje wyjtkowa zgodno pomidzy dokonywan przez bohatera lektur postaci kobiecej a lektur krytykw akademickich (autorw przedmowy i posowia w popularnej edycji Folio u Gallimarda: Pierrea Gascara i Philippea Berthiera). Ci ostatni w naladowczym gecie powtarzaj zarwno proces jego rozumowania, jak i uaktywniaj t sam siatk poj. Podlegaj take jego iluzjom. Nowela bya czytana jako realistyczny opis epizodu z wojen napoleoskich. Shoshana Felman skupia si na jej organizacji fabularnej, zmieniajc, zgodnie z jej logik, akcenty: epizod z wojen napoleoskich w opowiadaniu Balzaka okazuje si tylko epizodem wanie, istotnym w funkcji motywujcej gwn scen i gwny konflikt. A w centrum owego konfliktu stoi dwjka bohaterw: Filip, bohater bitwy pod Berezyn, i Stefania, niegdysiejsza jego ukochana, ktra postradaa zmysy, poddawana wielu traumatyzujcym doznaniom w drodze odwrotu wojsk spod Berezyny do Francji. Pierwsze przemieszczenie wie si z wyprowadzeniem z marginesu kobiety i jej szalestwa. Z marginesu, ktry, jak mwi Felman, utworzyli sw eksplikacj krytycy: Ta eksplikacja wyklucza zatem dwie rzeczy: szalestwo i kobiet36 (owe wykluczenia znalazy si w tytule eseju Felman). Drugie przemieszczenie jest efektem wgldu w gr poj, gr uruchomion w samym opowiadaniu. Spotykajc po latach Stefani, nie chcc pogodzi si z jej szalestwem, Filip wymyla terapi, ktra miaaby polega na tym, e, jak sdzi, Stefania skonfrontowana po raz wtry z wydarzeniami, ktre pozbawiy j rozumu, wyzdrowieje, rozpozna go i zawoa go po imieniu, jak to rozegrao si w ostatniej scenie ich poegnania nad Berezyn. Filip przygotowuje doskona kopi obozowiska, zapenia prze36
S. FELMAN: Women and Madness: The Critical Phallacy..., s. 28.
strze wojskiem i wojennym sprztem, dba o to, aby kompletn bya iluzja.
Sowem, nie zapomnia o niczym, co mogoby odtworzy t najstraszniejsz ze scen historycznych, i cel swj osign. [...] odtworzy sceneri spod Berezyny [ale] zachowa sekret owego spektaklu, o ktrym wczesna socjeta paryska rozprawiaa jako o szalestwie37.
I tak jak Filip wierzy w terapeutyczn moc kopii, w moc zaklt w doskonaoci odwzorowania, ktra wyzwoli Stefani z szalestwa i doprowadzi do podanego rozpoznania go, tak krytycy, na zasadzie odbicia, ufaj, e owa historia jest rozpoznawalnym przykadem realizmu38 pod warunkiem, e si z niej wytnie sporo tekstu:
To z zaoenia obiektywne odczytanie czego, co zw Balzakowskim realizmem, osania i ukrywa pewien ideologiczny model tekstowych amputacji i ci, wedle ktrego jedynie jedna trzecia tekstu podsuwana jest uwadze czytelnika. [...] Po linii akademickiej tradycji wybranych fragmentw, proponuje on [autor wspomnianej przedmowy], po prostu i cakiem niewinnie, poci tekst, wyj rozdzia drugi i prawdziwie zmaterializowa t operacj ideologicznej ekstyrpacji ze spokojn pedagogiczn szczeroci: drugi rozdzia, ktry mona wyizolowa z dziea [...]39.
Jednake Balzak w odtworzon z pietyzmem przez Filipa sceneri wpisuje rozwizanie, ktre rozbija iluzje bohatera (a zatem i wspomnianych krytykw). Stefania poddana po raz wtry traumie, rozpoznaje Filipa, woa go jego imieniem, wypowiada, niczym echo, ostatnie zapamitane przez niego sowo: egnaj i umiera. Fina historii wskazuje wedle lektury Felman na podwaenie prawomocnoci takich poj, jak realizm czy rzeczywisto, ale take poj rnicy i tosamoci, ktre uruchomiono do kontroli tego, co nieracjonalne, zmysowe. Filip z determinacj chce uzdrowi Stefani, bo nie akceptuje jej innoci, jej nietosamoci z osob zapamitan przez niego przed laty. Dlatego wykazuje, podobnie jak wspomniani krytycy, to samo usiowanie usunicia rnicy, ten sam nadzr tosamoci, ten sam model panowania, kontroli sensu40.
37 H. BALZAC: egnaj. W: IDEM: Nieznane arcydzieo. Gambara, Poszukiwanie absolutu. Przeklty syn. egnaj. Komedia ludzka XXII. Studia filozoficzne (II). Prze. J. ROGOZISKI. Warszawa, Czytelnik, 1964, s. 411. 38 J. CULLER: On Deconstruction..., s. 62. 39 S. FELMAN: Women and Madness: The Critical Phallacy..., s. 28. 40 Ibidem, s. 39.
Idc rwnolegle z iluzjami Filipa Culler cytuje wnioski Felman krytyk realistyczny powtarza w kko jego alegoryczny akt morderstwa, jego podporzdkowanie sobie innego: krytyk te, na swj sposb, zabija t kobiet, zabijajc rwnoczenie problem tekstu i tekst jako problem41. Nowela Balzaka konkluduje Culler pozwala utosami zastosowane pojcia krytyczne z mskimi strategiami protagonisty i w ten sposb umoliwia pewn feministyczn lektur, ktra sytuuje owe pojcia i opisuje ich ograniczenia42.
Ale Culler pozostaje oporny na uwodzicielsk lektur: ani spostrzegawczo, ani maestria pracy analitycznej i interpretacyjnej Shoshany Felman nie wytrca go z przyjtego punktu obserwacji. Std te z jednej strony przyznaje racj badaczce, e zastosowana przez ni strategia lekturowa, wyjmujca z tekstu Balzaka pojcia tosame z pojciami uytkowanymi przez krytykw, moe by uznana za feministyczny sposb czytania, z drugiej za stawia zastrzeenie, ktre, co warto doda, powtarza czste zarzuty wobec praktyk odwoujcych si do dekonstrukcji: jej lektura moe funkcjonowa jako feministyczny sposb czytania, ale sposb czytania pisze Culler ktry raczej stawia ni rozwizuje kwesti, jak obej lub jak wyj poza te pojcia i kategorie mskiej krytyki43. Felman odwouje si do utrwalonych przez psychoanaliz opozycji: uleczalny/nieuleczalny (analiza skoczona/nieskoczona), samowity/niesamowity, rozpoznawalny/nierozpoznawalny, aby wskaza, jak mska lektura leczy nieuleczalny tekst, oswajajc jego niesamowito, rozpoznajc to, co w nim nierozpoznawalne. I w tym kontekcie pada pytanie: jak powinnymy czyta?
Jak moe jakie odczytanie prowadzi do czego innego ni rozpoznanie, normalizacja i leczenie? Jak, innymi sowy, moe w projekt krytyczny zosta oderwany od projekcji terapeutycznej44?
Pomijajc dwuznacznie brzmic wskazwk Felman: jak powinnymy czyta, dodaabym uwag, ktra staa si ju dzisiaj wiedz powszechn, e tak jak nie mona wyj poza logocentryczne kategorie, zarazem je podwaajc, tak Felman uaktywnia strategi, ktra nie tyle omija performatywn sprzeczno, ile dokonuje jej przemieszczenia w obrb dyskursu okrelajcego granice wasnej (i nie tylko wasnej) prawomocnoci45. ZaIbidem; J. CULLER: On Deconstruction..., s. 62. J. CULLER: On Deconstruction..., s. 62. 43 Ibidem, s. 63. 44 S. FELMAN: Women and Madness: The Critical Phallacy..., s. 40. 45 M.P. Markowski rejestruje kontestacje interpretatorw Derridiaskiej performatywnej sprzecznoci, podwjnego uwikania. Owa performatywna sprzeczno miaaby po42 41
rzut Cullera wobec Felman jest do utrzymania jako diagnoza stanu rzeczy, natomiast wymg, jaki on do niej kieruje, jest idealizacj stanu rzeczy. ledzc proces rnicowania si wyonionych trzech momentw feministycznej lektury, Culler skonny jest w trzeci moment ktrego reprezentantk uczyni Shoshan Felman uzna za swoisty regres do momentu drugiego. Tym, co czy obie te fazy, jest uprzednio wobec tekstu (i jego tekstowoci) pewnych zaoe politycznych i projekcji feministycznych (cho, jak si zdaje, analiza Felman mogaby stanowi przykad uniknicia owych nagannych tendencji). Uprzednio, ktra animuje praktyk krytyczn.
W tym sensie konkluduje Culler trzeci poziom, kwestionujcy ram wyboru i afiliacj kategorii krytycznych i teoretycznych, nie jest bardziej radykalny ni drugi ani nie ucieka od kwestii dowiadczenia46.
Nie polemizujc z ogln obserwacj Jonathana Cullera, podkreliabym jednak, majc na uwadze lektur Shoshany Felman, tendencj owego trzeciego momentu do koncentracji uwagi na tekstowoci. Nawet jeli bowiem jak to jest u Felman odnotowywane przez feministyczne zaplecze dowiadczenie kondycji kobiecej jako dowiadczenie marginalizacji stanowi jak pierwotn wskazwk czy sugesti dla tej lektury, ktra przywraca tekstowi Balzaka zanihilowan i zmarginalizowan w nim przez mskich krytykw kobiet, to nawet wwczas owa decyzja interpretatorki znajduje mocne uzasadnienie w organizacji fabularnej Balzakowskiego opowiadania. Podobnie jak cao interpretacji osadzona jest w opowiadanej historii: w owym dublowaniu czytania szalonej kobiety przez wyuczonego czytania realistycznych tekstw bohatera i przez idcych za nim mskich krytykw. Wydaje si, e Felman uczynia co wicej, ni chcia zobaczy J. Culler zademonstrowaa samodekonstruujcy si mechanizm zarzdzajcy tokiem zdarze. Tak jakby Balzak
lega na tym, e nie mona si wyrwa z obj logocentryzmu, [...] ale wanie dlatego, dokadnie z tych samych przyczyn, naley to robi. [...] zarzut performatywnej sprzecznoci nie moe by postawiony, albowiem to wanie ona okrela granice moliwoci filozoficznego dyskursu. W takim ujciu dekonstrukcja, t e m a t y z u j c w e w a s n y m d y s k u r s i e o w s p r z e c z n o , o d n o s i s i przede wszystkim do strategii okrelania owych granic, jednoczenie nie zadowalajc si jednoznacznym (fundamentalistycznym) rozstrzygniciem. Inaczej jeszcze: jedynym wyjciem z tego uwikania jest przejcie na inny (meta-) poziom komunikacji, co z pozoru wydaje si tylko prb ominicia paradoksu, a w rzeczywistoci okazuje si jego przemieszczeniem. Nie rozwizaniem, ale przemieszczeniem w obrb dyskursu okrelajcego granice wasnej (i nie tylko wasnej) prawomocnoci. M.P. MARKOWSKI: Efekt inskrypcji. Jacques Derrida i literatura. Bydgoszcz, Studio & Wydawnictwo Domini, 1997, s. 146. 46 J. CULLER: On Deconstruction..., s. 63.
32 Feministyczna...
autor/ojciec tekstu rezygnowa ze swego autorytetu i ojcowskich funkcji, w tym take z uprawnienia do zamknicia tekstu w jakim jednym znaczeniu. A na pewno rezygnowa z hierarchii konfrontowanych poj: racjonalne majc na wzgldzie porak bohatera nie wygrywa ze zmysowym, uosabianym przez bohaterk, tosame nie triumfuje nad rozpadem ja, nad utrat cigoci (szalestwo), tak jak zdrowie nie przewaa nad umysow transgresj. Felman nie zademonstrowaa jakich majcych pretensje do uniwersalnoci regu lektury. Realizowaa raczej sugestie Jacquesa Derridy, e lektura stanowi cakowicie jednostkowe dowiadczenie, czytelnik za to okrelenie samego filozofa moe najlepiej okrelao jego zamys jest po prostu kadorazowo wynajdywany przez dzieo47. Oczywicie, dla Felman nie jest bez znaczenia, czy owo wynajdywanie czytelnika przekada si na jego nastawienia feministyczne, czy nie. W lekturze Felman tekst Balzaka dekonstruowa, jak si okazao, czytelnika oczywistego, czytelnika, jakby powiedziaa J. Fetterley, niestawiajcego oporu. I w tym sensie, co dla Felman byo wane, stwarza warunki dla lektury feministycznej. Lektury dodam ktrej nie da si powtrzy. Lektury, pod ktr podpisa mgby si take mski czytelnik.
2. Autorytet i represja dowiadczenia

2.1. Spr Elaine Showalter i Toril Moi o Virgini Woolf
Ze wszech miar trafne rozpoznanie Jonathana Cullera, dotyczce gwnie drugiego momentu artykulacji dowiadczenia kobiecego, ale przesunite te na moment trzeci, mwice o tym, e krytyczki za pierwotne wobec tekstu literackiego uznaj aktualne tendencje feminizmu, ale take mona doda wasne projekcje dobrej powieci feministycznej48, waciwego feministycznego dowiadczenia itd., znajduje swoj egzemplifikacj w lekturze Virginii Woolf autorstwa Elaine Showalter. Kategoria dowiadczenia, ktra miaa, zgodnie z intencjami krytyki feministycznej,
47 48
A. BURZYSKA: Teoria i lektura: niebezpieczne zwizki..., s. 95. J. CULLER: On Deconstruction..., s. 43.
otwiera moliwoci wypracowania wasnych strategii lekturowych, okazaa si w pewnych przypadkach nie tyle uwolnieniem inwencji twrczego kobiecego czytania, ile instrumentem testujcym bezwzgldnie feministyczn warto literatury napisanej przez kobiet, a nawet instrumentem represji i wykluczenia. Z tak sytuacj obcujemy jako czytelniczki i czytelnicy interpretacji Showalter Woolf and the Flight into Androgyny [Woolf i ucieczka w androgyni] oraz polemizujcej z jej tezami interpretacji Toril Moi Whos Afraid of Virginia Woolf? [Kto si boi Virginii Woolf?]. Oba teksty zestawia Mary Eagleton w swojej antologii Feminism Literary Criticism (1991)49. Sama redaktorka opowiada si za perspektyw lektury reprezentowan przez Toril Moi, potwierdzajc zarazem jej przekonanie, e to Derrida i Kristeva [...] mog ocali Woolf dla feminizmu (s. 9). Najprociej rzecz ujmujc, teksty Woolf stay si miejscem konfliktowego styku dwch modeli lekturowych. Eagleton uwaa owe modele za reprezentatywne dla dwch nurtw w obrbie krytyki feministycznej: ginokrytyki, konceptualnie opracowanej przez Showalter, uosabiajcej gwne trendy feminizmu anglo-amerykaskiego, i francuskiej refleksji feministycznej, pozostajcej pod wpywem post-strukturalizmu, dekonstrukcji i psychoanalizy. Jakie s zarzuty Showalter? Trzy Gwinee i Wasny pokj ocenia jako nieudane teksty feministyczne. Wasny pokj wytwarza aur spontanicznoci i intymnoci, podczas gdy jest ksik skrajnie bezosobow i defensywn (s. 26). Jej bezosobowo wynika z przyjtej przez Woolf strategii narracyjnej: pluralizm punktw widzenia powoduje, e podmiot tekstu rozpuszcza si na wiele podmiotw, a tym samym czytelniczka nie moe ustali swojej stabilnej pozycji ani na zewntrz, ani wewntrz tekstu. Showalter wnioskuje, e owa strategia narracyjna suy Woolf za zason skrywajc jej wasne dowiadczenia i do wycofania si na pozycj, ktra pozwala jej unikn osobistej oceny. Pisanie aktywizujce wielo perspektyw, niedajce si przyszpili do jednego punktu widzenia, interpretuje Showalter jako pisanie, ktre uniemoliwia prezentacj feministycznej emocjonalnoci: wciekoci i alienacji, a tym samym separuje polityk od sztuki.
49 W rozdziale: Elaine Showalter and Toril Moi. In: Feminism Literary Criticism. Ed. M. EAGLETON. LondonNew York, Longman, 1991, s. 2453. Tekst E. Showalter jest fragmentem rozdziau z jej ksiki: E. SHOWALTER: A Literature of Their Own. British Women Novelists from Bront to Lessing. Princeton, New Jersey, Princeton University Press, 1977, szczegowo omwionej w osobnym rozdziale; tekst Moi ukaza si pierwotnie w The Canadian Journal of Social and Political Theory 1985, nr 12 (9), i by przedrukowany w jej ksice: T. MOI: Sexual/Textual Politics: Feminist Literary Theory. LondonNew York, Methuen, 1985. Dalej cytuj te teksty za antologi Eagleton (a take jej wypowiedzi), podajc strony w nawiasie.
32*
Jaki model lektury wypracowuje i wspiera owe zarzuty? Moi dedukuje i zarazem analizuje eksplicytn zawarto dyskursu Showalter. Jedn z jego centralnych kategorii jest pojcie dowiadczenia pisarki. Owo dowiadczenie winno zosta prze-pisane w tekst literacki, aby nastpnie mogo zosta odczytane przez czytelniczk, ktrej pozwoli na gbsze zrozumienie wasnego ycia. A zatem wedle projektu Showalter zrekonstruowanego przez Mary Eagleton autorka, posta fikcyjna (bohaterka) i czytelniczka tworz zbiorow figur jakiego jednolitego ja, co w rodzaju zbiorowej tosamoci kobiet (s. 9). Skoro Woolf unika zapisu wasnego dowiadczenia, to tym samym, wnioskuje Showalter, nie wytwarza realnie napisanego dziea feministycznego (s. 39). A wic, konkluduje T. Moi:
Showalter w ten sposb definiuje implicite skuteczne pisanie kobiece jako prac oferujc potn ekspresj osobistego dowiadczenia w jakiej spoecznej ramie (s. 40).
Ale te Showalter, odwoujc si do motywacji biograficznych, uznajc Woolf za reprezentantk spoecznego establishmentu, odmawia jej kompetencji do zapisu takiego dowiadczenia, ktre odbijaoby gwny nurt kobiecy (s. 40). Reasumujc, mona, wychodzc z takich zaoe, uprzedzajc lektur tekstw, skaza piszc na niebyt w feministycznej przestrzeni. Showalter traktuje tekst ycia i tekst literacki wymiennie: kady z nich stanowi pre-tekst do lektury drugiego. Jednoczenie pierwszestwo daje tekstowi biografii, skoro sam w tekst (spektrum dostpnych dla pisarki dowiadcze) moe wyklucza albo promowa piszc na pisark feministyczn. Tekst literacki poprzedza zatem jaka uprzednia wobec niego, pierwotna jedno wizji wiata (w dyspozycji piszcego podmiotu), jaka formalna klasyfikacja czekajca na czytelnicze uaktywnienie (gatunek, rodzaj), biografia, bezporednio poznania i dowiadczenia. Chodzi o to, aby ow zewntrzn, uprzedni wobec tekstu cao uchwyci wewntrz niego i aby wskaza na jaki jednoznaczny, wpisany w tekst sens. W ten sposb koo si zamyka. Trudno oprze si wraeniu, e zarwno kategoria dowiadczenia, jak i teoria tekstu kr gdzie w okolicach koncepcji Taineowskiej, wedle ktrej tekst stanowi jedynie medium, za porednictwem ktrego wypowiada si historia spoeczna czasw jego autora (genetyczne czynniki: rasa, moment dziejowy, rodowisko wpisuj si w tekst, ktry jest zarazem ich objawem i symptomem jako objaw i symptom kieruje si ku czytelnikowi, ktrego zadaniem jest wytropi w nim w genetyczny zestaw). Jednake to nie Taine, ale Gyrgy Lukcs oraz jego teoretyczne i wartociujce zaoenia zostaj spoytkowane przez Showalter w analizie twr-
czoci Woolf. Take Lukcs patronuje wyprecyzowaniu przez Showalter kategorii dowiadczenia, ktre powinno by wyraane w estetyce wypracowanej przez krytyczny, mieszczaski realizm. A zatem, w estetyce szczeglnie preferowanej przez humanizm proletariacki Lukcsa. Wynik testowania twrczoci Woolf za pomoc Lukcsowskiej wersji realizmu, jak atwo si domyli, musia by dla Woolf niekorzystny. Bo modernistyczne dzieo Woolf jak zaznacza Toril Moi nie poddaje si transpozycji na jzyk krytyczny, odwoujcy si do kategorii mimesis, stanowic objaw i manifestacj kryzysu owej kategorii w sztuce (a tym bardziej jej wersji prezentowanej przez G. Lukcsa). Showalter gani Woolf za brak poczenia tego, co publiczne, z tym, co prywatne, nieprawdziwo obrazu kobiet, brak wraliwoci na sposoby, dziki ktrym (kobiece dowiadczenie) dawaoby (kobietom) si (s. 42).
W takiej krytyce pisze Moi zawiera si implicite zaoenie, e dobra powie feministyczna miaaby przedstawia prawdziwe obrazy silnych kobiet, z ktrymi czytelniczka moe si utosamia (s. 4243).
Tradycyjny humanizm Showalter nakazuje jej, zdaniem Moi, odrzuci Woolf z powodu jej subiektywnoci i krytykowa j za to, e obstajc przy idei androgynii, rezygnuje z tosamoci genderowej i e lekceway jednolite, zintegrowane ja. Jak wida, ortodoksyjna i normatywna definicja postulowanego, czytelniczego i pisarskiego dowiadczenia moe w praktyce krytycznej uczyni z dowiadczenia instrument represji. Moe take skutkowa takim stopniem utosamienia si krytyczki z misj kreowania feministycznego/kobiecego dowiadczenia, e owa misja przesania jej faktyczn strukturacj tekstu albo wrcz wiedzie j na bezdroa krytyki, czytajcej tekst, ale odrzucajcej wszystkie niezgodne z jej zaoeniami, a zapisane w nim rozpoznania. Jeli tekst literacki powinien umoliwi wyuskanie z niego pozytywnego projektu feministycznego, ktry byby dla kobiet edukujcy (budujcy ich pozytywne i podane przez feminizm dowiadczenia), to dziea Woolf zgodnie z wnioskiem Showalter takiego warunku nie speniaj. Jednake diagnoza amerykaskiej badaczki nie wynika z faktu jak podpowiada Moi e Woolf jest afeministyczna czy antyfeministyczna, ale z niewaciwej strategii lekturowej zastosowanej do jej tekstw. Odrzucajc nowatorstwo narracji, domagajc si od pisarki wiernoci kategoriom tosamoci, tosamoci genderowej, domagajc si zapisu zintegrowanego podmiotu, Showalter konstruuje swj podany kontrtekst wbrew decyzji pisarki dekonstruujcej te wanie kategorie. Lektura Showalter mogaby stanowi przykad lektury fallogocentrycznej, poszukujcej tekstu zapisanego zgodnie z ekonomi wymiany, wadzy, kumulacji sensu. Lektu-
ry odrzucajcej jednoczenie tekst zapisany wedle sownika Hlne Cixous zgodnie z filozofi daru, rozrzutnoci, tekst ekscentryczny, rezygnujcy z kontroli sensu rozpraszajcy sens. Moi z precyzj demaskuje patriarchalne korzenie poj preferowanych przez Showalter.
Jednolita, indywidualna ja czy te tosamo genderowa albo rzeczywista tekstowa tosamo w dziele literackim musz by postrzegane jako drastycznie redukcjonistyczne (s. 45).
Podobna ja to nic innego, jak wyposaenie autorskiego, fallicznego podmiotu. Czym miaby by w istocie w tekst kobiecy jako efekt tak zintegrowanej jani?
Ten tekst jest zredukowany do jakiego biernego, kobiecego odbicia pewnego w sposb niekwestionowany danego, mskiego wiata lub ja [self] (s. 43).
Nie warto poszukiwa u Woolf jakiego transcendentalnego signifi (s. 44) dlatego, e jej modernistyczna praktyka pisarska, bliska praktyce dekonstrukcji, stawia nie na zastyganie, ale, przeciwnie, na gr znacze, na opniajcy mechanizm wyaniania si sensu. Psychoanalityczna koncepcja podmiotu w zasadniczy sposb zmienia rozumienie dowiadczenia.
To przekonanie nie powoduje, e dowiadczenia indywidualne okazuj si mniej realne czy mniej warte; ale faktycznie oznacza, e takich dowiadcze nie da si zrozumie inaczej, jak tylko studiujc ich liczne determinanty determinanty, wrd ktrych myl wiadoma stanowi jeden skadnik, i do tego potencjalnie zdradliwy (s. 45).
Teksty Virginii Woolf pisze zdezintegrowany podmiot zawieszajcy swoj (pojt esencjalnie) tosamo i przykrawanie ich do okrelonej tosamoci byoby, powtrzmy, drastycznie redukcjonistyczne. Elaine Showalter nie bya odosobniona w domaganiu si od Woolf kreowania postaci kobiecych, ktre reprezentowayby trwae tosamoci. Tosamo staa w centrum szczeglnie obfitej dyskusji wok Woolfiaskiej idei androgynii50. Pojcie androgynii tumaczya Moi
50 Moi referuje t dyskusj, przywoujc m.in. gosy Nancy TOPPING BAZIN (Virginia Woolf and the Androgynous Vision. New Brunswick, New Jersey, Rudgers University Press, 1973), Michle BARRETT (Virginia Woolf: Women and Writing. Selected and introduced by M. BARRETT. London, The Womens Press, 1979), Jane MARCUS (Thinking Back Through Our Mothers. In: New Feminist Essays on Virginia Woolf. Ed. J. MARCUS. London, Macmillan,
nie jest, jak dowodzi Showalter, jak ucieczk od utrwalonych tosamoci genderowych, ale jakim rozpoznaniem ich faszujcej natury metafizycznej. Daleka od uciekania przed takimi genderowymi tosamociami ze strachu przed nimi, Woolf odrzuca je, bo zobaczya, czym s. Zrozumiaa, e celem walki feministycznej musi by wanie zdekonstruowanie owych mierciononych binarnych opozycji mskoci i kobiecoci (s. 47).
Wedle Moi, pogldy Woolf na temat ruchu feministycznego mieszcz si w tym samym polu refleksji, ktre zajmuje Kristeva. Z Le temps des femmes Kristevej przytacza Moi retoryczne pytanie:
C moe znaczy tosamo, nawet tosamo seksualna, w jakiej nowej przestrzeni teoretycznej i naukowej, gdzie podwaono samo pojcie tosamoci? (s. 47).
Moi precyzuje: [...] podkreliabym wraz z Kristev, e teoria domagajca si dekonstrukcji tosamoci pciowej jest rzeczywicie autentycznie feministyczna (s. 48). Problem postawiony przez Moi streszcza si w jej sformuowaniu mwicym, e
nie da si przyswoi feminizmowi dziea najwikszej w tym stuleciu brytyjskiej kobiety pisarki, pomimo faktu, e Woolf bya nie tylko powieciopisark o wielkim geniuszu, lecz take zadeklarowan feministk i czytelniczk oddan lekturze tego, co pisay inne kobiety (s. 44). Czy jednak feministki maj jak alternatyw wobec tej negatywnej lektury Woolf? (s. 44).
Paradoksalnie, to nie one, lecz mczyzna, Perry Meisel51, otworzy pisarce i eseistce drzwi do feministycznego wsplnego pokoju. A stao si tak dlatego, e podczas gdy prowadzone pod znakiem feminizmu lektury Woolf wpisyway jej teksty w humanistyczne kategorie estetyczne tradycyjnej, mskiej hierarchii akademickiej (s. 51), to Meisel jest jedynym krytykiem, ktry, wedle mojej wiedzy, uchwyci radykalnie zdekonstruowany charakter tekstw Woolf (s. 50). Jaki std wniosek? Najprociej rzecz wykadajc: Meisel nie szuka w literackich tekstach odpowiedzi na pytania pytania uprzednie wobec nich, zadawane z perspektywy okrelonych postulatw. Meisel je czyta. Czyta bez uprzedze, bez teoretycz1981), Carolyn HEILBRUN (Toward a Recognition of Androgyny: Aspects of Male and Female in Literature. New York, Knopf, 1973). 51 P. MEISEL: The Absent Father: Virginia Woolf and Walter Pater. New Haven, Yale University Press, 1980.
nych gotowcw, ktre z czytanego czyniyby jedynie pole transmisji: czytelnik zawsze otrzymaby w finale dokadnie to, co ju wczeniej sam w tekst zainwestowa.
Krytyka feministyczna puentuje Moi ktra oddaaby zarazem sprawiedliwo i hod swej wielkiej matce i siostrze: oto, z pewnoci, powinien by nasz cel (s. 51).
2.2. Spr o tosamo dowiadczenia

Wsplnota dowiadcze kondycji kobiecej staa si tematem ksiki Patricii Meyer Spacks The Female Imagination... (1975). P.M. Spacks wypracowywaa swoje argumenty i obserwacje, badajc zarwno teksty literackie (z kilku stuleci), jak i listowne wypowiedzi kobiecych respondentek, stanowice ekspresj ich przeytego dowiadczenia. Spacks rozwaa aspekty kobiecego dowiadczenia, ledzc zapisy aktywnoci i pasywnoci kobiecej, fazy kobiecego dojrzewania, a take dowiadczenia kobiet wynikajce z ich rl spoecznych. Interesuje j trwao dowiadcze. W pierwszych zdaniach ksiki autorka pyta:
Jakie s sposoby kobiecego odczuwania, sposoby reagowania, ktre trwaj wbrew spoecznej zmianie? Czy jakie charakterystyczne wzorce samopostrzegania ksztatuj twrcz ekspresj kobiet52?
I ekspozycja owego pytania o trwao dowiadcze, a co za tym idzie, i trwao zapowiedzianej w tytule kobiecej wyobrani naraa j na oskarenia o antyhistoryczno jej bada. Skojarzenia kobiecej wyobrani z Jungowskimi archetypami wywouj zarzuty odnawiania stereotypu, chocia Spacks twierdzi biorca j w obron Sydney Janet Kaplan uywa tego pojcia w sposb luny i pozwala, aby zawierao mnstwo subtelnych obserwacji na temat zachowa i postaw kobiet w literaturze53. Nigdzie nie mamy te jasnej wskazwki pozwalajcej oskara j o to, e mwic o kobiecej wyobrani, myli o jakiej niezmiennej naturze kobiety. Cho, niewtpliwie, zarzucajc poprzedniczkom (V. Woolf, S. de Beauvoir, M. Ellmann, K. Millett) gniew spowodowany msk niesprawiedliwoci, ktremu przeciwstawia czar, wdzik, styl osobisty, unikane
52 53
P.M. SPACKS: The Female Imagination..., s. 3. S.J. KAPLAN: Varieties of Feminist Criticism..., s. 45.
zwaszcza przez Millett, jakby byy puapkami, identyfikuje owe mikkie wartoci z tym, co kobiece, zarzucajc feministkom twardo54. Spacks bya gwnie krytykowana przez przedstawicielki ginokrytyki i czarnej krytyki przywizane do mylenia w ramach kontekstw historycznych, podkrelajcych znaczenie rnic midzy kobietami: klasy, rasy, narodowoci, orientacji seksualnej. Barbara Smith i Elly Bulkin wskazuj, e praca Spacks, zajmujc si przede wszystkim yciem kobiet z klas rednich, roci sobie pretensje do wgldu w zasadnicze kobiece dowiadczenie55. Tymczasem pozbawiona dowiadcze innych kobiet, yjcych w odmiennych spoecznych przestrzeniach, takiej teorii zbudowa nie moga. W podobnym trybie zapisane jest pytanie Alice Walker: Spacks nigdy nie mieszkaa w XIX-wiecznym Yorkshire, to dlaczego teoretyzuje o Bronts? Jak wida, w ocenie ksiki Spacks jej krytyczki sigaj midzy innymi po argument autorytetu wasnego przeytego dowiadczenia. Argument, jak ju wiemy, ograniczajcy i wykluczajcy. Przypomina on wymg, ktry kierowany by przez modernistycznych krytykw do pisarzy naturalistw, o powiadczenie dokumentw literackich wasnym dowiadczeniem yciowym. Biograficzne wymogi znikaj wobec ksiki Annis Pratt Archetypal Patterns in Womens Fiction56 (1981), ktra prezentuje poszerzone spektrum kobiecych dowiadcze. I chocia zmuszona bya wielokrotnie objania innowacyjny charakter wasnej metody analizy archetypw wobec wzorcw Junga i Fryea57 to przecie warto jej pracy nie zostaa podwaona. Spenia bowiem uaktywnion w latach 80. list wymaga feministycznej krytyki. Dysponujc lektur trzystu powieci, zarejestrowaa zapisane w nich problemy rasy (na podstawie literatury czarnych powieciopisarek), klasy (studiujc powieci, ktrych bohaterkami byy kobiety pracujce), seksualnoci, przeorientowujc tradycyjne zainteresowanie heteroseksualnoci na rzecz dowiadczenia lesbijskiego i dowiadcze mieszczcych si poza heteroseksualn norm. Pratt obronia si, rnicujc kobiece doP.M. SPACKS: The Female Imagination..., s. 35 i 29. Recepcj ksiki Spacks podaj za artykuem S.J. KAPLAN: Varieties of Feminist Criticism..., s. 45 i n. Chodzi o teksty: B. SMITH: Towards a Black Feminist. Conditions: Two 1977, no. 1, s. 2532 (przedruk w: The New Feminist Criticism: Essays on Women, Literature, and Theory. Ed. E. SHOWALTER. New YorkLondon, PantheonVirago, 19851986); E. BULKIN: An Interchange on Feminist Criticism: On Dancing Through the Minefield, with Judith Kegan Gardiner, Rena Grasso Patterson and Annette Kolodny. Feminist Studies 1982, nr 8 (Fall); A. WALKER: One Child of Ones Own. Ms 1979, nr 2. 56 A. PRATT (przy wsppracy B. WHITE, A. LOEWENSTEIN, M. WYER): Archetypal Patterns in Womens Fiction. Bloomington, Indiana University Press, 1981 (por. S.J. KAPLAN: Varieties of Feminist Criticism..., s. 4547). 57 Odzywa si tu niech feministycznych badaczek do krytyki tematycznej i mitograficznej.
55 54
wiadczenia, pomimo e poszukiwaa midzy nimi podobiestw i pomimo e kobiec tosamo prbowaa konstruowa, odwoujc si do teorii archetypw. Dowiadczenie pisania i czytania kobiecego i feministycznego stanowi niewtpliwie miejsce transgresji pomidzy literatur a feminizmem. Ale wane jest, aby feminizm nie zdominowa literatury, czyli aby nie zosta w owym dowiadczeniu ulokowany w pozycji metajzyka wobec literatury. Aby nie przywaszczy sobie pozycji wadzy, ktra kontroluje jej znaczenia, albo te testuje je zgodnie z wiedz i feministyczn teori. Aby, reasumujc, tekst literacki nie zosta sprowadzony do feministycznej glosy. A moe si ni sta, gdy zmusimy go do odpowiedzi na pytania o to, czy realizuje nasze aktualne potrzeby jako ruchu politycznego (casus Showalter). Mona natomiast wyobrazi sobie pozytywny projekt relacji oparty nie na hierarchii, ale na wzajemnym wpywie, pokojowej koegzystencji, w ktrej literatura mogaby funkcjonowa jako miejsce sugestii, pyta i obrazw transformujcych teori feministyczn i na odwrt teoria feministyczna mogaby stanowi rdo inspirujce twrcze czytanie. Jest bowiem spraw szczeglnej wagi, aby czytajc literackie teksty, usysze w nich to, czego nie udao si nam przeczyta i nauczy z adnych kontekstw. Moe si przecie zdarza, jak to niewtpliwie byo z Virgini Woolf, e literatura wyprzedza, niekiedy zupenie niekonkluzywnie, dyskursy, potrzeby, impulsy, ktre jeszcze drzemi. e zatem uywajc dostpnych sobie rodkw, prbuje zapisa co, czego jeszcze nie umiemy odczyta, bo nie nauczylimy si czyta. A moe w ogle zrezygnowa z nauki czytania na rzecz jego praktykowania w spotkaniu z kadym pojedynczym tekstem? Projekt lekturografii Derridy wyoony przez Ann Burzysk uwodzi sw otwartoci na twrcze czytanie, wystpujce w nierozcznej parze z twrczym pisaniem. Derridiaski zamys czytania/pisania z marginesu i na marginesie, zaadaptowany przez feministyczn lektur, pozostawi po sobie wiele interesujcych wiadectw czytania/pisania kontrtekstw.
2.3. mier dowiadczenia (Alice Jardine)

mier dowiadczenia takim tytuem opatrzya Alice Jardine jeden z rozdziaw swojej ksiki Gynesis. Configurations of Woman and Modernity (1985)58. Jardine szkicuje gwn scen konfliktu, ktry rodzi si na styku
58 Posuguj si wersj francusk: A. JARDINE: Gynsis. Configurations de la femme et de la modernit. Trad. P. BAUDOIN. Paris, PUF, 1991 (rozdzia La mort de lexprience: la fiction comme plus trange que la vrit?, s. 173186).
feminizmu i modernizmu (tym sowem Jardine okrela post-strukturalizm), pomidzy feministycznymi wyznawczyniami empiryzmu a feministycznymi propagatorkami modernistycznych (post-strukturalnych, dekonstrukcyjnych) idei, dla ktrych empiryzm by, odwoujc si do Deleuzea: halucynacj myli eksperymentalnej. Feminizm, chocia wewntrznie zrnicowany, nie jest skonny do rezygnacji z takich poj, jak: prawda, prawda w dowiadczeniu, prawda wynikajca z dowiadczenia. O ile modernici, wierzc w uniwersaln prawd, uniwersalno dowiadczenia, przychodz w sukurs krytyce feministycznej, o tyle odwoujc si do psychoanalitycznego rozumienia prawdy i dowiadczenia, podminowuj pojcia stosowane przez krytyk empiryczn. Psychoanalityczne rozumienie dowiadczenia wprowadza bowiem komplikacje w oparte na wierze w wiadomo mylenie empiryczne. Wystarczy przypomnie jego definicj podan w Sowniku teorii feminizmu przez Maggie Humm: dowiadczenie jest to czytamy osobista wiadomo i wiedza kobiety uksztatowana przez uczestnictwo w yciu spoecznym59. Z perspektywy psychoanalizy podmiotem dowiadczenia nie moe by ju podmiot Kartezjaski z jego przekonaniem, e wiadomie panuje nad sob i wiatem (wiatem dyskursw), take nad swoim dowiadczeniem w wiecie.
Pojcie dowiadczenia zostao radykalnie przemieszczone: doszlimy do mylenia o dowiadczeniu jako o procesie, ktry przekracza panowanie nad nim, jako o milczeniu dyskursu, jako o tym, co zakca i ogranicza samoobecny podmiot. Postawilimy akcent na to, co stale burzy nasz atwowierno lub wszelkie wierzenie ufundowane na dowiadczeniu, ktre-ma-by-jedynie-przeoone-na-jzyk: [akcent] na ideologi, podanie, niewiadomo, na fikcj jako antywiedz60.
A zatem wedle Jardine rekonstruujcej mylenie w paradygmacie postempirycznym nie da si utrzyma przewiadczenia, zakotwiczonego w empiryzmie, wedug ktrego nauka oparta na dowiadczeniu (la science de lexprience) ma swoje rdo w bezporednim dowiadczeniu tego, co nazywa si obiegowo rzeczywistoci, e jzyk moe wiernie przetumaczy owo dowiadczenie, nie tracc niczego z rzeczywistoci. Wszystkie pojcia, takie jak dowiadczenie, wiedza, rzeczywisto, cho s przez empiryzm naturalizowane, nie s danymi naturalnymi, ale s konstrukcjami wyprodukowanymi przez jzyk, ktry konstruujc je, posiada zarazem zdolno do ich dekonstrukcji.
59 M. HUMM: Sownik teorii feminizmu. Prze. B. UMISKA, J. MIKOS. Warszawa, Semper, 1993, s. 45. 60 A. JARDINE: Gynsis. Configurations de la femme et de la modernit..., s. 180. Std nastpne cytaty.
Jzyk ma take zdolno do dekonstrukcji przedstawie. Dochodzimy w tym miejscu do momentu dla feministycznej krytyki najbardziej kontrowersyjnego. Albowiem rezygnacja z przedstawienia odczytywana jest przez ni jako puapka zastawiona przez msk teori po to, aby kobiety zrezygnoway w swojej praktyce pisania/czytania z artykulacji wasnego dowiadczenia i wasnej prawdy. Rwnie z politycznej walki o swoje prawa. Bd o tym mowi szerzej przy okazji prezentacji polemiki Nancy K. Miller z Peggy Kamuf. Jane Gallop (sprzymierzona z myleniem T. Moi i P. Kamuf) nie wysubtelnia rodkw perswazji:
[...] wiara w prost referencjalno pisze jest nie tylko niepoetycka, ale jest ona take ostatecznie konserwatywna, z punktu widzenia politycznego, albowiem nie moe ona rozpozna, e rzeczywisto, do ktrej apeluje, jest jak ideologiczn, tradycyjn konstrukcj, ktr nazywamy fallomorficzn albo metafizyczn lub buruazyjn, lub jeszcze czym innym. Ta polityka dowiadczenia jest niechybnie polityk konserwatywn, albowiem moe ona tylko i wycznie konserwowa tradycyjne konstrukcje ideologiczne, ktre nie s rozpoznane jako takie, a ktre bierze si za rzeczywiste61.
Jak w polityk feministyczn wmontowa w nowy podmiot dowiadczenia, owo pojcie podmiotu i pojcie dowiadczenia, jakie ksztatuje si po dekonstrukcji i po lekcji psychoanalizy? Pytanie to stawia Toril Moi, rekonstruujc za Kristev trzy etapy feministycznego ruchu: feminizm liberalny, dajcy rwnego dostpu kobiet i mczyzn do symboliki, feminizm radykalny, cechujcy si odrzuceniem systemu symbolicznego przez kobiety, i feminizm rezygnacji z dychotomii mski/eski. Interesuje j przede wszystkim postawa Kristevej wobec drugiej fazy.
Jeli obrona tego trzeciego stanowiska implikuje cakowite odrzucenie drugiej fazy (a nie myl, eby tak byo), byby to powany bd polityczny. Dlatego, e wci pozostaje politycznie istotne, aby feministki broniy kobiet jako kobiet62.
Ale te rozwaa Moi nie-zdekonstruowana posta feminizmu fazy drugiej, niewiadoma metafizycznej natury tosamoci gendero61 J. GALLOP: Quand nos lvres scrivent: Irigarays Body Politic. Romanic Review 1983, no. 1(74), s. 83; cyt. za: A. JARDINE: Gynsis. Configurations de la femme et de la modernit..., s. 185. 62 T. MOI: Sexual/Textual Politics..., s. 13. Std dalsze cytaty.
wych, wpada w ryzyko, e stanie si odwrcon postaci seksizmu. Ostatecznie Moi konkluduje:
Jaka adopcja zdekonstruowanej formy feminizmu od Kristevej w jednym sensie pozostawia wic wszystko tak, jak byo nasze pozycje w walce politycznej si nie zmieniy ale w innym sensie radykalnie przeksztaca nasz wiadomo natury owej walki. Czuj, e tutaj feminizm Kristevej jest echem stanowiska zajtego przez Virgini Woolf jakie szedziesit lat wczeniej.
A zatem, warto powtrzy tre owego echa: praktyka polityczna lokuje si w praktyce tekstowej, w rewolucyjnoci semiotycznego, podmiotem obu praktyk jest biseksualny podmiot negocjujcy sw msk/esk pozycj (pomidzy rejestrem semiotyki i symboliki), podmiot w procesie, o rozproszonej tosamoci, ktra destruuje dychotomi i zaleno wpisan w par sex i gender. Sama Kristeva wielokrotnie manifestowaa, e jest wiadoma konfliktu, ktry rodzi si na styku esencjalnego pojmowania kobiety (wraz z jej cielesnym i spoecznym dowiadczeniem) i jej pojmowania konstrukcjonistycznego, feminizmu radykalnego i feminizmu rezygnacji. Nie ukrywaa, e tych dwch faz rozwoju ruchu feministycznego i tych dwch projektw kobiety nie da si pogodzi. Nie chciaa jednak powici jednego dla drugiego. Sprzymierzona z rozpoznaniem Derridy uznaa oba projekty za konieczny etap rozwoju feministycznego mylenia:
[...] wiara, e si jest kobiet pisze jest prawie tak absurdalna i obskurancka, jak wiara, e si jest mczyzn. Mwi prawie dlatego, bo s wci liczne cele, ktre kobiety mog osign: swobod aborcji i antykoncepcji, przedszkola dla dzieci, rwno w pracy itd. Dlatego musimy uywa zwrotu jestemy kobietami jako pewnego skrtu czy sloganu wyraajcego nasze dania. Na jakim gbszym poziomie kobieta jednak nie moe by; to co, co nawet nie naley do porzdku bycia. Std praktyka feministyczna moe by tylko negatywna, w sporze z tym, co ju istnieje, tak, e moemy powiedzie, to nie jest to i e to wci nie jest to. W kobiecie widz co, co nie moe by przedstawione, co, co jest niewypowiedziane, co ponad i poza nomenklaturami oraz ideologiami. S niektrzy mczyni oswojeni z tym zjawiskiem; to bez ustanku oznaczaj teksty nowoczesne prawo i jego transgresj, panowanie i (seksualn) przyjemno nie rezerwujc jednego dla mczyzn, a drugiego dla kobiet pod warunkiem, e si o tym nigdy nie wspomina63.
J. KRISTEVA: La Femme, ce nest jamais a. Tel Quel 1974, no 59 (Automne), s. 19.
63
3. Przeom: Peggy Kamuf dowiadczenie wytwarzane z opnieniem
W eseju Writing Like a Woman (1980) Peggy Kamuf klarownie wypowiadaa swoje stanowisko wobec tych koncepcji w krytyce feministycznej, ktre pisanie kobiece utosamiaj z pisaniem sygnowanym przez kobiet, i lokuje je pord systemu twierdze wspierajcych patriarchat. Notuje:
Jeli owym inaugurujcym gestem tej krytyki feministycznej jest redukcja dziea literackiego do sygnatury oraz do tautologicznego stwierdzenia, e kobieca tosamo to ta, ktra siebie oznakowuje kobiecym nazwiskiem, to bdzie ona [krytyka feministyczna] zdolna wytwarza jedynie tautologiczne sdy wtpliwej wartoci: pisanie kobiet jest pisaniem sygnowanym przez kobiety. [...] Jeli to [...] s podstawy praktykowania krytyki feministycznej, to owa praktyka musi by gotowa na sprzymierzenie si z tymi fundamentalnymi zaoeniami patriarchatu, ktre s oparte na tych samych zasadach. Jeli, z drugiej strony, jako feministyczny rozumie si pewien sposb czytania tekstw, ktry wskazuje na te maski prawdy, pod jakimi fallocentryzm ukrywa swe fikcje, wwczas jedynym miejscem, z ktrego mona rozpocz tak lektur, jest wygldnicie poza ow mask imienia wasnego, [poza] znak ubezpieczajcy nasze patriarchalne dziedzictwo: imi ojca i oznak tosamoci seksualnej64.
Kamuf proponuje zatem, aby w lekturze odrzuci sygnatur, ktr zalicza do metafor hegemonicznego ojcostwa, i aby prbowa wyoni jak mniej trwa metaforyk macierzystwa.
Kamuf konkluduje, po zastosowaniu dekonstrukcyjnej presji na terminy sporu, e odrzucajc t tautologiczn i empiryczn definicj tosamoci (pisa jako kobieta to by kobiet, ktra pisze) na rzecz skupienia si wok samej figury podobiestwa (pisa jak kobieta), jest si przynajmniej zmuszonym do przedstawienia innego rodzaju lektury65.
Ten inny rodzaj lektury polegaby na tym, aby czyta tekst tak, jakby by napisany przez kobiet: [...] czyta go, jakby nie mia adnego (okrelonego) ojca, jakby, innymi sowy, by z nieprawego oa [illegitimate], rozpozna64 P. KAMUF: Writing Like a Woman. In: Women and Language in Literature and Society. Eds. S. MCCONNELL -GINET et al. New York, Praeger, 1980, s. 285286. 65 N.K. MILLER: Subject to Change. Reading Feminist Writing. New York, Columbia University Press, 1988, s. 71.
ny przez sw matk, ktra moe mu da tylko jakie poyczone nazwisko66. Kamuf, wprowadzajc do gry i konfrontujc z sob metafory ojcowskie i macierzyskie, ktre ju zakorzeniy si w jzyku krytycznym, wykada istot sporu pomidzy zwolenniczkami esencjalizmu a jego przeciwniczkami. Std metafory ojcowskie konotuj przywizanie krytyczek do tosamoci i sygnatury, macierzyskie za konotuj perspektyw skoncentrowan na nietosamoci, na uniewanieniu sygnatury i jej zasadnoci prawnej. Mylenie P. Kamuf rozwija si w zgodzie z feministycznymi przekonaniami, e autorstwo jako ojcostwo (czyli rdo) naley traktowa jedynie jako efekt spoecznego kontraktu. e sygnatura owa metafora patriarchalnego prawa wasnoci winna by rozumiana nie jako wasno ojca/autorstwa, ale jako efekt negocjacji biseksualnego podmiotu, pomidzy msk i kobiec pozycj w tekcie. Przedmiotem zainteresowania krytyki winny by zatem nie tylko teksty sygnowane przez biologiczne kobiety, ale wszystkie te, w ktrych do gosu dochodzi to, co kobiece. A kobiece zgodnie z praktyk gynesis, opisan przez A. Jardine oznacza pewien proces, w ktrym mog uczestniczy zarwno kobiety, jak i mczyni. Peggy Kamuf, powtrzmy, odrzuca, jak sama zaznacza, tautologiczn i empiryczn definicj kobiecego pisania, wspart na pojciu t o s a m o c i (pisa j a k o k o b i e t a oznacza by piszc kobiet), na rzecz figury p o d o b i e s t w a (pisa jako kobieta to pisa t a k j a k kobieta). Wydawaoby si, e wraz z refleksj Peggy Kamuf zagubia si gdzie i uniewania rola dowiadczenia w kobiecym czytaniu. Jednake J. Culler w finale przywoywanej tutaj wielokrotnie rozprawy siga wanie po wypowied P. Kamuf, czynic z niej ilustracj dla rozumienia opniajcego mechanizmu dowiadczenia. Jak pamitamy, dowiadczenie ma wymiar podwjny: jest dane i jest jeszcze do wytworzenia. Owo wytwarzane z opnieniem dowiadczenie bdzie, jak zobaczymy, w gestii podmiotu zdekonstruowanego, podmiotu ustanowionego przez jzyk i w jzyku (w zgodzie z podstawami psychoanalizy). Oto zarysowana przez Peggy Kamuf sytuacja opnienia:
[...] kobieta [czytajca] jako kobieta to powtrzenie identycznego terminu przecina tosamo, otwierajc pole dla lekkiego przesunicia, rozsuwajc rnicujce znaczenie, co zawsze odbywao si w jednostkowym terminie. I nie ma powodu, aby powtrzenie tam si zatrzymao, nie ma skoczonej liczby powtrze, po ktrej logicznie by si zamkno, odzyskujc pierwotn tosamo w jakim ostatecznym terminie. Podobnie jak tylko arbitralnie mona ustali pocztki serii, a kady termin jest ju powtrzeniem: ...kobieta [czytajca] jako kobieta [czytajca] jako...67.
66 67
P. KAMUF: Writing Like a Woman..., s. 298. Ibidem.
J. Culler komentuje w wyimek w nastpujcy sposb:

Dla kobiety czyta jako kobieta to nie powtarza jak tosamo albo jakie dowiadczenie, ktre jest dane, ale o d g r y w a p e w n r o l , ktr ona konstruuje, odnoszc si do wasnej tosamoci jako kobiety, ktra jest take pewn konstrukcj, a wic caa seria moe cign si dalej: kobieta, ktra czyta jako kobieta, ktra czyta jako kobieta. I ta niezbieno odsania pewien interwa, pewien podzia wewntrz kobiety lub wewntrz kadego czytajcego podmiotu i wewntrz dowiadczenia tego podmiotu68 (podkr. K.K.).
Culler nie bez powodu siga po metafory teatralne. Czytanie jako kobieta jest odgrywaniem roli kobiety roli konstruowanej zarwno w odniesieniu do tosamoci, jak i w odniesieniu do kobiety. Owa teatralizacja aktu i sceny czytania ostatecznie dokonuje si kosztem rezygnacji z poj opisujcych jakie pierwotne, stabilne tosamoci i ich dowiadczenia. Interwa wewntrz kobiety dotyka kadego czytajcego podmiotu i dziaa wewntrz dowiadczenia tego podmiotu. Jestemy w centrum przebieranki i gry w pciowo. Powtarzalno, ktra nie ma pocztku i koca, nasuwa skojarzenia z losami Butlerowskiej powtarzalnoci, ktra ma zdolno konstruowania, ale te i zdolno destruowania tosamoci. Destruowania dlatego, e w imitacj zawsze wpltuje si niewiadomo, co powoduje, e ta nigdy nie moe by doskonaa. wiczenie w mskich i kobiecych rolach jako skutek spoecznego zaoenia przymusu heteroseksualnoci zawsze gdzie moe napotka opr i wyj poza wariant heteroseksualny. Przywoujc w tym miejscu Judith Butler, nie chc powiedzie, e Peggy Kamuf ju w 1980 roku artykuowaa z wyprzedzeniem jej koncepcje performatywnoci pci kulturowej. Kamuf wyranie zrywa zwizek, a w szczeglnoci relacj przyczynowo-skutkow, pomidzy sex a gender, ale przecie nie uprzedza twierdze Butler, dotyczcych przede wszystkim ugenderowienia kategorii sex. Formu: kobieta czytajca jako kobieta Kamuf interpretuje niewtpliwie przez odesanie do Derridiaskiej rni (diffrance). Rozpoczta gra signifiants nie ma pocztku i koca i nie moe zatrzyma si na jakim wskazaniu signifi, czyli tosamej z sob kobiety. I tak jak w diffrance, tak i w prezentowanej przez Kamuf serii nie mona okreli ani pocztku procesu rnicowania, ani tego, co opnia w owym procesie: opnia i nigdy nie unieruchamia niepewnej relacji pomidzy tym samym (kobieta) a innym (ktra czyta jako kobieta). Kobieta ujta w ow seri powtrze nie posiada jakiej uprzedniej, danej tosamoci czy dowiadczenia, nie posiada take atrybutu obecnoci, ktry podlegaby modyfikacji w proce68
sie czytania. A tosamo i dowiadczenie konstruowane jest w opniajcym dziaaniu rnicowania, ktre z kolei oddaje psychoanalityczny mechanizm dziaania opniajcego. Byby to, jak nazwa go Culler: tekstowy mechanizm niewiadomoci69. Sprbujmy si mu przyjrze. Diffrance dziaa w tekcie i opisuje organizujc go niewiadomo. W Marginesach filozofii oraz w eseju Freud i scena pisma Jacques Derrida akcentuje wag freudowskiego przemieszczenia rozumienia niewiadomoci. W Derridiaskiej lekturze Freuda niewiadomo utracia swj niegdysiejszy status jakiej ukrytej rzeczywistoci, jakiego miejsca, ktre czeka na odsonicie przez wiadomo, miejsca, w ktrym zapisane zostao take jakie determinujce, wyparte, urazowe dowiadczenie, ktrego wywietlenie moe owocowa skuteczn terapi. Wywie z ukrycia, wywietli oznaczao uobecni. To, co szczeglnie podkrela Derrida, czytajc Freuda, dotyczy zakwestionowania rozumienia niewiadomoci jako ukrytej obecnoci.
[...] niewiadomo pisze Derrida nie jest, jak wiadomo, ukryt, wirtualn, potencjaln obecnoci dla siebie. Rni siebie sam, co oczywicie znaczy, e sama splata rnice i wysya, deleguje przedstawicieli, penomocnikw; ale nie ma adnych szans, by takie penomocnictwo gdziekolwiek si zicio, uobecnio, byo sob, a tym bardziej stao si wiadome. W tym sensie, wbrew kategoriom starego sporu, niewiadomo czerpica swoj si z metafizycznych zobowiza, w ktre zawsze si angaowaa, nie jest w wikszym stopniu czym ni czymkolwiek innym, czym ni wirtualn czy zamaskowan wiadomoci. Ta radykalna inno w odniesieniu do wszelkich moliwych form obecnoci zaznacza si w nieredukowalnych skutkach tego, co ju dokonane o p n i e n i a. [...] Struktura o p n i e n i a (Nachtrglichkeit) w istocie nie pozwala na przeksztacenie uczasowienia (odwlekania) w zwyk dialektyczn komplikacj ywej teraniejszoci, rozumianej jako rdowa i nieprzerwana synteza synteza stale ku sobie zwrcona, na sobie skupiona i wszystko skupiajca retencyjnych ladw i protencyjnych otwar. Inno niewiadomoci sprawia, e mamy do czynienia nie ze zmodyfikowanymi horyzontami teraniejszoci przeszych bd przyszych lecz z przeszoci, ktra nigdy si nie uobecnia i nie uobecni, a ktrej nadejcie w przyszoci nigdy nie zici si pod postaci uobecnienia jako tworzenia bd odtworzenia. Pojcie ladu adn wic miar nie pokrywa si z pojciem retencji, przemijaniem tego, co byo obecne. Wymyka si ono podobnie jak rnia myli, ktra za punkt wyjcia obiera obecno tego, co obecne70 (podkr. K.K.).
Ibidem, s. 163. J. DERRIDA: Rnia. Prze. J. MARGASKI. W: J. DERRIDA: Marginesy filozofii. Prze. A. DZIADEK, J. MARGASKI, P. PIENIEK. Warszawa, KR, 2002, s. 4748.
70 69
33 Feministyczna...
Znakomicie w mechanizm nieobecnoci przeszych wydarze, ale take w tekstowy mechanizm niewiadomoci ilustruje dokonana przez Freuda lektura historii czowieka-wilka. Pacjent pojawia si na terapii u Freuda w kilka lat po tym, jak choroba weneryczna uniemoliwia mu normalne funkcjonowanie. Proces analityczny odsania z wolna jego wczeniejsze przypadoci, wrd ktrych Freud rozpoznaje histeri lkow fobi przed zwierztami, ktrej symptomy pojawiy si jeszcze przed czwartym rokiem ycia, przeksztacon nastpnie w nerwic natrctw o treci religijnej, utrzymujc si do dziesitego roku ycia chopca. Psychoanalityk poszukuje, zgodnie z teori, determinujcego nerwic zdarzenia. Zatem takiego, ktre niczym gboka skamielina we wspomnieniu i pamici dziecka daoby si odsoni. I wskazuje, e takim inicjujcym nerwic zdarzeniem moga by scena pierwotna, ktrej pacjent by wiadkiem jako ptoraroczne dziecko. Jednake od pocztku eseju obserwujemy dziaania Freuda, ktre mona by nazwa dekonstrukcj wasnego przewiadczenia: e mona ustali determinujce zdarzenie i nada mu status obecnoci. Dowiadczenie sceny pierwotnej jako przeycie traumatyczne i wyparte do niewiadomoci mogo by uznane za rdo nerwicy. Ale Freud przypomina, e procesy, ktre u dorosego nabieraj wiadomego charakteru, w przypadku dziecka pozostaj nieuwiadomione. A zatem, owa scena pierwotna nie miaa wtedy, gdy chopiec liczy ptora roku, adnego znaczenia i nie moga skutkowa adnymi konsekwencjami: zostaa wpisana w niewiadomo, jak tekst w jakim nieznanym jzyku71. Scena ta uaktywnia si natomiast wraz ze snem czterolatka. Freud przywizuje wag do sowa aktywno: uaktywnienie tej sceny pisze i dodaje w nawiasie celowo unikam tu sowa: przypomnienie (s. 130)72, albowiem przypominanie jest, wedle niego, efektem naszej aktywnoci a nie skutkiem jakiego biernego poddawania si, przypywu wspomnie. Pojawiajce si w marzeniu sennym wilki, przez rozliczne asocjacje, zostaj z ow scen pierwotn powizane, co w konsekwencji objawia si symptomem lku przed wilkami. Wyparta scena pierwotna ulega transformacji w uraz przed wilkami. Freud z opowieci pacjenta, dopeniajc jej luki i wstawiajc brakujce elementy, rekonstruuje cay paradygmat podstawie: rodzice, wilki, owczarki, zwierzta, aby w kocu stwierdzi, e nie mona ostatecznie dociec treci determinujcego zdarzenia.
J. CULLER: On Deconstruction..., s. 163. S. FREUD: Z historii nerwicy dziecicej [Czowiek-wilk] (1918) [1914]. W: IDEM: Dwie nerwice dziecice. Prze. R. RESZKE. Warszawa, KR, 2000. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
72
71
By moe notuje Freud nie by to akt pciowy rodzicw, lecz zwierzt dziecko obserwowao to i przesuno na rodzicw, tak jakby wysnuo wniosek, e rodzice nie robi tego inaczej. Ujcie to popiera fakt, e wystpujce w marzeniu sennym wilki s waciwie owczarkami i jako takie jawi si na rysunku (s. 142).
A zatem, mona by sdzi, e przeniesienie ze spkujcych psw na rodzicw dokonao si z p e w n y m o p n i e n i e m. Jak rol w owym rozwijajcym si wstecz, z opnieniem procesie przeniesie odgrywa dowiadczenie? I jak jest ono rozumiane? Jak widzielimy, dowiadczenie sceny pierwotnej w rozlicznych substytucjach zacierao swj walor obecnoci. Stawao si ladem ladw. Tracio take charakter jakiego danego, zapisanego, gotowego do odtworzenia zdarzenia/dowiadczenia. Stawao si, w praktyce Freudowskiej analizy, efektem procesu rekonstrukcji. Podobnie jak byo poddane rekonstrukcji przez pacjenta:
[...] te sceny z okresu dziecistwa n i e s pisze Freud o ile pozwala mi to stwierdzi wasne dowiadczenie o d t w a r z a n e jako wspomnienia, s one bowiem w y n i k a m i r e k o n s t r u k c j i (s. 137; podkr. K.K.).
Cytowane wczeniej sformuowanie Derridy, mwice o tym, e nawet wwczas, gdy mylimy o niewiadomoci, z ktrej chcemy wyuska jak przeszo, musimy pogodzi si z faktem, e owa przeszo nigdy nie bya ani nigdy nie bdzie obecna i [...] w przyszoci nie bdzie nigdy wytworzona lub odtworzona w formie obecnoci owo sformuowanie znakomicie zakorzenia si w wykadzie Freuda.
Te wczeniej niewiadome wspomnienia nie zawsze jednak musz by prawdziwe; owszem, moe si w nich kry prawda, ale czsto s tak znieksztacone, e przecz prawdzie, e cakiem podobnie do zachowanych w formie spontanicznej tak zwanych wspomnie pokrywczych s one przetkane elementami fantastycznymi. Pragn tu stwierdzi tylko tyle: sceny w rodzaju tych, z jakimi mamy do czynienia w wypadku mojego pacjenta, a zatem pochodzce z tak wczesnego okresu i zawierajce tak tre, sceny wysuwajce pretensje do tak nadzwyczajnego znaczenia dla historii tego przypadku, z reguy nie s odtwarzane jako wspomnienia, trzeba je bowiem krok po kroku rekonstruowa na podstawie pewnej sumy aluzji. Gwoli argumentacji wystarczy, jeli tu przyznam, e takie sceny w przypadkach nerwicy natrctw nie s uwiadamiane w postaci wspomnie (s. 137). Albowiem taki chory w trakcie dugiego czasu, jaki min od chwili wystpienia owej sceny, mg w najrniejszych chwilach nabywa wra33*
enia, wyobraenia i informacje, ktre pniej przeksztaci w obraz wyobraeniowy, ktre wyprojektowa wstecz na swe dziecistwo i powiza ze swymi rodzicami (s. 141). Mimo e tak mody, nasz pacjent by jednak w stanie zastpi wraenie z czwartego roku ycia wymylon traum, jak mia przey w wieku ptora roku; ale regresja ta nie wydaje si ani zagadkowa, ani tendencyjna. Scena, ktr trzeba byo stworzy, musiaa spenia pewne warunki (s. 143).
W przedstawionych cytacjach akcentuje si, e determinujce wydarzenie nie jest odtwarzane, e nie wiadomo nawet, czy naprawd zdarzyo si i jak przybrao form (natok wtpliwoci: znieksztacone, fantastyczne, obraz wyobraeniowy, wymylona trauma), e krtko mwic, mona wtpi, czy kiedykolwiek jest obecne jako wydarzenie. Na pewno za zostao skonstruowane, wyprojektowane wstecz, aprs coup, z opnieniem, nachtrglich. Skonstruowane przez co, co moe by nazwane, o czym ju bya mowa, przez tekstowy mechanizm niewiadomoci (J. Culler). Wraz z Peggy Kamuf musi pojawi si kontekst dekonstrukcji i psychoanalizy. I trzeba przypomnie, e logika diffrance odnosi si nie tylko do jzyka, tekstu, niewiadomoci, ale take do dowiadczenia73. Dowiadczenia literatury, lektury czy interpretacji, przywoywanego wielokrotnie przez Derrid. Dowiadczenia zbudowanego na ladach, rezygnujcego z empirycznie pojmowanej obecnoci (podmiotu i przedmiotu dowiadczenia), dowiadczenia lektury jako podry, transgresji wreszcie.
Dowiadczenie pisze Derrida zakada oczywicie spotkanie, recepcj, percepcj, lecz w znaczeniu rygorystycznym wskazuje na ruch przekraczania [traverse]. Dowiadcza czego to postpowa, eglujc [avancer en naviguant], maszerowa, przekraczajc. Przekraczajc w konsekwencji granic74.
U Kamuf dowiadczenie oznaczaoby: przekracza granice tosamoci, podmiotowoci i granice jakiego w bezruch zamienionego dowiadczenia. Po lekcji dekonstrukcji i psychoanalizy okazuje si, e kobiece dowiadczenie pisania/czytania wytwarza si w skomplikowanym i zoonym procesie, w ruchu pomidzy wiadomoci a niewiadomoci.
73 M.P. MARKOWSKI: Efekt inskrypcji. Jacques Derrida i literatura..., s. 272. Zob. te konteksty, ktre M.P. Markowski rekonstruuje z pism Derridy, gdzie pojawia si dowiadczenie. 74 J. DERRIDA: Points de suspensions. Entretiens. Rd. E. WEBER. Paris, Galile, 1992, s. 387; cyt. za: M.P. MARKOWSKI: Efekt inskrypcji. Jacques Derrida i literatura..., s. 198.
w przepyw do wiadomoci pisze Derrida nie jest bowiem jakim pochodnym i powtrnym zapisaniem, transkrypcj dublujc pismo niewiadomoci, ale wytwarza si na sposb rdowy i w samej swojej wtrnoci jest rdowy i nieredukowalny. Skoro wiadomo jest dla Freuda powierzchni wystawion na wiat zewntrzny, to tutaj wanie, miast i za metafor w banalnym kierunku, trzeba na odwrt uchwyci moliwo pisania, ktre podaje si za wiadome i skuteczne na tym wiecie (widzialna zewntrzno grafii, literalnoci, literalnego ujcia literalnoci itd.), biorc za punkt wyjcia t prac pisania, ktra kry w obiegu jako energia psychiczna midzy niewiadomoci a wiadomoci. [...] Co do owego pisma nie-transkrypcji, Freud dodaje rzeczywicie istotne doprecyzowanie. Ukazuje ono jasno: 1) niebezpieczestwo polegajce na unieruchomieniu lub zamroeniu owej energii w naiwnej metaforyce miejsca; 2) konieczno nie tyle porzucenia, ile przemylenia na nowo przestrzeni lub topologii owego pisma; 3) e Freud, starajc si zawsze przedstawi aparat psychiki przy pomocy pewnej sztucznej konstrukcji [montage], nie odkry jeszcze jakiego adekwatnego mechanicznego modelu, tej konceptualizacji grafematycznej, jakiej ju uywa do opisania tekstu psychicznego75.
Jaka std lekcja dla lektury? e naleaoby zrezygnowa z przewiadcze, i dysponujemy danymi, dostpnymi nam bezporednio dowiadczeniami. e nawet te konstruowane, rekonstruowane, podlegaj skomplikowanym procesom i warto ow komplikacj mie na uwadze. Take dlatego, aby teksty zapisane w jakim nieznanym jzyku mogy w spoecznych dowiadczeniach kobiet, choby z opnieniem, w ladach uzyskiwa szans na warunki, pozwalajce wytwarza umykajce, ale nieustannie domagajce si, aby powoa je do ycia: nowe znaczenia i nowe rozumienia. I znowu, jak wida, krymy w przestrzeni pomidzy kobiet i jej ciaem a kobiet, ktra wedle sw Kristevej nawet nie naley do porzdku bycia.
J. DERRIDA: Freud i scena pisma. W: IDEM: Pismo i rnica. Prze. K. KOSISKI. Warszawa, KR, 2004, s. 372.
75
4. Dowiadczenie czytania i nowa koncepcja genderu
4.1. Mary Jacobus: Reading Woman (Reading) (1986)

