Universiteti Mesdhetar Tirane

FAKULTETI: Mardhenie Nderkombetare DEGA: Mardhenie Nderkombetare Programi: Cikel i Dyte Master I Shkences Viti Akademik: 2013-2014 LNDA: Negociatat, arbitrazhi dhe Gjykata Ndrkombtare

DETYR KURSI
Tema: Zgjidhja Paqesore e Mosmarrveshjeve Nderkombetare

Punoi : Enio Doka Pranoi:

MA Q.QIRKO

Zgjidhja Paqesore e Mosmarrveshjeve Nderkombetare

Permbajtja
HYRJE ............................................................................................................................................................ I.Konflikti (Mosmarrveshja) ......................................................................................................................... 1.1Tipologjia e mosmarrveshjeve ............................................................................................................ II. Konventa Per Zgjidhjen Paqesore te Mosmarrveshjeve Nderkombetare .................................................................................. III. Zgjidhja e Mosmarrveshjes ..................................................................................................................... 3.1 Negocimi ............................................................................................................................................ 3.2 Ndermjetesimi .................................................................................................................................... 3.3 Pajtimi............................................................................................................................................. . 3.4 Komisionet e Hetimit......................................................................................................................... 3.5 Arbitrazhi.......................................................................................................................................... IV.Konkluzion .......................................................................................................................................... VI.Referenca ............................................................................................................................................ 3 4 4 5 5 6 6 8 8 8 10 11

Punoi: Enio Doka

Zgjidhja Paqesore e Mosmarrveshjeve Nderkombetare

HYRJE

Paqja botrore nuk mund t mbrohet pa prpjekje kreative n proporcion me rreziqet q e krcnojn at. Kontributi q nj Europ e organizuar dhe aktive mund t sjell pr qytetrimin sht i domosdoshm pr ruajtjene marrdhnieve paqsore...Europa nuk do t krijohet menjher ose sipas nj plani t vetm. Ajo do t ndrtohet me an t arritjeve konkrete t cilat n radh t par do t krijojn nj solidaritet de facto...(Robert Shuman) Menduam ta nisnim me kete paragraf te thene nga Shuman pasi qe na duket I drejte dhe pararoje I gjithe aspekteve qe lidhen me paqen ne bote. Vetet ketu trajtohet Europa si Union, por duhet theksuar se Europa eshte nje copez e mardhenieve nderkombetare, dhe rrjedhimisht cdo sukses I saj adabtohet ne familjen e madhe nderkombetare. Qllimi I ketij punimi sht q t siguroj nj studim t prgjithshm t praktiks midis Shteteve t zgjidhjes paqsore t mosmarrveshjeve ndrkombtare. Studimi reflekton shumllojshmri t instrumenteve pr zgjidhjen paqsore, duke prfshir pajtimin mes negociatave dhe komisioneve te hetimit. Kujdes i vecante sht treguar pr rndsin e arbitrazhit ndrshtetror n lidhje me prdorimin e gjykatave ndrkombtare, t tilla sic jane Gjykata Ndrkombtare e Drejtsis. Komentimi analitik qe do te bejme prfshin diskutimin mbi tipologjin e mosmarrveshjeve dhe meritat kryesore t arbitrazhit dhe procesin e gjykimit n Gjykatn Ndrkombtare. Paraprakisht do te njihemi me konfliktin (mosmarrveshjen) dhe me zgjidhjen e tij si dy terma kyce qe do te udheheqin kete punim.

Punoi: Enio Doka

Zgjidhja Paqesore e Mosmarrveshjeve Nderkombetare

Konflikti (Mosmarrveshja)

Para se te shqyrtojme menyrat e zgjidhjes se konfliktit ne menyre paqesore ne te Drejten Nderkombetare, duhet te kuptojme se cfar eshte konflikti nderkombetar ne vetvete. Konflikti mund te perkufizohet si nje ndryshim ne perfundimet e arritura te parapelqyera te nje rrethane perpjekjesh per marrveshje.1 Konflikti mes shteteve nuk eshte nje rrethane e pazakonshme, perkundrazi eshte mese e zakonshme dhe sigurisht do ekzistojne gjithnje. Ne te tilla konflikte te perpjekjeve per marrveshje, shtetet zhvillojne aftesi qe u japin atyre mjete ndikimi per te fituar perfundime me te pershtatshme sesa cmund te kishin fituar pa kete mjet. Per zgjidhjen e konfliktit gjithnje jemi perpara dy rrugeve. Te zgjidhjes se konfliktit ne menyre paqesore ose ne kundershtim me te paren eshte rruga e dyte, lufta. Praktika ka treguar se zgjidhja e konflikteve me menyren e pare, pra zgjidhjen paqesore te tyre, eshte kurdohere rruga me e thjeshte me ekonomike dhe si rrjedhoje me e drejte. Ndersa zgjidhja me lufte per shume autor nuk eshte nje zgjidhje, por thjesht nje arsye per te nisur nje konflikt. Per disa te tjere nje perfundim I keq. Keshtu, shkrimtari I njohur romak Seneka, rreth 2 mije vjet me pare shkruan per luften: Nga njerezit e luftes mos kerkoni shkakun, por perfundimin2 Sot ky postulat eshte I veshtire per tu pranuar pasi shkencetaret e politikes gjithnje e me shume jane ne kerkim te shkaqeve te luftes. Megjithate ajo qe do te trajtojme ne eshte e kunderta e luftes dhe ne objektin tone do jene menyrat e zgjidhjes se konfliktit ne menyre paqesore, pa dhune, pa lufte metode kjo e mirepranuar nderkombetarisht dhe ne pamje te pare funksionale.

Tipologjia e Mosmarrveshjeve Kontestimet territoriale dhe kufijt jane nje shqetsim I t dy interesave material qe perfaqesojne shtetet por edhe nje pikpyetje ndaj gjeografis sociale dhe lidhjeve tradicionale rajonale. sht interesante hartimi i nj tipologjie t mosmarrveshjeve.

