You are on page 1of 70

DIS!LAIMER Estes a"o#ta$e#tos #%o dis"e#sa$ o estudo dos $a#uais reco$e#dados "elo Pro&essor Re'e#te e Assiste#te.

DIREITO DAS OBRIGAES I


PROF. ROMANO MARTINEZ
Faculdade de Direito de Lis oa

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL !AP(T)LO I* DIREITO DAS OBRIGAES

+,* PRIN!(PIOS GERAIS. Os princpios gerais do direito das obrigaes so os seguintes: Autono ia pri!ada: o Liberdade contratual "art. #$%&': Liberdade de escol(a do odelo contratual

Liberdade de celebrao de neg)cios *urdicos Liberdade de estipulao do conte+do da prestao "art. ,-.&/0'

1rincpio aplic2!el a outras 3ontes das obrigaes, desde 4ue relati!a ente a direitos dispon!eis "!s obrigao de ali entos, !g'.

5oa 36: cl2usula geral o o Ob*ecti!a "!g art. #,7&, alterao das circunst8ncias' 9ub*ecti!a "!g art. :0;&'

<esponsabilidade patri onial: actual ente o patri )nio do de!edor 6 a +nica garantia das obrigaes "!g pen(ora ou !enda de bens'. o =istorica ente: responsabilidade pessoal e priso por d!idas.

+-* !ON!EITO. Obrigao e

sentido lato inclui o de!er *urdico de prestar, be

co o correspecti!os estados de su*eio, )nus, poderes>de!eres "de!eres 3uncionais' e de!eres acess)rios "MENEZES !ORDEIRO'. A de3inio legal "art. ,-7&', ainda 4ue insu3iciente, 6 o ponto de partida: a prestao ais 3re4uente 6, e3ecti!a ente, a obrigao

de 3acere. <essal!e/se 4ue a adstrio ? no reali@ao de u a prestao "obrigao de non 3acere' constitui, ainda, u a obrigao: !g a no construo de u uro.

9e o de!er de prestar no 3or reali@ado, por incu pri ento, opera o poder de prestar, ediante concesso de u a !antage suced8nea ? !antage inicial, ao credor. A

obrigao no de!e, toda!ia, ser redu@ida ? garantia do cu pri ento, segundo ROMANO MARTINEZ, *2 4ue te cari@ pessoal e no real. A2 MENEZES !ORDEIRO salienta 4ue a

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL responsabilidade pelo incu pri ento no se inclui no cr6dito, na conse4uBncia da sua !iolao e gera outra obrigao. <e3ira/se 4ue, por !ia de regra, a obrigao constitui/se e eCtingue/se pelo cu pri ento, se necessidade de recorrer ? responsabilidade por d!idas. edida e 4ue 6 u a

+.* !ARA!TER(STI!AS. Du pre discutir pela procedBncia das caractersticas seguintes do direito das obrigaes: Eature@a patri onial

o As obrigaes tB tendencial ente nature@a econ) ica e pode ser


a!ali2!eis e din(eiro, desde 4ue a prestao corresponda a u

interesse do credor, digno de proteco legal "art. ,-.&/;, ;F parte'. Goda!ia, o legislador parece ter consagrado regra in!ersa, ao consagrar 4ue a prestao no necessita de ter !alor pecuni2rio "art. ,-.&/;'. 9ublin(e/se 4ue o car2cter no patri onial de u a obrigao no eli ina os danos 4ue o credor possa so3rer co o seu

incu pri ento pelo de!edor. A inde ni@ao 6, assi , se pre necess2ria.

o HCe plo: A 3ot)gra3o, obriga/se perante 5, noi!a, a 3otogra3ar o seu


casa ento. <ecusando/se a re!elar as 3otogra3ias no laborat)rio, e apesar de as es as no tere 4ual4uer !alor pecuni2rio, 5 te o

direito a ser inde ni@ada por danos no patri oniais "art. #-:&'. Dolaborao do de!edor o O credor no !B satis3eito o seu direito se o de!edor adoptar u a atitude de in6rcia, se o colaborar na reali@ao da prestao.

HCcepes: direitos pessoais de go@o "art. #$7&', 3igura inter 6dia entre o direito das obrigaes e os direitos reais.

<elati!idade

o H

relao a terceiros, o contrato s) produ@ e3eitos nos ter os princpio, o de!edor

pre!istos na lei "art. #$:&/;'. Dir/se/ia 4ue, e

s) se encontra !inculado perante o credor, to/s). Goda!ia, ROMANO

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL MARTINEZ acrescenta a necessidade de o de!edor cu prir obrigaes 4ue se i pe o e ter os gerais.

HCe plos de casos pre!istos na lei de oponibilidade de direitos de cr6dito: Dontrato a 3a!or de terceiro "art. ##,&' I pugnao pauliana "art. :0$&': A !ende a casa a 5, incu pre a obrigao a 4ue esta!a adstrito co as

DI D pode

pen(orar a casa do ora propriet2rio 5, pelo incu pri ento de A. Dontrato pro essa co e3ic2cia real "art. #0,&': a

propriedade trans ite/se co be a outre 6 nula.

o registo, pelo 4ue a !enda do

Abuso do direito "art. ,,#&': 4uando terceiro adopte u co porta ento gra!e. Goda!ia, ROMANO MARTINEZ sugere antes a aplicao da responsabilidade ci!il "art. #.,& e #-$&'. A oponibilidade do cr6dito a u pressupe se pre culpa, ao terceiro, neste caso, da aco de

contr2rio

rei!indicao, no 8 bito dos direitos reais "art. 0,00&'. Autono ia o Jes o 4uando integradas noutros ra os do direito "!g obrigaes do direito da 3a lia', as obrigaes 3ica princpios e regras 4ue consta obrigaes no tB e princpio su*eitas aos

do Li!ro II do DD. Donclui/se: as

4ue ser aut)no as.

+/* LIMITAES DE !ONTE0DO. O conte+do das obrigaes encontra/se li itado pelos 3actores seguintes: 1ossibilidade o A obrigao 6 nula 4uando i poss!el. A i possibilidade pode ser origin2ria "anterior ou conco itante ? constituio da obrigao, art.

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL ;.$&' ou super!eniente "posterior ? constituio da obrigao, art. 7-$&'. o HCe plos: I possibilidade origin2ria: !g !enda de ca!alo 4ue duas (oras antes da celebrao do contrato. I possibilidade super!eniente: !g !enda de ca!alo 4ue acaba por Licitude o A !inculao te 4ue ser lcita, sob pena de nulidade: pressupe a ter os origin2rios ou orrer duas (oras depois da celebrao do contrato. orrera

no contrariedade ? lei e pode ser a3erida e super!enientes "no ou no

o ento da constituio da obrigao, art. ;.$&,

o ento da sua reali@ao, art. 7-$&'.

Deter inabilidade

o O de!edor s) pode cu prir obrigaes deter in2!eis "art. #$$&/;'.


Eestes ter os, 6 nulo o neg)cio cu*o ob*ecto se*a indeter in2!el "art. ;.$&/0', ainda 4ue indeter inado. A deter inabilidade do neg)cio *urdico consiste na possibilidade de as partes pre3igurare tipo, o conte+do e a o

edida do seu co pro isso. Ainda 4ue a conte+do pre!is!el no o ento

obrigao se*a 3utura, de!e ter u da estipulao "!g 3rutos'.

o HCe plo: obrigaes gen6ricas "art. %,-&', obrigaes indeter inadas


as concreti@2!eis ediante recurso a crit6rios ob*ecti!os. Ea 3alta

de tais crit6rios, de!e o tribunal declarar a nulidade do neg)cio *urdico.

+1* DISTIN2O ENTRE DIREITOS OBRIGA!IONAIS E DIREITOS REAIS. Hntre os dois ra os do direito eCiste di!ersas interligaes: e3ic2cia real, art. #0,&

Dontrato pro essa co

Direitos reais de garantia de obrigaes, !g (ipoteca ou pen(or

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL

Aces possess)rias nos direitos pessoais de go@o, !g locao ou co odato "art. #$7&': direitos obrigacionais 4ue possibilita corp)rea "arts. 0$;;& e 00;-&'. o go@o de u a coisa

Goda!ia, as di3erenas so di!ersas: Atipicidade !s tipicidade "art. #$%& !s 0,$:&' <elati!idade !s absolutidade "art. #$:&/;' Ge pesti!idade !s inte poralidade H4uiparao !s pre!alBncia te poral Direitos a prestaes !s direitos sobre coisas HCtino pelo eCerccio !s !i!i3icao pelo uso Eo publicidade !s publicidade

+3* FONTES DAS OBRIGAES. 9egundo MENEZES !ORDEIRO, as 3ontes das obrigaes so 3actos dos 4uais decorre u estudare os as seguintes 3ontes, pela orde Eeg)cios unilaterais Gesto de neg)cios Hnri4ueci ento se causa deter inado e3eito *urdico. Eestes ter os, enunciada:

<esponsabilidade ci!il Dontratos: o o o <egras da teoria geral, art. ;07& <egi e geral, art. #$%& <egi e especial, art. .7#&

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL !AP(T)LO II* NEG4!IOS )NILATERAIS

+,* EFI!5!IA. A 3or a pri!ilegiada de constituio de obrigaes co

base no

princpio da autono ia pri!ada consiste na celebrao de contratos. Di3erente ente, u neg)cio unilateral "!e*a/se o testa ento ou a procurao' caracteri@a/se pela eCistBncia de u a +nica ani3estao de !ontade nu sentido, ainda 4ue pro!eniente de ais de u a as si o do

pessoa. 9ublin(e/se: o crit6rio a4ui preconi@ado no 6 o do n+ ero de partes, n+ ero de !ontades ani3estadas.

A e3ic2cia dos neg)cios unilaterais co o neg)cios constituti!os de obrigaes, a ad itir/se, poder2 condu@ir ? criao de !inculaes precipitada ente assu idas, se a

pr6!ia obteno do acordo 4ue rele!a para e3eitos de autono ia pri!ada. 1or outras pala!ras, ad itir a e3ic2cia dos neg)cios unilaterais a3igura/se paradoCal. Hsta ob*eco no pode deiCar de proceder: u a obrigao i plica u !nculo entre duas pessoas. 1ara ais, durante

uitos anos 3oi de3endido 4ue o contrato seria a +nica 3onte id)nea para constituir obrigaes "princpio do contrato'. Goda!ia, o nosso legislador no consagrou o princpio do contrato e ter os

absolutos, ad itindo eCcepcional ente a constituio de obrigaes por neg)cio unilateral O art. #%7& estabelece, assi , u princpio de tipicidade "rectius, nu erus clausus' dos

neg)cios unilaterais: a pro essa unilateral de u a prestao s) obriga nos casos pre!istos na lei: pro essa de cu pri ento e recon(eci ento de d!ida, pro essa p+blica, concurso p+blico, al6 dos supra encionados testa ento e procurao, entre outros. 3unda ento no

MENEZES !ORDEIRO nega a tipicidade dos neg)cios unilaterais co

car2cter total ente li!re da proposta contratual, neg)cio unilateral por eCcelBncia: a sua celebrao 6 poss!el e 4ual4uer contrato, pelo 4ue a pretensa tipicidade 3ica, assi , !a@ia

de conte+do. MENEZES LEIT2O considera 4ue a proposta contratual no 6 3onte de obrigaes por4ue a obrigao s) surge co a e3ecti!a concluso do contrato. 1or outro lado,

ROMANO MARTINEZ salienta o 3acto de a tipicidade dos neg)cios unilaterais no corresponder a tipicidade do conte+do do es o, old2!el, co o sabe os, pela autono ia pri!ada das

partes "e, conse4uente ente, atpico'.

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Donclui/se: na generalidade das situaes a e isso de u a si ples declarao negocial no 6 !inculante para a constituio de u a obrigao para co eCigindo/se a posterior celebrao de u contrato. o seu autor,

+-* PROMESSA E RE!ON6E!IMENTO. 1ara MENEZES LEIT2O a consagrao da pro essa de cu pri ento e recon(eci ento de d!ida neste 8 bito "art. #%.&' no 6 correcta: no constitui, entre n)s, 4ual4uer neg)cio unilateral constituti!o de obrigaes. HCplicite os. O teCto legal presu e a eCistBncia de causa "pro!a' da relao 3unda ental entre credor e de!edor, e bora essa presuno possa ser ilidida nos ter os gerais "art. ,%$&/ ;'. Ilidida nesses ter os, e de onstrada a ineCistBncia da relao 3unda ental, no se trata de 4ual4uer neg)cio abstracto constituti!o de obrigaes. Deste ROMANO MARTINEZ integra odo, MENEZES !ORDEIRO e

esta 3igura nos neg)cios *urdicos de causa presu ida "neg)cio

presunti!o de causa', contra o entendi ento de MENEZES LEIT2O.

A presuno da relao 3unda ental i pe u a in!erso do )nus da pro!a. eCe plo: Se A promete pagar determinada quantia a B, cabe ao primeiro fazer a prova negativa da inexistncia dessa dvida.

+.* PROMESSA P0BLI!A. A pro essa p+blica 6 a declarao negocial dirigida ao p+blico atra!6s da 4ual se pro ete u a prestao a 4ue se encontre e deter inada

situao ou prati4ue certo 3acto, positi!o ou negati!o "!g a 4ue

reali@ar u a proe@a ou

encontrar co desaparecido K !e*a/se o regi e do ac(a ento, art. 0,;,&'. I plica i ediata ente, e se necessidade de aceitao do bene3ici2rio, a !inculao do pro itente !erdadeiro neg)cio unilateral constituti!o de obrigaes. declaraes negociais

a essa pro essa "art. #%-&': 6 u

A2 a o3erta ao p+blico ou o con!ite a contratar, ta b6

dirigidas ao p+blico, so, toda!ia, partes integrantes do processo de 3or ao de u contrato: a obrigao s) se constitui co a concluso deste.

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL O eio de an+ncio da pro essa p+blica poder2 ser 4ual4uer eio de co unicao

social ou a3iCao e an+ncio p+blico.

local p+blico. A con!ersa particular, por seu lado, *2 no constituir2

Eo caso de o pro itente ignorar 4ue

se*a o bene3ici2rio, a obrigao 4ue se as deter in2!el "art. %00&': a

constitua i ediata ente 6 de su*eito acti!o indeter inado, pessoa do credor pode no 3icar deter inada no 9e !2rias pessoas cooperare e4uitati!a da prestao "art. #:;&'. A pro essa p+blica pode ser eCtinguida por: Daducidade: relati!a ente ?4uelas e 4ue u

o ento da constituio da obrigao.

na produo do resultado pre!isto, 3ar/se/2 u a di!iso

pra@o de !alidade 3oi 3iCado,

ou decorre da nature@a da pro essa "art. #:$&'. 9e o direito no 3or eCercido nesse perodo de te po, o es o eCtingue/se por caducidade "art. ,,0&'. pra@o estipulado, desde 4ue eCista

<e!ogao: 6 poss!el nas pro essas co

*usta causa "art. #:$& e #:0&'. A 3or a re4uerida 6 a 3or a da pro essa, ou e4ui!alente. Eo (2 natural ente re!ogao depois de o 3acto *2 ter sido praticado.

+/* !ON!)RSO P0BLI!O. A4ui, a o3erta da prestao decorre do pr6 io do concurso, pelo 4ue se *usti3ica a 3iCao de pra@o para apresentao dos concorrentes,

si ultanea ente condio de !alidade do neg)cio unilateral e

causa "art. #:,&' e garantia

de seriedade do acto. A deciso sobre a ad isso dos candidatos e sobre a atribuio do pr6 io cabe ?s pessoas designadas co o *+ri, atendendo a par8 etros de boa 36.

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL !AP(T)LO III* GEST2O DE NEG4!IOS

+,* !ON!EITO. A ideia cl2ssica de altrus o e de solidariedade (u ana, sub*acente a este instituto, 3oi substituda pela concepo da colaborao no solicitada entre su*eitos pri!ados, protegendo/se os interesses do dono do neg)cio "do inus negotii' e atribuindo/se u a co pensao ao gestor pelas despesas suportadas e pre*u@os so3ridos. Eu a pri eira abordage , a gesto de neg)cios 6 a assuno da direco de neg)cio al(eio, no interesse e por conta do dono do neg)cio, se autori@ao para tal "art. #:#&'.