Artyku Mary Jacobus Czytajc kobiece czytanie (1986) mona uzna za kontynuacj szkicu J. Cullera Reading as a Woman. Jacobus, odwoujc si do przedstawionych w nim diagnoz i argumentw, zmienia akcenty i zarazem nieco inaczej, ni to uczyni Culler, ustawia pozycje swoich bohaterek: S. Gilbert, E. Showalter i S. Felman. Zasadnicze cicie, ktre przynosi jej tekst, dotyczy kwestii dowiadczenia. J. Culler, jak pamitamy, neutralizowa lini graniczn pomidzy drugim a trzecim momentem teorii krytycznych odwoujcych si do dowiadczenia. Skonny by w trzeci moment sygnowany nazwiskami Felman i Kamuf zblia do momentu drugiego, dowiadczenie bowiem nadal byo w nim obecne, jakkolwiek ukryte i na drugim planie. Jacobus, nawizujc wprost do jego interpretacji formuy P. Kamuf i zawartych w niej powtrze, ukadajcych si w nieskoczon seri (kobieta czytajca jako kobieta, czytajca jako kobieta), wskazuje na konieczno rezygnacji z dowiadczenia, jeli owa seria, w interwa wewntrz kobiety (proces rnicowania) ma by zachowany. Czyli, jeli ma by speniony warunek rozsuwania znaczenia kobiety, opniania konstrukcji jej tosamoci: opniania stabilizacji podmiotu genderu i podmiotu lektury.
To odwoanie si do dowiadczenia, czy to czytelniczki, czy pisarki, upraszcza ten proces i kreuje jak zudn cao albo tosamo, zaprzeczajc owemu wewntrznemu podziaowi, ktry rwnoczenie wytwarza ugenderowiony podmiot i podmiot lektury (s. 1030)76.
Zarwno P. Kamuf, jak i M. Jacobus bazuj na psychoanalizie i dekonstrukcji. Konstruujc czytajc kobiet, uaktywniaj figur podobiestwa. Jak pamitamy, chodzi w niej nie o tosamo (czyta jako kobieta), lecz o podobiestwo (czyta jak kobieta). W podanej definicji Kamuf zapiM. JACOBUS: Reading Woman (Reading). In: EADEM: Reading Woman: Essays in Feminist Criticism. New YorkLondon, Columbia University PressRoutledge, 1986; cyt. za: Feminisms. An Anthology of Literary Theory and Criticism. Eds. R.R. WARHOL, D.P. HERNDL. New Brunswick, New Jersey, Rudgers University Press, 1997. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
76
sywaa podobiestwo kobiety w obrbie genderu, jej niemoliw do ustalenia i unieruchomienia tosamo: interwa wewntrz kobiety. M. Jacobus jak zobaczymy kadzie akcent na figur podobiestwa pomidzy genderami: kobiecym i mskim. Dokadnie rzecz ujmujc, skupia sw uwag na wahaniu w trakcie lektury pomidzy mskim a kobiecym genderem. Obie badaczki odwouj si nie do rnicy (Kamuf w obrbie kobiety, Jacobus pomidzy genderem kobiecym i mskim), ale do procesu rnicowania. Obie take pojmuj wytwarzanie rnicy seksualnej na wzr tekstowego (opniajcego) mechanizmu produkowania znaczenia, rni (diffrance). M. Jacobus opatruje swj tekst klarown deklaracj teoretyczn, ktra zapisana zostaje w postaci pytania:
Co miaoby znaczy czytajca kobieta [reading woman], jeeli przedmiot naszej lektury (kobieta jako tekst) i podmiot lektury (czytelnik jako ju przeczytany) uzyskiwaliby swj gender jedynie na skutek procesu lektury? Co jeli, eby to inaczej wyoy, nie byoby adnej innej tosamoci genderowej za wyjtkiem tej, jak tworzy ubranie albo jzyk tak jak nie istnieje adne dosowne znaczenie przeciwstawne metaforze, lecz jedynie metafory dosownoci (s. 1029).
A zatem, wraz z Kamuf i Jacobus poruszamy si w obrbie konstruktywistycznej definicji genderu, ktra, rezygnujc z uwarunkowa biologicznych, wskazuje na jzyk jako jedyne rdo majce moc ustanawiania tosamoci pciowej. Jacobus odwoujc si do sugestii Shoshany Felman77 interesuje si przede wszystkim ow now sytuacj (wynikajc wprost z nowego pojmowania genderu), w ktrej nasze odczytanie pci determinowane jest przez ubranie bd przez instytucje, majce ubezpiecza opozycj seksualn. Now sytuacj, w ktrej dwuznaczno pomidzy genderem mskim i kobiecym moe by opisana jedynie w kategoriach maskarady i aporii, wyraajcej si w niemonoci dokonania jakiego jednoznacznego wyboru midzy nimi. Patronujca szkicowi Jacobus metafora ubraniowa wyjta zostaa z wypowiedzi V. Woolf, stanowicej motto artykuu:
77 Felman pisze: [...] jeli tylko samo ubranie, kulturowy znak, instytucja, determinuj nasze odczytanie pci, determinuj mskie i eskie i ubezpieczaj [insure] opozycj seksualn jako pewn porzdkujc hierarchiczn biegunowo; jeli rzeczywicie ubranie czyni mczyzn lub kobiet to czy role seksualne jako takie nie s z istoty przebraniami?. S. FELMAN: Textuality and the Riddle of Bisexuality (Balzac, The Girl with the Golden Eyes). In: EADEM: What Does a Woman Want? Reading and Sexual Difference..., s. 5051 (pierwodruk: Rereading Feminity. Yale French Studies 1981, nr 62).
W kadej ludzkiej istocie istnieje wahanie pomidzy jedn pci a drug i czsto jedynie ubranie utrzymuje podobiestwo do mczyzny lub kobiety, kiedy pod spodem pe jest zupenie przeciwna do tego, co na wierzchu. Tych komplikacji i konfuzji, ktre std wynikaj, kady dowiadczy78.
Orlando Virginii Woolf staje si tekstem, ktry wskazuje na konieczno przeformuowania tradycyjnego pojcia transwestytyzmu.
W powieci Woolf transwestytyzm Orlanda nie stanowi prostego przebrania, naladujcego czy wyolbrzymiajcego te znaki, za pomoc ktrych jest w kulturze ustanawiana i podtrzymywana tosamo genderowa; mona by raczej powiedzie, e Orlando przebiera si w transwestytyzm, eksponujc ten dylemat (tu znw dochodzimy do dylematu) czy te niemoliwo wyboru genderu (s. 1029).
A zatem skoro jzyk (ubranie) tworzy tosamo genderow, to wedle Jacobus

czytajca kobieta [reading woman] moe by postulowana jako pewien proces rnicowania, ktremu modelu dostarcza psychoanaliza. W kategoriach freudowskich podmiot otrzymuje zarazem gender i podmiotowo dziki przejciu przez kompleksy Edypa i kastracji; w kategoriach lacanowskich wejcie podmiotu w porzdek symboliczny, a std i w gender tego podmiotu, jest zdeterminowane przez stosunek do fallusa i (co wychodzi na jedno) przez przyjcie z gry wyznaczonej pozycji w obrbie jzyka (s. 1030).
Jacobus dramatyzuje proces czytania kobiety, odwoujc si, co prawda nie wprost, do sytuacji lacanowskiego podmiotu przed lustrem. Std te czytajca kobieta potrzebuje swego lustrzanego obrazu. w obraz z gry j konstruuje, konstytuujc kobiet w tekcie kobiet jako swj obiekt lektury, nadajc jej gender.
Aby czyta jako kobiety, musimy zosta ukonstytuowane [positioned] jako ju-czytane (i std obdarzone genderem [gendered]); innymi sowy, tym, co nas czyta, jest system znaczcy, ktry rwnoczenie wytwarza rnic (znaczenia) i rnic seksualn (gender). Moglibymy pj jeszcze dalej i powiedzie, e konstytuujc [in constituing] w trakcie czytania kobiet, nie tylko wczytujemy [read in] gender, ale konstytuujemy siebie jako czytelniczki. Ten stabilizujcy, lustrzany obraz kobiety w tekcie umoliwia czytanie dziki zapewnieniu, e i my mamy twarze kobiet lub m78 V. WOOLF: Orlando. A Biography. New YorkLondon, Harcourt Brace Jovanoyich, 1928, s. 188189; cyt. za: M. JACOBUS: Reading Woman (Reading)..., s. 1029.
czyzn, bo liczy si to, e kobieta suy te za figur lub odbicie mczyzny. Czytanie kobiety staje si pewn postaci autobiografii lub autokonstytucji [self-constitution], niedajc si w kocu odrni od pisania (kobiety). Nakadajc tekstowi twarz i wkadajc we gender, utrzymuje [si] p o d o b i e s t w o do mczyzny lub kobiety (mwic sowami Woolf), ukrywajc jednoczenie owo wahanie pomidzy jedn pci a drug, ktre musz zachowa zarwno kobiety, jak i mczyni, ale zachowa pod kontrol, eby siebie rozpozna jako podmioty w ogle (s. 1030; podkr. K.K.).
Zdecydowaam si na prezentacj trzech lektur Jacobus ze wzgldu na to, e nie znam teoretycznego tekstu, ktry z rwn wnikliwoci i klarownoci wskazywaby, odwoujc si do wybranych praktyk lekturowych (Gilbert, Showalter, Felman), problemy zwizane z teoretyczn odpowiedzi na pytanie: czym jest czytanie kobiece? A zatem take z odpowiedzi na pytanie: jak i czy kobiety w procesie lektury wytwarzaj wasne systemy znaczenia i na ile owe systemy stanowi element wywrotowy wobec znacze krytyki patriarchalnej? Trzy eseje wybrane przez Jacobus czy metafora transwestytyzmu: kady z nich odwouje si do niej, czynic z niej swoisty jzyk interpretacji kwestii teoretycznych. Jednoczenie teksty Gilbert i Showalter rni od eseju Felman odmienne pojmowanie genderu i tekstualnoci. Kiedy ta ostatnia dekonstruuje tosamo genderow, dwie pierwsze badaczki j podtrzymuj. Owe rnice pomidzy dwiema perspektywami esejw Gilbert i Showalter oraz Felman postrzega Jacobus przede wszystkim jako efekt wtargnicia psychoanalizy w kontekst teorii i krytyki feministycznej. To oglne spostrzeenie nabiera swego znaczenia, kiedy przywoany zostaje punkt wyjcia Felman: jej odczytanie wykadu Freuda Kobieco79 z 1932 roku. Felman dokonuje znamiennego przemieszczenia tradycyjnie stawianego pytania o rnic i rnic seksualn. Pyta nie o to, czym ona jest, albo na czym ona polega, ale o to, jak owa rnica jest wytwarzana. Tym samym przestaje by zasadne pytanie o to, czym jest kobieco, natomiast wagi nabiera odpowied: jak owa kobieco jest konstruowana.
Jakie s poytki psychoanalizy dla krytyki feministycznej? Jedna z moliwych odpowiedzi rysuje si w takiej oto formule: psychoanaliza wyzwala kobiece pisanie z determinizmu rda czy istoty, rwnoczenie dostarczajc krytyce feministycznej sposobu na odrzucenie owej instytucjonalizacji rnicy seksualnej i tekstualnej jako tosamoci genderowej, a dziki temu jako kwestii, ktre mog by w ogle stawiane (s. 1031).
79 S. FREUD: Kobieco. W: Wykady ze wstpu do psychoanalizy. Nowy cykl. Prze. P. DYBEL. Oprac. R. RESZKE. Warszawa, KR, 1995; S. FELMAN: Textuality and the Riddle of Bisexuality...
Esej Gilbert Kostiumy umysu. Transwestytyzm jako metafora w literaturze nowoczesnej80 zostaje poddany analizie, ktra podglda i rejestruje sposb wytwarzania rnicy przez jego autork. Jacobus prbuje znale powody, ktre nie pozwalaj Gilbert uzasadni przyczyny zrnicowanych ideologii genderowych u modernistw mskich i eskich (s. 1031). Jednym z nich jest, jak si okazuje, przywoywana przez Gilbert teoria genderu, drugi sprowadza si do sposobu rozumienia przez ni relacji pomidzy histori (histori literatury) a genderem. Gilbert zauwaa, e chocia Joyce i Eliot, reprezentujcy mski paradygmat modernistyczny, podobnie jak jego kobiece przedstawicielki (V. Woolf, M. Atwood, K. Chopin, S. Plath, D. Barnes), prezentuj w swoich tekstach literackich genderowy niead (gender disorder), chocia, podobnie jak Woolf w Orlando, zapisuj nietrwao i pynno genderowej tosamoci, to przecie rni si w swoich manifestacjach transwestytyzmu od kobiet autorek samym celem owych przedstawie. Chaos genderowy w ich literackich przedstawieniach naley interpretowa albo jako symptom lkowy nocny koszmar, albo jako prb wsparcia mskiej dominacji. Na przeciwnym biegunie usytuowane zostaj modernistki, skoro te
porzucaj swe ubranie, aby wstrzsn ustalonymi paradygmatami dominacji i poddania, skojarzonymi z hierarchi genderow, i przywrci pierwotny chaos transwestytyzmu lub bezgenderowoci (s. 1031).
Gilbert nie daje, wedle Jacobus, wystarczajcej i satysfakcjonujcej odpowiedzi na pytanie o zrnicowany stosunek mskich i eskich modernistw do genderowego chaosu, a tym samym do dwch odmiennych ideologii genderu. I ani jej odwoanie si do psychobiografii, ani do historii, nie przynosi pozytywnych efektw. Psychobiografia bowiem pozwala jej, z jednej strony, wyjani powd mskich lkw, interpretowanych jako symptomy ambiwalentnej relacji z matk (Joyce, Lawrence) bd jako zapis traumy wyniesionej z relacji maeskich (Eliot), ale, z drugiej strony, odwoanie do psychobiografii utrwala msk tosamo genderow. Gilbert nie objania, jakie wspczynniki w relacjach obiektalnych modernistek powodoway ich odmienny od mczyzn pogld na ukady genderowe. Nie wyjania take, jakie relacje obiektalne kobiet skaniaj je do rezygnacji z utrwalania tosamoci genderowej, nie wyjania, czy kobiety inaczej ni mczyni wchodz w takie relacje, albo dlaczego miayby one by bardziej od mczyzn odporne na takie utrwalenia i fiksacje tosamociowe.
S. GILBERT: Costumes of the Mind. Transvestism as Metaphor in Modern Literature. Critical Inquiry 1980 (Winter), no. 2(7), s. 391417.
80
Problem wedug Jacobus tkwi w uaktywnieniu przez Gilbert Stollerowskiej81 definicji genderu. To ona powoduje, e modernistyczny pisarz jest ju niedwuznacznie okrelony genderowo [gendered], albo jako mski (hierarchiczny, konserwatywny), albo jako eski (beztrosko przekraczajcy granice [shifting], feministyczny) (s. 1032). Transwestytyzm obu okazuje si zatem przebierank pozbawion jakichkolwiek konsekwencji. Jacobus wyjania:
[...] w kategoriach Stollera tosamo genderu jest albo mska, albo eska, stanowic pewien rdze tosamoci, ktry jedynie ulega pewnej dwuznacznoci z powodu nieadekwatnych [unsatisfactory] relacji obiektalnych i ktry moe faktycznie skrycie korespondowa z czynnikami biologicznym i genetycznym, nawet jeli jawi si jako anomalia [...]. [...] Dla Stollera nie ma w rzeczywistoci faktycznie adnego przekroczenia dodaje Jacobus lecz jedynie pomylona [mistaken] tosamo (s. 1032).
Odwoanie si do historii, a konkretnie do dowiadczenia I wojny wiatowej, ktre rodzi wedle Gilbert odmienne implikacje dla kobiet i mczyzn, take nie przekonuje Jacobus, dlatego e Gilbert, wskazujc na przeksztacenia rl spoecznych kobiet w tamtym okresie, zwaszcza na ich wyrwanie si ze stereotypowej roli anioa domowego ogniska, konstruuje fantazmatyczn figur kobiety z czasw wojny jako anioa destrukcji. Owa figura, jak zaznacza Jacobus, znana z The Madwoman in the Attic (1979) Gilbert i Gubar, nadaje ujciu przez Gilbert literackiego modernizmu jaki wymiar mityczny, ktry sam wywodzi si z mitw mskich modernistw, takich jak Yeats (s. 1032). I chocia Gilbert aprobuje wyjt z tekstw Woolf pofragmentowan wizj historii, chocia manifestuje swoj akceptacj dla jej rozpozna rozpadu tosamoci genderowej, to w ostatecznoci jej wasne stanowisko zblia si do rozpozna mskich modernistw, e gender stanowi najgbszy pokad prawdy o czowieku, gbszy od historii. Gdyby jednak owego anioa destrukcji, owego potwora, w jakiego wciela si kobieta modernistw, zinterpretowa historycznie, to wwczas:
Owym potworem, ktrego rodzi historia, jest moe nie tyle kobieta, ile potworna pynno [monster flux] (s. 1033)82.
81 R. STOLLER: Sex and Gender: On the Development of Masculinity and Feminity. London, Jason Aronson, 1968. 82 W innym miejscu M. JACOBUS (Reading Woman (Reading)..., s. 1030), pisze: Potworem w tekcie nie jest kobieta albo kobieta pisarka; to raczej owo stumione wahanie si co do genderu albo niestabilno tosamoci dwuznaczno samej podmiotowoci sieje chaos w wiadomoci, w hierarchii i w jednoczcych schematach, zaprojektowanych tak, aby tumiy inno kobiecoci.
W tym ujciu historia w samym swoim pojciu, jako historia literatury dziaa represyjnie wobec dwuznacznoci i wewntrznego rozdarcia, a wyparte koczy sw myl Jacobus powraca koniecznie, w mowie niewiadomoci, jako mciwy potwr (s. 1033). A zatem, dysponujc Stollerowskim pojmowaniem genderu, Gilbert nie narusza, ale utrwala pojmowanie podmiotu, tosamoci, historii, ktre Woolf w Orlando podwaaa. Jeli celem Gilbert byo przepisa histori literatury w kategoriach feministycznych i jeli dla realizacji tego celu posuya si metafor transwestytyzmu, to zarwno wspierajca j teoria genderu, jak i teoria historii, uniemoliwiy jej spenienie tego zamiaru. Recenzja Elaine Showalter Krytyczny transwestytyzm: mscy feminici i kobieta roku83 obejmujca midzy innymi ksiki Cullera, Eagletona oraz film Tootsie, posuya Jacobus do zdefiniowania kilku zasadniczych problemw, zarwno tych, ktre przewiny si w refleksji amerykaskiej badaczki, jak i tych, ktre tylko implicite zostay uaktywnione w jej omwieniu Eageltona i w jej, jawnej i niejawnej, polemice z zasadniczym dla tego rozdziau tekstem Jonathana Cullera. Showalter wielokrotnie z niepokojem stawia pytanie o to, czy feminizm mski naley traktowa jako wyraz mody lat 80., czy raczej jako podstp, ktry maskujc si w formie krytycznej przebieranki, zmierza do tego, aby zawaszczy kobiece terytorium przestrze krytyki feministycznej. Przy okazji badaczka artykuuje dwie sprawy, tak sformuowane przez Jacobus:
[...] czy czytanie jest wyuczone i czy mczyni mog nauczy si czyta jak feministki? Czy midzy czytajc jako kobieta a czytajc jako mczyzna jest fundamentalna rnica, i jeli tak, to co (politycznie, socjologicznie lub ideologicznie) stanowi t rnic? (s. 1033).
Czytajc podejrzliwie kobiece czytanie, nie lekcewac zgoszonych przez Showalter powodw do niepokoju, Jacobus krok po kroku rozpatruje jej sposb argumentacji i stwierdza, e prawdziwy niepokj Showalter dotyczy kwestii genderu, w szczeglnoci rnicy postaw badawczych pomidzy koncepcjami francusko-angielskimi a bliskimi esencjalizmu koncepcjami ginokrytyki. Przyjta przez Showalter teoria genderu uniemoliwia, zdaniem Jacobus, sformuowanie i przede wszystkim teoretyczne uzasadnienie rnicy pomidzy czytaniem jako kobieta a czytaniem jako mczyzna.
83 E. SHOWALTER: Critical Cross-Dressing: Male Feminists and the Woman of the Year. Raritan 1983 (Fall), no. 3(2), s. 130149. Korzystaam z tekstu przedrukowanego w: Man in Feminism. Eds. A. JARDINE, P. SMITH. New YorkLondon, Routledge, 2003 (pierwsze wydanie Methuen, 1987); tam te dyskusja z Terrym Eagletonem.
Showalter, rozpatrujc The Rape of Clarissa (1982) Eagletona84, wyciga wniosek, e pisanie feminizuje krytyka, podobnie jak aktorstwo feminizowao Hoffmana w Tootsie. Jako Dustin Hoffman teorii literatury, uwikany w paradoks kobiecoci, w marksistowski krytyk (nastawiony przynajmniej mentalnie na dziaanie) kompensuje sobie kobiec pasywno, prbujc przywaszczy sobie krytyk feministyczn.
Posiadszy [possessing], by tak rzec, krytyk feministyczn, Eagleton skutecznie odzyskuje dla siebie jej falliczn, znaczc moc85.
Jednake wedle Showalter krytyk w swoim dyskursie wycisza to, co dwuznaczne i osobiste, ktre, podkrela Jacobus, stanowi dla Showalter zasadniczy warunek jej teorii pisania/czytania kobiecego, teorii udowadnianych naszym wasnym biciem serca86. Konkluzja Jacobus brzmi nadzwyczaj klarownie:
Lecz jeli widzi si samo pisanie jako kobiece a tutaj pogld Showalter jest niejasny to nie moe by adnej teorii pisania kobiecego jako przeciwstawnego mskiemu ani w aden sposb nie mona dowodzi trafnoci tych teorii dowiadczalnie, opierajc si na biciu serca kobiet (s. 1034).
Jacobus z rzetelnoci przecie podkrela, e Showalter zdiagnozowaa co, co zreszt j sam interesuje najbardziej to mianowicie, e tekstualno zarazem tworzy gender i dwuznaczno (s. 1034), ale diagnozujc fakt konstruowania przez podmiot lektury genderu w procesie pisania/czytania, czyli otwierajc drog wiodc ku stworzeniu teorii pisania/czytania, zarwno kobiecego, jak i mskiego, rwnoczenie postawia jej szlaban, wycofaa si do dowiadczenia bycia kobiet, do jzyka ciaa, do dowodu na zasadno teorii w biciu serc kobiet. Zatem, gdyby to przesunicie interpretacji Showalter wyoy w formuach P. Kamuf, otwarcie si na figur podobiestwa (czyta jak kobieta) zamienia si ostatecznie w figur tosamoci (czyta jako kobieta). Wybr figury tosamoci wyraa opr i niezgod na to, by zrezygnowa z autorskiej sygnatury i z genderowej tosamoci. T rezygnacj susznie wie Showalter z wariantem francusko-amerykaskim, pozostajcym pod wpywem dekonstrukcji i psychoanalizy, ktry w jej recenzji uosabia Jonathan Culler.
T. EAGLETON: The Rape of Clarissa. Minneapolis, Minnesota University Press, 1982. E. SHOWALTER: Critical Cross-Dressing: Male Feminists and the Woman of the Year..., s. 128. 86 Ibidem, s. 130.
85 84
Showalter wedle rekonstrukcji Jacobus pozornie tylko aprobuje stwierdzon przez Cullera paradoksalno aktu lektury (ktra odwouje si do kobiecego dowiadczenia) wyraajc si w tym, e tosamo kobiety jest zawsze opniana, e bycie kobiet jest tyle dane, ile wytwarzane. Podobnie jak i jej dowiadczenie. Warto podkreli t pozorn aprobat. Albowiem, w istocie rzeczy, Showalter w kontekcie streszczenia wypowiedzi Cullera lokuje zupenie inne pytania: czy mczyzna moe czyta jako kobieta?, czy mski feminista jest faktycznie mczyzn czytajcym jako kobieta czytajca jako kobieta?87.
Showalter gotowa jest przyzna, e Culler unikn tarapatw przebieranki kobiecej, czytajc: nie jak kobieta, ale jako mczyzna i jako feminista (s. 1034).
Jacobus interesuje odpowied: dlaczego tak du wag przywizuje Showalter do owej formuy: czyta jako mczyzna i feminista, skoro zgodzia si (z pozorn aprobat) na paradoksalno aktu lektury sformuowan przez Cullera? Czyli zgodzia si, e czytanie jako mczyzna podlega takiemu samemu zdublowaniu, jak w przypadku czytajcej kobiety.
Showalter zblia si do wniosku, e jeli czytanie jako kobieta moe (o ile akceptuje ona pogld Cullera w tej sprawie) implikowa konstruowanie jakiej tosamoci genderowej, to czytanie jako mczyzna nie. Innymi sowy, jej teoria tosamoci genderowej pozostaje ostatecznie przez argument Cullera nienaruszona. Cho rzekomo uwana na rozrnienie esencjalistycznej czytelniczki kobiety i czytelnika feministy (czytelnik w moe by mski lub eski), Showalter decyduje si podkreli to, co nazywa lektur feministyczn, poniewa ma ona ten wany aspekt, e oferuje czytelnikom mskim pewien sposb tworzenia krytyki feministycznej, ktra unika kobiecej przebieranki (s. 10341035).
Lektury feministycznej mona si nauczy, mczyni mog take uczestniczy w tym przedsiwziciu, ale pod warunkiem, e nie bd swoich mskich cia przebiera w stroje kobiet. Nie bd prbowa czyta jak kobiety ani tym bardziej (byoby to niezgodne z logik): czyta jako kobiety. Piszc, e priorytety dekonstrukcyjne prowadz Cullera do przeceniania esencjalistycznego dylematu definiowania kobiety czytelniczki, Showalter deklaruje si przeciw esencjalizmowi, wysuwajc czytanie feministki przeciw czytaniu kobiety. Sama jednak prezentuje teoretyczny albo zawodowy esencjalizm, na ktrym, zdaniem Jacobus, wspiera si jej obrona sygnatury i genderu autorki.
Ibidem, s. 125 i 126 (na tej stronie znajduj si te zdania przytaczane dalej przez Jacobus).
87
Warto podkreli ten moment lektury Jacobus, wskazujcy na zasadnicz rnic pomidzy tym, jak Culler interpretowa hipotez czytelniczki kobiecej autorstwa Showalter (por. przypis 27), a tym, jak j rozumie Jacobus. Ta bowiem, przypisujc Showalter Stollerowskie rozumienie genderu, podwaa pozytywn intencj Cullera, wyraajc si w wyjciu Showalter z paradygmatu esencjalistycznego. Co skutkowao, jak pamitamy, wyranym odrnieniem drugiego etapu krytyki feministycznej od pierwszego spod znaku esencjalizmu i rwnoczesnym zneutralizowaniem rnicy pomidzy etapem drugim a trzecim, oznakowanym przez wpyw dekonstrukcji i psychoanalizy. Jacobus wspomina reakcj Showalter na okadk feministycznego (Cherchez La Femme: Feminist Critique/Feminine Text) numeru pisma Diacritics (lato 1982), ktra zaintrygowaa i poruszya Showalter swoim przedstawieniem kobiety jako ubrania, pod ktrym nie ma ciaa.
Ta posta pisze Showalter nie ma gowy ani rk. Na tylnej okadce suknia, kapelusz, rkawiczki i buty ukadaj si we wdziczne bezcielesne tableau w przestrzeni. adnej pospolitej feministki, szykowna dziewczyna z okadki Diacritics kae si domyla efemerycznoci tosamoci genderowych, genderowych sygnatur88.
Artyku Showalter koczy si zapisem snu o literackiej feministycznej konferencji przyszoci, ktry opracowuje po swojemu ten obrazek z okadki: wci odmieniajca posta demoniczna kobieta bez gowy: zjawa, wampir, sup ognia, ustpuje gosu mczynie w sukni, ktry mwi o Heideggerze, Derridzie, Lvi-Straussie lub Brechcie.
Jednak w ostatecznej instancji jej fantazja konkluduje Jacobus odsania to, co jest kopotliwe w modzie na przebierank kobiec nieatwe rozpoznanie, e kiedy tekst zdejmuje swoje ubranie, jest faktycznie pozbawiony ciaa, niesamowity i milczcy. Innymi sowy, to sama n i e c i g o ( e s k i e g o) c i a a i (k o b i e c e g o) t e k s t u jest owym skandalem, pod ktry dowiadczalne teorie kobiecej czytelniczki podstawiaj skandal krytycznej przebieranki z lat 80. (s. 1036; podkr. K.K.).
Podobne stanowisko teoretyczne, dotyczce tosamoci cielesnej, wyrazia Catharine Stimpson w artykule Ad/d Feminam...:
[...] pisarze mczyni jak Genet mog przyswoi sobie kobieco jako postaw, przez ktr mczyzna wyraa bierne [receptive] podporzdkowanie Bogu lub boskiemu fallusowi. [...] Z kolei inni pisarze
88
Ibidem, s. 132.
mczyni, jak Henry James, pisz o kobietach jako o uroczych ofiarach. Z emfaz samowiadomoci mwi w imi kobiecoci i dla niej. Kada z tych strategii jest ograniczona choby ze wzgldu na oczywisto rnic anatomicznych. [...] Pisarz mczyzna moe mwi w imi k o b i e c o c i, do niej lub z jej perspektywy. Nie moe mwi, chyba e fikcyjnie, w imi k o b i e t y, do niej lub z jej perspektywy89 (podkr. K.K.).
Porzucajc konserwatywn (Stollerowsk) teori genderu, wchodzc w skad interpretacyjnego instrumentarium Gilbert i Showalter, zwraca si Jacobus ku tekstowi Shoshany Felman Rereading Feminity90 [Ponowne odczytanie kobiecoci], aby odnale w nim jaki teoretyczny argument, ktry mgby stworzy warunki do jakiego bardziej rewizjonistycznego odczytania kobiety (s. 1036). Niewtpliwy zwrot w teorii genderu, widoczny w interpretacji Felman, dokonuje si za spraw psychoanalizy, ale take wie si z nowym odczytaniem przez ni wykadu Freuda Kobieco (z 1932 roku). Wysza od swoistego eksperymentu, ktry polega na tym, e Freudowsk wypowied skierowan przez niego w roku 1932 do wyobraonej widowni: Zagadk, jak stanowi kobieco, starali si zgbi ludzie od niepamitnych czasw. [...] Rwnie i obecni na tej sali mczyni nie bd mogli odmwi udziau w tych rozmylaniach, od kobiet tego si nie wymaga to one same s t zagadk91, Felman przeniosa w rok 1989 i wybraa dla niej adresatki uczestniczki feministycznego sympozjum. Uyczajc sobie Freudowskiej pierwszej osoby z jego wykadu, podmienia tym samym gendery. Efektem owej genderowej wymiany by miech suchajcych jej kobiet. Felman, tropic implikacje tego miechu, postrzega go jako skutek przestrzennego, czasowego i seksualnego przemieszczenia, jakie moje wypowiadanie dokonao na stwierdzeniu Freuda92. Owo wypowiadanie uwi89 C. STIMPSON: Ad/d Feminam: Women, Literature, and Society. In: EADEM: Selected Papers from the English Institute: Literature and Society. Ed. E. SAID. Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1978, s. 179; cyt. za: N.K. MILLER: Subject to Change. Reading Feminist Writing..., s. 72. 90 S. FELMAN: Rereading Feminity. Yale French Studies 1981, no. 62, s. 1944; dalej cytuj za przedrukiem w: EADEM: Textuality and the Riddle of Bisexuality... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach. 91 S. FREUD: Kobieco..., s. 130131. Chc zwrci uwag na drobiazg, ktry ma jednak, ze wzgldu na interpretacj Felman, znaczenie. Chodzi mianowicie o cytowany fragment i jego przekad. W wersji angielskiej podanej przez Felman brzmiaby on nieco inaczej i owo inaczej o tyle way, e zmienia si tryb wypowiedzi: W historii ludzie rozbijali sobie gowy o zagadk kobiecoci. [...] Ani wy nie unikniecie kopotw z tym problemem ci z Was, ktrzy s mczyznami. Do Was, ktre jestecie kobietami, to si nie stosuje same dla siebie jestecie problemem. 92 S. FELMAN: Textuality and the Riddle of Bisexuality..., s. 4243; para pojciowa: utterance/statement stanowi angielski odpowiednik francuskiej pary pojciowej: enontiation/nonce, co oddaj po polsku jako: wypowiadanie/wypowied.
docznio przede wszystkim w tekcie Freuda nieprzystawalno (discrepancy) wypowiadania do wypowiadanej wypowiedzi: jedno otwierao dla mczyzn kwesti kobiety (opening up the question of the Woman), drugie j zamykao dla kobiet (closing it for women). Dlatego, e sama kwestia bya traktowana przez Freuda jako kwestia podania, take podania samej kwestii. A skoro kobiety funkcjonuj jedynie jako przedmioty podania, mog by zatem jedynie przedmiotami tej kwestii.
W stopniu wnioskuje Felman w jakim kobiety stanowi kwesti, nie mog tej kwestii wypowiedzie; nie mog by mwicymi podmiotami tej wiedzy, tej nauki, ktrej owa kwestia poszukuje (s. 43).
Felman akcentuje efekt, jaki powstaje wraz z substytuowaniem miejsc w wypowiadaniu: kiedy miejsce mczyzny zajmuje kobieta. Owo upodmiotowienie przedmiotu stanie si dla niej centraln spraw w lekturze opowiadania Balzaka. W lekturze za tekstu Freuda owo przemieszczenie miejsc i zarazem genderowych pozycji owocuje nowym, w odniesieniu do tradycji, jego ujciem.
Stwierdzajc tutaj moje miejsce jako pewnego mwicego podmiotu, tym samym wmieszaam si [interfered], przez kobiece wypowiadanie i lektur, w mskie pisanie Freuda. Odegraam [enacted] rnic seksualn w samym akcie lektury Freudowskiego ledztwa w jej sprawie, odegraam j wanie jako rnic, majc na celu nie odrzucenie ledztwa Freuda, ale jego przemieszczenie, przeniesienie go poza kwesti przez niego zawart w wypowiedzi [stated], naruszajc przeroczysto i mylc, oczywist sam przez si, uniwersalno jego mskiego wypowiadania (s. 43).
Ot, jeli Freud pyta: czym jest kobieco dla mczyzn?, to Felman pyta: co to pytanie Freuda znaczy dla kobiet? I proponuje, aby je odnie do tekstu Balzaka, ktry dramatyzuje zagadk kobiecoci jako podwjn kwesti czytania rnicy seksualnej oraz interwencji rnicy seksualnej w sam akt czytania (s. 43). Wypada teraz idc ladami Jacobus, cho niekiedy zbaczajc poza nie powtrzy podstawowe tezy interpretacji Felman. Dziewczyna o zotych oczach opowiada o historii trjkta miosnego, rozgrywajcej si pomidzy dwiema kobietami: Paquit i markiz, oraz Henrykiem. Jak dowodzi Felman, historia ta zarazem eksploruje i kwestionuje sam struktur opozycji pomidzy pciami, tak samo, jak odpowiednie definicje mskoci i kobiecoci (s. 44). W opisanym przez Balzaka XIX-wiecznym spoeczestwie zarwno podzia klas, jak i podzia pci organizuje zasada hierarchii, ktra tworzy au34 Feministyczna...
torytatywny porzdek spoeczny. W owym zinstytucjonalizowanym i skonwencjonalizowanym porzdku, w cisej polaryzacji na mskie i eskie, kobieta funkcjonuje jedynie jako metafora mczyzny.
Innymi sowy objania Felman seksualno funkcjonuje tutaj jako znak pewnej konwencji retorycznej, ktrej signifiant stanowi kobieta, a signifi mczyzna. Jedynie mczyzna ma zatem przywilej waciwego znaczenia, tosamoci dosownej: kobieco jako signifiant nie moe oznacza samej siebie, ona jest tylko metafor, substytutem figuratywnym, moe tylko odnosi si do mczyzny, do fallusa jako do swego waciwego znaczenia, jako do swego signifi (s. 47).
W opowiadaniu Balzaka Paquita traci wasne imi przez mczyzn, przyjaci Henryka zostaje nazwana dziewczyn o zotych oczach. Rzeczywista niewolnica, przybya z Hiszpanii, funkcjonuje jako obiekt wymiany i mediator podania. Jej zote oczy odbijaj narcystyczne podanie Henryka, utwierdzajc jego msko. S lustrem, w ktrym Henryk moe kontemplowa swj wasny wyidealizowany obraz, tak jak i podziwia samego siebie (s. 46). Henryk, jako czytelnik Paquity i jej kobiecoci, dwukrotnie bdzi. Po raz pierwszy popenia omyk, kiedy sdzi, e adresatk jego podania jest markiza. Okazuje si, e jest ni Paquita. Po raz drugi myli si, kiedy rywalem w miosnej aferze wydaje mu si markiz i dopiero w finale dowiaduje si, e jest nim (ni) markiza. Owo podstawienie mskiego za eskie bdzie skutkowa mierci Paquity i bezcennym, cho aktywizujcym dowiadczenie niesamowitego, rozpoznaniem podzielonej (kobiece w mskim) mskoci wasnej. Czytanie Henryka stanowi dla Felman przykad lektury niewaciwej. Pytanie o to, jak nie naley czyta, oznacza: jak zatrzyma czytanie polegajce na tym wycznym, lepym odniesieniu [reference] do jakiego mskiego signifi? (s. 49). Tak jak myli si Henryk, poszukujc imienia swego wroga i rywala, bo nie umie czyta kobiecoci, tak myli si Paquita, wykazujc niezdolno do czytania mskoci. Wychowana w izolacji, odcita przez markiz od wiata, w najbardziej dosowny sposb nie wie, czym jest mczyzna. I dlatego w opozycji do dualizmu mski/eski traktuje kobiece jako swj punkt odniesienia. Dlatego te zwizana erotycznie z markiz zakochuje si w Henryku z powodu jego podobiestwa do kobiety: do markizy wanie jak si potem okae: przyrodniej siostry Henryka. Podczas pierwszego intymnego spotkania przebiera go w jej strj. Ta scena stanowi dla Felman ilustracj tego, e zarwno sowa, jak i tosamo genderowa, mog ulega przebierance i wymianie. e mamy do czynienia jedynie z maskarad mskoci/eskoci i nie ma powodu utrzymywa, e istnieje jaki referent mskiego/kobiecego.
Tekst Balzaka pisze Felman mona by, faktycznie, postrzega jako pewn retoryczn dramatyzacj i pewn filozoficzn refleksj na temat konstytutywnej relacji pomidzy transwestytyzmem a seksualnoci, czyli na temat konstytutywnej relacji pomidzy rolami pciowymi a ubraniem. Jeli ubranie, jak zdaje si sugerowa ten tekst, jeli samo tylko ubranie, kulturowy znak, instytucja, determinuje nasze odczytanie pci, determinuje mskie i eskie i ubezpiecza [insure] opozycj seksualn, jako pewn porzdkujc hierarchiczn biegunowo; jeli rzeczywicie ubranie czyni mczyzn lub kobiet to czy role seksualne jako takie nie s z istoty przebraniami? Czy nie s role seksualne jedynie przebraniami dla owej wieloznacznej zoonoci rzeczywistej seksualnoci, rzeczywistej rnicy seksualnej? (s. 5051).
Z kolei drugi centralny moment opowiadania, kiedy to Paquita w ekstatycznym miosnym uniesieniu wykrzykuje do Henryka: Oh! Mariquita!, zaamuje i burzy uporzdkowan opozycj pomidzy mskim i eskim, czc w tym jednym imieniu markiz, Paquit i Henryka. Puszczajc w ruch ich wasne imiona, jednoczenie narusza ich przeciwstawne pozycje i sprawia, e staj si wzajemnie wymienialne, odwracalne: mskie na eskie i na odwrt. Analizujc wielorakie konotacje owego wykrzyku Paquity, Felman akcentuje jego rol dla podwaenia funkcjonowania reprezentacji. Henryk, mianowicie, musi zobaczy siebie na nowo w zotych oczach Paquity: musi zgodzi si na rezygnacj z odbicia idealnego obrazu siebie samego na rzecz odbicia, ktre narusza poczucie jego seksualnej tosamoci. Spotkanie brata i siostry nad martwym ciaem Paquity, zamordowanej przez markiz, jest momentem prawdziwej rewelacji. Henryk odkrywa, e jego rywalem nie jest inne, ale to samo. Tym razem, przegldajc si w oczach siostry, zauwaa w nich swego sobowtra to, co kobiece:
[...] wrogiem Henryka jest jego duplikat w kadym sensie: w tej niesamowitej lustrzanej grze sobowtrw nad ciaem ich wzajemnej ofiary Henryk spostrzega u swojego wroga cise odbicie swego wasnego podania i swej wasnej morderczej zazdroci; ten wrg ma jego wasny gos, jego wasn twarz; ten wrg, inaczej mwic, jest nim samym (s. 56). Tym, co nagle odsania Henrykowi owo niesamowite lustro w tej scenie rozpoznania, jest kobieco, nie jako zwierciadlane odbicie mskoci, ale jako dezorientujce wcielenie rnicy seksualnej (s. 63)93.
Felman szczegowo wyjania cay ten proces rozpoznania: Co wicej, w narcystyczny heimlisch [samowity] zwizek ze swojsk i rodzinn kobiecoci sam si obraca w unheimlisch [niesamowity]. Bo w lustrze Henryk musi rozpozna wcielone w jego sobowtra w jego siostr swe wasne kobiece odbicie: widzi sam siebie jako kobiet. W niesamowity sposb znajduje si wic Henryk twarz w twarz z wasn kastracj,
34*
93
A zatem wnioskuje Felman:

Msko, jak odkrywa Henryk, nie jest jak substancj, wobec ktrej kobieco byaby opozycj, czyli zarazem brakiem i negatywnym odbiciem. Skoro sam Henryk ma twarz kobiety, to kobieco, jak odkrywa Henryk, nie znajduje si na zewntrz mskoci, nie stanowi jego upewniajcej samowitej opozycji, ona tkwi wewntrz mskoci, stanowic jego niesamowit rnic w stosunku do siebie samego (s. 64).
Rnic, ktra podwaa sam t opozycj mskoci i kobiecoci. Kobieco zamieszkuje msko jako inno lub zakcenie; ale jest wypierana, bo zagraa, jak to pokazuje tekst opowiadania, podtrzymywaniu przez bohatera Balzaka zudzenia o swej niezachwianej tosamoci genderowej (a tym samym o porzdku wiata). Tosamoci, od ktrej zaley jego msko. I chocia Felman nie odwouje si wprost do pojcia biseksualnoci, to Jacobus podpowiada, e w istocie Henryk, chcc zemci si na Paquicie za zdrad, tak naprawd usiuje zniszczy owego potwora biseksualnoci, ktry zawsze czyha wewntrz i niezaakceptowany zostaje w kocu wyprojektowany na zewntrz w postaci kobiety, ktra jest jego potwornym i dwuznacznym sobowtrem, w postaci kobiecoci, ktr musi zanegowa (s. 1038)94. Felman, ulokowana w wykadzie Freuda jako kobieta pord przedmiotw podania, interweniuje w jego wypowied, zajmujc miejsce podmiotu wypowiadania; w taki sam sposb Paquita niewolnica, skazana na bezwzgldne podporzdkowanie rozbija reprezentacj w opowiadaniu Balzaka. Biorc sobie dwch kochankw, frustruje tym samym markiz i Henryka, ktrzy mieli pretensje do posiadania jej na wasno:
Paquita streszcza Jacobus przekracza system [transgresses the system], w ktry jest wpisana, omielajc si by podajcym podmiotem narzucajcym wasne prawa i to takim, ktrego podanie rozbija hierarchiczn opozycj mskiego i eskiego (s. 1038).
symbolizowan zarazem przez to odbicie jego kobiecej twarzy i utrat zotych oczu, dziki ktrym mg obojtnie zachowa swj wyidealizowany mski obraz siebie, sw uniwersaln msk dosowno. Zdetronizowana z tej uprzywilejowanej pozycji niedwuznacznej mskiej dosownoci, msko nie moe ju oznacza siebie jakim znakiem peni. Jeli kobieco staje si rzeczywicie jakim signifiant kastracji, to nie jest ona tutaj w aden sposb wcieleniem tej dosownej kastracji, tego udosownienia figury kastracji (jak to czasem bywa u Freuda), ale raczej (tak rozumiem najbardziej radykalne momenty rewelacji [insight] Freuda jak i tekstu Balzaka) kastracji jako rnicujcego procesu substytucji, podwaajcego, przeciwnie, dosowno jako tak (s. 64). 94 M. JACOBUS: Reading Woman... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
Zgadzajc si z konkluzjami Felman, jednoczenie powraca Jacobus do jej wstpnych zapowiedzi lektury Freudowskiego wykadu Kobieco. Powraca, dokonujc w jej czytaniu istotnych przemieszcze. Konsekwentne stanowisko w kwestii biseksualnoci pozwala jej postawi znak zapytania wobec zdecydowanej wypowiedzi Felman, ktra zamieniajc role w pytaniu Freuda o kobieco, oznakowaa jego tekst jako uniwersalizujco mski. Czy sama tekstualno (jak pisanie Eagletona) nie zawiera w sobie zawsze czego dwuznacznego? (s. 1039) pyta Jacobus. W istocie, jeli bowiem zakada si biseksualno podmiotu pisania i czytania, to tym samym otwiera si mylenie o pewnym procesie, ktry uruchamia w wewntrzny podzia, za pomoc ktrego tosamo seksualna jest konstytuowana (a moe powinnam powiedzie utrwalana?) (s. 1039). Wgld w organizacj Freudowskiego dyskursu o kobiecoci wiedzie take Jacobus do zawieszenia tej zmienionej przez Felman wersji Freudowskiego pytania. Freud, stwierdzajc, e anatomia czy psychologia staj bezradne wobec zagadki kobiecoci, zwraca si ku psychoanalizie. A ta, odrzucajc sam ide tajemnicy lub istoty, pyta, jak przebiega samo rnicowanie (s. 10391040).
W zgodzie ze swoj szczegln natur mwi Freud psychoanaliza nie prbuje opisa, c z y m j e s t k o b i e t a to byoby zadanie niewykonalne ale bierze si za ledztwo, j a k d o c h o d z i d o j e j z ai s t n i e n i a (s. 1040; podkr. K.K.)95.
Ot ten, wielokrotnie przez krytyczki feministyczne cytowany, fragment Freudowskiej wypowiedzi zostaje wykorzystany przez Jacobus jako potwierdzenie i jako zasadniczy argument w jej interpretacji.
Do owej szczeglnej natury psychoanalizy, sugeruje Freud, nie naley opisywanie tego, co jest zderzajce si z dwuznaczn realnoci obserwacji lub przedstawienia, ale raczej odkrywanie tego procesu, dziki ktremu konstruowana jest owa realno lub w zbir przedstawie (s. 1040).
Proces seksualnego rnicowania ledzi Jacobus, odwoujc si do Freudowskiej tezy o biseksualnoci. Psychoanalityk zmienia pogldy naj95 W tumaczeniu polskim, ju wczeniej cytowanym, znajduj odpowiednik danego fragmentu: [...] o swoistoci podejcia psychoanalitycznego do tej kwestii stanowi wwczas to, e nie stara si ono dostarczy opisu tego, na czym polega kobieco byoby to na gruncie psychoanalizy zadanie bez maa nie do wykonania lecz, e bada, w jaki sposb dziecko o skonnociach biseksualnych staje si kobiet. S FREUD: Kobieco..., s. 134. Pozostawiam w tekcie gwnym tumaczenie z jzyka angielskiego, poniewa wydaje si, e bardziej klarownie wypowiada Freudowsk intencj.
pierw traktowa biseksualno jako faz wczeniejsz wobec ustanowienia rnicy seksualnej (w kategoriach jakiej niezrnicowanej natury seksualnej) w kocu
zacz postrzega biseksualno, mwic sowami J. Mitchell i J. Rose [...] jako odpowiednik cakowitej niepewnoci podziau seksualnego samego w sobie oraz jako nieoddzieln od podziau i chwiejnoci ludzkiej podmiotowoci. To Lacanowskie odczytanie rnicy seksualnej podkrelaoby w szczeglnoci to, co Rose nazywa osigalnoci dla wszystkich podmiotw obu pozycji w stosunku do samej tej rnicy (s. 1040)96.
Jacobus siga jednak po jak twierdzi podne odczytanie Kobiecoci autorstwa S. Kofman97, ktra zauwaya, e biseksualno przypisana kobietom czyni z nich nie jak pochodn mczyzny, lecz raczej, w ich zoonoci, pewien model seksualnoci w ogle (s. 1040). A jeli tak, to teoretyczna struktura, ktra produkowaa kobieco jako negatyw mskoci, jako brak i uomno, moe zosta uznana za zdezaktualizowan. Psychoanaliza jak dowodzi Freud zmierzajca do opisania procesu zaistnienia kobiety, mogaby zyska odmienn od tradycyjnej wykadni owego opisu i wykadni definiowania kobiety:
Psychoanaliza nie wytwarza tej definicji, zdaje spraw z tego, jak ta definicja jest wytwarzana (s. 1041)98.
Kobieta kobieco traktowana jako nie dana, ale jako wytwarzana, posuy Jacobus do przemodelowania sposobu formuowania teorii kobiecego czytania. Przy czym, jak sama zaznacza, nacisk przesuwa si z kobiety na czytanie (s. 1041). Jacobus wraca do Orlanda Virginii Woolf, czytanego przez ni jako historia jego pisania, jako zapis historii kobiety pisarki (s. 1041). Interesuje j w szczeglnoci nierozerwalny zwizek, jaki wytwarza si pomidzy biografk (Woolf) i fikcyjn pisark (Orlando). Zwizek, ktry odsania relacj pomidzy genderem i pisaniem, pomidzy biografk, kobiet pisark i kobiet pisan (Orlando), kobiet czytajc a kobiet czytan.
ycie jest najpeniej obecne wtedy notuje Jacobus wnioski z obserwacji owej relacji kiedy ycie pisarza i pisanie ycia przenikaj si,
96 Jacobus cytuje ich wspln przedmow do antologii: Feminine Sexuality: Jacques Lacan and the cole Freudienne. Eds. J. MITCHELL, J. ROSE. LondonNew York, Longman, 1989, s. 12, 29. 97 S. KOFMAN: Lnigme de la femme. La Femme dans les texts de Freud. Paris, Galile, 1983 (pierwsze wydanie 1980). 98 Feminine Sexuality: Jacques Lacan and the cole Freudienne..., s. 57.
przeamujc rozrnienie podmiotu i przedmiotu na kobiet jako pisarza i na kobiet pisan, na kobiet czytelnika i na kobiet czytan. Innymi sowy, Orlando i jej biografka tworz siebie wzajemnie przez wzajemne podstawianie (s. 1042).
A zatem relacja midzy nimi wytwarza kad z nich w operacji wzajemnego podstawiania, w procesie, w ktrym konstytuujc kobiet w tekcie, jestemy same przez ni konstytuowane. Nie tylko Orlando zamieszkuj wielorakie, pynne, fikcyjne janie, take pisanie Woolf i rwnie jej ja podlega temu samemu procesowi rozkadu. Piszc now biografi, a take tworzc zarys nowej autobiografii, musiaa Woolf upora si z msk tradycj, w ktrej samo pojcie jani, sam kontur ludzkich opowieci o yciu, by zawsze, od w. Augustyna do Freuda, wymodelowany na podstawie mczyzny (s. 1042). W taki sam sposb, jak czytajca i piszca oraz czytana i pisana kobieta (ja) wytwarzaj siebie wzajemnie przez podstawianie, nastpuje w tekcie pisarki i w tekcie jej fikcyjnego sobowtra przemieszczanie jednej jani na inn, mskiego na eskie, biografii na autobiografi, czytelnika na piszcego. Psychoanaliza, zgodnie z sugesti samego Freuda, kieruje pytanie o kobieco ku literaturze:
[...] poniewa wyjania Jacobus w podsumowaniu to wanie w jzyku, w czytajcej i piszcej kobiecie ta kobieco sama si rwnoczenie ujawnia i si dekomponuje, w nieskoczono przemieszczajc owo utrwalenie tosamoci genderowej w grze rnicy i podziau, rwnoczenie wytwarzajcej i likwidujcej gender, tosamo i znaczenie. Owa rnica (widzenia), ktrej szukamy, czytajc kobiet (czytajc), nie jest na pewno niczym innym, jak tym otwarciem, t dekompozycj, ktra stawia sam instytucj rnicy pod znakiem zapytania, nie wymazujc samego pytania o rnic (s. 10421043).
Gdyby prbowa odnie w icie derridiaski zapis gier jzykowych i gier w jzyku do pytania o czytanie i pisanie kobiece i mskie, to naleaoby tak, jak to miao miejsce z definiowaniem kobiecoci przez Freuda w lekturze Jacqueline Rose przeksztaci tradycyjne pytanie: czym jest owo czytanie i pisanie kobiece i mskie?, na pytanie o to, jak jest ono wytwarzane. W jaki sposb konstruuje si warunki dla jego zaistnienia? Jakie dyskursy aktywizuje si w procesie jego produkcji? Jacobus sugeruje tropienie gestw jzykowych: oznaczania i wymazywania, wytwarzania i dekomponowania rnicy.
5. Czas lektury powraca: dowiadczenie czytania a wsplnota czytelnikw
Lektura wyrugowana, zepchnita na boczny tor feministycznych bada przez ginokrytyk powraca wraz z uaktywnieniem si Reader-Response Criticism. Nie oznacza to, e zaniechano czytania, ale e jego praktykowanie, a przede wszystkim refleksja nad jego trybami, byy gwnie podtrzymywane przez zwolenniczki mylenia post-strukturalnego i dekonstrukcyjnego. Esej Patrocino P. Schweickart99, do ktrego wielokrotnie ju si odwoywaam, jest interesujcy, bo zawarty w nim apel o reanimacj lektury sformuowany zosta przez badaczk, ktra reprezentuje tradycj intelektualn podobn do ginokrytyki. Przyznaje si ona wprost do esencjalizmu: podkrela substancjalne pojmowanie czytelnika. A zatem, jej propozycja niedokadnie umieszcza si w samym centrum refleksji spod znaku ginokrytyki. Jej polemika z Showalter, ktra dotyczy teoretycznego ujcia czytania, zostaa przeze mnie odnotowana w rozdziale drugim, podrozdziale 4. Teoretyczna Elaine Showalter. Chocia Schweickart nie nawizuje wprost do krytyczek androtekstw pierwszych praktykujcych czytelniczek feministycznych to jej argumentacja za uznaniem wagi lektury brzmi niczym echo przekona K. Millett i J. Fetterley. Krytyka feministyczna jest dla niej pewnym typem praktyki, w ktrej nie chodzi o to, aby ograniczy si do interpretacji literatury, ale aby od interpretacji literatury przej do interpretacji wiata, aby go zmieni. A zatem nie mona ignorowa aktywnoci czytania, literatura bowiem, jako praxis, oddziauje na swoich czytelnikw.
P.P. SCHWEICKART: Reading Ourselves: Toward a Feminist Theory of Reading. In: Gender and Reading: Essays on Readers, Texts and Contexts. Eds. E.A. FLYNN, P.P. SCHWEICKART. Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1986. Przytaczam za przedrukiem w: Feminisms. An Anthology of Literary Theory and Criticism... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
99
5.1. Patrocino Schweickart: feministyczna lektura andro- i ginotekstw wobec koncepcji Reader-Response Criticism
Schweickart podejmuje sugesti Cullera, ktry w rozdziale Reading as a Women z ksiki On Deconstruction... (1982) postawi po raz pierwszy pytanie o gender lektury, a tym samym zaprosi krytyk feministyczn do dialogu z teori czytelniczego rezonansu100. Owo zaproszenie diametralnie zmienio krytyczn scen. Jeli bowiem wedle interpretacji Schweickart do tej pory teoretycy czytelniczego rezonansu preferowali utopijne mylenie, ktre wykluczao z pola ich zainteresowa problemy rasy, klasy, pci, czyli, oglnie rzecz biorc, konflikty zadomowione w spoecznej rzeczywistoci, to pytanie Cullera ustanowio pewn wspln wyjciow baz dla obu formacji krytycznych. Badaczka rejestruje, e obie formacje s uwikane w spr z Now Krytyk, obie utraciy zudzenia co do obiektywnoci tekstu i co pierwszy podkreli Culler obie utraciy wiar w neutralno genderow krytyka. Schweickart rozpatruje zyski takiego aliansu dla obu stron. Podkrela, wpisujc si w perspektyw Cullera, e jeli czytanie jest produkowaniem znaczenia, to nie powinno si marginalizowa grupy kobiecych czytelniczek jako jego producentek. Tym bardziej, e maj one co istotnego do zaoferowania teoretykom czytelniczego rezonansu. Mog mianowicie zainspirowa ich lektury i wzbogaci je swym genderowym i zarazem politycznym punktem widzenia. Innym punktem widzenia.
eby spraw wyoy do koca, krytyka czytelniczego rezonansu potrzebuje krytyki feministycznej (s. 613).
Feministyczna krytyka wpisana w teori czytelniczego rezonansu mogaby wedle Schweickart zosta podzielona na dwa rozdziay: jeden skupiaby si na feministycznej czytelniczce androtekstw, drugi na feministycznej czytelniczce ginotekstw.
W dodatku, w tej historii gender bdzie mia wiodc rol jako miejsce walki politycznej. Historia ta bdzie mwi o rnicy midzy kobietami i mczyznami, o sposobie, w jaki dowiadczenie i perspektywa kobiet byy systematycznie i bdnie asymilowane w ramach przyrodzonej
100 Schweickart stale cytuje teksty z antologii tej szkoy krytycznej: Reader-Response Criticism: From Formalism to Structuralism. Ed. J. TOMPKINS. Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1980.
czowiekowi mskoci [the generic masculine], i o potrzebie naprawienia tego bdu. W kocu zidentyfikuje literatur czynnoci pisania, czytania jako wan aren walki politycznej, kluczowy skadnik projektu interpretowania wiata, by go zmieni (s. 616).
Schweickart sumiennie reprodukuje naszkicowane przez Cullera dwa bieguny, na ktrych sytuuj si odpowiedzi teoretykw czytelniczego rezonansu, odpowiedzi na pytanie o relacje pomidzy czytelnikiem i tekstem, podmiotem i przedmiotem. Prbuje ulokowa wrd nich feministyczn lektur. Jonathan Culler biorc pod uwag niuanse pomidzy teoretykami Reader-Response Criticism wskazuje, e w jednym z jej wariantw akcent pada na czytelnika, ktremu przypisuje si kontrol nad tekstem, w drugim to tekst kontroluje czytelnika. David Bleich i Stanley Fish dowodz, e to czytelnik trzyma pakiet kontrolny nad tekstem. Michael Riffaterre, George Poulet i Wolfgang Iser, cho uznaj twrcz rol czytelnika, to jednak wadz kontrolowania, sugerowania, podpowiadania znacze, nadaj tekstowi. Poulet, podkrelajc subiektywno czytelnika, ktr to subiektywno tekst moe przetwarza w rodzaj wasnego sobowtra, zaznacza jednak ich nietosamo. W obrbie Reader-Response Criticism pojawiy si dalsze pytania, niewtpliwie zwizane z poprzednim, o to, co jest w tekcie, co warunkuje jego obiektywno, a co jest przez czytelnika do tekstu wnoszone. Z pewnych wypowiedzi krytykw, gwnie Pouleta, mona byoby wnioskowa, e czytelnik i tekst zostaj obdarzeni rwnymi prawami: tekst, ktry czytelnik nacechowa swoj subiektywnoci, staje si dla niego subiektywnym obiektem, jego drugim ja, od ktrego si uzalenia. Takie rwne prawa gwarantowayby skuteczny opr (tekstu bd czytelnika) wobec nadmiernej przewagi ktrej ze stron. Pomimo jednak chwilowych, sugerowanych w narracji teoretykw, zblie pomidzy tymi dwoma stanowiskami, ostatecznie pozostaj oni przy swoim. Dla Isera tekst jest sprecyzowany, a czytelnik implikowany przez jego struktury. Poulet, cho naciska na subiektywno czytelnika, to jednak nie jemu, lecz tekstowi oddaje wadz panowania nad lektur. Z kolei Fish, nawet gdy mwi o lukach tekstu wyznaczajcych zadania czytelnikowi, ktre za Ingardenem wprowadzi Iser, interpretuje je nie jako waciwo tekstu, ale jako rezultat szczeglnej strategii interpretacyjnej czytelnika. Na ow map, naszkicowan przez Cullera, Schweickart nanosi dwa feministyczne modele czytania. Jednake dodaje do dwch wariantywnych relacji czytelnik tekst (podmiot przedmiot) genderow sygnatur tekstu i czytelniczki. Wprowadza te, jak zobaczymy, korekty w klarown dwubiegunowo wariantw Cullera.
5.2. Dwa modele lektury

5.2.1. Model lektury androtekstw oparty na dialektyce kontroli
Pierwszy model feministycznego czytania rekonstruuje Schweickart, biorc za przedmiot rozwaa krytyk androtekstw (K. Millett i J. Fetterley) i, zgodnie z jej ukierunkowaniem, ustawia j pod znakiem teorii Isera. A zatem, to tekst narzuca projekt lektury czytelniczce, co skutkuje jej maskulinizacj (J. Fetterley), powodujc, e czyta ona jako mczyzna (K. Millett). Schweickart podkrela, e zarwno Millett, jak i Fetterley (a take inne krytyczki), byy przekonane, e podbj czytelniczki przez tekst dokonuje si przez dziaanie na ni jego wewntrznych mechanizmw, e androcentryczno tekstu i jego niszczcy wpyw na kobiety czytelniczki nie s wymysem ich wyobrani. Tkwi implicite w uschematyzowanych aspektach tekstu (s. 623). Ale tutaj Schweickart odsania drugi moment lektury, ktry zosta wyranie wyartykuowany w teorii Isera i przez Cullera w tym procesie podboju kluczow rol odgrywa kobieta czytelniczka: Bez niej tekst jest niczym (s. 623).
Proces maskulinizacji jest ukryty w tekcie, ale aktualizuje si jedynie przez aktywno czytelniczki. W konsekwencji, kobieta czytelniczka jest c z y n n i k i e m s p r a w c z y m [the agent] swojej wasnej m a s k u l i n i z a c j i (s. 623; podkr. K.K.).
A zatem, kobieta czytelniczka jest podbita przez tekst i zarazem jest wspwinna kolaboracji z nim. W ten sposb badaczka zaznacza moment, w ktrym wniosek Cullera, e teoria czytelniczego rezonansu w dwch zrekonstruowanych przez niego wariantach domaga si alternatywnego wyboru jednego z nich, jest jeszcze do utrzymania:
Albo tekst (i, w konsekwencji, autor), albo kobieta czytelniczka jest odpowiedzialna za proces maskulinizacji (s. 624).
Trzeci moment tej relacji podmiot przedmiot, poprzedzony transfiguracj bohaterki w feministk, przeamuje ten dylemat (s. 624), ktry stawia przed ni pierwszy i drugi moment czytania. Feministka przystpuje do krytycznej analizy procesu czytania i odkrywa, e tekst dysponuje wadz strukturowania jej dowiadczenia (s. 624). Uwiadamia sobie sw rol w procesie czytania. Wraz z nadejciem czytelniczki feministki w
impas pomidzy dualizmem narracji a monizmem teorii, o ktrym mwi Culler, zostaje przekroczony. Wedle Schweickart, d u a l i s t y c z n i e ujmowana relacja podmiot przedmiot (czytelnik tekst) podlega zakceniu na rzecz relacji d i a l e k t y c z n e j. Dialektyczna relacja zakada, e patriarchalne konstrukty maj obiektywn i subiektywn realno: s one wewntrz i na zewntrz tekstu [przedmiotu], wewntrz i na zewntrz czytelniczki [podmiotu] (s. 624). W owej relacji kontrola czytelniczki nad tekstem nie jest, jak w modelu Isera, po prostu spraw wyboru pomidzy konkretyzacjami dopuszczalnymi przez tekst (s. 624). Jest kontrol tekstu przez kontrol wasnego dowiadczenia czytania. Co to oznacza? Pamitamy, przypomina Schweickart, e odpowied czytelniczki na androtekst jest rozdwojona: czytelniczka czyta jako mczyzna i jako kobieta.
Lecz w obu przypadkach rezultat jest ten sam: utwierdza ona sw pozycj jako pozycj innego (s. 624). Przejcie kontroli nad dowiadczeniem czytania oznacza czytanie tekstu tak, jak nie mia by on czytany, faktycznie zatem, czytanie go przeciw niemu (s. 624).
Co wicej feministyczne czytanie jest jakim czytaniem na nowo (a re-reading) i jest rodzajem terapeutycznej analizy (s. 625), podczas ktrej czytelniczka staje si feministk. Najpierw czytelniczka poddaje analizie sw lektur androtekstu zgodn z jego projektem, aby j zrozumie, po czym wykonuje drugi ruch, ktry podwaa jej uprzedni zgod na w projekt to jest wanie owa transfiguracja bohaterki w feministk.
Ta feministyczna opowie powie Schweickart podkrela, e patriarchalne konstrukty maj obiektywn i subiektywn realno: s one wewntrz i na zewntrz tekstu [przedmiotu], wewntrz i na zewntrz czytelniczki [podmiotu] (s. 624).
Take teorii wsplnot interpretacyjnych Stanleya Fisha nie da si, bez poprawek, przyswoi feministycznej lekturze. Szczegowe uwagi na ten temat zapisaa Annette Kolodny (zob. rozdzia drugi, podrozdzia 3., powicony Annette Kolodny), Schweickart potwierdza jej spostrzeenia, e wszelkie wsplnoty czytelnicze wyedukoway si na androcentrycznych tekstach i dysponuj androcentrycznymi strategiami interpretacyjnymi, ktre nie przystaj do ginotekstw, ale przede wszystkim wywieraj negatywny wpyw na osobowoci czytajcych kobiet. Poniewa kobiety yj wrd androcentrycznych dyskursw i uwewntrzniy je, to feministyczne czytanie ma uodporni je na perswazje tych dyskursw, ma da im moliwo podwaania swych predyspozycji do ulegania im.
Dlaczego kobiety zostay wykluczone z kanonu? Paday rne odpowiedzi: Elaine Showalter i Carol Ohmann101 akcentoway spoeczno-kulturowe uwarunkowania, ktre nie pozwalay na uzyskanie doskonaoci kobiecej produkcji literackiej. Nina Baym zwracaa uwag na strategie czytania, ktre zdominoway literatur amerykask. Krytycy mscy uznali melodramat osaczonej mskoci za model dla amerykaskiej powieci, co wedle niej, musiao oznacza wykluczenie z kanonu melodramatu osaczonej kobiecoci (wic zapisu dowiadczenia kobiecego)102. A. Kolodny, jak pamitamy, tworzc iunctim pomidzy androcentrycznym kanonem a generowaniem androcentrycznych lektur, apelowaa do feministycznych krytyczek, aby zmieniy swe dotychczasowe strategie lekturowe na takie, ktre byyby adekwatne do tekstw kobiecych. Przede wszystkim chodzio jej o to, aby wykreowa wsplnot czytajcych kobiet, aby take w jej ramach wypracowa waciwe kulturowe konteksty. Schweickart podejmuje tok rozumowania Kolodny, wskazujc za ni na bdne koo: [...] androcentryczny kanon generuje androcentryczne strategie interpretacyjne, ktre z kolei sprzyjaj kanonizacji tekstw androcentrycznych i marginalizacji ginocentrycznych (s. 620). Przerwa to bdne koo mona, podajc dwiema drogami: przez rewizj strategii lekturowych i rewizj kanonu (wczy znaczcy korpus dzie kobiet s. 620).
5.2.2. Model lektury ginotekstw oparty na dialektyce dialogu

Jak wyglda, wedle analizy Schweickart, owa relacja podmiot (czytelniczka) przedmiot (tekst), gdy zmienia si gender autora i tekstu?
Co to znaczy pyta badaczka dla kobiety czytajcej jako kobieta czyta literatur napisan przez kobiet piszc jako kobieta? (s. 625).
To pytanie jest w jakim sensie polemiczn odpowiedzi na analiz Peggy Kamuf zawart w Writing Like a Woman (1980), do ktrej take Culler odnis si w swoim tekcie. O ile androtekst, transmitujcy patriarchaln ideologi, musia by przez feministyczn czytelniczk traktowany niczym wrg i ta zmuszona bya do stawiania mu oporu, o tyle ginotekst diametralnie zmienia te relacje: pomidzy feministyczn czytelniczk a pisark nawizuje si d i a l o g.
101 C. OHMANN: Emily Bront in the Hands of Male Critics. College English 1971 (1931), no. 8, s. 906913. 102 N. BAYM: Womans Fiction: A Guide to Novels by and about Women in America 1820 1870. Ithaca, Cornell University Press, 1978.
Za punkt odniesienia obiera Schweickart esej Adrienne Rich Vesuvius at Home: The Power of Emily Dickinson103.
W paradygmacie czytania implikowanym w jej eseju pisze Schweickart dialektyka kontroli (ksztatujca feministyczne lektury tekstw mskich) ustpuje dialektyce komunikacji (s. 626627).
Wyuskuje z eseju Rich trzy metafory: czytelniczki, gocia oraz owada. Czytelniczka jest obsadzona w roli wiadka, wystpujcego w obronie Emily Dickinson. Owa metafora podkrela wag genderu, take w funkcji tropienia bdnych odczyta, skierowanych przeciw poetce w procesie oskare. Metafora gocia, kobiety wizytujcej dom Emily Dickinson, zostaje zinterpretowana jako wymg czytania utworu wewntrz spoecznych, historycznych i kulturowych kontekstw, w jakich powsta. Metafora owada [w sypialni w domu poetki w Amherst], wibrujcego wok ram okiennych, klejcego si do szyby, prbujcego si poczy104, zawiera w sobie prb Rich, jako czytelniczki Dickinson, ktra szuka wejcia w jej myl, odczucia jej obecnoci (s. 623). Pierwsza i druga metafora stanowi dla badaczki ilustracj strategii, ktrymi moe si posuy kobieta czytelniczka ginotekstw. I tak, strategia prawnicza (wiadek) wskazuje na szerszy polityczny i kulturowy wymiar projektu feministycznej czytelniczki (s. 626). Za strategia realizowana w metaforze gocia, angaujc kobiet czytelniczk w i n t y m n y d i a l o g, moe by traktowana jako sugestia dla kierunku, w jakim powinna pj teoria kobiecego czytania, kobiecego pisania, kierujc si tendencj do konstruowania tekstu nie jako obiektu, ale jako manifestacji subiektywnoci nieobecnej autorki gosu innej kobiety (s. 622). Std Rich, aby zyska dostp do owej podmiotowoci kobiety, bezustannie pyta: dlaczego Dickinson wybraa ustronie dla swej pracy, dlaczego wzdragaa si przed publikacj, dlaczego w swych poematach zadomowia dziwaczne postaci krlw, samobjcw, demonw, opatrzya swych herosw w niezwyke namitnoci i wybraa dla nich sceneri wulkanw i grobw? Aby na te pytania odpowiedzie sugeruj Rich i Schweickart trzeba ponownie Dickinson przeczyta, dokonujc rewizjonistycznego odczytania na nowo (revisionary re-reading s. 622). Owo feministyczne lekturowe nastawienie na rekonstrukcj podmiotowoci, subiektywnoci, wewntrznoci autorki mogoby wedle Schweickart (ktra modelujc feministyczne czytanie, cay czas prbuje je konfrontowa z gwnym
103 A. RICH: Vesuvius at Home: The Power of Emily Dickinson. In: EADEM: On Lies, Secrets, and Silence: Selected Prose, 19661978... 104 Ibidem, s. 161.
nurtem teorii czytelniczego rezonansu) zblia w projekt i n t e r s u b i e k t y w n e g o s p o t k a n i a (intersubjective encounter) do koncepcji Pouleta, zakadajcej, e podmiotem dziea literackiego jest jego autor, a nie czytelnik (s. 626). Jednake, po wnikliwym wgldzie w Pouletowski model, wspomagajc si wnioskami Cullera, Schweickart rezygnuje z tej opcji. Model Pouleta oddajcy przewag autorowi jest bliszy dialektyce kontroli ni dialektyce dialogu, ktra ma cechowa lektur ginotekstw. Owa dialektyka dialogu ma zdaniem Schweickart trzy momenty.
Pierwszy zakada rozpoznanie, e prawdziwa komunikacja intersubiektywna domaga si podwjnoci [duality] czytelnika i autora (podmiotu dziea). Skoro czytanie usuwa barier pomidzy podmiotem a przedmiotem, podzia ten ma miejsce wewntrz czytelnika (s. 627).
Efektem owego podziau jest sytuacja, ktra na scenie czytania pozostawia tylko jeden podmiot: czytelnika.
Ale tekst jest ekranem, martwym przedmiotem. Jego subiektywno jest zaledwie projekcj subiektywnoci czytelnika (s. 623).
Drugi moment dialektyki dialogu okrela odkrycie zagroenia podwjnoci przez nieobecno autora (s. 627). Istnieje zasadnicza rnica pomidzy intersubiektywnym dialogiem, modelowanym na potrzeby teorii, a dialogiem, z ktrym stykamy si w naszym codziennym yciu. W tym drugim nasz rozmwca moe zachowa sw podwjno: moe przerwa dialog, odmwi zgody na bdne interpretacje swej wypowiedzi przez interlokutora, moe na wiele innych sposobw ingerowa w jego przebieg. W intersubiektywnym dialogu gos jego uczestnika (autora/tekstu) moe by zmanipulowany przez suchacza (czytelnika), ktry bdzie sysza tylko to, co chce usysze.
W czytaniu nie ma adnej porwnywalnej ochrony przed przywaszczaniem sobie tekstu przez czytelnika. To jest ten drugi moment dialektyki rozpoznanie, e czytanie z koniecznoci jest subiektywne (s. 627).
Jak je uchroni przed nieopanowanym subiektywizmem czytelniczki? Schweickart prbuje da odpowied, analizujc trzeci moment dialektyki dialogu.
W tym trzecim momencie podwjno podmiotw jest odniesiona do podwjnoci kontekstw (s. 627).
I znw autorka odwouje si do eseju Rich, do jej strategii czytania Dickinson, ktra polega na uaktywnieniu k o n t e k s t u p i s a n i a poetki.
Wielokrotnie przypomina sobie i nam, czytelnikom, e Dickinson musi by czytana w w i e t l e s w o i c h w a s n y c h p r z e s a n e k, e wykluczenia i potrzeby, ktrych doznawaa, i co za tym idzie, jej wybory, byy uwarunkowane przez jej wasny wiat (s. 627; podkr. K.K.).
Ale notuje Schweickart Rich uaktywnia rwnoczenie k o n t e k s t c z y t a n i a.