1
2

Joshua S. Goldstein- Marredheniet Nderkombetare; Shtepia Botuese Dituria, 2003 (fq.195) Hercules Furens Seneca- Seneca Tragedies; Vol 1; Perkth. Nga F.J.Miller; London, 1917 Punoi: Enio Doka

Zgjidhja Paqesore e Mosmarrveshjeve Nderkombetare

Sigurisht, kontestimet territoriale dhe kufijt kan karakteristikat relativisht t veanta. N radh t par, ato jane pjese e shteteve fqinje dhe pr kt arsye mund t gjeneroj probleme t rendit publik. S dyti, procesi i zgjidhjes paqsore mund t bhet vetm nj vit ose dy pas nj konflikti t armatosur n lidhje me nje shtje shum t njjt e cila edhe mund t rritet n nje konflikt t armatosur. Nje rast I tille ka qene ceshtja nr. 9 e Kamerunit kunder Nigeris para Gjykats Ndrkombtare t Drejtsis.

S treti, zona e prfshir n nj mosmarrveshje kufitare mund t prfshijn popullsit rajonale dhe lidhjet historike e t cilave mund t krcnohen, si nj rezultat i drejtprdrejt i prcaktimit t kufirit t toks.

Konventa per Zgjidhjen Paqesore te Mosmarrveshjeve

Kjo Konvente eshte formuar ne vitin 1907 dhe ne te kane marre pjese rreth 50 shtete me nje qellimm te perbashket qer ishte ruajtja e paqes se pergjithshme. Kjo konvente erdhi si nje plotesim qe iu be Konferences se Pare te Paqes per zgjidhjen paqesore te mosmarrveshjeve. Arsyeja se pse ishte e nevojshme kjo konvente del qe ne nenin e saj te pare ku palet shprehin synimin e tyre per te shmangur perdorimin e forces ne mardheniet midis shteteve. Te gjitha aspektet e zgjidhjes paqesore te Mosmarrveshjeve burojne nga kjo konvente dhe ne do ti shqyrtojme me poshte. Konventa eshte rregullatori me I mire I ndermjetesimit , arbitrazhit, apo funksionimit te Komisioneve Hetimore , dhe kjo nxjerr ne pah rendesine e saj. Shqiperia aderon ne Konventen Per Zgjidhjen Paqesore te Mosmarrveshjeve Nderkombetare qe prej vitit 2011, me ligjin Nr. 10 451.

Zgjidhja e Konfliktit (mosmarrveshjes) Zhvillimi dhe zbatimi I strategjive paqesore per zgjidhjen e konflikteve, nepermjet perdorimit te formave te tjera te ndikimit te ndryshme nga dhuna, njihet me termin e pergjithshem zgjidhje konflikti. Kjo metode eshte ne konkurence me metoden e dhunes pothuajse ne te gjitha konfliktet nderkombetare.
Zgjidhja paqsore sht nj fraz e cila mbulon nj shumllojshmri t konsiderueshme t proceseve dhe rezultateve. Rastet e mposhtme jan vetm disa shembuj: 1. Zgjidhja, mund te behet sipas ligjit q rezulton nga vendimi gjyqsor ose arbitrimi;

Punoi: Enio Doka

Zgjidhja Paqesore e Mosmarrveshjeve Nderkombetare 2. Zgjidhje q prfshin negociatat midis shteteve dhe kompromisit politik; 3. Nje lloj standard i zgjidhjes s mosmarrveshjeve sht i bazuar mbi plqimin e vrtet t palve te perfshire n mosmarrveshje.

Negocimi Mnyra e par dhe klasike e zgjidhjes se mosmarrveshjeve sht negocimi. Kjo prfshin nj proces t drejtprdrejt dhe bilateral. Negociimi mund t prodhoj nj zgjidhje n prputhje me kriteret ligjore ose ne perputhje me kriteret legale dhe politike. N do rast, negocimi sht politikisht m fleksibl se gjykimit. Nj shembull i kohve t fundit e nj zgjidhjeje t negociuar eshte ajo q lidhet me fushatn e bombardimeve t NATO-s kundr Jugosllavis n vitin 1999. M 7 maj 1999, aeroplant e NATO-s bombarduan ambasadn kineze n Beograd, duke vrar tre shtetasve kinez dhe plagosjen e rreth 20 t tjerve. Zyrtart amerikan e prshkroi episodin si "nj gabim tragjik". M 30 korrik t vitit 1999, Shtetet e Bashkuara ran dakord qe ti paguanin Kins shumen e katr million e gjysem dollar pr familjet e t vrarve ose t plagosurve3. Negocimi ka nj rol n kontekstin m pak dramatik t delimitimin detar. I referohem ktu Marrveshjes ndrmjet PRC dhe Republiks Socialiste t Vietnamit, t nnshkruar m 25 dhjetor 4 2000 mbi delimitimin n Gulf . Paragrafi i par i Marrveshjes parashikon si m posht: Palt kan prcaktuar vijn e demarkacionit pr detet territoriale, zonat ekonomike ekskluzive dhe raftet kontinentale t t dy vendeve n Gjirin Beibu n prputhje me 1982 Konventn e Kombeve t Bashkuara mbi Ligjin e Detit, parimet prgjithsisht t pranuara t s drejts ndrkombtare dhe praktiks ndrkombtare , bazuar n konsiderat t plot t t gjitha rrethanave prkatse t Gjirit Beibu dhe mbi parimin barabart, dhe prmes konsultimeve miqsore.

