You are on page 1of 10

1

INFROMATION SECURITY EDUCATION AND AWRENESS

NIELIT-AGARTALA wngkha Ministry of Communication and Information Technology,Govt. of India bai comthingjak kaisa Autonomous body.NIELIT-Agartala centre o juda juda computer course kisisa jora eba kwbangma jorani phwrwngjagwi tongo.Tabuk jora o computer kwrwikhe mungsa fano samung chaya tai Internet kwrwikha hwngkhe taibo samung chaya wngwi thango.Phiya belaikhe wana masingsani kok wngkha,Internet tongkhe nwng nini samung rokno belai kahamkhe Information Security and Cyber law courseno belaikhe swrwngna nangwi tongkha.Tamoni bagwi hwngkheba tabukni jora o belaikhe borok hamya bangmani bagwi nini nangma manwi khunwi khokjagwi mano.Jotono swrwnrwnani bagwi NIELIT-Agartal Centre Information Security and Cyber law courseno jotoni bagwi khulogwi rwkha.

INTERNET ETHICS Ethics wngkha khapangni Raida Thepama abo Saksak eba Bodol khe computero samung khwlaiphuru Yachago.Computer Ethics wngkha khapangni raida thepama abo computerno samungo phwnango. Jotoni bagwi kaisa computerni issue wngkha copyright issue. Swinaini swijakno Laimangpli khwlaimani tai buini information akorokno access khwlamani wngkha violet ethicni phunukmung. Internet ethic wngkha internetni samungno yachakma.Chwng jotono Tong-kwthar tongna nangnai,raidano tai buini interneto tongnai Manw-ikhwnwin Borom rwna nangnai. ACCEPTANCE Khoroksa borok Yachakna nangnai je Internet value free-zone wngya hwnwi. World Wide Web wngkha kaisa jaga je jagao valueno kotor hwnwi wansuk jago.Chwno o kok wansukna nangani je Internet wngkha kaisa Universal Society phiya obo kaisa puilani phring. SENSITIVITY TO LOCAL AND NATIONAL CULTURES Oboni Bubagra jotono tai obono kebo phatharni tai bisingni Hukumu hwnwi kasomaya.Obono kebo TV eba Koktmabwlaih hai khwlawi.Chwng jotoni bagwino Gothokrwi Samung phwnangna nangnai. WHILE USING E-MAIL AND CHATING Internetno family tai friends bai communication narwknani bagwino samungo phwnangna nangnai.Siniya borok bahi chat takhwlaidi tai siniya borokno e-mail forward takhwlaidi.Tai chwng jotono cherai khonairoknno phwrwngna nangnai je siniya borok bai chat eba email rohormani Khapharmungno.

PRETENDING TO BE SOMEONE ELSE Buino chaya sawi butua swnamnani bagwi wngya internet. Chini Sinimungno Hwi buino butua swnammani kaisa Internet Hayung Tangsitra tai kubunnibo Khapharmung.Obono chini oja je cherai khonairokno oboni kok phwrwngnani. AVOID BAD LANGUAGE E-mail,chatting, blogging social networkingni samung khwlaiphuru chwng jotono Tongchaya eba Naithokya kokrokno Katina nangnai.Chwng borokno borom rwnanangai tai borogni tonghamyano sanani kok kwrwi tai abonono chwng cherai khonai rokno phwrwngna nangnai. HIDE PERSONAL INFORMATION Chwng jotono chini cherai khonai rokno phwrwngna nangnai bo jate bini kok siniya borokno Sukhrubwi sana wngyatwi romdi bini tongthai ,phone number tai password akorok.Bini Mangpli siniya borokno tarohrdi eba Khogwi tonimano tamoni hwngkhe bui hamya samung phano khwlai mano. WHILE DOWNLOADING Khnana tai Swrwngnani bagwi se internetno samungo phwnangjago.Obono video naina tai games thwngnani bagwibo samung. Chwng obono download eba shared khwlainani bagwi samung phwnangya.O kokno chwng chini cherai khonairokno phwrwngna nangnai tai borokno copyrightni manwino kahamkhe phwrwngna nangnai. SUPERVISION Chwng jotono sawi manna nangnai cherai khonairok internet tamo samung khwlai tong tai bo site khwlai tong tai check khwlaina nangnai sabo bai Koktun rwhorwi tong.Bohrokno chwng sana nangani naimani site khulok nani bagwi.Cheraini bufa eba bupha bini logi tongna nangai internet khwlai tongphuru. ENCOURAGE CHILDREN TO USE INTERNET Chwng jotono Khasrangrwi cherai khonai, Swrwngnai tai kubun borokrokno internetni Simung sinani bagwi tai kahamkhe samungo phwnangnani bagwi.Internetni bisingtwi chwng Kwbang kokrok thumwi mano. ACCESS TO INTERNET Internet wngkha jotoni bagwino time efficient tool obo bai swrwngmungno teibo Uarrwmannai.Internetno kokthai nangsukmanino thumna rwngna nagnai tai kodo khwlaiwi tai Kwlai khwlawi Saina tai bijuwi samung khwlaina nangnai.Interneto koktkai naitukmabai nwng nini simungno taibo kahamkhe twisawi manai. BROWSER SECURITY

