You are on page 1of 30

15-01-2014

QUALIDADE DA GUA. I Aspetos microbiolgicos


1. INTRODUO IMPORTNCIA DOS MICRORGANISMOS NOS AMBIENTES AQUTICOS

Maria de Lurdes Nunes Enes Dapkevicius

Sumrio
1.1. Introduo 1.2. Diversidade biolgica nos ambientes de gua doce 1.3. Ecossistemas microbianos aquticos:
1.3.1. Biofilmes 1.3.2. Comunidades pelgicas

15-01-2014

1. 1. INTRODUO

1.1.1. A vida na gua


Vantagens da vida no ambiente aqutico:
Apoio fsico (flutuabilidade) Acesso a um espao tridimensional Deslocao passiva atravs das correntes de gua Disperso facilitada dos gmetas mveis Perdas mnimas de gua (nos sistemas de guas doces) Condies menos extremas de temperatura e de radiao solar Acesso fcil a nutrientes solveis (orgnicos e inorgnicos)

15-01-2014

Desvantagens da vida na gua:


Diferenas de presso osmtica entre os organismos e o meio aqutico que os rodeia
Endosmose Exosmose

Em muitos meios aquticos, impacto e frequncia de perturbaes fsicas Necessidade de ficar prximo da superfcie para os organismos fotossintticos Estratgias competitivas distintas das dos ambientes terrestres em resposta continuidade das condies fsico-qumicas em certos corpos de gua

1.1.2. As fontes de gua na Terra

15-01-2014

gua ocenica e gua continental


Oceanografia
Estudo dos sistemas aquticos intercontinentais Principalmente relacionado com ambientes salinos

Limnologia
Estudo dos sistemas aquticos que se situam dentro dos limites dos continentes guas salinas, salobras e doces

Importncia da gua intracontinental

15-01-2014

1.1.3. Ambientes de gua doce: terminologia bsica


Microrganismos de gua doce
Vrus Bactrias Arquaia (arqueobactrias) Microalgas Fungos Protozorios

Ambientes de gua doce


Ambientes em que a gua doce o principal meio externo, quer se encontre sob a forma lquida ou sob a forma congelada

15-01-2014

Ambientes de gua doce e ambientes salinos


Ambientes de gua doce baixo teor inico Ambientes de gua salgada elevado teor inico Ies predominantes: sdio e cloro Salinidade determina a microbiota dos ambientes aquticos especfica de guas doces e guas salgadas Excepes:
Certas diatomceas e algas vermelhas que se encontram adaptadas a ambos os ambientes

Sistemas de gua doce lnticos e lticos


Lnticos guas paradas
Lagoas, lagos, pntanos, zonas hmidas

Lticos guas em fluxo


Rios, ribeiras, esturios, canais

Distino no absoluta: quase todos os sistemas tm algum elemento com fluxo Os sistemas lticos e lnticos tm importantes diferenas a nvel de disponibilidade de C e das redes alimentares que albergam

15-01-2014

1.2. DIVERSIDADE BIOLGICA NOS AMBIENTES DE GUA DOCE

1.2.1. Os domnios da vida


Trs domnios:
Archaea (rquia) Bacteria Eukarya

Vrus no so organimos

15-01-2014

1.2.2. Tamanho

15-01-2014

1.2.3. Autotrficos e heterotrficos


De acordo com a forma como obtm os seus nutrientes, especialmente o carbono, os microrganismos dividem-se em dois grupos:
Autotrficos obtm o seu carbono a partir do CO2; A maioria tambm obtm os seus outros nutrientes (azoto, fsforo, ) a partir de compostos inorgnicos; so os principais produtores primrios dos ecossistemas aquticos e, nalguns casos, os principais produtores de biomassa; microalgas, bactrias fotossintticas e quimissintticas Heterotrficos usam compostos orgnicos como fonte de carbono; maioria dos microrganismos em guas doces (fungos, protozorios e a maior parte das bactrias)