Ndermjetesimi

Pjesa me e madhe ne zgjidhjen e konflikteve perdorin nje pale te trete, roli I seciles eshte ndermjetesimi, midis dy paleve qe jane ne konflikt. Roli i ndrmjetsuesit konsiston n zgjidhjen e pretendimeve t kundrta dhe n zbutjen e paknaqsive q mund t ken lindur mes shteteve q kan mosmarrveshje.
3 4

Murphy (ed.), United States Practice in International Law, 1999 2001 (2002), Fq 99-102 Colson and Smith (eds), International Maritime Boundaries (Vol. V, 2005), 3745. Punoi: Enio Doka

Zgjidhja Paqesore e Mosmarrveshjeve Nderkombetare

Nuk ka asnj prkufizim standard i ndrmjetsimit por ajo sht megjithat dallohen zakonisht nga pajtimit. N parim, ndrmjetsimi prfshin sjelljen e drejtprdrejt t negociatave mbi bazn e propozimeve t bra nga ndrmjetsi. Shumica e konflikteve te sotme nderkombetare kane nje ose me shume pale ndermjetesuese qe punojne rregullisht per te zgjidhur konfliktet pa dhune. Nuk ekziston ndonje rregull I pandryshueshem I cili te percaktoje se cfar lloj palesh te treat duhet te ndermjetesojne kete apo ate lloj konflikti.. N rast mosmarrveshjeje serioze ose konflikti, para se ti drejtohen gjykats, shtetet kontraktuese bien dakord q kan t drejt, aq sa e lejojn rrethanat, ti drejtohen palve t treta ose ndrmjetsimit t nj ose m shum shteteve mike. Pavarsisht nga kjo e drejt, shtetet kontraktuese konsiderojn t nevojshme dhe t prshtatshme q nj ose m shum shtete, jo pal n konflikt, duhet, me iniciativn e tyre dhe aq sa e lejojn rrethanat, t ofrojn ndihmn e tyre apo ndrmjetsimin pr shtetet q jan n mosmarrveshje. Shtetet q nuk jan pjes e konfliktit kan t drejt t ofrojn ndihmn e tyre apo t ndrmjetsojn edhe gjat gjendjes s lufts. Ushtrimi i ksaj t drejte nuk mund t konsiderohet nga asnjra prej palve n mosmarrveshje, si nj akt armiqsor. Ndermjetesuesja me e rendesishme ne skenen boterore sot eshte OKB-ja. Megjithate per disa konflikte te tjera rajonale kane ndermjetesuar organizata rajonale , si psh Bashkimi Europian ose Organizata e Shteteve Amerikane. Ne keto raste ndermjetesues mund te jete nje shtet i caktuar ose edhe nje individ I vecante. Raste te kesaj te fundit ka shume, mjafton te kujtojme ish- Presidentin e Kosta Rikes, Oskar Aria, I cili fitoi cmimin Nobel per paqe (1987) per ndermjetesimin qe beri midis disa presidenteve te Amerikes Qendrore, cka shenoi edhe fundin e luftrave te ashpra ne Rajon. Nje president tjeter me nje rol te fuqishem ne ndermjetesim ishte edhe Xhimi Karter, I cili doli si ndermjetesues I konflikteve nderkombetare. Ai arriti te beje marrveshje ne Korene e Veriut ne lidhje me perhapjen e armeve berthamore, ne Haiti ne lidhje me tranzicionin demokratik, si dhe ne Bosnje e Sudan per armepushim. Megjithate secila marrveshje u kritikua. Sepse, marrveshja e Korese se Veriut I dha kohe asaj qe te zhvillonte programin berthamor, marrveshja per Haitin funksionoi vetem per shkak ten je kercenimi te hapur per perdorim forcash ushtarake, ndersa armpushimi ne Bosnje zgjati vetem nje dimer kur sidoqofte bora parandaloi shume luftime.Ndermjetesimi mund te jete i larmishmem. Praktika moderne prmban nj shembull te rndsishm te nj ndrmjetsimi efektiv. Kjo ishte Ndrmjetsimi i Paps n vitet 1978-1984 n mes t Kilit dhe Argentines. Dy shtetet pranuan zyrtarisht ndrmjetsimin e Selis s Shenjt n Marrveshjen e nnshkruar m 8 janar 1978. Ndrmjetsimi zgjati pes vjet dhe rezultoi n nj perfundim si Traktati i Paqes dhe Miqsis, nnshkruar m 29 nntor t 1984. Shembuj t tjer modern t ndrmjetsimit ekzistojn. Ato prfshijn ndrmjetsimin e Bashkimit Sovjetik n mes t Indis dhe Pakistanit mbi Ranin e Kutcin n 1961-67 dhe

Punoi: Enio Doka

Zgjidhja Paqesore e Mosmarrveshjeve Nderkombetare

ndrmjetsimin e Algjeris mes Iranit dhe Shteteve t Bashkuara n lidhje me krizn e pengjeve n 1980-1981.

Pajtimi

Lloji tjetr i pals s tret sht zgjidhje mes pajtimit, e cila sht e ngjashme n qllimin pr ndrmjetsim. Ndryshimi eshte se pajtimi besohet t jet m i strukturuar sesa ndrmjetsimi. Ka pasur vetm nj numr i vogl i procedurave t pajtimit n koht e fundit, dhe procedura tenton t shfaqet si m pak trheqs se arbitrazhit. N vitin 1995, Komiteti i Posam n Kartn e Kombeve t Bashkuara ka propozuar nj version i rishikuar i Rregullave model pr pajtimin e mosmarrveshjeve midis shteteve, dhe kjo u miratua nga Komiteti Gjasht.

Komisionet e hetimit
Nj institucion i cili ka dshmuar dobishmerine e tij n disa raste sht Komisioni Hetimor. Ky institucion ka origjinn n Konventat e Hags t 1899 dhe 1907. Qllimi i tij specifik sht t shpjegoj faktet pas nj mosmarrveshje n mnyr q t lehtsoj nj zgjidhje. Ai nuk ka t bj me zbatimin e rregullave ligjore. Qllimi i Komisionit te Hetimit sht i prkohshem dhe politik. Ky Komision synon te arrije iden se zgjidhja nepermjet nj hetimi ofron nj ngurtesim te perkohshem te rrezikut kundr-masave apo dmtimin e paqes. Shembuj t kohve t fundit per komisionet e hetimit ka qene shqetesimi me incidentin e Red Crusader mes Danimarks dhe Mbretris s Bashkuar (1962), si dhe rasti Letelier Moffitt mes Kilit dhe Shteteve t Bashkuara (1992) .