W eseju Rich mwi jasno, e jej czytanie Dickinson jest z koniecznoci uksztatowane przez jej dowiadczenie i zainteresowania jako feministycznej poetki mieszkajcej w USA w XX wieku. Ta czytelniczka rwnie ma s w o j e p r z e s a n k i. Zapomnie o tych przesankach to tak, jakby potajemnie narzuci je autorowi (s. 627; podkr. K.K.).
Schweickart akcentuje odzyskiwanie podwjnoci podmiotw wraz z wprowadzeniem do czytelniczego dialogu podwjnoci kontekstw: pisania i czytania.
Czytanie staje si jak mediacj midzy autorem a czytelnikiem, midzy kontekstem pism a kontekstem czytania (s. 627).
Funkcj zapory przeciw nieograniczonej subiektywnoci czytelnika ma zatem peni mediatyzacja, dialektyzacja dwch kontekstw. W przeciwiestwie do feministycznej czytelniczki androtekstw, ktra bya zaangaowana w proces oporu, w kontrol wasnego dowiadczenia czytania, w czytanie w b r e w projektowi wpisanemu w androtekst, feministyczna czytelniczka ginotekstw, angaujc w lektur sw subiektywno, z rwnym zaangaowaniem przystpuje do czytania tekstu tak, jak m i a b y w z a m y l e czytany [was meant to be read] (s. 627; podkr. K.K.). Schweickart prbuje, koncentrujc si na czytaniu/pisaniu Rich, odpowiedzie na pytanie, dlaczego owa mediatyzacja pomidzy dwoma kontekstami si udaje. Dlatego, midzy innymi, e Rich, chocia miesza cytaty z tekstw z wasnym komentarzem, to nie anuluje swego wasnego gosu, a nawet osiga efekt, e w gos dziaa na rzecz rnicy: odrnia si od innych gosw. W ten sposb akcentujc wasny punkt widzenia w interpretacji, chroni si przed uzurpacj wadzy nad tekstem i, co wane, nie powouje si na autorytet tekstu, ktry miaby by gwarancj wanoci in-
terpretacji (s. 628). O ile lektury androtekstw staway przed problemem i d e n t y f i k a c j i czytelniczki kobiecej z autorem/bohaterem/bohaterk, o tyle lektura Rich nie ukierunkowuje si na identyfikacj z Emily Dickinson, ale na, jak to okrela Schweickart, p o w i n o w a c t w o (affinity).
Grajc tym powinowactwem przeciw rnicom, produkuje ona pewien kontekst, ktry inkorporuje zarwno czytelniczk, jak i pisark. Ta wsplna paszczyzna staje si, z kolei, podstaw do zarysowania czy [connections], ktre zgodnie z jej zamiarem, konstytuuj waciwy cel czytania (s. 628).
Schweickart stawia kwesti: czy mwi raczej o kobiecym, czy feministycznym czytaniu? Jednake, majc na uwadze kopoty ze specyfikacj tego, czym owo kobiece czytanie miaoby si rni od jakiego, powiedzmy, czytania niekobiecego, przyjmuje strategi odpowiedzi nie wprost. Siga po, jak ocenia sama, interesujce spekulacje, ktre dotycz sposobw, w jakie mczyni i kobiety wyobraaj sobie siebie i swoje relacje z innymi (s. 628). Bdzie moga, i uczyni to, skonfrontowa wyniki tych spekulacji z dwoma modelami czytania: modelem feministycznych lektur ginotekstw i modelem, ktry zosta przypisany gwnemu nurtowi Reader-Response Criticism. Z prac Jean Baker Miller, Nancy Chodorow i Carol Gilligan105 wyczytuje dwie rne, genderowo oznakowane, postawy:
[...] mczyni definiuj siebie przez i n d y w i d u a c j i s e p a r a c j od innych, podczas gdy kobiety maj bardziej elastyczne granice ego i okrelaj oraz dowiadczaj siebie w kategoriach p r z y n a l e n o c i i z w i z k w z i n n y m i. Mczyni ceni a u t o n o m i i myl o swoich interakcjach z innymi gwnie w kategoriach a r b i t r a u w konfliktach midzy p r a w a m i i n d y w i d u a l n y m i. Kobiety z kolei ceni relacje i bardziej skupiaj si na swojej w y m i a n i e z innymi, zmierzajcej do n e g o c j o w a n i a pomidzy przeciwstawnymi p o t r z e b a m i w taki sposb, aby te relacje mogy by u t r z y m y w a n e (s. 628; podkr. K.K.).
Schweickart konkluduje, e przedstawione przez badaczki rnice relacji midzy mczyznami a kobietami odbijaj dokadnie rnice pomidzy czytelnikiem w gwnym nurcie teorii krytycznego rezonansu a czytelniczk w modelu dialogowym, jaki proponuj dla feministycznego czytania kobieJ.B. MILLER: Toward a New Psychology of Women. Boston, Beacon Press, 1976; N. CHODOROW: The Reproduction of Mothering: Psychoanalysis and the Sociology of Gender. BerkeleyLos Angeles, University of California Press, 1978; C. GILLIGAN: In a Different Voice: Psychological Theory and Womens Development. Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press, 1982.
35 Feministyczna...
105
cego pisania (s. 628). W teorii gwnego nurtu, nawet jeli mowa o intymnym, intersubiektywnym spotkaniu (Poulet), gr bierze lk przed utrat:
[...] perspektywa cisej relacji z innym prowokuje zarazem podniecenie i lk. Intymno, cho podana, jest te postrzegana jako zagroenie czyjej integralnoci. Z drugiej strony dla Rich perspektywa zmieszania si z innym jest problematyczna, ale nie zawiera zagroenia (s. 628).
Na koniec pisze Schweickart o szczliwym zakoczeniu, czynic aluzj do swej dialektyki czytania: Historie dialektyczne wypatruj optymistycznych zakocze (s. 628). Chodzi w szczeglnoci o pozytywn rol negacji pozwalajcej na odzyskiwanie przez negowanie (Heglowskie Aufhebung), w tym wypadku odzyskiwanie kultury i tradycji literackiej kobiet (s. 629). Jak to pogodzi z wyranie dekonstrukcyjnym elementem lektury Rich, jaki zawiera w motyw czytelnika jako klejcego si do szyby owada: nieomylna sugestia daremnoci (s. 629), niekonkluzywnoci lektury? Autorka przywouje pogldy Cullera na potwierdzenie tezy, e dekonstrukcja jest metod radykalnie niezgodn z dialektyk (s. 629). Sabym pocieszeniem jest moliwo uznania interpretacji Rich za silne mylne odczytanie (strong misreading). Wdaje si wic Schweickart pod koniec rozwaa w spr ze stanowiskiem eksplikowanym przez Cullera, mwicym o niemoliwoci (waciwego) odczytania. Autorka ma wiadomo, e o wartoci (validity) interpretacji nie moe przesdza ani autorska intencja, ani to, co jest w tekcie, ani to, co jest w dowiadczeniu czytelnika. W kontekcie swego dialektycznego modelu lektury proponuje performatywne ujcie interpretacji jako zgoszonego dania [claim] implicite zawartego w akcie ogaszania interpretacji (s. 629). Jak performatyw nie jest ani prawdziwy, ani faszywy, tak interpretacja nie jest wartociowa w sobie.
Jej warto zaley od zgody innych. [...] Czyli czytanie tekstu, a potem pisanie o nim jest szukaniem poczenia [to seek to connect] nie tylko z autorem oryginalnego tekstu, ale rwnie ze wsplnot czytelnikw (s. 629).
Jeli czytelniczce udaje si nawiza takie wsplnotowe porozumienie, to wwczas jej interpretacja zyskuje sw warto. Rich si udao. Poniewa feministyczny projekt czytania i pisania powinien by wpisany w szersz misj produkowania kobiecej kultury i tradycji literackiej, aby zaktywizowa proces pokonywania patriarchatu i stworzenia, ostatecznie, takiej wsplnoty czytelniczek i pisarek, ktra rozszerzy si i obejmie kadego (s. 629), taki cel strategiczny, mwi Schweickart, skania
nas do wyboru fabuy [plot] dialektycznej zamiast dekonstrukcyjnej (s. 629)106. Pojawiaj si w tym miejscu pytania. Jeli celem feministycznego czytania dialogowego czytania jest kreacja wsplnoty czytelniczej i feministycznej kobiet, to w projekt jest jak najbardziej zasadny. Jeli natomiast feministyczne czytanie miaoby by inspirowane czytelnicz wsplnot, to wwczas w pragmatyczny cel dialogowego czytania musiaabym opatrze znakiem zapytania. A to dlatego, e przekonujco brzmi wtpliwo, zaprezentowana przez Rortyego (ktry zreszt sam si okrela jako liberalna feministka), e interpretacja zgodna z zaoeniami wsplnoty czytelnikw jest mniej interesujca i mniej inspirujca od tej, ktra przeamuje jej zasady i kanony107. Projekt mediatyzacji pomidzy kontekstami czytania i pisania uwodzi: wyprowadza bowiem lektur z impasu, w ktrym si znalaza z chwil, gdy akcentowaa dominacj jednej ze stron: albo czytelnika, albo tekstu. Natomiast sama argumentacja na rzecz dialogowoci lektury kobiecej, ktra miaaby wynika z kobiecych tendencji do porozumienia, dialogu, brzmi piknie, ale utopijnie. Lubi utopi. Dlatego te i na t propozycj chtnie przystaj. Tym bardziej, e sama, praktykujc lektur Zapolskiej, kierowaam si podobnymi, cho niejasno wwczas wyartykuowanymi dla siebie samej, przesankami. Ale nie mog wyzby si wtpliwoci: czy musz, czy powinnam wchodzi w dialog z kadym tekstem sygnowanym przez biologiczn kobiet? Tu pojawia si oglniejszy problem: czy rzecz ma dotyczy wsplnoty czytelniczej, jednej, scalonej, czy te wsplnot czytelniczych lokalnych (jak je nazywa Szahaj) i podlegych zmianom w czasie? Moe si okaza, e wykonana lektura, jako awangardowa na przykad, nie trafia do wsplnoty czytelniczej, bo taka wsplnota, ktra mogaby j zrozumie i zaakceptowa, jeszcze si nie wyonia. Warto, przy okazji, wspomnie na koniec o wyranym zblianiu si tak rozumianej dialogowoci kobiecej lektury do teorii dialogicznoci Michaia Bachtina. Pierwsz krytyczk feministyczn, ktra signa do Bachtina, bya Mary Russo, autorka artykuu Female Grotesques: Carnival and Theory108. Czytajc Bachtina w kontekcie krytyki feministycznej, Russo
Zob. A. SZAHAJ: Granice anarchizmu interpretacyjnego. Teksty Drugie 1997, nr 6, s. 30. Zob. W. KALAGA: Tekst wirtualno interpretacja: w sprawie przybijania gwodzi. Teksty Drugie 1997, nr 6, s. 87. 108 M. RUSSO: Female Grotesques: Carnival and Theory. In: Feminist Studies/Critical Studies. Ed. T. DE LAURETIS. Bloomington, Indiana University Press, 1986; ten tekst wszed obok innych do ksiki Mary RUSSO: The Female Grotesque. Risk, Excess and Modernity (New York London, Routledge, 1995), z ktrej korzystam. Gdyby za feministyczn krytyczk uzna Juli Kristev, wwczas to jej, oczywicie, naley si pierwszestwo odwoania do Bachtina, jeszcze w latach 60.
107 106
35*
podkrela zbieno midzy jego wizj karnawau a post-strukturalizmem, midzy jego koncepcj cielesnoci a criture fminine, czy wreszcie pomidzy karnawaem a krytycznym transwestytyzmem, o jakim pisaa Showalter.
Teorii feministycznej, w szczeglnoci, moe si przyda jaki konkretniej historyczny i spoeczny uytek z maskarady, zapewne w kontekcie szerszych dyskusji o grupach spoecznych i kategoriach kobiecej maski, w kontekcie kolonialnym i subkulturowym, lub w zwizku z innymi przebraniami karnawaowego ciaa. Tym niemniej, owe hiperbole maskarady i karnawau sugeruj, co najmniej, pewne wstpne odegranie [acting out] dylematw kobiecoci109.
Russo pisaa przede wszystkim o grotesce w sztukach plastycznych i w filmie. Idc jej ladem, Dale M. Bauer w ksice Feminist Dialogics: A Theory of Failed Community sprbowaa zastosowa koncepcje Bachtina do literackiej krytyki feministycznej, uznajc na wstpie, e
spoeczna teoria wypowiedzi Bachtina jest kongenialna z feministycznym podejciem do normatywnych praktyk kultury patriarchalnej, ktre feminizm miaby podway (s. XIII)110.
Kontekstem Bachtinowskiej analizy lektury feministycznej jest tutaj take teoria rezonansu czytelniczego. W lekturze powieci, jak Bauer proponuje, moment pierwszy polega na odzyskaniu gosu kobiety, bdcej raczej obiektem nadzorujcego spojrzenia (surveillant gaze), wbrew obserwacji, e w tekstach nie ma adnych wsplnot interpretacyjnych, ktre by sobie yczyy wysuchania obcego i gronego [alien and threatening] dyskursu kobiet (s. 3); chc zaproponowa, pisze Bauer, jaki model lektury oparty na kobiecej dialogicznoci, na przekadzie [translation] spojrzenia (wsplnoty, lektury) na syszenie zdialogizowanych gosw (s. 4). W omawianych powieciach kobiety odmawiaj uczestnictwa w jzyku niwelujcym ich rnic, pozostajc wobec wsplnoty interpretacyjnej w stosunku ambiwalentnym, ktry polega na przemiennoci mwienia i milczenia. Idc za Luce Irigaray, Bauer uznaje kobiecy gos (gos genderu) za zakcajcy eksces (disruptive excess), wobec ktrego wewntrzna polemiczno Bachtina wydaje si kategoryzacj zbyt sab dla potrzeb kryIbidem, s. 7071. D.M. BAUER: Feminist Dialogics: A Theory of Failed Community. Albany, New York, State University of New York Press, 1988. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
110 109
tyki feministycznej: [...] lep plamk Bachtina pisze autorka jest walka (s. 5). To wanie na jej potrzeby naley sformuowa teori feministycznej dialogicznoci (s. 7):
[...] feministki czytaj dyskurs fallocentryczny jako inny, odczytujc siebie jako znaki na marginesach i w niedopowiedzeniach [unsaids] tekstu lub nadczytujc wasne intencje w tekcie. Czytelniczki w tekcie potwierdzaj swoj inno nie przez poddawanie, ale przez forsowanie wasnego jzyka w kontekcie/kontestacji [context/contest] jzykw dominujcych. Wic nie przez wymazywanie, lecz przez podkrelanie wasnej innoci mog walczy z kodami patriarchatu (s. 10).
Takie stanowisko zblia Bauer do kobiecej groteski Russo, ktr dla niej ucielenia figura idiotki, tej, ktra nie rozumie:
[...] niepowodzenie rozumienia jest przedstawione w kadej z powieci przeze mnie rozpatrywanych, gdy mylne odczytanie przez kobiety konwencji spoecznych skutkuje dialogiem dotyczcym samych tych norm interpretacyjnych (s. 11).
Wyranie czytanie kobiece, najpierw rozumiane przez odwoanie si do dowiadczenia kobiet, coraz czciej interpretowane jako czytanie jak kobieta (w roli kobiety), staje si w kocu przebierank, maskarad i karnawalizacj. Ale, jak pisze Bauer, ten karnawa (czy maskarada) nie musi ponownie obsadza kobiet w lustrzanej ekonomii czy w obrbie mskiego podania, lecz moe je stamtd wyrwa (s. 14).
1. Figura XIX-wiecznej histeryczki. Krzyk rozdzierajcy cisz
1. Figura XIX-wiecznej histeryczki Krzyk rozdzierajcy cisz
Caa dzika muzyka bezrzdu moralnego i starganej rwnowagi duchowej wypywa spltanymi, bolenie szarpicymi tonami1.
Tak XIX-wieczny krytyk odtwarza aur histerycznych poematw Zapolskiej. Dyskurs krytycznoliteracki i medyczny wybrzmiewa jednym gosem. Histeryczka to przede wszystkim ciao, ktre si rozpltao, ciao we fragmentach, niby Lacanowskie niemowl sprzed stadium lustra. Uosabia regres: ju nie jest podmiotem. Ale czy kiedykolwiek nim bya? Efemeryczno emocji, niestabilno zachowa, furia. Wyobrani czytelnika literatury i czytelnika gazet uksztatowaa klinika w Salptrire. Tam Jean-Martin Charcot wraz ze swymi uczniami w kostiumie wiedzy gwarantujcym naukowo eksperymentu2 ogasza swoje fantazmaty. Ju wspczeni podejrzewali go o szarlataneri, pniejsi badacze uznali, e naukowo kliniki bya jedynie mask, pod ktr skrywao si bogactwo
B. CHRZANOWSKI: Histeria w beletrystyce. Niwa 1894, nr 3. O dziaalnoci Charcota zob.: E. TRILLAT: Historia histerii. Prze. Z. PODGRSKA-KLAWE, E. JAMROZIK. Wrocaw, Ossolineum, 1993; J. DECOTTIGNIES: LHystrique ou la femme interessante. Potique de la crise. In: Physiologie et mythologie du fminin. Textes reueillis par J. DECOTTIGNIES. Lille, Presses Universitaires de Lille, 1989.
2 1
Rozdzia smy: Feministyczne lektury Dory
mskich fantazji, rozgrywajcych si wok tajemnicy: kobiecego ciaa, kobiecych emocji i seksualnoci. Charcot zerwa z mitem mwicym o efemerycznoci histerii. Prbowa uchwyci jej stae objawy. Spord czterech faz ataku najbardziej interesowaa go faza zwana bazesk, faz clowna albo inaczej postaw plastycznych bd namitnociowych. Mawia, e w niej wszystko jest histeri. Histeryczka wykonuje zamaszyste ruchy, jej ciao skrca si w paroksyzmach drgawek. Symptomy cielesne przypominaj symptomy optanych przez diaba; histeryczka, cho nie jest epileptyczk, prezentuje syndrom epilepsji, ale jest take aktork i akrobatk. W tej fazie histeryczka jest najbardziej interesujca. Pokazuje si j na scenie, fotografuje i szkicuje. Cyrkowe pozycje histeryczki, uchwycone delikatn kresk przez Richera, do dzisiaj zdobi pierwsze strony Historii histerii Etiennea Trillata, wzbogacaj Iconographie Salptrire. Najbardziej widowiskowy element pokazw stanowio ciao wygite w uk. Charcot prowadzi szerokie badania rwnie nad msk histeri. Przerwa tabu. Wydawao si, e histeria nie bdzie ju wyraa natury kobiecej. Podobno mody, atletyczny Gui prezentowa wyjtkowo pikne akrobacje. Ale nigdy Charcot nie pokaza go na scenie. Nie ma te jego fotografii. Chocia mistrz przekonywa, e histeryczne objawy nie feminizuj mczyzn, to przecie skrywanie Gui za scen naley odczytywa jako gest mskiej solidarnoci: Charcot strzeg histeryka przed upokorzeniami, na ktre skazywa kobiety. O ile w zapisy kliniczne wkrada si pewna bezradno lekarza wobec nieokieznanego ciaa, przeraenie wobec emanujcej z niego tajemniczej energii, niezdecydowanie ulec fascynacji czy wstrtowi, o tyle fotografie prezentuj jednolit tonacj. Histeryczka jest obiektem estetycznym i erotycznym. Twarze w stanie ekstazy, lku albo frywolnoci, pozy la Wenus na skale, rozpite lekkie nakrycia. Odsonite ciaa rozgrywaj scenariusz uwodzenia: zasaniajc, odsaniaj. Albowiem histeryczka kusi i uwodzi. Podpisy pod fotografiami demaskuj si wykreowanego czaru: oto lubiene pozy, gesty, oto lubiene ruchy, taka jest kobieta, o ktrej chcecie, aby wam mwiono. Sowo lubieno dominuje. To sowo klucz mskiego dyskursu o histeryczce. Czy lekarze z kliniki Charcota, uywajc laseczki Mesmera i prdu elektrycznego Duchennea, hipnozy i chloroformu, nie indukowali bezwstydnych wyzna zarwno dam, jak i dziewczyn z przedmie Parya? Czy bezustannie nie pochylali si nad swymi ofiarami po to, aby z ich cia, mierzonych, waonych, opukiwanych, dotykanych w erogennych strefach, wyczyta istot patologii, czyli... wyzwolonej seksualnoci? W Salptrire histeryczka nie obchodzi nikogo jako narratorka. Jej si nie sucha. I dlatego deszyfracja znakw pyncych z jej ciaa musi zwo-
dzi Charcota. Ciao histeryczki moe opowiedzie mu tylko tak wersj historii, jakiej poda, bo ciao to przeniknite jest przez mskie spojrzenie i msk mow, one je konstruuj. I dlatego, cho w urazie dopatrywa si etiologii histerii, Charcot skonny by wiza traumatyczne dowiadczenia z histeri msk, za u kobiet nadal akcentowa wpyw wdrujcej macicy. Tym samym histeria kobieca miaa cigle swe rdo w naturze kobiety, w jej niezdolnoci do kontroli nad wasn emocjonalnoci. Augustyna gwiazda Salptrire. Honorowana przez surrealistw jako wcielenie modej, seksownej histeryczki, ktra budzi podziw. Spdzia w klinice dwadziecia cztery lata. Opowiadaa o gwatach, o samotnoci, o opuszczeniu przez rodzin. Pod wpywem eteru jej mowa si rozwizywaa, a halucynacje powtarzay cigle t sam traum. Nikt nie sucha jej protestu. Nie docieka wagi urazu. Zaklty krg: lekarze powtarzali i utwierdzali przeyte doznania zniewolenia. Praktykowali symboliczne gwaty. Kaleczya si, prbowaa samobjstwa. Uciekaa wiele razy. Ale dopiero przebrana za mczyzn uchylia dla siebie bram wolnoci3. Feministyczny dyskurs opowiada o histeryczce innej ni ta, ktr poznalimy w klinice4. Jest ona wytworem kultury i zarazem ywym przeciwko niej protestem. To zbuntowana crka patriarchatu. Cierpi z powodu izolacji, jaowoci ycia. Jest niekiedy ofiar ubstwa, seksualnej eksploatacji. Histeryczny atak to moment, w ktrym rozrywa ona kostium, metaforycznie odblokowuje ciao i uwalnia zasznurowan mow. Ju nie kontestuje swej opresji, wypowiada bunt przeciw narzuconej jej wizji kobiecoci. Wyje, aby zerwa z nakazem milczenia, stawia opr, aby zaprzeczy iluzji, e jest z natury ulega, niesubordynowane gesty s ironi wobec normy narzucajcej pynno abdzia. Swoim zachowaniem gorszy. Suca i pracownica fabryki, znudzona mieszczanka, artystka, intelektualistka i feministka (sufraystka) oto spoeczne spektrum histerii w XIX wieku. Augustyna i Blanche Whitman pacjentki Charcota to aktorki na scenie. Ciaa pokazywane w spektaklu histerii. Anna O. i Dora pacjentki Breuera i Freuda to uczestniczki intymnego spotkania spoczywajce na kozetce. Kim bya Dora? Prawda o niej mieci si gdzie na skrzyowaniu wielu dyskursw: samego psychoanalityka i jego feministycznych interpretacji. Freud spisywa jej wyznania, robi korekty, analizy, ale nigdy nie usyszyZob. E. SHOWALTER: Hysteria, Feminism, and Gender. In: S. GILMAN, R. PORTER, G. ROUSSEAU, E. SHOWALTER, H. KING: Hysteria Beyond Freud. BerkeleyLos AngelesOxford, University of California Press, 1993. 4 Zob. In Doras Case. Eds. C. BERNHEIMER, C. KAHANE. New York, Columbia University Press, 1985; H. CIXOUS, C. CLMENT: La Jeune ne. Paris, Union Gnrale dditions, 1975.
3
my jej gosu. Moda wiedenka (Ida Bauer) marzy o studiach, o drodze samorealizacji. Dora nie chce wychodzi za m. Lka si, e moe powtrzy obsesj matki terroryzujcej rodzin nieustajcym sprztaniem, boi si, e przypadnie jej w udziale los ony leczcej w uzdrowiskach swoje schorzenia po mowskim syfilisie. W roku 1900 Dor przyprowadza do Freuda jej ojciec, aby ten przywid j do rozumu. Dora ma symptomy la ptite histrie: nerwowy kaszel, afoni, depresj i taedium vitae. Psychoanalityk wie, e histeria jest dwujzyczna, e ciao mwi, a owa niewerbalna mowa jest wytworem jakiego procesu symbolizacji i odnosi si do stumionych urazw emocjonalnych. Jzyk ciaa prbuje wypowiedzie to wszystko, co nie jest do powiedzenia, albo co jest niewyraalne w dostpnym jzyku. Ale protest, ktry wyraa, uchodzi uwadze psychoanalityka. Dlatego te Freud nie jest w stanie Dory wyleczy. Terapia nie moe si uda take z innych powodw. Freud dysponuje msk, normatywn wizj kobiecej seksualnoci, a zatem w syndrom histerii Dory wpisuje wszystkie odstpstwa od tego, co sam uznaje za normalne. Zmierza do adaptacji i umierzenia buntu dziewczyny, ona za, nie widzc w nim sprzymierzeca dla swoich argumentw, wypowiada mu sub i, rwnoczenie dokonujc swoistego aktu zemsty, wrabia go w rol sucej. Na czym polega dramat Dory? W trzynastym roku ycia uwikana zostaa w mieszczask komedi. Jest jedn z postaci czworokta: papa romansuje z pani K., jej za przypada w udziale dwuznaczna rola pocieszycielki pana K. Trjka dorosych domaga si od niej milczcego wspdziaania. Zawarli midzy sob cichy pakt o niewiedzy. Dora to obserwuje i wie, e kontrakt hipokryzji typuje j na ofiar. Przede wszystkim solidarnie eruj na niej mczyni. Papa udaje, e nie wie nic o zalotach pana K. do crki, poniewa zyskuje w ten sposb jego ciche przyzwolenie na swj romans z pani K. Handlujc Dor, ma nadziej, e w przyszoci pan K. zgodzi si na rozwd. Dora protestuje, grozi samobjstwem, da od ojca zerwania kontaktw z rodzin K. Jej upr wzmaga si od momentu, kiedy pan K. zaczyna przeladowa j swoj obecnoci i w kocu owiadcza: moja ona jest dla mnie niczym. Dora ju syszaa t fraz wypowiadan i przez ojca, i przez pana K. do sucej. I nie chce podziela losu uwiedzionych i porzuconych pokojwek, nie chce take uczestniczy w owej masakrze kobiet, ktra rozgrywa si na jej oczach. Odmawia udziau w habie i symbolicznych zabjstwach kobiet. Freud idzie jednak swoim traktem. Marginalizuje jej opowie, akcentuje swj punkt widzenia. Przekonuje j, e jej symptomy histeryczne wynikaj z wypierania podania do pana K., e broni si ona przed tym podaniem, desperacko przywoujc sw mio do ojca, w kocu sam czyni si obiektem erotycznych westchnie Dory. Po latach przyznaje, e nie spostrzeg skrywanej przez Dor mioci do pani K., e nie wzi pod uwag take wasnych
emocji, ktre rzutowa na pacjentk (kontrprzeniesienie). Freud nie zauwaa rwnie, e Dora odrzuca heteroseksualny zwizek oparty na sadomasochistycznym scenariuszu i e kontestuje jego sugesti, by polubi pana K. Wielokrotnie zdradzana przez bliskich, opiera si zdradzie matki. Feministyczne interpretacje Dory czsto ukadaj si na dwch biegunach. Dla jednych Dora jest bohaterk buntu, pierwsz feministyczn krytyczk Freuda, ktra powoduje pkanie jego dyskursu5. Dora to nieudomowione poetyckie ciao, prawdziwa Pani Signifiant, nuklearny przykad kobiecej wadzy protestu6. Dora to pikny przykad kobiecego homoseksualizmu, zdumiewajcej mioci kobiety do kobiety. Dla innych Dora uosabia bunt okieznany przez psychoanalityka i rodzin. Jej symptomy histeryczne tworz jzyk enigmatyczny i efemeryczny. Zamknity w wiecie wyobrani, nieczytelny i pozbawiony mocy. A bunt jej jest niczym sztylet wbity we wasne ciao7. Czy zerwanie z Freudem jest dla Dory sukcesem czy porak? Dora zostaa wyleczona wanie dlatego, e porzucia Freudowskie spekulacje, e odwaya si na samotno. Ale czy naley t decyzj traktowa jako protofeministyczny gos polityczny8? Czy rezygnacja z leczenia to ucielenienie buntu kobiet zmuszanych do milczenia czy deklaracja klski? Czy Dora znajdzie swoj ziemi obiecan cudowne biae ciao, rozkosz poza fallicznym wiatem edypalnych trjktw9? W przedwojennym Wiedniu mona byo spotka Dor siedzc przy jednym stoliku z pani K. Gray w bryda. Po wojnie F. Deutsch, psychoterapeuta, z ktrym Dora nawizaa kontakt, napisa, e mier tej jednej z najokropniejszych histeryczek bya bogosawiestwem dla tych, ktrzy j znali10. Na szczcie, to tylko jeden z wielu punktw widzenia. Histeryczki nie znikny. A pytanie Hlne Cixous: Ktra z nas nie jest Dor?11 znajduje potwierdzajc odpowied u wspczesnych feministek, artystek, poetek. Ich zapisane w jzykach wielu sztuk ciaa mwi. Ju nie ma ryzyka bdnych diagnoz: ciao notuje odcinite na nim sygnatury polityki, wadzy, gwatu. Rany, krew, okaleczenia gniew desperacja niemoc i autodestrukcja. Chodzi przecie o to, aby wyrazi
5 M. JACOBUS: Dora and the Pregnant Madonna. In: EADEM: Reading Woman: Essays in Feminist Criticism. New YorkLondon, Columbia University PressRoutledge, 1986. 6 H. CIXOUS, C. CLMENT: La Jeune ne..., s. 283. 7 Ibidem. 8 J. ROSE: Dora: Fragment of an Analysis. In: In Doras Case... 9 M. JACOBUS: Dora and the Pregnant Madonna... 10 F. DEUTSCH: A Footnote to Freuds Fragment of a Case of Hysteria. In: In Doras Case..., s. 3738. 11 H. CIXOUS, C. CLMENT: La Jeune ne...
i wypowiedzie w jakimkolwiek jzyku opresj i represj. Wyrazi j to podj autoterapi. To mwi o sobie i mwi za nie take w imieniu tych niegdysiejszych.
2. Czy histeria zostaa pogrzebana?

Czemu Dora teraz tak oto zatytuowaa swoj analiz Dory Claire Kahane12. Podobne pytanie musiao dry moj pami, skoro kilkanacie lat pniej wykad, inicjujcy cay cykl powicony histerii, histeryczce i Dorze, opatrzony zosta przeze mnie zbiorem rozlicznych uzasadnie dla podejmowanej tematyki13. Obawa o to, czy nie prbuj odwiea starzyzny, bya dojmujca. Wszak ju w 1977 roku Jacques Lacan ogosi kres histerii. Pyta wwczas:
Gdzie si podziay niegdysiejsze histeryczki, te cudowne kobiety, Anny O., Emmy von N.? Gray nie tylko pewn rol, pewn spoeczn rol, ale kiedy Freud wda si w ich suchanie, to wanie one pozwoliy narodzi si psychoanalizie. Wanie dziki ich suchaniu Freud zapocztkowa jaki zupenie nowy typ stosunkw midzy ludmi14.
Lacan zastanawia si nad tym, co dzi zastpuje tamte symptomy sprzed stu lat. Jean Decottignies take skonny jest zamkn histori histerii w ramach XIX wieku:
By czas pisze kiedy kobieta histeryczka zaistniaa tak, jakby nie istniaa nigdy przedtem i jakby (co za rado dla nauki, a zwaszcza dla terapii) nigdy potem miao jej nie by15.
Autorzy Wstpu do ksiki Hysteria Beyond Freud podejmuj ten sam trop, piszc:
C. KAHANE: Why Dora Now? In: In Doras Case... Wykady w SNS Instytutu Filozofii i Socjologii PAN w Warszawie. 14 J. LACAN: Hommage a Marguerite Duras. In: M. DURAS, J. LACAN, M. BLANCHOT, D. MASCOLO, X. GAUTHIER, B. JACQUOT, P. FEDIDA, V. FORRESTER: Marguerite Duras. Paris, LAlbatros, 1979, s. 131. 15 J. DECOTTIGNIES: LHystrique ou la femme interessante. Potique de la crise..., s. 11.
13 12
Histeria cieszya si w medycynie i kulturze XIX wieku nadzwyczajnym uprzywilejowaniem. Stawiaa wprost, niejako uosabiaa pytania o relacje pci do ciaa/umysu16.
Catherine Clment przywouje figur histeryczki, jakby mimochodem, w ksice korespondencji z Juli Kristev: Le fminin et le sacr17. Zdaje si w niej przychyla do sugestii Lacana, e histeryczki nale ju do przeszoci, e znikny ze spoecznej sceny. Pary bywa, co prawda, wiadkiem atakw histerii jeszcze w latach 60. XX wieku, ale tylko na chwil. Podatnymi na nie byy wwczas bretoskie wieniaczki, przybywajce do stolicy, aby podj prac sucych. Atak histerii, z typow dla niego faz, polegajc na akrobacji ciaa wygitego w uk, obserwowaa Clment w jednym ze szpitali psychiatrycznych. Dyurujcy lekarz objania:
Ten archaiczny fenomen spotykamy dzisiaj tylko u analfabetek bretoskich, kiedy przybywaj do miasta przez Gare de Montparnasse18.
Owe klasyczne symptomy histerii tumaczy si jako efekt szoku doznanego przez mod, niedowiadczon dziewczyn przekraczajc granice miasta, szoku, ktry powoduje utrat wiadomoci i brutaln somatyzacj. Jednake Clment nie zadowala si tak diagnoz. Tym bardziej, e uderza j bezradno sub medycznych wobec syndromu histerii. W tym miejscu autorka zapisuje zaskakujce zdanie, w ktrym sowa mwice o histerycznym ataku zastpia formu laicki trans (trans pozbawiony transcendencji?):
W psychiatrii nikt nie wie, co robi z laickim transem19.
I cho symptomy ataku histerycznego i transu s podobne, Clment wyranie zaley na utrzymaniu tej substytucji. Sowo trans uaktywnia bowiem inne konotacje ni sowo atak. Kobiety w stanie histerycznego ataku i kobiety w transie domagaj si odmiennych jzykw interpretacji. Bretonki w transie mog uosabia jaki archaiczny fenomen, tym samym ich trans nie odsya do patologii.
Gdzie indziej, [owa Bretonka] mogaby wykorzystywa ten dar transu w celach religijnych; by moe mogaby take mie status wizjonerki; ale ona jest chor, wydan subom psychiatrycznym w stolicy, ot co20.
16 G.S. ROUSSEAU, R. PORTER: Introduction. The Destinies of Hysteria. In: S. GILMAN, R. PORTER, G. ROUSSEAU, E. SHOWALTER, H. KING: Hysteria Beyond Freud..., s. VII. 17 C. CLMENT, J. KRISTEVA: Le fminin et le sacr. Paris, Stock, 1998. 18 Ibidem, s. 18. 19 Ibidem. 20 Ibidem.
Clment kojarzy trans Bretonek z transem Afryki, transem czarnych kobiet. Tworz one wsplnot kobiet ucinionych, analfabetek poddanych ekonomicznej eksploatacji. To wanie bycie na subie podsyca rewolt albo rodzi jej szczegln odmian: trans. Ale nie tylko: Clment przywouje wspomnienie katolickiej mszy odprawianej na cze Czarnej Dziewicy w jednej z senegalskich wiosek. Przeraliwe wycie (hurlements stridents) regularnie zakcao obrzdek. Gosy kobiet z tumu zmieniay si. A sprawczynie zakce wyniesione poza centrum ceremonii tworzyy jaki z oddali dajcy si sysze chr. Jeden z przedstawicieli elity afrykaskiej okreli zachowania Senegalek jako atak histeryczny. Odegnujc si od etykiety patologii, przywoujcej XIX-wieczny Wiede i szerzej zwizanej z kultur europejsk, Clment nazywa ich zachowania transem. W wyciu tych kobiet czyta lad animizmu, pierwotnej formy religijnoci zachodniej Afryki, ktra pozostaa nietknita i zespolia si z wszystkimi religiami monoteistycznymi, z wolna zakorzeniajcymi si na Czarnym Ldzie. Jednake w przewiercajcy cisz ceremonii krzyk zaamuje jednolit, narzucon przez msz katolick, form witoci.
W wito monoteistycznego rytu wlizguje si jaka inna wito, dawna21.
Clment odczytuje w transie manifestacj jakiej zatartej przez wieki witoci. Std te proponuje Kristevej pierwsze przyblienie znaczenia witoci.
wito u kobiet wyraaaby jak bezustann rewolt, ktra przechodzi przez ciao i ktra krzyczy22.
Symptomy histerii nie znikny. Wieniaczki senegalskie, podobnie jak Bretonki, odtwarzaj je z precyzj, jakby uczyy si ich w klinice Charcota, jednake Clment proponuje dla nich now nazw i tym samym nadaje im nowe znaczenie. Trans nie ma znamion choroby, w transie wypowiada si jaka dawna, cho, wydawaoby si, wymazana wito kobiet. Rewolta. Warto odnotowa punkt widzenia Julii Kristevej: w witoci nie chodzi o religi, ale o to dowiadczenie, ktre wierzenia ochraniaj i eksploatuj, o dowiadczenie na skrzyowaniu seksualnoci i myli, ciaa i sensu, a ktre kobiety realizuj, nie zajmujc si nim23. Trudno oprze si wraeniu, e te nowe nazwy: trans i wito, prbuj wyprze opresywny dla ko21 22 23
Ibidem, s. 2. Ibidem. Ibidem, s. 8.
biet, trwajcy przez stulecia, dyskurs o histerii na rzecz nowego, pozytywnego dyskursu o witoci. Elaine Showalter zauwaa: [...] po wojnie i upadku ruchu sufraystek sdzono, e histeria kobieca zmniejszya si, a nawet zanika24. Badacze uzasadniali mier histerii postpujc emancypacj kobiet, znikniciem warunkw spoecznych, a nawet warstw spoecznych, ktre j generoway. Jeli histeri uzna za rezultat seksualnego stumienia, szczeglnie wyrazistego pod koniec XIX wieku, to oczywiste wydaje si jej zanikanie wraz z wyzwalaniem seksualnoci. Istnieje take tendencja, aby mierzy opadanie fali kobiecej histerii wzrostem fali feminizmu25. Wrd wielu gosw obwieszczajcych pogrzeb histerii sycha rwnie takie, ktre wskazuj na proces zamieniania si miejscami histeryczki i feministki. Diane Herndl zauwaa, e histeria zacza wyobraa jaki rodzaj rudymentarnego feminizmu, a feminizm jaki rodzaj wyartykuowanej histerii26. Feministka byaby zatem mwic histeryczk: feminizm przywrci milczeniu histeryczki mow, ale take sam mwi poniekd w jej imieniu. W imieniu tych XIX-wiecznych niegdysiejszych [...] cudownych kobiet, ktrych zniknicie Jacques Lacan zamkn Villonowsk fraz. Showalter, podejmujc Lacanowskie pytanie: Co dzi zastpuje dawne symptomy histeryczne?, notuje:
Moglibymy odpowiedzie, e lekcewaone histeryczki niegdysiejsze zostay zastpione przez radykalne feministki dzisiejsze. Przez wspczesne artystki, poetki i dziaaczy gejowskich27.
Jeli uzna, e histeryczne symptomy maj podoe spoeczne, wwczas te spoeczne spektrum owadnitych przez histeri znacznie si poszerzy.
Dziaacze czarni i radykalni tak samo zostali naznaczeni jako histerycy i neurotycy28.
Stygmaty histerii rozprzestrzeniaj si w poprzek cia, pci i ras. Oznacza to rwnie przecie, e realny gniew rzeczywicie zamienia si w jzyk ciaa. A jak poucza Elaine Showalter:
E. SHOWALTER: Hysteria, Feminism, and Gender..., s. 326. Zob. ibidem, s. 326327. 26 D.P. HERNDL: The Writing Cure: Charlotte Perkins Gilman, Anna O, and Hysterical Writing. NWSA Journal 1981, nr 1; cyt. za: E. SHOWALTER: Hysteria, Feminism, and Gender..., s. 333. 27 E. SHOWALTER: Hysteria, Feminism, and Gender..., s. 326. 28 Ibidem.
25 24
Bezpieczniej jest dla panujcego porzdku pozwoli niezadowolonym mczyznom i kobietom wyraa to niezadowolenie przez chorob psychosomatyczn ni pozwoli im walczy o ekonomiczne i polityczne prawa. Dlatego Diane Hunter nazywa histeri: feminizmem, ktremu brakuje spoecznej infrastruktury w wiecie zewntrznym29.
Showalter stopuje tych, ktrzy zapowiadaj mier histerii, uznajc ich wieszczenia za przedwczesne. Przesuwa akcenty: o ile etymologiczny zwizek histerii z hystera nasuwa skojarzenia z kobiec seksualnoci, o tyle
dzi o wiele waniejsze wydaje si powizanie histerii i histoire. Przede wszystkim histeryczka jest kim, kto ma jak histori, jest kim, kogo historia jest opowiadana przez nauk. Histeria nie jest ju kwesti wdrujcej macicy, ale kwesti wdrujcej historii i tego, czy owa historia naley do histeryczki, lekarza, historyka czy krytyka. Historie rasy i pci w histerii cigle pozostaj do opowiedzenia30.
W swej ksice Hystories. Hysterical Epidemics and Modern Culture31 E. Showalter przedstawia swoisty katalog dzisiejszych symptomw histerii, ktrych ju nikt nie kwalifikuje jako takich. Sam nazw histeria zastpiono inn: epidemia. Autorka wymienia wic histeryczn epidemi anoreksji i bulimii, syndrom wojny w Zatoce i chronicznego zmczenia. Histeria wiedzie zatem swj podziemny ywot pogrzebanej ywcem, tylko e pod inn etykiet. Tropic jej lady, Showalter szuka uwarunkowa, ktre rozpoznaa Ilza Veith:
Symptomy, jak si wydaje, byy uwarunkowane przez oczekiwania spoeczne, upodobania, obyczaje i religie i byy pniej ksztatowane przez postaw medyczn i wiedz publiczn na temat medycyny32.
Angielska badaczka odsania take nowe mechanizmy i rnorodne przestrzenie, w ktrych rozwija si swoista dla naszych czasw narracja, ktr nazywa hystory: opowie o rozmaitych objawach, w konstruowaniu ktrej uczestnicz lekarz pacjent promotorzy medialni. Showalter
Ibidem, s. 334. Ibidem. 31 E. SHOWALTER: Hystories. Hysterical Epidemics and Modern Culture. London, Picador, 1997; zob. take: J. TOPOLEWSKI: Rozbi triad. Histeria, kobieco, feminizm wedug Elaine Showalter. W: Krytyka feministyczna. Siostra teorii i historii literatury. Red. G. BORKOWSKA, L. SIKORSKA. Warszawa, IBL PAN, 2000. Autor artykuu szerzej omawia podstawowe kwestie zawarte w ksice E. Showalter. 32 I. VEITH: Hysteria: the History of the Disease. Chicago, University of Chicago Press, 1965, s. VIII; cyt. za: E. SHOWALTER: Hysteria, Feminism, and Gender..., s. 329.
30 29
dry wszystkie aspekty instrumentalizacji takich poj, jak: epidemia czy syndrom. Pacjenci podaj kwalifikacji swoich objaww jako choroby organicznej, lekarze maj problemy z diagnoz (nie umiej okreli przyczyn pojawiajcych si rnorodnych symptomw), media podchwytuj naukowe ciekawostki i rozpowszechniaj je zgodnie z reguami klasycznego katastroficznego dyskursu. W kwestie histerycznych epidemii wmieszane s rzdy, systemy prawne, ekonomici i terapeuci. Ten splot czynnikw jest trudny do rozwikania. Istotna dla Showalter pozostaje natomiast obrona pewnego psychoanalitycznego zaoenia tego mianowicie, e psychiczne urazy pozostawiaj swj lad w manifestacjach cielesnych. A zatem, wszelkie prby nadawania charakteru organicznego konkretnym symptomom, widzialnym czy niewidzialnym, dowiadczeniom blu i cierpienia, albo te prby postrzegania w nich zmowy obojtnego wiata, utrwalaj jedynie tosamo histeryczn pacjentw. Akcentujc psychologiczny czy psychoanalityczny aspekt problemu, Showalter sugeruje tym samym wyjcie z puapki, jak zastawia na nas histeryczna opowie. Suszna, bez wtpienia, sugestia Showalter nie jest moliwa do zrealizowania w praktyce. Natrafi bowiem na opr tych, ktrzy wyliczaj stan naszych ubezpiecze spoecznych i koszty zwrotu za usug medyczn, ale take na opr pewnej grupy psychiatrw, gwnie tej, ktra uznaje, e histeria jest chorob tak jak inne, a zatem psychiatra jest lekarzem takim samym, jak inni33. Sigam do wywiadu udzielonego przez psychoanalityka i psychiatr, autora znaczcych prac na temat histerii Luciena Israla34. Jego tytu trafia w centrum naszej problematyki: Gdzie wic si podziaa histeria?35 L. Isral odpowiada na to pytanie, wertujc DSM-III: Manuel statistique et diagnostique des troubles mentaux (1981). Histeria zostaa rozproszona, jej symptomy pokawakowano, zakamuflowano w rnych punktach omawianego podrcznika i podobnie dzieje si w praktyce medycznej, ktra rwnie kamufluje t chorob. Jest to zapowied deportacji psychoanalitykw, a wkrtce i psychiatrw z przestrzeni zamieszkaej przez histeri. Isral czyta w owym rozproszeniu histerii decyzje lekarskiego rodowiska, ale take nie lekceway wspierajcych je towarzystw ubezpieczeniowych, ktre interesuj si przede wszystkim szybkim postpem w kuracji. A psychoanalityk niepiesznie zda do jej ukoczenia.
33
L. ISRAL: Mais ou donc est passe lhystrie? Le journal des psychologues z 29.02.
2000.
34 L. ISRAL: La jouissance de lhystrique. Seminaire 1974. Paris, Arcanes, 1996; IDEM: Le Mdecin face au malade. Bruxelles, Dessart, 1968; IDEM: LHystrique, le sexe et le mdecin. Paris, Masson, 1976. 35 L. ISRAL: Mais ou donc est passe lhystrie?...
36 Feministyczna...
L. Isral zdaje si broni histerii oraz histeryczki przed procesem wytoczonym im przez wspczesn medycyn. w proces prowadzony jest w imi kilku zaoe. Po pierwsze, psychiatria staa si dyscyplin poszukujc nowych technik: zastosowanie testw (czsto te przez psychoanalitykw) zakada, e ich efekty pozwol na zdyscyplinowanie enigmatycznych objaww histerii (bd neurozy), pozwol na precyzyjne okrelenie etiologii i manifestacji zaburze. Jednake testy zmierzajce do obiektywizacji (ktr zakada kada nozografia) eliminuj podmiot.
Psychiatra obiektywny jest klasyfikatorem. Eliminuje si podmiot, eliminuje si niewiadomo, uprzywilejowuje si elementy opisowe wyanalizowane z otocza i oto dlaczego wasza crka jest milczca36.
Po drugie, psychiatria opanowana zostaa przez niebezpieczny dla niej samej i dla jej pacjentw fantazmat wiedzy. Isralowi chodzi o dominacj chemioterapii, psychiatrii biologicznej, a take o wag nadan epidemiologii w programie edukacji przyszych psychiatrw. Ostatecznie Isral stwierdza, e nie ma ju miejsca na dyskurs histeryczny. Z lektury podrcznika DSM-III wyciga szereg wnioskw. Po pierwsze, przedsiwzicia dotyczce diagnozy histerii tworz analogi do programowania jzyka komputerw, wedug nich, psychiatra powinien dziaa jak maszyna, ktra czyta, wybierajc sowa klucze. Po drugie, efekty diagnozy odsyaj do zamierzchych czasw, kiedy to histeryczk uwaano za histrioniczk. Po trzecie, uznajc w histeryczce uosobienie osobowoci antyspoecznej, wymaga si od niej adaptacji do wiata, ktrej celem jest uniformizacja: autorzy wiedz, jaka powinna by normalna kobieta, normalna seksualno i normalna psychika. Obrona ustalonego porzdku przebiega w medycynie take w imi rnicy pci.
Dlaczego tak jest, e nie ma miejsca dla dyskursu histerycznego? Dlaczego wymusza na nim milczenie? [...] Dlatego, e mgby on pokaza mieszno celw mczyzny, ndz jego seksualnoci, krtko mwic, nico jego szczcia, bo histeria pozostaje tym, czym zawsze bya, jakim bastionem oporu wobec szczcia w mskim stylu, i to wszystko w mowie poetyckiej37.
Ibidem. Ibidem. Pytanie prowadzcego wywiad dotyczy tego, czy szczcie maszynowe to jest szczcie po msku. Isral odpowiada: To ludzi interesuje, czym moe by szczcie po msku. Jest takie stwierdzenie: wiem, czego ci trzeba. A szczcie po kobiecemu? To jest co, czego nie naley rozumie jako jestem tym, czego ci brakuje. Oto czego nie mona puszcza w obieg. To podkopuje morale armii. Jak to si dzieje, e sprawiaj, e ten komunikat milknie? Za cen zniewag, obelg, okruciestw.
37 36
W 1986 roku Isral wystpi na konferencji Myl naukowa w psychiatrii, zorganizowanej przez LAssociation freudienne. Jego referat mia dramatyczny tytu: Koniec histerii, koniec psychiatrii? W kilka lat pniej Phillip Slavney w publikacji Perspektywy histerii (1990) napisa o studium Trillata, e jest ono by moe ostatni ksik z histeri w tytule, napisan przez psychiatr38. Trillat te deklarowa wczeniej (1986), e histeria umara, e
objawy histerii ustpiy ze sceny medycznej w chwili, gdy ustao zainteresowanie lekarzy histeri. Jest to dowodem wzajemnej fascynacji, ktrej ofiar padli lekarze i histerycy, zarazem z niej korzystajc39.
Histeria umara, lecz zabraa z sob do grobu swe tajemnice. Trillat myla tutaj o histerycznych symptomach, ktre do dzisiaj stanowi zagadk dla medycyny.
Stany pozornej mierci, groce od staroytnoci tragicznymi pomykami; zwielokrotniona sia u kruchych dziewcztek, ktrych nie mogli poskromi postawni mczyni; pozostawanie godzinami w jednej pozycji bez zmczenia; pozycja uku, z gow dotykajc pit, u zakonnic niebdcych przecie cyrkowymi akrobatkami; niewiarygodne pozycje ciaa umoliwiajce ponadto zdumiewajce przenoszenie si z miejsca na miejsce; brak reakcji czuciowej na grube igy przebijajce rami na wylot; przenoszce si z jednej czci ciaa na drug zaniki czucia wszystkie te fakty oraz mnstwo innych, stwierdzonych przez wielu lekarzy niemajcych przecie halucynacji, pozostaj jeszcze tajemnic40.
A moe jest po prostu tak, e zmieniy si symptomy histerii? Czy przekonuje stwierdzenie, e histeria jako wytwr medycyny i chtnych do wsppracy z ni pacjentw umara, gdy przestaa interesowa lekarzy? Bd czy odnosi skutek perswazja, e skoro wraz z rozwojem rodkw masowego przekazu cae spoeczestwo stao si bardziej histeryczne, to znaczy bardziej nastawione na spektakularno i histrioniczno swoich zachowa, skoro wszyscy uczestniczymy w wielkim przedstawieniu publicznym, to czemu miaby suy prywatny teatrzyk histerii41? Zorganizowana w Zachcie wystawa Anny Baumgart i Brigit Brenner Kolekcja wstydliwych gestw42 odpowiada na pytanie Trillata. Umieszcza hiP.R. SLAVNEY: Perspectives on Hysteria. Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1990; cyt. za: E. SHOWALTER: Hysteria, Feminism, and Gender..., s. 335. 39 E. TRILLAT: Historia histerii..., s. 240. 40 Ibidem. 41 Zob. ibidem, s. 239240. 42 Wystawa odbya si w kwietniu 2004 roku (kuratork bya Joanna Turowicz), a towarzyszya jej interdyscyplinarna konferencja (23.0424.04.2004): Gender i Histeria z udziaem goci z Niemiec.
36*
38
steryczki w ich prywatnym teatrzyku, wypowiadajc jednoczenie jedn z zasonitych prawd, e w publicznym teatrze, o ktrym mwi Trillat, nie ma dla nich rl, ktre pozwalayby im wygrywa siebie. Dlatego wanie wycofuj si w prywatno, ktr artystki ujy w poetyk, znakomicie uchwycon przez A. Araszkiewicz, donosu na autoagresj43. Dla L. Israla histeria nie umara. Istnieje.
Jednake, wyrzucona z kozetek i gabinetw psychiatrycznych (poddana chemioterapii i psychiatrii biologicznej, wczona w krg epidemii) znowu zostaje zmuszona do milczenia, stajc si w ten sposb chorob nieuleczaln. A histeryczki? Przestaje si sucha tego, co mwi, przekadajc ich indywidualn mow na oglne pytanie: Czego chce kobieta?44.
Elaine Showalter dystansuje si wobec wypowiadanych z wyyn nauki obwieszcze o mierci histerii i proponuje do przemylenia kilka tematw w ktre histeria, take wspczenie, zostaa uwikana, a ktre wedle badaczki poddaje si bdnym interpretacjom. Warto przez chwil zatrzyma uwag na wanej dla Showalter triadzie: histeria feminizm kobieco. Badaczka apeluje o zerwanie owego triadycznego i tradycyjnego zwizku. Powanym jej argumentem jest wczenie bada nad msk histeri.
Aby zrozumie problemy pci w narracji histerycznej, musimy mie studia mskiej histerii opisane przez analityczki kobiety45.
Wwczas dopiero mona bdzie zadawa pytania, czy jzyk ciaa, nowa narracja histeryczki to jest dyskurs kobiecoci czy te narracja nasczona przez mczyzn, ktry t histori opowiada46. Nie istnieje tosamo ani wymienialno poj: histerii i kobiecoci. Zatracilimy msk histeri i naley j odzyska. Ale take nie ma obligacji, aby czy histeri z feminizmem. Opr Showalter wzbudza przede wszystkim histeryczno-epidemiczny dyskurs feministek amerykaskich lat 90., ktre uczestnicz w promowaniu kobiet na ofiary. Ofiary osobowoci zwielokrotnionej, traum zwizanych z satanistycznymi rytuaami czy spotkaniami z UFO bd odzyskiwanymi wspomnieniami (recovered memory). Feministki staj po stronie (pozornych?)
A. ARASZKIEWICZ: Autoagresja, tumiona pieszczota i bunt polityczny. Czas Kultury 2004, nr 1. 44 L. ISRAL: Mais ou donc est passe lhystrie?... 45 E. SHOWALTER: Hysteria, Feminism, and Gender..., s. 333. 46 Ibidem.
43
ofiar, dajc dla nich statusu ofiar. Podczas gdy feminizm powinien pomc nam w walce i przeciwstawi si regresji w wiktymizacj, infantylizacj i odwet47. J. Topolewski koczy swoje klarowne i kompetentne zreferowanie ksiki Showalter znamiennym zastrzeeniem, ktre warto zachowa w pamici:
Sytuujc si w opozycji do gwnego nurtu rozwaa feministycznych, Showalter rozpoczyna by moe kolejn faz feminizmu. [...] Spraw otwart pozostaje pytanie, jak do tej nowej fali odnie si maj mieszkacy kraju, w ktrych realno gwatw i cierpienia ich ofiar s cigle negowane i wypierane48.
Mona uzna, e polski feminizm ma jeszcze dug drog do przebycia, aby musia lka si, wystpujc w imieniu kobiet-ofiar, e popadnie w wiktymizacj, infantylizacj i odwet. Naley raczej obawia si, e milczenie i cisza wobec aktw agresji i gwatu bdzie oznak spoecznego na nie przyzwolenia. Zapomnie o ofiarach i odmwi im przyznania statusu ofiar, czy nie jest wspuczestnictwem w zadawaniu im cierpie? W program odnowy feminizmu wpisuje si take polemika Showalter z badaczkami francuskimi. Te bowiem wedle niej przywaszczyy sobie i uromantyczniy histeri i histeryczk. A zatem, haso utosamienia wypowiadane przez nie w latach 70.: Wszystkie jestemy histeryczkami, winno ulec przeksztaceniu na inne, by moe w rodzaju: Uwaga! Histeria!. Wczajc owo te, ostrzegawcze wiato przeciw histerii, Showalter z dystansem traktuje wszelkie euforyczne wyznania, ktre rozpoznaj w histeryczce posta zbuntowan, stawiajc opr wobec spoecznych opresji i represji. Take, a moe przede wszystkim, Dora nie powinna by wedle niej obiektem kultu i nalee, jak pragna Cixous, do panteonu historii feminizmu. Amerykaska badaczka nie ukrywa w tym wypadku swego zdziwienia:
Przede wszystkim pisze wydaje mi si paradoksalne, e Dora, histeryczka notorycznie ponoszca poraki, moga wyoni si jako bohaterka feministyczna w latach 70., wytypowana przez pisarki, intelektualistki, ktre mogy posiada t edukacj i aktywno, jakiej Ida Bauer szukaa na prno. Dziwne jest, e Dora staje si ideaem feministycznym i cieszy si powaaniem spenionych pisarek, jak Cixous, podczas gdy wasne aspiracje Dory polegaj na tym, aby zosta kobiet wyksztacon, moe
E. SHOWALTER: Hystories. Hysterical Epidemics and Modern Culture..., s. 205. J. TOPOLEWSKI: Rozbi triad. Histeria, kobieco, feminizm wedug Elaine Showalter..., s. 219.
48 47
pisark. Historycznie Dora nigdy nie odnalaza wasnego gosu cho artyci i krytycy feminizmu mog usiowa wyobrazi sobie jej histori, to musimy wraz z Clment uzna jej bunt za skierowany przede wszystkim przeciwko sobie49.
ledzc przebieg dialogu pomidzy C. Clment i H. Cixous, ktry zosta zapisany w La Jeune ne (1974), Showalter wyranie sprzymierza si z argumentacj C. Clment. Ta za postrzega Dor jako histeryczk, ktrej bunt zostaje zablokowany, a spoeczno, rodzina, w ktr w bunt mierzy, ponownie si zamyka i reorganizuje si wok niej. Chwilowa dezorganizacja wraca do pierwotnego porzdku, a histeryczce pozostaje skierowa ostrze buntu przeciw sobie. Rol histeryczki jest zatem autodestrukcja i konserwacja spoecznego bd rodzinnego status quo. Clment, a wraz z ni Showalter, jest sceptyczna wobec kobiecej wadzy protestu, ktrej znakiem miaaby by histeryczka. Uosabia ona atrofi komunikacji, jej symptomy, efemeryczne i enigmatyczne, tworz jzyk tylko przez analogi. Showalter uwyrania istot jej poraki, posikujc si terminami Lacana: histeryczka zamknita w Wyobraonym, usunita z Symbolicznego, zostaje pozbawiona wpywu na jego porzdek i nie moe wpisa w niego swojej inskrypcji. Histeryczka konserwuje, a jeli miaaby by bohaterk buntu, to byby to bunt kamliwy (histeryczka destruuje rodzin, aby by ponownie do niej dokooptowana). Showalter czyta wypowiedzi z dialogu francuskich pisarek, ukadajc je w opozycje. Czyta zreszt w zgodzie z owymi pisarkami, ktre od pocztku zajmuj pozycje na dwch biegunach. Clment broni roli histeryczki jako konserwatorki, Cixous jako kontestatorki. Pierwsza uwaa histeryczki za postaci z przeszoci:
Fizycznie histeryczki ju nie istniej... Jeli kto tak si nosi, to jest to przebranie. S postaciami przestarzaymi50,
druga za umieszcza je w swojej wspczesnoci i nadaje im rang feministycznych rewolucjonistek. Jeli kontestacja jest synonimem permanentnej wojny, to histeryczka nie ustaje w jej prowadzeniu. Nawet gdy przegra, wiat i jej otoczenie ju nie moe pozosta bez zmian. Dora bohaterka dla Cixous, pozostaje dla Clment ofiar. Natomiast Jane Gallop51 nie daje si zwie manifestowanej przez obie francuskie pisarki rnicy. I chocia Gallop nie kontestuje wagi inskrypcji symbolicznej ktr akcentuj Clment i Showalter to przecie
49 50 51
E. SHOWALTER: Hysteria, Feminism, and Gender..., s. 332. C. CLMENT, H. CIXOUS: La Jeune ne..., s. 274. J. GALLOP: Keys to Dora. In: In Doras Case...
odsania hierarchi kryjc si za domaganiem si owej inskrypcji. Z jednej strony pisze Gallop
Symboliczne jest politycznie zdrowe, Wyobraone regresywne. Jest to klasyczna Lacanowska hierarchia etyczna52.
Z drugiej za, moe by, jak wszystkie hierarchie, opresywna, o czym przekonuje Cixous w tej samej ksice. Jednym ze skutkw Symbolicznego jest utrzymywanie wyszej wartoci mczyzn w stosunku do kobiet. Lacan przedkada to, co Symboliczne (prawo Ojca, fallusa), nad to, co Wyobraone (zwizane z matk). Jean Laplanche i Michel Montrelay poddali refleksji ow hierarchi.
Teoria Lacanowska streszcza ich wnioski Gallop postrzega Wyobraone jako czysty efekt Symbolicznego, ale mona take powiedzie, e Wyobraone jest konieczne, aby nada konsystencj Symbolicznemu (Montrelay) i aby je wcieli (Laplanche). Jeli Wyobraone wciela, nadaje szkieletowi Symbolicznemu ciao, mona widzie w Lacanowskiej dewaluacji Wyobraonego zwizek z niechci do ciaa, kobiety i przyjemnoci53.
Dialog pisarek w interpretacji Gallop nie ukada si w dwa opozycyjne paradygmaty:

Nie moe tu by kwestii wyboru pomidzy Symbolicznym Clment czy Wyobraonym Cixous. W rzeczywistoci fakt, e oba cz si razem w tej ksice, narusza tradycyjne pojcie opozycji54.
Clment, co prawda, podobnie jak Showalter, nie chce regresu do tego, co Wyobraone, zamiast Dory woli wybra wyleczon z histerii, samorealizujc si Ann O., lecz rama ksiki i uycie przez Clment sowa dwuznaczno, gdy na pocztku dialogu prbuje ona okreli rol histeryczki, pozwala w lekturze La Jeune ne dokonanej przez Gallop zdekonstruowa opozycj: Symboliczne (Clment)/Wyobraone (Cixous). To odczytanie przez Gallop dialogu moe nam pomc wyjani niech Elaine Showalter do uromantyczniania histerii przez francuskie feministki. Obstajc za hierarchi Lacana, Showalter zwraca si do Francuzek (i przeciw nim) z innego miejsca: z miejsca hierarchii. A takiej pozycji nie da si bez zastrzee przypisa Clment, chyba e wemiemy w nawias jej
52 53 54
Ibidem, s. 218. Ibidem. Ibidem.
sowa o dwuznacznej roli histeryczki. Showalter nie tylko nie ufa w pozytywn si dziaania tego, co Wyobraone (popdowe, preedypalne), ale wrcz czyni to obiektem podejrze. Std te, sprzeciwiajc si wiktymizacji kobiet oraz ich infantylizacji gdy zbiorowo sprzymierza si z nimi w poszukiwaniu wroga w wiecie zewntrznym (wirusw, satanistw, oprawcw) Showalter proponuje podda analizie ich ukryte mity, lki i fantazje. Czy od Freuda i Lacana nie wiemy, e s one wanymi symptomami? Ale czy symptomami pozbawionymi realnych przyczyn? Czy pozosta w fazie mylenia wczesnego Freuda, e to wanie histeryczno je produkuje i s zatem tylko objawami histerii? A jeli nie, to czy ten sam Freud, rezygnujc z testu na rzeczywisto historyczn scenariuszy fantazmatycznych histeryczki, nie przyzna im statusu godnego uwagi analityka i psychiatry? Jak wyjani owo uromantycznienie histeryczki? Na literackiej i psychoanalitycznej scenie francuskiej na pocztku lat 70., wraz z dysput nad criture i criture fminine, histeryczka pojawia si jako uosobienie rewolty. Mona powiedzie, e staje si ona metafor nowego pisania, a nowe pisanie na odwrt staje si metafor histerii. Std te nasuwajca si analogia: histeryczka ma do spenienia w spoeczestwie podobn wywrotow misj wobec ustabilizowanego porzdku (Symboliki), jak semiotyczne wobec jzyka (rozrywa jego symboliczny gorset). I jak w criture fminine widzi si ruch, wszystko, co zaprzecza skostnieniu, stabilizacji znacze literackich i spoecznych, tak histeryczka postrzegana jest jako prowadzca permanentn wojn ze wiatem.
Kobieco moe sta si swego rodzaju negatywnoci pisze Kristeva kontestacj, ktra przez nieustanne nkanie doprowadza wadz do skrajnoci. To klasyczna rola histeryczki, ktra potrafi objawia si rwnie jako symptom rewolucyjny w sensie pozytywnym, objaw strukturujcy55.
Blisko jestemy Kristevowskiego przekonania o rewolucyjnym znaczeniu semiotycznego, ktre przebijajc si przez pisanie symboliczne, dezorganizuje je, wprowadzajc zarazem jaki nowy porzdek. Zwizek i przekadalno owych dwch porzdkw zapisuje Kristeva w znanej wypowiedzi: [...] podmiot nowej praktyki politycznej moe by tylko podmiotem nowej praktyki dyskursywnej56. Cixous i Clment nie separuj i nie hierarchizuj dwch porzdkw: Wyobraonego i Symbolicznego. Co wicej, histeria i histeryczka s po55 J. KRISTEVA: Kobiety. Rozmowa Elaine Bouquey z Juli Kristev. Prze. K. KOSISKA. Teksty Drugie 1995, nr 3/4, s. 277. 56 Wypowied J. KRISTEVEJ. W: Luttes de femmes. Numro spcial Tel Quel 1974, nr 58.
strzegane jako te miejsca, w ktrych mona ledzi efekty procesu konfrontacji i negocjacji pomidzy tymi porzdkami. I tak jak Kristevowski podmiot criture wyania si w procesie rnicowania si a nie rnicy dwch pozycji w tekcie (mskiej i kobiecej), tak samo rola histeryczki moe by uznana za manifestacj i skutek negocjacji pomidzy tym, co podlega Prawu, a tym, co je podwaa57. Histeryczka kochanka Signifiant, jak j nazywa Cixous, zyskuje znaczenie tylko dlatego, e funkcjonuje w bezustannej konfrontacji z Signifi. J. Gallop chwyta w mechanizm cierania si tych dwch rejestrw, wykadajc znaczenie biseksualnoci wpisane w La Jeune ne:
Obydwie, Clment i Cixous, uywaj sowa biseksualny w La Jeune ne, aby nazwa ten sam rodzaj pozytywnego celu. Biseksualno bya tradycyjnie zwizana z histeri w teorii psychoanalitycznej, ale te pisarki, kobiety mwi o innej biseksualnoci. Ani fantazmatyczne rozwizanie rnic w Wyobraonym, ani bezcielesne, pozbawione rozkoszy uznanie faktu, e nie posiada si jednoci w Symbolicznym, ale jaka inna biseksualno, ktra szuka, kocha i akceptuje Wyobraone i Symboliczne, zarazem teori i ciao58.
Franois Richard akcentuje innowacj Kristevej. Negatywna rola histeryczki w spoeczestwie jej konfrontacja z tym, co ustabilizowane posiada swoj matryc w przestrzeni tego, co wyparte.
Histeryczka pisze Kristeva cierpiaaby na dwa typy reminiscencji: na reminiscencj swego kontaktu o charakterze uwodzicielskiej identyfikacji z ojcowskim autorytetem wiedzy symbolicznej, kompetencji poznawczej; oraz na reminiscencj pewnej moliwoci radykalnego pobu57 Barbara Smole, wykadajc pojcie mimesis u Irigaray, sytuuje histeri pomidzy dwoma typami platoskich form naladowania. Pisze: Histeria pojawia si wskutek dramatycznego rozdarcia midzy kobiecym podaniem, zamknitym w ciele, a jzykiem patriarchatu, w ktrym to podanie nie istnieje. Histeryczce pozostaje milczenie i upodobnienie si. Milczy, ale jednoczenie naladuje. Naladuje jzyk, ktry nie jest jej, a robic to, karykaturuje go i deformuje, kamie, oszukuje, robi wic w pewien sposb to, co zawsze przypisywano kobiecie. Ale robi te co wicej, bo u rde tkwi jej pragnienie wyraenia wasnego, odmiennego od mskiego podania. W pewien sposb jej si to udaje, pragnienie dochodzi do gosu przez symptomy i patologi. Oczywicie psychoanalityczne leczenie histeryczki polegao na przystosowywaniu jej podania do mskiego wzorca. Toril Moi, streszczajc ten moment wywodw Irigaray, podkrela, e histeryczka w rezultacie wykluczenia jej kobiecoci z patriarchalnego dyskursu, prbujc ocali co ze swego podania, dramatyzuje siebie, robi teatr. B. SMOLE: Mimetyzm Luce Irigaray. W: Ciao, pe, literatura. Prace ofiarowane Profesorowi Germanowi Ritzowi w pidziesit rocznic urodzin. Warszawa, Wiedza Powszechna, 2001, s. 665. 58 J. GALLOP: Keys to Dora..., s. 219.
dzenia, ktrej nie da si usymbolizowa, przeywan jako szczelina, a jeli sprbujemy j sobie przedstawi, wyobrazi, jako bierno, jako kastracja kobiety, niedobr narcystyczny, dewaloryzacja, depresja59.
A zatem, spoeczna scena i wpltana w ni histeryczka czyli relacje pomidzy indywidualnym ekscesem a obowizujc na zewntrz norm znajduje swoje lustrzane odbicie wewntrz indywiduum i to, co trzeba powtrzy za Kristev, w przestrzeni wyparcia. W owej przestrzeni wyparcia cieraj si, znosz si, uzgadniajc si w procesie konfrontacji, dwa sprzeczne kierunki: jeden czerpie sw moc z Symbolicznego, drugi z preedypalnego, ktre odpowiada za zhiperbolizowane pobudzenie, podkrelane przez wielu badaczy, wynikajce z jakiego afektu. Afektu, ktry nie daje si nazwa, moe za by porwnywany do jakiej nadwraliwej intuicji, quasi-mediumicznej albo do paralogicznej nadkojarzeniowoci. Histeria, podobnie jak melancholia, depresja czy schizofrenia, moe przyjmowa posta cikiej patologii. Wwczas w konfrontacji z Symbolicznym wygrywa pami emotywna, kompetencja poznawcza zanika, synteza symboliczna staje si niemoliwa. Jednake nie o takich przypadkach myl Kristeva, Cixous i Clment. Histeryczka stanowi model rewolty, ktra wszczyna konfrontacj uwolnionego semiotycznego (macierzyskiego, preedypalnego) z tym, co symboliczne, i ktra ma predyspozycje ku temu, aby owo wewntrzne rozdarcie przeksztaci w twrcze dziaanie. Nie zawsze przecie, jak wykaza przypadek Dory, udaje jej si transpozycja cielesnych symptomw na jzyk sztuki. Showalter w swym apelu, aby skupi si na fantazmatach histeryczki, dokonuje jakby cicia pomidzy jej wewntrzn produktywnoci a wiatem zewntrznym. I czyni to, z jednej strony, z wiernoci Lacanowskiej hierarchii etycznej, z drugiej za, pozostajc w niezgodzie z psychoanalitycznymi rozpoznaniami, ktre zakadaj konieczno przekadu rzeczywistoci zewntrznej na rzeczywisto wewntrzn kadego indywiduum bez wzgldu na to, jak zoony byby proces owego przekadu w psychoanalitycznej teorii i praktyce i jak trudny do zaprezentowania. Nowa fala feminizmu promowana przez Showalter, a midzy innymi ksztatujca si w dyspucie na temat histerii, winna zatem co najmniej dwa tropy porzuci albo je przynajmniej zneutralizowa. Jeden wizaby si z uznaniem i badaniem spoecznej i kulturowej etiologii histerii, drugi za z rejestrem Wyobraonego. Tym zatem rejestrem, ktry wydawa si najwikszym odzyskiem i w jakim sensie rewelacyjnym odkryciem feministycznej psychoanalizy w jej refleksji nad macierzyskim jzykiem, nad ciaem, nad relacj matka crka.
F. RICHARD: La thorie de lhystrie, hier et aujourdhui. In: J. ANDR, J. LANOUZIRE, F. RICHARD: Problmatiques de lhystrie. Paris, Dunod, 1999, s. 120.
59
Tymczasem Julia Kristeva wanie w tym Wyobraonym rejestrze poszukuje odpowiedzi na pytanie o trudnoci utosamienia si crki z kobiecoci swej matki, stanowice czste rdo histerycznych symptomw. I znajduje odpowied, ktra moe zaskakiwa, ale kae zarazem przemyle od nowa to, co wiemy o owej archaicznej fazie preedypalnej. Chodzi gwnie o akcentowany przez psychoanaliz aspekt uwiedzenia przez matk. Kristeva pojmuje faz archaiczn jako nieseksualn.
Czy nie mona by powiedzie referuje Richard raczej, e wymiana sensoryczna matka dziecko, stojca z pewnoci u rda pustki afektywnej i zdolnoci do pobudze histerycznych, poddaje si tutaj pewnej trudnej erotyzacji w takim sensie, e mio-czuo oraz seksualno s tutaj przedwczenie przeciwstawione60.
Zapewne naleaoby odrni w zarejestrowany przez Showalter zapisany przez histeryczn epidemi tekst spoeczny od tekstw spoecznych zapisanych przez symptomy histeryczne, wyzwalane przez ukad spoeczny, naruszany i cigle zmierzajcy do stabilnoci wasnej struktury. Ukad histeryzujcy zarwno kobiety, jak i mczyzn, cho zapewne w rnej skali. Gdyby symptomy histeryczne pozostay tajemnic gabinetw analitykw i psychiatrw, powroty z pozytywnie ukoczonej terapii rwnayby si nawrotom choroby: wspczynniki jej erupcji pozostawayby takie same. Trudno jednoczenie zapomnie o zoonoci relacji lekarz (psychoanalityk) pacjent, odnotowywaa j sama Showalter, pisa o niej L. Isral. Te relacje uwikane s w ukad wadzy i w spoeczne normy, ktrych efekty wyciskaj swoje pitno, wynikajce nie tylko z rnicy pci (genderu). Wspomnie wypada take, e w ksztatowaniu teorii i praktyki medycznej maj te swj udzia fantazmaty naukowoci61. Jeli francuskie badaczki uromantyczniaj histeri, to czytam w poetycki naddatek jako konkluzj, e wszyscy jestemy zagroeni, kobiety nadal bardziej od mczyzn, i dlatego problem Dory jest naszym nierozwizanym problemem. Byabym Dor, gdybym ya w jej czasach owiadczaa H. Cixous. Ofiar zbuntowan. Histeryczka byaby nonikiem sprzecznoci (dwuznacznoci): ofiar, ktra buntuje si przeciw przeznaczeniu jej na ofiar. Nic nie wskazuje na to, eby czerpaa rozkosz z bycia ofiar, a take rozkoszowaa si korzyciami wynikajcymi z uznania jej za chor, czyli tym, e moe instrumentalizowa i szantaowa otoczenie (ten sposb mylenia o histeryczce jest obecny zarwno u Freuda,
60 61
Ibidem, s. 121. Zob. L. ISRAL: Mais ou donc est passe lhystrie?...
jak i u Showalter). Oczywicie, mona zapyta, co zyskuje i co sobie zaatwia histeryczka wwczas, gdy uzyskuje status chorej. Na pewno konfrontuje swoj wizj wiata z wizj terapeutw, otwierajc midzy nimi szczelin nie do zniesienia dla lekarza i spoeczestwa. I owa konfrontacja jest wanym sygnaem niezgody na jaki jednolity, porzdkujcy z zewntrz tekst, ktry rociby sobie prawo do funkcjonowania w roli jedynego i niepodwaalnego zapisu Prawa. Histeria stanowi cigle nierozwizany problem. Showalter chce pozosta i zadomowi si w Symbolice jako politycznie zdrowej. Francuzki kontestujce zdrowie Symbolicznego poszukuj recept w odwoaniach do rejestru spod znaku Wyobraonego.
3. Kolekcja wstydliwych gestw

Histeria nie zostaa pogrzebana. Jednym ze wiadectw, e cigle ma si dobrze, mogaby by wystawa zorganizowana w Zachcie: Kolekcja wstydliwych gestw62. Oczywicie, pod warunkiem, e prace artystek: Anny Baumgart i Brigit Brenner, zarejestrujemy jako wspczesne dowody na istnienie kobiet i symptomw histerycznych, ktre wyzwalaj. Co mona wyczyta z katalogu? Dominuje czerwie (kobiety zapltane i zwizane czerwonymi nimi albo pozbawione twarzy znikajcej za zason czerwonego sweterka), organiczne pyny (krew, wymioty) i krzyk. Jednake nie such take ten psychoanalityczny zostaje tutaj uaktywniony. Widzowi przede wszystkim daje si do zobaczenia. I nie byoby w tym nic dziwnego, skoro tradycja psychoanalityczna przekazaa nam mylenie o histeryczce jako histrioniczce i jako tej, ktra organizuje spektakl i nieodzownie domaga si widowni, gdyby nie fakt, e o ile zanurzone w czerwieni bohaterki daj jaki pokaz, o tyle wystpuj zarwno w rolach aktorek, jak i widzw. Samotno, odosobnienie, zamknicie. Nikt na nie nie patrzy. Izolacja. Wszystko ma rozgrywa si za zasonit kurtyn, albowiem ich dramat nie nosi w sobie znamion spektakularnoci. Na odwrt, zaczyna si on dopiero za zamknitymi drzwiami. Ich poktne rytuay daj si uchwyci w niedomkniciach, w szczelinach. Podgldaj je i wydaj oku publicznoci Anna Baumgart i Brigit Brenner.
A. BAUMGART, B. BRENNER: Kolekcja wstydliwych gestw. Collection of Shameful Gestures. Warszawa, Zachta, 2004 [katalog wystawy].
62
Wzrok kierowany jest na ciao. Kumuluje swj ruch na skrze. Zblienia, anatomia, woski i yki, prawie niewidoczne plamki i struki krwi albo krwawice miejsca okalecze, blizny. Nacinanie na skrze. Nie odcinanie? To wana rnica. L. Isral63 uznaje gesty odcinania, wykrawania, nacinania za jedne z waniejszych histerycznych symptomw, a amputacj chirurgiczn za ich najlepszy obraz. Wykrawanie (decoupage) nie jest chaotyczne. Uzgadnia swj projekt wedle jakiego obrazu ciaa lub ciaa wyobraniowego. Symptomy histeryczne rodz si z cicia, ktre reprodukuj64. Chodzi o cicie, ktre pojawia si od czasu stadium lustra, pomidzy podmiotem a jego obrazem, o cicie uniemoliwiajce fuzj midzy nimi i nieprzyzwalajce na to, aby podmiot mg uchwyci siebie w swoim lustrzanym obrazie. Jednoczenie to cicie pomidzy ciaem a jego obrazem w lustrze jest jakim wariantem cicia pomidzy ciaem a wypowiedzi65. Wicej, w obraz, o ktrym mwimy jako o obrazie lustrzanym, przychodzi w miejsce pewnego typu wypowiedzi. Wedle Israla, histeryczka pokazuje nam wanie to cicie, ktre daje narodziny klasycznym symptomom histerycznym.
Tym, co on [podmiot] chce przede wszystkim da do zrozumienia, jest owo cicie [la coupure] i bl z powodu owego cicia, ktry, w przypadkach najmniej dla podmiotu kosztownych, moe obnia swoj cen a do cicia na poziomie skry, cicia chirurgicznego66.
O ile jednak wykrawanie, odcinanie jest wedle Israla prb izolacji histeryczki od tej czci swego ciaa, ktr uznaa za martw, i nawet od chwili, kiedy odnalaza swego trupa i zabia go, moe wyzdrowie67, o tyle autorki wystawy, akcentujc nacinanie (nie odcinanie ani wykrawanie (decoupage)), by moe domagaj si jakiej nowej lektury symptomw? Od Freuda psychoanalitycy nauczyli si uwydatnia cicie (la coupure) pomidzy dyskursem histeryczki a jej ciaem. Stao si powszechn wiedz przewiadczenie, e to, czego histeryczka nie mwi, a chce powiedzie, manifestuje si w dziurach jej dyskursu. Owe braki, dziury, cicia naley czyta jako niemono ujcia w dyskurs pewnych dowiadcze zwizanych z ciaem. Zawsze zaznacza L. Isral chodzi o brak tego momentu.
63 64 65 66 67
L. ISRAL: La jouissance de lhystrique..., s. 5773 (rozdzia: La coupure). Ibidem, s. 58. Ibidem. Ibidem, s. 60. Ibidem, s. 71.
A owe momenty s momentami mioci i podania, seksu i mierci68.
Zaskakuje zbieno pomidzy znaczeniem sowa cicie w psychoanalizie a nacinaniem przedstawionym w Kolekcji wstydliwych gestw. W ten sposb podziurawiony dyskurs histeryczki tworzy analogi do cicia na skrze, do dziurawienia gadkiej i cigej jej powierzchni i substancji. To, co nie do wypowiedzenia, uzyskuje swoje przedstawienie w aktach i gestach: podziurawiony dyskurs histeryczki znajduje swoje odbicie w dyskursie pisanym na skrze. Donos na autoagresj znakomita formua Agaty Araszkiewicz jest te donosem na owe nieujte w jzyku, niemoliwe do sformuowania momenty: mioci i podania, seksu i mierci. Wskazwk niekompletnoci dyskursu histeryczki bywa fantazmat. O ile psychoanaliza od czasw Hipokratesa akcentowaa wag fantazmatu bycia w ciy take u mczyzn o tyle autorki wystawy, opuszczajc w scenariusz fantazmowania, zastpuj go scenariuszem o odwrconych znakach: ekstatyczki, histeryczki i inne wite nie tylko nie kultywuj obrazw siebie w peni, wypenionych, a wrcz odwrotnie, wykonuj rytuay, ktre tworz asocjacje z wypatroszeniem (kobiety przedstawione wymiotuj), oczyszczaniem, rwnie oczyszczaniem y (histeryczki nacinaj swoj skr). Gesty swoistej praktykowanej w intymnoci detoksykacji. Nacinanie skry przedstawia atak na ciao z zewntrz. Narusza bowiem jego otoczk, jego granic zamknicia i otwarcia. Pozostawia blizny, widzialne lady przejcia od tego, co zewntrzne, ku temu, co wewntrzne, oznakowujc punkt gwatownej kolizji i wamania. Nacina skr krwawi. Uzewntrznia bl? Pokazywa go sobie? Przypatrywa mu si? Wyprowadza na zewntrz z ukrycia i materializowa to, co psychiczne? Czy pisa na skrze wasn krwi? Krew analogia wdarcia si semiotycznego w symboliczne. Skra poddana destrukcji, owa pikna, zadbana i moda skra. Obiekt powszechnej kultywacji naruszony: obrazy ja wymieniaj si take. W samotnoci i odciciu od wiata histeryczki Baumgart i Brenner zapisuj o sobie opowie, zoon z signifiants, ktra ma pozosta ich prywatn tajemnic. Owa opowie zaczyna znaczy, gdy ulokowana zostanie (a tak wanie jest) w kontekcie spektaklu, uoonego wedle scenariusza podanego przez spoeczestwo i dla niego przeznaczonego. Makija, suknia, pietyzm w ubiorze s elementami tego spektaklu, ktrego celem jest ekwiwalencja: ja moje signifi dzieo sztuki. Tymczasem rozdarcie, nacicie s signifiants blu i buntu. Nacinanie skry, odwoujce
68
Ibidem, s. 49.
si do owego spektaklu: ja dzieo signifi, tworzy analogi do koncepcji criture fminine. Dziewczyny na fotografiach s pikne. Makija, ubranie wpisuj si w mechanizm nazwany przez Israla semiologi histerii. I w tym miejscu pojawia si znaczca zagadka interpretacyjna. Czy przypadkiem nie jest tak, e owe przeznaczone dla teatru publicznego, skonstruowane obrazy ja, faszywe i zudne, obrazy zapisujce symptomy histerii same si demaskuj w intymnym teatrzyku nieco innej histerii? Gdzie aktorka utosamia si z widzem. Owa inna histeria zaznacza sw obecno w destrukcji zudnych obrazw. Cicia na skrze wskazuj na dwa rwnoczesne gesty: autodestrukcji, ale i autoterapii. I dzieje si tak midzy innymi dlatego, e moment autodestrukcji sprzymierza si z autodemaskacj. Iluzja i pozr grajce w publicznym widowisku odnajduj swoj przeciwwag, uzdrawiajc moc w spotkaniu z ciaem-misem. Scena i kulisy wiadomie zostaj rozdzielone. Pozostaje jeszcze rozdzieli pozycj aktorki i widza w prywatnym teatrzyku histerii. Baumgart i Brenner jako voyeurystki stwarzaj warunki, aby w rozdzia mg si dokona. Ogldajc wystaw, zajmujemy ow terapeutyczn pozycj na widowni. Otwiera to, co zamknite, integralne. Otwiera drog wyjcia pynw organicznych. Metaforyzowa otwarcie i ucieczk od zamknicia. Jeli przypomnie rozliczne, przywoane przez J. Gallop69, sensy tytuu Hlne Cixous: Sorties, to naleaoby owe szczeliny skry, ktre staj si miejscem krwawych wypyww, opatrze znaczeniami nie tylko histerycznymi, ale i wojennymi: to bunty, ataki, tyrady. Histeryczki s ofiarami kultury i spoeczestwa. Agresja z zewntrz zamienia si w autoagresj. Podobnie jak trauma przeksztacona zostaje w autotraumatyzm.
Autotraumatyzm przemieszcza traumatyzm, ujmowany (a do tego momentu) jako zewntrzny atak, wamanie si w granice ciaa, jego otoczk, przez jaki zewntrzny czynnik. w atak przemieszcza si do jakiej innej przestrzeni, ze wiata zewntrznego ku wewntrznemu wiatu podmiotu70.
Histeryczka wydaje si ofiar, rozbrojon, wydan na agresj z zewntrz. A jednak, nacinajc skr, z jednej strony tworzy korelat mechanizmu traumatyzmu i autotraumatyzmu, agresji i autoagresji, z drugiej za staje si podmiotem w tej skadni, w tym przedstawieniu, ktre widzimy: kieruj atak na siebie sam. Testuj zdolno czucia, dowiadczania, sprawdzam, czy jeszcze yj. Owa krew to bunt, atak, tyrada skierowana
69 70
J. GALLOP: Keys to Dora..., s. 205. L. ISRAL: La jouissance de lhystrique..., s. 175.
ku sobie i rwnoczenie, wanie dlatego, e nie ma widzw, rozpisana na dwie pozycje: na t, zajmowan przez zadajc sobie bl, i t, ktra musi, powinna, moe pyta o to, co naprawd boli. Przeczyta swj wasny zapis? Odnale trupa wedle formuy L. Israla?
Znaczenie histerycznego rozkrawania [decoupage] jest znaczeniem ordowania: chc powici jak cz z mojego ciaa, aby omin ten maksymalny horror, ktry jest jego trupem71.
To ju nie jest ofiara. To zbuntowana ofiara. Otwarta take na terapi i autoterapi. Uwiadomiony gwat, ktry zadaje sobie samej, wiedzie j ku rozpoznaniu mechanizmu gwatw, ktrych obiektem si staa. Powiedzie: jestem ofiar, nie musi oznacza ani rezygnacji, biernoci, ani rozsmakowywania si w blu. To moe by pocztek wyzwolenia. Wykolejony jzyk moe wrci na swoje tory. Histeryczne kobiety autorek wystawy, w stanie transgresji, na granicy szalestwa, piszc krwi na wasnej skrze, odsaniajc miso (nie ciao pojmowane jako obraz ciaa), daj wiadectwo. W tym celu zostay powoane. Zobacz siebie. Nie jeste sama. Zapisz siebie ju nie na wasnej skrze. Widziaam nacicia na skrze dziewitnastolatkw. Chopcy odreagowywali szkolny stres. Kilka dni obserwowali proces gojenia ladw po urazie. I opowiadali rne wersje tej jednej historii, ktra zrodzia ich samookaleczenie. Lk z wolna ustpowa miejsca ironii i kpinom. Pozostay drobne blizny. Dobre blizny: chwila buntu, wydawaoby si bezsilnego, nie zaowocowaa adaptacj do okolicznoci zewntrznych, ale zrozumieniem istoty owych okolicznoci i wiksz odpornoci na agresj. Ale czy uda si wyj z traumy ponienia pewnej pitnastolatce, ktra przecina swoj skr w milczeniu na awkach w parku, w ktach szkolnych korytarzy i w szatni? Czy jej si take uda? Ona, w przeciwiestwie do chopcw, nie opowiada swojej historii. Ona tylko pokazuje nacicie swj bl i prb obrony przed nim. Apeluje o pomoc.
Czy autoagresywne kobiety (zwaszcza te, ktre uszkadzaj swoje ciaa) wychodz poza system dominacji i podlegoci, czy ten system podtrzymuj72?
pyta w finale swego tekstu do katalogu Kolekcja wstydliwych gestw... Joanna Turowicz. I odpowiada:
Ibidem, s. 71. J. TUROWICZ: Poza symbolicznym porzdkiem. Ballady o kobiecej autoagresji. W: A. BAUMGART, B. BRENNER: Kolekcja wstydliwych gestw...
72 71
4. Narracja histeryczki
Jednak bunt sam w sobie ma aspekt terapeutyczny. Bunt to nie denie do zniszczenia si, ale ochrona przed samounicestwieniem, naruszenie starego porzdku, by stworzy nowy porzdek, w ktrym znajdzie si przestrze dla Innej/Innego73.
Podtrzymuj system nie te, ktre poszukuj wszelkich moliwych form protestu, choby tak kruchych i ambiwalentnych, jak autoagresja, choby tak ukrytych i tak autystycznych, e pozbawione uyczonego im gosu i obrazu, skonstruowanego przez inne kobiety, nie mogyby ani przemwi, ani siebie przedstawi. Podtrzymuj system te, ktre nie wiedzc o tym, zdecydoway si na powoln agoni za ycia w ciszy i milczeniu, speniajc jak im tylko wiadom misj (nie zawsze uwiadomion i zapewne nie swoj) i przekonujc do niej inne kobiety. Autorki wystawy mwi take w ich imieniu.
Dlaczego Dora teraz? Powtarzam to pytanie, cigle bowiem czeka ono na odpowied. Biorc pod uwag bogactwo listy, na ktrej mogyby si owe odpowiedzi zapisywa, sprbuj zrekonstruowa kilka z nich. Fragment analizy pewnej histerii jest jednym z pierwszych technicznych tekstw Freuda. Funkcjonuje w powszechnej wiadomoci jako traktat klasyczna analiza struktury i genezy histerii74, jako psychoanalityczny model etiologii histerii75. Upyw czasu nie zdezaktualizowa go. Gsto i bogactwo zawartych w nim znacze chroni przed jego unieruchomieniem76. Indukuje lektury
Ibidem. M. RAMAS: Freuds Doras Hysteria. In: In Doras Case... oraz E.H. ERICSON: Reality and Actuality: An Address. In: In Doras Case... 75 C. KAHANE: Why Dora Now?... 76 S. Marcus: [...] jego [Freuda] rozumienie tego, czego zamierza dokona w psychoanalizie, polegao na instruowaniu pacjentw i czytelnikw co do natury rzeczywistoci. Rzeczywisto ta bya t sam rzeczywistoci, ktrej musz si nauczy wspczeni czytelnicy literatury. Bya ona pojmowana jako wiat znacze.... A zatem wiat znacze jest wiatem licznych i skomplikowanych przyczyn. Jest to wiat, w ktrym wszystko ma znaczenie, co znaczy, e wszystko ma wicej jak jedno znaczenie. Kady symptom jest konkretnym uniwersalium w kilku sensach. Nie tylko wciela on ca sie signifikacji, ale rwnie suy do przedstawienia kilku niewiadomych procesw umysowych rwnocze74 73
37 Feministyczna...
rozwijajce zapisane w nim zaoenia, take polemiczne albo alternatywne. Psychiatrzy i psycholodzy, psychoanalitycy i pisarze podejmuj problem postawiony przez samego mistrza: dlaczego analiza Dory zakoczya si niepowodzeniem, dlaczego Freud by niezdolny do skompletowania spjnej historii? Czy ograniczaa go jego wasna terminologia psychoanalityczna, cigle ulegajca nowemu ksztatowaniu (przeniesienie, kontrprzeniesienie), bdca swego rodzaju lep plamk, nad ktr nie umia zapanowa, czy moe za niepowodzenia odpowiedzialne s jego wasne wmwienia (norma kobiecej seksualnoci, sposb pojmowania rnicy seksualnej), kondycja mczyzny wyedukowanego przez patriarchat i jego porzdek (mizoginia), czy te szczeglna sytuacja spotkania mczyzny-terapeuty z homoseksualn pacjentk? Z rozlicznych lektur Dory wynika jasno, e obcujemy z tekstem, ktry otwiera ywotne kwestie, wci aktualne zarwno dla psychoanalizy, jak i dla wielu dyscyplin humanistycznych, nie wyczajc refleksji feministycznej. Dlatego Dora moe by na nowo odczytywana przez psychoanalitykw: Feliksa Deutcha, E.H. Ericsona, Jacquesa Lacana, i przez psychoanalityczki bd badaczki czy pisarki o orientacji feministycznej: Jacqueline Rose, Suzanne Gearhart, Toril Moi, Jane Gallop, Marie Ramas, Hlne Cixous, Catherine Clment. Moe take okaza si, e Freud jest po prostu znakomitym pisarzem, a Fragment... wietnie napisan powieci (Stephen Marcus). Reinterpretacje Fragmentu... powtarzaj jakby mimowolnie niemoc samego Freuda, wyraajc si w braku decyzji, czy ostatecznie skoczy z Dor. Marcus77 zafascynowany niezwykym rozrachunkiem psychoanalityka z kopotliwym przypadkiem poddaje wnikliwej obserwacji splot niezwyczajnych jego reakcji, jakie towarzysz pisaniu. Freud przerywa prac nad Psychopatologi ycia codziennego i w cigu trzech tygodni finalizuje Przypadek (stycze 1901). Zmienia si pierwotny tytu: Sny i histeria, zmieniaj si te nastroje Freuda oraz informacje kierowane przeze do Fliessa. Im dalej w czasie od pierwszego euforycznego wyznania: Przecie jest to najsubtelniejsza rzecz, jak napisaem, i wywoa bardziej przeraajcy skutek ni zwykle78, tym mocniej komplikuje si sprawa wydania. W styczniu 1901 roku Freud donosi Fliessowi o przyjciu tekstu do druku, miesic pniej, e bdzie nanosi poprawki. W maju, ju po kwietniowej lekturze przyjaciela Oskara Rie, pisze, e nie jest usposobiony, aby wysa prac79. W czerwcu zapowiada, e ksika ukae si jesieni. Ale nic takiego
nie. [...] Freud kadzie nacisk na dwuznaczno, cigle jej poszukuje. S. MARCUS: Freud and Dora: Story, History, Case History. In: In Doras Case..., s. 79. 77 S. MARCUS: Freud and Dora: Story, History, Case History... 78 Cyt. z listu do Fliessa za: ibidem, s. 63. 79 Cyt. za: ibidem.
si nie zdarzyo. Wedug Ernesta Jonesa, to, co byo pniej, jest tajemnic i tak ju pozostanie80. Pewne jest, e manuskrypt przelea w szufladzie cztery lata. Kiedy w 1905 roku autor zdecydowa si na publikacj, wpisa bdnie dat: zamiast roku 1900 wstawi rok 1899. Spord wielu spraw komentuje Marcus ktre sugeruje ten powtarzajcy si bd, jest to sygna, e cigle z Dor nie skoczy81. I faktycznie nie skoczy, o czym wiadczy drugie, poprawione wydanie Dory datowane na rok 1923.
Tak jak Freud nie mg wypuci Dory, przynajmniej wyobraniowo, na co wskazuje historia pisania (przypisy, noty itd.), tak samo analitycy cigle wracali do tego przypadku, eby uchwyci trudnoci, na ktre natrafi Freud82.
W latach ostatnich niewtpliwy impuls do nowego odczytania Dory wychodzi od krytyki feministycznej. Fragment... stanie si znw przedmiotem drobiazgowego ogldu, a interpretacje bd znacznie poszerza spektrum problemw, ktre tekst Freuda zaledwie artykuowa albo zapowiada. Jacqueline Rose klarownie odpowiada na postawione przez siebie pytanie: Co miaoby znaczy otwarcie sprawy Dory teraz?83. Niewtpliwie mogoby poruszy kwesti kluczow, uruchomi dialog midzy psychoanaliz a feminizmem. Wok jakich spraw miaby si ten dialog rozwija?
Psychoanaliza notuje Rose usiuje wyznaczy obszar, ktry mona by nazwa kobiecoci wewntrz przestrzeni popdu, wewntrz teorii seksualnoci, przemieszczajc stale pojcie rnicy seksualnej. Feminizm wychodzi wanie z tej rnicy, ktr nastpnie stawia wobec psychoanalizy jako danie teorii jej konstrukcji84.
Jednoczenie psychoanaliza, konstruujc jak wersj kobiecoci, oskarana jest przez feminizm, e ow kobieco wykrzywia i dlatego bdzi. Std te poszukuje si ogranicze i stumie wewntrz niej samej. wiadcz o tym lektury Dory, ktre mwi, e analiza nie powioda si, bo Dora zostaa przez psychoanaliz stumiona jako kobieta. Claire Kahane notuje:
Dora stoi w samym rodku wspczesnego interdyscyplinarnego stawiania pytania o relacj midzy interpretacj a rnic seksualn, pyta80 81 82 83 84
Ibidem. Ibidem, s. 64. C. KAHANE: Why Dora Now?..., s. 19. J. ROSE: Dora: Fragment of an Analysis..., s. 128. Ibidem.
37*
nia, ktremu najpierw patronoway pisma Freuda, a ktremu now energi daa krytyka feministyczna85.
Problemy Freuda z przeniesieniem w przypadku Dory wynikay midzy innymi z tego, e bya to jedyna techniczna analiza zapisujca histori kobiety. Niemono rozwizania kwestii przeniesienia bya w jakim sensie funkcj jego stosunku do opowieci kobiety86. To wanie, podkrela Kahane, pokrtna odpowied Mistrza na pytanie: czego chce kobieta?, sprowokowaa powrt do Dory, do tego miejsca rnicy seksualnej w problematyce interpretacji87.

