Manasshashtra Bahudnyanshakhiy Vicharpravah

:
mebheeoke
[e@. eeuelee eOeeve
ceevemeMeee efJeYeeie
keesefnvetj keuee, JeeefCepe Je efJe%eeve ceneefJeeeuee,
Kegueleeyeeo, efpe. Deewjbieeyeeo (cene)
men mebheeoke
[e@. MesKe ceesncceo Deeefjhe
ee. Sce.Sue. efnJeeUs
mene. eeOeeheke
Meejerefjke efMe#eCe efJeYeeie
mene. eeOeeheke
jepeMeee efJeYeeie
ee. er.Sme. ceesjs

mene. eeOeeheke
ceevemeMeee efJeYeeie
keesnervetj keuee, JeeefCepe Je efJe%eeve ceneefJeeeuee,
ISBN 978-93-82504-48-1
:
meJe& nkeke
keesnervetj efMe#eCe mebmLee, Deewjbieeyeeo (cene.)
ekeeMeke
veg Jne@F&mesme heefyuekesMeve
Deewjbieeyeeo - 431001 (cene.)
www.newvoicespublication.com.
Mob. 9890450746
ekeeMeve Je<e& - 2014

ISBN 978-93-82504-48-1
bkeuesKeve
epegJesv Jevekej
Mob. 9763830016
cegKehe=
Jesue[ve eeefhekeme
cebpegjhegje, Deewjbieeyeeo - 431001 (cene)
Mob. 9595335538
cegke
DeeWkeej efebme&
efme[kees, Deewjbieeyeeo - 431001 (cene.)
Mob. 9423744183
mJeeiele cetue : ` 300/Note : The views expressed by the authors in their research papers
in this book are their own. The Editor/Publisher is not responsible for them.
Author is responsible for all grammatical error.
Subject to Aurangabad (MS) Jurisdiction.
MESSAGE
I am glad to know that Dept. of Psychology, Kohinoor Arts
Commerce and Science College, Khultabad is organizing a National
Conference sponsored by UGC on "Modern Approaches & Innovation in
Psychology" on 1717-18 February 2014.
This conference will be an exciting and congenial opportunity for
delegates to discuss and explore innovative Psychology applications. The
congress Program feature several outstanding speakers from all
all India
who are leader in various faculties.
The Theme of the conference is challenging to the Academic and
research scholars. I understand that a good number of delegates from
all over the over the country would be participating in this national
event and discuss ways and means to promote the strengthen programs
of Education. I expect that the outcomes of conference will be of great
importance to the participants.
participants.
I send my Warm Greetings
reetings and hope that participants will seriously
discuss improvements needed in teaching learning process, modernizing
curricular
to
take
care
of
of
recent
trends
in
interdisciplinary
and
multidisciplinary research.
I congratulate
congratulate organizers for their efforts and wish the NCMAIP a
grand success.
With Regards...!
MAZHAR KHAN
Secretary
Kohinoor Shikshan Sanstha,
Aurangabad
FROM THE DESK OF CONVENER

Dear Colleagues and Friends,
Friends,
Warm Greetings
I would like to Welcome all the delegates from different esteemed
institutions to "National Conference on "Modern Approaches & Innovation
in Psychology" on behalf of Kohinoor Arts, Commerce and Science
College Khultabad.
The conference is a reflection of our objective to reach out to
Psychologist, interested in
close understanding
of this issue from
multidisciplinary discourses.
The aim of NCMAIP is to provide platform for scientific discussion.
Our tremendous intellectual energy is realized through such
such scientific
Endeavors and many remedies to the problems could be reached.
By organizing this National Scientific Expression we want to create
an Academic and scientific framework where there will be presented the
most important results of some individual
individua l or collective studies and
researches, to reunite specialists from
the connection domains of
Psychology to allow the expression, at the highest quality standards of

the accumulated experiences of the practitioners from a
directive
perspective but also the multidisciplinary view points.

I hope your scholarly gracious presence will make this conference
a grand success.
With Best Wishes.
Dr. Baig Akhtar Mirza

Convener
NCMAIP
Deepeee keeUeee efJeeej kesuee lej efJe%eeveeeer, leb$e%eeveeeer Skeerke[s Peheeeeves eieefle nesleevee efomeles. heCe
leeeJesUer Jeeeree peerJeveele esCeeNee efJeefJeOe mecemeener Jee{leevee efomeleele. leecegUs ee efJe%eeveeyejesyeje ceeveefmeke, meeceeefpeke,
DeeefLe&ke heefjefmLeleeree efJeeej kejCes iejpeses Deens. leemee"er ceevemeMeee%eebveer Jeeheke erkeesve Je mebhegCee&lcekelee (Holistic)
efkeesve efJekeefmele kejCes DeeJeMeke Deens, leje Jeeeree Yeewefleke peerJeveeyejesyej leees YeeJeefveke, ceeveefmeke efJeMJe mece= nesF&ue.
leemee"er efJeefJeOe #es$eebee SkeceskeeMeer DemeCeeje mebyebOe Je leees nesCeejs heefjCeece ue#eele IesCes DeeJeMeke Deens. efJeMes<ele:
ceevemeMeeeeee DeYeemekeebveer ne efkeesve DebieerkeejCes Je efJekeefmele kejCes keeUeeer iejpe Deens.
Jeeeres peerJeve meceeOeeveer nesCeemee"er Je Jeeerves DeelceefJekeeme meeOeCeemee"er ceevemeMeeeeeer efveefele Yetefcekee keee
Deens ? eeee efJeeej kejleevee Demes Dee{Utve esles keer, peerJeveeleerue eleske #es$e Jeeer Je heee&eeves efleee YeeJeefveke efJeMJeeMeer
efveieef[le Deens. pemes eleske Jeeeree cegueYetle iejpeebeer hegle&lee nesleebvee Jeeerves mJele:es mJeleb$e DeefmlelJe jeKeCeeee eelve kejCes
DeeJeMeke Deens. JeeeRvee mJele:ee mJelJeeeer peeCeerJe (Self Concept) mJele:ee peerJeveeee nsleg Je peerJeve mece= kejCeeee
Jeee eeyeeyele ceevemeMeee efveefelee ceole ke Mekeles. pej Meejerefjke mJeemLe Demesue lej Jeeeres ceeveefmeke mJeemLener Gece
jenCeeme ceole nesles. Mejerj Je ceveeee mebyebOe leebee SkeceskeebJej nesCeeje heefjCeece, ceveeskeeefeke Deblej F. yeueeer peeiekelee
meceepeeceOes efvecee&Ce nesCes DeeJeMeke Deens. leeeeceeCes peerJevemlej GbeeJeCeeceOes/GbeeJeCeemee"er Jeeerves peerJevekeewMeue (Life
Skills) Deelcemeele keve leees efJekemeve kesues heeefnpes. peeceOes mekeejelceke erkeesve, efveCe&e#ecelee, YeeJeefveke efveeceve F.
keewMeueebee meceeJesMe neslees. efMe#eCeeee Je peerJeveeee eesie lees mebyebOe pees[Ces Je efMe#eCeeefJe<eeer mekeejelceke Je=eer efvecee&Ce kejCes ee
ieeser Mew#eefCeke ceevemeMeeeeee Yetefcekesleerue cenJeeeer keeceefiejer Deens. eYeeJeer DeOeeve-DeOeeheve nesCeemee"er heefjCeecekeejke
DeOeeheve heleer, DeOeeve meeefnleeee Jeehej, efMe#eke-efJeeeLeea mebyebOe megOeejCes eeyeeyelener ceevemeMeeeeeer Yetefcekee cenJehetCe& "jles.
ee Jeefleefje Mew#eefCeke ceeie&oMe&ve Je JeeJemeeefeke ceeie&oMe&ve ner cenJeeeer #es$es ceevemeMeeeeee DeKeleeefjle esleele.
DeLee&pe&veemee"er eleskeeuee veeskejer/JeJemeeeeeer DeeJeMekelee Demeles. heCe ee keeceeceOetve kesJeU DeeefLe&ke eehleer JneJeer
SJe{ee nsleg vemeeJee, Jeeeree iegCeebvee JeeJe efceUeJee, eieleer JneJeer, meceeOeeve efceUeJes ns ner GsMe Demeleele. leemee"er
JeeJemeeefeke ceeie&oMe&veeeer iejpe efvecee&Ce Peeuesueer Deens.
Lees[keeele ceeveJeer peerJeveeee eleske hheeJej ceevemeMeeeeee Gheeesie neslees. eee efJeeejebee Oeeiee neleer IesJetve
ceevemeMeeeeleerue DeeOegefveke Gheeiece Je veJeeJele&ves : yeng%eeveMeeKeere efJeeejeJeen ee efJe<eeeJejerue jeêre heefj<eo IesCeees "jues.
ceeveMeeeeleerue efJeefJeOe efmeeble, efveece eebee JeeJeneefjke #es$eele kemee Gheeesie kejlee esF&ue ee erves efJeefJeOe DeYeemeefJe<eeeleerue,
efJeefJeOe efJeeeMeeKesleerue lep%eees efJeeej Je eee& Ie[Jetve DeeCeCeemee"er keesefnvetj efMe#eCe mebmLeses meefeJe cee. cePenj Keeve meensye
eebveer efJeeejJebleebvee mewebefleke efJeeejheer" ee heefj<eosee mJeheele GheueyOe keve efoues Deens. peeee Gheeesie DeeblejMeeKeere lemese
yeng%eeveMeeKeere mebMeesOeveeleerue efJekeeme meeOeCeemee"er vekekeere nesF&ue.
emlegle ceevemeMeee : yeng%eeveMeeKeere efJeeejeJeen ne MeesOeeef$ekee meben ee heefj<eosle efJeefJeOe efJe<eeeleerue
efJeeejJebleebveer leebee DeYeemeefJe<eeees ceevemeMeeeere erves kesuesuee efebleveees, efJeJeseveees Je efJeMues<eCeees heueerle Deens.
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
INDEX
PSYCHOLOGY
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
.
,
keg. DeveIee kewueemeebo efmejmee
Jee Kejs oer Deeef Ce Jeef kelecelJe
.
:
[e@.Gceekeeble megYee<e ieeekeJee[
leeCe JeJemLeeheveees DeeOegefveke er keesve
ee. efoheceeuee YeeieJele megOeejs
eenkeeb ee meeceeef peke Deef Le&ke ef mLeleer ee DeYeeme
[e@. meew. efveuece osMecegKe
jeêre e$emesv esle Yeeie Iesleuesues efJeeeLeea DeeefCe Yeeie ve Iesleuesues ceneefJeeeueeerve efJeeeLeea eeb eeceOeerue
meeceeefpeke yegOoer ceee DeeefCe meceeeespeve
efveefMeiebOee JeJenejs
nmlee#ej Deeef Ce Jeef ecelJe
cense veeLejeJe cejke[
GpJe} YeefJe<eemee"er meceg heoseve
[e@.Sce.peer. efMebos
meceg heosMeve : Ske JeJemeee
. -
-
Page No.
01
04
06
09
12
14
17
19
21
23
PHYSICAL EDUCATION
11
12
13
14
15
16
. . .

[e@] Deej kes] ye[JeCes * cegjueerOej MebkejjeJe je"es[** [e@] ceeefCeke je"es[*** [e@] meesveesves eg] heer] ****
JeeercelJe ceeheve ekeej : es Ceer yeOo Jeieea kejCe DeYeeme
cegjueerOej MebkejjeJe je"es[* [e@] ceeefCeke je"es[** [e@] Deej kes] ye[JeCes*** [e@] meesveesves eg] heer] ****
Heew{
[e@] [ehekes kes. [er.
Meejerefjke mego{lee
.

. * . ** ***
, , ,
25
28
32
35
37
38
EDUCATION
17
18
[e@.eslevee e.meesvekeebyeUs* ieeekeJee[ jepejlve mebgojueeue**

Deew jbieeyeeo Menjeleerue keefve ceneef Jeeeueeeleer ue ef Je%eeve Deeef Ce Jeeef Cepe MeeKes leerue efJeeeLee ee YeeJeefveke
heef jhekeJelesee legueveelceke DeYeeme
. .. * ...'**

[e@.heieejs heer.yeer.* Deefvelee DeMeeske yees[Kes**

%eevejeveeJeeo
20
[e@. jJeer }#ceCe peeOeJe
DeOeeve De#ece yee}kes Deeef Ce leeb es ef e#eCe
21
[e@. veefueveer jeceebo ees[skej-cegUs
DeOeeheke ef Jeeeueeeleerue e$eefMe#ekeebee DeYeemeef Je<eeke meJeeer DeeefCe ues Keve keewMeueeee ef Jekeeme - Ske
ef eef kelmeke DeYeeme
:
i
19
40
42
43
45
47
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

22
23
24
25
26
[e@.GppJeuee Ye[bies* JewMeeueer SkeveeLe jeceskes**

peeieef lekeer kejCe, Jew%eeef veke er kees ve Deeef Ce ef Me#eCe
yees[x megefe} GecejeJe
eeceer Ce Je enjer Yeeieeleer } ceeOeef ceke mlejeJejer } ef JeeeLee ee mJe-meb keuhevee - Ske efeefkelmeke DeYeeme
[e@. Sue.kes.je"es[* ee. meew .#eef_ ee eg.heer. **
meceekesefMeleeb es ef Me#eCe keeUeeer iejpe
izk-Lusgyrk nRrk=; nGoh

kkarrk fk{k.k ;k ?kVdkP;k v/;kiuklkBh lgHkkx v/;;ukP;k ifj.kkedkjdrspk vH;kl
* . **

50
53
57
60
62
SOCIOLGOY
27
28
29
30
31
ee. eefceuee njeroeme Yegpee[s

ef eeebee s [Keeveer Jejerue Gheeeees peveees meceepeMeeeer e DeOeeve
jepeW heefkejjeJe yeiees
Je= lJe- Ske meeceeefpeke mecemee
MJesleebyejer ekeeMe kevekeob[s
ef Jeeeheer " heef jmejeleer ue efJeeeLee veer eer Deejesie meb oYee& leerue ceeveefmekelee
ee. MesKe peneje Deyogue jnerce
eeceer Ce ef Jekeemeees meeceeef peke Je jepekeere hewuet
ee.eemes ceOegkej njer
ef uebie meb yebOeer Demeceevelee: ef ueb ie iegCees ejees eceeCe, keejCes Je Gheeeeespevee
64
66
69
71
73
MUSIC
32
33
34
35
36
izk-lkS-fnikyh panzdkar ikaMs* Lojkuan ckyklkgsc lw;Zoa'kh**

laxhrkpk ekul'kkL=k'kh laca/k
.

ee. oerheeueer kees
Mew #eef Ceke mlejeJej mebieer le DeeefCe ceevemeMeeeeee hejmhej mebyeb Oe
izk- iYyoh izHkqjkt dqyd.khZ toGsdj
laxhrkpk ekuoh eukkh laca/k
[e@.meew.megjsKee jlveheejKeer (peesMeer)
meb ieer le DeeefCe ceevemeMeem$e
75
77
80
82
84
DRAMATICS
37
38
39
40
[e@. JewMeeueer kesMeJe yeesosues

Mew#eefCeke ceevemeMeeeeee DevegMeb ieeves veee#es $eees cenlJe DeeefCe eesieoeve
ee. og<eblee jeceskes
meeceeefpeke ceeveef mekelesle heef jJele&ve Ie[efJeCeele ueeskekeueebee efmeb neee Jeee
[e@.mebHeoe keuekeCeea
veeke Deeef Ce mebieer le Deveg yebOe
[e@. meefleMe heeJe[s
og mejs ceneeg Deeef Ce ceevemeMeee De@ yme[er Peceee efJeMes<e meboYee&le
86
89
91
93
FINE ART
41
ee. ieCesMe uee. lejlejs : eqa cbZ ds Nkikfp=ksa ds u, izfreku% ,d euksoSKkfud fo'ys"k.k
97
42
izk- lkS- dqyd.khZ ,l,l-,u,u- : iwoZxzg&,d vH;kl
100
43
ee. Jebovee veeceosJ e yevekej

yeeueJeeeleerue ueheCee : keejCes Je Gheeeeespevee
103
PHILOSOPHY
HOME SCIENCE
ii
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

44
45
46
47
.

efMeKee Mecee&* efeebkee efYebieejs**
yeeueJemLesleer ue keener efJeef Me ceeveef meke mecemee
kk- ts-Ogh fudkGts EgLds * kk- ,l,l-ds-ks[k**
k
ekufld LokLF; vkf.k efgyk
106
108
110
LAW
izk- fouksn ,u,u- ikVhy
ofdy ,d ekul'kkL=K
LIBRARY AND INFORMATION SCIENCE
48
jeefOekee efJeMJeveeLe keeUs

49
ee.meeo Deyogue Depeerpe censy egyemeeye

Yeejleeleer ue oeef je-DeeLeea ke ef mLeleer
[e@. Deemeejece heJeej
ceeveJeer ef Jekeeme Ske o=<er#es he
50
51
52
53
54
55
56
112
114
ECONOMICS
115
118
HISTORY
keeskees heg<heuelee veeceosJe

Fefleneme Je ceevemeMeem$e eeb ee meb yeOe
ee. heeerue mvesnuelee Sce.
ef nuej ngkeg ceMene nes Ceeceeieer ue ceevemeMeeeer e keejCeeb ee DeYeeme
ee. jengue eesKeepeer meeUJes
ieew lece yeg ees leJe%eeve Deeef Ce leebee ceevemeMeeeer e ef keesve
ee.kesMeJe Debyeeoeme ueneves
Feflenemeues Keveeleerue ceevemeMeeeer e erkeesve
ee.YeeuesjeJe egefuemeerme SkeveeLe
meceepemeg Oeejke j.Oees. keJes& eebes meceepemJeemLe Je ceeveef meke Deejes ieef Je<eeke efJeeej
ee. meeo cegpeerye cegmee
ceg efmuece meeeef OeMeeb ee GoejceleJeeoer ceeveefmekeles ee DeYeeme.
120
122
124
126
130
131
POLITICAL SCIENCE
57
58
59
60
[e@.megefveue efMebos* yeeueemeensye efkeuees**

ueeskekeueeCekeejer ees peveebee ceevemeMeeeer e erkeesve Je DeeefoJeemeer meceepeeeer nesCeejer ceveesYet efcekee, meb oYe& - Les
Devegoeve ees pevee
ee. ceOegkej efnJeeUs* ee.ieewlece keebyeUs**
ve#eueJeeoer eUJeUer Jejerue ceevemeMeeeer e eYeeJe
[e@.hebef[le Mes<ejeJe veueeJe[s* ee. jepet Yeeieepeer Jeveejmes**
meve 1991 veb lejee Yeejleeleer ue onMeleJeeo DeeefCe Yeejleer e jepekeejCe

!
134
136
138
142
PUBLIC ADMINISTRATION
61
62
ee.meblees <e efYeJemeve keeke[s

jes peieej nceer eespevee Je heeCeuees #es$e efJekeeme : eeceer Ce ef Jekeemeebes meeOeve
MASS COMMUNICATION & JOURNALISM

MkW-ckykth ,y,y-fkans
Tkkfgjkrhpk okpd] isz{kd vkf.k JksR;kaP;k ekufldrsoj ifj.kke
iii
144
147
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Psychology
,

.
, ,
meejebMe
: (: )

/ . ,
:
/ (acquired mental inability) ,
.
(learned
helplessness) .

, (outcomes)

,
. :
,
(Seligman, 1967; Seligman & Beagley, 1975;
Hiroto & Seligman, 1975; Thomas & Dewald,
1977).
(Edward Jones &
Steven Burgles, 1978) 1978 (SelfHandicapping) .
:
.
, .
Self- Handicappers . -
. (Impression management and
formation) (Selfdestructive tendency) .

.
- (self-concept)
(congruence) (healthy
personality / fully functioning person)

(biological boundary)
(heredity)
(Honzik, 1978; Ramey &
Campbell, 1979; Skeels, 1996; Wachs & Gruen,
1982; Gottfried, 1984).
,

.
(Connectionism & Plasticity)
(neuron)
. ,
, (jeans)

. /
(nature) / (nurture) ,
(nurture- nurture)
, .
,
( )
.
, ,

.
(social
learning theorist)
:
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
(Rogers, 1961) .
(childhood)

(self-actualization need) (Maslow,
1968) .
(mental set)
.

.
(Maier, 1930;
Luchins, 1942; Duncker, 1945).
10

.

(Gardner, 1993; Carey, 2002; Dubin, 2002; Carter,
2003). ,

. , (a tamarind
seed)
(nutritive environment)
, .

.
, ,
,

, ,
,
.

stimulation) . ,
,
.

(, 2010)
, -
, :
.

, , ,
.
.
-
. .

90
. . ,

.
,

.
: ?

.
(Acquired mental inability)

.
:
. ,
,

.
, Education is the
manifestation of the perfection already in man
(CW, vol IV, p.358).
(innate abilities)
.

,
. (intellectual
:
/ (inborn ability)

(higher mental ability)

.
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
and synthesis thinking)

,

.

.
: ,
(acquired mental inability) .
,
-
.

.

-
: ,
(guides, notes, essay)
( - analytical
meboYe&
Abramson, L. Y., Seligman, M. E. P., & Teasdale, J. D.(1978). Learned helplessness in humans: Critique and
reformulation. Journal of Abnormal Psychology, 87, 49- 74.
Baker, C. (1999). A framework for literacy in a brain-compatible environment. San Francisco: ASCD. (ERIC Document
Reproduction Service No. ED 432000).
Caine, G. & Caine, R.N. (1995). Re-inventing schools through brain-based learning. Educational Leadership, 43-47.
Carey, J. (2002). Brain facts: A premier on the brain and nervous system: Society for Neurosciences, II DuPont Circle,
Washington.
Chance, P. (2001). The brain goes to school why neuroscience research is going to the heads of the class. Psychology
Today, September/October 2001, 72.
Dale, Fogle, (1978) Learned helplessness and learned restlessness. Psychotherapy: Theory, Research and Practice.
Volume -15.
DArcangelo, M. (2000). How does the brain develop? A conversation with Steven Petersen. Educational Leadership,
58(3), 68-71.
Gardner, H. (1993). Frames of mind: The theory and Multiple Intelligences: Basic Books, New York.
Jensen, E. (2000). Moving with the brain in mind. Educational Leadership, 58(3), 34- 37.
Languis, M.L. (1998). Using knowledge of the brain in educational practice. NASSP Bulletin, 82(598), 38-47.
Saunders, A. & Vawdrey, C. (2002). Merging brain research with educational learning principles. Business Education
Forum, 57(1), 44-46.
Valiant, B. (1996). Turn on the lights! Using what we know about the brain and learning to design learning environments
Winters, C. (2001). Brain-based teaching: Fad or promising teaching method (Report No. SP040143). University
Park, IL: Governors State University.
, . (2013). - . ,.
, ., , ., , . (2006). : . , .
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Psychology
Jee Kejsoer DeeefCe JeefkelecelJe

keg. DeveIee kewueemeebo efmejmee
mebMeesefOekee, [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej ceje"Jee[e efJeeeheer", Deewjbieeyeeo
meejebMe peebeer DeeefLe&ke heefjefmLeleer ner ebeieueer Deens Demes leCe lej yeB[s[ Jee Jeehejleelee, hejbleg peebeer DeeefLe&ke heefjefmLeleer eebieueer veener Demesner keener
leCe yeB[s[ Jeeebee nd kejleebvee efomeleele Demes kee nesle DemeeJes? Deeheueer DeeefLe&ke heefjefmLeleer cegueebvee kee keUle vemeeJeer? lebe vee keee Jeele DemeeJes? vescekeer
eeceeies leebeer ceeveefmekelee keee DemeeJeer cnCepes eebee JeefkelecelJeele Demes keesCeles Ieke DeMee Jele&veemee"er keejCeerYegle DemeeJesle nee meJe& heMveebee Gneheesn hemlegle
heyebOeele kejCeeee ceer heelve kesuee Deens. yeB[s[ Jee Kejsoer kejCeeNee DeeefCe vee@veyeB[s[ Jem$e Kejsoer kejCeeNee ueeskeebee JeefkelecelJeele ue#eCeere hejke Dee{Utve
esCeej veener. efve<ke<e& : yeB[s[Jee IesCeeNee DeeefCe vee@ve yeB[s[ Jee IesCeeNee ueeskeebee Extroversion ceOes ue#eCeere hejke Dee{Utve Deeuee veener. ye@b[s[ Jee
IesCee-ee DeeefCe vee@ve yew[s[ Jee IesCee-ee ueeskeebee Openness ceOes ue#eCeere hejke Dee{Ugve Deeuee veener.
efJeefMe< Glheeove pee efJeefM< efevneves heeefuele kesues peeles lee efevneuee
yeb@[ efkebJee yeesOeefevn Demes cnCeleele. lemese eeuee yeepeejele jefpem[& kesues
peeles. Jemleges Glheeove Je Jeehe keesCeeke[tve nesles les ceenerle nesCeemee"er
SKeeos De#ej, Meyo, KegCe, Deeke<e&ke Jeekee DeeefCe ee meJee&leerue keener
ieeseRes Ske$eerkejCe keve Jemleg Jej ehe G"efJeCes cnCepese cegerkejCe
DeMee cegerle JemlegcegUs Ske hekeejs ieenkeeuee Jemlegleerue efJeefMe< opee&,
mJeeo, Deekeej DeeefCe DebleYet&le iegCeeeer Kee$eer efceUle Demeles. Glheeoke DeeefCe
Glheeove oesIeebveener ne yeepeejhes"sle ieenkeJeiee&le Jemleg ueeskeefhee kejCeeee
ceeie& Deens. leecegUse keoeefele leCe Jeie& ne ye@b[ke[s JeUuesuee efomele
DemeeJee. hejbleg Deepe Demesner keener leCe Deensle pes vee@ve yeb @[s[ Jee JeehejCes
hemeble kejleele. vee@ve-yeb@[s[ cnCepes ``pes Glheeove mLeeefveke heeleUerJej leeej
keve Flej$e leeeer efJekeer kesueer peele veener leeue vee@ve yeb @[s[ Demes
cnCeleele. vee@ve yeb@[s[uee yeb @[s[hes#ee Lees[s Keeueee opee&es ceeveues peeles Je
DeMeer Jemleg peer jmleeJejerue yeepeejele efceUles.
kegCeer efJeMJeemeenles&mee"er, kegCeer Flejebvee heYeeefJele kejCeemee"er
DeeefCe yeNeeeoe megboj efomeCeemee"er leCe yeB[s[ Jee efJekele Iesleele. keener
leCe lebeee #es$eeleuee ueeskeevebe heYeeefJele kejCeemee"er Iesleele. hejbleg
SKeeeees DeefleMee ceneie[s yeb@[s[ Jee ner leeeer DeesUKe vemeles. leeee
peieeke[s heenCeeee o=ef<keesve Deve leeee Debieer Demeuesues keueeiegCe
"jJeleele keer DeeheCe keesCelee yeb@[ Deenesle! DeeefCe leere Deeheueer Kejer
DeesUKe Demeles! cnCepese Deeheues JekeleercelJe. vee@ce&ve ceve ebeee celes
JeefkelecelJe cnCepes Jeefkeleeer Mejerjevee, Jele&veefMeJes<e, DeefYeeer, #ecelee
eesielee DeeefCe DeefYe#ecelee eebes JewefMe<ehetCe& mebIeve nese.
peebeer DeeefLe&ke heefjefmLeleer ner eebieueer Deens Demes leCe yeB[s[
Jee Jeehejleelee, hejbleg peebeer DeeefLe&ke heefjefmLeleer eebieueer veener Demesner
keener leCe ye B[s[ Jeeebee ndd kejleebvee efomeleele Demes kee nesle DemeeJes?
Deeheueer DeeefLe&ke heefjefmeLeleer cegueebvee kee keUle vemeeJeer? leebvee keee Jeele
DemeeJes? vescekeer eeceeies leebeer ceeefvemekelee keee DemeeJeer cnCepes eebee
JeefkelecelJeele Demes keesCeles Ieke DeMee Jele&veemee"er keejCeerYegle DemeeJesle
nee meJe& heMveebee Gneheesn hemlegle heyebOeele kejCeeee ceer heelve kesuee Deens.
mebMeesOeve heOoleer :
1) efMe<e&ke: Jee Kejsoer DeeefCe JeefkelecelJe
2) mecemee: ye B[s[ Jem$e Kejsoer kejCeejs DeeefCe vee@veye [b@ s[ Jee Kejsoer
kejCeeNee ueeskeebee JekeleercelJeeee DeYeeme kejCes.
Introduction:
ceevemeMeem$e... ceeveJeer ceveees jnme Gueie[Ceejer DeodYegle ef Jeee
efkebJee ceeveJeer ceveeee MeeeMegOo DeYeeme kejCeejs meeceeefpekeMeem$e.
efve<ke<eeeer DeefveefMelelee, ueJeefekelee, heefjefmLeleer meehes#elee lemese Jeefkele
meehes#elee DeMeer JewefMe<"s peesheemeCee-ee meeceeefpeke Meeeebee eeoerle
ceevemeMeeeeee keceebke meJee&le Jejee Deens. eeyeeyele ogcele nesCes veener.
ceeCetme ee heeCeebee ceeveefmekelesee DeYeeme kejCee-ee ceevemeMeeeeeer Ske
GheMeeKee cnCepese ieenke ceevemeMeee.
ieenke... Jemleg DeeefCe mesJeebee GheYeesie IesCeemee"er lee Kejsoer
kejCeejer heleske Jekeleer. ieenke mebj#eCe keeeoe 1986 eebee Devegmeej
ieenke cnCepes DeMeer Jekeleer pees SKeeoer Jemleg efkebJee mesJee Kejsoer kejlees
DeeefCe leeee ceesyeoueele lees hewmee efkebJee Jemleg oslees efkebJee ceesyeouee osCeees
DeefYeJeeve oslees. Deeheueehewkeer heleske peCe oj efoJeMeer ner Yegefcekee peielese.
Jemleg DeeefCe mesJeeb ee GheYeesie Iesleebvee keee? keesCeles? kee? kemes?
efkeleer? ee Je DeMee Whtype heMveebee Glej osCeeee heelve kejCeb ne
ieenke ceevemeMeeeeee DeYeeme efJe<ee Deens Demes cnCelee esF&ue. lej ieenke
ceevemeMeem$e cnCepes keee? ieenke ceevemeMeeme cnCepes efJeefJeOe
Glheeoveees, mesJeebes Je keuheeveebes nesCeejs mebheeove, GheYeesie Je efJeunsJee ee
Je=lleeree cegUeMeer Demeuesuee ceevemeMeeeere heekf e eebee DeYeeme cnCepes
ieenke ceevemeMeem$e nese.
meebhele keeUeceOes ceneieeF& heceeCese ueeskeebee GlheVeele megOoe
Jee{ Peeuesueer Deens. Jemleg b ee efkebceleer Jee{ueele hejbleg hewMeebeer efkebcele keceer
Peeueees efomeles. GlheVeeheceeCese jenCeerceeCeeee opee&le keceeueeree yeoue
efkebJee Jee{ Peeuesueer efomeles. DeeOegevf eke keeUele opes&oej Je veeJeepeuesuee
heefle<"erle kebheveebee KegCesmen Demeuesuee cnCepese ye@[s[ Jemleg Je mesJeebee
GheYeesie IesCeeke[s ie enkeebee keue Jee{uesuee efomelees. lemese Below
dignity cnCepese heefle<"shes#ee Keeueee opee&es jenCeerceeve ieenkeebvee
efJeMse<ele: Deepeee leCeeF&uee vekees Deens. cnCetve opes&oej efJeMJeemet Je
veeJeepeuesuee kebheveebee cnCepese ye[b@ s[ Jemleg JeehejCeeke[s leCeebee keue
efomelees. Deepekeeue heleskeeuee Jeeles ceer eve efomeeJes ceuee mebieUeebveer
DeesUKeeJeb, ceePeer JesieUer DeesUKe DemeeJeer efkebJee lemese mJeDeeoj kee Demesvee
eemee"er Jekeleer heelve kejle Demeles. les meewoe& hemeOeve Demees megiebOeerle Deejs
Demees efkeJee Jee eebee heele. Je Jee cnCepes vegmelese Jee veenerlej ye@b[s[
Jee neeke[s leCeebeer peemle Dees{ Deens. ye@b[ cnCepes keee? yeb@[ cnCepes
:
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

3) Gefo<s : yeB[s[ Jee Kejsoer kejCee-ee DeeefCe
vee@veye@[s[
Jee
Kejsoer kejCeeNee ueeskeebee Extroversion DeeefCe Openness ee
JekeleercelJe Iekeebee DeYeeme kejCes.
4) ie=nerlekes: yeB[ s[ Jee Kejsoer kejCee-ee DeeefCe vee@ve ye@b[s[ Jem$e Kejsoer
kejCeeNee ueeskeebee JeefkelecelJeele ue#eCeere hejke Dee{Utve esle veener.
Gheie=nerlekes -1. yeb@[s[ Jee IesCee-ee DeeefCe vee@ve-yeb@[s[ Jee IesCee-ee
ueeskeebee Extroversion ceOes ue#eCeere hejke Dee{Utve esle veener.
2. yeb@[s[ Jee IesCee-ee DeeefCe vee@ve yeb @[s[ Jee IesCee-ee ueeskeebee
Openness ceOes ue#eCeere hejke Dee{Utve esle veener.
5) heefjJele& kes : mJeleb$e heefjJele&ke - yeB[s[-vee@ve yeb @[s[ Jee hejleb$e
heefjJele&ke - JekeleercelJe
6) meeefnle : hee@ue keesme DeeefCe je@ye& ce@kes (1989) eeeer NEO
PI eeeCeer.
7) hejleb$e heefjJele&keeeer mebekf e eelceke JeeKee -NEO PI eeeCeer
Jeeheve efceUeuesuee iegCeebke ne JeefkelecelJe oMe&efJelees.
8) vecegvee: (18-25) Jeeesieeleerue ueeske yeB[s[ Jee IesCee-ee 60
Jekeleer vee@ve yeB[s[ Jee IesCee-ee 60 Jekeleer SketCe vecegvee ne 120 ee
Deens.
9) DeejeKe[e :yeB[s[ Jee IesCeejs
vee@ve- yeB[s[ Jee IesCeejs
60
60
10) heole ieesUe kejCeeeer he ekf eee :hemlegle efJe<ee Jee Kejsoer DeeefCe JeefkelecelJe ne Demetve eemee"er
ceer 18 les 25 Jeeesieeleerue cegueecegueeReer ef veJe[ kesueer Deens.
ceneefJeeeueeeleerue peer cegues-cegueer ye@b[ s[-ve@eve yeB[ s[ Jee Jeehejleele
leebeeke[tve eeeCeer mees[Jetve Iesleueer. leebvee megevee efouee Je leeJeve
iegCeebkeve kejCeele Deeues.
heefjCeece Je eee& :meejCeer ke. 1
yeb@[s[ DeeefCe vee@veyeb@[s[ ee Extroversion IekeeJejerue
ceOeceeve, eceeCeefJeeueve DeeefCe T cegue oKeefJeCeejer meejCeer
ceOeceeve
heceeCe
N
T
efJeeueve
ye@b[s[
60
31.23
4.54
1.815
vee@ve-yeb@[s[
60
29.53
5.66
(0.01)-2.62 (0.05)-1.98
Jeefjue meejCeerceOes yeb@[s[ Jem$e IesCeejs Je vee@veyeb@[s[ Jem$e IesCee-ee
ueeskeebceOes leguevee kejCeele Deeueer. leele ye@b[s[ Jem$e Kejsoer kejCeeNee
ueeskeebleerue Extroversion Iekeees ceOeceeve 31.23 ve@eve ye@b[s[ Jem$e
Kejsoer kejCee-ee ueeskeebleerue Extroversion es ceOeceeve 29.53 Flekes
Deeues lemese lemese ye@ b[s[ Jem$e Kejsoer kejCee-ee ueeskeebleerue

Extroversion es heceeCe efJeeueve 4.54 Je vee@ve ye b@[s[ Jem$e Kejsoer
kejCee-ee ueeskeebleerue Extroversion es heceeCe efJeeueve 5.66 Flekes
Deeues Je lebeee T cegue 1.815 Deeuee Je lees ue#eCeere "juee veener.
yeB[s[ Jem$e IesCeeNee DeeefCe vee@ve yeB[s[ Jee IesCee-ee ueeskeebee
Extroversion ceOes ue#eCeere hejke Dee{Utve Deeuee veener.
meejCeer ke. 2
yeB[s[ DeeefCe vee@veyeB[s[ ee Openness IekeeJejerue ceOeceeve,
heceeCeefJeeueve DeeefCe T cegue oKeefJeCeejer meejCeer
ceOeceeve
heceeCe
N
T
efJeeueve
yeB[s[
60
26.37
4.28
0.982
vee@ve- yeB[s[
60
27.23
5.33
(0.01)-2.62 (0.05)-1.98
Jeefjue meejCeerceOes yeB[s[ Jem$e IesCeejs Je vee@ veyeB[s[ Jem$e IesCeeNee
ueeskeebceOes leguevee kejCeele Deeueer. leele yeB[s[ Jem$e Kejsoer kejCee-ee
ueeskeebleerue Openness Iekeees ceOeceeve 26.37 ve@eve ye B[s[ Jem$e
Kejsoer kejCeeNee ueeskeebleerue Openness es ceOeceeve 27.23 Flekes
Deeues lemese lemese yeB[s[ Jem$e Kejsoer kejCeeNee ueeskeebleerue Openness
es heceeCe efJeeueve 4.28 Je vee@ve yeB[ s[ Jem$e Kejsoer kejCeeNee ueeskeebleerue
Openness es heceeCe efJeeueve 5.33 Flekes Deeues Je lebeee T cegue
0.982 Deeuee Je lees ue#eCeere "juee veener. yeB[ s[ Jem$e IesCeeNee DeeefCe
vee@ve yeB[s[ Jee IesCeeNee ueeskeebee Openness ceOes ue#eCeere hejke
Dee{Utve Deeuee veener.
efve<ke<e& :1.
yeB[s[ Jee IesCee-ee DeeefCe vee@ve yeB[s[ Jee IesCee-ee ueeskeebee
Extroversion ceOes ue#eCeere hejke Dee{Utve Deeuee veener.
2.
yeB[s[ Jee IesCee-ee DeeefCe vee@ve yeB[s[ Jee IesCee-ee ueeskeebee
Openness ceOes ue#eCeere hejke Dee{Utve Deeuee veener.
eqMeheejMeer :1.
veiejheeueerkee DeeefCe ceneveiejheeueerkee Debleie&le esCee-ee ueeskeebceOes
yeB[eRieee meboYee&ves leguevee ke Mekelees.
2.
DeeefLe&ke heefjef mLeleerveg meej Jeehejues peeCeejs yeB[s[ ee Deveg<ebieeves
mebMeesOeve nesJeg Mekeles.
3.
vecegvee cees"e IesJeg Mekelees.
meboYe&
1.
2.
3.
4.
5.
6.
peeefnjele keuee DeeefCe keuhevee - ie.ce.jsies

Consumer Protection Act - Dr. Shrivastava
Consumer Protection - Prof. Khanna
Consumer Protection Act - Dr. S.K.Kapoor
Consumer Confidence Concepts, Spending and attitude to recession, a global Nielsen report, June 2008.
(www.nielsen.com)
www.journal.com
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Psychology
' :
.
.. , , .
meejebMe . . . , ,
60 . 38 22 . 20-30 41-50 40
. 5 30% 15-20 40% .
. .
- , ,
Tsai (1993):
10 90 .
. .

.
(1998) :
. 3 3
. .
III) :

, .
3.1 : . . .
:
.

. "

,
." .
,
, , .
1.1
' :
(Excessive Stress)
( )
'
'
'
Distress)
(Eu
Stress) ( )
(Insufficient Stress) (Hypostress)
1.2 ' ' : .

, , , .
1.2.1 ' : , ,
, , , ,
.
1.2.2 ' : ,
, , ,
.
1.2.3 ' : ( )
, / , .
1.2.4 ' : , ,

.
II) :
.
?
.
:
13
29
05
07
06
60
3.2 :

3.3 :
,
.
3.4 :

.
3.5 :

. - . . .
3.6
:

.
6
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
IV) :
1 : '
20-30
31-40
41-50
51-60

20
13
20
07
60
. ... 5
8 .
5 :
'

'

17
28
32
54

05
08
04
07

60
100%
. 5
28%
17 .
54 . 5
. ,
. 04
7 .
6 : ' '
'
'
33
22
33
12
100%
. 1 33% 20 -30 41 - 50
, 31-40 22% .
51-60 12 .
2 : - '

'
22
37
38
63

60
100%
. 2 - 60
38 .
63 22 .
36 . .

:

:
3 : '
5
5-10
10-15
15-20
20-25

18
09
04
24
05
60
'
30
15
07
40
08
100%

:

:
'
5
8
10
55
22
100%
'

. 4 ..
3 5 .
33 55 .
33 13 .., ..
:
12
48
---60
'
20
80
---100%
. 7
. : 20%
80% .
8 : ' '
'
4 : ' '

03
05
06
33
13
60
'
65
35
---100%
. 6 65%
39
: 35%
.
7 : '
'
. 3 5
18 . 30%
. 5 10 9 .
15% . 10 15
4 . 7 .
15 20 40% . 20 25
5 8
. 20 . 15 20
. 5

, .
'
...
...
. /..
39
21
---60

07
07
32
10
04
60
'
12
12
53
17
06
100%
. 8
53% . 17%
7
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
. 12%
.
6% .
9: ' ' '
'

17
28

24
40

19
32

60
100%
. 9
40% .
28% . 32%
.
10 : ' ' '
'
:

:
25
32
03
--60
'
42
53
05
--100%
. 10
: 42% . 53%
. 5% .
11 : ' ' '
'

( , )
18
06
14
12
10
60
'
30
10
23
20
17
100%
23% . , .
. 17% , 10% .
. 20%
.
4.1 :

.
20 30 41 50
.
20 30 .
41 50
.
63 .
55% ../.. 22
../.. .
45
.

.

.
.
95% :
.
53% .
.
V) : .
. .
VI) :
, , .
.
. 11
30% .
meboYe&
1)
. (1997), , .
2)
. .. (1998), , , , 2 5.
3)
.. (2009), , , .
4)
. (2009), ,
8
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Psychology
leeCe JeJemLeeheveees DeeOegefveke erkeesve

[e@.Gceekeeble megYee<e ieeekeJee[
keuee Je ef Je%eeve ceneefJeeeuee ef ebeesueer (ef ueb) lee.keVe[ efpe.Deewjb ieeyeeo
meejebMe
21 Jes Meleke ns ceevemeMeeeees Meleke Demesue, eiele, eieleMeerue DeeefCe Deeiele jeêbceOes efJeefJeOe #es$eele efvecee&Ce Peeuesuee leere Je peerJeIesCee
mheOexcegUs ceeveJeer Jele&veeleerue mebkeerCe&lee Jee{le Deens. DeeweesefiekeerkejCe, MenjerkejCe, eebef$ekeerkejCe, meeceeefpekeerkejCe, mebieCekeerkejCe, mebosMeJenve DeeefCe Jew%eeefveke
eieleer eeee meeleleeves ceeveJeeJej heefjCeece nesle Deens. eelegvee ceeveJeer Jele&ve iegbleeiegbleeres nesle eeueues Deens. YeeJeefveke DeesueeJee, Deeheguekeer, esce, efpeJneUe ee ieeser
keceer nesle eeueuee Deensle. eleske #es$eele ceeveJeeuee Deveske ceeveJeefveefce&le mecemeebvee leeW[ eeJes ueeiele Deens. eleske #eCee-#eCeeuee Jeeeruee leeCee peeCeJele Deens.
leeCeleCeeJe eleskeeeee Deeeg<eele esleele. eleskeeueee leeee meecevee kejeJee ueeielees. eebieues iegCe efceUeues heenpes, eebieueer veeskejer efceUeueer heeefn pes, eebieueer helveer
efceUeueer heeefn pes, SKeeoer efJ eJeenerle eeruee heleer ieceJeeuee ueeieuee Demesue, ueneve cegueeuee leeeer DeeF& ieceJeeJeer ueeieueer Demesue, eemeejKeer Deveske GoenjCes Deeheues
peerJ eve efkeleer mebIe<e&cee yeveues Deens eeeer peeCeerJe keve osles. JeJemeeeeleerue mecemee, keggbe fyeeebes DeepeejheCe, hejer#ee, Jeefj DeefOekeeNeebee $eeme DeMee Ske vee
Deveske ieeser leCeeJehetCe& " Mekeleele. efJeefJ eOe Gheeeebee Jeehej keve leeCeeeer leerelee keceer kejCeemee"er eelve kesues heeefnpesle. leeCe megmee kemee nesF&ue ee efoMesves
efJeeej kesuee kesuee heenpes. eeueee leeCe JeJemLeeheve, leeCe efveeceve efkebJee efveeb$eCe Demesn er cnCeleele. Deeheuee meYeesJeleeueeer heefjefmLeleer yeueoCes, DeeenerJe=eer Debieer
yeveefJ eCes, JesUemebieer ceeIeej IesCes, le[pees[ kejCes, Jeeeece, mJeleeer menveMeeruelee Jee{efJ eCes, Deenej Je Jepeve efveeb$eCe, efJ eIeele efJeeejebeer nkeeueheer kejCes,
pewJeeefleYejCe, Oeeve, eesie, Jeeeece, mJeleuee DeesUKeCes, YeeJeeveebes eieerkejCe, bo, OeeveOeejCee, efMeefLeueve leb$e eemeejKee efJ eefJ eOe ceeiee&ee Jeehej keve
leeCeleCeeJe efveeb$eCeeceOes "sJelee eslees, leeCeees JeJemLeeheve kejlee esles. leeCeeheemetve megkee keve Ieslee esles. pesJ ne Jeeer leeCe DevegYeJeles. lesJ ne efleee
mJeemLeeueener Oeeskee heesnelees. SKeeoer heefjefmLeleer Jeeer keMeer neleeUles, Ie[CeeNee Ieveebke[s Jeeer keMee ekeejs yeIeles, eeJej efleuee leeCeeee DevegYeJe esF&ue efkebJee
veener "jles. leeCe JeJemLeeheveecegUs Jeeeres Deejesie eebieues jenles. eMemJeer peerJeve peieCeeme leeCe JeJemLeeheve cenJeees "jsue. megKeer, eMemJeer peerJ eveeeer iegefkeuueer
cnCepes leeCe JeJemLeeheve nese.
emleeJevee :leeCe ns peer Jeveees Deef JeYeepe Deb ie Deens . leeCeees ef Jehejer le
heef jCeece heenlee, leeCe JeJemLeeheveees DeeOegefveke er kees ve/leb$es mecepeeJetve
Ies Ces Gef ele "jles .
1) leeCe efveeb$eCe :Jeeer uee leeCe ne Lees [eheej eceeCeele Demelees, ef JeefJeOe
Gheeeebee Jeehej keve leeCeeeer leerelee keceer kejlee esles. leeCe megmee
kemee nes F&ue ee ef oMes ves efJeeej kesuee heeefnpes, eeueee leeCe ef veeb$eCe Demes
cnCeleele. Deeheuee meYees Jeleeueeer heefjefmLeleer yeoueCes , JesUemeb ieer ceeIeej
Ies Ces, le[pees [ kejCes , Jeeeece, mJeleeer menveMeer uelee Jee{efJeCes, efJeIeele
efJeeejebeer nkeeueheer kejCes , pew JeeefleYejCe, Oeeve, eesie eemeejKee
efJeef JeOe ceeieeee Jeehej keve leeCeleCeeJe efveeb $eCeeceOes "s Jelee eslees .
4) DeeenerheCee :Deveske ef Ye[mle Jeeer kesJeU Deeen Oe Mekele veener . eeceg Us

mJelees veg kemeeve keve Ies leele. Deveeener mJeYeeJeecegUs kejCeeNeeeee
ceeies keece ueeieles Demes cnCele keg{le yemeleele. leeCeleCeeJeeKeeueer
keece kejleele. Deleb le "eceheCes ef veenhet Je& ke DeeheCe Deeheuee celeeee
Deeen Oejuee Je heef jef mLeleer Jej ef veeb$eCe "s JeCeeee eelve kesuee lej
yeNeee eceeCeele leeCe keceer kes uee peeT Mekelees . efYe[mle mJeYeeJe
yeepet uee "sJetve kecekeepeeyeeyele meefJemlej keuhevee efoueer heeef npes . mJeYeeJe
GOoheCee Je nJeeoerheCee vemeeJee.
5) ceeIeej IesCes :eesie lee JesUer ceeIeej Ies lee es Ces ns leeCeleCeeJeebvee otj
meejCeemee"er Gheeg kele "jles. le[pees[ kevener mecemee megle vemes ue lej
ceeIeej Ies Ces cenJeees Deens . DeeheCe kees Celee Jes Uer , kees Celee emeb ieer
ceeIeej Ieslees ns ner cenJeees Deens . ves nceere ceeIeej Iesle Demet lej efpebkeCeej
keW Jne ? ef peb keCeemee"er leelhegjleer ceeIeej Ies Ces ee eefeesceOes DeefYees le
Deens .
6) le[pees[ : le[pees [ kejCeeves leeCeleCeeJe hetCe&heCes veenermee kejlee
es le veener. heCe leeCeeeer leerelee keceer kejlee es les . legcner lees [e-Deecner
pees [lees DeMeer Skeleheea DeJemLee Demet vees. le[pees[ereer iejpe oesvner
yeepeg bvee DemeeJeeeme nJeer pes Jne oesvner Jeeer DeeheDeeheuee efJeeejebMeer
"eceheCes efeketve Demeleele DeMee JesUer cee$e le[pees [ Meke e nes le veener,
DeMee emeb ieer leeCe ef vecee&Ce neslees . DeMee JesUs me oes Ieeb veer ner le[pees [eree
ceeie& mJeerkeejCes ner Kejer le[pees[ nes e.
2) meYeesJeleeueeer heefjefmLeleer yeoueCes :Skeoe "se ueeieueeveb lej lee efJeef Me emeb ieeceOetve MeneCeheCe
Deeues heeef npes . Goe-oeee Jemeveeb ceg Us Iejeoejeeer jeKejeb iees Uer nesle
eeueueer Deens, ns ue#eele esleele, oe mees [tve ef oueer heeefnpes, oeeer
ogkeeves yebo kesueer heeef npes le, cnCepese meYees Jeleeueeer heef jef mLeleer
yeoueCeeee eelve kesuee heeef npes .
3) #ecelesvegmeej Gef "jJee :
mJele yeue Devee"eeer Dehes#ee yeeUiet vekee. Deeheuee
#eceles vegmeej Gef "jJee. DeveLee leeCe eslees . leeCe esJet vees cnCetve
mJeleuee DeesUKeues heeef npes . DebLeve heentve heee hemejJeues heeefnpesle.
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
7) YeeJevee ekeerkejCe :mJeleee ceveeceOes Demeues uee YeeJevee cees keUs heCeeves Jee
kes uee iesuee heeefnpes. YeeJevee eke kejlee Deeuee heeef npes le. pej YeeJevee
eie kes uee veener lej Jeeeruee leeCe es lees. YeeJevee oeyetve "sJeueeme
legceeee $eeme Jee{sue. YeeJeveebee mHees nes F&ue Je leeCe Jee{s ue eekeef jlee
YeeJeefJejseve kejlee Deeues heeefnpes.
8) JesUses efveees peve :JesUs es JeJemLeeheve ef veees peve JeJeefmLele kes ueeme DeeheesDeehe
Deveske eMve meg leer ue. heg jsMeer jespeee OekeeOekeerceOes keener Jes U Hee
mJelemee"er jeKet ve "sJee. Jes Uses JeJemLeeheve keje, Jes Uses JeJemLeeheve
kes ues veener lej Jeeer es ef veees peve kees uece[les Je Jeeer uee leeCe es lees.
JesUs e efveesepeve kesueeme meJe& keeces JeJeef mLele nes F&ue Je Jeeeruee leeCe
es Ceej veener . Jeeer ee peer Jeveele Jes Usuee cenJeees mLeeve Deens.
9) peerJeveMewueer yeoueCes :meYeesJeleeueeer heef jef mLeleer yeoueCeeee eelve keje, les Meke e
vemes ue lej mJeleueee yeouee. peerJeve peieleebvee Demee er kees ve
yeeUieeJeeeme nJee. DeeheCe heefjefmLeleeres yeeng ues Demelees. keener JesUe
leCeeJepeve emebie Deeheueemeceesj es Tve GYes "ekeleele. DeMee JesUer lee
emeb ieeb vee meeceesjs peeTve leeeer leerelee keceer kejCes SJe{s e Deeheuee
neleele Demeles.
10) menveMeeruelee :SKeeoe Deepeej hegCe& heCes yejs kejlee es le vemes ue lej efveceg heCes
lees menve kesuee heeef npes . meYeesJeleeueer Ie[CeeNee Ieveeb ceg Us $eemetve ve
peelee lee menve kejeJeeeme efMekeues heeefnpes. keener Jeeer Gieeee
ueneve-meneve emebieeceg Us keeleeJetve peeleele, efkejefkej kejleele, ef e[efe[
kejleele. Goe- jeb ie heg {s mejkele veener , Mespeejee Iejeleer ue ceeCemes
cees "eeves yeesueleele. eemeejKee Deveg YeJeeceg Us leeCe menve ve Peeueeves
Yeeb[Ce Gkeve kee{t ve ncejerlegcejerJej esCeeNee Jeeer Dee{Uleele.
hees ueer me, DeefiveMeceve efJeYeeie, [e@ keme&, jepekeejCeer eeb eeJej ves nceere
efJeef Me mJeheeee leeCeees Dees Pes Demeles, lejer os Keer ue ee Jeeer ee
ke"erCe emebieebvee eMemJeerheCes meecees js peeleele. leeCeleCeeJeebeer efJeef Me
heeleUer ve Deesueeb[lee menveMeer uelee Jee{ef Jeueeme Jeef ecelJeeceOes meblegueve
jeKelee es les .
11) efJeIeeleke efJeeej eUe :Deeheueer efJeeejmejCeer efJeOeeeke, mekeejelceke, DeeMeeJeeoer
Demeueer heeef npes . ceer eMemJeer nesCeeje Demes mekeejelceke ef Jeeej
Deelceef JeMJeeme ef vecee&Ce kejleele. eMeeee efoMes ves eelvehetJe&ke heef nues
heeTue ekee, leg cner heg {s Deehees Deehe eMemJeer Jneue, leg cner mJeleueee
Meeyeemekeer ee. eMeemeejKes es jCeeoeeer kes JeU eMee Demet Mekeles . Ske
eebieuee ef Jeeej Deves ke JeeF& ef Jeeejeb vee ceeies meejlees ns efJeOeeve ue#eele
"s Jee. efJeOeeeke efJeeejmejCeer DemeCeeNee Jeeer ee Deeveboer ,
ceveceeskeee, nmeleceg Ke, efveYeea[, efvemebkeese, efeeeMeerue,
meceeeespeveMeer ue Je leCeeJeceg e Demeleele, eecegUs e leebes JeefecelJe
efvejesieer Je mebheVe yeveles.
12) efMeefLeueve leb$e :heOoleMeerj efMeefLeueve heOoleeree YeeJeefveke meb leehe keceer
kejCeekeefjlee Deeef Ce leeCeecegUs ef vecee&Ce Peeues uee Meejer efjke eslevee keceer
kejCeekeefjlee Gheees ie neslees . njye& yesvmeve eeb es efMeLeerueerkejCe leb$e meeshes
Demetve les ojjespe mejeJeele DeeCeues heeefnpes. Meeb leheCes mJemLe DeJemLesceOes
:
yemee, [esUs ef cee, mveeet efMeLeerue keje, veekeeves MJeeme Iee, ns 10 les
20 efceef ve keje. Demes kesueecegUs Jeeeree leeCe keceer nesCeeme ceole
nesles. ef MeefLeueerkejCeees oes ve ekeej Deens le. 1) ueIeg efMeefLeueerkejCe leb $e,
2) efoIe& efMeefLeueerkejCe leb$e nes e.
13) Oeeveeee heOoleer :mJe-peeefCeJesee Jeeheke ef Jemleej Je ceeveefmeke leeCe keceer
kejCeees leb $e eeueee Deueewkeerke OeeveOeejCee cnues peeles . ee
Deueew keer ke OeeveOeejCes ceg Us Jeeereer meJe& meeOeejCe peeie=le DeJemLesee
heeleUer le Jee{ nesTve Ske ekeejeer eieuYelee esles. me=peveelceke Mejerj Je
cevemJeemLeemee"er ee Oeeveebee Gheees ie neslees . Jeeerves pee Oes eeJej
efee Skeee kes ues Deens leer Skeeelee DeKeb ef[leheCes jenCes cnCepes Oeeve
nes e. Oeeve OeejCesceOes leerve heeeNeeb ee meceeJes Me nes lees. 1) Oeeveemee"er
eesie peeies eer ef veJe[ kejCes , 2) ceb $eeeer efveJe[ kejCes , 3) OeeveOeejCee. Oeeveeee DeJemLes ceOes DeeheCe ceve efmLej "s JeCeeee eelve kejle
Demelees. leecegUs mheheCee Deeef Ce Deebleef jke Meebleer efceUles . efMeefLeueer kejCe
kejCeeee ne Ske Gece ekeej Deens . 10-15 ef ceefveeb ee JesU Oeeve
kejCeekejerlee kee{e. OeeveecegUs DeeheCe Deeheueer meJe& oyeeJeebheemet ve
meg kee keve IesT Mekelees .
14) pewJe eefleYejCe :leeCe Deveg YeJeleebvee Ie[t ve es CeeNee Meejer efjke eefleef eee Fleke ee
meg #ce Demeleele keer leebeer Jeeeruee peeCeer Je nes les e Demes veener. keOeerkeOeer ee leeCeeeer Jeeeruee meJeee nesTve peeles . jkeleoeye Jee{Ces,
Nnoeeeer ieleer Jee{Ces , cnCepes leCeeJeemle DemeCesDeMeer peeCeerJe Jeeeruee
Peeueer heeef npes . mJeYeeJeeuee Deew <eOe vemeles ns leb $e cnCepes osKejs Ke kejCes
DeeefCe leeCeeMeer efveie[er le Demeuesuee Meejerejf ke Iekeebyeue Deeheuee
Meejer efjke neueeeueeRyeuees eefleYejCe os Tve Meejerejf ke leeCe keceer kejCes
nes e. eeee pees[er uee efMeefLeueerkejCeees eef Me#eCe efoues peeles.
pewJeeef leYejCe eef Me#eCeeee leer ve DeJemLee Deensle. efJeef Me Meejer efjke
eefleef eeeyeueeer peeCeer Je ef vecee&Ce kejCes . pewJeeef leYejCe leb$eeceOes
Meejer efjke yeoueeyeue ef yeveetke ceeefnleer osTve Meejerejf ke DeJemLeebJej leeyee
efceUef JeCeees eefMe#eCe ef oues peeles. pew JeeefleYejCe leb$eeceOes ueeYeeLeea uee
Meejer efjke YeeJeveeyeue eef leYejCe ef ceUles. pej eef leYejCe efceUeues lej
leeCeees eceeCe keceer nesCeeme ceole nesFu& e.
15) Jeeeece :leeCe keceer kejCeemee"er meJee le menpemeeshee Gheee cnCepes
Meejer efjke Jeeeece kejCes . DeMee heefjefmLeleerle Mejer jeke[tve nere Dehes #ee
Demeles . mhe Meyoeble meeb ieeees Peeues lej leeCe keceer kejCeees Jeeeece
ns Ske Gece leb $e Deens. ojjes pe Jeeeece kes ueeves Nnoe, Heg HeHeg meeb es
keee& heef jCeecekeejke nesles. Nnoeees Deef YemejCe eeb ieuee ekeejs nes les .
jkeleoeye keceer nes lees, jkeleeleerue ejyeeres eceeCe keceer nes les Deeef Ce
Mejerjeeer eeflekeej #ecelee Jee{les . Jeeeece Je eesieemeve eeceg Us leeCe keceer
kes uee peeT Mekelees. Jeeer ee Deejes ieeeer iegefkeuueer cnCepes Jeeeece Je
eesieemeve nes e. efveeefcele Jeeeece kejCeejer ceb [Uer leeCeemebieeveb lej keceer
eceeCeele Deepeejer he[leele. veenerlej Meejer ejf ke Deeef Ce ceeveefmeke leeCeeceg Us
ceveg<e Deepeejeme DeLeJee JeeOeerme yeUer he[Ceeeer Meke elee Demeles . DeMee
Deveske iees eRcegUs mhe Peeues keer Jeeeeceeeer ef veef Melee ceole nesles.
Jeeeece leeCeemeb ieeb vee ef veJeUlees . Flekese veJns lej Yeef Je<eele esCeeNee
leeCeebvee neleeUCeemee"er Deeheueeuee leeej "sJelees.
10
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
16) meeceeefpeke yeebefOeuekeer :ceeveJe ne meceepeMeerue eeCeer Deens. Deeheuee mJelele

jenCeehes #ee DeefOeke cees "ee meceepeeee Ske Yeeie nes Tve jenCeeeer Fe
meJee veee Demeles. vegmeles meceepeele JeeJejCes cnCepes meeceeef peke yeeb efOeuekeer
veener . legcneuee nmele "s JeCeejs ef ce$e ueeYeCes ns Deeeg<eeleer ue meJee&le cees "s
Jejoeve Deens . Deeheues meeceeef peke peeUs eeb ieues Demesue lej leeee
vekekeere eebieuee heef jCeece neslees . mebkekeeUer DeeheCe ueJeef ekeheCee Deeef Ce
ueJekej meeJejCeemee"er ueeieCeeje keekeheCee oeKeJetve Deeheuee mebIe<ee& eer
keeUpeerhegJe&ke efveJe[ kejCeeeer iejpe Deens . eee YeeJevee Skee eeLe&ves le
Deleble meg bojheCes oeKeJeuee Deensle. leere Jeejs meceesj Deeues lej, ceuee
ieJeleeeer Ske kee[er nes T os. cees"ee efYeb leer mecees j Deeuee lej, ceuee
Peb PeeJeleer Jeeje nes T os.
17) leCeeJe cegkeleeree keeveceb$e :1) IeeF&-ieoea eUCeemee"er ueJekej G"e.
2) veenjer mee"er heg jsmee JesU ee.
3) ef oJemeYejeleer ue keeceebeer eeoer keje.
4) IeeF& ve kejlee keece keje, Jeenve Meeb leheCes eeueJee.
5) Yejhet j efJeeeb leer Iee, hegjs mes Pees hee, Yejhegj Jeeeece keje.
6) neleer Iesleuesuee keeceeJej het Ce& ue#e keWer le keje.
7) DeeMeeJeeoer jene, ef vejeMes uee Leeje osT vekee, mekeejelceke er kees ve
yeeUiee.
8) DeJeemleJe Dehes #ee ke vekee.
9) mJele uee vesnceer keee& ceive "s Jee.
10) meeceeefpeke mebhekee& Jej Yej ee.

11) mJeleceOeerue #eceleebvee DeesUKee, #eceleeb ee heg jhs egj Jeehej keje.
12) Pees heCeehegJeea Jeeeve keje, eeb ieues meb ieerle Sskee.
13) Jemeveeheemet ve ves nceere ot j jne.
DeMee ekeejs leeCe keceer kejCeemee"er Jejer ue DeeOeg efveke
ef keesve/leb $eeee DeJeuebye kes uee lej leeCe keceer nesT Mekelees. Deejesie
eebieues jenCeemee"er leeCe JeJemLeeheve ne eefleyebOeke Gheee cnCet ve
JeehejeJee. Deeheues Deeeg<e JeJeef mLele peietve, iejpes eceeCes leele yeoue
keve, leeCeeceg Us nesCeeje Deepeej esCeehegJeeae leeuee eef leyeb Oe ke
Mekelees . efvejesie peer Jeveeeer iegefkeuueer cnCepes leeCe JeJemLeeheve nes e.
efve<ke<e& :1) leeCe JeJemLeeheve kesueecegUs Jeefeuee Jes ieJes ieee ekeejes Deepeej
nes Ceej veener le Je Jeeer uee leeCeeuee meecees js peeJes ueeieCeej veener .
2) leeCe JeJemLeeheveeee DeeOeg efveke leb $eeee DeJeueb ye kesueeme leeCe
keceer kejCeeme ceole nesFu& e Je ef vejes ieer peerJeve peielee esF&ue.
3) leeCe JeJemLeeheveeceg Us Deeues uee mebkeeee ef kebJee meceesj GYee
jeefnues uee mecemee JeJeefmLeleefjlee mees[Jelee esleer ue.
4) leeCe JeJemLeeheveeceOes meJeele cenJeees leb $e cnCepes Jeeeece,
OeeveOeejCee, eesieemeve, eeCeeeece Je mekeejelceke efkees ve nes e.
5) leeCe JeJemLeeheveecegUs eMemJeer Je megKeer peerJeve peielee es F&ue
meJee& le cenJeees cnCepes eleske JeeeRveer leeCe JeJemLeeheve
kejleeb vee Jejerue leb $eeee DeJeuebye kes uee heeefnpes.
meboYe&
yeJex, yeer.Sve. (2006) leeCe DeeefCe Deejesie, efJ eee ekeeMeve, veeiehetj.
yee$ee, eceeso. (2007) leeCe ceveesefJ ekeeme ekeeMeve, Deewjbieeyeeo.
peesMeer, efJ evee. (2008) - leeCe efJ ecevemke DeJemLesletve leesue meeJejCeeheele. [eeceb[ heefyuekesMevme, hegCes.
heeerue DeveIee, (2011) ce@vespe egJej m^sme hejegjs ekeeMeve, efiejieebJ e, cegbyeF&
le[mejs, efJe.efo. (2007) ceevemeMeee He[kes ekeeMeve, keesunehegj.
Khokhar, C.P. (2003) Stress coping and management Shalabh Publishing House, Ment.
Udupa, K.N. (2000) -Stress and its management by yoga, Motilal Banarasidas publisher Delhi.
11
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Psychology
eenkeebee meeceeefpeke DeefLe&ke efmLeleeree DeYeeme

ee. efoheceeuee YeeieJele megOeejs
keuee Je ef Je%eeve ceneefJeeeuee ef ebeesueer (ef ueb) lee.keVe[ efpe.Deewjb ieeyeeo
meejebMe
ceeieerue keener oMekeeheemegve Mee@heeRie cee@ueee Deeke<e&Ceele eeb[ Jee{ Peeuesueer efomeles. cee@ue mebmke=leer nUgn Ut eenkeebee keWefyebog yevele eeueueer Deens.
efJeMes<ele: Deepekeeueeer leCe efhe{er cee@ueke[s peemle Deekeef<e&le nesle Deens. cee@ue ceOes Kejsoer kejCeeNee eenkeebceOes efYeVe efYeVe meeceeefpeke DeeefLe&ke mlejelegve Deeuesues
ueeske efomeleele. ee MeesOeefveyebOeele cee@ueceOes Kejsoer kejCeeNee eenkeebJej leebee DeeefLe&ke meeceeefpeke efmLeleeree keee heefjCeece nesles ns MeesOeCeeee eelve kesuee Je
leeJeve Demes Dee{Utve Deeues keer cee@ue Je efkejkeesU ogkeeCeeceOes Kejsoer kejCeeNee eenkeebee meeceeefpeke DeeefLe&ke efmLeleerceOes ue#eCeere hejke Demelees.
eenke ceevemeMeee :ceeCeg me ee eeCeeee ceeveef mekeles eee DeYeeme kejCeeNee

ceevemeMeeeeeer Ske MeeKee cnCepes eenke ceevemeMeee nes e. eenkeebee
cevees Je= eerJej nes Ceeje heefjCeece DeeefCe eenke efJeef Me Jemleg kee Kejs oer kejlees
ee meb oYee&le Iesleuesuee eenkeebee DeYeeme cnCepes eenke ceevemeMeee.
eenke :- eenke cnCepes DeMeer Jeeer peer keesCeer SKeeoer Jemleg
efkeb Jee mesJee Kejs oer kejlees Deeef Ce leeee keener lejer cees yeouee oslees . lemes e
pees GheYeesee Jemlegee GheYeesie Ieslees leeuee eenke Demes cnCeleele. Jemleg
DeeefCe mesJeeee GheYeesie IesCeejer Je lee Kejsoer kejCeejer eleske Jeeer
eenke eenkeeeer ceveesJe=eer Deeef Ce Jemleg Kejs oer kejCeeee ef veCe& e kejCes
DeeefCe lee efveCe& eeeceeCes ke=leer ee meb oYee&le eej heeeNeeb ee efJeeej
kejCeele eslees . Attention : eenkeb ees ef ee Deekeef<e& le kejCes ,
Interest eenkeeee ceveele lee Jemleg efJe<eeer DeeJe[ ef vecee&Ce kejCes ,
Jemleg efJekele IesCeemee"er Fe eenkeeee ceveele ef vecee&Ce kejCes, Action
Jemleg ef Jekele Ies Ceeeer ke=leer eenkeeke[t ve keve IesCes . keenebr ee celes
ee heg{erue heeejer cnCepes Jemleg Kejsoer kesueeveb lej eenkeebee ceveele Jemleg
Jeeheve meceeOeeve ef vecee&Ce nesCes (Satisfaction)
meeceeefpeke Je DeeefLe&ke opee& :
meceepeele eles ke Jeeer uee ef JeefJeOe ekeejee Yet efcekeeeer eeflee
cnCepes opee& nese. eleske Jeeer pee mecegneee meome Deens lee lee
mecegneleerue opee&eer keeUpeer leeuee IeeJeer ueeieles. meeceeefpeke, DeeefLe& ke
ner keuhevee ow veboer ve ef peJeveele Gheeesieele DeeCelees , hejb leg ner Ske mebkeerCe&
Je ieg bleeieg leereer meb keuhevee Deens , keejCe eles ke meceepeeeer meeceeef peke,
DeeefLe& ke opee&eer mebkeuhevee Jes ieUer Deens.
opee& :opee& ner meb keuhevee Jeeer ee meeceg ner ke meb yebOeeJej DeJeuebyet ve
Demeles leee eceeCes eef lee, ceeve, mecceeve ee ceg Us Jeeeruee opee&
eehle neslees .
meeceeefpeke opee& :
Jeeer ee meeceeefpeke ef Jekeeme ne meeceeef peke opee& ceg Us eehle
nesles. Jeeeruee mJele:yeue keee Jeeles ef kebJee lee Jeeeryeue
meceepeeuee keee Jeeles eeJeve meeceeefpeke opee& "jle Demelees .
DeeefLe&ke opee& :
DeeefLe& ke opee& ne Jeeerke[s DemeCeeNee mebheeerJeve "jlees .
meeOevemeb heeer peemle Demesue lej lee Jeeer uee DeeefLe& ke opee& eehle nes lees.
:
lemese lees Jeeer keee kejlees Goe. veeskejer, cepegjer, JeJemeee eeJeve
leeee Deeef Le&ke opee& "jle Demelees.
meeceeefpeke DeeefLe&ke opee& :
eeceOes Jeef[ueeb es GlheVe, ef Me#eCe, jenCeer ceeve, peele, eeflee
Je vew leerkelee FleeoercegUs Jeeer uee meeceeefpeke DeeefLe& ke opee& eehle nes lees.
Mall : - ee ogkeeveeceOes ef JeefJeOe ekeejee ceeueeeer ef Jeeer , pemes
DeVeOeeve, peer JeveeJeMeke Jemleg , ef kejeCee, kehe[s , efJeegle GhekejCes,
meeQoe&emeeOeves, KeeeheoeLe& eebeer ef Jeeer Skeee leeKeeueer kesueer peeles .
ee ekeejee og keeveele mJeeb mesJee lelJeeJej efJeef JeOe ekeejee
ceeueeeer ef Jeeer cees "ee eceeCeele kejleele ns ogkeeve Menjeee ceOeJeleea
ef"keeCeer mLeeefhele kejleele. ef JeefJeOe ekeejee ceeueeeer eesie ekeejs
mee"JeCe keve Deeke<e& ke heOoleer ves yeeb OeCeer kesues uee ceeue efJekeleele, ee
ogkeeveees JeJemLeeheve eeb ieues Demeles. ns og keeve Gece eleer ee Jemleg
peemle ef kebceleerle efJekeleele.
efkejkeesU Jeeheej :
pesJne Kejsoer kes uesuee ceeue leg uevesves keceer efkeb Jee esee eceeCele
Debeflece GheYees keleeme ef Jekeuee peelees leeJes Uer leeuee ef kejkees U Jeeheej
cnCeleele. pee JeeheejeceOes eenkeeuee ueneve ceeueeeer efJeeer kesueer peeles
leeme efkejkeesU Jeeheej Demes cnCeleele. ef kejkees U Jeeheej ne Jemleg ee
cees "ee mee"eees ess Yeeie keCe kes uee peelees. efkejkeesU Jeeheejer
efvejefvejeUee Jemleg esee eceeCeele Deb eflece eenkeeb hee le hees neJelees .
meeOeveeee Jeeheele efkejkeesU Jeeheejer ne Mes Jeeee ceOemLeer enmLe
Demelees. ef kejkees U Jeeheejeee GsMe eenkeeb vee mebleg "s JeCes nee
Demelees.
mebMeesOeve heOoleer :
1. mecemee :cee@ ue DeeefCe efkejkeesU og keeveeleerue Kejs oer kejCeeNee
eenkeebee meeceeef peke Deeef Le&ke ef mLeleer ee DeYeeme kejCes.
2. Gefs :1. Ge Je ef vecve meeceeefpeke Deeef Le&ke efmLeleeree cee@ue ceOeuee Kejs oeree
DeYeeme kejCes
2. Ge Je ef vecve meeceeefpeke Deeef Le&ke efmLeleeree ef kejkees U og keeveeleerue
Kejs oeree DeYeeme kejCes
12
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
4. ie=efnlekes :
cee@ ue Je efkejkeesU, ogkeeveeceOes Kejs oer kejCeeNee Jeeer ee
meeceeef peke DeeefLe& ke efmLeleerceOes ue#eCeere hejke efometve esF&ue.
DeeuesKe e. 1
5. heefjJele&kes :
mJeleb $e heefjJele& ke - cee@ue Je efkejkeesU ogkeeve,
hejleb $e heefjJele& ke- meeceeef peke Deeef Le&ke ef mLeleer .
6. meeefnle :
jepeerJe Yeejepe eebeer meeceeefpeke DeeefLe& ke opee& ceeheve eeeCeer
Relability 67-72 & Validity is very high

7. vecegvee :
(20 les 40) Jeees ieeleer ue cee@ ue ceOeg ve Kejs oer kejCeejs 50
eenke ef kejkees U ogkeeveelegve Kejs oer kejCeejs 50 eenke Skeg Ce veceg vee
100
cee@ue ceOes Kejsoer kejCeejs efkejkeesU ogkeeCeeceOes Kejsoer
kejCeejs
50 eenke
50 eenke
8. eoe ieesUe kejCeeeer eefeee :
emleg le ef Je<ee eenkeebeer meeceeef peke Deeef Le&ke ef mLeleer ee DeYeeme
kejCes ne Demegve eemee"er 20 les 40 ne Jeeesieeleerue eenkebeeer ef veJe[
kes ueer Deens . eemee"er cee@ue ceOes Kejs oer kejCeeNee 50 eenkeeb ke[t ve Je
efkejkeesU og keeveeceOes Kejs oer kejCeeNee 50 eenkeeb ke[t ve eeeCeer
mees[Jet ve Ies leueer Je leeJeve ieg Ceebkeve kejCeele Deeues.
heefjCeece Je eee& :

cee@ ue Je efkejkees U og keeveele Kejsoer kejCeeNee eenkeeeer
DeeefLe& ke meeceeefpeke efmLeleereer kekes Jeejer oMe&efJeveeje leee
leee e.1
De.e.
mee.Dee.mlej
cee@ue
Ge meeceeefp eke DeeefLe&ke mlej
12.5
efkejkeesU
ogkeeCe
2.5
2
3
4
5
Ge ceOece meeceeefpeke DeeefLe&ke mlej

ceOece meeceeefpeke DeeefLe&ke mlej
ceOece efvecve meeceeefp eke DeeefLe&ke mlej
efvecve meeceeefpeke DeeefLe&ke mlej
27.5
57.5
2.5
0.0
10
72
10.5
5
Ge meeceeefpeke DeeefLe& ke mlej Demeues uee eenkeeeer cee@ ue ceOeer ue

kekesJeejer 12.5 Dee{Ug ve Deeueer lej efkejkeesU ogkeeveeceOes Kejsoer
eenkeeeer kekesJeejer 25 SsJe{er Dee{Ut ve Deeueer. keejCe, cee@ ueceOes
Skeee leeKeeueer Deveske Jemleg ef ceUleele. lemes e les Les Deveske ye @v[s [ Jemleg
osefKeue ef ceUleele.
Ge ceOece meeceeef peke DeeefLe& ke mlej Demeues uee eenkeeeer
kekesJeejer 75.5 Je efkejkeesU ogkeeveeceOes Kejs oer kejCeeNee Ge
ceOece meeceeef peke Deeef Le&ke mlej Demeuesuee eenkeebeer kekes Jeejer 10
Deeueer . eeJeve Demes meeb iet Mekelees keer, cee@ ue ceOes Skee Jemleguee Deveske
heee& e Demeleele, Je cee@ ue ceOes Kejs oer ner Deejceoeeke Demeles. leeceg Us
cee@ ue ke[s peemle ueeske Deekeef<e& le nesleeb vee ef omeleele.
ceOece meeceeefpeke DeeefLe& ke mlej Demeues uee eenkeebeer
cee@ ueceOeer ue kekesJeejer 57.5 lej efkejkeesU og keeCeeceOes 72
Dee{Ug ve Deeueer . keejCe keer , cee@ ue ceOes ceveesjb peveees Deves ke meeOeves
efMeJeee Keee heoeLe& ner GheueyOe Demeueeceg Us jespeee efpeJeveeceOes keener
lejer yeoue cnCetve ueeske cee@ue ke[s Deekeef<e&le nesleeb vee ef omele Deensle.
Ge efvecve meeceeef peke Deeef Le&ke mlej Demeues uee eenkeebeer
kekesJeejer cee@ueceOes 2.5 lej ef kejkees U ogkeeveebceOes 10.5 Dee{Ugve
Deeueer . keejCe keer , cee@ ueee legueves le ef kejkees U ogkeevee ceOes keceer hew Mee
ceOes Jemleg efceUles . Je eenkeeuee Skee Jemleg eej ef"keeCeer efheve YeeJe
keceer peemle keve Ieeeuee efceUles .
lemese ef vecve meeceeef peke Deeef Le&ke mlej Demeuesuee cee@ue eenke ns cee@ue
ceOes Kejs oer kejleevee Dee{Ug ve Deeues veener le lej ef kejkees U og keeCeeceOes
leees eceeCe 5 Dee{Ug ve Deeues .
efve<ke<e& :- cee@ue Je ef kejkees U ogkeeCeeceOes Kejs oer kejCeeNee eenkeeee
meeceeef peke DeeefLe& ke efmLeleerceOes ue#eCeer e hejke Dee{Ut ve Deeuee.
efMeheejMeer : 1. vecegvee cees "e nesT Mekelees.,2. eenkeeee
Jeeer celJeeee Flej Iekeeee DeYeeme kejlee es T Mekelees.
ceee&oe : emlegle mebMeesOeve ns Deewjib eeyeeo MenjeSJe{se ceee&oerle Deens .
vecegvee es e Deens.
meboYe&
1.
2.
3.
4.
5.
peeefnjele keuee Deeef Ce keuhevee ie.ce. jsies

Consumer Protection Act.- Dr. Srivastava
Consumer Protection Prof. Khanna
Consumer Protection Act- Dr. S.K. Kapoor
www. journal.com.
13
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Psychology
jeêre e$emesvesle Yeeie Iesleuesues efJeeeLeea DeeefCe Yeeie ve Iesleuesues ceneefJeeeueeerve

efJeeeLeea eebeeceOeerue meeceeefpeke yegOoerceee DeeefCe meceeeespeve
[e@. meew. efveuece osMecegKe
Meemekeere efJeoYe& %eeve efJe%eeve mebmLee DecejeJeleer
meceeeespeve cnCepes heefjefmLeleerMeer pegUJetve IesCes. mJe Je

heefjefmLeleer eeceOes mebJeeo efvecee&Ce kejCes. meceeeespeve ner eleske Jeeeree
peerJeveeleeru e cenJeeeer mecemee Deens. meceeeespeveeeer eefeee Jeeeree
pevceeyejesyeje meg nesles Je ce=letheele eeuet jenles.
pevce Peeueeyejesyej yeeuekeeee yeee heefjefmLeleerMeer mebyebOe eslees.
he, jme, iebOe, Meyo Je mheMe&efJe<eeke efJeefJeOe Gerhekeebvee leeuee eefleefeee
eeJeer ueeieles. Yeewefleke GerhekeebeceeCes leeuee Jee{lee Jeeevegmeej DeeF&Je[eru e, YeeJeb[ s, efce$e, efMe#eke, menkeejer DeMee Deveske meeceeefpeke Iekeebvee
eesie eefleefeee eeJee ueeieleele. ee yeee GerhekeebefMeJeee leneve, Yetke,
LekeJee DeMeer Deveske Deebleefjke Gerhekes leeuee eefleefeee kejeeuee
ueeJeleele. Lees[keeele Debleie&le Je yeee Gerhekeebvee Deveghe eefleefeee kejCes,
leebeeMeer efceUlespegUles IesCes cnCepes meceeespeve Demee meceeeespeveeee DeLe&
meebielee eslees.
pevcele Demenee Je Deeheuee iejpeebee hetle&lesmee"er mebhetCe&le
heeuekeebJej DeJeuebyetve Demeuesu es cetu e eceMe mJeeJeuebyeer yevetve cees"cees"ee
peeyeeyeoeNee heej hee[Ceejer meceLe& Jeeer yeveles. Jee{lee Jeeeyejesyej les
DeeJeMekelesvegmeej mJelele efkebJee heefjefmLeleerle yeoue Ie[Jetve DeeCeles.
keesCeleener Jeeeree peerJeveeee ceeie& mejU, mehee, Oeeshe
Demele veener. leele Deveske De[eCeer, mecemee, mebkes Demes e{ Gleej Je
KeeeKeUies esle Demeleele. Ske mecemee mees[ efJeueer efkebJee Depetve mees[ Jele
Demeleebveee veefJeve mecemee efvecee&Ce nesles. eleskeeee DevegYeJeeuee megKe,
ogKe, meceeOeeve-DemeceeOeeve, pee-hejepee, ceeve-Deheceeveees Deveske emebie
esle Demeleele. leeee meJe&e Fe hetCe& nesle veenerle. DeMee heefjefmLeleerle
Jeeer keMeer Jeeielees, cnCepese leebeeMeer kemes pegUJetve Iesles eeJej efleee
peerJeveees eMe DeJeuebyetve Demeles.
meeceeefpeke meceeeespeve (Social Adjustment) : ceeveJe
meceepeeefMeJeee jent Mekele veener. keejCe leeee Meejerefjke, ceeveefmeke
iejpeebee hetle&lesmee"er leeuee FlejebJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles; hejbleg
leeee ee iejpee hetCe& nesCeemee"er leeuee meeceeefpeke meceeeespeve meeOeeJes
ueeieles. Jeeeres meeceeefpeke JeeleeJejCe Je efJeefJeOe meeceeefpeke IekeebMeer
pegUJetve IesCes cnCepes meeceeefpeke meceeeespeve. eleske meeceepeeeer efJeefMe
mebmke=leer Demeles, keener veerefleefveece, cetues Demeleele. leebvee Devegmeve
JeeieCeeeer Jeeereer eJe=eer Demeles. keejCe leecegUse leeuee meceepeeeer
ceevelee ueeYeles. vemelee meceepe leeeer erkee kejlees, leeuee otj ueeslees.
eeueee hetJeeaee keeUer JeeUerle ekeCes Demes cnues peeees, pees
meeceeefpeke efMe#esee leere Deheceeveemheo ekeej neslee.
eleske meceeefpeke heefjefmLeleerle Jeeeruee efJeefJeOe Yetecf ekee heej
hee[eJee ueeieleele. leemee"er Jeeerves meceepeeves ceeve kesuesueer Yetecf ekee Je
lee Yetefcekesuee Deveghe meceepeceeve Jele&ve ekeej, veerefleefvecee efMeketve IeeJes
ueeieleele. meceepeele jenCeemee"er DeeJeMeke DeMee DeefYeJe=eer efMekeeJee
ueeieleele. keOeer leeie, lej keOeer le[pees[ kejeJeer ueeieles. meeceeefpeke
:
Dehes#eebvee Deveghe Jele&ve keve Jeeer eesie meeceeefpeke meceeeespeve meeOet

Mekeles. leeejs leeuee meeceeefpeke megjef#elelee Je eeflee eehle nesles.
meceepeeceOes keener iegCeJeweMf eeebvee cenJe efo ues peeles Je leeuee
Devegmeve Jeefees JeefecelJe eYeeJeer "jles. leececeOes meeceeefpeke
yegOoerceee DeeefCe meceeeespeve ner oesve cenJeeeer iegCeJeweMf es Deensle.
F&.Sue. Lee@ve&[eFke (1920) eebee celeevegmeej meeceeefpeke
yegOoerceee Je JeefeceJeeee Demee hewuet Deens pees eebe$f ekeer keewMeue Je Decetle&
yegOoerceeshes#ee JesieUee Deens.lemese efieuehees[ & (1958) ee celes,
meeceeefpeke yegOoerceee ner ceeefnleeree elegLe& esCeeres JeCe&ve kejles.
yegOoerceee mebjevesee efmeOoebleeceOes Demes meebe if eleues Deens keer, meeceeefpeke
yegOoerceesceOes 30 ekeejee vewhegCeebee Je meceeLeeee meceeJesMe neslees.
Jeg[JeLe& DeeefCe ceekekeerme eebee celes, efJeefMe heefjefmLeleerMeer
efceUles pegUles IesCes cnCepes meceeeespeve.
meceeeespeve ner DeMeer eefeee Deens keer peebee ceeOeceeletve
Jeefe mJeleee DeeJeMekelee DeeefCe leebvee eYeeJeerle kejCeeNee efJeefJeOe
heefjefmLeleer eebceOes meblegueve keeece "sJet Mekelees. Jeefeuee peerJeveeee
eleske DeJemLesle efvejefvejeUee #es$eeMeer meceeeespeve kejeJes ueeieles.
Deepees egie ns OekeeOekeeres lemese mheOee&lceke egie Deens. leecegUs
Jeefeuee leeee peerJeveeceOes eMemJeer nesCeekeefjlee Flej IekeebeceeCes
meeceeefpeke yegOoerceee efJekeeme Deelcemeele kejCes DeeJeMke Deens. meeceeefpeke
yegOoerceee ee IekeeceOes DeelceefJeeeme, mebJeso vee, JeJenej eelege&, mce=leer,
menveefMeuelee, efJeveesoyegOoer ner iegCeJewe Mf ees Demeleele Je JeefecelJe
efJekeemeeee erves ns cenlJehetCe& keee& kejleele. meceeeespeve ee
IekeeceOes Mew#eefCeke, meeceeefpeke, YeeJeefveke, DeejesieefJe<eeke lemese
keewebg yf eke meceeeespeve meceeefJe Demeles Je les Jeefeee JeefecelJe
efJekeemeele Jee{ kejles.
Deepe Jeefeee JeefecelJe efJekeemeemee"er JesieJesieUs keee&ece
jeyeefJeues peeleele. efJeMes<ekeve egJekeebee JeefecelJe efJekeemeeee erves
MeeUe ceneefJeeeueeebceOes JesieJesieUs Gheece jeyeefJeues peeleele. leehewkeere
Ske jeêr e e$emesvee cenlJehetCe& keee& kejles. jeêr e e$emesvesee cegKe
GsMe egJekeebceOes Skelee, DevegMeemeve, eeefj$e, meenme, vesle=lJe,
Oece&evf ejhes#elee DeeefCe efeee keewMeueebee eefle Glmeen lemese efvemJeeLe&
mesJeemeejKee DeeoMe& iegCeebee efJekeeme kejCes nese. leecegUs jeêre
e$emesvesle Yeeie Iesleuesu ee efJeeeLeeceOes vesle=lJe, DevegMeemeve, DeelceefJeeeme,
meceepemesJee, FlejebMeer efceUtveefcemeUtve keee& kejCeeeer YeeJevee eebee
efJekeeme neslees. leemee"er jeêr e e$emesvesle JesieJesieUee ef"keeCeer
efJeeeLeevee Sself eneefmeke, Deeweese if eke, meeceeefpeke mebmLeebceOes efhejCeeeer
mebOeer efceUles. leecegUs leebee %eeveele Jee{ nesCeeme ceole nesles.jeêre
e$emesvesee DeMee JesieJesieUee Gheeceebejs JeefecelJe efJekeemeemee"er
cenlJehetCe& Ieke cnCepese meeceeefpeke yegOoerceee DeeefCe meceeeespeve ee
IekeebceOes efJekeeme Ie[tve eslees.
14
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

jeêre e$emesvesle Yeeie Iesleuesu ee efJeeeLeeceOes JeefjueeceeCes
iegCeJewefMees Deelcemeele kejCeemee"er efJeefJeOe GheeceebceOes Yeeie Iesle
veenerle leebvee meeOeejCele keg"ueener ieesereer DeefveJeee&lee Je ceeie&o Me&ve
vemeles keer legcner efJeefMe keee& kesuese heeefnpes. leecegUs jeêre e$emesvesle
Yeeie Iesleuesuee DeeefCe Yeeie ve Iesleuesu ee ceneefJeeeueeerve efJeeeLeeceOeeru e
meeceeefpeke yegOoerceee DeeefCe meceeeespeve Iekeebyeeyele DeYeeme kejCeemee"er
emlegle MeesOe efveyebOe efJe<ee efveJe[uee.
ie=efnlekes ::1. jeêre e$emesvesle Yeeie Iesleuesu es ceneefJeeeueeerve efJeeeLeeceOes
meeceeefpeke yegOoerceee DeeefCe meceeeespeve Iekeebyeeyele Oeveelceke
menmebyebOe Dee{Utve eslees.
2. jeêre e$emesvesle Yeeie ve Iesleuesu ee ceneefJeeeueeerve
efJeeeLeeceOes meeceeefpeke yegOoerceee DeeefCe meceeeespeve ee
Iekeebyeeyele menmebyebOe Dee{Utve esle veener.
3. jeêre e$emesvesle Yeeie Iesleuesues DeeefCe Yeeie ve Iesleuesuee
ceneefJeeeueeerve
efJeeeLeeceOes meeceeefpeke
yegOoerceee
Iekeebyeeyele DeLe&hetCe& efYeVelee Dee{Ules.
4. jeêre e$emesvesle Yeeie Iesleuesues DeeefCe Yeeie ve Iesleuesuee
ceneefJeeeueeerve efJeeeLee&ceOes meceeeespeve Iekeebyeeyele DeLe&hetCe&
efYeVelee Dee{Utve esles.
vecetvee ::efJeYeeie
cegues
cegueer
SketCe
SketCe vecegvee
jeêre e$emesves (NCC)

(
Yeeie Iesleuesues ceneefJeeeueeerve
efJeeeLeea
30
20
50
100
jeêre e$emesves (NCC)

Yeeie
(
ve Iesleuesues ceneefJeeeueeer
eeeueeerve
efJeeeLeea
30
20
50
100
Jejeru e eceeCes jeêre e$emesvesle Yeeie Iesleuesu es 30 cegues DeeefCe

20 cegu eer Demes SketCe 50 lemese jeêre e$emesvesle Yeeie ve Iesleuesu es 30
cegu es DeeefCe 20 cegu eer Demes SketCe 50 efJeeeLeeeer eeefke heOoleerves
vecegvee cnCetve efveJe[ kejCeele Deeueer. ceguee-cegu eeRee Jeeesie ne 18 les 21
Je<e& neslee. DeMeeekeejs DeYeemeemee"er SketCe 100 ceneefJeeeueeerve efJeeeLeea
(cegues-cegu eer) eebeer efveJe[ vecetvee cnCetve kejCeele Deeueer.
ceeheveeeer meeOeves ::emlegle mebMeesOeveele jeêre e$emesvesle Yeeie Iesleuesu ee DeeefCe
Yeeie ve Iesleuesuee ceneefJeeeueeerve efJeeeLeeceOeeru e meeceeefpeke yegOoerceee
DeeefCe meceeeespeveeee DeYeeme kejCeemee"er Keeueeru e eeeCee JeehejCeele
Deeuee.
1.
meeceeefpeke yegOoerceee eeeCeer (SIS) :ner eeeCeer [e@. Sve.kes. ee DeeefCe eerceleer G<ee ie@vemeve
efJekemeerle kesuesueer Deens . ee eeeCeerejs meeceeefpeke yegOoerceee Iekeees
ceeheve nesle Demetve leeceOes menveefMeuelee, menkeee&heCee, DeelceefJeeeme,
mebJesoveefMeuelee, meceeefpeke heefjJesMeees mebJeso ve, JeJenej eelege&, efJeveesoyegOoer
DeeefCe mce=leer ee Iekeebee meceeJesMe Deens. ee eeeCeerceOes SketCe 66
eMve Demetve les Dee" efJeYeeieele efJeYeeieuesu es Deensle. ee eeeCeeree JewOelee
iegCeebke 0.70 Demetve ef Jeemeefveelee iegCeebke 0.84 les 0.97 Deens. Fbepeer
Yee<eseer mecemee ue#eele IesTve eeeCeeres ceje"erle Yee<eeblej kesues leer
leheemeCeerhetve&leheemeCeer lemese ceje"er Yee<esleerue le%e Jeefebke[tve leheemetve
:
Iesleueer. DeMeeefjleerves Debelf ece ceje"er Yee<else meeceeefpeke yegOoerceee eeeCeer

leeej kesueer.
2.
meceeeespeve eeeCeer ::Des.kes.heer .efmevne DeeefCe Deej.heer.efmebie eebveer efJekemeerle kesuesu eer
efnob er Yee<esleeru e meceeeespeve eeeCeer Gheeesieele DeeCeueer. eeceOes heee #es$es
Demetve Iej, Meejerejf ke mJeemLe, meeceeefpeke, YeeJeefveke DeeefCe Mew#eefCeke
#es$eeleerue meceeeespeveees ceeheve kesues peeles. eele 102 efJeOeeves Demetve
leebee efJeemeefveelee iegCeebke efJemleej 0.92 heemetve 0.94 Deens DeeefCe
JewOelee iegCeebke efJemleej 0.14 heemetve 0.39 Deens.
eoe mebkeueve ::eoe mebkeueve DecejeJeleer Menjeleerue cegu eebee 8 MAH
BATALLION ceOeerue 30 cegues DeeefCe cegu eeRee 4 MAH
BATALLION ceOeerue 20 cegu eer Demes e$e mesvesle Yeeie Iesleuesues 30 cegues
DeeefCe 20 cegueer DeMee SketCe 50 ceneefJeeeueeerve efJeeeLeeee efJeeej
kejCeele Deeuee. ee efJeeeLeevee meeceeefpeke yegOoerceee eeeCeer DeeefCe
meceeeespeve eeeCeer osCeele Deeueer. eeeCeer mees[Jeleebvee efJeeeLeevee efpeLes
De[eCe efvecee&Ce Peeueer leeef"keeCeer eesie leer ceole kejCeele Deeueer.
iegCeebkele heOoleeree DeeOeejs ee eeeCeebes iegCeebkeve kesues. efheDejmeve
menmebyebOe heOoleereje jeêr e e$emesvesle Yeeie Iesleuesuee mecetn DeeefCe
jeêr e e$emesvesle Yeeie ve Iesleuesuee mecegneleeru e efJeeeLeeceOes meeceeefpeke
yegOoerceee DeeefCe meceeeespeve IekeeceOeeru e menmebyebOe cetu e MeesOetve
kee{Ceele Deeues. lemese Jejerue oesvner mecetneleeru e meeceeefpeke yegOoerceee
DeeefCe meceeeespeveeleeru e efYeVelee he[leeUtve heenCeemee"er t meebefKekeere
heOoleeree Jeehej kesuee.
heefu eles DeeefCe eee& ::efJeYeeie 1
ee heenCeeree DeeOeejs eehleebkeeceOeerue menmebyebOe oMe&efJeCeeje
leee DeeefCe ie=nerlekeeee DeeOeejs heg{eru e eee& kejCeele Deeueer Deens.
leee e. 1
jeêr e e$emes
e$emevs esle Yeeie Iesleuesu ee DeeefCe Yeeie ve Iesleuesu ee ceneefJeeeueeerve
efJeeeLeeceOes meeceeefpeke yegOoerceee DeeefCe meceeeespeve Iekeebyeeyele
menmebyebOe oMe&eJf eCeeje leee.
heefj Jele&kes
meeceeefp eke
yegOoerceee
DeeefCe meceeeesp eve
SketCe vecegvee
jeê re e$emesves
(NCC) Yeeie Iesleuesues
(menmeb
(menmebyebOe cegue)
0.30
jeê re e$emesves (NCC)

(
Yeeie ve Iesleuesues
(menmebyebOe cegue)
-0.12
50
50
DeLe&hetCe& Deens
DeLe&hetCe& veener
df Demeleebvee 0.05 mlejeJej 0.195 DeeefCe 0.01 mlejeJej 0.254 Deens.
Jejeru e lekeleeJeve Demes efo metve esles keer, jeêre e$emesvesle

Yeeie Iesleuesu ee efJeeeLeea mecegnele meeceeefpeke yegOoerceee DeeefCe meceeeespeve
Iekeeyeeyele menmebyebOe cegue 0.30 Demetve 0.01 mlejeJej DeLe& hetCe& Deens.
eeJeve Demes efometve esles keer, jeêr e e$emesvesle Yeeie Iesleuesuee
efJeeeLeeceOes meeceeefpeke yegOoerceee DeeefCe meceeeespeve IekeebceOes
Oeveelceke menmebyebOe DeLe&hetCe& Demee Deens. Ge meeceeefpeke yegOoerceee
Demeuesuee efJeeeLeeceOes DeLe&hetCe& Demes Ge meceeeespeve efo metve esles, eees
mheerkejCe oslee esFu& e keer, jeêr e e$emesveses cegKe Ger cnCepes
15
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

meJeeefieCe JeeercelJe efJekeeme meeOeves ee erves efJeefJeOe keee&ece jeyeJetve
eleskeeuee leeceOes Yeeie IesCeeme eJe=e kesues peeles. leecegUs egJekeebceOes
Skelee, DevegMeemeve, eeefj$e, meenme, vesle=lJe, Oece&evf ejhes#elee,
DeelceefJeeeme, KesUkej ceveesJe=eer, JeJenej-eelege& F. iegCeebee efJekeeme
neslees. DeMeeefjleerves Ge meeceeefpeke yegOoerceee efJekeemeecegUs efveefelee
jeêre e$emesvesleeru e efJeeeLeeceOes Ge meceeeespeve heeleUer efo metve esles.
ee ef"keeCeer Ske vebyejeer ie=nerlekeuhevee efmJekeejueer peeles.
lemese jeêre e$emesvesle Yeeie ve Iesleuesu ee efJeeeLeeceOes
meeceeefpeke yegOoerceee DeeefCe meceeeespeve Iekeeyeeyele menmebyebOe cegue 0.12 Demetve 0.05 DeeefCe 0.01 mlejeJej DeLe&hetCe& veener. eeJeve Demes
cnCelee esF&ue keer jeêre e$emesvesle Yeeie ve Iesleuesuee efJeeeLeeceOes
meeceeefpeke yegOoerceee DeeefCe meceeeespeve IekeebceOes DeLe&hetCe& Demee
menmebyebOe Dee{Ule veener. ee ef"keeCeer oesve vebyejeer ie=nerlekeuhevee
efmJekeejueer peeles.
.efefJeYeeie 2
lemese heenCeeree DeeOeejs eehleebkeees meebefKekeere efJeMues<eCe
keve leebes lees DeeefCe ie=nerlekeeee DeeOeejs heg{erue eee& kejCeele
Deeueer.
leee e. 2
jeêre e$emesvesle Yeeie Iesleuesu ee DeeefCe Yeeie ve Iesleuesu ee ceneefJeeeueeerve
efJeeeLee
eeeLeeceOes meeceeefpeke yegOoerceee DeeefCe meceeeespeve Iekebeyeeyele
ceOeceeve efYeVelee oMe&efJeCeeje leee.
mecetn
heefjJele&k e
jeê re
e$emesvesle
Yeeie
Iesleuesues
jeê re
e$emesvesle
Yeeie ve
Iesleuesues
jeê re
e$emesvesle
Yeeie
Iesleuesues
jeê re
e$emesvesle
Yeeie ve
Iesleuesues
vecetvee
ceOeceOe ceeve
50
97.2
meecee-efpeke
yegOoerceee
ceOeceeceOeceeveeleerue
hejke
eceeCe
efJeeee ueve
50
93.02
9.54
50
32.52
12.19
4.18
50
heer
cegue
2.73
DeLe&hetC e&
Deens.
1.74
DeLe&hetC e&
veener
5.18
4.18
meceeeespeve
t
cetue
36.70
Jejeru e lekeleeJeve Demes efo metve esles keer, jeêre e$emesvesle

Yeeie Iesleuesuee efJeeeLeea mecegneceOes DeeefCe jeêr e e$emesvesle Yeeie ve
Iesleuesu ee efJeeeLeea mecetneceOes meeceeefpeke yegOoerceee ceOeceeveele DeLe&hetCe&
DeMeer efYeVelee Dee{Ules. jeêr e e$emesvesle Yeeie Iesleuesu ee efJeeeLeea mecegnele
meeceeefpeke yegOoerceee ceOeceeveele DeLe&hetCe&ejf lee jeê^ r e e$emesvesle Yeeie ve
Iesleuesu ee efJeeeLeea mecetnehes#ee Ge Deens eees mheerkejCe Demes oslee esF&u e
keer, jeêr e e$emesveses Ger meeOe kejCeeee erves Deveske keee&ece
jeyeefJeues peeleele. leeceOes meJe& efJeeeLeevee meeere menYeeie IeeJee
ueeielees, pesCes keve DeelceefJeeeme, KesUkej ceveesJe=eer, JeJenej eelege&
eemeejKes meeceeefpeke yegOoerceee DebleYetl& e Iekeeee efJekeeme neslees.
pesCeskeve lee mecegneceOes Ge meeceeefpeke yegOoerceee, Yeeie ve Iesleuesuee
mecetneee legu evesle DeLe&hetCe&ejf lee efo metve esles. eeef"keeCeer leerve eceebkeeeer
ie=nerlekeuhevee efmJekeejueer peeles.
lemese lekeleeee DeeOeejs jeêr e e$emesvesle Yeeie Iesleuesu ee
DeeefCe Yeeie ve Iesleuesu ee efJeeeLeea mecetnele meceeeespeve Iekeebyeeyele
meebeKf ekeere DeLe&hetCe& efYeVelee Dee{Usle veener. eej eceebkeees ie=nerleke
DeefmJekeejues peeles.
efve<ke<e& ::1. jeêr e e$emesvesle Yeeie Iesleuesuee ceneefJeeeueeerve efJeeeLeeceOes
meeceeefpeke yegOoerceee DeeefCe meceeeespeve IekeebceOesOeveelceke,
DeLe&hetCe& Demee menmebyebOe Dee{Ulees.
2. jeêr e e$emesvs esle Yeeie ve Iesleuesu ee ceneefJeeeueeerve
efJeeeLeeceOes meeceeefpeke yegOoerceee DeeefCe meceeeespeve
IekeebceOes $e+CeelcekeheCe DeLe&hetCe& Demee menmebyebOe Dee{Ule
veener.
3. jeêr e e$emesvesle Yeeie Iesleuesuee efJeeeLeea mecegneceOes DeeefCe
jeêr e e$emesvesle Yeeie ve Iesleuesu ee efJeeeLeea mecegneceOes
meeceeefpeke yegOoerceee Iekeeyeeyele DeLe&hetCe& efYeVelee Dee{Ules.
jeêr e e$emesvesle Yeeie Iesleuesu ee efJeeeLeea mecegneceOes DeeefCe jeêre
e$emesvesle Yeeie ve Iesleuesuee efJeeeLeea mecetneceOes meceeeespeve Iekeeyeeyele
DeLe&hetCe& efYeVelee Dee{Ule veener.
11.92
meboYe&
heeb[s eb.ie. DeeefCe veeb os pe. (1989) : ceeveJeer efJekeeme Je meceeeesp eve, ef keleeye cenue, Deueeneyeeo.
Sinha A.K.P.& Singh R.P. (1992) : Adjustment Inverntry for College Students,
Chaddha N.K. & Gansan Usha (1986) : Social Intelligence Scale.
Garrett H.E. (1981) : Statistics in Psychology and Education, Y.E.S. Bombay.
16
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Psychology
nmlee#ej DeeefCe JeefecelJe

efveefMeiebOee JeJenejs
mebMeesefOekee, [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej ceje"Jee[e efJeeeheer", Deewjbieeyeeo
e@ heesuee@peer DeLee& le nmlee#ej ceveesefJeMues <eCe Meee. Deeheues

nmlee#ej ns Deeheuee ceveees eefleef yebye Demeles Demes e@ heesuee@peer meebieles.
nmlee#ejeceOes ef omet ve esCeeje oeye ne Deeheuee neleeee ef kebJee yeeseee
vemelees lej lees Deeheuee ceveeee Demelees. eles ke peCe keOeerr lejer Deveg YeJelees
keer ceeCetme DemJemLe Demesue lej leees nmlee#ej Kejeye, ef ieeef ce[,
Deef Oeke hejes ege esles. lej lee Gue Deeveb oer Demesue lej megyeke es les .
mJee#ejer kejleebveener ceeCetme yeng leebMe JesUe leer ceve ueeJet ve kejleebvee ef omet ve
es lees. eeeee DeLe& Deeheueer cevees JemLee DeeefCe nmlee#ej eebee hejmhej
meb yebOe Deens.
nmlee#ej cevees efJeMues<eCe Meee ns Yeef Je<e meeb ieCeejs Meee vemetve
ceeveJeer mJeYeeJe DeLee& le JeefecelJe meeb ieCeejs Meee Deens . ceevemeMeeeer e
DeeOeejeJeje Jeef ecelJeeleerue ieg CeJew efMees ee MeeeeJoejs ceeb[ueer peeleele.
ceeveJeer Jeef ecelJeeeer iegCeJewefMees oMe&efJeCeemee"er ceevemeMeeeele pemee
eeeCeebee Jeehej kes uee peelees , lemes nmlee#ej cevees efJeMues<eCe Meeeele
De#ejeleer ue oeye, De#ejebee Deekeej-keevee-cee$ee-Jes ueeb er-Tkeej-hejes
eemeejKee meJe& yeeyeer DeYeemeuee peeleele Deeef Ce leeJeve JeefecelJeeeer
ieg CeJew efMees mhe nesleele. ceevemeMeeeer e eeeCeebee peMee keener
ceee& oe Deens le leMee ee Meeeeeener Deensle.
ee ueIegMeesOe efveyebOeele DeYeemeuesuee keener cenlJehetCe& mebkeuhevee :JeefecelJe :
Jeeer ee ieg CeJew efMeeeb es JewefMeeheg Ce& meb Ieve cnCepes
Jeeer celJe nes e. - Dee@ uehees&
yeefnceg&Kelee :
pee ueeskeebvee mecegnele ef cemeUCes DeeJe[les, yees ueCes DeeJe[les ,
Yejhegj Glmeen Demeles . Gpee& Demeles DeMee uees keeb vee yeef nceg Keea cnCeleele.
yeefncegKe& uees keeb vee meeceeefpeke Gheeceele menYeeieer nes Ces, heg{ekeej Ies Jeg ve
keece kejCes DeeJe[les . SkesheCeehes#ee leebeele mecet nef eelee Demeles. les
Skes jenCeehes #ee eg he ceOes jenCes hemeb le kejleele.
e@heesuee@peer ;ns Demes Meee Deens keer peele nmlee#ejeb ee DeYeeme keve
JeefecelJeeleer ue JewefMees MeesOeueer peeleele, De#ejees cevees efJeMues<eCe kes ues
peeles.
:
nmlee#ejeleerue oeye ;nmlee#ejeleer ue oeye ne efuenCeeNeeeer Gpee&, Glmeen,

keee&lelhejlee oeKeJele Demeles .
De#ejebee Deekeej :nmlee#ejeee Deekeej ne leer ve Yeeieele efJeYeeieuee Demelees, ns
eflevner Yeeie eleskeer 3 Sce Sce es Demeleele.
ee ueIeg Mees Oe ef veyebOeele JeefecelJeeleer ue yeefnceg& Kelee ee mJeYeeJe
JewefMeeeee menmeb yebOe Deeef Ce nmlee#ej ceveeseJf eMues <eCeeleer ue keener Ieke
eebee DeeOeejs DeYeemeuee Deens .
ee meboYee& leerue Deef Oeke meb oYe& Mees Oeleebvee A Review of
Experimental Research in Graphology, 1933-1960
ee efemed, ef ^he Deeef Ce pee@pe& Jes Fieyeie& eeb ee meb Mees Oeveele efJemle=le ceeefnleer
efceUeueer. peele oeye, mJee#ejer , efmlejlee, Deb leceg K& elee, yeef nceg &Kelee,
Deekeej eebee meb oYee&ves cenJehegCe& ceeef nleer Je oeKeues Dee{Utve Deeues .
Gefs :1.
nmlee#ejeleer ue oeyeeee DeeefCe yeefnceg& Keles ee mebyeb Oe DeYeemeCes .
2.
nmlee#ejeee Deekeejeee DeeefCe yeefnceg& Keles ee mebyeb Oe DeYeemeCes .
ie=efnlekes :1.
peemle oeye osJegve nmlee#ej kee{CeeNee Jeeer ee yeefnceg& Ke
Demeleele.
2.
cees "ee Deekeejees nmlee#ej kee{CeeNee Jeeer ee yeefnceg& Ke
Demeleele.
meeefnle :NEO-PI eeeCeer, keesjs keeieo, hes ve/hesefvmeue,
3mmGrid heshej
eoe :- 20 (eer Je heg<e Ske$e)
eolle ieesUe kejCeeeer heOoleer :20 les 30 Jeeesieeleerue heoJeerOej eer Je heg <eebvee keesNee
keeieoeJej heengve cepekeg j ef ueneeuee ueeJeuee Je meesyelee NEO-PI ner
eeeCeer megevee osJetve mees [efJeCeeme meebeif eleueer.
eee& :nmlee#ej ceveeseJf eMues <eCe Meeeeveg meej De#ejeee Deekeej
ceeheCeemee"er leer ve efJeYeeie hee[ues ues Deens le. peele 9 mm ne Deekeej
17
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
eene Oeve eleskeer 3 mm DeMeer leer ve Yeeieeb eer efJeYeeieCeer kes ueer peeles.
ee Meeeeveg meej De#ejeb ee Deekeej 3 mm DeeefCe leehes #ee Deef Oeke
DemeCeeNee Jeeer ee ceveefceUeJet, yeesuekeee Deeef Ce Glmeener , lemes e
keee&#ece Demeleele Demes meebefieleues peeles, lej De#ejeee oeyeeee efJeeej
kejlee ns Meee meeb ieles keer De#ejeb ee oeyeeJeve ceeveef meke Gpee& , Glmeen,
efeeeefMeuelee, efveCe& e#ecelee, mJe-Deeoj eemeejKeer ieg CeJew efMees keUleele.
ee Meeeele oeye ne meeOeejCele: ceOece, peemle, Keghe peemle, keceer
DeMee heOoleerves ef JeYeeieuee peelees. ceOece DeeefCe leeheg {ee oeye ne
yeefnceg& Kelee heenCeemee"er eeceg Keeves ef Jeeejele Ies leuee peelees .
ieesUe kes uesuee eolleehew keer 2 peCeeb ee nmlee#ej vecegveeJeve
eeeCeer DeeefCe nmlee#ej ee oes vnerveg meej les Debleceg &Ke Demeueees efomeues
lej yeekeer meJe& ns yeefnceg &Keer Demeueees ef omeg ve Deeues . leele Deekeej DeeefCe
oeye ee oesvner vegmeej 8 ns meeceeve yeefnceg &Ke 6 ns meeceeveehes#ee DeefOeke
yeefnceg& Ke lej 4 ns peemle yeefnceg& Ke Demeuesues ef omeg ve Deeues.
ieesUe kesues uee eole NEO-PI ee eeeCeeree
ce@vegDeueJejer ue lee eebee efvekeeueeMeer pegUJetve heeefnuee Demelee eeeCeer
DeeefCe nmlee#ej ee oesnebs ee ef vekeeueevegmeej eolleeee yeefnceg& Keles le meece
efomegve Deeues.
ceevemeMeeeer e eeeCeer Jeve pes yeefnceg&Ke Dee{Ug ve Deeues. DeeefCe
nmlee#ejeJeve pes yeef nceg& Ke Dee{Utve Deeues leebeer leg uevee kes ueer Demelee
20 hewkeer 18 peCe ns ceevemeMeeeer e eeeCeer Deeef Ce nmlee#ej ee
oes vnerceOes yeefnceg& Ke efomegve Deeues lej hee 2 Jekeleer ee eeeCeer le
yeefnceg& Ke hejbleg nmlee#ejele cee$e Debleceg &Ke ef omeg ve Deeuee Deens . eeJeve
Demes cnCelee es les keer De#ejeee oeye Deeef Ce Deekeej eeee DeeOeejs
Jeeer ee yeef nceg& Keles efJe<eeer meeb ielee esles. ceeb[uesues oesvner ner ie= efnlekes ns
meeLe& "jleele.
efve<ke<e& :
1.
peemle oeye osJegve nmlee#ej kee{CeeNee Jeeer ee yeefnceg& Ke
Demeleele ns ie= efnleke ef meOo Peeueees efomegve esles.
2.
cees "ee Deekeejees nmlee#ej kee{CeeNee Jeeer ee yeef nceg K& e
Demeueees ef omeg ve Deeues Deens . ie=efnleke efmeOo Peeues.
ee efJe<eeemeboYee&ves keener mebMeesOeve mebOeer :1.
JesieJesieUee #es$eeleer ue Je Jeeesieeleerue eolle veceg vee iees Ue
keve DeefOeke Jeeheke mJeheele ns mebMeesOeve kejlee es F&ue.
nmlee#ejeleer ue Flej Iekeebee ef Jeeej keve yeefnceg& Kelee leheemelee esFu& e.
meboYe&
1. Andrea McNichol :- Handwriting Analyasisi Jaicobooks, 14th Jaico Impression :2006
2. Bart Baggetts , Handwriting Analysis sterling publishers Pvt.ltd. First Indian edition 2005
3. e.ye.heJeOe&ve, nmlee#ejeJeve mJeYeeJe, kesMeJe efYekeepeer {JeUs, cegbyeF&, hesyeg 2005
18
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Psychology
GpJe} YeefJe<eemee"er mecegheoseve

cense veeLejeJe cejke[
mebMeesOeke, [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej ceje"Jee[e efJeeeheer", Deewjbieeyeeo
peeieke hee}ke Deeheuee cet }ebes YeefJeleJe kees Celee