+-* PRESS)POSTOS. His os pressupostos da gesto de neg)cios 4ue cu pre analisar:

Assuno da direco de neg)cio al(eio: a negotioru

gestio pressupe u a

acti!idade praticada pelo gestor "conduta positi!a, e no o issi!a', 4ue te co o ob*ecto a pr2tica de actos contr2rios ? lei, ? orde ateriais ou *urdicos. HCclue /se os actos

p+blica ou o3ensi!os dos bons costu es. ROMANO

MARTINEZ indicia a i possibilidade de o do inus actuar "absentia do ini' en4uanto pressuposto, e bora a 4uesto se*a contro!ersa.

o Alienidade do neg)cio:
Ob*ecti!a: ingerBncia na es3era *urdica do do inus, actuando sobre os bens 4ue l(e pertence a eaa ruir'. "!g reparar o uro 4ue

9ub*ecti!a: actos 4ue, da perspecti!a de terceiros, diria respeito apenas ao gestor, e bora se*a sua inteno 4ue se repercuta na es3era do do inus. A alienidade do neg)cio s) o ento e 4ue se con(ece a leilo, u a coleco

se deter ina a partir do

inteno do gestor "!g arre atar, nu de selos para u

a igo coleccionador'. MENEZES LEIT2O

inclina/se para u a construo sub*ecti!a do conceito de alienidade: para e3eitos do art. #:#&, o neg)cio ser2 al(eio se 3or inteno do gestor atribuir a outre acti!idade. o resultado da sua

10

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL

Eo interesse e por conta do do inus:

o Ltilidade da gesto: PESSOA 7ORGE, MENEZES !ORDEIRO e MENEZES


LEIT2O, contra a aioria da doutrina "GAL82O TELLES, ANT)NES 4ue o pressuposto de

8ARELA e ALMEIDA !OSTA, !g' de3ende

assu ir a gesto Mno interesse e por conta do do inusN abrange a inteno de gesto "ani us aliena negotia gerendi', as ta b6 a

utilidade da gesto "utiliter'. Eo se pode considerar atribuda ao gestor a possibilidade de eCercer a gesto 4uando esta no o3erece 4ual4uer utilidade para o do inus, ou 4uando a es a 3or noci!a. O o

gestor ser2 responsabili@ado se a sua actuao 3or descon3or e co

interesse e a !ontade do do inus. Drit6rios de deter inao do o ento da utilidade da gesto:

Ltiliter coeptu : Ltiliter gestu :

o ento da assuno da gesto "no DD'. o ento da concluso da gesto.

o Inteno da gesto: eCige/se u a inteno espec3ica do gestor de


actuar para outre , re4uisito con3ir ado pelo art. #7;& "gesto de neg)cios *ulgada pr)pria, regi e da gesto de neg)cios se apro!ada', o ani us aliena negotia gerendi. Hssa inteno seria tradicional ente desinteressada e altrusta, e bora (o*e se*a entendida en4uanto atribuio dos e3eitos do neg)cio a outre , to/s) "aproCi a/se do regi e do andato'. Face ao 4ue 3oi dito, a gesto pode ser:


9e

9i ples: no interesse eCclusi!o do do inus. DoneCa: no interesse de a bos.

autori@ao para tal: a eCistBncia de u a relao espec3ica entre o

gestor e o do inus, legiti ada se*a por neg)cio *urdico "!g procurao, andato ou prestao de ser!ios', se*a por i posio legal "!g

representao legal, dos pais e de autori@ao "Mse

relao aos

enores', i plica a eCistBncia

para tal estar autori@adaN, ou obrigada, a4ui' e,

conse4uente ente, a no aplicao do instituto. 9e, por outro lado, o

11

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL neg)cio *urdico legiti ador 3or nulo ou anul2!el, ou se a actuao 3or al6 do seu ob*ecto, a gesto de neg)cios *2 te aplicao.

+.* DE8ERES DO GESTOR. Os de!eres do gestor para co enunciados no art. #:%&, co #::&'. Du pre apreciar cada u conse4uente responsabilidade e dos de!eres detal(ada ente:

o do inus encontra /se

caso de incu pri ento "art.

Interrupo da gesto "art. #::&/0':

o 8AZ SERRA, nos trabal(os preparat)rios do DD, sustentou a liberdade


de abandono da gesto pelo gestor, a todo o te po. MENEZES !ORDEIRO concorda, acrescentando 4ue u de!er de continuar a

gesto seria insuscept!el de eCecuo espec3ica. ANT)NES 8ARELA e RIBEIRO MENDES, por seu lado, de3ende da gesto at6 4ue o neg)cio c(egue a bo do inus este*a e o de!er de continuao ter o, ou at6 4ue o

condies de o reto ar. 1ara MENEZES LEIT2O

no est2 consagrada 4ual4uer obrigao de continuar a gesto at6 u deter inado ter inus, as to/s) u de!er espec3ico de proteco correlati!o direito de

do do inus: a lei no atribui ao do inus u

cr6dito a eCigir a continuao da gesto. ROMANO MARTINEZ acrescenta 4ue 4uando a gesto inclua u a ultiplicidade de actos

"!g gesto de u a e presa', de durao inde3inida, o gestor no pode 3icar eterna ente !inculado, pelo 4ue a interrupo da gesto 6 ad iss!el, *2 4ue no pode perdurar inde3inida ente.

Don3or idade co "art. #:%& a':

o interesse e a !ontade, real ou presu !el, do do inus

o 9e pre 4ue esta no se*a contr2ria ? lei, ? orde p+blica ou o3ensi!a


dos bons costu es, sublin(e/se. O MinteresseN 6, a4ui, a utilidade ob*ecti!a da gesto a anter durante todo o te po 4ue esta !en(a a

ser eCercida, sendo a M!ontadeN a representao sub*ecti!a 4ue o do inus 3a@ dessa utilidade. H caso de contradio entre interesse e

12

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL !ontade do do inus, GAL82O TELLES e MENEZES !ORDEIRO sustenta o de!er de absteno do gestor. A2 MENEZES LEIT2O e esses dois crit6rios, interesse e aior

ROMANO MARTINEZ co bina !ontade, nu siste a

)!el dentro do 4ual o +lti o assu ir2

rele!8ncia, *2 4ue o direito pri!ado 6 u a orde cada u 6o

de liberdade e 4ue ais, no

el(or *ui@ dos seus pr)prios interesses. 1ara

raras !e@es a absteno causaria gra!e dano ao do inus. Ea obser!8ncia destes dois crit6rios de!e sobressair a proporcionalidade: no de!e ser respeitados 4uando contr2rios ? lei, orde p+blica e

bons costu es, ne

desrespeitados por co pleto, i pondo ao a sua liberdade de consciBncia,

do inus solues descon3or es co ainda 4ue con3or es co a

oral social do inante "!g trans3uso de

sangue a Geste un(a de Aeo!2 inconsciente'.

A!iso "art. #:%& b':

o O gestor te

o de!er de a!isar o do inus, logo 4ue poss!el, da nature@a se el(ante aos de!eres

assuno da gesto, de!er co

acess)rios de in3or ao, teori@ado a partir do princpio da boa 36. Do preende/se a i port8ncia da obser!8ncia deste de!er: sendo a gesto de neg)cios u a 3onte de obrigaes, 6 natural 4ue o gestor de!a a!isar o do inus da constituio dessa obrigao. 1or outro lado, atribui/se ao do inus u a +lti a possibilidade de anter a

situao sobre o seu controlo, proibindo a gesto ou atribuindo andato a 4ue a assu iu. Hste de!er, 4uando incu prido, pode direito de inde ni@ao as ainda assi no

atribuir ao do inus u

eCclui o direito do gestor ao ree bolso das despesas e3ectuadas, ao abrigo do art. #:.&/0.

1restao de contas e de in3or aes "art. #:%& cO e d':

o Hstas disposies so co uns a todos os casos de ad inistrao de


neg)cios al(eios, aCi e ao andato "art. 00:0& cO e d'.

13

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL

Hntrega do 4ue recebeu ou saldo das contas "art. #:%& e':

o O gestor te

o de!er de entregar ao do inus tudo o 4ue ten(a

recebido de terceiros no eCerccio da gesto ou o saldo das respecti!as contas. A partir do o ento e 4ue o neg)cio pertence ser/l(e

ao do inus todos os pro!eitos dele resultantes de!e atribudos, ad4uirindo u gestor.

!erdadeiro direito de cr6dito sobre o

=a!endo pluralidade de gestores, as suas obrigaes so solid2rias para co do inus "art. #:7&'.

+/* RESPONSABILIDADE DO GESTOR. O gestor 6 respons2!el pelos danos 4ue causar co culpa sua no eCerccio da gesto e pela interrupo in*usti3icada desta, nos ter os

analisados supra "art. #::&'. 1ara esse e3eito, considera/se culposa a sua actuao se pre 4ue agir e descon3or idade co o interesse ou a !ontade, real ou presu !el do dono do

neg)cio "presuno iuris et de iure, inilid!el'. 1ara MENEZES LEIT2O, o gestor de!e 3icar se pre su*eito ? diligBncia do bo 3a lia "art. #.7&/;', na edida e pai de

4ue a sua inter!eno se apresenta co o u a 3or a de oderada pelo car2cter

reali@ar u a prestao ao do inus. A inde ni@ao poder2 ser erit)rio das ra@es 4ue le!ara

o gestor a assu ir a gesto "art. #-#&'. Di3erente ente,

GAL82O TELLES acrescenta ? !iolao ob*ecti!a da obrigao do gestor o re4uisito sub*ecti!o de culpa, e bora esta se presu a nos ter os do art. 7--&. 1or outro lado, ANT)NES 8ARELA procla a a no eCigBncia de padres de diligBncia superiores aos 4ue o gestor 6 capa@, dada a actuao espont8nea e altrusta deste no seio da gesto de neg)cios. O crit6rio geral da diligBncia do bo pai de 3a lia seria de a3astar: para o do inus a inter!eno de gestor

enos diligente seria, ainda assi , pre3er!el ao abandono dos seus neg)cios. ALMEIDA !OSTA adopta u a tese inter 6dia, nos ter os da 4ual no se eCige do gestor u superior ? diligBncia 4ue coloca nos seus pr)prios neg)cios. @elo

14

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL +1* DE8ERES DO DOMIN)S. Os de!eres do do inus para co o gestor depende da

regularidade ou da irregularidade da gesto e3ectuada. Du pre estabelecer a seguinte distino:

Gesto regular "art. #:.&/0': eCercida e

con3or idade co

o interesse e a ?

!ontade, real ou presu !el, do dono do neg)cio K regras 4ue se aplica gesto irregular apro!ada.

o <ee bolso pelas despesas suportadas: da perspecti!a do gestor


o Inde ni@ao pelos pre*u@os so3ridos

o Eo 6 atribuda 4ual4uer re unerao, dada a pretensa nature@a


altrusta do instituto, sal!o tratando/se de gestor pro3issional "art. #7$&', !g e presa de rebo4ue: a aplicao da sua acti!idade na gesto de neg)cios i pede/o de au3erir a contrapartida (abitual no eCerccio da sua pro3isso. MENEZES LEIT2O considera 4ue a no atribuio de re unerao, nos ter os gerais, 6 inconcili2!el co a

actual sociedade econ) ica: 4ual4uer prestao de ser!ios en!ol!e retribuio.

Gesto irregular "art. #:.&/;': eCercida e

descon3or idade co

o interesse

e a !ontade, real ou presu !el, do dono do neg)cio.

o O do inus responde de acordo co as regras do enri4ueci ento se


causa, na odalidade de enri4ueci ento por despesas.

+3* APRO8A2O DA GEST2O. A apro!ao da gesto, en4uanto *u@o global do do inus e relao ? actuao do gestor, no est2 su*eita a 3or a especial, podendo ser

t2cita "art. ;07& e ;0-&' e i plica "art. #:-&':

<en+ncia ao direito de inde ni@ao por danos deri!ados de culpa do gestor: para GAL82O TELLES no se trata de ren+ncia ? inde ni@ao, as si de

recon(eci ento da regularidade da gesto, insuscept!el de responsabili@ar o gestor. L a !e@ apro!ada no pode o do inus eCigir responsabilidade ao gestor pela sua actuao.

15

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL <econ(eci ento dos direitos con3eridos ao gestor "art. #:.&/0 e #7$&'.

9e, di3erente ente, a gesto no 3or apro!ada, i porta distinguir duas situaes: Gesto regular: conse4uBncias da apro!ao o <en+ncia ao direito de inde ni@ao

o <econ(eci ento dos direitos con3eridos ao gestor "art. #:.&/0 e #7$&'.


o 9e o gestor causar danos por actuao negligente "danos laterais', de!er2 ainda assi Gesto irregular: inde ni@ar.

o Inde ni@ao ao do inus se a actuao culposa do gestor causar


danos "art. #::&/0'.

o 1aga ento

do

do inus

ao

gestor

segundo

as

regras

do

enri4ueci ento se

causa "art. #:.&/;'.

+9* A!TOS 7)R(DI!OS. Do o !i os supra, a gesto de neg)cios pode consistir na pr2tica de actos ateriais, no 8 bito das relaes internas entre gestor e dono do neg)cio, contratos "art. #70&'. Du pre distinguir, neste

ou de actos *urdicos, designada ente e

seio, gesto de neg)cios representati!a de gesto de neg)cios no representati!a:

Gesto de neg)cios representati!a: actuao do gestor e

no e do dono do

neg)cio, atra!6s da eCpressa in!ocao do no e do do inus "conte platio do ini'. O gestor declara, a4uando da pr2tica de actos *urdicos, 4ue os seus e3eitos se repercute ;%.&, a4ui no na es3era *urdica do do inus. Dontraria ente ao art. (a!er concesso de poderes representati!os

pode

"procurao', o 4ue e4ui!aleria a autori@ao, para e3eitos do art. #:#&: a atribuio de poderes representati!os s) pode ocorrer a posteriori, co e3ic2cia retroacti!a, por !irtude de rati3icao.

o <ati3icao "art. #70& e ;:.&': 3igura da representao se

poderes

4ue se dirige a terceiros, deter inando 4ue os e3eitos se repercute na es3era *urdica do dono do neg)cio, no 8 bito da relao eCterna e 4uesto. O dono do neg)cio apropria/se dos e3eitos *urdicos dos

16

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL neg)cios celebrados pelo gestor e no e da4uele. A 3or a a

obser!ar 6 a do acto *urdico praticado "re!istar2 a 3or a de escritura p+blica se se tratar de co pra e !enda de be i )!el, !g', art.;:.&;.

o Eo rati3icao: se o do inus no rati3icar o neg)cio celebrado, este


no produ@ 4uais4uer e3eitos e poderes representati!os, ne celebrado e e relao ao pri eiro, por ausBncia de relao ao gestor, por no ter sido

seu no e. Peri3ica/se, assi , u a situao de

ine3ic2cia absoluta: acarreta a no celebrao do neg)cio, e no a nulidade do es o. Eestes ter os, e se u a prestao 3oi reali@ada

por algu a das partes, na eCpectati!a de 3utura rati3icao, depara o/nos co prestao e u caso de enri4ueci ento se causa por

!ista de u

e3eito 4ue no se !eri3icou "art. #7,&/;'. no e pr)prio, pelo

Gesto de neg)cios no representati!a: o gestor actua e

4ue est2 eCcluda 4ual4uer possibilidade de representao. Faltando a conte platio do ini, ne a rati3icao "outorga de poderes a posteriori' relao ao dono do andato se

per itiria tornar e3ica@es os neg)cios celebrados e

neg)cio. O art. #70& re ete a 4uesto para o regi e do representao "art. 00.$&': o gestor celebra os neg)cios e ad4uire os direitos e assu e as obrigaes 4ue

no e pr)prio e dele deri!e ,

independente ente de con(eci ento das partes da sua 4ualidade de gestor. O gestor 6 o titular dos direitos e obrigaes at6 de3initi!a trans3erBncia, ediante neg)cio alienat)rio, 4ue no e4ui!ale ? repercusso i ediata na es3era do do inus, de e3eito retroacti!o. O do inus pode cobrar directa ente de terceiro os cr6ditos constitudos a 3a!or do gestor "art. 00.0&/; e assu e as obrigaes contradas pelo gestor atra!6s da assuno de d!ida "art. %-%&' ou da entrega das 4uantias necess2rias para a sua satis3ao "art. 00.;&'.

+:* FIG)RAS AN5LOGAS. O art. #7;& pre!B a gesto de neg)cios al(eios *ulgados pr)prios, nos casos e 4ue o gestor eCerce a gesto, con!encido 4ue o neg)cio l(e pertence.

17

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Aplicar/se/2 o regi e da gesto de neg)cios se (ou!er apro!ao da gesto "art. #:-&'. H 4uais4uer outras circunst8ncias so aplic2!eis as regras do enri4ueci ento se (a!endo culpa do gestor, as regras da responsabilidade ci!il. Deste artigo resulta a i port8ncia da inteno da gesto, o ani us aliega negotia gerendi. Faltando a inteno, o gestor descon(ece a alienidade ob*ecti!a, e no age por conta do do inus: O gestor no obt6 os direitos atribudos no art. #:.&. causa causa e,

O dono do neg)cio responde segundo as regras do enri4ueci ento se "art. #7-&/0'.

O gestor 3ica su*eito ? responsabilidade ci!il se a sua ingerBncia na es3era do do inus 3oi culposa.

A2 a gesto de neg)cios i pr)pria, e neg)cio 4ue sabe ser al(eio, eCiste ta b6

4ue o gestor assu e, por conta pr)pria, u

u a ausBncia de ani us aliena negotia gerendi,

ainda 4ue consciente da alienidade. Donsidera ANT)NES 8ARELA 4ue, apesar desta 3igura no se encontrar pre!ista entre n)s, dela decorre obrigaes do gestor, 3acto 4ue *usti3ica a

aplicao anal)gica do art. #7;&: se o do inus apro!ar, aplica/se o regi e da gesto de neg)cios. Daso contr2rio, aplica/se o regi e do enri4ueci ento por inter!eno ou a responsabilidade ci!il, !eri3icados os pressupostos.

18

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL !AP(T)LO I8* ENRI;)E!IMENTO SEM !A)SA

+,* !ON!EITO. A proibio do enri4ueci ento in*usti3icado 6 u

dos princpios causa

constituti!os do nosso direito ci!il. Eesse sentido, dispe o art. #7,& 4ue 4ue , se *usti3icati!a, enri4uecer ? custa de outre

6 obrigado a restituir "rectius, repetir' a4uilo co causa, ta b6 3or a de nor a,

4ue in*usta ente se locupletou. HCplicite os: o enri4ueci ento se locupleta ento ? custa al(eia, apresenta/se co o u instituindo u a 3onte de obrigaes gen6rica. 1ressupostos do enri4ueci ento se princpio e

causa, !eri3icados cu ulati!a ente:

Hnri4ueci ento:

o Palori@ao>des!alori@ao 4ue o patri )nio global apresenta depois


do enri4ueci ento e o 4ue apresentaria se no ti!esse ocorrido esse 3acto "GAL82O TELLES, ANT)NES 8ARELA e MENEZES !ORDEIRO', de 3or a ais restriti!a. patri onial concreta "a4uisio espec3ica', e no 4ue

o Pantage

incre ento patri onial global "art. #7,& / Ma4uilo co in*usta ente se locupletouN', segundo MENEZES LEIT2O. o

9er2 enri4ueci ento: a4uisio de direitos sub*ecti!os "reais ou de cr6dito', eCtino de situaes passi!as "obrigaes ou )nus reais', poupana de despesas, obteno da 3aculdade de disposio sobre u be al(eio "a4uisio tabular', obteno de posse e de !antagens ateriais "prestao de ser!ios e utilidades

patri oniais no i ateriais'.