Tytu nadany przez Freuda analizie Dory od zawsze intrygowa badaczy. Wyczytywano z niego wahanie i niepewno autora, ktre ju wczeniej daway o sobie zna, kiedy zwleka on z publikacj. Jednak Freud nie pozostawi czytajcym swobody interpretacyjnej, wyuszczajc w Przedmowie jego sens. Tekst Dory jest fragmentem, bo zapisane rezultaty analizy nie s kompletne poniewa pacjentka przerwaa leczenie, a istotne dane spisane zostay post factum. Std konieczno odwoywania si do notatek i wspomnie88, gdy tylko sny zostay odnotowane w trakcie trwania kuracji. O fragmentarycznoci tego przypadku zdecydowaa metoda, ktra pozwalaa jedynie na zapis rezultatw analizy, usuwajc proces dochodzenia do nich89; niekompletno jest zamierzona, tam bowiem, gdzie byo to konieczne, gdy brakowao wyjaniajcych ogniw w historii Dory, zostay
C. KAHANE: Why Dora Now?..., s. 20. Ibidem. 87 Ibidem. 88 Sam histori choroby zapisaem z pamici dopiero po zakoczeniu terapii, wtedy, gdy me wspomnienia byy jeszcze wiee, pobudzane myl o publikacji. S. FREUD: Fragment analizy pewnej histerii (1905) [1901]. W: IDEM: Histeria i lk. Prze. R. RESZKE. Warszawa, Wydawnictwo KR, 2002, s. 75. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach. 89 Ot tak w ogle nie przedstawiem pracy objaniania, ktr naleao wykona w zwizku ze skojarzeniami i informacjami uzyskanymi od pacjentki zaprezentowaem jedynie jej rezultaty. A zatem technika pracy analitycznej abstrahujc od marze sennych zostaa odsonita jedynie w niewielu miejscach (s. 77).
86
85
one uzupenione przez przywoanie szerszych kontekstw, przykadw z innych przypadkw90. Jak rozumie deklaracje Freuda dotyczce fragmentarycznoci i niekompletnoci tekstu Dory? Na pewno nie zapisaa si w nich jaka emanujca od pisarza-analityka faszywa bd prawdziwa skromno. Owe deklaracje wiod do zszytej z nimi w jednym akapicie rejestracji faktu, e gdy autor spisywa pierwsz wersj historii Dory, nie rozpozna i nie przemyla zjawiska przeniesienia91. I ten wskazany przez samego Freuda nieprzemylany aspekt, wyznaczajcy, wedle okrelenia Stephena Marcusa, centraln nieadekwatno i determinujc niekompletno, bdzie skupia na sobie uwag czytajcych Dor. S. Marcus w jzyku krytyki literackiej artykuuje swoj interpretacj fragmentarycznoci Dory, wskazujc na ten jej aspekt, ktry pozostawa poza wiadomoci psychoanalityka.
Albowiem dzieo to jest zarazem niekompletne i fragmentaryczne w sensie Freudowskiej samowiedzy wtedy, gdy miaa miejsce, i wtedy, gdy j opisywa. I komunikuje w tym tekcie mniej ni kompletne rozumienie samego siebie, cho jak kady wielki pisarz dostarcza nam materiau, ebymy wypenili luki, poskadali z fragmentw cao92.
Dora zatem, jako zapis heroicznego wysiku samozrozumienia, pozostaje tekstem niezakoczonym. Swoj refleksj nad znaczeniem tytuu Dory rozwija Toril Moi93 wok dwch skonnoci Freuda: zapisanej w Przedmowie obsesji niekompletnoci oraz tsknoty do kompletnoci. Obcujemy z rozumowaniem, ktre bezustannie oscyluje midzy praktykowaniem fragmentu a ideaem caoci. Pomidzy tym, co wynikao z ogranicze techniki analitycznej skazujcej na fragmentaryczno (nikt nie jest w stanie zapisa kompletnej historii przypadku), a tym, co miao owe ograniczenia przekracza, co stanowio
90 W zwizku z niekompletnoci moich rezultatw analitycznych, nie pozostao mi nic innego, jak tylko pj za przykadem tych badaczy, ktrzy s tak szczliwi, e udziaem ich staje si moliwo wydobycia na wiato dzienne pogrzebanych od dawna, tyle nieocenionych, ile okaleczonych resztek Staroytnoci. To, co niekompletne, uzupeniem podug najlepszych wzorw znanych mi z innych analiz, ale w przeciwiestwie do sumiennego archeologa zapomniaem o tym, by w kadym wypadku informowa, gdzie moja rekonstrukcja przylega do autentycznych szcztkw (s. 77). 91 Ale akurat najtrudniejszy fragment pracy technicznej nie pojawi si w wypadku naszej pacjentki, albowiem czynnik przeniesienia, o ktrym mowa pod koniec niniejszej historii choroby, nie doszed do gosu podczas tej tak krtkiej terapii (s. 78). 92 S. MARCUS: Freud and Dora: Story, History, Case History..., s. 67. 93 T. MOI: Representation of Patriarchy: Sexuality and Epistemology in Freuds Dora. In: In Doras Case...
wyzwanie, aby sprosta idei caoci (dziaania archeologa przywracajcego historii jej brakujce ogniwa). Jednoczenie badaczka, wskazujc odwroty Freuda od jednostkowej historii Dory oraz siganie przeze do kontekstw i wyjanie z innych przypadkw, uznaje trud za bezowocny. Owa wymarzona kompletno okazuje si podwjnie niekompletna. Gdyby nie sen Freuda o kompletnoci, mona by sugeruje T. Moi owo odwoywanie si do kontekstw uzna za rodzaj suplementacji. I odczyta w mnoeniu przez autora Dory suplementw wysiek poszukiwania znaczenia.
Jestemy niespodziewanie blisko wytwarzania znaczenia jako opniania (diffrance). Wedug Derridy, znaczenie nigdy nie moe by osigalne jako obecno. Jest zawsze opnione, stale przemieszczone na nastpny element w serii, w acuchu signifikacji, ktra nie ma koca, nie ma adnego transcendentalnego signifi, ktre mogoby dostarczy ostatecznego punktu zakotwiczenia dla stworzenia sensu94.
Freud nie chce albo nie moe jednak uwiadomi sobie tego, co sam zapisa: e kompletno tego rodzaju tekstu, jakim jest Dora, stanowi nieosigaln iluzj. Std wahanie pomidzy podaniem kompletnego ogldu lub wiedzy a niewiadomym spostrzeeniem (lub obaw) fragmentarycznoci, opniajcego si statusu samej wiedzy95. W finale swej rozprawy o Dorze Moi sprzga z sob trzy elementy: obsesyjne poszukiwanie przez Freuda rde seksualnej wiedzy Dory oraz dwa modele wiedzy, ktre tekst Dory zapisuje. Fragmentaryczno i cao, jak wskazuje jej interpretacja, stanowi baz dla Freudowskiej epistemologii. I Dora, i Freud dysponuj swoim sekretem: Dora skrywa homoseksualne podanie do Pani K., Freud utajnia przed ni technik analityczn. Freud, walczc o posiadanie wiedzy (wadzy), czyni z Dory zarwno swoje alter ego, jak i swoj rywalk.
Sam Freud znajduje si tu midzy Scyll i Charybd: jeli si zidentyfikuje z Dor w poszukiwaniu wiedzy, stanie si kobiet zostanie wykastrowany; ale jeli bdzie wola potraktowa j jako rywala to musi wwczas wygra, bo kar bdzie kastracja96.
Moi objania t wypowied, odwoujc si do tekstu Freuda May Hans. O ile we Fragmencie... widoczna jest rnica pomidzy rdami wiedzy
94 95 96
Ibidem, s. 187. Ibidem. Ibidem, s. 195.
Dory, ktre s eskie, oralne, rozproszone, a Freudowskimi rdami wiedzy, tworzcymi jednolit cao, o tyle w Maym Hansie owo rozszczepienie nie ma miejsca: pacjent, odwrotnie ni Dora, wsppracuje z analitykiem. Byskotliwie rozwija jego koncepty, nie stawia oporu i nie zagraa mu. W Maym Hansie Freud
zrwnuje podanie wiedzy i konstruowanie teorii z podaniem odkrycia roli penisa w prokreacji. w penis staje si dla Freuda epistemologicznym obiektem par excellence. A skoro tak, to wiedza i teoria musz by skonceptualizowane jako cao zamknita, skoczona, wanie jak penis97.
Inaczej ma si sprawa z Dor. Jej epistemologicznym modelem staj si kobiece genitalia: rozproszone, fragmentaryczne, wykastrowane. Zaakceptowa jej epistemologiczny model oznaczaoby dla analityka odrzuci penisa i zgodzi si na kastracj. Moi podkrela wag niewiadomego lku Freuda przed kastracj epistemologiczn: std nieprzerwane krenie jego myli wok fragmentarycznoci jego tekstu. Albowiem
Dopuci, e istniej luki w czyjej wiedzy, rwna si przeksztaceniu penisa w dziur, czyli przeksztaceniu mczyzny w kobiet98.
Dlatego Freud wypenia luki w historii Dory, aby da jej to co, czego jej brakuje. Jednake Freudowska pozycja nie rysuje si jednoznacznie. wiadczy o tym owo wahanie si autora Fragmentu... pomidzy kompletnoci a fragmentarycznoci swego zapisu, w jego tekcie penis gra z jego autorem w swego rodzaju gr fort da (teraz masz, teraz nie masz)99. Jeli Dora moe by odczytana jako zapis walki o wadz pomidzy Freudem a jego pacjentk, to Moi skonna jest uzna fina tej konfrontacji za rozgrywk nierozstrzygnit, w ktrej msko postaci mskiej jest gr i w ktrej on w aden sposb nie moe wzi gry100. Warto doda, e o ile feministyczne interpretacje Dory podkrelay autorytatywno Freuda i jego uczestnictwo w mskiej rywalizacji o wadz pomidzy ojcem Dory a panem K., wskazujc na anihilacj punktu widzenia samej Dory (wygrana Freuda), o tyle Moi, nie usprawiedliwiajc seksizmu Freuda, przesuwa znane akcenty: uznaje wag jego rywalizacji z sam Dor i nierozstrzygalno tej rozgrywki.
97 98 99 100
Ibidem, s. 196. Ibidem, s. 197. Ibidem. Ibidem.
Rozpatrujc dwa modele wiedzy, wydzielone na podstawie rnicy seksualnej (patologiczny podzia), Toril Moi idzie wasn drog, nie solidaryzujc si z rozwaaniami psychoanalityka. To Freud bowiem odrnia histeryczn pofragmentowan histori opowiedzian przez kobiet od kompletnej mskiej, zdrowej opowieci. Moi t rnic ustanowion przez Freuda wycza z tematyki histerii. Bo jeli nawet przysta na tak rnic, to wedle Moi, nie wynika ona ani z natury kobiety, ani waciwoci histerii, ale ze spoecznej narracyjnej niemocy kobiet, z braku wadzy narzucania wasnych powiza [faktw] swemu czytelnikowi/suchaczowi101.
Jest jednak politycznie wane, aby wskaza, e ten patologiczny podzia wiedzy na msk cao i eski fragment jest kompletn mistyfikacj i mitologi, e nie ma absolutnie adnego dowodu na rzeczywiste istnienie takich dwu, zdeterminowanych przez pe, rodzajw wiedzy, ktre miayby by skonceptualizowane na zasadzie analogii do ksztatw ludzkich genitaliw102.
Gdyby jednak wczy znaczenie fragmentu i caoci w obrb problematyki histerii? Potraktowa niekompletno narracji jako waciwo histeryczki? Freud wielokrotnie w tekcie wskazuje na analogi pomidzy dwoma typami fragmentarycznoci, reprezentowanymi przez jego wasn konstrukcj i re-konstrukcj opowieci o Dorze oraz t histori, ktrej narratork jest Dora. Analogia nie oznacza wszake tosamoci. Autor musi przecie dostrzega rnice pomidzy tymi dwiema narracjami, skoro wypenia luki w opowieci Dory, przez co nadaje jej spjno. Bo, jak wynika to z jego obserwacji i zbudowanej na nich teorii, narracje histeryczek s zawsze zdezorganizowane, co wicej, ich niead naley traktowa jako jeden z syndromw histerii, w ktrym wystpuje niezdolno pacjentek do opowiedzenia uporzdkowanej historii wasnego ycia103. Albowiem histeryczki odksztaciy, zablokoway i pofragmentoway logiczny bieg myli, czyli linearn narracj, ktr analityk moe pomc im zrekonstruowa104. Jednake pozytywny efekt kocowy terapii nie polega na tym, e nieskadna historia pacjentki zostaje przeksztacona przez analityka w jak uporzdkowan struktur narracyjn. Ale, po pierwsze, na tym, e ujcie
101 T. MOI: Feminist Theory and Simone de Beauvoir. Oxford, Blackwell, 1990, s. 82; cyt. za: E. SHOWALTER: Hysteria, Feminism, and Gender..., s. 333. 102 T. MOI: Representation of Patriarchy: Sexuality and Epistemology in Freuds Dora..., s. 198. 103 Por. S. MARCUS: Freud and Dora: Story, History, Case History...; C. KAHANE: Why Dora Now?... 104 C. BERNHEIMER: Introduction. Part One. In: In Doras Case..., s. 10.
narracyjne zostaje przywrcone w jzyku, w wiadomej mowie i nie istnieje ju duej w zdeformowanym jzyku symptomw, w nieprzetumaczonej mowie ciaa105, po drugie, e pacjentka staje si wacicielk swojej opowieci.
Jest to kocowy akt samoprzywaszczenia, przywaszczenia sobie swojej wasnej historii106.
Interpretacja przedstawiona przez Stephena Marcusa ujmuje porak Freuda jako wynik odrzucenia przez Dor, nie za przyswojenia sobie przez ni tej wersji historii, ktr analityk dla niej skomponowa (nie zgodzia si by postaci z [jego] opowieci). C. Kahane, zgadzajc si z diagnoz Marcusa, idzie dalej i dry t kwesti, odwoujc si do rnicy pci, a co za tym idzie, do odcinicia si owej rnicy na interpretacji psychoanalityka:
Freud nie omieszka zapyta, jak kobieta wchodzi w posiadanie wasnej historii, staje si podmiotem. Jeli nawet konwencja narracyjna przypisuje jej miejsce przedmiotu podania? Jak przedmiot opowiada histori107?
Opowiada przez symptomy, te za czyta analityk. Pozostaje zatem jedynie zada pytanie o to, w jaki sposb je czyta.
Symptomy s wielorako uwarunkowane, tak samo jak mowa. Jak Freud wybiera spord rnych potencjalnych znacze jawn interpretacj, ktra zamieni fragmentaryczn narracj w spjn histori108?
Odpowiedzi bywaj rne. Przewaaj wrd nich gosy mwice o tym, e tak naprawd Freud opowiada wasn histori i zapisuje wasne podanie, biorc w nawias opowie i podania Dory. Czy Freud czyta gwnie symptomy Dory? Tutaj pojawiaj si liczne sugestie interpretacyjne, ktre wskazuj na samego Freuda jako gwnego bohatera i centralny obiekt zainteresowania tekstu Dory. Kiedy analizuje on sny pacjentki:
S. MARCUS: Freud and Dora: Story, History, Case History..., s. 67. Ibidem. 107 C. KAHANE: Why Dora Now?..., s. 21. E. Showalter podobnie rozwija swoje pytanie: Jak moe historia Dory uzyska poklask w uszach mskich, w kulturze, kiedy fabuy kobiece s tak ograniczone? Kiedy konwencje narracyjne przypisuj kobietom jedynie miejsce podanego przedmiotu, jak moe kobieta sta si podmiotem wasnej historii?. E. SHOWALTER: Hystery, Feminism, and Gender..., s. 333. 108 C. KAHANE: Why Dora Now?..., s. 22.
106 105
To wanie jego wasny umys go zajmuje i to jego skojarzenia z jej snem maj gwne znaczenie109.
Lektura Fragmentu... moe zatem, przemieszczajc akcenty, poda w kierunku ledztwa, ktrego przedmiotem s symptomy narracji samego Freuda. Tekst Fragmentu... bdzie wwczas funkcjonowa jako symptomatyczna kontynuacja jego trwajcej samoanalizy jako fragmentu analizy jego wasnej histerii110. Jednym z powodw niepowodzenia procesu samoanalizy, a co za tym idzie, i niepowodzenia tego przypadku, byo wedle Bernheimera odrzucenie przez Freuda identyfikacji z Dor. Oznaczao ono odrzucenie innej, stanowicej aberracj, kobiecej strony samego siebie. Freud owemu wyrzeczeniu si kobiecoci nada specyficzn narracyjn funkcj. Nad terapi Dory dominowaa narracja o funkcji autoterapeutycznej. Autoterapia majca na celu zachowanie hierarchii polegajcej na podporzdkowaniu dyskursu histeryczki dyskursowi psychoanalityka. Bernheimer notuje:
Czciowo fascynacja, jak cieszy si ten przypadek u krytykw literackich, wie si z tym, w jaki sposb Freud nadaje owemu wyrzeczeniu si specyficznie narracyjn funkcj. Kiedy przyjmuje on, e jego wasny tekst jest fragmentaryczny, peen przeskokw, luk i opuszcze, to przecie mimo to upiera si on co do rnicy tego tekstu od histerycznie porozrywanej i niespjnej relacji Dory. A zatem, pacjent analityk prbuje sam si leczy, wcigajc si w swego rodzaju narracyjn kuracj, ktrej intencj jest utrzymanie dominacji (mskiego) dyskursu wadzy naukowej (uprzywilejowana sfera eksperckoci Fliessa w przeniesieniu) nad rozdwojon (kobiec) opowieci o niedozwolonych fantazjach i stumionych podaniach. Jako produkt nieudany owego wysiku terapeutycznego wystpuje symptomatyczna narracja, ktra skania nas do odczytania Dory jako wielorako uwarunkowanej postaci w niewiadomoci Freuda, bdcej imieniem tych luk w jego samowiedzy, ktrych intrygujce, hermeneutyczne, retoryczne i psychoseksualne funkcje uczymy si czyta od nowa111.
109 110 111
S. MARCUS: Freud and Dora: Story, History, Case History..., s. 86. C. BERNHEIMER: Introduction. Part One..., s. 17. Ibidem, s. 18.
1. Rasa a polityka interpretacji feministycznej
Czarna literacka krytyka feministyczna powstaa w pnych latach 60. i wczesnych 70. XX wieku, wspierana przez Ruch Praw Obywatelskich (Civil Rights Movement), drug fal feminizmu, a take ruchy Black Power i Black Arts. Wsparcie to, jak odnotowuj prawie dekad pniej czarne krytyczki, nie miao jednak takiej mocy, z jak druga fala feminizmu wspdziaaa z biaymi krytyczkami literackimi. Tym bardziej, e owa druga fala bya zdominowana przez biae kobiety, a ruchy Black Power i Black Arts przez czarnoskrych mczyzn. Jakkolwiek przedstawicielki czarnego feminizmu pojawiaj si w Europie i w Ameryce aciskiej, to za kolebk tego nurtu uznaje si Stany Zjednoczone. Arlene R. Keizer w szkicu Black Feminist Criticism, umieszczonym w (przywoywanej ju) A History of Feminist Literary Criticism (2007)1, podaje powszechnie przyjty zakres zainteresowa czarnej krytyki feministycznej, ktry obejmuje wszystkie teksty napisane przez kobiety pochodzenia afrykaskiego w Stanach Zjednoczonych. Cho musiaa rozstrzyga problemy wynikajce z jej wasnej specyfiki, czarna krytyka rozwizywaa jednoczenie, w znacznie zagszczonym czasie, podobne kwestie, ktre byy istotne dla wczesnej fazy biaej krytyki feministycznej. A zatem, tak jak to czynia krytyka biaa gwnie spod znaku ginokrytyki prbowaa zrekonstruowa sw tradycj literack i histori, prbowaa wskazywa komponenty jej cigoci, ale take zapisywa histori walk czarnych kobiet o ich prawa obywatelskie. Ostatnie jej studia (szczeglnie te po roku 1985) analizuj skomplikowany zwizek pomidzy ras, klas a genderem.
A.R. KEIZER: Black Feminist Criticism. In: A History of Feminist Literary Criticism. Eds. G. PLAIN, S. SELLERS. Cambridge, New York, Cambridge University Press, 2007.
1
Rozdzia dziewity: Czarna literacka krytyka feministyczna
Refleksja wok tego zwizku pojawia si jednake ju w 1970 roku. Roku wyjtkowym dla czarnej krytyki i twrczoci beletrystycznej. Arlene R. Keizer wymienia kilka wanych publikacji afrykaskich Amerykanek: Toni Morrison: The Bluest Eye, Alice Walker: The Third Life of Grange Copeland, Maya Angelou: I Know Why the Caged Bird Sings, Toni Cade: The Black Woman (antologia). Wszystkie te teksty skoncentrowane byy na eksploracji mechanizmw opresji i wielorakich psychologicznych, ekonomicznych, kulturowych aspektw dominacji biaych nad spoecznoci czarnoskrych kobiet i mczyzn. Alice Walker pisarka i eseistka, uznawana za jedn z gwnych postaci czarnej krytyki feministycznej ju w latach 70. zaznaczya rwnie swj udzia w jej teoretycznym ujciu. W esejach: In Search of Our Mothers Gardens (1974) i Looking for Zora (1975) krelia lini podziau pomidzy czarn i bia krytyk feministyczn. Jej krytyczne spostrzeenia nazywa Keizer swojsk teori (vernacular theory)2, dotyczc kulturowej produkcji kobiet afroamerykaskich. Systematyczn teori podejmuj, jej zdaniem, dwie prace: manifest The Combahee River Collective A Black Feminist Statement3, stanowicy rodzaj historii czarnego feminizmu, jego zbiorow autodefinicj i dowd na polityczne istnienie czarnego feministycznego punktu widzenia4 oraz esej Barbary Smith Toward a Black Feminist Criticism (1977)5. Smith wcza w swe rozwaania dotyczce czarnej krytyki take czarn literatur i krytyk lesbijsk. Ich egzystencja poddana zostaa bowiem takiemu samemu wykluczeniu ze zbiorowej wiadomoci. Diagnozujc powszechn nieobecno zapisw dowiadczenia czarnej spoecznoci, zwraca si z apelem do biaej krytyki feministycznej i do biaego feminizmu, aby zmieniy swj kierunek polityczny. Tym bardziej, e zarzuty byy klarowne i ostre ruch biaych feministek rozwija si szybciej i prniej ni ruchy skupiajce kobiety afroamerykaskie, mia wiksze wsparcie spoeczne, ktrego nie wykorzysta jednak do wsppracy z ruchem czarnych feministek. Tym bardziej, e biaa krytyka feministyczna popenia kilka powanych odstpstw od hase siostrzanoci: bya lepa na uwikania kadej kobiecoci, ktra nie jest bia kobiecoci (s. 169), i na jej zmagania z systemem opresji, ignorowaa autorki murzyskie, nie
Ibidem, s. 155. Przedruk w: This Bridge Called My Back: Writings by Radical Women of Color. Eds. Ch. MORAGA, G. ANZALDA. New York, Kitchen Table, Women of Color Press, 1981 (tekst dostpny te w Internecie). 4 A.R. KEIZER: Black Feminist Criticism..., s. 155156. 5 Przedruk: B. SMITH: Toward a Black Feminist Criticism. In: The New Feminist Criticism. Essays on Women, Literature, and Theory. Ed. E. SHOWALTER. London, Virago Press, 1986. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
3 2
umieszczajc ich w swoich antologiach, a nawet w rejestrach bibliograficznych (na przykad Spacks i Moers). Elaine Showalter wykluczya ze swego projektu ginokrytyki pisarki z Trzeciego wiata, autorki czarne i lesbijskie. Barbara Smith wypowiada sowa oskarenia odnonie do sposobu, w jaki Showalter traktuje czarn literatur, zaliczajc j do innych subkultur: Showalter oczywicie myli, e tosamoci kogo, kto jest czarny i kto jest kobiet, wykluczaj si wzajemnie, co zdradza lekko zawoalowany imperializm kulturowy (s. 172). Czarne piszce kobiety poddane zostay podwjnej izolacji: byy niewidoczne dla biaych krytyczek i zarazem dowiadczay mizoginicznych reakcji ze strony biaych i czarnych mczyzn. Tymczasem wedle Smith zarysowaa si ju pewna wsplna intelektualna przestrze refleksji. Biae krytyczki wypracoway kwestie, ktre s w rwnym stopniu wane dla krytyczek czarnych: i jedne, i drugie podkrelaj wag zapisu kobiecego dowiadczenia, rekonstrukcji swej literackiej tradycji i kulturowego dziedzictwa, a take podzielaj przekonanie, e literatura rejestruje wpyw patriarchalnych wartoci i praktyk na ycie kobiet (s. 170). Skoro natomiast biae krytyczki feministyczne nie umiej czyta twrczoci Murzynek, nie posiadaj narzdzi do analizy wpisanej w ni subtelnoci polityki rasowej, skoro nie posiadaj wiedzy na temat implikacji polityki seksualnej (s. 170) wobec czarnych kobiet, to czarna krytyka feministyczna powinna im tych brakujcych ogniw dostarczy. Smith akcentuje dwie zasady, ktre cechuj badania czarnej krytyki feministycznej. Pierwsza dotyczy rozpoznawalnoci czarnej literackiej tradycji kobiecej, tradycji, ktra powinna by rozpatrywana w konfrontacji zarwno z msk czarn tradycj, jak i z tradycj biaych pisarek. O istnieniu literackiej tradycji czarnych powieciopisarek wiadcz pewne wsplne komponenty, do odnalezienia w ich tekstach: [...] tematycznie, stylistycznie, estetycznie i konceptualnie czarne pisarki kobiece manifestuj wsplne podejcie do aktu tworzenia literatury, jako bezporedniego rezultatu specyficznego politycznego, spoecznego i ekonomicznego dowiadczenia, do udziau w ktrym byy zmuszane (s. 174). Smith podaje przykady takiej swoistej aktywnoci czarnych kobiet, jak: zielarstwo, medycyna, czary i poonictwo, ktre znalazy swj przekad na konstrukcj fabu, postaci kobiecych, struktur powieciowych i na jzyk w powieciach Zory Neale Hurston, Margaret Walker, Toni Morrison i Alice Walker. Druga zasada Smith dotyczy wyborw, a waciwie ogranicze metodologicznych krytyki czarnej, ktra chciaaby myle i pisa, wychodzc od wasnej tosamoci, a nie prbowa zaszczepia ide czy metodologi biaej/mskiej myli literackiej na bezcennych materiaach sztuki czarnych kobiet (s. 175). Smith domaga si, aby czarna feministyczna krytyka miaa wiadomo politycznych implikacji swych przedsiwzi i aby
miaa swe zakotwiczenie w ruchu feministycznym, zarazem wpywajc na niego. Badaczka finalizuje swj esej analiz powieci Toni Morrison The Bluest Eye i Sula, ktre, majc na wzgldzie ich ekspresj wraliwoci lesbijskiej, prezentacj kobiecych postaci, negatywn postaw wobec polityki heteroseksualnej, kwalifikuje jako powieci lesbijskie. Esej Deborah E. McDowell New Directions for Black Feminist Criticism (1980)6 mona traktowa jako bezporedni odpowied na tezy Smith. Obie krytyczki mwi jednym gosem, gdy diagnozuj sytuacj wykluczenia czarnych kobiet pisarek przez biae teoretyczki i krytyczki feministyczne. McDowell precyzuje ow praktyk eliminacji, akcentujc fakt, e powtrzya ona dokadnie ten sam mechanizm, ktry dotkn biae piszce kobiety ze strony biaych mskich uczonych, a ktry one same tak zajadle potpiay (s. 186). Biae badaczki, uznajc dowiadczenia biaych kobiet, w szczeglnoci biaych kobiet z klasy redniej, za normatywne, wci lepo wykluczay dziea czarnych kobiet pisarek (s. 186). Owa norma stanowia zasadniczy powd niezrozumienia i bdnych interpretacji twrczoci czarnych pisarek, a odstpstwa od niej traktowano jako dewiacje. McDowell potwierdza te rozpoznane przez Smith braki: badawczego korpusu, feministycznej teorii, ktra byaby adekwatna do badania sztuki murzyskiej, a take rozwinitej praktyki czytania.
Niestety pisze czarna feministyczna nauka [scholarship] bya bardziej praktyczna ni teoretyczna, a bardziej rozwinitym teoriom czsto brak wyrafinowania i s czsto zepsute przez slogany, retoryk oraz idealizm (s. 188).
Jednake, pomimo wsplnych punktw wyjcia, to wanie esej Smith staje si dla McDowell uosobieniem braku precyzji i szczegu (s. 188), czego dowodzi pokana lista jego niedoskonaoci. Smith podaje przykady, ktre maj wiadczy o tematycznej swoistoci pisania czarnych kobiet (odwoania do pierwiastkw ludowych), ale mona je znale rwnie u czarnych mskich pisarzy. Poniewa podobne tematy pojawiaj si take w ich twrczoci, to w brak rozrnienia blokuje moliwo stworzenia podstaw dla estetyki feministycznej (s. 189). Smith mwi o swoistoci czarnego kobiecego jzyka ekspresji, ale nie podaje przykadw. Tymczasem nie jest wcale oczywiste, e istnieje jaki monolitowy czarny kobiecy jzyk, ktry nie byby zrnicowany ze wzgldu na klas i kulturowe otoczenie czarnych kobiet, nie jest oczywiste, czy czarne kobiety mwi
Przedruk: D.E. MCDOWELL: New Directions for Black Feminist Criticism. In: The New Feminist Criticism... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
6
i pisz inaczej ni czarni mczyni? (s. 189). Ten sposb stawiania pyta odwzorowuje kwestie, z jakimi zmagaa si biaa krytyka feministyczna i criture fminine w latach 70. Nie przekonuje McDowell take definicja kobiecego homoseksualizmu, dla ktrego symptomatyczne miayby by pewne strukturalne skonnoci manifestowane przez tekst: silne wizerunki kobiet, zakcenie linearnego zdania, dominanta tematyczna w postaci krytyki tych spoecznych instytucji, ktre socjalizuj kobiety do heteroseksualizmu. Podana przez Smith definicja homoseksualizmu kobiecego i literatury lesbijskiej jest, wedle McDowell, nie tylko nieprecyzyjna (wyrnione przez ni cechy mona znale te w mskiej literaturze). Smith bowiem, akcentujc estetyk lesbijsk, w pewnej mierze ignoruje inne, rwnie wane aspekty tej literatury, a jej lektura Suli wycznie z perspektywy lesbijskiej zacienia jej interpretacj. McDowell, w opozycji do Smith, ktra budowaa cise wzajemne zalenoci pomidzy ruchem czarnych feministek a feministyczn praktyk krytyczn, separuje w ruch od krytyki, pytajc: Jakie to, w szczeglnoci, idee miaaby czarna krytyka feministyczna wnosi do tego ruchu? (s. 191). Kontestacja McDowell nie oznacza, e lekceway ona interakcj pomidzy politycznym aktywizmem a przedsiwziciem akademickim. Ogasza jedynie swoj wtpliwo co do wykonalnoci takiego zadania, a take wtpliwo (wygoszon przez Clment w polemice z Cixous w La Jeune ne) w moliwo politycznej zmiany pod egid czarnej feministycznej krytyki literackiej. Krtko mwic, nie wierzy, aby kobiece pisanie mogo wzi udzia w transformacji spoecznych struktur. Skoncentrowana na pisaniu, na literaturze, nie chce te, aby literacka interpretacja zostaa zdominowana przez polityczn ideologi sprzon z osdem estetycznym (s. 190), dlatego ostrzega przed sprowadzaniem literackiego tekstu do manifestu bd politycznej polemiki. McDowell poszerza rwnie podan przez Smith definicj czarnej literackiej krytyki feministycznej:
Uywam tutaj tego pojcia pisze aby, po prostu, odnie si do czarnej kobiecej krytyki, ktra analizuje prace czarnych kobiecych pisarek z feministycznej albo politycznej perspektywy. Ale ten termin mona rwnie dobrze zastosowa do wszelkiej krytyki napisanej przez czarn kobiet, niezalenie od jej tematu lub perspektywy do ksiki napisanej przez mczyzn z feministycznej albo politycznej perspektywy, do ksiki napisanej przez czarne kobiety albo na temat czarnych kobiet autorek w oglnoci, albo na temat wszystkiego, co pisay kobiety (s. 191).
Rozwaajc kwesti metodologii, podziela wtpliwo Smith, czy narzdzia wypracowane przez biae krytyczki bd przydatne do analizy sztuki
czarnych kobiet. I znajduje wsparcie w tezach Andrei Benton Rushing7, ktra wykazywaa, e kategorie interpretacyjne uyte do badania obrazw biaych kobiet przez biae krytyczki s zupenie nieprzydatne do rozwaa postaci czarnych kobiet w czarnej literaturze. Nie oznacza to jednak, e McDowell dokonuje usunicia z czarnej krytyki nie tylko biaych, ale take mskich teoretycznych dyskursw. Raczej wybiera perspektyw Annette Kolodny8: perspektyw zdroworozsdkowego odrzucania istniejcych metodologicznych sugestii albo te zdroworozsdkowego ich uycia. Niczym echo, jednake bez znieksztace, powtarza rwnie apel Kolodny o aktualizacj kontekstowej analizy:
[...] mocno wierz owiadcza e kontekstowe podejcie do literatury czarnych kobiet odsania warunki, w jakich ta literatura jest produkowana, publikowana i recenzowana. To podejcie jest nie tylko przydatne, ale niezbdne dla czarnej feministycznej krytyki (s. 192).
w apel opatruje jednak wymogiem rygorystycznej analizy tekstowej (s. 193). McDowell spina klarowno wykadu z niuansowaniem swych przekona: skaniajc si do poszukiwania wsplnych dla pisania czarnych kobiet cech, jednoczenie przestrzega przed obsesyjn ich enumeracj; wspierajc separatystyczne tendencje czarnej feministycznej krytyki, nastawionej na budowanie wasnej tosamoci, zastrzega ich tymczasow tylko przydatno i sugeruje otwarcie si na czarn msk krytyk i feministyczn bia krytyk (i zrekonstruowane przez nie tradycje literatury); rozumiejc znaczenie rozpoznawania powtarzalnych literackich tropw w pisarstwie i sztuce kobiet, przypomina take o wanoci indywidualnej i niepowtarzalnej inwencji. W roku 1980 pojawia si trzecia praca (pierwsza ksikowa), sygnowana przez Barbar Christian: Black Women Novelists: The Developement of a Tradition, 189219769, ktra wraz z dwiema poprzednimi (Smith i McDowell) niewtpliwie stanowia inspiracj, ale i wyzwanie dla pniejszych badaczek. W swym zbiorze esejw z 1985 roku: Black Feminist Criticism: Perspectives on Black Women Writers (1985)10 Barbara Christian potwierdzia
7 A. BENTON RUSHING: Images of Black Women in Afro-American Poetry. In: The Afro-American Woman: Struggles and Images. Eds. S. HARLEY, R. TERBORG-PENN. Port Washington, New York, Kennikat Press, 1978. 8 Chodzi o wczesny projekt KOLODNY zapisany w Some Notes on Defining a Feminist Literary Criticism (Critical Inquiry 1975, nr 2 (Fall)). 9 B. CHRISTIAN: Black Women Novelists: The Development of a Tradition, 18921976. Westport, Connecticut, Greenwood Press, 1980. 10 B. CHRISTIAN: Black Feminist Criticism: Perspectives on Black Women Writers. New York, Pergamon, 1985.
i uzupenia wtki, ktre podja w roku 1980. Nawizaa do projektu badania afroamerykaskiej kobiecej tradycji literackiej (Smith), zbadaa stereotypy kulturowe czarnych kobiet i sposoby reagowania na nie w XIX-wiecznej literaturze czarnych pisarek, bya zainteresowana jak wskazuje Keizer spoeczno-ekonomicznymi i politycznymi kontekstami11 twrczoci literackiej, ale, podobnie jak i Smith, podkrelaa znaczenie literackiego rzemiosa, przestrzegajc przed wyczytywaniem z literatury jedynie zapisu kondycji yciowej czarnych kobiet12. Po 1980 roku rozszerzyo si teoretyczne spektrum czarnej krytyki literackiej. Pojawiy si prace, ktre wprowadziy nowe perspektywy badania i rozumienia literatury i kultury czarnych kobiet. W 1987 w ksice Reconstructing Womanhood: The Emergence of the Afro-American Woman Novelist13 Hazel Carby polemizowaa z poprzedniczkami: Smith, McDowell i Christian, domagajc si podejcia materialistycznego do twrczoci czarnych kobiet. W swoim przegldzie Arlene R. Keizer wymienia kilka teoretycznych opcji, ktre miay swj znaczcy udzia w ukierunkowaniu refleksji w czarnej literackiej krytyce feministycznej. Hortense Spillers w Black, White, and in Color: Essays on American Literature and Culture14 (eseje pisane w latach 80. i 90.) nawizaa do pytania Smith, na ile metodologie funkcjonalne dla biaej krytyki i krytyki feministycznej mog by przydatne dla czarnych krytyczek. Badaa relacje midzy psychoanaliz a literatur afroamerykask i wyrazia przekonanie, e tylko w szczeglnych przypadkach strategie analizy i interpretacji pynce z inspiracji psychoanalitycznych (romans rodzinny Freuda) mog zyska sw zasadno w praktyce krytycznej czarnych kobiet, z powodu tego, w jaki sposb amerykaskie niewolnictwo rozrywao [ruptured] afroamerykask rodzin, i e traumatyczne znamiona na ciele niewolnika stanowi amerykask gramatyk, niesion przez pokolenia w obrbie kultury afroamerykaskiej15. Keizer podkrela twrcz wag tej obserwacji w odniesieniu do refleksji nad zalenoci pomidzy psychoanaliz a ras. Podobny problem podjy Claudia Tate i Mae Henderson, a take azjatyckie badaczki Anne Cheng i Sarita See; Gloria Walkins (bell hooks) koncentrowaa si gwnie na analizie filmu i kultury masowej; Evelyn Hammonds16 odnotowuje Keizer wyA.R. KEIZER: Black Feminist Criticism..., s. 157. Ibidem, s. 158. 13 H.V. CARBY: Reconstructing Womanhood: The Emergence of the Afro-American Woman Novelist. New York, Oxford University Press, 1987. 14 H. SPILLERS: Black, White and in Color: Essays on American Literature and Culture. Chicago, University of Chicago Press, 2003. 15 A.R. KEIZER: Black Feminist Criticism..., s. 159. 16 C. TATE: Domestic Allegories of Political Desire: The Black Heroines Text at the Turn of the Century. New York, Oxford University Press, 1992; EADEM: Psychoanalysis and Black Novels:
12 11
38 Feministyczna...
korzystaa teori queer do podjcia kwestii seksualnych tosamoci Murzynek, wczajc je w szerokie spektrum17 tosamoci kobiet. Interesoway j stereotypowe inskrypcje seksualnoci czarnoskrych kobiet, a szczeglnie ich pokrewiestwo ze stereotypami artykuowanymi przez czarn klas redni. Zapocztkowaa nurt bada, ktry konfrontowa rne literackie obrazy tosamoci kobiet afroamerykaskiego pochodzenia na Karaibach z literackim obrazowaniem tosamoci tych kobiet, ktre zostay skonstruowane przez zmienne lokalizacje, wdrwki, migracje pomidzy Stanami Zjednoczonymi a Karaibami, a take zbiorowiskami miejskimi Europy. Wgld genderowy w to, jak takie rnorodne przestrzenne przemieszczenia wpywaj na konstrukcj tosamoci kobiet, jest do dzisiaj jednym z gwnych wtkw zainteresowania czarnej literatury i krytyki kulturowej. Polemiki wok przydatnoci post-strukturalistycznej teorii dla feministycznej literackiej krytyki, ktre zdominoway anglo-amerykask scen krytyczn w latach 80., zostay rwnie, z kilkuletnim opnieniem, powtrzone przez czarne krytyczki. Arlene R. Keizer wskazuje na artyku Barbary Christian The Race for Theory (1987)18, jako inspirujcy dla wszczcia zasadniczej debaty. Jego autorka wyrnia dwa sposoby teoretyzowania: abstrakcyjny, mski, zachodni, z jednej strony, i narracyjny, kreatywny, posugujcy si zagadk i przysowiem, dynamiczny, z drugiej. W tym drugim sensie, powiada Christian, mj lud zawsze by ras [stworzon] do teorii [a race for theory]; gdyby jednake przyj pierwsz wykadni teorii, wwczas trzeba by nam wybiera ras zamiast teorii (a race for theory). Jak mona byo si spodziewa po dowiadczeniach biaych krytyczek, spr nie zosta rozstrzygnity, wyindukowa natomiast linie graniczDesire and the Protocols of Race. New York, Oxford University Press, 1998; M.G. HENDERSON: Toni Morrisons Beloved: Re-Membering the Body as Historical Text. In: H. SPILLERS: Black, White and in Color: Essays on American Literature and Culture...; A.A. CHENG: The Melancholy of Race: Psychoanalysis, Assimilation, and Hidden Grief. Oxford, New York, Oxford University Press, 2003; S. SEE: An Open Wound: Colonial Melancholia and Contemporary Filipino American Texts. In: Vestiges of War 18991999: The Philippine-American War and Its Aftermath. Eds. A. VELASCO SHAW, L. FRANCIA. New York, New York University Press, 2002; BELL HOOKS [wac. Gloria Walkins]: Feminist Theory: From Margin to Center. Boston, South End Press, 1984; EADEM: Talking Back: Thinking Feminist, Thanking Black. Boston, South End Press, 1989; EADEM: Black Looks: Race and Representation. Boston, South End Press, 1992; E. HAMMONDS: Black (W)holes and Geometry of Black Female Sexuality. In: Skin Deep, Spirit Strong: The Black Female Body in American Culture. Ed. K. WALLACE-SANDERS. Ann Arbor, University of Michigan Press, 2002. List publikacji dotyczcych czarnej krytyki literackiej zawdziczam Arlene R. Keizer. 17 A.R. KEIZER: Black Feminist Criticism..., s. 160. 18 B. CHRISTIAN: The Race for Theory. In: The Nature and Context of Minority Discourse. Eds. A.R. JANMOHAMED, D. LLOYD. Oxford, New York, Oxford University Press, 1990.
ne, wyoni nowe pytania i zrodzi nowe wtpliwoci. Mona by powiedzie, e lista kwestii, ktre miaa podj czarna literacka krytyka feministyczna, znacznie si poszerzya w odniesieniu do tych, ktre czarna krytyka artykuowaa w kontekcie ginokrytyki, w swoistej analogii do niej. Skomplikoway si prby definiowania rasy, klasy i genderu. Ju nie wystarczyy poszukiwania najbardziej adekwatnych strategii krytycznych, rekonstrukcje kanonu, chocia nawet w latach 90. jak zauwaa Keizer nie zostay one w sposb oczywisty rozwizane. Po stronie przewiadczenia goszonego wczeniej przez Barbar Smith, e afroamerykaska literatura winna by oceniana wedle metod i standardw wyprowadzonych z kultury afroamerykaskiej19, opowiedziay si cytowana przed chwil Barbara Christian i Joyce A. Joyce20. Mniej wrogie stanowisko wobec europejskich teorii zaznaczyy Spillers, Henderson, Carby i Valerie Smith. Natomiast Henry Louis Gates i Houston Baker21 wyranie sigali w swoich pracach do post-strukturalistycznych metodologii. Joyce A. Joyce zaatakowaa zarwno Gatesa, jak i Baker, oskarajc ich prace o kwestionowanie istnienia rasy i czarnoskroci, a w konsekwencji, podaa w wtpliwo ich przynaleno do czarnego nurtu w krytyce. Czarna feministyczna krytyka musiaa take rozstrzygn kwesti wczenia do swego grona bd wyczenia z niego kobiet (i mczyzn) nie-czarnoskrych. To wanie wraz z takimi krytyczkami i krytykami, jak Barbara Johnson, Michael Awkward, Madhu Dubey, Kevin Everod Quashie22, towarzyszami podry, ktrzy sami nie byli czarnymi kobietami, pojawiy si nowe zagadnienia:
B. SMITH: Toward a Black Feminist Criticism..., s. 162. J.A. JOYCE w szkicach: The Black Canon: Reconstructing Black American Literary Criticism (1987); Who the Cap Fit: Unconsciousness and Unconscionableness in the Criticism of Houston A. Baker (1987); The Problems with Silence and Exclusiveness in the African American Literary Community (19931994), przedrukowanych w antologii: American Literary Theory: A Reader. Ed. W. NAPIER. New York, New York University Press, 2000. 21 H.L. GATES Jr.: Whats Love Got to Do with It: Critical Theory, Integrity, and the Black Idiom (1990) oraz H.A. BAKER Jr.: Blues, Ideology, and Afro-American Literature: A Vernacular Theory (1984), przedruk w: American Literary Theory: A Reader... 22 B. JOHNSON: The Feminist Difference: Literature, Psychoanalysis, Race and Gender. Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press, 1998; M. AWKWARD: Appropriative Gestures: Theory and Afro-American Literary Criticism. In: American Literary Theory: A Reader...; IDEM: Inspiriting Influences: Tradition, Revision and Afro-American Womens Novels. New York, Columbia University Press, 1989; IDEM: Negotiating Difference: Race, Gender, and the Politics of Positionality. Chicago, University of Chicago Press, 1995; M. DUBEY: Black Women Novelists and the Nationalist Aesthetic. Bloomington, Indiana University Press, 1994; EADEM: Signs and Cities: Black Literary Postmodernism. Chicago, University of Chicago Press, 2003; K.E. QUASHIE: Black Women, Identity, and Cultural Theory: (Un)becoming the Subject. New Brunswick, New Jersey, Rutgers University Press, 2004.
20
19
38*
[...] czy trzeba zamieszkiwa czarne kobiece ciao, czy nie trzeba, aby wyraa czarn feministyczn perspektyw. Z jednej strony, to wyanianie si czarnych krytykw feministycznych z owego spoecznie usytuowanego zewszd stanowi jaki bardzo pozytywny rozwj, wskazujcy na potny wpyw czarnej feministycznej krytyki literackiej i kulturowej na szeroko pojt akademi. Z drugiej strony, gdy mno si eseje krytyczne o poczonych skutkach rasy, genderu i klasy, to liczba krytykw wyraajcych czarne feministyczne stanowiska pozostaje niewielka23.
Czarna literacka feministyczna krytyka miaa wsparcie w antologiach i seriach wydawniczych. Znaczenie dla jej egzystencji, statusu i rozwoju miaa te instytucjonalizacja czarnych studiw. Pierwsz murzysk badaczk, ktra uzyskaa tenur na Uniwersytecie Berkeley w Kalifornii, bya Barbara Christian. Praca nad teori rozwijaa si rwnolegle z twrczoci literack. Niewtpliwie nazwisko Toni Morrison nie tylko przez wzgld na jej rozleg dziaalno teoretyczn, kulturow, wielogosowo jej dyskursu ale te z powodu jej beletrystyki zyskao szczegln popularno zarwno wrd badaczy, jak i czytelnikw.

1.1. Prezentacja: Elizabeth Abel lektura Toni Morrison Recitatif
W celu przedstawienia problemw z czytaniem rasy, klasy i genderu, ktre pojawiy si w praktyce literackiej czarnej i biaej krytyki feministycznej, wybraam do prezentacji esej Elizabeth Abel Black Writing, White Reading: Race and the Politics of Feminist Interpretation (1993)24, ktry znacznie wybiega poza lata 80. Uznaam jednak za dydaktycznie niezbdne, aby, amic ograniczenia czasowe narzucone tej rozprawie, odwoa si do nieA.R. KEIZER: Black Feminist Criticism..., s. 160. E. ABEL: Black Writing, White Reading. Race and the Politics of Feminist Interpretation. In: Feminisms. An Anthology of Literary Theory and Criticism. Eds. R.R. WARHOL, D.P. HERNDL. New Brunswick, New Jersey, Rudgers University Press, 1997 (pierwodruk w: Critical Inquiry 1993, nr 3). Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
24 23
go i tym samym zarejestrowa wariantywne sposoby lektury czarnego tekstu. Tym bardziej, e Abel pisze studium laboratoryjne: zmienia perspektywy czytania, podglda dekonstrukcyjne, psychoanalityczne i kulturowe strategie lektury czarnej i biaej krytyki feministycznej, koncentrujc si na szczegowej analizie metod stosowanych przez t ostatni. Abel inicjuje swj lekturowy eksperyment analiz prowokacyjnego opowiadania Toni Morrison Recitatif (1982). Wybiera tekst literacki, ktrego organizacja (na poziomie jzyka, opisu postaci, rozwoju fabuy itd.), wymuszajc na nas konstrukcj rasowych kategorii z wysoce dwuznacznych spoecznych wskazwek [...] uzyskuje i odsania niewyartykuowane rasowe kody, operujce na granicach wiadomoci (s. 828). Owa konstatacja wynika z postawionego przez Abel pytania o to, ktra bohaterka historii Morrison, mwicej o biaej i czarnoskrej kobiecie Twyla czy Roberta jest czarna, a ktra biaa. We wczeniejszej lekturze tego utworu Lula Fragd25, czarna feministyczna krytyczka, zakwalifikowaa Twyl jako czarn. Jednake Abel kwestionuje jej rozpoznanie, skaniajc si do uznania Twyli za bia. Kwestionuje, uznajc jednake wag wszystkich trudnoci, przed jakimi stawia czytelnika, chccego rozpozna ras dwch protagonistek opowieci Morrison. Jak si okazuje, stereotypowe dekodowanie musi zosta zawieszone: ani konwencjonalne atrybuty odsyajce do rasy (kolor skry), ani oznaki radykalnie relatywne (jak zapach), ani oznaki kulturowe (preferencje w ubiorze na przykad due kolczyki, gusta kulinarne i kulturowe), nie wiod czytelniczki ku pewnoci, e rasowe inskrypcje zostay przez ni adekwatnie odczytane. Co wicej, Morrison wewntrz tekstu kreuje model czytania, ukazujc rasow niezdecydowalno (s. 828) wprowadzonej na chwil do powieci trzeciej kobiecej bohaterki Maggie niezdecydowalno, ktra klarownie si zarysowuje w konfrontacji dwch spojrze: Twyla widzi j jako bia, Roberta jako czarn. Uznajc ow scen czytania Maggie za rodzaj tropu dla swej lektury, Abel rekonstruuje inskrypcje rasy, koncentrujc si na wzajemnych relacjach pomidzy dwiema bohaterkami i akcentujc psychologiczne aspekty ich zwizkw z matkami. Roberta jest sceptyczna wobec rasowej harmonii (s. 828), nie ufa w skuteczno biaej interwencji i si ruchu Black Power, wydaje si lepsz i bardziej wnikliw czytelniczk sceny spoecznej i politycznej ni bardziej naiwna i ufna w zmian wzajemnych relacji wadzy i rasy Twyla. Bezporednie kontakty midzy bohaterkami, to, jak wzajemnie czytaj siebie, ka Abel postrzega Twyl jako zalen od oceny Roberty, sfruPomimo e opatrzya swj tekst bogactwem przypisw i informacji, Abel nie umiecia adresu bibliograficznego do eseju Luli Mae Fragd.
25
strowan przez uczucie braku tego wszystkiego, co w jej mniemaniu posiada Roberta. Moemy odnie wraenie, e w istocie Roberta jest metaforycznie i dosownie bogatsza od Twyli. Tak sugesti komponuje scena witecznych odwiedzin crek przez matki: pozornie wydaje si, e matka Twyli jest mniej opiekucza i mniej odpowiedzialna ni ofiarujca peny kosz witecznych wiktuaw matka Roberty (Twyla jest cigle godna). Twyla odczuwa sw spoeczn [...] niedoskonao [inadequacy] w konfrontacji z matk Roberty, ale take fizyczn niedoskonao w konfrontacji z peni naseksualizowanego ciaa jej crki (s. 829). Ot owo zazdrosne spojrzenie Twyli skierowane na ciao Roberty stanowi jeden z kluczowych momentw lektury Abel, ktra wcza fantazmatyczne wyobraenia biaych kobiet (utosamiajc si z nimi) dotyczce cia kobiet czarnoskrych. Owo wczenie pozwala jej myle, inaczej ni Fragd, e to nie Roberta, ale Twyla jest biaa. Tym bardziej, e wnikliwy wgld w relacje pomidzy matkami i crkami przekonuje, e opiekuczo matki Roberty jest pozorna: Roberta jest trwalej od Twyli okaleczona przez matczyne zaniedbanie (s. 829), o czym wiadcz lady w jej pamici, jej sabo jako osoby dorosej (w kadym starciu z Twyl), jej symptomatyczny wybr: starszego od siebie mczyzny na ma i wychowywanie pasierbw, rezygnacja z posiadania wasnych dzieci.
[...] moja lektura notuje Abel instaluje nacechowane rasowo [racialized] ciao w centrum tekstu, ktry rozmylnie powstrzymuje si przed konwencjonaln ikonografi rasow (s. 829).
Porwnujc wasn strategi interpretacyjn z t, jak zaproponowaa Lula Fragd, odnotowuje Abel zasadnicze rnice albo tylko przesunicia akcentw: o ile, kwalifikujc Robert jako bia, Fragd akcentowaa kulturowe praktyki bardziej zniuansowane historycznie (s. 829), o tyle ona sama wprowadza kategoryczne rozrnienia na typy cia, na stopnie spoecznej oziboci, albo odmiany opieki matczynej (s. 829). Fragd nie czytaa ciaa Twyli psychologicznie jako biaego, jak to czyni Abel, akcentujc fantazj biaej kobiety (moj wasn) na temat potencji czarnych kobiet (s. 829) lecz kulturowo, skupiajc lektur przede wszystkim na imieniu bohaterki, ktre miao utosamia j z czarn spoecznoci. Natomiast Roberta bardziej j interesowaa ze wzgldu na jzyk, na tej podstawie zlokalizowaa j pord biaych kobiet, biorc pod uwag take jej hipisowskie zachowania (oh, wow) i znamiona jej spoecznego sukcesu. Strategia czytania przez Lul Fragd inskrypcji rasowej ma swoje miejsca sporne. Gdy, na przykad, Fragd kwalifikuje Robert jako bia, nie patrzc na obraz jej ciaa peen akcesoriw przypisywanych czarnym kobietom: afro, kolczyki i obrcze, namitno do Jimiego Hendriksa. Lula
Fragd kieruje si jednak kodami kulturowymi: wie, w przeciwiestwie do mnie, powiada Elizabeth Abel, e Hendrix (ulubieniec caej kontrkultury lat 60. niezalenie od rasy) apelowa bardziej do biaej ni do czarnej publicznoci (s. 830). Bardziej kulturowe nastawienie Fragd (wobec bardziej psychologicznego podejcia Abel) zmienia si na nastawienie bardziej polityczne, bardziej zainteresowane polityk crek jako dojrzaych matek ni uczuciami pomidzy crkami a matkami. Abel odwouje si do centralnego dla swej laboratoryjnej lektury zdarzenia nieistotnego dla Fragd kiedy Twyla i Roberta spotykaj si po dwunastu latach rozstania. Pozornie wydawaoby si, e Fragd prawidowo odczytaa rasow inskrypcj powieci. Twyla ma jedno dziecko i ograniczony dochd; Roberta polubia IBM-owskiego pracownika szczebla kierowniczego i yje w luksusie w bogatej dzielnicy miasta ze swym maonkiem, czterema pasierbami i chiskim szoferem (s. 830). Pozornie te wedle Abel w wypowiedzi Twyli, opisujcej sytuacj Roberty, wybrzmiewa rasowa uraza:
Wszystko im tak atwo przychodzi. Myl, e wiat naley do nich (s. 830).
Na konto rasowych uprzedze Twyli jako czarnej i Roberty jako biaej mona take nie do koca zasadnie, jak si okae wpisa odmienne reakcje kobiet na propozycj dowoenia dzieci do szk w ramach koncepcji integracji spoecznej (bussing). Twyla akceptuje fakt, e jej dziecko bdzie uczszcza do szkoy, w ktrej ucz si pasierbowie Roberty. Roberta go kontestuje, chocia prbuje agodzi ten konflikt, konkludujc: Tak, to jest wolny kraj (s. 830). Odpowied Twyli wydaje si jednoznacznie nacechowana jej pozycj rasow (czarnej kobiety wedle Fragd): Jeszcze nie, ale bdzie (s. 830). Twyla, reprezentantka spoecznych zmian, i Roberta, stawiajca im opr, mogyby uosabia rozdarcie typowe dla feminizmu pnych lat 70. i wczesnych lat 80., ktre przebiegao i dokonywao si wok kwestii rasy. Jednake lektura Abel rozwija si przez zaskakujce interpretacyjne zwroty. Dlatego te, podsumowujc dwie (swoj i Fragd) strategie czytania wyznacznikw rasy w Recitatif, ostatecznie stwierdza, e
adne z odczyta nie moe wyjani adekwatnie sprzecznych jzykowych wskaza tekstu (s. 830).
Ilustruje swoje przekonanie kilkoma przykadami: imi Twyla rzeczywicie skleja si z czarnymi kobietami, ale jest, by moe, bardziej znane jako imi biaej tancerki Twyli Tharp. Za nazwisko Roberty Fisk,
moe by skojarzone ze sawnym (teraz zintegrowanym) czarnym uniwersytetem (s. 830). Abel powtarza swoje wyjciowe rozpoznanie:
Heterogeniczne zapisy rasy w tekcie stawiaj opr lekturze scalajcej (s. 830).
Wsparcia dla swych lekturowych perspektyw szukaa Abel u samej Toni Morrison, ktra, nie rozwizujc jej wtpliwoci, daa jednak cenn wskazwk, e w Recitatif postanowia podstawi kody klasowe pod rasowe (s. 831). Tym samym podaa w wtpliwo przewijajc si w interpretacjach przekadalno rasy na klas (i na odwrt): perspektywy Twyli z klasy robotniczej (jako czarnej) i Roberty z klasy redniej (jako biaej). Aktywizacja kodu klasowego powoduje skupienie uwagi na niewidocznych do tej pory szczegach, ale take zmienia dotychczasowe znaczenia przypisane czytanym fragmentom tekstu Morrison. I tak, Abel, idc ladem sugestii Morrison, odnotowuje pominit informacj dotyczc profesji mw obu bohaterek: wyszy status spoeczny Roberty wynika z faktu zatrudnienia jej ma w firmie IBM, ktra jak wynika z rekonstrukcji Abel staraa si rekrutowa czarnoskrych pracownikw szczebla kierowniczego (s. 831). Natomiast m Twyli jako straak nie mg by czarnoskrym, albowiem w pnocnej czci stanu New York, gdzie pracowa, obowizyway reguy wykluczajce czarnych ze zwizku zawodowego straakw. Konflikt pomidzy Twyl i Robert, ktry dotyczy dowoenia dzieci do szk, rwnie, z perspektywy czytania przez klas wybrzmiewa odmiennie. Twyla z klasy robotniczej (biaa) pragnie, aby jej dziecko chodzio do prestiowej szkoy, ktra skupia dzieci z klasy redniej, za Roberta z klasy redniej (czarna) nie chce, aby jej pasierbowie poddawani byli spoecznej degradacji, przemieszczajc si wraz ze zmian szkoy do biednej dzielnicy zamieszkaej przez przedstawicieli klasy robotniczej. A zatem, take cytowana ju, nasczona zazdroci (s. 831) wypowied Twyli skierowana do Roberty: Wszystko im tak atwo przychodzi, i jej konkluzja, e to nie jest jeszcze wolny kraj, ale bdzie, wybrzmiewa jako bardziej klasowy ni rasowy resentyment (by moe przez niego dopeniany), jako dorose ekonomiczne przeciwstawienie si dziecicej fantazji Twyli na temat doskonaoci [plenitude] Roberty (s. 831). Gdy Abel wcza kodowanie klasy w poszukiwanie inskrypcji rasy, wwczas znajduje wsparcie dla wasnych wyjciowych konkluzji, ktre dotyczyy oznakowa dla rasy bohaterek: Twyla jest biaa, Roberta jest czarna. Powiedzmy, konkluzji wspartych mocno na fantazmatycznych (psychologicznych) podstawach.
Waga, jak ma dla Morrison szczeg spoeczny, jej nacisk na, choby skonstruowane, przecicia midzy ras a klas, s cilej zwizane z polityczn perspektyw Luli ni z moj lektur psychologiczn, napdzan przez konkretne rasowe obsady, jakie tekst wiadomie wyszczeglnia i eksponuje (s. 831).
Tekst Morrison zakca wic prostot odpowiedzi, ktra chciaaby jednoznacznie przekada ras na klas, ale te, wedle Abel, stawia pytania o asymetryczne wykrelanie granic rasowych w najnowszej krytyce feministycznej (s. 831). Abel konstruuje zestaw nowych zagadnie, ktre pojawiaj si wraz z prezentacj lektur czcych klas i ras, take lektur zmieniajcych dominanty, akcentujcych albo klas, albo ras. A zatem, stawia pytania:
Jeli biae feministyczne lektury tekstw czarnych kobiet ujawniaj biae krytyczne fantazje, to jak (jeli jak) warto maj te lektury i dla kogo? Jak odczytania przez biae kobiety biologicznych cia czarnych kobiet ksztatuj nasze lektury tekstowych cia czarnych kobiet? Jak rne dyskursy krytyczne zarazem akcentuj i zapisuj rasowe fantazje? Jakie retoryczne strategie te dyskursy wytwarzaj i czy (jak) owe strategie wpywaj na warto tych odczyta, ktre rzekomo legitymizuj? (s. 831).
Artykuujc te nowe kwestie, wpisuje je Abel w spektrum biaej feministycznej krytyki literackiej, ktra po drugiej fali feminizmu (z grubsza biorc, po 1985 roku) zwrcia swoj uwag na pisarstwo kobiet kolorowych. To by, jak pokazuje, czas zmian i znaczcych przemieszcze: nastpi powrt do autorytetu dowiadczenia, przedstawienia, do ciaa.
Jak elokwentnie dowodzia Valerie Smith, ta prba rematerializacji jakiego osabionego biaego feminizmu przez puszczenie go na szlak tekstw czarnych kobiet odtwarza w rzeczywistoci tekstowej historyczny stosunek biaych kobiet do czarnych cia kobiet, ktre je wyniaczyy (s. 832)26.
W interpretacji Abel ow prb, ktra odwoywaa si do post-strukturalistycznego mylenia, charakteryzuj dwa paradoksalne ruchy: z jednej strony uaktywnienie tekstw pisanych przez czarne kobiety ma na nowo legitymizowa feministyczne przedsiwzicie podane w wtpliwo przez post-strukturalizm, z drugiej za ma uzasadnia post-strukturalizm przez wskazywanie na jego prefiguracje w tekstach czarnych pisarek (s. 832).
Szkic Valerie SMITH: Black Feminist Theory and the Representation of the Other (1989) przedrukowuje: Feminisms. An Anthology of Literary Theory and Criticism...
26
Jak biaa literacka feministyczna krytyka czyta teksty napisane przez Afroamerykanki? Abel prezentuje trzy podejcia: dekonstrukcyjne, psychoanalityczne i kulturowe.
2. Elizabeth Abel przedstawia lektury przez ras (across race)
2.1. Dekonstrukcyjne czytanie Barbary Johnson