DeeOeejeJej "jefJeleele ? Deeheuee ceg }ebeer yeg Ooer ceee, Deef Ye#ecelee Je
DeeJe[ }#eele IesTve pes heeueeme JeeJemeeef eke #es $e efveJe[Ceeme ceole
kejleele, DeeheCe leeleer}e Ske Deenele keee ? ceg }iee 10 Jeer
efkeb Jee 12 Jeer }e ies }e ies }e keer DeeF& -Je[er} leeee GpJe}
YeefJe<eeye} ef Jeeej kejer le Demeleele. letcner cet }ebeer DeefYe#ecelee Je
DeeJe[ }#eele neslee kee, mecepee keesCeles heo Je #es$e eefleses Deens ee
DeeOeejeJej leees YeefJeleJe "jef Jelee?
pej leg cner efJeef JeOe JeJemeee DeeefCe ew #eef Ceke meb Oeer Jejleer
pesJe{er eke e Demes} lesJe{er peemle ceeef nleer efceUJe}er le leje legcne}e
letceee JeJemeee ef veJe[er leer} meJeex ece heee& eeheele hees nes elee es les .
Deeheuee keeceeye} keesCeleener ekeejee otef<ele het Je& en keve Ies T
vekee DeeefCe pejer eleske peCe ves nceere Jewekeer e, DeefYeeebef$ekeer DeeefCe
ceg}keer mesJeeb vee eeOeeve os le Deme}e lejer ee JeJemeeeebvee hee$eleshes#ee
peemle es heCee eeees yeb o keje }#eele "sJee, Deeeg <eeee esJeer
legcner legceee keeee& le efkeleer es "j}ele ee}ee cenJe Deens ,
yeekeer ee meJe& ieeser eguke Deensle.
JeJemeeeebeer eeoer keJeer ee keuheves eceeCes Demeles .
eles kee}ee ee Deceble DeekeeeeKee}er mJelees mLeeve Deens. pejer
legcne}e kegCeeee heeef"b yee veme}e lejer meg Ooe Deeheuee DeeJe[er ee
JeJemeee #es $e efveJe[t ve ee peieele legcner Deehe}e "mee GceJet ekelee.
ieefCele Deiej efJe%eeveele ceg} eebie}s veme}ele lejer osKeer} ceg}b
JeeefCepe, ceeveJeef Jeee Deeef Ce JeJemeee DeYeemeeceele Yejhet j efvecee& Ce
Pee}s uee heee& eebceOetve let ceee DeeJe[er ee heee& e efveJe[t ekelee.
hee}keeb vee leeb ee heeueeeer Kejer DeeJe[ Je Deef Ye#ecelee
peeCet ve Ies Ces iejpeses Deens. pej yegefOoceee DeeJe[ Je Deef Ye#eceles }e
eesie DemeCeejs #es $e ef veJe[}s veener lej lees Deheeeer nesJeg ekelees. 12
Jeer ceOes keceer ieg Ce efceUCeeje ef JeeeLeea [e@ kej nesT ekelee veener
Demes veener lej 90 kekes iegCe ef ceUJeCeejs "eceheCes [e@ kej nesleer }e
Demes ner veener . efkeleer lejer peemle iegCe ef ceUJeCeejs efJeeeLeea Jeweef kee
#es $eele DeLeJee Deef Yeeeb ef$ekeer #es $eele Deheeeer (veeheeme) "jleele keejCe
leebeer DeeJe[ Je Deef Ye#ecelee lee #es $eemee"er ees ie vemeles . Deeeg<eele
meb Oeer Kethe ef ceUleele hejb let Skeoe ies}s}er Jes U hejle esle vemeles eemJeer
Jekeleer peer Jeveele keener JesieUb keee& kejle veener le Hekele les Jes ieee
heOoleerves kejleele. ns Pee}s ew#eefCeke er kees veeletve hejblet yeNeee
:
Jekeleer vee Jeefkeleiele, YeeJeefveke meceeeespeve ef Je<eeke mecemeebyeeyele

ef eblee ef vecee&Ce nes leele. eleske Jekeleer}e peerJeveeleer } ef JeefJeOe #es $eele
Lees [ee Heej eceeCeele Deveske mecemee Yes[meeJele Demeleele. leer #es $e
cnCepes ew #eef Ceke, keew tbefyeke, JewJeeefnke, JeeJemeeef eke Je YeeJeef veke
nes e. ee meJe& #es$eele Yes [meeJeCeeNee mecemee keener JekeleeRvee
Jeef keleieleefjlee mees [efJelee esle veenerle. leecetUs leeee mJeleke[s
heenCeeee erkeesve eefleket} nesTve yemelees. yeNeee JesUs me leebeele
veg velJeeeer YeeJevee ef vecee&Ce nesCeeeer ekeelee Demeles.
Jekeleer es meeceeefpeke peer Jeve Je leeee Jeef kelecelJe efJekeeme
eebee Ieefve mebyeb Oe Deens. meeceeefpeke peerJeve peiele Demeleevee leeee
Deves ke Iekeebeer meb yebOe eslees . Goe. meeceeef peke Ievee, emeb ie,
meeb mke= ef leke hejbheje, {er, Flejeb eer keesCeleener keejCeeves es Ceeje mebyeb Oe
Deeef Ce hejmhejeb leer} meb Yee<eCe Fleeoerejs esCeeNee yeNee JeeF&
Deveg YeJeebletve Jekeleer es Jeef keleiele peerJeve Deeef Ce JeefkelecelJe efJekeef mele
nes le peeles .
eLece hejmhejeb vee Skeces keeb ee heef jee nes lees DeeefCe leeletve
mebYee<eCee}e eejbYe neslees . Deee ekeejs meeceeefpeke mebyeb Oeeee eefees}e
megjJeele nes les . mebYee<eCeelet ve keee efve<heVe nesles. eeJej meeceeef peke
mebyeb Oeeeer pees heemevee DeJe}b yetve Demeles . eeee DeLe& Demee keer , pej
mebYee<eCe meg Kekeejke DeLeJee meg Keoeeer Demes } lej Deehemeeb leer} mebyeb Oe
Jee{ef JeCeeke[s ke} Jee{le peelees eeG} pej meb Yee<eCe og Keoeeer
ef kebJee leeCe ef vecee&Ce kejCeejs Demes} lej Deehemeeb leer} mebyeb Oe emLeeefhele
nes T ef o}s peele veener . eeJeve Skee Jekeleerves og meNee Jekeleeree
mebhekee& le es Ces ner meeceeef peke peerJeveeleer } ceg}Yetle iees Deens . keejCe
Deehemeebleer } mebYee<eCee}e eejbYe mebhekee& let vee neslees . meb Yee<eCeeJej Deveske
Iekeeb ee heefjCeece nes lees. Goe. mebYee<eCe kejCeeNeebeer DeeJe[ef veJe[,
yegefOoceee, celes, Deveg YeJe, Yee<ee Deeef Ce Jeef keleieJe Fleeoer.
leeeyejesyej meb Yee<eCeees Deves ke ef Je<ee Demet ekeleele. leehewkeere Ske
ef Je<ee cnCepes Skee Jekeleerves ogmeNee Jekeleer}e leeee
Jele&vemecemeebeJf e<eeer efkeb Jee lee mees[ef JeCeemeb yebOeer kes}suee metevee ef kebJee
Gheose ne nese. mees hee eyoeble meeb ieeees Peeueeme met eveeb ejs iejpet
Jekeleer }e leeee Jele& vemecemee mees [efJeCeeee er ves ceole kejCes
cnCepes mecegheos eve nes e.
meceg heoseve ne mecegheos eve ceevemeeeeeee DeYeemeefJe<ee
Deens. IeeF&ieoeaee egieele Deleb le Jesieeves yeo}le DemeCeeNee
19
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
heef jef mLeleerle Jekeleer mJele}e leee ieleerves yeo}le Demeleevee Deveske
}neve cees "ee mecemeeb veer Jes {}e ies }e Deens . meceeees peveeee ee
mecemee mees[ef JeCeeee erves mecegheos eve ceevemeeeeeeer lee}e
efveefeleheCes iejpe Jeeles . mecegheoseve ceevemeeee ns ceevemeeeeees e
Ske Gheeesefpele #es $e Deens Deeef Ce ceevemeeeeer e lelJe leees ceg }Yet le
DeeOeej Deens. meceg heos eve ceevemeeee%e ns ceevemeeeeees e Ske
Gheees efpele #es $e Deens Deeef Ce ceevemeeeeer e lelJe leees ceg }Yet le DeeOeej
Deens . mecegheos eve ceevemeeee%e ceveg <e peerJeveele es CeeNee yeng efJeOe
mecemee mees[ef JeCeeee erves ceole ke ekelees .
hetJeea ner heejb heefjke heOoleerves kes }s peeCeejs mecegheos eve
Deef mleJeele nes les . hee}keJeie& Deeheuee ceg}ebvee ef e#eke Deeheuee
efJeeeLeevee, Oeceex heoseke Deeheuee Deveg eeeebvee met evee ef keb Jee Gheos e
osle Demele. hejb leg ceeieer } elekeeleer } eeceg Keeves [e@ .ef meiceb[ eeF&[
eeb ee Foced , Denced Deeef Ce hejenced ee meb%ee leeb veer ceeb[ueeheemetve,
leebee Gheees ie Jele& vemecemee mecepetve IesCeemee"er kes }e peeT }eie}e.
leebee Gheeesie eecegKeeves veeee}es , eeUe Deeef Ce efJees <e meu}e keW s
ee ef "keeCeer efJeef JeOe ekeejee ceeveef meke, YeeJeefveke mecemee
mees[ef JeCeemee"er kes}e peeT }eie}e. ner Ske ceevemeeeeer e leJeebee
DeeOeej IesTve meg Pee}s}er ceeveefmeke Deejesie eUJeU nes e.
ceevemeeeeer e kemees eeb eer meg Jeele nes Tve kemeeseebee pemee
efJekeeme nes T }eie}e. lemes meceg heoseveeleer } leb $e%eeve efJekeef mele nes T
}eie}s. eeyeeyeleer le ke@ s }es Je ef yeveses keee& cenJehetCe& ceevelee esF&}.
efyeves ves leeej kes}s uee kemees eeb ceg Us ceg }ebee ee}s e eeees Yeeefkele
kejlee esCes eke e Pee}s . Jesumeves ceeveefmeke kemeeser ee Gheeesie
iCee}eeleer } iCeebee yegefOocees es ceeheve kejCeemee"er kes }e. [e@ }
eeb veer ceef leceboeee DeYeeme kejCeemee"er lej ies mes} eeb veer meeceeve
ceg}eb ee DeYeemeemee"er kemees eeb ee Jeehej kes}e. Deee ekeejs
cevees ceeheveeeer megJeele Je efJekeeme ne mecegheoseve efJekeemeeee er ves
Ske cenJehetCe& hhee "j}e.
yeouelee keeUeveg meej meceepejevee ieg bleeieg bleer eer yevele ies}er .
JeJemeeeebeer Ghe}yOelee Jee{le ies }er leecegUs JeeJemeeef eke
mecegheos eveeeer iejpe efvecee& Ce Pee}er . eeyeeyeleer le pesmeer. yeer. [seJf eme
eeb veer [s êsF&ceOes ceeOeefceke eeUsleer } efJeeeLeevee meJe& eLece
JeeJemeeef eke meceg heoseve kes}s nesles. De}erke[ee keeUele Jeehej}e
peeCeeje JeeJemeeef eke mecegheos eve ee eyoeee Gu}sKe [es veeu[ meg hej
eebveer kes }e. JeeJemeeef eke mecegheoseve ne mecegheoseve ceevemeeeeeee

ef Jekeemeeleer } Ske cenlJehetCe& hhee "j}e.
ef e#eCe Demes DemeeJes keer, peeceg Us efJeeeLee ee Jeef keleiele
iejpeebeer het le& lee nesF}
& . ee er ves ef Jeeej kes ueeme ef e#eCe pemes
DeefOekeeefOeke eiele yevele ee}}s Deens lemes leecegUs mecegheosevee}e
cenJe eehle nes le ee}}s Deens . eeceg Keeves DeYeemesej keee& eceeb le
ew #eef Ceke Je JeeJemeeef eke mecegheos eveeee meceeJese kes}e peeT }eie}e
Deens. mecegheoseke ceeveJeer #eceleebeer heejKe keve leebee DeefOekeeef Oeke
Jeehej kemee kejlee es F&} ee erves eelve ke }eie}e Deens.
ew #eef Ceke #es$eele meceg heosevee}e eehle Pee}s}s cenJe ne meceg heoseve
ceevemeeeeeee efJekeemeeee Ske hhee Deens Demes cnCelee es F&}.
SKeeee Jekeleer ee mecemee peeCet ve IesCeemee"er
ceevemeeeeer e eeeCeeb ee DeeOeejs leeee JeefkeleielJeeleer } eyeU Je
og ye&} ieeseR ee Deb oepe IesTve mJele:ceOes Deme}suee #ecelesee Gheeesie
mJeleee mecemee mees [Jetve IesCeemee"er kemee keve Ies lee es lees. ns
peeCetve IesCeemee"er ceevemeeeeer e lelJeebee Jeehej kes }e peelees . leecegUs
mecemeeemle JeefkeleceOes DeelceefJeJeeme ef vecee&Ce nesTve mJeleee
mecemee mJelee mees [efJeCeeme lees me#ece yeveg ekelees.
yeNeee Jeefkelevee ew#eef Ceke #es$eele efJe<eeeeer efveJe[,
JeJemeee efveJe[ efJe<eeke mecemee eeUe ceneefJeee}eeleer } ef JeeeLee vee
Yes[meeJeleele ee DeYeeme ef Je<eeke mecemee, Jew eefkeleke Je YeeJeef veke
mecemeeb yeeyelees ceeie&oe& ve kejCeemee"er heeef eceele oseeb ceOes meu}e
Je ceeie&oe& ve keW s Ghe}yOe Deens le. Deeee ekeejeer meu}e Je
ceeie&oe& ve keWs Ghe}yOe Deensle. Deeee ekeejeer meu}e Je ceeie& oe&ve
keWs ner Yeejleeleuee Deveske jepeele Deens le eee eceeCes Deeer keWs
Deewjb ieeyeeo enjele megOoe Deelee Ghe}yOe Deens . ew#eefCeke Je Flej
#es$eele ef JeeeLee ceOes ew#eefCeke esjCee peeie=le kejCes, efJeeeLeeee
Jew eef keleke eieleer es efveefj#eCe keve leele megOeejCee Ie[Jet ve DeeCeCes
leee eceeCes ceg }ebee yeew efOoke efJekeemeeme Deveg meve DeYeemeece
kees CekeesCeles Deens lee ef Je<eeer mebhetCe& ceeefnleer Deee keW ele Ghe}yOe
Deens. ee keWele eeeer e heOoleer ves ef vejekejCe kejCeees Je Jekeleer}e
ees ie meceesheos eve Je ceeie&oe& ve keee& GlmHetle& heCes kejleele DeeefCe
Deepeee mheOexes eg ieele eles ke Jekeleer mee"er, kegg yb eemee"er Je oseemee"er
eeeer Deleb le DeeJeekelee Deens .
meboYe&
1) Samupadeshan (Marathi) by Deshpande C.G. (2010) Pune : Unmesh Prakashan
2) Counseling Psychology (1995) by C.J. Gelso and B.R. Fretz Bengurulu : Prismindia
th
3) Introduction to Counseling and Guidance (6 Ed.) by R.L. Gibson and M.H. Mitchell (2005) New Delhi :
Prentice Hall [Eastern Economy Edition]
4) Guidance and Counselling in Colleges and universities (1993) by Kockhar S.K. sterlling Publishers. PrNate
Ltd. New Delhi.
20
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Psychology
mecegheosMeve : Ske JeJemeee

[e@.Sce.peer. efMebos
ef ceefueb o keuee ceneef Jeeeuee, veeiemes veJeve,Deew jib eeyeeo
meeeee keeUele meceg heosMeve, meceg heosMeke ns Meyo Flekes

meje&me Deeef Ce kees Celeener ekeejee keeceemeb yebOeer Jeehejues peeT ueeieues
Deens le keer , leecegUs mecegheosMeveeee Keje DeLe& meeceeve ceeCemeeuee
mecepeCes DeJeIe[ nesT ueeieues Deens . mecegheos Meveees keece kejCeejer Jeeer
Heeje Ge heeleUer es keece kejerle Demeueeee DeeefJeYee& Je kejles , DeeefCe
lee leLeekeefLele heeleUer mee"er DeJJeeee meJJee Heer Deekeejles. heef jCeeceer ,
mecegheos Meveees keece ns Yejhetj hewmee efceUefJeCeeee JeJemeee (keer
Jeeheej?) Demee DeLe& cee$e eme=le nes T ueeieuee Deens. JeJemeee Deeef Ce
Jeeheej eele ef veef Melee Hejke Deens . JeJemeee ner SKeeee eleemeejKeer
kes uesueer mes Jee Demeles. ceeCemeeee kees Celeener mecemesee JesUer, efleuee
mecepet ve IesTve, efleee heef jef mLeleeree, efleee iegCeoes <eeb ee DeYeeme kejle
keener heee& e meg eJet ve leeleer ue SKeeee heee& eeeer efveJe[ kejCeeeer ef leuee
meb Oeer os Ceeeer peer ceoleer eer ef eee Deens, efleuee mecegheos Meve cnCeleele.
keeceeee eesie lees DeeefLe& ke cees yeouee lej eles ke ef"keeCeer eeJee ueeielees.
pee ef"keeCeer mecemeeemle Jeeer ee YeeJeefveke ef kebJee Deve
kecekegJeleheCeeee iew jHeeeoe IesCes nes les , lee ef"keeCeer lees eebieuee JeJemeee
ve jenlee, leeee Jeeheej nes lees.
Jemletle: SKeeoe Jeeer efJeef Me ekeejs Jeeieles, leer leMeer kee
Jeeieles, ns Kees ueJej peeTve Mees Oetve kee{Ces, lee keejCeebJej Gheee kejCes
DeeefCe ceie ef leeer Jele&vemecemee yeeele: peer keener efomele nesleer , leer otj
kejCes - Demee mecegheos Meveeee eJeeme Lees[ke eele Je mees hee Meyoeb le ceeb[lee
es F&ue. mecegheos Meve ns ceevemees heeejemeejKese Deens . keener ceevemeesheeej lep%e
mecegheos Meveeuee leeee Ske GheefJeYeeie ceeveleele. keejCe mecegheos Meveele
meeceeve ueeskeeb ee meceeees peveeyeeyeleee De[eCeer efkeb Jee kees Celeener
mecemee, eMve mees[ef JeCeele ceole kes ueer peeles, lej ceevemees heeejeves pee
JeeeR vee iebYeerj YeeJeef veke mecemee Deensle efkeb Jee pee Jeeer Dehemeeceeve
Deens le, leebee mecemee neleeUuee peeleele. Skee meb Mees Oekeeves oes neW leerue
Hejke efveoMe&veeme DeeCetve osleevee cnues Deens keer , eMve efJeeejCes ,
SskeCes , cet ueceeheve kejCes, DeLe& ueeJeCes , mheerkejCe osCes , ceeef nleer osCes
Fleeoer JeeJemeeef eke efeeeb hew keer Skener DeMeer efeee veener , keer peer
ceevemeesheeej lep%e kejlees Je meceg heos Meke kejerle veener . oes Iesner meceeve
mJeheees keece kejleele. Hejke Demeueee lej mebKeelceke Deens, iegCeelceke
veener . cnCepes Jejerue ef eeebJej keesCe efkeleer JesU os lees ns heenlee, ceeefnleer
osCeees keece meceg heosMeke peemle kejlees, lej ceevemees heeej lep%e meehes #ele:
:
keceer kejlees DeeefCe Ss keCeees keece mecegheos Mekeehes#ee ceevemeesheeejelep%e

yejs e oer Ie&keeU kejlees.
JeeJemeeefeke mecegheosMeke keee keee keeces kejlees?
1.
lees ueeYeeLeea uee DeMee ekeejeer heef jef mLeleer ef vecee&Ce keve os lees
keer peeceOes leeuee mJele:es yeoueues ues Jele& ve DevegYeJelee esles
Je leeee Heeeoe mecepet Mekelees.
2.
mecegheos Meke- ueeYeeLeea eeb es mebyeb Oe meueesKeees , Deeheguekeeres ,
peJeUkeeres pej ef vecee&Ce nesleele. hejbleg, les Hee JeeJemeeef eke
meb yebOe Deensle eees Yeeve oesIes ner "s Jeleele.
3.
oes Ieeb ceOeerue Demes meuees Keees, meeceb pemeees mebyeb Oe ef vecee&Ce
nesCeeceOes mecegheos Mekeeves ueeYeeLeea es cnCeCes Ssket ve Ies Ces Deeef Ce
mecepet ve Ies Ces, eeuee Heej cenJe Demeles .
4.
mecegheos Meveemee"er JeeJemeeef eke meb yebOe emLeeefhele nes Ceemee"er
oes Ieeb veener hejmhejeb vee Deeoj oeKeefJeCes DeeefCe oes Iesner
Skeces keeb Meer pes yeesueleele leeeer ieg hlelee jeKeCes efveleeble iejpes es
Demeles .
JeeJemeeefeke mecegheosMeke kemee DemeeJee?
1.
leeee Jele& veees vewelf eke ceeheob [ eesie DemeeJesle. eeceOes
mecemeeemle (Deieoer ceeeOeerve Jeeer Demeueer lejer ) Jeeer ke[s heenCeeee
ef keesve Oeveelceke DemeeJee. Deyeence ce@muees cnCeleele leeeceeCes eleske
Jeeer , ees ie JeeJe ef ceUeueeme Deeheuee #eceleebes , iegCeebes ees ie
ekeer kejCe ke Mekeles. eee efkees veeves mecegheos Mekeeuee ef Jeeeme
DemeeJee keer, mecemeeemle JeeerceOes ner keener eebieues ieg Ce Deensle, leebvee
JeeJe os Tve ef leeer ceeveefmeke Jee{ eebieueer kejeJeer DeeefCe ef leuee mecemes let ve
yeensj kee{eJes. efleeeyeue mekejelceke ef yeveMele& Deeoj mecegheoMeskeeee
ceveele DemeCes Je lees leeee Jele&veelet ve ueeYeeLeea uee ef omeCes DeeJeMeke
Deens .
meJee& le cenJeees cnCepes ueeYeeLeeauee mecemeeheef jnejele ceole
kejCeeeer cevemJeer Fe, keUkeU meceg heosMekeeee ceveele DemeeJeer .
mecegheos Meke - ueeYeeLeea eebeeleer ue meb Jeeo ns het Ce& le: iees heveer e
"s JeCes ns mecegheos Mekeees Deee kele& Je Deens .
2.
mecegheos Mekeeee ceevemeMeeeeee #es $eeleer ue DeYeeme, Jeemeb ie ne
Gece DemeeJee. Hee meceg heosMeve ceevemeMeeeeleer ue veJns lej meeceeefpeke,
Mew #eef Ceke, Deew eeseif eke, efeefkelmee DeMee ceevemeMeeeeee efJeef JeOe
21
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
MeeKeeb ceOeerue efJeef JeOe efmeeble, Gheheeer , leJes eeb eer leeuee eeb ieueer peeCe
DemeeJeer . eeef MeJeee meb Mees Oeveheleer Meee DeeefCe mebKeeMeee eebeerner
mecegheos Mekeeuee ceeef nleer DemeeJeer .
3.
mew eb efleke %eeveeyejes yej, ele#eele leeb ee Jeehej kemee kejeJee
eeee DevegYeJe DemeeJee. mew eb efleke %eeve Deeef Ce ele#e DevegYeJe eeb ee
meb yebOe kemee Deens. eeyeeyeleee meceg heosMekeeee efJeeej eieuYe DemeeJee.
4.
mecegheos Mekeeves mecegheosMeveeee kesJeU DeYeeme kejCes heg jsmes veener
lej leeyeeyele leeves eef Me#eCe Ies Ces meJee& le DeeJeMeke Deens. ee
eefMe#eCeele leeuee Jeele& efveke mJeeOeee kemes IeeJes le, eeee Deveg YeJe
DemeeJee, Deeheuee meceesjerue ueeYeeLeeauee pesJne DeelceefJeeeme keceer Demelees ,
lesJne leeuee mJe-peeCeerJe keMeer ef vecee&Ce keve IeeJeer? ueeYeeLeeauee pes Jne
mJele:ee eg keeb eer , eceeoebeer peeCeerJe nesTve leeletve leer e DehejeOeerlJeeeer
YeeJevee ef vecee&Ce Peeues ueer Demeles, lesJne leeuee eceeo cnCepes keee? ner
meb keuhevee keMeer meeb Jes oefveke (perceptual) Deens, eeeer peeCeer Je
keve Ieeeuee nJeer.
eefMe#eCeeee ojceeve keener e#esheCe leb $es , JeeJemeeef eke
kemeesee eeb ee meKees ue DeYeeme DeeefCe Jeehej kesues uee Demes ue, lej
leeuee mecegheos Meveeee JeJemeeeele De[eCe es le veener. ueeYeeLeea uee ceole
kejleevee meJe& eLece mecegheos Mekeeuee leeee efJeeeme meb heeove kejeJee
ueeielees . ne efJeeeme meb heeove kejleevee, mecegheos Meke yesue Je [@ueer ( Bell
and Daly) eeb veer meeb efieleuesueer meceevelee oMe& efJeCes , ue#e os Tve Ss keCes ,
Deeheueer levceelee esnNeeJejer ue neYeeJeebletve efkeb Jee kesJeU ngb keejelet ve Jee
kejCes , cee$e keesCelesner Mes js ve ceejCes Fleeoer leb $es Jeehe Mekelees. ceejJesue
Je efMce (Marwell and Schmitt) eebveer meebefieleues ueer keener leb $es
Jeeheve ueeYeeLeeA eer Devegceleer meb heeove ke Mekelees. cee$e leee yejesyej
ueeYeeLeeA ee Jele&veeleerue ef JeMes <eleebke[s ogue& #ener kejle veener. jesuee@He
(Roloff) eebveer meebeif eleuesueer , ueeYeeLeea mecemeeheefjnejemee"er Jeehejle

Demeuesueer met [ IesCes , hejeieceve kejCes, Meeefyoke Jeje{heCee oeKeefJeCes ,
Deej[eDees j[e kejCes, efMeJee os Ces Fleeoer leb $es Deeef Ce hesêsefveDees
(Petronio) eebveer meebeif eleueeeceeCes Deeheuee keLeveeleer ue
meb kees euesheCee PeekeCeemee"er ueeYeeLeeaves kes uesuee mJemebj#eCeeb $eCeeb ee
Jeehej, leebeerner eef Meef #ele meceg heosMekeeuee peeCe jenles.
JeeJemeeefeke mecegheosMeke keg"s keg"s DeeefCe kesJne keece kejlees?
keg"s ner keesCeleener #es$eele Deeef Ce kes Jnener DeMeer meeOeer Gejs
ee eMveeuee Deensle. efpeLes efpeLes ceveg<e Deens , ef leLes ef leLes Flej Jeeer
Deens le, heef jef mLeleer Deens le cnCepes leebeele mecemee Deens le DeeefCe lee
mees[ef JeCeemee"er JeeJemeeef eke mecegheos Mekeeeer ceolener ueeieles . ceeeOeervelee
efkeb Jee keesCeles ner Jemeve Demes ue, keke&jesie efkeb Jee kees Celeener iebYeer j Deepeej
Peeues uee Demes ue, ef leLeheemet ve les jeieees, leeCeees JeJemLeeheve, JeeerJeeer ceOeerue mebyeb Oeeleerue De[eCeer, ef ebleeYeeJe, Goemeer velee, og:Ke,
peJeUee Jeeeree ce=let , Je=ebee mecemee, yeeuekeebee, ef keMees jeb ee,
efeeeb ee mecemee, efveJe=eer veblejee mecemee, Jew Jeeef nke mecemee DeMee,
DemebKe mecemeebyeeyele JeeJemeeef eke mecegheos Meke keece ke Mekelees.
Deveske lep%eebveer cnueeeceeCes , eMemJeer JeeJemeeef eke
mecegheos Meveeeer ieg ef keuueer ner mecegheos Mekeeee eesie DeefYeJe= eerceOes Deens.
ueeYeeLeea ke[s heenCeeeer leeeer Deef YeJe= efe pej mekeejelceke, DeeMee ef vecee&Ce
kejCeejer , eeslmeenve osCeejer, Glmeen Jee{ef JeCeejer , eesie YeeJevee
Dees UKeCeejer Demes ue, lej lees meceepeeleerue, lee Jeeeree peer Jeveeleerue
DebOeej otj keve ekeeMe ef vecee&Ce ke Mekelees .
meboYe&
1. mecegheosMeve ceevemeMeee : ee.heJeej, [@e . eewOejer, eMeeble heefyuekesMeve, peUieebJ e.
2. efMe#eCeJeelee&: ceeveJeer efMe#eCe mebmLee, hegCes.
3. Google:psychology.com.
:
22
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Psychology
-
. -
.
.

25
?
.

. .

.
.

.

.
?
-
.
. .
-
.

. .
-
.

.
' :- ,
, ,
, ,
,,,,,-
, ,
:
, ,
,
,
,, ,
(), ( ),
,

, ,,

.
.
- .
.
.
(
).

1.
.
2. -

()
3.
.
.
4.
. ,
, ,,,
, ,
.
.
5.
:

.
6.
(
23
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
,
).
7.
: ,
.

.
'
.
.
, ,
, ,

.
1.
2.
3.
,
,

.

.

.
' * .
* , .
* :, .
* .
*
.
* .
*
.
* .
* .
* .
* (
)
* - .
:
* , ,
.
* - : .
* .
* : .
*
.
* .
.
*
.
* .
.
*

,

.

. .
, .
1. .
2. .
3. .
4. .
5. .
6. .
7. //
.
8.
.
9. .
10. .
11. 11. .
.
12. - .
13. ( )
14. .
15. .
16. : .
17.
.
18. Healthy Mind in Healthy Body .
24
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Physical Education
`
'
. . .
. . . . , , .
meejebMe
(18 21 )
. ( ) ( )
60 . . . .
(Machiavellianism Scale-Mach IV) . ,
`t' test .
.
(Introduction)
`
'
(Trait Approach) .

,
(Atkinson,Atkinson
&
Hillgard1983).

(Cattell 1905, Allport, 1937).

1905, -1937, 1947, 1937
1985 .
(Machiavellianism) (Authoritarian)

.
(Machiavellianism)
(Niccolo Machiavelli,
1469-1527)
(Richard
Christie Florence Geis, 1970) 1970
. `The Prince'
,
, ,
, .
.
: ,
, ,

(Fehr, Samson & Paulhus, 1992).

, ,

(Calhoon 1969, Robinson & Shaver, 1973).
:
: :
/ (Eyesenk &
Allport, 1939).
, , ,
.
- .

(Helson,1968).
, , ,
, .
(Muuz, 1968).
,
, , ,
(Becker,1966; Conners,1968; Weller,
1964). ,
(Adler, 1939).
(1982)

.
.
.

, ,
, , , , , , ,
: .

?
?
.

.
25
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
(Objectives)
1)

.
2)

.
3)

.
4)

.
(Hypothesis)
1)
( )
( )
.
2)
( )
.
3)

.
4)

.
5)

.
(Method)
1) (Sample)

( 18 21 )
60 .
). 0.69 0.86
.
4) (Research Statistics)

.
(Data Analysis &
Interpretation)
1.
( )
( ) .
. 1.
.
S
r.
N
o
1
2
Sr
.
N
o.
15
15
30
15
15
30
30
30
60
Sr
.
N
o.
1
Mea
n
SD
30
96.61
14.26
30
89.50
df
`t'
Val
ue
Lev
el
Signifi
cance
58
2.06
0.05
Signifi
cance
12.36
Mea
n
SD
30
97.62
14.93
30
88.50
df
`t'
Val
ue
Level
58
2.63
0.05
11.68
Signif
icance
Signif
icanc
e
3.

.
.3

3) (Research Tools)
... . .
. 20
. (
1
2
2) (Research Variables)
2.
( ) (
) .
. 2
.
Mean
S-D
15
101.07
16.50
15
94.17
13.37
d
f
`t'
Valu
e
Lev
el
Signif
icance
2
8
1.26
0.05
Not
Signif
icance
4.

.
26
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
.4

S
r.
N
o.
Mean
SD
15
92.16
12.02
2
8
df
15
84.83
`t'
Value
1.73
Leve
l
Sig
nifi
can
ce
0.05
Not
Sig
nifi
can
ce
11.35
5.
.
.5.1

Sr
.
N
o.
1
2
Mean
SD
15
94.17
13.37
15
92.16
df
`t'
Val
ue
Lev
el
Signif
icance
28
0.44
0.05
Not
Signif
icant
12.02
.5.2

Sr
.
N
o.
1
2
Mean
SD
15
94.17
13.37
15
84.83
df
`t'
Val
ue
Level
28
2.06
0.05
11.35
Signi
fican
ce
(Findings)
( )
.
.
.

.

.

.

.

.

.

.

.
Signi
fican
t
meboYe&
, . , .,(2003), , ( - 3), : .
, . ., (2001), , : .
, . ., (2005), , : .
Bogart, K. (1971). Machiavellianism and individual difference in response to cognitive consistency. Journal of Social
Psychology, 85, 111-119.
Burke, E., & Straub, W. (1977). Psychological considerations in successful age-group swimmers. Swimming Techniques, 13, 100-103.
Gupta, M. D. (1986b). Birth order and locale as determinants of Machiavellianism.
Perspective in Psychological Researches. 9, 51-55.
Gupta, M. D. (1986c). Effect of age and family structure on Machiavellianism. Indian Journal of Current Psychological Research. 1,
95-100.
Gupta, M. D. (1987b). Role of age and birth order in Machiavellianism. Psychological Studies. 32, 47-50.
Gupta, M. D. (1988). Effect of Parental Machiavellianism on Machiavellian behavior oftheir children (Communicated to Journal of
Psychological Research).
Moraldo, G. K. (1975). The relationship between Machiavellianism external control and cognitive style among college students.
Academy of Management Journal.
Ojha, H. (2007). Parent child interaction and Machiavellianism orientation. Journal of the Indian Academy of Applied Psychology.
Rathi, N.K., & Singh, M.S. (2010). Exploring Cognitive Style and emotional maturity among Indian handball players performing at
varying levels. Indian Journal of Social Sciences and Physical Education.
27
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Physical Education
JeeercelJe ceeheve ekeej : esCeeryeOo JeieeakejCe DeYeeme
[e@] Deej kes] ye[JeCes

cegjueerOej MebkejjeJe je"es[
[e@] ceeefCeke je"es[
[e@] meesveesves eg] heer]
... ,
meejebMe
JeeerceJe ner mebkeuheveee Flekeer iegbleeiegleereer Deens keer, eflees eLeeLe&heCes ceeheve kejCes Deeehe Mekee Peeuesues veener. SKeeeeves DebOeejele eeehe[le peeJes lemeee
keeneree ekeej ee #es$eele Peeuesuee Deens. ceeCemeeee owvebefove peerJeveeleerue efJeefJeOe kelee& ceOetve JeeerceJe ns eefleefbyebefy bele nesle Demeles ceeCemeees eeueCes, yeesueCes, SKeeoer mecemee
mees[efJeCes, mebkeeuee meeceesjs peeCes, YeeJeefveke leeCe menve kejCes F. efJeefJeOe Jele&ve emebieeceOes JeeerceJe eleerle nesle Demeles. leecegUs ceeCemeees nmlee#ej, leeeer PeesheCeeeer heOoleer,
leees yeesueCes Fleeoer Jeve JeeerceJeeee Deboepe IesCeees eelve nesle Demeleele. sefueheesveJej ceeCemes keMeeekeejs yeesuele Demeleele leees efvejer#eCe keje: leeceOesner legcneuee JeeerceJe
[eskeeJeuesues efomesue, hejblet ee meJe& heOoleervee ceee&oe Deensle. leecegUs JeeercelJe ceeheve ns Deeehener yegefOocelee efkebJee DeefYeeesielee kemeeseeFlekes eLeeLe& Je efJeemeveere Peeuesues veener. ee
yeeyeleerle Depetvener yejee heuuee iee"eJeeeee Deens. owvebefove peerJeveele JeeerceJe ne Meyo eecegKeeves ogmeNee Jeeeres JeCe&ve kejCee keefjlee DeeheCe Jeehejlees. heCe ee Meyoebee Jeehej
kejleevee keesCelee ieeser DeeheCe ue#eele Ieslees? jentue eees JeeercelJe Deeke<e&ke Deens efkebJee MesKej eeuee JeeerceJee veener Demes DeefYeeee pesJne DeeheCe Sskelees lesJne
eecegKeeves Jeeeres yeee hee ue#eele Iesleues iesues Deens Demes efomeles. jentueeer Oe[Oeeke Mejerjeer, ieesje jbie,heeCeeroej [esUs, Fleeoer JewefMeeebcegUs leeee JekeleercelJe eebieues Deens
Demes cnCelees] heCe MesKej eebes jbie meeJeUe, Mejerjeves otyeUe pee[ efYebieeee e<cee ueeJeCeeje Demee DemeueecegUs leeuee peCet JeeerceJe veener Demes DeeheCe ceevet ueeielees. SKeeoer Jeeer
heeefnueeveblej lee Jeeeree pees "mee DeeheueeJej Gcelees leeuee meeceeveheCes DeeheCe JeeerceJe Demes cnCelees. ne "mee lee Jeeereer Meejerefjke "sJeCe,esnje yeesueJeCeeeer heOoleer
FleeoercegUs Gcele Demelees hejblet JeeerceJe ee meb%esee ne Deieoer mebketefele DeLe& nese.
.
JeeerceJe cnCepes keee ?
SKeeoer Jeeer yeesueleebvee, pesJeleevee, eeueleevee JeeoefJ eJeeo kejleevee,
DeYeeme kejleevee, eejeewIeeyejesyej jenleevee, KesUleebvee keMeer efomeles leebes
efvejer#eCe kejCeeNee efvejer#eCeeletve Deveske hewuet heenJeeeuee efceUleerue. cee$e ns hewuet
mJeble$eheCes efJ eeejele IesTve JeeerceJeeyeue DeefYeeee Jee kesuee lej lees
egkeeree "jCeeeer Mekeelee Deens. mebieerleeleerue SKeeee jeieees JeCe&ve kejleevee
leeleerue kesJeU mJejebes JeCe&ve kesues lej lee jeieeeer keuhevee esCeej veener. lee
mJejebee efceueehe efYeVe-efYeVe ekeejs nesT Mekelees DeeefCe leeceOetve jeieeee efYeVe
e ekeejs nesT Mekelees DeeefCe leeceOetve jeieeee efYeVe e ue#eele esleele.
SKeeee hetueeleerue heekeeebee jeveses Je leebee jbieees kesJeU JeCe&ve kesues
lej hegueeuee esCeeNee megiebOeeeer keuhevee esF&ue kee? JeeerceJe ne osKeerue
Demeee Jeeeree iegCemecege eeletve esCeeje mebiegOe nese . ne megiebOee
DeeheueeJej "mee GceefJele Demelees. leeueee JeeerceJeeee efJeeej kejleevee
Jeeeree meeceeefpeke meboYee&J ej efJeMes<e cenlJe efouee Deens. Jeeer meceepeele
JeeJejle Demeleebvee FlejeJej efleeer Devegketue Jee eefleketue ehe he[le Demeles.
leevegmeej efleee JeeerceJeeke[s heeefn ues peeles. heme&ve@e fueer Fbepeerleerue ne Meyo
hemeexvee ee ue@efve Meyoeheemetve yeveuesuee Deens. hemeexvee cnCepes cegKeJee.
eleskeeuee efYeVe Demelees heme&ve@efueer cnCepes efJ eefJeOe Yege fcekee.
JeeerceJe ner mebkeuhevee mhe kejCeemee"er Deveske Meee%eeveer JeeKee kesuee
Deensle.
JeeercelJe ee Meyoeee Fbepeer heee&eer Meyo cnCepes Personality ne Meyo
Person ee ue@efve Meyoeheemetve Deeuee hetJ eeaee keeUer eerke veekeeleer hee$es
Deeheuee mJeYeeJe efJeMes<e oeKeJeCeemee"er leeW[eJej efvejefvejeUs cegKeeJes Ieeueerle
leebveee Person cnCele Jeeer ner osKeerue meceepeeee jbiecebeeJej Ske
ekeejee DeMe& cegKeJee Ieeuegve JeeJejles Je leeJeve ueeske lee Jeeer yeue
cele yeveefJeleele cnCetve Personality cnCepes Jeeeres ogmeNeeuee peeCeJeuessues
:
yeee he Demee DeLe& efveIelees eleske Jeeeruee JeeercelJe Demeles cee$e les Ske
meejKes Demet Mekele veener.
JeeercelJe ner mebkeuehevee mhe kejCeemee"er Deveske Meee%eebveer JeeKee kesuesuee
Deens.
1] Je=[JeLe& eebee celes :- Jeeeres efJ eeej DeeefCe DeeefJ e<keej DeefYeeer Je
DeefYeJe=eer keee& kejCeeeer heOoleer DeeefCe peerJeveefJe<eeke erkeesve eele Jee
Peeuesues Jele&veees mecegeeelceke mJehe cnCepes JeeerceJe nese
2] ceve eebee celes :- JeeerceJe cnCepes Jeeereer Mejerj eb$eCee Jele&veeee
jerleer efJeefJ eOe DeefYeeer kegJeleer ke=leer#ecelee, efJeMes<e keue Je efJeefJeOe DeefYeJe=eer ee
meJee&eer Skeelce Je Deleble JewefMehetCe& iebhg eCe efkebJee meceeefJe< nese.
3] efkebcyeeue eebee celes :- Jeeeres Flejeb ke[tve JesieUsheCe oeKeefJeCeejs Je
leee JesUer Flej ueeske efleeeMeer kemes Jeeieleele ns efveefele kejCeejs meeOeejCeheCes
mLeeeer mJeheeeer Je Jewe fMeeeeer Deveve meeOeejCe mebIeve cnCepes JeeerceJe
nese
4.efieuehe[& :- Jeeeree Jeeeriele iegbCeeee mebkeueeveelceke DeefJ e<keej
cnCepes JeeercelJe
5.De@[cme :- Skee Jeeereer leees Meejere fjke Deeke=leerceeve Je eeefj$e
eebeecegU ogmeNee JeeerJ ej he[Ceejer ehe
6. [e@.ces.:-ogmeNeeJej ehe hee[Ceeeer Meeer cnCepes JeeerceJe
7. [e@.Jeemeve :-ceeveJeer DeeeejCeele efometve esCeeNee eefleefeeelceke
DeeeejCeees meecetnerke oMe&ve cnCepes JeeerceJe.
8. [e@. ceve :- Meefjjjevee, Jele&ve efJeMes<e, DeefYeJe=eer, ke=leer #ecelee, Je
iegCeefJeMes<e cnCepes JeeercelJe JeeercelJeees mheerkejCe meJe& meceeJesMeke meg$e
DeeheCe Demes ceeb[t Mekelees 1) Meejere fjke efJ eefMe iegCe 2)yegOoer 3)
YeeJeveelceke Ie[Ce 4) meelele 5) meceepe eeflee
28
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

9) peer.[yueg Deeuehees& :- JeeercelJe cnCepes mJeleee heefjmejeMeer Jeeeres
pes Jewe fMeehetCe& meceeeespeve nesle Demeles leeuee keejCeerYetle DemeCeejer Je Jele&veeuee
eeuevee osCeejer Meejerefjke Je ceeveefmeke iejpeebeer ieefleefMeue mebIevee nese.
Mew#eefCeke meeOes Oese Je Gefos eehle kejCeeee leb$e%eeveeMeer DevegosMeveeee mebyebOe
eslees leb$e%eeveeuee Meeeere heeee DeeJeMeke Demelees DevegosMeve leb$e%eeve Deveske
heeeeJejb DeeOeeefjle Demeles hejblet efJeefJ eOe DeOeeve Gheheeer ne leemee"er meJee&le
cenlJeeee heeee nese. ee Gheheeer eecegKeeves oesve efJ eYeeieele ceeb[lee esleele 1)
Jele&veJeeoer 2) yeesOeelceke.
1) Jele&veJeeoer Gheheeer.
1.yeer.She.mkeervej
2.je@ye& ie@ves
2) yeesOeelceke erkeesve
1.peerve efheeepes
2.pesje@ce yegvej
3.efyeipe
3) mebMeesOeveelceke celeeCeeuees
1.ie@ves
2.Sue.Sve.ueB[e
4) DeOeeve eefleceeve
1.yuetce
1)Jele&veJeeoer Gheleeer
1.yeer.She.mkeervej :yeer.She.mkeervej eebee celes DeOeeve ns Meejerefjke hekeJelesJ ej DeJeuebyetve vemeles.
DevegosMeve eefeesle veefJeve Jele&ve efMekeCeemee"er eesie efmLeleer efvecee&Ce kejlee esles.
mebhetCe& Jele&ve ns Ske hetCe& Yeeie cnCetve efMekeJeues peele veener. Jele&veees ess ess
hhes hee[ues peeleele Je nUtnUt DeOeevekelee&uee cegKe Jele&veeke[s vesues peeles.
eebieues heefjCeece nesCeeNee Jele&veeeer hegveeJe=eer kessueer peeles Je JeeF& heefjCeece
Demeuesues Jele&ve eUues peeles. DevegosMeve ne kesJeU DeOeeveeeer efmLeleer efvecee&Ce
keve leeeer ueneve ueneve keeceele efJeYeeieCeer kejle veener lej eesie Jele&veeuee
eesie yeef#emes hegjJelees. efmkevejee eefleceeveecegUs keee& he=LLekejCe eemeejKee
mebkeuheveeeer DeesUKe keve efoueer Deens
2] je@ye& ie@ves:ie@veseeceles DevegosMeveeee Gefoebes efJ eOeeve ns keeee&lceke meb%eebceOes ceeb[Ces
DeeJeMeke Deens keeee&lceke meb%ee cnCepes efvejer#eCe eesie Jele&ve nese ie@vesee celes
DeOeeeveeee DeJemLee :1 ]DeOeeve peees kejeJeeees lee Iekeeeer Gheeegelee mJeerkeejCeeme DeOeeve
kelee&uee eJe=le kejCes.
2] DeJeyeesOeemee"er DeOeevekelee&ves ue#e osCes.
3] ceeefn leer efceUJeCes Je leer eesie efjleerves peleve kejCes.
4] ceeefn leeres oerIe& mce=leerle peleve kejles.
5] ceeefn leer peMeer Demeues lee eceeCes Jeehejeme hejle efceUJeCes.
6] ceeefn leerceOes megmebieleheCes heefjefmLeleervegmeej yeoue kejCes.
7] efceUeuesues %eeve lelhejlesves JeehejeJes.
8] DeOeeevekelee& leeee DeejbYeeree Dehes#ee hetCe& Peeuee keer veener ns heent
Mekelees.
2) yeesOeelceke erkeesve
1) peerve efheeepes :peerve efheeepes ne peerJeMeee%e neslee.
ecegKe mebkeuhevee :efheeepesves efJ ekeeme eefeesleerue kesJeU yeewOoerke Je DeJeyeesOeelceke efJ ekeemeeee
efJeeej ceeb[uee Deens. leeee celes yeesOeve efkebJee yegefOocelee (Cognition) ner
osKeerue heeve DeefYemejCeemeejKeer pewe fJeke eb$eCeee Deens. mebIeve Je eefleeespeve ns
ee eb$eCeses oesve ecegKe hewuet nesle. Jeeeree yeesOeefveke efJekeemeecegUs efleuee
mJele:ee heefjefmLeleerMeer eefleeespeve kejlee esles. efheeespesves eefleeespeveele
meelceerkejCe Je meceeJesMeve ee oesve hetjke eefeeebee meceeJesMe kesuee Deens.
:
1] meelceerkejCe :- meelceerkejCe cnCepes yeee Iekeeuee Jele&ceeve jevesle

meceeJetve IesCes nese yeee Iekeeuee Jele&ceeve jevesle meeceeJetve Iesleevee leele keener
yeue kesues peeleele. Goe. MejerjhesMeer yeensjerue DeVe pemesee lemese efmJekeejerle
veener lej Meeer Je heeCeeee heele heeblejerle Peeuesues DeVe mJeerkeejles yeewOeefveke
efJekeemeeyeeyelener vescekes Demese Ie[les.
2] meceeJesMeve :-meceeJesMeveeeer efeee ner meelceeakejCeeee Gue Deens.
meceeJesMeveele veJeerve IeekeebMeer pegUJetve IesCeemee"er Jele&ceeve jeveslee yeoue
kesuee peelees. Goe. ieoer&ee Sme.er.eJeemeele yeekeeJej efleIes Deieesoje yemeuesle
eewLee SKeeoe efJ evebleer ke ueeieuee lej leeueener ceeieshet{s mejketve meceeJesMe Ieslee
eslees. ns meceeJesMevee nese. meelceerkejCe Je meceeJesMe ee efeee Deeheuee mebhetCe&
Deeeg<eYej meJe& ekeejee efJekeemeele Ie[le Demelee. ee efeeebcegUs veefJeve
ceeefnleeree meboYee&le Jeeer Deeheuee heeefn uee Deeke=efveyebOe leheemetve heent Mekeles.
DeeJeMeke Jeeueeme leele yeoue ke Mekeles. JeeerceOese yeoue nesTve pegvee
ceeefnleerke[s Jesieee efkeesveeletve heeefn ues peeT Mekeles. pegvee ceeefnleeruee veJee
DeLe& eehle neslees.
3] meceleesueve :-efheeepes celeevegmeej keesCeleener peerJ e heeefjmLeerleerMeer eleereespeve
kejleevee mJele Je heefjefmLeleer eeceOes meceleesue meeOeCeeee eelve kejlees.
meceleesue ner pevceleepe eJe=eer nese.
4] hetvejeJeleea meelceerkejCe :- meelceerkejCeeletve meeOe Peeuesueer keesCeleerner
yeewOeefveke jevee meelceerkejCe kejCes eeuete "sJ eles eeueee efheeepes hetvejeJeleea
meelceerkejCe Demes veeJe oslees. meelceerkejCeeletve efvecee&Ce nesCeeje meceleesue ne
leelkeeefueke Demelees, yeeueke heefjefmLeleerleerue Flej Ieke enCe keve Iesles DeeefCe
meenefpekee hetjke meceeJesMeveeeer iejpe Jeet ueeieles. leecegUs hetJ eea meeOe Peeuesuee
meceleesue DeuhekeeUer "jlees DeeefCe hetvemeelceerkejCe Ie[les. ner efeee meeleleeves
eeuet jenles. cnCetvee yeeuekeeee Ge eefleee yeesOeefveke efJ ekeeme neslees.
2] pesje@ce ye gvej :DeOeeve efve<heleer hes#ee efJ eeeLeea DeOeeveemee"er pee eefeee kejleele lee eefeee
yevegjves DeefOeke cenJeeee ceeveuee Deensle. yegvejee celes DeOeeveees hhes.
1] keeee&lceke hhee :-ee hheele yeeueke cetle& ieeserejs Meejerefjke ke=leer kejlees.
2] efe$eeejs efMekeCeeee hhee : ee hheele yeeueke efe$es Je eefleke=leer
neleeUlees.
3] eeflekeelceke hhee :- eele hee eeflekes Je efevnebee Jeehej kesuee peelees. Goe.
yeeueke Yee<ee Je ieefCeleeleerue mebkeuhevee mecepet Mekelees.
3) efyeipe (Biggs) efyeipeeeceles
1]cege MeesOeve ceOes meg#ce efveeespeve esles
2] ceeie&oefMe&ke MeesOe ceOes meeefnle MeesOetve efoMee efouee peeleele.
3] efoioMeeale MeesOe ceOes mebbhetCe& efveeespeve Demeuesuee MeesOe Iesleuee peelees.
4] eceefvJele DeOeeeve ceOes DeOeeevekelee&uee Deveske hheeceOetve peeCeemee"er
meJe& ieeseree keeUerhetJe&ke ece ueeJeeJee ueeielees.
3) mebMeesOeveelceke cele eCeeueer
1] Sue.Sve. ueB[e :- Sue.Sve.ueB[e jefMeeve efJ eeejJeble DeOeeveees DeefOeke
Ge mJehe ue#eele Ieslees Je DeefOeke heefjhekeke ueeskeebmee"er ceeefnleer hetjJelees
leeee mebyebOe mecemee efvejekejCeeee ke=leeRMeer eslees. ee celeeCeeueeres ecegKe
Jewe fMee
1] efveece kemes Je keg"s Jeehejeees ns ceeefn le Demeuee efMeJeee efveeceebes DeOeeve
DehetCe& nese.
2] efJeeej eefeesJej eYegJe efceUJeCemee"er Iekeees eLeke=jCe kejCes DeeJeMeke
Demeles.
3] DeOeevekelee&ee efJ eeejeefeeebes he=LLeke=jCe kesues iesues heeefnpes.
29
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

4] DeOeeve eefleceeve :-DevegosMeve DeefOekeuhe leeej kejCeemee"er vesn ceer
ner Gefos ceeb[eJeerle. DeMee efjleerves Deieesojeer Gefos veblej cetueeceeheveemee"er
Jeehejlee esleerue Gefoebeer hetle&lee efkelehele Peeueer Deens Je veblej DeOeevekelee&ves
Jeehejues peeCeejs Je DeefleMee eYeeJeer Demes eefleceeve cnCepes yuetcees JeieeakejCe
keee kejeJes ns mecepeCeemee"er cetueceeheveeeer iejpe Demeles. Gefoebeer ceeb[Ceer
ceeie& nese. ns JeieeakejCe Gese esCeervegmeej kesuesues Demeles.
ns hetCe& efJekemeerle leb$e%eeve Deens.
DeeheCe efveefj#eCe kesuesuee Jele&veevegmeej DeOeeveeeer JeeKee kejlees. DevegosMeve
2] YeeJeelceke #es$eeee Gefoebes JeieeakejCe :leeej kejleebvee DeeheCe Deieoer megjJeeleeruee Gers ceeb[lees. ner Gefos DeMee efjleerves
yuetceee keeee&cegUs Flej Meee%eebvee Flej #es$eebes JeieeakejCe kejCeemee"er esjCee
ceeb[ueer heeefnpesle keer leecegUs Deeheues keee& veerheCes kejlee esF&ue. pej DeeheCe
efceUeueer Deens. keLeJeesue Je Flej Meeee%eebvee YeeJeelceke #es$eeee JeieeakejCeees
DeOeevekelee& keee efMekeuee eees Jemlege fveheCes Je efveefeleheCes efvejer#eCe kesues
ese efceUles. DeefYeJe=eer Je meoiegCeebMeer mebyebe fOele Demes YeeJeelceke #es$e Deens. mebhetCe&
leje DeOeevekelee&es eMe-DeheeMeees cetueceeheve kejlee eF&ue. JeefecelJeeee
JeefecelJeeuee hee yeewOoerke yeepet DemeeCes DeeJeMeke Deens Demes veJns. lej
mebhetCe& efJekeeme kejCse ns efMe#eCeees Oese Deens. JeeercelJe cnCepes keee?
leemee"er keener efJeOeeeke DeefYeJe=eer DeeJeMeke Demeleele. ee #es$eeleerue cenlJeees
JeeercelJe cnCepes hee Jeeeres yeee mJehe veJns. ee ceeiee&ee Deeheueeuee
Yeeie heg{erueeceeCes
JeefecelJeees eefleceeve yeveJeCeemee"er Gheeesie neslees. JeefecelJe ns heg{erue
1] enCe :- JeieeakejCe #es$eeleerue ner heefn ueer heeejer nese. cnCepes pes efMekeJeues
Iekeebveer yeveuesues Demeles Demes DeeheCe cnCet Mekelees.
1] meb%eeveelceke efkebJee yeewOoerke Ieke
peeles leeke[s DeOeevekelee& mJessves ue#e hegjJelees. peeCeerJ e, enCeemee"er
2] YeeJeelceke Ie
Demeuesueer Fe eesie ieeserJej ue#e keWerle kejCes ns eees GheefJ eYeeie nesle.
3] ceevemekeejke efkebJee Meejerefjke Devegkeuelee Ieke
2] eeflemeeo :-ner enCeeee heg{eer heeejer nees. eesie eeflemeeo osTve
4] Deeblejefeeelceke Je meeceeefpeke Ieke
DeOeevekelee& enCe kejlees. pes efMekeJeues peeles leele lees Yeeie Ieslee. lemese eele
ee meJe& Iekeebveer efceUtve yeveCeejs JeeercelJe ns meJeeieerCe Demeles. Jemlegle cee$e
Glmegkelee Je meceepeeleerue Deevebo eeeer meceeJesMe neslees.
Demes JeefecelJe DemeCes DeMekee.
3] cetue efveefeleer :- DeOeeve DeveggYetleeruee DeOeevekelee& efkeleer cetue oslees ns
1 meb%eeveelceke efkebJee yeewOoerke Ieke :esLes cenlJeees nese. Ie[CeeNee Ieveseer Gheegeelee leeves ue#eele IesCes ns cegue
%eeveelceke Meyoeee mebyebOe yeewe fOoke #es$eeMeer eslees. yuetceee celes yeewe fOoke #es$eele
efveefeleeres meJee&le Ge mJehe nese. iebLeeueeele efkebJee eeesieMeeUsle pej megeree
heg{erue Ieke esleele.
efoJeMeer osKeerue SKeeoe efJeeeLeea keece kejle Demesue lej menefpekee leeves lee
1] %eeve :-efJeefMe ceeefn leeree eleeJenveeee meceeJesMe eele neslees ner ceeefn leer
keeceeuee hetCe& Jeentve Iesleues Deens Demes efomeles.
nJeer lesJ ne leeej Demeles. leer heefjYee<ee leJes meeceeveerkejCe ee mJeheeeer Demet
4] mebeespeve :- DeOeevekelee&ee celeeCeeueereer ner megJeele nese. Ie[CeeNee
Mekeles. DeeheCe peeuee kesJeU ceeefnleer cnCelees leemee"er %eeve ne Meyo
Ieveseer Gheegeelee leeves ue#eele IesCes DeeMeke Deens. efJeeeLeea celeebeer leguevee
Jeehejuesuee Deens. eeeee DeLe& %eeve ner eieuYe meb%ee Deens. heCe ueeske leer
keve peer mebyebefOele Demeleerue leebee mJeerkeej kejlees.
Deleble keceer DeLee&ves Jeehejleele. ee #es$eeleerue ner Deleble keceer opee&eer heeleUer
5] iegCemebJeOe&ve :-Jeeeres peerJeveefJ e<ee lelJe%eeve ee heeleUerJej "juesues Demeles.
nese.
eebieues keee Je JeeF& keee ns mecepeCeemee"er keener efveke<e mJeerkeejlees Je leee
2] Deekeueve :- eeee mebyebOe DeLe& mecepeCes eeeeMeer eslees. ienCe kejCse Je
mejJe kejlees. ee meJe& heeeNee SkeceskeebceOes efcemeUuesuee Deensle. SJe{se veJns
cece& o=e feener meceeJesMe eele neslees. Yee<eeblej DeLe&yeesOeve Je MeesOeve GheIeke eele
lej, YeeJeelceke #es$eeMeer leebee peJeUee mebyebOe Deens. hejblet DeefYekeuhe leeej
esleele.
kejleebvee JeemleJelesMeer DeeoMee&ee Jeehej eecegKeeves kesuee peelees mebhetCe& JeemlelesMeer
3] Gheeespeve :-Skee heefjefmLeleerle Iesleuesues %eeve ogmeNee heefjefmLeleerle kemes
DeeheCe DeOeevekelee&eer DeeUsKe keve osT Mekele veener. DeeheCe hee leebvee
Jeehejeees ns eeletve mecepeles. eele Skee ef"keeCeer efMekeuesues efveece ogmejerke[s
vecegveeoeKeue GoenjCes osT Mekelees. leeee Gheeeesie leeuee peerJ eveeleerue ele#e
Jeehe Mekelees. lelJes, heOoleer Je mebkeuhevee eebee ogmeNee veJeerve efmLeleerle Jeehej
mecemesMeer peceJetve IesCeeeer egeer efMekeCeemee"er neslees.
3] ceevemekeejCe #es$eeee Gefoebes JeieeakejCe
kemee kejeJeeeee ns efMekelee esles.
4] He=LekejCe :- Iekeebes JeieeakejCe keve leebes keee& meebe fieleues peeles.
ee #es$eeee mebyebOe Meejerefjke keewMeueebMeer eslees.
1] eef leef#ehle efeee :-eslekeeuee efouesuee Devewe fkekeejke eeflemeeoeee esLes
GheueyOe meeefn le JesieJeiesee IeekeeceOes kee{tve leebeeleerue mebyebOe DeesUKeCes
DeeJeMeke Demeles.
meceeJesMe neslees. ner cegU heeleUer nese.
5] mebMues<eCe :-ner he=LLekejCeeee efJeOo eefkeee Deens. eele DeOeeve kelee&
2] cegueYetle efeee :-eeueCes,heUCes,Fleeoer neueeeueeRee meeceeJesMe eele neslees.
Ieekeebes Ske$eerkejCe kejlees. eele jevee efkebJee DeejeKe[e efouesuee Demelees.
3] DeJeyeesOe #ecelee :-efueefnCes,heke[Ces,Fleeoer keewMeueelceke #eceleebee
eeuee me=peveefMeuelee Demesner cnCeleele. eele veJeefveceealeer Demeles.
meeceeJesM eele neslees.
6] cetueceeheve :-yeewOoerke keewMeueeeer ner meJeeae heeleUer Deens. esLes
4] Meejerefjke #ecelee :-Meejerefjke menveMeeer Je efJ eefMe ke=leer kejCeeeer #ecelee
DeOeevekelee& pes efMekeuee Deens leJej Deboepe yeebOele Demelees. eeee DeLe&hee
eebee DebleYee&Je eele neslees.
SKeeeoer iees eebieueer Jee JeeF& Demee veJns. DeeheCe pee ieeseres cetueceeheve
5] keewMeueecelke efeee :-bkeuesKeve,JeeeJeeove FleeoermeejKee keee&#eceslesves
kejlees leeuee keener efveke<e ueeJeeJes ueeieleele. ner Ske meJeexe Ge esCeerr Deens
kejeJeeeee keewMeueelceke efeeebee DebleYee&J e eele neslees.
leer heg{erue eceeCes
6] ke=leer mebYee<eCe :-Meejere fjke ke=leeree ceeOeceeletve mebYee<eCe kesues peeles.
1] yeewefOoke keewMeueebee mejeJe kejCeemee"er Deieesojee heeleUeree mejeJe
GoenjCeeLe& ve=leeee meeceeJesMe esLes kejlee eslees.
DeeJeMeke Deens. Goe. cetueceeheve kejleebvee leehetJeeaeer meJe& keewMeues Deeheueeuee
4] Deebjefeeelceke keewMeueebee Gefoebes JeieeakejCe
esCes DeeJeMeke Deens. SKeeoer iees mecepeueeefMeJeee eflees cetueeceeheve kejlee
ueeskeebMeer kegMeuelesves JeeieCes ns ueeskeMeenerJeeoer meceepeele DeeJeMeke Demeles.
esle veener. Iekebees he=LLekejCe leebeer keeex , efveke<e ns meJe& heentve Iekeebes
keejCe cetuele meJe&peCe meceeve Demeleele Jeeeree kesJeU veeJeeJeve Deeheueeuee
mebMues<eCe kejCes DeeMeke Deens. yuetceeer JeieeakejCe heOoleer ner ie@ves, efheeepes,
efleee meeceeefpeke opee& mecepet Mekele veener. hettJeea ns Mekee nesles. cnCetve
yegvej eebee JeieeakejCe Deleble Gheege Deens. eecegUs Gefos efveefele kejlee
Deeblejefeeelceke efkebJee Debleie&le efkebJee meeceeefpeke keewMeueebke[s efMe#eCelep%e
esleele. yuetceee celes efJeefMe Je efveefj#eCe kejlee esCeemeejKes ke=leeRee mJeheele
:
30
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

DeefOeke ue#e hegjJele Deensle. esCeeryeOo JeieeakejCe GheueyOe vemetve kesJeU
JeieeakejCe GheueyOe Demeles. Deiee&Fue, jKece Je cee@ie&ves eebee celeebJ ej DeeOeejuesues
heg{erue JeieeakejCe efoues Deens.
1] ceeb[Ces (heg{s "sJeCes) efJ eOeeveelceke mJeheele SKeeoer ke=leer efkebJee keuhevee
efJeeeLee&veheg{s ceeb[Ces.
2] metevee -ee leelhegjlee Je eMveebee mJeheele heefjefmLeleerle Yeeie IesCeeme
efveceb$eCe osCes.
3] eespevee- MeesOeCes-Flej Iekeebvee meceeefpeke Jeeer kesuesues Demeleele.
4] yeebOeCeer-megeveebvegmeej yeoue keve eespevee DeeKelees.
5] hegjeJee-ogmeNee Jeeeree celeebvee, erkeesveebvee hegjeJee osCes.
6] mhe<erkejCe-SKeeoer iees mecepeueer vemesue, lej leer mhe IesCeemee"er hegvne
meebieCeeeer efJ evebleer kejCes.
7] ceeefnleer efceUJeCes-eMve efJeeeve cele,mele ieeseryeue ceeefn leer efceUJeCes
8] meejebMe-hetJeea eee& Peeuesuee Yeeieeee meejebMe Lees[keeele leeej kejCes.
9] ceeefnleer osCes :- SKeeee Yeeieees JeieeakejCe, leeefJ e<eeereer celes eeeer
Flejebvee ceeefnleer osCes.
10] meceeJesMe keve IesCes-Flejebvee meeceeJetve IesCeemee"er efJ eOeeeke eelve
kejCes.
11] efkee kejCes efJeefMe JesUsme efJeefMe ef"keeCeer pes Ie[le Demesue leeJej
YeeJevee Jee kejCes.
12] celeefYeVelee-JesieUerceles Demeleerue lej leer Jee kejCes.
13] meceLe&ve-Deeheuee yeeeJe kejCeemee"er ogmeNee Jeeeree celeebJej nuuee
kejCes.
14] De[LeUe-heee&e ve megeJelee SKeeee cegeeuee njkele IesCes efkebJee De[LeUe
efvecee&Ce kejCes.
15] efJejesOe-otue&#e keve Jee peemle yeesuetve SKeeee Jeeeruee efJejesOe kejCes.
DeMeeefyoke-DeMeeefyoke efJeYeeieele heg{erue JeieeakejCe Dee{Ules.
16] ele#e meb yebOe mJeeiele kejleebvee Jee efvejeshe Iesleebvee mhe&Me efkebJee Flej
Meejerefjke meyebOe eslees
17] efvekelee Je efmLeleer-ueeskeebeer Skeceskeebheemetve otj yemeCeeeer Jee GYes
jenCeeeer peeiee eele DebleYe&gle nesles. leebeele Demeuesues efce$elJeees veeles eeJeve
mecepeles.
18] Meejerefjke efmLeleer-Jeeereer veeJe[ efkebJee keece ve kejCeeeer Fe ner
eeletve ue#eele esles.
19] neJeYeeJe-DeefYeJe=eer YeeJevee, esnNeeJejerue neJeYeeJe {eWieerheCe eeJeve

ue#eele esles.
20] erkeesve-eeCeefCekeheCee efkebJee peJeUerkelee efvecee&Ce kejCeeee
erkeesveeceOetve peeCeJelees.
meejebMe - Jele&veJeeoer eefleceeve ns Gheege leb$es Je Gefos, mejeJe eyeefuekejCe Je
Ge hhes DeMee mebkeuhevee DevegosMeveemee"er hegjJeles meb%eeveelceke eefleceeve Demes
ceeveles keer, efJ eeeLeevee DeeheCe meJe& ieess er efMekeJet Mekele veener lej leebvee
DeOeeveeee egeer efMekeJet Mekelees DeeheCe efJeeeLeeuee kemes efMekeJeeees les
efMekeJet Mekelees Deeheuee ceeee&efole DeYeemeece ne efJeeeLeeauee mJele ee DeYeeme
mJele kejCeeme Gheeesieer "jues Demes meb%eelceke ceeie& Deeheueeuee megeJelees ee
DeLee&ves meew%eeveelceke erkeesve ne Deveske ekeejeer heefjmLeleer neleUCeejs mebhetCe&
JeeercelJe yeveefJ eCes ee Mew#eefCeke mebkeuheves peJeU heesn elees keesCeleener
DevegosMeve DeefYekeuheele Skee eefleceevee vegmeej keeceees he=LekejCe kejCes ner
DeefleMee cenlJeeeer ke=leer nese. keesCeleener DevegosMeve DeefYekeuhe leeej kejleebvee
Iekeebes he=LekejCe DeeJeMeke "jles eele efJe<ee keece Je DeOeeeve kelee& eebee
meceeJesMe neslees. He=LekejCeeletve Jeve Deeheuee DeefYekeuheemee"er heeee leeej neslees.
pewefJ eke Je yeee Jele&veJeeoer eefleceeve ns Gheege leb$e Deens. pewefJ eke IekeeJej
Deeheues efveeb$eCe vemeues lejer yeee Ieke DeeheCe neleeUt Mekelees. efJ eMes<ele:
Meeuese peerJeveele efMe#ekeebFlekeer ogmejer eYeeJeer Meeer veener. ne efJeeeLee&es
JeeerceJe Ie[efJeCeeceOes efmebn eee Jeee Geuet Mekelees. cee$e leemee"er eLece
efMe#ekeees JeeerceJe eYeeJeer heeefnpes, eeCeJeeet ve$eJeeet ns jbienerve eJenerve Je
iebOeefnve DemeueecegUs nJesceOeerue leebes DeefmlelJe menpeemenpeer keUle veener. les
efmeOo kejeJes ueeieles. efMe#ekeees JeeerceJener pej Demese jb ienerve eJenerve Je
iebOenerve Demesue lej leeee eYeeJe cegueebvee kemee peeCeJesue? eemee"er Deeheuee
JeeerceJeeke[s eLece heeefnues heeefn pes. JeeerceJeeletve mJeleeer eeflecee efkebJee
"mee FlejebJ ej Gceuee heeefn pes. Deeheueer Yegefcekee keesCeleer eeeer Deeheuee
Yegefcekeseer DeesUKee Peeueer veenerlej SKeeoe ve veekeele eYeeJeerheCes keece ke
Mekele veener Demee DevegYeJe Deens.
Jele&veJeeoer Gheheeer ceOes yeer. She. efmkevej Je je@ye&ie@ves eebveer
mebkeuhevee ceeb[ueer. yeesOeelceke erkeesveees efpeve heereepes, pesje@ce yegvej efyeipe
eebveer mebkeuhevee ceeb[ueer. DeOeeve Gheheeeres yuegce eebveer ceeb[ueer ee meJe&
mebkeuheveeletve DeOeeve DeOeeheve keMee ekeejs eebieues kejlee esF&ue Je leeee
efJeeeLeevee meJee&le peemle Gheeesie Peeuee heeefn pes ns GsMetve JeeerceJeees ceeheve
essCeeryeOo JeieeakejCe kesues peeJes.
meboYe&
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
osMeheeb[s hekeeMe,(2007), DevegosMeve heCeeueer DeefYekeuheJeJemLeeheke iebLeefveefce&&leer kesbo , e] e] ce] cegkele efJeeeheer", veeefMeke
Oeesie[s he] je] ,(1969), Meejerefjke efMe#eCe DeOeeheve heOoleer,eerefJeee hekeeMeve,hegCes 30
iee[ieerU mJeeleer,(2005), Meejerefjke efMe#eCe,(Meeuese efJe<ee DeeMeeegkele DeOeeheve ), megefJeeej hekeeMeve ceb[U hegCes
keeve[s efJe] ke=0 ,(1994), efleere DeeJe=leer Meejerefjke efMe#eCeeeer DeOeeheve heleer Je cetuelelJes , vetleve hekeeMeve, hegCes 30
keesunkej ke=<Ceepeer kesMeJe ,(2007), Yeejleere ceevemeMeee DeLeJee meeLe& DeeefCe meefJeJejCe heelebp eue eesieoMe&veDeeefole heefle<"eve, hegCes 30
keg[bues ce] yee] ,(1968), eewLeer DeeJe=leer DeOeeheve Meee DeeefCe heleer Jnerveme hekeeMeve, hegCes 30
Kejele Dee] hee] ,(1982), ogmejer DeeJe=leer,heiele Mew#eefCeke ceevemeMeee,eerefJeee hekeeMeve, hegCes 30
ceeves efJeceue,(1969), Meejerefjke efMe#eCeees DeOeeve Je DeOeeheve,eer uesKeve-Jeeeve Yeeb[ej, hegCes 2
efMebbos me] kes] ,(1994), Meejerefjke efMe#eCe DeOeeheve heleer, Jeer[e leb$e hekeeMeve, kegkegob veiej, hegCes 37
Gheemeveervee kes] keguekeCeer& kes] efJe] ,(1987), eMemJeer DeOeeheveeerefJeee hekeeMeve, MeefveJeej, hegCes 30
heeekej ceneosJe DeeuesieeJekej ,(1989),Mew#eefCeke ceevemeMeee DeeefCe Meejerefjke efMe#eCe Je KesU Jeer[eceevemeMeee, hekeeMeke jIegJebMeer hekeeMeve MegJeJeej hes" hegCes 02
cebieue Sme] kes] Je Yeeefee Sce] Sce] ,Kesue ceveesefJe%eeve Ssp etkesMeveue heefyueMepe& hekeeMe yeo pe&& uegefOeeevee 141008
DeeieueeJes heefohe ,(ogmejer DeeJe=leer 2008), meeceeefp eke mebMeesOeve heleerMeee Je leb$es hekeeMeve eermeeF&veeLe hekeeMeve 1, YeieJeeIej kee@chueskeme, veeiehetj 10
meble og] kee] ,(1988), mebMeesOehe heOoleer, heefJeee Je DeblejbiehegCes efJeeeLeer& ie=n hekeeMeve, hegCes
15. Kundu Dibakar, (1991), Modern Education Psychology Arya Book Depot, Karol Bagh, New Delhi 05
16. zeigler Earle F. Philosophical FoundationsFor Physical Education, Health and Recreation Education Kochhar S. K. ,(1977),(Third
Edition, Methods of techniques of teaching,Sterling Publisher p. Ltd.
31
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Physical Education
Heew{
cegjueerOej MebkejjeJe je"es[

[e@] ceeefCeke je"es[
[e@] Deej kes] ye[JeCes
[e@] meesveesves eg] heer]
... ,
meejebMe
heew{ Jeeeleerue ceefnuee Deeheuee owvebefove peerJeveeceOes keece keefjle Demeleevee Deejesieeke[s ue#e efoues peele veener] leele KeeCeeefheCeeee meJeeer, JesUsJej ve PeesheCes,
JesUsle pesJeCe ve kejCes, Deenej-efJenej cewLetve,ee yeeyeerJej efveeb$eCe vemeCes] leecegUs heew{ 35 les 40 Jeeeleerue ceefnueele mLegueheCee peemle heesheeJele eeueuesuee efometve eslee]s DeeOegefveke
egieele Jew%eeefveke o=ef<keesveeee peerJeve MewueerJej heefjCeece Peeuesuee DeefOeke efometve eslees] ef veeefcele Jeeeece ve kejCes, mekeeUer ueJekej ve G"Ces,pesJeCe JesUsJej ve kejCes, je$eer- Deheje$eer
pesJeve kejCes, ogheejer pesJeve Peeueeyejesy ej PeesheCes, je$eer GefMej pesJeve kejCes Je ueiese PeesheCes ee yeeyeercegUs Mejerj ueheCee Jee{Ceeme keejCeerYetle Deens] ueheCee ne meo=<leses ue#eCes
veener ns ef JeefMe< Jeeeveblej Deepeejees ue#eCe nesGve yemeles] efkeleer ner Gheee keefjle yemeues lejer Mejerj keceer nes Ceeme ceole nesle veener] Gue Mejerj Jee{lee peeles] owvebefove peerJeveeceOes
ke<oeeke keece ke Jeele veener, Jeeeece vekeesmes Jeelees,leecegUs Mejerjeleerue G<ceebke Kee& nesle veener] leer DeefOekee meeeueer peeles leees heelebj ns ejyeerle nesles DeeefCe Mejerj Jee{lees]
.
e;

.
.
. .

. .
.
. u
.
, .
- ke , , ,
, , , , (
, ,,) .
.

.
" u ke
25 BMI,
(Over weight ) .'
" ke ke /
, .'
" u
.'
.
.
.
. .
88 . . 92 . .
. u
:

.
' '
ke
. ee
.

, .
'

. ,
,
.

ke .
' ,
' .
, ke : . ke
iCe
.
* ::1) ::- (Genes)
. .
2) (Life-Style Factors) : .

. -

32
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
.
.
3) - (Socio-Economic Factors):u
. -
.
4) (Cultural Factors):-
meebmke=efleke keee& Je ceele kes ues peeles] ee keee& Je ceele DeeJe[erveg meej Devveees
G<ceebke ef ceUles]
/ :: .
u
.
u .u yeeye-
:
. .

t .
: . ,
, .
.
me .
:(1) ,
.
(2) heew{ .
::- u ,
,
.
. ,
: u .
::he ew{ .
::(1) ke .
(2) 35 45 .
(3) 2012 2013 .
:(1) heew{ uee Deens.
(2)
. : :(1) .
(2) u , , , , ,
u u .
(3) .
mebeesOeve heOoleer - emleg le mebeesOeveele meeefmLeleerle Demes ef omet ve esle
Deens keer , }heCeener Ske heej cees"er mecemee Pee}er Deens .ld eele
ceef n}ebceOes }heCee peemle Jee{le ee}}e Deens . Heg<eeb hes #ee efeeebes
:
}heCeees eceeCe peemle Deens . cnCetvee emlegle mebeesOeveeves ef eeebJej

meJex#eCe kejCeele Dee}s }s Deens .
ee meJex#eCeele Jekeleer DeYeeme heOoleer Jeehej}er Deens. ee
meb ees Oeveele meeef mLeleer ee cnCepese efeeebee }heCeeye} meOee keee
efmLeleer Deens. eeee DeYeeme kes }e.
vecegvee efveJe[
emlegle meb ees Oeveele Gs e hegCe& vecegvee ef veJe[Ceele Dee}s}e Deens.
meb ees Oevekelee& meb ees Oeveeee DeYeemeemee"er pes Jne Deeheueemecees j
keener Gse IesGve mJele: efveCe& e IesTve eeflemeeokeeee ieebeer ef veJe[
Ies Tve eef lemeeokeeee ieebeer efveJe[ kejlees, les Jne leeme ef veef Ce&le
veeoe& cnCeleele.
ee heOoleer le hewmee, Jes U Je ekeleer efkeleer }eieles. meb ees Oeve
eef ees le Gece ekeejs Gheees ieele DeeCe}er peeles. Hejb leg meoj heOoleeree
keener ceee& oe Deensle ner heOole Jemleg efve veener.
ceOeJeleea ef}bie, Jee
mJeeleb $e eg} ceef n}e Gheees efpele eeeCee
mebeesOeve heOoleereer efveJe[ : emlegle mebeesOeveeve meJex #eCe heOoleer eer
efveJe[ kejCeele Dee}er Deens . Jele& ceeve keeUeeer meb yebOeerle Deeer Deeoe&
heOoleer nes e.Deepe keee efmLeleer Deens, eeeer heenCeer kejCeemee"er
Gheeg kele heOole Deens.efe#eCe Je eejerefjke efe#eCe efJe<ee yejse mebeesOeve
eeheOoleer ves kes}s peeles . meOeeee mecemeeee eele efJeeej kes}e peelees.
Jele& ceevekeeUe ef Je<eeer Deef Oeke mele ceeef nleer ef ceUefJe}er peeles . meb ees Oeve
Jew%eeef veke heOoleerves e kes }s peeles . meJex #eCe cnCepes heenCeer kejCes, efvejer#eCe
keve JeCe& ve kejCes meJex #eCe heOole eeeer ve keeUeheemetve eeef}le Deens.
JeeKee :meeefmLeleeres meg #ce DeYeeme efvejer#eCe keve meeef mLeleer mhe
kejCeeee DeYeeme heOoleer me JeCe&veelceke efkeb Jee meJex #eC eheOoleer
cnCeleele.
cenJe :
meeheef jef mLeleer eJe= eer, ef Jeeej eJeen F.meceepeJet ve IesTve
JeJenejeleer } Deves ke mecemee mees[ef JeCeemee"er ns meb eesOeve eYeeJeer "jles .
ceeefnleer :
emlegle meb ees Oeveele 30 les 45 Jeeesieeleer } ie= efnCeer ee
}heCee yeIeCeemee"er heg{er} heOoleer ves leeeer ceeef nleer iees Ue kejCeele
Dee}s}er Deens .
1]
eLece leebes Jee efJeeejCeele Dee}s.
2.
Jepeve keeeeee meeneeeves Jepeve IesCeele Dee}s .
3.
sheee ceoleer ves leebeer Gb eer Ies Ceele Dee}s .
4.
leeb ee hees eee Ies j cees peCeele Dee}e.
5.
leeb ee GpeJee ceeb[er ee Ies j cees peCeele Dee}e.
6.
meJee& le esJeer leebee GpeJee heesjer ee Ies j cees peCeele Dee}e.
kee e&heOoleer : emleglemebeesOeve ns heg {er } eceeCes Ies Ceele Dee}s Deens.
1 eLece ie= efnCeeR vee ee meb ees Oeveeye} ceeefnleer meeb efiele}er cnCepes ns
meb ees Oeve kejCeeceeiees keejCe eele ce}e leeb eeke[tve keeece ceole
nJeer les meeb efiele}s. leeb eer leeejer yeIetve heg {er } heOoleerves leebeer ceeef nleer
Ies Ceele Dee}er .
33
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
2 meb Mees Oeveeee ceee& Ge vegmeej leees Jee 35 les 40 Deens ] lee efeee
yeodue ceeef nleer ieesUe kejCeele Deeueer ]
3 heew{ ceefnueees Deegke Jepevekeeeeee meeneeeves Jepeve Ies Ceele
Dee}s.
4 hees eee Ies j ceespeCeele Dee}e. hees eee Ies j ceespeleebvee s heeer
meg Jeeleer eer yeepet ner yeWyeer peJeU "s Jetve she hees euee iebg [eUCeele Deeues]
she ieg b[eUle Demeleevee hees euee Ied leeCet ve Ies Ceele Deeues] ee heceeCes
hees ees Ies j cees peCeele Deeues]s.
5 GpeJee ceeb[er ee Iesj ces pejceW sheves ceespeCeele Dee}s ]
6 GpeJee heesjer ee Ies j cespejceW sheves ceespeCeele Dee}s.
mebKeeke er heOole
emlegle meb ees Oeveele meb Keeeeeer e heOoleeree Jeehej kejCeele
Dee}s}e Deens. ceefnueebee mLeg }lJees eceeCe Ies Tve meb Kee eeeer e
leb$eees DeLe& efveJe& eve kejCeele Deens .
eele eLece peer peer ceeef nleer Ies le}er leeb ee ceOeceeve kee{Ceele
Dee}e. veblej eceeCe efJee}ve kee{Ceele Dee}s . eeJeve lebeeeleer }
menmeb yebOe kee{Ceele Dee}s}e Deens . ee leerve meb Keeeeeere leb $eeee
Jeehej ee meb eesOeveele kejCeele Dee}s }e Deens.
meebefKekeer e DeLe& efJe}s<eCe
emlegle meb ees Oeveele ceef n}ebee }heCee ceespeCeemee"er leebb es
Jepeve, Jee, Gbeer , hees eee, Iesj, GpeJeer, ceeb[er, GpeJeer heesjer eebes ceehe
Ies Tve meb Keeeeeere heOoleer ves ceOeceeve eceeCe.
meejeb e
emlegle mebeesOeve eLece emleeJevee ceeb[Ceele Dee}s}s Deens . leeveblej ne
DeYeeme kejCeeeer iejpe kee he[}er Deens . ns heeefn}s Deens .}heCeeee
mecemeses efJeOeeve kejCeele Dee}s }s Deens. ee meb ees Oeveees Gef es heg{er }
eceeCes nesles.
Gefes he ew{ ceef n}eee mLeg }lesee efJe}s<eCeelceke DeYeeme kejCes
leeveb lej ee DeYeemeees cenJe heenCeele Dee}s . ee mebeesOeveeee ceee&oe
heg{er} eceeCes Deensle.
1] ns meb eesOeve hekele ceef n}eheg jles e ceee& efole Deens.
2. heew{ ceefn}eb ee Jeees ie 35 les 45 Ies Ceele Dee}s }e Deens.
emleglemebeesOeveeleer} meb yebOeer le meeefnleeee DeYeeme kees Celee
meb ees Oekeebveer kes}e Deens. ns ceeb[Ceele Dee}s }s Deens . lemese ee
meb ees Oeveele meJex #eCe heOoleereer ef veJe[ kejCeele Dee}er Demet ve ee veceg vee
heOoleeree Jeehej kejCeele Dee}e Deens .
Heg {s ceeefnleer keee heOoleer ves ieesU er kes}er Je leeeer keee&heOoleer
ceeb [Ceele Dee}s}er Deens. emlegle meb ees Oeveele mebKeeeeeere leb $es ,
ceOeceeve, eceeCeef Jee}ve lemese menmeb yebOe eeb ee Jeehej keve Dee}sKe Je
keeskeees DeLe& efveJee&eve kejCeele Dee}s }s Deens .
efve<ke<e& :
1 Jee, Jepeve, Gb eer, hees eee Ies j,GpeJeer heesjer, GpeJeer ceeb [er ee
meJeeeer ceOeceeveeeer eske[e eceeCe kekes Jeejer ner 32.68 kekes
Dee}s}er Deens .
2 Jee, Jepeve, Gbeer , heeseee Iesj, GpeJee ceeb[er , GpeJeer heesjer ee
meJeeee eceeCeef Jee}veeeer es ke[e eceeCe kekesJeejer ner 10.86 kekes
Dee}s}er Deens .
3 Jeeeee Gbeer eer keceer menmeyeb Oe Deens Je GpeJeer ceeb [er Je heesjer ee
peemle menmebyeb Oe ef omet ve eslees .
4 Jepeveeee meJee& eer GpeJee hees jereer,GpeJee ceeb[er eer peemle menmeb yebOe
Deens . Demes ef omet ve es les .
5 Gb eereer Jeeeeer keceer menmeb yebOe Deens Je yeekeer meJeeeer peemle
menmeb yebOe Deens .
6 hees eee Ies jeee Jepeveeeer peemle menmebyeb Oe Deens. Demes ef omet ve esles.
7 GpeJee ceeb [eree Jepeveeeer, hees eee Iesjeeer lemese GpeJee heesjer eer
peemle menmebyeb Oe Deens, Demes efometve esles.
8 GpeJee heesjer ee Jepeveeeer peemle menmebyeb Oe Deens, Demes efometve es les
meJe& meeb efKekeer heef j#eCeeletve Demee efve<ke<e& kee{Ceele es lees keer , ee
meb ees Oeveele pes ie= ner leke= le 30 les 45 he ew{ ceefn}e ceOeer } mLeg}lee
Jee{le ee}}e Deens . ns mele Deens Demes ee mebeesOeveeleer} ef ve<ke<ee& let ve
efometve es les .
efehe ejeer / meg evee
emlegle mebeesOeveeJej DeYeeme kesueeJej } ceefn}eb vee heg {er } efeheejeer
eeJeeee Jeeleele.
1 Heef n}er Je meJee&le cenJeeeer iees cnCepes ueheCeeJej ceele kejCeele
efveeef cele Jeeeece kes }e heeef npes .
2 og mejer cenJeeeer cnCepes meb leg ef}le Deenej Iesle}e heeefnpes. cnCepes meJe&
ekeejee Deenej Ies le}e heeefnpes.
3 lemese KeeeCee efheCeeee Deeesie meJeeer eUuee heeef npes .
4 ef eeebveer }heCee keceer kejCeemee"er leeb veer Jes ieJes ieUee ekeejes
eelve kes }e heeef npes .
5 }heCee keceer kejCeemee"er [e@ ke jeb ee meu}e Ies le}e heeefnpes.
6 ceeveefmeke leCeeJee heemetve otj jeef n}s heeef npes vess nceer Deeveb oer jeef n}s
heeefnpes.
meboYe&
peox eerhee},(2009),eejerefjke efe#eCe leb$es Je heOoleer, ebceeekeeve

ceeves Se.S., (2006),ew#eefCeke Je eejerefjke mebeesOeve efJepee hekeeMeve, veebos[
Ieboies kes] Sve] Je ceejleues (heLece DeeJe=leer 2003),Deejesie efMe#eCe, eesie DeeefCe heLeceesheeej hekeeMeke Jeefpejeyeeo, veebos[
] heeekej ceneosJe DeeuesieeJekej ,(1989),Mew#eefCeke ceevemeMeee DeeefCe Meejerefjke efMe#eCe Je KesU Jeer[eceevemeMeee, hekeeMeke jIegJebMeer hekeeMeve MegJeJeej hes" hegCes 02
cebieue Sme] kes] Je Yeeefee Sce] Sce] ,Kesue ceveesefJe%eeve SspetkesMeveue heefy ueMepe& hekeeMe yeope&& uegefOeeevee 141008
DeeieueeJes heefohe ,(ogmejer DeeJe=leer 2008), meeceeefpeke mebMeesOeve heleerMeee Je leb$es hekeeMeve eermeeF&veeLe hekeeMeve 1, YeieJeeIej kee@chueskeme, veeiehetj 10
meble og] kee] ,(1988), mebMeesOehe heOoleer, heefJeee Je DeblejbiehegCes efJeeeLeer& ie=n hekeeMeve, hegCes
34
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Physical Education
Meejerefjke mego{lee
[e@] [ehekes kes. [er.
ef meOoeLe& ceneefJeeeuee, peehe eyeeo,efpeune peeuevee]

1.1
jefOejeefYemejCe oceoejheCee :- Deejes ieefOeef<"le Meejer efjke
mego{les ee o <er ves ne meJee& le cenlJeeee Ieke Deens] ee Iekeeee eesie
ef Jekeeme Peeueeme pee keeceele yejse ece kejeJes ueeieleele Demes keece
Jekeleer me yejee JesU kejlee es les jefOejeef YemeCe Je oceeoejheCee eesie
Demes ue lej Mejerjeme meJe& $e heeCeJeeet egkele jkele hee"efJeCes Je he eCeJeeeg
ef Jejnerle jkele iees Ue kejCeees keece -noe eesie hekeejs kej Mekeles
meJe& hes Meer vee jkele hegjef JeCeees keece ee Iekeeee ef JekeemeecegUs ees ie
le-ns ves nesle Demeles] heeCe Jeeeg Ies Ces, keye&- efJohe Ceeueer Jeeeg yeens j
ekeCes ns keee& ner eecegUs e eesie hekeejs nes les ]
1.2
mveeegeer leekeo Je oceoejheCe:- leekeo Jeehejle Demeleeb vee
mveeeg Deekeb g eve heeJele Demeleele] ner ef ke ee efpelekeee ueJekej kes ueer
peeF& ue ef leleke ee he ceeCeele neueeeueer ee Jesie Jee{lees ] peemle Jepeve
Geueeees Demeueeme Jes ie keceer Demelees] DeeefCe Jepeve keceer Demeueeme
Jes ie peemle Demelees] Lees [keeele yeue ef vecee&Ce kejCeeeer mveeeg eer #ecelee
cnCepes leekeo nes e
1.3
ueJeefekelee :- meebOeeb eer het Ce& neueeeue nes Ces cnCepes
ueJeefekelee] Jeees ceeveehe ceeCes neueeeue keceer PeeueecegUs meebOes ke[ke
nes leele] Mejerj lejCe "sJeCeeme Deeheuee ves nceeree neueeeueer le Ske
he keejeer menpelee Je meeQoe& DeeCeCeeme ueJeef ekelee Kethee Gheegkele
"jles] Deeheues Mejerj ueJeeerke DemeCes ns Deejesieees Ske he cegKe ue#eCe
Deens] Meeeer e Yee<els e meebieees lej meeb Oes Je mveeeg eeb eer eueveJeueve
oerIe& lee pes Je{er peemle lesJe{er ueJeeer kelee peemle Demes ceeveleele]
ueJeeerkelee ner efvemeiee& ves ceeveJeeme ef oues ueer os Ceieer Deens ]
1.4
Mejerj Ieke jevee Deeheues Mejerj heceeCeyeOo "sJeCes
DeeJeMeke Deens ] he ceeCeyeOo Mejer jeee efJeeej ceg Kelee leeee
ef omeCeele jyeeyeele, ke leer keeceele efometve es lees] Deeheuee Mejer j
"sJeCeer uee, Gbeeruee, Jeeeuee meepes mes Deeheues Jepeve DemeCes ne
he ceeCeyeOo Mejer jjevesee Ske cenlJeeee Ieke Deens] Deenej , owveb efove
keecekeepe DeeefCe Jeeeece ee ef levner ee ces U nJee
2.
keewMeueeefOeef<"le Mejerefjke meo{lee- KesUe[tb vee Meejer efjke
keew MeueeJej DeeOeejer le ef JeMes <e he eefJeCeeeer iejpe Deens ] leebvee Deejesie
ef Oeef <"le Meejer efjke meo{les yejes yeje keew MeueefOeef<"le Mejer efjke meo{les eer
iejpe Demeles ] eheUlee, Jes ie, Mekeleer , leesue, mecevJee ,DeeefCe
he efleefke ee keeue ee #eceleebee ef Jekeeme Peeueeme keejke meo{lee heehle
nes les ] leeceg Us Meejerejf ke keew Meue meheeF& ves kejlee es les ]
hemleeJevee :owveb efove peer Jeve peiele Demeleebvee neueeeue ne heles ke

efpeJeeee mJeYeeJe Deens] Mejerj ,mveeet, Fb efo es eebeele ef vemeie&le:e
neueeeue kejCeeeer #ecelee Demeles ] DeMeer ner vewmeefie& ke neueeeue pej
nesle vemesue lej Jeeeece, KesU eeb eeJoejs cegeece Ie[Jet ve DeeCeeJeer
ueeieles, les Jne Mejer efjke Deejesie, meg o{lee eeb ieueer jenles ]
Mejerjeeer Depeer yeele peeCeer Je vemeves cnCepes Deejes ieeeer
meg jJeele Deens ] Deeef Ce Mejer jees , ceveees meb het Ce& meblegueve ns Deejes ieees
Je les ef ceUefJeCeees ue#e Deens ] ee iees<erke[s Deeheues Je Deeheuee
meceepeees ogue& #e Peeues Deens ] heles keees mJele:ke[s og ue&#e Peeues keer ,
Deehees Deehee Deemeheemeee JeeleeJejCeeke[s osKeer ue nesles Deeef Ce
heog<eCeeee Yemceemeg j GYee jenlees] pees ceveg<e mJele:ee Deejs eieeke[s
ue#e os lees lees meenefpekee Deemeheemeee ef vemeiee&ke[s ue#e os Jet ueeielees
DeeefCe efvemeiee& Meer peJeUerke Je meceleesue meeOeCeeee he elve kej ueeielees]
Glece Deejes ieeceg Us Deeeg<eeee #eCe ve #eCe ef vece& U
Deeveb oele peelees Deeef Ce Glece Deejes ie Demeuesuee ceveg <e ne mJemLe
Demelees] cnCepes mJemLe DemeCes ee ef kees lee leeuee Flekee Deevebo
Demelees keer , Flej kees Celeerner iees< leeeeMeer leg uevee kej Mekele veener]
Jemeveeee Deevebo #eCe Yebiegj Demelees ] Deejesieeee Deeveb o cee$e meow Je
DeeheueepeJeU Demelees] pee Mejerjeee pees jeJej ee peerJeveeee GheYeesie
Ieeeee lee Mejerjeee meo{[lesuee Deleble cenlJe Deens ] heleskeeme
Deeheuee keeceeee mJejheevegmeej mego{les eer DeeJeMekelee Demeles] meJe&
meeceeve Jekeleer eer Meejer efjke meg o{lee DeeefCe KesUe[b geer Meejerejf ke
meg o{lee eele Keg he hejke Demelees ] meJe& meeceeve Jekeleer me
Deejesieef Oeef <"le Meejer efjke meg o{les eer (Health Related
Physical Fitness) lej KesUe[t bvee keew Meueeef Oeef<"le Meejerejf ke
meg o{leseer (Skill Realated Physical Fitness)
DeeJeMekelee Demeles
1.
Deejesieef Oeef <"le Mejerefjke mego{lee
meJe& meeceeve uees keeb vee ow vebefove peerJeve eeb ieuee heOoleerves
peieCeemee"er Deejesieef Oeef<"le Meejerefjke
meg o{les eer Deleb le
DeeJeMekelee Demeles ner meg o{lee he ehle kejCeemee"er jefOejeef YemejCe
oceoejheCee, mLeeet beer leekeo Je oceoejheCee, ueJeeer kelee DeeefCe
Meejer efjke Ieke jevee ee #ecelee "jeefJeke heeleUer hee& le heehle kejCes
iejpeseer Deens]
:
35
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
ie efnlekes
meJe& meeceeve Jekeleereer Meejer efjke meo{lee Deeef Ce KesUe[g eer
Meejer efjke meo{lee keMeemee"er ? eeee DeLe& MeesOeves ]
efve<ke<e& 1
neueeeueercegUs mveeeg yeUke nes leele Je meg o{lee heehle nes les ]
2
lebotjmle jenCeemee"er he eCeJeeeg eer DeefOeke iejpe Demeles]
3
JeeeeceecegUs Mejer j meo{ jenles leeceg Us Mejerjeme DeefOeke g
jkele heg jJe"e neslees
4
peemleerle peemle mveeeg Deb kegeve hemejCe heeJeleele
5
Kes Uele Glke < Jeeeece neslees ]
6.
keesCeleener neueeeueer ceg Us oeees "es kes Jee{leele]
7
ieefleceeve leekeoeres Jeeeece kejlee es leele
8
eesie peer Jeve Mewueer Je efveCe& e #ecelee heehle kejlee es les ]
9
leCeeJeees he YeeJeerheCes ees ie JeJemLeeheve kejlee esles
10
Deejesie efJejes Oeer Iekeeee ees ie ef veeje kejlee eslees
11
mekeejelceke Deejes ieoeeer peerJeveMewueer efvecee& Ce nes les ]
12
Deehles< Je ef ce$e heefjJeejeMeer Glece megmebJeeo meeOelee eslees
13
cegue Je Deeeg <eeee DeLe& mecepetve Ies lee es lees]
14
heYeeJeer megmeb Jeeo kejve Jes Uses eesie JeJemLeeheve kejlee es les
15
mJeleeee Jele&ceeveeeer peeCeer Je nesles]
meboYe&
1. -
2. -
:
36
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Physical Education
'
.
, ]
.
.
.
.
. ,
.
,
. .

,
. .
,
. ,

.
:
.

.
. ,

. ,
.

.

. .
.
.
, ,
,
.

.

, .
:

.
.
. .
.

.
. , ,
.
, ,
, .
.
.
. .
, ,
.
.
.
, ,
, .
,

.
: , , , ,
, , ,
.''
' :

.
,
.
.
.
.
.

.
. .
meboYe&
1)
3)
- ..
- ..
2)
4)
37
- ..
- .
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Physical Education
, , ,
.
.

,
,

-
-

,

(Psycological)

/

(Time) 7
:
- :
: : :
: -
: ,

:

(Sleep and Rest)

, :
:

-

:

:

-

,
,

-

, ,
38
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

,

, , , -

,,

meboYe&
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Whitley. P.Kalliopi, D., Lynda Dodd and shattock. P. (2004) body mass index of children from the united kingdom diagnosed with pervasive
developmental disorders, pediatrics .
World Health Organization (2008) obesity preventing and managing the global epidemic report of who consultation Geneva Switzerland.
Speisman J.C.Lazarus, R.S.Mordkoff, A.M. and Davidson (1984) Experimental reduction of stress based on ego-defense theory. Journal of
Abnormal and Social psychology.
Jod. D. thatcher J and Rahman. R. (2010 Sports Psychology Palgrave Macmillan Publication.
Leary M Rand Kowalski R.M.(1995). Social Anxety Guilford press, New York.
Abha R. Bisht (2005) manula for Bisht Battery of stress scales National psychological corporation.
Andersen M.B. (2005) Sport Psychology in prachice champaign, Human Kinetics publishers. Baron R (1977) Human Aggression. New York
Plenum.
Freeman F.S. (1966) Theory and practice of psychological Testing, New Delhi.
Tiwan, G.Pal R. 1988 The self, self concept and self esteem. Agra Psychological research. Tiwari Kothi, Belangani AGRA.
39
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Education
Deewjbieeyeeo Menjeleerue keefve ceneefJeeeueeeleerue efJe%eeve DeeefCe JeeefCepe

MeeKesleerue efJeeeLeeee YeeJeefveke heefjhekeJelesee legueveelceke DeYeeme
[e@.eslevee e.meesvekeebyeUs
ieeekeJee[ jepejlve mebgojueeue

[e@. yeeyeemeensye Deebyes [kej ceje"Jee[e efJeeeheer ",Deewjb ieeyeeo

mebMeesOeke efJeeeLeea , [e@ .yee.Dee.ce.efJeeeheer",Deew jib eeyeeo
meejebMe
meJe&meeceeveheCes efJeeeLeeee YeeJeveebee heeueke efJeeej kejleebvee efometve esle veener. efJeeeLeeee YeeJevee heeuekeebveer mecepetve Iesleuee heeefnpes. leemee"er efJeeeLeeee
mecemee JesUesJesUer mecepegve IesTve leebes efveoeve nesCes iejpeses Demeles. YeeJeveelceke heefjhekeJelee cnCepes YeeJeveebes kesJeU oceve kejCes efkebJee leebee hetCe& eefleyebOe kejCes Demee DeLe& veener.
YeeJeveebee hegjshetj Gheeesie kejCeeeer Jeeereer #ecelee ue#eele IesTvee YeJeveelceke heefjhekeJelesee DeLe& ueeJeuee iesuee heeefnpes. mece=Oe peerJeve peieCeeee erves pees Deeheuee YeeJeveebJej
eLeeeesie efveeb$eCe "sJet Mekelees leese cegve<e YeeJeveelceke ee heefjhekeJe Deens Demes cnCelee esF&ue. meceepeeceOes FlejebMeer eesie les meby ebOe jeKetve leebeeMeer esceeves DeeefCe meueesKeeves
jent MekeCes ns YeeJeveelceke heefjhekeJeleses Ske cenlJeees ue#eCe ceevelee esF&ue. leeeyejesyej Flejebee efkebJee meceepeeee og:KeeceOes mecejme nest MekeCes DeeefCe leebee oKe:
efveJeejCeemee"er mejmeeJeCes ns meeceefp eke heefjhekeJeleses Ske ue#eCe mecepeCeeme njkele veener. yengOee cegues DeeF&Jeef[ueebke[tve JeeeJemeeefeke efMe#eCe Iesle Demele DeeefCe meceepeeleerue leebee
Yetefcekee "juesuee jenle Demele. ueneveheCeeheemetve Jeef[ueebvee efJeefMe keece kejerle Demeuesues heentve ceguesner leebee DevegkejCeeves nUtnUt lese keece efMekele Demeleele. ee erves efJeeej
kesuee lej JeeJemeeefeke meeceeefp ekeerkejCeeeer eefeee leeJesUer heej meesheer nesleer. cees"e nesTve ceer keee ke Mekesve DeMeer efeblee cegueebvee Jeele vemes. leecegUs leebee ceveeJej heejmee
leeCe veJnleee. Jeeele eslee eslee cegues Deeheuee Jeef[ueebke[tve DeeJeMeke les keewMeue efMeketve Iesle Demele DeeefCe menpeheCes lee JeJemeeeele eJesMe kejerle.
Deepeee keeUele cee$e heefjefmLeleer Kethee yeoueuesueer Deens. Deepe veJeerve veJeerve Geesie JeJemeee DeefmlelJeele esle Deensle DeeefCe eebef$ekeerkejCeecegUs JeJemeeeebeer mebKee
efveefele Jee{le Deens leecegUs cegueebveener Deveske ekeejee Yetefcekee efMekeCes Deheefjnee& Peeuesues Deens. DeeF&Je[erue Deepe cegueebmee"er heej keener ke Mekele veenerle. ceg ueebee
Yetefcekeebmeby ebOeeres oeefelJe Deepe Mew#eefCeke mebmLeebJej esTve he[uesues Deens. cegueeuee menpeemenpeer JeeJemeeeerke efveJe[ kejlee esle veener. leeuee efMe#ekeebes DeeefCe Deve keener ueeskeebes
ceeie&oMe&ve Deleble DeeJeMeke Demeles. efMe#eke leeuee Deveske efJe<eebes %eeve efkebJee efJe<eeebeer ceeefnleer keve osT Mekeleele. DeeefCe leebvelej cegueebvee Deeheuee yeewOoerke kegJeleer vegmeej
Deeheuee JeJemeeeeeer efveJe[ kejeJeer ueeieles.
emleeJevee meJe&meeceeveheCes efJeeeLeeee YeeJeveebee heeueke ef Jeeej kejleebvee

efometve esle veener. efJeeeLeeee YeeJevee heeuekeebveer mecepet ve Iesleuee heeef npes .
leemee"er efJeeeLeeee mecemee Jes Ues Jes Uer mecepegve IesTve leebes ef veoeve
nesCes iejpes es Demeles . Jeeereer YeeJeefveke eefleef eee emebieeuee Devegmeve
eLeeees ie Je meeceeve mJeheeeer nes les lesJne leeuee YeeJeefveke heefjhekeJelee
cnCeleele. DeMeer Jeeer heej YeeJevee ef JeefJeMe nes le veener ef kebJee
YeeJeveeMet vener Demele veener . leecet Us DeMee Jeeerke[tve DeeJeMeke
lesJe{ere YeeJeef veke eefleeer ee Jee nesles. ee Gue pee Jeef eereer
eefleef eer ee emeb ieeuee Devegmeve ees ie Je meJe& meeceeve mJeheeeer nes le
veener , Jeeer YeeJeves ee hetCe& Deenejer peeles, DeMee Jeeer YeeJevese
meb oYee&le Deheef jhekeJe Demeleele eeueee YeeJeef veke Deheef jhekeJelee Demes
cnCeleele.
YeeJeveelceke heef jhekeJelee cnCepes YeeJeveebes kes JeU oceve kejCes
efkeb Jee leebee hetCe& eefleyebOe kejCes Demee DeLe& veener. YeJeveebee hegjhs etj
Gheees ie kejCeeeer Jeeereer #ecelee ue#eele IesTvee YeJeveelceke
heef jhekeJelesee DeLe& ueeJeuee ies uee heeef npes . mece=Oe peerJeve peieCeeee erves
pees Deeheuee YeeJeveebJej eLeeees ie ef veeb$eCe "s Jet Mekelees lees e cegve<e
YeeJeveelceke ee heefjhekeJe Deens Demes cnCelee es F&ue. meceepeeceOes
FlejebMeer eesie les mebyebOe jeKet ve leeb eeMeer eceeve Deeef Ce meuees Keeves jent
MekeCes ns YeeJeveelceke heefjhekeJeles es Ske cenlJeees ue#eCe ceevelee esFu& e.
leeeyejes yej Flejebee efkeb Jee meceepeeee og :KeeceOes mecejme nes T MekeCes
DeeefCe leebee ogKe: ef veJeejCeemee"er mejmeeJeCes ns meeceefpeke heef jhekeJeleses
Ske ue#eCe mecepeCeeme njkele veener.
yeng Oee ceg ues DeeF& Jeef[ueeb ke[t ve JeeeJemeeef eke ef Me#eCe Iesle Demele
DeeefCe meceepeeleerue leeb ee Yetefcekee "juesuee jenle Demele.
:
ueneveheCeeheemetve Jeef [ueeb vee ef JeefMe keece kejer le Demeues ues heent ve ceg uesner
leebee Deveg kejCeeves nUtnUt les e keece ef Mekele Demeleele. ee erves
efJeeej kesuee lej JeeJemeeef eke meeceeef pekeerkejCeeeer eefeee leeJesUer heej
meesheer nes leer. cees "e nesTve ceer keee ke Mekes ve DeMeer ef eblee cegueebvee Jeele
vemes . leecegUs leeb ee ceveeJej heejmee leeCe veJnleee. Jeeele es lee eslee
cegues Deeheuee Jeef[ueeb ke[tve DeeJeMeke les keewMeue efMeket ve Ies le Demele
DeeefCe menpeheCes lee JeJemeeeele eJes Me kejer le.
Deepeee keeUele cee$e heefjefmLeleer Ket hee yeoueuesueer Deens.
Deepe veJeerve veJeer ve Gees ie JeJemeee Deef mlelJeele es le Deens le DeeefCe
eebef$ekeer kejCeecegUs JeJemeeeeb eer mebKee efveefele Jee{le Deens leeceg Us
cegueebveener Deveske ekeejee Yetecf ekee ef MekeCes Deheefjnee& Peeues ues Deens.
DeeF&Je[erue Deepe ceg ueeb mee"er heej keener ke Mekele veener le. ef Me#eCeeJoejs
cegueebmecees j pes DeeoMe& "sJeeJeeees leele heg{erue iees eRee meceeJesMe nes lees.
1) MeeUs ceOes ueeskeMeener uee hees<eke meeceeefpeke JeeleeJejCe DemeeJes 2)
Deeb lejJeweef eke mebyeb Oe eYeeJeer heCes emLeeef hele JneJes le. 3) ef Me#eCe heOoleer
DeMeer DemeeJeer keer pes Ceskeve cegueebee efpe%eemesuee Gesefpele kes ues peeF&ue.
4) meeceeef peke DevegMeemeveeeer Je= eer 5) DeYeemeeceeyejesyeje Deve keener
keeee& ceOes ef kebJee GheeceeceOes ceg ueeuee Yeeie Ieslee eeJee.
mebMeesOeveeeer Gefs
1) Deewjb ieeyeeo Menjeleer ue keefve ceneef Jeeeueeeleer ue ef Je%eeve MeeKesee
ef JeeeLee eer YeeJeef veke heef jhekeJelee DeYeemeCes.
2) Deewjb ieeyeeo Menjeleerue keef ve ceneef Jeeeueeeleer ue JeeefCepe MeeKesee
ef JeeeLee eer YeeJeef veke heef jhekeJelee DeYeemeCes.
3) Deewjb ieeyeeo Menjeleerue keef ve ceneefJeeeueeeleerue ef Je%eeve Je JeeefCepe
MeeKes ee efJeeeLeeeer YeeJeefveke heef jhekeJelee DeYeemeCes .
40
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
ie=efnlekes
1) Deewjb ieeyeeo Menjeleerue keefve ceneefJeeeueeeleerue ef Je%eeve MeeKes leerue
ceg ueeb hes #ee JeeefCepe MeeKes ee ceg ueeb eer YeeJeefveke heefjhekeJelee peemle
Demeles.
ceg ueeR eer YeeJeef veke heef jhekeJelee ner Jeeef Cepe MeeKes ee ceg ueeR hes #ee
DeefOeke Demeles .
ef JeeeLeea efJeeeLeeveeRee legueves le JeeefCepe MeeKesleer ue ef JeeeLeea
ef JeeeLeeAveeReer YeeJeefveke heef jhekeJelee Deef Oeke eebieueer Demeles .
heefjJele&keeeer JeeKee
1) Deewjb ieeyeeo Menj ceje"Jee[eeeer jepeOeeveer cnCetve DeesUKeues peeles .
ee Menjees Deboepe #es $eheU 364 eew efke.ceer . Deens.
2) keef ve ceneefJeeeueee / Ge ceneefJeeeuee :- pee meeceeef peke
mebmLeeb ceOes Ge ef Me#eCe ef oues peeles DeMee meb mLeebvee keef ve / Ge
ceneef Jeeeuee cnCeleele.
3) YeeJeef veke heefjhekeJelee : JeeeR eer YeeJeef veke eef leefeee emebieeuee
Deveg meve eLeeeesie Je meeceeve mJeheeeer nesles leeme YeeJeefveke
heefjkeuhevee cnCeleele.
mebMeesOeveeee DeejeKe[e
efJe%eeve
JeeefCepe
cegues
30
30
cegueer
30
30
meeOeves
ner eeeCeer [e@.eMeefJ ejefmebie DeeefCe [e@.censMe Yeeie&J e eebveer leeej

kesuesueer Deens. ee eeeCeerle SkegCe 50 eMve Demetve ee eleske eMveemeceesj 5
heee&e efouesues Deensle. ee heee heee&eebhewkeer Skee heee&eeeer efveJe[ eegeeves
kejeeeer Deens.
mebMeesOeveeeer ele#e keee&Jeener
Deewjbieeyeeo Menjeleerue keefve ceneefJeeeueeeleerue efMekeCeeNee efJ e%eeve
Je JeeefCepe MeeKesleerue efJeeeLeeeer eeoer keve leeletve 120 efJ eeeLeeeer (60
efJe%eeve, 60 JeeefCepe) efveJe[ ee erves keve YeeJeefveke heefjhekeJ eleseer eeeCeer
osJetve eoe ieesUe kesuesuee Deens.
leee eceebke 01
keefve ceneefJeeeueeeleerue efJe%eeve MeeKesleerue efJ eeeLeehes#ee JeeefCepe MeeKesee
efJeeeLeeeer YeeJeefveke heefjhekeJ elee peemle Demeles. Yee.he.es ceOeceeve Je eceeCe
efJeeueve oMe&e fJeCeeje leee.
keefve ceneefJeeeuee
efJeeeLeea
efJe%eeve
JeeefCepe
vecegvee
30
30
ceOeceeve
113.1333
117.6000
Jejerue leeeeJeve Demes efometve esles keer, JeeefCepe MeeKesleerue efJeeeLeeeer

YeeJeefveke heefjhekeJ elee ner efJe%eeve MeeKesee efJ eeeLeeahes#ee peemle Deens.
leee eceebke 02
efJe%eeve MeeKesleerue efJeeeLeeaveeReerr YeeJeefveke heefjhekeJelee ner JeeefCepe MeeKesee
efJeeeLeeAveerhes#ee DeefOeke Demeles.
vecegvee
ceOeceeve
eceeCe efJeeueve
efJeeeLeeaveer
efJ e%eeve
30
120.9000
18.8247
JeeefCepe
30
116.6333
14.4114
Jeefjue leeeeJeve Demes efometve esles keer, keefve ceneefJeeeueeeleerue efJ e%eeve
MeeKesee efJeeeLeeaveeReerr YeeJeefveke heefjhekeJ elee ner JeeefCepee MeeKesleerue
efJeeeLeeaveeReerr leguevesle peemle Deens.
leee eceebke 03
efJe%eeve DeeefCe JeeefCepe MeeKesleerue efJ eeeLeea efJ eeeLeeAveer eebes vecegvee ceOeceeve
eceeCe efJ eeueve
vecegvee
ceOeceeve
eceeCe efJeeueve
efJeeeLeea
efJ e%eeve
60
117.0167
21.9387
JeeefCepe
60
117.1167
18.0977
Jejerue leeeeJeve Demes efometve esles keer, efJe%eeve MeeKesee efJeeeLeea-efJeeeLeeAveeReer
YeeJeefveke heefjhekeJelee ner JeeefCepe MeeKesleerue efJeeeLeea-efJ eeeLeeAveeRhes#ee peemle
Deens.
efve<ke<e& 1) keefve ceneefJeeeueeeleerue efJe%eeve MeeKesleerue efJeeeLeeee leguevesle
JeeefCepe MeeKesleerue efJeeeLeeeer YeeJeefveke heefjhekeJelee eebieueer Demeles.
2) efJe%eeve DeeefCe JeeefCepe MeeKesleerue efJeeeLeeee YeeJeefveke heefjhekeJ elesle
ue#eCeere Yeso Demelees.
3) efJeeeLeeveeReer YeeJeefveke heefjhekeJelee ner efJ eeeLeeee YeeJeefveke
heefjhekeJ eleshes#ee DeefOeke Deens.
4) meJe& JeeefCepe DeeefCe efJ e%eeve MeeKesleerue efJ eeeLeeee YeeJeefveke
heefjhekeJ elesle leguevesle Lees[eeheej eceeCeele yeoue efometve Deeuee.
5) keefve ceneefJ eeeueeeleerue efJe%eeve DeeefCe JeeefCepe MeeKesleerue SketCe
heg<e efJ eeeLeeeer YeeJeefveke heefjhekeJ elee ner eer efJeeeLeeveeRee leguevesle
Keghe keceer Deens.
Deewjbieeyeeo Menjeleerue keefve ceneefJeeeueeele efJe%eeve MeeKesleerue efJeeeLeehes#ee
JeeefCepe MeeKesleerue efJeeeLeeeer YeeJeefveke heefjhekeJelee DeefOeke Deens.
eceeCe efJeeueve
24.3647
21.4051
meboYe&
12345678-
efnjJes, le[mejs (2003), meeceeve ceevemeMeee, he[kes ekeeMeve, keesunehet j

DeeheUs je.Jee.,yeehe Yee.Jes.(1973), efM e#eCe ceevemeMeeeere DeefOeeCe, eerefJeee ekeeMeve, hetCes-30.
heJeOe&v e Jee.heg. (1999), meeceeve ceevemeMeee, he[kes ekeeMeve, keesunehetj.
heUskej DeeMee (1964), ceevemeMeeeer ef$ecegleea, GvcesMe ekeeMeve, hetCes.
heb[erle j.Jeer. (1967), meeceeefpeke ceevemeMeee eJesMe, efJeee ekeeMeve, veeiehetj.
Chauhan S.S. (2001), Mental Hygiene CA Scienle st Adjustment, Allied publisher limited New Delhi.
Sunstroke J.W. (2006), Psychology Essentials, Tata MC Grow Hill, New Delhi.
Passer M.W., Smith R.E. (2004), Psychology The Science of Mind and Behavior, Tata MC Grow Hill, New Delhi.
41
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Education
'
. ..
...'

...., .. , . .
...., .. , . .
meejebMe
,
. ,
. 1992 . ,
, , , .
. , ,
. .
:

1992 . , ,
, ,
.
.
, ,
.
' '

.
' : 70
.
: 70
.
:
1. 1992
.
2.

'
:

.
1. ' -

.
2. ' -
.
3. ' -
,
.
4. ' -

.

.
5. -

.
6. ' ' -

,
.
7. - ,
, , , , , ,
, ,
.
8. ' -
,
. ,

.
:

.