Web Browserno chwng World Wide Web ni information tain resource akorokno thumnani bagwino samungo phwnangjago.Obo wngkha dalsa software application obobai chwng web pageno phunukjagwi amino.Web Browserni nangsukmani samung wngkha obobai chwng userni nangmani informationno tubui rwna. O samung wngo Uniform Resouce Indentifier(URI) eba Uniform Resource Locator(URL) bai. Web Browser wngkha interneot chalokjak dalsa software application tai obobai user web page,web pageni content,technology,video,musicgraphic,animation juda juda akokrok nwgwi tai khwnai mannai.Tai dalas kok bai sawi mano je web browser wngkha dalsa application obo World Wide Webni joto information thumnani dalsa raida.Juda kuda web browser chwng nugwi tongo.Web Browserno chwng personal computero simi nukya obono chwng mobile phoneobo nukjago information thumnani bagwi.Web Browserno chubachu khwlainai Juda juda technology tongo phunukmung wngkha Jav,Frme,XHTML akorok.Web Browserno chwng juda juda kok bai nukjagwi tongophunukmung wngkha English,German,Chinese,Arabic akorok.Juda Juada Web brower tai bibi samungrokno sawi manwi internetni samungno chwng taibo kwlaikhe khwlaimano. BROWSER RISK

COOKIES Cookies wngkha dalsa text file obo web site o samung khwlai phuru computer o khatijagwi thango.Cookies o jesaphanu information manwi mannai obo web site bai swnamjak.Cookiesno poriwi mannai omtwikheno swnamjak. SPYWARE Spyware wngkha personal computer o installed khwlaijak computer software.Obo computer tai userni kwnwi kwcharo tongwi samungo kasomung tangwi tongo. PHISHING (SPOOFING): Spoofing wngkha dalsa web browserni Joraari obo browserni juda juda raidano tatal swnammani tongmung. EVESDROPPING Browsingni tong chamungno Khwnannai Kwraknono hwno passive attack.Attack khwlainaino hwno jora jora o Eve hwnjago. MALICIOUS SCRIPTING Kisa site o Malicious Script tongwi mano active content eba HTML. BROWSERNI RISKNO KASONANI BUCHUK Nini Browser securityno kuchuk khwlaidi. Update khwlaijak Web Browser bai samung khwlaidi. Unakwrwi siteno puitu khwlaimano omtwi site o tisadi.

E-Mail Messageno plain text o poridi. Browserni Window pop-upno kasodi. Login khwlaimani tai password muitu khwlaimanino disable khwlaidi. Website extension eba themeno install khwlaina naikhe userno sakhwlaidi.

ATM THREATS Automatted Trailer Machine (ATM) no puila Paiphalmungtwi chengma wngkha 1960 o.2005 bisi jora 1.5 milion ATM, o hayungo installed wngkha.ATM sinirwwi nangkuknai Amjokma manwi hwnwi rangnokni borokrok 24x7 borokno phunukkha.ATM tongma bai borokrok gana gini thangwino rang tisawi mano.Rangnogo thangwi nasingna nangliya.