Abel wybiera esej Barbary Johnson Thresholds of Difference Structures of Address in Zora Neale Hurston (1985)27 do prezentacji problemw, ktre pojawiaj si wraz ze spotkaniem biaej feministycznej krytyczki i zarazem dekonstrukcjonistki z tekstem autorstwa Afroamerykanki. Zgodnie z rudymentami dekonstrukcji, Johnson artykuuje kilka podstawowych zaoe: e wiara w zasadnicze rnice rasowe [...] stanowi substancj rasizmu, e moliwa czarna wiara lub pragnienie wiary w jak czarn tosamo zawsze si sprowadza do czarnych reprezentacji jakiej czarnej esencji i powinna by ujmowana jako kwestia strategii a nie prawdy (s. 833). Johnson bada wykreowane przez teksty Hurston (How It Feels to Be Colored Me, 1928; Mules and Men, 1935; What White Publishers Wont Print, 1950) sytuacje interlokucyjne, ktre generuj niejednoznaczne i sprzeczne przedstawienia przez Hurston rasowej tosamoci i rnicy (s. 833). I okazuje si, e barwa skry (color) jako figura rasy nie stanowi czego staego, lecz zmienia si w zalenoci od pozycji, jakie si zajmuje w wymianach dyskursywnych, w ktrych ulegaj podwaeniu takie opozycje, jak: wewntrz/zewntrz, ja/inny. Inaczej mwic, Hurston odczytana przez Johnson dokonuje dereferencjalizacji rasy, przemieszczajc (relocating) rnice midzy rasami w rnice wewntrzne. Wydaje si, stwierdza Abel, e obie mwi jednym gosem (s. 833). Jednake Johnson pamita o szczeglnoci tej interlokucyjnej sytuacji, w ktr uwikana jest jako biaa krytyczka dekonstruktorka wobec tekB. JOHNSON: Thresholds of Difference Structures of Address in Zora Neale Hurston. Critical Inquiry 1985, no. 3(12), s. 278289.
27
stu czarnoskrej pisarki i antropoloki z Pnocy, analizujcej czarn spoeczno z Poudnia, i do tej sytuacji dostosowuje take szczegln strategi lektury. Ta strategia w jakiej mierze musi uzna rasowe rnice, co powoduje, e dyskurs Johnson pozostaje schizofreniczny, rozdarty (s. 833) na pierwszoosobowy dyskurs o polityce dyskursu [mwicego] przez ras [across race] i trzecioosobowy dyskurs o dyskursywnej (de)konstrukcji rasy (s. 833). Hurston opatrywaa swoje gawdy (folktales) w Mules and Men ram (frame) wielopoziomowego adresu (czarna pisarka z Pnocy o czarnych gawdziarzach z Poudnia), podobnie Johnson czyni ram swej lektury (biaa dekonstruktorka interpretujca czarn powieciopisark i antropolok) to samo esencjalne podejcie do rasy, ktre dekonstruuje. Okazuje si, e
sytuacja interlokucyjna [interlocutory situation] biaej lektury czarnego tekstu wymaga pewnego uznania [acknowledgment] rnic rasowych. Ta pozycja w dyskursie: pozycja biaej dekonstrukcjonistki rasy, jest samornicujca [self-different], obejmujc zarazem potwierdzenie i dekonstrukcj rnicy, ustawia konstrukty tekstowe w pozycji [positions the text constructs], odpowiednio, jako biae i czarne (s. 833). Te pozycje [positions] konkluduje Abel same s niestabilne. Przez to, co staje si pewnym naduyciem upolitycznionej retoryki w obrbie ramy, odczytanej retrospektywnie w kontekcie wntrza tekstu, rnice midzy tym, co zewntrzne, a tym, co wewntrzne, midzy pierwsz a trzeci osob, bia i czarn [skr], ulegaj zniweczeniu [collapse], a wraz z nimi napicie midzy polityk a dekonstrukcj (s. 833).
Owa strategia Johnson w jakim sensie naladuje strategi Hurston, ktra wzia sw ludow opowie w Mules and Men w ram wielopoziomowego adresu czytelniczego, ustanawiajc gr rnic pomidzy tosam a nietosam pozycj pisarki i antropoloki analizujcej czarn wsplnot. Jednake, z chwil gdy Johnson uprzywilejowuje polityczn retoryk (dyskurs [mwicy] przez ras), wwczas jej lektura skupia si na pierwszej osobie dyskursu i na tym, co wobec tekstu zewntrzne, przez chwil zawieszajc gr pomidzy zewntrzem i wntrzem tekstu. Powstaje te problem, w jaki sposb przenikn do wntrza tekstu Johnson, skoro imituje ona strategi kamstwa Hurston (s. 834). Pisarka nauczya si jej od mieszkacw Eatonville, ktrzy bronic si przed biaymi przybyszami, stosowali sowne gierki, aby odwrci uwag biaych ledczych (s. 834). Skoro zatem ta strategia kamstwa posiada niejasny status u samej Hurston (czy Hurston jako narratorka opisuje pewn strategi [kamstwa], czy jej uywa s. 834), ta sama wtpliwo dotyczy tekstu Johnson. A jednak, pisze Abel, rysuje si midzy nimi zasadnicza rnica. Cho Hurston przekracza granice midzy podmiotem i przedmiotem, Pnoc
i Poudniem, wsplnot pimienn i oraln (s. 834), to nie przekracza ona granicy rasy. Tymczasem w eseju Johnson
dyskurs dotyczcy pozycyjnoci [positionality] dochodzi do punktu przemieszczenia, tak samo jak i wytworzenia, pewnego dyskursu na temat rasy. Kiedy rama zelizguje si do wewntrz, pytania w niej postawione znikaj. Ju nie ma problemu biaej dekonstruktorki, ktra pisze o czarnej powieciopisarce i antropoloce, lub pisze w jej imieniu, gdy pozycja [position] zastpia ras (s. 834).
Konflikt albo napicie zwizane z rnic pomidzy rasami zostaj zaegnane, kiedy pod koniec tekstu oba gosy si mieszaj w jednym wniosku, e te kategorie czarny i biay, wewntrz i zewntrz znacz w dalszym cigu wycznie jako zamieszkiwane na zmian i wzajemnie si konstytuujce pozycje [mutually constitutive positions] w jakim acuchu znaczcym (s. 834). Abel akcentuje polityczny aspekt takiej perspektywy lekturowej, podkrelajc przylego polityki wyzwolenia (Hurston) do dekonstrukcji (Johnson). Abel dostrzega znamienne przesunicie w strategii lekturowej Johnson wobec pci: stosuje ona odmienne podejcie do kategorii rasy i genderu, akcentujc na tle zmiennoci pozycji rasowych trwao pozycji genderowych: [...] jej feministyczna polityka wymusza rnic, raczej polityczn ni metafizyczn, pomidzy pozycjami zajmowanymi przez mczyzn i kobiety (s. 834). Sama Johnson uzasadnia swoj decyzj, odwoujc si do pozycji, jak w dyskursie zajmuje mczyzna dekonstrukcjonista, Jacques Derrida, ktry moe wystpowa z pozycji kobiety filozoficznie, ale nie politycznie. Pozycja kobiet nie jest, jak mwi Johnson, woluntarystyczna. W tym momencie pojawia si naoone na t opozycj rozrnienie dosownego i figuratywnego. Mczyzna moe figuratywnie zaj pozycj kobiety w dyskursie, ale to on, a nie ona, zajmuje j dosownie.
Niezmiennie dekonstruktywny dyskurs Johnson na temat rasy podwaa ekwiwalentne gesty, ktre mogyby podda jej wasn rol, jako biaej dekonstruktorki, jej krytyce mskich dekonstrukcji genderu. Ta rnica w obrbie jej praktyki dekonstrukcji, to usunicie jakiego rasowego odpowiednika owego oporu przed dekonstrukcj, uatwia projekt pisania przez ras [across race]. Ta sytuacja interlokucyjna, wymagajca uznania przez bia krytyczk rnicy rasowej, wymaga od niej take rozwizania napicia midzy dosownym a figuratywnym, politycznym a filozoficznym, woluntarnym a niewoluntarnym trybem to-samoci i rnicy [sameness and difference] (s. 835).
2.2. Psychoanalityczna lektura Margaret Homans

Ze stanowiskiem Barbary Johnson, prezentowanym w Thresholds of Difference Structures of Address... (i podejciem Henryego Louisa Gatesa, ktry redagowa numer Critical Inquiry publikujcy rozpraw Johnson28), polemizoway dwie krytyczki: Joyce A. Joyce29 i Margaret Homans. Margaret Homans w eseju Racial Composition: Metaphor and the Body in the Writing of Race30 uznaa, e zarwno Gates, jak i Johnson, pozbawiajc ras dosownoci (deliterarisation of race), metaforyzujc ras, zajmuj maskulinistyczne pozycje (s. 835). Abel wyjania odmienno lektur rasy u Johnson i Homans, odwoujc si do rnicy wynikajcej z dekonstrukcyjnej postawy pierwszej, ktra nakazywaa jej uprzywilejowa gr opozycji wewntrz/zewntrz, i z psychoanalitycznej perspektywy drugiej zorientowanej na ledzenie relacji midzy ciaem a jzykiem i midzy dosownoci a figuratywnoci. Okazuje si, e figuracja (figuration) rasy, wyraajca si w tytuowej metaforyzacji ciaa, przynosi, wedle idcej za Derrid Barbary Johnson, moliwo emancypacyjnego kobiecego przemieszczenia fallogocentrycznego odniesienia (s. 835), dziaajc na rzecz feminizmu. Natomiast dla idcej tropem Lacana i Nancy Chodorow Margaret Homans
figuracja odgrywa mskie przemieszczenie specyficznie kobiecego (matczynego) ciaa, ktrego wykluczenie funduje rejestr symboliki. Podczas gdy dla Johnson figuratywno sprzyja wszystkim rasom, dla Homans sprzyja ona tylko mczyznom, skoro kobiety dochodz do figuracji przez ras wycznie kosztem dewaluacji kobiecoci, ktr kultura wie z ciaem. Jednak, paradoksalnie, obie pozycje su legitymizacji biaych feministycznych odczyta tekstw czarnych kobiet: uprzywilejowanie figuratywnoci sprzyja osigniciu przez bia czytelniczk figuratywnej czarnej skry [blackness]; uprzywilejowanie dosownoci sprzyja wykuciu przez bia kobiet czytelniczk jakiej wizi genderowej, przerastajcej zarazem (nie negujc ich) rnice rasowe w obrbie genderu i wizi rasowe przez gender (s. 835).
28 W tym samym numerze znajduje si tekst H.L. GATESA Jr.: Whats Love Got to Do with It?: Critical Theory, Integrity, and the Black Idiom; Abel zwraca uwag, e sowo rasa w tytule tego, redagowanego przez Gatesa, numeru jest w cudzysowie (Race, Writing and Difference). 29 J.A. JOYCE: The Black Canon: Reconstructing Black American Literary Criticism... (pierwodruk w: New Literary History 1987, nr 4(18)). 30 M. HOMANS: Racial Composition: Metaphor and the Body in the Writing of Race. In: Female Subjects in Black and White: Race, Psychoanalysis, Feminism. Eds. E. ABEL, B. CHRISTIAN, H. MOGLEN. BerkeleyLos Angeles, University of California Press, 1993.
Wedle Abel, ten krytyczny wobec Gatesa i Johnson esej Homans wspiera przekonania wyoone przez Joyce A. Joyce. Jej niezgoda na metaforyzacj, czy szerzej figuratywizacj, rasy wspgra z obron ciaa, wspgra zatem z wasnymi sugestiami Homans, aby zmaterializowa zarwno biay, jak i czarny feminizm. Obie badaczki sprzymierzaj si tym samym, tworzc wsplny front walki przeciwko asymilacji przez czarn krytyk feministyczn post-strukturalistycznego dyskursu, ktry unieobecnia ciao. Homans akceptuje take pragmatyczne stanowisko Joyce wobec post-strukturalistycznego dyskursu nazbyt abstrakcyjnego i zakorzenionego w filozofii, czyli oddalajcego czarne krytyczki od czarnej czytajcej wsplnoty, od jej literackiej tradycji, ktra zawsze zapisywaa jej dowiadczenie zmysowe i jzykowe. Antycypujc moliwe zarzuty, Homans rozwaa problem esencjalizmu w czarnej krytyce, koncentrujc si na analizie retoryki wybranych scen z powieci Alice Walker, Toni Morrison i Mai Angelou, w ktrych napicie pomidzy jzykiem (wzgldnie) dosownym a figuratywnym tworzy retoryczn form, w jakiej rozwizuje si spr dotyczcy rasowej i genderowej istoty (s. 836). Na dekonstrukcyjn propozycj Johnson, wypracowan w lekturze tekstu Zory Neale Hurston, odpowiada Margaret Homans apelem o dosowno ciaa i jzyka czarnej pisarki i krytyczki, wywiedzionym z odczytania tekstu Alice Walker. Konkluzja, ktr wyprowadza Abel z analizy tych dwch krytycznych postaw, brzmi intrygujco. Punkt wyjcia jest podobny: zarwno Johnson, jak i Homans pragn respektowa rasow rnic, jednake zajmuj wobec tekstw czarnych kobiet odmienne pozycje. Rozwijajc swoj interpretacj, Johnson staje si figuratywnie czarna, Homans staje si wyraniej biaa (s. 836), potwierdzajc tym samym dosowno wasnej rasy. Abel z precyzj odnajduje i eksplikuje analogie pomidzy wykluczajcymi si, z pozoru, strategiami. Gates, jako czarny krytyk, czyni czarno figuratywn, a figuracj czarn (s. 836). Warto przypomnie, e na pocztku tej debaty, w The Race for Theory Barbary Christian czarna teoria w opozycji do abstrakcyjnoci, a wic dosownoci, biaej teorii miaa si opiera wanie na figuracji, czyli narracji, zagadkach i przysowiach. Homans jako biaa odpowiedniczka Gatesa take z uporem skuwa (kobiec) biao z dosownoci, na rne sposoby opierajc si dokonywanemu przez panujc kultur odcinaniu biaego obszaru symboliki od czarnej materialnoci (s. 836). Ale gr bierze dosowno, z jak afirmuje si rnic, dosowno zawierajca w sobie adunek to-samoci (sameness), dosowno rnicy sprowadzonej do ciaa. Bycie bia kobiet jest wic dosowne i tym samym ucielenione (embodied). Wydawaoby si tedy, e to samo dotyczy bycia czarn kobiet. A jednak: Ucieleniajc wasn biao, Homans kontestuje urasowienie koegzystujce z bardziej
jawnym ugenderowieniem rejestru symbolicznego (s. 836). Albowiem Homans uznaje dowiadczenie ucielenienia, wsplne biaym i czarnym kobietom (bez wzgldu na niuanse), za waniejsze od rnic w ich kolorze skry. Co przeciwstawia si implicite powracajcej konstrukcji biaoci przez czarne kobiety pisarki [...], ktre [...] przedstawiaj biao jako ukryt wad osobist lub nieposiadanie skry, bycie duchem, kwintesencj braku, nie tylko koloru, ale rwnie samego ciaa (s. 837). Argumentacja Homans za udosownieniem rasy moe by podtrzymana tylko wwczas, gdy mwi si z pozycji rasy (lub pci) podporzdkowanej, z tej pozycji mona bowiem poddawa refleksji wasn dystynktywno, gdy natomiast przyjmuje si pozycj dominacji, wwczas jest bardzo prawdopodobne, e ponownie wpisze si pozycj zdominowanego (s. 837).
Pozycja Homans wobec figuracji wiedzie j do pewnego impasu: jako kobieta nie moe si sprzymierza z (msk) pozycj wobec figuratywnoci rasy; jako biaa kobieta nie moe si sprzymierza z poparciem czarnych kobiet pisarek dla ucielenienia rasy, nie reprodukujc tym samym potencjalnie tej struktury dominacji, ktr chce podway. S rwnie powane, cho cakiem odmienne, problemy z rewaluacj dosownoci rasy, jak i z uznaniem jej figuratywnoci (s. 837).
2.3. Czytanie kulturowe Valerie Smith i Hazel Carby

Orientacj materialistyczn, dominujc w czarnej feministycznej krytyce literackiej, anonsuj nazwiska Valerie Smith i Hazel Carby. O ile dekonstrukcyjne i psychoanalityczne czytanie rasy odbywao si jak dowodzi Abel pod znakiem subiektywnoci, uprawniajcej autorefleksj, o tyle czytanie materialistyczne akcentuje polityczne obiekcje (i obiektywno) (s. 837). Zdejmuje akcent jak to czyni Valerie Smith z rasowej lokalizacji czytelnika (s. 838), analizujc i zapisujc przecinanie si w tekstach kategorii rasy, klasy i genderu, rejestrujc sposoby ich wpisania w szerokie spektrum dyskursu krytycznego: biaego i czarnego, mskiego i kobiecego. Antyesencjalistycznie nastawiona Hazel Carby kwestionuje rwnoczenie uzurpacj midzyrasowej siostrzanoci i uzurpacj niepodzielnej cigoci midzy dowiadczeniem rasowym, dyskursem oraz interpretacj (s. 838). Jak wynika z obserwacji Abel, to nie dekonstrukcja i nie interwencja rnicy tekstualnej, ale raczej marksizm i badania kulturowe, a co za tym idzie, rnica materialna wyindukowaa antyesencjalistyczn perspektyw czarnego feminizmu.
Czy owa perspektywa antyesencjalistyczna i materialistyczna otwiera jaki nowy trakt dla biaych krytyczek, wiadomych rnic rasowych, ktre chc czyta teksty czarnych pisarek? I czy daje ona szans czytania, ktre ow rasow rnic minimalizuje? Dotychczasowa praktyka lektury biaych krytyczek czarnych tekstw wykazywaa tendencj albo do przedkadania klasy nad ras, albo do unikania refleksji nad ich wzajemnymi relacjami. Wydanie The Color Purple Alice Walker wywoao dyskusj, ktra skoncentrowaa si wok zagadnie zwizanych z ras. Wanie kategoria rasy podzielia materialistycznie zorientowane krytyczki. Rnice dotyczyy oceny powieciowej polityki (s. 838). Pewna grupa postrzegaa The Color Purple jako tekst emblematyczny dla subwersywnej postawy wobec narracyjnych i retorycznych konwencji powieci epistolarnej, sentymentalnej i realistycznej, natomiast bell hooks (Gloria Walkins) kontestowaa kultywowanie etyki narcystycznej duchowoci New Age, gdziekolwiek ekonomiczna prosperity wskae, e kto zosta wybrany (s. 838), krytykowaa zerwanie z charakterystycznym dla afroamerykaskiej tradycji literackiej rewolucyjnym impulsem zawartym w narracji niewolniczej (s. 838)31. Cora Kaplan za, w eseju Keeping the Color in The Color Purple32, postrzegaa tekst Walker przez odniesienie do specyficznie rasowego zbioru dyskursw na temat rodziny i kobiecoci (s. 838). w zaktualizowany w lekturze czarny kulturowy kontekst pozwoli jej na pozytywn ocen powieci. W przypisie dokumentujcym recepcj ksiki pisze Abel:
[...] niektre czarne feministki (szczeglnie McDowell) podkrelay wywrotowo [subvertion] powieci wobec konwencji charakterystyki i dykcji rzdzcych czarn literatur, podczas gdy wikszo biaych feministek lokowaa powie w odniesieniu do dominujcych tradycji biaej literatury (s. 849).
Polemizoway z sob Hazel Carby33 i Susan Willis34. Carby odniosa si krytycznie do tych lektur, ktre chwal powie uwiedzione jej romantyczn wizj czarnej wiejskiej kultury, unikaj one bowiem tym samym konfrontacji z problemami industrialnej spoecznoci miast. Inaczej Susan Willis, z uznaniem przyjmujca kwestionowanie [przez powie] prze[wac. Gloria Walkins]: Writing the Subject: Reading The Color Purple. In: Alice Walker: Modern Critical Views. Ed. H. BLOOM. New York, Chelsea House, 1989. 32 C. KAPLAN: Keeping the Color in The Color Purple. In: EADEM: Sea Changes: Essays on Culture and Feminism. London, Verso, 1986. 33 H. CARBY: It Just Bes Dat Way Sometime: The Sexual Politics of Womens Blues. Radical America 1986, no. 4(20), s. 11. 34 S. WILLIS: Specifying: Black Women Writing the American Experience. Madison, University of Visconsin Press, 1987.
31 BELL HOOKS
mysowego kapitalizmu za porednictwem wskrzeszania obejcia i rkodziea [homestead and cottage industry] (s. 839). Abel podkrela, e ta utopijna wizja stosunkw spoecznych midzy Czarnymi bardziej odpowiada biaym feministkom ni czarnym. W swojej ksice Specifying: Black Women Writing the American Experience (1987) Susan Willis bada XX-wieczne pisanie Afroamerykanek i zestawia ich dyskursy, traktujc je jako efekty styku i wymiany dwch kultur: agrarnej i przemysowej. Przed czarnymi pisarkami stawia problem: jak zachowywa czarne dziedzictwo kulturowe w obliczu homogenizujcej funkcji spoeczestwa mieszczaskiego? (s. 839). Abel neutralizuje, wyakcentowan przez Carby, romantyczn wizj Willis, konfrontujc j z badaniami Hazel Carby (Reconstructing Womanhood: The Emergence of the Afro-American Woman Novelists, 1987), ujmujcymi XIX-wieczne czarne pisarki w zwizku z ideologiami homogenicznymi (s. 839). W eseju I Shop Therefore I Am: Is There a Place for Afro-American Culture in Commodity Culture Willis zmienia, zdaniem Abel, jzyk lektury ze cisego, oszczdnego czytania pewnej wyodrbnionej tradycji literackiej na jakie bardziej heterogeniczne [variegated] ujcie afroamerykaskiego udziau na arenie kulturalnej stworzonej przez kapitalizm towarowy (s. 839). Zblia tym samym swoj badawcz pozycj do tej uosabianej przez Fredrica Jamesona, ktry w Reification and Utopia in Mass Culture35 wskazywa na moliwo autentycznej kulturowej produkcji otwart przed zmarginalizowanymi spoecznociami, zajmujcymi miejsce poza dialektyk kultury wysokiej i kultury masowej (s. 839). Jak pozycj moe zaj Afroamerykanin w utowarowionej kulturze, by nie ulec asymilacji? I czy ta pozycja rni si ze wzgldu na gender? Willis podkrela radykalny potencja tkwicy w pozycji innego, ktry odrzuca zdominowany przez Biaych przemys kulturowy (s. 839), przeciwstawiajc samoprzeksztacanie si tego innego w towar na rynku, co odbiera wszelk moliwo autentycznoci. Role tak s rozdane, e przykadu potencjau innego dostarcza Toni Morrison i jej eskie bohaterki, a przykadu towarowej transformacji Michael Jackson, ktry prbowa rozgrywki na rynku towarowym. Sprzyja to pewnej mitologizacji kobiet, jako bardziej autentycznych, opornych na pokusy kultury towaru. Co, z kolei, czyni je obiektem pragnienia biaych feministek.
Biae feministki, jak zamroone lub zmumifikowane biae kobiety przedstawione w tekstach niektrych czarnych kobiet, wydaj si w wypowiedzi Willis ciaami, ktre znajduj dla siebie energi polityczn w ciele czarnych kobiet (s. 840).
35
F. JAMESON: Reification and Utopia in Mass Culture. Social Text 1979, nr 1 (Winter).
39 Feministyczna...
Identyczna byaby pozycja czarnego tekstu, ktry biaej feministce dawaby, jako utopijny suplement jej wysikw dekonstrukcyjnych, obietnic oporu i integralnoci (s. 840).
2.4. Powrt do lektury Recitatif Toni Morrison Konkluzja

Abel prezentuje trzy lektury przez ras (across race), z ktrych dwie, autorstwa Johnson i Homans, szukaj miejsc wsplnych, wsplnych pozycji biaej i czarnej kobiety, akcentujc podobiestwo kobiecego usytuowania w jzyku (czy w rejestrze symboliki), otwierajce, jak wierz, przed kobietami moliwo operacji subwersywnych (przez figuracj albo dosowno). Inaczej czyni Willis i Abel: obie krytyczki odwouj si nie do pojcia to-samoci a do pojcia rnicy. Przy czym komentuje Abel Willis siga po rnic, opierajc sw strategi na postrzeganiu biaej feministki jako zajmujcej coraz bardziej kompromisow pozycj spoeczn, wyssan przez sukces z opozycyjnoci (s. 841). Tak czy inaczej, konkluduje Abel, teoretyczne ujcia lektury przez ras s naznaczone biaymi podaniami (s. 841). Abel powraca do swej niedokoczonej lektury Recitatif, stawiajc od nowa hermeneutyczne pytanie o rnic i polityczne pytanie o prawomocno (s. 841). W tym drugim podejciu do lektury Abel prbuje nawiza i wykreowa nie cicie, ale w jakim sensie konieczn koegzystencj pomidzy perspektyw dekonstrukcyjno-psychoanalityczn Johnson i Homans a wasn perspektyw materialistyczno-psychologiczn. Tym razem aktualizuje, pominit poprzednio, relacj midzy postaciami powieci a czytelnikami. O ile wczeniej, jak pamitamy, eksplikowaa rnice pomidzy Twyl a Robert wyprodukowane przez klas i ras (rnice przez opowiadanie prowokowane), to obecnie podkrela bdce ich wsplnym udziaem dowiadczenie porzuconych dziewczynek, ktre w jakim dziwnym zwrocie tej edypalnej historii odkrywaj, e zarwno zabiy (chciay zabi), jak i kochay (chciay kocha) swoje matki (s. 841). Czyni to za porednictwem swojej okrutnej relacji do niemej Maggie, stanowicej projekcj ich wasnej nieodpowiadajcej matki (s. 841). Owo podkrelenie to-samoci dziewczynek nie likwiduje pamici o rnicy, a psychologia nie likwiduje pamici o polityce. Jednake zdecydowanie odmiennie od poprzedniej (tak jej wasnej, jak innych badaczek) interpretacji steruje ono myleniem o czytaniu rasy. Konkluzja, odsaniajca podobiestwo pomidzy czarnym i biaym dziewczcym/kobiecym dowiadczeniem, jednym z najbardziej elementarnych i podstawowych, zawiera implicytny projekt
3. Zaniedbania biaej literackiej krytyki feministycznej...
bardziej elastycznej i zarazem bardziej refleksyjnej lektury: aby zachowujc rnic, zarazem j przekracza. Rasa pisze Abel nie wymusza adnych absolutnych rnic pomidzy zarwno postaciami, jak i czytelnikami, kade z nich zajmuje odmienne pozycje podmiotowe, niektre wsplne, niektre antytetyczne (s. 841). Jednake, co dla Abel wane, w retusz projektu czytania rasy mg si pojawi wraz z wczeniem w dawny projekt perspektywy psychologicznej.
3. Zaniedbania biaej literackiej krytyki feministycznej wobec czarnej krytyki i literatury

Abel odnotowuje pokan list tych tendencji w biaej literackiej krytyce feministycznej, ktre oddaliy j od rozumienia czarnych krytyczek i pisarek czy te od dialogu z nimi. Podkrela skonno biaej krytyki do czytania tekstw czarnych kobiet przez soczewki krytyczne, odfiltrowujce zanurzenie tekstw w czarnej tradycji politycznej i kulturowej, podstawiajc w zamian ich odniesienie do agend biaego feminizmu, wobec ktrych te teksty stanowi odmian czy zapowied, a w ostatecznoci potwierdzenie (s. 841). Owa skonno separuje ich twrczo od czarnej tradycji politycznej i kulturowej (s. 841) i rwnoczenie wytwarza dla niej sztuczn, ambiwalentn potwierdzan bd kontestowan wi z biaym feminizmem. Za kompetencj teoretyczn biaych krytyczek wci mocniej ksztatuje (mska) teoria literatury ni afroamerykaskie studia kulturoznawcze. Wyjtkowo, jak pisze Abel, Jane Gallop odnotowuje zdanie krytyczek afroamerykaskich, mwice o roli autorytetu, jak odgrywaj francuscy mczyni (twrcy teorii) dla biaych feministek. Niewiele jest prac porwnawczych (biaej i czarnej tradycji literackiej), prac, ktre rekonstruowayby dyskursywne konteksty beletrystyki afroamerykaskiej na potrzeby lektury czarnej literatury.
W tych tekstach znalelimy alternatywne struktury rodzinne, strategie narracyjne i konstrukcje podmiotowoci: alternatywne, rzecz jasna, wobec okrelonych praktyk kulturowych biaego patriarchatu, w stosunku do ktrych literatura pisana przez biae kobiety wykazaa si niewygodnym dla siebie wsplnictwem. Implikowana publiczno tego przedsiwzicia krytycznego pozostaa biaa (s. 842).
39*
Abel podkrela, e czarna krytyka feministyczna nie ustpuje biaej w przyswajaniu sobie teorii, na przykad dyskursw psychoanalitycznych, tak wanych dla obu stron. Jednoczenie biae feministki konstruuj czarny feminizm jako innego dla wysokiej teorii. Najpoyteczniejsze dla obu stron wydaje si, mwi Abel, przekraczanie barier rasowych w lekturze (s. 842), ktrego warto ronie wraz z wyostrzaniem si rnic. Biaa feministyczna krytyka ma problem: z jednej strony nie moe unikn postawienia kwestii rasowej rnicy, z drugiej za nie moe wcieli si w czarny feminizm (potencjalnie uznajc go tym samym za zbdny) albo przeciwstawi si jego specyficznej atwowiernoci (s. 842). Biaa feministyczna krytyka zarazia czarny feminizm tendencj do urasowienia biaoci. Tak jak msko konstytuowaa siebie przez konstrukcj kobiecoci, tak teraz biao ten nieuchwytny kolor, ktry wcale nie wydaje si kolorem zyskuje na materialnoci, oczywicie zyskuje pod wpywem pragnie i fantazji badaczek. A, jak powiada Abel, rasa pozostaje obfitym rdem fantazji majcych wpyw na sposb czytania. Przekraczanie barier w lekturze, idc za ujawnieniem biaoci jako rasy, powinno spowodowa swoiste odwrcenie spojrzenia z przedmiotu rasy na jej podmiot, z opisywanego na opisujcy, z wyobraanego na wyobraajcy, ze sucego na obsugiwany. T zmian spojrzenia (gaze, odpowiednik regard u Lacana) projektuje Abel, cytujc propozycj Toni Morrison36. Pomidzy Morrison a biaymi krytyczkami zachodzi jednak rnica polityczna (s. 842). Abel wrcz mwi o roszczeniowej postawie biaej krytyki wobec tekstw afroamerykaskich. Std z zadowoleniem odnotowuje ugruntowany autorytet czarnych krytyczek, ktry stanowi skuteczn obron przed interwencj biaych teoretyczek. Finaln konkluzj ujmuje Abel w zdanie warunkowe:
Jeli nasze lektury poprowadzimy ostronie i umiejscowimy je w samowiadomym i samokrytycznym zwizku z czarn krytyk feministyczn, to to ryzyko, mam nadziej, stanowi bdzie przeciwwag dla korzyci pyncych z rozszerzenia spektrum interpretacji, z rzucenia wiata na spoeczne czynniki warunkujce czytanie i pogbiajce nasze rozpoznanie wasnych rasowych jani i tych innych, ktre fantazmatycznie konstruujemy a tym samym, rozszerzymy moliwo dialogu przez rasowe granice i na temat rasowych granic (s. 843).
Musz odnotowa pewien zbieg okolicznoci: byam w trakcie pisania tego tekstu, gdy trwaa ostatnia faza kampanii prezydenckiej w Stanach Zjednoczonych. Obama wygra.
T. MORRISON: Playing in the Dark: Whiteness and the Literary Imagination. Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press, 1992.
36
1. Bonnie Zimmerman: What Has Never Been...
1. Bonnie Zimmerman: What Has Never Been: An Overview of Lesbian Feminist Literary Criticism (1985)
Narodziny krytyki lesbijskiej wizano z drug fal feminizmu. Jednake esej Bonnie Zimmerman z 1981 roku (druga poszerzona jego wersja pochodzi z 1985 roku): What Has Never Been: An Overview of Lesbian Feminist Literary Criticism1, zmieni daty graniczne. Zimmerman zrekonstruowaa map lesbijskiej krytyki do 1981 (1985) roku, sigajc po zapomniane teksty, ktrym przywrcia znaczenie, zarwno dla potrzeb budowy lesbijskiego kanonu, jak i dla ustanowienia lesbijskiej perspektywy (s. 203). Ich przeoczenie zapewne spowodowane tym, e powstay poza akademi a zarazem ich prekursorsk wano potwierdziy badaczki w pnych latach 90.2
1 B. ZIMMERMAN: What Has Never Been: An Overview of Lesbian Feminist Literary Criticism. In: The New Feminist Criticism. Essays on Women, Literature, and Theory. Ed. E. SHOWALTER. London, Virago Press, 1986. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach. 2 Virginia Woolf: Lesbian Readings. Eds. E. BARRETT, P. CRAMER. New YorkLondon, New York University Press, 1997; K. MARTINDALE: Un/Popular Culture: Lesbian Writing after the Sex Wars. Albany, State University of New York Press, 1997; M. SCHUSTER: Inscribing a Lesbian Reader, Projecting a Lesbian Subject: A Jane Rule Diptych. In: Gay and Lesbian Literature Since World War II: History and Memory. Ed. S. JONES. Binghamton, New York, Harrington Park
Rozdzia dziesity: Lesbijska feministyczna krytyka literacka
Na licie przeoczonych Caroline Gonda obszernie j prezentuje w swoim eseju Lesbian Feminist Criticism3, ktry stanowi dla mnie bezcenny drogowskaz w poruszaniu si po tym terytorium znalaza si, midzy innymi, ksika Jeannette Foster: Sex Variant Women in Literature4, ktra funkcjonuje dzisiaj jako klasyczny przykad lesbijskiej krytyki feministycznej. Pisana przez czterdzieci lat, wydana na wasny koszt i ryzyko autorki, stanowia pierwsze encyklopedyczne rdo wiedzy na temat lesbianizmu i literatury lesbijskiej (angielskiej, francuskiej i niemieckiej) od Safony po lata 50. XX wieku. W 1967 roku ukazaa si praca Barbary Grier: The Lesbian in Literature5, opatrzona trzema tysicami bibliograficznych informacji. Symptomatyczn drog dla ksiek powiconych lesbijskiej literaturze na co wskazuje Gonda przeszy studia Judy Grahn: Another Mother Tongue: Gay Worlds6, ktre rozpoczte zostay ju w 1964 roku, ale wydane dopiero po dwudziestu latach: ocalone z poarw, policyjnych przeszukiwa. Wydane, podobnie jak ksika Foster, na koszt wasny autorki, bez wsparcia jakiejkolwiek instytucji. Jane Rule w Lesbian Images (1975)7, zgodnie z tytuem, skupia si na obrazowaniu kobiet lesbijek w literaturze i postawia interesujc kwesti: co to oznacza dla kobiety kocha kobiety i artykuowa to pragnienie w jzyku8. Zimmerman odwouje si do prekursorek krytyki lesbijskiej i tym samym przemieszcza akcenty: wypowiedzi Adrienne Rich uznaje nie tyle za klasyczne rozprawy z dziedziny krytyki literackiej, ile za wane wypowiedzi dotyczce lesbijskiej polityki. One te stanowi polityczny kontekst dla przeprowadzonej w What Has Never Been... diagnozy i analizy mechanizmw heteroseksizmu. Zimmerman jest bowiem przekonana (zgadzajc si z Sandy Boucher i Elly Bulkin9), e krytyka lesbijska musi wypracowa swj wiatopogld i, aby to uczyni, powinna uksztatowa krytyczn wiadomo na temat heteroseksistowskich zaoe (s. 201).
Press, 1998; T. CASTLE: The Apparitional Lesbian: Female Homosexuality and Modern Culture. New York, Columbia University Press, 2003. 3 C. GONDA: Lesbian Feminist Criticism. In: A History of Feminist Literary Criticism. Eds. G. PLAIN, S. SELLERS. Cambridge, New York, Cambridge University Press, 2007. Bezcenne uwagi i bogat list adresw do tej krytyki zawdziczam tej syntezie. 4 J.H. FOSTER: Sex Variant Women in Literature [1956]. Tallahassee, Florida, Naiad, 1985. 5 B. GRIER: The Lesbian in Literature [1967]. Tallahassee, Florida, Naiad, 1981. 6 J. GRAHN: Another Mother Tongue: Gay Worlds. Boston, Beacon Press, 1984. 7 J. RULE: Lesbian Images [1975]. London, Pluto, 1989. 8 M. SCHUSTER: Inscribing a Lesbian Reader, Projecting a Lesbian Subject: A Jane Rule Diptych..., s. 89; cyt. za: C. GONDA: Lesbian Feminist Criticism..., s. 171. 9 E. BULKIN: Kissing Against the Light: A Look at Lesbian Poetry. Radical Teacher 1978, no. 10 (December), s. 8; S. BOUCHER: Lesbian Artists. In: Lesbian Art and Artists. Special Issue Heresies 1977, no. 3 (Fall), s. 48.
Heteroseksizm wedle formuy Zimmerman jest tym zbiorem wartoci i struktur, ktry uznaje, e heteroseksualno jest jedyn naturaln form seksualnej i emocjonalnej ekspresji, percepcyjnym ekranem, jakiego dostarcza nasze [patriarchalne] kulturowe uwarunkowanie (s. 201)10.
Odsaniajc rnorodne symptomy heteroseksizmu, Zimmerman za kadym razem wskazuje, e jego celem jest wygumowanie wiadectw lesbijskiej egzystencji i tym samym utwierdzenie istniejcego ju spoecznego stereotypu, e jedyne wizi, ktre licz si dla kobiet, s wiziami z mczyznami. Zrekonstruowana przez Zimmerman lista wyklucze lesbijek i lesbijskiej twrczoci obejmuje antologie opracowywane przez feministyczne krytyczki, ale take sposb ich redagowania, ktry uwzgldnia w notkach biograficznych informacje dotyczce ycia rodzinnego (m, dzieci) bd profesjonalnego (mistrz) feministycznych pisarek, ale ignoruje towarzyszki ycia pisarek lesbijskich. Ani Feminist Studies, ani Womens Studies czy Women and Literature nie zamieciy adnej lesbijskiej pracy do 1981 roku. W Signs w 1975 roku pojawi si, co prawda, artyku Elaine Showalter o krytyce literackiej, ale krytyka lesbijska zostaa w nim ujta nie jako istniejca praktyka, lecz jako przyszociowy projekt badawczy. Ogoszona rok pniej w tym samym Signs recenzja Annette Kolodny z ksiki Jane Rule miaa ju wedle Zimmerman podany ton: gania ospao akademickiej spoecznoci krytycznej wobec twrczoci lesbijskiej i jej nastawienie homofobiczne. Dopiero w 1979 roku Signs i Frontiers zredagoway tematyczne numery skupiajce eseje krytyczek lesbijskich. Z pewn gorycz odnotowuje Zimmerman obserwacj, e wicej rozpraw na temat lesbijskiej literatury pomieciy tradycyjne literackie czasopisma ni prasa kobieca. Jakby feministyczne krytyczki obawiay si, e zostan zidentyfikowane jako lesby, co pozbawi ich prac wartoci (s. 202). Heteroseksizm i homofobi ledzi Zimmerman take w pierwszych uznanych i cenionych pracach feministycznych krytyczek literackich. U Ellen Moers w Literary Women...11 postaci lesbijek pojawiaj si, poza historycznym objanieniem, jako potwory, groteski i dziwada (monsters, grotesques, and freaks s. 202), a jej rozdzia Loving Heroinism: Feminists in Love jest wirtualnie podrcznikowym przykadem heteroseksizmu, zakadajcym, jak to faktycznie czyni, e kobiety pisarki artykuuj wycznie mio do mczyzn (s. 202). W ksice Patricii Meyer Spacks: The Female
10 Autorka cytuje sowa Julii Penelope [Stanley] (The Articulation of Bias: Hoof in Mouth Disease. Referat wygoszony na konwencji National Council of Teachers of English, 1979). 11 E. MOERS: Literary Women: Great Writers. New York, Oxford University Press, 1976.
Imagination...12 sowo lesbijka nie pojawia si nawet wwczas, gdy ta prbuje zapisa pciow dwuznaczno relacji pomidzy Helen a Jane w Dziwnych losach Jane Eyre. Natomiast Elaine Showalter w A Literature of Their Own13, chocia rejestruje u XIX-wiecznych pisarek, takich jak Eliza Lynn Linton i Mrs. Humphrey Ward, skonnoci do lesbianizmu (s. 203), to jednak
nie wcza kwestii lesbijskich do swego omwienia tej kluczowej generacji pisarek wczesnego wieku XX (Virginia Woolf, Vita Sackville-West, Dorothy Richardson i Rosamond Lehmann midzy innymi; wspomina si Radclyffe Hall, ale nie The Well of Loneliness), cho wszystkie pisay na temat seksualnej mioci pomidzy kobietami (s. 203).
Diagnozujc susznie, e wczesne pisarki nie byy zainteresowane tematem lesbianizmu, Showalter moga jednak, mwi Zimmerman, wymieni kilka z tych, ktrych twrczo niuansowaaby ow diagnoz: Maureen Duffy, Sybille Bedford, Fay Weldon. Za u autorek The Madwoman in the Attic...14,
tendencja do interpretowania wszystkich par kobiecych postaci jako aspektw [jednej] jani suy czasami maskowaniu relacji, jakie czytelniczka lesbijska mogaby interpretowa jako wi uczuciow lub mio midzy kobietami (s. 203).
Problem definicji W latach 80. feministyczne krytyczki lesbijskie stawiay pytania analogiczne do tych, ktre roztrzsaa feministyczna krytyka literacka. O ile jednak heteroseksualne feministki, prbujc okreli swj obiekt bada, akcentoway rnice pomidzy msk i kobiec perspektyw, o tyle lesbijskie feministki stawiay kwestie, ktre je miay odrnia od badaczek nielesbijskich. A zatem pojawiy si zagadnienia:
Czy preferencja seksualna i emocjonalna kobiety wpywa na sposb, w jaki ona pisze, czyta i myli? (s. 200).
Czy mona mwi i sensownie myle o jakiej odrbnej lesbijskiej estetyce, lesbijskim kanonie, lesbijskiej tradycji literackiej? Czym ma rni
12 P.M. SPACKS: The Female Imagination. A Literary and Psychological Investigation of Womens Writing. London, Georg Allen & Unwin Ltd, 1976. 13 E. SHOWALTER: A Literature of Their Own. British Women Novelists from Bront to Lessing. Princeton, New Jersey, Princeton University Press, 1977. 14 S.M. GILBERT, S. GUBAR: The Madwoman in the Attic: The Woman Writer and the Nineteenth-Century Literary Imagination. New Haven, Yale University Press, 1979.
si lesbijski wiatopogld, lesbijska perspektywa od tej nielesbijskiej? I chocia jak twierdzi Zimmerman (okoo 1980 roku) wymienione wtpliwoci bywaj rozstrzygane na rne sposoby, to istnieje pewien zbir zaoe, ktry scala cao krytyki lesbijskiej:
[...] e tosamo kobiety nie jest okrelona tylko przez zwizek z mskim wiatem i z msk tradycj literack (jak to demonstroway krytyczki feministyczne), e potne wizi pomidzy kobietami s kluczowym czynnikiem w ich yciu, i e seksualna i emocjonalna orientacja kobiety gboko pobudza jej wiadomo, a zatem jej kreatywno (s. 201).
Literacka krytyka lesbijska, suflowana przez lesbijk polityk, dociekajc istoty lesbijskiej perspektywy, lesbijskiej tosamoci, musiaa skonfrontowa si z zasadniczym dla niej zagadnieniem, ktre sformuowaa Susan Snaider Lanser:
Kiedy jaki tekst jest tekstem lesbijskim, a piszca go autorka lesbijsk pisark15?
Odpowiedzi byy wane, albowiem wyznaczay kierunki dalszych poszukiwa i ustale dotyczcych estetyki, tradycji, kanonu, hierarchii pomidzy gatunkami. Zimmerman wskazuje na trzy opcje, ktre funkcjonoway do 1985 roku w lesbijskiej krytyce feministycznej. Pierwsza proponowaa wsk, wykluczajc definicj lesbijki, utosamianej z tymi kobietami, ktrym mona bdzie dowie seksualne dowiadczenia z innymi kobietami (s. 205). Zgodnie z tym wymogiem, jak pisaa Catharine R. Stimpson,
musi by pragnienie i to przynajmniej jako ucielenione. [...] Aby cielesno odrniaa je od gestw politycznej sympatii dla homoseksualizmu i od namitnych przyjani, w ktrych kobiety ciesz si sob wzajemnie, wspieraj si, dziel swe poczucie tosamoci i dobrego samopoczucia16.
Zimmerman kontestuje ograniczenia tej definicji, podkrelajc, e stawia ona przed krytyk prawie niemoliwe zadanie historyczne (s. 204) odnalezienia wiadectw, ktre stwierdzayby, e odnotowane wizi pomidzy kobietami miay charakter relacji seksualnych. Biorc pod uwag
15 S.S. LANSER: Speaking in Tongues: Ladies Almanack and the Language of Celebration. Frontiers 1979, no. 4 (Fall), s. 39; cyt za: B. ZIMMERMAN: What Has Never Been: An Overview of Lesbian Feminist Literary Criticism..., s. 204. 16 C.R. STIMPSON: Zero Degree Deviancy: The Lesbian Novel in English. Critical Inquiry 1981, no. 8 (Winter), s. 364; cyt. za: B. ZIMMERMAN: What Has Never Been: An Overview of Lesbian Feminist Literary Criticism..., s. 205.
wyjtkow strategi maskowania, nawet w prywatnej korespondencji, ktr zmuszone byy posugiwa si kobiety, aby uchroni si przed atakami spoecznej homofobii, odnalezienie takich twardych dowodw wydaje si wielce kopotliwe, zwaszcza gdyby miay one dotyczy pisarek dawnych czasw. Zdaniem Zimmerman, takie definiowanie ustanawia nieadekwatn konstrukcj dowiadczenia lesbijskiego (s. 204), gdy prowadzi do identyfikowania literatury z yciem i std moe by strategi nazbyt defensywn i wtpliw (s. 205). Autork za przeciwstawnej wszechobejmujcej definicji bya Adrienne Rich. W Compulsory Heterosexuality and Lesbian Existence pisze:
Posuguj si terminem lesbijskiego kontinuum, aby obj pewn rozpito idcego przez ycie kadej kobiety i przez histori identyfikowanego z kobiet dowiadczenia; nie tylko ten prosty fakt, e kobieta miaa genitalne dowiadczenia z inn kobiet albo wiadomie ich podaa. Jeli rozcigamy je, aby ogarn o wiele wicej form pierwotnej intensywnoci midzy kobietami, wczajc w to dzielenie bogatego ycia wewntrznego, tworzenie wizi przeciwko mskiej tyranii, dawanie i otrzymywanie praktycznego politycznego wsparcia, jeli potrafimy take usysze w nim takie skojarzenia, jak opr przed maestwem oraz dzikie zachowanie, uchwycone przez Mary Daly (nieuywane sensy: krnbrne, z premedytacj, rozwize i nieskromne [...] kobieta opierajca si zalotom) to zaczynamy zdawa sobie spraw z rozlegoci obszarw pozostajcych poza zasigiem kobiecej historii i psychologii, w konsekwencji ograniczajcej, gwnie klinicznej, definicji lesbianizmu17.
Propozycja Adrienne Rich, przy caej jej pozytywnoci, rozczarowuje jednak, gdy prbuje si j zastosowa do praktyki krytycznej, ktra wedle Bonnie Zimmerman moe potrzebowa ograniczonych i precyzyjnych definicji (s. 205). Tymczasem wszechobejmujcy zakres definicji Rich18 naraa na
17 A. RICH: Compulsory Heterosexuality and Lesbian Existence. Signs 1980, no. 5 (Summer), s. 648649; cyt. za przedrukiem w: Feminist Literary Theory. A Reader. Ed. M. EAGLETON. Cambridge, Massachusetts, Blackwell, 1986, s. 23. 18 A. Rich proponuje wszechobejmujc definicj lesbijskoci, ale rwnoczenie ustanawia cise granice lesbijskiego kontinuum wwczas, gdy odwouje si do drugiego swojego pojcia: lesbijskiej egzystencji. Lesbijska egzystencja pisze sugeruje zarazem fakt historycznej obecnoci lesbijek i nasze cige kreowanie znaczenia tej egzystencji (ibidem). Ot, przede wszystkim, Rich domaga si rozrnienia lesbijskiej egzystencji i mskiego homoseksualizmu. Zrwnanie egzystencji lesbijskiej z msk homoseksualnoci, skoro kade z nich podlega stygmatyzacji, jest jeszcze jednym zanegowaniem i wymazaniem rzeczywistoci kobiecej. Odseparowanie tych kobiet, stygmatyzowanych jako homoseksualne lub gejowskie, od zoonego kontinuum kobiecego oporu wobec zniewolenia i przyczanie ich do wzorca mskiego, jest faszowaniem naszej historii (ibidem, s. 24). I chocia Rich zauwaa
[...] ryzyko zamazywania rozrnie pomidzy zwizkami lesbijskimi a nielesbijskimi eskimi przyjaniami, albo pomidzy tosamoci lesbijsk a tosamoci eskocentryczn [female-centred identity] (s. 205).
Wedug Zimmerman, zarwno lesbijska ideologia Rich ze swym redukcjonizmem, ktry utosamia lesbianizm z wszelkimi bliskimi wiziami pomidzy kobietami albo z politycznym zaangaowaniem na rzecz kobiet (s. 205), jak i polityczne definicje, identyfikujce lesbianizm z si, niezalenoci i oporem wobec patriarchatu (s. 206), nie s zadowalajce. Dlatego, midzy innymi, e dominuje w nich nastawienie na biografi, zanika wano samego tekstu. Pojawia si skonno do tworzenia prostej implikacji: jeli pisarka jest lesbijk, to jej tekst jest tekstem lesbijskim, albo wystarczy zidentyfikowa orientacj seksualn pisarki, lekcewac sam tekst. Gdyby jednak, mwi Zimmerman, krytyka lesbijska skorzystaa z sugestii Nowej Krytyki, mogaby uzna, e
Jeli tekst nadaje si do lesbijskiego odczytywania, wwczas adna ilo biograficznych dowodw nie powinna by konieczna, aby go ustanowi tekstem lesbijskim (s. 206).
Jednake lektura powieci Toni Morrison Sula w wykonaniu Barbary Smith, ktra bierze w nawias seksualne preferencje autorki, take ma swe wady: takie bowiem cechy tekstu, jak: nielinearno zdania bd wywodzona z natury lesbijek szczeglno ich miosnych wizi albo kreatywno, zilustrowana w konstrukcji powieciowych postaci, nie mog przekonywa. Zimmerman wyranie preferuje trzeci opcj, ktr sytuuje pomidzy stanowiskiem Catharine R. Stimpson i Adrienne Rich. Najbardziej precyzyjn definicj lesbijskoci zaprezentowaa, wedle niej, Lillian Faderman, dostarczajc pojciowej ramy dla czterystuletniej historii literatury (s. 206), spisanej w ksice Surpassing the Love of Man: Romantic Friendship and Love Between Women from Renaissance to the Present (1981). Na temat samego okrelenia lesbijski Faderman notuje:
wsplne dowiadczenia marginalizacji, to jednak skonna jest podkrela rnice ekonomiczne, rnice w przywileju kulturowym (wikszym dla mczyzn), w wyznawanych wartociach i typach lojalnoci. Postrzegam dowiadczenie lesbijskie jako stanowice, podobnie jak macierzystwo, gboko kobiece dowiadczenie, ze szczeglnymi opresjami, znaczeniami i moliwociami, ktrych tak dugo nie ogarniemy, jak dugo bdziemy je ujmowa we wsplny nawias z innymi stygmatyzowanymi pciowo egzystencjami (ibidem). Niewtpliwie, Rich mwi tutaj z pozycji konstytuowania specyfiki lesbianizmu, lesbijskiej tosamoci i zmierza do wykreowania odgrodzonego terytorium, odgrodzonego take od innych zmarginalizowanych i napitnowanych grup.
Lesbijski opisuje pewne relacje, w ktrych najsilniejsze uczucia i sympatie dwch kobiet kieruj si ku sobie nawzajem. Kontakt seksualny moe by czci tej relacji w wikszym albo mniejszym stopniu, albo te moe by cakowicie nieobecny. Z wyboru dwie kobiety spdzaj wiksz cz swojego czasu razem i dziel z sob wikszo aspektw ycia19.
Lesbijska literacka krytyka feministyczna miaa problem nie tylko z precyzyjn (jak pragna Zimmerman) identyfikacj lesbijskiej pisarki (lesbijki), ale take co cile si z sob wizao z precyzyjn identyfikacj lesbijskiego tekstu. Pierwszy problem wynika z przymusu milczenia narzuconego przez homofobi i mizogini, co skutkowao przyjciem szyfrowanego i niejasnego [coded and obscure] jzyka oraz wewntrznej cenzury (s. 207). Trzeba byo zrekonstruowa te strategie maskowania si lesbijskich pisarek i znale sposoby ich deszyfracji. To byo zadanie podstawowe. Zimmerman odnotowuje:
Lesbijska krytyka zaczyna si od ustanowienia lesbijskiego tekstu: wykreowania jzyka z milczenia (s. 208).
Jednake pojawiaj si wspczesne teksty, napisane ju z jawnie lesbijskiej perspektywy, chocia rwnie zakodowane (jak, na przykad, prace Gertrudy Stein). A zatem odnotowuje Zimmerman
Niezbdne bdzie, aby krytyk rozway, czy tekstem lesbijskim jest tekst napisany przez lesbijk (a jeli tak, to jak faktycznie okrelimy, kto to jest lesbijka?), tekst piszcy o lesbijkach (autorstwa, by moe, kobiety heteroseksualnej lub mczyzny) albo tekst, ktry wyraa pewien lesbijski punkt widzenia [a lesbian vision] (ktrego zadowalajcy szkic pozostaje wci spraw przyszoci) (s. 208).
W konkluzji swego artykuu Zimmerman stawia pytania, zbierajc tym samym spektrum zagadnie, ktre lesbijska krytyka literacka podja w okolicach roku 1980. Warto je odnotowa:
Lesbijska artystka, co bardzo prawdopodobne, bdzie si inaczej wypowiada o seksualnoci, ciele i relacjach. Czy jednak istniej inne mniej oczywiste jednoczce tematy, idee oraz wyobraenia, ktre mogyby definiowa jaki lesbijski tekst lub podtekst? Jak, na przykad,
19 L. FADERMAN: Surpassing the Love of Man: Romantic Friendship and Love Between Women from Renaissance to the Present. New York, William Morrow, 1981, s. 1718; cyt. za: B. ZIMMERMAN: What Has Never Been: An Overview of Lesbian Feminist Literary Criticism..., s. 206.
poczucie wyjcia spod prawa wpywa na literacki punkt widzenia [vision] lesbijki? Czy, ze wzgldu na lesbijsk pozycj na granicach, daoby si scharakteryzowa pisanie lesbijskie za pomoc jakiego szczeglnego poczucia wolnoci i elastycznoci, czy te raczej za porednictwem obrazw narzuconych przemoc barier, zamknicia [the closet]? A moe, faktycznie, istnieje jaka dialektyka wolnoci i uwizienia wystpujca jedynie w pisaniu lesbijskim? Czy lesbijki maj jakie szczeglne postrzeganie cierpienia i stygmatyzacji, co zdaje si sugerowa tak czsto literatura prefeministyczna? A co z muz, kobiecym symbolem twrczoci literackiej: czy kobiety pisarki tworz jak lesbijsk wi ze swoj muz, jak to sugeruje May Sarton? A jeli tak, to czy te pisarki, ktre wybray kobiec muz, dowiadczaj z tego powodu uwolnienia od zakazw, a moe w takiej figuratywnej relacji w ramach tej samej pci brakuje napicia twrczego? Czuj, e twierdzenia o istnieniu pewnych motyww i tematw definiujcych kultur lesbijsk, oraz to, e zaczynamy definiowa pewn symbolik lesbijsk, s solidnie ugruntowane. By moe literatura lesbijska przedstawia jak ujednolicon tradycj zainteresowa tematycznych, jak temat nieodwzajemnionej tsknoty, odczuwanej niemal przez cay kosmos, skoro obiekt miosny ulega negacji nie przez okolicznoci czy przypadek, ale przez konieczno (s. 218).
Okazuje si, e pytanie o definicj nie znika wraz z upywem lat: wraz z oddalaniem si od 1980 roku. Nierozstrzygnita kwestia: co to jest literatura lesbijska, powie lesbijska, tekst lesbijski?, powraca z uporczywoci w latach 90. Ale wwczas pojawiaj si take gosy, ktre jak wynika z przegldu Caroline Gondy kwestionuj zasadno stawiania takiego pytania, kwestionuj bowiem sam fakt istnienia jakiegokolwiek obiektu literackiego, w ktry wpisana byaby seksualno: Powieci nie s lesbijskie [...] Powieci nie maj preferencji seksualnej powtarza Caroline Gonda za holendersk pisark Anj Meulenbelt (s. 175)20. Cigo stawiania pytania nie oznacza jednake jego dosownej cytacji.
Nawet gdyby krytycy mogli zgodzi si co do tego, czym jest tekst lesbijski, to czy jednak teksty lesbijskie powinny by jedynym lub gwnym ogniskiem lesbijskiej krytyki feministycznej i jeli tak, to jakiego rodzaju lesbijskie teksty? (s. 175).
Nowa formua starego pytania wiedzie do znaczcego przemieszczenia zainteresowa krytyki. Caroline Gonda zbiera powtarzajce si problemy: czy lesbijskie krytyczki powinny nadal skupia si na badaniu kanoniczC. GONDA: Lesbian Feminist Criticism... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
20
nych tekstw emblematycznych dla kultury wysokiej21, czy powinny raczej skierowa uwag na teksty manifestujce sw lesbijsko, pozostajce jednak poza obszarem elitarnego obiegu, czy nadal powinny preferowa literatur tradycyjn (jak Zimmerman), czy zrwnoway ow preferencj czytaniem literatury eksperymentalnej22? Owa niezdecydowalno, ktra dotyczy ustalenia samego obiektu bada lesbijskiej feministycznej krytyki literackiej, ma swe gbokie powizania z pynnoci norm, zarwno estetycznych, jak i politycznych. Pynnoci, ktra wzmoga si wraz z wtargniciem do lesbijskiej krytyki po roku 1980 nowych (post-strukturalistycznych) impulsw teoretycznych. Gonda odnotowuje znamienn polemik, jaka rozwijaa si pomidzy Diane Hamer a Gillian Spraggs (1990) wok kwestii, czy preferowa pisarki lesbijskie (na przykad Ann Bannon) ze wzgldu na ich znaczenie dla kultury lesbijskiej (Hamer), czy podkrela przede wszystkim ich wkad w wartoci literackie (tak czyni Spraggs, analizujc mio w poezji Sylvii Townsend Warner i Valentine Ackland)23. Z kolei Paula Bennett (1995) dyskutowaa z Gillian Hanscombe i Suniti Namjoshi (1991) o tym, czy poezja jest i czy nadal powinna by uprzywilejowanym rodzajem literackim dla pisarek lesbijskich24. Bennett podkrelaa jej zalety: dwuznaczno jako klucz do jej sukcesu pozwala bowiem na swobodn wypowied poza obligacjami zinstytucjonalizowanej heteroseksualnoci (s. 176), przed ktrymi nie moe umkn powie, zwykle ustrukturowana przez romansow fabu (opowiadajc o maestwie). Ale poezja moe by te postrzegana jako ten rodzaj wypowiedzi, ktry, wrcz na odwrt, nie poszerza moliwoci subwersji, ale je ogranicza. Dlatego, e jak argumentuj Hanscombe i Namjoshi liryczna wyobrania jest bardziej ni proza uwikana w stereotypow genderow rol (s. 176). Bez wzgldu na liczb argumentw za i przeciw jednemu bd innemu rodzajowi literackiemu, za tym, ktry z nich miaby lepiej, bardziej
21 Za tym drugim wariantem opowiedziaa si w latach 90. Paulina PALMER (Contemporary Lesbian Writing: Dreams, Desire, Difference. BuckinghamPhiladelphia, Open University Press, 1993). 22 Za t opcj opowiedziay si Catharine R. STIMPSON (Zero Degree Deviancy: The Lesbian Novel in English...) i Elizabeth A. MEESE ((Sem)Erotics: Theorizing Lesbian: Writing. New YorkLondon, New York University Press, 1992). 23 D. HAME: I Am a Woman: Ann Bannon and Writing of Lesbian Identity in the 1950s. In: Lesbian and Gay Writing. Ed. M. LILLY. London, Macmillan, 1990; G. SPRAGGS: Exiled to Home: The Poetry of Sylvia Townsend Warner and Valentine Ackland. In: Lesbian and Gay Writing... 24 P. BENNETT: Lesbian Poetry in the United States, 18901990: A Brief Overview. In: Professions of Desire: Lesbian and Gay Studies in Literature. Eds. G. HAGGERTY, B. ZIMMERMAN. New York, The Modern Language Association of America, 1995; G. HANSCOMBE, S. NAMJOSHI: Who Wrong You, Sapho?: Developing Lesbian Sensibility in the Writing of Lyric Poetry. In: Out of the Margins: Womens Studies in the Nineties. Eds. J. AARON, S. WALBY. London, Falmer Press, 1991.
adekwatnie, umoliwia artykulacj lesbijskiego podania Gonda konkluduje, e lesbijska krytyka feministyczna bya bardziej zorientowana na badanie prozy. W roku 1996 Gonda odnotowuje trzy wane prace skupione na narracji: Julie Abraham, Marilyn Farwell i Judith J. Roof25. Obserwujc odwrt pisarek lesbijskich od tradycyjnej romansowej (maeskiej) fabuy, Abraham apeluje do krytyczek, aby zamiast nadal eksplorowa lesbijsk powie (i poszukiwa jej formuy), poszerzyy spektrum swoich zainteresowa o lesbijskie pisanie. Farwell take tropi w lesbijskiej powieci strategie ucieczkowe przed heteroseksualn fabu i wskazuje na kilka jej cech symptomalnych: pisarki pisz, pomijajc zakoczenie (wedle formuy DuPlessis), burz tradycyjne genderowe atrybuty postaci, podwaaj autorytet narracji i odwouj si do polifonii powieciowych gosw. Prbujc pogodzi powie tradycyjn z eksperymentaln, Farwell zadaje znane ju nam pytanie, akcentujc w nim przede wszystkim wag struktury narracyjnej: jej projekt jest prb odpowiedzi na dwa szerokie krytyczne i teoretyczne pytania czym jest lesbijsko w narracji lesbijskiej i czym jest taka struktura narracyjna, ktra przystosowuje, zawiera albo odpiera t lesbijsko26? O ile jednak Farwell i Abraham stawiay literaturze pytania z pozycji esencjalistycznych: o kobiet i o tosamo lesbijsk, o tyle Roof i (w swej nieco pniejszej ksice) Annamarie Jagose (2002)27 rozmylaj ju, wyranie pod wpywem inspiracji post-strukturalistycznych, poza kategoriami podmiotu ujmowanego biologistycznie i tosamociowo. Ju nie lesbijsko je interesuje, ale jak w przypadku Jagose narratywizacja lesbijskoci, nie tylko w literaturze, ale w rnorodnych formach dyskursywnych i w mediach (film, powie, krtkie formy narracyjne, pisanie autobiograficzne). Nie podmiot lesbijski, ale mczyni i kobiety, kobiety lesbijki. Podobnie jak w omawianych wczeniej przypadkach konfrontacji rnych perspektyw metodologicznych w krytyce feministycznej, i tutaj post-strukturalistyczna pozycja Roof i Jagose spotyka si z krytyk. Krytyk powtarzajc zarzuty ju nam znane z poprzednich podgldw (biaej i czarnej krytyki feministycznej). Gonda przywouje argumenty Margaret Cruikshank, umieszczone we wstpie do ksiki The New Lesbian
J. ABRAHAM: Are Girls Necessary? Lesbian Writing and Modern Histories. New York London, Routledge, 1996; M. FARWELL: Heterosexual Plots and Lesbian Narratives. New York London, New York University Press, 1996; J.J. ROOF: Come As You Are: Sexuality and Narrative. New York, Columbia University Press, 1996. 26 M. FARWELL: Heterosexual Plots and Lesbian Narratives..., s. 196; cyt za: C. GONDA: Lesbian Feminist Criticism..., s. 178. 27 A. JAGOSE: Inconsequence: Lesbian Representation and the Logic of Sexual Sequence. Ithaca, New York, Cornell University Press, 2002.
25
Studies...28: post-strukturalistyczny jzyk zamyka krytyk lesbijsk w akademii, odcinajc j od wpywu na szersz publiczno. Jednake wybr nie zosta dokonany: krytyka lesbijska pozostaa pomidzy dwoma biegunami: pisaniem atwym, cho staromodnym, a trudnym pisaniem la mode.
2. Pisanie i lektury
Wiele lesbijskich krytyczek rwnoczenie zajmowao si twrczoci literack i teori (Adrienne Rich, Audre Lorde, Jane Rule, Judy Grahn, Gloria Anzaldua, Nicole Brossard, Gillian Hanscombe, Suniti Namjoshi, Judith Barrington, Patricia Duncker). Pisanie krytyczne zestrajao si z hasem pisania osobistego i autobiograficznego. I, jak w feministycznej krytyce literackiej, w centrum jego zainteresowania zostaa ulokowana kategoria dowiadczenia. To wanie ten typ osobistej wypowiedzi sta si wedle Gondy potn moraln i polityczn broni (s. 171) w walce z heteroseksizmem, jego lepymi plamkami, w walce o artykulacj swoistego, lesbijskiego dowiadczenia. Przebieg dyskusji wok pojcia podmiotu i dowiadczenia w krytyce lesbijskiej odwzorowywa trasy refleksji, ktre miaa ju za sob literacka krytyka feministyczna. Z perspektywy post-strukturalistycznej atakowano oba te pojcia za esencjalizm29, za polityczne zawenie.
Pod wpywem atakw z powodu politycznego zawenia oraz esencjalizmu mogo si, jak sugerowaa Sally Munt, wydawa, e to, co osobiste, stao si tym jednym dyskursem, ktry teraz kochamy nienawidzi [...]; lecz ta wypowied okazuje si przedwczesna (albo raczej, historia zatoczya koo). Lesbijska krytyka feministyczna wci uciekaa si do wadzy dowiadczenia, nawet wwczas, gdy stao si zwyczajem problematyzowa dowiadczenie30 (s. 171172).
M. CRUIKSHANK: Foreword. In: The New Lesbian Studies: Into the Twenty-First Century. Eds. B. ZIMMERMAN, T.A.H. MCNARON. New York, The Feminist Press at the City University of New York, 1996. 29 D. FUSS: Essentially Speaking: Feminism, Nature and Difference. New York, Routledge, 1989; J.W. SCOT: The Evidence of Experience. In: The Lesbian and Gay Studies Reader. Eds. H. ABELOVE, M.A. BARALE, D. HALPERIN. New YorkLondon, Routledge, 1993. 30 Chodzi o nastpujce prace: S. MUNT: Introduction. In: New Lesbian Criticism: Literary and Cultural Readings. Ed. S. MUNT. New York, Columbia University Press, 1992 (cytat ze
28
2. Pisanie i lektury
Jeli krytyczki feministyczne pytay o to, co oznacza czyta jako kobieta, to feministyczne krytyczki lesbijskie szczeglnie w okolicach roku 1980 pytaj o to, co oznacza czyta jako lesbijki (to read as lesbians)31. Zagadnieniu czytania nadaje si szczeglne znaczenie. To w procesie czytania, traktowanym jako osobista praktyka i rdo teorii (sigano po model re-wizji Adrienne Rich i strategi opierajcej si czytelniczki Judith Fetterley, po analiz Monique Wittig, ujmujc heteroseksualno jako obowizujc norm), moe by wypracowana lesbijska perspektywa, moe dokonywa si konstytucja wasnego ja. Strategie owej lektury musz by dostosowane do szczeglnego statusu (enigmatycznego, zawoalowanego zapisu) lesbijskiego tekstu. Wypowied Zimmerman brzmi niczym echo propozycji Marguerite Duras:
Czsto ta postawa [stance] wymaga spogldania w cie, w spacje pomidzy sowami, w to, co byo niewypowiedziane i ledwie wyobraone. To jest niebezpieczna krytyczna przygoda, ktra, w rezultacie, moe ama przyjte normy tradycyjnej krytyki, ale ktra rwnie moe odmieni nasze pojcia o moliwoci literatury32.
I zgodnie z zapowiedzi Bonnie Zimmerman, e lesbijskie pisanie/czytanie jest nonikiem subwersywnoci, e czytelniczka lesbijskiego tekstu jest przyzwyczajona, aby czyta midzy wierszami, pojawia si w latach 90. przekonanie, e lesbijki s szczeglnie zrczne w dekonstrukcji, jak pisze Caroline Gonda, cytujc zdanie Sally Munt (s. 172). Zdaniem Gondy, miejsce wasnego ja w lesbijskiej krytyce jest trudne do zdefiniowania (s. 173). Rozziew koncepcji jest znaczny. Gdy spora grupa krytyczek, zwizana gwnie z tradycyjn teori, podkrelaa zyski czerpane z pisania osobistego i autobiograficznego, to druga strona akcentowaa kryjce si za nim niebezpieczestwa: esencjalizmu, poszukiwania lesbijskiego znaczenia w tekcie i solipsyzmu (s. 172)33. ywio tego, co osobiste, zamazywa granice pomidzy krytyczk a tekstem, a w rzeczy samej, midzy krytyczk a autork (s. 173), podobnie jak granice pomidzy rnymi gatunkami literackimi i pomidzy teori a poezj, teori a aus. XV); S. ODRISCOLL: Outlaw Readings: Beyond Queer Theory. Signs 1996, nr 22; K. EMERY: The Lesbian Index: Pragmatism and Subjectivity in the Twentieth-Century United States. Albany, State University of New York Press, 2002. 31 B. ZIMMERMAN: What Has Never Been: An Overview of Lesbian Feminist Literary Criticism..., s. 201. 32 Ibidem, s. 208. 33 Marilyn Farwell wyraa swoje zastrzeenia wobec tego, e czynienie z czytelniczki lesbijskiej figury lokalizowania lesbijskiego znaczenia w jakim tekcie mogoby prowadzi do pewnego solipsyzmu, ktrego aprobata budzi mj opr (s. 172; cyt. za: M. FARWELL: Heterosexual Plots and Lesbian Narratives..., s. 198).
40 Feministyczna...
tobiografi. Owo zacieranie granic i jego konsekwencje niepokoiy krytyczki lesbijskie take wwczas, gdy prboway one rozwika kwesti relacji pomidzy akademi a krytyk lesbijsk, relacji, ktre mog polega na asymilacji, opozycji lub wyjciu poza akademi. W 1996 roku Bonnie Zimmerman z niepokojem pytaa o miejsce krytyki lesbijskiej wewntrz instytucji, skoro na amerykaskich uniwersytetach wzrosa liczba kursw powiconych gay studies i queer theory. Od 1980 roku czarne krytyczki dopominay si o swj udzia w krytyce lesbijskiej. Stawiane byy od nowa kwestie rasy i klasy, przymierzy z rnymi dyscyplinami: teori kultury, histori, filozofi, antropologi, etyk, ale te krytyk feministyczn, studiami gejowskimi i teori queer, post-strukturalistyczn i dekonstrukcjonistyczn refleksj krytyczn. Za przykady takich prb uznaje Gonda antologi pod redakcj Jeffner Allen: Lesbian Philosophies and Culture (1990) i ksik Judith Roof: A Lure of Knowledge... (1991)34. Niemae znaczenie dla ksztatowania si lesbijskiej teorii krytycznej miaa take koncepcja performatywnoci genderu Judith Butler czy interpretacje homoseksualnoci Eve Kosofsky Sedgwick. Pojawiy si przecie gosy, ktre, nie podwaajc wagi tych teorii, wskazay na niebezpieczestwa z nimi zwizane. Gonda rejestruje wypowied Biddy Martin, ktra sugeruje,
e taka robota, ze swoim zogniskowaniem na podziale homo/hetero poskutkuje jakim wyrzeczeniem si [disavowal] kobiecoci i faktycznie feminizmu, konstruujc ten ostatni jako antyseksualne, tosamociowe bagno [identificatory muck], z ktrego kady dobry queer musi samego lub sam siebie wycign (s. 174)35.
3. Tradycja i kanon
Lesbijska krytyka feministyczna od pocztku lat 70. apelowaa o ustanowienie historycznej i literackiej tradycji lesbijskiej, lesbijskiej genealogii. Mowa bya o tym, e w porwnaniu z kobiec tradycj literack, zagubion i zapomnian, nasza przeszo bya wymazywana [has been erased],
Lesbian Philosophies and Culture. Ed. J. ALLEN. Albany, State University of New York Press, 1990; J. ROOF: A Lure of Knowledge: Lesbian Sexuality and Theory. New York, Columbia University Press, 1991. 35 Cyt. za: B. MARTIN: Feminity Played Straight: The Significance of Being Lesbian. New YorkLondon, Routledge, 1996, s. 10.
34
3. Tradycja i kanon
usuwana przez dziaania wrogiego spoeczestwa36. Pozytywna odpowied na ten apel bya uwarunkowana za kadym razem decyzj badaczki, ktra wizaa si o czym ju bya mowa z definicj lesbijskoci, statusem tekstu, z wyborem perspektywy badawczej: akcentem pooonym na historyczny kontekst (pisark i jej zwizek z tosamoci lesbijsk) albo na sam tekst. Szczeglnych kopotw z odczytywaniem przysparzay dziea pochodzce z wczeniejszych okresw literackich. W szkicu What Has Never Been... Zimmerman skrupulatnie zbiera pierwsze ksiki, ktre tworzyy lesbijsk literack tradycj: Jane Rule: Lesbian Images (1975), uznana przez ni za kamie milowy w krytyce lesbijskiej; Dolores Klaich: Woman Plus Woman... (1974); Louise Bernikow: The World Split Open: Four Centuries of Women Poets in England and America, 15521950 (1974)37. Wrd nich wymienia take artyku Blanche Wiesen Cook: Women Alone Stir My Imagination: Lesbianism and the Cultural Tradition (1979)38. Cook, mwic o tradycji, wyranie wie j z pisarkami, ktre identyfikuje jako lesbijki, interesuje j nie tylko literatura, ale te kultura lesbijska we wczesnym XX wieku we Francji i Anglii (Virginia Woolf, Vita Sackville-West, Ethel Smythe, Gertruda Stein, Radclyffe Hall, Natalie Barney i Romaine Brooks). Bogatym rdem informacji, ale rwnie, jak mwi Zimmerman, odzyskaniem literackiej tradycji romantycznej mioci midzy kobietami (s. 209)39, bya ksika Lillian Faderman: Surpassing the Love of Men... (1981)40. Faderman jak podkrela Zimmerman odzyskuje z heteroseksualnego mroku (s. 209) wiele postaci pisarek, midzy innymi Mary Wollstonecraft, ale take Emily Dickinson. Przekonuje, e lesbijska tradycja nie jest wymysem krytyki, ale e istnieje i jest kontynuowana w ponownym odczytaniu zarwno twrczoci, jak i biografii pisarek wczeniej uznawanych za heteroseksualne albo stare panny (s. 210). Faderman nie ustrzega si jednak przed zarzutami: jej lektura ujmowaa relacje pomidzy kobietami, usuwajc na dalszy plan ich aspekt seksualny. Na stawiane przez lesbijsk krytyk pytania odpowiedzi s zawsze zawieszone. Ilustracj moe by tu lista zastrzee sformuowana przez BonB. ZIMMERMAN: What Has Never Been. An Overview of Lesbian Feminist Literary Criticism..., s. 208. 37 J. RULE: Lesbian Images...; D. KLAICH: Woman Plus Woman: Attitudes Toward Lesbianism. New York, William Morrow, 1974; L. BERNIKOW: The World Split Open: Four Centuries of Women Poets in England and America, 15521950. New York, Vintage Books, 1974. 38 B.W. COOK: Women Alone Stir My Imagination: Lesbianism and the Cultural Tradition. Signs 1979 (4), nr 4 (Summer). 39 B. ZIMMERMAN: What Has Never Been: An Overview of Lesbian Feminist Literary Criticism... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach. 40 L. FADERMAN: Surpassing the Love of Men: Romantic Friendship and Love Between Women from the Renaissance to the Present...
40*
36
nie Zimmerman: czy mona z Marii czy z Fiction Mary Wollstonecraft wyczyta jej namitn mio do Fanny Blood (s. 210), czy Henry James prezentuje w The Bostonians zwizki lesbijskie (zob. lektur tej powieci przez Judith Fetterley), czy Emily Dickinson swe erotyki kierowaa ku kobiecie, czy ku mczynie41, jak jest moliwy przekad relacji Virginii Woolf z Vit Sackville-West i Ethel Smythe na jej literackie wizje? Bez wzgldu na to, jakie bd odpowiedzi (czy wymienione przykady mwi o relacjach lesbijskich, czy te nie), Zimmerman jest przekonana, e krytyka lesbijska (i nie tylko ona) nie moe ju duej udawa, e ekspresja literacka jest niezalena od wpywu orientacji seksualnej i emocjonalnej (s. 210). Krytyka lesbijska nie ma tych problemw wwczas, gdy konfrontuje si z samowiadom tradycj literack (s. 210): gdy pisarki okreliy same sw tosamo jako lesbijsk i ustanowiy wsplnot. Chodzi o Pary wczesnych lat XX wieku. Tam wwczas Colette, Djuna Barnes, Radclyffe Hall, Rene Vivien i, peryferycznie, Gertruda Stein wykreoway mityczn wizj lesbijskiego spoeczestwa i kultury (s. 210), ktr zlokalizoway jeden raz w historii na wyspie Lesbos. Elaine Marks42 ledzi modyfikacje tradycji lesbijskiej w literaturze francuskiej od Safony Rene Vivien do Amazonek Monique Wittig (s. 210). Dyskusja wok Gertrudy Stein wskazuje, e nie ma jednak oczywistych rozpozna i nieskomplikowanych przycze do nowo budowanej tradycji. Z jednej strony akcentowano dwuznaczn gr, jak Stein prowadzia z Alice B. Toklas, i podkrelano jej antyfeministyczn polityk, z drugiej za (szczeglnie w esejach w okolicach roku 1980), przeciwnie, wskazywano na jej nowatorskie stawianie kwestii: poszukiwania odpowiedzi na pytanie, co to znaczy by kobiet i co oznacza zajmowa pozycj na granicach patriarchalnego spoeczestwa. Zimmerman odwouje si do fascynujcej lesbijskiej interpretacji Stein przez Cynthi Secor.
Wasne dowiadczenie Stein jako lesbijki daje jej jaki krytyczny dystans, ksztatujcy jej rozumienie walki o bycie wasn osob [to be ones self]. Jej wasna tosamo nie jest uksztatowana w chwili, gdy zwraca si ona ku relacji z mczyzn (s. 211)43.
41 Faderman i Bernikow s zdania, e na poezj Dickinson miaa wpyw jej namitno do kobiety. Nadeau Bishop sugeruje, e mogaby ni by jej przyrodnia siostra. Pojawiaj si nawet sugestie, e okruchy, klejnoty i kamyki, ktre zagospodarowuj jej teksty, odsyaj do echtaczkowej wyobrani; zob. P. BENNETT: The Language of Love: Emily Dickinsons Homoerotic Poetry. Gai Saber 1977, nr 1 (Spring). 42 E. MARKS: Lesbian Intertextuality. In: Homosexualities and French Literature. Eds. G. STAMBOLIAN, E. MARKS. Ithaca, New York, Cornell University Press, 1979. 43 C. SECOR: Ida, A Great American Novel. Twentieth-Century Literature 1978, no. 24 (Spring), s. 99.
3. Tradycja i kanon
Elizabeth Fifer prbuje uchwyci pisarskie gesty Stein, odwoujc si do parodii, teatralizacji, odgrywania rl. Deirdre Vanderlinde za widzi w niej pionierk nowego jzyka, w ktrym da si powiedzie ja, kochajca-kobiet kobieta, istniej (s. 211)44. Za zwrotny moment w historii lesbijskiej, ktry mia take wpyw na literack interpretacj dawnej literatury, Caroline Gonda uznaje odkrycie i publikacj zakodowanych, lecz eksplicytnych pod wzgldem seksualnym (s. 179)45 XIX-wiecznych dziennikw napisanych przez dziedziczk Yorkshire Anne Lister46. Jeli cigle istnia nierozwizany problem: czy seksualna tosamo lesbijska wie si z praktyk seksualn i czy pojcie tosamoci seksualnej moe by odnoszone do dawnych epok, to owe XIX-wieczne dzienniki w pewnej mierze daway odpowied badaczkom przywizanym do historycznego kontekstu i do wiadectw. Chocia zakodowane, ale niedwuznaczne seksualnie dzienniki Anne Lister pozwalay jak pisze Gonda wtpi w to, przy czym si dotd upierano:
Czy lesbijska tosamo seksualna jest jakim nowoczesnym wynalazkiem, skonstruowanym spoecznie przez prace seksuologw, takich jak Havelock Ellis (1897)? (s. 179180). Czy nie byo, jak to zoliwie formuuje Terry Castle, adnych lesbijek przed 1900 rokiem? (s. 180).
Emma Donoghue47 jak referuje Gonda daje odpowied, odnajdujc brytyjsk kultur lesbijsk w XVII i XVIII wieku. Jak przekonuje Gonda, pewn prb rozwizania tych trudnoci, wynikajcych z konfrontacji perspektywy historycznej i literackiej, bya analiza dyskursu (s. 180). Valerie Traub analizuje lesbijk i lesbianizm jako efekty retoryczne we wczesnomodernistycznej Anglii (s. 180)48. Podobny typ bada podejmuje Susan Lanser (2003) oraz Terry Castle, ktra w swej antologii The Literature of Lesbianism... (2003) wybiera pozycj pomidzy esencjalizmem a konstruktywizmem:
E. FIFER: Is Flesh Advisable? The Interior Theater of Gertrude Stein. Signs 1979, nr 4 (Spring); D. VANDERLINDE: Gertrude Stein: Three Lives. Paper presented at the MLA convention, San Francisco, December 1979, s. 10. 45 C. GONDA: Lesbian Feminist Criticism... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach. 46 A. LISTER: I Know My Own Heart: The Diaries of Anne Lister 17911840. Ed. H. WHITBREAD. London, Virago, 1988. 47 E. DONOGHUE: Passions Between Women: British Lesbian Culture 16681801. London, Scarlet Press, 1993. 48 V. TRAUB: The Renaissance of Lesbianism in Early Modern England. Cambridge, Cambridge University Press, 2002.
44
Castle wci wyranie wierzy odnotowuje Gonda w istnienie, i w rzeczywist naoczno [visibility], lesbijek i lesbianizmu przed er seksuologw, ale ogniskuje si na lesbianizmie jako na pewnym podmiocie dyskursu: co o nim mwili ludzie i jak sta si coraz bardziej do pomylenia pomidzy renesansem a pnym wiekiem XX (s. 180)49.
4. Lesbijski feminizm i teoria queer