.
meboYe&
, , , (2009).( ).' , : .
... (2007). . :
http://www.nimh.nih.gov/health/publcations/autism/complete-publications.Retrieved on 17/04/2011
http://www.google.com/educators/gta.htm
42
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Education
%eevejeveeJeeo
[e@.heieejs heer.yeer.
Deefvelee DeMeeske yees[Kes
[e@.yeeyeemeensye Deeb yes[kej ceje"Jee[e ef Jeeeheer", Deewjb ieeyeeo
meejebMe
%eevejeveeJeeoeeer yeerp es ner mee@esefme Je leebes efMe<e eebee Jeweeefjke eexle meehe[leele. hegjeleve keeueKeb[eceOes %eevejeveeJeeoeee Jeehej Yeejleere efMe#eCe heleerle nesle
neslee. hejbleg heg{s efyeerMekeeueerve keeueKeb[ele keejkegveer leeej kejCeemee"er Ieeskee Deeef Ce Deeskee eer heleer Deeueer. keeueeblejeves jeêre DeYeemeece DeejeKe[e 2005 eebveer ner
hele yeoueCeemee"er %eeve jeveeJeeoeee hegjmkeej kesuee veener. %eevejeveeJeeo cnCepes DevegYeJepeve efMe#eCe nese. %eeveeeer veJeerve mebkeuhevee, mebyeesOe eebeer jevee keve DeOeeve kejCes
cnCepes %eevejeveeJeeo nese. %eevejeveeJeeoecegUs efJeeeLeevee Deeheuee MeeUeyeee peerJeveeMeer %eeveeeer meebie[ Ieeuelee esles. %eevejeveeJeeoer hele ner yeeuekeWerle Deens. %eevejeveeJeeo
eefeesle 5 E Joejs DeOeeve Ie[les ee eefeesletve %eevejeveeJeeoer DeOeeve Ie[les. %eevejeveeJeeoele mecemee efJeJeseve heleer, eeeesefieke heleer, menkeee& DeOeeve, eMveesej heleer,
Goieeceer efJeeej eefeee, mheerkejCe ee DeOeeve, DeOeeheve heleer Jeehejuee peeleele. eeefMeJeee Deemegy esue yegercebLeve ns leb$e osKeerue Jeehe Mekelees. %eevejeveeJeeoer DeOeeve
DeOeeheveele efMe#ekeebeer Yetefcekee ner ceeie&oMe&keeeer Demeles. efJeeeLeea De[leerue lesLes efMe#ekeebveer mheerkejCe keve efoMee osCes DeefYeesle Deens. DevegYeJe osCeeje DeMeer efMe#ekeebeer
Yetefcekee DemeeJeer. DeMee ekeejs %eevejeveeJeehejeletve efJeeeLee&ee mecemee efvejekejCeeee hewueguee eeuevee efceUles. efJeeeLeevee ke=leerletve, efvemeiee&le mees[tve, leebee DevegYeJeeuee cenlJe efoues
peeles.
eemleeefJeke :hegjeleve keeueKeb[eceOes %eevejeveeJeeoeee Jeehej nesle Demes

DeOeeve DeOeeheve eef eee og nsjer JneJeer. Demee leeceieee Gs Me nes lee.
hejbleg ns ef yeer Me keeueKeb[ele keejkegveer leeej kejCeemee"er Iees kee
DeeefCe Dees kee ee heleer vese DeOeeve DeOeeheve eef eee ef vecee&Ce Peeueer
meOeeee heef jef mLeleer le keener DeheJeeo JeieUlee ef JeeeLeeuee efveef<ee "s Jeues
peeles DeeefCe Jeiee&le ceeef nleeres SkeleHeea emeej neslees kees Celeener
o[heCeeefMeJeee ef JeeeLeea kemes DeOeeve kejleer ue ns heenCes ne jeêr e
DeYeemeece 2005 eeee ceg Ke ef peJneeeee ef Je<ee Deens. ceer
meebies ve les e DeeefCe les Je{s e %eeve ner meOeeeer Skeeef OekeejMeener
DeOeeheve hele yeoueCeemee"er heee& e cnCet ve je^êr e DeYeemeece
DeejeKe[eele %eevejeveeJeeoeee heg jmkeej kes uee Deens.
DeLe& :ue@ erve Meyoeheemet ve to Construct ns leefJe efeeeheo
Deens . eeee DeLe& ceeb[Ceer kejCes ef kebJee jevee kejCes to give
structure Demee Deens.
hegJe& %eeveeee hegJee& vegYeJeeee DeeOeejs pesJne leeleg ve Jeeer veJeer ve
meb keuheveeb eer / meb yees Oeeeer jevee kejles lesJne leelegve DeOeeve Ie[les .
eeme %eevejeveeJeeo cnCeleele.
SKeeee ceeefnleer uee ele#e Deveg Yegleer eer pees [ efceUles lesJne ceeefnleer es
heeblej ef JeeeLeea ne veJeerve keuhevee, %eeve, meb keuhevee eeb eer GYeejCeer
kejlees leeuee %eevejeveeJeeo cnCeleele
hegJe&%eeve veJeerve %eeve hejmhej meebie[ veJeerve jevee
%eevejevee
Goe.
1)
cegue ueneve Demeleeb vee mecees j "s Jeues ues HeU lees Ske Je<eeee
nesF&heele yeIeg Mekelees .
2)
oer [ Je<ee&heemeg ve keUles keer ns HeU DeeF& os les .
3)
De[ere Je<ee&ee PeeueeJej leeuee keUles keer, ns meHejeb o
Deens .
leeuee jbie mJeeo keUlees .
:
4)
heee Je<ee&veb lej leeuee keUles keer, meHejeboees Pee[ kemes
Demeles . leemee"er leeuee kees Celes JeeleeJejCe DeeJeMeke Demeles . ceie
keesCekees Celee ef"keeCeer leer Pee[s Demeleele. leeyeeyeleee meb heg Ce& mebkeuhevee
leeuee 8 les 10 Je<ee&lehee le leeuee hegCe& ceeefnle nes leele. cnCepese
DevegYeJeelegve %eeveelceke heeeNee e{le peelees . leeueee jeveJee{ Demes
cnCelee esFu& e.
Ssefleneefmeke heee&Yetceer :hegJeea iegkegueeceOes jengve ef JeeeLeea mJele: %eeve eehle kejle Demes
ee keef jlee ele#e Deveg YeJe, eee&, leke&,Devegceeve, efJeeej #ecelee,
eMveGej ee %eeveeehleeree heleeRee Jeehej kejle Demes . iegves ef oues uee
ceew efKeke Meyoebes eJeCe keve leeb ee ef Jeeej ceveve Deeef Ce %eeveeee Oeeme
DeMeer %eevejevee efveefce&leer eefeee Deens. eeletve DeOeeve-DeOeeheve
eefeesle yeew efke jeveseer eef eee Dee{Ugve es les . pew ve lelJe%eeve DeOeeveDeOeeheve eefeesle meeceeefpeke jeveeJeeo eef eeeef vJele nes les . efJeeeLeees
meeceeef peke Deeb lejefeesleg ve %eeve eehle keve IeeJes, ee keef jlee eee& ,
eMveheleer , DeJeuebye efMe#eCeele kesuee neslee. ieewlece yeg eb veer Jew %eeefveke
erkeesve ef Jeeejele Ieve %eeveeehleereer eef eee ceeb [ueer . Jeeer mJele:ee
efJeeejeleg ve leeej nesles. Jeeer DevegYeJeeves Je efvejer #eCeeee DeeOeejs
mJele:ee ef Jeeej eefeee leeej kejles Je veJeer ve Deveg YeJeebee DeLe& ueeJeles .
%eevejeveeJeeoeee Giece :%eevejevee Jeeoeee Giece MeesOeeeeee lej ef keleske Melekes hee"erceeies eJeeme
kejeJee ueeielees . mee@eser me Je leees efMe<e eebee Jeweeef jke eexle eees
yeerpe meehe[les. efiecyeeef m efJekees (1710) eeb vee %eevejeveeJeeoer lelJe%e
cnCet ve Dees UKeues peeles . ceeveJe ne efve<eer e %eeve eehle kejCeeje eeCeer
veener . DeMee Meyoele heg{s Fce@vegDeue keeb eebveer mebkeuheves es DeefOeke
mheer kejCe kes ues Jele&veJeeoeleer ue es leke eef lemeeo mJeheele nesCeejs
DeOeeve %eevejeveeJeeoele veener . Jeeer eehle ceeef nleer peMeeree leMeer
efmJekeejle veener . mJele:ee Deveg YeJeeee DeeOeejs leereer hegve&jevee kejCes ne
%eevejeveeJeeoeee DeeOeej Deens .
43
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

%eevejeveseer hebeheoer :%eevejevee eefeee 5 ES
Engage (ieglebJ egve "sJeCes)
Evaluate(cegueceeheve )
Explore (MeesOe IesCes )
Explain (mheerkejCe )
Elaborate (ke"esjheefjeceeletve eehle kesuesuee)
1)
Engage iebgleJegve "sJeCes :- ef JeeeLee uee mecehe& ke mecemee
osTve ef kebJee leeb ee yeg er DeeefCe kegJeleerveg meej mJeeOeee mJeDeOeeve
osTve leeb vee iebg leJetve "sJeCes.
2)
Explore MeesOe IesCes :- ceg uebeceOeerue MeesOe eJe= eerme Jee{erme
ueeJeCeemee"er MeesOe leeuee MeesOeg eeJee. Goe.heeveees ekeej meb ege heeves Je
meeOes heeve efMekeJeleebvee cegueeb vee DeeJeUe, efeb e, Deeb yee, hes ,DeMees ke DeMee
Pee[ebeer heeves iees Ue keve eLece leeleer ue DemeCeeje Hejke leeb eeke[t ve
kee{gve IeeJee.
3)
Explain mhe<erkejCe :- efJeeeLeer & pee ef "keeCeer De[leele
lee ef"keeCeer leebvee ceeie& oMe& ve kejCes leebvee mecepeg ve meeb ieCes .
4)
Elaborate mJelee:ngve efceUJeuesues / ke"esj heefjeceelegve
eehle kesuesues :- ef JeeeLeeb vee mJelee:ee keeceOegve keener iees eres %eeve
Ies T osCes .
5)
Evaluate cegueceeheve :- heejbheeefjke heleer ves ceg ueceeheve
ve kejlee melele meJe&keMe ceg ueceeheve ef vejer #eCe, eemebefieke veeWoer , MeesOeve
keeee& me DeeJeMeke hees <eke Demes ceg ueceeheve, efvejer#eCeelceke,
eeslmeenveelceke DemeeJes .
%eevejevee Jeeoees cenlJe :1)
efJeeeLeevee MeeUeyeee peerJeveeMeer %eeveeeer meeb ie[ Ieeuelee es les .
2)
efJeeeLeevee %eeveeeer jevee kejlee esles.
3)
efJeeeLeevee hegmlekeer %eeve Je JeJenej %eeve eeb eer eesie meeb ie[
Ieeuelee es les .
4)
ele#e Deveg Yegleer Jej jeveeJeeoeves Yej efouee Demeueeves ns %eeve
efejb keeue ue#eele jenles .
5)
%eevejevee Jeeoeee heleerves DeOeeve-DeOeeheveecegUs efJeeeLeea
ke= leerMeerue Je MeesOeveJe=eer es yeveleele.
6)
%eevejeveeJeeoer DeOeeveecegUs efJeeeLeea ef JeeejMeer ue yevelees.
7)
%eevejeveeJeeoer DeOeeve-DeOeeheve heleer ceg Us ef JeeeLee vee
mecemee efJeceeseve kejCeeme efMekeJeueeceg Us ef JeeeLeea mJelee:ee
peer Jeveele es CeeNee mecemee mees[JeCeemener meceLe& nes leele.
8)
%eevejeveeJeeoer DeOeeve-DeOeeheve heleer ceg Us Jeiee& le ueeskeMeener
JeeleeJejCe ef vecee&Ce nesles.
9)
%eevejeveeJeeoer ner yeeuekeWer le heleer Deens eecegUs efJeeeLeeee

keuhevee, ke=leer , efJeeej eeb vee JeeJe efceUlees.
%eevejeveeJeeoevegmeej DeOeeheve heleer :%eevejeveeJeeoevegmeej ef JeeeLee uee osKeerue yees ueCeeeer meb Oeer eeJeer . ef JeeeLeea
ke= leerJej peemleer le peemle Yej eeJee. ele#e Deveg Yegleer Jej %eevejeveeJeeoeves
Yej ef ouee Deens . ceg ueeb vee ef MekeJet vekee Dont Teach them.
Teach them How to learn efMekeeeeb kemeb ns efMekeJee.

mecemee efJeceeseve heleer

eeeesefieke heleer

menkeeee&leg ve DeOeve
%eevejeveeJeeoevegmeej

eMveesej hele
DeOeeheve heleer

GodieeceerefJeeej eefeee

mheerkejCe
%eevejevee Jeeoeveg meej Jejerue heleer efMeJeee DeeheCe Dee@ megyes uees
yeg er ceb Leve ns leb$e osKeerue DeOeeve-DeOeeheve eefeesle Jeehe Mekelees .
%eevejeveeJeeoer DeOeeve-DeOeeheveele efMe#ekeebeer Yetefcekee :%eevejeveeJeeoevegmeej DeOeeve-DeOeeheveele Jeiee&le efMe#ekeebeer Yetefcekee
SkeleHeea vemegve ef Joceeieea Deens. ef Me#eke ne ef JeeeLee ee ceeie& oMe& ke,
menkeee& kejCeeje DemeeJee. efJeeeLee vee egkes ue Je De[LeUs esleer ue lee
ef"keeCeer eesie ceeie&oMe&ve kejCeeje, ef oMee oMe&JeCeeje ef Me#eke DemeeJee.
DevegYeJe osCeeje Je eesie Deeblejef eee DemeCeeje efMe#eke DemeeJee.
cegueceeheve :%eevejeveeJeeoer DeOeeveele heejb heeef jke heleer ves cegueceeheve ve
kejlee melele meJe&keMe ceg ueceeheveeeer meeOeves Je leb $es eebee Jeehej kejeJee.
mJeeOeee, ekeuhe, mJeeb DeOeeve, menkeee& ege DeOeeve, efJe%eeve
eoMe&ve, nmleefueKeerle leeej kejCes, ieeee&, eee& heleer eebee DeJeuebye
kejeJee.
meceejeshe :DeMee ekeejs %eevejevee Jeeoeee heleer vegmeej pej efJeeeLee vee DevegYeJepeve
efMe#eCe efoues lej ef JeeeLeea Meeues e peer Jeveeheemetve mJeeef Yeceeveer, mJeeJeueb yeer ,
cesnveleer , ke=leer Meer ue yeveleerue Je Deeheuee YeeJeer peer Jeveeleerue mecemeeb vee
Deelceef Jeeeme hegJe&ke meecees js peeleer ue. %eevejevescegUs efJeeeLeebvee veJeer ve
cece& er ef vecee&Ce kejCeeeer cnCepese veJee DeLeeeer jevee efvecee& Ce
kejCeeeer Je= eer efvecee& Ce nes F&ue.
Yeejleele je^ ere DeYeemeece DeejeKe[e 2005 ceOes
%eevejeveeJeeoeuee keW mLeeveer ceeveues Deens Je leevegmeej efMe#ekeeves
DeOeeheveele efJeeeLeebee %eevejevee ef veef ce& leerkejerlee ef JeefJeOe heleer , leb$es,
ke= leer eeee Jeehej kesuee heeef npes Demes ef veox eMf ele kesues Deens. peeceOes
DeOeeveeme hees<eke JeeleeJejCe efveefce&leer Deeef Ce ees ie eMve keew Meue
JeehejCeeme cenlJe efoues Deens.
meboYe&
1)
2)
3)
4)
5)
kejbpeskej, ee.ceOegjeCeer DeeefCe F.(2009) %eeveefJeefOe&veer yeer.S[.ceeie&oefMe&kee ueeletj, efvekeerlee heefy uekesMeve.
veeceosJe peke (2012 ) veJeefveege eefMeef#ele efMe#ekeebes eefMe#eCe efMe#eke nmlehegefmlekee, ceneje^ jepe Mew#eefCeke mebMeesOeve heefj<eo hegCes.
Jele&ceeve efMe#eCeeleerue efJeeejeJeen
mehekeeU meghe (2010) %eevejeveeJeeo DeeefCe cegueceeheve, cew$ese heefy uekesMeve,
heevemes, jcesMe (2010) jeveeJeeoer efMe#eCe meeleeje.
6) google.com
44
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Education
DeOeeve De#ece yee}kes DeeefCe leebes efe#eCe

[e@. jJeer }#ceCe peeOeJe
eemekeere DeOeeheke ceneefJeee}e, (Deee.S.Sme.F&.) Deewjbieeyeeo.
meejebMe
meeceepeeleer} eleske yee}keeme efe#eCe IesCeeee cet}Yetle nkeke eehle Pee}e Demetve leevegmeej meJe& yee}keebvee leebee #ecelesvegmeej efe#eCe efceUCes
DeeJeeke Deens. eevegmeej meeceeve Je Demeeceeve yee}keebyejesyeje DeOeeve oes<e Deme}suee DeOeeve De#ece yee}keebee efe#eCeeeern er oKe} IeeJeer }eieles. yeewefOoke
#ecelee hegjseer Demegvener meJe&meeceeve ceg}ebhes#ee yeewe fke keeee&le yejse ceeies he[}suee ceg}ebvee DeOeeve De#ece ceg}s Demes mebyeesOeleele. esleemebmLesleer} Deuhe $egeRcegUs,
ceWotle Pee}suee efyeIee[ecegUs leebee ceevemeeefeeebceOes (mesJ eboveelceke, Deeke}veelceke, mebke}veelceke Je ekeerkejCeelceke F.) oes<e GlheVe nesleele. leecegUs leebee
DeOeeve #ecelesle DeLeUe efvecee&Ce neslees. Deee DeOeeve De#ece yee}keebee De#eceleses eesie efveoeve keve leer De#ecelee ogj kejCeemee"er Jewekeere ceppeeeeeere
Gheeiece Je ceeveme ew#eefCeke Gheeiece leb$eeee eesielesvegmeej DeJe}bye kejlee eslees Je leevegmeej DeOeeve oes<e Deme}suee DeOeeve De#ece ceg}ebeer keeUpeer IesJetve
efe#eCeeespevee jeyeefJeCes F "jles.
Yeejleere mebe fJeOeeveeleer} ceeshele Je mekeleeres iegCeJeeehetCe& eeLeefceke
efe#eCe eemebyebOeeres ke}ce 45 ns 86 ee Ievee ogmleerves ceeie&oe&ke
leJeeletve cet} Yetle nkekeeceOeer} ke}ce 21 peerefJ eleeee nkeke ee ke}ceeceOes
21-De cnCetve meceeefJ e kejCeele Dee}e. eevegmeej eeLeefceke efe#eCeemebyebe fOele
cet}Yetle nkeke DeefOeefveece 2009 ceOes leeej kejCeele esJetve 1 Sefe}
2010 heemetve Dece}ele Dee}e. leWJ ne meceepeeCee}erleer} eleske yee}keeme
efe#eCe efceUCes iejpeses Deens. eeceOes meeceeve ceg} ebmeesyele efJees<e iejpee
DemeCeejs Je DeOeeveele De#ecelee (Learning Disability) DemeCeeNee
yee}keebeener lesJe{ee ieeefYebee&ves efJeeej kejeJee }eies} .
yesPeebe fceve yuegce eebee mebeesOeveele Je eYeglJe DeOeeve efmeOboeleevegmeej
eleske yee}keele eleske #ecelee Deelcemeele Jee Deeke}ve kejCeeeer #ecelee
Demeles. cee$e eemee"er eesie leer keee&J eener nesCes DeeJeeke Demeles. eemee"er
efveoeve Je Gheeej leb$eeeener DeOeehekeebke[tve eYeeJeerheCes DeJe}bye kes}e lej
meeceeve yee}keebee DeOeeve eieleereceeCes efJees<e iejpee Deme}suee Je
DeOeeveele oes<e (De#ecelee) DemeCeeNee yee}keebeerner ew#eefCeke eieleer Jee{efJ elee
esF&}.
DeOeeve De#ecelee mebkeuhevee Je mJehe (Concept and Nature of
Learning Disability)
DeOeeve De#ecelee DemeCeeNee ceg} ebmee"er DeOeeve DeefOeiece,
DeOeeve oes<e, DeOeeve Dekeee&#ece Demes efJeefJeOe eyoeeesie kes}s peeleele.
pesJne efJeeeLeea leebee meceJeemke efJeeeLeeceOes jentve efJeefJeOe
DeOeeve DevegYeJe osTvener efJeefJeOe ew#eefCeke #ecelee mebheeove ke ekele veener.
Yee<ee yees} Ces, Yee<ee Deeke}ve, ieefCeleer Deeke[scees[, Jeeeve, Deeke}ve, ieefCeleer
leke&efJ eeej F. mebheeove #ecelee, yeewefke #ecelee DeeefCe ew#eefCeke eieleer eele
leheeJele efoles. pesJ ne ee yee}keebvee Flej keesCelesner DehebielJe vemeles. lejern er les
ceeies he[leele Deee yegeebke meeceeve ceg} ebeceeCes Jee leehes#ee DeefOeke Demetvener
Yee<ee Deeke}ve, DeefYeJekeleer, efJeeej, ieefCeleere Deeke[scees[ F. ee efJekeeme
eesie ve Peeueeves DeOeeve De#ecelee (Learning Disability) DemeCeejer
ceg}s Demes cnCeleele.
Sme.S. efkeke& (1971) eebee celes DeOeeve De#ecelee ner
mebkeuhevee kesJeU DeOeeveele leelhegjleer De[eCeer DemeCeeNee ceg}ebmee"er Jeehej}er
peele veener lej ew#eefCeke keeee&leer} mebheeoCegke DeeefCe #ecelee ee oesn eWceOeer}
iebYeerj efJ emebieleer eemee"er Jeehej}er peeles.
DeOeeve De#ecelee DemeCeeNee ceg}ebmee"er keee& kejCeejer Decese fjkesleer}

mebIevee 'The Association for Children with Learning
Disability - USA.' DeOeeve De#ece yee}keebeer JeeKee heg{er} eceeCes
kejles. DeOeeve De#ece yee}keele hegjseer ceeveefmeke #ecelee, mebJ esove eefeee
DeeefCe YeeJeefveke efmLejlee Demeles DeeefCe DeYeeJeeves DemeCeejer efJeefe
DeJeyeesOeelceke Skeeeflceke DeeefCe DeefYeJekeleerhetCe& eefeee DeOeeve keee&#ecelee
kecepeesj kejles. eele yee}keebee Dekeee&#ece ceppeemebmLeseener meceeJese Demelees.
DeOeeve De#ecelee efJeefJeOe
De#eceleebee mecetn Deens. peele
efJees<elJes, Yee<eeenCe, Yee<ee Deeke}ve, Yee<ee DeefYeJekeleer, ieefCeleer #ecelee F.
ee mebheeoveele oes<e Dee{Uleele.
DeOeeve oes<e ns Jekeleerleer} Demes Deebleefjke oes<e Deensle keer
peecegUs Jekeleeres DeOeeve Je Jele&ve eYeeefJele nesles. DeOeeve Dekeee&#ece
DemeCeeNee yee}keebee yegOoer iegCeebke meeceeve Jee leehes#ee DeefOeke Demelees.
eJeCeoes<e, eroes<e, keejke DehebielJe, ceeflecebolJe vemetvener DeOeeve
Dekeee&#ecelee efvecee&Ce nesles DeeefCe eeceeies ceeveefmeke eefeesleer} oes<e ceWogleer}
efyeIee[ Jee Fpee eeflekeg} JeeleeJejCe F. keejCes Demeleele.
DeOeeve De#eceleses ekeej
ew# eefCeke DeOeeve oes<e /De#ecelee
Deew# eefCeke DeOeeve oes<e /

De#ecelee
Jeeeve De#ecelee - Dyslexia
kekeejke ekeleerleer} De#ecelee
(Reading Disability)
}sKeve De#ecelee Digraphia
Jeeee OJeveeree Jeehej kejCeeleer}
(Writing Disability)
De#ecelee
DebkeieefCeleere De#ecelee
Dyscalculia
Jeeeve Yee<eeefJe<eeke De#ecelee

Yee<ee efJe<eeke De#ecelee Yee<ee
(Arithmetic Disability)
mce=leermeby ebOeer DeOeeve De#ecelee
DeyeesOeelceke De#ecelee.
45
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

DeOeeve #ecelee DemeCeeNee yee}keebes efveoeve (Diagnosis Learning
disabled Children )
DeOeeve De#ece yee}keebes efveoeve oesve ekeejs mebYeJeles.
1. eeeCee Gheeesie ve kejlee - efvejer#eCe, ceg} eKele, F. meeOeveleb$eeejs
2. eeeCee meeOeve cnCetve Gheeesie kejCes - efJeefJeOe ecegKe eeeCee ee
eceeCes
1.
2.
3.
4.
5.
Memory Span test.

Formal / Non formal Reading Test.
Formal / Non formal Reading Language Ability Test.
Linguistic Test.
Arithmetic Test.
eeeceeCes eyomeben, Jeeeve, Deeke}ve, eyoDeesUKe eemebyebOeer

eeeCee osTve efJeeeLeeves efo}suee eeflemeeoevegmeej DeOeeve #eceleses efveoeve
kejlee esles. ns efveoeve ceevemeesheeejle%e Jee DeOeeve De#ecelee ceg} ebmebyebOeer
efe#eCe#es$eeleer} le%e Je DevegYeJeer Jekeleer ke ekeles. efe#eCeJeJemLesle eeeceeCes
efveoeve nesTve leeerves Gheeej leb$eeee DeJe}bye kejCes Dehese f#ele Demeles.
DeOeeve De#ecelee DemeCeeNee ceg}ebes efe#eCe (Education for
Learning Disabled Children)
DeOeeve De#ecelee Deme}suee ceg}ebes efveoeve Peeueeveblej Deee
efJeeeLeevee Flej ceg}ebyejesyej DeeCeCeemee"er leebeele megOeejCee Ie[Jetve
DeeCeCeemee"er efJ eefJ eOe mlejeJej eelve kejCes iejpeses Deens. leje les yee}ke
keee&#ece yevetve YeeJeer keeUele Ske Deeoe& veeiejerke cnCetve meceepeele JeeJe
ekes} Je KeNee DeLee&ves meeceepe efJekeemeees Gef er#esheele esF&}. ee erves
DeOeeve De#ece ceg} ebee efe#eCeemee"er het{er}eceeCes Gheee eespelee esleer} .
1. Deew<eOeesh eeej :- DeOeeve De#ecelee #es$eeee Deveg<ebieeves le%eeceehe&le eesie
Deew<eOeeves De#ecelee keceer kejCeeee eelve nesT Mekelees. Goe. mle=leere fJe<eeke
oes<e DemeCeeNee ceg}ebleer} mce=leeree efJ ekeeme kejCeemee"er leebeeleer}
ebe}lee, DeefmLejlee keceer kejCeemee"er Deew<eOeeseej kejlee esleele.
2. Jele&veesheeej :- DeOeeveeleer} eieleer DemeceeOeevekeejke Demes} lej leeceeies
esjCeseer kecelejlee nsner Ske keejCe Demeg ekeles. lesJ ne DeOeeve oes<e
De#ecelee DemeCeeNee efJeeeLeevee efe#eCe eefkeesle efJeefJ eOe mlejeJej ejsCee
osTve Deetke Jele&ve kejCeeeer meJee efJekeefmele kejlee esles. Goe. }sKeve
efJe<eeke, ieefCele efJe<eeke, oes<e ee heOoleerves Iee}efJelee esJ et ekeleele.
3. eesmesme ^sefvebie :- DeyeesOeelceke De[Us ogj kejCeemee"er eefeee eefe#eCe
Gheegkele "jles. Goe. Jemeveees Jeeeece, efpeYeses Jeeeece keve IesCes.
eLece SkegCe yees}Ceeeer meJee efJ ekeefmele kejCes cnCepese DeJeyeesOeveeee
Deetkelesmee"er %eeveWefeebke[tve mebJeosvee enCe kes}er peeJet ekeles.
4. yengmebJesefoke heOoleeree DeJe}bye :- yee}ke hetCe&heCes DeOeeve DeOeeheve
eefeesle GlejCeemee"er Multi Sensory cnCepese yengmebJ esoerke heOoleeree
DeJe}bye kejCes eesie "jles. eyo yees[e&Jej ef}efn Ces, yees}tve oeKeefJ eCes,
efiejJetve IesCes, yees}tve IesCes, ef}ngve IesCes, Deee ekeejs VAKT Visual
Auditory Kinesthetic Tactile eceeCes yengJesoke heOoleer Jeeheve
efJeeeLeees eyo%eeve, De#ej%eeve, Debke%eeve, efJ ekeefmele kejlee esF&} . G}er
De#ejs ef}efn Ces Jee eyoeleer} De#ejebee ece egkeefJ eCes Demes oes<e Demeleer}
lej les eyo yees}tve, ef} ntve, Ssketve, efiejJetve, IesCeeves ns oes<e keceer nesleer}.
5. yeewOoerke eefe#eCe : DeOeeve De#ece ceg} ebee Jewekeleerke efkebJee ie

meecege fnke heOoleerves yeewe fke eefe#eCe oslee esles. efJeeeLeevee efJeeej
kejCeeeer mebOeer osJetve efJ eefe mJeeOeee mees[Jetve IesCes, Ske eyo meebieCes Je
leebee efJeOo Jee meceeveeLeea eyo meebieCes, Jeekee jevee kejCes F. Deveske
yeewefke eer[e Je eefe#eCe eespevee jeyeefJ elee esleele.
6. mJeebDeOeeve leb$e : DeOeeve oes<eebee yeeyeleerle les keceer kejCeemee"er
Jeiee&le eee& Ie[efJ eCes, yees} Ces, she keve yees} Ces SskeCeeeer mebOeer osCes,
iees keefJelee SskeCeeeer meJee }eJeCes, ceeie&oe&veeves eexme menYeeieer keve
IesCes F. DeveskeefJeOe mJeebefe#eCe Je eieleer leb$eeee Jeehej Ghekeejke "jlees.
7. Jeweefkeleke ceeie&oe&ve Je mecegh eoseve leb$e : efe#eCeeleer} Dekeee&#eceleses
Deetke Je efveoeve keve Gheeej kejCeemee"er Jewekeleerke ceeie&oe&ve Je
mecegheoseve leb$eeee DeJe}bye Gheegkele "jle Demelees. eevegmeej }sKeve
De#ecelee, Jeeeve De#ecelee, ieefCeleer De#ecelee otj kejCeemee"er ee leb$eeee
Jeehej F " ekes}.
8. Deeke=leer Je heeJe&Yetceer leb$e / DeOeeve Iekeeeer vetvelee :- DeOeeve
oes<e DemeCeeNee ceg} ebeer DeJeOeeve keWeerkejCe #ecelee keceer Demeles. leecegU s
ee ceg} ebee efe#eCeemee"er Deeke=leeres heeJe&Yetceer mhe efe$e GYes keve
DeOeeve Ie[Jetve DeeCeeJes. eser Gefs "jJetve leer hetCe& kejerle kejerle ee
ceg}ebes DeOeeve kejeJes }eieues.
9. efJees<e efe#eCeheOoleeree DeJe}bye : DeOeeve Dekeee&#ece ceg} ebmee"er
efJees<eheOoleeree Jeehej kejlee esF&} peeeesies keener eceeCeele kee nesF&vee ee
efJeeeLee&ceOes yeo} nesJetve meJe&meeceeve ceg}ebeceeCes DeOeeve#ece "jleer}
Goe. }sKeve ce@jsLee@ve, hebeJesoveefeeee Jeehej, mcejCeekeleer efJekeeme eer[e,
ke=leere fe#eCe, menDeOeeve, veeeerkejCe F. heOoleeree De#ecelesvegmeej Jeehej
kejCes DeeJeeke Demeles.
10.
KeemeJeie& eespevee:- efJeefe De#ecelesee Deveg<ebieeves Keeme ie
keve ceeie&oe&ve kesueeme leer kecelejlee ogj kejlee esJ et ekes} DeeefCe meoj
De#ecelee keceer Peeueeveblej cee$e ee Keeme Jeiee&es efJ eIeve kejCes eesie "jles.
11.
JeeleeJejCeere Iekeebeer hegvej&evee Je megOeejCee :- ceg}ebee
yeNeeeee ew#eefCeke De[eCeer Je GCeerJee leebee meYeesJ eleeueee
JeeleeJejCeeleer} meebmke=efleke Je ew#eefCeke JeeleeJejCeeleer} IekeeceOegve efvecee&Ce
Pee}suee Demeleele. leecegUs ee JeeleeJejCeele yeo} hetvej&evee Jee megOeejCee
kejlee Dee}er lej DeOeeve De#eceleses eceeCe yejse keceer nesT ekeles.
SkegCee meJe&J eeheke mlejeJej efJeeej kejlee DeOeeve De#ecelee
DemeCeeNee yee}keebeer keeUpeer Je efe#eCemee"er oesve DeefYeiece efJ eeejele Iesle}s
peeleele. Ske cnCepes Jewekeere ceppeeeeeere DeefYeiece (Medical
Neurological Approach) DeeefCe ogmejs cnCepes ceeveme ew#eefCeke
DeefYeiece (Psycho-Educational Approach) nese. Jewekeere
ceeppeeeeeere leb$eele DeOeeve De#ecelee DemeCeeNee yee}keebeer keeUpeer
jesieemeejKeer IesJetve Gheeej kes}s peeleele Je eefe#eCe efo}s peeles Je leeletve
Hyper Activity meejKee ke=leer keceer kesuee peeleele lej Jele&veere DeefYeiece
cnCepes ceeveme ew#eefCeke DeefYeiece yee}kee}e meeceeve JeeieCetke osTve DeOeeve
De#ecelee keceer kejCeeee eelve kejle Demeles.
meboYe&
1. kejboerkej, megjse (2005), ew#eefCeke ceevemeeee (Dee.5) keesunehetj : he[kes ekeeeve.
2. hebe f[le, j.efJe. (2006) ew#eefCeke ceevemeeee. veeiehetj: efhebheUehegjs De@C[ keb. heefy}eme&.
3. peeseer, eceeso, keoce. DeeefCe Flej (2011), efJ ees<e efe#eCe. veeiehetj: efJeee ekeeeve.
:
46
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

4. ceneje^ eeLeefceke heefj<eo cegbyeF& (2003), Dehebie meceeJesefele efe#eCe. cegbyeF&.
5. megYee<ekegceej, kes. (2009), ew#eefCeke ceevemeeee. veeiehetj : efJ eeeekeeeve.
Research Paper
Education
DeOeeheke efJeeeueeeleerue e$eefMe#ekeebee DeYeemeefJe<eeke meJeeer DeeefCe

uesKeve keewMeueeee efJekeeme - Ske efeefkelmeke DeYeeme
[e@. veefueveer jeceebo ees[skej-cegUs
eemekeere DeOeeheke ceneefJeee}e, (Deee.S.Sme.F&.) Deewjbieeyeeo.
meejebMe
DeOeeheke ef Jeeeueeeleer ue e$eefMe#ekeebee DeYeemeefJe<eeke meJeeer DeeefCe uesKeve keew Meueeee ef Jekeeme eeyeeyele emletle mebMeesOeveele
DeYeeme kejCeele Deeuee. DeYeeme eebieuee Demes ue lej les leeb ee uesKeveele ef veef Melee eef leefyeb efyele nesles ns ee DeYeemeeletve efveoMe&veeme Deeues. DeOeeve
efJe<eeke meJeeer Demeleer ue lej efJeeeLeer Deeheuee ues Keveeleerue, yeesueCeeleerue oes<e eUCeeee, megOeejCeeee ef veef elee he elve kejlees. GoenjCeeLe&
Meg odOeuesKeveele eg kee nes le Demeleerue lej ee e$eef Me#ekeeb veer leeyeeyele peeieke jeneJes. Deeheueeuee MeeUs ceOeer ue ceg ueebvee ef MekeJeeees Deens. uesKeveele
Deeheuee eg kee Peeuee lej Deeheues ef JeeeLeea egkee kejleer ue leeceg Us DeeheCe Deeheuee eg kee og mle kejeJeele, MegodOeuesKeveees ef veece mecepetve IeeJes le.
leeee Jeehej kejeJee eeeer peeCeerJe DemeCes heej DeeJeMeke Deens .
hemleeJevee
Deew jbieeyeeo efpeueele DeOeeheke ef Jeeeueeebeer meb Kee
efoJemes befoJeme Jee{lee Deens . mebKeelceke ef Jekeeme pee heceeCeele nesle Deens
lee heceeCeele ieg Ceelceke ef Jekeeme efkelehele neslees ns heenCes osKeer ue cenllJeees
Deens .
DeOeeheke ef Jeeeueeeleer ue efJeeeLee& ee DeYeeme ef Je<eeke meJeeer
eebieuee Demeleer ue lej leebee ues Keve keew Meueeee ef Jekeeme eeb ieuee
Peeues uee Demesue. DeOeeve efJe<eeke eesie meJeeer vemeleer ue lej leebeer
efJeeejMekeleer efkeb Jee he keerkejCeeeer #ecelee ef Jekeef mele nesle veener. melele
ogmeNeeJej DeJeueb yetve jeneJes ueeiele Demeueeceg Us leeb eeceOes
Deelceef JeMJeemener efvecee& Ce nesJet Mekele veener . veJeer ve ceeefnleer efceUefJeCeeeer ,
veJes keew Meue he ehle keve IesCeeeer he Je= eer leeb eele ef vecee&Ce nes le veener.
DeMeer cegues Geees veeieef jke cnCet ve Deeheuee peyeeyeoeNee heej hee[t
MekeCeej veenerle. Deepees egie ceeef nleer leb$e%eeveees egie, pej ee YeeJeer
veeieefjkeebceOes keg let nue vemes ue, mJeleb $eheCes ceeefnleer efceUef JeCeees ceeie&
DeeefCe leb $e leeb vee DeJeiele vemeleerue, ceeef nleerJej keesCelee heefeee
kejeeee, les ceeefnleer vemes ue, ceeefnleer es JeJemLeeheve kemes kejeees ns
ceeefnleer vemesue les mJeleee ef Jekeeme ke MekeCeej veener le. ceeefnleer ee
hemhees Peeues uee Deens . ee ceeefnleer ee efJeJes keer Jeehej kejlee es Ces
DeeJeMeke Deens . leemee"er DeeheCent ve meboYe& MeesOeCes , DeefOeke ceeefnleer
ieesUe kejCes , leeJej ef Jeeej kejCes, peeCelee Jekeleer bMeer eee& kejCes
DeeefCe leer ceeef nleer Deelcemeele kejCes ns DeeJeMeke Deens . efceUefJeuesueer
ceeefnleer yees ueCeele, efueefnCeele ees ie hekeejs heke kejlee Deeueer heeef npes .
ues KeveelemegodOee DeOeeheke efJeeeueeeleer ue efJeeeLee&b es Deves ke oes <e efometve
es leele. leehew keer keener Meg odOeuesKeveeleerue eg kee, ceeb[Ceer leerue oes<e,
keuheveeMekeleer Jeehej ve kejCes, ees ie Je heee&hle MeyoebceOes ceeb [lee ve
es Ces F. oes<e Demet Mekeleele. DeOeeve efJe<eeke ees ie meJeeer Demeleer ue
:
lej ef JeeeLeer& Deeheuee uesKeveeleerue, yees ueCeeleer ue oes <e eUCeeee,

meg OeejCeeee efveefMelee he elve kejlees . GoenjCeeLe& Meg odOeuesKeveele eg kee
nesle Demeleer ue lej ee e$eefMe#ekeebveer leeyeeyele peeieke jeneJes.
Deeheeheuee MeeUs ceOeer ue cegueebvee ef MekeJeeees Deens. uesKeveele Deeheuee
eg kee Peeuee lej Deeheues efJeeeLeer& egkee kejleerue leeceg Us DeeheCe Deeheuee
eg kee og mle kejeJeele, Meg odOeues Keveees efveece mecepet ve IeeJesle. leeee
Jeehej kejeJee eeeer peeCeer Je DemeCes heej DeeJeMeke Deens .
DeYeeme eebieuee Demes ue lej les leeb ee uesKeveele ef veef Melee
heefleef yebeyf ele nes les cnCet ve DeOeeheke efJeeeueeeleerue efJeeeLee&b ee
DeYeemeef Je<eeke meJeeer Je ues Keve keewMeueeee ef Jekeemeeee DeYeeme kejCes
ne hecegKe nslet he mlegle meb Mees Oeveeee Deens.
mebMeesOeveees cenJe Je iejpe
efJeeeLee&b vee ees ie DeYeemeefJe<eeke meJeeer ueeJeCes Je leeb ee
ues Keve keew Meueeee ef Jekeeme kejCes ns ceneefJeeeueeees keee& Deens. lemese
efJeeeLee&b eer oKs eerue leer peyeeyeoejer Deens. DeOeeheke ef Jeeeueeeleer ue
efJeeeLee&b ee DeYeeme efJe<eeke meJeeer eebieuee Demeleer ue leje ns leebee
YeeJeer ef Me#eke JeJemeeeeceOes efJeeeLee&b vee ees ie he keejs ceeie&oMe&ve ke
Mekeleer ue.
hemlegle mebMeesOeveeceg Us DeOeeheke efJeeeueeeleer ue efJeeeLee&b ceOeerue
DeYeeme efJe<eeke meJeeer Je uesKeve keewMeueeee ef Jekeeme eeyeue ceeef nleer
mecepeCeeme ceole nesFu& e.
mecemee efJeOeeve
Deew jbieeyeeo
efpeueeleerue
DeOeeheke
ef Jeeeueeeleer ue
e$eef Me#ekeebee DeYeemeefJe<eeke meJeeer Je ues Keve keew Meueeee efJekeeme
Ske efeefkelmeke DeYeeme.
mebMeesOeveeeer Gef<es
47
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
1) DeOeeheke ef Jeeeueeeleer ue e$eef Me#ekeebee DeYeeme efJe<eeke

meJeeerb ee Mees Oe IesCes .
2) e$eefMe#ekeeb ee ues Keve keew Meueeee ef Jekeemeeee MeesOe IesCes .
3) e$eefMe#ekeeb ee DeYeemeefJe<eeke meJeeerb yeeyele Gheeeeespevee meteefJeCes .
4) e$eefMe#ekeeb ee uesKeve keewMeue efJekeemeeyeeyele Gheeeeespevee
meteefJeCes.
ie=efnlekes
1) DeOeeheke efJeeeueeeleer ue e$eef Me#ekeebvee DeYeemeeceemeboYee& le
DeOeeve kejeJes ueeieles .
2) DeOeeheke efJeeeueeeleerue ef leer e Je<ee&ee e$eefMe#ekeebvee DeOeeveees
ceevemeMeem$e ceeefnleer Deens.
heefjkeuhevee
1) DeOeeheke efJeeeueeeleerue e$eef Me#ekeeb vee DeOeeveeee heoOeleer
ceeef nleer DemeeJeele.
2) ef leer e Je<ee&ee e$eef Me#ekeeb vee DeOeeve efJe<eeke ees ie meJeeer
DemeeJeele.
3) DeOeeveef Je<eeke meJeeerb ee heefjCeece uesKeve keew MeueeJej nesle
DemeeJee.
mebMeesOeveeeer Jeehleer Je ceee&oe
#es$e Jeehleer Je ceee&oe
hemlegle mebMeesOeveele Deewjb ieeyeeo efpeueeleerue DeOeeheke ceneef Jeeeueeeleer ue
efleer e Je<ee& ee efJeeeLee&b eer efveJe[ kejCeele Deeueer Deens.
DeeMee Jeehleer Je ceee&oe
DeOeeheke ef Jeeeueeeleer ue ef leer e Je<ee&ee ef JeeeLee&b ee DeOeeveef Je<eeke
meJeeer bee Deeef Ce uesKeve efJe<eeke keew Meueeee DeYeeme he mlegle mebMeesOeveele
kejCeele Deeuee.
vecetvee Jeehleer Je ceee&oe
hemlegle mebMeesOeveemee"er Deew jbieeyeeo ef peueeleerue Sket Ce DeOeeheke
efJeeeueeebhewkeer 20 kekes ef Jeeeueeebeer meg iece eeo=efke heod Oeleerves ef veJe[
kes ueer Demet ve he les ke ef Jeeeueeeleerue one e$eefMe#ekeebeer eeo= efke
heod Oeleerves efveJe[ kesueer Deens .
mebMeesOeveeeer heodOele
meb Mees Oeveeee ceg Ke leerve heodOeleer Deensle.
1)
Ssefleneefmeke heodOeleer
2)
JeCe&veelceke ef keb Jee meJe&s #eCe heod Oeleer
3)
heeees efieke heod Oeleer
hemlegle meb Mees Oeve meJes& #eCe heodOeleer ves kesues Deens.
veeoMe& (vecegvee efveJe[)
hemlegle mebMeesOeveele hheVe DeOeeheke ef Jeeeueeeb hew keer one cnCepes e 18
kekes DeOeeheke ef Jeeeueeeb eer ef veJe[ kesueer Je one DeOeeheke
efJeeeueeeleerue 100 efJeeeLee&b eer efveJe[ kesueer.
mebMeesOeveeeer meeOeves
hemlegle meb Mees Oeveele heMveeJeueer Je he[leeUe meteeree Jeehej kesuee Deens .
:
one DeOeeheke efJeeeueeeleerue he leskeer one Demes Meb Yej

e$eef Me#ekeebke[tve DeOeeve efJe<eeke meJeeerb yeue ceeef nleer ef ceUefJeCeemee"er
heMveeJeueer Yeve IesCeele Deeueer . heMveeJeueer ceOes e$eefMe#ekeebeer he eLeefceke
ceeefnleer , ef Me#eCeeyeueeer peeie=kelee, DeYeemeefJe<eeke meJeeer ee Iekeeb vee
Devegmeve he Mve ef JeeejCeele Deeues .
[er . er . S[d .ee ef leer e Je<ee&leer ue e$eef Me#ekeebee uesKeve
keewMeueeee efJekeeme efkelehele Peeuee Deens ns heenCeemee"er e$eefMe#ekeeb vee
15 les 20 ef ceefveeb le ef veyebOeees uesKeve kejeJeeeme meeb efieleues . 21 Jee
Melekeeleer ue ef Me#ekeeeer Yet efcekee ee ef Je<eeeJej ef veyebOeuesKeve keve Iesleues.
ues Keve keewMeueees he=LekejCe keve heg {er uehe ceeCes GheIekeeveg meej
efveyeb OeuesKeve leheemeues . leeee veesoer he[leeUemeteer ceOes Iesleuee.
He[leeUemeteerceOes uesKeve keewMeueees one GheIeke ef oues les
heg{erueheceeCes
1) nmlee#ej (eebieues) 2) Meg oOeues Keve 3) efveyeb Oeeee heejbYe
(ees ie) 4) ceg eeb eer ceeb [Ceer (eesie eceeves ) 5) keuhekelee 6)
Yee<es Jejerue he Yeg Je 7) Jeekehe eej, cnCeer , keefJeles ee Dees Uer eebee Jeehej
8) heee& hlelee 9) DeLe&hetCe& lee 10) ef veyebOeeee Mes Je (ees ie)
Jejer ue efveke<eeb vegmeej efveyeb Oe ues Keve leheemeues . 100
e$eef Me#ekeebes efveyeb Oe ues Keve leheemet ve, he[leeUe met eer leerue veebs oerJeve
efceUeues uee ceeef nleeres heg{erueheceeCes efJeMues <eCe kes ues Je efve<ke<e& kee{ues .
cegKe efve<ke<e& Deewjb ieeyeeo
efpeueeleer ue
DeOeeheke
ef Jeeeueeeleer ue
e$eef Me#ekeebee DeYeemeef Je<eeke meJeeer DeeefCe uesKeve keewMeueeee
efJekeeme Ske efeefkelmeke DeYeeme ee efJe<eeeee Deveg<eb ieeves
DeYeemeef Je<eeke meJeeer b ee MeesOe Ies Ceemee"er heMveeJeueer ee Jeehej keve
ceeefnleer es meb keueve kesues . ef JeMues<eCe Je DeLe& efveJe& eveeJeve Keeueer ue ef ve<ke<e&
kee{Ceele Deeues .
Gef< e. 1.
DeOeeheke ef Jeeeueeeleerue e$eefMe#ekeeb ee meJeeer bee
MeesOe Ies Ces.
efve<ke<e& 1. Sket Ce heelf emeeoke e$eef Me#ekeeb hew keer 35 kekes e$eef Me#eke DeYeeme
kejCeemee"er Jes Uehe$eke leeej kejerle veenerle.
2. 58 kekes e$eef Me#eke ojjespe DeOeeveeee JesUehe$ekeees heeueve
kejer le veenerle.
3. Sket Ce he eflemeeokeebhewkeer 35 kekes e$eef Me#eke hekele Ske les oesve
leeme DeYeeme kejleele lej 13 kekes he eflemeeokeebveer eeyeeyele
he eflemeeoe vees b oefJeuee veener .
4. 58 kekes e$eefMe#eke meb oYe& heg mlekes Jeeetve mJele veesmed leeej
kejleele.
5. 63 kekes e$eefMe#eke ceevemeMeem$eer e DeOeeve heodOeleer ee Jeehej
kejer le veenerle.
6. 59 kekes e$eef Me#eke DeYeeme kesues ues ceg s oerIe& keeU mcejCeele
jenCeemee"er hekele DeOeeve Iekeees Jeeeve kejleele.
7. Sket Ce heelf emeeokeeb hew keer 34 kekes e$eef Me#ekeeb vee mJeebDeOeeveeee
ef veef Mele DeLe& ceener le veener.
48
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
8. 74 kekes e$eef Me#eke mJeebDeOeeveemee"er ieeF&[dme veesmed eebee

Jeehej kejleele.
Gef< e. 2.
e$eef Me#ekeebee uesKeve keew Meueeee ef Jekeemeeee
Mees Oe IesCes .
ef veyebOeues KeveeJeve e$eef Me#ekeees uesKeve keew Meueeee ef Jekeemeeee
he[leeUe meteerejs Mees Oe IesJetve heg {er ue ef ve<ke<e& kee{Ceele Deeues .
1. 87 kekes e$eefMe#ekeebes nmlee#ej eeb ieues Deens .
2. 72 kekes e$eefMe#ekeebes Meg odOeuesKeve eebieues veener .
3. 72 kekes e$eefMe#ekeebee ef veyebOeuesKeveeee heejbYe eeb ieuee Deens .
4. 63 kekes e$eefMe#ekeeb ee efveyeb OeuesKeveeleer ue cegeeb eer ceeb [Ceer
eeb ieueer Deens.
5. 59 kekes e$eefMe#ekeebee ef veyebOeele keuhekelee veener .
6. 60 kekes e$eefMe#ekeebee ef veyebOeuesKeveele Yee<es Jej he YegJe veener.
7. 62 kekes e$eef Me#ekeeb veer ef veyebOeuesKeveele Jeekehe eej, cnCeer
keef Jelesee DeesUeree Jeehej kesuee veener .
8. Sket Ce he eflemeeokeebhewkeer 38 kekes e$eefMe#ekeeb es efveyeb OeuesKeve
heee&hle veener .
9. Sket Ce he eflemeeokeebhewkeer 11 kekes e$eefMe#ekeeb es efveyeb OeuesKeve
DeLe& het Ce& veener.
10. Sket Ce he eflemeeokeebhewkeer 32 kekes e$eefMe#ekeebveer efveyeb Oeues Keveeee
meceejes he ees ie he keejs kes uee veener.
efMeheejMeer Gef< e. 3.
e$eef Me#ekeebee DeYeemeefJe<eeke meJeeerbyeeyele
Gheeeeespevee meteefJeCes.
1. heefjCeecekeejke DeOeeveemee"er ef kebJee SKeeoe DeYeemeece
eMemJeer heCes het Ce& kejCeemee"er meJe& Gef<des meceesj DemeeJeerle. nslet
ef pelekee mhe< ef lelekes DeOeeve eeb ieues .
2. DeOeeveeLeer& ves DeOeeve efJe<eeke mJe-he sjCee efvecee& Ce kejeJeer .
3. DeOeeveees efveeespeve efkeb Jee JesUehe$eke leeej kejeJes, leees heeueve
kejeJes.
4. DeOeeveele mejeJeeuee Ket he cenJe Deens . yejse efJeeeLeer & hejer#ee peJeU
Deeueevebleje Jeeeve kejCeeme megJeele kejleele. leeceg Us eesie
DeOeeve nesle veener . leemee"er Mew#eefCeke Je<ee& ee meg Jeeleerheemet ve
Jeeeve-uesKeve eebee mejeJe kejCes DeeJeMeke Deens . leeueee
DeeJele&ves Demes cnCeleele.
5. DeOeeve heefeee ner DeKeb[ eeueCeejer he efeee Deens ns
DeOeeveeLeer& ves ue#eele "s JeeJes Je leeheceeCes veJeveJeerve %eeve Je
keew Meues Deelcemeele kejCeeee he elve kejeJee. eeceOes Deef Oekeeef Oeke
he YegJe efceUef JeCeeee he elve kejeJee.
Gef< e. 4.
e$eef Me#ekeebee ues Kevekeew Meueeyeeyele Gheeeeespevee
met eef JeCes .
1.
e$eef Me#ekeebes MegodOeues Keve eeb ieues DemeCes DeeJeMeke Deens.
leemee"er leeb veer peeCeer JehetJe&ke he elve kejeJesle. MegoOeuesKeve
efveeceeb eer ceeef nleer keve IesJetve leeee Gheees ie uesKeveele
kejeJee.
2.
ues KeveeceOes keuhekelee DemeeJeer , Jeekehe eej, cnCeer, keefJeles ee
Dees Uer b ee Jeehej kejeJee.
3.
heYeeJeer Je eesie eceeves ceeb[Ceer keve uesKeve kejeJes .
4.
Yee<es Jej he YegJe DemeeJes.
5.
ues Keve ef oues uee JesUs ceOes DeLe&hetCe& Je heee& hle kejlee esCes
DeeJeMeke Deens leemee"er eJeCe Je Jeeeve keew Meueeee ef Jekeeme
kejeJee.
DeOeeheke efJeeeueeeleerue efMe#ekeebmee"er efMeheejMeer 1. DeOeeheke efJeeeueeeleerue efMe#ekeebveer e$eefMe#ekeeb vee DeOeeveeeer
DeefYeeer ef vecee&Ce nesCeemee"er he elve kejeJes le.
2. DeOeeveeee ceevemeMeem$eer e heodOeleer b eer ceeef nleer eeJeer .
3. uesKeve heodOeleer b ee efJekeeme kejCeemee"er Meg odOeuesKeve keee& MeeUe
Deeees efpele kejeJeer.
4. eJeCe keewMeueeee efJekeeme nesCeemee"er lep%e JeeKeeleeb ee
JeeKeeveebes Deeeespeve kejeJes .
5. Jeeeveef Je<eeke meJeeer ueeieCeemee"er DeJeeblej Jeeeveees leeme
"sJeeJesle.
6. uesKeve keewMeueeee efJekeeme nesCeemee"er efveyeb OeuesKeve mheOee& ,
keeJeues Keve, keLeeues Keve mheOee& Deeees efpele kejeJeele.
7. Yee<esJej he YegJe mebheeove kejCeemee"er DeOeeheke ef Jeeeueeeletve
peeCeer JehetJe&ke he elve kejeJes le.
meceejeshe
DeOeeheke efJeeeueeeleerue e]$eef Me#ekeeb ee DeYeemeefJe<eeke
meJeeer Deeef Ce uesKeve keew Meueeee ef Jekeeme eeyeeyele he mlegle mebMeesOeveele
DeYeeme kejCeele Deeuee. DeYeeme eeb ieuee Demesue lej les leeb ee
ues Keveele efveefMelee he efleefyeb efyele nes les ns ee DeYeemeeletve ef veoMe& veeme
Deeues .
Deew jbieeyeeo
efpeueeleerue
DeOeeheke
ef Jeeeueeeleer ue
e$eef Me#ekeebee meb Keelceke efJekeemeeyejes yej ieg Ceelceke efJekeeme nes Ces
DeeJeMeke Deens. DeOeeve eebieues Demes ue lej efveefMelee DeOeeheveosKeerue
heef jCeecekeejke nesles.
meboYe&
1.
2.
3.
4.
5.
6.
vee[keCeer ce. o. (1987) efMe#eCeee JeemleJe efoMee, ueefu ele veee hekeeMeve, ceg yb eF&.
Hebef[le j. efJ e. (petve 2009), Mew#eefC eke ceevemeMeem$e, efhebheUehegjs De@C[ keb. heefyueMeme&, veeiehetj, efl emejer DeeJe= eer.
Heeerue ueeru ee (1976), Deepees DeOeeheve, eer efJeee hekeeMeve, hegC es.
Philips Beruard S. (1967) Research Strategy and Tacties, New York : The Macmilan Company.
jepe efMe#eke heefMe#eCe ceb[U (petv e 2011), DeOeeheke efJ eeeueeeleeru e he eeee&/ DeOeehekeeeee& eebeemee"er mesJ eebl eie&le hee Mf e#eCe-ceeie&oefMe&keeeee&, ceneje<^ jepe Mew#eefC eke mebMeesOeve Je heefMe#eCe heefj<eo, (efJeee
heefj<eo), hegCes-30.
DeOeeheke efMe#eCe heoefJ ekee heLece Je<e& heJesMe (2009-2010) kesbere heJesMe hee f eee, Sme. meer. F&. Deej. er. Meeuese efMe#eCe efJ eYeeie, ceneje<^ Meemeve, hegCes .
49
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Education
peeieeflekeerkejCe, Jew%eeefveke erkeesve DeeefCe efMe#eCe
[e@.GppJeuee Ye[bies
JewMeeueer SkeveeLe jeceskes
meejebMe

[e@.yeeyeemeensye Deebyes[kej ceje"Jee[e efJeeeheer",Deewjbieeyeeo.

mebMeesefOekee
efMe#eCe ns ceeCemeeee Jele&veele heefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeCeees meeOeve Deens. efMe#eCeeee Fefleneme heenlee efMe#eCe ns keeueeveghe yeoueuesues Deeheueeuee
Dee{Utve esles Je efMe#eCeeletvee ceeveJeeceOes Jele&ve yeoue Ie[tve leeee Gejesej efJ ekeeme Peeuesuee Dee{Utve eslees, cnCepes yeouelee peieeyejesyej pej Deeheueeuee eeueeees
Demesue, veJeerve veJeerve ieeser, leb$e%eeve, efJ eeej mecepeele peJeeeee Demeleerue lej efMe#eCeeefMeJeee heee&e veener Je efMe#eCeees nse yeoueles efJekeefmele he cnCepes
peeieeflekeerkejCe nese. ceeveJeeves mJele:ceOes keeueevethe yeoue Ie[Jetve DeeCeuee. mJele:ee efJ eeejebeer ke#ee boeJeueer leje lees ee peeieeflekeerkejCeeee mheOexle efket
Mekesue. efMe#eCeeves pes-pes meceesj "sJ eues les les DeeheCe owvebefove peerJeveele Deelcemeele kesues. efMe#eCeevese meceesj "sJeuesuee one ieeYee Iekeebhewkeer Ske Ieke cnCepes
Jew%eeefveke erkeesve Je peeieeflekeerkejCeeee mheOexle efketve jenCeemee"er Demeuesuee DeefveJeee& Ieke. ceeveJeer eieleeree Fefleneme efJe%eeveeJeje DeeOeeefjle Deens, ns keOeerner
veekeejlee esCeej veener. DeLee&lee efJ e%eeveeuee ceeveJeeves efJ eJeskeyegerves JeehejueeJeje ceeveJeer Glke<e& meeOeuee iesuesuee Deens. efMe#eCe, Jew%eeefvekeerkeesve Je peeieeflekeerkejCe
ee mebkeuhevee hand in hand eeueCeeNee Deensle. eeeee Dee{eJee ee uesKeele IesCeele Deeuesuee Deens.
emleeJevee :Deeheuee os Meeuee peJeUpeJeU heeenpeej Je<ee&b eer ef Je%eeve Je

leb$e%eeveeeer hejbheje ueeYeuesueer Deens Goe. OeeletefJe%eeve, Deew<eOeefvecee& CeMeee,
ke= <eer Meee, ieefCele, Keiees ueMeee, efJeCekeece F.#es$eeceOes Yeejleer eeb e Keghe
cees " ees ieoeve Deens. eeeee Jeehej keve Yeejle Deepe efJe%eeve Je
leb$e%eeveele Keg he heg {s iesues uee Dee{Ut ve es lees. Yeejleele ef Je%eeve Je
leb$e%eeveeJej DeeOeeefjle Deveske cees"s ekeuhe Deens le pemes DeCeg Tpee& ekeuhe,
DeJekeeMe, meb Mees Oeve, ke= <eer efJe%eeve, Fueskeê@efvekeme, ceeefnleer leb$e%eeve,
Deew eesefieke Glheeove Je veg keleere jeyeefJeCeele Deeues ueer ceb ieUeJejeer cees efnce
Flekeee ef JeefJeOe #es$eele Yeejleer eebveer eieleer kes uesueer Deens Deeef Ce meb het Ce&
peieeuee eeeer oKeue IeeJeer ueeieueer Deens. lejer ner yeekeer ee ef Jekeefmele
je^ ebee leg uevesle DeeheCe ceeies Deenes le ner ket JemletefmLeleer Deens.
cetueYet le meb Mees Oeveele Deepener Yeejleer e Flej jeêbee leg uevesle ceeies Deens.
eekejer lee Deepe DeeJeMekelee Deens Jew %eeefveke er kees ve Deepeee
efJeeeLeeceOes peefJeCeeee leebee ef pe%eemeeJe=eer uee KeleheeCeer os Ceeee.
ns e efJeeeLeea heg{s peeTve Yeejleeuee efJekeef mele jeêbee eeoer le mLeeve
efceUJet ve os T Mekeleerue Je peeieef lekeer kejCeeee egieele DeeheCe KebyeerjheCes
heee jes Jet ve GYes jeng Mekelees.
peeieeflekeerkejCe :peeieeflekeerkejCe cnCepes mLeeefveke Jemletb eer ef kebJee Ie[ecees[eR eer
peeieefleke mlejeJej mLeebveelejCeeeer eefeee ee meb %esee Gheeesie menmee
DeeefLe& ke peeieef lekeerkejCeeee meboYee&le kes uee peelees.
SKeeee osMeeeer DeLe&JeJemLee peeieefleke jepekeejCeeMeer mebueive kejCes ,
pees [tve os Ces, ceeefnleer ee Dees Ie, leb $eefJe%eeve, Glheeoveees Skeef $ekejCe kejCes ,
osMeeee Yeew iees efueke efmecesheef ueke[erue mesJeebeer osJeeCeIes JeeCe kejCes cnCepes
peeieeflekeerkejCe nes e.
:
meer.heer .kegjer eve :- peeieeflekeer kejCe cnCepes efJeef JeOe DeLe& JeJemLeebee
hejmhej JeJenejebJoejs Jew eeer ke Gef meeOe kejCeeee eef ees let ve
YeefJe<eele efvecee& Ce nes CeeNee JeweMf eehegCe& DeLe& JeJemLesee mecegn nes e.
Skebojer le peeieeflekeer kejCe cnCepes peeieef leke DeLe&keejCe meJe&
je^ êbmee"er Kegues kejCes
efMe#eCeeee yeeyeleer le cnCelee es F&ue. je^ ere efMe#eCe JeJemLee
Deelebjje^ er e ef Me#eCeJeJemLeemee"er Keg ues kejCes .
peeieeflekeerkejCeees efMe#eCeeleerue cenlJe :1)
efMe#eCeeleerue peeieeflekeer kejCeecegUs Citizenns Natizen nesleer ue.
2)
eebieuee opeeeer hejkeer e ef Jeeeheer"ebee ueeYe nes F&ue.
3)
osMeele jeng vee hejkeer e efJeeeheer "eb eer heoJeer eehle kejlee esF&ue.
4)
peeieefleke mlejeJej jespeieejeeer GheueyOelee nes F&ue.
5)
JeJemLeeheveele megOeejCee nes Fue.
6)
mheOex let ve ieg CeJees le Jee{ nes Fue.
7)
cees oejer ve nesFu& e.
8)
DeeOeg efveke ef Me#eCeeeer meJe&meeceeveeb vee menpe mees e nesFue.
9)
JeeJemeeef eke efMe#eCeeme eeuevee ef ceUs ue.
10)
efJeeeheer" efMe#eCe iegCeJeesle Yej he[sue, mebMeesOeveeme eeuevee efceUsue.
11)
DebOeee keceer nesCeeme ceole nesFu& e.

peeieeflekeerkejCeecegUs efMe#eCeemeceesj GYeer jeefnuesueer DeeJneves
DeeJneves
50
1)
2)
3)
4)
ceeefnleeres veJeveJeerve eesle Je DeeMee mece=er

ceeefnleer yejesyej keewMeue efJekemeve
efJeefJeOe meeceeefpeke jevesmee"er
DeYeemeece efveefce&leer
5) veJeerve efJe<eeeeer iejpe meeceeefpeke cegues
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Jew%eeefveke erkeesve :Jew%eeef veke erkeesve eeee DeLe& eLeeLe& %eeve eehleeree meJee& efOeke
Deegke ceeie& . ee ceeiee& ves meJe& eMveeb eer Gejb ef ceUCeejeb, Demes veener ,
hejbleg eMveebeer Gejb efceUCeeee ne meJee& le ees ie ceeie& Deens. leecegUs
eMveeb eer Gejb ef ceUCeeeer eef eee ner efveefeleheCes meg nes les eeee
heef ueke[s peeTve peer ceeCemeb Oeeef ce& ke erkeesve ceeveCeejer Deensle, leer
ceeCemeb lees -lees er keesve Jeeheve veerleer veb Jeeieleele efkeb Jee Deveer leerveb ner
Jeeieleele. Jew%eeef veke erkeesve ceeveCeeje ceeCetme ne egjkecee& ner Demeg Mekelees
m@ efuevemeejKee efkeb Jee Deleb le Oeeef ce& ke DemeCeeje ceeCeg me ne HemeJeCegke
kejCeeje Demeg Mekelees keeb oe DeeefCe uemegCe ve KeeCeeNee n<e& o
cesnleemeejKee.
lesJne ceeCemeb keMeer Jeeieleele eeee mebyeb Oe leeb ee ef JeJeskeeMeer
Deens . efJeJes ke eeee DeLe& Jew%eeef veke erkeesve DeefOeke cetueYeeJevee. ner
cetueYeeJevee Jew %eeef veke erkeesveeee DeeOeejs efvecee& Ce kejlee esles . keejCe
ceeCemeeeer vew eflekelee ner ceeCemeeee ef JeeejeceOetve ef vecee&Ce kejlee es Ceb
Mekee Demeleb.
Skee veeceJeble heeeele lelJeJesleeves Demeb cnuesueb Deens keer,
eesie ef Jeeej ne ees ie Deeeejeee ceeie& Demeg Mekelees . Hejbleg eesie
Deeeejeee Deve ceeie&ner Demet Mekelees.
Goe. Oeeef ce& ke - legcner ees ie Deeeej kejlee keer veener, ne cenlJeeee cege
Deens , hejblet ees ie efJeeejeee #es$eeceOes cee$e Jew%eeef veke er kees veeuee heee& e
veener .
meve 1996 meeueer Fbefoje ieebOeerveer Deeheuee osMeeee Ieves ceOes ogmleer
kes ueer . lees hee le os Meeee Ieves ceOes veeieef jkeeb es nkeke Hee nes les .
leeyejes yej IevesceOes veeieef jkeeb es kele& Jeeb ee meceeJes Me kes uee. Deeef Ce
leehew keer Ske cenlJeeeb kele&Je Demeb Deens keer , eleske Yeejleer e
veeieefjkeeeb ns kele& Je Deens keer, lees Jew%eeef veke erkeesve, Mees Oekeyeger
DeeefCe ceeveJeleeJeeo eeee emeej kejs ue.
jepeerJe ieebOeer veer veJeb Mew#eefCeke Oees jCe peeefnj kes ueb. ee veJee
Mew #eef Ceke Oees jCeeee ieeYee Iekeeb ceOes pes cenlJeees Ieke Deensle, lee
IekeebceOeuee Ske Ieke Jew %eeef veke cevees YeeJeeeer ef veef ce& leer ne Deens.
eeee DeLe& Jew%eeef veke erkeesveeee Deeheuee peerJeveeMeer DeefleMee peJeUee
meb yebOe Deens.
peeieeflekeerkejCe Jew% eeefveke erkeesve DeefCe efMe#eCe
peeieeflekeerkejCeeceg Us leb$e%eeveeee efJekeeme nes Tve mebhegCe& peiee ns
Ske Kes [b Deens . ee peieeceOes keee eeuet Deens le ? kees Celee Ie[ecees[er
Ie[leele. ns DeeheCe Fbjves ee efKe[keer let ve [es keeJetve yeIet Mekelees . DeMee
ee Peheeeeves yeouelee peieele Deeheueeuee ef ket ve jneees Demes ue lej
Hee JeJemeeeeheg jles efMe#eCe IesTve eeueCeej veener lej Demes ieg Ceelceke
efMe#eCe Iesleues heeefnpes keer , eles ke efJeeeLee le Jew eeefjke yeoue Ie[t ve
es F&ue.
:
meg jJeeleeree Fefleneme pej yeef Ieleuee lej Deeheueeuee Demes

Dee{Ut ve esles keer, meceepeele kees Celes ner heefjJele&ve Peeues efkeb Jee SKeeoe
veJeer ve ef Jeeej ef mJekeejuee iesuee lej lees efMe#eCeecegUs . Demes yeoue, veJeer ve
efJeeej Deeheueeuee ee peeieeflekeer kejCeeee mheOex le ef keg ve jenCeeme ceole
kejleele.
Deepe Yeejleele ef Me#eCeeves ceveg<eele Keghe eieleer Ie[Jet ve
DeeCeueer . Jes ieJesieee #es $eele ueeske GeheoeJej keece kejleele. lejerner
efMe#eCeeuee, efJe%eeveeuee Dehes ef#ele Demeues uee Jele&ve yeoue leebeele Peeuesuee
efomegve esles veener.
efJe%eeve cnCepes ef JeMes <e %eeve
DeeF&meF& veee cnCeCeeeceeCes ef JeefJeOeeb ieer %eeveeeer meg efmLeleer le,
meg $eye, leke& ef ve, ceeb [Ceer cnCepes ef Je%eeve .
DeMee ceeb [Ceermee"er ef Jeeejeeer efoMee, mecemes ke[s heenCeeee
erkeesve, mecemee mees [JeCegkeeres meeOeve DeeefCe leeeer ef ve<heeer Demee ece
efomelees. ef Me#eCeeyeue mej [e@ ve De@[cemeve eeb veer cnues Deens keer ,
efMe#eCe ner DebKe[ eeueCeejer eef eee Deens peeees ies peer Jeveeee
DevegYet leeRvee JeUCe ueeies ue DeeefCe heeJeues vesnceer eieleeree efoMesves Jeeeeue
kejleer ue les cnCepes ef Me#eCe.
efMe#eCe cnCepes ceeCemeeee ef"keeCeer Jeeme kejCeeNee Ghepele
#eceleebee ef Jekeeme nes e. efMe#eCe ceeCemeeee Jele&veele F yeoue Ie[Jetve
DeeCeles cnCet ve ef Me#eCe cnCepes Jeeeree Deeeej-ef Jeeejeb vee ueeieues ues
JeUCe nes e.
cnCepese SKeeoe efJeeej efMe#eCeelet ve meeOe nes le Demelees lees e
efJeeej Deeheueeuee peeieeflekeer kejCeeke[s veslees . Je peeieef lekeerkejCeecegUs
DeeheueeceOes Jew %eeef veke erkees ve peCeeme ceole nes les .
peeieeflekeerkejCe
efMe#eCe
Jew%eeef veke erkees ve
efMe#eCeeuee Dehesef#ele Deens keer, Jeeer ceOes Jele&ve yeoue Ie[t ve
eeJee. efJe%eeveeuee Dehesef#ele Deens keer, Jeeerves SKeeoer iees
efmJekeejCeeee DeeOeer ef leeeceOeuee keee&keejCe YeeJe peeCet ve IeeJee.
efMe#eCeeves meg eef Jeues . Jeeerle ee DemeeJeer heCe ef Je%eeveeee DeYeeJeecegUs
DeLee& le Jew%eeef veke er kees veeee DeYeeJeeceg Us ee eses heeb lej Deb Oeesle
Peeues . Goe. cees"ee ceeCemeeb vee pej vekeUle heee ueeieuee lej heeee
he[eJeele ner ee Deens heCe pej heeee veener he[uee lej Meehe ueeies ue
ner DebOeee Deens FLes keee&keejCeYeeJeeee DeYeeJe peeCeJelees heee& eeves FLes
efJe%eeveeee DeYeeJe peeCeJelees .
lemese ueivekeeee& ee DeeOeer kegb [ueer yeIeCes eeceeies Deeheuee
heeueeb es JewJeeefnke peer Jeve meg Keer JneJes ner ee Demeles heCe pej keg b[ueer
51
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
cegUs ner SKeeee ceg ueer ee efkeb Jee ceg ueeee efJeJeen Je<ee& vegJe<ex pecele vemesue lej
FLesner keee& keejCeYeeJeeee DeYeeJe ef omeg ve es lees.
ceeb pej Dee[Jeer peeCes , heeue egkeeg keCes , efJeer Dees j[Ces , keg$eb
j[Ceb, Mekeg ve-DeheMekeg ve, Deb ieele esCes , Yetleeves PeheeCes , peerJeveele
DeheeMe Deeues cnCetve yegJeeyeepeeree ceeies ueeieCes DeMee ieeseR Jej Deepeee
21 Jee Melekeeleer ue efJeeeLeea Deepener ef Jeeeme "s Jeleeb vee Dee{Ut ve eslees .
DeMeeJesUer ef Je%eeve Peekees Utve peeles efMe#eCeeves efJeeeLee le pees Jele&ve yeoue
meeOe kejeeee Deens lees meeOe nesle veener Je DeeheCe peeieef lekeerkejCeeee
mheOex le heee& eeves ceeies {keueues peelees.
21 Jee Melekeelener vejW oeYeesUkejees eMve Deveg ejerlee
jeef nues eses heeblej Deb Oeesle nesle ies ues Je heee& eeves eees heeb lej
efJeeeLeele Jew %eeefveke erkeesve nJee lemee efvecee& Ce Peeuee veener. efJeeeLee&ves
Hee heoJeer efceUef JeCeehetjlese efJe%eeveeee ef Me#eCeele Deb leYee&Je kes uesuee
Dee{Ut ve eslees . DeMeeJesUer DeeheCe ef Je%eeve efMe#eke cnCet ve keg "s keceer
he[uees ? eees ef ebleve kejCes pejer Deens .
efJe%eeve efMe#ekeeves kejeJeeeeer keeex :peeieeflekeerkejCeeee eYeeJeeceg Us leb $e%eeveeee ef JeefJeOe Yeew efleke
meg Kemees eeR ee efJeeeLeeveer Deeheuee ow veef ove peerJeveele Gheeesie keve Iesleuee
hejbleg Jew%eeef veke erkeesve pejer ceg ueYet le kele& Je Deens , Je
peeieeflekeerkejCeeee mheOexle efkegve jenCeemee"er Gheege Deens , lejer eeee
keceer eYeeJe Deepeee efJeeeLeele efomegve eslees .
efJe%eeve efMe#ekeeb Jej Keg he cees"er peyeeyeoejer Deens . leeves heg{erue keeex kes ueer
heeefnpesle.
1) meJee&le cenlJeees cnCepes efJe%eeve efMe#ekeeves mJele:ee efJeeejeceOes
heefjJele& ve Ie[Jet ve DeeCeues heeefnpes. leeves efJe%eeveeJej DeeOeeefjle
ef JeJeskeeree DeJeueb ye kesuee heeef npes .
2) ef JeeeLee ceOes eMve ef JeeejCeeeer meJee peJeueer heeef npes .
3) ef JeeeLeeb &ves keesCeleer ner iees efmJekeejCeeDeeOeer efleee ceeieee
keee& keejCeYeeJe mecepegve Ies Ceeeer #ecelee ef vecee&Ce kesueer heeefnpes.
4) keener iees er {er hejb hejsJej DeeOeeefjle Demeleer ue lejerner efleee ceeieerue
keee& keejCeYeeJe peeCetve Ies Tve keg g yb eelener yeoue Ie[tve DeeCeCeeeer
#ecelee ef JeeeLee le ef vecee&Ce kesueer heeefnpes.
5) ow vebefove DeOeeheve kejer le Demeleebveener jes peee JeJenejeleerue
GoenjCeees ef JeMues<eCe keve leeceeieerue ef Je%eeve mecepeg ve meeb efieleues
heeef npes .
6) ef Me#ekeeves DeefOeke ceg ueieeceer heleer yeveefJeueer heeef npes .leeb veer
ef JeeeLee vee efMekeJeleebvee DeefOeke DeeJneveelceke ef Je<ee meceesj ceeb [ues
lej leeb veer leeb eer keuhevee Meeer eeueJeueer peeTve ceg ueYeg le
mebMeesOeveeke[s JeUCeeme neleYeej ueeieg Mekelees.
7) Oegj efomelees cnCepes keg"slejer Deeie ueeieueer Demeueer heeef npes leemee"er
Deeie ef omeCeeeer iejpe veener . Deeheuee Deveg YeJeeleg ve efvecee& Ce Peeuesuee
lees Ske leke& megmeb iele efJeeej Deens. DeMeee ekeejs Deeheuee
Deveg YeJeeee kemeeseebJej Ieemele Deeheueer leke&yeg er peeieer "sJele
SKeeee Ieves ee efJeeej kejCeeeer #ecelee ef JeeeLee ceOes ef vecee&Ce
kejeJeer .
meceejeshe :DeMeeekeejs peeieeflekeer kejCeeee mheOexle ef keg ve jenCeemee"er
Yeejleeuee Ske ef Jekeefmele je^ yeveefJeCeemee"er eleske ef JeeeLee ves
mJele:ceOes Jew%eeef veke erkeesve peef Jeuee heeefnpes jeêee efJekeemeemee"er
efMe#eCeeeer peer Oes es Deens le leer ef Me#ekeeb vee hetCe& kejlee Deeueer heeef npes
efJe%eeveefve efMe#eCeeletve Ske ef JeJeskeyeg er Demeues uee, keee& keejCeYeeJe
leheemetve heenCeeje ef JeeeLeea Ie[efJeuee heeefnpes leje Yeejleeuee efJekeef mele je^
yeveefJeCeeheemetve keesCeer ner jesKeg MekeCeej veener .
meboYe&
1) hebef[le, yevmeer efyenejer DeeefCe F.(2009) GoeesvcegKe Yeejleere meceepeeleerue efMe#eke veeiehegj : efhebheUehegjs De@C[ keb.heefyuekesMeve
2) heW[kes, [e@.meew.eefleYee (2010) efMe#ekeeeer leeeflJeke DeeefCe meceepeMeeeere Yetefcekee veeiehegj, efJeee ekeeMeve
3) oeYeesUkej vejW (1996) ee DebOeee hegCes, jepenbme ekeeMeve.
4) oeYeesUkej, [e@.vejW (1996) DebOeee : eMveefevn DeeefCe hegCe&efJejece. hegCes jepenbme ekeeMeve.
5) kejbpeskej, ee. ceOegjeCeer DeeefCe F.(2009), %eeveJeefOe&veer yeer.S[.ceeie&oefMe&kee ueeletj, efveefkelee heefyuekesMeve.
6) google.com
7) response.lokprabha@expressindia.com
:
52
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Education
eeceerCe Je enjer Yeeieeleer} ceeOeefceke mlejeJejer} efJeeeLeeee

mJe-mebkeuhevee - Ske efeefkelmeke DeYeeme
yees[x megefe} GecejeJe
mebMeesOeke efJeeeLeea [e@.yeeyeemeensye Deebyes[kej ceje"Jee[e efJeeeheer",Deewjbieeyeeo.
meejebMe
JeefkelecelJe efJekeemeele mJe-mebkeuhevee eebvee Deveve meeOeejCe cenlJe Deens. owvebe fove meeceeefpeke DeeefLe&ke heefjefmLeleer, YeesJ elee}es JeeleeJejCe Fleeoer
IekeebJej, ceeveJeebJ ej hejerCeece neslees. lee Deveg<ebieeves mJe-mebkeuhee yeo}le Demeles. eleskeeee ef"keeCeer,mJele:ee efJeeej keve IesCeeeer meghle #ecelee Demeles. Deepe
ew#eefCeke #es$eele mheOee& Jee{le Deens. leeee efJ eeeLeevee leeCe esle Deens. lemese mJele:ee JekeleercelJeeee ceeieesJ ee IesCeeeer Oe[he[ efkeeesjebceOes Dee{Ules. mJe
DeesUKe keve IesCeeme efJeeeLeea eelvebeer} Demeleele. Deee heefjefmLeleerceOes efkeeesjebee mJe-mebkeuheveses %eeve Peeueeme leebee efJ ekeeme meeOeves ekee Deens DeeefCe
leeee DeYeeme kejCes mJeeYeeefJ eke Deens. eee Gseeves emlegle mebeesOeve neleer IesCeele Dee}s DeeefCe enjer Je eeceerCe efJeeeLeeee mJe mebkeuhevesleer} hejke
leheemeCeele Dee}e Deens.
1. emleeJevee
Deepe Deehe}e ose cenemeeske[s Jeeee} kejle Deens . DeeefCe
eemee"er veJeer ve mebees Oeve #es$eele ef peLes efpeLes peeJet ve heesne}e Deens . lee
ef"keeCeer meeceeef peke Je Gheeespeer le ceeveJeeeeeee efJeef JeOe eeKee Deehe}e
"mee GceeJele Deens . meceepeeee Ske Ieke ee veeleeves peerJeve peiele
Demeleebvee meeceeef peke JeeleeJejCeeee JekeleerJej heefjCeece nesle Demelees Deee
JesUer ef vekees he meeceeef peke JeeleeJejCe Jekeleer ef Jekeemeeme hees<eke "jles,
Jekeleer JesieJesieee DeJemLeebceOetve peele Demeleeb vee kees CekeesCeles yeo} nesle
peeleele ? ee yeo}elet ve Jekeleer ee mJe-meb keuhevee leeej nesleele DeeefCe
leelet ve JekeleerefJekeeme neslee peelees.
ceeveJeer JeefkelecelJeees ceg Ke DeeefCe cet }Yet le Jew efees cnCepes
leeee peJeU Deme}suee mJe ee Deef mlelJeeeer peeCeerJe ef vecee&Ce nes Ces
nes e. ner peeCeer Je ef vecee&Ce PeeueecegUs DeeheCe mJele;ke[s meg Ooe heeng
}eielees . Goe. ceer efJeeeLeea Deens, ceer eeOeeheke Deens , ceer [e@kej Deens
F. eeceOeg ve mJele: ef Je<eeeree keener DeefYeJe=eer ner yevet }eieleele.
Jekeleeree mJe Jeje Jekeleer es JekeleercelJe DeJe}byetve Demeles. leeceg Us
mJe mebkeuheves ee eYeeJe Flejeb ke[s heenCeeee er kees ve FlejebeJf e<eeer ee
YeeJeveeb Jej Deeef Ce Flejebeer JeeieCeeee ef jleerJejner Demelees. DeeheCe
keesCelejer Demes mecepeCeejs ceeCemes Je mJele:}e keceer }s KeCeejs ceeCemes
leebeer }es keeb eer JeeieCeeeer heOole lemese peer Jeveele pes keener efJeef JeOe
yejs JeeF& emeb ie esleele leebvee leeW[ osCeeeer JesieUer keuhevee Demeueees
efometve eles .
JeefkelecelJe efJekeemeele mJe-meb keuhevee eebvee Deveve meeOeejCe
cenlJe Deens. ow vebefove meeceeefpeke Deeef Le&ke heefjefmLeleer, YeesJelee}es
JeeleeJejCe Fleeoer Iekeeb Jej, ceeveJeebJej hejerCeece nes lees. lee Deveg<eb ieeves
ceeveJeer mJe mebkeuhevee yeo}le Demeles . eleskeeee ef "keeCeer mJele:ee
efJeeej keve IesCeeeer meg hle #ecelee Demeles. Deepe ew #eef Ceke #es $eele mheOee&
Jee{le Deens . leeee efJeeeLeeJej leeCe es le Deens. lemes e mJele:ee
:
JekeleercelJeeee ceeiees Jee Ies Ceeeer Oe[he[ ef keees jeb ceOes Dee{Ules. mJeDees UKe keve IesCeeme ef JeeeLeea eelvebeer } Demeleele. Deee heefjefmLeleerle
efkeees jeb ee mJemebkeuheves es %eeve Peeueeme leebee ef Jekeeme meeOeves eke e
Deens . Deeef Ce leebee DeYeeme kejCes mJeeYeeef Jeke Deens. eee Gseeves
emleg le mebees Oeve neleer Ies Ceele Dee}s Deens DeeefCe enjer Je eeceer Ce
efJeeeLeeee mJe meb keuhevesleer } hejke leheemeCeele Dee}e.
2. mebeesOeveeeer iejpe
ceeveJeer JeefkelecelJeees cet Ke DeeefCe cet }Yet le Jew efees cnCepes
leeee peJeU Deme}suee mJe ee Deef mlelJeeeer peeCeerJe ef vecee&Ce nes Ces
nes e. ner peeCeer Je Peeueeceg Us DeeheCe mJele:ke[s efJeef e er kees veeletve
henee}e ef ekelees . pemes yeee Jemlegke[s DeeheCe heenlees . F. eeceOegve mJele:
efJe<eeer ee keener Deef YeJe= eerner yevet }eieleele. Jekeleeree mJe Jeje
Jekeleeres Jeef kelecelJe DeJe}b yetve Demeles. leeceg Us mJe ne Jeef kelecelJeeee
keCee Deens . Demes cnb}eeme JeeJeies "jCeej veener. Jekeleer ee mJemeb keuhevesee eYeeJe Flejeb ke[s heenCeeee er kees ve, FlejebefJe<eeer ee
YeeJeveeb Jej Deeef Ce Flejebeer JeeieCeeee ef jleerJejner Demelees. DeeheCe
keesCelejer Deenes le Demes mecepeCeejs ceeCemes Je mJele:}e keceer }sKeCeejs
ceeCemes leeb eer }eskeebeer JeeieCeeeer heOole lemese peer Jeveele pes keener
efJeef JeOe yejs JeeF& emebie esleele leebvee leeW [ os Ceeeer JesieJesieUer keuhevee
Demeueees ef omet ve es les .
Deeheuee}e ef JeefJeOeslesle Skelee efomeles . eles keeee jb ie, he,
JeefkelecelJe, efJeeej jenCeer ceeve Jes ieJes ieUs Demeles lejer meb Ie<e&cee peerJeve
peiele Demeleele. eeb ie}e efJekeeme JneJee, meJeeefieCe ef Jekeeme JneJee Deeer
eles keeeer Fe Demeles . mebees Oekeeves yeer .S[. het Ce& PeeueeJej Deelee heg{s
keee kejeJes? ne efJeeej kejle Demeleebvee mebees Oekee}e Skee eeceer Ce
Yeeieeleer} ef JeveeDeveg oeef vele eeUs le DeOeeheveeeer meb Oeer ef ceUe}er.
meb eesOekeeves peerJeveeleer } heefn}ee ef ceUkeleeree ceeie& cnCetve ef mJekeej}e.
53
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
meb eesOekeees meb het Ce& efe#eCe DeeefCe Jee{ner enjer JeeleeJejCeele Peeueeves
eeceerCe Yeeieele peeJet ve DeOeeheve kejCes ne Ske ekeejee Deeveb o Je
Glmeen neslee. lee JeeleeJejCeele keece kejCeeee JesieUee Deveg YeJe Dee}e.
enjer Yeeieeleer } efJeeeLeea meejKee peeCeJeuee. heg {s keener lejer kejCeeeer
Fe Pee}er keer enjer Je eeceerCe Yeeieeleer} ef JeeeLee eer mJe mebkeuheveeb ee
DeYeeme "jJetve mebees Oeve kes}s.
3.mebeesOeveees cenlJe
JeefkelecelJe efJekeemeele mJe meb keuhevee eeb vee Deveve meeOeejCe
cenlJe Deens . ow vebefove meeceeefpeke, DeeefLe& ke hejerefmLeleer, YeesJelee}es
JeeleeJejCe Fleeoer Iekeeb Jej, ceeveJeebJej hejerCeece nes lees. lee Deveg<eb ieeves
ceeveJeer mJe mebkeuhevee yeo}le Demeles . eleskeeee ef"keeCeer mJele:ee
efJeeej keve IesCeeeer meg hle #ecelee Demeles. Deepe ew #eef Ceke #es $eele mheOee&
Jee{le Deens. leeee ef JeeeLee Jej leeCe esle Deens. lemes e mJele;ee
JekeleercelJeeee ceeiees Jee IesCeeeer Oe[he[ efkeees jeb ceOes Dee{Ules
mJeDees sUKe keve Ies Ceeme ef JeeeLeea eelveeer } Demeleele.
pesJne DeeheCe enjer Yeeie Je eeceerCe Yeeie eebeeke[s heenlees
Deeheuee}e les Leer } JeeleeJejCe, ef e#eCeele JeJemeee Je JeefkelecelJeeceOes
hejke ef omelees . hebjleg Deepe peie SkeefJemeeJee elekeeke[s Jeeee} kejle
Demeleebvee peeieleer keerkejCeeceg Us enjer Je eeceer Ce YeeieeceOes JeeleeJejCeele,
efe#eCeele, JeJemeeeele Je JekeleercelJeele hejke ef omet ve es T }eie}e Deens.
Deepe veJeveJeer ve meeOeveebee Jeehej enjebheemegve enjer Je eeceerCe YeeieeceOes
meeceeef peke, meeb mke= ef leke Je ew #eef Ceke heef jef mLeleer ceOes meg OeejCee efomele
Deens .ee JeeleeJejCeeceOes Jee{Ceejs Deepees eg Jeeef he{er cnCepes ceg }s Je ceg }er
leer enjer Yeeieeleer} Demeesle ef kebJee eeceer Ce Yeeieeleer } Demees le leebes
mJele:es cele kemes Deens ? leeb ee mJe mebkeuheves le hejke Deeef Ce meece
eebee keejCe ceer ceebmes Jej emlegle meb eesOeveele Yej os Ceele Dee}e Deens .
4. mecemee efJeOeeve
DeeQ jieeyeeo enjeleer } Je hew "Ce lee}gkeeeleer} eeceer Ce
Yeeieeleer} Je ceeOeef ceke mlejeJejer } Feee veJeJeer ee efJeeeLeeee
Deejesie Je ef}bie efJe<eeke #ecelee, mJe efJeJeeme, mJe ef mJeke=leer , cet ue,
Jele& ceeve, Yet le Je Yeef Je<e, eOoe Deeef Ce efJeJeeme, DehejeOeeeer YeeJevee,
meeceeef pekelee, YeeefJeveke heefjhekeJelee ee #es $eeleer} mJe mebkeuhevee Je leebeer
leg}vee kejCes.
5. mebeesOeve mecemeseer Gefs :1. Deewjb ieeyeeo enj Yeeieeleer } Je hew "Ce lee}gkeeeleer } eeceer Ce
Yeeieeleer } keener efveJe[ke eeUebleer } ceeOeefceke mlejeJejer} Feee
veJeJeer ee efJeeeLeeee mJe-mebkeuheveebee eesOe Ies Ces .
2. enjer Je eeceer Ce Yeeieeleer} efJeeeLeeee mJe meb keuheveeb eer leg}vee
kejCes.
3. enjer Yeeieeleer} ceg }s Je eeceerCe Yeeieeleer } ceg}s eebee mJe
mebkeuheveebeer leg }vee kejCes.
:
4. enjer Yeeieeleer} ceg }er Je eeceerCe Yeeieeleer } ceg}er eebee mJe

mebkeuheveebeer leg }vee kejCes.
5. eeceer Ce Yeeieeleer } efJeeeLeea Je enjer Yeeieeleer } efJeeeLeea eeb ee mJe
mebkeuhevee ceOeer } menmebyeb Oeee DeYeeme kejCes .
6.mebeesOeve mecemeseer ie=efnlekes
1. ef JeeeLee& ee meJee ieer ve efJekeemeeee er ves mJe meb keuhevee Deleble
cenlJeeee Deensle.
2. ef e#eCe ns JekeleerlJe efJekemeees eYeeJeer ceeOece Deens .
3. ef JeeeLee ee Jekeleer celJeeleer } mJe meb keuhevee ne Ske Deleble
cenlJeeee hew}g Deens.
4. ef e#eCeeee ceeOeceelet ve ef JeeeLee ee mJe mebkeuheveebes heefjhetCe& %eeve
nes Ces DeeJeeke Deens .
5. ef JeeeLee vee mJe meb keuhevee efJe<eeke heef jhet Ce& %eeve Peeueeme
mJele:ee JekeleercelJeees cet ueceeheve kejCes ekee nes les .
7. heefjkeuhevee
1. enjer Yeeieeleer} Je eeceer Ce Yeeieeleer } efJeeeLeeee mJe meb keuhevee
meejKeee Deensle.
2. enjer Yeeieeleer} ceg}s Je eeceer Ce Yeeieeleer } ceg }s eebvee mJemeb keuheves
yeeyelees %eeve meceeve Deens.
3. enjer Yeeieeleer} ceg }er Je ceg}er eeceerCe Yeeieeleer } ceg}er eebee
mJemebkeuheves le hejke Dee{Utve esle veener.
8.mebeesOeve Jeehleer :
emleg le mebees Oeve Deew jib eeyeeo enjeleer } Je hew"Ce lee}g ke eeleer}
ceeOeef ceke mlejeJejer } ef YeVe mJeheeee mene ef Jeee}eeleer } Skeg Ce 60
efJeeeLeeeer meb yebOeerle Deens . meoj meb eesOeve keee& meve 2011-12 ee
kee}eJeOeer le kes}s. ef JeeeLee ee mJemeb keuheveees ceeheve ns [e@ . cegkelee
jmleesieer eeb ee mJe meb keuhevee ee eceeefCele eeeCeer ejs kes}s Deens .
meb eesOeveeleer} efve<ke<e& ns eeceer Ce Je enjer Yeeieeleer } ef JeeeLeeee mJe
meb keuheveeee ef eef kelmeke DeYeeme kejCeemee"er Gheeg kele "jleele.
9. mebeesOeve ceee&oe
meoj mebees Oeve keee& ns Deewjb ieeyeeo enjeleer} Je hew"Ce
lee}gkeeeleer } mene ef Jeee}eeleer} 10 ef JeeeLee eer ew #eef Ceke Je<e&
2011-12 hegjlese ceee&oerle Deens . emleg le meb eesOeveeceOes ef JeeeLee ee
mJe mebkeuheveees ceeheve kes}s Deens.
10. mebeesOeve heOoleer
emleg le mebees Oeve hetCe& kejCeemee"er meJex#eCe heOoleer Deb leie& le
meg iece eeer ke heOoleer ee Jeehej kejCeele Dee}e Deens .
12.vecegvee
meb eesOeveebleie&le
enjer Yeeieeleer} Je eeceer Ce Yeeieeleer }
ceeOeef ceke mlejeJejer} Skeg Ce eeUeb leer} Skeg Ce pevemeb Kes ee 1 veceg vee
cnCepes 60 efJeeeLeea vecegvee cnCetve efveJe[}s Deens . leeceOes 6 eeUebeer
54
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
efveJe[ keve eleske eeUs leer} 5 ceg }er Je 5 ceg}s Demes Skeg Ce 10
efJeeeLeea vecegvee cnCetve Ies Ceele Dee}s.
13.ceeefnleer mebke}veeeer meeOeves
meoj mebees Oeveemee"er eceeefCele eeeCeer ee ceeef nleer meb ke}ve
meeOeveebee Jeehej kejCeele Dee}e Demetve [e@ . cegkelee jmlees ieer eeb eer mJe
meb keuhevee eeeCeer Gheeesieele DeeCe}er Deens.
14. keee&heOoleer
emleg le meb eesOeveeee DeejeKe[e ef veef ce& leer, veblej ele#e
keee&Jeenerme meg Jeele kejCeele Dee}er. eele ceeOeef ceke mlejeJejer}
efJeee}eeeer efveefeleer hejJeeveieer he$e, ele#e mJemeb keuhevee eeeCeer os Tve
ceeefnleer mebke}ve ef Jeee}eeee mees eer eceeCes kejCeele Dee}s. ceeefnleer
meb ke}ve Skeg Ce 6 efJeee}eele kes }s ies }s. leemee"er Jew ekeleer ke ceeefnleer Je
mJe mebkeuhevee eeeCeer mees yele Ies Ceele Dee}er .
15. ceeefnleeres efJe}s<eCe Je DeLe&efveJe&eve
ceeefnleer es meb ke}veeveblej eles ke Jes Uer ceeefnleer es JeieeakejCe,
meg eer kejCe Jes Ues Jes Uer mebees Oekeves kes }s . veblej ceeefnleer mebkeef}le keve
ceOeceeve, eceeCe ef Jee}ve Je F cet ue ee meebefKekeer e heef jceeCeeb ee
Jeehej keve ceeefnleer ef ceUJe}er. meb eesOeveeleer } e}eb leie& le hejke
he[leeUCeemee"er F cetue Debkeeee Jeehej kejCeele Dee}e.
16.meebefKekeere leb$eees Gheeespeve
emleg le mebees Oeveele eef lemeeokeeb ee eef lemeeoeJeve ceeie& oe&ke
hegmleerkes vegmeej meb Keelceke ieg Ceeb keCe kes }s . leeJeve SkegCe mJe meb keuhevee
ieg Ceeb ke kee{}e. lee iegCeebkeeeer JeejbJeejerlee meejCeer leeej keve ceOeceeve
eceeCe ef Jee}ve Je F cetue ee meeb efKekeer e leb$eeee meneeeves
heef jkeuhevee he[leeUCeer kes }er. mebees Oeveeb leie& le ef ve<ke<e& Je ef eheejeer
ceeb [Ceele Deeuee.
17. efve<ke<e&
1. eeceer Ce Je enjer Yeeieeleer} ef JeeeLee ee mJe meb keuhevesle hejke ne
}#eCeer e heeleeeJej meeLe& ef omet ve Dee}e veener.
2. eeceer Ce Je enjer Yeeieeleer} efJeeeLeeee mJe meb keuheves Deb leie& le
esCeeNee IekeeceOes hejke Dee{Ut ve Dee}e veener.
3. mJe meb keuhevee Debleiele es CeeNee Deejes ie Je ef}bie ef Je<eeke mJe
mebkeuhevee ee IekeeceOes eeceerCe Je enjer Yeeieeleer } efJeeeLeeceOes
hejke Dee{Utve Dee}e veener .
4. mJe mebkeuhevee Deb leie le es CeeNee #ecelee ee Iekee yeeyele eeceer Ce Je
enjer Yeeieeleer} ef JeeeLee ceOes hejke ne }#eCeer e heeleeeJej
meeLe& efometve Dee}s }e veener.
5. mJe mebkeuhevee Deb leie&le esCeeNee mJe ef JeJeeme ee Iekee yeeyele
eeceer Ce Je enjer Yeeieeleer } efJeeeLee&ceOes ef }bie ef Je<eeke hejke
:
Dee{Utve Dee}e veener heCe eeceerCe Je enjer Yeeieeleer} efJeeeLeeb& ee

ee Iekee efJe<eeer ee mJe meb keuhevesle hejke Dee{Utve Dee}e.
6. mJe mebkeuhevee Deb leie&le esCeeNee mJe ef mJeke=leer ee Iekeeyeeyele
eeceer Ce Je enjer Yeeieeleer } ef JeeeLee& ceOes ne }#eCeer e heeleeeb Jej
meeLe& efometve Dee}s }e veener.
7. mJe meb keuhevee Debleiele es CeeNee cet ue ee Iekee yeeyele eeceer Ce Je
enjer Yeeieeleer} ef JeeeLee ceOes hejke ne }#eCeer e heleeebJej efometve
Dee}e veener.
8. mJe mebkeuhevee Deb leie le es CeeNee Jele&ceeve, Yet le Je Yeef Je<e Iekee
yeeyele hejke ne }#eCeer e heeleeeJej meeLe& ef omet ve Dee}e veener .
9. mJe mebkeuhevee Deb leie le es CeeNee eOoe DeeefCe efJeJeeme ee Iekee
yeeyele eeceer Ce Je enjer Yeeieeleer } efJeeeLeeceOes hejke ne
}#eCeer e heleeeb Jej ef omet ve Dee}e veener.
10. mJe mebkeuhevee Deb leie le es CeeNee DehejeOeer YeeJevee ee Iekee yeeyele
eeceer Ce Je enjer Yeeieeleer } ef JeeeLee ceOes hejke ne }#eCeer e
heeleeebJej efometve Dee}e veener.
11. mJe mebkeuhevee Deb leiele esCeeNee meeceeef pekelee ee Iekee yeeyele
eeceer Ce Je enjer Yeeieeleer } ef JeeeLee ceOes hejke ne }#eCeer e
heeleeebJej efometve Dee}e veener.
12. mJe meb keuhevee Debleiele es CeeNee YeeJeef veke heef jhekeJelee ee Iekee
yeeyele eeceer Ce Je enjer Yeeieeleer } efJeeeLeeceOes hejke ne
}#eCeer e heeleeeb Jej ef omet ve Dee}e veener .
13. eeceer Ce Yeeieeleer } ceg}s Je enjer Yeeieeleer } ceg}s eebee mJe
mebkeuheves le hejke ne }#eCeer e heeleUer Jej meeLe& Dee{Ug ve Dee}e
veener.
14. eeceer Ce Yeeieeleer } ceg}er Je enjer Yeeieeleer } ceg}er eebee mJe
mebkeuheves le hejke ne }#eCeer e heeleUer Jej meeLe& Dee{Ug ve Dee}e
veener.
18.efeheejeer
De. efe#eCe efJeYeeieemee"er efeheejeer
efe#eCeeeer Oes e Gefs efJeeeLeeee Deejesie Je ef}bie
efJe<eeke, #ecelee, mJe efJeJeeme, mJe ef mJeke=leer , cet ue, Jele&ceeve Yet le Je
YeefJe<e eOoe Deeef Ce ef JeJeeme DehejeOeeeer YeeJevee, meeceeef pekelee,
YeeJeefveke heefjhekeJelee F. efJe<eeke mJe meb keuheveees ef Jekemeve nes F&} lee
erves efveOee&jerle kejeJeerle.
eeefuele DeYeemeeceelet ve ef JeeeLee ee mJe eer heefjhetCe& DeesUKe
nesle veener cnCetve DeYeemeeceeeer het ve&j jevee JneJeer Je leeceOes Jejer}
one #es$eeb eer mebyeb Oeerle Deeee Je Gheece eeb ee meceeJese kejeJee.
DeYeeme eceeee mJeheevegmeej efJeeeLeeceOes DeOeeheveelet ve Je
Gheeceeletve mJe peeCeerJee ef kelehele efJekemeer le Peeuee eeee he[leeUe
nesCeemee"er Deee eeef}le eeeCee eeUeb vee JeehejCeeeer mekeleer kejeJeer.
55
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
eles ke ef JeeeLee& eer Deee eeeCeer ejs, Je<ee& jbYeer ceOeeblejer Je

Je<ee& ee esJeer he[leeUe IesCeele eeJee. Je eelet ve Gheeejelceke leb $eeee
ceeie& DeJe}byet ve efJeeeLeeceOeer } mJe meb keuheveebee ef Jekeemeemee"er eelveb
JneJes le eemee"er efJeOeeeke keee& ece efveefele kejeJee.
efveOee&jerle kes}suee keee&eceeeer kees kees j Deb ce}yepeeJeCeer
kejCeemee"er eeUeb vee ceeie&oe& ve kejeJes . efe#ekeeb mee"er GesOeve Jeiee&es
Deeeespeve kejeJes .
ye. cegKeeOeehekeebmee"er efeheejeer
1. ef JeeeLee mee"er mJe peeCeer Jee ekeuheebleie&le efJeef JeOe Gheeceees
Deeees peve kejeJes . Je ee Gheeceebvee ef JeeeLee ee mJe mebkeuhevee
ef Jekeemeees DeefOeeve DemeeJes .
2. eJes efele Pee}suee efJeeeLee ee mJe mebkeuheveebee eesOe IesCeeee
eelve kejeJee Je leeejs efJeeeLee&vee mJele;ee Jekeleer celJe
ef Jekeemeemee"er eesie ceeie& oe&ve Je meceg heoseve kejCeeeer eeUs le
JeJemLee kejeJeer .
3. eeUses Jeeef <e&ke efveeespeve kejleebvee ef JeeeLee ee Jekeleer celJe
ef Jekeemeemee"er Feeeef venee jeyeefJeuee peeCeeNee Gheeceeb es efveeespeve
kejeJes Je Je<e& Yej leeb eer eesie Debce}yepeeJeCeer kejCeeJej Yej eeJee.
4. Je<e& Yejele jeyeef Jeuee ies}suee mJeheeee Gheeceeee meeleleeves
Dee{eJee IeeJee Je Deeekeles vegmeej leele megOeejCee kejeJeele.
5. eeUsleer } JeeleeJejCe ef vekeeshe Je Deeveb oer jener } Demee eelve kejeJee
Je Deeveboer JeeleJejCeeJeve ef JeeeLee ee efJekeemeeme hees<eke JeeleeJejCe
ef vecee&Ce nesF&}.
ke. efe#ekeebmee"er efehejeer
1. Jeeef <e&ke ef veees peveeee Ske DeeJeeke Yeeie cnCet ve Deeheuee Jeiee&es
Jee<eea ke ef veees peve kejleeb vee efJeeeLeeee JekeleercelJeeee Deejes ie Je
ef }bie efJe<eeke #ecelee, mJe ef JeJeeme, mJe efmJeke=leer cet ue Jele&ceeve,
Yegle Je Yeef Je<e, eOoe DeeefCe ef JeJeeme DehejeOeeeer YeeJevee,
meeceeefpekelee, YeeJeef veke heef jhekeJelee Fleeoer hew }gb ee ef Jekeeme nesF&}
ee er ves DeOeeheve, Gheece, efveeespeve Je cetueeceeheve heOoleerves
ef veef ele kejeJee.
2. ef e#ekeebveer DeeheCe pee ef Je<eeees DeOeeheve kejCeej Deenesle lee
ef Je<eeeee DeOeehevee}e mJe peeCeerJeeb ee ef JekemeCeees DeefOeeCe
eehle keve os Ceeee eelve kejeJee.
3. ef JeeeLee ee YeeJe YeeJeveeb es Goeeer kejCe nes F&} Demes efvejes ieer
JeeleeJejCe jener } Demee eelve kejeJee.
4. Jeie& heeleUerJej ef JeefJeOe mheOee&lceke yeew efOoke, meebmke=efleke,
ceveesjb peveelceke, jeveelceke Gheece jeyeJeeJesle peeletve Deeheuee
#eceleeb eer Dees UKe nesT ekes} eemee"er eelve kejeJesle Je
ef JeeeLee ceOes DeelceefJeJeeme efvecee& Ce nes T ekes }.
5. ef JeeeLee mee"er efJeef JeOe Gheeceeb ee ceeOeceelet ve Demes JeeleeJejCe
ef vecee&Ce kejeJes keer pee ejs leeb vee ees ie Deees ie eeb eer peeCeer Je
nes F&} Deeef Ce mJele:ee Yeg ceerkes es mJeb e cet ueceeheve kejlee esF&}.
6. DeOeeheve, Gheece, FleeoeR vee efJeef JeOe cet ueebes DeefOeeve DemeeJes
Deeef Ce DeOeeeheve Je Gheeceeee ceeOeceeletve cetue mebmkejeme
eeOeeve eeJes .
7. ef JeeeLee es Je<e& Yej meelelehetCe& Je meJeke<e cet ueceeheve kejesJe peele
mJe efJe<eeke one #es$eeb ee efJekeemeeee veeWoer IeeJeele.
meelele het Ce& Je meJe ke<e cetueceeheveelet ve efveoe&veeme Dee}suee vekeejelceke
yeeyeer ogj kejCeemee"er veJees heece jeyeJeeJesle Deeef Ce leeejs ef JeeeLee ee
JekeleercelJe ef Jekeeme mecelees } mJeheele meeOe}e peeF& }.
meboYe&
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
11)
12)
Alwarta, Estwood (1994): Psychology for Living", New Delhi : Prentice Hall of India.
Barron, Robert A and Byrne, Donn(1998): 'Social Psychology', (8th ed.) New Delhi prentice Hall of India.
Best W. John and Khan V. James (2005) research in Education (EO-9)
Myer's Devid G. (1996) :'Social Psychology (5th Ed) New York : MC Graw Hill.
Deeie}eJes, eoerhe (2000). meb eesOeve heOoleer eee Je leb$e veeiehetj: efJeee ekeeeve.
keoce, ee.he. (1999): ew#eefCeke mebKeeeee (DeeJe=eer ogmejer)hegCes : veletve ekeeeve.
kejboerkej, megjse (2006) : ew#eefCeke ceevemeeee, keesunehetj : he[kes ekeeeve.
keeeesUs,keg}keCeea kes.efJe. : meeceeefp eke ceevemeeee Deewjbieeyeeo : keeeesUs ekeeeve.
IeeesUs, je.vee.(1988) :meceepeeeeere meb eesOeve lelJes Je heOoleer veeiehetj : eer cebiese ekeeeve.
efYeblee[s efJe.je. (1999): ew#eefCeke mebeesOeve heOoleer, hegCes : vegleve ekeeeve.
cegUs je.e. Gcee"s efJe.ceg. (1997) : ew#eefCeke mebeesOeveeeer cet}lelJes veeiehetj: meeefnle eeej keW, efmeleeye[ea
oeYeesUs DeeefCe efnjJes (1988) : meeceeefpeke ceevemeeee keesunehetj : he[kes ekeeeve.
56
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Education
meceekesefMeleebes efMe#eCe keeUeeer iejpe
[e@. Sue.kes.je"es[
ee. meew.#eef_ee eg.heer.

Meemeefkee DeOeeheke ceneefJeoeeuee], Deewjbieeyeeo

kece&J eerj keekeemeensye JeeIe, efMe#eCeMeem_e ceneefJeoeeuee,veeefMeke
meejebMe
emletle uesKeeceO]es meJe& ekeejee Dehebie yeeuekeeee efJekeeme nesCeemee"er Je efMe#eCeeeer iegCeJeee Jee]]{efJeCeemee"er meceekesefMeleebes efMe#eCe kemes iejpeses Deens eeeer eee&
kesueer Deens.meceepeeleerue keener efJeeeLee&vee efJeefMe ekeejee menkeeee&eer DeeJeMekelee Demeles.DeMee cegueebvee efMe#eCeeee eJeenele meceeefJe kejCeemee"er kejCeele esCeeNee efJeMes<e
eelveebee GuuesKe, heee&Yetceer mhe kesueer Deens. ef Me#eCeeefeee ner hetJe& eeLeefceke,ceeOeefceke efkebJee ceneefJeeeueeerve #es_eehegjleer ceee&efole vemeles ee #es_eeee yeensj he[ueeveblejmegOoe
Jeeeree meYeesJeleeueer Demeuesuee heefjmej,meceepe Flej Jeeer,efJeefJeOe DevegYeJe ee meJee ceOetve Jeeeres efMe#eCe melelemeg Demeles.meebmke=efleke, Yeewieesefueke Je Oeeefce&ke ef JeefJeOelee Deens.
leeeeceeCes eleske cegueebee Meejerefjke Je yeewefOoke iejpee Jesieee Demeleele. eleske cegueebeer efJeMes<e Mew#eefCeke iejpe mJeleb_e Demeles. meceeJesefMeleebee efMe#eCeele Mew#eefCeke iejpe
Demeuesuee cetueebvee efMe#eCeemee"ermegefJeOee GheueyOe keve osCes Je leebvee meeceeve cegueebyejesy ej efMekeCeeeer mebOeer GheueyOe keve osCes. ee yeeyeeRee meceeJesMe neslees.efJekemeveMeerue jeêbceOes
DehebielJeees eceeCe 18 les 25 kekes SJe{s Deens.oeefje,keghees<eCe,DebOeeOoe,ceefnueebes efvej#ejleses eceeCe,DebheielJeeuee keejCeerYetle "jCeeNee keejCeeefJe<eeer De%eeve, Jeweefeke
DemJelee Fleeoer Deensle. Deeheuee osMeeleerue Mew#eefCeke efmLeleeree efJeeej kesueeme,ceeieerue 65 Je<ee&le ef Me#eCeees peeUs meJe& osMeYej hemejues.cegueecegueeRee efMe#eCeees eceeCeosKeerue
Jee{uesues Deens. lejer heCe efMe#eCe ns heeuekeebee FsJej DeJeueby etve Demeles.DeeefLe&ke ogy e&uelee,lemese efMe#eCe ns DeLee&peveees meeOeve JneJes ner Dehes#ee efMe#eCe eCeeueerletve hetCe& nesle
vemeueecegUs eeceerCe,DeeefoJeemeer heeueke heeueebee efJeMes<ele cegueeRvee Je Dehebie cegueebvee MeeUsle hee"efJeCeeme leeej nesle veenerle.Yeejleere mebefJeOeeveeves 86Jee Ievee ogmleerle 6 les14
Jeeesieeleerue meJe& cegueebcegueeRvee ceesHele Je meeeres 8 Jeer heeb&lees efMe#eCe osCes ner Meemeve Je meceepeeeer peyeeyeoejer Deens lej cegueebcegueeRee cegueYetle nkeke Deens.
emleeJeveemeJe& cegueeb vee efMe#eCe efceUeJes ne meJe& efMe#ee DeefYeeeveeee cegKe

nslet Deens.leemee"er meJe& Jee[ee-JeemleebceOes MeeUe megj Peeuee
Deensle.meceepeeleerue keener efJeeeLee&vee efJeefMe ekeejee menkeeee&eer
DeeJeMekelee DemeCeeNee cegueebvee efMe#eCeeee eJeenele meceeefJe
kejCeemee"erMeemeveees efJeMes<e eelve kes ues Deensle. leemee"erefvejefvejeee
eespevee jeyeefJele Deens. efJeMes<eiejpee Demeuesuee efJeeeLee&vee leebee
iejpesvetmeej efMe#eCe eespevesle menYeeieer kejCeejs efMe#eCe.efJeMes<e efMe#eCe Je
Skeelce efMe#eCe eeleerue jeefnuesuee _eger Yeve kee{Ces eemee"ermeJe& efMe#ee
DeefYeeeveeves meceeJesMeke efMe#eCe ner mebkeuhevee megPeeueer. eeceOes MeeUsee
oejeheeMeer Deeuesuee eleske efJeeeLee&eer iejpe ue#eele IesTve leeuee eJesMe
efouee peelees.eleske Jeeeruee efMe#eCe efceUeJes.ne efleee cetueYetle nkeke Deens.
meceeJesMeke efMe#eCe
meceeJesMeke efMe#eCeeeer mebkeuhevee 1960 ceOes yeNeee
osMeebceOetve DeefmlelJeele Deeueer.1981ee Deeblejjeêre Dehebie Je<ee&heemetve ee
mebkeuheves me eeuevee efceUtve emeej Peeuee.1990 ceOes peeieefleke
mlejeJejeJejerue Leeeueb[ceOeerue peesceefMeece esLes Peeueer.ee heefj<eosle meceeJesMeke
efMe#eCeeeer iejpe ee efJe<eeeJej eee& nesTve ner mebkeuhevee peeieefleke mlejeJej
ceeb[Ceele Deeueer. 1994 ceOes Yeejleemen 92 osMe Je 25 peeieefleke
mebIeveeveer ne efJeeej Je mebkeuhevee ceeve kesueer.
keener yeeuekes ogyeUs, De#ece, ernerve,keCe&yeefOej,ceeflecebo,
ceveesefJeke=le Demeuesueer cegues keece ke Mekele veenerle.cnCetve leebvee Iejere
yemeJetve megjef #ele "sJeCeele esles. ner cegues meceepeees DeesPes Deensle cnCet ve keener
MeeUe leebvee eJesMeosKeerue veekeejleele. ne efkeesve meceeJesMeke efMe#eCeeceOes
yeoueCeele Deeuesuee Deens. eecegKeeves yeeuekekeW efle efMe#eCeeCeeueeres ns
Gef meeOe kejCeele Deeues Demetve meJe& ekeejee yeeuekeeb vee Ske meceeve
efMe#eCe osCeeee nkeke jepeIevesee 45 Jee keueceebceOes vecego kejCeele
Deeuesuee Deens. cnCepese eleske cegueeme leeee iejpesvegmeej peJeUee
MeeUsle Deeheuee menkeeNeeyejesyej efMe#eCeeee nkeke Deens.
:
mebhetCe& efMe#eCeJeJemLesJoejs efJeMes<e iejpee DemeCeeNee efJeeeLee&vee

leebee iejpeebvegmeej meJe&meeceeve efMe#eCe eespevesle menYeeieer keve IesCes
cnCepese meJe&meceeJeske efMe#eCe nese. Inclusion thus has been defined
as the acceptance of all pupils within mainstream education
system thought a common frame work and identified as
responsibility of all teachers.-( Thomas 1991) efMe#eCeeJeenele
Dehebie,Jebefele,[eWiejeU Je ogie&ce efJeYeeieele jenCeejs, kegMeee, efm_eee,

yeeueiegvnsieej F. ee meceeJesMe meJe& efMe#ee DeefYeeevee Debleie&le kes uesuee Deens.
ner meJe& cegues meceepeeee Yeej vemetve meceepeees veeieefjke Deensle.
meceeJesMeke efMe#eCeeeer GefsmeceeJesMeke efMe#eCeeeer Jeehekelee heggef{ ue GefeJeve mhe nesles.
1. meceeJesMeke efMe#eCeeee DeLe& mecepeCes.
2. meceeJesMeke efMe#eCeeeer keee&Jeener mecepetve IesCes.
3. ogye&ue,DemeceLe&,Dehebie eebeeleerue Hejke mecepetve IesCes.
4. cegueebee iejpeebvegmeej DeOeeheve heOoleer IesCes.
5. meOeeee efMe#eCe heOoleerleerue yeoueeeer ceeefnleer IesCes.
meceeJesMeke efMe#eCeele Jeie&JeJemLeeheve
meceeJesMeke efMe#eCeele eleske cegueeee DehebielJeeeer leheemeCeer
keve Jeie&JeJemLee keve DeleeJeMeke meneeke mesJee hegjefJeuee peeleele.
meewce DehebielJe
meewce les ceOece
ceOece les leere
leere
Deefle leere DehebielJe
45 kekes
20 kekes
5 kekes
10 kekes
20 kekes (hetCe& DebOe,ceeflecebo F.)
ee leerue 20 kekesDeefle leere DehebielJe DemeCeeNeebvee meeceeve

MeeU]sle Ieslee esle veener.leebeemee"er efJeMes<e MeeUebeer meese Peeuesueer Deens.
hejbleg 80 kekes efJeoeeLee&vee efMe#eCeeefeesle meeceeJet ve Ieslee esles.
57
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

meceeJesMeke efMe#eCeeeer JeweMf ees1. meJe& ekeejee MeeU]e cegueebvee eJesMe osleele.
2. meJe& ekeejee cegueebvee efMekeefJeCeees DeOeeheve keewMeue efMe#ekeebee
Debieer DemeeJes ueeieles.
3. efJeMes<e Mew#eefCeke iejpe DemeCeeNee cegueebee efJeeej kesuee peelees.
4. meJe& ekeejee cegueebvee efMekeefJeCeeee megefJeOee MeeUske[s Demeleele.
5. iejpeg cegues efMe#eCeeheemetve Jebef ele jenle veenerle.
6. heeuekeebeer Yetefcekee efce_elJeeeer Demeles.
7. efMe#ekeebveer cegueebee #ecelesvegmeej efMe#eCeeeer Gefs JesieJesieUer
"jefJeuesueer Demeleele.
8. efMe#eke cegueebeer eieleer Jeweefeke ue#e osTve kejleele.
9. keewMeue efJekemeveemee"er MeeUe ceole kejleele.
10. meJe&meeceeve cegueebee Dehebie cegueebMeer meejKee mebyebOe eslees.
11. cegueebee mecemee mees[efJeCeemee"er meJe& efMe#eke efJeeej efJeefvecee
kejleele.
12. MeeUsle Mew#eefCeke Gheeceebyejesyej meeceeefpeke keeee&eer ceeef nleer efoueer
peeles.
13. Jeiee&le peemle efJeoeeLeea Demeues lejer GheeceeceOes meJeevee menYeeieer
keve Iesleues peeles.
meceeJesMeke efMe#eCeele efMe#eCeeee DeejeKe[eDehebie cegueebee MeesOe
efMe#ekeebejs meJe&s#eCe
( DebieCeJee[er efMe#eCe )
lep%eebee ceoleerves leheemeCeer, efveoeve, eceeCehe$e, meeOeve Jeehe
eeLeefceke efMe#eCe
( heefnueer les heeeJeer)
efMe#eCe IesT MekeCeejsefMe#eCe IesT ve MekeCeejs

DeleeJeMeke mesJee
JeJemeee efMe#eCe
(Jeie& efMe#eke,heeueke,meneOeeeer Je Jeie&efce]_ eeee meceeJesMe)
meeneeke mesJee
(efJeefJeOe meeneeke meeOeves hegjefJeCes)
DebMele mesJee
(efp eune hegveJe&meve keWs,mesJeeYeeJeer meceepemesJeer mebmLee eebee mesJee)
ceeOeefceke efMe#eCe
(meneJeer les Dee"Jeer)
efMe#eCe IesT MekeCeejs

DeleeJeMeke mesJee
meeneeke mesJee
DebMele mesJee
efMe#eCe IesT ve MekeCeejs

JeJemeee efMe#eCe
meceekese fMele efMe#eCeeeer Yeejleeleerue Jeeeeue-Yeejleele meceeJesefMele efMe#eCeeeer megJeele eLece efKeeve efceMevejeree
mebmLeeveere kesueer.meve 1887 ceOes Dece=lemej esLes DebOeeeer heef nueer MeeUe
Mehe& cesceesefjeue yueeFb[ mketueves meg kesueer.meve 1952ceOes cegoefueeej
ceeO]eefceke efMe#eCe Deeeesieeves meJe& ekeejee Dehebieebvee efJeMes<e MeeUebceOetve
efMe#eCe oeeJes DeMeer efMeHeejme kesueer.
-ceeveJeer nkeke Je DehebieJeeer DeefOekeej 1970:

peeieefleke mlejeJej 1970 ceOes ceeveJeer nkekeeeer mebkeuhevee
ceeve Peeueer.mebege jeêves 1981 ceOes ns Je<e& Deeblejjeêre Dehebie Je<e&
cnCetve meepejs kes ues.Dehebie efJeoeeLee&vee meeceeve MeeU]ebceOetve efMe#eCe osCeeeer
peeCeerJe keve efoueer.ee metevesJeve YeejleeceOes meve 1976 heemetve keW
hegjmke=le Dehebie Skeeeflceke efMe#eCe eespevee meg Peeueer.
-jeêre Mew#eefCeke OeesjCe19861986 ee jeêre Mew#eefCeke OeesjCeevegmeej Dehebieemee"er Skeeeflceke
efMe#eCeeee eelve kesuee iesuee.hejbleg ee Skeeeflceke efMe#eCe eespevesle
DehebielJeees efYeVe ekeej Je efYeVe eceeCe DemeCeeNee meJe& Dehebie yeeuekeebvee
meeceeJetve IesCes Mekee Peeues veener.
-meJee&bmee"er efMe#eCe heefj<eo 1990:1990 ceOes meJeeb&mee"er efMe#eCe ee mebkeuhevesuee Deeblejjeêre
heefj<eosle ceevelee eehle Peeueer.leeletvee eecegKeeves meceeJesefMele efMe#eCe ner
mebkeuhevee Goeeme Deeueer.
-Yeejleere hegveJe&meve keeeoe 1992:1 meWyej 1992 heemetve Dehebieeee efMe#ekeebvee eefMe#eCe
osCeeNee Je Flej hegveJe&meve mesJee osCeeNee lep%eebvee ,eefMe#eCemebmLesee
keejYeej efveeb$eCe Je JeJemeeeefvenee veeWoCeereer JeJemLee kejCeemee"er
Yeejleere hegveJe&meve keeeoe 1992 (Deej. meer Deee.De@ke 1992) meeueer
ueeiet kejCeele Deeuee.
-eeLeefceke efMe#eCe Deeeesie 1992 - jeêre ke=leer keee&ece DeejeKe[e meve
1992 ee DebceueyepeeJeCeeree Deveg<ebieeves cenejeêle ee.jece cesIes eebee
DeOe#elesKeeueer eeLeefceke efMe#eCe Deeeesie mLeeheve kejCeele Deeuee.leebveer
kesuesuee efMeHeejMeer Keeueerue eceeCes
1. Dehebie efJeoeeLee&ee mebhetCe& efMe#eCeeeer peyeeyeoejer Meemeveeke[s
DemeeJeer. efJeMes<e MeeUe Gie[CeeNee mJebemesJeer mebmLeevee JeeJe Je
Gespeve efceUeJes lemese Devegoevener hetCe&heCes efoues peeJes.
2. meJe& ekeejee Dehebie cegueebvee F.me 1995 heele eeLeefceke
efMe#eCeeeer mebOeer GheueyOe keve osCeele eeJeer.
3. Dehebieevee mebhetCe&heCes meeceeve efMe#eCeeletve efJe<eeeSsJepeer
GhepeerefJekesmee"er ceoleeres efMe#eCe osCeele eeJes.
-ceneje^ jepe Dehebie keueeCeke=leer DeejeKe[e 2001:
Dehebie Jeeer DeefOeefveece 1995 eer eYeeJe DecebueyepeeJeCeer
kejCeemee"er jepe Meemeveeee efJeefJeOe efJeYeeieebveer hejmhej mecevJeeeves
met$eyeOoefjlee keece kejCes Dehesef#ele Deens.leemee"er meeceeefpeke veee efJeYeeieves
mecevJeeeeer Yetefcekee yepeeJet ve Ske ke=leer DeejeKe[e leeej kesuee.
Dehebie Jeeer ne Meyoeeesie Dehebie ke=leer keee&eceele ekeCeele Deeuee Deens.
efJeMes<e iejpee DemeCeeNee JeeerefJe<eeer efJeefMe erkeesve "sJeCeele Deeuee.
ceneje^ceOes meJe&meeOeejCe 39 ue#e Dehebie Jeeer Demetve leeleerue 13 kekes
ueeskemebKee ner 0 les14 Jeeesieeleerue DemeeJeer.Demee Deboepe ee
DeejeKe[eele Jee kesuee Deens.
Dehebie efMe#eCeeyejesyeje DehebielJe eefleyebOe efveeefcele Gheeej, Jeweefeke
ue#e,GhekejCeeeer GheueyOelee meceeJesMeke efMe#eCe heOoleerves hegjJeuee peeF&ue.
Lees[keeele YeejleeceOes Dehebie efMe#eCeeeer Jeeeeue efJeMes<e efMe#eCe heOoleer les
meceeJesefMele JeJemLeske[s Peeuesueer Deens. meJe&meceeJesMeke efMe#eCeeee ee
DeeoMe&Jeeoer JeJemLeske[s peele Demeleeb vee SketCe efMe#eCeJeJemLesceOes ner
heOoleer mJeerkeejCeeeer ceeveefmekelee yeoueves DeeJeMeke Deens.
58
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

Heejbheeefjke MeeUe Je meceeJesMeke MeeUe HejkeHeejbheeefjke MeeUe
meceeJesMeke MeeUe
1. meeceeve MeeUsle meeceeve cegueebveee

eJesMe efouee peelees
2. efMe#eCeeee Deeke=leery ebOe, DeYeemeece
"juesuee Demelees.
3. DeOeeheveeuee cenlJe Demeles.
1.eJesMe meJeevee efouee peelees
4. meecegefnke DeOeeheve kesues peeles.