Obtido ? custa de outre :

o HCigBncia de correlati!o e pobreci ento na es3era de outre : o 4ue


di@er do uso e 3ruio de bens al(eios, se e pobreci ento

en4uanto dano patri onialQ MENEZES LEIT2O considera no ser eCig!el u a e3ecti!a deslocao de !alores entre os patri )nios do e pobrecido e enri4uecido, ne u e3ecti!o dano patri onial. O

19

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL re4uisito M? custa de outre N de!e ser a!aliado 3ace a cada tipo de enri4ueci ento, c3r. in3ra. A !erdadeira 3uno deste instituto 6 repri ir o enri4ueci ento, e no co pensao de danos so3ridos. <e ete/se para a responsabilidade ci!il a possibilidade de

inde ni@ao pela pri!ao do uso, !g.

o 1ara

ROMANO

MARTINEZ,

i plica

neCo

causal

entre

enri4ueci ento e e pobreci ento. I porta a seguinte classi3icao: Hnri4ueci ento directo: se Hnri4ueci ento indirecto: co inter edi2rio inter edi2rio, ediata ente

9e

causa *usti3icati!a:

o Eo eCiste u a nor a *urdica 4ue *usti3i4ue essa atribuio, para


ROMANO MARTINEZ.

eCe plo: Quem receber uma transferncia patrimonial indevida, vg por conta bancria, fica obrigado a restituir ao empobrecido o benefcio que in ustamente obteve ! custa deste. "estes termos, pode o empobrecido interpor uma ac#$o a exigir a restitui#$o do enriquecimento sem causa.

Grata/se, e3ecti!a ente, da consagrao de u a cl2usula geral "art. #7,&/0' e ter os to a plos e gen6ricos 4ue poderia redundar na sua aplicao indiscri inada "!g algu6 4ue co pra u a casa por preo eCorbitante: ainda 4ue o !endedor ten(a enri4uecido recurso ao regi e da anulao por

? custa do co prador, o proble a de!e ser resol!ido co

erro ou usura'. 1or essa ra@o, consagrou/se a deno inada subsidiariedade do instituto e an2lise "art. #7#&': a aco de enri4ueci ento 6 o +lti o recurso ? disposio do e pobrecido. Eo (2 lugar ? restituio por enri4ueci ento, 4uando: A lei 3acultar ao e pobrecido outro eio de inde ni@ao ou restituio

20

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL A lei negue o direito ? restituio A lei atribua outros e3eitos ao enri4ueci ento

Donclui/se: a soluo (brida adoptada no nosso ordena ento "cl2usula geral, de in3luBncia ale , e subsidiariedade, de in3luBncia 3rancesa' i plica u a an2lise cuidada. H3ecti!a ente, a subsidiariedade no te li itaes ? aco de enri4ueci ento: Eo supe a perda da propriedade do e pobrecido: pode concorrer co aco de rei!indicao "art. 0,00&'. 1ode concorrer co a responsabilidade ci!il "art. #.,&'. detri ento do regi e da gesto de neg)cios "art. a u ais

alcance absoluto, dadas as seguintes

1ode ser a3astada, e #7;&'.

MENEZES LEIT2O conclui pela ineCistBncia de u a !erdadeira subsidiariedade do enri4ueci ento se causa, no nosso ordena ento. 1ara ROMANO MARTINEZ, trata/se de outros institutos, cu ulati!a ente.

co ple entaridade co

+-* !ONFIG)RA2O DOGM5TI!A. A con3igurao dog 2tica deste instituto no 6 pac3ica, pelo 4ue cu pre enunciar a posio a4ui adoptada:

1osio adoptada: da dissertao de doutora ento de MENEZES LEIT2O, o autor conclui pela de asiada a plitude da cl2usula geral de enri4ueci ento se causa "art. #7,&/0', pelo 4ue estabelece u a tipologia de categorias,

di!idindo o instituto. O seu trata ento dog 2tico unit2rio no seria poss!el, pelo 4ue estabelece a di!iso: o o o o Hnri4ueci ento por prestao Hnri4ueci ento por inter!eno Hnri4ueci ento por despesas e3ectuadas por outre Hnri4ueci ento por desconsiderao de u patri )nio inter 6dio

A2 ROMANO MARTINEZ, di3erente ente, pronuncia/se pela nature@a unit2ria deste instituto, ainda 4ue co particularidades e di3erenas de regi e.

21

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL +.* ENRI;)E!IMENTO POR PRESTA2O. O enri4ueci ento por prestao respeita ?s situaes e 4ue algu6 e3ectua u a prestao a outre , se causa *urdica para 4ue o

+lti o receba essa prestao. <e4uisitos: <eali@ao de u a prestao Hle ento real: atribuio patri onial 4ue produ@a u Hle ento cogniti!o: consciBncia da prestao Hle ento !oliti!o: !ontade de prestar Hle ento 3inal: a atribuio !isa a reali@ao de u incre ento de patri )nio al(eio. AusBncia de causa *urdica: entendida e obteno do 3i A no obteno do 3i !isado co a prestao. a prestao assu e !2rias odalidades, sentido sub*ecti!o, co o a no 3i espec3ico, o enri4ueci ento a 5

!isado co

tradicional ente recondu@idas ?s condictiones do Direito <o ano "art. #7,&/;, de 3or a eCe pli3icati!a':

Dondictio indebitii: Mo 4ue 3oi inde!ida ente recebidoN, !g A deiCa ;$$R na esa do restaurante, 4uando a conta era de 0$$R. A prestao 3oi e3ectuada, apesar de no ser a de!ida "!s obrigao natural'. 9ub odalidades:

o Inde!ido ob*ecti!o, cu pri ento de obrigao 4ue no eCistia "art.


#7:&/0'. 1ressupostos:

Do

ani o sol!endi "inteno solut)ria espec3ica', nunca a prestao con(ecendo a

4uando o sol!ens reali@e

ineCistBncia da d!ida, ou a eCigBncia de restituio constituiria u !enire contra 3actu propriu do sol!ens

"segundo MENEZES LEIT2O, contra ANT)NES 8ARELA e PIRES DE LIMA, 4ue de3ende a inteno solut)ria

co pat!el co d!ida'.

o con(eci ento seguro da ineCistBncia da

22

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL

9e

4ue eCista u a obrigao sub*acente: 4uer por4ue

nunca se ten(a c(egado a constituir, 4uer por4ue *2 se encontra!a eCtinta, a4uando da reali@ao da prestao. Eo (2 lugar a restituio: Obrigao natural "art. #$;&', !g obrigao prescrita "art. ,$#&/;': no so !erdadeiras obrigaes e atribue ao credor causa para recepo da prestao

espontanea ente reali@ada "art. #$,&'.

o Inde!ido sub*ecti!o da parte do credor, prestao 3eita a terceiro


"art. #7:&/;': a4ui, a obrigao eCiste no o ento da prestao, as

respeita a receptor>credor di3erente. Dasos (2 e

4ue a obrigao 6

eCtinta, ainda 4ue reali@ada a terceiro "eCcepes do art. 77$&', obtido o e3eito !isado: no se ad ite a repetio do inde!ido. Eos restantes casos, 4ue paga al, paga duas !e@es.

o Inde!ido sub*ecti!o da parte do de!edor, cu pri ento de obrigao


al(eia: reali@ao da prestao por terceiro, e no pelo !erdadeiro autor>de!edor. A4ui, o credor recebe o 4ue l(e 6 de!ido, sendo a restituio apenas ad itida nos casos eCcepcionais in3ra, de erro:

Du pri ento de obrigao al(eia na con!ico de ser pr)pria "art. #77&': por erro desculp2!el "!g A paga a 5 u a inde ni@ao pelo seu 3il(o ter partido o !idro da *anela 4uando, de 3acto, 3ora o 3il(o de D 4ue a partiu'.

Du pri ento de obrigao al(eia na con!ico de estar obrigado a cu pri/la para co o credor "art. #7.&': situao

de atribuio patri onial indirecta "c3r. in3ra', na 4ual o patri )nio do credor 6 interposto e relao ao patri )nio

do de!edor, 4ue terceiro pretende incre entar. O terceiro obt6 , assi , a liberao da sua obrigao perante o credor, de!endo a restituio ser eCigida ao de!edor, e no *2 ao

23

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL credor. 9er2 eCig!el ao credor se este con(ecer o erro do terceiro " 2 36'. Hstas li itaes !isa tutelar o credor de

boa 36 "!g A paga a d!ida ? lo*a S e, por lapso, ? lo*a T, para co a 4ual no esta!a obrigado'.

o Inde!ido te poral, prestao 3eita antes do !enci ento da obrigao


"art. #7:&/,': obt6 /se o 3i !isado, a eCtino da obrigao, pelo

4ue a sua restituio no 6 ad itida. Eo entanto, o de!edor possui u a eCcepo aterial dilat)ria: renunciando a ela, enri4uece o aCi e resultante de erro causa, pelo

credor. 9e a ren+ncia no 3or !olunt2ria,

desculp2!el, o credor incre enta o seu patri )nio se

4ue 6 obrigado a restituir. O paga ento antecipado d2 direito ? di3erena.

Dondictio ob causa

3inita : Mpor !irtude de u a causa 4ue deiCou de

eCistirN. HCe pli3i4ue os: o 1osterior eCtino da do direito a ? 5 prestao por *2 recebida, de coisa !g 4ue

inde ni@ao

seguradora

3urto

posterior ente reaparece. o o <estituio do sinal e caso de cu pri ento do contrato "art. ##;&'.

<estituio do ttulo da obrigao ap)s a eCtino da d!ida "art. 7..&'.

Dondictio ob re : Me 1ressupostos:

!ista de u

e3eito 4ue no se !eri3icouN.

o <eali@ao de u a prestao co
correspondente ao conte+do de u

!ista

resultado,

neg)cio *urdico: o resultado no

respeita ao cu pri ento de u a obrigao ou no se esgota nesse cu pri ento, as antes a u a contraprestao "co porta ento da

outra parte cu*a reali@ao se espera!a a4uando da !eri3icao da prestao'. 1ressuposto de aplicao residual, *2 4ue esta condictio s) 6 recorr!el 4uando o autor>de!edor da prestao no ten(a 4ual4uer possibilidade de eCigir o cu pri ento da contraprestao.

24

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL O neg)cio e causa no pode ser *uridica ente !inculante, ou

rele!aria antes o regi e de incu pri ento contratual, pelo 4ue de!e antes consubstanciar u acordo das partes sobre o 3i da prestao

"acordo sobre a causa *urdica, no bastando a condio pura ente unilateral'. =2 a4ui dois !ectores e obteno de u *ogo: a eCpectati!a de

resultado e o con(eci ento, ainda 4ue t2cito, do

conte+do do neg)cio.

o <esultado no se !e a reali@ar posterior ente: a condictio te e


!ista u aconteci ento 3uturo 4ue 6 considerado co o u resultado

certo pelas partes. o O autor da prestao no con(ece a i possibilidade do resultado !isado e no age contra a boa 36, i pedindo a sua reali@ao "art. #7%&'. o HCe pli3i4ue os: <eali@ao de prestaes antecipada ente ? constituio do contrato. <eali@ao de prestaes co concesso a 5 de u estrangeiro, destinao do 3i "!g

subsdio para reali@ao de est2gio no

as a no obteno de !isto de entrada no pas

i possibilita/o de reali@ar esse est2gio'. O re4uisito da ausBncia de causa *usti3icati!a signi3ica, a4ui, 4ue no eCiste u a relao obrigacional sub*acente ? prestao e condictiones: no eCiste no o ento da causa, por 4ual4uer u a das trBs da prestao, desapareceu

reali@ao

posterior ente ou no se !eri3icou 3utura ente.

+/* ENRI;)E!IMENTO POR INTER8EN!2O. O art. #7,&/; apenas se re3ere a situaes de enri4ueci ento por prestao, o itindo as outras acti!o 6, a4ui, da parte do enri4uecido. Uuando algu6 odalidades a4ui e apreo. O papel

enri4uece atra!6s de u a ingerBncia

no autori@ada no patri )nio al(eio "!g uso, consu o, 3ruio ou disposio de bens al(eios', eCiste ainda assi u a situao de enri4ueci ento se causa, recondu@ida ? cl2usula geral

25

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL do art. #7,&/0. Hncontra o/nos no 8 bito do deno inado enri4ueci ento por inter!eno, ressal!ados os casos e 4ue essa pretenso ? restituio 6 eCcluda pela aplicao de outro

regi e *urdico: !g 3rutos do possuidor de boa 36 "art. 0;7$&', acesso "art. 0,;%&' ou inter!eno co o gesto de neg)cios "o nosso *2 con(ecido art. #7;&'. O es o no se diga

relati!a ente ? responsabilidade ci!il, segundo MENEZES LEIT2O: a aplicao desse instituto "art. #.,&' no eCclui li inar ente a cu ulao co o enri4ueci ento por inter!eno. patri onial obtida pelo

Donclui/se: o e pobrecido poder2 recuperar a !antage inter!entor se pre 4ue essa !antage

se considere co o pertencente ao titular do direito

"direitos absolutos, posse causal, o3erta de prestaes contra retribuio, a4uisio tabular e reali@ao da prestao a terceiro'. HCe pli3i4ue os:

Direitos reais K MocupaoN de pr6dio r+stico al(eio, ainda 4ue se

da

resultar 4ual4uer pre*u@o e3ecti!o "art. 0,$%&': go@o dos direitos, rectius das 3aculdades, de uso, 3ruio e disposioI pri eiro pr6 io de co petio desporti!a co carro al(eio, !g.

Direitos de propriedade industrial e direitos de autor K publicao de obra al(eia ou utili@ao de patentes.

Direitos

de

personalidade

apro!eita ento

co ercial

de

bens

de

personalidade co o o no e, i age !ida pri!ada de outre , co

ou di!ulgao de 3actos respeitantes ?

o intuito lucrati!o "tabloids'.

1osse causal K a sua perturbao ou esbul(o poder2 dar lugar ? aplicao do enri4ueci ento por inter!eno. Eo *2 relati!a ente ? posse 3or al.

O3erta de prestaes contra retribuio K utili@ao de u

transporte se

pagar o respecti!o bil(ete, !g. Inter!eno na es3era de liberdade econ) ica do o3erente de no reali@ar prestaes a outre re unerao. se a ade4uada

A4uisio tabular K A !ende u

be

a 5, 4ue no regista, pelo 4ue A !ende o

es o be , agora al(eio, a D, cu*a posio pre!alece 3ace ?s regras de registo: A enri4ueceu in*usti3icada ente ? custa de 5, de!endo restituir o !alor da coisa, por ter sido esse o ob*ecto pri!ado ao e pobrecido, e no o preo obtido co a !enda de be al(eio, gan(o 4ue poder2 ter resultado da

26

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL capacidade negocial de A, segundo MENEZES LEIT2O. 1oder2 ta b6 (a!er

lugar ? aplicao do regi e da gesto de neg)cios i pr)pria, por aplicao anal)gica do disposto no art. #7;&: casos e pr)pria u 4ue o gestor assu e por conta

neg)cio 4ue sabe ser al(eio, co o *2 analisado supra. Face a este

+lti o raciocnio, A pode ter assu ido a gesto do neg)cio de 5, !endendo o seu be au terceiro, se autori@ao para tal. relao ao credor, por

<eali@ao da prestao a terceiro K ser2 e3ica@ e

ra@es de tutela da aparBncia "arts %.,&/; e :#%&'. O terceiro 4ue recebe a prestao usurpa u direito de cr6dito al(eio, e3ectuando u a inter!eno contra esse terceiro receptor o direito

nesse direito: o !erdadeiro credor te

? restituio por enri4ueci ento por inter!eno. A posio do inante da doutrina corresponde ? teoria do conte+do da destinao: 4ual4uer direito sub*ecti!o absoluto atribui ao seu titular a eCclusi!idade do go@o e da 3ruio da utilidade econ) ica do be , pelo 4ue o desrespeito da ordenao *urdica dos bens atra!6s da inter!eno de outre V;'. Ainda 4ue se*a a teoria 4ue *usti3ica a aco de enri4ueci ento se aior 3ora eCplicati!a te causa "c3r. supra

neste do nio, padece de direito i plica a

contradies, segundo MENEZES LEIT2O: ne

se pre a titularidade de u

destinao eCclusi!a ao titular de todas as utilidades con3eridas pela coisa "!g i pedir 5 de ocupar o pr6dio urbano, as no de tirar 3otogra3ias ao es o'. Austi3ica/se, pois, a

a3ir ao de 4ue esta categoria de enri4ueci ento se re4uisito preponderante.

causa pressupe o dano en4uanto

+1* ENRI;)E!IMENTO POR DESPESAS. A4ui, o enri4uecido lucra co

u a actuao

do e pobrecido, 4ue no se pode considerar u a prestao. W 3re4uente ente suscitado o proble a do enri4ueci ento i posto ou 3orado, e enri4ueci ento por despesas e3ectuadas por outre 0 e subdi!ide/se e duas odalidades: ter os 4ue !ere os in3ra. O

integra/se na cl2usula geral do art. #7,&/

Hnri4ueci ento por incre ento de !alor de coisas al(eias K despesas e3ectuadas e trabal(o ou deter inada coisa al(eia "se*a ateriais': elas gastos de din(eiro,