GUIDELINES AND TIPS Nini credit card eba Bank account Sabrumbrum naidi tai. Nini check book,address,statement debit/credit card nangma jora o naikoldi. Phishing attackno kosonani bagwi nini browser phising filter bai enable wngna nangnai tai kunuphuruphano email o update tai transaction suijago click takhwlaidi. Phangwnang tai kwlai khe muitu khwlaimano omtwi password rwdi Tai Bank eba Credit card Providerni call phaikhe nwng nini personal information borogni thanio rwyawi kasona naidi. Kahamkhe No tempering sign suijakno naidi. Customer sal burum burum bini account check khwlaina nagnai keboda bibi accountni rang buida sorerwwi khibi. ATMni kunu Nini ATMni Pin Numberno nwng buino sayakhe matonnai tai nwng ATM o happhuru nwng saksak koborwi tongdi bui nukyatwi. DOWNLOADS Nwng Internetni kwbangma file download khwlai mano.O filerok program install khwlaimani,picture khulokmani,juda juda websiteni eba emailni link khulokmani eba music download khwlaimani akorok wngwi mano.Phiya o jago muitu narwkthai kwlaio omtwi file download khwlaikhe nini computero malicious software install wngwi thangwi mano.O malicious software hamya virus,warm tai nini computerno hamya khwlainai taibo program install wngwi phano mano. RISK Virus nini computerni data swbai rwo tai bo kisa jora jora nono information rohorwi tongnai.Nwng o information click khwlaikheno nini confidential information jotono hamya wngwi thangbainai. Tai kaisa kirimasingsa wngsa Spyware.O spyware nini computerni tomung chamung slow eba systemno crash khwlai rwo.

Nono kunu phano saya khwlawi malicious software install wngwi thango.Malicious software kwbangma program eba software haikhe download khwlairwnanani bagwi nono phunugwi tongnai. Jora Jora malware emailni bisingtwi kaisa emailni tai kaisa emailo thango. Malware jotonoslai emailni bisingtwino phologo. GUIDELINES FOR DOWNLOAD Nwng Internetni file download khwlaina phuru computero samung khwlai tongnai omtwi application rokno muthbwi tondi.Kaisa setup fileno simi samungo phwnangwi tondi. Uanakwrwi khwlainani bagwi download khwlai phuru nini nangsukmani application fileno muthubwi tondi. Firewall tai Anti-virusno Sabrumbrum samungo phwnangwi tonna nangai tai jora jora scan khwlainangnai. Website eba emailni file download khwlaibaimani ulo scane khwlai nadi. Virus,spyware akorokno roman tai swkwmanani bagwi Anti virusn,Spam Filer tai spyware rokno homtino update khalaina nangnai. Puitu khwlaimaya omtwi websiteni music,video game akorokno download takhwlaidi. URL sodasolai naina nangani tai Uanakwrwi omtwi websiteni music,video game akorokno download takhwlaidi phunukrwma wngkha HTTPS ni wngna nagnai HTTP wngyai.Websiteo HTTPno swlawi HTTPS khwlaijakkha.HTTPS wngkha Hypertext Transfer Protocol secure. Websiteo selengmasingsa Kokthaih nukjagwi tongkhe nansukmani suijagwi tingwi phano windowsno muthubwi rwdi tamoni bagwi hwngkhe omtwi websiteni spyware nini computero install phano wngwi mano. File download khwlainani swkang file bwswk kotor naina nagnai.Tamoni bagwi hwngkhe file dolwnload khwlainani swkang file chikonsa phunugwi tono,phiya click khwlabaimani ulo file kotor wngwi phunuknai. O linko click khwlaikhe nini computerni setting swlaijaknai tai nini PC XBOX o swlaijagwi thanai tai PC o video game paithakyasa samung khwlai mannai omtwi information nugwi phano click takhwlaidi. Download khwlainani bagwi Khengjak rang naiya hwnwi phano tagosedi tamoni hwnkhe download khwlaimani bisingtwi nini PC oMalicious Software installed wngwi thangwi mano. E-MAIL SECURITY Email wngkha Postcard haino kaisa manwi.Jesaphano oro swijak kokrokno poriwi mannai.Mail kaisa serverni tai kaisa server rohorjakphuru kwbangma bwthakma tongo.Aboni bagwi siniya userrok nini kok swijakrokno poriwi tai swlai rohorwi mano.Nini mail box ni kokthai hujagwi thangwi phano abo e-mail server khatijagwi thango.Amoni bagwi e-mail server backup nanairok nini kokthai poriwi mannai.Aboni bagwi nini nangsukamni kokthai emailo tarohordi. PHUNUKMARI