5. Yeewefleke megefJeOee vesnceereee Demeleele.
6. JeeleeJejCe Devegtketue Demesuee Demes
veener.
2. efMe#eCeele ueJeefekelee Demeles.

3.cenlJe efMekeCeeuee Demeles.meeceeve
Je efJeMes<ecegues eebvee efMekeefJeCes ns
keewMeue.
4.DeOeeheve-Jeweefeke Je meecegefnke
Demeles.
5. Yeewefleke megefJeOesle Jee{ nesles.
6. efJeMes<e efJeoeeLeemee"er JeeleeJejCe
Devegketue Demeles.
meceeJesMeke efMe#eCe ke=eflekeee&ece1.efJeMes<e iejpee Demeuesueer cegues efkebJee DeheJeeoelceke cegueebes meJex#eCe kejeJes.
2.efJeoeeLee&ee Meeuese eJesMeemee"er peeie=leer efvecee&Ce kejCes.
3.cegKeeOeeheke Je efMe#eke eebvee keeeoeeeer ceeefnleer osCes.
4. heeuekeebvee megefJeOee GheueyOe Demeueeeer ceeefnleer osCes.
5. meceepemesJeke Je ueeskeeefleefveOeer eebvee ceeefnleer osCes.
6 DeYeemeece iejpesvegmeej leeej kejCes.
7. DeOeeheve heOoleeree efJekeeme kejCes.
8. meJe& cegueebee meeseer Je iejpeebJej DeeOeeefjle cetueceeheve heOoleer efveefele
kejCes.
9. mebkeefuele iegCehe$eke efJekeefmele kejCes.

DeMee ekeejs ke=eflekeee&ece jeyeJeeJee.
meceeJesMeke efMe#eCeele efMe#ekeeeer Yet efcekee1. meceeJesMeke efMe#eCeeeer mebkeuhevee Je leeceeieerue DeefOeeve
meceepeJetve IesCes.
2. efJeMes<e iejpee Demeuesuee yeeuekeebvee DeesUKetve leebvee efMe#eCeeeer
mebOeer GheueyOe keve osCes.
3. Jeiee&leerue eleske efJeoeeLee&ee efJekeeme meeOeCeemee"er hetjke Je
hees<eke Mew#eefCeke JeeleeJejCeeeer efveefce&leer kejCes.
4. efJeMes<e DeOeeheve heOoleer, leb$es, egeee F. ee Jeehej kejCes.
5. Meeuese iejpeevegmeej DeeJeMekelee Demeueeme DehebielJe ekeejevegmeej
yeebOekeeceefJe<eeke megOeejCee keve IesCes.Goe.DeemeveJeJemLee.
6. Deeheuee MeeUsle jeyeJeeeee eespevesefJe<eeereer ceeefnleer keve IesCes.
7. cetueceeheve kejleebvee efJeMes<e yeeuekeebee #eceleeee efJeeej kejCes.
8. heeuekeebceOes peeie=leer efvecee&Ce kejCes.
meejebMemeJe& meceeJesefMele efMe#eCeeceOes yeeuekeebee DeefOekeej keeeoe
(2005) ne leebee meJeeefieCe efJekeemeemee"er Demeueeves meb hetCe& meceepeeleerue
efJeMes<e iejpee Demeuesuee yeeuekeebvee meceeJesefMele efMe#eCeeJoejs Ske$e DeeCetve
Meemeve,heeueke,meceepe,efMe#eke Je Jeie&efce$eee meJeeveer menkeee& keve leebvee
meceepeeee cegKe eJeenele DeeCeCeemee"er eelve kejeJesle.
meboYe&
Dehebie meceeJesefMele efMe#eCe-ceneje^ eeLeefceke efMe#eCe hejer<eo cegbyeF&.

keeUs eefceuee (1995) yeeue ceveesefJeke=leer heefjee, hegCes,vetleve ekeeMeve.
[e@.jcee Yeesmeues,eer.mebYeepeer Yeesmeues (2006) efMe#eCe iegCeJeee mebJeOe&ve,keesunehetj ,He[kes heefy uekesMeve.
Jeerjkej eefleYee (2001) keCe&yeefOejebes efMe#eCe Je efMe#eke, hegCes, Deveceesue ekeeMeve.
heJeej vee.ie. (2008) GoeesvcegKe Yeejleere meceepeeleerue efMe#eCe,hegCes,efvele vetleve ekeeMeve.
meceeJesMeke efMe#eCe (2004) ceneje^ jepe Mew#eefCeke mebMeesOeve Je eefMe#eCe heefj<eo ,hegCes.
59
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Education
kkarrk fk{k.k ;k ?kVdkP;k v/;kiuklkBh lgHkkx

v/;;ukP;k Collaborative learning ifj.kkedkjdrspk vH;kl
izk-Lusgyrk nRrk=; nGoh
MkW- ,l,l-,l,l-,e,e- izfrBkups v/;kid egkfo|ky;] vgeniwj
1- izLrkouk &
vkt Kkukpk izpaM izLdksV >kysyk fnlwu ;srks- R;kpcjkscj
izR;sd {ks=kr >ikV;kus cny gksr vkgsr- fk{k.kke/;s veqykxz dzkarh
>kysyh fnlwu ;srs- dkyps feGoysys Kku vkt tqus gksr vkgs- rlsp
lektke/;s osxosxG;k leL;k fuekZ.k >kysY;k vkgsr-;k leL;k
lksMfo.;klkBh fk{k.k mi;ksxh Bjrs- ;k leL;keqGs loZ= vkkarrk
iljysyh vkgs- gh vkkarrk uV dj.;klkBh kkarrslkBh fk{k.k ns.ks
xjtsps vkgs- egkRek xka/khth ;kauk kkarrsps nqr lacks/kys tkrsvfgalsP;k ekxkZus kkarrk fuekZ.k djrk ;srs- vls xka/khthauh lkafxrys
vkgs- txke/;s kkarrk fuekZ.k gks.;klkBh fk{k.kkph [kwi eksBh
tckcnkjh vkgs- fk{k.kkP;k izlkjkpk vHkko gs vkkarrsps dkj.k ekuys
tkrs- fk{k.k vkf.k kkarrk ;k ,dkp uk.;kP;k nksu cktw vkgsrkkarrk iq.kZ okrkoj.kke/;s thou mi;ksxh fk{k.k feGrs- lektkpk
lkekftd fodkl mUurh lk/k.;klkBh fk{k.k ;k eqyHkwr izfdz;sr
fk{kd gk egRpkpk ik;k vkgsv/;kid egkfo|ky;ke/;s izfk{k.kiw.kZ dj.;klkBh ;s.kkjk
izfk{k.kkFkhZ gk m|kpk fk{kd vkgs- R;kph tckcnkjh [kwi eksBh vkgsijarq izfk{k.kkFkhZph voLFkk vkkarrsph vlsy] R;kP;k eukoj nMi.k
vlsy] rj rs dk<wu Vkd.ks vko;d vkgsch-,M vH;kldzeke/;s
kkarrslkBh fk{k.k ;k ?kVdkpk lekosk dj.;kr vkysyk vkgs- ;k
?kVdkP;k v/;kiuklkBh tj lgHkkx v/;;ukpk okij dsyk rj
izfk{k.kkFkhZe/;s la?kHkkouk fuekZ.k gksu v/;kiu ifj.kkedkjd gksbZyrlsp izfk{k.kkFkhZ kkarrsP;k ekxkZus tk.;kPkk iz;Ru djrhy dks.krhgh
leL;k rs kkarrsP;k ekxkZus lksMorhy- ;kdjhrk lnj lakks/ku dj.ks
vko;d okVys2 leL;kfo/kku %&
Ckh-,M~- izfk{k.kkFkhZP;k kkarrk fk{k.k ;k ?kVdkP;k
v/;kiuklkBh lgHkkx v/;;ukPkk ,d -Collaborative
learning ifj.kkedkjdrspk vH;kl3 lakks/kukphmfn~nVs %&
1- ch-,M~- izfk{k.kkFkhZP;k kkarrk fk{k.k ;k ?kVdklkBh lgHkkx
v/;;iuk}kjs dsysY;k v/;kiukP;k ifj.kkedkjdrspk vH;kl
dj.ks2- ch-,M~- izfk{k.kkFkhZP;k kkarrk fk{k.k ;k ?kVdklkBh ikjaikfjd
i/nrhus dsysY;k v/;kiukP;k ifj.kkedkjdrspk vH;kl dj.ks :
3- ch-,M~- izfk{k.kkFkhZP;k kkarrkfk{k.k ;k ?kVdklkBh lgHkkx

v/;;u o ikjaikfjd i/nrhus dsysY;k v/;kiuk rqyukRed
vH;kl dj.ks4 lakks/kukph xjt o egRRo %&
vkt izR;sd {ks=kr Li/kkZ fuekZ.k >kkysyh fnlwu ;srs- loZ=
vkakrrk fuekZ.k >kysyh vkgs- lektkoj ngkroknkps lkoV fuekZ.k
>kys vkgs- gh ,d eksBh leL;k ekuokiq<s mHkh vkgs- gh leL;k
lksMfo.;klkBh fk{k.k egRRokps vkgs- txke/;s kkarrk fuekZ.k
djk;ph vlsy rj kkarrslkBh fk{k.k ns.ks xjtsps vkgs- R;klkBh Hkkoh
fk{kdkauk lsok iwoZ izfk{k.k iw.kZ djr vlrkuk kkarrk fk{k.k ns.ks
vko;d vkgs- kkarrslkBh fk{k.k ;k ?kVdkPkk lekosk ch-,M~vH;kldzekr dj.;kr vkysyk vkgs- HkkohdkGke/;s fk{kd Eg.kwu dke
djr vlrkuk ;s.kk&;k leL;kauk rksaM ns.;klkBh R;kpcjkscj R;k
leL;k kkarrsP;k ekxkZus dkk lksMfork ;srhy R;kpcjkscj ,d
pkaxyk fo|kFkhZ ?kMfo.;klkBh rlsp nskkpk fodkl dj.;klkBh
kkarrk fk{k.kkph xjt vkgs- kkarrk fk{k.k ;k ?kVdklkBh lgHkkx
v/;;ukpk okij dsyk rj rs vf/kd ifj.kkedkjd gksbZy- ;k
tkf.kosrwu lnj lakks/ku dj.ks xjtsps okVyslakks/kukps egRRo %&
1- kkarrk fk{k.k ;k ?kVdklkBh lgHkkx v/;;ukpk okij dsyk rj rs
vf/kd ifj.kkekdkjd gksbZy2- izfk{k.kkFkhZe/;s la?kHkkouk fuekZ.k gks.;kl enr gksbZy3- Hkkoh dkGke/;s fk{kd Eg.kwu dke djr vlrkuk ;s.kk&;k leL;k
lksMfo.;klkBh izfk{k.kkFkhZ vfgalspk ekxZ fLodkjrhy4- izfk{k.kkFkhZae/;s fu.kZ;{kerk] vkRefookl ok<.;kl enr gksbZy5- izfk{k.kkFkhZauk ekufld LFkS;Z feGfo.;kl enr gksbZy5- lakks/kukph O;kIrh o e;kZnk
O;kIrh %&
1- izLrqr lakks/kuke/;s Lok-jk-rh-e- fo|kihBkkh layfXur ch-,M~egkfo|ky;kpk lekosk dj.;kr vkysyk vkgs2 izLrqr lakks/kuke/;s kkarrk fk{k.k ;k ?kVdkP;k v/;kiuklkBh
lgHkkx v/;;u o ikjaikfjd i/nrhpk okij dj.;kr vkyk vkgsEk;kZnk %&
1- izLrqr lakks/ku gs kkarrk fk{k.k ;k ?kVdkiqjrs e;kZnhr vkgs
60
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
2- izLrqr lakks/ku lgHkkx v/;;u o ikjaikfjd i/nrh ;kaP;k

okijkiq jrsp e;kZfnr vkgs
6- ifjdYiuk %&
1- lakks/ku ifjdYiuk %&
kkarrk fk{k.k ;k ?kVdklkBh lgHkkx v/;;u o ikjaikfjd
i/nrh}kjs v/;kiu dsY;kl izfk{k.kkFkhZP;k laiknu xq.kkrhy
e/;ekukr LkkFkZ Qjd fnlwu ;srks2. kwU ; ifjdYiuk%&
kkarrk fk{k.k ;k ?kVdklkBh lgHkkx v/;;u o ikjaikfjd
i/nrh}kjs v/;kiu dsY;kl izfk{k.kkFkhZP;k laiknu xq.kkrhy
e/;ekukr lkFkZ Qjd fnlwu ;sr ukgh7. uequkfuoM %&
izLrqr lakks/kuklkBh laHkkO;rk vk/kkjhr lgsrqd uequk
fuoM i/nrhpk okij dj.;kr vkyk- MkW-,l--,l-izfrBkups v/;kid
egkfo|ky; vgeniwj ;k v/;kid egkfo|ky;krhy loZ 100
izfk{k.kkFkhZph uequk Eg.kwu fuoM dj.;kr vkyh8. lakks/kudk;Zi/nrh %&
lakks/ku i/nrh& izLrqr lakks/kuklkBh izk;ksfxd i/nrhpk
okij dj.;kr vkyk9. lakks/ku vfHkdYi %&
izLrqr lakks/kuklkBh lekuxV vfHkdYikpk mi;ksx
dj.;kr vkyk- lakks/kdkus r;kj dsysY;k laikn.kwd pkp.kh}kjs nksu
leku xV r;kj d#u fu;af=r xVkl ikjaikfjd i/nrhus o
izk;ksfxd xVkl lgHkkx v/;;uk}kjs v/;kiu dsys- R;kuarj nksUgh
xVkl mRrj pkp.kh nsu ifjdYikukapk iMrkGk ?ks.;kr vkyk10.
10 la[;kkkL=h; lk/kus %&
izLrwr lakks/kuklkBh e/;eku] izek.k fopyu o ^ t^
ijhf{kdsPkk mi;ksx dj.;kr vkyk11.
11 lakks/kukrhy pys%&
1 ) LokJ;h pys%& kkarrk fk{k.k ;k ?kVdklkBh lgHkkx v/;;u o
ikjaikfjd i/nrhus dsysY;k v/;kiukph ifj.kkedkjdrk-
2 ) vkJ;hpys
vkJ;hpy%&ch-,M~-izfk{k.kkFkhZps kkarrk fk{k.kkrhy laiknu3 ) fu;af=r pys%&fok;] fyax] o;] ek/;e] okrkoj.k vkkk; bZ12.
12 ladfyr ekfgrhps fOkysk.k o vFkZfuoZpu %&
iwoZ pkp.kh o mRrj pkp.kh}kjs ladfyr dsysY;k ekfgrhps
e/;eku] izek.kfopyu o ^t^ ifjf{kdk ;kaP;k lgk;kus foysk.k
d:u vFkZfuoZpu dj.;kr vkys- R;kuqlkj ifjdYiukapk iMrkGk
?ks.;kr vkyk o fudkZ dk<.;kr vkysdksVd dz-1
izk;ksfxd xV vkf.k fu;af=r xVkP;k iwoZpkp.kh o mRrj
pkp.kh e/khy izkIrkadkP;k QjdkPks e/;eku] izek.k fopyu vkf.k ^t^
ifjf{kdk nkZfo.kkjs dksVd
xV
,dq.k
e/;eku
izek.k
^t^^
la[;k
fopyu
ifjf{kdk
izk;ksfxd
35
29-3
4-35
9-18
xV
fueaf=r xV
35
18-2
3-20
ojhy dksVdko:u vls fnlwu ;srs dh izkIr ^t^ gs 0-05
lkFkZdrk Lrjkis{kk vf/kd vkgs- R;keqGs kqU;ifjdYiuspk R;kx dsyk
o lakks/ku ifjdYiuspk fLodkj dj.;kr vkyk;ko:u vls y{kkr ;srs dh ikjaikfjd v/;kiu i/nrhis{kk
lgHkkx v/;;u vf/kd ifj.kkedkjd vkgs1313- fudkZ&
1- kkarrk fk{k.k ;k ?kVdkaP;k v/;kiuklkBh lgHkkx v/;;u gs
ikjaikfjd i/nrhis{kk vf/kd ifj.kkedkjd vkgs2- lgHkkx v/;;ukeqGs izfk{k.kkFkhZ v/;kiuke/;s lfdz; lgHkkx
?ksrkr- R;kaP;ke/;s lek;kstu {kerk fnlwu ;srs3- kkarrsP;k ekxkZus ;s.kk&;k leL;syk lkeksjs tk.;kph {kerk rlsp
vkRefookl izfk{k.kkFkhZe/;s fuekZ.k gks.;kl enr gksbZy
4- Hkkoh dkGkr fk{kd Eg.kwu dke djr vlrkuk fo|kF;kZauk
kkarrk fk{k.k ns.;klkBh ;k i/nrhpk okij ifj.kkedkjdi.ks
djrk ;sbZy-
meboYe&
1- eqGs jk- k-] mekVs fo- rq- 1995] kS{kf.kd lakks/kukph eqyRkRos] iq.ks] egkjkV jkT; fo|kihB xzaFk izdkku2- fHkarkMs fo- jk- 1989] kS{kf.kd la kks/ku i/nrh] iq.ks] uwru izdkku3- ukudj iz- y-] fkjksM s lafxrk 2010] orZe ku fk{k.kkrhy cnyrs fopkjizokg] iq.ks] fuR;uwru izdkku4- Hkkslys jek vkf.k Mks.ks mToyk 2009] fk{k.kkrhy cnyrs fopkjizokg] dksYgkiwj] QMds izdkku5- Ikjluhl u-jk- 1995 ] fk{kdkaps izf k{k.k]
k{k.k iq.ks] fuR;uwru izdkku
:
61
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Education

' '

, . , .
. , .

.

.
.

. .

.

.

.
.
.

. . 2011-12 .

(CBCS)

.

.
,
.
.

.
.

.
.

.
:

, ,
,

,
.

.
,
. .

.

.

.
.

/ .

.

,
,

.
.
.

,
.

.
62
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
.
.
1. .
2.
.
3.
.

.

, .

.
.

.
2013-14
. 24 03
27 2013-14 .
.
1. 83% .
2. 95%
.
3. 100% 1.
.
4. 100% / 2.
.
5. 100%
.
6. 100%
.
7. 100% .
8. 16%
.
9. 100% .
10. 100%
.

.
, .
.

.

.
.

. ,

.
.

:
.
' .

.

.
..
.
meboYe&
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
en.wikipedia.org/wiki/Collaborative_learning
http://www.thirteen.org/edonline/concept2class/coopcollab
www.collaborativelearning.org
www.bamu.net
https://umdrive.memphis.edu/ggholson/public/collab.pdf
http://www.studygs.net/cooplearn.htm
Lord, T.R. (2001) . 101 Reasons for Using Cooperative Learning in Biology Teaching. The American Biology Teacher p. 30-38.
Magel, R.C. (1998). Using cooperative learning in a large introductory statistics class. Journal of Statistics Education, 6(3).
, . (1997). , ; .
, ..(2008) . , ; .
63
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Sociolgoy
efeeebee s[KeeveerJejerue Gheeeeespeveees meceepeMeeeere DeOeeve

ee. eefceuee njeroeme Yegpee[s
Meemekeer e %eeve ef Je%eeve ceneefJeeeuee,Deew jbieeyeeo
meejebMe
Skeerke[s Yeejle Gej DeeOegefvekeleske[s ceeie&eceCe kejCeeee JeUCeej Deens, lej ogmejerke[s mebhetCe& cenejeê le efeeebee s[Keeveeree mecemee Gejesej
Jee{lee peele Deens. SketCee veJeeves DeefmlelJeele Deeuesuee ceefn uee ueQefieke Deleeeej efJ ejesOeer keeeoe - 2013 eer yeNeehewkeer peeie=leer Peeueer DemeueecegUs
eemebyebOeeree leeejer oeKeue nesCeees eceeCe Jee{ues Deens. Menj lemese efpeueeleerue MeeUe-ceneefJ eeeueeebee heefjmej, meeJe&peefveke ef"keeCes, Keemeieer keueemesme, lemese
ieoeaee ef"keeCeer ceefnuee-cegueeReer s[e[ kesueer peeles. ee ceefn ueebJ ej nesCeeNee Deleeeejeuee DeeUe IeeueCeemee"er jepeele, Menjele, efpeueele efJeMes<e ceese fnce jeyeJetve
Gheeeeespevee cnCetve keener keejJeeF& kesueer lej vekekeere ee mecemee keceer nesT Mekeleele.
cegKe Meyo : s[e[, 2013 ee keeeoe, nsuheueeF&ve

emleeJevee :
Skeer ke[s Yeejle Gej DeeOeg efvekeleeke[s ceeie& eceCe kejCeeee
JeUCeeJej Deensle lej otmejerke[s ef eeebee s[Keeveeree mecemee Gejesej
Jee{lee peele Deens . s [Keeveer es ekeej Deelee Iejeheemet ve meg Peeues
Deens le. veeles JeeF& ke, Mespeejer, heeueke eebeeheemet ve MeeUeceneefJeeeueeeceOes, vees kejer kejerle Demeuesuee ef "keeCeeb hee le jes pe veJee
Ieveeb vee Deves ke leCeeRvee meeceesjs peeJes ueeiele Deens . cee$e leeeer leeej
kejCeemee"er lee OepeeJele veener le. ee kejer lee keg t byeeletvee heeef "yb ee ef ceUle
vemeueeves Meeble yemeCeeefMeJeee leeb eeke[s keener heee e Gjle veener.
yeme Je ueeskeue ee eJeemeeceOes ceneefJeeeueeeb ceOeerue keeebJej,
meeJe& peefveke ef"keeCeer Leebyeues uee leCeebee Iees Ukeeeke[t ve nes Ceejer
DeMueerue Mes jsyeepeer lemese ieoea ceOes vekees lee ef "keeCeer cegeceng ve nes Ceejs
mheMe& eeb ee meecevee leCeeRvee kejeJee ueeielees . SKeeee ef"keeCeer ojjespe
keener meebieCeeee eelve kesuee Demelee Ieve leeb es MeeUeceneefJeeeueeele peeCes e yeb o kesues peeles. lee ceg ueeb ke[t ve hegvne $eeme
nesCeeee Yeerleer ves leebeeef Je heesefueme "eCeele leeej os Ceemeener
heeueke leeej nesle veenerle.
leee e. - 01
efe efJe iegveebes mJehe (2010 les 2012)
iegvns
ngb[eebeer nlee
nlesee eelve
nbg[e yeUer
yeueelkeej
DehenjCe
meemetjJeeme
efJeveeYebie
ueQefieke U
2010
214
139
393
1380
1124
7343
3661
1180
2011
187
134
339
1160
1252
7136
3794
1071
2012
194
107
329
1243
1140
7415
3935
1294
leee e. - 02
cenejeêle efeeebefJe s[Keeveeres eceeCe
efpeune
ceefnvee (peevesJeejer les
Dee@iem
peguew)
"eCes
1747
110
Deew jbieeyeeo
345
65
yeer[
337
32
veeef Meke
233
43
eb hetj
204
10
ie[ef ejes ueer
204
27
eJeleceeU
204
27
DecejeJeleer
203
89
Dekees uee
180
18
cebg yeF&
1881
121
eesle : uees kecele 22 mehWyej 2013, iegJeej, Deewjb ieeyeeo
heeve e. 10
jepeOeeveer cegb yeF& JeieUlee jepeele "eCes ef peueele Je<e&Yejele
efpelekeee iegvneb eer veeWo Peeueer les Je{er jepeele keg"se Dee{Ule veener. Meeble
Demeuesuee veeefMekeves s [KeeCeer ee Fef leneme yeoueeees "jef Jeueees
efomeles . veeefMekeceOes heefnuee meele ceef nveele 233 ieg vns oeKeue Peeues
Deens le. ies uee Je<e&Yejele ner mebKee 148 nes leer. ies uee Je<eea jepeele
yeueelkeejees SketCe 1839 ieguns veeWo Peeues . leehew keer 982 cnCepese
53 Deens. ieg vns Iejele Ie[ueeeer veeW o jepe heeseuf eme oueeves kesueer
Deens . ne@us e-uee@peceOes 9 lej Mesle Deeef Ce pebieueele 3 ieg vns Ie[ues.
ee heLekeeves leer ve Je<ee&le yeer [ceOes 1479 jes[jes efceDeeWvee ef nmekee
oeKeefJeuee. 770 peCeeb vee Jee@evf e ie os Tve mees[ues, 709 veeeeueeerve
Keues lej 6 ueeKe 18 npeej 800 heeeb Jej ob [ Jemet ue kesuee ies suee.
eesle : uees kecele 22 mehWyej 2013, iegJeej, Deewjb ieeyeeo

heeve e. 10
64
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
leee e. - 03
heer[erle Jeeesie
oMe&efJeCeeje leee
Jeeesie
eceeCe
4 les 10
15
10 les
25
14
14 les
40
17
17 les heg{s
20
SketCe
100
leee e. - 04
cenejeêle s[e[ereer ef"keeCes
ef"keeCe
ceneef Jeeeuee
vesnceer ee jmlee
eceeCe
10
15
ueeskeueceOes
10
yemeceOes
10
veeles JeeF& ke
10
veeskejer ef "keeCe
10
KesUees cew oeve
05
ne@ sue uee@ pe
10
Mes leeceOes
10
Mespeejer
05
heeueke
05
SketCe
100
eesle : uees kecele 22 mehW yej, 2013, Deew jbieeyeeo.
meJe&meeceeve s[KeeveerJejerue Gheeeeespevee :
1) 24 leeme meele ner efoJeme ns uheueeF&ve meg "s JeCes . 2)
hees efueme ceole keW me#eceefjlee eeueefJeCes. 3) leeej ef veJeejCe ke#e. 4)
ceneefJeeeueeele efJeMeeKee meef celeer mLeeheve keve keee&Jeener kejCes . 5)
mecegheos Meve kejCes . 6) cegueeRmee"er keee&MeeUe 7) s[e[er ef JejesOeer
meefceleer. 8) mJej#eCeees Oe[s os Ces. 9) keeW ye[e Gheece. 10) MeeUeceneefJeeeueeeee DeeJeejele meer.meer.er .Jner . 11) heeuekeebvee meeJeOeeveleses
Oe[s. 12) hees efueme o#elee heLeke. 13) ns uheueeF&veeer Sme.Sce.Sme.
mes Jee. 14) ceneef Jeeeueeele leeej hes er. 15) ceef nuee ueeQ efieke Deleeeej
efJejes Oeer , keeeoe-2013. 16) Jekeerue, [e@ kej, meeceeef peke keee& kelex ,
MeeUe-ceneefJeeeueeebes eeeee& DeMee meceepeeleuee eefleef le Jeefebveer
Skeef $ele esTve ceef nuee Deleeeej efJejes Oeer ie yeveJetve Deeheeheuee Yeeieele
yew "kee IeeJeele. eelet ve pevepeeie= leer, Oeerj osCes , Ie[ues uee Ie[t heenCeeNee
meb YeeJe Deleeeejeeer ceeef nleer osTve hees efuemeebvee keUJeeJes lemese
meerDeee[er ves megeefJeuesues Gheee Deceueeble DeeCeeJes. 17) efeeeb veer hej
heg<eeb heemetve Deb lej "sJetve Jele&ve Je JeJenej kejeJee. lemese heg<eeb ee Yecej
Je=eer heemetve eerves meeJeOe jeef nues heeefnpes. 18) iegvneee yeUer "juesuee
eer ee hegve& Jemeveeeer peyeeyeoejer meceepe, Meemeveeves mJeer keejeJeer. 19)
ceef nuee mebIeveebveer heg <eebeJf ejes Oeer Je Ie[CeeNee ieg vneefJejes Oeer Deeeceke
heef Je$ee IeeJee. 20) ceef nuee veeeeueeeeer efveefce&leer kejeJeer Deeef Ce
keeeeeceOes megOeejCee kejeJeer. 21) ef uebieYesoer meeceepeerkejCeeletve nesCeejs
heef jCeece eUues heeefnpes. 22) ef eeeb vee nkeke Je kele&Jeebeer peeCeer Je
keve eeJeer . 23) emeej ceeOeceebveer meeceeef peke cet ue (Ethical
Value) pees heemeCeeee eelve kejeJee. vewelf eke cetueeb ee ef Jekeeme JneJee.
24) heg<eebveer eer ke[s heenCeeee heejb heeef jke er kees Ce yeoueeJee. 25)
efmekeegejf er mesueeer mLeehevee kejCeele eeJeer. 26) eeceerCe Je Menjer
Yeeieele ceef nueebmee"er Demeues uee ns uheeueeF& veee heg jhs egj Gheeesie kejeJee.
efve<ke<e& :
veeiehet jeer Ievee Demes ue efkeb Jee ceg yb eF& ee Meeer efceue ekejCeeeer
efkeb Jee efouueeree meecetenf ke Deleeeejeeer , Jee heg Ceeeer Deens . leer
eesieef jlee Gheeeeespeveeee Deceueb yepeeJeveereer, Jee nes Ceeeer Deeef Ce
meecet efnke eelveeletve ee mecemee meceepeeletve efvejekejCe kejCeeeer, lesJne
ueeskecele peeie= le keve uees kemenkeeee&letve ee mecemee keceer ke ee.
~~ Skeces keeb meee ke, DeJeIes Oe meg heb Le ~~
meboYe&
1. Domestic violence and abuse: warning signs and symptoms of sbusive relationships, help guide, org.
(2009-09-06)
Violence Against Women, WHO/EIP/GPE/99.2 Geneva.
meeceeefpeke efveeb$eCeeee DeYeeJe, DeeefCe iegveebes Jee{les eceeCe, MeesOeefveyebOe, mcejefCekee, mebheeoke, eeeee& [e@.peer.yeer. ceefve.
www.womenviolence.com
www.wikipedia.com
eesle : ueeskecele, 22 mehWyej 2013, iegJeej, Deewjbieeyeeo.
:
65
2.
3.
4.
5.
6.
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Sociolgoy
Je=lJe- Ske meeceeefpeke mecemee

jepeW heefkejjeJe yeiees
mebMeesOeke efJeeeLeea , [e@ . yeeyeemeens ye Deebyes [kej ceje"Jee[e efJeeeheer ", Deew jbieeyeeo
meejebMe
Yeejleere meceepeele ceeieerue Melekeeee ceOeeJeOeerheemetve Je=ebeer mecemee iebYeerj Peeueer Deens. heeefeceele osMeele leehetJeeaheemetve ner mecemee efJeeceeve Demetve
ee mecemeseer efleelee IeefJ eCeemee"er efJ eefJ eOe Gheee eese fpeues peele Deensle ee mecemeses peeieefleke mJehe ue#eele IesTve mebege je^ mebIeeves 1999 ns Deeblejjeêre
Je=ebes Je<e& cnCetve Ieese f<ele kesues nesles. ueeskeebes ue#e ee mecemeske[s JesOeues peeTve lee meboYee&le efveefele eespeveebeer DeeKeCeer Je keeee&e fvJekejCe JneJes Demee GsMe
leeceeies neslee. Yeejleele `Je=ebee eMve Menj ceneveiejele eke<ee&ves efomelees. hejbleg Deelee eeceerCe Yeeieelener ee mecemeses ieebYeere& Jee{uesues Deens. ``Skeee Je=ebee eMve
eeceerCe #es$eele eleeeme esle veener cee$e Menjer #es$eele Skeee Je=ebee eMve peefue Peeuee Deens DeeOegefveke Yeejleeleerue `Je=ebeer mecemee ner Ske pJeueble mecemee
Deens. Yeejleere meceepeele mebege kegbgyeeee nesle Demeuesuee Nneme DeeefCe DeLe&JeJemLesleerue heefjJele&veeletve ner Ske veJeerve mecemee efvecee&Ce Peeueer. ee mecemeseer efleelee
Yeejleemeesyelee eervemeejKee osMeeueener peeCeJele Deens. Je=ebee eMve eeeerve keeUele veJnlee, keejCe Je= ns Jee keggbyeees mebj#eCe kejerle nesles. Yeejleele 19 Jee
Melekeeheele Je=ebmebyebOeer keesCeleener eMve veJnlee hejbleg Deepeee DeJemLesle cee$e Je=ebee mecemesmebyebOeer, Jele&ceevehe$es, ceeefmekes, meehleeefn kes, efveelekeeefuekes, $ew ceeefmekes
Fleeoerle Je=ebee mecemee ceeb[uee peele Deensle. emeejceeOeceeejs jeêre, Deeblejjeêre heeleUerJ ej Je=ebee mecemee eeeauee peele Deensle. Je=ebeer mecemee ner Ske
peeieefleke mecemee efvecee&Ce Peeueer Deens. SefuePeeyesLe njuee@ke ee celes, ``Je=eJemLee ceeveJeeee peerJ eveeleerue ceeJeUCeeje keeueKeb[ Deens Je=ebes Meee ee ebLeevegmeej,
``Jeeer peerJeveeleerue MesJ eee keeueKeb[ cnCepes Je==eJemLee nese. eeJeve DeeheCeeme Je= keesCeeme cnCeeJes ns mhe nesles. emlegle MeesOeefveyebOeeceOes Je=ebee mecemee
efvecee&Ce nesCeeceeieerue keejCeebee MeesOe IesTve Je=ebvee peeCeJeCeeNee ecegKe mecemeebee Dee{eJee IesCeele Deeuee Deens. Je eekejerlee ogece eesleebee Jeehej kejCeele Deeuee
Demetve leeceOes ekeeMeerle, DeekeeefMele efueKeeve, meboYe& ebLe, efveecekeeefuekes, meehleeefnkes eebee Jeehej kejCeele Deeuee Deens.
emleeJevee :
Yeejleere meceepeele ceeieerue Melekeeee ceOeeJeOeerheemetve Je=ebeer
mecemee iebYeerj Peeueer Deens. heeefeceele osMeele leehetJeeaheemetve ner mecemee
efJeeceeve Demetve ee mecemeseer efleelee IeefJ eCeemee"er efJeefJ eOe Gheee eese fpeues
peele Deensle ee mecemeses peeieefleke mJehe ue#eele IesTve mebege je^ mebIeeves
1999 ns Deeblejjeêre Je=ebes Je<e& cnCetve Ieesef<ele kesues nesles. ueeskeebes ue#e ee
mecemeske[s JesOeues peeTve lee meboYee&le efveefele eespeveebeer DeeKeCeer Je
keeee&efvJekejCe JneJes Demee GsMe leeceeies neslee. Yeejleele `Je=ebee eMve Menj
ceneveiejele eke<ee&ves efomelees. hejbleg Deelee eeceerCe Yeeieelener ee mecemeses ieebYeere&
Jee{uesues Deens. ``Skeee Je=ebee eMve eeceerCe #es$eele eleeeme esle veener cee$e
Menjer #es$eele Skeee Je=ebee eMve peefue Peeuee Deens
DeeOege fveke Yeejleeleerue `Je=ebeer mecemee ner Ske pJeueble mecemee
Deens. Yeejleere meceepeele mebege kegbgyeeee nesle Demeuesuee Nneme DeeefCe
DeLe&JeJemLesleerue heefjJele&veeletve ner Ske veJeerve mecemee efvecee&Ce Peeueer. ee
mecemeseer efleelee Yeejleemeesyelee eervemeejKee osMeeueener peeCeJele Deens. Je=ebee
eMve eeeerve keeUele veJnlee, keejCe Je= ns Jee keggbyeees mebj#eCe kejerle nesles.
Yeejleele 19 Jee Melekeeheele Je=ebmebyebOeer keesCeleener eMve veJnlee hejbleg
Deepeee DeJemLesle cee$e Je=ebee mecemesmebyebOeer, Jele&ceevehe$es, ceeefmekes,
meehleeefn kes, efveelekeeefuekes, $ewceeefmekes Fleeoerle Je=ebee mecemee ceeb[uee peele
Deensle. emeejceeOeceeejs jeê re, Deeblejjeêre heeleUerJ ej Je=ebee mecemee
eeeauee peele Deensle. Je=ebeer mecemee ner Ske peeieefleke mecemee efvecee&Ce Peeueer
Deens.
Je=ebeer JeeKee :
1.
SefuePeeyesLe njuee@ke ee celes, ``Je=eJemLee ceeveJeeee peerJ eveeleerue
ceeJeUCeeje keeueKeb[ Deens
2.
Je=ebes Meee ee ebLeevegmeej, ``Jeeer peerJ eveeleerue MesJ eee
keeueKeb[ cnCepes Je==eJemLee nese. eeJeve DeeheCeeme Je= keesCeeme cnCeeJes ns
mhe nesles.
mebMeesOeveeeer Gefs :
1.
Je=ebee mecemee efvecee&Ce nesCeeceeieerue keejCeebee MeesOe IesCes.
2.
Je=ebvee peeCeJeCeeNee ecegKe mecemeebee Dee{eJee IesCes.
mebMeesOeve heleer :
emlegle MeesOeefveyebOeeceOes ogece eesleebee Jeehej kejCeele Deeuee
Demetve leeceOes ekeeMeerle, DeekeeefMele efueKeeve, meboYe& ebLe, efveecekeeefuekes,
meehleeefn kes eebee Jeehej kejCeele Deeuee Deens.
Yeejleeleerue Je=ebeer ueeskemebKee Jee{ :
ueeskemebKee Jee{eree Yeejleeleerue keue heenlee ceeCemeees mejmejer
Deeegcee&ve Jee{le Deens. efeee, heg<eehes#ee peemle Je<e&s peieleele Demes efometve Deeues
Deens. mejemejer Deeegcee&ve Jee{le DemeueecegUs 60 hes#ee peemle Jee Demeuesuee
pesebeer mebKee Jee{le Deens. 1909 ceOes 60 Je<ee&shes#ee peemle Jee DemeCeejs
12 oMeue#e Je= nesles, efn e mebKee 1991 ceOes 20 oMeue#e Peeueer.
1999 ceOes ne Deeke[e 57 oMeue#e Peeuee Je 2013 ee MesJeer ne
Deeke[e 100 oMeue#e nesF&ue Demee Deboepe Deens.
Je=ebee mecemee :
eeeerve Yeejleere meceepeele mebege kegbgye JeJemLee DeefmlelJeele nesleer.
Ske$e jenCes Ske$e Yeespeve kejCes, SkeceskeebMeer Ieefve mebyebOe DeLee&slheeove DeeefCe
DeLee&sheYeesie Fleeoer, mebege kegbgye JeJemLeseer Jewe fMees Demeuesueer efometve esleele.
leCe Jeeeruee emebieeveghe GheosMe Je Je=ebee Je Je=ebvee kegbgyeeee DeeOeej
neslee. leCe efhe{er DeLee&peveees keece kejle DemeueecegUs Je=ebee ceeie&oMe&veeee,
66
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

DevegYeJeeee, GheosMeeee Gheeesie ee leCe efhe{eruee nesle Demes. kegbgye
mebmLesyejesyeje Oeeefce&ke mebmLee, jepemebmLee ee Je=, Deepeejer, Dehebie, efvejeOeej
Jeeeruee DeeOeej Je mebj#eCe osle Demele.
hejbleg Deepe peeieeflekeerkejCe, DeeOege fvekeerkejCe, DeeweesefiekeerkejCe Je
lemese veeiejerkeerkejCeecegUs mebege kegbyg e heleerle Decegueee yeoue nesTve efJ eYee
keggbye heleer JeJemLee DeefmlelJeele Deeueer. Deepe efJ eYee kegbgye heleer
meieUerke[s efometve esle Deens. efJ eYee kegbgyeele heleer-helveer Je leeeer DeefJ eJeenerle
cegues jenle DemeueecegUs Je=ebeer leebvee De[eCe Jeet ueeieueer Deens. efMe#eCeeee
emeejecegUs Jee DeeefCe Je= ee Iekeehes#ee iegCeJeee, hee$elee DeeefCe eeefJ eCelee
eebvee cenJe eehle PeeueecegUs Je=ebes cenJe keceer nesTve leebeeJej Je=eeceele
jenCeeeer JesU esle Deens.
Je=ebee mecemeseer keejCes :
1.
mebege kegbgyeeee Nneme :
Yeejleeleerue meceepe peerJeveeee
ecegKe DeeOeejeceOes mebege kegbgyeeee heej cees"e Jeee neslee. hejbleg
MenjerkejCeecegUs Je DeeweesieerkejCeecegUs ee kegb gyeeee jevee Je keeee&le heefjJele&ve
Peeues. leecegUs Je=ebee mebj#eCeeee eMve efvecee&Ce Peeuee. mebege keggbyeele
oesvehes#ee DeefOeke efhe{eebee meceeJesMe neslee. meeceeve efveJeeme, meeceeve Yeespeve,
meeceeve Oece& Je mebheeer Fleeoer meJe& JeJenej kelee& heg<eeke[s nesles. cnCetvee
Je=ees keee&s Deeehe keesCeerner mJeerkeejues veener. ueneve cegues Deepeejer Jeeer,
Dehebie, efJeOeJee efeee Je Je=ebvee meJe& meeseer ee kegbgyeele nesle Demele. hejbleg
DeeOege fvekeerkejCeecegUs Je=ees eMve leere yeveues. DeeweesieerkejCeeee eefeescegUs
JeefeJeeoer efJeeejmejCeeres eeueve. JeJemeeeeleerue efJeefYeVelee Fleeoer keejCeebcegUs
mebege kegbgye eCeeueer eYeeefJ ele Peeueer. Menjer mecegoeeele efJeYee kegbgyeeeer mebKee
Jee{ueer. eeceerCe keggbyeeee Deekeej ceee&e of le yeveuee. meYeemeoebee mebyebOeele ogjlJe
efvecee&Ce Peeues. eeletvee Jeeer mJeeleb$eeee keuhevee efvecee&Ce Peeuee Je Je=ebeer
mebj#eCe kejCeeeer peyeeyeoejer veekeejCeele Deeueer. Lees[keeele, eeJejerue meJe&
eefeesletve Je=ebeer mecemee leere yeveueer.
2.
eeceerCe mecegoeeeleerue yeoue : Yeejleeee eeceerCe mecegoeeeleerue
heefjJele&veeee heefjCeece Je==ebee mecemesuee keejCeerYetle "juee. eeceerCe mecegoeeele
Je=ebvee ceeveees mLeeve nesles. eecehebeeele, veee hebeeeleer Fleeoer ef"keeCeer
Je=ebee eecegKeeves meceeJesMe neslee. eeceerCe hejbheje, Oece&, DeeefLe&ke peerJ eve Fleeoer
ef"keeCeer Je=ebeer Yetefcekee cenJeeeer nesleer. hejbleg veJeerve leb$e%eeve, Jeenlegkeeree
meeOeveebleerue Jee{, veeiejerkejCe, DeeweesieerkejCe, efMe#eCeeee emeej, Meemekeere
keeee&leerue vesceCegkee (veeskeNee), Deejesieeeer JeJemLee heejbheeefjke Oebeeee Nneme,
eeej-emeej ceeOeceebeer Jee{ Fleeoer megOeejCescegUs eeceerCe peerJeveele heefjJele&ve
Ie[tve Deeues. Kes[eeleerue DeeheuesheCeeeer, hejmhejeJeuebyeveeeer, leeieeeer,
menkeeee&eer Je Je=ceeCemeebvee Deeoj kejCeeeer YeeJevee veeefnMeer nesTve Je=ebes
Deveske eMve efvecee&Ce Peeues. Je=ebee meg Peeuesues Deensle. kesJeU cejlee esle
veener cnCetve les kegbgyeele peiele Deensle Je MesJeer Je=eeceele eJesMe kejerle Deens.
3.
DeeweesieerkejCe Je veeiejerkejCe : Yeejleere Geesieele Deelee ieleer
efvecee&Ce Peeueer. veeskejeree efveefceeeves Deveske kegg byes Menjeke[s iesuesueer Deensle.
kegbgyeees mLeueeblej PeeueecegUs Je=ebesn er mLeueeblej kejeJes ueeieues hejbleg Menjeleerue
ueneve IejecegUs Je=ebee eMve DeefOekee efvecee&Ce Peeuee. Je=ebvee meebYeeUCeemee"er
keesCeeuee JesU efceUle veener. SkeskeeUer Ieje meebYeeUCeejs Je= Menjele cee$e
efvejeefele yeveues. cegues, cegueer, megvee, veelesJ eb[s Fleeoer MeeUe, ceneefJeeeuee,
:
JeJemeee Fleeoermee"er Iejeyeensj he[leele Je Les mebOeekeeUere Iejeke[s esleele.

eecegUs Menjele Je=ebeer heeje kegebyeCee nesle Deens.
4.
meeceeefpeke cegueeleerue heefjJele&ve : Yeejleere meceepeele veJeerve cegues
efvecee&Ce Peueer Je pegveer cegues Nneme heeJeueer. eeee ele#e heefjCeece Je=ebJej
Peeuee. peele, Oece&, JebMe eemeejKee cenJehetCe& Iekeebyeue DeveemLee efvecee&Ce
Peeueer. heehe-hegCe, osJe-Oece&, Deeeej-efJeeej, mJeie&-vejke, kece&-hegvepe&vce Fleeoer
pegveecegueebJejerue Jeeeree efJeeeme G[uee Je veJeerve cegues efvecee&Ce Peeueer. ee
meJeeee heefjCeece Jeef[ueOeeNee ceb[Ueres cenJe keceer Peeues. Je=ebee mesJ eseer
keuheveee Deepe keeueyeee "jueer. pegvee Je veerJ eve efhe{erleerue keweerle Je=
De[keuesuee Deens. cnCetvee mecemeses JeeF& ee Je= peJeUtve heenele Deens.
DeeOege fveke efJeeejmejCeercegUs kegb gyeefnleehes#ee mJeefn le es ceeveues peeT ueeieues.
Lees[keeele Je=ebke[s ogue&#e nesTve eMve efvecee&Ce Peeues.
5.
jenlee Iejebeer beeF& : Je=ebes eMve peerue yevele Demeleeveee
leele jenlee Iejebeer beeF& ee kejCeebveer veJeerve Yej he[uesueer Deens. Jee{leer
ueeskemebKee lemese Deens. lee YegYeeieeJej DeefmlelJeele Demeuesueer jenleer Iejs
De[eCeereer Peeuesueer Deensle. Kes[eehee[eeleerue Iejs ueebye, bo Je Ssme-hewme
nesleer. hejbleg DeeOegefvekelee, MenjerkejCeecegUs Iejeee Deekeej keceer Peeuee. heue@
heleeree SkeeJej Ske Demeuesueer Iejs efvecee&Ce Peeueer. leecegUs Je=ebee
jenCeeee, PeesheCeeee peeiesee eMve efvecee&Ce Peeuee. jenlee Iejeleerue keceer
peeiescegUs je$eeree Dehegje efveJeeje leCeebvee Je=ecegUs iewjmeeseeree Demelees.
Je=ehekeeUele Je=ebeer Peeshe keceer Peeuesueer Demeles. Mejerjeee JeeOeer melele $eeme
osle Demeleele. Je=ebvee DeOegve-ceOegve Keeskeuee esle Demelees. leecegUs ee
Keeskeueeee $eeme leCeebvee mecepele veener. cnCetvee Je= Jeeerner Iejeleerue
De[eCe yeveles eeletvee Je=ebes eMve efvecee&Ce nesleele.
6.
Je=ebes DeeefLe&ke hejeJeuebyeve : Jeeeree peerJeveees Debeflece ejCe
cnCepes Je=eJemLee nese. Je=ebvee ee DeJemLesle Meejere fjke eke=leermee"er Jewekeere
Kee& eslees. ne Kee& kejCes Deleble DeeJeMeke Demeles. hejbleg Je=ebes DeeefLe&ke
peerJ eve ns hejeJeuebyeer yeveles. eecegUs Deveske mecemee efvecee&Ce nesleele. kegbgyeeeer
DeeefLe&ke meee Deelee mebhegele Deeuesueer Demeles. keesCelesn er keece keve hewmee
keceefJ eCes ne keeU mebheuesuee Demelees. efJe[er, lebyeeKeg, heeve, megheejer Fleeoer
JeJemeveeeer leuehe hetCe& kejCeele hewmee ogmeNeebvee ceeieeJee ueeielees. veeke,
efmevescee leceeMee, ee$ee, osJ eOece&, mJele:ee cegueereer Keee&eer yeepeg Fleeoermee"er
cegueebJej DeJeuebyegve jneJes ueeieles. eleske De[eCeeRke[s (Je=ebee) cegueiee-metve
efkebJee veeleJeb[s ue#e osle veenerle. Je=ebee meJeeveee kebeUe eslees. ``cneleeje
cejlener veener Je Deecneueener Peeshetn er osle veener DeMee ekeejee efMeJee Je=eme
Ssket es leener menve kejeJee ueeieleele. DeeefLe&ke efJeJebevesle hejeJeuebyeer peieeJes
ueeieles. eeletvee Deveske eMve efvecee&Ce nesleele. cnCetve DeeefLe&ke hejeJeuebyeve
Je=ebee mecemeses keejCe Deens.
Je=ebee mecemee :
1.
meeceeefpeke mecemee : pes ueeskeebeer Jee{leer mebKee ner ceguele:
meeceeefpeke mecemee yeveueer Deens. pes Jeeerveer Deefpe&le kesuesuee opee& mebhetele
esleess, leeletve leebee eeflesuee yeeOee esles, mebyebOeeee peeeeheemetve les he=Leke
yeveleele. keee&Meeeree Nneme PeeueecegUs JeJemeeeeheemetve leebvee cege kesues peeles.
heefjCeeceer GlheVeeee cees"e eesle #eerCe neslees. meeceeefpeke opee& IeueecegUs
ceeveefmeke DeeIeele nesleele. Jewheue esT Mekeles. vetveieb[eeer YeeJevee eyeU yeveles.
67
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

pes Jeefeee ceveele Demegjef#eleleseer YeeJevee efvecee&Ce nesles.
``kegbgyeeleerue Flej meome pes Jeeer Je Flej meomeele leeCe-leCeeJe efvecee&Ce
nesleele. pes Jeeer hejbhejeJeeoer efJeeejebvee keJeeUleele, ee Gue kegb gyeeleerue
leCe meomeebvee veJes efJeeej Je Deeeej hemeble Demeleele. eeletvener mebIe<e&
GodYeJelees.
pes Jeeeree YejCehees<eCeeeer lejleto vemeueer lej Deeleebe fleke
iejeryeercegUs keeneRvee efYe#ee ceeieeJeer ueeieles. DeveeLeeueeeee, Je=eeceeee Deeee
IeeJee ueeielees. kepe&yeepeejerheCee DeeefCe iegvnsieej eJe=eer Jee{t Mekeles. SketCe pes
JeeeRvee yengefJ eOe meeceeefpeke mecemeebee meecevee kejeJee ueeielees, keeneRvee
Ghesef#eleees peerJ eve peieeJes ueeieles.
2.
DeeefLe&ke mecemee : pee pes JeeeRvee YeefJ e<eemee"er yeele kesuesueer
Demeles. cnCepes peebeer DeeefLe&ke efmLeleer cepeyetle Demeles DeMee Jeefkeue, [e@kej,
eeOeeheke, Meemekeere kece&eejer, peceerveoej, Jeeheejer ueeskeebvee DeeefLe&ke mecemee
Yes[meeJele veener. hejbleg DekegMeue eefceke, ueneve Meslekejer, ess Jeeheejer, cepetj
Jeiee&leerue pes JeeeRvee Deveske eMveebee cegkeeyeuee kejeJee ueeielees. Mejerj
LekeueecegUs keee&#ecelee Nneme heeJeles. keesCelesner keees keece kejlee esle veener.
Je=eJemLesleerue Jee{lee Kee& Je Ieuesues GlheVe eecegUs leebeer DeeefLe&ke kegebyeCee
nesles. leebvee FlejebJ ej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles. DeeefLe&ke eehleer vemeueecegUs
hejeJeuebyelJeees peerJ eve peieeJes ueeieles. Ghesef#eleemeejKeer leebeer efmLeleer nesles.
3.
ceeveefmeke mecemee : pes JeeeRvee DeeefLe&ke Je mJeemLeemebyebOeer
mecemeebyejesyej ceeveefmeke mecemee Yes[meeJeleele. JeeesJeOee&veeyejesyej ceeveefmeke yeoue
Deheefjnee& Demeleele. leebee ceeveefmeke Deheke<e& neslees. efJ eeejMeeeree Nneme neslees.
mcejCeMeeer #eerCe nesles. efJ emejeUtheCee Jee{lees. vetveieb[eeer YeeJevee efvecee&Ce nesles.
DeelceefJ eeemeeee DeYeeJe eleeeme eslees ceeveefmeke Jewheue, SkeekeerheCee DeeefCe
keener keJeefele emebieer Yee fceheCee efomegve eslees. ee keeUele pes Jeeer
DeeflemebJesove#ece neslee. ueneve meneve ieeserJ eve jeieeJeleele. leebeele
mebMeeerheCee, Yeeb[KeesjheCee DeeefCe keebieeJeKeesjheCee Jee{t ueeielees. leebee
peerJ eveele YeeJeefveke KeeF& efvecee&Ce nesles. yeNeeeJesUe YeeJeveeeflejskeeves j[t
ueeieleele. leebvee ceeveefmeke leeCe menve nesle veener. kegb gyeere Je Flej peve
DeeheCeeme eUleele Demes JeeueecegUs leebeele SkeuekeeW[sheCee Jee{lees.
Skeekeejs pes Jeeereer ceeveefmeke oMee DeefleMee veepetke Peeuesueer Dee{Ules.
meejebMe, pes Jeeer Deveeefceke Yeerleer, efeblee, Deeener Yetefcekee, nerheCee,
efJemeYeesUsheCee, Yeeieb[ DeMee ceeveefmeke mecemeebveer emLe nesleele.
4.
mJeemLeemebyebOeer mecemee : JeeesJeOe&ve ner pewefJ eke eefeee Demeles. ee
eefeeses ceeveJeer MejerjeJej DemebKe DeeefCe otjieeceer heefjCeece nesleele. eees mJehe
Debleie&le DeeefCe yeee ekeejes Demeles. yeee heefjCeeceeceOes lJeesJ ej megjkeglee
he[leele, lJeseses lespeueesheCes, kesme heeb{js Je keceer nesCes, veeke-keeveeee Deekeej
yeoueCes, oele he[Ces, Kebe os Keeueer PegkeCes, veKeebvee efJ eke=leer esCes, neleeheeeebvee
kebhe megCes, Mejerjeuee heeske esCes Fleeoer yeoueeee DebleYee&J e neslees. Debleie&le
yeoueele DemLeer ef"metU nesCes, keener hesMeeRes efJeYeepeve LeebyeCes, ceWogee hesMeeReer
keeece mJeheele neveer nesCes, jesieeefleyebOeke Meeeree Nneme, ceveese fveeb$eCeeee
DeYeeJe, oe, efke[Ceer, heevemebmLee eYeeefJ ele nesCes Fleeoer ieeseRee meceeJesMe
neslees. pes Jeeeree ceuecet$e efJemepe&veeJej heefjCeece neslees. keee&#ecelesee Nneme,
eJeCeoes<e, o=e foes<e, Jeekedoes<e, eke<ee&ves efomeleele. Jee{lee JeeeMeer mebueive
JeeOeerves emle Demeleele. leeletve pes Jeeer Flejebeer menevegYetleer efceUefJeCeeee
eelve kejleele. pes JeeeRee kesuesuee DeYeemeeletve 58 ueeskeebvee
Deheeveeee $eeme, 90 JeeeRvee ceueeJejesOe, 26 ueeskeebvee ueIeJeeree $eeme,
85 ueeskeebvee efoes<e, 60 JeeeRvee eJeCeoes<e Dee{Uues. SketCe pes
JeeeR efJeefJeOe ekeejee mJeemLe efJ e<eeke mecemeebveer emle Demeleele.
5.
hejeJeuebyeveeeer mecemee : pes JeeeRee ne keeueKeb[ eUlee
esCeeje vemelees. ee keeUele les Deveske erves hejeJeuebyeer nesleele. cnCetve leeuee
``hejeJeuebyeveeee keeU Demesner cnCelee esF&ue. les kegbgye DeeefCe Jeeheke DeLee&ves
meceepeeheemetve ceeies jsues peeleele. les YeeJeefvekejefjlee leguesues Demeleele. cnCetve
leebvee meJe& ekeejee DeeOeejeeer iejpe Demeles. DehebielJe lemese oerIe& Deepeej
Demeueeme Keeveheeveeheemetve mesJ ee Me$e+<ee kejCeemee"er Flejebee ceoleereer iejpe
Demeles kegbgyeele heleer-helveer Je= Demeleerue efkebJee heleer-helveerhewkeer Skeeeves
keeueeceCe kejerle Demeleerue lej hejeJeuebyeve efJeMes<e ekeejs peeCeJeles.
DeMee ekeejs peslJe ne hejeJeuebyeveeee keeU Deveske mecemeebvee pevce
oslees.
efve<ke<e& :
emlegle mebMeesOeveeletve YeejleeceOes DeeweesieerkejCe Je veeiejerkejCeeee
eefeescegUs eeceerCe Yeeieeleerue Deveske kegg byes Menjeke[s mLeueeblejerle PeeueecegUs
MenjeceOes peeiesee beeF&cegUs Je=ebeer mecemee efvecee&Ce Peeuesueer efomeles Je
leecegUs Deveske Je=ebvee veeF&ueepeemleJe Je=eeceeeer Jee OejeJeer ueeiele Deens.
lemese leebee mecemeeceOes meceepeeceOes leevee Demeuesuee opee& {emeeUlees leebvee
ogece JeeieCetke efoueer peeles. leecegUs leebeeJej ceevemeerke DeeIeele nesTve
Jewheue efvecee&Ce nesle Deens. leeeeceeCes Je=ebeer eecegKeeves DeeefLe&ke mecemee
Deens. leebvee hewMeemee"er ogmeNeeJej DeJeuebyetve jenCeeeer JesU esle Deens. Je
eeceOegve leebvee ceeveefmeke, mecemeebee melele meecevee kejeJee ueeiele Demetve
leeceOetve leebee mcejCeMeeerJej heefjCeece nesle Demetve leebeeceOes vegveieb[eeer
YeeJevee Jee{leebvee efomeles Deens. eeceOegve leebvee Meejerefjke Je mJemLeeefJe<eeele
mecemeebee mege meecevee kejeJee ueeiele Demegve DeepeejheCeele leebvee ogmeNeeJej
DeJeuebyetve jenCeeeer JesU Deeuesueer efomeles.
meboYe&
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Ke[mes Yee.efke. (2004), ``Yeejleere meceepe DeeefCe meceeefpeke mecemee, efnceeueee heefyueefMebie neTme, cebgy eF&.
iebosJeej Sme.Sve.(2003), ``Yeejleere meceepe Jeeoeleerue efJe<ee DeeefCe mecemee, efJeeeYeejleer ekeeMeve, ueeletj.
keeueoeles megOee, (2005) ``Yeejleere meceepe eMve DeeefCe mecemee, efJeeeyegkeme heefyueMeme&, Deewjbieeyeeo.
iees[yeesues cebieuee (2008), ``JeeOe&kee efJeeej, Glke<e& ekeeMeve, hegCes.
heesleoej MebkejjeJe (1997), ``Je=lJe mecemee DeeefCe Gheee, hee@heguej ekeeMeve, cebgy eF&.
oeleej Jee.vee. (2005), `pes ebes Deejesie mecemee DeeefCe Gheee, ceveesjscee ekeeMeve, cebgy eF&
Kewjveej efoueerhe (mebhee.) (2007), `Je=ebee mecemee efeblee DeeefCe efebleve, efevcee ekeeMeve, Deewjbieeyeeo
68
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Sociolgoy
efJeeeheer" heefjmejeleerue efJeeeLeeveereer Deejesie meboYee&leerue

ceeveefmekelee
MJesleebyejer ekeeMe kevekeob[s
mebMeesOeve ef JeeeLeeA veer , mJee.je.leer .ce. ef Jeeeheer" veeb os[
meejebMe
Yeejleele ceefn uee Je cegueeRee Deejesieeee eMve cees"ee eceeCele efometve esle Deens. leebeer peerJ eveMewueer ee eMveeme keejCeerYetle Deens Demes cnCelee esF&ue.
efJeeeheer" heefjmejeleerue efJeeeLeeAveeres Deejesie Je lee meboYee&leerue leebeer ceeveefmekelee DeYeemeleevee leeCeleCeeJeeee, DeYeemeeee Jeeheele leebee ceeefmeke heeUerleerue
leebes Meejerefjke Je ceeveefmeke Deejesie leheemeCes ns Deepeee keeUeeer iejpe Deens. leebee KeeCeheeve heleer, leebeer keewtbe fyeke Deejesieeee Fefleneme peeCetve IesCes
eflelekese cenlJeees "jles. efm$eeebee peerJeveeleerue Deleble cenlJeeee DeMee ceeefmeke heeUer ojceeveee Deejesie Je ceeveefmekelesee leeee leyesleerJej nesCeeje heefjCeece ner
cees"er mecemee yeveueer Deens.
emleeJevee
efJeeeheer" heef jmejeleer ue ef JeeeLeeA veer ee DeYeeme kejleevee Deepeee
JeeleeJejCeele, heef jef mLeleer le, eog<eCeele, peerJeveMewueerle Deeheues keee& ,
DeYeeme, peyeeyeoeNee heej hee[levee leebee peerJeveMewueer es Demes keesCeles
Ieke Deveejes ieeme keejCeerYet le "jleele ns DeYeemeCes Deef leMee cenlJeees
Deens . keejCe Je<e& 1984 ceOes eg efvemeshe ves Ske efjhees& ekeeef Mele kes uee
neslee leevegmeej kees Celeener heefjefmLeleerle Deepeejer ceefnueebes eceeCe
heg<eeb ee ceeveeves peemle Deens. Deepener leer ef mLeleer JesieUer veener .
ceef nueeb eer , cegueeReer ef kebJee ef Jeeeheer" heefjmejeleerue ef JeeeLee veer eer
peer JeveMew ueer Keghee OeeJeheUereer Demeles . Jeeeeceeee mebhetCe& DeeYeeJe ef kebJee
heeje Lees[ee eceeCeele Jeeeece ns Deepeee Deveejes ieeme keejCeerYet le
"jleele. uees nlelJe, kee@ efuMeeceee DeYeeJeecegUs Je keg hees<eCeecetUs lemes e Je
DeMeeheCeecet Us ef eeebvee ceeefmekeheeUer ojceeve $eeme nes lees, leecet Us leeb es
Meejer efjke Je ceeveefmeke Deejesie ef yeIe[les.
GsMe
1.
efJeeeheer" heef jmejeleer ue ef JeeeLeeA veer beer ow vebefove peer JeveMew ueer
DeYeemeCes .
2.
efJeeeheer" heefjmejeleerue ef JeeeLeeA veeR vee ceeef mekeheeUer ojceeve
nesCeeje Meejer efjke Je ceeveef meke $eeme Je leeeer keejCes
DeYeemeCes .
3.
efJeeeheer" heef jmejeleer ue ef JeeeLeeA veeR eer Deeheuee Deejes ieeefJe<eeeeer
peeie= kelee DeYeemeCes.
ie=efnleke=les1.
efJeeeheer" heefjmejeleerue ef JeeeLeeA veeR es owveb efove peer Jeve OeeJeheUeres
Deens .
2.
efJeeeheer" heefjmejeleerue ef JeeeLeeA veeR vee Meejer efjke, ceeveefmeke
$eemeeme ceeefmeke heeUer ojceeve meecees j peeJes ueeieles .
3.
efJeeeheer" heef jmejeleer ue ef JeeeLeeAveer mJeleee Deejes ieefJe<eeer
peeie= le veener le.
:
mebMeesOeve heleer
meb yebefOele ef Je<eee meboYee& le ceeefnleer ef ceUefJeCeemee"er ogece leLe
mekeueveemee"er Je=ehe$es, ceeef mekes, ebLe, Deejesie heef $ekee, le%eebes meuues ,
efJeeej eebee Jeehej kes uee Deens . eeLeefceke leLe meb keueve kejleevee
Deew jbieeyeeo efJeeeheer" heefjmejeleerue 30 ef JeeeLeeAveeRke[tve eMveeJeueer Yeve
Ies Jet ve leebee meoeefmLeleeres DeOeeve kesues Deens .
efeeebee Deejesieeeer meoeefmLeleer Je YeefJe<eeee JesOe
25 les 65 Jeees ieeleer ue efeeeceOeerue 75 kekes yeeekeeeer
keb yej ogKelee Demeles . keb yej ogKeCes ee leejer DemeCeeNee efeeebceOes
keb yej ogKeCeemeesyele hees og KeCes, heee og KeCes Demes Deepeej ef omegve esleele.
ceeveefmeke leeCeeves [eskes ogKeCes ns Deepe Deieoer meJe&meeceeve Peeues ues
Deens . mJeleyeod ueeer eer [, meceepeJeJemLes yeod ueeer Ie=Cee, Mew#eefCeke,
meebmke=efleke, meeceeef peke, jepeef kee, keew teb yf eke JeeleeJejCeeleer ue ef ke[
eemeeNeecetUs meeceeve eeruee DemJemLelee esles. leecet Us ceeveefmeke
Deepeejeuee meecees js peeJes ueeieles . meceepeJeJemLes ceOeerue yeoue, yeensjerue
JeeleeJejCeeleerue mJelee, keewbt eyf eke mecepe iew jmecepe ee neleeleer ue ieeser
veener le. hees ogKeer ner Deele[eeee meg pes ceg Us Deecueefheeecet Us efkeb Jee Deieoer
iee"er , ke@ vmej eecetUs Demeles . heCe ef eeebvee heeUer ee JesUer hees ele og Keles
les ves nceereses Deens . heeUer ueJekej es Ces, eles ke heeUer le jeeeJe nesCes ,
eles ke efoJeMeer peemle jeeeJe nesCes , oes ve heeUeeceOes jeeeJe nesCes ee
meJe& leeejer mee"er leeye[leesye leheemeCeer DeJeMeke Demeles . hejb leg heg<eeb ee
legueves le efeee Deejesiee mes Jeebee Jeehej keceer eceeCeele kejleele. ceg byeF&
meJex#eCe 1984 vegmeej eleske leerve heg <eeceeies Ske eer yeene iCe
mes Jeebee Gheees ie kejles. eeLeefceke Deejes iee keWeee yeeyeleerle heee
heg<eeb ceeies Ske m$eer 51 DeMeer mebKee Deens . jeêr e keg tbye Deejesie
meJex#eCeeee (Sve.She.Se.Sme.) eflemeNee meJex #eCeele (2005-2006)
Demes efometve Deeues Deens keer , Yeejleeleer ue DeOeent ve peemle 50 kekes
efeeeb ceOes jeheeb {jer ee jes ie Dee{Ulees .
Deepeee efMe#eCe IesCeeNee ef Jeeeheer" heefjmejeleerue ef JeeeLeeAveer
efkeb Jee Deve ceefnuee ee meeNee ekejeletve peele Demeleele. lesJne leebeer
69
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
peer JeveMew ueer Je Keeveheeve ns meejs leebee Deejesieeme ceejke efkebJee leejke
" Mekeleele.
ogece leLe mebkeueveeejs mebkeefuele kesuesueer ceeefnleer
efJeeeheer" heefjmejeleerue 30 ef JeeeLeeAveereer Deejes ie Je
ceeveefmekeles ef Je<eeereer eMveeJeueer Yeve Ies leueeme het {er ue eceeCes ceeef nleer
meb keueer le Peeueer ee efJeeeLeeAveereer Jees 23 les 32 ojceeve Deens .
1.
Jeeeece Je Jeeeece ekeej
30 efJeeeLeeAveeRhewkeer Jeeeece ve kejCeeNee efJeeeLeeAveer 30
kekes Deensle lej, 53 kekes efJeeeLeeA veer keOeer keOeer Jeeece kejleele.
leeceOes ees iee, eeCeeece Je peer ce ee
Jeehej kejCeeNee hee 17
kekes ceg ueer Deens le.
2.
DeenejmekeeUer meb leg ueer le veeMlee hee 20 kekes ceg ueer Iesleele yeekeer
80 kekes ceg ueer
lemee veeMlee Iesle veenerle Je JesUs Jej pes JeCe kejerle
veener le Dee"Je[eeletve 4 les 5 Jes Ue heemheg[ ef kebJee peb ke heg [
KeeCeeNee ef JeeeLeeAveeReer kekesJeejer 80 kekes Deens. 20kekes cegueer keceer
eceeCeele Keeleele.
3.
Peeshe Je leeCeleCeeJe
93.03kekes cegueer je$eer GMeerje Peesheleele, heg jsMeer Peeshe Ies le veenerle,
ogheejerner Peeshele veener le, 86.6 kekes ceg ueer ueneve meneve iees eRee leeCe
Ies leele Je leeCe leeCeeJeeee ieeser let ve ueJekej yeensj esle veenerle. leecet Us
leebvee De@ efme[erer ee $eeme nes lees. De@efme[er eree $eeme nesCeeNee efJeeeLeeAveeRes
eceeCe 30 hewkeer 26 Flekes Deens.
4.
ceeefmeke heeUer
70 kekes ef JeeeLeeAveereer ceeefmeke heeUer Deefveeefcele Deens , lej ceeefmeke
heeUer ojceeve leeb vee 5 les 7 ef oJeme efkeb Jee leener hes #ee peemle efoJeme
jeeeJe neslees . ceeefmeke heeUer esCeehetJeea efe[ef e[ jeiejeie nesCeeNee
efJeeeLeeA veeR es eceeCe 96.6 kekes Deens . ceeef meke heeUer ojceeve
hees ogKeer, keb yej ogKeer nesCeees eceeCe 96.06 kekes ceg ueeR ceOes Deens .
93.3 kekes cegueeRvee mekeeUer G"ueeJej LekeJee peeCeJelees. mJeles ee
yeeyeleerle 99.00 kekes ceg ueer me@ efvejer ve@heef keveee Jeehej kejleele Demes
efme Peeues. ceeefmekeheeUer ojceeve $eeme Peeueeme [e@kejebke[s peeCeeNee
cegueeRes eceeCe hee 20 kekes Deens .
efve<ke<e& 1.
Jejer ue meJe& eeLeef ceke Je og ece leLe mebkeueveeJeve het{erue
eceeCes ef ve<ke<e& ef me nes leele.
2.
Deejesieeee erves Jeeece, Deenej eeyeue efJeeeheer "
heef jmejeleer ue ef JeeeLeeAveer keceer peeie=ke Deensle. peb keheg [, heem
heg[ peemle eceeCeele KeeueecetUs De@emf e[er er meejKee Me$eg uee
mecees js peeJes ueeieles . lemese neceex veve Fveye@ues vme meejKee leeejer
meg nes leele.
3.
Peeshe keceer Ies Ces eecetUs ceeveef meke leeCeleCeeJe Jee{lees lemes e
ceeefmeke heeUer ojceeve ee leeCeleCeeJeele Deef Oekee Jee{ nes les .
Meejer efjke lemese ceeveefmeke $eeme ceeefmeke heeUer ojceeve
peeCeJeleele. leeceOes jeiejeie, ef e[efe[, hees ogKeer, kebyejogKeer
eebes eceeCe DeefOeke Demeles . lemese ceeefmeke heeUer Deef veeef cele
DemeCeees Je jeeeJe peemle efoJeme nes Ceees eceeCe Deef Oeke
Deens .
4.
efJeeeLeeA veer $eeme nesle Demeleevee mege [e@ kejke[s peeCeees
eUleele. lemese mJeleee leyesleer ke[s ogue& #e kejleele.
5.
Skeboef jle ceef nuee Je ceg ueer mJeleee Deejes ieeee eMveeke[s
ogue& #e kejleele.
efMeheejMeer
1.
efJeeeheer" heef jmejele ef MekeCeeNee efJeeeLeeAveeR mee"er ef Jeeeheer "
efkeb Jee ceneef Jeeeueeer ve heeleUerJej Deejes iee mebJeeo, Deejes iee,
efMeefyejs, ceeie&oMe&vehej JeeKeeves Deeees peve kejCeele eeJes .
2.
Jeeeece, eeCeeeece, ees iemeeves, ef vemeieex heeej ee meb oYee&le
kee@ues pe ef kebJee efJeeeheer"ele Jeeeece ef Meef yejs ef kebJee ef vemeieexheeej
efMeefyejs Deeeesepf ele kejCeele eeJeer .
3.
heoJeer Je heoJet ej DeYeemeeecele eer efJe<eeke Deejesieeee
meb keuhevesJej DeOeeef jle het mleke meeceerue kejCeele eeJes.
4.
eeLeef ceke Gheeej heeer eleske ef JeeeLeeAveeruee DeYeemeeceeletve
efMekeJeues Demelee les mJele leebee Je meceepeeee Gheeesieeme
he[s ue.
meboYe&
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
osne[jee, mJeeleer Je leeby es, DeveIee (2009), ef eeebes meceeefp eke me#eceerkejCe, eebleerp eesleer meeefJe$eeryeeF& hegues eer DeYeeme keW, hegCes efJeeeheer", hegCes, he=.e.19,20-34.
Yetmeejs, heeueer (2010), eeceerCe efeeebes Deejesie, efceUtve meeNeepeCeer ceeefmeke, Je<e& 10, Debke 8, Dee@iem 2010, he=.e. 54 les 56.
mee"s, Meejoe (2005), ueuekeej, eer cegeer mebIevee ekeeMeve, cegbyeF&, he=.e. 169 les 193.
efuecekej, megOeejke (2005), Deejesie mebJeeo, mebJeeo ekeeMeve, Deewjbieeyeeo, he=.e.7 les 41.
oeleej, eee Je leebyes, egleer (2000), DeefmlelJe mebIe<e& DeeefCe meeJe&YeewcelJe, eer DeYeemeemeceesefjue DeeJneves, ceneje^ eer efJeeeheer", cegby eF&. he=.=e. 55 les 77.
ieerleeueer efJe.ce. (2009), eer eMve mees[Jeleevee, efoueerhejepe ekeeMeve, ee.efue.hegCes, he=.e. 128 les 133.
KeeveefJeuekej, Jewpeebleer (1999), cegiOe ceOetj, jepenbme ekeeMeve, he=.e. 106 les 119.
efMejmee", Sme.er. (2008), ceefnuee Je yeeuekeueeCe, efevcee ekeeMeve, Deewjbieeyeeo, he=.e. 28 les 74.
cegUs, keceue (1979), meebmke=efleke ceeveJeMeee, efnceeueee efebme&, Deewjbieeyeeo, he=.e.38 les 41
kegbs, ceeOeJeer (2009), eer mege, [eeceb[ heefyuekesMevme, hegCes, he=.e. 1 les 13
70
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Sociology
eeceerCe efJekeemeees meeceeefpeke Je jepekeere hewuet

ee. MesKe peneje Deyogue jnerce
uees kemesJee keuee Je efJe%eeve ceneef Jeeeuee, Deew jib eeyeeo
emleeJevee:
Yeejle ne Kes[eebee osMe Deemeueeves Yeejleeee efJekeeme ne
Kes[eebee efJekeemeeJej DeJeuebyetve Deens. Yeejleere meceepeees meeceeefpeke,
jepeefkee Je DeeefLe&ke peerJeveeleerue heefjJele&ve ns eeceerCe meceepeeleerue
heefjJele&veevese Ie[tve esle Demeles leb$e%eeveelceke Je efJe%eeveJeeoer egieele eeceerCe
efJekeemeeke[s Skee Jew %eeefveke efkeesCeeves heeefnues peeles. Kej lej Yeejleeuee
mJeeleb$e efceUeueevebleje eeceerCe efJekeemeeeer ieleer Jee{le iesueer DeeefCe lee
ieleeruee DeeOeej neslee lees cnCepes meceepe efJekeeme keee&eceee cenelcee
ieebOeerpeeree eecemegOeejCesee keee&eceeheemetve mHegleea IesTve meceepeefJekeeme
keee&eceeeer megJeele 2 Dee@keesyej 1952 uee Peeueer. mJeble$e Yeejleeee
jepeIevesves ueeskeMeener ceeiee&ves keueeCekeejer jepeeeer efveefce&leer kejCes ns
Deeheues Gef Demeueees mhe kesues nesles DeeefCe eeceerCe efJekeemeeee efves
hebeJeeef<e&ke eespeveebeer ef veefce&leer Je leebeer keee&Jeener kejCeees "jefJeues nesles.
leeeevegmeeje eeceerCe efJekeemeeee efves F.me.1951 ceOes heefnueer
hebeJeeef<e&ke eespevee meg kejCeele Deeueer.
eeespeve :
eeceerCe efJekeemeeeer meeceeefpeke Je jepekeere hejsKee mhe kejleevee
leLee eeceerCe efJekeemeees meeceeefpeke Je jepekeere hewuetbes mheerkejCe kejerle
Demeleevee eeceerCe meceepeeee mecemee ue#eele IesTve lee mecemeebes efvejekejCe
kejCeemee"er meJe&eLece eeceerCe efJekeemeeke[s heg ve&jevesee efves heenCes
DeeJeMeke Deens. leeeyejesyej eeceerCe efJekeeme keee&eceele jepekeere Je
meeceeefpeke Iekeebes mecevJee meeOetve veJee peesce, veJee Glmeen efvecee&Ce
kejCeemee"er DeeefCe meceepe efJekeeme esepevee eeceerCe Yeeieeleerue pevelesuee
ceeefnle nesCeemee"er efJekeeme ieeleerue meceepe efJekeemeeee keee&ece mLeeefveke
pevelesee eefleefveOeerke mJeheeee ueeskeMeener mebmLeske[s meesheefJeuee heeefnpes. ner
eefleefveefOeke mebmLee cnCepes hebeeele jepe nese.eeceerCe efJekeemeeee efves
jepekeere hewuet cnCetve hebeeele jepeeeer ef$emeg$eer eespeveebeer efveefce&leer keve
eeceerCe efJekeemeeuee eesie efoMee osCeele Deeueer. emlegtle MeesOe efveyebOeees nse
eeespeve Deens keer eeceerCe efJekeemeeeer meeceeefpeke Je jepekeere hejsKee mhe
kejleevee leeee jepekeere hewuegb ee efJeeej kejCes Je leeeyejesyej efJekeemeeee
ceeOeceeletve eeceerCe Yeeieeleerue heefjJele&ve nesle Demeueeves meeceeefpeke hewuetbee
efJeeej kejCes Deieleees "jles. cnCetve emlegle MeesOe ef veyebOeele eeceerCe
efJekeemeees meeceeefpeke Je jepekeere hewuetbes DeOeeve kejCes nse ecegKe
eeespeve nese.
eeceerC e meceepeeee efJekeemeelceke efkeesCe meeceeef peke Je jepekeere hewuet:
meeceeefpeke, vewefleke Je heefjJele&veJeeoer hewuet:
eeceerCe efJekeeme meeOeeeee Demesue lej vewefleke cetueebeer peeCerJe
nesCes DeeJeMeke Demeles ee vewelf eke cetueebvee ceevemeMeeeere DeeOeejmege Deens.
ner vewefleke cetues peesheemeCeemee"er meceepeele efMe#eCeebeer Yetefcekee cenJeeeer
"jles. eeceerCe meceepeeeer vewelf eke mebenf lee Oecee&Jej DeeOeeefjle nesleer. Oeeefce&ke Je
vewefleke efveeceees heeueve,eeceerCe meceepe ne esves Je efvesves kejerle Demes hejbleg
DeeOegefveke meceepeele ee efveeceebes heeueve kejCeeee Yetefcekesle yeoue Ie[tve
:
Deeues DeeefCe vewefleke cetues yeouele iesueer. meceevelee mJeeleb$e, JeefeceJeeee

efJekeeme ner DeeOegefveke meceepeeeer vewefleke cetues meceepeele pele iesueer DeeefCe
DeeOegefveke meceepe ne Oece&efvejhes#elesuee Je ceeveJelesuee cenJe osle DemeueecegUs
meceepeees vewefleke DeefOeeve yeouele iesues DeeefCe eeeee meJee&le cees" e
Heeeoe eeceerCe efJekeemeeee efves Peeuesuee DeeheCeeme efometve esF&ue.
eeceerC e efJekeemeeee ceeOeceeletve meeceeefpeke heefjJele&ve:
eeceerCe efJekeemeeee ceeOeceeletve heefjCeeceer meceepe heefjJele&veeee
e<fkeesCe meceepeeuee eehle Peeuee. keejCe eeeerve Kes[eebeer meceepe JeJemLee
Yekekece heeeeJej DeeOeeefjle neWleer. peeleermebmLee, keg g byemebmLee Je ieecehebeeele
ee eefleefveOeerke mebmLesee ceeOeceeletve meJe& Kes[eebeer meceepe JeJemLee
DeeOeejuesueer nesleer. heee&eeves leebee efJekeememege leebeeJej DeeOeeefjle neslee.
efyeerMeebveer efMe#eCeeee ceeOeceeletve mebege keggbyeeueee neojs efoues DeeefCe
DeeweesefiekekejCeeee ceeOeceeletve Kes[eeleerue ueeske Menjele peeTve
GojefveJee&neeer meeOeves MeesOet ueeieues.eeceerCe meceepeeleerue ueeskeebee
GojefveJee&neee eMve megle iesuee. hejbleg eeceerCe Yeeieeleerue mebege keggbyeees
mJehe GOJemle nesle iesues. hejbleg veblejee keeueKeb[ele eeceerCe efJekeeme
keee&eceeee ceeOeceeletve Je leeeyejesyej ueeskeMeener efJekeWerkejCeeee
eefeesee ceeOeceeletve efJekeeme meeOeuee iesuee DeeefCe eeceerCe meceepeeee
DeeefLe&ke peerJeveeuee mLewe& eehle Peeues.
jepekeere efJekeemeelceke efkeesCe:
eeceerCe efJekeemeeee jepekeere hewuet efkebJee jepekeere heee&Yetceeres
mheerkejCe kejerle Demeleevee eeceerCe efJekeemeele hebeeele jepeeee
efJekeemeelceke efkeesCe Je hebeeele jepeeeer Yetefcekee ef Jekeemeeee efves
efkeleer cenJeeeer nesleer peebee ceeOeceeletve eeceerCe efJekeemeeuee Ske
JesieUere efoMee efceUeueer.
eeceerC e efJekeemeeee efves hebeeele jepeeeer ef$eeg$eer eespevee:
eeceerCe efJekeemeele jepekeere hewuetbes DeOeeve kejerle Demeleevee
DeeheCeebme hebeeele jepeeeer Yetefcekee mhe kejeJeer ueeiesue. cesnlee meefceleeree
efMeHeejMeervegmeej jeêre efJekeeme ceb[Ueee yew"keerle mLeeefveke mJejepe
Meemeveeee ceOeJeleea ceb[Ueves F.me.1959meeueer ueeskeMeener
efJeeWoerkejCeeuee ceevelee oMe&JeeJeer Demee "jeJe Peeuee. ueeskeMeener
efJekeWerkejCeeee heefnuee eeesie F.me.1959 ceOes jepemLeeve, iegpejele,
ceneje^ Fleeoer jepeebveer kes ueer. leebee ecegKe GsMe neslee. eeceerCe efJekeeme
veeF&ke meefceleerves F.me.1961 ceOes Deeheuee DenJeeue jepemejkeejeuee
meeoj kesuee leevegmeej cenejeêle efpeune heefj<eo DeeefCe hebeeele meefceleer
keeeoe kejCeele Deeuee. ee keeeeeeer DebceueyepeeJeCeer F.me.1962 ceOes
Peeueer DeeefCe mLeeefveke mebmLesee ceeOeceeletve eeceerCe efJekeemeeuee Ske
efJekeemeelceke efoMee eehle Peeueer.
hebeeele meefceleer:
eeceerCe efJekeemeeee efves hebeeele meefceleeree mLeehevee kejCeele
Deeueer hebeeele meefceleeree ceeOeceeletve eeceerCe Mesleer, ueIegGeesie,
heMegmebJeOe& ve, meeJe&peefveke Deejesie, eeLeefceke efMe#eCe, meceepekeueeCe Fleeoer
71
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

yeeyeleerle hebeeele meefceleeree ceeOeceeletve eeceerCe efJekeeme meeOeuee peeT
ueeieuee.
efpeune heefj<eo:
eeceerCe efJekeemeele DeefOeke Yej he[Jeer leLee efJekeemeeuee ieleer
efceUeJeer cnCetve efpeune heeleUerJej efpeune heefj<eoseer mLeehevee kejCeele
Deeueer. efpeune heefj<eo meefceleeree ceeOeceeletve eeceerCe efJekeemeeee keee&ece
DeeKetve leevegmeej lebeee efJekeemeeeer efoMee "jJeeJeer eemee"er ces nlee meefceleerves
Demes megeefJeues keer efpeune heefj<eosle hebeeele meefceleeres DeOe#e, ueeskemeYee Je
efJeOeeve meYee eebes meome DeeefCe efJekeeme Keeleele efpeune heeleUerJej keece
kejCeejs meJe& DeefOekeejer eebee meceeJesMe kejCeele eeJee DeeefCe eeceerCe
efJekeeme meeOeeJee DeeMeer Dehes#ee nesleer.
eecehebeeele:
eece efJekeemeeee Jeeeeueerle eecehebeeele cenJeeeer Yetefcekee heej
hee[les. eecehebeeeleeree ceeOeceeletve eeceefJekeemeees keee& heej hee[Ceees
efveoxMe cesnlee meefceleerves efoues nesles. eece efJekeemeeee efves eecehebeeeleeres
mLeeve DeefleMee cenJeees Deens. leebee ceeOeceeletve jmles, Jeerpe, efheCeeee
heeCeeee eMve, Deejesie, mJelee Fleeoer keeex eecehebeeeleeree
ceeOeceeletve kesueer peeleele DeeefCe eeceefJekeemeeuee ieleer eehle nesle iesueer.
DeMee heleerves eeceerCe efJekeemeeeer meeceeefpeke Je jepekeere
hejsKee leLee efJekeemeeee hewuetbee ef Jeeej eeceerCe efJekeemeeee efves
DeefleMee cenJeeee Deens. keesCeleener efJekeemeeuee efoMee osCeemee"er
efJekeemeelceke heee&Yetefceeer DeeJeMekelee Demeles. leMeere DeeJeMekelee eeceerCe
efJekeemeeee yeeyeleerle mege ueeiet nesles.
mebMeesOeve heleer:
mebMeesOeve heleer ner Ske yeewe
f ke heeleUerJej DeeOeejuesueer eefeee
Deens.veJeerve leLes efkebJee leJes MeesOeCeemee"er pegveer leLes efkebJee leJeebes
hejer#eCe kejCeemee"er kesues iesuesues heleMeerj eelve cnCepes mebMeesOeve nese.
emlegle MeesOe efveyebOeeceOes meeceeefpeke Ieveebes Meeeere heleerves
DeOeeve kejCeemee"er JeCe&veelceke mebMeesOeve heleeree DeJeuebye kesuee Demetve
emlegle MeesOeefveyebOeeeer JeemleefJekelee Jee{efJeCeeee efves mebyebefOele leLeebes
mebkeueve kejCeeee eelve kesuesuee Deens.
mebMeesOeveeeer Jeehleer / ceee&oe:
eeceerCe efJekeemeees meeceeefpeke Je jepekeere hewuet ee mebkeuheveees
DeOeeve kejerle Demeleevee efJekeemeeee ceeOeceeletve Peeuesues heefjJele&ve
leeeyejesyej efJekeemeees jepekeere, DeeefLe&ke, meebmke=efleke, meeceeefpeke Iekeebes
DeOeeve DeeefCe eeceerCe efJekeemeeee efves hebeeele jepeeeer ef$emeg$eer eespevee
cesnlee meefceleeree efMeHeejMeer, veeF&ke meefceleeree efMeHeejMeer, efyeerMe
keeueKeb[ lemese mebhetCe& eece efJekeeme keee&ece Fleeoer yeeyeeRee DeYeeme
emlegle MeesOe efveyebOeele Dehesef#ele Deens. hejbleg ee meJe& Iekeebee DeYeeme
emlegle MeesOeefveyebOeele kejCes Mekee veener. leeJej keener mebMeesOelceke ceee&oe
he[leele cnCetve eeceerCe efJekeemeees meeceeefpeke Je jepekeere hewuet eebeee

DeYeeme emlegle MeesOe efvebyeOeele kejCeele Deeuesuee Deens.
mebMeesOeveeeer Gefes:
1) eeceerCe efJekeemeeee meeceeefpeke Je jepekeere heee&Yetefceee Dee{eJee IesCes.
2) eeceerCe efJekeemeele ueeskeMeener efJekeWerkejCeeee hee"hegjeJee kejCes.
3) eeceerCe efJekeemeele hebeeele jepeeeer Yetefcekee mhe kejCes.
4) eeceerCe efJekeemeeee ceeOeceeletve meeceeefpeke heefjJele&veees DeOeeve kejCes.
5) eeceerCe efJekeemeele hebeJeeef<e&ke eespeveebee Dee{eJee IesCes.
mebMeesOeveeeer ie=efnlekes :
1)
jepekeere hewuetbee efJeeej kejlee meesee ueeskeMeener efJekeWerkejCeeves
eeceerCe Yeeieele cees" ee
keee&#es$eeeer mebOeer efvecee&Ce
Peeuesueer efometve
esles.
2)
meeceeefpeke hewuetbee efJeeej kejlee eeceerCe hegve&jevesceOes efJekeemeeee
ceeOeceeletve meeceeefpeke heefjJele&veeuee efoMee efceUeueer.
3)
eeceerCe efJekeemeeee ceeOeceeletve eeceerCe DeeefLe&ke efmLeleerle
megOeejCee Peeuesueer efometve esles.
4)
ke=<eer efJe<eeke efkeesCe ne Jew%eeefveke Je leb$e%eeveelceke mJeheeee
efometve eslees.
5)
eeceerCe efJekeemeeuee eceyelee Deeuesueer efometve esles.
6)
hebeeele jepeeee Les heefjCeece eeceerCe efJekeemeele Peeuesuee
efomelees.
efve<ke<e&:
eeceerCe efJekeemeees meeceeefpeke Je jepekeere hewuetbes DeOeeve kejerle
Demeleevee eeceerCe efJekeemeeJej heefjCeece kejCeeje cenJeeee Ieke cnCepes
ueeskeMeener efJekeserkejCeeeer eefeee nese. ueeskeMeener efJekeWerkejCeecegUs
eefleefveOeerke mJeheeee mebmLeseer efveefce&leer Peeueer leelegve hebeeele jepeeeer
ef$emeg$eer eespevee efvecee&Ce keve eeceerCe efJekeemeeeer ieleer DeefOeke Jee{le iesueer
eeceerCe efJekeemeeee heefjCeece ne eeceerCe meeceeefpeke heefjJele&veeJej nesle iesuee
DeeefCe eeceerCe Yeeieeleerue DeeefLe&ke mLeerleer, MesleerefJe<eeke DeeOegefveke efkeesCe
Je leelegve Peeuesueer eeceerCe Yeeieeeer efJekeemeelceke Jeeeeue jepekeere Je
meeceeefpeke heee&Yetefceee efJeeej kejlee eeceerCe Yeeieeee efJekeeme lej Peeueee
leee yejesyej eeceerCe pevelesee jepekeere nkekeeeer peeCeerJemege Peeueer.
efJekeemeeee eefeescegUs eeceerCe pevelee mLeeefveke jepekeejCeele hegJeeahes#ee
DeefOeke eceeCeele menYeeieer nesT ueeieues. leecegUs leebeele mLeeefveke meee
mheOee& meg Peeueer Demeueer lejerner eeceerCe meceepeeee efJekeemeees yeoueles efe$e
meJe&e yeeyeleerle DeeMeeoeeke Deens Demes cee$e cnCelee esCeej veener hejbleg
meeceeefpeke Je jepekeere eefeescegUs eeceerCe efJekeemeeuee efJekeemeelceke er
efceUeueer ns cee$e veekeejlee esCeej veener.
meboYe&
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
eeceerCe Je veeiejer meceepeMeee : keJne[s yeer.Sce.

Yeejleere meceepe eMve DeeefCe mecemee : [e@. megOee keeUoeles
eeceerCe meceepeMeee : ee. peeWOeUs FMJej/ ee.MesKe peneje
Yeejleere Kes[er : DeLe& Je jepekeejCe eMeJeblejeJe eJneCe ceneje^ cege efJ eeeheer",veeefMeke
Yeejleere meeceeefpeke mecemee : [e@. mebieJes efJekeeme
ieebOeer efJeeej oMe&ve : kegceej veeieesjeJe
meeceeefpeke mebMeesOeve heleer : [e@. iegveeLe vee[ieeW[s
72
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Sociology
efuebie mebyebOeer Demeceevelee: efuebie iegCeesejees eceeCe,

keejCes Je Gheeeeespevee
ee.eemes ceOegkej njer
jepeef <e& Meeng keuee Je efJe%eeve ceneef Jeeeuee, JeeUtpe, lee.ieb ieehet j, efpe. Deew jbieeyeeo
eemleeefJeke:Yeejleeeer mebmke=leer ner peieeleerue eeeerve mebmke=leerhewkeer Ske Deens.

esLeerue kegg byeJeJemLee cegues, eeruee eeeerve keeUeheemetve efceUCeeje
ceevemevceeve ne Yeeweflekeee heg{ ejuesuee heeefMeceele osMeeee keglegnueeee
keeeceee efJe<ee "juesuee Deens. ieeieea, cew$eseer meejKee eeeerve keeUeleerue
efJeog<eeRheemetve les Deefueke[ee keeUeleerue jeCeer ue#ceeryeeF&, [e@. DeeveboeryeeF&
peesMeer, meeefJe$eeryeeF& Heg ues, Fbeof je ieebOeer, eefleYeeleeF& heeerue DeMee
JesieJesieee #es$eeleerue ceefnueebveer Deeheuee kele&=lJeeeer egCegke peieeuee oeKeJetve
efoueer Deens. Demes Demeleevee meceepemegOeejCeeee #es$eele osMeele Deesmej
Demeuesuee cenejeêle mege eer-heg<e eceeCeeee meceleesue {emeUle peeJee, ner
Heej efeleWeer yeeye Deens. eer DeeefCe heg<e ner meceepejLeeeer oesve eekes Deensle.
me{, efvejesieer meceepeeee pe[CeIe[Ceermee"er eer-heg<e eceeCeeee meceleesue
vewmeefie&keefjlee jeKeCes DeeJeMeke Deens. cee$e Deefueke[ee keeUele
DeleeOegefveke leb$e%eeveeee ceeOeceeee egkeeree Jeehej keve ne meceleesue
ke=ef$eceefjlee {emeUJeuee peelees Deens. cegueiee ne JebMeeee efoJee, leecegUs
cegueieee nJee ner Deleble egkeereer YeeJevee eeceeies Deens. ner YeeJevee ve kejCes
ns DeeheCee meJee&meceesjes meJee&le cees"s DeeJneCe Deens.
efuebieYesoeee DeLe&:efuebieYesoeJej DeeOeeefjle keesCeleerner JesieUer JeeieCetke, Ieeleuesueer
ceee&oe efkebJee leebvee JeieUCeees ekeej peeee nslet efeeebveer les nkeke
GheYeesiet veesle ne Demesue Je leebee nkekeeJej yebOeves DeeCeCeemee"er efkebJee
hetCe&heCes iewjueeiet kejCeeee GosMeeves efouesueer JeeieCegke Demesue, meeceeefpeke,
DeeefLe&ke, jepekeere, meebmke=efleke #es$eele eeree JewJeeefnke opee& ue#eele IesTve
efleuee nkekeeheemetve Jebefele "sJeues peele Demesue lej leer efuebieYeso, efuebie
efJe<ecelee "jles.
YeejleeceOes meJe&e meceepeele Oece&, peeleer, JebMe Je eosMeeceOes
cegueieer pevceeuee esCes ner Ievee cegueeee pevceeeceeCes Deefueke[ee keeUele
mJeeielehej Ievee ceeveueer peele veener. eerke[s heenCeeeer heg<eeeer er ner
DeeefLe&ke ee DeesPes Deens, efleee mebhetCe& Deeeg<eele efleeer keeUpeer IeeJeer
ueeieles. efleuee mebj#eCe eeJes ueeieles. leer kegg byeeee efkebJee meJe& meceepeeee
keueeCeemee"er keenerner neleYeej ueeJele veener. Demee iewjmecepe meceepeele
Demeueees efometve esles. leecegUs cegueeree pevceeDeeOeere leeree eieleeree ceeie&
yebo neslees. Deepe eefle Je<ee&uee heeseuf eme keeee&ueeele 5000 ngb[eyeUer,
30,000 ngb[eemee"er UJeCegke, 13,000 DehenjCe, 26,000
Meeefjjerke yeUpeyejer Je ueQieerke Uebee 11,000 kes mesme veeWoefJeuee peele
Deensle. ele#eele Deeke[sJeejer eehes#eener peemle Deens. eeJeve efuebie efJe<ecelee
ue#eele esles.
efuebie iegCeesej eceeCe:peveieCevee 2011 ceOegve mhe Peeuesues JeemleJe mecepetve Ieeees
Demesue lej eeleerue meebefKekeere ceeefnleerke[s kesJeU Deeke[sJeejer cnCetve Deelee
ogue&#e kejlee esCeej veener. eeletve mhe nesCeejer meeceeefpeke efJe<eceleseer ojer
:
DeeefCe leeletve YeefJe<eele efvecee&Ce nesCeeje iebYeerj meeceeefpeke eMve eeke[s

Deeheueeuee Deeleee ue#e eeJes ueeiesue.
peveieCevee
2011
eceeCes
Yeejleeeer
ueeskemebKee
1,210,193,422 Flekeer Deens. leele heg<eebeer ueeskemebKee 623,
724, 248, lej efeeebeer ueeskemebKee 586, 469, 174, Flekeer
Deens. eeceOes Ske npeej heg<eebceeies ceefnueebes eceeCe 940 Deens. eeleerue
eeceerCe ceefnueebes eceeCe 947 lej Menjer Yeeieeleerue ceefnueebes eceeCe 926
Flekes Deens. cnCepese Ske npeej heg<eebceeies 60 ceefnueebeer keceer Deens.
ceneje^ jepe ef uebi eiegC eesej eceeCe:2011 ee peveieCevesvetmeej ceneje^ jepeeeer ueeskemebKee SketCe
11,23,72,972 Flekeer Deens. eeceOes eeceerCe ueeskemebKeses eceeCe
6,15,45,441, lej Menjer Yeeieeeer ueeskemebKee 5,08,27,531
Flekeer Deens. eeceOes heg<eebeer ueeskemebKee 5,83,61,379 Flekeer Deens.
leer eeceerCe Yeeieele 315,93,580 lej Menjele 2,67,67,817
Flekeer Deens. jepeele ceefnueebeer SketCe ueeskemebKee 5,40,11,575,
Flekeer Deens lej 2,40,59,714 Flekeer Deens.
efuebie eCeerle efJe<eceles eer keejCes:ieYe& efuebie efveoeveemee"er meesveeseeHeer ceefMeveee Jee{lee Jeehej:ieYe&efuebie efveoeveemee"er meesveeseeHeer ee ceefMeveee Jee{lee
JeehejecegUs cegueeree pevceoj keceer nesCeeceeies yeouele eeueuesueer ceeveefmekelee
DeeefCe DeeOegefveke leb$e%eeveeee Jeehej keve ieYee&es efuebieef veoeve keve eer
YegCenleses Jee{uesues eceeCe eecegUs efebleepeveke heefjefmLeleer ef vecee&Ce Peeueer
Deens. ne cegueeRee pevceoj Demeee Iele jeneruee lej YeefJe<eele meeceeefpeke
meblegueve efyeIe[Ceeeer oe Mekeelee efvecee&Ce Peeueer Deens.
heg<e eOeeve mebmke=leer:Yeejleere mebmke=leer ner heg <e eOeeve mebmke=leer Demeuesueer efomeles
leecegUs heg<eeceOes Ske ekeejeer efeeeke[s heenCeeeer ogece mJeheeeer
YeeJeveee leeej Peeuesueer Deens. lee yejesyej heg<eeceOes eslJeeeer YeeJevee
efvecee&Ce Peeuesueer Deens. leeceOegve eereebvee vesnceere oggece JeeieCetke efoueer
peeles.
Mew#eefCeke ceeieemeuesheCee:efuebieYesoees cenJeees keejCe cnCepes eereebee ef"keeCeer DemeCeeje
DeefMeef#eleheCee nese. Yeejleele meJe&e efeeebvee efMe#eCeeeer mebOeer ve
efceUeueecegUs Je efMe#eCeeheemetve Jebefele jeefnueecegUs efeeeb vee mJele:eer eieleer
kejlee Deeueer veener. efMe#eCe vemeueecegUs Deeheuee DeefOekeej Je nkekee efJe<eeer
peeie=lelee veener leecegUs efuebieYesoeletve Demeceeve JeeieCetke eeree menve kejleevee
Dee{Uleele.
Yeejleere meceepeeceOes mejkeejer eb$eCesceOegve keece kejCeeje veeskejJeie&
Meemekeere keeces keMee ekeejs kejleele ns pej yeIeerleues lej yengleebMeer kece&eejer
efeeebes nkeke leebvee efceUJetve osCeemee"er eelve kejerle veenerle. SketCee
Yeejleere meceepeeceOes DeefOekeeNeebeer ceeveefmekelee mege efuebieeJej DeeOeejerle
efJe<ecelesme keejCeerYetle "jles. lemese efuebieYeso ve kejCeejs Deveske keeeos
73
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

Demetve mege leebeer eesie heleerves DecebueyepeeJeCeer ve PeeueecegUs leeee
Heeeoe IesTve yejeMeer heg<e ceb[Uer heejbheeefjke heleerves eereeJej Jee&mJe
ieepeJeleevee efomeleele.
efeeebeer DeeefLe&ke ogjeJemLee:efuebieYesoeJej DeeOeejerle efJe<ecelesmee"er eereebeer DeeefLe&ke ogjeJemLee
mege keejCeerYetle "jle Deens. efeeebee veeJeeJej mJele:eer peceerve, ceeueceee
veener leecegUs efe DeeefLe&ke efves hejeJeuebyeer yeveles. leecegUs yengleebMeer efeee
hejeJeuebyeerlJeecegUs Deveee menve kejleele.
SketCee efeeebes Dehetjs efMe#eCe Dehetjer mebheeer, meeceeefpeke
o[heCe, Meemeveeeer Meemekeere eespevee Je keee&eceele efeeebvee hetCe& eJeenele
DeeCeCeeeer Goemeerve Je=eer DeMeer efJeefJeOe keejCes efuebie eCeerle Demeceevelesmee"er
keejCeerYetle "juesueer Deensle.
efuebieeCeerle efJe<ecelee keceer kejCeemee"er Gheee eespevee :1)
MeeUe Je kee@uespeceOetve efeeebee nkekeemebyeOeer efuebieYeso efJejef nle
DeYeemeece meg kesuee heeefnpes. keeeeeeer DebceueyepeeJeCeer keve
efeeebvee leees DeefOekeej eoeve kesues heeefnpes.
2)
Jele&ceeve he$e Je efe$eheeeer Yetecf ekeener eeceOes cenJeeeer Deens.
Jele&ceeve he$eeletve eebieuee keeee&eer mekeejelceke ceeef nleer eeJeer
efe$eheeceOetvener j[CeeNee leeej kejCeeNee ceefnueebes efe$eCe
meceepeeheg{ s osT vees.
3)
efeeebvee efJekeeme keeceeee cegKe eJeenele menYeeieer keve IesCeeee
leebeer #ecelee Jee{JeCeeee eelve nesCes DeeJeMeke Deens. leebeer
keee&#ecelee meJe& Meemekeere keeceele Je meeceeefpeke #es$eele efomet ve
Deeueer heeefnpes. lee efves efJeMes<e eelve nesCes iejpeses Deens.
4)
kegg byeeletve ceeveefmekelee yeoueeeuee nJeer Deens, pemes keer heg<eebveer
Iejeleerue keeceebvee efeeebvee ceole kejCes.
5)
keeceeee mebOeer GheueyOe keve osCes, eesie keeces osCes, meceeve
Jesleve osCes.
6)
ieYe&OeejCeslee efuebieleheemeCeerJej keeeeeves yebOeves IeeueCes.
7)
efeeebes Iejeleerue keece kegCeeeener ue#eele esle veener leeruee hetCe&
JesU hewMeeeer keeces efoues lej eflees GlheVe efme he[sue DeMeer keeces
osCes iejpeses Deens.
8)
efnbot keeeeele yeoue keve mebege keggbyeeleerue mebhheleerle efeuee
mebhheleerle meceeve ef nmmee efceUeeuee nJee.
9)
MeeUsceOes cegueebee veeJeemeceesj DeeF& Je Jeef[ue oesIeeeerner veeJes
ueeJeCes.
10) efeeebee veeJeeves peceerve DemeeJeer peceerveerJej efleee keeeosefMej
DeefOekeej DemeeJee efleee veeJeeves peefceve Demeueeme kepe& kee{Ces
Flej JeJenej meesF&es peeleerue.
11)
ngb[e eLee, yeeueefJeJeen eLeebvee keeskeesjheCes yebo kejCeeeer

efeeebceOes efveCe&e #ecelee Demeueer heeefnpes leer efvecee&Ce kejCeemee"er
efJeefMe peyeeyeoejer leebvee efoueer iesueer heeefnpes leemee"er keggb yeeleerue
meJe& Jeeerveer eleskeees meg hle iegCe DeesUKetve og meNeeee keeceele
neleYeej ueeJeuee heeefnpes efeeebes meg hle iegCe DeesUKetve les Jee{erme
ueeJeCeemee"er eelve kejeJesle.
12) veJee leb$e%eeveeee Heeeoe efeeebvee nesF&ue eemee"er eelve kejeJesle.
13) ke=<eer #es$eees ceefnueekejCe Je keggbyeeleerue megj#eses Jee{les DeesPes
efeJej ekeeJes leecegUs efuebieYeso ve nesleerue efe #ecelee Jee{sue,
efe heg<e meceevelee Jee{sue.
14) meeceeefpeke, Oeeefce&ke, heg{ejer eebee meneesieeves JewJeeefnke,
IemHees, heesieer keeeos, cegueebes heeuekelJe ee mebyebOeeree
keeeeele eesie yeoue kejeJesle.
15) Fueskeê@efveke ceeefnleer leb$e%eeve Je DeVeeefeee, ke=<eerGeesie Je Jee
Geesie eeceOes efeeebee menYeeie Jee{JeCes.
16) keejKeeCeeceOetve efeeebvee efoJemee Je je$eeres keece kejlee eeJesle
eemee"er eesie leer megj#ee hetjJeCes.
17) efkeleer Deeheles DemeeJeerle ne efveCe&e IesCeees mJeeleb$e efeuee
DemeeJes.
18) pevce ce=leg, efJeJeeneee veeWoer Deetke kejeJeele.
19) meceeve Jesleve Je efkeceeve Jesleve keeeeebeer ke"esj DecebueyepeeJeCeer
kejCes.
20) efeeebes nkeke, keeeeemeboYee&le meJeeveee ceeefnleer keve osCes.
Jeefjue efJeefJeOe lejletoer DeLee&lee efeeebee me#eceerkejCeemee"er Je
efuebieYeso keceer kejCeemee"er cenJehetCe& "jleerue.
meejebMe :peie yeouele Je efJemleejle Deens, peieCeeeer Mewueer yeouele Deens.
veJeerve DeeJneCes Deeheues ojJeepes "es"eJele Deensle. keeueeveghe DeeheCener
yeouele Deenesle. heCe hegjsmes yeouele Deenesle kee? Deeheueeuee yeoueebee yeesOe
neslees Deens kee? DeeheCe De%eeve DeeefCe keeueyeee cetueebvee vekeej oslees
Deenesle kee? pes veJes Deekeejeuee esles Deens leele eeruee keesCeles mLeeve Deens.
eeee efJeeej kejCes DeeefCe MeesOe IesCes Heej iejpeses "jCeej Deens.
meboYe&
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
[e@. IeeeeU Sme.eYet - meceepeMeee - eer. ieg meceLe& ekeeMeve efMemlej, leepeyebo - 2001.
ee. peeble Ieeies - meceepeMeee - hebeiebiee ekeeMeve, keesunehetj - 2001
[e@. mceerlee cesns$es - Yeejleere eer DeeefCe ceeveJeeefOekeej - eer. meeF&veeLe ekeeMeve, veeiehetj - 2011.
efeeebee meeceeefp eke opee&, nekeeje, peguew, ef[meWyej- 1998.
hegieefueee, megveerleer (ye@.) eer DeeefCe keeeoe - eer meKeer ekeeMeve, hegCes - 1978.
eebos he.je. ngb[eyeUer - cegkegvo ekeeMeve "eCes - 2002.
efleuee JeeeJee, YeefJe<e Ie[Jee - ueeskejepe ceee& - 2010, mehWy ej - 2011.
74
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Music
laxhrkpk ekul'kkL=k'kh laca/k
izk-lkS-fnikyh panzdkar ikaMs

Lojkuan ckyklkgsc lw;Zoa'kh
iq-v-gksGdj egkfo|ky;] jk.khlkojxkao] ij.kh
meejebMe
laxhr gs Qqjlrhpk osG ?kkyok;ps rlsp euksjatukps ,d lk/ku vkgs- vlk loZlkekU;kpk laxhrkP;k ckcrhr n`Vhdks.k dkgh vakh [kjk
ekuyk rjhgh laxhr gs ekuokP;k n`Vhus vUUk] oL=] fuokjk ;k eqyHkwr xjts brdsp vko;d vkgs- dkj.k laxhrkus ekuokps nSuafnu thou O;kiysys fnlwu
;srs- laxhr ekuoh thoukkh ,o<s ,d:i >kys vkgs fd] laxhrkfkok; ekuoh thou gh dYiuk ns[khy vlg okVrs Eg.kwup âlaxhrsu thoue~* ;k laLd`r
opukph izfprh ekuoh thou txrkuk inksinh ;sr s- lkfgR; laxhr dyk foghu %A Lkk{kkr~ Ik'kq%iqPN fokk.kghu%A*
Okjhy laLd`r lqHkkkhrkus laxhrkps egRo ekuokP;k n`Vhus fdrh vkgs gs fnlwu ;srs- vkiY;k nSuafnu thoukr lq[k nq%[kkP;k izlaxh vki.k laxhrkpk
vkJ; ?ksrks- izLRkqr kks/k fuca/kkr laxhrkpk ekulkkL=kkh fdrh ?kfuB laca/k ;srks rs osxosxGk mnkgj.kk}kjs ekaM.;kpk iz;Ru dsysyk vkgs- laxhrkr eukP;k
,dkxzr syk Qkj egRo vkgs- ,dkxz gks.ks Eg.kts ,[kknk xksVhdMs y{k dsanzhr dj.ks gks;- Eg.kwu dks.krsgh dke djrs osGh izFker% eukyk vkoj ?kkywu R;kph
,dkxzr k lk/k.ks xjtsps vkgs- eu fu;a=hr Bso .;klkBh laxhr gk loksZRre ekxZ vkgs-
izLrkouk %&
vkiY;k nSuafnu thoukr lq[k nq%[kkP;k izlaxh vki.k
laxhrkpk vkJ; ?ksrks- ek.klkP;k thoukr êu* gk vlk ?kVd
vkgs dh]T;kPkk Fkkax HkY;kHkY;kauk Ykkxr ukgh- vkiY;k eukyk
gks.kkjh tk.kho gh pSrU; Lo:Ik vlrs- ghp tk.kho izxV
dj.;klkBh] R;k tk.khosrhy vkuan O;Dr dj.;klkBh vkiys
kCn gs lqjkaph enr ?ksr vlrkr- ek.klkyk vkiY;k thoukr
vkfRed lq[ k gk dsanzfcanq vlrks- vkfRed lq[ k Eg.kts vkuanp
vlrks- vkuan gh vkiY;k lq[ kkph ijeksPp voLFkk vkgs- tsaOgk
vkiY;kyk vkuan gksrks- rsaOgk vkiY;k eukyk vrh lq[ kkph o
kkarhph tk.kho gksrs- vkf.k laxhr gh vkuan O;Dr dj.;kph
dyk vkgs- laxhr gh vkiY;k eukph Hkkkk vkgs- vkf.k Eg.kqup
rs FksV vkiY;k +n;kyk fHkMrs o vkRE;kkh laidZ lk/krslaxhrkus ve;kZn vkuan feGrks rj vkiY;k ekufld o
kkfjjhd O;k/khauk nqj dj.;kph ,d foy{k.k kDrh ;k laxhrkr
vkgs- oj ueqn dsY;kizek.ks ek.klkps eu papy vlrs ;k papy
eukyk ,dkxz dj.;kps lkeF;Z laxhrkrp vkgs- gs vusd laxhr
rKkauh]kkL=Kkauh osxosxGk iz; ksxka}kjs fl) dsys vkgsfiDl fejkUMsy ds vuqlkj &^laxhr vkRek rFkk kjhj esa
tksk mRiUu djds jksx dks Bhd djrk gSA
laxhr ekfld-vkWxLV]2011]MkW -dohrk porhZ]i`B -03
Hkkjrkr o bZrj nskkrgh vusd izdkjP;k laxhr
fpfdRlk i)rh miyC/k vkgsr- R;ke/;s gks fe;ksiWFkhd fpfdRlk]
vk;qZosnhd fpfdRlk] euksoSKkfud fpfdRlk b- pk lekosk gksrkslaxhrkpk ekufld fodklk'kh laca/k %&
eu fpfdRlk Eg.kts ekuokP;k ekufld jksxka oj
mipkj dj.ks gks;- tlktlk le;kuq:i izR;sd xksVhr cny
?kMr xsyk rkk uohu i)rh leksj vkY;k] uohu kks/k leksj
vkys R;kp izek.ks ek.klkPkk kkjhfjd] ekufld fodkl
dj.;klkBh bZrj dkgh ckchacjks cj laxhrkpk Qkj eksBk okVk
vkgs- ekufld vLoLFkrk nqj dj.;klkBh laxhrkpk mi;ksx
dsyk tkrksekufld fopkjksa ,oa jksxka s ij laxhr dh fpfdRldh;
izHkko dks Lohdkjrs gq, MkW- ,l Jhfuoklu~ us vius kks/k i=
esa fy[kk gS - Anxity , depression, schizophrenia,
mental retardation, autism, psyschosomatise,
disorders of various descriptions, insomnia,
:
behavioural, disorders pertaining to aggression

phobias sexual devations. Drug abuse and the like
are amenable to supplementaruy thereapy with
music.
laxhr vkW xLV]2011 MkW - dohrk porhZ] i`B 07
xzhd e/;s vfrk; izkphudkGh laxhr iz ;ksx i)rhpk
mipkj lq: >kyk gksrk- ik;Fkkxksjl] IysVks] vWfjLVkWVy btxizfl) fopkjoarkuh tulkekU;ke/;s vlysyh fHkrh]n;k bHkkouk kq) dj.;kpk rlsp laxhrkP;k ek/;ekrwu jksx fuokj.k
dj.;kpk okja okj mYys[ k dsysyk vkgs- R;kyk fopkjoarkuh
^prophylactic and eathrtic power of music* vls
lacks/kys vkgslaxhrkrhy Lojkauh eukyk kkarh feGrs o
thoukrhy loZ fooapuk o fpark ;k laxhrkr foyhu gksrkrlaxhr ,sdY;kus dkuk cjks cj eukyk lq)k vk/kkj feGrks vls
laxhr eukyk tknqe; dsY;kfkok; jkgr ukgh- R;keqGs ,dk
osxGkp vo.kZuh; vkuankph vuqHkwrh gksrs^tc eS eu%'kkarh ikuk pkgrk gwWa ] rks eSa laxhr dk
vk/kkj ysrk gwWaA* -egkRek xka/kh
Ukknkpk ygku eksBsi.kk gk R;kP;k frozros j vk/kkjhr
vlrks- R;kpk izHkko gk esanwoj o n;koj tsaOgk gksrks R;kosGh
jDrf;k izHkkohr gksrkr- o R;keqGs ekuokP;k ekufld jksxkaoj
uknkpk ifj.kke fnlwu ;srks- Eg.ktsp ekuoh eu gs laxhrkrhy
uknkewGs iz Hkkohr gksrsukn dk dky (Duration), ukn fd foiqyrk
(Volume), ukn fd LiVrk ;k mToyrk (Tonal
quality), ukn fd fnkk] ukn dk izdkj] ukn fd xrh vkSj
daiu (Vibration) vkSj rkjrk (Pitch), b- lHkh dk izHkko
izk.khek= ij iMrk gSA euq; dk fparu] dYiuk vkSj mldh
izsj.kk laxhr ds bUgh oSKkfud rRoksa ls izHkkfor gksrh jgrh gSA
laxhr fokkjn]y{ehukjk;.k xxZ]i`B -660
1950]iklwu ikpkR; nskkr laxhrkpk okij izkeq[ ;kus
ekufld vktkjklkBh dj.;kr ;sow ykxyk- vW yksiWFkh]
gksfe;ksiWFkh] uWpjksiWFkh b-oS|dh; mipkjkaP;k kk[kkaizek.ksp
laxhr fpfdRlk Music Therapy i)rhuqlkj jksxkojhy
mipkjkaps iz;ksx gksr vkgsr-nSuafnu thoukps vfoHkkT; vax
75
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

vlysY;k Hkkjrh; laxhrkpk mi;ksx dsoG eu%kakrhlkBhp ukgh
rj vk/;kfRed mUurh o izk.kkDrh lkDr dj.;klkBh gh
gksrks ;kyk ikpkR; fon~okukauhgh iqVh fnyh vkgsvW yksiWFkhP;k dkgh vkSk/kkps nqifj.kke y{kkr ;sow
ykxY;keqGs ikpkR; lakks/kd o MkWDVj E;q f>d Fksjih lkj[;k
mipkj i)rhdMs oGyss vkgsr- l/;k vesjhdsr toGikl 5000
E;qf>d FksjvihLV mipkj djhr vlY;kpk vgoky igko;kl
feGrks- laxhr fpfdRlk gh euks:X.kkoj Qkjp Qk;nskhj Bjrsmnk- foLej.k fdaok y{k yodj dsanzhr u gks.ks] Le`rhHkzak]
oSpkfjd xksa/kG] cksy.;krhy xkaas /kG blaxhr fpfdRlsus okp.k]euu]ys[ku iBu {kerspkgh
fodkl gksrks- dsoG ,o<sp ukgh rj Ogk;ksfyuph e/kqj /ouh
,sdY;koj 15 feuhVkr rhoz izek.kkrhy Mksdsnq[kh deh gksrsrlsp fgLVhjh;k lkj[;k Hk;adj jksxkps mPpkVu lq)k laxhr
fpfdRlk i)rh}kjs dsY;kps iz;ksx ikg.;kr vkys vkgsr- MkWdohrk porhZ ;kaP;k erkuqlkj laxhrkr bZrj vkSk/kkis{kkgh
tkLr jksx foukkd xq.k vkgsrlaxhrkpk ifj.kke FksV ekuoh easnqrhy fyachd
flfLVeoj gksrks vkf.k R;keqGs ekuoh Hkkouk fu;a=hr gksu eu
kkar gks.;kl enr gksrs- Hkkjrh; laxhrkrhy jkxkaps Loj] y;]
Lojkaph xaHkhjrk] papyrk b-pk ekuoh eukoj iM.kk;k
izHkkokeqGs ekufldrsr cny gksrks] gs vusd iz;ksxkauh fl) >kys
vkgs- lrr papy vl.kk;k ekuoh eukyk ,dkxz dj.;kps dke
dsoG laxhrp d: kdrs] dkj.k ;ksx lk/kus izek.ksp laxhr
lq)k ,d lk/kukp vkgs- izkphu xzaFkke/;s kjhjkyk ^xk=oh.kk*
vls lacks/kys vkgs- kjhjke/;s uknkph mRiRrh gh ok;q o
vXuhP;k la;ksxkus gksrs- n;ke/;s izxV gksrks rks ^vukgr ukn*
o daBk}kjs izxV gksrks rks ^vkgr ukn* gks;iou vXuh la;ksx rs izxV vukgr vknh
rkulsu laxhr eu] dgks lqju czEguknh A
&rkulsu
laxhrkps ukn - rjax gs eu] cq)h] vkRek ;kauk izsfjr
djrkr- ;kpk mi;ksx Hkkjrkrhy vusd vk/;kfRed larkuh eu
bZoj pj.kh fLFkj dj.;klkBh d:u ?ksrysyk vkgs- Lor%
Hkxoku Jhd`.k ukjnkl vls lkaxrkr dh]
ukga olkfe oSdqaBs ;ksxhuka gn;suoS A
en~HkDrk% ;= xk;fUr r= frBfeukjn% AA
Jhd`.kkP;k os.kw uknkus loZ txkpk folj iMys Y;k
xksihdkaps o.kZu izkphu xazFkkr igko;kl feGrs- egkhZ ukjn]
egkhZ rqac:] guqeku] Jhx.ksk] jko.k] egknso gs gh laxhrkrhy
tk.kdkj letys tkrkr- lar rqdkjke] lar jkenkl]
rqylhnkl] lqjnkl] Lokeh gjhnkl] ehjkckbZ] R;kxjkt]
pSrU;izHkq b- vkk vusd larkuh laxhrkP;k ek/;ekrwu ekuoh
eukyk brj fodkjkaiklwu nqj Bsowu v/;kRekph xksMh ykowu
fnyh-
ekufld fodklkr jkxkaph Hkqfedk %&

Hkkjrh; kkL=h; laxhrkrhy jkxkaeqGs i.k ekuokP;k
ekufldrsr cny ?kMwu vkysys fnlrkr- vusd iz;ksxk}kjs fl)
>kys vkgs fd] jkxkaP;k xk;u o oknukeqGs ekuokP;k esanwoj
R;kpk
izHkko iMrks- d/kh jkxkrhy LojkeqGs] y;heqGs] xa HkhjrsewGs o
papyrsewGs vkf.k jkxkarhy vusd gjdrhaeqGs eukoj izHkko gksr
vlrksjkx dk Jksrk ij izHkko Tension and resolation
ds fl)kar ij vk/kkfjr gksrk gS] tks rhu izdkj ls fn[kkbZ nsrk
gSA
1 Jksrkvksa es mRdaBk fuekZ.k djuk
2 visf{kr voLFkkrd c<kuk
3 mRdaBk dh lekIrh djuk
laxhr vkW xLV]2011 MkW - dohrk porhZ] i`"B 09
T;kosGh euq; laxhr ,sdrks rsaOgk lrr ,d
pyfcpy eukr pkyw vlrs- rh Eg.kts vkh fd] jkx pkyw
djrkauk ,d osxGhp mRdaBk vlrs rj rks vksG[kY;koj yxsp
R;k mRdaBsp foltZu gksra rlsp cafnkhpk eq[ kMk idMus Eg.kts
Tension vkgs- vkf.k lesoj ;s.ks Eg.kts resolotion vkgsch-lh- nsok ;kauh vkiY;k iqLrdkr vusd jkxkapk mYys[ k
djrkauk JksR;kaP;k eukoj dks.kR;k jkxkpk dlk ifj.kke gksrks gs
lkafxrys vkgs- R;ke/;s &
dkQh jkx & kkar o mYgkl @ feJ ekaM & gkZ]mRlkg]e/kqj
iqfj;k /kukJh & e/kqj]/kaqn
@ jkxsJh & kkar o fLFkj
rlsp MkW- e`R;qat; kekZ ;kauhgh vkiY;k ^laxhr eSUkqvy* ;k
xazFkkr jkxkapk mYYks[k djrkuk vls lkafxrys vkgs fd]
dks.krk jkx kjhjkP;k dks.kR;k O;k/khoj ifj.kkedkjd BjrksR;ke/;s &
HkSjo & dQ lac/kh
eYgkj]lksjB o TkStsoarh & kjhjkrhy mtkZ ok<o.;klkBh
HkSjoh & nek]I;qfjlh o {k; jksx
fHkeiykl]iVnhi]eqyrkuh & us= laca/kh
njckjh dkUgMk & n; jksxkalkBh bvkk vusd jkxkae/kqu ekufld fodklkr vusd
jkxkaph Hkwfedk igko;kl feGrs[kjs Eg.kts laxhr gk fok; brdk eksBk vkgs
fd],[kknk vFkkax lkxjkizek.ks R;kps :i vkgs- eu ,dkxz
gks.;klkBh] fpRro`Rrh fLFkj gks .;klkBh] ldkjkRed eukscy
ok<.;klkBh] jkstP;k rk.kr.kkokoj ekr dj.;klkBh
laxhrklkj[kk vU; mipkj ukgh-
meboYe&
1
2
3
4
5
leFkZ jkenklkaps laxhr fpar u

laxhr fuca/kkoyh
laxhr fokkjn
laxhr eSu qvy
laxhr dyk fogkj
&
&
&
&
&
MkW-deykdj ijGhdj
fdj.k QkVd
y{Ekhukjk;.k xxZ
MkW -e`R;qat; kekZ
laxhr if=dk
76
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Music
. , ., .
meejebMe
. " " .
.
. . . .
. "" . .
- : | ||
- , , . .
- .
. . . , ,
. . .
. .
: Mind & Music , " .
, ." - "
." . . .
- . , . .
- .
:

: .
. , ,
:
. .
,
.
.
.
.
1) - .
. , ,
.
2) - , ,
. , , , ,
, .
3) - .
, , , ,
, .
4) - .
, , ,
, , .
:

. .
.
, , , , , , , ,
:
. ,
. .
1) - , , , , .
2) - .
3) -
.
4) -
.
5) - , , ,
. .
6) - .
7) - .