Po dwudziestu latach od pierwszych tekstw Adrienne Rich i Bonnie Zimmerman, w ktrych obie badaczki wskazyway na zoono relacji pomidzy feminizmem lesbijskim a msk krytyk homoseksualn, w wtek cho ju w nieco innej formie, zreinterpretowany po przejciach powraca. W 2004 roku Laura Doan apeluje, aby zerwa z t obecnie zwapnia narracj zaoycielsk [origin narrative], czyli jak objania Gonda z narracj o zderzeniu lesbijskiego feminizmu z teori queer i o jego przez ni uniewanieniu (s. 169)50. Paulina Palmer za broni lesbijskiego feminizmu przed utrwalon przez lata etykiet, e jest nieatrakcyjny i staromodny w konfrontacji z teori queer, ktra ma by seksowna, witalna, pluralistyczna i zabawna (s. 169)51. Te nowe propozycje wywouj jednak niepokj o efekt owej konfrontacji, skoro lesbijskie wojny z gejowskimi mczyznami lat 80. zrodziy lesbijski postmodernizm (s. 169)52 i skoro w jasny lesbijski feminizm ma by bardziej atrakcyjny, niemonolityczny, ale pozostajcy pod mskimi wpywami.
49 S. LANSER: Sapphic Picaresque, Sexual Difference, and the Challenge of Homo-Adventuring. Textual Practice 2001, nr 15; T. CASTLE: The Literature of Lesbianism: A Historical Anthology from Ariosto to Stonewall. Ed. T. CASTLE. New York, Columbia University Press, 2003. 50 Jest to wypowied przytoczona przez Gond z materiaw konferencji: L. DOAN: Lesbian Studies after The Lesbian Postmodern: Toward a New Genealogy. Plenary address at conference Lesbian Lives XI: Lesbian Lives, Studies and Activism since The Lesbian Postmodern, 1315 February 2004, University College Dublin, Ireland. 51 To wypowied z tej samej konferencji: conference presentation on Queer Theory and Lesbianism: Debating the Issue. 52 Gonda przywouje zdanie Kathleen Martindale, ktra streszcza narracj zaoycielsk lesbijskiego postmodernizmu jako opowie o tym, jak amerykaskie feministyczne wojny seksualne, toczone wok reprezentacji seksualnej we wczesnych latach 80., wytworzyy problem z kategori lesbijskoci [lesbian category trouble], zamay konsensus feministyczny, sprzymierzyy z powrotem lesbijki z gejami, a nastpnie wywiody najnowsze objawienie: lesbijski postmodernizm (K. MARTINDALE: Un/Popular Culture: Lesbian Writing after the Sex Wars..., s. 1).
4. Lesbijski feminizm i teoria queer
Funkcj lesbijskiego feminizmu w tych narracjach, pisze Caroline Gonda, ma by to, co Marilyn Farwell nazywa monstrualnym Bdem, jaka potna, ale powolna bestia pokonana przez teoretyczne wyrafinowanie (s. 169).
Gdy konflikt zostanie zinterpretowany w kategoriach sporu pomidzy generacjami, to wwczas bdzie to historia queerowych crek buntujcych si przeciw macierzyskiej represji seksualnej (s. 169).
Cokolwiek te mity zaoycielskie [myths of origin] postrzegaj jako zwyciskiego bohatera czy buntownika, zgadzaj si w uznaniu tego, co zostao pokonane lub zastpione: lesbijski feminizm jako matka, potwr albo monolit (s. 170).
Antagonizm pomidzy lesbijsk krytyk feministyczn a teori queer zaciera si pod koniec XX wieku. Zmieniaj si akcenty: literatura cigle jest w polu zainteresowania feministycznej krytyki lesbijskiej (szczeglnie tak zwany Sapphic Modernism: Woolf, Radclyffe Hall, Winterson s. 179), ale ju nie w takim stopniu, jak to byo na pocztku, albowiem w centrum uwagi znajduje si kultura popularna: wizualne rodki przekazu (filmy rysunkowe, komiksy, ziny s. 179) transformuj obiekt badawczy i poszerzaj zakres bada feministycznej krytyki lesbijskiej.
1. Problem z formu. Diagnoza
Peter F. Murphy w Feminism and Masculinities (2004) prezentuje dug list mczyzn od Arystotelesa do Bertranda Russella na ktrej umieszcza tych wszystkich, ktrzy wsppracowali z kobietami. Sw uwag koncentruje jednak gwnie na latach 60. XX wieku. Wwczas bowiem rozwiny si profeministyczne badania mczyzn nad mskoci, a indywidualne i sporadyczne wsparcie ze strony mczyzn dla ruchu feministycznego przybrao bardziej zorganizowan form. Murphy notuje:
Kiedy osobiste, emocjonalne, seksualne dowiadczenia ycia kobiet zyskay znaczenie jako uzasadnione spoeczne niepokoje z politycznymi konsekwencjami, mczyni byli zmuszeni do zbadania swych wasnych spoecznie skonstruowanych rl mczyzn [...] Ju nie jest msko znanym, niepodlegajcym badaniu, naturalnym zjawiskiem, za jakie bya uznawana. Poczynajc od lat 60., mczyni zaczynaj stosowa feminizm do badania wasnych sposobw ycia jako mczyzn w spoeczestwie patriarchalnym1.
Ze zwizego omwienia Calvina Thomasa: Men and Feminist Criticism (2007) wynika jednake, e powana dyskusja nad mczyzn w badaniach feministycznych rozpocza si w okolicach roku 1980. Aktualnym
1 P.F. MURPHY: Introduction. In: Feminism and Masculinities. Ed. P.F. MURPHY. Oxford, United Kingdom, Oxford University Press, 2004, s. 910; cyt. za: C. THOMAS: Men and Feminist Criticism. In: A History of Feminist Literary Criticism. Eds. G. PLAIN, S. SELLERS. Cambridge, New York, Cambridge University Press, 2007, s. 190.
Rozdzia jedenasty: Mczyzna w feminizmie czy mczyzna i feminizm?
wwczas problemem stao si pytanie: jak wyznaczy potencjalnie produktywne stosunki mczyzn z feminizmem, nie reprodukujc niewiadomie historycznie uwaczajcego [abusive] stosunku mczyzn do kobiet2? W 1987 roku wydano antologi Men in Feminism, ktra zawieraa materiay z konferencji na ten sam temat zorganizowanej trzy lata wczeniej. Redaktorami tomu byli Alice Jardine i Paul Smith. W ksice oprcz tekstw uczestnikw konferencji (midzy innymi: Stephen Heath, Paul Smith, Andrew Ross, Judith Mayne, Elizabeth Weed, Alice Jardine, Peggy Kamuf, Elaine Showalter, Rossi Braidotti, Nancy K. Miller, Naomi Schor) znalazy si eseje zaproszonych do publikacji goci: Jane Gallop i Jacquesa Derridy. Antologia miaa bogat recepcj. Staa si take punktem odniesienia dla wydanego kilka lat pniej zbioru Engendering Men...3. Cao zatytuowana Men in Feminism stanowi nie tylko zbir autonomicznych rozpraw, skupionych wok nakrelonego tematu, ale jest te zapisem polemik w postaci krtkich koreferatw. w dialogowy aspekt tomu ma swoje bezcenne zalety, pozwala bowiem ledzi gwne linie sporu, akcentuacj problemw, moliwoci otwarcia na dialog ktry zreszt demonstrowany jest przed czytelnikiem a take powody zerwania dialogu (taki charakter przybraa polemika toczona pomidzy Elaine Showalter i Terrym Eagletonem4 zob. rozdzia sidmy: Lektury). Temat by na czasie, ale zarazem, jak wynika z zapisw, wywoywa u referentw bardzo rnorodne postawy. Od akceptacji pomysu, intelektualnego zainteresowania niekultywowan dziedzin, po dywagacje podajce w wtpliwo samo sformuowanie problemu: e zbyteczne (Cary Nelson5), e jest to kwestia oklepana (Elizabeth Weed6). Alice Jardine w eseju Men in Feminism: Odor di Uomo Or Compagnons de Route? (s. 5556) wskazuje na trzy grupy mczyzn akademikw, ktre rni si postaw wobec feminizmu i feministycznych teorii. Milczca wikszo ignoruje feministyczn praktyk nie czyta tekstw wyprodukowanych przez krytyczki i teoretyczki; druga grupa kontaktuje si z feminizmem, zmienia co w swojej teorii i praktyce, ale pozostaje na
2 C. THOMAS: Men and Feminist Criticism..., s. 196. Synteza zaprezentowana przez Calvina Thomasa oraz przedstawiona przez niego bibliografia stanowi dla mnie bezcenny drogowskaz. 3 Engendering Men: The Question of Male Feminist Criticism. Eds. J.A. BOONE, M. CADDEN. New YorkLondon, Routledge, 1990. 4 Terry Eagleton napisa Response na zaprezentowany przez Showalter esej Critical Cross-Dressing: Male Feminists and the Woman of the Year, w ktrym by jednym z tytuowych bohaterw (mskich krytykw-transwestytw); zob. Men in Feminism. Eds. A. JARDINE, P. SMITH. New YorkLondon, Routledge, 2003 (pierwsze wydanie Methuen 1987). Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach. 5 C. NELSON: Men, Feminism: The Materiality of Discourse. In: Men in Feminism... 6 E. WEED: A Mans Place. In: Men in Feminism...
zewntrz feminizmu. Stosuje zrnicowane strategie: od autorytatywnego pisania na temat produkcji kobiet, przez podstpn sympati, ktra koczy si zwykle negatywnymi ocenami ksiek pisanych przez kobiety, po uruchomienie starej mskiej taktyki: dziel i rzd (tak jak mona wskaza na ze i dobre kobiety, podobnie mona wskaza na dobre i ze prace feministyczne: bo s mniej albo bardziej radykalne, mona podzieli badaczki na te z akademii i te spoza, uczestniczki womens studies i teoretyczki itd.). Trzecia grupa to s ci wszyscy mczyni, ktrzy faktycznie prbuj, faktycznie czytaj i zmieniaj. Co oczywiste, uwaga Jardine skupia si na tych ostatnich, ktrzy intencjonalnie wyraaj wol pozostania sojusznikami i sprzymierzecami feministycznej pracy.
1. Problem z formu Diagnoza
Antologia dziki swojej dialogowej koncepcji daje wgld w zoono odpowiedzi na pytanie o to, jaka bya, jaka jest i jak jest moliwa lokalizacja mczyzny w feminizmie. Odwoam si w tym miejscu do tytuu tomu (pomysu Paula Smitha) chodzi w nim o przyimek w ktry wzbudzi komentarze i sprowokowa prby substytuowania owego w innymi przyimkami i spjnikami. Kady wybr okazywa si nie do koca trafny i odsania skal trudnoci: czy naley formuowa pytania o mczyzn w (feminizmie)?, czy o mczyzn i (feminizm)?, czy mczyzn wypowiadajcego si na (temat feminizmu) i z (feminizmem)?, czy wewntrz, czy na zewntrz (feminizmu)?, czy o mczyzn, ktry robi, ktry praktykuje feminizm? Wszyscy mscy uczestnicy konferencji mieli wiadomo wagi decyzji. Stephen Heath zadawa pytanie: jak mam myle i mwi, i pisa o feminizmie z feminizmem [about with feminism] (s. 2), aby go sobie nie przywaszczy? Paul Smith tak tumaczy si z tytuu Men in Feminism: mczyni
wchodz w feminizm, aktywnie penetrujc go (czymkolwiek on mgby by, albo przed t interwencj, albo po niej) z powodu rozmaitych motyww i w rozmaitych trybach, wedle rozmaitych md. Tej penetracji przygldaj si czsto z podejrzliwoci: mona j rozumie jako jeszcze jedno wtargnicie, bardziej lub mniej nieuprawniony akt wamywania si
i wchodzenia, wchodzenia i wamywania si, za ktre trzeba w kocu tym mczyznom wystawi rachunek (s. 33).
Wszystkie wtpliwoci tego rodzaju byy zasadne wanie dlatego, e formuy mczyzna w feminizmie albo mski feminizm nawet w kocwce lat 80. mogy wybrzmiewa niczym oksymoron. S. Heath, ktrego artyku Male Feminism otwiera antologi, wykada klarownie, na czym polega komplikacja:
Mczyni s przedmiotami, czci analizy, agentami struktury, ktra ma by przeksztacona, reprezentantami, nonikami trybu patriarchalnego; a moje pragnienie, aby tam by podmiotem, take tam w feminizmie aby by feminist jest rwnie tylko ostatnim podstpem w dugiej historii ich kolonizowania (s. 1).
Jak zatem pogodzi ow msk pozycj z feminizmem, ktry by reakcj na w patriarchalny model i wszystkie jego konsekwencje? Odpowied Heatha ju w incipicie eseju jest jednoznaczna:
Stosunek mczyzn do feminizmu jest stosunkiem niemoliwym (s. 1). [...] oznacza to wanie, e musz uwiadomi sobie mimo wszystko i jest to wysiek a nie bana e jestem nie tam, gdzie one s, i e nie mog chcie tam by (chocia tak mczyni robi, kolonizujc, jak to czynili zawsze), i to jest wanie ta niemoliwo mojego, mczyzn, stosunku (s. 1).
Podejmuje jednak prb rozwaenia jakiej formy akcesu do feminizmu, skupiajc si na moliwociach zerwania z reprodukcj mskiej dominacji. To, co, jak sdz, moe najwyej zrobi dzisiaj kady mczyzna: uczy si, a take prbowa pisa albo dziaa w odpowiedzi na feminizm (s. 9), zrezygnowa z autorytetu i bezpieczestwa, a zatem mie do dyspozycji rne strategie dyskursywne i subiektywno produkcji wiedzy, nie mwi, e pisze feministyczne ksiki albo e staje si, e jest feminist, renegocjowa swoj tosamo, powtarzajc gest, ktry ju uczyniy kobiety. Ale w proces renegocjacji musi by pozbawiony pewnych negatywnych skonnoci: do uzurpowania sobie prawa mwienia w imieniu kobiet, w imi dowiadczenia kobiet, i do pouczania kobiet, jak powinny uprawia refleksj feministyczn, jak to, na przykad, czyni Terry Eagleton z chwil, gdy prbuje normatywizowa feministyczn teori, mwic, jaka powinna by. Heath traktuje tak rozumiane renegocjacje szeroko i wieloaspektowo: jeli obecna konstrukcja genderw absolutyzuje rnice pomidzy pciami, to trzeba j przemyle, prowadzi ona bowiem do represjonowania homo-
seksualnoci i do uczynienia z kobiecej seksualnoci czarnego kontynentu dla mczyzny. Naley zerwa z powrotem seksualnej tosamoci do pci, do fallicznej tosamoci mczyzny i kobiety, pciowego zafiksowania [the sexual fix] (s. 13). Wwczas bdzie mona mwi o proliferacji seksualnoci, zrezygnowa z takich poj, jak: pe, czyja pe, dwie pcie, [...] tych poj, ktre nie potrafi nam wiele powiedzie o seksualnej tosamoci (s. 13). Jako autor ksiki The Sexual Fix7 ma pen wiadomo tego, e seksualno nie jest czym danym, nie jest jakim faktem, jest produktem, albo raczej jest produkowana jak kady towar w ekonomii spoecznej. Nie odnosi do tego, co naturalne, ale do tego, co kulturowe.
Seksualno, jak to dzi rozumiemy, jest powizana z jzykiem i przedstawieniem, z okrelon histori jakiej indywidualnej konstrukcji tosamoci, jest jak zoon materi i mechanik podania (s. 19).
Tak rozumian seksualno Heath przekada na relacje tekstowe. Zrywajc tosamo pomidzy pci a seksualnoci, pomidzy pci a seksualn pozycj w tekcie, wskazuje tym samym na niebezporednio ekspresji upciowionego podmiotu (mskiego albo kobiecego) na dyskurs, pisanie, tekst (s. 25), ktry w podmiot produkuje. Owa ekspresja jest zawsze mediatyzowana przez jzyk, przez rne dyskursywne porzdki jzyka (s. 25) i, jak wczeniejszy cytat wskazywa, jest spraw reprezentacji i pozycji w dyskursie, ktr mog przyjmowa mczyni i kobiety. Wane jest, aby piszcy mczyzna rozpoznawa wszystkie implikacje, ktre wypywaj z jego pozycji jako mczyzny w spoeczestwie, i aby nie reprodukowa tej pozycji, z ktr walcz kobiety, chcc powoa do ycia now rzeczywisto. Owa kwestia uprzywilejowanej mskiej pozycji w dyskursie i jej problematyzacja zyskaa powszechn aprobat zarwno wrd badaczek feministycznych, jak i wrd ich feministycznych mskich sprzymierzecw, chocia nie wszystkich prowadzia do tej samej konkluzji, e pamitamy formu Heatha stosunek mczyzn do feminizmu jest stosunkiem niemoliwym. W kilka lat pniej wag pozycji, z jakiej mwi mczyzna, potwierdza Jonathan Culler, odpowiadajc jednake (inaczej ni Heath) pozytywnie na pytanie o przyszo mczyzny w feminizmie, cho mnoy warunki konieczne do spenienia. W krtkim szkicu z 1994 roku: Five Propositions on the Future of Men in Feminism8, akcentowa, e mczyzna, niezalenie od tego, czy ignoruje, czy imituje feministyczne mylenie
S. HEATH: The Sexual Fix. London, Macmillan, 1982. J. CULLER: Five Propositions on the Future of Men in Feminism. In: Men Writing Feminine: Literature, Theory, and the Question of Genders. Ed. T.E. MORGAN. Albany, State University of New York Press, 1994. Dalsze cytaty z tej pozycji ze s. 187.
8 7
i pisanie, czy te wraz z nim rozwija swoj argumentacj, z koniecznoci zajmuje msk pozycj, analogiczn do pozycji ugenderowionego podmiotu, jak zajmuje w jzyku i w historii. A jeli tak, to nawet gdyby mg on z powodzeniem wytwarza feministyczne dyskursy, to musi pamita o tym, e jego pozycja wypowiadania [position of enunciation] nie bdzie pozycj kobiety produkujcej tak sam wypowied. Inaczej mwic, jeli mczyzna twierdzi, e uprawia feminizm lub feministyczn lektur, to zamazuje istotne napicie midzy nonc i nontiation. Do tej samej, wywiedzionej z gruntu francuskiego, opozycji nonc/ /nontiation nawizuje Elizabeth Weed w wypowiedzi zatytuowanej A Mans Place. Chodzi jej o komplementarne odwrcenie sytuacji omawianej przez Cullera, a wic o zarzucane feministkom prby uniwersalizacji wasnej pozycji, midzy innymi w tekcie Andrew Rossa (Demonstrating Sexual Difference), ktry negatywnie ocenia uniwersalizujc operacj radykalnych feministek, podobnie jak i wszelkie inne posugiwanie si uniwersaliami, w rodzaju: wszystkie kobiety, wszyscy mczyni. Weed argumentuje:
Kiedy feministki, mwic z pozycji kobiet, powtarzaj t uniwersalizujc operacj, bez wzgldu na to, jak moe to by wtpliwe, to nie moe by nigdy, z powodu okolicznoci wypowiadania [circumstances of enunciation], ta sama operacja (s. 72).
Reasumujc, kiedy feministki mwi z pozycji kobiety o wszystkich kobietach albo o wszystkich mczyznach, to nie utosamiaj wszystkich kobiet z Ludzkoci, jak to czyni mski podmiot, wskazujc na wszystkich mczyzn. Jardine w rozmowie ze Smithem (pomieszczonej w ostatniej partii antologii) podaje przykad, ktry ilustruje znaczenie okolicznoci wypowiadania (circumstances of enunciation), czyli genderu podmiotu: wspomina o tym, e wiadomie wywoaa eksplozj miechu wrd publicznoci, gdy uya formuy: feminizm penetrujcy instytucj (s. 255). Mnie to pasuje, bo przecie ja nie mog niczego spenetrowa komentuje Jardine. A zatem dowodzi Culler wydawaoby mi si tendencyjne i zawaszczajce nazywanie przez mczyzn tego, co robi, feminizmem. Mczyzna moe przyj rol terminatora, ktry uczy si od kobiet feministek czytania i pisania, jednake jego historyczne usytuowanie w tradycji mskiej hegemonii9 czyni t rol zawsze podejrzan. Powinien zatem pozostawi innym ocen swego przedsiwzicia (podobn sugesti zgasza Heath).
9
Ibidem.
Pesymizm Heatha nie by odosobniony. Wsparli jego wtpliwoci Andrew Ross, Elizabeth Weed, a take Janet Todd w rozdziale swojej Feminist Literary History... zatytuowanym Men in Feminist Criticism10. Andrew Ross, w artykule No Question of Silence z omawianego tomu, odwoa si do argumentacji E. Weed, przyznajc, e uniwersalistyczne wypowiedzi mczyzn i kobiet rni si jako dwa odrbne akty wypowiadania (acts of enunciation)11 i e stosunek kobiet do feminizmu jest tak samo niemoliwy, jak stosunek mczyzn do feminizmu12,
poniewa na nasze ywoty spoecznych mczyzn i kobiet skadaj si rozmaite pozycje, skomponowane heterogenicznie. Z powodu tego ukadu pozycji zajmowanych przez podmiot, nie mamy gwarancji, e bdziemy kiedykolwiek w swych dziaaniach spoecznych pozbawieni sprzecznoci. Nie ma nic jednoczcego, na przykad, w rwnoczesnej przynalenoci do kategorii biologicznego mczyzny, mczyzny-w-praktyce i mczyzny teoretycznego, w jakie wpisuje si wielu mczyzn13.
Janet Todd wskazuje, co prawda, na miejsca wsppracy, na przykad w krytyce psychoanalizy, ktra, w formule Lacanowskiej, czyni heteroseksualn msko niemal synonimiczn z samym jzykiem14, co mogoby otworzy now refleksj nad msk homoseksualnoci, ale
istnieje pewne niebezpieczestwo, e studia dotyczce mczyzn, mskoci albo homofobii w literaturze bd zmierza do wyparcia krytyki feministycznej z jej celem i wymiarem politycznym, bd powodowa nie odchylenie od pyta feministycznych i pisania kobiet, lecz proste wyjcie poza nie, i bd wskazywa, e czas nagli, by zostawi staromodne marginesy studiw kobiecych i wej w gwny nurt, w ten mski nurt [the mainstream, that male stream], zawsze tak obficie pyncy przez sam rodek kultury15.
J. TODD: Men in Feminist Criticism. In: EADEM: Feminist Literary History: A Defence. Cambridge, Polity Press, Basil Blackwell, 1988. 11 A. ROSS: No Question of Silence. In: Men in Feminism..., s. 88. 12 Bo jeli pisze Elizabeth Weed jak powiada Stephen Heath w Mskim feminizmie (s. 132), stosunek mczyzn do feminizmu jest stosunkiem niemoliwym, to taki sam, na inny sposb, jest stosunek kobiet do feminizmu. S to stosunki niemoliwe, jak mwi Heath, albowiem rwnie jako jednostkowe podmioty ludzkie przeywamy nasz heterogeniczno, przeywamy take nasze usytuowania [positionings] w polu spoecznym i musimy wykonywa oba zespoy dziaa. Jest tak, e mczyni s nonikami modelu patriarchalnego, i jest tak, e kobiety musz godzi rwnoczenie esencjalizm i brak (E. WEED: A Mans Place..., s. 74). 13 A. ROSS: No Question of Silence..., s. 88. 14 J. TODD: Men in Feminist Criticism..., s. 133. 15 Ibidem, s. 134.
10
Dlatego Todd finalizuje swoj wypowied kilkoma konkluzjami: e naprawd nie moe by mskiego feminizmu czy mczyzny w feminizmie, a po prostu mczyni posugujcy si feminizmem [using feminism]16. Do rozpraw na temat mskiej pozycji dodaje, e wchodzc w debat i w praktyk krytyki feministycznej, trzeba koniecznie zdawa sobie spraw z tego, e si przyjmuje pewn pozycj polityczn, z ktrej si mwi. Warto w tym miejscu przywoa Calvina Thomasa17, ktry z perspektywy 2007 roku rozpatruje warunki, jakie umoliwiy postawienie pytania o koniunkcj: mczyzny i feminizmu. Thomas wskazuje na zwrot feministyczny, ktremu wsptowarzyszy zwrot lingwistyczny wspierany przez zmiany w teorii literatury, zmiany zarwno formacji intelektualnej, jak i dyskursywnej (Hegel, Marks, Nietzsche, Freud, Barthes, Foucault, Lacan, Derrida). Jeli feminizm mia ujawni reprodukcyjno dominacji jako znaczenia mskoci (s. 188)18, to zwrot lingwistyczny pozwala mu artykuowa ow dominacj nie jako co genetycznego, chromosomalnego, naturalnego, czyli nieuniknionego, lecz raczej jako jzykowe, semiotyczne, tekstowe i przedstawieniowe (s. 188). Konsekwencj owego lingwistycznego zwrotu byo poszerzenie rozumienia tekstu, ktry mia teraz odsya do caego wiata, a w szczeglnoci do tekstu spoecznego. Najbardziej konsekwentnie wida to w propozycjach Judith Butler: w jej praktyce odnotowuje Thomas
nie tylko gatunki literackie, ale take ugenderowione tosamoci mog by poddawane analizie tekstowej, wyeksponowane raczej jako kulturowe fikcje [...] pod presj kary ni jako dane z natury (s. 189)19.
Msko moga by czytana i zapisywana jako spoeczny tekst i moga zosta te od nowa przeczytana oraz zapisana jej dotychczasowa pozycja dominacji. Teoria literatury, jako trzeci obok obu zwrotw, feministycznego i lingwistycznego, czynnik warunkujcy pytanie o mczyzn w feminizmie, umoliwia
Ibidem. C. THOMAS: Men and Feminist Criticism... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach. 18 Systemowa mska dominacja sama si reprodukuje przez reprodukowanie dominacji jako istotnego znaczenia mskoci, dominujcego sposobu, w jaki mczyni rozumiej, czytaj i pisz, aktywizuj si [enact themselves] jako mczyni (ibidem). 19 Cyt. za: J. BUTLER: Gender Trouble: Feminism and the Subversion Identity. LondonNew York, Routledge, 1990, s. 140; polskie tumaczenie: J. BUTLER: Uwikani w pe. Feminizm i polityka tosamoci. Prze. K. KRASUSKA. Wstp O. TOKARCZUK. Warszawa, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2008, s. 252.
17 16
jakie fundamentalne (cho antyfundamentalistyczne) przemylenie na nowo tego, co si naprawd dzieje w jzyku, w historii, w tekstach, na ulicach, na kartach ksiek [between the sheets], czy w ktrymkolwiek z innych kanaw dyskursywnych, przez ktre reprodukuje si spoecznie systemowa mska dominacja (s. 191).
Thomas uznaje Marksa i Barthesa oczywicie bez feministycznych intencji z ich strony za najbardziej wpywowych mylicieli dla refleksji feministycznej wczesnych lat 80. W tym kontekcie lingwistyczny zwrot oznacza, e Bg i natura przestay peni funkcj alibi dla mskiej dominacji (s. 192). Marks i Barthes (szczeglnie jako autor Mitologii) stanowili zdaniem Thomasa istotny punkt odniesienia dla tych mczyzn, ktrzy prbowali zrozumie teoretyczne podstawy feminizmu, zrozumie uwarunkowane i sfabrykowane realnoci naszych cia, naszych jani, naszych tekstw i ich wzajemn wspimplikacj w sfabrykowanych realiach mskiej dominacji (s. 194). Dla Thomasa w punkt odniesienia peni funkcj nie tylko swoistego induktora dla wczesnych lat 80., ale, jak wynika z jego wykadu, pozwala zrozumie take podstawy refleksji, ktr w pnych latach 80. prezentuje Judith Butler. Thomas cytuje takie jej sowa z 1987 roku:
Nie jest dla mnie oczywiste, e rzeczywisto jest czym ustanowionym raz na zawsze i dla wszystkich, i zapewne dobrze robimy, zachcajc do spekulacji na temat dynamicznej relacji midzy fantazj a urzeczywistnieniem nowych realnoci spoecznych (s. 194)20.
Ten sposb ujmowania przez Thomasa dziejw mylenia na temat genderu oddaje moje osobiste przekonanie o bardziej lub mniej wyranej czy zaciemnionej drodze refleksji, ktra nie wpada w przepa, ale idzie dalej, przemieszczajc to, co byo dotychczas marginesem, ku centrum. Krtko mwic, co nowego zaczyna si wraz z Eve Sedgwick i Judith Butler, ktrych prace, wychodzc z feminizmu, funduj queer studies, ale nie oznacza to, e wszystko zaczyna si u nich od nowa. Raczej wspwystpuje ze zmian akcentw, dodaje si i tym samym nabiera nowego ksztatu.
20 J. BUTLER: Variations on Sex and Gender: Beauvoir, Wittig, Foucault. In: The Judith Butler Reader. Ed. S. SALIH. Malden, Massachusetts, Blackwell, 2004 (pierwodruk: 1987). I na odwrt, francuskie idee na temat kobiecoci budz nieufno Butler jako zbyt biologistyczne: W takich przypadkach gender nie jest ju konstytuowany, lecz traktuje si go jako istotny aspekt ycia cielesnego, i bardzo si zbliamy do zrwnania biologii z przeznaczeniem, do takiego pomieszania faktu z wartoci, nad odrzuceniem ktrego ubiego cae ycie Beauvoir (ibidem, s. 57).
41 Feministyczna...
2. Odpowied i projekt
Alice Jardine, znakomicie jako autorka Gynesis obznajomiona ze skutkami owych zwrotw, ktrych zaoenia odnotowywa w skrcie Thomas, wczya si do polemiki poprzedzajcej jej wystpienie, jak toczyli Stephen Heath i Paul Smith. W tym sporze, jak zaznacza, nie chodzio jej o osoby, ale o
formacje dyskursywne produkujce bardzo rne efekty feministyczne [...], ktrych nie bdziemy interpretowa (co naprawd znacz), ale w ktre, raczej, musimy wpisa funkcje penione ze wzgldu na wadz, instytucje oraz dyscypliny jak dotd nalece do MCZYZNY (s. 55)21.
Jardine odpowiada na wybrane przez siebie wtki z gosw obu autorw, przyjmujc strategi przekadu tego, co miao charakter indywidualny (okolicznociowy), na procesy historyczne. To, co gwnie Smith, cho nie tylko on, artykuowa w kategoriach osobistego poczucia obcoci, wykluczenia, braku zaufania feministycznych badaczek do jego intencji wsppracy (jakiego poczucia niepodzielnoci dyskursu feministycznego, podobnego do swego rodzaju nacjonalizmu s. 37), interpretuje Jardine w ramach oglnego mechanizmu, ktry wedle niej zarzdza kad walk, toczc si o terytoria dyskursywne i polityczne (s. 57). Pytanie: czy kobiety mog ufa mczyznom? jest podobne w swojej strukturze i wpisuje si w ten sam mechanizm, co kwestie:
[...] czy Czarni mog ufa Biaym? Czy kobiety Trzeciego wiata mog ufa zachodnim mieszczaskim feministkom? (s. 57).
Ostrono w odpowiedziach na podobne pytania domaga si uwzgldniania: rasy, klasy i genderu. Jardine prbowaa nakreli rwnie, z wasnej perspektywy, negatywne aspekty mskich interwencji w feministyczne badania: przede wszystkim ich skonno do redukowania zoonoci i rozmaitoci feministycznej refleksji i samego ruchu, a take do przyjmowania postawy autorytatywnej w kwestii organizacji, instytucjonalizacji i teoretycznego ustawienia feministycznych programw. Nie chodzio jej jednak o takie potyczki. Poza pragmatycznym projektem, ktry mia odpowiada na pytania i Heatha, i Smitha: jak mczyni mog by uyteczni dla feminizmu?, Jardine nakrelia sporne problemy, ktre, co warto zaznaczy, zyskay niezwyk aktualno ju po kilku latach.
21
Men in Feminism... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
2. Odpowied i projekt
W wypowiedzi Paula Smitha podkrela Jardine postaw defensywn wobec rozpozna feministycznych. On sam przyznaje, e jedn z wyjciowych kwestii dla feminizmu mskiego jest czsta jego tendencja do mylenia o rewindykacji swoistoci kobiecych cia czy swoistoci kobiet, albo jako bdzie w teorii [theoretical error], albo, w najlepszym razie, jako gecie prowizorycznym i strategicznym (s. 37)22. Jest to tendencja zmierzajca do wykluczenia kwestii ciaa.
Jednym z jej skutkw stawao si zwolnienie mskich feministw z odpowiedzialnoci mwienia ich wasnymi ciaami [speaking their own bodies]. Ta odpowiedzialno musi by oczywicie naoona.
A jej przywrcenie moe zaistnie albo w obrbie, albo z pomoc, jak si wyraa Smith, aparatu feministycznej teorii. Pierwszym pytaniem jest jednak pytanie o to, jakich znakw mskiego ciaa naley szuka (what are the signs that are being looked for): Co faktycznie wytwarza mski zapis wasnych wyobrae?. Smith sdzi, e gdyby mczyzna podj sugesti feministycznej krytyki, to wwczas powtrzyby tylko te operacje, ktre zostay ju przez ni wykonane, czyli po prostu zreprodukowaby fallocentryczn i z pewnoci take pornograficzn wyobrani (czy nasze wyobraenia, pyta retorycznie Smith, s czym innym, jak tylko jak pornograficzn obron przed ciaem matki?). Rwnie Stephen Heath wtpi w to, eby mczyni mogli zapisa prawd o swoich ciaach, co Alice Jardine uznaje za jego porak. Odsuwajc na bok wtpliwoci jednego i drugiego, Jardine eliminuje zarazem ich domniemania: e feministki oczekuj od mczyzny w feminizmie mskiej mimikry kobiecego dyskursu, e s zainteresowane mskim wspczuciem albo poczuciem winy, albo e spodziewaj si admiracji, zrekonstruowanej przez Luce Irigaray jako etyka rnicy seksualnej na podstawie Namitnoci duszy Kartezjusza (taki pomys zaprezentowa Heath s. 2930).
Tym, czego chcemy, powiedziaabym nawet, tym, czego potrzebujemy, jest wasza praca. Potrzebujemy, ebycie si zabrali za powan prac (s. 60).
I sugeruje swj projekt, w ktrym apeluje o to, aby mczyni analizowali nie seksualno kobiec, ale seksualno msk i aby powizali j z kwestiami takimi, jak: konstrukcja mskiego podmiotu, narcyzm, voyeuryzm, fetyszyzm, pornografia, homoseksualno, szalestwo, przyjemno i podanie (ale prosz, nie to pisane anonimowym, uniwersalnym, du22
Std dalsze cytaty.
41*
ym P s. 61), aby przeanalizowali swj zwizek ze mierci, broni, wojn, ale take z technik i sportem. Jardine nie zgadza si ze swymi dyskutantami, e przepracowanie [to work through] waszej mskiej seksualnoci mogoby tylko odtworzy wyobrani fallocentryczn (s. 60). Mczyni wci maj do powiedzenia wszystko o swojej seksualnoci, powtarza Jardine za Hlne Cixous, bo, wedle przywoanej przez ni sentencji Irigaray, metafizyka nie dotkna nigdy tego, co w mczynie cielesne (s. 6061). Pozytywna odpowied mczyzn na takie wyzwanie byaby wedug Jardine spenieniem jednego z wanych warunkw ich produktywnego zwizku z feminizmem. Zanim przytocz takie pozytywne gosy mczyzn w feminizmie, warto wspomnie o dwch ksikach Johna Stoltenberga: Refusing to Be a Man (1989) i bestsellerze Roberta Bly: Iron John (1990), ktre wiadcz o odmowie wzicia udziau w refleksji otwartej na ucielenienie mczyzny przez zwrot lingwistyczny i zwrot feministyczny, a celebruj tradycyjn msk podmiotowo (Bly) albo w reakcji na kryzys mskoci odrzucaj bycie mczyzn (Stoltenberg). elazny Jan Roberta Bly nie tylko nie ucielenia mczyzny, ale wrcz na odwrt, prbuje mu przywrci, odwoujc si do mitw i poezji, mocny rdze psychiki, obudzi upione w podwiadomoci archetypy, aby odzyska on psychiczno-duchow jedno23. Ruch mitopoetykw Bly nalea do jego inicjatorw promuje msko na przekr nowym projektom tosamoci uhistorycznionej, zdenaturalizowanej, stanowicej konstrukt w gwnej mierze genderowy, na przekr poszukiwaniom nowych form podmiotowoci. Msko w rozumieniu mitopoetykw przeciwnie jest naturalizowana (bo wrodzona), niezmienna (ponadkulturowa i ponadhistoryczna) i, co waniejsze, separowana od kobiecoci. Albowiem kobieco, czy kobieta, stanowi powane zagroenie dla stabilizacji osobowoci elaznego Jana. Mitopoetyczny ruch nie chce sprzymierza si z feminizmem. Wydaje si, e ide wiecznej kobiecoci zastpuje jak ide wiecznej, podanej mskoci.
23 Zob. E. HYY: Feminizm a ruchy mskie. Studium z feminizmu wczajcego. W: Qeerowanie feminizmu. Estetyka, polityka, czy co wicej? Red. J. ZAKRZEWSKA. Pozna, Konsola, 2006, s. 54.
3. Zwrot analny (rectal turn)

Nastpne lata przyniosy studia dotyczce mskiej seksualnoci, mskich cia i mskiej podmiotowoci.
Etyczny impuls notuje Calvin Thomas inicjujcy wiele z tych studiw, zakada tak oto ide, e skoro idealistyczna metafizyka zawsze represjonowaa mskie bycie w ciele i negowaa msk bezbronno (wobec, dajmy na to, mierci), przemieszczajc sprawy zwizane z ciaem na to, co kobiece [the feminine] (co zostao analitycznie wypunktowane po raz pierwszy przez Simone de Beauvoir w Drugiej pci), to uchwycenie przez mczyzn w dyskursie [a discoursive embrace] wypartego mskiego ucielenienia [embodiment] mogoby pomc uniewani to tanatyczne przemieszczenie24.
Okoo 1990 roku nastpi przeom, ktry zapocztkowali Alice Jardine i Leo Bersani, nazwany przez Calvina Thomasa zwrotem analnym (rectal turn)25, polegajcy na przemieszczeniu uwagi krytycznego dyskursu z przedniej czci mskiego ciaa (penis, jdra, erekcja, ejakulacja) na mski anus. Esej Bersaniego Is the Rectum a Grave?, ktrego kontekstem bya, oczywicie, dyskusja wok AIDS (sam tytu nawizuje do formuy Simona Watneya, znanego publicysty piszcego o homofobii), stanowi znaczc prb przeformuowania symboliki mskiego ciaa.
Jeli jednak pisze w konkluzji Bersani odbyt jest grobem, w ktrym pogrzebano mski idea dumnej podmiotowoci (idea, w ktrym maj swj odmienny udzia mczyni oraz kobiety), wwczas powinno si go celebrowa ze wzgldu na jego ogromny miercionony potencja. AIDS udosownio ten potencja jako pewno mierci biologicznej i z tego powodu wzmocnio heteroseksualne skojarzenie seksu analnego z samozniszczeniem, pierwotnie i gwnie utosamianego z fantazmatyczn tajemnic jakiej niedajcej si nasyci ani powstrzyma seksualnoci kobiecej26.
Thomas lokuje Bersaniego w cisym zwizku z wizjami filozofa ekskrementw Georgesa Bataillea (seksualno jako naznaczona utrat cz
C. THOMAS: Men and Feminist Criticism..., s. 200201. Ibidem, s. 201. 26 L. BERSANI: Is the Rectum a Grave? In: October. The Second Decade, 19861996. Eds. R.E. KRAUSS et al. Cambridge, Massachusetts, The MIT Press, 1997, s. 328.
25 24
jani27), z koncepcj abjekcji Julii Kristevej i z teori queer. Zarwno feministyczni heteroseksualni (straight) badacze i badaczki, jak i teoretycy powstajcego ruchu queer, wzili udzia w przedsiwziciu, ktre, wedle sw Thomasa, miao
poniy dumn podmiotowo falliczn, queerowa heteroseksualn [straight] msko i przekierowa heteroseksualne mskie ciao na radykaln drog analizmu albo przynajmniej adaptowa je do niej28.
Antologia Engendering Men: The Questions of Male Feminist Criticism (1990) pod redakcj J.A. Boonea i M. Caddena stawia, zgodnie z rodzc si teori queer (wyprzedzajc moment wykrystalizowania si tej nazwy w letnim numerze Differences z 1991 roku), pytanie o heteronormatywne zaoenia obowizujcych w kulturze dyskursw. Joseph Allen Boone krytycznie ocenia zbir Men in Feminism, szczeglnie atakujc redaktorw, Alice Jardine i Paula Smitha, za heteroseksizm i za zmarginalizowanie gejowskich krytykw i gejowskich mczyzn. I rzeczywicie, w Men in Feminism znalaz si tylko jeden artyku Craiga Owensa, ktry wprowadza w problematyk anonsowan przez znamienny tytu: Outlaws: Gay Men in Feminism. Take Janet Todd zwrcia uwag na t skromn (samotn) reprezentacj homoseksualnych mczyzn w zbiorze, podkrelajc, e przyznane im miejsce dokadnie, na zasadzie analogii, odbija miejsca przyznawane tradycyjnie teoretyczkom feministycznym w antologiach (mskich) teorii akademickich. Tymczasem Owens (a za nim Boone) uznaje, e to wanie homoseksualni mczyni powinni zyska miano najwikszych sojusznikw krytyczek feministycznych, zarwno w ruchu, jak i w akademii. (Oczywicie, reprezentuje gos tylko jednej z frakcji, tej nastawionej nie na konflikt, ale na przymierze z feminizmem). Dlaczego? Albowiem, jak argumentuje Owens, ten sam aparat prawny, ktry utosamia msk homoseksualno z wykroczeniem i chorob, take (symbolicznie i literalnie) kastruje kobiety i kobiece podanie (s. 219)29. Owens wyranie zaznacza, e nie proponuje aliansu tylko po to, by budowa wsplnot zmarginalizowanych (gejw i kobiet), ale by gwnie skupi si na analizach konstrukcji (homo)seksualnej tosamoci i prbowa, uchylajc przeszkody, wypracowywa Genet-yczny zwizek jak go nazywa, igrajc sowem pomidzy polityk feministyczn i gejowsk (s. 219). Jednake osignicie owego celu jest moliwe pod warunkiem rozpatrzenia spoeczno-kulturowego spektrum rozlicznych mitologii,
27 28 29
Ibidem. C. THOMAS: Men and Feminist Criticism..., s. 201. Men in Feminism... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
ktre utrudniaj nawizanie dialogu. Jedn z nich jest wedle Owensa mit homoseksualnej gynofobii, ktry zaciemnia gboki zwizek pomidzy mizogini i homofobi w naszej kulturze (s. 219), mit wykreowany midzy innymi przez teksty Freuda. Owens, majc wiadomo komplikacji owych relacji, odwouje si do zastrzeenia Eve Kosofsky Sedgwick:
Jakkolwiek gbokie i intuicyjnie wyczuwane s czsto w naszym spoeczestwie wizi pomidzy feminizmem i antyhomofobi, te dwie rzeczy nie s tym samym. Jako e przymierze midzy nimi nie jest automatyczne czy ponadhistoryczne, byoby bardziej owocne, gdyby byo analityczne i bez przesdzania z gry (s. 220)30.
Sam Owens znajduje wrd feministycznych badaczek negatywne tendencje, ktre mogyby stanowi przykady przejtego dziedzictwa homofobicznego mylenia Freuda i Lvi-Straussa. Dzieje si tak, gdy gejowscy feminici s postrzegani jako sfeminizowani mczyni, co stanowi odbitk widzenia feministki jako kobiety zmaskulinizowanej i ilustruje jaki wyranie homofobiczny mechanizm spoecznej kontroli (s. 221), albo gdy przedstawia si karykaturalnie mskich krytykw feministycznych jako transwestytw (jak Showalter w eseju Critical Cross-Dressing: Male Feminists and Woman of the Year), uaktywniajc termin, ktry w homoseksualnej subkulturze jest akurat postrzegany jako cz dyskursu klinicznego na temat homoseksualnoci, a zatem jako wrogi (s. 221). Albowiem homofobia wymierza swe ostrze nie tylko w homoseksualnych mczyzn, ale take w tych, u ktrych genderowa, normatywna msko jest postrzegana jako naruszona. Owens, komentujc esej Showalter, wpisuje jej uycie poj transwestytyzm i homoseksualno w pewien krg amerykaskiej psychiatrii i psychoanalizy. Bezkrytyczne przejcie przez badaczk ich sownika powoduje, e powtarza ona i utwierdza ich homofobiczne zaoenia. Owens ma gwnie na uwadze przekonania goszone przez Stollera (obficie przez Showalter cytowanego), ktry pojmuje homoseksualno jako zaburzenie genderowe (gender disorder), a chopcw, u ktrych wystpuj symptomy homoseksualnoci, radzi poddawa leczeniu. Przeledziwszy rne koncepcje antropologw, dotyczce miejsca i funkcji homoseksualnoci w dawnych spoecznociach, znajduje Owens wsparcie dla swej tezy, e opresja homoseksualnoci jest produktem tego samego systemu, ktry narzuca opresj kobietom, dziki czemu zyskuje uzasadnienie dla przekonania (sugerowanego przez niektrych antropologw), e spoeczestwa, ktre instytucjonalizuj homoseksualno, s barE. KOSOFSKY SEDGWICK: Between Men: English Literature and Male Homosocial Desire. New York, Columbia University Press, 1985, s. 20.
30
dziej egalitarne, mniej hierarchiczne ni spoeczestwa, ktre tego nie czyni, i e w tych ostatnich bardziej podkrela si msk dominacj nad kobietami (s. 228).
By moe konkluduje Owens alternatyw dla legendy o wyjtym spod prawa homoseksualicie [the homosexual outlaw] stanie si, na odwrt, rola homoseksualnego ojczyma [the homosexual in-law] (s. 228).
Odwoujc si do Historii seksualnoci Michela Foucault oraz Between Men... Eve Kosofsky Sedgwick, prbuje Owens objani zwizek pomidzy homofobi a homoseksualnoci. w zwizek sta si problematyczny, albowiem teoria Freudowska zatara rnic pomidzy jednym i drugim pojciem. W skrcie rzecz ujmujc: represja homoseksualnego podania tak jak Owens objania Freuda miaaby, z jednej strony, transformowa si w wysublimowane manifestacje uczu przyjani i mioci do ludzkoci, z drugiej za, w homofobi. Homofobia brzmi teza Eve Kosofsky Sedgwick, potwierdzona przez Owensa nie moe by interpretowana jako efekt represjonowanej homoseksualnoci. Owens, godzc Sedgwick i Foucaulta, notuje:
Homoseksualizm bowiem nie wyoni si jako problem dlatego, e znikna ju przyja [midzy mczyznami], raczej, jak zauway sam Foucault, intensywna mska przyja bya postrzegana jako wroga gadkiemu funkcjonowaniu nowoczesnych instytucji armii, biurokracji, administracji, uniwersytetw, szk ktre z tego powodu prboway pomniejsza albo minimalizowa te uczuciowe relacje. I pierwsz broni w tej postpowej kampanii przeciwko mskiej przyjani bya homofobia imputowanie motywu homoseksualnego kadej mskiej relacji; std szeroko rozpowszechniona tendencja do postrzegania takich instytucji, jak wojsko, wizienie i szkoa dla chopcw, raczej jako siedlisk szalejcej aktywnoci homoseksualnej ni jako maszyn reprodukujcych nie homoseksualistw, lecz homofobw (s. 230).
Podobne manifestacje mskoci, zauwaa Sedgwick, mog wyglda, przy zaledwie nieznacznej zmianie optyki, na cakiem zaskakujco homoseksualne (s. 230)31.
Bo dla mczyzny bycie mskim mczyzn [a mans man] jest oddzielone jedynie niewidzialn, starannie zamazywan, zawsze ju przekroczon lini od bycia zainteresowanym mczyznami (s. 231)32.
31 32
Ibidem, s. 89. Ibidem.
W tym kontekcie mwi Sedgwick o podwjnym zwizaniu (double bind). Ta jej obserwacja wiedzie Owensa do sformuowania zadania, jakiego mogoby si podj feministyczne pisanie, zadania dotyczcego poszukiwania, midzy innymi, odpowiedzi na pytanie o to, komu wolno swobodnie definiowa powstae podwjne zwizanie, manipulowa nim i czerpa z niego korzyci (s. 231)33. Jeli mska homofobia dotyczy zarwno homoseksualnych, jak i niehomoseksualnych mczyzn i dotyka take kobiet (za porednictwem rejestrowanego przez Sedgwick homospoecznego podania), to obawy przed homoseksualnoci powinny sta si nie wyizolowanym, ale centralnym przedmiotem zainteresowania kadej lewicowej koalicji w dniu dzisiejszym (s. 231). O ile Men in Feminism, zachowujc parytet pci w doborze autorw, istotnie ograniczy udzia krytykw homoseksualnych do cytowanego Craiga Owensa, to Joseph Allen Boone jako wspautor Engendering Men..., ktry to ograniczenie zarzuca antologii Jardine i Smitha, sam odpowiada za wycicie kobiet.
Engendering Men... pisze Calvin Thomas w aden sposb nie unikao feminizmu, ale faktycznie, w pewnym sensie wycio kobiety ze swego obrazu (s. 202)34.
W spisie autorw figuruj bowiem sami mczyni, ilustracja na okadce ukazuje jedynie dwie nagie mskie postaci, podczas gdy na okadce Men in Feminism widniay dwie postaci androgyniczne (s. 202). Zarwno Craig Owens, jak i Calvin Thomas (komentujcy po upywie dekady obie antologie) prbuj, kady na swj sposb, odpowiedzie na pytanie: w jaki sposb mczyni mog wykonywa uyteczn feministyczn prac? Pragmatyczny, polityczny projekt Owensa spotyka si, na innym poziomie, z koncepcj zwrotu analnego Calvina Thomasa. Thomas postrzega w nim nie marzenie, ale produktywn strategi dla mczyzn chccych wsppracowa z feminizmem. Midzy innymi dlatego, e w, nawizujcy do ciaa i seksualnoci, dyskurs otwiera
jaki od nowa wcielony [re-enfleshed] wysiek mylenia przez heterogeniczno podmiotu, mylenia bez nakadania opresywnego brzemienia abjekcji w trybie tym Inni staj si gwnem [...] na to, co kobiece (s. 203)35.
Ibidem, s. 8990. C. THOMAS: Men and Feminist Criticism... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach. 35 Cyt. za: J. BUTLER: Gender Trouble: Feminism and the Subversion Identity..., s. 134 (polski przekad s. 242).
34 33
Dotychczas mski podmiot konstruowao si, karzc odrzuceniem to wszystko, co stanowio sfeminizowanego innego. Ten projekcyjny tryb musi ulec demontaowi od wewntrz.
Prba, by sta si podmiotem nie uniwersalnym, ale jakim nieodwoujcym si etycznie do abjekcji [an ethically non-abjecting], nie polega na odstpieniu od mskoci [to be male], lecz na umniejszeniu tkwicego w tej roli czynnika opresji i nieposzanowania [...]. Czyn taki, nawet jeli oznacza to rzekomo pobaajcy sobie (albo ewentualnie samoudrczajcy) narcystyczny masochizm mczyzn, nawet jeli zdaje si to oznacza czyste pomiatanie (sob) przez mczyzn, moe zarazem oznacza podjt przez mczyzn prb umniejszenia jakiego mizoginistycznego zanieczyszczenia [mess] wiata, ktra musi mie znaczenie (s. 203)36.
Jakie perspektywy rysuj si po owych trzech zwrotach: feministycznym, lingwistycznym i analnym, perspektywy zarwno dla feministycznej krytyki literackiej, jak i dla feminizmu politycznego? Thomas stawia pytania i uchyla si przed jednoznaczn odpowiedzi. Co prawda, tradycj mskiego pisania zajy si studia nad mskoci (masculinity studies) i teoria queer, ale czy owe badania zalicza do feminizmu i czy wpywaj one jako na krytyk feministyczn te kwestie pozostaj otwarte. Trudno mwi Calvin Thomas z perspektywy roku 2007 potwierdzi zdanie Cullera z roku 1988, e mczyzna, nazywajc to, co robi, feminizmem, postpuje tendencyjnie i przywaszczajco, ale lepiej by mczyzna powstrzyma si od deklarowania wasnej krytyki jako feministycznej, pozostawiajc t kwesti innym do nazwania.
Taki mczyzna, zawsze na asce jzyka, ktry jest z natury fikcjonalny, moe tylko mie nadziej, e jego wytwory bd musiay jako osign rzeczywist rnic. Na razie, prawda jest taka, e moe on tylko obieca, e bdzie wci opiera si na feminizmie i dla niego kama [he will continue to lie with and for feminism] (s. 203).
36
Cyt. za: J. CULLER: Five Propositions on the Future of Men in Feminism..., s. 188.
1. Post... post-teoria... post-feminizm?

W literackiej krytyce feministycznej od pocztku procesu jej konstytuowania si dziaay dwie najbardziej wyrane w latach 80. XX wieku tendencje: jedn mona opisa jako ruch odrodkowy, drug jako dorodkowy. Zwolenniczki ruchu odrodkowego nie tylko unikay definiowania, ale take wszelkiego rodzaju dookrelania tego, czym krytyka feministyczna powinna by. Promotorki ruchu dorodkowego, przeciwnie, prboway okreli granice feministycznej refleksji, precyzowa instrumentarium i badawcze obiekty. Krytyczki krgu anglo-amerykaskiego sigay po formuy krytyki feministycznej: wczajcej i wykluczajcej. I jedna, i druga postawa bya jak pamitamy kontestowana. Reprezentantki criture fminine akademiczki bardziej ni aktywistki ruchu feministycznego, z wyjtkiem Luce Irigaray, ktrej fotki z manif feministycznych czsto byy wstawiane do jej ksiek pozostay wierne hasu z lat 70., by nie definiowa kobiecego pisania. Nie oznaczao to przecie, e nie prboway opisa tego nowego, alternatywnego wobec fallogocentryzmu, praktykowania zapisu podania, ciaa, tego, co macierzyskie. Rozpoznaway jego znamiona i w jakim sensie je projektoway. Jednake ju w pierwszych manifestach pojawiay si wtpliwoci. A Julia Kristeva do szybko wycofaa si z uywania przymiotnika fminine, pozostawiajc samo criture. criture wystarczao bowiem, aby zapisa to, co kobiece, zawsze, jak pamitamy, stanowice efekt negocjacji z tym, co mskie. Hlne Cixous powiedziaa w wywiadzie drukowanym przez
Rozdzia dwunasty: Co dalej?
Zadr1 w 2004 roku, e dawno ju nie odczytywaa miechu Meduzy. Po latach uznaa w tekst za poniekd wymuszony sytuacj, taktyczny i polityczny (s. 56). Dzisiaj zwraca uwag na pewne jego aspekty, ktre jego rozliczne lektury niewtpliwie pomijay, na etyczny i polityczny wymiar pisania (s. 56). Ale take dzisiaj mwi wyranie, e nie interesuje ju jej pojcie kobiety: dla mnie deklaruje najwaniejszy jest czowiek (s. 56). Owa deklaracja oznacza tylko tyle, e nie uprzywilejowuje kobiety. I jeli nadal kobieta zajmuje jakie wane miejsce w jej twrczoci, to dlatego, e wobec niej i kobiet, jako historycznie zmarginalizowanych i ustawionych w pozycji mniejszoci (chocia w rzeczywistoci stanowi wikszo), pisarka spenia obowizek moralny (s. 56). Syszy si w jej gosie zmczenie, ona sama zreszt odwouje si do tego sowa: jestem zmczona, auj, e byam zobligowana do uywania dyskursu etyczno-politycznego. To by krok wstecz.
Bo kada sytuacja objania w ktrej nadaje si jakie przywileje kobiecie czy temu, co kobiece, jest krokiem wstecz. To jest czysto taktyczne i polityczne, niemniej z literackiego punktu widzenia to nie jest prawdziwe (s. 56).
A co z projektem criture fminine? Cixous odpowiada jasno: czego takiego, jak pisanie kobiece, w ogle nie ma (s. 58). Mona tropi jedynie trudne do uchwycenia lady kobiecoci (s. 58). Czy zatem Cixous dokonaa zasadniczego zwrotu? Nie sdz. Cixous, zajta obecnie czytaniem Prousta, prbuje raczej wyraniej ni niegdy wyartykuowa dylemat (dylemat, o ktrym take wielokrotnie wspomina Derrida): jak mwi z pozycji, z jakiej konsekwentnie odrzuca si kategorie tosamoci (politycznej, etycznej, pciowej itd., rwnie feministycznej), a zarazem trzeba si do nich odwoa, gdy wystpuje si w imieniu grup tosamociowych (Cixous w swoich sztukach teatralnych o Kambody czy Indiach), gdy krtko mwic podejmuje si aktywno polityczn. Jeli jednak jej gwnym miejscem politycznego zaangaowania jest Thtre du Soleil, to w przymiotnik: polityczne nie oznacza jakiejkolwiek partyjnoci ani take tego wszystkiego, co medialnie kojarzy si z faktami natury politycznej. Cixous wyranie samookrela charakter politycznego zaangaowania: [...] transformowaam to zaangaowanie przez poddanie go caemu systemowi przemieszcze i metafor na planie poetyckim; zawarto pozostawaa jednak oczywicie zawsze polityczna (s. 59). Zapewne bdzie ksika na temat Prousta. Jej zapowied brzmi intrygujco:
Bez utopii. Rozmowa Ewy Majewskiej z Hlne Cixous. Zadra 2004, nr 1(18). Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
1
Proust zmusza nas do zadania sobie tylu pyta, ktre nie maj odpowiedzi i pozostaj w zwizku z rnic seksualn, wskazujc jej zagadkowy status na przykad kiedy narrator mwi nam, e kocha Albertyn, tak naprawd nie kocha kobiety, tylko koci albo morze, sam nas o tym informuje, ale to si rozmywa, i on sam czasem wydaje si nam maym chopcem, a czasem mczyzn kuszonym przez obrazy kobiet. To wszystko jest wielkim bogactwem i wanie ono mnie interesuje (s. 58).
Zdanie Cixous mwice, e czego takiego, jak pisanie kobiece, w ogle nie ma, zabrzmiao mocno, bo kwestionowao jednak wasny obiekt, wasny projekt, kwestionowao w jakim sensie wywoawcze, rozpoznawcze haso francuskiego paradygmatu feministycznego. Niemniej kategorycznie wypowiedziaa si Toril Moi wwczas, gdy stwierdzia, e feministyczny paradygmat post-strukturalny, ktry stanowi przynajmniej od lat 80. podstaw niektrych wersji krytyki feministycznej, jest ju wyczerpany. Czy naley czyta t diagnoz jako manifestacj konwersji jej autorki? Tym bardziej, jeli ona sama od 1985 roku, czyli od wydania Sexual/Textual Politics..., bya z tym paradygmatem identyfikowana, a jej ksika staa si wanym przewodnikiem po feministycznej interpretacji (Showalter czy Gilbert i Gubar odnotoway jej sukces na uniwersytetach amerykaskich). W 2003 roku Toril Moi udzielia wywiadu do antologii pod znamiennym tytuem: life. after. theory2, w ktrej znalazy si te wypowiedzi Jacquesa Derridy, Franka Kermodea i Christofera Norrisa. W trzy lata pniej uczestniczya w zaprogramowanej przez redakcj PMLA dyskusji dotyczcej przyszoci literackiej krytyki feministycznej i feminizmu3. Obie jej wypowiedzi wczaj si w debat. Diagnozuj sytuacj i wskazuj na moliwoci wyjcia z impasu. Prowadzcy z ni rozmow Michael Payne (take wspredaktor antologii dialogw) skonny jest akcentowa w jej badaniach momenty zwrotne. Tymczasem Toril Moi przywizana jest do mylenia o swym dorobku w kategoriach cigoci. A chodzi o jej dwie ksiki: Feminist Theory and Simone de Beauvoir (1990) i Simone de Beauvoir: The Making of an Intellectual Woman (1994)4, ktre, dla pewnych czytelnikw i w jakim sensie dla samego Paynea, miayby wiadczy nie tylko o zasadniczej zmianie metody, ale i o substytucji kobiecych bohaterek. Droga od
feminist theory after theory: Toril Moi. [Rozmowa Michaela Paynea z Toril Moi]. In: life. after. theory. Eds. M. PAYNE, J. SCHAD. LondonNew York, Continuum, 2003, s. 133167. Dalej ten tekst Toril Moi cytuj z podaniem w nawiasie pocztku tytuu i numeru strony. 3 W dziale: theories and methodologies w PMLA 2006, Vol. 121, no. 5 (October), s. 16781741, znajdujemy zbir tekstw Feminist Criticism Today. Tu tekst T. MOI: I Am Not a Feminist, But...: How Feminism Became the F-Word. Cytaty z PMLA oznaczone s numerem strony w nawiasie. 4 Obie ksiki opublikowao wydawnictwo Blackwell, Oxford & Cambridge, Mass.
2
Kristevej w 1985 roku do Beauvoir pi lat pniej, od teorii (z uwzgldnieniem Derridy, Lacana i Foucaulta) do Bourdieu i filozofii jzyka potocznego (Wittgenstein, Austin, Cavell), zapisuje faktyczny przebieg mylenia T. Moi, zachowujcego podstawow czno z post-strukturalizmem. Pozostaje wierna psychoanalitycznej koncepcji podmiotu jako zdecentrowanej, ucielenionej, libidalnej ludzkiej istoty, wierna postawie antyesencjalistycznej. Ten sposb mylenia postrzega te u Beauvoir, z ktr, jak przekonuje, nie rozstawaa si nigdy. Mwicy podmiot Kristevej pozostajcy w bezustannym zwizku wymiany z ciaem, histori, struktur spoeczn, polityk etc., to take podmiot Freuda, Merleau-Pontyego i Beauvoir. Pomylany w szerokim rejestrze relacji i wymian, w podmiot zostaje skojarzony przez Moi z koncepcj francuskiego socjologa Pierrea Bourdieu. Zanim T. Moi wysnuje wsplne nitki czce j z podmiotem praxis Beauvoir i Bourdieu, ponownie rozpatrzy esej Kristevej Womens Time, ktry stanowi istotne ogniwo jej mylenia w Sexual/Textual Politics... (zob. rozdzia sidmy: Lektury). Ot zapisane przez Kristev etapy feminizmu (rwno, rnica, poza-rnic) byy rozwaane przez generacj Moi, ktra dekonstruowaa wwczas jak sama referuje opozycj pomidzy rwnoci a rnic.
Problem, jak sobie teraz uwiadamiam, polega na tym, e analiza opiera si na tej opozycji (feminist, s. 148149).
Problem analityczny polega na tym, aby wydosta si poza te pojcia (feminist, s. 149). Impas za wyraaa konkluzja, e wszystko, co moemy uzyska, to paradoksalny stosunek do celw feminizmu (feminist, s. 149)5. Reasumujc, bdem byo zakada fundamentaln opozycj rwnoci w stosunku do rnicy. Albowiem opozycj przeciw rwnoci nie jest rnica, ale nierwno.
Mwienie o kobietach, ktre chc by takie jak mczyni, nie ma tu nic do rzeczy, poniewa rozmawiamy nie o tym, jakie s ludzkie istoty, ale o prawach spoecznych i politycznych. [...] Ta opozycja nie dziaa. Musimy ponownie sformuowa ca rzecz. Musimy spojrze na t opozycj; musimy j zmieni i musimy inaczej podej do opisywania feminizmu (feminist, s. 149).
5 Moi odwouje si do ksiki Joan Wallach SCOTT: Only Paradoxes to Offer. French Feminists and the Rights of Man (Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press, 1996).
Std signicie do Pierrea Bourdieu: a konkretnie, do jego szerokiej spoecznej teorii podmiotu6. Chodzi o podmiotowo ksztatujc siebie w interakcji, ale zarazem skomponowan przez Moi w cao z kruch podmiotowoci pofreudowsk. Dlatego, doceniajc prace Marthy Nussbaum7, dostrzega w nich Moi ograniczenie pojmowania ludzkiej wolnoci przez sprowadzenie podmiotu do tego tylko, co racjonalne:
Jest to, prawdopodobnie, powd, czemu wiele z tego, co ona mwi, nie ma szerokiego wpywu na teoretykw literatury, ktrzy po prostu nie myl tak o podmiotowoci (feminist, s. 161).
Przeama impas feminizmu, wyraajcy si midzy innymi o czym obszernie pisze Toril Moi w PMLA w artykule zatytuowanym I Am Not a Feminist, But...: How Feminism Became the F-Word [Nie jestem feministk, ale...: jak feminizm sta si brzydkim wyrazem] w powszechnej ucieczce kobiet od samego sowa feminizm i feministka, mona wwczas, gdy jeszcze raz podejmie si prb, ktra umoliwi kobietom dostp do tego, co uniwersalne. To jest jeszcze jeden punkt wsplny z Simone de Beauvoir. w dostp oznacza, e kobiety powinny, jak czytamy w nocie biograficznej poprzedzajcej rozmow, bra udzia w kadej praktyce politycznej, spoecznej, kulturowej albo intelektualnej (feminist, s. 134), e powinno si dotychczas abstrakcyjny dostp przeoy na konkret. O ile wane s deklaracje, konstytucje, zapisane prawa, o tyle bez transformacji ich litery w praktyk, w faktyczn partycypacj kobiet w rnorodnych formach ycia spoecznego, pozostan one czci jakiej nieistotnej, idealistycznej nadbudowy (feminist, s. 161).
Przemylenie tych praw w konkretnych kategoriach codziennoci, jak dowodzi [Moi], stanowi cz odpowiedzialnoci politycznej intelektualisty (feminist, s. 134).
Oto wic recepta Moi na diagnoz kondycji feminizmu. W I Am Not a Feminist, But...: How Feminism Became the F-Word owiadcza, e przyszo feminizmu jest wtpliwa [in doubt] (s. 1735). W kampaniach przeciw feministkom, czsto korzystajcych z duego wsparcia mediw, prym wiedli konserwatywni ekstremici to przez nich zosta wykreowany stereotyp feministki jako wrzaskliwej, despotycznej, agresywnej, nietoOmwia szeroko jego koncepcj w swej ksice T. MOI: What is a Woman? and Others Essays. Oxford, New York, Oxford University Press, 1999. 7 M. NUSSBAUM: Sex and Justice. Oxford, New York, Oxford University Press, 1999; EADEM: Women and Human Development: The Capabilities Approach. Cambridge, New York, Cambridge University Press, 2000.
6
lerancyjnej i najgorsze ze wszystkiego takiej, co musi nienawidzi mczyzn (s. 1735). W latach 90. do ich gosw doczyli si i niektrzy liberaowie, i grupy uznajce si za profeministyczne i za reformujce feminizm. Gono brzmice dysydenckie gosy kobiet, znanych feministycznych badaczek i felietonistek (Rosalind Coward, Cathy Young, Susan Faludi, Camille Paglia), doczyy do polifonicznego chru, ktry cechowaa wyjtkowa harmonia i zgranie. W 2006 roku Toril Moi notuje:
Nie jest przypadkiem, e strumie mniej lub bardziej popularnych ksiek, prbujcych reformowa feminizm, przesta pyn. Ani wiele nie czytaam ostatnio o feminizmie w gazetach i magazynach: jest tak, jakby kwestia bya ju tak martwa, e nie warto duej o niej wspomina. [...] Trudno unikn konkluzji, e ju samo sowo feminizm stao si toksyczne w znacznych obszarach amerykaskiej kultury (s. 1739).
Feminizm zatem musi przekona kobiety, e ma im do powiedzenia wicej ni poradniki dla kobiet. Std haso powrotu do Beauvoir: do jej sposobu pisania, do jej amalgamatu filozoficznego namysu i osobistej tonacji, do codziennoci. Trzeba od nowa zacz mwi o mioci i staroci, o sprawach ostatecznych i o zwykym yciu, o pracy i edukacji. Naley nie tyle odrzuca osignicia poprzednich generacji, ile do nich dobudowywa. Gdzie jest ratunek? W nowym paradygmacie teoretycznym? Toril Moi kry od diagnozy feminizmu do diagnozy feministycznej teorii. Jest bowiem przekonana, e pomidzy nimi istnieje cisa zaleno. Feministyczna teoria jest podtrzymywana przez feminizm (s. 1735). Czy zatem problem z ni polega na tym, e feminizm sabnie, czy na tym moe, e mamy w ogle problem z teori (s. 1735)? Jeli feministyczn teori kojarzymy z jak wersj post-strukturalizmu, to niewtpliwie obserwujemy jej kryzys i wyczerpanie. T. Moi emblematyczna feministyczna teoretyczka zadaje retoryczne pytanie: czy mona w ogle jeszcze co nowego powiedzie w teorii? Wyczerpujco rzecz objania w wywiadzie z Payneem. Jeszcze w latach 80. teoria bya w rozkwicie. Bya wanym instrumentarium w walce z wadz (chodzi Moi gwnie o zakrzepe metodologie uniwersyteckie) to by intelektualny dynamit (feminist, s. 138). Teoria nie jest ze swej istoty polityczna, ale zaznacza Moi w tamtej sytuacji historycznej na pewno bya radykalna (feminist, s. 138). Jednake w ostatnich czasach teoria operuje leniwym jzykiem, prezentuje nuce, przewidywalne linie argumentacji (s. 1735). Staa si dzisiaj ortodoksj i dogmatem. Uczestniczy w utrwalaniu ustanowionego porzdku. Stracia si subwersji. Trzeba znale inne sposoby mylenia.
2. Pod znakiem nudy. Zwrot ku naukom cisym
Ale ktrkolwiek drog ludzie wybior, rzecz polega na tym, aby przesta powtarza pewien hegemoniczny i coraz bardziej dogmatyczny dyskurs. Wane, by znale jaki wasny gos [a voice of ones own] (feminist, s. 167).
Podobna tonacja charakteryzuje zbir wypowiedzi badaczek, reprezentantek rnych orientacji metodologicznych, ale take rnych generacji. Przedstawiam wszystkie wypowiedzi zebrane w padziernikowym numerze PMLA z 2006 roku.
2. Pod znakiem nudy Zwrot ku naukom cisym

Przyczyn kryzysu poszukiwano wewntrz i na zewntrz feministycznej teorii, literackiej krytyki feministycznej i feminizmu. Wskazywano, jak Toril Moi, na zmczenie paradygmatu post-strukturalistycznego i na negatywny wpyw fali antyfeminizmu w latach 90. Wymieniano liczne zaniedbania, wykluczajce praktyki w obrbie biaego feministycznego establishmentu, ktry ubezpieczy si w zinstytucjonalizowanych womens studies i gender studies. Ale nawizywano take do bdnej wewntrznej polityki feminizmu, do osabiajcej kobiec solidarno krytyki pyncej ze strony kobiet kolorowych. Podobne znaczenie przypisywano zwrotowi ku teorii w latach 80. Kady z tych zarzutw mgby by zarwno odparty, jak i podtrzymany. To, co dla jednych badaczek ksztatowao si feministycznej refleksji w akademii i poza ni (na przykad teoretyzowanie), dla innych przejawiao symptomy saboci, a nawet stawao si rdem dewaluacji. Waciwie mona by powiedzie, e, uwzgldniajc rnice, wiele wtkw si powtarzao, jakby zostay wyjte z debat, ktre toczyy si w poowie lat 80. Wwczas jednak atmosfera intelektualna bya gsta, nawet ostre polemiki miay swoj krwisto. Ju po 1980 roku pojawiy si, odnotowywane przez badaczki, pierwsze objawy anemii. W 1996 roku Vivian Gornick zapisaa: Osobowoci zaczy faszywie brzmie, rozmowy nudzi, idee powtarza si8. Jane Elliott, w artykule The Currency of Feminist Theory w cy8
V. GORNICK: Approaching Eye Level. Boston, Massachusetts, Beacon Press, 1996, s. 67.
42 Feministyczna...
towanym numerze PMLA, zwraca uwag, e Gornick zmienia w zasadniczy sposb etiologi kryzysu. Wedle niej, to nie wewntrzna krytyka zdestabilizowaa feministyczn analiz, ale stan nienaruszalnego, dugiego jej trwania, zakrzepu: [...] przestaa by ekscytujca i zacza w zamian wywoywa uczucie nudy i monotonii (s. 1697). Dominacja womens studies i spoecznego konstrukcjonizmu wytworzya rutyn, analizy stay si monotonne i przewidywalne. Powtarzay same siebie. Postarzay si analizy genderu. Elliott siga po sugestie badaczek, ktre nie tylko czy kluczowe sowo: nuda, ale take podobna perspektywa wyjcia z kryzysu. Biddy Martin postawia tez, e nuda i rutyna w badaniach wynikaa z cakowitego braku ich kontaktu z naukami cisymi, a konkretnie z biologi i neurobiologi9. Elliott problematyzuje kwesti, pytajc o to, jaka ma by rola tych dyscyplin w nowym zwizku z feminizmem: czy maj by one jedynie zastosowane, czy maj stanowi empiryczne wsparcie dla feministycznej analizy, czy te maj wie ku sformuowaniu jakiej nowej teorii feministycznej? Wwczas naleaoby stwierdza wyj je z ich wasnych paradygmatw i myle o zastpieniu jednej teorii przez inn. Takie przedsiwzicie wydaje si nader obiecujce. Odwrt od spoecznego konstruktywizmu uaktywnia idee zwrotu ku fizjologii i biologii. Elliott odwouje si do Elizabeth Wilson, ktra przekonywaa, e podtrzymywanie zainteresowania szczegem biologicznym bdzie miao jaki skutek reorganizujcy feministyczne teorie ciaa e badanie splotu biochemii, afektywnoci i fizjologii narzdw wewntrznych dostarczy nam nowych sposobw podejcia do ciaa (s. 1699)10. Neurologia zatem kontynuuje t myl Elliott mogaby oferowa nam jaki model mylenia tosamoci i rnicy, i rwnoczenie zasady i wyjtku (s. 1699). Mogaby take wnie jakie nowe rozwizania do epistemologii feministycznej. Ale te mogaby wczy feministyczn teori w dziedziny, z ktrych ta zostaa wykluczona: na przykad temat przemocy seksualnej przej dyskurs socjologiczny i backlashowy dyskurs mediw, gdy teoria feministyczna wyzerowaa problemy pojawiajce si wtedy, kiedy kobiety daj statusu ofiary (s. 1699). Ale wwczas trzeba wraz z Carine M. Mardorossian11 rozway Elliott podkrela wag tej sugestii teori w odniesieniu do jej przedmiotu (zatem nie tradycyjnie w jej relacji do praktyki): co moe by obiektem teorii, aby nie utracia statusu teorii? Elliott jest
9 B. MARTIN: Success and its Failures. In: Womens Studies on the Edge. Special Issue Differences 1997, Vol. 9, nr 3. 10 E. WILSON: Psychosomatic: Feminism and the Neurological Body. Durham, North Carolina, Duke University Press, 2004, s. 14. 11 C.M. MARDOROSSIAN: Toward a New Feminist Theory of Rape. Signs 2002, Vol. 27, nr 3.
3. Feministyczna krytyka przyszoci cyberprzestrze
przekonana, e nie tylko naley dostosowa teori do zmieniajcego si wiata, ale produkowa j, aby nadawa nowy ksztat wiatu. W przeciwiestwie do Toril Moi, ktra ju nie wierzy w teori, Jane Elliott wyznacza jej zasadnicz rol w procesie indukowania podanych zmian. Elliott przywouje ksik Elizabeth S. Goldstein Experience without Qualities: Boredom and Modernity12 [Dowiadczenie bez waciwoci: nuda i nowoczesno], mwic o nudzie jako skutku nowoczesnego oddzielenia problemw znaczenia i problemw materii (s. 1701). Std apel o reintegracj metodologii materii i znaczenia, denaturalizacj nudy i przepchnicie si przez granice dyscyplin w feminizmie (s. 1701).