Romdi nini thanio kaisa mail sokphaikha nwng lottery o million dollar nagjakha hwnwi.Omtwi khobor khwnakhe saboni bwkhale tongthokya wngnaiba.Phiya abo kubui wngya phano wngwi mano.Omtwi khobor khwnawi bui khwbangma thokijagwi tongo.Aboni mabgwi omtwi e-mail phaikhe nwng abono nugwibo nukya haikhe tongdi tai abono Scam hwnwi wansukdi. Jora jora chini e-mailo rang naiya hwnwi manwikhunwi(Yakpai) phunukjagwi tongo.Abororok nono Phemlokmase. Password khoknani bagwi bui nwng password type khwlai tongphuru nini ukologo tongwi password phaising nasigwi tongwi mano. Password khoknani bagwi tai kaisa raida wngkha Kha chongwi.Password sikhokrok joto information narwgwi Sapulwi nai o. Password belai khotor tai sapuljak hwnkhe sikhokrok abono swbainani bagwi fast processor tai kisa software toolno samungo phwnango.Abono hwno Brute Force Attack. Sikhorokrok software tool bai password sibainanai bagwi dictionaryni joto Kokthaih bai mwchangrwwi na o.Abono hwno Dictionary Attack. Sikhokrok e-mail address khogo tai malicious software eba codeno thepawi nini information khokna nainai. GUIDELINES FOR USING E-MAIL SAFELY Spamno Sakpharna hwnkhe e-mail filtering softwareno phwnangna nangnai.Email service Provider filtering service bai samung khwlai tongo. Siniya borokni e-mail ta khulokdi. Siniya borokni file thepajakrokno takhulokdi tamoni bagwi hwngkhe o file o virus tongwi phano mano. File thepajakno download khwlaina hwnkhe kahamkhe nawi nagradi tai Save khwlainani puila o nwng abono scan khwlai nagradi. E-mail messagerokno kwchwng text o rohoro.O messagerokno encrypt software bai encrypt khwlawi rohorna nangnai. Siniya borokni file thepajakno ta khulokdi eba khulohkhe nini coputero virus phano habwi mano.

MALWARE Malware wngkha Maliciuos Softwareno barakhe suima.Abo computerni userno saywi omputerno romkhreo.Malicious wngkha Virus,Worm,Trojan horse,rootkit,spyware,dishonest adware,crimeware tai nangya malicoius akorok.Tabukni salo 80% malware swnamjago computerni personal information karinani tai khoknani bagwi.Omtwi samung sitra khwlainano hwno Crimeware.Malware nini computerno e-mailo file thepamani bisingtwi romkherewi mano. SPYWARE

Spyware wngkha personal computer o installed khwlaijak computer software.Obo computer tai userni kwnwi kwcharo tongwi samungo kasomung tangwi tongo. MALWARE Puitu khwlai maya omtwi websiteni application download khwalwi USB, CD, DVD tai file sharing khwlawi virus installed khwlaimano.Virus emailo file thepamani bisingtwibo nini computero haphaimano. TIPS Nini fileni extensionno kahamkhe naikoldi tai file thepajakno download khwlainani swkang scan khwlai nana tapokdi. Puitu khwlaimano omtwi websiteni boswserno khulokna naidi. Khulogwi mano omtwi manwino khuloknannai swkang scan khwlaina tapokdi. File Sharing khwlaina swkang tai ulo eba buini computerni file download khwlainani swkang scan khwlaina tapokdi tai. File sharing khwlaina swkang scan khwlaina tapokdi. Nini thani file thepajak rohormarok sinijak boroknida abono kahamkhe naidi tai scan khwlaiyasa takhulokdi. Download khwlai swkang file extensionno kahamkhe naidi tai kainwi file extension nukkhakhe download takhwlaidi. Siniya borokni file download takhwlaidi tai obono jotoni swlai kaham nwng o fileno delete khwlaikha hwngkhe. Anti-virus nini computero installed khwlaina nangnai tai jora jora abono update khwlaina tapokdi. MOBILE SECURITY Tabukni sal mobile PC eba Mobile baibo chwng office o internetni bagwi samungo phwnagwi tonngja o.Phiya mobile bai internet khwlaiphuru nini mobile o virus hapaimano.Nini mobile o virus hapaikhe jora jora bwthagwi tongani eba saksak muthup jagwi thangai.Nini thani o multimedia message eba text message phaimani bisingtwibo hapaimano.Juda juda kirimasingsa virus bai mobile phone o bo romkherejagwi. MOBILE VIRUS Mobile o virus hapaimabo kaisa belai wanamasingsani kok.Video game download khwlaimani,photo download khwlaimani aboni bisingtwi virus mobile o hapai tongo.Mobile operationg system o malformed SMS nini mobileno sanung nangsukliya omtwibo khwlai rwimano. BLUEJACKING Mobile eba Laptop o Bluetoothni bisingtwi kwbangma mung kwrwi message eba samung nagya omtwi message nini thani o hapaimano.Phiya obo bai