.
77
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
,
.
-
.
.
1)
2)
3)
- .
.
,
.
. , , .
.
, -
. ,
, ,
.
, , , , , ,
. , , ,
, , ,
. ,
, ,
, , ,

.
.
- .
.
.
.
, .
. :
- .
. :
: .
.
,
. :
.
, .
. -
.
.

.
:

-
"

. .

. .
.

.

, ,
.

.

.

.
.
.
.
.
-
. Imagination
. .
.
,
. ,

,
.
.

.
.
. .

.
.
. ... ""
- " ."
-

.
78
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
.

. , , ,
, .
, , , ,
.
-
. -
. .
,
.
.
. ,
. , , , ,

.
.

.
.
-
.
.
, .
.
, .
-
. - , ,
. ,
.

.
, .
.
, .

.

.

- ,
, .
.
.
. ,
.
-
. , ,
.
1) .
2) , , ,
.
3)
.
4) .
5) , ,
,
.
6)
.
- : .
1) 2)
.
-, :
. - .
.
. .
.
, .
, ,
. -
. .
.

,
.
.
meboYe&
1) - . , , .
2) - .
3) - . .
:
79
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Music
Mew#eefCeke mlejeJej mebieerle DeeefCe ceevemeMeeeeee hejmhej mebyebOe

ee. oerheeueer kees
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej ceje"Jee[e efJeeeheer", Deewjbieeyeeo (ceneje^)

hheeheeves Deves ke meeb ieer efleke ef eee efMekeeeuee megJeele kejlees lesJne
cee$e leeee ves cekee keue, ieleer efometve esles. meb ieer leees ef Me#eCe Ies le
Demeleeb vee Ske hhee Demee es lees, pesJne keener ef JeeeLeea leebee meeOeves le
Deekeb" yeg [eues Demeleele DeeefCe keener ef JeeeLeea Demesner Demeleele keer pes
mebieerle keues uee DeLeebie meeiejeee kee"eJeje [gyekeee ceejleebvee
ef omeleele. DeMee kee"eJej meceeOeeve ceeveCee-ee efJeeeLeeee yeeyeleer le
Demes Devegceeve kee{lee esT Mekeles , Ske cnCepes leeuee ee keuesee
DeLeebie meeiejele ef Jenej kejCeele jme veener ef kebJee leeeele les Je{er
ef nccele veener efkeb Jee #ecelee veener. heef jCeecele Demes efJeeeLeea kemesyemes Je<e&
oj Je<e& kejle ee ef Je<eeele kee"eJejes ieg Ce IesTve heeme nesleele. veener
lej keener ef JeeeLeea DeOee&Jej efJe<ee mees [tve Je<e& Jeeee IeeueJeleele.
MesJeer keee ee oesvner ner heef jef mLeleerle efJeeeLee&eer kegebyeveee nesles. Je<e&
Jeeee peeT vees cnCet ve #eCees #eCeer ceveeee nesCee-ee keeW[cee-eeuee
meecees js peeCes ef kebJee DeOee& Jej es Tve Je<e& Jeeee IeeueJeCes cnCepes JesUs ee
DeheJee. ee oes vnerner heefjefmLeleer ceevemeMeeeeee ceoleerves Gheeeeespevee
DeJeuebyelee es leele. Ske lej meJe& eLece meb ieer le efJe<eeemee"er eJesMe
Iesleeb vee efJeeeLeeeer Deef Yeeer DeeefCe Deekeueve #ecelee eebes ceespeceehe
ef kebJee Deveg ceeve meebieCee-ee keener cevees Jew %eeefveke kemees ee DeJeueb yeeJeele
ef kebJee eJes MeehetJeea lee ef JeeeLee eer ceevemeMeeeeJej DeeOeeef jle uesKeer
heefj#es letve DeekeueveMeeer Deeef Ce Deef Yeeer eebee Deb oepe yeebOelee esF&ue.
eecegUs ef JeeeLee& ee #eceles ee, DeeJe[ereJf e<eeer keener heef jCeece efveefele
kejlee es F&ue.
2) mebieerle efMe#eke DeeefCe ceevemeMeee
ef JeeeLee& uee SKeeee efJe<eeeeer DeeJe[ ef vecee&Ce nesCes Deeef Ce
leer ef ket ve jenCes eeceOes efMe#ekeeeer Kethe cenlJeeeer Yetefcekee ceeveCeele
esles. efJeef JeOe ceeveef meke heeleeeletve eMemJeer "jues uee ef JeeeLeea pes Jne
mebieerle ef Je<ee ef Meket ueeielees lesJne ef Me#ekeemeceesj efJeef JeOe #eceleses ,
iegCeJeeses ef JeeeLeea Skeef $ele Demeleele. cetUele mebieerle ner keuee
meb ieer le Deeef Ce ceevemeMeee ee oesve DeMee MeeKee Deensle,

peebee kebs mLeeveer ceve ner meb keuhevee Deens . ceevemeMeeeele ceve
DeeefCe leeb eeMeer efveieef[le mebkeuheveebee DeYeeme kesuee peelees . lej
meb ieer leees esjke DeeefCe GiecemLeeve ns cevee Deens . meb ieerle ns
cevees YeeJeeee Deef YeJeeeres ecegKe ceeOece ceeveues peeles. mebieerlekeues ee
ceeOeceelet ve ceeveJe ne ceveele o[ues uee YeeJeYeeJeveebee DeeefJe<keej kejerle
Demelees. ceie keOeer ner meg Keeeer YeeJevee Demees Jee og Keeeer , DeeMee Demees
Jee ef vejeMee, Deemeeer Demees ef kebJee ef Jejeer . meb ieer leeee ceeOeceelet ve
Deeheuee ceveesYeeJeveeb ee DeefYeJeeer let ve lees Deveske ekeejee ceeveef meke
leCeeJeeletve ceg e neslees . cnCepese ceevemeMeeeele ceeveJeeee ceveefmLeleeree
efJeeej kesuee peelees DeeefCe mebieer le ns eebee eieerkejCeees menpe, meeshes
ceeOece Deens. meceLe& jeceoemeeb veer cnues e Deens meb ieer le ieeeveer ef Jeee ~ meJe& meeOe ceveesjLee ~
ef JeosMe heenlee veener ~ Oeve les ieeeveer keuee ~
yeesOeueer meJe&ner ef ees ~ yees efOeueer ueeske YeeefJekes ~
DeodYeg le iegCe osJeees ~ Oeve les ieeeveer keuee ~~
mebieerle efMe#eCeele ceevemeMeeeeee DeYeeme
meb ieer le ns peeeceeCes Deves ke keuee DeeefCe MeeeeMeer ef veieef [le
Deens leeeeceeCes Deves ke ef Je<eeeee DeYeemeeuee cevees efJe%eeveeee
efceUeues uee heeee ne lee efJe<eeeee heefjhekeJeles mee"er cenlJeeeer Yet efcekee
heej hee[lees. meb ieer le ner keueee cet Uele YeeJeYeeJeveeb ee Deeef Je<keejeJej
DeJeueb yetve Demeueeves eeef "keeCeer ceevemeMeeeeee DeYeeme DemeCes
Dees Ieeves e Deeues . Jes ieJes ieee Yet efcekes let ve mebieerle keuesee DeeefCe
leeeeMeer mebyeb efOele ceevemeMeeeeee DeYeeme kesueeme efJeeejebes
Deeoeveeoeve meceLe& heCes nes leebvee ef omeles. Deepe mebieerle emeejees keee&
meb ieer le efMe#eke, meb ieer le efJeeeLeea DeeefCe meb ieerle keueekeej ee leer ve
efvejefvejeee DeefYeJeeeR ee ceeOeceelet ve eMemJeerheCes nes leebvee efomeles .
DeeheCe meb ieerle efMekele Demeleebvee ves cekes keesCelee mlejeJej Demeleebvee
keesCelee Yetefcekeslegve JeeJejeeuee heeef npes , eees Deekeueve nes Ceemee"er
ceevemeMeeeeleer ue keener kemees eeb ee DeeOeej efveefelee ueeYeoeeke
"jlees .
1) mebieerle efJeeeLeea Deeef Ce ceevemeMeee
meb ieer le ef Je<eeeke[s Deeke= nes Ceeje ef JeeeLeea ne mebieerle cnCepes
menpe, mees hee Deeef Ce mkees Deefjb ie ef Je<ee cnCet ve leeke[s eeLeef ceke
YeeJeves ves Deekeef <e&uee peelees. pesJne DeYeemeeceeveg meej lees ef JeeeLeea
:
DeefYeJeeer Jej DeeOeeefjle Demeueeves Jeeer ef leleke ee eke= leer ee

eceeCes efvemeie& oe ef ceUeues uee ieeeuee ceMeeiele keve ieeeveeee ceUe
heg ueJeuee peelees. ceie ns ceMeeieleeres keece ef Me#eke Deeef Ce efJeeeLeea ee
oesIeebvee ef ceUt vee kejeees Demeles. JesieJesieee heeleUeree efJeeeLeeuee
Skeee leeKeeueer ef Mekeef Jeleeb vee efMe#ekeeuee lee ef JeeeLee ee ceeveef meke
ef mLeleer ee Deb oepe yeeb Oelee Deeuee heeef npes . keejCe yejs eoe Demes nseles keer ,
SKeeoer mJejebeer njkele SKeeeeuee menpe Ieslee es les lej SKeeeeuee leer
80
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
mecepeeeueee cegUele Jes U ueeielees. DeMee heefjmLeer leerle pees efJeeeLeea

menpe ieeJetve ceeskeUe yemelees lesJne leeee ceveele Deveske DeJeIe[ DeJeIe[ mJejeb ee njkeleer pevce Ies le Demeleele Deeef Ce lee njkeleer
emleg le kejCeeeer Skeekeejs leieceie leeeele ef vecee&Ce nes Jet ueeieles. lej
ogme-ee yeepet uee Demee efJeeeLeea Demelees peeuee leer mJejebeer njkele Ket he
keeves ieeeee eelve kevener pecele veener. DeMee JesUer Deeheueeuee
ueeieCee-ee peemleeree Jes UecegUs lees efJeeeLeeaner yesew ve nesJet ueeielees .
DeMee heef jef mLeleer le ef Me#ekeeuee Skee iees eres Yeeie "s Jeues heeef npes , les
cnCepes ieeCes ef Mekeef Jeleeb vee ceeveef meke heeleUer Jej DeeJeMeke DemeCeejer
Ske ekeejeer ef mLejlee Meeb leer ner DeeOeer mJele Deb efiekeejeJeer DeeefCe
efJeeeLeea ner Skeee jenerue eeeer keeUpeer IeeJeer . ef JeeeLee& ee ceeveefmeke
heeleUer Jej ef Jekeeme Peeuee lej leeeele kemeueener ekeejeee vet veieb[
efkeb Jee Denb YeeJe ef vecee&Ce nes Ceej veener, ee peeCeer Jes ves DeeefCe efMe#eke
peeie= le nJee. eemee"ere Jes ieJes ieee ceeveef mekeles ee, yeg efOoceesee
efJeeeLeevee Skeee leeKeeueer ef Mekeef Jeleebvee ef Me#ekeeuee ceevemeMeee
Ghekeejkee "jles .
3) mebieerle keueekeej DeeefCe ceevemeMeee
efMe#eke DeeefCe ef JeeeLee&ee eLeeees ie heef jeceelet ve YeeJeer
keueekeejeb eer ef he{er efvecee&Ce nesles. keueekeej ne vesnceer e leeee
mebieerle efMe#eCeele ceveve, efebleve, mcejCeees cenlJe

ceveve, ef ebleve, mcejCe ee ef eeebvee mebieerle Deeef Ce
ceevemeMeeeele cenlJeees mLeeve Deens. efkeb yengvee ee ns Ieke cnCepes
oesvner ef Je<eeebee heefjheeke nes e. peeeceeCes peg vee Jemleg bvee veefJevehe
os Jet ve mepeefJeues peeles, leeeceeCes ceveve ceOes os Keer ue peg vee Deveg YeJeebvee
veef Jeve he ef oues peeles . ceveg<eeeer eieleer ceg Kele ef ebleveeJej DeeOeejer le
Demeles. efeb leveeceg Us Jeef eee Deef YeJe= eer Je ef JeeejeceOes heefjJele& ve Meke e
Deens. cnCet ve Demes cnCelee esFu& e keer, efeb leve Ske cenlJehetCe& ceeveef meke
eef eee Deens . peer mecemeebes meceeOeeve kejCeeke[s eJe=e kejles .
mcejCeemeb yebOeer meeb ieleebvee ef nueiee[& Je Sefkevmej cnCeleele, hetJeea
efMekeuesuee Devegefeeebee efevnebvee Jele&ceeve keeUele Jee kejCes
efkebJee eoefMe&le kejCes cnCepes mcejCe lej DeeePeW ke eeb eevegmeej
mce=efle Jeeereer DeMeer eesielee Deens, peecegUs Jeeer eLece kesuesuee

eef eeebheemet ve meg evee Skeef$ele keve veblej lee met eveeb vee ef JeefMe
Ges peveebveg meej elegejele hegvejlheeef ole kejlees .
mebieerle ef Me#eCeeee Debleie&le mebieerleeuee keuee keew Meue
DeYeeme, eefleYeeodJeejs ef Meketve leeb ee mcejCe Meefeee DeeOeejs hee"
keve leeJej ef ebleve Je ceveve kejCes Je Deeheuee keuhevee Meeeree
DeeOeejs leeee efvejb lej DeYeeme kejCes Deleble DeeJeMeke Deens . ceveve,
ef ebleve, mcejCe ee meJe& ceeveef meke eef eee ceveeseJf e%eeveeee Deb leie& le
esleele. mebieerle ef Me#eCe pej ceevemeMeeeeee DeeOeejeJej ef JeeeLee vee
ef oues iesues lej efJeeeLeeke[tve leeeer enCe #ecelee, eeesieelceke #ecelee,
ef Jeeejef Meuelee, mcejCeef Meuelee eeb eele YejerJe Jee{ nes leebvee ef omet ve
esF&ue. mebieerle ner eees ieelceke keuee DemeueecegUs leer ef uengve ef kebJee hee"
keve efMekeueer peele veener . eeee eMemJeer les es ieceke eeb ieuee mce= leerle
o[uesues Deens . DeeefCe eebieuee mce= leeres jnme cevees efJe%eeveele o[uesues
Deens. DeMeeekeejs Mew#eefCeke mlejeJej mebieerleees DeOeeve kejleeb vee,
ceevemeMeeeeleerue Deveske leke&, ef Jeleke&, ie=enf lekes, Ghekeejkee "jleele.
eesleebvee ceeeyeehe jef meke Demes mebyeesOele Demelees. ees leeb es jb peve ns
keueekeejees hejce kele& Je keueekeej cnCetve SKeeoer Jeeer ef keleerner es
Demeueer lejer efpeuee jefmeke ceveeeer vee[ DeesUKelee Deeueer leje lees
keueekeej eslJeeme hees nes elees , veenerlej Deelceceive, keueemekeleeee
JesieUe Jeie& efvecee& Ce neslees . cew efheueerle peeCeehet Jeea keueekeej Deeheuee
ceveeMeer meeojerkejCeeef Je<eeer es keener "es keleeUs yeebOele Demelees . hejbleg
efleLes iesueeveb lej eesle=Jeiee& eer Deef Yeeer, ceeveef mekelee eeee Deboepe
yeebOele yeebOele pees keueekeej meeojerkejCeele eesie lees yeoue Ie[Jele
peelees , leeeer e cewefheue hetCe& lJeeme peeles.
F.me. 1962 ceOes yeef ue&ve es Les Peeues uee Deeblejje^ er e
efeefkelmee heefj<eosle ns efmeOo kes ues iesues keer , mebieer leeee eYeeJeeves
cemlekeeleer ue ceebmehesMeerJej heefjCeece neslees, pee YeeJeves Meer mebyeb Oeer le
Demeleele. ee ceebmehesMeer mJejuenjeree mheb oveeves ef veef <ee DeJemLesletve
yeensj ef veIetve meefee nesleele. heefjCeecemJehe ceeveJe leCeeJeceg e neslees .
meboYe&
1.
2.
3.
4.
meb ieer leees ceevemeMeee [e@. Meeceuee yeveejmes

meb ieer le ef ekeer lmee [e@. meefleMe Jecee&
meb ieer le SJeb ceveesefJe%eeve [e@. efkejCe efleJeejer
Encyclopedic of music Votame eefJeCe heveeF& ke
81
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Music
laxhrkpk ekuoh eukkh laca/k

izk- iYyoh izHkqjkt dqyd.khZ
toGsdj
dS-lkS-deyrkbZ tkedj efgyk egkfo|ky;] ijHk.khvlkekU; euksfoKkukr] ekufld fodkjkapk vH;kl] R;kaP;k
mRiRrhph dkj.ks rlsp fuokj.kkph ekghrh fnyh tkrs- ekufld
fodkjkaP;k mipkjklkBh laxhr fpfdRlk i/nrh i.k mi;ksxh Bjrslaxhr gs HkkokfHkO;Drhps JsB ek/;e vlY;keqGs laxhrkP;k lkkus
r.kkoeqDr gksowu vkuankpk ykHk ekuokyk ?ksrk ;s kdrks- b-l-oh- 1962
e/;s cfyZu ;sFks >kysY;k vkarjjkVh; fpfdRlk ifjknsr gs fl/n dsys
xsys dh] laxhrkP;k izHkkokus eLrdkrhy ekal iskhaoj ijh.kke gksrks] T;k
ekouskh laca/khr vlrkr- ;k ekaliskha Loj ygjhaP;k Lianukus fuh;
voLFksrwu ckgsj fu?kwu lf; gksrkrmnksx euksfoKkukr HkkaMoaynkj vkf.k Jehdkapk ekulhd
Fkdok ;krwu ckgsj iM.;klkBh tkfgjkrhP;k ek/;ekarwu rlsp
vkdkkok.kh] nqjnkZuP;k vusd okfgU;kaoj vla[; izdkjP;k tkfgjkrhr
laxhrkP;k mi;ksx gksrkslekt izcks/kuklkBh lxG;kr tkLr laxhrkpk mi;ksx dsyk
tkrks- lk{kjrk vfHk;ku vlks fdaok ,M~l lkj[;k egkHk;kud jksxkauk
cGh iMw u;s Eg.kwu iksokM;kP;k pkfyr dkO; jpwu rlsp R;kyk
HkDrhxhrkaph tksM nsu lektkus nqkd`R;kiklwu ijko``Rr gks.;klkBh
laxhrkpk mi;ksx dsyk tkrks- Eg.krkr u dh
MUSIC IS THE MEDICINE OF THE MIND
laxhr fpfdRlk
fpfdRlk in~/krhpk eukakh laca/k %&
vktdky vki.k ikgrks dh laiw.kZ txke/;s laxhr fpfdRlk
i/n~rhps egRo fLodkjY;k tkr vkgs- >kysY;k dkgh ifj.kkekaP;k
vk/kkjkoj vls iz frr gksrs dh] Hkkjr rlsp ikpkR; nskkae/;s laxhr
fpfdRlsizfr oSKkfud] MkW DVj rlsp laxhrrK lko/k vkgsr- laxhr
fpfdRlk i/n~rhe/;s ea=kaph kDrh vkf.k J`rh] LojkaP;k vk/kkjkoj
fpfdRlk i/n~rhph dYiuk dsyh xsyh- rj ikpkR; fo}ku /ouh rlsp
euksfoKkukyk ;k fpfdRlk i/n~rhpk vk/kkj ekurkreuksoSKkfudkaP;k erkuqlkj %&
euksfoKkfudka}kjsgh laxhr fpfdRlsyk euksfoKkukP;k n`Vhus
ikj[kwu gh fpfdRlk fdrh mik;dkjd vkgs ;koj Bke >kys vkgsrgaljkt HkkVh;k Hkkjrh; jkx vkf.k jkfx.;kapk laca/k eufLFkrhkh tksMwu
lkaxrkr dh gkZ] nq%[k] kksd bR;knhps Hkko foksk jkxkaeqGs tkx`r vkf.k
izcG dsys tkrkr vkf.k euksoSKkfud iz;ksxkuw:i laxhr fpfdRlse/;s
ufou vfodkj dsys tk kdrkr-
ekuoh eukyk euksoSKkfud] vR;ar egRoiw.kZ ?kVd Eg.kwu
fLodkjrkr- eu gh ,d vewrZ oLrw vkgs laxhrke/;s euksoSKkfud dkjd]
dYiuk] :fp] /;ku] fparu bR;knh vod :ikr dke djrkr- laxhr
psru voLFkk] vopsru] rlsp vpsru voLFkk ;k rhUgh voLFkk eukoj
izLrkouk %&
ekuoh orZukpk vH;kl d:u R;kP;k dkgh fudkkZi;Zra
iksgp.kkjs kkL= Eg.kts ekulkkL= gks;- R;kryh ,d eu gh ,d
dYiuk vkgs - ;kr ekuoh laiw.kZ fopkj vkf.k f;k ;kaps foysk.k gksrsekulkkL=kP;k v/;ukus vki.k Lor% o brjkl lgtrsus letw kdrks]
egkHkkjr dkGkr vtwZukus d`.kkyk vkiyh ?kkyesy gksr vlrkuk
lkaxhry gksr dh d`.kk] gs eu Qkj papy] tho?ks.ka vkf.k rhrdp gh
vkf.k gsds[kksj vkgs- R;kyk vkGk ?kky.ka Eg.kts ok&;kyk cka/kwu
Bso.;klkjl[k nwjkikLr vkgs-
i.k eu gs useds dqBs vkf.k kjhjkP;k dks.kR;k Hkkxkr vlrsgs dq.kkyk lkaxr vkys ukgh- dkj.k gk dkgh kjhjkpk dks.krk vo;o
ukgh- vkf.k Eg.kwup ekuoh orZu gkp ekulkkL=kP;k vH;klkpk vk/kkj
ekuyk tkrks- ekulkkL=kyk okLrooknh kkL= gh EgVys tkrs dkj.k
O;DrhP;k orZukekxhy izsj.kkpk vH;kl dj.ks] R;kP;k O;DrhP;k orZukoj
dk; ifj.kke gksrks ;kpk vH;kl gs kkL= djrslkafxfrd ekulkkL= %&
gsp ekulkkL= laxhr fok;kkh lca/khr gksu laxhrkps
ekulkkL= >ky-s vFkkZr dykdkjkP;k lkafxfrd orZukpk vH;kl gk
laxhrkP;k ekulkkL=kr gks ykxyk- laxhrkps izsjd vkf.k mxe LFkG
gs eup vkgs- laxhr dysP;k ek/;ekrwu ekuo gk vusd izdkjP;k
ncysY;k euksHkkoukauk vfod`r djrks- ekufld r.kkokrwu eqDr
gks.;klkBh laxhrkP;k ek/;ekrwu vkiY;k euksHkkouk O;Dr djrks- rkRi;Z
laxhr gs ekuoh euksHkkoukP;k izxVhdj.kkps ,d lksis ek/;e vkgs- ;kph
tk.kho gksrslkafxfrd ekulkkL=kr jlkuwHkwrh %&
laxhrkP;k ek/;ekrwu Hkko izxV gksrkr] ;kyk lkfgR;hd
vkf.k lkafxfrd Hkkksr jlkuwHkwrh Eg.krkr- izkphu dkGkiklwu Hkkjrh;
laxhrkpk;kaZuh] fo}kukauh jlkuwHkwrhyk laxhrkpk vkRek ekuys vkgs- Jàxkj]
gkL;] d:.k] jkSsnz] ohj] Hk;kud] v/nHkwr] chHkRl] kkar] ;k uojlkapk
Hkko laxhrk}kjs izxV gksrkseuksfoKkukP;k pkj kk[kk %&
1 fk{k.k euksfoKku
2 vlkekU; euksfoKku
3 mnksx euksfoKku
4 lekt euksfoKku;k e/;s fk{k.k euksfoKkukr fk{k.k iz.kkyhph ekghrh fnyh tkrs rlsp
fk{k.kkr laxhrkps egRo lkaxhrys tkrs
:
82
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
mYys[kuh; izHkko Vkdrkr vls euksoSKkfudkaps er vkgs- vopsru

eukP;k izHkkokeqGs psru o vopsru fuf; gksrkr- T;keqGs O;Drh psruk
kwU; gksrks vkf.k R;keqGs vkiY;k lkekU; thoukarhy O;ogkj d: kdr
ukgh- rlsp foph= vkf.k v/kZfo{khIr voLFkspk cGh gksrks- laxhrke/;s
dkgh ltho rRo fufprp vkgsr dh] ts ekufld vlarwyukyk larwfyr
djrkrgaljkt HkkVh;k ;kaP;kerkuwlkj e/kwj vkf.k mRrstukiw.kZ
laxhr ,sd.;kus tqU;k Le`rh vkf.k laosx iwuftZohr gksrkr- ;k izdkjs
Le`rh vkf.k laosxkauk tkx`r dj.;klkBhgh laxhr fpfdRlk i/n~rh
voyachyh tkrs- lqQh buk;r [kkW a P;k erkuwlkj i.k gs lR; leksj ;sr
dh] laxhrk}kjs fpfdRlk i/n~rh gh Hkkjrkph iwjkru euksfoysk.kkph
i/n~rh ekurkr- ih-Mh- feJk rlsp chuk O;ogkj ;kaP;k erkuqlkj
laxhrkP;k ek/;ekus jksXa;kph ncysyh bPNk rlsp laosxakyk psru Lrjkoj
vk.k.;kpk iz;Ru dsyk tkrks ;keqGs vusd leL;kaps fujkdj.k gksrs- MkWats-,e- tLlkokyk gs ;k laxhr fpfdRlsyk mi;ksxh ekur vls Eg.krkr
dh]
Music is valuable not only because it brings
refinement of feeling and character but also it
preserves and restores health. There are some
diseases which can be trected only through the
mind. Elaborate studies have been made
regarding the effect of music on the pulse,
respiration, blood pressure and glands.
Lkkjka
Lkkjkak %&
euw;kP;k eukps larwyu jk[k.;kps dke laxhrk}kjs lgt
lqyHk gksrs- laxhr vkf.k eu ;kapk laca/k ;k izek.ks txekU; vkgs- rlsp
laxhr gh ,sd ekufld izh;k vkgs- ;k n`Vh dksukrwu lax hr {kersps
ekiu] mRiRrh]laxhr o Hkkouk ;kapk laca/k gs ;k lkaxhrhd
ekulkkL=ke/;s lkaxhrys tkrs- laxhrkrhy vuwHko o orZukr
dykRedrsyk tkLr izk/kkU; vkgs- vkf.k ;k e/kys lakks/ku gs ;k kkL=kr
izeq[k vkgs- R;keqGs ekuoh eukpk laca/k laxhrkkh uSlfxZdfjR;k tksMysyk
vkgsp-
meboYe&
1
2
3
4
laxhr
laxhr
laxhr
laxhr
dyk fogkj
2011
dyk fogkj
2012
fokkjn
olar jktksik/;s
dk ;ksxnku ekuo thouds fodkles-& MkWa- mekkadj kekZ
83
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Music
mebieerle DeeefCe ceevemeMeem$e

[e@.meew.megjsKee jlveheejKeer
(peesMeer)
meew.kes.Sme.kes.ceneefJeoeeuee,yeer[.
leecegUs leeee DeYeeme nes Ces DeeJeMeke Deens . meeb efieef leke
ceevemeMeem$eeeer ceg uelelJes mebieerle keues ee meb oYee&le DeYeemeCes Deef leMee
cenlJeees "jues Deens .
ceeveJeer ceveeleerue cevees Jeeheejees leerve hekeej Deens le.
1) mebJesoveelceke,
2) yegefOopeve,
3) FeMekeleer eg kele.
mebJesovee nee Meeefjefjke DeeefCe ceeveef meke ee oesve
heeleUerJejee Demeleele. Meyo (OJeefve) mheMe& , jhe (hekeeMe), jme iebOe
ee Meeef jef jke mebJesovee Deens le. lej he cs e, Jeelmeue, ke es Oe, cenlJeekeeb#ee
ee ceeveefmeke meb Jes ovee Deensle. SKeeoer iees< kejeJeer efkeb Jee kej vees ns
"jJeCeejer Mekeleer cnCepes FeMekeleer DeeefCe SKeeoe efveCe& e IesCeeeer
Mekeleer cnCepes yegOoerpeve cevees Jeeheej nes F&ue. ceeveJeer ceveeee efJeef JeOe
YeeJeveebee DeYeeme ceevemeMeem$eeee pee Deveske MeeKee Deensle pemes
keer , yeeueceevemeMeem$e, Deewees efieke ceevemeMeem$e, meeceeefpeke ceevemeMeem$e
leeheceeCes e meebeif eefleke ceevemeMeem$e nes e. ner os Keer ue ceevemeMeem$eeee
Deves ke MeeKeebhewkeer Ske MeeKee mecepeueer peeles . ceeveJeer ceveeee DeYeeme
ceevemeMeem$eele nes lees lej mebieerle ner Ske ceeveef meke he efkeee Deens. ee
o= ef<kees veeletve mebieerleeee ceevemeMeem$eele mebieer le #ecelee, Glheleer ,
mebieerle Je YeeJevee eeb ee mebyeb Oe ee ef Je<eeebeer eee& ee Meem$eele nesles.
mebieerleees Jele& ve ns keueelceke Demeles . lemese les ieg {, Deef veef ele DeeefCe
Jeef keleiele Demeles. leecegUs ee Jele& veees mebMeesOeve ee Meem$eele nes les .
mebieerleees jefmeke, DeOeeheke, ef JeeeLeer &, meef ce#eke, peeCekeej uees ke F.
Deves ke veeleeb veer Jeef kele efJeef Me< hekeejes meb ieer leJele& ve oeKeJeles . eent ve
meJee&le cenlJeees cnCepes mebieer le DeeefCe ceve eeb ee mebyeb Oe nes e. cnCepese
ceveesYeeJe ner yeeye cenlJehet Ce& Deens . keejCe ceeveJeer YeeJeveebeer
DeefYeJekeleer keues ee Joejs nesles. YeeJeeefYeJekeleer kejCeees meb ieer le ns
Ske cenlJehetCe& ceeOece Deens. YeeJevee ee oeeceOetve Gceueleele,
oeelet vee keueelceke YeeJeveebee Goe neslees . mebieerle ns oeeeer
heefjYee<ee Deens Demes ceeveues peeles . leecet Us ef leee Deeef Ce ceeveJeer ceveeee
peJeUee meb yebOe Deens . keejCe mebieer le Sskeleee ceeveJeeee oeele
ef vejef vejeUs YeeJe Glhevve nes leele. Glke= < ieeeve ef keb Jee Jeeove ceeveJeer
ceveeuee Deeke<et C& e Iesles. veeoeee Debieer DeMeer Ske Deueewefkeke Mekeleer
Deens keer , ceeveJeer ceve cees efnle kejCeee meeceLe& leeme Deens . ceveg<eeme
ieeveueg yOe nes Ce ne ceeveJeer ceveeee mLeeef eYeeJee Deens .

ceeveJeer ceve ns YeeJeYeeJeveeb Meer pees [ues ue Demele. lemes e ceeveJeer ceveeee
meJe& ef keee nee YeeJeveebMeere ef veie[er le Demeleele. leele n<ees& uneme Demees
efkeb Jee ogKeeeer mebJesovee Demees nee meJee&bes he efleefyeb ye meb ieer leele Dee{Ules .
nee meJe& YeeJeveeb es meb he s<eCe meb efieleeJoejs nesles . oeeleer ue YeeJe og meeehee& ble hees nes eJeCeees meb ieer le ns Ske ceeOece Deens DeeefCe les YeeJe
hees nes eJeCeees keee& ef meOonmle ieeekee kej Mekelees . efJeef JeOe mJejeefJe<keejeb ee ceeOeceeletve, ieerleeb ee ceeOeceeletve, ve= leeee
neueeeueerletve lemes e Meem$eer e meb ieer leeleerue efJeef JeOe jeie leeleerue
DeeueeheeJoejs ceeveJeer ceveeuee efjpeJeCeees keee& ieeeke, Jeeoke DeeefCe
vele&ke kejer le Demeleele. jeie Ss keueeves ef kebJee kees Celes ner ieerle,ieer leeeer
meg jeJe Ss keueeves ceeveJeer ceveeJej leeee eeb ieuee heef jCeece nes lees. ns
Jew%eeef veke efmeOoevleeJoejs ef meOo Peeuesues Deens . heles ke jeie Deeueeheeleuee
efJeef Me< heef jCeece eesleebee ceveeJej kejlees . meb ieer le Ss keueeves ceeveJeer
ceveeme Deeveb o neslees . DeMeeble ceve ns Meeb le nesles, efeleJe= leer Guneefmele
nesleele. Deieoer yeeueJeeeheemet ve mebieerle ceveeme ceesnerle kejles . Deieoer
ueneve cegue vekeesme Demeues ue og Oe Keg UKegUeeee ceOegj veeoele efheGve
ekeles. DebieeF& ieer leeee megjebveer efveoemr le nesles . nele-heeeeb ee ueeyeOo
neueeeueer kejles . lemese mebieerleecegUs ecener nuekes nes leele. het Jeer& yeeekee
ie eceer Ce Yeeieele oUCe oUleevee peeleeJejee Dees Jee ieeGve Deeheuee
eceheefjnej kejle Demele. Meslekejer, ke<kejer heejeJej ef kebJee cebeof jele
pecet ve DeYeb ie, ef kele& ve eeJoejs cevees jbpeve kejerle. eeceg Us leeb es eceeves
oceues ues Mejer j Je ceve Meeble nes le Demes . ceeveJeer ceveeee leeve nuekes
kejCeejs meb ieer le ns Ske e@ efveke Deens. ceeveJeer ceveeee meJe& Deeboes ueveeb vee
mheMe& kejCeejs Deens. meJe& ogKe ef JemejeJeeeme ueeJeCeejs DeeefCe
meceeOeer ee Gelece YeeJeeJemLesme heesneefJeCeejs les Ske Oeeveees Glece
meeOeve Deens. ees lee lee meg jebMeer Skejhe neslees. ieer leeee YeeJeeLee& Meer
leuueerve nes lees. lee megjebke[s leee ceve Jeejb Jeej Deekeef<e& le nesle, ner
Ske mLeU-keeUee Yeeve efJemejeJeeeme ueeJeCeejer mebieer le ieeveefke esleer ue
OeeveeJemLeee nes e.
ceeveJeer ceve Skeeie kejCeees meb ieerle ns Ske he YeeJeer ceeOece
Deens . veeoceesn ne Ske mJeleb $e cevees efJekeej ceeveCeejs uees ke ner Deens le.
ceevemeMeem$eele os Keer ue ceeveJeer ceveeee DeYeeme kes uee peelees .
YeeJelelJeeMeer mebyeb Oe Demeues ues ns Meem$e meb ieer le Meem$eeMeer efveie[er le Deens .
School of psychology
84
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
lees pee YeeJeeJemLes le Demesue, meg Keeee Demesue efkeb Jee og Keeee Demes ue
lee lee mebJesovesvetmeej leeee ceg Keeletve mebieerle yeensj he[les.
oeeceOetve yeens j he[les . oeeceOet ve yeens j he[Cee-ee YeeJeves me
meb ieer leeJoejs Jee ef ceUles. og Keer ceeCemeeme Mees ke efJemejeJeeeme
ueeJeCeees meeceLe& osKeerue mebieerleele Deens . eeeee DeLe& meb ieer le ns
cevees efveoMe& ke Demeles . ceeveJeer ceve ns Jeeesceeveevet meej yeoueles leme lemes
leeee DeefYejeerlener hejke he[le peelees . lejCeheCeele DeeJe[Ceejer
ieeCeer veb lej leele hejke he[le peelees. Deef Yejeer JeeehejlJes yeouele
jneles . GoenjCe eeees Peeueeme yeeueheCeer efjPeJeCeejs DebieeF& ieerle
cees "sheCeer eflelekes mes heefjCeece kejle veener. ceeveJe pemepemee Jeeeves cees "e
nesle peelees leeeer meb ieer le Ss keCeeeer he Je= leer yeUeJeles . Jes ieJes ieUs meb ieer le
SskeCeeeer leeeer Je= leer efvecee&Ce nesles. ns meb ieer le Sskeleevee leeee
ceeveefmeke efJekeeme nes le jenlees. leees ceeveefmeke efJekeej lemese efJeeejner
yeoueleele. leevegmeej YeeJevee Jekele kejCeeeer efoMeener yeoueles .
mecebpemeheCee Deeueeveblej lees Deeheeheuee DeefYejeervet meej YeeJeieerle,
Meem$eer e meb ieerle F. hekeejele jcelees.
ie eceer Ce meceepeele ueeJeCee, heesJee[s DeeJe[leele. Je=Oo Deeef Ce
heew{ Jeefkeleb vee Yepeve, DeYeb ie, ieewUCe, Yekeleer ieerles, DeeJe[leele
cnCet vee he leskeeeer keuee ner leeeer cevees efveoMe& ke Demeles. ns ef JeOeeve
mele Deens Demes Jeeles .
Mind and Music ee ieb Lekelee& e@ ej cnCelees meb ieer le ner ceeveJeer mJeYeeJeeleer ue YeeJeveseer yeepet Demet ve efleee DeefJe<keej
kes JeU Meyoebveer nesCes DeMeke e. cnCet ve pes bJne mJej Deeef Ce Meyo Ske$e
es leele les bJnee YeeJeves ee Yeeie meb ieer leeJoejs yeens j he[lees .
ieerke ke@ Leeefme& me ceveg <eeee ceveeleerue efJekeejebes GheMeeve ns

keuesJoejs heej ueJekej nesle Demeueeves meb ieer le ne eesiemeeOevesee hekeej
ceeveleele. meb ieerle Je ceveeee ne mebyeb Oe ue#eele IesGve Deepe ceeveef meke
jes ieeb Jej DeefYepeele meb ieerleeJoejs Music Therapy eer
GheeejheOoleer j{ Peeueer Deens. efvejesieer ceveemee"er meb ieer le efMekeCes ef kebJee
Ss keCes DeeJeMeke Deens . mebieerleeee ceveeJej nes Cee-ee heef jCeeceemee"er
ceevemeMeem$eeeener DeeOeej Deens . ieeeve Deef Yejeer ner ceveg<eeee
Deb lekejCeeleer ue Ske vewmeefie& ke he Je= leer Deens . ef leeer Jee{ PeeueeJej
leees Deb lekejCe Goele yeves ue. hes ceele Devegvee kejCes , ef JejJe=leer
ef vecee&Ce kejCes , cevees Oew e& efkeJet ve "s JeCes lemese ceeveJeer ceveees meblegueve
jeKeCes ner keees& meb ieer leeJoejs menpe meg ueYe nesleele. cnCet ve mebieerle Deeef Ce
ceve eebee mebyeb Oe peJeUee Deens . mebieerle mecepeCeemee"er DeeefCe
ef MekeCeemee"er lemes e ef MekeJeCeemee"erner ceevemeMeem$eeee Gheeesie neslees .
mebieerle efMekeCeemee"er Je ieeCeemee"er ner efmLej ceveeeer
DeeJeMekelee Demeles. lemese mcejCeMekeleer ner leuueKe ueeieles.
ef Mekeuesuee Yeeie mcejCeele "sJeeJee ueeielees . lemese he efleYeeMekeleer, ef veee
Mekeleer (confidence) ee meJe& ceveeMeer meb yebefOele Mekeleerb ee efJekeeme
Ie[Jetve DeeCeCes DeeJeMeke Demeles. ns meJe& mebieer le ef Me#eCeele DeeJeMeke
Demeles. lemese meb ieer le keues ee Gheemekeeueener les DeeJeMeke Deens.
meeb efieef leke ceveeee ee meJe& iees<er Meer meb yebOe Demelees . eeJejve
mebieerlemeeOevesle ceevemeMeem$eer e Iekeeb es efkeleer cenlJe Deens ns efometve
esles.
meboYe&
1
2
3
4
meb ieer le jeie yeesOe - jepees heeOes.

meb ieer le keueeefJenej - De.Yee.iee.efJe.ceb [U cegbyeF& .
meb ieer le ef JeMeejo - ceOegmeg ove iees[mes.
Mind and Music Totar.
85
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Dramatics
Mew#eefCeke ceevemeMeeeeee DevegMebieeves veee#es$eees cenlJe

DeeefCe eesieoeve
[e@. JewMeeueer kesMeJe yeesosues
[e@.yeeyeemeensye Deeb yes[kej ceje"Jee[e ef Jeeeheer",Deew jbieeyeeo
meejebMe
DeeOegefveke veeeMeee efMe#eCe heOole Deelcemeele kejleebvee ceevemeMeeefee erkeesveeletve meebe fieleuesuee efJekeemeelceke eefeeebee pej DeJeuebye kesuee lej
veeeMeeeeleerue keueer Demeuesues Jeweeefjke Ieke, leebef$eke Ieke, meeojerkeCeeee nsletves GheefmLele Peeuesues Ieke eeee mebyebe fOele keueekeejebvee menpeefjlee DeYeeme kejlee
esF&ue. ee eefeesle leelkeeefueve mJeheele Deveske eMve GYes jenleele. ee eMveebeer mees[JeCetke ve Peeueeme, Jeweeefjke eefeeebceOes leheeJele efvecee&Ce nesles Je keueerlee
Jee{les. ceevemeMeeeere DeYeemeele Jejerue meJe& yeeyeeRJ ej efJ eeej kesueeves Drama Therapy cenlJeeeer "jles. veeekeuesletve Jeeereer ceeveefmeke DeJemLee, leeee
DevegYeJe DeeefCe Jele&ve eeJej menpeheCes DeYeeme kejCes Mekee nesles. keueses cenlJe ue#eele Ieslee ceneefJ eeeueeelee veJns lej Deveske MeeUslener veeeMeeKesee mJeleb$e
DeYeemeece efveOee&efjle kejCeele Deeuee Deens. keuesee ee eefeesvegmeej efJ eeeLeeee mepe&veMeeruelesJ ej cees"ee eceeCeele yeoue Ie[tve leebee efJekeeme eefeesle Jee{
Peeueees <e Deepe DeeheCe yeIelees. nee DeeoMe& heg{s "sTve DeOeeve kejCeeNeebeceeCese DeOeeheve kejCeeje efMe#ekener neJeYeeJe DeeefCe ke=leeRee heOoleerves pej
efJeeeLeevee SKeeoe efJe<ee heJetve osT Mekeuee lej efJeeeLeevee leer iees ueiese Deekeefuele nesF&ue, ue#eele jenerue. Demee Mew#eefCeke yeoue ner Deepe Dehese f#ele Deens.
efMe#eCeMeeeevegmeej DevegYeJeebee DeeOeejs Jeeerves Iesleuesues %eeve Deefle<ee cenlJeees "jles. DeLee&le efMe#eCeeee ecegKe Gef Jeeer meeLe& kejle Demeles.
efMe#eCeeleerue nee efveece lebleesleble veeeMeeeeuee ueeiet he[lees. leecegUs efMe#eCeMeeeeleerue ee ceeveefmekelesJ ej veeeMeeeeee DevegyebOeeves ceele kejlee esT Mekelees.
keg "ueener ef JekemeveMeerue osMeeeer iegCeJeee ner lee osMeeee

Mew #eef Ceke heeleUerJej efveYe& j Demeles . ef Me#eCeeee DeeOeejeJeje Deveske
meeceeef peke meeb mke= ef leke Deeef Le&ke, jepekeer e Mew#eefCeke lemes e keueelceke
ceguesner peheueer peeJet Mekeleele. efMe#eCeees cenlJe mecepetve Ies Ces ner Ske
cenlJeeeer ceeveefmeke eJe= eer Deens . ee ceeveefmeke eJe= eer ee eYeeJe cees"ee
eceeCeele ceeCemeeee Meeef jjer ke eke=leer Jej nes le Demelees . ceeveJeer ceveeee
ke#ee efJemleeefjle nesCeeee Gs Meeves Jeeeree peer Jeveele ef Me#eCeeSJe{s e
keues uee os efKeue cenlJe Deens. cevet<eeee ceveele DeefJejle meg Demeuesuee
eMveeb ee mee"e ne leeee Glmeg keles eee Ske Yeeie nes e, ee Glmeg keles
ceOetvee Deves ke efJe<eeebee pevce Peeuee. DeeefCe FLegvee heg {s lee efJe<eeeee
DeOeeveeeer iejpe ef vecee&Ce Peeueer . cevet<e Deeheuee mepe& veMeer ue ke=leeR ee,
efJeeejebee ceeOeceeletve Deves ke DemeeOe iees eRvee meeOe keve leeJej ceele
efceUJet ueeieuee. Jew %eeef veke heOoleer ee meeneeeves efMe#eCe eef Me#eCe F.
#es $eebvee Gheeg e DeMeer heeeeYegle lelJes eehle Peeueer le Deeef Ce ceeCemeeleer ue
DeJeCe& efveeles ee Deef Je<keej MeesOeCeelet ve veJee #es $eeJej Oetmej ekeeMe he[t
ueeieuee. keuee#es$eeleer ue DeOeeveeeer lemes e ef Me#eCeeeer iejpe Yeemet ueeieueer
DeeefCe keuesee ee #es$eeleer ue DeYeemeecegUs Deveske DemeeOe ieeser meeOe
nesJet ueeieuee.
Meeef jjer ke ceevemeMeeeeee DevegMeb ieeves cevet <eeeer mepe& veMeer ue
yeg Ooer ner Deves ke Creative efJeeejebveer ege Demeles , Deveske keueeke=leeR ee
pevce eeletvee nesle Demelees. ceeCemeeeer ceeveef meke eJe= eer DeeefCe veeke ee
ieeser Skeces keeb Meer Deeb lejmebyeOe ef vecee&Ce ke ueeieueele. SJe{se veJns lej
heeefeceele osMeeceOes ef Me#eCe veekeeee ceeOeceeletve ef JeeeLee&heele hees net
ueeieuee Deens . efMe#eCeeletve veeke lej veeeeejs ef Me#eCe DeMeer ef Me#eCe
:
eCeeueer eeer ee efleLes pet Peeueer. ef Me#eCeeeleer , efJeeeLeeeer DeefYeeer

efvecee& Ce JneJeer Demee GsMe ue#eele IesTve ef Me#eCe#es $eele eieleer meeOe nes le
Deens . ef Me#eCeeee Keje Gs Me ef JeeeLee ee ceveele ef yebyeefJeCeees keee&
keues ee ceeOeceeletve meeLe&ke nesT Mekeles eele veJeue veener . hee Deeheuee
Oes eehee le hees neCeemee"er keener cenlJeeee yeeyeeRJej DeeheCeeme ceele
kejeJeer ueeieues .
Shetter Je Betly eeb ee celes , "Creativity is an
Application of Knowledge and skill in new ways
to a value goal." leecegUs cevet<e mepe&veMeerue JneJee ee Gs Meeves
veee#es$eeuee Gheeej eeer ee cnCetve yeef Ieleuee peele Deens . Meeef jjer ke
efJekeemeeyejes yej yeew odOeer ke efJekeeme kejCes ne ee Therapy ee cegKe
GsMe nes e. veeke kejCes cnCepes es#ekeeb het{s Deeheues efJeeej, Deeheueer
keuee emleg le kejCes ner meJee&le heef nueer ceeveefmekelee keueeJebleeuee Deeheuee
ceveele leeej kejeJeer ueeieles . leeceg Us menkeueeJeb leeMeer ef Jeleg Demeues
leef jner s<e, celmej ceeies meeve veee heele meceg nceveeves heg {s esCeejs
efJeeeje keueeJebleeuee es#ekeebheg{s "s JeeJes ueeieleele. eleskeebveer Deeheues
JesieJesieUs efJeeej mees [tve veee emleg le kejCes ne SkecesJe meeceg efnke efJeeej
leebee meeojer keCeeletve heg{s es le Demelees . ee meJe& keueeJeb leebvee veekeeee
ceeveefmekelesle DeLee&le veeeefJeeele jeneJes ueeieles . ee meg boj efJeeejelet vee
ner keueeJeb le ceb [Uer Deeheueer keuee meeLe& ke ke Mekeleele.
veeke eeeeseif eke keuee Deens Meee Deens keuee DeJeiele
kejCeeee eJeemeele veekeer e leb $e cenlJeeee "jlees . ns leb$e keuesee
meeef veOeeleerue Jew eefekelee mecepet ve Ies Ceeme meneeYetle "jles. veekeer e
erkeesCeelet ve lemes e ceevemeMeeeer e er kees veeletvener ner Therapy
86
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Deef veJeee& lemes e, veee ner meecegefnke keuee Demeueeves meb yebefOele meJe&
Iekeebvee, GsMeeb vee Deef YeJee kejCeemee"er ef n Therapy cenlJeeeer
"jles .
DeeOeg efveke veeeMeee efMe#eCe heOole Deelcemeele kejleeb vee
ceevemeMeem$eer e er kees veeletve meeb efieleuesuee ef Jekeemeelceke eefeeeb ee pej
DeJeueb ye kes uee lej veeeMeeeeleerue efkeue Demeuesues Jeweeef jke Ieke,
leeb ef$eke Ieke, meeojerkejCeeee nsletves Gheef mLele Peeues ues Ieke eeee
meb yebefOele keueekeejeb vee menpeef jlee DeYeeme kejlee es F&ue. ee eefeesle
leelkeeef ueve mJeheele Deveske eMve GYes jenleele. ee eMveeb eer mees [JeCetke
ve Peeueeme, Jeweeef jke eef eeebceOes leheeJele efvecee& Ce nes les Je keueer lee
Jee{les. ceevemeMeeeer e DeYeemeele Jejer ue meJe& yeeyeeR Jej ef Jeeej kes ueeves
Drama Therapy cenlJeeeer "jles .
peskee@ye Sue cee@ jsvme eeb ee celess, "efvecee& Ce Peeues ues eMve
mees[ef JeCes lemese veeekeues let ve Jeeer eer ceeveefmeke DeJemLee, leeee
DevegYeJe Deeef Ce Jele& ve eeJej menpeheCes DeYeeme kejCes Mekee nes les ."
DevegYeJe ner pee lee Jeeer ueee peeCeJet MekeCeejer Ievee lej
Jele& ve ns Flejebvee ef veef j#eCeeee efJe<ee nesT MekeCeejer Ievee nes e.
veeeMeeeeee DeYeemeele, ef vejer #eCeeuee DevevemeeOeejCe cenlJe Deens.
ceevemeMeeeer e erkeesveelet ve DevegYeJe cnCepes ceWogleerue hes MeeR es efJeef Me
pewJejemeeeef veke Jele&vee nes e, DeMeer Yetefcekee Demeueer lejerner Jele& ve hee
Jeeer ves JeCe& ve kesues leje Flejebvee GheueyOe nes les . ner JemlegefmLeleer veekeejlee
es le veener. ner iees ue#eele Ies Tve Se. pes . DeeePeWke eeb ee veg meej
"Jeeer mebJesOe DeeefCe Fb efeieesej DeMee oes vner Ieveebee meb het Ce& mecegee
cnCepes Jele&ve Demes leebveer cnues ."
mew oOeebefleke DeYeemeeejs, efJeeejebvee megmhe kejCes,
Deelceef Jeeeme Jee{efJeCes, Jew eef eke meboYee&ves eMveeb eer Gkeue kejCes eeJej
Drama therapy cenlJehet Ce& "jles . leeceg Us veeke DeeefCe Mew #eef Ceke
ceevemeMeee eebee mebyeb Oe veekejlee esle veener.
efJnues ng b eeb ee celes, Jeeer ee peeCeer Jes ee DeLeJee esleve
(Concence) DevegYeJeeee DeYeeme kejCeejs efJe%eeve cnCepes ceevemeMeee
nes e veeke cnCepes Jeeeree peerJeveeleerue DevegYeJee nes e. Deeheuee
Deeeg <eele pee Deves ke DevegYeJeeletve ceeCemeeuee peeJes ueeieles leebvee
YeeJemce= leerceOes mee"Jetve esleveheCes , peeiekeles ves YeeJeves uee ueeskeebheele
hees eef JeCeeeer ceeveefmeke DeJemLee veekeeejs keueeJeble heg{s DeeCele Demelees .
F. yeer . erevej eebee celes s, ceevemeMeee ns eew{ meg mebmke=le
DeeefCe ef vejecee Jeeeree es leve DevegYeJeees ef Je%eeve nes e. lej pes .yeer .
Jee@ meve eeb ee celes , "ceevemeMeee ns Jeeer ee DevegYet leeRJej keW ef le
Demeles ." eee DevegYeJeeb vee veeehe os Tve keueeJeble e#es keebhee&le menpe
hees nelees.
leeceg Us keues es cenlJe ue#eele Ieslee ceneef Jeeeueeelee veJns lej
Deveske MeeUs lener veeeMeeKesee mJeleb$e DeYeemeece efveOee&efjle kejCeele
:
Deeuee Deens . keuesee ee eefeesveg meej ef JeeeLee ee mepe&veMeeruelesJej

cees "ee eceeCeele yeoue Ie[tve leebee efJekeeme eef ees le Jee{ Peeueees
<e Deepe DeeheCe yeIelees . nee DeeoMe& heg {s "sTve DeOeeve kejCeeNee
eceeCese DeOeeheve kejCeeje ef Me#ekener neJeYeeJe Deeef Ce ke=leeR ee heOoleerves
pej efJeeeLeevee SKeeoe ef Je<ee heJet ve osT Mekeuee lej efJeeeLeevee leer
iees ueiese Deekeef uele nesFu& e, ue#eele jenerue. Demee Mew#eefCeke yeoue ner
Deepe Dehes ef#ele Deens.
efMe#eCeMeeeeveg meej DevegYeJeebee DeeOeejs Jeeerve Ies leues ues %eeve
Deef le<ee cenlJeees "jles . DeLee&le efMe#eCeeee eceg Ke Gef Jeeer meeLe&
kejle Demeles . efMe#eCeeleer ue nee efveece leblees leble veeeMeeeeuee ueeiet
he[lees . cevet<e Deef Yevee kejlees cnCepes keee kejlees ? lej lees Deeheuee
mce= leer YeeJeveebee ceeOeceelet ve Deeheuee DevegYeJeeee pecee heb gpeer ejs
ueeskeebheele veekeeee ceeOeceelet ve hees ele Demelees.
ceveg<eeee pevceeheemetve les ce=legheele Jeeeree peerJeveele
Meefjjerke, ceeveef meke, mebJesieelceke Demes Deveske heef jJele&ve esle Demeleele. ner
heef jJele&ves ceg KelJes oes ve keejCeeb veer nes T Mekeleele.
1) Jeeer ee Deeb leefjke YeeJeves let ve DeLee& le Deelet ve
2) ogmejs cnCepes yeeeJeeleeJejCeelet ve ns heef jJele&ve Ie[le Demeles.
Deeb leefjke heefjJele&veeuee DeeheCe Jeefeiele ef Jekeeme cnCelees lej
ogmeNee heefjJele&veeuee ef Me#eCe eefeee cnCeleele. veee#es$eeleer ue
efMe#eCeheOoleer Classroom ef Me#eCeeee yeensj DeeCele Demeueeves ,
Deeb leefjke heef jJele& ve Deeef Ce ef Jekeeme keuesee ceeOeceeletve menpe meeOeCes
Mekee nesles. keejCe keuesee Skecee$e Gs Me cnCepes DeemJeeokeeuee Deeveb o
osCes nee nes e. Deeef Ce ne Deevebo keueeJeb le mJele: DevegYeJelees veblej
keues ee ceeOeceeletve es#ekeeb ke[s nmleeblejer le kejlees.
ceeveJeer mebJesoveeb ee DeYeeme #es$eele mLeU meb Jes ove,
keeuemeb Jes ove, ieef lemeb Jes ove, jb iemebJesove, OJeefvemeb Jes ove, mLewe&, meeb Jes efoke
DeOeeve F. GheefJeYeeieeb ee meceeJes Me neslees . veeeMeeeer e DeOeeveele ee
meJe& YeeJeveebee Kees ueele peeTve DeYeeme kejCes iejpeses Demeles. ceeCet me pes
keener Jeeielees , les kee Jeeielees? ee eMveees Gej MeesOeCeejs ceevemeMeeeees
DeYeeme#es$e cnCepes es jCee. ee esjCes es leerve ekeej Deensle.
1) Meeefjjerke
2) meeceeefpeke Deeef Ce
3) Jeefe efJeef Me ef kebJee ceevemepeve es jCee.
Jeeef e ef JeefMe esjCeebceOes e Deelceieew jJe, GVeleer DeeefCe
keueelceke Deef YeJeeeree meceeJesMe nes lees. eee esjCee keues ee DeYeemeeuee
keejCeer Yet le "jleele.
ceeveJeer hes jCeeb efJe<eeer Devet ceeve kejCeemee"er DeeefCe Jele&veees
pewefJeke ceg U mecepeeJetve Ies Ceemee"er eeume& [eefJe&ve, efJeuece ce@ ke[t ue,
eeF& [, Se ce@ muees eeb es mebMeesOeve cenlJeees "jles.
87
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
efJeke=le Jele&veeeer ef eef kelmee kejlee kejlee eehle Peeues ueer cece& er
Jeeheke keve cevees efJeMues<eCeeJeeo leeej Peeuee. peeuee mebeoee veJns
lej Skee mJeleb $e MeeKesee opee& eehle Peeuee. eeF& [ee ee ef meOoleebves
ceeveJeer peeCeer Jee DeOeeveeletve mhe Peeuee.
Mew #eef Ceke ceevemeMeee ns ceeCemeeee meJeeeif eCe peerJevehew uetb ee
DeYeeme kejCeejs Meee Deens. Jeef elJe efJekeeme eefeee leele ceeveefmeke,
yeewefOoke, Jeweeef jke, YeeJeef veke meboYee& ves Demeuesueer Je leelkeef ueve mJeheele
efvecee& Ce Peeuesueer ieg bleeieb gle F&. ef Je<ee ceevemeMeeeeee heef jIeele meeceeef Je
Demeleele. ceevemeMeee ner peMeer meeleleeves eeueCeejer eefeee Deens.
lelee efMe#eCe osefKeue Deens le. ceeCemeeee Jew eef eke efJekeeme ne hheehheeves nesle Demelees . cetue pevceeuee Deeueeheemetve leeee Meeef jjer ke,
ceeveefmeke yeewefOoke ef Jekeeme ne pemepemes Jee Jee{les leeveg meej nesle Demelees .
Mew #eef Ceke lemes e ceevemeMeeeer e meb oYee&ves osefKeue ner eefeee cenlJeeeer
"jles . veeeMeeeeee ef Jeeej kesueeme meeojer kejCeeee keuesle ne ekeej
es le Demeueeves Je leelener DeeYeemeer heOoleer ves ele#e keener ieeser
jb ieceb eeJej oeKeJeeeee Demeueeves Deves ke Iekeebeer ieg bleeieb gle ef omet ve esles.
keueeJeble ne mJele:es Deeef mlelJe yeepet uee "s Tve pes Jne jb ieceb eeJej Yetecf ekesle
efMejlees lesJne leeves Jew eefekelee yeepet uee "sTve jbiecebeeJej eJes Me kes uesuee
Demelees. ee ef "keeCeer leeuee Yeg efcekes eer ceeveefmekelee mecepet ve Ies Ceeme
ceevemeMeeeeee DeYeeme lemese eefeee cenlJeeeer "jles.
DeLee& le efMe#eCeees ceevemeMeee mecepet ve Ies Ceemee"er veee#es $eees
cenlJe veekeejlee es le veener. ef Me#eCe #es$eele eieleer mee"er veeeMeeKes ee
Gheees ie menpe nesT Mekelees. ef Me#eCeeee DeeuesKeevegmeejner ns mhe nesles

keer, hee SskeCes ef kebJee JeeeCes ee ceOetve pes Deekeueve efJeeeLeevee nes le
Demeles leehes#ee peemle DeLee&le 90 %eeve SKeeoer ke=leer yeIetve mcejCeele
jenle Demeles. leeceg Us veeeeee Gheees ie keve pej DeYeeme kejlee
Deeuee lej les ekeve ue#eele jent Mekes ue.
DeLee& le ceevemeMeee ns kesJeU ceeveJe cevees Jeeheejebee DeYeeme
kejCes ef kebJee leebeer keejCeefceceebmee kejCes Flekese ceee& efole vemetve leeee
ceeveJeer keueeCeemee"er, mece= Oo peer Jeveemee"er kemee Gheeesie kejlee es F&ue
eeee DeYeeme kejles. hueses , Dee@ejf me@ue DeMee Deveske ef JeeejJebleeb es
efJeeej cnCet vee ef Me#eCeeleerue meJe& MeeKes le cenlJeees "jleele. Yejleceg veer ee
veeeMeeeevegmeej ceeveJeer Jele& veeee Deveg<eb ieeves Yejleeves ceeveJeer neueeeueer bes
neJeYeeJeeb es, Jele& veeb es Deveske ekeej meebeif eleues Deens le. ceeveJeer Deb ie
Gheeb ieeee DeYeemeeves, YeeJeves ee DeYeemeeves ceeveJeer ceveeuee mecepeCes mees hes
peeles.
leeceg Us ces ejnes u[eer yeeeesce@kesefvekeme heOole Demees Je
mle@ vemueeJnef mkeeer Fvej mspe Dee@he ceeFb[ ee meJe& eeer es letve ceeveJeer
Jele& veeee heeves Yetecf ekee mecepet ve Ies Ceeme ceole nes les . ee Mew #eef Ceke
eeer esletve pej cees"ee eceeCeele veeeMeeeeee DeYeeme meceeef Je Peeuee
lej cees"cees"ee mecemeebJej ceele kejCeeme ceole nes F&ue. ee ef Je<eeereer
peeie= kelee ef vecee&Ce JneJeer ner keeUeeer iejpe Deens.
meboYe&
1) eesyeue : Spegkes Meve yeee [sJnueheceW
2) Identify and creativity: Educating form post modems in teacher development : An International
Journal of Teach Professional Development vol. no. 1997, pp. 83-93.
3) Eysenck, H.J. (1971): The structure of Human Personality.
4) Pressey Lobinson: Horrodes 1967: Psychology in Education (India Edition) Delhi, Universal
book.
5) Yejleceg veer es veeeMeee: iees oeJejer kes lekej
6) heeeele meew obe&Meee :[e@ . efJevees o Fb otjkej
:
88
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Dramatics
meeceeefpeke ceeveefmekelesle heefjJele&ve Ie[efJeCeele ueeskekeueebee

efmebneee Jeee
ee. og<eblee jeceskes
meew . kes .Sme.kes .kee@ ues pe, yeer [
meeceeef peke ceevemeMeee cnCepes meeceeefp eke meeb mke= ef l eke

meb oYee& le ceeveJeer Jele& ceeveeee MeeeMeg DeYeeme kejCeeje
ceevemeMeeeeeer Ske MeeKee. meceepe ceevemeMeeeeeer yeer pes eeeer ve
lelJeJesleeb ee ues Keveelet vener Dee{Uleele. hueses Deeef Ce De@ ef jme@ ue
ee lelJe%eeveeb veer meeceeef peke peer Jeveeleer ue eMveeb ee ef Jeeej kes uee nes l ee.
Peeb Peeke mees eeb veer Jeeer Deeef Ce meceepe eeb ee mebyeb Oeeyeeyele ef eb leve
kes ues nes les . ef JeKeele eW e meceepeMeee%e Sceer ue eg j kes ce eeb veer
meceg neee peeCeer Jeeb ee Deef YeJeeeres lelJe ceeb [ues . Fb iue[ceOeer ue,
mhesvmej ee lelJeJes leeves eceefJ ekeemeeee keuhevee meeceeef p eke
ef J ekeemeeuee ueeJeCeeee eelve kes uee. peieeleer ue DeMee Deves ke
ceevemeMeee%eeb veer Deeheues efJ eeej ceeb [ues Deens .
DeMee ekeejs meeceeef p eke eYeeJe Deeef Ce Jeef eiele Jele& ve
eeb ceOeer ue meb yeb Oeeeer meeOevemeeceeer hegj efJ eueer ies ueer ee #es $eele meJe& eLece
Deces ef jkes ee meb eg e meb mLeeveele, meb Mees Oeveeme meg Jeele Peeueer .
leeJes Us heemet ve meeceeef p eke ceevemeMeee ner Deeb lejje^ er e mlejeJejer ue
Ske eCeeueer Jee Meee cnCet ve ef Jekeef mele Peeues .
ceeCemeeee Yees Jeleeueee heef jmej pemee Yeew ef leke lemee
meeceeef peke Deeef Ce meeb mke= ef lekener Demelees . Jeeer ee Deeb lejef eee
(Fb jDe@ keMeve) nesl e Demeleele. Deeef Ce DeMee meeceeef peke-meeb mke= ef l eke
Deeb lejef eeeceOeg vee Jeeer ee Jeeerc eJeeeer pe[CeIe[Ce nes l e Demeles .
meeceeef peke Deebl ejef ees ceg Us ceeCemeeb c eOes meceeve ef JeeejMew ueer , meceeve
YeeJevee Deeef Ce meceeve Jele& veMew ueer ef Jekeef mele nes Ceeme menee nes les
Deeef Ce meceepe ceveele heefjJele& ve Ie[gve Ske veJeer ve meMee meceepe
ef vecee& Ce nes lees .
hejb leg Jes ieJes ieee efJ eeejeb ee meceepeele Deebl ejef eee Ie[t ve
heef jJele& ve nes Ces ns menpe Meke e veener . Deeef Ce Deeheuee Yeejle os Meeee
pej ef J eeej kes uee lej FLes meceepe peeleer peeleer le Jeetve efouee Deens .
Meeef h ele Deeef Ce Mees ef <ele Demes oes ve Jeie& heeneeuee ef ceUleele Meeef h ele
Deeef Ce Mees ef<ele Demes oes ve Jeie& heeneeuee ef ceUleele. Mees ef<ele meceepe
ieg ueeceemeejKeer Meeef <ele meceepeeeer eekejer kejeeee. Ge
JeCeea eeb ke[tve Mees ef<ele meceepe ef heeuee peele nes lee. DeMee JeeleeJejCeele
Meeef <ele Deeef Ce Mees ef <ele oes vner n er Jeiee& eer ceeveef mekelee yeoueJeCes cnCepes
Deef leMee DeJeIe[ keece GeJeCeea e mJele:uee jepes , ef keb Jee Deef Oekeej
ieepeJeCeejs mecepele Demeueeceg U s leeb vee mecepeeJeCeehes #ee; ef he[er le
meceepeceveeuee peeie= le kes ues , lej lees meceepe Deeheueer ieg ueeceer veekeeve
mJeleb $eheCes peiet ueeies ue, ne Skee Gheee, ee meceepeemee"er hees <eke
nes lee.
DeMee meceepeeeer ceeveef mekelee yeoueefJ eCeeeb keece
uees kekeues veb kes ues ueb cnCepes uees keeb veer , uees keeb mee"er , uees keeb ke[t ve,
:
uees keYee<es le meeoj kes ues ueer keuee uees kemecet nees ow veb oer ve peer JeveeMeer
meb b yeb Oeerl e hejb leg keueelceke Deef J e<keej uees kekeuee cnCet ve Dees UKeues
peeleele. meeceeef peke ceevemeMeeeeuee Jes ieUer e keueeCeer os Jet ve veJee
meceepe efvecee& Ce kejCeele uees kemeceg neb ee uees kekeues ee ef meb neee Jeee
Deens . leeceOes eecegKeeves 1) Deeb yes [kejer peuemes 2) ef kele& ve 3)
hees Jee[e 4) Yee[ Fleeoer keueeb ee meceeJes Me Deens . ceer ee eej
uees kekeuee ekeejeJej meef Jemlej meeb ieCeej Deens . keejCe, ee
uees kekeueeb c eOes meeceeefp eke ceeveef mekelee yeoueef J eCeeeer leekeo Deens .
eKeele ef mJeme ceevemeMeee%e keeue& egb ie eeb veer Deyees Oe meceg n
ceveee ef meeb le meeb ef ieleuee Deens . ``Deyees Oe meceg nceve Jeeer ceveelener
keee&j le Demeles . leeee es j Ces ves nes Ceejs DeefJ e<keej ns Jeef eef veef ce& le
Demeues lejer meceg nceveeuee DeeJeenve kejCeejs Demeleele meceg neuee les
Deeheues e Jeeleele. ee ef meeb leeee DeYeeme uees kekeueeJeb l eeveer kes uee
vemeuee lejer ow veboer ve peerJ eveelet ve Deveg YeJeues ueb meceepeceve leebvee ceeef n le
Deens . cnCet ve ee uees kekeuee veeiej jb ieYet ceeruee meceeb lej cnCet ve
jeef nues uee Deens l e. veeiej jb ieYetc eer hes #ee meceepeeeer ceeveef mekelee
yeoueef J eCeeeer peemle leekeo ee uees kejb ieYetceer ceOes Deens .
uees kekeues ejs meceepeees jb peve, eyees Oeve, God yees Oeve nes le Demeles .
1) Deeb yes[kejer peuemes :
Deeheuee Yeejle os Meele meceepe peeleer peeleerl e Jeet ve ef oues uee
Deens . leeceOes oef uele, heo-oef uele meceepe Demee nes lee keer , leeb vee
peveeJejehes #eener ef nve opee& eer JeeieCet ke ef oueer peele nes leer . ieeeeR vee
Yeekej Deeef Ce ceg b ieevee meeKej os CeeNee ee meceepeele Skee ef J eefMe
Jeiee& uee heeCeer ner efouee peele veJnles . lees meceepe ef h eUuee peele nes l ee.
Mees ef <euee peele nes lee. leeb ee mheMee& ves ef keb Jee he[ees ves ceeCemeeuee
ef J eeU nes le nes lee. Deeef Ce ne efJ eeU ieeeer ee ceg $eeves cee$e peele
nes lee. cnCepes `ceg $e heef J e$e heCe `ceeCet me Deheef Je$e Demee Deeheuee
Yeejleer e meceepe ee meceepeeuee, {er hejb h ejs ee cees [Ceeeb keece
[e@ . yeeyeemeens ye Deebyes [kejeb veer kes ueb . leebee Yee<eCeele,ef ueKeeCeele,
JeeieCeele SJe{er leekeo nes leer keer, leeb veer meb h et Ce& efh e[er l e, Mees ef <ele
Deeef Ce Jeb ef ele DeMee meceepeeeer ceeveefmekelee yeouetve ekeueer .
meceepeeeer ner veJeeeb leer [e@ . yeeyeemeens yeebceg Us Peeueer . Denes , hee
Skeeeee cnCeCeeJej ueeKees uees ke yeg euee MejCe ies ues . heCe
yeeyeemeens ye mJele: eles ke ef p eueele, eles ke ieeJeele, eles ke
ceeCemeehee le peeJet Mekele veJnles , ceie ne Deeb yes[kejer efJ eeej
pevemeeceeveeheel e hees neuee kemee lej... Deebyes [kejer peueMeeb ee
ceeOeceelet ve meleMees Oekeer e peueMeebee es jCes let ve uees kekeueeJeb let ve
Deeb yes [kejer peueMeeb eer mLeehevee kes ueer Deeef Ce yeeyeemeens yeeb ee
neeleer lee Demeb Ke Yeer c eieerl eeves Mes jes Meeejer ee ceeOeceelet ve
89
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
yeg ,heg ues , Meeng , Deeb yes[kejer ef Jeeej pevemeeceeveehee l e hees n eef J euee
Deeef Ce mebh et Ce& ef he[er le meceepeeeer ceeveef mekelee yeoueefJ eCeeeb keece
kes ue. Deepeee keeUelener uees keMeener ceg Us DeeheCe mJeleb $e Peeuees
Demeuees lejer peeleer Jeeo lemeee Deens . hee leeeb mJehe yeoueues ueb
Deens keejCe Deepeee oef uele ne ef Mekeues uee Deens . heCe Deeb yes [kejer
peueMes Deepener meceepe heefj Jele& ve keve meceepeeeer ceeveef mekelee
yeoueef J eCeeeb keee& cees" ee pees c eeves kejle Deens le.
2) ef kele&ve :
Jes ieJes ieee heleerves ieeeve, meb ieer le, Deef Yevee Deeef Ce
keJ eef ele ve= le eeb eemen meeoj kejerl e Demeues uee Yeeer jmehet Ce& ,
keLeehe Skehee$eer efveJes oveeuee ef kele& ve Demes cnCeleele. ef kele&veees
veejoer e ef kele& ve Deeef Ce Jeejkejer ef kele& ve Demes oes ve ekeej Deens le. heCe
ceer eeJej Yee<e ve kejlee meceepeeeer ceeveef mekelee yeoueJet ve
ekeCeeNee ef kele& veeefJ e<eeer meeb ieCeej Deens . Deves ke ef kele& vekeejeb veer
leeb ee ef kele& veeves $eheleer ef MeJeepeer cenejepeeb ee keeUele,
ef ye er Meeb ee keeUele uees kepeeie= leer es keece kes ues. Deeef Ce veb lejee
keeUele meb l e iee[ies yeeyee meejKes ef kele& vekeej Deeheuee ceneje^ euee
ueeYeues ns Deeheues Yeeie. Deeheuee meceepe De%eeve, Deb Oeee, Yees ee
mecepet leer , Deef ve {er hejb heje ee meJee veer eemeues uee nes lee.
iee[ies yeeyeeb veer ee {er hejbh eje otj kejCeemee"er Deeheues Deeeg <e
Jes eues. eemee"er leebveer ef kele&veeee ceeiee& ee DeJeueb ye kes uee.
meceepeeeer ceeveef mekelee yeoueJetve ceeveJelee nee Keje Oece& Deens . eeeer
peeCeer Je meceepeeuee keve os le Deens . eeeer peeCeer J e meceepeeuee keve
os le nes les . ef kele& veele njer veece ve Ies l ee meceepeeleer ue JeeF& eeueer jer leer ,
heMeg nlee, ef Me#eCeees cenJe, eeb ieuee meJeeer , meeJe&p eef veke
meehemeheeF& F. es cenJe uees keeb vee mecepeeJet ve os l e Demele. leeb ee
Gheos Me Deepener meceepeeuee iejpes ee Deens .
Goe. Yeg kes ues ueeb vee - DeVe, leneveues ueeb vee - heeCeer , yes Iejeb vee-Iej,
ef veJeeje , iejer ye ef JeeeLee vee - ef Me#eCe, Deb Oe-Deheb ie-iCeeb vee Deew <eOes , ceg ke ee eeCeeb vee - DeYee
Mes Jehee l e leeb veer ef Me#eCe emeejees n er keee& kes ues .
iee[ies yeeyeepeJeU keener ner vemeleeb vee hee Ske iee[ieb Deeef Ce
Kejeeeee DeeOeejs , ef kele& veeejs meceepe heefj Jele& ve Ie[Jet ve DeeCeues .
3) hees Jee[e :
hees Jee[e cnCepes Demmeue ceje"er keeJe. ef Jejebee
hejeeceees , ef J eeveeb ee yeg ef cees es , meeceLe&, ieg Ce, keew Meue eebes
keeJeelceke JeCe& ve. Deeheuee jepeele meb kemeceeer cnCepes hejkeer eebes
DeeeceCe Demees ef keb Jee ue{eF& l e Me$eg uee eejues ueer ef veCe& eeke Oeg U
Demees , eeeb oMe&ve Ie[ef JeCeejs ns heesJ ee[s Demeleele. hees Jee[eeves meceepe
meceg neuee jepeele Ie[t ve ies ues uee hejeeceeeer, ceneheg <eeb eer Dee"JeCe
keve, leeb eer Meew e& ieeLee Ss keg ve meceepe ceveeueener Meew ee&eb mheg jCe
e{eJeb Demee eelve kes uee peelees . cenelcee pees elf ejeJe heg ues eeb veer
$eheleer ef MeJeepeer cenejepe eeb eeJej Keg h e meg b oj heesJ ee[e ef uenuee.
meeef n lejlve DeCCeeYeeTmee"W veer ues veer ve ee[ee hees Jee[e ef uenuee.
Deueer ke[ee keeUele DeeCCeeYeeT, Meeef nj Decej Mes Ke Deeef Ce
ieJeeCekej ee ef $eceg leea ves meb eg e ceneje^ eee eUJeUer le hees Jee[eeee
ceeOeceelet ve kes ues ueer keeceieer j er meJe& %eele Deens .
4) Yee[ :
meceepeceve ef peb keCeeeer leekele DemeCeejer ner keuee pes Je{er
jb ieleoej Deens les Je{er e leer eyees Oekener Deens . veee, Jekel e= lJe Deeef Ce
meb ieer l eeee ef ceueeheelet ve jb ielepeeCeejs Yee[ peCepeeie== leer es eYeeJeer
ceeOece Deens . vew l eer ke ef MekeJeCe os Ceejs ceje"er l eer ue hekeelceke
veeeieer le. Yee[ Deves keeb veer ef uenues ueer Demeueer lejer , meb le
SkeveeLeebeer Yee[s peemle uees keef ee Peeueer . keejCe leebee Yee[ele
ef J eefJ eOelee, veeeelcelee, ef J evees o Deeef Ce ies elee Demeles . cnCet ve
es #ekeeb vee peemle YeeJeles . meceepeeleer ue Deveee,Deleeeej,JeeF& Jemeve
Deeef Ce Deb Oeee ee yeeyeeR Jej ef DeLeea ieer leelet ve jb p eveeejs eyees Oeve
kes uee peeles , heee& eeves meceepeeeer ceeveef mekelee yeoueJet ve heefj Jele& ve
kejCeeme Yeeie hee[uee peeles . Deeef Ce ef JeMes <e cnCepes Yee[ele
mecemee meeb iet ve ef veheCe kes uee peeles . Ske yeeye ceer DeeJepe& t ve vecet o
ke Fef les keer , Yee[ hee heg <eeb cnCeeees heCe yeer [
ef p eueeleer ue iesJ ejeF& leeuet ke eeleer ue ceerj eyeeF& Gcehe eebveer Yee[ele
Geeb ke iee"uee. Deleb le neueeKeer ee hejer mLeer let ve Deeleehee le leeb veer
ef keleer lejer meceepe ceveele hejef Jele& ve Ie[Jeueb . meOee Yee[eee
ceeOeceelet ve Deeb yes [kejer ef Jeeej pevemeeceeveeheel e hees n eef J eCeele keee&
lee kejle Deensl e.
ef ve<ke<e& :
Deepeee keeUele ee uees kekeuee ueg hle nes leeb vee ef omeleele.
meceepe eyees OeveemeejKeb cees " keee& leeb ee peJeU Deens . Depeg vener
ef keles ke meceepeeeer ceeveef mekelee leeb vee yeoueeeeer Deens . leW Jne leebes
meb J eOe&ve nes Ces iejpes es Deens . leeb vee cees" Jeemeheer" GheueyOe keve
os Ces DeeJeMeke Deens , ef MeJeee Meemeveeceehe& le leeb vee DeeefLe& ke hee"yeU
ef c eUJet ve os Ces eemee"er eelve kejeeuee nJes . keejCe meceepeceve,
meeceeef peke ceeveef mekelee eeb ee heefjJele& veemee"er uees kekeueeb ee ef meb neee
Jeee Deens .
meboYe&
1.
2.
3.
4.
5.
[e@.eYeekej ceeb[s - ueeskejbieYetceer.

[e@. DejefJebo ogCeeKes - Mew#eefCeke ceevemeMeee.
[e@. leeje YeJeeUkej - ueeskeveeiej jbieYetceer.
[e@. iebieeOej heeveleeJeCes - JeeoUees JebMepe.
[e@. Mejo JeJenejs - ueeskejbieYetceereer pe[Ce-Ie[Ce.
90
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Dramatics
veeke DeeefCe mebieerle DevegyebOe

[e@.mebHeoe keuekeCeea
mJeeceer jeceevebo leer Le& ceneef Jeeeuee,Deb yeepees ieeF&
veeke DeeefCe mebieerle eebee DevegyebOeeee JesOe Iesleebvee, oesneWee

Deens, lee eefleeEyeyeeuee ele#eentve Glke kejCeees meeceLe& mebieerleele Deens.
GlHeeerHeele peelee esles. cegUele veekeeeer megJeele ner ieeeveeletve Peeueer
Goe. cebieue emebieer Deevebo efveefce&leermee"er meveF&es metj, eesOeebvee mHetleea osCeejer
Deens, Demee Ssefleneefmeke GuuesKe meeHe[lees. peieeleerue Deefleeeeerve eerke
ieerles, esjCee ieerles, cebefojeleerue Iebe, Yepeveeleerue eU, efJeCee, lebyeesjeeer
meeLe F. cegUs Devegkeue JeeleeJejCe ef veefce&leer nesles. veekeele ee HeOoleerves
jbieYetceer ner ieesmeeBie (Goat Song) cnCepes yekeNeebvee yeUer efouee
mebieerle JeeHejueecegUs kedeeJeeee Deevebo es#ekeebvee efceUlees. ceeveJeeee Oece&,
peeleebvee ieeeuee peeCeeNee ieerleebletve efvecee&Ce Peeueer Deens. Yejle cegveeRee
DeLe&, keece DeeefCe cees#e F. keuHeveebvee HetCe&lJe DeeCeCeees keece mebieerle kejles.
veeeMeem$ece ee ebLeele DeeJeerme les eewleerme DeOeee mebieerle efJe<eeke
lej veeke ee keuHeveebvee peerJeble cetleeaHe osles. mebieerle ner Ske peeot Deens.
Deensle. veeeMeem$eele mebieerleeuee ieebOeJe& DeMeer meb%ee Deens DeeefCe ieebOeJe& ne
Jew%eeefveke <ervesner mebieerleeee eYeeJeeeer #ecelee nuueer DepeceeJeueer peele
Ske GHeJeso ceeveuee iesuee Deens. veeke DeeefCe mebieerle ns mJeiee&le efvecee&Ce
Deens. iCeebvee leeCe efJejnerle kejCeemee"er, JevemHeleeRee Jee{ermee"er,
Peeues, He=LJeerJejleer ee keueebee DeemJeeo Ieslee eeJee cnCetve leees Meem$e
iegpejeleceOeerue Deeveboee ieeF&, efyemeefceuuee KeeB ee meveF&es metj Sskeeeee,
efvecee&Ce Peeues DeMeer DeKeeefekee meebieerleueer peeles. lej ceeveJeeee efJekeemeele
MeslekeNeebee ieeCeeee veeoele cees Dees{Ceejs yewue, Hegbieeree veeoele
osKeerue mebieerle DeeefCe veeke ee oesve keueeb vee cenlJeees mLeeve Deens.
[esueCeeje veeie F. SJe{se veJns lej mebleebveer osKeerue F&MJej Yekeleermee"er
Deieoer DeeefoceeveJeeves lelkeeueerve GHeueyOe efvemeiee&Heemetve efceUeuesuee
mebieerleees ceeOece JeeHejues Deens. lej Yekeleerveee ee YekeleermeeOevesle mebieerlee
DevegYeJeebes keLeve kejCeeletve veee pevceeuee Deeues Demes meebieerleues peeles.
eceg
Ke Demeles.
lej pebieueeleerue HeMetHe#eebee veeoeHeemetve ieeve mebieerleeeer cegntle&ces{ jesJeueer
mebieerle DeeefCe veeke eebee DevegyebOeeuee Fefleneme Deens. HejbHeje
iesueer Demesner meebieerleues peeles. eeCeebee keele[eeHeemetve Jeeeebee MeesOe
Deens
,
lemes
e meeceeF&ke JewefMe<e Deens. Jeso nse oesIeebeer peveveer Deens. ee

ceeveJeeves ueeJeuee Deens. DeVe, Jem$e, efveJeeje eebee MeesOeeeceeCese ceeveJeeves
oesvner keuee mJeeble megKeee veenerle. ee oesvner keueeleerue keueekeejebJej
keueebee MeesOe ueeJeuee Je lee keueeefJe<keejelet ve ceeveJeees peerJeve megmebmke= le
DeelcekeWer ve nesCeeeer peyeyeeoejer Demeles. ee oesvner keueeleerue keueekeej
nesle iesues DeeefCe nesle Deens. leeHewkeere veeke DeeefCe mebieerle ee oesve keuee
Hes
#ekeeJej meecegoeefeke HeefjCeece Ie[Jele Demeleele. es#eke eEkeJee eeslee eebvee
Deensle.veeke DeeefCe mebieerle eebee DevegyebOeees oeKeues leHeemeCeeHetJeea veeke
meceejeOevece osCeees keee& oesvner keueebceOeerue keueekeejebvee kejeJes ueeieles.
DeeefCe mebieerle ee oesvner keueebes mJeleb$e DeefmlelJener HeenCes DeeJeMeke Deens.
meeoj kejCes, ke=leer kejCes ner oesvner keueebeer iejpe Deens. ee oesvner keuee
ee oesve ueueerle keueebee HejmHej DevegyebOe DeefleMee Hekekee Deens. ee oesvner
Ske$e esTve ceje"er jbieYetceerJej mebieerle veekeebeer ef veefce&leer Peeueer DeeefCe Ske
keueebee HeefjHetCe&lesleerue JeweMf e<es, leebeele keceeueeres meeOece&
JewYeJeMeeueer HejbHeje efceUeueer. mebieerle veeke ne ceje"er veee Jee[.ceeeleerue
Deens.kejCeeje DeeefCe HeenCeeje /SskeCeeje Ieke ns ee oesvner keueebes
Ske JewefMe<eHetCe& DeeefJe<keej Deens. SJe{se veJns lej veekeeee HetJe&jbieele
JewefMe<e veener lej leer leebeer iejpe Deens.
osKeerue HeefjIedvee cnCepes Jeeeebeer pegUJee pegUJe ne JeerOeer Deens.
veeke ne mebefcee keuee ekeej Deens. leees eeesieHe nse leees
cnCepes
e veekeeee HetJe&jbieele, Gllejjbieele meJe& hheebJej leees mebieerleeMeer
HeefjHetCe& He Deens. jbiecebeeJej meeoj nesleevee leeuee Deveske keuee Hetjke
Delet veeles Deens. veeke meg nesCeeHetJeea JeeleeJejCe efveefce&leer kejCes,
Demeleele. efJeMes<ele: efe$e, efMeuHe, mebieerle F. ee cetU meeOeveeletvee veeke,
es#ekeebvee meteerle kejCeemee"erner mebieerleeee JeeHej kesuee peeF&. es#ekeebes ceve
JesMeYet<ee, jbieYet<ee, ekeeMe ee leb$eebveer veekeeuee HegueJele Demeles. veekeees
efvece&ue kejCeemee"er cnCepese leeme jmeemJeeoeme mevcegKe kejCeemee"er
mebefcee He meeefnle DeeefCe eeesie Demes lej Deense Deens. leeeJesUer eeesie
veekeele mebieerle JeeHejues peeles. mebieerle ns veekeeee meeojerkejCeeleerue
eYeeJeer HeefjCeecekeejke nesCeemee"er Deveske keueebee DeeOeej IeeJee ueeielees.
eYeeJeer ceeOece Deens. es#ekeebvee veeeeke[s Deekeef<e&le kejCes leebes ceve
leele mebieerle ns eYeeJeer meeOeve Deens. mebieerle ner Ske meJe&es keuee ceeveueer
efJeeeble kejCes eemee"erner veekeele mebieerle JeeHejues peeles. veeeebleie&le
peeles. peerJeveeMeer SkeHe Peeuesueer keuee cnCetvee mebieerle keueske[s Heeef nues
efJeeebleer eehle nesCeemee"er Devegkeuelee efveCee&eke kejCeemee"er es#ekeebceOeerue
peeles. ner keuee mJeebesjerle Deens. mebieerleeeer Dees{ ner ceevemeeeer menpe
JeweeqkelekeHeCee otj kejCeemee"er mebieerle cenlJeees Demeles. mebieerleeee Deveske
eJe=eer Deens. mebieerleeuee ceeveJeeee Nnoeeeer Yee<ee cnCeleele, DeeefCe kesJeU
#ecelee Deensle, leecegUse veekeeleerue meboYe& mHe< kejCeemee"er, veekeele
ceeveJee veJns lej meeNee ejeej me=<erme ceesefnle kejCeejer ner mJejebeer Yee<ee
JeeleeJejCe efveefce&leermee"er HeefjeqmLeleer Hetjke mebieerle JeeHejues peeles Demes leebes
Demeles. efvemeiee&leuee eleske Iekeeletve veeo, OJeveer efvecee&Ce nesT Mekelees
meenee&
Deens.
DeeefCe lees veeo, OJeveer ceeveJeer ceveeee DeJemLeebeer Yee<ee ke Mekelees eeee
elee veeeele eslees. Goe. yess ewve Peeuesues Hee$e, MeyoebefMeJeee kesJeU
Meyo ne Ieke oesvner keueebee meeceeF&ke Ieke Demeuee lejer
HeeMJe&mebieerleeee mJejeletve DeeHeueer yesewveer, DemJemLelee Jekele ke Mekeles Je
veekeeleerue Yee<eCe eYeeJeer kejCeemee"er mebieerleeee JeeHej kes uee peelees.
veekeele JeeleeJejCee efveefce&leer nesles. Hee$eebee ceveesJemLeebeer HetCe& keuHevee
veeeeeesieeleerue eJesMe Je efveie&ceve ns osKeerue mebieerleeves megeJeues peeles Je
es#ekeebvee esles DeeefCe es#eke jmeemJeeo Iesleele. veeke ns peerJeveees eefleeEyeye
DeefYevee Je mebieerle eebes meenee& Demeles. veekeele mebieerle Fve& (Inert)
:
91
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

cnCetve JeeHejues peeles.
cee$e leees DeeqmlelJe veekeeee SkeCe
HeefjCeecekeejkelesle Yej Ieeueles.
JesMe efveie&ceveeee peeiee mebieerleeves
YejueecegUs veekeeleerue peerJebleHeCeeee elee eslees.
cnCepes kesJeU
HeeMJe&mebieerle veebee eleske yeesueCes, ke=leeruee mebieerleeee DeeOeej efceUlees.
lej mebieerle meeojerkejCeele veeeIeke esleele. ieeeke meeojerkejCee ojceeve
MeyoevegHe YeeJe ekelees Je DeefYeveeeeer efveefce&leer nesles. lemes e veekeeee
HeeMJe&leb$eeee JeeHejecegUs mebieerleees eeesie G"eJeoej nesleele. ieeekeees JesMe,
neueeeueer, neleJeejs, Geej, Jeeefeke DeefYeveeele veekeeeee Yeeie eslees
Demes meenee& ee oesve keueeble Demeles. cegkeveeeele HeeMJe&mebieerleecegUs
es#ekeebvee efKeUJetve "sJelee esles. keueekeejebvee osKeerue ke=leer kejCeemee"er
ieleer efceUles,uee efceUles, leeue efceUlees.
mebieerle DeeefCe veeke ee oesvner keuee peerJeve DevegYetleer osleele. ee
oesvner keueeble ceeveJeees JeeHeke peerJeve DeefYeJekele kejCeees meeceLe& Deens.
peeieefleke veeeYetceerJej mebieerle DeeefCe veeke eebes meenee& Jekele neslese
nesles.
ceje"er veeeme=<erle lej mebieerle veeke ne ceje"er veee
Jee[.ceeeleerue Leesj, JewYeJeMeeueer HejbHeje ceje"er veekeeuee Deens. mebieerle
DeeefCe veeke ee oesve efYeVe keuee Ske$e esTve mebieerle veeke efvecee&Ce Peeues
Deens. veekeeleerue Heos cnCepes, veeeeMee Jekele kejCeejer Meyo jevee
Demeles.
efleuee veblej mebieerleeeer pees[ efoueer peeles.
DeeefCe efleLes
veeemebieerleeeer efveefce&leer nesles. esLes mebieerle DeeefCe veeke meceeblej eJeeme
kejerle Demeles. veeeHeoebes meeojerkejCe cnCepes veee DeeefCe mebieerleeee meg boj
efceueeHe Demelees. mebieerle veekeele eesefpeuesuee mebieerleecegUs mebieerle veekes
ueeskeefee Peeueer ner Jemlegemq Leleer Deens. Goe. DeCCeemeensye efkeueexmkejebveer
veekeeleerue Heojevesuee efouesuee eeueer, ee eeueer leieleeree, G[lee,
"mekesyeepe neslee. veekeeee, mebieerleeee meboYee&leerue ne <erkeesve leebveer
"sJeuee nesslee. eeueerle Heefjefele mebieerlee leebveer veekeele JeeHejues. Heefjefele
veeeeMee, (HeewjeefCeke efJe<ee) leeuee megueYe mebieerle eecegUs leebee
veekeeeer jbpekelee Jee{ueer. veekeeeer keueelcekelee Jee{ueer DeeefCe 1935
les 1955 ne ceje"er veeeme=<eree mebieerleeee efMejHese Demeuesuee
JewYeJeMeeueer keeueKeb[ "juee. Heg{s ner HejbHeje Keb[erle Peeueer. veekeeleerue
Heo Jeie& Peeues cee$e veekeeleerue mebieerleees DeeqmlelJe lemese efkeve jenerues. les
Jeee mebieerle, HeeMJe&mebieerle, HeeMJeOJeveer ee Heeves, keOeer ele#e (live)
lej keOeer cegerle (Recorded) ee mJeHeele les veeecebeeJej Deense.
Deieoer veekeeeer Iebe, veekeeee He[oe osKeerue, mebieerlecee JeeleeJejCeelee
yeepeguee mejkelees DeeefCe es#eke veeemJeeoeme meppe nesleele. keer efkeceee

mebieerleeeere Deens. mebieerle veeke eebeeleerue megmebJeeoecegUse veekes eMemJeer
Peeueer. lej mebieerleeleerue veeeiegCeebcegUs mebieerle eMemJeer Peeues. ee oesvner
keueebveer HejmHejebJej keOeerner kejIees[er kesueer veener. meceeve HeeleUerJeve
jefmekeebvee Deevebo efouee Deens.
Deepener veeeHeos Sskeleebvee DeLe&Ieve HeoecegUs veeke [esUeemeceesj esles. lej
Heoebes meeojerkejCe Heenleebvee veeeeMee ue#eele eslees.
SJe{s
HejmHejeJeuebefyelJe lee oesnesle Deens. leeeJesUer leebes mJeleb$e DeeqmlelJener
Deens. ns oesvner Ieke meceeblej jentve menpeerJeveeee eJeeme kejle Demeleele.
Goe. eleske veeeHeoees mebefnleecetue JesieUs Demeles. lej eeesieeleerue
Heoees mebieerlecetue JesieUs Demeles. cee$e veeeHeo ee mebkeuHevesle leebes
menDeeqmlelJe, meenee& Demeles. cnCet ve ieeveekeeHes#ee mebieerle veekeees
mJeHe Deeke=leeryebOe JesieUe Demelees. efleLes mebieerle keWmLeeveer Demeles. cee$e les
veekeeleues Deens. eees Yeeve efleLes Demeles. HeCe leee JesUer veeeemJeeo ner
efceUJee ns leees Yeeve Demeles. cee$e keener JesUe es#eke leebee DeefYeeer
vegmeej DeemJeeo IesTve keesCelee lejer Skee IekeeJej Deveee kejleele.
es#ekeebveerner meblegueerleHeCes oesneWee DeemJeeo Iesleuee lej mebieerle veekeees
eeespeve eMemJeer nesT Mekelees. Hejbleg DeeHeueeke[s ceje"er jbieYetceerJej
es#ekeebveer mebieerle veekeele kesJeU Heoeveebe Heefnueer Hemebleer osTve, leeeer
HegvejeJe=eer Ie[Jetve DeeCetve Deeflejske kes uee. DeLee&le leecegUs mebieerleeves
veekeeeer eEkeJee veekeeves mebieerleeeer meeLe mees[ueer Demes keener Peeues veener.
Hejbleg efmLeleblejs efveeqMele Deeueer. Deepe DeeOegefveke cebeeJej mebieerle veekeebeer
HejbHeje Kebef[le Peeuesueer Dee{Ules. HeCe leeeJesUer mebieerleeee veJee
mJeHeeee JeeHej veekeele eYeeJeerHeCes keve veekeebes eeesie eMemJeer nesle
Deens. Jeeeebeer efJeefJeOelee, mebJeeoebvee efceUCeejer mebieerle meeLe, keeJeebvee
mJejyeOo keve leebee JeeHej, HeeMJeOJeveer, Deueerke[s ceje"er eeeesefieke
veekeele Hegvne (live) mebieerleeee JeeHej nesle Deens. Goe. Delegue Hes" s
efoioefMe&le meleMeesOeke, vebog ceeOeJe efveefce&le, efoioMeeale efMeJeepeer Deb[jeeTb[
Fve Yeerceveiej ceesnuuee F. meejKee eeeesefieke veekeeleerue mebieerleeee
JeeHejecegUs ceje"er jbieYetceeruee HegveJezYeJe eehle nesCeeeer efevns efomele Deensle.
meboYe&
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
pegUt HeenCeejs oesve lebyeesjs - Heb[erle yeyevejeJe nUoCekej, Deeee, peeHetj, jepenbme ekeeMeve, HegCes 1990
meeefnle DeeefCe mebieerle - [e@. Mekegbleuee HeUmeeskej, meewmegceleer Heeerue
mebieerle Meem$e Heefjee - kew. ceOegkej iees[mes, #eceevebo ekeeMeve, 1978
Maharashtra Art Music Ashok Ranade Maharashtra Information Centre, Govt of Maha. New Delhi 1989.
{JemcejCeele iesuesueer veekes- DejeEJeo Jeeceve keuekeCeea, HeodceiebOee ekeeMeve, HegCes 2004
veekeb "sJeCeerleueer -keceueekej vee[keCeea, Hebef[le Heeqy uekesMevme, keCekeJeueer 2010
jmeJesOe - yeer. Jner.GhHeueJeej, kewueeMe Heeqy uekesMeve, Deewjbieeyeeo 1987
veeke : mJeHe Je meceer#ee - [e@.o.efYe.keuekeCeea, HeodceiebOee ekeeMeve, 2010
ceje"er veeeHeo - mJeHe Je meceer#ee, efJepee ekeeMeve, 1986
ceje"er veeke - veekekeej - keeU DeeefCe kele=&lJe (Keb[-1), osMeHeeb[s efJe. Yee., efoueerHejepe ekeeMeve ee.efue., HegCes, eLeceeJe=eer 2008
mecekeeueerve ceje"er jbieYetceer- He=<" 55-68 eeoe DeekeUWee uesKe, efJepee ekeeMeve, veeieHetj 2010, mebHee. [e@. jepeW veeF&keJee[s, jepeve peemJeeue.
veeke DeeefCe mebieerle - cegkelejbie ekeeMeve - ke=<Ceeb %eeles, ueeletj, 2008
92
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Dramatics
ogmejs ceneeg DeeefCe ceevemeMeee De@yme[erPeceee efJeMes<e meboYee&le

[e@. meefleMe heeJe[s
cenelcee ieeb Oeer Deblejjeêr e ef nob er efJeMJeefJeeeuee, JeOee&, ceneje^

.
&
N,
O
= G .
!" # $ %,
& $ .
# , 5 ;
& : #
N , H
$ % &
= $&
5= N . #
, #

56 %.
!" # & : 88
,
.&
&
Q,
&,
&R
$,
%,
$ % $
. $ ,& ,
!, 56 .
= $ . = -
= ! ?
# & , &
5
. 9
&:
!. C % The Theatre of the
Absurd
"
% # .

!"
5
#
H=

.
.
%

# . !" #
9 5 %
#GH H,
. = $
= = , &#,
&
!
8 , &
G . 6
;
&
. $
!
#$
; ,
- #
, %
$ % , = ,
$ ,
! ,
93
9
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

&
&
Q
, X .
& ! ;
!"

#

=
,
?
$ & $ $
. (Bad Faith)
% $

$ $% ; . Y
H. % #,
N ,
& .
O
;R
G-=
. %
, , %, % 5
(Absurdity) %
.
H
(Abaurdism) . %
;
H
# $
. Q
` $ %
& H ; $
. Absurdity
= ?
% .
&
Absurdity ,5 #
# .
$

!" #
g h
.
. = $

, = a
!

&
&n &# &n
-,
9 . ! - p
$ & ,Q,
. N .
. & &n= =
a,&
,
&Q,
$ % .
. q
, 5 &
q $ .
.
&= = Q $
!"
. = H .
#= .
&n !
&n=
$&,
=
=
%%
$
&
.

94
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

& 5
?.
&
. The
$ r$.
number of people for whom God is dead
Y $ X &
has greatly increased since Nietzsches day,
5 H % &.
and mankind has learned the bitter lesson
9 5 t
,

the cheap and vulgar substitutes that have
? . =
been set up to take his place And so, after
%. $ .
two terrible wars there are still many who
H & ,
are trying
$ , , &
implications
u . &
searching for a way in which they can ,
$ .
with dignity , confront a universe deprived

of what was once its centre and its living
!. $= $
purpose , a world deprived of a generally
#
q
accepted integrating principal, which has
. = ,
become disjointed , purposeless absurd.
h y
of the falseness and evil nature of some of
%.
to come
of
to terms
Zarathustras
with
the
message
$ ? % !
. =
nQ !. ! &y

$ ,
.
q
# =

! .
! Q W=
&
. $ %, ,
&Q,
. X: %
$, , YQ -
&,
=,
Y

&y=

N ,
N,
%.
t,
O,

# . & ,
: $
: $ . &
= $ H .
$ .
, =

=
.