Nutrio dos heterotrficos


Saprfitas matria orgnica no viva
Modo de nutrio Grupo de organismos A - Saprfitas a) Osmotrofia absoro directa dos compostos orgnicos solveis b) Digesto externa da biomassa insolvel Bactrias planctnicas heterotficas Assimilao do DOC segregado pelo fitoplncton Assimilao de compostos orgnicos solveis em ambientes copiotrficos Caractersticas e importncia ecolgica

Algas e protozorios osmotrficos

15-01-2014

Nutrio dos heterotrficos


Modo de nutrio Grupo de organismos Caractersticas e importncia ecolgica

A - Saprfitas Bactrias, actinomicetas Secreo de exo-enzimas, absoro de b) Digesto externa da e fungos produtos da digesto; tpicos de biomassa insolvel ambientes bentnicos de lagos e correntes onde se acumulam detritos Bactrias Actinomicetas e fungos Penetram na biomassa e invadem-na (populaes invasivas) Pentram na biomassa por extenso das suas estruturas miceliares

Nutrio dos heterotrficos


Modo de nutrio Grupo de organismos Caractersticas e importncia ecolgica

A - Saprfitas c) Alimentam-se de detritos; ingesto de partculas de matria orgnica morta Protozorios Bactrias Actinomicetas e fungos Fagocitam matria orgnica morta, particulada, tpicos de ambientes bentnicos

10

15-01-2014

Nutrio dos heterotrficos


Predadores ingerem/matam outros organismos vivos

Modo de nutrio

Grupo de organismos B - Predadores

Caractersticas e importncia ecolgica

Predao

Protozorios Capturam e ingerem microrganismos vivos por fagocitose; importantes no controlo do bacterioplncton e nos ambientes bentnicos

Nutrio dos heterotrficos


Associao com outros organismos vivos
Modo de nutrio Grupo de organismos Caractersticas e importncia ecolgica C Associao com outros organismos vivos Vrus Principais parasitas de toda a biota das guas doces; importantes no controlo das populaes de fitoplncton e de bacterioplncton Importantes parasitas dum amplo leque de micorganismos (fitoplncton, invertebrados) Certas bactrias especializadas (Bdellovibrio) Opalindeos parasitam amibas de gua doce

Fungos a) Parasitismo benefcios nutricionais unilaterais Bactrias Protozorios

11

15-01-2014

Nutrio dos heterotrficos


Associao com outros organismos vivos
Modo de nutrio Grupo de organismos Caractersticas e importncia ecolgica

C Associao com outros organismos vivos b) Simbiose benefcios nutricionais mtuos Bactrias planctnicas heterotficas Associao com heterocistos de cianobactrias Associao epiftica casual com outros organismos; ex.: colonizao da ficosfera das algas coloniais por populaes microbianas diversificadas

c) Comensalismo sem benefcions nutricionais directos

Bactrias, algas e protozorios

Actividades autotrficas e heterotrficas no seio das comunidades


Produo lquida do ecossistema (Net Ecosystem Production, NEP):

NEP = P R
P = Produtividade primria (carbono que incorporado por fotossntese) R = Respirao da comunidade (carbono perdido por degradao respiratria) Se P>R, NEP positivo predomina a autotrofia Se P<R, NEP negativo predomina a heterotrofia

12

15-01-2014

1. 2. 4. Microrganismos planctnicos e microrganismos bentnicos


De acordo com a zona do corpo de gua em que passam a maioria da sua fase de crescimento, os organismos aquticos podem ser:
Pelgicos
Presentes na parte principal do corpo de gua Podem subdividir-se em
Ncton organismos com forte actividade natatria Plncton organismos que flutuam e andam deriva

bentnicos
Associados aos sedimentos

A maioria das espcies tm fases planctnicas e fases bentnicas no seu ciclo de vida A fisiologia microbiana destas duas fases muito distinta
Ex.: bactrias dos biofilmes quorum sensing induz fisiologia semelhante da fase estacionria nas comunidades do biofilme