27

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL

o Ea posse do ben3eitori@ante ou, no se encontrando na sua posse, 4ue


ele acredita 4ue l(e pertence. Uue e e3ectua incre entos de !alor

coisa al(eia s) pode recorrer ? aco de enri4ueci ento se as sido suportadas no seu patri )nio: no l(e caber2 ateriais al(eios ou 3ora de

despesas ti!ere

4ual4uer aco se ti!er utili@ado trabal(o de outre .

o Atra!6s de

ateriais do ben3eitori@ante, 4ue este descon(ece sere

seus. Juitas so as disposies legais respeitantes a este tipo de enri4ueci ento: !e*a/se os 3rutos "art. 0;7$&/;', as ben3eitorias "art. 0;7,&' ou a acesso "art. 0,,#&/;'.

o H 4ual4uer caso (2 u incre ento no patri )nio do enri4uecido, o


propriet2rio da coisa, no orientado consciente ente pelo

e pobrecido, o ben3eitori@ante: (2, ainda assi , u patri onial.

sacri3cio

Hnri4ueci ento por paga ento de d!idas al(eias K o e pobrecido libera o enri4uecido de deter inada d!ida 4ue este te reali@ar/l(e u a prestao, ne para co terceiro se !isar

estar abrangido por 4ual4uer u a das

(ip)teses legais de obteno de co pensao por esse paga ento: o o o o Jandato "art. 00:7& c' Gesto de neg)cios regular "art. #:.&/0' Gerceiro 4ue *ulga cu prir u a obrigao pr)pria "art. #77&' Gerceiro 4ue *ulga estar obrigado para co obrigao "art. #7.&' o Gerceiro 4ue te interesse directo na satis3ao do cr6dito o de!edor a cu prir essa

"trans isso do cr6dito, art. %.-&/%-;&' o A3lora entos deste regi e: art. #:.&/;, gesto de neg)cios irregular, e i pugnao pauliana, art. :07&. Eesta categoria de enri4ueci ento se causa coloca/se o proble a do

enri4ueci ento i posto ou 3orado: o enri4uecido, ainda 4ue bene3icie das despesas

28

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL reali@adas pelo e pobrecido, no te nor al ente a possibilidade de i pedir a sua

reali@ao. 1ara o legislador no 6 irrele!ante a !ontade, neste caso a oposio eCpressa, do enri4uecido "!e*a/se o art. 0;0#&/; e ,'. Goda!ia, noutros 8 bitos a oposio do enri4uecido 6 irrele!ante: rele bre/se o 4ue supra 3oi re3erido relati!a ente ? gesto de neg)cios irregular, nos ter os da 4ual o do inus responde por enri4ueci ento se HCe pli3i4ue os: o auto )!el do enri4uecido te !er reparadaI a o3icina repara/o se causa "art. #:.&/;'. es o no 4uer

u a a olgadela 4ue o

autori@ao e cobra/l(e o preo de

ercado.

Uuestiona/se, assi , a aplicao da cl2usula geral do art. #7,&/0 ? restituio do enri4ueci ento i posto ou 3orado ao enri4uecido: su*eit2/lo a u a obrigao de restituio contra a sua !ontade i plica recon(ecer a possibilidade de constituio de obrigaes noutra es3era *urdica contra a !ontade do seu titular, concluso contr2ria ao princpio da autono ia pri!ada. Eo parece, por6 , 4ue se possa retirar da nossa lei a eCistBncia de u a proteco absoluta contra enri4ueci entos no dese*ados: a +nica eCcepo parece constar do art. 0;0#&, nos ter os de u a 3ico legal "e4uipara/se a obra alterada se autori@ao a obra

de3eituosa'. Donclui MENEZES LEIT2O 4ue a i posio do enri4ueci ento no i pede a aplicao do instituto. H segui ento de LARENZ. caso de boa 36 do enri4uecido 3ar2 sentido tutel2/lo, no

+3* ENRI;)E!IMENTO POR DES!ONSIDERA2O DE PATRIM4NIO. O enri4ueci ento por desconsiderao de u patri )nio inter 6dio, ou enri4ueci ento por inter!eno no

patri )nio de terceiro, 6 legal ente ad itido, a ttulo eCcepcional, atra!6s da a4uisio de terceiro a partir de u patri )nio 4ue se interpe entre ele e o e pobrecido. Uue te o

papel acti!o, a4ui, 6 o terceiro. HCplicite os. O art. #.0& pre!B os casos e

4ue o ad4uirente

por ttulo gratuito de coisa 4ue o alienante de!esse restituir "o ad4uirente de coisa doada, !g' responde na edida do seu enri4ueci ento. 9e o alienante ad4uiriu a coisa doada ediante

neg)cio in!2lido, dispe soluo se el(ante o art. ;.-&/;. O 3en) eno 6 se el(ante: (2 desconsiderao de u patri )nio inter 6dio, o patri )nio do alienante. O e pobrecido, as antes doada a terceiro "o enri4uecido', no est2

4ue no !iu a sua coisa restituda,

su*eito ?s regras do concurso de credores nesse patri )nio, podendo agir directa ente

29

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL contra o terceiro enri4uecido. 1ara ais, suscita/se, neste 8 bito, o proble a do pretenso

re4uisito da i ediao do enri4ueci ento. A ausBncia de causa *usti3icati!a recondu@/se ? no !eri3icao de u a causa legti a de a4uisio a terceiro, !g neg)cio gratuito.

+9* OBRIGA2O DE RESTIT)I2O. O art. #7-& deli ita o ob*ecto da restituio do enri4ueci ento: co preende Mtudo 4uanto se ten(a obtido ? custa do e pobrecido ou, se a restituio e esp6cie no 3or poss!el, o !alor correspondenteN. A obrigao de restituir no edida do locupleta ento eCistente ? data da citao para a aco de o ento e 4ue o e pobrecido te con(eci ento da 3alta de causa do a prestao K o

pode eCceder a restituio, ou no

seu e pobreci ento ou da 3alta do e3eito 4ue se pretendia obter co

con(eci ento, pelo enri4uecido, 6 deter inante "art. #7-&/; e #.$& b'. 1or outro lado, no (2 obrigao de restituio se preenc(idos os pressupostos do art. #7%& "condictio ob re '. Du pre apreciar a 4uesto: A i possibilidade de restituio e esp6cie no eCtingue a obrigao "!s ais

art. 7-$&': o enri4uecido de!e, ainda assi , restituir o !alor. <egi e

ben63ico para o enri4uecido, u a !e@ 4ue a eCtino do ob*ecto da obrigao, nos ter os gerais, gera responsabilidade do de!edor "art. .$0&'. Eo enri4ueci ento se causa s) (2 responsabilidade e caso de 2 36 "art.

#.$&'. A ra@o sub*acente 6 o descon(eci ento, geral ente, de ineCistBncia de causa no enri4ueci ento do enri4uecido, protegendo/se a sua con3iana na regularidade da a4uisio. Desapareci ento do enri4ueci ento 6 causa de eCtino aut)no a, independente ente de culpa do enri4uecido nessa eCtino. Donstituda a obrigao de restituio, o 4ue se de!e restituirQ O enri4ueci ento 4ue restar ? data do pri eiro dos 3actos enunciados no art. #.$&, dir/se/ia "art. #7-&/;'. 1ara apreciao desta 4uesto, i porta reter os conceitos seguintes: Hnri4ueci ento concreto>patri onial: di3erena entre o patri )nio

actual do enri4uecido e a4uele 4ue eCistiria se no ti!esse (a!ido

30

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL enri4ueci ento se causa. Eo considera o pr)prio be ou o

apro!eita ento desse be . o H pobreci ento concreto>patri onial: correlati!a ente. Hnri4ueci ento abstracto>real: o pr)prio be 4ue consistiu o enri4ueci ento se ou o apro!eita ento

e se

causa. Donsidera/se o !alor do be ,

atender ao patri )nio do enri4uecido "geral ente, o !alor de 6dio de u be da4uele tipo e 4ualidade'.

ercado, o preo o

H pobreci ento abstracto>real: coincide se pre.

<elati!a ente ? interpretao do !alor da restituio, cu pre analisar as di!ersas posies doutrin2rias:

GAL82O TELLES: teoria do duplo li ite, inspirada na teoria unit2ria da deslocao patri onial. O enri4ueci ento real seria irrele!ante. o A obrigao de restituio resulta do e pobreci ento patri onial ou ais baiCo dos dois !alores: enri4ueci ento patri onial,

i plicando deslocao de !alores de u a es3era para outra. 1retende repor os patri )nios tal co o estaria deslocao patri onial. se no ti!esse (a!ido

o Apoios legais: arts. #7,&/0 e #7-&/0 e ;.


o HCe plo: A enri4uece 0$$$. 5 e pobrece .$$. <estituio: .$$. A enri4uece .$$. 5 e pobrece 0$$$. <estituio: .$$. A enri4uece 0$$$. 5 e pobrece $. <estituio: $. anda restituir Ma4uilo 4ue 3oi obtidoN, o "e no os custos'. O enri4ueci ento se

o Drtica: o art. #7-&/0


enri4ueci ento real, en3i

causa !isa destruir o enri4ueci ento, e no destruir o dano. O 4ue di@er 4uanto ao enri4ueci ento por inter!eno, onde 6 3re4uente a ineCistBncia de enri4ueci ento patri onialQ 1or outro lado, se o enri4ueci ento real 3or de 0$$$ e originar u enri4ueci ento

patri onial de 0%$$, esse au ento resulta to/s) das caractersticas

31

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL pr)prias do patri )nio do enri4uecido ou do pr)prio enri4uecido. O es o se diga na situao in!ersa. A restituio do enri4ueci ento real per ite el(or dar a cada u a4uilo 4ue 6 seu.

MENEZES !ORDEIRO: teoria do triplo li ite, inspirada na teoria do conte+do da destinao K o enri4ueci ento e abstracto ou e concreto, e o e pobreci ento, e

concreto, consoante o 4ue 3or superior. 1retende 3a@er 4ue

restituir a u a es3era *urdica as utilidades retiradas de certo be esta!a reser!adas ao titular de u direito sobre esse be

"corrigir os casos

de enri4ueci ento por inter!eno, en3i '.

o A obrigao de restituio est2 li itada por dois li ites

2Ci os: o

enri4ueci ento patri onial e o e pobreci ento, resultado de dois li ites ni os K e pobreci ento patri onial e e pobreci ento ais ele!ado.

real, consoante a4uele 4ue 3or o o HCe plo:

A enri4uece 0$$$. 5 e pobrece .$$. <estituio: .$$. A enri4uece .$$. 5 e pobrece 0$$$. <estituio: .$$. A enri4uece 0$$$. 5 e pobrece $, 0%$$. <estituio: 0$$$. as o !alor do be 6

o Drtica: parco apoio legal. 1re eia in*usta ente a ine3iciBncia do


e pobrecido. De3ende a ineCistBncia da obrigao de restituio 4uando no (2 enri4ueci ento patri onial "!g MocupaoN de casa de 36rias, 4ue o propriet2rio nunca arrendaria'.

MENEZES LEIT2O: teoria do enri4ueci ento abstracto K tal co o o conceito de e pobreci ento no pode ser de3inido unitaria ente para todas as categorias de enri4ueci ento se causa, 6 inade4uado considerar 4ue a

obrigao de restituio est2 dupla ente li itada pelo enri4ueci ento e pelo e pobreci ento. Een(u a das posies supra procede, nestes ter os, sendo esta a ais ade4uada "ROMANO MARTINEZ'.

32

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL

o A

obrigao

de

restituio

deter ina/se

3uno

do

enri4ueci ento real ou do !alor real, de

ercado. O re3leCo nos

patri )nios do enri4uecido e do e pobrecido so irrele!antes, sal!o nos casos de proteco da boa 36 do enri4uecido "art. #7-&/;'.

+:* LIMITE DO ENRI;)E!IMENTO. A boa 36 do enri4uecido d2 lugar ? aplicao do li ite do enri4ueci ento, co o *2 se re3eriu "art. #7-&/;': a obrigao de restituir no pode eCceder a edida do locupleta ento eCistente, sublin(e/se, ? data da citao do enri4uecido o ento e 4ue te con(eci ento da 3alta de causa do

para a aco de restituio ou do seu enri4ueci ento. A

aioria da doutrina ser!e/se da teoria da con3iana para sustentar esta nor a, es a pretende proteger a con3iana do receptor: s) se considera coneCas co o 3acto de o

considerando 4ue a

di inuio do enri4ueci ento as des!antagens 4ue se*a

enri4uecido ter con3iado na regularidade da sua a4uisio "!g receber, por engano, u a caiCa de c(arutos e 3u 2/los K di inuio do enri4ueci ento'. Gal e4ui!ale a di@er 4ue eCiste u a li itao da obrigao de restituio ao enri4ueci ento actual "u a di inuio do enri4ueci ento, en3i '. 1or outro lado, os bens so perec!eis: deteriora /se e desaparece . Assi u be sendo, se

desaparecer no (2 4ual4uer crit6rio de i putao. HCe plo: A deiCa na caiCa de

correio de 5 u a 4uantia de din(eiro 4ue, por engano, se destina!a a D. 5 no se encontra!a e casa, pelo 4ue D 3urtou o din(eiro e 5 nada te 4ue restituir. ordenado ais ele!ado e gasta/o,

Ou ainda: A, e pregado de 5, recebe por erro u se se aperceber do erro. A nada te

4ue restituir, por4ue 4uando o erro 6 por ele el(or, 6 certo, as nada enri4ueceu.

descoberto *2 no eCiste enri4ueci ento. Pi!eu A partir do o ento e

4ue o enri4uecido con(ea a 3alta de causa do seu ter os 4ue !ere os

enri4ueci ento, eCiste u in3ra V-.

agra!a ento da obrigao de restituio e

+<* AGRA8AMENTO= TRANSMISS2O E PRES!RI2O DA RESTIT)I2O. O art. #.$& dispe sobre o agra!a ento da obrigao de restituio, nos casos e 4ue se !eri3i4ue

33

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL con(eci ento da ausBncia da causa *usti3icati!a pelo enri4uecido "ausBncia de boa 36 sub*ecti!a, en3i '. O enri4uecido ter2 se pre 4ue restituir o !alor nos li ites do enri4ueci ento, !alor esse 4ue no 6 posto e causa por esta disposio. Du ular/se/2 a obrigao de restituio

do !alor li itada pelo seu e3ecti!o enri4ueci ento ? inde ni@ao por perda ou deteriorao da coisa, culposa ente, !g. Dependendo de culpa "responsabilidade sub*ecti!a', no 6 de aplicar o disposto no art. .$7&, nos ter os da responsabilidade ob*ecti!a do de!edor e ora. A responsabilidade 6 obrigacional por pressupor a constituio da obrigao de restituio "art. #7-&', aplicando/se o disposto nos arts 7-.& ss. <elati!a ente ? trans isso da obrigao de restituir, dispe o art. #.0& 4ue a alienao gratuita de coisa 4ue o enri4uecido de!esse restituir i plica a constituio de u a no!a obrigao de restituir o enri4ueci ento, entre o ad4uirente e o e pobrecido. Uuando A enri4uece e doa a D, D 6 o enri4uecido e 6 a este 4ue se atende. 9e a alienao se !eri3icou:

Antes do con(eci ento do alienante da ausBncia de causa do seu enri4ueci ento, deter ina o desapareci ento do enri4ueci ento na sua es3era *urdica: o alienante *2 nada ter2 a restituir.

Depois do con(eci ento do alienante da ausBncia de causa do seu enri4ueci ento, *2 no rele!a para e3eitos do c2lculo da obrigao de restituio.

A obrigao de restituio prescre!e no pra@o de trBs anos "art. #.;&'. Hsta prescrio depende de u de dois pra@os si ult8neos 4ue a lei estabelece e alternati!a "dupla eCigir a

prescrio': !inte anos "art. ,$-&' ou trBs anos. Pol!ido u

destes dois pra@os se

restituio, pode o enri4uecido opor/l(e e3ica@ ente a prescrio do seu direito "art. ,$#&/0 e ,;,&/0'. O pra@o de trBs anos decorre dentro do pra@o ordin2rio de ;$ anos, se o

ultrapassar. O recurso ? aco de enri4ueci ento no 6 pre*udicado por *2 ter decorrido a prescrio do direito co acontecido co base na responsabilidade ci!il "art. #-.&/0', causa "art. #-.&/#'. as tal ainda no ter

base no enri4ueci ento se

HCe plo:

34

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL O enri4ueci ento 3oi e !ol!idos. 1rescre!e e 0-.7. O e pobrecido apercebe/se e ;$$$, 0; anos

;$$,, , anos depois "art. #.;&'. ;$$:, 0- anos !ol!idos, prescre!e e ;$$7, pelo pra@o

Jas, se s) se aperceber e ordin2rio de ;$ anos "art. ,$-&'.

35

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL !AP(T)LO 8* RESPONSABILIDADE !I8IL

+,* RESPONSABILIDADE !I8IL. A responsabilidade ci!il 6, nos neg)cios unilaterais, a gesto de neg)cios e o enri4ueci ento se

es os ter os 4ue os causa, u a 3onte de

obrigaes "art. #.,&'. A 3onte da obrigao de inde ni@ar 6 eCclusi!a ente legal, encontrando/se, por isso, tipi3icada na lei: no se ad ite doutrin2rias 4ue constitua introdues *urisprudenciais ou

situaes de responsabilidade ci!il no pre!istas na lei ou co

contornos di!ersos da pre!iso legal. Isto no signi3ica 4ue a autono ia pri!ada 3i4ue co pleta ente a3astada: o lesante e o lesado pode obrigao de inde ni@ao. Eos ter os gerais, a responsabilidade pode ser: 1oltica Ad inistrati!a: !g a responsabilidade disciplinar do 3uncion2rio p+blico 1enal ou cri inal Di!il a*ustar certos aspectos relati!a ente ?