& .
$,
& .
#= .
=
95
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

- & .
aspects
as
the
focal
centre
of
their
thematic concerns. Albert Camus and jean
& ? g
Paul Sartre emphasise the total alienation
of
a=
modern
man
existentialistic
from
plight.
society
and
his
? . &
&
, ,
, , !, , ,
$ ; ? ,
,
&,
!
% ? ; . C
Although man has achieved extraordinary
=The Theatre of the Absurd X
progress in technology, the quality of life
has
not
improved
much
&
and
as
consequence he is the victim rather than

the beneficiary of the advances of the
science. In portraying modern life, individual
writers
have
chosen
certain
prominent
meboYe&
) % , ( . & . ).. ! , . . .
)The Theatre of Absurd- Martin Esslin , Penguin Books, T.E. 1961
)The Theory of Modern Drama- Petor Szondi, Polity Press, Cambridge,
F.E.1993
) & , , . . .
) !. . ,5 ,. ..
) R p - , , ...
)& ! , , . ..
) ! - , , . ..
) `$ . , & ,. ..
96
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Fine Art
eqacbZ ds Nkikfp=ksa ds u, izfreku% ,d euksoSKkfud

fo'ys"k.k
ee. ieCesMe uee. lejlejs
pes .pes . kee@ues pe Dee@he heeF&ve Dee& , cegb yeF&
Nkik fp= ;kuh Nki ysukA ;g izf;k ekuo dh

mRkafr ds lkFk gh tqM+h gqbZ gSA xqQkvksa esa vkfne dky esa
fp= cukrs oDr ekuo us eqag esa jax Hkjdj Qwad ls gok ds
ncko ls gkFk ds Nki ysus dh rduhd fodflr dh FkhA bl
izkjafHkd Nki ds vo'ks"k izkphu xqQkvksa esa gesa vkt Hkh ns[kus
dks feyrs gSaA1 'kknh ;k eaxydk;Z ds le; gYnh ls fHkxks, gq,
gkFkksa dh Nki dks geus ijaijk ds vk/kkj ij Lohdkj fd;k gSA
nkfgus gkFk ds vaxwBs ds fu'kku ds vk/kkj ij ysu&nsu ge vkt
Hkh djrs gSaA vk/kqfud vkSj daI;wVjhd`r fo'o esa Hkh vk/kkj dkMZ]
ck;ksesfVd iz.kkyh vkSj gekjh lfoZl cqd ij ge maxfy;ksa ds
fu'kkuksa dk bLrseky djrs gSaA bl rjg vkfne dky ls
vk/kqud dky rd Nkik rduhd euq"; ds thou ls tqM+h gqbZ
gSA
baXySa M ds egku fpard] dyk leh{kd ih- ,p- ewj ds
vuqlkj Nkikdyk vkSj NikbZ dyk rduhd dk ekuo laLd`fr
vkSj lekt ij vn~Hkqr izHkko iM+k gSA2 Nkikdyk dh Hkk"kk cgqr
gh ljy vkSj g`n; Li'khZ gSA vius lhfer jax vkSj rduhdh
lhekvksa ds ckotwn viuk vyx izHkko iSnk djrh gSA Nkik
dykdkj lhfer jax ,oa vkd`fr;ksa ls vius vkidks vfHkO;Dr
djus esa l{ke gSA e'khu ds tUe ds lkFk gh Nkikfp=dkjh esa
vyx&vyx rduhdsa vkbZa vkSj Nkikdkjh dks fofHkUu vk;ke
feyus yxsA bldk mRre mnkgj.k fMthVy Nkikfp+dkjh gSA
vBkjgoha 'krkCnh esa vaxzstksa us eqacbZ dh HkkSxksfyd
mi;ksfxrk dks igpkuk vkSj ;gka viuh tM+sa etcwr dhaA vaxzst
vius lkFk viuh laL d`fr] f'k{kk] dyk vkfn ;gka yk, tks fd
muds tkus ds ckn Hkh Hkkjrh; fopkj/kkjk] laLd`fr ,oa lekt
ij gkoh cuh jghaA blds vusd ifj.kke eqacbZ dh thou'kSyh esa
izfrfcafcr fn[kkbZ nsrs gSaA
vk/kqfud Hkkjrh; Nkikdyk dh 'kq#vkr Hkh vaxzstksa us
dhA dyk f'k{kk ds {ks= esa vaxzst ljdkj us 1853 ls 1857 rd
enzkl] dydRrk] ckacs vc psUubZ] dksydkrk vkSj eqacbZ vkSj
ykgkSj esa vkS|ksfxd gLrdyk f'k{kk iznku djus gsrq mPp f'k{kk
dyk&dkjhxjh izf'k{k.k nsus okyh 'kkyvksa dh LFkkiuk dhA3 bu
fo|ky;ksa esa fo|kfFkZ;ks dks QuhZpj] cqukbZ] ikWVjh] ykSgdyk vkSj
okLrq vkjs[ku tSls fo"k; v/;kiu dh lqfo/kk FkhA dqN varjky
ds ckn fp=dyk] ewfrZdyk tSls fo"k; i<+kus dh O;oLFkk Hkh dh
xbZA
:
blh le; e'khu ;qx 'kq: gks pqdk FkkA eqacbZ esa Mkd]
jsyos 'kq: gks pqds FksA lkFk gh Lons'k] Lokoyacu] Lora=rk
dh Hkkouk tksj idM+ jgh FkhA efgyk f'k{kk ds fy, egkRek
T;ksfrck Qqys us iq.ks esa Ldwy cuk;k tks fd Hkkjr dh igyh
efgykvksa dks f'k{kk nsus fo|ky; FkkA mUgksaus viuh iRuh
lkfo=hnsoh Qqys dks v/;kid ds rkSj ij fu;qDr fd;kA ml
le; mu ifr iRuh dh lekt esa fuank dk lkeuk djuk iM+k
FkkA4 bl rjg ;g le; lae.k dk FkkA fons'kh rFkk ns'kh
Hkkoukvksa esa [khapkrkuh py jgh FkhA bu fopkj rFkk ifjorZu
dk Hkkjrh; rFkk eqacbZ ds lkekftd thou ij ifj.kke
LokHkkfod FkkA
lu 1851 eas lj te'ksrth ththHkkbZ us baXySaM esa ,d
varjjk"Vh; izn'kZuh ns[kh vkSj mUgsa ,slk yxk fd gekjs ns'k ds
cPpksa dks Hkh dyk&dkjhxjh dh f'k{kk feyuk t:jh gSA mUgkasus
vaxzst ljdkj dks ,d yk[k #i, vuqnku Lo:i fn, vkSj
Hkkjr] eqacbZ esa dyk f'k{kk 'kq: djus dk vuqjks/k fd;kA muds
iz;kl ls ts- ts- Ldwy dh LFkkiuk 1858 esas gqbZA5 bl ?kVuk
ds lkFk lkFk ns'k ds dyk bfrgkl us u;k eksM+ fy;k vkSj
Hkkjrh; dyk dks u;s vk;ke feyus yxsA 'kq#vkrh le; esa
lHkh v/;kid rFkk iz/kkukpk;Z fczVsu ls eaxok;s x;s FksA
fo|kfFkZ;ksa esa x.kir dsankjh] vkckyky jgeku] txUukFk vuar]
ckiwth fnudj eUuh] d`".kkHkkbZ] iouth] xksikyd`".k vkSj
fpjathyky ds lanHkZ feyrs gSaA ;g lHkh yksx ikjaikfjd
dkjhxjksa ds ifjokjksa ls gh FksA
eqacbZ esa Nkikfp=dkjh dk vkjaHk Hkh Ldwy dh LFkkiuk
ds lkFk gh 'kq: gksrk gSA vk/kqfud Hkkjrh; dyk] Nkik dyk gh
if'peh dykvksa ds vuqdj.k ls gh fodflr gqbZ gSA lj ts- tsegkfo|ky; ds izkjafHkr v/;kidksa esa ls ,d Jh Vsjh ,d dq'ky
,uxzsoj FksA mUgksaus ykbu buxzsfoax ds Dyklsl Hkh 'kq: fd, Fks
,sls dqN izek.k feyrs gSaA
blh le; jktk jfo oekZ us yksukokyk ds utnhd
eyoyh esa fyFkksxzkQh Nki[kkus dh LFkkiuk dh FkhA buds pkj
o"kZ igys vkuan ckxth us dksydkrk esa blh izdkj dk
Nki[kkuk izsl dh LFkkuk dh FkhA6 ysfdu jfo oekZ dh Nkik
fp=dkjh esa vf/kd fuiq.krk vkSj rduhdh lQkbZ FkhA 'kk;n
blhfy, jfo oekZ yksdfiz; jgs vkSj mUgsa ;'k feyrk x;kA
Vsjh us Ldwy vkWQ vkVZ esa dqN NikbZ e'khusa eaxokbZ Fkha ysfdu
dqN dkj.ko'k og oSls gh iM+h jghaA 30&40 ds n'kd esa
97
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
;Ks'oj 'kqDyk uke ds ,d fo|ky; ds v/;kid dks fons'k

tkus dk ekSdk feykA ogka ls okil vkus ds ckn mUgksaus Nkik
fp=dkjh ds fo'ks"k oxZ 'kq: fd,A7 muds lg;ksxh v/;kid tn- xksa/kysdj Hkh mlh nkSjku phu tkdj vk, FksA mUgksaus
;Ks'oj 'kqDyk ds bu iz;klksa dks lg;ksx fn;kA
Nkikfp=dkjh ds v/;kiu esa lj ts- ts- Ldwy esa vkSj egkjk"V
esa lcls egRoiw.kZ ;ksxnku jgk muds ukeA ;gka v/kksjsf[kr
djuk ys[kd viuh ftEesnkjh ekurk gSA fczfV'k v/;kidksa esa
Jh Vsjh viuh if'peh dyk ,oa f'k{kk ds v/khu jgs gksaxsA
nqHkkZX;o'k muds ckjs esa ;k muds }kjk fufeZr dykd`fr;ksa ds
ckjs esa T;knk tkudkjh ugha feyrhA ;Ks'oj 'kqDyk vkSj t- nxksa/kysdj dk ft igys gh gks pqdk gSA ;Ks'oj 'kqDyk ds
utnhdh Nk=kas esa olar ijc dk uke vkrk gSA olar ijc
fo|ky; ds laosnu'khy vkSj vuq'kklu fiz; v/;kid FksA
Nkikfp= dkjh esa fo'ks"k #fp gksus ds dkj.k mUgksaus ;Ks'oj
'kqDyk ds LosPNk fuo`fRr ds ckn Nkikfp= v/;kiu eas fo'ks"k
;ksxnku fn;kA mUgksaus fo|ky; esa Nkikfp=ksa dk fo'ks"k foHkkx
dk xBu fd;k vkSj dyk f'k{kk vH;kle ds varxZr Nkikfp=
fo"k; dks vfuok;Z fo"k; cuk;kA olar ijc ds Nk= ikWy dsyh
us blh dk;Z dks vkxs c<+k;k vkSj lkFk&lkFk dk'khukFk lkyos
dk ;ksxnku v/;kiu {ks= eas egRoiw.kZ gSA bu nksuksa ds ckn
vuar fude Nkikfp= foHkkxk/;{k ds :i esa dk;Z dj jgs gSaA
vuar fude ,d laosnu'khy dykdkj rks gSa gh lkFk&lkFk
Nkikfp= dkjh ds iz;kl dh mudh Hkkouk bl misf{kr fo"k;
dks U;k; fnyk,xhA muds }kjk vk;skftr Jh d`".kk jsM~Mh
izn'kZuh gky esa laiUu gqbZA muds bu iz;klksa ls dykdkj] Nk=
vkSj dykizsfe;ksa esa Nkikfp=dkjh fo"k; esa vf/kd vkd"kZ.k vkSj
#fp iSnk gks jgh gSA
150 lky dh bl fujarj dyk f'k{kk izf;k ls
ns'k&nqfu;k dks egRoiw.kZ Nkik fp=dkj feys gSaA buesa 'kkafrukFk
vkjokMs] foykl f'kans] ftulqd f'kans] ;ksxs'k jkoy] izdk'k
pkanoMdj] e/kqdj eqaMs] f'kjh"k feVckodj] jkts'k vackMdj]
fo'kk[kk vkIVs] ruqtk jk.ks] Hkw"k.k oxG] fnyhi 'kekZ] fufru
fude] Jhfuokl Egs=s] vfouk'k vksV/kjs] rstfLouh lksuko.ks]
eaxs'k dkils] enu iokj] lkseukFk vknekus] lfpu cksaMs vkfn
dykdkjksa us vius&vius le; esa Nkik fp=dkjh {ks= esa viuk
;ksxnku fn;k gSA
bu lHkh dykdkjksa us vyx&vyx lkekftd]
lkaL d`frd fo"k;ksa ij viuh izfrHkk ls viuh euks/kkj.kk
vfHkO;Dr dh gSA bu lHkh dykdkj ,oa muls fufeZr d`fr;ksa
dk euksfo'ys"k.k fuca/k ds e;kZnk esa lfEefyr ugha gks ik,xkA
19oha lnh esa vusd 'kkL=ksa dk 'kkL=h; v/;;u gksus yxkA
muesa euksfoKku 'kkL= ,d egRoiw.kZ fo"k; gSA O;fDrRo dk
fodkl] mlds vklikl ds okrkoj.k ls gksrk gSA lkFk&lkFk
mlds vkarfjd euksO;ogkj ds ckjs esa lkspuk vkjaHk gqvk vkSj
mlls euksfoKku 'kkL= dk fuekZ.k gqvkA8 dykd`fr ,oa
:
dykizseh bu ?kVdksa dk fopkj djrs le; muds euksO;ogkjh

?kVukvksa dk egRoiw.kZ ,oa fu.kZ; gksrs gSaA ;g ckr dk leh{kk
{ks= ls vglkl gqvk vkSj flXeaM kbM ds vuqkj euq"; ds
vkarfjd euksO;ogkj fu.kkZ;d gksrs gSa ;g ckr loZekU; gqbZA9
dyk ds Kkuh ,oa /kuh izks- izHkkdj dksyrs dk ;g
ekuuk gS fd ^^dyk ekuoh; euksO;ogkj dk vfHkO;Dr :ikdkj
gSA ;g ckr mUgksaus vius ,d fuca/k esa v/kksjsf[kr dh gSA10
dyk izseh vkSj vkLoknu izf;k ds mifLFkr iz'u ekul
'kkL=h;] euksoSKkfud 'kkL=h; jgrs gSa ,slh Hkwfedk fOgokl
fxj Li"V djrs gSaA11
dykdkj dykd`fr dk fuekZrk gksus ds lkFk gh og
,d lekt dk fgLlk Hkh gksrk gSA dyk izseh ml ij
laosnu'khy ,slk gksrk gS vkSj ;g lHkh phtsa ,d lkekftd
nk;js esa gksrh gSaA bu lHkh ds euksO;ogkjh; fujh{k.k ls gesa
dykd`fr ds vFkZcks/k ,oa lkSan;Z dh vuqHkwfr gks ldrh gSA tks
fd ekuoh; laL dd`fr ds fy, iks"kd ,oa izsj.kknk;h gksus dh
iwjh vkSj fuf'pr laHkkouk gSA
e<sZdj oke; dks Hkoukvksa vusd vFkksaZ dk y;krhr
laxBu ekurs gSaA12 izLrqr ys[kd n`'; dyk tSls fp=dyk]
f'kYi dyk ,oa Nkik fp=dkjh ds fy, leku Hkko ekurk gSA
blh vk/kkj ij eqacbZ ds Nkik fp=ksa ds euksfo'ys"k.k dh ubZ
izsj.kk izkIr gksrh gSA jfo oekZ] vuar fude] eaxs'k dkils bu
Nkikfp=dkjksa ,oa Nkikd`fr;ksa dk euksfo'ys"k.k djus dk iz;kl
fd;k gSA
jktk jfo oekZ 1846&1904 jfo oekZ dh dyk
miyfC/k ,oa muds }kjk jfpr dyk bfrgkl ns'k ds fy, xkSjo
dh ckr gSA mudh dykd`fr if'peh rduhd ek/;e ls izsfjr
FkhA muds fo"k; Hkkjrh; ikSjkf.kd Fks vkSj ;FkkFkZoknh iz.kkyh ls
mUgksaus cuk, gq, fp= Hkkjrh;ksa dks yqHkkous lkfcr gq,A mUgksaus
vius rSyfp= oil paintings dh fyFkksxzkQh }kjk izfrd`fr;ka
cuokbZaA mudh ,slh euks/kkj.kk Fkh fd mudh dyk lkekU;
tu] ,d vke dykizseh rd igqapuh pkfg, vkSj mUgksaus
lkekftd Hkkoukvksa dk lgkjk fy;kA /kkfeZd vkSj ikSjkf.kd
fo"k; lektfiz; FksA bl ekufldrk dk mUgas viuh yksdfiz;rk
ds fy, lg;ksx gqvkA muds thfor dky esa gh ,d vf}rh;
dykdkj ds :i esa mUgas yksx tkuus yxsA13 20oha lnh ds 'kq:
esa e/;e oxhZ; turk esa fczfV'kksa ls ks/k] vaxzsth f'k{kk ls u,
ekuoh ewY; cks/k gqvk vkSj ubZ fopkjksa us izsj.kk yhA Lons'kh
Hkku vkSj ikSjkf.kd fo"k;ksa dh vkLFkk ;g lkekftd euks/kkj.kk
cuh Fkh vksj jfo oekZ bu Hkkoukvksa ds izfrfuf/k ds :i esa
lkeus mHkj vk;kA jfo oekZ ds fp=ksa dk euksfo'ys"k.k djrs
le; lkekftd] lkaL d`frd ,oa O;fDrxr euksO;kikj dks
le>us dh t:jr gksrh gSA
jktk jfo oekZ us tks ekWMy vius fp=ksa esa y{eh]
ljLorh tSls pfj= js[kkvksa ds fy, lkeus j[ks Fks mudks jfo
oekZ vius futh thou esa izs;lh ds :i esa ekurs FksA ;g ckr
98
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
jathr nslkbZ dh jktk jfo oekZ bl dFkkoLrq esa dqN gn rd

Li"V gks ldrh gSA euksfoKku ds vk/kkj ls ns[kk tk, rks bu
lHkh pfj= js[kkvksa dk psgjk leku D;ksa gS\ ;g iz'u fuekZ.k
gksrk gSA bldh leh{kk euksfo'ys"k.k 'kkL= ds vk/kkj ij laHko
gSA
vuar fude % lj ts-ts- dyk foHkkx ds Nkikfp=
foHkkxk/;{k ds :i eas dk;Z dj jgs gSaA fude ,d laosnu'kyh
dykdkj gSaA mudh yk;uks bfpax Nkikd`fr;ksa eas vkus okys dq N
ladsr fpUg] izfrek] vkdkjksa dks euksoKkfud fpfdRlk dh tkus
ds ckn fuEu phtsa lkeus vkrh gSaA muds cpiu esa mUgas lrkus
okyk ekSr dk Hk; tks fd muds ekrk&firk dh va/kJ)k ls
tqM+k gSA mudh yach vk;q ds fy, mUgksaus fd, gq, ozr vkSj
iwtk fof/k;ka ;g ml Hk;Hkhrrk dk ifjektZu FkkA bu lHkh
oLrq] n`';] izfrek ftUgksaus HkkoukRed :i ls fude dh
dykd`fr;ksa esa izos'k fd;kA vkt mez ds lkFk&lkFk mudk
vuqHko vkSj vk/kqfud ;qx dh Hkk"kk os le>us yxs ijarq vkt os
vius vkidks bZ'oj 'kfDr dh ldkjkRed tkZ ds :i esa ekurs
gSaA ifjHkk"kk Hks gh cny xbZ gksA ysfdu ldkjkRed tkZ dks
ekuuk udkjkRed 'kfDr dk vfLrRo ekuus ds cjkcj gSA vkSj
'kk;n ;gh dkj.k gks ldrk gS fd muds Nkik fp=ksa esa cpiu
dh Hk;Hkhr Hkkoukvksa dh iw.kZ vuqHkwfr fn[kkbZ nsrh gSA ;g
fo'ys"k.k dykdkj dh fopkj i)fr vkSj dykRed vk/kkj ,oa
dyk fufeZrh dh izf;k ij izdk'k Mkyrh gSA
eaxs'k dkils% buds fp=ksa esa vk/kqfud eqacbZ dk
okLron'kZh fp=.k gSA eqacbZ dh O;kogkfjd xfrfof/k;ka vkSj
lkekftd iz'u muds Nkikfp= mifLFkr djrs gSaA eqacbZ eas

vkf'k;kuk ,d tfVy leL;k gSA txg dh deh ds dkj.k
NksVh txg esa T;knk yksxksa dk jgukA ;g dcwrjksa ds vkf'k;kuksa
ds leku eaxs'k dkils ns[krs gSaA eaxs'k ,d xkao ls 'kgj vk;s
gq, Nk= FksA eqacbZ esa jgus dh leL;k ls ckf/kr FksA u deh
Hkoukvksa us mudh dykd`fr;ksa us LFkku tek fy;kA vkSj mudk
izfrfuf/kRo ch- Mh- Mh pky dh izfrek us fd;kA
HkhM+HkkM+ okyh txgksa ij ySafxd f;k ;s ekuo
laLd`fr] ghu ekurk gSA fdarq dcwrj if{k;ksa dh rjg euq";ksa dks
lkaL d`frd 'keZ dks mls utjankt djuk iM jgk gSA bldk
dkj.k Hkh 'kgjksa esa gks jghHkhM+HkkM+ ls gSA bu lHkhdk fp=.k
viuh futh Hkkoukvksa dk eaxs'k dh Nkikdkjh esa fn[kkbZ nsrk
gSA
vkfFkZd 'kks"k.k vkSj vkf'k;kus dh vfHkyk"kk eaxs'k ds
euksfo'ys"k.k dk egRoiw.kZ vax gSA ;g ckr mudh futh Hkkouk
vkSj lkekftd leL;k dks iznf'kZr djrh gSA
dykvksa dk Lo:i bruk Lora= vkSj Lok;Rr gS fd
mlls lkekftd iz'uksa dk gy ugha fudkyk tk ldrk ;g
fo'okl fxj us Li"V fd;k gSa14 bl ckr ls izLrqr fuosnd
lger gS fdarq dyk dk euksoSKkfud fo'ys"k.k ls mu iz'uksa dks
lqy>kus esa lgk;rk gks ldrh gS vkSj vf/kd lkSan;Zcks/k gksus ls
mRlkg ,oa thou lqanj gks ldrk gSA
eqacbZ ds Nkikfp=dkj ,oa Nkik dyk }kjk vkSj Hkh
euksfo'ys"k.k laHkuh; gSA ftlls lekt] lR;Kku] lkaLd`frd]
bfrgkl vkfn le`) gks ik,axsA
meboYe&
6.
1 'kekZ ';ke] izkphure dk"B dyk] fcgkj fganh xzaFk vdkneh] iVuk] 1999 i`" B la[;k 7
2 'kekZ ';ke] izkphure dk"B dyk] fcgkj fganh xzaFk vdkneh] iVuk] 1999 i`" B la[;k 1
3 dkSf'kd fnudj] foJCn 'kkjnk] [kaM rhljk] g-fo-eksgs izdk'ku] eqac bZ] 1993 i`" B la[;k 18
4 Bkdqj jfoanz] egkRek] esgrk ifCyds'ku gkl] iq.ks 1999 i`"B la[;k 135
7 iokj lqHkk"k] egku Hkkjrh; fp=dkj] lkS- xkSj l- iokj izdk'ku] eqacbZ] 2012 i`"B la[;k 139
8 eky'ks fefyan] tks'kh v'kksd] vk/kqfud leh{kk flkar] ekSt izdk'ku] eqacbZ] 2007 i`" B la[;k 221
9 eky'ks fefyan] tks'kh v'kksd] vk/kqfud leh{kk flkar] ekSt izdk'ku] eqacbZ] 2007 i`" B la[;k 221
10 dksyrs izHkkdj fn- 23&11&13 yksdlRrk esa izdkf'kr ys[k
11 ik/;s izHkkdj] e/ksZdjkaph lkSan;Z fedkalk] ekSt izdk'ku x`g] rhljh vko`fRr] 2002] i`"B la[;k 164
13 dkSf'kd fnudj] foJCn 'kkjnk] [kaM rhljk] g-fo-eksgs izdk'ku] eqa cbZ] 1993 i`" B la[;k 17
:
99
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Philosophy
iwoZxzg&,d vH;kl
izk- lkS- dqyd.khZ ,l,l-,u,u-
kkjnk egkfo|ky;] ijHk.kh
iqoZxzg gh ,d lkekftd leL;k vkgs- R;kpcjkscj

iqoZxzg gk ,d ekufld o lkekftd jksx lektkr fuekZ.k
>kysyk vkgs- lektkrhy O;fDr&O;fDr o xVke/ks eqDri.ks
vkarjfdz;k lkrR;kus pkyw vlrkr- i.k tsOgk iqoZxzgkP;k
ek/;ekrqu lektkr nqjkok fuekZ.k gksrks rsaOgk vkk lkekftd
jksxkpk fceksM djrk vkyk ikfgts- txkP;k ikBhoj
dks.kR;kgh ekuoh lkekTkkr iqoZxzg gs deh vf/kd izek.kkr
vk<Grkr- leqg leqgkr xVkxVkr nqjkO;kps] rqVdi.kkps]
k=qRokps laca/k fuekZ.k gksrkr ;krqu ofjB] dfuB vkh
Hkkouk fuekZ.k gksrs- fHkUufHkUu /keZ] oak] Hkkkk] laLfr]
tkrh izkar ;krgh iqoZxzg vk<Gqu ;srkr- ;k iqoZxzgkP;k
ifj.kkekeqGs lektkr la?kkZe;] o r.kkokps okrkoj.k r;kj
gksrs- Hkkjrh; lektO;oLFksrhy tkrh O;oLFkk ;k iqoZxzgkP;k
fueZqyuklkBh 1955 e/;s dk;nk dsyk xsyk- va/kJ/nk]
ikjaikfjd xSjlet LokFkhZ Hkkouk ;krqu kqYyd dkj.kkeqGs
iqoZxzg fuekZ.k gksrkr o laiq.kZ lektkr vkiys ikGseqGs
jksoqu clrkrekulkkL=h; V;k ns[khy iqoZxzgkpk vH;kl
egRokpk Bjrks- ^,[kknh oLrq] dYiuk] yksd fdaok
yksdleqg ;kaP;kizfr pqdhP;k ekfgrhoj vk/kkjysY;k
vfrk; izfrdqy vleFkZuh; vkf.k fpoV vfHko`Rrhyk
iqoZxzg Eg.krkr*1 ksjhQ vkf.k ksjhQ 1969 ;kaP;k ers
&^leqg
iqoZxzghr fu.kZ; gh ,d leqg lnL;kaph
udkjkRed vfHko`Rrh vkgs] dh R;k leqgkP;k ekunaMkuqlkj
fudkkZP;k Lo:ikr ckgsj ;srs- gh vfHko`Rrh nql&;k
leqgkcy fdaok R;kaP;krhy lnL;kckcr vlrs*-2 dkgh
osGk izR;{k vuqHko vkysyk ulrkauk nsf[ky O;Drhph brj
O;Drhcy] tkr] /keZ] iaFk] o.kZ] b- cy dkgh ers o
dkgh xzg r;kj gksrkr- dks.krkgh iqjkok ulrkuk O;DrhP;k
eukr brj O;Drh fdaok leqgkcny fuekZ.k gks.kkjk xzg
Eg.kts iqoZxzg gks;- iqoZxzg gk vuqdqy vkf.k izfrdqy vlk
dks.kR;kgh Lo:ikpk vlq kdrks- iqoZxzg Eg.kts nql&;k
fok;h dlY;kgh vuqHkokP;k iqjkO;kfkok; cuysys er
letkr vusd izdkjps ijLijkafok;h myVlqyV iqoZxzg
iljysys vlrkrO;DrhP;k thoukr dsOgk rjh ,dnk nql&;k
dks.kkfok;h dk gksbZuk iqoZxzg fuekZ.k gks.;kpk izlax
vkY;kfkok; jkgr ukgh i.k ;sFks izu fuekZ.k gksrks rks
:
Eg.kts iqoZxzgkP;k fufeZrh dkj.kkfok;h lektkr ts dkgh

fofo/kk Lo:ikps iqoZxzg fuekZ.k >kyssys vlrkr rs uSlfxZd]
o LokHkkfod vlrkr dh laikfnr vlrkr\ ;k ckcrhr
fopkjfHkUurk vk<Gqu ;srs- ekulkkL=h; n`V;k xkMZu
vkWyiksVZ ;kaP;k ers îqoZxzg Eg.kts veqd euq; veqd
leqgkpk vkgs] dsoG ;kp dkj.kkLro R;kaP;k vaxh R;k
leqgkps vk{ksikgZ xq.k vlys ikfgtsr vls eku.ks o R;k
ek.klkcy izfrdqy o`Rrh ckGx.ks gks;*3 iqoZxzg gs
Hkkousoj vfHko`Rrhoj vk/kkjysys vlrkr- viq&;k
ekfgrheqGs xSjletkeqGs iqoZxzg fuekZ.k gksrkr- i.k iqoZxzgkus
lektthoukps cjspks jksx O;kiysys vkgsr- iqoZxzg
LokHkkfod rj ukghrp i.k tUer%p vlw kdr ukghr rj
rs fuekZ.k dsys tkrkr vls vkt lR; >kys vkgsiqoZx zgkP;k fodklkph dkj.ks]
iqoZxzgkph fufeZrh dk gksrs ;k fok;h vusd
lakks/kdkauh lakks/ku d:u R;kfok;h vkiyh ers ekaMyh
Hkkkk] tkr] /keZ] laLd`rh] jktdkj.k] oak] /kkfeZd vkfFkZd
fokerk b- dkj.ksgh iqoZxzg fuekZ.k gks.;kl dkj.khHkwr
Bjrkr- iqoxZ zgkpk lektkoj izfrdwy ifj.kke gksrks gs ekfgrh
vlqu ns[khy iqoZxzg fuekZ.k gks.ks Fkkacr ukgh] iqoZxzg fuekZ.k
gks.;kph dkj.ks vkgsr rs [kkyhy izek.ks&
1- dqVqaclaLFkk %&
lkekftd v/;ukrqu iqoZxzg laikfnr dsys tkrkrtUer% dks.kR;kgh ckydkP;k eukr dks.kR;kgh O;Drhcy]
/kekZcy] leqgkcy] tkrh oakkcy] vuqdqy o izfrdwy
vkh nksUgh ers] Hkkouk] vfHko`Rrh] ulrkr- tUekyk
vkysys ewy QDr gkMkeklkpk xksGk vlrs R;kyk ;ksX;
vkdkj ns.;kps dke dqVwackrp gksrs- eqys tkh tkh eksBh
gksoq ykxrkr rlkrlk lkekftd] vkfFkZd] lkaLd`rhd vkf.k
/kkfeZd osxGsi.kk R;kauk tk.kow ykxrks- ikyd] fk{kd]
fe=] kstkjh ;kaP;kdMwu feG.kkjh ekfgrh o gks.kkjs laLdkj
;krqu ;k osxGsi.kkP;k tkfo.kosr Hkj iMrs] iqoZxzg fufeZrhl
gh fLFkrh dkj.khHkwr Bjrs2- lkekftd izFkk %&
izR;sd lektkrhy jkg.khekukP;k lo;h o brj
lo;h k ,dlkj[;k ulrkr- dkghP;k lo;h vf/kd
mPp LrjkP;k vlrkr rj dkghP;k e/;e LrjkP;k rj
dkghP;k fuEu LrjkP;k vlrkr R;k R;k ..1
izF..ksuqlkj O;Drh
100
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
okxw ykxrs- ;krqu O;DrhP;k eukr iqoZxzg fuekZ.k gksrkstls& vLi`;rk ikG.;kph izFkk] L=h;kauk dfuB
ys[k.;kph izFkk] vkarjtkrh; fofog u dj.;kph izFkk]
vkk izFkseqGs iqoZxzg fuekZ.k >kysys vk<Grkr3- vkfFkZd ?kVd %&
iqoZxzg fodklkyk vkfFkZd ?kVdgh izkeq[;kus
tckcnkj Bjrks- dfuB] kksfkr o l/ku oxkZr vkfFkZd
JsB&dfuBRokcy nqjkok fuekZ.k gksrks- vkfFkZd
ifjfLFkrheqGs la?kkZ o }s"kkps okrkoj.k fuekZ.k gksrs- ,- ,dWaEicsy ;kaP;k vH;klkr vls vk<Gys dh]& ^T;k O;Drh
vkiY;k vkfFkZd feGdrhoj@mRiUukoj [kqk ulrkr fdaok
T;kaph vkfFkZd ikrGh pkaxyh ulrs rs yksd vf/kd
iqoZxzgnqfkr
vlrkr4*
vls
okrkoj.k
lektkr
vdzkGfodzkG :i /kkj.k djrs4- lkaLd`frd /kkfeZd osx Gsi.kk %&
vkiY;klkj[;kp vl.kk&;k O;Drhcy vkiyqdh
okV.ks o vkiY;klkj[;k ul.kk&;k O;Drhcy frjLdkj
okV.ks lkgftd vlys rjh iqoZxzgkph fufeZrh ,o<;kp
dkj.kkus gksrs vls ukgh rj /kkfeZd] lkaLd`frd] vkfFkZd]
jktdh; ?kVdnsf[ky iqoZxzg fuekZ.k gks.;kl dkj.khHkqr
vlrkrtxkP;k ikBhoj tso<s lekt igko;kl feGkrkr
rso<h fofo/k laLd`frph :is vk<Grkr- izR;sd O;Drh
vkiyh laLd`rh eukiklqu ti.;kpk iz;Ru djrksvkpkjfopkj] furheqY; [kjh vkgsr vlk izR;sdkyk xSjlet
vlrks- ;krqu O;Drh [k&;k[kksV;k vkusd xksVhps ikyu
djrks ;krqu lq/nk iqoZxzg fuekZ.k gksrks5- uSjk;sph Hkkouk (oS
oSQY;)&
Y; &
euq; gk lektfiz; izk.kh vkgs Eg.kqu lektkr
jkgr vlrkuk R;kP;k vusd xjtk vlrkr- ;k xjtkiq.kZ
dj.;kpk rks iz;Ru djrks- ;krhy xjtk tsOgk R;kP;kdMwu
iq.kZ gksr ukghr fdaok iq.kZ dj.;kr dkgh vMp.kh vkY;k
rj R;kP;kr uSjk;kph Hkkouk fnlwu ;srs- gs uSjk; kstkjh]
ikyd] fe=] lekt ;kaP;kdMqu tj feGkys rj vkk
O;Drhcy fdaok T;k O;Drhuh vMp.k fuekZ.k dsyh
R;kaP;kcy izfrdwy er r;kj gksrs o ;krqup iqoZxzg
fuekZ.k gksrks- ^th fyaMts& ;kauh vkiY;k ,dk lakks/kukpk
vlk fudkZ fnyk vkgs]&vf/kd oSQYixzLr vkf.k larkih
O;Drh iqoZxzgkP;k vf/kd yodj fkdkjh gksrkr5*
6- izpkj&
^cksjsylu vkf.k lkYVj*&;kauh ,dk iz;ksxkOnkjs
vls EgVys dh] iqoZxzgkph fufeZrh o iqoZxzgkpk fodkl
dj.;kl izpkj dj.kkjh ek/;es lgk;dkjd Bjrkr rs vls
Eg.krkr] vk/kqfud dkGkr izlkjek/;ekapk ok<rk izHkko
:
tls& fp=iV] dkacnjh] dFkk] osxosxGh ekflds] orZekuirzs]

ukVds ;kaP;keqGsgh iqoZxzg fuekZ.k gks.;kl enr gksrs7- v/;;u o vuqdj.k &
ekulkkL=h; n`Vhdks.kkrqu vls fnlqu ;srs dh]
ygku eqys vf/kd vuqdj.kkhy vlrkr izFke rs dqVwckrhy
O;Drhps o uarj yksdkaps vuqdj.k djrkr- dqVwckrhy
O;DrhdMqu iqtkvpkZ] pkaxY;k] okbZV lobZ] fjrhfjokt]
ijaijk fkdrkr rs fopkj R;kaP;k eukoj fcacfoys xsys
vlY;kus R;kauk nql&;k tkrh/kekZckcr vkf.k nql&;k
lkekrhy yksdkafok;h frjLdkj okVw ykxrks o R;kaP;kr
iqoZxzg fuekZ.k gksrksêksjsuks* ;kauh dsysY;k vkH;klkr vls vk<Gys
vkgs dh] mPpo.khZ; yksdkar Lor%cy izse o brjkacy
frjLdkjkph Hkkouk vk<Grs- R;kauh ;k o:u vlk fudkZ
dk<yk dh] lHkksorkyps okrkoj.k vf/kd vkf.k fk{k.k
;kaP;k vk/kkjkoj iqoZxzg fuekZ.k gksoq kdrkr6;k dkj.kkO;frfjDr vk.k[kh dkgh dkj.ks iqoZxzgkP;k
fufeZrhl iqVh feGwu nsr vlysys fnlqu nsrsiqoxzg deh dj.;kps mik; %&
lektkr vusd izdkjps fu vusd dkj.kko:u
,desdkafok;h iqoZxzg fuekZ.k >kysys vlrkr- gs iqo xZ zg
fi<;kuafi<h dk;ep vlrkr- iqoZxzg gh fpoV o lglk u
cny.kkjh Hkkouk vkgs- R;keqGs iqoZxzgkr ifjorZu ?kMoqu
vk.k.ks Qkj d<h.k dke vkgs- gs dke dBh.k tjh vlys
rjh rs vkD; ek= ukgh- iqoZxzg gk pqdhP;k fdaok v/kZoV]
,sdho ekfgrhoj r;kj gksr vlY;kus ;ksX; ekfgrh
iqjoY;kl R;kr ifjorZu ?kMoqu vk.krk ;srs- txkrhy loZp
ekuoh lewgkr iqoZxzgkpk QSyko >kysyk vkgs R;kps
nqifj.kke lokZukp Hkksxkos ykxr vkgsr- rsOgk ;k ekuokP;k
Hkkouskh fuxMhr vlk.kk&;k jksxkP;k
fueZqyukFkZ
ekulkkL=kph] lektkkL=kph enr ?ks.ks vko;d vkgs[kkyhy ekxkZpk voyac dsY;kl iqoZxzg laiqVkr
;so q kdrhy %&
1- dk;
dk;|
k;|kOnkjk &
dkgh vakh dk;nk iqoZxzg uV tjh d: kdr
ulyk rjhgh R;kph frozrk ek= deh djrk ;srs- iqoZxzg nwj
dj.;kpk mik; gk vkgs dh] osxosxG;k iqoZxzgkafojks/kkr
ljdkjus dMd dk;ns cuokosr- dk;ns fuekZ.k
dj.;kcjkscjp ljdkjyk uksdjh] fookg] tkrhtkrhrhy
fokerk] [kkuiku b- fok;h vlysY;k dk;|kpk okij R;kps
ikyu tk.khoiqoZd dsys ikfgts- vLi`;kfok;h vlysys
ksdMks okkZiklqups iqoZxzg deh Ogk;yk ykxys vkgsrdkj.k vLi`;rk dk;nk 1995 uqlkj dks.kR;kgh
101
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
vLi`;kyk ghu let.ks fdaok R;kP;k fojks/kkr cksy.ks gk

vijk/k gksoq kdrks- ;klkBhp dk;n;kph vaeyctko.kh
dj.ks o nkskhauk dMd fk{kk dj.ks gk mik; vkeykr
vk.kyk ikfgts2- izlkj e/;kekOnkjk %&
orZekui=s] jsMhvks] Vh-Ogh- fp=iV b- izlkj
ek/;ekOnkjs iqoxzgkP;k fufeZrh; o fodklkl enr gksrsrlsp rs iqoZxzg dehgh dsys tk kdrkr- iqoZxzgk
fueqZyuklkBh leqg thoukojhy fp=iV nk[ko.ks] gk
egRokpk ekxZ vkgs- dkj.k izR;sd O;Drh gk izR;{kkizR;{k
iqoZxzg;qDr vkgs- vk/kqfud dkGkr ekfgrh ra=Kkukpk ok<rk
okij o izlkj vlY;kus iqoZxzg deh dj.;klkBh R;kpk
pkaxyk mi;ksx d:u ?ksrk ;sm kdrks3- laLdkj o fk{k.k &
eqykps ygkui.kkiklqu laxksiu vkkizdkjs djkos
dh] ts.ks d:u ,[kknk xV O;Drh fdaok leqgkfok;h iqoZxzg
fuekZ.k gks u;s vlsp laLdkj ckyeukoj djksor dh ts.ks
d:u iqoZxzg r;kj gks.kkj ukgh- rlsp fk{k.kP;k ek/;ekrqu
iqoZxzg deh dsys tk kdrhy fdacgquk rs fuekZ.kp gks.kkj
ukghr ;kph dkGth ?ksryh tkbZy ;klkBh dsGo vH;kdze
r;kj d:u pky.kkj ukgh rj R;kpk izlkj o fodkl
>ikV;kus Ogk;yk ikfgts- brjkauk letqu ?ks.ks] nql&;kcy
lgkuqHkqrhus fopkj djk;yk fkdfo.ks] xq.kkojksi.k VkG.ks]
leqgkfxrkaps vk;kstu dj.ks] lkaLd`rhd nsok.k&?ksok.k dj.ks]
,u-lh-lh-] LdkmV xkbZM] ekuorkoknh n~Vhdks.kkrqu lgdk;Z
;kpk lekosk dj.ks vko';d vkgs4- va/kJs/nspk ixMk deh dj.ks &
txkP;k ikBhojP;k dks.kR;kgh leqgkr va/kJ/nsps
vfLrRo gh vijhgk;Z ckcr vkgs- izphu lekt gk vKkuh
o fk{k.kkiklqu oaphr gksrk gs eq[; dkj.k vkgs- rsOgk vkk
leqgkrhy iqoZxzg gs va/kJ/nsoj vk/kkjysys vl.kkj gh
vijhgk;Z ckc vkgs R;klkBh va/kJ/nk] deZdkaM gs izdkj
can gks.ks xjtsps vkgs- cgqrsd rj /kekZrqu va/kJ/nspk mn;
gksr vlrks- ;klkBh O;k[;kus ns.ks] rlsp lektlq/kkjdkauh
ts ekSyhd dk;Z dsys rs yksdkauk iVoqu ns.ks] tksrhck Qqys]
jktkjke eksgu jk;] ;kauh czkEgks lekt] lR;kks/kd lekt
LFkkiqu lkekftd lsoslkBh ekSyhd dk;Z dsys R;k dk;kZph

yksdkauk ekfgrh ns.ks] egrh letkoqu lkax.ks vkkkizdkjs
lkekftd lsok d:u iqoZxzg fueqZyu djrk ;sbZy5- fHkUu fHkUu lektkrhy O;Drhps ,d= okLrO; %&
lektkr vk<G.kk&;k fofo/k leqgkr] oxkZr]
tkrhe/;s tj ,drk fuekZ.k dsyh rj iqoZxzg nwj gks
dkrkr- ;klkBh eS=hps laca/k tksikl.ks t:hps vkgs ^fLeFk*
;kauh dsysY;k iz;ksxkpk fudkZ gsp lkaxrks dh osxosxG;k
leqgkrhy yksd tso<;k vf/kd osGk ,desdkauk HksVrhy]
ijLijkaP;k fopkjkps vknku&iznku djrhy rso<;k vf/kd
izek.kkr iqoZxzg deh gks.;kl enr gksrs- xzkeh.k foHkkxkP;k
rqyusr kgjh foHkkxkr vusd yksdkaph lafeJ ojrh o
laLd`rh fuekZ.k gksrs rsOgk rs lkekftd varj deh vlrsrlsp yksdkauk ,d= ;s.;klkBh fofo/kk Lrjkoj Li/ksZps
vk;kstu] laxhrlaHkkps]
lkaLd`rhr laeyus
;kaP;k
vk;kstukekQZr iqoZxzgkph frozrk deh gks kdsylkjka'k%
iqoZxzg gk ,d lkekftd o ekufld jksx vkgsO;DrhP;k Hkkouskh gk jksx fuxMhr vkgs- o rks lektke/;s
fi<;kufi<;k Bk.k ekaMwu clyk vkgs- txkP;k ikBhoj
vlk ,dgh ekuo leqg lkiM.kkj ukgh tks iqoZxzgkiklqu
eqDr o vyhIr vkgs- iqokZikj pkyr vkysys o eDrsnkjh
vlysys gjhtu] ij/kehZ;] ijHkkfkd] fo/kokiquZfookg] L=h
fk{k.k b- iqoZxzg vktP;k lq/kkj.ksP;k o foKkukP;kk ;qxkrgh
vkiys LFkku] lkrR; fVdoqu vkgsr] ;kyk ikjaikjhd dkj.k
tckcknkj ukghr rj tqU;kph tkxk uO;kus ?ksu iqoZxzg vkgs
R;k fBdk.khp Bso.;kpk iz;Rugh vkt gksr vkgs rsOgk ;k
ekufld o lkekftd jksxkps leqG mPpkVu ekuoh
lektkrqu gks.;klkBh tkxfrd ikrGho:u iz;Ru gks.ks
vko;d vkgs- izLrqr ys[kkr iqoZxzg fodklkph dkj.ks@ok<
o gs iqoZxzg deh dj.;kps mik; ;k nksUghoj izdkk
VkG.;kr vkyk vkgs- FkksMD;kr vls lkaxrk ;sbZy dh]
iqoZxzg gk lektkyk ykxysyk {k; vkgs R;kauh lektthou
vkrqu iks[kjr vkgs R;keqGs rs vf/kdkf/kd {kh.k gksr tkr
vkgs gs tj VkGko;kps vlsy rj iqoZxzg fueqZyukP;k
mik;;kstukph enr ?ks.ks vko;d vkgs-
meboYe&
123456-
mi;ksftr ekulkkL= & iaM hr] MkW- dqyd.khZ] MkW- xksjs] ist ua- 154
izxr lkekftd ekulkkL= & izk-MkW-,l-,l- jk.ks] izk- ,e-th-fkans ist ua-76
lkekftd ekulkkL=
&izk- /kuat; csMns& ist ua- 144
izxr lk-ekulkkL=
& izk-MkW- ,l-,l- jk.ks] izk- ,e-th- fkans ist ua- 80
^r=So*] ist ua- 79
^r=So*] ist ua- 78
7- lqxe lkekftd ekulkkL= & MkW- nk- /kksa- dkpksGs
102
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Home Science
yeeueJeeeleerue ueheCee : keejCes Je Gheeeeespevee

ee. Jebovee veeceosJe yevekej
keuee Je efJe%eeve ceneefJeeeuee, efebeesueer (efueb.) lee. kevve[, efpe. Deewjib eeyeeo
emleeJevee :
cegues cnCepes veJe peieeeer DeeMee, Geees peie yeveefJeCeejer

meeves iegpeer
Leesj Meeer cnCepes cegues
meeves iegpeeRveer cegueeb efJe<eeer ceeb[uesues cele ns DeefleMee ceeefc e&ke
Deens. keejCe Deepeeer ceg ues cnCepes Goeees YeeJeer veeieefjke. ns veeieefjke
megpeeCe, efvejesieer Je meg{ Demeues leje Deeheuee je<êbes YeefJeleJener
GppJeue nesT Mekesue. 2020 heele DeeheCe osMeeuee cenemeee osMe
nesCeees mJehve heenle Deenesle. Je cenemeee osMe nesCeeceOeer ue pes
De[LeUs efkebJee mecemee Deensle. leeleerue cenlJeeeer mecemee cnCepes
Deepeeer cegues Je Goeees veeieefjke eebee Deejesieeeer, Deeheuee osMeeleerue
oeefje, yesjspeieejer, meecegoeef eke megKe-meeseer, F. ee mecemee ogj
JneJeele eemee"er Meemeve efvejefvejeUee eespevee jeyeefJele Deens.
yeeuekeebmee"ern er Meemeveeee efJeefJeOe eespevee Deensle. lee ICDS ceehe&le
Debceueele DeeCeuee peele Deensle. lejermegOoe YeejleeceOes yeeuekeebee
ueheCee ner mecemee Jee{leebvee efometve esle Deens.
kesjU ceOeerue Svee&keguece esLeerue 2003 les 2006 ceOeerue
7,20,0000 MeeUkejer cegueeb ee Deee meer Sce Deejves meJex#eCe kesues
Demelee Demes Dee{Utve Deeues keer, keghees<eCeees eceeCe 3 ke kes heele keceer
Peeues Je Deeflehees<eCeebes eceeCe 2 ke kes ves Jee{ues Deens. eeJeve Demes
ue#eele esles keer keghees<eCe DeeefCe Deeflehees<eCe Demee ognsjer leeCe Deeheuee
osMeemeceesj efvecee&Ce nesle Deens 2002 meeueer eeshesmej [@efveeue eebveer cegueebceOeerue
ueheCeecegUs nesCeeNee Ge je oeyeees eceeCe 30 kekes Demeueees
efmeOo kesues Deens. cnCepese yeeueJeeeleerue ueheCee cnCepes efJeefJeOe
Deepeejebvee Deeceb$eCee "jCeej Deens.
efJe<eeees cenlJe : Deeheueeke[s meg{, ieg ieg erle yeeU DemeCe eebieue ceeveuee
peele. SKeeos iegiegerle yeeU heenleee DeeheCe menpe cnCelees keer ns
eebieuee Iejes cetueb Deens. cnCepes mebheVe Iej Demesue cnCetve cetueb
iegiegerle Demee keenermee mecepe Deeheueeke[s efomegve eslees. hejbleg
cegueebc eOes ueheCee Jee{Ce ns leebee Deejesieeee <erves eebieue vemeleb.
oesve Je<ee&heelees yeeU ieg ieg erle DemeCeb ns meeceeve Deens. cee$e leerve les
heee Je<ee&heeleeer cegues ner me[heeleU Demeueer heeef npes. leebes KesU Ceeyeeie[Ceees ns Jee Demeles. ee Jeeele cegues veJeveJeerve iees<er ef Mekeleele, les
Kethe KesUleele megOoe leecegUs leeb es Jepeve efveebef$ele jenCeeme ceole
nesles. cee$e ceneveiejeee efkebJee heue@ mebmke=leercegUs cegueebes Iejeyeensj
KesUCes yebo Peeues ner cegues Iejeleuee Iejele yew "s KesU Kes Uleele. leecegUs
leebee Meejer efjke efJekeeme heeefnpes lee eceeCeele nesle veener. heefjCeeceer
DeMeer cegues ue yeveleele.
:
Mejerjele "jeefJeke ef"keeCeer efkebJee ef "keef "keeCeer DeveeJeMeke

efmveiOe pecee nes Ces cnCepese ueheCee nese. heeefeceele mebmke=leeree
DevegkejCeeceg Us Yeejleelener ueheCeees eceeCe Jee{le eeueues Deens. Je
leeee DeejesieeJej efJeheefjle heefjCeece nesT ueeieuee Deens.
JeeKee
JeeKee WHO vegmeej DeejesieeJej og<heefjCeece nesFu& e SJe{ee eceeCeele
De@[erheesp e hesMeerceOes ceso (efmveiOe/he@) mee"Ces cnCepes ueheCee nes e
over weight cnCepes peemle Jepeve
obese DeesJesme cnCepes heepeerue ueheCee. pee Jeeeres Jepeve eceeefCele
Jepeveehes#ee 20 ke kes peemle Demeles DeMee Jeefeuee ue cnCeleele.
meeOeejCele: efouueer, cegb yeF&, kees uekeee, esvveF&, heg Ces, yeQieueesj DeMee
efJeefJeOe ceneveiejeceOes cegueebceOeerue ueheCee Jee{le Deens. ee mecemesc egUs
osMeeee eieleerceOes cees"e De[mej efvecee& Ce nesCeeeer Mekeelee Deens.
peeieefleke heeleUerJej oesve les heee Je<ex Jeeesieeleerue cegueebceOes
ueheCeees eceeCe ns 10.4 kekes Deens. lej 0 les 11 Jeeesieeleerue
cegueeb es eceeCe ns 15.3 kekes Deens. 1995 ceOes cegueebceOes ueheCeees
eceeCe 9.9 kekes nesles. lese 2004 ceOes 14.3 kekes SJe{s Deens. (ee.MeesYee JeeIeceejs, Deenejesheeej DeeefCe meeceg oeefeke hees <eCe heeve
veb.85) MeeUkejer cegueebceOeerue ueheCeeee mecemeseer Jeehekelee Keghee
eceeCeele Demeueees efometve esles. cnCetve yeeueJeeeleerue ueheCee ner
mecemee heej iebYeerj Demetve meceepe peeie=leer kejCeeee Deveg<ebieeves ee
efJe<eeeJej MeesOe efveyebOe leeej kejCeele Deeuee.
Gef< : 1) yeeueheCeeleerue ueheCee meyebOeer keejCeeb ee MeesOe IesCes.
2) yeeueJeeeleerue ueheCeecegUs nesCeejs og<heefjCeece DeYeemeCes.
3) yeeueJeeeleerue ueheCee ogj kejCeemee"er Gheeeeespevee megeefJeCes.
DeMee ekeejs emlegle MeesOeefveyebOeele Jejerue Gef<eb ee Jeehej
keve DeOeeve kesues Deens. meojerue MeesOeefveyebOeele leLemebkeueveemee"er
ogece eesleebee Jeehej kesuee Deens. eele ebL e, ceeefmekes, Jele&c eevehe$eeleerue
ceeefnleer, Fbjves , Fueske e^ e@ vf eke meboMs eJenve Fleeoer eje ef ceUJeuesuee
ceeefnleeree DeeOeej IesCeele Deeuee Deens.
yeeueJeeeleerue ueheCee efvecee&Ce nesCeeeer keejCes : 1) DevegJebeMf ekelee :
ueheCee ne DevegJeb eMf eke Demet Mekelees. pevcele: ceg ueb ue efkebJee
iegyeieg yeerle Deens Demes ue#eele pejer Deeues lejer heeuekeebveer ueeJeuesuee
DevveefJe<eeke meJeeermegOoe ueheCeeme keejCeerYetle "jleele.
2) DeeefLe&ke Ieke : Ge Deeef Le&ke ieeleerue Jeeer ns DeeheCe eerc eble cnCetve peemle
efkebceleer es heoeLe& Keeuues heeefnpesle efkebJee Deeheuee cegueebvee Flej cegueebhes#ee
JesieUb eeeuee nJeb ee iewjmecepeeletve cegueebvee peemle lesueke, legheke,
103
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Yejhetj G<ceebke Demeuesues heoeLe& KeeT Ieeueleele. Je cegueebvee Iejeleuee

Iejelee KesUg ve osCes, yeensj KesUCeeme ceppeeJe kejCes eecegUs
Deenejeletve Iesleuesuee G<ceebke ne Mejerjeves Jeehejuesuee G<ceebkeehes#ee peemle
neslees.
3) heeefeceele mebmke=leeres DevegkejCe / yeoueleer peerJeve Mewueer
heem heg[eb Jee{uesueb mesJeve ns Keghee cees"b keejCe Deens.
ceneveiejer, Menjer cegueebvee heem heg[eer Ieeleke meJee ueeieueer Deens.
efhePPee, yeie&j, ce@ieer vet [ume, ee@keuesdme, keske, hesmêrpe efv ejefvejeUs
efyeefmkedme Fleeoer heoeLee&ee mesJ eveecegU s cegueebvee kesJeU G<ceebke DeeefCe
G<ceebkee Keeeuee efceUleele. DeMee heoeLeeeer eke ueeieueer keer cegueebvee
heesUer-Yeepeer, efnjJee heeuesYeepee DeeJe[le veenerle. leeceg Us e ejyeeres
eceeCe Jee{le peeles. leeceg Us jeJeeefnveebee Deele Lej efkebJee iee"er
efvecee&Ce nes Ceees eceeCe Jee{ues Deens.
4) heeuekeebes Deeflejskeer uee[ : Deepekeeue cegueebvee ogjee MeeUsle hee"Jeues peeles. leecegU s
mkegue yeme, efj#ee Fleeoer ceeOeceeves cegues MeeUsle peeleele. MeeUsee JesUe
ner oerIe& Demeleele. leelee hetvne etMevees he@[, lesLetve Deeues keer, cetues
ef Jnermeceesj yemeleele. efleLese yemetve pesJeleele Je Peesheer peeleele.
leeeyejesyej megeree efoJeMeerner ef Jner, ceesyeeF&ue, efJnnerDees
iescme, ue@hee@he Fleeoer leebef$eke megefJeOeebee Keefp evee heeuekeebveer cegueebmee"er
Iejer DeeCeues uee Demelees. leecegUs cegueebvee cewoeveer KesU ceeef nleere
vemeleele. ee ekeejebcetUs cegues ue lej nesleelee heCe leebee [es UeebJej
ner heefjCeece neslees. ye@efjSWef ke mepe&ve [e@.meleer Me heCeMeser DeeefCe
[e@.peeeer lees[kej eebveer kesuesuee meb MeesOeveele Demes Dee{Uues keer, Feee
heeeJeer les oneJeer heeleee 35 les 40 ke kes efJ eeeLee&le ueheCee
Dee{Utve Deeuee. Meeuese efJeeeLee&le ne Demee ueheCee Jee{Ces ns je<êr e
Deejesieeee <erv esner eesie lej veenere heCe leCeheCeelee Deefleefje
oeye, oeefJekeej DeeefCe Deve efJ ekeejebvee Demes ue efJeeeLeea yeUer
he[Ceeeer iebYeerj Meke elee Demeles.
yeeueJeeeleerue ueheCeecegU s efvecee&Ce nesCeejs og<heefjCeece : ueneve ceg ueebceOeuee ueheCee Deveske efJekeejebvee Deeceb$eCe oslees.
cegU ele Yeejleere ceeCemeb ceOeg cesneuee eesve Deensle. leele ueneve Jeeeleuee
ueheCee cnCepes ceOegcesneuee Deeceb$eCee, keejCe yeeueJeeeleerue ueheCee
cnCepes cees" sheCeer ner ueheCeee DeeefCe ueheCee cnCepes Ge jeoeye,
meebOesogKeer, ceOegcesn, oeefJekeej, efv ejeMee DeMee Deepeejebvee leCeheCeere
efouesues Deeenees efveceb$eCe nese.
1) peeieefleke Deejesie mebIevesee efveke<eevegmeej 2025 meeueer
peieeleer ue meJee&efOeke ceOegcesn er Yeejleele Demeleerue DeeefCe leees ecegKe
keejCe cnCepes yeeueJeeeleerue ue"dheCee Deens. lemese 2006 meeueer
kesuesuee Deeblejje<êr e ceOegcesn mebmLesee (Deee [er She)
efveke<eevegmeej 2025 meeueer Yeejleeleerue ceOegcesn eReer mebKee 41
oMeue#eeJeve 70 oMeue#e nesCeeeer Meke elee Deens. hejbleg 2011
Sce.Deej.ee
meJex#eCeevetmeej ceOegc esner eer mebK ee 62
oMeue#eeheele heesneueees ef ometve Deeues.
2) yeeue ceOegcesn eRvee heg{s Ge jeoeye ne Deepeej pe[lees Je leecegU s
Ssve efJeMeer-efleMeerle oeefJ ekeejeee Pekeeeves ce=let nes Ceees eceeCe
megOoe Jee{le eeueues Deens.
:
3) ueCeecegUs yeeueocee efvecee&Ce neslees. leeceg Us cegueebee heghe hegmeees

Deepeej nesleele.
4) cegueeRceOes ceeefmeke heeUer ueJekej esles. leecegUs leeb eer Gbeer Jee{le
veener. lemese DeMee ceg ueerceOes JebOelJe esCeeeer ner Mekeelee Demeles.
5) ueheCeeceg Us meebOesoKg eer meejKes Deepeej megOoe yeeueJeeeheemetvee
pe[leele.
6) ueheCeecet Us Mejerj yes{ye Je yes[ewue efomeles . leecegUs DeMee
cegueebceOes DeelceefJeeeme keceer nesle peelees. Je vegveieb[eeer YeeJevee
Jee{erme ueeieles.
7) eeueleebvee, Jeekeleebvee, yemeleebvee $eeme neslees. neueeeueer ceb o
nesleele. leeceg Us DeheIeele nesCeeeer Meke elee Demeles.
8) ceg$eefheb[ees efJ eefJeOe Deepeej, efOejeefYemejCeees efJekeej menpeheCes
efvecee&Ce nesleele.
9) Dees erheeseleer ue mveeegb ee keeee&le De[LeUe eslees nefve& ee Je
Jnsefjkeesp e JnsvemeosKeerue nesCeeee mebYeJe Demelees.
10) meebmeefie&ke Deepeej Peeueeme ueJekej yejs nesle veenerle. Oeehe ueeieCes,
emeveeee mveeetes keee& keceer nesles.
11) yeeueJeeeleerue ueheCeecegUs heeveemebyebOeeres efJekeej ner ueJekej
pe[leele.
12) ceWogee MegOo jeJeeefnveebee NnemeecegUs ceWog ee je hegjJe"eele
De[LeUe efvecee&Ce neslees.
Demes Deveske ogh<eefjCeece yeeueJeeeleerue ueheCeeceg Us efvecee&Ce
nesleele. leecegU s ceelesves ieYee&JemLesheemetvee eesie Deenej efJenej
kejeJee.pesCes keCe cegueebceOes ueheCee efvecee&Ce nesCeej veener.
yeeueJeeeleerue ueheCee ogj kejCeemee"er Gheeeeespevee ::1. Deeheuee cegueeee Jee{erke[s heeuekeebveer megjJeeleerheemetvee
JeJeefmLele ue#e efoues heeefnpes. eesL e ee&d Jeeheve leevetmeej
cegueebeer Gb eer, Jepeve eesie Deens keer veener ns leheemeeJes.
2. cegueeuee heefnues mene les yeeje ceefnves DeeF&es ogOe efceUeeueee nJes.
Ieve Deenej GefMeje meg kejeJee.
3. efceke mej ceOeerue heoeLe& osT veesle. Ieeme eeJeeeuee eeslmeenve
eeJeb. KeeCeemee"er leeuee peyejomleerves Keeeuee Ieeueg vees.
4. MeeUsle Meejerejf ke efMe#eCeees ke ueeme peemleerle peemle eceeCeele
JneJesle. eeke[s ner heeuekeebveerner ue#e eeJes. efMeJeee keener
MeeUebvee cew oeves e vemeleele. DeMee MeeUeb ceOes cegueebvee Ieeueg vees.
lemese MeeUsc eOes efhe.er es leeme nesleele keer veener eeJej ner ue#e
eeJes.
5. cegueebvee meeekeef uebie kejeeuee ueeJeCeb.SkegCee Jeeeeceees cenlJe
heJetve osCes ee yeeyeer heeuekeebveer kejeeuee nJeele. mJele:ee
DeeejCeeletve leebveer cegueebmeceesj GoenjCe GYeb kesue lej cegue
veke keere DevegkejCe kejleele.
6. eewLee-heeeJee Je<eea cetue DeJeemleJe pee[ nesleebvee efomeueb, lej
yeeUmesoej cnCetve ogue&#e ve kejlee [e@ke jebee meuuee IeeJee.
7. yeensj keg"sner iesueb lejer legcees heeue efehmeeer ceeieCeer kejlees
kee? Deme nesle Demesue lej leeee DeLe& leeuee Yetke ueeieles.
Ieve efveIeleebveee leeee DeeJe[er ee SKeeoe heoeLe& keve
leeuee Keeeuee eeJee cnCepes ceie leeeb hees Yejuesue Demesue
Deeef Ce lees Gieer ee efehme Jeiewjs ceeieCeej veener.
104
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
heeueke veeskejer kejle Demeleerue, lej cetue MeeUsletve Iejer

Deeueeveblej leeee DeeJe[eree heoeLe& leeuee KeeCeemee"er
keve "sJee. cegueebmee"er KeeTes [yyes Iejele nJeslee. heCe leele
efehme, keske, esefm^pe, yeskejer ee@[ke dme Demes heoeLe& vemeeJesle.
MeeUsleuee KesU eJeefleefje cegueebvee mebOeekeeUer cew oeveer KesU
KewUeeuee eeslmeenve ee. Yejhetj Je eesie lees Jeeeece efveeefcele
kejeeuee efMekeJeeJes.
ef.Jner meceesj yemetve KeeCes yebo kejeeuee nJes. Iejeleerue
meieUeebveer Ske$e yemegve pesJeCe Iesleueb heeefnpes nuueer Deveske
ueneve cegueb ef .Jner Demeuee leje pesJeleele. veener lej pesJele
veenerle. leemee"er heeuekeebveer peeieke Demeueb heeefnpes.
ef.Jner, mebieCeke, ceesyeeF&ue, hesmeyegke, ee ceeOeceebee Jeehej
keceerle keceer hee iejpeshegjlee kejeJee.
Deeheueeke[s Deenej efveeb$eCe cnCepes Skeoce pesJeCe keceer
kejCes, Yeele yeb o kejCes, pesJeCee mees[tve osCes. Demeues DeIeesjer
Gheeej kesues peeleele. hejbleg Deenej efveeb$eCe cnCepes Gheemeceej
veJns/cegueebv ee keOeern er GheeMeer "sJet vees. keejCe Demes kesueeme
mebOeer efceUleee cegues Deefleefje Keeleele. efe[ef e[er yeveleele DeeefCe
leeletvee Deenej efveeb$eCe yeueee cegueeb ee DeelceefJeeeme
{emeUlees.
pesJeCeeceOes le= CeOeeves heUs DeeefCe Yeepee, ogOe Je ogiOe peve
heoeLe& DeeefCe ceebmeenej, [eUer-ke[Oeeves, meeKej Je lesue Demes
Jeeevegmeej ee cegueebvee meJe& iees<er KeeCeeeer meJee ueeJeeJeer.
heUs DeeefCe Yeepee ne Deenejeee ecegKe Yeeie yeveJeeJee.
leUuesues heoeLe& os CeeSsJepeer Yeepeuesues heoeLe& eebieues Demeleele.
eslee-peelee eF&ceheeme cnCetve heeea uee peeCes, meCe meepejs
kejCeemee"er cnCetve efkebJee keewletke cnCetve, ye#eerme cnCetve heeea
/ ee@keues / keske Fleeoer es mesJeve ke vees Demes ekeej
eUeJesle.
eesLee (Fiber) Demeuesues heoeLe&, ieJneee keeW [e heeuesYeepee,
heUeb ee Deeleerue heeleU meeueerveeR hees Yejles Je Jepeve ner efmLej
"sJeles.
ceer" DeeefCe meeKej, lesue, eerpe, heveerj, yej ns meieUs heoeLe&
vekees eflelekes Jepeve Jee{efJeCeeme neleYeej ueeJele Demeleele.
cnCetve efhePPee, heeJeYeepeer, meceesmes, hebpeeyeer ef[MesMe, pe@ce, pesueer,
ee@keues dme eUeJeerle.
18. heUeb es jme, efuebyeg mejyele, MeneUs Fleeoer es mesJeve ke

eeJesle. ke=ef$ece Meerlehese osT veesle.
19. pesJeCeeee Jes Ue, meJeeer ee meJe& kegbyg eer eebee meejKee Je
efveeefc ele "sJeeJeele.
20. cegueebee hees ele ke[Oeeves, Yeepee, heUs iesueere heeefnpesle
eemee"er leebvee heew<erke heCe JesieJesieUee ekeejes heoeLe&, Yeepee
Ieeuegve keOeer heje"s lej keOeer Oehees, efJeefJ eOe ekeejee eCee
Demes melele JesieUb Je meceleesue Deenej osCeeee eelve kejeJee.
meejebMe / meceejeshe : DeMee ekeejs cegueebvee ueheCeeheemetve ogj "sJeCeemee"er Je
efvejesieer Deejesieemee"er mekeme heew<erke Je mecelees ue Deenej kemee efceUsue
eeke[s heeuekeebveer ue#e eeJes. Je DeeheCe kejle Demeuesues heeefeceelees
DevegkejCe keceer keve Deeheueer peerJeveMewueer hetJeea eceeCese "sJeCeeee
eelve kejeJee Deeheue cegue keeece hejer#esle heefnueeb Deeues heeefnpes. ee
necegUs megOoe cegueebvee JesieJesieUs egMeve keueeme ueeJetve leebvee efoJemeYej
DeYeemeele De[keJeues peeles. leecetUs ceg ueebes KesU Ceees, yeeie[Ceees
efoJeme DeeheCe leeb ee heemetve efnjeJetve Iesle Demelees. leebee
KeeCeeefheCeeJej peerJeveMewueerJej heefjCeece nesleebvee ef ometve esle
Deens.eeletve cegues yeeueheCeelee ueheCeeke[s Pegkeleebvee efomele
Deensle.ceePee celes, cegueebee ueheCeeuee heeuekee peemle eceeCeele
peyeeyeoej Deensle. Deepeeer cegues cnCepes Goeees YeeJeer veeieefjke, osMeees
Deensle. cnCetve cegueebes Deejesie peheCes cnCepes je<êes Deejesie
peheCeemeejKes Deens.
[e@.S.heer.pes Deyotue keueece eebveer Yeejleeuee 2020 ceOes
cenemeee nesCeej Demes meebeif eleues Deens. leemee"er osMeeeer Jeeeeue lej
mege Deens. hejblet cenemeee osMeemee"eres pes cegKe yeuemLeeve cnCepes
Deepeeer cegues Deensle. leeb es Deejesie peheues iesues leje heg{s les osMeees
vesle=lJe kejCeeme meceLe&heCes GYes jeng Mekeleerue. cnCetve cegueebee
Deejesieeke[s, heeuekeebveer, MeeUebveer, efMe#ekeebveer Je Meemeveeves ner ue#e osCes
iejpeses Deens.
meboYe&
1
2
3
4
5
DeenejMeee - [e@. cebpeg<ee ceesUJeCes, kewueeme heefyuekesMeve, he=. 27, 128, 129
Deenejesheeej DeeefCe meecegoeefeke hees<eCe - ee. MeesYee JeeIeceejs, efJeee yegkeme heefyueMeme&, he=. 82, 84, 85, 86
cegueebceOeerue ueheCeeMeer Demes ue{e - [e@. megefveue iees[yeesues, owefv eke mekeeU, mehlejbie, 29 Dee@iem 2010
ueheCee eUe - JeeOeeRv ee DeeUe - [e@. Jeeceve Keebef[uekej, hegCes, owefveke mekeeU, mehlejbie, efo. 29/08/2010
yeeueJeeeleerue ueheCee : eew{ Jeeeleerue ceOegcesn , Ge jeoeye, oeefJekeej eebes GiecemLeeve - [e@. eerleer heeues, Deewjbieeyeeo, ow. ueeskecele, efo.
26/11/2009
6 legceeb cegue kemeb Deens ? meg{ keer ue - http ://marathi.yahoo.com.
:
105
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Home Science
. , , , . . .
.
.
.
. .

.

,
1)
2)
3)
4)
5) -
.
, , .
. , ,
, , ,
, , , , ,
, , - , ,
, , , , .
. , , ,
, , ,
, , , , ,
, , , ,
, , , ,
, ,
,
, ,

.
, , ,
, , ,
, ,
. .
* :
1. .
2. .
* :
, ,
.
- .
1. :

. .
:
2400 .
1700 2000 .
.
. :
.
, . ,
, . , 1
5 .
. :
.
15 45 .
.
6 6 . ,
50-60 .
. :
3 5 75
. 5000 6000
. .
.
. : - 9
.
.
. :

. , , . .

. .
, ,
. . . ,
, , , .
.
.
2. :
.
. .
. .
80 .
.

. ,
, .
-
. . 2-3
4 .
103 . , , ,
106
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

, , , ,
. ,
, 2000
.
3. :

.
. .
. :
- ,
1965 . 1975
5 100 .

.
. :
.
1000 04
. 1908 1980

. 30
.
. .. - .
9 10 .. . 2-3

.
. :
7 .
1964 1973 26,483
6,253 .
. :
3.2 25
. , ,
.
[50 ] .
. :

. , 236 .
. :
, , , , ,
-, . .
: .
.

. : .
, , , .
.
.
4. :
,
. 22 15
42 65
.
.
.
1970-71
3 . 1973-74 7 . 72
. ,

, , ,
, .
.
5. :

.
. .
.
. .
, , ,
, - . .
,

.
:

.
.
*
*
*
*
*
*
*
*
, , , , , ,
, .
.
meboYe&
1.
2.
3.
4.
5.
. , 2005, , ,
. , 2006, , , .
Health Nutrition and Diseases
Community Nutrition.com
C. Vaidya, D. B. Rao, A text book of nutrition Discovery Publishing House, New Delhi.
107
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Home Science
yeeueJemLesleerue keener efJeefMe ceeveefmeke mecemee
efMeKee Mecee&
efeebkee efYebieejs
yeeuekeeee meJee ieer Ce ef Jekeeme nesCeekeef jlee mekeme Je heee&hle

Deenej, mJelee, ef vejes ieer Je Gece mJeemLe DeeJeMeke Demeles. yejs eoe
efvejesieer Demetvener yeeuekeeee Mejer jeleer ue keener ceeveef meke ebLeeceOes
nesCeeNee heefjJele& veeee heefjCeece yeeuekeeJej nes lees. lemese efJeef Me
heef jef mLeleer ceOes yeeuekeeeer nes Ceejer eef leefeee cnCepes Jele& ve nes e pee
Jele& veeuee meceepeceevelee vemeles Demes Jele&ve mecemee ef vecee&Ce kejles
DeeefCe eeueee Jele& ve mecemee cnCelee es F&ue yeeueke Deeheueeke[s
Flejebes ue#e Jes Oetve IesCeekeef jlee DeeemleeUsheCee kejCes , ner heCee
oeKeJeves, ee meejKee ceeiee& ee DeJeueb ye kejlees . eecegUs Jes Uer e DeMee
yeeuekeebke[s hegjs mes ue#e osCes DeeJeMeke "jles . DeveLee Demes yeeueke
mecemeelceke yeeueke yeveles . eeef MeJeee yeeuekeees Jew eef eke JeeleeJejCe
osKeerue les Je{sJe cenlJeees "jles pemes yeeuekeeeer Mejerj eer YeeJeefveke
ceeveefmeke meeceeefpeke, yeew efOoke, keejke efJekeeme eebee yeeuekeeee
Jele& veeJej heef jCeece neslees Je yeeueke mecemeelceke yeveles . Valentine
eebeeceles ''The term' Problem children' is generally
used to describe whose behavior or personality
is in some way seriously abnormal'' ``meJe&meeOeejCeheCes
meceepeceeve Jele& veeehes #ee JesieUs Jele&ve kejCeejs yeeueke cnCepes mecemeelceke
yeeueke nes e''
yeeueeJemLesleerue ceeveefmeke Jele&ve mecemeseer keejCes :- ef Jeueer ecme eebveer
meKeesue DeYeeme kesuee leeb ee vegmeej yeeuekeeceOes ceeveef meke Jele& ve
mecemee efvecee& Ce nes CeeceOes yeeuekeeee meYees Jeleeueee heef jmejeuee
Deef leMee cenlJeees mLeeve Deens. yeeuekeeee meYeesJeleeueer Demeuesuee
JeeleeJejCeees eecegKeeves leer ve ef JeYeeie kejCeele Deeues Deens .
1) keewtbefyeke JeeleejJejCe : yeeuekeeee
peerJeveele keg t yb eees
cenlJehetCe& mLeeve "jles. ket tb yeeleer ue meomeebes hejmhejebMeer Demeuesuee
meb yebOeeee meomeeb ee Jele& Cegkeeree ele#e, Deele#e heefjCeece yeeuekeeJej
neslees leeJeve leeb es Jele&ve efveefele nesles . kegtbyeeleerue JeeleeJejCe eebieues
DemeCes DeeJeMeke Deens. keejCe leeee heef jCeece cegueeb ee ceeveefmekelesJej
he[le Demelees. leecegUs hejmhej meb yebOe eeb ieues DemeeJes.
2) Meeuese JeeleeJejCe : MeeUe Deeef Ce Iej eebee JeeleeJejCeeceOes
hejke Demeueeves yeeuekeeuee ee yeoueuesuee JeeleeJejCeeMeer meceeees peve
meeOeCes ke"er Ce peeles . MeeUe Je ef Me#eCeefJe<eeer ee keuhevee mhe Je ees ie
:
yeveueeme yeeuekeeuee meceeeespeve meeOeCes meeshes peeles . Deeef Ce kees Celeerner

ceeveefmeke Je$eve mecemee ef vecee&Ce nesle veener. pej ef Me#ekeeves Deeveboer
Glmeener KesUkej JeeleeJejCe Jeiee&ceOes ef vecee&Ce kesueeme yeeuekeeme
MeeUseJf e<eeer DeeJe[ ef vecee&Ce nes les leeee yeewefOoke #eceles vegmeej ceeie& oMe& ve
kes ueeme yeeuekeeee Deelceef Jeeeme Jee{Ceeme ceole nes les .
3) meeceeefpeke JeeleeJejCe : eeceOes Iejeee Deepet yeepet ee heef jmej,
Mes peejer efce$e eebee meceeJes Me kejlee esF&ue. Iejeee Deepetyeepet ee heefjmejele
meg efMeef #ele, meg mebmke=le, menkeeee& es JeeleeJejCe Demesue lej yeeuekeeuee
leeeee heeeoe neslees . pej ee ef JeOo Demesue lej yeeuekeeceOes ceeveefmeke
efJeke=leer ef vecee&Ce nesles. yeeuekeees efce$e eebieues Demeueeme yeeuekeeee
meJee ieer Ce efJekeeme eeb ieuee nes lees. pej yeeuekeees ef ce$e eesie vemeueeme
eesve efmeves cee, heenCes , Guetve yees ueCes, ef Meef JeieeU kejCes , eemeejKes
Jele& ve yeeue keeke[t ve kesues peeles . Je leeee heefjCeece ceeveef meke Jele&veeJej
neslees .
keener efJeefMe ceeveefmeke Jele&ve mecemee :
1) DeeemleeUsheCee : yeeueeJemLesceOes yeeueke Deeheuee YeeJeveebJej
eesie ekeejs efveeb $eCe "sJetve Mekele veener . leeeer YeeJevee Jee
kejCeeeer heOoleer osKeerue ef YeVe Demeles. meceepeeceOes YeeJevee Jee
kejCeeee ef JeefMe heOoleeRvee ceevelee ef ceUeues ueer Demeles. eeueee DeeheCe
meceepeeceOes meb mkeej,{er , hejbheje mebyeesOelees . yeeuekeeee YeeJeefveke,
meeceeef peke,ceeveefmeke efJekeeme eesie Peeuee Demeueeme meceeees peve ees ie
meeOeues iesueeme yeeuekeeuee meceepeeceOes ceevelee efceUles . Jee{lee
Jeeeyejesyej YeeJevee Jee kejCeeeer ees ie Je ceevelee eehle heOole
yeeueke Deelcemeele kejlees. yeeueke meb leehe Jee kejCee keefjlee neleeleer ue
Jemlet heskeCes , neleheee DeeheCes , kehe[s kesme Dees {Ces, pees je Deesj[s ves
[es kes Deeheves eeJeves ceejves ee ke=leer ee DeJeueb ye kejlees . ``yeeueke Deeheuee
jeie Deeeceke Jele& Cegkeerejs Jee kejle Demelees DeMee ekeejs jeie Jee
kejCeeee efeesuee DeeemleeUs heCee efkeb Jee mebleeheeee Gs ke nes Ces Demes
cnCeleele.
DeeemleeUheCeeeer keejCes :1.keeceele Jelee :- yeeuekeeee keeceele, KesUele Jelee DeeCeueeme
Kes Ueleeb vee keece meebieCes, ef kebJee DeeJe[les vemeuesuee iees er kejeJeeeme
meebefieleueeme yeeuekeeuee DeefleMee jeie eslees .
108
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
2. melele DeheeMe :- yeeueke SKeeos keee& kejleeb vee melele DeheeMeer

nesle Demes ue, IejeceOes DeeF& - Jeef[ueeb ke[t ve vekeejelceke JeeieCetke efceUle
Demeueeme, IejeceOes yeeuekeeleerue vet veleseer melele eee& nesle Demeueeme
yeeuekeeuee vewjeMe es les . yeeueke Deeheuee efJejes Oe oMe& efJeCeekeefjlee
DeeemleeUs heCee kejlees .
1.) DeeemleeUheCeeleerue Gheee :
1. Jelee ve DeeCeves :- yeeueke KesUle Demeleebvee, SKeeos keece kejle
Demeleebvee leeee keeceeceOes Jelee DeeCet vees , ef kebJee kees Celeener
ekeejeer megevee osT vees.
2. bo peesheemeCes :- yeeueke ns ef eeeef Meue Demeles. Ske keece meb heuee
veb lej ueies e og meNee keeceeeer leeuee DeeJeMekelee Jeeles leeceg Us
yeeuekeeves SKeeoe mJele:uee DeeJe[Ceeje bo pees heemeCeees ees lmeenve
yeeuekeeuee eeJes .
2.) nerheCee : Flejeb ee keesCeleener ieeser ke[s og ue&#e keve mJele:ee
ceveeeceeCes JeeieCes cnCepes nerheCee nes e. meceepeeceOeerue DeeheCeeb me Deveske
nerJeeer yeIeeJeeeme ef ceUleele keece hegCe& kejCeeeer efekeeer , efveefee
Je=eer ,DeelceefJeeeme Demelees , lejer leebvee meceepeeceOes meceeees peve meeOeves
FlejebMeer ef ceUtve ef cemeUt ve JeeieCes $eemeoeeke Jeeles. yeeueke ner heCee
kejleeb vee ecegKeeves oesve ceeiee& ee DeJeuebye kejlees . Skelej kees Celes ner keece
leeuee meeb efieleues lej lees lee keeceeuee Deeheuee ke= leerlegve efJejes Oe oMe&eJf elees
eeceOes meebefieleuesues keece ve kejCes , keece kejCeeme ef Jeueb iekejCes Flej
keeces DeeOeer keve meeb efieleuesues keece eUCes, Ss ket ve Deeueees YeemeJeCes
efkeb Jee lee ke[s ogue& #e kejCes , meeb efieleuesuee keeceeee vescekes efJeOo keece
kejCes ee meejKee ke= leer yeeuekeeke[t ve kes uee peeleele.
nerheCeeceOeerue keejCes :1) keewgefyeke JeeleeJejCe :- keener kegtb yeeceOes yeeuekeeuee mJele:eer
keeces kejCeekeef jlee mJeeleb $e efoues peele veener . leebee Jele&Ceg keer Jej DeeF&
Je[erue ef veeb$eCe "s Jeleele, heeuekeebveer meeb efieleuee eceeCes e yeeuekeeuee
JeeieeJes ueeieles DeMee Jes Uer yeeueke nerheCee keve mJeeleb $e efceUJet ve
Ies lees.
2) mJekeWefle Je=eer :- eleske yeeuekeeceOes mJekeWefle Je= eer Dee{Utve
es les yeeueheCeer Deefleuee[, Deeflemebj#eCe, es-esee iees<er es keew leg ke
kejCes , meJe& Fe heg Ce& Peeueeme DeelcekeW ef le Je= eer Jee{erme ueeieles.
eles ke keeee& le mJele:eee ef Jeeej kesuee peelees Flejeb ee YeeJeves uee cenlJe
efouee peele veener. DeeF&-Jeef [ueebveer Deeheueere Fe heg Ce& kesueer heeef npes
Demes Dehes#ee Demeles leeceg Us DeeF& -Jeef [ueebveer Flejeb ke[s ue#e ef oueeme
yeeueke $eeiee kejlees .
nerheCeeJejerue Gheee eespevee :1) ogue&#e ke vees :- yeeuekeeke[er ue ogue& #e ke vees ef JeMes <ele: Iejer
heeng Ces Deeueeme ue#e heg JeeJes leees cnCeCes Sskeueeme yeeuekeeuee
meceeOeeve ef ceUles Je yeeueke $eeme os Ces yebo kejlees . lemese yeeuekeeuee jeie
Deeuee Demeleebvee leeeeke[s ue#e hegjJeeJes, Jes Uer e ue#e heg jef JeueecegUs
yeeuekeeee jeieeeer leer Je ee Jee{Ceej veener. jeieees keejCe Mees Oegve les ogj
kejCeeee eelve kejeJee.
2) mebece : yeeueke DeeF& -Jeef[ueeb es DeCegkejCe kejle Demelees . DeeF&Jeef [ue Meer Iekeesheer Demeleer ue lej yeeueke leeb es DeCeg kejCe kejlees. leeceOes
keener iew j Deens Demes yeeuekeeuee Jeele veener leecegUs DeeF&-Jeef[ueeb veer
yeeuekeemeceesj jeie eie kejleebvee mJele:ee YeeJeveebJej ef veeb$eCe "sJeCes
DeeJeMeke Demeles.
3) Keess yeesueCes : meJe&meeceeveheCes yengleske meceepeeceOes Kejs yees ueCeees
cenlJe ef Je<eo kes uesues Demeles . Flejebvee hemeJeCeeee GMeeves yeesueuesuee
ieeser uee Keess yees ueCes Demes cnCeleele. ueneveheCeer yeeuekeeuee Kees s
yeesueCeeeer meJee ueeieCeej veener eeeer keeUpeer Ies leueer peeles . lemese
yeeueke Flej JeeF& meJeeeRee Deenejer iesueees ueJekej ue#eele esle veener .
yeeueke DeeF&-Jeef [ueebheemet ve ueheef JeCee keefjlee Keess yees uelees DeveJeOeeveeves
leeeeke[t ve Keess yees ueues peeles.
Keess yeesueCeeeer keejCes :1) Demegj#eleseer YeeJevee :- yeeuekeeuee DeeF& Jeef[ue es ee-es ee
ieeser kejer le jeieJele Demeleer ue ke[ke efMe#esee Jeehej kejle Demeleerue lej
yeeuekeeke[tve keener eg ke Peeueeme lees DeeF& Jeef [ueeb heemetve ueheJet ve "s Jelees .
Iejeleerue DeMee JeeieCeg keer ceg Us yeeuekeeuee Demegjef#ele Jeeles .
Gheeeeespevee :meg jef #elelee yeeuekeeuee IejeceOes meg jef #ele JeeeJeeeme nJes
Deeheueer keener egke Peeues ueer Demeueeme leer keyeg ue kesueeveb lej Deeheueeuee
ke[ke efMe#ee kesueer peeCeej veener Deeheuee meeb ieCeeJeve DeeF&-Jeef [ue
efJeeeme "Jeleer ue Demee ef Jeeeme Jeeueeme yeeuekeeuee Kees s yeesueCeeeer
iejpe Yeemele veener leeme meg jef#ele Jeeles Je yeeuekeeuee Kees s yeesueCeeeer
iejpe he[le veener.
meboYe&
ceeveJe efJekeeme, efJ eeeekeeMeve, veeiehetj, meew.ee.[e@. ueervee megveerue keeb[uekej

ceele=keuee Je yeeue efJ ekeeme, efJeee yegkeme heefyueMesDeme&, Deewjbieeyeeo, ee.efeeJeboe uee"kej
ceeveJe Jewkeeefmeke ceevemeMeee, Deewjbieeyeeo, ee.megjsKee ceje"s, [e@. heg<hee YeeieJeble
yeeue efJekeeme, efveUkeb" yegkeme, hegCes, ee.Meble e.Uesues,ee.Deheg$es.
109
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Home Science
ekufld LokLF; vkf.k efgyk
kk- ts-Ogh fudkGts EgLds

kk- ,l,l-ds-ks[k
dyk] foKku o okf.kT; egkfo|ky;] cnukiwj ft-tkyuk
iq#"k iz/kku laLd`rhe/;s efgyk gh vkiY;k Hkwfedk

ikj ikMr vkgsr- ijarw ekxhy dkgh o"kkZiklwu R;kaP;k
Hkwfedk g;k cnyr pkyysY;k vkgsr- izR;sd {ks=kr R;kaPkk
lgHkkx ok<ysyk vkgs- efgykaps dk;Z{ks= gs vkrk ?kjkiqjrsp
e;kZfnr vkgs vls ukgh- rj lkekftd] jktfd;] kS{kf.kd]
O;olkf;d {ks=kr lgHkkxh >kysY;k vkgsr- efgykaP;k
thoukrhy gk cny R;kaP;k kS{kf.kd izxrheqGs >kyk vkgs;kp kS{kf.kd izxrheqGs efgykauh vkiY;k ?kjkrhy
dkeklkscrp brj {ks=krgh dke dj.;kph la/kh izkIr dsysyh
vkgs- efgyk g;k ?kjkrhy tckcnk&;k o dkekP;k
fBdk.kP;k tckcnk&;k ;kLohfjR;k iw.kZRokl usr vkgsEg.kwu R;kaph izosk la[;k izR;sd {ks=kr ok<r vkgsefgykauk g;k nqgsjh tckcnk&;k ikj ikM.;klkBh
Eg.ktsp ?kjkrhy o dkekP;k fBdk.kph tckcnkjh ikj
ikM.;klkBh kkfjjhd LokLF;k lkscrp ekufld LokLF;kph
vko;drk vlrs- efgykauk dk;Z{ks=kuqlkj dke djrkauk
vkuanh jkg.;klkBh o ;kLoh dkexhjhlkBh ekufld
LokLF;kph vko;drk vlrs- mnHko.kk&;k ifjfLFkrhuqlkj
dkeklanHkkZr efgykauk ekufld rk.k mn~Hkoyk rj R;keqGs
osxosxG;k leL;k fuekZ.k gksrkr- tj efgykaps ekufld
LokLF; pkaxys vlsy rj rh vkiY;kojhy vl.kk&;k
tckcnk&;k mRre fjrhus ikj ikMrs o brjkaP;k leL;k
letwu ?ksowu lksMfo.;klkBh iz;Rukhy jkgwu lgdk;Z d#
kdrs- Hkfo";krhy /;s;s lk/; dj.;klkBh vkk efgyk
g;k lnSo dk;Zjr jkgrkr o ;kLohgh gksrkr- okLrfod
ikgrk ekufld LokLF; mRre vl.kk&;k efgyk Hkkofud
o lkekftd larqyu ;ksX; izdkjs lk/kw kdrkrnql&;k kCnkr lkaxk;ps >kys rj mRre ekufld
LokLF;keqGs ;s.kk&;k leL;k fryk letrkr o R;k leL;k
lksMfo.;klkBh vkk efgyk ;kLoh jkgrkrekufld LokLF; mRre vl.kk&;k efgyk ?kjkrhy
tckcnkjh o uksdjhP;k fBdk.kkph tckcnkjh ;ksX;fjrhus o
;kLohi.ks ikj ikMrkr- jLrksxh vkf.k d;i ;kaP;k 2001
P;k vgokykuqlkj O;kolkf;d rk.k vkf.k ekufld LokLF;
;kaP;krhy udkjkRed laca/k nkZfoys vkgs- R;kaP;k
Eg.k.;kuqlkj fkf{kdk] ifjpkfjdk vkf.k dkjdquh dke
dj.kk&;k efgykaP;k lanHkkZrhy gk vgoky vkgs :
uksdjh dj.kk&;k efgyk vkf.k x`fg.kh ;k

nks?khaojgh dkekps vks>s ok<ys rj brjkauk enr dj.;kph
R;kaph bPNkp gksr ukgh o ;krwu ekufld LokLF;rsph
leL;k mn~Hkow kdrs- ijarw tj vrhdkekeqGs ;s.kk&;k
rk.kkps O;oLFkkiu efgykauh dsys rj ekufld LokLF;k
laca/khP;k leL;k mnHkow kdr ukgh- Eg.kwu efgykauk ex
rh x`fg.kh vlks fdaok uksdjh dj.kkjh efgyk vlks g;kauk
dkeklaca/khP;k ;s.kk&;k rk.kkps lek;kstu dls djkos gs tj
letys rj R;k vkikiY;k {ks=kr ;kLohfjR;k dk;Zjr jkgwu
izxrhP;k fk[kjki;Zar iksgpw kdrkrefgyk ex rh uksdjh dj.kkjh vlks O;kolk;hd
vlks] x`fg.kh vlks] kgjh vlks] fdaok xzkeh.k vlks
izR;sdhykp vkikiY;k tckcnk&;k ikj ikMkO;k ykxrkrp
ex tckcnk&;k g;k deh tkLr la[;sP;k fdaok ntkZP;k
vlksr- R;k tckcnk&;k o drZO; ikj ikMrkauk ;s.kk&;k
leL;k lksMo.;klkBh ekufo; o vekufo; lk/ku
lairhP;k O;ofLFkr o xjtsuqlkj okij djrk vkyk rj
feG.kkjk vkuan o lek/kku gs ekufld LokLF;kps mnkgj.k
vkgs- ijarw vMp.khph ifjfLFkrh o miyC/k ekuoh; o
vekufo; lk/kulaiRrhPkk mi;ksx O;ofLFkr djrk vkyk
ukgh rj ;s.kkjh fujkkk o rk.k gs Eg.kts ekufld
vLokLFkrsps y{k.k vkgs- Eg.kwu izR;sd efgysus vk;q";kr
;s.kk&;k izR;sd vMp.khapk lkeuk /kS;kZus] vkRefooklkus
dsyk ikfgts- rlsp dkyi;Zar dk; dsys\ ;kis{kk vkt dk;
djk;ps\ ;kpkp fopkj tkLr djkok Eg.ktsp HkqrdkGkis{kk
orZeku thoukoj fookl Bsokok o Lor%rhy vkRefookl
dlk o`f/naxr gksbZy ;klkBh iz;Ru djkosloZp efgykauh brjkae/khy nks"kkapk kks/k ?ksr
cl.;kis{kk fdaok R;kaph ppkZ dj.;kis{kk Lor%rhy
xq.knks"kkapk kks/k ?;kok gs egRokps ts.ksd#u R;kaP;k
mi;ksxkps ;k izkIr d#u r.kko eqDr gksrk ;sbZy- ;klkBh
Lor%ps Lor%p eqY;kadu dj.ks xjtsps vlrs- Eg.ktsp
efgykauh izR;sd ;k fdaok vi;kkuarj LoeqY;kadu djkos
ts.ks d#u iq<s vk;q";kr r;kp ifjfLFkrhtU; vMp.khapk
lkeuk ;kLohfjR;k rh d# kdsy- vkk izdkjP;k
LoeqY;kadukus Lor%rhy xq.k] nks"k] cq/nheRrk] {kerk] e;kZnk
110
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
;kpk vkys[k Lor% leksj ;srks vkf.k ex R;kuqlkjp vkiys

mfn"V;s] /;s;s Bjork ;srkr o fufprp rs lk/;gh gksrkrojhy loZ xks"VhP;k ;kLohrslkBh loZp efgykauk
ex rh uksdjh dj.kkjh vlks] x`fg.kh vlks] kgjh vlks ok
xzkeh.k ;kauk izR;sdhykp vkikiY;k dk;Z{ks=kr R;k
dk;Z{ks=kP;k xjtsuqlkj osxosxG;k tckcnkj ikj ikMkO;k
ykxrkr ex dqBykgh ekufld rk.k u ;srk g;k
tckcnk&;kauk ;kLohekr nsrk ;koh ;klkBh R;kauk fk{k.k]
vuqHko] izfk{k.k] rk.kkps O;oLFkkiu o lk/ku laiRrhpk
;ksX; okij] ;ksX; o vpqd fu.kZ; {kerk o vkRefookl
g;k ckchaph vko;drk jkfgy- T;keqGs tckcnkjhiw.kZRokps
;k laiknu gksbZy o ekufld LokLF; gs ykHksyp o
vi;kkus ;s.kkjh fujkkk o rk.k gs fufprp R;kaP;k
toGgh HkVd.kkj ukgh- o ekufld vLokLF; jkg.kkj ukghvkk ;k ekufld LokLFkkpk ifjp; c?k.ks xjtsps
okVrs
ekufld LokLF; %&
O;Drhyk vkiys usgehp oS;fDRkd o lkekftd
O;ogkj lq[k] lek/kkukus] dk;Z{kersus o vkRefooklkus
djrk ;s.sk gs O;DrhP;k ekufld vkjksX;kps izeq[k y{k.k
vkgs- ;ksX; ekufld vkjksX; vlysY;k O;Drhps thou
lek/kkuh vkRefookl iw.kZ o dk;Z{ke vls vlrs rj
ekufld LokLF; gs lek;kstukps izfrd ekuys tkrs- nSufa nu
thoukr fofo/k leL;kaoj ekr d#u O;Drh tsaOgk lq[k
lek/kkukus tx.;kl leFkZ curs rsaOgk vkh O;Drh ekufld
LokLF; vlysyh vkgs vls Eg.krk ;sbZy1908 e/;s vesfjdslkj[;k iq<kjysY;k nskkr
ekufld LokLF;kP;k vH;klkyk lq#okr >kyh- fDyQksMZ
fo;lZ ;kauh A Mind that found it self ;k xzaFkkP;k
Onkjs ^êkufld LokLF;** ladYiusps egRo Li"V dsys
vWMkYQ es;j] foY;e tsEl vkf.k brj lgdk&;kauh

National Committee for Mental Health ;k
la?kVusph LFkkiuk dsyh- R;kuraj yxspp rls p World
Health Orgnization (W.H.O.) rlsp baXyaMe/;s
1948 e/;s ^ôYMZ QsMjsku QkWj esaVy gsYFk**
ok<fo.;klkBh iz;Ru gks ykxyk- ekjrkrgh ekufld
LokLF;kckcrph tkx#drk fnlwu ;sr vkgs- R;klkBh lYyk
o ekxZnkZu ns.kk&;k vusd la?kVuk dk;Zjr vkgsr
ekufld
ekufld LokLF;kdfjrk mi;qDr ckch % &
1
ifjfLFkrhyk /;S;kZus leksj tk R;kus vkRefookl
ok<rks2
Lor%ykp leL;kaP;k lkeksjs tkos ykx.kkj vkgs;kph tk.kho vlw |koh3
orZekudkGkr dk; djk;ps vkgs ;kpkp fopkj
djk4
HkwrdkGkr ?kMysY;k ?kVukapk fopkj djr clw
udk5
brjkarhy nks"kkapk kks/k ?ksr clw udk6
vkiys Lor%ps dk; cjkscj vkgs gs riklwu igk7
usgehp vkReijh{k.k djk Lor%cn~ny vokLro
vis{kk] egRokadk{kk Bsow udk8
vkiY;k {kersyk] cq/nheRrsyk vuql#up /;S; s
fufpr djk] Eg.kts vkRefookl ok<hl ykxsy9
^^glk**] tx rqeP;k cjkscj glsy i.k ^^jMk**]
rqEgh ,dVsp jMky**
10
Healthy mind in Healthy body gs lnSo
y{kkr Bsokos-
meboYe&
1 xksaxs QjdkMs ^^fookg vkf.k dkSVwafcd laca/kh**
2 Mankani R.V. & Gangav Yenag Comparative Study of Mental Health of working and non
working women - One line paper
3 Murray C.L. Gein & Sulberg Women and health

4 fuackGdj] Bkdksj] [ksj] eksfgrs ^êkulkkL=**
:
111
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Law
ofdy ,d ekul'kkL=K
izk- fouksn ,u,u- ikVhy
MkW- vkacsMdj fo/kh egkfo|ky;] vkSjaxkckn
*
*ofdy Eg.kts tks Lor%P;k o brjkaP;k gDdkackcr
cksyrks o R;kaps j{k.k djrks** v'kh ofdykph lk/;k lksI;k
Hkk"ksr O;k[;k djrk ;sbZy- vkrk ;k O;k[;sr EgVY;k
izek.ks **brjkaP;k gDdkackcr** Eg.kts odhykpk brjka'kh
laca/k ;srks- ;k brjka'kh o i{kdkjka'kh ofdykpk tks laca/k
;srks R;klkBh R;kyk orZukps 'kL= ekfgr ikfgts Eg.ktsp
FkksMD;kr ekul'kkL=krhy dkgh Kku odhykyk vko';d
vkgsizR;sd xksf"Vyk pkSdV vl.ks vko';d vkgslk/;k njokT;kykgh pkSdV vlY;kf'kok; rks ykxw 'kdr
ukgh- R;kizek.ks lektkyk fu;af=r dj.;klkBh th fu;ekaph
pkSdV ?kkrysyh vlrs] rs fu;e Eg.ktsp dk;ns fdaok
dk;|kph pkSdV- vktP;k dkGkr dk;ns tk.k.kk&;kyk
izpaM egRo izkIr >kys vkgs- vU; O;olk;k izek.ks ;k
{ks=kr Bjkfod rkl dke vkf.k R;kpk ixkj vls ukghR;keqGs ofdyhP;k O;olk;kr ;s.kk&;kauk dsoG ofdyhpk
vH;kl iqjslk ukgh rj brjgh {ks=kaph R;kyk FkksMhQkj
ekfgrh vl.ks vko';d vkgslokZr vk/kh vki.k ofdykyk vko';d xks"Vh
dks.kR;k ;kph FkksMD;kr ekfgrh ?ksow1dk;|kps ijhiq.kZ Kku o dk;|kph let2U;k;ky;hu izfdz;sph ekfgrh3Hkjiwj iz'u fopkjys ikfgts4brjkaps Eg.k.ks y{kiwoZd ,sd.ks5i{kdkjkdMqu vko';d ekfgrh dk<wu ?ks.ks6i{kdkj dk; lkaxrks o R;kyk used dk; ikfgts gs
let.ks7i{kdkjkyk vk/kkj ns.k8Lor%P;k ikrGhojhy dkjokbZ osGr
s dj.ks9laokn lk/krkauk Li"Vi.ks o vkRefo'okliw.kZ
vl.ks10vkiY;k erkaoj Bke vl.ks o rs lH;i.ks brjkauk
lkax.ks fdaok iVowu ns.ksofdykpk i{kdkjk'kh tks laca/k ;srks R;k lanHkkZr
tj ofdykyk FkksMQkj orZu'kkL= ekfgr vlsy rj R;kpk
[kwi mi;ksx gksrks- mnk- ,[kk|k ekjkekjhP;k izdj.kkr
vkiY;kdMs vkysyk i{kdkj Lor% dlk funksZ"k vkgs o
:
nwl&;kus dls R;kyk ekjys gs lkaxrks izR;k{kkr ifjfLFkrh

osxGh vlw 'kdrs fdaok fo#/ngh vlw 'kdrsrlsp tj ,[kk|k izdj.kkr tj vuSfrd laca/k
dkj.khHkwr vlys rj rs yifo.;kdMs i{kdkjkph lgtizo`Rrh
vlrs v'kk osGsl 'kkari.ks] VII;kVII;kus R;kyk iz'u
fopk#u R;kP;k mRrjkrhy folaxrh R;kP;k y{kkr vk.kwu
nsowu [kjs lkax.;klkBh R;kyk izo`Rr djkos ykxrsrlsp ekyeRrsP;k okV.;k lanHkkZr vkiY;koj dlk
vU;k; >kyk] vkiY;kyk vkiyk ;ksX; fgLlk dlk
feGkyk ukgh gs i{kdkj ofdykyk iVowu ns.;kpk iz;Ru
djrksrlsp c&;kp osGk iz{kdkj lkaxr vlysyh rksaMh
ekfgrh o nk[kor vlysyh dkxni= ;kapk rkGesG clr
ukgh- v'kk osGslgh R;kP;kdMwu dkS'kY;kus ekfgrh ?;koh
ykxrsQkStnkjh U;k; izfdz;sr iqjkO;kyk vuU;lk/kkj.k
egRo vkgs- c&;kp osGk dksVkZph >a>V udks Eg.kwu dq.kh
lk{khnkj iq< ;sr ukgh- izR;{k ?kVusP;k osGh tjh 5 & 25
yksd vlys rjhgh lk{k |k;yk dks.khgh ;sr ukgh v'kh
osG fdaok dsl odhykl vkOgku BjrsFkksMQkj ekul'kkL=h; Kku vlysyk ofdy v'kk
osGsl dk; djrks ;kp Qkj lqanj mnkgj.k [kkyhyizek.ks
vkgs &
** ,dk [ksM~;kr ygku eqyxk izkr%fo/khyk clysyk
vlrks o toGp R;kph vkth mHkh vlrs- ,d 'ksrdjh
vkiyh Hkjysyh cSyxkMh ?ksowu frFk ;srks o jLrk v#an
vlY;kus eqykyk mB] jLR;kr dk clyk vkgs vls Eg.krksR;koj rh ckbZ rq;k ckikpk jLrk vkgs dk \ vls Eg.kqu
R;kaps HkkaM.k lq# gksrs- 'ksrdjh dkljk lksMwu [kkyh mrjrks
cjkp osG R;kaps HkkaM.k pkyrs njE;ku cSy m/kGrkr o rks
eqyxk cSyxkMh [kkyh ejrks- ;k ?kVusyk toGikl 20&30
yksd ikgrkr] i.k lk{khlkBh dks.khp iq<s ;sr ukghcSyxkMh okY;kP;k ofdykyk dksVkZr gs lkaxk;ps
vlrs dh] R;kP;k i{kdkjkus R;k efgysyk iqoZ lwpuk fnyh
gksrh] rh iqoZ lwpuk fru u ,sdY;keqGs vi?kkr >kykgh
xks"V dksVkZP;k fun'kZukl vk.kwu ns.;klkBh ofdykus th
'kDdy @ DyÌrh y<oyh rh v'kh dh] tsOgk dksVkZus
112
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
'ksrd&;kyk dkgh iz'u fopkjys rsOgk rks 'ksrdjh xIi

jkfgyk- dksVkZr rh efgyk mifLFkr gksrh- 'ksrdjh cksyr
ulY;kus loZ= 'kkarrk iljyh gksrh o rh efgyk vLoLFk
>kyh gksrh- 'ksoVh dksVkZus ofdykyk fopkjys dh] i{kdkj
cksyr dk ukgh \ ofdykus mRrj fnys **lkgsc rks eqdk
vkgs** ofdykus vl EgVY;k cjkscj R;k efgyspk la;e
lqVyk o rh ,dne vksjMyh]
** eqdk d';ku vkgs rsOgk rj cksacyr gksrk]**
rq;k ckikpk jLrk vkgs dk] iksjkyk mBo] ek>k cki dk<r
gksrk esyk] nksu ykrk ?kkyk R;kyk ex c?kk dl cksyrks**
FkksMD;kr ofdykus R;kP;k i{kdkjkP;k fgrkph
ekfgrh fQ;kZnh dMqu d'kh dk<yh ;kps gs mnkgj.k vkgs;kp izek.ks dkgh osGk lqf'kf{kr] mPp f'k{khr
yksd dksVkZr dls [kksV cksyrkr R;kps nqljs mnkgj.k %&
,dnk MkWDVj egk'kl lk{k nsr gksrs] lk{k nsrkauk R;kauk
y{kkr vky dh] R;kaP;k lk{khu dksVZ Qkj izHkkfor >kys
vkgs- dksVkZyk vk.k[kh izHkkohr dj.;klkBh rs Eg.kys dh]
eh ts er O;Dr dsys vkgs rlsp er MkW- tkWu ;kauhgh
O;Dr dsys vkgs] vkjksihps ofdy rls ufoup gksrsMkWDVjkaP;k lk{khp dk; djk;p ;kpk fopkj djr gksrMkWDVj tkWup uko ,sdwu R;kauh MkWDVjkauk fopkjy] MkW- tkWu
dks.kMkWDVj Eg.kkys }izfl/n 'kY;fdz;krK vkgs]
ofdykus fopkjys] MkW- tkWu ;kap er rqEgkyk dl ekfgrMkWDVjkauh mRrj fnys] eh vktp ldkGh R;kaps iqLrd
okpy- ofdykus fopkjy iqLrdkp uko dk;] mRrj ukghvkt okpysY;k iqLrdkp uko vkBor ukghMkWDVjkauh lkafxry dh vkt Eg.kts vktp ukgh- ofdYkkus
fopkjy ex d/kh] vkB fnolkaiwohZ] ia/kjk fnolkaiwohZ]
efgU;kiwohZ]- MkWDVjkauh lkaxhry dh eh f'kdr vlrkauk eh
rs okpY;kp vkBor- uarj ex odhykus MkWDVj [kksV
cksyr vlY;kp lkaaxwu] R;kauk [kksV cksyk;ph lo;
vlY;kus R;kaph lk{k fo'oklkgZ ekuw u;s v'kh dksVkZyk
fouarh dsyh;k mnkgj.kkao#u y{kkr ;sbZy dh] ofdykyk lk{k
fdaok myVrikl.kh ?ks.;kiwohZ] dks.kkph lk{k ?;k;ph vkgs]
R;kps o;] rks iq#"k vkgs dk L=h vkgs] dks.kR;k lkekftd
Lrjkrhy vkgs ;k lkj[;k vusd xks"Vh y{kkr ?ksowu] R;k
xks"Vhapk vko';drsuqlkjokij d#u vkiY;k i{kdkjkyk
U;k; feGowu |k;pk vlrksdkgh osGk U;k;k/kh'kgh ofdykaoj fpMrkr fdaok
myV&lqyV iz'u fopkjrkr] v'kk izlaxh ofdykyk la;ekus
o dkS'kY;kus ifjfLFkrh gkrkGkoh ykxrs- ,dnk ,dk
ofdykpk ;qDrhokn ,sdwu U;k;k/kh'k Eg.kkys] ** eyk vl
okVr dh] dk;|kph iqLrd tkGwu Vkdkoh-** odhy
'kkari.ks Eg.kkyk dh] **dì;k rh iqUgk ,dnk okpk-**
:
izR;{kkr U;k;ky;hu izfdz;ar odhykpk vusdka'kh

laca/k ;srks ;k loZ ckchalkBh R;kyk FkksMQkj ekul'kkL=h;
Kku vko';d vkgs- i.k nqnSZoku fo/kh vHkkldzekr R;kpk
lekos'k ukgh;k 'kks/k fuca/kkrhy mnkgj.ks ys[kdkus ofdyh
O;olk; dsyk vlY;kus R;k dkGkr o R;kuarj osxosxG~;k
yksdkadMqu ,sdysyh vkgsr- R;kaP;k ukokpk mYys[k dj.ks
'kD; ukgh] ys[kd R;kapk vkHkkjh vkgs-
113
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Library and Information Science

jeefOekee efJeMJeveeLe keeUs
, ,

.
, ,
,

.
, -
.
.
(1988) :``

''

.

.

.

1)
:

.

.
2)

:

.
,
.

1)
:

.
.
2)
:
.

.
3)
:

.
4)
:
, .
.

.