Arbitrazhi Arbitrazhi ndrkombtar ka si objekt zgjidhjen e mosmarrveshjeve ndrmjet shteteve nga gjyqtart t cilt i zgjedhin vet mbi bazn e respektimit t ligjit. Ti drejtohesh arbitrazhit nnkupton nj angazhim pr t pranuar n mirbesim vendimin e tij. N shtje t natyrs ligjore dhe veanrisht n interpretimin ose zbatimin e konventave ndrkombtare, arbitrazhi njihet nga shtetet kontraktuese si m efektivi dhe n t njjtn koh, mjeti m i drejt n zgjidhjen e mosmarrveshjeve q diplomacia ka dshtuar ti zgjidh.

Punoi: Enio Doka

Zgjidhja Paqesore e Mosmarrveshjeve Nderkombetare

Rrjedhimisht, do t ishte e prshtatshme q n konflikte, shtetet duhet, nse sht rasti, ti drejtohen arbitrazhit, pr aq sa rrethanat e lejojn Koncepti i prgjithshm i arbitrazhit sht i lasht, por n praktikn moderne shprehet n Traktatin e Jay-it 1794, hartuar ndrmjet Shteteve t Bashkuara dhe Britanis. Institucioni fitoi nj profil politik n praktikn anglo-amerikane te shekullit t XIX. Rasti ishte mbi Pretendimet e Alabamas qe prej 1872, me t ciln Mbretria e Bashkuar u urdhrua t paguaj kompensim pr Shtetet e Bashkuara milion dollar pr aktet e ndrhyrjes n ann e forcave aleate n Luftn Civile. Tribunali prbhej nga nj numr tek t antarve dhe vendimi merrej me shumic votash. Tribunali miratoi nj procedur gjyqsore dhe caktoi nj shume te arsyeshme.
a) Gjykata e Prhershme t Arbitrazhit Nje instuticin I rendesishem per aplikimin e arbitrazhit eshte edhe Gjykata e Prhershme e Arbitrazhit krijuar ne 1889.. Gjykata e Prhershme sht kompetente pr t gjitha rastet e arbitrazhit, me

prjashtim t rasteve kur palt bien dakord ti drejtohen nj gjykate t posame. Gjykata e Prhershme e ka selin n Hag. Nj zyr ndrkombtare shrben si zyr regjistri pr Gjykatn. Ajo sht kanali pr komunikimet n lidhje me seancat e Gjykats; ka prgjegjsi pr arkivat dhe kryen t gjith punn administrative.
Institucioni prfshin nj panel t arbitrave t emruar nga shtetet kontraktuese t Konvents s Hags. Deri n vitet 1931, raste t arbitrazhit u dgjuan nn patronazhin e Gjykats s Prhershme.

PJESA IV ARBITRAZHI NDRKOMBTAR KAPITULLI I SISTEMI I ARBITRAZHIT Arbitrazhi ndrkombtar ka si objekt zgjidhjen e mosmarrveshjeve ndrmjet shteteve nga gjyqtart t cilt i zgjedhin vet mbi bazn e respektimit t ligjit. Ti drejtohesh arbitraz hit nnkupton nj angazhim pr t pranuar n mirbesim vendimin e tij. N shtje t natyrs ligjore dhe veanrisht n interpretimin ose zbatimin e konventave ndrkombtare, arbitrazhi njihet nga shtetet kontraktuese si m efektivi dhe n t njjtn koh, mjeti m i drejt n zgjidhjen e mosmarrveshjeve q diplomacia ka dshtuar ti zgjidh. Rrjedhimisht, do t ishte e prshtatshme q n konflikte, shtetet duhet, nse sht rasti, ti drejtohen arbitrazhit, pr aq sa rrethanat e lejojn. Neni 39 Konventa mbi arbitrazhin sht nnshkruar pr shtjet ekzistuese ose pr ato q mund t ndodhin n t ardhmen. Ajo mund t prfshij do mosmarrveshje ose vetm mosmarrveshjet e nj kategorie t caktuar. Neni 40 Pavarsisht traktateve t prgjithshme ose t fshehta, q prcaktojn shprehimisht adresimin e arbitrazhit si detyrues pr shtetet kontraktuese, shtetet e prmendura i rezervojn vetes s tyre t drejtn e lidhjes s marrveshjeve t reja, t prgjithshme ose t veanta, me qllim zgjerimin e