Du pre estabelecer as principais di3erenas entre a responsabilidade penal ou cri inal e a responsabilidade ci!il: <esponsabilidade penal ou cri inal: pretende/se punir o agente, podendo esta responsabilidade ser cu ulada co a responsabilidade ci!il "!g cri e de

dano e obrigao de inde ni@ar'. A pre!iso 6 o cri e, a conse4uBncia 6 a pena. <ege/se pelo princpio da tipicidade e pressupe, se pre, a ilicitude "nor al ente dolo'. <esponsabilidade ci!il: a pre!iso 6 o dano, a conse4uBncia 6 a inde ni@ao. Grata/se de u a cl2usula geral e pressupe, se pre, o dano. 5asta/se co era culpa. Face ao 4ue 3oi eCposto, encontra o/nos e condies de estabelecer u a noo a

aproCi ada de responsabilidade ci!il: eCcepo ? regra geral de i putao dos danos na es3era *urdica onde ocorre , a responsabilidade ci!il consiste no con*unto de 3actos 4ue do orige ? obrigao de inde ni@ar os danos so3ridos por outre "ressarcibilidade'.

36

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Eo seio da responsabilidade ci!il pode os distinguir: <esponsabilidade contratual <esponsabilidade eCtra/contratual <esponsabilidade sub*ecti!a <esponsabilidade ob*ecti!a

<elati!a ente ? distino entre responsabilidade obrigacional e eCtra/contratual, i porta estabelecer a seguinte nota (ist)rica:

A Lei das SII G2buas pre!ia sanes espec3icas para o incu pri ento de obrigaes: responsabilidade obrigacional "art. 7-.&'.

A LeC A4uilia pre!ia co pensaes por danos causados e

caso de delito:

responsabilidade eCtra/contratual, delitual ou a4uiliana "art. #.,&'.

A bas as responsabilidades assenta!a , tradicional ente, no princpio da culpa: a responsabilidade 6, e in3ra. regra, sub*ecti!a, e ter os 4ue !ere os

<elati!a ente ? distino entre responsabilidade sub*ecti!a e ob*ecti!a, i porta tecer as seguintes consideraes:

<esponsabilidade sub*ecti!a ou delitual: a responsabilidade ci!il pressupe, regra geral, culpa "art. #.,&/;'. A culpa de!e ser a4ui entendida co o u *u@o oral ou de censura da conduta, se*a ela praticada co dolo ou era

culpa. A actuao do agente 6, assi , ilcita e culposa: u

delito, en3i .

o Funes, segundo MENEZES LEIT2O:


Funo principal: reparao do dano Funo pre!enti!a Funo puniti!a: Li itao da inde ni@ao no caso de art. #-#&. O direito de regresso, na responsabilidade solid2ria, eCiste na edida das respecti!as culpas, art. #-7&/;. era culpa,

Facto culposo do lesado, art. %7$&.

37

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL

Irrele!8ncia da causa !irtual regra,

o As responsabilidades obrigacional e eCtra/contratual so, e

sub*ecti!as, assentando no princpio da culpa: !g de!edor 4ue 3alta ao cu pri ento da obrigao, co culpa "responsabilidade

sub*ecti!a obrigacional'.

<esponsabilidade ob*ecti!a: constitui u a eCcepo ? regra geral da responsabilidade sub*ecti!a ou delitual "art. #.,&/;', *2 4ue o dano 6 pro!ocado, ainda 4ue independente ente de culpa do agente. 1ressupe u dano, co o toda a responsabilidade ci!il, de responsabilidade ob*ecti!a, as no eCiste delito. consoante o ttulo de

Jodalidades i putao: o

1elo risco: tipi3icada na lei "art. #.,&/;', aplica/se ?s pr2ticas de acti!idades (u anas lcitas, nor al ente geradoras de pre*u@o "!g circulao auto )!el'I do risco inerente a essas acti!idades resulta o de!er de reparar o dano. Funes: Funo principal: reparao do dano Funo acess)ria: pre!eno

1elo sacri3cio ou por acto lcito: a lei autori@a o agente a agir, causando pre*u@os a outre e correlati!a obrigao de

co pensao desses danos "!g constituio de ser!ido legal de passage '. Funo eCclusi!a: reparao do dano. ser,

o As responsabilidades obrigacional e eCtra/contratual pode

eCcepcional ente, ob*ecti!as, independente ente de 4ual4uer culpa: !g de!edor 4ue 3alta ao cu pri ento da obrigao, se culpa "responsabilidade ob*ecti!a obrigacional, art. .$$&'.

38

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL +-* RESPONSABILIDADE OBRIGA!IONAL. Face ao 4ue 3oi eCposto supra V0, cu pre reto ar a caracteri@ao da su a di!isio (istorica ente estabelecida entre es as: as

responsabilidades obrigacional e eCtra/contratual, e proceder ? distino das Gradicional ente, as obrigaes podia nascer:

Dos contratos: responsabilidade obrigacional o Incu pri ento de obrigaes contratuais "!iolao de direitos relati!os': 3rustrao da eCpectati!a credit)ria.

Dos delitos: responsabilidade eCtra/contratual

o Dontrariedade ao princpio alteru


al(eios, absolutos': pe e

non laedere "!iolao de direitos aCi e

causa o interesse na proteco,

ediante de!eres gen6ricos de respeito, proteco de interesses al(eios e 3iguras delituais espec3icas. 1ara ROMANO MARTINEZ estas 3iguras encontra /se inti a ente interligadas, pelo 4ue a deli itao supra 6 insu3iciente. 9ublin(e/se 4ue o regi e da obrigao de inde ni@ao 6 unit2rio e co u . Ainda assi , cu pre apontar as di3erenas de regi e seguintes "co preponder8ncia das pri eiras': 1ro!a da culpa:

o Xnus da pro!a cabe ao lesado "art. #.7&': basta u a pro!a pri a


3acie da ilicitude, segundo crit6rios de nor alidade.

o Dulpa presu e/se do de!edor "art. 7--&'. o ROMANO MARTINEZ: di3erena esbatida, na pr2tica.
o o 1ra@os prescricionais: O direito de inde ni@ao prescre!e no pra@o de trBs anos "art. #-.&' 1ra@o ordin2rio de !inte anos "art. ,$-&', ou caducidade, no caso da e preitada "u ano, art. 0;;#&'. ser

o ROMANO MARTINEZ: de iure condendo os pra@os de!eria


idBnticos, no se *usti3icando as disparidades pre!istas na lei.

1luralidade de respons2!eis:

39

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL o A responsabilidade 6 solid2ria 4uando 3ore !2rias pessoas

respons2!eis pelos danos "art. #-7&'.

o 9) (2 solidariedade 4uando esse regi e resulte da lei ou da !ontade


das partes "art. %0,& / con*uno'.

<esponsabilidade por 3acto de terceiro: <elao de co isso: o co itente responde pelos danos 4ue o co iss2rio causar "art. %$$&'. o Independente de subordinao: o de!edor 6 respons2!el perante o credor pelos actos dos seus representantes legais "art. .$$&'.

Dapacidade: Ini put2!eis: presu e /se ini put2!eis os interditos por ano alia ps4uica "art. #..&'. o <egra geral DoneCo internacional "regras de con3litos di3erentes' Do petBncia do tribunal 1ra@os da constituio e ora de cr6ditos il4uidos "art. enores de sete anos e os

.$%&/,'

Jora de obrigaes pecuni2rias "art. .$:&/,, 0F e ;F parte' destas: aplicao na

A doutrina aponta outras distines para al6

Daractersticas da responsabilidade eCtra/contratual, se


responsabilidade obrigacional: o o Graduao e4uitati!a da inde ni@ao "art. #-#&' Inde ni@ao por danos no patri oniais "art. #-:&'

Daractersticas da responsabilidade obrigacional, se


responsabilidade eCtra/contratual: o Danos patri oniais puros ou pri 2rios

aplicao na

1ara ROMANO MARTINEZ a distino entre a bas as responsabilidades tin(a ra@o de ser nu a econo ia agrcola ou pouco industriali@ada, e 4ue se *usti3icasse u a tutela

40

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL di3erente para direitos reais e obrigacionais. Goda!ia, preconceitos liberais e indi!idualistas esti!era na orige da distino bipartida supra. al ?

Hssa distino entre responsabilidade obrigacional e eCtra/contratual adapta/se

estrutura dos seguros, no eada ente suscitando proble as de interpretao dos contratos.

Eo

es o sentido, MENEZES LEIT2O discorda da contraposio entre:

<esponsabilidade delitual: !iolao de de!eres pri 2rios de prestao. W 3onte de obrigaes na edida e 4ue dessa !iolao surge, pela pri eira

!e@, u a relao obrigacional legal. <esponsabilidade obrigacional: !iolao de de!eres secund2rios de prestao. 1ressupe u a obrigao *2 eCistente, pelo 4ue o de!er de inde ni@ar 6 suced8neo do de!er incu prido "4uando (a*a incu pri ento de3initi!o, art. 7-.&' ou paralelo do de!er e .$#&'. O autor, no segui ento de PESSOA 7ORGE, PA)LO !)N6A, GOMES DA SIL8A e MENEZES !ORDEIRO, conclui 4ue, e3ecti!a ente, a obrigao de inde ni@ao por incu pri ento contratual ou pela ora no cu pri ento, no se identi3ica co a obrigao ora "4uando (a*a ora no cu pri ento, art.

*2 !iolada, *2 4ue o 3unda ento da pri eira 6 o ressarci ento de danos, pela !iolao de direitos de cr6dito. Goda!ia, a responsabilidade obrigacional 6 3onte de obrigaes nos es os ter os 4ue a responsabilidade eCtra/contratual, e no u a era odi3icao da

obrigao inicial ente constituda. A sua especialidade 3ace ? segunda resulta de a sua 3onte ser a !iolao de u direito de cr6dito, e no *2 de u direito absoluto. A di3erena entre

a bas resulta to/s) do tipo de direitos !iolados: <esponsabilidade eCtra/contratual: !iolao de direitos absolutos, desligados de 4ual4uer relao inter sub*ecti!a preeCistente.

<esponsabilidade obrigacional: !iolao de direitos relati!os, coneCos a u a relao inter sub*ecti!a 4ue antes atribua direito a u a prestao.

Face ao 4ue 3oi re3erido, a su

a di!isio entre a responsabilidade obrigacional e a

responsabilidade eCtra/contratual encontra/se (o*e esbatida: !e*a/se o desen!ol!i ento de especiais de!eres de proteco das partes no contrato, !g. A nature@a unit2ria da

41

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL responsabilidade ci!il, en4uanto u todo, te tido ecos na doutrina nacional: o pr)prio

legislador dotou o DD de regras gerais da responsabilidade ci!il co uns a a bas as responsabilidades "arts. #.,& ss'. A conse4uBncia 6 co u : obrigao de inde ni@ar "art. %:;& ss'. H concluso, toda a responsabilidade ci!il assenta no princpio geral ne ine concreti@aes especiais 4ue, co o e a3astar as regras gerais ne ad!B todas as relaes de de criao doutrin2ria ou

laedere, ainda 4ue co

especialidade, no pretende *urisprudencial:

<esponsabilidade do produtor "*2 consagrada e delituais'

DL, co

aplicao das regras

<esponsabilidade do !endedor e do e preiteiro "arts. 7.-& ss' <esponsabilidade do !igilante "art. #-0&'

ROMANO MARTINEZ prope a distino por pe4uenos n+cleos de responsabilidade, relacionados co certas acti!idades e pro3isses, nestes ter os.

Das concluses supra, certa doutrina apelida de Mterceira !iaN da responsabilidade ci!il as situaes e possa eCigir a outre 4ue no eCiste u u a prestao, direito pri 2rio de cr6dito, por as a responsabilidade surge e eio do 4ual algu6 conse4uBncia da

!iolao de de!eres espec3icos, e no apenas de de!eres gen6ricos de respeito, contrapostos aos direitos absolutos. MENEZES LEIT2O e ROMANO MARTINEZ inclue na deno inada Mterceira !iaN da

responsabilidade ci!il as situaes de !iolao de de!eres deri!ados da boa 36, geradoras de responsabilidade pr6/contratual e p)s/contratual. Hsses de!eres no dispe pri 2ria, atra!6s da aco de cu pri ento, relati!a ente ao de!er geral de respeito. 1ara ROMANO MARTINEZ essa Mterceira !iaN no 6 !erdadeira ente alternati!a: se essas 3ontes de obrigaes no se en4uadrare !erdadeira e pre!ises legais, no pode ser u a as institue de!eres 4ue constitue de tutela u plus

odalidade de responsabilidade ci!il. HCe pli3i4ue os:

Dulpa in contra(endo "art. ;;7&': !iolao de de!eres especiais de lealdade, in3or ao e segurana.

42

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL

Dulpa post pactu subsiste

3initu

"art. ;,-&': !iolao de de!eres contratuais 4ue

ap)s eCtino do !nculo contratual. e3ic2cia de proteco para terceiro "!g arrenda ento', e no

Dontrato co

contrato a 3a!or de terceiro "art. ##,&'Y H <elaes contratuais de 3acto

todos os institutos enunciados a responsabilidade 6 obrigacional, podendo ser

eCtra/contratual atendendo ao dano causado. O progressi!o alarga ento do ca po de aplicao da responsabilidade obrigacional di3iculta a deli itao co respeito ?s situaes eCtra/obrigacionais. HCe pli3i4ue os:

9e o a igo do in4uilino cai nas escadas do i )!el 4ue o +lti o arrenda, a responsabilidade 6 contratual 3ace ao in4uilino e delitual 4uanto ao a igoQ

9e u

acidente entre dois co boios

ata u

utente no portador de bil(ete,

a responsabilidade 6 delitualQ 9eria responsabilidade contratual se o utente ti!esse co prado o bil(eteQ 9endo 4ue supra conclu os 4ue a distino no 6 indispens2!el, no pode os, toda!ia, prescindir dela. O DD soluciona este proble a atra!6s da cl2usula geral de responsabilidade ci!il "art. #.,&/0', atra!6s da !iolao de de!eres de proteco 4ue no se 3unda no acordo das partes: protege/se a integridade pessoal e patri onial, 3ora do

per etro contratual. <essal!e/se as di3erenas de regi e "!g art. %$$& !s art. .$$&'. O alarga ento da responsabilidade obrigacional, incluindo de!eres delituais no contrato "obrigao de segurana, !g', contraria o princpio de tratar o igual de 3or a idBntica. A incluso de de!eres desse tipo seria desnecess2ria, segundo ROMANO MARTINEZ, *2 4ue os de!eres acess)rios do contrato decorre das regras gerais da responsabilidade ci!il.

Fundar a responsabilidade por !iolao de direitos absolutos no neg)cio *urdico criaria u a (ipertro3ia do direito contratual. Face ao potencial concurso entre a responsabilidade delitual e a contratual, os partid2rios da teoria da pre!alBncia da responsabilidade contratual e pri eira, sustenta /na ediante recurso a trBs argu entos: contrato estabelece de!eres de proteco deri!ados da detri ento da

A eCistBncia de u boa 36,

+tuos e recprocos.

43

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL O princpio da autono ia pri!ada e!idencia 4ue, co neg)cio *urdico, as partes pretendera eCtra/contratual. a celebrao de u

a3astar as regras da responsabilidade

o Drtica: a celebrao do contrato no pri!a as partes da proteco


geral, no se renunciando ? de3esa 4ue teria celebrao do es o "ROMANO MARTINEZ'. regi e ais gra!oso para o lesante recorrer ?s independente ente da

A responsabilidade obrigacional i pe u "de!edor', pelo 4ue o credor no te

4ual4uer interesse e

regras da responsabilidade eCtra/contratual.

o Drtica: sendo certo 4ue os pra@os da prescrio so

ais longos na

responsabilidade obrigacional "art. ,$-&, ;$ anos', dispondo o credor de u a tutela ser bastante ais e3ica@, os pra@os de eCerccio de direitos pode ais restritos nos contratos e especial do 4ue a4uele

da responsabilidade eCtra/contratual "art. #-.&, trBs anos', !g nos casos do cu pri ento de3eituoso nos contratos de co pra e !enda ou de e preitada "ROMANO MARTINEZ'. Eo 8 bito da responsabilidade eCtra/contratual, ao lesado no pode ser aplicado u pra@o

prescricional 4ue o colo4ue nu a situao pior da 4ue estaria nos ter os gerais do art. #-.&: trBs anos. Hsta teoria, apesar das crticas supra, 6 coerente co a relao de interaco entre

os dois tipos de responsabilidade, e no de especialidade. As regras da responsabilidade obrigacional aplicar/se/o, assi , a danos eCtra re obrigao, "pro!ocados no cu pri ento da

es o 4ue por acti!idades laterais, pro!ocando pre*u@os na pessoa e no restante

patri )nio do credor'. HCe plo: o incBndio 4ue de3lagre durante as obras de reparao de u pr6dio presu ir/se/ia culpa do e preiteiro "responsabilidade obrigacional, presuno de

culpa K art. 7--&'. ROMANO MARTINEZ discorda da eCe pli3icao supra: se ? responsabilidade do produtor o DL 4ue a consagra aplica as regras delituais, o es o crit6rio pode ser

estabelecido para os danos eCtra re , *usti3icando/se a aplicao da responsabilidade eCtra/ contratual. O es o autor prope a distino seguinte:

44

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL

Danos

eCtra

re :

danos

pessoais

no

restante

patri )nio

do

accipiens>destinat2rio do paga ento>credor e de terceiros "no inclui o pre*u@o causado no ob*ecto da prestao' K aplica /se as regras da responsabilidade eCtra/contratual.

o Danos pessoais "!g 3eri entos causados por eCploso de garra3a de


g2s'.

o Danos noutros bens do credor "!g ani al en3er o 4ue contagiou os


de ais'.

o Piga de3eituosa 4ue causou a runa da casa do dono da obra, !g.


o 1arceiro pensador 4ue, no 8 bito de obrigao pecu2ria, ali entou o gado co re3eies estragadas 4ue (a!ia ad4uirido pre!ia ente ao

3ornecedor, de!endo inde ni@ar o parceiro propriet2rio, !g. 1ode in!ocar direito de regresso contra o 3ornecedor da rao.