.
, ,

.
.
1)

:
.
.
2)
:

, ,

.
3)
:
,
.
: , ,

. , .
.
meboYe&
, ; / , . ,2007.
, , 2007
; . , , 2006
,.. , . , 1998usekMs Hkkypanz % lkfgR;kph Hkk"kk] r=So] i` 274
114
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Economics
Yeejleeleerue oeefje-DeeLeeake efmLeleer

ee.meeo Deyogue Depeerpe censyegyemeeye
keesef nvegj keuee,efJe%eeve Je JeeefCepe ceneefJeeeuee, Keg uoeyeeo, efpe.Deewjib eeyeeo
emleeJevee:-emleeJevee:
pee Jeefeme Deeheuee eehle GlheVeeletve efk] eceeve iejpee

Yee]ieefJeCesner Mekee vemeles leeme efvejhes#e oeefjb e efkebJee iejerye ceeveues
peeles.
DeLe&Meee ns meJe&meceeJesMeke Meee Deens kees Celeener

Meeeeee efJekeemeele DeLe&Meeeees eesieoeve Demeles. efkebJee eleske
Meeeeee DeYeeme DeLe& Meeeele kejeJee ueeielees DeLe&Meee ne efJe<ee
ceeveJeee ceevemeerke eJe= eer Jej eeueCeejs Meee Demes mecepeues peeles,
jepeMeee,ceevemeMeee,efveleerMeee, DeMee MeeeeceOes DeLe&Meeeeee
DeYeeme kesuee peele Demes.
ogmeNee ceneegOoeee meceehleerrveblej peieeleerue yengleebMe osMe
mJeleb$e Peeues. peieeeer efJeYeeieCeer efJekeefmele DeeefCe DeefJekeefmele DeMeer
Peeueer. meceepeJeeoer meceepe jevesceOes Jeie& eJf ejefnle meceepejevee,
DeeefLe&ke meceevelee DeeefCe veee eebvee eeOeeve osCeele Deeues. osMeele
oeefjbe DeeefLe&ke efJe<ecelee efvecee&Ce nes Ceej veener eeeer keenerr eceeCeele
keeUpeer IesCeele Deeueer. cee$e Yeeb[JeueMeener DeeefCe mebecf ee
DeLe&JeJemLesc eO]es meeOeve meeceeeree ceeuekeer nke ke ceeve kesueeves
efJekeeme eef eesle oeefjbe, DeefLe&ke efJe<ecevee nee cenemecemee efvecee&Ce
Peeueele leMeee lee meJe&Jeeheer Deensle. eebee ogeeeletve vee
efJekeefmele osMe megues vee efJekemeveefMeue vee DeefJekeefmele. DeefJekeefmele
DeeefCe efJememeveefMeue osMeemeceesj cegueYetle eMve cnCepes oeefjbe nes e.
Yeejleele Jeeheke eceeCeele oeefjb e Deens. cnCepese Yeejleeleer ue yengleebMe
pevelee oeefjbeele peerJeve peiele Deens. oeefjbeele DeefL e&ke heefjefmLeleer
peyeeyeoej Deens. oeefjbeele peerJeve peieCeeNee ueeskeebvee leeee DeVe,
Jee, efveJeeje, efMe#eCe, Je Deejesie ee cegueYetle iejpeebeer osKeerue hegle&lee
kejlee esle veener.
oeefjbeeeer mebkeuehevee :-:
DeVe, Jee, efveJeeje, Deejesie Je efMe#eCe ee cegueYetle
iejpeebeer, GefCeJe cnCepes oeefjb e nese..
Jeef eke[s peerJeveeJeOeke Jemlet efJekele IesCeeFlekes GlheVe eehle
kejCeeme DemeceLe& "jCeejer heefjmLeleer cnCepes oeefjbe nes e.
GheYeesie DeeefCe GlheVeele pes Deblej eefleefyebe fyele nesles lee}e
meehes#e oeefjb e Demes cnCeleele.
eercebleeee leguevesle ieefjyeebvee ewefveee Jemleg GheYeeielee esle
vemeleerue lej leeme oeefjb e ceeveCeele esles.
oeefjbe ner DeMeer keer, pee DeJemLesle meceepeeleerue keener

ieebvee DeVe, Jee DeeefCe efveJeeje ee efkeceeve DeleeJeMeke iejpeemegOoe
hetCe& kejlee esle veenerle. efkeceeve DeleeJeMeke GheYeesie Kee&
kejCeeSJeUs GlheVe p] eebeeke[s veener, les oeefjbe js<esKeeueer (BPL)
Deensle Demes ceeveues peeles.
oeefjbeeeer mebkeheuhevee efJeeejele Iesleevee, oesve erkeesveelegve
efJeeej kesuee peelees Ske cnCepes efvejhes#e oeefjeeb eer mebkeuhevee
(Concept of absolute poverty) Deeef Ce ogmejer cnCepes
(Relative powerty) efvejhes#e oeefjbe efkebJee leeeer JeeKee
kejleevee jeneCeerceeveeee efkeceeve DeeJeMeke opee& / heeleUer DeeOeejYetle
ceeveueer peeles. eevegmeej peebeeke[s efkeceeve DeleeJeMeke iejpee
YeeieJeCeees GlheVe veener. les peebeeke[s ojjespe 2100 les 2400
G<ceebke osCeeje efkeceeve Deenej IesCeeSJe{s GlheVe veener les DeeefCe peebee
(kegtyb eebee) Jeeef<e&ke GheYeesie Kee& 6420 hees (eeefceCe Yeeie) Je
7320 hees (MenjerYeeie) eehes#ee keceer Deens. les meJe& oeefjb ejs<esKeeueer
Deensle. Demes ceeveues peeles.
meehes#e oeefjb eeeer (Relative powerty) mebkeuhevee
legueveelceke Deens. ee mebkeuheves ceOes efJeefJeOe GlheVeieevegmeej
ueeskemebKes eer efJeYeieCeer kesueer peeles.Ge GlheVeeleerue Meske[e 5 les 10
kekes ueeskebKes ee jeneCeerceveeeer leguevee, leUeleerue GlheVe ieeleerue
Meske[e 5 les 10 kekes ueeskeeb ee jeneCeerceeveeMeer kesueer peeles. Jejee
GlheVeieeleerue ueeskemebKeshes#ee leUeleerue GlheVeieeleer ue ueeskemebKee
meehes#eheCes oeefjb eele Deens Demes ceeveues peeles. peerJeve peieCeemee"er
DeVe,Jee, efveJeeje ee ceg ueYetle iejpee hetCe& kejCeemee"er DemeceLe&lee
cnCepes ieefjyeer, efveOe&velee nese. DeMee DeJemLesle jenCeerceeve Flekeee
efvecvemlejeJej heesneseles keer cevees yeue,Meejerejf ke mJeemLe ef keJetve "sJeCes
keef"Ce nesles. efMeJeee oerIe&keeUeheele DeMee efmLeleerle Oeve efkebJee Deve
meeOevesn er efceUle veenerle.eefc ekeeb es melele Mees<eCe nesT ueeieles lesJne
ieefjyeereer DeJemLee efvecee&Ce nesles. DeMee DeJemLesletve yeensj he[Ceeee jmlee
leebvee MeesOelee esle veener. jenerCeerceeveeee DeefleMee meeceeve efvecce mlej
115
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
cnCepes iejeryeer leebvee Iesve ekeles.eerceleer Fbe foje ieebOeer nee

F.me.1966 ceOes osMeeee hebleeOeeve Peeuee DeeefCe leebveer ieefjyeer
neJe ner Iees <eCee Je efJ eme keueceer keee&ece jeyeefJeuee.
oeefjbe js<ee ( Powerty Line): Yeejleele eefleefove Skee
Jeef emee"er Kes [eele 2400 kewuejerp e Je Menjer #es$eemee"er eefleef ove
Skee Jeefemee"er 2100 kewuejerpe G<ceebkeeeer keefcele-keceer iejpe
ceeveueer ies ueer Deens.
ner iejpe hetCe& kejCeemee"er 1993-94 meeueeleerue
cegueevegmeej Kes[sieeJeele .228.90 hew.eleske Jeefeuee ojceen Kee&
eslees. lej Menjer Yeeieeleer ue Jeef euee ojcene . 264.10 hew.SJe{e
Kee& efveOee&efjle kesuesuee Deens.
F.me. 1993-94 ceOes Yeejleeee Kes[sieeJeeleerue #es$eele
22.4 ke kes lej Menjer Yeeieele 12.4 kekes ueeskemebKee
oeefjbjs<esKeeueer peerJeve peiele nesleer. Yeejleeleerue SketCe ueeskemebKeehewkeer
19.9 kekes pevelee oeefjb ejs<esKeeueer peerJeve peiele Deensle.
3)
eeceerCe Yeeieeleerue Meslepeceerve vemeuesueer kegtbyes Je eeceerCe
Yeeieeleerue efJeefJeOe ekeejes keejeieerj pes k] eer heejbheeefjke keejeefiejeree
Oeboe keefjle Deensle Je peebee ceeueeuee Menjer keejKeeCeele leeej
nesCeeNee ceeueeyejesyej DeeMemJeer mheOee& kejeJeer ueeiele Deens.
4)
5 Skej Je efJeMes<ele: Hee 2.5 Skej peefceve Demeuesueer
Meslekejer kegtyb es. Menjer Yeeieeleerue oeefjbe-js<esKeeueerue ueeskeemebyeOeer
ee.oeb[ks ej Je [e@. jLe neebee celes Demes Deens keer, oeefjbejs<esK eeueerue
eeceerCe Yeeieeleerue ueeskeeb eee }eW[e Menjeke[s JeUle Deens Je Jemlegle:
Menjer Yeeieeleerue ieefjye eeceerCe Yeeieebleer ue ieefjyeeb eee Jeiee&leerue
Demeleele. heCe yeefje Je<ex ns ieefjye (cnCepese oeefje-js<esKeeueerue ueeske
Menjele jeefnueeveblej leebeer keener JeweMf ees DemeCeeeer Meke elee Deens.
(Peheeeeves Jee{le peeCeeNee Menjele DeMee oeefjbe-js<esKeeueer peerJeve
peieCeeNee ueeskeemebyebOeer leeb ee Geesieemeb yebOeer Je jenCeerc eeveemebyebOeer
efJeemeefvee ceeefnleer GheuyOe veener.)
oeefjbeeeer keejCes : 1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
11)
12)
13)
14)
eespevee Deeeesie DeeefCe Yeejleeleerue oeefjbeeeer Jeehleer:-
vegve efJekeemeeee oj.

ueeskemebKee Jee{eree oj.
GlheVe efJeYeepeveeleerue efJe<ecelee.
Deuhe efPejheCe eYeeJe.
yesjesp eieejer.
vegve Glheeokeele.
eeosef Meke Demeceleesue.
Yeeb[Jeueeeer kecelejlee DeeefCe ceeieeme leb$e%eeve
Keepeieer ieglb eJeCetkeereer Menjer Yeeieele Dees {.
peerJeveeJeOeke Jemlegb eer keceer GheueyOelee.
oes<ehetCe& efJekeeme JegJnjevee.
Deheee&hle nmleeblejCe.
eueve Je=Ooer DeeefCe cegue Je=Ooer.
meeceepeerke keejCes.
eesp evee Deeeesieeves oeefjb eeeer Jeehleer Deefueke[erue keeUele

efkeleer Deens ? eeee Deboepe kejCeeee eelve kesues }e Deens. meneJee
hebeJeeef <e&ke eespevesves efkeceeve efpeJeveemee"er eeefceCe Yeeieemee"er (meve
1970-80 ee efkeceeve heeleUerJej DeeOeeefjle) eefleceeveMeer eefleceebmeer
.76 efveefele kesueer Je Menjer Yeeieemee"er efkeceeve jeneCeerc eevemee"er
eefleceeCeMeer eefleceemeer . 88 DeMeer efveefele kesues nee DeeOeejs eespevee
Deeeesieeee celes meve1977-78 ceOes eeefceCe Yeeieeleerue ueeskeehewkeer
50.82 kekes ueeske oeefje js<esKeeueer nesles. (nee Deeke[e meneJee
eesp evesvegmeej 1972-73 ceOes 54.09 Flekee neslee) Menjer efJ eYeeieele
meve 1977-78 ceOes 38.99 ke kes ueeske oeefjb e js<esKeeueer nesles.
nee Deeke[e meeneJee eespevesvegmeej meve 1972-73 ceOes 42.22
kekes Flekee neslee)meneJee eespevesvegmeej eeceerCe Je Menjer efJeYeeieeleerue
ueeskeebee Skeef$ele efJeeej kesueeme meve 1977-78 ceOes 48.13 kekes
ueeske oeefjbe-js<esKeeueerue peerJeve peiele nesles.
oeefjbeees heefjCeece : -
oeefjee-js<esK eeueerue ueeskeeb es ie : -
1)
Yeejleele oeefjbe-efveceg& ueveeeer eespevee DeeKeleevee Je leeeer

DebceeueyepeeJeCeer kejleevee oeefjb e-js<esKeeueer kees Celee ieebleerue ueeskeebeer
ieCevee nesles ns meesOegve kee{Ces cenlJeees Deens. jeêr e vecegveeheeneCeerleer ue ceeef nleervegmeej oeb[skej Je jLe Je leeeeceeCes efcevneme
Fleeoerveer DeMee ieebee MeesOe IesCeees keece kesues Deens.
oeefjbe-js<esKeeueerue peerJeve peieCeeNee Yeejleere ueeskeeble
heg{erue ieeleerue ueeskeeb ee eecegKeeves meceeJesMe neslees.
1)
mJele:eer peceerve vemeuesues Meslecepegjebee Jeie&.
2)
peeb eepeJeU mJele:ee ceeuekeereer eser Meere peceerve Deens.
DeMee Meslecepegjebeer kegtby e Je peebeer mebKee SketCe Meslecepegjebee
mebKesle megceejs 40 kekes Deens.
:
2)
3)
4)
116
oeefjbe Glheeove #ecelesJej efJeheefjle heefjCeece neslees,oefjer

ueeskeebes GlheVe keceer DemeueecegUs lebees Deejesie efyeIe[les.
osMeeleerue oeefjbeeee GlheVe Je mebheeeree JeeheeJej efJehejerle
heefjCeece nesTve hewMeeke[s hewmee JeUlees Je mebheeerke[s mebheleer
JeUles DeeefCe oeefjb eR ueeskeebee oeefjeele Yej he[les.
oeefjbeecegUs ieefjyeebvee efJekeemeeee Demeceeve mebOeer efceUeueeme
leebvee GeefMe#eCe Je eefMe#eCe Ieslee esle veener. lemese
yegOoerceee DeeefCe kegJele Demegvener veeskeefjee mebOeer ieceJeeJee
ueeieleele.
oeefjeecegUs os Meele meeceepeerke Deveeeeeer efveefc e&leer
nesles.yengleske oeefjerejs<esKeeueerue ueeskeebvee oesv e JesUes hees Yej
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
5)
6)
7)
8)
9)
10)
pesJevener efceUle veener.leebeeJej Ske ekeejee De#ece

Deveee neslees.
oefjer Jeiee&uee DeeheueeJej Deveee nesle Demeueeeer YeeJevee
efvecee&Ce nesles. leeceOegve meeceepeerke Demeblees<eeeer efveceealeer nesles.
meleleee oeefjeecegUs Deveske kegtbyeeb ee efhe{eeve-efhe{ee
oeefjeele Jeeflele Peeues uee Demeleele.leecegU s oeefje
efveceg&ueve kejCeeefJe<eeeree leeb ee DeelceefJeeeme ve nesTve
efvejeMeeJeeo efvecee&Ce neslees.
Je<ee&vegJe<ee&heemegve oeefjeele peerJeve peieCeeNee ueeskeebvee eesie
ceeiee&ves peerJ eve peieCes DeMeke e PeeueecegU s leebeeceOeerue
veerleer-Deefveleeree efJeeej ve nesTve les iewjceeiee&ves hewmee
keceefJeleele.
kegtbyeees GlheVe keefce DemeueecegUs kegtbyeeee DeeJeMeke
iejpee YeeieJet Mekele veenerle. leecegUs ueneve cegueebes efMe#eCe
yebo keve leebvee keeceeJej hee"Jeues peeles. Je leelegvee
yeeuecepegjeree ee> efvecee&Ce neslees.
oefjer kegtbyeeleerue cegues Je efeee efMeUs DeVe Keeleele leecegU s
Yeejleele efJeMes<ele: cegues Je efeeeceOes keghees<eCeees eceeCe
DeefOeke Deens.
oeefjeele peerJeve peieCeejs ueeske Deeheuee GlheVeele DeVe, Jee
DeeefCe efveJeeje ee cegueYetle iejpee YeeieJet Mekele veenerle.
oeefjeecegUs os Meeleerue ueeskeebes jenCeerceele KeeueeJeves.
Demeles. eercebleeke[tve ieefjyeebeer DeefLe&ke efheUJeCetke kesueer peeles leecegUs

eerceble Je iejery e eeb eeleerue Deeef Le&ke efJe<eceveseer oefj yee{le peeles.
eeceerCe Yeeieele GoeesieOeboeeeer mLeehevee kesueecegUs jespeieejeee mebOeer
efvecee&Ce nesleerue. eeefceCe Yeeieeleerue kecee} OeejCee keeeoeeeer eYeeJeer
DeceueyepeeJeCeer kejCes eeceerCe Je Menjer Yeeieele
jespeieejemee"er ueIeg
Je keg"esjesGoeesieeeer mLeehevee kesueeme mebOeer GheuyOe IesT Mekeleele
Oeeefce&ke {er Je hejbhejeee heie[e meceepe eyeesOeveeletve keceer kejeJee.
Gheee : osMeeleerue DeeefLe&ke efJ ekeemeeee Jesie ueeskemebKee Jee{eree

leguevesves DeefOeke Demeueeeceg Us jeêr e GlheVe,Glheeove, jespeieej Jee{lees
leeceg Us oeefjbe keef ce nesles. kegtby e efv eeespeveeejs ueeskemebKeeyee{eree
ojeJej efveeb$eCe "sJeCeeme oj[esF& GlheVeele Dehesef#ele Jee{ nesTve
oeefje keefc e nesF&ue. Jee{lee efkeb celeerJej efveeb$eCe "sJeCes DeeJeMeke
meboYe&
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
peeieefleke DeLe&JeJemLee - ceOegmetove oelee$es mee"s. censlee heefyueefMebie neTme, 1941, meoeefMeJe hes", hegCes-30
meg#ce DeLe&Meee ee. S.Deej jeeKesUkej - efJeee yegkeme heefyuekesMeme& Deewjbiehegje,Deewjbieeyeeo.
JeJemeeefeke DeLe&Meee - Sce.S. keesyeUs, [e@.Deej.Jeveejs, [e@.Sve.je"er. efevcee ekeeMeve Deewjbieeyeeo.
Yeejleere DeLe&JeJemLesee efJekeeme Yeeie-1 - ee.Sve.Sue. eJneve, eMebele heefyuekesMeve peUieeJe.
Yeejleere DeLe&JeJemLee [e@.efJeeeme keoce, [e@.ieCesMe ieeJeb[s,
kewueeme heefyuekesMeve Deewjbieeyeeo.
Yeejleere DeLe&JeJemLee - [e@.Deej.Sme.meesUgbkes Je [e@.Jner.yeer keeke[s.(2003) eerefJeee ekeeMeve hegCes.
Yeejleere DeLe&JeJemLee efJekeeme Je heee&JejCeelceke DeLe&Meee, [e@.peer.Sve.Peecejs, efhebheUehejs DeB[ kebheveer heefyuekesMeme& veeiehetj.
Yeejleere DeLe&JeJemLee - YeeuesjeJe / osmeeF&.
Dimand Ensyclopedia of Economics, Dimand Publication Pune.
117
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Economics
ceeveJeer efJekeeme Ske o=<er#eshe

Human Development
[e@. Deemeejece heJeej
ef eef Mleee kee@ uespe, Keg ueleeyeeo, ef pe. Deewjb ieeyeeo
emleeJevee :
ceevemeMeem$e : kes Deefjb ieee celes ceevemeMeem$e cnCepes ceeveJeer
mJeYeeJeees Meem$e nes e, efveleyeoueveeNee peieele peer Jeceeve eehleer cnCetve
JeeJejCeeNee DeeefCe yeee Jemlet IeveeMeer eef leeer ee kejCeeNee ceveg<eeee
DeYeeme cnCepes ceevemeMeem$e nes e.
ceve (Munn) : eeee celes `ceevemeMeem$e ns DevegYeJe Je Jele& veees Meem$e
nes e.
etPe (Cruze) : eebee celes `ceeveJeer Jele&ve Je meceeeespeve eeee
Jew%eeef veke DeYeeme cnCepes ceevemeMeem$e nes e.
ceeveJeer efJekeeme :
meceepeeee ef Jekeeme efkelehele Peeuee Deens . eees ceeheve kejCeemee"er mLeg ue
je<êr e GlheVe (Gross National Product - GNP) ner
cees peheer ner ueeJeCeele es les hejbleg ee cees peheer ves kesJeU DeeefLe& ke
efJekeeme keOeer efkeleer Peeueer ns mecepeles . ef Jekeeme ner meb keuhevee Deef Oeke
Jeeheke Demet ve leeceOes meceepeeee meeJe&efieke efJekeeme Deef Yehe ls e Demelees.
mLetue je<êr e GlheVe ns ef Jekeemeees efveke<e ve ceevelee leeSs Jepeer ceeveJeer
efJekeeme efveo&s Meeb ke (Human Development Index - HDI) ne
efveke<e ceeveCeele es G ueeieuee. ceeveJeer ef Jekeeme ef veos &Meebke ner meb keuhevee
cenyetue-Gue-nke eebee DeOe#elesKeeueer mLeeheve kejCeele Deeueer . ceeveJeer
efJekeeme DenJeeue ne meJe& he Lece 1990 ceOes heefme kejCeele Deeuee,
leoveb lej ne DenJeeue ojJe<ee& uee heefme kejCeele es lees.
ceeveJeer efJekeemee"er iegCeJelee ceespeCeemee"er efJekeemeees leerve
efveo&sMeebke leeej kejCeele Deeues .
1)
ceeveJeer efJekeeme efveos& Meeb ke (HDI)
2)
efubeiemeehes #e efJekeeme efveo&s Meeb ke Gender Related
Development Index GDI
3)
ceeveJeer oef jo efveos&Meebke HPI Human Pirerly Index
ceeveJeer efJekeemeeeer mebkeuhevee :ceeveJeer ef Jekeemeeee DenJeeue meJe& he Lece meve 1990 ceOes
heefme kejCeele Deeuee. lesJneheemetve ceeveJeer ef Jekeemeeeer JeeKee
mJeerkeejCeele Deeueer Deens . leer DeMee ueeskeebvee efveJe[ermee"er GheueyOe
DemeCeeNee heee& eeceOes Jee{ kejCeeeer DeeefCe Deeheuee keueeCeeeer F<
heeleUer iee"Ceeeer he efkeee ner ceeveJeer efJekeemeeee meb oYee&leer ue ceOeJeleer&
keuhevee Deens.
:
lemese uees keeb vee GheueyOe nesCeejs efveJe[- mJeeleb $e Deeef Ce leebee
keuheveeeer heeleUer GbeeJeCeees leebvee GheueyOe nesCeejs mJeeleb$e Deef Oeke
efJemle=le Je meceeJesMeke nesCeeeer he efkeee cnCepes ceeveJeer ef Jekeeme nes e.
cenyetue-Gue-nke eebee celes Deeef Le&ke Je=Oeer Deeef Ce ceeveJeer ef Jekeeme
eebeeleer ue hejke ue#eele IesCes DeeJeMeke Deens . Deeef Le&ke Je= Ooer eer
meb keuhevee Skeee efveJe[ mJeeleb eeJej ue#e kes eb of l e kejles. ee Gue
ceeveJeer efJekeemeeceOes DeeefLe& ke meeceeef peke, meeb mke= efleke Deeef Ce jepekeer e ee
meJe& ceeveJeer ef veJe[ mJeeleb $e efJemleejeee meceeJesMe nes lees.
efMe#eCe Deejesie Deeef Ce Gheefpeef Jekes es meeOeve ee leer ve hew uetmee"er
efouesuee ue{e DeeefCe leeeer hele#eele Peeues ueer hegle&lee eeee efceueehe
cnCepes ceeveJeer ef Jekeeme nes e.
ueeskeebvee efceUCeeNee meb Oeer ee heefjIe cees"e kejCeeeer eeer ee cnCepes
ceeveJeer efJekeeme nes e.
ceeveJeer ef Jekeemeele ceveg<eeee #ecelesee efJekeeme DeefYeesle Deens ,
ceeveJeer ef Jekeemeele eceeeer me#ecelee %eeve, keewMeue iegCeJeee ef Jeeemeceg ue
Deef YeJe= eer Fleeoeree meceeJesMe nes lees, ceeveJeer #ecelesee efJekeemee yeeyele
ceeveJeer mebmeeOeve Je ceeveJeer Yeeb[Jeue ef Jekeeme efkees ve DeeMee oesve
erkeesCeeee meceeJesMe neslees .
ceeveJeer efveJe[ - mJeeleb$e ner mebkeuhevee DeeefLe& ke keueeveeee
meb keuhevesnt ve DeefOeke Jeeheke Deens , ee mebkeuheves le %eeve, Deejesie, mJe
Yeewleer ke heee&JejCe, jepekeer e mJeeleb$e F. ee meceeJesMe nes lees. peer Jeveeleerue
Deveske ekeejes Deeveb o ns GlheVeeJej DeeJeueb yegve vemeCeejs cnCepes GlheVe
efvejhes#e Deemeleele, ceeveJeer efJekeemeees ef veOee&jCe ns meheeer efkeleer Deens ,
eeJeve nes le veener lej ee mebheeeree Gheeesie keMee ekeejs kesuee peelees ,
eeJeve cee$e les nest Mekeles, cnCetve cenyet ue-Gue-nke eeveer Deemee FMeeje
efouee Deens keer , ``Deeheuee meceepeeleer ue ceevemes ner e Deeheueer Kejer meb heeer
Deens , eeeer peeve peieeleerue (efJeef JeOe jeêr e) meceepeeveer "s Jeueer veener, lej
Yeewleer ke mebheeer Jee{ef JeCeeee efkeleer ner nJeeme kesuee lejer leebvee ceeveJeer
peer Jeve mece= kejCeees Oes e iee"lee esCeej veener.
DeeefLe&ke efJekeemeele ceeveJeer meeOeveeeer Yetecf ekee :
je^ eree meb heeer ee Debelf ece DeeOeej ceeveJeer meeOeve mebheeer
Demeles , Yet efce Yeeb[Jeue ee ef vemeer e Iekeevee efeeeef Meue yeveefJeCeees
keece eceer ke kejerle Demelees , cnCetve Deeef Le&ke efJekeemeele eef cekeeuee
cenJeees mLeeve Deens , ceeveJeer meb meeOeveeejs DeeefLe& ke Je meeceeef peke
efJekeemeeee Jes ie ef veef ele nes lees, ceeveJe ne Glheeove eeer es le meeer e Ieke
118
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Demelees, osMeeleer ue meJe& uees keeb eer #ecelee, keewMeue Deeef Ce %eeve eele Jee{
kejCeeee eefeesuee ceeveJeer mebmeeOeeve efJekeeme Demes cnues peeles .
[e@ . ceeMe&ue eebee celeevegmeej Meejerefjke, ceeveefmeke Je vewefleke Deejes ie
DeeefCe meeceLe& ne Deew eesefieke #es$eeee DeeOeej Demelees , leecegUs Yeew leerke
meb heeer le Jee{ nesles.
ceeveJeer meb meeOeve ef Jekeemeemee"er efMe#eCe, jes peieej, eefMe#eCe,
Deegcee& ve Deejesie meg efJeOee ns Ieke DeeJeMeke Demeleele, kegMeue ceeveJeer
meeOeve mebheeer mee"er ef Me#eCe DeeJeMeke Demeles. kesJeU meb Keelceke
mJeheeeer ceeveJeer meeOeve meb heeer cenJeeeer vemegve iegCeelceke meeOeve mebheeer
DeeJeMeke ceeveueer peeles , Lees [keeele ceeveJeer meeOevemebheeer mee"er uees kemebKee
efMe#eCe jes peieej, Geespekelee ns Ieke Deleble cenJeees "jleele.
DeeOeg efveke keeUele peeieleer ke heeleUerJej ceeveJeer meeOeve meb heeeres
cenJe ue#eele Deeueeceg Us lee er ves kes JeU meb Keelceke hew uegee ef Jeeej ve
neslee, iegCeelceke hewueg ee efJeeej kes uee peele Deens.
ceeveJeer efJekeemeeeer DeeJeMekelee :
hee@ ue mêrsve eebee celes, ceeveJeer efJekeeme ns Keeueerue yeeyeerJej DeJeuebyet ve
Demeles .
1) Deeef Le&ke Je=er ns meeOeve Deens lej ceeveJeer efJekeeme ns meeOe Deens ,
Deeef Le&ke efJekeemeeee mebhetCe& eefeesle meOee meceepeeleerue heg <e,
ef m$eee DeeefCe ceg ues eebeer Deeef Le&ke heef jef mLeleer megOeejCes DeeefCe
leeb veer efveJe[ues uee keeceeme mJeeleb $e GheueyOe keve os Ces.
2) ceeveJeer ef JekeemeecegUs meceepeeleer ue Demeb lees<e keceer nesTve jepekeer e
mLew e& eehle nesles.
3) ceeveJeer efJekeemeeceg Us ueeskeeb es Glheeove #ecelee Jee{les . ee er ves
hees<eCe Deenej Deejesie mes Jee DeeefCe efMe#eCe ee #es $eeleerue
iegb leerJeCegkeercegUs osMeeleerue uees keebee Glheeove #ecelesle Jee{ nes les .
4) ceeveJeer ef JekeemeecegUs keg g byeeee Deekeej keceer nes lees. keejCe pevceoj
keceer kejCeees keece ceeveJeer efJekeeme kejer le Demeles . ef Me#eCeecegUs
ueneve keg g byeees peeef CeJe ueeskeebceOes efvecee& Ce nesles. yeeuece=let es
eceeCe keceer nesTve pevceojele Ie nesles.
5) Yeew efleke heee&JejCeeee j#eCeemee"er ceeveJeer ef Jekeeme DeeJeMeke
"jlees. uees kemebKee Deeef Ce uees kemebKeseer Ievelee Jee{le iesueeme
heee&JejCeeJejleer ef Jehejerle heef jCeece nesles, DeMee ekeejs ceeveJeer
ef Jekeemeeeer mebkeuhevee kesJeU DeLe& JeJemLesle veJns lej meb het Ce&
meceepeele eieleeruee eeuevee osCeejer Deens.
ceeveJeer efJekeemeees DeeJeMeke Ieke :
cenyetue Gue- nke eebee celes, mecelee, hees <eCe #ecelee, Glheeokelee
DeeefCe meyeuelee ns ceeveJeer efJekeemeees eej Ieke cenJeees Deens le.
1)
#ecelee efkebJee meceveee ef :
meceleeef Oeef le JeeCes ee mebkeuheves le efm$eee Deuhemeb Keeke mecegoee DeeefCe
meceepeeleer ue Jebefele Ieke eeb vee eceg Ke DeeefLe& ke DeeefCe jepeef kee, mebOeer
:
GheueyOe nes Ceeee ceeiee& leerue meeceeefpeke DeeefCe keeeos efMej De[LeUs otj
kejCes meceeef Je Demeles .
2)
Hees<eCe #ecelee :
Hees<eCe #ecelee mJele:ee DeeOeejeJej ef ketve jenCeeeer #ecelee ee DeLee&ves
ne Meyo esLes Jeehejuee Deens . cee$e ef ket ve jenCes eeee DeLe& les oeefje
efketve "s JeCes Demee veener, peieeleer ue Deef mlelJeele Demeuesues Deefve eLee,
yeoueueer heeef npes , og meNee Meyoele ef peJeveele GheueyOe nes CeeNee F& DeMee
meb Oeer efketve "sJeuee heeef npes .
3)
Glheeokelee :
Glheeokelee ne ceeveJeer efJekeemeeee Ske DeeJeMeke Ieke Deens.
Glheeokelee Jee{JeCeemee"er ceeveJeeves heee&JejCeele ieg lb eJeCeg ke kesueer heeef npes ,
leeceg Us leeb eer Debieeleerue meg hle ieg Ceeb ee Glheeoveemee"er heg jsheg j Gheees ie
kes uee peelees .
4)
meyeueerkejCe efkebJee meMeeerkejCe :
meyeueerkejCe ee meb %esee ueeskeebes leebee Fs eceeCes efveJe[ kejCeees
mJeeleb $e GheYees ielee es Ces ne DeLe&yeesOe neslees , meyeueer kejCeemee"er ef Me#eCe
DeeefCe Deejes ie #es $eele ieg lb eJeCet ke kejCes, DeeJeMeke Demeles, meceepeeleer ue
meJe& Iekeeb es meyeueer kejCe PeeueeKes jer pe meceeve heeleUer Jej es Tve
hejmhejeb Meer mheOee& kejCes Mekee nes le veener .
Jejer ue meJe& ee&s ee ef ve<ke<e& cnCet ve Demes cnCelee es F&ue keer
peueo DeeefLe& ke Je= er Deeef Ce peueo ceeveJeer efJekeeme ee oesneWceOes mebIe<e&
veener , Gue oes vner Skeceskeebes hees <eCe kejCeejse Deens, cee$e ee oesnesceOes
meceleesue meeOeCes DeeJeMeke Deens.
119
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
History
Fefleneme Je ceevemeMeem$e eebee mebyeOe

keeskees heg<heuelee veeceosJe
mebMeesOeke efJeeeLeer &, celmees ojer ceneefJeeeuee, peeuevee
hemleeJevee :
Fef leneme ne heeceg Keeves ielekeeUeMeer mebyeb Oeer le Demelees.
ielekeeUeleer ue Ievee ee ef vepeer& Je Demeleele Deeef Ce lee mepeer Je kejCeees
keece Fef leneme keefjle Demelees . FefleneDeme cnCepes, Demes Ie[ues Demee
meJe&meeOeejCeheCes Deeheuee mecees j Yet lekeeU GYee jenlees. YetlekeeUele keee
Ie[ues eeeer Ske Glmegkelee Demeles. cnCepes e Yeg lekeeUele Ie[uesuee
Ieveeb ee Jele&ceevekeeUeleerue Ieveeb Meer mebieleer ueeJeCes cnCepes Fefleneme
nes e.1 Fef leneme ne kes JeU jepeIejeCeebee hegjlee ef meef cele vemelees lej
efJeef JeOe meeceepeerke hew uegeener {er , Deeeej efJeeej heOoleer ee, meeceeef peke
meb mLee Deeoerb ee DeYeeme Feflenemeele nes le Demeueeves Jes ieJes ieUee osMeeleerue
meeceeef peke Je Deeef Ler& ke efpeJeveele peer ef mLeleblejs Peeueer pee. meeceeef peke
meb mLee ef vecee&Ce Peeuee leeeener DeYeeme FeflenemeeceOes kes uee peelees . ne
DeYeeme kejCes ns Ssleer nemeerke efMe#eCeees Gefoo< Demeueeceg Us leeceOeg ve
Fef lenemeeeer Jeehleer Jee{ueer Deens .
Fef leneme ns Ske meeceepeerke Meee Deens .het Jeer& ee Fef lenemeeee
mJeheehes#ee DeeOeg efveke Feflenemeees mJehe yeoueues ues Deens. keejCe meeceeve
ceevemeeuee Fef lenemeele cegUere mLeeve veJnles Deelee cee$e jepee Je Oece&
eehes #ee meeceeve ceevemeeuee cenlJe heehle Peeues Deens . Fef lenemeeke[s
heenCeeee o=<erkeesve yeoueuee, meeceeve ceeCegme kes oefyebog keuhetve Fef leneme
ues Keve kejCeeke[s Fef lenemekeej ue#e JesOeg ueeieues Deens ns meJe&
ceevemeMeem$eer e ef JeoesMeeKesb ee he YeeJeecegUs Ie[les Deens. FeflenemeuesKeve
keefjle Demeleebvee Fef lenemeeee meneekeejer Meem$e ner cenlJeeeer Yegceer kee
efveYeeJele Demeleele YeeweflekeMeem$e Deeef Ce meeceepeer keMeem$e Demes oesve Yeeie
meneekeejer Meem$eeb es he[leele. leeceOes meeceeefpeke Meem$eeeeb meyebOe
ceeveJeer ceveeMeer Demelees . Fef lenemeeee ceg Ke GoosMe SKeeoee Jekeleeree,
Ievesee ef kebJee mLeUeee DeYeeme kejve leebee ke= leeree efve<ke<e& kee{Ces2
keejCe ceeveJeer efpeJeveele YeeJevee, efJeeej, ceve, Fe, keuhevee Deves ke
iees<eree meyeb Oe Demelees . meeceeef peke Meem$eeee ceeveJeer JeeieCegkeerMeer mebyeOe
Demelees.meeceeef peke Meem$eeee ceeveJeer JeeieCeg keer Meer meb yebOe Demelees. leecegUs
efJeef Me< he eesieeleg ve kee{ues uee efve<ke<ee& vee heej cees "ee ceee&oe he[leele.
DeMee meeceepeer ke Meem$eeceOeerue Ske Meem$e cnCepes `ceevemeMeem$e' nes e.
peeee efMeJeee FeflenemeeceOes meeceeef peke ef ve<ke<e& kee{t Mekele veener.
Fef lenemeeceOes ceeveJeeee, leeee Demleer lJeeee DeYeeme kes uee peelees leee
heceeCes ceevemeMeem$e ns Jekeleer ee ceveeee, leeb ee ceevemeerkelesee DeYeeme
kejles cnCepes e Fef leneme Je ceevemeMeem$e ns meeneekeejer Meem$e Deens.
:
ceevemeMeem$e ef MeJeee Jeef keleee DeYeeme kejlee esle veener. Deelee hee&blees
Fef lenemeuesKeve Deeef Ce Fef leneme ee meboYee& le efJeeej kesueeme Demes ef omeg ve
es les keer , FeflenemeeJej ceevemeMeem$eeee heYeeJe Demelees . ns efmeOo Peeues
Deens . keesCeleener he keejeer ceeveJeer Ievee Ie[Ceemee"er ef ke ee ner
cenlJeeeer Demeles. lej Jeef keleke[g ve DeMee he keejee ef ke ee Ie[lee
Demeleele. ef ke es mee"er Jeef kele hejs Ces ceg Us hes ejf le neslees . hes js Cee efceUCeemee"er
hes efjle nes Ceemee"er hes jke Ieke cenlJeees Demeleele. Jeefkeleee mJeYeeJe
DeeefCe ceveesJe=lleer eeveg meej hesj ke Iekeeeer efveJe[ Jekeleer kejles ef kebJee lees
Ieke Jeefkeleuee YeeJelees. leeceg Us Jeefkele hes ejf le nesles, efke eeef Meue yeveles ,
Jeefkeleke[tve ef ke ee nesleele, Ievee Ie[leele cnCepese Ievee Ie[efJeCeejer
Jeefkele Ievee Ie[efJeCeemee"er ceevemeMeem$eere he efke eslegve peele Demeles
cnCet ve Fef lenemeeJej ceevemeMeem$eeee he YeeJe Deens .3
ceevemeMeem$e ns lemess ceeveJeer ceveeee DeYeeme kejCeejs Meem$e
Deens leee heceeCes Fefleneme ns ceevemeeee Deeef Ce ceeveJeer meceg neee
Jeeeeueer ee DeYeeme kejles. ielekeeueer ve Jeeeeueer le Dee{UCeeje ceeCegme
efkeb Jee ceeveJe mecegn mJelees Ske ceve yeeUieCeeje ie Demelees leeceOes
ceeee, cees n, celmej, Jos <e, n<e& Demeles ee meJee& beer ceeef nleer
Fef lenemekeejeueener DemeCes DeeJeMeke Demeles keejCe ee ceveele DemebKe
hetJe&mce=leer Demeleele hetJe&mce=leer legvee ef vecee&Ce Peeuesuee mebkeuhevee, ef Jeeej,
YeeJe YeeJevee Demeleele. ceeveJeeee he leske ke= leeres pemes Yeewleer ke heeleUerJej
efJeMues <eCe kejlee es les leee o=<erves ceevemeMeem$eer e efceceebmeslener kejlee
es les .4
Yet lekeeUele Ie[ues ueer Ievee peMeer ee leMeer GYes kejCeees
keece Ssleer nemeerke keeieohe$e keef jle Demeleele leebeele les meeceLe& Demeles
hejbleg Ieves le Demeuesuee Jekeleereer Jeefkelejs Kee GYes kejCeees keece
Fef lenemekeejeuee kejeJes ueeieles les keece kejCeemee"er Feflenemekeejeuee
Jeefkeleeer cevees Je= llee, mJeYeeJe, leeJesUeer Jeefkeleeer ceeveef mekelee keMeer
Demesue eeeerner keuhevee kejeJeer ueeieles. leemee"er Fef lenemekeejeuee
ceevemeMeem$eeeer ceole nesles.5 hejbleg ner ceole nesCeemee"er Feflenemekeejeuee
ceevemeMeem$eees %eeve Demeues heenerpes leeef MeJeee les Mekee veener. DeeOegefveke
keeUele Ss leernemeerke efve<ke<e& kee{Ceemee"er ceevemeMeem$eeee eeb ieuee hekeejs
Gheees ie kejve Iesleuee peelees.6 Dee.peer.ke@ efueieJeg [ ee Fb iepe lelJe%eeves
Inside outside Therory ee ieb LeeceOes efMeJeepeer Je
DehepeueKeeve he mebieeceOes leebeer ceveefmLeleer keMeer nes leer leeef Je<eeeres
efJeJes eve kesues Deens. lees cnCelees, `DeMee he keejeer ceveef mLeleer
120
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
mecepeCeemee"er Fefleneme keejeves oesvner ner Jeef keleeer mJelee keuhevee kejve
leeJej efve<ke<e& kee{ueeme oes Ieebeerner cevemLeerleer leeuee mecepeg Mekesue
keejCe ceeCemeees Jew eef keleke peerJeve Yees Jeleeueeer heefjmLeer leer eebee
Skeces keeb Jej heYeeJe Demelees les Jne pej leeb eeleerue meb yebOe peeCeg ve Iesleuee
lej ceeveMeem$eer e efve<ke<e& Fef lenemekeejeuee kee{lee es les .7' Fef leneme
ues KeveeceOes ceevemeMeem$eeee Jeehej nesJeg ueeieuee Deens . keejCe het Jeer& ee
Fef lenemeeceOes SKeeoee ue{eF&es keejCes meebiele Demeleebvee meeceeef peke,
jepekeer e, DeeLeer &ke, Oeeef ce& ke yeeyeer bJej Yej osle Demele. cee$e egOoeee
hee"erceeies ceevemeMeem$eer e keejCe Mees Oeues peeles Goe. og me-ee ceneeg Ooeuee
efnuej keejCeer Yetle "juee leemee"er leeeer cevees efJeke= leer ns e ceg Ke keejCe
nesles. Demee efve<ke<e& kee{Ceele Deeuee. eeeee DeLe& Demee keer
ceevemeMeem$eeee he YeeJeecegUs Ss leernemeer ke Ieves ke[s heenCeeee
Fef lenemekeejeee o=<erkeesve yeoueuee Deens . cnCepese YetlekeeUeleer ue
Ie[ecees [ereer keejCeceerceeb mee MeesOele Demeleeb vee leer ceevemeMeem$eer e
o=<erkeesveeleg ve MeesOeueer peele Deens.
meceejeshe :
meceeef pekeMeem$eeee MeeKee cnCet ve Fefleneme Je ceevemeMeem$eeee
meb yebOe Deleg Deens . De@ veuemed veeJeeves DeesUKeuee peeCee-ee ceeke&yuee@ e Je
ueg efmeeve heeyes nee Fef leneme ues Kekeebveer ee oesve DeYeemeMeem$eees
hejmhejeJeuebeyf elJe Deeie neves ceeb [ues Deens . ceevemeMeem$eeueener ceeveJeer

mecegnemeyebOeer keener efmeOoevle ceeb [eJeeees Demeueeme ielekeeueerve meceepeerke
ceeveefmekelesee DeYeeme DeU Demelees Ss leernemeer ke Jeef keleeer eef j$e
efueefnCee-eeueener ceeveJeer ceveeee JeJenejees meg #ce yeejkeeJes mecepegve
Ies Ceemee"er ceevemeMeem$eebee DeeOeej IeeJee ueeielees. ceevemeMeem$e ns
ceevemeeee JeeieCeeee he efleefke eeb ee, YeeJeYeeJeveebee DeYeeme kejCeejs
Meem$e Deens . lej Fef leneme ns Meem$e ceeCemeeee JeeieCeeee heeflekeer eeb ee
DeYeeme kejCeejs Meem$e Deens. cnCet vee ner oesvner Meem$es Skeces keeb vee
meneeYet le "jCeejer Meem$es Deens . meeceevele Feflenemeele Ieveebes
efJeMues <eCe kejleeb vee o=Me Yeew leerke Iekeebee ef Jeeej nes lees hejbleg
leeeyejes yej ceevemeMeem$eer e Ieke ue#eele Iesleuee ies ueeme Ieveebes Deves ke
Deo= Me heoj mhe< nesle peeleele. leeo=<erves ceevemeMeem$e Fef lenemeeuee
meneeYet le "jles meceepe ceevemeMeem$e ne Ieke Fef lenemeele he Oeeve keceeves
efomelees hemeb ie Ieveebee yeepeg eer heefjefmLeleer , heelf e-Devegkeg uelee, JeeleeJejCe
eebee he YeeJe he[ues uee Demelees Feflenemeeee ceeb [Ceeruee Deeef Ce DeOeeheve
heOoleeruee ceevemeMeem$eer e heOoleercegUs Fef leneme mJejheele yeoue Peeuee
Deens . DeMee he keejs Fefleneme Je ceevemeMeem$e eeb es menmeyebOe meeb ielee
es leerue.
meboYe&
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
keej F. Se : Fefleneme cnCepes keee, Deveg.hee.efJ e.iees.uesues, kee@e fvvesvue hekeeMeve, hetCes, he=<"-13
[e@. iee"eU Sme.Sme. : Fefleneme uesKeve Meem$e, kewueeMe hekeeMeve, Deewjbieeyeeo, 2011, he=<"-57
hee . MesKe iehegj : Fefleneme uesKeve Meem$e, efhelece hekeeMeve, peUieebJe, 2007, he=<"-56
[e@. osJ e heYeekej : FeflenemeMeem$e, (mebMeesOeve DeOeeheve DeeefCe uesKeve hejbheje), ye@vee@e fveke hekeeMeve, veeefMeke, 2007,
hee . MesKe iehegj : hetJ ee&kele heeve -57
Dee"Jeues meoeefMeJe : Feflenemeees lelJe%eeve, %eevehee"Meeuee ceb[U, JeeF&, 1967, he=<"-108
hee . mej osmeeF& : Fefleneme uesKeve Meem$e, he=<"-49
121
he=<"-40
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
History
efnuej ngkegceMene nesCeeceeieerue ceevemeMeeeere keejCeebee

DeYeeme
ee. heeerue mvesnuelee Sce.
pes .Sme.heer .Sce. ceef nuee DeOeeheke ceneef Jeeeuee, Keg ueleeyeeo
,MksYQ fgVyjps uko ;srkp eukr fot pedqu tkrs rks ,d

vlk gqdqekgk gksrk fd] tks vkiY;k fglad ;q/n izo`rhlkBh iw.kZ
txkyk ;q/nkP;k vkfxr >ksd.;kl ekxs iq<s ikfgys ukgh ,d vkh
O;Drh dh th d/kh vi;k fLodkj.;kl r;kj uls- i.k vkk
O;DrhPkk ekul kkL=h; n`Vhdks.kkrqu vH;kl dsyk rj vkiY;k
eukrhy dksjY;k xsysY;k ?kVuk Hkko Hkkoukps foysku d#u
lkFkZdfjR;k dsys tk kdrs fgVyjyk ikpheh jkVkuh ,d fgald
O;DrhP;k #ikr ifjphr o izlkjhr dsys fd rks dks.kR;kgh ifjLFkhrhr
fot; vkf.k fot;kpkp eksg Bsorks vkf.k fe=jkV vls dj.;kl
lQygh >kys tkLrhr tkLr yksd fgVyjyk ,d dzwj cnuke fgald o
;q/nfiz; O;DrhP;k #ikr ekurkrekulkkL= dks.kR;kgh O;DRkhl tUerkp xqUgsxkj ukgh Bjor
dkj.k dks.kR;kp vkbZP;k iksVh xq Ugsxkj tUekl ;sr ulrks vkf.k
dwBY;kp vkbZyk okVr ukgh dh vkiys ckG xqUgsxkj Eg.kwu ukok#ikl
;kosekulkkL=h; n`Vhus fopkj dsyk rj O;Drhl izR;sd
O;DrhP;k kjhjkpk jax] Bso.k cq/nheRrk b-xksVh tUer% izkIr gksr
vlrkr- O;DrhdMs vlysY;k vko;d mitr ckchauk tSfod chts
Eg.krk ;sbZy- gh tSfod chts ?ksu O;Drh vkiyk ftoudze iw.kZ djr
vlrksthou txr vlrkuk fofo/k ckg; ?kVdka pk izkew[;kus
lkekftd ?kVdkaP;k O;DrhP;k fodklkoj ifj.kke gksr vlrks- TkSfod
fcts vkf.k ckg; ?kVd ;kaP;krhy varjfdz;sps ifjikd Eg.kts
O;DrheRo gks;- vFkkZrp O;DrheRo fodklkr vuqoafkdrk vkf.k
okrkoj.k ;k nksUgh ?kVdakpk okVk vlrks- gs nksUgh ?kVd O;Drhpk
loZLo O;DrheRo fodkl ?kMfo.;kl dkj.khHkwr vlrkrvkk izdkjs fgVyjP;k ckcrhrgh ojhy loZ xksVh [k;k
Bjrkuk fnlrkr- ,d vkh O;Drh dh] th vkiY;k kkjhjhd v{kerk
o detksjhP;k dkj.kkus lsusr HkrhZ dj.;kP;k ;ksX;gh letyh tkr
ukgh vkf.k rhp O;Drh R;k jkVkPks usr`Ro curs vkf.k vkiY;k
;w/nfurhewGs iw.kZ txkl Hk;fHkr djrsfgVyj gwdqekgk gks.;k ekxhy ekulkkL=h; dkj.ks %&
dkSVqfcd ifjLFkhrhifjLFkhrh1- fgVyjP;k oMhykauk fru iRuh gksR;k R;kaph frljh iRuh
Dykjk fgus fgVyjyk tUe fnyk2- fgVyjP;k dkSek;Z voLFksrp R;ka ps oMhy okjys vkf.k
R;kaP;k dkgh fnolkrp Dykjk vktkji.krx`Lr >kyh :
3- ygkui.khP;k ifjfLFkrhus R;kaP;k eukr vkh ladYiuk fuekZ.k

>kyh fd] txkr la?kkkZfkok; dkghp feGr ukgh4- oMhYkkaP;k e`R;wus o vkbZP;k vktkji.kkus fgVyj Lor%yk
detksj letw ykxyk5- 21fMlascj 1907 e/;s fgVyjph vkbZ e`R;we[w kh iMyhLkkekftd ifjLFkhrh &
11906 e/;s fgVyjyk dkgh ifjokjhd o kS{kf.kd dkj.kkLro
fou;k tkos ykxys2ifgY;k utjsr fou;kus fgVyjyk vkdfkZr dsys i.k
fou;kyk letwu ?ksrY;kuarj fgVyjph Qkjp fujkkk >kyh3fgVyjyk QkbZu vkVZl vWdWMeh e/;s izosk feGkyk ukgh4fou;ke/;s R;kyk dkgh okZ okbZV dkG ?kkyokok ykxyk
vkf.k R;krwup R;kaP;k eukr frjLdkjkph Hkkouk fuekZ.k
>kyh5fgVyj R;kaph vkRedFkk " esjk la?kkZ " e/;s fygrks dh
fou;k ek;klkBh dBksj Ldwylkj[kh gksrh- dkj.k bFks eh
ftoukps egRoiw.kZ lR; tkuys6;krwup fgVyj ekSyhdrk vkf.k dzwjrk mnnsk izkIrhlkBh
egRoiw.kZ ekurksT;q yksdkafok;h udkjkRed Hkkouk %&
1jktfurh vkf.k izew[k tkxkoj fgVyjyk T;w yksdakpsp opZ Lo
fnlr gksrs2fgVyjph euksHkwehdk vkh >kyh dh] teZuhP;k foukkkps
dkj.k T;w yksdp vkgsr3fgVyjus 5 Qsaczqokjh 1914 e/;s ukSdjh lkBh vtZ dsyk ijarw
kkfjjhd #ikus detksj vlY;k dkj.kkus R;kl lsuse/;s HkrhZ
dsys xsys ukgh4fgVyjus yqMfoxyk fy[khr fuosnu fnys o R;kl Lo;alsoh
lsusr HkrhZ dsys xsys- 1914 e/;s ;q/nkr R;kaus dsyYs ;k
fojrsP;k iznZkukewGs R;kl "vk;ju dzkWl" fnys xsys- R;kewG s
fgVyjpk vkRefookl ok<yk5teZuh izFke ;w/nkr gkjyh vkf.k fe=jkVakuh teZuhoj vkfFkZd
nckc fnyk rsOk<kp R;kpk LQksV tkLr >kyklewg ekulkkL=kph tk.k %&
teZuhPkh Mc?kkbZyk vkysyh vFkZO;oLFkk lq/kkj.;kl ljdkjyk
;k ;sr ulY;kewGs vkfFkZdgkyk[kh ok<r gksrh- tursojhy djkps vks >s
ok<r gksrs- ;k vkfFkZd nqjoLFksewGs teZu ukxjhd =Lr gksrs- ;k
122
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
ladVkP;k [kkbZrwu teZuhyk lqjf{kri.ks ckgsj dk<w kdsy vlk ,dgh

jktdh; i{k vfLrRokr uOgrk- fyousp vkf.k jks>k yad>scxZ ;kaP;k
usr`Rok[kkyh LikVkZflV ukokP;k lkE;oknh i{kkus ok;ej ljdkjfo#/n
dsysYkk eksBk mBko nMiw.k Vkd.;kr vkyk gksrk- 1929 e/;s vkysY;k
tkxrhd eanhP;k ykVscjkscj teZuhrhy vkfFkZd fodklkpk Mksykjk iwUgk
dkslGw ykxyk- mn;ks x/kans o O;kikjh pdzs Fkkacyh]cWadk Mc?kkbZyk
vkY;kewGs Bsoh cwMkY;k cslwekj pyuok< >kyh yksdkauk ftus vlg;
>kys- ;k vuFkZdkjd ifjfLFkrhrwu ekxZ dk<.ks ok;ej ljdkjyk teys
ukgh- ;k vR;ar fujkkktu ifjfLFkrhpk iqjsiwj Qk;nk uk>h i{kusrk
vWYMkWYQ fgVyj ;kauh d#u ?ksrykOglkZ;P;k viekudkjd rgkoj Lok{kjh dj.kkjs ljdkj
xqUgsxkj vkgs- jkVnzksgh vkgs rs nskkps fgr d/khp d# kdr ukgh vls
R;kpas er cur xsys- ;kp cjkscj vaR;kfrd jktfuVk rks egRokpk ekur
vls- txkr teZfuyk egRokps LFkku feGowu ns.;kpk R;ka pk fu/kkZj gksrklekjksi &
izR;sd euw; ,d Loar= tho vlyk rjh rks T;k lektkr
jkgrks R;k lektkpk rks ,d ?kVd vlrks- ekuoh orZukyk dkgh
oS;fDrd vaxHkwr vkh dkj.ks vlrkr- rlsp R;kaP;k orZukyk R;kaP;k
lHkksorkYkP;k lektkrhy dkgh ?kVdgh tckcnkj vlrkr- lektke/;s
fuekZ.k gks.kk-;k usr`Rokl lkekftd ekulkkL= tckcnkj vlrsO;Drhps dwVwac] laLd`Rkh] #<h] iajijk] eqY;s bR;kfnapk fgVyjP;k
orZukoj rlsp d`rhoj ifj.kke >kyklektkr okojr vlrkuk loZlkekU; ekulkis{kk dkgh O;Drh
vxnhPk osxG;k i/nrhus okxrkr- R;kaP;k ;k orZukyk vki.k foph=
orZu vlsgh Eg.krks- fgVyjps orZugh ;kp orZu izdkjkr eksMys tkrs-
ekulkkL= gs orZukpk vH;kl dj.kkjs kkL= vlY;kus foph= o

vilkekU; orZu dk ?kMrs ;kpkgh vH;kl dj.ks vko;d BjrsfgVyjpk LoHkko R;kaP;k viorZukph dkj.kfeekalk R;kpk kks?k ?ks.;kpk
iz;Ru ;k ys[kkrwu dsyk xsyk vkgs- dkj.k ijr vlk gwdew kgk cuw u;s
vkf.k txkyk fo/oald gks.;kiklwu okpo.ks vktP;k dkGkph xjt
Bjrs,[kknh O;Drh lkeU;i.ks okxrk okxrk vpkud vilkekU;
orZu d# ykxrs R;kosGh rh vkh dk okxrs dkgh osGk gs orZu
lkekftd xqUg;ke/;s ifjorhZr gks kdrs- dkgh osGk xwUgsxkjh
Lo#ikP;k orZukP;k eqGkkh O;Drhps vilkekU;Rogh vlw kdrs;klkBh ekulhd vkjksX; pkaxys jkg.;klkBh dk; dsys ikfgts êkufld
rk.k dlk deh djrk ;sbZy fdaok ekufld r.kkokewGs O;Drhps orZu
dls fc?kMrs* bR;knh ckchapk vH;kl lac/khr ys[kkrqu dj.;kpk iz;Ru
>kyk vkgs-
meboYe&
12345-
vk/kqfud txkpk bfrgklkS{kf.kd o izk;ksfxd ekulkkL=bfrgkl fok;KkuEskjk la?kkZ vkRedFkkO;DrhRo euksfoKku Mh ,u JhokLro-
123
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
History
ieewlece yegees leJe%eeve DeeefCe leebee ceevemeMeeeere efkeesve

ee. jengue eesKeepeer meeUJes
os Jeefiejer ceneef Jeeeuee, Deew jib eeyeeo

.
.
.
. : . : ,
. .
.
. . , ,
[ ]
.
.
. .
.

, .
. ,
. .
1]
2]
3]
4]
5]
6]
7]
8]
9]
10]
11]
12] :
13]
14] [ ]
15]
16]
17]
18]
19]
20]
21]
22]
23]
:
24]
25] .
.
: :
. ,
. :
. , ,
. .
.
[ ]
. . .

. ,
,

.

, , , , ,
. .
, -, - .
.

, , .
, , ,
. .
,
.
, .
.
. .
(
Philosophy ) .
.
,
. .
.
.
. ,

.
124
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
.
. .``
`` .

.
.

.
,
. .
.
. .
1] - [ ]
2] - ,
[
3] - ,
[ ]

.
1] .
2]
3]
4]
5]
6]
7]
8]
9]
10]
11]
12]
13] ,
14] ,
15] ,
16] ,
17]
18]
19]
20]
21]
22]
23]
24]
25]
26] ,
27]
28]
29]
30]
31]
32]
33] ,
34] ,
35]
36]
37] ,
38]
39]
40]
41] ,
42]
43]
44] : .

:
. .
: .

.
meboYe&
1.
- . . . , , , .
2.
- , , .
3.
- . . , , .
4.
- . , , , .30
5.
- , , .
:
125
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
History
FeflenemeuesKeveeleerue ceevemeMeeeere erkeesve

ee.kesMeJe Debyeeoeme ueneves
jepe<eea Meent keuee,JeeefCepe Je efJe%eeve ceneef Jeoeeuee heeLe er, lee.hegueb yeer ef pe.Deewjb ieeyeeo
Yeejleer e Fef leneme uesKeveele ceevemeMeeeer e erkeesve ee

efJe<eeeJej MeesOeefveyeb Oeele eee& kejleebveer Yeejleer e Fef lenemeuesKeve efJeef JeOe
efJeeejeJeeneee ceeOeceelet ve kejCeele Deeues . lee eles ke ef JeeejeJeeneee
ceevemeMeeeer e er kees ve ne efveefele JesieJesieUe nes lee. FeflenemeuesKeveeceOes
meece epeJeeoer efkeb Jee JemeenleJeeoer er keesveeceOes pes cme efceue,pee@ ve
ceeukece,e@ [ [he,Jner .S.efmcele, Sefuhevmve, F. Feflenmekeejeb veer lej
je^ Jeeoer er kees veelegve jpeveer heeceoe, Deej. meer . cegpegceoej, ef Je.kee
jepeJee[s, Deej.meer.oe, jeOeekegcego ceg Kepeea, ce.iees .jeve[s, ie.n.Kejs,
F.Feflenemekeejeb veer je^ Jeeoer Yegefcekeslegve Feflenemeues Keve kes ues.leeyejes yeje
ceekeme&Jeeoer er kees veelegve [er.[er .kees mebyeer, Deej.Sme.Mecee& , jesefceuee
Leehej,Fjheeve nyeerye, ceesncceo nyeer ye,megefcele mejkeej, meefleMeeb,
Sce.Sve.je@ e, Deej.heer .oe, iesue Dees ceJns , kee@.Mejo heeerue, F.
Fef lenemekeejebveer Deeef Ce mebMeesOekeeveer ceekeme&Jeeoer ef Jeeejelegve Yeejleer e
Fef lenemeeeer ceeb[Ceer kes ueer. eles ke eJeenelet ve Yeejleer e Feflenemeees
efueKeeCe kejCeele Deeues. Jes ieJes ieUee eJeenele ef ueKeeCe kejCee-ee
Fef lenemekeejkeebveer Je DeYeemekeebveer Yeejleer e Feflenemeeeer ceeb [Ceer kesueer.
keener Jes Usme Fef lenemeues KeCeeJej Oecee&ee eYeeJe jeefnuee lej keener Jes Ums e
jepes ueeskeebee eYeeJe jeefnuee.eles ke efJeeej eJeeneleg ve Peeuesuee
Fef lenemeuesKeveeeer meef Jemlej eee& meb Mees Oeve ef veyebOeele kejCeele Deeueer .
JemeenleJeeoer erkeesve efye efMeebveer Yeejleele meee emLeeefhele kes ueeveblej Yeejleer e
meb mke= ef leee DeYeeme kejCeeme meg Jeele kesueer. keejCe YeejleeJej peemle
efoJeme jepe kejeees Demesue lej Yeejleer e uees keeb ee YeeJeYeeJevee mecepegve
Ies Ces DeeJeMeke nes les . eeleg vee keener DeYeemekeeb veer YeejleeefJe<eeeres
efueKeeCe kesues . Yeejleer e meceepeeeer ceevemeMeeeer e ee ceeb[Ceer kesueer.
DeMee meeceepeJeeoer er kees veeletve efueKeeCe kejCeejs keener Feflenemekeej
1. pescme efceue - pescme efceue eeves 1773-1833 ee keeueeJeOeer le
heef nuee meJee ieerCe Yeejleeee Fef leneme ef ueefnCeeee eelve kesuee. pes cme
efceueves DeeOegefveke Yeejleeee Fef leneme cnCet ve History of Birtish
India ne eb Le ef ueef nuee. lees GoejceleJeeoer Je GheegeJeeoer OeesjCeeee
kej hegjmkelee& neslee. F& m Fbef[ee kebheveer ee ef nogmLeeveeef Je<eeke
OeesjCeeJej pes cme efceueves ef kee kes ueer Deens . ef heg-meg ueleeve,DeewOe Je
kevee&keeleer ue egOos ner Fb epeebveer meeceepe ef Jemleej kejCeemeeer Ie[Jetve
DeeCeuesueer nes leer. Demes lees cnCelees . pes cme efceuees efueKeeCe ns kebheveer ee
he$eJeJenejeJej Je keeieohe$es eebee DeYeemeeJej DeeOeeef jle Deens . ef ceueves
:
Yeejleele Skeoe ner ve es lee efkeb Jee Yeejleeleerue efye efMeebes eMeemeve ele#e
ve heenlee efueKeeCe kes uesues Deens. ee eb Leele leeb veer ef yeef Meeb ee ieg Cebeeer Je
keeee& eer eee& kesueer . efceueves Yeejleer e mebmke=efleeer eerke mebmke=leer Meer leg uevee
kejle Meeeer e er kees veeee Jeehej Yeejleele Dehes ef#ele ceeveuee. Yeejleer e
meceepeeleer ue {er hejbheje,DeOebeOoe,ef nob g keeeos meb efnlee eeJej ef kee kesueer
Yeejleer e meceepeeeer mebmke=efle ner keef ve Deeef Ce heeMeele meb mke= ef le ner es
Deens DeMee ekeejes efueKeeCe pescme efceue kejleele. History of
Birtish India ee ebLeele ef ueKeeCe kejleebveer Yeejleer e meb mke= leer uee
ceeieeme, eieleeree efJejes Oeer ,yegoOeer ceesee efJejes Oeer mecepeg ve ef leeeJej kees j
nuuee kejleele. Yeejleer e meb mke= leerhes#ee eg jesehf eeve meb mke= leer ee ceessheCee Je
es lJe pescme ef ceue ceeb[leebveer ef omeleele. cnCepese ef ceueee Yeejleer e
meb mke= leerke[s Je meceepeeke[s heenCeeee ceeveme Je er kees ve ne Ske
ceeieeme Je Deef Jekeefmele mebmke=leer DeMee ekeejee neslee.
pescme efceue ee meeceepeJeeoer erkeesveletve efueKeeCe kejCee-ee
Fef lenemekeejeves ef nob t mebmke=leeres oes <e ceeb [ues eeeer ve Yeejleeleerue meceepeeee
Oece& eeueer jer leer,meeef nle,MeemeveheOoleer eeef Je<eeer legleses ef ueKeeCe kes ues
heCe peer meb mke= leer Yeejleele 5000 Je<ee&heemeg ve nes leer lee mebmke=leer ceOes
keener ieg Ce efkeb Jee eebieg ueheCee veJnlee kee, heCe ns iegCe ef keb Jee eeb iegueheCee
leeves Fefleneme efueKeeCeele ceeb [ues uee ef omele veener.De%eeve,
mJelee,DeeUme eeb ee DeYeeJe, peeleerJeJemLee ns ogie& Ce Deensle Demes
efceueves cnues Deens heCe meceepe peerJeveeleer ue eeb ieuee ieeser ke[s efceueves
ogue& #e kesues . ef ceueves Yeejleeef Je<eeer Je Yeejleer e meceepeeefJe<eeer pes keener
ues Keve kesues ues Deens .les meJe& ef nob gOecee& ee Jos<eeleg ve kes uesues efomeles . cnCepese
pescme efceue eebves Yeejleer e Fef leneme ues Keveele efye efMe meeceepe Je efye efMe
meb mke= = leer ee ceessheCee meebietve Yeejleer e meb mke= leeruee keceer ues KeCeeee eelve
kes uee.
pescme ke@efvebience eb@[ [hee@ [ [he eeves Yeejleele cejeeeb ee FeflenemeeJej cees ee
eceeCeele efueKeeCe kesues . meece epeJeeoer
erkees velet ve cejeeeb ee
Fef lenemeeeer ceeb [Ceer kejCeeee eelve kes uee [heeer keee&efvee,
ece,Oee[me Deeef Ce ef ekeeercegUs [heuee eMe efceUle ies ues. Sef ueef hemveves
eB [ [heuee heg Ceele ojyeejele js efme[W cnCet ve vesceues Sef ueef hemve Je
e@ [[he eebeer eebieueer cew $eer nesleer F.me.1818 uee cejeeeb es jepe
Keeuemee Peeues eele e@[ [he,Sef ueef hemve eebeer ef JeMes <e Yeg efcekee nes leer.
126
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
[heves meeleeje jepeele Political agent E cnCetve keee& kes ues.

Yeejleele heejMeer Yee<es Jej eYeglJe efceUef Jeue.s cees ieueebee -neme Peeuee les Jne
[he Yeejleele neslee. ef yeefMe meece epeeeer heeeeYejCeer Deeef Ce Yeejleeleer ue
meece epeefJemleej cees ieue keeUelee Peeuee. cees ieueeb eer ojyeejeer Yee<ee
heejMeer nesleer . Go&t, cees [erleerue lemese cejeer Yee<es le DemeCee-ee meeOeveeb ee
cees ee eceeCeeJej Gheeesie e@ [ [he eeves kes ueer .
cejeeeb ee Feflenemeees yeKej ns ceg Ke meeOeves Deens . ee
meeef nleeeener Gheees ie [heves kesuee. keb heveeree DeefOekeejer Je ue<kejeee
ecegKe DemeueecegUs leeuee Meemekeer e keeieohe$eeee Jeehej cees ee eceeCeele
kejlee Deeuee. e@ [ [heves cejeeebee Fefleneme ee ebLeele Yeew iees efueke
heef jef mLeleer,meeceeef peke,jepekeer e lelkeeueer ve heefjefmLeleer $eheleer efMeJeepeer
cenejepeebes keee&, ceesefncee F.ee GuuesKe kesuee Deens .leeves eg jes heereve
Jeeeke meceesj s Jet ve Feflenemeeeer ceeb [Ceer kesues ueer efomeles .[heves ebLeele
ceeb [ues ueer ef JeOeeves , cenejeêeer heefjefmLeleer .ef MeJeepeer cenejepeebee
mecekeeueer ve DemeCee-ee IejeCeeee keeceefiejeruee ve efouesues cenlJe,
Deekeme s sJetve kes uesues ef ueKeeCe Deens . ef yeefMe meeceepeeee Skeef ve
mes Jeke cnCetve [hees Fefleneme efueKeeCeeuee DeesUKelee esles. [heves
Fbepeeb vee hegjke DemeCeeje Fefleneme efueefnuee efye efMeb eee ns let eceeCes Fef leneme
ues KeCe kes ueees ef omeles.[heves cejeeebee Fefleneme ne Skeeb ieer erkeesve
sJetve ef ueef nuesuee Feflenemeeceg Us cejeeebee Feflenemeees efueKeeCe heg {s
Yeejleer e Fef lenemekeejkeeb veer kesues . ef Je.kee.jepeJee[s e@[ [heee
efueKeeCeeJej ef kee kejleeb veer efomeleele.les cnCeleele keer [heves ebLeele
keeUeeer ceenerleer yejesyej ef oues ueer veener . leee yejesyej yeKejeree hegCe& heCes
Jeehej kes uesuee vemet ve ee hegmlekeele meieUerke[s Fb epeebeee neueeeueer
efomeleele. keJeef elee efkeeCeer cejeeeb ee GuuesKe es lees. cnCepes e@ [
[heves efueKeeCe ns Deekeme sJetvee kes uesues Fef leneme ues Keve efomeles Demes
cnCelee esF&ue.
efJn.S.ef mceLe - eeeerve Yeejleer e Fef lenemeeJej ef ueKeeCe kejCeeje DeeOegevf eke
Fef lenemekeej cnCetve Jner.S.ef mceLe eeee GuuesKe kejeJee ueeielees. eebveer
Yeejleer e Fefleneme uesKeve meeceepeJeeoer er kees velet ve kes ueees
efomeles .Jner .S.efmceLe eeb veer Yeejleer e jepekeer e DeeefCe meebmke=efleke Feflenemeeee
efJeef JeOe Deb ieeves DeYeeme kejCeeee eelve kes uee. Fefleneme ues Keve kejleeb veer
leebveer meeefnleerke Deeef Ce hegjelelJeer e meeOeveebee eeb [ eceeCeele Jeehej
kes uesuee efomelees. Jner.S.ef mceLe Deeef Ce Flej meeceepeJeeoer erkeesveelet ve
efueKeeCe kejCeejs Feflenemekeej eeb ee efueKeeCeele Keg he leheeJele efomeles .
efmceLe eebee Fefleneme uesKeveele cees ee eceeCeeJej meece epeJeeoer er kees ve
efomelees. eeeer ve keeUele jepee nee peefceveeree ceeueke neslee. ne efmceLeves
ceeb [ues uee efJeeej ef yeefMeeb ee efnleeee neslee. Yeejleer e ueeske eMeemeve
eeueJeCeeme Dehee$e Deens. Demee kee{uesuee ef ve<ke<e& lemes e Dekeyej Je
DeeQ jbiepesye ee oesIeebeer eg j Meemeke cnCet ve kesues ues Guues Ke ns meg oOee
meece epeJeeoer Fef lenemeuesKeveees GoenjCe Deens .
:
meece epeJeeoer erkeesveeletve kesuesu ee Fefleneme uesKeveeeer JeweMf ees1.meeceepeJeeoer erkeesve Fef leneme ues Keveele ef yeef Meeb ee lelJeeuee eeOeeve
osCeele Deeues.
2.ef yeef Meeb es Yeejleer e meceepeeJej Jee& mJe ef keJetve jeneJes eeceeieeer ner
Yeg efcekee DemeeJeer.
3.FeflenemeuesKeve ceesee eceeCeele heeeele er kees ve efomelees.
4.meeceepeJeeoer er kees veeletve FeflenemeuesKeve kes ues. DeMee ef ueKeeCeele
meleebMe keceer ,Jemlegevf eles ee DeYeeJe ,heg Je& en,Deekeme ne ns let sJetve
efueKeeCe kejCeele Deeues .
je^Jeeoer erkeesve - Deeheuee os Meeyeooue DeeheCeeuee JeeCeejer
Deeheguekeer , YeeJevee, es ce, Deeoj, os Me, Yee<ee, meeefnle, meb mke= leer, mebmLee,
ves le= lJe, Oece& , JebMe F. ner lelJe je^Jeeoele Demeleele Yeejleer e mJeeleb$eeuee
je^ Jeeoele cenlJeees mLeeve efoues peeles. je^ Jeeoees lelJe eeeerve
keeUeheemegve Deef mlelJeele Deens . ef yeef Meeb veer Yeejleele meeceepe ef vecee&Ce keve
Deeheues Jee&mJe efvecee& Ce kesues . heeMeeleeb veer meeceepeJeeoer erkeesve s Jet ve
pees Fef leneme efueefnuee leeceOes ef yeef Meeb es iees [Jes ieeef euesues efomeleele.
DeeheCe Deeheuee os Meemeeer os Meeee mJeeefYeceeveemeeer , Fefleneme uesKeve
kes ues heeefnpes ner YeeJevee Je peeef CeJe Yeejleer e ueeskeebceOes ef vecee&Ce Peeueer Je
lee peeCeerJeslegve je^Jeeoer er kees veeletve Fef lenemeues Keve kejCeele Deeues .ee
efueKeeveeleg ve meeceepeJeeoer erkeesveeleg ve kes uesuee FeflenemeuesKeeveeJej er kee
kejCeele Deeueer .je^Jeeoer ceevemeMeeeer e erkeesveeleg ve efueKeeCe kejCeejs
Fef lenemekeej heg {er ue eceeCes
[e@.Deej.meer.cegpegceoej - eejbYeeree keeUele cegpegceoej eeb veer eeeerve
Yeejleeleerue meeleJeenve DeeefCe je^keg eee keeUeefJe<eeeres meb Mees OeveeJej
ues Ke ef ueefnCeeee eelve kesuee. Dees jer meeee eeeer ve Fef leneme ef ueefnCeeee
leebveer eelve kes uee. Yeejleer e mebmke=leer ef Je<eeeres iewjmecepe ogj kejCeejs
efueKeeCe cegpegceoej eeb veer kesues . [e@.Deej.meer.cegpeg ceoej eeb veer Yeejleer e
Fef leneme ef ueKeeCeelet ve heeef eceele Je meeceepeJeeoer ueeske Yeejleer eeb vee
keg Ceeeener mebhekee& le ve es Ceejs ,osMeeee meer cee keOeerner GuueIeve
kejCeejs,Yeejleer e mebmke=leer efJeef Me eos Meehegjleer e ceee& efole nesleer .
Demes ner iew jmecepe nes les . les ogj kejCeeee Goos Me nes lee.
cegpegceoejeeer er ner Jemlegevf e Fef lenemekeejeeer nesleer . Yeejleer e
Fef lenemeees Jemlegevf e erkeesveelet ve cegueceeheve kejCeees keece cegpeg ceoej
eebveer kesues cnCepese Yeejleer e meceepeeee Je meb mke= ef leee ieewjJe Je DeefYeceeve
yeeUiegve leeb veer Fef leneme uesKeve kejCeees efomeles . leeee ceevemeMeeeer e
erkeesve ne je^Jeeoer nes lee.
meece epeJeeoer erkeesveeee efJejesOeele Yegefcekee je^ Jeeoer er kees veeletve Fef leneme uesKeve kejCee-ee DeYeemekeebveer
meece epeJeeoer erkeesveelet ve efueKeeCe kejCee-ee Fef lenemekeejeb efJejes Oeer
Yeg efcekee Iesleueeeer ef omeles. Yeejle ns Ske je^ vemegve les
peele,Oece& ,heb Le,Yee<ee eeb eele ef JeYeeieuesuee Deens.efye efMeebveer meeceepeJeeoeuee
127
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
hegjke Demes Fef leneme ues Keve kes ues. eeee heefjCeece je^Jeeoer Yeg efcekes let ve
Fef lenemeeeer ceeb [Ceer kejCeeme meg Jeele Peeueees ef omeles. je^Jeeoer
Fef leneme uesKeveeeer er ner meece epeJeeoer Feflenemeues Keveeee eefleef JejesOeer
YeeJeves let ve heg{s Deeueees efomeles .
Oece& mebmke=leer lelJeeuee eeOeevelee Yeejleele Peeuesuee je^Jeeoer erkeesveelet ve Fefleneme uesKeveele
Oece&,meb mke= leer lelJeeuee eeOeevelee osTve Feflenemeeeer ceeb [Ceer kejCeele
Deeueer .leeceOes mJeeceer oeevebo mejmJeleer,kes MeJeeb mesve, De@veer yes Peb, uees
efUke,jepee jececees nve je@ e,os Jes veeLe ekegj,efJe.oe.meeJejkej F. es
efueKeeCe cenlJehegCe& Deens. eebee efJeeejeletve Je Fefleneme ef ueKeeCeelegve
je^ Jeeoeeer YeeJevee Yeejleer e leCeeee ceveele efvecee& Ce Peeueer .ef nbotOece&meg OeejCee eUJeUerle yeecnes meceepe,Deee& meceepe,eeLe&vee meceepe F.Joeje
eyeesOeveeeer eUJeU Peeueer .Oece& mebmke=leer eeb vee eeOeevelee je^Jeeoer
Fef leneme uesKeveelet ve osCeele Deeueer.
vee.ce.iees.jeve[s DeeefCe je^Jeeoer erkeesve e@ [ [he eeves cejeeeee Fef lenemeeJej ef ueKeeCe kes ues. heCe les
efJeemeveer e vemeueecegUs Yeejleer e vee.ce.iees .jeve[s eebveer cejeeeb ee
Fef lenemeees ef ueKeeCe kejCeemeeer ef JeefJeOe meeOeveeb eer peceJee peceJe kes ueer
DeeefCe cejeer mees ee Glke<e& ne eb Le Jemleg efveles Jej DeeOeeef jle efueefnuee.
leeee Fef lenemeeke[s heenCeeee erkeesve ne Jeeheke Je Jemletevf e neslee.
Fef leneme cnCepes kesJeU ue{eee, jepeIejeCeeee, keg g yeeee Fefleneme veener
lej lees meceepeeee,ef JeefJeOe peeleer Oecee& ee Fef leneme Deens.DeMeer Yegecf ekee
ce.iees .jeve[s eebeer nesleer . hesMeJes keeUeleer ue jepeebeer jevee,mewveeeer
JeJemLee, peceer ve cenmetue,eeceerCe JeJemLee,Jes efyeieejer ,Jeleveoejer ,
{er,hejb heje DeMee efJeef JeOe efJe<eeeJej jeve[s eeb veer ekeeMe ekeCeeee
eelve kes uee vee.jeve[s eebveer Deeheuee ef ueKeeveeletve e@[ [hees meJe& celes
Kees[Ceeee eelve kes uess uee efomelees. DeeefCe je^ Jeeoer erkeesveelet ve
cejeeeb ee Fef lenemeeJej efueKeeCe kesueees efomeles .
jeOeekegceto cegKepeea - je^Jeeoer Fef lenemekeejeceOes jeOeekegceto ceg Kepeea
eebes cenlJeees mLeeve Deens. leeb veer Fundamlental Unity Of
India ee eb Leeee ceeOeceelegve Yeejleele ef JeefJeOe Oece&,hebLe,peele Demes
celeYes o Demeues lejer leeb eele cegueYet le Ss ke e Deens ns ee eb Leele
ceeb [Ceeee eelve kes uee. eeeerve Yeejleer e mebmke=leer Je Oece& eeJej ef ueKeeCe
kes ues.The Gupta Empire ee heg mlekeele les ieghle keeUeleer ue
Meemeve,meeb mke= ef leke Je Yeewefleke ef Jekeemeeeer eee& kejleele. eeceeies
je^ Jeeoeeer esjCee nes leer. eeeerve keeUele Yeejleer e uees keebvee eMeemeveeee
DevegYeJe neslee. ns mhe cele les ceeb [leele DeeefCe meece epeJeeoer efJeeejebes
Keb [ve kejleele.eeyejesyeje je^ Jeeoer Fef lenemekeejeceOes,leejeebo,ieew jer Mebkej
Dees Pee,Deej.meer.oe.o.ye.heejmeveerme,
efJe.kee.jepeJee[s,efJe.oe.meeJejkej,iees .me.mejos meeF&,Deeeee&
:
peeJe[s kej,F.DeYeemekeeb veer cenlJeheg Ce& Je Jemlegefveles Jej DeeOeejerle Fefleneme

efueKeeCe kes ueees ef omeles.
ceekeme&Jeeoer erkeesveeletve Peeuesues Fefleneme uesKevekeeue& ceekeme& eeb veer Fefleneme uesKeCeele pees erkeesve meg kesuee
leeme ceekeme&Jeeoer Fef lenemeues KeCe ne Fefleneme cnCet ve Dees UKeleele.
DeeefLe& ke Ie[ecees [eree Fef leneme ne Fef leneme uesKeveeleerue Ske veJee eJeen
cnCet ve heg{s Deeuee. 19Jee Melekeele Fef lenemeees JesieJesieUs ceevemeMeeeer e
erkeesve pes efvecee& Ce Peeues . leehewkeer Feflenemeeee DeeefLe& ke yeepetves DeLe&
ueeJeCeeee pees eelve Peeuee leeme ceekeme&Jeeoer Fefleneme uesKeve cnCeleele.
DeeefLe& ke keejCeecegUs e Fef leneme Ie[lees ns ceekeme&es meebefieleues ues Fefleneme
meg $e efJeeejele Ies Tve Yeejleer e Fef lenemeees heg ve&ues Keve kejCeejer Fef lenemekeej
ceb[Uer heg{s Deeueer leeceOes [er .[er .kees mebyeer,Deej.Sme.Mecee&,jesceer uee
Leehej,Fjheeve nyeer ye,cees ncceo nyeer ye,megefcele mejkeej,meleer Meeb F.
Fef lenemekeej ceekeme& Jeeoer Fef lenemekeej cnCetve DeesUKeues peeleele.Jejerue
Fef lenemekeejeceOeer ue keener Fef lenemekeejeb es ues Keve meefJemlej eee&
MeesOeefveyeb Oeele IesCeele Deeueer.
[er.[er.keesmebyeer - Fefleneme uesKeveeke[s [er .[er.keesmeb yeer eeb eer er Delele
Jeeheke Deeef Ce Jemletevf e nes leer. les eeeerve Yeejleer e Fef lenemeees DeYeemeke
nesles. [er.[er .kees mebyeer eeb veer Myth and Reality oblekeLee Deeef Ce
JeemleJeele ee eb Leele Yeejleeee Fef lenemeeyeooueeer ef ueef Kele meeOeves Keghe
keceer Deensle. Je peer Deens le leer Oeeef ce& ke Deens. meceepeele oblekeLee Keg he
eceeCeele Deensle. oblekeLeeceOeerue melelee,JeemleJelee MeesOeCeees keece
[er .[er.keesmeb yeer eeb veer FeflenemeuesKeveele kesues .keesmeb yeer veer ceekeme& Jeeoer
efJeeejeleg ve Fef lenemeees efueKeeve kes ues.Fef leneme ues Keve kejleebveer heg jelelJeere
meeOeveebee Jeehej ceesee eceeCeele kesuee. veeCeeee DeYeeme kejCeemeeer
keesmeb yeer veer Deeleb jef JeoeeMeeKeer e er kees veeee Jeehej kes uee. kees mebyeeree celes
jepes Meeneree Feflenemeees cenlJe meebeif eleueehes #ee lee keeUele meJe&meeceeve
ceeCemeees peerJeve kemes nesles.eeke[s ue#e keWer le kes ues heeefnpes. Fef lenemeeke[s
heenCeeeer er ner JeemleJeJeeoer nesleer . leeb veer Fefleneme uesKeveele,eeeerve
meceepe,ef mb eb Oet meb mke= leer ,Deee& DeeeceCe,peeleer JeJemLee,ueesneg ie,yeew Oo Oece&
Goe,DeLe&JeJemLee F. ef Je<eeeJej meefJemlej ceeb[Ceer kes uesueer
efomeles .[er.[er .kees mebyeer eeb veer Fefleneme ues Keveele ceekeme& Jeeoer erkeesve
Jeeheve Jemleg efve ef ueKeeCe kes ueeyeooue [eue ef jhes leeb vee Father of
Scientific Indian History Demes mebyeesOeleele cnCepese
[er .[er.keesmeb yeer eeb veer Yeejleele ceekeme& Jeeoer Fef leneme ues Keveeee DeeOeej
leeej kesuee Demes cnCelee es F&ue.
Fjheeve nyeerye - eeb es ceekeme&Jeeoer er kees veeletve kes uesues Fefleneme
ues Keve Deef leMee cenlJeheg Cg e& Deens .nyeer ye eebveer ceOeegieerve
meceepeJeJemLesee meboYee& le ceekeme& Jeeoer ceevemeMeeeer e er kees ve mecees j
sJetve Fefleneme ceeb[Ceeee eelve kesuee. Fefleneme ues Keveeeer JewefMes
cnCepes jepee-mejoej-ceb$eer , mejbpeeceoej, eebee Ss Jepeer meceepe, pevelee,
128
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
meJe&meeceeve, keeceieej, cepeg j, Ghesef#ele, ee Iekeeb vee FeflenemeuesKeveele

cenlJeees mLeeve efoueees ef omeles. meeefnleerke meeOeveeee DeYeeJeecegUs
hegjelelJeer e meeOeveeee DeeOeejs Feflenemeues Keve ceeb[Ceer kejle Demeleebveer
efJeef JeOe Deeblej efJeoeeMeeKeebee DeYeeme keve Fef lenemeues Keve kes ues.
eeceg Us Fef lenemeeeer JeCe&veelceke heoOele DeeefCe DevJeeeLe& yeoueues.
Fef lenemeees cegueceeheve kejCeeeer heoOele yeoueueer. Fjheeve nyeer ye eebveer
meg oOee DeeefLe& ke Ieke meceepeJeJemLee eeb vee cenlJe os Tve Fefleneme ceeb [uee
cnCepese nyeerye eebes Fef lenemeuesKeve ns pevemeeceeveevee keWmLeeveer s Jet ve
Peeues ues efomeles .
megefcele mejkeej - Feflenemeues Keveeee erkeesveele ceekeme& Jeeoer
erkeesveelet ve Fef leneme ues Keve kejCeejs meg efcele mejkeej ns Ske Fef lenemekeej
nes e. eebee efueKeeCeeleg ve ceekeme& Jeeoer efJeeejebee ceesee eceeCeeJej eYeeJe
peeCeJelees. megefcele mejkeej eeb veer 1982 ceOes Modern India ee
eb Leele meeceeve Meslekejer ,keeceieej,cepegj kekeejer efeee Deeef Ce
peeleer efJejesOeer pee eUJeUer Peeuee lee eUJeUer ef Je<eeer meefJemlej
ceeb [Ceer kesueees efomeles .ef yeefMeeb veer ceneje^ eleer ue Mes leke-eeJej keMee
ekeejeer kej heoOele ueeieg kesueer eees meefJemlej efJeJes eve meg efcele mejkeej
ceekeme&Jeeoer efJeeejeleg ve ceeb [leele. cnCepese Meslekejer Deeef Ce meeceeveebee
eUJeUer eebvee kebs efyeog s Jet ve Fef lenemeuesKeve kes uesues ef omeles.
[e@.Deej.Sme.Mecee& - Deej.Sme.Mecee& eebveer Indian Feudalism ee
eb Leele Yeejleeleerue mejbpeeceMeeneree Goe kemee Peeuee eeefJe<eeer efJeeej
ceeb [ues . les cnCeleele keer , Yeejleele ieghlekeeUeheemeg ve mejb peeceMeener efomeles .
eekeeUele yeecnCeeb vee peef ceveer oeve osCeeeer heoOele meg Peeueer . heeueer
meeef nle megOoe kees meue Je ceieOe meceeebveer ye ecnCeeb vee peef ceveer oeve
efoueees GoenjCe Deens . leeb veer ee eb Leeletve mejb peeceMeener es meefJemlej
JeCe&ve ceekeme& Jeeoer efJeeejelet ve ceeb[Ceeee eelve kesuee. Deej.Sme.Mecee&
cnCeleele Yeejleele mejb peeceMeenereer megJeele meve 1200 hee& vle Peeueer.
peceerveoejebveer peceer veer Jej ceeuekeer nkeke efvecee& Ce keve Mes leke-eeke[g ve kej
Jemetue kes uee. peceer veoejeeer YeeJevee ner jeêr e GlheVe Jee{ef JeCeeeer veJnleer
lej Mes leke-eeb es Mees <eCe keve eer ceb le nes Ceeeer nes leer. eecegUs MeslekeeebJej Jesef yeieejereer heoOele ueeieg Peeueer.
Deej.Sme.Mecee&veer meeb efieleuesueer mejb peeceMeener eer JeweMf ees 1. oeve efouesuee peef ceveer megheer ke keve ueeieJe[ kejCeele Deeueer .
2.Mesleer meeer veJeer ve eb $eeee Jeehej keve GlheVe Jee{Jeues peeJet ueeieues .
3.Yeejleeleerue mejb peeceMeener ner egjesheer eve mejb peeceMeener hes#ee JesieUer nes leer.
Mecee& eeb ee Feflenemeues Keveele Meslekejer Mees <eCeeJej peemleer le peemle Yej
osCeele Deeueees ef omeles.
efve<ke<e&1.Yeejleer e Fef lenemeuesKeveele ef JeefJeOe efJeeej eJeeneves Je ef JeefJeOe Yeg efcekes let ve
Fef lenemeeeer ceeb[Ceer kesues ueer ef omeles.
2.meeceepeJeeoer Fef lenemekeejeveer efye efMe meece epeeuee Deveg ketue DemeCeejs
Fef lenemeuesKeve kes ues.
3.je^Jeeoer Feflenemekeejeb veer meeceepeJeeoer Feflenemeues Keveees Keb [Ce keve
Jemlegevf e Feflenemeeeer ceeb [Ceer kes ueer .
4.je^Jeeoer Feflenemekeejeb ee ef ueKeeveelegve Yeejleer eeb ee ceveele je^ Jeeoeeer
YeeJevee Jee{er me ueeieueer . DeeefCe Yeejleer e mJeeleb$eeyeooue Deeheguekeer
efvecee& Ce Peeueer .
5.ceekeme&Jeeoer Yegecf ekeslegve Feflenemeues Keve kejCee-ee Feflenemekeejebveer Mees ef<ele
Iekeebvee kesmLeeveer ceeveg ve Feflenemeeeer ceeb[Ceer kesues ueer ef omeles.
6.Feflenemeeeer ceeb [Ceer efJeef JeOe ceevemeMeeeer e er kees veelegve kejCeele
Deeueer .
meboYe&
1. [e@.osJ e eYeekej,Fefleneme Ske Meee,keuhevee ekeeMeve,veebos[.
2. [e@.ceesjJebeerkej je.eer,FeflenemeuesKeveMeee Je Feflenemekeej,efJeoee ekeeMeve,DeeQjbieeyeeo.
3. ee.osMecegKe eMeeble,Feflenemeees lelJe%eeve,efJ eoee ekeeMeve,Deewjbieeyeeo.
4. [e@.eewLeF&Jeeues megjsMe,Fef lenemeees lelJe%eeve,efleheleer ekeeMeve,Deewjbieeyeeo.
5. DeeJeues meoeefMeJe,Feflenemeees lelJe%eeve,e%ee heeMeeuee,JeeF&
6. [e@.ieeeU Sme.Sme.,FeflenemeuesKeveMeee,kewueeMe heyueerkesMeve,Deewjb ieeyeeo,
7. Leehej jesefceuee,peceeleJeeo DeeefCe Yeejleere FeflenemeuesKeve,ueeskeJee[ceeie=n ,cegyebF&,
8. Jeeme ekeeMeeb,FeflenemeuesKeveMeee,DeefYeefpele ekeeMeve,ueelegj
9. jepeosjkej megn eme,FeflenemeuesKeveMeee,efJeoee ekeeMeve,veeiehegj.
10. Sharma,TejRam,Histroriography-A History of Historical writing,concept Pub,New Delhi.
11. Jayapalan N.,Histroriography,Atlantic pub,New Delhi.
:
129
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
History
meceepemegOeejke j.Oees. keJes& eebes meceepemJeemLe Je ceeveefmeke

DeejesieefJe<eeke efJeeej
ee.YeeuesjeJe egefuemeerme SkeveeLe
jepe<eea Meent keuee Je efJe%eeve ceneef Jeoeeuee JeeUt pe, lee.iebieehetj, ef pe.Deew jbieeyeeo
Yeejleeee Feflenemeele Deveske meceepemegOeejke nesTve iesues

leehewkeere j.Oees. keJex Ske Deens. Deveske meceepemegOeejkeebee leguevesle j.Oees.
keJex eebes meeceeefpeke keee& JesieUs nesles. keesCeleener meceepeele emLeeefhele
efJeeejmejCeerhes#ee JesieUer Je efJejesOeer efJeeejmejCeer ceeb[Ceees Oewe&
oeKeefJeCeeNeebeer Ske lej Ghes#ee nesles, veener lej leebvee nseUCeer}e Je
meeceeefpeke jes<ee}e leeW[ eeJes }eieles. kee}eblejeves yeo}lee heefjefmLeleeree
o[heCeecegUs leebee SKeeoe ef Jeeej meceepee}e mJeerkeejeJee }eie}e efkebJee
meceepeeee ieUer Glej}e keer, lesJe{eehegjles leees leebvee ese efo}s peeles,
veener Demes veener. heCe Deee efJeeejJebleeb eer Ske eeflecee peveceevemeele hekekeer
nesle peeles. meceepe mJeemLekeej jIegveeLe OeeW[es keJex eebee yeeyeleerle
mebleefleef veeceveees efkebJee Deepeee { Yee<esle kegtbye efveeespeveees Yeejleeleer}
Deee eJele&ke SJe{ere leebeer Dee"JeCe Deelee efeu}ke Gj}er Deens. hejblet
leebveer meceepemJeemLe ceeefmekeeletve efJeefJeOe efJe<eeees }sKeve kes}s. cnCetve
leebveer keggbyeefveeespeve, ueQeif eke %eeve, ueeskemebKee, ieYe&heele lemese efJeefJeOe
jesie eeyeue meceepeele efvecee&Ce Peeuesueer ceeveefmekelee yeoueCeeee eelve
meceepemJeemLe ceeefmekeeletve kesuee.
j.Oees.keJex eebveer Deehe}s efe#eCe hetCe& Peeueeveblej leebveer ef vejefvejeee
kee@}speele eeOeeheke cnCetve keece kes}s. efJeeeLeea Demeueeheemetvee mebleleerefveeceve Je ieghlejesieeheemet ve yeeeJe ee oesve efJe<eeebke[s Deekeef<e&le nesles.
he@efjme}e Demeleebvee lej leebvee ee oes vner efJe<eeebee DeYeeme kejCes ekee
Pee}s. mebleeer-efveeceve kes}s veener lej ee DeJee{Je osee}e ogmeje
lejCeesheeee veener cnCetvee leebvee peeCeerJe nesleer.
meeceeefpeke efJeeejebee DeeOegefveke %eeveeee Je yegefOoeeceeCeeee erves efJeeej
keve }eskeefe#eCe osCes ne jIegveeLejeJeebee meeNee eUJeUeree Deelcee. eerheg<e mebyebOe ne GIe[ eexee efJe<ee peeJesUer nesT ekele veJnlee leeJesUere
vescekes jIegveeLejeJeebveer ee keeee&ke[s }#e eeJeeeme megJeele kes}er. kegt bye
mJeemLe Jee{}s keer, meceepeees mJeemLe efkeeT nesles Deeer leebeer OeejCee
Pee}er. mJele:}e he}suee ee efJeeejebee eeej kejCeees Oeeme Oeve
jIegveeLejeJe meeceeefpeke megOeejCesee efjbieCeele Glej}s. Deehe}e ne efJeeej
leebveer eeCeheCeeves pehe}e efve peesheeme}e. meceepeeee meJe& Lejeleer} ceb[UeRee
ee efJe<eeeeer heefjee JneJee eee nslegves mJele:es Demes ceeefmeke DemeeJes Deeer
efveke[ leebvee Jeet }eie}er, leWJnee leebveer meceepemJeemLe ns efveelekeeef}ke
meg kes}s.
meceepemJeemLe :- Jeefkeleee DeeefCe meceepeeee eejerejf ke Je ceeveefmeke
Deejesieeeer efeefkelmee kejCes DeeefCe leemebyebOeer Gheeeebeer eee& kejCes ee
Gseeves j.Oees.keJex eebveer meceepemJeemLe ee ceeefmekeeee heefn}e Debke efoveebke
15 peg}w 1927 jespeer eefmeOo kes}e. ns ceeefmeke 28 Je<ex 04 ceefnves
meceepemJeemLeeee efoJee Deveske JeeoUebvee leeW[ osle, Peie[le mJele: efPepele
DeKeb[ lesJele "sJe}e neslee.
pee keeUele keecepeerJeve efkebJee meskeme ns eyo GeejCesner heehe

ceeve}s peele nesles, leekeeUele ceeveJeer }wefiebkelee ee efJe<eee}e Jeeefn}s}s Ske
mebhetCe& ceeefmeke ee}efJeCes ner keuheveee YeeeJen nesleer. }wefiebke %eeve,
ejerjeee, mebleeer-efveeceve, ieYe&heele, efJeefJeOe jesie Je leeJejer} Gheee,
}eskemebKee Jee{eree eve, yegefOoeeceeCeJeeo, Oeeefce&ke Je jepekeere efJeeej,
eeyejesyeje meeef nle, ke}e, veeke, jbieYetceer F. Demes Deveske efJe<ee
meceepemJeemLe ceOetve melele neleeU}s Je }sKeve kes}s.
eereebmee"er JesieUe veweflekelee DeeefCe heg<eebmee"er JesieUer efveleerlelJes
ee Deeheuee meceepeeleer} ceeveefmekelesJej j.OeeW.veer meCemeCeerle keesj[s Dees{}s.
meceepemJeemLeeee ceeOeceeletve ceeveJeer peerJeveeleer} Ske cenlJeeee
efJe<eeeee eex}e nele Ieele}e neslee. }wefiebkelee ne efJe<ee Peeketve, }hetve
"sJeCeeee veJns lej Keg}sheCeeves eee& kejCeeee Deens ns efkeceeve Jeeekeebee
yegefOo}e heefJeCeees keece leekeeUele meceepemJeemLeeves kes}s. lemese mebleeer
efveeceve ner oseeeer iejpe Deens. eer mJeeleb$eeee erves leer Ske cenlJeeeer
yeeye Deens ne efJeeej meceepeele peef JeCeees ceneve keee& ee ceeefmekeeves kes}s.
meceepeheefjJele&veeee eUJeUerleer} ne Ske cenlJeeee Jeee meceepemJeemLeves
Ge}}e.
j.Oees.keJex Deepe peeJetve 61 Je<ex Pee}er Deensle. eekeeUele
efJe%eeve-leb$e%eeveeves Kethee eieleer kes}er Deens. Deeheuee ceeveefmekelesceOesner Heej
Hejke Pee}e Deens. }wefiebke mecemeebes efveJeejCe kejCeeNee eveesejees jkeeves
Je=ehe$eeceOetve efveeefcele efomet }eie}s Deensle. }wefiebke cegs Yetefceiele Je }he}s}s
ve jenlee meJe& emeejceeOeceeletve eefe&}s peele Demeueees efomele Deens.
meceejeshe :- Deepeee keeUele leebes Ssefleneefmeke efJeeej ceeskeUs DeeefCe
eeieefleke Demeueees efometve esles. j.Oees.keJex eebes peerJeve Deefleee JeeoUer,
Jeeoemle nesles. Deee yegefOoefve, ke=efleefve Je lelJeefve efJeeejJebleebes
Deeeg<e meJeeieeves peeCetve IesCes DeeJeeke Deens.
}eskeefe#eCeeee nsletve ee}efJe}suee ee ceeefmekeeme lelkeeef}ve
hejbhejeJeeoer Je meveeleveer ceb[UeRveer efJejesOe kes}e. leemee"er j.OeeW.keJex eebee
Deef}}lesee Deejeshe keve leerve JesUe Ke}s Yej}s. Skee Keueele
j.OeeW.keJex eebeer yeepet Jekeer}he$e IesTve Keg [e@.yeeyeemeensye Deebyes[kej eebveer
ceeb[}er nesleer.
leebveer meeceeefpeke Je meebmke=efleke efJe<eeebke[s Jew%eeefveke Je
efeefkelmeke erkeesveeletve heeefn}s DeeefCe leer er Deeheuee meceepee}e eehle
JneJeer eekeefjlee eelve kes}s. meceepeeee efnleeeer ceeefnleer heg{ s Dee}er heeef npes
DeeefCe lee erves meceepeeleer} efJeeejJebleebveer peeie=le jeefn}s heeefnpes.
meboYe&
1. [e@.Deveble osecegKe - meceepemJeemLekeej 2. [e@.Deveble osecegKe - meceepemJeemLe ceOeer} efveJe[ke }sKe
3. efoJeekej yeehe - Ghesef#ele e
4. e.efo.He[kes - Jeefkele DeeefCe efJ eeej
:
130
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
History
cegefmuece meeeefOeMeebee GoejceleJeeoer ceeveefmekelesee DeYeeme.

ee. meeo cegpeerye cegmee
Skelee ef Me.e.ceb.es keuee ceneefJeeeuee, ef ye[keerve lee. hew "Ce

legke& IejeJeeeer mLeehevee kesueer3 DeeefCe Yeejleer e jepekeejCeele Skee veJee
DeOeeeeuee eejbYe Peeuee. eLecee Yeejleer e Yet ceerJej cegefmuece mees eer
heeeeYejCeer Peeueer.
legke& efkeb Jee ieg ueece IejeCeeveb lej ef ouueer ee leKleeJej efKeuepeer
Je leg ieueke JebMeeveer meee GheYeesieueer meece epe efJemleejees OeesjCe efmJekeejer le
oef #eCesleer ue eeoJeeb es (efnb ot) meece epe ve keve les Les ceg efmuece meee
efvecee& Ce kesueer . ner Ievee oef#eCes leerue ueeskeebvee veefJevee nes leer. keejCe
Deelee heele oef#eCes le cegemf ueceebee meb eej Jeeheej, Oece& emeej Deeef Ce
met Heer mebleeee SkesMJejeee emeej - eeej kejCeemee"ere nes le nes lee. hejbleg
cegefmueceebes jepekeer e Jee& mJe ner yeeye veefJevee nesleer . meg ueleeveeves eeoJe
(ef nbot) Iejeves ve ke lesLes cegemf uece meeseer mLeehevee kes ueer Demeueer lejer
efnb ot uees keeb vee meceeveles ves Jeeieef Jeueees heg jeJes efceUleele. veb lejee keeUele
legieuekeeefJe yeb [ keve oef #eCesle efJepeeveiej Je yeneceveer ner Devegeces
efnb ot-cegefmuece meee mLeeheve Peeuee. yeneceveer meeceepeeee Nneme oef#eCes le
heee Meeeeb ee mJeheele Peeuee. efJepeeveiej Je heee Meeeele melele
JesieJesieee keejCeeb veer ue{eee eg s nesle, hejbleg ee ue{eee peele-Oecee&cegUs
nesle veJnlee lej meee, meece epe efJemleejeceg Us nesle. hejbleg keener Fefleneme
meb Mees Oekeeb veer ee DeMee ue{eeebvee Oeeef ce& ke jbie e{efJeCeees eelve kes ueees
efomeles . ceie ee ue{eee peele-Oecee&cegUs nes e neslee Demes ceeve kes ueeme.
yeneceveer meece epeeleerue heee Meeeeble os Keer ue melele kees Celeevee kees Celee
keejCeeb ceg Us ue{eee nesle ceie ee ue{eee, egebvee leg cner kees Celee jbie
e{efJeCeej ? meeeefOeMe ceg efmuece Je yengmeb Ke epee efnb ot Oeceea e Demeueer
lejer jepekejleevee cegemf uece meeeefOeMeeves pevelesJej peguet ce, peyeomleer eE keJee
Oeeceeake YeeJevee ogKeefJeCeees keee& kes ueees peemle efveoMe&veeme esle veener .
lemes pej kesues Demeues lej cegemf uece meeeefOeMeeb eer meee SJe{ee eoer Ie&keeU
efkeueer vemeleer. ee erves ner DeYeeme nes Ces cenlJeees Deens.
Meefjele :
meg ueleeveeveer efouueer Je mebhetCe& YeejleeJej jepekejleevee Meef jele
(Fmueeceer keeeos keeveg ve) eer ceevelee Iesleueer veJnleer ef keb Jee Meefjele
DeLee& le Fmueeceer keeeeeveg meej leeb veer jepekeejYeej kes uee veener. leeb veer
Yeejleer e Yetceer Jej Yeejleer e keeeeeeceeCes jepe kesues . eewoeJee Melekeeleer ue
eb Lekeej efPeeeGer ve yejveea Deeheuee HeleJee-S-peneBoejer ee eb Leele
efuenerlees keer , meg ueleeveeme Meef jeleee vegmeej keeeos kejlee es le veJnles
keejCe jepekeejYeej ef Je<eeke pes keeeos Deens le lee ef Je<eeer Meefjele ceew ve
yeeUiegve Deens. efMeJeee jepeeee keeeoe Meef jele efJe Demelees lesJne
jepeeee keeeoe cenlJeeee "jlees.4
Yeejleeleerue ceg efmuece meee ner Fmueeceer meee veJnleer keejCe
Fmueeceer meee nesCeemee"er Keef ueHeeeer ele#eheCes ceevelee Ies Ces DeeJeMeke
Demeles . leMeer ceevelee Yeejleer e meeeef OeMeebveer Ies leues ueer veJnleer.
emleeJevee :
F.me. meneJee Melekeele Dejyemleeveele Fmueece Oecee&ee Goe
Peeuee. ner Ievee mebhetCe& peieeee erves eeb eflekeejer nesleer . Fmueece Oecee&es
es ef<ele ceg ncceo hew iebyejeveer Fmueece Oecee&ee emeej eeej Dejye ef MeJeee Flej
ner Yeeieele kesuee. heQieyejebee mJeie& Jeemeeveblej Fmueece ceOes jepekeer e eebleer
nesJetve Skee ekeejs meee efkeb Jee jepekeer e mJehe ee eUJeUer uee eehle
Peeues .
Dejyemleeveele Fmueeceee Goe nes Ceehet Jeea Deveske Je<ee& heemetve
Yeejle Deeef Ce heefece peiele eebeele Jeeheejer meb yebOe emLeeheerle Peeues ues
nesles. ceg efmueceeb ee heneruee DeeeceCe ceg cyeF& ee heef Meceer leeJej "eCes
eeJej F.me. 636-37 ceOes Peeuee, hejbleg eele les het Ce& eMemJeer Peeues
veener leebee otmeje DeeeceCe F.me. 644 ceOes cekejeve ceeiex heef Meceer
efmevOeJej Peeuee. ne DeeceCe KeueerHee Gmceeve eebee DeeosMeevegmeej
kejCeele Deeuee nes lee Je ee DeeeceCeeee ecegKe GsMe Yeejleer e mewveeeer
efmLeleer heenCes ne neslee. ee DeeeceCeeee eceg Ke neef kece efyeve peyeeue
Deue-Deyoer nes lee, Yeejleeleg ve hee"efJeues uee meb osMeele lees cnCelees keer ,
Yeejleele heeCeeeer kecelejlee Deens , efveke= opee&es HeUs Deens le Je
eesjebeer, ueg eeer meb Kee peemle Deens. DeeheCe keceer mew ve hee"efJeues lej
les ceejues peeleerue Deeef Ce peemle hee"efJeueeme Yet kescegUs leer cejleer ue.
eeJeve Demes Jeeles keer F.me. 644 les F.me. 711 heele Dejyeebveer
Yeejleeke[s hee" efHejefJeueer nes leer.1
Dejyeeb ee Ske oue ceeueeyeej leeJeve hejle esle Demeleevee
oef ceMkees KeefueHee Jeeefno eLece lemese leebee megYes oej yemejees nppeepe
eebeemee"er Yes meeefnle IesTve eeueuee nes lee. ee penepeeuee efmeb vOeee
meceger eesjebveer uegues Je eeb vee kewosle ekeues. Keef ueHeeves eeJej he$e
hee"Jetve ceg keleles es ef Jeveb leer kesueer. hejbleg efmeb vOeee jepeeves leeme kes jeueer
es heueer oeKeef Jeueer . eeJej nppeepeves efmebvOeee jepeeee efJejes Oeele Ske
mew veeeer Heew pe hee"efJeueer. hejbleg eele leebvee DeheeMe Deeues . leeveb lej
ogmejer Heewpe hee"ef Jeueer eele osKeerue nppeeuee ceveeeceeCes eMe Deeues veener.
Mes Jeer eesOeeves JeekegU nesTve leeves mJele:ee heg leCee Je peeJeF&
cegncceo-ef yeve-keeefmece eeme F.me. 711 ceOes 6000 Iees[ms Jeej, G@ ,
neer Fleeoer mew veemen efmeb OeJej hee"efJeues.2 ee mewveeheg{s efmevOeee jepeeee
efveYeeJe ueeieuee veener Je DeMeeekeejs ef mebOeJej cegefmueceebveer Deeheues Jee&mJe
efceUef Jeues .
cegncceo-ef yeve-keeefmece veb lej Skeeceeiegve Skee DeeeceCes
YeejleeJej JesieJesieee keejCeebmee"er nes le nesleer . F.me. 12 Jee Melekeele
cegncceo Iees jer ves YeejleeJej mJeejer keve Yeejleer e eos Me Deeheuee
Jee&mJeeKeeueer DeeCeuee. efpebkeues uee eosMeeJej Deeheuee ieg ueece keg leg yegerve
Ssyekeeeer ef veJe[ keve Ieesjer ceeeosMeer hejleuee. cegncceo Ieesjeree
ce=legveblej F.me. 1206 ceOes ef ouueeree leKleeJej Ss yekeves iegueece ef kebJee
131
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
ee. Keueerue Denceo efvepeeceer eebee celes, jepekeer e ogee

jepee ner meb%ee Je leeee pees eeesie Peeuee lees Meefjeleee Deieoer ef Je
Demee cnCelee es Ceej veener , heCe lees Meef jeleee ceee&osyeens j Demeee nes lee.
yeouelee jepekeer e heef jef mLeleer vegmeej meulevele ner mebkeuhevee ef vecee&Ce
Peeueer.5 DeuueeGer ve efKeuepeer ves heoenCe kesueeveb lej leeves Deeheuee
meesmee"er Keueer Heeeer ceevelee Ies Ceeme ef JejesOe kes uee. leeeeveg meej
Meefjeleee keeeeevegmeej Yeejleeleer ue yeng mebKe efnb ot epesJej jepekejCes
Mekee nesCeej veener. cnCegve DeuueeGerveves ee ieeser ee DeYeeme keve
Deveske veef Jeve eLeebeer megJeele kes ueer leeves eMeemeveeleerue ceg uuee, ceew ueJeer
Je Gucee-Guescee Fleeoereer leg UyegU Leeb yeef Jeueer.
.
DeuueeGefve ef Keuepeer, ceg ncceo legIeueke, ef Hejes pe leg Ieueke,
DenceoMeen yeneceveer eLece Je Flej meg ueleeveebveer cee$e jepe
efkeef JeCeemee"er efnb otee menYeeie DeeJeMeke Deens . ner yeeye DeesUKet ve
leevegmeej Deeheues OeesjCe DeJeueb efyeues cenb ceo leg Ieuekeeves eMeemeveele
efyeiej ceg efmueceeb vee Ge heoeJej efveeg e kesues . efnb og meceepeeleer ue Keeueee
peceeleerleer ue uees ke Goe. keueeue, vneJeer , ef JeCekej, ceeUer, ieeCes ,
Jeepeef JeCeejs Deeeejer , heeCekes FleeoeRvee leebveer jepekeejYeejele meceeJetve
Ies leues . eebeehewkeer yeNeeeMee uees keebeer Deefcejeve-F-meone ee Jeiee& le
ieCeleer nesT ueeieueer .6 ee leeee Oees jCeeyeue ojyeejeleer ue ueeskeebveer
efJejes Oe oMe& efJeuee. Heglegnmeueeleerve ee eb Leele Fmeeueer ef ueef nlees keer ,
meb het Ce& jepee Deelee ef nbogee Deef OeheleeKeeueer
Deens . ceg ncceo
legIeuekeeme ne osMe FLeues epeeveve, esLeerue veoer , veeues, heJe& le, efvemeie&
Deeheues Deens le Demes leeme Jeele7 lees iebieepeueeefMeJeee Flej keg "ues ner
peueheeve lees kejerle veener lee ceie lees . oewueleeyeeo meejKee eosMeele
JeemleJeeme Demeuee lejer ee ceeleerMeer leees Deleg Demes veeles Deens.8
Meefjele uee efJejes Oe keve leeves mJele:es keeeos leeej kes ues nesles, Demee
GuuesKe ef PeeeGer ve yejueer HeleJeeF& -pene@oejer ee ebLeele ef ueefnlees .
meeeef OeMeeb veer eMeemeve kejleevee Yeejleer eebmee"er peeeceeCes keeeos
kes ues leee eceeCes lebeveer Yeejleer e meb mke= leer ee ef mJekeej keve leevegmeej
Deeheues Jele& ve "sJeues. oef #eCes le cegefmuece Debceue meg Peeueeveblej
Meemevekelee& ee leg keea , Dejyeer, HeeMee& r F. Yee<esee oef#eCesleer ue ceje"er
Yee<es Jej heef jCeece Peeuee Je leeleg ve Ske Ke[er yees ueer veeJeeeer Yee<ee GlheVe
Peeueer. ceje"er Yee<es ee Je efnb ot meb mke= leeree eYeeJe oKKeveer Got& Jej Peeuee.
DeuueeGerve nmeve yenceveMeen (F.me.1347-1358) Deeef Ce
meg ueleeve leepegerve ef Hejespe (F.me.1392-1422) ns yeneceveer megueleeve
mJele:ceje"eres peeCekeej nesles. mees UeJee Melekeeee GejeOe& eleer ue
efJepeehet jee meg ueleeve Fye eefnce DeeefoueMeen og meje ne mejmJeleer Deeef Ce
ieCesMeee Jes [e Yee nes lee. leeves mJele: veJejme veecee ne eb Le jef euee.
leele lees cnClees keer, Fye eefnceves iebiees okeele mveeve kesues Deens . mJe
meeOes Jee OeejCe keve leeves mHeer keeeer ceeU Ies leueer . lees mejmJeleer
ee MegYeveeceeee pehe kejerle Deens . mejmJeleerme ceeles meceeve mecepelees
DeeefCe ieCeheleerme lees iegmLeeveer ceevelees. heg {s mejmJeleer ee mJeheeefJe<eeer
lees ef ueef nlees Skee neleele JeeCeer , og meNee neleele heg mleke, kesMejer Jee
heef jOeeve kes ues Demetve ieeele mebg oj heg<heceeuee Deens. F&ejejCeer lees
eeLe&vee kejlees keer, ee peieele keesCeeuee Iees[e lej kees Ceeuee nuueer, jlve,
Gb e-Gbe Iejs , Fceejle lej kees Ceeuee Gece Yeespeve heeef npes Deensle. hejblet
Fyeeef nceuee cee$e Gece efJeee Deeef Ce oeveOece& nJee Deens. Je leekejerleee
:
lees hejces ejeeer DeejeOevee kejerle Deens.9 ee leeee efJeeejeceg Use

mecekeeueer veeb veer leeme peieoieg eer GheeOeer efoueer . ojyeejele os Keer ue
mejmJeleer uee ceeveees mLeeve nes les . Fye eefnce he$eeeer meg Jeele Depe hetpe
mejmJeleer ee Jeekeeeves kejer le Demes .
DeMee ekeejs
efnb og meeeefOeMeebee efnb ot uees keeb yeeyeleee
ceeveefmekelescegUs ef nob g-ceg efmuece Sskee ef vecee&Ce nes Ceeme ceole Peeueer.
oef #eCesleer ue eMeemeveele ceg efmuecesejeb ee peemle YejCee efomelees Je eecegUs e
meueleveer leeree keeUele Deves ke efnb og IejeCeer Goeeme Deeueer , leeleerue
ecegKe cegOeesUes Iees jhe[s peeJeUeres ceesjs, HeueCees ef veyeeb Ukej Jee[eres
meebJele, megJex, efMekex , Ieeies, ceneef [ke, Yees meues , peeOeJe Fleeoer ee
meJee vee keesCelee vee keesCelee meg ueleeveeves Jeleves ef oues nesles Je ee
Jeleveoejerlegvee heeerue, osMecegKe mejosMecegKe Fleeoer heos efvecee& Ce Peeueer.
ee cegemf ueces ej Jeleveoejeveer osKeerue Deeheueer Jeleves MesJeheele peer Jeebee
Deekeebleeves peheueer ceie leer yeneceveer meece epe Demees DeLeJee efvepeeceMeener ,
DeeefoueMeener Demees. cegemf uece meesuee Skee ekeejs mLew e& efoues cegefmuece meee
JeeeJeCeekeefjlee eMemJeer eelve kesues . ns Ie[Ceees keejCe cnCepes
meeeef OeMeeves efnb og ueeskeebvee ojyeejeleerue Jejeer heos ef oueer.10 lebevee
eMeemeveele menYeeieer keve Iesleues ee leebee Goej ceeveeef mekeles let ve
meeceeef peke Ss kee efvecee& Ce Peeueees efometve esles.
cegncceo legIeueke ef nob g heb e[f leebMeer leebee Oecee& efJe<eeer eee&
kejerle Demes Demee GuuesKe meehe[lees . legIeueke ne efnb ogee kewJeejer nes lee
leeuee ef nob g ees ieer meb veemeeer eebee yeue Heej es ce nes les lees ef nboges meCe
meepejs kejerle leeee DeMee meecevelesee JeeieCegkeercegUs lelkeeueerve
ues sKekeebveer leeee ef Je ef kee kes ueer.11 oef #eCes leerue nmeve iebieg yeneceveer
ves veejeeCe Ieesjhe[s ee ceg ueer ee ueiveele iees j-iejer yeeb mee"er Oeeveees Jeehe
kes ues nesles. Heg leg nmeueeleer veer ee ues Keke DeeefCe nmeve iebieg ee mecekeeueerve
Fmeeceer eeves nmeveee Goej JeeieCegkeeryeuees Deves ke oeKeues ef oues Deensle.
nmeve ieb ieg ne heef nuee ceg meueceeve meg ueleeve nes lee. peeves ef nbogJejerue efpepeer ee
kej ceeHe kesuee. Mespeejer Demeuesues efJepeeveiej ee efnb og jepeeMeer vesnceer
ue{eee nesle heCe ee Oeeefce&ke efkeee peeleer e veJnlee. eeyeeyele ee.
Mes jJeeveer DeeefCe ee. Kejs cnCeleele, ee ue{eee yeng leb eMeer DeLe&
eehleermee"er nes lee ke= <Cee-legb ieYee ogDeeyeeJej leeyee ef ceUefJeCeemee"er
neslee.12
leepegerve ef Hejes pe Denceo (F.me.1397-1422) eeves
Deeheuee hebes efJeme Je<e&eee keeUele efnb og yeeb OeJeevee ceeve mevceeves JeeieefJeues.
jepekeejYeejele peemleerle peemle yeecnCeebee meceeJesMe kesuee. ef nbogeer eeb Meer
efJeJeen kes ues. ef nob g-ceg efmuece ef JeJeeneme ceevelee efoueer . eeme ceje"er Je
ieg pejeLeer Yee<eeb efMeJeee Flej ner Yee<ee DeJeiele nes lee. leeves efnbog
JeeheeNeebvee efJeMes<e ees lmeeneve ef oues efMeneyegerve Denceo eeves Deeb lejOeefce&e
efJeJeen heleer Debieerkeejueer leeceg Us keuee ef Meuhe Je meeceeef peke peer JeveeJej
efnb og heleeree eYeeJe he[uee. DeueeGerve Denceo og meje eeves efyeoj es Les
meeJe& peefveke oJeeKeevee kee{uee ef nob g Jewe Deeef Ce ceg meueceeve nkeerce eeb vee
keeceeJej "s Jeues .13 Denceo ogmeje eeves oeyeboer eceeCes iees JeOeyeboer
osKeerue kesueer nes leer. lees ef nob g hebe[f leebMeer Jeso efJeesyeue eee& kejerle
Demele.
efvepeeceMeener IejeCes ns cet Ues heeLejer es Leer ue keguekeCeea nes e.
ceje"s mejoejebvee ef vepeeceMeener ner ceg efmueceebeer Jeeueer e veener . Je eeecegUs
132
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
ceef ueke Debyej Deeef Ce Menepeerjepes Keebeeuee Keeb oe ueeJetve efvepeeceMeener