Punoi: Enio Doka

Zgjidhja Paqesore e Mosmarrveshjeve Nderkombetare

arbitrazhit t detyrueshme pr t gjitha rastet t cilat ata mund ti konsiderojn t mundshme pr tu parashtruar. KAPITULLI II GJYKATA E PRHERSHME E ARBITRAZHIT Neni 41 Me qllim q t lehtsohet e drejta pr tiu drejtuar menjher arbitrazhit pr mosmarrveshjet ndrkombtare, t cilat nuk jan arritur t zgjidhen me diplomaci, shtetet kontraktuese marrin prsipr t shfrytzojn Gjykatn e Prhershme t Arbitrazhit, e themeluar nga Konferenca e Par e Paqes, s cils mund ti drej tohesh n do koh, dhe q vepron n prputhje me rregullat e procedurs t prcaktuara n kt Konvent, prve rasteve kur prcaktohet ndryshe nga palt. Shtetet kontraktuese angazhohen ti transmetojn zyrs, sa m shpejt t jet e mundur, nj kopje t vrtetuar t do marrveshjeje pr arbitrimin t lidhur mes tyre dhe t do vendimi gjyqsor t nxjerr nga nj gjykat e posame, q lidhet me to. Shtetet gjithashtu angazhohen ti transmetojn zyrs ligjet, rregulloret dhe dokumentet q tregojn prfundimisht ekzekutimin e vendimeve t dhna nga Gjykata. Neni 44 do shtet kontraktues zgjedh jo m shum se katr persona, me njohuri t shquara n shtjet e t drejts ndrkombtare, me reputacion t lart moral dhe t predispozuar pr t pranuar detyrat e gjyqtarit t arbitrazhit. Personat e zgjedhur n kt mnyr regjistrohen si antar t Gjykats n nj list, e cila i njoftohet nga zyra t gjitha shteteve kontraktuese. Zyra u njofton shteteve kontraktuese do ndryshim n listn e gjyqtarve t arbitrazhit. Dy ose m shum shtete mund t bien dakord pr zgjedhjen e prbashkt t nj ose m shum antarve. 4223 I njjti person mund t zgjidhet nga shtete t ndryshme. Antart e Gjykats caktohen pr nj periudh gjashtvjeare. Kto emrime jan t rinovueshme. Nse nj antar i Gjykats vdes ose jep dorheqjen, pr plotsimin e vendit t lir ndiqet e njjta procedur q ishte ndjekur pr emrimin e tij. N kt rast emrimi bhet pr nj periudh t re prej gjasht vjetsh. Neni 45 Kur sht etet kontraktuese dshirojn ti drejtohen Gjykats s Prhershme pr zgjidhjen e nj mosmarrveshjeje q ka lindur mes tyre, gjyqtart e arbitrazhit t thirrur pr t formuar gjykatn me juridiksion pr t vendosur pr kt mosmarrveshje duhet t zgjidhen nga lista e prgjithshme e antarve t Gjykats. Nse nuk arrihet marrveshja e drejtprdrejt e palve n lidhje me prbrjen e Gjykats s Arbitrazhit, ather do t ndiqet rruga e mposhtme: Secila pal cakton dy gjyqtar arbitrazhi, prej t cilve njri mund t jet shtetas i saj ose i zgjedhur nga radht e personave t zgjedhur prej saj si antar t Gjykats s Prhershme. Kta gjyqtar arbitrazhi s bashku zgjedhin nj gjyqtar kryesues. Nse votat ndahen n mnyr t barabart, zgjedhja e gjyqtarit kryesues i caktohet nj pale t tret, e zgjedhur nga palt me marrveshje t prbashkt. Nse nuk arrihet nj marrveshje mbi kt shtje, secila pal zgjedh njshtet t ndryshm, dhe zgjedhja e gjyqtarit kryesues bhet n marrveshje me shtetet e zgjedhura n kt mnyr.

10

Punoi: Enio Doka

Zgjidhja Paqesore e Mosmarrveshjeve Nderkombetare

Nse, brenda dy muajve, kto dy shtete nuk arrijn nj marrveshje, secila prej tyre paraqet dy kandidat t marr nga lista e antarve t Gjykats s Prhershme, me prjashtim t antarve t zgjedhur nga palt dhe t mos jet shtetas i tyre. Shorti prcakton se cilt prej kandidatve t paraqitur n kt mnyr do t jet gjyqtar kryesues. Neni 46 Kur gjykata ka kt prbrje, palt njoftojn zyrn pr vendosmrin e tyre pr tiu drejtuar gjykats, tekstin e kompromisit t tyre dhe emrat e gjyqtarve. Zyra njofton pa vones do gjyqtar pr kompromisin dhe emrat e antarve t tjer t Gjykats. Gjykata takohet n datn e caktuar nga palt. Zyra bn rregullimet e nevojshme pr takimin. Antart e Gjykats, n ushtrimin e funksioneve t tyre dhe jasht vendit t tyre, gzojn privilegje dhe imunitete diplomatike. Neni 47 Zyra autorizohet t vendos zyrat dhe personelin e saj n dispozicion t palve kontraktuese pr prdorim t ndonj bordi t veant arbitrazhi. Juridiksioni i Gjykats s Prhershme, n kuadr t kushteve t prcaktuara n rregullore, mund t shtrihet pr mosmarrveshjet mes shteteve jokontraktuese ose mes shteteve kontraktuese dhe jokontraktuese, nse palt kan rn dakord pr tiu drejtua r ksaj Gjykate. Neni 48 Shtetet kontraktuese e konsiderojn si detyr t tyre, n rast se nj konflikt i rnd rrezikon t shprthej mes dy ose m shum prej tyre, pr t kujtuar kto t fundit se Gjykata e Prhershme sht e hapur pr ta. Rrjedhimisht, ata deklarojn se rikujtesa e palve n mosmarrveshje pr dispozitat e ksaj Konvente, dhe kshilla q u jepet atyre pr tiu drejtuar Gjykats s Prhershme, n interesin m t lart t paqes, mund t konsiderohen vetm si veprime miqsore. 4224 N rast konflikti mes dy shteteve, njri prej tyre mund ti drejtohet gjithmon Zyrs Ndrkombtare me nj shkres q prmban nj deklarat se sht i gatshm t paraqes konfliktin para Gjykats. Zyra duhet t informoj menjher paln tjetr pr deklaratn. Neni 49 Kshilli i Prhershm Administrativ, i prbr nga prfaqsues diplomatik t shteteve kontraktuese t akredituara n Hag dhe Ministri i Punve t Jashtme t Holands, i cili do t veproj si kryetar, ngarkohet me drejtimin dhe kontrollin e Zyrs Ndrkombtare. Kshilli prcakton rregullat e procedurs dhe t gjitha rregulloret e tjera t nevojshme. Ai vendos mbi t gjitha shtjet e administrimit, t cilat mund t lindin n lidhje me funksionimin e Gjykats. Ai ka kontroll t plot mbi emrimin, pezullimin ose shkarkimin e zyrtarve dhe t punsuarve t zyrs. Ai prcakton pagesat dhe rrogat, dhe kontrollon shpenzimet e prgjithshme. N takimet e kryera sipas rregullit, prania e nnt antarve sht e mjaftueshme pr ti br t vlefshme diskutimet e Kshillit. Vendimet merren me shumic votash. Kshilli i njofton pa vones palve kontraktuese rregulloret e miratuara prej tij. Ai u jep atyre nj raport vjetor pr punt e Gjykats, funksionimin e administrats dhe pr shpenzimet. Po ashtu, raporti prmban nj prmbledhje t asaj q sht e rndsishme n dokumentet q i njoftohen Zyrs nga palt, n baz t nenit 43, paragraft 3 dhe 4.