Danos circa re , por eCcluso de partes: danos causados no ob*ecto da prestao, to/s) K aplica /se as regras da responsabilidade obrigacional. o o o o o o o Di inuio ou perda do !alor da coisa Dustos contratuais Palor da eli inao dos de3eitos Jontante dispendido e estudos e pareceres substituti!o

Di3erena de preo para a4uisio de be Lucros cessantes

Outras despesas deri!adas do incu pri ento: <enda da casa arrendada por perodo e us2/la Dusto da se enteira perdida por4ue as se entes so de 3raca 4ualidade e no ger inara 4ue no 3oi poss!el

45

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL Despesas *udiciais na aco e 4ue se eCige a eCecuo

espec3ica ou a resoluo do contrato Uuando se assista si ultanea ente a danos eCtra re e circa re , o credor te

direito a u a pretenso inde ni@at)ria, e bora eCista concurso de nor as "u a s) pretenso, u +nico pedido processual, co duplo 3unda ento: responsabilidade eCtra/ a inde ni@ao so co uns ?s duas

contratual e obrigacional'. Goda!ia, as regras 4ue rege

responsabilidades "art. %:;& ss', ainda 4ue o 3unda ento de direito se*a di!erso. Ainda assi , o princpio da liberdade de opo entre as pretenses delitual e contratual 6 aiorit2rio na

doutrina e na *urisprudBncia. Eo eCtre o oposto, situa/se a regra do no/c+ ulo, MabsurdaN segundo ROMANO MARTINEZ. Le!ada ao li ite, o 3il(o do dono da obra no poderia de andar delitual ente o e preiteiro pelos 3eri entos do pai co o conse4uBncia do de3eito da prestao, !g, as to/s) no caso de orte do es o.

1ara e!itar 4ue o lesado se*a

enos protegido na (ip)tese de ter celebrado u

contrato, de!e ad itir/se a possibilidade de concurso de nor as "princpio da liberdade de opo'. ROMANO MARTINEZ conclui pela superao da rigide@ dos conceitos *urdicos da responsabilidade contratual e delitual. Doncluso:

9) se ad ite recurso ? responsabilidade eCtra/contratual "!iolao de direitos absolutos' 4uando:

o A prestao causou danos e

bens do patri )nio do credor, se

dependBncia do contrato cu prido: dani3ica/se u a obra *2 eCistente. o HCe plos: Adaptao de u 3enda nesta, !g. Instalao de u a c8 ara 3rigori3ica nu o otor, !g. ca io, estragando co utador a u a 24uina, 3a@endo u a

Obras de reparaes de edi3cios 9ube preitadas de acaba entos "!g instalaes el6ctricas'

Ad ite/se recurso ? responsabilidade obrigacional 4uando:

46

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL o o o =a*a entrega de u a coisa co 9e reali@e u a obra i per3eita Eo basta 4ue o pre*u@o ten(a sido causado por u praticado na altura da reali@ao da prestao o Os pre*u@os 4ue eCcedere a4uiliano. o sinalag a contratual entra no ca po 3acto ilcito de3eito "cu pri ento de3eituoso'

+.* RESPONSABILIDADE !I8IL S)B7E!TI8A. Hnunciare os a4ui os cinco pressupostos tradicionais da responsabilidade ci!il sub*ecti!a "art. #.,&/0': Facto Ilicitude "M!iolar ilicita enteN'

o Eo se !eri3ica na responsabilidade por 3acto lcito


Dulpa "Mco dolo ou era culpaN'

o 1rescinde/se na responsabilidade pelo risco


Dano "Mpelos danosN' EeCo de causalidade entre 3acto e dano "Mresultantes da !iolao'

+/* FA!TO. O 3acto !olunt2rio do lesante re ete/nos para u (u ano, do in2!el pela !ontade, eCpresso da conduta de u eCige inteno, ne

co porta ento

su*eito respons2!el. Eo se

se4uer actuao "contra o 4ue a redaco do art. #.,&/0 pode indiciar',

bastando a conduta sob o controlo da sua !ontade. Eo so 3actos !olunt2rios: Os 3actos naturais Os 3actos praticados pelo lesante se pre 4ue l(e 3alte a consciBncia e o do nio sobre a !ontade "!g coaco 3sica, e no O 3acto !olunt2rio pode re!estir duas 3or as: oralY'.

Aco "art. #.,&': eCiste u "ne ine

de!er gen6rico de no lesar direitos al(eios

laedere', pelo 4ue no se eCige 4ual4uer de!er espec3ico.

47

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL

O isso "art. #.:&': eCige/se u *2 4ue no eCiste u

de!er espec3ico de praticar o acto o itido,

correspondente de!er gen6rico de e!itar a ocorrBncia de sociedade insustent2!el e

danos para outre , o 4ue tornaria a !ida e

ultiplicaria as ingerBncias na es3era *urdica al(eia. o O de!er espec3ico de garante pode ser criado por contrato "!g algu6 estar obrigado a !igiar u doente ental, e!itando 4ue se

suicide'.

o Ou pode ser i posto pela lei "arts. #-0&/#-,&'. Eo direito ale o, a


partir de disposies se el(antes, te /se de3endido a doutrina dos de!eres de segurana no tr23ego ou dos de!eres de pre!eno do perigo delituais, alargando/se a responsabilidade por o isso para al6 dos casos tipi3icados na lei. Hsta doutrina te!e in3luBncias entre

n)s "ANT)NES 8ARELA, MENEZES !ORDEIRO e SINDE MONTEIRO'. Eestes ter os, se pre 4ue algu6 ten(a sob seu controlo coisas ou eCera igual ente

acti!idades potencial ente perigosas, suscept!eis de causar danos a outre , te

o de!er de to ar as pro!idBncias ade4uadas a e!itar a ocorrBncia de danos, respondendo por responsabilidade por o isso no caso contr2rio.

+1* ILI!IT)DE. Ee

se pre a pre!iso da ilicitude do 3acto aparece tipi3icada na lei.

Eo 8 bito do direito co parado, cu pre apreciar os seguintes siste as:

9iste as de grade cl2usula geral "Frana e It2lia': no deter ina

4uais os

bens *urdicos cu*a leso en!ol!e responsabilidade, re etendo essa 3uno para apreciao do *ulgador. Eo direito 3rancBs, basta a eCistBncia de u dano causado por u a 3aute, eCpresso a pla 4ue en!ol!e 3acto !olunt2rio, ilicitude e culpa.

9iste as de cl2usulas gerais li itadas "Ale an(a e 1ortugal': enuncia

os

bens *urdicos tutelados, por !ia legislati!a. O art. #.,& 6 u a cl2usula geral li itada, co u a 3or ulao ais abrangente do 4ue o 5G5, 4ue apenas se

re3ere a certos direitos, e no a todos os direitos sub*ecti!os. =2, por isso, u a eCigBncia eCpressa de ilicitude.

48

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL A ilicitude de!e a4ui ser entendida en4uanto u orde *urdica ao: *u@o de des!alor atribudo pela

<esultado da conduta do agente "teoria do des!alor do resultado': a aco causal preenc(e logo o re4uisito da ilicitude, !g a orte da !ti a "doutrina

da aco causal'. Eo procede: se o agente actuou con3or e as regras do tr23ego parece incorrecto considerar presente a ilicitude. Do porta ento do agente "teoria do des!alor do 3acto': posio aiorit2ria.

O co porta ento do agente de!e ser a!aliado, e no o resultado causal. Face ? teoria da aco 3inal, o co porta ento ser2 ilcito 4uando prossiga u proibido pela lei. Donclui/se: a leso de bens *urdicos 6 i ediata ente constituti!a de ilicitude 4uando o agente ten(a actuado co doloI no caso de actuaes era ente negligentes, te de se 3i

l(e acrescentar a !iolao de u

de!er ob*ecti!o de cuidado. edida e 4ue esta pressupe a

A ilicitude distingue/se da ilegalidade, na inobser!8ncia de u a !enda de u

)nus *urdico: ser2 ilcita a conduo e

eCcesso de !elocidade, e ilegal

i )!el !erbal ente. de!er *urdico pode consistir e :

A !iolao de u

Direito sub*ecti!o: utilidades proporcionadas por o o Direitos de personalidade "!g !ida, corpo e sa+de' Direitos reais "!g propriedade, propriedade industrial e direitos de autor'

o Direitos de cr6dito: a sua tutela apenas se e3ectua nos ter os da


responsabilidade contratual "art. 7-.&' ou da cl2usula geral do abuso do direito "art. ,,#&'. A inde ni@ao 6 li itada ? 3rustrao das utilidades proporcionadas por esse direito, no se ad itindo a tutela de danos pura ente patri oniais "pure econo ic loss'.

Eor as de proteco: preceitos legais destinados a proteger interesses al(eios "tutela de interesses particulares, se eCclusi!o o apro!eita ento de u be , u 4ue l(es se*a atribudo e

!erdadeiro direito sub*ecti!o, !g

49

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL de3esa da sa+de ou circulao rodo!i2ria'. Dorresponde ordenao social. ao direito de era

o !ANARIS e MENEZES !ORDEIRO: 4ual4uer nor a *urdica, ainda 4ue


no escrita, de!e integrar o conceito de nor a de proteco. o <e4uisitos: Eo adopo de u ter os precisos Gutela de interesses particulares, e no do interesse geral Peri3icao de u dano no crculo de interesses 4ue a nor a co porta ento eCig!el, de3inido e

se destina a tutelar

Gipos delituais espec3icos: pre!ises espec3icas de co porta entos ilcitos

o Abuso do direito "art. ,,#&': cl2usula geral de ilegiti idade do


eCerccio do direito se pre 4ue o seu titular eCceda ani3esta ente

os li ites i postos pela boa 36, pelos bons costu es ou pelo 3i social e econ) ico desse es o direito "MENEZES !ORDEIRO'. Eo

se li ita a abranger o eCerccio abusi!o de direitos sub*ecti!os, co preendendo igual ente outras posies *urdicas, incluindo as per isses gen6ricas de actuao "!g autono ia pri!ada ou a leso do direito de cr6dito de terceiro'.

o Eo cedBncia e caso de coliso de direitos "art. ,,%&': no caso de os


direitos sere iguais "!g uso si ult8neo da coisa co u , na dos

co propriedade, art. 0#$:&/0' a soluo legal i pe 4ue cada u titulares se absten(a de co porta entos 4ue i pli4ue

para os

outros titulares a i possibilidade de eCerccio do direito. Eo se !eri3icando a cedBncia, preenc(ido est2 o re4uisito da ilicitude.

o O3ensa ao cr6dito e ao bo

no e "art. #.#&': esta nor a aplica/se

tanto a pessoas singulares co o a pessoas colecti!as, sendo na !erdade dispens2!el 3ace ? pre!iso da cl2usula geral "art. #.,&'. <elati!a ente aos 3actos 3alsos, 6 pac3ico 4ue a sua di!ulgao se*a

50

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL se pre proibida. Goda!ia, 4uando a di!ulgao respeite a 3actos !erdadeiros, aCi e no eCerccio da acti!idade *ornalstica, coloca/

se o proble a da deno inada eCceptio !eritatis:

A !eracidade dos

es os eCcluiria a sua ilicitude, segundo ais recente ente, interesse p+blico encontrar/se/ia

MENEZES LEIT2O e MENEZES !ORDEIRO, se pre 4ue essa di!ulgao assegurasse u legti o: as agBncias de in3or ao

legal ente autori@adas para tal, no 8 bito do eCerccio de u direito. eCtre os opostos encontra os: ALMEIDA !OSTA,

de3ensor de 4ue a !eracidade ou 3alsidade 6 irrele!ante, de!endo ad itir/se a di3uso se pre 4ue corresponda a interesses legti osI e ANT)NES 8ARELA, apologista de 4ue at6 os 3actos !erdadeiros constitue ou do bo u a o3ensa do cr6dito

no e da pessoa, singular ou colecti!a. 7ORGE, por seu lado, sustenta 4ue s) (2

PESSOA

responsabilidade por 3actos !erdadeiros se a di!ulgao integrar os pressupostos de u a pre!iso penal "!g di3a ao ou in*+ria'.

o <esponsabilidade por consel(os, reco endaes e in3or aes "art.


#.%&': regra geral, no (2 4ual4uer responsabilidade, esses consel(os, reco endaes e in3or aes (a*a co es o 4ue

sido prestados era

negligBncia, *2 4ue essa prestao se 3unda na

obse4uiosidade, e

ter os displicentes. Ao receptor cabe a deciso

de deter inar/se ou no por eles, suportando os riscos dessa deciso. Da leitura do art., a contrario, MENEZES !ORDEIRO e MENEZES LEIT2O conclue pela responsabilidade de 4ue os prestar co dolo

"ani us decipiendi ou nocendi', ao contr2rio de PESSOA 7ORGE e de ALMEIDA !OSTA, 4ue a3ir a a eCcluso da responsabilidade e

51

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL todos os casos, eCcepto e abuso do direito "art.,,#&'. Eestes

ter os, (2 responsabilidade pela prestao de consel(os "Z': Do dolo

Assuno da responsabilidade: os consel(os "Z' no so, a4ui, prestados e ter os displicentes, as si constituindo u a

!erdadeira garantia contra a ocorrBncia de danos na es3era do receptor.

De!er *urdico de aconsel(a ento: !g de!eres acess)rios deri!ados da boa 36 "arts. ;;7& e 7:;&/;' ou obrigao de in3or ao "art. %7,&'.

Dri e "!g ilcitos relati!os ? in3or ao da situao das sociedades co erciais'.

A3erida a !iolao dos direitos supra, a

es a pode ser lcita 3ace ?s seguintes causas

de *usti3icao>eCcluso da ilicitude "nunca M*usti3icao da ilicitudeNY':

HCerccio de u u

direito: no actua ilicita ente 4ue

age no eCerccio de

direito sub*ecti!o "!g constituio de ser!ido de passage , art.

0%%$&/0'. o 9e, do eCerccio do direito, resultar u dano, o lesado ser2

co pensado "!g art. 0%%#&', e bora no (a*a 4ual4uer ilicitude, respondendo por responsabilidade ob*ecti!a por inter!eno lcita.

o Hsta causa de *usti3icao de!e ser (o*e entendida e

ter os

restriti!os, 3ace ? 3uncionali@ao dos direitos sub*ecti!os: de!e ser ponderado e!entual abuso do direito ou coliso de direitos "arts. ,,#& e ,,%&'. A operati!idade desta causa de *usti3icao 6 (o*e restringida.

o De todo o odo, o agente apenas se eConera da responsabilidade


se se li itar a des3rutar das utilidades 4ue corresponde ao

52

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL eCerccio legal do seu direito, respondendo por outros danos 4ue a sua actuao pro!o4ue.

Du pri ento de u

de!er: se !igorar o de!er de adoptar u a conduta, o

su*eito pode estar 3orado a acat2/la, ainda 4ue, para tal, ten(a 4ue in3ringir outros direitos relati!os a posies *urdicas al(eias. o =a!endo con3lito de de!eres, (2 preponder8ncia do de!er 4ue se considere superior

o A iseno da ilicitude i plica 4ue o de!er se*a e3ecti!a ente


cu prido, no bastando a si ples coliso. 9e, e caso de

con3lito, o agente optar por no cu prir nen(u , responde pelo incu pri ento dos dois. o 1roble a do de!er de obediBncia (ier2r4uica.

Legti a de3esa "art. ,,7&': atitude de3ensi!a do agente 4ue, estando a ser !ti a de u a agresso, pe ter o a essa agresso pelos seus pr)prios eios "direito de resistBncia, art. ;0& D<1'.

o A3astar agresso ilcita actual:


Agresso: actuao (u ana "Y' 3inalistica ente dirigida ? pro!ocao de u a o3ensa a pessoas ou bens. Ilcita: e no de3esa por estar a ser preso e andato *udicial. !irtude de

Actual: e

eCecuo ou i inenteI presente e no passada

ou pre!is!el. o Dontra pessoa do agente ou de terceiro, ou patri )nio do agente ou de terceiro "caso e autori@ao'. o o Eecessidade da reaco 9ubsidiariedade: i possibilidade de recorrer e eios coerci!os nor ais te po +til aos 4ue ser2 gesto de neg)cios, se

53

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL o Ade4uao: proporcionalidade e racionalidade, ou (a!er2 eCcesso de legti a de3esa "o pre*u@o causado pelo acto de3ensi!o 6 ani3esta ente superior ao 4ue poderia resultar da agresso'.

edo in!enc!el "art. ,,7&/;' no 6 causa de eCcluso as si causa de eCcluso da culpa

da ilicitude,

"MENEZES LEIT2O'. 9e (ou!er erro nos pressupostos, e se o inde ni@ar pelo pre*u@o causado "art. ,,.&'. es o 3or indesculp2!el, (2 obrigao de

Aco directa "art. ,,:&': s) pode ser reali@ada 4uando esti!er e u direito sub*ecti!o do pr)prio agente K entendida e

causa ter os

restriti!os, dado ser u a atitude o3ensi!a. o Apropriao, destruio, dani3icao "Z' de coisa al(eia

o Assegurar ou reali@ar o pr)prio direito sub*ecti!o, e no o direito


al(eio: nunca o pr)prio direito de cr6dito "!g cu pri ento pela 3ora', segundo MENEZES LEIT2O. o Actuao indispens2!el para e!itar a inutili@ao pr2tica do direito: se a aco directa o agente perderia o direito ou

deiCaria de o poder eCercer. o 9ubsidiariedade: i possibilidade de recorrer e eios coerci!os nor ais. te po +til aos

o Ade4uao: no pode eCceder o estrita ente necess2rio para


e!itar o pre*u@oI no se de!e ?4ueles 4ue se encontrare outre e sacri3icar interesses superiores perigoI no de!e i plicar para

aiores pre*u@os do 4ue a4ueles 4ue se pretendia e!itar. es o 3or indesculp2!el, (2 obrigao de

9e (ou!er erro nos pressupostos, e se o inde ni@ar pelo pre*u@o causado "art. ,,.&'.