O ile Elliott mwia o postarzeniu si kategorii genderu, to Susan Stanford Friedman w swym eseju The Future of Feminist Criticism: A Diary wskazuje na konieczno wyjcia poza gender w badaniach literackich na rzecz czego, co nazywa lokalizacyjnym feminizmem, rwnoczenie zaznaczajc, e ruch poza gender nie oznacza, e si o nim ju nie mwi. Skoro jednak do tej pory gender by szczeglnie uprzywilejowany wobec innych kategorii tosamoci, naley zatem odebra mu hegemoni. W swym eseju, pomylanym jako fragmenty dziennika, Friedman szkicuje na gorco gwne zaoenia projektowanego artykuu Unthinking Manifest Destiny: Muslim Modernities on Three Continents (przeznaczonego do ksiki wydawanej przez Wai Chee Dimock: Shades of the Planet: American Literature as World Literature). Prezentuje przy tej okazji zarys swej nowej metodologii (jaki sposb odczytania zwizkw, ktre cz gender, kobiety pisarki, amerykask kultur literack z ca planet s. 1706) i cele polityczne, ktre wynikaj z konkretnej sytuacji (wynale jaki sposb zwrcenia si przeze mnie, jako krytyczki feministycznej, do wiata w kryzysie, jaki dotkn Amerykanw i Iraczykw s. 1706). Autorka atakuje w tym artykule przekonanie, e to Zachd po 1500 roku wymyli nowoczesno, a reszta wiata miaa do niego dorwna. w europocenE.S. GOLDSTEIN: Experience without Qualities: Boredom and Modernity. Stanford, Stanford University Press, 2005.
42*
12
tryzm, ale te amerykocentryzm, domaga si w imi poczucia swej wyszoci imitatorskiego przyjmowania swej kultury przez ow, wyznaczon przez niego, barbarzysk reszt wiata. Aby zmieni to przekonanie, dosownie i metaforycznie przez rozliczne lektury autorka zaczyna od podry do Chin z ich dzisiejsz form modernizacji, potem przyglda si przeszoci islamskiego imperium, rozcigajcego si od Chin po Hiszpani. Interesuje j kultura i ekonomia, struktury spoeczne i prawo. Czyta dwie ksiki, dwie muzumaskie feministyczne prace bdce w Stanach Zjednoczonych w szerokim obiegu i reprezentujce rne feministyczne uycia Szeherezady13. Gwna teza jednej utwierdza przekonanie, e formy nowoczesnoci zakwity na Zachodzie, druga za je podwaa, ukazujc dziecistwo spdzone w marokaskim haremie jako zakorzenienie feminizmu autorki.
A jednak dla obu kobiet Szeherezada stanowi ich feministyczn muz, oznaczajc marzenie o wolnoci osignitej przez sowa a nie przemoc (s. 1706).
Cao koczy si lamentem nad spalonym Bagdadem, miastem Szeherezady, wielk metropoli rozlegego kulturalnego, naukowego i handlowego imperium islamskiego (s. 1706). Sama Friedman nazywa swj nowy metodologiczny projekt eksperymentem, kolaem, ktry uaktywnia asocjacje, przekraczajce granice czasu i kontynentw, take konwencjonalne geohistoryczne granice feministycznej periodyzacji literatury (s. 1706), i chocia podtrzymuje ginokrytyczne zainteresowanie tekstami pisanymi przez kobiety, chocia wpisuje si w badania interdyscyplinarne, a zatem pozornie lokuje si w pobliu womens studies, to dba o to, aby akcentowa owo sowo: pozornie, akcentowa wic sw odmienno. Badania interdyscyplinarne uprawiane w womens studies sigaj po rozmaito dyskursw, ale ogniskuj owe dyskursy na podzielanej feministycznej problematyce (s. 1707). Friedman dziaa na odwrt: nie rezygnuje z feministycznych lektur, feministycznej perspektywy, ale dokonuje jej dyslokacji. Tematy wojny w Iraku, modernizacji i nowoczesnoci, euroamerykanizmu, islamu, przemocy, pytania o genez kultury, muzumaskiego feminizmu, ycie piszcych kobiet w Iraku, w krajach tak zwanego Trzeciego wiata te wszystkie kwestie, ktre sama wymienia maj si nawzajem przenika, stanowi siatk wieloci linii interpretacji.
13 F. MERNISSI: Dreams of Trespass: Tales of a Harem Girl-hood. Reading, Massachusetts, Addison-Wesley Publishing, 1994; A. NAFISI: Reading Lolita in Teheran: A Memoir in Books. New York, Random, 2003.
Feministyczna analiza pisze ju nie jest tym centralnym pojciowym ogniskiem, ale raczej stanowiskiem, ktre przenika cao, tak jak ciki aromat przypraw przenika do herbaty. Oto, gdzie moje mylenie si zaczyna, koczy i zatrzymuje po drodze (s. 1707).
Blog prowadzony przez Irakijk o pseudonimie Riverbend14, ktra podaje si za mod kobiet z klasy redniej, z zawodu komputerow programistk, po inwazji amerykaskiej pozbawion pracy z powodu pci, stanowi dla Friedman doskonay przykad transnacjonalnego wymiaru krytyki feministycznej (s. 1707). Blog ma form zapisw dziennikowych, diarystka komunikuje si z anonimow publicznoci cyberprzestrzeni, wykorzystujc wszystkie moliwoci, jakie udostpnia blogowanie. Kobieta zamieszkaa w poncym miecie ma do dyspozycji tylko sowo, to jej mwi Friedman pole bitwy sw (s. 1708). Cyberprzestrze jest zrnicowana nie tylko klasowo, genderowo, narodowociowo, rasowo, religijnie take politycznie: wymieniaj swe pogldy Irakijczycy i Amerykanie. Podziay nie zacieraj si. Diarystka podejmuje polemiki. Blog-kola nawizuje kontakt z blogami caego wiata. I nie ogranicza si tylko do kwestii feministycznych. Ten blog obnaa jednoczenie bdno wszelkiego mylenia w kategoriach centryzmw, sugeruje konieczno przemylenia regu geopolitycznego porzdku wiata. Friedman przeciwstawia chytr starszyzn womens studies, dobrze wytrenowan w krytyce feministycznej krytyce podoa maskulinistycznego i rasistowskiego, ale niekoniecznie w krytyce amerykocentryzmu temu poziomowi wiadomoci, jaki prezentuje Riverbend: [...] o lata wietlne do przodu wobec moich licencjatek z womens studies w rozumieniu tych transnacjonalnych powiza wiata, w jakich wszyscy yjemy (s. 1708). I dlatego jej blog reprezentuje jedn spord krytyk feministycznych przyszoci (s. 1708). Jest te co, o czym Friedman nie mwi, ale co czyni: forma jej eseju-dziennika cytuje form blogerki, a teza jej komponowanego w tym czasie artykuu jest potwierdzana przez Irakijk: w jej refleksji na temat kulturowego dziedzictwa, rnorodnoci i rnicy dowiadcze. Faktyczna komunikacja midzy dwiema kobietami staje si przykadem wanoci studiw transnacjonalnych. Poza tym to komunikat przeznaczony jak w pewnym miejscu Friedman podkrela dla amerykaskich studentw karmionych binaryzmem: Zachodu jako wyzwalajcego liberalizmu i islamu jako wstecznego tradycjonalizmu [...] w Iraku s w ogle komputery, a choby i ta jedna muzumaska kobieta, ktra jest wyranie nowoczeniejsza od nich w sprawnoci komputerowej i w tym, jak uywa blogowego medium (s. 1708).
Jej blog zosta wydany w postaci ksiki: RIVERBEND: Baghdad Burning: A Girl Blog from Iraq. Foreword A. SOUEIF. Introd. J. RIDGEWAY. New York, The Feminist Press, 2005.
14
4. Szanujmy nasz umiejtno interpretacji

Wypowied Susan Gubar: Feminism Inside Out, w PMLA akcentuje (inaczej ni gosy Moi, Elliott i Friedman) raczej sukcesy krytyki feministycznej w akademii ni jej poraki. To feminizm wedle jej obserwacji w wyniku gwatownych wobec niego reakcji w latach 90., wci stoi wobec problemw z fundamentalizmami, z konserwatyzmem, z nierozwizanymi cigle kwestiami ekonomicznymi, prawnymi, zdrowotnymi, wanymi dla kobiet. Krytyka feministyczna, zarwno w swym instytucjonalnym wymiarze (womens studies, gender studies, lesbian studies, gay studies, teoria queer), jak i w swych zwizkach z badaniami nad ras, seksualnoci, ze studiami postkolonialnymi i kulturowymi, ale te w permutacjach z elektronik, bioinynieri, poszerza obszary zainteresowa, jest otwarta na wielo dyskursw i praktyk kulturowych. Hybrydyzacj krytyki (jak czsto okrelay t interdyscyplinarno feministki trzeciej fali) odczytuje Gubar jako fakt pozytywny, daje ona bowiem moliwo pynnego komunikowania si z wieloma dyscyplinami. Jednake owa skonno integracyjna czy wrcz asymilacyjna literackiej krytyki feministycznej, i w ogle krytyki feministycznej, ktra pozwalaa jej si rozwija, moe okaza swe janusowe oblicze i sta si czynnikiem rozkadowym. Gubar pyta z niepokojem:
Czy ta integracja feministycznych metodologii z niemal wszystkimi teoretycznymi podejciami oznacza, e krytyka feministyczna wyganie jako pewne autonomiczne, intelektualne przedsiwzicie, albo zostanie uznana za rzecz oczywist i std zmarginalizowana? (s. 1713).
Czy nie bdzie tak, e owe dziedziny, ktre j wzbogacaj, wyssaj j (s. 1713) z politycznych programw i z tych namitnoci, ktre indukoway ruch feministyczny? Pytania s istotne, albowiem, co przypomina wiele badaczek, akademicki feminizm od dawna nie animowa ruchu feministycznego. Gubar, podkrelajc sukcesy, nie pomija przecie stanu chorobowego krytyki feministycznej, zgadzajc si poniekd z diagnoz Moi i Elliott. Krytyka zacza mwi bardziej jzykiem ojcw ni feministycznych matek (s. 1713). Stracia kontakt ze wiatem: staa si obojtna na jego problemy uwikanie w wojny, terroryzm, religie, w efekty globalizacji, w ekonomiczne i wszelkie inne niesprawiedliwoci. Trzeba wrci do rde jej witalnoci, a te, jak wskazuj lata 70. i Kate Millett, swe bogactwo i si czerpay z wizi ze wiatem. Oznacza to take, e krytyka femini-
4. Szanujmy nasz umiejtno interpretacji
styczna powinna zmieni swoj retoryk, e powinna kierowa si ku szerokiej publicznoci. Gubar cile zwizana z literatur i literaturoznawstwem stawia kwesti, ktra znacznie wybiega poza partykularne (gdyby kto za takie je w pierwszym momencie uznawa) interesy literackiej krytyki feministycznej. Akcentuj ow okoliczno, albowiem bez wzgldu na to, czy do dziedziny literaturoznawstwa dodamy formu: z perspektyw feministyczn, czy te jej nie dodamy, to i tak czy nas wsplne pytanie: o miejsce literaturoznawstwa w tym nowym amalgamatycznym i hybrydycznym spektrum rozmaitych si przycigania, pochodzcych z rnorodnoci dyscyplin. Gubar obserwuje z niepokojem, e o ile womens studies pielgnoway literatur i interpretacj, to gender studies, przeciwnie, prbuj j rugowa i substytuowa innymi jak je okrela wanymi obszarami bada (s. 1714). I nie mam powodw, aby wskazywa na ironiczn barw tej wyliczanki a chodzi o: praktyki militarne i religijne, tematy medyczne, kampanie promocyjne, kampanie dotyczce spek i globalizacji, dyskusje o ustawodawstwie i nad obyczajami w biznesie, kulinaria, mod, muzyk, zachowania seksualne i popularne formy, takie jak reklama, film, dziennikarstwo (s. 1714). Gubar niewtpliwie docenia w interdyscyplinarny i multidyscyplinarny rozmach gender studies. Doceniajc alianse gender studies z socjologi, ekonomi, histori, religioznawstwem itd., Susan Gubar przypomina jednoczenie o wadze kwestii estetycznych i literackich. Tym bardziej, e literatura zwykle jest znakiem niepokojw swoich czasw. Zgodnie ze swym profesjonalnym zaangaowaniem Gubar napomina, aby pamita o archiwach, ktre cigle czekaj na prezentacj szerokiej publicznoci. I czyni tak, albowiem bez wzgldu na to, albo moe dlatego wanie, e obserwuje zmczenie wrd swojej generacji, odnotowuje spadek liczby krytycznych analiz i kurczenie si liczebne tych, ktrzy je czytaj, wanie dlatego uwaa, e wzrasta obowizek literaturoznawcw, aby podtrzymywa i rewitalizowa zwizek z kulturow przeszoci i z wasnym dziedzictwem. To zadanie powinna feministyczna krytyka literacka podj te w celu transformacji siebie samej, ale take i caej krytyki literackiej. Przyszo postrzega Gubar w uaktualnieniu warsztatu literackiego ju w przeszoci wypracowanego na ktrym znalazyby si teksty pozaliterackie, autobiografie i wspomnienia, sylwetki ywych postaci i zapisy ich dowiadczenia. W tym zaproszeniu czytelnikw do obcowania z konkretem, z histori, widzi jak szans dla literatury i literaturoznawstwa. Dochodz do istotnej konkluzji Susan Gubar. Odpowiada ona na pytanie o losy literaturoznawstwa. Zanim w fina zaprezentuj drobna uwaga. Mona w duym skrcie powiedzie, e istniej wobec perspektyw tej dyscypliny dwie odmienne postawy: jedna (kto moe nazwa j konser-
watywn) mwi o tym, e naley pozosta na swoim miejscu, broni zdobyczy analitycznych, nie odwraca si od rnorodnoci swego instrumentarium, ktre zreszt do tej pory czsto suyo za modelowe dla innych dyscyplin. Przekonujco brzmi, przemawiajca za wag interpretacji, wypowied Jonathana Cullera, e psychoanaliza Freudowska dlatego moga na nowo zyska ycie, poniewa, inaczej ni prace Lacana, staa si, szczeglnie w latach 70. i 80., obiektem interpretacji literaturoznawcw, a zatem nie wyznawcw uwikanych w scen analityczn. Mona, oczywicie, argumentowa, e Freud by w sposb szczeglny wpltany w poetyk, w literatur i w jej tematy. I dlatego efekty byy tak spektakularne (ale przecie Lacan siga do literatury znacznie czciej ni Freud). Druga postawa podejmuje wyzwanie (kto mgby powiedzie wspczesnoci) i kieruje si ku innym dyscyplinom, oczekujc z ich strony bardzo rnych sugestii, wpyww, jzykw, idei itd. Gubar skania si ku postawie pierwszej:
Pomimo e literatura i badania literackie przegray ostatnio swoje centralne miejsce w programach womens i gender studies, to literaccy krytycy feministyczni wci maj gwn rol do zagrania (s. 1715).
A to dlatego, e posiadaj znakomite instrumentarium, wcznie z kategori genderu, aby mc interpretowa teksty historykw i filozofw nauki, biologw i prawnikw, teksty medyczne i informatyczne dla wyksztaconej publicznoci, ktra nie ma dostatecznej kwalifikacji w tych dziedzinach ekspertyzy (s. 1715). Ot w tym miejscu pozwalam sobie na drobn interwencj. Potrafimy odwoujc si do instrumentarium literaturoznawstwa nie tylko instruowa, ale potrafimy analizowa i interpretowa konkretne dane, wyniki, fakty z rnych dyscyplin. Nie bez powodu odwoaam si do Cullera. Jako literaturoznawcy przygotowywalimy si, poczwszy od strukturalizmu a po dekonstrukcj, do analizowania i badania dyskursw. Feministyczna krytyka szczeglnie wyostrzya zmys podejrzliwoci, wraliwo na retoryczne puapki, na wag zaoe i argumentacji. Potrafimy nie tylko streszcza wypowiedzi innych, jestemy odpowiedzialni za ich analiz i interpretacj. Wanie dlatego, e odrniamy te fazy, nie ma znaczenia, jak daleko odejdziemy od literatury (chocia zapewne nie nazbyt daleko, ta ostatnia bowiem ma si dobrze), poniewa zawsze bdziemy obcowa z zapisanym w jakim jzyku (filmu, obrazka, graffiti, felietonu, dziennikarskiego eseju, w mowie politykw, pacjentw szpitali, dzieci i staruszkw) tekstem wiata. Poszerzy si w tekst, pomnoyy si jego obiekty. Ale odpowiedzialni za szczegln wag sw i dyskursw pozostaj literaturoznawcy. I sdz, e obecnie wszyscy, czy z przymiotnikiem feministyczni, czy bez tego przymiotnika, podzielamy
5. Feminizm bez granic, ale i bez kobiet
ciar tego wsplnego dowiadczenia: nie obrony przyczkw, ale trudnego wspuczestnictwa w dialogu, ktrego podstaw chyba jeszcze do koca nie znamy. Czy dyscypliny tradycyjnej humanistyki, w odrnieniu od nauk spoecznych, s zagroone? Jest czas, aby to pytanie zadawa. Krytyka feministyczna apeluje Gubar powinna obj piecz nad genderem i seksualnoci, jzykiem i klasyk literatury.
5. Feminizm bez granic, ale i bez kobiet

Astrid Henry w swym eseju Feminist Deaths and Feminism Today diagnozuje obecn sytuacj i zauwaa, e o ile kobieca kondycja i kobiece dowiadczenie zapisane w literaturze byy obiektem zainteresowania krytyki feministycznej jeszcze do lat 80., o tyle feministyczna teoria, ktra jest pisana i studiowana dzisiaj, czsto nie jest explicite zwizana z kobietami a na pewno nie z Kobietami, traktowanymi jako homogeniczna grupa dzielca wsplnie jakie dowiadczenie genderu (s. 1718). Ale nawet jeli uwaga przeniosa si z Kobiety na kobiet, to, jak powiadcza przywoywana opinia Rity Felsky z 2003 roku,
wielu badaczy reaguje nerwowo na jakiekolwiek oglne stwierdzenie na temat kobiet i literatury. Pole krytyki feministycznej jest nawet bardziej rozbite na fragmenty [fragmented]; lub, alternatywnie, cay czas powica si dekonstruowaniu lub nieskoczonemu dookrelaniu [qualifying] pojcia kobiety (s. 1718)15.
Astrid Henry koncentruje si jednak nie na pytaniach o sam tosamo czy o sam gender, ale na wzajemnym przecinaniu si tosamoci i genderu, zaraonego (s. 1718) przez ras, tosamo etniczn, klas, seksualno, narodowo, wiek itd. Henry wskazuje na zwrotny moment, jakim bya publikacja w 1977 roku The Combahee River Collective, w ktrej czarne krytyczki wyranie uwiadamiay czytelnikom, jak gwne systemy opresji zazbiaj si, a kategorie opresji czy to oparte na rasie, pci, klasie lub seksualnoci dowiadczane s rwnoczenie (s. 1718). Dla Henry okolice roku 1980 s wane, albowiem jest przekonana, e na debatach tego czasu wychowaa si generacja trzeciej fali feministek. Rw15
R. FELSKY: Literature after Feminism. Chicago, University of Chicago Press, 2003, s. 4.
nie chtnie przychyla si ona do koncepcji (Leslie Heywood i Jennifer Drake16), e owa trzecia fala jest produktem teorii feministycznej tworzonej przez kobiety kolorowe. Genealogia trzeciej fali jest zrnicowana, podkrela si splot wielu rnorodnych czynnikw, jak: homoseksualno i biseksualizm, biay, czarny, brunatny kolor skry, albo te mwi si o wpywie procesw globalizacji, technik informatycznych i wszelakich post-w. A jeli tak, to feminizm stwierdza Henry czy ju nie samo zainteresowanie kobietami, ale take inne kwestie. W tym sensie mona mwi, e dzisiejszy feminizm jest feminizmem bez granic (s. 1719). Feminizm bez granic stawia przed badaczkami kilka problemw. Henry podnosi kwesti samego pojcia interdyscyplinarnoci. Jeli bowiem istnieje zgoda co do tego, e jest ono ju niezbdne, to nie bardzo wiadomo, jak, na jakich zasadach, maj si czy rnorodne dyscypliny. Co ma je spaja. Pomocna okazuje si sugestia Cheli Sandoval (Methodology of the Oppressed), do ktrej Henry si odwouje:
[...] cele feminizmu notuje Sandoval bada rasy, etnicznoci, pci, badania marginesw oraz bada historycznych, estetycznych i globalnych mog si przecina i czy razem w nowe relacje za spraw rozpoznania pewnej podzielanej wsplnie teorii oraz metody, jak posuguje si wiadomo opozycyjna (s. 1720)17.
Taki teoretyczny projekt domaga si ustanowienia na nowo przedmiotu feministycznej analizy. Tym bardziej, e transgenderowe badania i teoria queer wyrugoway wedle Henry kobiety jako obiekty bada. A zatem, czy jest to zapowied zniknicia krytyki feministycznej z akademii? Czy feministyczna krytyka jest ju pass? Henry odwouje si do gosu Mirandy Joseph, ktra pytaa o podstawy: korpus wiedzy i waciwy obiekt bada.
Czy jest nim gender, czy kobiety? Czy cokolwiek, byle podchodzi do tego z perspektywy feministycznej? Czy badania rasy lub seksualnoci zalicza do studiw kobiecych czy genderowych? (s. 1720)18.
Astrid Henry nie udziela na te pytania odpowiedzi, wraz z Mirand Joseph pyta i sam ten fakt uznaje za znaczcy.
16 L. HEYWOOD, J. DRAKE: Introduction. In: Third Wave Agenda: Being Feminist, Doing Feminism. Eds. L. HEYWOOD, J. DRAKE. Minneapolis, University of Minnesota Press, 1997. 17 Ch. SANDOVAL: Methodology of the Oppressed. Minneapolis, University of Minnesota Press, 2000, s. 64. 18 M. JOSEPH: Analogy and Complicity: Womens Studies, Lesbian/Gay Studies, and Capitalism. In: Womens Studies on Its Own. Ed. R. WIEGMAN. Durham, North Carolina, Duke University Press, 2002, s. 287.
6. Krytyka feministyczna rozkwita w literaturze
Wszystkie trzy wypowiadajce si badaczki: Elliott, Friedman i Henry, wyranie kontestuj racj bytu womens studies w akademii. Czy jest to tylko zapowied walki o nowe rozdanie, o nowe zakorzenienie w instytucjach? Czy rzeczywicie spr ma charakter merytoryczny? Henry wyranie kreli linie graniczne. Opowiada histori feminizmu, akcentujc w niej cicia i ruptury. Nie dodawanie, nadbudowywanie, ale, przeciwnie, zastpowanie dawnych fal, generacji, obiektw bada, metodologii, przez nowe.
6. Krytyka feministyczna rozkwita w literaturze
Z dwch przekona: e krytyka feministyczna jest ju archaicznym tworem i powinna znikn ze sceny, albo e krytyka feministyczna ma przed sob przyszo, Sharon Marcus wybiera to drugie. Krytyka feministyczna ma swoje ogromne zasugi ocenia Marcus w artykule Feminist Criticism: A Tale of Two Bodies w badaniu twrczoci kobiet i nie mona zaprzepaci owego dorobku, tak jak nie mona wyeliminowa pisarstwa kobiecego z programw nauczania. Oznaczaoby to rezygnacj z refleksji dotyczcej wartoci estetycznych, jzyka artystycznego, retoryki, sposobw konstruowania znaczenia. Poniewa jednak czytelnicy Marcus ma pen wiadomo zachodzcych zmian niechtnie sigaj po ksiki, ktre w tytule odwouj si do kobiet, krytyka feministyczna musi odpowiedzie na nowe zapotrzebowania. Te za oscyluj wok powieci, rynku, miasta (s. 1725). To byaby jedna z wersji krytyki feministycznej, ktra szuka swego obiektu bada i stara si wyj poza gender, nawet jeli pojcia genderu nie eliminuje. Wersja druga koncentruje si na genderze, ale nieodcznie powizanym z ras, seksualnoci, narodowoci itd., co moe dawa wraenie, e reprezentujcy j badacze opucili czysty feminizm, kiedy faktycznie oywiao si feminizm [feminism has been vitalized] dziki badaniom genderowym, jako jednym z wektorw rnicy, nieoddzielnym od innych (s. 1725). Marcus wskazuje na pewien paradoks, w ktry zostaa uwikana literacka krytyka feministyczna. Jej sukces wynika z jej kontestacji i kwestionowania autorytetw wiedzy i wadzy. Ale sama staa si instytucj. Popada taki jest los kadej instytucji w inercj. Take paradygmaty na-
ukowe si zuywaj. Szczeglnie jak zaznacza Marcus w Stanach Zjednoczonych. Feminizm ma starzejce si rewolucjonistki i to stawia go przed bardzo trudnym zadaniem. O ile ciao akademii transmituje ustalony korpus wiedzy, o tyle to drugie ciao, poza ni (nieokrzepe instytucjonalnie), jest zdolne do otwarcia si na now rzeczywisto i jest to ywotne, nieczyste ciao samej kultury (s. 1726).
W przypadku krytyki literackiej ten korpus stanowi wspczesna powie i poezja; w przypadku bada nad kultur s to film, telewizja, performance, muzyka, moda i media wirtualne; w przypadku historii, coraz bardziej widoczne media dokumentarne i ekspozycje muzealne (s. 1726).
Literatura triumfuje. Wikszo jej czytelnikw stanowi kobiety. Podczas gdy krytyka feministyczna moe zanika w akademii, to rozstrzyga dylemat Marcus rozkwita w literaturze (s. 1726). W jakim sensie, co sugeruje Marcus, pokolenie obecnie piszcych trzydziestolatkw znakomicie opanowao perspektyw feministyczn (zarwno mczyni, jak i kobiety), subtelnoci rnic genderowych. Marcus z zadowoleniem odnotowuje take wzrastajc liczb kobiecej beletrystyki, jej obecno w ksigarniach i w omwieniach prasowych. A zatem, haso w Google: Feminizm nie yje przywouje mas artykuw wykazujcych, e wiadomoci o jego zgonie byy mocno przesadzone (s. 1727).
7. Co dalej po krytyce feministycznej?

Sinead McDermott reprezentuje ju jeden z gosw nowej generacji. Jak objania w Notes on the Afterlife of Feminist Criticism, przesza zarwno przez edukacj literaturoznawcz na wydziale anglistyki, jak i przez edukacj feministyczn na womens studies. Jednake, zgodnie ze zwyczajem panujcym w Anglii, gdzie womens studies byy jak przypomina McDermott skolonizowane przez nauki spoeczne, faktycznie od razu bya ulokowana pomidzy literatur a naukami o kulturze. Owo bycie pomidzy wytwarzao wiadomo tymczasowoci lokalizacji kadej z tych dziedzin. Kiedy, jak wspomina, w 1998 roku przeczytaa w Critical Inquiry artyku Susan Gubar: What Ails Feminist Criticism, odczua ulg, e nie naley do tej chorej krytyki feministycznej i okrela sw tosamo
7. Co dalej po krytyce feministycznej?
jako teoretyczka kultury (s. 1730). W pnych latach 90. uprawianie literackiej krytyki feministycznej stao si niemodne. Antologia Sandry Kemp i Judith Squires: Feminisms (1997)19 nakrelaa nowe kierunki:
Ta innowacyjna antologia prac z teorii feministycznej sygnalizuje feministyczn kultur wizualn i feministyczne badania nad technologi jako wschodzce nurty feministycznej nauki, podczas gdy literackie badania feministyczne zostay zesane do historycznej czci [dyscyplin] akademickich (s. 1730).
Rok 1998 uznaje McDermott za moment zwrotny nie ma ju odtd nowych zbiorw prac, jedynie przedruki dawnych antologii, w teorii panuje zastj20. Po tej dacie ledzi co, co nazywa yciem po yciu krytyki feministycznej (s. 1731): nowe skadanki, nowe konfiguracje, w jakie wchodzi literatura pisana przez kobiety i same badania literackie. McDermott podaje przykady zwizkw teorii feministycznej, literatury i bada kulturowych i wyprowadza z nich dwa modele bada, ktre przychodz po krytyce feministycznej. W pierwszym modelu feministyczni badacze kultury pracuj, co prawda, na tekstach literackich, ale traktuj je tylko jako przestrze eksploracji feministycznego trybu mylenia (s. 1733). Poniewa McDermott podziela pogld Sharon Marcus, e literatura wituje swj rozkwit, a teoria przeywa impas, std rodzi si u niej przekonanie, e literatura moe dostarczy impulsw czy idei, moe mwi co, wyprzedzajc sam teori feministyczn (s. 1733). Opisujc praktyk badawcz w relacji midzy literatur a kulturoznawstwem, McDermott posuguje si wiadomie sowem: uywa. I tak, Jackie Stachey uywa opowiadania Margarett Atwood: Hairball [Kamie wosowy] w swych Teratologies. A Cultural Study of Cancer (1997), badajc kulturowe dyskursy na temat raka jako potwornych narodzin (monstrous birth s. 1731), a Janice Haaken uywa powieci Jane Smiley: A Thousand Acres, aby wprowadzi swoj feministyczn analiz syndromu odzyskania pamici w Pillar of Salt (1998). Co taka praktyka uycia moe oznacza? McDermott siga po tekst Lynne Pearce, ktra we wstpie do antologii Devolving Identities: Feminist Readings in Home and Belonging (2000) diagnozowaa, e zarwno w badaniach feministycznych, jak i w genderowych badaniach teoretykw kultury zmienia si status literatury. Skoro ju nie jej
19
Feminisms. Eds. S. KEMP, J. SQUIRES. Oxford, New York, Oxford University Press,
1997.
20 Za wyjtki uznaje McDermott prace Ruth ROBBINS: Literary Feminism (Basingstoke, Palgrave 2000) czy S. BENSTOCK, S. FERRISS, S. WOODS: A Handbook of Literary Feminisms (New York, Oxford University Press, 2002).
literacko jest obiektem zainteresowania, to feministyczni badacze mogliby uy [use] tekstw literackich jako trampoliny do zapytania o swe wasne przemieszczone tosamoci (s. 1732). Relacja tekst czytelnik ulegaby zmianie: czytelnicy byliby zainteresowani procesem robienia literatury, wczania w w proces wasnego ja (s. 1732)21. Jednake po czterech latach (w The Rhetorics of Feminism22) Pearce dosza do wniosku, e (jak to ujmuje McDermott)
[...] jedyn moliw feministyczn literack odpowiedzi na przepa midzy krytyk literack a wysok teori [to the high theory-literary criticism gap] jest po prostu pozostawienie za sob [leave behind] literatury i bada literackich (s. 1732).
I dla McDermott przykadem takiej zmiany nie tylko metody (od analizy literackiej do kulturowej), ale i tematu (od dyskursywnej kreacji czarnego macierzystwa po transmisj traumatycznej pamici od matki do crki s. 1732), s dwa eseje Marianne Hirsch23, ktrych przedmiotem jest ten sam utwr: Beloved Toni Morrison. Hirsch przenosi problematyk genderow z bada literackich na badania postpamici (i Holocaustu). Tutaj istotno feminizmu lub krytyki feministycznej jako metodologii staje si punktem spornym (s. 1732). Jednake w spr rozstrzyga Hirsch na korzy feministycznego sposobu poznawania tej przeszoci, pewnego szczeglnego sposobu wiedzy o innym (s. 1733)24. Hirsch spokrewniona z queer theory skonna jest raczej rezygnowa z kobiecej tematyki na rzecz feministycznego sposobu poznawania przeszoci i innego. Ogaszajc czas po krytyce feministycznej, jednoczenie ta sama McDermott w finale swojej wypowiedzi odnotowuje renesans feministyczTym pisze L. Pearce, cytowana przez McDermott co nam day w swoim pisaniu autorki takie, jak Butler, Haraway i Probyn, jest, nade wszystko, jaki nowy model tego, jak mona uy [use] relacji tekst czytelnik w nadawaniu sensu wiatu (wiatom), ktry (ktre) zamieszkujemy: a w szczeglnoci, okrelony sposb, w jaki moemy twrczo kombinowa teksty innych z tekstowym wytwarzaniem siebie, by uzyska jakie nowe perspektywy dotyczce naszego skomplikowanego usytuowania w obrbie wspczesnej kultury. L. PEARCE: Introduction: Devolution and the Politics of Re/location. In: Devolving Identities: Feminist Readings in Home and Belonging. Ed. L. PEARCE. Aldershot, Ashgate, 2000, s. 28. 22 L. PEARCE: The Rhetorics of Feminism: Readings in Contemporary Cultural Theory and the Popular Press. LondonNew York, Routledge, 2004. 23 M. HIRSCH: Maternity and Rememory: Toni Morrisons Beloved. In: Representation of Motherhood. Eds. D. BASSIN, M. HONEY, M. KAPLAN. New Haven, Yale University Press, 1994; M. HIRSCH: Marked by Memory: Feminist Reflections on Trauma and Transmission. In: Extremities: Trauma, Testimony and Community. Eds. N.K. MILLER, J. TOUGAW. Urbana, University of Illinois Press, 2002. 24 Cyt. za: M. HIRSCH: Marked by Memory: Feminist Reflections on Trauma and Transmission..., s. 88.
21
8. Kobiety, feminizm i queer theory
nych bada literackich. W latach 20022006 w Wielkiej Brytanii pojawiy si symptomy uaktywnienia si nowej generacji feministycznych krytykw w akademii (s. 1733): wzrosa liczba feministycznych konferencji, nastpi wyrany rozwj stron internetowych powiconych pisaniu kobiet. Jednake nastpia te wyrana reorientacja centrum zainteresowa i, co za tym idzie, metodologii. Pojawi si drugi model. Na licie zrekonstruowanej przez McDermott znalazy si zainteresowania literatur pisan przez kobiety, ale w jej zwizku z rynkiem, feminizmem, w jej relacji z popularnymi formami literatury, kultur gwiazd (celebrities). Postawiono od nowa pytania o kobiece autorstwo, o literack i kulturow jego konstrukcj. Ten drugi model reprezentuj badaczki wyedukowane na teorii kultury, na badaniu kultury masowej, std ukierunkowanie na produkcj i recepcj pisania kobiet (s. 1733). Kobieta autorka, produkcja tekstowa nie znika ze sceny bada, ale pojawia si w nowej postaci: jako celebrity albo jako obiekt fascynacji w literackich tekstach lub w kulturze masowej. A zatem, feministyczna krytyka literacka staje si czci szerszego projektu bada literackich i kulturowych. Projektu odczonego ju od feministycznych bada literackich prowadzonych w womens studies. Czyby byo tak, e z jednej strony literackie badania ju duej nie potrzebuj genderu, przynajmniej nie jako jakiej dyskretnej czy wydzielonej kategorii; a z drugiej strony feministyczne badania ju duej nie potrzebuj bada literackich? (s. 1731).
Kiedy si zastanawiam nad tymi rnymi momentami i akcentami konkluduje McDermott uderza mnie, e to, co byo krytyk feministyczn, poprzerzucao si na bardzo rne obszary. W tym toczcym si przewartociowaniu pytania o to, jak mia(y)by wyglda feminizm(y), czym powinny by literackie badania feministyczne i jak oba odnosz si do kategorii literatury, pozostaj otwarte (s. 1733).

Gorczkowo w latach 90. stawiane pytania o to, czy jest moliwe przymierze feminizmu z teori queer, nie znalazy do dzisiaj ostatecznych odpowiedzi. Zainteresowane relacjami z queerem reprezentantki feminizmu byy podzielone: jedne postrzegay je jako konfliktowe i nie do przekroczenia, drugie za poszukiway zblienia. Od momentu, kiedy nastpowaa instytucjonalizacja teorii queer (pod rnymi szyldami: sexuality studies, queer
studies, lesbian gay bisexual transgender queer studies, gender studies), opozycje zdaway si dominowa nad moliwymi do uchwycenia podobiestwami. Tym bardziej, e lesbijski feminizm, ktry by najbardziej (spord rnych wariantw feminizmu) zainteresowany wzajemnymi zwizkami z queerem, nie rozwiza sporu z samym feminizmem. Wobec feminizmu jak zauwaaa Amy T. Goodloe feminizm lesbijski zajmowa pozycj rnicy, podczas gdy wobec queer ustawia si w opozycji25. Czy queer demontuje feminizm, czy poszerza zakres jego refleksji i aktywnoci? Czy opozycje wynikaj z odmiennych zaoe i ich politycznych implikacji, czy ich rdem s odmienne postawy teoretyczne (np. dekonstrukcjonistw), a moe dziaaj zarwno ju wymienione, jak i inne przyczyny? Jeli rozpatrywa moliwoci nawizania takiego przymierza, wychodzc od ustabilizowanych pozycji womens studies, lesbian studies (podobnie gay studies, gdy mylimy o podstawach teoretycznych) i queer studies, to wydaje si mao prawdopodobne, aby mogo by ono zrealizowane. Podczas gdy badacze kobiecych i lesbijskich studiw cigle pracowali nad udoskonaleniem narzdzi i poszerzaniem definicji tosamoci (midzy innymi wraz z poszerzaniem pojcia genderu), to queerowcy j dekonstruowali, lokujc siebie w erze posttosamoci, a w kadym razie kryzysu tosamoci. Gdy pierwsi analizowali swoisto dowiadczenia kobiecego/lesbijskiego (gejowskiego), to drudzy kategorycznie odegnywali si od podobnych, esencjalistycznych kwestii. Lesbijski feminizm zainteresowany tosamoci polityczn zbiorow nie mg znale wsparcia u queerowcw, ktrzy, cho czsto mieli za sob aktywno w ruchu gejowskim, to jako akademicy wierni zaoeniu spoecznego konstrukcjonizmu uznawali za fikcj wszelkie pojcia, w tym take pojcie politycznej tosamoci, ktre powinno by relegowane do lamusa. Std te queerowcw zajmuje nie opozycja pomidzy hetero- i homoseksualnoci, ktra jest centralna dla bada gay/lesbian studies, ale przede wszystkim to, w jaki sposb, za pomoc jakich praktyk dyskursywnych, s obie te kategorie konstruowane, czemu suyy i nadal su, jakie s ich zwizki z wiedz i wadz. O ile pierwsi skoncentrowani byli na opresji i seksizmie, to drudzy na homofobii. Gender (w szerokim zwizku z ras, klas, etnicznoci itd.) i seksualno jako kategorie analityczne spajay badania pierwszych, natomiast drudzy akcentowali seksualno, czsto nadajc jej status autonomiczny, poza genderem. Ostatnia dekada XX wieku przebiega pod znakiem obrony zaoe lesbian studies i lesbijskiego feminizmu przed (nie tylko) domniemanymi, ne25 A.T. GOODLOE: Lesbian Feminism and Queer Theory: Another Battle of the Sexes [1994]. Dostpne w Internecie: http://www.lesbian.org/amy/essays/lesfem-qtheory.html [data dostpu: 07.2008].
gatywnymi konsekwencjami teorii i praktyki queer. Kontestacja dokadnie wpisywaa si w wymienione ju linie sporu. Najtrudniejsz do przekroczenia okazaa si kwestia tosamoci politycznej. Tym bardziej, e queerowcy zainteresowani byli nie akcentowan wczeniej promocj asymilacji i akceptacji seksualnych mniejszoci, ale raczej badaniem procesu, w ktrym wytworzone zostay ta norma i ten margines26. Ze strony obrocw tosamoci paday oskarenia o zdrad wsplnoty wsplnoty niezbdnej do prowadzenia walki politycznej. W tym aspekcie teoria queer bya postrzegana jako nieprzydatna dla feminizmu lesbijskiego, dysponenta bardziej adekwatnej do potrzeb spoecznej i politycznej analizy, ktra nie jest dostpna dla teorii queer27. Nawet Judith Butler, stwierdzajca wprost, zgodnie z duchem spoecznego konstrukcjonizmu, e nie ma czego takiego, jak lesbijski feminizm, zaja pozycj koncyliacyjn wobec kwestii tosamoci politycznej:
Mobilizowanie kategorii tosamoci pisaa do politycznej aktywizacji moe zawsze doprowadzi do tego, e tosamo stanie si narzdziem wadzy, ktrej si sprzeciwiamy. Nie ma jednak adnego powodu, dla ktrego z tosamoci mielibymy nie korzysta albo nie da si jej wykorzysta. adna pozycja polityczna nie znajduje si poza zasigiem wadzy: moe wanie z ich wzajemnych zwizkw wypywa zdolno dziaania, rodzi si potencja naruszenia i odwrcenia regulatywnych porzdkw28.
Ze strony zwolenniczek lesbijskiego feminizmu take pojawiy si prby wychodzenia naprzeciw koncepcji queer. Nawet Sheila Jeffreys29 jedna z najbardziej pomiennych przeciwniczek teorii queer, ktra argumentowaa, e zaoenia tej teorii s sprzeczne z celami feminizmu, e ignoruje ona kobiety, kolonizuje i zawaszcza ich terytoria, uprzywilejowujc kultur msk (podobne zastrzeenia byy do powszechne) bronic stabilnej i spjnej tosamoci, skonna bya, ze wzgldu na tosamo seksualn, przysta na ide seksualnoci nienormatywnej.
26 H. LOVE: Feminist Criticism and Queer Theory. In: A History of Feminist Literary Criticism. Eds. G. PLAIN, S. SELLERS. Cambridge, New York, Cambridge University Press, 2007, s. 302. 27 A.T. GOODLOE: Lesbian Feminism and Queer Theory: Another Battle of the Sexes...; autorka odwouje si do pogldw Arlene STEIN (Sisters and Queers: The Decentering of Lesbian Feminism. Socialist Review 1992, Vol. 22, no. 1 (January), s. 3355). 28 J. BUTLER: Uwikani w pe. Feminizm i polityka tosamoci. Prze. K. KRASUSKA. Wstp O. TOKARCZUK. Warszawa, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2008, s. 3132. 29 Zob. S. JEFFREYS: The Queer Disappearance of Lesbian Sexuality in the Academy. Womens Studies International Forum 1994, Vol. 17, nr 5; EADEM: Return to Gender: Postmodernism and Lesbian and Gay Theory. In: EADEM: The Lesbian Heresy: A Feminist Perspective on the Lesbian Sexual Revolution. North Melbourne, Spinifex Press, 1993.
43 Feministyczna...
Mona powiedzie, e wyonia si pewna wsplna postawa, ktra moga stanowi ni czc obie strony, postawa, ktrej hasem bya antynormatywno. Tym bardziej, e lesbijski feminizm mia za sob, liczc od lat 70., dug histori walk z represj patriarchatu. I do tej historii badaczki czsto si odwoyway, wskazujc, e to lesbijki stanowiy awangard wyzwolenia. Od czasw lawendowego zagroenia (takim mianem oznakowaa lesbijki Betty Friedan w czasie drugiego kongresu National Organization for Women, ktry odby si w 1970 roku) to lesbijki prowadziy walk z reymem heteroseksualnoci i wszystkimi jego konsekwencjami. W swoim eseju Positions for Classicists, or Why Should Feminist Classicists Care about Queer Theory?30 Kirk Ormand wskazuje na blisko poj teorii queer i wczesnego feminizmu. Jeli przyj za Alexandrem Doty, e queer to waciwo wszelkiej ekspresji, ktr mona oznaczy jako kontra-, niealbo antynormatywn [contra-, non-, or anti-straight]31, to mona znale jej artykulacj w ujciu przez Kristev kobiety: Jeli kobiety maj do odegrania jak rol w tym rozwijajcym si procesie pisaa to tylko pod warunkiem, e przyjm na siebie funkcj negatywn: odrzucenia wszystkiego tego, co skoczone, zdefiniowane, ustrukturowane, wyposaone w sens, [odrzucenia] waciwoci obecnego spoeczestwa32. W przypadku lesbianizmu zawenie jego definicji przez Adrienne Rich do kwestii wyboru, z lekcewaeniem seksualnego wymiaru zwizkw midzy kobietami, spowodowao odsunicie si wielu lesbijek od ruchu, ktry konstruowa lesbijsk tosamo. Jedynie zmiana w jego polu moga spowodowa ruch ku teorii queer, ale i ku tym lesbijkom, ktre w jej obrbie si znalazy (take w ruchu queer). Std Arlene Stein, krytykujca queer, rwnoczenie proponuje now wersj lesbijskiego feminizmu, w ktrej lesbianizm okrelany byby jako tosamo tymczasowa. Nawet jeli pojawiy si tendencje, aby uelastyczni pojcie tosamoci w tym take tosamoci lesbijskiej, ale z akcentem na jej seksualno to druga przeszkoda od strony queer: postulat oddzielenia seksualnoci od genderu, okazaa si trudniejsza do przekroczenia. Zachowanie owego zwizku w niektrych wypowiedziach badaczek stao si wrcz warunkiem
K. ORMAND: Positions for Classicists, or Why Should Feminist Classicists Care about Queer Theory? [1996]. Dostpne w Internecie: http://www.stoa.org/diotima/essays/ormand96.shtml [data dostpu: 07.2008]. 31 A. DOTY: Making Things Perfectly Queer: Interpreting Mass Culture. Minneapolis, University of Minnesota Press, 1993, s. XV. [...] kiedy uywam terminw queer lub queerowo jako przymiotnikw lub rzeczownikw, czyni tak, aby zasugerowa pewn skal ekspresji nienormatywnej [nonstraight expression] w masowej kulturze lub w odpowiedzi na ni. Ta skala obejmuje w szczeglnoci ekspresje: gejowsk, lesbijsk i biseksualn; ale obejmuje rwnie wszystkie inne potencjalne (i potencjalnie nieklasyfikowalne) stanowiska nienormatywne (s. XVI). 32 Wypowied J. KRISTEVEJ. W: Luttes de femmes. Numro spcial Tel Quel 1974, nr 58.
30
jakiegokolwiek zblienia z queerowcami. Zarzuty paday wielorakie: Walters przeciwniczka queerowania genderu przez mczyzn stwierdzaa, e teoria queer redukuje gender do statusu tropu33, ktry gejowscy badacze mog z atwoci pomija, co oznacza, e mog ignorowa lesbijki i ich miejsce wrd kobiet. Czsto odwoywano si do argumentacji Adrienne Rich, ktra stawiajc gender ponad seksualnoci, wskazywaa na rnice w mechanizmie opresji:
Geje s zachcani do tego, aby si dopasowa do wizerunku mczyzny hetero [straight man], do pozycji relatywnej wadzy. Lesbijki s zachcane, aby sta si kobietami hetero [straight women], zachcane do pozycji relatywnej opresji34.
Oddzieli seksualno od genderu to zbagatelizowa seksizm powiadano z jednej strony. Z drugiej za twierdzono jak to czynia Jacquelyn Zita35 e feminizm, w tym te feminizm lesbijski, ma przewag nad queer, poniewa interesuj go rnorodne formy opresji. Tym samym jest bardziej inkluzywny ni ekskluzywny bo skoncentrowany na homofobii queer. Podobne argumenty przeciw teorii queer wygaszaa Arlene Stein. Kontestujc to, e teoria queer niweluje rzeczywiste i strukturalne rnice pomidzy kobietami, e tym samym zaniedbuje dowiadczenie lesbijek jako kobiet, e likwiduje sw polityczn skuteczno, rwnoczenie znajdywaa korzyci pynce z tej konfrontacji. Feministki lesbijskie musiay wedle Stein przemyle formu Gayle Rubin z roku 1975, pomieszczon w jej The Traffic in Women: Notes on the Political Economy of Sex36, e system sex/gender, czyli system opresjonujcy kobiety, jest takim samym systemem, jaki opresjonuje mskich homoseksualistw, a take musiay nabra dystansu do przekonania, e ma on wyszo nad innymi formami opresji. Stein zatrzymuje si na linii, w obrbie ktrej zaznaczona jest rwno opresji. Zapewne dlatego znajduje inspiracj na przykad w teorii queer (oczywicie, zgodnie z jej wasnym postrzeganiem queer), a nie w nowej opcji, ktr zaproponowaa ju w 1984 roku sama Gayle Rubin, piszc
S.D. WALTERS: From Here to Queer: Radical Feminism, Postmodernism and Lesbian Menace (or, Why Cant Woman Be More Like a Fag?). Signs 1996, no. 21, s. 843. 34 K. ORMAND: Positions for Classicists, or Why Should Feminist Classicists Care about Queer Theory?...; autor powouje si na artyku A. RICH: Compulsory Heterosexuality and Lesbian Existence. In: The Lesbian and Gay Studies Reader. Eds. H. ABELOVE, M.A. BARALE, D.M. HALPERIN. LondonNew York, Routledge, 1993, s. 235 (inny przedruk: Feminist Literary Theory. A Reader. Ed. M. EAGLETON. Cambridge, Massachusetts, Blackwell, 1986). 35 J. ZITA: Gay and Lesbian Studies: Yet Another Unhappy Marriage? In: Tilting the Tower: Lesbians Teaching Queer Subjects. Ed. L. GARBER. LondonNew York, Routledge, 1994. 36 G. RUBIN: The Traffic in Women: Notes on the Political Economy of Sex. In: Towards an Anthropology of Women. Ed. R. REITER. New York, Monthly Review Press, 1975.
43*
33
w Thinking Sex...: Feminizm jest teori opresji genderowej. Zaoy automatycznie, e to czyni z niego teori opresji seksualnej, to nie umie rozrni pomidzy genderem, z jednej strony, a erotycznym podaniem, z drugiej37. Tym samym Gayle Rubin wpisywaa si w nurt optujcy za oddzieleniem genderu od seksualnoci, feminizmu od studiw dotyczcych mniejszoci seksualnych. Feministki odpowiaday, e interesuj je wszystkie mniejszoci, nie tylko mniejszoci seksualne. Kirk Ormand38 analizujc problem tosamoci i relacji pomidzy genderem a seksualnoci z perspektywy filologa klasycznego znajduje implikowany zwizek pomidzy feminizmem (lesbijskim) a teori queer. w zwizek wyranie zarysowuje si w praktyce queerowania tekstu, ktra ma na celu zademonstrowa funkcj mskiego homoseksualnego podania w tekcie. Zakadajc, e chodzi zarwno o nienormatywno podania, jak i nienormatywno samego tekstu. Ot, operacja queerowania tekstu jest wedle Kirka Ormanda analogiczna do politycznego dziaania queerowcw: do ich coming outu (wychodzenia z ukrycia). I jest paradoksalna, poniewa z jednej strony konsekwentny spoeczny konstrukcjonista nie powinien odwoywa si do etykietek tosamociowych i wskazywa na homoseksualno postaci powieciowych (a tym bardziej nazywa je: gejem czy lesbijk), z drugiej za strony, gdy chce poszerzy zachodnioeuropejski kanon literacki, przerwa jego normatywno, zmuszony jest kreowa jaki literacki obraz homoseksualnoci. Reasumujc, zaburzajc pojcie tosamoci, rwnoczenie jakie przedstawienie tosamoci musi, choby na chwil, odzyska. I nawet jeli queerowcy odegnuj si od powiza z genderem, to Ormand jest przekonany, e w teorii queer istniej implicytne relacje z genderem, do ktrych s odwoania w tekstach queerowych. A zatem, stare hierarchie genderu cigle kieruj literackimi interpretacjami, nawet queerowaniem, wanie wtedy, kiedy tematyzuj one rne seksualnoci. Odwoujc si do swego dowiadczenia badacza tekstw staroytnych konstruuje Ormand dwa aksjomaty: pierwszy mwi, e nie moemy odseparowa feminizmu od lesbijskiej tosamoci, wwczas bowiem nie moemy uzna za rzecz oczywist dawnej lesbijskiej seksualnoci, a drugi wskazuje, e musimy zacz queerowa take dawn kobieco (albowiem dawna msko ju ma swoj histori). Jeli idzie o pierwszy przymus, to wspiera si on na przewiadczeniu Ormanda, e historyczna konstrukcja seksualnoci lesbijskiej cigle oczekuje na swoich badaczy. Dawna praktyka seksualna bya opisywana bez wzgldu na wy37 G. RUBIN: Thinking Sex: Notes for a Radical Theory of the Politics of Sexuality. In: The Lesbian and Gay Studies Reader..., s. 32. 38 K. ORMAND: Positions for Classicists, or Why Should Feminist Classicists Care about Queer Theory?...
br obiektu, a zatem niezgodnie z naszymi obecnymi przekonaniami, lecz z uwagi na rol czynn albo biern jak w obiekt odgrywa w akcie seksualnym. Kobiety s w staroytnych tekstach utosamiane z pasywnoci. Lesbijki s przede wszystkim kobietami w pozycji podporzdkowania. Ich bierno i bezsilno upewnia Ormanda w jego tezie, e przygldajc si staroytnej literaturze, nie mona odrywa genderu od seksualnoci. Staroytny system gender konkluduje Ormand cakowicie uniewania jakiekolwiek pojcie seksualnoci, jakie wprowadza dzisiejsza perspektywa lekturowa. Jest zatem tak, e nawet jeli moliwa jest zgoda ze strony feminizmu (lesbijskiego) na rozproszenie stabilnych tosamoci, to nie ma zgody na hegemoni seksualnoci nad genderem. Posttosamociowe stanowisko przyjmuje Lisa Duggan w znanym artykule Making it Perfectly Queer39, twierdzc, e gejowska (take lesbijska) polityka zyskuje na odstpstwie od gejowskiej tosamoci (utwierdzanej przez gay studies) i tosamoci lesbijskiej (utwierdzanej przez lesbian studies), e, jak to streszcza Amy T. Goodloe, tosamo queer nie moe ze swej natury ulega utrwaleniu, ale jest stale negocjowana, do pewnego stopnia definiujc siebie sam przez przeciwstawienie si nie-queerowi, temu, co normatywne, instytucji obowizkowej heteroseksualnoci40, co czyni j strategi politycznie przydatniejsz od strategii nacjonalistycznej i liberalnej, przyjmowanych przez dugie lata w polityce gejowskiej. Dotd, zauwaa Lisa Duggan, wsplnota queerowa bya definiowana jedynie przez gender partnerw seksualnych jej czonkw, chodzi wic o to, aby zbudowa now wsplnot, ktr jednoczy jedynie jakie wsplne odstpstwo [shared dissent] od panujcej organizacji seksu i genderu41. Wobec obawy, e tak rozumiane wsplne odstpstwo od heteronormatywnoci bdzie sprzyja naturalizacji heteroseksualnoci, Duggan odwouje si do konstruktywizmu teorii queer, mwic, e nie chodzi o hegemoniczne, ustrukturowane relacje i znaczenia seksualnoci oraz genderu, lecz o ich aktualne, historyczne formy [, ktre] s otwarte, stanowic stale temat negocjacji i renegocjacji42. Zachowanie tych niehierarchicznych relacji seksualnoci i genderu uznaje Amy T. Goodloe za warunek wstpny dialogu pomidzy feminizmem a teori queer. I dlatego te podwaa projekt Michaela Warnera, zawarty w przedmowie do zredagowanej przez niego ksiki Fear of A Queer Planet: Queer Politics and Social Theory (1993)43 jako projekt owego warunku nieL. DUGGAN: Making it Perfectly Queer. Socialist Review 1992, Vol. 22, nr 1. A.T. GOODLOE: Lesbian Feminism and Queer Theory: Another Battle of the Sexes... 41 L. DUGGAN: Making it Perfectly Queer..., s. 20. 42 Ibidem, s. 23. 43 M. WARNER: Introduction. In: Fear of A Queer Planet: Queer Politics and Social Theory. Ed. M. WARNER. Minneapolis, University of Minnesota Press, 1993.
40 39
speniajcy. Goodloe zauwaa bowiem, e Warner, z optymizmem zakadajc partnerstwo midzy feminizmem a teori queer, zaciera oczywiste sprzecznoci, ktre wystpuj pomidzy tymi dwoma trybami analizy: jednym skoncentrowanym na genderze, drugim na seksualnoci. Warner twierdzi, e teoria queer
otwiera si w taki sam sposb, jak to robi feminizm, od kiedy feminici zaczli traktowa gender jako kategori coraz bardziej podstawow, aby zrozumie problemy, ktre z pocztku nie wyglday na specyficznie genderowe44. Znaczna cz roboty feministycznej teorii spoecznej skadaa si z pokazywania, e podstawowe konceptualizacje sposoby przeciwstawiania domu i ekonomii, politycznego i osobistego, albo systemu i ycia spoecznego [lifeworld] zakadaj i wzmacniaj jak paradygmatycznie msk pozycj. Teoria queer zaczyna przyjmowa stanowisko skaniajce do dokonania podobnych zabiegw krytycznych, czasami odnoszc si do tych samych opozycji (polityczne i osobiste, intymne i publiczne, rynek i wiat spoeczny), ale take i do innych jak sposoby odrniania czonkw grupy od nie-czonkw, seksualnego od nie-seksualnego, sposobw przeciwstawiania tego, co dane, i wybrane, i sposobw utosamiania intymnego z rodzinnym45.
Bronic zwizku genderu i seksualnoci, Goodloe zarzuca Warnerowi, e zmierzajc do swego celu znalezienia podobiestw midzy feminizmem a teori queer zaciera istniejcy konflikt midzy nimi i sam mimo woli przyjmuje paradygmatycznie msk pozycj, anulujc niepokoje feministek i lesbijek o ich status w przymierzu z queerowcami. Tymczasem Goodloe przypomina mocne zastrzeenia Sheili Jeffreys, ktra takie kluczowe dla teorii queer pojcia, jak kamp czy drag, uwaa za zbudowane na mskich gejowskich pojciach performatywnej kobiecoci, ktre nie tylko wykluczaj biologiczne kobiety, ale wynosz na otarze dominujc konstrukcj mskoci jako binarnej opozycji do kobiecoci46. Warner tak uzasadnia przejcie od kategorii gej do kategorii queer:
Preferowanie queeru reprezentuje, midzy innymi, jaki agresywny impuls generalizacji; odrzuca ono jak zmierzajc ku mniejszoci [minoritizing] logik tolerancji lub prostej politycznej reprezentacji interesw, na korzy jakiego bardziej cakowitego oporu wobec rzdw normalnoci47.
44 45 46 47
Ibidem, s. XIV. Ibidem, s. XXIII. A.T. GOODLOE: Lesbian Feminism and Queer Theory: Another Battle of the Sexes... Ibidem, s. XXVI.
Zarzut Amy T. Goodloe brzmi: Warner nie dostrzega rwnie u siebie ruchu zmierzajcego ku mniejszoci, skoro queer
nie tylko potwierdza jak utrwalon wikszociow norm, przeciwko ktrej konstytuuje si jako queer, ale take jak utrwalon mniejszociow queerowo, ktra nigdy nie wejdzie w obszar owej normy. Biorc pod uwag, e wikszo mczyzn gejw ma swj udzia w normatywnym mskim przywileju, nierealistyczna wydaje si wiara, e sama queerowo wystarczy, aby si bez reszty ukonstytuowa na marginesach48.
Eve Kosofsky Sedgwick uznawana za jedn z gwnych teoretyczek queer w dodanej w 1992 roku Przedmowie do Between Men. English Literature and Male Homosocial Desire (1985), wyjania jedno z nieporozumie, ktre otaczay pierwsze wydanie jej ksiki. Krytykowano j powszechnie za cakowity brak zainteresowania kobietami. Tymczasem jak mwi gwnym adresatem jej ksiki byy feministyczne badaczki. A celem jej bya interwencja, feministyczna restrukturyzacja caego szeregu dyscyplin wedle stosunkowo niewielkiej liczby mocnych aksjomatw (s. VII)49. w zamys zrodzi si z diagnozy sytuacji w obrbie womens studies:
W szczeglnoci uznaam za opresyjny ten higieniczny sposb, w jaki rozmaito rnych instytucjonalnych, pojciowych, politycznych, etycznych i emocjonalnych przygodnoci obiecywaa (grozia?), e stanie razem w jednym szeregu tak rwno, eby rozwin si w jakie feminocentryczne pole bada kobiecych [womens studies], w ktrych tematy, paradygmaty i nacisk polityczny bada, tak samo, jak i samych badaczek, mogyby w caoci zosta utosamione z tym, co kobiece [the female] (s. VIIVIII).
Between Men... nie miaa by ksik skierowan przeciw kobietom ani te walczc z feminizmem, ale na odwrt: miaa na celu wnie komplikujcy, antyseparatystyczny i antyhomofobiczny wkad w ruch feministyczny (s. VIII). Between Men... nie promuje take ani nie czyni centralnym tematem co jej zarzucano homoseksualnych mczyzn. W trakcie jej pisania, mwi autorka,
byam bardzo zaangaowana w kultur i krytyk feministyczn o nachyleniu lesbijskim, ale faktycznie znaam tylko jednego mczyzn jawnego geja (s. VIII).
A.T. GOODLOE: Lesbian Feminism and Queer Theory... E. KOSOFSKY SEDGWICK: Between Men. English Literature and Male Homosocial Desire. New York, Columbia University Press, 1992. Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach.
49 48
I rzeczywicie, Between Men... nie wyklucza feministycznych problemw, tylko je diagnozuje, opisuje od strony albo z miejsca, w ktrym stykaj si homofobia i feminizm. A zatem, homofobia jest ujmowana przez Sedgwick jako nieodczna od struktur patriarchatu, jako n i e u n i k n i o n a konsekwencja [...] patriarchalnych instytucji (s. 178)50. Patriarchat wrcz domaga si homofobii: [...] homofobia jest dla patriarchatu strukturalnie niezbdna (s. 179). Zwalczy j, to zmieni ca tkank stosunkw rodzinnych, pciowych, klasowych, rasowych, zwizanych z wiekiem (s. 179). Wychodzc od struktur patriarchatu, opisujc zwizki homospoeczne51 (ktre opresjonuj kobiety, albowiem w patriarchacie kobiety s instrumentalizowane i funkcjonuj w opartych na rywalizacji zwizkach msko-mskich), Sedgwick kreuje znaczc analogi midzy seksizmem a mizogini, seksizmem a homofobi. W ten sposb oddala zarzuty, e homofobia, uznana za centrum bada w teorii queer, zniweluje zainteresowanie seksizmem. Co wicej odegnujc si od bdnych sugestii, e mskie pragnienie homoseksualne indukuje (z koniecznoci) mizogini, tworzy iunctim pomidzy inn par: homofobi (skierowan take przeciwko kobietom) a mizogini. Pisze:
Bd natomiast argumentowa, e homofobia, ktr mczyni zwracaj przeciw mczyznom, jest i to prawdopodobnie transhistorycznie mizoginiczna. (Jest mizoginiczna nie tylko w tym sensie, e powoduje opresj tak zwanej kobiecoci w mczynie, lecz w tym sensie, e powoduje opresj kobiet) (s. 186).
50 E. KOSOFSKY SEDGWICK: Mskie pragnienie homospoeczne i polityka seksualnoci. Wybra i prze. A. OSTOLSKI. Krytyka Polityczna 2005, nr 9/10; s to fragmenty Wprowadzenia (Introduction) i rozdziau I (Gender Asymmetry and Erotic Triangles) ksiki Between Men... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach. 51 Jak objania Sedgwick, mskie pragnienie homospoeczne jest neologizmem, utworzonym przez analogi do sowa homoseksualny (s. 176), ale nie jest z tym sowem tosame. Homospoeczne odnosi ma do mskich wizi (ktre mog si cechowa postawami homofobicznymi), natomiast powizanie go z pragnieniem rwna si zatem postawieniu hipotezy, e midzy tym, co homospoeczne, a tym, co homoseksualne, zachodzi potencjalnie nieprzerwana cigo, kontinuum, ktrego widoczno dla mczyzn jest w naszym spoeczestwie radykalnie przerwana (s. 177). Sedgwick precyzuje, e nie chodzi jej o genetyczne powizania midzy pragnieniem homoseksualnym i homospoecznym, ale o uchwycenie struktury relacji pomidzy mczyznami i o zaznaczenie historycznych rnic w tej strukturze. O ile w przypadku mczyzn pragnienie homospoeczne i homoseksualne naley rozumie jako opozycyjne, o tyle w przypadku kobiet zgodnie ze znaczeniem nadanym mu przez Adrienne Rich mona je traktowa jako wizi charakteryzujce kobiece kontinuum (jedno kontinuum midzy kobietami kochajcymi kobiety a kobietami promujcymi interesy kobiet s. 178).
Sedgwick nie jest jednak skonna wyprowadza atwych i ubezpieczajcych konkluzji: std woli, aby podda dogbnej analizie historyczny zwizek i sojusz pomidzy feminizmem i antyhomofobi (w tym rwnie przekonanie, e interesy mskich homoseksualistw s we wszystkich swoich aspektach zbiene z interesami wszystkich kobiet, jak i przesd, e homoseksualno stanowi rdo mizoginii). Eve Kosofsky Sedgwick odegraa znaczc rol w uzyskaniu odpowiedzi na pytanie o relacje midzy genderem a seksualnoci. I by to istotny jej udzia w dyskusji nad moliwym przymierzem feminizmu i teorii queer. Sedgwick poddaa refleksji i dekonstrukcji wany dla tej teorii wtek dychotomi heteroseksualno/homoseksualno, na ktrej, jak uznaa, ciy odpowiedzialno za wszelkie wykluczenia i marginalizacje, dotyczce take seksualnoci w kulturze zachodniej. Albowiem owa dychotomia nadaje take spolaryzowan form organizacji kultury, ktra analogicznie zapisuje pochodne opozycje znaczeniowe: naturalnoci/nienaturalnoci, zdrowia/choroby, podnoci/bezpodnoci i mierci. Zgodnie z Derridiask ide dekonstrukcji autorka (w Przedmowie do Between Men... okrela si jako a deconstructive and very writerly close reader s. VII) wykazaa, e ich relacje nie s symetryczne, ich znaczenia nie s niezalene od siebie, a opozycje centrum/margines, wewntrz/zewntrz, nie maj stabilnoci. W Epistemology of the Closet (1990) wskazuje na kryzys homo/heteroseksualnej definicji objawiajcy si w teorii gejowskiej midzy innymi w niekongruentnych rozumieniach homoseksualnoci przez konstrukcjonistw i esencjalistw. Poniewa strona heteroseksualnoci charakteryzuje si wiksz stabilnoci (binaryzm kategorii genderowych: mskoci/kobiecoci) i jest trudniejsza do dekonstrukcji ni strona homoseksualnoci i orientacji seksualnej, ktr cechuje opr wobec wszelkich dychotomii, a take bardziej spjne i mniej podatne na naruszenie jest esencjalistyczne stanowisko zwizane z genderem ni ewentualny esencjalizm wynikajcy z seksualnego wyboru obiektu, naley zatem oddzieli analitycznie gender od seksualnoci. Jednake, co warto podkreli, oddzieli nie oznacza dla Sedgwick uprzywilejowa ktre z nich. I chocia to seksualnoci nadaje Sedgwick niewtpliwie centraln pozycj w analizie kultury, to jednak w Epistemology of the Closet notuje:
Nie jest to argument za jakim epistemologicznym albo ontologicznym uprzywilejowaniem osi seksualnoci w stosunku do osi genderu; ale jest to potny argument za potencjalnym oddzieleniem jednej od drugiej. Nawet gdyby trzyma si imperatywu skonstruowania jakiego ujcia seksualnoci nieredukowalnej do genderu, to przecie od razu powinno by jasne, e zaistniej pewne zakcenia, z koniecznoci wbudowane w relacj gejowsko/lesbijskiej i antyhomofobicznej teorii, przeszkadzajce
jakiemu szerszemu projektowi pojmowania teorii seksualnoci jako caoci52.
Sedgwick moga, w pewnym stopniu, zneutralizowa niepokoje feministycznych badaczek o to, e teoria queer traktuje seksualno priorytetowo wobec genderu i, w konsekwencji, lekceway seksizm, ktry cigle, tak jak homofobia, rani lesbijki. Do genderu, rasy i klasy doczona zatem zostaje czwarta kategoria seksualno. I chocia teoria queer naciska na seksualno jako na centraln kategori swego rozumienia wszelakich relacji spoecznych: zwizkw z wadz, opresji, homofobii itd., to sugestia Sedgwick uznawanej za jedn z jej prekursorek i twrczy otwiera si, jak wida, na dialog z nazbyt okopanymi na swoich pozycjach dwiema stronami: feminizmem i queerem. cznik jest oczywisty, poniewa Sedgwick, na co zwracano uwag, korzysta z wielu aspektw feministycznej metodologii, tak jak i z Derridiaskiej dekonstrukcji oraz prac Michela Foucaulta. Heather Love w swoim eseju Feminist Criticism and Queer Theory (umieszczonym w przywoywanej ju wielokro antologii A History of Feminist Literary Criticism z 2007 roku)53 prbuje rozpatrzy konflikt, jaki zarysowa si pomidzy feministycznymi matkami i queerowymi crkami (s. 302). Jednake jej zamiarem nie jest podtrzymywanie albo kultywowanie owego konfliktu. Interesuj j bardziej punkty zwrotne szczeglnie w feminizmie i feminizmie lesbijskim ktre wyznaczaj w tym historycznym procesie zblie i oddale perspektywy aliansu pomidzy obiema stronami sporu. Rozpatrujc tytu antologii: Coming Out of Feminism? (1998)54, mwicy o wychodzeniu z feminizmu, wskazuje na jego dwuznaczno: czy queer opuszcza feminizm (skupiajc si na seksualnoci), czy moe si z niego wywodzi? Heather Love odpowiada pozytywnie na drugie pytanie. I tropi feministyczn genealogi queer, zbierajc argumenty na rzecz tezy, e feminizm take gboko wpyn na badania queerowe (s. 303). Bezcenne w procesie rozwijania przez Love dowodzenia okazuj si spostrzeenia Lisy Duggan w jej napisanej z Nan D. Hunter ksice Sex Wars: Sexual Dissent and Political Culture (1996)55. Duggan zauwaa, e chocia queer niewtpliwie wywodzi si z ruchu gejowskiego, to
E. KOSOFSKY SEDGWICK: Epistemology of the Closet. Berkeley, CaliforniaLos Angeles, University of California Press, 1990, s. 34. 53 H. LOVE: Feminist Criticism and Queer Theory... Std wszystkie cytaty z odnotowaniem stron w nawiasach. 54 Coming Out of Feminism? Eds. M. MANDY, N. SEGAL, E. WRIGHT. Oxford, United Kingdom, Blackwell, 1998. 55 L. DUGGAN, N.D. HUNTER: Sex Wars: Sexual Dissent and Political Culture. New York London, Routledge, 1996.
52
nie mona zapomina, e oprcz historii queeru nastawionej na znaczenia i konteksty chopcw ma ona rwnie wan, zapominan czsto, girl-history56. Ta historia dziewczt bya kreowana przez lesbijki, ktre poczuy si wykluczone nie tylko z gwnego nurtu feminizmu, ale take z feminizmu lesbijskiego, ktry zignorowa ich orientacje seksualne, seksualno i praktyki seksualne. To one jak notuje Duggan zaadaptoway queer jako znak separacji od takiej polityki, oznak zasadniczej dysydencji57. Wybray miejsce wrd queerowcw, mimo e te alianse odwzorowyway niekiedy, znane z relacji heteroseksualnych, uprzywilejowanie wizi z mczyznami (gejami) kosztem kobiecej siostrzanoci.
Wiele kobiet pisze Duggan adaptuje queer jako znak szczeglnego historycznego stosunku do feminizmu, a nie jego odrzucenia58.
Heather Love, wskazujc na okolice 1980 roku jako na zwrotny moment w feminizmie (feministki odwouj si do rnorodnych form dowiadczenia opresji: lesbijki akcentuj opresj seksualn, Afroamerykanki represje na tle rasowym, kobiety spoza klasy redniej represj zwizan z ich statusem spoecznym), prezentuje powszechnie znan diagnoz. Jednake w jej szkicu nabiera ona szczeglnej funkcji. Chodzi bowiem Love o to, e wwczas wanie zostao zarysowane podstawowe spektrum problemw, ktre budoway rodzaj przedpola dla teorii queer. Wwczas domagano si szerokiej definicji genderu, ktra uwzgldniaaby rnice pomidzy kobietami, wwczas te zosta wprawiony w ruch proces autonomizowania si seksualnoci (orientacji seksualnej) jako kategorii analitycznej wobec genderu. I w tym czasie erozji podlega zaczy take pojcia spjnej i stabilnej podmiotowoci i tosamoci. w intelektualny aspekt feministycznej genealogii queeru (w odrnieniu od jej spoecznego aspektu u Lisy Duggan), ktrej pocztkiem byo przeartykuowanie kwestii kobiety, pozwala Love da twierdzc odpowied na pytania, stawiane przez ni na pocztku eseju:
Czy teoria queer zostaa zrodzona z kobiety? Czy wychodzi [come out] z feminizmu t drog? Albo czy teoria queer wypuszcza [out] t seksualno, ktra bya zamknita w feminizmie? I czy ta seksualno mogaby by zidentyfikowana jako lesbijska? (s. 303).
Love akcentuje wag przemieszcze. Nie chodzi o to, e problem seksualnoci, podania zawsze by w centrum feministycznego zainteresowa56 57 58
Ibidem, s. 14. Ibidem. Ibdiem.
nia. Chodzi o zmian akcentw. Jeli nazbyt szeroka definicja Adrienne Rich ignorowaa orientacje seksualne lesbijek (sadomasochizm, butches/femmes), jeli ich opresj ujmowaa w takich samych kategoriach, jak opresj kobiet heteroseksualnych, to w zwrotny moment w feminizmie mia polega na uznaniu tak uczynia Gayle Rubin w 1984 roku e seks jest wektorem opresji, czym, co przecina inne tryby spoecznej nierwnoci, wydzielajc grupy i jednostki zgodnie z wasn wewntrzn dynamik (s. 306307)59. Mia polega na wczeniu lesbijek w szerok koalicj wszystkich napitnowanych ze wzgldu na orientacj seksualn mniejszoci (gejw, sadomasochistw, transwestytw, sex workers). Love komentuje:
Strategiczne oddzielenie przez Rubin genderu i seksualnoci zmobilizowao feministyczne lesbijki do zrozumienia seksualnych zwizkw pomidzy kobietami jako praktykowania solidarnoci genderowej, a jej praca zaoferowaa sposb nadania sensu konfliktowi pomidzy ideaami seksualnego podania a praktyk, ktra rozgrywaa si w grupach podnoszenia wiadomoci [consciousness-raising], na konferencjach i w protestach (s. 307).
Love ledzi, jak hasa wczesnego feminizmu nie tylko z lat 80., ale i z 70. zostaj uaktywnione i sprzymierzone z zaoeniami teorii queer. Reaktywuje si przekonanie e osobiste jest polityczne i e naley odnowi prac nad podnoszeniem wiadomoci. Przywrcona zostaje waga dowiadczenia: lesbijskie dowiadczenie seksualne zostaje odseparowane od utopijnych wizji radosnego feministycznego lesbianizmu, w ktrym seks pomidzy kobietami mia by przestrzeni wolnoci, oddzielon od spoecznych problemw. Artyku Cherrie Moragi i Amber Hollibaugh: What Were Rollin Around in Bed With: Sexual Silences in Feminism60 stanowi dla Love wany zapis owej nowej formuy lesbijskiego dowiadczenia, zdominowanego przez traum, bl i walk o wadz. A zatem, dowiadczenia stopionego z wszelkimi spoecznymi problemami, ktre nie zawsze s widoczne na powierzchni. Dowiadczenia opresji podzielanego z innymi mniejszociami seksualnymi. W tym miejscu i lesbijki, i queerowcy si spotykaj, czy ich ta sama kwestia: jak homofobia odciska pitno na ich osobowociach i jak formuje ich tosamoci. Jak je uszkadza.
W uyciu Moragi pisze Love queer oznacza kopot [troubled], bycie queerem oznacza przyznanie si do problemu podania i uzalenienie tosamoci od spoecznego zranienia (s. 313).
G. RUBIN: Thinking Sex: Notes for a Radical Theory of the Politics of Sexuality..., s. 20. Ch. MORAGA, A. HOLLIBAUGH: What Were Rollin Around in Bed With: Sexual Silences in Feminism. In: Powers of Desire: The Politics of Sexuality. Eds. A. SNITOW, Ch. STANSELL, S. THOMPSON. New York, Monthly Review Press, 1983.
60 59
Love cytuje manifest grupy Queer Nation (najbardziej radykalnego odgazienia grupy ACT UP s. 313) z 1990 roku, w ktrym autorzy wyjaniaj, dlaczego odwouj si do sowa queer, sowa uwikanego w homofobiczne znaczenia. eby, oczywicie, owe znaczenia odwrci (analogicznie do odwrconego dyskursu Foucaulta), ale take dlatego, e uycie alternatywnego sowa gay radosny odwrcioby uwag od owego uszkodzenia i od jego historii.
Gdy jednak wiele lesbijek i gejw czytamy w manifecie budzi si rankiem, czujemy si li i zniesmaczeni, a nie radoni [not gay]. Wic postanowilimy uzna siebie za kiepskich [queer] (s. 313)61.
Lektury Foucaulta byy wpywowe i wielu teoretykw queer podkrelao ich znaczenie dla konstytuowania si tej teorii. W ksice Saint Foucault: Towards a Gay Hagiography (1995)62 David Halperin akcentuje natomiast wtek czcy feminizm i queer. Ot Foucault, podobnie jak to uczyniy feministki, wyj seksualno z domeny indywidualnych fantazji i wpisa j w relacj wadzy i wiedzy. Tym samym seksualno, ktra wydawaa si przynalee do tego, co osobiste, nabraa charakteru tego, co polityczne. Prywatne uczucia stay si domen publicznej polityki. Problemem poddanym pod publiczn debat. Seksualnoci nadano rol transformacji spoecznego wiata. I przedstawicielki drugiej fali feminizmu, i Ruch Wyzwolenia Gejw (Gay Liberation Movement), i lesbijski feminizm, i politycy queer, mogli wok tej idei zawiza przymierze. I jak konkluduje Love queer lesbian studies maj wiele szans, aby teoria i polityka, lesbian studies i queer studies nawizay uni ponad nieprzekraczalnymi, wydawaoby si, podziaami. Jedn z nich pokazuje Ann Cvetkovich w ksice An Archive of Feelings: Trauma, Sexuality and Lesbian Public Cultures (2003)63, ktra z perspektywy teorii queer spoglda na specyficzno kultury lesbijskiej.
W takich momentach pisze Love wida moliwo queer lesbian studies: zwizanych z histori feminizmu, lesbijskiego feminizmu i organizacji queerowych, otwartych na szeroki wachlarz nowych materiaw, zarwno elitarnych, jak i popularnych; i skupionych na skomplikowanych dowiadczeniach kobiet i ich cia oznakowanych zarwno przez ich fanta61 Ulotka rozdawana na paradzie Queers Read This! I Hate Straights! (New York City, June 1990). Uywajc tumaczenia kiepski (ktre daje nieoczekiwane skojarzenie), korzystam z idiomu: to feel queer kiepsko si czu. 62 D. HALPERIN: Saint Foucault: Towards a Gay Hagiography. New York, Oxford University Press, 1995, s. 121. 63 A. CVETKOVICH: An Archive of Feelings: Trauma, Sexuality and Lesbian Public Cultures. Durham, North Carolina, Duke University Press, 2003.
styczne podania, jak i przez realn przemoc z powodu spoecznej nierwnoci (s. 315).
Wiele z zapisanych wczeniej obiekcji i kontestacji teorii queer towarzyszyo ksice Judith Butler Gender Trouble (1990)64. Butler pilna czytelniczka merytorycznych uwag recenzentw objaniaa nieporozumienia w swoich pniejszych artykuach i ksikach. W Bodies That Matter: On the Discursive Limits of Sex (1993) podejmuje kwesti materialnoci ciaa, wok ktrej koncentroway si feministyczne debaty i zarzuty, za w The Psychic Life of Power: Theories in Subjection (1997)65 poszerza refleksj nad zwizkami midzy psychoanaliz a Foucaultem oraz midzy psychoanaliz a performatywnoci genderu, wyjaniajc niejasne strony wzajemnych powiza. Czy Butler zdradzia podstawowe cele feminizmu? To pytanie kryo w pierwszych latach funkcjonowania Uwikanych w pe... na rynku czytelniczym. W Przedmowie do ksiki z 1999 roku Butler odnosi si do tego pytania i wynikych z niego wtkw. Mona powiedzie, e kwestionujc feministyczn kategori kobiecej tosamoci, jednolitego (wsplnego) podmiotu feminizmu i jego reprezentacji, podwaajc pojcie kobiety, stwierdzajc, e feminizm lesbijski nie istnieje, Butler w istocie zdemontowaa podstawy feministycznego dyskursu, ale... nie feminizm. Wywrcia jedynie jego tradycyjn wersj. Jej celem jak wielokrotnie podkrelaa nie bya likwidacja ani osabienie feminizmu, lecz, na odwrt, jego transformacja, ktra miaaby w niezdolny do rozumienia nowej spoecznej sceny zbir przekona (przesdw) uczyni otwartym na nowe wyzwania. Tym bardziej, e lata 80. ukazay w peni t jego niezdolno, wewntrzny nierozwizany konflikt i rozdarcie. Jak wnioskowaa Butler, dowiody one, e polityka feministyczna oparta na tosamoci i reprezentacji musi wie do wyklucze, a wszelkie wykluczenia przeszkadzaj w realizacji feministycznych celw: w tym rwnie postulatw reprezentacji. Feminizm w jej projekcie mia otworzy si na now wizj wiata i mia si zradykalizowa. Warto odwoa si do passusu z tej Przedmowy.
Ksika ta powstaa pisze Butler na przeciciu moich zainteresowa naukowych i zaangaowania w ruchy spoeczne, a take po czternastu latach ycia w lesbijsko-gejowskiej spoecznoci na wschodnim wybrzeu Stanw Zjednoczonych. Wprawdzie tekst powoduje pewne przemieszczenia podmiotu, jednak cay czas stoi za nim konkretna osoba: to ja
J. BUTLER: Uwikani w pe. Feminizm i polityka tosamoci... Dalsze cytaty z tekstw Judith Butler oznaczone pocztkiem tytuu i numerem strony w nawiasach. 65 J. BUTLER: Bodies That Matter: On the Discursive Limits of Sex. New YorkLondon, Routledge, 1993; EADEM: The Psychic Life of Power: Theories in Subjection. Stanford, Stanford University Press, 1997.
64
braam udzia w wielu spotkaniach, chodziam do barw i na demonstracje, poznaam wiele wciele pci, a one pomagay mi czasem dostrzec siebie gdzie pord nich. Dziki temu dowiedziaam si, jak wygldaj pogranicza kulturowo dopuszczalnej seksualnoci (Uwikani, s. 2122).
Ten fragment brzmi niczym echo wspomnie Kate Millett o okolicznociach, ktre towarzyszyy powstawaniu jej Sexual Politics: o spotkaniach z kobietami, uczestniczkami ulicznych demonstracji i z pierwszymi czytelniczkami rkopimiennej wersji ksiki. Butler reanimuje w nim wag dowiadczenia, dowiadczenia, ktre przenika jak zaznacza przemieszczony, przez co rozumie naley psychoanalitycznie pojmowany, podmiot pisania nazywany tutaj konkretn osob. Ale take, co istotne, szkicuje pewien kierunek intelektualnej drogi, ktr w konkretny podmiot przeby: od dowiadczenia, rejestracji spoecznej sceny i jej aktorw rnorodnych form wypowiadania si seksualnoci, wciele pci po szukanie nowych dyskursw (wyraajcych w podmiot pisania w jzyku), ktre podjyby prb rozumienia owych wciele pci i odebrayby im stygmatyzujcy status wyjtych spod prawa. To wanie z obserwacji nienormatywnych praktyk seksualnych zrodziy si pytania, ktrych rozwizanie skutkowao destabilizacj pojcia tosamoci, genderu, koncepcj jego performatywnoci i miao wpyw na nowe mylenie o relacji pe (sex) gender i seksualno. Jak pamitamy, to czsto niezgoda feministek i feministek lesbijskich na prymat seksualnoci nad genderem rodzia konflikt z teoretykami queer. Butler z kolei odwraca perspektyw i analizuje, jak prymat genderu stereotypw mskoci i kobiecoci nad seksualnoci wyraa i podtrzymuje hegemoni heteroseksualnoci. Jak podporzdkowuje kobiety i utwierdza seksizm. Dlatego te pojcie genderu powinno zosta naruszone w swej stabilizujcej funkcji, obdarzone wieloznacznoci (Uwikani, s. 18): sta si pynne i elastyczne. Powinno take jako kategoria analityczna by odrnione od seksualnoci, przede wszystkim za seksualno nie moe by traktowana jako pochodna genderu. Ostrono Butler wiedzie j jednak do znaczcego sformuowania relacji pomidzy nimi. W ostatnim rozdziale ksiki Bodies that Matter..., zatytuowanym Krytycznie queer, pisze Butler:
Zwizek midzy praktyk seksualn a pci [gender] z pewnoci nie jest strukturalnie zdeterminowany, jednak aby doprowadzi do destabilizacji tego heteroseksualnego zaoenia, cigle konieczne jest rozpatrywanie obu jako pozostajcych ze sob w dynamicznym zwizku (Krytycznie, s. 548)66.
J. BUTLER: Krytycznie queer. Prze. A. RZEPA. W: Teorie literatury XX wieku. Antologia. Red. A. BURZYSKA, M.P. MARKOWSKI. Krakw, Znak, 2006.
66
I skomplikowanie owego zwizku staje si wyrane, gdy Butler wcza relacj midzy identyfikacj a podaniem. Logika heteroseksualna zakadaa, e identyfikacja z jedn pci kulturow wymusza (Krytycznie, s. 548) podanie skierowane ku ulokowanej na opozycyjnej osi przeciwnej pci kulturowej. Tymczasem
nie istnieje jedna kobieco, z ktr mona si identyfikowa, kobieco bowiem moe oferowa wiele siedlisk identyfikacji, jak dowodzi tego proliferacja lesbijskiej femme (Krytycznie, s. 548).
Nie mniej problemw przysparzaj identyfikacje homoseksualne. Na razie wicej mona powiedzie o kreowaniu przez teoretykw nowego jzyka, chccego uchwyci ich przekraczanie i destabilizacje, ni o jakich rozstrzygniciach. Dla Judith Butler badanie genderu i seksualnoci w dynamicznym zwizku pozwala nie tylko zneutralizowa konflikt pomidzy feminizmem a teori queer, ale take ustanowi ich konstytutywny wzajemny zwizek (Krytycznie, s. 548). Dotyczy on te zoonych, wzajemnych przeci pomidzy genderem a dyskursami tosamociowymi dotykajcymi rasy, klasy, etnicznoci itd.
W takim razie konkluduje Butler w Uwikanych w pe niemoliwe jest wydzielenie pci ze zoonych kontekstw politycznych i kulturowych, gdzie jest ona nieustannie wytwarzana i powielana (Uwikani, s. 46).
Cho wprost nie odnosi si do ich autorw, Butler jasno oddala zarzuty, jakoby, destabilizujc gender, zaprzepaszczaa nowe zdobycze kulturowych bada feministycznych nad poszerzonym pojciem genderu i jego rozlicznymi uwikaniami. Najbardziej kontrowersyjny okaza si pomys Butler, aby przerwa przyczynowo-skutkowe mylenie o relacji sex i gender. Gender jak twierdzi nie jest pochodn pci (sex), nie jest nadbudowany na jakiej biologicznej esencji, ktra byaby wobec niego jak pierwotn dan. Udaje jej si w ten sposb wskaza na mechanizm dziaania matrycy heteroseksualnej, ktra tak wzajemn zaleno utwierdza i zarazem j naturalizuje. Z jednej strony ciao ma naturalizowa polaryzacj na msko i kobieco, z drugiej za gender ma odsya do jakich substancjalnych, autentycznych podmiotw. Ot, to nie ciao, ale pe kulturowa konstytuuje pe biologiczn. Co wicej, odwoujc si do teorii performatyww, dowodzi Butler, e upciowione (gendered) ciaa s wytwarzane przez spoeczno-kulturowy dyskurs, ktry dziaa przez rne przymusy, aby wpisa te ciaa w okrelon rol pciow. Podobnie jak ja podmiotu, pe spoeczno-kulturowa jest efektem serii powtrze, stylizacji cia, aby dopa-
sowyway si w procesie wiczenia do norm tego, co mskie, i tego, co kobiece.