11

Punoi: Enio Doka

Zgjidhja Paqesore e Mosmarrveshjeve Nderkombetare

Neni 50 Shpenzimet e Zyrs do t prballohen nga palt kontraktuese n masn e caktuar pr Zyrn Ndrkombtare t Bashkimit Postar Universal. Shpenzimet q do tu ngarkohen shteteve aderuese, do t llogariten q prej dats q hyn n fuqi aderimi i tyre. KAPITULLI III PROCEDURA E ARBITRAZHIT Neni 51 Me synimin pr t nxitur zhvillimin e arbritazhit, palt kontraktuese kan rn dakord pr rregullat e mposhtme, t cilat jan t zbatueshme pr procedurn e arbitrazhit, prve rasteve kur palt kan rn dakord pr rregulla t tjera. Neni 52 Palt, t cilat i drejtohen arbitazhit nnshkruajn nj kompromis, n t cilin prcaktohen qart objekti i mosmarrveshjes, koha e lejuar pr caktimin e gjyqtarve t arbitrazhit, formulimi, procedura dhe koha n t ciln duhet t bhet njoftimi i prmendur n nenin 63, dhe vlera e shums q do pal duhet t depozitoj paraprakisht pr t mbuluar shpenzimet. Kompromisi, gjithashtu, prcakton, nse ka arsye, mnyrn e emrimit t gjyqtarve t arbitrazhit, do kompetenc t posame e cila prfundimisht mund ti takoj gjykats, vendin ku do zhvillohet seanca, gjuhn q do t prdoret dhe gjuht, prdorimi i t cilave do t autorizohet para saj, dhe, n prgjithsi, t gjitha kushtet pr t cilat palt kan rn dakord. 4225 Neni 53 Gjykata e Prhershme sht kompetente pr zgjidhjen e kompromisit, nse palt kan rn dakord ti drejtohen asaj pr kt qllim. Njkohsisht Gjykata sht kompetente edhe nse krkesa sht br vetm nga njra pal, kur t gjitha prpjekjet pr t arritur nj mirkuptim nprmjet kanaleve diplomatike kan dshtuar, si n rastet kur: 1. Nj mosmarrveshje q prfshihet n nj traktat t prgjithshm arbitrazhi, i prfunduar apo i rinovuar, pasi kjo Konvent ka hyr n fuqi, dhe q parashikon nj kompromis pr t gjitha mosmarrveshjet, q nuk prjasht on zgjidhjen e kompromisit nga Gjykata, as n mnyr t hapur apo t nnkuptuar. Megjithat, nuk mund t drejtohet shtja n gjykat nse pala tjetr deklaron se sipas mendimit t saj konflikti nuk bn pjes n kategorin e konflikteve t cilat mund t i paraqiten arbitrazhit t detyrueshm, prve rasteve kur traktati mbi arbitrazhin i jep Gjykats s Arbitrazhit kompetenc pr t vendosur mbi kt shtje paraprake. 2. Nj mosmarrveshje q lind nga detyrimet kontraktore t pretenduara nga njri shtet pr shtetin tjetr pr shkak t shtetasve t tij, dhe q pr zgjidhjen e t cilave sht pranuar arbitrazhi. Kjo marrveshje nuk zbatohet, nse parashikohet kushti q kompromisi duhet t zgjidhet n ndonj mnyr tjetr. Neni 54

12

Punoi: Enio Doka

Zgjidhja Paqesore e Mosmarrveshjeve Nderkombetare

N rastet e parashik uara n nenin e msiprm, kompromisi do t zgjidhet me nj komision t prbr nga pes antar t zgjedhur n mnyrn e prcaktuar n nenin 45, paragraft 3 deri 6. Antari i pest sht kryetari i Komisionit ex officio. Neni 55 Funksionet e gjyqtarit t arbitrazhit mund ti jepen nj gjyqtari t vetm arbitrazhi ose disa gjyqtarve arbitrazhi t zgjedhur nga palt sipas dshirs, ose t zgjedhur nga ana e tyre nga antart e Gjykats s Prhershme t Arbitrazhit t themeluar nga konventa n fjal. Nse nuk arrihet prbrja e trupit gjykues me marrveshje t drejtprdrejt ndrmjet palve, ndiqet mnyra e prcaktuar n nenin 45, paragraft 3 deri 6. Neni 56 Kur nj sovran apo kryetari i nj shteti zgjidhet si Gjyqtar Arbitrazhi, procedura e gjykimit vendoset prej tij. Neni 57 Gjyqtari kryesues sht kryetari ex officio i Gjykats. Kur gjykata nuk ka nj gjyqtar kryesues, ajo emron kryetarin e vet. Neni 58 Kur kompromisi sht vendosur nga nj komision, si parashikohet n nenin 54, dhe n munges t nj marrveshjeje pr t kundrtn, komisioni vet do t formoj Gjykatn e Arbitrazhit. Neni 59 Nse nj prej Gjyqtarve t Arbitrazhit vdes, del n pension ose bhet i paaft pr fardo arsyeje pr kryerjen e funksioneve t tij, pr plotsimin e vendit t lir, ndiqet e njjta procedur q ishte ndjekur pr emrimin e tij. 4226 Neni 60 Gjykata mblidhet n Hag, prve rastit kur palt kan zgjedhur nj vend tjetr. Gjykata mund t mblidhet n territorin e nj shteti t tret vetm me plqimin e ktij t fundit. Pas prcaktimit t vendit t takimit, ai nuk mund t ndryshohet nga gjykata, prvese me plqimin e palve. Neni 61 Nse shtja mbi gjuhn q do t prdoret nuk sht zgjidhur nga kompromisi, kjo do t vendoset nga gjykata. Neni 62 Palt kan t drejt t caktojn agjent t posam pr t marr pjes n Gjykat, pr t vepruar si ndrmjets midis tyre dhe Gjykats. Pr m tepr, ata autorizohen t emrojn vet avokat ose mbrojts pr mbrojtjen e t drejtave dhe interesave t tyre, pr kt qllim para gjykats. Antart e Gjykats s Prhershme nuk mund t veprojn si agjent, avokat apo si mbrojts prvese n emr t pals q i ka emruar ata antar t Gjykats. Neni 63 Si rregull i prgjithshm, procedura e arbitrazhit prbhet nga dy faza t dallueshme: faza e deklaratave dhe e diskutimeve verbale. Deklaratat konsistojn n komunikimin e agjentve prkats me antart e gjykats dhe pals kundrshtare pr rrethanat, kundrrrethanat dhe, nse sht e nevojshme, pr prgjigjet; palt prvetsojn pr kt qllim t gjitha shkresat dhe dokumentet e krkuara n kt rast. Ky komunikim do t bhet n mnyr t drejtprdrejt ose nprmjet ndrmjetsimit t Zyrs Ndrkombtare, n mnyrn dhe kohn e caktu ar nga kompromisi.