Hstado de necessidade "art. ,,-&': apenas *usti3ica o sacri3cio de bens patri oniais, 4uando o agente pretenda re o!er u perigo de u dano

ani3esta ente superior, a ocorrer na sua es3era ou na de terceiro.

54

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL

o 1erigo actual de a eaa de u be *urdico o Do 4ual resultaria u


dano ani3esta ente superior ao dano

sacri3icado "bens al(eios, e no pr)prios'

o Destruio ou dani3icao de coisa al(eia: se 3or coisa pr)pria,


aplica /se as regras do consenti ento presu ido, in3ra. o Obrigao de co pensao pelo sacri3cio de bens patri oniais na es3era *urdica al(eia "art. ,,-&/;'.

Donsenti ento do lesado "art. ,#$&': a responsabilidade ci!il tutela interesses pri!ados, nor al ente dispon!eis, pelo 4ue o seu titular pode renunciar a essa tutela. A eCistBncia de consenti ento retira ao acto lesi!o, regra geral, a sua nature@a ilcita "in !iolenti non 3it iniuria'. o O acto continuar2, ainda assi , a ser ilcito se a leso 3or contr2ria a: 1roibio legal: !g eutan2sia 5ons costu es: !g sado aso4uis o

o A leso considera/se consentida 4uando 3eita no interesse do


lesado e de acordo co a sua !ontade presu !el: 3ico legal de

consenti ento 4ue e4uipara o consenti ento presu ido ao consenti ento e3ecti!o "art. ,#$&/,' K !g acto co 6dico urgente, gesto de

paciente inconsciente. A actuao ser2 e

neg)cios, eCcluindo/se a ilicitude da assuno de neg)cios pelo gestor.

o O consenti ento pode ser eCpresso ou t2cito: ser2 t2cito 4uando


resulte de u co porta ento concludente do lesado, !g boCe e

outras co peties desporti!as. Eo (a!er2 4ual4uer eCcluso da ilicitude se o *ogo praticado 3or ilegal ou o3ender os bens costu es "!g duelo, art. ,#$&/;'.

55

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL +3* !)LPA. A culpa 6 pressuposto nor al da responsabilidade ci!il, sendo a responsabilidade ob*ecti!a eCcepcional, co o *2 ti!e os oportunidade de "art.#.,&/;'. Gradicional ente, a culpa era entendida e encionar

sentido psicol)gico "neCo de

i putao do acto ao agente, pela sua !ontade, segundo GOMES DA SIL8A'. =o*e, autores co o MENEZES !ORDEIRO considera /na u *u@o de censura, e sentido nor ati!o, e odo. A sua conduta

relao ? actuao do agente, 4ue poderia e de!eria ter agido de outro 6, assi , aCiologica ente repro!ada. 1ressupe:

I putabilidade: para 4ue o agente possa ser censurado pelo seu co porta ento 6 se pre necess2rio 4ue ele con(ecesse ou de!esse con(ecer o des!alor do seu co porta ento e 4ue ti!esse podido escol(er a sua conduta.

o Os ini put2!eis "art. #..&' so isentos de responsabilidade, *2 4ue


so incapa@es de pre!er os e3eitos e edir o !alor e as

conse4uBncias dos seus actos: 3alta/l(es discerni ento e liberdade de deter inao. A ini putabilidade resulta, assi , da

incapacidade para 4uerer ou entender.

o 1resu e /se ini put2!eis os

enores de sete anos e os interditos

por ano alia ps4uica "art. #..&/;': a contrario, todos os outros se presu e ,%$&/;'. i put2!eis. 1resunes ilid!eis nos ter os gerais "art.

o O incapa@ 4ue se colocou propositada ente e culposa ente nesse


estado, de odo transit)rio, 6 i put2!el e, conse4uente ente,

respons2!el "!g e briagado'.

o A lei ad ite a possibilidade de, por

oti!os de e4uidade,

responsabili@ar total ou parcial ente o ini put2!el pelos danos 4ue causar "art. #.-&/0'.

PESSOA 7ORGE: responsabilidade ob*ecti!a pelo risco, 4ue prescinde da culpa.

56

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL

MENEZES LEIT2O e ANT)NES 8ARELA: no se trata de responsabilidade ob*ecti!a pelo risco, as si

responsabilidade baseada na ilicitude ob*ecti!a e

4ue, por

oti!os de e4uidade, se dispensa a i putabilidade co o pressuposto da culpa. O pri eiro dos autores re3ere ainda 4ue essa nor a "art. #.-&' 6 subsidi2ria ? responsabilidade dos !igilantes "art. #-0&', eCigindo/se, para a sua aplicao: Uue no eCista !igilante Uue eCista !igilante, as 4ue no se*a respons2!el as se eios

Uue eCista !igilante, respons2!el, para proceder ? reparao do dano.

A distino entre dolo ou

era culpa "negligBncia' no 6 to i portante no direito i pli4ue responsabilidade di3erente: se o ontante in3erior,

ci!il 4uanto no direito penal, e bora ainda assi

agente actuar negligente ente, a inde ni@ao pode ser 3iCada e

e4uitati!a ente "art. #-#&'I por outro lado, o agente poder2 responder apenas se agir dolosa ente "!g art. #.%&/0 e .0#&'.

Dolo: o agente pratica o acto co

inteno de produ@ir u

dano, aceitando

(ipotetica ente esse e3eito danoso e correndo o risco de 4ue esse pre*u@o possa ocorrer. Actua logo ilicita ente, desde 4ue lese u al(eio ou u a nor a de proteco "art. #.,&'. o Directo: o agente te atingir u inteno de produ@ir o dano, pre!B e pretende direito sub*ecti!o

deter inado resultado pre*udicial. A sua conduta 6 dirigida

directa ente a produ@i/lo. HCe plo: A 4uer atar 5, e e3ecti!a ente 32/lo.

o Indirecto ou necess2rio: o agente no dirige a sua actuao


directa ente ? produo de u 3acto, as aceita/o co o

conse4uBncia necess2ria da sua conduta. HCe plo: A 4uer de trabal(o, atar 5 e eCplode u a bo ba no seu local

atando outras pessoas.

57

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL

o H!entual: o agente corre o risco de causar o e3eito danoso e actua


ad itindo 4ue o resultado se pode !eri3icar, as contando co a

possibilidade da sua no ocorrBncia. <epresenta a !eri3icao do 3acto co o conse4uBncia poss!el da sua conduta e actua, con3or ando/se co a sua !eri3icao. HCe plo: A condu@ e contra/ o na auto/estrada.

Jera culpa ou negligBncia: desleiCo, i prudBncia ou ineptidoI 3alta de cuidado, i pre!idBncia ou i perciaI co porta ento ainda assi censur2!el

por 3alta de diligBncia. Dontraria ente ao dolo, s) (2 ilicitude se o agente !iolar u de!er ob*ecti!o de cuidado: re4uisito suple entar de ilicitude, e ?

no apenas u a 3or a de culpa. As presunes legais de culpa respeita

negligBncia e no ao dolo "arts. #-0& e 7--&': presu e/se so ente a actuao culposa, e no dolosa. H 4ual4uer odalidade de negligBncia o agente no

dese*a e3ecti!a ente a !eri3icao do 3acto. o Donsciente: o agente representa a !eri3icao do 3acto co o conse4uBncia poss!el, !eri3icao. o Inconsciente: o agente no c(ega a representar a !eri3icao do 3acto co o poss!el. A distino entre o dolo e!entual e a negligBncia consciente 6 t6nue, as ainda assi as actua se se con3or ar co a sua

rele!ante para e3eitos da li itao da inde ni@ao "art. #-#&' e para a3asta ento da responsabilidade por dolo "arts. #.%& e .0#&'. O dolo e!entual i plica u a con3or ao to grande co a possibilidade da !eri3icao do 3acto 4ue c(ocaria e o3enderia o senso co u era negligBncia "!g conduo e contra/ o'. Face ? pol6 ica,

considerar a situao co o trBs teorias pretendera

dar resposta ao proble a: Georia da !erosi il(ana: 3ace ao grau de probabilidade de dolo e!entual se con3igurasse a

ocorrBncia do 3acto, o agente agiria co

!eri3icao do 3acto co o eCtre a ente pro!2!el. Eo procede.

58

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL

F)r ula (ipot6tica de FRAN>: o agente agiria co

dolo

e!entual se, tendo considerado co o certo o resultado, no teria adoptado co porta ento di3erente. Eo procede.

F)r ula positi!a de FRAN>: o agente agiria co

dolo

e!entual se, tendo pre!isto a !eri3icao do 3acto co o poss!el, se con3or asse e no alterasse conse4uente ente o seu co porta ento K teoria consagrada no art. 0#&/, D1. H concluso, a 3alta de consciBncia da ilicitude no pode rele!ar para distinguir o

dolo da negligBncia "co o prope a teoria do dolo', constituindo antes u a causa de eCcluso da culpa e geral.

1ara e3eitos de deter inao da inde ni@ao, rele!a:

Drit6rios de apreciao da culpa, co uns a a bas as responsabilidades "art. #.7&/; e 7--&/;':

o Drit6rio concreto: a diligBncia 4ue o agente pe (abitual ente nos


seus neg)cios. Eo procede.

o Drit6rio abstracto: a diligBncia/padro do bo


(o e 6dio K a culpa deter ina/se e

pai de 3a lia, o

abstracto, atendendo a u

ele ento ob*ecti!o adicional, as circunst8ncias do caso concreto "art. #.7&/;'. Eestes ter os, a diligBncia eCigida a u do 4ue a4uela eCigida ao (o e co u . pro3issional 6 aior

Graduao da culpa: arts. #-#&, #-$&, %$7/;& e %7$&

o Dulpa gra!e: e4uiparada ao dolo "art. 0,;,&/#'I negligBncia grosseira K


a grande aioria das pessoas no agiria do es o odo 4ue o agente

o Dulpa le!e: o isso da diligBncia do bo


no seria praticada pelo (o e 6dio

pai de 3a lia K a conduta

o Dulpa le!ssi a: a conduta do agente s) no seria reali@ada por u a


pessoa eCcepcional ente diligenteI es o u (o e 6dio no a

conseguiria e!itarI no 6 considerada culpa, eCcepto no 8 bito do D)digo de Palores Jobili2rios "art. #.7&/;'

59

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL H relao ? pro!a da culpa, o )nus da pro!a cabe ao lesado, nos ter os gerais "art.

#.7&/0': a culpa do autor da leso "lesante' de!e ser pro!ada pelo lesado, sal!o presuno legal de culpa, de onstrando e tribunal o car2cter ob*ecti!a ente censur2!el da conduta

da4uele. A pre!iso dessa regra geral 6, na !erdade, desnecess2ria: esta soluo *2 resulta!a dos arts. #.,&/0 e ,#;&/0. Hssa pro!a 6 uito di3cil de reali@ar "probatio diabolica', redu@indo o

as possibilidades de o lesado obter u a inde ni@ao. As presunes de culpa in!erte

)nus da pro!a "art. ,%$&/0' e so ilid!eis, nos ter os gerais "art. ,%$&/;': as di3iculdades de pro!a inerentes torna ais segura a obteno de inde ni@ao, pelo lesado. 1ara ROMANO

MARTINEZ e MENEZES LEIT2O, corresponde , na !erdade, a eCe plos de responsabilidade sub*ecti!a, e no ob*ecti!a:

Danos causados por incapa@es naturais "art. #-0&': o 1essoas obrigadas a !igiar outras "!igilantes': por lei "pais e tutor' ou por neg)cio *urdico "prestao de ser!io ou contrato de trabal(o' o Incapa@es naturais: enores e interditos por ano alia ps4uicaI no

pressupe a ini putabilidade do !igiado "art. #..&'.

o Ad ite/se a rele!8ncia negati!a da causa !irtual.


o A responsabilidade 6 solid2ria se o !igiado 3or i put2!el e se o !igilante 3or respons2!el "art. #-7&'. o O ini put2!el 6 respons2!el se "art. #.-&': Eo eCistir !igilante HCistir !igilante, 4ue no possa ser responsabili@ado HCistir !igilante, respons2!el, se reparao do dano eios para pagar a

Danos causados por edi3cios e outras obras "art. #-;&':

o O )nus da pro!a cabe ao lesado, segundo ANT)NES 8ARELA e a


*urisprudBncia aiorit2ria, e bora MENEZES LEIT2O de3enda 4ue, edi3cio indicia o incu pri ento de

sal!o 3acto natural, a runa de u

de!eres, pelo 4ue o )nus recai sobre o respons2!el pela construo.

60

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL

o <esponsabilidade sub*ecti!a por !iolao de de!eres de segurana no


tr23ego, e no responsabilidade ob*ecti!a, *2 4ue o 3unda ento no se baseia no perigo causado por bens i )!eis "MENEZES LEIT2O, sal!o no caso do art. 0,#.&/;'. o o Ad ite/se a rele!8ncia negati!a da causa !irtual. A presuno de culpa pode trans3erir/se "art. #-;&/;'.

Danos causados por coisas ou ani ais "art. #-,&/0':

o <esponsabilidade sub*ecti!a por !iolao de de!eres de segurana no


tr23ego "MENEZES LEIT2O'.

o Funda enta/se na perigosidade i anente de certas coisas "!g ar as'


e de ani ais. <esponsabili@a o propriet2rio ou o detentor onerado "!g co odat2rio'. o Ad ite/se a rele!8ncia negati!a da causa !irtual.

Danos resultantes de acti!idades perigosas "art. #-,&/;': regi e para o 4ual as 5ases Gerais da Daa re ete o Acti!idades perigosas: !g pirotecnia, eCplosi!os e abate de 2r!ores. ais ob*ecti!a, ais rigoroso

o MENEZES LEIT2O: trata/se de u a responsabilidade


4ue eCige u grau de diligBncia superior e u crit6rio

"culpa le!ssi a' !s ALMEIDA !OSTA. o Eo se ad ite a rele!8ncia negati!a da causa !irtual.

PESSOA 7ORGE enuncia as seguintes causas de eCcluso da culpa, por 3alta de neCo causal psicol)gico entre o 3acto praticado e a !ontade do agente:

o Hrro desculp2!el "art. ,,.&': actuao do agente resulta de u a


3alsa representao da realidade, no censur2!el. A sua reaco 6 co preens!el e actuao culposa. deter inadas circunst8ncias, pelo 4ue se eCclui

o Jedo in!enc!el "art. ,,7&/;': a actuao do agente 3oi pro!ocada


por u edo inultrapass2!el, no censur2!el. HCe plo do estado de resultado de coaco

necessidade desculpante, no 8 bito penal, e

61

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL psicol)gica ou perigo por 3actos naturais. 9e o perigo a eaa!a u be pessoal do agente ou de terceiro "!g !ida ou integridade 3sica',

a situao representa u a causa de eCcluso da culpa, e conse4uente ausBncia de responsabilidade.

o Desculpabilidade: ad itida e

ter os gen6ricos, atendendo ?s

circunst8ncias concretas do caso. O acto no 6 censur2!el, e bora no se ten(a !eri3icado ne residuais'. HCe plo: o erro ne edo "ad itida e ter os

6dico nas urgBncias 4ue, 3ace a cataclis o uitas (oras seguidas no 6 6dicos 4ue co eta 3ace a

natural, se !iu 3orado a trabal(ar responsabili@ado por e!entuais erros esse cansao e 3alta de @elo, !g. A culpa do lesante pode concorrer co

a culpa do lesado, si ultanea ente, pai de 3a lia "arts. #.7&/; e desrespeitador de u )nus

entendida en4uanto a o isso de padres de diligBncia do bo %7$&'. 1ara tal, basta 4ue u *urdico, (a*a concorrido, co 3acto culposo, no ilcito as si

culpa do lesante, para a produo ou agra!a ento dos danos: de!er *urdico de 4ue o lesado e!ite a

segundo BAPTISTA MA!6ADO, no eCiste u

ocorrBncia de danos para si pr)prio. 9e a responsabilidade se basear nu a si ples presuno de culpa do lesante, a culpa do lesado eCclui o de!er de inde ni@ar, disposio 4ue, por aioria de ra@o, se aplica ? responsabilidade pelo risco. 1or outro lado, a eCistBncia de dolo do lesante no eCclui a ponderao de culpa do lesado "!g A es3a4ueia intencional ente 5, e 5 recusa/se a tratar o 3eri ento'. O regi e da culpa do lesado de onstra a !ertente sancionat)ria da responsabilidade ci!il sub*ecti!a, na edida e 4ue (2 4ue ponderar a bas as culpas e as conse4uBncias 4ue

delas resultara . 1ara este regi e se aplicar 6 necess2rio 4ue:

A actuao do lesado se*a sub*ecti!a ente censur2!el e no u a

ter os de culpa, e

era causalidade "MENEZES LEIT2O e ANT)NES 8ARELA, !s PESSOA bastar 4ual4uer conduta do

7ORGE e MENEZES !ORDEIRO, 4ue considera lesado, ainda 4ue no censur2!el'. O lesado se*a i put2!el.