Microrganismos planctnicos
Holoplanctnicos presentes na coluna de gua durante a maior parte do seu ciclo anual Meroplanctnicos quando a durao da fase planctnica restrita

13

15-01-2014

Microrganismos bentnicos
Presentes superfcie e no interior dos sedimentos Capacidade de degradar a matria orgnica dos detritos sedimentados Grande diversidade de formas de vida e de modos de alimentao Perifticos microrganismos que se assemelham a plantas (algas microscpicas, bactrias e fungos)

Microrganismos perifticos
Os microrganismos perifticos subdividem-se em grupos consoante a natureza do seu substrato:
Epifticos
Associados s superfcies de plantas superiores e macroalgas Substrato metabolicamente activo Associao benfica em termos de competio pela luz, trocas de metabolitos e disponibilidade de nutrientes

Microrganismos associados a substratos inanimados


Epilticos crescem sobre gravilha, pedras, calhaus e rochas Epipsmicos crescem sobre gros de areia Epiplicos crescem sobre as partculas de sedimentos de granulometria mais fina (ex.: lamas)

14

15-01-2014

Microrganismos metafticos
Encontram-se debilmente associados, mas no ligados, ao seu substrato Geralmente, tm a sua origem noutros substratos, como a superfcie das plantas superiores

1. 2. 5. Estados metablicos activos e inactivos


Todas as espcies microbianas aquticas tm perodos inactivos ou inertes, que ocupam uma parte mais ou menos extensa dos seus ciclos de vida
Fases de dormncia
Temporrias, para sobreviver a condies adversas Formao de esporos resistentes, precedida ou no de reproduo sexuada

Senescncia
Fase terminal, que conduz morte

15

15-01-2014

1.2.6. Estratgias evolutivas

Crescimento sigmide: a curva de crescimento bacteriano

16

15-01-2014

Crescimento sigmide

Estratgias r e estratgias K
Estrategas r
Colonizadores iniciais dos ambientes Adaptados a baixas densidades populacionais Capacidade para crescerem e se reproduzirem mais rapidamente Tambm adaptados a ambientes instveis, em que o crescimento se encontra limitado a curtos perodos de tempo So geralmente pequenos, com ciclos de vida curtos e elevadas taxas de crescimento

Estrategas K Colonizadores mais tardios dos ambientes Adaptados a elevadas densidades populacionais, prximas do valor K Adaptados a condies ambientais estveis, em que o crescimento rpido no traz vantagens

17

15-01-2014

1.3. ECOSSISTEMAS MICROBIANOS AQUTICOS: BIOFILMES E COMUNIDADES PELGICAS

1.3.1. As comunidades dos biofilmes

18

15-01-2014

1.3.1. BIOFILMES

Os 4 aspectos do funcionamento dos biofilmes aquticos

19

15-01-2014

Interaces entre microrganismos


Transferncia de genes
Transferncia horizontal por transformao, transduo ou conjugao Disperso de novos genes pela populao

Quorum sensing
Regulao da actividade gentica e fisiolgica das bactrias dependente da densidade populacional

Processos especficos de adeso Interaces trficas

Quorum sensing em bactrias Gram-negativas

20

15-01-2014

Processos especficos de adeso

Interaces trficas
Predao dos biofilmes
Por protozorios Por invertebrados exgenos ao biofilme Primeiro estdio das transferncias de biomassa que constituem a rede alimentar do biofilme Transferncia de biomassa do biofilme para o corpo de gua

21

15-01-2014

Formao e transferncia de biomassa


Fixao de carbono pelos microrganismos autotrficos do biofilme Transferncia de biomassa por ingesto de material celular e outras partculas por protozorios e invertebrados Absoro de matria orgnica (DOC produzido pelos autotrficos, material matricial) por bactrias e fungos Entrada de matria exgena no biofilme

Manuteno do ambiente interno (homeostasia)