13

Punoi: Enio Doka

Zgjidhja Paqesore e Mosmarrveshjeve Nderkombetare

Koha e caktuar nga kompromisi mund t zgjatet me marrveshje nga palt ose nga gjykata, kur kjo e fundit e konsideron t nevojshme me qllim t arritjes s nj vendimi t drejt. Diskutimet konsistojn n debatin verbal t argumenteve t palve para Gjykats. Neni 64 Nj kopje e vrtetuar e do dokumenti t prgatitur nga njra pal duhet ti komunikohet pals tjetr. Neni 65 Gjykata nuk mblidhet pr diskutim deri n prfundim t deklaratave, me prjashtim t rasteve kur lindin rrethana t veanta. Neni 66 Diskutimet jan nn drejtimin e kryetarit. Ato jan t hapura vetm nse kshtu vendoset nga ana e Gjykats, me plqimin e palve. Ato regjistrohen n procesverbale t mbajtura nga sekretart e emruar nga kryetari. Kto procesverbale nnshkruhen nga kryetari dhe nga nj prej sekretarve dhe vet kan karakter autentik. 4227 Neni 67 Pas mbylljes s deklaratave, Gjykata ka t drejt t refuzoj diskutimin e t gjitha shkresave apo dokumenteve t reja, t cilat nj nga palt mund t dshiroj t paraqes pa plqimin e pals tjetr. Neni 68 Gjykata sht e lir t marr n konsiderat shkresa ose dokumente t reja, pr t cilat mund t trhiqet vmendja nga agjentt apo avokatt e palve. N kt rast, Gjykata ka t drejt t krkoj paraqitjen e ktyre shkresave ose dokumenteve, por sht e detyruar ti bj ato t ditura pr paln kundrshtare. Neni 69 Ve ksaj, Gjykata mund t krkoj nga agjentt e palve paraqitjen e t gjitha shkresave dhe shpjegimet e nevojshme. N rast refuzimi, Gjykata mban shnim kt. Neni 70 Agjentt dhe mbrojtsi i palve jan t autorizuar pr t paraqitur verbalisht n Gjykat t gjitha argumentet q i konsiderojn t prshtatshme n mbrojtjen e shtjes s tyre. Neni 71 Ata kan t drejt t paraqesin kundrshtime dhe argumente. Vendimet e Gjykats n kto shtje jan t forms s prer dhe nuk mund t jen objekt i ndonj diskutimi t mvonshm. Neni 72 Antart e Gjykats kan t drejt ti drejtojn pyetje agjentve dhe mbroj tsve t palve, dhe tu krkojn atyre shpjegime mbi shtje t dyshimta. As pyetjet, as vrejtjet e bra nga antart e Gjykats gjat diskutimeve, nuk mund t konsiderohen si shprehje e mendimit nga Gjykata n prgjithsi ose nga antart e saj n veanti. Neni 73 Gjykata sht e autorizuar t deklaroj kompetencn e saj n interpretimin e kompromisit, si dhe t traktateve t tjera, t cilat mund t krkohen, dhe n zbatimin e parimeve t s drejts. Neni 74 Gjykata ka t drejt t nxjerr rregullat e procedurs pr administrimin e shtjes, pr t vendosur mnyrn, formn dhe kohn n t ciln do pal duhet t prfundoj argumentet e saj dhe pr rregullimin e t gjitha formaliteteve t nevojshme pr trajtimin e provave.