BLUESNARFING Bluetoothni bisingtwi nini mobileni nangmani information,data eba photo akorok khomanaino hwno bluesnarfing.Bluesnarfing bai Bluetooth manwino tai bini contact no naitugwi kareo.Bluetooth user nangma software bini mobile eba laptop o installed khwlawi ganaginini phoneno nono saya khwlawi karewi mano tai nini phonebook,picture,contact,calendar download khwlawi mano.Nini mobileni serial number download khwlawi nini mobileni data,information eba photo akorok jotoni naharwi mano.Aboni bagwi nini mobileni Bluetooth on khwlawi tatondi hayakheba Undiscoverable suijakno siniwi tondi.Undiscoverable sinjak tongkhe nini samung nwng khwlai mannai phiya bui nini manwino bui nukglak. GUIDELINES FOR SECURING MOBILE DEVICES Application rokno Bluetooth eba MMSthepajak bai download khwlai swkang kahamkhe naidi.Hayakhe nini mobile o virus hapaiphano mano. Bluetooth connection no nukjakya khe tondi.Kebo siniya borok nini mobile eba Laptoprokno Bluetooth bai connection khwlaina hwnkhe o coverage areani nwng kutulwi thani. Nangya information rokno nwng mobile eba laptop o download takhwlaidi. Khulokyakheno siniya borokni MMS no delete khwlai rwdi. Moblie phone ni instructionrokno kahamkhe poriwi nwng sawi manna nangnai.Sawi mankha hwnkhese nwng bahikhe Bluetooth setting,pin code setting,password setting eba bahikhe application download khwlaina nangnai sawi mannai.Omtwikhe tongkhe nini mobile eba laptop o malicious program hapai manglak. Nini Mobile o Pin Code rwwi tondi hayakhe bui kebo khogwi phano nawi mano.Pin Code khwlaikhe rwdi muitu narwi mano omtwi nawi. ONLINE BANKING TIPS Nini e-mailni bisingtwi link rwjakrokno click takhwlaidi tai nini bank account onlineni bisingtwi update khwlainani swnghorkhe nwng abono update ta khwlaidi. Nini personal information romdi account number,password,credit cardni information siniya borokno tarwdi. Nini account number,password akorokno juda juda amchairogo tongo tondi.Nini passwordno kahamkhe muitu narwgwi tongdi. Internet browserni fishing filterno salburum burum samung phwnangna tapokdi. Websiteni image rokno kahamkhe sawi maya hwngkhe click takhwlaidi. Bankni soi soi e-mailda abono kahamkhe naikoldi. E-mailni bisingtwi nwng message mannani soisoida abono naikolna nangnai tain samung nangsugwi tongkhe tamoni bagwi e-mailni bisingtwi message rohoryawi onlinetwi swnghorwi tong abono kahamkhe sawi manna nangnai. Online Transactionni joto Cookies tai History file akorokno delete khwlai rwbaidi. Bankingni samung khwlaina hwngkhe virtual keyboard bai samung khwlaina tapokdi. Cyber Caf o online bankingni samung takhwlaidi.