Kobieco nie jest wic wynikiem wyboru, lecz wymuszonym cytowaniem normy, ktrej zoona historyczno jest nierozerwalnie zwizana z dyscyplin, kontrol i kar. Nie istnieje adne ja przyjmujce norm pciow. Wrcz przeciwnie: to wanie to cytowanie normy pciowej jest koniecznym warunkiem, aby zakwalifikowa si jako ja, aby sta si penoprawnym kim, a ksztatowanie si podmiotu jest uzalenione od legitymizacji norm pciowych (Krytycznie, s. 540).
I chocia heteroseksualno postrzega siebie jako autentyczn form seksualnoci, zbudowan na jakim ucielenionym fundamencie, to jednake jest tylko powtrzeniem wasnych fantazmatw mczyzny i kobiety. Fantazmatw wbrew jej zaoeniom pozbawionych oryginau, wzorca, bdcych zaledwie kopi kopii. Heteroseksualno lokuje siebie w centrum i releguje inne przejawy seksualnoci na marginesy. Jednake, aby moga ukonstytuowa sam siebie, potrzebuje tych innych, nieheteroseksualnych tosamoci. Antynormatywne, konsekwentnie konstrukcjonistyczne stanowisko Butler nadaje charakter performatywny nie tylko pci biologicznej, spoeczno-kulturowej tosamoci pciowej, ale take tosamoci seksualnej. Std te mwic o tosamociach seksualnych, Butler zawsze wcza je w procesualno, niestabilno i pynno. Wiele nieporozumie i polemik skupio si wok dragu i transwestytyzmu, i rwnie wok znaczenia subwersji. W Krytycznie queer Butler zbiera odnotowane przez czytajcych wtpliwoci, aby jeszcze raz sprecyzowa rol, jak drag i transwestytyzm odgrywaj w jej teorii. Drag byo interpretowane jako model dla genderu (a moe pytano cay gender jest drag?), ale take jako model performatywnoci.
Nawet jeli drag jest performatywny prostuje Butler nie oznacza to jeszcze, e performatywno w ogle naley rozumie jako drag (Krytycznie, s. 538).
Tym samym oddala powtarzajce si zarzuty, e pojmuje gender woluntarnie. Przypominajc, e pci spoecznej si nie wybiera (tak jak wybiera si i zmienia ubranie), ale e jest ona efektem przymusowej praktyki powtarzania, ucieleniania norm, ostatecznie stwierdza, e t powtarzalno mona interpretowa wanie jako czynnik podajcy w wtpliwo ide woluntarystycznego panowania desygnowanego w jzyku jako podmiot (Krytycznie, s. 539). Kwestionuje te lektury, ktre utosamiay drag z subwersj. I przystaje na wtpliwoci tych recenzentw, ktrzy skonni
44 Feministyczna...
byli akcentowa janusowe oblicze kadej parodii, take parodii uosabianej przez drag:
Denaturalizacja [heteroseksualnego mechanizmu] moe wzmocni hegemoni heteroseksualnoci, czego najlepszym przykadem s denaturalizujce parodie, ktre reidealizuj heteroseksualne normy, nie podajc ich w wtpliwo (Krytycznie, s. 539).
Drag hiperbolizuje normy pciowe i std unaocznia ich ukrycie si pod paszczykiem heteroseksualnej zwyczajnoci (Krytycznie, s. 546), ale niekoniecznie musi je podwaa. Nie wiedzie te do proliferacji pci. Nie naley czy drag z jak rewolucyjn reformatorsk si, ktra prowadziaby do upadku heteroseksualizmu. Nie stanowi rwnie, jak pisze Butler w Uwikanych w pe..., wzorca politycznej zdolnoci dziaania (Uwikani, s. 27).
Wrcz przeciwnie, drag jest na og alegori heteroseksualizmu i jego konstytutywnej melancholii (Krytycznie, s. 546).
Drag znakomicie ilustruje zudno naszych kategorii, przez ktre patrzymy (Uwikani, s. 28). Ot, czytajc drag, moemy sdzi, e widzimy mczyzn ubranego jak kobieta albo e widzimy kobiet ubran jak mczyzna. Jestemy przekonani, e powierzchnia, czyli ubranie, stanowi jedynie iluzj i zud, za ktr skrywa si rzeczywisto rzeczywisto ciaa. Tymczasem nasze przekonania na temat budowy anatomicznej owych cia opieraj si czsto na bdnych kulturowych wnioskach.
Tak naprawd, jeli zmienimy przykad z drag na transseksualno, wwczas ubrania przykrywajce i wyraajce ciao nic nam o stabilnej anatomii nie powiedz (Uwikani, s. 28).
Albowiem moe by ona w trakcie zmian (chirurgia plastyczna). Butler kontestuje nie tylko pojcia i dyskursy, za pomoc ktrych konstruujemy nasze wiaty, ale take podwaa kategorie, przez ktre patrzymy (Uwikani, s. 28). Kategorie, ktre mogyby nam si wydawa wolne od zudy.
Z chwil kiedy zawodzi nas zwyke postrzeganie kulturowe, kiedy nie udaje si z penym przekonaniem odczyta ciaa, ktre widzimy, tracimy pewno, czy mamy przed sob ciao kobiety czy mczyzny. Wanie na zawahaniu pomidzy tymi kategoriami polega dowiadczenie owego ciaa (Uwikani, s. 28).
I wanie wwczas granice pomidzy pozorn rzeczywistoci ciaa a fikcj ubrania staj si pynne. Jeli pojawiay si gosy, mwice o tym, e Butler pozbawia ciaa ich materialnoci, e ignoruje ciaa, to Przedmowa (1999) mwi raczej o poszerzeniu spektrum cia, o koniecznoci przywrcenia ciaom, dotd uznawanym za faszywe, nierzeczywiste, niezrozumiae, ich waciwego miejsca wrd tych innych prawdziwych normatywnych. Drag, podobnie jak i inne skrzyowania genderu i seksualnoci, s miejscami, z ktrych konstrukcyjny charakter seksualnoci staje si widzialny i w ktrych jestemy skonfrontowani z faktem, e s tylko pynne rnice, rwnie w dziedzinie seksualnoci. W lutym 1999 roku w amerykaskim magazynie The New Republic ukaza si esej Marthy Nussbaum: The Professor of Parody67, ktry by formalnie recenzj wszystkich dotychczasowych ksiek Judith Butler. Nussbaum zaatakowaa koncepcje Butler, jej sposb pisania (niezgodny, jej zdaniem, z tradycj filozoficzn ani z wymogami dysertacji naukowej), jej kwietystyczn postaw, egocentryczny feminizm i brak odpowiedzialnoci za polityczn i materialn rzeczywisto kobiet. Butler zdradzia, wedle Nussbaum, ideay i cele feminizmu. Wiele z tych i innych zarzutw znalazo odpowied w Przedmowie Butler z 1999 roku do Uwikanych w pe... Odpowiedzi na cz z nich nie eksponujc adresatki przytoczyam. Bya take znamienna reakcja rodowisk feministycznych, ktrych reprezentantki o uznanych dokonaniach zabray gos w obronie Butler w kwietniowym numerze The New Republic68. Gayatri Chakravorty Spivak w krtkiej notatce punktuje merytoryczne potknicia Nussbaum, ktra bdnie sdzi, e koncepcja performatywnoci genderu u Butler nie rni si od teorii spoecznych konstrukcjonistw, a ponadto nie docenia moliwoci oddziaywania jej koncepcji na zmian struktur politycznych i spoecznych wadzy. Jako indyjska teoretyczka feministyczna podaje, na przekr zarzutom Nussbaum, przykad praktycznego wykorzystania sugestii Butler do ksztatowania praw kobiet w Indiach. Nussbaum zarzuca Butler, e woli seksowne akty parodystycznej subwersji od wszelkiej trwaej zmiany materialnej lub instytucjonalnej.
Dla kobiet, ktre s godne, niepimienne, pozbawione praw obywatelskich, bite, gwacone, nie jest seksowne ani wyzwolicielskie odgrywanie [to reenact], choby parodystyczne, owych warunkw, godu,
67 M. NUSSBAUM: The Professor of Parody. The New Republic z 22.02.1999; dostpne w Internecie: http://www.akad.se/Nussbaum.pdf [data dostpu: 01.2009]. 68 Martha Nussbaum and Her Critics: An Exchange Body. The New Republic z 19.04.1999; dostpne w Internecie: http://www.arlindo-correia.com/100702.html [data dostpu: 01.2009].
44*
niepimiennoci, pozbawienia praw obywatelskich, bicia i gwatu. Takie kobiety wol jedzenie, szkoy, gosowanie i nienaruszalno swych cia69.
Na co Spivak odpowiada, podwaajc pozycj zajmowan przez podmiot dyskursu, jakim si posuguje Nussbaum, podmiot wiedzy i, w jakim sensie, wadzy. Nussbaum mwi jak kto, kto wie, czego chc kobiety i jak w ich imieniu prowadzi cywilizacyjn misj.
Lecz jeli kiedy zaangauje si w bezporedni dziaalno suc zwykym ludziom poudnia globu, zamiast przewodzi aktywistom teoretykom, zorientuje si, e praktyka genderowa biednego wieniaka odbywa si do czsto w trybie performatywnym, e wycina on sobie wadz w obrbie wikszej sceny przyjemnoci znajdywanej w podporzdkowaniu. Jeli chce ona zanegowa t powszechno kultury genderowej i przerobi kobiety na wasne podobiestwo, bdzie musiaa zastosowa si do ich protokou i nauczy si o wiele wikszej cierpliwoci i zrozumienia ni to wykazuje ta zoliwa recenzja70.
Tymczasem mno si przykady uywania Butler przez indyjskie teoretyczki feministyczne. Podpisane razem: Scyla Benhabib, Nancy Fraser i Linda Nicholson, wypowiadaj swj sprzeciw wobec zdymisjonowania przez Nussbaum trybu mylenia Butler jako niefilozoficznego, ale take podkrelaj kontrast, jaki wypowied Nussbaum wytwarza, schlebiajc wedle nich politycznemu autorytaryzmowi Catharine MacKinnon i Andrei Dworkin (ktre zasyny swoj walk z pornografi), a deprecjonujc przeciwstawiajcy si mu projekt pracy Butler. Tym bardziej, jeli w kontrast opatruje Nussbaum ocen postawy etycznej Butler, mwic, e jej kwietyzm hipisa ma wsppracowa ze zem, amoraln anarchistyczn polityk. Joan Scott podkrela normatywizm Nussbaum normatywizm teorii spoecznej sprawiedliwoci i godnoci czowieka ktry w oczywisty sposb nie moe si spotka z konsekwentnie antynormatywnym przedsiwziciem Butler. Problem jednak polega na tym, e Nussbaum zawaszcza historycznie autentyczny i politycznie skuteczny feminizm (dzielc si nim z MacKinnon i Dworkin), e bezrefleksyjnie domaga si, aby teoria zyskiwaa swoj autoryzacj w bezporednim przeoeniu na praktyk polityczn. Tym samym nie tylko nie docenia wagi teoretyzowania, ktre stawia trudne, prowokacyjne pytania, kwestionuje stereotypowe zaoenia, otwiera si na nowe moliwoci rozumienia wiata (a tak Scott odczytuje zamys Butler), ale zamyka wszelk refleksj podajc w wtpliwo istnie69 70
M. NUSSBAUM: The Professor of Parody... Ibidem.
nie podmiotu feminizmu, podkrelajc rnice midzy kobietami i stawiajc na nowo kwestie genderu i wadzy. Za Drucilla Cornell i Sara Murphy akcentuj fundamentaln, cigle nierozwizan przez feminizm kwesti: jak sami sobie tworzymy reprezentacj, a jak reprezentacj tworz nam inni. Podejmoway j MacKinnon i Butler: pierwsza, analizujc sposoby, w jakie pornograficzne obrazy i sowa opresjonuj i rani kobiety, druga, obnaajc opresj, tkwic w performatywnym aspekcie tosamoci i jej reprezentacjach.
Kiedy jednak pisz Cornell i Murphy skupienie si MacKinnon na materialnoci reprezentacji obrcio si w reformowanie prawa, obejmujce stworzenie jakiej nowej ordynacji praw cywilnych, napisanej z Andre Dworkin, Butler dowodzia, e walka o reprezentacje powinna si rozstrzygn w polityce71.
Podkrelajc wag reform prawnych, obie autorki nie s jednak skonne przyznawa racji Nussbaum, ktra uznaje gos reprezentantw materialistycznej, pragmatycznej orientacji w feminizmie, a odbiera go innym, ktrzy jak Butler zostaj ustygmatyzowani jako nowe symboliczne typy,
wierzce mwic sowami samej Marthy Nussbaum e sposb na polityk feministyczn polega na jakim wywrotowym posugiwaniu si sowami w akademickich publikacjach wzniole mtnych i wzgardliwie abstrakcyjnych72.
Riposty wobec zarzutw Nussbaum maj na wzgldzie nie tylko stawienie oporu agresywnej, zjadliwej tonacji jej recenzji, ale przede wszystkim wiadcz o powtrzonym po raz kolejny konflikcie dwch paradygmatw: empirystycznego i post-strukturalnego (dekonstrukcjonistycznego), ktry pod koniec XX wieku zyska (w jzyku Nussbaum) now posta: walki materialistw z jednej strony i symbolistw, kwietystw (queerowcw) z drugiej. Jedni okopuj si w swoich tezach, drudzy podejmuj prb wspmylenia z Judith Butler. Zbir prac w podwjnym numerze International Journal of Sexuality and Gender Studies z 2001 roku, zatytuowanym Butler Matters. Judith Butlers Impact on Feminist and Queer Studies73, moe stanowi doskonay przykad rozmaitych sposobw adaptacji i rozwijania jej
Martha Nussbaum and Her Critics... Ibidem. 73 Butler Matters. Judith Butlers Impact on Feminist and Queer Studies. Eds. M. SNSER BREEN, W.J. BLUMENFELD. Special Issue International Journal of Sexuality and Gender Studies 2001, Vol. 6, nr 1/2.
72 71
sugestii w wielu rnych dziedzinach bada. Koncyliacyjne stanowisko pomidzy zwanionymi paradygmatami zajmuje Frederick S. Roden, ktry w inicjujcym ksik, referujcym spr Nussbaum Butler, eseju Becoming Butlerian: On the Discursive Limits (and Potentials) of Gender Trouble, rozpatrujc pojcie materialnoci i performatywnoci w pracach Butler, stwierdza, e tak jak esencjalistyczne pojcia tosamoci genderu nie zapewniaj skutecznej walki z opresj, tak destabilizacja tych tosamoci przez Butler nie pozbawia feminizmu instrumentw oporu wobec reymw wadzy.
Tak jak w feminizmie pisze mog si zmieci Catharine MacKinnon i Pat Califia [czyli przeciwniczka i zwolenniczka pornografii K.K.], to rwnie moe on korzysta zarwno z Butlerowskiej destabilizacji tosamoci, jak i z pragmatycznych wezwa do aktywizmu dla poprawy materialnych warunkw kobiet na caym wiecie74.
Kirsten Campbell w eseju The Plague of the Subject: Subjects, Politics and the Power of Psychic Life rozwaa zwizek pomidzy politycznym podmiotem Foucaulta a niewiadomym podmiotem Freuda, odnoszc je do politycznego projektu Butler. Butlerowskie pojcia abjektu i performatywnoci su Elizabeth M. Perry i Rosemary A. Joyce (Past Performance: The Archaeology of Gender as Influenced by the Work of Judith Butler) do postawienia pyta o produkcj genderu w kulturach prehistorycznych. I wskazuj na idc nieco dalej ni sama Butler materialny wymiar performatywnoci genderu. Belinda Johnston w Renaissance Body Matters: Judith Butler and the Sex That is One nawietla znaczenie Uwikanych w pe... dla badania praktyk teatralnoci w renesansowej Anglii. Problem upolitycznionej abjekcji podejmuje Natalie Wilson w eseju Butlers Corporeal Politics: Matters of Politicized Abjection. Kluczowe znaczenie polityczne nadaje abjektowi ciaa, poniewa przypisuje mu zdolno do obalania zarwno cielesnych, jak i genderowych norm. Antologia rozwaa znaczenie i wpyw prac Butler na literatur i pedagogik, ukazuje ich wymiar interdyscyplinarny, wcza konteksty post-strukturalizmu i pragmatyzmu. Wbrew zarzutom Nussbaum do ktrych take si odnosi wykazuje cisy zwizek teorii Butler z polityczn praktyk, o czym wiadcz jej analizy mechanizmw homofobii i jej szczeglna uwaga skierowana na wszelkie formy dyskryminacji seksualnej. Butler nie musiaa rozwiza postawionych przez siebie kwestii. Wprowadzia do zakrzepego mylenia ferment, uwidocznia puapki spoeczF.S. RODEN: Becoming Butlerian: On the Discursive Limits (and Potentials) of Gender Trouble. In: Butler Matters..., s. 32.
74
nych praktyk dyskursywnych. Podwaya mentalne status quo. Jej sprzeciw wobec wszelkich prb normatywnoci brzmi niczym echo wczesnych ostrzee francuskich badaczek (Kristevej, Cixous, Irigaray) z lat 70. przed skonnociami do definiowania, odgradzania wykluczania. Post-strukturalistyczna myl Derridiaska i Foucaultowska w nowej, Butlerowskiej wersji, ktrej szczegowe opracowania zapewne ju si rysuj, powraca na intelektualn i polityczn scen. Teoria queer, a wraz z ni take feminizm, ma swoj przyszo, ale pod warunkiem, ktry sprecyzowaa sama Judith Butler w Krytycznie queer, mwic, e:
[...] jeli tosamo jest koniecznym bdem, konieczne jest uznanie terminu queer jako okrelenia przynalenoci, nieopisujcego jednak w peni tych, ktrych ma reprezentowa. W rezultacie trzeba bdzie potwierdzi przypadkowo samego terminu: pozwoli, by zosta obalony przez tych, ktrych wyklucza, a ktrzy susznie oczekuj, e bdzie ich reprezentowa; pozwoli by przyj nowe, niemoliwe do przewidzenia znaczenia nadane mu przez modsze pokolenie, ktrego terminologia polityczna moe by zwizana z zupenie innymi celami (Krytycznie, s. 538).
Indeks osobowy
Aaron
Jane 622 Abel Elizabeth 281, 596603, 605612 Abelove Henry 624, 675 Abraham Julie 623 Ackland Valentine 622 Adler Alfred 40 Adorno Theodor 401 Agacinski Sylviane 45, 52, 94 Alcott Luisa May 15 Allan Zygmunt 93 Allen Jeffner 626 Althusser Louis 36, 388 Anderson Linda 350354 Anderson Sherwood 65, 69, 70 Andr Jacques 570 Angelou Maya 588, 606 Anger Jane 197 Antony Susan Brownell 60 Anzaldua Gloria 355, 588, 624 Araszkiewicz Agata 22, 564 Ardener Edwin 282284, 387 Ardener Shirley 282, 387 Ariosto Ludovico 630 Armstrong Nancy 155, 156 Arnold Matthew 383 Arystoteles 633 Attic Richard 108 Atwood Margaret 135, 522, 669 Auerbach Nina 164, 359, 484 Augustyn w. 535 Augustyna 553
Austen Jane 103, 110, 111, 140, 141, 153, 164, 172, 181, 184190, 206, 215, 220, 225, 308, 395, 397, 403, 654 Awkward Michael 595
Bachelard
Gaston 24, 168174, 359, 487 Bachtin Michai 547, 548 Baker Ernest 102 Baker Houston A. 595 Balzak Honor de 235, 358, 361, 367, 368, 370374, 376, 377, 464, 488, 493498, 519, 529532 Bank Izabelle 115 Bannon Ann 622 Barale Michle Aina 624, 675 Baranowska Magorzata 405 Barbey dAurevilly Jules Amde 358 Barker Pat 135 Barnes Djuna 522, 628 Barney Natalie 627 Barrett Eileen 613 Barrett Michelle 388, 389, 502 Barthes Roland 19, 24, 50, 159, 162, 300, 301, 311318, 321, 322, 332334, 337, 338, 342, 344, 345, 359, 416, 420, 432, 441, 487, 640, 641 Bartky Sandra Lee 477 Bassin Donna 670 Bataille Georges 41, 645 Bator Joanna 22, 405 Baudoin Patricia 253, 506
Indeks osobowy Bauer Dale M. 548, 549 Baumgart Anna 563, 572, 574, 575 Baym Nina 140, 141, 155, 259, 260, 279, 289, 291293, 382, 392, 541 Bazin Nancy Topping 502 Beauvoir Simone de 1416, 25, 26, 35, 94, 97, 153, 168, 310, 381, 411, 424, 483, 504, 584, 641, 645, 653656 Bedford Sybille 616 Beecher Stowe Harriet 15, 111, 225, 229, 230, 235 Behn Aphra 181 Benhabib Scyla 692 Bennett Paula 622, 628 Benstock Shari 12, 102, 140, 286, 392, 669 Bergson Henri 123 Bernard Michel-Georges 169, 171 Bernheimer Charles 553, 584, 586 Bernikow Louise 627, 628 Bersani Jacques 411 Bersani Leo 376, 645 Berthier Philippe 494 Bettelheim Bruno 211 Bewley Marius 82 Bielik-Robson Agata 175 Bishop Elizabeth 180, 267 Bishop Nadeau 628 Blake Kathleen 139 Blake William 193, 402 Blanchot Maurice 556 Bleich David 538 Blood Fanny 628 Bloom Harold 19, 24, 168, 174, 175, 178, 179, 182, 183, 190, 258261, 263, 264, 266, 267, 292, 361, 383, 473, 608 Blumenfeld Warren J. 693 Bly Robert 644 Boska Wanda 344 Boski Jan 168 Bolecki Wodzimierz 445 Bonaparte Marie 47 Boone Joseph Allen 634, 646, 649 Borkowska Grayna 22, 560 Boucher Franois 321 Boucher Sanda 614 Boumelha Penny 36, 54 Bouquey Elaine 408, 433, 434, 568 Bourdieu Pierre 654, 655 Bowlby Rachel 461, 462 Brach-Czaina Jolanta 464 Braddon Mary E. 107, 117 Bradstreet Anne 181 Braidotti Rosi 316, 634 Brecht Bertolt 527 Bre Germaine 309 Brenner Brigit 563, 572, 574, 575 Breuer Josef 553 Brewster Ben 388 Bront (siostry) 103, 107, 153, 181, 203, 225, 228 Bront Charlotte 15, 20, 31, 5254, 110 117, 131, 162, 164, 181, 191, 192, 194, 208, 211225, 230, 231, 275, 314, 338, 382 Bront Emily 172, 181, 191, 195, 197, 202 212, 214, 230, 541 Brooks Romaine 627 Brossard Nicole 624 Broughton Rhoda 107, 118, 190 Browning Barrett Elizabeth 107, 108, 110, 153, 180, 181, 191, 225, 238, 241, 267 Brunon Mary 185 Bulkin Elly 505, 614 Bunyan John 215, 219 Burke Edmund 16, 402 Burnett Angela 107 Burney Fanny 185 Burzyska Anna 22, 163, 168, 314, 365, 439, 446, 473, 476, 498, 687 Butler Judith 157, 352, 353, 512, 626, 640, 641, 649, 670, 673, 686695 Butler Marilyn 150, 395 Byatt Antonia S. 131 Byron George Gordon 115, 185, 192195, 197, 203, 212
Cadden
Michael 634, 646 Cade Toni 588 Califia Pat 694 Calle Mireille 447, 456 Campbell Kirsten 694 Carby Hazel V. 593, 595, 607609 Cardinale Marie 411, 424 Carlson Eric T. 113 Carpenter Mary 107 Carr Helen 135, 137 Castle Terry 629, 630 Cavell Stanley Louis 654 Cavendish Margaret 12, 181, 191
Indeks osobowy Caws Mary Ann 342, 346 Chaupnik Agata 22 Charcot Jean-Martin 443, 551553, 558 Chasseguet-Smirgel Janine 37 Chawaf Chantal 280, 421, 422, 424 Cheng Anne Anlin 593, 594 Chester Phyllis 188 Chodorov Nancy 281, 384, 545, 605 Chopin Kate 260, 522 Chowaniec Urszula 22 Christian Barbara 344, 592596, 605, 606 Chrzanowski Bronisaw 551 Chudak Henryk 168 Chyyska M. (M.Ch.) 101 Cixous Hlne 149, 279, 283, 293, 294, 303, 310, 316, 318, 338, 357, 359, 377, 406, 411419, 423425, 435, 443, 445, 447462, 464, 466470, 473, 502, 553, 555, 565568, 570, 571, 575, 578, 591, 644, 651653, 695 Clment Catherine 377, 407, 411, 412, 424, 425, 449, 460, 467469, 553, 555, 557, 558, 566568, 570, 578, 591 Cobbe Frances Power 15 Coleridge Marie Elizabeth 181 Coleridge Samuel Taylor 212, 402 Colette Sidonie-Gabrielle 309, 310, 628 Collins Wilkie 118 Cook Wiesen Blanche 627 Corbeau Thierry 325 Cornell Drucilla 693 Cott Nancy 106 Courtivron Isabelle de 149 Coward Rosalind 656 Craik Dinah Mulock 107, 115, 190 Cramer Patricia 613 Cremonese Laura 407, 411, 419, 423, 448, 453, 456, 458 Cruikshank Margaret 623 Culler Jonathan 337, 454, 462, 463, 478 482, 488498, 511513, 516, 518, 524, 525, 537, 538, 541, 543, 546, 637, 638, 650, 664 Cvetkovich Ann 685 Czekaska-Heymanowa Ra 273 Decottignies Jean 551, 556 Deleuze Gilles 359, 487, 507 Dembo Lawrence Sanders 133 Derrida Jacques 24, 157, 159, 300, 347, 357, 359, 365, 386, 404, 416, 436, 438, 439, 441, 442, 444448, 456, 460462, 464466, 487, 498, 499, 506, 508, 509, 512, 513, 516, 517, 527, 582, 604, 605, 634, 640, 652654, 681, 682, 695 Deutsch Feliks 555, 578 DeVere Brody Jennifer 155 Diamond Arlyn 478, 481, 482 Dickens Charles 172, 235 Dickinson Emily 153, 164, 165, 180, 181, 183, 191, 225, 237241, 267, 542, 544, 545, 627, 628 Dimock Wai Chee 659 Dinnerstein Dorothy 385, 491 Doan Laura 630 Donoghue Emma 629 Donovan Josephine 95, 183, 245, 246, 248, 286 Dora (wac. Bauer Ida) 553556, 565, 566, 570, 571, 577586 Dostojewski Fiodor 61 Doty Alexander 674 Doubrovsky Serge 306 Drabble Margaret 131, 132 Drake Jennifer 666 Dubey Madhu 595 Duchenne Guillaume Benjamin Amand 552 Duffy Maureen 616 Duggan Lisa 677, 682, 683 Duncker Patricia 624 DuPlessis Rachel Blau 309, 623 Duras Marguerite 310, 407, 411, 414, 415, 423, 424, 426428, 556, 625 Dworkin Andrea 475, 692, 693 Dybel Pawe 431, 439, 521 Dziadek Adam 513
Eagleton
Dain
Norman 113 Daly Mary 49, 385, 475, 618 Dante Alighieri 177 Darwin Charles 121
Mary 28, 29, 136, 143, 144, 149, 271, 499, 500, 618, 675 Eagleton Therry 524, 525, 533, 634, 636 Edgeworth Marie 15, 185, 188, 395, 403 Edwards Amely B. 107 Edwards Lee R. 61, 478, 481, 482 Egerton George (Dunne Mary Chavelita) 121
Indeks osobowy Ehrenreich Barbara 181 Eichner Hans 177 Eisenstein Hester 384 Eliot Anne 177 Eliot George 13, 15, 20, 103, 104, 107, 108, 110, 111, 114, 116, 117, 122, 128, 131, 140, 141, 153, 164, 181, 182, 191, 195, 196, 225235, 238, 274, 308, 309, 404 Eliot Thomas Stearns 123, 137, 522 Elliott Jane 657659, 662, 667 Ellis Havelock 629 Ellmann Mary 20, 25, 35, 152, 279, 382, 483, 491, 504 Elshtain Jean Bethke 386 Emery Kim 625 Emerson Ralph Waldo 239 Engels Friedrich 31 English Deirdre 181 Ericsson Eric H. 148, 281, 577, 578 Eurypides 27 Fliess Wilhelm 578, 586 Flynn Elizabeth A. 23, 93, 296, 536 Ford Madox Ford 123 Forrester Viviane 418, 556 Foster Jeannette 614 Foucault Michel 44, 63, 137, 157, 315, 322, 334, 416, 460, 640, 648, 654, 682, 685, 686, 694, 695 Foulkes Peter A. 247 Fowler Alastair 394 Fragd Lula Mae 597599 France Marie de 309 Francia Luis H. 594 Franklin Benjamin 66 Frazer Nancy 692 French Marilyn 135 Freud Siegmund 29, 3638, 42, 47, 48, 175, 207, 214, 290, 306, 365, 367, 368, 370, 372374, 416, 418, 420, 423, 436, 437, 443, 450, 451, 453455, 462, 463, 467469, 513517, 528, 529, 532535, 553556, 568, 573, 577586, 593, 640, 647, 648, 654, 664, 694 Friedan Betty 381, 385, 674 Friedman Stanford Susan 659, 660, 662, 667 Frye Northrop 145, 483 Fuller Margaret 15, 229, 230, 235 Furman Nelly 252 Fuss Diana 624
Faderman
Lillian 619, 620, 627, 628 Fairbairns Zo 135 Fallaize Elizabeth 16 Falski Maciej 45 Faludi Susan 656 Farwell Marilyn 623, 625, 631 Faulkner William 7476 Fawcett Millicent Garret 15 Feder Ellen K. 438 Fedewicz Maria Boenna 250 Fedida Pierre 556 Felman Shoshana 94, 362365, 367, 373, 488, 489, 493498, 518, 519, 521, 528 533 Felsky Rita 665 Ferguson Marie A. 264, 477 Ferris Suzanne 12, 102, 140 Fetterley Judith 6194, 96, 97, 153, 250, 297, 300, 346, 382, 474476, 483, 490, 536, 539, 625, 628 Fifer Elizabeth 629 Filipiak Izabela 23, 191, 323 Finch Anne 177, 181, 191, 197, 214, 234 Firestone Shulamith 31, 384, 485 Fish Stanley 19, 24, 250258, 344, 350, 479, 538, 540 Fitzgerald Francis Scott 65, 7983, 88, 115, 212 Flaubert Gustave 358, 361, 464
Gagnon Mireille 424 Gajewska Agnieszka 22 Gallop Jane 17, 18, 20, 21, 150, 269, 284 295, 344, 345, 360362, 377, 464, 508, 566, 567, 569, 578, 611, 634 Garber Linda 675 Garcia Irma 406 Gardiner Judith Kegan 505 Gascar Pierre 494 Gaskell Elisabeth 15, 107, 111, 116, 117 Gates Henry Louis Jr. 595, 605, 606 Gaulle Charles de 14 Gauthier Xavire 407, 411, 414, 415, 423 429, 556 Gearhart Suzanne 578 Gellens Jay 77 Genet Jean 31, 35, 50, 51, 382, 417, 527 Gnette Gerard 300, 302, 305 Genlis de Flicit Madame 185
Indeks osobowy Gilbert Sandra 156, 162, 167, 190217, 219224, 235241, 278, 518, 521524, 528 Gilbert Sandra, Gubar Susan 106, 145, 149, 152241, 257, 258, 278, 279, 314, 346, 359, 361, 383, 392, 395, 523, 616, 653 Gille lisabeth 40 Gilligan Carol 545 Gilman Charlotte Perkins 15, 120, 188, 260263 Gilman Sander 553, 557 Gilmore David D. 91 Ginczanka Zuzanna 22 Girard Ren 87, 470 Glaspell Susan Keating 264, 265 Godwin William 193, 203, 403 Goethe Johan Wolfgang 177, 227, 402 Goldman Emma 444, 461 Goldman Jane 16 Goldstein Elizabeth S. 659 Goy Joanna 136 Gombrowicz Witold 23 Goncourt Edmond i Jules (bracia) 464 Gonda Caroline 614, 621, 623626, 629 631 Goodloe Amy T. 672, 673, 677679 Gornick Vivian 657, 658 Graczyk Ewa 23 Graff Agnieszka 191, 323 Graffigny de Franoise 309, 310, 324332 Grahn Judy 614, 624 Grand Sarah 121, 122, 125 Gray Thomas 140 Greene Gayle 137, 148, 298, 388, 391, 478 Greer Germaine 29, 136 Greimas Algidras Julien 300, 487 Grier Barbara 614 Gubar Susan 32, 155, 184190, 192, 225 235, 662665, 668 Guerard Albert J. 217 Gui 552 Guilleragues Gabriel de 313 Gutorow Jacek 259 Hamer Diane 622 Hammonds Evelyn 593, 594 Hanscombe Gillian 622 Haraway Donna 335, 670 Hardy Thomas 36, 5254, 270, 272, 273 Harley Sharon 592 Harraden Beatrice 122 Harris Wendell V. 476 Hartman Geoffrey 321, 386, 387 Hawthorne Nathaniel 7075 Hays Mary 399 Heath Stephen 43, 634639, 642 Hegel Georg Friedrich 123, 138, 381, 409, 546, 640 Hegr Constantin Georges Romain 214, 221 Heidegger Martin 447, 527 Heilbrun Carolyn 2629, 35, 57, 183, 250, 297, 307, 487, 488, 503 Hemingway Ernest 65, 77, 78, 88, 266 Henderson Mae Gwendolyn 593595 Hendrix Jimi 598, 599 Henry Astrid 665667 Herndl Diane Price 23, 93, 144, 518, 559, 596 Herrmann Claudine 305, 407, 421, 424, 426 Heywood Leslie 666 Hezjod 180, 267 Hillis Miller Joseph 168, 321, 322, 386 Hipokrates 574 Hirsch Marianne 355, 670 Hoffmann Daniel 303 Holland Nancy J. 444 Hollibaugh Amber 684 Howka Jacek 101 Homans Margaret 279, 605607, 610 Homer 180, 267 Honey Margaret 670 Hopkins Gerard Manley 176 Horay Pierre 411 Horer Suzanne 411 Horkheimer Max 401 Howe Florence 55 Howe Irving 84, 270, 273 Hughes Thomas 115 Humm Maggie 384, 507 Hunter Diane 560, 682 Hurston Zora Neale 589, 602604, 606 Huyssen Andreas 334 Hyy Ewa 644
H.D.
(wac. Hilda Doolittle) 232 Haaken Janice 669 Haggerty George E. 622 Hall Radclyffe 616, 627, 628 Halperin David 624, 675, 685
Indeks osobowy
Ibsen
Henrik 119 Ingarden Roman 538 Irigaray Luce 32, 42, 149, 159, 302304, 312, 326, 338, 357, 361, 362, 367, 369, 370, 372, 373, 405, 414, 425, 436443, 447, 548, 643, 644, 651, 695 Irving Washington 6567, 69, 70, 74 Iser Wolfgang 27, 538540 Isral Lucien 561564, 571, 573576 Iwasiw Inga 22 Joanna 451 Jackson Michael 609 Jacobson Roman 426 Jacobus Mary 157, 158, 160162, 268, 271276, 278, 312, 350, 389, 393, 397, 399, 479, 490, 493, 518529, 555 Jacquot Benoit 556 Jagose Annamarie 623 James Henry 30, 8388, 205, 528, 628 Jameson Frederic 97, 98, 609 Jamrozik Elbieta 551 Janeway Elizabeth 303 Janion Maria 22, 464 JanMohamed Abdul R. 594 Jardine Alice 253, 340, 384, 389, 393, 506508, 511, 524, 634, 635, 638, 642, 644646, 649 Jean Raymond 172 Jeffreys Sheila 673, 678 Jehlen Myra 144 Johnson Barbara 346, 595, 602606, 610 Johnson Belinda 694 Jones Ann 30 Jones Ernest 579 Jones Sonya L. 613 Jong Erica 134, 135, 248 Joplin Patricia 322 Joseph Miranda 666 Joyce A. Joyce 595, 605, 606 Joyce James 93, 96, 125, 205, 361, 420, 522 Joyce Rosemary A. 694 Juhasz Suzanne 474 Jung Carl Gustaw 281, 483, 504 Jusiak Janusz 429 Franz 206 Kahane Claire 464, 553, 556, 577, 579, 580, 584, 585
Jaboska-Diera
Kafka
Kahn Coppelia 137, 148, 298, 388, 391, 478 Kalaga Wojciech 446, 547 Kalinowska-Blackwood Izabela 268, 476 Kamuf Peggy 308, 313, 314, 337, 359, 492, 508, 510512, 516, 525, 541, 634 Kanters Robert 411 Kaplan Cora 28, 3034, 38, 39, 4850, 135, 136, 379, 388, 389, 399, 400, 608, 670 Kaplan Meryle Mahrer 670 Kaplan Sydney Janet 137139, 161, 298, 477, 504, 505 Kartezjusz (wac. Ren Descartes) 441, 507, 643 Kauffman Linda 343 Kaufmann Pierre 366 Keats John 237, 239, 241, 402 Keizer Arlene R. 587, 588, 593596 Keller Fox Evelyne 355, 356 Kemp Sandra 669 Kennard Jean E. 247, 485 Kermode Frank 653 King Helen 553, 557 Kipnis Laura 348 Kitliski Tomasz 429 Klages Mary 413, 418, 470 Klaich Dolores 627 Kosiska Krystyna 163, 314, 405, 408, 436, 568 Kosiski Krzysztof 163, 314, 432, 441, 445, 517 Kofman Sarah 37, 407, 462, 534 Kohlberg Lawrence 148 Kolodny Annette 95, 180, 212, 241267, 278, 346, 361, 382, 490, 505, 540, 592, 615 Komornicka Maria 23 Koppelman-Cornillon Susan 485 Kraskowska Ewa 11, 12, 22, 105, 410 Krasuska Karolina 640, 673 Krauss Rosalind E. 645 Kristeva Julia 22, 41, 90, 149, 162, 163, 273, 283, 300, 303, 318, 340, 359, 362, 398, 407409, 412, 414, 415, 417420, 428436, 443, 455, 461, 473, 499, 503, 508, 517, 547, 557, 558, 568571, 646, 651, 654, 674, 695 Krzywicka Irena 23 Kuma Erazm 445
Indeks osobowy
Lacan
Jacques 37, 43, 157, 163, 300, 304, 339, 355, 362, 367, 369371, 377, 416, 423, 441, 534, 551, 556, 557, 559, 566568, 570, 578, 605, 612, 639, 640, 654, 664 Lafayette de Madame 302, 305309, 331 Lafontaine Dominique 433 Lagache Daniel 360, 450, 452 Laing David 281 Lakoff Robin 252 Lamarche-Courmont Ignace Hugary 325 Lander Down 482 Landy-Houillon Isabelle 331 Lanouzire Jacqueline 570 Lanser Susan Snaider 617, 629, 630 Lanyer Emilia 12 Laplanche Jean 360, 450, 452, 454 Lauretis Teresa de 316, 333, 341, 547 Lautramont Comte de (wac. Isidore Lucien Ducasse) 417 Lawrence David Herbert 27, 30, 31, 35, 38, 40, 4247, 49, 50, 97, 98, 522 Leavis Frank Raymond 145, 383 Lecarme Jacques 411 Leclerc Annie 280, 407, 424 Lederer Wolfgang 177 Lee Home 190 Lee Vernon 134 Legeyska Anna 23 Lehmann Rosamund 131, 616 Leigh Aurora 239 Lemoine-Luccioni Eugnie 369, 418, 452 Lennox Charlotte 185 Lerner Gerda 282 Lessing Doris 35, 112, 114, 121, 131133, 477 Levine George 150, 187 Lvi-Strauss Claude 93, 205, 211, 300, 314, 527, 647 Lewes George Henry 102, 109, 111, 227, 229 Lewis Robert William 77 Lieberman Marcia R. 485 Light Alison 28, 31, 3436 Lilly Mark 622 Linton Elizabeth Lynn 107, 616 Lis Renata 334 Lispector Clarice 417, 448, 451, 452 Lister Anne 629 Lloyd David 594
Loewenstein Andrea 505 Lord Audre 134, 624 Lorent Genevive 433 Lotringer Sylvre 307 Love Heather 673, 682685 Lubelska Magdalena 251 Lukcs Gyrgy 148, 166, 500, 501
ukasiewicz
Magorzata 401
Macherey Pierre 388 MacKinnon Catharine 692694 Mac Lean G. 343 Mailer Norman 31, 36, 48, 49, 8992, 266 Majewska Ewa 652 Mallarm Stphane 417, 429, 432 Man Paul de 56, 346, 348, 352, 386 Manly Susan 15, 16 Mansfield Katherine 125, 131 Marcus Jane 244, 502 Marcus Sharon 667669 Marcus Stephen 60, 577579, 581, 584 586 Mardorossian Carine M. 658 Margaski Janusz 513 Markiewicz Henryk 344, 420 Markowski Micha Pawe 22, 163, 168, 173, 314, 332, 365, 446, 476, 496, 497, 516, 687 Marks Elaine 149, 628 Marks Karl 31, 347, 640, 641 Marryat Florence 107 Marsden Dora 123 Martin Biddy 626, 658 Martindale Kathleen 613, 630 Martineau Harriet 107 Mascolo Dionys 556 Mather Helen 118 Maupassant Guy de 358 Mayne Judith 634 McConnell-Ginet Sally 510 McDermott Sinead 668671 McDonald Christie V. 444 McDowell Deborah E. 289, 291, 590593, 608 McGann Jerome 394 McMillan Carol 386 McNaron Toni A.H. 624 Meese Elizabeth A. 622 Meisel Perry 503
Indeks osobowy Meller Anne K. 154 Melville Herman 239 Merck Mandy 682 Meredith George 52, 53 Merleau-Ponty Maurice 654 Mernissi Fatima 660 Mesmer Franz Anton 552 Meulenbelt Anja 621 Meyer Ursula I. 431 Mikos Jarosaw 507 Milecki Aleksander 420 Mill John Stuart 31, 35, 101, 102, 121, 141, 146, 160, 218 Millard Elaine 30 Miller Henry 31, 40, 41, 48 Miller Jean Baker 545 Miller Nancy K. 17, 145, 162, 163, 172, 234, 280, 292, 299356, 361, 426, 460, 461, 508, 528, 634, 670 Millett Kate 17, 2562, 93, 94, 9698, 136, 145, 151, 153, 250, 297, 300, 301, 314, 346, 379, 382, 383, 389, 483, 487, 504, 505, 536, 539, 662, 687 Mills Sara 30 Milner Max 47, 365 Milton John 16, 22, 140, 177, 190, 191, 194201, 207, 211, 238, 241, 257, 266, 315 Miner Valerie 135 Mitchell Juliet 37, 38, 43, 142, 174, 340, 477, 534 Mitchell Silas Weir 128 Mizieliska Joanna 384 Miziska Jadwiga 429 Modleski Tania 394 Modzelewska Ewa 360, 450 Moers Ellen 20, 101103, 137, 140, 152, 153, 187, 193, 257, 279, 284, 346, 383, 589, 615 Moglen Helen 194, 605 Moi Toril 14, 18, 2531, 3539, 56, 145, 146, 148, 150, 153, 157166, 272, 381, 389, 498504, 508, 509, 569, 578, 581 584, 653659, 662 Monteskiusz Karol Ludwik (wac. Charles Louis de Montesquieu) 324, 330 Montrelay Michle 377, 567 Moraga Cherrie 355, 588, 684 More Hannah 13 Morgan Ellen 133 Morgan Robin 25 Morgan Thais E. 637 Morgan William W. 245, 246, 249, 251 253 Morrison Toni 232, 588590, 594, 596, 597, 600, 601, 606, 609, 610, 612, 619, 670 Mortimer Penelope 132 Mroczkowski Przemysaw 219 Munt Sally 624, 625 Murphy Peter F. 633 Murphy Sara 693
N. Emma von (wac. Fanny Moser) 556 Nafisi Azar 660 Nakowska Zofia 22 Namjoshi Suniti 622 Napier Winston 595 Nasiowska Anna 22 Nelson Cary 634 Nerval Grard de 455 Newton Judith 388, 390 Nicholson Linda 692 Nietzsche Friedrich 123, 436, 640 Nightingale Florence 107, 122 Nin Anas 191 Nixon Richard Milhous 59 Norris Christofer 653 Nursery Fabian 126 Nussbaum Martha 655, 691, 692, 694 Nycz Ryszard 22, 158, 166, 251 O. Anna (wac. Bertha Pappenheim) 553,
556, 567 ODriscoll Sally 625 OGrady Kathleen 426, 448, 465 Ohmann Carol 541 Oliphant Margaret 107, 108 Olsen Tillie 134, 382 Ormand Kirk 674, 676, 677 Ostolski Adam 680 Ouida (wac. Louise de la Rame) 107 Owens Craig 646649 Owidiusz, Publius Ovidius Naso 323, 328
Paglia Camille 656 Palmer Paulina 622, 630 Pankhurst Emmeline 122, 123 Pater Walter 503 Patterson Rena Grasso 505
Indeks osobowy Paulhan Jean 313 Pawlik Jerzy 451 Payne Michael 653, 656 Pearce Lynne 30, 32, 38, 5254, 669, 670 Penrod Lynn Kettler 457, 458 Perry Elizabeth M. 694 Phillips Ursula 23 Piaget Jean 148 Piatier Jacqueline 414, 415, 417 Pieniek Pawe 513 Piercy Marge 134, 135 Pisan Christine de 12, 13, 309 Plain Gill 15, 16, 29, 135, 351, 587, 614, 633, 673 Plath Sylvie 188, 191, 232, 522 Platon 369, 465 Plutarch 201 Podgrska-Klawe Zofia 551 Podolski Sophie 419, 430 Poe Edgar Allan 77, 172, 240, 260, 261 Pontalis Jean-Bertrand 360, 450, 452 Poovey Mary 155, 156, 396, 399 Porter Roy 553, 557 Poulet George 172, 538, 543, 546 Pound Ezra 123 Prashker Betty 60 Pratt Annis 133, 505 Pritchard James Cowles 113 Probyn Elspeth 670 Propp Wadimir Jakowlewicz 300 Proust Marcel 125 Przedpeska-Trzeciakowska Anna 196 Reszke Robert 368, 514, 521, 580 Rhys Jean 114, 131 Rich Adrienne 134, 154, 247, 267, 314, 336338, 345, 347, 348, 384, 474, 542546, 614, 618, 619, 624, 630, 674, 675, 680, 684 Richard Franois 569571 Richard Jean-Pierre 172 Richardson Dorothy 121, 125127, 616 Richardson Samuel 185, 213 Richer Paul 552 Ricoeur Paul 97, 298 Riddell Charlotte 107 Ridgeway James 661 Rie Oscar 578 Rieger James 201 Riffaterre Michael 300, 538 Riley Denise 337 Ritz German 405 Riverbend 661 Robbins Ruth 669 Roberts Michele 135 Robins Elizabeth 122, 123 Robinson Lilian S. 247, 288, 292, 293, Rochefoucauld La Franois de 306 Roden Frederick S. 694 Rogers Katharine M. 25, 36 Rogoziski Julian 495 Roof Judith 623, 626 Rorty Richard 547 Rose Jacqueline 37, 38, 43, 534, 535, 578, 579 Rosenfeld Claire 217 Rosenfelt Deborah 388, 391 Ross Andrew 348, 634, 638, 639 Rossetti Christina 153, 191, 225, 237, 241 Rousseau George S. 553, 557 Rousseau Jean-Jacques 16, 31, 400 Rousset Jean 306 Rowbotham Sheily 136 Rowe Karen 485 Rowland Robin 477 Rubin Gayle 154, 675, 684 Rudelic-Fernandez Dana 366 Rukeyser Muriel 232 Rule Jane 613615, 624, 627 Rusing Andrea Benton 592 Ruskin John 120
290, 473, 625,
138,
385
555,
Quashie
Kevin Everod 595
Rachwa Tadeusz 365, 366, 427, 447, 461,

465 Radcliffe Ann 172, 185, 187 Radclyffe Hall (wac. Marguerite Radclyffe-Hall) 631 Raimond C.E. zob. Robins Elizabeth Ramas Mary 577, 578 Rank Otto 375 Ransom John Crowe 88 Rawlison Mary C. 438 Reade Charles 118 Rage Pauline 313 Reeves Helen 107 Register Cherry 245, 246, 484 Reiter Rayna R. 675
45 Feministyczna...
238,
Indeks osobowy Russelle Bertrand 633 Russo Mary 547549 Ruthven Kenneth Knowles 26, 3637, 50, 95, 140143, 296, 475, 477, 483486 Ryba Janusz 324 Rzepa Agnieszka 687 Showalter Elaine 15, 32, 64, 65, 95, 101153, 165, 166, 168, 180, 183, 242, 257, 268298, 303, 314, 324, 346, 380, 383, 386, 410, 476, 490, 492, 493, 498502, 505, 506, 518, 521, 524528, 536, 541, 548, 553, 557, 559561, 563565, 567, 571, 572, 584, 585, 588, 589, 613, 615, 616, 634, 647, 653 Shulman Alix Kate 5558, 134 Sikorska Liliana 560 Skene Felicia 116 Skultans Vieda 113 Slama Beatrice 410, 412, 413 Slavney Philip 563 Sawek Tadeusz 365, 366, 420, 427, 446, 447, 461, 465 Smiley Jane 669 Smith Barbara 151, 505, 588593, 619 Smith Charlotte 399, 403 Smith Paul 340, 524, 634, 635, 642, 643, 646, 649 Smith Valery 595, 601, 607 Smole Barbara 405, 431, 438, 442, 455 Smythe Ethel 627, 628 Snitow Anne 684 Socquet Jeanne 411 Sokrates 465 Snser Breen Margaret 693 Sontag Susan 134 Spacks Patricia Meyer 20, 26, 101103, 105, 137, 138, 140, 143, 152, 183, 257, 279, 383, 477, 504, 589, 615 Spark Muriel 112, 132 Spaull Sue 30 Spencer Herbert 121 Spillers Hortense 593595 Spivak Gayatri Chakravorty 49, 50, 155, 335337, 692 Spraggs Gillian 622 Squires Judith 669 Stachey Jackie 669 Stal Madame de 309, 310 Stambolian George 628 Stanley Julia Penelope 615 Stansell Christine 684 Stein Arlene 673675 Stein Gertruda 191, 620, 627629 Stendhal (wac. Henri Beyle) 358, 359, 421 Stimpson Catherine R. 5557, 183, 527, 528, 617, 619, 622
Sackville-West Vita 616, 627, 628 Sade Donatien Alphonce Franois de 403 Safona 180, 267, 614, 622, 628 Said Edward 292, 528 Sale William M. 203 Salih Sarah 641 Sallenave Daniele 408, 409 Sand George (wac. Aurore Dudevant) 110, 111, 131, 181, 309, 310, 317, 319 321 Sandeau Jules 320 Sandowal Chela 666 Sarraute Nathalie 310, 424 Sartiliot Claudette 447, 448 Sarton May 622 Sartre Jean-Paul 14, 381 Saussure Ferdinand de 300, 445 Schad John 653 Schlegel Friedrich 402 Scholes Robert 243 Schor Naomi 17, 40, 322, 357378, 453, 463, 486, 634 Schorer Mark 203 Schreiner Olive 121, 125, 140 Schuster Marilyn R. 613 Schweickart Patrocino P. 23, 9399, 143, 144, 269, 296298, 536546 Scott Joan Wallach 624, 654, 692 Secor Cynthia 628 Sedgwick Kosofsky Eve 154, 353, 626, 641, 647649, 679682 See Sarita 593, 594 Segal Naomi 682 Segre Cesare 256 Sellers Susan 15, 16, 29, 135, 351, 587, 614, 633, 673 Serreau Genevive 424 Sewell Elizabeth Missing 116 Shelley Mary 15, 153, 164, 165, 181, 187, 191, 195, 197204, 214, 225, 226, 232, 397 Shelley Percy Bysshe 164, 192, 193, 401, 402
Indeks osobowy Stoller Robert J. 523, 524, 527, 528, 647 Stoltenberg John 644 Sukenick Lynn 133 Szahaj Andrzej 166, 254256, 547 Szczuka Kazimiera 22, 50, 405 Szekspir William 140, 151, 191, 239, 266 Szuster Maciej 175, 180, 267 Wall Cheryl A. 345 Wallace-Sanders Kimberly 594 Walters Suzanna Danuta 675 Ward Humphry Mary Augusta Mrs. 122, 616 Warhol Robyn R. 23, 93, 144, 518, 596 Warner Michael 677679 Warner Townsend Sylvia 622 Watney Simon 645 Weaver Harriett Shaw 123 Weed Elizabeth 340, 634, 638, 639 Weldon Fay 616 Wells Herbert George 125, 126 Wergiliusz, Publius Vergilius Maro 459 West Rebecca 125 Wharton Edith 13, 35 Whitbread Helena 629 White Barbara 505 White Hayden 391 Whitford Mary 442, 443 Whitman Blanche 553 Whitman Walt 237 Wiegman Robyn 666 Wilford Florence 116 Williamson Marilyn L. 393 Willis Susan 608610 Wilson Edmund 79 Wilson Elizabeth 658 Wilson Natalie 694 Winterson Jeanette 631 Wittgenstein Ludwig 654 Wittig Monique 134, 283, 310, 338, 419, 423, 625, 628 Witwicki Wadysaw 465 Wojciechowska Ewa 360, 450 Wollstonecraft Mary 13, 15, 16, 20, 35, 160, 185, 193, 201, 218, 225, 395404, 627, 628 Wolter (Voltaire, wac. Franois-Marie Arouet) 326 Wood Henry Ellen Mrs. 118 Woods Suzanne 12, 102, 669 Woolf Leonard 128, 129 Woolf Virginia 1316, 20, 25, 103, 109, 112, 121, 125, 127131, 133, 138, 140, 141, 145, 146, 151, 153, 165, 166, 191, 194, 197, 205, 232, 235, 236, 259, 274276, 279, 293, 294, 310, 314, 323, 381, 420, 498504, 509, 519524, 534, 535, 613, 616, 627, 628, 631
lczka Taine
Kazimierz 31
Hippolyte 66, 500 Tallack Douglas 30 Tatarkiewicz Anna 168 Tate Claudia 593 Terborg-Penn Rosalyn 592 Thackeray William Makepeace 235 Thomas Calvin 633, 640642, 645, 646, 649, 650 Thomson Sharon 684 Todd Janet 14, 17, 18, 20, 137, 138, 148, 150, 287, 379404, 639, 640, 646 Tokarczuk Olga 640, 673 Toklas Alice B. 628 Tompkins Jane 155, 343348, 350, 382, 392 Toniak Ewa 23 Topolewski Jarosaw 560, 565 Tougaw Jason 670 Tournier Michel 457, 458 Traum Valerie 629 Trillat Etienne 551, 563, 564 Trilling Lionel 83 Truth Sojourner 15 Turowicz Joanna 563, 576 Boena 136, 507
Umiska
Vanderlinde
Deirdre 629 Varga Aron Kibdi 306 Vega Garcilaso de la 328, 329 Veit Ilza 560 Velasco Shaw Angel 594 Vercier Bruno 411 Vickers Nancy J. 464 Villon Franois 559 Vivien Rene 628
Walby Sylvia 622 Walewska Katarzyna 451 Walker Alice 134, 505, 588, 589, 606, 608 Walkins Gloria (bell hooks) 593, 594, 608
45*
Indeks osobowy Wordsworth William 212214, 402 Wright Elizabeth 682 Wyer Mary 505
Yaeger
Patricia 312 Yeats William Butler 241, 523 Yonge Charlotte Mary 107, 190 Yoshimura Fumio 59, 60 Young Cathy 656 Yourcenar Marguerite 424
Zakin Emily 438 Zakrzewska Joanna 644 Zapolska Gabriela 22, 547, 551 Zimmerman Bonnie 289, 290, 295, 613 620, 622, 624628, 630 Zita Jacquelyn 675 Zola mile 358, 464 eleski Tadeusz (Boy) 421 michowska Narcyza 23
Summary
Krystyna Kosiska
Feminist literary criticism

Summary The book Feminist literary criticism presents a map of Anglo-American and French women critics under the label of criture fminine (taking Sexual Politics by Kate Millett, a dissertation published in 1970, as a starting point, and centre the year 1980) constituting an opening for black, lesbian and gay criticism of a man in feminism. In final (What next?) a reflection on the relationship between feminism/feminist literary and queer theory as well as the current status of the institution of womens studies, gender studies, etc. within the scope of the contemporary humanities and literary sciences. The map does not mean any contact. On the contrary, it is given the movement in time. That is why we observe the attention to the chronology of events which allows for reconstructing a dialogue, polemics concerning the topics activated in given time frames by feminist researchers. Thus, thematic mini centres characterizing the movement of the feminist reflection are outlined. The very mini centres determined by women researchers can also be treated as a guide to the path of basic categories: presentation, signature, subject, experience, reading, the framework of which can be recreated. The scope of Feminist literary criticism can be turned back in time. The book reconstructs and retains important references to works by women before Millett (Spacks, Ellmann, Moers) as well as, according to the critical and interpretative practice, regains the figures of protofeminists (Mary Wollstonecraft, Virginia Woolf, Simone de Beauvoir). The feminist literary criticism, concentrated on a feminist reading activity, follows its strategies worked out in reading androtexts and ginotexts, also ways of reading suggested by the tradition of poststructuralism and deconstruction (including psychoanalysis) which invalidating gender signature of the author, highlight textuality, criture, race, class and gender. The question: what are the determiners and parameters of a female and feminist reading? finds different answers spread out in the whole text. Methodological differences, variant projections of the research object, and researchers attitudes to feminist ideologies are decisive here. The accents differ in complexity. However, the tendency that dominates in the book is to trace the localization of feminist reading strategies among androcentric methodological suggestions. Thus the contexts which characterized the majority of Anglo-American synthesis of feminist literary criticism are relocated. The starting point is not the waves of feminism, but above all, according to the practice of selected researchers, waves of methodological suggestions. That is where the concentration on tracing transformations of male theoretical-literary conceptions (Bachelard, Fish, Bloom, Barthes, Derrida), undertaken by researches derives from. The aim of transformations was to adjust
Rsum androcentric models to the needs of a feminist reading or show their uselessness. The narrative on events which constituted feminist literary criticism goes without a selected and homogeneous metalanguage. As a narrator, the author of the book stands not as much outside the reconstructed suggestions (their language) as she tries to speak from their inside. Thus, she uses a lot of citations giving voice to their authors.
Krystyna Kosiska
Critique littraire fminine

Rsum Le livre Feministyczna krytyka literacka prsente le paysage des critiques anglo-americaines et critiques franaises travaillant sous le signe de lcriture fminine (en prenant comme point de dpart loeuvre de Kate Millett de 1970 Sexual Politics, et comme centre lanne 1980), qui constituent une ouverture pour une critique noire, lesbienne, gay, de lhomme dans le fminisme. Dans la partie finale (Co dalej?) lauteur esquisse une rflexion sur la relation entre le fminisme / la critique littraire fminine et la thorie queer, ainsi que le statut des institutions womens studies, gender studies, lesbian / gay studies etc. dans le cadre des sciences humaines et sciences de la littrature. La carte nimplique pas une tangence ; au contraire, elle est forme par les changements dans le temps. Cela exige une exactitude dans la chronologie des vnements qui rend possible une reconstruction du dialogue, des polmiques incites autour des problmes activs dans des cadres temporels prcis par les chercheures fminines. Lauteur esquisse alors des mini-centres thmatiques qui caractrisent le mouvement de la rflexion fministe. Ces mini-centres, tracs par les voix des chercheures, peuvent tre considres comme un guide sur le chemin des catgories fondamentales : prsentation, signature, sujet, exprience, lecture dont le rseau peut tre reproduit. Le domaine de la critique fminine peut reculer. Le livre reconstruit et fait allusion aux travaux des chercheures davant Millett (Spacks, Ellmann, Moers), et aussi, conformment la pratique critique et interprtative, rcupre des silhouettes des proto-fministes (Mary Wollstonecraft, Virginia Woolf, Simone de Beauvoir). Feministyczna krytyka literacka, concentre sur une activit fministe de lecture, suit ses stratgies labores par la lecture des androtextes et ginotextes, aussi des chemins de lecture suggrs par la tradition du post-structuralisme et la dconstruction (y compris la psychanalyse) qui effacent la signature sexuelle de lauteur / auteure et accentuent textualit, criture, race, classe, gender. La question primordiale : quels sont les indicateurs, les paramtres de la lecture fminine et fministe ? trouve de diverses rponses parsemes dans tout le texte. Ce sont des diffrences mthodologiques, des projections de lobjet de recherches variantes et des attitudes des chercheures envers les idologies fministes qui tranchent. Les accents sont mis irrgulirement. Cependant dans le livre domine la tendance de pister les localisations des stratgies fministes de lectures parmi des propositions mthodologiques androcentriques. Les contextes, qui caractrisaient la plupart des synthses anglo-amricaines de la critique littraire fminine, sont ainsi dplacs. Les points de repres ne sont pas les vagues du fminisme mais, avant tout, conformment la pratique des chercheures choisies, les vagues des suggestions mthodologiques. Cela implique une concentration dattention sur le
Rsum dpistage des transformations des conceptions masculines de la thorie de la littrature (Bachelard, Fish, Bloom, Barthes, Derrida), entreprises par les chercheures fministes. Lobjectif de ces transformations tait dadapter des modles androcentriques aux exigences de la lecture fministe ou dmontrer leur inutilit. La narration sur les vnements qui ont form la critique littraire fministe fonctionne sans une mta-langue choisie et homogne. En tant que rapporteur, lauteur du livre prend une position non lextrieur des propositions reconstruites (de leur langue), mais elle essaie de parler de leur intrieur. Cest pourquoi on note une multitude de citations, qui donnent la voix leur auteurs.
Rsum
Redaktor
Projektant okadki
Zdjcie Autorki
Redaktor techniczny
Copyright 2010 by Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego Wszelkie prawa zastrzeone
ISSN 0208-6336 ISBN 978-83-226-1972-8
Wydawca Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice www.wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Ark. wyd. 55,0. Ark. druk. 44,5. Papier satynowany kremowy 90 g Cena 83 z amanie: Pracownia Skadu Komputerowego Wydawnictwa Uniwersytetu lskiego Druk i oprawa: PPHU TOTEM s.c. M. Rejnowski, J. Zamiara ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocaw

Feministyczna Krytyka Literacka

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Feministyczna Krytyka Literacka

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Spis treci

Spis treci Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej

101 101 102 134 145

Gilbert and the . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

299 299 311 324 328 332

357 357 362 367 367 369

. 1. Feministyczna historia krytyki i literatury . 2. Lektura Mary Wollstonecraft . . . . . . . . . . . . .

379 379 396

473 476 479 481 483 487

551 551 556 572 577 580

5. Fragment: Fragment analizy pewnej histerii

587 596 596 602 602 605 607 610 611

3. Zaniedbania biaej literackiej krytyki feministycznej wobec czarnej krytyki i literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . .

613 613 624 626 630

4. Lesbijski feminizm i teoria queer .

. 1. Problem z formu. Diagnoza . 2. Odpowied i projekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

633 635 642 645

3. Zwrot analny (rectal turn) .

1. Post... post-teoria... post-feminizm? .

2. Pod znakiem nudy. Zwrot ku naukom cisym .

kobiety czytelniczki, skupiajc si na roli odgrywanej przez gender w re

T. MOI: Sexual/Textual Politics: Feminist Literary Theory. LondonNew York, Methuen,

J. GALLOP: Around 1981..., s. 9. J. TODD: Feminist Literary History..., s. 1.

J. GALLOP: Around 1981..., s. 9.

1. Kate Millett: Sexual Politics (1969)

1. Kate Millett: Sexual Politics (1969)

Rozdzia pierwszy: Krytyczki androtekstw

1. Kate Millett: Sexual Politics (1969)

1.1. Nowatorstwo lektury Millett (przeciw Nowej Krytyce)

C. HEILBRUN: Milletts Sexual Politics..., s. 38.

Rozdzia pierwszy: Krytyczki androtekstw

1. Kate Millett: Sexual Politics (1969)

Rozdzia pierwszy: Krytyczki androtekstw

1. Kate Millett: Sexual Politics (1969)

1.2. lepe plamki

Rozdzia pierwszy: Krytyczki androtekstw

L. PEARCE: Kate Millett Sexual Politics..., s. 19 i 20.

1. Kate Millett: Sexual Politics (1969)

C. KAPLAN: Radical Feminism and Literature..., s. 168169. Ibidem, s. 166.

Rozdzia pierwszy: Krytyczki androtekstw

1. Kate Millett: Sexual Politics (1969)

Rozdzia pierwszy: Krytyczki androtekstw

1. Kate Millett: Sexual Politics (1969)

Rozdzia pierwszy: Krytyczki androtekstw

1. Kate Millett: Sexual Politics (1969)

1.3. Marginesy i reszty

Rozdzia pierwszy: Krytyczki androtekstw

1. Kate Millett: Sexual Politics (1969)

Rozdzia pierwszy: Krytyczki androtekstw

1. Kate Millett: Sexual Politics (1969)

Rozdzia pierwszy: Krytyczki androtekstw

1. Kate Millett: Sexual Politics (1969)

S. AGACINSKI: Polityka pci. Prze. M. FALSKI. Warszawa, Wydawnictwo KR, 2000,

Rozdzia pierwszy: Krytyczki androtekstw

1. Kate Millett: Sexual Politics (1969)

M. MILNER: Freud et linterprtation de la literature. Paris, SEDES, 1980.

Rozdzia pierwszy: Krytyczki androtekstw

C. KAPLAN: Radical Feminism and Literature..., s. 167.

1. Kate Millett: Sexual Politics (1969)

Rozdzia pierwszy: Krytyczki androtekstw

1. Kate Millett: Sexual Politics (1969)

Rozdzia pierwszy: Krytyczki androtekstw

1. Kate Millett: Sexual Politics (1969)