Componentes principais do ambiente interno dos biofilmes:
Matriz gelatinosa
Segregada pelas bactrias Arquitectura complexa, com poros e canais por onde circula gua

Populaes microbianas em estado de equilbrio

22

15-01-2014

Mecanismos de homeostasia nos biofilmes


1. Produo contnua de matriz gelatinosa 2. Controlo do crescimento populacional 3. Equilbrio entre os elementos da populao mista que constitui o biofilme

Interaces com o ambiente externo


Efeito de factores abiticos (luz, nutrientes orgnicos e inorgnicos solveis, oxignio dissolvido)
Gradientes de concentrao no interior da matriz importantes na determinao da fisiologia e microestrutura localizadas

Efeito do ambiente bitico externo


Predao por invertebrados Sada e entrada de microrganismos residentes na interface com a gua Entrada de matria orgnica nutrio dos heterotrficos existentes no biofilme
Particulada por sedimentao Solvel pelo fluxo de gua

23

15-01-2014

1.3.2. O ECOSSISTEMA PELGICO

Principais caractersticas dos ecossistemas pelgicos

24

15-01-2014

Interaces entre microrganismos


Competio por recursos
Contribui para determinar a capacidade relativa de cada espcie para colonizar e dominar o ambiente pelgico

Antagonismo
No mbito da competio pelos recursos
Permite que a populao do antagonista melhor sucedido aceda aos recursos Gera nutrientes a partir da lise da espcie-alvo

Interaces trficas
Muitas vezes, altamente especficas Ex:
Bactrias heterotrficas fitoplncton Bactrias e protozorios do grupo dos nanoflagelados heterotrficos Infeces parasitrias de populaes bacterianas e fitoplncton por fungos e vrus

Associaes epifticas
Comuns no ambiente pelgico Possvel troca de nutrientes entre epfita e hospedeiro Locais de ligao Facilitam a coexistncia entre fases planctnicas e fases sedentrias dos microrganismos

25

15-01-2014

Alteraes sazonais

Ligaes trficas e transferncia de biomassa


Nveis de complexidade:
Cadeia alimentar
Sequncia linear que descreve a progresso trfica em termos dos principais grupos de organismos envolvidos

Pirmide ecolgica
Sequncia linear que agrupa os microrganismos envolvidos em termos do seu papel ecolgico e que quantifica a dinmica de transferncia de biomassa

Rede alimentar
Mostra as interaces detalhadas entre determinados grupos e espcies, incluindo muitas vezes detalhes sobre as transferncias de biomassa ou de energia no interior da red

26

15-01-2014

A cadeia alimentar pelgica: sequncia trfica principal

A cadeia alimentar pelgica: a ansa microbiana

27

15-01-2014

A pirmide ecolgica

Vantagens e desvantagens do conceito de pirmide ecolgica:


D uma viso global dos nveis populacionais de cada estdio da sequncia trfica Os microrganismos so considerados como sendo ou produtores ou consumidores h grupos que podem ser ambos S representa a sequncia trfica principal, ignorando a ansa microbiana

28

15-01-2014

A rede trfica pelgica

Manuteno do ambiente interno


Homeostasia
capacidade do sistema para ultrapassar perturbaes a curto prazo, sejam elas de natureza fsica, qumica ou biolgica, imposta a partir do exterior ou de origem interna opera restaurando o equilbrio biolgico entre a biota do sistema e mantendo a sua biodiversidade

Homeostasia e eutrofizao

29

15-01-2014

Interaces com o ambiente externo


Grande rea exposta directamente atmosfera rapidamente afectado por alteraes externas Acessibilidade luz produo primria Estratificao trmica sazonal, com impacto na biologia dos microrganismos que o habitam
Explorar a estratificao trmica e suas implicaes em www.marietta.edu/~biol/biomes/lakes.htm

Bibliografia
Freshwater Microbiology. D. C. Sigee, 2005. John Wiley & Sons, Reino Unido

30

You might also like