ONLINE SCAMS PASSWORD THREATS Guidelines for maintaining the good password Password swnanani bagwi 8 characters ni bisingo swnanna naidi eba biniswlai kotor.Password o number kwbang hwnkhe nini password taibo kwrak wngnai. Juda juda characterrokno dalogwi password swnamdi.Romdi lowercase,uppercase tai special character akorok. Dictionaryni word bai password taswnamdi hwngyakhe nini password swbainani Kwlaikhe muitu narwgwi mano omtwi password swnadi. Password muitu khwlaithokya omtwi taswnamdi. Hatibarnwi o kaisa kaisakhe password swlaidi.Eba nini password kebo sawi manna mwchangjagwi tongkhe dati swlainadi. Puilani paasword no samungo taphwnagdi. Nini password type khwlai tongphuru keboda nini ulkologo nasigwi tong kahamkhe naidi. Nini ganagini o tongnai omtwi manwini password tarwdi. SOCIAL ENGINEERING Social Engineeringni bisingtwi chwng computerni hamya manwirokno sawi mano. DIFFERENT TECHNIQUES OF SOCIAL ENGINEER Siniya Borokno nini financialni kok telephone bai tasadi.Sabo nwng bai kok sawi tong abonobo nwng kahamkhe sinina nangnai. Phising Email message manmani logi logi nwng message taporidi eba click khwlayawi delete khwlai rwdi. Siniya borokni mail phaimarokno ta yachakdi tai nini nangmani information tarwdi. Bui nono butuwa swnamnani bagwi haino nangya message rohorwi phano mano.Phiya nwngbo kahamkhe abono amjogwi naidi tai abono nugwibo nukyakhe tongna nangnai. Nini computer samung kahamkhe khwlainai anti virus tai firewall install khwlaidi.Hayakhe siniya borok nini computerni nangmani information khogwi phano nawi mano. DESKTOP SECURITY Operating system wngkha kaisa nangsukmani program.Bo computerni hardware tai userno kwnwi kwcharo tongwi lama swnamwi rowo.Operating system kwrwikhe computerni peripheral manwi khunwi romdi keyboard,mouse,Printer akorok jotono computer hardware bai sinilaimung kwrwiglakkhamu.Nini computerno secure khwlainani bagwibo bo samung khwlai tongo. OS UPDATE

10

Operating system ni kwtal kwtal patch nonhkhamarok nwng computer install khwlaina nangsugwi tongo.Tamoni hwnkheba computerno sal burum burum update khwlaiya hwnkhe nini computer malware haphaiphano mano.Automatic update hwnwi suijakno update khwlaidi eba website o thangwi bo nwng update khwlai mano. INSTALL ANTIVIRUS PRODUCT AND KEEP UP TO UPDATE Nwng internet khulokkha hwngkhe nini computer virus,spyware tai malware haphaiphano mano.Nwng dalsa anti virus install khwlaina nangnai hayakhe nini computerni joto information samung khwlaiya khwlaiphano mano.Jesa antivirus phano install khwlaidi phiya abono sal burum burum update khwlaina tapokdi. ENABLE COMPUTER FIREWALL Antivirus haino Computer firewall bo program bai swnamjak nini computer o.Firewall bai nwng virus eba siniya kebo nini computerno access khwlai manglak. USE STRONG PASSWORD Computer o password rwjak tongkhe nini computerni file,program,hard drive tai network rokno bui kebo access khwlai manglak.Password tongkhe siniya borok nini computerno tangwi mannai phiya khulogwi samung tangwi manglak.Nini computer phan gwnang kaham password rwna nangnai hayakhe bui o password swbaiphano mano.Nini password rokno nwng buino tasadi. IMPORTANCE OF COPYRIGHT

IMPORTANCE OF SECURING DATA Data security bai wngkha data kahamda na hamya eba nangma borok bai access khwla mano omtwi data.Data wngkha nini nangma manwi romdi bank,office ni nagma information akorok wngwi mano. SHARED INFORMATION Nwng kahamkhe sawi mansukna nangnai nini data nini sinima borok baida access khwlaijagwi tong eba siniya borokda access khwlai tong.Kwbangma borok bini personal information tai confidential filerokno shared khwlai tono.Aboni bagwi omtwi borokrokno training rwrwna namgsugwi tongo.Bo sawi maya bui bwswk samung khwlai nai tongo.Nini Personal information tai confidential manwi khunwirokno safe tai secure khebo khathwi mania.Aboni bagwi nini training nagwi tongo.

You might also like