14

Punoi: Enio Doka

Zgjidhja Paqesore e Mosmarrveshjeve Nderkombetare

Neni 75 Palt marrin prsipr ti japin Gjykats, sa m shum t jet e mundur, t gjith informacionin e krkuar pr vendimin mbi shtjen. 4228 Neni 76 Pr t gjitha njoftimet q Gjykata duhet ti drgoj n territorin e nj pale t tret kontraktuese, Gjykata do ti k rkoj drejtprdrejt qeveris s atij shteti. I njjti rregull vlen edhe n rastin e hapave q ndrmerren pr t siguruar prova n vend. Krkesat pr kt qllim duhet t ekzekutohen pr aq sa e lejon ligji i brendshm i shtetit t cilit i sht br krkesa. Ato nuk mund t refuzohen, me prjashtim t rasteve kur shteti n fjal i konsideron t qllimshme pr t dmtuar sovranitetin ose sigurin e tij. Gjykata ka gjithmon t njjtat t drejta pr t vepruar nprmjet shtetit, n territorin e t cilit ajo ndodhet. Neni 77 Kur agjentt dhe mbrojtsit e palve kan paraqitur t gjitha shpjegimet dhe provat n mbrojtje t shtjes s tyre, kryetari shpall mbylljen e diskutimeve. Neni 78 Gjykata shqyrton vendimet e saj n fshehtsi dhe seancat mbeten t fshehta. T gjitha shtjet vendosen nga nj shumic e antarve t gjykats. Neni 79 Vendimi duhet t prmbaj arsyet mbi t cilat sht bazuar. Ai prmban emrat e gjyqtarve t arbitrazhit; nnshkruhet nga kryetari dhe kryesekretari ose nga sekretari q kryen detyrn e kryesekretarit. Neni 80 Vendimi lexohet n seanc publike, ku agjentt dhe mbrojtsit e palve jan t pranishm ose jan thirrur sipas rregullit pr t marr pjes. Neni 81 Vendimi, i shpallur dhe i njoftuar pr agjentt e palve, zgjidh mosmarrveshjen prfundimisht dhe pa t drejt apelimi. Neni 82 do mosmarrveshje q lind mes palve n lidhje me interpretimin dhe zbatimin e vendimit, n munges t nj marrveshjeje pr t kundrtn, do ti parashtrohet Gjykats, e ci la e ka shpallur at. Neni 83 Palt mund t rezervojn n kompromis t drejtn pr t krkuar rishikimin e vendimit. N kt rast dhe nse nuk ka nj marrveshje pr t kundrtn, krkesa duhet t drgohet n Gjykatn e cila e ka shpallur vendimin. Ajo mund t bhet vetm n baz t zbulimit t ndonj fakti t ri i cili ka ndikim thelbsor mbi vendimin dhe q ka qen i panjohur nga gjykata dhe pala, e cila ka krkuar rishikimin pas mbylljes s diskutimit. Procedurat pr rishikim mund t fillojn me nj vendim t Gjykats, i cili shprehimisht paraqet ekzistencn e faktit t ri, duke e dalluar at sipas natyrs s prshkruar n paragrafin e msiprm, dhe duke shpallur pranimin e krkess mbi kt baz. Kompromisi cakton periudhn brenda s cils duhet t bhet krkesa pr rishikim. 4229 Neni 84

Vendimi nuk sht detyrues, prvese pr palt n mosmarrveshje. Kur vendimi lidhet me interpretimin e nj Konvente, n t ciln shtetet e tjera t ndryshme nga ato n konflikt jan pal, ato do t njoftojn t gjitha shtetet

15

Punoi: Enio Doka

Zgjidhja Paqesore e Mosmarrveshjeve Nderkombetare

nnshkruese n kohn e duhur. Secili nga kto shtete ka t drejt t ndrhyj n kt shtje. Nse nj osem shum prej tyre prfitojn nga kjo e drejt, interpretimi i vendimit sht njlloj detyrues dhe pr to. Neni 85 Secila pal paguan shpenzimet e saj dhe nj pjes t barabart t shpenzimeve t
Gjykats. KAPITULLI IV ARBITRAZHI ME PROCEDUR T SHKURTUAR Neni 86 Me qllim lehtsimin e puns s sistemit t arbitrazhit n konfliktet q pranojn procedurn e shkurtuar, palt kontraktuese miratojn rregullat e mposhtme, t cilat duhet t zbatohen n munges t marrveshjeve t tjera dhe do tu nnshtrohen rezervave t dispozitave t kapitullit III aq koh sa mund t zbatohen. Neni 87 Secila nga palt n mosmarrveshje emron nj gjyqtar arbitrazhi. T dy gjyqtart e zgjedhur n kt mnyr zgjedhin nj gjyqtar kryesues arbitrazhi. Nse ata nuk bien dakord mbi kt pik, secili prej tyre propozon dy kandidat t marr nga lista e prgjithshme e antarve t Gjykats s Prhershme, prve antarve t emruar nga secila prej palve dhe t shtetasve t tyre;prcaktohet me short se cili nga kandidatt e propozuar n kt mnyr do t jet gjyqtar. Gjyqtari i zgjedhur kryeson Gjykatn, e cila jep vendime me shumic votash. Neni 88 N munges t ndonj marrveshjeje t mparshme, Gjykata, me tu krijuar, prcakton kohn brenda s cils t dy palt duhet t paraqesin shtjet e tyre respektive. Neni 89 Secila pal prfaqsohet para Gjykats nga nj agjent, i cili shrben si ndrmjets ndrmjet Gjykats dhe Qeveris q e ka caktuar at. Neni 90 Shqyrtimi bhet vetm me shkrim. Megjithat, secila pal ka t drejt t krkoj thirrjen e dshmitarve dhe ekspertve. Gjykata, nga ana e saj, ka t drejt t krkoj shpjegime verbale nga agjentt e t dyja palve, si dhe nga ekspertt dhe dshmitart, paraqitja e t cilve n Gjykat mund t konsiderohet e dobishme. Konkluzioni

16

Punoi: Enio Doka

Zgjidhja Paqesore e Mosmarrveshjeve Nderkombetare

Referenca

Arben Puto- E Drejta Nderkombetare Publike; Shtepia Botuese Dudaj; Tirane, 2010 Joshua S. Goldstein- Marredheniet Nderkombetare; Shtepia Botuese Dituria; Perkthyes Arian e Teuta Starova, 2003 Konventa Per Zgjidhjen Paqesore te Mosmarrveshjeve Nderkombetare; Hage,1907 Revista Europa; Volumi II Nr. 4;Instituti I Studimeve Nderkombetare (AIIS); 3 Maj 2006 Hercules Furens Seneca- Seneca Tragedies; Vol 1; Perkth. Nga F.J.Miller; London, 1917 Murphy (ed.)-United States Practice in International Law, 19992001 (2002),
.

Colson and Smith (eds)- International Maritime Boundaries (Vol. V, 2005) Oxford Journals, Law & Social Sciences; Chinese Journal of International Law; Volume 8, Issue 2; Artikulli nga Ian Brownlie The Peaceful Settlement of International Disputes Fq. 267-283.

17

Punoi: Enio Doka