JeeeefJeCeeee eelve kejleeb vee ef omet ve es leele. ngmew ve efvepeeceMeeneves ef nob gcegefmuece Ss ke eees ef JeMes <e eelve kesueees efometve esles . efJepeeveiej ef Je
Peeues uee je#eme leeie[eree eg ele yeneceveer jepee ng mewve efvepeeceMeeneves
heg{ekeej Iesleuee eele yeneceveer meee efJepeeer Peeueer . hejblet eg
meb heueeJej meJe& $e ce=leeb ee Kee he[ues uee Deens . leele, ef nbog-ceg meueceeve ne
Yes oYeeJe kejlee esCeej veener. ns <e yeIetve lees nsueeJeuee og:Keeves ef JeheVe
Peeuee DeMee DeJemLesle Deleble meod ieoerle nes Tve lees cnCelee ee ue{eF&le
Flekeee uees keeb veer keMeemee"er Yeeie Iesleuee DeeefCe uees ke kee ceejues iesues ?
keg Ceeuee oes<e eeeee, kee ceejeees ? mece e DeMees keeveblej eg ele
ce=leceg Keer he[uesuee uees keeb vee heentve heMeeleehe kejCeeje ngmew ve ef vepeeceMeen
neslee.14
DeeefoueMeener megueleeve Fye eefnce DeeefoueMene og meje eeves
veeCeeJej Deyeueeyeueer ns Jeekee ef iejJeues nes les . ee Heemeea Yee<es leerue
Meyoeee DeLe& ieef jyeeb ee kewJeejer Demee neslese. lees peele Oece&, iejer ye,
eerceble Demee YesoYeeJe kejerle vemes . leeves ojyeejeleerue Ge heoeJej meJe&
peeleer -peceeleer Oecee& ee uees keeb vee mLeeve efoues nes les .
cees ieue yeeoMeen Deewjb iepes yeeves Deeheuee keeUele meceepeeleer ue
iejerye, efove-oefueleeb vee peeleer Jeve efnve Yee<ee yees uet vees cnCetve
F.me.1691 ceOes Hecee&ve peejer kes ues nes les . lemese eee Hecee&veele efnb og
Hekeerjebvee efpepeer eekej ceeHe kesueeee Guues Ke meehe[lees .15
DeMee ekeejs jepekelex ns pejer Oecee&ves cegmeueceeve nesles lejer
jepe kejleevee cee$e keejYeej ne yeng leebMe Yeejleer eeb ee neleele neslee.
yeng mebKe epee ef nob g Oeceea e DemeueekeejCeeves leebee Oeeefce&ke yeeyeleer le

efkeb Jee peer Jeveheleerle kemeueener nmle#eshe ve kejlee ee meeeefOeMeebveer
mJele:uee leevegmeej yeoueues nes les . yeng leb eMe Yeejleer e hejb heje DeeefCe
mLeeefveke heleer ee ef mJekeej kejer le nes les. epes mee"er heeCeer ees pevee, keeueJes ,
meeJe& peefveke yeeb Oekeeces , Oece&MeeUe, oJeeKeeves , cebeof j, MeeUe, ieefjyeebmee"er
ueb iej Fleeoer ueeskeeheees ieer keeces kesueerle. cnCet ve leeefjKe-S-ef Hejes peMeener
ee kelee& efPeeeGer ve yeveea ef ueef nlees keer , megueleeve kees Ceeuee cnCeeJes , lej
peeee jepeele Ske ner ceeCetme GIe[e yees[kee DeLeJee GheeMeer jenele
veener , leeme meg ueleeve mecepeeJes .
meejebMe :
1)
F.me.1206 meeueer ef ouueeree leKleeJej megueleeveeveer mLeeheve
kes uesues ceg efmuece jepe ner yeeye Yeejleer e Feflenemeeuee keueeCeer
osCeejer "jueer . keejCe ceg efmuece meee ef n Yeejleer eb evee veefJevee
nesleer .
2)
meeeef OeMe ceg efmuece Demeues lejer yengmeb Ke epee ner ef nbog Oeceea e
nesleer leecegUs DeuhemebKeekeebveer yeng mebKeekeebJej DeefOekeej
ieepeJeeees cnueeme leebvee Deeheuee heleerves jepe kejlee
es le veener. ns Jejerue yeeyeeR Jeve ef me nes les .
3)
cegefmuece meeeef OeMeebveer Deeheueer mebmke=leer Yeejleele peef JeCeehes#ee
Yeejleer e mebmke=leer ee efmJekeej keve leevegmeej Yeejleer e keeeos
efvecee& Ce kess ues.
4)
jepe kejleeb vee keesCeeeener Oeeef ce& ke YeeJevee ogKeeJeCeej veener ner
yeeye ue#eele Ies Jet ve meeeef OeMe Jeeieleeb vee efomeleele.
meboYe&
1. Sme.Deej. Mecee& Yeejle ceW cegefmuece Meemeve kee Fefleneme ue#ceer veejeeCe DeeJeeue ekeeMeve, Deeieje, 1937 he=.24,25.
2. efkeee, he=.24,25.
3. Jner.[er. cenepeve-ceOekeeueerve Yeejle kee Fefleneme Keb[-1 Sme. evo ekeeMeve, veF& efouueer, 1998 he=.286.
4. yejveer efPeeeGerve, HeleJee-S-pene@oejer ee. Sce. nyeerye Je [e@. S.Keeve, efkeleeye cenue, Deueeneyeeo he=.39-41.
5. Nizami K.A. State and Culture Medical India, New Delhi P.11.
6. Ghejese yeveea efPeeeGerve he=.145.
7. Ghejese yeveea efPeeeGerve he=.505.
8. Fyve yeleglee, efjnuee (Deveg.Gog&) Keb[-1,2 S.Sce.ngmewve, ye[esoe-1953. he=.209.
9. Fyee efn ce DeeefoueMeen ogmeje veJejmeveecee mebhee-[e@. G<ee FLeehes Dee.2 jer 1990, he=.229.
10. ieCesMe njer Kejs mebhee. iees. $eb. keguekeCeea, (cenejeê ee Fefleneme, ceOeegieerve keeue Yeeie -1) ce.je.mee.meb.ceb.cegbyeF& 2001, he=.40.
11. efkeee, he=.41.
12. efkeee,he=.42.
13. Yusuf Hussian Khan-Farmans & Sanads of the Deccon Sultans (1408-1687 A.D.)S.A.Govt of A.P.Hyd.P.102.
14. Zahiruddin M. 'Sultan Ahemad Shah Bahamani, Hyd, 1937, P.302.
15. Lane Pool Stunley Auranajeb (Ruless of India) Oxford, 1893, P.217.
:
133
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Political Science
ueeskekeueeCekeejer eespeveebee ceevemeMeeeere erkeesve Je DeeefoJeemeer

meceepeeeer nesCeejer ceveesYetefcekee, meboYe& - Les Devegoeve eespevee
[e@.megefveue efMebos
yeeueemeensye efkeuees

%eeveesheemeke ceneef Jeeeuee, hejYeCeer

mebMeesOeke efJeeeLeea , mJee.je.efle.ce.efJeeeheer", veeb os[
meejebMe
efJekeeme eespeveebee veeJes Yeejleele Devegoeve meyeefme[er osCeeeer mebmke=leer Deepe peefJeueer iesueer Deens, leecegUs esLeerue pevelesuee ceeveefmekeee
me#ecekejCeees keece kejCeeSsJepeer esLeerue jepekelex Je eMeemeve JeJemLee ee osMeeeer ceeueke yeveueer Deens leeletve iejeryeer neJe meejKee Iees<eCee kesuee iesuee, lejerner
Yeejleere JeJemLesuee Deelee heele oeefjeeeer me#ece JeeKee kejlee Deeueer veener, eeletve Meemeve efJ eefJ eOe eespevee Devegoeve mebmke=leerletve jeyeefJele Deens, heCe leemee"er
pevelesee ceeveefmekelesee Iesle peele Demeuesuee yeUer, leeletve Meemeveeeer , eMeemeveeeer Yeeeejeeer Yetke Yeeiele Deens leemee"er esLeerue pevelesuee ceeveefmekeee
me#ecekejCes DeeJeMeke Deens
emleeJevee
HebleeOeeve ceveceesn ve efmebie eebveer Deehekee hewmee, Deehe kes neLe ee
eespeveseer Iees<eCee 26 veesJ nWyej 2012 jespeer kesueer nesleer, leeerves keW
mejkeejves Les Devegoeve eespevesee eLece heeeer megJeele peevesJeejer 2013
ceOes kesueer Je osMeeleerue Jeerme efpeueele ner eespevee ueeiet kejCeele Deeueer Deens.
Deepe peieeleerue Deveske osMeele ner eespevee efJeefYeVe mJeheele jeyeefJ eCeele Deeueer
Deens, yeePeerueceOes yeesumee he@efceefueee, cesefkemeerkeesle Dehee@eg&veer[sdme, eeruebkesle
mece=Ooer kees<e DeMee JesieJesieee veeJeeveer ner eespevee eeueefJeueer peele Deens. ee
eespeveebes mJehe heenlee leeceeieee cenlJeeee GsMe cnCepes ueeYeeLeeAvee
efceUCeeNee eespeveeleerue Yeeeej keceer kejves ne Deens, leee OeleeaJ ej Les
Devegoeve eespevesle ueeskeebvee Jemlet eEkeJee mesJ ee osCeeSsJepeer Devegoeveees hewmes ns
ueeYeeLeeaee Les KeeleeJej pecee kejCes ne Deens. keejCe Yeejleees ceepeer
hebleeOeeve jepeerJ e ieebOeer eebveer cnues nesles keer eeceerCe Yeeieele efJekeemeemee"er
Meemeve Kee& kejle Demeuesuee 1 heeeleerue 15 hewmes ele#e lee ueeYeeLee&
heele heesneele, ee Jeve eespeveeleerue eMeemeveeeer efojbieeF& , Yeeeej ee yeeyeer
Deeheuee ue#eele esleele. ee meJe& yeeyeeree efJ eeej keve ueeskekeueeCeeee erves
ner eespevee ef[meWyej 2013 heele ueeiet kejCeeee mejkeejee GsMe Deens.
Meemeveeee erkeesve eebieuee Demeuee lejer ueeskekeueeCekeejer eespeveebee
veeJeeKeeueer DeeefoJeemeer efJekeemeemee"er, Flejmeceepeeee efJekeemeemee"er Iees<eCee
veJns lej ele#e ke=leer heeefn pes, ne efJ eeej eJeen { nesle Deens.
Les Devegoeve eespeveses mJehe -yeejeJee hebeJeeef<e&ke eespeveses lJejerle melele,
DeefOeke meceeJesMeer efJ ekeeme ns Oese Deens, leevegmeej jeêre efJ ekeeme heefj<eosee
56 Jee yew"keerle hebleeOeeve ceveceesn ve efmebie eebveer mebheVe, meceeJesMeer, Oece&
efvejhes#e, yengueleeJeeoer je^ efvecee&Ce nesCeeee erves ee eespevesletve mejkeej 1
peevesJ eejer 2013 heemetve efJ eefJ eOe Meemekeere eespeveebee hewmee DeeOeej kee[e&ee
ceeOeceeletve ele#e ueeYeeLeeAee KeeleeJej pecee kejCeej Deens. eeceOes Jesleve,
hesvMeve, efMe<eJe=lee ee eespevesee leele meceeJesMe Deens.
eespevesee DebceueyepeeJeCeeres efveke<e
1.
oeefje js<esKeeueer Demeueeee hegjeJee yeer.heer.Sue. (jeMevekee[&)
2.
DeeOeej kee[&
3.
yeBkesle Keeles DemeCes DeeJeMeke Deens.
eespeveses nesCeejs ueeYe
1.
eespeveele nesCeeje Yeeeej yebo nesF&ue.
2.
ele#e ueeYeeLeeaveee hewmee efceUsue.
3.
eMeemekeere Kee& keceer nesF&ue.
4.
ueeYeeLeeauee Deeheuee cepeea eceeCes hewmes Kee& kejCeeme cegYee
Deens.
:
5.
ueeskekeueeCekeejer jepeeee opee& Yeejleeme efceUsue.
eespevee jeyeefJeleevee esCeeNee mecemee
1.
DeeOeej kee[e&eer GheueyOelee vemeCes.
2.
ueeYeeLeeee mebKee ceee&e fole kejCeele Deeueer.
3.
Deveske ueeYeeLeeAes yeBkesle Keeles veenerle.
4.
oeefjeees efveke<e eesie eceeCeele vemeCes.
5.
DeeOeejkee[&, yeBkesle Keeles GIe[Ceemee"er, oeefjejs<else veeJe
ekeCeemee"er pevelesee eeb[ jebiee ueeieuee Demetve Meemeveeuee pees
GsMe meeOe kejeeee lees nesT Mekeuee veener keejCe ee meJe&
yeeyeerhegle&lee kejCeemee"er eeceOes oueeueer kejCeees mJehe Jee{ues
Deens.
6.
cenejeê le JeOee& efpeueele eeeesefieke lelJeeJej Les Devegoeve eespevesee
Gheece jeyeefJ eCeele esle Demetve ee efpeueele DeeOeej kee[e&eer
veeWoCeer cees"dee eceeCeele Peeueer Deens. heCe veeWoCeer nesTvener 2 Je<e&
Peeues lejer DeeOeej kee[& GheueyOe Peeuesues veener. cnCetve esLeerue
pevelesuee Les Devegoeve eespeves heemegve Jebefele jneJes ueeiele Deens.
JeOee& efpeueeleerue DeeOeej kee[e&eer meeefmLeleer
SketCe ueeYeOeejke
181299
DeeOeejkee[& Jeehe Peeuesueer mebKee
86546
yeBkesMeer pees[ueer iesuesueer DeeOeej kee[&
86546
KeeleeJej jkekece pecee Peeuesues DeeOeejkee[&
39980
hee efMe<eJe=eeree ueeYe Sme.meer. Je Deesyeermeer Jeiee&uee Peeuee Deens.
21 kekes ueeskeebvee ee eespevesee heeeoe efceUeuesuee Deens, 46 kekes ueeskeebvee
DeeOeejkee[& GheueyOe Peeues Deensle. 54 kekes ueeskeebvee DeeOeej kee[& Deeehener
GheueyOe Peeuesues veenerle.
DeMeere heefjefmLeleer pej jenerueer lej Les Devegoeve eespevee eMemJeer
nesCeej veener ns efveefele Deens.
Les Devegoeve eespevesee ceevemeMeeeere erkeesve - Yeejlee meejKee cees"ee Je
Keb[eee ueeskemebKesee osMeele iejerye ueeskeebvee meJe&meceesJ eMeke peerJ eve peieleevee
Deveske mecemeebvee meeceesjs peeJes ueeieles ns efveefele Deens. keejCe Yeejleele
2004-05 ceOes Yeejle jecemJeeceer Je efMeKee Pee ee DeYeemekeebveer Demes
efveoxMeveeme DeeCetve efoues Deens keer 70 kekes iejerye ns iejerye veJnlese les hee
keeoeshe$eer iejerye nesles eeJeve Yeejleere ueeskeebeer ceeveefmekelee Deeheuee ue#eele
Deeueer Demesue lee erves Les Devegoeve eespevesee ceevemeMeeeere erkeesve ceeb[Ces
DeeJeMeke "jles. keejCe DeeefoJeemeer efJekeemeemee"er Meemeveeves Deeee heele Deveske
eespevee jeyeefJeuee Deensle. heCe leebeer eesie DebceueyepeeJeCeer nesT Mekeueer
vemeueecegUs DeeefoJeemeeRee efJekeeme nesle veener ee erves Les Devegoeve meejKee
134
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

eespevee jeyeefJ eleebvee Meemeveeves DeeefoJeemeer mee"er jeyeefJ ele Demeuesuee eespeveebee
hegJ e& Fefleneme DeYeemeCes DeeJeMeke Deens. heCe eeee efJeeej nesle veener eemee"er
Meemeveeee Yete fcekesee DeYeeme kejCes mebegeerke Jeeles.
Meemeveebee ueeskekeueeCekeejer eespeveeceeieerue ceevemeMeeeere erkeesve
1)
iejeryeerle megOeejCee nesF&ue ne erkeesve- keeeoe kesuee, cnCepes
Deeheueer peyeeyeoejer mebheueer Deens ner ceeveveeeer eLee { Peeueer Deens. heCe cee$e
Meemeve ele#e lemes Jeeieleebvee efomele veener.
2)
celeeee eehleermee"er ueeskekeueeCekeejer eespeveebee Iees <eCeeceleeehleer [eseemeceesj "sTve eespeveebee Iees<eCee kesuee peeleele cee$e ele#eele
lee Iees<eCee hetCe& nesle veener ns Deepeheelees JeemleJe Deens.
3)
ueeskekeueeCekeejer eespevesee veeJeeKeeueer mJeleee mJeeLe& meeOetve
IesCeeee eelve- Deepe ueeskekeueeCeeee veeJeeKeeueer Deecner ueeskekeueeCeeee
Jemee Deecner Iesleuee Deens Je leer Deeceeer peyeeyeoejer Deens ner peyeeyeoejer Deecner
hetCe& kejerle Deenesle ner Yete fcekee leeej nesleebvee efomelese. leeletve mJeeLe& meeOetve
IesCeeee keue efvecee&Ce Peeuee Deens.
4)
ee osMeees Deecner ceeueke Deenesle ne erkees ve ee osMeees
Deecnere GOoej kelex Deenesle, ueeskekeueeCeeee eespevee jeyeefJ ele Deenesle, ne
YeesUe Yeeye[e DeeMeeJeeo pevelesheele heesn eefJ eCeele eMemJeer nesleebvee Meemeve
efomeles.
5)
eespevee jeyeefJeleevee keesCeleee meeOeve mebhheleeree efJeeej ve
kejCes eespevee jeyeefJeleevee eespevesmee"er keesCeleer meeOeve mebhheleer GheueyOe
Deens, leeee Jeehej kemee kejlee esF&ue, eeee keesCeleener efJeeej kesuee peele
veener cnCetve POSDCORB lelJeeuee njleeU heemeuee peelees.
6)
ueeskekeueeCekeejer eespevesee efeefkelmesh eemetve heU kee{Ceejer
Je=eer ueeskekeueeCekeejer eespeveseer Jeehleer efkeleer mJeheeeer Deens, leees
heeeos, leess, keesCeles eeee keOeer ner efJ eeej kesuee peele veener lej hee
efveJe[Cetkee efpebkeCeeee erves ueeskekeueeCekeejer eespeveseer efeefkelmee kesueer peele
veener.
7)
efveJe[Cegkeerletve meee, meesletve hewmee, hewMeeletve meece, oece, ob[, Yeso
efveefleee Jeehej keve jepekeejCeeee Jeehej mJeleee efnleemee"er kesuee peele Deens.
ueeskekeueeCekeejer eespevesee veeJeeKeeueer DeeefoJeemeerbeer nesCeejer
ceveesYetefcekee - 2011 ee peveieCevesvegmeej cenejeêleerue DeeefoJeemeerbeer
ueeskemebKee 1,05,10,213 Demetve cenejeêee SketCe ueeskemebKesee 9.4
kekes ner ueeskemebKee Deens. Deepe cenejeê ee efJeOeevemeYesle DeeoerJeemeeRes 25
Deeceoej Deensle. cenejeê letve DeeoerJeemeeRes ueeskemeYesle 4 Keemeoej Deensle.
lemese hebeeelejepe ceOeerue vesle=lJe ner efJ ekeeme keeceele eesieoeve osle Deens. eeletve
DeeefoJeemeer meceepeeee efJekeemeemee"er Je meeceeefpeke, DeeefLe&ke heefjefmLeleer
yeoueCeemee"er Meemeve keener Gheee eespevee jeyeefJele Deens. heCe lee eespeveebeer
ceevemeMeeefee Yetefcekee heeneueeme ee eespevee lee meceepeeee efJekeeme ke
Mekele veener ns efveefele Deens. ceneje^ Meemeveeee DeeefoJeemeer Gheeespeves Debleie&le
Meemeve peJeUheeme 385 eespevee Meemeve jeyeefJ ele Deens. lejer megOoe DeeefoJeemeeRvee
Deepe peerJeve peieCeemee"er KeeJeer kepe& IeeJes ueeieles, KeeJeer kepe& eespeves
Debleie&le 2011-12 ee Je<ee&le 200000 oesve ueeKe ueeYeeLeeAvee
150000.00 ueeKe hees Jeehe kejCeele Deeues Deensle cnCepese
DeeefoJeemeeRvee KeeCeemee"er kepe& IeeJes ueeieles ner yeeye Meemeveeee Je Flej

meceepeeee erves Yet<eCeJeen efveefelee veener.
DeeefoJeemeeReer eespeveebee yeeyeleerleerue ceveesYetef cekee
1)
DeeefoJeemeeRvee mJeeJeuebyeer kejCeeSsJ epeer hejeJeuebyeer kejCeeme ee eespevee
ceole kejerle Deensle.
2)
ueeskekeueeCekeejer eespevee ceeveefmekeee DeeefoJeemeeRvee ogyeee yeveJele
Deensle.
3)
ueeskekeueeCekeejer eespevee yeoue vekeejelceke erkeesve efJekeefmele nesleevee
efomeleese keejCe ee eespevee keeieoeshe$eere Demetve leebee heele heesn ele
veenerle
4)
DeeefoJeemeerbee iejpee keee Deensle ns ue#eele IesTve ele#e ke=leer kejCes
DeeJeMeke Deens ner Deepe ceveesYetefcekee leeej nesle Deens.
5)
DeeefoJeemeeRvee eespeveeJeje DeJeuebyetve jenCeeee erkeesve ee
ueeskekeueeCekeejer eespevee efJ ekeefmele kejle Deensle.
6)
YeefJe<eeee efJ eeej nee DeeefoJeemeeRee ceveeee keWefyebot Deens, cnCetve
DeeefoJeemeeRee YeefJe<eeee efJeeej keve eespevee DeeKeves DeeJeMeke
Deens.
7)
Meemeve eespevee DeeefoJeemeebrmee"er leeej kejles, heCe jeyeefJ eCeejer eb$eCee
efleee meogheeesie kejerle veener leees GoenjCe cnCepes 2012-13 ee
DeeefLe&ke Je<ee&le Meemeveeves efouesuee 2400 keeser hewkeer DeeefoJeemeer
efJ eYeeieele Dee@keesyej 2013 heele 360 keeser hees Kee& Peeues
Deensle, DeMeer heefjefmLeleer DemeueecegUs DeeefoJeemeerbeer ceveesYetefcekee efJeefJ eOe
eespeveebee yeeyeleerle vekeejelceke erkeesve leeej nesleebvee efomelees.
8)
DeeefoJeemeeree nkekeeee eespevee Demetvener eMeemeefveke De[eCeer cegUs
leebvee lee eespevee efceUCeemee"er Deveske JesUe eMeemeveees Gbyej"s
efPepeJeeJes ueeieleele leeletve efkeleer keeU Deecner meesmeeees Demeener eMve
leeee ceveesYetefcekesletve leeej neslees.
9)
Les Devegoeve eespeveemee"er yeerheerSue jeMevekee[&, yeBke Keeleer,
DeeOeejkee[&, DeMee keeieoeshe$eeeer leeejer kejCeelee leebeer
ceeveefmekelee Kee& nesles Deens, leeletve heeeoe Metve ceie Deecner keee
kejeJes ne ner erkeesve heg{s esle Deens.
10) DeeefoJeemeerletve Deepe mege fMeef#ele jepekeejCeer Jeie& leeej nesle Deens hejblet
lese leebee efJeeemeIeele kejerle Deensle ns ner leeee ceeveefmekelesee
DeeOeej nesCeeSsJepeer leebee ceeveefmekeleseer ieUesheer kejleebvee efomeleele.
11) Deeece MeeUeee ceeOeceeletve, DeeefoJeemeeRee cegueebvee pes efMe#eCe
efceUles les opexoej mJeheees veener Je leecegUs DeOe&J e efMe#eCe IesCeeeer
JesU leebeeJej esle Deens, leecegUs ner cegues Mesleer efkebJee Deve
keesCelesn er heejbheeefjke keeces kejerle veenerle, keewMeue hetCe& efMe#eCeeee
DeYeeJe DemeueecegUs leebvee veeskejereer nceer efceUle veener, ner
DeeefoJeemeebee ceveeeer DeJemLee Deens.
cnCetve les ceeveefmekeee ogyeUs nesle Deens cnCetve leebvee ceeveefmeke
DeeOeej osCeeeer iejpe Deepe DeeheCeeme Deens.
meboYe&
heefjJele&veeee Jeeme, o. egefveke De@ke@[ceer, mehWy ej 16 les 30 2011, peevesJeejer 16 les 31, 2013
eesp evee, efnboer (ceeefmeke), hejJejer 2013
Jeeef<e&ke DeeefoJeemeer Gheeespevee, ceneje^ Meemeve, 2012-13
ceneje<^ eF&cme, Deewjbieeyeeo, 28 Dee@iem 2013
ow. ueeskecele cebLeve, Deewjbieeyeeo, 15 mehWyej 2013
ow. mekeeU, Gej ceneje^, 15 Dee@kees 2013
135
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Political Science
ve#eueJeeoer eUJeUerJejerue ceevemeMeeeere eYeeJe

ee. ceOegkej efnJeeUs
ee.ieewlece keebyeUs

kees efnvetj keuee, efJe%eeve Je Jeeef Cepe ceneef Jeeeuee, Keg ueleeyeeo, ef pe.Deew jib eeyeeo
jepe<eea Meent ceneefJeeeuee] , JeeUt pe, Deewjb ieeyeeo
emleeJevee :
mJeeleb $e eehleerveb lej meeceeefpeke, DeeefLe& ke efJe<ecelee og j nesTve
osMeeee meb Jee&ieerCe efJekeeme nesF&ue ner Dehes #ee hees ue "jueer . lelkeeueerve
heef jef mLeleerle osMeele meeceeefpeke, DeeefLe& ke efJe<ecelee ef vecee&Ce Peeueer.
Oecee Oelee, meeb eoeef eke Jeeo Jee{uee. peefceveoej, Yeeb [Jeueoejeb veer meeceeve
pevelee, keeceieejeb es Deelees veele Meeef jjer ke, ceeveef meke Je DeeefLe& ke Mees <eCe
kes ues. leeb ee keggb efyeeebJej Deleeeej kesues . DeMee heefjef mLeleer ee ceeveefmeke
heef jCeece nesTve ve#eueJeeoer eUJeUeree Goe Peeuee. ve#eueJeeoer ee
meb meoer e uees keMeener Meemeve heOoleerJej efJeeeme jeneruee veener . nere
eUJeU jepekeer e eef ees ceOes GueLeeheeueLe kejCeeje Ieke Deens. DeMeer
ceeveefmekelee ve#eueJeeoer eUJeU yeveCeeceeieeer nesleer . ueeskeeb vee esLeerue
jepekeer e JeJemLesuee heee& e efceUJet ve osF&ue, jepekeer e JeJemLee yeoueves ns
Deecees Oes e Deens . Demee ef Jeeej ner eUJeU osT ueeieueer .
ve#eueJeeoer eUJeUeree Goe :
ve#eueJeeoer eUJeU Yeejleeleerue Flej eUJeUeRhes#ee Jeeheke Je
efYeVe Deens. meve 1967 ceOes ee eUJeUer eer megJeele heefece yeb ieeue
ceOeer ue oeef pe& ueeR ie efpeuneeleer ue ve#eueyeejer ee Kes[eele Peeueer. cnCetve ee
eUJeUer uee ve#eueJeeoer ns veeJe he[ues . ee eUJeUer Jej meeceJeeoer
efJeeejOeejsee eYeeJe Demeuesuee ef omet ve es lees. ceekeme& , ues efveve Deeef Ce ceeDees
ee ef Jeeejeuee Deveg meve leebveer Yetefceiele meMee eeb leeree hegjmkeej kesuee.
ve#eueJeeoer eUJeUerves Mees<eCekeejer JeJemLesuee efJejes Oe kes uee. meeceeef peke,
DeeefLe& ke efJe<ecelee ve< kejCeemee"er efnb mesee DeJeueb ye kes uee. ve#eueJeeoer
eUJeUer uee ieleer os Ceemee"er ee ceg pet ceoej, keevet meveeue, peeb ieeue
meb mLeeue, vescet efmeb n Fleeboer ves leebes eesieoeve Deens. efheheume Jeej eghe,
eb ohegume eghe Je j@ ef[keue egLe ueerie, j@ ef[keue mg [s eg efveeve , Dee@ ue
Fbef[ee jsJeesuetMevejer heesjce ee Ghemeb Ieveebes ner eesieoeve cenlJeees Deens .
ve#eueJeeoer eUJeUer ee vesleebveer Meslekejer , DeeefoJeemeer ,
keeceieej, ef JeeeLeea ee Jeieees Mees<eCe LeebyeefJeCeeee eelve kesuee. cnCetve
npeejesee mebKes ves Jejer ue Jeiee veer ee eUJeUer le meef ee menYeeie Ies leuee.
peue, peef ceve Je peb ieue ns Deeef oJeemeeR ee ceeefuekeses Deens , peeceg Us
mejkeejves leeceOes nmle#es he ke vees , DeMeer ceeveef mekelee ve#eueJeeoeebveer
lesLeerue DeeefoJeemeeR ee ceveeceOes efyeb yeJeueer. leeceg Us ne Deeef oJeemeer Je
mLeeefveke meceepe ee eUJeUer ceOes meMee menYeeieer Peeuee. ve#eueJeeoeebveer
:
peef ceveoej, eer cebleeb Jej nuues kesues Je leebee peefceveer Mes lekeNeeb vee
hegve& Jeehe kes uee.
ve#eueJeeoer eUJeUer yeueeer cele-celeeblejs :
ve#eueJeeoeee heeee ceekeme&Jeeo Deens. cnCetve lees ef mLeleb lej
Deens . Yeejleele meeceeef peke, DeeefLe& ke JeJemLee efJe<ece Deens. Deeef Ce cnCetve
ee efJe<eceleseJf eOo ns Mes Jees egOo Deens. ve#eueJeeo ne ceekeme& Jeeo Deens.
ee efJeeejebJej leebeer ef vee Deens. eer veves Yeejleer e JeJemLee Deef mLej
kejCeemee"er ve#eueJeeoer meb Ieves uee neleYeej ueeJeuee ef kebJee ner ef eve eer
eefleef veOeer Deens Demes cnues peeles. Goejer kejCeeee ceehe& le Deces efjkeseer
peieeJej Jee&mJe ieepeJeCeeeer Deekeeb#ee Deens. leeuee heee& e efkeb Jee
keMene eeJeeeee Demesue lej lees ceekeme& efmeOoeble Deens. cnCetve
ve#eueJeeo ne heee& e heg{s Deeuee. mecepee heef jJele&veeeer iejpe cnCetve
ve#eueJeeoer eUJeUer le leCe Pees ket ve os leele. ve#eueJeeo ne onMeleJeeoeletve
Keb [Ceer, Mees <eCe, nleekeeb [ DeMee ieg vns ieejer mJeheeleer ue keee&heOoleer
Deens le.
ve#eueJeeoer eUJeUereer mebkeuhevee :
ve#eueJeeoer eUJeUer es mJehe Jeeheke Demeueeves ner meb keuhevee
Jeeheke DeLee&ves Jeehejueer peeles. heefece yeb ieeueee Gej Yeeieeleer ue
ve#eueyeejer es Les peneue keceg efveeb veer , ceeDees Jeeoeeb veer ef oues uee eebleer keejer
ue{eeuee ve#eueJeeoer eUJeU cnues Deens. efJevees o efceee eebee celes,
ve#eueJeeoer eUJeU ner eleske Deleeeejeee efJejes Oeele efJeesnees eef leke
Deens . leeceg Us efJeesneee meJe&e ef JeeejOeeje eeceOes meceeef Je Deensle.
meg neme heUMeerj eeb eeceles , heef ece yebieeue ceOeerue 1967 ceOes
peveles ee kekejer Je Mees ef<ele Jeiee& ee mebIeer le peneueJeeoer ke=leer ejs
emLeeefhele Jeiee& ee leekeoer uee DeeJeeneve osCeeee ne ceeie& ve#eueJeeoer
eUJeU cnCegve DeesUKeuee peelees .
ve#eueJeeoer eUJeU Goeeeer keejCes :
ve#eueJeeoer eUJeU ner ceekeme&Jeeo cnCepes e uesefveveee
efJeeejeee Yeeie Deens . efJe<ece meceepeeletve ceg e nesCeemee"er ceekeme&es
lelJe%eeve leeb veer heee& e cnCet ve meceesj kes ues Deens . ve#eueJeeoer eUJeU
Goeemee"er Deveske keejCes peyeeyeoej Deensle. les heg {er ue eceeCes :
1) meeceeef peke efJe<ecelee
2) Deleeeej Je Mees<eCeele Jee{
3) meeceJeeoer ef Jeeejeb ee eYeeJe
136
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
4) Jee{leer yes keejer Je Yeeeej

5) Mes lekeNeeb es Deeef Le&ke Mees <eCe
6) meebeoeeJeeo Je peeleer eJeeo
7) meceepeeleer ue Demeb lees<e
ve#eueJeeoeebeer ceeDeesJeeoeuee peJeU kejCeeeer ceeveefmekelee kee
yeveueer?
peeeceeCes ceeDeeW ves ceekeme&ee Jeie& mebIe<ee& es meceLe&ve keve ne
Jeie& mebIe<e& ve kejCeemee"er eeb leer kejeJeer ueeieles Je leelegve Meslekejer
keeceieejebee efJepee nes lees. ns leebveer ele#eele keve oeKeefJeues.
Yeeb[Jeueoej, peefceveoej ns Mes lekeNeeb es, keeceieejebes Me$eg Deensle, leee
eceeCes ve#eueJeeoeebeer ceeveefmekelee yeveueer keer , ee JeJemLes efJeOo meMee
meb Ie<e& kes ueeJeje es Les mecelee emLeeef hele nes F&ue. ceeDees ves egveeve
efmeOoebleeveg meej Kes [eeleerue peveles ee neleele Mee ef oues . ueeue mes vee GYeer
kes ueer Je eeb leer eMemJeer kes ueer. cnCegve ve#eueJeeoer eUJeUerves eEnmes ee
hegjmkeej kesuee. Me$eguee "ej keje, leeuee Oe[e ef MekeJee, ns ceeDees meebielees
ns e meg$e ve#eueJeeoeebveer Debceueele DeeCeues . eer ve ne peieeceOes Skeces Je Je
meeceJeeoer osMe Deens. ceeDees ves eer veuee efoMee efouesueer Deens . leecegUs ee
efJeeejebee eYeeJe ve#eueJeeoeebJej he[uee Deens . Demes DeeheCeebme efomeles .
ve#eueJeeoer eUJeUereer meeefmLeleer :
meekeeueerve heef jef mLeleerle ve#eueJeeoer eUJeUer ves Jeeheke mJehe
OeejCe kesues Deens . meg Jeeleeree keeUele ner eUJen heef ece yebieeue hegjleer
ceee& oerle nesleer . heCe Deepe os Meeleer ue 20 Ieke jepeeble ner eUJeU
hewueeJeues ueer Deens . ee jepeeleerue 220 ef peunW ve#eueemle Deens le.
osMeeee Yeew ieesefueke #es$eheUehew keer 40 YegYeeb ieeJej ve#eueJeeoeebes
Deef mlelJe Deens . peJeUheeme 92 npeej mkes.efke.ceer . peeiesJej eebes Deef mlelJe
heneeuee efceUles . heefece yebieeue ceOeerue ueeueie{ es Les ces,2009 ceOes
ceeDees Jeeoer iegjerueepe ve#eueJeeoeebveer hees ueer meebJej DeeeceCe kesues . ceeDees Jeeoer
ves lee ef keMevepeer cnCeleele, ueeueie{ ceOeerue eUJeU ner mJeleb$e
hejsoMeemee"er DeeefCe jepe ef veef ce& leermee"er nesleer .
eermeie{, Deeb Oe eosMeele ve#eueJeeoeebee neueeeueer

Jee{ues uee Deens le. ceneje^ eee ie[ef ejes ueer ef peuneeble megOoe eeb ee eYeeJe
Jee{ues uee Deens .
ve#eueJeeoer eUJeUeres cetueceeheve :
Yeejleele ve#eueJeeoer eUJeU pee GsMeeves Goeeme Deeueer lees
GsMe ee eUJeUeruee meeOe kejlee Deeues uee veener. cet U Gs MeeJeve ner
eUJeU Yejkele peeTve Deeleb keJeeoer , peneueJeeoer Je eg jles ee Jeesves
peele Deens . ee Deeboes ueveeves osMeees ef nle veener keejCe efnb mesee DeeOeejeJej
eeueCeejs Deeb oesueve eMemJeer nesle vemeles . cnCetve Yeeb [JeueMeener Je
meeceJeeoer JeJemLee ve kejlee Deeueer veener. meg neme heUMeerkej
eebeeceles , mejkeejer o[heMeener ee meecevee kejle peJeUheeme DeOee& Meleke
ve#eueJeeoer eUJeU ef ketve Deens , ns pejer ef lees es e Demeues lejer ee
eUJeUer uee Jeeheke mJehe esT Mekeues veener. efnb mesee Deeflejskeer Jeehej
kes ueeves ee eUJeUeruee pevelesee melele heeef"yb ee ef ceUt Mekeues uee veener.
mejkeeves o[heMeeneree Jeehej keve mew efveke, heeseuf eme, Meeer ee yeUeJej ner
eUJeU o[het ve ekeCeeee eelve kes uee. ee eUJeUer ves meeceeef peke
meg j#eer lelesuee Deeef Ce jeêr e Skeelceles uee Oeeskee ef vecee&Ce kesuee. ve#eueJeeoer
eUJeUer le Ske keee& eCeeueer, efMemleeree DeYeeJe Demeueeves leeb vee Deeheues
Gefes meeOe kejlee Deeues veener .
Demes Demeueslejer , ve#eueJeeoer Deeboes ueve heg Ce&heCes kesJnee meceehle
Peeues veener. ee Deeb oesueveeeer ieefleef Meuelee Deepener efketve Deens .
meboYe&
1. Yeejleeleerue meeceeefpeke eUJeUereer hejs<ee : ee. efme.er. keebyeUs , ee. efhe.Sme.heJeUs
2. ve#eueJeeoer eUJeU meecegefn ke ke=leeree pJeueble DeefJ e<keej : meeOevee 08 mehs. 2007
:
137
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Political Science
meve 1991 veblejee Yeejleeleerue onMeleJeeo DeeefCe Yeejleere

jepekeejCe
[e@.hebef[le Mes<ejeJe veueeJe[s
ee. jepet Yeeieepeer Jeveejmes

heb ef[le peJeenjueeue ves n ceneef Jeeeuee,Deewjb ieeyeeo

heb ef[le peJeenjueeue ves n ceneef Jeeeuee,Deewjb ieeyeeo
emleeJevee (Introduction)
Deveske Je<e& efyeerMeemeesyele mebIe<e& keve Yeejleeves mJeeble$e efceUefJeues
Deens. meve 1818 meeueer hesMeJeeF&ee Demle nesTve efye erMeebes Meemeve ee
osMeele DemleerlJeele Deeues DeeefCe lesJneheemeg ve les 1947 heele Deveske JesUsme
efyeerMeebMeer Yeejleereebvee Deeheuee veee nkekeemee"er mebIe<e& kejeJee ueeieuee.
Yeejleere jeêre keeBes me yejesyeje lee keeUele eebleerkeejer efJeeejeJej efJeMJeeme
DemeCeeje Ske mecetn ee osMeele efvecee&Ce Peeuee. ee ieeee Meeblelesee
ceeiee&Jej efJeMJeeme veJnlee lej leebee meMee eebleeree ceeiee&Jej efJeMJeeme
neslee. leele Yeieleefmebie, jepeieg, megKeosJe Je Flej pes lee efJeeejmejCeerJej
efJeMJeeme "sJeCeejs nesles leebee meceeJesMe ee ieele neslees. Yeejleele
mJeeble$eeeehleermee"er pees mebIe<e& Peeuee. leeceOes Deefnbmesee ceeiee&ves cenelcee
ieebOeer eebee vesle=lJeeKeeueer osMeeuee mJeeble$e eehle Peeues. DeeMeee&eer iees
Deens efke, pee osMeeves Deef nbmee DeeefCe ieebOeerJeeoer meeOeveeJoejs hejkeere meesuee
Deeheuee osMeelegve nekeuetve ueeJeues DeeefCe iegueeceefiejerheemetve cegelee efceUefJeueer
leee OeleeaJej Deepe efnbmesleg ve eebleer ee efmeOoebleeves [eskes Jej kee{ues Deens
DeeefCe Yeejleere pevelee DeeefCe mejkeej eebvee DeeMee&ekeerle keve ekeues
Deens.1 Yeejleeves yeuee{e DeMee meesMeer mebIe<e& kejerle Demeleebvee Deefnbmeslegve
eebleer Ie[efJeueer hebjleg Deepe osMeele efnbmes Jej efJeMJeeme Demeuesues ie DeeefCe
leebes Devegeeeer eebeer mebKee Jee{ueer Deens. Yeejleele onMeleJeeoer Ieveebes
eceeCe Jee{le Deens. peeeceeCes Yeejleeuee onMeleJeeoeeer mecemee Yes[meeJele
Deens lemese peieeleerue yengleske osMe ee mecemesves emle Deens. peieeleerue
peJeUheeme meJe& osMe keesCelee vee keesCelee onMeleJeeoeee mecemesMeer
Peie[le Deens. pee eceeCes 18 Jes DeeefCe 19 Jes Meleke meeceepeJeeo DeeefCe
JemeenleJeeoeee efJemleejemee"er DeeefCe 20 Jes Meleke leebee hejceese efyebog Je
efMeleegOoeee Debleemee"er DeesUKeues peeles. leee eceeCes 21 Jes Meleke
onMeleJeeoeee hejceese ef yebo g Je onMeleJeeoeheemetve cegeer eemee"er DeesUKeues
peele Deens2 onMeleJeeoeeer mecemee ner peieemee"er Ske iebYeerj yeeye yeveueer
Deens. osMeele efkebJee peieele pesJne SKeeoer mecemee efvecee&Ce nesle Demeles lesbJne
efleeer efyepes DeeheCeeme Feflenemeele efometve esleele. eesie JesUer Gheeeeespevee ve
kesueecegUs eflees mJehe iebYeerj Peeuesues Demeles. onMeleJeeoeee yeeyeleerle
osKeerue nee efveece ueeiet he[lees.
Yeejleeleerue onMeleJeeoeeer Ssleernemeerke heee&Yetceer :Yeejleele onMeleJeeoeee FeflenemeeJej ekeeMe ekeleevee Demes efomeles
efke, esLes onMeleJeeoeeer efyepes Fbepeeee Hees[e Je jepe keje ee OeesjCeele
efomeleele Fbepeeveer Deeheueer eMeemekeere JeJemLee efketCe "sJeCeemee"er Deveske
kehlee DeJeuebyeuee leeleerue ner Ske nesleer. ee OeesjCeeves Yeejleele efnbog
DeeefCe cegmueerce ee oesve mecegnele DeefJeMJeemeees JeeleeJejCe leeej Peeues Fbepe
Meemeveeee efJejesOeele mJeele$eemee"er pees mebIe<e& Peeuee leelegve Yeejleele
onMeleJeeoeeer megJeele Peeuesueer efomeles. Yeejleere jepekeejCeele
SkeesCeermeeJee Melekeeee DeKesjerme onMeleJeeoees DeLeJee meMee eebleerJeeoees
:
jepekeejCe pevceeuee Deeues. yebieeueee HeeUCeeree keeUele onMeleJeeoeuee

DeefOeke JeeJe efceUeuee.3 efyeerMeeee OeesjCeecegUs Yeejleele onMeleJeeoeuee
eeuevee efceUeueer. efyeerMeeee DeveeehetCe& keeeeeuee DeeefCe efveCe&eebvee
efJejesOe kejCeemee"er Yeejleeleerue keener eebleerkeejer efJeeejeJej efJeMJeeme
DemeCeeNee leCeebvee onMeleJeeoeee ceeie& DeJeuebyeefJeuee. leeeeceeCes 19
Jee Melekeeee MesJeer osMeele cegmueerce Heg erjleeJeeoeeer efyepes peeeuee
megJeele Peeuesueer efomeles. leees heefjCeece Deepener keeMceerjee heele
Yeejleeuee YeesieeJes ueeiele Deens. ueKeveew esLes 28 ef[meWyej 1987 jespeer
kesuesuee Skee Yee<eCeele efnbog DeeefCe cegmeueceeve ner oesve JesieJesieUer je^s
Demeueees mej meeo eebveer mheheCes cnues.....Deueerie{ eUJeU
jeêfJejesOeer Je efnbog efJejesOeer yeveueer. efleves ceg meueceeveeceOes jepekeere Je
meeceepeerke peeie=leer Ie[Jetve DeeCeueer ns Kejs heCe lee peeie=leeree jbie kesJeU
Fmueeceer neslee. leecegUs efnbog DeeefCe cegmeueceeveele Ske ojer efvecee&Ce Peeueer.
Yeejleere jepekeejCeele cegmeueceeveebee cnCetve Ske meJelee megYee leeej
Peeuee...... Joerje^Jeeoeee hegjmkeej kejleebvee efpeveebveer pees egeerJeeo kesuee lees
leeee efkeleerlejer Deieesoj mej meeo eebveer keeBesmeuee efJejesOe kejleebvee kesuee
neslee.4 meve 1947 meeueer heeefkemleeveeer ef veefce&leer nesTve osMeees oesve
legke[s Peeues. efmecee efJeYeepeve kejleebvee Fbepeeveer keeecemJeheer ee oesve osMeele
mebIe<e& kemee jenerue eeeer hetCe& JeJemLee keve "sJeueer. mJeeleb$e
DeeboesueveeceOes Deveske efJeeejmejCeeree ueeskeebveer DeeheDeeheuee hejerves eesieoeve
efoues.
eebleerkeejer efJeeejeJej efJeMJeeme "sJeCeeje Ske Jeie& mJeeleb$e Deeboesueveele
DeeIee[erJej neslee. ee ieeee celes, mJeeleb$eeehleermee"er efnbmee efkebJee onMele
nee SkecesJe ceeie& Deens. DejefJeboees yebOet ef JejWkegceej Iees<e Je efJeJeskeeveboees
yebOet YegheWveeLe oe eebveer 1905-06 ceOes yebieeueer leCeele ee meMee
eebleerJeeoeee emeej kesuee. eee megceejeme cenejeêle veeefMeke esLes efJe.oe.
meeJejkej eebveer DeefYeveJe Yeejle ner mebmLee kee{gve leCeebvee meMee
eebleerJeeoeeer oer#ee osCeeme megJeele kesueer.5 yebieeueer leCeele yebieeueee
HeeUCeeree keeUele ee meMee eebleerJeeoeuee megJeele Peeuesueer efomeles. ee
Deeboesueveele Deveske leCeebveer Yeejleceelesmee"er efpeJeeeer Deengleer efoueer.
Yeejleeee mJeeble$e Deeboesueveele ye@. meeJejkej, eeHeskej yebOeg, JeemegosJe
yeUJeble He[kes, jepeieg, megKeosJe ee meieUeeee eebleerkeejer ceeiee&Jej
efJeMJeeme neslee. pegueceer jepeJeerlegve nee osMeeeer megkee kejCes leebes keeeos
keevegve ve pegceeveves ns leebes Oewe& nesles. Deeheuee meceepeeee uesKeer les meJe&
eebleerkeejer nesles DeeefCe cejCeesej DeeheCe leebvee ngleelcee cnCetve ieewjefJeues heCe
efyeerMe mejkeejee uesKeer les onMeleJeeoer nesles.6 ee eebleerkeejkeebveer osMeebuee
mJeeleb$e efceUeJes DeeefCe mJejepeeeer mLeehevee JneJeer eemee"er ns Deeboesueve
eeueefJeues nesles. ef yeerMeebee celes ns onMeleJeeoer ke=les Demeues lejer Yeejleere
veeieefjkeebveer ee eebleerkeejkeebvee osMeYee cnCetve ceeve efouee Deens. Yeieleefmeb n
DeeefCe leebee menkeeNeebveer DemesyueerceOes yee@cye Heskeuee leebee GsMe
138
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

kegCeeueener vegkemeeve hees neeJes ne veJnlee lej yenerNee efyeerMeeuee Yeejleereebee
DeeJeepe Ssket eeJee ne neslee.7 leebveer keOeere meeceeve veeiejerkeeb vee vegkemeeve
heesneefJeues veener. 1911 ceOes uee@[& neef[ie eebee efouueer eJesMeeee
efcejJeCegkeerJej Peeuesueer yee@cyeHes ke, keuekeleeee ceeefCekeleuee yee@cye ke,
veeefmekees keueskej pe@kemeve eebee Ketve, ueenesjceOes Peeuesuee mee@[me&ee Kegve
DeeefCe Yeieleefmebn, megKeosJe, jepeieg eebveer ceOeJeleea efJeOeerceb[Uele Heskeuesuee
yee@cye F. onMeleJeeoer leCeebeer keener ieepeuesueer ke=les Deensle.8
mJeeleb$eeehleerveblej Yeejleele onMeleJeeoer Ieveebvee Tle Deeuesuee efomelees
efJeMes<ele: 1960 veblej Yeejleele DeMee Ieveebes eceeCes Jee{ues. Deepe
onMeleJeeoeves Deblele DeeeU efJeeeU mJehe OeejCe kesues Deens. Yeejleeuee
Deveske Je<ee&heemeg ve onMeleJeeoeMeer Pegpb e oeeJeer ueeiele Deens. mJeleb$e Yeejleele
meeOeejCele: keeMceerjheemegve ee mecemesMeer meg Jeele Peeuesueer efomeles. leeveblej
Deveske jepeebvee ee mecemesves eemegve ekeues Deens. hebpeeye, leeefceUvee[t,
Deemeece, heb.yebieeue ee jepeele onMeleJeeo JesieJesieUee mJeheele DemleerlJeele
Deens. hebpeeye, keeMceerj, Deemeece DeeefCe leeefceUvee[t ee jepeele pevceuesuee
DeeefCe efJekemeerle Peeuesuee onMeleJeeoer mebIeveebveer ee jepeele keener ceeieCee
DeeefCe mecemee IesTve peveYeeJevee Ye[keeJeuee DeeefCe ceie efnbmeelceke ceeiee&ee
DebJeueye keve ee Yeeieele Deeheues heee jesJeues.9 Yeejleele efvecee&Ce Peeuesuee
ee onMeleJeeoer mebIeveebvee Mespeejer jeêke[tve meJe& ekeejeer ceole kesueer peele
Deens. keeMceerjceOes DeueieleeJeeoer onMeleJeeoer mebIevee leeej Peeuee Deens.
leebvee heeefkemleeveee hee"eRyee efo metve eslees. veeieeueB[ ceOes ueeue[Wiee eer
eUJeU, hebpeeyeceOeerue efMeKe onMeleJeeo Deemeece ceOes yeebiueeosMeer
IegmeKeesjeruee DeeUe IeeueCeemee"er GuHee ner mebIevee Goeeme Deeueer.10
eeJeve Demes efmeOo nesles keer, Deemeece DeeefCe hebpeeye jepeele pee
onMeleJeeoer mebIevee efvecee&Ce Peeuee leebvee heeefkemleeveJoejs DeeefLe&ke DeeefCe
Meeee Je eefMe#eCeeeer ceole kesueer peele Deens.
onMeleJeeoeves eYeeJeerle Yeejleere jepekeejCe :onMeleJeeo ner ueeskeMeener jeêmeceesjeer Ske ecegKe mecemee yeveueer Deens.
Deeheuee jepeele Meeblelee DeeefCe megJeJemLee emLeeefhele kejCeemee"er eleske
osMe eelve kejle Deens. ueeskeMeener jepeJeJemLesle onMeleJeeoees mLeeve keee
eeefJe<eeer efJeefJeOe efJeeejJeble DeYeemeke eele celeYeso efometve esleele. eeefJe<eeer
efJeefJeOe erkeesCeelegve Jeweejerke ceeb[Ceer Peeuesueer Deens. ueeskeMeenerle Meemeve
JeJemLesle meeceeefpeke mebjevesle yeoue kejeJeeeee Demesue lej lees Meeblelesee
ceeiee&ves kesuee peele Demelees. onMeleJeeoer Meeblelesee ceeiee&Jej efJeeeme "sJele
veener. leebee efnbmesJej efJeeeme Demelees. Decesefjkee, Yeejle, Fbiueb[, eevme ee
osMeele ueeskeMeener meceepeJeJemLee Deens. ee JeJemLesle eleske veeiejerkeeuee
mJeble$eheCes efJeeej kejCeeee DeefOekeej Demelees. Deeheuee De[eCeer
ceeb[Ceeee hetCe& DeefOekeej Demelees. meJe& peeleer, Oece& DeeefCe hebLeeee ueeskeebvee
ueeskeMeenerle eefleefveefOelJe eehle nesle Demeles. meieUeebee efJeeejees eefleefyebye
keeeosceb[Uele Gcele Demeles. meceepeJeJemLesle Meeblelesee ceeiee&ves heefjJele&ve
kesues peeles. DeMee meceepeele jepekeere nlee, efnbmee, onMele DehenjCe ee
yeeyeeRvee mLeeve vemeles. onMeleJeeoeeer efJeeejmejCeer ee efJeeejeee hetCe&
efJejesOeele Deens. Yeejleere ueeskeMeener Deelee heefjhekeJe DeJemLeske[s ceeie&eceCe
kejle Deens. ee jepeJeJemLesuee yeeOee DeeCeCeees keece onMeleJeeoer mebIevee
kejle Deensle. Yeejleele efnbmee, DehenjCe, yee@cyemHees, celeoeve keWeJej keypee
kejCes Fleeoer IeveecegUs Yeejleere ueeskeMeeneree eJeemeeee Jesie ceboeJele
Deens.
1)
jepekeere Jeeereer nlee :Yeejleere jepekeejCeeJej onMeleJeeoeves ogjieeceer heefjCeece kesuee Deens. Deeheuee
GsMe meeOe kejCeemee"er jepekeere Jeeereer nlee ee meeOeveeee Jeehej
onMeleJeeoeves kesuesuee efomelees. cenlJeeee Jeeereer nlee kesueer lej leeme
DeefOeke eefmeOoer efceUle Demeles. onMeleJeeoeebvee Deeheuee efJeeej ueeskeeb heele
heesneeJeeeee Demelees ueeskeebceOes onMele efvecee&Ce kejeJeeeeer Demeles Je
eemee"er ne Deblele cenlJeeee heee&e Demelees. jepekeere Jeeereer nlee kejCes
ee yeeyele Heej cees" e Fefleneme Yeejleeuee Deens. Yeejleeuee mJeeble$e
efceUeueeveblej kesJeU mee[sheee ceefnCeeveer cnCepes 30 peevesJeejer, 1948
jespeer mebOeekeeUer megceejs heee Jeepelee cenelcee ieebOeer eebeer efveIe=&ve nlee
Peeueer. efnbogcenemeYesMeer efveie[erle veLegjece efJeveeeke iees[mes ee egJekeeves
efouueerleerue efyeuee& YeJeveeee heefjmejeleerue meeJe&peefveke eeLe&vee mLeUepeJeU
efhemlegueeletve ieesUee Pee[tve ieebOeereer nlee kesueer.11 keener ceeLesefHeJoejs
ieebOeeree nlesee eelve ee Deieesoj ner Peeuee neslee hebjlet leele eMe Deeues
veJnles. 30 peevesJeejer, 1948 jespeer ieebOeerpeer ee Deeflejskeer eJe=eeres yeUer
he[ues. Yeejleeuee mJeeble$e efceUeJes, osMeele meceevelee, megMeemeve emLeeefhele
JneJes eemee"er cenelcee ieebOeerveer Deblele cenlJeeeer Yetefcekee yepeeJeueer nesleer.
Deefnbmesee ceeiee&ves osMeele jeeee Ske LeWye ner ve meeb[lee osMeeuee mJeeble$e
efceUJetve osCeees keece pee Jeefeves kesues leeee Demee ogo xJeer Deble Peeuee.
mJeeble$eeveblej Deeflejskeer eJe=eeree yeUer "jCeejs cenelcee ieebOeer ns eLece
jepekeere Jeeer "jues.
meve 1980 ee veblej hebpeeyeceOes onMeleer keejJeeeees eceeCe Jee{ues.
efYebojveJeeues DeeefCe leeee meceLe&keebveer hetCe& hebpeeyeceOes DeJeJemLee efvecee&Ce
kesueer. keeeoeees jepe hebpeeyeele jenerues veener. o[heMeener, mJewjeeej
Jee{uee. mJeble$e Keefuemleeveee ceeieCeermee"er hetCe& hebpeeye hes gve G"ues, megJeCe&
ceboerj onMeleJeeoeee ecegKe Dee yeveuee. meJe& onMeleJeeoer keee&Jeeneres keW
cnCetve leeke[s heeefnues peeJet ueeieues. onMeleJeeoeebvee Leeb yeCeees megjef#ele
ef"keeCe cnCetve ee cebefojeee Jeehej nesJet ueeieuee. ns pesJne Fbefoje ieebOeeree
ue#eele Deeues lesJne leebveer megJeCe& ceboerjele mew ve IegmeJeues Je onMeleJeeoer
DeeefCe mewve eebeele ekeceke nesTve Mes Jeer mewveebveer ceboerjeee leeyee Iesleuee.
ee kejeJeeF&cegUs efMeKe mecegoeeeee YeeJevee ogKeeJeuee iesuee Je leeee yeoue
cnCetve 31 Dee@keesyej 1984 jespeer hebleeOeeve Fbefoje ieebOeer eebeer
leebeee efMeKe Debiej#ekeebveer nlee kesueer.12 Yeejleere jepekeejCeele peebee
ogiee& cnCetve GuuesKe kesuee peele neslee DeeefCe Yeejleere jepekeere eefeesuee
Ske meMee vesle=lJe peebveer eoeve kesues lee Fbefoje ieebOeereer nlee efMeKe
onMeleJeeoeJoejs Ie[Jetve DeeCeueer iesueer. Fbefoje ieebOeeree keeUele Deveske
meceepeesheeesieer efveCe&e Iesleues iesues. yeBkeebee jeêreerkejCeeee eMve Demesue
efkebJee yeebiueeosMees ekejCe Demesue leeceOes leebveer Deblele ke"esj efveCe&e
IesTve osMeeeer ceeve GbeeJeueer hebjlet Demes vesle=lJe osKeerue onMeleJeeoees yeUer
"jues. Fbefoje ieebOeeree peeCeeves Yeejleere jepekeejCeees Heej cees"s vetkemeeve
Peeueer. hebpeeye ceOes onMeleJeeoeJoejs mebceelej mejkeej eeueefJeues peele nesles.
jespe 12-15 ueeskeebeer nlee kesueer peele nesleer. veeieefjkeeke[tve yeUpeyejerves
Keb[Ceer pecee kesueer peele nesleer. meg JeCe& ceboerj Meeees Yeb[ej yeveues nesles.
Oecee&ee veeJeeKeeueer ueeskeebvee onMeleJeeoer keejJeeeele menYeeieer keve Iesleues
peele nesles. ns meJe& LeebyeefJeCeemee"er Fbefoje ieebOeervee Dee@hejsMeve yuet mej neleer
IeeJes ueeieues. Fbefoje ieebOeeree lees Deblele Oee[meer efveCe&e neslee. leeeer
efkebcele leebvee ceespeeJeer ueeieueer.13
Fbefoje ieebOeerveblej ner jepekeere JeeeRee nleses me$e mebheues veener. 21 ces
1991 jespeer jepeerJe ieebOeer keeBesmeee eeejemee"er leeefceUvee[t jepeele iesues
139
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

nesles. efueyesMeve eeiej Dee@He leeefceU F&uece ee onMeleJeeoer mebIevesee
eceeCeele efnbmeseer efveefce&leer nesle Deens.15 Yeejleele efyenej DeeefCe GejeosMe ee
meomeebveer ceeveJeer yee@cyeee Jeehej keve jepeerJe ieebOeer eebeer nlee kesueer
jepeele iegvnsieejer esUeeJoejs celeoeve keWeJej keypee kesuee peeles. celeoejebvee
leeeeceeCes ee mebIevesves eeruebkeses je^heleer ebefkee ketceejlegbiee DeeefCe
OecekeeJeues peeles. yeesieme celeoeve kejJetve Iesleues peeles. Hebpeeye, Deemeece,
hebleeOeeve Yeb[ejveeekes eebee keeee&ueeeJej osKeerue nuuee kesuee ee
pecceg-keeMceerj ee jepeele onMeleJeeoer mebIevee celeoeveeJej yeefn<keej
mebIeveseer yuewke eeiej ner MeeKee ceeveJeer yee@cye eespevee eMemJeer kejCeele
ekeleele celeoeveeee efoJeMeer veeiejerkeebveer Iejeyeensj efveIet vees. DeMee Oecekeee
lejyespe Deens.14 eeruebkesle Meeblelee emLeeheerle JneJeer eemee"er jepeerJe ieebOeer
ee mebIevee osleele.
3)
onMeleJeeoer Ieveebveer mejkeejceOes Peeuesueer efmLelelebjs :eebveer Meebleer mesvee hee"efJeueer leeee jeie cnCetve jepeerJe ieebOeer ee leCe,
Gceee ceepeer hebleeOeeveeeer nlee kejCeele Deeueer. 31 Dee@iem 1995
Yeejleele Peeuesuee onMeleJeeoer nueele keenereer leerelee peemle nesleer. ee
Ieveebee heefjCeece jepe Meemeve DeeefCe keWMeemeveeee meeemLeeveeJej Peeuee
jespeer hebpeeyees cegKeceb$eer yesDebleefmebie eebeer ceeveJeer yee@cyeJoejs nlee kejCeele
Deens. 1993 meeueer cegbyeF&le Peeuesueer meeKeUer yee@cyemHees, Yeejleeee
Deeueer eboerie{ ceOes leebeeJej nuuee kejCeele Deeuee. efoueeJej efmebie yeyyej
ee yeyyej Keeuemeeee meomeebveer ne nuuee kesuee. eele cegKeceb$eer yesDeble
mebmeosJej Peeuesuee nuuee, pecceg-keeMceerjee efJeOeevemeYesJej Peeuesuee
onMeleJeeoer nuuee, 26 veesJnW yej 2008 jespeer cegyb eF&ee GeYeg
efmebie eebee ce=let Peeuee. efues eceeCse Flej ner onMeleJeeoer mebIevee Deelee
ceeveJeer yee@cyeee Jeehej ke ueeieuee Deensle. ee ceeveJeer yee@cyeJej efveeb$eCe
ne@sueceOes Peeuesuee nuuee ee Ieveebee ogjieeceer heefjCeece Yeejleeee
"sJeCes ner mebj#eCe eb$eCesme DeJeIe[ nesTve yemeues Deens.
peveceevemeeJej Peeuee Deens. ee nuueeves Hee Yeejleere meceepecevee Yesoues
Jeefjue eej DeeflecenlJeeee Jeeeree nlesJeve Demes mhe nesles efke,
veener lej MeemeveJeJemLesJej osKeerue heefjCeece kesuee Deens. 26 veesJnWyej
2008 jespeer cegbyeF&Jej pees onMeleJeeoer nuuee Peeuee. leeefJe<eeer he$ekeej
onMeleJeeoer jepekeere Jeeeree nlesuee Deeheues ue#e yeveJele Deens. leeJoejs
Yeejleeeer jepekeere JeJemLee DeeefCe mebj#eCe eb$eCesuee DeeJneve efoues peele
cenejeêes ie=nceb$eer Deej.Deej.heeerue eebvee eMve efJeeejleele. lesJne heeerue
Gej osleele efke, SJe{ee cees"ee Menjele DeMeer SKeeoer Ievee Ie[le Demeles.
Deens. cenelcee ieebOeer, Fbefoje ieebOeer, eebee nlesves Yeejleere jepekeejCeees ve
leecetUs ieghleej eb$eCee hetCe&heCes DeeMemJeer Peeueer Demes cnCelee esCeej veener.
Yeve efveIeCeejs vetkemeeve Peeues Deens. Yeejleere jepekeejCeeleerue ns eYeeJeer
lesJne he$ekeej ee Jeekeeeuee cees[t ve lees[tve oeKeJeleele Je MesJeer
vesle=lJe nesles. osMeeee jepekeere, meeceepeerke DeeefCe DeeefLe&ke efJekeemeele ee
vesle=lJeeeer cenlJeeeer Yetecf ekee nesleer. ee vesle=lJeeee nlesves Yeejleere
Deej.Deej.heeerue eebvee Deeheuee heoeee jepeerveecee oeeJee ueeielees.16
cenejeêee ie=nceb$eeves Deeheueer vewleerke peyeeyeoejer mecepetve Deeheuee heoebee
jepekeejCeeJej vekeejelceke heefjCeece Peeuee Deens.
2)
efveJe[Cetke eefeesJej onMeleer eer eee :jepeerveecee efouee. leee eceeCes keWere ie=nceb$eer efMeJejepe heeerue eeketjkej
eebveener Deeheuee heoebee jepeer veecee oeeJee ueeieuee. cegbyeF& Jej Peeuesuee efYe<eCe
ueeskeMeenerceOes celeoeve eefeesuee Deblele cenlJeees mLeeve Deens. meeJe&peefveke
onMeleJeeoer nuueees ns oesv ner ie=nceb$eer yeUer "jues. leeeeceeCes cenejeêes
efveJe[CetkeerJoejs eefleefveOeerke mejkeejeer mLeehevee nesles. eeJoejs Meemeve Deeheues
cegKeceb$eer efJeueemejeJe osMecegKe eebveener jepeerveecee oeeJee ueeieuee.
keecekeepe kejle Demeles. Deefnmb esee DeeefCe Meeblelesee ceeiee&ves meee heefjJele&ve
cegbyeF&Jej Peeuesuee ee onMeleJeeoer nueeves ceneje^ Meemeve DeeefCe keW
kejCeemee"er efveJe[Cetkee ne SkecesJe heee&e Deens. Yeejleele oj heee Je<ee&ves
Meemeve eele cenlJeees ceeveues peeCeeNee vesle=lJeeuee ee nuueecegUs jepeerveecee
ueeskemeYee DeeefCe efJeOeevemeYesee efveJe[Cetkee nesleele. ueeskemeYee DeeefCe
oeeJee ueeieuee. cegKeceb$eer ne yengcele eehle he#eeee veslee Demelees Je
efJeOeevemeYesle pee he#eeuee yengcele eehle nesle Demeles lee he#eeuee Deveteces
Meemeveeee mebeeueveemee"er lees Deeheuee Flej menkeeNeebeer (ke@yeerves
keW DeeefCe jepeele meee mLeeheve kejCeeee DeefOekeej eehle nesle Demelees.
ceb$eeeer) efveJe[ kejle Demelees. cegKeceb$eeee jepeerveecee ne hetCe& ceb$eerceb[Ueee
efveJe[Cetke eefeee Meeblelesee DeeefCe mJeeble$eeee JeeleeJejCeele heej he[Ces
jepeerveecee ceeveuee peelees. cenejeêee jepekeejCeeJej ee nuueeves ogjieeceer
DeeJeMeke Demeles. Meeblelesle celeoeve Peeues lej ueeskeebee Keje keue mhe nesle
heefjCeece Peeuee Je Meemeveele efmLeleblej Ie[tve Deeues.
Demelees. onMeleJeeoeves efveJe[Cetke eefeesuee DeeJneve efoues Deens. efveJe[Cetke
4)
onMeleJeeoeves veeiejer mJeeble$eeJej ieoe DeeCeueer :keeUele meceepeele efnbmee hemejefJeCes, celeoeve keWeJej keypee kejCes, ueeskeebvee
celeoeve ke vekee cnCet ve OecekeeJeCes, efveJe[Cetke eefeesJej yeefn<keej ekeCes
veeiejerkeebvee keener DeefOekeej eehle JneJes eemee"er peieele Deveske Je<e& mebIe<e&
Peeuee Deens. eevmeee jepeeebleer ves mJeeble$e, mecelee DeeefCe veee ner lelJes
eecegUs celeoeve eefeesuee KeerU yemele Deens. Yeejleele hetJeexej jepe,
peieeuee efoueer. DeeOetveerke jepeele eleske veeiejerkeeuee jepeeJoejs keener
keeMceerj DeeefCe hebpeeye eebleele onMeleJeeoeves efveJe[Cetke eefeesle De[LeUs
DeeCeues Deens. celeoejebvee Deeheuee celeoeveeee DeefOekeej efveYe&eheCes DeeefCe
DeefOekeej eoeve kesues iesues. Yeejleele jepeIevesee keuece 12 les 35 ceOes
efvejhes#eheCes yepeeJelee Deeuee heeefnpes ner ef veJe[Cetkeereer heefnueer Je DeefveJeee&
veeieefjkeebee cetueYetle DeefOekeejeee GuuesKe kejCeele Deeuee Deens. Yeejleere
De Demeles. onMeleJeeoeves leeceOes Deveske De[LeUs GYes kesues Deens.
jepeIevesee eflemeNee Yeeieele cegueYetle DeefOekeejees efJeJeseve kesues iesues Deens.
ueeskeebvee celeoeve keWeJej peeCeeeer efYeleer Jeeg ueeieueer Deens. keener Yeeieele
ns DeefOekeej peieeleerue Flej jepeIevesleerue DeefOekeejehes#ee Jeeheke Deensle.
onMeleJeeoer keejJeeeebvee efveebe$f ele "sJeCeemee"er mewefvekeer nmle#eshe kejeJee
jepeIevesle ee yeeyeleerle 23 keueceeee meceeJesMe kejCeele Deeuee Deens.17
ueeieuee. efnbmee LeebyeefJeCeemee"er mewveeee Gheeesie cnCepese efnmb ee efveebef$ele
Yeejleere jepeIevesves veeieefjkeebee DeefOekeejebvee eeOeeve efoues Deens.
kejCeemee"er efnbmesee Jeehej kes uee peeJet ueeieuee. Meemeveeuee DeeCeeryeeCeer
jepeIevesee keuece 14 les 22 vetmeej mJeeble$eeee DeefOekeej veeieefjkeebvee
meMe heefjef mLeleer Iees<eerle kejeJeer ueeieles. pecceg DeeefCe keeMceerj jepeele
osCeele Deeuee Deens. efJeeej Je DeefOeJeeeres mJeeble$e JeeerefJekeemeele
melele keHee&t ueeJeuee peelees. peecetUs meeceeve ceeCemeeeer GheefpeefJekee pee
cenlJeees ceeveues iesues Deens. onMeleJeeo eJe=eeR veer Yeejleere veeiejerkeebee ee
JeJemeeeeJej eeueles les JeJemeee yebo jenerueecetUs leees DeeefLe&ke vetkemeeve
mJeeble$eeJej yebOeves DeeCeueer Deensle. Deecner meebielees les Sskee DeMeer Oecekeer
nesles. Yeejle mejkeejves onMeleJeeoeuee eefleyebOe IeeueCeemee"er e[e DeeefCe
veeieefjkeebvee efoueer peeles. pej SKeeoee Jeeerves onMeleJeeoer ieeee efJejesOeele
heese meejKee keeeoeeeer efveefce&leer kesueer Deens. MeemeveeJoejs onMeleJeeo
yeesueeeeer efnbcele kesueer lej leeuee peerJes ceejCeeeer Oecekeer efoueer peeles.
Deeeskeeele DeeCeCeemee"er pee Gheeeeespevee kesuee peele Deens leeleg ve keener
:
140
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

SKeeoee Je=ehe$eeves onMeleJeeoer ieeee efJejesOeele yeeleceer eheueer lej lee
Je=ehe$eeee mebheeokeeuee Oecekeee eeeuee ueeieleele. leeee keeee&ueeeeer
cees[lees[ kesueer peeles eeJeve Demes mhe nesles efke, onMeleJeeoeves veeiejer
mJeeble$eeJej DeeIeele kesuee Deens. veeiejerkeebceOes efYeleeres JeeleeJejCe efvecee&Ce
kesues Deenss. onMeleJeeoeeee Ieele-heeleeuee efveebef$ele kejCeemee"er Meemeveeuee
ke"esj heeJeueb GeueeJes ueeieleele. leemee"er heesueermeebvee DeefOeke DeefOekeej
eoeve kejeJes ueeieleele. Heesueerme veeieefjkeebeer Pe[leer IesCes, eewkeMeer kejCes,
oes<eer Demeueeves Jeeueeme Keuee oeKeuee kejCes F. keejJeeF& kejle Demeles,
keOeer-keOeer ns kejle Demeleebvee meeceeve veeiejerkeebvee eeee Hekee yemelees.
efve<ke<e& :ceeveJeeee Glheeer yejes yeje onMeleJeeoer eJe=eeree pevce Peeuee.
ceeveJeer mJeYeeJe ns Deveske ekeejes Deensle. keeneree Deef nbmesJej efJeeeme Demelees
ceeveJeleeJeeoeuee les cenlJe osleele lej keener efnbmesee ceeie& ne heefjJele&veeee
Debleerce DeeefCe cenlJeeee ceeie& ceeveleele. onMeleJeeo efnbmesee ceeiee&Jej efJeeeme
"sJeCeeje ie Deens. ceeveJe esUer DeJemLesle Demeleeveee onMeleJeeoeuee
mebIeerle mJehe eehle nesCeeme megJeele Peeueer. esUer DeJemLesle Ske esUer
Deeheues Jee&mJe efmeOo kejCeemee"er ogmeNee esUerJej nuuee kejle Je hejeYetle
esUeree meomeebvee iegueece yeveJetve Deveble eelevee efouee peele Demele.
eeeerve keeUele Deveske jepeele DeMee esUee DemleerlJeele neslee. ceOe
jefMeeele Demeuesueer efmeefLeeve esUer ner Deleble egj DeeefCe mebIeerle
onMeleJeeoer esUer nesleer. leeeeceeCes Yeejleelener eeeerve keeUele
peeleerJeJemLesee DeeOeejs GeJeCe& peeleeRveer Keeueee peeleeres Mees<eCe keve
leebvee iegueeceemeejKeer JeeieCegke efoueer. ceOeegie ns DebOekeej egie ceeveues peeles
ee keeUele peieele meJe&e osMeele ngkegceMeener JeJemLesuee Tle Deeuee neslee.
jepeJeJemLeshes#ee Oece&mebmLee Jeje{ nesleer. Oece&mebmLesee DeeosMe jepemebmLesuee
yebOevekeejke Demeueeves ee keeUelener Oecee&ee veeJeeKeeueer onMeleJeeoeee
emeej Peeuee. Yeejleele ee keeUele cegmueerce jepekeleeeer meee nesleer keener
jepekeleeveer pevelesee Deeleesveele U kes uee. jepeJeJemLesee veeJeeKeeueer

jepekeere onMeleJeeoeueeme eeslmeenve osCeele Deeues.
DeeOegefveke keeUele eWe jepeeebleeree JesUsme onMeleJeeoeee keUme
Peeuee. je@yesmheerDejves efieuesef veee meeneeves 50 npeej ueeskeebeer keeue kesueer.
leeeeceeCes efnuej DeeefCe cegmeesueerveerves Deeheuee jepeele cees" ee eceeCeele
vejmebnej kesuee. Yeejleele onMeleJeeoeme Fbepeees Hees[e Je jepe keje
(Devide and Rule) ns OeesjCe hees<eke "jues. ee OeesjCeecegUs efnob gcegmueerce eebeele peeleere les{ ef vecee&Ce nesGve ee Oeeefce&ke mebIe<ee&ves kej
Oeeceeake mebIeveebvee pevce efouee Je ee mebIeveebveer veblej onMeleJeeoer ceeiee&ee
DeJeuebye kesuee. Yeejleele onMeleJeeoeme efmeceeJeeo ns Ske cenlJeees keejCe
efomegve esles. Fbepeebveer cegece keeMceerj eMve DeeefCe jepeeee meercee JeJemLeerle
efveefele ve kes ueeves Deepe Yeejleeuee onMeleJeeoeuee leeW[ oeeJes ueeiele Deens.
Yeejleele keeMceerj, hebpeeye, Deemeece jepeele onMeleJeeo Jee{eJee eemee"er
Mespeejer je^ esLeerue onMeleJeeoer mebIeveebvee meJe& ekeejeer ceole kejle Deens.
keeMceerjceOeerue onMeleJeeoer mebIevee efpeneo ee veeJeeKeeueer keeMceerjceOes
DeMeeblelee efvecee&Ce kejle Deens. hebpeeyeele JesieUee Keefuemleeveee ceeieCeermee"er
efnbmee hemejefJeueer iesueer. lej Deemeece jepeele yeebiueeosMeer IegmeKeesjereer
eefleefeee cnCetve onMeleJeeo ef vecee&Ce Peeuee. GuHee ee mebIevesves
DeemeececeOes DeMeeblelee efvecee&Ce kesueer.
efve<ke<e&le : Demes meebielee esF&ue efke, onMeleJeeo ceeveJeer meceepeeuee
ceOeegieele IesTve peeCeeje efJeeej Deens. Mees<eCecege meceepe efvecee&Ce kesueeme
onMeleJeeo mebhegele esF &ue DeeefCe onMeleJeeo mebheJeueeefMeJeee Mees<eCe cege
meceepe efvecee&Ce nesCeej veener Demes ns meceerkejCe Deens. onMeleJeeoeee
Geeveemee"er peieeleerue meJe& osMeebveer mebIeerleheCes, efJeeemeeves keee& kejCes
DeeJeMeke Deens.
meboYe&
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
11)
12)
13)
14)
15)
efveMlej Keevekeener, [e@. efieefjjepeMejCe DeeJeeue, DeeblekeJeeo : efpeccesoej keewve ?, efouueer, 2009, he= 93.
ke=<Ceevebo Megkeuee (mebhee.), Devleje&ê re DeeblekeJeeo Deewj Yeejle, efouueer, 2012, he= 131-132.
ue#ceCeMeeeer peesMeer (ecegKe mebhee.), ceje"er efJeekeesMe, Keb[ 7, cegbyeF&, 1977, he= 669.
meb.cee.ieiex (mebhee), Yeejleere meceepe efJ e%eeve keesMe, Keb[ 3, hetCes, 2007, he= 90-91.
hegJ eexe e. 3, he= 669.
ceeOeJeer kegbs (mebhee.), efn bmee les onMeleJeeo, hetCes, 2009, he= 124.
DeCe ef$ehee"er, DeCe heeb[s, Deevebo eOeeve F., cegmueerce DeelebkeJeeo yeveece Decese fjkee, efouueer, 2002, he= 30.
megneme ketuekeCeea, efceefuebo ebheevesjkej, Demee Ie[uee Yeejle, hetCes, 2013, he= 94.
Hebef[le veueeJe[s, Yeejleere ueeskeMeener : efmLeleer DeeefCe ieleer, Deewjbieeyeeo, 2011, he= 77
ceeveebo KeC[suee, Devlejje&êre DeeblekeJeeo, peehetj, 2011, he= 115.
16)
17)
efpeleW efmebn , oef#eCe SefMeee ces DeeblekeJeeo keer mecemee, veF& efouueer, 2012, he= 168.
hegKejepe pewve SJeb yeer.Sue He[de ree, Yeejleere Meemeve SJeb jepeefveleer, Deeieje, 2004, he= 159.
Rohan Gunrala, The LTTE and Susaide Terrorism, Chennai, 2000, Page, 107
Shridhar K. Khatri, Gert W. Kueck, Terrorism in South Asia Impact on development and democratic Process, Delhi,
2003, Page, 189.
141
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Political Science
, , , ,

,

-

` '

,

11 2001

` '

"

,
"
"
,
,

"

,
-

,

:
, ,

66

-

( )

( )

66 4
1971
,

:
1989
, ,
50 60

11 2001

142
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

1989
- 23

-

,

, , ,
, ,
(IM)
- - (HUJI)
(SIMI)
,

`
'

:

,
(FATA)

-

(TTP) ,

- - (HUJIB) - (JMB)
- - 1990

(MULTA) - ()
1976
(LTTE)

,

,

meboYe&
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
-
-
- -
-
Global Politics Jenny Edkins and Maja Zehfuss
International Terrorism Ed. K.R.Gupta
Islamic Terror Avner Falk
The Terrorisms Reader David J Whittaker
Understanding Terrorism Challenges Perspectives & Issues Gus Martin
143
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Public Administration
jespeieej nceer eespevee Je heeCeuees #es$e efJekeeme : eeceerCe

efJekeemeebes meeOeve''
ee.meblees<e efYeJemeve keeke[s
uees kemesJee keuee Je efJe%eeve ceneef Jeeeuee,Deewjb ieeyeeo
heeCeer Je ceeleer ner eeceer Ce Yeeieeleerue ueeskeebeer Ghepeer efJekes eer

meeOeves Deens le. leebee Nneme cnCepes ueeskeebee peer Jeveeceeee Nneme,
peef ceveeree Nneme Leeb yeJet ve heeCeeeer GheueyOelee Jee{efJeCeemee"eree
cetueYet le meg efJeOee efvecee& Ce kejCeees eelve kejCes iejpes es Deens . ee meg efJeOee
pee ke=leer let ve efvecee& Ce kejlee esleer ue, leer efJekeemeke= leer cnCepes eeceer Ce
jespeieej nceer eespevesletve heeCeuees #es$e efJekeeme kejCes nes e. eeceerCe
efJekeeme Deeef Ce heeCeuees #es$e efJekeeme eeee heej Ieefve mebyeb Oe Deens ,
keejCe eeceerCe Yeeieeee efJekeeme kejCeemee"er mJeeleb$ehetJe& Je mJeeleb $eesej
ee oesvner ner keeUeceOes ef JeMes <e eelve Peeueees ef omeles. Meemeveeeer
eles ke ke=leer ner eeceer Ce efJekeeme kejCeeee nsletves Demeles. Goe. hebeeele
jepeeer mLeehevee, jespeieej nceer eespeveslet ve peuemeb JeOe& veees Gheeej jeyeJeCes ,
cnCepese eeceerCe efJekeemeeee er kees veeletve eelve kes ues peeleele. KeNee
DeLee& ves eeceerCe efJekeeme meeOeeJeeeee Demesue lej Mesleer ee efJekeeme keve
Glheeove Jee{JeCes, Mesleer DeeOeejer le GeesieOeb os, pees [Oeb os meg kejCes
DeeJeMeke Deens. peele keg kekeg heeueve, MesUer -ceW{er heeueve,
celmeheeueve, og iOe JeJemeee, ogiOeDeeOeejerle heoeLe&, heueeslheeove
Fleeoer ee meceeJes Me neslees . eelet vee Mesleer DeeOeejer le Glheeoveele Jee{
nesF&ue.1 eeceer Ce Yeeieeleerue ueeskeebee neleeuee keece efceUsue, veieoer hew mee
neleele esF&ue, leeletvee leebee jenCeerceeveeee opee& megOeejsue, KeeCe heeCeeee yeeyeleer le yeoue nes F&ue. Mew #eef Ceke Iekeeb Jej ef JeMes <e ue#e os Ceele
es F&ue MeslekeNeebee Deelcenles uee ueieece yemesue. heee&JejCeeee Nneme
nesCeej veener . eeletvee eeceer Ce Yeeieeee meeceeef peke, DeeefLe& ke,jepekeer e,
meebmke=efleke Je Mew #eef Ceke ef Jekeeme nesJetve eeceer Ce Yeeieeee Meeele ef Jekeeme
nesF&ue.
mJeeleb $e ue{eees ves les kew . efJe. me. heeies eeb ee efJeMes<e
eelveelet ve jespeieej nceer ees pevee ceneje^ ele meg Peeueer. heeies eebveer Deves ke
Je<ex DeYeeme keve Kes[eeleerue iejer yeeb vee keeceeee nkeke Je mebj#eCe
osCeeee nsletves DeeefCe iejeryeebee eceelet vee ieeJeeee ef Jekeeme
meeOeCeemee"er jes peieej nceer ees peves ee DeejeKe[e leeej kes uee iesuee. lemese
meve 1972 ee ceneje^ eleer ue leer e og <keeUeee heef jef mLeleer le jes peieej
nceer ees peves ee DeejeKe[e leeJes Ues cegKeceb $eer JemeblejeJe veeF& ke Je Deve
jepekeer e ves leebveer efmJekeejuee. jes peieej nceer eespevee ner meve 1974
heemet ve meJe& ceneje^Yej jeyeef Jeueer peeCeejer ees pevee cnCet ve Goeeme Deeueer.
1977 ceOes jespeieej nceer eespevee keeeoe kesuee Deeef Ce leecegUs
ceneje^ eleer ue iejeryeebvee keece ceeieCeeee keeeosMeerj DeefOekeej efceUeuee.2
:
meve 1972 ee og<keeUer Je<eea cenejeêuee ee eespevesee ceeOeceeletve

osJeotlee Yes uee DemeeJee SJe{s cenlJe eehle Peeues nesles. keejCe 1972
ee og<keeUele peveles me DeVe - Oeeve veJnles , ee eespevescegUs leebvee
neleeuee keece efceUeues, DeVe efceUeues leelet vee jmles , heeCeuees #es $e
efJekeemeeeer keeces os Keer ue Peeueer.
jespeieej nceer ees pevee ner eeceer Ce Yeeieeleer ue iejeryeer nefJeCeejer
ceneje^ mejkeejves eLecele: jeyeJeuesueer eespevee Deens . Kes[eeleerue eceeeer
keeces kejCeejs iejerye, cepet j, Yetecf ener ve Je Deuhe Yet Oeejke Meslekejer Deeef Ce
og<keeU efkeb Jee og meNee kees Celeener keejCeeves yeskeej Demeuesuee meJee& mee"er
ner eespevee ceneje^ Meemeveeves jeyeefJeCeeme meg Jeele kesueer Kes[eeleerue
yes jes peieej, iejeryeebb vee keece osJetve leelet ve keg tb yeeee, ieeJeebee Je eeceer Ce
Yeeieebee meJe& yeepet vb eer ef Jekeeme JneJee, lemese iejer yeeb vee DeeOeej os Tve leeb eer
leekeo Jee{eJeer DeMeer jes peieej nceer ees peves eer ceeb [Ceer Deens. leeb ee
eceeletve eeceer Ce Yeeieeleerue Glheeove meeOeveeb eer Glheeokelee Jee{Jet ve
eeceerCe cepeg jeb vee yeskeej jeneJes ueeieCeej veener . Demesner Deeeemeve ee
ceneje^ jes peieej nceer eespevesle nesles.3 eee OeleeaJej jes peieej GheueyOeer Je
heeCeuees #es$e ef Jekeeme kejCeemee"er keW Meemeveeves os Keer ue ee ees peves uee
meg Oeeefjle he osJetve meb het Ce& Yeejleele je^ ere jes peieej nceer eespevee keeeoe 2005 ueeiet kes uee.
je^ er e eeceerCe jes peieej nceer ees pevee (NREGA) ne keeeoe
je^ er e jes peieej nceer eespevee cnCetve os Keer ue DeesUKeuee peelees . ne keeeoe
25 Dee@ iem 2005 jes peer Debceueele Deeuee. eeceerCe Yeeieeleer ue
keesCeleener keg b yt eeleerue keece ke Fef CeeNee eles ke eew{ (18 Je<ee&
Jejer ue) Jeeer me je^ ere eeceerCe jes peieej nceer eespeveWleie&le eles ke DeeefLe& ke
Je<ee& le efkeceeve Meb Yej ef oJeme meeJe&peef veke keeee&Meer meb yebefOele DemeCeeNee
ef"keeCeer Meejerejf ke keees keece kejCeeje DekegMeue keeceieej cnCetve
"jeef Jeke ef keceeve jespeboejerJej keece os Ceeeer nceer ne keeeoe oslees . Yeejle
mejkeejee keW er e eeceef Jekeeme Keeleeceehe&le ee ees peves ee meb hetCe&
keee&vJeeveeves efveefj#eCe jepe mejkeejee menkeeee& ves kejCeele esle Deens.
Yeejleeee eeceerCe Yeeieeleerue oeef jejs<es Keeueer ue peveleses , ef JeMes <ele:
DeOe&keg Meue Je DekegMeue keeceieejeb ee Kejs oer#ecelesceOes meg Oeej JneJee ns ee
eespeveses ceg Ke Gef Deens . osMeeleer ue iejerye Je eer cebleeceOeer ue Deblej keceer
kejCeeee ne Ske eelve Deens . cepetjebceOes meeOeejCele: Ske le= leer eebMe
efeee Demeeeuee heeefnpesle.4
144
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
je^ er e eeceer Ce jespeieej nceer keeeeeb leie&le heefnuee eceeb keeee

Deef Oemeteerleer ue heefjs o -1 ceOes meceeef Je eeoer le Keeueer ue eceeCes keeces
es leele. leele peuemebJeOe&ve DeeefCe heeCeuees efJekeeme, heeCeer b eeF&Jej
og<keeUerefmLeleer eUCeemee"er Jeveer kejCeeb men Je= #eueeieJe[, heeyebOeejs
keeces , peeceOes keeueJes, meg#ce Je ueIeg peueef mebeveeee meceeJesMe
neslees .DeuheYet Oeejke lemes e esee Meslekejer Jeiee& men Deveg metef ele
peceeleeree, oeefjejs<es Keeueerue keW mejkeejee Fbefoje DeeJeeme eespevesleer ue
ueeYeeLeea Deeef Ce peceerve megOeejCee ees peves le meceeef Je Iekeeb ee keg t yb eebvee
lemese 2008 ee Mes leer kepe& ceeheer ees peves leerue MeslekeNeebvee peueefmeb eve,
heejmeyeeie ueeieJe[ Deeef Ce peceer ve megOeejCes mee"er ceole kejCes, pegvee
peuemee"eeb eer , ees leebeer heg ve&yeeb OeCeer Je ieeU kee{Ces , peceerve megOeejCee,
hegjefveeb$eCe Je heeCeLeU peefceveer leerue heeCeeee ef veeje, yeejeceef nves eeceer Ce
meb hekee&mee"er eer oUCeJeUCe JeJemLee leeej kejCeemee"er eer keee&, Yeejle
efvecee& Ce eespevesleer ue jepeerJe ieeb Oeer mesJee keW eeer eece ceeef nleer keW cnCetve
efveefce&leer kejCes, leemee"er eeceheb eeele Fceejleer es yeebOekeece kejCes ,
eeef MeJeee jepe mejkeejebMeer JesUesJes Uer meuueecemeuele kes ueeveblej keW
mejkeejves Deef Oemetefele kesues ueer Flej kees Celeener keeceeb ee eele meceeJesMe
neslees .5
jepe mejkeejves peuemeb OeejCe veeJeeee Ske JesieUe efJeYeeie F.me.
1992 heemetve meg kesuee Deens . leeceOes ce= omeb OeejCe, meeceeef peke
Jeveer kejCe, ueIeg - heeyeb Oeejs Deeef Ce Yet peue meJex#eCe Deeef Ce efJekeeme eb $eCee
ee ef vejef vejeee Keeleebvee Ske$e yeebOeCeele Deeues Deens. leelet vee
heeCeuees #es$e efJekeeme keee& ece jeyeef JeCeeme eejbYe Peeuee. eele
Yet ceermeb meeOeve ef JeYeeie ner heeCeuees #es$e efJekeeme keee& eceeb eer
DebceueyepeeJeCeer kejle Demeleebvee he[erke peceer ve efkebJee veeefhekeeb eer peceerve
eebee ef Jekeemeemee"er og<keeUeJeCe #es $e keee& ece, JeeUJeb efJekeeme
keee&ece Deeef Ce Skeeef lceke keee&ece jeyeefJeues peeT ueeieues Deens le.
``he[ues uee heeJemeees heeCeer leemees yele Jeent ve peeCeejer Decet ue ceeleer
eemee"er Meeeer e %eeve Je DeeOegefveke leb $e%eeveeee DeeOeejs heeCeer Je ceeleer
eebee Skee #es$eeMeer meb yebefOele ef veees peve cnCepes heeCeuees #es $e efJekeeme
nes e''.6 heeJemeees heeCeer Skee ef JeMeeue Yet eos Meeleerue ceeleermeesyele IesTve
peeles. lesJne leeeer De[JeCetke keve leees mebJeOe&ve kejCeeueee heeCeuees
#es $e ef Jekeeme (Waterhed Development) Demes cnCeleele.
jespeieej nceer ees peves ee ceeOeceelet ve heeCeuees #es$eeee ef Jekeeme
kejleeb vee keceer heeJemeeee Yeeieele meceheeleUer ej, yeebOeyeb efomleer,
ce=omebOeejCe Je heuees lheeove, ueeYe#es$eele keceer heeCeeee keee& #ece Jeehej
kejCeemee"er peefceveer ee Yet efJekeemeees keece kejCes, veeuee - yeb ef[ie
yeebOeCes , JeUCe yebOeejs Je ef meceW veeuee yeeb Oe, jes nees Debleie&le heUyeeie
ueeieJe[ eespevee, Deo& ve yeeb Oe, DeveIe[ oie[er yeeb Oe, heeboer yeeb Oe, pew eJf eke
yeebOe, ie@ efyeeve m^keej, MesleleUs , Kees oleUs, JevejeF& yebOeejs, hegveYe& jCe
ej, heeCeer Dee[Jee - heeCeer efpejJee, heePej leueeJe, Je=#e ueeieJe[, ejeF&
:
efveye Oe Fleeoer Gheeej efkeb Jee keee&ece jeyeJetve lesLeerue ef JeefnjeRee heeCeer
heeleUer le Jee{ kejCes , Jeentve peeCeeNee meg efheke ceeleeruee jeskeCes , Jeenlee
heeCeeuee efveeb ef$ele keve Yet ceeres YejCe LeebyeefJeCes, Yetecf e Gheees peve Deeef Ce
Glheeove Jeentve Mesleer ee efJekeeme keve eeceer Ce efJekeeme meeOe kesuee
peelees .7 os Meeleer ue heeCeeeer kecelejlee heenlee leemee"er Gheee
kejCeemee"er efJeef JeOe heeleUer Jej peuemeb JeOe& veees Gheeej kejCes eceeehle
Peeues Deens . cnCet ve jepe, ieebJe leeer ves eelve os Keer ue kejle Deens .
leemee"er keW-jepe Meemeve Devegoeve os Jet ve mLeeef vekeeb vee eeslmeenve osKeerue
osle Deens . leee yejesyej heeCeuees #es $e efJekeeme keee&ece Je
peueJeJemLeeheveeeer keeex peemleerle peemle jespeieej nceer ees peves ceehe& le
kes ueer peele Deens.
Lees[ke eele, ieeJeebieeJeele meceeef Je Demeues ueer ceewmeceer , DeMe,
Dekeee& #ece yejes peieejer otj kejCeemee"er, ieeJeebke[tve Menjeb ke[s nesCeejs
mLeueeb lej LeebyeefJeCeemee"er lemese mLeeefveke iejpeevegmeej ef Jekeeme keeee& le
jespeieej os Jet ve eeceerCe ef Jekeeme kejCeejer cenlJekeeb #eer , Jeeheke ef Jeeer e
eespevee jeêr e eeceer Ce jes peieej nceer eespevee Dee@ iem - 2005 heemetve
Yeejleeee 200 ef peueebceOes meg kes ueer ies ueer . Jele& ceeve keeUele ner
eespevee Yeejleeee meJe& 600 efpeueebceOes keeee&evf Jele Deens. ner ees pevee
ieeJeele jes peieej ef ceUJetve os Jet ve eeceerCe Yeeieeleerue iejer yeer otj keve
Glheeove Je= Ooer lej kejle Deense hejbleg leelet ve Peeues uee heeCeuees #es $e
efJekeemeeceg Us heeCeer heeleUer Jee{ueer, ef mebeve #es$e Jee{ues heee& eeves GlheVe
Jee{t ve eeceerCe efJekeeme meeOe nes le Deens.
efve<ke<e& :- (Conclusion)
1) jespeieej nceer eespevescegUs yesjes peieejeb vee Deeheuee IejepeJeU keece
efceUeues , leecegUs Gheemeceejer ee Je cet ueeb ee ef Me#eCeeee eMve
meg uee. ee eespevesee ceeOeceelet ve heeCeuees #es $e efJekeemeees
Gheeej Deef Oeke eceeCeele jeyeJeues peeleele. leecegUs eeceer Ce
Yeeieeleerue peceerveereer heeCeer heeleUer Jee{t ve Mes leerleer ue veieoer ef heke
heOoleercegU os efKeue jespeieej Jee{uee Je Mes leeres GlheVe os Keer ue
Jee{ues Deens .
2) jespeieej nceer ees peves ee ceeOeceeletve peuemeb OeejCeeeer keeces
Peeueeves jes peieejJee{er yejes yeje Glheeove Jee{ueeceg Us eeceerCe
Yeeieeleerue ueeskeebvee mJele:ee ieeJeelee keece efceUeueeves
Menjebke[s mLeueeb lejees eceeCe keceer Peeues Deens . leecegUs
Menjeleerue Pees he[heer, yes keejer, ieg vns ieejer meejKee mecemeeb vee
keener eceeCeele DeeUe yemeuee Deens .
3) Jee{lee ceneieeF&ee keeUele Meemeveeves jes peieej nceer eespevesleer ue
cepeg jebee heeef npes lemee jespeieej Yeee Jee{Jeuee vemeueeves, lemese
lees Jes UJs ej ef ouee peele vemeueeves, eeceer Ce Yeeieeleer ue yes jes peieej ns
keceer eceees keece Je Deef Oeke cees yeouee Demeueeves Geesie #es$eeke[s
JeUues Deens . leeeyejesyej heeCeuees #es$eeeer Je jmleebeer yejere
145
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
4)
keeces ner eb$eeee meneeeves kesueer peele Demeueeves hegvne

yes jes peieejer ee eMve Ss jCeer Jej esle Deens .
jespeieej nceer ees peves ke[s cenejeêleeruee veJns, lej Yeejleeleerue
peveles ves cees"ee Dehes #esves heeef nues nes les , hejbleg ee eespeves ueener
Ye eejeee mecemes uee meecees js peeJes ueeiele Deens. DeeefCe Gvneleevnele keeyee[ ke kejCeeNee pevelesee hew mee jepekeejCeer ,
Deef Oekeejer Je oueeue ef ieUbke=le kejle Deens . leeceg Us ee ees peves uee
Yeeeej nceer ees pevee Demes osKeerue meb yees Oeues peele Deens.
efMeheejMeer :- (Suggestions)
1) jespeieej nceer ees peves ejs kejCeele es Ceejer heeCeuees #es $e efJekeeme,
jmles Fleeoer keeces ner leeb ef$ekeee meeceeve opee&eer Demeleele.
leeeyejes yej eele nesCeeNee YeeeejecegUs os Keer ue peuemeb OeejCeeee
Gheeejebee opee& KeeueeJele Deens ] leeceg Us pees jeee heeJemeeves
lesLeerue heeCeer Je ceeleer yejesyej meeceeve peveles ee hew mee os Keer ue
Jeent ve peele Deens. cnCet ve heeCeuees #es$e efJekeemeeeer keeces opex oej
kejCeeJej Yej eeJee.
2) jespeieej nceer ees peves ceg Us eeceer Ce Yeeieele jes peieej GheueyOe JneJee.
Menjebke[s peeCeeNee uees{eeb es eceeCe keceer JneJes eemee"er ee
eespevesJej Yej efouee, hejbleg Menjeleer ue megefJeOee Je eeceer Ce
Yeeieeleerue megefJeOee eele Deef Oeke hejke Demeueeves Menjeb leerue
meg efJeOeebee ueeYe IesCeemee"er ueeske Menjeble peeleele. cnCet ve
Meemeveeves ef keceeve DeeJeMeke iejpee Jeerpe, heeCeer, jmles Fleeoer
meg efJeOeebeer het le& lee kejeJeer.
3) jespeieej nceer ees peveW leie& le kekeNeebvee keeceeee ceesyeoueele hew mee
Je Oeeve efoues peeles, hejbleg Deepeee ceneieeF& ee egieele ef ouee
peeCeeje cees yeouee Deef leMee keceer Demeueeves leeb ee GojefveJee& n
leeJej nesle veener cnCetve Meemeveeves efouee peeCeeNee ceesyeoueele
Jee{ kejeJeer pesCes keve leebee DeeJeMeke iejpeebeer het le& lee
nesF&ue.
4) eeceerCe jespeieej nceer ees peves ee ceeOeceelet ve DeefleMee Meejer efjke
ke kejCeeNee veeieefjkeebvee Skelej ceesyeouee keceer Deeef Ce leelener
leebee keeee hew Meeb Jej, jepekeejCeer , DeefOekeejer Je oueeue
[uuee ceejle Demeleele DeeefCe leebee keeee hew mee os Keer ue ns

n[he kejleele. eeJej Debkeg Me "sJetve Sketve Ske hewmee ne cepegjebee
efKeMeele peeF&ue DeMeer JeJemLee kejeJeer . lemese heeCeuees #es $e
efJekeemeeeer keeces ner eb $eeejs ve kejlee ceveg <eyeUeke[t ve kes ueer
peeJeer le.
meejeb Mele: jes peieej nceer eespevesee ceeOeceelet ve
meb yebOe os MeYej heeCeuees #es $e efJekeemeeeer Je peueJeJemLeeheveeeer keee& s kesueer
peele Deens. peeceg Us yesjespeieejebvee IejepeJeU keece ef ceUeues , jes peer jes eree
eMve meg uee, leebee DeeJeMeke iejpee heg Ce& nes Tve ueeieuee leelet vee
leebeer eieleer nes Ceeme ceole Peeueer Deens. leeeyejes yej ef oJemeW efoJeme Jee{le
eeueues ueer heeCeeeer mecemee heeCeuees #es $e efJekeemeeceg Us leeuee DeeUe
yemele Deens. #es $eeleerue heeCeer heeleUer Jee{ueer, efmeb eve #es$e Jee{ues leelet ve
veieoer ef hekes Jee{ueer Deeef Ce jespeieej GheueyOe nes Tve Mesleer es GlheVe os Keer ue
Jee{ues heee& eeves eeceerCe Yeeieeleer ue uees keeb ee meJee efieCe efJekeeme nes Ceeme
ceole Peeueer Deens. cnCetve jes peieej nceer ees pevee Je heeCeuees #es $e ef Jekeeme
eebvee eeceer Ce ef Jekeemeees meeOeve cnueeme JeeJeies " vees.
meboYe&
1)
Murthy J.V.S., "Watershed Management in India", Wiley Eastern Ltd. New age International Ltd.
2)
meeJeUs mebpee, ceeiesue leeuee keece : jespeieej nceer eespevee'', Jeeve mebmLee ekeeMeve, veeefMeke-2005 he=.e. - 01
3)
efkeee, he=.e. - 01
4)
DeeJeeue yeer. S., jespeieej nceer keeeoe-2005'', eeceerCe efJ ekeeme ceb$eeuee, ieesJ ee mejkeej-2005, he=.e. - 02, 03
5)
www.pib.nic.in. (he$emetevee keeee&uee, veJeer efouueer )
6)
Mishra Archana, "Watershed Management" Authors Press Publishers of Scholarly books, Delhi 2001, PN-01
7)
Pranjape S., Jay K.J., Machado Terry, Varma A, Swaminathan S., "Watershed Based Development"
Bharat Gyan Vigyan Samithi, New Delhi - 1998 P.No. 05
:
146
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
Research Paper
Mass Communication & Journalism
Tkkfgjkrhpk okpd] is
iz{s kd vkf.k JksR;kaP;k ekufldrsoj
ifj.kke
MkW-ckykth ,y,y-fka
fkna s
iq.;yksd vfgY;knsoh gksGdj egkfo|ky;] jk.khlkojxkao rk-xaxk[ksM

ft-ijHk.kh
izLrkouk
rkouk %
Hkkjr vkt izlkjek/;es o eksB;k izek.kkrhy
tkfgjkr dysP;k izpaM foLrkjkP;k macjB;koj vkgs- 21
os krd gs tkfgjkrhps krd EgVys tkrsizlkjek/;ekaph ok< o tkfgjkrhph ok< ;ke/;s ijLij
laca/k vkgs- tkfgjkrheqGs izlkjek/;es lq: vkgsrdkj.k
rs vkfFkZd ikBcaG gks;- ;k tkfgjkrheqGs ukxfjdkaP;k
ekufldsroj eksB;k izek.kkr ifj.kke gksr vkgsTkxke/;s vesfjdsr 19 O;k krdke/;s
tkfgjkrhyk izkjaHk >kyk-izlkjek/;ekuk tkfgjkrhe/kqu
eglqy Eg.kts iSlk feGr vlrks- R;kpk okpd izs{kdkaoj
dk; ifj.kke gksrks- R;kapk fopkj dsyk tkr ukghmRikndkaP;k izfl/nhlkBh izlkjek/;ekdMs /kko ?ksryh
tkrs- vkk tkfgjkrhnkjkalkBh o`Rri=kapk [kikapk vkdMk
gk uQ;kpk vankt dj.;klkBh pakxYkk funsZkkad gksrkvktP;k ifjfLFkrhr Hkkjrkr o`Rri=s o brj izlkjek/;es
[ki ok<fo.;klkBh ,desdkakh tho?ks.kh Li/kkZ djhr
vkgsr- T;k mRiknukph tkfgjkr dsyh rs mRiknu
ukxfjd ?ksrks- Eg.kts R;kpk ifj.kke HksV ukxfjdkai;Zar
iksgpr vlrks- l/;k rj izlkjek/;e o o`Rri=kaoj
vyhy tkfgjkrh eq[; iku ,d o vU; ikukoj
izdkfkr gksrkr- ?kjkr o`Rrekui=s okp.;klkBh lq/nk
ykt okVrs- okpd fdaok izs{kdkapk fopkj izlkjek/;es
djhr ukghr- ;k lanHkkZr fopkj >kyk ikfgts- tkfgjkrh
;k ek/;ekapk lokZr egRokpk vk/kkjLraHk vkgsR;kaP;kfkok; ek/;ekapk O;olk; pky.kkj ukghrtkfgjkr Eg.kts] mRiknukcnyph ekfgrh ns.ks] tso<h
tkLr tkfgjkr dsyh tkbZy rso<h mRiknukaph ekx.kh
ok<sy- dq.kh vkiY;k uO;k mRiknukaph vksG[k d:u
ns.;klkBh tkfgjkrh djrkr- rj dq.kh vkiY;k ekykph
cktkjkryh fodzh lqjf{kr Bso.;klkBh] lekt tkx`rhlkBh]
dq.kh izfrek tksikl.;klkBh R;k tkfgjkrh djhr vlrkrvyhyrspk tkfgjkrhpk
tkfgjkrhpk lektkoj ifj.kke %
izlkj ek/;eke/;s vyhyrk gh tkfgjkr loZ=
iljysyh vkgs- izlkj ek/;eke/;s vyhyrk gh tkfgjkr
loZ= ijlysyh fnlrs- eknd] feV;k]ijQ;qEl fodrkr]
m/kku Mk;Vsph khris; vkf.k dkG;k csyOgsVe/;s
:
v/kZoV yiVysY;k enfudk fodr vlrkr- rh e| ;k

tkfgjkrh mRiknukcny Qkjl dkgh d/khp lkaxr
ulrkr- c;kpkk yksdkauk rs ikgrkp jkx ;srks- ijarq
dkghrjh fodk;pa EgVya dh] lsDl gk dkfguk lksik
ekxZ okVrks- rsaOgk m/kGwu Vkdk;yk djksMks :Ik;s fnys
Eg.kts mRiknukcny lkax.;klkj[kk dkgh ulra- rjh
pkyrs- okpdkap fdaok izR;sdkpk y{; os/kwu ?ks.;klkBh
vkyhyrspk okij eksB;k izek.kkr gksrks- R;keqGs izs{kdkap
y{k os/kys tkbZy ek= R;kpk ifj.kke vkiY;k lekt]
dqVwafc;] nskkoj >kY;kfkok; jkg.kkj ukghvkk
tkfgjkrh can dj.;klkBh dBksj ikoys mpyyh xsyh
ikfgtsr- vkWClsku ijQ;qe ;k vyhy tkfgjkrhoj
c;kpkk L=h la?kVukauh Vhdsph >ksM mBoyh ,o<ap
ukgh rj frP;koj cfgdkj Vkd.;kph ekx.khgh dsyhek= R;k tkfgjkrhoj dkghgh Qjd iMyk ukghchHkRli.kkP;k tkfgjkrh vkf.k ekufldrk
dks.kR;kgh izdkjpk chHkRli.kk tkfgjkrhe/kwu
nk[kfo.;kr ;sow u;s] Hkqr& fikkP;k ] ujd&ujdokl]
Hkkso.kkjh kkiokyh vknh g;k dYiuk vHknz vkgsrtkfgjkrhe/;s R;kpk mi;skx dsyk rj R;kpk izlkj gksowu
lekt?kkrd gksbZy- vkk vHknz dYiuk tkfgjkrhe/kqu
d/kh d: u;s] ek= ;kdMs n`yZ{k gksr vlwu R;kpkgh
okij eqfnzr vkf.k izlkj ek/;eke/;s tkfgjkrhrqu gksr
vkgs- R;kpk ifj.kke gk fo?kVd vkgs- vkk tkfgjkrh u
FkkacfoY;kl tknq&Vks.;koj vf/kd fookl clsy R;klkBh
vkk tkfgjkrhuka izlkj ek/;eke/kqu izfl/n d: u;sfouksnkph tkfgjkr %
vkiY;k xzkgdkauk iqjskh fouksncq/nh vkgs- vkh
vki.kkyk [kk=hus lkaxrk ;srs vkf.k rs vkiY;k
xzkgdkaukgh uhV tkuoysy- rjpa tkfgjkrhrhy
fouksnkpk visf{kr rs ifj.kke feGq kdrks- ek=
losZ{k.kkrwu nskkrhy 30 VDds ukxfjdkauk fouksn dsysyk
vkoMr ukgh] Eg.ktsp letr ukgh- dqBykgh fouksn
xaHkhji.ks ?ksrkr R;krwu HkkaM.ks] raVs fuekZ.k gksr vlrkrtkfgjkrhe/kwu fouksn okijrkauk rks vR;ar lko/ki.kkua]
dks.kR;kgh lektkP;k Hkkoukyk Bsp iksgpr ukgh uk !
;kpk vH;kl dj.ks vko;d vkgs147
NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1
migkl gk fouksnke/kyk /kksdk;nk;d izdkj vkgseax rks dks.;k O;Drhpk] lektkpk vlks migkl fdaok
mijks/k gk QDr mPpfkf{kr] mPp Hkzq yksdkalkBhp
okijrk ;sow kdrks- ek= ykxV] vksaxG] chHkRl o
/keZHkkouk nq[kko.kkjk ulyk ikfgtsr- vU;Fkk fouksnkpk
lektkP;k ekufldrsoj okbZV ifj.kke gksbyFk
FksP;k tkgjkrhpk ekufld ifj.kke %
eqfnzr vkf.k izlkj ek/;ekr fuank&ukyLrh
tkghjkrhrqu VkGk;yk goh- lektiq:k] daiuh vkf.k
lektkrhy izfrfBr O;Drh vU; dks.kkphgh FksP;k
tkfgjkrh d: u;s] frpk izHkko okpd] Jksrs] izs{kdkaoj
gksr vlrks- l/;kP;k ;qxkr ekfydk o brj
mRiknuklkBh nso&nsokaP;k tkfgjkrhpk okij gksr vkgsekfydke/;s nsoh] x.kirh] guqeku egknso&ikoZrh vknhaph
oskHkqk.k d:u f/kxaM /kkxaM djhr vlrkr- R;kpk
lektkoj foifjr ifj.kke gksrks;s.kkjh&ih<h R;kpk nq:mi;ksx d: kdrkrnso&nsoLFkkukpss LFkku fganq /kekZr eksBs ekuys tkrsR;kauk R;kaP;k tkxhp Bso.ks vfuok;Z vkgs- vU;Fkk
nqjmi;ksx ok<Y;kl lektke/;s rs< fuekZ.k gksbZyTkfgjkrhe/khy HkkkkkSyhpk Ekkufldrsoj ifj.kke
Tkfgjkrkrhy Ekkufldrsrhy Hkkkk y;c/n] lksih]
Mksynkj] pSrU;e;] kCnkph vlkoh ykxrs] rjp okpd]
isz{kdkaoj HkqjG iMw kdrs- lksI;k kCnkeqGs xzkeh.k
Hkkxkrhy ukxfjdkauk tkfgjkr letrs- vU;Fkk
tkfgjkrhpk vFkZ] mRiknukpk Qk;nk ;ke/;s vusdosGk
esG clr ukgh- o`Rrekui=ke/;s vusd osGk iku ,d
oj dkgh etdqj fnyk tkr ukgh- i.k ikukoj ksoVh
mtO;k fdaok MkO;k dksi;ke/;s daiuhpk yksxks okijrkrmPp fkf{kr yksdkauk R;k tkfgjkrhpk vFkZ letrkstkfgjkr ys[ku ekfgr vlysY;k ys[kdkdMwu dsys ikfgtstkfgjkrhrhy izR;sd d`rhyk ,d drkZ vlkok ykxrksfdz;kinkeqGs R;k tkfgjkrhyk ftoari.kk ;sr vlrksmiyC/k fdaok iqjorks ;k lkj[ks dks.krsp kCn Bksld`rh
lqpor ukgh- vls kCn Dophr pkyr vlrkr- R;keqGsa
Lusgkph Hkkouk fuekZ.k gksr ukgh- iqjorks ] nsrks]
miyC/k djrks] vls tsOgk vki.k Eg.krks rsaOgk okpdkauk
,d dksjMs i.kk R;kr tk.korks- vkf.k fodzhlkBh rks

dsOgkgh ;ksX; ulrks- xzkgd vkiyh lsok vf/kiklqup ?ksr
vkgsr- vkk vFkkZph tkfgjkr fyfg.ks] ;ksX; vlrsokpdkauk o iz{ksdkauk mRiknukcny] lsoscny vkiysi.kk
okVk;yk ikfgts- tkfgjkr dksjMh okVq u;s lekt]
xzkgdkoj dqBykgh ekufld rk.k iMq u;s- vkhp Hkkkk
kSyhpk okij gks.ks xjtsps vkgseFkGk tkfgjkrhpk ekufldrs
ekufldrsoj ifj.kke %
eFkGk
Eg.kts
ckrehpk
fkkZd
gks;tkfgjkrhdMs os/kwu ?ks.kkjh vkf.k tkfgjkrhryk laiq.kZ
lansk ns.kkjh eq[; vksG Eg.kts eFkGk Eg.krk ;sbZy- ;k
vksGh Ek/;s xzkgdkayk vkdfZkr dj.;kph kSyh okijyh
tkrs- eFkGk pkaxyk vlyk rj okpdkauk okpk;yk
izs{kdkauk ikgk;yk vkoMr vlrs- ;ke/;s eFkG;keqGsgh
okpdkaoj eksBk ifj.kke gksr vlrksdkgh tkfgjkrh vkk
gksr vlrkr dh] rh ckRkehp gks; vls okVrs- R;koj
fookl Bsoyk tkrks- dkykarjkaus okpdkapk fgjeksM gksrksR;kaP;k eukoj ekufld rk.k ;srkstkfgjkrhe/khy
tkfgjkrhe/khy QksVkspk okij
tkfgjkrhe/khy QksVks thoar okVk;yk gok- rks
d`f=e] Qlok] futhZo okVw u;s vU;Fkk tkfgjkrh ckcr
kadk fuekZ.k gksrkr- vusdnk vyhy o eknd QksVks
okijys tkrs- iksg.;kP;k ikskk[kkph tkfgjkr vyhy
dsyh tkrs- R;kpk ifj.kke vktP;k ;qod & ;qorh o
lektkoj gksrkslekjksi
21 O;k krdkr tkfgjkrhyk vf/kd egRo izkIr
>kys- tkfgjkrh fkok; mRiknukph fodzh gksr ukghmRiknukph fodzh dj.;klkBh xzkgkdki;Zar O;oLFkkiu
tkow kdr ukgh- R;keqGs eqnzhrek/;e o izlkjek/;ekpk
okijkus tkfgjkrh eksB;k izek.kkr dsY;k tkr vkgsvkokP;k&lOok iSls nsowu vyhy QksVkslg tkfgjkrh
dsY;k tkr vkgsr- lektkrhy ;qod&;qorh oj R;kpk
okbZV ifj.kke gksrks- R;krwup xqUgsxkjh ok<hl ;srs- gs
fp= Fkkacfo.;klkBh vyhy tkfgjkrhyk ek/;ekuh
fLodk: u;s- gkp fudkZ B: kdrs-
meboYe&
1234567-
MkW-Jhikr Hkkypanz tkskh&tkfgjkrhps kSyhkkL=] Jheaxsk izdkku 2007

jk-ds- ysys] ejkBh o`Rri=kapk bfrgkl&iq.ks dkWuVhusVy izdkku 1984
;kksnk Hkkxor & tkfgjkrhpk tx] ekSTk izdkku xzg 2009
fo-y- /kk:jdj &tulaidZd feekalk] pSrU; izdkku vkSjaxkckn
jesk tSUk] tulapkj foodksk uWkuy ifCyhkhagk] tSiqj 2007
jk-uk- ?kkVksGs] lektkkL=krhy lakks/ku rRo vkf.k if/nrh
lqfuy ekGh] ckrehnkjh ] jktgal izdkku uksOgsacj 2008
148

Manasshashtra Bahudnyanshakhiy Vicharpravah

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Manasshashtra Bahudnyanshakhiy Vicharpravah

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

:

ee. Sce.Sue. efnJeeUs

ee. er.Sme. ceesjs

ekeeMeve Je<e& - 2014

FROM THE DESK OF CONVENER

of this issue from

the connection domains of

Psychology to allow the expression, at the highest quality standards of

perspective but also the multidisciplinary view points.

Dr. Baig Akhtar Mirza

NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

[e@.eslevee e.meesvekeebyeUs* ieeekeJee[ jepejlve mebgojueeue**

[e@.heieejs heer.yeer.* Deefvelee DeMeeske yees[Kes**

NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

[e@.GppJeuee Ye[bies* JewMeeueer SkeveeLe jeceskes**

izk-Lusgyrk nRrk=; nGoh

ee. eefceuee njeroeme Yegpee[s

izk-lkS-fnikyh panzdkar ikaMs* Lojkuan ckyklkgsc lw;Zoa'kh**

[e@. JewMeeueer kesMeJe yeesosues

izk- lkS- dqyd.khZ ,l,l-,u,u- : iwoZxzg&,d vH;kl

ee. Jebovee veeceosJ e yevekej

NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

jeefOekee efJeMJeveeLe keeUs

ee.meeo Deyogue Depeerpe censy egyemeeye

keeskees heg<heuelee veeceosJe

[e@.megefveue efMebos* yeeueemeensye efkeuees**

ee.meblees <e efYeJemeve keeke[s

MASS COMMUNICATION & JOURNALISM

NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

(higher mental ability)

NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

and synthesis thinking)

NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

Jee Kejsoer DeeefCe JeefkelecelJe

mebMeesefOekee, [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej ceje"Jee[e efJeeeheer", Deewjbieeyeeo

NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

Deeues lemese lemese ye@ b[s[ Jem$e Kejsoer kejCee-ee ueeskeebleerue

peeefnjele keuee DeeefCe keuhevee - ie.ce.jsies

NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

(Insufficient Stress) (Hypostress)

1.2 ' ' : .

NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

leeCe JeJemLeeheveees DeeOegefveke erkeesve

keuee Je ef Je%eeve ceneefJeeeuee ef ebeesueer (ef ueb) lee.keVe[ efpe.Deewjb ieeyeeo

4) DeeenerheCee :Deveske ef Ye[mle Jeeer kesJeU Deeen Oe Mekele veener . eeceg Us

NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

16) meeceeefpeke yeebefOeuekeer :ceeveJe ne meceepeMeerue eeCeer Deens. Deeheuee mJelele

10) meeceeefpeke mebhekee& Jej Yej ee.

NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

eenkeebee meeceeefpeke DeefLe&ke efmLeleeree DeYeeme

keuee Je ef Je%eeve ceneefJeeeuee ef ebeesueer (ef ueb) lee.keVe[ efpe.Deewjb ieeyeeo

eenke ceevemeMeee :ceeCeg me ee eeCeeee ceeveef mekeles eee DeYeeme kejCeeNee

NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

Ge meeceeefp eke DeeefLe&ke mlej

Ge ceOece meeceeefpeke DeeefLe&ke mlej

Ge meeceeefpeke DeeefLe& ke mlej Demeues uee eenkeeeer cee@ ue ceOeer ue

peeefnjele keuee Deeef Ce keuhevee ie.ce. jsies

NCMAIP ISBN 978-93-82504-48-1

je^ere e$emesvesle Yeeie Iesleuesues efJeeeLeea DeeefCe Yeeie ve Iesleuesues ceneefJeeeueeerve