62

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL O disposto no art. %70& e!ita 4ue o *u@o de culpa 4ue pode recair sobre o lesado se*a pre*udicado pela interposio da culpa dos seus representantes. Ao lesante cabe o )nus da pro!a da culpa do lesado "art. %7;&'.

+9* DANO. O dano 6 condio essencial de responsabilidade: por

uito censur2!el

4ue se*a o co porta ento do su*eito, no caber2 recurso ?s regras da responsabilidade ci!il se as coisas correre be e ningu6 sair lesado. Ao contr2rio do direito penal, onde, co o ter os naturalsticos, o dano representa a supresso de direito sub*ecti!ou ou no be *uridica ente

sabe os, a tentati!a 6 pun!el. H u a !antage a4uisio de u protegido. de 4ue u

su*eito bene3icia!a: perda de u

direito. A !antage

6, a4ui, entendida en4uanto u

Hsta pri eira aproCi ao no 6, contudo, su3iciente: 4uid iuris 4uanto ?s !antagens 4ue no se*a *uridica ente tuteladasQ Eo so suscept!eis de inde ni@aoQ 1or isso, sentido 32ctico e nor ati!o,

entende MENEZES LEIT2O 4ue o dano de!e ser de3inido nu

en4uanto 3rustrao de u a utilidade 4ue era ob*ecto de tutela *urdica.

Dano patri onial: a!aliao e

concreto dos e3eitos da leso no patri )nio

do lesado e conse4uente inde ni@ao pela co pensao da di inuio do patri )nio. o HCe plo: as i port8ncias 4ue o lesado deiCou de au3erir e conse4uBncia da no utili@ao do auto )!el, ap)s acidente

Dano real: a!aliao e

abstracto das utilidades 4ue era

ob*ecto de tutela esp6cie K

*urdica e conse4uente reconstituio natural ou inde ni@ao e crit6rio preponderante "art. %:;& e %::&'. o HCe plo: a perda ou a deteriorao de u base e

auto )!el, ap)s acidente

A 4uanti3icao do dano pode ser 3iCada co di3erena, art. %::&/;': pode ser a!aliado co Outras classi3icaes de danos:

aspectos sub*ecti!os "teoria da

base na situao patri onial do lesado.

Danos e ergentes "!g art .--& e -$-&': 3rustrao de utilidades *2 ad4uiridas.

63

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL

Lucros cessantes: 3rustrao de utilidades 4ue o lesado iria ad4uirir, no 3osse a leso.

A distino 6 tradicional: actual ente ad ite/se 4ue o conceito de dano abrange 4uer danos e ergentes, 4uer lucros cessantes "art. %:#&/0'. Ea co da ages. on la[: losses and

Danos presentes: *2 se encontra inde ni@ao. o o

!eri3icados no

o ento da 3iCao da

Danos e ergentes presentes: 3rustrao de u a !antage Lucros cessantes presentes: 3rustrao de u a !antage no

actual no obtida

Danos 3uturos: ainda no se !eri3ica inde ni@ao. o

o ento da 3iCao da

Danos e ergentes 3uturos: 3rustrao pre!is!el de u a !antage , a ocorrer posterior ente "!g gastos (ospitalares 3uturos do lesado'

o Lucros cessantes 3uturos: 3rustrao de u a !antage


3utura ente, no ser2 obtida "!g o lesado nunca rit o de trabal(o' ais ter2 o

4ue, es o

O 3acto de o dano ainda no se ter !eri3icado no eCclui a inde ni@ao, bastando a era pre!isibilidade "art. %:#&/;'.

Danos patri oniais: 3rustrao de utilidades suscept!eis de a!aliao pecuni2ria "!g perda de bens e pri!ao do uso das coisas ou prestaes K co o estar/se pri!ado do uso de u !antage auto )!elI o si ples uso constitui u a ediante

suscept!el de a!aliao pecuni2ria, no eada ente

considerao do !alor locati!o do be '.

Danos no patri oniais ou de a!aliao pecuni2ria, co

orais: 3rustrao de utilidades no suscept!eis re3leCos no plano espiritual, parente'. oral, etc. "!g

desgosto resultante da perda de u L a

es a leso, !g leso 3sica, pode originar a bos os danos: patri oniais

"reduo do !alor da sua 3ora de trabal(o' e no patri oniais "dor e so3ri ento 3sicos'.

64

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL A inde ni@ao por danos no patri oniais "art. #-#&' 3oi, durante criticada: Os danos no patri oniais no seria suscept!eis de reparao: no (2 nada uitos anos,

4ue co pense a dor ou o desgosto so3rido por algu6 . A inde ni@ao seria u a 3or a de co erciali@ao i oral dos senti entos, correspondendo a u a !iso aterialista da sociedade.

O 4uantitati!o a 3iCar seria co pleta ente arbitr2rio, por 3alta de crit6rio 4ue per itisse ao *ulgador calcular o !alor da inde ni@ao a atribuir.

Hstas di3iculdades !eri3ica!a /se ta b6

certos danos patri oniais, !g recurso aos argu entos

inde ni@ao de clientela. A doutrina contra/argu entou co seguintes:

A inde ni@ao per ite atribuir ao lesado deter inadas utilidades 4ue l(e per itiro algu a co pensao pela leso so3rida.

Eo (2 4ual4uer i oralidade nessa co pensao, *2 4ue no se trata de co erciali@ar bens no patri oniais, as antes sancionar o lesante por ter

pri!ado o lesado das utilidades 4ue a4ueles bens l(e proporciona!a .

A co pensao 6

el(or 4ue coisa nen(u a: a i oralidade da co pensao

6 superada pela in*ustia da no reparao desses danos. Face a esta e!oluo, ad ite/se (o*e o ressarci ento dos danos no patri oniais e ter os gerais "art. #-:&/0': disposio aplic2!el a toda a responsabilidade ci!il, incluindo a responsabilidade contratual "ROMANO MARTINEZ, MENEZES LEIT2O e GAL82O TELLES !s ANT)NES 8ARELA'. A inde ni@ao 6 3iCada e4uitati!a ente considerando a eCtenso dos danos e o grau de culpabilidade do agente "art. #-:&/, e #-#&', assu indo assi ressarcit)ria e puniti!a "pena pri!ada, estabelecida no interesse da !ti a'. Do o deter inar a possibilidade de inde ni@ao pela orte de u a pessoaQ 9endo conse4uBncia da nature@a

pac3ico 4ue os danos no patri oniais so3ridos pelos 3a iliares da !ti a e orte so inde ni@2!eis, se*a essa suscita

orte instant8nea ou no "art. #-:&/; e ,', proble as se orte stricto sensu', *2 4ue o

relati!a ente ? perda da !ida da pr)pria !ti a "dano

DD 6 o isso a esse respeito.

65

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL ANT)NES 8ARELA e OLI8EIRA AS!ENS2O contesta inde ni@ao pela perda da !ida, co cessa co direito: ne a orte "art. :.&', e 4ue a os (erdeiros poderia a possibilidade de atribuio de

base no argu ento de 4ue a personalidade *urdica orte no per ite ? !ti a a a4uisio de 4ual4uer

ad4uiri/lo pela !ia sucess)ria, *2 4ue nada (a!ia sido

ad4uirido pelo 3alecido. 1or outro lado, GAL82O TELLES, MENEZES LEIT2O, MENEZES !ORDEIRO e ALMEIDA !OSTA sustenta 4ue a !ida constitui u be *urdico cu*a leso 3a@

surgir na es3era *urdica da !ti a o direito a u a inde ni@ao, 4ue se trans itir2 aos seus (erdeiros nos ter os gerais do direito das sucesses "art. ;$;#&, de acordo co as classes de

sucess!eis do art. ;0,,&', e no do art. #-:&/; "ROMANO MARTINEZ'. A perda da !ida constitui para o titular o dano 2Ci o 4ue ele pode suportar, pelo 4ue a i possibilidade de

inde ni@ao por este representaria u a contradio !alorati!a. A tese da inde ni@abilidade do dano/ orte te sido de3endida pela aioria da *urisprudBncia: o proble a paci3icou/se orte 6 o +lti o o ento da

4uando GAL82O TELLES abordou a 4uesto sob este pris a: Ma !idaN.

+:* NE?O DE !A)SALIDADE . O art. #.,& li ita a inde ni@ao aos danos resultantes da !iolao: esse co porta ento de!e ser causa dos danos so3ridos, eCistindo u neCo de

causalidade entre o 3acto e o dano. Uual o li ite at6 onde se pode ad itir este neCo, *2 4ue o 3acto pode ser causa do dano e ter os uito re otosQ =2 4ue de3inir u ter os naturalsticos, crit6rio as si

ediante o 4ual o neCo de causalidade se*a entendido no e e ter os *urdicos. P2rias teorias respondera

da seguinte 3or a:

Georia da e4ui!alBncia das condies: teoria da conditio sine 4ua non

o W causa de u e!ento toda e 4ual4uer condio 4ue ten(a concorrido


para a sua produo: a sua no ocorrBncia i plicaria 4ue o e!ento deiCasse de se !eri3icar. Eo se *usti3ica estabelecer 4ual4uer apreciao da rele!8ncia *urdica dessas condies, u a !e@ 4ue todas elas so e4ui!alentes para o processo causal.

66

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL

o Drtica: 3ornece u a regra geral descriti!a, e no u a de3inio de


causalidade "LARENZ'. Hsta teoria 6 !aga e condu@ a resultados absurdos "ROMANO MARTINEZ e MENEZES LEIT2O' K !g an+ncio de u a seguradora: o gato 3oge da dona, derruba u !aso e u a s6rie na!io.

de aconteci entos subse4uentes le!a ao a3unda ento de u

Georia da +lti a condio: teoria da causa pr)Ci a>condio su3iciente

o 9) considera co o causa do e!ento a +lti a condio 4ue se !eri3icou


antes de este ocorrer e 4ue o precede directa ente. Os DD 3rancBs e italiano apenas ad ite a inde ni@ao de u dano 4uando ele se*a

conse4uBncia directa e i ediata da ineCecuo.

o Drtica: a aco no te 4ue produ@ir directa ente o dano, podendo


produ@i/lo apenas indirecta ente. 1or outro lado, a +lti a condio pode no ser a ais rele!ante, eCistindo u a condio antecedente 4ue prende u orto pelos ani ais

!erdadeira ente decisi!a para o e3eito "!g algu6 ini igo nu a *aula co lees, acabando por ser

K o ata4ue dos lees no a3asta a rele!8ncia causal da priso na *aula, segundo MENEZES !ORDEIROI ou o pe4ueno encontro dado a pessoa debilitada e p)s/operat)rio, 4ue resulta na sua orte, segundo

ROMANO MARTINEZ'. Georia da condio e3iciente

o Ge

4ue ser e3ectuada u a a!aliao 4uantitati!a da e3iciBncia das

di!ersas condies do processo causal, para a!eriguar 4ual a4uela 4ue apresenta aior rele!8ncia e ter os causais.

o Drtica: escol(er a condio ais e3iciente e ter os causais apenas


6 poss!el se essa escol(a 3or re etida para o ponto de !ista do *ulgador, o 4ue redunda nu casal 4ue discute por4ue o este por disparar contra a 6dico e acaba por sub*ecti!is o integral inade4uado "!g arido se encontra alcooli@ado, acabando ul(er, 4ue se recusa a ser tratada por u curandeiro K

orrer ap)s trata ento por u

67

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL consoante o *ui@, a causa poderia ser a lei do di!)rcio, o 2lcool, o uso de ar as de 3ogo ou o curandeiris o, segundo MAN)EL DE ANDRADE'. Georia da causalidade ade4uada

o Eo basta 4ue o 3acto ten(a sido e

concreto causa do dano, e abstracto, se*a

ter os de conditio sine 4ua non. W necess2rio 4ue, e ta b6

ade4uado a produ@i/lo, segundo o curso nor al das coisas

"nor alidade social'. A a!aliao da ade4uao abstracta do 3acto s) pode ser a!aliada a posteriori: seria pre!is!el 4ue a pr2tica da4uele 3acto originasse a4uele dano "*u@o de prognose'Q 1ode ter por base circunst8ncias nor ais, 4ue le!asse o obser!ador a e3ectuar u

*u@o de pre!isibilidade, e anor ais, desde 4ue con(ecidas do agente "!g ingesto de a+car se o agente soubesse 4ue a !ti a era diab6tica'.

o 1ara MENEZES LEIT2O, a doutrina da causalidade ade4uada re ete


para 4uestes de i putao sub*ecti!a: 6 u a 3)r ula !a@ia, en3i . H 4ual4uer caso, parece ter sido consagrada no art. %:,& "o ad!6rbio 4ue ser id)nea a

Mpro!a!el enteN e!idencia/o K a condio te produ@ir o dano'.

Georia do 3i o

da nor a !iolada: teoria do escopo da nor a !iolada do 3acto

W apenas necess2rio a!eriguar se os danos 4ue resultara corresponde

? 3rustrao das utilidades 4ue a nor a !isa!a con3erir

ao su*eito atra!6s do direito sub*ecti!o ou da nor a de proteco. Uuesto 4ue acaba por se recondu@ir a u do conte+do e 3i i putao dos danos. proble a de interpretao

espec3ico da nor a 4ue ser!iu de base ?

o 1ara MENEZES LEIT2O 6 esta a

el(or 3or a de deter inao do

neCo de causalidade. A obrigao de reparar os danos causados constitui u a conse4uBncia *urdica de u a nor a relati!a ? i putao de danos, o 4ue i plica 4ue a a!eriguao do neCo de

68

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL causalidade apenas se possa 3a@er a partir da deter inao do 3i espec3ico e do 8 bito de proteco da nor a 4ue deter ina essa conse4uBncia *urdica. A deno inada rele!8ncia da causa !irtual, a 4ue *2 aludi os, !eri3ica/se se pre 4ue o dano resultante da causa real se ti!esse igual ente !eri3icado, na ausBncia desta, por !ia de outra causa "causa !irtual'. HCe plo: algu6 4ue en!enena u ca!alo 4ue, durante o

e3eito do !eneno, 6 abatido a tiro K o disparo 6 a causa real do dano so3rido pelo lesado, sendo 4ue o en!enena ento 6 a causa !irtual 4ue iria produ@i/lo da es a 3or a. 9olues:

<ele!8ncia positi!a da causa !irtual: o autor da causa !irtual es os ter os 4ue o autor da causa real.

seria responsabili@ado pelo dano, nos o

I plicaria prescindir do neCo de causalidade, interro pido pela causa real. O autor da causa !irtual seria responsabili@ado por danos 4ue no resultara do seu co porta ento. Eo procede "art. #.,&'.

<ele!8ncia negati!a da causa !irtual: o autor da causa !irtual as a eCistBncia dessa causa ser!iria para a3astar a

no seria responsabili@ado,

responsabilidade do autor da causa real.

o HCpressa ente ad itida nos arts. #-0&/#-,&/0, :0:&/; e .$7&/;:


Disposies eCcepcionais: PEREIRA !OEL6O, disposies 4ue institue u a responsabilidade agra!ada e resultado de

u a presuno de culpa ou de i putao pelo risco, 3uncionando a rele!8ncia negati!a co o u a co pensao pelo agra!a ento da responsabilidade. Hstabelecer

generica ente a rele!8ncia negati!a no se *usti3icaria, *2 4ue a responsabilidade ci!il dese pen(a no s) 3unes reparat)rias, as ta b6 pre!enti!as e puniti!as.

A3lora ento do princpio geral de rele!8ncia negati!a da causa !irtual: a 3a!or da aplicao gen6rica desta soluo pronunciou/se PESSOA 7ORGE "conse4uBncia l)gica da sua teoria de 3iCao se pre da inde ni@ao co base na teoria

69

Direito das Obrigaes I, Lara Geraldes @ FDL da di3erena: a 3uno reparat)ria seria a 3uno pri ordial da responsabilidade ci!il' K posio isolada na doutrina. Irrele!8ncia da causa !irtual: a responsabilidade do autor do ini a ente pela eCistBncia de u a causa !irtual.

dano no 6 a3ectada

o 1osio sustentada por: MENEZES LEIT2O, ANT)NES 8ARELA e


MENEZES !ORDEIRO K !eri3icando/se a i putao delitual de u 3acto ao agente, natural ente 4ue este (2/de responder pelos danos causados, nos ter os gerais "art. #.,&'. Hssa regra geral no 6 perturbada pela rele!8ncia negati!a "nor as eCcepcionais 4ue no co porta aplicao anal)gica, art. 00&', o 4ue seria absurdo 3ace ?s

3unes pre!enti!as e puniti!as prosseguidas pela responsabilidade ci!il delitual. A rele!8ncia da causa !irtual e situaes espec3icas 6

u a causa suple entar de eCcluso da responsabilidade, 4ue 6 concedida pela lei e agra!ada. A este respeito cu pre estabelecer as seguintes distines: Dausalidade interro pida: u 3acto teria pro!ocado deter inado e3eito, cu*a es o situaes restritas de responsabilidade

!eri3icao 3oi interro pida>i pedida por outro 3acto 4ue produ@iu o e3eito co anterioridade.

Dausalidade antecipada: u a aco pro!ocou u !eri3icaria ais tarde e

e3eito danoso 4ue se

resultado de outro 3acto "a causa !irtual teria

produ@ido o dano e

o ento posterior se o pre*u@o no ti!esse ocorrido

por 3ora da pri eira aco'.

70

You might also like